MARIA MIES

VERONIKA BENNHOLDT-THOMSEN
CLAUDIA VON WERLHOF
Son Sm rge: K adnlar

"MARIA MIES.Hintli Kadnlar ve Ataerkil Dzen (1980) de dhil olm ak zere bir
ka k itabn yazandr. 1979 senesinde L ahey'deki Sosyal alm alar E nsits n n Kadn alm alan Program n n bakan oldu. Kln Fachhochschule'de
sosyoloji profesrdr.
VERONIKA BENNHOLDT-THOMSEN Bielefeld niversitesinde sosyoloji profes
rdr. K uram sal alanda yapt aim alannda, kapitalist toplum da kadn em e
i teorisi ile zel olarak ilgilenm ektedir.
CLAUDIA VON WERLHOF fem inist toplum teorisinin ilgi alanna giren m eselele
ri k o n u alan alm alara im za atm bir sosyolog ve iksatdr.

W omen: T h e L ast C o lo n y
1 9 8 8 M a ria M ies
Bu kitabn yayn h ak lan Zed Books Ltd.'den alnm tr.

le ti im Y ay n lan 1 2 9 6 P o litik a D izisi 6 8

1SBN -13: 9 7 8 -9 7 5 -0 5 -0 5 7 5 -1
2 0 0 8 le ti im Y ay n clk A. .
1. BASKI 2 0 0 8 , Ista n b u U lO O O a d e t)

EDTR B e rn a A k k y al
DIZl KAPAK TASARIMI U tk u L o m lu
KAPAK S u a t A ysu
KAPAK FLM M at Y apm
UYGULAMA N u g l im ek
D z e l t i C e re n K n k
MONTAJ a h in E y ilm ez
BASKI ve CLT S e n a O fse t

iletiim Yaynlan
B in b ird ire k M e y d a n S o k a k le ti im H a n N o . 7 C a g a lo g lu 3 4 1 2 2 s ta n b u l
Tel: 2 1 2 .5 1 6 2 2 6 0 - 6 1 -6 2 F a k s: 2 1 2 .5 1 6 12 58
e-m ail: ile tis im @ ile lisim .c o m .tr w e b : w w w .ile tis im .c o m .tr

MARIA MIES
VERONIKA BENNHOLDT-THOMSEN
CLAUDIA VO N WERLHOF

Son Smrge:
Kadnlar
Women: The Last Colony
EVREN

Yldz Temurtrkan

NDEKLER

S U N U / Maria M ies..................................................... 9
BRNC KISIM

Kadn Emei ve Kapitalizm

....................... 25

B R N C B O L M

K A D IN E M E : E K O N O M P O LT N
ELETRSN D EK K R N O K T A / Claudia von lVerlhof.

27

K N C B L M

KAPTALST G E L M E VE G E M L K
R E T M : H N D S T A N 'D A K IR SA L K E S M
K A D IN L A R I / Maria M ies............................................... 47
Kapitalizmin Hindistan'a girmesi
ve kadnlar zerindeki etkisi
........
Yoksullatrma ve marjinalletirme:
Andhra Pradesh'deki kabile kadnlarnn durumu

51
....... 62

Dnya pazar iin retim: Ev endstrisi ve marjinalletirme

66

Kadnlar asndan sonular............................................. 68

Kuramsal karmlar.........................................................73
Ne yaplabilir?..............................................

NC BLM

" Y o k s u l l a r a Y a t i r i m ": D

nya

Ba n k a si

P O L T K A SIN IN A N A L Z / Veronika Bennholdt-Thom sen....81

Elde edilen artk, yoksullardan m yoksa
yalnzca cretli iilerden m i?............................................82
Emein kapitalizme tbi olma biimleri____________

87

Kapitalist bir banka IBRD: Krlar emin ellerde........................90

KNC KISIM

K a d n l a r n v e D o a n n S m r g e l e t i r i l m e s i ...... 99
DRDNC BLM

CN SYETE DAYALI B L M N N
T O P L U M S A L K KEN LER / Maria M ies

.......................101

Kkenleri feminist perspektif iinde a ra m a

............... 101
102

nyargl kavramlar....................
nerilen yaklam

....... ....... ........... .................. ....... 106

Kadnlarn ve erkeklerin doay ele geirmesi....,

Kadn retkenlii, erkek retkenliinin nkoulu

................110
.......

125

Feodal ve kapitalist dzende "avc-erkek".......................

138

BENC BLM

K A PT A LZM D E D o a ve
T o p lu m K A V R A M IN A D A R / Claudia von Werlhof......... 151
"D o a " ve "toplum "...................................................... 151
Doa kavram: nsanlar ve "d o a "...........

s.... -... -......... 152

Emein "doall"..............

154

Doann snrlar ve kadnlar ve toprak zerinde

tekel zorunluluu................................................ -........ 157
Tekel iddet demektir: "ilkel birikimin" srdrlmesi.......... 160
Kadnlarn mutlak doa olmas ve
kadna ynelik tahakkmn iddeti...............................

161

Suni toplumsal cinsiyet.....................................

164

Kadnlardan ve smrgelerden rant salayarak

"doann" smrlmesi........................ .....................

165

Toplum kavram: 'Toplum " anlamna gelen eyler............... 168

Makinenin "insanl"................................................... 170
igcnn ifte karakteri ve evcilletirilmi d o a ................. 173
Doa karsnda "zgrleme" kapitalist
retim tarznn lm demektir......................

...774

ALTINCI BLM

K A D IN E M E N N G ELECE VE K A D IN A
Y N E LK D D E T / Veronika Bennholdt Thom sen

...... 177

Mevcut durum: Baz genel tezler...................................... 177

Bat toplumunda kadn emei: iki tezat yaklam................. 179
"Kadnn igc kapasitesi"......................

181

Kadn emei ve zorla altrma.........................

...786

Zorun ada, buhran mekanizmalar................................190

zet: Kadn emeinin gelecei.........................

199

NC KISIM

Kadnlar Aleyhine Politikalar

ve Kadnlarn Mcadeleleri...

.........................203

YEDNC BLM

H N D S T A N K IR S A L IN D A SlN IF M C A D E L E S VE
K A D IN L A R IN M C A D E L E S / Maria M ies....................... 205
Yukardan snf mcadelesi.................................

205

Kapitalist gelime ve iddet

..................................... .212

Kyl kadnlar rgtleniyor

......................................215

in rgtlenmesi ve kadnlarn bilinci

........

277

Kadnlarn sangomr. Tarm iisi kadnlarn kurumsal rgt

219

Ekonomik programlar...............................

221

Harekete geme yntemleri....................................

225

Sonular......................

239

.,..

SEKZNC BLM

eden

nc D

n ya 'd a d a

H L E v K A D IN LA R I YA RATILIYO R? /
245

Veronika Bennholdt-Thom sen...........................

Ev kadn kimdir ve nedir?

.................................

246

Ev kadnnn tanm ve cinsiyete dayal iblm................. 248

nc Dnya'da ev ii emek ve
kadnlarn cretli istihdam: rnekler........................

253

Neden nc Dnya'da da hl ev kadnlar yaratlyor?

256

DOKUZUNCU BLM

Proletarya

ld,

Claudia von VVerlhof

Y a a s in Ev K a d in l a r /
...

259

Ev iini kavradmz zaman ekonomiyi de kavrarz..............259

Dnya ekonomik krizi ile sava
tehdidi arasndaki balant: Sava ekonomisi......................260
Kapitalist retimin "temel direi" proletarya yok oluyor.......261
"Gelecek vizyonu" tarihe karyor,
bu durum genel aknlk yaratyor..........................
Bir aznlk fenomeni olarak proletarya
ve "kayt-d ekonomi"nin kefi......................

...... 263

Kapitalizm ne tr bir retim tarzdr?

Fetih, "gnahkr soru" ve "entegrasyon"..........................265
nc Dnya ve birikimin "temel direi"
ev kadnlar, "gelecek vizyonu"........................................267
Proletaryann kart olarak ev kadn ve
alma modeli olarak ev iiyle arasndaki srem................. 268
Cinsiyete dayal blnme, hiyerari oluturma ve
emein deersizlemesi: Uluslararas iblm modeli........ 272
Blnmenin "neden"i: ocuk dourma kapasitesi ve
kadn-erkek alma kapasitesi......................................... 273
Perspektifler: Proletaryann "kadnlamas"
ve yeni cinsiyete dayal toplumsal iblm biimleri........... 277

262

Su n u
M aria M ies

D nyaya h k m ed en erk ek ler y o lu n so n u n a geldi. am zn

can alc so ru larn a verilecek yantlara sah ip deiller. Bym e
hzndaki d , ykselen isizlik ve d o y m u pazar soru n u n a
getirdikleri yant, otom asyon ve yeni tek noloji; aslnda ileri
ortad an kaldrd gibi ar retim i d ah a da artryor. E ndstri
to p lu m u n u n yapsal krizi, K eynesyencilik veya parasalclgm
g elen ek sel ilalaryla iyileebilecek gelip geici b ir h a sta lk
m asna m azu r gsteriliyor. F akat h e r geen gn daha fazla
insan, bu aklam alarn ve arelerin ted av ld en kalktn gr
m eye balam asna ram en, yeni aklam a h e n z ortaya km
deil. Bir kyam et hali Beyaz A dam n m etro p ollerinde kol ge
ziyor. E ko n o m ik ve politik hayattan so ru m lu olanlar, m asalda
ki plak olduu halde zarif kyafetlere b r n m gibi davra
nan im paratora b en zer biim de teh ir olur.
G erekten tem el sorular tek iler yani ekoloji hareketi, al
te r n a tif toplum sal hareket ve k ad n h arek eti soruyor: Yama
lanm b ir doada tam anlam yla beeri b ir varolu sz konusu
olabilir mi? Kkleri insanlarn ve d o an n s m r s n e dayan
m ayan toplum sal ve ek o n o m ik rgtlenm e m odelleri o lu tu
rabilir miyiz? F akat, asl olarak evreci ve altern atif hareketin
nerdii ileriyi gren m odeller bile Beyaz A dam n -h e m Bat
9

hem de D ounun endstriyel u lu s la rn n - fikri ufku ve de so

m u t hay an iin d e tuzaa sk p kald (Bahro 1979, U llrich
1979, H uber 1980, 1982, G orz 1980).
Bu yeni m odellerin ve tasarm larn h em en hepsi, endstriyelciligin toplum sal k u ru m la rn n tam am na g rnm ez bir te
mel olarak hizm et etm eyi s rd re n realitenin iki alann siste
m atik olarak dlar: kadnlar ve smrgeler ya da az gelim i
toplum lar. Bizim bak am za gre; hem halka ak tartm a
lar hem de gelecek to p lu m iin gelitirilen m odeller, kadnlar
ve sm rgeler so ru n u n a kapal olm ay s rd rd m ddete
geni kapsam l, geerli ve dolaysyla hayata geebilir bir alter
n atif bilim teorisi ortaya km ayacaktr. Bu kitap, sz k o n u su
alanlar g r n r klm a ve birbirleriyle karlkl ilikilerini ve
b t n le balantlarn k apsam a d o ru ltu su n d a yeni bir sosyal
teorinin o lu u m u n a katkda b u lu n m ay m u rat ediyor.
K adn so ru n u n u n s m rg e so ru n u y la ilikili o ld u u n a ve
her ikisinin de egem en, kresel kapitalist/ataerkil birikim m o
deliyle balants b u lu n d u u n a d a ir fark n d alm z an szn
iim ize dom ad ya da alm alarm zda bTden bire belirm edi.
Bu so ru n lar arasndaki sistem atik ilikiyi alglam am z, nc
D nyada (H indistan ve Latin A m erikada) u z u n yllar sren
d en ey im ve g z le m le rim iz ile A v ru p ada k a d n m c ad e le si
iinde yer alm zn r n d r. Bu d u ru m , srasyla, yeni bir
soru dalgasnn eliinde yeni bir gereklik algsna ya da eski
so ru la n yeniden am a farkl bir biim de sorm ay zo ru n lu kla
rak baka b ir biim de ele alm am za ve m evcut yantlarn pek
o u n u n tatm in edici o lm ak tan uzak o ld u u n u n farkna var
m am za yol at.
n c D n y ada y o k s u llu u n varl ve a rtn a ilik in
m evcut aklam alarn eksiklii, b u lkelerdeki k ad n larn ve
kyllerin, yani n fu su n o u n lu u n u n , d u ru m u n a y z m
z d n e r d n m ez apak h ale geldi. H er iki g ru p da u lu sal
- z e llik le k ad n lar u lu s la ra ra s - istatistik lerd e saylabildiler,
fakat teo rik tah lillerd e m ev cu t deildiler. n c D nyada
kadnlarn d u ru m u n a ilikin yaplan aratrm alarn, kalknm a
olarak kabul edilm i eylerin k a d n la r zerinde olum suz etkisi
10

o ld u u n u aa karm aya balam as 1970lere kadar m m k n

olm ad (B oserup 1970). alm a hayat, eitim , salk ve poli
tik k atlm a sn d an k a d n la rn d u ru m u tam am yla k tye
gitm iti. Bu d u ru m , azgelim i lk elerin h alk larn n hepsini
ilerletm eye abaladn iddia eden b ir kalknm a politikasyla
nasl uzlaabilirdi?
A ksine, szde gelim i bir lkede, K uzeydeki kadn m ca
deleleriyle olan ilikim iz, bize gsterdi ki k ad nlarn s m r l
m esi ve ezilm esi, zellikle kadna ynelik cinsiyeti iddet, ka
tiyen gem i zam an larn , geri kalm b ir an izleri deildi.
T ersine, k a p ita liz m in g n m z d e k i iley iin in vazgeilm ez
eleriydi. Bireysel zgrle dayand, herkese m u tlu lu k ve
refah vaat ettii sylenen b ir e k o n o m ik ve toplum sal sistem
nasl o lu r d a, k a d n la rn z g rl k le rd e n m a h ru m iy e tin i ve
eitsizli in i s rd re b ilird i? N asl o lu y o r d a b arl o ld u u
s y len en b u sistem iinde k ad n a y n e lik id d e t artyordu?
G r n en o ki burju v a ve M arksist k u ram clarn bu meseleye
dair syleyecek szleri pek azd. G elim i ve az gelim i toplu m larn tah lillerin d e gerekliin b t n ala n larn n olm ay
bizi N ed en ? so ru su n u sorm aya yneltti.
te k i k a d n la r , yani n c D n y a k a d n la r, ze rin e
yaptm z aratrm a k en d i d u ru m u m u z a ynelik eletirel bir
d u ru gelitirm em izi salad. Asya ve Latin A m erikada kar
latm z m aizm in ve erk ek egem enliinin eitli biim leri
nin azgelim iliin karakteristii o ld u u n a in an arak yola
k ark en , k en d i d u ru m u m u z u n b t n y le farkl olm adn ok
gem eden fark etlik. Ve en nem li kefim izi; yani, cinsiyetilik
ve ataerk illig in geri kalm la iaret etm esi bir yana, bilakis
en d striy el sistem in ve o n u n birikim m o delinin ideolojik ve
ku ru m sal destekleri o ld u u kefini y apm am z, erkek egem en
liinin tarihsel k klerine ilikin daha ay rntl bir aratrm aya
g iriirken oldu.
K adn o la ra k k e n d i y aad m z s o ru n la r. n c D nyada yaayan k a d n larn (ve k y l le rin ) d u ru m u n u daha iyi
an la m a m z salad. O n la rn yaad ezilm e ve s m r y e,
k e n d i yaam te c r b e m iz in tam am yla d n d a veya yabanc
11

bir ey olarak tan klk e tm e k te n bizi alkoyduu gibi ayn za

m and a hem bizi b irletiren hem de ayran eyleri grebildik.
Bu te k i algs ayn z a m a n d a , g elim i d n y ad a doal ve
n o rm al v arsaylan to p lu m sal ilik ileri ve n c D n y ada
an orm al varsaylan, zellikle k a d n -e rk e k arasn daki to p lu m
sal ilikileri so rg u lam ak iin bize eletirel b ir m esafe k azan
drd. Bu d ard an b ak b u n d a n dolay, ieriden -v e aa
d a n - b ak a n e d e n o ld u ; d o ru s u c in sle r a ra sn d a egem en
olan ilik in in k avranabilecei ve eletirilebilecei tek d u ru
noktas burasdr.
Yine de, d n y an n m u h te lif blgelerini ve k adn-erkek ili
kisin in iki tarafn, birbirleriyle olan ilikilerinden ziyade tecrit
halinde incelem eyi s rd rd m z srece kavram a gcm z
fazla ilerlem e kaydedem ez. Bu d em ek tir ki geri kalm lk ol
m adan gelim e v ar olm az, y o k su llu k o lm ad an servet var ol
m az ve erkek egem enlii k ad n larn bam ll ve itaatkrl
olm akszn var olm az. Bu kitab o lu tu ran yazlar, bu ilikileri
ve balantlar gzden geirm e abas iindedir.
Bu gayret e sn a sn d a , y in e d e, im d iy e d e k ih m al ed ilm i
alanlar - k a d n la r ve s m rg e le r- m evcut teo rilerin zerin e
basite ekleyem eyiz: K adnlar ve s m rgeleri so n rad a n geli
igzel eklem ek eksik b ir teoriyi tam yapm aya yelm ez, ihm al
edilm i alan larn d h il ed ilm esi, yeni eliki ve ilikileri m er
keze yerletirerek eski to p lu m sal teo rileri k k ten d n t r r.
rn e in , b ir z a m a n la r tem el ilik i o la ra k g r le n c re tli
em ek ve serm aye ilikisi; cretli ve cretsiz em ek arasndaki
e lik in in e k le n m e siy le , im d i g id e re k g en el o la ra k in sa n
em ei ( c re tsiz em ek de d h il) ve serm ay e a ra sn d a k i ok
daha geni kapsam l b ir elik in in sadece b ir paras olarak
grlyor. E kolojistler, ek o n o m ik b y m e ve evrenin ta h ri
bi arasn d ak i elikiyi te o rile rin in m erk ezin e yerletirdi. O r
to d o k s M arksizm in teo rik ve kavram sal aygt, bu n ed en le,
k a p ita liz m in b u yeni e le tiris in in talep leri k a rsn d a a rtk
yeterli deildir.
M arksist to p lu m teorisi z n d e, ezilm e ve s m r n n ye
nilm esi dolaysyla top lu m sal gelim e ve sosyalizm e ulam a12

m n retici g lerin ortaya km as ve gelim esine bal olduu

varsaym na dayanr. Bu ilerlem enin m o to ru n u , retim iliki
leri yani m lk iy et ilikileri ile genellikle tek n o lo jik ilerlem e
olarak y o ru m lan an retici glerin gelim esi arasndaki eliki
o lu tu ru r. Bu s re iinde tarihsel zneyi, genel karlar en
fazla tem sil ettii iddiasyla m lk s z cretli iiler oluturur.
S m rlm eleri yani rettikleri art deere retim aralar sa
h ip le rin c e el k o n u lm as, h em a rt d e er re tim in in hem de
serm aye b irik im in in veya geleneksel ek o n o m ik term inolojiyi
kullanrsak b y m en in kayna olarak grlr. K adnlarn ve
s m rg elerin s m r s ve o n la n n em eine ve r n n e a
gzl el koym a, bu tahlilde b t n n parasn olu tu ran bir
rol oynam az. Temel retim ilikisi, yani cretli em ek/serm a
ye ilikisi tahlilinde darda braklrlar ve zel bir bak as
na ihtiya d uyan m arjinal g ru p la r, evre [peripheryj, az
gelim i vesaire yaftasn tarlar. B unun ark asnda sakl olan
ve h em M arksist h em de burju v a k u ram clarn paylat nos
yon; nce b u gibi g ru p larn gelim e ile balantsn yalnz
ca retici glerin ileri gidii vastasyla kurabilecei ve kinci
si byle b ir gelim enin Avrupa rneini m odel alaca, yani sa
nayilem e ve m odernlem e biim ini alacadr.
Bu tu tu m a balca ada eletiriler k a d n hareketi ile evre
ci ve a lte rn a tif top lu m sal h a rek etlerd en g elm ektedir. retici
glerin dizginsiz gelim esine ve snrsz bym eye dayal bir
to plum sal m odelin, sosyalist b ir h ay atn zerine kurulaca
tem elleri ykaca iddialar o ld u k a yerindedir. in sa n n doa
zerin d ek i eylem inin snrlar o ld u u n u n ; doa snrsz olm a
d ve insan lar da o n u n b ir paras o ld u k lar iin doann geri
tepti in in farkna vardlar. Bu gruplar, retici glerin gelii
m in in s m r c k arak terin i ve d o an n h k m edilecek ve s
m r lecek basit b ir m addeye indirgenm esini eletiriyorlar. Otto U llrich, retici glerin g elim esinin sosyalizm i im knsz
klacak b ir alt lim iti olm am asna karn , kesinlikle bir st li
m iti o ld u u n u savundu (U llrich 1980, 102).
B ununla birlikte, evreci ve a ltern atif h arekelin endstriyel
sistem ve b ym e m odeli eletirisi, k ad m -erk ek arasndaki ve
13

endstriyel lkelerle n c D nya arasndaki ilikiyi d e gz

den karr. E ndstriyel sistem in yapt evrensel ykm a veri
len karlk ou kez, ya K uzeydeki ya da daha ok G ney Av
rupa ve nc D nya lk elerin d ek i altern atif retim biim
lerinde aranan b t n ve s a f 1 b ir doa arzu su n d an ibarettir.
F ak at bu rt k doa ro m a n tiz m i, ay d n la tm a k tan d ah a ok
gizlem eye hizm et eder. E kolojik gda ve nc D nya d k
kanlarn d a satlan d oal rnler, Asya ve Afrikann el d o k u
ma giysileri de metadr. S m r ilikilerini ve zellikle ucuz
em ek lkeleri" diye adlandrlan lkelerde yaayan kadnlarn
ve o cu k larn o laanst s m r s n b illu rlatrr ve cisim letirir. Bu a lte rn a tif p a z a r, k a p ita list d n y a p azarn n bir
parasdr ve sm rgeler en u cu z reticilerdir. A lternatif tu
rizm de, sadece A lm an m ark n n , ABD dolarn n veya p o u n d
sterlinin uluslararas satm alna g c n n fazla olm asndan do
lay olanakldr.
Ayn ekilde evreci analizler de, k ad n ig c n n sm r lm esini dlar. Toplum sal ve cinsel ib l m n yeniden yap
landrm a, m erkez b ir so ru n deildir. evreci ve altern atif h a
re k e t k a d n - e r k e k a r a s n d a k i ve e n d s tr ile m i lk e le rle
nc D nya arasndaki ilikileri m addi ilikiler ya da retim
ilikileri olarak deil, ahlaki ilikiler olarak grr. Bu bak m
dan geleneksel ek o n o m ik ya da M arksist tahlillerden z olarak
farkl deildir. Eer tah lillerin d e k adnlardan sona ilitirilm i
olarak bahsederlerse, nc D nyadaki y o ksulluun da, ka
dnlarla b irlikte, u n u tu lm a m a s g erektiine iaret edebilirler.
K adnlara h e r d e in m e, e n d striy e l sistem in b o llu k ve ar
retim in in z n d e k ad n larn ve sm rgelerin s m r s n n
yatt gereinin kavran m asn d an ziyade, vicdan rahatszl
nn b ir so n u cu gibi grnr.
Bu dlan m y aratk larn - k a d n la r ve s m rg e le r- payla
tklar ey nedir? Birincisi, h e r ikisi de to p lu m sal retim d e
nen eyin d n d a ta n m la n r ve doa alem i iine y e rle tiri
lir ya da d a h a d o ru b ir ifadeyle, in d irg e n ir, n k s zde
geri k alm doa fikri k ap italizm n cesin d e ortaya k m a
d. K adnlarn d o ay a e rk e k le rd en daha yakn o ld u u g14

r b u rju v a to p lu m la rn n y k selii ile ortaya kt ve 19.

ve 20. y z y lla rd a a ltn a n y a a d ( G u illa u m in , 1978;
G riffin, 1978).
Bu srele k ad n lar iyi ve k t , m e d e n i ve yabani,
uysal" ya d a evcil o la n la r diye b l n d (H ein so h n e t al
1979). E h re n re ic h ve E nglish (1 9 7 5 ) ile Bock ve D u d e n in
(1 9 7 7 ) gsterdii gibi, iyi k ad n n evrensel m odeli olarak
evcilletirilm i ev kadn yaratld. Kt" (vahi, yabani, m e
denilem em i ve geri kalm ) kadnlar, iilerin ve kyllerin
k a d n lan olarak grldler. Bu yafta d ah a so n ra sm rgeleti
rilm i h alk larn k ad n larn a geli. P aradoksal olarak yine de
-u y sa l olan ve o lm a y a n - kadnlar, d doayla birlikte m u tlu
luk ve iyilik b ek len tilerin in o dak n o k tas oldu. O nlardan en
geni anlam d a yaam retm eleri beklendi. K adnlar yalnzca
gelecek k u ak cretli iileri d o u ru p bakm akla kalm ayacak,
fakat ayn zam anda bitkin ve yabanclam cretli iilerin in
sanln tek rar kazanabildikleri bir d o a rezervi olarak evi
ve zel alan da devam ettireceklerdi.
yi ve k t , m ed en i ve y abani, ilerici ve geri" b
l n m e sin in m ekanizm as, Asya, Latin A m erika ve Afrikann
fethedilen ve b o y u n d u ru k altna aln an blgelerine de aynen
uyguland. B unlar da d o an n iinde tanm land; m edeni
yete ykselileri ve m ed en i u lu s stat leri, teki topraklarn
ve to p lu m larm ilkel ilan edilm esini g erektiren, yeryznn
ve serm ayenin beyaz h k m d a rla rn n d ogas d u ru m u n a ge
tirildiler. M arta M am ozain in , A lm an sm rge yneticilerinin
ken d i tebaalary la ve zellikle o n la rn a ra sn d a k i kad n larla
ilikileri k o n u su n d a yapt aratrm a, Afrika ve Asya kadnla
rn n d ogalatrlm asnm " beyaz A lm an k ad n larn m edeni
burjuva h anm lar stat s n e ykselm esi ile y akndan balant
l o ld u u n u ortaya koydu (M am ozai, 1982).
Bu y n tem , geriliin deil, sistem atik dlam a veya smrge
letirm enin b ir rneini o luturur. K adnlar ve b o y u n d u ru k al
tna alm an halklar, (erkek) cretli iilerden ve kapitalistler
de n m te e k k il d z g n to p lu m a ait d e ilm i gibi tahayyl
edilirler. D aha ok, retim aralar veya su , hava ve toprak gibi
15

doal k ay n ak m u am elesi g r rler. Bu s m rg eletirm en in

gerisinde yatan ek o n o m ik m anta gre, kadn lar (insan re
ten bir retim arac" olarak) ve to p rak , serm ayenin hib ir e
kilde retem eyecegi m etalardr. Bu yzden k ad nlar ve toprak
z e rin d e k i k o n tro l, s m r y e d ay al h e r siste m in tem e lin i
o luturur. E n nem li ey, bu retim aralarna" sahip olm ak
tr; onlarla k u ru lan b ir ele geirme ilikisidir. Bu, cretli em ek
le serm aye arasndaki tem el retim ilikisinin ortaya knn
n k o u lu d u r ve srasyla k a d n larn ve sm rgelerin doal
k aynaklar gibi ele geirilm esine izin verir.
Bu s m rgeletirm e s recin e m aru z k alanlar asndan bu
ele geirm e ilikisi; soygun, gasp etm e ve hayatlarnn tem el
d en ykm dem ektir. Bu ilikiyi d ayatm a ve s rd rm e arac
her yerde iddettir. stelik o u n lu k la d o ru d an id d e ttir ve
ancak yzeysel biim de ve m ed en iy etin sadece birka m er
kezinde yapsal n ite lik te b ir id d e t h alin e gelir. Bu nedenle,
rkln, cinsiyetiligin ve faizm in lk leri u ru n a k ad n la n
ve fethedilen halklar s m rgeletirm e srelerini incelem eli
yiz. S m rg eletirilm ilere -y a n i ele g e irilm ilere- y n elik
iddet, z n d e gya verim li olan b ym e m odelinin ykl
masyla orantl hzda artacaktr.
Bu kitap tak i blm ler, tahlilim izi o lu tu rm a srecini yans
tan, belirli b ir k ro n o lo jik sray takip ediyor. lk bei 1978 ve
1980 y llan arasn d a yazld ve so n d rd ise 1980 ila 1983
yllar arasnda ortaya kt. D enem eleri gruplara ayran tem a
lara bakldnda bu tahlilin k uram sal boyutlar u ekilde o r
taya kyor:
1. K apitalizm ve K adn Em ei;
2. K ad m lan n ve D oann Sm rgelem esi ve
3. K adnlann M cadelesi ve Serm ayenin Politikas.
lk denem eler, fem inist h arek et iinde s rd r len ev ii ko
n u su n d a k i tartm a balam nn yan sra, 1970lerde solcular
arasnda yaplan em peryalizm , azgelim ilik ve sm rge tartm alan n da kapsayan b ir balam da kalem e alnd. Batdaki ev
ii ta rt m a sn n te rs in e , ev i in in b u g n e k a d a r k e n d isin i
u n u tm u olan M arksist teoriye entegrasy o n u asl ilgi alan
16

mz deildi. Bizim asl ilgi alanm z, kapitalizm in yalnzca c

retli em ek ve serm aye arasn d ak i ilik id e n ibaret olmadn
gsterm ekti. Ev iinin ve sm rgelerde geim aralar retici
le rin in k arl d en m ey en ig c n n ta h lili, k ap italizm in
yaygn alglannn tem elden eletirisine yol aar.
K adn hareketinde ve tartm alarnda yer alm am z ve n
c D n y a lk elerin d ek i den ey im lerim izd en b aka, tahlilleri
m izi gelitirm ek iin bize nem li b ir itici g salayan Rosa
L uxem burgu n serm aye birikim ine ilikin alm asdr. E m per
yalizm i M arks birikim em asna uyd u rm ay a urarken, ser
m aye birikim i ya da serm ayenin geniletilm i yeniden retim i
n in sadece kapitaIist-oIm ayan" to plum sal tabaka ve evreler
olarak adlandrd ey tem elinde m m k n o ld u u n u b ulm u
tu. Sz k o n u su toplum sal tabaka ve evreler bu sre iinde
hem s m r l r hem de ortadan kaldrlr. o unlukla Avrupa
ve ABDdeki kyllerin doal ek o n o m ilerin i ve bunlarn ti
pik rnei olan sm rgeleri hesaba katm t.
F ak at bu toplum sal tabaka ve evrelerin, M arks birikim
em as iinde yeri y oktu. Benzer b ir ihm ali A vrupa ve ABDde
ev ii sz k o n u su o ld u u n d a gzlem ledik. Ve yine de, Batl
ev k a d n la rn n cretsiz em e in in ve k k k y l lerle s
m rg e le rd e k i d i e r g eim arac re tic ile rin in c re tle rin in
d e n m e k siz in ya da d k cretlerle a lm a la rn n , klasik
serm aye-cretli em ek ilikisinin in asn a gizli bir tem el tekil
etti in d e n k im sen in p h esi olam azd. K apitalizm in, d o ru
dan id d e t, so ygun ve ar s m r y e dayal s rekli ilkel bi
rik im sreciyle, cretli iilerin b ilim sel s m r s n e d a
yal s z d e k a p ita lis t b irik im " s re c in i d a im a e k o n o m ik
z o r k u llan arak birletirdii gereini gz n n d e b u lu n d u
rara k R osa L uxem burgu n ta h lilin i g en ilettik . K adnlar, s
m rg eler ve doa, b u srek li ilkel b irik im s recin in ana h e
defleridir.
O n larn ar s m r s , gem ile ve bug n hl cretli ii
lerin s m r s n n n k o u lu o ld u u iin, o n lara Rosa Luxem b u rg u n yapt gibi kapitalist-o lm ay an toplum sal taba
ka ve evreler d em ek d o ru deildir. K apitalizm her iki sreci
17

de ierir. Serm aye birikim i, birbiriyle etkileim halinde birka

retim ilikisine d ayanr ve b u n la r arasnda cretli em ek ili
kisi sadece en ayrcalkl olandr.
Bu fikirleri ilk olarak C laudia von W erlhof K adn Em ei,
E konom i Politiin E letirisin d ek i K r N o k ta adl yazsnda
(1. b l m ) a y rn tl b i im d e a k la d . Von W erlh o f, M erk e z d ek i ev k a d n la rn n ve e v re d ek i k k k y l le rin
M arksist s m r ve birik im tah lillerin d e sadece u n u tu lm u
olm akla k alm adn, fakat ek o n o m i" diye tan m lan an ey
d en sistem atik o larak d la n m a la rn n beyaz (erk e k ) cretli
i in in y k selii ve szd e eg em en iliki o larak tan m la
nan serm aye-cretli em ek ilikisi iin gerekli bir n k o u l ol
d u u n u iddia ediyor. Bylesi bir tahlil ayn zam anda yaygn
olan iki snfl em ay da so rgulam aktadr. K apitalist to p lu m
sadece (tem el o larak ) k a p ita listle rd e n ve o u n lu k la beyaz,
(erk ek ) cretli iilerden olum az. K apitalist s m r p iram i
d in d e en az k atm an vardr: kapitalistler, cretli iiler (o
u n lu k la beyaz ve erk ek ) ve (o u n lu k la k adn) cretsiz ii
ler, ev k ad n lar ile (k a d n ve e rk e k ) s m rgelerdeki geim
arac reticileri.
M aria Mies bu tahlile dayanarak K apitalist G elim e ve Ge
im Aralar retim i: H in d istan da Krsal Kesim K adnlar (2.
b l m ) k o n u lu y azsnda, k ap italist k alk n m an n yoksul kr
kad n larn n yaam ve alm a koullar zerindeki etkilerini
inceliyor. H indistandaki k alknm a srecine ilikin yapt tah
lilin en nem li so n u cu ; yaam ve eko n o m i alanlarnn kapita
list pazar ekono m isin e d ah a fazla en teg rasy o n u n u n kadnlarn
d u ru m u n u im diye k ad ar hi de iyiletirm edii, hatta tersine,
hayatta kalm a anslarn ve beeri hayat h e r yerde ktletirdigidir. Bu, zellikle yo k su l, krsal kesim deki geim aralar
reticileri iin geerlidir. Sz k o n u su ktye gidi, kim i kapi
talizm ncesi gerilik ya da feodalizm in deil, tersine kapita
list m odernlem enin kanlm az sonu cu d u r.
3.
b lm de Veronika B ennhold-T hom sen Yoksullara Yat
rm ile, u luslararas k alk n m a k u ru lu larn n -b u ra d a D nya
B ankas- politikalarnn, zellikle kyl kadnlar da dhil ol
18

m ak zere k k kyllerin (aile iftilerinin) cretsiz ig

c n n "d e erin in nasl farkna vardn gsteriyor. Bu b a
km d an uluslararas finansn kuram clar ile politika retenleri
ve o n larn uygulam alar, sol k an attan gelen eletirilerin snrl
k a v ra y n n o k ilerisin d ed ir. M u tlak y o k su llu a kar bir
strateji kisvesi altnda, uluslararas k u ru lu lard an baka devlet
ku ru lu lar da k k m ali yatrm larla, n c D nya kyl
l n n h em g eim k a y n a k la n h e m d e g e im in i salayan
em ei zerinde kontrol ve gvenle tutu n aca b ir destek sa
layabilir. Bu stratejinin birincil am ac m u tlak yoksulluun o r
tadan k ald n lm as deil, fakat y oksullarn az kullanlan ya da
k u llan lm ay an b t n em ek kapasitesini re tk e n bir biim
de m m k n olduu kadar k u llan m ak tr ki b u da birikim sre
ci iin krllk anlam na gelir. Bu p o litik an n yaam a geiril
m esinin balca arac gelir reten faaliyetler ve dier projeler
iin salanan k k kredilerdir. V eronika B en n h o ld l-T h o m sen, karl denm eyen, d k cretli ya da cretsiz em ein
hi de yeni bir fenom en olm adn, hatta bandan beri kapi
talist gelim enin h er yerde k en d in e zg bir paras olduunu
kantlam aya alr. O na gre; to p lu m k u ra m n n cinsiyeti ve
rk nyarglar bu gerekliin tannm asn b u g n e kadar en
gelledi. B en n h o ld t-T h o m sen , ay rn tl teo rik tezlerle b u k
maz sokan d n d a bir yol nerm ektedir.
K itabn ikinci b l m , cinsiyete dayal ib l m n n tarih
sel ve toplum sal k k lerin in tahlili; ada d oa ve to p lu m
kavram larn n teorik kkenleri ile ataerk il-k ap italist ilikilerin
k u ru lu u ve ilerletilm esinde id d etin yeri zerinde younla
m aktadr. Bu srelerin ve yaplarn tahlilinde, sm rgeletir
m e kavram nem li bir rol oynar.
M aria M ies 4. b l m d e C in siy e te D ayal b l m n n
Sosyal K kenleri ile, asim etrik ve hiyerarik bir cinsiyete d a
yal ib l m n n k k en lerin e ilikin ve genellikle cinsiyetle
rin a n tro p o lo jik ve sosyolojik teo rilerin d e yer alan biyolojik
ve cinsiyeti nyarglar am aya alan bir aklam a sunuyor.
M ies, en so n u n d a erkein k ad n lar z e rin d e k i egem enliinin
ortaya k m asn n , baz erk ek lerin ya da erk ek g ru p la rn n si
19

lah lar zerin d e tekel o lu tu rm ay a m u k te d ir olm asna ilikin

tarihsel g e r e k lik te n k a y n a k la n d m k an tlam ay a alyor.
Erkekler, silahlar m arifetiyle, doa, k ad n lar ve ayn zam anda
ken d i bedenleri ile k u rd u k la r ilikiyi so n u n d a, birlikle al
m a ve karlkl bir ilikiden s m r ve yam ann tek-tarafl
ilik isin e d n t rd le r. E le g e irm e n in b u yam ac tarz
( n k relim tarz de ild i), soygun ve savan alm akszn
servet ve fazla" b irik tirm en in en hzl yolu olm as asndan,
kad n larn doayla k u rd u u retici ve ibirliine dayal e tk i
leim den d aha baarl kt. lk olarak erkeklerle k a d n lar
arasnda k u ru la n b u yam ac iliki, tarih boyunca ortaya
kacak s m r y e dayal b t n ilik ile rin p a rad ig m as o ld u .
Esas olarak id d et ieren bu iliki, kapitalizm in egem enlii al
tn d a o rtad an k aldrlm ad; sadece hafifletildi. Tarihsel olarak,
bu id d et, k a d n larn k en d i b edenleri zerin deki zerkliini
yok etm ek iin A vrupad a cad-avnda ve h alklarn kendi to p
raklar ve geim aralar retim iyle olan zerk ilikilerini yok
etm ek iin sm rg elerd e k u llanld. H er iki sre de aa y u
kar ayn d n em d e yaand. Beyaz (erk ek ) cretli ii, biim
sel o larak zg r p roletarya sta t s n e ancak b u p re l d n
ark asn d an ve fakat sadece k a d n larn ev -k adnlatrlm as ve
bak a h a lk la rn s m rg e le tirilm e si yoluyla y k se le b ild i .
K a d n la ra ve s m rg e le re y n e lik e k o n o m i d id d e t ,
ek o n o m ik z o ra dayal cret-em ek ilikisinin k u ru lm asn n
tem eli olarak kald.
Bu ta h lil b a la m n d a , 5. b l m d e k i C la u d ia v o n W erlh o fu n K apitalist T oplum da Doa ve Toplum K avram , ka
pitalizm de ortaya k tk lar biim iyle d o a ve to p lu m a ra
sndaki elikili ilikiyi tartyor. K apitalizm in douuyla ya
ratlan d oa k av ram n n , d o an n ek o n o m ik bir tan m n a,
m aliyetlerden m uaf, yani sn rsz biim de ele geirilm esi se r
best olan h e r eyin d oa o larak tanm lan m asna d ay an d
n iddia eder. O halde bu kavram kadnlar, dnyay, su y u ve
dier doal k ay n ak lar ile yerli halk lar, topra ve s m rg e
lerdeki halklar da ieriyordu. te y an d an bu d o a, cansz
serm ayeye d n t r le c e k y aam , canl in san lar ve m a d d e
20

lerin so n su z salaycs idi. Bu s rete d oa g id erek daha fazla

tah rip ed ilm esin e karn , b u , m ed en i to p lu m u n olum asnn
n k o u lu olarak deerlendirildi. B u n u n la b irlik le, doa, ka
p italist birik im s recin in ve cansz serm ay en in so n su za kadar
b y m e sin in n k o u lu olarak k alrk en , k ap italizm in kendisi
do ay yenid en yaratm ak zo ru n d ad r. D oal bilim ler ve tek
n o lo jik b u lu la r araclyla s rek li y ap lm ak ta olan ey budur. Yine d e, serm aye ile doa veya to p lu m ile d oa ara
sn d ak i esas o larak uzlam az [antagonist] iliki bu ele geir
m e tarz iin d e alam az.
Veronika B ennholdt-T hom sen, 6. b lm de K adn Emei ve
K adna Y nelik iddet ile m ed en i to p lu m d a iddetin rolne
ilikin b u tartm ay srdryor. M odem to p lu m da iddet, eko
nom i d b ir faktr olm aktan te, ek o n o m in in isel bir paras
n tekil eder. Bu, (klasik) sm gecilikle birlikte sona erm edi.
B ennholdt-T hom sen, kapitalizm in kadn em ei zerindeki ege
m enliinde d o rudan iddet olm akszn leyemeyeceini gs
teriyor. K apitalist iblm bizzat cinsiyetidir; yani cinsiyetilik bu retim tarznn ya da daha doru b ir ifadeyle, ele geir
m e ta rz n n ileyebilm esi iin tem el o lu tu ru r. Klelik ya da
zorla altrm ada olduu gibi iddet araclyla sreklilii g
vence alm a alnr. Ak ve gizli, d o ru d an ve yapsal iddet, ka
d n la n ezilm i b ir toplum sal k onum a m ecb u r eder. Aslnda, onlan n em ei bu yzden h er yerde, zorla altnlan em ektir. Bu
ilikiler, erkek sadizm ine zg birtakm eyler deil, kadna y
nelik iddetin artm asnn kkeninde yatan nedenlerdir.
n c b l m , b ir taraftan genel olarak kadnlar karsnda
serm ayenin izledii poliik alan n yeni ynelim leri zerine od ak
lanrken, le yandan zellikle nc D nyada kadnlarn bu
politikalara kar direnii ve m cadelesi zerin d e duruyor.
7.
b l m d e M aria M ies H indistan K rsalnda Snf M cade
leleri ve K adnlarn M cadeleleri ile, yoksul k r iisi kadnla
rn rg tlen m e srecin i ve h em k ocalarnn cinsel basksna,
hem d e to p rak sahip lerin in s m r ve tacizine kar m cade
lelerini an latarak , kr kkenli yoksul k ad n lar iin snfsal s
m r ve ez ilm e n in , a taerk il s m r ve ezilm eyle y ak n d an
21

ilikili o ld u u n u ve bu yzden birine kar verdikleri m cad e

lenin dierine k ar verdikleri m cadeleden ayrlam ayacan
rneklerle gsteriyor. Bu rn ek le, O rto d o k s M arksist parti ve
rg tler tarafndan yaygn o larak kabul edilen g r n , yani
erkein ezm esine kar d ireniin sn f m cadelesine tabi olm a
s ve o n d an zam an ve m ekn bak m n d an ayrlm as gerektii
fikrinin aksine, yoksul k yllerin b ir sn f olarak g c n n her
iki m c a d e le n in b irle tirilm e siy le za y fla m ad n , te rsin e ,
glendiini gsteriyor.
8.
b l m d e V eronika B en n h o ld t-T h o m sen , kadn em einin
zorla k u llan lm asn n zel m o d e m b iim in in , yani ev k a d n
n n , b t n d n y ad a ve zellikle nc D n yada yaylm as
n salayan m ek an izm alar tanm lyor. Ev K adnlar N eden
n c D n y ada da H l Y aratlyor? yazsnda ev kadn
m od elin in kad n la ilgili k alk n m a p ro g ram larn n ve p o litik a
larn n o u n u n te o rik z n o lu tu rd u u n u kantlyor. Ev
k a d n o larak ta n m la n m a k , k a d n la rn fiilen yalnzca evde
alm as an lam n a gelm ez; ev" h e r h al k ard a n e anlam a ge
lir? A rabann n cam , b ir k u l b e , b ir k ald rm m ? u a n la
m a gelir: cretsiz ya da az cretle h erh an g i b ir ii herhangi
b ir an d a ve herh an g i b ir yerde yap m ak z o ru n d a olm alar ve
ek m ek k azan an b ir erkee m addi o larak bam l saylm ala
r gere in d en h arek etle, byle b ir erk ek o lu p o lm adna ya
da aileye ek m e k g e tirip g etirem ed i in e b ak lm ak szn , bu
d k cretin h akl g sterilm esi dem ektir. K adnlarn ev-kadm latrlm as bu ad an ayn zam an d a geinm eleri iin gere
k e n , sah ip o ld u k lar k ay n ak larn kad n lard an alnm as, so s
yal alarnn yklm as ve bylece atom ize edilm eleri a n lam
na da gelir.
K itabn so n b l m n d e P roletarya ld: Yaasn Ev Ka
d n la r! ile C laudia v o n W erlhof, n c D nya lk e lerin d e
gzlem lem i o ld u u m u z y ap larn ve ilikilerin giderek B irin
ci D n y a lk e le rin d e y e n id e n k u r u ld u u n u id d ia ediyor.
U luslararas ve u lu sal serm aye, k en d i b irik im krizini zm ek
iin im diye k ad ar gizli olan ev k ad n larn n retim ilik ileri
n in im di ak tan aa p ro p ag an d asn , b u kez yalnzca ig
22

c n n y en id en retilm esi iin deil, ayn zam an d a m etalarn

re tim i iin, b y m e k riz in in d e rd in e deva olarak yapyor.
V erim liletirm e ve o to m asy o n g id erek z g r p roletaryay
gerek sizletiriy o r ve o n u n la b irlik te gelen, zgr, d e m o k ra
tik , e rk e k , beyaz cretli ii; k a p ita liz m i d ev irecek tarih sel
zne m o d elin in evrensellem esine dayal gelecek im aj kay
boluyor. P roletarya k ayboluyor n k o; a) ok pahal, b) ye
terince re tk e n deil. E v-kadm lam em ek; yani, ev iinin
tip ik zellik lerin i tayan, y an i sen d ik alarca ya da i h u k u
k u n ca k o ru n m a y a n , herh an g i b ir zam an d a herhangi b ir fiyata
elde ed ilebilen, gelir reten faaliyetler"de o ld u u gibi al
m a olarak deil am a faaliyet o larak kabul edilen, yaltlm
ve rg ts z vs. d em ek olan em ek, g ittik e artarak o n u n yeri
ni alyor. alm ann e sn ek letirilm esi slogan altnda, b u
g n serm aye bu m odele gre alm an n yen iden y ap lan d r
m as politik as izliyor. zellikle yeni bilgisayar teknolojileri
ve evde alm an n eski/yeni stratejisi ile ilikili olarak em e
in ev -k ad n latrlm asn m p ro p ag an d as yaplyor. K adnlar
form el s e k t r n d n d ak i bu yeni ig c n n o u n lu u n u
o lu tu ra c a k tr. F a k a t e rk e k le r d e k e n d ile rin i g id ere k d a h a
fazla, bylesi b ir ev -kadnlam alm a ilikileri a iinde
bulacak tr. S erm ayenin b u yeni stra te jisin i g dleyen eyler
sadece ek o n o m i deildir. E m ein ev-kadm lam as bu an lam
da rg tl (erk ek ) p ro letary an n g c n k racak politik bir
stra te jid ir de. tanm iine h ib ir zam an ev iini dhil e t
m eyen sen d ik alar, serm ay en in b u stra te jisin e kar koyacak
d u ru m d a deildir.
Bu d en em elerin kalem e aln m asn d an bu yana, ayn zam an
da dier alanlar da ilgilendiren bu perspektifin so n u la n bi
zim iin netleti. Bazlar unlardr: kapitalist-ataerkil ilikile
rin ve k a d n la n n ikincilliinin olum as, k o ru n m as ve yeni
d en y ap lan d n lm asn d a devletin rol; sosyal bilim aratrm a
lar ve sosyal te o rile rin fem inist b ak asyla tem eld en bir
eletiriye tabi tutulm as; tek n o lo jin in ve zellikle hem kapita
list h em d e sosyalist toplu m lard a h k m s ren ataerkil-kapitalist ilerlem e k av ram n n fem inist b ir eletirisi. S on u n cu su
23

zellikle yeni rem e tek n o lo jilerin ve genetik m hendisliinin

m eydana km as ile alakal hale geldi. stelik bu tahlil tem e
linde fem inistlerle, evreci ve a ltern atif harek etler arasnda b ir
tartm a ve g n m z k riz in d e n k ek o n o m in in ikili hale
gelm esinde grenlerin eletirisi balad. Bu balam da, realite
n in b t n n kapsayan b ir perspektifin, fem inist bir gelecek
top lu m perspek tifin in gelitirilm esi, b u g n n ve y arn n acil
grevi haline geldi.
MARA M1ES

24

BRNC KISIM

Kadn Emei ve Kapitalizm

BRNC BLM

K A D IN E M E : E K O N O M P O L T N
E L E T R S N D E K K R N O K T A *
Claudia von W e rlhof

E k o n o m i p o litik , farkl in sa n to p lu lu k la rn n retti i ve

m b ad ele etti i k o u lla r ve b i im le rin ve r n le rin h e r
devirde b u k o u llar ve biim lere u y g u n artlard a d a tl
m a sn n bilim i o la ra k , [yani] b u g e n ile tilm i an lam d a,
h e n z o lu m a k ta d r. E k o n o m i h a k k n d a im d iy e k a d a r
sah ip o ld u u m u z bilim sel b ilg in in neredeyse tam am k a
p italist retim tarz n n evrim i ve geliim iyle snrldr.

E ngelsin b u ifadesinin, tarih in ak b o y u n ca kadnlarn to p

lu m sal d u ru m u n a u y g u lan ab ilir o lu p o lm ad n incelem ek
istiyoruz. K adn s o ru n u olarak tan m lan an ey yalnzca bi
rey sel ve m ik ro to p lu m sa l ilik ile rin d e il, ayn z a m a n d a,
ulu slararas ve tarihsel ynleri de olan m ak ro toplum sal ili
kilerin de k o n u su d u r.
M eselenin zellikle b u ynlerine, ilerleyen sayfalarda daha
ayrntl b ir biim de baklacaktr: a) n k ; cinsiyete dayal ib l m n d e n b ahsetm eksizin, tarih tek i eitli retim tarzlar
m antnn nitelendirilm esi ve rn ek len m esi olanakl deildir
ve b) n k ; kadn s o ru n u tem el bir so ru n olarak grlm e
(*) Bu blm ilk olarak u kaynakta yer almtr: Beitrage fr Feministischen,
Theorie und Praxis, No. 1, 1978, s. 18-32.

27

dike Avrupal olm ayan to p lu m la n n geliim inin ve O rtaan

sona erm esinden itibaren b u to p lu m la n n A vrupayla (ve daha
sonra ABD ve dier m erkez olarak ad landrlan lkelerle) olan
ilikilerinin kavranm as yzeysel kalm aya m ecburdur.
im diye k ad ar ek o n o m i p o liti in hem klasik hem de m o
d e rn eletirisin in p aram etreleri iin d e yaplan tartm alarn ,
m eselenin bu iki y n n e gsterdii ilgi yetersizdi. F em inistler
de b u h u su su neredeyse hi d ik k ate alm adlar.
retim tarzlan ve uluslararas ilikilerin tanm na ilikin g n
cel tartm ann, gerekten farknda olm adan srekli kadn soru
n u n u n etrafnda d n p durm as o yzden srpriz deildir. Bir
b irine b u kadar yakn olm asna karn, m evcut epistem olojik
boluklarn gizli kalm asnn asl nedeni belki de beraberindeki
toplum sal ilikilerin halkn zihninde anlalabilir olduklar hal
de, i ilikileri kendilerinden ne denli gizli tutulursa o denli ak
seik g r n r (Marx, 1959: 77, 817) olm asndan dolaydr.
H atta bu balam da ileri s r le n p ek ok so ru n u aslnda ka
dn so ru n u olarak gren, zgrletirici anlaya kar bile san
ki bilinsizce b ir direni gsterilm ektedir. (D ier pek ok ya
zarn te rsin e k a d n s o r u n u n u aka k o n u e d in m esin e ra
m en, bu M eillassoux (1976) iin de sz k o n u sudur.) Bu dire
nie verilecek baka rnek ler; n c D nyadaki retim tarz
larm (ki biz retim ilikileri d iy o ru z), h etero jen lik (A. Cordova), h iyerari (S. A m in), karlkl iliki ya da eklem len
m e (P.Ph. Rey, E. Terray) ve eitsiz gelim e (E. M andel) ile
aklam a teebbsleridir.
Yine de geleneksel ve m o d em in pozilivist ikilem ini anm
satan szde retim tarzlan ta rt m a s n n (Asya tipi" retim
tarz zerine en son tanm aya da baknz) ilerici u n suru, tam
da kapitalist norm lar dediklerinden sapan retim ilikilerinde
alanlar kim dir? so ru su n u n sorulduu noktada durm akladr.
Yalnzca h o m o jen retim ilikilerine sahip old u u syle
nen szde Birinci D nya (A m in, 1975: 2 3 6 )1 referans alnarak,
h etero jen lik s o ru su n u n soru lm am as artcdr. H o m ojen
1 Senghaas-Knobloch burada bir istisnadr.
28

lik varsaym yalnzca Avrupa m erkezli olm akla ve kapitaliz

mi y celtm ekle kalm az; h atta b t n d i er retim ilikilerinin
Birinci D nyan n retim ilik ilerin d ek i h o m o jen lik ile k
yaslandnda arp k ve azgelim i (M andel, 1970; 25) g
r lm e sin d e n dolay cin siy etid ir de. n k , cretin igc
n n y en id en retim m aliyetinden d ah a az olm as bakm ndan
ig c n n Birinci D nyada da a r s m r ld g n n anla
lm asn gletirir, hatta in k r eder. G ereklen de bu alanlar
daki retim in baka tuhaflklar bir yana, Loplam alm a saat
lerin in y a n s asla denm em ektedir. Bizim arp k ve azgeli
m i halkm z kadnlardr.
re tim ta rz la r ta rtm a sn n b ir b e n z e ri, b iz za t n c
D nyadaki toplum sal ilikilerin bak asndan hareketle tar
tlan em peryalizm teorisi, im di o ld u u gibi o zam an da, yal
nzca cretli em ek alanndaki retim ilikilerini gz n n e alr
(B usch ve dier, 1971; N eu s ss, 1972) ve zellikle dolam
ala n n a yani d n y a pazarna taklp kalr. Bu suretle, sadece
Rosa L uxem burgun erken y aklam nn tesin e gem e baans gsterem edii gibi, o n u n em pery alizm teo risini gereklen
zm seyem ez. elikili b ir ekilde, Serm aye Birikim in d e ka
d n s o ru n u h a k k n d a d a y azd n n fa rk n d a olm ay an Rosa
L uxem burg im d ik i tartm alarn o u n u n ced en tahm in et
m iti. L u x em b u rg , h em Birinci h em d e n c D nyadaki
k a p ita list ve k a p ita list-o Im ayan a la n la rn , s ren tarihsel
rastlantsn b elirtm ekle kalm ad, ayn zam an da teorisinin te
m elin i b u ik i alan ve iki d n y a a ra sn d a v a ro lan ilikilerin
m ant zerin e ku rd u .
Kesin olan gerek udur ki; art deer iilere ya da kapitalist
lere sat yaparak deil, ancak bylesi sosyal yaplanmalara ve
kendi retimi kapitalis-olmayan toplum sal tabakalara satlr
sa gerekleebilir. (Luxemburg, 1963: 3 5 1 -1 )

F akat bu k ap ialist-o lm ay an reLiciler, b ir cret karl

m eta re tm e y e n b u in sa n la r k im lerd ir? O n lar o u n lu k tu r:
d n y an n h e r yerindeki ev k a d n la n , asl olarak nc D n
yada k en d i geim leri iin retim yapan h e r iki cinse m ensup
29

k y l le r, p e k o u y in e n c D n y a d a y aay an s z d e
m arjin allem i in sa n la rd a n o lu an e rk e k ve k ad n o rd u su
(n e yazk ki L u x em b u rg sadece k y l leri d ik k ate a lr). L u
x em b u rg ^ gre, yine de, ne art deerin gereklem esinden ne
de ortaya kndan kap italistler ve cretli em ekiler tek ba
larna so ru m lu d u r:
Kapitalist-olmayan yaplar kapitalizme verimli bir toprak sa
lar; daha dorusu, serm aye bu tr yaplarn kalntlarndan
beslenir ve bu kapitalist-olmayan evreler birikim iin vazge
ilm ez olm asna karn, kapitalizm yine de bu yaama ortam
n ortadan kaldrma pahasna onu yiyip bitirerek ilerler. Ta
rihsel bakmdan, serm aye birikimi, kapitalist ekonom i ile o n
lar olm akszn varln srdrem eyecei kapitalizm ncesine
ait retim yn tem leri arasnda bir tr m etabolizm adr; bu
gereklerin nda onlar rtr ve asim de eder. Bu yzden
sermaye ne kapitalist-olm ayan yaplarn yardm olm akszn
birikebilir ne de kendisiyle yan yana varoluuna taham m l
edebilir. Yalnzca kapitalist-olmayan yaplarn srekli v tedri
ci olarak z lm esi serm aye birikim ini o lan ak l klar. (Lu
xemburg, 1973: 41 6 )

Burada tanm yaplan ey, tek kelim eyle, serm aye ilikileri
nin m antksal ve tem el b ir paras olan, kesintisiz ilk biri
kim srecidir. Birinci D n y adaki ve/veya kentsel blgelerdeki
b irik im i k o lay latrm a am ac tayan b u s re cin m ek n lar,
nc D nya ve/veya tarm sal alanlar -e k le m e d e n geem e
yeceizve hanelerdir.
Bu keif, yani szde ilk veya ilkel b irikim in A vrupa iin feo
dalizm den kapitalizm e geii srasnda bir blgeyle snrl ta
rihsel ve yaltlm b ir o lu u m d an ok daha fazla nem tad
nn kefedilm esi, ayn zam anda b u g n k tartm alarn m er
kez n o k talarn d an birisini o lu tu ru r:
Kapitalist retim tarzna zg birikim mekanizmalarna (g e
niletilm i yeniden retime) paralel olarak, ilk birikim m eka
nizm as hl varln srdrr. Bu kapitalist dnya sistem i
30

nin merkeziyle evresi [periferi 1 arasndaki ilikiyi karakerizeed er. (Am in, 1971: 5 1 )2

Farkl birikim m ekanizm alarnn paralellii terim i yine de

yerin i, serm aye b irik im in in farkl ev relerin in birbiri zerin e
ina edildii bir sre tasavvuruna b rak m ak zo ru n d a kalacak
t (M arx, 1939: 504). evredeki ve m erkezdeki retim ilikile
riyle, evre ile m erk ezin arasndaki retim ilikileri bu sre
ten eit olarak etk ilenir; bu L uxem burgu n zaten tahlil ettii
b ir olgudur. Bu srecin izi so n u n a k ad ar s r lerek , hanenin
iinde m i yoksa d n d a m o ld u u n a baklm akszn, bir er
kekle b ir k ad n arasn d ak i m ikro-ilikiye k ad ar gidilebilirdi.
L uxem burg, tezinde kendisini engelleyecek h ibir ey b u lu n
m am asna ram en, bu kadar ileri gitm edi.
te y an d an , kadn em ei zerin e yaplan tartm ann yine
de, re tim tarzyla ve b ir b t n o la ra k b irik im le , b u n la rn
uluslararas belirleyicileriyle balants h en z kurulm am tr.
Zira bu k ap italis-olm ayan dedikleri reticilerin ve tketici
lerin (ev k ad n larn n , geim aralar reten kyllerin ve ge
nel olarak kentsel ve krsal blgelerin m arjinal in sanlarnn)
gerekte ne yaptn kendim ize sorarsak, ortak karakteristik
lerinin farkna varabiliriz: Ek b ir cret alsn ya da alm asnlar,
genellikle asgari cretleriyle tek b alarna hayatta kalam aya
caklar iin (asgari cret bile k azan am ay an lar iin byle bir
tartm ann bile gerei y o k tu r) d o ru d a n kendi tketim lerine
d n k m eta retm eye (de) zorlanrlar. [ rnein; hayvan bes
lem e ya da bostan yetitirm e, kullan lm r n leri yeniden i
leyerek onlard an yararlanm a, genellikle tarm sal r n le rin ya
da el san atlarn n bir ksm n satm a, evlerini kendi balanna
yapp bakm a ve kyafetleri dikm e, (k en d i iini kendin yap)
ocuk bakm da dhil b t n ev ilerini yapm a vesaire].
K endi bak alarndan hayatlarn s rd rm elerin e hizm et
eden ey, serm ayenin bak asndan ig c n n yeniden re
tim idir. H atta serm ayenin cretli em ek o larak b u igcne ya
da h ep sin e b ird en ihtiyac olm ad ya da yalnzca belirli ara
2 A.G. Frank ve E. Senghaas-Knobloch ile karlatrn.

31

lklarla (genellikle yaam n en iyi d n em in d e, yani genlik yl

larnda) ihtiya d u y d u u zam anlarda bile, m arjinal kitle"nin
b u yedek h a v u zu n d an h er an, h e r ekilde ve elbette ucuz ola
rak, retim i ve yeniden retim i iin geim ini salam ak z o ru n
da kalm adan istifade edebilir.
K apitalist-o lm ay an d e d ik le ri b u iliki (k a p ita list-olm ay a n n k cretli em ein d n d a ) yani y aam n (serm aye
iin potansiyel-m eta olan ig c n n ) cretsiz, kullanm -deerin e ynelik geim lik alm ayla (y en iden-)retilm esi, tam da
cretli em ek ilikisinden farkl olm as nedeniyle serm aye iin
ok elverilidir. Serm aye, herhangi b ir bedel dem eden ya da
riske girm eden, geim lik reticilerin h e r g n rettii art em e
e el koyar (alar). Bu geim lik reticilerin em ei, serm ayenin
cretli em ek ya da baka biim lerde kullanlabilecei igcne
dnm ektedir. Serm ayenin g erek deer kazanm a ya da b i
rikim s recin in balam as sadece tam da b u tem el zerin d e
gerekleir.
Bu tem elin retim i ve aralksz olarak yeiden-retim i bu
yzden bir t r ilk birikim srecinin devam na tekabl eder ki
ister Birinci D nya/ nc D nya arasndaki m akro-iliki is
lerse de kad n /erk ek arasndaki m ikro-ilikiye dair o lsun k a
rakteristik olarak ayndr.
g c n n m eta olarak retim i ve y en iden-retim i alannda
(bahsedilen h e e ro je n lik i tipik olarak yaratan alan) retim
yapan farkl g ru p larn kyaslanm as, kadnlarn yalnzca krda
ve k en tte geim aralar reten lerin niceliksel olarak o u n lu
u n u o lu tu rm ak la kalm ad k larn ; kapitalizm le ortaya kan
ev iinin b u g n k fo rm u n u n , niteliksel adan da, zne in
dirgenm i olm asna ra m en , k ap italizm in im diye kadar ih ti
ya d u y d u u geim lik alm ann klasik ve tip ik bir form u
o ld u u n u gsteriyor. g c n n (yen id en -) retilm esinin bu
form u srf k adnlara havale edildi ve ediliyor.
Kesintisiz ilk birikim in toplam birikim e katksnn nasl l
leceine dair tartm ann yeri buras deildir. Yine de, igc
n n (yeniden-)retilm esi iin kadnlarn yapt bu geim lik i
ler, lam anlam yla ve hepsin d en daha nem lisi, cretli em ein
32

ifasnn b ir n kouludur. Bu retim de kadnlarn varlnn bir

so n u cu olarak cret m aliyetleri n e k a d a r derse, gerekletir
m e olasl o k ad ar ykselir ve/veya yalnzca yeterli igcnn
deil, fakat ayn zam anda nitelikli ve yeri kolayca d o ldurulam a
yan iilerin hazr bulunm as da serm ayenin yararnadr. Bila
kis, cretlerin d k ve istikrarsz olduu zam anlar ya da c
retli em ek olanaklarnn ok az olduu ya da hi olmad za
m anlarda (yoksul snflar ve genellikle n c D nya iin geerlidir) kadnlarn geim iin harcad em ek, zellikle d o ru
dan m a d u r olanlar asndan b y k nem e sahiptir.
Eer kesintisiz ilk birikim sreci aslnda, serm aye birikim i
iin gerekli deim ez b ir n art ise, so n u ta b t n l k l kav
ray abam z olanakl klan tam am en yeni b ir kapitalizm a n
layna ularz. Zira u z u n vadede serm aye birikim inin aralar
olan retim ilikileri nasl o lu r da kapitalist nitelie brnm ez
ve yle kalabilir; ya da baka b ir deyile serm aye birikim i nasl
olur da hl var olan baka b ir retim tarzn d an m eydana gele
bilir? (B ierm ann ve Kssler, 1977: 54) Serm aye bizzat ilk biri
kim in kesintisiz s rm esin i zorlam ak iin b u ilikileri cretli
em ek alannn dnda o lu tu ru rk en ve zellikle b t n kapita
lizm ncesi ilikileri zaten iine alm ken, nasl kapialist-olm ayan ilikiler m evcut olabilir? (B ennholdt-T hom sen, 1976)
iin bu y n h epsinden nce kapitalist ekirdek aile biim inde
L uxem burga tan d k gelm i olm asna ram en, L uxem burgun
dn em in d e ayn kapsam da gzlem lenm i olam azd.
O hald e k apitalizm e b t n l k iinde baklrsa, b u ilikiler
yalnzca e k o n o m ik olarak deil, ayn zam an d a birikim ilikile
ri asndan da vazgeilm ez olarak n itelen ip , d ik k ate alnm al
dr. Srf cretli em ek ilikisi biim inde v ar olm adndan dola
y bug n e k ad ar hatal olarak ek o n o m i-d ve h atta doal
ad d ed ilm i ve b u n ed en le tarih sel d e iim lerd en h e r zam an
bam sz g r lm t r. B u n u n b ir rn e i k ad n em eidir:' o
cuk d o u rm a ve b y tm e, erkein gda, cinsellik ve iletiim
ihtiyacn d o y u rm a (W erlhorf, 1977b).
B t n e b ak ld n d a , doa ile b a la n tl b iim d e tan m la
nan la rn b irik im i te o risin in A vrupa-m erkezli, cinsiyeti em
33

peryalizm teorisine ve d n y a p a z a n tahlillerine yelenebilece

i grlebilir. Bu y ak lam ay n z a m an d a genelde yapsalc,
sta tik ve d iy a le k tik -o lm a y a n y a k la m la r y z n d e n eitli
retim tarzlarnn eklem lenm esi" teorilerine ve b t n dier
lerine d e ye tu tulabilir; n k to p lu m u n hem m akro hem de
m ikro alanlarna uygulanabilir b ir teoriye ihtiyacm z var. re
tim tarzlar tartm as, k en d ileri h o m o je n o lan , a rtan sayda
re tim ta rz la r a ra s n d a k i fa rk lla m a y la ilg ilid ir (B an aji,
1972)3 ve m ozaikvri bir anlayla derlenm esi, bir toplum sal
ve ek o n o m ik form asyonun tanm lanm asna fayda salam aya
caktr. o u n lu k la a rtk k a te g o risi m u am elesi g ren eitli
retim tarzlarn n eklem len m esi teorisi ise, kadn em ei gibi
b t n a k la n a m az ve n a h o fen o m e n le rin b u g n e k ad ar
em anet brakld san d k odasna b en zer varoluundan k u r
tarlm aldr. te yandan, b ir b irikim teorisi iin en uygun ola
n srekli gei to p lu n d a n kavram dr; n k el koym a ve
kendi iine k atm a hareketi en fazia b u n a tekabl eder.
"H e te ro je n lik ve b irb iriy le elien ilik ilerin ara lk sz i
ie gem esi so ru n u n u n kapsam , sadece kapitalizm in k ve
gelim esi srasndaki evrelerle ilgilenm ediim iz d n ld
zam an d ah a belirgin hale gelir. H ep b irlik te Asya tip i re
tim tarzn a sah ip o ld u u kabul edilen tarih tek i ilk snfl to p
lu m lar zaten g r n e gre h etero jen retim ilikilerine sa
hipti (T h a n h -h u n g , 1975: 3 7 /4 8 ). Baz aratrm aclar, m esela
A z te k le rin d u r u m u , b u g n b ile a k n l a d rm e k te d ir
(Bartra, 1969)4
A m erika ktasndaki ilk b y k ve snfl toplum lar olarak lnk a la n n ve A zteklerin im p arato rlu k lar, b o y u n d u ru k altndaki
kabile toplu lu k larn n genel ilerde (kanalizasyon sistem i yap
m , egem en sn f iin evlerin ina edilm esi ve fetih savalar
iin) zorla altrlm asndan elde edilen art r n ve art em ee
el koym aya dayanyordu. Byk lde m edeniyel-ncesi, ataerki-ncesi olan, toplum sal ib l m n n neredeyse hibir for
3 Asyadaki szde sm rge pi retim tarz hakknda yaplan tartm a iin geerlidir.
4 M eksika'daki Asya-tipi retim tarzna ilikin.

34

m u n u n yaanm ad (M eillassoux, 1972) b u kabile toplulukla

r, b o y u n d u ru k altna g irer girm ez im p arato rlu u n m addi te
m eli haline geldiler fakat i toplum sal ilikilerinin esas dei
m ed en kald ( in , H indistan, O rtadou ve Yakndouyu da k
yasla). Kabile to plum larm n retim ilikileriyle ilk ve en bata
cinsiyete dayal ib l m n n yaand snfl b ir toplum a ait
olan re tim ilikileri arasndaki b u k ay n am ann bir so n u cu
olarak, o d n em d e de ekonom ik tem elleri o lu tu ran lar zellik
le kadn lar ve tarm sal reticilerdi (W erlhof, 1976).
G n m ze kadar b t n snfl to p lu m larn elikili ("hete
rojen") retim ilikileri araclyla birikim yapt, gerekli te
m elin ve n k o u llarn (basit y en id en - reim in ) esasen kadn
lardan zorla gasp edilm esiyle yaratld ve g erek birikim in
(gen iletilm i y e n id e n - re tim ) y ani h k m d a rla r iin gzle
grlebilir a rt r n n esasen erk ek lerd en zorla gasp edilm e
siyle retilm esi doruysa, o zam an g n m z asndan baz
sistem atik so ru la r sorm am z ve ne anlam a geldiini dikkatle
incelem em iz gerekir.
L Ya kapitalist sistem de egem en retim ilikisi basite c
retli em ek ilikisi deil d e cretli ve cretsiz em ekten m te
ekkil iki-paral bir iliki ise? Peki ya b ir retim ilikisinin ti
pik yan, k en d isin i o lu tu ran ilikilerinden b irisin in en azn
d a n baka b ir iliki ile tam am lanm as, b u m nasebetle dieriy
le elim esi zo ru n lu lu u ise? K apitalist ilikiler rneinde, c
retsiz em ek ksm srek li ilk b irikim safhasna tekabl edecek
tir ve cretli em ek ksm so n rak i g erek b irikim safhasna
baka b ir deyile son safhasna d e n k gelecektir.
B irikim in tem eli olarak cretsiz em ek k sm yle b ir nem e
sahip olacaktr: g c n n ve yaam k o u llarn n yeniden re
tim ini salad iin eer insan enerjisi salam a ve s rd rm e
grevini yerine getirecekse, ister istem ez srekli olm as gere
kir. retim (yan i g erek b irik im ) te y a n d a n b u k o u lu n
m utlaka yerin e getirilm esini g erektirm ez (Schiel, 1977: 2).
2.
Yalnzca serm aye karsnda deil k en di iinde de eliki
tayan iki-paral bu retim ilikisinin sn f yapsnn analizi
iin karlacak so n u lar n eler olacaktr?
35

cretsiz iilik kadnlara, cretli iilik ise erkeklere zg ve

onlar iin vazgeilm ezdir. ( cretli bir kadn ii h e r zam an, bir
y andan da cretsiz ii o larak alr.) A ralarnda birbirlerini
tam am layan ve b irbirleriyle elien b ir iliki sz k o n u su d u r.
Serm aye birikim i asndan tam am laycdr, n k ig c n n
(yeniden-) retim iyle ilgili nko u llar ierir ve ayn zam anda
cretli iiler iin de tam am laycdr; n k insan olarak ya
am larnn yeniden retilm esini isterler. elikili olm as ilk n
ce serm ayenin iine yarar; n k sm r lenleri bler (Lenin,
1971: 115)5 ve ikinci olarak cretli iinin de iine yarar; n
k cretsiz (kadn) iinin zarar sayesinde, sm rlm esi daha
iyi telafi edilir. Sonu, n o rm ald e snflar olarak nitelenen her
oluum iinde (YVerlhof, 1977a) kendisini tek rar eden iki deil
-parah tarzda genel hiyerarik (Sacks, 1977: 61)6 snf yap
sdr ve bu ayn zam anda snai ve tarm sal retim , cretli ii
lerle kyller, k entle kr, Birinci D nya ile nc D nya ara
sndaki ilikide de sz k o n u su d u r (Baxandall, 1976: 11).
3.
Bu, kendi z n d e ve serm aye d o ru ltu su n d a elikili, ikitarafl retim ilikisinin hayata geii, hangi yntem lerle izlen
m ek zo ru n d a kalacaktr?
ounlukla ilk birikim sreciyle ilikilendirilen ekonom id iddet, baka b ir deyile d o ru d an , politik id d et k u llan
m a y n tem lerin in b u g n e k ad ar s rd n aslnda rahatlkla
tespit etm ek m m k n d r. te yandan, klasik teoriye gre ilk
birikim safhas oktan geride kalm tr.
Ne ekonom i-d (styapsal anlam da) ne de kapitalist-olm ayan bu iddet biim i ilk birikim in s rd h er yerde tipik
olarak bulunacaktr: aile iindeki iddet ve kadna ynelik ge
nel iddet, bir b t n olarak yeniden-retim alannda ve aile d
nda iddet ve ayrca, nc D nyada yaanan iddet.
E zilenlerin k en d ileri tarafn d an iselletirilen e k o n o m ik
iddetin, yani baka b ir ifadeyle dolayl, yapsal id detin e za5 Bunu emperyalizm in ii snfn blme eilimine ilikin aklamasyla kyaslayn.
6 O nlar (egem en snflar) ekonom ik otonom iyi kaybetm enin b ir telafisi olarak
b ir sosyal yetikin stat s ve k ad n lan n vasiliini zel olarak erkeklere em anet
eder" (Sacks).

36

m anii yaylm as kapitalist m eta retim in in yaylm asna teka

bl eder. Bu ise, b ir id d et b iim inin dieriyle yer deitirm e
sin d en ok, id d etin genel artna yol am aktadr.
4.
K apitalist retim ilikilerinin ifte k arak terin e ilikin var
saym m zla ilgili hangi s m r biim leri ve bileim leri gz
lem lenebilir?
n celik le k lelik b iim in d ek i s m r n n yalnzca A ntik
Yunan ya d a Rom a retim tarzyla snrlanm ad hatrlanm al
dr. K lelik altn an, yalnzca k apitalist retim tarz iin
de bile, 16. ve 19. yzyllar arasnda 30 m ilyon A frikalnn k
le olarak gem ilerle Kuzey ve G ney A m erik aya gnderildii
d n em d e doyasya kutlad. M edeniyetin ve retim tarzlarnn
ilerlem esi, m u tlak a d ah a eski b iim lerin z lm esin e neden
olm ad gibi, b u eski biim leri yeni b ir g r n iinde peki
tirm i olabilir ve bu nedenle ancak im di tam anlam yla gelie
bilir. B u n u anladm z zam an bu t r olaylarn sadece tarihi
tesadflerin bir r n m , yoksa doasnda v ar olan b ir m an
tn r n m o ld u u n a ilikin so ru 7 ortaya km aktadr.
K apitalist retim ilikisinin egem enliinde, te yandan, c
retli em ein art deer rettii b ir s m r biim i vardr. Biz
b u rad a d a, en azn d an art d eerin o ran asndan (rnein,
kalifiye iilerin ii a risto k rasisin e k a rlk k adnlar, g
m enler ve yabanc iiler gibi d k cret g ru p la n ) farkllklar
o ld u u n u d ik k a te alm ak szn , esasen cretsiz iilerin, yani
k a d n la n n (ev k ad n larn n ), geim lik k yllerin ve genel ola
rak n c D nyadaki m arjinallem i in san larn , s m r l
m e biim iyle ve derecesiyle ilgileniyoruz.
A rt em ee el koym a, b u t r (cretsiz yaplan hizm etler), a r
t r n ya da art deer o larak gerekletirilebilir. El koyanlara
nakit p ara ve ayni olarak, alm a yoluyla ak an kazanlara kr
ve ra n t denir. Kr, b ir kazan biim i olarak, art deerin kapi
talist retim in e baldr; oysa ran t (ve zellikle to p rak -ran t),
kapializm -ncesi d n em lerin baat k azan biim iydi (para-,
em ek- ve r n -ra n tla n ).
7 M arx bile Gnmdrisse'e bu sorudan em in deildir ve argm anlar baz blm
lerde elikiler ierir.

37

K apitalist, krn cretli iilerin rettii art deerden elde

e d e rk e n , k a p ita liz m - n c e s i to p ra k sa h ib i, ra n tn k le n in
ve/veya serfin art em einden ve/veya art r n n d e n elde e d i
yordu. K apitalist ilikilerin yaygnlam asnn ardndan, kr gi
derek ana kazan biim i olarak to p rak ran tn n yerini gasp etti
ve serflerle kleler cretli iilere ve kiraclara d n t . Yine
d e M arx, to p rak ra n tn n k a p ita list ilikilerin genilem esiyle
ortad an kaybolm adn; d ah a ziyade b u ilikilerle yan yana,
onlara ram en ve h atta o n larn ierisinde nem ini deitirerek
ko ru m ay baardn; bylece ra n tn n g n m zd e ortalam a
k n n zerinde fazla kazan olarak (art/fazla-kr) ve art dee
rin k e n d isin in b ir paras o larak tan m lan ab ild i im kefetti
(M EW 25: 838).
u noktad a iki so ru aa kyor: a) kapitalist sistem de k
lelik ve serflik g erekten o rtad an k aldrld m ? b) m u h te m e
len rant, yalnzca kapitalist ilikiler ierisinde bir kazan bii
m i olarak zel b ir n em elde etm ekle kalm ayp ayn zam anda
genel bir nem e de sa h ip tir ki bu , art deerin retilm esi sre
cindeki paynn aslnda im diye k ad ar varsaylandan ok daha
b y k olduu anlam na gelir.
cretli iinin canl em ek kapasitesi k en d isine ait paradr.
Bask altnda olm akla b erab er o n u deiim yoluyla harcayabi
lir ( n k b u n a deiim yoluyla zorlanr). Yine de:
Kle ilikisinde (kle) birey, belli bir efendinin m lk iyetin
d edir ve on u n i yapan aletidir. Harcanan g c n tam am ,
em ek-kapasitesi olarak baka birine ait bir eydir ve dolay
syla kendi harcad g le zne olarak iliki kuramaz... Serf
ilik isin d e arazideki m lk iy etin bir B ile e n i, topran bir
uzants olarak, tam am en yk hayvan gibi grlr. (M arx
1973: 4 6 4 -5 )

B ugne dein, k a d n larn snfsal k o n u m u n u ne kim se ta

nm lam ak istedi ne d e tanm layabildi. H er halkrda, kadnlar
cretli ii deildir ya da sadece cretli ii deildir.
Ya kadnlar, e zam anl olarak klelii ve serdii kapsayan
ve dahas b ir kirac ya da k k kyl ile kyaslanabilecek s
38

nfsal b ir k o n u m a , em ein b ir b t n olarak serm ayenin altn

da snfland birleik b ir snfsal k o n u m a sahipse?8 Bu em ek
u g erekle u y u u r: B irikim in em ek len ( cretli em ek) nce
m eydana gelm i olm as ve o n d an k ay n ak lan m am as gerekir;
yle ki k ap italistin iiyi altrm asn ve geerliliini k o ru
m asn olanakl klar (M arx, 1973: 504).
Alm an tdeolojisi'nde, M arx, bizzat kadn lard an ve ocuklar
d a n e rk e k aile re isin in k le le ri o la ra k b a h s e d e r (M E W 3,
1959: 32-3). K apitalizm ve K adn E m ein d e (L enin, 1962:
20 6 -7 ) L e n in k a d n la r ev ii k le le r o la ra k a d la n d rr ve
baka b ir yerde yle sz eder:
stisnasz dnyann her lkesinde agzl burjuvaziyle budala
ve korkak kk-burjuvazinin yeniden canlandrd, feodaliz
min ve ortaan iren kalt, kadn haklannn aalk, adi ve
rezilce inkan ya da cinslerin eitsizlii. (Lenin 1968: 647)
N e yazk ki, b u olgu sistem atik olarak incelenm edi ve yal
nzca ahlaki gnd erm elerle sn rl kald; ya da kadn so ru n u
sadece cretli em ek so ru n u n u n sn rlar ierisinde analiz edil
di (M arx ve dier, 1976).
te y an d an M arxm to p ra k -ra n t te o risin d e k en d isi gerek
ten fark n d a olm asa bile, k a d n la rn k o n u m u ile k iraclarn
ve k k k y l lerin k o n u m u a ra sn d a o k n e t p aralellik ler
vardr.
Bir kadn ( to p ra k , kars) zerin d ek i m lk iyet sahiplii
- k i k ad n n em ei/bedeni zerin d e tasarru f sah ib i olm as anla
m na g e lir- serm ayenin cretli iilerce retilen art deerden
kesinli yapm a gereksinim ini balatt iin, ya toprak sahibi
cretli ii b iim inde kendini var etm eyi s rd r rse? Ya kadn
zerindeki m lkiyeti, cretli iileri y o zlatn rsa ve b t n s
m r len leri iki b y k gruba blerse? M lkiyet olarak nelere
sahip olunabilecei ve m lkiyetin tarihsel olarak nasl gelitii
soru lar h e n z yeterince yantlanm am tr. M arxa gre; r n
lerin -y a n i n e sn e le rin - sahiplii ve retim aralarnn sahipli
8 B ennholdt-Thom sen, ianm sal reticiler arasndaki farkl bam llk biim lerini
a y n eder.

39

i sz k o n u su olabilir; yani bu, em ek zerinde hakim iyet sa

hib i toplum sal bir ilikidir (M arx).
Bizzat in sa n la n n zerin d ek i m lk iy et, b t n snfl toplu m la n n belki m an tk sal u n su ru olarak deil sadece klelik
ve serflik m nseb etiy le ya da m lk iy etin bilinen ilk biim i
olarak bile ok az d ik k a t ekti (Engels, 1968). Proletarya bile
aka u ekilde tanm land:
Tek eliliin ve erkek egem enliinin olum asnn nedeni olan
mirasn korunm as iin gerekli her tr m lkiyetin yokluu
durumu. Bu noktada klasik tek eliliin btn kkleri tem iz
lenir... Bu yzden burada, erkek egem enliini savunm aya y
nelik hibir uyarc yoktur. (Engels, 1968: 4 9 9 )

Szm ona aileyi kolaylkla o rtadan kaldrabilecek olan p ro

letaryann, burada devrald m iras ne olabilirdi?
Bu balam da yaplm olan b t n politik ve teorik hatalarn
izleri, p ro leter erkein k ars zerin d ek i m lk iy elin in h i b ir
zam an tannm am olm as gereinde aranabilir. Toprak rant
teorisinde M arx, klelerin veya serilerin zerindeki m lkiyetin
toprak zerindeki m lkiyetle kyaslanabilir o ld u u n u gzlem
ler fakat sistem atik olarak b u n u so n u n a kadar takip edem ez
(M EW 25: 817). K adnlar zerindeki m lkiyet, kleler/serfler
ve toprak zerindeki m lkiyetle kyaslanabilir mi? Ancak evli
lik szlem esi im zalam as d u ru m u n d a bir k ad n en azn d an
kendisi zerinde (sahiplik deil) zilyetlik elde edebilir:
Ayrca, dolaysz em ekinin retim aralaryla kendisinin g e
im aralannn yeniden retimi iin gerekli em ek koullar
nn zilyeti olarak kald btn biimlerde, byle bir m lki
yet ilikisinin, dolaysz bir efendi-kle ilikisi olarak grnm e
zorunluluu aktr; nk dolaysz reticinin zgr olm ay
, angarya em ek harcayan serfligi srf baml bir ilikiye d
ntrebilecek zgrlkten yoksun olmas anlam na gelm ek
tedir. (Marx, 1959/77: 790)

K endisinin sahibi deil yalnzca zilyeti olan bir kadn, kira

c/k k kyl ile ve ayn zam anda b ir kle/serfin zellikleriy
40

le karlatrlabilir. T oprak gibi eve ve k en disine, ayn za

m anda topra" ileyecek em ek k apasitesine sahiptir, fakat yi
ne de cretli em ek ilikisi iinde deildir.9 Serm ayeye, em eki
lerin ve sah ib in in (kocasnn) ig c n yeniden retm esi iin
gerekli aralar salar. Em eini kocasnn - c re tli e m e k in in i g c n e d n t r m e k s u re tiy le , se rm a y e y e , b ak a t rl
m m k n o la n d a n daha fazla m u tlak art deer k azandm . Ay
n zam an d a k ocasnn-sahibine, h em en hem en h e r d u ru m d a
m u tlak ra n t fazlas, em ek ve r n rant biim inde farkl zel
likleri o lan b ir ra n t salar.
E rk ek lerin h ep sin in eleri zerin d e sah ip o ld uklar m lki
yetten dolay el koyduklar toplam ra n tn b y k l ne ka
d ard r? K rla k y aslan d n d a b y k l ne k ad ard r? A rt
deerdeki art, krdan ziyade ran tan salanyorsa, daha ka
zanl m dr?
p h esiz k i, k a d n la rn sn fsal k o n u m u ne o lu rsa o lsu n
te k -b o y u tlu d e ild ir; ayn z a m a n d a c re tli e m e k i, b ir t r
to p ra k sahibi olarak (bu d u ru m d a b ir s m ren ise de) zel
bir snfsal k o n u m yaratan ek b ir varolua d ah a sahiptir. Ka
dnlarn k o n u m u b u n u n la birlikte h e r eyi ayn anda ierebi
lir: M u h tem elen n cek i b t n s m r biim lerini kapitalist
ilikilerle birlem i ve glendirilm i olarak kuatr.
B u n u n genel n ed en i, tarihsel olarak ortaya kan kadnlarn
ifte karakterinde yatar: b ir taraftan em eki dier taraftan ve
rim li bir k aynak (to p rak gibi). K adnlarda retim in genel ko
u lu zaten gereklem itir: em ein m ad d i n koullaryla b ir
lem esi (M arx, 39/40: 375).
K adnlarn hem em ekiler hem de verim li kaynaklar olarak
ifte s m r s n n ortaya kard farkl biim lerin, tarih bo
yunca (h e r eyden nce gnm zd e) genelde erkeklerin snf
sal k o n u m u y la ve zelde kocalarnn snfsal konum uyla nasl
(yen id en ) b irletirild i i ve yer d eitirdii so ru su n u n so ru l
mas kalyor. K adnlarn s m r lm esin e ve stlendikleri psi9 K adnlar kirac o lm ann yan sra, ayn zam anda kirac tarafndan altrlan
tan m iisidirler; ii olarak cret alm adklarndan dolay srasyla kle ve sert
tirler.

41

ko-sosyal ilere ynelik artan eilim e de zenle yaklalm aldr. zellikle n c D n y ada k k kylyle kentli k k
arsa sahibi arasndaki paralellikler k o n u su n d a aratrm a yapl
m as gerekecektir. Bu balam da, m esela, artk yapm aya deer
b u lu n m ay an ve hatta zarar d o k u n a n faaliyetlerde alanlarn
ve bu ileri s rd ren lerin ite b u ev kadnlar, k k kyller
ve m a rjin a lle tirilm i in sa n la r o ld u u n d a n b ah sedilebilir.
D orusu, b u n u yaparken m uazzam bir aba harcyorlar n k
altern atif yaam aralarn a sah ip deiller (M EW 25: 812vd.;
M arx ve dier 1976: 55).
5.
K apitalist retim ilikisinin elikili/tam am layc vehesi
k e n d isin e u y g u n snfsal k o n u m la rd a , id d e t ve s m r bi
im lerinde n k setti in d e, ayn d u ru m , retici glerin geli
m esi iin de geerli olur. A slnda b t n art deer retim i ve
bu n a bal olarak serm ayenin geliim i, doal tem elini tarm da
ki em ein retken li in d e b u lu r (M arx, 1959/77: 785) ... ve ev
ilerinde. K apitalist retim in cretli em ek biim indeki baars
ancak, art deer retim i s recin d e snrlam alarla kar karya
kald tarm da ve kadn em einde, en yava, en elikili tarz
da gerekleir.
Sermaye ev iin in tah liyesin in cretlerde neden old u u ek
m aliyetlerin, loplam yenid en - reim m aliyetlerini, fazladan
retilen arU-deeri azaltacak kadar ykseltip ykseltm eyece
ini her zaman gz nnde bulundurmak zorundadr. (Schiel,
1977: 22)

Bu tarm iin de dorudur.

G enel olarak yk sek retkenliin olanakl olm ad k o u l
larda alan b u em ekiler k r o ran n n d m e eilim ini engel
lem i gzkm ektedir. (D eere, 1976; W erlhof, 1977c; D ierckxsen s b u y zd en v e rim siz lik te rim in i trn a k iine alr. Dierckxsens, 1977: 84). stelik, ev ileriyle baz kent ve tarm
sektrleri, zel r n leri, yani yaam n yeniden retim i iin ge
rekli temel ihtiyalar karlayanlarn retilm esinden so ru m lu
dur; oysa l k s m allar ve zellikle silahlar, cretli em ek alan n
da ve daha fazla gelim i retici ler tarafndan retilir. Ka
42

pitalist m eta re tim in in savurg an l n n ve sap k n l n n se

bep lerin d en biri ve yaygn o larak retici glerle teknolojinin
birbirine kartrlm asnn b ir nedeni bud u r. im diye kadar, bu
egem en snflar adna, tah ak k m iin yaplan, tem el ihtiyala
rn karlan m asn a ynelik olarak (k a d n la rn ) angarya al
maya dayal b u retim s o ru n u n u k o n u alan herhangi bir ara
trm a yaplm am tr (E hrenreich, 1976: 20).
6. K apitalist retim in k u ru m sal st yaps k o n u su n a gelin
ce, tah m in en burada da, eski ve yeni biim ler arasnda eliki
li/tam am layc b ir k o m b in asy o n u n gereklem i olm as gere
kir. A ilenin varolm aya devam etm esi ve kapitalist klkta g
lendirilm i varl h a k k n d a bilinenler, devletin ilevleri hak
knda b ilinenlerden d ah a fazladr m esela. H er d u ru m d a , libe
ral ek o n o m istlerin d n celerin e ram en devletin nem i za
yflam ad; d ah a ok tersin in d o ru o ld u u grlr. Ayn za
m an d a Mancm sosyalizm in gelim esiyle devletin sn m len e
rek yok olaca, k o m n izm in devletsiz b ir to p lu m d a ileyece
i varsaym neredeyse u n u tu lm u tu r. in de bile, rnein, bu
konu h em en hem en hi tartlm am akadr. Devlet, Sovyetler
Birlii gibi u an d a varolan sosyalist sistem d e s n m lenerek
yok olacana, D utschken in ispatlam aya abalad gibi, im
diye k ad ar o ld u u n d an daha fazla Asya-tipi d esp o ta d n t
(D utschke, 1974).
D evlet birik im s recin in neresin d e d u rm a k lad r? Serm aye
birikim inde ilk ve son safha arasnda, ilkini zorlayp kincisini
koruyarak arab u lu cu lu k yapan devlet m idir?
7. deolojiyi, toplum sal bilin ve dav ran biim lerini ve ni
hayet sn f m cadeleleriyle devrim ci h areketleri d ikkate alr
sak, k a p ita list re tim ilikisi k e n d isin i n asl sa v u n u r ve ne
m eydana getirir? K endileri zerinde zor, id d et ve s m r uy
gulayan erkeklere, devlet grevlilerine ve k apitalistlere kar
o lu m u k e n d isi iin" b ir k a d n b ilin c i var m dr? Birinci
D nyan n tekelci serm ayesi k arsnda k en d i geim i iin al
an k k kyllerle genel olarak n c D nyadaki m arji
nal kitle" arasn d a byle b ir bilin var m dr? G erekten bu
kadar basit m idir?
43

Klenin, bakasnn mal olamayacann farkna varmasyla,

kendisinin bir birey olduunun bilincinde olm asyla, kleli
in varl sadece suni, bitkisel bir varolu halini alr ve reti
min tem eli olarak egem enlii sona erer. (Marx, 1973: 4 6 3 )

D evrim ci h arek etleri ierid en farkl b ir p ersp e k tifle yenid en-sorgulam ak gerekiyor. Son 50 yl ierisinde aa kan bu
hareketlerin ou n c D nyada y aanm akladr ve bu n lar
ounlukla kyller, kyl-iiler ve kad n lar tarafndan stle
nilm i m cadelelerdir (?).
Sonu olarak aadaki tezler form le edilebilir:
K adnlar tarihte ilk s m r le n insan lar olm akla kalm az,
s m r leri ayn zam an d a erk e in ve d oann so n rak i s m
r lm e biim lerine genel b ir m odel o lu tu ru r ve g n m z d e
kad n lar b t n bu s m r b iim lerinin u n su rla rn d a n oluan
b ir kom binasyona m aruz kalm aktadrlar.
Tarihsel olarak, erkek cretli em ekilerin snfsal k o n u m u
en son k ad n lan n k iy le kyaslanr. O n u (erkek cretli iiyi) ta
rihe balayan ey k endisini ayn zam anda bir s m r c yapan
ataerkil yandr.
Kadn em ei tipik olarak, ister ailenin iinde isterse d n
da o lsu n , ilk birikim i s rd re n alanda bulu n ur. K apitalist re
tim ilik ilerin in bu ksm serm aye b irik im in in tem elidir. Bir
taraftan cretli em ek ilikisinin m antksal/elikili tam am laya
n, te yandan bireysel n o k ta d a n hareketle yalnzca ig c n n
deil, ayn zam anda genel olarak insan yaam nn kiisel yenid en - retim in in de tem elidir.
E m peryalizm , d n y a apnda serm aye birikim ini ve zel
likle ilk b irikim in devam n zorla salam ann yntem idir.
Sonu olarak, yalnzca cretli em ekilerle kapitalistler ara
sn d a deil, ok d a h a g en i k ap sam l b ir b iim d e, zellikle
n c D nyan m y oksul kadnlar ile Birinci D nyann tekel
serm ayesi arasnda da uzlam az b ir iliki b ulunm aktadr.
nc D nyada k r ve k en tte geim lik retim yapanlarn,
yani m ajinal kitlenin d u ru m u en ok kadm larm kine benzer.
Sm rge sta t s n e sah ip olan k adnlar deildir, fakat s
44

m rgeler k ad n n stat s n e sahiptir. Baka b ir deyile, Birinci

ile n c D nya arasndaki iliki, erk ek le kadn arasndaki
ilikinin benzeridir.
Yine de, kim i ekonom ik ilikilerin (rn. aile) ierisinde m ey
dana ktklar ve kendilerini pratikte ortaya koyduklan irras
yon el biim lerin uzlamas, bu ilikilerin aktif tem silcilerini
gnlk yaamlannda etkilemez. Ve bylesi ilikiler iinde ya
amaya aluklar iin, durumu olaand karlamazlar. eli
kinin herhangi bir yn onlar iin en kk bir gizem banndrm az. ilikilerinden ayrlan tezahrleri (rn. kadnlar
doa olarak gren id eoloji) arasnda kendilerini gvende
hissettikleri gibi, kendilerini yalttklar zaman da anlamszla
derler. Hegel'in belirttii husus buraya uygulanabilir: Ola
an saduyuya irrasyonel grnen ey rasyoneldir ve rasyonel
grnen eyin kendisi irrasyoneldir (Marx, 1959/77: 779).

Ve:
T oplum un daha yksek ek on om ik biim leri asndan, tek
tek bireylerin yerkrenin zel m lkiyetine sahip olm as bir
insann dieri zerinde zel m lkiyete sahip olmas kadar an
lam sz grnecektir. (Marx, 1959/77: 7 7 6 )

M arx ya da o n u n takipileri, bu iki b u lg u y u kadn so run u n a n e d en uygulam adlar?

45

KNC BLM

K A P T A L S T G E L M E V E G E M L K R E T M :
H N D S T A N 'D A K IR S A L K E S M K A D IN L A R I
M aria M ies

B tn ek o n o m ik sistem ler (retim tarzlar) ve b t n insanlk

tarihi iki t r tem el insan faaliyetini gerektirir: geim aralar
nn retim i ile yeni yaam n retim i veya rem e. Birincisi in
sann tem el ihtiyalarn n giderilm esi ve yaam n s rd r lm e
si iin; kincisi ise to p lu m u n k u ak tan kuaa d evam nn sa
lanm as iin gereklidir. Engels d oru b ir ekilde iki t r insan
etkinliine retim adn verdi; b ir to p lu m a ya da b ir aa zg
k u ru m la n belirleyenlerin b u iki t r retim in rgtlenm esi ve
geliim i o ld u u n u ifade e tti.1 G eim aralar retim i insanlarn
alm a eylem indeki ibirliine balyken, yeni yaam n reti
mi veya dl verm e de ayn ekilde k adnlarla erkeklerin cinsel
eylem lerinde ibirliine baldr. H er iki srete birbiriyle ya
knd an balantldr ve Mancm iaret ettii gibi h er iki srele
de insanlar ift ilikiye girer.
Gerek alarak kendine ait olan, gerekse de rem eyle yeni
yaam n retilm esi u halde ifte bir iliki olarak grnr: bir
yandan doal bir iliki, te yandan da toplum sal bir iliki ola
rak. Toplumsalla anladm z ey, hangi koullarda, ne tarzda
ve ne amala olduuna baklmakszn birden fazla bireyin or1 E Engels (Ailenin, zel Mlkiyetin ve Devletin Kkeni) (1884).

47

lak eylemidir. Bundan kan sonuca gre, belirli bir retim

tarz ya da sanayi aamas hep belirli bir ortaklaa alma tar
zna ya da toplum sal aamaya baldr ve bu elbirlii tarznn
kendisi bir retici gtr.2

B tn retim tarzlarn n ve b iim lerin in zo ru n lu n k o u

lu n u n insan yaam nn ve canl-em ek kapasitesinin retim i ol
duu srece, buna geim lik retim ve yeniden-retim adn ve
receiz. K u llan m -d e erin in retild i i alan d a, g eim lik re
tim le yeniden retim arasn d ak i ayrm n analitik deeri, her
iki s re c in de b irb ir in d e n g l k le a y rlm a s n d a n d o lay
nem sizdir. Bu y zd en , b u iki sre arasn d ak i aralksz s
reklilii b elirtm ek iin yaznn dev am n d a geim lik retim te
rim ini kullan y o ru m . Bu ek ild e tan m lan an geim lik retim ,
gebelikten balayarak o cu u n d o m asn d an retim e, yiyece
in ilenm esi ve h a z rla n m a sn a, giyinm eye, y u v an n yapl
m asna, tem izlenm esine h a tta duy g u sal ve cinsel ihtiyalarn
ta tm in ed ilm esin e k a d a r d e ien eitli in san e tk in lik le rin i
kapsar. Bu etk inliin h ep sin d e, d o ay insan yaam na d
n t rm e k am acyla insan enerjisi harcanr. Bu y zden bu e t
kinlie geimlik alma ad n vereceim . Bu alm ann pek
ou kadnlarca yaplr.
Geimlik yeniden retimle m egul olan bu iki sre, kapita
lizm in egem en li in d e yalnzca d n t r lm e k le ve yeniden
tanm lan m ak la kalm az; fakat ayn zam an d a giderek birb irle
rin d en ayrlr. E rkeklerin ve k ad n larn cinsel eylem inde ibir
lii yoluyla yeni yaam retm esi, eskiden nem li bir toplum
sal eylem ken, im di yalnzca d o an n alanna girer ya da biyo
lojik yenid en - retim olarak adlandrlr. Ve kapitalist retim
srecinde enerjileri tketilm i olan em ekilerin g n l k olarak
y en ilen m esi, i gcnn y e n id e n re tim i o larak tanm lan r.
K apitalistlerin ilgilendii canl insan olarak em ekilerle deil,
b u n lard an yalnzca kincisidir; hlbuki i gc yalnzca canl
(salam , salkl vb.) in sanlardan elde edilir.
K apitalizm in b erab erin d e g etirdii b ir baka tem el yapsal
2 K. Marx, Alman deolojisi (1844) C.J. Arthur (New York, 1970) s. 356
48

ayrlk ve y e n id e n tan m lam a da re tim ile y en id en retim

arasndayd. retim terim i, im di srf, baat retim t r olan
deiim -degeri retim i iin tahsis edilm itir. Y eniden-retim
terim i, balantl iki sreci b elirtm ek iin kullanlr: (1) kapi
talist retim evrim inin her seferinde y en id en -reim i ya da
geniletilm i y en id en - retim i ya da birikim i ve (2) yukarda
bahsedildii ekliyle ig c n n yeniden-retim i. Birinci sre
Marx tarafndan K apitalin 2. cilt 21. b l m n d e3 tahlil edildi,
[kincisinin tahlili ise ksm en kadn h arek etin in balatt ev ii
zerin e yaplan uluslararas tartm ayla balant olarak yakn
zam anlarda balatld. Bu tartm an n daha derin teorik anlam
larna d n m e d e n nce, ilk n ce geim lik reticilere b ir gz
atalm .
G e im lik re tim , k a p ita lis t m e rk e z le rd e c re ts iz ev ii
em ekten daha geni kapsam l insan etkinliini kapsar. statis
tiksel olarak k apitalist m erkezlerdeki ev kadnlar, dnyadaki
geim lik reticilerin yalnzca k k b ir yzdesini olu tu ru r.
G eim lik reticilerin o u n lu u n u o lu tu ran lar; Asya, Afrika
ve Latin A m erikada k apitalist evre lkelerde [periferi] yaa
yan k k k yllerle zanaatlar, yani hem k adnlar hem de
erkeklerdir. Benim hipotezim udur: zellikle b u gnk ulat
evrede serm aye b irik im i, form el cretli em ek h a v u z u n u n
iin e e k ilm e y e c e k , b ile e n le ri y ap sal b a k m d a n c re tsiz
em eki kalacak ve geim lik retim in eitli biim leriyle kendi
hayatn s rd rm e k z o ru n d a o lan, s rek li artan nispi nfus
fazlas ynlar yaratr. Bu geim lik reticiler, m arjinalletiril
mi insanlar h av u zu olutu ru r.
M arjin allik ve m a rjin a lle m e k a v ra m , Latin A m e rik a da
1960larda ve 1970lerde bam llk teorileri balam nda geli
tirildi.4 cretleri d k tu tm as iin kapitalizm in rettii nispi
3 H.D. Evers, G eim lik Y eniden- retim ", A lm anya Bielefeld niversitesi'nin
G neydou Asyad a G eim lik Yeniden-rcim K onferansna su n u la n bildiri,
1978; K. M arx, Kapital 2. cilt, 21. blm .
4 V. B ennholt-T hom sen, M arginalitt in Latin A m erika. Eine T heorie-kriic in
L atinam erika, A nalysen a n d B erichte 3, V erelendungsprozesse u n d W iders
tan d sfo rm en (B erlin: O lle a n d W olter, 1979). (lerid e, B ennholt-T hom sen,
M arginalitt).

49

n fu s fazlas olan yedek sanayi o rd u su kavram na kar, kim i

yazarlar, evre lk e le rd e k i y o k su lla trlm k y llerle k e n t
yoksullarm m arjinalletirilm i ya da m arjinalletirilm iler ha
vuzu olarak tanm lam akladr.5 Bu lkelerde kapitalizm in geli
im i, b u ynlarn gerek cretli em ee d n m esin e yol a
m ayacaktr. N e dier iilerin cretlerini d k tutm a ihtiyac
iindedirler ne d e daha fazla gelim enin onlarn proleterlem e
sine yol am a ihtim ali vardr. Baml kapitalizm in yoksullat
rlm k y l le ri sa n a y i p ro le ta ry a s n a d n t rm e m e s in i,
H obsbaw m , yoksullatrlm k yllerin geni ynlarn iine
alabilen 19. yzyln Avrupa sanayisinde hkim olan daha ba
sit teknolojiye k art evre lk elerd e k u llan lan serm aye-yog un, em ek-tasarrufu salayan teknolojiye balar.
Oysa b u yazarlar, m arjinallem eyi bam l kapitalizm e ikin
b ir yapsal e o larak g rrler. K ow arickin6 ta h lilin i ileriye
g t ren B ennholt-T hom sen, yoksullatrm ay ya da m arjinalletirm eyi, asl kapitalist retim tarzn n ayrlm az b ir paras
o larak niteler. O na gre, ig c n satam ayan ve bu yzden
b irtak m g eim lik retim tarzlar g elitirm ek z o ru n d a kalan
m arjinalletirilm i ynlarn retilm esi, tam -gelim i kapi
talizm le o rtad an k ay b o lacak k a p ita list birikim s rec in in bir
sapm as deil, bu retim tarzn n z o ru n lu bir nk o u lu ve so
n u cu d u r. K apitalizm in elikili geliim i, ayn zam anda, cretli
em ein genelletirilm esine ve cretsiz em ein genelletirilm e
sine yol aar. K apitalist m erkezlerde, b u genelletirilm i cre t
siz em ek esasen ev ii b iim in d e bulunur.
E m ek-tasarrufu salayan teknolojinin ilerlemesiyle, yaptkla
r tek ey kendi geim lerini retm ek olan cretsiz em ekilerden
5 Anibal Quijano, Notas sobre el concepto de marginalidad social", (CHPAL,
Ekim 1966) ve Jose Nun, Superpoblacion relativa, ejercito industrial de reserva y masa marginal", Revisia iM inam ericana de Sociologist, Sayi 2 1969; Eric
Hobsbawm, La marginalidad social en la historia de la industrialization europa Revista, 1969; Fernando Hcnrique Cardoso Comentario Sobre los Conceptos de Sobrepoblacion Relativa y Marginalidad", Revistu Latinamericana de
Ciencias Societies, Sayi 1/2 ,1971, s. 57-76.
6 Lucio Kowarick, Capitalism e Marginalidade nc America Laima (Rio de Janerio, 1975).

50

oluan m arjinaller havuzu da kapitalist m erkezlerde bym ek

ledir. Bu, k ap italizm in d n d a o ld u k lar an lam n a gelm ez.
B ennholt-T hom sena gre, onlarn yapt geim lik retim , ev
k ad n lan n n k i d e dhil, serm aye birikim inin altnda snflanr.
S erm aye m a rjin a lle m i in sa n la rn y e n id e n - re tilm e sin in
b t n so ru m lu lu u n u stlen m em esin e ve o nlar g r n te
doal biim d e" y en id en - reild ik leri yere, doaya geri d
n olarak tanm lam asna ram en, yine d e tadklar canl i
g c n t k etir, re ttik le rin i d e kresel b irik im s recin e e n
tegre eder.7 K apitalist m erkezlerdeki ev kadnlar h e r t r re
tim aracn d an a y n iilerken, kapitalist evre lkelerdeki ge
im lik reticiler yine de o u n lu k la baz m arjinal retim ara
larn k o n tro l eder: to p rak , el aletleri. Bu d u ru m , ev ii ilere
ek olarak ounlukla tarm sa! ilerin esas ksm n yerine geti
ren k ad n lar iin d e geerlidir.8

Kapitalizmin Hindistan'a girmesi ve

kadnlar zerindeki etkisi
H indistan d n y ad ak i en b y k kadn n fu sa sah ip olan lke
lerden birisidir. Bu n fu su n % 80i krsal alan d a yaar, ogun7 E Forbel, J. Heinrichs ve O. Kreye, Die neue internationale Arbeitsteilung;
strukturelle Arbeitslosigkeit in den Industrielndern und die Industrialisierung
der Entw icklungslnder rororo aktuell" (Reinbeck, 1977). Maria Mies Social
Origins of the Sexual Division of Labour". Geimlik Yeniden-retim Konferan
sna verilen tebliden (Bielefeld niversitesi, Almanya, 1978).
8 Esther Boserup, 1Momcni Role in Economic Development (New York; St. M artini
Press, 1970). Meillassoux, Lesclavage dans LAfrique pre-coloniale (Paris: Maspero: 1975). Bu tr aile ekonomilerinde" kadnlarn nemine vurgu yapan
Meillassoux, bu toplum lann servetinin ocuk dourma gibi reme fonksiyon
larna erkeklerce el konulan kadnlarn kontrol edilmesine bal olduunu ileri
srd. Yine de bu ekonomilerin iilerin artyla ilgilendii ve dolaysyla o
cuk dourmalar nedeniyle kadnlara ihtiya duyduu doru olsa bile, yle g
rnyor ki Meillassoux kadnlan sadece biyolojik fonksiyonlanna indirgemek
te ve onlann temel geim aralan reticisi olma roln kmsemektedir. As
lnda kapitalist periferlerde geimlik retim yapan kadnlan, kapitalist merkez
lerdeki kzkardelerinden ayran ey , hl aktif olarak yiyecek ve giyecek re
timi, su ve yakacak tama, kap yapma vb. ileri yapyor, ksacas kullanm de
eri retiyor olmas gereidir. Kocasnn cretine baml srf ev kadnlan"
durum una indirgenmediler.

51

lukla geim se k t r n d e retim yapar.9 K adnlarn k r ek o n o

m isine katlm , geim lik retim in k en d in e zg biim ine gre
geni bir eitlilik gsterir: kabile toplaycl ve avclk, kes
m e ve yakm a rgatlar, ekilm i tarlalara yerlem i kyller, k
k m lkiyet sahipleri, kiraclar ya da topraksz tarm iileri,
geim lik zanaatkarlar, aile endstrileriy le uraanlar ve seyyar
satclar. Bu sek t rde k ad n katlm nn tem el zelliklerine ya
da kapitalist gelim enin kad n larn emei ve yaam koullar
zerin d ek i etkilerine ilikin im diye kadar sistem atik bir ara
trm a yaplm deil. F akat elde, kapitalist geliim in etkisi al
tnda yaayan kadnlara zarar veren eilim lerin tahlil edilm esi
iin bir tem el o luturm aya yarayacak yeterli niceliksel ve nite
liksel veri vardr. A adaki tahliller, 1974 ve 1978 yllan ara
snda yaplm aratrm alardan ve 1977 ile 1978 yllar arasn
da kim i snrl alanlarda, o u n lu k la A ndhra P radeshde ger
ekletirdiim niteliksel gzlem lerden elde ettiim istatistiksel
verilere dayanm aktadr.
U luslararas K adnlar Yln d a n (1 9 7 5 ) nce, H indistan h
k m e ti k a d n la rn s ta t s n e itli y n le rd e n in c e le m e k
am acyla b ir k o m ite k u rd u . H in d ista n da K adnn S tats Ko
m itesi (CSW I) aratrm asn , o n ylda b ir yaplan N fus Say
m (so n u n c u su 1971 yl N fu s Saym ), ra p o rlarn d a varolan
istatistiksel m alzem eye, U lusal M odel Taram as ile dier res
mi istatistiksel m alzem elerin yan sra lk en in b t n eyaletle
rinde yaplm saha alm alarna day an d rd ve 1974 yl A ra
lk aynda CSW1 ra p o ru n u su n d u . 480 sayfadan kan tablo i
k a ra rtc y d ve a n la la n h k m e t b u ra p o ru k a m u o y u n a
aklam ak k o n u su n d a p ek istekli deildi. Bu ra p o ru n b u lg u
lar, dem o g raf A sok M itran n yazdklaryla tu tarllk g ste r
m ekteydi:
Bamszln kazanlmasndan sonra geen son otuz yl, ge
tiim iz yzylda balayan bir trendi trmandrrken, H indis
tanl kadnlar, hem demografik hem de ekonom ik bakmdan,
9 Hindistan Hkmeti, Towards Equality; Hindistanda Kadnn Stats Rapo
ru. 1974.

52

giderek daha fazla, harcanp atlan bir mal durum una getirdi.
Dem ografik bakm dan kadnlar giderek daha fazla retim e
dayal bir fonksiyona, bu talep karlanr karlanm az feda
edilen bir duruma indirgendi. E konom ik bakmdan ise, ac
maszca retken alann dna sktrld; bir tketim birimi
ne dntrld ve bu nedenle toplum sal olarak daha az iste
nir hale getirildi. Ktye gidiin iki koldan ilerleyii, ayn ma
dalyonun iki yzdr.10

Bu kt y e gidi k ad n larn yaam nn h e r alanna yaylyor

ve hem l m o ran larn , salk ve b eslen m e sta n d artlan ile is
tihdam ve eitim d u ru m u n u gsteren rak am lar hem d e poli
tik tem siliyeti an aliz ed erek belgelenebiliyor. K rsal kkenli
k ad n lar ve y oksul ken tli kad n lar - k i H intli k adnlarn ezici
o u n lu u n u o lu tu ru rla r- b u gidiattan en k t etk ilenenler
dir. A adaki analizde b u tren d e iki adan yaklaacam ; cin
siyet o ra n la n ve istih d am d u ru m u .

Cinsiyet oranlar
H in d is ta n d a k i d u ru m d a c in siy e t o ra n la rn n an a liz i, 20.
yzyln b an d an b u yana k a d m la n n erkeklere gre oran n d a
istik rarl b ir d o ld u u n u aa karr. Bu ayn zam anda
kapitalist ilikilerin ekonom iye, zellikle ta n m se k t r n e gir
dii d n em olarak grlm ektedir. Benim savm ise, kapitaliz
m in girm esinin, doas gerei, kad n larn fiziksel gerilem esin
de kayda deer b ir rol oynaddr. H in d istan n tam am ndaki
d u ru m u gz n n d e b u lu n d u ra ra k ve d ah a so nra baz rnek
d u ru m alm alarna bakarak b u d u ru m u rn ek lerle aklam a
ya alacaz.
T ablo 2.1 v e 2 .2 d e k i ra k a m la r c in s iy e t o r a n la r n n iki
nem li belirleyici zelliini gsteriyor. Birincisi, H in d istan da
k ad n n erk ek n fu sa o ran u z u n c a b ir s re d ir d k t r ve
kincisi, b u o ra n 1911 y lndan bu yana d m e k led ir ve 1961
ile 1971 y llarn d a en sert d g sterm itir. A sok M itra,
10 Asok M iira, K ad m lann S tats", Snrda, 1 8 H aziran 1977.

53

H indistanl kz bebeklerin ve 0-9 ya aras kz ocuklarn er

kek ocuklardan ok fazla lm o ran n a sahip o ld u u n u ve bu
orann 1941 ile 1971 yllan arasnda m tem adiyen ykseldii
ni aa kard. Bu d n em d e zellikle 20 ile 45 aras ya g ru
bu olm ak zere baka ya g ru p la n n d a da, kadn lm oranlan n n erkeklere kyasla ykseldii gzlem lendi. Benzer sevim
siz bir tablo an n e l m o ra n la n n d a d a ortaya kyor. H in d is
tan krsaln d a 1968 ylnda b u say h e r 10.000 canl doum
iin 573 iken, 1965 ylnda ABDde 32, 1968 ylnda ngilte
rede 29, 1966 ylnda H ong K ongda 44, 1965 ylnda M alez
yada 200 ve 1968 ylnda Sri L anka'da 300 idi. "
K ad n lan n ve kz o c u k la n n l m oran n d ak i art, h er za
m an k i ataerkil H in d istan to p lu m u n d a kadn larn ihm al edil
mesi savyla aklanam az. Bu ihm alin neden b y d ya da
id d etlen d i i k o n u su n d a d a h a fazlasn sorm ay a m ecb u ru z.
Buna so m u t b ir aklam a, k adnlarla erkeklerin salk tedavi
leri ile b eslen m e sta n d a rtla rn d a k i fark llam ad an gelebilir.
1957 ylnda alt krsal to p lu lu k ta yaplan b ir salk taram asn
da 15in altndaki ya g ru b u n d a 730 kz 513 erkek o cu u n u n
hasta olduu aa kt. E rkeklerin % 50. l i b ir d o k to ra bavu
ru rk e n , bu o ran k adnlarda sadece % 25.4d r.12 stelik k a d n
lar ve kz ocuklar hastalandklar zam an ya genel geleneksel
tedavi grm ekte ya da hi grm em ektedir. K adnlarn ve kz
ocu k larn n y k sek l m o ra n la n k t beslenm eyle de ya
k n d a n ilikilidir. H am ile k a d n larn % 70i an em id en m u sta
rip tir.3 Yiyecekleri h azrlayanlarn besledikleri kiilerden daha
az gda alm as tu h a f grnebilir, fakat tipik b ir H indistan h a
nesin d e kadnlar, yiyecekleri nce erkeklere ve ocuklara ve
rir, genellikle a n a k alan lan kendileri yer. Yine de, erkeklerle
karlatrldnda k a d n la n n b y y en a, lm oran larn
daki bym e, salk ve beslenm e standartlarndaki ktlem e,
sadece cinsiyeti ideolojiye ya da m ev cu t aile yapsna g n d er
11 Asok Milra, Hindistan'n N/usu; Nitelik ve Kontrol Bakmndan Grim j (Yeni
Delhi, 1978) s. 393.
12 K. Dandekar, M ura'da m e k gsterilir, a.g.e., s. 390-2.
13 A.g.e.,s. 393.

54

m e yaplarak aklanam az. H er iki elk en de d ah a nceki yllar

da d a h a az geerli deildi. A klanm as gerek en ey cinsiyet
o ran larn d ak i d le H in d istan da yaanan kalknm a srele
ri arasn d ak i ilikidir.
retim d e k ad n istih d am ile k ad n larn to p lam nfusa ora
n arasnda yakn b ir iliki o ld u u g rlm ektedir. Eer nfusla
istihdam eilim leri kyaslanrsa bu gidiat dorulanabilir. 1911
yln d an b u yana k ad n larn d u ru m u h e r ik isin de d e giderek
k t le iy o r g ib i g r n m e k le d ir (b k z . T ablo 2 .2 ). B ylece,
H indistan Sosyal B ilim ler A ratrm a K onseyin in (ICSSR) Ka
dnlarn S tat s n e D air K ritik M eseleler adl b ro r n d e u
ifade y er alyor:
1911 il 1951 yllar arasndaki 40 yl iinde, erkek ve kadn
nfus arasndaki uurum %27 artu. Ayn dnem zarfnda, ka
dnlarn toplam igc iindeki pay her 1000 erkee karlk
525 iken (1 9 1 1 ), h er 1000 erkee k arlk 408e d t
(1951). 1951 ile 1971 arasnda geen 20 yl zarfnda erkek ve
kadn nfus arasndaki uurum 8.9 milyondan 19.9 milyona
ykseldi. Ayn dnemde, tarmdaki erkek iilerin says 34.3
milyona kadar karken, kadn iilerin says 31den 25 mil
yona dt. Tarm d seklrde erkekler 32.8 milyondan 48.4
milyona ykselirken, kadn iiler 9.3 milyondan 6.2 milyona
dt. Kadnlar %12lik bir d yaarken, erkek iilerin
toplam says %27ye kadar artt, bylece igc iindeki
oranlan her 1000 erkek iin 210a dt.1,1
Bu rakam lar, h em fiziksel olarak hayatta kalm a hem de is
tihdam frsatlar b ak m n d an cinsler arasn d ak i eitsizliin b
yd n tartm asz biim de gzler n n e serer. K adnm a
lma hayatna katlm n n daha yakndan b ir analizi, krsal ke
sim deki k ad n larn bu eilim den nasl o lu m su z etkilendiini
gsterecektir.

14 ICSSR, Hindistan'da Kadnlarn Statsne Dair Kriik Meseleler (Yeni Delhi:

Kadn almalar Rehber Komitesi, 1977).

55

Kadnlarn krsal kesimde istihdam

Tablo 2.2 ve 2.5 kadn larn 1911 ylndan beri istihdam edil
dii b t n alm a k ategorilerinde gerilediini ve en sert d
n 1961 ile 1971 arasnda o ld u u n u gsteriyor. K adn ii
lerin % 80i, krsal k esim d e istih d am ediliyor. K adn istih d a
m nda en d ram atik d ikinci sektrde, yani sm rgeci d
n em d e n beri k ap italizm in izledii h at boyu n ca etkili olm u
endstrilerd e, ticarette ve alm -satm sek t rlerin d e yaanm ak
tadr. Fakat 1961 ile 1971 yllar arasnda bu eilim geleneksel
tarm ile rin d e ve h an eii e n d s trile rd e de g z lem len e b ilir
(bkz. Tablo 2.3 ve 2.4).
Yine de, Tablo 3.6 n n gsterdii gibi, ayn oranda byyen
p ro leterlem e b u s rece elik etm ez. K adn iftilerin says
%52 d erk en , erk ek iftilerin says %6 artt.
TABLO 2.1
Eyaletlerde Cinsiyet Oranlar, 1921-1971
(her 1000 erkek iin kadn says)
Eyalet
Andrha
Andrha
Assam
Bihar
Gujrat
Jammu & Kashmir
Kerala
M adhya Pradesh
Maharashtra
Mysore
Orissa
Punjab
Rajasthan
Tamilnadu
Uttar Pradesh
Bat Bengal
Hindistan

1921

1931

1941

19S.1

1961

1971

993
993
908
1.016
944
870
1.011
974
950
969
1.086
821
896
1.029
909
905
955

987
987
886
994
945
865
1.022
973
947
965
1.067
830
907
1.027
904
890
955

980
980
886
996
941
869
1.027
970
949
960
1.053
850
906
1.012
907
852
-

986
986
877
990
952
873
1.028
967
941
966
1.022
858
921
1.007
910
865
947

981
981
876
994
940
878
1.022
953
936
959
1.001
864
908
992
909
878
941

977
977
901
956
936
882
1.019
943
932
959
989
874
919
979
883
892
930

Kaynak: Tablo 2.1, 2.2, 2.3 ve 2.4 Hindistan Sosyal Bilimler Aratrma Konseyi,
Kadn almalar Rehber Komitesi tarafndan hazrlanan "Kadnlarn Stats
ne Dair Kritik Meseleler, Eylem iin stihdam, Salk, Eitim ncelikleri". Yeni
Delhi, 1977.

56

S;
-2
c
I

a- S.

a e

S S s

| s

S S
u
c

C rmo

s *

n
O
^

i i 5

X c
2 &
>\ c

r-
r n
r*1 m
rsl m
L L

^
co
^
-

= E

<N r- n
m 00 L
m r\i
V rsi
L (N m

3
+* t.

*3L
1 .3
E>

> i;

rn

CO r * m
T - C Q (N
TO
^
m n
wN W
in <n r-

JS a>
J2 -o

>QJ
o*
>
.ae. *o

N ffl CO ^ -

o rg
^ m O
^r- iti
-

c
-f 'C
l

5-

i. . lw
*O *

lO
*0
.C
5

I m

- 1

i?
E *

lo

L L
L fM

S 2

o o-

g I
2*

o m L o
LO
L r*
n n T

*3
500 *c
I
ir O

X
c
23

c E

is
a* s?

m o> lo r*-. o cn
r Ol 0 r - tn
tn ^ m t- *-

O
W
7 m

a l

i ^

O O O O r-* O 00
w W N r - w - o
fn m fn ^ N M r

,<u =

?
O w
e m

TABLO 2.2

r-. L o\ L
L
o
<N in
co IN
rs
L L in in
*

m
rg
m
n
L

01 r~

5 %

o rg LO ^r
o LO Ol m
n m m *3*

o = t= 2.
r = a

S li ? S.
fMN I - N o
N m Ol Ol T* "S*
m m rAm Jf in fN S . p S-'
LA
N
M (A

^ S.

2 .=

E S.
m u

(^-

LO

Ol IA Ol

LO L A
LA LA

y j

LA

L ^
L A (N

*
N L r>. cn co
n n n o n
a>
o o Ol o 00 00 ^r
T~
r r~
T_

r> m en r* 00 n
m fN L 00 n <x> m
CM m Lf

|!; X
I w
> i a

g = tu

'c^ N
| 4? "S-'f
5 & a

" 3
^

* JS E V

-*

< m L m 00 o o
o (N r* m o L T~
m m m
rs

e *2
C

! i > I

11 i 'l

s o o 2
S S>2
S ra j
c -* >

-* i
E = -S

57

TABLO 2.3
Kadnlarn Erkeklere Orannn lizun-dnemde
D; Gsterdii nem li im alat Faaliyetleri: 1911-1961
malat
Faaliyetleri

Female workers per 1000 male vvorkers

1921
1931
1951
1911

Budayn ilenmesi
Ekmek ve dier frn rnleri
Bitki yalar retimi
A, ip, halat vb.
Ayak giyecekleri ve tamiri
anak ve mlek yapm

12.075
1.644
688
1.962
232
572

7.779
1.466
656
1.295
201
540

7.065
1.662
595

1.520
447
347

141
490

88
402

1961
331
64
458
1.236
81
507

Kaynak: J.P. Ambannavar, Hindistan Demografisi, 4 (2), Aralk 1975, s. 353.

TABLO 2.4
Hindistan Krsalnda Kadn Katlm Oranndaki D
Ya 15-59, 1961-1971

ifti
Tarm iilii
Fidanlk, vb.
Haneii endstrisi
malat
naat
Ticaret ve alm-satm
Dier hizmetler

W.P.R

W.P.R

1961

1971

30.02
12.60
0.92
3.42
0.37
0.13
0.51
2.70

7.13
11.80
0.58
0.77
0.34
0.09
0.22
0.77

Kaynak: A sok Mitra, Kadnlarn Stats: istihdam ve Okuryazarlk. Yalnzca

ulam 0.02'den 0.03'e ykselerek nemsiz bir gelime gsterdi.

58

-S <D
2--S 'c
Ot o L
ot 00 00 0
^ c l s
PO LO fN ot
m m rs
f*- cm 3!
C
.C t

(n 9) O) O)

e s
p ^

,0 ij
\ S ,5

Ut *
L m

~ -o
5
C c
o.

l m

- rs. fN 9L
K rn
fN
fN fN
<9 L m rs 00
O
fN rs fN
Ot 00
m
O Ot ot fN

& *Vv
<*'

>< *6

fN

4c'
fo
C
S Ji
8 -c $ +5
o *Q D

fN v LA rs rs rs
LA TA rs Ut 00 0
Ut m
ot
*r

ot ut m 00 L
m ut fN L Ot*
rs s r^ rs rs

= E

00
ot
00

5 *

i
Ot rs fN
0
rs r> L rs L
fN
O fN O
rs Ut

m PN on O fN

c **
-S

Ol
00
0
00
<N

m
0
0

rs
Ot 3 rs Ot
r
Ot L
Ut
0 fN
T * T

O
Ot
O
00

L O
rs. 00
fN
N
fN

S -c

N fN m

rfl ^

;
N

Ot
*0

r> S

'C*

00 m
L 0
rn
m rn
m

L
10
fN
Ot

*
E
5S1jp
I

e O) N 91 M W (
oT rs r t cm l
w
|
ko

^ g -S

(N

C
<5
9. .*10
|0

m
J?

U1O

Cfl (N 03

o
00 o m o ot
C
O O
l W V fN
r- d fs Q Cfi r<9

l m

ut m

S! i

s
M

S c a
-g-6-2
0. Jc
S 0c
1?

Ot Ut Ot rs
f
^ (
r> o
7O
O)

s x

fN m ut t tO
)O
) O) O) O) N
rO)

L Ot ^r m
L 00
fN
Ot ut
fN <N 1-^

en- r - m 5
9) <N
00
W
9) *t O
(N N N M

Kaynak: Hindistan Hkmeti: Eitlie Doru.

*: <
c5 v f
5 u

(*): Rakamlar Jammu ve Kamir'i iermemektedir. (G): Geici. Rakamlar %1 rnekleme dayanr.

TABLO 2.5
Kadn iilerin Genel alma Kategorilerine Gre Dalm:
1911*1951 (binil rakamlarla)

00

TL

s s

Ot
Ot

59

TABLO 2.6
Dzeltilmi* Nfus Saym Rakamlaryla
1961 ve 1971 Yllarnda stihdam
Erkekler

Kadnlar

1961

1971

1961

iftiler
Tarm iileri
Dier iiler
Toplam iiler
almayanlar

66.465
17.324
45.382
129.171
96.975

70.005
32.535
49.876
152.531
131.531

33.156
14.198
12.151
59.505
153.286

15.976
20.272
8.343
44.591
219.412

1971

Toplam nfus

226.146

283.837

212.791

264.013

(*) Bu rakamlar dzeltilmitir. Tablo 5'deki rakam lar dzeltilmemitir.

Kaynak: Gail Omvedt, "H ind istan'd a Kadnlar ve Krsal syan" Social Scientisf teki 1971
Nfus Saym rakamlarna dayanr. Trivandrum, Ekim 1977.

B, k a d n larn re tim arac o lan to p ra k ze rin d ek i k o n tro

l n yitirdii g ereinin b ariz b ir gstergesidir; baka b ir d e
yile ted ricen m uhta hale g etiriliyorlar. Ayn ekilde, kadn
tarm iileri %43 a rta rk e n , e rk e k tarm iilerin in say sn d a
ki art (% 88) bu o ra n n iki k a tn d a n d ah a fazladr; k ad n lar
ayrca erk ek lerle ayn o ran d a p ro leterlem e yaayam yorlar.
Daha aklayc olan yine de Tablo 2.2deki verilerdir. 1961
ylna kadar iftiler iinde h er 1000 erkee d en kadn oran
289-4 9 8 arasnda iken, bu oran 1961 ile 1971 yllar arasnda
hzla d erek 1000 erkee karlk sadece 135 k adna iniyor.
Ayn ekilde, tarm iileri iindeki kadn oran 1901 ylndan
itibaren ksm en istikrarlyd, fakat 1961 ve 1971 yllan arasnda
her 1000 erkee karlk 819 kadndan, her 1000 erkee kar
lk 498 kadna indi; neredeyse %40 o rannda bir d. 1961 ve
1971 yllan arasnda yaanan, h em proleterlem e hem de m arji
nallem eye doru uzun-dnem li bir trendin vurgulanm as ola
rak baklabilir.15 Proleterlem e ynelim i kendisini, toplam n
fus iin d ek i ii say sn n % 4 9 .7 3 ten % 35.95e gerilem esine
k a rn to p la m i ile r i in d e k i ta rm i ile rin in y z d e sin in
% 24.04'ten % 38.95e ykselm i olm as gereinde gsterir. 1901
15 Gail O m vedt, "H indistanda K adnlar vc Krsal syan . Social Scientist, Tri
vandrum , Ekm-Kasm 1977.

60

ylndan b u yana alm a yaam na k au lm m geliim ini analiz

ederken A sok M ira yle der:
... Gerekte tarmdan tanm-dma transfer hi olmad. Birin
cil sektr neredeyse hi deimeden, byk ounlua istih
dam salama halini korudu. 1901'den bu yana endstriyel
retimde yaanan istikrarl ykselie ramen, aile endstrisi
de dhil olmak zere kk imalaun nasl oaldn da ye
terince ackl bir biimde gsterir; bu ise insan emeinin yn
deitirmesinin cretli meta retiminde olas arpklkla bir
likte meydana geldiini kantlamaktadr.16
1971 ylnda b t n kadn iilerin % 50s in d en fazlasnn ta
rm iisi17 olm as gerei bu ifadeyle elim ez. H in d istan ky
lerine giden h er gzlem ci bilir ki tarm iilerinin sta t s n n
ken d isi z a te n m a rjin a l b ir d u ru m d a d r. K ad n /erk ek ii ne
zg r cretli iid ir ne de feodal b ir serfin e m an etid ir. Da
ha da nem lisi, sadece yln snrl b ir d n e m in d e cretli ii
dir ve bu d n em yeni teknolojilerin girii n edeniyle daralm ak
tadr. Yine d e bu iiler topra terk etm e ve klasik anlam da
proleter olm a zg rl n e sahip deildirler.
K adnlarn, cretli alrken bile, genellikle erkek tarm i
ilerinden te bir az kazand d n l rse , H indistan krsa
lnda erkeklerle k ad n lar arasndaki k u tu p lam a daha belirgin
hale gelir. Bu y zd en Pandey, 1975 ylnda tarm kesim inde
kadnlarn erkeklerin ald gelirin yalnzca % 68.8ini kazand
n gzlem ledi.18

16 M ira, 1978: s. 449-50.

17 M ira, 1978: s. 441.
18 Kandi Pandey Savunm asz Kr ileri E conom ic Times, 24 A ustos 1975.
Son aratrm as Hindistan'da Borlandrarak alma (Ulusal alm a E nstit
s ve G andhi Bar H areketi tarafndan 1978 ylnda yapld ve S harm a Marla
tarafndan redakte edildi) tarm igcnn % 5'inin bor-serflii biim inde a
ltm ve ak pazarda kendi em eini satm a zgrlne sahip olm adn
aa kard. Tarm n ticarilem esi bal em ein artna yol am g r n y o r
bal ig cnn % 56s yalnz son yl iinde klelie girdi. Toprak aalan
ya da zengin kyller asndan bir kle ii daha ucuz ve d aha gvenilirdir.

61

Yoksullatrma ve marjinalletirme:
Andhra Pradesh'deki kabile kadnlarnn durumu
Buraya kadar analizim iz, H in d istan n genelinde geim lik sek
trdeki k a d m la n n artan yoksullam a ve m arjinallem e trendi
zerine younlat. Bu srelerin nasl m eydana geldiini daha
so m u t olarak anlam ak iin, niceliksel analizleri en azndan ni
teliksel z n e ilikin baz kantlarla zenginletirm ek gerekli
dir. 1977 ylnda A ndhra P radeshde iki kabile blgesini19 (Visakhap atn am Kabile Tekilat Blgesi ile Bat G odavari Kabile
Tekilat Blgesi) ziyaret etm e frsat b u ld u u m zam an aa
daki rnekleri kayda getim . Kabile k u ak lan n tam pon blge
ler halin d e tecrit edilm i olarak brakm ak ve tefeci, tccar ve
toprak sp eklatrleri gibi kabileden olm ayanlarn bu blgelere
ayak basm alarn yasaklam ak ngiliz sm rge idaresinin stra
tejik politikasn o lu tu rm u tu . Bu blgeleri esasen orm an ida
resi k o n tro l eder.
Bu blgeler tam am en k apatlm am olm asna ram en, gr
dm kabileler hl k sm en geleneksel geim lik retim tarz
n s a f haliyle takip ediyorlard:
Avclk ve toplaycl (erk ek ler avclk, kadnlar toplay
clk yapyor) b u blgede podu ad verilen kesm e ve yakm a ta
rm tam am lar;
Bireysel to p rak m lk iy etin d en ziyade arazi kavram ;
Toplum sal dikey tabakalam ann ya ok az olm as ya da
hi olm am as;
Toplum sal asim etrin in elik etm edii b ir cinsiyete dayal
iblm ; kadn lar H in d u kad n larn a kyasla hem daha fazla
zg rl k ve nfu zd an yararlanr h em de retim srecine kat
lm oran daha yksektir;
ki im e, d an s etm e, et yem e, cinsellik k on u larn d a so
fu H in d u kavram lar ve ah lak k u rallarn n olmay;

19 K abileler to p lam H in d istan n fu su n u n % 6.94 n o lu tu ru r (statistik sel

zet, 1976). G eit verm ez tepelik arazilerle blnm topraklarn orijinal sa
kinlerinin torunlardr. H indu kast sistem inin parasn oluturm azlar.

62

 alm a etii olm am as; kabilelerin sadece kendilerini ge

ind irm ek iin ihtiyalarn karlam alar;
N fus fazlalnn" olm ay; sfr n fu s art;
Y oksulluun; yetim lerin; m uhta kadnlarn, vb. olm am as.
B am szln kazanlm asndan b u yana, zellikle 1960tan
sonra, kabileleri veya girijanlan (tepe h alk) szde ulusal te
m ayle enteg re etm e, H in d istan h k m e tin in politik as ola
gelm itir. Asl olarak Kabile Sosyal Yardm idaresi tarafndan
y r t le n b u politika, kabileleri podu tarm n d an vazgeirtecek, bylece tepelik blgelerdeki zengin m adenlerle dier kay
naklar z erin d e k o n tro l ele geirecektir. Ayn zam anda, bir
ya da iki k u ak so n ra orm anlardaki n fu su boaltacak ve kabi
leleri o rm a n n d n d a yeniden yerletirecek, aralarn d a para
ekonom isi, topran bireysel m lkiyeti ve k ap italist bir pazar
sistem i oluturacaktr. N ihayet, kabile o cu k larn, kabile d
n d a n re tm e n le r ta ra fn d a n H in d u la m a s re c in e m a ru z
kaldklar ve k t " kabile alkanlklarn20 brakm alar re
tilen yatl o k u llara (A shram o k u llarn a) so k a ra k kabilelerin
sosyal u y u m u n u bozar. 1977 ylndaki ziyaretim de aadaki
gelim eleri fark ettim :
1)
Ekolojinin hzla bozulmas: Podu tarm nn yasaklanm as
ve pazar ek o n o m isin in k u ru lm as ile kahve, portakal, ila ya
plan bitkiler, y er fst, t t n vb. gibi p ein parayla satlan
rnlerin ekim i kabileleri d ah a y u kardaki tepelere doru e
kilm eye zorlam aktadr. G arip tir ki; H k m e t kabilelerin h ep
sine ne yeterli to p rak ya da i ne de yeterli m iktarda cret veya
r n lerin e bedel verm edii iin podu ta n m n s rd rm ek zo
rundadrlar. Bylece kabilelerin yzyllardr k o ru m u olduu
evre dengesi yok ediliyor. Tepeler k ratr ve son birka ylda
ya m iktar 10-15 in dm ektedir. H k m etin yapt aa
landrm a sadece, esasen ihra etm ek zere yetitirilen kahve
20 m c in , kabile k adnlarnn kt" alkanlklarndan birisi bluz giym eyip
gslerini yalnzca sarinin serbest ucuyla kapatm alardr. A shram okullarn
da b t n kz ocuklara hkm etin parasz verdii sari-bluzlan giymeleri re
tilir. Sari-bluzlan kabile kadnlan arasndaki ilerlem enin sem bol haline gelir
ken, kum a alm ak iin ve terziye diktirm ek iin paraya ihtiya duyarlar.

63

ya da tik aac dikim i veya dier pein parayla satlan r n ler

gibi h k m e t k o n tr o l n d e k i k a lk n m a p ro je le rin e h iz m e t
eder.
2) Ulusal ve u lu slararas pazardaki dalgalanmalara baml
l artm as: Kahve dikim i b ir yana, E ntegre K abile K alknm a
Tekilat (ITDA) baz k ab ile le r kahve ekim i iin b irk a d
n m to p ra k da tt. (Bir k y d e yaayan 30 aile 1-2 d n m
to p rak ald; 30 aile alm ad.) Bu k k kabile m allan u lu slara
ras kahve fiyatlarnn d alg alan m asn d an ciddi bir ekilde e t
kilenm ektedir.
3) Kabilelerin snflara ayrlm as (farkllatrlmas): Yetkili
ler herkese deil am a baz kabilelere top rak , sr, k oyun, diki
m akinesi, kahve, to h u m , gbre vb. ayr balar verm ek su re
tiyle topra olan/olm ayan farkllam as yaratt.
4) Topran yabanclara devri: Birok kabile blgesinde b tn
verim li to p ra k la r k ab iled en o lm ay an g m en lerce dev raln m aktadr. 1978 ylnda ziyaret ettiim bir blgede, bu kabile
den olm ayanlann kendisi yeni bir toprak sahibi snf o lu tu r
m utu ve kabileler o n larn m ahsul orta ya da tarm iileri
haline gelm iti. Bu kabileden olm ayanlar (Rusya, ABD ve Avru
paya) ihra etm ek zere Virginia t t n ve yerli pazar iin k r
m zbiber retiyordu.
5) H km ete y a da baka sosyal yardm ku n d u lanna bam
lln artmas: Eski kabile otonom isi o rtadan kaldrlyor.
6) Darda retilm i maddelere bam lln artmas: ou
kyde p irin tem el gda m addesi olan d a n n n yerini alm akta
dr. Fakat p irin podu yetitiricileri tarafndan retilm ez. G e
nellikle kabile d n d an t ccarlar ya da pirinci alm a karl
nda cret olarak veren arazi sahipleri tarafndan salanr.
7) Kadnlarn daha fa zla y o k su lla trm a sy la erkeklerle ka
dnlar arasndaki eitsizliin bymesi: K apitalizm in girii o
u nlu k la kadnlarn kendi retim aralarndan ve retici fonk
siyonlarndan ayrlm asna tan k lk etm ektedir. Ayrca cinsiyete
dayal ib l m n d e de onlarn zararna b ir deiim e ned en ol
m aktadr. Bu aadaki d u ru m la rd a rnek lerle gsterilebilir:
i) Bat G odavarideki geleneksel kabile ek o n o m isinde, reti64

iler kendi r n lerin i pazar yerinde d ei-toku etm ek su re

tiyle o n larn pazarlanm as zerin d e kontrole sahiptiler. Fakat
G irijan K ooperatif irketlerinin kabilelerin rettiklerini topla
m ak zere d ep o k u rd u k lar h er yerde pazarlam a fonksiyonu
kabile d n d an erk ek lerin eline gem ektedir ve k ad n larn pa
zarlam a rol babalanm aktadr. M ahila M andals (kadn k u l p
leri) onlara birka diki m akinesi v erm ek ted ir fakat hi k u l
lanm adklar eyler retirler ve pazarlam a kabile d ndan er
keklerce yaplr.
ii)
Yeni teknolojilerin girii de kabile kadnlarn kt etki
lem ektedir. K abileleri ulusal tem ayle entegre etm e y n tem
lerinden birisi o nlar zel k o loniler halinde d zl k yerlere, ge
ri isten m ey en to p ra k la ra y erletirm ek tir. Bat G o davarideki
byle b ir k o lo n iy e g e tirile n yeni te k n o lo jile rd e n b ir tanesi
ipekilikti. F akat ( in ve Bengalde geleneksel olarak kadnla
rn egem en o ld u u ) b u yeni tek n o lo jin in eitim i yalnzca e r
keklere verildi. K adnlar eskiden (sepet, h asr vb.) retim leri
iin ham m ad d e saladklar o rm an d an u zaklatrlm o ld u k
lar iin, kolo n id e retim yapacaklar h e r ey ellerinden alnd.
Hatta ara sra yaplan m evsim lik iler d e o n lara ek o n o m ik ba
m szlk getirm edi ve en tegrasyon s recin in tek para tabi
at, onlara kolo n id ek i erkeklere bam l yaam ay b rakt.21
21 Krsal kesim deki kadnlarn m arjinalletirilm esinin baka bir m eg de, Nagatjunasagar Baraj'nn kum anda blgesinde kalknm a tedbirlerinin kadnlar
zerin d ek i etk ilerin i aratran bir alm ada d ik k atim i ekti. Bu aratrm a
H indistan Koleji dari K adrosu tarafndan gerekletiriliyor. 4. Be Yllk Kal
knm a P lan fn n son yllarndan itibaren K um anda Blge Kalknm as (CAD)
sulam a p rojelerinin kapsad blgelerde tarm sal kalknm a iin ana strateji
olarak ortaya km aktadr. CAD'n am ac tarm sal retim i kullanlabilir su
y un m iktaryla balantl olarak en yksek tona karm aktr. S. Sarupria ve
K.V. S. Sastri, A ndhra Pradesh'deki K um anda Blgeleri iin Blgesel Kalkn
ma Planlam as" (H indistan Ekonom i E nstits, 1977). Vurgu aka kapitalist
iftilik zerinedir. Yeni sulanm aya balanan blgelerde, parayla satlan r n
lerin (zellikle pirin) ekim i geni apl balatld. N agarjunasagar blgesinde
k k kyllerin ou topran, kredi ve dier kalknm a girdileri elde edebi
len hzla byyen zengin kyllere kaptrd. Bu nfus, hem sulanm toprak
lan alan zengin kyller hem de gm en tarm iileri, sulanm alanlarda su
lanm am alanlardakinden daha hzl byd.
N agarjunasagar kum anda blgesinin bir parselinde bana, erkeklerin pirin
tran sp lan tasy o n u n u kadnlardan devraldm , b u n u n ok eski zam anlardan

65

Dnya pazar iin retim:

Ev endstrisi ve marjinalletirme
1977 ylnda kaydedilen aadaki rn ek , ihracata ynelik re
tim de ev en d strilerin d e kadnlarn nasl s m r lm ek te o ld u
u n u gsterir. A ndhra P radesh eyaleti Bat G odavari blgesin
deki N arsapur evresindeki kylerde yaklak 150.000 kadn
tla ilen en d a n te l e n d s tris in d e altrlm a k tad r. Bu e n
d stri -d a h a ziyade t ilem ecili i- ilk 1860larda m isyonerler
tarafndan getirildi. Yrenin k ad n larn b u yeni beceriyle k e n
di geim lerini salam alar iin tevik ettiler. 1900 ylnda d a n
tel m allar ihra edilm eye balad ve u anda N arsap u rda byle
50den fazla d an tel ihracats ya da k endilerini adlandrdklar
biim iyle, d an tel im alats vardr. B unlar, 1970 ylna kadar
h er yl 1 ve 1,5 m ilyon $ d eerinde d an tel m allar Avustralya,
Bat A lm anya, talya, D anim arka, sve, Britanya ve ABDye ih
ra ettiler. 1976-77 ylm a k a d a r ihracat 5 m ilyon $a trm an
m t ve 1977-78 ylnda 8 m ilyon $ olarak gerekleti. B unun
yannda, H in d istan n b y k k en tlerin d e 1-2 m ilyon $ dee
rinde d an tel mal satlyordu (1 9 7 7 -1 9 7 8 ).22
Bu en d stri, klasik b ir dar i verm e halidir. T ilem ecili
i tam am en b ir ev en d strisi olarak kz o cuklar ve h e r ya
tan kadn lar tarafndan yaplr. Bu kad n lar esasen Yeil devrim
srasnda to p raklarn kaybetm i tarm iileri ile yoksul ky
llerin k zlan ve eleridir. D antel yapm ak kocalarnn yetersiz

beri b t n H indistan'da kadn ii" olduunu anlattlar. Bu, cinsler arasndaki

iblm m odelinin altst olm u haliyle duyduum ilk rnekti. (Bat G odava
ri de kapitalist hat boyunca pirin ekim i yaplan m erkezlerden birisidir - o
unlukla trak t rler k u llan m d ad r- ve pirin transplantasyonu iin hla ka
dnlar kullanlr). Erkekler de daha nce kadn ii olan ot yolmay devralm
tr. Cinsiyete dayal iblm nde kadnlarn aleyhine olan daha fazla deiik
lik gelecekte beklenebilir.
22 hracatlarn ihra edilen dantel m iktarna ilikin kesin saylan elde etmesi
olduka zordur. Pek ou dorudan ithal firm alannn m terisidir. Belirtilen
saylar Hyderabad E ndstriler M drl tarafndan verildi. Devlete %15 ih
racat teviki iin bavuran ihracatlann saysn ierir. N arsapurdaki en b
yk b ankann m d r n n tahm inine gre, yllk dantel ihracat toplam 5-10
m ilyon rupi eder (1977-78).

66

gelirini takviye etm eye abaladklar b ir ara tr ve dolaysyla

d ah a n ce de in d i im iz gibi g eim lik reticiler kategorisine
girerler. irk e t blgedeki stokuya ip lik salar. hracat
lar iplii, son yllarda kendileri d e b y k ihracat haline ge
len bu sto k u lard an satn alr, ihracatlar b u ham m addeyi, ip
likleri d an tel yapanlara veren ve onlara cret deyen aracla
ra/acentelere v erir (cretlerin yarsn ihracatlar avans olarak
verir, dier yarsn da acenteler yatrr) ve hepsi Bat butikle
rinde m oda olan b t n m alzem eleri, d an tel m allar (m asa r
tleri, yem ek setleri, d antel gm lekler ve elbiseler vb.) d a o n
lar toplar. A raclar tam -zam anl istihdam edilir. G n d e bir ru
piden* d ah a az kazanan kadn zanaatlara p ara bana gre
dem e yaplr. 2000 m etre ip lik ten yaplan b ir d an tel iin 4 ru
pi kazanrlar ve genellikle bir k ad n n 2000 m etre ipi b itirm ek
iin b ir haftaya ihtiyac vardr. Bu, haftada 4 ru p i kazand
anlam na gelir. Bu kadnlarn g n l k kazanc ortalam a olarak
0.56 rupiye gelir. (K adnlar Pazar g n leri d e alrlar ve bo
zam an ya da tatilleri y o k tu r). Bu m iktar, k ad n ta n m iileri
iin belirlenm i asgari cretin te b irin d en d ah a azdr.23
A ndhra P radesh eyaletinin el sanatlar ih racn dan kazand
dvizin % 95in in b u k a d n la r tarafn d an k azan ld tah m in
edilm ekledir. H k m e t ilk kalite belirlem e ofisini 1960 yln
da k u rd u . K ad n larn y ap t d a n te lin k a lite sin i k o n tro l e t
mekle grevli m em ur, tabii ki b ir e rk e k tir ve k t ya da kirli

(*) 8 rupi yaklak 1$.

23 Kadn ta n m iilerinin asgari creti blgeye ve iin t r n e 2 ila 4 ru p i arasn
da deiir.
malatlar, k ad n lan n evde o turduunu ve darda alm ak istem ediini
id d ia ederler. E ger kendileri onlara istihdam salam ayacak olursa, kadnlar
yapacak b ir ey bulam ayacaktr. H atta iddialanna gre; kadnlar kendilerini
hep evde ve to p lu m d an uzak tu tan kastlara (ounlukla Kapu ve Agnikulakshatriya kastlarna) m ensuptur. D orusu Kapu k ad n lan kastlar hakkndaki
bu gr kendileri de doruluyor, fakat bu iddiann tam am en doru o lu p ol
m ad epeyce k u k uludur. K apulann ounluu k k tarm cdr. A ndhra
Pradesh'in tam am n da kadnlar tarlada alm a geleneine sa h ip tir ve dier
blgelerdeki K apu k ad n lan da byledir. A gnikulakshatriyalar balkdr ve bu
toplum larda geleneksel olarak kadnlar balk satar. imdi bu etkinlii brakt
lar ve evde o tu ra n kadnlar" haline geldiler.

67

d an tel m allan geri evirir. K adnlar t ilem eciliine k k

bir kzken balar ve yalanncaya ve k r oluncaya kadar d e
vam ederler. G enellikle b t n hayatlar boyunca lla ilem e
leri isten en m odeli ya da d esen i aracd an alrlar. K adnlarn
herhangi bir rgtlenm esi y o k tu r ve daha bizi g r r grm ez
b y k bungalovlarda yaayan erkek ih racatlan n kendilerini
nasl s m rd n d en yakndlar, ihracatlar srayla yaptklar
iin geleceinin p arlak o ld u u n d a n ve 1970lerdeki tekstil en
d strisin in krizlerin d en etk ilen m ed ik lerin i anlattlar. Birikim
zincirinde ihracatlar krlarn, toprak, traktrler, taksiler ya
da sinem alar gibi baka kazanl projelere yatrabilirler.

Kadnlar asndan sonular

Krsal kesim deki geim lik reticileri etkileyen m evcut srele
rin ok daha geni ve d erin b ir aratrm asna ihtiyacm z olm a
sna ram en, varolan verilerin y u k a n d a yaplan analizi b ir tez
form le etm em ize im kan verir: yle ki; kapitalist evre (p e ri
leri) H in d istan a kapitalizm in girm esi geim lik reticilerin ge
ni k itleler h a lin d e fak irlem esin e ve m a rjin allem esin e yol
aar ve ikinci olarak, k ad n lar b u srelerden erkeklerden d a
ha fazla etkilenirler, erkekler ksm en de olsa ak tif cretli ig
c iine ekilebilir. H in d istan daki kadn lar zel olarak aa
daki sonularla kar karya g rnm ektedirler:
1.
Krsal blgelere k ap italizm in girm esi kadnlarn geim lik
retim in in m addi tem elinde kadem eli erozyona yol aar. D n
ya ap n d a b ir k ap ita list p azar iin re te b ilm e sin e ra m en ,
retim in biim i ve retim in rgtlenm esi, genellikle, kullanm
deeri retim in d ek iy le ayn kalr. K apitalist, iplik h aricin d e
sabit serm ayeye ihtiya duym az. Ne m akinelere ne fabrikalara
n e de gelim i tek n o lo jiy e ihtiyac vardr. Baka b ir deyile,
iin organizasyonu deim edii zam an bile kapitalist birikim
m eydana gelebilir. Bu biim ler esasen zeldir. te yandan k a
d n la r b y k l d e m allarn te d a v l n d e n d lan m l n
s rd r r. rettii m allar d k fiyata satar ve alm asna
karlk d k cret alr. En so n u n d a aile bor ekm eye ya da
68

toprak larm salm aya zorlanabilir (ya da topra n tefeciye kaptrabilir). F ak at o u n lu k la aile topra k ay b etm eden nce ka
d n la r sah ip oldu k lar zavall eyalarn, altn larn, kaplarn,
aletlerini kaybederler. O n lar hl ailenin tem el ihtiyalarnn
do y u ru lm asn d an so ru m lu d u r, fakat r n le rin in bir ksm faz
la r n olarak ellerin d en alnyor ve geim lik retim in m addi
tem eli g id erek kl y o r. K adnlar geim i sa lam an n daha
eski b i im le rin e b av u rm a k z o ru n d a k aly o rlar. O rm a n d a n
k kleri ve y a p ra k la r, o d u n la r, h em k e n d ile ri iin yakacak
olarak h em de satm ak iin topluyorlar; su g etirm ek iin m illerce y r y o rlar; vs.
2.
C insler arasnda eitsizliin ve k u tu p lam an n artm as sz
konusudur. K apitalizm i d em okrasinin ebesi o larak gren pek
ok kiinin saf u m u d u olan K apitalizm e gei erkeklerle kadn
lara daha fazla eitlik getirm ekten ok u zak tr ve aslnda alaerkilliin ve cinsiyetiliin yeni elerini g etirm ektedir. Baka
yerlerde olduu gibi H indistanda da p ek ok geim lik to p lu lu
un ok net olarak tanm lanm cinse zel ib l m n e sahip
olm asna ram en, kapitalizm e gei h e r zam an erkek egem enli
ini ve iktidarn artran dorultuda bu m odeli altst eder.24
D egi-toku am al retim girdii zam an, k a d n la r geim lik
ya da haneii retim d en so ru m lu olm aya devam ederken e r
keklerse ii olarak altrlr.25 K apitalist p azar ilikileri eski
24 Boserup, 1070. Bu m ek; kuleler halinde fakirletirilm i kadnlarn sm rlebilecegi ve "kadn evde oturur" eklindeki ev kadn ideolojisinin propaganda
snn yapld b ir yerde serm aye birikim inin ve yerel endstrilerin dnya pa
zarna en tegrasyonunun en iyi nkoulunu nasl buld u u n u gsterir. O nlarn
rettiklerini pazarlayan ve m uazzam kr salayan erkek ihracatlar bu d u
rum da aksi takdirde a kalacak kadnlara i "veren" hayrsever olarak gr
nr. Bu blgede kapitalist retim ilikilerinin inas ataerkil ve cinsiyeti kadm -erkek ilikilerinin glendirilm esiyle ayn ve ayrlm azdr.
25 Karen Sacks, Hngels'i Yeniden Ziyaret: Kadnlar, retim in O rganizasyonu ve
zel M lkiyet" E.Z. Rosaldo ve L. Lam phere (ed it rler) K adn, K ltr ve
Toplum (Stanford CA: Stanford niversitesi Yayn, 1973). Bu rnekte genel
likle erkekler i aram ak iin byk kentlere ger ve ailelerini geride brakr
lar. Bu sre ounlukla Afrika, Latin A m erika ve ayn zam anda H indistanda
da gzlem lenebilir. Bununla birlikle G neydou Asya'nn baz ksm larnda
Serbest retim Blgeleri ve Dnya pazar F abrikalarnn k u ru ld u u yerlerde
(Singapur, Tayvan, G ney Kore, Tayland) gen kadnlar endstriyel igc-

69

yerel P azar sistem lerin in y erin i alm aya balad zam an , e r

kekler k ad n lan eskid en rettik lerin i sattklar ya da takas el
likleri p azar alannn dna iter.26 K adnlar hl baz yerel p a
zarlarda sebze, anak-m lek ya da k en d i k u llan m ndan fazla
rettii dier m allar satm ay srdrebilir, fakat pazarlam a (ve
kr) k apitalist h at boyunca h e r zam an erkeklerin elindedir.27
3.
Krsal kesim deki cinsler arasnda yaanan bu ku tu p lam a
tecrit edilm i b ir sre deildir. K apitalist iftiliin zorlam as

n n %80 kadarm o luturur. C inslerin kutuplam as bu blgelerde kadnlarn

an sm rlm esi biim inde gerekleir. N arsapur'daki durum da olduu gibi
retim srecinin eitlendirilm esi ve ataerkil cinsiyeti ideolojinin glendi
rilmesi yoluyla kolaylatm br. K adnlar evlendii ve ocuk sahibi olduu za
m an ii brakm ak zorundadr. C arm en D. Deere, "Kapitalist Perilerde Krsal
Kesim K adnlannn Geim lik retim i", Review of Radical Political Economics,
cilt 8 No. 1, 1976. Frobel, H einrichs ve Kreve, 1977.
26 K adnlann erkeklere kaptrd dier bir alan da teknolojidir. G eim lik ekono
m ide kadnlarla erkekler teknolojiyi -cinsiyete dayal iblm nn gelenekse!
m odeli y znden farkl olsa d a - esasen kullanm deeri retm ek iin kullan
yordu. Oysa deiim deeri retm eyi am alayan yeni teknoloji ounlukla er
keklerin kontrol altndadr. E m ekten tasarruf eden, serm aye youn tehizat
kullanlm aya balan d nda, kad n larn eski teknoloji ve becerileri m odas
gem i hale geldi. Byle bir teknoloji geleneksel olarak kadn ii olan bir alan
da kullanlm aya baland zam an kadnlar kovulur ve yerini erkekler alr.
Bu bam l ekonom ilerde kapitalist birikim srecinin elikilerinden dolay
geleneksel" em ek-yogun, verim lilii d k teknolojinin yerini sermaye-yo u n , em ekten tasarruf eden teknolojilerin alm ast hibir zam an m utlak olm a
yabilir. Eski teknolojinin m odas gem i olabilir fakat erkeklerinin dk geli
rini takviye etm ek iin kullanm ay s rd re n k a d n la n n ellerinde kalr. Bu
yzden, erkeklerin kontrol altndaki bir hayli gelim i m odem teknolojinin
yan sra hal kadnlarca kullanlan en ilkel teknolojiyi de buluruz. rnein,
inaatta, geni fabrikalarda ve tan m d ak i d u ru m byledir. Kadnlar evlerinde
eski gda retim i, korum a ve hazrlam a yntem lerine bal kalm ak zo ru n d a
dr. K adnlann herkese bilinen tu tu cu lu u n u n kkeni, deiim deeri reti
m inde kullanlan yeni teknolojiler zerindeki hkim iyetten dlanm olmas
gereinde aranabilir.
27 A ndhra Pradeshdeki kylarda balk to p lu lu k lan n n pek ounda, balk sat
m ak hep kadn ii olm utur. Balk konserve fabrikalan ve d ondurm a m erkez
leri girince, bu m erkezlere bal erkekler satm aya balad. Benzer bir sre
G ujarat'taki, st ve s t rnlerinin kapitalist retim hatt boyunca retildii
ve ehirlerde pazarlandg A nand St rnleri Kooperatifi Projesinde gzlem
lenebilir. K adnlar eskiden sadece bizonlarn beslenm esi ve s t n n sagtlmas
iinin ounu yapm akla kalm az, ayn zam anda st pazarlarlard. Oysa im di
A nand kom p lek sin d eki resm in tam am en dndadr. (Rami C habra, indimi
Express. 15 Temmuz 1978).

70

alm d a yaanan sn f k utuplam as s recin in tam am yla yakn

dan ilgilidir. T arm n ticarilem esindeki gelim e, pein parayla
satlan m ah su llerin retim in d ek i art, tarm fiyatlarndaki a r
t ve yeni tek n o lo jilerin girm esi, b u n la rn hepsi zengin ifti
lerin e k o n o m ik k o n u m u n u glendirm cktedir. Bu snf, ayn
zam anda, krsal kalknm aya ilikin devlet h arcam alarndan en
fazla y ararlan an g ru p tu r ve kredi k u ru lu larn a b y k lde
h k m etm ek ted ir. Yoksul ve m arjin al kyl leri kalk n d rm ak
iin eitli p ro jeler tasarlansa bile n ih ay etin d e k r zenginleri
nin elinde son b uldu. te yandan, giderek d ah a fazla k k
ifti, b o r la n d rm a y o lu y la to p ra n k a y b e tti. Bu d u ru m ,
kendi to p rak aalarndan ya da zengin iftilerden d n al
dklar k k borlarn karln verm ek iin u z u n sre a
lm aya z o rla n a n iilerin b o r la n d rm a yoluyla altrlm a
saysnn so n yllarda artm asna yol at.
C insler arasnda kutu p lam a ya da cinsiyetiliin artm as ile
snfsal farkllam a arasndaki karlkl iliki zerine yaplm
sistem atik bir aratrm a olm am asna ram en, H indistan bala
m nda bu devam eden srecin baz karak teristik leri gzlem le
nebilir. rn e in , baz s zd e geri sn flar (o b an , m leki
vb. gibi h iz m e t k astlar) so n yllarda o rta k yl ya d a h atta
zengin k y l s ta t s n e k a d a r y k se le b ilm e k te d ir. n ced en
kadn lar tarm iilii y a p a rk e n belli b ir e k o n o m ik statye
ular ulam az hem en k adnlarn eve k a p a tr ya d a kat ataer
kil norm larn b u y ru u altna sokarlar. A rtk aa snftan ol
m adklarnn b ir iareti olarak k ad n lar tarlada alm aya son
verir. Ev k ad n olurlar.
S n f fa rk lla m a s ile c in s le r a ra s n d a k i k u tu p la m a n n
ko m b in a sy o n u n u n baka b ir rnei de, d ra h o m a sistem in in
(gvey-paras) y oksul k y l ler ve tarm iileri arasnda bile
yaygnlam asdr. Bu snflar daha nce d rah o m ay bilm iyordu,
fakat czi gelin paras talep ederlerdi. K adnlarn retk en ii
ler olduu to p lu lu k lard a bu m antkldr. F a k a t erkekler ken t
lere g ettii ya da ek o n o m ik s l s n ykselttii zam an da
m stakbel k ay n p ed erin d en drah o m a ister. D aha y ksek bir
sosyal statye sah ip olm ak isteyen dier aileler bylesi b ir uy
71

gulam ay taklit etm eye balar. A taerkil drah o m a sistem i yaylr

ve so n u ise pek ok yoksul k y l n n borlanm asdr, n k
kzlarn evlendirm ek iin borlan m ak zo ru n d a kalrlar.
4. G eim lik retim in ve geim lik reticilerin serm aye biri
kim i srecine en tegrasyonu barl b ir sre deildir, tersine,
bu srece iddet, zorlam a ve ek o n o m i harici bask elik eder.
E lde edilenler, reticilerd en d ah a fazla art em ek alm ak iin
kullanlr. Bu id d et belirgin b ir cinsel boy u t tar. le yandan,
toprak sahibi snflarn feodal id d eti de sz ko nusudur. Ka
bile yesi k adnlara ve yoksul kyl kadnlarna tecavz etm e
ve cinsel olarak aalam a, H in d istan n krsal k esim inde ska
rastlan an bir d u ru m d u r. Eski feodal to p rak aalar kapitalist
iftilie alm aya baladka, b u t r bir id d etin artt g r l
m ektedir.28 Fakat ayn zam anda kocan n karsna kar uygula
d ataerk il cinsel id d e t de sz k o n u su d u r. G r n en o ki,
retici alandan k ad n lar ne k ad ar ok dlanrsa, kocasnn ge
lirine o k adar o k bam l oluyor; erk ek ler k an larn taciz et
m ek ve dvm ek iin o k ad ar ok g kullanyorlar.
K apitalizm in girm esi ayrca yeni b ir b o y u t eklem ekledir; o
da, k a d n la rn ve e rk e k le rin b iy o lo jik rem e k a p asitele rin e
ynelik devlet iddeti. K apitalizm , H in d istan da y o k su llatn lm ve m arjin alletirilm i h alk kitlelerin geim ihtiyacn doyuram ad iin, k itlelerin k en d i hayatn k o ru m alar rem e
le rin e baldr. Yine d e o k iyi b ilin d i i zere, h k m e tin
neo-M alth u su n fu s p o litik as ve k srlatrm a program lar
periyodik olarak bask ve d o ru d a n id d et yoluyla uyg u lan
m aktadr.29
5. H in d istan a kapitalizm in girm esinin geim lik sektrdeki
kadnlar asndan yol at dier b ir so n u da, yeniden re
tim yeri olan geleneksel ailenin dalm asdr. Yoksullam er
28 G n gem iyor ki, gazetelerde kr yoksullarna kar szde vahet haberleri
km asn. Bu vahet h ep kadnlara tecavz de ierir. Tecavzn kesinlikle
artm akta olm asna karn, gazete okuyan halk ylesine bu raporlara alt ve
ylesine duyarszlat ki, tecavz ve cinsel iddet neredeyse hi tepki aa
karm az.
29 M ana Mies, Frauen-das berilssige G eschlecht" ve Der Kam pf gegen die
A n n en Mies, Daibler, C.V. W erlhof ve Lenz. Frauen in der Dritten Welt, 1978.

72

k ek ler e h irle re g e d e r ve k a rla rn k y d e b rak rlar. Bu

yzden, k ad n lar genellikle h ibir retim arac olm akszn, d i
lenm eye, fahielie ya da asgari cretin altnda alm aya zor
lanrlar. H er d u ru m d a b l n m ailenin asl geim ini salayan
kii olurlar.

Kuramsal karmlar
G eim lik retim le kapitalizm arasndaki ilikiyi anlam a abas
iindeki klasik sava gre, kapitalist retim tarz en in d e so n u n
da b t n k apitalist olm ayan alanlar ve tarzlar yapsal tecrit
ve geri kalm h alin d en k u rtaracak ve onlar serm aye biriki
m inin yasalarnca y netilen hom o jen b ir d n y a sistem ine en
tegre edecektir. Dolaysyla, bu alanlarla blgelerin gelim esi,
Batda yaanan ve m erkantil ada szde ilkel birikim in k
anyla balayan tarihsel gelim e srecinin tek rarlanm as olarak
grlr. F ak at hem tarih in hem de k a p ita list retim tarzna
zg elikilerin tahlili bize, ilkel b irik im in kapitalist biri
kim s recin d en nce yaanm asnn art o lm adn retir. Bu,
daha ok, k ap italist olm ayan ve yapsal o larak heterojen alan
larn art em ek ve art r n elde etm ek iin kullanld, de
vam eden b ir sretir.
retim tarzlar ve srekli ilkel birikim " zerin e yaplan son
tartm a30 ile Rosa L uxem burgu n serm aye b irik im i31 zerine
yapt alm ann (1913) yeniden analizi, geim lik retim ile
serm aye b irik im i arasn d ak i ilikiyi ak lam a d o ru ltu su n d a
30 Bat A lm anya'da baz kadnlarla erkeklerin bam llk teorisini kapitalizm de
ev emei ile ilikilendirm esiyle yeni b ir tartm a balad. Bielefeld niversitesi
Kalknm a A ratrm alar M erkezi, Asya, Afrika ve Latin A m erika'da geim lik
yeniden retim zerine sem iner serisi yoluyla bu tartm aya bir forum sala
m aktadr. Bu tan m an n ana katlm clan unlardr: C.v. W erlhof, Veronika
B ennholt-Thom sen, T. Schiel, H.D. Evers, M. M ies ve E. Senghaas Knobloch.
31 A m ando C ordova, Rosa L uxem burg u n d die D ritte W elt C laudio Pozzoli
(ed) Rosa Luxemburg oder die Bestimmung des Sozialismus (F ran k fu n . 1977).
A ndre G u n d er F ran k, Szde lkel Birikim , Dnya Birikimi, 1492-1789 (New
York, M o n th ly Review P ress, 1976; L ondra: M acM illan P ress, 1978). Eva
Senghaas-K nobloch, W eibliche Arbeitskraft un d gesellschaftlich R eprodukti
o n Leviathan (4/4), 1976.

73

u zu n bir m esafe kal etti. Rosa L uxem burga gre, kapitalizm in

girm esi geim lik ek o n o m ilerin ; ya da kendi ifadesiyle, doal
ekonom ilerin hem o rtad an kaldrlm as h em de k orunm as a n
lam na gelir. O n u n ileri s rd sav, kapitalist olm ayan taba
kalarn ve blgelerin varl olm akszn serm aye b irik im in in ,
baka b ir deyile serm ayenin yeniden retilm esinin im knsz
olduudur. Art deerin gereklem esi ancak, kapitalist m er
kezlerdeki iilerin ve kapitalistlerin ihtiyacndan fazla reti
len t k etim aralar ile retim aralar, kapitalist olm ayan to p
lum sal tabakalara ve lkelere yani k en d i tketim leri iin re
tim yapan kyllere veya sm rgelere satlabildii srece ola
nakldr. Benzer ek ild e, serm aye b irik im i, b u klasik cretli
em ek-serm aye ilikisi ierisinde yaanm asa bile retim arala
rnn srekli yenilenm esini ve yaylm asn gerektirir. ncs ise, serm aye birik im in in artm as yalnzca ig c n n artm a
syla m m k n olabilir. Szn ksas, pazarn genilem esi, re
tim aralarnn genilem esi ve ig c n n genilem esi iin dai
ma kapitalist olm ayan retim alan larn n olm as arttr.
Rosa L uxem burg, serm aye b irik im i srecin d e k u lla n lp 't ketilecek k a p ita list-o lm ay an to p lu m sal tabakalar ve blge
ler olarak sadece k ylleri ve sm rgeleri hesaba katm t.32
C.K. W erlhof, o n u n an alizlerin i hem k ap italist m erkezlerde
(evii) h em de k a p ita list p e rife rid e k u lla n la n k ad n em ei
alanna d o ru geniletti. W erlhof, kapitalizm in egem en re
tim ilikisinin srf cretli em ekle serm aye arasn daki iliki ol
m adn, ayn zam an d a b u ilik in in k e n d isin in iki-tarafl bir
karak tere sah ip o ld u u n u , b ir taraf cretli em ek ilikisi tara
fndan tem sil ed ilirk en di er tarafn geim lik reticilerin in ,
zellikle k a d n la rn cretsiz em ek ilik isin in tem sil ettiini
ileri srer. K adnlar, b irik im in bizatihi n k o u lu olarak, s
rekli ilkel birikim sreci iin tem el tekil ederler.33 lkel biri
32 Rosa Luxem burg, Die Akkum ulation des Kapitals (1913) (Frankfurt: Archiv so
zialistischer Literatur, 1970).
33 C laudia v. W erlhof, Zu d en Folgen d e r E inbeziehung der F rauenfrage in det
K ritik d e r P olitischen k o n o m ie , Beitrage z u r fem inistischen Theorie und
Praxis, 1, 1978.

74

kim , s rek li b ir k u llan m deeri retim i srecin i g ere k tirir ve

K. Sacksa g re, k a d n la r tip ik k u lla n m de eri re tic ile riy
ken, b t n snfl to p lu m lard a erk ek ler d eiim am acyla re
tim yaparlar.34
K apitalist m erkezlerde hane, srekli ilkel b irikim ve kullanm -degeri retim i iin tipik alandr. zg r cretli em ek ka
pitalizm in eg em en li in d e geim lik re tim aralarn elinden
kaptrrk en , kad n /erk ek tem el ihtiyalarnn karlanm as iin
bir crete bam ldr. te yandan cret sadece yiyecek, giye
cek, b a rn m a vb. fiy atlarn karlar, fakat cretle aln an bu
m allarn kullan m -de erin e d n m iin gerekli emei kar
lamaz. Ev ii bu y zd en kapitalizm in egem enliinde igc
n n yeniden retim i ad verilen eyden o k d ah a fazlas d e
m ektir. A slnda, serm aye birikim s recin d e satn alnacak ve
sm rlecek i g c n n yeniden retim i iin hl m addi ze
min olan, b ir srekli retim ve yaam n yenid en retim i s re
cidir. Bu em ek, klasik em ein serm aye tarafndan sm rlebilm esine gizli b ir zem in o lu tu ru r.35 M ilyonlarca ev k ad n n n
c re tsiz t k e tim e h a rc a d e m e k " ile ilik iy e h a rc a d
em ek olm ak szn , canl i g c n k apitaliste salacak em ek
i olam ayacakt.36 E v k ad n n n em ei tip ik olarak cretli em e
e d n t r lm em ek ted ir.
Bu analizi izleyerek, k ap italizm in g irm esin in k ap italist ol
m ayan geim lik reticilerin hep sin in k ap italist retim birim le
rine ve k u llan m -d eg eri reticilerin in zg r cretli iilere
d n t r lm esi an lam n a gelm edii sylenebilir. H atta kapita
list m e rk e z le rd e b ile b y le b ir d n m y a a n m am a k tad r.
G eim lik retim e a it b u toplum sal tabakalarla blgelerin ko
runm as, di er y an d an , kapitalizm g irin ce etk ilen m ed en kal
dklar ya da r n le ri ve retim aralar zerin d ek i konlrolle34 Sacks, 1973.
35 C.v. W erlhof, 1978.
36 Balya W einbaum ve Am y Bridges, Maa ekinin Dier Yz: Tekelci Serm a
ye ve T k etim in Yaps M onthly Review (cil 28, say 3 ) Tem m uz-A gusos,
1976, s. 88-103. Eli Z aretzki, Kapitalizm , A ile ve Kiisel Hayal (N ew York:
H arper & Row, 1973).

75

rini kaybetm edikleri an lam n a gelm ez. K apitalizm in girm esi,

bu g eim lik re tic ile r z e rin d e zo r uygu lan m as ve o n larn
serm ayeye gerek ya da biim sel ya da m arjinal olarak bam
ll anlam na gelir.37
K apitalist m erkezlerde yaanan geim lik reticilerin klasik
yoksullatrlm as ve m arjinalletirilm esi sreci, kapitalist periferilerde tekrarlan m az. Y oksullatrlm k abilelerin, k k
kyl lerin ve k k za n a a tla rn p ro leterletirilm esi m arji
naldir; n k periferideki sanayi se k t r genellikle d u rg u n
dur. K apitalizm in girm esinin etkisi, b u y zd en , genel olarak
bu snflarn ve zel olarak da kad n larn yaam koullarnn
hzla ktlem esidir. H ayatta kalabilm ek iin k ad nlar ya ar
kalabalk kentlere s r le r h alin d e to p lan r ve ev hizm etilii,
seyyar satclk, dilencilik, fahielik gibi ilerde ara sra ala
rak ya da nem siz su lar ileyerek gecekondularda yaam aya
alrlar ya da krsal k esim lerd e k a lrla r (ki b u o u n lu u
o lu tu ru r) ve geim d zey in in a ltn d a b ir cret karlnda
alrlar. Tarm iisi olarak, gm en ii gibi dolarlar, ii
sim sarlar, to p rak aalar ve h atta polis tarafndan ie alnrlar
ve h em cinsel olarak hem de ii olarak sm rlrler. Pek ok
lkede, i ararken b y k ehirlere g eden ve kylerine para
gn d erecek d u ru m d a o lm ayan ya da g nderm eyi istem eyen
kocalar, k a d n la n y z st b ra k p k am aktadr. Ara sra bir
m ik ta r k ap italist b y m e m ey d an a geldiyse t k etilebilecek,
bilm ez t kenm ez b ir ucuz em ek kayna olutururlar. Sennaye egem enlii alm da m arjinalletirilm i kadn em einin olu
37 Veronika B ennholdt-T hom sen, Problem e der Klassenanalyse des A grarsek
tors in Staten w eltm arktabangiger R eproduktion", Bielejddcrstdien zu r Kntwicklungssoziologie, say 5: S ubsistenz-produklion un d A kkum ulation, Verlag
B reitenbach, Saarbrcken, 1979). G eim lik retim e ait bu biim leri (R. L u
xem burg gibi) kapitalist-olm ayan" ya da retim tarz zerine yaplan tart
m alarda ska sylendii gibi kapitalizm ncesi diye adlandrm ak yanltcdr.
Serm aye birikim i dolaysyla bu ykntlarn enkaz zerinde m eydana gelir.
Serm aye h er zam an geim lik retim e ynelik saldrsnda ayn taktikleri k u l
land. lk nce reticilerin retim aralarn yok eder ya da onlar alar, d o
landrr, vs. daha sonra "zgr braklm " iileri cretli iiler olarak ie alr
ve o n la n ayn zam anda kendi geim lerini salam ak iin ma! piyasasna ba
ml klar.

76

tu rd u u b u engin h av u zu n serm ayeye biim sel bam ll,

kresel k ap italisi stratejin in nem li b ir p arasn olu tu ru r.38

Ne yaplabilir?
Yukardaki analizlerden kesin stratejik so n u la r karm ak bu
yaznn kap sam n n tesindedir. Yine de, geim lik reticilerin
k u rtu lu u n u hedefleyen b ir stratejin in o lu tu ru lm as d o ru l
tusu n d a birka ipucu karlabilir.
B irincisi, serm aye b irik im in in zellikle b u g n k evresinde
saylar m tem adiyen artan ve srf hayatta kalm ak iin m ca
dele e tm e k z o ru n d a olan m arjin alletirilm i h alk k itlelerini,
bilhassa k ad n lar rettii ve bu m arjinal kitlen in fazla k r iin
gizli b ir zem in o lu tu rd u u sav kabul edilirse, o zam an b u ge
im lik reticileri l m p en proletarya olarak b ir k e n ara atm ak
ve yapsal deiim in hepsin in yalnzca klasik cretli ii ortaya
karacan beklem ek eksikliktir. Periferi lk elerinin pek o
unda b irisin in pazarda i g c n salabilm esinin b ir ayrcalk
olduu gerei gz n n d e tu tu lu rsa,39 cretli ii snf siste
mi devirm ek ten ziyade ek o n o m ik iyilem e iin aba gsterebi
lir. B t n s m r le n le rin b irli i y aln zca klasik p ro leterler,
srekli m arjin allem ey le te h d it ed ildiini a n la d k lar zam an
gerekleebilir.
kincisi, m ek an ik b ir ekilde sn f elikileriyle kadn-erkek
elikisini yan y an a k oym ak ve H angisi n ce gelir, hangisi
ikinci srad ad r? diye so rm ak da ayn d zey d e eksikliktir. Ka
pitalist retim ilikilerinin dayalm as yalnzca k adnlarn sta38 Bu stratejin in eletirisini Veronika B ennholdt-T hom sen Yoksullara Yatrm:
D nya Bankas Politikasnn Analizi" nde yapm aktadr. Baslm am elyazmas,
Bielefeld, 1978.
39 Bazlarnn verdii bilgilere gre, kim se 2000 ru p i rvet edem eden saygn bir
H indistan kim ya Tirmas olan IDL Chemicalsda norm al bir fabrika iisi ola
rak i elde edem ez. Bir rn ek olayda bu m iktar deyem eyen bir kz ocuu
m teah h itten b u m iktarda avans ister. Fakat b t n m aan ailesine verdii
in b o rcunu deyecek geliri yoktur. M teahhit bu yzden borcuna karlk
cretsiz fahie olarak o n u serbeste kullanr. O n u n evlenm esine bite izin ver
mez. Bu rn ek ler H indistanda birinin i g c n satabilm esinin nasl bir ay
rcalk old u u n u gsterir.

77

t s n n ktlem esine yol am akla kalm az. Bu nedenle, cinsiyetilie kar savam , b t n sn f egem enliini ortadan kal
drm ay am alayan h er stra te jin in bir paras olm aldr. Snf
m cadelesi srecin d e kadnlarn k u rtu lu u n u yalnzca bir lak
tik hedef olarak tanm lam ak asl noktay karm ak olur.
n c s , kad n larn geim lik em einin s m rlm esi c
retli s m r n n gerekleebilm esinin asl zem inini o lu tu ru
yorsa, asl olarak aile iindeki cinsiyeti yeniden retim iliki
leri devrim ciletirilm edii srece bu s m r y e kar savam
verilem ez. Bu s m r ilikilerinin gizli k arak terinin perdesini
aralam ak iin analizlerim izde ve stratejim izde tem el birim ola
rak aileden vazgem em iz gerekm ektedir. A rtk daha ok, kapi
talizm e gei srecinde, bireylere (k adnlara, ocuklara ve er
keklere) ne o ld u u n u so rm ak zorundayz. Krsal snf yaplar
na ait aratrm alarn ou, esas birim olarak haneyi tem el alr.
Fakat genellikle h an en in ek o n o m ik stat s , ou zam an sta
t s kadnlardan ve ocuk lard an daha yksek olan erkek aile
reisinin statsyle belirlenir.
S on o larak , e k o n o m ik ve p o litik sta t y b elirlem ek iin
kullanlan bir birim olan aileden vazgeilirse ve analizler cinse
zg bir izgi izlenerek yaplrsa, cins ve snf kutuplam alar
arasn d ak i iliki d ah a ak h ale gelecekLir. A ratrm am n u
anki aam asnda, b u iliki h a k k n d a k i kavraym z ilerlete
cek gereklere d ay an an y eterli k a m su n m a k olanakl deil.
Yine de, H indistan rnei ve h atta burada su n u lan baz m alze
m eler bize biraz ip u cu verebilir. K ast sistem inin sosyal tarihi
bize, hiyerarik kast b l n m elerin in yksek snfla evlilik ili
kilerini desteklem ek iin kullanldn retiyor.40 Bu u an la

40 Cinsel farkllama ile snfsal farkllama arasndaki karlkl ilikiye ait daha
fazla bilinen H indistan rneklerinden birisi, ana soylu ve ok kotal Kcralal
Nayarlardr. Ingiliz idaresince ktip ve m em ur olarak ie alnan N ayar erkek
leri para geliri olan yeni bir snf biim inde ortaya karken, geni N ayar taravad (anasoylu birleik aile) ortak m lkiyete ve topraa sahipti. Ingilizler, N a
yar kadn-crkek ilikilerini rasgele cinsel ilikide b ulunm a olarak yorum lad
lar ve bu erkeklerin kendi kazandktan geliri, bu ana soylu ve igveyi toplu
lukta det olduu gibi kz kardelerinin o cu k lan n a deil, kendi ogullanna
brakm as iin uygun yasalar kardlar.

78

m a gelir: st kast erkekleri h er zam an alt-kas k a d n lan ya da

d o k u n u la m a z (untouchable parya kast) kadnlar (evlenerek
ya da evlen m ed en ) elde edebilirlerdi; fakat k en d i k a d n lan altkastn erk ek lerin d en k o ru n u rla rd . H in d u d in in in onaylad
karlkl olm ayan b u ilikide alt-k astn kadnlar, st kastla n n ahalisin i, o n la n n politik ve ek o n o m ik g c n ykselt
m ek iin cinsel ve ek o n o m ik bak m d an s m r l rlerd i. Kendi
eleri y aln zca, b u e k ild e b irik tirilm i m lk iy e tin g e r ek
oullara m iras kalabilm esini garantiye alm ak iin korundular.
ada H in d istan a ve kapitalizm in etkisi altn da yaanan s
nfsal farkllam alara bakarsak, alm a h ayatnda benzer m e
kanizm alar b u lu ru z . H indistandaki kabile erk ek lerin in ve ka
d n larn n p ro leterletirild ik ten , yani, iftliklerde, k m r m a
d enlerin d e vb. ii o larak altn ld k lar d u ru m lard a, kadnlar
yalnzca e rk e k le riy le b irlik te ii o la ra k s m r lm e k le kal
m azlar. H in d u k ast e rk ek leri g en ellik le, k abile erkekleriyle
kadnlar arasnda d ah a zgr ve eitliki b ir ilikinin egem en
olm as nedeniyle o nlar fahie yaparlar. Bu kadnlar, daha az
k o ru n u rla r. (C h o ta N agpuru n k m r m ad en lerindeki Santhal kadnlar vakas en iyi bilinen rnektir.)

Ayn zam anda, tek elilii ve kadnlarla erkekler arasnda ataerkil evlilik
ilikisini em poze eden yeni evlilik yasatan kardlar. Yeni zel m lkiyet kav
ram yla cinsiyeti b urjuva ideolojisinin etkisi altna giren N ayar erkekleri, an
nelerinin o k kocal evlilik ilikilerinden ve babalk kavram nn pratikte ol
m ayndan u tanm aya baladlar. Bu yeni ataerkillik biim i kendi karlanna
hizm et ederken ve m o d em itc ve ilerleme iddiasyla ortaya karken, N ayar er
kekleri, k endi snfsal statlerini ykseltm ek iin bu frsat karm am ak iin
can atyorlard. 1. Karve, Hindistan'da A krabalk rgtlenm esi (Bombay, 1965);
K.E. G ough, Aile Evrensel m idir? Nayar. m egi" N.W. Bell ve E.E Vogel (edi
trler). AileGlencoe, 111., T he Free Press, 1960).
Cinsiyetilik ve snf form asyonu arasndaki karlkl etkileim i Afrika ve
1-atin A m erika'dan kantlarla ayrca belgelem ek gerekecektir. u anda sadece
okuyucuya M eillassoux'un sm rgecilik ncesi Afrika'da klelik zerine yap
t alm alar ve Karen Sacks'n Engels'i Yeniden Ziyaret (1973) adl eseri
ni okum asn tavsiye edebilirim . Bu rneklerden apak g rnyor ki; "zel
m lkiyet" ve b u zel m lkiyetin sahiplerinden oluan yeni snf, kle ve kle
yaratclar olarak kadnlarn karlm asn ieren ra zo a s tarafndan yaratld.
Bu yzden, zel m lkiyetin ilk biim inin toprak ya da bykba hayvan ol
m adm , fakat (k lan iinde dom am , karlm ve hem ii hem de ii ya
ratcs olarak el k o nulm u) zel" kadnlar oldu u n u ileri sreceim .

79

Bu srete, kabile erkekleriyle kadnlar arasndaki iliki de

d n m e urar. K adnlar, kabile d n d a n e rk ek lerin cinsel
s m r s n e kar k en d ilerin i sav u n m ak isterlerse, st kastla
rn kad n larn n terbiyeli d avranlarn tak lit etm ek; ataerkil
davran kalplarm kabul etm ek zo rundadrlar. F akat o zam an
da kocalan efendilerinin ya da a a la n n n cinsiyeti davranla
rn taklit edebilir. Bu analizd en k an lacak sonu; hkim snflan n cinsiyeti n o rm la n , gelenekleri ve k u ru m lanyla; onla
rn geri kalm k astlar ve snflarla kyaslandnda ileri ya
da devrim ci o ld u u iddiasyla m cadele etm ek olacaktr.

80

NC BLM

" Y o k s u l l a r a Y a t ir im ":
DNYA BANKASI POLTKASININ ANALZ*
Veronika Bennholdt-Thomsen

D n y a B a n k a s (U lu s la ra ra s m a r v e K a lk n m a B a n k as,
IBRD), d n y ad ak i en g l kalknm a tekilatdr.2 zledii p o
(*) Yoksullara yatrm tabirinin kayna Dnya Bankas'nm iki uzm andr: Chenery ve A hiuwalia, 1974.
Bu m akale, Social Srientistte ngilizce olarak yaynland. Cilt 8 , say 7. ubat
1980 (birinci blm ) ve cilt 8, say 8. Mart 1980; Alm anca olarak B ennholdtThom sen, L atinam erika, Analysen un d Berichte 4, Berlin, 1980.1
1 Bu bl m n ilk n o tla n 1974 ylnda yazld; onu 1976 ylnda ilk taslak; 1978
ile 1979 yllarnda iki yeni versiyonu izledi. Kyllerin kaybolmad; cretli
em ein kapitalist red m ilikileri ve s m r n n ne tek ne de genel biim i ol
duu; cretsiz biim lerin ay n ve farkl serm aye kesim leri iin ok d aha krl
olduu; dolam n (yani pazann) retim fazlas elde etm enin ve el koym ann
bir arac olduu; geim lik retim in kazan salanacak sava alan olduu gide
rek daha apak hale gelm ektedir. Kr yoksullarna yatnm kazanl olabilir ve
genelde sosyal politika olarak grlm esi hi de d oru olm az. Meksikan n fark
l blgelerinde yaptm am pirik aratrm alardan kan sonu buydu. M eksi
ka'da ilk ta n m reform u ok daha sonra baka yerlerde ortaya kan on am za
ten yaratm t. Bu yzden, 1973 ylnda Dnya Bankas Bakan M cN am ara ye
ni IBRD politikasn ilan ettiinde hem korkm u hem de m em nun olm utum .
IBRD, b enim deneyim im den uluslararas bir strateji karm a yolunda ilerli
yordu ve so n u n d a yle oldu.
2 BRD'nin rgtsel Yaps: yelen yaklak 130 endstrilem i ve kalknm l
keden oluur; h er ye lk en in nfuzu ve oy kotas Banka'nn serm ayesindeki
hissesine tekabl eder. ABD oylarn %23 nden fazlasna sahiptir; Kanada, B
y k Britanya, Bat A lm anya, Fransa, Japonya ve ABD hep birlikte o unluk te
kil eder. Ksacas, D nya bankas byk, okuluslu ve ulusal s t irketlerin

81

litikalar, nc D nyada ilerin gidiatn ve bu lkelerin Bi

rinci D nyayla ilikilerini kuvvetle etkiler. 1973 ylndan bu
yana D nya Bankasnn izledii p olitikada b ir kaym a sz ko
nu su d u r. Yoksullara y atrm ile m utlak yoksullua yani k
k lekli retim dekilere h c u m etm ektedir. nceden, yal
nzca bir k alknm a l t olan b y k lekli sanayi retim i
yatn m yapm aya deer g rlm ekteydi. G em ie bakldnda,
aaya-dam lam a (trick le-d o w n ) teorisine karlk gelen hzl
eko n o m ik b y m en in o to m atik olarak yoksu lluun azalm as
so n u c u n u douraca in an cn a o k fazla gvenildii a k tr
(R obert M cN am ara, 1977). B anka B akam n n im di nerdii
k alk n m a h e d e fin e u lam a stra te jisi d o ru d a n ve ta m am en
yoksul halk tabakalarnn ihtiyalarna ynelikm i gibi gzk
m ektedir. M cN am araya gre: Temel insan ihtiyalarnn kal
knm a srecinin banda karlanm asn salayabilecek y n
tem ler bulunm aldr... Y oksullarn baz so m u t m allara sahip
olaca noktaya kadar, yetersiz de olsa, onlarn daha retken
olm alarna yardm etm ek m m k n d r. (1977)

Elde edilen artk, yoksullardan m

yoksa yalnzca cretli iilerden mi?
G receli y o k su llu a k a rlk m u tla k k av ram n ilk kez,
M cN am ara, 1973 ylnda N airobide Y nelim K urulu'na h ita
ben yapt yllk k o n u m asn d a kulland.

karlarnn tem silcisi olarak grlebilir. Bankam n yasalar ba ve alc l

kelerde zel giriim leri desteklem esi gerektii artn koyar. D nya Bankasnn
yeniden finansm an uluslararas serm aye piyasasnda zel tahvillerin s r lm e
siyle o lu r ve bu kredi m iktarnn y an d an fazlasna katk yapar.
Banka dolaysyla bir yoksullara yardm kuruluu deildir. Daha ok, genel
m ali ve ek onom ik kriterler ilkesine dayanarak faaliyet y rtr; Banka'nn bir
dairesi olan DA zellikle belirli yoksul lkelere uygun koullarda bor verse
bile, verilen borlar esasen fazla endstrilem i lkelerin ulusal hkm etleri
tarafndan vergilendirm e yoluyla finanse edilir. IBRD'de yelik, U luslararas
Para Fonundaki (IM F) yelie tabidir. Bu iki karde rgt uluslararas politika
y birlikle kontrol eder ve ulusal politik kartan m aniple edebilirler. Alc l
kenin artan b o rlan vastasyla bu kolayca yaplr (Payer, 1974; George, 1976).

82

Greceli yoksulluk basite, birka lkenin dierlerinden daha

az varlkl olmas ya da bir lkedeki baz vatandalarn kom
ularndan daha az servete sahip olmas demektir. Mutlak
yoksulluk ise, hastalk, okuma yazma bilmeme, kt beslen
me ya da bakmszlk gibi onur krc yaam koullarnda ya
ama, biiminde nitelendirilir. Bu yoksulluun madurlan, en
temel nsan ihtiyalarn karlayamaz durumdadrlar.
G elim ekte olan lkelerde halkn aa y ukar % 40, o u n
lukla krsal kesim lerde, b u m u tlak y o k su llu k halinde yaar.
Baz d u ru m la rd a ise b u n u n n ed en i asln d a k y l lerin d k
retk e n li id ir ve b u y z d e n m u tla k y o k su llu u hafifletm ek
iin o n larn retk en li in i artrm ak g erekm ektedir. M cN am ara,
retk en li in a rtm kolaylatrc en n em li ted b irler o larak
to p rak ve k ira re fo rm la rn ; k k iftiler" iin k red ile ri;
ucuz ve basit teknoloji kullanm ay; yollarn, am b arlarn , pazar
yerlerinin ve o k u llarn inasn d estekledi.3
M utlak yoksullua gsterilen bu alaka hayret vericidir; zel
likle, B ankann politikalar h a k k n d a b ild ik lerin d en hareketle,
BRDnin b ird en b ire d n y a h alk larn n o u n lu u n u o lu tu
ran yoksullarn en yoksullaryla ilgilenm esine in an m ak ta zor
lanan D nya Bankas ten kitileri iin. Bu n ed en le, yaptklar
analizlerin genel ierii, bu yeni ilgi odann srf b ir gz bo
yama o ld u u n u ispatlam aya yneliktir.
E m e si F ed er u id d ialar ileri s r y o r: 1) G erek hayatta
D nya B ankas k re d ile rin y aln zca m in im u m p a y n ta rm
p rogram lan iin kullan r; 2) h a tta b u pay h i b ir ekilde k
3 M utlak y o k sullukla m cadele program bugne kadaT asl olarak ia n m sektr
zerin d e yo u n lat. 1977 ylnda M cN am ara h e r ne k a d a r D nya B ankas
program nda ifti olm ayanlara, kr yoksullarna ve g ecekondu halkna daha
fazla nem verileceini duyurduysa da, bu k k iftiler" iin alnan nlem
lerle eit nem de grlm eyecektir. H em gelim ekte olan lk eler hem de Banka,
tan m d kazan frsatlar yaratm a ve k k ev sanayileriyle k k lekli gi
riim cilerin desteklenm esi ko n u su n d a d aha az deneyim e sa h ip tir (M cN am ara,
1977). M cN am ara'nn konum asnn bu bl m n analizlerim ta n m sek t r
ve kyl retim i zerinde younlaacaktr. Yine d e, k k m eta retim i ya d a
ticaretine karm k k el sanatlar reticileri ( m . ev k ad n lan ) ya d a gece
k on d u d a yaayanlar geim e ynelm ekten karp ticarete yneltm ek iin k ul
lanlan m ekanizm alann p ek ou, belki de b enzer olacaktr.

83

k ifileri hedeflem ez. D aha ziyade b y k iftilerin orta

kesim den yararlanm as an lam n a gelir, n k yalnzca bu e
kilde iyi bir pazarlk yaplabilir. K k iftilere verilen kre
d iler para kaybetm ek an lam n a gelecektir. Dolaysyla Feder,
m u tlak yoksullukla m cadele p rogram n, teebbsn ve biri
kim in b ir tarafta birikm esi ve dier tarafn giderek m arjinalle
m esi nedeniyle krsal n fu s iinde daha b y k b ir farkllam a
ya yol aaca iin in andrc bulm az (Feder, 1976).
Susan George, D nya B ankas'nn yeni tarzm politik am a
l, yani yoksullatrlm kitlelerin toplum sal patlam a potansi
yelini onlara u m u t vererek k o n tro l altnda tu tm ak olarak alg
lar. O na gre, bu km e ile devrim arasnda orta bir yoldur.
Fakat program k alknm a blgeleri yaratm ay am alad iin
yine de b ir ie yaram ayacaktr. lk en in birlikte baaram ayaca
am a lk en in etkisiz o ld u u bir iliki iinde krsal bir ilerle
m e m eydana getirebilir (G eorge, 1978).
Benim g r m ise; D nya B ankasnn yoksullara yatrm
politikasnn bir gz-boyam a olm ad; am a aslnda m utlak
yoksullua ve zellikle de kyllere yneldii; kendi hesab
na alan reticilerin retk en li in i artrm a hedefinin hak ik a
ten var o ld u u d u r. F ed er ve G eorgeun g r le rin in aksine,
program n. D nya B ankasn n balan sona ek onom ik ve poli
tik ilevine ve id eolojisine ok iyi u y d u u n u ; p rogram n bu
eko n o m ik ilevine uygun o larak baaryla hayata geeceini
d n y o ru m . F ed er ve G eorgeu n hatas, ek o n om ik karla
rn b ir yansm as o lan , D n y a B ankasn n sa v u n u c u la rn n
ideolojisini anlam ada g sterdikleri baarszlktr; n k D n
ya Bankas gibi yoksullara yatrm y apm ann krl olabilecei
nin farknda deildirler.
4 Feder, gelecekte B anka'nm tarm se k t r n e harcam ak iin k k bir pay ve
hatta asl pay b yk teebbslerle orta ve zengin kyllere ayracan da var
sayar. B unun tersine, krsal kalknm a program dierlerinden daha fazla fon al
m aktadr (D nya Bankas Yllk Raporu, 1977). Ayn zam anda kk kyl"
projelerinin pay da Fedcr'in beklediinden epeyce yksek grnyor. 1970 y
ln d a tarm projeleri iin ayrlan fonlar %18.1 iken, 1972'de toplam fonun
% 14.1'indcn 1977 ylnda % 32.7'ye kar. M cN am ara'nn 1978 ylnda iaret et
tii gibi, son be yllk dnem de ta n m sektr kredilerini % 40 artrm a hedefi,

84

Y anklanan h ay rsev erlik fslts b ir yana, D nya Bankas

kuram clar b u t r yatrm larn krllna d a ir yeterince ok
sayda sav ileri srerler. D nya B ankasyla y ak n ibirlii iin
de alan ABD kalk n m a tekilat D enizar K alknm a Konseyind en L ester Brown, yoksullara ilginin esas n ed en in i o lu tu
ran eyin ne o ld u u n u aa vurur: D orusu, atl insan gc
deerli ancak heba o lm u bir kaynak o lu tu ru r... Bu ezam anl
olarak d n y a n n gda ihtiyacn karlam aya (gda fiyatlarn
herkes iin d k tu tarak ) yardm c olacaktr... B u t r b ir stra
teji izlenm esi iin d ah a fazla teviktir... A hluw alia ve C henery
(1974: 2 25) Y oksullara Yatrm G erek sin im i bal altnda
yle yazar: Bu stra te jin in st gelir g ru p la rn a ksa d n em
maliyeti olsa bile u z u n d n em d e retk en li in ve yoksullarn
satn alm a g c n n artm asn d an kay n ak lan an yukar-dam lam a (tric k le -u p ) e tk ile rin d e n y a ra rla n a b ilirle r (1 974: 48).
1973 ylnda yapt k o n u m asn d a M cN am ara, bu g r n g
nn yalnzca p o litik deil, ayn zam anda e k o n o m ik yanndan
da bahseder: E itsizliklerin srekli olarak artm as p o litik is
tikrar iin byyen bir tehlikeye ned en olur... U zu n dnem de
bu kalknm a ayrcalkl kesim iin bir avantaj olacaktr, yok
sullar iin d e tabii .
Belli ki, yoksullara yatrm ayrcalkl k esim in faydalanm as
iin nerilm ektedir. A klanm as gereken ey ise, bu faydann
hangi m ekanizm alarla gerekletiidir. F eder ve George, D n
ya B ankas te m s ilc ile rin in k a stl o la ra k y o k s u lla ra y an l
um u tlar verdiini varsayar; n k bylesi b ir m ekanizm ann
var olabileceine inanam azlar. O nlar bir tek cretli em ek, re
tim in younlam as, b y k teebbsler ve b y k teknolojiler
yoluyla salanan kapitalist k r ve birikim m o d elin e inanm ay
srdrr, oysa b u gereklie uym az.
Bu so ru n , sadece D nya Bankas politikalar sz k o n u su ol
d u u n d a o rtay a km az; g enelde k y l le rin , d i e r m lk iy et
bir hayli geride braklarak % 145e ulalm tr. Ayn ekilde, ta n m projelerinin
% 70'inin kylleri bileen olarak ierm esi plan da geride braklarak, fonlarn
yarsndan fazlasnn bileen olarak kyllere ayrld projeler %75'e ulam
tr (D nya Bankas Yllk Raporlar).

85

sahibi reticilerin ve szde n fu s fazlasnn kapitalist birikim

srecindeki ilevini deerlendirm eyle de ilgilidir. Ne neo-klasik ne de M arksist eko n o m i, b u em ekilerin serm aye ve kapi
talist deere olan lbiyetiyle kapm asn m m k n klacak bir
kategoriye sahip. Bu kavram yokluu, (zellikle ekonom i poli
tie M arksist-L eninist yaklam da var olan) k yllerin ve za
naatlarn kapitalizm -ncesi retim tarznn kalntlar ve ka
pitalizm e geile yok olacak m lkiyet sahibi reticiler olduu
tezinin dayand arkap lan la b irlik te y o ru m lan m ak z o ru n d a
dr. H lbuki b u , tarihsel k an tlarla eliiyor. G elim ekle olan
lkelerdeki bu kesim ler, b u g n varolduklar biim iyle, sadece
kapitalist gelim eyle ortaya km aktadr. Eer M arksizm in ve
neo-klasik teo rin in yapt gibi d n y a n fu su n u n o u n lu u
na ek o n o m ik artk kategorisi m uam elesi etm ekten kam lrsa,
o zam an kapitalist yaylm ayla e zam anl yaylm as serm aye
nin deerlen m esi sreciyle b irlik te analiz edilm esi gerektii
anlalr.
Bu bak asndan hareketle, D nya Bankasnn yeni strate
jisinin snai fabrikalarda i yaratm ak deil de, daha ok d o ru
dan reticiler m lkiyet sahibi o lana k ad ar kapitalizm ncesi
retim b iim lerin e geri d n m e k gibi g r n m e si anlam ldr.
B undan so n u kyor:
1. B izatihi b u kalk n m a p o litik asn d an kolayca anlalyor
ki; cret szlem eleri yaparak isizlerin eritilm esi olanakl de
ildir ve stelik ileride greceim iz gibi genellikle kastedile
nin tersine elverili bile grnm em ektedir.
2. D nya Bankasnm t m yaplanm asyla ilgili nedenlerden
dolay, bu retim b iim i k r getirici olm asa da, en azn d an
m aliyetleri karlam aldr. Yoksa bu t r bir program hayata ge
irilm ez.
3. D nya B ankas'nn ayn zam an d a retim aralarnn sah i
bi olan iilerin yeniden o lu u m u n u tevik ettii gerei, bu
retim b iim lerin in h e r zam an k ap italizm - n cesi retim bi
im leri anlam na gelm ediini n etletirm eye katk sunm aldr.
D aha d o ru su , zellik le b irik im s reci ad n a s m r le b ilir
retim biim leridir.
86

D nya Bankasn m b u politikas, zel ya da serbest m lkiyet

sahibi reticilerin 5 retken li in i artrm ay hedefler. D aha nce
belirtild i i g ib i, b u h e d e fte n ya da o n a u la la b ile ce in d en
ph e etm ek yanltr. Sorgulanm as m azu r g rlecek ey, re
ticiler lehine t k e tim d e e zam anl artla so n u lan p son u lanm ayacagdr. Yine de, byle sonulanaca inanc s r p gi
der ve bu inan, k ap italizm in egem enliinde serbest m lkiyet
sahibi re tic ile rin k k b am sz m te e b b isler o ld u k lar,
nk kendi retim aralarna sah ip b u lu n d u k lar ve so ru m
luluk stlen d ik leri kavrayna dayanr. Bu yzden o n larn gi
riim in e y atrm y ap m ak kendileri iin d a h a y ksek kazan
anlam na gelecektir. Bu bam szlk g r n t s yine d e aldat
cdr. G erekten de fiili retim sreci o n larn k k serm a
yesinin d o ru d a n ynetim i ve k o n tro l a ltn d a d e ild ir am a
dolayl olarak b y k serm ayenin b o y u n d u ru u altndadr. Do
laysyla, retk en lik artyla gerekleen fazla r n , reticiler
iin kr olarak deil, fakat eitli (gerekten giriim ci) serm a
ye g ru p la n iin k r olarak k en d in i gsterir.

Emein kapitalizme tbi olma biimleri

Bu iilerle kapitalizm arasndaki zel ilikiyi kavram ak iin,
yeni k a te g o rile rin o rtay a k o n m a sn a ih tiy a vardr. M arxin
term inolojisini izleyerek, b u rad a iilerin kapitalizm e bam
llk [su b su m p tio n l ya da tbiyet [su b o rd in ation|biim lerinin a y n tn lm a sn yelerim .
cretli em ek sz k o n u su olduu zam an, tbiyet igcnn
bizzat satlm as gereinden ortaya kar. M arx credi em ei,
btn ilerin k ap italizm in egem enlii altn d a yaplaca nihai
biim iinde ele ald iin b una gerek bam llk adn verdi;
bylelikle gerek kapitalizm e ulalacakt. retim aralarnn
sahibi olan k k reticiler rneinde, serm ayeye tbiyet kendi
rnlerini satm alar gereinden doar. Bu iki biim ay n tn la5 Serbest m lkiyet sahibi" reticiler, kendi hesabna alan" ile analoji yap
m ak zere, rnein n e zel m lkiyet sahibi ne de yabanc serm ayenin alanlan olan kooperatiflerin yeleri anlam nda kullanld.

87

bilir: pazara bam llk ve biim sel bamllk. M arx sadece bi

im sel b a m llk [form al s u b su m p tio n ] ta n r ve yalnzca
gerek bam lla d o ru gei [tran sitio n al] olarak kabul
eder ki; b u g n b u n u n hatal o ld u u n u biliyoruz. Bu nedenle
biim seli, gncel ve gei-olm ayan [non-lransitional] biim
ler olarak pazar bam ll ile birlikte kullanm ay yelerim.
Pazar bam ll, k k reticilerin pazara serbest girebil
m esi ve kim e, ne zam an ve nasl satacana karar verebilm esi
anlam na gelir. D olaysyla o n la n kapitalizm e tabii klan, dola
m n gr n m ey en m ek an izm asd r ; n k r n leri iin al
dklar fiyatlar zerin d e etkileri olam az. F iyatlarn belirlenm e
si srecinde aslnda dezavantajl k o n u m d ad rlar; n k snai
m te e b b isle rin re ttik le riy le ayn o lan m a lla n , ayn pazar
iin retirler. Fiyatlar dikle edebilenler, (m ekaizasyonla bir
likte cretli em ek s m r s n d e n dolay) k k reticilerden
daha d k fiyatlara satabilenler ve (serm aye d esteinden d o
lay) fiyat deiikliklerine ya da retim arzalarna kar daha
esnek tepki verebilenler yine b u m teebbislerdir. F akat ky
ller beklenen k ra gre retim lerin i y nlendiren kapitalistler
deildir; b irik tirm ek yerine h ayatta kalm ak iin retirler. Ka
pitalist m teebbislerin aksine, m ealardan salanan kazanca
evvela tketim amal g ereksinim d u y u ld u u iin, yatrm lar
vastasyla retk en li i a rtra ra k piyasa d e iik lik lerin e yant
verm eleri m m k n deildir. N e d e d ah a krl baka retim
se k t r n e y atn n yapabilirler; sen n ay eleri topraa baldr.
cretli iiler olarak alm a alternatifi ise, ayn ekilde, i ye
tersizliinden dolay olas deildir. Bu nedenle, fazlasyla deza
vantajl k o u llar altn d a retim yapm aya zorlanrlar: D ola
m n grn m ey en m ek an izm as serm ayeyi teh dit ettii gibi
onlar da tehdit eder; oysa alm a yntem leri serm ayeninkiyle
ayn deildir. Deiim ilikilerine girm eye m ecbur edilen bu
zan aatk rm r n le rin in hi pahasn a satlabilm esi iin, ig
c n n fiziksel yeniden retim in in m aliyetlerinin en aza in d ir
g en m e si z o r u n lu d u r . B u n u n a n la m , h e p s in d e n n e m lisi,
k en d i k en d in i s m rm e g r n g s d en en eydir: yetersiz
beslenm e, kt beslenm e ve erk en lm . Eit olm ayanlara eil
88

m uam ele, o n larn s m r lm esin e yol aar. K apitalist pazarn

bam sz d e er y aratm a yasalar, reticilerin srtn d a kendisini
gsterdii ve retim alan n d a te z a h r ettii iin, bu s m r
ilikisi kapitalist retim ilikilerine dayanr.
K endiliinden pazar bam ll do u ran ayn sre, kontrol
edildii zam an, biim sel bam llkla sonulanr. K k reti
cilere verilen krediler k o n tro le yol aar. Kredi vastasyla araya
giren serm ay e re tic ile r z e rin d e k o n tro l sa lar ve bu, arl
em eklerini d o ru d an elinde tutm as anlam na gelir. Bir teeb
b s n tersine, k red in in idaresi kredi alann h a k k olarak g
rlm ez; k re d i v eren k u ru lu idareyi elin d e tu tar. B irok d u
rum da, kredi taksitlerle verilir ve n ced en b elirlen m i belirli
zel g ird iler ve em ek sreleri iin k u lla n lm a k zo ru n d ad r.
Ayrca, kredi alanlar belirli bir toptancya n ced en belirlenm i
ya da iyi geen m evsim lerde bolluk y z n d e n elverisiz olabi
lecek b ir fiyata satm ak zorundadrlar. Baz ek k o u llar ileri s
rlr; n k k k reticilerin krediyi h edeflenen r n fazla
s yerine geim lik m allar iin k u llan m a tehlikesi sz konudur.
stelik reticin in kend isin in tad m in im u m b ir yatrm y
znden ve k rediler r n le rd e n elde edilen k azan tan kesildii
iin, serm aye retim s re c in in y n n tayin etm e ve kalite
kriterlerini zorla k ab u l ettirm e k o n u m u elde eder. Serm ayeye
tbiyetin b u biim inde, m aln para karlnda m badele edil
mesi, pazar fiyatlarna ynelm e ve benzerleri gibi pazar m eka
nizm alar kullanlr. Yine de, bu gerek deil, sahtedir. Dolay
syla, serbest biim e d o ru b ir farkllam a ya da srf pazara gi
ri gereklidir. S o n u ta ortaya k an m b ad ele, para-b an a
cretle kyaslanabilir, gizli b ir cret biim idir; n k dem e
r n vastasyla gerekleir. Yine de, serm ayeye tabi olan, re
ticilerin igc deil, fakat so ru m lu su o ld u k lar retim sreci
nin tam am dr; gerek yerine biimsel bam llk diye ad landr
m am n n ed en i bu d u r. Y atrm clar asn d an b iim sel olarak
baml retim srecine yatrm , gerek bam l o lan d an daha
az risk tar. Ayn zam anda, retim s recin in t m gidiat p a
zar bam llnda o ld u u n d a n d ah a fazla k o n tro l edilebilir.
Bylece p a z a r fiy atlarn d ak i d a lg a la n m a la r k red i v eren lerin
89

fay d alan aca e k ild e k u lla n la b ilirk e n , re tim h a ta la r ve

m ahsul eksiklikleri reticilerin hesabna yazlr.
Tarm da k k reticilerin kredi m ekanizm alar yoluyla ta
bii klnm as, son 40 yl ierisinde d n y a n n h er yerinde ege
m en olan tbiyet biim i haline gelm ektedir. M arxm d n d
n n aksine, biim sel deil pazar bam ll gei olarak ele
alnabilir. n k h kim biim olarak gem ie aitti, fakat enform el sek t r n k en d i hesab n a alan ad verilen her faaliye
tiyle yen id en ortaya km aktadr, an cak kesinlikle krl olm ay
vaat eder etm ez biim sel bam lla dn t r lecektir. cret
li iilerle b ir iletm e k u rm a k ta n ok d ah a nce ve kolayca
olaca apak bellidir. Biim sel bam llkta d o ru d an retici
lerin so ru m lu lu u ve dolaysyla taah h d cretli iilerinkinden farkldr. Potansiyel yatrm cn n riski bu y zden ok daha
d k t r; kazan ise d ah a hzl ve d ah a yksektir.
K y l lerin serm ay ey e tb iy eti ile se rm a y e n in y o k su llara
krl yatrm yapm asn salayan harika b ir yol b u lu n d u . Kr
aslnda, h ak ik i retim s recin d e deil, girdi ve kt alanlarn
da gerekleir. B ununla b irlikte, retim bizzat kyl aile faali
y etin in ierisin d e gerekleir. G er e k te n de serm aye retim
s re c in in s o r u m lu lu u n u stle n m e z . K yl a ile sin in can l
em ek g c alp yeniden d eyerek m aliyeti k arlar ki bu,
L eninin Rusyada yzyln ban d a o k tan o rtad an kalktn
sand b ir sistem dir. M teebbislerce d zen len en cretlerin
ig c n n m aliy etlerin i k arlam ak z o ru n d a o ld u u , cretli
em ekten farkldr. veren bu y zd en , cretler ve yeniden re
tim dzeyi arasnda d o ru d an b ir iliki olduu iin iilerin
yeniden retim in d en d o ru d a n so ru m lu d u r. Tersine biim sel
olarak bam l reticiler, g erek te k e n d ile rin d e n k ay n a k lan
m ad halde, kendi yeniden retim lerin in alt dzeyde k a lm a
sndan bile so ru m lu tutulabilirler.

Kapitalist bir banka IBRD: Krlar emin ellerde

Krsal k alk n m a p ro g ra m la rn n am ac, k red ilerin d enm esi
sz k o n u su o ld u u n d a anlalr. D nya Bankasn n kredi u z
90

m a n la r, k y l le rin b o r a ln d fo n lar re tk e n am a lar

iin k u llan m ay baaram ad n d an b a h se d e r (D nya B anka
s, T arm sal K rediler 1975: 4 1 ). D k faiz o ran lar, borcu
vadesinde dem em eyi d e tevik edebilir... (a.g.y.) K ylle
rin geri d em e g a y retin in olm ay, h k m e tle rin k redi k u
ru m la n vastasyla vadesi geen borlar z e rin d e yaptrm uy
g u lam a isteksizliiyle b irlein ce d u ru m d a h a d a k t y e g it
m ek te d ir (a.g.y.). F ak at zaten devlet b ask sn n yeterince iyi
ilem ekte o ld u u g r lm e k le d ir n k d en ey im g sterm ek
ted ir ki; b irk a lk e hari, v ak tin d e d en m em i borlarn b
y k k sm n n gen ellik le u z u n yllara yaylarak telfi edilm esi
m m k n d r. B anka d estek li p ro je le rd e , b o r la rn g ecikm e
sin d e n d o a n k a y p la r k a la n b o r la rn % 5ini n a d ire n ge
m ektedir" (a.g.y.).
Ayrca b a n k a alan larn n saysn d k tu ta ra k kontrol
m aliyetini d rm e k d e sz k o n u su d u r. D n y a Bankas u z
m an lan b u m nasebetle insan g c israfndan bahsederler.
B unun n n e gem ek iin, kyllerin bireysel olarak dem e
so ru m lu lu u tam asm dansa, kredi, bireylerin b irbirini k o n t
rol etlii d ah a geni b ir gruba verilm elidir. G elecekte en par
lak baanlar, bireysel b orlanm ann bir g ru p so ru m lu lu u bi
im in d e g ereklem esiyle o lacak tr... (a.g.y.). B u n u n hen z
y r rl k te o lm ad zam an id a ri m a liy e tle rin so ru m lu lu u
iftilere y k len m elid ir: iftilerin genellikle borlandklar
y atrm larn m aliyetlerine katkda b u lu n m alar gerekir. Bu, ba
arya u lam ak iin tadklar so ru m lu lu k lar v urgulam ak ola
caktr... (a.g.y.). Ve bu da ie yaram azsa, n k kyllerin pa
ras y o k tu r, o zam an h l b aka b ir o laslk vardr: K k
reticiler sz k o n u su o ld u u n d a alarak katk verm eyi kabul
etm e gibi fazla esneklik gereklidir" (a.g.y.). Byk uluslararas
serm aye bylece alarak b o r kapatm a sistem ini kullanr.
Kredi p ro g ram larn n fizibilitesi, b u n u n la birlikte, yalnzca
geri dem e garantileriyle balantl olm akla k alm ayp fakat ay
n zam an d a k im i k ay n ak karm a m e k an izm alarn a dayanr.
Dolaysyla, bu tarm k alknm a politikas aada zellenen bir
paket o lu tu ru r:
91

iftiler daha fazla mal retmek iin aile iiyle balantl re

tim girdileri (gbreler, tohumlar, bcek ilalar, iftlik hayvan
lan, yeralt kuyulan, makineler) satn alrlar. Fazladan rn sa
tlr, elde edilen kazan borlan geri demeye ve stelik ifti
ye daha iyi yaam salamaya yeter, iilerden ziraat bankalar
vastasyla alnan demeler, idari masraflar karlamaya, dev
let borlannn faizini demeye ve yeniden bor verme kapasi
tesi oluturmaya yeterlidir. (a.g.y., vurgular bana ait)
Bylelikle;
1. K yller uluslararas tekellerin girdilerini satn alr. Yani,
fiil tarm sal retim srecinin girdilerini.
2. Fiil retim srecin d e mmkn olduu kadar fa zla igc
harekete geirilir.
3. Bu yolla, pazarlanabilir rnlerin m iktar artrlmaldr.
4. iftilerin tketim fonlar srf marjinal bir problem olarak
ele alnr. Bu d e m e k tir ki; b u ig c n n y en id en re tim in i
iftilere brak p o nlardan m m k n o ld u u k ad ar ok elde et.
5. Toplam kredi faaliyeti en azn d an bankann masraflarn
karlam ak zorundadr.
Paradoksal bir biim de, b t n b u n larn szdrld ifti
ler m u tlak yoksul olarak tanm lanr.
Bu balam da fazladan r n " ile kastedilenin ne olduu so
rulabilir; neyin fazlas? Bu p arad o k s tartm a boyunca srer;
bir yandan h ed ef g ru p yaam k o u llarn n sadece geim lik d
zeyde veya altn d a olm as tem elin d e tarif edilir; te yandan
program n o lu u m u n d a bu h u su s tam am en nem siz grlr.
Asgari geim dzeyi tem el problem olarak tanm landna g
re, herhalde strateji bu dzeyin ykseltilm esi olacaktr. F akat
gerekte m esele k yllerin t k etim in i artrm ak yerine pazar
lanabilir rn artrm aktr!
H edef, k ylleri geim lik tarm dan ticari tarm a ek m ek
tir (D nya Bankas, 1975: 20); yani, ticari bakm dan varola
bilir r n lerin retim i, geim lik r n p ahasna nasl artrlabi
lir? G eri dem eler t t n , p a m u k , k akao, ay ve kahve gibi
m erkez olarak ilenen m ah su llerin pazarlanm asyla koordine
92

edildii zam an b o r la rn v ad esin d e d e n m e m e si so ru n u da

azalm akladr (a.g.y., 43). Tek t r tahl yetitirm eyle (m ono
culture) elde edilen rnler, kyl ailesi k en d isin i b t n b u n
larla besleyem eyecegine gre, aka geri dem eye karlk ba
z so ru n la r yaratr.
Tek t r tahl y etitirm en in geim zerin d e yaratt so n u
lar, Comit d inform ation Sahel (1975) adl k o m ite n in yapt
aratrm ada etkileyici biim de analiz edilm ektedir. Sahel b l
gesinde aln birin ci derecede so ru m lu su n u n iklim ko u lla
r de il, d a h a o k y erfst ek im i u ru n a g d a re tim in in
azaltlm as o ld u u n u kantlar. Fakat D nya Bankas uzm an la
r, iklim deiiklikleri ve dier evre risk lerin in so ru m lu lu u
nun nasl k y l lerin srtn a yklenebileceini tavsiye etm ek
tedirler:
Kt hasat dnemi sonrasnda, kredi kurulular ou kez ge
ri deme koullarm vadeyi ya yenileyerek ya da erteleyerek
ayarlarlar. Bununla birlikle mevcut verilerin ou gstermek
ledir ki; bor bir kez vaktinde denmezse, toplamak hem zor
hem de masrafldr. Bu durum, rnn epeyce deiken oldu
u blgelerde iftinin sabit bir miktardan ziyade rnnden
belli bir yzdeyi kredi kuruluuna demesini salayacak sz
lemeler kullanmann mmkn olabileceini dorular. Bu tr
ortaklk [share-cropping] anlamalar toprak kiraclar ara
snda epeyce yaygndr. (Dnya Bankas, 1975)
Ksacas, m odern lem e ve kalk n m a getirdii farz edilen b
yk uluslararas finans kapital, o u n lu k la geleneksel ya da
kapitalizm -ncesi olarak dam galanan retim ilikilerine s
nr. Fakat bu szde geri-kalm ln gerekte m o dernit o ld u
unu kabul etm ek daha d oru olacaktr.
Kredi politik asn n birinci hedefi, kyllerin geim lik re
tim den m eta ya da p azar retim in e ekilm esine dayanyorsa, o
zam an ikinci h ed ef onlar pazarda tutm aya dayanr. Kredi o n
larn tam am en rekabet dna atlm asn nlem e niyeti tar.
Pazar aracl ile serm ayeye tbiyet, so n u n d a, kylleri artk
rettiklerini satarak kendilerini yeniden retem edikleri bir d u
93

rum a sokar. Sonu olarak, ya k en d i tketim leri iin retim i ar

tracaklar ya da kyl iletm esini terk ederek yeterince istih
dam edilm eyen iiler ya da isiz cretli iiler olacaklardr. Bu
yalnzca kyllerin yaam larnn deil, ayn zam anda m eta re
ticileri olarak yaam alarnn gvence altna alnm as m ecburi
yeti anlam na gelir. Bu am ala, retkenliklerini daha byk teebbslerinkine u y d u rm a k iin, elbette onlarla eit olm adan,
yaptklar retim kapitalize edilm ek zorundadr. G vence alt
na alnm as gereken ey ise, b y k teebbslerin ve kyllerin
pazarlanabilir m etalan m n bir arada varolabil mesidir.
Baz altern atif kuram sal m odellere gre; by k teebbsler
tarm sal retim i tam am en ele geirecektir, n k kyller ve
k k iftiler pazar terk etm eye zorlanacaklardr. Bu t r m o
dellere gre b u n u n ok zam an nce olm as gerekirdi. O lm a
m asnn n ed en i balca d rt n ed en e dayanyor:
1. Kyl retim i, ne kira ne k r h atla ne de ig cnn yeniden- retim m aliyetleri olm ad iin ucuz tarm r n lerin i ga
ran ti eder. Tersine fabrika-(ve iletm e)tipi tarm sal retim hz
la gda m addelerinin d ah a pahal olm asna yol aacaktr.
2. Ayn zam anda tarm r n le rin e olan talep snrldr. D ola
ysyla, m arjinal topraa yatrm yapm ak iin ounlukla de
me yapm az. B ununla birlik te, h er zam an bu alanlarda k k
kyl re tim in d e n r n fazlas k a rla b ilir (M artin e Alier,
1967).
3. Yapsal bakm dan arzn sn rl olduu em ek p a za n , kyl
retim in in dalm asn n lem ek iin politik olarak o n u m akul
hale getirir. Bu ekilde y o k sullatrlm alt-proletaryann p at
lam a potansiyeli baka yne evrilebilir. Tarm reform u h erk e
se toprak verem ez am a u m u t verir ve bu b ir pasifikasyon m e
kanizm as olarak iler (D u ran , 1968: 60 D4. Son olarak, kyller krediler vastasyla (nispi) bam sz
lktan belirli b ir serm ayenin y rngesine doru s r k le n d ik
e, kyl retim in in ulusal eko n o m i asndan tad yukar
daki avantaj, k r am acyla birletirilebilir.
Bu tasarm n dayana [baseline], zel olarak ataerkil [patri
arkalJ ya p y a sahip ekirdek ailedir. A ile re isi b ir erk e in
94

egem enlii a k n d a k i k a d n la r ve o cu k lard an o lu an ekirdek

aile, ataerk il ik tid arn k u llanlm asyla kolayca harekete gee
bilen en u cu z em ek d e p o su n u o lu tu ru r. U lusal ve ulu slarara
s politik alar, sm rg ecili in d n y a a p n d a o lu tu rd u u ve
son yllarda k alk n m a p o litikalaryla sa lam latrd ataerkil
aile yapsna dayanabilir. Ve b u ailen in h e n z gerektii biim
de ilem edii y erlerd e, y o k su llu k la m cad ele iin tarm prog
ram , y an i aile b irim leri" de d en en k k lekli iftliklere
kredi p ro g ram araclyla tesis e d ile c e k tir (B oserup, 1970;
Rogers, 1980).
D nya Bankas yazarlar, be Latin A m erik a lkesine (Boliv
ya, ili, M eksika, P eru ve V enezuela) ait karlatrm al al
mada ve G n ey d o u Asya, A frika ve O rta d o u d a n toplanan
verilerde, b t n faktrler d ik k ate aln d n d a aile birim lerinin
en v e rim lisi o ld u u s o n u c u n u k a rr (E c k ste in ve d i er.,
1978). A yrca, b y k lek li g iri im le rin h e k ta r b a n a en
yksek e k o n o m ik deeri g sterdikleri - v e M eksika rneinde
tarm sal retim e en fazla o n larn katkda b u lu n d u u - esasna
dayanarak tercih y ap m an n n g r s z b ir p o litik a o ld u u n u
savunurlar. D eerlendirm e iin, h e k ta r b ana r n deeri ve
sat m ik tar esasna gre b ir d e erlen d irm e y erin e ileri s r
dkleri k rite rle r un lard r: K aynaklarn en iyi ekilde uygulan
mas ve k u llan m , en nem lisi yo u n em ekle. nl teze gre:
Kk iftilerin... daha byk iftlik birimlerinden hektar
bana daha az sermaye ve daha az satn alnm emek-d
girdi kullandklar, fakat hektar bana ii says arp al
lan gnn |man-dayl daha fazla olduu ortaya kt... Eer bi
risi ksa dnem hedefi olarak kasabalarda ve ehirlerde istih
dam edilemeyen krsaldaki insan-gc fazlasnn retken kul
lanmn araurmaya kalkarsa, emek younluu istihdam ya
ratma meziyetini tar. Tarmdaki emek younluunun dier
meziyeti de; genellikle gelimekte olan lkelerde tarm iili
inden daha az bulunan mali sermaye, (ounlukla ithal edi
len) sermaye mallan ve dier imal edilmi girdiler gibi kay
naklarn daha az tketildii yntemlerle tanmsal retim yapa
95

rak bir tasarruf salayabilmesidir. Bu anlamda, etkili tar

mn norm alde iftinin retken abalarn artrm ak iin
emek-d girdilerin kullanmndan olutuu zannedilmesine
ramen, emek-yogun yntemler toplumun kaynaklarnn kul
lanlmas olarak genelde daha etkili olabilir. (a.g.y:, 113-14)
Baka bir ifadeyle, m aliye-fayda analizinde m lkiyet sahi
binin glge fiyat sfr aile em ei olarak nitelendirilen cretsiz
em ek, k k aile giriim lerini ok etkili yapar. Baz ufak girdi
ler araclyla aile iinin h arekete geirilm esinin retk en lik le
rini artrdn, yani p rogram n hedefine ulalacan hayal et
m ek kolaydr. F ak at a rta n re tk e n li in k a z a n c n n m u tlak a
reticilerin kendi m idelerinde kalm as ya da onlar doyurm as
gerekm ez. A ksine, zaten n ced en glge fiyat sfr olan girdi
d e e rin i geri d e m e k z o ru n d a d r. Bu a rk a p la n la b e ra b e r
n c D nya kylleri arasnda yaygn olarak gzlem lenen
sam a d u ru m kolayca anlalabilir. Kendi tketim i ve ocukla
rn n beslenm esi iin gerekli yiyecekleri retirler, ancak onlar
satm aya m ecbur kalrlar.
Vurgulanan baka b ir taraf da alan n fusun gda fiyatlar
nn dm esidir.
Bu gruplarda hektar bana retilen rnle toplam hektar ret
kenlii arasndaki farkllndan hareketle etkililik sorununa
bakmann baka bir yolu da iki sorunun greceli nemini dik
kate almakr: ya bir hektar topraktan en fazla deeri kim ka
rabilir? Ya da, yoksullar iin temel gda maddesini topluma en
dk maliyetle kim retebilir? Meksikada ve baka yerlerde
zengin iftiler genellikle en iyi birinci kriteri yerine getirir, oy
sa yoksul iftiler kincisinde stn gelir, (a.g.y., 116-117)
Kyller, b u n a karn , yalnzca tem el gda m addelerini ye
titirm ezler. Byk teeb b slerin y ksek kazan larnn geri
sin d e deeri y ksek r n y etitirm ek iin k u llan lan pahal
retim yn tem lerin in bulunabilecei sav da ileri s r lm e k te
dir. yleyse, b u retim , ayn k ullanm a hakk verilirse belki
k k birim lerde de yaplabilir (a.g.y.).
96

T oprak o la n a k la rn n d ah a iyi k u lla n m k yl retim in in

dier tartm asz avantaj olarak tanm lanr.
...Gelimekte olan lkelerde kk iftilerin topra kullan
ma eilimi byk iftilerden daha youndur... zellikle, k
k iftilerin belirli arazilere harcad aile emeinin byk
l hem mantkldr hem de kantlanabilir... Ve ulusal rn
artrmann bir arac olarak byk mlklerin kk birimler
halinde parsellenmesi iin bu bizzat makul ve kuvvetli bir sav
oluturur. (a.g.y:)
N ihayet, n e d en D nya Bankas gibi en te re d d ts z kapita
list tek ilatlard an birisi n e d e n to p ra k refo rm u gibi devrim ci
bir hedefi sa v u n su n so ru su n a y an t verilebilir: D evrim ci, m o
dernletirm eci ve kalknm ac am a to p rak refo rm u n u n ken d i
si deildir, fakat ataerk il ekirdek ailen in m an ip lasy o n u ve
o n u n krlldr.
zelle, b u b l m n esas am ac cretli alm ann tek ve ke
sinlikle en nem li k r salama biim i olm adn gsterm ektir.
Hatta daha fazla sm rlebilm e avantaj tayan em ein teki
tbiyet biim leri de serm ayenin egem enlii altnda var olurlar.
Dnya Bankasnn nc D nya yoksulluuna ynelik politi
kas vitrin dzenlem e deildir. Ama byle b y k bir giriim iin
uygun bir projedir: Yoksullara yatnm krldr. Asl kr salayan
ara ise, y oksullan geim lik retim den m eta retim ine ekebile
cek vasta olan kredi yardm landr. Bylelikle, geim lik retim
ve genel olarak geim lik iler iin harcanan zam an (kiinin ken
di d o ru d a n k u lla n m ve t k e tim i iin harcad z am an ve
em ek) k r am al sava m eydandr ve yle kalr. Genel olarak
zannedilenin aksine, b u yalnzca cret ilikisi ierisinde gerekli
(geimlik) alm a zam an ve fazladan alm a zam anna deil;
fakat serm ayenin para araclyla zerin d e k o n tro l elde etlii
her alm a ilikisine de uygulanr. Ayrca, daha ok para yani
daha byk para ak, daha yksek tketim anlam na gelmez.
Onlara kredi olanaklar sunarak yaplan yoksullara yatnm , bu
nedenle yalnzca em eklerinin rnlerini deil, fakat ayn zam an
da geim lik retim e ayrm olabilecekleri zam anlann da alar.
97

K yllk iin yine de k u rtu lu u m u d u vardr (bkz. d ip n o t

2): A ldatld k larn n farkna v arr varm az, m eta re tim in d e n
geim lik retim e gem ek iin bilinli m cadele edebilirler.

Kaynaka
Boserup, Eslhcr, W omen's Role in E conom ic Developm ent, Londra, 1970.
Brown, Lester R., (1974) By Bread Alon, New York/Washington.
Brown, Lester R., (1970), Seeds of Change, N ew York.
Chenery, H olis, M onteh S. A hluw alia, C.L.G. Bell, Jo h n H. Duloy, Richard Jolly,
(1974)
R edistribution w ith G row th, Oxford.
C om it dinform ation sahel (1975) Qui se nou rrit de la famine en Afrique?, Paris.
D urn, Marco A ntonio, (1968) Los Problem as Agrarios M exicanos", Revisfa del
M txico Agrario, No. 3.
E ck stein , S hlom o, G o rd o n D onald, D ouglas H o rto n , T hom as C arroll (1 9 7 8 )
L and-reform in Latin A m erica: Bolivia, C hile, M exico, Peru, V enezuela."
W orld Bank Staff W orking Paper, No. 275, Nisan.
F eder, E rnest (1 9 7 6 ) M cN am aras L ittle G reen R evolution. T he W orld Bank
Schem e for the L iquidation o f the T hirld W orld Peasantry, Comercio Exterior
Dc Mxico , cilt. 22, No. 8, s. 296-306
(1 9 7 6 ) T he N ew W orld B ank P rogram m e for th e S elf-L iquidation o f the
T hirld W orld Peasantry , in: Jo u rn al o f Peasant Studies, cilt. 3. No. 8, Nisan.
Goerge, Susan, (1976) H ow the O ther H alf Dies.
M artinez Alier, Ju a n , (1967) Un edificio capitalists con una facheda feudal? El latifundio en A ndalucia y en A m erica Latina" Cuademos del Ruedo Ibrico, No.
15, Paris s. 3-53.
M arx, Karl (1970) Resultate des unm ittelbaren P roduktionsprozesses, A rchiv sozialisischer L iteratr 17, Frankfurt.
M cN am ara, R obert, A ddress to the Board o f G overnors, W orld Bank: N airobi
24.9.1973; W ashington D.C. 30.9.1974; M anila 4.10.1976; W ashington D.C.
26.9.1977.
Payer, Cheryl (1974) T he Debt Trap. T he IMF and the T hirld W orld, P enguin
Books.
Rogers. Barbara (1980) The D om estication of W omen. D iscrim ination in Develo
ping Societies, L ondra ve New York.
W orld Bank (1975) Agricultural C redit, Sector Policy Paper, Mayts.
(1978) A gricultural Land Settlem ent. A W orld Bank Issue Paper, W ashington,
Ocak.
(1 9 7 8 ) R ural E n terprise an d N onfarm E m ploym ent, A W orld Bank Paper,
W ashington, Ocak.

98

KNC KISIM

Kadnlarn ve D o a n n
Smrgeletirilmesi

DRDNC BLM

CNSYETE DAYALI BLMNN

T o plu m sa l k e n l e r !
Maria M ies

Kkenleri feminist perspektif iinde arama1

1920lerde Batl sosyal bilim ciler arasnda, P ozitivizm in ve i
levseldi iin (F onksiyonalizm ) h kim d n c e ekolleri olarak
ykseliinden bu yana, to p lu m d ak i eitsiz ve hiyerarik iliki
ler ve erk ek lerle k adnlar arasndaki asim etrik (bakm sz) i
b l m b ir tabudur. Bu so ru n u n savsaklanm as ve neredeyse
siste m a tik o la ra k b a strlm a s, a k a d e m ik ev red e, zellik le
A nglo-Sakson lem in d e, M arxist d n c e ve teo ri aleyhinde
y r t le n , kapsam l b ir k am panyann paras o lm u tu r (M ar

1 Bu blm , F ran k fu rt niversitesinde kadn hareketinin tarihi zerine derslere

rehberlik ettiim 1975-1977 yllarnda kadnlar arasnda yaanan, uzun ve ko
lektif b ir d n m e srecinin sonucudur. Burada tartlan fikirlerin pek ou,
Ana-eksenli M atristic] Toplum larda E m ek ve Cinsellik" kon u lu b ir derste or
taya atld. rencilerim den biri olan Rosw itha L eukertin Kadn ehveti" ze
rine hazrlad tez (1976), fikirlerim in ounun netlem esine yardm etti. Ona
ve bu tartm aya katlan b t n kadnlara teekkr etm ek isterim .
Bu blm , ilk kez 1979 ylnda Bielefeld niversiesi'nin Azgelimilik ve
M addi Yaamn Yeniden retim i konulu K onferansa su n d u u m bir tebliin
gzden geirilm i b ir versiyonudur. 1981 ylnda Laheydeki Toplum sal A ratr
m alar E nstits tarafndan N adide Bildiri olarak ve ayn zam anda M aria Mies'm
Dnya apnda Ataerki ve Birikim (Patriarchy and Accumulation on a World Sca
le) adl kitabnda 1986 ylnda Londrada Zed Books tarafndan yaym land.

101

tin ve Voorhies, 1975: 155vd.). im di bu so ru yeniden so ru lu

yor. Bu soruyu ilk kez so ran larn akadem isyenler deil, kadn
hareketi iinde ak tif biim de yer alan kad n lar olm as b yk
a n lam tayor. eitli fem in ist g ru p la r a ra sn d a k i id eo lo jik
farkllklar ne o lursa olsun, b t n g ru p lar hiyerarik ilikiye
kar bakaldrlarnda birleiyorlar. H iyerarik iliki artk bi
yolojik kader olarak kabul edilm iyor ve yok edilm esi gereken
bir ey olarak grlyor. B akaldrlarnn kanlm az olarak
ulat sonu, bu asim etrinin toplum sal tem ellerinin aratrl
mas oluyor. K adnlarn eski alardan beri ezilm esi ve s m
rlm esine kar m cadele y r te n kadnlar, b u k o n u d ak i bil
gim izin pek az olduu gerekesiyle k k en ler so ru su n u n g n
d em e getirilm em esi gerektiini syleyen ou akadem isyenin
ulat lkayt sonularla y etin ip kalam yor. Bu ilikinin to p
lum sal k kenlerinin aratrlm as, k ad n n zgrlem esi poli
tik stratejisinin parasdr (Reiter, 1977). Erkeklerle kadnlar
arasndaki asim etrik ilikinin tem elini ve ileyiini anlam akszn, on u yenm ek m m k n olam az.
Bu politik ve stratejik m otivasyon, yeni kk en ler aratrm a
sn, ak ad em ik k u ra m ve aratrm a a lm a la rn d a n z n d e
farkllatrr. Yeni yaklam n am ac, srf eski bir so ru n u analiz
etm ek ya da yorum lam ak deil, o n u zm ektir.
Bu n e d e n le , a a d ak i ta rt m a , c in siy e t h iy e ra r is in in
varl k o n u su n d a k i bilinci yaym ay ve o n u ykm ay am ala
yan k o lek tif eylem e b ir k atk o larak a n lalm ald r (Reiter,
1977: 5).

nyargl kavramlar
Kadnlar, cinsler arasnda varolan eitsiz ilikilerin kkenleri
hakknda so ru sorm aya balar balam az, geen yzyldan bu
yana sosyal bilim ciler tarafndan ileri s r lm eski aklam a
larn hibirinin tatm in edici olm adn kefettiler. Zira b t n
aklam alarda, ister evrim ci, ister pozitivist-ilevselci, islerse
de M arxist yaklam dan kaynaklansn, aklanm as am alanan
so ru n , son tahlilde, biyoloji tarafndan belirlenm i bir so ru n
102

olarak ve dolaysyla toplum sal deiim in kapsam na giren ala

nn n tesinde grlr. Bu nedenle, cinsiyetler arasndaki asi
m etrik ib l m n n k kenlerini tartm adan nce, tartm ala
rm zda o u n lu k la kullaritim z k av ram larn b ir ksm nda
varolan biyolojik nyarglar tehis etm ek yararl olacaktr.
K adnlarn ezilm esi ve s m r lm esin in n ed enlerinin analizi
n n d ek i en k k l engel, belki de F re u d u n an ato m in in kader
olduu ifadesiyle aklad, gizli ya da ak biyolojik determ i
nizm dir. zg rl k m cadelesi veren kadnlar, biyolojik d eter
m inizm i red d ettik leri halde, kadnlarla erk ek ler arasnda eit
olm ayan, h iyerari ve s m r y e dayal ilikinin toplum sal, ya
ni tarihsel faktrlerden kaynaklandn k antlam akta zorlan
yorlar. Asl p roblem lerim izden birisi, biyolojik determ inizm in
bu itibarla yalnzca analize deil, ayn zam anda analiz aralar
na, y an i tem el k a v ra m la rla ta n m la ra d a te sir etm esi, daha
doru su , bulam olm as gereidir.
Bu d u r u m , a n a liz le rim iz d e m e rk e z b ir y er tu ta n , d o a,
em ek, cinsiyete dayal iblm, aile ve retkenlik kavram lar
gibi, tem el kavram larm z asndan da b y k l d e geerlidir. E er b u k av ram lar ierdikleri zm n i ideolojik nyarglar
eletirilm ed en k u llan lrsa, m eseleleri a y d n latm ak tan ziyade
gizlem e eilim i tarlar. Bu, h e p sin d en nce, doa kavram a
sndan gerektir.
Bu k avram p e k ok yerde, top lu m sal eitsizlikleri ya da s
m rye dayal ilikileri aklam ak am acyla doal" ve dou
tan biim inde, dolaysyla toplum sal deiim in kapsam na gi
ren alan n n tesind e k o n u m lan d n lm ak tad r. Bu terim ler top
lum sal sta t le rin i aklam ak am acyla kullanldnda, k ad n
lar zellikle k u k u duym aldr. retim e ve y aam n-yeniden
re tilm e sin e o la n k a tk la r, g e n e llik le b iy o lo jile rin in ya da
doalarn n b ir ilevi olarak tanm lanr. N itek im , kadnlarn
yapt ev ii ve o cu k bakm , fizyolojik yaratllarnn, o
cuk d o u rm alar gereinin, d ogan n o n lara b ir rah im (uteru s) su n d u u g ereinin u zan ts o larak g r lr. ocuk d o
urm a sa n c la n d a dhil olm ak zere, yaam n retilm esi iin
sarf edilen o n ca zah m et, b ir in san n doa ile karl etkileim i,
103

yani, sahici insan eylem i olarak grlm ez; daha ziyade, bitki
leri ve hayvanlan bilinsizce m eydana getiren ve bu sre ze
rinde h ib ir k o n tro l olm ayan doaya ait b ir eylem olarak n i
telenir. K adnlarn doayla karlkl etkileim inin (kendi d o
as da dhil olm ak zere) doaya ait b ir eylem olduu ek lin
deki b u tan m n d n em i artk gem esine karn, so n u la n hl
geni b ir alan etkilem ekledir.
Biyolojinin sirayet ettii doa kavram , bir tah akkm ve s
m r ilikisini esrarl bir havaya sokm aktadr. Bu aklam aya
gre, (erkek) in san o lu n u n (dii) doa zerindeki tah ak k m
sz ko n u su d u r. K adnlara u y g u lan d k lan d u ru m larda, y u k a n da bahsi geen dier kavram larda da, bu tah ak k m ilikisinin
dolayl olarak b u lu n d u u grlyor. Em ek kavram n ele ala
lm: K ad n lan n doa ile etk ileim inin biyolojik olarak tan m
lanm as y z n d en , hem d o u rm an n hem de o cu k lan b y t
m enin yan sra ev ilerinin geri kalan da alm a ya da em ek
olarak g r n m ez. E m ek k avram , genellikle, ar-deer re t
m ek am acyla yaplan alm a an lam n a gelen, erkeklerin kap i
talist koullarda retk en alm asna karlk olarak kullanlr.
K adnlar da art-deer yaratan em ek harcarlar, am a kapita
list d zen d e em ek kavram genellikle erkee zg ya da ataer
kil nyarglarla ie koulur. n k , k apitalist d zen d e k ad n
lar tipik tarzda ev kadn olarak tan m lan r ki bu, ii o lm adk
lar anlam na gelir.
Bu em ein aletleri ya da b u k av ram n z m n e n g n d e rm e
yapt bedensel retim aralar, eller ve kafadr; kesinlikle bir
k adnn rahm i ya da gsleri deildir. Bylelikle, yalnzca er
keklerle kadnlarn doayla o lan etkileim leri farkl tanm lan
m olm akla kalm az, insan b ed en in in kendisi de sahiden in
san i ksm lar (kafa ve el) ile doal ya da srf hayvani" k
sm lara (cinsel organlar, rah im vb.) b l n m olur.
Bu b l n m e , b iz a tih i e rk e k le rin ev ren sel cin siy etili in e
mal edilem ez. Blnm eyi, insan b ed en in in , sadece dorudan
alm a aletleri o larak k u llan lab ilecek ya da m ak in en in bir
uzants olabilecek b u ksm laryla ilgilenen kapitalist retim
biim inin b ir r n olarak tanm lam ak gerekm ektedir.
104

Em ek kavram n d a gzlem leyebileceim iz ayn gizli asim etri

ve biyolojik nyarg, cinsiyete dayal iblm kavram nn ken
disinde de h k m srdf. Bu kavram aka, erkeklerle kadn
larn farkl grevleri kendi ara la n n d a basite bld g r
n ne s r y o r g r n se de; erkeklerin stlendii grevler ge
nellikle sahici in san grevleri (yani bilinli, n sy o n e l, planl,
retk en vb.) o larak g r l rk en , kad n larn stlendii grevle
re, gene, esasn d a kendi doas" tarafn d an belirlenm i g
zyle bakld gerei gizlenir. C insiyete dayak iblm , bu
tanm d an h areketle, "insan em ei ile doann etkinlii ara
sndaki bir ib l m olarak aklanabilir. D ahisi bu kavram ,
erkek (yani in sa n i) ile kadn ( doal) em e k ler veya iiler
arasn d ak i ilik in in b ir tah ak k m ve s m r ilikisi olduu
gereini m ulaklatrr.2 Yine de, b u i b l m n n toplum sal
k k en lerin i analiz etm eye alrken, eil partnerler arasnda
basit b ir grev paylam m deil, asim etrik, hiyerari ve sm
rye dayal b ir ilikiyi k ast etliim izi akla kavuturm am z
gerekiyor.
Ayn m ulak biyolojici m an tk , aile kavram nda da h k m
srer. Bu kavram , ekirdek aileyi, b t n kurum sallam kadn-erkek ilikilerinin tem el ve ebedi yaps gibi sunarken, Avrupa-m erkezli ve tarih d bir biim de k ullanp evrenselletir
m ekle snrl kalm az; bu k u ru m u n hiyerarik ve iitsiz yaplan
d gereinin de st n rter. Ailede ortaklk ya da dem ok
rasi ek lin d ek i ibareler, ancak bu k u ru m u n gerek doasn
m askelem eye hizm et eder.
Biyolojik ya da doal aile gibi kavram lar; heteroseksel
cinsel iliki ve k an d a o cu k lar dnyaya getirm enin zo runlu
birleim ine dayal, ken d in e has, tarih-d aile kvram yla ba
lantldr.
2 Sm r terim i, b u rada reticilerle tketiciler arasnda az-ol srekli bir aynlk
ve hiyerari m eydana gelm esi anlam nda kullanlr. Eitlili bir toplum daki
orijinal d u ru m , yani bir eyi retenin ayn zam anda (nesiller aras anlam nda)
o n u n tketicisi olm as hali bozulm aktadr. retici olm ayanhr, asl reticilerin
r n lerin i ve hizm etlerini ele geirip tketebildii (ya da karcayabildii) za
m an sm rye dayal toplum sal ilikiler var o lu r (Bkz. A Sahn-Rehel, 1978;
Rosa Luxcm burg, 1925).

105

 nem li baz kavram larn d o asn d a varolan biyolojik n

yarglara ilikin b u ksa tartm a, bu t r nyarglarn ideolojik
ilevinin, asim etrik ve s m r y e dayal toplum sal ilikileri r
terek esrarl b ir havaya so k m ak o ld u u gereinin sistem atik
biim de tehir edilm esi gereini ortaya koyuyor.
B unun anlam u d u r: n m zd e d u ran sorun, yani cinsiye
te dayal ib l m n n to p lu m sal k k en lerin in analizi k o n u
su n d a K adnlarla erk e k le r arasn d a b ir ib l m n e zam an
ortaya kt? (yle b ir b l n m e ki; insann doayla her kar
lkl etkileim inin kanlm az b ir so n u c u d u r) so ru su n u sorm u
yoruz. B unun yerine, Bu iblm , b ir tah ak k m ve s m r
ilikisine nasl d n t ? ve Bu iliki ned en asim etrik ve hi
yerarik b ir hale geldi? soru larn form le ediyoruz. Bu so ru
lar hl kadnlarn zgrlem esine ilikin b t n tartm alarn
zerine bir kara b u lu t gibi kyor.

nerilen yaklam
Yukarda bahsi geen kavram lard ak i nyarglar ortad an k al
drm ak iin ne yapabiliriz? Baz kadnlarn nerdii gibi, onla
r hi kullanm ayacak m yz? F akat o zam an fikirlerim izi ifade
edecek bir dild en m ah ru m kalrz. Veya yenilerini mi icat ede
ceiz? Fakat kavram lar, tarih sel pratik le teoriyi zetler ve irad
olarak icat edilem ezler. E gem en cinsiyeti id eo lo jin in , tpk
topraklar ya da sm rgeler gibi, analizlerim izde kullandm z
tem el kavram lar da oktan igal etm i o ld u u n u kabul et
m ek zorundayz. Bu kavram lardan vazgeem esek bile, onlara,
egem en ideolojinin bak as yerine ezilenlerin, s m r len
lerin ve y n e tile n le rin ta rih se l d e n e y im le rin in ve z g rl k
m cadelelerinin bak asyla aadan bakabiliriz.
Bu nedenle, emek retkenlii k avram nn d a r tanm n red
d e tm e k ve em ein re tk e n li in in (art-d e er retm esi an la
m nda) gerekleebilm esinin ancak, kadn lar tarafndan yerine
getirilen ve b y k lde cretsiz em ek olan maddi yaam n
retimi ya da geimlik retim iin harcanan em ein szdrlm a
s, karlp alnm as, sm r lm esi ve ele geirilm esi kouluyla
106

m m k n olabileceini gsterm ek gereklidir. Bu maddi hayatn

retimi, k ap italist birikim k o u llan da dhil, retk en em ein
b t n tek i tarih sel b iim lerin in daim i n k o u lu o ld u u n a
gre, bilinsiz doa) etk in lik olarak deil, i olarak tan m
lanm ak zorundadr.
Bu nedenle, hayatn retilm esine harcanan em ee, genel an
lam da in san ih tiy alarn n karlanm as iin k u llan m deeri
retm esi b ak m n d an retken emek adn vereceim . A rt-reten em ein, yaam reten em eklen ayrlm as ve o n u n st n e
konm as, k ad n larn ve o n la n n yapt iin d o ann iinde ta
nm lanm as gereine yol aan bir soyutlam adr.
M arx, K apital'in 1. cildindeki em ek sreci tartm asnda ilk
nce retk en em ekin genel tanm n, doal m addenin dei
ikliiyle insann y aran , yani insan ihtiyalarnn karlanm as
iin gerekli m ad d en in retilm esini k u lla n r (K apital, cilt 1).
Fakat d ip n o tla b u tan m n basil retim sreci iin d o ru o ld u
u, ancak retk en em ek kavram nn, art-deger retimi anla
m na gelecek ekilde daraltld kapitalist retim sreci iin
hibir zam an yeterli olm ad k o n u su n d a n ced en uyarr: Bir
tek, k apitalist iin art-deer reten, bylece serm ayenin ger
eklem esi iin alan em eki re tk e n d ir (K apital, cilt 1, s.
520). M arx b u rad a A dam S m ithin ve dier ek o n o m i politikilerin (bkz. G rundrisse, s. 212) ortaya att d arallm em ek
retkenlii kav ram n kullanr. retk en em eki olm ak talih
deil, talihsizlik eseridir (s. 520) diyerek, b u kavram eletir
meyi s rd r r; n k , ii serm ayenin d e er h aline gelm esi
n in d o ru d a n b ir arac olur. O ysa, sadece b u kapitalist retk en
em ek kavram zerine odaklanarak ve evrenselletirerek ret
ken em ein k ad n em eini de ierebilecek d a h a genel ve tem el
kavram n fiilen glgede brakan M arx, bylelikle retk en ol
m ayan em ein h ep sin in (yani, kad n larn em einin b y k bir
ksm n ieren cretsiz em ein) h alkn gz n n d e n kaldrl
m asna teo rik adan bizzat katk su n m u old u . B undan byle
hem burjuvazi h em de M arxist teorisyenlerce k u llan lan ret
ken e m e k k a v ra m , b u k a p ita lis t a r m n k o r u d u ve
M arx'in y n elttii eletiri de epeydir u n u tu ld u . Bu dar, kapila107

list, retk en em ek" kavram na, kad n larn em einin hem ka

p ita list siste m d e h em d e b u g n v arolan so sy alizm d e id ra k
edilm esi iin verdiim iz m c a d e le n in n n d e k i alm as en
zo r engel gzyle bakyorum .
Benim tezim ise, (esasen k a d n la rn cretsiz em ei ve s
m rgelerdeki kleler, szlem eli iiler ve kyller gibi dier
cretsiz em ekiler vastasyla y erine getirilen) bu m addi haya
tn retim i ya da geim lik retim in , kapitalist retken em e
e", zerin e ina edilebilecei ve sm rlebilecegi kalc temel
tekil ettiidir. cretsiz em ekilerin (esasen k adnlarn) kesin
tisiz geim lik retim i o lm akszn, cretli em ek retken" ol
m ayacaktr. M arxin aksine, cretli em ek s m r s n n ancak
cretsiz em ekilerin (kadnlar, sm rgeler, kyller) spersmrs halinde m m k n o ld u u n u ve kapitalist retim s re
cinin h er ikisini birden ieren b ir sre o ld u u n u d n y o
rum . M aruz kaldklar s m r y , ek -s m r olarak tanm la
dm ; n k , gerekli" em ek zam an n d an baka zam an ve em e
e, art-emee, yani (serm ayedarn) el koym asna deil, in san
larn hayatlarn s rd rm eleri ve geim lik retim leri iin ge
rekli zam an ve em ee el k o n u lm asn a dayanr. Em ekinin ye
niden retim i iin gerekli m aliyetler zerinden hesaplanan
bir cretle karl denm ez; esas itibariyle zor ve bask k u
ram lary la belirlenir. n c D nya reticilerin in byyen
yoksu llu u n u n ve sefaletinin asl n edeni budur. Batda iile
rin cret g r m e le rin in a ltn d a y atan , ede erde o la n larn
m badelesi ilkesi o n larn d u ru m u n d a uygulanam az.
H iyerari ve cinsiyete dayal ib l m n n kkenlerinin araunlm as, tarih iinde ya da tarih ncesinde kadn cinsinin d n
ya tarihindeki y e n ilg isin in (Engels) gerekletii ann aratrl
masyla sm rlanm am aldr. Prim atoloji, tarih ncesi ve arkeolo
jide yaplan alm alar bizim aratrm am z asndan yararl ve
gerekli ise de, kadnlarla erkekler ve onlarn doayla ve tarihle
ilikilerine dair m ateryalist, tarihsel, biyolojik-olm ayan kavram
lar oluturam adm z srece, onlardan bu soruya bir yant ver
mesini bekleyemeyiz. Roswitha Leukertin belirttii gibi, insan
tarihinin balangc her eyden nce bir tarih belirlem e meselesi
108

deildir; daha ziyade insanolu (m an) ve tarihin m ateryalist bir

kavram n bulm aktr (Leukerl, 1976: 18, ev. M.M).
Eer d ah a nce bahsedilen stratejik m otivasyonla yakndan
balantl b u yaklam k ullanrsak, kadnlarla erk ekler arasn
da dikey ve eitsizlia dayal ilik in in sadece gem ie ait bir
soru n olm adn greceiz.
Eer ta rih in geliim ine bakarsak, yani, h em m erkezlerde
hem de yoksul kyllerle kabile to p lu lu k larn n yeni ulusal ve
uluslararas iblm d en en eye u anda serm aye birikim inin
em irleri d o ru ltu su n d a entegre edilm ek te olduu, periferilerde kapitalizm in etkisi so n u c u n d a k ad n larn bana gelenle
ri incelersek, cinsiyet hiyerarilerinin gerekte nasl olutuu
h ak k n d a o k ey renebiliriz. H em k ap italist m erkezlerde
hem de periferilerde, b t n toplum lar ve snflar egem en ka
p ita list re tim ilik ile rin e b a m l k lm a k iin b irb irin d e n
farkl cinsiyeti politikalar kullanld ve kullanlm aktadr.
Bu strateji ounlukla aile yasalarnda ( rn e in, okeliliin
y asa k la n m a s), aile p lan lam as ve k a lk n m a p o litik a la rn d a
ilerici ya da liberal kisvesi altn d a k arm za kar, ilk kez
M eksikada (1 9 7 5 ) to p la n a n U lu sla ra ra s K adn K o n fe ra n
s n d a dile g e tirile n , k a d n la rn k a lk n m a s re cin e entegre
edilm esi talebi, byk lde n c D nya lkelerinde kaytd se k t r n yan sra, hem tarm sal ilerde, hem ihracata
ynelik sanayide kadnlar en ucu z, en uysal ve e n kolay ynetileb ilir ig c o larak k a p ita list re tim s re le rin e k atm ak
amacyla kullanlr.3
Bu, ayn zam anda u anlam a gelir: C insiyete dayal ibl
m ne yalnzca aileyle ilikili bir problem olarak deil, topl3 Gney D ou Asya ile Lalin A m erika'daki Serbest Ticaret Blgelerinde alan
kadm iiler zerine yaplan son aratrm a aa kard ki; M alezya, G ney
Kore, Filipinler, Singapur, M eksika ve Haiti'de okuluslu irketler varolan ata
erkil k u ru m la n yalnzca kullanm ak ve pekitirm ekle kalmyor, ayn zam anda
ounlukla k ad m olan igcn kendi y aran n a kullanm ak iin m odem cinsi
yeti reklam cl d a devreye sokuyor (G rossm ann, 1979; Pearson/Elson, 1978;
Lenz, 1980). Kr ve kentlerdeki kayt d sektrde ev kadtn-ideolojisinden,
m uhta hale getirilm i kyl kadm lann, ihracata ynelik ev-eksenli sanayiler
de alan, tam am en atom ize olm u igcne dntrlm esi iin faydalanlr
(Mies, 1980).

109

m u n tam am na ai yapsal b ir problem olarak bakm alyz. E r

keklerle kadn lar arasnda varolan hiyerarik ib lm ve d i
nam ikleri, egem en retim ilikilerinin, yani belirli bir aa ve
toplum a ait snfsal ilikilerin ve d ah a genel olarak ulusal ve
uluslararas ib l m n n , bt n ley ici bir parasn oluturur.

Kadnlarn ve erkeklerin doay ele geirmesi

K adna/erkee ve tarihe m atery alist bakn aratrlm as, bir
bakm a kadn ve erkein insani doasnn aratrlm as anlam
na gelir. F ak at in san d oas verili b ir gerek deildir. Tarih
iinde evrim geirm itir ve biyolojik ynlerine indigenem ez,
ancak bu d oann fizyolojik b o y u tu daim a toplum sal b o yutuy
la balantldr. F izyolojisini ta rih in d e n ayrdm zda, insan
doas anlalam az hale gelir. K adnlarn/erkeklerin insani d o
as, dorusal ve tek-nedenli (m ono cau sal) bir srete biyolo
jik evrim le olum az; k ad n larn /erk ek lerin doayla ve birikirle
riyle karlkl etkileim inin tarihsel bir sonucudur. nsan t r
sadece yaayp g itm ezler; bu, hay v an lara atfed ileb ilecek b ir
d u ru m d u r, in sa n la r yaam larn retirler. B retim tarihsel
bir srete gerekleir.
H ayvanlar lem indeki ev rim in (doa tarih i) tersine, insan
tarihi en b andan beri toplum sal bir tarihtir. B tn in sanlk
tarihini karakterize eden urak (m o m e n t), Marx ve Engelse gre, insanln balangcndan beri varo lm utur ve b u
g n de varolm aya devam eder: 1. n san lar tarih yapabilm ek
iin yaam ak zo ru n d ad r; ihtiyalarn giderecek aralar ret
m eleri gerekir: yiyecek, giyecek, bir b arnak vb. 2. htiyalarn
karlanm as baka ihtiyalarn dom asna yol aar. htiyala
rn karlam ak iin yeni aletler gelitirirler. 3. G n l k yaam
n y en id en re te n in san t r n n baka insanlar y a ra tm a s,
dl verm esi gerekir: kadnlarla erkekler, anne-babayla o cu k
lar arasndaki iliki, aile (M arx/Engels, 1977: 31).
D aha sonra M arx, ii en geni anlam iinde kavram lairm ak iin doal m ad d en in ele geirilm esi ifadesini kullanr:

110

Emek, her eyden nce, hem insann hem doann katld,

insann kendisi ile doa arasndaki maddi tepkimeleri diledii
ekilde balatt, dzenledii ve denetledii bir sretir. D o
ann rnlerimi kendi gereksinm elerine uygun bir biimde
ele geirebilm ek iin4 kollarn, bacaklarm, kafasn, ellerini
ve vcudunun doal glerini harekete geirerek doa gle
rinden birisi olarak onun karsna geer. D dnya zerinde
bu e k ild e etki yaparak onu d e itirm ek le, ayn zam anda
kendi doasn da deitirir. (Marx, Kapital cilt 1, s. 194)

En erken ilkel aam alar da dh il, b t n in san lk tarih in in

karakteristi in in d oann ele geirilm esi o ld u u n u vurgula
m am z gerekir.
Evrim ci d n n d erin d e n etkisi alm daki Engels, b u er
ken d n em leri, tarih ncesi diyerek, yalnzca m edeniyetle ba
ladn d n d gerek tarih ten ayrr. Bu, tarih in lam ge
lim i sn f ve ataerkil ilikilerle balam as dem ektir. u d u
rum d a Engels, insanln nasl tarih n cesin d en toplum sal ta
rihe srad so ru su n a yant verecek d u ru m d a deildir; hatta
h e n z tarih e girm em i bu ilkel to p lu lu k larn incelenm esin
de d iy alek tik tarih sel m ateryalizm y n te m in i d e kullanm az.
Evrim yasalarnn, zel m lkiyetin, ailenin ve devletin ortaya
kna k ad ar h k m s rd n e inanr.
A ilenin, zel M lkiyetin ve D evletin K kenine 1884 y
lnda yazd n s z n ilk iki cm lesinde u n la n vurgular:
Materyalist dnceye gre, tarihte belirleyici elk en , son tah
lilde m addi yaam n retimi ve yeniden-reim idir. Ama bu
retim, ikili bir karaktere sahiptir. Bir yandan geim aralar
nn, b eslenm eye, giyinm eye, barnmaya yarayan nesnelerin
4 D oann Ele G eirilm esi" (A neignung der N atur) A lm ancada ift anlam tar
ve aym belirsizlik Manc'm bu ifadeyi kullanm a tarznda da grlebilir. Bir ta
raftan, doay kendim ize mal etm ek, doay insaniletirm ek anlam nda k ul
lanr. lk yazlannda doann ele geirilmesi" form lasyonu bu anlam da kul
lanlr. Dier taraftan, nsann doa zerindeki tahakkm ilikisini tanmlar.
M arx'in kelim enin d aha geni olan ianm n doa zerindeki tahakkm , k o n t
rol ve yneticilik" anlam na indirgedii K apitaP dcki kullanm ise bytedir.
G receim iz gibi, bu kavram n bu ekilde yorum lanm as kadnlar asndan
problem douracaktr.

111

ve bunlarn gerektirdii aletlerin retimi; dier yandan bizzat

insanlarn retim i, trn rem esi. Belirli bir tarihsel dnem
ve belirli bir lkedeki insanlarn iinde yaadklar toplum sal
kurumlar, bu iki lrl liretim (vurgulam a bana ait) tarafn
dan, bir yandan em ein br yandan da ailenin erim i bu
lunduu gelim e aamas tarafndan belirlenir. (Marx/Engels,

1976,1971)
Tam da, A nke W olf-G raafn ileri s rd gibi, m ateryalist
bir analizin iki trl retimi ele alm asna h e r m ateryalist fem i
n ist m e m n u n iy e tle o n ay verece i h a ld e , E ngelsin k e n d isi,
in sa n la rn re tim in i ele a lrk e n (W olf-G raaf, 1981: 114121) bu m ateryalist anlay en b an d an terk eder. E ngelse
gre, in san larn retim i ailenin geliim i tarafndan b elirlen ir
ken, geim aralar retim i ise emein geliim i tarafndan be
lirlenir. Bu ayrm , rastlantsal deildir; n k , kitabn babn
dan so n u n a k ad ar Engels b u d n c e izgisini izler. G elim e
yi klandan kabileye, kabileden aileye giden izgide tan m lad
srece, ek o n o m ik b ir tahlil y erin e, rn e in , ensesi ta b u su
n u n ve tek eliliin (m o n o g am y ) b alangcn k a d n larn tekeli ilik ilere d u y d u u d o a l arzu y la ak layan evrim sel
bir tahlil kullanr. A ncak zel m lk iy et ve tekeli ataerkil aile
sz k o n u su o ld u u zam an Engels, ek o n o m ik ve tarihsel m a
teryalist aklam alar getirir: A taerkil aile ile birlikte yazl ta
rih alanna giriyoruz (M arx/E ngels, 1976: 234). Tekeli ata
erkil aile doal k o u lla r z e rin e deil, ek o n o m ik koullar,
yani, zel m lk iy etin , ilk ve doal o larak gelim i ortaklaa
m lk iy et zerin d ek i zaferi z e rin e k u ru lm u ilk aile biim i
o ld u (M arx/Engels, 1976: 239).
K adnlara ve o n larn em eine ilikin olarak tarihsel m ater
yalist bir bak asnn, M arksist k u ram ierisinde olanakl ol
m am as gereinin asl so ru m lu su , insanlarn retim i ya da
dl verm esi ile balantl doal" (yani tarih d) sreler ile
retim aralarn n ve em ein gelim esiyle b alantl tarihsel
sreler arasndaki ayrm adr, insan larn retim srecindeki
kadn em eine d o al nitelem esiyle yaklaan idealist (doa
112

b ilim in i ve biyolojiyi esas alan ) anlay, z a te n M arx ve Engelsin "Alman deolojisi" adl eserlerinde yer alan tahlillerinde
aka ifade dilir. M arx ve Engels, insan yaam n o luturan
uraka tarihsel ve m ateryalist b ir tem el oluturm aya is
tekli olm alarna ram en, n c u rak , yani, yeni insanla
rn retilm esini en batan tarihsel alann d n d a brakrlar ya
da tarih sel alan d an karrlar. B ununla b irlik te, n c u
rak tartm asna balam alar yle olur:
Burada hem en tarihse! gelim eye karan bir nc durum
da udur ki her gn kendi z yaamlarn yenileyen insanlar,
baka insanlar yaratmaya, kendi trn retm eye koyulurlar;
bu, kadnla erkek arasndaki, ana babalarla ocuklar arasnda
ki ilikidir; bu ailedir. Balangta tek toplum sal iliki olan bu
aile, zamanla, artan gereksinm eler yeni toplum sal ilikiler do
urduu ve nfusun artmas yeni gereksinm eler yaratg za
man tabii bir iliki haline gelir... (M arx/Engels, 1977: 3 1 )

Bu, u anlam a gelir: Tarihin itici g c olarak artk kadn-erkek ilikisi deil, sanayi dik k ate alnr. yle devam ederler:
Yaam retmek, hem em ekle kendi z yaam n hem de dl
vererek bakasnn yaam n retmek, artk bize ifte bir iliki
olarak grnr; bir yandan doal bir iliki olarak, te yandan
da toplum sal bir iliki olarak. Toplumsal ile, birok bireyin,
hangi koullarda, ne tarzda ve ne amala olduu nem ta
mayan ortak eylem ini anlarz. (Marx/Engels, 1977: 3 1 )

Bir fem inist, analizin aadaki ksm nda, M arx ve E ngelsin,

yeni yaam n retilm esin d e erkeklerle k ad n lar arasndaki ili
kiyi, to plum sal iliki kategorisi iine dhil edecekleri b ek
lentisine kaplacaktr. F ak at devam nda b u vehe birden bire
u n u tu lu r:
Bundan kan sonuca gre; bir retim tarz ya da belli bir sa
nayi aamas, srekli olarak bir ortaklaa alma tarzna veya
belirli bir toplum sal aamaya baldr ve bu elbirlii tarznn
kendisi bir "retici gtr. Gene bundan kan sonuca gre,
113

insanlarca ulalabilir retici gler yn toplum un doasn

belirler ve insanln tarihini" her zaman sanayinin ve m ba
delenin tarihi ile balants iinde incelem ek ve zm sem ek
gerekir. (M arx/Engels, 1977: 31)

b l m n n geliim inden bahsederken, yeni hayatn re

tilm esini tarihsel deil de, doal b ir gereklik olarak tasav
vur ettikleri daha da belirgin hale gelir. blm , cinsiyete
dayal eylem iindeki iblm nden baka bir ey olm ayan (s.
33) ya da aile iindeki doal i b l m (s. 34), ancak m addi
ve zihinsel iblm m eydana geldii an dan itibaren gerek i
blm olabilir. Bu evreden nce, h er eylem basit bir hayvan
sal p ratik, ya da s r c l ya da kabilesel (tribal) bilintir. Bu
s r c l yaam dan (ki bu kavram a gre, kadnlar gn m zd e
hl byle bir yaam srer) gerek anlam da insani, tarihsel top
lum sal yaam a gtren ey, (erkek) em ek retkenliinin artm a
s, gereksinm elerin oalmas ve n fu su n oalm asdr (s. 33).
Kadn ve erkein cinsiyete dayal eylem iinde ortaklaa al
m as ve kadnlarn ocuklar beslerken ve em zirirken yaptklar
iler, aka, retici g le r, em ek , sanayi ve m b ad ele
lem ine ait deil, an cak doaya a ittir (M arx/Engels, 1977:
33-34). Yeni yaam n retilm esini, em ek yoluyla g n l k gerek
sinim lerin retilm esinden ayrarak, kincisini tarih ve insanlk
lem ine terfi ettirip birincisine doal, kincisine toplum sal
adn vererek, bizim iin b u g n hl sk m u yaralan biyolojik
determ inizm e istem eden de olsa katkda b ulundular. Bu n o k ta
da, k adnlar ve kadn em ei sz k o n u su olduunda, eletirdik
leri Alm an ideologlar k ad ar idealist davrandlar.
K adnlarla erkek ler ve o n la n n tarih in e ait tarihsel ve m ater
yalist b ir kavram b u lm ak istiyorsak, ilk nce o n larn doayla
greceli olarak etkileim ini ve bu srete, kendi z insani ve
toplum sal doasn nasl gelitirdiini analiz etm ek z o ru n d a
yz. Engelsi takip edersek, kad n larn doayla etkileim ini ev
rim in alanna havale etm ek z o ru n d a kalrz (kald ki, bug n
b t n d n y a d a ilev selciler [fu n ctio n alist] ve d a v ra n la r
(behaviourist] b u n u yapyorlar). B uradan hareketle de, u so
114

n u c u k a rm a k d u ru m u n d a o lu ru z : K ad n lar h e n z ta rih in
alanna girm em ilerdir (Engelsin tanm lad gibi) ve esas ola
rak hl hayvanlar lem ine aittirler.

Kadnn/erkein kendi z
bedenini ele geirmesi
M arxa gre; em ek sreci, en basil ekliyle, k u llan m deeri
retm e am acyla giriilen bilinli b ir eylem dir. D aha geni bir
anlam da, doal m addelerin insani g ereksinim leri karlam ak
iin ele geirilm esidir. 'n sa n la rla doa arasn d a bu m adde
deiim i, in san varlnn doa tarafndan zorlanan ebed ko
ulu d u r, d ah a d o ru su h er tarihsel evrede o rta k tr (M arx, Ka
pital, cilt 1, s. 200). nsanlarla doa arasndaki bu m adde dei
im i s re c in d e , insan lar, k a d n la r ve erk ek ler, k ar karya
geldikleri d d n y a zerin d e b u ekilde e tk i yaparak, o n u de
itirm ekle ayn zam anda kendi z fizik se l doalarn da dei
tirirler.
K endi gerek sin im lerin i k arlam ak iin in sanlarn doa ile
etkileim e g irm esi, b t n di er retim lerd e o ld u u gibi, bir
retim a le tin e ya da aracn a ih tiy a d uyar. n sa n la rn doa
zerin d e etk in lik te b u lu n m a k iin b avurduu ilk retim ara
c, k en d i z bedenidir. Bu, ayn zam anda b t n baka retim
aralarnn varolm asnn da ezel ve ebed n k o u lu d u r. Fakat
beden, yalnzca in san larn doa zerinde eylem de b u lu n u rk en
kulland a ra olm akla kalm az, beden ih tiyalarnn doyurulaca a m atr da. n san lar b ed en lerin i yalnzca kullanm degeri re tm e k iin kullanm azlar, ayn zam an d a b u rettikle
rini tketerek , en geni anlam da, b ed en lerin in hayatta kalm a
sn da salarlar.
Em ek srecin i, doal m addelerin ele geirilm esi olarak, en
geni anlam yla ele alan bu tahlilinde, M arx, erkeklerle kadn
lar arasnda bir ay n m yapm az. E rkeklerle kadnlarn nitelik
sel olarak farkl bedenlerle doa zerinde eylem de b u lu n d u
u n u v urgulam ak, yine de, tartm a k o n u m u z asndan nem
tar. E er cin sler arasndaki asim etrik ib l m n e aklk ka
115

z a n d r m a k is liy o r s a k , ( s o y u l c in s e s a h ip v a rlk ) in sa n n
(m an s) doay ele geirm esi yerine, kad n larn ve erkeklerin
doay ele g eirm esinden sz etm eliyiz. Bu d u ru ; kadnlarla
erkek lerin doay ele geirm e y n tem lerin d e b ir farkllk o ld u
u varsaym na dayanr. Bu farkllk genellikle gizlenir; n k
in san lk erk ek lik ile zdeletirilir.5
E rkeklik ve kadnlk; biyoloji vergisi deildir, daha ziyade,
uzu n tarihsel srecin so n u c u n d a oluur. H er tarihsel ada er
keklik ve k adnlk farkl tanm lanm tr. Bu tanm , her an
tem el retim ilikisine gre deiir. Bu d em ek tir ki kadnlarla
erkek ler arasndaki organik farkllklar, doal m addelerin insa
ni ihtiyalarn k arlan m as am acyla ele geirilm esinin ege
m en biim ine gre fark l ekilde yorum lanr ve deer biilir. O
nedenle, tarih boyunca, erkeklerle k ad n larn k endi z b eden
leriyle k u rd u k la r ilikiler, n itelik sel adan farkllk g ste r
m ektedir. N itek im an a-ek sen li (m a tristic )6 to p lu m lard a , k a
d n lk , b t n re tk e n li in to p lu m sa l p arad ig m as, yaam n
retilm esin d e asl etk in ilke olarak yoru m lan d .7 B tn k a d n
lar a n n e olarak tanm land. F ak at a n n e b u g n tadn
dan baka bir anlam a sahipti. K apitalizm koullarnda, b t n
kadn lar toplum sal adan ev k adn olarak (b t n erk ekler de
eve ekm ek getiren kii olarak) tan m lan r ve an n elik ise bu ev
k ad n ta n m n n b ir p aras ve b l m d r. K adnln eski
ana-eksenli tanm ile m o d e m olan arasndaki fark, m odern

5 Bu cinsiyetilik birok dilde egem endir. ngilizce, Franszca ve Roma kkenli

b l n diller erkek" ile insan birbirinden farkhlajram az. A lm an dilinde,
yine de, bu irk ifade edilebilir: Mant erkek; Mcnsch ise insan dem ektir; oysa
Menseli de erkein yan anlam varsaylm aktadr.
6 B om em ann ile b irlik te anaerkil [m ariarchal]" yerine ana-eksenli 1m atris
tic]" terim ini k u llanyorum ; n k , an aerk il ile ann elerin politik bir ege
m enlik sistem i kurabilm i olduu im a edilir. Oysa, anasoylu ve igveysi top
lum larda bile kadnlar, bylesine u zu n sreli b ir politik egem enlik sistem i ku r
m adlar (B om em ann, 1975).
7 H intli ana tanralarn (Kali, Durga, vb.) hepsi, bu aktif ve becerikli ilkenin ta
kendisdirler; oysa, erkek tanrlarn pek ou pasif, dalgn, dnceli ve ilccidir. Belirli bir doga kavram ile kadn bedenlerinin ele geirilmesi arasndaki
iliki k onusunda daha fazla tartm a hakknda bilgi iin Colete G uillaum ine
baknz (1978).

116

tan m n i in d e n b t n aktif, yaratc ( zn el), re tk e n (yani,

insanX niteliklerin karlm olm asdr.
E rk ek ve k a d n Fiziksel d oasnn ele geirilm esi srecinde,
tarih sel o larak m ey d an a gelm i olan n iteliksel farkllk, ayn
z a m a n d a d d n y a n n ele g e irilm e sin in n itelik sel adan
farkl iki biim de gereklem esine yani, ele g eirm enin nes
neleriyle, zevk veren fiziksel etk in li in nesneleriyle, k u rulan
ilikinin niteliksel adan a y n b iim lerine de n e d en oldu (Leu k e r, 1976: 4 1 ).8

Kadnn ve erkein doayla

kurduu nesne-ilikisi
ilk n c e , h ayvanla in sa n n n e sn e -ilik isi (o b jec t-relatio n )
arasn d ak i fark vurgulam am z gerekiyor. n sa n n nesne-iliki
si; praksis, y ani, eylem + dncedir. Bu iliki sadece tarihsel
sre iin d e g r n r ve to plum sal etkileim i ya d a ortaklaa
alm ay gerektirir. nsan bedeni yalnzca ilk retim arac d e
il, ayn zam an d a ilk retici g idi. nsan b edeni, yeni bir ey
m eydana getirm e ve dolaysyla d dnyay ve insan doasn
d eitirm e den ey im in i yaar. n san n doayla k u rd u u nesneilikisi, hayvanlarn ilikisinin aksine, retici bir ilikidir. Be
den in retici bir g olarak ele geirilm esinde, k adnla erkek
arasndaki fark, etki alan geni so n u lara yol au.
K adnlarn doayla, d d n y an n yan sra, k en d i z doa
syla da, k u rd u u nesne-ilikisini karak terize eden ey nedir?
Birincisi, kadn larn , yalnzca ellerinin ve kafalarnn deil, b
tn b e d e n in in reticilik d en ey im in i yaayabildiini grrz.
Kendi b ed en in d en , yeni ocuklarla b irlik te o n lar iin ilk besi
ni de retir. K adnlarn ocuk yapm a ve s t retm e etkinlii
nin tam am en insani, yani, bilinli, toplumsal etkinlik olarak yo
rum lanm as bizim k o n u m u z asndan hayati nem tar. Ka
d n larn , d o u m yapm ak ve s t retm ek am acyla, kendi z
doasn ve yeteneini ele geirm esi; alet yapm ak ve kullan
8 Belirli b ir d o a kavram ile kadn bedenlerinin ele geirilm esi arasndaki iliki
tartm as iin C olete G uillaum ine (1978) de bakabilirsiniz.

117

m ak am acyla alarak ve d n erek kendi z fiziksel doas

n, ellerini, kafalarn vb., k azanlm becerilerini ele geiren
erkeklerle ayn biim de olur. Bu anlam da, k adnlarn ocuk ta
rken ve b y t rk en yapt etkinlikler, alma olarak kav
ranm ak zorundadr. K adnlarn k u rtu lu u n u n , yani in san la
m asnn n n d ek i en b y k engellerden birisi, bu etkinlikle
rin hl, m em elilerinkine benzeyen ve bilinli insann etki ala
n nn dnda d u ra n , tam am en fizyolojik ilevler biim inde yo
rum lanm asdr. Kadn bed en in in retkenliinin hayvansal d o
urganlk ile zde olduu g r - k i b u g r g n m zd e
dem ograflar ve n fu s planlam aclar tarafndan d nya apnda
yaygnlatrlp p o p le rle tirilm e k te d ir- ataerkil ve kapitalist
ib l m n n n k o u lu deil, sonucu olarak k avran m ak z o
rundad r.9
T arihin ak iinde, k ad n lar kendi z bedenlerinde o lu p bi
ten deiiklikleri izlediler ve b u gzlem ve deneyler yoluyla
bedenlerinin ilevleri, adet ritim leri, gebelik ve ocuk d o u r
ma zerine kapsam l b ir deneysel bilgi edindiler. Kendi z be
densel doalarnn b u ekilde ele geirilm esi; d d n y an n d o
urgan gleri hak k n d a, bitkiler, hayvanlar, toprak,, su ve ha
va hakknda bilgi edinm eleriyle y ak n d an balantl idi.
Bylece, h ay v an lar gibi b asil an lam d a o cu k d o u rm ak la
kalm ayp, kendi z dourgan ve retk en glerini ele geirdi
ler, analiz ettiler, kendi zleri ve eski deneyim leri zerinde d
n d le r ve onlar kzlarna aktardlar. D em ek ki bedenlerinin
sahip olduu dourgan glerin aresiz kurbanlar olm ak yeri
ne, d o u rm ak istedikleri o cuk says da dhil olm ak zere,
dourgan glerine sz geirm eyi rendiler.

9 Bugn nfus aratrm alarnda kullanlan term inolojiyle daha nceki dnem ler
de kullanlann kyaslanm as, d u ru m u fazlasyla aa vuracaktr.
1930lara kadar, yeni hayatn retilm esi hal dl verme" olarak ka/Tamla
trld, yani, hl aktif, yarauc bir arm a sahipti. Takat bugn, dourgan
lk", "biyolojik rem e", dourgan davran" gibi dourgan retk en lik pasif,
biyolojik, davransalc ve m ekanik terim lerle kavram latnlr. nsani dourgan
retkenliin bu ekilde pasif verim lilik olarak tanm lanm as; insani zerkliin
bu son alan zerinde kontrol kazanm ak isteyenler iin gerekli, ideolojik bir
m istifikasyondur.

118

A taerki-ncesi toplum larda, kadnlarn o cu k larn n saysn

ve d o g u m la n n skln nasl dzenleyecei h ak k n d a, ataerkil
kapitalist m edenilem e srecine b o y u n edirilerek b u bilgiyi
kaybetm i m o d e m kadnlardan daha salam b ir bilgi sahibi ol
d u u s o n u c u n u karm aya yetecek k ad ar kanta b u gn sahibiz
(Elias, 1978).
Toplayclarla avclar ve baka g ru p lar iinde, doum larn ve
ocu k larn saysn snrlayc eitli y n tem ler vard ve ks
m en b u g n de varlklarn s rdryorlar. Byk ihtim alle, en
eski yntem olan bebek katlini [infanticide] saym azsak (Fisher, 1978: 202), birok toplum da k ad n lar gebelii nlem esi
ya da d e n ed en olm as iin eitli bitkiler ve otlar kullan
y orlard . U te Y erlileri, sp e rm ta [lith o -s p e rm iu m l; B rezil
yadaki Bororo k ad n la n , k endilerini geici olarak ksrlatran
bir bitki k u llanyordu. M isyonerler, k a d n la n bitki kullanm n
brakm aya ikna etliler (Fisher, 1979: 204). E lisabeth F isherin
bize a n la tt y n tem ler, rn e in , A vustralyalI A b o jin lerin ,
O kyanusyadaki baz kabilelerin ve hatla a n tik M srda kadnla n n kulland yntem ler, m o d em gebelii nleyici yntem
lerin n c lleriy d i. M srda k adnlar, sp e rm in devingenliini
azaltm ak iin bala batrlm vajina sngeri k u llanyordu. Ayr
ca, k ullanlan m alzem eler arasnda sperm ld r c asit ieren
akasya ular da b u lu n u y o rd u (Fisher, 1979: 205).
ada toplayclarla avclar arasnda yaygn biim de kulla
nlan baka b ir d o u m kontrol yntem i ise, em zirm e d n em i
n in uzatlm asdr. Robert M. M aym anlatt alm alar u ger
ei ispatlar: N eredeyse b t n ilkel toplayc ve avc to p lu m
larda d ourganlk m o d em m edeni to p lu m lard an daha d k
tr. E m zirm e d n e m in in uzatlm asyla y u m u rtlam a azaltlr,
bu da d o u m la r a ra sn d a k i d n e m in u z a m a sn a yol a a r.
May, ayrca, b u k ad n larn , m edeni k ad n la rd a n daha ileriki
yalarda b u lu am a girdiini gzlem liyor ve b u gn pek ok
kabilede, m edeni top lu m a entegre olm adklar srece devam
eden dengeli n fu s artn, farknda o lm akszn dourganl
n d m esin e katk d a b u lu n an k lt rel p ratik lere m al edi
yor (May, 1978: 491). Yine de, b u t r to p lu m lard ak i d k
119

oranl n fus artn, hayatta kalm ak iin verilen acm asz bir
m cad elen in so n u cu o larak g renleri hakl olarak eletirdii
halde, b u d u ru m u n , kad n larn dourgan glerini bilinli ele
geirm esinin so n u cu o ld u u b ir t rl aklna gelm iyor.'0 Yeni
yaplan fem inist aratrm a aa kard ki; cad avndan nce,
A vrupada kadnlarn k en d i b edenleri ve gebelikten koru n m a
h a k k n d a k i bilgisi, b u g n sa h ip o ld u k la rm z d a n ok d ah a
kapsam l idi (E hrenreich & E nglish, 1973: 1979).
K adnlarn yeni yaam (yeni k a d n la n ve erkekleri) retm e
si, b u yeni yaam n geim i iin gerekli retim le aynlm az b i
im de ilintilidir. ocuk d o u ran ve em ziren anneler, ister iste
m ez, kendileri iin ve o cu k lar iin yiyecek salam aya m ec
burdur. N itekim , kendi fiziksel doalan n ele geirm eleri, o
cuk d o u rm alan ve s t retm eleri gerei, onlar, ister bitkiler,
kk hayvanlar, balklar gibi doada bulduu eyleri basite
deviren toplayclar, isterse ekiciler olsunlar, g n l k yiyecei
salam aktan so ru m lu ilk kii yapar. K adnlarn toplayc etk in
likleriyle erkeklerin ara sra avlanm as arasndaki cinse dayal
olarak yaplan ilk iblm , b y k ihtim alle kadnlarn, ister
istem ez, g ndelik m addi yaam n retim in d en so rum lu olm a
lar gereinden kaynaklanr. Bitkilerin, kklerin, m eyvelerin,
m antarlarn, yem ilerin, k k hayvanlarn vb. toplanm as, en
bandan beri kadnlarn ortaklaa [collectivel eylemi idi.
G n l k yiyecein salanm as m ecburiyeti ile b itkiler ve bit
kisel hayat h ak k n d a uzunca zam an d r ed inilm i deneyim in,
en so n u n d a , d zen li tah l ve y u m ru e k im in in b u lu n m asn a
yol at v arsaylm aktadr. G o rd o n C h ild ea gre, bu b u lu
zellikle, yabani tahllarn ek im in in yapld Avrasyada, N e
olitik ada gerekleti. O n u n la b irlik le teki birok bilgin
de, bu b u lu u kadnlara mal eder; k ad n lar bu yeni retim bi
imi iin gerekli ilk aletlerin d e m ucitleridir: oktan beri ya
bani kkleri ve y u m ru lar kazp k arm ak iin k u llan d k lar
kazm a ve apa gibi (C h ild e , 1976; Reed 1975; B o rn em an n ,
10 Mayin ''dourganlk kavram n, pek ok nfus aratrm acsnn ve aile plan
lam aclarnn kulland ile ayn anlam da, yani, bilinsiz, fizyolojik davrann
sonucu olarak kullanm as artc deildir.

120

1975; T h o m s o n , 1965; C h a ito p a d h y a y a , 1 9 73; E h ren fe ls,

1941; Briffaul, 1952).
Yiyecek olarak t k etilen bitkilerin (o u n lu k la y u m ru lar ve
tah llarn ) d z e n li ekim i, yeni b ir aam a ve k adn em einin
retk en li in d e m uazzam b ir art anlam na gelir. Baz yazarla
ra gre ise bu , tarih te ilk kez art retim i olanakl kld, e h il
de, o y zd en , dzenli tahl ekim ine balad b u deiim e ne
olitik devrim adn verir. Elisabeth Fisher, te yandan, ran ve
T rk iy edeki son ark eo lo jik b u lg u lara d ay an arak , in sanlarn
daha h en z toplayclk aam asnda yabani tahl ve yem iler
den b ir a rt- r n b irik tire b ilm i o ld u u n u id d ia eder. A rt r n b irik tirm en in teknolojik n ko u lu , k aplarn, yapraklar
ile bitki liflerinden yaplan sepetlerin ve k avanozlarn icaddr.
Saklam a tek n o lo jisin in , yeni ta n m tekn o lo jisin den nce geldi
i ve bir artn n retilm esi asndan eit derecede gerekli ol
du u akla y atk n grnm ektedir.
O halde, iki retim tarz arasndaki fark, belirli b ir m iktarda
artn n v arlndan te, doayla ilk gerek retken ilikiyi ka
dnlarn k u rm u olm asdr. Toplayclar basit ele geirm e to p
luluu iinde yaam ay s rd rd , oysa bitki ekim inin icadyla
b irlik te ilk k ez b ir r e tim - o p lu m u n d a n b a h s e d e b iliriz
(Sohn-R ehel, 1970). K adnlar doada yetien eyleri yalnzca
toplayp tketm ediler, eyleri kendileri yetitirdiler.
K adnlarn doayla k urduklar nesne-ilikisi, yalnzca retken
bir iliki olm akla kalm ad, ayn zam anda, en bandan beri, bir
toplumsal retim nitelii de tad. Sadece kendileri iin toplayan
ve avlayan erk ek lerin tersine, k ad n lar r n le rin i en azndan
k k ocuklaryla paylam ak zorundayd. D em ek ki, doayla
(d dn y an n yan sra kendi fiziksel doalaryla da) kurduklar
bu kendine zg nesne-ilikisi, yani, remeye ve retmeye m uk
tedir olm ak, onlar ayn zam anda ilk toplumsal ilikilerin mucidi
de yapt: annelerle ocuklar arasndaki ilikiler.
B irok yazar, a n n e - o c u k g ru p la rn n ilk to p lu m sal birim
olduu so n u c u n a varm aktadr. Bu g ru p lar sadece tketim bi
rim leri deil, ayn zam anda retim birim leriydi. A nnelerle o - .
cuklar, toplayc olarak ve ilk apa-ekim inde birlikte altlar.
121

Bu yazarlar, yetikin erk ek lerin sadece geici ve evresel ola

rak b u ilk ana-m erkezli [m aricentric] ya da ana-eksenli [m atristic] birim e entegre o ld u u ya da toplum sallat g r n
d edirler (Briffault, 1952; Reed, 1975; T h o m son, 1965).
M artin ve Voorhies, bu ana-eksenli birim lerin, insann evrim i
nin vejetaryen evresiyle ayn zam ana rastladn iddia eder: Ye
tikin erkekler, doduklar birim hari, bu anne-ocuk birim le
riyle kalc b ir ba k u rm a d a n yaard" (M artin ve V oorhies,
1975: 174). Bu, u anlam a gelir: Erkeklerin bu birim lere srekli
entegrasyonu toplum sal tarihin bir sonucu olarak grlm ek zo
rundadr. Bu ilk toplum sal birim lerde oluan retici gler, sa
dece teknolojik bir doadan ibaret deildi, her eyden nce, in
sann ortaklaa alm a kapasitesi idi ve bu, yarn iin plan yap
m a, gelecei tahm in etm e, birbirinden renm e, bu bilgiyi bir
kuaktan dierine aktarm a ve gem i deneyim lerden renm e;
ya da baka bir deyile, tarih yapm a yeteneklerini yanstyordu.
K adnlarn doayla tarihsel olarak k u rd u u nesne-ilikisini
zetlem ek iin un lar syleyebiliriz:
a. Doayla (dsal d n y an n yan sra kendi z doalaryla)
olan etkileim leri, iki-tarafl b ir sreti. K endi z bedenlerini,
aynen dsal dnyay retken ve yaratc olarak tasavvur ettik
leri biim de, retk en ve yaratc olarak tasavvur ettiler.
b. Doay ele geirdikleri halde, b u ele geirm eyle bir tahak
km ilikisi ya da m lk iy et ilikisi m eydana getirm ezler. O n
lar, kendi z b ed en lerin in ya da topran sahipleri deil, re
m ek ve retm ek iin bedenleriyle ve toprakla ibirlii yapan
znelerdir.
c. Yeni yaam n reticileri o lu rk en , m addi yaam n ilk reti
cileri ve ilk retken ek o n o m in in yaratcs da olurlar. Bu, ba
ndan beri, toplum sal retim in ve toplum sal ilikilerin, yani
to p lu m u n ve tarih in yaratlm asn beraberinde getirir.

Erkeklerin doayla kurduklar nesne-ilikisi

E rkeklerin doayla k u rd u k lar nesne ilikisi, kadnlarnki gi
bi, hem fizyolojik h em de tarihsel boyuta sahiptir. Bu ilikinin
122

fizyolojik taraf - k i erk ek ler ve k ad n lar yaad srece hep

varolacaktr, erkeklerin niteliksel bak m d an k adnlardan fark
l bir beden araclyla doay ele geirm esi anlam na gelir.
K endi z b e d e n le rin d e re tk e n lik d e n e y im in i, k ad n larn
yaad b iim d e yaayam azlar. E rkein fiziksel retk en li i,
aslnda, dsal vastalarn, aletlerin yardm o lm akszn grnem ez Yeni yaam n retilm esine erk ek lerin k atks, her za
m an gerekli o ld u u halde, an cak erk e in a letler araclyla
d d n y a zerin d ek i eylem inin u z u n b ir tarih sel srecin a r
d n d an ve k en d ilerin in b u sre h ak k n d a d n m e si zerine
grnr olabildi. E rkeklerin z fiziksel doalar h ak k n d a sa
hip o ld u k lar kavray ve k en d ileri h a k k n d a fikir y r tm ek
iin k u lla n d k la r b etim lem e, d d n y a y la e tk ile im le rin in
farkl tarihsel biim leri ile b u alm a s recin d e kullandklar
aralarn etkisi altn d a kalr. O halde, in sa n , yani retici ola
rak erkein kendisini kavray, tek n o lo jin in kefi ve k o n tro
l ile y ak n d an balantldr. A letleri olm ak szn erkek NSAN
olam az.
Tarihin ak iinde, erkeklerin d dnyayla olan nesne-ilikisine ait tadklar d nceler, k e n d i z b ed en lerindeki o r
ganlar yardm yla tanm ladklar sem bollerle ifade edildi. l
gintir; erk ek retk en li in in sem bol olarak n kazanm ilk
erkek organ eller deil de, fallus idi; oysa, alet yapm nda k u l
lanlan asl ara ellerdi. B unun, erken d n em lerd e kadn ekici
lerin kazm a ve apasnn yerini sabann ald evrede gerek
lem i olm as gerekir. Baz H in t d illerinde saban ve penis ara
snda b ir analoji vardr. Bengal argosunda penise, alet (yantra) ad verilir. Bu sem bolletirm e, k u k u su z ki, b ir tek d d n
yayla deil, fakat kadnlarla da ara vastasyla k u ru la n arasal
linstrum en tal] ilikiyi ifade eder. K uzey H in d istan dillerinde,
i" ve cinsel iliki iin kullanlan kelim e ayndr: kam ". Bu
sem bolletirm e, erkeklere gre k ad n larn dsal d n y a hali
ne geldiini de im a eder. O nlar; erkeklerin to h u m larn (m eni)
ektii top rak tr, tarladr, sabann at y ark tr (sita).
F akat, p en is ile saban, to h u m ile m en i, tarla ile kadn analo
jileri, erk ek lerin doayla ve kadnlarla ara vastasyla ku rd u 123

gu nesne-ilikisinin sadece dilde varolan ifadeleri olm akla kal

maz; oktan beri, b u n esne-ilikisinin ayrc zelliinin tahak
km o ld u u n u da gsterir. K adnlar o k tan d r (eril) retim in
fiziksel k o ullarnn paras olarak tanm lanr.
E rkek lerin doa k arsn d ak i nesne-ilik isi, k en d isin i, kadm larn k in d en st n bir retk en lik dzeyinde kabul ettirebil
m i o lm asn d an n ce m ey d an a g elm i tarih sel m ca d eleler
hakknda pek fazla b ir ey bilm iyoruz. Fakat an tik H int edebi
yatnda r n n (tahl, ocuklar) zelliini belirleyen eyin,
tarla (kadn) m yoksa to h u m m u (erkek) olduu sorusu ze
rin d e birka yzyl s rm o lan ideolojik kavgalardan hare
ketle, kadn retkenliinin erk ek retkenlii karsnda ikincil
olm asnn katiyen barl b ir sre so n u cu n d a gereklem edi
ini; sn f m cadeleleriyle top rak , by k b a hayvanlar ve ka
dn lar zerinde ataerkil m lkiyet ilikilerinin k u ru lm asn n te
m el u n su ru o ld u u n u anlyoruz (Karve, 1963).11
Erkein cinsel organ iin kullan lan kelim elerle erkeklerin
deiik tarihsel alarda ve farkl retim tarzlar iin kefettii
aletler arasnda varolan analojileri incelem ek, d u ru m u aa
karacaktr. Z am anm zda e rk ek lerin k en d i penislerini to r
navid a (kad n vidalar), ek i, ee , silah olarak a d
landrm as tesadf deildir. Ticaret k enti R oterdam lim an n
da, erkek cinsel organ alveri olarak adlandrlr. Bu term i
noloji; erkein doayla ve ayn zam anda kadnlarla ve kendi
z bedeniyle k u rd u u ilikiyi nasl tanm ladklar hak k n d a bi
ze ok ey anlatr. E rkeklerin zihinlerinde, alm a aletleri ve
em ek sreleriyle kendi z b ed en lerin i kavraylar arasnda
varolan yakn ban bir gstergesidir.
Yine de, erkek ler sadece kendi z bedenlerinin k ad n la n n kind en daha retk en o ld u u n u tasavvur edebilm ek deil, ayn
zam an d a, k a d n la r ve d d n y a zerin d e egem enlik ilikisi
kurabilm ek iin, ilk nce, en azndan bam sz ve kadnlarn
retkenliinden st n gibi grnen bir retkenlik t r gelitir
m ek zorundaydlar. G rdm z gibi, erkeklerin retkenligi11 A ntik Hint edebiyatndaki tohum -ve-toprak analojisi tartm as iin Maria Mies (1980) ve Leela Dube (1978) baknz.

124

nin g r n , aletlerin b ulunm asyla yakndan balantlyd.

A ncak, erk ek ler, k a d m la n n k in d e n (g r n te ) bam sz bir
re tk e n li i, a n c a k g elim i k a d n re tk e n li in e d a y a n a ra k
olutu rab ilirlerd i.

Kadn retkenlii, erkek retkenliinin nkoulu

retk en lik in in san t r n n k en d in e zg, tarihsel b ir sre
iinde retm e ve rem e kapasitesi anlam na geldiini aklm z
da tu ta rsa k , analizim izi ileriye tam ak iin, k adna m ah su s
retkenliin, erk ek retkenliinin ve b t n insanlk tarihinin
ilerleyiinin n k o u lu o lduu tezini form le edebiliriz. Bu ifa
de, tarihsel o ld u u k adar h er zam an geerli m addi bir boyuta
da sahiptir.
Birincisi, k ad n larn her zam an yeni kad n larn ve erkeklerin
reticisi olaca ve b u retim olm akszn b t n dier retim
biim lerinin ve tarzlarnn an lam n yitirecei gereine daya
nr. Bu baya g eleb ilir fakat bize, b t n in sa n lk ta rih in in
am acn hatrlatr. Yukardaki ifadenin ikinci anlam ise u ger
ekte yatar: Eer kadn retk en li in in eitli tarihsel biim le
rini k u llan am am ve kend isin e tabi klam am olsalard, e r
keklerin tarih in ak ierisinde m eydana getirdii eitli re
tim biim leri ortaya kam azd.
Aada, insan lk tarih in in kim i nem li evrelerinde cinsler
arasndaki asim etrik ib l m n n analizi iin y ukardaki tezi
yol gsterici ilke olarak kullanm aya alacam . B unun, k a
dnlarla erk ek ler arasndaki toplum sal eitsizlii, doa vergisi
olarak aklam ak zere ileri s r le n baz ortak m itlerin ze
rindek i esrar perdesini kaldrm am za yardm dokunacaktr.

Erkek-avc miti
K adnlarn retkenliinin, dier b t n insan retkenliinin
n k o u lu olm as; sadece yeni erkeklerin ve kadnlarn her za
man reticileri o ld u k la n anlam na gelm ez; ayn zam anda, ka
dn toplayclarla (daha sonra yetitiricilerle) ou erkek olan
125

avclar arasndaki ilk toplum sal ib l m n n , ancak gelim i

kadn retk en li i tem eline d ay an arak gerekleebildii a n la
m na da gelir.
Kadn retkenlii, h er eyden nce, klan ve to p lu lu u n b
tn yelerinin g n l k geim ini salanm a becerisi ile yaam n
s rd rm e gvencesine dayanr. K adnlar, sadece kendileri ve
ocuklar iin deil, avlanm a b ir risk eko n o m isi olduu iin,
erkeklerin avda ans yaver gitm ezse, erkekler iin de g n l k
ekm ei ister istem ez salam ak zorundayd.
zellikle fem in ist ak ad em isy en lerin eletirel aratrm alar
ph ey e yer brak m ay acak ek ild e k an tla d ki eski ve yeni
sosyal-D arw incilerin vaaz etliinin aksine, insanln yaam n
srdrm esi erk ek avcdan o k , k ad n toplaycla n n eseri
dir. G n m zd e varln s rd re n avc ve toplayclar arasn
da bile, k adnlar g n l k yiyecein % 80ini salarken, erkekle
rin avlanarak su n d u k lar katk kaynan k k bir b l m n
o lu tu ru r (Lee ve de Vore, F ish erin alnts, 1979: 48). M urd o c k u n E tnografik A tlasn d a n aln an avclar ve toplayclar
rneinin ikinci b ir analiziyle, M artin ve Voorhies, bu toplum larn geim inin % 58in in toplayclkla, % 25inin avclkla ve
geri kalannn ise avclkla toplaycln b ir arada yaplm asyla
salandn kantlad (1975: 181). A vusuralyadaki Tiwi ka
d n la r (h e m av c h e m d e to p la y c d r la r ) , y iy e c e k le rin in
% 50s ini toplayclkla, % 30u n u avclkla ve % 20s ini ise balk
lkla elde ediyordu. Tiwi kadnlar zerine aratrm a yapm
olan Jan e G oodalee gre, vahi arazide yaplan avclk ve to p
layclk en nem li retici etkinlikti:
... Kadnlar, kampn yelerine eitli yiyeceklerin temel g n
lk arzn salayabilme imknyla snrl kalmayp saladlar
da... Erkeklerin avcl, kayda deer beceri ve kuvvet gerekti
riyordu, faka onlarn eve katks olan kular, yarasalar, balk,
timsah, denizinei ve kaplumbaalar, temel yiyecek maddesi
olmaktan ok lks maddelerdi. (G oodale, 1971: 169)

Bu rn ek ler aka ortaya k o y m ak lad r ki varln s rd ren

avc ve toplayclar arasnda, avclk, hibir zam an, ounlukla
126

kendisine atfedildii k ad ar by k bir ek o n o m ik nem e sahip

deildir ve g n l k tem el gda m addelerinin o u n lu u n u sa
layanlar kadnlardr. D orusu, by k av o y u n u n u n b t n av
clar, avlanm a seferlerinin srm esi iin, avclkla retilm eyen
fakat k ad n lar tarafndan tem in edilen gdalara bam ldrlar.
Bu nedenle, eski Iroquois k ad n lan sava ve avlanm a seferleri
ne k arar v erilm esinde sz sahibiydi. ayet m aceralan iin ge
rekli gday erkek lere salam ay red d etselerd i, erk ek ler evde
o tu rm ak z o ru n d a kalrlard (Leacock, 1978; Brown, 1970).
E lisabeth Fisher bize, zellikle lm an gney kuanda hl
varln s rd re n , g n l k yiyecei asl salayann k ad nlar ol
du u , yiyecek toplaycs h alklardan baka rn ek ler verir. Fis
her, bitki to p lam an n , ilk atalan m z iin av lanm aktan ok da
ha nem li o ld u u n u da iddia ediyor; ayrca, tal tezeklerin ve
fosil d k la rn in celen m esiy le, 20 0 .0 0 0 yl n ce F ra n sa nn
gney sahillerinde yaam gru p larn , elle deil, esasen kabuk
lu deniz r n le ri, m idyeler ve tahllarla beslenerek yaam lar
n s rd rd k le ri gereinin aa km asna g nderm e yap
yor. M eksikada b u lu n m u on iki bin yandaki tal tezek, dan n n bu blgede ana gda m addesi o ld u u n a iaret eder (Fis
h e r 1979; 57-58).
Eer ilk toplum larda g ndelik geim in tem eli erkek avcnn
retkenlii olsayd, insan nesli varln s rd rem em i olurdu
ki bu gerek, rn ek lerd en de ak seik g r ld halde, er
kek avcnn ilk aletlerin m ucidi, yiyecek salayc, insan toplum u n u n m u cid i ve kadn larla o cu k larn k o ru y u c u su olduu
nosy o n u , yalnzca halk ed ebiyatnda ve film lerde deil, ayn
zam anda ciddi sosyal b ilim ciler ve hatta M arksist akadem is
yenler arasnda da srarla s r p gidiyor.12
E rkek-avc hip o tezi, bilhassa an tro p o lo g lar ile in san t r
nn [h o m in id ], ilk aletlerini, kendi t r n n vahice ld r l
m y elerin in k em ik lerin d en yapt g r n savunan G
ney Afrikal an tro p o lo g Raym ond D art tarafn d an gelitirilm i
evrim ci d n c e izgisini izleyen davranlar ve son zam an
m

Mesela Kathleen G ough'un Ailenin K keni"ne baknz. Rayna Rcter, Kadn

larn Antropolojisine Dognt, New York, 1975.

127

larda so sy o -b iy o lo g la r ta ra fn d a n g e n i k a b u l g rm e k te d ir
(Fisher, 1979: 49-50). Bu hipotezi destekleyen K onrad Lorenz
(1 9 6 3 ), R obert A rdrey (1 9 6 6 , 197 6 ), Lionel Tiger ve R obin
Fox (1971), insann gelim esinde avlanm ann nc o ld u u n u ,
erkeklerin kad n lar zerin d e k u rd u u tah ak k m ilikisinin ta
devri avclarnn biyolojik alty ap sn d an kaynaklandn sa
v u n u r (Tiger ve Fox, 1971). Bu yazarlara gre, (erk ek ) avc
yalnzca ilk aletlerin ve tabii ki silahlarn m ucidi olm akla kal
m az, ayn zam anda dik y r y n de m ucididir. n k , si
la h la n frlatm ak iin erkek avcnn ellerinin serbest olm as ge
rekiyordu. O nlara baklrsa, erkek evi geindiren kiidir; za
yf ve baml k a d m la n n k o ru y u c u su d u r; to p lu m m h e n d isi
dir; esas am ac, yani k a d m la n n cinselliini kontrol etm e m
cadelesinde biyolojik olarak p ro gram lanm erkek saldrganl
n kontrol etm e am ac tayan n o rm la n ve hiyerariye dayal
sistem leri icat edendir. Bu aratrm aclar, baz prim atlarda gz
lenen davran lardan in sa n n erk e in in d av ran larna kadar
do ru d an bir sn r izerler ve erk ek prim atlarn kendi cinsel
doyum lar u ru n a diileri b u y ru k lar altna alabilm ek iin, er
kek hiyerarisinin tepesine gelm e m cadelesi verdiklerini sa
vunurlar.
nsans prim atlann erkek hiyerarisinin tepesine km ak iin
sarf ettii, maym unlarnkinden grnte sadece biraz, ama
gerekle tem elden farkl olan aba, baka bir grubun kadnla
ryla mbadele etmeli a m acyla (Tiger ve F oxun vu rgu lan )
kendi grubunun kadn yeleri zerinde kontrol kazanmaya
yneliktir. Bylelikle, erkek kendisi iin cinsel doyum ve po
litik avantajlar salar. (Tiger ve Fox, 1971)

Bu insans avc p rim a tla rn k lt re l k azan m , Tecavz

aam asndan K adnlarn M badelesi aam asna ykselm i (evirilm i) olm alar eklinde gzkr. E rkeklerin kadnlar zerin
deki sm rye dayal tah ak k m ilikisi, avclk davranna ait
biyolojik altyap iinde kklem itir: K adnlarn yem ek iin
can att eti erk ek ler salar. Bu yzden, avclar kad n lan cin
sel objeler ve ii arlar olarak srek li buy ru k altna alabildiler
128

ve kendi b o y u n d u ru k lar altnda tutabildiler. Avclara kadnlar

zerin d e sahip old u k lar bu m uazzam avantaj veren ey ise,
fcu yazarlara gre, g ru p lar halinde avlanm a so n u cu n d a evrim le
olum u ba k u rm a ilkesi"dir. Tiger, Gruplar Halinde Erkekler
(1969) adl kitabnda, ABD daha erkek avc m acerasnn, yani
Vietnam Savan n ortasndayken, erkek st n l n n kke
n in d e y er alan n ed en olarak, bu erkekle ba k u rm a" ilkesi
fikrini o k tan ortaya atm t. Evelyn Reed'in iaret etlii gibi,
Tiger, et y em en in H abe m a y m u n u n u n b eslen m esinin k
c k b ir ksm m tekil ettiini bilm esine ra m en , et yem enin
n-in san s p rim a tla rn ev rim inde p h e g t rm ez bir faktr
o ld u u n u ve erkeklerle ba k u rm a ilkesinin erkein avc tari
hini yansttn ve o n d an trediini iddia eder.
Bu yzd en, avclk durum unda, b tn retken top lu lu u n
hayatn srdrm esini salayan, av grubu (erkek+erkek+erkek) oldu. O halde, erkek-kadn ba rem e amac iin ne ka
dar nem tayorsa, erkek-erkee kurulan ba da avlanm a
amac asndan o kadar nem liydi ve bu cinslere gre yap
lan iblm nn temeliydi. (Tiger, 1969: 122, 126)

nsan evrim inin paradigm as olarak erkek-avc m odeli, be

eri m eseleler zerine yaplan ok sayda bilim sel alm ann
tem eli o ld u ve m o d e rn m edya ta ra fn d a n p o p le rle tirild i.
M ilyonlarca in san n d n n etkileyen bu tavr b u g n h
l to p lu m sal eitsiz lik le rin ak lam as o la ra k s re k li o rtaya
atlm aktadr. F em inist akadem isyenler, k en d i yaptklar incele
melere ve bakalarnn aratrm alarna dayanarak, b u m odelin
geerliliine kar koydular. Bu m odelin tem el n c l olan er
kek ba ku rm a, yiyecek m addesi olarak etin tad nem vb.
de dhil olm ak zere, m odern, kapitalist ve em peryalist to p
lum sal ilikilerin tarih ncesine ve tarihin ilk dnem leri zeri
ne cinsiyeti bir iz d m olarak, bu m odelin m askesini in
dirdiler. Bu iz d m , k ad n larla erkek ler, sn flar ve halk lar
arasnda varolan s m r ve tah ak k m e dayal ilikileri, evren
sel, eb ed ve d o al" o la ra k m e ru la trm a y a h iz m e t eder.
Evelyn Reed hakl olarak, b u m odelin gerisinde yer alan, zel
129

likle Tiger'n yazlarndaki ve sava kutsam asn daki gizli faist

ynelim i teh ir etti (Reed, 1978).
E rkek avc hipotezi zerin d ek i m istisizm i kaldrabilecek ve
kadnlarn g n l k geim lik retim i olm akszn b y k avcla
rn hayatta bile kalam ayacan gsterecek d u ru m d a olm am za
karn, k adnlarn, toplayclar ve ilk iftiler olm a gibi st n
nitelikli ek o n o m ik etk in lik le rin e ra m en , ned en cinsler a ra
sndaki hiyerari ve s m r y e dayal ilikinin k urulm asn engelleyem edikleri sorusuyla hl kar karyayz.
Eer bu so ru y u bu biim de sorarsak, politik g c n o tom a
tik olarak ek o n o m ik g ten ortaya ktn varsayarz. Yukar
daki tartm a, byle b ir varsaym n tarafnda y er alnam ayaca
n gsterm ektedir, n k erkein st n l , st n nitelikli
eko n o m ik k atk larn d an m eydana gelm edi.
A ada, kadnlarla erk ek ler tarafndan icat edilm i ve kulla
nlm eitli aletlere d ah a y a k n d an bakarak yukardaki so ru
ya b ir yant bulm aya alacam .

Kadnlarn aletleri, erkeklerin aletleri

Erkek-avc m odeli, aslnda, alet yapan erkek m odelinin son
versiyonudur. Bu m odelin nda aletler, h er eyden nce si
lahlar, ldrm eyi am alayan aletlerdir.
n sa n l n en eski a le tle ri, ta baltalar, k azyclar ve ince
lev h alar, o k -ilev liy d i. E k in le ri ve d i e r b itk isel b e sin le ri
tm ek , paralam ak ve ezip toz h alin e g etirm ek ve kkleri
k azp k arm ak am acyla k u llan lab ilece i gibi, te y a n d an ,
k k h ay v an lar ld rm e k am acyla da k u llan lab ilirle rd i.
K adnlar ve erk ek ler tarafn d an h er iki am a iin d e k u llanl
dn varsayabiliriz. B ununla birlik te, asl silahlarn, frlatlan
cisim lerin, yayn ve o k u n b u lu n u u , hayvanlarn ld r lm esi
n in , to p lu m u n b ir k sm n n , genellikle erkeklerin asl alm a
alan haline geldiinin b ir gstergesidir. Avc h ip otezinin taraf
tarlar, ilk aletlerin erk ek ler tarafndan b u lu n d u u g r n d e
dir. K adnlarn geim lik retim le balantl b u lularn n em
sem ezler. F akat daha n ce d e deindiim iz gibi, ilk bu lu lar
130

ok b y k olaslkla yapraklardan, k a b u k tan ve liflerden ya

plm a kap lar ve sep etler ve daha sonra da kavanozlard. Kaz
m a u b u u ve apa, toplaycln yan sra, ilk ta n m iin de
gerekli tem el aletlerdi. Baz erkeklerin uzm anlam av aletle
rini gelitirirken, k adnlarn teknolojilerini devam ettirm i ol
m alar gerekir.
B urada n e m li o lan , k a d n la rn te k n o lo jis in in k elim e n in
gerek an lam n d a retici olarak kald n n farknda olm aktr.
Yeni eyler retiyorlard. te yandan, av teknolojisi retici d e
ildir; yani, ava zg ekipm an, ta baltann aksine, baka her
hangi b ir retici eylem iin kullanlam az. Yay, ok ve m zraklar
esasen im h a aralardr. Tadklar n em , yalnzca hayvanlan
deil, insanlar da ld rm ek iin kullanlabilecekleri gerein
de yatar. Eit olm ayan, sm rye dayal to plum sal ilikilerin
yan sra, erk ek retkenliinin gelierek ilerlem esinde belirle
yici o lan ey, av aletlerin in b u zelliidir; yoksa eti tem in eden
avclann, to p lu lu u n beslenm e stan d ard n y k seltebilm i ol
m as gerei deildir.
B undan dolay u so n u ca ulayoruz: A vlanm ann nem i, as
lnda, p e k ok teorisy en in yanllkla varsayd gibi, ierdii
eko n o m ik retk en lik ten deil, zellikle doayla k u rd u u nesne-ilik isin d en kaynaklanr. E rkek-avcnn doa karsndaki
nesne-ilikisi, belirgin bir biim de kadn toplayc ya da iftin in k in d e n fark llk g sterir. Bu n e sn e -ili k is in in ayrdedici
zellikleri unlardr:
a. Avcnn esas aletleri, yaam retm ek deil; tersine im ha
etm ek iin kullanlan aralardr. A letleri, z n d e retim ara
lar deil, im h a aralardr ve ayn zam anda hem cinsi insana
kar bask aralar olarak da kullanlabilir.
b. Avclarn canl y arau k lar (hem hayvanlar hem de insan
lar) zerin d e saladklar iktidar, kendi retici alm alarndan
kaynaklanm az. Silahlarn yardm yla sadece m eyvelerle bitki
leri (toplayclar gibi) ve hayvanlar deil, fakat ayn zam anda
teki (kadn) reticileri de ele geirebilirler.
c. yleyse, silah lar araclyla k u ru lan nesne-ilikisi, z n
de yam ac lpredatory} ve smrgen b ir ilikidir; avclar yaam
131

ele geirir fakat yaam retem ezler. Bu, uzlam az [antagonis

tic] ve karlkl olm ayan [non-reciprocal] bir ilikidir. retim
ve ele geirm e arasnda, daha so n ra gerekleen b t n s m r
ilikileri, son tahlilde, silahlar ve bask aralaryla destek len
m itir.
d. Doayla silah lar araclyla k u ru lan nesne-ilikisi, ortak
alm aya deil, tah ak k m e dayal bir iliki m eydana getirdi.
Bu tah ak k m ilikisi, erk ek lerin k u rd u u b t n teki retim
ilikilerinin ayrlm az b ir u n su ru oldu. G erekte retkenlikleri
nin tem el paradigm asn olu tu rm ak tad r. Doa zerindeki ta
h a k k m ve k o n trol o lm akszn, erk ek ler k en d ilerini retken
olarak tasavvur edem ez.
e. Doal zengin lik lerin ele geirilm esi (M arx) g n m zd e
tek-yanl ele geirm e sreci h alin e geliyor. Burada kastedilen
insanlam a sreci deil, m lk iy et ilikilerinin kurulm as, d o
ann sm rlm esidir.
f. Silahlarn yardm yla avclar, h ayvanlar avlayabilm enin
yan sra teki geim lik retici to p lu lu k larn a da baskn d
zenleyebildi. O nlarn gen ve kadn iilerini karp ele gei
rebildi. zel m lkiyetin ilk b iim lerinin byk ba, hayvanlar
ya da yiyecek m addeleri deil, karlm kadn kleler olduu
varsaylabilir (M eillassoux, 1975; B ornem ann, 1975).
Bu noktada, erkekle doa, erkekle erkek, erkekle kadn ara
snd a sm rye dayal, tah ak k m ilikisinin m eydana gelm e
sinin so ru m lu su n u n bal bana av teknolojisi olmadn be
lirtm ek n em tar. G n m z d e varln s rd ren , avlanan
to p lu m lar zerinde yaplan y eni alm alar gsterdi ki avclar
avladklar hayvanlarla saldrgan ilikiye girm ezler. rnein,
Pigm eler, savatan, kavgadan ya da b y c l k te n haberi ol
m ayan son derece barl in sa n la r olarak g r n rle r (T urn
bull, 1961). O nlarn av m aceralar, saldrgan olaylar deildir
ler; halta ld rd k leri h ayvanlar iin m erham et hissi bile ta
rlar (Fisher, 1979: 53).
Bu, uzm anlam av tek n o lo jisin in ortaya knn, yalnz
ca, s m r ve tah ak k m ilikileri k u rm a olaslna iaret e tti
i anlam na gelir. yle g r n y o r ki avclar av-toplam a yoluy
132

la elde ettikleri kendi k t kaynaklaryla snrl kaldklar sre

ce, yam ac retim tarzlarnn iinde barndrd s m r p o
tansiyelini hayata geirem ezlerdi. E k o n o m ik k a lk la n yeterli
deildi; yaam larn devam ettirm ek iin k ad n larn n gerek
letirdii geim lik retim e bam lydlar.

Pastoralist topluluklar
E rk e k le rle k a d n la r arasn d ak i eitsizli e ra m en , avclar
tam anlam yla b ir egem enlik sistem i kurabilm i deillerdi. Avclan n retici gleri, ancak, b yk ba hayvanlar ve kadn
la n evcilletirm i olan gebe oban (p asto ral) to p lu lu k larn
tan m to p lu lu k larn istila etm esiyle, tam am en serbest kalabil
di. Bu d e m e k tir ki b u yrtc retim tarzn n retici" kapasite
sini tam olarak gerekletirm esi, ta n m gibi gerekten retici
olan teki tarzlarn v ar olm asn art koar.
E lisabeth F ish e re gre e rk e k le rin k a d n la r z e rin d e k i ta
hak k m ilikisi, ancak erkek lerin , sahip o ld u k lar dl-verm e
kapasitesini k efetm elerinden son ra k u rulabildi. Bu keif, ona
gre, yeni retim tarz olarak hayvanlarn (zellikle iftletiril
mesi) ve kad n larn evcilletirilm esi ile el ele gitti. Pastoralistler, b ir b o an n b iro k inei gebe b rak ab ild iini kefettiler.
Bu, daha zayf hayvanlarn idi edilm esine ve yok edilm esine
yol am olabilir. O h ald e, b y k boa, gebe o b an larn
inekleri gebe b rak m ak iin en uygun o ld u u n u d n d
d n em lerd e k u llan ld . Dii hayvanlar, cinsel baskya m aruz
kaldlar. Bu, vahi hayvanlarn zgr cinselliinin, s r leri ar
trm a hedefi tayan iftlem eye dayal, baskc bir eko n o m in in
bo y u n d u ru u altna alnd anlam na gelir. H arem lerin k u ru l
m asnn, k ad n larn karlm as ve tecavze u ram asnn, nesil
ve m irasn ataerk il soy yoluyla k u ru m sa lla m a sn n b u yeni
retim tarzn n gerei olm as akla yatkndr. K adnlara da ayn
eko n o m ik m an tkla m uam ele edildi ve k ad n lar da tanabilir
m lkiyetin paras oldular; tanr kleler h alin e geldiler.
B ununla b irlikle, b u yeni retim tarzn n m m k n olabil
mesi iki eye balyd: erkeklerin silahlar zerindeki tekeli ve
133

hayvanlarn rem e d av ran larn n u z u n sre gzlem lenm esi.

E rkek ler, h a y v a n la rn rem e d a v ra n la rn k e n d i k a rla r
d o ru ltu su n d a kullanm aya baladklarnda, k en d i z dl-verm e ilevlerini de kefetm ilerdi. Bu, cinsiyete dayal ib l
m n d e deiikliin yan sra erk ek lerin doayla olan ilikile
rinde de deiim e yol at. G ebe obanlar iin kadnlar, re
ticiler ve toplayclar olarak, avclar arasnda sahip olduklar
nem i artk tam yorlard. O nlara ocuklar, zellikle olanla
r retm esi iin ihtiya vardr. im di, retk en lik leri, erkeklerce
ele g eirilen ve k o n tro l ed ile n d o u rg a n l a in d irg e n iy o r
(Fisher, 1979: 248).
Avclarn ve toplayclarn ek o n o m isin in tersine - k i bu, asl
o larak ele geirm eye d a y a n r-, gebe obanlarn ekonom isi
bir retici ek o n o m id ir (Sohn-R ethel). F akat, bu retim tar
zn n , hayvanlarn ve in san larn m an ip lasy o n u ile topran
genilem esi iin zo r aralarn n varolm as artn gerektirdii
g n gibi aktr.

ifti topluluklar
O halde, gebe obanlar b t n tah ak k m ilikilerinin, bil
hassa erkek lerin k ad n lar zerin d ek i ta h a k k m n n babasdr
dem ek uygun olur. F akat, erk ek lerle k ad n lar arasndaki s
m r ilikisinin ifti to p lu lu k la r arasnda; E sther B oserupun
inand ekliyle (1 9 7 5 ), ancak saban n k u llanlm asndan so n
ra deil, b u g n bile tarm n esasen k ad n lar tarafndan yapld
Afrikada apa-ekicileri arasnda da varo ld u u nu akla geti
ren yeterince veri vardr. M eillassouxun (1974), conomies do
mestiques o larak n ite le n d ird i i b u t r to p lu m lard a, yal e r
kekler, daha gen erk ek ler ve k ad n lar zerinde tahakkm ili
kisi kurabilecek k o n u m d ay d lar; n k , o n lar sadece kendile
ri iin alacak daha fazla e sahibi olabilirlerdi. Evlilik siste
m i, aslnda birbiriyle y akndan ilikili olan kadn ile serveti bi
riktirm elerini salayan bir m ekanizm ayd. M eillassoux, LeviS trau ssu izleyerek, k a d n la rn m b ad ele edildii, eitsizlie
dayal sistem in in varln deim ez kabul eder. Bu sistem in
134

m uhtem el k k lerin e, yani, kadnlarn aralksz geim lik reti

m in in , erkeklere zam an zam an av seferlerini s rd rm e zgr
l salam olm as gereine ise st n k r deinir. Bu ev
e k o n o m ile rin d e av lan m a, e k o n o m ik b ir e tk in lik o lm a k ta n
ok, b ir s p o r ve p o litik etkinlikti. Bu t r seferlerde erkekler,
dier k ylerin ya da kabilelerin izole yaayan toplayc kadn
laryla gen erkeklerini de karrlard.
M eillassouxn u n yaym a hazrlad, sm rgecilik ncesi Afri
kada klelik zerine yeni yaplan b ir alm ada, bu avclarn
canglda gafil avlad insanlar yalnzca karm akla ve ele ge
irm ekle kalm ayp, ayn zam anda, k ad n lan karm ak iin di
er kylere ynelik olarak dzenli razzialar organize ettiklerini
de gsteren o k sayda rnekler bulunur. Bu ekilde ele geiri
len k adnlar to p lu lu u n yeleri olam azlard, am a genellikle se
ferin lideri, ya kendisi adna alacak kleler olarak kullanm ak
ya da dier kylere balk parasna karlk salm ak amacyla onlan zellikle ele geirirdi. K am lan bu kadnlar, bylelikle, zel
mlkiyetin birikim ine d o rudan bir kaynak o lu tururlard.
D olaysyla, kleliin ticaretten deil, silah lar zerindeki er
kek tekelinden ortaya kt aklk kazanyor. K leler getiri
lip satlm adan nce, b ir efendi silahlarn zo ru yla onlar zapt
edip ele geirm eliydi. g c n n elde edilm esinin bu yamac
biim i, ister zel to praklarda altrm ak ister salm ak am a
cyla o lsu n , sava-avclarn en retici eylem i saylrd. O n
larn artk avc ve toplayc olm adklar ve k ad nlarn retken
tarm em eine dayanan b ir ek o n o m ik sistem de yaadklar ve
kadn iftilerin k o c a la n o ld u k la n akldan kanlm am aldr.
Yukar Voltada yaayan Sam olara m en su p yal b ir erkek, o n
larn retk en li in i, b t n dier r n lerin (dar, fasulye, vb. ile
kadnlar) elde edilm esinde k u llan lan o k ve yayn retkenlii
olarak tanm lyordu:
Atalarmz, apalaryla, bahalaryla, ok ve yaylaryla birlikle
dodular. Yay olmadan canglda i yapam azsnz. Yayla, bal,
yer fsu, fasulye, ve daha sonra kadnlan ve derken ocuklan elde edersiniz ve nihayet evcil hayvanlan, keileri, koyun135

lar, eekleri, atlan satn alabilirsiniz. Bunlar eskinin servetle

riydi. Canglda okla ve yayla alrdnz, nk her an birisi
sizi gafil avlayp ldrebilirdi.

Bu yal ad am a gre, be ya d a alt ad am d an o lu an kom an d o lar, canglda gezinir ve yalnz olan kadnlarla erkekleri
b ir an d a yakalayp karrd. K arlanlar satlrd (M eillassou x da H ritier, 1975: 491).
Bu alnt, Sam o erk ek lerin in k en d i retk en liklerini silahlar
biim inde tasarladklarn, canglda yalnz y ak aladktan toplayclan satm ak am acyla y ak alad k lan n aka gsteriyor. Bu
n u n n edeni ise; canglda b irden karsna karak zaptettikleri
eyler m lkiyet (zel m lkiyet) idi. K altm yoluyla n d er olan
kii (eskiden ya m u r ag tran lan n [rainm akersj soyu) bu zel
m lkiyeti ele geirirdi, d ah a so n ra b u esirleri, ya balk paras
na (b u rn ek te, p ara olarak d eniz k a b u k la n n a ) karlk k a n la r
ya da ta n m d a alacak k leler olarak pazarlad veya fidye kar
lnda k e n d i k y lerin e d n m e k zere d i er soya satt. Bu
basknlar, bylece, baz erkeklerin dier erk ek lerden d ah a Cazla
servet b irik tirm esin in arac oldu.
Kadn kleler tercih ediliyordu ve y ksek fiyata gidiyordu,
n k o n lar iki biim de de retk en d i; tarm iileriydiler ve
daha fazla kle retebilirlerdi. Sam olar, b u kyleraras b ask n
larda genellikle erkekleri ld rd ; n k , o n larn ek o n o m ik
bir faydas yoktu. F akat k ad n lar ve o cu k lan zorla ele geirdi,
kle yapt ve satt.
Segular arasnda sava ve klelii aratran Jean Bazin, kle
lerin zo rla ele g e irilm e sin i, b u k a b ile n in e rk e k le rin in en
re tk e n eylem i o ld u u n u iddia eder:
Klelerin retimi hakikaten bir retimdir... Yamac eylem in
btn iinde, bu, fiilen retici olan tek eylemdir, nk yi
yeceklerin yamalanmas sadece bir el ve yer deiimidir. Bu
retimin baat unsuru, kadn/erkei yerel ve toplum sal alar
dan (ya, cinsiyet, akrabalar, mttefikler, soy, mteriler, ky)
koparp karmak amacyla bireye kar iddetin uygulanm a
sdr. (M eillassoux'da Bazin, 1975: 142)
136

T u areg ler a ra s n d a y ap t a ra trm a d a n h a re k e tle P ierre

Bont, kleliin conomies domestiquesin, em ee b y k talep
gsteren, d a h a fazla eitlenm i b ir ek o n o m iye doru b y
m esinin n k o u lu olduu so n u c u n u karr. Klelii, eitsiz
m b ad elen in so n u c u ve arac o larak g r r (M eillassouxda
Bont, 1975: 54).
S m rgecilik ncesi A frikadan verilen rn e k le r ak hale
g etirm ek ted ir ki erkeklerin silah lar zerin d ek i tekeline daya
nan, yam ac retim tarz ancak, yam alanabilecek, ounlu
u kadn olan dier retim ekonom ileri varo lduunda ret
ken" olabilirdi. retici olmayan retim olarak nitelendirilebilir.
Bir yanda yam a, talan ve soygun ile te yanda ticaret arasnda
varolan yakn balanty da gsterirler. Para (d en iz kabuklar)
karlnda alp satlan ve m badelesi yaplan ey, topluluun
gereksinimleri haricinde retilmi art-retim deil, aslnda artretim olarak tanmlananlar, silahlar araclyla alnm ve
ele geirilmi eylerdi.
Son tahlilde, kadnlarla erkekler arasndaki asim etrik ibl
m n , erk ek lerin zor aralar, yani silahlar zerindeki tekeline
ye cinsler arasndaki kalc s m r ve tah ak k m ilikilerinin
yaratlm as ve s rd r lm esin in arac olan d o ru d an iddete da
yal bu yam ac retim ya da ele geirm e tarzna atfedebiliriz.
Bu art- retim kavram , M arx ve E ngels tarafndan gelitiri
len art- retim kavram nn tesine geer. Art bir retim in var
l, onlara gre, s m r y e dayal toplum sal ilikilerin, sn f
ilikilerinin geliim inin nem li m add ve tarihsel n k o u lu
dur. A rt-reim in ortaya kn, d ah a re tk e n retim ara
larn n geliim ine atfederler. K endi geim i iin ihtiyac o la n
d an fazlasn retebilen bu toplu m lard a, baz in sanlar bu fazla
y ele geirebildiler ve bylelikle m lkiyet ilikilerine dayal,
u zun sren s n f ilikilerini tesis edebildiler. Bu balam da ce
vapsz kalan ey ise, b u fazlann ele g e irilm esin in nasl ve
hangi aralarla g erekletiidir. F azlan n v arl n n , bizatihi
bir g ru p in san n ya da snfn ek-larafl ele geirm esine yol a
m adn g sterm ek iin etnolojik kaynaklardan alnan yeterli
am pirik k anta sahibiz. Belli ki, neyin gerekli ve neyin faz
137

la" old u u n u n aklanm as srf ek o n o m ik deil, ayn zam anda

politik ve/veya k lt rel b ir so ru n d u r.
Benzer ekilde, bu tahlili izlersek, sm r" yalnzca bir to p
luluun zo ru n lu gereksinim leri haricinde retilen fazlann ele
geirilm esi olm akla kalm az, ayn zam anda teki topluluklarn
zorunlu gereksinimlerini soyar, yam alar ve talan eder. O halde,
bu s m r kavram d aim a, so n are olarak zor ya da id d et
araclyla yaratlm ve destek len m i b ir ilikiyi im a eder.
B u n u n p e in d e n , sn flarn fazlay tek-yanl ele geirm e
(b e n im ta n m la d m e k liy le ) te m e li z e rin d e o lu u m u ,
znd e, h er iki adan da asl yaam n reticileri olan k a d n
lar zerindeki ataerkil k o n tro l n o luum uyla i iedir.
Ele geirm enin bu retk en -o lm ay an yamac tarz, tarihsel
olarak, insan lar arasn d ak i b t n s m r y e dayal ilikilerin
paradigm as oldu. Bu tarzn tem el m ekanizm as, bam sz, in
sana degin reticileri bakas iin retim yapanlar d u ru m u n a
d rm ek ya da onlar bakalarnn doal k ay n aklan olarak
tanm lam aktr. Bu ataerkil paradigm ann tarihsel zglln
vurgulam ak nem lidir. A taerki, evrensel olarak yerkrenin her
yerinde deil, dierlerinden farkl ataerkil toplum larda m eyda
na kt. B unlar Yahudiler, A ryenler (H int-A vrupa toplum lar)),
Araplar, inliler ve h er b irin in azam etli dinleriydi. Bu m edeni
yetlerin, bilhassa Yahudi-Avrupal olanlarn, ykselii ve evren
sellem esi, fetih ve savaa dayanr. Avrupa, Afrikallarca istila
edilm edi; am a Afrika yamac A vrupallar tarafndan istila edil
di. Bu ayn zam anda u anlam a gelir: Tarihin, h er yerde birbiri
ni izleyen aam alardan geerek, ilkel k o m nizm den barbarla,
feodalizm e, k ap italizm d en sosyalizm e ve k o m n izm e d o ru
ilerleyen, dorusal [unilinear] ve evrensel bir sre olduu an
laynn, bizim ataerki tahlilim izde terk edilm esi gerekebilir.

Feodal ve kapitalist dzende "avc-erkek"

A taerkil bir ib l m n tem el alan yrtc retim tarz, p o ta n
siyelini tam olarak yalnzca feodal ve kapitalist dzen d e gerekletirebildi.
138

 reticilerin, r n le rin ve retim aralarn n ele geirilm esi

nin bu yam ac ataerkil tarz, yeni ve g r n te iddet ier
m eyen retim tarzlar, eski olanla y er deitii zam an tam a
m en o rtad an kaldrlm ad. D aha ziyade d n t r ld ve em e
i kontrol eden yeni biim ler altn d a yenid en g r n m esi anla
m nda, d iyalektik olarak k o ru n d u .
B enzer ekild e, im diye dein cinsiyete dayal, ataerkil i
b l m n n yeni biim leri eski b iim lerin y erin i alm ad; yal
nzca o n lar yeni retim tarzlarn n g erek lerin e gre d n
t rd . M edeniyet tarihi iinde so n ra d a n ortaya kan retim
ta rz la rn n h i b iri, re tic i o lm a y a n la rn re tic ile ri, retim
ara la n n ve r n le ri yam alam alarn ve id d et yoluyla o n la
ra sah ip olm alarn o rtad an kaldrm ad. D aha so n ra gelen re
tim ilikileri de, asim etrik olan ayn tem el yapya ve s m r
ilikilerine sahiptir. Sadece tah ak k m ve ele geirm e biim leri
deim ektedir. N itek im to p lu lu k ta d o an lard an d ah a fazla i
i ve retici k adna sah ip o lm ak iin id d e t ieren basknlar
ve klelii k u lla n m a k yerine, BUYUK ERKEKLERE yalnzca
kendi to p lu lu u n u n ve snfnn k a d n larn d an deil, ayn za
m anda K k E rk ek lerin k ad n larn d an da faydalanm a hakk
v e re n , y k se k [h y p erg am o u s] ev lilik s iste m le ri g e litirild i.
K adnlar, a sim e trik ve eitsiz evlilik p azarn d a b irer m eta ol
dular, n k d ah a fazla k a d n zerin d e k o n tro l sahibi olm ak
serv etin b irik im i d em ek ti (M eillassoux, 1975). BUYUK ER
KEKLER (d ev let), giderek retim in yan sra toplum sal yen i
den retim in d e idarecileri oldular. B tn ataerk il m edeniyet
lerde, erk ek lerle k a d n la r arasn d ak i iliki zo ra ve ele geir
m eye d ay al o lm a k a ra k te rin i k o ru d u . Bir z a m a n la r id d e t
aralaryla k u ru lm u o lan cinsler arasn d ak i asim etrik ibl
m , d ah a so n ra ataerk il aile ve devlet gibi k u ru m la r tarafn
dan ve h e r eyden nce, ataerkil d inler, h u k u k , tp gibi, e rk e
in k a d n la n k o n tro l etm esini ve h k m e tm e sin i d o an n z o
ru n lu bir paras olarak tan m lam g l id eo lojik sistem ler
araclyla d esteklendi.
E d in m en in yam ac tarz, Avrupa feodalizm i d n em in d e bir
rnesan s geirdi. Feodalizm , toprak m lk iy etin e dayanan zel
139

bir retim tarz olarak, ar id d et kullanm ve savala o lu tu

ru ld u . D o ru su , k y l lo p lu m la rn m iin d e gelien snfsal
farkllam a sreci yaanm am olsayd, feodalizm hi gelim e
m i olabilirdi; en a z n d a n feodalizm m o d e li o larak tasvir
edilen Avrupad aki versiyonuyla. Yeni to praklar elde etm enin
yamac tarz ve silahl feodal snfn byk apta yamaya ve
apulculua bavurm as, b u retim tarznn (feodalizm in) ay
rlm az bir parasn ve d o u u n u n ve ayakta kalm asnn n
k o u lu n u o lu tu ru r (Elias, 1978; W allerstein, 1974).
Daha sonra, bu ekilde sadece yeni topraklar elde edilm ekle
kalm ad; topraklarla beraber, retim aralan ile retim iin ge
rekli olan insan lar (kyller) da ele geirildiler ve to p rak tan
uzaklam alarna izin verm eyen, ken d in e zg b ir retim ili
kisi iinde feodal beye balandlar; topran paras olarak g
rldler. N itekim yalnzca b u k yllerin k a d n lan deil, ayn
zam an d a erkek k yllerin kendileri de doann iinde tanm
lan d . Yani feodal bey k arsnda k adnlarla ayn statye sa
hiptiler; bedenleri a n k k endilerine deil, tpk toprak gibi, be
ye aitti. Bu iliki, serfi tanm layan A lm anca terim de tpatp ko
ru n u r; Leibeigener, yani, bedeni (Leib) baka birisinin m lki
yeti (E igentum ) olan kiidir. Fakat, topran ve o n u n zerinde
alan kyllerin d o ru d an id d etle elde edilm esinden, ya p
sal iddet ieren barl ilikilere ya da ayn anlam a gelen,
beyin serf zerin d ek i ta h a k k m ilikisine gei yaanm asna
ram en , feodal beyler, to p ra k la rn yalnzca d d m a n lara
kar deil, ayn zam anda ierideki asilere kar da savunm ak
ve gen iletm ek iin silah larn d an ve askeri g lerin d en asla
vazgem ediler. B u n u n an lam u d u r: E m ek ze rin d e k i fiil
k o n tro l n barl m ekan izm alar olsa bile, aslnda, feoda
lizm de retim ilikilerinin o lu tu ru lm as ve k orunm as, hkim
snfn sahip old u u , zor aralan zerindeki tekel araclyla
oldu. E rk ek avc/sava toplum sal paradigm as, bu retim ta r
znn tem eli ve sna olarak deim eden kald.
Ayn ey kapitalizm iin de sylenebilir. G eim lik retim in
tersine, retk en etkinliin baat m otoru serm aye birikim i hali
n e geldiinde, cretli em ek, k o n tro l n n baat biim ine d
140

nm eye balad. Yine de, bu g r n le barl" ekonom ik

zor (yapsal iddet) m ekanizm alarna d ayanan retim ilikisi,
ancak yam ac elde etm e tarzn n m uazzam yaylm as temeli
zerine k u rulabildi. zellikle H ispanik A m erikada altn, g
m ve dier r n le rin ve reticilerin (ilk n ce Latin A m eri
kadaki K zlderililerin ve ardndan Afrikal klelerin) d o ru
dan id d et yoluyla elde edilm esi, ilkel b irik im dnem i ola
rak tan m lan an srete en re tk e n etk in lik oldu.
Bu y zd en kapitalizm , insann retk en kapasitesi zerin d e
ki eski v ah i k o n tro l biim lerini o rtad an kaldrm ad, daha
ziy ad e o n la r tak v iy e etti ve g e n e lle tird i: D eiim deeri
retm ek am acyla b yk apl klelik ve zorla altrm a, ka
pitalist d n y a ek onom isinin erken en d stri ncesi aam alary
la y a k n d a n ilik ili, gze a rp a n b ir k a p ita lis t k u ru m d u r."
(W allerstein, 1974: 88)
Bu k u ru m , ayn zam anda, fiil silahlar zerin d ek i tekel ile
avlanabilen, ele geirilebilen ve b o y u n d u ru k altna alnabilen
yeterin ce in san s r s d o u ra n m lk le rin varln tem el
alyordu. Bu, ykselen Avrupa b u rju v azisin in doayla ve ka
dnlarla ilikisini yeniden tanm lam ay gerektirir. Toprak m l
kiyetin e d ay an an kapitalizm ncesi re tim ilik ilerin in ege
m enliinde, doa Toprak Ana ve o n u n bitkileri olarak tanm
lan rk en k ad n lar ve kyller de to p ra k ya da topran par
as olarak tan m lan rlar(d ). Oysa erken d n em kapitalizm i
nin egem enliinde kleler s r olarak, k ad n lar ise bu s r
n n dl verenleri olarak nitelenirlerdi. D aha nce grd
m z gebe obanlar da k a d n lan dl verenler olarak tanm
lamt; fakat ig c n deil, esasen erkek varisleri douranlar
olarak. lk zam an pastoral ataerkleri ilk kapitalist ataerklerden
farkl klan, kincisinin igcnn retim iyle ve b u igcnn
dl verenleri ile hi ilgilenm edikleri gereidir. Bir kere, ka
pitalist bir retici deil, ele geirendir; kapitalist retici gle
rin gelim esinin n k o u lu , yam ac elde etm e paradigm asn
takip eder. Oysa pastoralistler ve feodal beyler arasndaki y
netici snflar, k adnlar da dhil olm ak zere k en d ilerin in do
aya olan bam llklarnn farkndayken (b u y zd en d ir ki b
141

y ve din yoluyla etkilem eye altlar), kapitalist sn f ban

dan beri kendisini doa zerinde efendi ve bey olarak grd
(M e rc h a n t, 198 3 ). te b u n o k ta d a , e rk e k -a v c tn n doayla
kurd u u hkim iyet ilikisini genelletirm i bir doa kavram
dodu. A rdndan d n y an n blnm esiyle, d n y ann belli bl
geleri d oa, yani, vahi, kontrol altna alnm am ve bu yz
den s m r y e ve m ed eniletirm e gayretlerine ak olarak ve
dierleri ise in san , yani, zaten kontrol altna alnm ve ev
cilletirilm i olarak tanm land. lk k apitalistler sadece, klele
rin kas gcyle, alm a enerjileriyle ilgileniyorlard. Doa o n
lar iin h am m adde d ep o su y d u ve Afrikal k adnlar onlara bit
mez t kenm ez insan enerjisi rezervi gibi gr n y ordu.
E fendi-uak m odeline dayal retim ilikilerinden serm aye
ile cretli em ek arasndaki szlem eye dayal bir retim iliki
sine gei, b y k apl id d et kullan m ve gezegenin pek ok
blgesiyle oralarda yaayanlarn s m r leb ilir doa iinde ta
nm lanm as olm akszn m m k n olam azd. Bu du ru m , k ap i
talistlerin h av alanm alarn ve sm rgelerin g anim etinden ve
klelerin s m r lm esin d en elde edilenlerden Avrupal iilere
im tiyazlar verm elerini m m k n kld.
D orusu, ayn d o ru ltu d a, A vrupal m erkez devletlerin ii
lerin insanl, insanlam ay ya da m edenilem eyi b a ar
m; periferilerin, yani Dou A vrupa'nn ve sm rgelerin (k a
dn ve erk ek ) iilerinin ise doalatrld sylenebilir.
A vrupal iilerin k o n tro l altn a aln m as, cret-ba yo
luyla yeni b ir em ek kontrol biim in in olum as, do ru d an id
detin yapsal iddete ya da ekon o m i-d zo ru n ekonom ik zora
dn t r lm esi iin, yalnzca zel ekonom ik im tiyazlar deil,
ayn zam anda siyasi im tiyazlar da gerekiyordu.
Bu siyasi im tiyazlar, ou in san n d n d gibi, erkek i
ile rin d e m o k ra tik s re c e k a tlm de il, e rk e k iin in bir
y u rtta sta t s n e, hem de ynetici snfn to plum sal para
digm asn, yani, avc/sava m odelini paylaarak ykselm esi
dir. E rkek iinin sm rgesi ya da doas, Afrika ya da As
ya deil, k en d i sn fn n k a d n la rd r. Ve ynetici sn flarn ,
devlet d zeyindeki tem silcilerine, yani krala ve ardndan seil
142

m i tem silcilerin e verdii d o ru d an id d e t ve zo r aralarnn

lek elin e, d o a n n sn rla rn n evlilik ve aile yasalaryla ta
nm land b u b l m n d e erk ek ii sahiptir.
te yan d an , doalatrm a" sreci yalnzca b ir b t n olarak
sm rgeleri ve ii sn fn n k ad n larn etk ilem ekle kalm az;
b u rju v azin in kadnlar da kapitalist snfn varislerini d o u ran
lar ve yetitirenler olarak d oann iinde tanm lanrlar. Fakat,
vahi d o an n b ir paras olarak g r len A frikal kadnlarn
aksine, b u ju v a kadnlar evcilletirilm i d oa biim inde n i
telendiler. retici bam szlklarnn yan sra cinsellikleri ve
dourgan g leri, kendi snflarnda yer alan erk ek ler tarafn
d a n bastrld ve kat k u rallarla k o n tro l altn a alnd. Burjuva
k a d n la n g e in m e k iin e rk ek lere ba m l h ale gelm ilerdi.
Burjuva k a d n la n n m evcilletirilm eleri, ev k ad n n a d n m e
leri ve k o calarn n g elirine bam l yaam alan, k ap italist sis
tem de cinsiyete dayal ib l m m odeli old u . Bu, b t n ka
dn larn rem e kapasiteleri zerin d e k o n tro l elde etm ek iin
de gerekliydi. E rk ek lerin p ro le te rle m e s re c in e, k a d n larn
evhadm lam a sreci elik etti.
Bu srele, ig c n n retildii alan, ev ve aile, doann
iinde ta n m la n d , am a zel ve evcilletirilm i doann. te
yandan, fabrika, kam usal ve toplum sal (in san) retim in ya
pld y er oldu.
T pk sm rg elerin doalatrlm as s recinin, do ru d an
id d et ve zo ru n geni apl k u llanm na dayanm as gibi, Avru
palI (ve so n rad an Kuzey A m erikal) kadnlarn evcilletirilm esi
sreci de, barl ve saf bir ekilde olm ad. K adnlar retk en
lik leri, cin sellik leri ve d o u rm a y eten ek leri z erin d e kendi
kontro llerin i kocalarna ve BYK ERKEKLERE (Kilise, Dev
let) g n ll o larak devretm ediler. A ncak A vrupal kadnlar,
yzyllar s ren , cinsel ve retici bam szlklarna ynelik ac
masz saldrlardan sonra bam l, evcillem i ev kadnlar - y a
ni, z n d e b u g n k h a lim iz - oldular. A frika'daki kle akm lan n m Avrupadaki m uadili cad avyd. Bu iki uygulam a, erkek-avcnn kapitalist v ersiy o n u n u n kar karya olduu iki
lem le balantldr: E rkek kadn, ele geirilecek ve s m r le
143

cek salt retim k o n u m u n a ve doaya indirgem ek iin ne kadar

ok urarsa urasn, kad n lar olm akszn canl insan igc
n retem ez. Silahlar erkee, k e n d isin e h as retim tarzn n
olanaklarn, yani klelii ve sava sunar. M eillassoux, akraba
lk sistem i iin d e re m e n in e rk e k lik le ede er g r lm esin i
(M eillassoux, 1978: 7), belli b ir to p lu lu u n erk eklerinin k a
dnlarnn rem esinden bam szlam a abas sayar. Fakat bu
erkek retim tarz, zellikle insan s r s avlam a alanlar t
kendii zam an, doal snrlarna ular, ite b u yzden A vrupa
lI kadnlarn dourgan ve retici glerini ataerkil bir kontrol
altnda tu tm ak zo ru n lu y d u . 14. ve 18. yzyllar arasnda, e r
keklerin loncalar ile ykselen kentli b u juvazi, zanaatkar ka
d n la r re tim a la n n n d n a itm ey i b aard (R o w b o th am ,
1974; O Faolain ve M artines, 1973). D ahas, ounluu yoksul
k y l ya da y o k su l k en tli k k en e sah ip m ilyonlarca k ad n ,
yzyllar boyunca zulm e ve ikenceye m aruz kaldktan sonra
cad olarak yakld, n k bu kadnlar, kendi bedenleri, zel
likle d o u rg an g leri z e rin d e k i b a m szln bir k sm n
kaybetm em ek iin uratlar. C adlara ynelik kilise ve devlet
saldrs, yalnzca kadn cinselliini bam l hale getirm eyi d e
il, daha ok, kadn larn k rtajc ve ebe olarak yaptklar u y g u
lam alar hedeflem itir. Son yllarda ortaya kan fem inist yazn,
bu politikaya ilikin bol bol rn ek ieriyor (Rovvbolham, 1974;
B ecker-B o v en sch en -B racert, 1977; D ro ss, 1978; H o negger,
1978; E hrenreich ve English, 1973, 1979). K adn zanaatkrlan n ilerinden uzaklatrlm alar; il idarelerinin, devletin ve ki
lisenin kadnlara ait m lklere el koym as yetm ezdi; kadnlarn
yeni yaam n retilm esi zerindeki k o n tro l (yani, bir ocuu
dourm a ya da aldrm a k ararlan ) param para edilm ek z o ru n
dayd. K adnlara kar verilen b u sava A vrupan n her yerinde
en az yzyl s rd (B ecker-Bovenschen-Bracker, 1977).
C ad av; yalnzca kad n larn cinsel ve rem e davranlar
n n kontrol edilm esi asndan d o ru d an disiplin etkisine sa
h ip olm akla kalm am , ayn zam an d a, erkek retkenliini ka
dn retk en li in in st n e yerletirm e eklinde b ir etki de yap
mt. Bu iki sre birbiriyle y ak n d an ilikilidir. Cad avnn
144

ideologlar, k ad n n d oasn g n a h k r ( g n a h , d o a ile

eanlam ldr); cinselliini k o n tro l edilem ez; d oym ak bilm ez ve
n a m u slu e rk e k le ri b atan karm aya d aim a h azr ifadelerini
kullan arak su lark en h ibir sn r tanm ad. B urada belirtilm esi
gereken ilgin h u su s; k ad n larn henz - d a h a so n ra 19. ve 20.
yzylda yaplaca g ib i- cinsel bakm dan p a s if ya da nere
deyse aseksel" y aratklar olarak grlm em eleriydi. Tersine,
kadnlarn cinsel etkinlikleri, n am u slu erkee, yani m lkiyeti
ni brakaca varislerinin d l n n safln k o n trol etm ek iste
yen erkee ynelik b ir teh d it olarak grlyordu. Bu d u ru m d a,
kzlarnn ve k a n la rn n iffetini gvence altna alm ak erkein
y k m l l o luyordu. Kadn doa ve g n a h olarak ebe
diyen o n u n gzetim i altnda olm ak zorundayd. Bu bak as
kadn daim a ikincilletirdi.
G erek a n la m d a y e tik in ve y u rtta h v iy e tin e m u k te d ir
olanlar yalnzca erkeklerdir. B unun iin erkeklere, k ad n lan nn cinselliini k o n tro l etm eleri iin dayaa ve d i er iddet ay
gtlarna bavurm alar tavsiye edildi (Bauer, 1917). Fakat ka
dn larn g n a h k r doasna yaplan b t n d o ru d an ve dolay
l saldrlar, ayn zam anda, k a d n la n ek o n o m ik bakm dan di
er re tk e n fonksiyonlar zerindeki k o n tro llerin d en m ah ru m
etm e hedefine ve ek o n o m ik , siyasi ve kltrel alanlarda erkek
hegem onyasn kuru m sallatrm a am acna da hizm et etti.
C insel bam szlk, ek o n o m ik bam szlkla yakndan ba
lantldr. K adn ifaclar ve ebeleri dlayan ve cad sfatyla
m ah k m eden erk ek d o k to rla n n profesyonellem esi d u ru m u ,
kadnn retk en etkin li in e yaplan b u iddetli saldrnn ar
pc so n u larn d o u rd u . Yeni kapitalist snf, k ad n larn b o
y u n d u ru k altna alnm as olgusu zerin d e y kseldi (Rovvbotham , 1974; E hren reich ve English, 1979).
Bu m edenilem e srecinin sonunda, erkek iin ev kadn ya
da kapitalist iin cretli iiler olarak ya da h er ikisi adna da a
lacak, baaryla terbiye edilm i kadnlar yaratlr. K adnlar ya
va yava, yzyllardr onlara kar kullanlan fiil iddeti kendi
lerine d ndrm eyi ve iselletirmeyi rendiler; b u n u , isteye
rek yapm a ya da ak olarak tanmladlar. Bahsedilen ak kav
145

ram ise, z-bask oluturm a eylemi iin gerekli ideolojik m istifkasyondan ibaretti (B ock/D uden, 1977). Kilise, devlet ve aile,
bu z-basknm srdrlm esi iin gerekli kurum sal ve ideolojik
destekleri salad. alma srecinin organizasyonu (evin iye
rinden ayrlm as), h u k u k ve szde eve ekm ek getiren" erkee
olan ekonom ik bam llklar, k ad n lan bu kurum a hapsetti.
K apitalizm in tam geliim i so n u c u n d a , kanl balangca zg
b arb a r ze llik le rin in k ay bolacan tasarlam ak ve tam a n la
m yla gelim i b ir k apitalist retim ilikileri ann, erkek-avc/sava toplum sal p aradigm asnn so n u ve ekonom i-d zo
ru n ek o n o m ik zora d n m esi anlam na geleceini d n m e k
bir yanlsam a olacaktr.13
A ksine, ulusal ve u luslararas dzlem d e, k i h er ikisi de bir
birin e baldr, asim etrik ve s m r y e dayal b ir ib l m n n
srm esi iin gerek k apitalizm in, bask m akinesi devletin s
rekli genilem esine ve im ha ve bask aralarnn k o rk u tu cu te
m erk z n e ihtiyac o ld u u n u gzlem liyoruz. H ibir kapitalist
devlet, polis ve ord u y u tasfiye etm em itir; b u n la r avclar, sa
valar ve sava-gebeler gibi, hl en retk en sek trler
dir. n k , bu devletler, im di yasallam olan iddet zerin
d ek i tekeli vastasyla, k en d i y r n g eleri ierisindeki iiler
arasnda m eydana gelebilecek h erhangi b ir isyan etkili b ir e
kilde dizginleyebilirler ve ayn zam anda geim lik reticileri ve
periferideki b t n alanlar kresel bakm dan i ie gem i ser
m aye birikim i sreci iin retm eye zorlayabilirler. nsan em e
inin k r am acyla d n y a-ap m d a s m r lm esi esasen szde
eit olm ayan m badele ek lin d e rasyonel b ir biim alm ol
m asna ram en, son tahlilde, eit olm ayan ilikilerin s rd r l
m esi h er yerde, d o ru d a n bask aralar ve silahlar vastasyla
gvence altna alnr.
13 Tarihin b u g n ulat noktada, Rosa Luxem burg da dhil olm ak zere, ilk
M arksistlerin, retici glerin geliim i en st seviyeye ulamad srece, in
sanlar doa zerinde tam am en kontrol ve egem enlik kurm ad srece, kar
atm alarm zm enin yntem leri olarak savalarn ve iddetin kanlm az
olduu g r n a ra k paylaanlayz (Rosa Luxem bourg, 1925, s. 155-6). Bi
zim so ru n u m u z ise; bu "retici glerin gelim esi' tanm nn, dolayl olarak
doa ve insana ynelik iddet ve savalar im a etmesidir.

146

 zetlersek , asim etrik ve h iy erarik i b l m n n , k en d isi

retim yapm akszn silahlar araclyla d i er reticileri, onla
rn retici g lerin i ve rettik lerin i ele geiren ve k en disine
tabi klan yam ac avc/sava top lu m sal paradigm asna da
yandn; g n m z d e b t n d n y a n n eit olm ayan ib l
m n e dayal b ir sistem iinde yapland b u aam aya kadar,
aslnda tarih boyunca da serm aye birik im in in em irleri dorul
tu su n d a gelim i o ld u u n u syleyebiliriz.
D oayla k u ru la n b u d sal, k a rlk l o lm ay an , s m r y e
dayal nesne-ilikisi, ilk kez erkeklerle k adnlar ve erkeklerle
doa arasnda k u ru ld u ; en karm ak ve en yaygn biim ini ona
kazan d ran k apitalizm de dhil olm ak zere, b t n dier ata
e rk il re tim ta rz la r iin m o d el o ld u .'4 Bu m o d e lin ayrc
zellii, retim srecini ve retilenleri k o n tro l edenlerin ken
d ilerin in retici deil, ele geirenler olm alardr. Szde re t
kenlikleri dier (son tahlilde kadn) reticilerin varlklarn ve
teslim o lu larn gerektirir. W allersteinn tercm e ettii gibi
"... kaba b ir biim de ifade edersek, in san g c n douranlar,
gda m add elerin i yetitirenlerin devam n salar; gda m adde
leri teki h am m addeleri yetitirenlerin devam n salar; ham
m ad d eler en d striy el retim e so k u lan larn devam n salar
(W allersein, 1977: 86). W allersteinn bahsetm eyi u n u ttu u
ey, silah yoluyla b u srecin tam am n k o n tro l ed enlerin re ti
ci olm am alardr. n k , bu p aradigm ann z n d e, retici ol
m ayanlarn, bakalarnn rettik lerin i ele geirm eleri ve t k et
m eleri (ya da harcam alar) gerei yatar. E rkek-avc esasnda
retici deil, b ir parazittir.

14 Bu noktada, tahlillerim izi sosyalizm de cinsiyete dayal iblm ne kadar ge

niletm ek uygun olacaktr. Fakat bu, ok daha geni b ir tahlili gerektirecektir.
Sosyalist lkelerdeki kadnlarn statleri hakknda toplayabildiim iz bilgiler
den hareketle, cinslere gre iblm nn kapitalist lkelerle ayn toplum sal
paradigm alara dayand sonucunu karabiliriz. B unun gerisindeki nedenler
den birisi, retici glerin gelimesi' ile erkek doa ilikisi kavram nn, yani
kadnlar zerindeki egem enlii ima eden erkein doa zerindeki egem enlii
ni kastetm esinin kapitalizm le ayn olm as olabilir.

147

Ka y n a k c a
Ardrey, Robert (1966) The Territorial Imperative, A thcneum , New York.
(1976) The Hunting Hypothesis, A lheneum , N ew York.
Bazin, Jean (1975) "G uerre et Servitude a Segou", M eillassoux (ed.) Lesclavage
dans I'A/rique pre-coloniale, M aspero, Paris.
Bauer, Max (1917) Deutscher Frauenspiegel, G eorg Muller, M nchen, Berlin.
Becker. Bovenschen B racken et al (1977) Aus der Zeit der Verzweiung: Z ur Genese
und Akutalitt des Hexenbildes, e.s. F rankfun.
Bloch. Marc. Cambridge Economic History of Europe I.
Bock, Gisela (1977) A rbeit aus Liebe - als Arbiet: Die E ntstehung der F rauenar
beit im Kapitalism us", Frauen und Wissenschaft, Beitrge zur Berliner Som m e
runiversitt, Courage Verlag, Berlin.
Bonte, Pierre (1975) Esclavage et Relations de dependence chez les Touaregs Kel
Gress, in: Meillassoux (ed.) Lesclavage dans I'A/rique pricoloniale, Maspero, Paris.
Bom em ann, E m est (1975) Das Patriarchat, Fischer, Frankfurt.
Boserup, E sth er (1 970) W om en's Role in E conom ic D evelopm ent, St. M artins
Press, New York.
Briffault, Robert (1977) The Mothers, A theneum , New York.
Brown, Ju d ith (1970) Econom ic O rganisation and the Position of W om en am ong
th e Iroquois", Ethnohistory, No. 17, 1970.
Chaitopadhyaya, Debiprasad (1973) Lokayata, A Study in Ancient Indian Materi
alism, Peoples P ublishing H ouse, New Delhi.
Childe, G ordon (1976) What Happened in History, Penguin, Londra.
Dross, A nnem arie (1978) Die erste Walpuigisnachl, Hexenverfolgung in Deutsch
land, Hauser. W uppertal.
Dube. Leela (1978) T he Seed and the Field: Symbolism of H um an R eproduction
in India, Xth International Conference of Anthropological Sciences Sempozyum u'nda su n u lan teblig, New Delhi.
Ehrenfels, O. R. (1941) Mother-Right in India, Haydarabad.
Elias, N orbert (1978) Der Prozess der Zivilisation, Suhrkamp, F rankfurt (The Civi
lising Process).
Engels, Frederic (1973) Origin of the Family, Private Property and the State, Inter
national Publishers, New York,
Fisher, Elisabeth (1979) Women!. Creation, A nchor Press, Doubleday, G aden City,
New Yorrk.
Frbel, V., Kreye, J., H einrichs. O. (1977) Die neue internationale Arbeitsteilung,
Strukturelle Arbeitslosigkeit in den Industrielndern und die Industrialisierung der
Entwicklunglander rororo aktuell, Reinbek.
G oodale, Ja n e (1971) Tiwi Wives, U niversity of W ashington Press, Seattle and
Londra.
G ough, Kathleen (1975) T he O rigin of the Family", Toward an Anthropology o{
Women, (ed.) R. Reiter.

148

G rossm ann, Rachael (1979) W om ens Place in the Integrated C ircuit", Southeast
Asia Chronicle, SRC, Issue No. 66.
G uiliaum m , Colette (1978) P ratique du pouvoir et ide de Nature. 1. Lappropriation des fem m es, II. Le discours de la nature", Questions Fministes, 2 F ebru
ary, 3 May.
H am m es, M anfred (1977) Hexenwahn und Hexenprozesse, F ischer Taschenbuch,
Frankfurt.
Hritier, F ranoise (1975) Des caurist et des hom m es: production d'esclaves et
accum ulation de cauris chez les sam os", (H aute-Volta) Meillassoux: llesclavage
dans l'Afrique precoloniale.
Honegger, C laudia (ed .) (1978) Die Hexen der N euzeit, e.s. Frankfurt.
Karve, Ira va ti (1965) Kinship Organisation in India, Asia Publishing H ouse, Bom
bay.
Leacock, F.leanor (1978) W omen's Status in Egalitarian Society: Im plications for
Social E volution", Current Anthropology Cilt 19, No. 2.
Lee, Richard Borshay (1980) The! Kung San: Men, Women and Work in a foraging
Society, C am bridge University Press, L ondra, New York, N ew Rochelle, M elbo
urne, Sydney.
Lenz, Ilse (1980) From the Farm to the G lobal Assem bly Line: The Situation of
W om en W orkers in the Free Production Z ones in Mataysia, l.S.S.'de sunulan
tebli.
L eukcrt, Rosw itha (1976) Weibliche Sinnlichkeit, yaym lanm am tez. University
of Frankfurt.
Lorenz. K onrad (1 963) Das sogenannte Bose, W ien. (O n Aggression.)
M artin & Voorhies (1975) Female o f the Species, C olum bia University Press, New
York & Londra.
Marx, Karl (1974) Capital I, Lawrence & W ishart, L ondra.
Marx, Karl & Engels, F riedrich (1970) The German Ideology, (ed.) C. J. Arthur,
New York.
M eillassoux, C laude (1974) Femmes, Greniers et Capitaux, M aspero, Paris.
Mies. M aria (1 973) Indische Frauen zwischen Patriarchat und Chancengleichheit,
A nto n H ain, M eisenheim / G lan, 1980: (English version): Indian Women and
Patriarchy, C oncept Publishers, Delhi.
O'Faolain, J. L., M artines, L. (1973) Not in God's Image: Women in History from the
Greeks to the Victorians. H arper Torch Books, New York.
Pearson. Ruth. Elson, D iana (1977) T he Internationalisation o f Capital and its
im plications Tor w om en in the T hird W orld", Tebli, Sussex.
Reed, Evelyn (1975) Woman! Evolution, From Matriarchal Clan to Patriarchal Fa
m ily, N ew York.
(1978) Sexism & Science, P athfinder Press, New York.
Reiter, Rayna (1977) T he Search for O rigins", Critique o f Anthropology, W omen's
Issue, 9 & 10, cilt 3.

149

R ow boiham , Sheila (1974) Hidden from History, Pluto Press, Londra.

(1972) Women, Resistance and Revolution, Penguin, Londra.
Slocum , Sally (1975) W om an the G atherer", Toward an Anthropology o f Wbmen,
(ed.) R. Reiter, M onthly Review Press, New York.
Sohn-Rethel, Alfred (1978) Z ur kritischen L iquidierung des A priorism us", SohnRethel: Warenform and Denkform, e.s. Frankfurt.
(1970): Geistige und krperliche Arbeit, e.s. Frankfurt.
Tiger, Lionel ve Fox, Robin (1971) The Imperial Anim al, Holt, Rinehart and W ins
to n , N ew York.
T hom son, George (1965) Studies in Ancient Greek Society: The Prehistoric Aegean,
Citadel Press, New York.
T runbull, C olin, M. (1961) The Forest People: A Study o f the Pygmies o f the Congo,
Sim on and Schuster, New York.
W allerstein, Im m anuel (1974) The M odem World System: Capitalist Agriculture
and the Origins o f the European World Economy in the Sixteenth Century, Acade
m ic Press, N ew York, San Francisco, Londra.

150

BENC B L M

KAPTALZMDE D o a v e
T o p l u m K a v r a m in a D a Ir *
Claudia von VVerlhof

"Doa" ve "toplum"
N ed en h em k a d n la ra h e m de d n y a n n n c o ld u u
sylenen en b y k parasna d oa gzyle b ak lr ve ele ge
irilecek, s m r lecek ve im ha edilecek n e sn e le r olarak m u
am ele edilir? Ve n e d e n bylesi b ir d av ran , sadece nem siz
bir kabah atm i gibi g r l p cezaya tabi tu tu lm az? N eden d n
yann B irinci D nya d en en d ah a k k paras ile b u kk
su lu lar -g e n e ld e erkek ler zelde beyaz e rk e k le r-, to p lu m ,
zne ve hak ik i in sa n olarak addedilir? Siyah ile beyazm ,
e rk ek ile k a d n m , Birinci D nya ile n c D n y an n g
r n te doal (yani, biyolojik ve corafi) o la n , bu karlkl
ko n u m lan m as ne anlam a gelir?
Doa ile to p lu m u ya da insan ile gayri insan neyin
oluturduuna ilikin fikirfer, her zam an h e r yerde farkllk gs
term ektedir. lk nce doa ile doa*o!mayan birbirinden ay

(*) H. D auber ve W. S im pfendrfer'in ed it rl n yaptklar Eigener Haushalt

und bewohnter Erdkreis kologisches und kumenisches Lernen in der Emen
Welt adl alm ada yer alan F rauen lind D ritte W elt als 'N atu r' des Kapitalist
o d e r konomie a u f die Fsse gestellt adl m akalenin g zden geirilm i versi
y o n u d u r (P eter H am m er Verlag, W uppertal, 1981: s. 184-217).

151

ran izginin nereden getiini dnelim ; doa" ile doga-olm ayan nerede balar? Bu soruya verilen yant zerinde evrensel bir
m utabakat olm ad gibi, doa ile doa-olm ayan arasnda va
rolan iliki hakkm daki grler de geni apta eitlilik gsterir.
Kitab M ukaddesin Y eryzn zap t eyle em rin in baarl
mas m eselesini k k n d en h alleden ve b u n u m edeni erkek"
iin genel en telek t el tem el olarak k u ru m sallatran gelim e,
dnya ekonom isinin ya da (W allersteinin terim iyle) kapitalist
d n y a sistem in in ortaya k old u . Doa" ile doa-olm ay a n arasn d ak i iliki, ilk bata tezat (a n tith e tic al) b ir iliki
olarak grlm eye baland ve giderek o n u n da tesinde, 15. ve
16. yzyllarda keifler ann balam asyla birlikte doa-olm ay an m doay b o y u n d u ru u altn a ald hiyerarik bir
iliki olarak g r ld (N orbert Elias). G n m z n doa kav
ray, o halde, doal olm ak tan uzaktr. Tarihsel ve toplum sal
bir icattr. D oa bir tek, kart olarak tanm lanabilecek ey
lerin varl d u ru m u n d a tanm lanabilir. yleyse, ada doa
ve toplum n o sy o n u m u zu n , ezam anl ortaya kt grlm eli
dir; m adalyonun iki yz gibi, biri tek in in eidir. Prensip olarak , k e n d in e zg b ir d o a k avram ile b irlikte ayn anda
kullanm akszn, to p lu m ve in san lk terim leri h a k k n d a ko
nuam az, zerine fikir y r tem ez ve onlar kullanam ayz. Bu
doa nosyonu; paralanm ve blm lere ayrlm bilim im i
zin, kendi iblm yle birlik te, gayretkelik iinde her zam an
nlem eye alt b ir etkinliktir. Bilim, aratrm as gereken e
ye skca sarlm akta ve b u olguyu so n u n a k ad ar savunm akta
dr: kendi iindeki iblm . Sosyal bilimler, gya, doayla il
gilenm ez ve doal bilim ler de, yine gya, toplum la ilgilenm ez.

Doa kavram: insanlar ve "doa"

Doa kavram nn, d ar geitten aa o rm an anlam na gelen bir
doayla balants yoktur. Bu kavram yabani k ular ve sazlk
l a r d a n (M urray B ookchin) ibaret deildir ve belki bizim hl
bizatihi doa o ld u u n u d n d m z ilikiyi dourm az. Do
a kavram , biyoloji tarafndan deil, fakat ekonom i tarafndan
152

belirlenir: B irbirlerinden ayrt ettikleri, insanlarla hayvanlar d e

il, insanlarla insanlardr ve bu doa kavram eitlilik sergiler.
E gem enlerin (diyelim ki bunlar beyazlar, zel ya da kam u
daki yneticiler, ya da sradan erkekler ve kocalar olsunlar) d u
ru n o k tasn d an hareketle, doa", bedelini dem ek zoru n d a
olm ad ya da dem ek istemedii h er ey; bedava (ya da olabil
diince ucuz) olm as gereken h er eydir. Bu ise; (m badelenin
kart) soygun yoluyla ele geirilebilecek h er eyi kapsar. Daha
s, o n lan n ne yenileyebilecekleri ne de srdrebilecekleri eyler
dir. Bu h er ey, gerekten de hem en hem en her ey (rnleri,
m etalar ve insanlaryla birlikte b t n bir yeryz) eder.
D aha akas, d o a, herhangi belirli tarihsel anda ek o n o
m ik s re c in g ird i o larak t k e tti i ey lerd ir; bu araziyi ve
topra, topran r n lerin i, m aden kaynaklarn, en d stri ve
el sanatlar r n le rin i, hizm etleri ve en bata alarak bunlar
rete c e k in sa n la r kucak lar. nsan ig c o lm ak szn , teki
r n lerin hibiri ne varolabilir ne de deerlenebilir; yani degere d n t r leb ilir. O h alde, d o an n n e o ld uu, eninde
so n u n d a, bizi kim so ru su n a gtrr. H er eyden nce, hem i
yerinde h em de ailede igc vazgeilm ezdir.
Bu r n lerle hizm etlerin ve bilhassa iilerin yalnzca ula
labilir olm as yetm ez, olabildiince u cu z olm alar da gerekir.
Yani b u n larn k en d ilerin e zg retim leri ve rem eleri, ba
langlar ve geim leri, onlar kullan m ad an nce, kullanrken
ve k u llan d k tan so n ra, onlara ihtiyac o lanlara ve kullananlara
maliyeti ya en az olm al ya da hi olm am aldr. O halde, ege
m en m an t n (eg em en lerin m a n t n n ) d u ru n o k ta sn d an
bakldnda, hava gibi bedava ulalabilirm i ve doaym gibi
m uam ele edilecek k aynaklarn, r n le rin ve (ig c n n ta
yclar ve sahipleri olan) in sa n la n n alan n azam iye karm a
eilimi vardr. Bu in sa n la n n em ei, em ek olm ayan ya da biyo
loji olarak telaffuz edilir; o n larn igc (alm a kabiliyeti)
doal bir kaynak; r n le ri ise doal bir m aden yata gibi g
r n r (M aria Mies, 1980a).
D o a k a v ra m n n b t n in s a n la n , o n la r n a lm a la r n v e
rettii ey leri kap sayacak e k ild e ilerley erek g e n i le m e s in e ta
153

nk oluyoruz. Bu d u ru m , yalnzca k ad n lan deil; siyahlan ve

cretsizleri, fakat so n tahlilde cretli beyaz erkek iileri de ilgi
lendirir. nsanlam a ve toplum sallam ann ilerleyiinin allageldii zere doaya ait eyleri zm nen snrlayaca varsaym lan n n tersine, gerek sre aksi istikam ete doru gidiyor,
ideolojik ve m addi bir doalam a" ve kadnlam a sreci ya
anyor. deal kadn doas tipi (ev ii em ek ve ev kadn) te
m eline dayanan bu srece, evcilleme" ya da ev kadnlam a
da denebilir (V. B ennholdt-T hom sen, 1979; M. Mies, 1980b).

Emein "doall"
D oal olm ak en bata, alm aya ram en yoksulluk dem ek
tir. BM rak am lan n a gre, ev ii de d h il olm ak zere d n y ad a
ki b t n alm a saatlerin in te ikisini k ad n lar gerekleti
rir. Buna karlk elde ettik leri d n y a gelirinin onda birinden
daha fazla deildir ve b t n zel m lkiyet birim lerinin % 1ine
sah ip tirle r (F ra n k fu rte r R u n d sch au , 26 H aziran 1980). Ayn
ey, nc D nya iin de geerlidir. Bir Sow eto sakininden
alnt yaparsak: Srf siyah o ld u u m iin b u lkede hibir eye
sahip deilim (Frankfurter Rundschau, 20 H aziran 1980).
E konom ik srecin neredeyse bedavaya elde ettii ve dee
re d n t rd ey, sadece m enfaat salayanlara h ib ir m as
raf olm ad iin m aliyeti y o k m u gibi grnr. D oa o ld u
u ilan edilen o insanlar, r n le r ve k urum lar, k u d ret lokm as
gibi cen n etten inm i grlr. T anr tarafndan beyaz erkein,
yneticilerin, pezevenklerin ve k o calarn k ucana k o n m u
olarak daim a orada d u ru rla r.
O ysa dierleri iin, yani doa, o eyler ve doa olarak tanm
lanan in san lar iin m aliyetleri vardr. B unlar, sosyal d e n en
m aliyetler yani eko n o m im si, ek o nom ik-olm ayan ya da ekonom i-d m aliyetlerdir; sanki fabrikadan nce, sonra ve o n u n
yan sra baka eko n o m i y o k m u gibi (cf. K.W. K app). Ekon om iyi tam da olanakl hale getiren eyi dlayacak kadar dar
b ir ekonom i tan m n d an kazan elde eden ve kesinlikle b u n u n
d ou rd u u so nulardan h i kayg duym ayann kim olduu da
154

ha im d id en n etleiy o r olabilir. evrenin ta h rip edilm esinin

sosyal m aliyetleri, m esela, doal" m aliyetler (doann ya da
doal ilan edilen h e r eyin karlayaca m aliyetler) olarak
ele alnr. H e r h a l k rd a zarar, y a p a n la r k arlam az. D oal
kaynaklar da hava ve su , kara ve to p rak gibi yam alanr.
D n y a s m r le b ilir bir m ad en yata gibi g r l r (G.
A nders). S erm ayenin arkasnda brakt tek ey... yerdeki bir
u k u rd u r (J. G altung); dnya rzna geilm i b ir btdre ya da
cinsel k le gibi fahielie zorlanr.
cretli iiler d e sosyal" m aliyetler d em ek zorum la bra
klrlar. Bu m aliyet iki tre ayrlr: 1) cretle karlanam ayacak
k ad ar by k m aliyetler ve 2) ilkesel olarak parayla karlana
m ayacak olanlar. alm a srasnda yaanan fiziksel ve psiko
lojik k ay p lan ve y p ran m alan da ierir. Eer b u kiiler al
m aya ve yaam aya devam etm ek istiyorlarsa, m aliyetlerin m u t
laka telafi edilm esi gerekir. Bir kars ya da k ad n olm ayan er
kek b u m aliyetleri tek bana karlam ak zorundadr. Bu yz
d en d ir ki; o u n u n b ir kars/kadn vardr. Bu in san i m ali
yetlerin tam olarak ne k a d a n n n ev ileri vastasyla k ad n la n n
o jn zu n a yklenebileceini d n m ek sizin u n u syleyebiliriz:
K ad n lan n ve n c D nyada yaayan cretsiz iilerin o
u n lu u , d n y a n n ta m a m n n b u ek ild e y a m alan m asn n
yol at s o n u la n n bedelini karlam ak ve b u yam ann nk o u lla n olan h am m addelerle insan g c n retm ek ve yenid en - retm ek am acyla sistem atik olarak ve ifrata varacak dere
cede kullan lrlar. B u n u n soygun ve talan o ld u u gerei de
sistem atik o larak yalanlanr. Tek kelim eyle, s z m ona m uaz
zam liberal ve d em o k ratik , yine szm ona k endi z kaynak
la rn d a n b y le k o c a m a n e k o n o m ik b a a rla r e ld e etm ey e
m u ktedir, k arm ak ve ince m badele to p lu m u m u z u n im aj
na u y g u n dm ez.
Sosyal m aliyetleri k arlam ak, ya o n la n n altn d a ezilm ek,
onlar tarafndan y ok edilm ek ya da o nlar dengeleyecek veya
en azndan hafifletecek b ir yol b u lm ak dem ektir. H er eye ra
m en, b irin in ganim eti olm a p ahasna d ahi olsa, pek ok insan
yaam n s rd rm e y i tercih eder. K endisini bak alarn n s
155

m r s iin k u llanlabilir hale getirm e zahm eti, k u k u su z ki

doal o larak d llen d irilm ez. G n ll yaplm az, fakat z o
ru n lu d u r ve yaplm as arttr. A m a b u neden karl dem esi
gerektii anlam na gelsin? G n m z n zorla altrm a [forced labour] biim ini o lu tu ran b u m udur?
B unu y ap m ak z o ru n d a o lm ay an larn o u n lu u (g en eld e
beyazlar, kapitalistler ve ou cretli ii) iin b u em ek g
r n m ez otarak kalr. Ya o n u grm eyi baaram azlar ya da uza
a bakarlar; gerek cretli em ein glgesinde (1. lllich), ka
ranlkta yaplan alm a, ekonom iye hibir m aliyeti olm a
d gibi, fayda da salar. E k o n o m in in paras saylm ayan bu
glge-iiler asndan ifte s m r anlam na gelir. E k o n o m i
onlar, neredeyse sfr m aliyetle, iki defa alm aya zorlar. l
kinde m uazzam m iktarda ucuz ham m ad d e ve canl em ek re t
m ek iin, kincisinde ek o n o m in in bunlara verdii zararn, be
dava, onarlm as iin. Baka hibir seenekleri yoktur, eer ya
am aya devam etm ek isliyorlarsa. Bu kazanlarn en tem el ola
n, tam da sm rlen eydir. Birincisi, b u n u n la birlikte, sm rlebilir bir form iinde k u ru m lam ak zorundadr. Bu du ru m ,
uygun k o u llan n yaratlm asn gerektirir: nsanlar, aletler, bilgi
ve k en d i k en d ileri z e rin d e k i eski k o n tro lle rin d e n ylesine
b sb t n ve yaln alm a yeteneinden baka hibir eye sa
hip olm ayacak derecede y oksun braklm aldrlar. Bu alm a
yetenei, yardm yla hayatta kalabilecekleri tek aratr. Bu ne
denle, cretleri kt kanaat dense ya da hi denm ese bile al
acaklar ve aslnda h er ii yapm aya zorlanacaklardr. te yan
dan kapitalizm ncesi zorla altrm ann [forced labour j tersi
ne, elinde kam yla balarnda duracak birisine ihtiya yoktur.
retim yapan fakat h ib ir m aliyeti olm ayan em ek, m aliye
tinden fazlasn reten em ekle ayn ilkeye tabidir. Bu bakm
d an , cretli em ek e k o n o m i iin epeyce pahaldr. K oullar
baka t rl olsayd cretli em ek tek bana, p ro leterlem e
n in genellem esini katiyen karlayam azd. ou beklentile
rin tersin e g erek lem em esin in n ed en i b u d u r ve sistem im iz
iind e gereklem esi m m k n olm ayacaktr.
Sistem i eletirenlerin bile, aslnda k ap italizm in kresel ap
156

ta b y k ilerleyiinin neticesi olan eyi ve k en d isi iin tek bir

doal k ay n a a d n m e sin i, h e n z k a p ita list olm ayan ya
da k ap italizm ncesi gerilik o larak tan m lam ay s rd rm e si
tuhaftr. Bu n e d e n le d ir ki k resel an lam d a, p ro le te rle r bu
denli nadirdir. Bu d u ru m gelenein deil aslnda m o d em iten in r n d r.
Doaya ynelik yzyllar sren id d et lem lerinin so n u c u n
da aa kan eyin tabii oldu u n a bizi ik n a ederek parlak
bir ideolojik zafer kazanr. Elde ettii baar ise, d n y a nfu
s u n u n o u n lu u n u n (k ad n larla siy ah larn ) zorla s m r lm eleridir. lk bala bir tehlike olarak gsterilen ve daha sonra
avlanp im ha edilen; en so n u n d a beyni yk an an ve altrlan;
evcil, m ed en i, H ristiyan ve k lt rl yaplan b ir g ru p insan
sz k o n u su d u r. T abiatlarndan kaynakl olarak" eytani nite
likler tayan cadlar ve vahiler eitilerek, yine tabiatlarndan
kaynakl o larak h e r ii yapan pasif ve uysal h izm etk rlar hali
ne getirilirler. O nlardan bek len en ise, ilerlem e ve m edeniyetin
beyaz ad am n geliiyle baladna, cins ve rk ay rm nn Tan
rnn b u y ru u o ld u u n a itaat etm en in , siyah erkein (ve b
tn k ad n larn ) doal rol o ld u u n a inanm alardr.

Doann snrlar ve kadnlar ve toprak

zerinde tekel zorunluluu
E konom ik, p o litik veya ideolojik faktrler, farkl dnem lerde,
doa" ile doga-olm ayan" arasn d ak i sn rla n cretli iilerin
de d oaya geri g n d e rilm e sin in gerekecei n o k ta y a kadar
deitirebilir. Doay neyin o lu tu rd u u n a d air belli bir st li
m it olm am asna ram en, yine de, d o an n k en d isi (alnt ia
reti o lm adan) plak gerei dayatr.
Bu snr belirleyen, tam am en doal olan snrlar, yani, so n
suz sayda i in in , so n su z to p ra k a la n la rn n ya d a so n su z
m iktarlarda m aden k aynaklarnn h ibir zam an var olm ad
gereidir. iler, to p rak ve m ad en ler sad ece kefedilebilir,
fethedilebilir, deer biilebilir, ele geirilebilir, biim i deitiri
lebilir ve y ok edilebilir. Serm aye b u n u le yandan tek bana
157

yapam az, do u rm ak b ir yana, arazi alanlar geniletem ez ya da

daha nce olm ayan m adenleri el abukluuyla ortaya kara
maz. H ibir ey serm ayenin k eram etin d en ortaya km az. Ser
maye tam am en l; gem i, cansz em ektir. Kt para ya da
m akineler k en d i bana, sadece, kt yn ya da h u td a y
ndr. Serm aye yalnzca b ir iliki, k endisini insan yaam , yaa
yan insanlarla tem asa so k an serm aye ilikisi vastasyla yaa
m aya balar (edebiyattaki v am p ir m otifi ve k o rk u film leri).
M akineler, dm esini birisi evirene k ad ar h ib ir anlam ya da
en azndan deer tam az. retim gerektiinde m akinesiz de
gerekleebilir, fakat insansz asla.
Serm aye, beeri olm ayan, d dnyayla da bir tek insanlar
vastasyla iliki kurabilir. H atta en verim li ve ltl trak t r bi
le kendi kend in e tarla srem ez; b ir s r c y e, bir kiiye ihtiya
duyar. nsanlarn yegne salaycs k ad n lar ve onlarn rahim
leridir. F akat rahim ler, yle b asite, talep edilebilecek kadar
ok yeni in san retem ez, h atta o cuk reten m akinelere d
n t r lm olsalar bile. B ugne dein, erkek ler ve zellikle
kapitalistler, ne yazk ki, k en d ilerin i rahm e bam llktan k u r
tarm ay baaram adlar (B u n u n telafisi olarak, yaratc" R uh,
Tanr, M teebbis, n san o lu n u y arattlar). Ve bug n e kadar
rahm in yerine geecek herhangi bir ey olm adna gre, o n u n
h a m ili o larak k adnlar, z e rle rin d e k o n tro l k u ru lm as z o
ru n lu ilk insanlar o ld u lar ve erk ek lerin zerlerindeki k o ntrol
brakacaklar en so n insan lar olacaklardr. G enelde erkekler ve
z e ld e k a p ita lis tle r; v a z g e ile m e z o ld u u n d a n d o la y , en
nem li retim arac o lan canl ig c n n retilm esi sreci
olan dl verm e (hem artrm a hem sn rlan d rm a) zerindeki
k o n tro lle rin d e n vazgeem ediler, vazg eem ezler de. A slnda,
ocuk d o u rm a kapasitesi, m u h tem elen tarih le, hi yaad
m z sistem de olduu kadar m erk ez bir rol oynam ad. Selefle
rin in aksine, d ourm a kapasitesi zerindeki ko ntrol, bu siste
m in vazgeilm ez n k o u lu d u r. O lab ild i in ce ok m ik ta rd a
canl em ei cansz em ekle deitirm ek istediinden dolay, d o
ann ve insan ig c n n bylesine devasa yam asna baka
hibir sistem k k te n bam l olm am t. (Belki de, ataerkinin
158

nceki ve g n m zd ek i biim leri arasndaki en tem el ayrm

lardan birisi bu d ur.)
H em en h em en ayn d u ru m , endstriyel retim de d h il b
t n d i er retim biim lerin in bam l o ld u u ve olm aya d e
vam edecei m adenleriyle birlikte arazi ve to p rak iin d e geerlidir. B u n larn y erin e d e ikam e ed ileb ilecek h erh an g i b ir
ey yoktur. Ve tekrar, to p rak ve m aden k ay n ak lan arznn zo
ru n lu b iim d e sn rl olm as n ed en iy le, (serm aye ve em ein
onlara ne k ad ar ve nasl verim li u ygulandna bakm akszn,
elde edilebilir o lsu n ya da olm asn deitirilm esi im knsz bir
gerek olan) o n lar zerin d e de k o n tro l kurulm aldr.
Yaadmz sistem de, doal snrlam alara tabi olan her ey
tabiatndan kaynakl k t olarak grnr. Serm aye doym ak bil
mez. D oann sahip oldu u n d an fazlasna ihtiya duyar, ihtiya
c sonsuzdur. Dolaysyla, doal snrlam alara tabi, sistem in te
rim leriyle k t olan h er ey ve ayrca d ah a fazla retim iin
retim aralarnn vazgeilmez n k o u lu olan h e r eyin, bizim
ki gibi b ir ekonom ik sistem de, yalnzca bir t r kontrol altnda
tutulm as yetm ez; ayn zam anda tekelci kontrol altna alnm as
gerekir. K adnlarn ve topran d u ru m u n d a , b u k o n tro l abas
bir tekel abas h aline gelir, n k h er ikisi de tekelleebilir.
Topra, o n u n iindeki zenginlikleri ve k ad n lan kontrol eden
kim se, o n la n n kullanm zerinde, ihtiyacn, daha iyisinin ya
da doann zorlam asyla geri kalan h er eyin tabi olduu bir te
kel uygulayabilir. Tekelcinin tekeli serb esttir ve am ac bolluk
iinde y zm ektir; sanki k tlk y o k m u gibi, sanki istendii
kad an n a ulalabilirm i gibi. Tersine, baka herkes iin suni bir
ktlk yaratabilir ve bir r n ya da kayna baka birinin kar
layabilm esini im knsz klacak ekilde pahal hale getirebilir
ve kad n lar ve to p rak rneinde olduu gibi, tekelcinin dnda
hi kim se retim yapam az. O halde, rekabeti b ir sistem de, her
biri tekini erk en davranp nlem ek iin tekelci olm aya al
maldr. D ahas, u anda kullanam ayaca eylerin tekelini bile,
bir rakibin k ullanm asn engellem ek iin elde etm ek iin aba
sarf etm elidir. O halde, kadnlar ve toprak zerinde m utlak bir
tekel k u rm a abasyla balayan tekellem e kad nlar ya da top
159

rak gibi, baka h er l rl eye de u zan r ve tekelci, hayat veren

yaratc" olarak grnm eye devam eder.

Tekel iddet demektir:

"lkel birikimin" srdrlmesi
Bu sre serm ayenin k en d isin e u lar ulam az, sanki bu re
tim tarzn n tarih in d e tekel yeni bir eym i, son evresinin
b ir zelliiym i gibi b ird en tek elin ve tekelci kap italizm in
tehlikesi h ak k n d a kayg d u y u ld u . Yine de, Avrupan n b ir za
m anlar tekelsiz o lduu sylenen szde rekabeti kapitalizm
evresi tarafndan karakterize edildii gerei, liberallerin bizi
in an d rm ay a alt gibi b u n u n k ap italizm in tip ik ya da
o ta n tik zelli i o ld u u n u k a n tla m a z . B irin cisi, b u evre
n c D n y ada h i b ir yerde y aan m am ak tad r ve n ed en i,
bu blgelerin kapitalizm e h e n z entegre edilm em i olm a
lar deildir. Ve ikinci olarak, A vrupad aki rekabeti kapitalizm
bile tekelden uzak deildi; sadece serm aye younlam as y o k
tu. Szde zgr ve k u su rsu z rek ab et den en b u evreden n
ce, rekabeti olanakl klan koullar o lu tu ran baka bir s
re, ilkel ya da ilksel b irik im sreci yaanm t; keke hzla
gelip gese ve bir tek Birinci D nyada yaanm olsayd.
Bir gzlem i ya da eletiriyi n c e d e n belirtelim ; ne tekelin
o luu m u yenidir, ne de ilkel birikim sadece gem ie ait bir
eydir. En azn d an 18. yzyldan bu yana l olduu sylenen
ey, aslnda d n y an n h er y erinde en sadk e olarak yaam ak
tadr. Buna, kapitalist olm ayan (F ran k ) deil, fakat bilhassa ve
st n e basarak kapitalist kesintisiz ilkel birikim adn veri
yorum . Bizleri sadece b u s recin u z u n zam an nce tam am lan
dna deil, ayn zam an d a z n d e O rta aa ait karanla
gizlenm i acm asz g gsterisin in r n o ld u u n a ikna
etm e abas harcanm aya devam eder. E lbette b u d u ru m d a su,
18. yzylda sanayinin douuyla balam olduu kabul edi
len kapitalist retim tarzn n zerin e yklam az. K adnlarn,
cadlarn ve sm rgelerin (deim eyen) kaderi, bu acm asz
serm aye birikim i biim ine zg bir ey olarak deil, am a daha
160

ok yabanc zih n iy etlerin ya da feodal gelen eklerin bir d

av u ru m u o larak grlr. Bu g r asn d an , yine de, onlarn
n e yabanc n e d e feodal olm as, d ah a d o ru su yerli ve o k m o
d e rn o lm alar can skcdr. lkel b irik im , o h alde, retim
tarzm zn tarihsel ve ada b ir z o ru n lu lu u olarak ve dnya
apnda ileyen b ir sre olarak grlm elidir.
G erek o k basit: lkel birikim sreci, h e r eyden nce,
k a d n lan ve m aden kaynaklanyla birlikte topra serm ayenin
tekel iktid arn a zorlam ak iin verilen m cadeleyi anlatr.
Byle b ir s recin , b an l olm as ih tim ali d k t r. lkel
birikim " y ntem i, nerede, ne zam an ve kim e kar olursa ol
su n soygun am acyla hareket eden, e k o n o m ik o larak z o ru n
lu, politik olarak m m k n ve tek n ik olarak uygulanabilir ak
id d e ttir. G rd m z gibi, k a d n la ra ve to p ra a k ar bu
y ntem in kullanlm as kanlm azd; b u g n de kanlm azdr,
n k servetin retilm esi onlarn kontrol edilm esine baldr.
Bu, ilk ve en bata, topran eski m alikleri ve dllem e eylem i
ni dzenleyen gler, ard n d an kyller, k ad n lar ve sm rge
lerin h alklar zerin d e ik tid ar sahibi olm ak dem ekti. Yamala
m a, y ak p ykm a, iddet, tecavz ve adam ld rm e o g n d en
beri so n a erm edi.
zellikle sm rgelerde yaygnlam olan cretsiz alm a
n n di er b iim lerin in yan sra, bu srecin en nem li r n
ada ev ii em ek tir (bkz. Bock ve D d en ). C addan ev ka
d n n a y o lc u lu k b irka yzyl ald. K adn cadaloz olarak,
szde engel tanm ayan eytani doas ile h atrlanm aya ba
lad. Bu, d a h a so n ra doay z a p t e tm e am acyla kad n lara
kar atlan h e r adm m azu r gsterdi. M cadele edilm esi ve
sonra da h k m ed ilm esi gereken d oa, b u y zd en ilk nce
kefedilmek zo ru n d ay d (G. Becker, C. H onnegger, A. Dross).

Kadnlarn mutlak doa olmas ve

kadna ynelik tahakkmn iddeti
Bu s recin n ih ai r n olan ev kadn, evcilletirilm esi karl
nda h erhangi bedel detm ez ya da to p lu m a yeniden ka
161

bul edilm ek iin ayak direm ez. Tam tersine, kadn sadece d o
a olarak kalm akla yetin m ez, gerek d oasm bu lm u ol
m aktan dolay da m in n ettarlk hisseder. ster fahie isterse
azize olsun, uysal olsu n ya da olm asn, kadn, kadn olarak,
yani d oa olarak kalr.
Doa" olarak m uam ele gren siyah ya da teki insan lan n
tersine, her koulda her zaman doa saylan yeryzndeki tek
in san lar kadnlardr. Bu id eo lo jin in doal tem eli o n larn dl
verm e kapasiteleri, yani ocuk dourm a yetenekleridir. K adn
lar adet bu kapasitenin doal tekeline sahiptirler. Bu onlar,
yerkrenin neresinde yaadklarna, siyah ya da beyaz, zengin
ya da yoksul, uak olup olm adklarna baklm akszn, yaad
mz sistem in doutan lm cl d m an lan klmaya yeter. Yaa
dm z sistem , bir tek erkekler tarafndan uyguland ve ser
m ayenin k ontrol alm da olduu zam an tekeli ho grecektir.
E sasnda, k a d n la r k en d i d o a la rn d a n y o k su n b raklm
olduklar iin, doa" o larak n itelen m ek ve m uam ele grm ek
zorundadrlar. n k , k en d i doal glerini doaya aykr bir
biim de k o n tro l etm elerine frsat verilm ez. K adnlar doaya
ev irm en in a rk a sn d a k i evrensel tevik, g n m z n retim
tarzn n m u tlak ek o n o m ik n k o u lu olm asdr ve bu teviki
nc llerin d en ayran zellik budur. K adnlar zerindeki ataer
kil d enetim in b u n d a n nceki sistem lerde grlen, degi-oku
ve zorla alkoym a, evlilik k u rallar ve akrabalk sistem leri gibi
eitli biim leri, im di y r rl k te olan d en etim m ekanizm ala
rn n kesk in li in e, a rlk larn a ve kesinliine hibir zam an
eriem ediler. Bu d e n e tim b i im le rin in k resel y aylm ndan
bah setm iy o ru m bile. stelik bu yaylm a h erh an g i bir szd e
k u rtu lu " ham lesince deitirilem eyen bir gerektir.
Eer ilkel birikim b akalarnn em einin, rettiklerinin ve
alm a y eteneklerinin yam alanarak ele geirilm esi anlam na
geliyorsa, kadnlar rnei, neden bu sreci tarihsel olarak so
n a erdirm enin m m k n olm adn ve ned en kapitalist retim
tarz varolduu srece devam edeceini gsterir. K adnlar to p
rak deil, insandr. Topraa el koym a ve sahiplenm e gibi tek
bir eylem , p ren sip o larak , topra#! ebediyen elde tu tu lm a s
162

iin yeterlidir. nsanlarla ilgili m eseleler ise b u k ad ar basil ola

m az. O n lard an em ek lerin i, rettik lerin i ve kapasitelerini s
k p alm a y eteneinin k u ak tan kuaa ve h atta g n d en gne
yenilenm esi gerekir. n san lar zerin d ek i k o n tro l, tekrarlanan
soygun ve z o r tekeli, d iren i karsn d a devam l olarak tesis
ed ilm ek , s rd r lm e k ve d ay atlm ak z o ru n d a d r. En yakn,
d o ru d a n , szd e ek o n o m i d z o ru n im di dolayl, y ap
sal, szde e k o n o m ik zo ra teslim o ld u u n a ve b u ekonom i
d safhadan gem i olan insan larn im di bakalar tarafn
d an zo rlan m ak yerin e k en d i k en d ilerin i alm aya zorladklar
savm a in an m am z beklenir.
iddetin bu yeni biim inin epeyce ak olm asna karlk, es
ki biim inin o n u n tam am layan olarak, m uh tem elen baka k
lklara b r n m halde devam ettii de aktr. Yalnzca aileye,
okula, silahl kuvvetlere, cezaevlerine, g n ah karm a eylem ine
ve d o k to r m uayenehanelerine baklm as yeterli olur. Ksacas,
dorudan zor, hem ru h sal h em de fiziksel olarak b t n re
nim ve tedavi k u ram larn d a uygulanr. Potansiyel isyankrln
basunlabilm esi iin ocuklar Iaykyla yetitirilm ek z o ru n d a
dr. syanlar daim a insanlarn soyulm akta olduu yerlerde bek
lenir; zellikle n c D nyada ve k adnlar arasnda. Bu yz
den, b u in sanlara en balan itibaren iddet k u llan m am a fikri
telkin edilir; bu yaklam a gre insanlarn hem bakalarn hem
de kendilerini h erhangi bir iddetten saknm alar gerekir, lli
kim se kadnlarn d o rudan iddet kullanm na ynelik d u ru
larndan daha fazla nem senm eye deer bir ilikiye sahip deil
d ir ( n c D nya iin, bkz. F ra n z F a n o n ). K adnlar, hem
bakalarna h em de ken d ilerin e ynelik id d ete ilikin d erin
kayg duyar. Fakat bu hem en hem en doutan" gelen ak id
det k o rk u su doal deil, yzyllar sren ve kesintisiz biim de
srd r lm olan kadnlara kar savan so n u cudur.
Bu sava srer; n k , yaadm z sistem ierisinde kadn
larn d o u rg a n lk la r z e rin d e k i z k o n tro lle ri k o rk u n bir
tehdit o lu tu ru r. K adnlarn o u n u n baka h erhangi bir kapa
site, alm a eylem i ve r n zerindeki k o n tro llerin d en m ah
ru m k a lm a la rn n n e d e n i d e b u d u r. B ir a la n d a z g r irade
>63

(self-d eterm in atio n ] d en ey im in i y aar yaam az, d i erlerinde

de yaam a zevkini ya da yeteneini elde edem ezler mi? Bu ne
denled ir ki, h er d u ru m d a , b t n kad n lar ocuk dourm a ya
nda olsu n ya da olm asnlar, sanki b ir rahim m i [uterus] gibi
m uam ele grrler.

Suni toplumsal cinsiyet

H ibir siyah ya da beyaz erk ek , b u derece bir iddetle ya da
k k ten ve kaytsz artsz biim de doaya tahsis edilm i ol
ma gibi bir d u ru m la kar karya kalm az. Doa" olarak ta
nm lanan siyah erk ek ler d e d ah il olm ak zere, her bir erkee
bir kadn zerinde m ini-tekel verilir. Byk beyaz erkek gibi,
k k beyaz erkein de d o a n n b ir p arasna, sanki d o
al m lkiyeti ya da sm rgesi gibi, hkim olm asna izin ve
rilir. H atta siyah erkee bile doasnn doas verilir. Bir er
kek iin, serm aye yle d u rsu n , to p rak ve aletlerden yoksun
brakldnda bile, garanti edilen ey bir kadndr. K adnn g
revi, elinden aln m topran, yitirilen m en k u llerin, kaybedil
m i zgr irad en in ve s m r d eneyim inin yerini alarak hiz
m et etm ek tir (bkz. K. Thevveleit).
Tarihte, cinsler arasndaki doal fark bizim ki gibi acm asz
ca ve sistem atik olarak genileten, arptran ve kullanan baka
bir toplum sal dzen yoktur. Bu d z e n ilk nce doal cinsleri,
suni b ir toplum sal cinsiyete d n t rd , erkeklerden erkek
ler", kadnlardan kadnlar yaratt. Aslnda erkekleri" insan
rkna ve k ad n lan da sadece bir cinse evirdi. C ins meselesini
nem li bir toplum sal so ru n , daha d orusu, genel snf m eselesi
haline getirdi. Ayn zam anda, deri, sa ve gz rengi, biim , b
yklk ve fizik gibi doal farkllklann h er birini toplum sal so
ru n la ra d n t rd . Ve n ih a y e t, bu fark llk lar y a ra ttk ta n
so n ra , e k o n o m ik b ak m d an s m r le b ilir d u ru m a g etirm ek
iin o n la n yeniden doal ilan elti. Hatta, din, ulus ve blge
gibi to p lu m sal fark lar bile d o a l farklar h a lin e getirilerek
toplum sal so ru n oldular. Bu biyolojicilik, biyolojiyi toplum sal
bir m eseleye ve to p lu m u da biyolojik bir meseleye d ntrd.
164

E rkekler, k ad n lar k k d re re k ve k ad n larn k k

d r lm e sin e raz olarak, kendilerinin k k d r lm esin e
alet edilecek vekaletnam eleri im zalam oluyorlar.
Bu odada, burasnn hkimlerin, doktorlarn, kadrolu sekre
terlerin, emlaklarn yaadt yer olduunu dnerek, en iyi
kyafetleriyle oturdular... ki u slu erkek orada otu rm u tu ,
kendilerini vazgeilm ez sayan iki erkek, kendilerini idarenin
eil ortaklar olarak gren iki erkek, tamamen zgr oldukla
rna inanm iki erkek...
Ustaba birden yannda belirdiinde bedenine buz gibi bir
souk yaylm aya balad; personel brosuna karken, iten
karma belgesi verilirken buz kesm iti. O anda, sahip olduu
her eyi, iini, evini, karsn, ocuklarn, hatta hayatn on
dan alabileceklerini fark etti. (G. Fuchs, D er Arbeitslose)

siz erkek, cretsiz b ir iidir. cretini yitirdii zam an, er

k e k li i", in s a n l , k e n d is in e g a ra n tile n m i o la n ik in ci
cins hak k , doas" ve sahibi olduu ev kadn kaybolur. Biz
zat k endisi d ogalar, evcilleir, b ir t r siyah"a d n r
ye bir zam an lar zerinde d u rd u u to p ra k haline gelir.

Kadnlardan ve smrgelerden
rant salayarak "doann" smrlmesi
D oa ucuz, h a tta bedavadr. Em eine karlk cret, rettik
lerine karlk bedel talep etm ez. Ihtiyalan y o k tu r ve yenilen
m ek z o ru n d a deildir. O , zoraki doa, zorla s m r y e tabi,
k k ve b y k tekelcilerin gayri m e n k u l dr.
Doa ve d oa zerindeki tekel ile, yery z zerindeki cn
deerli ve yeri doldurulam az ey olan canl i gc, insanlar ve
doal kaynaklar, ayn anda, en deersiz eyler haline gelirler.
O nlara ait k tlk , doann bolluu, istee bal olarak reti
lebilir toplum sal bir bolluk olarak ve srf istee bal olarak
tketilebilen ve yok edilebilen m adde o larak grnr. Hibir
deer tam az, n k paraya mal olm az. H ayat deil, am a
para bir deer tar. E konom im izin d eh et verici m antna ka165

Ursa, id d et vastasyla retim yapan insan kendi ait olduu

tre de srf ham m adde gibi d av ran r (G. A nders).
iddet gerei d g r n ten ze doru gider. iddete d u
y u lan g erek sin im , an a liz le rin te p ed en trn a a deitirilm esi
dem ek tir: H am m ad d eler b u lu n m a z , in sa n la rd a n alnr. E r
kekler ham m addeleri alarlar, n k , d o ru d an ihtiya d u y ar
lar. K ullanm -deeri o d en li y k sek tir ki, asla karl d ene
mez. Yaadmz sistem , b u k o n u d ak i en snrl deneyin bile
altnd an kalkam ayacak d u ru m d a . Esas itibariyle, bu kullanm deeri para olarak ifade edilem ez. Bu nedenle, h ibir deere,
deiim deerine sahip deilm i gibi ele alnr. Deeri d ene
mez; n k , ek o n o m i-d doadan saylr. O halde, aln
m r n le r ve em ek hizm etleri, doalar gerei "deersiz
deillerse de, toplumsal bakm dan deer biilemezdirler ve dei
im deerleri yokm u gibi hor kullanlrlar ( ilkel birikim ).
Bu d eer tam ay an m addeler, sadece b irik tirild ik ten ve
cretli em ek aracl ile deere d n t r ld k te n (deerlen
dirm e, valorisation) sonra ounlukla Birinci ve kinci D n
yada (m m k n olan en yk sek deerde) m badeleye tabi olur.
M etalara toplum sal olarak y k sek deer biilm esi, deiim de erin e ya da fiyata sa h ip o lm a la r, dolaysyla, re tim le ri
iin gerekli em ee m m k n olan en d k deerin biilm esini
ve m e ta n n d e g e rsiz le m e sin i (d e -v a lu a tio n ) getirir. Bu
yzden zellikle cretli em ek len n ce gelen ya da ona elik
eden em ee karl asla denm ez. stelik, m badele edilm e
yip alm an bu em ek, karl denm ediine gre, dorudan
ya da dolayl b ir zora dayal olarak karlm aldr; aksi taktirde
zerine deni yerine getirm eyecektir.
Deer teorisini tekrar ayaklan zerine o tu rtm an n bir ynte
mi de, neredeyse u n u tu lm u olan rant teorisini form le etm ek
tir. Rant ekonom isinde sz k o n u su olann, gayri m enkule ben
zer biim inde kadnlarn ve sm rgelerin lekeline dayal m uaz
zam bir kapitalist ran t elde edilm esi olduu aka grlr.
A ksine, karl d enm eyen em ein ra n t olarak ele geiril
mesi srecini inceleyen snrl sayda giriim , kapitalizm nce
si ra n tn o rtay a k n tem el ald ( rn e in , C. M eillasso166

u x n u n ortay a a u g em ek rant" k avram ). Bu em ek, em ek

olarak tan n sa da, k arak teri yanl anlalr. Bu t r em ein te
mel zellii ve gerek v aro lu u n u n tem eli, serm aye birikim ine
girm i olm as gereidir. A taerkin i serm aye ilikisinden ayr,
kapitalist o lm ayan b ir ifte sistem biim inde gren ok sa
yda fem inist de b u noktay gzden karr. R adikal fem inist
lere gre, erk ek karsn b ir kez s m rd k te n so n ra ekonom ik
sre sona erer. Sosyalist" fem inistler ise, cretsiz em ekten
arnm biim de (ounlukla ev ii) yaralam ayacak olan siste
m im iz iin cretli em ein tad n em in o k greceli o ld u
u n u n hl farkna varabilm i deiller (PROKLAda; F ransada
Questions Feministes ve ngilterede Sosyalist E konom i K onfe
rans yaynnda Capital, Class and Feminist Reviewda yaplan
tartm alara, zellikle D atara b aknz). E konom i, ounlukla
sanld gibi, sadece evde m eydana gelm edii gibi, sadece h a
neden ayrld nokLada da balam az. cretli iiler igcn
sadece elde etm ekle yetinm em eli, b ir y an d an da srekli olarak
tketm elidirler. Bir erk ek , alm a yeteneini, yani kars tara
fndan retilen ran t, gelii gzel istif edem ez; bu rant tam a
snn am ac, cretli em ek srecin d e, m m k n se hepsini bir
den harcam aktr.
K ad n lard an ve s m rg elerd en elde ed ilen ra n t, m erkeze
transfer edilir ve cretli em ek srecine girer. A slnda, b u , s re
cin m u tlak n k o u lu d u r. Sm rgelerde retilen ve b u radaki
cretli em ek srecin d e k u llan lan r n le r de, cretli igc
n n kendisi d e, cretsiz em ee (zel olarak ev ii em ee) el
koyduu ve iinde b ir t r ran t tad iin var olabilir (Bennholdl-T hom sen, W erlhof).
yleyse, cretli iiler tarafndan yaratlan art-deger, kesin
likle cretli iinin katt ek deerden daha fazla bir deer ta
yan b u ran t u n su ru n u ierm elidir. Baka b ir deyile, kr da
esasnda b u ra n tta n oluur. D outan sah ip o ld u k la n nitelik
lerle yeryz zerin d ek i en bereketli ve zengin gru b u o lu tu
ran k ad n lar ve sm rgeler b u yzden, doal o larak ve zo
runlu biim de en yoksullara dnrler.
Zorla altrm a ile ayn an d a gerekleen alanlarn yarat
167

t ran tn soyulm as sreci, ada kapitalist ilkel" birikim i

olutu ru r.
E konom i doallar ve doa ek o n o m ileir. Bu balant
larn ve ilikilerin tersine evrilm ilii o lg u su n u ihm al etm e
m izin kanlm az so n u c u , ekonom icilik ile idealizm arasnda
bir ileri, b ir geri m ekik dokum am zdr.
D em okrasinin, m b ad elen in , e n d strin in ve cretli em ein,
vazgeilm ez tem ellerinin tam k artlar o ld u u n u fark ettii
m izde, sistem birden bire epeyce farkl g rnm eye balar. Art-deer, deer, m eta, kr: B u n larn g erek te nasl m eydana
geldiini kim d n m t r ki? Bizim gelim i lo p lu m u m u z
gerekte kim dir ya da nedir?

Toplum kavram: "Toplum"

anlamna gelen eyler
H er eyden nce, to p lu m kavram nn, kapitalizm in egem enlii
altnda, b t n in san lan n evrensel beeri gtsel form u anla
m ndaki toplum ile hi ilgisi yoktur. nsan olm a hasebiyle anla
yabileceim iz h erh a n g i b ir eyle ilikili deildir. B ahsedilen
toplum tahayyl daha ziyade, insan gruplarnn ortak keseni
olm asna karn yer yer farkllklar gsterir, am a en bata, insan-olm ayan eyleri ve doay bile to p lu m olarak adlandrr.
Serm ayenin d u ru n o k tasn d an hareketle, serm ayeye kr re
ten h e r ey, yani neye mal o lursa olsun serm aye olm ayan her
ey reticiler ve tketicilerin hepsi to p lu m d u r ya da en azn
dan yle m uam ele grr. Baka bir deyile, to p lu m , deiim
deeri tayan ya da pazarda kapitalizm in egem enlii altnda
evrensel edeer olan parayla m badele edilebilir her eydir. Bu
h e r ey, retim srecinin pazarda (m allar ya da igc pazar
olsun) m eydana kan b t n ktlar , yani m elalardr, diye
biliriz. Bu, tketici m allarn, serm aye m allarn, paray ve in
sanln igc yani bir m eta olarak grlen ksm n ve doa
nn m eta olarak grlen, yani ya satlabilir ya da satlm ak zo
ru nd a olan; d n t r lm o lan ya da d ntrlm eyi bekle
yen ksm n ierir. O halde, alnm ak ve satlm ak zoru n d a olan,
168

bir fiyat olan ya da fiyat biilen h er eye toplum sal b ir karakter

atfedilir ve m etann fiyat ne k ad ar yksekse toplum sal ka
rakteri de o k ad ar belirgin olur. En pahal eyler, baka nitelie
gerek duym akszn, kaytsz artsz toplum saldrlar. Son tahlil
de, ya para ya fiziksel retim arac ya da serm aye-yogun yn
tem ler altnda yaplan bir r n olarak serm ayenin kendisidir.
Tek tek insanlar, srf insan olm alan nedeniyle to plum a ait ol
mazlar. n k birey, ancak serm ayeyle (para) ve genelde m etalarla ilikiye girm eyi istedii ve b u n u yapabildii lde top
lum a ait olabilir. Birisinin toplum sal b ak m d an faydal ya da
gerekli vb. olarak, insan, b ir ahs, b ir birey, yurtta ya da z
ne olarak tanm lanm asnn l s n , yani toplum sal kim lii
nin derecesini belirleyen basit anlam da varolm as gerei deil,
serm ayeyle girdii iliki, retim aralar zerin d e sahip olduu
kontrol ve sahip olduu m lkiyetin ya da m allarn derecesidir.
Sonuta yalnzca bir kapitalist hakiki ve tam bir insan olabilir
(Schum peter) ve gerek to p lu m nihay etin d e giriim cilerden
oluan to p lu lu k tu r. Bir k iin in kapitalizm ierisinde in san
olarak tanm lanp tanm lanm ayaca ve ne dereceye kadar ta
nm lanaca bylece kendisinden d ah a fazla eye ve to p lu m
sal" eylere yani serm aye, para ve m etalara baldr. Bu u anla
ma gelir (ve b u rad a im diki ba aa o lm u hali zellikle n e t
leir): Bataki to p lu m u n n e olduu so ru su n a gelince n e
n plana kar ve k im ikinci p lan d a kalr. Doa kavram nn
te rs in e , to p lu m b ir eye ve d o a b ir k im se ye d n r.
Blochu n m e ta n n k ad av ram s n ite li in d e n , yan i gem ite
canl olan em ekten elde edilm i l em ein en st ifadesini
(serm aye) o lu tu rd u u bir to p lu m u n lseviciliinden bahse
derken kastettii ey budur. Bu arada, canl em ek, insan deil
de, sanki b ir hayvan, bitki ya da m adenm i, bir doal m ad
deym i gibi, kadavrann doym ak bilm ez bedeniyle birleir.
G rdm z gibi, kapitalizm in egem enliinde doa" asln
da, herhangi iyi b ir ey ifade etm ez. D aha ok, deerlenm e
srecine girdi olarak atlm ay bekleyen h erhangi b ir eye kar
lk gelir. n k o doa"dr ve cretten m uaftr. Buna kar
lk, toplum kavram sadece pek az insana uygulanrken, btn
169

ktlar" gittike daha ok kapsayan bir hal alr. H akiki to p

lu m sa l ve beeri" anlam tayan yegne eyler olan m addi
mallar, deerli ve hakl olarak pahal ve dolaysyla yceltil
mesi m eru eyler haline gelirler. Doa kavram , b t n insanla
r ve o n la n n em eini kapsayacak ekilde ileriye doru geniler
ken, le yandan toplum kavram nn insanlar ve o n lan n doayla
ilikileri de dhil, m eta (ey) olabilen ya da m eta haline getirile
bilen h er eye uzanm as, bu sistem i dierlerinden ayran zelli
in, yani doa ile insanlarn h o r grlm esinin tem elini o lu tu
rur. H atta bu, s m r len lerin bile k en d ilerin i ayram adklar
bir d u ru noktasdr; bu sistem ierisinde insan olm ak isteyen
herkes doay ve dier in san lan , zellikle de sm rlenleri, d a
ha az top lu m a, m etalara ve paraya sahip olanlar km se
meyi renm elidir. Bu nedenle, yoksullar, k ad n lan , siyahlar,
yallar, ocuktan, asosyal olanlan k k grm eye balam a
lar gerekir. O nlar yukar" bak an vakarl ve ateli baklarnn
tersine, k en d i z d o allk larm , y o k su llu k larn , karlarn,
bedenlerini ve d uygularn yadsm ak ve k endilerini onlardan
ku rtarm ak iin aa d o ru devam l kuvvet uygularlar. ki
bklm fakat aaya doru bastran bisikletilerdir. O nlar rk
dr, cinsiyetidir, takntl hijyeniktir, ak bekisidir, rasyonalitedir; st n nitelikli olanlan em rin d e olanlarla birlikte o toriter
d ir ve sktnldnda ise faisttir. K apitalistler gibi, asi doa
karsndaki aknlklar kanlm az olarak ona kar fanatik
bir dm anla dnr. O nlara gre; doa (serm aye olm ayan)
bir kii" olm a ya da haline gelm e m cadelesinin n n d e e n
geldir. Kadn, siyah, isiz ve n c D nya hareketlerinin var
l, bu nedenle, doal felaketlerle akrabadr. Sadece insan,
beyaz adam hedeflerine ulam aktan alkoym akla kalm azlar, fa
kat ayn zam anda onu geriye, ok zam an nce getiine in and
doann fethedilm esinden nceki aa d oru iter.

Makinenin "insanl"
Serm ayeye gre, eer btn in san lar d oa, yani gayr insan
olmaya meyilli ise o halde, bililerin in in san olm a um utlarn
170

beslem elerine im kan tanyan ve dierlerine tanm ayan m addi

ilikiler nelerdir? Bu yanlsam ann asl kayna cret ilikisi ve
bu yanlsam ay paylaanlar cretli iilerdir. S endikalann ve i
i h areketlerinin nceki tarihinin z n d e erkek cretli iilerin
in sa n la r o lan k ap italistler tarafndan insan o larak tannm a
m cadelesi o lu p olm ad ve ne boyutta o ld u u ilgin bir ara
trm a k o n u su olabilirdi. nsan hak lan " en azndan o zam an
dan beri zgr, eit ve karde (!) saylan beyaz erkek cretli
iiyi ierir hale geldiine gre, Bu m cadele besbelli ki baar
lar elde etm itir. O y hakkn ilk elde edenler onlard ve belli bir
yatan sonra (sulu, deli ya da devrim ci o lm ad k tan srece) re
it, so ru m lu , oy verm e hakkna sahip yurttalar, szlem e im
zalam aya ve m lkiyet sahibi olmaya m u k ted ir saylrlar. Bu gibi
hak lard an , d n y a n fu s u n u n o u n lu u n u n (k ad n lar, hatta
cretli iiyken bile, siyahlar ve cretsiz iiler ve ocuklar) ya
rarlanm as ya ok fazla gecikm eden sonra gerekleti ya da hi
gereklem edi. O nlar sulular, deliler ve devrim cilerle eit d
zeyde m uam ele grd ve gryor. nsan h ak lar, yine de, i
ilerin iten karlaca yerlerde hep askya alnd. cretli ii
lerin kapitalistler gibi in san olarak kabul edilm ek iin verdii
m cadele, o halde, birka nedenden dolay yanltc bir m ca
deledir. lknce bir aznlkla (cretli erk ek iiler) snrldr ve
baan u m u d u bun d an dolay eit derecede snrldr. Sendikalar
genellikle eski cretli iileri, isizleri ve y elerinin eleri gibi
cretsiz iileri tem sil etm eyi hl reddediyor; rnein kk
Alm an kasabas E rvm iede bir fabrikada olduu gibi b u n la r ta
lep etse bile, ikinci olarak, sadece cretli alm a ilikisi evrenselletirilm ekle kalm az, fakat bir sre iin, hem niteliksel hem
de niceliksel olarak ve artan hzda ricat d u ru m u sz k o n u su ol
m aktadr. cretli iilerin ounluu kalc istihdam a sahip d e
ildir; geri d o ay a sep etlem e, k a d n la m a , evcillem e,
evkadnlam a, m arjinallem e yaanyor. Bu d u ru m , nceki
kazanm lann nasl ereti ve geri alnabilir o ld u u n u resmeder.
Son ve m u h tem elen en tem el olan, cret ilikisinin kendisi,
hem kapitalist hem de topyac anlam da in san olm a olasl
n ya tam am en engeller ya da ona giden yolu gizler.
171

T oplum a ait olm a yanlsam as crel yanlsam as, cepteki

p arad r (Selma Jam es). Baka herhangi b ir eyden daha ak
insanlar farkllatran ey, m etalarn kraliesine (M arx) sa
h ip olm ak ya da o n d a n y o k su n o lm aktr. cret iilere, te
yandan, sadece ken d ilerin in cretli ii olarak, gelecek k u ak
lar ve cretsiz alan ev k ad n larn n da hayatla kalabilm eleri
iin ihtiya d u y ulacak k ad ar m eta alm alar iin verilir. cret
ler bu nedenle m zm in olarak bir m teebbisin in sani n ite
liine yaklam aya bile yetm ez. Bu nispi in san lam ann kapi
talist anlam da d eh et verici k arak teri, terim in gerek ya da
topyac anlam iinde bir kii o lm ann tam kart olm as ger
einden kaynaklanr. N ed en o z am an cretli iiler sadece
k e n d ile rin in b ir m eta b i im in e b r n m e s in i k abul etm ekle
kalm ad fakat u ru n d a m cadele etm eye deer bir ey olarak
grd? N eden h er ey yani serm aye birik im in in nesnesi olarak
ta rih in z n e si olabileceine in a n d la r ve hl in anyorlar?
Bu nesne stat s , srf sosyal dendii iin, doal olarak g
rlm eye devam etm ekten gerekten daha iyi miydi?
Sosyal nesne, yine de d oal olm ak tan daha iyi saylabi
lir. n k cret iktidar, serm ay en in zerin d e b ir iktidar deil
am a, doal n esneler ve zel olarak k ad n lar zerin d e ik tid ar
salar. cretli iilerin k en d ilerin in yabanclam asn, bir m eta
yani bir ey, b ir nesne d zeyine indirgenm elerini ho grebil
m elerinin b ir n ed en i, m u h te m e le n cretsiz iilerin daha da
kt d u ru m d a olm alar ve b ir hiyerari iinde cretli iilerin
onlarn zerin e yerlem i olm alardr. H er cretli ii, yabanclatrlm as ve s m r lm esi karl n d a tazm in at olarak bir
kadna sahip olm a hakk ve tem in at, yani doal" bir nesne
olarak o n u s m rm e hakk alr. Bugne kadar pek az cretli
ii, bu toplu olm ayan pazarlkla kazanlm , m r boyu ikra
miyeyi red d etm itir; hatta bilakis norm al" cretinin d m esi
ni gerektirse bile. cretli iin yan sra karsn da kaybetm e
ihtim alin in , d k cret, s m r ve yabanclam ann bir ara
da o lm asn d an d ah a b y k b ir kayg nedeni o ld u u aktr,
ideolojik faktrlerle uyum ayan, erkek cretli iilerin kapita
lizm de aslnda tem el reticiler" olm am as neden olabilir mi?
172

O nlar, l ey leri, "k a d a v ra m s m e ta la n re tm ey e m e cb u r

edilirler fakat k a d n la n canl igc retir. S erm ayenin ig
c n d e ilgisi nedir? O n u n canl olmas gereidir. Serm ayede
olm ayan eydir. Serm aye en hararetli ilgiyi m etalara, igcne,
iinin nesneletirilm i, tek v cu t h aline gelm i, disipline edil
m i ve dolaysyla az denen nesne grevine gsterm ez. K ur
un iilerin k en d i zlerinin ve kim lik lerin in , sahip olduklar
m eta k a ra k te rle rin e , e m e k le rin in to p lu m s a l k a ra k te rin e ,
kendi in san lk larn a dayandna inanm alar iin bu dem e
yaplr. Fakat bu; bu re tim ya da d ah a d o ru su ykm tar
zn n ald atc o lan yzeysel g r n n n tu za n a d m ek
olacaktr. K endi igleri ne k ad ar o k b ir m etaya d n t r
lrse yani istihdam lar ne k ad ar kalc o lursa o k ad ar yksek
cret alacak larn a; asln d a , k e n d ile ri ne k a d a r ok m etalar,
m akineler h aline gelirse, o kadar in san olacaklarna in an r
lar, inanm alar gerekir (alm a d isip lin in in idealleri; prensip
leri, P u ritan izm ve ii h areketlerinin rgtsel biim leri).

igcnn ifte karakteri ve

evcilletirilmi doa
I g c n n ikili karak teri, yani h em sta n d a rtla tn lm m eta
olm a h em de canl k u v v e t/d o a n n insan g c olm a karakteri,
k ap italist to p lu m kavram ve o n u n altn d a yatan gereklik
tarafndan gizlenir. B u n u n yannda, yalnzca canl igcndeki
evcilletirilm i u n su ru hesaba katlr; insan i anlam daki doal
l (Alfred S chm idt) veya canl olm as gerei reddedilir. So
n u olarak, cretli ii kendi z d o asn d an b o anm bir kii
olarak g r n r ve b u gayr insan o larak saylr. Tam tersine
cretsiz iiler (ve zel olarak k ad n lar), k en d i m eta karakte
rind en yani k en d ilerin i in san olarak dam galayan to plum sal ni
teliklerinden ayrlm grnrler. Bu d g r n ve o n u n al
tnda y atan g ereklik, pozitivist anlam da, cretsiz iiler ve
zellikle k ad n larn yan sra, en iyi kazanan iinin bile em e
inin karlnn ne k ad ar az dendiini (ve o n u n uruna ya
am larm verdiklerini) grm ek ten bizi alkoyar. D aha d a k l 173

s, bu izofreni hali (sistem in snrlar ierisinde snrl kalan

b l n m b ir varolu da olsa) u anlam a gelir; bu sistem iin
de doallk" ve in sa n h k m gerekleebilm esi aslnda hakiki
doam zdan ve insan p o tansiyelim izden saptrm a o ld u u n u n
pek farkna varam ayz.
Kendi realitesinin esasn bu eylerde bulan eyler, nesneletirilm i ilikiler, paralara ayrlm em ek, m addiletirilm i em ek
gc, insan krntlar ve yalnzca insanln k k bir g ru b u
nu n toplum sal sayld ve to p lu m olarak m uam ele g rd
iddias doann kendisine de uygulanr. Toplum doa ve
doa da toplum saylr, insanlar cretsiz olarak hayvanlar gi
bi sm rebilm ek iin onlara d oa gibi m uam ele edilir.

Doa karsnda "zgrleme"

kapitalist retim tarznn lm demektir
T pk insanlarn ve alm ann toplum sal k arak terin in yadsn
m as gibi, to p lu m u n , in sanln, m etalarm ve serm ayenin d o
aya olan bam llktan da yadsnr. Meta, istee bal olarak
snrsz miktarda retilebilir bir ey olarak ele alnr. O n u do a
nn zerine karan ve b u snrl ve snrlayc varlktan ayran
ey, lam da bu n ite lik tir. lerleme, yalnzca d oann (ya da
d o a n n ) ele g eirilm esi, ta h a k k m ve b o y u n d u ru k altna
alnm asna dayanm az; son tahlilde, doa ve o n u n kstlam alar
karsnda zgrlem eye, doadan ve kadnlardan ve dolay
syla h e p s in d e n n ce o c u k d o u rm a y e te n e in d e n , szd e
ktl ile to p rak lan ve o n u n m aden k ay n aklarndan bam
szlam aya da baldr.
Serm ayenin yalnzca in san lar ve doay yok ederek kendisi
ni deer h aline getirebilm esi elikisinin anlalm asn bugne
kadar gizleyen, ilerlem eye d u y u lan inant; yani, doal snrl
lklarn n ihayetinde s a f serm aye ilikileri ile alabilm esinin
m m k n olacana d u y u lan inant. Yolculuk, b t n em ein
c re tli em ee, b t n r n le rin m etay a, b t n a ln a n larn
m badeleye, b t n d o ru d an zo ru n dolayl zora ve b t n in
sa n larn z g r , eit, oy h a k k o lan y u rttalara d n m esi
174

d o ru ltu s u n d a b ir t r e v rim o la ra k g r l r. B una k a rlk

topyaclar, neredeyse tam am en m akinelere devredilecek bir
etk in lik o lan alm ann o rtadan kalkm asyla u rap dururlar.
topyac vaat, b u yzden, tam ve evrensel toplum sallam aya
ve dolaysyla doadan kurtulua yani d o ad an ve o n u n s
nrlam alarn d an zgrlem eye dayanr.
Bu evrimci yolun h er engelleniinde g n ah k r av partileri
balar. imdiye dek, savalarn ve krizlerin n edeni, kapitalistler
deil de, doa", yani kadnlar, yabanclar, tekiler, kom ular,
dm anlar, nc Dnya olarak grld. Saf serm aye ilikisi
ideali, doa tarafndan engellenm eyen, bozulm am ve o n u n
zerine karlm bir roket gibi hzla ykselen b ir ey oldu ve
bun d an sonra da, m uhtem elen srekli aratrlan am a yine de
nesnel olarak im knsz bir ideal olarak kalacaktr. Eylem ve s
re olarak grlen, bu aratrma fa k a t asla bulmama, kapitalist
retim tarznn gerek, gsz, baml karakterini oluturur.
Doa k a rsn d a zg rlem e b u retim ta rz n n so n u ola
caktr. O n u n baars", l m dem ektir.
A sln d a, s re reete idealden epeyce farkl ilerler. Evrensellem ekte olan ey, cretli em ek deil, ev ii ideal tipi ve c
retsiz em ein d i er biim leridir. S erm ayenin k r ve deer ka
zanm a h rs ylesine u m u tsu z d u ru m d a d r k i var olan doa ar
tk kfi gelm ez. Serm ayenin d o ym ak bilm ez l bedenini bes
leyebilecek b ir canl b u lm ak iin, u zu n s re nce yerini yeni
sine brak t id d ia edilen ilkel birik im safh asnn karakteris
tik y n tem leri olan soygun ya da d o ru d a n z o ru n d ah a ok
k u lla n la ra k , ya p a y olarak yaratlm as gerekir. D oaya h k
m etm e giderek azalan deil, artan b ir so ru n ; doaya h km edilem eyecei iin deil, fakat dengesi tah rip edilip yok edilm ek
zere o ld u u iin. B undan byle o den g e olm ayacak.

Kaynaka
Anders. G , after E.R. W ulhenow , Frankfurter Rundschau (FR ) 12.7.80

Bataille G. (1975) Die A ufhebung der konom ie. M unich.

Becker, G. et.al (1978) A us d e r Zeit d e r Verzweiflung, Frankfurt.

175

B ennholdl-Thom sen, V. (1979) M arginalitat in L ateinam erika, Eine T heoriekri

tik,: die u.a. (hg): Lateinam erika, A nalysen un d Berichte 3, Berline. s. 45-85.
B ennholdt-T hom sen. V. u n d W erlhof, C.v. (1978) Die A nw endung der A rbeits
w ertlehre a u f die A rbeit der Frauen im K apitalism us, M anuskr., Bielefeld.
Bloch, E. (1979) Das Prinzip Hoffnung, es, F rankfurt
Bookchin, M. (1980): Pflasterstrand Nr. 71, 72.
Datar, Ch. (1981) In Search of F em inist Theory. A C ritique of Marx's T heory of
Society, w ith particular reference to the British fem inist m ovem ent", tez, ISS,
Lahey.
D ross, A. (1 9 7 8 ) Die erste W alpurgisnacht, H exenverfolgung in D eutschland,
Frankfurt.
Elias, N. (1978) U ber den Rozess der Zivilisation, Frankfurt.
Fan on, F (1967) The W retched of the Earth, Penguin, H arm ondsw orlh.
Frank, A.G. (1977) O n so-called prim itive accum ulation, ib: Dialectical A nthro
pology, 2, s. 87-106.
F rankfurter Rundschau (FR), 20.6, 26.7., 18.8.
F uchs, G, Der A rbeitslose, in: Konkret 6/78.
Honegger, C. (Hg) (1978) Die Hexen d e r N euzeit, Frankfurt.
Ulich, 1. (1980) Shadow-W ork, M anuskr., Cuernavaca Schattenarbeit": ders: Vom
Recht auf G em einheit, Reinveck 1982. s. 75-93.
Jam es, S. (1980) Vortrag, Bielefeld.
Kapp, K. W. (1979) Soziale Kosten der M arktw irtschaft, Frankfurt.
Mass, B. (1975) The Political Econom y o f P opulation C ontrol in Latin America,
M ontreal.
Marx. K., Capital, Vols 1 and 111.
M eillassoux, C. (1976) Die w ilden F rchte der Frau, Frankfurt.
Mies, M (1980a) G esellschaftliche U rsprnge d e r geschlechtlichen A rbeitsteilung,
Beilrage zur feministischen Theorie und Praxis 3, M nchen, s. 61-78.
Mies, M (1980b and 1982) Housew ives produce for the W orld M arket. Lahey and
Londra.
Mies, M, bu kilabin 5. blm
Prokla, 50 81983) fem inism us-M arxism us-D ebatte.
Schm idt, A. (1971) A C oncept of N ature in Marx, Londra.
Thew eleit, K. (1977) M annerphantasien, Frankfurt.
UN (1980) W orld Conference o f the U nited N ations Decade for W om en: Equality,
D evelopm ent and Peace: Program m e o f A ction for the Second H alf of the U ni
ted N ations Decade for W om en. Kopenhag, s. 38.
W allerstein , I (1 9 7 9 ) T h e Rise an d F u tu re D em ise o f the W orld C a p italist
System: C oncepts for C om parative Analysis" in idem , The Capitalist W orldEconomy, Cambridge.
W erlhof, C. v., bu kitabtn 2. blm .

176

ALTINCI B L M

KADIN EMENN GELECE VE

KADINA YNELK DDET
Veronika Bennholdt-Thomsen

K adn em einin k adna ynelik iddetle ne ilgisi var? Burada,

yaadm z to p lu m d a k en d ilerin i iin d e b u ld u k la r alm a
ilikisi t rlerin in defalarca d u rm a d a n zo rla k adnlara dayatl
dn savunacam . K adnlar sz k o n u su o ld u u n d a, to p lu m
sal z o r ilikileri, basit b ir ekilde e k o n o m ik yasalarn r n
deildirler; bireyler tarafn d an retilirler. K adnlarn h er g n
yaad d o ru d a n , so m u t id d et ey lem lerinden kar. Bu b
l m d e am acm , b u n u n k ad n larn em ei zerin d ek i etkilerini
ve nasl m eydana geldiini gsterm ektir.

Mevcut durum; Baz genel tezler

K adnlar m evcut krizlerden ilk ve en o lu m su z etkilenenlerdir.
Bu, tem elde iki biim de gerekleir.
B irincisi, isizliktir. sizlik o lg u su , k a d n la n e rk e k lerd en
daha hzl ve d ah a b y k b ir b o y u tta etkiler. Bir erkein iten
ikanlm asm dansa, b ir k a d n n iini kaybetm esi tercih edilir.
Fakat bu , vasfl ya da iyi cretli ileri kapsar. Buna karlk,
gvencesiz istih d am d en en , genellikle pis ve tekdze ilerde
alan kadn larn says artyor. Buna paralel olarak, daha n
ceden tipik o larak k ad n em eini kapsad d n le n alanlar
177

da (bakclar, kre alanlar, tem izlik vb. ilerdeki uzm an ve

idareci pozisyonlar) im d i daha fazla erkek istihdam ediliyor.
K rizin kadnlar m utfaa geri yollad gr, b u nedenle y
k n n yalnzca y an sn o luturuyor. E rkeklerin gelirinin d
m esi ve gvencesizliin artm as, kadnlar, koullar ne olursa
olsun giderek daha fazla cretli i aram aya zorluyor.
kincisi, kadn larn ev k adn olarak ikincil k o n u m u , yani
n isp e te n g v en li ileri k a y b e tm e le ri ya da o n lara d ah a zo r
ulam alan , giderek d ah a fazla kadn ev kadn sta t s n e h ap
setti. F akat iin can alc yan, cretsiz ev kadnlar olarak ve
gvencesiz cretli ilerde ve d k cretli ilerde altrlacak
olan kadn lar b u statye raz ediliyorlar.
K adnlarn cretli ilerd ek i ereti [p recario u sj d u ru m la r,
onlara ev kadn olm ay zorla dayatyor ve b u rol, igc piya
sasnda gszl k lerin e tem el o lu tu ru y o r. Dolaysyla ev ii
ile k a d n n cretli em ei b irb irin i koulluyor. Yapsal id d et
u n su ru n u kapsayan ey lam da bu karlkl ilikidir. K adnlar
(erkeklerle ayn becerilere sahip olanlar bile) daha az kazanr,
daha k t koullarda alr (y a n m zam anl alm a ve akl
szlem e, geici ii" vb.) ve daha pis ve daha tekdze ileri
yaparlar, n k o n la r an cak erk ek lerin aile cretin i takviye
eden ikinci g e lir! salam ak iin alrlar. K adnlar d k
cretle ve dzen siz ilerde altklar iin, hele ocuklar da
varsa, tek balarna, erk ek lerd en ek o n o m ik anlam da bam sz
b ir biim de yaayam azlar. K adnlar b u n edenle evlilie ya da
benzeri b ir bam llk ilikisine zo rlan rlar ve bu, ikincil gelir
kazanan k o n u m larn sabitletirir.
Bu zo r ilikisinin kkeni nerede yatar? Ev kadn olarak ka
d n la rd a m , y o k sa k a d n n c re tli alm asn d a m? H angi
n o k tad a yapsal iddet ak id d etin so n u cu d u r? N eden k ad n
lar im di yeniden ev kadn olm ay, hem de daha byk bir l
ekte, s rdryorlar?
K adnlarn cretli istih d am n n anlam nedir?

178

Bat toplumunda kadn emei:

ki tezat yaklam
Bat to p lu m u n d a k a d n em ei s o ru n u n u anlalm as iin iki
yaklam nerilm ek ted ir: 1) k ad n igc kapasitesi yakla
m ve 2) K adn E m einin G elecei adl Bielefeld Proje G ru
b u n u n gelitirdii biim iyle (benim taraftan o ld u u m ) zorla
altrm a olarak k ad n em ei (Z u k u n ft d er F rauenarbeit").
Bu iki y aklam k arlatrm a n iy etin d ey im . Sre iinde
kendi yaklam m netletirm eyi ve d ah a kesin olarak sn n n
izm eyi u m u y o ru m .
K a d n n ig c k a p a site si" y a k la m , B e c k -G e rn sh e im
(1981, 1976) ve O stn er (1978) tarafndan aadaki sorulara
yant verm ek zere gelitirildi: N eden k a d n la n n igcne k a
tlm e rk e k le rd e n d a h a azdr? N eden k a d n la r e k o n o m in in
birka dalnda younlarlar? N eden k ad n lar genelde cretli
igc i in d e k i en a ltta k i m evk ileri, yani m esleki hiyerari
iinde en d k m aa denen ve en az deerli olanlar igal
ederler? Bielefeld G ru b u d a b u soru larla urat. H er yaklam
farkl y an tlar retti.
Bu yaklam , cevap a n a h ta rn k a d n em e inin m uhtevas,
m evcut faaliyetlerinin z iinde sakl o ld u u n u grd. Tersi
ne, kadn em e in in zorla altrm a o ld u u g r ise, zavall
kad n larn cretli ilerdeki d k sta t le rin in n e d en in i, yap
tklar eyin ne o ld u u n d a deil, nasl yapm ak z o ru n d a kaldk
larnda, yani k a d n la n n b ir insan olarak b t n y le kullanla
bilir olm a z o ru n lu lu u n d a aradlar. Ele geirilen sadece kadn
larn igc deil, ayn zam anda, fiziksel k a rak terleri, duyarl
lklar ve cinsellikleridir. cretli alm ada d a kadnn b t n
ele geirilir. E rkeklerin yaklam nda, k ad n igc kapasite
si, zm n i olarak, kadnlarn i g c n n , zel kadn becerile
riyle d o n a n m b ir m eta o lduu varsaym ndan kaynaklanr.
Bize gre, aksine, erkeklerden farkl o larak k ad n la r iglerini b ir m eta gibi serbeste satm ayabilirler. Bilakis, o n la n n i
gc, hi de serbeste olm ayan b ir ekilde, b edenleri ve cin
sellikleriyle (yani k ad n olarak ayrt edici zellikleriyle) birlik
179

te satlr (ya da basbaya ele geirilir) ve haliyle onlar da o i

g c n n tayclar o larak kapsar. K adnlarn zgr o lm a
yan , zne" k o n u m u b u n d a n dolaydr, em einin z n d en
dolay deildir. K adn istih d a m n n tahlil edilm esinde k ritik
bir noktadr.
H er iki yaklam da, ok farkl ncllerine ram en, ada
kapitalizm de kadn em einin belirlenm esinde ev iine veyahut
ev kadm olma statsne m erkez b ir anlam atfeder. K adn i
g c kapasitesi yaklam na gre, ev kadn olarak to plum sal
lam alar nedeniyle k ad n larn gelitirdikleri nitelikler, cretli
ilerinde kullandklar ya da m esleki olarak tipik kadn ileri
biim inde k en d ilerin d en talep edilenlerdir: H em irelik, ret
m enlik ve sekreterlik, bakalarna bakm ak ve yetitirm ek gibi
ev ii yeteneklerin k u llan m n gerektirir.
Buna karlk Bielefeld yaklam , m odern toplum da kadn
em einin, hem cretli istihdam a hem de ev ii em ee eil l
d e dam gasn v u ra n , b ir tip ik biim i o ld u u n u ve b u n u n
bakalarnn ihtiyacn karlam aya h azr olm alar iin k ad n
lar zerin d e zo r uyguladn iddia eder. Bu nitelik, bir deste
iskam bil kd iindeki jo k e rle kyaslanabilir. K adnlarn z
g n k a ra k te ri tam o larak e tk in lik le rin in sa b it olm am asdr^
bylece h e r t r fonksiyon iin kullanlabilirler. B ununla b ir
likte jo k e rle r old u k a az b u lu n u rlar, oysa kadn em ei h er yer
dedir. K adnlarn evde ve cret karlnda darda alm ala
r, k ad n larn cretli istih d am d ak i k o n u m lar, evdeki topyek n k u llan m larn kolaylatrd m d d ete ve ev kadn ve
anne olarak ko n u m lar, k endilerini cretli istihdam daki ik in
cil k o n u m a zorlad srece, karlkl olarak birbirini koul
lar. Bu yapsal z o r ilikisinin gerisinde d o rudan z o r ilikileri,
zel olarak yasalarn, d in k u rallarn , sendikalarn erkek iile
ri desteklem esinin ve k ad n bedeni zerin d ek i tbb kontrolle
rin yaratt zo r ilikileri sakldr.
Aada, ilk nce k ad n n igc kapasiesini ele alarak ve
ardn d an zorla altrm a olarak k ad n epein in karsnda
k o n u m lan d rarak im yaklam lara ilikin b ir alm gerekle
tireceiz.
180

"Kadnn igc kapasitesi"

Bu yaklam , kadn larn alm asnn ev ii tarafndan belirlen
diini varsayar. B eck-G em sheim a gre, to p lu m iki tem el ala
na b l n r: erkek olan istihdam alan ve k ad n olan ev ii ala
n. K adnn cretli alm as bu y zden aslnda yabanc to p
raklara ak n etm eye benzer; m u h tem el tek n ed en i, kadnlarn,
erkek lerin sah ip olm adklar niteliklere ve belli bal baz m es
lekler iin gerekli zel becerilere ve bilgilere sahip olm alardr.
K adnlardan o lu an b u u zm an to p lu lu u aada anlatlan e
kilde ortaya kar:
A ilenin mahrem alannn sorum luluunu tamalarnn etki
siyle... kadnlar... uyum salama rzas ve duygusal bamllk,
yetitirm e yetenei ve duyarllk m eziyederi edinirler. (BeckG em sh eim , 1981: 9)

Ya da, baka bir kaynakta yle der: Yeniden retim e y

nelm i em ek bakalar iin bir yrek ve b ir akl gerektirir; kii
sel ve kiiyle ilgili duyarll, hem hissetm e hem de m erham et
duym a yetenei gerek tirir (s. 38).
Bu yeten ek lerin belirli etkinliklere tabi olm as gerektii gz
n n e alndnda, kle gibi d av ran an b ir sosyal stat g ru b u n
d a n ziy ad e, s o y u t b ir eh rey e b e n z e m e si d ik k a te deerdir.
D orusu, B eck-G em sheim , k ad n larn k o n u m u n u srekli k u l
lanlabilir b ir kaynak eklinde n itelen d irm e eilim indedir. Yi
ne de, tem elini o lu tu ra n zorlam ayla birlikte bu ekilde analiz
etm ez, n k b u in san i niteliklerin o lu m lu yann m ethet
m ekle ilgilenir. Byle yaparken tehlikeli bir ekilde kadnlara
boyun edirilm esi gereini arptan bir ideolojiye yaknlar.
rnein, allm uygulam ann tersine, zel kabiliyetleri hat
rna d o ru d zg n dllen d irilm ek ya da em einin karln
alm ak yerine zellikle az cret d em ek ve d k itibar gster
m ek suretiyle b u kabiliyetleri nedeniyle adeta cezalandrlm a
larnn sebebini sorm az. Bu soruyu sorm ak, h isleri, kalb i,
d n c e le ri ve d u y arll ve ayn e k ild e deeri artm
olan em einin hepsiyle beraber kad n larn birey olarak bt181

n n n ele geirilm esi fikrine gtrecektir. Zira zel bir sayg

grm ek yle d u rsu n , zellikle h o r gr lm elerin in ve yam a
lanm alarnn n ed en i, k leler ya da seriler gibi k ad n la rn da
b t n olarak ele geirilm eleridir.
B eck-G em sheim , tarihsel ya da g ncel olarak ne kadar ge
erli o ld u u n u sorgulam akszn, burju v a ideolojisine ok ey
borlu o ld u u aka belli b ir aile im aj yaratr. Bu tahayylde
aile, gvenli bir snak, o lu m lu duygularla d o lu m ahrem ve
sonsuz b ir kiisel alan gibi gr n r. rnein, ailede iddetin
akla gelm esi bile sz k o n u su olam az.
Ayn ey toplum sallam a kavram iin de geerlidir. Top
lum sallam ann k k e n in i ve esasn sorgulam ak yerine, hem
gem i hem de g n m z asndan, bu fikir, her so ru n u n ya
nt olm aya zorlanr. En so n u n d a , uygun b ir k k enden t retil
m em i olm as, biyolojiciligin yeni versiyonlarna yol aar ve
so sy a l-b iy o lo g la r iin g e n in o y n a d ro l to p lu m sa lla m a
devralr.
Ilona O stner, istihdam ve ev arasnda karlkl bir etkileim
old u u n u saptayarak kadn ig c n n ev ii em ek tarafndan
belirlenm esini d ah a az dlayc b u lu r: Ev ii em ek, bu n e
d e n le , e n d s triy e l m e ta re tim iy le ilik ili o la ra k v a ro la n
em ek tir (O stner, 1978: 150-1). F akat cretli ve ev ii em ein
ortak paydas, h e r ikisinin de k ad n lar tarafndan yerine geti
rilm esi deil, k ad n iin istih d am n da aslnda erkek olm as
dr. K ad n larn cretli istih d a m , allm n d n d a b ir ey
olarak dik k ate alnr. n k , k ad n ig c n n ayrt edici zel
lii, em pati, deney, bilgi, sezgi ve farkl d n m e yeteneine
dayal olm asdr; bu da cretli istihdam n gereki, souk, ras
yonel dny asn d an adeta sapm gibi grlr.
B una kar ileri s r lm e si m u h te m e l b ir iddia k ad n larn
h er zam an cretli istih d am d a alt olabilir. B unun kant,
O sln erin k en d isin in W illm s ile o rtak tebliinde ileri s rd,
A lm anyada kadn larn igcne katlm o ran n n son 100 yl
da %36 civarnda deim eden kald hipotezi olabilir (1982:
216). O halde n eden ev ii k ad n larn cretli emei tarafndan
belirlenm esine m saade etm esin? D orusu, rnein A. Wolf182

G raaf (1981) ilk cretli iilerin tip ik olarak k ad n lar olduu

n u gsterm eye alt. E ndstrilem enin ilk evrelerinden bili
yoruz ki, rne in tekstil sek t r n d ek i ig c n de kadnlar er
k ek lerd en d a h a yk sek o ranla izah ed iliy o rd u , n ed en kadn
em ei iin paradigm a olarak ev iinin m addi ve duygusal do
asn hesaba katm am z gerektii k o n u su n d a egem en ideoloji
hari h ibir ned en yoktur. Benim g r m ise, h e r ikisinde de
ev ii em ei ve cretli istihdam belirleyen n c bir ortak
faktr vardr ki o da, iddet araclyla s rd r le n , kadnlarn
d k , k le ben zeri statsdr.
K adnlarn to p lu m sallam asn n o n la n zel b ir role adapte
etti in i ve k ad n larn k en d ilerin d en bek len en ileri az ok g
n ll o larak yerin e getirdiini ileri s ren bu g r , iddetli
znelci [su b jectiv istj k ad n ig c k ap asitesi yak lam n a
tam am en kardr. Kz ocuklar ve k a d n la r tarafndan yerine
g e tirile n m esle in se im in e g n d e rm e y ap lm as deim ez;
sanki vin o p e ra t r ya da k u af r olm as k a d n larn yaam
ta rz n d a b y k b ir d e iik lik y a p a c a k m gibi. K ad n larn
vin o p e ra t r o lm a sn n o ld u k a n o rm a l k a rlan d D e
m o k ratik A lm anya C u m h u riy eti ya da tek i D ou Avrupa l
k elerin e yle b ir b ak v erm ek b u fikri d efetm ek iin yeterli
olm aldr. E rkek ilerin d e K adnlar (Frauen in Mnnerberufe n ) projesi iin d e yaplan d en ey ler ters y n iaret etm ek te
dir. K adnlar, gelecek iin d ah a az k ariy er frsat vaat eden e r
kek ilerine d ah a kolayca kabul ed ilir (G lss ve dier, 1981:
141). stelik , k ad n lar b u t r alanlarda da m esleki h iyerari
nin al seviyelerinde kapana sk trlrlar. Bana gre, k a d n la
rn d k m e sle k i s ta t le rin i o n la rn zel d a v ra n la rn n
r n olarak y o ru m lam an n su lu lu k d u y g u su yaratm as ve
herh an g i b ir eyi a k lam ak tan ziyade k a d n lar h arek e t e t
m e k te n a lk o y m a s m u h te m e l gibi geliyor. O s tn e r y in e de
yle d n r: K adnlarn... ev iiyle zdeletirilm esi, kadn
igc k ap asitesin i ve dolaysyla m esleki d av ran larn ka
rtrm ad an o lm az (1978: 157). Ayrca, m esleki taleplere ta
bi olm an n k ad n lara ait tipik b ir b i im in in farkna varr (s.
15). Ev ii em ek, k ad n ig c n n en bata yneldii n o k ta
183

d r ve b u n u n so n u c u n d a istih d am k ad n larn h ayatnda ancak

nad iren en n em li u n s u r o lu r. H atta B eck-G ernsheim k a
d n la rn tercih e tti i ilerin m eslek i h iy e ra rin in en a ltn a
yerletirildiini iddia eder (1981: 83). B unun g erisindeki n e
den, sylendiine gre, k a d n larn deiim -d e erinden ziyade
kullan m -d eg erin e yn elm esid ir; m eslek seim lerine cretin
dzeyi deil iin doas yol gsterir. Buna yantm yle ola
caktr: N eden o h alde k a d n la r profes rd en ziyade retm en
olurlar? H er ikisi d e in san larla ilgilenm eyi, retm eyi ierir
ve her ikisi de em p ali ve anlay gerektirir. Baka bir seenee
bakarsak ; N eden k a d n la r e le k trik m h e n d isli i sa n ay iin d e
araba ustas olm ak yerine m ontaj h a tln d a ii o larak alr?
N eden b irin in d i erin d en d ah a fazla k u llan m -d eerine y n e
lik olarak g r ld n an lam ak zordur. N eden k a d n lar d a
nm an deil de hem ired ir? Ve n ihayet, h e r zam an yem ek pi
iren k ad n lar n eden n ad iren aba olur?
Bana kalrsa faaliyetlerin ieriine ( n em in e) dair saplant
syla, k ad n larn cretli istih d am n ev ii e tk in lik leri olarak
yorum lam as m ecburiyeti ile birlikte, bu znelci kadn igc
kapasitesi" yaklam n k keni, g n l k hayattaki iddetin bas
ksn d a yatar. Bir ey k esin d ir: K ad n larn sem e zg rl
yoktur. Srf kullan m -d e erin e b y k nem verdikleri iin az
cretli ve d k stat l ilerde alm aya gn ll deildirler.
Ya b u m e sle k le r k a d n la r a lt i in d k s ta t l o lu r
ve/veya da d k sta t l o ld u k lar iin kadnlara tahsis edilir
ler. Baka b ir deyile, k ad n lar k en d i m esleklerini sem ek iin
tam am en zgrdrler, fakat b u zg rl kullanm ay baar
dklar h e r yerde, bu m eslekler kadn alanlarn saysndaki
artla d o ru o ra n tl o larak d k cretli ve d k sta t l
olur. Ya da b ir kez d ah a ifade etm e k g erekirse; k ad n la r az
d e n e n ve d k s ta t l m eslek leri sem ek te z g rd rle r,
n k aslnda b u ilerde alabilecek olanlar kendileridir. H er
kadn istih d am n analiz etm e giriim i, kadnlarn b t n ey
lem lerini ve zellikle alm asn itibarca d k sayacak ekil
de k ad n lan toplum sal bak m d an k ltm ek am acyla hareke
te geen bu m ekanizm alara, er ya da ge, d ik k atin i verm elidir.
184

M esele, o nedenle, sosyal varlklar ve b t n bireyler olarak ka

dnlardr, yoksa kadnlarn yaam nn b ir y n deildir.
K adn igc kapasitesi yaklam , aksine, keyfi olarak belir
li ve ksm i b ir y n zerinde younlar; kadn igc kapasi
tesi sosyal bakm dan edinilm i bir rol olarak tanm lanr. Kar
m ak sosyal gereklerin paralara ayrlm asn, bireyselletiril
m esini ve tarihsellikten uzaklatrlm asn gerektiren rol teori
sinin genel eletirisi, zellikle buraya uygun decektir. K adn
larn ro l , tam da cinsel kim liinden dolay d k bir stat
balanan bir cinsin tam am n belirtm ek iin hi d e uygun bir
terim deildir ve bu srecin m ekanizm alar to plum sallam a
saylam az. Bu tavr, gerekten pireyi deve yapm aktr. Asl m e
sele, kadnlarn tam olarak bedenleri, kadnlklar, duyarllkla
r ve cinsellikleri y z n d en d k deerli etk inlikler iin ne
den ve nasl hazr b u lu n d u ru ld u u n u anlam ak olduu zam an,
kadnlarn sosyal bir ro l n (baka b ir toplum sallam ayla dei
tirilebilir!) tayanlar olarak n itelendirilm esinin pek az anlam
vardr. N eden Beck G ernsheim ve O stn er kadn bedeni ya da
zellikle k ad n la rd a n talep edilen leri, cinsel ksm yla ilikili
m esleki yetenekleri atlyorlar? Verena Fieglin b ir g n l k gaze
tedeki (Frankfurter Rundschau, 3-10 O cak 1981), bir haftann
i ilanlar zerin e yapt alm a o n u u sonuca gtrd:
Gen, ekici, irin, empatik, gzel, alml, ba
kml ve hep glmseyen, kendisinden alma arkadala
rnn ve patronunun Pazartesi sabah bir tebessm bekleyebi
lecei ve ayn zamanda doal olarak k ve insanlarla kar
lamaktan holanan", sekreterler, daktilolar, yneticiler"
(hepsi Almanca dii soneki tayor) aranyor.
K adnlara b o y u n edirilm esinin h e r eyi kapsayan karakteri,
o n la n n ele geirm esinin h e r eyi kucaklayan doasna tekabl
eder: zellikle kadnlarn cretli istih d am Sz k o n u su o ld u
und a b irb irlerin d en ayrlm azlar. K adnlara insan olarak sayg
duyulm az. A ksine, k ad n larn zel snrlar uzam sal, szl ve
fiziksel bak m d an srekli ihlal ed ilir (Fiegl, 1983: 7). rn e
in, BM G enel M erkezinde alan 172 k ad n d an , 152s i kendi185

Ieriyle yaplan r p o rtajlard a, cinsel taciz ve ayrm clk yaa

d k la rn belirttiler. ABD D en iz K uvv etlerin d e bu say % 82;
A m erikan dergisi Redbookta % 89 idi (B ernhard, 1980; Fiegl:
3). Kiilikle cinselliin genel olarak ayrlm as (bu toplum daki
n o rm ) zarfnda k ad n lar cinsellii tem sil eder. K adnlar, ofis
aralaryla birlikte satn alm an , fabrikann ya da ofisin cinsel
ksm olur. Bro aletleri ve i-kyafeleri reklam lar, etrafta p
lak h alde o tu ra n sekreterleri ve k ad n ofis alanlarn gste
rir. Ve Stern dergisinin n kapa iin seilen im ajlara gre,
Bonnda casuslukla su lan an sek reterler de plak olarak al
m aktadrlar, fakat b u k ad n larn yzleri yoktur. K adnlar de i-to k u ed ileb ilir ve k a d n la r d aim a k e n d ile riy le b irlik te
cinselliklerini de salarlar (Fiegl: 5).

Kadn emei ve zorla altrma

K adn e m e in in zo rla a ltrm a o la ra k n ite le n d irilm e siy le
am alanan, kadnlarn to p lu m d a yapt ilerin ne zgrce se
ildiini ne de k adna zg o ld u u n u akla kavuturm aktr.
Bu baskc karakter, ev ii ve cretli em ein her ikisine de eit
olarak dam gasn vurur. K adnlar d o u tan balayarak ev ka
dn larn a d n t r l rle r; k ad n la rn kalitesini g steren k a
rakteristik iaret, yani h er t r faaliyeti ayn ekilde cretsiz ya
da m m k n olan en d k cretle yapm aya yarayan doal bir
kaynak olm as, kadnlara cin siyetlerinden dolay dayatlr. Bu,
so nrad an kazanlan zel b ir beceri ya da nitelik t r deildir.
Bu grevlendirm e, kapitalist gelim enin h er tarihsel evresinde
ve h e r b ir rn e in d e, sosyal ve zellikle devlete ait k o n tro l
m ekanizm alar yardm yla kadnlarn so m u t tecavze uram a
s biim inde ve k adnlarn boy u n em edii yerlerde d o rudan,
vahi zo r yoluyla yen id en retilir. Bat to p lu m larn d a, bir ev
kadn olm ak, kadnlara ayrlm ve o nlara zorla dayatlan, d
k sosyal statye ait olm aktr. K apitalist retim in alm a ili
kileri, cretli em ek ten o k daha fazlasn kapsar; cretli al
ma gibi, daha ziyade k ad n a zg ev kadn k o n u m u ierisinde
tutulu r. M eslek seim inde, hareket kabiliyetinde ve genel ola
186

rak k ad n larn hareket zg rl n d e ayn zam anda an snr

lam a an lam n a gelir. Baka b ir deyile, lo p lu m u m u z erkekler
(kol iileri, beyaz yakal iiler, devlet m e m u rla n , kendi hesa
bna alanlar ve giriim ciler) ve bir kle ya da serf kastndan
(ierik b ak m n d an erkeklerle tam am en ayn ileri yapan, an
cak klelik benzeri bir k o n u m a sahip ev k a d n la n n d a n ) o lu
ur. K adnlar erkeklerden daha ok i yapm ak z o ru n d ad rlar
ve d ah a p is, d ah a n ah o ve daha y o ru c u ileri stlenirler.
F eth ed ilen to p rak lard an R om aya tan an klelerle yapla
cak b ir kyaslam a ev k a d n la rn n k o n u m u n u aydnlatm aya
yarayabilir. K lelerin asl grevi, evdeki ve tarlalardaki g n d e
lik tem el ileri stlenm ekti; retm en olan birka da klelik
k o u lla n iinde b u grevlerini yaparlard ve h er zam an dier
ilere gnd erileb ilirlerd i. S m rgeletirilm i h alk lar gibi, ka
d n la r da, (h atta en yoksul Beyaz A dam n da yesi old u u ) y
netici Beyaz A dam n to p lu m u n u n yesi deildir; o n lar baka
kurallara, b o y u n em enin k u rallarn a ta b id irle r (B ennholdtT h o m sen , M ies, W erlhof, 1993).
C insiyete dayal gncel ib l m ierisindeki m ekanizm alar
b o y u n d u ru u salam latrm ak iin alyorsa d a, ib l m
n n kendisi esas ned en deildir. B tn to p lu m lar cinsiyete da
yal bir ib l m sergiler. Bu n edenle biz, cinsiyete dayal i
b l m y a p la rn n tarihsel o larak nasl d e iim geirdiini
analiz etm eli ve b u deiikliklerden neyin so ru m lu old u u n u
tehis etm eliyiz.
Bu gerek, erkein b una n ed en olan ilk g n ah n aratrm a
y epeyce gereksiz klar. Cinsiyete dayal b ir ib l m , z n
de, m u tlak hiyerari ve eitsizlii ierm ez; b u n la r d ah a ziyade
cinsiyete dayal ib l m n n belirli biim lerinin sonucudur.
O nedenle, cinsiyete dayal ib l m n n , k en disini hiyerarik
ve eitsiz klan bileenlerini ve k om binasyonlarn anlam ak bi
zim am zdan nem tar.
B tn k apitalizm ncesi toplum larda, cinsiyete dayal ib
lm , faaliyetlerin belirli bir ierie gre ayrlm asyla m eyda
na gelir. Belirli istihdam b iim lerinin ayrlm asn (alm a ili
kilerini) tem el alan cinsiyete dayal ib l m n n m m k n ol
187

m as ancak kapitalizm in ve so y u t em ek kategorisinin gelii

m iyle oldu. Baka b ir deyile, kapitalizm ncesi alm a iliki
lerinin (rnein klelik, erkek ve k ad n klelerle ya da seriler
le) cinsiyete dayal ib l m n kapsam asna ram en, bizzat
cinsiyet tem eli zerinde ykselen erkeklere ve kadnlara zg
olarak nitelendirilen zel alm a ilikisi yoktu. Burada kaste
dilen, alm a ilikilerine gre b ir ib l m olm ad, am a et
k in lik le rin m u h tev asn a gre b ir ib l m yapldyd. Bu
nu n la birlikte, ada to p lu m d a b u lu n an cinsiyete dayal ib
l m ilikileri, cretli ig c n n niteliksel olarak b irb irinden
farkl erk ek ve kadn t rlerin in o ld u u anlam na da gelir. Me
sele, k ad n larn bu cretli-ev-ii"nin zel k arak terini b e lirt
m ektir. B undan t r , igc piyasasnn cinse-zg b l n
m esi, farkl ilerin m u h te v iy a tn n l tleri asndan deil,
m uhtev ad an bam sz olarak, i szlem eleri ve alm a k o u l
larn n farkllam as, i s re c in in rg tle n m e sin in farkl b i
im leri ve farkl bask m ekan izm alar asndan incelenm elidir. Bu n o k tad a, zam anla ve iddetle kuru lan farkl ilikiler ve
farkl bam llk ilikileriyle ilgileniyoruz. Bu hipotez aada
ortaya kacak.
Soyul em ek k rite ri, erk e in ve k a d n n alm asna eit
olarak uygulanr; yani, k ad n larn alm as so m u t em ek iken
erk ek lerin alm asnn ( c re tli em ein) so y u t em ek olm as
sz k o n u su deildir. Ev ii de so y u t em ektir. Tpk herhangi
bir kim senin cretli em ein herhangi bir t r n stlenebilece
i gibi, herhangi birisi de ev iini stlenebilir. K endine ait so
yut kurallar ve stan d artlar vardr; dolaysyla, bir lte tbi
dir. T pk cretli iinin i s zlem esine tbi olm as gibi, ev
kadnlar da b en zer ekilde ev iin d e evlilik szlem esi yoluyla
genel bir lte tbidir. Ayrca, cretli istihdam alannda kadn
em ei, erkek em eiyle eit derecede soyuttur. Bu ortak zellik
lere karn, yine de, soyut em ei iki tre (erkek ve kadn) ay
rabiliriz. Birini d ierinden ayran ey de soyuttur, igcnn
farkl kullanlm asyla ve dolaysyla, aada savunduum gibi,
erkek lerin ve k ad n larn em ek -zam an n d an farkl yararlan l
masyla balantldr.
188

Bir e rk e k ii asn d an , b ir birey o larak e rk ek le satm aya

m ecb u r o ld u u igc arasna o ld u k a n e t b ir izgi izm ek
olanakldr. K adnlar asndan bu ayrm im knszdr; iaret
ettiim iz gib i, k ad n ig c n n k u llan m k a d n n bedensel
karakterini, hassasiyetini ve cinselliini ierir. B unlardan m er
kez nem tayan eye gre, k a d n d an neredeyse zorla ekip
alnabilir. B u n u n so n u cu olarak gelecekte cinsel pazarlk ke
sinlikle artacaktr. Kadnlar, az b u lu n u r bir ii elde etm ek iin
yine m ini etek giyiyor, kalalarm oynatyor, g l m s y o r ve
anneye zg scaklk ve h u zu ru takdim ediyor. Bu, her kad
nn kendisiyle b irlik te getirdii so m u t ahsi n iteliklerini deil,
daha ziyade igc olarak k adnlara ait" so y u t zellikleri ii
ne alr. O n larn n e k ad ar gerekli o ld u u , k ap italizm in farkl
evrelerinin b ir ilevidir. K adnlardan alm an ya da refah d n e
m inde y ksek b ir fiyata satn alnm as gereken ey, darboaz
srasnda ucuz b ir biim de ya da cretsiz olarak elde edilebilir.
Bu, (aada gstereceim gibi erkeklerin tersine k ad n lan bel
li skntlara zorlayan) genel toplum sal bask ilikileri ile so
m ut zor k u llan m n n bulu m a noktasdr. Yapsal ve d o ru
dan zor ayn zam anda birbirini takviye eder.
Fiegl, k ap ita liz m iin d e k ad n ve e rk e k em ei arasn d ak i
fark h a tta d ah a anlam l b ir biim de niteler. E rk ek lerin d u ru
m u n d a , igc b ir m eta o lu r; oysa k a d n la rn d u ru m u n d a ,
bireyin tam am m eta o lu r (Bkz. Irigary, 1976: 7). A ncak m eta
olarak n ite le n d irilm e n in zaten im a ettii gibi, b u belirli bir
kadn n ele geirilm esini deil, k ad n b e d e n in in ve kadn ye
te n e k le rin in gen el s o y u t n ite lik le rin i ierir: K a d n la r esiz
deild ir, b irb iriy le d e itirile b ilir. K a p ita liz m d e k a d n la rn
alm asn n so y u t em ek olarak n itelen d irilm esiy le k ad n la
rn tam b irey ler olarak en so m u t biim de k u llan lm ay a hazr
olm aya m e c b u r olm as gerei arasn d a hak ik i b ir elikinin
olm ad n im d i g reb iliriz. K a d n slk e k lin d e k a d n
d a n talep ed ilen ey h ak ik a te n so y u ttu r. Bu so y u l nitelik en
iyi, r n le rin i sadece, tam am en dei to k u edilebilir k a
d n b ed en leri ya da erk ek lerin sarn sevdii gzel bebek
ler ve o n lar b ir p arm ak ikolata gibi satn alan fragm anlar
189

kullan arak su n a n reklam lara gz att m zd a an lalr (Fiegl:

1). T hew elw eit, so m u k a d n n soyutlanm as s recin in , k ad
nn, b ed en in in ve cin selli in in birk a sem bolik nesn ey e in
d irgen m esin in nasl m eydana geldiini ve gerek k ad n larn
bu so y u t m odele k o rse gibi nasl zo rlan d n tarif eder. O n u
so y u t m eta ig c k a d n o la ra k k u lla n m a k iin o h ald e
k k b ir adm yeterlidir.
Be tem el toplum sal m ekanizm a ada kadn em eini zorla
altrm aya d n t r r. O nlar:
1. an n en in tek so ru m lu lu u ocuklarla birlikte alm ann
rgtlenm esi
2. k adnlarn istih d am n d a zam an n ken d in e zg yaplan
drlm as
3. kadnlarn sosyal gvenceden az yararlanm as
4. kadnlarn basm akalp, lek d ze ve dolaysyla stres ykl
retim srelerine atanm as
5. kadnn ikinci gelir olan stat s n e dayal d k cretler.
Burada k ritik ro l , an n e n in yegne so ru m lu lu u ocuk ba
km yla birlikte ataerkil ekirdek ailedeki izo lasyonunun oy
nam asna ram en, bahsi geen baka m ekanizm alar kadnlarn
kendilerin i bu d u ru m d a n k u rta rm a la rn ve a lte rn atif yaam
biim lerini zerk olarak o lu tu rm a la rm engellem ek iin bir
araya gelirler. Bu y zd en , h er ne k ad ar teki n o k talar basite
ocuk bakm km asa da, ocu k bakm birincil yer tutar.

Zorun ada, buhran mekanizmalar

M evcut istihdam biim leri iinde kritik n em tayan, cinsiye
te m ahsus b ir ilke; erkeklere snrsz ya da u zu n d nem li istih
dam verilm esi ynelim i yaam boyu b ir i ya da b ir kariyer an
lam n tarken, k ad n larn belirli aralklarla ksa d nem li sz
lem elere dayanarak alm asdr. Sebebi, ocuklarla, zellikle
k k ocuklarla ilgili b t n ilerin yegne so ru m lu lu u n u n
ev kadn rolleri ile annelere v erilm esinde yatar.
B unun tipik tez a h rle ri, k a d n larn o cu k bakm yla baa
km ak iin k en d i alm a y aam larn a ara v erm eleri ya da
190

k a d n la rn h e r iki alm a a la n n b ir a ra d a y r tm e k iin

azaltlm g n l k ya da haftalk alm a s re le rin d e n fayda
land, y arm -zam anl alm adr. Eer so n o n yllardaki c
re tli k a d n istih d a m n n yapsna b ir gz atarsak , aralarla ke
sin tiy e u ram tam -zam anl alm adan yarm -zam anl al
m aya gzle g r leb ilir b ir ynelim vardr. % 90 k a d n lar ta
rafndan y erin e getirilen yarm -zam anl alm a, tipik bir ka
d n istih d am biim idir. 1960 ylnda y arm -zam anl alan
k ad n la rn , cretli istihdam edilen k a d n la rn % 19u n u o lu
tu rd u u ak lan d , 1980 ylna k ad ar b u o ran % 30a kt. Yartm -zam an l alan k a d n larn n ered ey se % 60n n bakacak
ocu k lar vard (G u ttsta d t ve d ier). P etra M llerin derledii
so n rakam lar, y arm -zam anl alm aya d o ru y nelim in a rt
m akla o ld u u n u gsterir. Evli k a d n larn ig c n e k atlm n
da g r le n m u n ta z a m art, ayn zam an d a, istihdam daki k e
sin tilerd e d n de b ir gstergesidir. K ad n lar igc piya
sasna k alabalk saylarda giriyor. siz k a d n larn saylarnn
yan sra, alm a andaki b t n k a d n la r arasn d a istihdam
edilen k a d n la rn pay n d ak i b y m ey le ifade edilen bir g er
ektir. o c u k b ak m s o ru m lu lu u n u n d e im e d e n kald
d ik k a te aln rsa (Bat A lm anyada bile o cu k says d ram atik
bir d g ste rirk e n , zel bakm son derece a rtt), bu ancak
yarm -zam anl alm ayla olanakl olabilir.
A nnem arie Trger, nc Reichta an n elik ideolojisi ve ka
d n larn o cu k b ak m n n tek bana so ru m lu lu u n u stle n
m eye zorla m ecb u r braklm asnn, cretli istihdam daki al
m a saatlerini d zen lem ek am acyla nasl k asten kullanldn
gsterm ekledir. Tam hedefi, Taylorlam iler iin, kim senin
bu t r alm ay alm a hayatnn tam am boyunca fiziksel ve
zihinsel bak m d an tah am m l edem eyecei varsayldna gre,
hayatnda sadece belli birka yl s resince b u ileri yapacak i
iler elde etm ek ti. F aist h k m e t o n ed en le, pren sip te, ka
d n larn c re tli istih d am d a alm asna d m a n deildi; yal
nzca kalc ve u z u n d n em li istih d am n a karyd. Naziler, ka
dnlarn m ontaj h attn d a alm asna itiraz etm ediler ve kesin
likle kad n larn hem evde kitlesel lekle hem de aile tan m n 191

da yardm c alan olarak cretsiz alm alarna kar km a

dlar (Trger, 1982).
Oysa nc Reichtaki g n d em , birka yl iin m ontaj hatt
iileri elde etm ek iken, im di ilgi oda, g n l k ya da haftada
birka saatlik istih d am b iim lerin e d iren g sterm eyecek ve
aslnda zo r ilikileri nedeniyle g n ll girecek iiler elde et
m eye d o ru kayd. G v en cesiz istih d a m n yeni biim i olan
ar zerine alm a (KAPOVAZ), ev kadn stat s ile ti
pik kadn istihdam arasndaki ilikiyi zellikle netletirir. s
tihdam n bu biim i, kad n larn firm ann b u lu n d u u yerin civa
rnda yaam asn; ev k a d n lan olarak evde d u rm asn ve rn e
in, anszn kalabalklaan atlye gerektirdii zam an arlabilm esini; bu gelire ikinci bir gelir olarak bel balam asn gerekti
rir. Baka bir deyile KAPOVAZ ev kadn n gerekli klar.
Taylorizm , n ite k im b u g n d e m ik ro ilem ciyle, k ritik bir
teknolojik devrim e dam gasn v u rm u d u ru m d a. G iderek daha
fazla kullanlm as, kanlm az olarak, paralanm alm a s
relerin e y n elik ta le p te b y k b ir a rta yol at. rn e in ,
VDUlarda (G rsel k n iteleri)1 alm a, zaten gnde all
saat ile snrldr ve eer irk etler yarm -zam anl ii arzndan
yararlanabilecekse fazladan iki saat dem eyi islem esi iin hi
bir neden yoktur. A slnda, yle g r n y o r ki bu alm a bii
mi, b u gn devlet destei ile n c Reichm kulland m eka
nizm alar k u llanlarak m uazzam b ir ekilde tevik ediliyor.
K adnlara ynelik z o r m ekanizm as, bir tek dourganlklar
zerindeki kontrole dayanr. Yalnzca tecavz ve cinsel iddeti
deil, ayn zam anda, rah m in , devlet ve tp m eslei tarafndan
uygulanan zo r yoluyla y n etilm esini de ierir. Bat A lm an ya
sal m evzuatnn, ham ileliin sona erdirilm esine dair 218. Pa
ragrafndaki koullarn k ad n larn karlarna kar sertletiril
m esi h ak k n d a s ren , rn e in , krtaj m aliyetlerinin hastalk
sigortas fo n u n d an karlan m asn n sosyal gerekelerle redde
dilm esi ve reh b erlik h izm etin d ek i (Pro-Fam ilia ve benzer r
gtlerin ) kesintiler hakkn d ak i gncel tartm ann, nfus poli1 TV, Bilgisayar Ekran - .n.

192

likasndan ok kadnlarn iiler olarak disiplin alm a alnm a

laryla ilgisi vardr. Bu nergeler, ann elik ideolojisinin reklam
n yapan propag an d a dalgas tarafndan oaltlr. Bu ideoloji
nin ykselii sadece M uhafazakr P artilerin (CDU/CSU) yar
dm yla olm ad. H atla aksine, nceki Sosyal D em okratik Parti
(SDP) h k m e tin in iktidarda o ld u u srada, kam usal ve c
retli v e rile n sosyal h iz m e tle rin cretsiz ve zel b ir tem elde
salanm as iin kadn larn ig c n seferber etm eyi hedefle
yen, k ad n lar daha fazlasn yapabilir slogan ile balad. Bu
nu n yannda, ocu k bak m n n zelletirilm esini geniletm eyi
am alayan yeni ocuk B akm evleri Yasas, k k ocuklarn
yam a k ad ar b ak m n n zel olm ayan ek ild e salanm as
iin kam u fonlar ayrm ay asla dikkate alm am olan eski po
litikalarn b ir dev am n olutu ru y o r. K adnlar, o yzden, o
cuk bak m n n so ru m lu lu u n u tek bana stlenm eye kocala
r, babalar ve devlet tarafndan zorlanrlar. Bu suretle, zam an
sanayiinin belirli d allarnn ve d ep artm an larn n ihtiyalarna
uyacak ekilde n ced en yaplandrlan bir em ek arz yaratlr.
D evletin em ek a rz n n bu ekilde y ap lan d rlm asn a gs
terdii ilg in in o d anda refah devleti m odeli iinde sosyal si
g ortan n p roblem leri vardr. E ko n o m ik b u h ra n n ve yeni tek
nolo jilerin g iriin in n eden olduu kitlesel isizlik ve eksik is
tih d a m n , sosyal sigorta sistem i ierisin d e ste sin d en g elin
m esi an cak o la an st yksek m aliyetlerle m m k n olabilir.
M asraflarn kesilm esine ynelik b ir k o n tro l m ekanizm as, ka
d n larn sosyal sigo rtad an y ararlanm a im k n n n azaltlm as
na baldr. A nnem arie Trger, bu m ek an izm an n n c Reich asn d an da nasl nem li b ir rol oynadn gsterm ek te
dir. D eim eyen m o n taj iin in iileri abucak tketecei ve
z am an n d an n ce r e kartaca aikrdr. Tek olas ya
n t, yani B ism ark sosyal sigorta sistem in in lavedilm esi, si
yasi olarak u y g u lan ab ilir deildi. Yant, sosyal bir tek n ik
z m e b av u rm ak t. D k cret ve isizlik d n e m le ri, ka
d n la rn , y abanclarn ve zorla altrlan iilerin ya hi ya
da an cak d k sosyal sigorta h ak k elde edecei anlam na
geliyordu. Bu sosyal g ru p larn ihtiyalarn n baka biim lerde
193

karlanabileceini sa v u n arak b u d u ru m m azu r gsterilebilir

di. K adnlar hak ik i cretli ii deildiler; o n larn gerek biyo
lojik grevi b ir ev k adm ve a n n e olm akt. Benzer ekilde, ya
banc ve zorla altrlan iiler biyolojik olarak aa g r l
yord u ve gerek A lm an iileri saylm yorlard. O n larn sosyal
gvenliinin y k n ayn zam an d a A lm an halk to p lu lu u
tam am alyd (Trger, 1982, 2 65-6).
G n m zd e, kadn larn sosyal g venlikten yararlanm a h ak
knn n , geici ve yar-zam anl i szlem eleriyle tkanyor.
Carola M ller b u k o n u d a yle der:
Toplu i szlem eleriyle korunan szd e ekirdek iiler"in
(core workers) istihdam ile elien, yasal, maddi ve toplumsal
bakmdan zayflatc, gvencesiz ve kendini sona erdiren ko
rumasz istihdam biim leri, yani, geici, yar-zamanl, geici
yardm, mevsimlik alma, vadeli szlemeler, bedava yar
dm, evde ve yasal olm ayan alma (Mller, 1982: 183-4).

Bu istihdam biim lerinin korum asz olduu nem li bir alan,

alanlarn (haftada 19,9 saatin altn d a) isizlik sigortasndan
ve (15 saatin altnda) hastalk ve em eklilik sigortasndan m ah
ru m braklm asdr. Ayrca, dzen siz istihdam , yasad istih
dam da, yasal bak m d an k o ru m an n zo ru n lu tu tu ld u u yer
lerde bile tevik eder.
K adnlar k orum asz istih d am biim lerine iverenler, devlet
ynetim i ve (evli) erk ek ler arasndaki ittifak tarafndan so k u
lurlar. (Evli) erkekler, k ad n larn cretsiz alm asndan, biz
zat evde alm asndan, yallarla ve hastalarla ilgilenm esinden
ve ocuklara b ak m asndan ok tem el bir kar salar. H em ya
psal hem de d o ru d an id d et k u llan m ak suretiyle kadnlara
b u grevleri dayatacak gce sah ip olurlar:
Kadnlar, igc piyasasnda esasen ikincil gelir kazanan
lar olarak m uam ele grrler. Yani, onlara bahedilen iler yal
nzca ksa d nem li szlem eler tem elinde d k cretli o lan
lardr. Bu d u ru m , k ad n larn (zellikle ocuklar olanlarn) tek
balarna bir erkee bam l olm akszn yaam asn neredeyse
im knsz klar.
194

 K adnlarn bu toplum da bir koru y u cu y a ihtiya duym as

gerei; kocalarla babalarn kadnlar cretsiz em ek sarf etm e
ye zorlayacak gce sah ip olm alar ve bylece o n larn om uzla
rna, tam -zam anl denen b ir ii stelenem eyecek kadar fazla
so ru m lu lu k yklem eleri dem ektir. Yalnz b ir k ad n , sahipsiz
bir m al paras gibi m uam ele g r r ve z o r yoluyla idare edile
bilir. (Evli) erkekler iin sarf edilen cretsiz em ek, k o ru y u c u
su n u n o n d an talep ettii bir haraca benzer.
K adnlar genellikle evlilikte d o ru d an iddete m aruz kal
d k la r iin b u k o ru y u c u ro l n ayn za m a n d a ikili bir yz
vardr. M urray Straus ironik b ir ekilde evlilik czdann d a
yak atm a lisans olarak ad lan d rr (1976).
K oruyucularn iddet kullanm as da neredeyse doal kar
lanr. Bu d en k lem ok zorlam a gelirse, Federal A lm anyada her
be ila yedi dakikada b ir k ad n n tecavze u radn gsteren
rakam lar ve tecavzlerin o u n u n p lanlandn (B row nm iller, 1975); kadnlarn srekli olarak gece sokaa km a yasa
na m aru z kaldklarn ve k ad n b ed en lerin in 218. paragraf h
km leri altnda dourm aya zorlandn hatrlayn. Bu d u ru m ,
rg tl etelerin kyller, k k z a n a a tk rla r ve i evresi
zerinde ter r estirdii, so n u n d a bir eten in k o ru y u cu olm ay
ve hizm etlerin e kar hara talep etlii, srekli bir sava haline
benzer.
Devlet, aile sigortas plan ile hastalkta ve yallkta kadnla
ra ve ocuklara baz gvenceleri koca araclyla salayarak,
erkeklere, k ad n lar tam -zam anl iten uzak tu tm alar iin ik
ram iye verir. Srasyla bu d u ru m , ek sigorta m aliyetleri getir
m eyen, ucuz, ksa sreli, m evsim lik ve geici igc talepleri
ne payanda salayarak irketlerin yararn a olur. O ned en le, ka
d n la ra yalnzca k en d ilerin e bam sz ek o n o m ik yaam k u r
m alarn engelleyen bu ileri su n arak , n fu zlarn karlar ko
alisyonuna lahsis ederler.
Bu am ala k u llan lan ve h erkese bilinen b ir m ekanizm a,
k ad n la r iin k o ru y u c u i d z e n le m e lerin e b avurulm asdr.
A nnelik potansiyelinin kadnlar szm ona g venilir ve s
rekli devam garanti edem eyen, d ah a pahal ve younluu az
195

iiler haline getirdiini ileri s ren argm anlar da iyi bilinir.

Bu gizli z o r m ek anizm alarna, iverenler ile potansiyel m eslek
talar ve alm a arkadalar tarafndan onlarn daha iyi cret
alm asn ve u z u n s reli, g v en celi istih d a m n re d d e d e rk en
k u lla n la n cin siy eti, k a d n a y n e lik d o ru d a n id d e t elik
eder (B em ard, 1980; M acK innon, 1979). Sabine Klenke, eko
n o m ik kriz balam nda yeni tek n o lo jin in giriinin daha ilgin
ve az stresli grevleri elde etm ek ve ounlukla geici iilere
yneltilen tek d ze ileri k ad n lara yk lem ek iin erk ek lerin
nasl d o ru d an b ir i dalm m cadelesi balatm aya sevk et
tiini gsterm ekledir. Bu, VDU ileri iin gerekli baz ev kad
nna zg em patinin so n u cu deil, fakat cinsiyeti zorun r
n d r (K lenke, 1983).
K adnlarn ikincil geliri kazanan ve ev ii yapan kii eklin
deki alm a stat s , erkekleri evi geindiren asl kii olarak
tanm layan eyin, d ik k a t ve so ru m lu lu k gerektiren ilerde a
lm alar olduu savyla, yani h ep k u k u d u y u lm u bu arg
m anla m azu r gsteriliyor. Ve m ev cu t k o u a r erkee denen
aile creti fikrini d ah a ok so rg u lan r hale getiriyor. B ugn
k kriz, kocalar ve babalar tarafn d an salanan aile sigorta p ri
m inin o rtadan kaldrlm asyla, erkein gein d irm e yetenei
ne ciddi biim de zarar verm i oldu. Kitlesel isizlik, ksa sreli
ve azalm kazan, erkek lerin h a y a d a n boyunca bir aile cre
ti" salayp salayam ayaca m eselesi zerin e ok tem el bir
soru iareti koyar. G eriye kalan en uyg u n zm , bireyler ve
yalnz yaayan anne-babalardan daha ucuza olan o rtak bir aile
altyapsdr (ev, beslenm e, psikolojik ihtiyalar), fakat kadnlar
asndan ek onom ik yarar artk su gtrm ez. Son tahlilde, bu
altyapy cretsiz em ek harcayarak o lu tu ran ve s rd ren ka
dnlardr. Baka bir deyile kadnlar, k en d i z yaam n ve o
cu klarn n hayatta kalm asn garantiye alm ak iin cretli istih
dam da yer alm aya zorlanrlar. yle ki, evli k ad nlarn ykse
len igc piyasasna k atlm o ra n la n b u n u gsterir. Bu d u
ru m , iki so n u d o u ru r. Birinci olarak, k ad n lar k en d ilerin e
su n u lan i ne olursa o lsu n o n u k ab u l etm eye zorlanrlar. k in
cisi kadnlar, kocalar ve babalardan oluan o unluun hege196

m o n y a s m n e k o n o m ik z e m in in d e y a a n a n e ro z y o n la a rta n
d o ru d a n id d e tin i hesaba k atm ak zo ru n d a d r. Bat A lm an
yada 110 k ad n m ltecin in arpc olaylarla d o p d o lu tanklk
lar buraya u y gun d er (Bkz. Frankfurter Rundschau, 27 Ara
lk 1982). Su istatistikleri de tecavzde art o ld u u n u gste
riyor (.Frankfurter Rundschau, 23 N isan 1983; Fiegl: 10).
K adnlara tahsis edilen istihdam b iim lerinin besledii her
hangi bir k ad n tipi alm a kapasitesini k arak terize eden ey,
em p ati k ap asitesi deil, zam an esn ek li i ile te k d z e ilerin
stresin e gsterilen tah am m l n b ir bileim idir. nc Reich
zam an n d a, an n elik yeteneinin ve d o u tan m an tk tan yok
su n o lu u n , k a d n la n zellikle m ontaj h a ttn d a alm aya uy
gun hale getirdii savunuluyordu.
abucak renilen iler... Kadnlar yapuklan ilerle daha be
lirgin olarak alm alannn anlam arasnda yakn iliki kur
mazlar... alrken hayal glerinin anm sau im gelerden
zevk alrlar; rnein, uruna byle ok altklar ocuklar
nn gzndeki sevin . (Jahrbuch der Deutschen A rbeitsf
ront 1937: 339; Trgerin alnls, 1982)

K adnlarn ilerin in b u g n ayrt edici zelliini en k t ve

en in san lk -d alm a k o u llar o lu tu ru r. Sabine G ensior
ve L othar L appe, zellikle kadn larn alt en d striy el i
lerde basit ru tin in ru tin in e b l n m em ek sreciyle ar i
b l m o ld u u n u aa k a rd . A yns e n d s tri d n d a k i
sek t rlerd e de, e lek tro n ik veri ilem ediinin sz k o n u su ol
d u u h e r yerde geerlidir. Bu ilerden p ek az beceri gerekti
rir. A n cak , ib l m ta k sim a tn d a , m u h te v a sn p aralara
ay rm a, v asfszlatrm a ve stre s m erk ezi n e m e sa h ip olan
iin k e n d is in in rg tle n m e s in d e k u lla n la n y n te m le rd ir
(G en sio r ve Lappe, 1982: 93-94). N eredeyse sadece k a d n lar
ca yaplan yar-zam anl alm a yalnzca az crete tabi tu tu l
m akla kalm az, yaadm z sistem d e n o rm o ld u u biim iyle,
en k t alm a koullarn da z o ru n lu klar. Eer tip ik olarak
yo ru cu para ba alm a sistem i alm d a, tek d ze ve an la m
sz iin b ir gstergesi olarak d k gelir alnrsa, o zam an, ra
197

k a m la r b u k o u lla rn ta m a m e n k ad n la rla sn rl o ld u u n u
belirtir. 1981 ylnda erk ek lerin sadece % 7,3 , kadnlarn ise
% 20si 600 DMd e n az aylk n et gelire sahipti; erkeklerin yal
nzca % 1,1i, k ad n larn % 11i 600 ila 800 DM arasnda kaza
nyord u ; erk ek lerin % 1,6s ve k ad n larn % 13 800 ila 1000
DM a r a s n d a a ly o r d u ve e r k e k l e r i n % 4 ,1 i, k a d n la r n
% 14,3 1000 ila 1200 DM arasn d a kazanyordu (Statistiches
Jdhrbuch 1982: 97).
Yine de, tekdzelie toleran s gsterm elerinin yan sra, ka
dnlardan bir de zam an lan bak m n d an esnek olm alar bekle
nir; rnein, an zerine alm ada (KAPOVAZ) olduu gibi
ok ksa bir sre iinde b ir iten dierine yer deitirm ek. Ve
sevgi iin alm a" deil, so y u t bir em ek ve alm a ilikisinin
zel bir t r olarak grlen ev ii, h em tekdzelik hem de y
kam a, tem izlem e, alveri vb. gibi vazifelerin srekli te k ra r
lanm asnn ve ev iinin hem erk ek lerle kadnlarn cretli istih
dam hem de ocuklarn o k u l saatleri ritm in e baml olm as
nn yol at alm a srecinin paralara ayrlm asyla biim le
nir. Son olarak, bilgisayar term inallerinin eve kurulm as, hem
ev iinin soyut, tekdze k arak terin i hem de kapitalizm de ka
d n em eini b irlik le cretli-ev -ii olarak g rm e ihtiyacn
arpc olarak gsterir. Bylesi b ir ev-alm as h er iki biim in
de ritm ini ve stresini birletirir: Term inalde alm a ile ev ii,
birbirin in uzantsdr.
A slnda, kapitalist d z e n d e (h em cretli hem de cretsiz)
kadn em ei, istikrarl olarak m uhtevas belirli ilerden g r
n te herhangi b ir yararl a n lam d an y o k su n so y u t srelere
doru yer deitirm ektedir. K rizin, refah devletinin zlm esi
ve yeniden yaplanm as ile yeni tek n o lo jilerin giriinin bir so
n u c u olarak u an d a had safhaya varan bir sretir. K adnlar
iin anlam l iler ve ilerin m addi ieriine dayal olarak cins
ler arasnda sosyal em ein b l t r lm esi giderek gem ie ait
bir ey haline geliyor. Sradan varsaym n tersine, gncel geli
m eler; erk e k le r iin b t n en teg re ve an lam l ilerin tahsis
edilirken kadn larn paralara ayrlm ve anlam sz ileri alm a
s eklinde g r n y o r (G en sio r ve Lappe, 1982). H atla b r
198

t rl anlam l olabilecek alm a ocuklarla b irlikte giderek za

rar verir. D aha fazla m ek an ik lem i ve k irletilm i bir evre,
k a d n la n , k e n d i g n l k o rta m la rn d a k i te h lik e lerd e n k o ru
m ak am acyla o cu k lan zerin d e m u tlak k o n tro l ve disiplin
uygulam aya zorluyor. ocuklar ne evde (elektrik, m akineler,
tem izlik a ja n la n , ilalar) ne d e sok ak la h ib ir yerde serbeste
hareket edem iyorlar. Hi deilse, ta n d k ta n birisi tarafndan
srekli olarak gzetlenip d en etlen m ek zorundalar, n k ya
banclar o cuklara ne so ru m lu lu k ne de ilgi gsterirler. ocuk
bak m n n yegne soru m lu lu u ve k a d n la n srekli olarak te
la iin d e kararlatrlm ereti z m lerle yetinm eye zorla
yan yetersiz alternatifler ile iin ykc ritm i birleince, cretli
ile m egul o lm a basks, an n e - o c u k ilik isin d ek i herhangi
bir keyif ve s k n e ti bir kenara atar.
Eer k ad n em ei, ev ii ile cretli alm ann ay nlm az birli
i olarak yoru m lan rsa, kadnlar b u zorla altrm a ilikisine
m ecb u r eden z o r karsnda h er d zeyde k endilerini k o ru m a
n n d n d a bak a aresi yoktur. Ev iine anlam l etkinlik ola
rak bakm ak, an neliin anlam l d en ey im in e d o ru geri ekil
m ek ve erkek k u ru m la n ierisinde b ir birey olarak varolm ay
renm ek, aslnda varolm ayan bir fantezi d n y asn d a hayaller
k u rm ak tr. Ev kad n lar, cretli alm aya ya d a tekdzelie
balam a b ask sn d an ve cinsel tacizden yakay k u rtaram ay a
caklardr; zam an, h u z u ru ve paray kefetm e m cadelesindeki
en b y k Zafer annelik tir; hem de b u n u zorla im knsz klm a
y am alayan b ir dnyada. Srf beraber hayatta kalm a, gcn
ve d iren cin b ir iaretidir. Erkek k u ru m lary la baran kadn,
en iyi d u ru m d a aptal k k bir kz m uam elesi grm eyi gze
alacaktr. Sadece bir ahs olarak sayg grm eyecei gibi, ke
sinlikle id d e tle n yakasn kurtaram ayacaktr.

zet; Kadn emeinin gelecei

E konom ik k riz zellikle kadnlar o lu m su z ynde etkiler. Bu
n ed en le, ek o n o m ik gelim enin y n ve b u n u n ierisinde ka
d n la r n s a h ip o la c a k la r y eri a n la m a k b y k n e m tar.
199

G ncel eilim , k ad n lar cretli iten ekip k arm ak ve eve

geri kovalam akla snrl kalm ayacaktr. K adnlara e, ev k a d
n ve yegne o cuk bakclar o larak dayatlan y k m l l k le
ri s m rerek , ksa s red e ie aln ab ilir ve iten karlabilir,
k t k o u llar altn d a ve y eterin ce yasal ve sosyal k o ru m a ol
m a k s z n , d a h a az so sy al s ig o rta m a liy e tiy le d n e m se l ve
m evsim lik olarak d algalanan em ek talep lerin i karlam aya h a
zr, d k c re t k a rl n d a h e rh a n g i b ir y erde alm ay a
zo rlan a n k u lla n lp atla b ilir b ir em ek b irim i y aratm ak iin
harcanan abalar artacaktr. A zalm akta olan, k a d n larn istih
dam a katlm deil, (e k o n o m ik k riz k a d n larn h em cretli
hem de cretsiz alm asnda b ir arta tan k o lm ak tad r) d a
ha kazan l ve g v en celi ile rd e n y a ra rla n m a im k n lard r.
cretsiz em ek cep h esin d e ise, sosyal h izm etlerdeki k esintiler
ve k a z an lan n azalm as nedeniyle a rtk ulalam ayan h izm et
lerin y erini alm aya yap tk lar ilerle m ecb u r braklrlar. H atta
bu d u ru m k ad n lar d ah a y o un olarak, d ah a az kazanp daha
k t koullarda alm ak z o ru n d a kaldklar cretli i aray
na ( n cek in d en d ah a fazla) zorlar.
B ugnlerde, b u n u n la b irlikte, k k ocuklarn bakm iin
varolan her h alkarda yetersiz yaplara ynsal katlm n yan
sra, k ad n lan daha iyi kazan d ran szde vasfl ilerden uzak
tu tm ak iin zel tedbirlere gereksinim vardr. A nnelik ve aile
ideolojisinin yeterli olm ad b u rad a aka bellidir, n k k a
d n la r elbette diren irler, k e n d i z y n etim leri altnda ocuk
bakm evleri kurarlar, ev ii ve o cuk bakm yla ilgili olarak ba
balara ve kocalara farkl b ir ib l m n zorla kabul ettirirler
ve d a h a fazla b e c e rile r k a z a n rla r (M ller, H a n d l, W illm s,
1983: 17).
G elecek asndan bizi bekleyen b ir grev, kadnlarn bu d i
reni biim lerini daha ciddiyetle d ik k ate alm ak ve onlar zeri
ne b ir gelecek k u rm ak olacaktr. Bunlar, m uazzam bir lekte
zellikle k ad n la rn b irlik te ve y o k su llu k yaam adan, k en d i
balarna ve kendi ocuklaryla b irlik te (ve o cuklar evliliin
ataerkil yasalar ve evlilik szlem esi altnda otom atik olarak
babann mal o lm ad an ) ayakta kaldklar yerlerde uygulanr.
200

B ununla birlik te, k adnlarn b u ekilde hayatta kalm a biim le

rinin giderek d ah a fazla bireysel ya da to p lu z o r biim indeki
saldrlara m aru z kalm asn da bekleyebiliriz. Bu zellikle, ka
d n la r e rk e k le re bam l olm aya z o rlay an e rk ek lere geim i
salayanlar o larak gerek ek o n o m ik bam llktan ziyade er
kek k arlarn n p o litik k o alisy o n u n u n ek o n o m ik kriz anlam
na geldii b u g n k d u ru m d a iddetlidir. Zira erk ek ler de srf
erkek olarak varolm alarna dayal p araya giderek daha az u la
abilm ektedir.
G elecekle k adnlar, k e n d ile rin e ait p o litik a la r o lu tu rm ak
z o ru n d a k alacak lard r; e rk ek lerin siyaset anlay bizim iin
pek az k u llan ldr ve yalnzca bizim dlandm z erkekler
d n y a sn d a g eerlid ir. K en d isin i g erek h a y a tta n y altlm
olarak b irb irleriy le kar karya gelen rg tle rle sn rla r ve
dellolar, p arlam en to , toplu pazarlk, hatta sava gibi erkekle
re ilikin kurallara ve ritellere gre oynanr. K adnlar ise, ter
sin e d enetim siz id d etin hedefidirler. N e faillerin ne de m a
d u rla rn o ld u u k u ru m lara, kurallara ve sosyal koullara daya
nan b ir siyaset, kadn lar iin, tek kelim eyle geersizdir. Byle
b ir siyaset bizi hareketsiz klar. K adnlar, sokak ta, ite ve evde,
iddet eylem leri yardm yla srekli boyun em eye zorlanrlar.
Oysa k ad n lar olarak, d o ru d an yant verebilm eliyiz. B unu an
cak - b u to p lu m d a alm a biim im izin de b ir id d et r n ol
d u u bilgisine d u y u lan k o rk u da dhil olm ak z e re - korkuyu
yendiim iz zam an gerekletirebiliriz.

Ka y n a ka
B eck-G em sheim , Elisabeth: Der geschlechtsspezifische A rbeitsm ark, F rankfurt a.
M ./N ew York 1981.
Benhard Cheryl: Im m er n u r lcheln? Sexuelle Belstigung am A rbeitsplatz in:
Em m a, 12.1980.
Bcnnholdt-Thom sen, Veronika; Mies, Maria; von W erlhof, Claudia: F rauen und
Kolonien: die natur" des Kapitals, Reinbeck b. H am burg 1983.
Brownmiller, Susan: Against O u r Will.
Fiegl, Verena: G ew alt gegen F rauen, unverff. M anuskript, Bielefeld 1983.
Gensior, Sabine u n d Lappe, Lothar: zukunft der Frauenerw erbsarbeit, in: Sektion
Frauenforschung in den Soziologentag, Bamberg 1982, s. 91-115.

201

G u ttstadt, G abriele; H enischel, Helga; L tdke-C osm ann, Barbara; Gom ell, Elfi M:
F rauen als industrielle Reservearmee, in: Kongress Z ukunft der Arbeit, M ateri
alienband, o.O .o J., S. 282-293.
Irigaray, Luce; W aren, Krper, Sprache. Des ver-rckte D iskurs d er frauen, BerlinWest 1976.
Klenke, Sabine: Z ukunft w elcher Arbeit? in: M oderne Zeiten, 12.1982, s. 18-22.
M ackinnon, C atherine: Sexual H arassm ent of W orking w om en. A Case o f Sex
Discrim ination. New Haven ve Londra 1979.
Mller, Carola: U ngeschtzte Beschaftigungsverhaltnisse- verstrke Spaltung der
abhngig A rbeitenden, K onsequenzen fr die F rauenforschung u n d die F ra
uenbew egung, in: Sektion Frauenforschung in den Sozialwissenschaften in der
DGS, Beitrage z u r Frauenforschung am 21. D eutschen Soziologentag, Bamberg
1982, s. 183-200.
Mller, W alter; H andl, Jo h an n u n d W illm s, Angelika: S trukturw andel der Fraue
narbeit 1880-1980, F rankfurt 1983.
O stner, Ilona: Beruf u n d H ausarbeit. Die Arbeit der Frau in unserer Gesellschaft,
Frankfurt a. M /N ew York 1978.
O stner, Ilona and W illm s, Angelika: S trukturelle Vernderungen der Frauenarbeit
in H aushalt u nd Beruf? in: Sektion F rauenforschung in den Sozialwissenchaften in der DGS, Beitrage z u r Frauenforschung am 21. D eutschen Sozilogentag.
Bamberg 1982. s. 205-231.
S chorsch, Eberhard: Beitrag in: Sexualpdagogik un d F am ilienplanung, in: Ze
itschrift d er Pro-Fam ilia, Schw erpunktthem a: Sexualle G ewalt, 2, 1983.
Statistisches Ja h rb u c h 1982 fr die B undesrepublik D eutschland, Statistisches
B undesam t (hrsg). W iesbaden 1982.
S traus, M urray A: Sexuelle U ngleichneit, ku ltu re lle N o n n e n u n d F raucnm issh andlung, in: Haffner, Sarah (H rsg). Gewalt in der Ehe, Berlin 1978.
Theweleit, Klaus: M annerphantasien, 2 Bande, Berlin 1977.
Trger, Annem arie: Die P lanung des Rationalisierungsproletariats. Z ur E ntw ick
lu n g d e r g eschlechtsspezifischen A rbeitsteilung u n des w eiblichen A rbeits
m arktes im N atio n alsozialism us, in: A nette K uhn un d Jrn Rosen (H rsg), Fra
uen in d er G eschichte 11, D sseldorf 1982, s. 245.316.

202

NC KISIM

Kadnlar Aleyhine
Politikalar ve
Kadnlarn Mcadeleleri

YEDNC b o l m

HNDSTAN KIRSALINDA SlNIF MCADELES

VE KADINLARIN MCADELES
M aria M ies

Topran sahibi olan erkek topran kadnlarna da sahiptir.

Yukardan snf mcadelesi

H in d istan da krda yaayan kitlelerin, Batl m edya tarafndan
su n u la n resm i yledir: M ilyonlarca yar a, cahil, d u y arsz
kyl, k e n d i sefaletini g nl rahatlyla" k ab ul eder, n k
dini ve karm as yle bu y u rm u tu r. Bu egzotik sefaletin, tele
vizyonu vastasyla o tu rm a odasna girm esiyle can sklan ve
tiksinti du y an , besili Batl y u rtta telev izy o n u nu kapatr. Bu
kad ar can skc olan, dilenecek k ad ar y oksul d m bu kitle
lerin , k e n d ile ri gibi y o k su l m a h lu k la rd a n m ilyonlarca d ah a
rettii haberleridir.
H in d istan krsaln d a yaayan h alk n bylesine karikatrize
ediliinin baka b ir g r n m de, Bat m eden iy etinin salad
b t n k o n fo rlard an m ah ru m o lm asna k arn i h u z u ru
n u k o ru y ab ilen ve kendisiyle ve doayla b a n k yaayabilen,
m u tlu y o k su l m ilidir. Bu m itin yaylm asnn n edeni, zellik
le, Yeni a h arek eliy le b irlik le y k selen , D oun u n ru h an i
inanlarna ynelik ilgidir.
H in d istan daki kr yoksullarnn bu im g esin d en daha youn
205

biim de g ereklikten k o p u k b ir tu tu m olam az. G n m z d e

bu gereklik nedir? Krsal m ek n n - zellik le son 15 ylda ar
t a n - g n d e lik id d e tle n ite le n d irild i i baka bir lk e d ah a
yoktur. Kylerdeki d u ru m la ilgili h aberler kentlere ya da Bat
m edyasna ulatnda bile, bir yanda zengin kyller ve top
rak aalar ile te yanda yoksul kyller ve topraksz halk ara
sndaki sert atm alar, genellikle kast ve d in farkllklarna da
yal to p lu m sal atm a la r o la ra k y o ru m lan r. Bu g r akla
yatkndr; n k topraksz ta n m iilerinin o unluu, G andhin in H arijanlar dedii, A divasiler" ad verilen H indulam am kabilelerin ya da teki al kastlarn yeleridir. Toprak
sahibi snflarn ounluu, st k asttan olan H indulardr.
B ununla birlikte, szde zayf kesim lere yaplan z u l m k o
nusu n d a yazl m edyada y n n arm haberler topland
ve analiz edildii takdirde, zengin kyllerin ya da toprak aa
larn n ve p o lisin , kabilelere, y oksul kyllere ve k a d n lara
kar kullandklar id d etin ( n k resm term inolojinin za
yf kesim lerle k astettikleri b u n lard r), olaan snf m cadele
sinin, yani yukardan sn f m cad elesin in b ir paras olduu
aklk kazanr.
Z enginlerin yoksullara, gl lerin zayflara kar y r tt
bu sava; H in d istan n k rsal b lgelerini ( nc D nyan n
baka yerlerinde olduu gibi), kapitalist pazar sistem iyle bir
lem eye zorlayan k alk n m a stra te jile rin d e n ayr tu tu lam az.
Esasen D nya Bankasnn b u ld u u ve nc D nyan n her
tarafna yayd b u kalknm a p o litikas, ABD serm ayesinin
karna ynelikti. Vandana Shivann yazd gibi, D nya Bankasnm pek ok nc D nya lkesinin kaderini ekillendi
ren bu kalknm a sava, son o tu z ylda, ardnda askeri savalarnkin d en daha fazla m a d u r insan brakt; neden olduu ev
renin tahribi de cabas. Bu k alknm a politikasnn ana hedefi;
sanayi k entlerinin ve Batn n lehine, kylleri geim lik re
tim den ekip alm ak , geleneksel tarm n yerine ticari tarm
geirm ek ve krsal alanlara sadece h in terlan d m uam elesi yap1 Bkz. Vandana Shiva, The Politics of Aid", The Illustrated Weekly o f India, 20
Eyll 1987.

206

m akt(r). Pek ok lkede kalknm a politikas hayata geerken,

byk baraj projeleriyle balayan m u h telif program lar ve b u
n u n yan sra, Yeil D evrim , (H in d ista n 'd a O p eralio n Flood
ad verilen) Beyaz Devrim, Sosyal O rm anclk Projeleri, E nteg
re Krsal K alknm a Program vb. gibi m u h te lif d evrim ler, is
tisnasz biim de, krsal alanda b y k sn f k utuplam asna ve
dolaysyla krda yaayan insanlar arasnda daha fazla atm a
dogm asna yol at. D urum bu d en li ak olduu halde, bu an
lam azlklar ve iddet ieren atm alar, kapitalist tarm sal kal
knm a politikasna deil de, etnisite, kast ve din farkllklarna
mal edilir. Bu nedenle, rnein, P encaptaki Sihler ve H indular
arasnda sren atm a Yeil D evrim in b ir r n olarak deil
de, dinsel b ir sava olarak grlr.
Sonraki sayfalarda, m odern kapitalist gelim enin yukardan
sn f m cad elesin e yol at n o k tasn g sterm ek iin H indis
tan krsaln d a daha gsz blgelere kar y r t le n m eza
lim k o n u su n d a birka rn ek sunacam . G llerin zayflara
kar y r tt b u savata k adnlara y n elik iddet kritik bir
rol oynar.
. 1. 1969 yl O cak aynda, T am iln ad d a k i K ilvenm ani Kynde, yal erkeklerle kadnlar ve ocuklardan oluan 42 Harijan b ir b arakaya d o ld u ru lu p , yaklarak ld r ld . M adras
Y ksek M ahkem esi, d rt yl sonra, b u katliam n san 25 to p
rak aasnn hepsini delil yetersizliinden dolay beraat ettirdi.
Yarglar, byle zengin ve st kast beyefendilerinin uaklarn
d a n h ib irin in yardm n alm adan, evleri atee verm ek iin su
un ilendii yere yaya y r m esin in sz k o n u su olm ayaca
grndeydiler. H arijanlarn b u kitlesel k atlin in k k en in d e
ne vard? 1966 ylnda N agapallinam ta lu k u n u n eltik yetiti
ren to p rak aalar, topraksz gndeliki iilerin sendikas, K
zl Bayrak S endikasna kar kendi karlarn k o ru m ak iin
eltik reticileri Birliini k urm ulard. Tarm iilerinin o
u parya, yani H arijandr. Sendikann h er grev arsnda, el
tik reticileri Birlii grevi krm ak iin dier kylerden iiler
gnderdi. 1969 ylnda da ayn ey tekrarlanm t. K om nist
Kzl Bayrak Sendikasnn liderliinde, iiler daha yksek c
207

ret iin greve gitm ilerdi. Toprak aalan d a n d a n em ek ithal

edince iki g ru p arasnda bir atm a balad. Toprak aalar,
her biri 250 Rupilik para cezasn dem edii ve eltik retici
leri BiTiin e ye olm ad srece, grevcilere gelecekte i ver
meyi reddetti. iler bu k o u lla n kabul etm ediler. Bu m ese
leyle ilgili gr m eler srasnda toprak aalarnn bir ajan l
d r ld . B unun zerine to p rak aalar hem en m u tat intikam
seferini dzenledi. Silahlar, sopalar ve baltalarla polis kam yon
larna binerek geldiler ve iilerin kaldklar b arakalar atee
verdiler. A alann ajannn ld r lm esin e karan sekiz H arija n u z u n ve ar hapis cezalan n a arptrldlar, ancak toprak
aalannn hepsi beraat etti.
2. 4 Tem m uz 1974 tarih in d e, A ndhra Pradeshin C udappah
b lg e sin d e k i R am an ap alled e ou R eddy k a stn a m e n su p ,
toprak aalarndan oluan 500 H indu, balta, kl ve silahlarla
b ir H arijan k y n e saldrd. A ralarnda yallarla ham ile k a
d n larn da o ld u u 30 H arijan y aralad lar ve 118 barakay,
H arijanlann b t n eyalaryla b irlik te yakp kl ettiler. H ari
jan iilerinin yksek cret talebine to p rak aalarnn yant
K ilvenm anideki gibi b u m ezalim oldu. H arijanlar ayn zam an
da h k m etin kendilerine d atm ak zere ayrd ekilm em i
topraklardan bir parselini ekm e h ak k da talep ediyorlard. Ne
var ki, toprak igal etm eye kalktk larn d a, to p rak aalan o n
lar s r p kard. D evlet grevlileri ve polis, Reddy to p rak
aalan n n yasay ihlali karsnda aresiz oldu k larn syledi
ler. Reddylerin vahetine kar H arijanlar koruyabilecek d u
rum d a deillerdi. H arijan lan n , K ilvenm anide olduu gibi, ko
m n ist bir yap altnda rgtlendiinin belirtilm esi gerekir.
3. Reddy to p rak a alannn y u k ard an snf m cadelesine
b ak a b ir rn e k d e 1974 T e m m u z u n d a r a p o r e d ild i. 3 0 0
Reddy toprak aas, A ndhra P rad esh de bir da kabilesi olan
S ugalilerin to p ra n zo rla ele g eirm ey e k alk t. R ed d y ler
topran m lkiy etin in tek tarafl m ahkem e kararyla kendileri
ne tahsis edilm i o ld u u n u iddia eltiler. le yandan A dvasiler
topra yllarca ekip bim ilerdi. Reddyler sopalar ve silahlarla
kp geldiklerinde, Sugaliler b u kez hazrlklydlar ve karlk
208

v erd ile r. a tm a d a k a d n la rn d a o ld u u 4 0 S ugali ve 27

Reddy yaraland. R am anpallede yaanan olayda old u u gibi,
polis, A dvasiler k e n d ile rin d e n k o ru m a isted ik leri halde ok
ge geldi. Reddylerin iddetini nlem eye glerinin yetm eye
ceini iddia ettiler.
4.
12 Eyll 1974 tarihinde, d rt topraksz ii, Pencap'taki
Jat toprak aalan tarafndan ld r ld . A ndhra P radeshdeki
R eddyler ve K am m alar gibi, P encapta da egem en toprak sah i
bi kast Jatlardr. Eyaletteki ekon o m ik ve politik ik tid a n k o n t
rolleri altn d a tutarlar. H in d istan n b t n eyaletleri arasnda
Yeil D evrim den en krl kan P encap eyaleti oldu ve Jatlar
g l k r kapitalistleri haline geldiler.
D evbaalhm H arijan iilerini, H in d ista n K o m n ist Partisi
(CP1) rg tlem iti. D aha fazla cret iin greve g ittik leri za
m an, to p rak aalar onlara kar sosyal boykot ilan etliler. 12
Eyllde H arijanlar, bu boykota nasl lepki vereceklerini tart
m ak iin b ir aacn altna toplandlar. A nszn bir grup toprak
aas silahl halde ortaya kverdi. G ru b u n liderlerden birine
seslenerek k o lla n n yukarya kaldrm asn sylediler ve derhal
ate ettiler. D ierleri kam aya altlar; fakat birisi kadn, biri
si erkek ocuu, kii daha ld r ld . Polis olay yerine, 15
d akika s ren yaylm ate kesildikten so n ra vard. i sen dika
sn n lid erleri, to p ra k a alarn n p la n la r h a k k n d a nceden
polisi bilg ilen d irm iti ve polisten Jatlarm ateli silahlarna el
koym asn istem iti. A ncak hibiri gereklem edi.
B t n bu atm a la r s t k ast H in d u la rla , A dvasiler ya da
H arijan lar arasn d a yaand. Ne v ar ki, o n lar ateleyen kast
m eseleleri deil, ek o n o m ik ve p o litik m eselelerdi. Topraksz
iiler d a h a fazla c re t ve to p ra k talebiyle k arlar u ru n a
m c a d e le e tm e k iin rg tlen m ey e b alad lar. te y an d a n ,
egem en krsal sn f kendi tabiriyle, k r proletaryasn olduu
yerde tu tm ak iin, d o ru d an id d et d e d ah il olm ak zere p o
litik, ek o n o m ik ve k lt rel g c n kullan m ak tadr. Bu snf
m cadelesinde egem en sn f kast ayrm cln, kast d u y arl
lklarn ve paryalarn toprak aalarna bam lln silah ola
rak b y k bir m arifetle kullanr.
209

ileri Bakanln n ra p o ru n a gre, h er yl 200 H arijann,

H ind u kast tarafndan ld r ld gerei, burada an lattkla
rm n m nferit rn ek ler olm adn gsteriyor. Ayn rapor, bu
t r olaylarn saysnn son yllarda artm o ld u u n u ve Harijanlara ynelik m ezalim in g n m z d e H indularla M slm anlar arasndaki geleneksel toplum sal so ru n lar getiini ortaya
koyuyor.2
A deta kural gerei, b u m ezalim , belli m odeli izler. Zengin
kyller ile toprak aalan silah tarlar ve barakalar yakp yk
m ak, erkekleri dvm ek ve kadnlara tecavz etm ek iin ya k e n
dileri by k eteler halin d e gelip yoksullarn kylerine baskn
dzenlerler ya da kiralk g undalar (gangster) gnderirler.
1970lerin banda polisler, r v et ald k lan iin, ya ge gele
rek ya da m dahale etm eyerek bu olaylarda pasif bir rol oy
narlark en , 1970lerin so n u n d a ve 1980lerin banda bu m eza
lim de aktif olarak yer aldlar. E n tyler rp ertici olaylardan bi
risi, yoksul kyl snfna m en su p , oun lu u aa k asttan ve
p ary alard an o lu a n en az 3 4 k iin in Bihar polisi tarafn d an
kasten k r edilm esiydi. M adurlarn h er biri polis karak o lu n a
d r ld ve b u rad a gzleri bir polis m em u ru tarafndan i
neyle d elin d i; a rd n d a n ta m a m e n k r olm alar iin yaralara
asit d k ld . Indian Express gazetesinde anlatld kadaryla,
b u h adise d o k to r g zetim in d e g erekleti. Bu olayn haberi
D elhi'ye ulatnda, sabk B abakan Indira G andhi, so ru tu r
ma yaplm as ve sulu larn cezalandrlm as em rini verdi. F a
kat polisler m eslektalarnn iten karlm asna kar gsteri
dzen led iler ve bu canavarca olayn su lu larn n, h alta b u i
ken ced en d o ru d an so ru m lu olanlarn hibiri grevden u zak
latrlm ad. G azetenin b u h o grye getirdii aklam a, d n e
m in Bihar D evlet Bakan Jag a n n a th M ishrann, elindeki b
t n aralar kullan arak su u n k k n k u ru tm a sz verm i
olm asyd.3
2 Bkz. Maria M ies, The Shahada M ovem ent: A Peasants M ovem ent in M aha
rash tra",Jo u rn al ojPeasant Studies, cilt III. No., 4 Temmuz 1976.
3 Bkz. A run Shourie, The Bhagalpur Blindings", T he Evidence so Far, Indian
Express, 10 ve 11 Aralk 1980.

210

B uradaki balam da su ile kastedilen, yoksullarn, geim

lerini salam a ve em eklerinin karln alm a haklarn veya
k end ilerin e tahsis edilm i topra savunm alar ya da kadnlar
n n o n u rlarn k o ru m ak iin sarf ettikleri abalardr. Yukarda
belirtildii gibi, zenginlerin yoksullara kar y r tt k leri sava
daim a, y oksul kadnlara ynelik - o u n lu k la tecavz biim in
d e k i- zel iddeti gerektirir. O laanst H al (1 975-1977) es
nasn d a ve so n ra sn d a , ska yaanan to p lu tecavzlerin bir
ou polis grevlilerince gerekletiriliyordu. rnein, 23 N i
san 1982 tarih in d e gazeteler, U ttah P radesh blgesindeki Basti
ky n d e 12 polis grevlisi ve 50 erk ek ten olu an b ir g ru h u n
21 k a d n a tecavz etti in i yazd. Polis, iki p o lis grevlisini
dvm ekle su lan an kyllerin cezalandrlm alar gerekesiyle,
b u k itle te c a v z n m a z u r g s te rd i.4 B ihar, M a h a ra sh tra ,
M adhya P rad esh ve A n d h ra P rad esh d e k a b ile lerin yaad
blgelerin ou n d a benzer vakalar bildirildi.
Birka polis grevlisinin, M alh u ra adl o n be yanda bir
kz ocu u n a topluca tecavz etm esi ise, yeni H indistan kadn
h are k e lin in lke apnda tecavze ve erk ek id d e tin in dier
biim lerine kar y r tt kam panyay ateleyen olay oldu.5
Bombayda ve ardndan D elhide k k fem inist gruplarn kr
sal k esim in yan sra kentlerde de yaanan tecavz so ru n u n u
g nd em e getirm esin d en sonra ancak, k adna ynelik iddetin
boy u tu o rta snfn o lu tu rd u u k am u o y u n d a b ilin ir hale gel
di. H k m e t, polise bildirilen tecavz vakas saysnn 1972
ylnda 2562 ik en , 1978 ylnda 3 7 .8 1 7 ye y kseldiini itiraf
etti. T ecavze u ray an H arijan k a d n la rn n says zellikle
1981 ve 1982 arasnda m uazzam b ir art g sterm iti.6
K adnlara y nelik id d etin teki biim leri, koca daya ve
ken tlerd e krsal kesim den d ah a yaygn o larak g r len , yeer4 Bkz. Maitreyi Hazinm -Tem m uz 1982. Maitrzyi, Bom bay'da , kadnlara ynelik
m ezalim h ak k n d a sistem atik olarak raporlar biriktirip belgeleyen Fem inist
K aynaklar M erkezi tarafndan yaynlanan bir bltendir.
5 Bkz. M aria M ics, Ataerki ve Dnya apnda Birikim; U luslararas iblmnde
Kadnlar, Zed Books. Londra 1986; 145-74.
6 Bkz., Sunday, 27 Temmuz 1980.

211

li drah o m a getirem eyen gen g elinlerin ld r lm esi uygula

m asdr.

Kapitalist gelime ve iddet

H ind istan Solu, zen g in lerin yok su llara kar y r tt k le ri bu
gibi terrizm vakalarn, zellikle kadnlara ynelik cinsiyeti
iddeti, H indistann krsal kesim indeki feodal ya da yan-feodal" retim ilikilerinin kalnts olarak yorum ladlar. N e var
ki, iddetin, bilhassa cinsel iddetin, sadece krsal kesim le s
nrl kalm ayp kentlerde de artm as artk in k a r edilem ez hale
geldii iin , feodal geri k alm lk tezi in an d rcl n d an ok
ey kaybetm iti. iddetin ve cinsiyeti ter r n en acm asz bi
im lerinin yaand yerler, tarm n son yllarda hzla geliti
i", yeni servet biim lerinin ortaya kt, m odernlem enin
gstergeleri olan sinem a, alkol, televizyon ve dier yeni t k e
tim m allarnn girdii alanlardr. K apitalist gelim e ya da m o
d ernlem e, kr yoksullarn, toprakszlar ve ezilenleri feodal
klelikten k u rtarp zg r cretli iilere d n trm edi. A k
sine, krsaldaki toprak aalarnn ve zengin kyllerin gelim e
si ve yeni serveti; b o r la n m a n n r n olan ve H in d istan da
borlandrarak altrm a Ibonded labour] denilen bir t r kle
em eini de ieren, bir takm cretsiz alm a ilikilerine daya
nr. Bu t r alm a ilikileri, feodal bir gem iten kalm a iliki
ler deil, tersine, hakiki kapitalist icatlardr. Bihar kkenli bir
toprak aasnn ifade ettii gibi, tarm iilerini olduu yerde
tu tm a n n iki yolu vardr: (1) k red iler yoluyla onlar bam l
hale getirm ek ve (2) k ad n larn n cinsel istism ar. Egem en s
nflar, em ein kontrol altnda tu tu lm asn n en ucuz ve en etkili
yntem i olarak h er ikisinden de bilinli olarak istifade eder. Bu
yeni kapitalist tarm n y akalanm asnn neredeyse im knsz ol
duu sylenen b ym e o ra n m elde edebilm esi iin, yoksul
larn, asgari cretten ya da kendilerine tahsis edilen topraktan
yararlanm a h aklarndan feragat etm eleri art koulm utur.
H in d istan krsalnda son yllarda yaanan her kapitalist ge
lim eye baktm zda d o ru d an iddeti ve zo ru grrz. B un
212

lar m o d ern lem en in gizem leridir ve retk en likteki h arik u la

de art, o u n lu k la sylendii gibi, salt teknolojik yenilikler
sayesinde gereklem ez. rnein, Beyaz D evrim in (O peration
Flood) so n u c u n d a k adna ynelik id d etin artm as bu konuya
rn ek gsterilir. E skiden yoksul k ad n larn to p rak aalarnn
tarlalarnn k en arlarn d ak i otlar kesm esine m saade edilirdi,
oysa im di, k estik leri takdirde dayak yerler. n k b u otlar,
tarla sah ib in in m andraya satt, yani zerin d e h ak iddia etti
i bir m eta haline geldi.7
O ysa cinsel id d e tin artm asn a uygun b ir aklam a, sadece
tarm n d ah a ok sanayilem i ve k ap italistlem i olm as ger
ein d en h arek etle getirilebilir. Biraz n ce g rd m z gibi,
esasen tecav z ek lin d e k i cinsel istism ar, egem en snflarca
s m r le n snflar d isip lin e so k m an n b ir arac olarak kulla
nlr. Asi, y oksul k ylleri ve to p rak sz iileri cezalandrm ak
iin to p rak aalar ve polis, erk ek leri dv m ek le ve barak alar
n yakm akla yetin m ez, pek ok olayda b u erk ek lerin k adnla
rna d a tecavz ederler. N eden? A kas, b u tecavzler o
u n lu k la in a n ld gibi te c a v z c n n b a strlm cinsel is
tek lerin in b ir t r em n iy et supab deildir. D o rusu, bu fiille
rin cinselliin k en d isiy le h i alakas olm ad gibi, hedefi de
bizatihi k a d n la r deil, d ah a ziyade, y oksul sn flarn erk ek le
rid ir. K ad n lar, m u h ta hale g etirilm i e rk e k le rin sa h ip o l
du k lar tek m lk olarak grlrler. K ad n larn a tecavz yok
sul erk ek lere d ers v erir ve sta t le rin in m u tlak y o k su llu k ve
m lk iy etsizlik o ld u u n u retir. K adnlara to p ra k aalar ve
polis tarafn d an y n eltilen b u cinsel saldr, m lk s z snflara
m en su p e rk e k le ri y en m ek ve k rsal k esim d e varolan ya da
yeni ortaya k an g ilikilerini deng elem ek iin yardm na
bavurulacak b ir silahtr. Snf egem enlii ve k a d n larn ezil
m esi b u rad a i ie gem itir. Topran sahibi olan erkek, topra
n kadnlarna da sahiptir. B ihard aki y o k su l erk ek lerin k a
d n la rn a tecavz ed ilm esin in c n alm ak iin balattklar
tecavze tecav z hareketi, sadece, sn f egem enlii ile cin
7 Bkz. M aria M ies, Indian W om en in S ubsistence an d A gricultural Labour",
ll-O, Cenevre 1986.

213

sel ta h a k k m arasn d ak i y ak n ilik in in farknda o ld u k larn

dorular.
H in d ista n daki y o k su lla n ve k yl kadnlar etkileyen cin
sel id d et snfsal b o y u tu n u n yan sra, g n m z d e, u luslara
ras ya da em p ery alist b ir b o y u ta d a sah ip tir. H in d ista n da,
baka n c D nya lk elerin in b iro u n d a o lduu gibi, bu
gnlerde baskc ataerkil ahlakn geleneksel kontrolnn ykl
gzlem lenebilir. F akat b u ykl, cinsel trelerde yaanan z
grlem e y z n d e n deil, d ah a ok, son yllarda hzla zen g in
leen snflarn g c n n , belirli b ir t k etici k ad n im ajn da
b erab e rin d e g etiren m o d e rn t k e tim m allarn satn alm aya
y e te r h ale g e lm e s in d e n d o la y d r. o u n lu k la e sk i c in se l
n orm lar ilk atanlar, b u sn flarn gen, ilerici erkekleridir.
M odernite ve ilerlem e m odeli olan Beyaz A dam a yknrler.
O n u n kyafetlerini giyer; p o m o -film le r de dahil olm ak zere
o n u n film lerini izler; yaam tarzn benim serler. O nlara gre
gelim e. Batl, erkek ve cinsiyeti u lu slararas k lt re k a
tlm an lam n a gelir. F ak at, k a d n la rn d a n z m illi k lt rle ri
nin bekisi ve k o ru y u c u su olarak k alm alarn beklerler. K a
d n la r ulusal/yerel k y afetler giy m elid irler. C insel, z g rl k
o n lar iin sz k o n u su d eildir; o n la r geleneksel an n e ve z
verili e ro l n oynam aya devam etm elidirler. R ajasth an da
yakn zam anda Sati (sutee)* a d e tin in canlandrlm as ve gen
erkeklerce tevik edilm esi, k ad n lara ynelik baskc tu tu m u n
apak b ir gstergesidir.8
Ben b una K k A dam -B yk A dam sen d ro m u adn ve
riyorum . K k adam lar b y k adam lara nce kendi lkele
rinde y k n r; fakat ayn iliki k k " esm er ve siyah erk ek
lerle b y k beyaz erkekler (g n m z n su p e rm a n leri) ara
snda da vardr. A ncak k ad n larn n b y k ad am larm k ad n
lar gibi olm asn istem ezler. Bu eliki H indistan film lerinde
(*) Sati: Dul kalan kadnn, len kocasyla birlikte yaklmas gelenei - .n.
8

Madhu Kishwar ve Ruth Vanita, 4 Eyll 1987 tarihinde kocasnn cenaze tre
ninde cesedinin yakld yerde (pyre) yaklarak ldrlen Roop Kanwar olayn
dan hareketle, yeniden dirilen Sati k lt n n geri kalm kyllerce deil, gen,
kentli ve eitimli erkekler tarafndan tevik edildiini ortaya kard. M adhu
Kishtvar ve Ruth Vanita: T he Bum ing of Roop Kanvvar", Manushi, 42-43, 1987.

214

aka gsterilir; k ahram an genellikle Batllam gen adam

dr, fakat iyi k a d n , b u batllam erk ek lerin anlad gibi
bir geleneksel H in d istan ! tem sil etm elidir. Z ira, erkek ve ka
d n k a h ra m a n n p m e sa h n e sin e izin v erilm ez; am a, pek
ok film de tecavz sahneleri vardr. H in d istan da yeni ykse
len sn flarn k ra gsterdikleri ilgiyle k ad n a ynelik iddet
arasnda bariz bir iliki o ld u u n u , hem film lerde hem de ger
ek hayatta gryorum . Film lerin asl izleyici kitlesini o lu tu
ran ve b u en d striy e para aktan, o u n lu k la isiz ya da m lksz k k adam lardr. Batya gidem eyenlere ya da uluslara
ras erk ek k lt r n e katlam ayanlara, u rad k lar h sra n duy
g u su n u telafi etm ek iin film lerde tecavz sah n eleri takdim
edilir. Bylece k endilerini b y k adam larla zdeletirebilir
ve g erek erk e k le r o ld u k larn hissedebilirler. n k , hl
saldnlabilecek bir kadn vardr.

Kyl kadnlar rgtleniyor

Y ukandaki olay alntlarnda, yoksul k y l ler ve yoksul kyl
kadn lar o u n lu k la, to p rak aalaryla polisin uygulad bas
knn m a d u rlan olarak karm za kyorlar. Bu d u ru m a nasl
tepki verdikleri h ak k n d a pek nadiren bir eyler duyarz. Baz
haberlerde, egem en sn flan n y o k su llan bask altn d a tutm as,
y oksullarn yeni olu an bilincine ve a n a n rg tlenm esine ver
d ikleri y an t olarak grlr. O ysa, kyl harek etleriyle ilgili
haberlerde bile, kyl k a d n la n n n bu h arek etlerd e oynad
rol h ak k n d a neredeyse hibir ey renem eyiz.
Ne var ki, k ad n h arek etin in ve b u h arek etin kadn tarihine
gsterilen ilgiyi can lan d rm asn n b ir getirisi o larak, baz ky
l harek etleri, ilgi odana, k a d n larn ro l n n yerletirilm esi
suretiyle y en id en ncelenm ektedir.9 K adnlarn tarih in in bel
9 Ayrca bkz. Peter Kusters, "W omen in the Tebhaga M ovem ent, Naya Prokash,
Calcuta 1987. Bir de Telengana Peasants' Uprising, H aydarabaddaki Stri Shakti
Sanghatana adl rgtn kadnlan tarafndan, kad m lan n zel olarak bu m ca
deledeki yerine odaklanarak yeniden ncelenm ektedir. Raporu yaknda Kali of
Delhi ve Zed Books tarafndan ortaklaa baslacaktr.

215

gelenm esi s recin e b ir katk olarak, b u rad a, to p raksz ve yo k

sul k ylleri rgtlem eyi am alayan A n d h ra P radesh eyale
tin d ek i b ir hareket iinde b y y en , y oksul kyl k ad n larn
rg tlen m e y k s n aktaracam . Toprak aalarna ve kendi
erk ek lerin e kar verdikleri m cad elen in , h arek etleri asn
d a n k e sin lik le elzem o ld u u n u b u k a d n la rd a n re n d im .
T oplum sal c in siy e tin s n f s o ru n u n a su n i bam llnn
( o u n lu k la so ld a n d e ste k b u la n g r ), k a p ita list-a a e rk il
s m r ve ta h a k k m ilik isin i d e ste k le m e k ve den g elem ek
ya da yeniden o lu tu rm a k iin kullan lan b ir hile o ld u u n u ,
h a re k e tle ri e sn a sn d a g sterd iler. Bu k a d n rg tle n m e sin e
ilikin aratrm a, geim lik sek t rd ek i kyl kad nlara ynelik
aratrm a projesi erevesi iinde y er ald .10 Yoksul kyl ka
d n larn rg tlen m esin in analizi, k ad n larn rgtsel p o tan si
yeli h ak k n d a bir dizi so ru n u g n d e m e getirir. S hahada H are
keti iin d ek i kabile k ad n larn aratrdm 1973-1975 yllar
arasnda bana ilk olarak bu t r so ru n la r a k ta rld .11 Buraya al
dm rn e k d u ru m alm as, b en im ilk gzlem lerim i d o ru
luyor, ancak zellikle, kyl k a d n larn kendi cinsiyet ve sn f
karlar etrafnda h arekete gem e ve rg tlen m e potansiyel
lerine k tutuyor.
Burada beni ilgilendiren k ad n lar H arijan lar ya da parya
lar. H epsi de, o k u m a yazm a bilm eyen yoksullard. Yaamlar
n esas olarak to p rak aalarnn ve zengin kyllerin tarlala
rn d a rgatlkla (gndelikle alm a) kazanyorlard ve bazlar
k k b ir to p rak parasna sahipti. E rkekleri ou n lu k la ta
rm iileri ve yoksul kyllerdi; fakat p ek ou geleneksel i
lerini tarm n m o dernlem esi nedeniyle yitirm iti. Oysa, ka
d n lar eski ilerini b y k o ran d a srdr y o rlard . Aslna bak
lrsa tarlalarda yaplan b t n tarm ilerinin yaklak % 80ini
onlar stlenm iti.
10 Bu aratrm ann spon sorluunu ILO yapt. Alan almasn ben ve iki H indis
tanl kadn Lakta K. ve K rishna Kum ari 1978-1979 yllarnda yaptk. Bu ara
trm ann sonularn LO Indian W om an in Subsistence and Agricultural La
bour' bal ile yaym lad, 1986, Cenevre.
11 Bkz. Maria Mies The Shahada M ovem ent.

216

Bu gerek, yani bu iin k o lek tif olarak yaplm as (fide d ik

m e, ayklam a, bim e ve benzeri), bilinlerini ve davranlarn
etkilem iti. K endilerine d u y d u k lar artc gvenin ve y r t
tkleri m ilitanln yan sra, so ru n larn m antkl analiz etm e
ve zm bu lm a k o n u su n d a b yk b ir baar gsterdiler.
Bu k en d in e gven, H arijan k ad n larn n d o u tan gelen bir
nitelii deil, y aptklar iin, ailenin yaam n srd rm esin d e
tadklar n em in farknda olm alarnn ve bizzat elleriyle al
arak yaam ak z o ru n d a o lm alar g ere in in b ir so n u c u y d u .
Kentli o rta-sm f kad n larn tersine, b u kadnlar, kendilerini ev
kadn olarak deil, ii olarak gryorlard; yaam larnn b
yk b l m yoksul b arakalarn duvarlar arasnda deil, da
rd a g eiy o rd u . K am usal y aam d an ay rlm b ir zel yaam
s rd rem ey ecek k ad ar yoksu ld u lar. E rk ek leri toplum sal ba
km d an , st kast ve st sn f erkekleri gibi, eve ekm ek getiren
k ii o la ra k ta n m la n sa da, b u k a d n la r ev k a d n s ta t s n e
y k selm elerin in , koca tarafndan baklp beslenm elerinin"
asla sz k o n u s u olm ay aca n b iliy o rlard . A slna bak lrsa,
kendilerin in alk o ld u u zo r ileri yapam ayan bu t r kadn
lardan biraz da km sem eyle bahsediyorlard.

iin rgtlenmesi ve kadnlarn bilinci

Bu k ad n larn g zpekliine ve zgvenine katkda bulu n an
ana faktr, tarlalarda yap tk lar ilerin k o le k tif k arak teri idi.
D aim a k k ko m u , akraba ve d o st ek ip le rin d en , 10 ila 30
k a d n d a n olu an g ru p la r h alin d e alyorlard. Bu ekipler, bi
reysel a ile n in b en cilli in i aan d ay an m a ve k arlk l yar
dm lam a ru h u gelitirm ilerdi. H atta H in d u k a stn d a n ailele
re zg k aynana/gelin h u su m e tin in bile bu kadnlar blm esi,
st k asttak ilerle ayn derecede olm ad. Toprak aalarnn o n
larla k o le k tif alm alar z e rin d e n c re t p a z a rl y apm ak
z o ru n d a olm as gerei de k ad n lar arasn d ak i k o lek tif ru h u
p ekitiriy o rd u . Toprak aalar bu kadnlar tek tek ie alam az
lar; di er kadn ren p erlerce nbetlee k o n tro l edilen szc
kadnla g r m eleri gerekir. Yln belirli d n em lerin d e tarm
217

sal iler iin ok sayda k ad n n ie alnm as m ecburiyeti, ka

d n larn k o lek tif ru h u n u n ve rgtsel b ecerilerinin gelim esi
iin n esn el b ir zem in su n d u . O rta k d u y a rllk la r ve H indu
kastn d an o lan larn H arijanlara ynelik ayrm cl, H arijanlan n rgat kadnlar arasndaki dayan m an n kuvvetlenm esi
ne katkda b u lu n d u .
Tarm sal em ek s recin in k en d isi, rn e in , p irin ekim i ve
ay k lan m as iin d e, b ir o k k a d n n b irlik le yapt d z e n li,
ritm ik b e d en harek etleri de d ayanm a d u y g u larn pekitirdi;
bu srece elik eden k lt re l etk in lik lere fiziksel tem el o lu
tu rd u . P irin ekim i ve ayklanm as srasn d a sylenen ark
lar, sad ece alm a ritm in i a y arlam ak la k a lm az , k a d n la rn
y o rg u n lu u n u ve duy g u sal gerilim ini de hafifletir. arklarn
tem alarn d a genellikle k ad n y aam nn tem el y a n la n vard:
evlilik, k ad m -erk ek ilikileri, an n e-k z, kaynana-gelin ilikile
ri. arklar, zel alan ile alm a alan arasn daki birlii d e
vam ettiriyordu. U m u tlar, a rz u la n ve d ah a iyi bir yaam ha
yallerini de ieriyordu; t m b u to p rak aalar, prensler, ta n n
ve tanra b a la d a n , k en d ilerin i ezenlere ait ataerkil deerleri
k a d n la rn b ilin c in e y e rle tirse b ile. F a k a t em ek s re c in in
kend isi, b ir cret karlnda alyor o lm alan gerei, onlan bu ryalar ciddiye alm ak tan ve gereklik d u y g u su n u y itir
m ekten alkoyar.
arklar, k e n d i ile rin d e k o lek tiflik h issin i aa k aran ;
m o d e rn em ek s re c in d e yaygn o lan bireylerin ato m ize o l
m asn, yaam n b lm elere ayrlm asn ve yabanclam a d u y
g u su n u engelleyen b ir m ek an izm ay d . Bylelikle k a d n la r in
san o lm a d u y g u su n u ve o n u ru n u ; k lt re l y a ra tclk larn
k o ru d u lar.
arklar ve danslarn d ak i b u k en d in i beenm ilik d u ygusu,
en ak ifa d e sin i, a lm a d a n s o n ra ve festiv a llerd e b u lu r.
U zu n halatlar bilen k adnlar blgede n l y d . Yorgunlua ve
i y k n e karn, neredeyse h er akam yem einden so nra ka
d n la r dar kyor ve ayn ya da gaz lam basnn nda ar
k syleyip dans ediyorlard. K endilerini byle, uyu d u k lar za
m ana kyasla daha canl h issettik lerin i sylediler. Bu, alm a
218

hayalnn ezici ru tin in e tah am m l ed eb ilm ek iin, kadnlarn

k lt rel retim in in gerekli o ld u u n a iaret eder.
Yaptklar iin rg tlenm esinin ortaya k ard kolektif ru h ,
k en d ili in d en gelitirdikleri rgtsel b iim ler ve bu srelere
elik ed en k lt rel ifadeler, kuru m sal rg tlen m elerin e yne
lik ab alar o rtaya k o n m a d a n n ce d e, b u k a d n la r arasn d a
h k m s r y o rd u . Bu yaplar, kuru m sal rg l n zerine ina
edilebilecei tem eli oluturdular. Kadnlar, ay et, tecrit edilm i
ve atom ize, erkein gelirine bam l yaayan ev k ad n la n olsa
lard, N arsap u rda d antel ren k ad n lar12 rn e in in gsterdii
gibi, k ad n h arek etlerin in iindeki k u ru m sal rg tlen m e daha
zo r gerekleirdi.

Kadnlarn sangamr. Tarm

iisi kadnlarn kurumsal rgt
Alan alm as iin b u blge seildi; n k 1977 ylndan beri,
gn ll b ir rg t K apsam l K rsal alm alar H izm et Toplulu
u (CRO SS)* tarm iisi k a d n la r, k a d n d e rn e k le ri ya da
s a n g a m la r b i im in d e r g tle m i ti. 1 9 7 6 - 7 7 d n e m in d e
CROSS, A n d h ra P radesh eyaletinde N algonda blgesi Blongir
talu k u * * ky lerin d e y oksul kylleri ve ta rm iilerini, o
u n lu k la H arijan lan rgtlem eye balad. B h o ngir taluk b l
g esin d e y oksul k y l ler ve tarm iileri a ra sn d a alm aya
b ala d k la r z am an CROSSu n rg t le rin in a k ln d a kadn
d ern ek lerin in o lu u m u yoklu. Teorik o larak erkekleri ve ka
dnlar ieren, y oksul kyl san g am lan o lu tu rm u lard . Fakat
k ad n lar n e yn eticiler arasnda y er aly o rlar ne de ky d er
n ek lerin in tem el etkinlikleri arasnda olan to p lan tlara ve ak
am o k u lu n a devam ediyorlard.
1977 yaznda, rgtler kadnlarn k atlm d a bu lu n m am a
lar m eselesini tarttlar. K adnlarn bu to p la n tla ra ikna yo
12

M ana Mies, The l.accmakers o f Narsapur: Indian Housewives Produce fo r the

World M arket, Zed Press, Londra 1982.

(*)

The C om prehensive Rural O perations Service Society.

(**) H indistanda vergi toplam a blgesi.

219

luyla getirilem eyecei akt; b u n u n ned en i, kadn larn, erk ek

lerin iin d e k o n u m ay a alk n o lm am alar deil, akam er
kek ler to p lan t y ap ark en , yem ek p iirm ek ve ev ii yapm ak
zo ru n d a kalm alaryd. rgtler, ken d ilerin e ait yneticileri
ve zel program lar olan ay n k ad n rgtleri o luturm aya ka
rar verdiler ve b ir kadn aktivist, k a d n la n rgtlem e so ru m lu
lu u n u stlendi. Yeni kadn d ern ek lerin in yneticileri kydeki
H a rija n la rn ve te k i a lt k a stn k a d n la n ta ra fn d a n , k e n d i
gruplar ierisinden seildi.
teki kast kadnlar, b u k ad n sangam larndan resm en dlanm asalar da, k astlarn d an dolay k endilerini st n g rd k le
ri iin katlm ak istem iyorlard. Bylece ilk defa, H arijan k ad n
larnn ve dier yoksul kyl k a d m la n n , cem aatlerinin erk ek
lerinin ya da egem en st-kast H in d u loprak aalarnn hkim i
yetinde olm ayan kendi z rgtleri m eydana gelm iti.
K a d n la r k e n d i d e rn e k le rin i k u rm a u m u d u n u h ey ecan la
karladlar. S ik an d ern ag ar'd a ilk d e rn e in k u ru ld u u Tem
m uz 1977 ile A ralk 1978 arasnda, to p lam 705 kad n yesi
olan 20 kadn d ernei k u ru ld u . A ralk 1980e kadar ky ek
senli kadn d em ek lerin in says 8 4 e ykselm iti.
K urum sal bir yap ortaya kt. n k , rgtn hedefine ula
mas iin, yani k k ve m arjinal iftilere ynelik ekonom ik
program larn fon ve kredilerinden yararlanm a hakk elde etmesi
iin b u n u n gerekli olduu kansna varld. rgtler, kadn
dem ei fikrini kabul ettirm ek iin varolan topluluk fonlar siste
m ini, yani m akbuz-fonu (chit-fund) sistem ini13 kullandlar.
Kadn d em ek lerin in hedefleri, erkeklerinkiyle ayn stratejik
ilkeye dayanyordu: rgt, k k ve m arjinal kyllere zayf
b lg e le rin e k o n o m ik k a lk n m a s i in h k m e tin su n d u u
fonlardan yararlanm a h ak k kazanm alar iin gerekli toplu pa
zarlk g c n verecekti.
13 'M akbuz (eh il)' yenin dzenli katksnn yazl olduu bir kat parasdr.
M akbuz-fonu, bir t r ky tasarrufu sistemidir. ler ye dzenli olarak kk bir
m iktar katk sunar. Kadn ya da erkek (erkekler de bu sisteme sahiptir) fena hal
de paraya ihtiya duyduu zam an, faiziyle geri denm esi zorunlu bu fondan
bor alabilir. M akbuz-fonundan ekilen borlar genellikle kk miktarlardadr.

220

Bu e k o n o m ik p ro g ram lar, y o k su l k y l leri rg tle m e n in

zo ru n lu b ir n k o u lu olarak g r ld . n k kendi z ek o n o
m ik tem elleri glendirilm edigi srece, to p rak aalarnn des
potizm in e direnem eyecekleri kansna ulalm t. G venecek
leri h ibir ey olm ad srece, cret artnn ve to p rak iin
verdikleri m cad elen in bile baarszla uram as kanlm az
d. Bu ek o n o m ik program lara, akam o k u lla n yoluyla okum a
yazm a renm eyi politik ve toplum sal eitim le birletiren bi
linlenm e ve eitim p ro g ram lan da elik ediyordu.
Bu ifte stratejiden, ekonom ik iyilem e program larn bilin
lenm e ve eitim le birletirm e stratejisinden so n ra, kadn der
nekleri ilk ortak fonu olu tu rm ak iin yerel m akbuz-fonu sis
tem ini kullanm aya baladlar. M akbuz-fonu yoluyla toplanan
faiz, o rtak m lkiyetti ve akam o k u llan ina edilm esi gibi o r
tak p ro jeler iin k u llanlyordu. Ayn zam an d a, kylerde ka
d n la rn h ay atlarn a d air eitli k o n u lar ta rttk la r d zenli
haftalk toplantlar yaplyordu. K adnlar ark sylem eyi, ky
dzeyinde so ru n larn n olas zm lerinin ve stratejilerin tar
tlm asyla birletiren bu toplantlar heyecanla karlyorlard.
Toplantlar kadn lar aras dayanm ay geniletm eye yardm c
oldu ve o n larn eylem e ynelm elerini salad. Sadece retorik
dzey in d en te gitm eyen baka benzeri tartm alarn tersine,
kadn sangam lar o u n lu k la o rtak p ro b lem lerini tanm layp
bir strateji tarttk tan hem en sonra eylem balatyorlard.

Ekonomik programlar
F akat kadnlar harekete sevk eden sadece daha ok eitim ve
klt rel faaliyet beklentisi deildi. CROSS, m andalar, kuyular,
genel am barlar, sebze tezgah ve baka b u t r gelir getirici pro
je le r iin fon salam aya yardm eden arac k u ru m olarak bili
niyordu. K adnlar o nedenle bireysel ek o n o m ik yarar um u y o r
lar ve sangam faaliyetlerini de bu m aksada b ir ara olarak g
ryorlard.
Kadn alg a m la rn n toplantlar, bu ek o n o m ik projelerden
kim lerin yararlanacan belirlem ek iin k ullanlyordu. Seim
221

kriterleri ve izledikleri y n tem erkek alg am larn d a k u lla n

lanlarla aynyd; yani p rojelerden, bir 'sangamn tam am deil,
sadece tek tek k ad n lar y ararlanabilirdi. Baz kylerde erkek
sangam lar b u t r top lu p ro jeler iin fon salayabilirken, kadn
dern ek leri salayam am t. rn e in , to p lan tlarn yol k en a
rnd a b ir aacn altnda yapm ak z o ru n d a kaldklar gerekesiy
le, b ir akam o k u lu n u n inaat iin para isted iler ve H arijan
kolonisine de elek trik getirilm esini talep ettiler. F akat b t n
fonlarn kredi sistem in e dayal o lm asn d an dolay, sbvansi
yo n ya da b o r p ara v e re n b a n k a la rla h k m e t y e tk ilile ri,
retk en " olm ayan, y ani a n d e er retm eyen n ite lik te, yal
nzca y o k su llan n k o lek tif yaam koullarn iyiletirm eye yar
dm c olan projelerle ilgilenm iyorlard.
K adnlara y n elik e k o n o m ik p ro g ram larn y annda, eitsel
e tk in lik le r d z e n le n iy o rd u . Bu e tk in lik le r o u n lu k la , k a
dn lara so ru n la rn tartab ilecek leri b ir forum su n a n ve ayn
zam an d a, ihtiya d u y d u k la r bilgileri ve oku m a-yazm a, sa
lk bilgisi, o cu k bak m , b eslen m e gibi so sy o -ek o n o m ik ge
liim leri iin g erek li e itim i sa lay an ak am o k u lla r b i i
m indeydi.
Bu p ro g ra m la r ifte stratejiy e, y an i, k ad n la rn ek o n o m ik
sta t s n y kseltm e gayretini, o n larn to p lu m d aki sosyal, p o
litik ve k lt re l s ta t s n y k se ltm e ve k en di z rg tle ri
yardm yla ezilm iliklerine kar m cadele etm elerini salam a
abasyla birletirm eye dayanyordu. Bu ifte strateji, sz ko
n u su d u ru m d a tek m m k n strateji olm asna karn, uygula
m ada elikiler yaanm yor deildi. Bu elikiler, tek tek aile
ya da tek tek k adnlara dayal gelir yaratm ay am alayan b t n
eko n o m ik program larn kanlm az bir so n u cu d ur. Tek tek ka
d n la ra bu p ro je le rd e n birisi iin, rn e in m an d a iin bor
verm ek, eitim p ro g ram n n genel hedeflerini, yani kadnlarn
dayanm asn ve birliini g len d irm e ve pazarlk g c n ar
trm a am acn ksm en tehlikeye so k m u oluyordu. Baz k ad n
lar, bu projelerden yararlanm ak iin seilirken, dierleri da
rda kalyordu. Bu n edenle k ad n lar arasnda b l n m elerin o r
taya km as kesindi.
222

Sangam lar balatan kad n , so ru n u n farkna vard. Bu proje

lerd en h e rk e sin y ararlan m asn n z am an alaca v arsaym n
dan h areketle, kadn dayanm asna b av u rarak , kadnlardan
en y o k su l ve en fazla ihtiyac o lan ve en o k hak edeni se
m elerini isteyerek b u t r b l n m elerin n n e gem eye al
t. K adnlarn ortak k arlarn d an ziyade, zveri ru h u n a ba
v u rm ak , b u projelerin, bireyler arasn d ak i rekabeti ilerletm e
ve yoksullar kapitalist deerlerle tan trm a gibi siyasi yan e t
kilerini g zden karm gibi g r n r. Bu projeler, krsal alan
lardaki y o k su llarn b ir sn f olarak y ararlan m asna ynelik d e
ildir. Bu program lard an tek tek ailelere salanan ekonom ik
k a z a n la r o k a d a r n e m siz b o y u tta k a ld k i, u z u n v ad ed e
yoksullam ay artrdklar bile sylenebilir.14 N e var ki, birey
sel iyilem e b ek len tisi ve a ltern atiflerin y o k lu u , k ad n larn
pek fazla b ir ey u m u t etm eseler de, bu projeleri tercih etm e
leri so n u c u n u d ourdu.
Bu elikilere ve glklere karn, k ad n lar sangam lara ka
tlm aya can atyorlard ve b iro k k y d e k a d n lar kendi sangam larn k u rm ak istiyorlard. E ko n o m ik program larn doa
snda olan blm e eilim leri, kadnlarn g tlerinden aldklar
kolektif g duygusu tarafndan etkisiz hale getiriliyordu. D er
neklerin asl baarlarnn n edeni, rg tl k o lektif g hissini
kadnlara verm eleri ve m cadelede b ir ara olarak kullanlabil
m eleri gerei idi. 1978 ylnda K u n u r ve S ik andem agardaki
kadn d erneince g n d em e getirilen m eseleler, d ern eklerin, bi
reysel ek o n o m ik projelerden ok, kadnlarn hepsi ile ilgili ve
hepsi a sn d a n nem tayan s o ru n la ra y n elik o ld u k la rn
gsterir. D orusu, bu kylerde ilk sangam top lantlar yaplr
yaplm az, k adnlar cretler m eselesini ve b ir grev organizasyo
n u n u tartm aya baladlar. Erkeklerle k ad n larn cretleri ara
sndaki farklar ve toprak gibi baka m eseleleri de tarttlar.
K ad n larn ii o larak e d in d ik le ri k o le k tif d en e y im le r ve
o rtak k arlar, rgtlen m elerin i d ah a genel hedefler d o ru l
tu s u n d a k u lla n m a la rn a yard m etti. K u n u rd a k i k ad n la rla
14 Bkz. Maria Mies, Indian W omen in Subsistence an d A gricultural Labour".

223

g ru p ta rtm a m z d a , z le m le rin in , e k o n o m ik p ro g ra m la rn
belirledii snrl h edeflerin tesin e getii ortaya kt. Bize
ilk nce sangam n nasl b aladn, ekim ve hasat m evsim leri
srasnda akam o k u lu n a devam etm e p ro blem lerini ve teki
kastn k ad n larn k en d ileri grevdeyken d estek verm eye ikna
etm e abalarn anlattlar. T oplantlarda hangi so ru n lar tart
tklarn so rd u u m u zd a, n ce eitli taleplerini yle sralad
lar: G enel am bar, m an d alar, e le k trik , u n d e irm en i isliy o
ru z . D aha iyi evler de isteyip islem ed ik lerin i so rd u u m u zd a
bir k ad n Evler bizi beslem eyecek. Biz to p rak isliyoruz, bi
zim arazim izin tam am verim siz ve ok k k . Biz to p rak is
tiyoruz, gerisi yalan dedi.
Daha sonra, karlatklar b t n g lklerin, yaptklar b
t n b u ilere k arn k arn larn n doym am as, to p rak aalarnn
kendilerini istism ar ve taciz etm esi, otlar kesm elerine m sa
ade edilm em esi, d ierlerinin topra varken o n larn olm am as
ya da ok verim siz araziler olm as gereinden kaynakland
n anlatm ay s rd rd ler: im di TOPRAK isliyoruz. O zam an
bizim iin b ir ey yaptklarn hissedeceiz. H er ufak tefek ey
iin onlardan kork u y o ru z. Byle o lm ak islem iyoruz".
Bu tartm alar, k a d n la rn s m r ld k le rin in farkna v ar
m ak iin b ilin len d irilm ey e ihtiy alar o lm adn ortaya
k ard . A yrca, b t n s o ru n la rn n k k e n in d e y atan n ed e n i
d o ru o larak analiz ed eb iliy o rlard : tem el retim arac olan
to p rak zerin d e k o n tro lle rin in bulunm ay. M andalar, kei
ler, genel bir am bar, d ah a iyi evler ve benzerini istem eye kar
deillerdi, fakat bu eyleri p e k ciddiye alm yorlard. n k
bunlar yrelerindeki tem el retim ilikisini deitirm eyecekti
ve dolaysyla nasl k arn larn do y u racak lar so ru n u n u z
m eyecekti.
K k iftiler K alknm a K u ru lu u n u n (SFDA) program
larn n k r yoksullar so ru n u n u zecei fikrinin aksine, Kun u r kadnlar gereki b ir ekilde bu program lar palyatif ola
rak d e erlen d ird iler. B u n u n y a n n d a , e k o n o m ik s m r y le
sosyal ve kltrel bask arasnda bir ayrm da yapm adlar (Bu,
genellikle dardan bakan akivistlerce yaplan bir ayrm dr).
224

Toprak aalarnn aalayc ve zorba davranlaryla kendile

rin in pazarlk g c n n olm ay arasndaki ba aka g r
yorlard. Bu nedenle, sangam hr iin d u y u lan heyecan, bireysel
bencilliin so n u c u deil, daha ziyade, k en d ilerin e daha fazla
g salayacak b ir araca sahip olm a beklem ii yzndendi.

Harekete geme yntemleri

arklarn rol
Tarlalarda alm ann rg tlen m esin d e ve alm adan so n
raki k o lek tif ifadeyi yaratm ada arklarn oynad nem li rol
fark etm itik. Syledikleri arklara ilgi g sterdik, onlar kay
d ettik , tek rar ken d ilerin e d in lettik , terc m elerini istedik. So
n u olarak, bizim ilgim izden dolay k adnlara ilham geldi ve
daha ok ark sylem ek ve d an s etm ek iin bir araya geldiler.
atk sy lem ek zaten akam o k u lu p ro g ra m la rn d a yer alan
bir uygulam ayd, fakat kad n lar b t n arklara ayn heyecan
la tepki verm iyorlard. arklar iki trdeydi: alrken ve bay
ram vesilesiyle syledikleri kendi geleneksel arklar ve gtlerin getirdii toplum sal eletiri ve y o k su llarn zlem lerini
ifade eden arklar. G n l k alm alarndan so n ra gayr resm i
olarak to p lan d k larn d a bizim de d an slarn a ve arklarna ka
tlm am z istediler ve bize kendi arklarn retm eye balad
lar; b iz d e n de k im i a rk la r re n m e k isted iler. A ratrm a
asistan larm d an birisi ok iyi ark syledii ve baz yeni, il
ham veren ark lar bildii iin k ad n lar arasn d a ok p o p ler
oldu. G en kzlar o n u n arklarn renm eye baladlar. O kum a-yazm a bilm edikleri iin, o n larn akam o k u lu retm eni
olan k y n k astn d an gen b ir erk ek , b u ark larn szlerini
yazd ve gen k zlara retti. Biz k y d en ay rld k tan iki ay
sonra toplanan hafta so n u kam pnda, k yn b t n kadnlar
n n b u arklar renm i o ld u u n u ve b u n lar, dier kad n lar
la yaplan kon g rey e k en d i k lt rel k a tk la rn d a n biri olarak
su n d u k la rn gzlem led ik . Bu a rk la r k o n g re d ek i k ad n lar
ylesine etkilem iti ki, o n lar da renm ek istediler. yi arkc
225

lardan b ir g ru p o lu tu ru lm as ve b en zer arklar dier kyle

rin k adnlarna da retm eleri nerildi.
Benim aratrm a asistan m d an d u y d u k lar yeni arklar k ar
sndaki tepkileri g steriyor ki; arklar, genel olarak o kum ayazm a bilm eyen kyl k ad n larn iletiim , h arekete gem e ve
rgtlenm esinin gl b ir arac olarak nem tam asnn yan
sra, kadnlar, kendi d u ru m la rn n soyut ve yzeysel analizini
yap an ark larla on u so m u t te rim le rle ifade ed en leri aka
birb irin d en ayrt edebiliyorlard. S onradan p o p ler olan b en
zer b ir ark h ak k n d a b ir adam yle dedi: Bu bizim a rk
m z. Baka b ir ifadeyle, airin szckleri iinde kendi yaam
larn, kayglarn ve u m u tla rn tan d lar ve b u arky k en d i
lerine ait kldlar. Ksacas, k a d n la r ken d ilerin e dard an su
nulan h er eyi g z kapal kabul ya d a reddetm ediler; k endile
rine dardan getirilen, yeni k lt re l u n su rla r arasndan kendi
seim lerini yaptlar.
K adnlarn yeni anlaylar, fikirler ve bilgi ed in irk en gster
dikleri tepki ve inisiyatif, n esnel ve znel k o ullarnn kendi
balarna ilerlem eyi balatm as iin pek az m otivasyon ve cesa
retlen d irm ey e ihtiy a d u y acak d zey d e old u unu, ortaya
kard. Tarlada alrken k ullanlan m etodoloji5 de, kadnlarn
kendi dinam iklerini, zgn renm e m otivasyonu ile yaratc
k en d ili in d en lik lerin i g erek letirm elerin e k atkda b u lu n d u .
N e var ki, rgtsel b ir ereve ve srecin devam lln sala
yan baz etk in lik ler olm asayd, aratrm a ekibinin kyde kal
d birka haftada ortaya kan m otivasyon srm ezdi ve ka
d n d ern ek lerin in gelecekteki geliim i zerinde pek az etkisi
olurdu.

Hafta sonu kamplar

K adnlarn m ilitanl, d u ru m u n n e t analizini yapm a ve z
g rl k hedefler iin rg t kullan m a becerisi, eitim am a
cyla rgtlenen periyodik hafta so n u kam plarnda ortaya kt.
15 Bkz. M aria Mies Towards a M ethodology o f W om en's Studies," O ccasional
Paper, no. 77, In stitute of Social Studies, Kasim 1979.

226

Tek tek kylerdeki akam o k u lu pro g ram lan bir dizi pratik
glkle karlarken, bu hafta so n u k a m p lan b aanl oldu ve
o ndan so n ra k ad n sangam larnn d zen li bir zellii haline
geldi. Bu k a m p la n n geliim ine ilikin aada anlatlanlar, iki
yl zarfn d a k ad n larn k o lek tif b ilin cin in nasl o lu tu u n u n
kavranm as iin fikir verecektir.
B irk a k y n sa n g a m a r a s n d a , k a d n la r a y n e lik ilk
kam p , b ir yl s ren rgtsel alm adan so n ra d zen len d i. Bir
ta lu k k asab as o lan B h o n g ird ek i o n k y d e n elli k a d n bu
k am p a katld. K adn aktivist, k ad n larn sosyal yardm lam a
dairesin d e grevli b ir kii ile k ad n lara k o n u m a yapm as iin
H aydarabaddaki Ev Bilimi Kolejin d en b ir p ro fesr gibi, eit
li devlet d airelerin d en tem silcileri davet etm iti. D erslerin ko
n u la r H alk S alnn K o ru n m as ve K ad n larn R ol" ve
D engesiz B eslenm e ve B eslenm e D eerleri" idi. Bu dersleri
Asgari cret Yasas, erkeklerle k ad n larn cretleri arasndaki
fark ve hayat pah all n a ilikin tartm alar izledi. K adnlar
yaadklar kylerdeki d u ru m u an lattlar ve g n l k cretlerin
a rtrlm as iin to p ra k aalaryla girilecek savam da izlen e
cek stratejileri tarttlar. Bu hafta so n u kam p fevkalade baa
rl o ld u ve rg t lerle k a d n la n , gayretlerini devam ettirm e
leri iin cesaretlendirdi.
B hongirde bir kolejde 28 ve 29 E kim 1979 tarih lerin d e d
zenlenen ikinci kadn kam p farkl b ir odaa ynelikti. Sn
gm rgtleriyle bizim proje ekibim iz tarafndan ortaklaa
planland. Baz bulgu lan m zn geri bildirim ini yapm ak ve on
larn kyleriyle sn rl u fu k larn g en iletm ek am acyla, sangam lara ve m cadelelerine d air gem i deneyim lerini paylap
tartm ak iin b irlik le altm z k y lerd en k a d n la n g e tir
m enin iyi olaca kansndaydk.
15 k y d en y ak lak 70 k a d n b u k am p a d ev am etti. Ky
g ru p la r, ark lar, o y u n la r ve sk e le r h a z rla y p izleyicilere
su n d u lar. A ralarnd an biri de nceki a y la n n d en ey im leri ile
so ru n la n ve kazanm lar h akknda k o n u tu . K adnlar progra
ma aktif olarak ve evkle katldlar. K endi hazrladklar oyun
larda, tem el so ru n larn d an b azlan n m ok k eskin ve esprili ta227

n m la n m yaptlar. Bu o y u n larn tem alar, erkeklerin im esi ve

koca daya, d ra h o m a , h an m a ay la c re tle rin g r lm e si
idi. Bilhassa cretlere ilikin o y u n a izleyiciler heyecanla k atl
dlar; h am m aadan daha iyi b ir cret alm ak iin yaplm as ge
rekenleri oyunculara nerdiler.
Bu k lt rel prog ram d an so n ra k ad n lar gece yarsna kadar
ark syleyip d a n s ettiler. H er zam anki sevim siz ilerinden ve
kocalarla o cu k larn s o ru m lu lu u n d a n iki g n sreyle uzak
kalm aktan holandklar belli oluyordu.
kinci gn kyl k ad n lar ve o n larn so ru n lar ve lk en in
dier blgelerindeki rgtleri h ak k n d a ko n u tu k . Am a, H in
d istan da baka yoksul kyl kad n larn da, kadn ve ii ola
rak s m r lm elerin e kar nasl baaryla m cadele ediyor ol
d u u n u gsterm ekti. Bu alm a, ayn zam anda, okum a-yazm a bilm eyen kadnlara lkelerine ilikin biraz fikir verdi. Bu
k a d n la rn corafi b ilg ileri g en ellik le k en d i kyleriyle, baz
kom u kylerle ve b ir son rak i talu k kasabas ile snrlyd.
Bu kam p asl anlam l klan eyin, eitli kylerden k ad n la
rn b ir aray a g e le c e k leri, d e n e y im alv erii y a p a ca k lar' ve
k end ilerin e ait kltrel retim lerle hoa vakit geirecekleri
bir forum su n m as gerei o ld u u sylenebilir. K adnlar bu
frsatla d in len ip zevkle vakit geirdiler ve benzeri daha fazla
kam p talep etliler.
Bu deneyim bize ayn zam anda, tek bana e k o n o m ik d u
rum larn n iyilem esinin, y oksul kyl k adnlarn kesinlikle
ta tm in etm ed i in i; in sa n n zg rlem esi, in sa n lk o n u ru ve
yaratclklarnn iade edilm esi iin de m cadele verilm esi ge
rek ti in i g sterd i. K adnlar, k a lk n m a n n ve re tim in salt
nesneleri olm ak istem iyorlar.
rgtlerden bazlar ikinci k am pn ok fazla kltrel et
k in lik le re , e le n c e y e y o u n la t ve k a d n la ra y e terin ce
pratik bilgi verm edii ( rn e in salk, beslenm e ve benzeri)
kansndayd. 19 Kasm 1978 tarih in d ek i n c kam pla, bu
neden le, lk ed ek i p irin blg elerin e ve eitim e dair ilevsel
bilgiler gibi eler, olaan k lt rel program la, oyun, arklar,
skeler ve danslarla birletirilm eye alld. 19 kyden gelen
228

90 kadn, d ah a ok dram a ve ark hazrlam lard ve yeni ar

klar rendiler.
Bu hafta so n u kam p larn n ortaya kard heyecan ylesi
ne b y k t ki k ad n lar en az ayda bir kez kam p yapm aya ka
rar verdiler. Ayrca bu vesileyle, b t n k ad n larn tek bir k
yn zel p ro b lem lerin i tartm alarn a ve en acil problem leri
ilk nce ele alm alarna karar verildi.
A lnan bu iki kararn gsterdii gibi, k ad n lar rgtlenm ele
rin i k y lerin in snrlar tesine geniletm e ve b irb irin in dene
yim lerinden yeni eyler renm e gereksinim ini kavradlar. Bu
nun y annda, ancak daha ok ky kucaklayan bir stratejiye
sahip olurlarsa, eylem lerinin baarl olabilecei kansna var
dlar. H er ay b en zer b ir kam p yapm a k arar, ayn zam anda d
n m e ve d in len m e zam anna olan ihtiyacn bir ifadesiydi. Ka
d n la r a genellikle kylerinde to plantlara ve u zu n sreli ei
tim lere k atlm ak iin zam an yoktur. Ya kocalar srf d a n k
m alarna kar o ld u k larn d an dolay onlard an i talep ederler
ya da o cu k lar engelleyici bir u n su r yaratrlar.
alm a g n n n an alizi, b u k a d n la rn asl p ro b le m in in
zam an y o k lu u o ld u u n u gsteriy o r.16 D aha ok hafta so n u
kam p talebi, b u y zd en , d n m e ve eitim iin old u u ka
dar, d in len m e iin daha fazla zam an b u lm ak asndan da ka
d n la rn ta k ti iy d i. CROSS rg t le ri, ay d a b ir yap lacak
kam p n k ad n la rn n sk sk tek rarlan an y o k lu u n u protesto
edebilecek erkekleri kzdracana inanyorlard am a k adnlar
direttiler.
Bizim katldm z d rd n c ve so n u n c u hafta so n u kam p,
17 ubat 1979 tarih in d e Veeravalli K yn d e d zenlendi. Bu
kam p, tarm iisi kadn larn kadn sangam larnda m cadele
etm ek zo ru n d a o lduklar balca elikileri; cins, kast ve snf
elikilerini ak b ir ilgi m erkezi haline getirdi.
Bu k a m p , d ah a ok rgt lerin inisiyatifinde olan belli bir
rg tle n m e ve h are k e te gem e s re c in in so n a e rm e sin e ve
satgam yelerin in lider olarak n saflara kt yeni bir aa
16 Bkz. Maria Mies, Indian W omen in Subsistence A griculture

229

m aya iare ediyordu. K adn d e rn e k le rin in ilerideki geliim i

asndan tad nem nedeniyle, aada verilen ayrntl an
latm k am ptan h em en so n ra kalem e alnd.

Veeravalli'deki hafta sonu kamp

Veeravallideki kadn sangam, baka yedi kyden kadnlarn
da d av et ed ild i i to p la n ty h a z rla d ve d z e n le d i. K yn
kam p yeri olarak seilm esinin n edeni, kadnlarn dier kad n
lar arlam ak islem eleri ve b ir de genel olarak bu toplantlarn
daha fazla ky yaam iine k k salm as idi.
Bakan o ld u k a d in am ik b ir kadnd. Sekreteriyle ve teki
kadnlarla birlikte, toplanty akam o k u lu n u n ak ku l b esin
de dzenlem iti. H op arl r ve m ikrofon tedarik etm eyi de ba
arm lard.
O k u l k u l b esin in ken arn a, baz erkeklerle k ad nlarn 100
kii iin p irin ve sebze hazrlad geici bir m utfak k u ru l
m utu. (O rtak yem ek bu to p lan tlarn olaan b ir zellii hali
ne gelm iti ve kadnlar, yem ek yapm a sknts duym am aktan,
daha da nem lisi, kend ilerin e servis yaplm asndan holanm a
ya balam lard). Sabah 11:00 civarnda k ulbe kadnla d o l
m u tu ; bazlar o c u k la n n da getirm iti. H erkes yerine o tu r
duu zam an program balad. B akann herkese h ogeldiniz
d em esi ve p ro g ra m ta n tm a s n c e d e n p la n la n m t. D aha
balam am t ki, yal kas k ad n larn d an k k bir grup geldi
ve kulbeye girdi, biri ortaya, m ikro fo n u n yanna otu rd u . Bi
ze, s t k astn k a d n la r ta ra fn d a n y n e tile n , esk i M ahilda
M andaln (K adnlar K ulb) bakan o ld u u sylendi. Kimse
on u davet etm em iti. K adn sangam lar, esasen H arijan rgt
leri o ld u u iin, kast k a d n la n onlard an uzak d u ru y o rd u .
D urum rahatsz ediciydi. Eski bakann k o n u m ak ve to p
lanty am ak istedii belli oluyordu. Bu k y n k ad nlarndan
kendisinin so ru m lu o ld u u n u g sterm ek isliyordu. Sangam n
Bakam, M ahilda M andalm B akanna sz isteyip istem ediini
sordu . T o p lan tn n k atlm clarn a h itab en yapt k o n u m a
snda, M ahilda M andaPdan ve etk in lik lerin d en bahsetti. O n u n
230

gibi st-k ast k ad n n n H arijan k ad n larn n to plantsna gel

m eye kalkm as artcyd. F akat yine de, kendisi ve ark a
d alar, H a rija n k a d n la ry la b irb irle rin e d o k u n m a m a k iin
zel b ir g ayret sarf ettiler. K onum as y ak lak yedi dak ik a
srd . D aha so n ra sangam bakan bir k o n u m a yapt ve prog
ram aklad. Bu b l m n ard n d an , bir st kas kadn, hijye
nin, ocuklara bakm ann, onlar okula g n d erm en in gereklili
i, tem izlik ve yem ek hazrlam a vb. h ak k n d a k o n u lu . H ari
ja n k ad n larn n ek o n o m ik m enzilinin tesin d eki eyler hak
knda b u t r b ir d ersin, sangam k ad n larn a sam a geldii belli
oluyordu; yine de sabrla dinlediler. N ihayet birisi, m ikrofonu
dinleyiciler arasnda yant verm ek isteyen k ad n lara yneltm e
yi nerdi. Hi m ikrofon kullan m am o lm ak tan duyduklar ilk
utangalk g etikten sonra, H arijan kadnlar m ikrofonun fay
dasn ve g c n kefettiler. o cu k larn o k u la gnderm eyi
ok isted ik lerin i, ancak elbiseler ve okul niform as iin ge
rekli paray bulam ayacaklarn k adna anlattlar. Bir kadn u
nu sordu: Byk o lu m u okula gnderd i im zam an, dieri
evde kalm ak zo ru n d a, n k o n u n elbisesi yok. Bize elbise ve
rir m isin iz? Temel ek o n o m ik so ru n larn , aldklar d k c
retleri, ilerin in ve to p rak larn n olm ad gereini, kendileri
ne tavsiyede b u lu n an kadna h atrlatarak b t n szlerine kar
ktlar. D aha nce k o nuan kadn sessizce o tu ru y o rd u , n k
bu so rulara verecek yant yoktu.
te y an d an , sangam kadnlar m ik ro fo n u ele geirm ilerdi
ve asl so ru n lar olan cretler, toprakszlk, erkein aile b te
sine yetersiz katks h ak k n d a konum aya balam lard. Ana
tem a d k tarm cretleriydi. Birok kadn tartm aya katld.
ikayetleri h a k k n d a k o n u m ak onlar yreklendiriyordu. Kas
k a d n la rn n h ep si b ir k e d e o tu rd u . H arijan k a d n la rn n
kylerde zengin kiiler tarafndan s m r ld k lerin i an latm a
larn d an h o lan m ad k lar aka belli o lu y o rd u , fakat bir ey
sylem eye de cesaret edem iyorlard, n k 200 kadn arasn
da sadece b irka kiiydiler.
F ak at so n ra d a n , k u l b e n in d n d a ay akta d u ra n yal bir
G oud kadn, sangam k adnlarn eletirm eye balad. Z engin
231

lerin lehine k o n u u y o rd u ve H arijan k ad n larn n o n lar h ak

knda bu ekilde konu m ay a haklar o lm adn, k en dilerine
verilen cretle yetinm eleri gerektiini vb. syledi. Sen kim sin
de bu in sa n la rn a d n a k o n u u y o rs u n ? d iye k arlk veren
sangam k adnlarn sin irlendirdi. A ralarndaki az dala gide
rek saldrganlat. G o u d k ad n , nasl para kazand (kyn
erkeklerine iki satarak) k en d isin e h atrlatldnda, karsn
dakilere m eydan o k u d u . H atta e rk e k le rin iz d e diye serte
cevap verdi; yarn gelecekler ve b en d en Kallu (yerel iki) ala
caklar; deyem eseler bile veresiye alrlar. Bugn s m r d e n
bahsediyorsunuz. Yarn para dileneceksiniz".
Tartm a, bir tarafla sangam kadnlar ile teki tarafta zen
ginlerin szcs G oud kadn arasnda saldtgan bir m n a k a
aya d n m t . (G o u d la r s t k a sta m e n su p o lm am a la rn a
ram en, bu kadn kendisini H arijanlarla deil de, kydeki st
kast ve snftan insanlarla zdeletirm i g r n y o rd u .) N ih a
yet, H arijan kadnlar n ed en geldiini sordular: Seni to p lan t
m za kim davet etti? N eden buraya kavga karm aya geldin?
Seni biz davet e tm e d ik . D aha so n ra toplantya le yemei
nedeniyle ara verildi. Kast kadnlar ve G oud kadn toplanty
terk etliler ve leden so n rak i o tu ru m iin dnm ediler.
Toplant srasnda b iro k o cu k ve erkek ak k u l b e n in et
rafnda topland ve srek li olarak k ad n lan rahatsz etti. le
d e n so n ra pro g ram o y u n ve tartm alarla s rd . K adnlarn
h a z rla d k la r o y u n la rd a n b irisin in k o n u s u k o ca dayayd.
C h an d u p atlad an bir kadn sarho kocay oy n u y ordu, bir t r
ban giym iti ve k a n sm a ba n y o rd u . O yu n d a b u sarho koca
nn k an sn p m ek istem esi dinleyicilerin ok keyiflenm esine
ned en old u . Kars o n u iki itii iip parasn ar u r ettii
iin azarladnda, kocas sopayla o n u dvd.
B unu izleyen tartm a pek heyecan verici deildi. F akat ba
zlar iyi nerilerde b u lu n d u . Bir k ad n u n u nerdi: E rkekler
cretlerin d en p irin cin parasn desinler, biz de geri kalann,
sebzeyi, ekeri deyelim . E er byle yaparlarsa, en azn d an
dzen li olarak eve katkda b u lu n u rlar. Sonradan iseler bile,
ocuklarm zla birlikte alk ekm ek zo ru n d a kalm ayz. K u
232

lben in n n d e top lan m erkeklere, byle b ir dzenlem eye

raz o lu p olm adklar soru ld u ; ancak hibiri yant verm edi.
Ne v ar ki, epeyce rah atszlk y arattlar. Bazlar ellerin d e
sopalarla dolayor, o cu k lar d v y o r ve k u l b e n in d n d a
ki kad n lar itip kalkyorlard. B azlan, aka em irle r ve tali
m atla r yadryorlard. S onuta, k e n d ile rin in h i b ir ilev ta
m adk lar b ir k a d n la r to p lan ts, kabul ed ebilecekleri bir ey
deildi.
im diye kadar, k ad n d em ek leri ciddi b ir m uhalefetle kar
lam am t. Ky sangcm larnda rg tle n m i erk ek ler, k a d n
sangam larna ya yardm sever bir tavrla ya da ilgisizlikle yak
lam lard. K adnlarn g n d em e getirdikleri cret meselesi gi
bi ya da ek o n o m ik program lar gibi m eseleler erk eklerin de ya
rarna olacakt. E rkekler kltrel etkin lik leri, iki, koca daya
, drahom aya ilikin oyunlar pek ciddiye alm yorlard; hele
de b u o y u n lar kylerden uzakta, tam am en kad nlarn katld
k am p larn k u y tu a tm o sfe rin d e yap lrsa. H alb u k i Veeravalli
kam p, bir k y n o rtasnda, ak bir alan d a erk ek lerin ve o
cu klarn arasnda, st kastlarn gz ve kula n n d e yapl
yo rd u . Bu k am p n yeni nitelii, h o p arl r ve m ikrofon kullana
rak halka ak b ir toplant k arak teri kazanm olm as idi. Belki
de hem erkekleri hem de st kast k adnlarn cezbeden, aleni
lie yaplan b u v urgu ve Veeravalli k ad n larn n kam p zenle
hazrlam alaryd. E rkeklerin ak tif katlm n n (100-200 kadn
iin o rta k y em ek p iird ile r ve o c u k la ra b ak m alar gerek ti)
kend isi b y k bir baaryd; bu, kadn sangam larnn nem i
nin b y d n e ilikin bir iaret o larak grlebilirdi. Benzer
ekilde, st kas kadn larn n , kastn k y n d en kp Harijan
kad n larn n to p lan tsn a gelm eye cesaret etm eleri ve hatta o n
larla ayn at altnda, bu paryalara (d o k u n u lm a zla rn ) d o k u
nabilecekleri k ad ar yakn otu rm alar, bu y oksul kadn rgt
lenm esinin etkisini gsterir.
N e var ki, H arijan kadn larn n artan g r n rl , gtsel
gc ve z gveni, st kast kad n larn n ve kendi erkeklerinin
n n d e aka s m r d e n ve erkeklerinin b asksndan k o rk u
suzca b ah setm eleri, varolan elikileri artrd. n k kadnlar,
233

erkeklerini ve sm rgen to p rak aalarm aleni olarak tehir et

tiler; saldrya urayanlar ilk kez tepki veriyorlard. K adnlarn
m cadelesi ok daha ciddi ve hzla yaylan b ir k a ra k ter ta
yordu. Veeravalli k am p n n ard n d an , b u yoksul kadnlarn z
grlem esinin, k en d ilerin i ezenlerle ve s m ren lerle sert bir
yzlem eye yol aabileceini gsteren b ir dizi olay yaand ve
tepki geldi.

Veeravalli'nin akbeti
Alan alm amz ubat 1979 tarihinde tam am land iin, Veeravaili kam pndan sonra yaananlara ilikin aadaki anlat,
kendi gzlem lerim ize dayanm yor. Bu kadar ok kadnn aka
to p rak aalarnn ken d ilerin i s m rd n an latm as, b u n u
yapm ak iin m ikrofon kullanm olm as ve im e ve karsn
dvm e olgulann erkeklerinin n n d e tehir etm esi, hem top
rak agalann hem de kendi erkeklerinin bazlarn fkelendirm i
gibi grnyordu. Bunun so nucu, koca dayann artmas oldu.
zellikle toplantda konuan b ir kadn, daha sonra sarho koca
s tarafndan ok kt bir ekilde dvld. Dahas, toprak aala
r, kadn derneinin bakannn kznn, bir adam la yasad ili
ki yaad d e d ik o d u su yaydlar. Bu d u ru m , ky sangam nda
ar bir krize yol at.'7
Veeravallinin akbeti gsLerdi ki; yoksul k ad n lar ezilm ilik
leri h ak k n d a aka k o n u m ay a baladklar zam an ciddi so
n u la n hesaba katm ak zorundalar. A ynca, yaanan bu olaylar,
ezilm enin kast ve snf egem enliini s rd rm e k iin nasl k u l
lanldn da gsteriyor. te y an d an bu olu m su z tepkiler k a
dnlar caydrm ad. Tersine, rgtlenm elerini s rd rd ler; er
kek lerin k y lerin d ek i bask c siste m in su o rta o ld u u n u
daha ak b ir biim de anladlar. E rkeklerle k ad n lar arasndaki
elikileri m akul gsterm eye alm ayan, te y andan kendile
rine daha fazla zerklik ve rgtsel g salam ay am alayan
17 Hepsi st kas toprak agalanna m ensup kyn yallarndan bu dedikodu so
ru n u n u karara balamalar istendi. Sulu gen adam para cezas dem eye
zorladlar ve daha sonra bu parayla im eye gittiler.

234

bir strateji hazrladlar. Veeravallide yaananlar m ilitanlklar

n krm ad ; artrd . D o ru su , evre kylerd ek i pek ok sangam da bu y aananlar tartld. M o ta k u n d u rda ve A lerde 24
N isan 1979 tarih in d e yaplan bir so n rak i hafta so n u kam pnn
ilgi m erk ezin d e koca daya, ky yallarnn anlam azlklara
zm getirm e uygulam as ve s u lu n u n to p lu lu k liderlerine
para cezas dem esi k o n u la n y er ald. Veeravallid e yaananlar,
b u tartm alan n so m u t referans noktasyd. Bu k am plara ili
kin rap o rd a u ifadelere yer verilm i:
Gn boyu sren serbest tartmalann sonucunda kadnlar, e
itli vakalar soruturmak, kyleri ziyaret etmek, kadnlarn
sorunlarna ilikin toplantlar yapmak, adaleti yerine getirme
dikleri halde, anlamazla den her iki taraftan da para alan
ky yallarna kadnlarn davalarnn gnderilm esine son
vermek amacyla, kadn liderlerden bir blge komitesi olu
turmaya karar verdiler. Bu, ayn zamanda kadnlarn asrlar
boyunca hapsedildikleri parmaklklar krmasna da yardm
edecektir.'8
Bu k am p n baka bir so n u cu da, k y n gen kzlarnn
kadn sangam lan n n b ir paras olarak ayr bir g ru p o lu tu r
m alaryd. Yoksul kadnlarn harekete geirilm esi iin arklar
da ve dier kltrel etkinliklerde daha a k tif grev alm ak isti
yorlard.
N isan 1979 k am pndan bu yana, kadn d em ek leri sayca art
maya devam etli. Fakat daha nem lisi, m uhalefete ve glkle
re karn, kadnlar, d em ek leri giderek daha fazla, kendi z oto
nom rgtleri, sm rye ve ezilm eye kar verdikleri m cade
lenin genelletirilm esi iin olduu kadar, eilim iin de bir ara
olarak kullanabilecekleri rgtler haline getiriyorlar.
Veeravalli k am p n d an ksa sre so n ra, erk ek ve kadn sagam lar y e n id e n rg tlen d i. H er on be g n d e b ir to p lan an
K m e K om itesi o lu tu ru ld u . Alt ya da yedi k yn erkek ve
kadn san g am lan n n tem silcilerinden, dolaysyla bu kylerin
18 Baby Kanakassery: A Report on W omen's O rganisation Activities at CROSS
Bhongir 1979, yaym lanm ad.

235

her b irin d en bir erkek b ir k ad n tem silciden oluur. Bu to p

lantlarda, koca daya gibi kadn so ru n larn n yan sra b t n
nem li m eseleler tartlr. K adnlar b en zer b ir so ru n u tart
m ak istedikleri zam an, nce k en d i k y n n san g am n d a ve
k adn tem silcilerle tartp o k o n u d a b ir g r o lu tu ru rlar.
K adn tem silciler d ah a so n ra p roblem i erkek lerin de olduu
herkes tarafndan tartlan toplantya tarlar. Bu to p lan tlar
da, kadnlar erkeklerin karsna bireyler olarak deil, bir r
gt olarak karlar. z m hayata geirm ek zere, o u n lu k
la b ir kadn kom itesi o lu tu ru lu r. Bu km e toplantlar im d i
lerde evlilik an lam azlk larn zm e so ru n u y la m egul o lu
yor. Bir zm bulm ay baaram azlarsa, so ru n kadn ve erkek
sangcmlarnn tem silcilerin d en ve baz rg t lerden o luan
ynetim kom itesine tanyor.
Koca daya m eselesinin nasl ele alndna dair aadaki
anlat, zellikle szde kadn so ru n u sz k o n u su o ld u u n d a,
bu rg t n etkisini g sterir nitelikte.
Rukam m a adl kadn, en bandan beri, kadn a lg a m la rn
da aktif grevler alyordu ve k y n n k m e tem silcisi oldu.
Ayn zam anda ok iyi bir o y u n cu y d u ve sarho bir kocay oy
nad b ir oyun sergilem iti. A lkolik olan kocas, o n u n on be
g n d e b ir yap lan k m e to p la n tla rn a g itm esin d en rahatsz
olmaya balad. Ayrca, karsn n sarho koca rol nde oynam a
sndan dolay kendisini aalanm hissetti ve karsyla kavga
etm eye balad. H er toplantya gidiinde o n u dvyordu.
R ukam m a ilk nce k y n n sangam na bu k o nuyu anlatt;
bu, zel iliki h ak k n d a alenen k o n u m as anlam na geliyor
du. Ky san g am n n k a d n la r s o ru n u ta rttla r ve R ukam m an n kocasndan ayrlm as ve kocasnn evi terk etm esi ka
rarn aldlar. A dam , yiyecek ve su verm eyerek cezalandrm a
karar aldlar ve bu karar, teki kadn sangam lar tarafndan da
desteklendi. E rkek yem ek iin an n esin in evine gitm ek z o ru n
da kald.
Bir sonraki k m e to p lan tsn d a, kadnlarn k a ran tartld;
ancak m eseleyi b ir de y n etim kom itesinde tartm ay karar
latrdlar. Toplantya katlan erkeklerden bazlar cezann ok
236

s e n o ld u u k ansm dayken, dierleri, k a n sn n politik faaliyet

lerind en dolay ad am n yaad aalk kom p leksini yenm e
sine yardm etm ek iin bir eyler yaplm as gerektiini savun
dular. Yine de baz erk ek ler ve kadnlar, kar-koca arasndaki
ilikinin zel olm asndan dolay, b u m eselenin hi tartlm a
mas kansndayd. Fakat kadnlarn o u n lu u , b u n u , kendi
rgtleri zerin d ek i etkisiyle ilikilendirerek, k am usal (p o li
tik) bir so ru n o ld u u n d a diretti. E rkein ierlem esi esasen ka
rsnn on be g n d e bir yaplan toplantlara katlm as yziindendi. Evi ihm al ettiini d n y o rd u ve karsn bu to p lant
larda baka b ir erk ek le yasad iliki yaam akla ve m andalara
bakm ak istem em ekle suluyordu. K arsnn k en d isin d en daha
nem li birisi olm asn d an ikayetiydi. K adnlar, bu nedenle,
neredeyse oybirliiyle erkein evi terk etm esine k arar verm i
lerdi: Bir k ad n kesinlikle evini terk etm em elidir. Ev kadna
aittir. E rk ek g itm e lid ir. K adnlarn ky d ze y in d e aldklar
karar, bylece, baka k ad n tem silciler tarafn d an da onaylan
d. rg t ler kocayla k o n u m ak iin iki kiilik bir ekip gn
derm e karar aldlar.
Yine de kadnlar, erkein hem kadn sangam ndan hem de
karsndan z r dilem esi ve davrann deitirm e sz verm e
si k o n u su n d a srar ediyorlard. Bu t r bir adam n, eer dei
meyi reddederse, erkek sangam ndan srlm esini de talep elti
ler. Dolaysyla, b u t r erkeklere kar yap trm olarak sosyal
boykot m ekanizm alarn kullandlar. Bu stratejiyi kadnlara r
gt lerd en hibiri nerm em iti. D orusu, rg tler kadnla
rn koca daya so ru n larn ele alndaki radikal yntem den
pek m u tlu deildi ve b u n u sradan ve nem siz bir so ru n olarak
grp, nem sem em e eilim indeydiler. F akat kad nlar artk bu
nu norm al" d u ru m olarak kabullenm eyi reddediyorlard.
K adnlarn bu meseleyi ele al y ntem i, h arek etlerinin k en
d ili in d en p atlak verm ed i in i; tersin e iyi p la n lan m , kendi
rgtsel glerin in ve d u ru m la rn n gereki deerlendirm esi
ne dayandn gsteriyor.
Bu vakada bana etkileyici gelen n o k talar unlar:
a) K adnlar koca dayan (erkein im esini) zel bir iliki
237

olarak grm eyi reddediyor, kiisel olann politik o ld u u n u g

ryorlar.
b) K adnn evi boaltm as yerine, erkei evin dna karm a
kararlar m addi ve rgtsel zem inini (altklar ve rg tlen
dikleri kydeki bir evi) k o ru m a ihtiyacn aka anladklarn
gsteriyor. E rkekler baka yerde i bulabilirler. Bu k arar bana,
Batl kadnlarca b enim senm i, dayak yiyenler iin snaklar
kurm a stratejisin d en d ah a devrim ci" g r n d .
c) K adnlar erkekle srf k o n u arak o n u d n t rm e abas
na inanm yorlar. Tarzn deitirm esini salam ak iin kolektif
bask taktikleri kullanyorlar. Bu laktikler kadnlar rg tl ol
d u u iin etkili oluyor.
d) Bu m eseleye yaltlm b ir vaka olarak yaklam ayp b t n
kylerde kendi aralarnda yaygn olarak tartyorlar. Bylece
so ru n genelleiyor, yani p o litik b ir n itelik alyor.
K am plar ve to p lan tlar k ad n larn harekete gem esi, eitim i
ve rgtlenm esi iin nem li aralar oldu. zellikle tam am en
kadnlardan oluan k am p lar ya d a konferanslar, b t n k ad n
larn b u lu tu u dzenli yerler halini ald. A ralk 1980de ben
zer 13 kam plar olm utu.
K adnlar b u to p la n tla ra ylesine n em atfettiler ki o n la r
iin bir g n l k ii bile tehlikeye atm aya hazrdlar ki bu, bir
g n l k cret ve yiyecek dem ektir. K endi rgtsel ve eitsel fa
aliyetlerini finanse etm ek iin m ak b u z fonlarndan (ch it-fu n d )
para kullandlar.
iki yl zarfnda bilin ve rgtsel g b akm ndan kadnlar
ok by k lde ilerlediler. K azandklar insanlk o n u ru ve
otono m i, esasen o nlar bir araya getiren bir rgtsel aba ol
m asndan dolaydr. B undan ve k ad n ve ii olarak ifte s m
r yaam alarndan dolay, erk ek lerin d en daha hzl ilerlerler.
K adnlarn m ilitanl ve rgtsel gc, genel ky d e m e k le
rin d ek i erk ek ler zerin d e de etk isin i gsterir. K adnlar to p
lantlara ve hafta so n u kam p larn a k atlm ak islediinde eski
den kar kan erkekler, rg tl kadn lard an , toprak aalar
ve dier egem en g ruplarla u ra tk ta n srada, ezilm i, bireyciletirilm i k arlarn n esk id en verdikleri d estek ten daha sa
238

lam bir d estek aldklarn fark ettiler. Egem en snflarn b ir er

kein k a n s zerindeki ataerkil o to ritesin e vurgu yaparak ha
re k e tin b irli in i k o lay ca b o z a b ild i in i a n la m a y a baladlar.
Yaygn g r n tersine, ayr kadn rg tlerin in k endi h areket
lerini zayflatm ak yerine glendirdiini fark elliler.
Belki de bu hareketin en yreklendirici baars, kadn scug am lan n n ky eksenli liderlik ve akam o k u lu retm enlerini
yaratabilm i olm asyd. 1982 ylnda sangam larn akam o k u l
larnda, kylerden gelen, ilk retim den biraz o lsu n yararlan
m 75 gen kz alyordu. H enz y netim ve koordinasyon
becerilerin d en y o k su n olm alarn a k arn , o k a k tif ve heye
canl rg t ler ve retm enlerdi. Yerel rg t lerin ve lider
lerin ortaya k, orta sn f liderler y o k su l kylleri rgtle
m eye alt zam an karlalan ataerkillik ve sekincilik (elitizm ) p roblem inin alm asnda nem li b ir adm d. Bu gelim e,
h a k ik a te n o to n o m y o k su l ky l k a d n la rn rg t n e d o ru
atlm bir adm d. Kadn d ern ek lerin in baarsna katkda b u
lunan dier b ir faktr de, yoksul kyl k ad n larn kurum sal
rgtlenm esini balatan kadn ak tivistin belirli b ir yn len d ir
m ede b u lu n an ve ideolojiyi yayan bir liderden ziyade, koordi
nat r gibi h arek et etm esiydi. Ky d zey in d e, periyodik hafta
sonu kam plar srasnda ya da km e to p lan tlarnda, karar al
m a srecine m dahale etm iyordu; sadece arka p lan d a kalarak
izliyordu. G l liderliin olm ay, d ardan bir izgi da
yatlm am olm as; H arijan k a d n la r iin g erek li, ierisinde
kend i fik irlerini ve stra te jile rin i kefedip gelitirebilecekleri,
kendi k o lek tif deney im lerin in rasyonel d eerlendirm esine d a
yanan bir ortam yaratm gibi grnyor.

Sonular
Kyl kadn rg tlen m esin in ve bilincinin aratrm a yapt
m z blgede iki yl zarfnda gsterdii geliim ; bu yoksul, okum a-yazm a bilm eyen kad n larn yeni, k apitalist pazar ek onom i
sine entegrasy o n u tren d in e zavall k u rb an lar b iim inde kar
lk verm ediini g steren b ir kanttr. Kadn rg tlerinin yuka239

n d a anlatlan hikyesi g sterm ek ted ir ki yoksul kyl ve ta

rm iisi k a d n la rn h a re k e te gem esi ve rg tlen m esi iin
ok k k b ir tevik ve yardm yeterli olm aktadr. Bu k ad n la
rn, sanki sadece ilk engeli am alarna yardm edecek birisini
bek led ik lerin i syleyebiliriz. rg t ve bilin d zey lerin d ek i
hzl ilerlem enin gerisinde yatan n ed en ler bana gre yle sra
lanabilir:
1. K adn ve ii olarak g n l k yaam larnda ylesine so ru n
larla karlarlar ki ifte s m r ve ezilm elerine son verecek
herhangi bir giriim i scak karladlar.
2. K olektif alm alar doas gerei onlara, k u rum sal olm a
yan rgtsel altyap ile birlikte dayanm a ru h u ve kltrel d
avurum gelenei su n d u . Bu ise, k urum sal bir rg t n o lu u
m u iin tem el ve gerek anlam d a b irb irin e ait olm a d u y g u su
nu yaratt.
3. E k o n o m ik p ro g ra m la rn eitsel p ro g ram larla birleim i,
iinde tad stratejik elikilerine ram en, rgte balang
tekil edecek gereki b ir zem in olu tu rd u .
4. D ard an b alatlm o lm asn a k arn k u ru m sa l rg t,
karar alm a g c n n o u n u k ad n lara brakt. H erkesin eit
katlm , hiyerari ve m erkez lid erlik ten daha nem liydi. Fa
kat kuru m sal yap, sungam larn srekliliini k o ru d u ve orta s
nf fem inist k ad n g ru p larn n k arak teristik zellikleri olan bi
reyciliin, gevekliin ve keyfiliin n n e geti.
5. Bu rgtsel yap, y oksul kyl ve tarm iisi k a d n lar
asndan gerekliydi, n k yaadklar aclar anlatm aya ba
ladk larn d a bile to p ra k aalar ile e rk ek lerin d o ru d a n sert
tepkisiyle karlatlar. Bu t r so n u la r d o u rd u u iin, hare
ket kendisini rgtsel olarak salam latrm ak, daha ciddi ve
acil b ir k a ra k te r k a z a n m a k z o ru n d a y d . K o n u m a k sadece
kendi hakkn bireysel olarak sav u n m ak tan ibaret deildi; cid
di so n u lar da dourabilirdi.
6. Fakat kad n lar m uhalefetle ve baskyla karlatklar za
m an ylm adlar ve sinm ediler. Bu deneyim leri, kendi bilinlen
m e sreleri ve rg tlerin i glen d irm e abalar iin k u llan d
lar. B ilin len m elerin e en ok k atk salayan, d a n d a k ile rin
240

getirdii g ird iler deildi; kendi z rg tl glerinin deneyi

m iydi.
B hongir civarndaki blgede kadn sangam lan deneyim i, ay
rca, k a d n larn zgrlem esi stratejisiyle d e ilgili baz so n u
lara yol at. B unlar arasnda en nem li g r n e n le r unlardr:
1. Tarm iisi kadnlar, m cadelelerinin kadnlarn m ca
delesi ve iilerin m cadelesi eklinde ayrlm asnn yanl ol
d u u n u gsterm ektedirler. K adnlarn ncelikle ekonom ik ba
m szla ihtiyac olduu ve hareketlerini ekonom ik amalarla
snrlam alar gerektii sav, kadn larn toplum sal gerekliini
hesaba katm az. Yoksul kadnlarn nce ekm ee ihtiyac o ld u
u, ancak o n d an sonra zgrlem eyi dnebilecei ska sa
vunulm aktadr. Bu gr, eer zgrlem eleri iin savam ver
m ezlerse bu yoksul kadnlarn ekm ee bile sahip olmayacan
gz ard eder. B hongir k ad n lan , d ah a iyi ek o nom ik koullar
iin verdikleri m cadelenin insanlk onuru ve zsa y g iin ver
dikleri mcadeleye kopm az balarla bal olduunu gsterdiler.
2. K adnlar ayn zam anda, b t n yoksullarn sn f birlii ad
na, erkek basksna ve s m r s n e kar m cadeleyi bastrm a
nn yanl o ld u u n u da gsterdiler. Kendi erkekleriyle m ca
deleyi s rd rm e k suretiyle o n lar tarafndan ciddiye alnm aya
baladlar ve verdikleri destee sayg gsterilm esini saladlar.
3. Yoksul k ad n larn , kendi d u ru m la rn n farkna varm alar
na ve bu k o u lla n analiz etm elerine yardm c olm ak iin da
rdan bir reticiye ihtiya d u y d u k la n sav, b ir m ittir. K adnla
rn ihtiya d u y d u k la n eyler, ilk inisiyatifler, sreklilii sala
yacak rgtsel erevenin ve p latfo rm lan n sunulm asdr. O n
lar ky yaam nn snrl u fk u n u n tesine geirecek ve birbirleriyle ilikiye ve daha geni bir sosyal ilikiler ana sokacak,
en azndan ilk evrede onlara yardm edecek koordinatrlere de
ihtiya duyarlar.
4. rg t n liderlii, byk o ran d a kolektiftir. Yaanan d e
neyim lere baktm zda, dier k adnlar zerin d e o to rite uygu
layan tek b ir lider km adn gryoruz. O ysa, km e tem sil
cisi olarak seilm i ve nem li k o nularda k o lek tif olarak karar
alan pek ok gl kadn vard.
241

5. Kamplar, tartm alar ve k arar alm a iin asl genel forum

lardr. B tn k a d n larn d e m o k ra tik k atlm n salar ve b
rokratik m erkeziyetiliin allm g r n m lerin i engeller.
6. K adnlar ayn zam anda sn f tem eline dayanan a y n ve ba
ms z kadn rgtlerini tevik e tm en in doru bir ey old u u
n u gsterdiler. Bu uygulam a, hem cinsel bask ve sm ryle
hem de sn f s m r s y le savaabilecekleri gl zem in sa
lar. Snfn g c n zayflatm ak b ir yana; ikiye katlar. Bu d u
rum , ilerleyen d n em d e erk ek ler tarafndan da kabul edildi.
7. Bu rg t n m addi tem eli, b u kadn larn k o lek tif olarak
alm alar; pazarlk yapm alar ve ev kadnlar olmamalardr.
Kr iisi snfnn gvdesini o lu tu ru rlar. O halde, kadn r
gtleri, snfsal rgtlerdir.
8. K adnlarn sangam lan giderek d ah a fazla k endilerine ait
yapm alar gerei, n ceden tarif edilen t rd en b ir sreci ba
latm ak iin d an d ak ilere ihtiya olm ad anlam na gelm ez.
Bir yerden b ir ilk teebbs o lm ad an h ib ir hareket balam az.
Fakat d ard ak iler ayn zam an d a ierid ek iler de olabilir,
sangam lar balatan k ad n n d u ru m u n d a o ld u u gibi. Bir k a
dn olarak ierideki", orta sn f b ir eitim ci o la ra k .dardak iydi. Ayns bizim aratrm a ekibim iz iin de geerlidir. Eer
ierideki-dardaki k en d i elikili gerekliinin farknda ol
m aya devam ederse,, insanlara kendi g r n dayatm akszm
bu politiklem e ve k en d i k en d in e rgtlenm e srecini balat
maya ve harekete geirm eye yardm dokunabilir.
P artid en gelen d a rd a k i ile k k g n ll eylem g ru
b u n d a n gelen ierideki-dardaki arasndaki fark yle g
r n r: Partili dardaki, p artin in izdii politik izgiye uygun
olarak insanlar rgtlem eye alacaktr. D ardakiler, p a rth
nin ideolojisini tam alar an lam n d a liderlerdir. Bu ideoloji
yi insanlara tarlar ve m cadele, p artin in stratejik hedeflerine
gre rgtlenir. Bu stratejik izgi, p a rtin in , d u ru m u n do ru
an alizin i yapt v arsay m n a day an r. n sa n la rn bilin ci bu
analizlerin d zeyine k arlm ak zorundadr. Partili d arda
ki, bu yzden geleneksel b ir retm en rol oynar.
Oysa, bizim rneim izdeki ierideki-dardaki kendisini
242

analiz yapm a ve rgtlenm e srecinin tam am nn bir paras

olarak grd; d ard an em poze edilecek b ir izgi yoklu. Fa
kat k adnlara kendi elikileriyle ba edebilm eleri iin m eto
dolo jik yardm saland. Bizim rneim izdeki ierideki-dan d a k i n e t bir p o litik izgisi olm ayan zayf lid e rdi. Bu yz
den ierid en politik lem e ve rg tlen m e s recin i h arekete
geirebildi ve k ad n lar iin bir rg t n deil, k ad n larn kendi
rg t n n o lu u m u n u tevik edebildi. e rid e n p o litikle
m e, elikili g erek lik lerin i tanm a ve b u elikileri zm ek
iin rgtlenm e yoluyla insanlarn k en d i p o litik alarnn (ken
di tarih lerin i yapm a) zneleri olm alar anlam na gelir.
9.
A ncak, ulusal bir p artin in in san lan baskya kar etkili bir
ek ild e k o ruyabilecei ve z- rg llen m ey e dayal rg tlerin
baskya dayanam ayaca ska savunulur. H er ne k a d ar yuka
rda su n u lan sn rl deneyim i g enelletirm ek m m k n olm asa
da, ierid en politiklem eyi tem el alan rg t n basklar k ar
snda d iren m e ansnn, insanlar iin savaan, m erkez, b
ro k ra tik b ir p a rtid e n d a h a fazla olacan syleyebiliriz. Bu,
toprak aalan kyl rgtlerine kar bask yapm aya balad
zam an belli old u ; k ad n lar erkeklerden d ah a m ilitan ve rg t
lerine d ah a bal o ld u k la n n gsterdiler.

243

S E K Z NC B L M

N e d e n n c D n y a 'd a d a
H L E v K A D IN LA R I YARATILIYOR?
Veronika Bennholdt-Thomsen

D nyadaki ilerin tam am nn le ikisini k ad n lar yapar. Kar

lnda b t n gelirlerin % 10u n u k azan r ve inyadaki b
t n retim aralarn n yalnzca % 1in e sahiptir.
BMn in U luslararas K adnlar Yl nedeniyle aklad bu ra
kam lar; ne z am an n c D nya lk e le rin d e k i k a d n lar ve
kadn em ei h ak k n d a konusak bilhassa gelim ekle olan l
kelerd ek i m ev cu t d u ru m u ifade eden ra k a m la r olm as bak
m n d an aklda tutulm aldr. Bir bakta gze arpan kadn-erk ek eitsizliinin aklanm as abasna bu saylan kullanarak
ie balyorum , n k zm n en erkekler d n y a d a k i ilerin te
b irin i y erin e g e tirirle r; k arl n d a, gelirin % 90 ve retim
ara la n n n % 99u ile m k afatlandnlrlar.
ilk hipotezim e gre. n c D nya k ad n larn n o u n lu
u n u n b erbat d u ru m u , ark aik ataerkil sistem lerin bir kalnts
deil; tersine, m o d em gelim enin b ir iareti ve r n d r. H er
ne k ad ar gelim ekte olan ve sanayilem i lkelerdeki kadnla
rn d u ru m u srekli birbirine yaklayor ise de, gelim ekte olan
lk elerd ek i k a d n la r iin b u , m u tlak y o k su llam a an lam n a
gelir. Bu srecin biraz olsu n k avranm asnda ev k ad n kavra
m m erkez n em tar.
Ev kadn, b u g n bildiim iz ekliyle, Birinci D nyada 19.
245

yzylda o n ay a kt. P roleterlem e srecine b enzer ve o n unla

yakndan ilgili u z u n s ren b ir tarihsel srecin so n u c u d u r; o
halde bu balam da bu srece evcilletirm e ya da evkadnlatrm a (H au sfrauisierung) ad n veriyoruz. Baka bir deyi
le, ev iler ev k a d n la n tarafndan yerine getirildii iin, baz
doal y atk n lk lan n d an dolay daim a k a d n la n n yapt grev
ler serisi anlam na gelm ez; fakat, belirli b ir tarih in sonucudur.
Ayrca, ev kadn, ek o n o m ik sistem in d ik te ettirdiklerine tepki
olarak adeta k en d ili in d en o n a y a k m b ir kategoridir. Bu
kategori, kilise, yasal dzen lem eler, tp ve ig c n n rg t
lenm esi (k o ru y u cu yasalar, aile creti") vastasyla yaratld.
D nya b u g n b ir b atan b r baa k alk n m a politikas bii
m inde dev bir m erkez p lanlam a ve idare aygt ile o n u n ok
sayda y etkilileri tarafn d an k u atld n a gre, ev k a d n n n
g n m zd e gelim ekte olan lkelerde ortaya knn, gem i
tarih e kyasla, o k d ah a bilerek hedeflendiini d n m em iz
akla yatkndr.

Ev kadn kimdir ve nedir?

G n m zd e ev kad n larn n d n y an n h er yerinde yapt ey
lerin ksa y ks aadaki gibidir: ocuklara bakar ve gei
m ini salarlar (bu grevler, tarlada alrken k k bir bebei
srtn a balayp tam aktan kree ya da piyano derslerine g
t rm ek iin ofrlk yapm aya k ad ar eitlilik gsterir); ykar,
tem izler, yem ek yapar, kilom etrelerce u zak lk taki m esafeler
den yakacak o d u n ve su getirirler. T opladklar yem ilerden
m arm elat yaparlar; ya k arrlar (Bat Afrikada kari te ve H in
d istan da salseedler); az m iktarda yiyecek salar ve perakende
ticaretle u rarlar (d n y a apnda enform el sek tr); evde p a r
a ba i yapar (sep et rm ek ten o tu rm a o d asndaki bilgisayar
term inalleri zerin d en y r t le n idari grevlere kadar); en alt
kadem ede kadn snf ilerde ksa d nem li szlem elerle a
lrlar; h er eyden nce yarm -zam anl alandrlar (Bat Al
m anyada yarm -zam anl iilerin % 99u k ad n d r); igcnn
% 80ini k a d n la rn o lu tu rd u u Serbest retim B lgelerinin
246

(E xp o rt Processing Z ones) offshore' retim aliyelerinde i

g c n satarlar.
B uradan iki so n u kar: Birincisi, ev k ad n larn n yerine ge
tirdii so m u t etk in lik ler ok eitlidir; blgeden blgeye kta
dan ktaya farkllar, fakat h ep sin in ortak yapsal zellii ev
k a d n la n olarak o n la n seip aynr. kincisi, ev k a d n la n n n a
lm a stat leri elbette, ocuk bakm ve ailenin g n l k idam e
sind en ok d ah a fazlasn ihtiva eder. K adn ev kadn olarak
varolm ad srece, k a d n la n n zellikle ereti ve gvencesiz
[precarious], dzensiz, az denen ve koru m asz ilerde cretli
istihdam , n e o lan ak ld r ne de aklanabilir.
Ev kadn toplum sal kategorisinin temel yapsal zellii, bl
geden blgeye farkllk gsteren kendisine zg biim lerinin yan
sra, belirli bir istihdam ilikisine ya da retim ilikisine dayan
masdr. Ev kadnn karakterize eden ey ne yapu deil, hangi
koullar ve ilikiler alunda yaptdr. Aksine, ev iini kadn ek
linde gsteren ideolojiler daim a n e ye, yani can alc balant
olarak ev kadnnn etkinliinin doasna ncelik verirler.
Yaanan tarihsel deiim e, hatta d ar anlam yla ev ii em ekle
b irlik te m eydana gelen deiim e baklrsa ve u anda dnya
n n d rt b ir yannda ev iinin kapsad geni etk in lik ler yel
pazesi gz n n e alnrsa, etkinliklere dayal h er kategorile
tirm e en azn d an tu h a f grnr. Tersinden ayn ideoloji, ortak
retim ilikisine, yani bir crete bam l olm alarna, dayana
rak A vrupadaki elik iileriyle H in d istan daki gndeliki ta
rm iilerini ayn kategoriye koym akla bir saknca grm ez.
K adnlarn d n y a apnda yapt farkl ileri k a d n la n n ev
iine d n t re n yapsal ilke; erkekleri cretli ileri, k ad n lan
ise cretsiz ileri stlenm eye ynelten cinsiyete dayal ibl
m n n ilem esidir. M odem para ile m eta ekonom isi kendisine
bir zem in kazanr kazanm az, kadnlar k en d ilerin i cretsiz ya
da en d k cretli iler alanna indirg en m i halde bulurlar.
(*) Offshore: ky tesi. ngilizce konuulan lkelerde m etropol d blgelerde gi
riilen iktisadi ilem leri ifade etm ek iin kullanlr. Deyim , ABDn in kinci
D nya Sava sonrasnda Avrupaya yapt M arshall yardm srasnda yaygn
lam, sonralar NATO term inolojisinin iinde de yer alm tr - .n.

247

Ksm en p arann zorla giriinden nceki etk inliklerin aynsn

kapsayabilir; ancak cretli em ein varl ve o n u n erkeklerin
elinde younlam olm as bu alanlara olduka yeni bir nitelik
kazandrr. zellikle, erim e im k n la n bylesine snrl olan
parayla ileyen b ir d n y ad a k ad n larn ocuklaryla bam sz
bir ekilde yaayabilm e im k n la n sona erer. M lkiyetsizligin
artm as, onlar erkeklere boy u n em eye zorlar. E rkeklerle ka
d n lar arasndaki ibirliine so n veren ve b u nesnel koullara
dayanan ilikiler kanlm az olarak hiyerarik hale geldii iin,
b u bir zorlam adr. Ska tek rarlan an , para ve ev ekonom isin
den nce ev k a d n la n n n v arolduu itiraz d o ru olm asna
karn, o zam an ev kadn ile k astedilen ey niteliksel olarak
farklyd. B ru n n erin toplam h a n e adn verdii, retim , t
ketim ve rem en in b ir birlii olan kyl ev kadn, erkein
grevlerinden daha nem siz grevler deil, fakat eit nem ve
deerde iler yapy o rd u . K ad n lar cinse-zel grevler yerine
getirseler bile, tadklar zel bilgi ve yetenekler, g n m z n
tersine, kadnlarn yapt ii en az erkeklerinki kadar deerli
klyordu. K adnlar olm asa tavuklar, yum urtalar, s t ve peynir
de olm azd mesela. E rkekler ve k ad n lar ibirlii iinde alt;
birim in bir b t n olarak ilem esi iin her ikisi de gerekliydi.
Ve erkein katks, lam olarak kadnlarn ev iine denkti: zel
ve kam u arasnda, evde parasz alm akla evin dnda para
kazanm ak iin alm ak arasnda hen z b ir ayrm yoktu.

Ev kadnnn tanm ve
cinsiyete dayal iblm
H er toplum cinsiyete dayal b ir ib l m n e sahiptir. M odern
ev kadnnn anlalm as, o hald e tabi olduu cinsiyete dayal
ib l m n n var olm asn a ya da olm am asn a bal olam az.
Yeni olan ey, cinsiyete dayal ib l m n n , balangta Avru
pada daha son ra gelim ekle olan lkelerde, nceki b t n bi
im leriyle kyaslandnda a rtk cinse-zel etk in lik ler yerine,
az ya da ok para getiren etkinliklere dayanm asdr. M odem
toplum da para ve toplum sal itib ar birbiriyle y akndan ilikili
248

dir; paraya eriim i ciddi olarak sn rlan an lar itibardan da yok

sun kalrlar. M eselenin m evcut d u ru m u n d a n hareketle, Birinci
Dnya lk elerin d ek i ev iini ve n c D nya lkelerinde ev
k ad n larn n varln tartrken, hl kapitalizm ncesi iliki
lere g n d erm e yaplm as zellikle gariptir. Son olarak, genel
letirilm i m eta retim i ierisinde p ara d o rudan serm aye biri
kim i s o ru n u n a tabidir. Bu yzden, cinsiyete dayal ib l m
n n bu b iim in in , kapitalist retim biim in in o tan tik zellii
olarak g r lm esin e engel olam ayz.
K a d n la rn g n m z d e c in s iy e tle ri n e d e n iy le ev k a d n
dam gas yem esi gerei, esas o larak ev ii yapm ak z o ru n d a
kalm alar d e il, d k b ir to p lu m sal stat y e sa h ip olm alar
d em ek tir. D o u m d an itib aren cretsiz o larak ya da yetersiz
cretle alan bir igc birim i o lu tu ru rla r ve b u n d a n dolay
deersizdirler. Batl loplum larda kadnlarn ncl bir cins
karakteristiini o lu tu ran da tek bana ev ii deil, bu aa
statdr. Buna n c Dnya lkelerinde de rastlam ak m m
k n d r; rnein H indistanda kad n larn hayatta kalm a oran
larnn, erkeklerle kyaslandnda, son o n ylda nasl ktye
gittiine b ir bakalm . N edeni, daha az deerli olan kz ocuu
na bakl m am asdr. Ya da tek-ocuklu aile dayatm asnn ka
d n larn yaam nda ac veren dram lara yol at indeki d u
ru m u hatrlayalm . K adnlar istenm ez, h o r g r l r ve hatla l
d r l rler, n k sahip o lduklar tek ocu k bir kz, yani aa
b ir yaratktr. Peki, Alm an Teknik birlii K urum u G TZ'nin
ynetici b ir m e m u ru n u n erkek-ovenist ideolojisinin rehberli
inde b u n d a n kard so n u ca ne dem eli? A nne ve ocuu
m uhtem el bir acdan k o ru m ak iin kzlarn dogm asn engel
leyecek b ir hap gelitirm ek iyi b ir fikir olabilirm i! Kzlarn l
d r lm e sin in p ek ok etn ik g ru p ta varolduu ve bu yzden
g n m z kapitalist form asyonuna ait b ir olgu olarak g r le
m eyecei eklindeki itiraz im diden duyabiliyorum , insanlk
tarih in in ve ataerk in in bylesine yekpare [m onolithic] ve tek
boyutlu kavran karsnda benim yantm ise, somut tarihsel
bir yaklam n erm ek olacaktr. M esele baz m nferit to p lu m
sal b alam larda k a d n larn n ed en deersiz g r ld deil,
249

bug n neden yle olduklardr. K adnlarn deersiz yaratklar

olarak n itelen d irilm elerin i ya da yle yaratlm alarn devam
ettiren g n m z ekon o m isin i, siyasetini ve k lt r n o lu tu
ran, hangi elerdir?
Bu o lg u n u n ta rih in d en ve arka p la n n d a n b ah setm en in yeri
h e r ne k ad ar buras deilse d e, k a d n larn tbiyetini ve h o r
lanm asn g n m z to p lu m u n u n n e kan u n su rla r haline
getiren bu aam alarn zetini k arm ak istiyorum , ilk olarak,
kadn lar d o u rm a ve rem e zerin d ek i k o n tro l , yani kendi
b edenleri zerin d ek i k o n tro l kaybettiler. K adnlarn zo r yo
luyla bedenleri zerin d ek i k o n tro ld e n m ah ru m braklm alar;
h e m A vrupada h em d e s m rg e le rd e , m ily o n larca k a d n n
cad olarak infaz ve ld r lm esi, ataerkil aile yasalar, o cuk
ald rm an n yasaklanm as, m o d ern tp ilkeleri ve g n m z d e
zorla ksrlatrm a yoluyla gerekleti. Sm rgeler, zellikle,
topran o rtak m lkiyeti ile to p ra k ta n salanan r n n k o n t
rol araclyla, zel m lk iy elin , kadnlar n ced en sahip ol
d u k la r to p ra k la n faydalanm a h a k k n d a n nasl m a h ru m b
rakt n a ve babasoylu m iras sistem lerin i onlara nasl d ay att
na d air rn ek o lu tu ru r. Pek ok sm rge blgesinde, p ara
n n kelle vergisi ya da r n le r zerin d ek i vergiler vastasyla
zorla girii, p a ra n n cinse-zel m an t n n yaylm asna ve so
n u ta kadn em einin d e e rin in d m esin e yol at. Son ola
rak, e rk e k le rin zo rla g ettirilm esi; cretsiz alm a grevi
ve o cuklarla, yallarn ve k e n d ile rin in yaam n tem in etm e
iini zorla kadn lara y k ley en ada cinsiyete dayal ib l
m ne neden oldu.
Sim di ucuz, d k sta t l k ad n igc yaratan ve yeniden
yaralan ada m ek an izm alara d n m e k istiyorum . Bu m eka
nizm alar d n y an n her yerinde ayndr: ev kadnlar, yani her
eyden nce ocu k b ak m n n yegne so ru m lu lu u n u tayan
anneler, bir tek k k o cu k lara b ak ark en deil, b t n al
m a hayatlar boyunca alm a saatleri ve hareket kabiliyetleri
bakm ndan ylesine z o rlan rlar ve hem fabrikada alan hem
de ev-eksenli iiler olarak en d k cretli ig cn ayakla
tutm aya zorlanrlar. zellikle daha yk sek nitelikli meslekler,
250

erkein ark asn d a d u ran kadn biim inde iki-kiilik b ir k ari

yer fikri etrafnda rlr. K adnlar b u n ed en le igc pazarn
da ikincil derecede kazan salayan sfatyla ayrtrlr, byle
likle a n n e olabilirler ve haliyle k ad n lara, sosyal sigortann ya
da k o ru y u cu yasalarn kapsam dnda kalan eitli d k - cretli geici szlem eler sunulur.
S erbest re tim b lg elerin d e ve offshore im ala tta alan
ok sayda k a d n n , potansiyel an n eli in tesin d e fiil! an n e
likle p e k ilg ileri y o k tu r. Bu t r b lg elerd e alan iilerin
y alan genellikle 16 ila 24 arasn d ad r; o cu k sahibi olm alar
halin d e o u n lu k la iten karlrlar. N edeni ise, offshore re
tim ilerin in pek o u n u n , tam -zam anl ve ay n zam an d a fi
ziksel ve p sik o lo jik olarak u z u n yllar s rd r lem e y ec ek ka
d ar stresli olm asdr. G en k ad n larn b u k o u lla r altn d a a
lm ay k a b u lle n m e olasl, m a ru z k a ld k la r b ask c to p
lum sal m ek an izm alar n edeniyle, d ah a fazladr: E r ya da ge
an n e ya da e olacaklardr. Bu alm a, o h ald e, gerek ilevle
riyle k arlatrln ca sadece b ir ara d n em d ir. A kas, k a
d n la r a n n e o larak d a n ak it b ir gelire bam l o ld u k larn a g
re, bu srf ideolojik b ir m eseledir. Yine de, etk ili bir gereke
d ir ve b u t r i g c n z e llik le u c u z k lr. T ersin e, u z u n
erim li denetleyici iler erkeklere ayrlr. D evlet yasalar da k a
d n larn offshore retim k o u llarn a tabii k ln m alar iin al
r. E PZ ler (Serbest h racat B lgeleri), k en d ile rin e altyap h a
zrlay an , asgari v ergiler ve k r tran sferleri z e rin d e k o n tro l
rejim i o lu tu ra n , send ik alar yasaklayarak alm a b arn
garanti altn a alan n c D nya devletleri tarafn d an o lu
turu lu r. E PZ lerdeki ilerin neredeyse ta m a m n n k a d n lar ta
rafn d an yapld d ik k ate alnrsa, devletin b ir t r pezevenk
ro l n stlen d i i grlr. F akat d o ru su , n o n fig ra tif an lam
da, ister yetersiz cretlerin i takviye etm ek iin, isterse de is
tih d am larn a son v erildikten so n ra h ay atta kalm ak iin olsun,
E PZ lerde alan pek ok k ad n Birinci D n y a lk elerin d en
gelen e rk e k tu ristle re fahielik y ap arak h ay aln kazanm aya
zorlan r. zellikle Asya devletleri y atrm iin m teri e k
m ek, havayollarn pazarlam ak ve tu rizm i tevik etm ek am a
251

cyla k ad n larn b ed en lerin i ek in m ek sizin kullanr. K adnlar

tpk serbeste elde edilen doal k aynaklar gibi arz ed ilirler ve
satlrlar. K adnlarn, karl d en m ek sizin s m rlebilecek
doa gibi tan m lan m as, k ad n lar ev k ad n latrm a srecine
ait d n y a apnda b ir olgudur.
B unun dnda, ev kadn yaratan ve srekli olarak yeniden
reten b ir m ekanizm a da, zellikle n c D nyann krsal
alanlarnda giderek yaygnlaan b ir sre olan, erkein m eta
retim iyle kadnn geim lik retim in in ayrlm asdr. E rkekler
ifti ve/veya cretli ii olarak piyasa iin yaplan retim le il
gilenirler; kad n lar ailenin d o ru d an tketim i iin retirler ve
ayn zam anda az b ir para karlnda eviisi ve geici g n d e
liki ii olarak darda cretle alm alar gerekir. Bu kyl
ev kadn yaratm a sreci, bir zam an larn toplam han esinin
A vrupada zel ve kam usal alanlara b l n m esin e ok benzer.
ocuklarn so ru m lu lu u , m lk s zl k ve yoksulluk; nc
D nya lkelerindeki (ve giderek d ah a fazla Birinci D nyada)
k ad n larn o u n lu u n u n ak it para iin h er t r ii yapm aya
zorlar. E rkekler de y o k su ld u r ve sadece bir ev kadm " olarak
yaam srm ek, hayal bile edilem ez. Bu d u ru m , aile creti m ef
h u m u n u tarihi bir yanlg [anakronizm ] haline getirir. D oru
su, galiba kapitalizm in genel tarihi boyunca aile creti bizim
d n d m zd en daha az yaygnd. K apitalizm in egem enlii
altnda kadnlarn ezici o unluu daim a cretli alm aya zo r
landlar ve hl zo rlan y o rlar; b u gerein n em senm em esi,
d ar ve erkek-m erkezli cretli alm a kavram nn bir r n
dr. A ncak erkek iilerin aznlna ait olan, evin dnda, ya
am boyunca ve tercihen b y k lekli endstriyel retim de
cretli em ek biim inde b ir m eslein icra edilm esi ideal katego
ri olarak grlr. K adnlarn cretli em eini, te yandan, ka
rakteristik olarak vasfsz ve dzensiz, k k m eta retim i ve
ev-eksenli cretli alm a olutu ru r. Baka bir deyile, g r n
mez olan yalnzca k adnlarn ev ii em ei deil (b ugn evren
sel olarak b t n yaynlarda ve kalknm a politikalarnda iddia
edildii gibi), ayn zam an d a cretli alm asdr da. alm a
hay atn n tem elini o lu tu ra n , k ad n la zd eletirilm i ev ii
252

alanla erkekle zdeletirilm i cretli m eslek ve kariyer alan

biim indeki b l n m e yanltr, n k gereklikle uyum az.

nc Dnya'da ev ii emek ve
kadnlarn cretli istihdam: rnekler
M aria M iesn alm as N arsaprun Danlelcileri (D nya Pa
za rla n iin retim Yapan Ev K adnlan) (1981, 82) alm as,
H in d istan n A n d hra P radesh eyaletinin Bat G odavari blge
sind e eski kyl k astn d an k ad n larn Batn m alveri m er
kezlerine d k fiyatla satm ak iin d an tel rm elerini inceler.
Miesn balnn kendisi zaten bariz b ir p arad o k su artrr;
kyl ev k ad n olm akla d n y a p az a rla n iin retim yapm ak
b irb iriy le elikili deil, tersin e, b irb irin in tam am laycs ve
k ouludur.
ihracatlarn (ve isimsiz uluslararas ortaklan dantel ithalat
larnn) dantelcilerden elde ettii art-deger; kadnn yeri
evidir" eklindeki tecrit ideolojisinin korunmasn gerektirir.
Kadnlann evcilletirilmelerinin eski tecrit biimleriyle mazur
gsterilmesi, muhtemel yerlerde bile, dpedz nitelik dei
tirmektedir. Kapu kadnlarnn evcilletirilmi ev kadnlar ve
dnya pazarlarna retim yapan iiler olmas ayn anda ger
ekleir. D antelcilerin zelinde ise, bu ideoloji neredeyse
maddi zor zellii kazand. Btn sistem, bu kadnlarn evin
dnda alamayaca eklindeki mistifikasyon zerine ku
rulur. (1981/82:76)
Dantelcilerin yapt i ve bunun iin harcanan emek sre
si, yalnzca ihracatlar ya da dardaki dnya asndan de
il, ayn zamanda burnunun dibinde i yaplan kocalar asn
dan da grnmezdir. Hatta erkekler bunu almama olarak
tanmlarlar. Kadnlann kazand para bir mucize eseri ya da
doal bir ey olarak grnr. (a .g .y 82)
E rk ek ler ek o n o m in in yeni ve kazanl alanlarn tekellerine
ald zam an, kad n lar basite geride k alm olm azlar; ger
ekte ev kadn rol iinde yeniden tan m lan rlar. A ncak ka253

d m lar form el sek t r n d n d a kaldklar ve ev kadn olarak

tanm landklar zam an, k ad n em einin ifte s m r s devam
edebilir. (a.g.y:, 86)
B oserupu n grafiksel olarak p o rtresini kard, kadnlarn
b t n tarm sal faaliyeti y r tt ve kontrol etlii Afrika ve
Asya rnekleri asndan da, ev k ad n n n ilk bata d a r anla
m nda (yani gerek ev ii em ekle snrl) yaratlp yaratlm ad
n ya da bu srecin tipik k ad n larn evde cretli alm as
eliinde olup olm adn belirlem ek z o rd u r (Boserup, 1970).
Rogers kalknm a projelerin in b u sreteki etkisinden h areket
le, tam da kadnlarn iftilik yapt blgelerde k adnlara yeni
tarm sal beceriler retilm esi yerine, nasl nak ileneceinin,
rg r leceg in in ve k ek y ap laca n n retild iini g ste r
m itir. leri tarm sal tek n ik lerle zellikle kredi finansm an k u l
lanarak pazara y nelik tarm sal r n le r yetitirm eleri, tarm sal
retim in k o n tro l n n erk ek lerin eline gem esini salam akta
dr (Rogers, 1980). Buna k o u l olarak, kalknm a planclarnn
icat ettii szde gelir yaratc etk in lik ler k apsam nda, cret
siz em ein y k n e ek olarak, hi olm azsa ok k k bir gelir
k azan m alar am acyla k a d n la rn to p lu m sal ierikli ( cretli)
ekono m ik alanda retim yapm asna m saade edilir. Bu gelir
yaratc etk in lik le r, ev k a d n n n cretli istih d am nn b t n
ayrt edici zelliklerini tar: kincil gelir salar; alm a k ar
lnda ok d k cret alr; kariyer beklentisi yoktur; paza
rn dalgalanm alarna bam ldr; yasalarn korum as sz k o n u
su olm az vb. K adnlarn d n y a apnda yapt iler iin bir
n o rm o lu tu ran tipik ifte so ru m lu lu u n b ir em salidir.
K adnlarn sahip olduu ev kadn sta t s n n nasl gl bir
bam llk k o n u m u o lu tu rd u u n a baka bir rn ek de; olum lu
koullar gibi gr n m esin e ram en, Birgit M ennenin Bat Afri
k ada (K am eru n ) p azar k a d n la r a ra trm a sn d a ta n m la n r
(M enne, 1983). B alangta belirli k ad n g ru p la n tarafndan
kontrol edilen sahille i ksm lar arasndaki ehirleraras licarelin gitgide a zaltlarak g n m z d e n c D nyan n d i er
blgelerinin pek ounda kayl-d denen sektrde perakende
ticaretin k adnlar tarafndan yaplm as adetine indirgenm i ol
254

m asnn ne kadar nem li o ld u u n u gsterir. T anm m lklerinin

tap u su n u n ve baka vasfl cretli ilerin yan sra ehirleraras
ticaret, ulam ve toptanclk da erkeklerin elindedir. Pazar iin
alan kad n lar da dhil o lm ak zere, kadn kitlesi ev kadn-?
dr; yani, o cuk bakm ve evin idam esi iin cretsiz em ek h ar
carlar ve p erak en d e sat, ev-eksenli iler, tarm sal retim ile
dier dzensiz cretli ilerde en d k cretle alrlar.
Ev k ad n k o n u m u ile kad n larn en d k cretle istihdam
arasndaki y ak n balant yalnzca Asya ve A frikada deil, La
tin A m erikada da geerlidir. M eksika k rsaln d an aina o ld u
um b ir rn ek buraya uygun d yor: C hiapasn gney eyale
tin in y oksul b ir blgesinde ev ii em ek program lar (yem ek,
diki, b o stan ), k ad n larn ev-eksenli alm as ile genellem i
pazar iin yaplan retim , birdenbire k alknm a p rojelerinin bir
so n u cu olarak b ir araya geldi. A ratrm a yaptm Rio G rande
Kynd e, kyl ailesinin yeniden retim i iin gerekli tarm sal
retim onlarca senedir, ticari am al kahve retim i ile m sr ve
fasulyenin geim lik retim in d en ibaretti. K adnlar daha nce
de tarm sal m lk iy e t ve h ak lard an m a h ru m o lm alarn a ra
m en, hiyerariye dayal eitsizliin gelim esini engelleyen, c
retsiz geim lik retim d e birlikte alm a idi. A ilenin tketim i
iin m sr ekim i p ek ok yerde erk ek ler tarafndan yaplyor
du. D nya Bankasn n yoksul k r sek t r iin (1973 ylndan
beri aka) izledii yeni k alknm a p o litikalar, bu m sr par
sellerinin k red iler yoluyla ticarilem esine n ed en oldu. cretsiz
em ek (ta n m d hil) g n m zd e neredeyse sadece k adnlar ta
rafndan y erine getirilir; erk ek ler ise para karlnda alr.
M sr re tim in i ticariletirm ek iin gerekli n le m le r p ak eti,
sosyal h izm et tarznda etk in lik ler ierir. Bu etkinlikler, ev ii
em ein d o ru d r s t y erine getirilm esi iin beceri dzeyini
ykseltm eyi am alar. Beraberinde kadn larn evde ticarilem i
km es hayvan yetitirm esi program n ve geni apl bir ulu
sal giyim teeb b s iin eve i verm e (p u ttin g -o u * ) zem inin
(*) Putting-out sistem i", 17. yzylda bir sre tercih edilen retim sistem i, iveren
ham m addeyi salar ve retim iin krsal kesim deki igcn kullanr. Bylece
im alathane m asraflarndan kurtulm u ve maliyeti drm o lu r - .n.

255

de diki dikm eyi de ierir. Bu kalk n m a p rojelerinin so n u c u n

da ailelerin beslenm e stan d artlar epeyce k tlem ektedir: K
m es hayvanlar sat am al p lan lan r ve m sr dier r n le r
den tahsil edilenlerle satn aln m ak zorundadr. K adnlar tara
fndan yaplan iin m iktar m uazzam art gsterm ekledir.

Neden nc Dnya'da da
hl ev kadnlar yaratlyor?
Ev k ad n , eve ekm ek g e tire n bir erkein salad para ve
h am m addelerin yardm yla, doal kadns hizm et etm e eilim
leri so n u cu gelecek kuak larn yetitirilm esi ve aile yuvasnn
k o ru n m as so ru m lu lu u n u stlen en an n eler ve elerden ok
daha fazlas dem ektir. B elirttiim iz gibi, bylesi bir ideal ger
e k te hi yaan m az. zellik le n c D n y ada istisn ad r,
n k halk n o u n lu u y o k su llu k iinde yaar ve kad n lar
koullar ne o lursa o lsun hayatla kalm ak iin m cadele etm ek
zoru n d ad r; bu da, para geliri iin alm ak dem ektir. Kuzeyde
de bir istisnadr; b u g n k krizler, tipik ideal ev kadn dnem i
ok ksa bir evreyle (sava sonras ek o n o m in in canland yl
lar) snrl o ld u u n u ve halta b u evre srasnda bile evli kadn
larn sadece bir aznln kapsadn gsterm ektedir.
Ev kadn, kapitalizm de kadn ig c d r; p aran n h er eyin
ll olduu b ir d n y ad a en az cretle alabilir ve yapt
ilerin ounluu hi d en m ese de olur.
K apitalizm de kadn em einin yaps b t n dnyaya yayld;
n k krl. M odern ek o n o m in in ve to p lu m u n tem elini d k
c re t ya d a c re tsiz e m e k o lu tu ru r. K lasik c re tli i in in
denm eyen em ei, yani art-deer d en en ey, kesinlikle ana m e
kanizm adr, fakat niceliksel olarak bakldnda pek az bir n e
m e sahip olabilir. H em k ap italizm in tarih in d e hem de g n
m zd e, d nya ap n d a serm aye b irik im i, srf e k o n o m ik zo r
m ekanizm alarndan ziyade, ekonom i-d zo r d enen vastay
la gerekleir: b t n ktalarn sm rgeciliin, d o rudan zo run
ve szde rkln yapsal id d etin in ve g n m zd e ise gide
rek artan cinsiyeiliin ta h a k k m n d e yam alanm as. Sm r256

geriliin so n u ve ulusal k u rtu lu a ya da rkln en kt

ve d o ru d an biim lerinin o rtadan k alkm olm as, gnl rah at
latc dayan ak lar deillerdir. C hiapas Piskoposu Fray Bartolo
m e de las C asasm sm rgeciliin ilk d n em in d e nerdii bir
z m , bu d n m rnekle g sterm ek iin bir paralellik
ku rm a frsat salayabilir. Casas, spanyol igalciler adna zorla
a ltrlm a n n y k n tayan yerli h alk im h a e d ilm e k ten
k u rtarm ak iin Afrikadan koloniye Siyah kleler getirilm esini
n erm iti. Ve b u satrlar okuyu cu y a, k a d n la rn alm as ve
yoksu llu u n a ilikin balangta aktarlan BM rgt rakam la
rn an m satrsa eer, denklem im i uygun bulacaklardr.

Ka y n a ka
B ennholdt-T hom sen, V, Bauren in M exiko, Zw ischen Subsistenz-und W arenpro
d u k tio n , F ra n k fu n a.M. 1982.
Boserup, E. (1970) Wometis Role in Economic Development, St. M artini Press. New
York.
B ru n n er, O tto (1 9 6 8 ) D as 'ganze H aus' u n d die alte u ro p a isc h e konom ik"'
(1950) in Brunner, Neue Wege der Verfassungs-und Sozialgeschichte, G ningen,
. ikinci basm.
M enne, B. (1983) D er Handel m it G rundnahrungsm itteln in W estafrika. Fraue
narbeit u n d Subsistenzseklor im A kkum ulationsprozess. D iplom arbeit an der
Fakultai fr Soziologie, U niversitt Bielefeld, unverff, M anuskript.
Mies, M. (1982) Indian Houscwifes Produce fo r the World Market: The Lacemahers
o f Narsapur, Zed Press , Londra.
Rogers, B. (1980) The Domestication o f Womcn. Discrimination in Dcvcloping Societies, Londra ve N ew York.
W erlhof, C.v., M. Mies, V. B ennholdt-Thom sen (1983) F rauen, die letzte Kolo
nie. Reihe Technologie und Politik 20, Reinbek bei Ham burg.

257

DOKUZUNCU BLM

P r o l e t a r y a l d , Y a a s in E v K a d in l a r i
Claudia von Werlhof

Ev iini kavradmz zaman

ekonomiyi de kavrarz
Ev ii, kavranm as en zo r fenom endir. Eer ev iini kavrarsak,
o zam an h e r eyi anlam o luruz. A ncak b u alm a, ev iine
ok d a r b ir ad an ya da snrl b ir anlayla baklm am asm ;
te rsin e , b t n e k o n o m iy le ve a sln d a d n y a e k o n o m isiy le
balantsn ku rm am z, d ah a d o ru su tem as e ttirm em izi ge
rekli klar ki bu k o n u d a hl b yk b ir yetersizlik o ld u u n u
biliyoruz. A ncak o zam an, k ad n so ru n u d e n e n eyin genel
iind e tad anlam ve tartm al k arak teri ta n n a b ilir hale
gelecektir. K adn so ru n u , b t n top lu m sal s o ru n la r iinde en
genel olandr, n k b t n dier so ru n la r kapsar. Bu, ne fe
m inist k en d in i beenm ilik ne de k sta h lk ta n kaynaklanyor.
S orunlarn fem inizm le ilikisi to p lu m u n ileyiinin ken d i d o
asnda m evcut. Zira to p lu m u m u z b u g n e kadar, tarihsel ba
km d an a a d a k ile rin h e p k a d n la r o ld u u b en z ersiz b ir
d u ru m y aratm tr. F ak at b t n , yalnzca aadan - d ip te n bakldg tak d ird e b ir b t n olarak grlebilir. Bu aadan
analiz etm e eilim ini d estek lem ek ten d ah a n em li veya ok
d ah a gerekli baka bir ey yoktur.
259

Dnya ekonomik krizi ile sava tehdidi

arasndaki balant: Sava ekonomisi
Toplum a ilikin b t n c l bir teo rin in ve b una uygun bir poli
tikan n gereklilii, balam akta olan d n y a e k o n o m ik k rizin
den ve bizi teh d it eden sava tehlik esin d en kaynaklanyor. N e
den ek o n o m ik k rizle sava ara sn d a k i balant fark ed ilm e
m ektedir? Bu so ru im diye kadar, Federal A lm an C um huriyelindeki olduka geni bar hareketi iinde bile hi sorulm ad.
Bu d u ru m tuhaf, n k eskiden b u balant h ep tartm a k o
nusu yaplrd. Fakat b u g n , in san lar sadece ahlak (m oral) ya
da askeri-teknolojik argm anlarla ilgileniyorlar. N eden sadece
u n u sorm uyorlar: N eden im di b irdenbire sava tehdidi o r
taya kt? Dou-Bat atm as yeni bir ey deil ki! Veyahut
da: N ed en k em er s k m a k zo ru n d a y z ? H ayatm z b o yunca
u ru n a ter d k t m z ek o n o m ik m ucizeye ne o ld u ? Fakat
sava ve krizle ilgili bylesine yaln ve tem el sorular, en azn
dan k am u o y u tartm alarnda sorulm az. Neden?
Yant aktr: Eer d n y a ap n d a b ir ekon o m ik kriz yaan
yorsa, o halde bu , h er yerde ek o n o m ik deiikliklerin gerek
leecei anlam na gelir. A ncak b u deiiklikler iddete bavur
m akszn hayata geirilebilir mi?
G eenlerde A lm an bir politikac sava ekonom isi terim ini
kulland. Evet, b ir t r sava ekonom isine doru gidiyoruz. Poli
tikacnn b u n u n la n e kastettiinden em in deilim; fakat bence
bu ifadesinin nesnel baz zem inleri olm as gerekir. yle g r
n yo r ki; dnya ekonom isi hzla deiiyor ve bu, Batnm sana
yilemi uluslarnda bile, giderek daha belirgin hale geliyor. Sz
konu su olan ey; tek bana k o n jo n k rel b ir kriz ya da lml
bir yapsal deiim den le, kapitalist geliim in yeni bir evresi
nin balangcdr ve akbetinin ne olacam kim se bilm iyor. Bu
yeni evreye ayrc zelliini veren son derece nem li gerek,
zgr" cretli em ein az ok so n u n u n geldiini gsterir. E
zam anl olarak b u gelime, dem okrasi, insan h ak lan , eitlik, z
grlk ve kardelik deerlerini de sorgular; zgrlem eden hi
bahsetm ez. Bu deiim i ilk ve en hzl balatan lkelerde yol a
260

t acm asz so n u lan her gn duyarz: ilk nce ili, sonra n

giltere, sonra ABD. P inochet, T hatcher ve Reagan yeni devay,
M ihon F riedm anm Chicago-Boyla n n n sert tarzyla ynetiyor.
Bu ek o n o m ik p o litik an n hedefi; ulu sal e k o n o m ilerin dnya
ek o n o m isin e u yum srecin i h zlan d rm ak tr. Bu s re zaten
nc D nyay yakndan ilgilendirir; n k , retim m aliyet
lerinin d r lm esi, endstriyel retim in paralarnn Birinci
D nyadan nc D nyaya tanm asyla olabilir. Daha ucuza
retim m aliyeti stratejisi olarak endstriyi tam a Batl lkeler
de de uygulanr; am a nc D nyada, retim m aliyetlerinin
en aza indirgenm esi, h er eyden nce, bu lkelerin bolca arz
ettii, en ucu z, szde vasfsz, gen ve ounlukla kadn igc
kullanlarak baarlr. B ununla birlikte, bu i g c n n okulus
lular (yani, bizim serm ayem iz) tarafndan kullanlm as, zgr
cretli em ek biim inde gereklem ez; gerekte tam aksidir. Bu
rada istenen, cretli em ein zgr olm ayan, kadnlam bii
m idir. Yani, i srekliliinin olm am as, en d k cretler, en
u z u n alm a saatleri, en m o n o to n iler, sen d ik aszlk , d ah a
yksek vasf elde etm e frsatnn olm am as, terfi edem em e, h a k
larn ve sosyal gvenliin olm am as dem ektir. Bu, szde dnyapazar fabrikalarna ve serbest retim blgelerine ait klalarda
askeri olarak rgtlenm i igcnn basil bir rneidir. Bylesi
ko u llan Batya ilk getiren, krizi sadece iletm enin kn n d ak i
dle atlataca iin, tekrar en fazla rekabet edebilir ve kr
eden h ale gelecektir. zgr cretli em ek, ok m asrafldr ve
m m k n olduunca bertaraf edilm elidir. ten karm alar, iflas
lar yaanacak; end striler rasyonelletirilecektir; firm alar tas
fiye o lu p zg r cretli iiler ya yedek sanayi o rd u su n a geri
gnderilecek ya da dnya pazarlan fabrikalannda h k m s
ren, ayn alm a ko ullann kabul edecektir.

Kapitalist retimin "temel direi"

proletarya yok oluyor
K apitalist retim in tem el direi, zg r cretli ii ya da p ro
letaryann, so n su za kadar yok olm ak zere o ld uu tarihsel bir
261

ana tanklk ettiim izi d n y o ru m . B urada, kastettiim iz i

i, 19. yzyldan b u yana, serm ayenin s m r s n n m aduru
olanlarn klasik" sim gesi olan ve dolaysyla en azndan sol
dnceyi tayanlarn g z n d e znel bakm dan to p lu m u devrim ciletirm esi istenen kiidir. H er ne kadar solcu olm ayanlar
o n a p ro le te r a d n v e rm e s e le r d e , ii s n f, so k a k ta k i
ad am , sessiz o u n lu k ve b enzer edebikelam ile esas olarak
bu iiyi kastederler. Proletarya ya da zgr cretli ii, yalnz
ca fabrika iisiyle snrl deildir; ayn zam anda beyaz yakal
iiler ve devlet m em urlar da d ahil olm ak zere geim ini c
retle (ya da aylkla) kazanan hem en hem en herkestir. Bu c
retli ii tip i, Batda o u n lu u o lu tu ru r. O (h e r zam an er
k e k tir), to p lu m u n ve d e m o k ra sin in tem eli, sem en, zgr,
eil ve karde y u rtta idi; sivil h ak lar ve insan h ak lan o n u n
iin vard; iddia edildii zere giriim cinin szde eit ve reit
m ukaveleli p artneri; keyfi uygulam a ve iddete kar yasa tara
fndan k o ru n a n ; sosyal g v e n lik em siy esin d en y ararlan an ;
fabrikada ya da broda k ad ro lu alan; zgrce b ir sendikada
rgtlen en ; k en d isin in ve ailesinin o rtalam a bir yaam sta n
dardn korum aya yeterli b ir cret alan; yurtta, in san , to p
lu m u n yesi, zgr birey idi.

"Gelecek vizyonu" tarihe karyor,

bu durum genel aknlk yaratyor
B tn ilerlem e ve m odernlem e teorileri; sol, sa ve m erkez,
lel yapan inscmn (h o m o faber) b u t r n n yaylmas gerekti
i ve yaylaca inancn paylat: zg r cretli ii, h enz c
retli ii olm ayan herkes ve insanln ounluu iin gelecek
v izyon u n u tem sil eder. S o lcu lan n favorisi, szde proleterle
me tezi budur. D ierleri b u n u , ii snfnn genilem esi olarak
adlandrrsa da ayn anlam tar. K adnlarn k u rtu lu u denen
ey de; kad n larn da eit, gya cinsiyetsiz cretli iiler olaca
beklem iiyle balantldr. Sosyalist lk eler k u rtu lm u k a
dnlara sahip o ld u k larn iddia ederler; n k , sosyalist olm a
yan lkelerden ok daha fazla kadn cretli ii vardr. nc
262

D nyan m k t olduu sylenir; kesinlikle o k az cretli ii

ye sahip o ld u u iin h enz" ilerlem em itir, azgelim itir. Ve
im di o rtad an kaybolan b u cretli ii deil m idir?
Pek ok kii hl u inanca skca sarlyor: lerin bugnk
gidiat sadece geici bir konjonktrel isizlik evresi retecektir
ve eninde so n u n d a ... vs. Fakat o n lan n da yava yava du ru m u n
byle o lm ad n n farkna vardklarn d n y o ru m . O skar
V etter (sen d ik a lideri), hastalk d u ru m la rn d a cretin srekli
denm esi k o n usunda getirilen snrlam alar hakknda konuur
ken, ii snf hareketinin sosyal kazanm lann devam l olarak
anm asnn, artk esasa, ze kadar uzandna deindi. Sonu
topyekn acizlik. Hi kim se, zgr cretli iinin olmad bir
toplum ve ekonom i hayal edem ez, hele de kapitalizm de. Fakat
bu d u ru m d an soru m lu olanlar bizzat kapitalistler! Peki, solcu
larn eski ryas, yani iktidarn ele geirilm esi, proletarya dik
tat rl ya da ii snfnn ynetim i ne olacak?
Saf hayal olam az! D orusu olabilir. E illik ve zg rln
(o lu m lu an lam d a) b ir hayalden baka b ir ey olam ayacan
ve serm aye ile eit h a k la r tek lif ed ilen ler arasnda yer alan
b irisin in zellik le z a ra r g rece in i M arx z a te n kefetm iti.
D olay sy la, d n y a ta rih in in k a h ra m a n o la n eil ve zgr
p ro le ta ry a , b ir g n insafszca ta rih in p l n e atlrsa, bu
s rp riz olm ayacaktr.

Bir aznlk fenomeni olarak proletarya

ve "kayt-d ekonomi"nin kefi
B ugne k ad ar proletaryay b ir eit insani gelim enin en ileri
n o k tas o larak saym am bazlarnn, ellerini ovalayp eytani
bir hazla, pro letary a szc eer boazna dgm lenm eyecekse Bak biz dem em i m iydik...? diyecei g n ler geldi. Zi
ra, A ndr G orzu n tabiriyle proletaryaya veda , proletaryadan
olm ayanlarn b u y u r edilm eleri anlam na gelm ez. Tam tersine.
Bay G orzu n bo iyim serliine k art tavrm n yan sra, szde
A lte rn a tif H a re k e tin baz s e k s iy o n la rn n , c re tli k leli in
kalkm asyla kleliin ken d isin in de kalkaca d n cesin i de
263

paylam yorum . O rtadan kalkacak olan crettir. Yine de, k e n

dileri zg r cretli ii olm ayan, am a onlar h ak knda bilgisi
olan bu kesim in deneyim ve d n celerin e biraz olsun nem
verilm elidir. Zira p ro leter cretli ii, kapitalizm in zel bir ev
resinde yaanan b ir aznlk fenom enidir ve y ery znn birka
blgesiyle snrldr. G n m zd e bu kategoriye girenler, d n
ya n fu su n u n sadece k k b ir y zdesidir ve hibir zam an da
bu yzdenin ok st n e km am lardr. zgr cretli ii (e r
kek, beyaz ve 21 yandan b y k , kentli sanayi iisi) p ro to
tipi bile yaygn b ir m odel olarak nitelenem ez.
D nya n fu su n u n yaklak % 80-90, esasen, kadnlar, ky
ller, zanaatkarlar, k k esnaflar ve ne zgr ne de proleter
den eb ilecek cretli iilerdir. zen gsterilm esi gereken bu
g erek yalnzca im di, k ad n em ei tartm alarn da, n c
D nya tartm alarnda ve yeniden canlanan tarm ve kyllk
tartm alarn d a, yani p re n sip le z g r cretli ii olm ayanlar
zerine yaplan tartm alarda g n d em e gelm eye balyor. Tar
tm alarda en m o d a olan ve gelecek vaat eden ey ise szde
kayt-d ek o n o m i [inform al sector]. Bu sek t r hi k u k u
suz cretli ii istihdam eder; fakat szde form el se k t rdekinin tersine bu d u ru m n o rm a l deildir. Eski proleterlerin s
rklen d i i se k t r tam o larak b u d u r: Y arm -zam anl alm a,
taeron alm a, m evsim lik ve gm en ii kullanm , yasal ol
m ayan alm a, d n a lm a ,1 b u n u n yan sra, k en d i
iinde alm a (W eizscker) d e n en cretsiz alm a, glge
alm a (lllich ), geim lik i ve o u n lu k la u n u tu la n ev ii;
s z n ksas genel ( c re tli) em ek zgr" deildir. im diye
kadar, bu sek t r zerine yaplan tartm alarda, yeni bir ey ol
mad gerei kasten gz ard edilir. Yeni olan yan ise im
di eski pro leterler iin bir a lte rn a tif olm aya balam asdr ve
ilginin n ed en i de budur. Bu ilgi, h er zam an olduu gibi, tekyanldr (W erlhof); so ru n a yanl taraftan yaklalm aktadr.

1 retici irketin zel b ir i iin b t n ii ii kiraya verm ek olan baka bir ir

k etten aylk/haftalk/gnlk iiler kiralad sistem .

264

Kapitalizm ne tr bir retim tarzdr?

Fetih, "gnahkr soru" ve "entegrasyon"
zgr cretli em ek alan n d ak i gerilem eden (ya d a ilerlem e?)
hareketle, k ad n larn u zu n s red ir sorm akta olduklar u soru,
yani K apitalizm ne t r bir retim tarzd r? so ru su so ru lm al
dr. Bu so ru n a h if gelebilir. n k tartm an n taraflar arasn
da ve kapitalizm i endstriyel sistem ya da e n d stri toplum u
olaTak d i erlerin d en ayranlar arasnda b ir m u ta b ak at vard ve
bu m u tab ak at hl srm ektedir. F akat bu t r zm ni m u tab a
katlar bilim sel olm ayan b ir zem inde balar. H ep sinin syledii
ey; kapitalizm in ilk kez, A vrupallann kazand baarlar sa
yesinde ortaya kt ve A vrupad an yaylddr; kapitalizm
ilerici b ir retim tarzd r; cretli em ekle, yani zg r cretli
em ekle serm ay e arasn d ak i k arlkl etk ileim ya da eliki
yoluyla iler. E k o n o m ik so n u la n , ilerlem e, bym e, kazan
lar, k rlar ve b irik im d ir; politik so n u la n ise g r n te eitlik,
zg rl k , kardelik [brotherhood] idealleri, ksaca dem okrasi
idealleridir. Bu ek on o m ik sistem , siyasi biim i olan d em okra
tik devlet ile b irlikte, d n y a n n geri kalan iin gelecek vizyo
n u olarak gsterile sergilenir.
Bana kalrsa, kapitalizm in b u yorum u, k lt r n , m edeniye
tin ve insanln yaratcs olan beyaz erk ek yceltm esinden
bak a b ir ey d e ild ir, in s a n t r n n en iyisi beyaz e rk e k
(W erlhof). imdi b u m efhum u terk etm e zam an geldi. G erek
likle hibir alakas olm ad gibi; tarih-d, rk, Avrupa m er
kezli, em peryalist ya da sm rgeci ve tabii ki, cinsiyetidir.
Tevekkeli, b u kavram tam da, d n y an n feth inin balad,
ilk fatihlerin H allar ve gem iciler o ld u u zam an ekillenm eye
balam t. G n m zd e nc D nya d e n en bu dnya, b u
g n e d e in h ep ta m a m e n a n tid e m o k ra tik ve y o n tu lm a m
yntem lerle soygun, yam a, tecavze m aru z kald ve k t r m
brakld. A vrupada cad av olarak b ilinen, yzyllar s rm
ve gerid e m ilyonlarca k u rb a n b rakt ( rt k ifade edildii
ekliyle) iddia edilen, kadnlarn b o yun ei sreci, dnyaya
boyu n edirilm esiyle e zam anl ilerledi. Sadece bilincim izden
265

sildiim iz bu tem elin zerin d e Bat dnyas Birinci D nya ko

n u m u n a y k se ld i ve h m a n iz m ile ay d n lan m ay y a rata rak
kendisini hakl gsterm eye alt.
Hepsi b u n d a n ibaret deil. Eer zgrln n k o u lu id
d e t yani M arxm ilkel b irik im dedii ey sadece yle m n
ferit b ir eylem olsayd, yzyllarca s rm olsa bile, o zam an
belki m odern to p lu m u n id d et ierm eyen doasna inanm ay
srdrebilirdik.
Fakat yle olm ad. Bugn bile ideallerim izin yaylaca ve
son u n d a b t n dnyay kuataca iddiasna itibar etm iyoruz.
Bugn de, h ep olduu gibi zg rl m z tekilerin zgr ol
m am asn a, eitliim iz te k ile rin eit o lm am asna, refahm z
on larn y o k su llu u n a, d em o k rasim iz baka yerlerdeki d ik ta
trlklere dayanyor ve stelik daim a artan bir boyutta.
A ka g r y o ru z ki b izim re tim ta rz m z , y en i b ir ey
retm eye m u k ted ir deil. Yalnzca, n ceden var olan ve retil
m i eyleri elde edip o n lar d n t re b ilir, yani onlar yok
edebilir. E konom ik m ucizenin baarszla uram as bir yana,
d ny an n yzlerce yldr y am alanm asndan elde edilen soju
nedir? B tn o servet nereye gitti? G eride kalan sadece yer
deki bir u k u r (G alung). Bu gerein hasralt edilm esiyle il
gili alm am z siyaseti o ld u u gibi bilim alann da ierir.
K apitalizm in yalnzca A vrupada ve ABDde gerek anlam da
hayata getii; dier yerlerde yaanann ncesi, sonras ya da
kapitalizm olm ayan retim tarz, vey ah u t da sm rge-lipi ya
da arpk kapitalist retim tarz o ld u u tezi, h er dn em d e o r
taya atlan yepyeni varyasyonlarla d estek len ip duruyor. Byle
likle, su m a d u ru n st n e yklyor. Zira b u t r retim tarz
larnn tabi sonucu olan koullar, b u n a uygun olarak gelenek
sel, geri, ilkel arkaik, gelim em i ve b u n a b enzer ekilde nite
leniyor. Bu koullar altnda yaayan insan lar (Bat dnyasnda
yaayanlarn aksine); aptal, tem bel, duyarsz, zo rlu k karan,
m uhafazakr, d ar g r l , cahil, pasif; ayn zam anda d u y g u
sal, tehlikeli, k stah , kaba, sert, hilekr, azgn eklinde g r
lrler. Bu klieleri biz k ad n lar iyi tanrz. Bize de tpk n
c D nyaya yaklald gibi yaklalr.
266

ister beenilsin ister nefret edilsin, ancak b u insanlarn ve

yaam koullarnn kapitalist sistem e szde entegrasyonu ile
onlarn geliebileceine, belli b ir derecede, hayvandan insano
luna, doa o lm aktan kp toplum olm aya doru terfi edebi
leceklerine inanlr, ister papaz, ister kalknm a uzm an, ister gi
riim ci, isterse bakan ya da koca olsun, hibirisi sadece ne ise o
(papaz vs.) o ld u u n u n h atrlatlm asn istem ez; nk o n u n
partneri (g n m zd e byle adlandrlyorlar) barbar, az geli
mi, s m r lm ve b o y u n d u ru k altna alnm insanlar ve ka
dnlardr.
Bu yzden, o n lar n e ise yle kalm al ve asla papaz vb. olm a
m aldr. B ugn B ritanyada rn e in sn f p a sap o rt vardr.
Dolaysyla entegre edecek bir ey yoktur. E nteg rasyonun ta
d gerek anlam b u n d an baka b ir ey deildir. Bir kii, insa
na d n t r le b ilir mi? nsan olm ak iin devlet onay alm
olm ak esas m dr? Bence, kii insanlamam; zaten yledir.

nc Dnya ve birikimin
"temel direi" ev kadnlar, "gelecek vizyonu"
Oysa d ar anlam yla ekonom iye geri d n m ek iin, b t n bu ev
iinin n em in e ynelii ve b u n u n la balantl h e r eyi, kadn
lar oktan fark etm i olm alydlar. Yani, k a d n larn alm as
n n n c D n y a d ak i alm ayla k y a sla n a b ilir o ld u u n u
anlatm aya alyorum .
nceki b l m d e, k apitalizm , b irik im , b y m e ve dierle
riyle neyi kastettiim izi tarif etm eye; d n y a n fu su n u n % 0
il % 20sini o lu tu ra n Batdaki zgr, beyaz, e rk ek cretli i
ilerin , n c D n y adaki zg r ve beyaz o lm ayan, kadn
cretsiz em ekileri, yal ve ocuklarla b irlik te geri kalan %80
il 90 d n d a braktn saptam aya altm . im di so ru y o
rum : K apitalizm b u g n e dein bu kitleleri sistem ine entegre
etm eyi baaram ayacak k ad ar beceriksiz m idir? O ras pheli
grn y o r. M u am m an n z m ok basit; h e r ey g r n d
n n tersidir. B irikim in ve b y m en in tem eli olanlar, sah i
den s m r le n le r, gerek re tic ile r % 10a giren zgr c
267

retli iiler deil; aksine % 90 o lu tu ra n , zgr olm ayan c

retsiz em ekilerdir, N o rm ve kapitalist d zen d e insanlarn
ken d ilerin i b u ld u u genel k o u llar byledir. Ve m eselenin bu
hali im di proletaryay da teh d it ediyor. Zira aksi ynde ileri
s r lecek b t n itirazlara k ar, in san lar k en d ilerin i k ap ita
list d z e n d e , z g rl n , e itli in ve k ard eli in olm ad,
id d e t, sefalet ve b askyla k u a tlm , h a k la r ve y etk ilerd en
m ah ru m , rg ts z, cretsiz ve m lk s z , gvencesiz k o u lla r
da a ve akta yayor, fakat b ir y an d an da alyor halde b u
lurlar. sizlerin alm ad ifadesi gerei y anstm az; bir
creti ya da geliri olm ak szn sadece hayatta k alabilm ek iin
alan lard an ok d ah a fazla alm ak zo ru n d adrlar. Asgari
bir gelir elde etm ek iin m m k n olan h er eyi yaparlar. Tek
i ok az kazandrd iin, b irka i yapm alar gerekir. Ayn
anda k k kyl ve m evsim lik tarm iisi; k k t c ca r ve
hizm eti; kendi rettik leri m elalarn reticisi ve satcs; fahi
e ve y arm -zam ani ii; szlem eli ii ve ev-eksenli iidir.2
Bu d u ru m gitgide Batl lkelerd e de n o rm h aline gelecektir.
n c D nya bize d o ru geliyor. Bize gelecek vizy o n u ve
re tim tarzm zn g erek k a ra k te rin i gsterir. D aha ak b ir
ifadeyle, Batn n ek o n o m isi k a d n lam , m arjinallem i,
doalam " ya da ev k ad n lam hale gelecek; fakat asla
proleterlem i olm ayacaktr.

Proletaryann kart olarak ev kadn ve

alma modeli olarak ev iiyle
arasndaki srem
Benim savm a gre; geleceim izi, im diye k adar sanld gibi,
proleter cretli em ek k u ru m u n u n ilkeleri deil, ev ii k u ru m u n u n ilkeleri tayin edecektir. Ev kadn, p ro letaryann lam
kartdr. B unu ilk n ce beyaz ve siyah arasn d ak i k artlk
anlam nda ele alalm . Prensip itibariyle, kapitalist d zen d e b
t n k a d n la r ev k ad n o ld u u n d a n dolay h e r k a d n dhil
2 Bir irket adna evde alanlar. Bu ekilde retilen eitli paralar daha sonra bir
fabrikada m onte edilir ya da dorudan pazarda kom isyoncular tarafndan satlr.

268

edebilirsiniz. Ev kad n n n ya da proletary an n yceltilm esiyle

ilgilenm iyorum . Teorik olarak, baka kim se bu denli ok eit
li ve farkl faaliyetlerde b u lu n m a frsatna sahip olm adndan
dolay, b ir ev kad n olm ak ok zevkli olabilirdi. Ev kadnlar
n n b iy o g ra file rin e b a k t n z d a h a y re t e d e c e k sin iz . F a rk l
p e rsp e k tifle rd en ev k ad n n n alglann so rg u lu y o ru m . Bi
rincisi, p roletarya ile s a f ev kadn arasn d ak i kartl ele
alalm ; her ikisi de n ad ir bulunur, ancak, yine d e kapitalizm in
icat ettii p ro to tip lerd ir (B ock/D uden; K ittler). Bu ekonom ik
ifte, en azndan m r boyu s ren birliktelik kastedildii tak
dirde, sadece d n y a n n baka y erlerinde deil, Bat lkelerin
de de az rastlanr. Bu ift, nesli t k e n m e srecine girm esine
karn, d n y an n b t n insanlarna, ulam alar em redilen ide
al tip oldu. Beyaz, Batl, orta sn f ekirdek aile; gn m zd e
m u azzam b ir p ro p a g a n d a k a m p a n y a sn n k o n u s u d u r; h atla
k im sen in b u szde yce ideali gerekletirm e a n sn n olm ad
K alktam n geceko n d u larn d a bile.
Proletaryaya ya da zgr cretli iiye u y g u n kadn, m r
boyu, lam -zam anl [full-tim e) alan ev kadndr. m r bo
y u szc ile k ad n n neredeyse hapsedildii anlatlr; kafes
biraz yaldzl olabilir, fakat b u o n u n hapiste olm a d u ru m u n u
deitirm ez. N e k a n ne de koca bu d u ru m u irad olarak dei
tirebilir. Belki baka altern atif bilm ediinden ya da olm adn
d a n dolay, h er ikisi de olduka h o n u t olabilir. stelik gre
celi ek o n o m ik gvenceleri birlikte yaam alarna baldr; on
lar, deta, ek o n o m im izin Siyam ikizleridir.
Proletarya g r n te zgr, eit, karde vb.dir; ev kadn de
ildir. G erek hay atta, ev k ad n ift prangaya v u ru lm u tu r.
n k en bata, ne iyerini ve t r n seebilir; ne iini dei
tirebilir ne de istedii b ir ii zgrce seebilir; eve/apartm an
d a ire sin e , k o casn a ve o c u k la rn a baldr. k incisi, b t n
retim aralarn d an y o k su n d u r; dolaysyla, kim i durum larda
proletarya iin sylenebilen bir tek i g c n e sahip olduu da
sylenem ez. O n u n sahip olduu ve erkein sah ip olm ad ve
retim arac m uam elesi yaplan ey, o cuk d o u rm a kapasite
sidir ve b ir de eve ekm ek getiren kocaya sa h ip tir.
269

Buna ilaveten biim sel olarak, tabii ki, hak lar b ak m ndan
cinsel eitlik olduu halde, k ad n n stat s eit deildir. Fakat
bu haklarn verildii yerlerde bile, nadiren k adnlara faydalar
d o k u n u r (rnein boanm a h u k u k u ); n k , ev kadn o ld u k
lar m d d e t e k a d n la r eit deildir. K adnlar asn d an eit
haklar, proleterlerle kapitalistler arasnda szde bir eitlik var
saym na benzetir. K apitalist d z e n d e cins-arafszl iddias
bir illzyondan teye gem ez. K adnlar, phesiz, artk ikincil
grlm ezler; oy verm e h ak k ve benzeri hak larn hepsi k ad n
lara ltfedilm itir. Ama h u k u k u n belirli alanlar aka cinse
gre b l n m t r, evlilik h u k u k u n d a olduu gibi mesela. Bu
yzden, evlilikle tecavz cezalandrlabilir bir su oluturm az;
tecavzn h o g r s k arn n tek-tarafl evlilik y k m l l
iinde yer alr.
Ayrca k a d n la rn eitsizlii, en b ata, k o can n m etalarn
kraliesi (M arx) paraya sa h ip olm as, k a rn n alm asnn
k arl n n ise d en m em esi g ere in e dayal b ir to p lu m sal
eitsizliktir. Koca ona sadece iae ve ibate salam akla so ru m
ludur; tpk bir kle sah ib in in yapm aya m ecb u r olduu gibi.
Ev kadnn alm a saatleri, alm a koullar, tatilleri, d in le n
me zam annn hibiri szlem eyle dzenlenm ez; evlilik szle
m esi, i szlem esiyle kyaslanam az. Ev kadnlarnn grev h ak
k, kz kardeleriyle rg tlen m e h ak k y o k tu r; b u n u n yerine
tek tek ayrlm ve atom ize edilm itir. Ev kadn olarak yaptk
tan iler nedeniyle, ne sosyal gven lik ten ne de koca despotiz
m ine ve iddetine kar yasa k o ru m asn d an yararlanrlar. Evde
kim se insan haklarnn izlenm esini gvence altna alm az. Bu
ras onlarn zel m eselesidir"; yle ki can gvenlii garantisi
olm adnda bile k am uyu ilgilendirm edii iddia edilir.
Kar hizm et etm eli ve h er eyden nce kocasna itaat etm eli
dir. Koca m ahkem ede b u n u talep edebilir. Ksacas, ev kadn
b t n hayat boyunca gece g n d z cretsiz iidir; kocasnn
em rine verilm itir; hatta dahas, cinsellii, ocuk dourm a ka
pasitesi, ru h u ve duygular da dh il, h e r eyi kocasnn em rin
dedir. Ayn zam anda, kocasna ve o cuklarna sevgi gsterm ek
de dh il - h a tta byle hissetm edii zam an lard a b ile - onlarn
270

ihtiya d u y d u u b t n ileri yapm aya m ecb u r olan hem k

le hem de serftir. Kii burada, i h aline gelm i sevgisi y z n
den alr (B ock/D uden). D u ru m h er zam an dayanlm az ol
mayabilir, fakat yle olm ayacam n ceden ta h m in etm ek im
knszdr. O halde, insan h ak larn n y o k lu u n u ve alm a ve
yaam k o u lla rn n Lam am nn z g r o lm a d n g rm ek
iin n c D nyaya bakm ak gerekm ez.
zgr cretli iiyle ev k ad n n n alm a k o ullar arasn
daki elikinin, k apitalist alm a koullar ve retim ilikileri
ne ait s rem in (co n tin u u m ) iki k u tb u n u o lu tu rd u u n a in an
y oru m . G erek lik arada b ir yerd ed ir; bazen zg r olm ayan,
cretsiz ev iin e d o ru d ah a fazla m eyleder. D nya apnda
her eit alm a ko u lu , kapitalizm ncesi ya da kapitalist ol
mayan diye dam galananlar da dhil olm ak zere, bu iki k u tu p
arasnda uzanr. G n m zd e d ierlerinin yan sra, kle em e
i, cretli em ein zgr olm ayan b iim leri, ev en d strisi ve
kyl retim in in tam am , bu kapitalist retim e ait, giderek ev
ii k o ullarna d o ru kayan bir srem de uzanr. H epsinde o r
tak olan ey, p azar bam ll ve genellikle paraya, daha kesin
bir ifadeyle, b ir crete bam llktr. P rensip olarak h erkes bir
crete bam ldr; n k genellikle, to p rak , aletler, beceriler
vb. gibi hayatta kalm alarn salayan, deer tayan bir retim
aracnn sahibi deillerdir ya da k o n tro l n ellerinden kar
mlardr.
Bu n edenle b t n alm a sreci, yalnzca aadan, ev ii
n in b u lu n d u u yerd en b a k a ra k an lalab ilir; cretli em ein
b u lu n d u u yerden bakarak deil. A slnda k apitalizm de al
m a m o d elin i, cretli em ek deil, ev ii o lu tu ru r. K apitalist
sistem de b t n insanlar, hi phesiz, potansiyel olarak cret
li em ekidir; fakat gerek hayatta daha ziyade ev k adn, ye
dek sanayi o rd u su , nispi fazla n fu stu r; nispidir, yani var olan
cretli em ee oranla.
D aha nce belirttiim iz gibi, ancak p ek az ev kadn, saf"
ev kadndr. H em en h em en herkes (k ad n lar ve erkekler) ya
am larnn belli b ir d n em in d e, ya da zam an zam an, cretli i
idir ya da evde yaplan r n leri p azarlar (zellikle nc
271

D nyada). Fakat cretli kadm ii ya da zg r olm ayan cret

li erkek ii, zgr cretli iiye k esin lik le benzem ez. Btn
kadnlam alm a ya da d o ru d an doruya kadnlarn cret
li alm a k o u lla n , ev ii benzeri k arak ter tar; yle ki, zgr
cretli em ekten ziyade karl d en m i ev ii d aha iyi anla
labilir (ev iinin karlnn d en m esin in yeni bir ey ve ayn
zam anda devrim ci b ir talep olm ad anlalabilir). K adnlan n cretli alm as, ev iinin b ir uzants ek lin de g r l r ve
kuru m sallar ve haliyle k ad n lar az kazanr. O halde, evin d
nda alan kadnlar, evde o ld u u gibi erkeklerle eit deil
dir. B tn kadnlarn ev kad n olm as ve hep yle m uam ele
grm esinin n ed en i bu d u r. Bu cinsiyetilik, rkla da m odel
o lu tu ru r: Beyaz o lm ay an c re tli ii asla zg r cretli ii
olam az ve olsa bile, yle m uam ele grm ez. Bu nedenle, kapi
talizm de rk tarafszl diye b ir ey yoktur.

Cinsiyete dayal blnme,

hiyerari oluturma ve emein
deersizlemesi: Uluslararas iblm modeli
Burada tarttm z ey, basite ev ii ile cretli alm a a ra
sn d ak i n o rm a l cinsiyete dayal b l n m e deil; b t n ile
rin cin siy ete d a y a l b l n m e sid ir. D nya ap n d a cretli
em ek iin d e v ar olan b u cin siy ete dayal b l n m e; biyoloji
tarafn d an b elirlen m en in ok tesin e geer ve cin sler arasn
da, rk lar ve sn flar arasn d a var olan hiyerariyle kyasla
n abilir b ir hiy erari retir. I. Illich in syledii gibi b u , k a
d n la rn aalanm as" te m e lin d e b u g n e k ad ar b en zeri g
rlm em i b ir ek ild e em ein aa lan m as dem ektir. K adn
em einin b u ek ild e deersizlem esi ve b u n u n la b irlik te ya
am n n ve kadn c in sin in de d eersizlem esi, e rk ek lerin ba
latt ve s rd rd , d n y a n n h er k esinde y r rl k te ve
yaam n h e r alan n d a etk in olan k a d n la rn bu kalplam tbiyeti, cinsiyete dayal i b l m n n k apitalizm ncesi biim
lerin d e -s m r y e dayal o la n la r da d h il- bilinm iyordu. Bu
nem lid ir; n k Batda hem erk ek ler hem de kadnlar, im
272

di eski zam anlara kyasla d ah a iyi d u ru m d a o ld u k la rn a ina

nyorlar. T p k nc D nyadaki pek ok in san d a, beyaz
ad am n kend ilerin e getirdiini iddia ettii ilerlem en in ha
yrl o ld u u n a hl inand gibi.
Buna inanyorlar, n k tarih in eziciliinden, onlar bir ke
nara itiinden m uzdaripler. yzyl boyunca, d n y an n sm rgeletirilm esiyle paralel o larak s re n cad av, ( n c
D nya halklarndan o lduu gibi) k ad n larn n fu z, ekonom i
ve bilgisini kapp karm ak; o nlar sosyalletirm ek ve b u g n
geldikleri noktaya s r k lem ek iin zo ru n lu y d u : ev kadnlar
ve azgelim iler". Ev k adm (ve o n u n la beraber azgelim i
de) b t n ekonom i, h u k u k , devlet, bilim , sanat ve siyaset, ai
le, zel m lkiyet ve b t n m o d em k u ru m larm zn zerine in
a edildii, o lu u m u n d a hayal edilem eyecek k adar id d et k u l
lanlm suni b ir rndr.
Bu m odel dnyann her tarafna ihra edilen bir h ittir, sa
dece gnm zden ibaret de deildir. Sm gelere yaplan m u
amele, cinsiyete dayal iblm nn kalp m odelinin izinden gi
dilerek uluslararas bir iblm nn uygulanm as (yani burada
ki beyaz cretli iilerle, oradaki beyaz olm ayan kadnlam
cretsiz iiler arasndaki blnm enin) da iddet aralar yard
myla balatld, yapld ve zorland. nc D nya, cad av
gnlerindeki cad id r ve nc D nyadaki erkekler de dhil,
bug n genel ev kadn, d n y a n n ev k ad n dr. Kar-koca
ilikisi, Birinci ve nc Dnya arasndaki ilikide tekrarlanr.

Blnmenin "neden"i:
ocuk dourma kapasitesi ve
kadn-erkek alma kapasitesi
alm a k o u lla rn n b irb irin d e n farkl olm as ve alanlar
arasndaki blnm e ve hiyerari, asl so ru y u -y a n i b l n m
ilerin ierii h a k k n d a k i- ortaya karr. Ve burada ne siyahbeyaz kartl, bizim analizim ize kfi gelir ne de basit aad an -y u k a n d a n bak.
in ierii hakkndaki so ru , b l n m e n in N eden olduu
273

soru ve sistem asndan tad ek o n o m ik nem i hakkndaki

soruyla ayn kapya kar.
Biliyoruz ki; k ad n em ei ( cretiy le u y g u n lu k iinde) d e
ersiz, re tk e n olm ayan, h a tta p a razitsek to p lu m sal b ak m
dan gereksiz olarak g r l r; kadn em eine doal b ir s re
olarak baklr; hatta i o larak yaklalm az. Bu davrann isp a
t, u saylarda yatyor: D nyay b ir b t n olarak ele alrsak,
kad n lar toplam iin te ikisini yapar, fakat d n y a gelirinin
o n d a birin i k azan r ve d n y a d a k i retim aralarn n sadece
%1i zerin d e k o n tro l sahibidir. Belli ki; Birinci D nya kar
sn d a n c D n y a'n n d n y a apnda toplam ilere katks
(sanayi k arsnda tarm n k i gibi) k ad n em ei h a k k n d a sy
lenenlere benzerdir.
Ev k ad n n n alm as, teeb b slerin so ru m lu lu u n u n d
nda tu tu lan , top lu m a" cretsiz sun u lm as gereken eylerin
y erin e g e tirilm e sin e , re tilm e s in e , h a z rla n m a sn a dayanr.
K ocann yapm ad ey ve/veya bir cretle satn alnam ayacak
ey olarak da ifade edilir. n k ya deeri ok d k t r ya da
parayla satn alnam az; yani, gerek" duygusal ilgidir. F em i
nistlere gre; cretli bir ii olan kocalarla bir sonraki kuak
cretli iilerin ve ev k ad n larn n fiziksel, psikolojik ve sosyal
retim ve y en id en - retim in d en kadn soru m lu d u r. Kadn b u
n u n d n d a , baz fazlad an ev -d -fa a liy etlerd e b u lu n u r ve
bylece, ev k ad n n n i y k ikiye katlanr.
Ev k adnnn ok y n l etkin lik leri, canl ig cnn re ti
m i ve insan larn m addi yaam nn retim i am acm tar: eyle
rin retim in e karlk in san larn retim i. Ev kadn in sanlar
h ak kn d a, cretli ii ise eyler h ak k n d a u zm an lar . N eden
ev iinin kurum sallam alm a m o d eli olarak, (zgr) c
retli ii ile birlikte o rtad an kalkm ayacan aklayan sr bud u r ve ikisi arasn d ak i nihai niteliksel fark da budur. Kadn
kelim en in en d o ru anlam yla, cretli iinin (erkein) ze
rinde d u rd u u topraktr. E rkek insan olarak, kadn ise doa
olarak tanm lanr.
Tabiri caizse, bu b lnm enin hakiki z ve balang n o k
tas, kadnlarn doal tekeli yani ocuk dourm a kapasitelerin
274

den baka bir ey deildir. Tarih boyunca hibir retim tarzn

da, insanlarn retim in in n k o u lu , o cuk d o u rm a yetenei
gn m zd e olduu kadar m erkez nem e sahip olm ad. Bunun
gerekesi, kapitalist retim in biricik am ac olan art-deerin bir
tek yanl insanlardan kanlabilm esidir. Prensip olarak, n e ka
dar ok insan varsa o kadar art-deer olanakldr. Kapitalizmin
s z d e N fu s Y asasfn n , k a p ita lis t b irik im in g en el yasas"ndan (M arx) baka bir ey olm adnn d nlm esi bouna
deildir. K adnlan ocuk dourm a m akinesine d n t ren ve
nfus patlam as d enen eyden soru m lu olan bu yasadr.
M akineler art deer retem ez, sadece insan em eini taklit
ederler. K apitalist birikim ve k r am ac asn d an insanlarn
yeri d oldurulam az. Tek sebebi o n la n n canl olm asdr. Sermaye
tek b ana ldr. A ncak vam p ir gibi taze k an em erek canl
g rnr. Bu nedenle, m teebbisler asndan insanlar reten
ler, esasn d a, eyleri re te n le rd e n d a h a n e m lid ir. Birincisi
kincisinin n k ouludur, onlar olm akszn alacak ey olm a
yacaktr. (O neden led ir ki kadnlar ocuk do u rm ak istem edi
i, ev ii yapm ay ya da erkeklere hizm et etm eyi reddettii, ev
lenm edii, itaat etm edii vb. zam an genel bir tepki ykselir.)
T eknoloji kullanm yla ne kadar fazla igc bir kenara itilir
ya da iten k a rlrsa , siste m o k a d a r fazla ig c n dier
alanda ve eer olanaklysa kitlesel lekte k u llanm ak zorunda
kalr. Serm ayenin canl o ld u u n a in an an lar veyahut yalnzca
cretli ii i olarak tanm layanlar, b u so ru n u kesinlikle tart
ma k o n u su yapm azlar. B ugnn so ru su , eski p roleter kitleleri
de d h il ed erek cretsiz alm an n , sosyalizm tehlikesini"
akla getirm ed en , nasl kurum sallatrlm as ve k o n tro l edilm e
si gerektiidir. cretsiz alm ann kitlesel lekte bu ekilde
ku ru m sa lla m a sn n tarihsel rn e k le ri, ev iinde, tarm da ve
genel olarak nc D nyada grlebilir.
n s a n la r n r e tim i g n m z to p lu m u n d a , y in e d e , en
nem li, deim ez, gerekli ve en zo r grev olm akla kalm az, ay
n za m a n d a zellikle m oral b o z u c u d u r da. n k in san lar
d u rm a d a n h o r grlr, so y u lu r ve s m r l r, ite bu yzden,
k ad n lar k endilerine zg b ir kadns alm a kapasitesi olu
275

turdular, o lu tu rm ak zo ru n d a kaldlar. Y nelim lerini ise kendi

bedenlerin in dourganlndan aldlar. E skiden herkesin ortak
yarar olan yeni hayat (o cu k d o u rarak ) y aratm a, b u gn
sistem in y aran iin k a d m la n n b t n dier etkinliklerine uy
gulad prensiptir. K ad m lan n yapt h er ey m eyve verm eli
ve so lu k aldm z hava gibi bedava olm aldr. Bu sadece o
cuk retm e ve bytm eyi kapsam akla snrl kalm az, ayn za
m an d a, eitli ev ilerini ve cretli alm ay, i ark ad alan n a
duygusal ilgi ihsan etm eyi, d o stlu u , uysall, hep-bakalarnn-em rinde-olm ay, her-derde-deva-olm ay, cinsel-bakm dankullan lab ilir-o lm ay , h e r-e y i-y e n id en -d z e n e -so k m a y , s o
ru m lu lu k ve zveri d u y g u su n u , tu tu m lu ve alak g n ll ol
m ay, b ak alan n n leh in e vazgem eyi, katlanm ay ve her-konuda-yardm eli-uzatm ay, kendisini-geri-ekm eyi ve silik-olm ay, hazr-ve-nazr olm ay, pasif var-olm ay ve am ura sap
lanm arabay ekip karm ada aktif olm ay, b ir askerin sab
rna ve disiplinine sahip olm ay da ierir. H epsi kadns al
m a k a p a site sin i tam am lar. A kla g eleb ilecek en genel ve en
kapsam l alm a kapasitesidir; n k kiiyi b t n olarak h a
rekete geirir ve iine eker. Ve retim m aliyeti sfrdr, bu
p ratik iin gerekli ya da olanakl biim sel bir eitim de sz ko
n u su olm az. K adnlarn vasfszlg gerek hayatta st n va
sftr. Sadece cretli em ek deil, kapitalist birikim sistem inin
tam am kadn em einin m aliyetsiz retim in e ve ele geirilm e
sine dayanr.
cretli em ein deil am a ev iinin genellem esi b u nedenle
b t n k ap italistlerin hlyasdr. D aha ucuz, daha retk en ve
daha bol r n veren baka in san emei y o k tu r ve stelik bu
em ek sahibi, kam o lm adan alm aya m ecb u r edilebilir. E k o
no m im izin y e n id e n y a p la n d rlm a sn n , e rk e k lerin y en id en
eitilm esi ve k a d m la n n alm a kapasitesine olabildiince zor
lanm as ab alan n gerektireceine inan y o ru m . Zira cretli ii
ok az ey yapar ve ok az ey bilir. Yalnzca kendisine karl
d e n e n ve s zlem ey le k a ra rla trlm eyleri yapabilir.
B undan d ah a fazlasn yapm az ve insanlarn nasl yeniden re
tildii h ak k n d a k esinlikle h i b ir fikri yoktur. Bir robot ya da
276

m ak in en in b ir uzants gibi, duygulard an a n n m olarak ilevi

ni yerine getirir; kend isin d en d ah a fazla yaam alnm as aba
sn engeller ve sabote eder. ok ksa bir s re alr ve ok sk
yorulur. N e inisiyatif stlenm ek iin n edeni ya da alm a m o
tiv asy o n u y o k tu r; ah s o larak veya b ir in san o larak b t n
am alar iin h arekete geirilem ez. Eril alm a kapasitesi ok
fazla esnem ez (inflexible) ve k srdr, kanszdr. O kadar sey
rek k u llan lm asn n nedeni budur.

Perspektifler: Proletaryann
"kadnlamas" ve yeni cinsiyete
dayal toplumsal iblm biimleri
K ullanm -degerine ynelim ve kyl kkeni nedeniyle kadn
larn alm a kapasitesine daha yakn olan, taze konuk-iiler ith alin in n ed en leri, end strilerin n c D nyaya trans
feri yoluyla ucu z, gen, k ad n ig c n d e n istifade edilm esi
eklindeki ters ynde ileyen srecin n edenleriyle ayn gerek
lere dayanr. G elecein m odelini o lu tu ra n la r (sandm z gibi
cretli ii deil); d n y an n ev kadnlar ya da d n y a apnda
yedek sanayi o rd u su , m arjinal k itle ya d a nispi fazla n
fu stu r. O halde, bu fazla n fu sa kar giderek daha sk for
m le edilen tehdit, yalnzca nc D nyay deil, fakat eit
derecede Baty da hedef alm aktadr. cretli em ekiler olarak
kullanlam ayanlar, h er yerde krizin n ed en i olarak grlr. Oy
sa gerek hayatta o n lar Batl retim tarzn n zo ru n lu sonucu
ve de z o ru n lu k o u lu n d a n baka b ir ey deildir. G n m z n
en acil y ant bekleyen so ru su , giderek artan sayda iten ka
rlan in sa n la r ile nasl ba edileceidir. cretsiz iilerin ya
ratm ak z o ru n d a brakld ve b u g n lerd e y u kardan sevk edi
len b t n alm a biim leri, Batd aki bizleri kayglandryor.
n k yakn d a biz de o deney im leri yaayacaz. A ltern atif
S ahne oktan ald; iftlikte, atlyede ya da ev erkei olarak
evde. D evlet de balatt; rnein Bat A lm anyada k ad nlar da
ha fazlasn yapabilir k am panyasnn yardm yla fahri sosyal
iler yapm a fikrini ve y u rttalarn g enelde k am u yararna ilere
277

katlm nn propagandasn yaparak, aileye-deslek-olm a ve H

ristiyan D em okratik Partin in a n n e le r u lusu k o ru r program
vb. yoluyla.
Firm alar da zg r cretli iilerin iten karlm as ve gide
rek daha ska zgr-olm ayan, ev kadnlam , doalam "
cretli iiler, yasal olm ayan, siy ah , d n , ithal ve yan-zam anl iiler k u llan arak b u gidie katld. E rk ek ler proleter,
e it ve z g r k o n u m u n u y itirm e y e ; k a d n la rn ve n c
D nyan n k in e benzer alm a koullarn kabul etm eye hazr
oluncaya kadar, p rensipte ve im di gerek hayatta to p rak an,
doal b ir kaynaktan, serm ayenin nesnesinden baka bir ey ol
m am aya n z a gsterinceye k a d a r b u iilerin ounu kadnlar
oluturur. Fakat b u n u , k ad n lar zerin d ek i k o n trol elde edip
garantisini elde tu tm ak kouluyla yapacaklardr. yleyse, tpk
bir zam anlar kadnlarn zararna olacak ekilde (kesinlikle p o
p le r olm ayan) cretli em ee girilerinin ev kadnlaryla telafi
edilm esine m saade ellikleri gibi, erkeklerin kendilerine r
vet verilm esine m saade etm eleri tehlikesi sz k o n u su olacak
tr. Ayn hatay tekrarlay acak lar m? S o n u larn n hib ir d u
rum d a erkeklerin m u tlu lu u olm adn anlayabilirler.
Bu, d e iim in b alangcdr (F ranz Jo se f S traussa gre).
Ne yeni, farkl b ir k apitalizm in, h atta ne de sosyalizm in haber
cisid ir; ilan etti i ey, v a r o la n siste m in k u s u rsu z b i im d e
m antksal devam ve gizil d oasnn artk sslen m eden ortaya
kdr. Eitlik ve zg rl k , b ir sava ek o n o m isinin karla
m aya d ahi yeltenem eyecei lkslerdir.
n c D nyanm eh irlerin d e ve kylerinde dnya pazar
lar d e n en ey iin alan fabrikalar ve szlem eyle yaplan
re tim (B e n n h o ld t-T h o m se n ), Bat d n y a sn n gelecei iin
nceden tadna bakm a im kn salar. A skeri kla benzer e
kilde organize edilm i fabrikalarda yar-zam anl ve zgr ol
m ayan cretli alm a, art, krsal kesim de zorla toplu altr
m a, cretlerle deil krediler yoluyla ve hepsi ataerkil ekirdek
ailenin bireysel cezaevi zem in i zerin d e dzen lendi. C insiyete
dayal iblm , zg r cretli em ein o rtad an kalkm asyla h a
yatta kalr ve halta pekitirilebilir.
278

Eer hepim iz, erk ek ler ve kadnlar, bir tek creti deil, daha
fazlasn, retim aralarm ; yani, bedenim izi ve ocuklarm z,
evim izi ve topram z, bilgim izi ve yaratclm z ve em ei
m izin so n u c u olan rnlerim izi de ilk ve so n kez geri alm ay
baarabilirsek, b ir alternatifi olanakl klabiliriz. B tn bunla
r, k u k la gibi, 'm erkezi iktidarlara bam ll srdrm eksizin
istiyoruz; bylece kendim iz iin, bam sz hayatm z iin al
abiliriz. F ak at b u n u n iin ne proleterlere n e de ev kadnlarna
ihtiyacm z var.

Ka y n a ka
B ennholdt-T hom sen, V (1980), Investition in de Arm en. Z u r Entw icklungspolitik d er W eltbank , Lotinameriha, Analysen und Berichte, 4, Berlin, s. 74-96.
Bock, G ve D uden, B. (1977), "Arbeit aus Liebe-Liebe als A rbeit. Z ur E ntstehung
d er hausarbeit im K apitalism us, D okum entationsgruppe der Berliner Sommeruniversitat, fr F rauen 1976; Frauen und Wissenschaft, Berlin, s. 118-199.
Frbel, F: H einrichs, J. Ve O. Kreye (1977), Die neue internationale Arbeitsteilung,
Reinbek / Hamburg.
Gorz, A. (1980) Abschied vom Proletariat, Frankfurt.
Ulich, 1. (1980) Shadow-W ork, Man. C uem avca.
Jam es, S. (1 9 7 5 ), Sex, race an d W orking C lass P ow er", Sex, Rate and Class,
L ondra, s. 9-19.
Kitder, G. (1980), H ausarbeit. Z ur G eschichte einer N aturresource", M nchen.
W erlhof, C. v. (1978) Frauenarbeit: der blinde Fleck in der K ritik d e r Politishchen konom ie", Beitrage zu r feministischen Theorie und Praxis, 1, M nchen, s.
18-32.
1981 F rauen u n d D ritte W elt als N atur des Kapitals. O der konom ie auf die
Fsse gestellt", Dauber/Sim pfendrfer (ed): Eigener H aushalt u n d bew ohnter
Erdkreis, W uppertal, s. 207-14.

279