T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2478

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1449

BANKACILIK VE
SGORTACILIA GR

Yazarlar
Prof.Dr. Nurhan AYDIN (nite 1, 3)
Dr. hsan Uur DELKANLI (nite 2, 4)
Dr. Rdvan ABUKEL, Yrd.Do.Dr. Leman ERDAL (nite 5)
Do.Dr. Fuat ERDAL, Yrd.Do.Dr. Leman ERDAL (nite 6, 7)
Yrd.Do.Dr. Etem Hakan ERGE (nite 8)

Editrler
Prof.Dr. Metin TOPRAK
Do.Dr. Metin COKUN

ANADOLU NVERSTES

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2012 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Hasan alkan
retim Tasarmclar
Yrd.Do.Dr. Seil Banar
r.Gr.Dr. Mediha Tezcan
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
Kitap Koordinasyon Birimi
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Grafiker
Glah Ylmaz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi

Bankaclk ve Sigortacla Giri

ISBN
978-975-06-1147-6

1. Bask

Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 9400 adet baslmtr.

ESKEHR, Mays 2012

ii

indekiler
nsz ....

iv

1. Finansal Sistem ve Bankalar...

2. Bankaclk lemleri ve Banka Trleri...

24

3. Dnyada ve Trkiyede Bankacln Geliimi......

52

4. Trk Finans Sektrnde Bankaclk Sistemi..........

78

5. Bankaclkta ve Sigortaclkta Risk........... 112

6. Sigortacln Genel lkeleri ve Yaps............. 140
7. Dnyada ve Trkiyede Sigortacln Geliimi........... 176
8. Trk Finans Sektrnde Sigortaclk Sistemi......... 196

iii

nsz
Bankaclk ve sigortaclk sektrleri, gelimi lkelerin tamamnda serbest piyasa ekonomisinin temel
talardr. Bu iki sektr birbiriyle yakndan ilikilidir. Bankaclk, tek bana nemli bir ilev gremeyecek
bireysel tasarruflarn bir araya toplanarak, byk projelerin finansmannn salanmas, kaynak fazlas
olanlarn dn verme yoluyla kaynak a olanlar fonlamas ve bu yolla ekonomik kalknmay
salamas eklinde nemli bir fonksiyon grr. Buna paralel biimde, piyasa ekonomisinin ileyiinde
ekonomik aktrlerin karlamas muhtemel riskleri ve belirsizlikleri enazlamak iin bavurduu temel
enstrman sigorta olmaktadr.
Trkiyede finansal sistemin yaps Anglo Sakson modelinden ziyade Kta Avrupas modeline
dayanr. 1980lere kadar Anglo Sakson modelde, finansal sistemde temel aktr borsalar iken, Kta
Avrupasnda bankalardr. Ancak 1990l yllardan itibaren her iki sistem de birbirine yaknsamaya
balam ve bugn bu yaknsama devam etmektedir. Dolaysyla, yabanc kaynakla ekonominin
finansmann salama modeli olarak alglanabilecek bankaclk ile zkaynakla ekonominin finansmann
salama modeli olarak alglanabilecek borsa modeli birlikte gelimeye ve birbirini ikame etmeden ziyade
birbirini tamamlamaya devam etmektedir. Sigortaclk hem Anglo Sakson modelin hem de Kta
Avrupas modelin temel ortak unsurudur. Her iki modelin de sigortaclk olmadan salkl bir ileyi
iinde olmas zordur. Her iki sistemin etkin ilemesinin ve srdrlebilir olmasnn sigortas
sigortaclk sektrnn gelimilik dzeyidir!
Bankaclk ve Sigortacla Giri baln tayan bu kitap, bankaclk ve sigortaclk alannda temel
bilgileri ve ileyii vererek giri dzeyinde bilgilendirmeyi amalamaktadr. Her iki sektrn ortak alan
olan risk kavram ve risk ynetimi yine bu kitapta yer alan nemli bir konudur. Gerek bankaclkta
gerekse sigortaclkta temel unsurlardan biri risktir. Bu konu gelecek dnemlerde ayrntl olarak ilgisine
gre yeri geldike konular arasnda ilenmeye devam edecektir.
Bankalarn Ynetimi ve Denetimi, Bankalarda Kredi Ynetimi, Hayat Sigortacl ve Bireysel
Emeklilik, Hayat D Sigortalar, Portfy Ynetimi, Bankaclk Hizmet rnleri ile Menkul Kymet
Yatrmlar balklarn tayan dier ders kitaplarndaki konularn daha iyi anlalmas bakmndan
elinizdeki bu kitabn iyi znsenmesi gerekir.
Bu kitap sekiz blmden olumaktadr. lk blmde finansal sistem ve bankalar tantlarak, finans
sistemi iinde bankalarn fonksiyonlar ele alnmaktadr. kinci blmde bankaclk ilemleri ve banka
trleri mevzuat ve uygulama boyutuyla birlikte ayrntl olarak incelenmektedir. Dnyada ve Trkiye'de
bankacln geliimi nc blmn konusudur. Drdnc blmde Trk finans sektrnde bankaclk
sisteminin yaps ve ileyii analiz edilmektedir.
Bankaclkta ve sigortaclkta risk nitesi, bankaclk konusunda ilk drt nitede verilen bilgilerin
arkasndan risk konusuyla bankacla ilikin bilgileri tamamlamaktadr. Bu nitede sigorta ve risk
kavramlar ilikilendirilerek sonraki sigortaclkla ilgili nitelere bir hazrlk yapmaktadr.
Sigortacln genel ilkeleri ve yaps altnc nitede ilenmekte, uygulama boyutu da Dnyada ve
Trkiye'de sigortacln geliimi bal altnda yedinci nitede ele alnmaktadr. Nihayet sekizinci nite,
Trk finans sektrnde sigortaclk sisteminin yapsn analiz etmektedir.
Bankaclk ve Sigortaclk Programnn temel giri bilgilerini ieren bu kitabn btn okuyucularmza
yararl olmasn dileriz.

Editrler
Prof.Dr. Metin Toprak
Do.Dr. Metin Cokun

iv

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Finansal piyasa ve finansal sistemin unsurlarn aklayabilecek,
Finansal piyasa trlerini tanmlayabilecek,
Yatrm ve finansman aralarn aklayabilecek,
Finansal kurumlar ve finansal araclk faaliyetlerini aklayabilecek,
Bankalarn ekonomideki fonksiyonlarn sayabilecek,
Finansal piyasalarda dzenleyici ve denetleyici kurumlarn nemini aklayabilecek,
Kresellemenin bankalar zerindeki etkilerini aklayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Finansal Piyasa

Finansal Kurumlar

Finansal Sistem

Arac Kurumlar

Finansal Varlk

Bankalar

indekiler

Giri

Finansal Piyasa ve Finansal Sistem

Finansal Piyasalarn Snflandrlmas
Yatrm ve Finansman Aralar
Finansal Araclk ve Finansal Kurumlar
Bankalarn Ekonomideki Fonksiyonlar
Kresellemenin Bankalar zerine Etkisi
Finansal Piyasalarda Dzenleyici ve Denetleyici Kurumlar

Finansal Sistem ve
Bankalar
GR
Piyasa, genel anlamda arz ve talebin karlat ortamlardr. Piyasalar reel ve finansal piyasalar olarak
iki temel grupta toplanabilir. Reel piyasalar; tketicinin herhangi bir ihtiyacn giderecek mal ve
hizmetlerin alm satmnn yapld mal ve hizmet piyasalar ile mal ve hizmetlerin retiminde
kullanlan doal kaynaklar, emek, sermaye ve giriimcilik gibi retim faktrlerinin oluturduu retim
faktrleri piyasalar oluturur. Finansal piyasalar ise reel piyasalarn parasal ynn oluturmaktadr.
Finansal piyasalar, ellerindeki fonlar etkin kullanma olanana sahip olmayan birimlerden, bu fonlar
etkin kullanacak birimlere aktarlmasna olanak salayan ortamlardr.

FNANSAL PYASA VE FNANSAL SSTEM

Bireylerin gelirleri ve harcamalar zaman iinde deimekte; baz dnemlerde harcamalar gelirlerinden
fazla, baz dnemlerde ise gelirleri harcamalarndan fazla olmaktadr. Dolaysyla bireylerin gelirleri ile
harcamalar ou zaman dengede deildir. Gelirlerden daha az harcama durumunda fon arz, gelirlerden
daha fazla harcama durumunda ise fon talebi ortaya kacaktr.
letmeler gnlk faaliyetlerini srdrrlerken, nakit girileri ile nakit klarn ou zaman uyumlu
hale getiremezler. Dier bir ifade ile nakit ihtiyalarnn olduu zamanlarn nakit girilerinin olduu
zamanlara denk gelmesi ou zaman mmkn olmamaktadr. Eer bu uyum gerekletirilebilseydi,
dardan fon salama ihtiyac fazla olmayacakt. Burada zaman uyumunun yannda miktar uyumunun da
olmas gerekir. Hem zaman, hem de miktar uyumunun rtmesi ise neredeyse olanakszdr. Dolaysyla
iletmeler kimi zaman nakit a, kimi zaman da nakit fazlal ile kar karya kalrlar.
letmeler, gnlk faaliyetlerini srdrmenin yannda bymek, rekabet stnl salamak, yeni
yatrmlar yapmak durumundadrlar. letmelerin bu tr yatrmlar iin sermayeye ihtiyalar olur.
letmeler sermaye ihtiyalarn isel kaynaklar yannda dsal kaynaklarla da salayabilirler. Fon
talebinin dzeyi, ekonominin iinde bulunduu duruma da baldr. letmelerin fon ihtiyac, ekonominin
yavalad dnemlerde azalrken, ekonominin canland dnemlerde artar. Genelde iletmeler devaml
byme veya yeni giriimlerde bulunma isteinde olduundan fon a veren, dier bir ifade ile fon talep
eden kurululardr.
Devletlerin de yatrm yapabilmeleri ve cari harcamalarn karlayabilmeleri iin paraya ihtiyalar
vardr. ou zaman devletlerin gelirleri, harcamalarn karlayamadndan bteleri ak verir. Bireyler
ve iletmeler gibi devletlerin de gelirleri ve harcamalar arasnda denge kurmalar zordur. Bu balamda
devletlerin de fon arz ve talep eden birimler olarak finansal sistemde yer ald grlmektedir.
nceleri fonlar arz ve talep eden birimler olarak, bireyler (hanehalk), iletmeler ve devletler var
iken; artk gnmzde liberalleme faaliyetlerine paralel olarak bu birimlere yabanclar veya daha yeni ve
doru bir kavram kullanlrsa yurtd yerleikler de ilave olmutur. Gnmz ekonomilerinde o
lkenin kii ve kurumlarnn yannda, dier lkelerin kii ve kurumlar da gittike artan bir biimde
finansal piyasalarda yer almaktadr. Yabanclar dorudan yatrmlar veya portfy yatrmlar ile
lkelere fon giriine yol aarken, benzer ekilde yerliler de yabanc lkelere fon transferi
gerekletirmektedirler. Sermayenin akcl nedeniyle, dier piyasalara gre finansal piyasalarda
3

uluslararasla!ma e"ilimi daha fazladr. Fonlar, bilgi ve ileti!im teknolojilerindeki geli!melerin sa"lad"
kolaylklarla, nerede daha yksek getiri sa"layacaksa o piyasaya do"ru hzla akmaktadr.
Yukarda belirtilen birimlerin ihtiyalarn giderilebilmeleri iin fon arz ve talebinin kar!la!mas
gerekir. Finansal piyasalar fon a" veren birimlerle fon fazlas veren birimlerin kar!la!masn sa"lar.
Piyasa ekonomisinin oldu"u lkelerde finansal piyasalar ekonominin vazgeilmez unsurudur. Finansal
piyasalar olmasayd, yatrm yapacaklarn sermaye ihtiyalar kar!lanamayacak, tasarruf sahipleri de
fonlarn de"erlendirme olana" bulamayacakt. Dolaysyla finansal piyasalar daha byk yatrmlarn ve
retimin gerekle!tirilmesine olanak vererek toplumun refah dzeyini artrmada nemli fonksiyonlar
stlenmektedir.
Finansal piyasalarn temel fonksiyonu, fon arz ve talebini bulu!turmasdr. Ancak bir ekonomide
fonlarn, fon arz edenlerden fon talep edenlere aktarlmasnda etkin i!leyen bir sisteme ihtiya vardr.
Finansal sistemin etkinli"i arttka fon arz ve talebinin kar!la!mas da o lde artacak, bu ba"lamda
ekonomik geli!im de hzlanacaktr. Finansal piyasalar sadece fon arz edenlerle fon talep edenlerden
olu!mamaktadr. Finansal sistem denildi"inde, fon kullananlar ile fon arz edenlerin yansra fon
akmlarn dzenleyen kurumlar, fon akmn sa"layan finansal ara ve gereler ile piyasalarn adil ve
!effaf bir biimde i!lemesini dzenleyen hukuki ve idari kurallardan olu!an bir yap anla!lmaldr.
Grld" gibi finansal sistem, finansal piyasalardan daha geni! bir kavram ifade etmektedir.
Finansal sistemi olu!turan unsurlar;

Tasarruf sahipleri (Fon arz edenler),

Yatrmclar (Fon talep edenler),

Yatrm ve finansman aralar,

Yardmc kurulu!lar,

Hukuki ve idari dzenlemeler !eklinde saylabilir.

Finansal sistemin unsurlarn daha ak bir biimde $ekil 1.1de grmek mmkndr.
394'%#8'"+"4/"#'

!
!
!
!

&%1*#*$'2"'
3)4%4!$%4'
%#%5/%#*'
'

-&%./&,'(!
01,.2).,.*!
3.4,.2!
5&6&%+(,&*!
!
&%#+*$,*'

6.-.-)'2"')+%#)'

-.#./.0/%#'

+78"4'

"#$%!&'()(%&!&*&+(,('!

'

394'1%/"('"+"4/"#'
!
!
!
!

01,.2).,.*!
3.4,.2!
-&%./&,'(!
5&6&%+(,&*!
!

(%#%'()&%!%!*'

!"#$%&"'()&%!%!*'

"ekil 1.1: Finansal Sistem !emas

Grld" zere piyasalarda ayn birimler hem fon talep edenler, hem de arz edenler olarak yer
almaktadrlar. Piyasann bir tarafnda tasarruf sahipleri ya da dn verenler, di"er tarafnda ise fon
kullananlar ya da dn alanlar vardr. Bununla birlikte genelde fon a" olan birimler i!letmeler ve
4

devlet iken, fon arz eden birimler bireyler (hanehalk) olmaktadr. Bu nedenle ekil 1.1deki birimlerin
sralamas buna gre yaplmtr. Fon arz ve talebinde yabanc fon arz ve talebi en son birim olarak yer
almaktadr. Bir lkede finansal piyasalar ne kadar uluslararas zellik gsterse de, uluslararas ilemlerin
pay ulusal ilemlerin yannda fazla olmamaktadr.

letmeler, hem finansal hem de finansal olmayan tm iletmeleri

kapsamaktadr. Finansal olmayan iletmeler, araba, bilgisayar, buzdolab gibi rnler
reten ve/veya finansal hizmetler dndaki hizmetler (tama, bilgisayar programcl
gibi) reten iletmeler anlamndadr.
Uluslararas finansal piyasalar, lkelerin ulusal finansal sistemlerinin birbirleriyle etkileime
girmesiyle olumaktadr. Fon arz ve talep eden birimlerin ayn lkede yerleik olmalar durumunda, ilem
ulusal finansal ilem nitelii tarken, taraflardan birinin farkl lkelerde yerleik olmas ya da yrtlen
iin merkezinin baka bir lkede olmas durumunda, ilem uluslararas finansal ilem nitelii
kazanmaktadr. Dier bir ifade ile ulusal fonlarn yabanclara ya da yabanc fonlarn yerli kullanclara
aktarlmas ilemi uluslararas finansal ilem olmaktadr. Ayrca fon arz eden ve talep eden taraflar ayn
lkede yerleik kiilerden olusa bile, ilemin yapld para yabanc bir para ise ilem yine uluslararas
ilem olarak nitelendirilir. Doal olarak ulusal finansal sistem uluslararaslaarak, fonlarn aknda
kullanlan finansal aralarn, araclk eden yardmc kurumlarn, fon arz ve talebinde bulunanlarn says
ve eitlilii artmaktadr. Buna bal olarak piyasalarda ilem hacmi ve etkinlik de artmaktadr.

Finansal sistemde iletmeler neden daha ok fon talep eden

birimlerdir?

FNANSAL PYASALARIN SINIFLANDIRILMASI

Finansal piyasalar farkl alardan snflandrmak mmkndr. Aada daha ok benimsenen
snflandrmalara yer verilmitir:
Finansal varln niteliine gre;

Bor piyasalar

z sermaye piyasalar

Finansal varln sresine gre;

Para piyasalar

Sermaye piyasalar

rgtlenme durumuna gre;

Organize piyasalar

Organize olmam piyasalar (tezgah st piyasalar)

Finansal varln ilk kez alnp satlmasna gre;

Birincil piyasalar

kincil piyasalar

demelerin hemen ya da gelecekte yaplmasna gre;

Nakit ya da spot piyasalar

Vadeli piyasalar

Bor Piyasas ve z sermaye Piyasas: Finansal piyasalarda en yaygn kullanlan finansman yntemi
borlanmalardr. Bor bankalardan salanabilecei gibi, borlanma aralar ihra edilerek tasarruf
sahiplerinden de salanabilir. Ticari bankacln arlkta olduu lkemiz gibi gelimekte olan lkelerde
iletmelerin en ok kulland finansman ekli banka kredileri olmaktadr. Bunun yannda iletmeler bono
ve tahvil gibi finansal aralarla da fon salayabilirler. Borlanma aralarnn iki temel zellii,
belirlenmi bir vadesinin ve faizinin olmasdr. Bor alanlar vade iinde faizi ve anaparay demek
zorundadrlar. Borlanma amacna bal olarak borcun vadesi ksa ya da uzun, ihra eden kurumun
niteliine bal olarak da borcun faizi yksek ya da dk olabilir. Hazine bonolar, devletin ksa sreli
fon ihtiyacn karlamada en ok kulland para piyasas aralarndandr. letmeler de yine ksa sreli
fon ihtiyacn karlamada banka kredilerini ve finansman bonolarn kullanabilmektedirler.
Tahviller ise kurumlarn uzun vadeli finansman ihtiyalarnn karlanmasnda kullandklar
borlanma aralarndandr. Tahviller genellikle 5 10 yl arasnda deien vadelerle karlan uzun vadeli
borlanma aralarndandr. lkemizde geerli olan mevzuata gre tahvillerin vadesinin en az 1 yl olmas
gerekmektedir. Uzun vadeli fon ihtiyacnn karlanmasnda kullanlacak aralardan bir dieri hisse
senetleridir. Hisse senetlerinde vade yoktur; dier bir ifade ile hisse senetleri sonsuz vadeli menkul
kymetlerdir. Hisse senedine yatrm yapan yatrmclar kuruma ortak olarak, kurumun kr ve varlklar
zerinde hak sahibi olmaktadrlar. Hisse senedi ihra eden kurum ise z sermaye yoluyla fon salam
olmaktadr.

Fon arz edenler asndan borlanma aralarnn riski, sonsuz vadeli

olarak kabul edilen hisse senetlerine gre daha dktr.
Hisse senetlerinde risk, hem vadeden hem de kr pay ve sermaye kazanc olarak elde edilecek gelirin
gereklememe olaslndan kaynaklanmaktadr. Tahville borlanmada iletme zarar etse bile faizi
demek zorundadr. Hisse senedi yoluyla finansmanda ise iletme krl olmasna ramen kr pay
demeyebilir.
Para Piyasas-Sermaye Piyasas: Vade dikkate alndnda finansal piyasalar para piyasas ve
sermaye piyasas olarak snflandrlabilir. Vadesi en fazla bir yl olan fon arz ve talebinin karlat
piyasalara para piyasas; vadesi bir yl aan fon arz ve talebinin karlat piyasalara ise sermaye
piyasas denir. Para piyasasnn temel aralar mevduat, hazine bonolar, finansman bonolar, mevduat
sertifikalar, repo, banka kabulleri, banka bonolar, eurodolarlar, varla dayal menkul kymetler gibi
finansal varlklardr. letmelerin sklkla kulland ticari senetler de bu piyasann nemli aralarndandr.
Son yllarda ksa sreli finansal trevler de para piyasas ilemlerinin hzla gelimesine neden olmutur.
Sermaye piyasasnn temel aralar ise devlet tahvilleri, irket tahvilleri gibi orta ve uzun vadeli menkul
kymetlerle, vadesi sonsuz olarak varsaylan hisse senetleridir.
letmeler genellikle ksa sreli varlklarn finanse etmek, ksa sreli harcamalarn karlamak zere
para piyasalarndan, orta ve uzun vadeli varlklarn finanse etmede de sermaye piyasalarndan
faydalanrlar. Devletler de ksa vadeli fon ihtiyalarn karlamak zere hazine bonolar ve uzun vadeli
fon ihtiyalar iin ise tahvil ihra eder. Hazine bonolar, para piyasasnda, devlet tahvilleri ise sermaye
piyasasnda nemli rol oynar. Para piyasas ile sermaye piyasas arasndaki temel farkllklar u ekilde
sralanabilir:

Para piyasasnda risk, sermaye piyasasna gre daha dktr. Para piyasasnda vade ksa
olduu iin sermaye piyasasna gre risk daha dktr. Riske bal olarak para piyasasnda
getiri de sermaye piyasasna gre daha dk olur. Getiri riskle ayn ynde hareket eder; dier
bir ifade ile risk dtke getiri der, risk arttka getiri de artar. Dolaysyla para piyasasnda
getiri oran sermaye piyasasna gre daha dk olacaktr. Burada fon arz eden iin getiri
(kazan), rnein para bankaya yatrlm ya da tahvil alnm ise faiz olurken; hisse senedine
yatrm yaplmsa kr pay ve deer art olacaktr. Fon sunan asndan getiri, fon kullanan
asndan maliyet olacaktr.

Para piyasas finansal aralarnn likiditesi, sermaye piyasas finansal aralarna gre daha
yksektir. Likidite finansal varlklarn ksa srede, kolaylkla ve deerinden nemli kayp
olmakszn alnp satlabilmesidir. Bu nedenle lkemizde olduu gibi dnyada da en gelimi, en
likit ve en etkin piyasalar para piyasalardr.
6

Gerekte para piyasas ile sermaye piyasasn kesin izgilerle birbirinden ayrmak ok mmkn
deildir. rnein para piyasasnn balca kurumu olan ticari bankalarn, zellikle son yllarda sermaye
piyasasnda da nemli fonksiyonlar stlendii grlmektedir. Yine fonlar da para piyasasndan sermaye
piyasasna, sermaye piyasasndan para piyasasna doru akmaktadr. rnein vadesi gelen ksa sreli
borlarn uzun sreli borlarla deitirilmesi; sermaye piyasas arac olan ve genelde ortalama vadesi 510 yl olan tahvillerin vadesinin bir yla drlmesi gibi uygulamalar iki piyasa arasndaki fon akn
artrmtr.
Organize Piyasa-Organize-Olmayan Piyasa: Finansal piyasalar rgtlenmi olup olmamasna gre
organize piyasalar ve organize olmayan piyasalar olarak snflandrlabilir. Belirli bir fiziki meknn
olduu, belirli kurallar, ilkeler erevesinde ilemlerin yapld, aralarnn ve kurumlarnn olduu
piyasalara rgtlenmi piyasalar; bu zelliklere sahip olmayan piyasalara ise rgtlenmemi ya da tezgh
st piyasalar denir. Organize piyasalarda yatrmclar tarafndan bilgilere eriim kolay ve maliyeti dk
olur; ok sayda alc ve satc olduu iin tam rekabet koullar daha geerli olur; alc ve satclarn tek
balarna piyasay etkileyebilme gc olmaz. Bu balamda rgtlenmi piyasalarda finansal varlklarn
fiyat daha doru olarak belirlenebilir.
Para piyasasnn rgtlenmi temel kurumu bankalar sistemidir. letmelerin nakit ihtiyac ounlukla
ticari bankalar tarafndan karlanmaktadr. rgtlenmemi para piyasas banka sisteminin dnda kalan
piyasadr. Bankalar dndaki kii ve kurulular da bazen iletmelere ksa vadeli fon salarlar.
Sermeye piyasalarnn rgtlenmi temel kurumu ise borsalardr. rgtlenmi piyasalarda borsaya
kote olmu irketlerin menkul kymetleri, belirli kurallar erevesinde alnp satlrlar. rgtlenmemi
piyasalarda pek ok finansal kurum telefon, teleks, faks ve bilgisayarlarla birbirleriyle iletiime geerek
fonlarn transferi gerekleir. rgtlenmemi piyasalarda borsaya kote olmu ve kote olmam, genellikle
kk ve yeni kurulan iletmelerin menkul deerleri alnp satlmaktadr. stanbul Menkul Kymetler
Borsas (MKB), New York, Londra ve Tokyo borsalar rgtlenmi piyasaya, Kapalar piyasas da
tezgh st piyasaya rnek verilebilir.
Birincil Piyasa-kincil Piyasa: Finansal varlklarn ilk kez ihra edilerek alclara satld piyasaya
birincil piyasa denir. Birincil piyasalardaki ilemler neticesinde bu finansal varlklar ihra eden
kurumlara fon girii olur. kincil piyasalar ise daha nce alnp satlan finansal varlklarn tekrar ilem
grd piyasalardr. MKB gibi borsalar ikincil piyasalardr. Bu piyasadaki ilemler sonunda finansal
varlklar ihra eden kuruma dorudan bir fon girii olmaz. kincil piyasalar; menkul kymet ihra eden
kurumlara dorudan bir fon girii olmamasna ramen, birincil piyasalarda menkul kymet ihra etmeyi
planlayan iletmeler asndan nemlidir. nk ikincil piyasada oluan fiyatlar, iletmenin deerini
etkilediinden, yeni ihralarda ihra fiyatnn belirlenmesinde baz oluturacaktr. Ayrca bir iletmenin
menkul deerleri borsada kolaylkla alnp satlabildii lde, menkul kymetlerin likiditesi artacaktr.
Spot Piyasa-Vadeli Piyasa: demenin ve teslimatn hemen ya da 2 ignnde yapld piyasalara
spot piyasa denir. Gelecekteki bir tarihte demenin ve teslimatn yapld, fakat fiyatn bugnden
belirlendii piyasalara ise vadeli piyasalar denir. Vadeli ilemler genellikle gelecekte karlalabilecek
riskleri ortadan kaldrmak iin yaplrlar. lkemizin ilk vadeli piyasas zmirde faaliyet gsteren Vadeli
lem ve Opsiyon Borsas (VOB)dr.

Para piyasasnn sermaye piyasasna gre farkllklar nelerdir?

YATIRIM VE FNANSMAN ARALARI

Finansal piyasalara fon sunanlarn sunduklar fon karlnda fon talebinde bulunanlardan aldklar
varlklara finansal varlk denir. Finansal varlklar fon talebinde bulunanlar tarafndan yaratlp, fon
sahiplerine fonlarnn karlnda verilirler. Finansal varlklar alacak ya da ortaklk hakk verirler.
Finansal varlklarn arsa, bina gibi reel varlklara gre farkll, tad haktan dolay deere sahip
olmalarndan kaynaklanmaktadr. Finansal varlklar, bu varlklar ihra eden kurumlarn gelecekteki
gelirleri ve varlklar zerinde haklara sahiptir. rnein bir tahvil grnte bir kt olmakla birlikte
7

deeri bundan deil, faiz alma, verilen dnc geri alma hakkn vermesinden kaynaklanmaktadr.
Finansal varlk, bunu ihra eden birim asndan bir ykmllk iken, bu finansal varl satn alan
asndan bir varlktr (alacak). Genellikle finansal varlk ya da finansal aralarla menkul kymetler
kavram e anlaml olarak kullanlmaktadr. Ancak gerekte finansal varlklar ile finansal aralar e
anlaml olmasna karlk, menkul kymetler ile finansal varlklar e anlaml deildir. Sermaye Piyasas
Kanunu (SPKa.)na gre menkul kymetler; ortaklk veya alacakllk hakk salayan, belli bir mebla
temsil eden, yatrm arac olarak kullanlan, dnemsel gelir getiren, misli nitelikte, seri halinde karlan,
ibareleri ayn olan ve artlar Sermaye Piyasas Kurulu (SPK) tarafndan belirlenen kymetli evrak olarak
tanmlanmaktadr. Dolaysyla menkul kymetler yukarda belirtilen nitelikleri tayan finansal
varlklardr.

Tm menkul kymetler finansal varlklardr; ancak tm finansal

varlklar menkul kymet zellii gstermeyebilir.
Finansal varlklarn iki nemli ekonomik fonksiyonu vardr. lki fonlarn, fon fazlal veren
birimlerden, maddi varlklara yatrm yapacak birimlerin fon ihtiyacn karlamak zere transferini
salamaktr. kincisi, risk paylamn salamaktr. Fon arz ve talep edenlerin riske kar tutumlar
farkllk gsterir. Birimlerin farkl risk zelliklerine uygun finansal aralar gelitirildike, daha fazla
fonun piyasaya akt bir ortam yaratlabilecektir.
Finansal varlklarn farkl zellikleri vardr. Finansal varlklarn zelliklerine bal olarak fiyatlar
oluacaktr. Finansal varlklarla ilgili balca zellikler unlardr:
Getiri: Bir finansal varln getirisi belirli bir zaman diliminde o finansal varlktan salanacak nakit
girileriyle hesaplanr. Finansal varln trne gre elde edilecek nakit aklar deiecektir.
Tm finansal varlklar, alacak hakk veren (karan birim asndan bor ifade eden) finansal varlklar
ve ortaklk hakk veren finansal varlklar olarak iki temel grupta toplanabilir. Alacak hakk veren ya da
bor ifade eden finansal varlklar ihra eden kurumlar, sabit ya da deiken oran zerinden faiz demek
durumundadr. rnein bir firmann ihra ettii tahvilleri satn alan yatrmc o tahvili ihra eden
firmadan faiz geliri elde edecektir. Dier taraftan hisse senedini satn alan yatrmclar ise bu senedi ihra
eden firmann ortadr ve sabit bir getiri beklentisi olmayacaktr. Hisse senedi yatrmclarnn firmann
krndan pay alma ve hisse senedinin deerinin artmas durumunda sermaye kazanc elde etme hakk
vardr.
Baz finansal varlklar yukarda ifade edilen iki grup dnda melez karakter gsterebilir. rnein
imtiyazl hisse senetleri, ortaklk hakk vermesiyle adi hisse senetlerine; dzenli ve genellikle sabit kr
pay denmesi nedeniyle de tahvile benzemektedir. Hisse senedine dntrlebilen tahviller de benzer
zelliktedir; tahvil olmakla birlikte hisse senedine dntrlebilecei iin tam olarak tahvil
saylmamaktadr.
Borlanma aralarnn nakit girileri faiz ve anapara demeleri iken, hisse senetlerinin nakit girileri
kr pay ve sermaye kazancdr. Nakit aklarnn elde edilme olaslna bal olarak finansal varlklarn
fiyat ve getirisi farkllk gsterecektir.
Riskin tahmin edilebilirlii: Bir finansal varln riski, getirisindeki llebilir oynaklkla ilgilidir.
Finansal varlktan elde edilecek nakit aklarnn gerekleme olasl arttka risk decektir. Risk,
finansal varln trne, vadesine, karan kurumun kredi deerliliine gre deiecektir. rnein tahvil
gibi borlanma aralarnn riskiyle, hisse senedi gibi ortaklk hakk veren varlklarn riski ayn deildir.
Tahvili satn alan yatrmcnn vade tarihine kadar alaca faiz ve anapara demeleri, o tahvilin nakit
aklarn oluturur ve burada belirlilik vardr, risk tahmin edilebilir. Hisse senetlerinden salanacak kr
pay ve sermaye kazanc iin bunu sylemek mmkn deildir. Finansal varln riski, finansal varl
karan kurumun niteliine bal olarak farkllk gsterir. Devletin kard tahviller ile zel firmalarn
kard tahviller ayn risk dzeyinde deildir. Firmalar arasnda da kredibilite (itibar) fark olacaktr.
Riske bal olarak finansal varlklarn fiyat da deiecektir.

Devletler tarafndan ihra edilen hazine bonolar ve devlet tahvilleri

devletlerin para basma yetkisi olduu iin risksiz olarak kabul edilmektedir. Bu menkul
kymetlerin faiz oran ise risksiz faiz oran olarak adlandrlmaktadr.
Vade: Finansal varlklarda vade nemli bir faktrdr. Finansal varlklarn vadesi uzadka riski
artmaktadr. Ayn kurum tarafndan ihra edilen 3 yl vadeli bir tahvil ile 5 yl vadeli tahvilin riski ayn
deildir. Hisse senetlerinde vade olmad, sonsuz sreli finansal varlklar olarak varsayldklar iin
tahvillere gre daha yksek riske sahiptir.
Paraya evrilebilirlik: Finansal varlklarn paraya dntrlebilme zellii farkllk gsterir. Baz
finansal varlklar kolaylkla ve deerinden nemli bir sapma olmakszn paraya dntrlebilirken,
bazlarnn bu zellii dktr. Gvenilir bir firmann hisse senetlerinin ya da tahvillerinin likiditesi,
daha az gvenilir bir firmann hisse senetleri ve tahvillerin likiditesinden daha yksektir. Hazine bonolar
ise en likit finansal varlklardan biridir.
Blnebilirlik zellii: Bu zellik finansal varlklarn en az hangi miktarlarda paraya
dntrlebilecei ile ilgili bir zelliktir. Finansal varlklar ne kadar blnebilir ise o kadar kolay alnp
satlabilecektir. Tahvillerin, finansman bonolarnn, hazine bonolarnn daha kk deerlerle karlmas,
daha ok sayda tasarruf edene ulalmasna olanak verecektir.
Daha nce de belirtildii zere finansal piyasalardaki gelimelere bal olarak para ve sermaye
piyasalarnda kullanlan finansman ve yatrm aralar i ie gemi bulunmaktadr. Ayrca lkelerin ve
piyasalarn gelimilik zelliklerine bal olarak kullanlan yatrm ve finansman aralar eitlilik
gstermektedir. Aada finansal piyasalarda ilem gren temel finansal aralar zerinde durulacaktr.

Hisse senedi ve tahvilleri hangi kurumlar ihra edebilir? Aralarnda

ne tr farklar vardr?

Mevduat
Para piyasasnda ilem gren aralarn banda mevduat gelir. Mevduat; kii ya da kurumlarn
istendiinde ya da belirlenmi bir vade sonunda geri alnmak zere bankalara yatrdklar Trk Liras ya
da yabanc paralardr. Mevduat yatranlar yatrdklar para kadar bankadan alacakl olurlar; dier bir ifade
ile bankaya kredi vermi olurlar. Kii ya da kurumlar ellerindeki fonlar bankaya yatrarak hem faiz geliri
elde ederler, hem deme kolaylklar salarlar, hem de tasarruflarn korumu olurlar. lkemizde
mevduatlar; resmi mevduat, ticari mevduat, bankalar mevduat, tasarruf mevduat ve dier mevduatlar
olarak snflandrlmaktadr. Resmi mevduat; genel ve katma bteli daire ve kurululara, yerel
ynetimlere, kanunla kurulmu dner sermayeli kurululara, mahkemelere, savclklara, icra ve iflas
dairelerine, tereke hakimlerine ve kanunla kurulmu sosyal kurumlara ait mevduatlardr. Ticari
mevduat; kooperatifler dahil her trl ortaklklara, tccarlarn ticarethane ve firmalarna, vakflar ve
derneklere, sendikalara, birlikler ve mesleki kurulularn kurduklar ve katldklar ticari iletmelere,
kamu iktisadi teebbsleri ile yerel ynetimlerin ticari iletmelerine ait mevduatlardr. Tasarruf
mevduat; gerek kiiler tarafndan atrlan, ticari ilemlere konu olmayan mevduattr. Bankalararas
mevduat ise, bankalarn ve zel kanunla kurulmu mevduat kabulne izin verilmi kurumlarn
birbirlerine yatrdklar mevduatlardr. Bu mevduatlar dnda kalan mevduatlar ise dier mevduatlar
olarak snflandrlmaktadr.
Dier bir snflandrma da vadesiz (ihbarsz) ve vadeli (ihbarl) mevduat ayrmdr. Vadesiz
mevduatta yatrlan para istendiinde geri ekilebilmektedir. lkemizde vadesiz mevduatlara ok kk
oranda faiz denir. Baz lkelerde ise hi faiz denmedii gibi, tasarruflarn saklanmas, korunmas
nedeniyle cret de alnabilmektedir. Vadeli mevduatlar ise yatrldktan sonra belirli bir sre (1 hafta
vadeli, 1 ay vadeli, 3 ay vadeli, 6 ay vadeli, 1 yl vadeli gibi) sonra ekilebilen mevduatlardr. Genellikle
vade uzadka uygulanan faiz de ykselmektedir. Bununla birlikte mevduat sahipleri vadeli mevduat iin
belirlenmi faizden vazgeerek vadeden nce paralarn ekebilmektedirler.
9

Hazine Bonosu
Hazine bonolar devletlerin ksa vadeli kamu harcamalarn karlamak zere karm olduu 3, 6 ve 12
ay vadeli olarak ihra edilen borlanma senetleridir. Hkmetler ksa sreli harcamalar karlamak zere
hazine bonolar ihra ederek, bunlar bankalar araclyla yabanc merkez bankalarna, kurumsal ve
bireysel yatrmclara satarlar. Hazine bonolar hamiline yazl olup iskontolu olarak satlr ve vade
tarihinde yatrmclara nominal deer denir. Dier bir ifade ile hazine bonolar kuponsuzdur; ancak
ihra anndaki sat fiyat ile vade tarihinde denecek nominal deer arasndaki farkllk, bu hazine
bonosunun gelirini oluturur. Hazine bonolar ihale ile satlmaktadr. haleye gerek ve tzel kiiler
katlabilmektedirler. hale sonucunda en yksek fiyat veren, dier bir ifade ile en dk getiri orann
kabul eden yatrmclar hazine bonosunu alrlar. Dolaysyla hazine bonosunun sat fiyat ve buna bal
olarak getiri oran arz ve talebe gre belirlenir.

Finansal varlklarn zerinde yazl deere nominal deer denir.

Hazine bonolar, likidite ve denmeme riski sfr olarak kabul edilen finansal varlklardr. Daha nce
de belirtildii gibi borlunun devlet olmas, devletlerin de para basma yetkisine sahip olmalar nedeniyle
hazine bonolarnn denmeme riski yoktur diye kabul edilir. Ayn ekilde ksa vadeli olmas, kolaylkla
paraya dntrlebilmesi onu en likit finansal varlk haline getirmitir. Hazine bonolarnn ikincil
piyasas da son derecede aktif ilemektedir. Hazine bonolar piyasas dnyann en byk menkul
kymetler piyasasdr. Hazine bonolar byk lde bankalarca, kk bir blm ise bireyler, iletmeler
ve dier finansal kurumlarca satn alnmaktadr.

Trkiyede hazine bonolarnn ve devlet tahvillerinin, dier bir ifade

ile Devlet Borlanma Senetleri (DBS)nin ihrac Hazine Mstearl tarafndan
hazrlanan borlanma program kapsamnda TCMB tarafndan yrtlmektedir.

Mevduat Sertifikalar
Mevduat sertifikalar bankalar tarafndan karlan, genellikle vadeli mevduata bir alternatif olarak ilev
gren ve faiz kuponu tayan bir finansal aratr. Vadeli mevduatta vade ve faiz deimez; vadeden nce
para ekilirse faiz demesi olmaz. Mevduat sertifikas ise vadeden nce alnp satlabilir. kincil
piyasalarda srekli alnp satlabildii iin mevduat sertifikalarnn likiditesi yksektir. Mevduat
sertifikalar zerinde; ihra bankann ticaret unvan, sertifikann ihra tarihi, vade tarihi, mevduat
miktar, denecek yllk faiz oran ve vade tarihinde denecek anapara ve faiz tutar yazldr. Mevduat
sertifikalar genellikle yksek deerlerle ihra edildii iin byk yatrmclarca tercih edilen bir yatrm
arac olmaktadr.
lkemizde mevduat sertifikalar TCMBnin ilgili teblii uyarnca bankalar tarafndan ihra
edilebilmektedir. 1980li yllarda bankalarn dk faizle ihra ettii mevduat sertifikalarn alan
bankerler, bu mevduat sertifikalarn bankalarn uyguladklar faizlerin yaklak iki kat faiz vermek zere
satarak yksek miktarlarda fon saladlar. Ancak bu saadet zinciri 1981 yl sonlarnda koparak, bir
taraftan ok yksek oranlarda mevduat sertifikas arz ederek mali yaplarn bozan bankalarn yansra pek
ok da bankerin iflasna neden olmutur. Ayn zamanda yksek kazanlar elde etme beklentisiyle
tasarruflarn bankerlere sunan pek ok kii ve kurum tasarruflarn kaybetmilerdir. Banker krizi olarak
ifade edilen finansal piyasalarda yaanan bu krizin bir nemli katks, 1982de SPKann karlmas ve
piyasalarn dzenlenmesinden sorumlu kurum olarak SPKnn kurulmasdr. Mevduat sertifikalaryla
ilgili olarak yaanan bu olumsuzluklar sonrasnda lkemizde mevduat sertifikas artk karlmamaktadr.

10

Finansman Bonolar ve Banka Bonolar

Finansman bonolar da hazine bonolar gibi ksa vadeli borlanma aralardr. Ancak finansman
bonolar zel sektrce karlan varlklardr. Hazine bonolar gibi finansman bonolar da faiz kuponu
tamazlar; iskontolu satlr ve vade sonunda karan kurum tarafndan nominal deer demesi yaplr.
Finansman bonolarnda vade genellikle 30 gn ve katlar eklinde belirlenir. Batda finansman bonolar
genellikle byk nominal deerler halinde (10.000 $, 100.000 $ ve katlar eklinde) ve 5-50 gn vadeli
olarak ihra edilmekte, daha ok da kurumsal yatrmclar tarafndan satn alnmaktadr.
lkemizde finansman bonolar anonim irketler tarafndan ihra edilebilmektedir. Anonim irketler
tarafndan finansman bonolar 1980li yllarda olduka yaygn kullanlmtr. Ancak 1990l yllara
gelindiinde, ayn vadeli kamu menkul kymetlerine verilen yksek faizler ve vergi muafiyetleri
nedeniyle irketlerin finansman bonosu yoluyla finanse edilmesi mmkn olmamtr. Gnmzde de
finansman bonosunun kullanm pek grlmemektedir.
Banka bonolar, ticari bankalar ile yatrm ve kalknma bankalar tarafndan ihra edilen ksa vadeli,
iskontolu satlan finansal varlklardr. Yap itibariyle finansman bonolarna benzeyen banka bonolar da
nominal deer zerinden iskontolanarak sata sunulur ve ihra eden banka tarafndan vade tarihinde
nominal deer demesi yaplr. Banka bonosu ihrac ile toplanan paralar mevduat saylmad iin
devletin mevduat sigortas kapsamna alnmamaktadr. Banka bonolarnn ikincil piyasalarnn olmas
nedeniyle mevduata gre daha likittir.
lkemizde banka bonolar, bankalarn borlu sfatyla dzenleyip ihra ederek iskonto esasna gre
sattklar menkul kymetlerdir. Halka arz edilecek olan banka bonolarnn vadesi 60 gnden az, 360
gnden fazla olamaz. Tahsisli satlacak banka bonolarnn vadesi 15 gnden az, 360 gnden fazla olamaz.
hra edilmi banka bonolar ikinci el piyasada, bu banka bonolarn ihra etmi banka tarafndan da
alnp satlr.

Varla Dayal Menkul Kymetler (VDMK)

Son yllarda zellikle finansal piyasalarda yaanan nemli bir gelime ise finansal kurumlarn sahip
olduklar varlklar menkul kymet haline dntrmeleridir. Bylelikle varlklar likit hale getirilmektedir.

Bir iletmenin bilanosundaki likit olmayan alacaklarna dayal olarak

menkul kymet ihra ederek pazarlanabilir finansal varlklar haline dntrmesi ilemine
menkul kymetletirme veya menkulletirme denir.
Menkul kymetletirme sonucunda oluturulan borlanma aralarna varla dayal menkul kymetler
denir. Son 10-20 ylda gelimi bankaclk sistemlerine ve menkul kymetler piyasasna sahip lkelerde
menkul kymetletirme yaygn bir biimde uygulanmaktadr. Bylelikle bankalarn kredi portfyleri daha
dk maliyetlerle ynetilebilir hale gelmitir. hrann deme ykmllnn yannda belirli bir
varlk havuzunun nakit akmlarna dayal olmas nedeniyle varla dayal menkul kymetlerin riski
finansman bonolarna gre daha dktr.
Bankalarda olduu gibi iletmeler de VDMK karabilir. Bylece ellerinde byk oranda alacak
senedi bulunduran iletmeler de alacaklarn likit hale getirebilir.
lkemizde VDMKler SPKnn ilgili teblileriyle dzenlenmi olup, ihralarn tketici kredisi,
otomobil kredisi, kredi kart, finansal kiralama gibi alacaklar karlnda ihra edecekleri ksa vadeli
menkul kymetler olarak tanmlanmtr. VDMKlar 1990l yllarda kullanlrken; son yllarda kamu
menkul kymetleri karsnda rekabet edememeleri nedeniyle karlamaz olmutur.

Repo
Son yllarda zellikle para piyasas ilemleri arasnda en nemli rol oynayan aralardan birisi de repo
(geri satn alma anlamalar)dur. Repo ilemi ABD Merkez Bankasnn (Federal Reserve) piyasadaki
nakdi ekmek ya da gerektiinde piyasaya nakit srmek amacna ynelik olarak balatlmtr.
Gnmzde uluslararas dviz piyasas ilemlerinden sonra ikinci en byk finansal piyasa global repo
piyasasdr.
11

Repo ilemi bireyler, iletmeler, bankalar ve merkez bankas tarafndan yaplabilmektedir. Repoda
vade genellikle 1 gece, 1 gn gibi ok ksa olabilecei gibi bir yla kadar da olabilir. Repo, sahip olunan
menkul kymetlerin belirli bir tarihte, bugnden belirlenmi bir fiyatla geri alnaca taahhd ile
satlmas ilemidir. lem gnnde menkul kymetler teslim edilerek para alnrken, vade tarihinde ayn
menkul kymetler geri alnr. Menkul kymetler geri alnrken sat fiyatna repo faizi ilave edilerek
demede bulunulur. Repo faizi, repo anlamasnn yapld tarihteki repo taraflarnca belirlenir.
Repo faizini etkileyen faktrler olarak; ileme konu olan parann miktar, reponun vadesi, teminatn
nitelii, merkez bankas ve bankalararas piyasa faiz oranlar saylabilir. Repoda kullanlan menkul
kymetler genellikle hazine bonosu ve devlet tahvili gibi kamu menkul kymetleridir.

Eurodolar
Eurodolar, Avrupadaki dolar mevduata verilen addr. nceden ABDden Avrupaya gelen ABD Dolar
iin kullanlan eurodolar kavram, imdilerde baka lke paras iin de olsa yine kullanlmaktadr.
Geleneksel olarak bankalar, o lkenin kanunlarna uygun olarak mevduat hesaplar amakta idiler. Ancak
gnmzde bankalar faaliyette bulunulan lke paras dndaki paralarla da hesaplar amaktadrlar.
Yabanc paralar zerinden alan bu fonlar, parann ait olduu lkenin yetki alan dnda olduu iin,
daha cazip bir finansman kayna olmaktadr. Europara piyasalarnn hibir lkenin yetki alan iinde
olmamas, yani hkmet mdahalelerinin dnda olmas nedeniyle faiz oranlar, piyasann fon arz ve
talep gcne gre belirlenmektedir. Eurodolarlar zellikle Londra piyasasnda hzla yaygnlamtr.
Eurodolarlar, uluslararas para piyasalarndan dorudan fon salamada byk lde kullanlan, daha ok
da byk bankalarca kullanlan bir finansman aracdr.

Hisse Senetleri
Sermaye piyasasnn temel aralarndan biri olan hisse senetleri anonim ortaklklarda ve sermayesi
paylara blnm komandit ortaklklarda ortaklk payn temsil eden menkul kymetlerdir. Bu
ortaklklardan baka lkemiz mevzuatna gre, zel kanunlarla kurulan baz kurulular da hisse senedi
karabilmektedir. Ancak sermaye piyasasnda ilem gren menkul kymetler anonim ortaklklara ait
hisse senetleridir.
Hisse senedi yoluyla salanan finansmann en nemli avantaj, irkete sabit bir maliyet yklememesi,
hisse senetleri vadesiz olduu iin anapara geri denmesi gibi bir ykmllnn olmamasdr. Hisse
senetleri irket sermayesinin belirli bir orann temsil eder ve hisse senetlerinin nominal deerleri toplam
ortakln esas sermayesini oluturur. Hisse senetleri oy kullanma hakk, irket ynetimine katlma hakk,
irket krndan pay alma hakk, rhan hakk, tasfiyeden pay alma hakk ve irket faaliyetlerinden bilgi
alma hakk salarlar. Hisse senetleri tedavl bakmndan nama ya da hamiline yazl hisse senedi olarak
snflandrlabilir. Nama yazl hisse senetlerinin el deitirmesi zor iken, hamiline yazl hisse
senetlerinde bu ilem daha kolaydr.

Tahviller
Tahviller, iletmelerin uzun vadeli sermaye ihtiyalarn karlamak zere seri halde karm olduklar
borlanma senetleridir. Tahviller sermaye piyasasnda ilem gren uzun vadeli borlanma senetlerinden
biridir. letmeler uzun sreli fon ihtiyalarn, sermayelerini artrarak, yeni ortaklar almak yerine tahvil
ihra ederek bor ile karlayabilirler. Tahviller bir bor arac olduu iin vadelidir; firmaya vade
boyunca faiz ve anapara deme ykmll getirir.
lkemizde Trk Ticaret Kanununa gre tahvil; Anonim ortaklklarn dn bulmak iin nominal
deerleri eit ve ibareleri ayn olmak zere kardklar bor senetlerine tahvil denir diye
tanmlanmaktadr. Yasada tahvillerin anonim ortaklklar tarafndan karlabilecei belirtilmektedir.
Ancak daha sonra karlan yasalarla Kamu ktisadi Teebbslerine de, anonim ortaklk olmasa da, tahvil
karma hakk verilmitir.

12

Vadeli !"lem Szle"meleri

Vadeli i!lem szle!mesi (futures), ileri bir tarihte, nceden belirlenen fiyat, miktar ve nitelikte ekonomik
veya finansal gstergeyi, sermaye piyasas aracn, mal, kymetli madeni veya dvizi alma veya satma
ykmll" getiren szle!medir. Trkiyede vadeli i!lem szle!meleri Vadeli #!lem ve Opsiyon Borsas
(VOB)nda i!lem grmektedir. VOBda Hisse senedi piyasasnda; hisse senedi endekslerine ve hisse
senetlerine dayal; Dviz piyasasnda, yabanc paralara dayal; Faiz piyasasnda, hazine bonosu, devlet
tahvili veya di"er ksa veya uzun vadeli faiz oranlarna dayal; Emtia piyasasnda ise saylanlarn d!nda
kalan emtia ve di"er dayanak varlklara dayal vadeli i!lem szle!melerinde i!lem yaplabilir.

F!NANSAL ARACILIK VE F!NANSAL KURUMLAR

Finansal piyasalarn temel fonksiyonu fon arz edenlerle fon talep edenleri kar!la!trarak onlarn
transferini gerekle!tirmektir. Fon arz ve talebi do"rudan ya da finansal araclar vastasyla kar!la!abilir.
Finansal sistemde fonlarn el de"i!tirmesi genellikle finansal arac kurumlar tarafndan gerekle!tirilir.
Araclk yapan kurumlar ve i!levleri lkelerin geli!mi!lik dzeyleri, politik, kltrel ve tarihi zelliklerine
ba"l olarak lkeden lkeye farkllk gsterir. Finansal sistem ierisinde arac kurumlarn sunduklar
hizmetler lkeden lkeye, zamana ba"l olarak de"i!iklikler gsterse de; bu kurumlarn temel i!levleri,
fon akmn kolayla!trmaktr.
Finansal aralarn, araya bir kurum girmeksizin aracsz el de"i!tirmesine do!rudan finansman,
araclar vastasyla el de"i!tirmesine dolayl finansman denir. Fon fazlas olan birimlerle fon a" olan
birimlerin do"rudan kar!la!mas finansal i!lemler iinde olduka kk bir yer tutar. Fonlar daha ok
finansal kurumlar olarak da adlandrlan arac kurulu!lar aracl" ile el de"i!tirmektedir. Arac kurulu!lar
olmakszn ok sayda kk tasarruflarn uygun zamanda, uygun fiyatlarla, etkin bir biimde fon talep
edenlere transfer edilmesi gtr. A!a"da ($ekil 1.2.) do"rudan ve dolayl finansman !ekli
gsterilmektedir.

#ekil 1.2: Do!rudan ve Dolayl Finansman

Do"rudan finansmanda fon arz edenler ile fon talep edenler arasnda do"rudan bir ili!ki olup, fon arz
edenlerle fon talep edenler arasnda do"rudan fon transferi olmaktadr. Do"rudan finansmanda fon talep
eden ykmll"n yerine getirmezse, fon arz eden do"rudan zarar grecektir. Menkul kymetler
borsasndaki i!lemler do"rudan finansman zelli"i gstermektedir. Bu piyasada yatrmclar uygun
grdkleri finansal varlklara fonlarn yatrrlar. Yatrmc yapt" yatrmn riskini kendi stlenmektedir.
Do"rudan finansmanda fon arz ve talebi do"rudan kar!la!sa da bu sreci hzlandrmak ve etkinli"i
artrmak iin baz kurumlarn araclk etmesi sz konusu olabilmektedir. Bunlar; brokerlar, dealerlar,
yatrm bankalar gibi arac kurumlardr.

13

Brokerlar; bir komisyon karlnda fon arz edenlerle fon talep

edenleri karlatran kurumlardr. Brokerlar kendi nam ve hesabna ilem yapmazlar.
Dealerlar ise; hem bakalar ve hem de kendi nam ve hesabna ilem yapan arac
kurumlardr. Bu kurumlara pazar yapc kurumlar da denir. Piyasada fiyatlar ucuz iken
alm yapp, fiyatlar yksek olduunda sat yaparak piyasann etkin almasnda nemli
rol oynarlar. lkemizde hisse senedi ve tahvil piyasalarnda bankalar ile portfy ynetim
irketleri gibi kurumlar dealer olarak ilev grmektedir.
Dolayl finansmanda ise fon aktarmnda arac kurumlar yer alr. Arac kurumlar tasarruf
sahiplerinden saladklar fonlar, kendileri tarafndan belirlenen fon talep edenlere vererek araclk
hizmeti sunarlar. rnein, bankalara yatrlan mevduatn kredi talebinde bulunan kii ya da kurumlara
aktarlmasnda olduu gibi. Mevduat sahibinin yatrd mevduatn nasl kullanlaca konusunda bir
mdahalesi yoktur. Fon talep edenlerin ykmllklerini yerine getirememesi durumunda fon arz edenler
bu durumdan dorudan zarar grmeyeceklerdir; riski arac kurumlar stlenmektedirler. rnein verdii
krediyi tahsil edemeyen bankann, bunu mevduat sahibine yanstmas sz konusu deildir. Dolayl
finansmanda en nemli arac kurumlar ticari bankalardr.

Finansal Kurumlarn Trleri

Finansal kurumlar farkl alardan snflandrmak mmkndr. Finansal kurumlar para yaratp
yaratmama zellii dikkate alnarak para yaratan ve para yaratmayan finansal kurumlar olarak
snflandrlabilir.

Para Yaratan Finansal Kurumlar

Finansal piyasalarda finansal arac kurumlar arasnda etkinlii ve nemi en fazla olan kurulular para
yaratan finansal kurumlardr. lkemizde para yaratan kurumlar Merkez Bankas, ticari bankalar ve
katlm bankalardr.

Merkez Bankalar
Merkez bankalarnn en ayrt edici zellii emisyon yetkisine sahip olmalardr. Banknot ihracnn bir
bankaya tannmas, banknotlarda yeknesakln salanmas ve para ve kredi hacminin devlete belirlenen
amalara gre ayarlanmas asndan nemlidir. Merkez bankalar bankaclk sistemindeki karlalan ya
da karlalacak sorunlarn zm iin ortaya kmtr. Merkez bankalar para, kredi ve dviz
politikalarn belirleyip uygulayan kurumlardr. Merkez bankalar ayrca bankalarn likidite ihtiyacn
karlayan, para ve kredi hacmini ekonominin gereksinimlerine gre dzenleyen ve ekonomiye yn veren
kurumlardr.
Dier lkelerde olduu gibi lkemizde de Merkez Bankas, para deerinin korunmas ve fiyat
istikrarnn salanmasna ynelik olarak dolamdaki para miktarn ayarlamak ve ekonominin kredi
ihtiyacn karlamak zere nlemler alma gibi grevler stlenmitir.

TCMBnn yetki ve grevleriyle ilgili www.tcmb.gov.tr adresinden

daha detayl bilgi edinebilirsiniz.

Ticari Bankalar
Ticari bankalar bankacln ilk trdr. Ticari bankaclk terimi genel olarak mevduat kabul eden kredi
kurumlarn ifade eder. Ticari bankalar ilk olarak mevduat toplayarak faaliyet gstermekteydiler. Daha
sonralar toplanan mevduatlarn bir ksm ticari senetlerin iskonto edilmesi yoluyla krediye
dntrlmtr. Bu nedenle ticari bankalar iskonto bankalar olarak da adlandrlmaktadr.
Temelde tm mevduat bankalarnn temel fonksiyonu bor toplamak ve bor vermektir. Ticari
bankalarn fon kaynaklarn genellikle ksa sreli mevduatlar, fon kullanmlarn ise iletme kredileri
oluturduu iin ticari bankalar para piyasasnn temel kurumu olarak grlr. Ticari bankalarn banka
sistemi iinde en nemli faaliyetlerinden birisi de kaydi para yaratmadr.
14

Kaydi para: Bankaya yatrlan mevduatn bir blmnn kanuni

karlk ayrldktan sonra kredi olarak kullandrlmas sonucu oluur.

Katlm Bankalar
zel Finans Kurumlar olarak Trk finans sistemine giren katlm bankalar, Kasm 2005 tarihli
Bankaclk Kanunu ile birlikte Katlm Bankalar adn almtr. Katlm bankalar, dini inanlar gerei
faiz gelirini kabul etmeyen birimlerin tasarruflarn sisteme kazandrmak amacyla oluturulan
kurumlardr. slam bankacl esaslarna uygun olarak faaliyet gsteren bu kurumlar tasarruf
sahiplerinden mevduat ad altnda deil de katlm hesab eklinde toplad fonlar daha ziyade firmalara
kullandrmakta ve katlm hesaplar sahiplerine kr-zarar durumuna gre geri demede bulunmaktadr.

Katlm bankalaryla ilgili ayrntl bilgiye www.tkbb.gov.tr adresinden

ulaabilirsiniz.

Para Yaratmayan Finansal Kurumlar

Para yaratmayan kurumlarn para yaratan kurumlardan fark, mevduat toplayamamalardr. Bu kurumlarn
sermaye piyasalarnda tahvil, bono ve benzeri menkul kymetler kararak fon salamalar mevduat
saylmamaktadr.

Yatrm ve Kalknma Bankalar

Yatrm ve kalknma bankalar, gelimekte olan lkelerde sermaye an giderme ve sanayileme
srecini hzlandrma grevini stlenen kurumlardr. Sermaye piyasalarnda araclk yapan uzmanlam
kurumlarn banda yatrm ve kalknma bankalar gelmektedir.
Eski Bankalar Kanunu yatrm bankalarn; sermaye piyasasnda faaliyet gstermek, sermaye
piyasas aralar kullanlarak salanan kaynaklarla yatrm yapmak, iletmelere etkin bir ekilde ynetim
ve salkl bir mali yapya kavumalar amacyla devir ve birleme konular dahil danmanlk hizmetleri
vermek, mevduat kabul hari bankaclk ilemleri yapmak zere kurulurlar eklinde tanmlamaktadr.
Yine ayn Kanunda kalknma bankalar iin yatrm bankacl faaliyetlerine ilave olarak z kaynaklar
ile idaresi kendilerine braklan fon ve benzeri kaynaklardan kredi vermek zere kurulurlar
denilmektedir. Yeni Bankaclk Kanunu benzer bir yaklama sahip olmakta ve yatrm ve kalknma
bankalarn birlikte tanmlamaktadr.
Gelimekte olan lkelerde geliimin nndeki en nemli engel sermaye yetersizliidir. Yatrm ve
kalknma bankacl da bu nedenlerle ortaya kmtr ve lke kalknmasnda nemli rol
oynamaktadrlar. Gelimekte olan bir lke olan lkemizde de yatrm ve kalknma bankacl sermaye
birikiminin yetersizlii sorununun almasnda nemli fonksiyonlar stlenmektedir.

Sigorta Kurumlar
Gelecekte ortaya kabilecek tehlikelere kar oluacak zararlar azaltmak ya da tamamen karlamak
zere faaliyette bulunan kurumlardr.

Arac Kurumlar
Arac kurumlar finansal piyasalarda hem birincil hem de ikincil piyasada araclk yapmak zere
faaliyetlerine izin verilen kurumlardr. SPKada arac kurulular, arac kurum ve bankalar olarak
tanmlanmtr. Arac kurumlarn kuruluuna SPKnca izin verilmektedir. Arac kurulularn kurulu,
faaliyet ve yetkilendirilmelerine ilikin esaslar SPKnn Araclk Faaliyetleri ve Arac Kurululara likin
Esaslar Teblii ile dzenlenmitir.
Arac kurumlarn ticaret unvanlarnda sermaye piyasas faaliyetlerini yanstmas amacyla menkul
deerler veya menkul kymetler ibarelerinden birinin yer almas arttr. Alm satm aracl, halka
arza araclk, repo-ters repo, portfy yneticilii ve yatrm danmanl yetki belgelerinin tamamna
sahip olan arac kurumlar, ticaret unvanlarnda yatrm menkul deerler, yatrm menkul kymetler
veya yalnzca yatrm ibarelerini kullanabilirler.
15

Menkul Kymet Borsalar

Borsaya kote olmu menkul kymetlerin alm ve satmnn yapld, fiyatlarn tespit ve ilan ileriyle
yetkili olarak kurulan tzel kiilie sahip kurumlardr. Borsalar sosyal ve ekonomik gelimenin bir
gstergesi olmaktadr. Finansal piyasalara ilerlik kazandran en nemli kurumlardan biri borsalar
olmaktadr.

Faktoring irketleri
Faktoring ve forfaiting irketleri alacaklar vadesinden nce paraya dntren finansal kurumlardr.

Finansal Kiralama irketleri

letmelere gerekli olan varlklar satn almak yerine kiralayarak hizmet sunan finansal kurumlardr.
Finansal kiralama irketleri, mlkiyeti kendilerinde olmak zere o varl kullanma hakkn iletmelere
sunarak onlar finanse etmektedirler.

Finansman irketleri
Finansman irketleri mal ya da hizmet almlarn kredilendirmek amacyla kurulmu irketlerdir.
Finansman irketleri nakdi kredi isteyen tketicilere veya tketim mallarnn finansman iin iletmelere
kredi sunarlar.

Varlk Ynetim irketleri

Varlk ynetim irketleri, finansal kurumlarn alacaklarn tahsil etmek, varlklarn yeniden
yaplandrmak ve satlmasn salamak gibi amalarla oluturulmu kurumlardr.

Yatrm Ortaklklar
Ortakla katlan birimlerin birikimlerini eitli finansal varlklara yatrarak riski datmak ve
snrlandrmak, bu kurumlara fon sunanlarn tek balarna baaramayacaklar uzmanlk sayesinde yatrm
portfyn etkin bir biimde ynetmek zere kurulan kurumlardr. Bu ortaklklar portfy kendi adlarna
iletirler, katlmclarna da kr pay datrlar. Ortakla katlanlar da ortakln bilgi birikiminden ve
uzmanlndan yararlanarak risk paylam yaparlar.

Yatrm Fonlar
Kiilerden katlma belgeleri karlnda toplanan paralarla sermaye piyasas aralarndan ve kymetli
madenlerden oluan portfy iletmek zere oluturulan mal varldr. Yatrm fonlarn bankalar, arac
kurumlar, sigorta irketleri, Kanunlarnda engel bulunmayan emekli ve yardm sandklar kurabilirler.

Risk Sermayesi irketleri

lkemizde risk sermayesi irketleri giriim sermayesi yatrm ortaklklar olarak adlandrlmaktadr. Bu
ortaklklar giriimcilerin sermaye ihtiyalarn karlamak zere kurulmulardr.
Finansal piyasalarda yukarda ksaca zetlenen finansal kurumlarn yannda takasbank,
derecelendirme kurumlar, portfy ynetim irketleri, genel finans ortaklklar gibi saylar her geen gn
artan kurumlar da yer almaktadr.

Bir yatrmc olarak repo yapmakla mevduat hesab atrmak arasnda

ne fark vardr?

BANKALARIN EKONOMDEK FONKSYONLARI

Gelimi ve gelimekte olan lkelerde finansal sistemin temel kurumu olan bankalarn daha ok da
mevduat bankalarnn ekonomideki fonksiyonlar u ekilde zetlenebilir:
Finansal Araclk: Bankalarn dier finansal kurumlar gibi balca fonksiyonu kii ve kurumlarn
tasarruflarn toplayarak bunlar yine kii ve kurumlara aktarlmasnda araclk yapmaktr. Fon arz
edenlerin ve fon talep edenlerin ok sayda, farkl yerlerde sunulan fonlarn farkl miktarlarda, farkl
16

vadelerde olmas gibi nedenlerle arac kurumlar olmakszn fonlarn ihtiya sahiplerine transferi zordur.
Fon arz ve talep edenlerin bilgi dzeylerinin farkl olmas da, dier bir ifade ile asimetrik bilgi durumu
da doru kararlarn verilmesine engel oluturacaktr. Taraflarn birbirleri hakknda yeterli bilgiye sahip
olmamalar yanl kararlara, bu da fonlarn yanl kullanmna neden olacaktr. Dolaysyla finansal arac
kurumlar olmakszn fon arz ve talebinin etkin bir biimde karlamas pek mmkn olmamaktadr.
Kaynaklara Akclk Salama: Bankalar, hem ulusal hem de uluslararas dzeyde fon a verenlerle
fon fazlas verenleri buluturarak kaynaklara akclk salarlar.
Kaynak Kullanmnda Etkinlii Salama: Bankalar sahip olduklar uzmanlklar nedeniyle topladklar
fonlar uygun sektrlere, ncelikli sektrlere, verimli ve krl alanlara aktararak kaynaklarn kullanmnda
etkinlii salarlar. Bankalar kaynaklarn kullanmnda etkinlii artrd lde ekonomik geliim
artmaktadr.
Kaynaklarda Vade ve Miktar Ayarlamas Yapma: Bankalar farkl yerlerdeki fon aklar ile fon
fazlalarn buluturarak fonlara akclk kazandrd gibi, farkl vadelerdeki ve farkl miktarlardaki fon
arz ve talebini de buluturmaktadrlar. Genellikle tasarruf sahipleri kk miktarlarda ve ksa sreli olarak
fon sunarlarken, fon talep edenler daha uzun sreli ve byk tutarlarda fon talep etmektedirler. Bankalar
farkl tutarlarla ve farkl vadelerle sunulan fonlar toplayarak farkl vade ve tutarl fon talep edenlere
sunarak vade ve miktar ayarlamas yapmaktadrlar. Bylelikle bankalar ksa sreli ve kk miktarlardaki
tasarruflar yatrmlarn finansmannda kullanlacak kaynaklar haline dntrmektedirler. Kaynaklarn
miktar ve vadesinde gerekletirilen bu dnme bankalarn transformasyon fonksiyonu denir.
Kaydi Para ya da Banka Paras Yaratma: Ticari ya da mevduat bankalarnn en nemli zellii
mevduat ve mevduat benzeri kaynaklar toplayarak satnalma gc yaratabilmeleridir. Kaydi para ya da
banka paras, fiziki varl olmayan, sadece bankalarn hesaplarna alacak ya da bor kayd dlerek
yaratlan bir deme aracdr. Bankalar zerine ek ekilmesi, eklerin deme arac olarak kullanlmas,
verilen deme emirleri ile bankalardaki paralarn bir hesaptan bir hesaba para aktarlmas bankalara kaydi
para yaratma olana vermektedir. Kaydi para yaratlmasnda bankaya para yatrlmas da zorunlu
deildir; bankalarn kredi amas ve bu kredi snrlar iinde ek ekilmesi ya da deme emri verilmesi
gibi durumlarda da kaydi para yaratlabilmektedir.
Uluslararas Ticareti Gelitirme: Bankalar, yeni deme ve kredilendirme yntemleriyle ulusal ve
uluslararas ticaretin gelimesinde nemli rol oynamaktadrlar. Dnyada artan rekabet bankalarn yeni
finansman yntemleri (finansal kiralama, faktoring, forfaiting gibi) ve yeni deme yntemleri (teminat
mektuplar, vesaik mukabili deme, akreditif gibi) gelitirmelerine neden olarak ulusal ticaretin yannda
uluslararas ticareti de gelitirmektedir.
Para Politikasnn Etkinliini Artrma: Gelimi bir bankaclk sistemi o lkede para politikalarnn
etkinliini artrmaktadr. Merkez bankalarnn para politikalarna ilikin olarak uygulayacaklar aralar,
ancak gelimi bir bankaclk sistemiyle mmkn olabilecektir.

Bankalar, uluslararas ticareti gelitirmede nasl rol oynayabilirler?

KRESELLEMENN BANKALAR ZERNE ETKS

Finansal piyasalarn ba dndrc bir hzla geliiminde en nemli rol bilgi teknolojilerinde yaanan
hzl gelimeler oynamaktadr. Finansal piyasalarn globallemesinde finansal bilginin gvenli bir
biimde aktarlmasnn, finansal ilemin ksa srede ve ok dk maliyetlerle yaplabilmesinin nemi
byktr. rnein SWIFT (Dnya Bankalararas Mali Telekomnikasyon Kurumu) ve benzeri kurumlar
aracl ile para ve menkul kymetlerin akkanl ok byk boyutlara ulamtr. Finansal piyasalarn
geliiminde nemli rol oynayan finansal yeniliklerden biri de zellikle 1970lerden sonra artan dviz kuru
riskini ynetebilmek zere gelitirilen swap, forward, futures, opsiyon gibi trev rnlerin kullanmdr.
Piyasalarn uluslararaslamas piyasa katlmclarn, arac kurumlar, finansman ve yatrm aralarn,
hukuki ve idari dzenlemeleri, dier bir ifade ile tm finansal sistemi yakndan etkilemektedir.
Kreselleme, finansal sistemin temel kurumlar olan bankalar daha fazla etkilemektedir.
Kresellemenin bankalara etkileri u ekilde zetlenebilir:

17

Uluslararas Piyasalardan Fon Salama Olanann Artmas Sonucunda Bankalarn Varlk ve

Kaynak Yapsnn Deimesi Bankalarn yurtd piyasalardan kolaylkla fon bulabilmeleri,
banka kaynaklar iindeki yabanc kaynak orann artrmtr. Bir taraftan bankalarn kaynaklar
arasnda yabanc kaynaklar artarken, dier taraftan kaynaklarn yabanc para olarak plase
edilmesiyle de varlklarn bileimi deimektedir. Bu ise bankalar kur riskiyle kar karya
brakmaktadr.

Ksa Sreli, Speklatif Para Hareketlerinin Artmas Gnmz koullarnda finansal piyasalarda
kesintisiz 24 saat ilem yaplabilmektedir. Bu ve benzeri gelimeler lkeler arasnda ksa sreli,
speklatif para hareketlerini artrmtr. Para giri ve klarnn artmas banka kaynaklarnda
dalgalanmalara yol amakta, buna bal olarak risk artmaktadr.

Bankalarda Kur ve Faiz Riskinin Artmas Bankalarn varlk ve kaynaklar arasnda yabanc para
ile ifade edilen varlk ve kaynaklarnn olmas ve faiz oranlarnn deikenlii bankalarn kur ve
faiz riskini artrmtr.

lke Riskinin nem Kazanmas lke riski, daha ok uluslararas piyasalara fon sunan, ihracat
finanse eden bankalar asndan daha nemli hale getirmitir. Kredi verilen lkelerin deme
glne dmeleri bankalarn lke riskini artrmtr.

Bankalarca Risk Ynetim Tekniklerinin Daha Yaygn Kullanlmas Bankalar artan riski kontrol
edebilmek ve ynetebilmek iin risk ynetim tekniklerini daha fazla kullanma durumunda
kalmlardr.

Bankalarn Bilano Alt lemlerinin Artmas Bankalarn zellikle risklerin artmasna paralel
olarak trev finansal varlklarla ilgili ilemleri yaygnlamtr. Bankalarn varlk, ykmllk
ve z kaynak olarak nitelendirilemeyen ilemleri olur. Bu tr ilemler nazm hesaplarda izlendii
iin bilano alt bankaclk ya da grnmeyen bankaclk ilemleri olarak adlandrlr. Trev
ilemler de bilano alt ilemler zelliindedir. Artan risklere kar trev ilemlerin artmas
bankalarn bilano alt ilemlerini artrmtr.

Yurtd faaliyetlerin Artmas Uluslararas ticaretin ve uluslararas yatrmlarn artmas

bankalarn yurtd rgtlenmelerini de artrmtr. Bankalar, muhabirlik ilikilerinin yannda
irtibat brolar, temsilcilikler, ubeler, bal ortaklklar eklinde yurtd faaliyetlerini de
artrmlardr.

Bankalararas Birlemelerin ve Satnalmalarn Artmas zellikle 1970lerden sonra uluslararas

bankaclk faaliyetlerinde byk art
grlmektedir. lkeler arasnda ticaretin ve finansal
faaliyetlerin artmasna bal olarak uluslararas bankaclk faaliyetleri de artrmtr. Yaknlama
ve globalleme eilimleri zellikle finansal hizmetler sektrnde rekabeti artrm bankalar yeni
finansal rnler retmeye, var olan rnlerde daha etkin hale gelmeye zorlamtr. Bu geliime
ayak uyduramayan ok sayda kurumun olmas, zellikle birok
gelimekte olan lkenin
bankaclk sisteminde risk ve sermaye yeterlilii konusunda sorunlarn olmas bu lkelerdeki
bankalarn devralnmasnda ya da birleme faaliyetlerinde byk artlara neden olmutur.

Bankaclk Kurallarnn, Dzenlemelerinin Tekdze Uygulanmas Bankalarn daha gvenli

kurumlar olarak almalarn salamak, finansal piyasalarda haksz rekabeti nlemek, banka
baarszlklarnn ar yknden korunmak, finansal ilemlerde standardizasyonu salamak iin
uluslararas otoritelerin yapm olduklar dzenlemeler birok lkenin bankaclk faaliyetlerine
yn vermektedir. Uluslararas demeler Bankas(BIS) ve bu bankann gzetimindeki Basel
Bankaclk Denetim Komitesi(BCBS)nin dzenlemeleri lkelerin bankaclk faaliyetlerini
birbirine yaknlatrmaktadr. Basel Bankaclk Denetim Komitesi Onlar Grubu lkelerinin
(Belika, Kanada, Fransa, Almanya, talya, Japonya, Lksemburg, Hollanda, Birleik Krallk ve
ABD) merkez bankalarnn st dzey temsilcilerinden olumaktadr. BCBS tarafndan yaplan
dzenlemeler uluslararas faaliyet gsteren bankalar hedef alsa da pek ok lkede bu
dzenlemelere uygun hareket etmektedirler. Dolaysyla BCBS bir ulus st dzenleme otoritesi
olarak rol oynamaktadr.

Ksa sreli speklatif para girileri bankalar nasl etkiler?

18

FNANSAL PYASALARDA DZENLEYC VE DENETLEYC

KURUMLAR
Finansal sistemden beklenen fonksiyonlarn en iyi ekilde yerine getirebilmesi ve sistemin etkin bir
ekilde ileyebilmesi iin finansal sistemin ileyiinden sorumlu dzenleme ve denetleme otoritelerine
ihtiya vardr. Temelde gven unsuruna dayal olan sistemde gzetim ve denetim mekanizmas ne derece
salkl ilerse, kaynaklarn uygun alanlar ve uygun zamanlarda aktarlmas o derece kolaylkla
gerekleir. Bu ise sonuta lke ekonomisinin performansn artrarak milli gelire yansyacaktr. Piyasa
katlmclar ve ileyie ilikin yaplan dzenlemeler ile sonrasnda yaplmas gereken denetim
faaliyetlerinden sorumlu olan bu kurumlar, hem finansal piyasalarn ileyiine ilikin ilkeleri ve kurallar
belirler, hem de piyasalarda gzetim ve denetim ilevlerini yerine getirirler.
Ekonomik faaliyet alanlar iinde faaliyetleri en fazla dzenlemeye tabi tutulmu, kurallara balanm
kesim finans kesimidir. nk bu piyasalarda yaanan bir sorun tm sektr olumsuz etkilemektedir.
Sadece ulusal piyasalar deil, dier lke piyasalarnda yaanan bir sorun da lkeleri yakndan
ilgilendirmektedir. Dier taraftan finansal piyasalarda faaliyet gsteren kurumlar, ounlukla kendi
paralarn deil, tasarruf sahiplerinin paralarn ynetmektedirler. Bu nedenle bu kurumlarn
faaliyetlerinden pek ok kii etkilenmektedir. Ekonomide nemli grevler stlenmesi, geni bir kesimi
ilgilendirmesi, tasfiyeleri durumunda topluma byk zararlar vermesi nedeniyle finans kesimi zerinde
eitli kamu otoritelerinin denetimi ve gzetimi szkonusudur. Ekonominin nabzn oluturan finansal
piyasalar, znde kaynaklarn ekonomiye kazandrlmasnda nemli fonksiyonlar stlenirler.
Trkiyede finansal piyasalar dzenleyen ve denetleyen kurumlar olarak:

Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas

Hazine Mstearl

Sermaye Piyasas Kurulu

Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu

Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu saylabilir.

lkemizde bankalar, katlm bankalar, leasing irketleri, faktoring irketleri ve tketici finansman
irketleri Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu; sermaye piyasas kurumlar (arac kurumlar,
portfy ynetim irketleri gibi) Sermaye Piyasas Kurulu; sigorta irketleri ve bireysel emeklilik irketleri
Hazine Mstearl; yetkili messeseler (dviz brolar gibi) ise Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankas
tarafndan denetlenmektedir.
Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu, Bankaclk Kanunu ve ilgili dier mevzuat ile verilen yetkiler
erevesinde tasarruf sahiplerinin hak ve menfaatlerinin korunmas amacyla, mevduatn ve katlm
fonlarnn sigorta edilmesi, Fon bankalarnn ynetilmesi, mali bnyelerinin glendirilmesi, yeniden
yaplandrlmas, devri, birletirilmesi, sat, tasfiyesi, Fon alacaklarnn takip ve tahsili ilemlerinin
yrtlmesi ve sonulandrlmas, Fon varlk ve kaynaklarnn idare edilmesi ve Kanunla verilen dier
grevlerin ifas iin kurulmu olup kamu tzel kiiliini haiz, idar ve mali zerklie sahip bir kurulutur.

Tasarruf Mevduat
www.tmsf.org.tr/ adresinden ulalabilir.

Sigorta

Fonu

ile

ilgili

detayl

bilgilere

Finansal piyasalarda denetim ve dzenlemelerin dier sektrlerden

daha fazla olmasnn nedenleri nelerdir?

19

zet
Piyasa mallarn, hizmetlerin, retim faktrlerinin
veya fonlarn arz ve talebinin karlat
ortamlardr. Fon arz ve talebinin karlat
piyasalara finansal piyasalar denilmektedir.
Finansal sistemin unsurlar tasarruf sahipleri,
yatrmclar, finansal aralar, yardmc kurulular
ve hukuki ve idari dzenden olumaktadr.

Bu kurumlardan gelimi ve gelimekte olan

lkelerde finansal sistemin temel kurumu olan
bankalarn ekonomideki fonksiyonlar u ekilde
zetlenebilir: finansal araclk, kaynaklara
akclk salama, kaynak kullanmnda etkinlii
salama, kaynaklarda vade ve miktar ayarlamas
yapma, kaydi para ya da banka paras yaratma,
uluslararas ticareti gelitirme, para politikasnn
etkinliini artrma.

Finansal piyasalar farkl kriterler kullanlarak

snflandrlabilir.
En
ok
kullanlan
snflandrmalar bor ve z kaynak piyasalar,
para ve sermaye piyasalar, spot ve vadeli
piyasalar,
rgtlenmi
ve
rgtlenmemi
piyasalar ile birincil ve ikincil piyasalar
eklindedir.

Kreselleme her sektr etkiledii gibi

bankaclk sektrn de nemli boyutlarda
etkilemitir. Kresellemenin bankaclk sektr
zerindeki balca etkileri u ekildedir:
uluslararas piyasalardan fon salama olanann
artmas sonucunda bankalarn varlk ve kaynak
yapsnn deimesi, ksa sreli, speklatif para
hareketlerinin artmas, bankalarda kur ve faiz
riskinin artmas, lke riskinin nem kazanmas,
bankalarca risk ynetim tekniklerinin daha
yaygn kullanlmas, bankalarn bilano alt
ilemlerinin artmas, yurtd faaliyetlerin
artmas,
bankalararas
birlemelerin
ve
satnalmalarn artmas ve bankaclk kurallarnn,
dzenlemelerinin tekdze uygulanmasi.

Finansal piyasalarda ilem gren finansal

aralarn getiri, risk, vade, paraya evrilebilirlik
ve blnebilirlik ile ilgili nemli zellikleri
vardr. Trkiye finansal piyasalarnda ilem
grebilen finansal aralar mevduat, hazine
bonosu, devlet tahvili, mevduat sertifikas,
finansman bonosu, irket tahvili, banka bonosu,
varla dayal menkul kymet, repo, eurodolar,
tahvil,
hisse
senedi
ve
vadeli
ilem
szlemeleridir.

Trkiyede Finansal Piyasalar Dzenleyen ve

Denetleyen Kurumlar olarak Trkiye Cumhuriyet
Merkez Bankas, Hazine Mstearl, Sermaye
Piyasas Kurulu, Bankaclk Dzenleme ve
Denetleme Kurumu ve Tasarruf Mevduat Sigorta
Fonu saylabilir.

Finansal kurumlar para yaratan ve para

yaratmayan
finansal
kurumlar
olarak
snflandrlmaktadr. Para yaratan finansal
kurumlar Merkez Bankas, ticari bankalar ve
katlm bankalardr. Para yaratmayan kurumlarn
para yaratan kurumlardan fark mevduat ve fon
toplayamama zellikleridir. Bu kurumlar sermaye
piyasalarnda tahvil, bono ve benzeri menkul
kymetler karmaktadr. Para yaratmayan
kurumlar yatrm ve kalknma bankalar, sigorta
kurumlar, arac kurumlar, menkul kymet
borsalar, faktoring irketleri, finansal kiralama
irketleri, finansman irketleri, varlk ynetim
irketleri, yatrm ortaklklar, yatrm fonlar ve
risk sermayesi irketleridir.

20

Kendimizi Snayalm
1. Bir finansal sistemde en fazla fon sunan birim
aadakilerden hangisidir?

6. Aadakilerden hangisi para yaratan finansal

kurumdur?

a. letmeler

a. Mevduat bankalar

b. Devlet

b. Yatrm bankalar

c. Yabanclar

c. Kalknma bankalar

d. Bireyler

d. Faktoring kurumlar

e. Hkmetler

e. Yatrm ortaklklar

2. Bir finansal sistemde en fazla fon talep eden

birim aadakilerden hangisidir?

7. Aadakilerden hangisi mal ya da hizmet

almlarn kredilendirmek amacyla kurulmu
irketlerdir?

a. letmeler

a. Varlk ynetim irketleri

b. Devlet

b. Finansman irketleri

c. Yabanclar

c. Yatrm ortaklklar

d. Bireyler

d. Faktoring irketleri

e. Hkmetler

e. Risk sermayesi irketleri

3. Aadaki finansal varlklardan hangisinin

riski en dktr?

8. Aadakilerden hangisi alacaklar vadesinden

nce paraya dntren finansal kurumlardr?

a. Hazine bonosu

a. Leasing irketleri

b. Devlet tahvili

b. Finansman irketleri

c. zel sektr tahvili

c. Faktoring irketleri

d. zel sektr hisse senedi

d. Risk sermayesi irketleri

e. Finansman bonosu

e. Varlk ynetim irketleri

a. Hazine bonosu

9. Aadakilerden hangisi finansal kurumlarn

alacaklarn tahsil etmek, varlklarn yeniden
yaplandrmak ve satlmasn salamak gibi
amalarla oluturulmu kurumlardr?

b. Devlet tahvili

a. Leasing irketleri

c. zel sektr tahvili

b. Finansman irketleri

d. zel sektr hisse senedi

c. Faktoring irketleri

e. Finansman bonosu

d. Risk sermayesi irketleri

4. Aadaki finansal varlklardan hangisinin

riski en yksektir?

e. Varlk ynetim irketleri

5. letmelerin z kaynaklarla finansmannda

aadakilerden hangisi kullanlr?

b. Banka kredileri

10. Aadakilerden hangisi bankalarn varlk,

ykmllk
ve
z
kaynak
olarak
nitelendirilemeyen ilemlerinin kayd iin
kullanlan bir ifadedir?

c. Hisse senedi

a. Leasing

d. Finansman bonosu

b. Bilano alt

e. Varla dayal menkul kymet

c. Faktoring

a. Tahvil

d. Risk sermayesi
e. Trev rn
21

Sra Sizde Yant Anahtar

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar

Sra Sizde 1

1. d Yantnz yanl ise Finansal Piyasa ve

Finansal Sistem balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.

letmeler hem faaliyetlerini srdrmek hem de

artan rekabet ortamnda byyebilmek iin
devaml olarak yatrm yapmak zorundadrlar. Bu
yatrmlarn
kendi
isel
kaynaklarndan
karlayabilmelerine ramen ou zaman bu
kaynaklar yeterli gelmez. Bu nedenle finansal
piyasalarda daha ok fon talep eden olarak yer
alrlar. letmeler zaman zaman ellerinde kalan
ksa sureli fonlarn deerlendirmek zere fon
sunucusu olarak da piyasada vardrlar. Ancak
toplamda fon talep eden birimlerdir.

2. a Yantnz yanl ise Finansal Piyasa ve

Finansal Sistem balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
3. a Yantnz yanl ise Yatrm ve Finansman
Aralar balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
4. d Yantnz yanl ise Yatrm ve Finansman
Aralar balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Sra Sizde 2

5. c Yantnz yanl ise Yatrm ve Finansman

Aralar balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Para piyasasnda vade en fazla bir yldr. Para

piyasasnda
vade
ksa
olduu
iin
yatrmclar(fon sunanlar) iin risk daha dktr.
Para piyasas finansal varlklar daha likittir.

6. a Yantnz yanl ise Finansal Araclk ve

Finansal Kurumlar balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.

Sra Sizde 3
Hisse senetleri anonim ortaklklarla, sermayesi
paylara blnm komandit ortaklklarda ortaklk
payn temsil eden menkul kymetlerdir.

7. b Yantnz yanl ise Para Yaratmayan

Finansal Kurumlar balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.

Hisse senedi irkete sabit bir maliyet yklemez,

vadesiz olduu iin anapara geri denmesi gibi
ykmll yoktur. Hisse senetleri oy kullanma
hakk, irket ynetimine katlma hakk, irket
krndan pay alma hakk, rhan hakk,
tasfiyeden pay alma hakk ve irket
faaliyetlerinden bilgi alma hakk verirler.

8. c Yantnz yanl ise Para Yaratmayan

Finansal Kurumlar balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
9. e Yantnz yanl ise Finansal Piyasalarda
Dzenleyici Ve Denetleyici Kurumlar balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
10. b Yantnz yanl ise Kresellemenin
Bankalar zerine Etkileri balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.

Tahviller, iletmelerin orta ve uzun vadeli

sermaye ihtiyalarn karlamak zere seri halde
karlan borlanma senetleridir. Tahviller bir
bor arac olduu iin vadelidir; firmaya vade
boyunca faiz ve anapara deme ykmll
getirir. Tasarruf sahipleri asndan tahvillerin
riski hisse senetlerine gre daha dktr.

Sra Sizde 4
Her iki durumda da faiz kazanc elde etmek zere
fon arz edilmektedir. Repoda menkul kymetler
karlnda fon sunularak faiz alnrken,
mevduatta byle bir durum yoktur.
Repoda vade 1 gn gibi ok ksa sre olabilir.
Mevduatta ise vade genellikle daha standart
srelidir ya da vadesiz olabilir.
Repoyu, bankalar ve arac kurumlar gibi yetki
belgesi alm kurumlar yaparken, mevduat
hesabn sadece mevduat bankalar aabilir.
22

Sra Sizde 5

Yararlanlan Kaynaklar

Finansal liberalleme, artan rekabet, kr

marjlarnn daralmasna paralel olarak iletmeler
daha krl olacaklar lkelere doru yatrmlarn
yneltmilerdir. zellikle gelimekte olan
lkelerin sermayeyi lkelerine ekme konusunda
politikalar
izlemesi
dorudan
yatrmlar
artrmtr. Bu tr yatrmlarn artmasnda,
uluslararas ticaretin gelimesinde bankalarn
yurtd
rgtlenmelerinin
nemi
byk
olmutur. Bankalar, muhabirlik ilikilerinin
yannda irtibat brolar, temsilcilikler, ubeler,
bal ortaklklar eklinde yurtd faaliyetlerini
artrmlardr.

Akg, .(2007). Banka Ynetimi

Performans Analizi. Aray Basm
Yaynclk, stanbul.

ve
ve

Akg, .(2011). Banka Finansal Tablolarnn

Analizi. Aray Basm ve Yaynclk, stanbul.
Bolak, M.(2001). Sermaye Piyasas Menkul
Kymetler ve Portfy Analizi. Beta Basm
Yaym Datm A.., stanbul.
okun, M.(2009). Bankaclk Uygulamalar.
(Editr: Nurhan Aydn), TC Anadolu niversitesi
Yayn No:1711, Eskiehir.
Doukanl, H.(2010). Finansal Kurumlar.
(Editr: Murat Koyiit), TC Anadolu
niversitesi Yayn No:2120, Eskiehir.

Sra Sizde 6
Finans sektrnn ekonomide nemli grevler
stlenmesi, geni bir kesimi ilgilendirmesi,
finansal kurumlarn tasfiyesi durumunda topluma
byk zararlar vermesi nedeniyle dier
sektrlerden daha fazla denetim ve gzetim sz
konusudur.

Erdem, E. (2008). Para Banka ve Finansal

Sistem. Detay Yaynclk, Ankara.
Karan, M. B.(2011). Yatrm Analizi ve Portfy
Ynetimi. Gazi Kitabevi Tic.Ltd.ti, Ankara.
Mishkin, S. F.(2007). The Economics of Money,
Banking and Financial Markets (8.Edition),
stanbul, Boston, Pearson Education, Inc.

Sra Sizde 7
Ksa sreli para giri ve klarnn artmas
banka kaynaklarnda dalgalanmalara neden
olarak riski artrmaktadr.

al, T. ve F. olak.(1999). Finansal Sistem ve

Bankalar. Nobel Yayn Datm, Ankara.
http://www.imkb.gov.tr/Publications/TrainingSet
s2.aspxa.

23

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Bankay tanmlayabilecek,
Bankalarn yapabilecekleri ilemleri aklayabilecek,
Bankalarn yapabilecekleri ilemleri niteliklerine gre snflandrabilecek,
Banka trlerini belirleyen kriterleri aklayabilecek,
Her bir kriter itibaryla banka trn sayabilecek,
Banka trleri arasndaki geileri aklayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Banka

Tasarruf Mevduat

Kredi Kuruluu

Katlm Fonu

Bankaclk lemleri

Kredi

Mevduat

indekiler

Giri

Banka Nedir?

Bankalarn Yapabilecekleri lemler

Banka Trleri

24

Bankaclk lemleri ve
Banka Trleri
GR
Banka kelimesinin menei olan talyancadaki banco kelimesinin ifade ettii gibi masa, sra, satc
tezgah anlamnda ticari unvanlarnda banka ibaresini kullanan kurulular -giyim bankas, ayakkab bank,
gayrimenkul bankas gibi ibarelerin eklendii- ile karlalabilmektedir. Dolaysyla, ticari unvannda
banka ya da bank kelimesi olan kurulular ile ortaya kabilecek karklklar nleme bakmndan
banka tanmlamasn doru bir ekilde yapmak gerekmektedir. Ancak, tanmdan hareketle banka
kelimesini kullanan kurulular arasnda yaplabilecek ayrtrma olduka snrl olmaktadr. Bu nedenle,
finansal araclk ilevi gren bankalarn yapabilecekleri ilemler ve trleri de bilinmelidir.

BANKA NEDR?
Tasarruf sahiplerinden mevduat ad altnda topladklar fonlar ihtiya duyan kii ya da kurululara kredi
olarak kullandran yani fon fazlas bulunan kii ya da kurulular ile fon ihtiyac olan kii ya da kurulular
arasnda finansal araclk ilevi gren kurulular banka olarak tanmlanmaktadr. Bu tanmdan grlecei
gibi mevduat toplama ve kredi kullandrma banka tanmlamasnn gerei olan faaliyetlerdir.
Ancak zamanla bankalarn mevduat toplama ve kredi kullandrmann yan sra sermaye piyasalar
araclyla da fon toplayabilme imknlar gelimitir. Tahvil, bono ihrac ya da kullandrlan kredilerin
veya sahip olunan varlklarn menkul kymetletirilmesi bunlarn rneklerini oluturmaktadr. Bu geliim
kredi kullandrm ilevlerinden hareketle banka olarak tanmlanan finansal araclar iin kredi kuruluu
adlandrmas yaplmasna yol amtr. Nitekim Avrupa Birliinin bankaclk ile ilgili Direktiflerinde de
banka yerine kredi kuruluu adlandrmas kullanlmaktadr.

i, kamudan mevduat ya da bakaca geri denmesi gerekli paralar

kabul etmek ve kendi hesabna kredi kullandrmak olan iletmeler ya da elektronik para
kurulular, kredi kuruluu kapsamna girmektedir.
Kredi kuruluu tanmlamas ile uyumlu olarak bankay, halktan toplad ya da kendi sahip olduu
paralar kredi olarak kullandran ve para akna araclk eden iktisadi iletme ve bu iletmenin sahibi
durumunda olan irket eklinde tanmlayabiliriz.

Bankalarn ekonomik ve finansal sistem asndan nemini

aklaynz.
Byle bir tanmlama, merkez bankalar ile ayrtrma yaplmasn kolaylatrmaktadr. Zira gnmzde
merkez bankalarnn halktan para toplama ya da bankalar dnda gerek veya tzel kiilere kredi verme
gibi bir grev ya da yetkisi bulunmamaktadr. Dier bir ifade ile merkez bankalar, tasarruf sahipleri ile
fon ihtiyac duyanlar arasnda finansal araclk ilevi grmemekte, pek ok lkede bu araclk ilevini
gren kurulularn gzetim ve denetimini yrten konumda bulunmaktadr.
25

BANKALARIN YAPABLECEKLER LEMLER

Avrupa Birliinin 2006/48 sayl Direktifinin ekinde bankalarn (kredi kurulularnn) yapabilecekleri
faaliyetlerin listesi belirlenmitir. hukukumuza da aynen adapte edilmi olan faaliyetler aada
verilmektedir.

Mevduat ve benzeri geri deme ykmll olan fonlarn kabul,

Ortak ve alanlar da dhil olmak zere gerek ve tzel kiilere nakdi kredi kullandrm,

Bakalar lehine teminat, garanti ve sair ykmllklerin stlenilmesi suretiyle gayrinakdi kredi
kullandrm,

Vadeli mal ve hizmet satndan kaynaklanan ve fatura ibraz edilebilir alacak haklarnn pein
bedel ile satn alnmas ilikisini ieren faktoring ve ihracat alacaklarnn herhangi bir ekilde
ihracatlara rcu edilme hakk olmakszn satn alm ilemi olan forfaiting ve benzeri ilemler
yoluyla ticaretin finansmannn salanmas,

Mterilerin talebi ve seimi dorultusunda nc kiilerden satn alma yntemiyle veya baka
suretle temin edilecek bir maln zilyetliinin (mlkiyetine sahip olmaktan kaynaklanan her trl
risk ve yararlarn) belli bir kira bedeli karlnda belli bir sre ile devredilmesi ilikisini ieren
finansal kiralama ilemleri yaplmas,

Para havalesi, transfer ilemi yaplmas,

Kredi kart, seyahat eki, banka kart ve eki gibi deme aralarnn ihrac, ynetimi,

Kendi hesabna veya mterilerin nam ve hesabna para piyasas aralar ile efektif, dviz,
futures ve opsiyon szlemeleri, dvize veya faize dayal finansal szlemeler ile devredilebilir
nitelikli hisse senedi, tahvil, bono, hisse senedine dntrlebilir tahvil ve benzeri borlanma
aralarnn veya bunlar alma veya satma hakk veren sermaye piyasas aralarnn alm-satmn
ya da geri alm-satm taahhd ile alm-satmn yapma,

Sermaye piyasas aralarnn dorudan halka arz yntemi ya da baka yntemler ile ihracna
alm garantisi vermek suretiyle katlm salama ya da araclk hizmeti verme,

Sermaye yaps, endstri stratejileri ve benzeri sorulara ilikin olarak iletmelere danmanlk
yapma,

irket devir, birleme ve satn almalar ile ilgili ilemlerde danmanlk hizmeti verme,

Finansal kurulularn kendi aralarndaki bor al veriine araclk etme,

Portfy ynetimi ve danmanl hizmeti verme,

Hisse senedi takas, saklamas ve ynetim hizmetleri verme,

Mterilerin kredibilitesi hakknda referans hizmeti verme,

Saklama (kiralk kasa) hizmeti verme.

Bu faaliyetleri gerek anlamda bankaclk faaliyetleri ve dier bankaclk faaliyetleri eklinde

ayrtrmak mmkndr. Banka tanmlamasnn esasn oluturan faaliyetler gerek anlamda bankaclk
faaliyeti olarak kabul edilmekte ve bilanoya yansmalarna gre pasif veya aktif nitelikli faaliyetler
eklinde ayrtrlmaktadr.

Mevduat ve benzeri nitelikte bor alma ya da tahvil, bono ihrac

yoluyla fon toplama ilemi bilanonun pasifinde snflandrlan, bankalar borlu klan bir
ilem olduu iin pasif nitelikli faaliyet; nakdi kredi kullandrm, faktoring, finansal
kiralama ilemi gibi bilanonun aktifinde snflandrlan, bankalar alacakl klan ilemler
aktif nitelikli faaliyetler; bunlarn dndaki faaliyetler ise dier bankaclk faaliyetleridir.
26

Gayrinakdi kredi kullandrm bilano dnda izlenen belli bir koulun yerine getirilmemesi halinde
bankay ykmllk altna sokan bir ilem olduu iin aktif nitelikli faaliyet olarak deil dier bankaclk
faaliyeti olarak deerlendirilmelidir.
Faktoring, forfaiting ve finansal kiralama ilemleri de z itibaryla aktif nitelikli faaliyetlerdir. Ancak
Trkiyede olduu gibi sadece bu faaliyetlerden birini yrtmek zere yetkilendirilmi kurulularca da
faktoring, forfaiting veya finansal kiralama ileminin yaplabilmesi mmkndr. Ayn ekilde Trkiyede
olduu gibi bankalarn yan sra sermaye piyasas kurumlarnca da (arac kurumlar, yatrm ortaklklar,
yatrm fonlar ve sermaye piyasasnda faaliyet gstermesine izin verilen dier kurumlarca) sermaye
piyasas aralarnn ihra veya halka arz yoluyla satna, ekonomik veya finansal gstergelere, sermaye
piyasas aralarna, mala, kymetli madenlere ve dvize dayal vadeli ilem ve opsiyon szlemeleri dahil
her trl trev aralarn alm satmnn yaplmasna araclk edilebilmekte, sermaye piyasas aralarnn
geri alm veya satm taahhd ile alm satm yaplabilmekte, yatrm danmanl, portfy iletimi ve
ynetimi hizmeti verilebilmektedir. Dolaysyla, faktoring, forfaiting, finansal kiralama ve sermaye
piyasas kurumlarnca yaplabilmesi mmkn olan dier bankaclk faaliyetleri kapsamndaki ilemleri
finansal hizmetler olarak da adlandrabiliriz.

Trkiyede bankalarn dndaki finansal kurulularca da yaplabilen

bankaclk ilemleri nelerdir?
Bununla birlikte, finansal sistemin yapsna ve ihtiyalarna gre bankalarn ilave faaliyetler
gerekletirebilmesine imkn tannabilmektedir. Buna rnek olarak Trkiyede faaliyet gsteren
bankalara tannm olan kymetli maden ve talarn alm-satmn yapabilme, sigorta acentelii ve bireysel
emeklilik araclk hizmeti verme yetkisi verilebilir.
Ayrca, yine finansal sistemin yaps ve ihtiyalar dikkate alnarak banka trlerine gre
gerekletirilebilecek faaliyetlerin listesi snrlandrlabilmektedir.

BANKA TRLER
Finansal araclk ilevi gren bankalar genellikle gerekletirmelerine izin verilen faaliyetler dikkate
alnarak snflandrlmaktadr. Bu snflandrma esas itibaryla mevduat ve benzeri fonlarn kabul
yetkisinin bulunup bulunmadna gre ekillenmektedir. Ancak, bankaclk faaliyetlerinin olduka
eitlenmesi ve zellikle de finansal sistemin ihtiyalarna gre fon kabul yetkisi bakmndan banka
trleri arasndaki ayrmalarn ortadan kaldrlmas farkl snflandrma ihtiyalarn gndeme getirmitir.
Bu ihtiyatan hareketle odaklanlan mteri kitlesi yani kredi kullandrlan mterilerin nitelii itibaryla
ayr belirlemelere gidilmektedir. Ulusal ve uluslararas dzenlemelerin gereklerinin yan sra sermayenin
serbest dolamnn salanmasna ynelik uygulamalara bal olarak da faaliyet gsterilen corafya veya
faaliyetlerin tabi olduu kurallarn nitelii, sermaye yaps gibi kriterlere gre ayrca snflandrmalar
yaplmaktadr.

27

"ekil 2.1: Banka Trlerini Belirleyen Kriterler

Trkiyede banka kurulmasna hangi kurum izin vermektedir?

Fon Kabul "ekline Gre Bankalar

Banka tanmlamasnda grd#mz zere banka tanmnn esasn fon toplama olu!turmaktadr. Fon
toplama !ekline gre yaplacak tr belirlemesi, pasifin yapsna gre ayr!trma olarak da adlandrlabilir.

Fon toplama faaliyeti do$rudan ya da dolayl olarak

gerekle#tirilebilmektedir.

Do!rudan Fon Toplamaya Yetkili Bankalar

Fon fazlas olanlardan mevduat ve benzeri adlar altnda para kabul edebilme imkn do#rudan fon
toplama faaliyetini olu!turmaktadr. Zira byle bir izine sahip olunmas halinde herhangi bir arac
olmakszn do#rudan tasarruf sahipleri ile vade ve faiz gibi konularda pazarlk edebilme ve mutabk
kalma durumunda fon kabul edebilme serbestiyeti sz konusu olmaktadr. Kabul edilen fonun niteli#i
banka trn belirlemektedir.
Do#rudan fon toplamaya yetkili bankalar; mevduat bankalar ve katlm bankalardr:

Mevduat, yazl ya da szl olarak veya herhangi bir #ekilde halka

duyurulmak suretiyle ivazsz ya da ya da bir ivaz kar#l$nda istendi$inde veya belli bir
vadede geri denmek zere kabul edilen para #eklinde tanmlanmaktadr.
Mevduat (Ticaret) Bankas
Mevduat niteli#inde para toplama yetkisi olan bankalar mevduat bankas olarak adlandrlmaktadr.
Mevduat kabul yetkisine sahip olmann ayrcal# mevduatn belli bir tutarnn sigorta gvencesine tabi
olmasdr. Bunun anlam bankann kabul etti#i mevduat geri deyememesi halinde anapara ve faizin belli
bir tutarnn geri denece#inin garanti edilmesidir. lkelerin ko!ullarna gre gvenceye tabi olacak
mevduatn niteli#i ve limiti de#i!ebilmektedir. rne#in, Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankasnca
28

mevduat sahibi dikkate alnarak bir ayrma gidilmekte ve tasarruf mevduat, resmi kurulular, ticari
kurulular, bankalar ve dier kurulular mevduat olmak zere be mevduat tr ngrlmektedir. Ayrca,
vadesine gre de ayrtrma yaplmaktadr.
Trkiyede halen gerek kiilere ait ve mnhasran ek keide edilmesi dnda ticari ileme konu
olmayan mevduat ifade eden tasarruf mevduatnn anapara ve faiz olmak zere T50.000lik ksm
Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu (TMSF) gvencesi kapsamnda bulunmaktadr.
Mevduat toplama yetkisine sahip bankalar ounlukla ticari banka eklinde de adlandrlmaktadr.
Ticari bankalar kabul ettikleri mevduat ticari senet iskontosu yoluyla bor verme yoluna gittikleri iin
iskonto bankas olarak da adlandrlmaktadrlar.
Ancak, lkelerin kendi koullarndan kaynaklanan ihtiyalar ile ortaya km dolaysyla, deiik adlar
ile isimlendirilmi mevduat toplama yetkisine sahip kurulular ile de karlalmaktadr. Amerika Birleik
Devletlerinde grlen Tasarruf ve Kredi Birlikleri, Tasarruf Bankalar ve Kredi Birlikleri ile
Avrupadaki kooperatif bankalar bunun rneklerini oluturmaktadr. Tasarruf ve Kredi Birlikleri ile
Tasarruf Bankalarnn toplad mevduatn 250.000 ABD Dolarlk ksm, Kredi Birliklerinde ise 100.000
ABD Dolarlk ksm Amerikan Federal Mevduat Sigorta Kuruluunun gvencesi altndadr.
ABD ve Avrupa rneindeki kurululara Trkiyede sandk ya da kredi kooperatifi veya kredi kefalet
kooperatifi ad altnda karlalmaktadr. Bu kurulularn yelik esasna gre toplayacaklar paralar
dnda yelerinden mevduat niteliinde para toplamalar gibi bir yetkileri bulunmad gibi, yelerinden
aldklar paralar iin de herhangi bir gvence verilmesi durumu sz konusu deildir. Dolaysyla, ABDde
veya Avrupada olduu gibi bunlar mevduat bankas olarak deerlendirmek mmkn deildir.
Tablo 2.1: Trkiyede Faaliyet Gsteren Mevduat Bankalar

1
2

T.C. Ziraat Bankas A..

Trkiye Bankas A..

17
18

Eurobank Tekfen A..

Deutsche Bank A..

Trkiye Garanti Bankas A..

19

Tekstil Bankas A..

Akbank T.A..

20

Bank Mellat

Yap ve Kredi Bankas A..

21

Turkland Bank A..

Trkiye Vakflar Bankas T.A.O.

22

Westlb a.g.

Trkiye Halk Bankas A..

23

The Royal Bank of Scotl. N.V

Finansbank A..

24

Arap Trk Bankas A..

Denizbank A..

25

Turkish Bank A..

10

Trk Ekonomi Bankas A..

26

Fibabanka A..

11

Hsbc Bank A..

27

Birleik Fon Bankas A..

12

Ing Bank A..

28

Jp Morgan Chase Bank N.A.

13

ekerbank T.A..

29

Socete Generale S.A.

14

Citibank A..

30

Habib Bank Limited

15

Anadolubank A..

31

Adabank A..

16

Alternatifbank A..
Kaynak: BDDK, 2010:1.

29

stenildiinde ksmen veya tamamen her an geri alnabilme ve

karlnda herhangi bir getiri denmeme kouluyla ya da herhangi bir getiri oran
belirlenmeksizin ve anaparann aynen geri denmesi garanti edilmeksizin belli bir vade
ile yaplacak yatrmdan elde edilecek kr veya zarara katlma taahhd ile toplanan
fonlar katlm fonu olarak tanmlanmaktadr.
Katlm Bankas
Katlm fonu niteliinde para toplama yetkisi olan bankalar katlm bankas olarak adlandrlmaktadr.
Katlm bankas adlandrmas dnyada ilk kez lkemizde, 1 Kasm 2005de yrrle konulan 5411 sayl
Bankaclk Kanunu ile yaplmtr. Katlm fonu eklinde, yani nceden belirlenmi bir oranda getiri
garantisi verilmeksizin, para toplayan kurulular ounlukla Finans Kuruluu veya slami Finans
Kuruluu olarak adlandrlmaktadr. Nitekim katlm bankas adlandrmasnn yapld 2006 ylna kadar
bu nitelikte fon toplayan kurulular lkemizde de zel Finans Kurumu ad altnda faaliyet gstermitir.
Trkiye Cumhuriyet Merkez Bankasnca mevduata benzer ekilde katlm fonu sahibinden hareketle
de gerek kiiler, resmi kurulular, ticari kurulular, bankalar ve dier kurululara ait katlm fonu olmak
zere be katlm fonu tr oluturulmutur. Bunlar da vadesine gre snflandrlmaktadr. Herhangi bir
vade kayd tamayan katlm fonu zel cari hesap olarak adlandrlmaktadr. Trkiyede gerek kiilere
ait katlm fonlarnn T50.000lik ksm TMSF gvencesi altndadr. Dolaysyla, mevduatta olduu gibi
katlm fonu eklinde dorudan fon toplama yetkisine sahip olmann ayrcal TMSF gvencesine tabi
olmadr.
Tablo 2.2: Trkiyede Faaliyet Gsteren Katlm Bankalar

1
2

Asya Katlm Bankas A..

T. Finans Katlm Bankas A..

3
4

Kuveyt T. Katlm Bank. A..

Albaraka T. Katlm Bank. A..

Kaynak: BDDK, 2010:1.

lkemizde katlm bankalarndan beklenen gelime salanabilmi

midir?

Dolayl Fon Toplamaya Yetkili Bankalar

Bankalarn finansal araclk ilevini yerine getirmede ihtiya duyacaklar fonlar mevduat ve benzeri adlar
ile dorudan tasarruf sahiplerinden temin etmelerine izin verilmedii durumlar ile de
karlalabilmektedir. Byle durumlarda, bankalarn tahvil, bono ve benzeri sermaye piyasas arac ihra
etmek suretiyle fon toplayabilmelerine izin verilmektedir. Bu tr fon kabul bir borlanma aracna dayal
olarak gerekletirilmekte ve ilgili aracn sat sreci ancak sermaye piyasas ile ilgili otoritelerin izin
vermesi kouluyla balatlabilmektedir. Bu nedenle, dolayl bir fon toplama yetkisi sz konusudur.
Mevduat veya katlm fonu kabulnde olduu gibi toplanan paralarn belli bir tutar iin geri deme
gvencesi verilmemektedir.
Tablo 2.3: Trkiyede Faaliyet Gsteren Kalknma-Yatrm Bankalar

ller Bankas

Merrll lynch Yatrm Bank A..

Trkiye Snai Kalk. Bankas A..

Nurol Yatrm Bankas A..

3
4

Trkiye hracat Kredi Bankas A..

Bankpozitif K. ve Kalknma B. A..

10
11

Gsd Yatrm Bankas A..

Diler Yatrm Bankas A..

Trkiye Kalknma Bankas A..

12

Credt A. Yatrm Bank.Trk A..

mkb Takas ve Sak. Bankas A..

13

Taib Yatrm Bankas A..

Aktif Yatrm Bankas A.:

Kaynak: BDDK, 2010:1.

30

Dolayl olarak fon toplama yetkisine sahip bankalar ounlukla

faaliyetlerine gre banka trlerini inceleyeceimiz blmde ayrntl bir ekilde ele
alacamz kalknma-yatrm bankalardr. Ancak, lkemizde olduu gibi pek ok lkede
de dorudan fon toplama yetkisine sahip bankalara ayrca dolayl fon toplama yetkisi de
verilmektedir.

Faaliyetlerine Gre Bankalar

Bankalar topladklar fonlar etkin ve verimli bir ekilde kullandrdklar lde faaliyetlerini
srdrebilecek kurululardr. Banka tanmlamasnda da grdmz gibi banka tanmnn esasn
oluturan unsurlardan biri de kredi kullandrmdr. Kredi kullandrm bilanonun aktifine yansyan bir
faaliyet olduu iin faaliyetlere gre tr belirlemesi, aktif nitelikli ayrtrma olarak da adlandrlabilir.
Bankalar topladklar fonlar kredi olarak kullandracaklar hedef kitleye gre i planlarn
belirleyebilmektedir. plan uzman banka ya da evrensel banka eklinde alma tercihine gre
ekillenmektedir. Dolaysyla, fon kabul ekline gre mevduat ya da katlm bankas veya dolayl fon
toplama yetkisine sahip banka olarak snflandrlabilecek bir bankann uzman banka veya evrensel banka
eklinde almas mmkn olabilmektedir.
Faaliyetlerine gre bankalar; uzman bankalar ve evrensel bankalar bal altnda incelenebilir:

Uzman Bankalar
Deiik dnemlerde toplumun deiik kesimlerinin finansman ihtiyalarna gre faaliyetlerini belli
alanlarda younlatracak bankalar dier bir ifade ile uzman bankalar kurulmas yoluna gidilmitir.
Uzman bankalar faaliyetlerini belli mterilere ynelik belli rnlerde younlatran. Uzmanlama tercihi
faaliyet konusuna ya da mterinin niteliine gre deiebilmektedir.
Faaliyetlerinin Younlat Alana Gre Uzman Bankalar
Faaliyetlerin belli bir alana younlamas uzman bankalarn faaliyet tr itibaryla adlandrlmalarna
neden olmutur. Tarm bankalar, kooperatif bankalar, ipotek bankalar, kalknma bankalar, yatrm
bankalar, ihracat-ithalat bankalar, takas ve saklama bankalar faaliyetlerinin younlat alana gre
uzmanlam bankalardr.
Tarm Bankas
Tarmsal retimin dier ticari ve endstriyel faaliyetlerden tamamen farkl bir nitelik tamas
dnyann her lkesinde hkmetleri tarmsal kredi ile uraan bankalar kurmaya ya da bu amala kurulan
kurumlara yardm yapmaya itmitir. Zira tarmsal retim faaliyeti iftilerin ve ailelerinin gnlk
yaaynn bir parasn oluturduu iin kullanacaklar kredinin retim iin mi tketim iin mi talep
edildiini belirlemek gtr. Ayrca, tarmsal retimin birok riski kuraklk, don, su baskn, zararl
hayvan gibi- barndrmas ve buna bal olarak bir yldan dierine istikrarl olmayan geliim gsterme
potansiyeli, tarmsal rnlere kar talebin esnek olmamas tarm kesiminin kullanaca kredinin geri
denmesi bakmndan da soru iaretleri yaratmaktadr. Tarmsal ara, gere ve tesisler iin uzun vadeli,
meyve yetitirme ve besicilik iin orta vadeli, mahsul kaldrmak iinse ksa vadeli kredi ihtiyac sz
konusudur. Belirtilen skntlar ve ihtiyalar tarm kesimine kredi kullandracak zel kurumlarn ortaya
kmasna yol amtr. Nitekim 19. yzyln ikinci yarsndan sonra da demokratik akmlarn geni halk
kitlelerini sarsmasndan ve her lkede halkn oyu ile ibana gelen hkmetlerin kurulmasndan sonra
tarmsal kredi kurumlar oluturulmu ve hzla gelimitir. T.C. Ziraat Bankas lkemizdeki tarm
bankasnn rneidir.

www.ziraat.com.tr

31

Kooperatif Bankas
Kooperatif bankalar ticari bankalardan kredi kullanamayan esnaf, tccar, kk ve orta byklkteki
firma sahipleri gibi kesimlerin ehirleme srecinde ihtiya duyduklar finansman salamak iin
gelitirilmitir. Almanyadaki Schulze-Delitszsch modeli zerine gelitirilen Volksbank, talyadaki
banca popolare byk kooperatif banka rnekleridir. Krsal blgelerde tefecilikle mcadele etmek ve
buralarda yaayanlarn finansal ihtiyalarn karlamak zere gelitirilen ve Schulze-Delitszsch
modelinin tamamlaycs olarak da dnlebilecek olan Raiffeisen ise kk kooperatif banka
modelini oluturmaktadr.
Kooperatif bankalarnn ortak zellii yerel bazda ve snrlar ok iyi belirlenmi bir blgede faaliyet
gstermi olmalardr.
ABDde Kredi Birlikleri ad altnda kooperatif bankalar grlmektedir. Bunlar, kr amac tamayan
ayn firmada alan, ayn sendikaya ye gibi belli gruplarn kendi aralarnda oluturduu kooperatif
eklindeki rgtlenmelerdir. yelerinden tasarruf mevduat ve ek ile ileyen mevduat eklinde fon
toplayp ksa vadeli tketici kredisi eklinde kullandrmaktadrlar.
Kooperatif zellii tayan bankalar sre iinde halk bankas ad ile de anlmaya balanmtr.
lkemizde halen faaliyet gstermekte olan T. Halk Bankas ve ekerbank kooperatif banka eklinde
kurulmu banka rnekleridir.

www.halkbank.com.tr
potek Bankas
Gayrimenkul ipotei karlnda kredi kullandran bankalar ipotek bankas olarak adlandrlmaktadr.
Bu bankalar daha ok konut kredisi veya ipotek karl kredi kullandrma faaliyetinde bulunmaktadr.
Baz lkelerde ipotek bankalar emlak bankas olarak da adlandrlmaktadr. Nitekim lkemizde de 1926
ylnda gayrimenkul ipotei karlnda bor para vermek amacyla kurulan ve 2001 ylnda faaliyet izini
kaldrlan T. Emlak Kredi Bankas A.O.nun ticari unvanndan da grlecei gibi lkemizde de emlak
ibaresi kullanlmtr.
potek bankalarnn en yaygn rnei ABDde grlen Tasarruf ve Kredi Birlikleri ile Tasarruf
Bankalardr. Tasarruf Birlikleri, tasarruf mevduat ve ek ile ileyen mevduat hesab eklinde fon
toplamakta, bu fonlar da ipotek kredileri eklinde kullandrmaktadr. Tasarruf Bankalar da ayn esas
zerine faaliyet gstermektedir. Ancak, bu bankalara mevduat yatranlar ayn zamanda bankann
hissedarlardr.
Kalknma Bankas
Ticari bankalarn yeni yatrmlardan kaynaklanabilecek riskleri stlenme konusunda isteksiz
davranmalar ve uzun dnemli yatrmlar ile ilikili riskleri ynetmek iin gereken yeterlilie sahip
olmamalar zellikle kta Avrupasnn sanayileme srecinde bu tr yatrmlara finansman salayacak
kurumlar oluturulmas gereini gndeme getirmitir. Bu ihtiyatan hareketle hkmet destekli kalknma
bankalar kurulmutur. Fransada 1848-1852 yllar arasnda kurulan Credit Foncier, the Comptoir
dEscompte ve Credit Mobilier en bilinen rneklerdir. zellikle, demiryolu yatrmna finansman
salamak amacyla kurulmu olan Credit Mobilier dier kta Avrupas lkelerindeki kalknma
bankalarnn yan sra Japonyada Sanayi Bankasnn kuruluunda da rnek alnmtr.

Kalknma bankalar sektrel almalar yaparak yatrm projeleri ve

ettleri hazrlamakta, bunlar iin gereken orta ve uzun vadeli finansman ise dorudan
kredi kullandrmak suretiyle ya da dier finans kurulularna geri deme garantisi vererek
salamaktadrlar.
32

Mevduat kabul edebilme yetkisine sahip olmadklar iin kullandracaklar orta ve uzun vadeli
kredilerin finansmann uluslararas finansal kurululardan, hkmet fonlarndan borlanarak ve tahvil
ihra ederek karlamaktadrlar.
Baz durumlarda da dorudan hisse senedi alarak yatrma itirak etmekte sonra da aldklar hisse
senetlerini halka satarak ya da kurulacak olan iletmelerin hisse senedi ve dier borlanma aralarnn
alm-satmn yaparak sermaye piyasasnn geliimine katk salarlar. Finansal kurulu nitelii tamayan
ortaklklarn kurulu ya da byme aamalarnda dorudan hisse satn almak suretiyle yatrm yapan
bankalar iin tacir banka adlandrmas yaplmaktadr. Baz lkelerde de kalknma bankalarnn sanayi
bankas olarak da adlandrld grlmektedir.
Kalknma bankalarnn, ekonomide stlendii fonksiyonlar aadaki gibi snflandrlabilir:

Yatrmlara orta ve uzun vadeli yurt ii fon salama fonksiyonu: Kalknma bankalar bir giriime
ortak olarak ya da bor vererek ya da bu ikisinin karm eklinde fon temin edebilir. Bylece
kaynaklarn rasyonel ve etkin kullanmna katk salar.

Sermaye piyasasn tevik etme fonksiyonu: Kendi hisse senedi ve tahvillerini yatrm yapmak
isteyenlere satarak menkul kymet piyasasnn geliimine katkda bulunmak, portfy tekil
ederek menkul kymet al veri ilemlerini oaltr.

Giriimleri, giriimcileri ve kalknmay destekleme: Finansman ncesi yaratc deerleme ve

uygun yatrm frsatlarnn aratrlmas, projenin gerekletirilmesi aamasnda teknik ve
ynetsel konularda danmanlk, nc giriimcilik ve yatrmclara yol gstericilik, yeni fikirler
gelitirerek bunlarn kullanlabilir olanlarn belirleme, fikir, giriimci ve sermayenin bir araya
getirilmesi, hkmet ve planlama otoriteleri ile yatrmclar arasnda koordinasyon salama gibi
grevler stlenir.

Ekonomik kalknma planlarnn gerekletirilmesine katkda bulunma fonksiyonu: Planl

ekonomilerde tevik politikalarna uygun plasman politikalar izleyerek, kalknma planlarnn
gereklemesine katkda bulunur.

Finansmanna katlnan iletmelerin destekleyici biimde izlenmesi fonksiyonu

D lke ve finansman kurumlarndan fon temini fonksiyonu: D lkelerden ve uluslararas

finansman kurulularndan mali ve teknik destek salayarak, bunlar sanayi kurulularna aktarr.

Kk iletmelerin desteklenmesi fonksiyonu

Kalknma bankalarnn kaynaklar uluslararas kalknma kurulularndan, yerli ve yabanc bankalardan

ve devlet fonlarndan salanmaktadr. Dnya Bankas kredileri, sendikasyon kredileri, Avrupa Yatrm
Bankas, slam Kalknma Bankas, Karadeniz Ticaret ve Kalknma Bankas, Japon Uluslararas birlii
Bankas fonlar, kalknma bankalarnn bavurduu fon kaynaklar arasnda yer alr.
lkemizde kalknma bankas rnei T. Kalknma Bankasdr.

www. kalkinma.gov.tr
Yatrm Bankas
Yatrm bankalar da kalknma bankalar gibi mevduat (ticaret) bankalarnn yapamayaca faaliyetleri
yrtmek zere kurulmulardr. Bu faaliyetler, uzun vadeli fon salama ihtiyacnda olan firmalarn ihra
edecekleri tahvil, hisse senedi gibi menkul kymetlerin satlamamas halinde nceden belirlenmi bir
fiyattan satn alm ya da sat iin en iyi gayretin gsterilecei garantisini verme, irket satn alma ve
birlemeleri ile bor yaplandrmalarnda danmanlk hizmeti verme, kendi ya da mteriler adna
menkul kymet ve dier sermaye piyasas aralarnn alm-satmn yapma, yatrm fonu veya yatrm
ortaklklar ya da gayrimenkul yatrm fonu, hedge fon gibi sermaye piyasas kurumlar araclyla varlk
ynetim faaliyetlerinin yrtlmesidir. Grlecei gibi sz konusu faaliyetlerin neredeyse tm sermaye
33

piyasas faaliyetidir. Dolaysyla, yatrm bankalarnn etkinlii iin gelimi bir sermaye piyasas
gerekmektedir.
Bununla birlikte, sz konusu hizmetleri sunan kurulularn bir banka gibi dorudan sisteme likidite
salama yerine sistemde likidite artna yol aacak ilemlere araclk ettikleri ve nitekim ABDde Arac
Kurulular Birlii tarafndan da arac kurulu olarak adlandrldklar grnden hareketle banka
adlandrmas yaplmamas gerektii ynnde tartmalar yaplmtr. Ancak, pek ok yatrm bankasna
ticari mevduat ya da ek ile ileyen mevduat kabul edebilme yetkisi verilmesi, dnyann en byk yatrm
bankalarndan olan Merril Lynchin 2000 ylnda sigortaya tabi mevduat kabul edebilme izini almas bu
tartmalar sonlandrmtr.
Yatrm bankalarnn ilevleri aadaki gibi sralanabilir:

letmelerin ihra edecekleri menkul kymetleri satn alarak, kendi nam ve hesaplarna halka
satmay taahht etmek,

Menkul kymet karacak iletmelerle tasarrufu kurumlar arasnda araclk yapmak,

Menkul kymet ihra eden iletmelerin sat ajan olarak hareket etmek,

letmelerce ihra edilen menkul kymetlerin belirlenen bir sre iinde halka satlmayan
blmn satn almay garanti etmek,

irketlerce ihra edilecek tahvillerin anapara ve faizlerinin vadelerinde deneceini garanti

ederek, tahvil satlarn kolaylatrmak,

Sermaye piyasasna bavurmak isteyen iletmelere ihra edilecek menkul kymetlerin eidi,
ihra tutar, sat fiyat, sat zaman ve dier artlar hakknda danmanlk yapmak,

Menkul kymetlere yatrm yapmak isteyen tasarruf sahiplerine danmanlk yapmak,

Kendi araclklar ile ihra edilmi menkul kymetleri satn alan mterilerinin karlarn
korumak,

letmelere ticaret bankalarndan orta ve uzun vadeli kredi salamalar hususunda yardmc
olmak.

hracat-thalat Bankas
Yurtiinde retilen mallarn veya sunulan hizmetlerin yurtdna satnda (ihracatnda) sat yapan
tarafn bankasnn ihracat alacann pein tahsiline finansman salayarak ya da garanti ederek hem
alcnn (ithalatnn) kredi riskini hem de alcnn faaliyet gsterdii lke riskini stlenme konusunda
isteksiz davranmas hkmet destekli ihracat-ithalat bankalarnn kurulmasna neden olmutur. Bunun ilk
rnei ABDde 1934 ylnda kurulan Amerikan hracat-thalat Bankasdr. lkemizdeki rnei ise T.
hracat Kredi Bankas A.. (Eximbank)dir.

www.eximbank.gov.tr
hracat-ithalat bankalar lkelerin kendi ihracatlarn gelitirmek, ihra mallarna yeni pazarlar
kazandrmak, ihracatlarnn uluslararas ticaretten daha fazla pay almalarn salamak ve ihracata
ynelik mal ve hizmetlerin retim ve satn desteklemek amacyla ihracatlara ya da ihracata ynelik
retim yapan ithalatlara, yurtdnda yatrm yapan veya mteahhitlik hizmeti sunan firmalara orta ve
uzun vadeli nakdi kredi veya gayrinakdi kredi kullandrmakta, ihracatlarn alacaklarn tahsil edememe
riskine kar sigorta etmekte, mterileri ile dviz kuru riskinden koruyucu ilemler yapmaktadrlar.
Amerikan hracat-thalat Bankas ve Trkiye hracat-thalat Kredi Bankas rneinde olduu gibi
ounlukla bu bankalar herhangi bir ekil ve surette mevduat kabul etme yetkisine sahip deildir. Ancak,
in hracat-thalat Bankasnda olduu gibi ticari kurululardan mevduat kabul edebilme izninin verildii
ya da Hindistan hracat-thalat Bankasnda olduu gibi ticari kurulu snrlamas yaplmakszn tasarruf
mevduat niteliinde de vadeli mevduat kabul edebilme izninin verildii rnekler ile de
karlalabilmektedir.
34

Takas-Saklama Bankas
Finansal piyasa aktrleri arasnda gerekleen menkul kymet alm-satm ilemlerinde, ileme konu
menkul kymeti satn alan tarafa teslim, onun adna saklama hizmeti veren, trev ilemlerde ise
taraflardan teminat almak suretiyle ngrlen sre sonunda ilemin gereklemesine garanti veren,
taraflarn etkin bir risk ynetimi yapabilmesi iin ilemin vadesi boyunca her gn itibaryla ilave teminat
alnmas gerekip gerekmediini izleyen ve vadede ilemin gereklemesini salayan bankalardr. ABD ve
baz lkelerde bu hizmetleri veren kurulular takas bankas olarak deil takas kurumu eklinde
adlandrlmaktadrlar. Trkiyede TCMB tarafndan yaplmakta olan ek bedellerinin keidecinin
hesabnn bulunduu bankadan tahsili ve ek hamilinin hesabnn olduu bankaya denmesi ileminin
ngilterede sadece bu konuda yetkilendirilmi takas bankas olarak adlandrlan kurulular tarafndan
yrtld grlmektedir.
Takas ve saklama bankalarnn en eski rnei ABDde 1853 ylnda kurulmu olan Takas Kurumudur.
Bu rnekte olduu gibi takas saklama bankalar ounlukla mevduat (ticaret) bankalar ve yatrm
bankalarnn ortaklyla kurulmaktadr.
lkemizde faaliyet gstermekte olan Takasbank bu tr bir bankann rneini oluturur.

www.takasbank.com.tr

Kalknma bankalar ile yatrm bankalar arasndaki farklar nelerdir?

Mterilerin Niteliine Gre Uzman Bankalar
lkelerin geliim sreci ile birlikte faaliyetlerin belli alanlarda younlamas ihtiyac ve gereinin
giderek azalmas bankalar belli bir mteri kitlesini hedefleyen uygulamalara ynlendirmitir. Dier bir
ifade ile younlatklar faaliyet alanna gre oluan mteri kitlesinin niteliine gre baka alanlardan da
ayn nitelikte mteriler hedef alnmaya balanmtr. Bu geliim hitap edilen mteri kitlesine gre
ayrtrlan banka trn ortaya karmtr.
Mterilerin niteliine gre bankalar perakendeci bankalar, toptanc bankalar ve evrensel bankalar
olmak zere balk altnda toplanabilir:

Faaliyetleri dorudan kk lekli iletme sahiplerine ve tketicilere

ynelik olan bankalar perakendeci banka olarak adlandrlmaktadr.
Perakendeci Banka
Bu bankalar ounlukla kk tasarruf sahiplerinden vadeli ve vadesiz mevduat temin etme, ek
tahsilat, tketici kredisi, ihtiya kredisi, konut kredisi, kredi kart gibi bireysel kredi rnlerinin
pazarlanmas, akreditif, kambiyo ilemleri, havale, portfy ynetimi, mteriler adna menkul kymet
alm satm gibi ok geni bir yelpazeye yayl kk hacimli standart ilemler yapmaktadr. Bu bankalar,
genellikle her trl bankaclk hizmetlerini grebilecek bir yapda rgtlenirler. Hedef mteri kitlesinin
ortak zellii dikkate alnarak perakende bankalar iin bireysel banka adlandrmas da yaplabilmektedir.
Perakende bankaclk uygulamalar ok sayda bireysel mteriyi muhatap ald iin mteriler ile yz
yze iletiim kurmay dolaysyla da yaygn bir ube ana ve gl bir bilgi ilem sistemine sahip olmay
gerektirir. Bu nedenle, perakende bankaclk faaliyetleri ube bankacl eklinde de adlandrlmaktadr.
Faaliyet konular itibaryla yaptmz ayrtrmaya gre tarm bankalar, kooperatif bankalar ve ipotek
bankalar perakendeci banka trne dnm kolayca salam olan bankalardr.
Toptanc Banka
Ekonomik faaliyetlerin eitlilik gstermesi ile birlikte belirli konularda uzmanlam bankalara
ihtiya duyulmaya balanmtr. Byk lekli iletmelerin spesifik finansal taleplerini karlayabilecek,
sorunlarna paket zmler gelitirecek, para piyasalar gibi toptanc piyasalarda i yapabilecek banka
araylar artmtr. lke ekonomileri birbirleri ile btnletike ve bankalar arasndaki rekabet arttka
35

perakendeci bankalar lekleri giderek byyen ticari ve endstriyel irketlerin toptanc kredi ve dier
hizmet taleplerini karlamada yetersiz kalmtr. Bu gelimeler toptanc bankaclk faaliyetlerine
younlaan bankalarn ortaya kmasna neden olmutur.

Mteri kitlesi orta ve byk lekli irketler, ithalat veya

ihracatlar ile dier bankalar ve finansal kurulular gibi kurumsal mterilerden ve
bireysel emeklilik irketi ya da fonlar gibi kurumsal yatrmclardan oluan ve faaliyetleri
bunlara younlam bulunan ve byk tutarl kredi taleplerini baka firmalardan ve
uluslararas para ve sermaye piyasalarndan saladklar byk tutarl fonlar ile
karlayan bankalar toptanc banka olarak adlandrlmaktadr.
Hedef mteri kitlesinin ortak zelliinin tzel kii olmasndan dolay toptanc bankalar iin kurumsal
banka adlandrmas da yaplabilmektedir.
Perakendeci bankalarn tersine toptanc bankaclk uygulamalarnda yaygn ube ana ihtiya
duyulmamaktadr. Zira kurumsal mteri kitlesi yaygn olmayaca iin mterilerin younlukla
bulunduu belli blgelerde faaliyet gstermek yeterli olmaktadr.
Faaliyet konular itibaryla yaptmz ayrtrmaya gre kalknma bankalar, yatrm bankalar ve
ihracat-ithalat bankalarn toptanc banka tr olarak da snflandrmak mmkndr.

Mterilerin niteliine gre uzman banka trlerini saynz ve

tanmlaynz.
Evrensel Banka
Mteri kitlesi bireysel ve kurumsal olmak zere ok sayda ve yaygnlkta olan ve tm bankaclk
hizmetlerini sunan bankalar evrensel banka olarak adlandrlmaktadr.

Evrensel bankalarn zellii mevduat (ticaret) bankalarnn sunduu

hizmetlerin yan sra yatrm bankaclna zg sermaye piyasas hizmetlerini de
sunabilmeleridir.
Ancak, evrensel banka modelleri lkelerin uygulamalarna gre deiebilmektedir. Almanya, Hollanda
ve svirede ticari bankalar, sermaye piyasas, gayrimenkul ve sigorta hizmetlerini ayn organizasyon
iinde yani ayr bir itirak ya da bal ortaklk edinmeksizin sunabilmektedir. ngilterenin yan sra
ngiltere ile yakn ilikileri bulunan Kanada, Avustralya ve ABDde ise ticari bankalar bankaclk
faaliyetlerinin yan sra sermaye piyasas faaliyetinde de bulunabilmekte ancak underwriting ileminin
yatrm bankalar tarafndan yaplabilmesine, ayn ekilde gayrimenkul ve sigorta hizmetlerinin de yine
ayr tzel kiilikler tarafndan yrtlmesine izin verilmektedir. ngiliz usul evrensel banka modelinde,
bir banka ve bu bankann gerek sermaye gerekse ynetim olarak kontrol ettii yatrm bankas, sigorta
irketi gibi finansal kurulularn ayr ortaklklar eklinde faaliyet gsterdii banka holding irketi
yaplanmas sz konusudur.

Evrensel bankalar tanmlaynz ve zelliklerini belirtiniz.

Faaliyet Gsterdikleri Corafyaya Gre Bankalar

Bankalar i planlarna gre belli bir blgede ya da yaygn bir ekilde faaliyet gsterme tercihinde
bulunabilmektedir. Bu tercihe bal olarak da farkl adlar ile nitelendirilen banka trleri ortaya
kmaktadr. Fon kabul ekline gre mevduat ya da katlm bankas olarak adlandrlan bir bankann veya
faaliyet trne gre uzman ya da evrensel banka eklinde snflandrlan bir bankann faaliyet gsterdii
corafyadan hareketle de bir baka adla da snflandrlmas sz konusu olmaktadr.

36

Faaliyet gsterdikleri corafyaya gre bankalar; yerel banka ve uluslararas banka olmak zere ikiye
ayrlr:

Merkezi ve ubeleri ulusal snrlar iinde bulunan, yurtdnda

temsilcilik ofisi, ube, itirak ya da bal ortaklk gibi herhangi bir rgtlenmesi
bulunmayan, faaliyetleri yurtiinde iinde yerleik gerek ve tzel kiiler ile snrl olan ve
kurulu, faaliyet ve dier uygulamalar ynnden sadece merkez ve ubelerinin
bulunduu lkenin dzenlemelerine tabi tutulan bankalar yerel banka olarak
adlandrlmaktadr.
Yerel Banka
Bu bankalarn ihracat ya da ithalat mterilerin para transfer ilemlerini gerekletirmek amacyla
yurtdnda kurulu bankalar ile muhabirlik anlamas yapmas ya da yine mterilerin yurtdndaki
kiilere veya yurtdndaki kiilerin yurtiindeki kiilere hzl para transferi yapmalarn salayan irketler
ile almalar bu zelliklerini deitirmemektedir. Zira nihai hizmeti alan taraf yine yurtiinde yerleik
gerek ve tzel kiilerdir.
Yerel bankalarn merkezinin ve ubelerinin belli bir blgede ya da belli bir il veya ile snrlar
ierisinde bulunmas, ayn blgede ya da ayn il veya ilede yerleik gerek ve tzel kiilere ynelik
faaliyet gstermeleri mmkndr. Bu ekilde faaliyet gsteren bankalar blgesel banka veya mahalli
banka olarak adlandrlmaktadr.
Uluslararas Banka
Uluslararas ticaretin ve ok uluslu irketlerin 1960lardan itibaren hzla artmas ulusal bankalara
ulusal snrlar dnda da hizmet vermeleri ynnde talep yaratmtr. Yerel bankalarn, yurtd
piyasalarda yapacaklar ilemler ile nemli lde kr elde edebilme imkannn bulunduunu kefetmeleri
ve ulusal snrlar dndan da fon toplayabileceklerini grmeleri uluslararas bankaya dnme talebinin
hzla geree dnmesini salamtr.

Merkezlerinin bulunduu lke dnda temsilcilik, ube, itirak ya da

bal ortaklk gibi bir rgtlenmesi olan, bu trden rgtlenmelerin bulunduu lkede
yerleik gerek ve tzel kiilere de hizmet sunan, merkezinin bulunduu lkenin
dzenlemelerinin yan sra temsilcilik, ube, itirak ya da bal ortakln bulunduu
lkenin dzenlemelerine de tabi olarak faaliyet gsteren bankalar uluslararas banka
olarak adlandrlmaktadr.
Uluslararas bankalarn ortak zellii merkezlerinin bulunduu lkede ve bu lkenin dnda bireysel
veya kurumsal ok sayda mteriye her trl bankaclk hizmetlerini sunmalardr. Bu nedenle,
uluslararas bankalar evrensel banka olarak faaliyet gsteren kurumlardr.

37

Tablo 2.4: Trkiyede Faaliyet Gsteren Uluslararas Nitelikli Bankalarn Yurtd rgtlenmesi

Yurtd
*
Banka

MEVDUAT BANKALARI
AKBANK T.A..
ANADOLUBANK A..
DENZBANK A..
FNANSBANK A..
HSBC BANK A..
ING BANK A..
EKERBANK A..
T. GARANT BANKASI A..
T. HALKBANKASI A..
T. BANKASI A..
T. VAKIFLAR BANKASI A..
T.C. ZRAAT BANKASI A..
TEKSTLBANK A..
TRK EKONOM BANKASI A..
YAPI ve KRED BANKASI A..
KATILIM BANKALARI
ASYA KATILIM BANKASI A..
KUVEYT TRK KAT. BANKASI A..
KALKINMA-YATIRIM BANKALARI
T. SINA KALKINMA BANKASI A..
T. KALKINMA BANKASI A..
BANK POZTF K.K.BANKASI A..
TOPLAM

Yurtd Yurtd
*
Mali
ube
Kurulu

2
1
2

Snr
D
Banka

Temsilcilik

1
1
1
4
4

1
1
2
1
1
2
8

Snr
D
ube

1
1

1
1
1

1
3

4
3
14
1
20

1
1
1
1

1
1

1
1
4

2
4

1
4
4
2

1
1

1
1

1
1
1
26

16

54

12

15

*Snr ii banka/ube statsnde

Kaynak: BDDK, 2010:16.

Tabi Olduklar Dzenlemelere Gre Bankalar

Dier sektrlerde faaliyet gsteren irketler ile karlatrldnda bankalarn ok sayda dzenlemeye
tabi tutulduu, bu dzenlemelere uyum ynnden ok sk ve kapsaml denetimler uyguland
grlmektedir. Bu durum bankalar daha uygun dzenleme ve denetim koullarnn uyguland blge ya
da lkelerde faaliyet gsterme arayna ynlendirebilmektedir.
Tabi olduklar dzenlemelere gre bankalar; snr ii ve snr d bankalar diye ikiye ayrlr:
Snr i (On-Shore) Banka
Kurulu bulunduu lkede yerleik gerek veya tzel kiilerden fon kabul etme veya bunlara hizmet
sunma konusunda herhangi bir kstlama bulunmayan, merkezinin ve ubelerinin bulunduu lkede ya da
lkelerde uygulanan kurallar bakmndan herhangi bir ayrcala tabi tutulmayan bankalar snr ii banka
olarak adlandrlmaktadr.
Faaliyet gsterdikleri corafyaya gre yerel ya da uluslararas banka olarak adlandrlabilecek pek ok
banka merkezleri itibaryla snr ii banka statsndedir.

38

Tablo 2.5: Trkiyede Faaliyet Gsteren Bankalarn Snr i (On-Shore) Nitelikteki Bankalar

Banka ad

Kurulu ad

lkesi

Akbank

Akbank ag

Almanya

Akbank

Akbank Internatonal n.v.

Hollanda

Anadolubank

Anadolubank Nederland n.v.

Hollanda

Bankpozitif

JCS Bankpozitiv

Kazakistan

Denizbank

C.s.j.c dexa bank

Rusya fed.

Denizbank

Denizbank a.g wen

Avusturya

ekerbank t.

ekerbank kbrs ltd.

KKTC

T.C. Ziraat B.

Azer-Trk bank ak tip a..

Azerbaycan

T.C. Ziraat B.

Kazakhstan Ziraat International Bank

Kazakistan

T.C. Ziraat B.

Turksh Ziraat Bank Bosna dd.

Bosna hersek

T.C. Ziraat B.

Turkmen Turkish Comm. Bank

Trkmenistan

T.C. Ziraat B.

Uzbekstan Turkish Bank

zbekistan

T.C. Ziraat B.

Ziraat Bank Internatonal a.g.

Almanya

T.C. Ziraat B.

Ziraat Bank Moscow cjsc

Rusya fed.

T.C. Ziraat B.

Ziraat Banka ad skopje

Makedonya

Trk Ekonomi B.

The Economy Bank n.v.

Hollanda

T. Garanti B

Garanti Bank Int.n.v

Hollanda

T. Garanti B.

Garanti Bank Moscow

Rusya fed.

T. Halk B.

Demir-Halk Bank n.v.

Hollanda

T. B.

bank gmbh

Almanya

T. Vakflar B.

Kbrs Vakflar Bankas ltd.

KKTC

T. Vakflar B.

Vakfbank Internatonal a.g.

Avusturya

Yap ve Kredi B.

Banque de commerce

svire

Yap ve Kredi B.

Yap kredi bank azerbaycan

Azerbaycan

Yap ve Kredi B.

Yap kredi bank nederland nv

Hollanda

Yap ve Kredi B.

Yap kredi moscow

Rusya fed.

Kaynak: BDDK, 2010:15.

Snr D (Off-Shore) Banka

Bankalarn merkezlerinin bulunduu lke dnda kurduklar organizasyonlar zerinden faaliyet
gstermeye balamalar zellikle yerel bankalar zerinde bir rekabet basks yaratmtr. Bankacla
ilikin kat snrlamalarn olduu blgelerde bask daha youn bir ekilde hissedilmitir. Rekabet
eitsizlii yaratan bu durumu amak iin, yerel bankalarda bankaclk ile ilgili kurallarn olmad ya da
ok az olduu lke araylar balamtr. Vergi ve benzeri ykmllklerin neredeyse yok denecek kadar
da az olmas bankalarn menkul kymetletirme uygulamalarn da bu blgelerde gerekletirmelerine
neden olmutur.

Faaliyetleri kurulu olunan lke harici ile snrl tutulan, kurulu olunan
lkede yerleik gerek veya tzel kiilerden mevduat veya bir baka ekilde fon kabul
etme yetkisine sahip olmayan ve bu lkede uygulanan ekonomik ve mali mevzuata tabi
tutulmayan bankalar snr d banka olarak adlandrlmaktadr.
Bu bankalarn kurulu olduu blgeler ky blgesi olarak adlandrlmaktadr. Ky blgesi
adlandrmasndan dolay snr d bankalar iin ky bankas adlandrmas da yaplabilmektedir.
Ky bankalar zel bir banka olmayp, temel olarak dier bankalar gibi mevduat toplamakta, kredi
kullandrmakta ve gvene dayal ilemler yapmaktadr. Ky bankalarn dier bankalardan ayran
zelliklerden balcalar unlardr:
39

Ky bankalar bulunduklar lkede geerli olan para birimi dndaki bir para birimi ile ilem
yapar.

Ky bankalar art olmasa da esasen yerleik olmayan kiiler ve kurumlarla ilem yapar.

Ky bankalar genellikle yurtii finans piyasasnn tabi olduu yasalarn, snrlamalarn ve

kontrollerin oundan muaftr.

Birok ky bankacl merkezinde ok sk biimde sr saklama ilkesi uygulanmaktadr.

Ky blgelerinin en bilinen rnekleri Jersey, Cayman, Bahama, Barbados, Gney Kbrs gibi kk
ada lkeleridir. Bu blgelerin ortak zellii darda yerleik gerek ve tzel kiilere ekonomik aktiviteleri
ile karlatrlamayacak bir byklkte finansman hizmeti sunmalardr. Buradan hareketle de ihra
edilen finansal hizmetlerin blgenin gayri safi yurtii haslasna oran esas alnarak lkenin stats ile
ilgili belirleme yaplmaktadr.
Tablo 2.6: Trkiyede Faaliyet Gsteren Bankalarn Snr D (Off-Shore) Nitelikteki Bankalar

Banka ad

Kurulu ad

lkesi

Denizbank

Euro Deniz Int. Bankng Unt lt.

KKTC

Kuveyt trk

Kuveyt Trk Katlm B. Dubai Ltd.

Bir.Arap Emirlik

ekerbank t.

ekerbank Int. Bank Unt. Ltd.

KKTC

Tekstil B.

The Euro Textle Int. Bank.

KKTC

Kaynak: BDDK, 2010:15.

lkemizde ky bankalarna yatrm yapan tasarruf sahipleri

birikimlerini geri alamamlardr. Bunun nedeni ne olabilir?

Sermaye Yaplarna Gre Bankalar

Fon kabul ekline gre mevduat bankas olarak adlandrlan bir bankann veya faaliyet trne gre
evrensel banka eklinde alan bir bankann ya da faaliyet gsterdii corafyadan hareketle yerel banka,
tabi olduu dzenlemeye gre ise snr ii banka olarak snflandrlan bir bankann sermaye yapsna gre
de ayrca snflandrlmas sz konusudur. Zira bu kriterler itibaryla iki banka ayn trde dahi olsa
sermaye yaps farkl olabilmektedir. Dolaysyla, denmi sermayede pay sahibi olan taraflar itibaryla da
banka tr ayrtrmas yaplmaktadr.
Hisse senetleri halka arz edilmi olan ya da halka arz edilmi saylan bankalar denmi sermayede pay
sahibi olan taraflarn niteliinin yan sra halka ak banka olarak da tanmlanmaktadr.
Sermaye yaplarna gre bankalar snflandrlacak olursa; kamu sermayeli banka, zel sermayeli
banka, yabanc sermayeli banka ve mterek kontrol edilen banka olmak zere drt balk altnda
incelenir.
Kamu Sermayeli Banka
Sermayesinin % 50sinden fazlas hkmetlere ya da hkmetlere ait kurululara ait olan ve ynetim
ve denetimi bu kurulularn temsilcileri ya da hkmetlerin grevlendirdii kiiler tarafndan kontrol
edilen bankalar kamu sermayeli banka olarak adlandrlmaktadr. Bu bankalar, devlet asndan, kamu
eliyle kurulmasnda zorunluluk olan ekonomik faaliyetler, zel kii ve kurumlar iin krl olmayan
konularda faaliyet gsterirler. Kamu bankalar, zel bankalarn ya da yabanc bankalarn
devletletirilmesiyle de ortaya kabilir. T.C. Ziraat Bankas, T. Halk Bankas, T. Kalknma Bankas
kamu sermayeli bankalara rnektir.

40

Tablo 2.7: Trkiyede Faaliyet Gsteren Kamu Sermayeli Bankalar

Banka Ad

Kontrol Eden
(1)

ller Bankas

Belediyeler

T.C. Ziraat Bankas

Hazine Mstearl

(1)

T. hracat Kredi B.

Hazine Mstearl

(1)

T. Kalknma Bankas

Hazine Mstearl

(1)

Trkiye Halk B.

zelletirme daresi Bak.

T. Vakflar Bankas

Vakflar GM Temsil Ettii V.

(1)
(2)

(1) Sermayenin ounluuna Sahip Olma eklinde

(2) mtiyazl Hisselere Sahip Olma eklinde
Kaynak: BDDK, 2010:3.

zel Sermayeli Banka

Sermayesinin % 50sinden fazlas bankann merkezinin bulunduu lkede yerleik gerek kiilere veya
hkmetlere ait kurulular ile bu kurulularn ynetim ve denetimini kontrol ettii kurulular dndaki
tzel kiilere ait olan ve ynetim ve denetimi bu kiiler ya da temsilcileri tarafndan kontrol edilen
bankalar zel sermayeli banka olarak adlandrlmaktadr. lkemizde Alternatifbank A.., Anadolu Bank,
Trkiye Snai Kalknma Bankas A.. zel sermayeli banka rnekleridir.
Tablo 2.8: Trkiyede Faaliyet Gsteren zel Sermayeli Bankalar

Banka Ad

Kontrol Eden
(1)

Adabank

TMSF

Aktif Yatrm B.

alk Holding A..

Alternatifbank

Anadolu End. Holding A..

Anadolubank

Haba Sn. ve Tb. Gaz. A..

Birleik Fon Bankas A..

TMSF

Diler Yatrm B.

Yazc Dem. el. S. ve T. A..

Gsd Yatrm B.

GSD Holding A..

(1)

Nurol Yatrm B.

Nurol Holding A..

(1)

Mllennum Bank

Credit Europe Bank N.V.

Tekstil Bankas

GSD Holding A..

mkb Takas Ve Sak. B.

MKB

Trkiye Bankas

T. Bankas A.. Men. Mun. Vakf

Asya Katlm Bankas

(1)
(1)

(1)
(1)

(1)

(1)

(2)

Akbank

Hac mer Sabanc Holding A..

Trkiye Snai Klk B.

T. Bankas A..

Turkish Bank

zyol Holding

(1)

(1)

(1) Sermayenin ounluuna Sahip Olma eklinde

41

(1)

Forum naat Dekorasyon Turizm

(2) mtiyazl Hisselere Sahip Olma eklinde

(1)

(1)

Yabanc Sermayeli Banka

Sermayesinin % 50sinden fazlas kurulu olunan lkede yerleik gerek veya tzel kiilere ait olan ve
ynetim ve denetimi bu kiiler ya da temsilcileri tarafndan kontrol edilen bankalar yabanc sermayeli
banka olarak adlandrlmaktadr. Yabanc bankalar, merkezleri baka lkelerde bulunan esas iletmenin
dardaki bir ubesi olabildii gibi, dorudan yabanc sermayeyle o lkede kurulmu da olabilir.
lkemizde faaliyet gsteren Citibank, ING Bank, Denizbank, Finansbank yabanc sermayeli mevduat
bankas rnekleridir. Her yabanc sermayeli banka uluslararas banka olarak dnlemez. Zira denmi
sermayede pay olan ve yabanc sermayeyi temsil eden taraf uluslararas banka olabilmesine karn pay
sahibi olduu bankann yerel banka olarak faaliyet gstermesi mmkndr. Kresellemenin hz
kazanmasyla birlikte, uluslararas lekte faaliyet gsteren bankalarn saysnn ve etkinliinin artmas,
gelimekte olan lkelerde yabanc bankalarn toplam bankaclk sistemi ierisindeki paynn artmasna yol
amaktadr. zellikle ekonomik krizin yaand lkelerde, kriz sonras dnemde, dier sektrlerde
olduu gibi, bankaclk sektrnde de yabanc bankalarn pay art gstermektedir.
Tablo 2.9: Trkiyede Faaliyet Gsteren Yabanc (Kresel) Sermayeli Bankalar

Banka Ad

Kontrol Eden
(1)

T.Finans Katlm. B.

National Commercial Bank

Bankpozitif

Tarshish-Hapo. Hold. and Inv.Ltd.

Albaraka T. Kat. B.

Albaraka Banking Group

Arap Trk Bankas

Libyan Foreign Bank

Kuveyt Trk Kat. B.

Kuveyt Finans Kurumu

(1)

(1)
(1)

(4)

Taib Yatrm B.

TAB Bank BSC

Eurobank Tekfen

Eurobank EFG Holding S.A

Finansbank

National Bank of Greece

Denizbank

Dexia Participation

Citibank

COIC

Credit Agric. Yat. B.

Credit Ag. Corp. and Inv. Bank

Deutsche Bank

Deutsche Bank AG

Hsbc Bank

HSBC Bank Plc

Ing Bank

ING Bank NV

Merrill Lynch Yat. B

Merrill Lynch Eur. As Hold. Inc.

Turkland Bank

Bankmed Sal. ve Arab Bank Plc.

Bank Mellat

Habib Bank Limited

Jp Morgan C. B. N.A.

*
*

The Royal B. Of S. N.V.

Westlb A.G.

(1)

(1)
(1)

(1)

(1)

(1)

Bank Mellat ran

(1)

Habib Bank HBL

(1)

(1)

(1)

The Roral Bank of Scotland NV

WestLB AG Dsseldorf

(1)

(1)

Societe Generale SA Paris

*

(1)

(1)

JPMorgan Chase Bank

Socete Generale S.A.

(1)

(1)

(1)

* Kontrol eden tarafn Trkiyedeki ubesi statsndedir.

(1) Sermayenin ounluuna Sahip Olma eklinde

Mterek Kontrol Edilen Banka

denmi sermayede sahip olduklar pay oranlarna ya da aralarndaki szlemeye dayal olarak
hissedarlarn -kamu, zel ya da yabanc sermayeyi temsil eden- aralarnda yaptklar szleme uyarnca
bankann faaliyetleri ile ilgili stratejik kararlar oy birlii ile almalar esasna dayal olarak ynetilen
bankalar mterek kontrol edilen banka olarak adlandrlmaktadr. lkemizdeki T. Garanti Bankas A..,
Yap Kredi Bankas ve ekerbank mterek kontrol edilen banka rnekleridir.
42

Tablo 2.10: Trkiyede Faaliyet Gsteren Mterek Kontrol Edilen Bankalar

Banka Ad

Kontrol Eden

T. Ekonomi Bankas A..

TEB Holding

(1)

ve BNP Paribas Yatrmlar Holding

T. Garanti Bankas A.O.

Dou Grubu ve BBVA

ekerbank T.A..

BTA Sec. ve kb. T.A.. P. M. V.

Yap ve Kredi Bankas

(2)

Ko Finansal Hizmetler A..

(1) BNP Paribas-Fortis yatrm Holding ve olakolu Grubu % 50er paya sahiptir.
(2) KO Grubu ile UniCredit Grubu % 50er paya sahiptir.

Son yllarda bankaclk sisteminde kamu bankalarnn paynn

azalmas, yabanc banka girilerinin zendirilmesi gerektii savunulmaktadr. Bu gre
katlyor musunuz?
Banka Trlerinin Kresel Grnm
Kresel finansal piyasalar, olduka geni bir banka tr eitlilii sunmaktadr. Banka trleri dahil
finansal kurulu trlerinin artmasnn; pazarn genilemesine, eitlenmesine, derinlemesine, finansal
kaynaklara eriimin iyilemesine, etkinliin artmasna, kapsamn genilemesine ve genel ekonomiye katk
salamas beklenmektedir.
Tablo 2.11: lkeler tibariyle Banka Trleri

ABD

Finansal Kurulular

lke

Finansal Kurulular

Mevduat Kabulne Yetkili

Kurumlar

Avustralya

Mevduat Kabulne Yetkili Kurumlar

Ticari Bankalar

Bankalar

Toptanc Bankalar

Yap Kooperatifleri

Halk Bankalar

Kredi Birlikleri

Thrift Bankalar

Mevduat Kabul Yetkisi Olmayan

Kurumlar

Tasarruf Bankalar

Toptanc Bankalar

Kredi Birlikleri

Finans irketleri

Mevduat Kabul Yetkisi Olmayan

Kurumlar

Menkul Kymet irketleri

Menkul Kymet Dealerlar

ngiltere

Yatrm Bankalar

ehir Bankalar ve Vakf Bankalar

Finans irketleri

Blgesel Bankalar I ve II

Emeklilik Fonlar

Banka Holding irketleri

Sigorta

Vakf ilemleri yapan Finansal

Kurulular
Kredi Birlikleri

Yatrm Fonlar
Finansal Holding irketleri
Almanya

Kanada

Kresel Bankalar

Bankalar
Yabanc Banka ubeleri ve
Temsilcilikleri
Kredi Kurulular

Ticari Bankalar

Kooperatifler

(Ulusal, Blgesel, Yabanc B

ubeleri,
Tasarruf Bankalar
zel Bankerler)
(Land Banks)

svire

Bankalar ve Menkul Kymet Dealerlar

Raiffeisen Bankalar

Kredi Kooperatifleri

Yabanc B ve Men. Kym. Dealar

Temsilcilik

43

Bankalar

zel Bankalar

Fransa

Kooperatif Bankalar

Yap ve Kredi Kooperatifleri

Posta Ofisi

zel Fonksiyonu Bulunan Bankalar

Lksemburg
Finlandiya

spanya

Tasarruf Bankalar

potek Senedi hra Eden Bankalar

Kredi Kooperatifleri

Ticari Bankalar

Yabanc Kredi Kurumlarnn ubeleri

Kooperatif Bankalar

htisaslam Kredi Kurumlar

Tasarruf Bankalar

E-para karan Kurumlar

in

BAE
Hindistan

Politika Bankalar ve Kalknma

Bankas

Kamu Kurulular

Ticari Bankalar

Ulusal Bankalar

Kooperatif Bankalar

Toptanc Bankalar

Banka Harici Finansal Kurulular

Blgesel Bankalar

Posta Tasarruf Bankas

nternet Bankalar

Yabanc Bankalar

Vakf Bankalar

Msr

Bankalar

Kresel Bankalar

Yabanc Kredi Kurulularnn ubeleri

Japonya

Ticari Bankalar

Mortgage Bankalar

Brezilya

Yabanc Bankalar

Tm Bankaclk Hizmetlerini Sunan

Bankalar
Ticari Bankalar

Ticari Bankalar

Tasarruf Bankalar

ve Yatrm Bankalar

Kalknma Bankalar

htisas Bankalar

Mbadele Bankas

Ticari Bankalar

Finansal Kiralama irketleri

slami Bankalar

Tketici Kredisi irketleri

Ticari Bankalar (Kamu, zel,

Yabanc)
Kooperatif Bankalar

GM Kredi irketleri ve Tasarruf ve

Kredi Birlikleri
Menkul Kymet Arac Kurumu

Ana-kooperatif Bankalar

Borsa Arac Kurumlar

Merkez kooperatif Bankalar

Kalknma Ajans

Devlet kooperatif Bankalar

Mortagage irketleri

htisas Bankalar

Kredi Birlikleri
Mikrofinans Kurumlar
Kaynak: BDDK, 2010:10.

44

zet
Halktan toplad ya da kendi sahip olduu
paralar kredi olarak kullandran ve para akna
araclk eden iktisadi iletme ve bu iletmenin
sahibi durumunda olan irketler banka olarak
tanmlanmaktadr.
Bankalarn yapabilecekleri ilemler; mevduat ve
benzeri geri deme ykmll olan fonlar
kabul, ortaklar ve alanlar da dahil olmak
zere gerek ve tzel kiilere nakdi ve gayrinakdi
kredi kullandrm, faktoring, forfaiting, finansal
kiralama ilemleri yapma, para havalesi, transferi
yapma, kredi kart, seyahat eki, banka kart ve
eki gibi deme aralar ihra etme, dviz almsatm, sermaye piyasas aralarnn alm-satmn
ya da geri alm-satm taahhd ile alm-satmn
yapma, sermaye piyasas aralarnn dorudan
halka arz yntemi ya da baka yntemler ile
ihracna alm garantisi verme ya da araclk
hizmeti sunma, irket devir, birleme ve satn
almalar ile ilgili ilemlerde danmanlk hizmeti
verme, portfy ynetimi ve danmanl, hisse
senedi takas, saklamas ve ynetimi, mterilerin
kredibilitesi hakknda referans hizmeti, saklama
(kiralk kasa) hizmeti vermedir.

bankas, takas-saklama bankas eklinde faaliyet

gsterilebilmektedir. Mterilerin niteliine gre
perakendeci
banka
ve
toptanc
banka
snflandrmas yaplmaktadr. Evrensel bankalar
mteri kitlesi bireysel ve kurumsal olmak zere
ok sayda ve yaygnlkta olan ve tm bankaclk
hizmetlerini
sunan
bankalardr.
Evrensel
bankalarn zellii mevduat (ticaret) bankalarnn
sunduu
hizmetlerin
yan
sra
yatrm
bankaclna zg sermaye piyasas hizmetlerini
de sunabilmeleridir.
Bankalar i planlarna gre belli bir blgede ya da
yaygn bir ekilde faaliyet gsterme tercihinde
bulunabilmektedir.
Faaliyet
gsterdikleri
corafyaya gre yerel banka ve uluslararas
banka ayrm yaplmaktadr.
Bankalar tabi olduklar dzenlemelere gre snr
ii ve snr d banka olmak zere ikiye
ayrlmaktadr. Snr d bankalar ky blgesi
olarak
adlandrlan
blgelerde
faaliyet
gsterdikleri iin ky bankas adlandrmas da
yaplmaktadr.
Bankalarn denmi sermayelerinde pay sahibi
olan taraflarn niteliine gre de kamu sermayeli,
zel sermayeli, yabanc sermayeli ve mterek
kontrol edilen banka eklinde ayrtrmaya
gidilmektedir.

Banka trleri fon kabul ekline, faaliyet trlerine,

faaliyet gsterdikleri corafyaya, tabi olduklar
dzenlemelere ve sermaye yaplarna gre
belirlenmektedir.
Bankalar fon kabul ekline gre ikiye
ayrlmaktadr; dorudan fon toplamaya yetkili
bankalar ve dolayl fon toplamaya yetkili
bankalar. Dorudan fon toplamaya yetkili
bankalar kabul ettikleri fonun niteliine gre
mevduat bankas ya da katlm bankas olarak
adlandrlmaktadr. Tahvil, bono ve benzeri
sermaye piyasas arac ihra etmek suretiyle fon
toplamas ise dolayl fon toplama faaliyetidir.
Dolayl olarak fon toplama yetkisine sahip
bankalar
ounlukla
kalknma-yatrm
bankalardr. Ancak, dorudan fon toplama
yetkisine sahip bankalar, pek ok lkede ayrca
dolayl fon toplama yetkisine de sahiptir.

Fon toplama ekline gre mevduat veya katlm

bankas olarak adlandrlan bir bankann ya da
dolayl fon toplama yetkisine sahip bir bankann
faaliyet trne gre uzman banka veya evrensel
banka
eklinde
de
snflandrlabilmesi
mmkndr. Dier bir ifade ile bir mevduat
bankasnn faaliyetlerinin younlat alana gre
tarm bankas, mteri kitlesine gre perakendeci
banka olarak adlandrlmas sz konusu
olabilmektedir. Ayn ekilde, fon kabul ekline ve
faaliyet trne gre ayn tr ierisinde
snflandrlabilecek
iki
banka
faaliyet
gsterdikleri corafyaya gre yerel banka ve
uluslararas
banka
eklinde
de
ayrtrlabilecektir. Benzer ekilde, fon kabul
ekline gre mevduat bankas olarak adlandrlan,
faaliyet trne gre evrensel banka eklinde
alan, faaliyet gsterdii corafyadan hareketle
de yerel banka olarak snflandrlan iki bankann
sermaye yapsna gre ayrca snflandrldnda
birinin kamu sermayeli dierinin zel sermayeli
olarak ayrtrlmas da sz konusu olabilir.

Faaliyetlerine gre ise uzman banka ya da

evrensel banka olarak adlandrlrlar. Uzman
bankalar faaliyetlerini belli mterilere ynelik
belli rnlerde younlatran bankalardr.
Uzmanlama tercihi faaliyet konusuna ya da
mterinin niteliine gre deiebilmektedir.
Faaliyetlerinin younlat alana gre tarm
bankas, kooperatif bankas, ipotek bankas,
kalknma bankas, yatrm bankas, ihracat-ithalat
45

Kendimizi Snayalm
5. Aadakilerden hangisi toptanc bankann
zelliidir?

1. Avrupa Birliinin bankaclk ile ilgili

Direktiflerinde banka yerine aadaki hangi
adlandrma kullanlmaktadr?

a. Bireysel mterileri hedef almas

a. Mevduat bankas

b. Yaygn ube a

b. Kalknma bankas

c. Mterileri orta ve byk lekli iletmelerdir

c. Kredi kuruluu

d. Kk tutarl kredi kullandrm

d. Fon kuruluu

e. Tketici kredisi kullandrma

e. Finansman kurluu

6. Aada faaliyetlerinin younlat alana

gre uzman banka trleri verilen bankalardan
hangisinin faaliyetlerinin tm ayn zamanda
sermaye piyasas faaliyetidir?

2. Aadakilerden hangisi dier bankaclk

faaliyetidir?
a. Kredi kullandrm

a. Kalknma bankas

b. Kiralk kasa hizmeti

b. Yatrm bankas

c. Mevduat kabul

c. hracat-ithalat bankas

d. Faktoring

d. Takas-saklama bankas

e. Finansal kiralama
3. Aadakilerden hangisi
toplamann zellii deildir?

dolayl

e. potek bankas

fon

7.
Aadakilerden
hangisi
uluslararas
bankalarn zelliklerinden biri deildir?

a. Borlanma aracna dayal olma

a. Merkezin bulunduu lke dnda ubesinin

olmas

b. Sermaye piyasas ile ilgili otoritelerin iznini

alma gerei

b. Merkezin bulunduu lke dnda finansal

kurulu niteliinde bal ortaklnn olmas

c. TMSF tarafndan belli bir tutar iin geri deme

gvencesi verilmesi
d. Mevduat bankalarnn da yetkisinin olmas

c. Yurtdnda yerleik gerek ve tzel kiilere de

hizmet sunma

e.

d.

Kalknma-yatrm
olmas

bankalarnn

yetkisinin

Sadece merkezinin bulunduu

dzenlemelerine tabi olma

lkenin

4. Aadakilerden
hangisi
faaliyetlerin
younlat alan itibaryla uzman banka tr
deildir?

e. Merkezinin bulunduu lke dnda bankasnn

olmas

a. Perakendeci banka

8. Aadakilerden hangisinde ky bankas

kurulabilir?

b. Takas-saklama bankas

a. ngiltere

c. Tarm bankas

b. Kanada

d. Halk bankas

c. Cayman adalar

e. hracat-ithalat bankas

d. Lksemburg
e. Trkiye

46

9.

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar

Aadaki ifadelerden hangisi yanltr?

a. Mevduat bankas olarak snflandrlan ve biri

perakendeci dieri evrensel banka olarak
faaliyet gsteren iki bankadan biri kamu
sermayeli olabilir.

1. c Yantnz yanl ise Banka Tanmlamas

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
2. b Yantnz yanl ise Bankaclk lemleri
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

b. hracat ve ithalat bankalar sadece mterek

kontrol edilen banka olabilirler.

3. c Yantnz yanl ise Fon Kabul ekline

Gre Bankalar balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

c. ki katlm bankasndan biri zel dieri yabanc

sermayeli olabilir.

4. a Yantnz yanl ise Faaliyetlerine Gre

Bankalar balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

d. Kalknma bankalar mterilerinin nitelii

itibaryla
toptanc
banka
olarak
da
adlandrlabilmelerine
karn
sermaye
yaplarna gre farkl olabilir.

5. c Yantnz yanl ise Faaliyetlerine Gre

Bankalar balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

e. Sermaye yapsna gre bir mevduat bankas

hem halka ak hem de yabanc sermayeli
banka olabilir.
10. Aadaki ifadelerden hangisi dorudur?

6. b Yantnz yanl ise Faaliyetlerine Gre

Bankalar balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

a. Faaliyetlerinin younlat alana gre yatrm

bankas olarak adlandrlabilecek bankalar
sadece kamu sermayeli bankalardr.

7. d Yantnz yanl ise Faaliyet Gsterdikleri

Corafyaya Gre Bankalar balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.

b. Mevduat bankalar sermaye yaplarna gre

yalnzca zel sermayeli banka olabilir.

8. c Yantnz yanl ise Tabi Olduklar

Dzenlemelere Gre Bankalar balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.

c. Mterilerinin niteliine gre biri perakendeci

dieri toptanc banka olan iki banka sermaye
yapsna gre zel sermayeli olabilir.

9. b Yantnz yanl ise Sermaye Yaplarna

Gre Bankalar balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

d. Fon kabul ekline gre katlm bankas olarak

adlandrlan bankalar sermaye yaplarna gre
sadece zel sermayeli olabilir.

10. c Yantnz yanl ise Sermaye Yaplarna

Gre Bankalar balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

e. Evrensel bankalar sadece yabanc sermayeli

olabilir.

47

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 2

Sra Sizde 1

Banka
dndaki
finansal
kurulularn
yapabilecei bankaclk ilemleri: Faktoring,
forfaiting ve finansal kiralama ilemleri ile
sermaye piyasas aralarnn ihra veya halka arz
yoluyla sat, ekonomik veya finansal
gstergelere, sermaye piyasas aralarna, mala,
kymetli madenlere ve dvize dayal vadeli ilem
ve opsiyon szlemeleri dahil her trl trev
aralarn alm satmnn yaplmasna araclk
edilmesi, sermaye piyasas aralarnn geri alm
veya satm taahhd ile alm satm, yatrm
danmanl, portfy iletimi ve ynetimi
hizmeti verilmesi.

Bankalarn ekonomik finansal sistem asndan

nemi aadaki balklar altnda toplanabilir:
Bankalar kredi al-veriinde gveni salayan
kurumlardr. Toplum iinde paras olup,
dn vermeye hazr ekonomik birimler ve
kredi arayanlar her zaman mevcuttur. Ancak
bunlarn arasnda bir kredi al-veriinin
meydana gelmesi iin dn verenin dn
alana gvenmesi arttr. Bankalarn gvenilir
kurumlar olarak gelimesinden sonra, insanlar
bir sre kullanmadklar paralarn bankalara
tevdi ederek, bankaya kar bir alacak hakkna
sahip olmaya, bankalar da bu paralar kredi
arayanlara dn vermeye balamlardr.
nk bankalar, kredi alann kredisini
lmek, verdii krediyi gven altna almak
iin gerekli teknik aralara sahiptir.

Sra Sizde 3
Trkiyede bir bankann kurulmasna veya
yurtdnda kurulmu bir bankann Trkiyedeki
ilk ubesinin almasna, Bankaclk Kanununda
ngrlen artlarn yerine getirilmesi kaydyla
Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurulunun
en az be yesinin ayn yndeki oyuyla alnacak
kararla izin verilir.

Bankalar kk, byk dn verilebilir

fonlar toplayarak, byk fonlarn birikmesine
hizmet ederler. Bununla, iletmelerin,
bireylerin ve devletin kredi taleplerini
karlama olana salarlar.

Sra Sizde 4
Katlm bankalar, faize duyarl kesimlerin
tasarruflarn mali sisteme dahil etmek ve modern
bankaclk
hizmetlerinden
yararlanmalarn
salamak,
Arap
sermayesini
ekebilmek
amacyla kurulmulardr. Ancak geen sre
ierisinde katlm bankalar kendilerinden
beklenen gelimeyi salayamamtr. Katlm
bankalarnn bankaclk sistemi iinde pay %5
civarndadr.

Bankalar, kendilerine yaplan tevdiatn

vadelerinden daha uzun vadelerde kredi
verebilirler.
nk
bankaya
tevdiat
yapanlarn byk bir blm mevduatlarn
vadesi gelince geri ekmezler, bankalara her
gn yeni tevdiat yaplr.
Bankalarn krediye arac olmalar, firma ve
bireylerin paraya olan gereksinimlerinin
karlanmasn kolaylatrr. nk her
ekonomik birimin para ve krediye ihtiyac
ayn seyri izlemez. Para piyasasnn
akkanl bu sayede artar.
Bankalar, halk belli sre harcamadklar
paralar saklamak klfetinden kurtarrlar.
Kredi talep edenlerin, kredisini halktan daha
iyi lme olanana sahip olanana sahip
olduklarndan, tevdiat eklinde topladklar
paralarn en verimli biimde kullanlmasn
salarlar.

48

Sra Sizde 5

Sra Sizde 6

Kalknma ve yatrm bankalar arasndaki farklar

aadaki balklar altnda toplanabilir:

Mterilerin niteliine gre uzman bankalar:

Perakendeci banka ve toptanc banka.

Kalknma bankalar esas olarak gelimekte

olan lkelerde faaliyet gsterirken yatrm
bankalar sermaye piyasalarnn gelimi
olduu lkelerde ortaya kar.

Faaliyetleri dorudan kk lekli iletme

sahiplerine ve tketicilere ynelik olan bankalar
perakendeci banka olarak adlandrlmaktadr.
Mteri kitlesi orta ve byk lekli irketler,
ithalat veya ihracatlar ile dier bankalar ve
finansal kurulular gibi kurumsal mterilerden
ve bireysel emeklilik irketi ya da fonlar gibi
kurumsal yatrmclardan oluan ve faaliyetleri
bunlara younlam bulunan ve byk tutarl
kredi taleplerini baka firmalardan ve uluslararas
para ve sermaye piyasalarndan saladklar
byk tutarl fonlar ile karlayan bankalar
toptanc banka olarak adlandrlmaktadr.

Kalknma bankalarnda karllk ikinci planda

olmasna karn yatrm bankalarnda karllk
n plandadr.
Kalknma bankalar iletmelere orta ve uzun
vadeli kredi verdikleri halde yatrm bankalar
iletmelere
dorudan
doruya
kredi
vermemekte, ancak onlarn hisse senedi veya
tahvil karmak yoluyla sermaye piyasasndan
uzun
vadeli
kaynak
salamalarn
kolaylatrmaktadr.

Sra Sizde 7
Evrensel bankalarn zellii mevduat (ticaret)
bankalarnn sunduu hizmetlerin yan sra
yatrm bankaclna zg sermaye piyasas
hizmetlerini de sunabilmeleridir. Ancak, evrensel
banka modelleri lkelerin uygulamalarna gre
deiebilmektedir. Almanya, Hollanda ve
svirede ticari bankalar, sermaye piyasas,
gayrimenkul ve sigorta hizmetlerini ayn
organizasyon iinde yani ayr bir itirak ya da
bal ortaklk edinmeksizin sunabilmektedir.
ngilterenin yan sra ngiltere ile yakn ilikileri
bulunan Kanada, Avustralya ve ABDde ise ticari
bankalar bankaclk faaliyetlerinin yan sra
sermaye piyasas faaliyetinde de bulunabilmekte
ancak underwriting ileminin yatrm bankalar
tarafndan
yaplabilmesine,
ayn
ekilde
gayrimenkul ve sigorta hizmetlerinin de yine ayr
tzel kiilikler tarafndan yrtlmesine izin
verilmektedir. ngiliz usul evrensel banka
modelinde, bir banka ve bu bankann gerek
sermaye gerekse ynetim olarak kontrol ettii
yatrm bankas, sigorta irketi gibi finansal
kurulularn ayr ortaklklar eklinde faaliyet
gsterdii banka holding irketi yaplanmas sz
konusudur.

Kalknma bankalarnn ilevleri ekonomi ve

teknoloji zerinde younlat halde, yatrm
bankalarnn ilevleri esas olarak iletme
arlkldr.
Kalknma bankalarnn kaynaklarn, daha ok
bankalarn
z
sermayeleri,
ynetimi
kendilerine braklan fonlar ve alnan i ve d
krediler oluturduu halde, yatrm bankalar
aracl ile aktarlan fonlar, sermaye
piyasasndan salanmaktadr.
Kalknma bankalarnn fon aktarm, planl ve
gdml
bir
piyasa
mekanizmasnda
gerekletirilirken, yatrm bankalarnn fon
aktarmlar serbest piyasa artlar iinde
getirilmektedir.

49

Sra Sizde 8

Sra Sizde 9

Ky bankalar yasal dzenlemelerin kapsam

dnda faaliyet gstermektedir. Birok yasal
ykmllkten muaftr. Bu nedenle tasarruf
sahiplerine daha fazla getiri salayabilmektedir.
Bu nedenle yatrmclar tarafndan tercih
edilmilerdir.
Bununla
birlikte
ky
bankalarndaki tasarruflar sigorta kapsamnda
deildir ve tasarruf sahipleri daha fazla riske
maruz kalmaktadr. Bu konunun yeterince
aklanmamas, bankalarn iyi ynetilmemesi,
ynetimde kt niyetin olmas ve ekonomik
krizler ky bankalarnn ykmllklerini yerine
getirememesine yol amtr.

Dier kamu kurulularnda olduu gibi kamu

bankalarnn da siyasi etkilere ak olduu,
modern
iletmeciliin
iyi
uygulanmad
grlmektedir. Ayrca kamu bankalar sektrde
haksz rekabete yol amaktadr. Bu nedenle kamu
bankalarnn paynn azaltlmas sektrn geliimi
asndan yararl olabilir. Ancak kamunun
tamamen bankaclk sektrnden ekilmesi baz
sorunlara yol aabilir. Gelimekte olan birok
lkede
yabanc
bankalarn
pay
art
gstermektedir. Yabanc bankalar gittikleri
lkelerin bankaclk sektrne olumlu katklar
salamaktadr.
Bununla
birlikte,
yabanc
bankalarn paynn art gstermesinin baz
sakncalara yol at da bilinmektedir.

50

Yararlanlan Kaynaklar
Kidwell D. S., Blackwell D. W., Whidbee D. A.,
Peterson R. L. (2006) Financial Institutions,
Markets and Money, Ninth Edition, John Wiley
& Sons, Inc., USA.

Aghion B. A. (1999) Development Banking,

Journal of Development Economics, Vol. 58,
83-100.
BDDK
(2010)
Bankaclkta
Yapsal
Gelimeler, Say:5, Aralk 2010, Bankaclk
Dzenleme ve Denetleme Kurumu.

Mishkin F. S. (2000) Finansal Piyasalar ve

Kurumlar
(Bankalar,
Dier
Finansal
Kurumlar) ev. Prof. Dr. lyas IKLAR, Prof.
Dr. Ahmet AKMAK, Yrd. Do. Dr. Suat
YAVUZ, Bilim Teknik Yaynevi.

Burton M., Brown B. (2009) The Financial

System and The Economy - Principles of
Money and Banking, Ffth Edition, M.E. Sharpe
Inc., Armonk, New York.

Mishkin F. S., Eakins S. G. (2009) Financial

Markets and Institutions, Sixth Edition,
Pearson-Prentice Hall, USA.

Canals J. (1997) Universal Banking

International Comparisons and Theoretical
Perspectives, Oxford University Press, New
York.

al T., olak . F. (1999) Finansal Sistem ve

Bankalar, Nobel Yayn Datm, Yayn No:131,
Ankara.

Cokun, M. (2008). Bankaclk Uygulamalar.

(Editr: Nurhan Aydn). TC. Anadolu
niversitesi Yayn No:1711, Akretim
Fakltesi Yayn No:893, Eskiehir.

Parasz . (2000) Modern Bankaclk Teori ve

Uygulama, Kuak Ofset, stanbul.
Rose P. S. (1997) Money and Capital Markets
Financial Institutions and Instruments in A
Global Marketplace, Irwin, USA.

Croushore D. (2007) Money & Banking A

Policy Oriented Approach, Houghton Mifflin
Company, Boston, New York.

Saunders A., Cornett M.M. (2006) Financial

Institutions
Management

A
Risk
Management
Approach,
Fifth
Edition,
McGraw-Hill Irwin, New York.

Heffernan S. (2005) Modern Banking,

John&Wiley, Sons Ltd., West Sussex, England.
Ionnatta G. (2010) Investment Banking A
Guide to Underwriting and Advisory Services,
Springer, London.

Zorome, A. (2008) Concept of Offshore

Financial Centers : In Search of Operational
Definition, IMF Working Paper - WP/07/87,
Washington D.C. : International Monetary Fund.

Kaplan . (1996) Banka Szlemeleri Hukuku,

Cilt 1, Daynlarl Yaynclk, Ankara.

51

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Dnyada bankacln ortaya kn ve bankacln geliimini aklayabilecek,
Trkiyede Cumhuriyet ncesi dnemde bankacln geliimini aklayabilecek,
Trkiyede Cumhuriyet dneminde bankacln geliimini aklayabilecek,
bilgi ve yetenee sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Banka

Bankalarda Kreselleme

Dnyada Bankacln Geliimi

Bankalarda Yeniden Yaplanma

Trkiyede Bankacln Geliimi

indekiler

Giri

Dnyada Bankacln Douu ve Geliimi

Trkiyede Bankacln Geliimi

Cumhuriyet ncesi Dnemde Bankacln Geliimi

Cumhuriyet Dneminde Bankacln Geliimi

52

Dnyada ve Trkiyede
Bankacln Geliimi
GR
Bankacln, Smer ve Babil medeniyetlerine kadar uzanan uzun bir tarihi geliim sreci vardr. Parann
icat ediliinden sonra ticaret hayat yeni bir ekil kazanm ve bankalara olan ihtiya hissedilmeye
balanmtr. Modern bankalarn henz var olmad bu dnemlerde bankalarn fonksiyonlarn yerine
getiren eitli mekanizmalar olmutur. Modern bankacln, 1609 ylnda kurulan Amsterdam Bankas ile
Avrupada balam olduu kabul edilmektedir. Modern bankaclk uygulamalar 1900l yllardan
itibaren, ticaretin ve sanayinin geliimine paralel olarak hzl bir geliim srecine girmitir. lkemizde
modern bankaclk, Osmanl mparatorluunda Tanzimat Fermannn ilanndan sonra balamtr.
Cumhuriyetin ilanndan sonra Trkiyede benimsenen iktisadi politikalarn bankacln geliimi
zerinde etkili olduu grlmektedir. 1980li yllardan sonra kreselleme olgusu ve teknolojik ilerleme
dnya genelinde ve Trkiyede bankaclk sistemine istikrar, salamlk, risk ve hz anlamnda yeni
boyutlar kazandrmtr. Bu nitede bankalarn nce dnyada, sonra da Trkiyedeki geliimi
incelenecektir.

DNYADA BANKACILIIN DOUU VE GELM

Tarihte ilk bankaclk hizmetleri Smer ve Babil Medeniyetlerine kadar uzanmaktadr. Bu dnemde
bankaclkla ilgili hizmetler dini yaplarn evresinde ve rahipler yardmyla balamtr. Servetlerini dier
insanlardan korumak isteyen kiiler, mabetlerin gvenilirliinden ve rahiplerin drstlnden
faydalanarak varlklarn buralara emanet etmilerdir. M 3500 ylnda Smerlerde Maket olarak
adlandrlan bu yaplar, bilinen ilk banka niteliindeki kurululardr. Maketin rahipleri, daha sonra
denmek zere hammadde, ara, gere alm iin iftcilere bor vererek, ilk bor veren kiiler
olmulardr. Bu dnemlerde bir hesaptan dier bir hesaba transferlerin, tediye ve teslim emirlerinin
verildii tespit edilmitir. Yine yaplan kazlar sonucunda bulunan belgelerle, maketlerin temel
konusunun, dn verme ve mevduat kabul etme ilemlerinden olutuu ve bu ilemlerin son derecede
dzenli bir biimde organize edildii ortaya konulmutur.
Milattan nce ikibinli yllarda nl Hammurabi Kanunlarnda bankacla ilikin ok sayda kurallar
yer almtr. Hammurabi Kanunlarnda tapnaklarda yaplacak bor ilemleri, vadeden nce ya da vadesi
gelen borcun tahsil usulleri, alnacak faiz oranlar ile rehin, ipotek ve kefalet ekilleri ayrntl ekilde
ifade edilmitir. Faiz konusu, btn alarda olduu gibi zerinde nemle durulan bir faktr olmutur.
lka topluluklarnda da kiiler yksek faizlerden dolay byk problemlerle kar karya kalmlardr.
Bu balamda doal afetlerin yaand dnemlerde faizin ve ana borcun tahsil edilmemesi eklinde
uygulamalara gidildii grlmtr. Yine bu dnemde alnan krediye karlk her trl tanr mal
rehnine, tanmaz mal ipoteine, bazen de gvenilir kiilerin kefaletine yer verilmidir. Zamanla rahipler
yannda Smer tccarlar tarafndan gnmzdeki ek ve itibar mektuplarna benzer zellikte baz
belgelerin kullanld grlmtr. Daha sonralar bankaclk hizmetleri, maketlerin tekelinden karak,
ticaretle uraan baz zengin kiilerce yrtlmeye balamtr.
Eski Msr, eski Yunan ve Romada da banka ilemlerini yerine getiren kurumlar olumutur.
Bankacl Babil ve Fenikeden renmi olan Eski Yunanda kredi ilemleri maket sisteminin yansra
Trapezitai ad verilen bankerler tarafndan yrtlmtr. Eski Yunanda faize bir snr getirilmemitir.
53

Yksek faiz oranlar nedeniyle bamsz siteler ve devletler, devlet bankalar kurmaya balamlardr. lk
devlet bankas da Eski Yunanda kurulmu ve ilk bankaclk krizi Atina Sitesinde yaanmtr.
Ortaada Avrupada siyasi iktidarszlk, srekli savalarn neden oldu huzursuzluk ve ticari
faaliyetlerin durgunlama, retim ve ticaret amacyla kullanlan ve kullandrlan kredilerde azalmaya
neden olmutur. Vatikan Kilisesi ve dier dinler bu dnemde faizi yasaklamtr. Ayn zamanda feodal
dzenle gelen ok saydaki krallk ve prensliklerin ayr paralarnn olmas, ticaret hayatn zorlatrmtr.
Bu dnemde bankerlik yapan Lombard ailesi para deitirme iinde uzmanlamlardr. altklar yere
banchum, kendilerine de bancheri ad verilen bu kiilerin bazlar para da basmtr. Para ticareti, pazar
ve fuarlarda banco ad verilen tahtadan bir sra veya masa zerinde yaplyordu. Bu bankerler
taahhtlerini yerine getiremeyip iflas ettiklerinde bancolar halk tarafndan paralanmaktayd. Hemen
hemen tm lkelerde kk deiikliklerle ifade edilen banka, iflas edenler iin kullanlan bankrupt
szcnn, talyanca kelime olan bancodan geldii sylenmektedir.
16. yzyln balarndan itibaren Kuzey Almanyann liman ehirlerinde de tacir-bankerler ortaya
kmtr. Bu tarihlerde Amsterdam ve Hamburg, ticaretin en youn olduu ehirlerdi. Avrupadaki
paralarn eitlilii ve ayarlarnn dzgn olmamas paralarn deiiminde byk glkler
yaratmaktayd. Bu gl amak zere 1609 ylnda Amsterdam Belediyesinin garantisi altnda
almak zere, ilk modern banka saylabilecek olan Amsterdam Bankas kurulmutur. Banka, sabit
nitelik ve deerde hesap paras olan banka florinini yaratmtr.
Yeniada devletlerin yeni lkelere ve smrgelere sahip olma politikas, zel sektrn yeni retim
yerleri kurmas ve yeni madenleri iletmeye amas sonucu ekonomik hayat canlanmtr. Canlanan
ekonomik hayat nakit sermaye talebinin artmasna, nihayetinde para ve kredi alannda yeni ihtiyalarn
domasna neden olmutur. 1637 ylnda Venedikte Venedik Bankas kurulmu ve bu banka ile ek ve
banknot kullanmna yol aan Contadi di Banka Sistemi gelitirilmitir. 1640 ylnda ngilterede Kral
tarafndan, tccarlarn Londra Kulesinde saklanan altn klelerine el konulmas, devlete olan gveni
sarsmtr. Bu olaydan sonra tccarlar altnlarn sertifika karlnda goldsmith olarak adlandrlan
tccarlara vermeye balanmlardr. Daha sonralar goldsmithler, kasalarnda biriken altnlar karlnda,
bunlara dayal olarak bor isteyenlere goldsmith notes denilen kendi senetlerini vermeye balamlardr.
Bu senetlerin piyasada al veri ilemlerinde kullanlmas, ilk banknot sistemini oluturmutur. Bu
dnemde Fransa ile yaplan sava sonrasnda ngilterenin para skntsna dmesi, bir devlet bankas
kurarak bu banka aracl ile piyasaya para sunulmas fikrini dourmutur. Bunun sonucunda ilk merkez
bankas olarak kabul edilen ngiltere Bankas kurulmutur. Ayn ekilde John Law adnda Fransada
yaayan bir skoyal Fransz Emisyon Bankasnn kurulmasn salamtr.
ABDde modern ticari bankaclk 1782 ylnda Kuzey Amerikada kurulan Bank of North America ile
balamtr. Banka, Amerikann bamszlk savann finansmannda kullanlmtr. Bu bankann
baars zerine baka bankalar da faaliyete geerek, Amerikann bankaclk sektr olumutur. 1791
ylnda hem zel, hem de merkez bankas niteliini gsteren Bank of The United Stated kurulmutur.
1907 ylnda bankaclk sistemi ABD Merkez Bankas ile olgunlua ulam ve modern banka sisteminin
zemini olumutur.
1929 ylnda Amerikada yaanan krizin yaylma derecesi ve sonular gz nnde
bulundurulduunda o zamana kadar ABD tarihinde yaanm olan en ykc kriz olduu grlmtr. Bu
kriz tm batl lkeleri etkileyen on yllk bir ekonomik gerilemeyi balatmtr. 1920lerin sonunda
yzbinlerce Amerikal byk miktarlarda bor kullanarak borsaya para yatrm ve borsada speklatif bir
fiyat ikinlii olumutur. Ekim 1929da bu borsa inie gemi ve hisse senedi satm panii balamtr.
Bu k byk krizi balatan kvlcm olmutur. kinci Dnya Savann balamasyla byk kriz sona
ermi; byk krizle birlikte klasik liberal ekonomi anlay terk edilmi, ulusal ekonomilerde merkezi
hkmetlerin rol artmtr.
kinci Dnya Savandan sonra lkeler arasndaki gelimilik farkllklar daha belirgin hal almtr.
Bunun sonucu olarak gelimi lkelerle azgelimi lkeler arasnda bankaclk anlay da deiiklik
gstermeye balamtr. rnein azgelimi ekonomilerde genellikle devlet eliyle, zel yasalarla
kalknmay desteklemek amacyla kurulan kalknma ve yatrm bankacl n plana kmtr.
54

1970lerin banda petrol krizinden sonra petrol reten lkelerin kazanlarn bankalara yatrmalar ve
Bretton Woods para sisteminin kmesi sonrasnda bankaclk sektrnde nemli deiiklikler
yaanmtr.1980lerde bilgisayar teknolojilerinin yaygnlat bankaclkta, 1990larda internet
bankacl, 2000lerde bireysel bankaclk hizmetlerinin ve elektronik para ve elektronik bankaclk
rnlerinin hzl geliim gsterdii grlmektedir. Ayn zamanda sermayesi eitli devletlere ait olan,
Uluslararas Para Fonu (IMF), Dnya Bankas, Avrupa Yatrm Bankas gibi uluslarst para ve kredi
kurumlar ortaya kmtr.

1929 ylnda yaanan byk kriz bankacln geliim srecini nasl

etkilemitir?
Bankaclk tarihi asndan nemli bir olay da, 1973-1975 yllar arasnda ngilterede
gayrimenkullerin ar deer kaybetmesi sonucu, temelde kredi kullandrc nitelikte olan onlarca kk
bankann iflas tehlikesiyle yz yze gelmesidir. Her geen gn artan risk ve den kar marjlar bankalarda
uzmanlamay artrrken, kk bankalar yerine byk bankalara ve uluslararas bankalara doru eilimi
artrmtr.
Gnmze gelindiinde retim ve hizmet sektrlerinde ve bankaclk sektrnde karlalan en
nemli olgunun kreselleme olduu grlmektedir. Kreselleme dnyann farkl blgelerinin birbiri ile
bal olduu bir yap olarak dnlebilir. Mallarn serbest dolamn ifade eden ticari kreselleme
gmrk tarifelerinin aamal olarak kaldrlmas ile salanrken, sermaye piyasalarnda serbestleme,
sermaye akmnn nndeki hukuki ve ekonomik engellerin kaldrlmas ile salanmaya allmaktadr.
Sermayenin nndeki engellerin kalkmas ile oluan finansal akmlarn artn aklayabilecek kavram
finansal kresellemedir. Finansal kreselleme iin daha anlalr bir tanm yle yaplabilir: gl bir
ekonomik birimin dourduu finansal aralarn yksek kazan salamak iin serbeste dolat ve
lkelerin ekonomik politikalarnn bu akm ekmek iin aba sarf ettii dinamik bir ekonomik ortam.
Bylece finansal kreselleme kavram sadece sermaye aralarnn dnyada serbest dolamn deil, ayn
zamanda finansal sistemin lkelerin kontrolnden kmasn ve finansal aralara sahip olanlarn mlkiyet
haklarnn korunduu hukuki ve ekonomik tm unsurlar kapsamaktadr.
Finansal kreselleme olgusu, zellikle II. Dnya Sava sonrasnda, dnyann yeniden
ekillendirilmesi srecinin bir uzants olarak grlmektedir. Uluslaras Para Fonu, Dnya Bankas ve
Dnya Ticaret rgt gibi uluslararas kurulularn kurulmas ve bu kurulularn uyguladklar politikalar
finansal kresellemede en nemli faktrlerden olmutur. Finansal kresellemenin etkisi nceleri
gelimi lkeler arasnda iken sonralar tm lkelere yaylmtr.
Finansal piyasalarda kresellemenin nedenleri arasnda lkelerdeki finansal politikalarn
liberallemesi, bilgi teknolojilerinin gelimesi, ticaretin yaygnlamas, lkelerdeki hukuki mevzuatn
birbirine yaknlamas ve finansal krizlerden sonra yeniden yaplandrma politikalarnn hayata
geirilmesi saylabilir.
Finansal liberallemeye ynelik politikalar, faiz oranlarnn serbest braklmas, zorunlu rezervlerin
azaltlmas, sermaye girilerinde engellerin kaldrlmas, sermaye girilerini tevik eden politikalarn
uygulanmas, kredi datm kararlarnda hkmetlerin etkilerini azaltc politikalarn uygulanmas,
bankalarda ve sigorta sektrnde zelletirme faaliyetlerinin artmas, menkul kymet borsalarnn yabanc
yatrmclara almas gibi politikalardr. Finansal liberalleme faaliyetleri sonucunda lkeler arasnda
sermaye aklar badndrc bir hzla artm; ynetilir boyutlarn tesine gemitir. Finansal
piyasalardaki hzl gelimeler, artan rekabet bankalarn faaliyetlerinde nemli deiimlere neden olmu;
birok banka faaliyetlerine son verirken, birou birleme yoluna gitmi, bir ksm da batmasna gz
yumulamayacak boyutlara ulam olduu iin byk bedeller denerek kurtarlmtr.
Artan riski ynetebilmek zere bankalar yeni finansal aralar, yntemler, stratejiler gelitirmek
durumunda kalmlardr. zellikle bankaclk alannda menkul kymetletirme faaliyetlerinin artmas,
menkulkymetletirilen varlklarn sigortaland piyasalarn da hzla genilemesine neden olmutur. Bu
gelimeler finansal krizleri tetikleyen nemli gelimeler olarak grlmektedir.
55

Menkul kymetle%tirme finansal ve finansal olmayan kurumlarn

likiditesi d%k varlklarnn likiditesi yksek varlklar haline dn%trlmesidir.
2000li yllarda ok hzl sosyal, teknolojik, siyasi ve ekonomik geli"melerin ya"anmaya ba"lanmas
ile birlikte ulusal ve uluslararas dzeyde kresel apta finansal krizler ya"anmaya ba"lam"tr. Bu krizler
bankaclk anlay"n da riskler, krediler, fiyatlandrma ve alnacak nlemler konusunda de!i"tirmeye ve
geli"tirmeye ba"lam"tr. Kreselle"menin bir sonucu olarak geli"mekte olan lke piyasalarndaki
bankaclk faaliyetlerinde yabanc sermaye yer almaya ba"lam"tr. Geli"mekte olan lkelerde yabanc
sermayeli bankalarn aktif bykl!nn her geen gn hzla artt! grlmektedir.

Do$u Avrupa lkelerinde 2000li yllarda yabanc sermayeli

bankalarn aktif bykl$ yakla%k %80dir. Bulgaristan, Polonya, Brezilya ve Meksika
gibi lkelerde 1990l yllarda hemen hemen hi yabanc sermayeli banka bulunmazken,
2004 ylnda bu lkelerin bazlarnda yabanc sermayeli bankalarn aktif
bykl$ %67ler seviyesine ykselmi%tir.
Kresel bankacl!n yaylmasyla birlikte uluslararas banka kredileri akmnda da art"lar olmu"tur.
Hzl byme gsteren bankaclk kredilerinde 2005-2008 dneminde iki kat art" gzlenmi"tir. zellikle
hzl byme srecindeki Brezilya, Rusya, Hindistan ve ine (BRIC lkeleri) kresel finansal kriz yl
olan 2008de, yabanc lkelerden en az 130 milyar dolar bankaclk kredisi girmi"tir. Bu durum,
geli"mekte olan lkelerdeki yabanc banka faaliyetlerinin yaylmasnn getirdi!i bir sonu olarak
grlmektedir.

Kreselle%me olgusu nedir ve geli%mekte olan lkelerde bankacl$

nasl etkilemi%tir?

TRK!YEDE BANKACILI#IN GEL!"!M!

Trkiyede bankacl!n tarihsel geli"imi, Cumhuriyet ncesi ve Cumhuriyet sonras olmak zere iki ana
dneme ayrlarak incelenebilir. Cumhuriyet ncesi dnemde nce sarraflar, mudaraba ve para vakflar
banka fonksiyonlarn yerine getirmi"; daha sonra #stanbul Bankas, Osmanl Bankas ve di!er yabanc ve
yerli bankalarn kurulmas ile bu dnemin sonuna gelinmi"tir. Cumhuriyet dnemi bankac!, izlenen
ekonomi politikalar ve ya"anan geli"meler dikkate alnarak; Ulusal Bankalar Dnemi (1923-1932),
Kamu Bankalar Dnemi (1933-1944), zel Bankalar Dnemi (1945-1960), Planl Dnem (1961-1980),
Serbestle"me ve D"a Alma Dnemi (1981-2001) ve Yeniden Yaplandrma Dnemi (2002-2010)
olarak alt dnemde incelenebilir.

"ekil 3.1:Trkiyede Bankacl!n Geli"imi

56

CUMHUR!YET NCES! DNEMDE BANKACILI#IN GEL!"!M!

Cumhuriyet ncesi dnemde Osmanl #mparatorlu!unda padi"ah ile dini ve askeri snflarn st
seviyedeki mensuplar devletin merkezde ve ta"radaki yneticilerini olu"turmaktayd. #mparatorlu!un
milli gelirini yaratan tacir, esnaf, zanaatkar veya kyllerden olu"an retici snf ise, ynetilenleri temsil
etmekte idi. Osmanl #mparatorlu!unda halk, e"itli dil, din, rk, rf ve adetlere sahip, ktada yerle"ik
olarak ya"amaktayd. #mparatorlukta, Osmanl ile birlikte yabanclar da ya"amaktayd. Yabanclar
zellikle Venedikliler ve Cenevizlililerden olu"makta ve genellikle ticaretle u!ra"maktaydlar. Osmanl
#mparatorlu!unda Tanzimata kadar bankacl!a gereken ilgi gsterilmemi"tir. Bankacl!n
geli"memesinde Trklerin daha ok askeri ve devlet memurlu!u gibi i"lere nem vermelerinin, ticaret,
sarraflk, para ticareti gibi i"leri Trk ve Mslman olmayanlara brakmalarnn rol olmu"tur.
Gerek i ticaretle gerekse d" ticaretle u!ra"an tccarlar; sermaye ve kredi sa!lanmas, parann
korunmas ve transfer edilmesi, vadeli sat" i"lemlerinde alacaklarn tahsili gibi sorunlarla u!ra"m"lardr.
Ayrca, de!i"ik ayar ve a!rlktaki altn ve gm" paralarla Osmanl #mparatorlu!u darphanelerinde
baslan paralar iin de!i"im konusunda araclk yapacak bir sisteme de ihtiya duyulmu"tur. Osmanl
#mparatorlu!unda devlete ait paralar hazine-i hmayunda, tccarlarn mallar veya e"yalar ise de!erli
mallarn alnp satld! ar"lar olan ta" bedestenlerdeki sandklarda korunmaktayd. zel bir koruma
sistemine sahip olan bedestenlerin, sarraflk mesle!inin gerekle"tirilmesi asndan nemi byk
olmu"tur.
Kaime tedavle kt
Sabit dvizli polie kullanld
!stanbul Bankas kuruldu
Osmanl Bankas kuruldu
Memleket Sandklar kuruldu
!stanbul Emniyet Sand# kuruldu

1840

1845

1847

1856

1863 1868

1882

1888

1908

Duyunu Umumiye !daresi faaliyete ba"lad

Ziraat Bankas kuruldu
Yerel bankalar kurulmaya ba"lad

"ekil 3.2: Cumhuriyet ncesi Dnemde Bankaclk

Osmanl #mparatorlu!unda kredi taleplerinin kar"lanmas ile ilgili ihtiyalar ise sarraflar tarafndan
kar"lanmaktayd. Padi"ahtan alnan zel izinle berat alan sarraflar, hazine sarraf olurlard. Hazine
sarraflar para de!i"tirme, kredi kullandrma, alacak senetlerini iskonto etme ve satm i"lemleri iin
teminat mektubu dzenleme gibi konularda faaliyet gsterir ve bu faaliyetlerden gelir elde ederlerdi.
Sarraflar daha ok gayri mslimler tarafndan olu"maktayd ve sarraflk mesle!i babadan o!ula
geebilmekteydi. Sarraflar daha ok Galata blgesinde bulunduklar iin Galata Sarraflar olarak da
anlmaktaydlar.
Rehin ya da ipotek yoluyla tccarlara kredi kullandran sarraflar, geri alamadklar alacaklar
kar"l!nda edindikleri ticari mal veya emlak, yine ticaret kesimine satp nakde evirmek zorundaydlar.
Bu nedenle tccarlar ile sarraflar birbiri ile uyum iinde al"mak durumundayd. Ayn zamanda riskli,
57

ancak ok karl olan uluslararas ticaretin sarraflar tarafndan finanse edilmesi ve temel mallarn Osmanl
topraklar dna satlmas srasnda gereken iznin sarraflar tarafndan salanmas da tccarlarla sarraflarn
iyi geinmesini zorunlu klyordu. Bu tccarlar en ok dokuma sanayi, halclk, dericilik, boya sanayi,
madencilik, sava sanayi ve inaat sanayi kollarnda faaliyet gstermekteydi.
Osmanl mparatorluunda bankann fonksiyonlarn yerine getiren bir dier mekanizma islam
iktisat geleneinden gelen mudarabadr. Mudaraba; yol tepmek, seyyar ticaret yapmak anlamlarnda
kullanlan darb kelimesinden tretilmi ve sonradan islam hukukunda ticaret ortakl anlamnda
kullanlmaya balamtr. Bu ortaklkta taraflardan biri sermaye, dieri ise emek ve tecrbe ortaya
koymaktayd. Osmanlda mudaraba ounlukla uzun mesafeli ticaretle uraan byk tccarlarn devlet
grevlileri ile ortakl eklinde yrmekteydi. Mudarabada elde edilecek karn paylalma oran
szleme srasnda belirlenmekte; fakat yaplacak ticaretin yeri, sresi ve nitelii gibi konularn szleme
ile kayda alnmas art deildi.
Ticari hayatta kullanlan bir dier mekanizma para vakflar idi. Para vakflar; parann mudaraba
yoluyla iletilmesine dayanan, asker ve sivil devlet mensubu, ulema, tarikat eyhleri ile esnaf ve
zanaatkrlar tarafndan, faiz karl dn vermek zere belli miktar parann kullandrlmas eklinde
alyordu. Dini nitelikleri ar basan para vakflarnn para ticareti yoluyla varlklarn srdrm
olmalar, parann iletilmesinin meruiyetine katkda bulunmutur. slam hukukunda faizin yasaklanm
olmas, ticaret hayatnda bu gibi faiz karl bor verme ilemlerinin ksmen mal alm satm
muameleleri veya ticari ortaklklara dnmesine neden olmutur. Faiz konusu nedeniyle Osmanl halk
arasnda ciddi tartmalara yol aan vakflarn esas kurulu amac, toplumun ihtiya duyduu sosyal,
ekonomik ve dini faaliyetlerle ilgili finansman ihtiyacn karlamak ve toplumu daha yksek faizle bor
sarmalna sokan tefecilerin eline drmemektir.
Tanzimat Ferman ile birlikte ve sonrasnda Osmanl mparatorluunda finansal yapda nemli
gelimeler yaanmtr. Tanzimat Fermannda can, rz ve namusun korunmas ve mal gvenliinden
bahsedilmi; ayn zamanda mslim ve gayrimslim btn vatandalarn vergilerinin yeniden
dzenlenerek eit ve adil olarak tahsil edilmesi de yer almtr. Ayrca Fermanda bir bte dzenlemesi
ve bte d harcamalara engel olmak iin gerekli kanunlarn karlmasna yer verilmitir. Bu kanunlar
finansal politika deiiklii gerektirmi ve buna bal olarak yeni kurumlara ihtiya duyulmutur. 1838
ylnda Maliye Nezareti, 1840 ylnda Maliye Hazinesi kurulmutur.
lk Osmanl banknotlar Abdlmecit tarafndan 1840 ylnda Kaime adyla karlmtr. Kaime para
yerine geen kt anlamnda olup; para olmaktan ok, faiz getirili bor senedi veya hazine bonosu
niteliinde olmak zere karlmtr. Bu paralar matbaa basks olmayp, elle yaplm ve her birine de
resmi mhr baslmtr. Kaimelerin zaman ierisinde taklidinin kolayca yaplmas ve kt paraya olan
gvenin azalmas nedeniyle 1842 ylndan itibaren matbaada bastrlmasna balanarak, el yapm
olanlarla deiimi salanmtr.
Osmanl imparatorluunun srekli artan bte aklarnnn kapatlmas iin ksa srede, nemli
oranda Kaime baslmtr. Byyen d ticaret aklar nedeniyle birka yl iinde Kaimenin yabanc
paralar karsnda deeri nemli oranda dmtr. Kaimenin deerinde dler nedeniyle Hkmet
ithalatnn finansman iin d piyasalardan kaynak bulmakta zorluklarla karlamtr. 1845 ylnda J.
Alleon ve Thedor Baltazzi adl iki Galata bankerinin bir araya gelmesiyle Osmanl mparatorluu
ithalatnn sabit dviz kuru zerinden yabanc lkelere yazlacak polielerle finanse edilmesi uygulamas
balatlmtr. 1847 ylnda bu bankerler, padiahn tevikiyle stanbul Bankasn (Banque de
Constantinopole) kurmulardr. Ancak 1848de Fransadaki devrimden sonra, Osmanl Devletinin d
ticaret hacmindeki daralma nedeniyle stanbul Bankasnn Hkmete verdii dnlerin tahsil
edilememesi sorunuyla karlalmtr. lkemizde gerek anlamda ilk banka olarak nitelendirilen
stanbul Bankas, 1852 ylna kadar faaliyetlerini srdrm ve kaimenin yabanc paralar karsnda
deerinin sabit kalmasna katkda bulunmutur.
D bor kullanma olanaklarn artrmak isteyen Osmanl mparatorluu, Krm Sava sonras
imzalanan 1856 Paris Bar Antlamasndan sonra, ayn yl 24 Mays 1856da ngiliz sermayeli Osmanl
Bankasn kurmutur. Bankaya, 1863 ylnda Fransz sermayesi, 1875 ylnda Avusturya sermayesi
58

katlmtr. Osmanl Bankas 1863te yaplan bir anlama ile kaime basma yetkisi elde etmi, fakat bu
konuda ok baarl olamam ve halk bu paray benimseyememitir. Osmanl Bankasn dier yabanc
bankalardan ayran nemli zellii, Bankaya para basma ayrcalnn verilmesidir. Ayn anlama ile
daha ok kendi lkelerinin karlarna almalar, lkede ulusal bankaclk hareketini balatmtr.
1908 ylnda 2. Merutiyetin ilanndan sonra Osmanl sermayesi ile ounlukla tek ubeli Osmanl
Devleti tm gelirlerini Osmanl Bankasna yatrmay ve tm demelerini bu banka aracl ile yapmay,
i ve d borlanmalarda karlacak tahvilleri bu banka aracl ile karmay kabul etmitir. Ayn
zamanda Osmanl Bankasna devlet btesini denetleme yetkisi verilmitir. Tm bunlarn karlnda
Osmanl Bankasnn ykmll devlete teminat karl ksa vadeli avans kullandrmak eklinde
belirlenmitir.
Kaimelerin deerinde dmeler 1860larda kaimelerin piyasadan ekilmesi ynnde hareketi
balatmtr. 1863 ylnda Osmanl Bankasyla kaimelerin piyasadan ekilmesi, hem de dviz kurlarnda
istikrarn salanmas ve Devletin ksa sreli finansman ihtiyacnn karlanmas amacyla anlama
yaplmtr. Kaime ihracndaki baarszlk, Osmanl Bankasnn kard kt paralarn halk tarafndan
benimsenmesine engel olmutur. Bu nedenle Osmanl Bankas ekonominin likidite ve kredi ynetiminde
beklenen rol oynayamamtr. Cumhuriyet dneminin ilk yllarna kadar imtiyazl konumunu devam
ettiren Osmal Bankas, 1930 ylnda TC Merkez Bankasnn kurulmasyla btn imtiyazlarnn
kaybetmitir.
Osmanl Bankasyla birlikte Osmanl mparatorluunun yklmasna kadar srede kurulan dier
yabanc sermayeli bankalarn esas faaliyet konusu, Osmanl Hazinesi iin i ve d bor ynetimi idi. Bu
nedenle Osmanl dnemi bankacl borlanma bankacl olarak ifade edilmektedir.
Osmanl Devleti 1854-1875 yllar arasnda 16 borlanma yapmtr. Bte aklarn kapatmak iin
kullanlan d borlarla bte aklar kapatlamamtr. Ayn zamanda d borlarn yaratt ksr dng
Osmanl Devletinde salkl finansal politikalar oluturulmasn engellemitir. Osmanl Devletinin 1875
ylnda borlarn demede byk skntya girmesinden sonra 1 Ocak 1882de i ve d bor sorununun
zm ile ilgili olarak Dyunu Umumiye daresi faaliyete gemitir. Osmanl gelir kaynaklarnn
uluslararas bir kurumun denetimine girmesiyle birlikte, sarraflarn ve bankerlerin altn a sona ermi,
Avrupal sermayedarlara yeterli gvence salandndan bu yllarda birok yabanc sermayeli banka
kurulmutur. Kurulan yabanc sermayeli bankalar da, Osmanl Bankas gibi, i ve d bor kullandrma
faaliyetlerine odaklanmtr. Bu dnemde kurulan yabanc sermayeli bankalar genellikle lkede faaliyette
bulunan yabanc irketleri ve tccarlar finanse etmekte idiler. Osmanl devletine kredi salamakla
birlikte bu bankalarn ve yerel bankalar kurulmaya balamtr. 1914 ylnda balayan 2. Dnya Sava ile
devam eden ve ulusal ticareti gelitirmeye odaklanlan bu sre, 1923 Cumhuriyetin ilanna kadar
srmtr.
Ulusal bankacln geliimi ynndeki giriimlerin temel nedeni, lke iinde birikmekte olan
sermayenin ulusal ticareti gelitirmek iin kullanlmasn salamakt. Kurulan ulusal bankalarn temel
uralar ticari kredi, esnaf kredisi, tarmsal kredi, emlak ve tketim kredisi eklinde idi. Bu srete yerli
sermaye ile kurulan bankalarn byk ounluu yabanc sermayeli bankalarla rekabet edemedikleri iin
kapanm, bylece milli bankaclk iin devlet tevikine ihtiya olduu anlalmtr.
Osmanl dneminde kurulan ulusal banka says ok azdr. 1863te Mithat Paa, Ni valisi iken eski
Yugoslavyann Pirot kasabasnda ilk zrai kredi sand olan Memleket Sandklarn kurmutur.
iftilere uygun koullarda kredi verilmesi amacyla kurulan Memleket Sandklarnn sermayesi, imece
usulyle ve kylnn mal varl ile orantl olarak sanda buday vermesiyle oluturulmutur. Zaman
iinde sermayenin toplanmasnda yaanan glkler sonucunda Memleket Sandklarnda baz
dzenlemelere gidilerek Menafi Sandklar adn almtr. Menafi Sandklarndan istenen baar
salanamaynca 1888 ylnda Devlet eliyle tarm kredilendirmek zere ilk devlet bankas sfatyla Ziraat
Bankas kurulmutur. Bankann sermayesi, Menafi Sandklarnn alacaklar bu bankaya devredilerek
oluturulmutur.
Osmanl dneminde kurulan, Cumhuriyet dneminde de faaliyetlerine devam eden bir dier ulusal
kredi kurumu stanbul Emniyet Sanddr. Memleket Sandklar kurarak Ziraat Bankasnn ekirdeini
59

oluturan Mithat Paa, halkn elindeki dank ve az miktardaki paralar bir araya getirerek ihtiya
sahiplerinin hizmetine sunmak ve halka tasarruf alkanln alamak amacyla 1868 ylnda stanbul
Emniyet Sandnn kurulmasn salamtr. Bu sandn bir ksm faaliyetleri 1907 ylnda Ziraat
Bankasna balanm; 1984 ylnda tmyle Ziraat Bankasna katlmtr.

Osmanl mparatorluunda bankalar kurulmadan nce bankalarn

ilevlerini yerine getiren hangi kurumlar veya mekanizmalar vard?

CUMHURYET DNEMNDE BANKACILIIN GELM

29 Ekim 1923te Cumhuriyet kurulmadan ksa bir sre nce zmir ktisat Kongresi toplanm ve
Kongrede bankaclk adna nemli kararlar alnmtr. Cumhuriyet ile birlikte Trkiyede bankaclk daha
kurumsal ve daha dzenli bir yapya kavumutur.

Ulusal Bankalar Dnemi (1923-1932)

Bu dnem 17 ubat - 3 Mart 1923 ktisat Kongresinin toplanmas ile balamtr. Kurtulu Sava sonras
toplanan ktisat Kongreside nemli kararlar alnmtr. Bu kararlar;

Ekonomik kalknma iin bankacln gelitirilmesi,

zel sektrn yetersiz olan sermaye birikiminin devlet tarafndan desteklenmesi,

Milli bankalar kurularak yabanc sermayenin basksndan kurtulunmas,

Bir ana ticaret bankas kurulmas ve bu bankaya bal zel ticaret bankalarndan oluan bir
sistem kurulmas,

Devletin ve zel bankalarn itirakinin olduu bir sanayi bankasnn kurulmas eklinde
zetlenebilir.

Bu kararlardan anlalaca gibi zmir ktisat Kongresinde ekonomik kalknmann milli bankalarla
gerekleecei grnde birleilmitir. Cumhuriyetin ilk yllarnda tarma dayal ve az gelimi bir
ekonomik yap szkonusu idi. Bu yapnn deitirilmesi iin ulusal bankacln gelitirilmesi ynnde
ok allmtr. Bu dnemde kurulan ulusal bankalar ve kurulu yllar u ekildedir: 1924 Trkiye
Bankas, 1925 Trkiye Snai ve Maadin Bankas, 1927 Emlak ve Eytam Bankas. Cumhuriyet tarihinin
ilk ulusal bankas Atatrkn direktifiyle, ticaretin finansmanna ynelik olarak kurulan Bankasdr.
Sanayinin finansman iin Trkiye Snai ve Maadin Bankas, konut kredileri vermek zere de Emlak ve
Eytam Bankas kurulmutur. Trkiye Snai ve Maadin Bankas lkemizde kurulan ilk kalknma
bankasdr. Banka, zel sanayi iletmelerine orta ve uzun vadeli kredi vermek, mali, ekonomik ve teknik
konularda yardmc olmak zere kurulmutur. Banka 1932de Trkiya Sanayi ve Kredi Bankas adn
alm, 1933 ylnda Smerbankaa devredilmitir. Emlak ve Eytam Bankas 1946 ylnda Emlak ve Kredi
Bankasna dntrlmtr.

60

"ekil 3.3: Ulusal Bankalar Dnemi

1923

!zmir !ktisat Kongresi ile ekonomik kalknmann ulusal bankalarla gerekle%mesinin

gereklili$i gr% olu%tu.

1924

Cumhuriyetin ilk ulusal bankas olan ve ticaretin finanse edilmesi amacyla #" Bankas
kurulmu"tur.

1925

Belediyelerfinansman
Bankas kurulmu"tur
Sanayinin
iin ilk kalknma bankas olan Trkiye Snai ve Maadin Bankas
kuruldu. Banka 1932de Trkiye Sanayi ve Kredi Bankas adn ald. 1933te Smerbanka
devredildi.

1927

Konut kredilerinin finansman iin Emlak ve Eytam Bankas kuruldu. 1946da Emlak ve Kredi
Bankasna dn"trld.

1932

1930da kurulan, 1 Ocak 1932de fiilen faaliyete ba"lam" olan TCMB, kurulu" yasasnda,
para basmak, parann de!erini korumak, ekonominin genel likidite dzeyini ayarlamak ve
bankalara dn vermekle grevlendirilmi"tir.

Bu dnemde yine #zmir #ktisat Kongresi kararlarnn etkisi ile i" adamlarnn kredi ve di!er
bankaclk hizmetlerinin kar"lanmas iin ok sayda, tek "ubeli zel banka kurulmu"tur. Sayca yabanc
bankalardan ok olmakla birlikte ulusal sermayeli bankalar genellikle mahalli ihtiyalara kar"layabilen,
kk, tek "ubeli bankalard. Bu bankalardan bazlar ve kurulu" yllar "yledir: 1924 Ya"arbank, 1927
Trk Ekonomi Bankas, 1927 #ktisat Bankas, 1927 Eski"ehir Bankas, 1928 Trkiye #mar Bankas ve
1928 Egebanktr. Bu dnemde kurulmu" olan ulusal bankalardan biro!u 1929da ya"anan dnya
ekonomik kriziyle birlikte faaliyetlerine son vermi"lerdir. Bazlar ise 1990l yllara kadar faaliyetlerini
srdrmeyi ba"arabilmi"tir.
Cumhuriyet dneminde bankaclk alannda en nemli geli"melerden biri 1931 ylnda Trkiye
Cumhuriyet Merkez Bankasnn kurulmasdr. 1 Ocak 1932de fiilen faaliyete ba"lam" olan Bankann
kurulmas ynnde al"malar 1920 ylnn ba"larnda ba"lam"tr. Ba"ta demeler dengesi problemleri
olmak zere e"itli mali skntlarn olmas Bankann kurulu"unu geciktirmi"tir. Bankann Kurulu"
Yasasnda Merkez Bankas; para basmak, parann de!erini korumak, ekonominin genel likidite dzeyini
ayarlamak ve bankalara dn vermekle grevlendirilmi"tir. Yasa 1971 ylna kadar yrrlkte kalm", bu
sre iinde kamuya daha fazla kredi vermeye ynelik de!i"iklikler yaplm"tr. nceden para basma
konusunda getirilen snrlamalar daha sonra esnek hale getirilmi"; Banka da, etkin bir para politikas
yrtmeden daha ok kamu kesimini finanse etme ynnde faaliyet gstermi"tir.

Merkez Bankasnn ilgili ayrntl bilgilere www.tcmb.gov.trden

ula%abilirsiniz.
61

Kamu Bankalar Dnemi (1933-1944)

1920li yllarda izlenen zel kesimin zendirilmesi ile sanayile"me politikas, sermaye birikiminin yeterli
olmamas nedeniyle beklenen sonucu verememi"tir. Bu nedenle ekonomik geli"imin sa!lanabilmesinde
devletin aktif olarak rol almas gerekti!i zerinde gr"ler a!rlk kazanmaya ba"lam"tr. 1929da
ya"anan byk krizin etkisiyle dnyada mdehaleci bir politika hakim olmaya ba"lam" ve bu yakla"m
Trkiye Cumhuriyetinin ekonomik anlay"n da de!i"tirmi", sanayile"me iin yeni yntemler bulunmas
ynnde al"malar hzlanm"tr.
Byk Kriz, #kinci Dnya Sava" ncesinde ya"anan ve tm dnyay etkileyen, 20. Yzylda ya"anan
en uzun sreli, en kapsaml ve en derin krizdir. Bu kriz, ABD borsasnda byk k" ve bu k"n tm
lkelerde duyulmasyla ya"anan panikle ba"lam"tr. Kriz, geli"mi" ve geli"memi" tm lkeleri
etkilemi"tir. Ki"isel gelir, vergi geliri, kazanlar ve fiyatlar d"m", uluslararas ticaret azalm", i"sizlik
artm", sanayi durma noktasna gelmi"tir. Bu krizin etkisiyle klasik liberal ekonomi yakla"mlar terk
edilmi" ve Keynesi politikalar a!rlk kazanm", ulusal ekonomilerde hkmetlerin rol artm"tr. Krizin
etkisi #kinci Dnya Sava"na kadar srm"tr.
I. Be" Yllk Sanayi Plan uygulamaya konuldu
Smerbank kuruldu
Belediyeler Bankas kuruldu
Etibank kuruldu
Denizbank,
Halk Bankas ve Halk Sandklar kuruldu

1933

1935

1938

!!

"ekil 3.4: Kamu Bankalar Dnem

!"# $%&'($'# $')*'+# '*,-*'# %.'*# /(/0*1# 2/&3/*/4# 3"4"*("5+"46# 73+,8/$,# 9')*'+0,*,3##
:;*,+,3/81# "-<"*/&(/-/# 2/5*/(15+14=# >3;&;(,3# :;*,+,3/# $'?,5,3*,?,# '+3,8,-*'# +'3# 5"2'*,6#
-'4'*# 2/&3/*/41&# 2,40;?"# 3/:/&(15+14=# @ABB# -1*1&$/# ,*3# !'5# C1**13# D/&/-,# E*/&1#
"-<"*/&(/-/#2/5*/$1=##
"#$$!

%&'&(!)*+,+-!.+/+')/)/!01.-1(,1/*1.)/1!'2/1,)(!3,+4+(!5&*146+/(!(747,*78-749!

"#$$!

:1;)4,1401()!+,-'+<=!'+-=4=*,+4=/=/!.+>,+/*+.=/+!'2/1,)(!3,+4+(!!%1,10)'1!%+/(+.=!
(747,*78-749!

"#$?!

@+01/A),)(!B1!1/14C)!.1(-24&!)8,1-*1,14)/)/!D)/+/.*+/=/+!'2/1,)(!3,+4+(!E-)6+/(!
(747,*78-749!

"#$F!

G1/)HA),)(!.1(-24&/&!01.-1(,1*1'1!'2/1,)(!3,+4+(!G1/)H6+/(!(747,*78-749!

"#$F!

I&J&(!2,J1(,)!)8,1-*1,14)/!D)/+/.*+/=/=!01.-1(,1*1'1!'2/1,)(!3,+4+(!K+,(!%+/(+.=!B1!K+,(!
5+/0=(,+4=!(747,*78-749!

62

Trkiye Cumhuriyetinde byk krizin ve ekonomik politika de!i"ikli!inin etkisiyle tek "ubeli yerel
bankalarn o!u kapanm"tr. 1930lu yllarn ba"nda, 1920li yllarda izlenen zel kesimin zendirilerek
sanayile"me politikas braklarak kamu kurumlar aracl! ile sanayile"me stratejisi uygulamaya
konulmu"tur. #ktisadi devletcilik olarak adlandrlan bu sanayile"me politikasnn benimsenmesinin
temel nedeni, zel kesimin byk sermaye gerektiren yatrmlar gerekle"tirecek gce sahip
olmamasdr. 1933 ylnda Trkiyede ilk Be" Yllk Sanayi Plan uygulamaya konulmu"tur. Bu plana
gre kalknmann devlet eliyle sa!lanmas ve devletili!in n planda olmas sz konusu olmu"tur. Bu
geli"melerin etkisiyle byk sermayeli ve byk lekli devlet bankalar kurulmu"tur. Bu bankalarn
o!u, geli"mesi istenen sektrlerin finansman ihtiyacn kar"lamaya yneliktir. Bu dnemin en belirgin
zelli!i devlet eliyle zel amal bankalarn kurulmu" olmasdr.
1933-1944 dneminde sanayile"me iin gerekli olan, ancak getirisi d"k oldu!u iin zel sektrce
gerekle"tirilemeyen yatrmlar devlet tarafndan gerekle"tirilmeye al"lm"tr. Yatrmlarn
finansman, bte olanaklar zorlanarak ve baz zorunlu tasarruf imknlarna ba"vurularak sa!lanmaya
al"lm"tr. 1936 ylnda 2999 sayl Bankalar Kanunu ile banka mevduatlarnn %15i kadar Devlet #
Borlanma Senetlerine munzam kar"lk ayrma zorunlulu!u getirilmi"tir.

zel Bankalar Dnemi (1945-1960)

Yap Kredi Bankas kuruldu
Trkiye Garanti Bankas kuruldu
Akbank kuruldu
Demirbank kuruldu
Trkiye Vakflar Bankas kuruldu
Pamukbank kuruldu

1944

1946

1948

1953

1954

1955

1959

1960

Trkiye #retmenler Bankas kuruldu

Bankalar Tasfiye Fonu kuruldu
"ekil 3.5: zel Bankalar Dnemi

63

Bu dnemde devletilik ile de$il de zel sektr eliyle kalknma stratejisi

olu%turulmu%tur. zel bankalarn ve %ube bankacl$nn hzla geli%ti$i dnemdir. Bu
dnemde 3 zel kanunlarla olmak zere 30 yeni banka kurulmu%tur.
Devlet bankalar kredi faaliyetlerinde serbest braklm%tr.
1944

Yap ve Kredi Bankas kuruldu.

1946

Trkiye Garanti Bankas kuruldu.

1948

Akbank kuruldu.

1952

Denizcilik Bankas kuruldu.

1953

Demirbank kuruldu.

1954

Trkiye Vakflar Bankas ve $ekerbank kuruldu.

1955

Pamukbank kuruldu.

1958

Trkiye Bankalar Birli!i kuruldu.

1959

Trkiye Snai Kalknma Bankas kuruldu.

1960

Tasarruf sahiplerinin haklarn korumak zere Bankalar Tasfiye Fonu kuruldu.

#kinci dnya sava" sonrasnda canlanmaya ba"layan ekonomide zel te"ebbslerin a!rl! artmaya
ba"lam"tr. Bu dnemde bununla ba!lantl olarak sanayile"me stratejisi devletilik ile de!il, zel sektr
eliyle kalknma stratejisi olarak olu"turulmu"tur. Bankaclk sektrnde de di!er sektrler oldu!u gibi
faaliyetler artm" ve yeni ve zel bankalara ihtiya duyulmu"tur. Bu dnemde zel kanunlarla olmak
zere 30 yeni banka kurulmu"tur. #kinci Dnya Sava" srasnda olu"an speklatif ortam ve yksek
enflasyon nedeniyle zellikle tarm ve ticaret alanlarnda zengin bir kesim olu"mu"tur. 1950 ylnda
iktidara liberal ekonomi anlay"n benimseyen Demokrat Partinin de gemesiyle bu anlay" iyice
yerle"mi"tir. Zengin kesimin sermaye birikimi, tarmda makinele"menin de etkisiyle iyice art"
gstermi"tir.
1945 ylndan sonraki dnemde Trkiyede modern i"letmeler, yatrmlar, milli gelir ve nfus birlikte
art" gstermi"tir. $ehirle"me geli"meye ba"lam" ve snai retimi taleple birlikte art"a gemi"tir.
Bununla birlikte paraya ve krediye olan ihtiya artm" ve zel bankalarn getirileri de ykselmi"tir.
Bu dnemde kurulan bankalardan bazlar ve kurulu" yllar "u "yledir: 1944 Yap ve Kredi Bankas,
1946 Trkiye Garanti Bankas, 1948 Akbank, 1952 Denizcilik Bankas (zel yasa ile kurulmu"tur), 1953
Demirbank, 1954 Trkiye Vakflar Bankas (zel yasa ile kurulmu"tur), 1954 $ekerbank, 1955
Pamukbank ve 1959 Trkiye !retmenler Bankas (zel yasa ile kurulmu"tur). Ayrca ticaret
bankalarnn d"nda 1950 ylnda Trkiye Snai Kalknma Bankas kurulmu"tur. Bu bankann kurulu"
sermayesinin bir ksm ticaret bankalar tarafndan kar"lanm", bir ksm ise kamudan kullanlan
kredilerden kar"lanm"tr. Trkiye Snai Kalknma Bankas, sava" sonras bat lkeleriyle ekonomik ve
politik olarak yo!un ili"kilere girildi!i ve uluslararas finans kurulu"larndan kredi alma olanaklarnn
artt! bir ortamda kurulmu"tur. Banka, 1925 ylnda kurulan Trkiye Snai ve Maadin Bankas denemesi
d"nda kurulan ilk kalknma bankasdr.
Faiz oranlarnn ve bankaclk i"lemlerinden do!an komisyon oranlarnn hkmet tarafndan
belirlendi!i bu dnemde, mevduat toplama ve "ube ama konusunda bankalar arasnda byk rekabet
ya"anmaktayd. $ube bankacl!nn yaygnla"mas ise blgesel lekte al"an yerel bankalar tasfiye
srecine itmi"tir.
1953 ylndan sonra yksek enflasyon ve yksek d" bor sorunu ya"anmaya ba"lam"tr. 1959 ylna
kadar devam eden bu srete Trk Lirasnn yabanc paralar kar"snda de!eri d"rlmek zorunda
kalnm"tr. te yandan 1958 ylnda 7129 Sayl Bankalar Kanunu karlm" ve bu Kanunla devlet
bankalar kredi faaliyetlerinde serbest braklm", bankaclk sektrnde rekabet ko"ullar olu"maya
ba"lam"tr. Yine 1958 ylnda Bankalar Kanunu ile Trkiye Bankalar Birli!i kurulmu"tur. Birli!in amac
serbest piyasa ekonomisi ve tam rekabet ilkeleri erevesinde, bankaclk dzenleme ilke ve kurallar
64

do!rultusunda bankalarn hak ve menfaatlerini savunmak, bankaclk sisteminin bymesi, sa!lkl olarak
al"mas ve bankaclk mesle!inin geli"mesi, rekabet gcnn artrlmas amacyla al"malar yapmak,
rekabeti bir ortamn yaratlmas ve haksz rekabetin nlenmesi iin gerekli kararlar almak/ alnmasn
sa!lamak, uygulamak ve uygulanmasn takip etmek "eklinde tanmlanm"tr. 1960 ylnda bankalardaki
tasarruf sahiplerinin haklarn gvenceye almak iin Merkez Bankas nezdinde Bankalar Tasfiye Fonu
kurulmu"tur.

Trkiye Bankalar Birli$i ile ilgili detayl bilgilere kurumun resmi web
sitesi olan http://www.tbb.org.tr/ adresinden ula%abilirsiniz.

Planl Dnem (1961-1980)

"ekil 3.6: Planl Dnem

Bu dnemde liberal ekonomi anlay%ndan karma ekonomi politikasna geilmi%tir. !thal

ikamesi sanayile%me politikas uygulamaya konulmu%tur. Sanayinin geli%imi iin d%k
faiz politikas izlenmi%tir. Yeni banka almasna snrlamalar getirilmi%tir. zel ticaret
bankalarnn bir ksm holding bankas halini alm%tr.
1962

Turizm sektrne ynelik yatrmlar desteklemek zere TC Turizm Bankas kuruldu.

1963

Kalknma planlarnda zel sektr iin ngrlen alanlarda orta ve uzun vadeli kredilerin
sa!lanmas amacyla Snai Yatrm ve Kredi Bankas kurulmu"tur.

1964

Devlet Yatrm Bankas, Kamu iktisadi te"ebbslerin finansman iin kurulmu"tur. AmerikanTrk D" Ticaret Bankas, %24 yabanc payl olan bu banka d" ticaretin finansman iin
kurulmu"tur.

1968

Trkiye Maden Bankas, madencilik sektrn finanse etmek zere kurulmu", ancak faaliyete
gemeden tasfiye edilmi"tir.

1976

Devlet Sanayi ve #"i Yatrm Bankas, yurtd"nda al"an i"ilerin tasarruflarn ncelikli
alanlara ynlendirmek zere kurulmu"tur.

1977

Arap-Trk Bankas, %60 yabanc payl olan bu banka Arap sermayesini lkeye ekmek zere
kurulmu"tur.
65

1960 -1980 yllar arasnda kamu iktisadi teebbsleri ve zel sektr aracl ile, kalknma planlarnda
yer alan yatrmlar gerekletirilerek ithal edilen sanayi mallarnn lke iinde retiminin salanmasn
amalayan bir sanayi politikas benimsenmitir. Bu dnemde liberal ekonomi anlayndan karma
ekonomi uygulamasna geilmitir. thal edilen mallarn yurt iinde retilmesi politikas ithal ikameci
politika olarak adlandrlmtr. Bu politikann izlendii dnemde ekonomi da kapal bir biimde
ynetilmi, ayn zamanda dviz kurlar ve faiz oranlar hkmet tarafndan, dnyadan bamsz olarak
belirlenmitir. Kalknma planlarnda gelitirilmesi ncelikli olan sektrlerin desteklenmesi amalanarak
ok dk veya negatif faiz uygulamas hayata geirilmitir. Piyasa faiz oranlarnn enflasyonun altnda
kalmasnn bir sonucu olan negatif faiz uygulamasnn temel amac, sanayiye ucuz kaynak salayarak
lke kalknmasn desteklemekti. Ayn zamanda ithal girdilerle retilecek mallarn maliyetlerinin dk
kalabilmesi iin Trk Lirasnn yabanc paralar karsndaki deeri ar yksek tutulmutur.
Desteklenmesi amalanan sektrler bayndrlk, sanayi, ulatrma, enerji, madencilik ve d satm
sektrleri olarak belirlenmitir.
Btn bu uygulamalar planlama yoluyla uygulamaya gemi ve bu uygulamay yrtmek zere
1962de Devlet Planlama Tekilat kurulmutur. Ekonomide beer yllk kalknma planlar ve birer yllk
kalknma programlar ile hareket edilmesine karar verilmitir. lk be yllk kalknma plan 1963te
uygulanmaya balanmtr.

Devlet Planlama Tekilat ile ilgili detayl bilgilere kurumun resmi web
sitesi olan http://www.dpt.gov.tr/ adresinden ulaabilirsiniz.
Planl dnem olarak adlandrlan bu dnemde yeni yabanc banka ve baz zel durumlar dnda yeni
ticaret bankas kurulmasna izin verilmemitir. Byle bir politikann amac; snrl olan kaynaklarn,
belirlenen sektrlere, snrl rekabet ortamnda, kalknma planlarnda belirtilen ekilde datlmasdr.
Byle bir ortamda faaliyet gsteren zel sektr bankalar ube saylarn artrmaya ynelmilerdir. Daha
fazla mevduat toplamalar amacyla bankalarn ube saylarn artrmalar tevik edilmi, kk bankalar
da sabit maliyetlerini azaltmak adna birleme faaliyetlerinde bulunmulardr. Ayrca 1960-1964 yllar
arasnda ok sayda banka tasfiye olmu ve faaliyetlerine son vermitir.

Be yllk kalknma planlarnn hazrlanmas bankacln geliimini

nasl etkilemitir?
Bu dnemde be adet kalknma bankas ile iki adet ticaret bankas kurulmutur. Kurulan kalknma
bankalar ve kurulu yllar u ekildedir: 1962 TC Turizm Bankas, 1963 Snai Yatrm ve Kredi Bankas,
1964 Devlet Yatrm Bankas, 1968 Trkiye Maden Bankas ve 1976 Devlet Sanayi ve i Yatrm
Bankasdr. Ticaret bankalar ve kurulu yllar ise 1964 Amerikan- Trk D Ticaret Bankas ile 1977
Arap- Trk Bankasdr.
TC Turizm Bankas, turizm sektrne ynelik yatrmlarn finansmannn desteklenmesi amacyla
kurulmutur. Snai Yatrm ve Kredi Bankas, kalknma planlarnda zel sektr iin ngrlen alanlarda
orta ve uzun vadeli kredilerin, zel sektr tasarruflar ve yabanc sermaye itiraki ile salanmas amcyla
kurulmutur. Devlet Yatrm Bankas, kamu iktisadi teebbslerinin kalknma planlarnda ngrlen
yatrmlar yapmalar iin gerekli kredi olanaklarn salamak amacyla kurulmu kamu bankasdr.
Trkiye Maden Bankas, madencilik sektrne ynelik finansman kolaylklar salamak amacyla
kurulmu; ancak, 1974 ylnda faaliyete gemeden tasfiye edilmitir. Devlet Sanayi ve i Yatrm
Bankas, zellikle yurtdnda alan iilerin birikimlerini kalknma planlarndaki ncelikli alanlara
ynlendirmek amacyla kurulmutur. Amerikan-Trk D Ticaret Bankas, %24 yabanc sahipli, d
ticaretin finansman amacyla kurulmu bir ticaret bankasdr. Arap-Trk Bankas ise, %60 yabanc
sahipli ve Arap sermayesini Trkiyeye ekmek ve uluslararas bankaclk yapmak amacyla kurulmu bir
ticaret bankasdr.

66

Planl dnemde zel ticaret bankalarnn bir blm holding bankas haline gelmitir. Holding
bankacl bir sanayi veya ticaret sermayesi grubunun bir bankann sermayesinin nemli blmnn
sahibi olmasdr. Bu dnemde planlanan yatrmlarn tevik edilmesi ve finansman kolayl salanmas
iin bteden transferler yaplm, kamu borlanmas yntemi kullanlm, zel tasarruflardan salanan
kaynaklar ve Merkez Bankas kredileri kullanlmtr. Bu gibi faaliyetlerle para arz artm, parasal
genileme yaanm ve sonuta enflasyon sorunu yaratlmtr.
Bu dnemde alnan kararlarla hzl bir kalknma yaansa da, kalknma yntemlerinin enflasyona neden
olmas ve enflasyonist ortamda retilen mallarn dsatmnn olmamas dviz ktlna neden olmutur.
Bunu amak iin alnan d borlar da sorun yaratmtr. 1980 ylna gelindiinde retim yapmak iin
dalm yapmak zorunda olan firmalar dviz ktl nedeniyle dalm yapamaz hale gelmi ve eksik
kapasite ile almak zorunda kalmlardr.

Serbestleme ve Da Alma Dnemi (1981-2001)

1970li yllarn sonlarnda dviz azl ve demeler dengesi problemleri nedeniyle balayan ekonomik
durgunluk, sanayinin dviz gereksinimini de karlayabilecek yeni bir sanayileme stratejisinin
benimsenmesini zorunlu klmtr.
24 Ocak 1980de yrrle konulan ekonomik istikrar politikas ekonominin kar karya bulunduu
istikrarszlklarla mcadelenin yannda, yeni bir ekonomik gelime anlayn da beraberinde getirmitir.
stikrarszln parasal bir olgu olarak dnld ve zmn parasal dzenlemelerde arand bu
ekonomi politikalar, devletin ekonomik faaliyetlerindeki roln azaltp, piyasa mekanizmasna arlk
veren bir ekonomik gre dayandrlmtr. Ayrca bu program, ekonominin da dnk bir ekilde
yeniden rgtlenmesi dncesini gndeme getirmi; dier bir ifadeyle, istikrarn salanmasnn tesinde
da ak bir ekonomik model tercih edilmitir. Bu kararlar sadece istikrar program nitelii
tamamaktayd. Ayn zamanda uluslararas sermayenin Dnya Bankas araclyla dolatrld ve
piyasa serbestisi hedefi tayan bir strateji niteliindeydi.
Bu amalarn gerekletirilmesi iin esnek dviz kuru ve pozitif reel faiz politikas uygulanmaya
balanm, finansal piyasalarn serbestlemesi ve derinlemesine ynelik dzenlemeler yaplmtr.
Serbest piyasa ekonomisine gei ile birlikte gerek kurumsal, gerekse yasal altyap ynnden finansal
piyasalarda serbestiyi ngren reformlar gerekletirilmitir. Srekli devalasyonlarla srdrlen gnlk
kur ayarlamalarna bal ve zaman iinde serbestlik derecesi artan bir kambiyo politikas, ithal kotalarnn
zaman iinde kaldrlmas, pahal dviz, ucuz kredi ve vergi iadesi ve sbvansiyonlarla desteklenen
ihracat politikas benimsenmitir. Reform srecindeki gelimeler bankaclk sektrn de etkilemi,
bankalar daha rekabeti bir ortamda almaya balamtr. Artan rekabet bankaclk rn ve
hizmetlerinin eitlenmesine ve yenilenmesine, kurumsal altyap gelimelerinin hzlanmasna ve
bankaclk sektrnn finansal sistemdeki paynn hzla artmasna yol amtr.
1985 ylnda 3182 sayl Bankalar Kanunu yrrle girmitir. Bu Kanunla uluslararas denetim,
gzetim ve bankaclk standartlar bankaclk sistemine tantlm, tekdzen hesap plan uygulamasna
geilmi ve banka bilanolar d denetime tabi tutulmutur. Mevduat Sigorta Fonu kurulmu ve
bankalararas piyasa oluturulmutur. Trkiyede yerleik olan kiilere dviz tutma ve dviz mevduat
hesab atrma izni verilmitir.
1987 ylnda Merkez Bankas ak piyasa ilemlerine balam, 1988 ylnda dviz piyasas
kurulmu, 1989 ylnda dviz ilemleri ve sermaye hareketleri serbest braklmtr. 1990 ylnda Trk
Lirasnn konvertibilitesi ilan edilerek, yurtdnda yerleik kiilere Trkiyede menkul kymet yatrm
yapma, T ve dviz mevduat ama izni getirilmitir.1982 ylnda Sermaye Piyasas Kanunu(SPKa.)
karlm ve bu Kanunla sermaye piyasas aralarnn kullanm iin gerekli yap oluturulmutur.1986
ylnda stanbul menkul Kymetler Borsas faaliyete gemitir. SPKa.nn kartlmas, stanbul Menkul
Kymetler Borsas'nn kurulmas ve hazine bonosu, mevduat sertifikas, tahvil, repo ilemleri, hisse
senedi, varla dayal menkul kymetler gibi finansal aralarn hzla gelimesi bankalarn dk maliyetli
fon imkanlarn daraltlmtr. Tasarruf sahipleri iin seeneklerin artmas, i finansal piyasalarda
bankalarn paylarn azaltc ynde etki yapmtr. Para ve sermaye piyasas aralarnda gzlenen hzl
gelimeler, bankalarn nemli mterilerinin bu piyasalara kaymasna ve bankalarn aktif kalitesinin
zayflamasna neden olmutur.

67

Ak piyasa ilemleri T.C Merkez Bankasnn, para politikasnn

hedefleri erevesinde, para arznn ve ekonominin likiditesinin etkin bir ekilde
dzenlenmesi amacyla, Trk Liras karlnda menkul kymet kesin alm-satm, geri
alm vaadi ile satm ve geri satm vaadi ile alm ilemleri, menkul kymetlerin dn alnp
verilmesi, Trk Liras depo alnmas ve verilmesi gibi ilemleri yapmas ve bu ilemlere
araclk etmesidir.

stanbul Menkul Kymetler Borsas ile ilgili detayl bilgilere kurumun

resmi web sitesi olan http://www.imkb.gov.tr/ adresinden ulaabilirsiniz.
Ekonomide serbest piyasa mekanizmasnn ilerlik kazanmas ve finansal piyasalarn serbestlemesine
ynelik dzenlemeler yaplmas, bankaclk sistemi zerinde nemli etkiler yapmtr. Sektre yerli ve
yabanc bankalarn giriine izin verilmesi, mevduat ve kredi faiz oranlarnn serbest braklmas sonucu
sektrde rekabet artmtr. Artan rekabet, klasik mevduat bankacl yerine, bankalarn hem kaynak hem
de plasman eitliliinin artt bir bankacln benimsenmesine neden olmutur.Trk bankaclk
sisteminde geleneksel bankaclk (mevduat-kredi) ilemlerindeki gerilemeye karlk, akreditif, teminat
mektubu, forward, futures, opsiyon gibi bilano d faaliyetlerde gelimeler grlmtr.
Kamu kesimi aklarnn yksek faizli i borlarla finansman, devlet tahvillerinin vergiden muaf
tutulmas, bankalar devlet tahvili satn almaya ynelterek, zahmetsiz ve risksiz kar olana salamtr.
zellikle 19901 yllarda bankalar, toplad fonlarn byk bir ksmn devlet tahvili ve hazine
bonolarna yneltmi, bankalarn menkul kymetler stoklar, yksek getirili devlet menkul kymetleri
nedeniyle mutlak ve oransal olarak genilemitir. Dviz ve sermaye hareketlerinde liberalleme
uygulamalar sonucunda yurtdndan salanan fonlarla bankalarn varlk ve kaynak yaplarnda yabanc
fonlarn arl nemli hale gelmitir. Bu ve benzeri yapsal sorunlar bankaclk sektrn i ve d
oklara kar olduka duyarl ve krlgan hale getirmitir.
Bu dnemde uygulanan serbest faiz ve esnek dviz kuru politikalar, ihracatn zendirilmesi, ithalatn
serbest braklmas, yeni bankalarn kurulmasna izin verilmesi, bankalar aras Trk Liras ve dviz
piyasalarnn kurulmas, bilgisayar ve iletiim teknolojisinde yaanan gelimeler, yabanc bankalarn
kurulmasna ve Trkiyede ube amalarna elverili ortam yaratmtr. Yabanc bankalar daha ok d
ticaretin finansmann salamak, leasing, factoring, forfaiting, halka arzda araclk, ksa sreli kredi
ilemleri ve uluslararas piyasalardan finansmana arlk vermilerdir. Bu dnemde Trk bankalar da
yurtdnda banka kurarak ya da ube aarak yurtdna almaya balamlardr.
1990l yllarda kurulan bankalar ve kurulu yllar yledir: 1992 Alternatifbank, 1992
Kentbank, 1992 Tat Yatrm Bankas, 1992 Park Yatrm Bankas, 1992 Toprakbank, 1992
Bank Ekspres, 1995 EGS Bank, 1998 Okan Yatrm Bankas, 1998 Diler Yatrm Bankas,
1998 GSD Yatrm Bankas, 1999 Szer Yatrm Bankas, 1999 Nurol Yatrm Bankas, 1999
Toprak Yatrm Bankas ve 1999 alk Yatrm Bankas Yabanc sermaye ile kurulan bankalar
ve kurulu yllar ise yledir: 1990 Societe General, 1990 Midland Bank, 1990 Avrupa Trk
Yatrm Bankas, 1992 Osmanl Bankas, 1993 Eurocredit Trk Fransz Ticaret Bankas, 1997
ING Bank, 1998 Credit Suisse First Boston, 1998 Rabobank Netherland ve 1999 Morgan
Guaranty Trust
1994 ylna gelindiinde ekonomide istikrarn salanamamas, Asya ve Rusyadaki krizlerin de
etkisiyle bankaclk sektrnde nemli bir kriz yaanmtr. 1994 yl bankaclk sektr ve finansal
sektr iin risklerin zararla sonuland yl olmutur. Faiz oranlar rekor seviyelere ykselmi ve Trk
Liras yabanc paralar karsnda ar deer kaybetmitir. Yaanan kriz sonucunda nemli kayplarla kar
karya kalnm ve sonuta banka tasfiye srecine alnmtr. 1994 ekonomik kriz sonras bankaclk
sektrne kar azalan gvenin tekrar salanmas amacyla, tasarruf mevduatlar %100 devlet garantisi
altna alnmtr.
68

1994 krizinde sermayelerinin nemli bir ksmn kaybeden bankalar, scak paraya dayal byme
srecine geri dnldnde, beklenen faiz geliri ile dvizle borlanma maliyeti arasndaki fark pozitif
olduu srece, yurt dndan borlanmay srdrmlerdir.

Scak para; yabanc sermayenin ksa sreli olarak, yksek kazan

salayacak piyasalara yatrm yapmasdr. Sermayenin ok hzl ve ani olarak hareket
etmesi, gittii lkedeki iktisadi ve siyasi gelimelere duyarl olmas ve bu nedenle o
lkede istikrarszla yol aabilmesi gibi riskleri vardr. Scak paraya yn veren en nemli
deiken faiz getirisi olmaktadr.
1990l yllarn ortalarnda baz kamu bankalar zelletirilmitir. zelletirmeler sonucu sat
gerekletirilen bankalar 1995de Smerbank, 1997de Etibank, 1997de Denizbank ve 1997de Anadolu
Bankas olmutur.
Tasarruf sahiplerinin haklarn ve bankalarn dzenli bir ekilde almasn riske sokabilecek ve
ekonomide nemli zararlar dourabilecek her trl ilem ve uygulamalar nleyecek, finansal piyasalarn
etkin bir ekilde almasn salayacak bir kuruma ihtiyacn artmas zerine, 23 Haziran 1999 tarihinde
Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurulu (BDDK) oluturulmutur. Bu Kurul, bankalarn daha iyi
denetlenmesi, banka almas ve bankalarn tasfiyeleri konularnda geni yetkilerle donatlmtr. BDDK
kamu tzel kiiliine haiz, idari ve mali zerklie sahip olarak kurulmutur. Austos 2000de BDDK ve
Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu (TMSF) resmen faaliyete balamtr. TMSF, tasarruf sahiplerinin
haklarn korumak ve bankaclk sisteminin gven ve istikrarna katkda bulunmak amacyla tasarruf
mevduatn ve katlm fonlarn sigortalamak, kendisine devredilen bankalar ve varlklar en uygun
ekilde ynetmek zere oluturulmutur.

Bankaclk Dzenleme ve Denetleme Kurumu ile ilgili detayl bilgilere

kurumun resmi web sitesi olanhttp://www.bddk.org.tr/ adresinden ulaabilirsiniz.

Tasarruf Mevduat Sigorta Fonu ile ilgili detayl bilgilere kurumun

resmi web sitesi olan http://www.tmsf.org.tr/ adresinden ulaabilirsiniz.
1999 ylnn sonlarna doru yapsal sorunlar iin alnan nlemlerin uygulanmasnn gecikmesi,
enflasyonun yksek olmas ve i talebin kontrol altna alnamamas sonucunda, ekonomik grnm
bozulmaya balam ve Kasm 2000de bankaclk sektr ciddi bir sarsnt geirmitir. Bu sarsntya
neden olan sorunlar 2001 ylnda daha da ar hale gelmi ve ubat 2001de Trkiyede byk bir kriz
yaanmtr. Dviz kurlar ve faiz oranlar hzl bir ekilde ykselirken bankaclk sektr zkaynaklarnn
%77si kadar zarar etmitir. Kasm 2000 ve ubat 2001 krizleri bankaclk sistemimizle ilgili olarak;

zkaynak yetersizlii,

ok ksa vadeli kaynak yaps nedeniyle yksek likidite ve faiz riskinin varl,

Vade uyumsuzluu,

Yksek kur riskinin varl gibi mevcut yapsal sorunlarn gnyzne kmasna neden olmutur.

Yaanan ekonomik ve finansal krizler Trk bankaclk sektrnde birleme, satn alma ve devirleri
gndeme getirmitir. Baz bankalar TMSF bnyesine alnrken baz bankalar da yerli veya yabanc ortak
arayna girmitir. 2001 ylnda Ulusal Bank, ktisat Bankas, Taribank, Kentbank, Bayndrbank,
Sitebank, EGS Bank, Toprakbank TMSFye devredilirken; Garanti Bankas ats altnda Osmanl
Bankas ile Krfezbank, Oyakbank ats altnda; Smerbank, Egebank, Bank Kapital, Yurtbank,
Yaarbank, Ulusal Bank birlemitir.

69

Yeniden Yaplandrma Dnemi (2002-2011)

Krizden sonra ekonomik ve finansal sistemin tekrar salkl bir yapya kavumas iin Nisan 2001de
Gl Ekonomiye Gei Program uygulanmaya konulmutur.
Programn be temel unsuru u ekildedir:

Dalgal kur sistemi iinde enflasyonla mcadelenin kararl biri biimde srdrlmesi,

Bankaclk sektrnn, kamu TMSF bnyesindeki bankalar bata olmak zere hzl ve kapsaml
ekilde yeniden yaplandrlmas ve bylece bankaclk kesimi ile reel sektr arasnda salkl
ilikiler kurulmas,

Kamu finansman dengesinin bir daha bozulmayacak ekilde glendirilmesi,

Enflasyon hedefleri ile uyumlu bir gelirler politikasnn srdrlmesi,

Btn bunlarn etkin, esnek ve effaf bir yapda gerekletirilmesini salayacak yapsal
unsurlarn yasal altyapsnn oluturulmas.

Program sonrasnda finans sektrne ynelik dzenlemeler hzla hayata geirilmeye allmtr. Bu
amala BDDK tarafndan Mays 2001de Bankaclk Sektr Yeniden Yaplandrma Program
uygulamaya konulmutur. Program;

Kamu bankalarnn finansal ve operasyonel adan yeniden yaplandrlmas,

TMSF bnyesindeki bankalarn en ksa srede zme kavuturulmas,

Yaanan krizlerden olumsuz ynde etkilenen zel bankalarn salkl bir yapya kavuturulmas,

Bankaclk sektrnde gzetim ve denetimin etkinliini artracak, sektr daha etkin ve

rekabeti bir yapya kavuturacak yasal ve kurumsal dzenlemelerin gerekletirilmesi olarak
drt temel unsura dayandrlmtr.

Kaynak: www.bddk.gov.tr

70

Hem ekonominin hem de finansal sistemin tekrar salkl bir yapya kavumas iin uygulamaya
konulan yeniden yaplandrma programlar bir taraftan krizin etkisini silerken dier taraftan yeniden
byme srecine sokmutur.
Yeniden yaplandrma programnn bankaclk sektrne olumlu etkisini ekil 3.7. ve ekil 3.8.de
aka grmek mmkndr. ekil 3.7.de Trkiye bankaclk sektrnde toplam aktifler, kredi ve
mevduatn tarihsel geliimi; ekil 3.8.de ise toplam aktifler ve kredilerin gayrisafi milli haslaya orannn
geliimi yer almaktadr. ekil 3.7. ve 3.8.e bakldnda, bankaclk sektrnde aktif, kredi ve mevduat
byklnn ve bu byklklerin GSMH oranlarnn 2002den sonra hzla yukarya doru ykseldii
grlmektedir.

ekil 3.7: Trkiyede Bankaclk Sektrnde Toplam Aktifler, Kredi ve Mevduat (Milyon T)

ekil 3.8: Trkiyede Bankaclk Sektrnde Toplam Aktifler ve Kredilerin GSMHye Oran (%)

71

1973de Bretton Woods sisteminin sona erdirilmesinden sonra herhangi bir lkede ortaya kan krizin,
ok ksa srede dier lkeleri de etkileyerek byk kayplara neden olmas finansal piyasalarn sadece
lke dzeyinde deil uluslararas dzeyde de dzenlemelere, gzetim ve denetimlere ihtiyacnn olduunu
gstermitir. Bu nedenle 1974 ylnda G-10 lkelerinin Merkez Bankas Bakanlar tarafndan Bankaclk
Dzenleme ve Denetleme Uygulamalar Komitesi kurulmutur. Komitenin amac dnya leinde
bankaclk denetim anlayn ve kalitesini oluturmaktr. Komitenin Basel ehrinde topland iin
belirlenen kriterler Basel Kriterleri olarak ifade edilmektedir. Komite, 1988 ylnda Basel I olarak
adlandrlan ve bankalarn sermaye yeterliliinin hesaplanmasyla ilgili uyulmas gereken kriterleri
yaynlamtr. Dnyada yaanan kresellemeye paralel olarak finansal piyasalarda yaanan yenilikler ve
krizler Basel I Kriterlerinin yeniden ele alnmasn gerekli klm; 2004 tarihinde Basel II olarak
adlandrlan yeni dzenleme yaplmtr. Gnmzde Basel II dnya apnda birok lkede uygulanrken,
birok lke ise Basel-IIye uyum almalar devam etmektedir.
2002 ylnda Trk bankaclk sisteminin Basel II ile getirilen altyap gereksinimlerinin yerine
getirilmesi iin almalar balatlmtr. Basel II uygulamasna ynelik olarak dzenleme taslaklar Nisan
2010 itibaryla sektrn ve kamuoyunun grlerine sunulmutur. Bu taslaklara ilikin olarak iletilen
grlerin deerlendirilmesi ve Basel II nin sektrn sermaye yeterlilii zerine etkilerini len son
ulusal etki almasnn sonularnn aklanmasnn ardndan paralel uygulama dnemi olarak
adlandrlan bir yllk dnem Temmuz 2011 itibaryla balamtr. Bu dnemin sona ermesi ile birlikte
Trkiyenin tam olarak Basel IIyi uygular hale gelecei beklenmektedir.
Trk bankaclk sektrnde yeniden yaplandrma programnn uygulanmasyla birlikte ve TMSF
tarafndan el konulan bankalarn zelletirilmesi srecinde bankaclkta kresel sermayenin pay srekli
olarak artmtr. 2001 ylnda yabanc sermayeli bankalarn aktif byklnn bankaclktaki pay %3,1
iken 2007 ylnda bu oran %15e ykselmitir. Eyll 2011de ise bu oran %13,5 olarak gereklemitir.
Trk bankaclk sektrnde yaanan bu hzl kreselleme, birleme ve devralma ilemleri sonucunda
gereklemitir. Trkiye, gelimekte olan lke ekonomileri arasnda en byk zelletirme, birleme ve
devralma ileminin yapld lkelerden birisi olmutur.
2007de ABD konut sektrnde balayan ve 2009un sonlarna kadar sren kresel finans krizinde
Trk bankalar dier lke bankalarna gre daha az etkilenmitir. Daha az etkilenmede, 2002-2007
dneminde yeniden yaplandrma programnn kararllkla uygulanmas sonucunda, Trk bankalarnn
sermaye yaps glenirken, risklerinin eskisine gre dk olmasnn rol byk olmutur.

Trk bankaclk sistemi kreselleme olgusundan nasl etkilenmitir?

72

zet
Tarihte bankaclk M.. 3500 yllarnda
Smerlerde ve Babil mparatorluunda ticari
ilikilerle birlikte domutur. Bu dnemde
bankaclk ilemleri dini yaplarn evresinde ve
rahipler tarafndan yaplmaktayd. Smerlerde
Maket olarak adlandrlan bu kurulular, bilinen
ilk banka niteliindeki kurululardr. Modern
anlamda ilk banka 1609 ylnda Amsterdamda
Amsterdam Bankas adyla kurulmutur.

Bankasdr. Avrupal sermayedarlara yeterli

gvence salandndan bu yllarda ok sayda
yabanc sermayeli banka kurulmutur. Osmanl
Bankasyla birlikte Osmanl mparatorluunun
yklmasna kadar kurulan dier yabanc
sermayeli bankalarn esas faaliyet konusu,
Osmanl Devletinin i ve d borlarn
ynetmekti.
Cumhuriyet ile birlikte Trkiyede bankaclk
daha kurumsal ve daha dzenli bir yapya
kavumutur. Dnya ve lke ekonomisindeki
gelimeler paralelinde bankaclk sektrnde de
deiimler
yaanmtr.
Devletciliin
benimsendii dnemde devlet bankalar, liberal
politikalarn benimsendii dnemde zel
bankalar, planl ekonomiye geildii dnemde
kalknma ve yatrm bankalar kurulmutur.

Yeniada ticaretin geliimesiyle birlikte

sermaye talebi artmtr. Bu dnemde Venedikte
Venedik Bankas, ngilterede ilk merkez bankas
olarak kabul edilen ngiltere Bankas, Fransada
Fransz Emisyon Bankas kurulmutur.
ABDde modern ticari bankaclk 1782 ylnda
kurulan Bank of North America ile balamtr.
1791 ylnda Bank of The United Stated
kurulmu, 1907 ylnda bankaclk sistemi ABD
Merkez Bankas ile olgunlua ulamtr. 1929
ylnda Amerika tarihinde en ykc kriz
yaanmtr. Kriz, kinci Dnya Savann
balamasyla sona ermi; byk krizle birlikte
klasik liberal ekonomi anlay terk edilmitir.

1990l yllarn sonlarna doru yapsal sorunlara

ynelik alnan nlemlerin gecikmesi, enflasyonun
yksek olmas ve i talebin kontrol altna
alnamamas
sonucu
ekonomik
grnm
bozulmaya balam ve Kasm 2000 ve ubat
2001de bankaclk sektr nemli iki sarsnt
geirmitir. Dviz kurlar ve faiz oranlar hzl bir
ekilde
ykselirken
bankaclk
sektr
zkaynaklarnn ok byk bir ksmn
kaybetmitir.

Bretton Woods para sisteminin kmesi

sonrasnda bankaclk sektrnde nemli
deiiklikler olmutur. Bu yllarda bilgisayar
teknolojilerinde, internet bankaclnda, bireysel
bankaclk ve elektronik bankaclk hizmetlerinde
hzl geliim grlmtr. Ayn zamanda
sermayesi eitli devletlere ait olan, Uluslararas
Para Fonu (IMF), Dnya Bankas, Avrupa
Yatrm Bankas gibi uluslarst para ve kredi
kurumlar ortaya kmtr.

2002-2007 dneminde yeniden yaplandrma

programnn kararllkla uygulanmas ve dnya
ekonomisindeki
olumlu
gelimeler
Trk
bankaclk sektrn olumlu etkilemi ve
bankalarn sermaye yaps glenirken, riskleri
eskisine nazaran daha ynetilebilir hale gelmitir.
Bu nedenle 2007de ABDde konut sektrnde
balayan ve 2009un sonlarna kadar sren
kresel finans krizinde Trk bankalar dier lke
bankalarna gre daha az etkilenmitir.

2000li yllarda bilgi ve iletiim teknolojilerinde

yaanan hzl gelimelerin ve liberalleme
uygulamalarndaki artlarn da etkisiyle kresel
apta finansal krizlerle daha sk karlalr
olmutur. Kresellemenin bir sonucu olarak
yabanc sermayeli banka saysnda byk artlar
grlmtr.
Trkiyede bankacln tarihsel geliimini
Cumhuriyet ncesi ve Cumhuriyet sonras olmak
zere iki ana dneme ayrarak incelemek gerekir.
Cumhuriyet ncesi dnemde ilk nce sarraflar,
mudaraba ve para vakflar banka fonksiyonlarn
yerine getirmi, daha sonra stanbul Bankas,
Osmanl Bankas ve dier yabanc ve yerli
bankalarn kurulmas ile bu dnemin sonuna
gelinmitir. lkemizde gerek anlamda banka
olarak nitelendirilecek ilk banka stanbul
73

Kendimizi Snayalm
1. Tarihte ilk bankaclk hizmetlerinin yapld
dini yaplara ne ad verilmekteydi?

6. Trkiyede ilk Be Yllk Sanayi Plan hangi

dnemde uygulanmaya konulmutur?

a. Maket

a. Kamu bankalar dnemi

b. Banker

b. Serbestleme dnemi

c. Mudaraba

c. zel bankalar dnemi

d. Para vakflar

d. Yeniden yaplandrma dnemi

e. Sarraf

e. Planl dnem

2. lk
bankaclk
uygulamalar
medeniyetlerde grlmtr?

7. Trkiye ekonomisinde ithal ikameci politika

hangi dnemde benimsenmitir?

hangi

a. Msr

a. Kamu bankalar dnemi

b. Smer ve Babil Medeniyetleri

b. Serbestleme dnemi

c. Eski Yunan

c. zel bankalar dnemi

d. Eski Roma

d. Yeniden yaplandrma dnemi

e. Fransa

e. Planl dnem

3. Dnyada ilk olarak hangi olaydan sonra liberal

ekonomik
anlay
terk
edilerek
ulusal
ekonomilerde merkezi hkmetlerin rol
artmtr?

8. 24 Ocak 1980de yrrle konulan

Ekonomik
stikrar
Politikas
aadaki
seeneklerden en ok hangisine arlk
vermektedir?

a. kinci Dnya Sava

a. Piyasa mekanizmas

b. Birinci Dnya Sava

b. Dzenleyici otorite

c. 1929 Byk Kriz

c. Planlama

d. 1907 ABD Merkez Bankasnn Kurulmas

d. Kamu teebbsleri

e. 1997 Asya Krizi

e. Kontrol

4. Osmanl mparatorluunda devlete ait

paralarn korunduu yerlere verilen isim
aadakilerden hangisidir?

9. Ak piyasa ilemlerini hangi kurum yapar

ve/veya bu ilemlere araclk eder?

a. Hazine-i hmayun

b. TCMB

b. Ta bedesten

c. TMSF

c. Mahsen

d. BDDK

d. Darphane

e. TBB

e. Mudarabe

10. Dolayl yabanc sermaye yatrm biiminde,

ok hzl ve ani olarak hareket eden, gittii
lkedeki iktisadi ve siyasi gelimelere duyarl
olan ve bu nedenle o lkede istikrarszla yol
aabilen para aadakilerden hangisidir?

a. MKB

5. Osmanl mparatorluu zamannda kurulan

gerek anlamda ilk banka aadakilerden
hangisidir?
a. 1854 Trkiye Bankas

a. Dolayl para

b. 1852 Emlak ve Eytam Bankas

b. Nakit para

c. 1847 stanbul Bankas

c. Scak para

d. 1907 Bank de France

d. Spot para

e. 1917 Ziraat Bankas

e. Dorudan para
74

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar

Sra Sizde Yant Anahtar

1. a Yantnz yanl ise Dnyada Bankacln

Geliimi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

1929 ylnda yaanan byk kriz, tm batl

lkeleri etkileyen ve bu lkelerde ekonomik
gerilemeye neden olan bir krizdir. kinci Dnya
Savann balamasna kadar sren bu krizden
sonra lke ekonomilerinde merkezi hkmetin
rol artmaya balamtr. Gelimi ve az gelimi
lkelerde bankalar arasndaki farklar daha
belirgin hale gelerek az gelimi lkelerde
kalknma bankalar kurulmutur. Gelimi
lkelerde ise devlet sermayesi ile uluslarst para
ve kredi kurumlar kurulmutur.

Sra Sizde 1

2. b Yantnz yanl ise Dnyada Bankacln

Geliimi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
3. c Yantnz yanl ise Dnyada Bankacln
Geliimi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
4. a Yantnz yanl ise Dnyada Bankacln
Geliimi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

Sra Sizde 2
Kreselleme,
uluslararas
dzlemde
yaygnlam iktisadi etkinliklerin ilevsel
anlamda birbirlerine eklemlenmesidir. Bu
kavramn iinde mallarn, hizmetlerin, emein ve
sermayenin serbest dolam vardr. Gelimekte
olan lke ekonomileri hem serbest dolam
anlamnda hem de bankaclk faaliyetlerinin
yabanclamas
anlamnda
bu
olgudan
etkilenmektedir. Kreselleme ile birlikte
gelimekte olan lkelerin yabanc kredi
olanaklar artmtr. Ayn zamanda bu lkelere
yabanc sermayeli bankalar faaliyet gstermeye
balam ve bu lkelerdeki bankaclk sisteminin
rekabet yapsn ve faaliyet eitliliini
etkilemitir.

5. c Yantnz yanl ise Cumhuriyet ncesi

Dnemde Bankacln Geliimi balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
6. a Yantnz yanl ise Cumhuriyet ncesi
Dnemde Bankacln Geliimi balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
7. e Yantnz yanl isePlanl Dnem (19611980) balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
8. a Yantnz yanl ise Serbestleme ve Da
Alma Dnemi (1981-2001) balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
9. b Yantnz yanl ise Serbestleme ve Da
Alma Dnemi (1981-2001) balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
10. c Yantnz yanl ise Yeniden Yaplandrma
Dnemi (2002-2011) balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.

75

Sra Sizde 3

Sra Sizde 5

Cumhuriyet
ncesi
dnemde
Osmanl
mparatorluunda ilk nce sarraflar, mudaraba
ve para vakflar banka fonksiyonlarn yerine
getirmitir. Ayrca stanbul Emniyet Sand da
kredi ve mevduat ilevlerini yerine getirmitir.

Kreselleme srecinde Trkiye bankaclk

sisteminde yabanc sermayenin pay srekli
olarak artmtr. Trk bankaclk sektrnde
yaanan bu hzl kreselleme, birleme ve
devralma ilemleri sonucunda gereklemitir.

Sra Sizde 4
Planl dnemde yeni yabanc banka ve baz zel
durumlar
dnda
yeni
ticaret
bankas
kurulmasna izin verilmemitir. Ama snrl olan
kaynaklarn belirlenen sektrlere snrl rekabet
ortamnda mevcut bankalar araclyla 5 yllk
kalknma
planlarnda
belirtilen
ekilde
datlmas olmutur.Byle bir ortamda faaliyet
gsteren zel sektr bankalar ube saylarn
artrmaya ynelmilerdir. Daha fazla mevduat
toplamalar amacyla bankalarn ube saylarn
artrmalar tevik edilmi, kk bankalar da
sabit maliyetlerini azaltmak adna birleme
faaliyetlerinde bulunmulardr.

76

Yararlanlan Kaynaklar
Devlet Planlama Tekilat (2007). Dokuzuncu
Kalknma
Plan
2007-2013
Finansal
Hizmetler. Yayn No: DPT 2704- K:659,
Ankara.

(2008). 50.Ylnda Trkiye Bankalar Birlii ve

Trkiyede Bankaclk Sistemi 1958-2008.
Trkiye Bankalar Birlii Yayn No:262, stanbul.
(2010). Bankaclkta Yapsal Gelimeler.
BDDK Strateji Gelitirme Daire Bakanl.
Say:5, Yl:2010.

Erdnmez, P.Ataman (2003). Trkiyede 2001

Ylndaki Mali Kriz Sonrasnda Kurumsal
Sektrde Yeniden Yaplandrma. Bankaclar
Dergisi. Say 47.

Apak, Sudi ve Aykut Tavanc(2008). Trkiyede

Yabanc Bankacln Geliimi ve Ekonomi
Politikalaryla Uyumu. Maliye Finans Yazlar.
Yl:22, Say:80, s.33-53.

Ergne, Nuray (2008). Bankalar, Birikim,

Yolsuzluk 1980 Sonras Trkiyede Bankaclk
Sektr. Sosyal Aratrmalar Vakf, 1. Basm,
stanbul.

okun, Metin(2008).Bankaclk Uygulamalar.

(Editr: Nurhan Aydn).TC. Anadolu niversitesi
Yayn No:1711, Akretim Fakltesi Yayn
no:893, Eskiehir.

Parasz, lker (2009). Para Banka ve Finansal

Piyasalar.9. Bask, Ezgi Kitabevi, Bursa.

Bal, Seluk ve Ahmet Bykalvarc (2011).

1630dan 2010a Finansal Krizler Tarihi:
Balonlar, Panikler, Buhranlar ve Kresel
Finansal Kriz. at Kitaplar, stanbul.

Tarlan, Selim (1986). Tarihte Bankaclk.

Maliye ve Gmrk Bakanl Aratrma,
Planlama ve Koordinasyon Kurulu Yayn
no:1986/283.

BDDK (2006). Sermaye lm ve Sermaye

Standartlarnn
Uluslararas
Dzeyde
Uyumlatrlmas (Kapsaml Versiyon). (BIS
eviri)

Yldran, Mustafa (2010). letme Finansnn

Kresellemesi. Hiperlink Yaynlar, stanbul.
http://www.tcmb.gov.tr/yeni/egm/b001000.html
(11.11.2011)

Demir, Faruk v.d. (2008). CRD/ Basel II lke

Uygulamalar, BDDK alma Teblii, Say:1,
Ocak.

http://www.tcmb.gov.tr/yeni/mevzuat/PIYASAL
AR/genelge.pdf (29.11.2011)
http://www.tmsf.org.tr/default.html (15.11.2011)

77

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Trk finans sektrnde bankalarn konumunu aklayabilecek,
Trk finans sektrndeki bankalar trleri itibaryla snflandrabilecek ve konumlarn
aklayabilecek,
Bankalarn aktif ve pasif faaliyetleri ile dier bankaclk faaliyetlerinin tr ve byklklerini
aklayabilecek,
Bankalarn verimliliklerini karlatrabilecek,
Bankalarn finansal salamlk gstergelerini yorumlayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Mevduat Bankas

Kredi

Katlm Bankas

Takibe Dnm Oran

Kalknma ve Yatrm Bankas

Menkul Deer

Kamu Sermayeli Banka

Mevduat

zel Sermayeli Banka

Sermaye Yeterlilii Rasyosu

Yabanc Sermayeli Banka

Likidite

indekiler

Giri

Trleri tibariyle Bankalar

Bankalarn Faaliyetleri

Bankalarn Grnm

78

Trk Finans Sektrnde

Bankaclk Sistemi

GR

Trk finans sektrnn balca oyuncular, Merkez Bankas, bankalar, banka d mali kurulular
(faktoring, finansal kiralama, tketici finansman irketleri ile varlk ynetim irketleri), sigortaclk
irketleri ve sermaye piyasas kurululardr. 2011 yl Eyll ay itibariyle, finans sektrnn aktif toplam
yaklak T1.560 milyardir. Bankalarn aktif toplam ise yaklak T1.214 milyardir. Bu verilere gre
bankalarn finans sektr iindeki paynn %77,8 olduu grlmektedir. kinci srada %9,6 ile TCMB,
nc srada ise %2,6 ile portfy ynetim irketleri yer almaktadr. Grld gibi lkemizde bankalar
finans sektrnde ayrcalkl bir yere sahiptir.
Tablo 4.1: Trk Finans Sektrnde Bankalarn Arl

(Milyar T )
Bankalar
Finans
Sektr
Bankalarn
Pay

2002
212,7
315,9

2003
249,7
382,8

2004
306,4
455,2

2005
406,9
591,5

2006
499,7
697,8

2007
581,6
806,5

2008
732,5
972,4

2009
834,0
1.095,2

2010
1.006,0
1.324,2

Eyl.11
1.213,7
1.559,8

%67,3

%65,2

%67,3

%68,8

%71,6

%72,1

%75,3

%76,2

%76,0

%77,8

Finansal hizmetlere eriim kanallar da bankalarn kontrolndedir. Tablo 4.2.den grlecei gibi
ATM says ile birlikte banka ubelerinin says dier finansal kurulularn toplam ube saysnn yaklak
2,5 katdr. Sektrn en fazla sayda personel istihdam eden kurulular da yine bankalardr. Zira finans
sektrndeki her 10 kiiden 9u bankalarda almaktadr.
Tablo 4.2: Finansal Hizmetlere Eriim Kanallar

Adet

2005

2006

2007

2008

Banka ubeleri
Sigortaclk ubeleri
Arac Kurumlarn
ubeleri
Banka D Mali Kurulu
Banka Personeli
Sigortaclk Personeli
Arac Kurum Personeli
Banka D Mali Kurulu
Banka ATM

6.568
14.453
234

7.302
15.322
246

8.122
15.695
231

9.304
v.y.
185

138.724
12.837
5.916
14.836

150.966
15.156
5.898
16.513

167.760
14.950
5.861
18.795

41
182.665
16.007
5.102
4.980
21.953

v.y.: Veri yok

Kaynak: BDDK, 2011:19.

79

2009

2010

Eyl.11

9.581
v.y.
157

10.000
v.y
161

10.546
16.386
167

45
184.205
13.953
4.715
4.751
23.952

45
190.586
15.863
4.948
5.394
26.680

54
194.198
15.468
5.085
5.772
30.310

TRK!YEDE BANKACILIK SEKTR

Trkiyede bankaclk sektr; banka ve "ube says, al"an says, bilano bykl! ve sektr paylar
asndan incelenebilir.

Banka ve "ube Says

Trkiyede 2012 yl $ubat ay itibaryla 48 banka faaliyet gstermektedir. Bu bankalardan 31i mevduat
bankas, 4 katlm bankas, 13 ise kalknma ve yatrm bankasdr. Mevduat bankalarnn 3 kamu
sermayeli, 12i zel sermayeli, 16 yabanc sermayeli banka grnmndedir. Tasarruf Mevduat Sigorta
Fonu bnyesinde bulunan 1 adet Fon Bankas, zel bankalar arasnda gsterilmi"tir. Katlm bankalarnn
ise 1i zel sermayeli iken 3 yabanc sermayeli banka statsndedir. Grld! gibi sistemdeki 35
banka do!rudan fon toplama yetkisine sahip, 13' ise dolayl fon toplama yetkisine sahip bankalardan
olu"maktadr.
Gerek aktif gerekse kredi byklklerine gre % 96,9luk pay ile
hakim banka tr do#rudan fon toplama yetkisine sahip bankalardr. Bunlar iinde de
a#rlkl paya sahip banka tr mevduat bankalardr.

Grafik 4.1: Aktif Byklkleri $tibaryla

Grafik 4.2: Kredi Byklkleri $tibaryla

Banka Trleri (Eyll 2011)

Banka Trleri (Eyll 2011)

Trk finans sektrnde faaliyetlerinin yo!unla"t! alanlar itibaryla uzman banka trlerinin neredeyse
tamam grlebilmektedir. Di!er bir ifade ile T.C. Ziraat Bankas gibi tarm sektrnde yo!unla"mak
zere kurulmu", T.Halk Bankas, $ekerbank gibi kooperatif bankas "eklinde ortaya km" ya da
T.#hracat Kredi Bankas gibi mnhasran ihracat-ithalat i"lemlerine araclk eden veya Takasbank gibi
takas-teslim bankas "eklinde rgtlenmi" bankalar ile kar"la"labilmektedir. Ancak, Tablo 4.3de verilen
"ube saysnn geli"imi, m"terilerin niteli!i itibaryla uzmanla"maya gidildi!ini, zellikle mevduat
bankalarnda perakendeci bankacl!a ynelik bir i" modelinin uyguland!n, kalknma ve yatrm
bankalarnda ise beklenildi!i gibi toptanc bankaclk a!rlkl al"ld!n gstermektedir.
2002 ylnda bankalar yakla"k 6.000 "ube ile faaliyet gsterirken, 2011 yl sonunda bankalarn "ube
says 10.000i a"m"tr. Bu art"n ya"anmasnda ekonomide yeniden ba"layan byme sreci ve bankalar
arasndaki artan rekabet etkili olmu"tur. Mevduat bankalar iinde kamu bankalarnn "ube saysndaki
art" dikkat ekicidir. Ayn dnemde katlm bankalarnn "ube saysndaki art" ise sektr ortalamasnn
olduka zerinde olmu"tur.

80

Tablo 4.3: Banka ve ube Saysnn Geliimi (2002-Eyll 2011)

Mevduat Bankalar
YIL
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
2010
*
2011

3
3
3
3
3
3
3
3
3
3

Kamu
2.019
1.971
2.149
2.035
2.149
2.203
2.416
2.530
2.744
2.904

**

zel
22
3.862
20
3.769
19
3.730
18
3.800
15
3.583
12
3.626
12
4.291
12
4.391
12
4.583
12
5.010

Katlm
***
Bankalar
zel
Yabanc
2 55
3
93
2 78
3 110
2 110
3 146
2 125
3 165
1 91
3 264
1 118
3 304
1 143
3 387
1 158
3 402
1 175
3 432
1 195
3 485

Yabanc
15
206
13
209
13
209
13
393
15
1.072
18
1.741
17
2.034
17
2.062
17
2.096
16
1.911

Kalknma
Yatrm
Bankalar
14
19
14
17
13
18
13
19
13
45
13
48
13
49
13
44
13
42
13
41

TOPLAM
59
55
53
52
50
50
49
49
49
48

6.254
6.154
6.362
6.537
7.204
8.040
9.320
9.587
10.072
10.546

Koyu ile gsterilenler banka saysn, dieri ise ube saysn ifade etmektedir.
*

Eyll 2011 itibaryla

**

TMSF kontrolndeki bankalar zel sermayeli mevduat bankalar ierisinde dikkate alnmtr.

***

2006 ylna kadar zel finans kurumu nvan ile faaliyet gstermilerdir.

Kaynak: TBB, 2011:75; http://www.tkbb.org.tr ;

http://ebulten.bddk.org.tr/AylikBulten/Basit.aspx

Sermaye yaps itibaryla dorudan fon toplama yetkisine sahip olan gerek mevduat gerekse katlm
bankalarnda Tablo 4.3.den grlecei gibi 2006 ylndan itibaren saysal olarak zel sermayeli banka
saysndaki azala karn yabanc sermayeli banka says artmaya balamtr.
Faaliyet gsterdikleri corafya kriteri dikkate alndnda toplam 20
bankann (15 mevduat, 2 katlm, 3 kalknma-yatrm bankas olmak zere) uluslararas
banka, 28 bankann da yerel banka statsnde deerlendirilebilecei grlmektedir.
Faaliyet gsterilen corafya says 26 farkl lkeye karlk gelmektedir. Bunlardan 5i ky
blgesidir. Bu blgelerde 5i snr d banka, 12sinde ise snr d ube statsnde
rgtlenmeye gidilmitir.

alan Says
ube saysndaki arta parelel olarak bankalarda alan saysnda da art yaanmaktadr. 2005 ylnda
bankaclk sektrnde 138.724 kii alrken, bu say 2011 sonunda 195.000e ulamtr. Bu dnemde
personelini en fazla artran bankalar katlm bankalar olmutur.
Tablo 4.4: Bankaclk Sektrnde alan Says
2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

Banka Pers.

138.724

150.966

167.760

182.665

184.205

190.586

195.292

Mevduat Bnk.

127.851

138.599

153.212

166.326

167.063

172.552

176.600

Kal. ve Yat. Bank.

5.126

5.255

5.361

5.307

5.340

5.368

4.841

Katlm Bank.

5.747

7.112

9.187

11.032

11.802

12.666

13.851

Kaynak: Finansal Piyasalar Raporu, BDDK, Say 23, Eyll 2011.

Bilano Bykl
2011 yl sonunda 2005 ylna gre toplam aktifler %199 orannda art gstermitir. 2005 ylnda,
bankaclk sistemi aktif toplamnn GSYHa oran %62,5 iken 2011 ylnda bu oran %100 amtr.
Bankaclk sistemindeki bymenin balca nedenleri, hzl ekonomik byme ve piyasa beklentilerinin
olumlu ynde srmesi, uluslararas piyasadan borlanma imknlarnn devam etmesi, Te olan gl
talep, z kaynaklarn glendirilmesi ve rekabetin glenmesidir.
81

Tablo 4.5: Bankaclk Sektr Aktif Toplam

(Milyon !)

2005

2006

2007

2008

2009

2010

2011

Mevduat Bnk.

385.104

410.192

542.292

682.937

771.512

930.947

1.119.911

Kamu

124.486

143.362

163.585

207.702

249.976

298.064

342.430

zel

239.902

266.830

294.372

370.437

414.048

497.311

619.190

Yabanc

20.716

59.324

84.335

104.798

107.488

135.572

158.291

Kal. ve Yat. Bnk.

12.867

15.341

18.879

22.934

27.021

30.929

41.636

9.945

13.730

19.435

25.769

33.628

43.339

56.148

407.916

439.263

580.606

731.640

832.161

1.005.215

1.217.695

Katlm Bnk.
Toplam

Kaynak: BDDK, TBB, TKBB

Grafik 4.3 ve 4.4den grlece#i gibi, gerek aktif gerekse kredi

bykl#ne gre zel sermayeli bankalar a#rlkl paya sahiptir. Ancak, do#rudan hisse
edinimi ve !MKBden hisse satn alm yoluyla olu$an pay sahipli#i dikkate alnarak
yaplan hesaplamaya gre yabanc sermayeli bankalarn aktif bykl# itibaryla pay %
41,9a ykselmekte, zel sermayeli bankalarn pay % 31,5e, kamu sermayeli bankalarn
pay ise % 26,5e gerilemektedir.

Mevduat bankalarnn faaliyetlerine gre hangi banka tr olarak

snflandrlabilece#ini aklaynz.

Grafik 4.3: Aktif Byklkleri $tibaryla

Grafik 4.4: Kredi Byklkleri $tibaryla

Sermaye Yaplarna Gre Bankalar

Sermaye Yaplarna Gre Bankalar

(Eyll 2011)

(Eyll 2011)

Trkiyede faaliyet gsteren yabanc sermayeli bankalarda pay

sahipli#i ili$kisinin nasl oldu#unu aklaynz.

82

BANKALARIN FAALYETLER
Bankalarn faaliyetleri; bankaclk ilemleri, sermaye piyasas ilemleri, sigortaclk ilemleri ve dier
ilemler balklar altnda toplanabilir. Mevduat bankalar, finansal kiralama ilemleri dndaki tm
ilemleri yapmaktadrlar. Katlm bankalar mevduat toplayamamakta dier tm ilemleri yapmaktadr.
Kalknma ve yatrm bankalar ise mevduat ve katlm fonu kabul dndaki tm ilemlere araclk
etmektedir.
Tablo 4.6: Bankaclk Lisansna Konu Temel Faaliyetlerin Grnm

Dier Sigortaclk
lemleri

Sermaye Piyasas
lemleri

Bankaclk lemleri

Mevduat
Bankas
Mevduat kabul
Katlm fonu kabul
Kredi verme islemleri
deme, fon transferi ve tahsilt ilemleri
Kambiyo senetlerinin istiras ilemleri
Saklama hizmetleri
deme vastalarna ilikin ilemler
Kambiyo ilemleri; para piyasas aralar, kymetli maden alm,
satm, emanete alnmas
Garanti ileri
Bankalararas piyasada para alm satm ilemlerine araclk
Vadeli islem ve opsiyon szlesmelerinin, finansal aralarn alm,
satm ve araclk
Sermaye piyasas aralarnn alm ve satm ile geri alm veya tekrar
satm taahhd
Sermaye piyasas aralarnn ihra veya halka arz yoluyla satsna
araclk ilemleri
hra edilmis olan sermaye piyasas aralarnn alm satmna
araclk ilemleri
Yatrm dansmanl ilemleri
Portfy isletmecilii ve ynetimi
Piyasa yapcl
Saklama hizmetleri
Sigorta acentelii ve bireysel emeklilik araclk hizmetleri

Faktring ve forfaiting ilemleri

Finansal kiralama ilemleri

Katlm Kalknma
Bankas
ve
Yatrm
Bankas

(17/32)*
(29/32)
*

(3/13)*

(11/13)*

(5/13)*

(30/32)
*

(11/13)*

(4/13*)
(5/13)*

* Grupta yer alan bankalardan kann SPK tarafndan verilen yetki belgesi bulunduunu gstermektedir.
Kaynak: BDDK, 2010:9.

Her ticari kurulu iin geerli olduu gibi bankalarn faaliyetleri hakknda da bir fikir edinebilmek iin
finansal raporlarna baklmaldr. Finansal raporlar ise bilano, gelir tablosu gibi finansal tablolar ile
bahse konu tablolarn hazrlanmasnda esas alnan muhasebe ve finansal raporlama standartlarna gre
verilen ve kamu otoriteleri tarafndan yaplmas zorunlu tutulan aklamalardan olumaktadr.

Aktif Faaliyetler
Aadaki grafikten grlecei gibi bankalarn aktif faaliyetlerinin btnn gsteren bilanolarnn
byklnn Gayrisafi Yurtii Haslaya (GSYH) oran 2005 ylndan itibaren her yl artan bir seyir
izlemitir. Bankalarn aktif bykl, 2011 ylnda da GSYHy aan bir bykle ulamtr.

83

Grafik 4.5: Bilano Bykl! GSYH Kar"la"trmas

Bankalarn aktif de!erleri; likit aktifler, menkul kymetler, krediler ve di!er aktiflerden olu"maktadr.
Bankalar 2004 ylndan itibaren menkul de!er yatrmlarn azaltmaya ba"lam"tr. Di!er bir ifade ile
araclk fonksiyonunun gere!i olan kredi kullandrmna ynelmi"lerdir. Kredilerin aktif iindeki pay
2008 ylnda % 50yi a"an bir dzeye km"tr. Kresel krizin etkisiyle 2009 ylnda gerileme ya"anm"
olmakla birlikte kredi kullandrm faaliyetinin bykl! Eyll 2011de % 55e yakla"an dzeylere
ula"m"tr. Kredi kullandrmndaki art"a paralel olarak bilano bykl!nn GSY#Hya orannn artt!
grlmektedir.

Grafik 4.6: Aktif Yapsnn Geli"imi (%)

Bankalarn ihtiyatl hareket ederek aktiflerinin en az % 10una yaknn likit aktif niteli!indeki
yatrmlardan olu"turduklar grlmektedir.

Kredi Kullandrm
Grafik 4.7.den grlece!i gibi kredi kullandrmlar iinde kurumsal/ticari nitelikli krediler a!rlkl paya
sahiptir.

84

KOB! kredileri de dahil edilerek bir hesaplama yapld#nda kredi

portfynn 2/3lk ksmnn reel sektrn finansman ihtiyacnn kar$lanmasna ynelik
oldu#u sonucuna ula$lmaktadr.

Grafik 4.7: Kredi Trlerinin Geli"imi (%)

Para cinsleri itibaryla ise 2002 ylnda Yabanc Para (YP) cinsinden kullandrlan kredi
kullandrmna a!rlk verildi!i ancak 2003 ylndan itibaren Trk Paras (TP) kredi kullandrmna
ynelindi!i dikkati ekmektedir. Son yllardaki geli"im trendine bakld!nda kredilerin % 25 ile
% 30luk ksmnn YP cinsinden kullandrlmakta oldu!u sonucu karlmaktadr.

Grafik 4.8: Para Cinsi $tibaryla Kredilerin Geli"imi (%)

KOB# kredilerinin da!lmna bakld!nda, tutar olarak orta byklkteki i"letmelere kullandrlan
kredilerin a!rlkl paya sahip oldu!u grlmektedir. Ancak, muhatap olunan m"teri says itibaryla bir
de!erlendirme yapld!nda da kredi kullandrlan mikro byklkteki i"letme saysnn olduka fazla
oldu!u sonucuna varlmaktadr.

85

!
Grafik 4.9: lek Bykl!ne Gre

Grafik 4.10: M"teri Saysna Gre

KOB$ Kredilerinin Geli"imi (%)

KOB$ Kredilerinin Geli"imi (%)

Bireysel kredi m"teri says 40,8 milyon ki"iyi a"m"tr. Bireysel krediler iinde en yksek paya sahip
olan kredi tr konut kredileridir. % 24,4lk pay ile nc srada yeralmasna kar"n kredi kart
alacaklar yakla"k 29 milyon ki"i ile en ok sayda m"teri kitlesinin muhatap alnd! bireysel kredi
trn olu"turmaktadr. Ayrca, Eyll 2011 itibaryla, taksitli, taksitsiz kredi kart alacaklar toplamnn
1,9 kat bykl!nde de tahsis edilmi" ancak kullandrlmam" kredi kart harcama limit taahht
bulunmaktadr.

&01>?*%?*B&!'()*&
!1'%3&@+1A1>+1'3&&
&01>?*%+*&!'()*& ,&4-.4&&&&&

!"#$%&!'()*+('*&
,&--./&&&&&

!1'%3&&@+1A1>+1'3&
,&44.-&&&&&

&;*<('&
,&4=.-&&&

&0123%&!'()*+('*&
,&-.4&&&&&

56%*718&!'()*+('*&&
,&9/.:&

Grafik 4.11: Bireysel Kredilerin Da!lm (Eyll 2011)

Sorunlu Krediler
Bir bankann, m"terisine kredi kullandrmasndan sonra olay meydana gelebilir: Birincisi;
szle"me "artlarna gre kredinin anapara ve faizi banka tarafndan vadesinde tahsil edilir. #kincisi; kredi
"artlar banka ve m"teri ynnden tatminkr olacak "ekilde yeniden belirlenir. ncs ise kredinin
anapara ve faizlerinin, szle"me "artlarna uygun olarak tahsili "pheli hale gelir veya tahsil edilemez ve
kredi sorunlu hale gelir. Sorunlu krediler;

86

1.

Borlusunun zkaynaklarnn veya verdi!i teminatlarn borcun vadesinde denmesini

kar"lamada yetersiz bulunmas nedeniyle tamamnn tahsil imkn snrl olan ve gzlenen
sorunlarn dzeltilmemesi durumunda zarara yol amas muhtemel olan veya

2.

Borlusunun kredi de!erlili!i zayflam" olan ve kredinin zafiyete u!ram" oldu!u kabul edilen
veya mevcut ko"ullarda geri denmesi veya tasfiyesi muhtemel grnmeyen veya tahsilinin
mmkn olmad!na kanaat getirilen veya

3.

Anaparann, faizin veya her ikisinin tahsili vadesinden veya denmesi gereken tarihlerden
itibaren doksan gnden fazla geciken veya

4.

Borlusunun i"letme sermayesi finansmannda veya ilave likidite yaratmada skntlar ya"amas
gibi nedenlerle anaparann veya faizin veya her ikisinin bankaca tahsilinin vadesinden veya
denmesi gereken tarihten itibaren doksan gnden fazla gecikece!ine kanaat getirilen veya
vadesi gelen veya denmesi gereken kredi tutarlarnn tamamnn kredi szle"mesinde yer alan
hususlar erevesinde banka tarafndan tahsilinin sa!lanamayaca! kuvvetle muhtemel olan
kredilerdir.

Bankalarn geneli itibaryla anapara ve faizinin tahsilinde sorun ya"anan kredilerin toplam kredilere
oran % 5,3 ile % 2,7 arasnda seyretmi"tir. Takibe dn"m oran olarak adlandrlan bu orann en
yksek oldu!u banka tr yabanc sermayeli mevduat bankalar, en d"k oldu!u banka tr ise
kalknma-yatrm bankalardr.

Grafik 4.12: Banka Trleri $tibaryla Takibe Dn"m Orannn Geli"imi

Kredi trleri itibaryla ayr"trlarak bir de!erlendirme yapld!nda ise son yldr KOB# kredilerinin
tahsilatnda en fazla sorun ya"anan kredi tr oldu!u, bunlar bireysel kredilerin izledi!i gzlenmektedir.

87

Grafik 4.13: Kredi Trleri $tibaryla Takibe Dn"m Orannn Geli"imi

Bireysel kredilerde ise tahsilinde en fazla sorun ya"anan kredi tr kredi kart kullanmndan
kaynaklanan alacaklardr. Zira tutar olarak tahsilinde sorun ya"anan kredi kart alacaklar bu nitelikteki
bireysel kredilerin yarsndan fazlasn olu"turan bir byklktedir ve takibe dn"m oran (TDO) da en
yksek bireysel kredi trdr. Tahsilinde sorun ya"anan bireysel kredi portfynde tutar itibaryla ta"t
kredileri, takibe dn"m oranna gre ise konut kredileri en az sorunlu kredi tr olarak ne
kmaktadr.

Grafik 4.14: Tahsilinde Sorun Ya"anan Bireysel Kredi Trlerinin Da!lm ve

Takibe Dn"m Oranlar (Eyll 2011)

Yakn !zlemedeki Krediler

Tahsilinde sorun ya"anma potansiyeli yksek olan kredileri ifade eden yakn izlemedeki krediler ve
di!er alacaklar;
1.

Kredilendirilebilir nitelikte finansman yapsna sahip gerek ve tzel ki"ilere kullandrlm" olan
ve anapara veya faiz demelerinde halihazrda herhangi bir sorun bulunmayan, ancak, borlunun
deme gcnde veya nakit akmnda olumsuz geli"meler gzlenmesi ya da bunun
gerekle"ece!inin tahmin edilmesi veya krediyi kullanann nemli lde finansal risk ta"mas
gibi nedenlerle yakndan izlenmesi gereken veya

2.

Anapara veya faiz demelerinin kredi szle"mesinde yeralan "artlara uygun olarak yaplmasnda
sorunlar do!mas muhtemel olan ve bu sorunlarn giderilmemesi durumunda borcun tamamnn
veya bir ksmnn geri denmeme riski bulunan veya
88

3.

Geri denmesi kuvvetle muhtemel bulunmakla beraber, mazur grlecek e"itli nedenlerle
anapara veya faiz demelerinin tahsili, vadelerinden veya denmesi gereken tarihlerden itibaren
otuz gnden fazla geciken ancak tahsil imkan snrl kredi iin gerekli gecikme sresi ko"ulunu
ta"mayan veya

4.

Borlusunun kredi de!erlili!i zayflamam" olmakla birlikte dzensiz ve kontrol g bir nakit
akm yapsna sahip olmas nedeniyle zafiyete u!rama ihtimali yksek olan, krediler ve di!er
alacaklardr.

Trleri itibaryla bir de!erlendirme yapld!nda tahsilinde gecikme ya"anma potansiyeli en yksek olan
kredi trnn tketici kredileri oldu!u, bu kredileri i"letme kredilerinin izledi!i grlmektedir.

Grafik 4.15: Yakn $zlemedeki Kredilerin Da!lm (Eyll 2011)

Takibe dn$m orannn nasl hesapland#n ve yakn izlemedeki

kredi teriminin ne ifade etti#ini aklaynz.

Menkul De!er Yatrmlar

Bankalarn 2005 ylndan itibaren ikinci nemli yatrm kalemine dn"m" olan menkul de!erlere
yaptklar yatrmlar de!erlendirildi!inde portfyn ortalama 1/3lk ksmnn vadeye kadar elde etmek
tutma yani yatrm amal olu"turuldu!u sonucuna ula"lmaktadr.

Grafik 4.16: Menkul De!er Yatrmlarnn Niteli!i (%)

89

Menkul de#erlerin byk o#unlu#unun piyasadaki geli$melerden

kr elde etmek ve/veya repo gibi yntemler ile yeniden fonlamada kullanmak amacyla
edinildi#i gzlenmektedir.
Getirilerinin niteli!i itibaryla de!erlendirildi!inde ise de!i"ken faizli menkul de!erlere yaplan
yatrmlar azalrken sabit faizli menkul de!erlere yaplan yatrmlarn artt! grlmektedir.

Grafik 4.17: Menkul De!er Yatrmlarnn Getirisinin Niteli!i (%)

Pasif Faaliyetler
Bankalarn pasif de!erleri; mevduat ve katlm fonu, yurtd" bankalardan temin edilen borlar, menkul
kymet ihralar ve z kaynaklardan olu"maktadr.
A"a!daki grafikten grlece!i gibi do!rudan fon toplama yetkisine sahip mevduat ve katlm
bankalarnn hem say hem de aktif bykl! itibaryla a!rlkl banka tr olmas ba"lca finansman
kayna!nn da mevduat ve katlm fonu gibi do!rudan toplanan fonlardan olu"masna yol am"tr. Ancak,
2011 ylnda do!rudan toplanan fonlarn paynda gerileme ya"anm"tr.

Grafik 4.18: Kaynaklarn Niteli!i (%)

90

Dorudan Fon Toplama

Yllar itibaryla deimekle birlikte dorudan toplanan fonlarn % 60 ile % 65 arasndaki ksmnn TMSF
gvencesine tabi olan tasarruf mevduat ve katlm fonundan olumaktadr. Dorudan toplanan bir dier
fon tr ise ticari mevduattr.

Grafik 4.19: Dorudan Toplanan Fonlarn Nitelii (%)

Grafik 4.20den grlecei gibi, dorudan topanan fonlarn % 80inden (2008, 2009 ve 2010 yllar
dikkate alnacak olursa % 90dan) fazlasnn vadesi 3 aya kadar vadede younlamaktadr. Bu vadede ise
2009 ylndan beri 1-3 ay aras vade arlkl paya sahiptir.

Dorudan toplanan fonlarn vadesinin ksa olmas bankalarn

kaynaklar ile yatrmlar arasnda vade uyumsuzluuna neden olmaktadr.

Grafik 4.20: Dorudan Toplanan Fonlarn Vadesi (%)

91

Para cinsi itibaryla bakldnda ise dorudan toplanan fonlarn 1/3nn YP cinsinden olduu
grlmektedir. Mevduat ve katlm fonu eklinde dorudan fon arzeden taraflarn halen YP cinsinden fon
tercihlerinin gl olmaya devam ettii anlalmaktadr. Dorudan toplanan fonlarn % 95inden fazlas
Trkiyede yerleik gerek ve tzel kiilerden temin edilmektedir.

Grafik 4.21: Dorudan Toplanan Fonlarn Para Cinsi (%)

Dolayl Fon Toplama

Yatrmlarn dolayl fonlar ile finanse etmek durumunda olan kalknma-yatrm bankalarnn en nemli
kaynak kalemi yurtiinde ya da yurtdnda kurulu bankalardan aldklar borlardr. kinci fon temin ekli
menkul kymetlerin geri alm vaadi ile sat eklindeki repo ilemleridir. Bu tr bankalar iin esas fon
temin yntemi olan tahvil-bono ihrac yoluyla kaynak salama yntemi ise nc srada yeralmaktadr.
Dorudan fon toplama yetkisine sahip olan mevduat ve katlm bankalar ynnden bakldnda ise
dier kaynaklar iinde repo yoluyla salanan fonlarn birinci srada yerald grlmektedir. kincil
kaynak kalemi Eyll 2011 itibaryla 25,6 milyar ABD Dolar byklne ulam bulunan sendikasyonsekritizasyon kredileridir. Arlkl ortalama vade sendikasyon kredilerinde 1,4 yl, sekritizasyon
kredilerinde ise 6,5 yldr. Bu durum uzun vadeli kredi kullandrma tercihine yardmc olmaktadr. Ancak,
sz konusu kaynaklarn YP cinsinden olmas dviz kuru riskinden korunma basks yaratmaktadr.
Kalknma-yatrm bankalarnda olduu gibi nc dolayl kaynak temin yntemi tahvil-bono ihracdr.
Toplam tutar T15 milyari aan bir bykle ulam olan tahvil-bono ihrac, mevduat bankalarnn
uzun vadeli yatrm tercihlerine yardmc olan finansman kayna alternatifine dnmtr.

Sendikasyon ve sekritizasyon kredisi ne demektir?

Dier Bankaclk Faaliyetleri

Bankalarn bilano dnda izledikleri ve belli bir koulun yerine getirilmemesi halinde ykmllk
stlendikleri dier bankaclk faaliyeti kapsamndaki ilemlerin 2/3nden fazlasn teminat mektuplar
yoluyla verilen garanti ve kefaletler oluturmaktadr. kinci arlkl garanti ve kefalet tr ise d ticarete
ynelik olan akreditif ilemleridir.

92

:CG&

GC:&

:C4&

GC=&

4DC=&

4DC4&

9=C4&

4DC-&

9==G&

9==F&
9==E&
0(J*#1%&K(>%$L+1'3&

-C/&

-C4&

9C/&

9C/&

@>'()*%*Q+('&

:C/&

4EC=&
9C:&

GCG&

FC/&

4/CF&

4DC4&

9C:&

9==/&
9==D&
9=4=&
M1#>1&!'()*+('*N!1O$++('*P&
;*<('&R1'1#%*&S(&!(T1+(%+('&

-C=&

H7+I+&9=44&

Grafik 4.22: Garanti ve Kefalet Yoluyla stlenilen Ykmllklerin Da!lm (%)

Aktif-pasif arasnda vade uyumsuzlu!u ile bilano iinde yabanc para ak pozisyon nedeniyle, trev
i"lemler genellikle kur ve faiz art"larna kar" koruma sa!lamak iin yaplmaktadr. Bu amala en yo!un
kullanlan trev i"lem tr swaplar olmaktadr. Ayrca dviz likiditesi olan bankalar artan ! zorunlu
ykmllklerini ksa vadeli USD/! swap i"lemleri ile fonlamaktadrlar. Bu nedenle, trev i"lem trleri
iinde swap i"lemleri % 50nin zerinde bir a!rl!a sahiptir. Opsiyon ve forward i"lemlerinde kontrat
baznda nemli bir pozisyon ta"nmamaktadr. Forward i"lemleri, katlm bankalar haricinde daha ok
kurumsal m"teri talepli yaplmaktadr.

W$%$'(?&& &;*<('&&
,4.F&
,&=.9&

XL?*7"#&
&,&9-.F&

W"'V1')&
,&4E.9&

Grafik 4.23: Trev $"lemlerin Da!lm (%)

UV1L&&
,&GE.-&

Trev i$lemlerin szle$mede ngrlen vadelerde gerekle$mesi

byk nem ta$maktadr. Zira dviz kuru ya da faiz riskinden korunma amacyla taraf
olunan trev i$lemin gerekle$memesi korunulan riske maruz kalnmas sonucunu
do#uracaktr. Dolaysyla, riskten korunma amacyla yaplacak bir trev i$lemin kar$
tarafnn snr ii bir banka olmas, ngrlen vadede i$lemin gerekle$ebilece#i
konusunda olumlu bir izlenim yaratmaktadr.

93

Bu adan deerlendirildiinde Tablo 4.7den trev ilemlerin yaklak olarak % 90nn snr ii
statdeki kurulular ile yapld ve bu kurulularn yaklak 3/4nn de banka olduu grlmektedir. Bu
kurulularn yarya yakn ngilterede faaliyet gstermektedir.
Tablo 4.7: Trev lemlerin Kar Taraflar (Eyll 2011)

Bankalar
(%)
Opsiyon
Forward
Futures
Swap
Dier
Toplam

Opsiyon
Forward
Futures
Swap
Dier
Toplam

Dier Tzel
Kiiler

56,03
43,46
96,96
87,82
87,66
73,47
Yurt ii

Banka D
Finansal
Kurulular
2,70
3,85
0,53
4,39
0,00
3,86
ngiltere

44,65
57,35
28,63
9,05
42,88
25,30

34,71
28,54
34,02
61,05
57,12
49,45

6,02
4,59
0,00
8,32
0,00
7,08

24,79
45,81
1,10
7,62
3,94
17,66
Fransa

Gerek Kiiler

16,49
6,88
1,41
0,17
8,40
5,01
Amerika
Dier
5,06
1,61
37,31
8,09
0,00
6,66

9,56
7,91
0,05
13,49
0,00
11,51

Kaynak: BDDK, 2011: 44.

BANKALARIN GRNM
Trk finans sektrnde bankalarn arlkl paya sahip olmas doal olarak bu kurulularn verimlilik ve
finansal salamlklarnn nem derecesini daha da arttrmaktadr. Zira bankalarn yaayabilecekleri
skntlar ok hzl bir ekilde finans sektrnn tamamn etkileme potansiyeli tamaktadr. Bu durum
bankalara Trk finans sektrnn sistemik nemi haiz kurulular olma gibi bir misyon yklemektedir.

Verimlilik
Verimlilik gstergeleri ube ve personel baznda ve iletme baznda analiz edilmektedir.

ube ve Personel Verimlilii

ube bana aktif ve kr tutar kalknma-yatrm bankalarnda daha yksektir. Kalknma-yatrm
bankalarnn byk tutarl kurumsal kredi kullandrmasna karn az ubeli olmalar daha verimli bir ube
performans grntsnn olumasna neden olmaktadr. Dorudan fon toplama yetkisine sahip olan
mevduat ve katlm bankalar dikkate alnarak karlatrma yapldnda mevduat bankalarnn
ubelerinin topladklar mevduata gre daha fazla tutarda aktif yaratt ve dnem krna katklarnn daha
yksek olduu grlmektedir.
Kalknma-yatrm bankalar personel verimlilii en yksek banka trdr. Ancak, 2004 ylndan beri
mevduat bankalar gerek personel bana aktif gerekse personel bana dnem kr bakmndan sektr
ortalamasnn zerinde bir performans salamay baarmtr.

94

Tablo 4.8: ube Baznda Verimlilik

(milyon T )
ube Bana Aktif
Mevduat Bankalar
Kalknma ve
Yatrm
Katlm Bankalar

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

33,0
269,7

39,6
311,0

47,7
343,2

61,5
367,6

68,2
365,3

70,9
449,7

78,4
521,4

86,2
614,3

99,0
774,0

33,0

29,4

28,1

34,1

38,6

46,1

48,1

59,1

71,4

Sektr

33,6

39,8

47,3

62,0

68,4

71,4

78,7

87,0

100,0

22,4
28,5
21,8

25,7
23,0
24,8

30,9
22,8
29,5

39,0
28,7
38,3

43,0
31,3
42,1

44,6
35,1
43,8

49,9
35,5
48,9

54,4
46,9
53,7

62,0
54,5
61,3

0,4
13,3

0,9
13,4

14,7
11,3

10,2
29,1

41,3
29,8

1,8
20,6

1,4
21,0

2,1
22,4

2,2
21,1

0,1
0,5

0,4
0,9

0,4
1,0

0,9
0,9

1,1
1,6

1,2
1,8

1,2
1,4

1,2
2,1

1,3
2,2

ube Bana
Mevduat
Mevduat Bankalar
Katlm Bankalar
Sektr
ube Bana
Dnem Kr
Mevduat Bankalar
Kalknma ve
Yatrm
Katlm Bankalar
Sektr

Kaynak: BDDK, 2010:100-102.

Tablo 4.9: Personel Baznda Verimlilik
(milyon T)
Personel
Bana Aktif
Mevduat
Bankalar
Kalknma ve
Yatrm
Katlm
Bankalar
Sektr
Personel
Bana
Mevduat
Mevduat
Bankalar
Katlm
Bankalar
Sektr
Personel
Bana Dnem
Kr
Mevduat
Bankalar
Kalknma ve
Yatrm
Katlm
Bankalar
Sektr

2002

2003

2004

2005

2006

2007

2008

2009

2010

1.718

2.019

2.957

3.174

3.888

3.898

4.244

4.629

5.385

1.651

1.881

3.387

4.516

4.499

5.214

5.398

5.062

5.766

1.672

1.500

1.562

1.794

1.979

2.175

2.399

2.849

3.419

1.689

1.958

2.309

2.933

3.310

3.445

4.010

4.528

5.266

1.166

1.310

904

1.110

1.296

1.435

2.156

2.921

3.373

1.353

1.174

1.272

1.514

1.617

1.671

1.794

2.263

2.610

1.096

1.218

1.439

1.813

2.038

2.114

2.489

2.794

3.228

21

44

107

80

82

104

104

111

119

81

81

76

179

66

189

178

185

157

21

22

43

53

56

59

60

60

23

44

49

43

75

88

73

110

116

Kaynak: BDDK, 2010:102-104.

95

#$letme Verimlili!i
#"letme giderlerinin toplam gelirlere oran en yksek olan banka tr katlm bankalardr. En d"k olan
banka tr de kalknma-yatrm bankalardr. Ancak, kalknma-yatrm bankalarnn i"letme giderleri
artma e!ilimindedir. Mevduat bankalar ok fazla sayda personel ve "ube ile faaliyet gstermelerine
kar"n i"letme verimlili!i bakmndan sektr ortalamasn yakalam" bankalardr.

Grafik 4.24: $"letme Giderleri / Toplam Gelirler Orannn Geli"imi

Kaynak: BDDK, 2010:105.

Tablo 4.10dan toplam giderler iinde i"letme giderlerinin paynn 2008 ylna gre artt!
grlmektedir. Personel giderlerinin toplam i"letme giderleri iindeki paynn artmasndan da grlece!i
gibi bu art" personel giderlerinin ykselmesinden kaynaklanm"tr. Bununla birlikte, bankalarn faiz d"
gelirlerini artrma ynnde izledi!i politikalar ve kredi portfyndeki geni"lemeye paralel olarak
komisyon gelirlerini artrmas sonucu ykselen komisyon gelirlerinin toplam i"letme giderlerine oran
art" gstermi"tir.
Tablo 4.10: Baz Gelir-Gider Oranlarnn Geli"imi
(%)
Bank.Hizmet Gel. ve Al.cr.ve Kom./Top.Gelirler

2005

2006

2007

2008

2009

2010

Eyl.11

12,1

11,9

11,8

12,1

13,0

14,2

15,2

Toplam $"letme Giderleri/Toplam Giderler

42,9

33,9

32,2

31,3

38,0

42,1

38,8

Personel Gideri/Toplam $"letme Giderleri

28,9

36,0

37,2

38,5

38,4

40,1

40,3

Kaynak: BDDK, 2011: 26.

Grafik 4.25den grlece!i gibi, banka trleri itibaryla kalknma-yatrm bankalarnn i"letme giderleri
iinde personel giderlerinin pay daha yksektir. En d"k banka tr ise mevduat bankalardr.
Grafik 4.26dan grlece!i gibi, komisyon gelirlerinin toplam i"letme giderlerini kar"lama oran
kalknma-yatrm bankalarnda sektr ortalamasnn olduka altndadr. En yksek oldu!u banka tr ise
katlm bankalardr.

96

Grafik 4.25: Personel Giderleri/$"letme Giderleri Grafik

4.26: Komisyon Gelirleri/Toplam Gelirler

Kaynak: BDDK, 2010:107-108.

Finansal Sa#lamlk
Bankalarn finansal sa!laml!na etki edebilecek geli"meler krllk performansna baklarak analiz
edilebilir. Faiz ve faiz d" gelirler ile giderler arasndaki ilgi ve dengelerin nasl geli"mekte oldu!unun ve
srdrlebilirli!inin analizi bunun rneklerini olu"turmaktadr. Bu analizlere, sorunlu krediler ve
muhtemel zararlar iin ne lde kar"lk ayrld!, yeterli olup olmad! de!erlendirmeleri de dahil
edilmelidir. Bunun yansra baz gstergelere de baklmaldr. Bunlarn ba"nda zkaynak (sermaye)
yeterlili!i ve zkaynak unsurlarnn kalitesine ili"kin gstergeler gelmektedir. Ayrca, gemi"te ya"anan
deneyimler dviz kuru, likidite gibi risklerin geli"iminin de de!erlendirilmesi gere!ini gstermi"tir.

Krllk
9FCG&
DCE&
4DC/&

9=CF&
FCD&
-=CF&

99C=&
FC4&
-EC4&

94CF&
EC-&

9=C9&
EC:&

4/C=&
FC=&

4DC:&
:C9&

9:C=&
-CF&

9FCE&
9C/&

YG4C9&

Y:FC=&

Y:=CE&

Y:FCE&

Y:/C4&

Y:/C=&

Y:=C/&

Y-DCE&

Y-/C9&

Y-DC9&

Y:GC=&

YG=CF&

Y-DC/&

Y:DC-&

YG4C:&

YDCF&

9==-&

YDC=&

"##$!

-DCD&

Y/CE&

Y44C9&

Y49CF&

"##&!

"##'!

Y:9C4&

"##%!

:-CD&

Y-DC:&

K(#>$+&;(<('+(')(#&@+C&W1*B+('&
;*<('&W1*B&R(+*'+('*&
K(S)$1%1&Z('C&W1*B+('&
W1*B&;323&R*)('+('&

:DC4&

Y49C9&

"##(!

:/CE&

YDC/&

"##)!

:FCF&

Y/C/&

"#*#!

:/C:&

Y4=CD&

YG4C=&

+,-.**!

!'()*+(')(#&@+C&W1*B+('&
W1*B&;323&R(+*'+('&
;*<('&W1*B&R*)('+('*&

Grafik 4.27: Gelir-Gider Bile"enleri (%)

Bankalarn aktif faaliyetlerinin a!rl!nn kredi kullandrmna kaymasna ba!l olarak faiz gelirleri
iinde kredilerden alnan faizlerin paynn ykselmesine neden olmu"tur. Grafik 4.27den grlece!i gibi
faiz gelirleri ile giderleri arasnda pozitif bir denge olu"masna kar"n faiz d" gelirler ile giderler arasnda
negatif bir denge olu"mu"tur. Nitekim 2010 yl ve Eyll 2011 itibaryla toplam giderler iinde faiz
giderlerinin pay yeniden % 50nin zerine km"tr. Ancak, 2010 ylndan itibaren faiz d" gelirlerin
faiz d" giderlere gre daha fazla artt! ve negatif ili"kinin az da olsa dzeldi!i gzlenmektedir.
97

Piyasa faizlerindeki gelimelere bal olarak faizi artlarnn

(azallarnn) hzla dorudan toplanan fon tr olan mevduat faizlerine yanstlmas ayn
hzda faiz giderlerinin artmasna (azalmasna) neden olmaktadr. Kredilerin ok byk
ounluunun sabit faizli olmas nedeniyle mevduat faiz artlarnn (azallarnn)
yaand durumlarda gelir-gider dengesi de ayn hzda olumsuz (olumlu) ynde
etkilenmektedir.
Banka trleri itibaryla net faiz-getiri marjnn (net faiz geliri (getiri) / yllk ortalama aktif bykl)
geliimine bakldnda, 2010 yl sonu itibaryla, 2002-2009 dneminin en dk dzeyinden de daha
dk bir dzeye gerileme olduu grlmektedir. Net faiz marj en yksek banka tr olarak kalknmayatrm bankalar ne kmaktadr. Katlm bankalarnn getiri marjnn ise 2009 ve 2010 yllarnda genel
ortalamann altnda kald gzlenmektedir.
Tablo 4.11: Banka Trleri tibaryla Net Faiz-Getiri Marj

Mevduat
Kalknma- Yatrm
Katlm
Sektr

2002
5,7
12,4
8,1
6,1

2003
4,2
11,6
7,3
4,6

2004
5,6
8,9
5,8
5,8

2005
4,5
6,5
4,5
4,6

2006
4,2
6,3
4,8
4,2

2007
4,4
6,1
4,7
4,5

2008
4,1
6,6
4,8
4,2

2009
5,0
5,5
4,6
5,0

2010
3,8
4,1
3,5
3,8

Kaynak: BDDK, 2010:89.

Yllk bazda ele alnmas gereken, aktif getirisi (ROA-Net Kr / Toplam Aktif) ve zkaynak getirisi
(ROE-Net Kr / Toplam zkaynaklar) karlatrlarak bir deerlendirme yapldnda da kalknmayatrm bankalarnn aktif getirisi en yksek, zkaynak getirisi ise en dk bankalar olduu sonucuna
ulalmaktadr. Kalknma-yatrm bankalarnn stlendikleri risklere kyasla yksek zkaynakla
almalar zkaynak getirisinin dk dzeylerde gereklemesine neden olmaktadr. Katlm
bankalarnn aktif ve zkaynak getirisinin genel ortalamann altnda bir geliim gsterdii dikkati
ekmektedir. Bu bankalarn alma prensipleri nedeniyle dier banka trleri ile bir karlatrma
yaplmas yerine kendi iinde yani katlm bankalar arasnda bir karlatrma yaplmas daha doru bir
yaklam olacaktr.
Tablo 4.12: Banka Trleri tibaryla Aktif ve zkaynak Getirisi
(%)
Mevduat
Kalknma Yatrm
Katlm
Sektr

2002
ROA ROE
1,2
4,9
0,4
1,3

10,7
15,5
4,4
11,2

2004
ROA ROE
2,1
2,8
1,4
2,1

15,0
6,1
10,7
14,0

ROA

2006
ROE

ROA

2008
ROE

ROA

2009
ROE

2,2
4,8
2,8
2,3

20,3
9,7
25,1
19,1

1,7
4,0
2,5
1,8

16,4
8,7
17,4
15,5

2,4
3,7
2,1
2,4

19,7
7,8
16,0
18,2

2010
ROA ROE
2,2
2,7
1,8
2,2

17,8
6,0
13,9
16,4

Kaynak: BDDK, 2010:87.

Bankalarn krllk performansnn karlatrlmasnda

kullanlabilecek getiri ltlerini aklaynz.
Grafik 4.28den, sorunlu krediler ve dier alacaklar iin 2006 ve 2007 yllarna gre daha az oranda
karllk ayrld sonucu karlmaktadr. Bu durum bankalarn krllk perforamansna olumlu bir ekilde
yansmaktadr.

Sorunlu krediler ve dier alacaklar iin karlatrma dnemine gre

daha az (fazla) oranda karlk ayrlmas faiz d giderleri azaltc (artrc) bir etki yaratr.
Bu nedenle krllk performansnn deerlendirilmesinde karlk ayrma etkisi de dikkate
alnmaldr.
98

Grafik 4.28: Sorunlu Krediler ve Di!er Alacaklar $in Ayrlan Kar"lk

zkaynak Yeterlili!i
Bankalarn maruz kalabilecekleri risklere kar"lk bulundurmalar gereken zkaynak tutarn belirleyen
lt sermaye yeterlili!i rasyosudur. Ksaca SYR olarak adlandrlan bu rasyo a"a!da frmlze edilen
"ekilde hesaplanmaktadr.
zkaynaklar
Kredi Riski + Piyasa Riski + Operasyonel Risk

Sermaye yeterlili#i rasyosu neyin ltdr ve nasl hesaplanr

aklaynz.
zkaynak ana ve katk sermaye olmak zere iki bile"enden hesaplanmaktadr. Ana sermaye denmi"
sermaye ve benzeri unsurlardan olu"maktadr. Ana sermayenin a!rlkl olmas sermaye kalitesinin
yksek oldu!u "eklinde de!erlendirilir.

Bankalarn zkaynaklarna !li$kin Ynetmelik,

http://www.bddk.org.tr/WebSitesi/turkce/Mevzuat/Bankacilik_Kanununa_Iliskin_Duzenle
meler/
Eyll 2011 itibaryla, bankalarn zkaynaklarnn % 90ndan fazlas ana sermaye unsurlarndan
olu"maktadr. Ana sermaye iindeki birinci a!rlkl kalem yedek akeler, ikinci a!rlkl kalem de
denmi" sermayedir.

99

Tablo 4.13: zkaynak Unsurlar

(Milyon T )

2008

2009

2010

Eyl.11

Ana Sermaye
-denmi Sermaye
-denmi Sermaye Enflasyon Fark
-Hisse Senedi hra Primleri
-Yedek Akeler
-Net Dnem Kr ile Gemi Yl Kr
-Yedek Akelerle Karlanamayan Zarar
Katk Sermaye
-Genel Karlklar
-kincil Sermaye Benzeri Borlar
-SHMD ile itirak ve bal ortaklklara ilikin
deer art fonlarnn % 45i
Sermayeden ndirilen Deerler
zkaynaklar

88.619
39.406
7.263
3.333
39.911
13.718
8.560
3.641
5.493
-692

104.139
42.542
7.057
3.174
49.228
20.568
-17.992
12.201
4.083
5.538
2.461

123.625
47.931
6.640
3.170
62.023
22.752
-17.867
14.493
5.060
5.182
4.022

136.713
49.952
7.259
3.170
79.277
14.573
-17.827
15.381
7.816
5.941
1.437

zkaynak
iindeki
pay (%)
90,5
33,1
4,8
2,1
52,5
9,7
-11,8
10,2
5,2
3,9
1,0

-4.452
92.727

-1.300
115.040

-553
137.564

-1.090
151.004

-0,7
100,0

-18.023

Kaynak: BDDK, 2011:52.

Kredi riski bankalarn aktif faaliyetleri ile dier bankaclk faaliyetleri sonucunda alacakl hale
geldikleri taraflarn ykmllklerini ngrlen vadede yerine getirmemeleri nedeniyle zarara maruz
kalnmas riskini ifade etmektedir. Basel I prensiplerine gre borlu olan yani bankalarn alacakl olduu
verdii teminatn niteliinden hareketle kredi riski arlklandrmas yaplmaktadr. Basel II prensiplerine
gre ise ilgili tarafn kredi riskinde tabi olaca risk arlklandrmas derecelendirme notu dikkate
alnarak belirlenmektedir.
Tablo 4.14: Kredi Risk Arlklar ve Kredi Riski Arlklandrmas

Milyon T

2008

2009

2010

Eyl.11
Tutar

Arlk.Tutar

Risk Arl %0 Olan Varl.

228.731

262.657

264.778

320.859

Risk Arl %10 Olan Varl.

Risk Arl %20 Olan Varl.

48.257

51.460

55.585

63.396

12.679

Risk Arl %50 Olan Varl.

94.785

99.039

129.169

161.322

80.661

Risk Arl %100 Olan Varl.

375.908

402.532

526.525

653.199

653.199

Risk Arl %150 Olan Varl.

1.747

2.228

2.942

8.409

12.614

Risk Arl %200 Olan Varl.

173

392

636

13.461

26.922

Tablo 4.14den grlecei gibi, bankalarn aktif faaliyetleri ve dier bankaclk faaliyetlerinin
% 50sinden fazlas iin % 100 risk arl ile kredi riski hesaplanmaktadr. % 0 kredi risk arl
uygulanan faaliyetler kapsamna Trkiye Cumhuriyeti Hazinesince ihra edilmi TP ve YP cinsinden
hazine bonosu ve devlet tahvillerine yaplan yatrmlar girmektedir. TP cinsinden olan bahse konu devlet
i borlanma senetleri iin Basel II uygulamasnda da benzer bir uygulama sz konusudur. Ancak, YP
cinsinden hazine bonosu ve devlet tahvilleri iin lkelerin derecelendirme notu esas alnarak risk
arlnn belirlenmesi gereince kredi riski hesaplanmas zorunluluu domaktadr. Trkiyenin YP
cinsinden derecelendirme notu % 100 risk arlna karlk gelmektedir. Basel Ie gre % 0 risk arl
uygulanan ve dolaysyla herhangi bir sermaye tahsisi sz konusu olmayan YP cinsinden hazine bonosu
ve devlet tahvili yatrm bulunan bankalar iin Basel II uygulamasnda % 100 risk arl ile birlikte
ilave sermaye bulundurma zorunluluu domaktadr.
100

Piyasa riski, genel piyasa riski, spesifik risk, kur riski, emtia riski ve takas riski olmak zere be" risk
bile"eninden olu"maktadr. Genel piyasa riski, alm-satm amal yatrm yaplan tahvil, bono ve benzeri
faize dayal finansal aralarda faiz oran de!i"melerine, hisse senedi ve hisse senedi benzeri ortaklk hakk
sa!layan finansal aralarda ise bunlarn fiyatlarndaki de!i"melere ba!l olarak maruz kalnabilecek zarar
olasl! iin hesaplanmaktadr. Sz konusu alm-satm amal yatrm yaplm" finansal aralar ihra
veya garanti eden ya da deme ykmll!n stlenen tarafn ynetimlerinden ve mali bnyelerinden
kaynaklanabilecek sorunlar nedeniyle ortaya kabilecek zarar olasl! ise spesifik risk olarak
hesaplamaya dahil edilmektedir. Dviz kurlarnda meydana gelebilecek de!i"iklikler nedeniyle dviz
varlk ve ykmllklerinden kaynaklanabilecek zarar olasl! kur riski olarak dikkate alnmaktadr.
Bankalarn emtia ya da emtiaya dayal trev aralara yatrm yapmalar halinde emtia fiyatlarndaki
de!i"meler nedeniyle maruz kalabilecekleri zarar olasl! da emtia riski olarak piyasa riski ierisine
girmektedir. Piyasa riskine dahil edilen finansal ara, dviz ya da emtiann belli bir fiyattan belli bir
tarihte kar" taraftan alnmasnn sz konusu oldu!u i"lemlerde takas i"leminin ngrlen tarihte
gerekle"memesi halinde ise i"leme konu olan finansal ara, dviz ve/veya emtiann fiyatndaki
de!i"meler nedeniyle maruz kalabilece!i zarar olasl!n ifade eden takas riski de hesaplanmaktadr.
Operasyonel risk ise Basel II prensipleri ile getirilmi" bir risk trdr. Bankalarn kendi i kontrol
uygulamalarndaki aksaklklar sonucu olu"abilecek hata ve usulszlklerin gzden kamas, st dzey
ynetimdeki ki"iler de dahil olmak zere al"anlarn zaman ve ko"ullara uygun hareket edememesi,
ynetim hatalar, bilgi teknolojisi sistemlerindeki hata ve aksamalar ile deprem, yangn ve sel gibi
felaketler veya terr saldrlar nedeniyle ortaya kabilecek zararlar iin operasyonel risk hesaplamas
yaplmaktadr.

Grafik 4.29: Risk Unsurlar (Eyll 2011)

SYR hesaplamasndaki en a!rlkl risk unsuru kredi riskidir. #kinci a!rlkl sermaye tahsisi gerektiren
risk tr ise operasyonel risktir.

101

/FC4F&

F:CE:&

4DC/D&
4EC-E&
4FCG4&
4FC4-&
9==F&

F=C9E&

GDC-/&

4DC9/&
4FCGG&
4GC9E&
4GC94&

G/CFF&

G4CFD&

4ECE:&
4GC-=&
4GC=E&
4:C-/&

9==E&
9==/&
9==D&
9=4=&
H7+C44&
K(S)$1%& !1%3+3J& >1+>3#J1Y71%3'3J&

Grafik 4.30: Banka Trleri $tibaryla Sermaye Yeterlili!i Rasyosunun Geli"imi (%)

Uluslararas uygulamalarda asgari % 8 olmas ngrlen rasyonun, yeni "ube amak ve/veya
yurtd"nda ortaklk edinmek isteyen bankalar iin en az % 12 olmas zorunlu tutulmaktadr. Banka trleri
itibaryla kaknma-yatrm bankalar risk dzeylerine gre olduka yksek dzeyde zkaynak ile faaliyet
gstermektedir. Bu durum bankalarn geneli itibaryla hesaplanan SYR dzeyini ykseltmektedir. Hem
mevduat hem de katlm bankalarnn SYRsi BDDKnn ngrd! % 12lik hedef rasyo dzeyinin
zerindedir.

Bankalarn Sermaye Yeterlili#inin llmesine ve De#erlendirilmesine !li$kin Ynetmelik,

http://www.bddk.org.tr/WebSitesi/turkce/Mevzuat/Bankacilik_Kanununa_Iliskin_Duzenle
meler/

Dviz Kurlarnn De!i$mesinin Etkisi

Bankalarn dviz varlklar ile dviz ykmllklerinin Trk Liras
cinsinden kar$lklar arasndaki fark yabanc para pozisyon olarak adlandrlr.
Pozisyonun bykl# kur riskine maruz kalnan tutar ifade eder. SYRnin
hesaplanmasnda piyasa riskine dahil edilen kur riskini snrlandrmak iin ayrca yabanc
para net genel pozisyon tutarnn bankalarn zkaynaklarnn % 20sini a$mamas kural
getirilmi$tir.
Yabanc para net genel pozisyon tutar iki a"amada hesaplanr. Birinci a"amada bilanoda kaytl dviz
cinsinden varlklar ile dvize endeksli varlklarn ve dviz cinsinden ykmllkler ile dvize endeksli
ykmllklerin Trk Liras kar"lklar arasndaki fark bulunur. Bu tutar bilano ii yabanc para
pozisyon tutar olarak adlandrlr. #kinci a"amada ise bilano d"nda izlenen ve ileri bir tarihte
gerekle"mesi sz konusu olan forward, swap, futures ve opsiyon i"lemlerinden kaynaklanan dviz giri"i
ile sonulanacak vadeli dviz alm taahhtleri ile yine bu tr i"lemlerden kaynaklanan dviz k" ile
sonulanacak vadeli dviz satm taahhtleri dikkate alnr. Di!er bankaclk faaliyetlerinin konusunu
olu"turan bu tr i"lemler Trk Liras kar"lklar arasndaki fark ise bilano d" yabanc para pozisyonu
ifade eder. Bilano ii ve bilano d" yabanc para pozisyon toplanmak suretiyle de yabanc para net
genel pozisyon (YPNGP) hesaplanr. Toplam tutarn negatif olmas ksa (ak) dviz pozisyonu, pozitif
olmas ise uzun (fazla) dviz pozisyonu ta"nd! anlamna gelmektedir. Grafik 4.31den grlece!i gibi,
bilano ii pozisyon itibaryla ksa (ak) pozisyon ta"nmasna kar"n bilano d" pozisyon itibaryla
uzun (fazla) pozisyon alnmas ve bylece yabanc para net genel pozisyonun daha kk tutarda bir ksa
(ak) pozisyona d"rlmesi veya uzun (fazla) pozisyona dn"trlmesi mmkndr.
102

Grafik 4.31: Sektrde Bilano !i, Bilano D" ve Yabanc Para Net Genel Pozisyonun Geli"imi
Kaynak: BDDK, 2011: 42.

Bu snrlamaya kar!n bankalarn ta!dklar pozisyonun ynne gore dviz kurlarndaki

de"i!melerden kr (zarar) etmeleri mmkndr. Tablo 4.15den grlece"i gibi, tm banka trleri
itibaryla yabanc para net genel pozisyon bykl" ngrlen % 20 snrnn ok altnda olmasna
kar!n ksa (ak) dviz pozisyonu ta!yan mevduat bankalar dviz kurlarnn d!mesi (ykselmesi)
halinde kr (zarar) etmekte, uzun (fazla) dviz pozisyonu ta!yan katlm bankalar ise zarar (kr)
etmektedir.
Tablo 4.15: Kur De#i"iminin Etkisi (Eyll 2011)
(Milyon Dolar)
-20

Mevduat

Bilano
!i YP
Pozisyo
n (B!P)
-18.028

Kal. Yat.

305

8.269

3,7

-27

Katlm

22

3.227

0,7

Sektr

-17.701

81.773

-21,6

zkaynak
(zk)

B!P/zk.
(%)

YPNG
P

70.277

-25,7

-521

YPNGP/
zk.
(%)
-0,7

Kurlardaki De#i"im Oran (%)

-10
1
5
25

50

Kurlardaki De#i"imin Sermayeye Etkisi

(%)
5,1

2,6

-0,3

-0,7

25

0,8

-0,1

-523

-0,6

4,3

0,4
0,1
2,2

0,3
0,0

1,3
0,2

6,4
0,9

12,8
1,8

0,0

0,0

0,2

0,3

0,2

1,1

5,4

10,8

Kaynak: BDDK, 2011: 43.

Yabanc para net genel pozisyon orann aklaynz.

Yabanc Para Net Genel Pozisyon / zkaynak Standart Orannn

Banakalarca Konsolide ve Konsolide Olmayan Bazda Hesaplanmas ve Uygulanmas
Hakknda Ynetmelik,
http://www.bddk.org.tr/WebSitesi/turkce/Mevzuat/Bankacilik_Kanununa_Iliskin_Duzenle
meler/

103

Likidite Geli$meleri
Belli bir sure iinde vadesi gelecek varlklar ile ykmllkler
arasndaki fark likidite a# ya da fazlasn olu$turmaktadr. Herhangi bir vade diliminde
likidite a# olu$mas bankann o vade diliminde finansman sorunu ya$ayabilece#inin
gstergesi olarak dikkate alnabilir.
Tablo 416dan tm vade dilimlerinde likidite fazlas ile al"ld! grlmektedir. Mart 2011den itibaren
7 gnlk vade d"ndaki vade dilimlerinde likidite fazlal!nn azalmaya ba"lad! dikkati ekmektedir.
Tablo 4.16: Vade Dilimlerine Gre Net Likidit A!/Fazlas (!Milyon)

Aralk 2008
Mart 2009
Haziran 2009
Eyll 2009
Aralk 2009
Mart 2010
Haziran 2010
Eyll 2010
Aralk 2010
Mart 2011
Haziran 2011
Eyll 2011

7 Gn
152.076
163.299
168.132
176.558
200.907
202.036
203.306
210.723
214.581
202.559
174.857
181.713

1 Ay
96.278
95.075
104.621
111.827
126.148
128.395
123.918
132.454
129.566
111.590
86.045
77.803

3 Ay
94.325
98.260
97.187
111.581
125.595
122.356
108.076
120.468
118.475
104.386
72.641
64.817

12 Ay
156.471
160.779
165.536
179.607
192.827
194.400
179.687
187.418
192.520
181.482
161.980
157.628

Toplam
277.026
308.425
314.491
318.363
338.911
347.159
366.923
373.421
402.121
404.209
411.441
432.490

A"a!daki grafikten grlece!i gibi bankalarn tm vade dilimlerindeki likidite a! ya da fazlasnn

% 90ndan fazlas mevduat bankalar kaynakldr. Likidite fazlasnn en az oldu!u vade dilimi 3 aya
kadar olan vadedir. Mevduat vadesinin 1-3 ay arasnda yo!unla"mas bu vade diliminde likidite
fazlasnn dzeyini d"rc etki yapmaktadr.

Grafik 4.32: Banka Trleri $tibaryla Vade Dilimlerine Gre Net Likidite A!/Fazlas
(Eyll 2011- !Milyon)

Bankalarn Likidite Yeterlili#inin llmesine ve De#erlendirilmesine

!li$kin Ynetmelik,
http://www.bddk.org.tr/WebSitesi/turkce/Mevzuat/Bankacilik_Kanununa_Iliskin_Duzenle
meler/

104

zet
Trk finans sektrn oluturan kurulular,
merkez bankas, bankalar, banka d mali
kurulular -faktoring, finansal kiralama, tketici
finansman irketleri ile varlk ynetim irketleri-,
sigortaclk irketleri ve sermaye piyasas
kurululardr.
Bankalar
aktif
bykl
itibaryla sektrde % 75i aan oranda bir arla
sahiptir. Finansal hizmetlere eriim kanallar
bankalarn kontrolndedir. ATM says ile
birlikte banka ubelerinin says dier finansal
kurulularn toplam ube saysnn yaklak 2,5
katdr. Sektrn en fazla sayda personel
istihdam eden kurulular da yine bankalardr.
Zira finans sektrndeki her 10 kiiden 9u
bankalarda almaktadr.

Kredilerin 2/3lk ksm reel sektrn finansman

ihtiyacnn
karlanmasna
ynelik
olan
kurumsal/ticari krediler ile KOB kredilerinden
olumaktadr. Bireysel krediler iinde ise tutar
olarak konut kredileri, mteri says itibaryla da
kredi kart alacaklar birincil arla sahip kredi
trleridir. Son yldr tahsilatnda en fazla sorun
yaanan kredi trleri srasyla KOB kredileri ve
bireysel kredilerdir. Tahsilinde en fazla sorun
yaanan bireysel kredi tr ise kredi kart
kullanmndan kaynaklanan alacaklardr. Tketici
kredileri ve iletme kredileri tahsilinde gecikme
yaanma potansiyeli en yksek olan kredilerdir.
Takibe dnm orannn en yksek olduu
banka tr yabanc sermayeli mevduat bankalar,
en dk olduu banka tr ise kalknma-yatrm
bankalardr.

Trkiyede faaliyet gsteren 48 bankann, 35i 31i mevduat, 4 katlm bankas olmak zeredorudan, 13 dolayl fon toplama yetkisine
sahiptir. Gerek aktif gerekse kredi byklne
gre hakim banka tr mevduat bankalardr.
Mevduat bankalarnn 10unda perakendeci
bankacla ynelik bir i modelinin uyguland
grlmekte ise de bu bankalarda dahil olmak
zere mevduat bankalarnn tmnde evrensel
banka eklinde alma tercihi hakimdir.
Kalknma-yatrm bankalar ise beklenildii gibi
toptanc bankaclk arlkl allmaktadr.
Faaliyet gsterdikleri corafya itibaryla toplam
20 banka -15 mevduat, 2 katlm, 3 kalknmayatrm bankas olmak zere- uluslararas banka
statsndedir. Faaliyet gsterilen corafya says
26 farkl lkeye karlk gelmektedir. Bunlardan
5i ky blgesidir.

kinci en nemli aktif faaliyet ekli olan menkul

deer
yatrmlar
ounlukla
piyasadaki
gelimelerden kr elde etmek ve/veya repo gibi
yntemler ile yeniden fonlamada kullanmak
amacyla yaplmaktadr. Sabit faizli menkul
deerlere yaplan yatrmlar artmaktadr.
Mevduat bankas trnn arlkl olmas pasif
faaliyetlerin de doal olarak dorudan fon
toplama ekli olan mevduat kabul arlkl
olmasna neden olmaktadr. Dorudan toplanan
fonlarn en az % 60lk ksm TMSF gvencesine
tabi olan tasarruf mevduat ve katlm fonu
eklinde kabul edilmektedir. Bunlarn 1/3 YP
cinsinden fonlardr ve vadeleri de 3 aya kadar
olan vade dilimlerinde younlamaktadr.
Yatrmlarn dolayl fonlar ile finanse etmek
durumunda olan kalknma-yatrm bankalarnn
en nemli kaynak kalemi yurtiinde ya da
yurtdnda
kurulu
bankalardan
aldklar
borlardr. Dorudan fon toplama yetkisine sahip
olan mevduat ve katlm bankalar ynnden ise
repo yoluyla salanan fonlarn birincil dolayl fon
kabul eklidir. Esas dolayl fon kabul tr olan
tahvil-bono
ihrac
hem
kalknma-yatrm
bankalar hem de mevduat bankalar iin nc
derecede bavurulan bir pasif faaliyet trdr.

Sermaye yapsna gre zel sermayeli bankalar

arlkldr. Dorudan hisse ediniminin yansra
MKBden hisse satn alm yoluyla oluan pay
sahiplii de dikkate alnarak yaplan hesaplamaya
gre yabanc sermayeli bankalarn aktif
bykl itibaryla pay % 41,9a ykselmekte,
zel sermayeli bankalarn pay % 31,5e, kamu
sermayeli bankalarn pay ise % 26,5e
gerilemektedir. Yabanc sermayeli bankalarn
23nde tam kontrol, 5inde mterek kontrol, 8
bankada ise itirak ilikisi sz konusudur.

Bankalarn bilano dnda izledikleri ve belli bir

koulun yerine getirilmemesi halinde ykmllk
stlendikleri
dier
bankaclk
faaliyeti
kapsamndaki ilemlerin 2/3nden fazlas
teminat mektuplar yoluyla verilen garanti ve
kefalet tr ilemlerdir. kinci arlkl garanti ve
kefalet tr d ticarete ynelik olan akreditif

Bankalarn aktif faaliyetlerinin btnn gsteren

bilanolarnn bykl GSYHy aan bir
bykle ulamtr. Aktif faaliyetlerinin
% 50sinden fazlas kredi kullandrmna
yneliktir.

105

ilemleridir. Dier bankaclk faaliyetleri

kapsamndaki trev ilemler aktif-pasif arasnda
vade uyumsuzluu ile bilano iindeki yabanc
para ksa pozisyon nedeniyle genellikle kur ve
faiz artlarna kar koruma salamak iin
yaplmaktadr. Bu amala en youn kullanlan
trev ilem tr swaplar olmaktadr. Trev
ilemler yaklak olarak % 90 snr ii statdeki
kurulular ile yaplmtr. Bu kurulularn 3/4
de bankalardr.

SYR hesaplamasnda esas alnan zkaynaklarn

% 90ndan fazlas kaliteli sermaye unsurlarnn
iinde yerald ana sermayeden olumaktadr.
Sermaye tahsisi gereken risk unsurlar arasnda
kredi riski % 85,5, operasyonel risk % 10,2lik
paya sahiptir. Geri kalan ksm iin de piyasa
riski
hesaplanmaktadr.
Kredi
riskinin
hesaplanmasnda aktif faaliyetleri ve dier
bankaclk faaliyetlerinin % 50sinden fazlas
% 100 risk arl ile dikkate alnmaktadr.

ube bana aktif ve kr tutar ve dolaysyla ube

verimlilii kalknma-yatrm bankalarnda dier
banka trlerine gre daha yksektir. Dorudan
fon toplama yetkisine sahip olan mevduat
bankalar katlm bankalarna kyasla topladklar
mevduata karlk daha fazla tutarda aktif
yaratabilmektedir.
Kalknma-yatrm
bankalarnda personel verimlilii de yksektir.
2004 ylndan beri mevduat bankalarnda da
personel
verimlilii
sektr
ortalamasnn
zerindedir.

Uluslararas uygulamalarda asgari % 8 olmas

ngrlen SYRnin, yeni ube amak ve/veya
yurtdnda ortaklk edinmek isteyen bankalara
izin verilebilmesi iin BDDK uygulamalarnda en
az % 12 olmas koulu aranmaktadur. Banka
trleri itibaryla kaknma-yatrm bankalar risk
dzeylerine gre olduka yksek dzeyde
zkaynak ile faaliyet gsteren bankalardr.
Tm banka trleri itibaryla yabanc para net
genel pozisyon bykl BDDK tarafndan
ngrlen % 20 snrnn ok altnda olmasna
karn ksa (ak) dviz pozisyonu tayan
mevduat bankalarnn dviz kurlarnn dmesi
(ykselmesi) halinde kar (zarar), uzun (fazla)
dviz pozisyonu tayan katlm bankalarnn da
zarar (kar) etmesi sz konusudur.

letme giderlerinin toplam gelirlere oran en

yksek olan banka tr katlm bankalar, en
dk olan banka tr de kalknma-yatrm
bankalardr. Kalknma-yatrm bankalarnn
iletme giderleri artma eilimindedir. Mevduat
bankalar ok fazla sayda personel ve ube ile
faaliyet gstermesine karn iletme verimlilii
bakmndan sektr ortalamasn yakalam
bankalardr.

Sektr geneli itibaryla tm vade dilimlerinde

oluan likidite a ya da fazlasnn % 90ndan
fazlas mevduat bankalar kaynakldr. Likidite
fazlasnn en az olduu vade dilimi 3 aya kadar
olan vadedir. Mevduat vadesinin 1-3 ay arasnda
younlamas bu vade diliminde likidite
fazlasnn dzeyini drc etki yapmaktadr.

Faiz gelirleri iinde kredilerden alnan faizlerin

pay artm ve faiz gelirleri ile giderleri arasnda
pozitif bir denge, faiz d gelirler ile giderler
arasnda ise negatif bir denge olumutur. Net
faiz-getiri marj (net faiz geliri (getiri) / yllk
ortalama aktif bykl) en yksek banka tr
kalknma-yatrm bankalardr. Yllk bazda ele
alnmas gereken, aktif getirisi (ROA-Net Kar /
Toplam Aktif) ve zkaynak getirisi (ROE-Net
Kar / Toplam zkaynaklar) bakmndan
kalknma-yatrm bankalar aktif getirisi en
yksek, zkaynak getirisi ise en dk
bankalardr. Katlm bankalarnn aktif ve
zkaynak getirisi genel ortalamann altndadr.

106

Kendimizi Snayalm
1. Trk finans sektrnde aktif ve kredi
byklne gore arlkl paya sahip olan banka
tr aadakilerden hangisidir?

5. Takibe dnm oran en dk banka ve

kredi tr aadakilerden hangisidir?

a. Kalknma bankalar

b. zel sermayeli bankalar-konut kredileri

b. Yatrm bankalar

c. Kamu sermayeli bankalar-tketici kredileri

c. Mevduat bankalar
d. Katlm bankalar

d.Kalknma-yatrm
alacaklar

e. Dolayl fon toplama yetkisine sahip bankalar

e. Katlm bankalar-kredi kart alacaklar

2.

6. Dorudan toplanan fonlar iinde nitelik

itibaryla en az arla sahip fon tr
aadakilerden hangisidir?

a. Yabanc sermayeli bankalar-konut kredileri

Aadaki ifadelerden hangisi yanltr?

a. Uluslararas banka statsn haiz mevduat

bankas says ayn statdeki katlm ve
kalknma-yatrm bankas saysndan fazladr.
b. Bankalarn
ounluu
statsndedir.

yerel

bankalar-kredi

kart

a. Tasarruf mevduat
b. Ticari mevduat

banka

c. Katlm fonu

c. Uluslararas banka statsn haiz bankalarn

faaliyet gsterdikleri corafya says 20den
fazladr.

d. Dier mevduat

d. Uluslararas banka statsn haiz bankalarn

faaliyet gsterdikleri corafyalar arasnda ky
blgeleri yoktur.

7. Bankalarn dier bankaclk faaliyetleri ile

ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?

e. zel mevduat

a. lemlerin 2/3nden fazlasn teminat

mektuplar yoluyla verilen garanti ve
kefaletler oluturur.

e. Uluslararas banka statsn haiz bankalarn

bazlarnn snr d banka ve snr d ube
eklinde rgtlenmeleri vardr.
3.

b. Garanti ve kefalet yoluyla stlenilen

ykmllkler arasnda banka kabulleri en az
sklkla rastlanlan ilemlerdir.

Aadaki ifadelerden hangisi dorudur?

a. Bankalarn aktif faaliyetleri GSYHnn ancak

% 50si kadar bir bykle ulamtr.

c. Trev ilemlerin
ilemleridir.

b. Bankalarn kredi kullandrm faaliyetine arlk

vermesine
paralel
olarak
bilano
byklnn GSYHya oran artmaktadr.

yardan

fazlas

swap

d. Trev ilemlerin byk ounluu snr ii

statdeki kurulular ile yaplmtr.

c. Bankalarn aktif faaliyetleri menkul deer

yatrm arlkldr.

e. Trev ilemlerin kar taraf kurulularn byk

ounluu banka d finansal kurululardr.

d. Bankalarn ihtiyatl hareket ederek aktiflerinin

% 15indan fazlasn likit aktif niteliindeki
yatrmlardan oluturmaktadr.

8. ube, personel ve iletme verimlilii en

yksek banka tr aadakilerden hangisidir?
a. Kalknma-yatrm bankalar

e. Hi biri

b. Mevduat bankalar

4. Aadakilerden hangisi reel sektre ynelik

kredi kullandrm trlerinden deildir?

c. Katlm bankalar
d. Dorudan fon toplama yetkisine sahip bankalar

a. Kurumsal kredi

e. Mterek kontrol edilen bankalar

b. Orta lekli iletme kredisi

c. KOB kredisi
d. Tat kredisi
e. Ticari kredi

107

9. Mevduat faizlerinin artmas kullandrd

kredilerin byk ounluu sabit faizli olan bir
mevduat bankasn nasl etkiler?

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar

a. Net faiz geliri artar

1. c Yantnz yanl ise Trleri tibaryla

Bankalar balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

b. Gelir-gider dengesi etkilenmez.

2. d Yantnz yanl ise Trleri tibaryla

Bankalar balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

c. letme giderleri azalr.

d. Personel giderleri artar.
e. Faiz giderleri artar.

3. b Yantnz
yanl
ise
Bankalarn
Faaliyetleri balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

10. Aadakilerden hangisi, sermaye yeterlilii

rasyosunun
hesaplanmasnda
esas
alnan
zkaynan byk ounluunu oluturan
sermaye
trn
ve
kredi
riskinin
hesaplanmasnda dikkate alnan ikinci risk
arl orann gstermektedir?

4. d Yantnz
yanl
ise
Bankalarn
Faaliyetleri/Kredi
Kullandrm
balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
5. d Yantnz
yanl
ise
Bankalarn
Faaliyetleri / Aktif Faaliyetler / Kredi
Kullandrm balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

a. Ana sermaye - % 100

b. Katk sermaye - % 50
c. Ana sermaye - % 50

6. b Yantnz
yanl
ise
Bankalarn
Faaliyetleri/Pasif Faaliyetleri/Dorudan Fon
Toplama balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

d. Ana sermaye - % 0
e. Katk sermaye - % 0

7. d Yantnz
yanl
ise
Bankalarn
Faaliyetleri /Dier Bankaclk Faaliyetleri
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
8. a Yantnz
yanl
ise
Bankalarn
Grnm/Verimlilik balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
9. e Yantnz
yanl
ise
Bankalarn
Grnm/Finansal
Salamlk/Karllk
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
10. d
Yantnz yanl ise Bankalarn
Grnm/Finansal
Salamlk/zkaynak
Yeterlilii balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

108

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1

Sra Sizde 6

Bireysel bankacla ynelik i modeli

uygulayanlar da dhil olmak zere mevduat
bankalar evrensel banka eklinde faaliyet
gstermektedir.

Sermaye yeterlilii rasyosu, bankalarn maruz

kalabilecekleri risklere karlk bulundurmalar
gereken zkaynak tutarn belirleyen lttr. Bu
rasyo ana ve katk sermayenin toplanmas ile
bulunan zkaynak tutarnn kredi, piyasa ve
operasyonel risklerinin toplamna blnerek
hesaplanr.

Sra Sizde 2
Bankalarda yabanc sermayenin pay sahiplii
ilikisi dorudan hisse edinimi ve MKBden
hisse satn alm yoluyla oluabilmektedir.
lkemizde faaliyet gsteren bankalardan 29unda
yabanc sermaye pay bulunmaktadr. Bunlardan
13nn
sermayesinin
tamam
yabanc
sermayelidir.

Sra Sizde 7
Yabanc para net genel pozisyon tutar iki
aamada hesaplanr. Birinci aamada bilanoda
kaytl dviz cinsinden varlklar ile dvize
endeksli varlklarn ve dviz cinsinden
ykmllkler
ile
dvize
endeksli
ykmllklerin
Trk
Liras
karlklar
arasndaki fark bulunur. Bu tutar bilano ii
yabanc para pozisyon tutar olarak adlandrlr.
kinci aamada ise bilano dnda izlenen ve ileri
bir tarihte gereklemesi sz konusu olan
forward, swap, futures ve opsiyon ilemlerinden
kaynaklanan dviz girii ile sonulanacak vadeli
dviz alm taahhtleri ile yine bu tr ilemlerden
kaynaklanan dviz k ile sonulanacak vadeli
dviz satm taahhtleri dikkate alnr. Dier
bankaclk faaliyetlerinin konusunu oluturan bu
tr ilemlerin Trk Liras karlklar arasndaki
fark ise bilano d yabanc para pozisyonu ifade
eder. Bilano ii ve bilano d yabanc para
pozisyon toplanmak suretiyle de yabanc para net
genel pozisyon (YPNGP) hesaplanr. Toplam
tutarn negatif olmas ksa (ak) dviz
pozisyonu, pozitif olmas ise uzun (fazla) dviz
pozisyonu tand anlamna gelmektedir.
Pozisyonun bykl kur riskine maruz kalnan
tutar ifade eder. SYRnin hesaplanmasnda
piyasa riskine dahil edilen kur riskini
snrlandrmak iin ayrca YPNGnin bankalarn
zkaynaklarnn % 20sini amamas kural
getirilmitir.

Sra Sizde 3
Takibe dnm oran, anapara ve faizinin
tahsilinde sorun yaanan kredilerin toplam
kredilere orann ifade etmektedir. Anapara veya
faizinin tahsilinde gecikme yaanmas muhtemel
olan krediler yakn izlemedeki krediler olarak
adlandrlr.

Sra Sizde 4
Lider bir banka (genelde bir yatrm bankasdr)
nderliinde birden fazla banka veya benzeri
dn veren kurum tarafndan kurulan irketler
birlii tarafndan, belli bir ama iin yine
kurumlara (bankalar veya byk holdinglere)
byk tutarlarda verilen uluslararas kredilere
sendikasyon kredisi denir. Sekritizasyon
kredileri ise, banka portfynde yer alan aralarn
gelecekte salayaca nakit akmlarnn, dier bir
ifadeyle eitlendirilmi deme haklarn teminat
gstererek yurt dndan salanan fonlar ifade
etmektedir.

Sra Sizde 5
Bankalarn
karllk
performanslarnn
karlatrlmasnda
kullanlabilecek
getiri
ltleri, aktif getirisi (ROA-Net Kar / Toplam
Aktif) ve zkaynak getirisi (ROE-Net Kar /
Toplam zkaynaklar)dir.

109

Yararlanlan Kaynaklar
BDDK
(2010).
Bankaclkta
Yapsal
Gelimeler, Say:5, Aralk 2010, Bankaclk
Dzenleme ve Denetleme Kurumu.
BDDK (2011). Finansal Piyasalar Raporu,
Say:21, Eyll 2011, Bankaclk Dzenleme ve
Denetleme Kurumu.

110

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Risk kavramn detaylaryla tanmlayabilecek,
Risk ynetim srecini aklayabilecek,
Riskin llmesinde btnleik etkiyi hesaplayabilecek,
Bankalarn maruz kaldklar riskleri tanmlayabilecek,
Kredi riskini lme yntemini aklayabilecek,
Piyasa riski kapsamnda riske maruz deer yntemini aklayabilecek,
Operasyonel riski lme yntemlerini aklayabilecek,
Bankaclkta sermaye yeterlilii dzenlemelerini aklayabilecek,
Uluslararas Akterler Birliine gre risk snflandrmasn yapabilecek,
Bir risk ynetimi yntemi olarak sigortay aklayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Risk

Operasyonel Risk

Risk Ynetimi

Riskin Transferi

Piyasa Riski

Sigortaclkta Risk Snflandrmas

Kredi Riski

Sigortaclkta Risk Ynetimi

indekiler
Giri
Risk Kavram
Bankaclkta Risk Ynetim Sreci
Bankalarda Sermaye Yeterlilii
Sigortaclkta Risk ve Risk Ynetimi
112

Bankaclkta ve
Sigortaclkta Risk
GR
Risk, kkleri Arapa risk veya Latince risicum kelimesine dayanan bir szcktr. Etimoloji szlklerine
gre, insanolunun hayatna yunan mitolojisi ile birlikte girmi olan risk szc, hemen hemen ayn
kavramla ngilizce dnda, spanyolca, Franszca ve talyancada kendine yer bulmutur. Yunancada
kayalklarn etrafndaki yelkenlilerin karlatklar tehlikeyi ifade etmek iin kullanlm bir kelimedir.
talyancada risco, Almancada risiko, ngilizcede risk olarak yazlan ve belirsizlii ifade eden bu
kavramn, ncede tehlike ve frsat ekilleri yan yana getirilerek yazlmas ilgi ekicidir. Risk kelimesi
ilk kez 16. yzylda (1507) Almancada i dnyas ile ilikilendirilerek, ekonomik baar iin cesaret
etmek anlamnda kullanlmaya balanmtr. Trkede nceleri riziko olarak kullanlm, daha sonra risk
olarak yerlemitir.
nsan, hayatnda her zaman riski alglar ve bu riskleri bilinli veya bilinsizce ynetmeye alr.
ocukken oluabilecek risk algs dmek, yanmak, yaralanmak eklinde tanmlanr ve deneyimler
sonucunda yeni riskler ilave edilir. ocuk, can acd iin kendisi riskten korunma yntemleri gelitirir
veya ebeveynleri tarafndan bu riskleri azaltacak nlemler alnr. nsanlar yeni ortamlarda yeni risklerle
karlarlar ve bu riskleri ynetmek iin yntemler gelitirene kadar bu risklere kar korumaszdrlar. Bu
nedenle, bakalarnn tecrbelerinden faydalanmak, mevcut ortamda yaplan ilerin risklerinin
bilinmesine, iin yaplma eklinin deitirilmesine veya ilave tedbirlerin alnmasna imkn verecektir.

letmeler bulunduklar i ve hukuk erevesine bal olarak,

faaliyetleri nedeniyle eitli risklere maruzdurlar.
letmelerin ne tr risklerle kar karya kalabileceinin tanmlanmas ve bu risklerden korunmalar
iin yntemler gelitirilmesi gerekmektedir. Bu riskler, operasyonel, mali, hukuki ve vergisel riskler gibi
genel balklar altnda tanmlanabilir. Bu risklerin hi bir zaman tamamyla yok edilmesi mmkn
deildir; ancak, maliyetine katlanmak veya frsatlardan vazgemek suretiyle risk azaltlabilir veya
bakalarna transfer edilebilir.
Bankalar ve dier finansal kurulular da, bireylere ve iletmelere benzer ekilde eitli risklerle kar
karyadrlar. Finansal kurulular genellikle kredi, kredi kart ve teminat mektubu gibi hizmetler sunmak
suretiyle iletmelerin ve bireylerin risklerini stlenirler. Bu risklerin ynetilmesi iin yntemler gelitirip
sreler olutururlar. Bu blmde, bankaclkta ve sigortaclkta risk ve risk ynetimi konusu ele
alnacaktr.

RSK KAVRAMI
Gndelik hayatmzda muhtemel zarar ve tehlikeyi ifade etmek iin kullanlan risk ifadesinin szlk
anlam zarara urama tehlikesi, riziko olarak tanmlanmaktadr. Risk kavram, ekonomik faaliyetler,
salk, evre, bilgi teknolojileri, gvenlik, finans, sigortaclk ve bankaclk alanlarnda ok sk kullanlr.
Bu sektrlerde riskler temel balklar altnda tanmlanmtr. Bu riskler iin alt faktrler belirlenerek
riskin llmesinde toplulatrma yntemine gidilebilir. Bankaclk dzenlemelerinde risk, bir ileme ya
da faaliyete ilikin bir parasal kaybn ortaya kmas veya bir giderin ya da zararn olumas halinde
ekonomik faydann azalmas ihtimali olarak tanmlanmtr (BDDK, 2006a).
113

Bankaclkta kredi riski, piyasa riski ve operasyonel riske ilikin detayl dzenlemeler yaplmtr.
Bankaclkla ilgili risklerin hesaplanmasna ilikin yntemler ve prensipler, uluslararas alanda
Uluslararas Takas Bankas (Bank for International Settlements) bnyesinde bulunan Basel Bankaclk
Denetim Komitesi tarafndan belirlenmektedir.
Daha ayrntl bilgi iin Uluslararas Takas Bankasnn internet
sitesini ziyaret edebilirsiniz: http://www.bis.org/bcbs/index.htm

BANKACILIKTA RSK YNETM SREC

Risk ynetim sreci, riskin tanmlanmas, llmesi ve ynetilmesinden oluur. Risk ynetim sreci,
riskin tanm yapldktan sonra bir yntemle llmesini ve mevcut kaynaklarla ynetilmesini gerektirir.
Risk ynetimi sreci, faaliyet srd srece sreklilik arz eder. Faaliyet devam ederken yeni risklerin
tanmlanmas, llmesi ve ynetilmesi gerekir.
Risk ynetimi srecini, gnlk yaammzdan bir rnekle aklayalm: stanbulda yayoruz ve belirli
bir saatte snava girmek iin Ankaraya gitmek istiyoruz. Planlama aamasndan balayarak eitli riskleri
tanmlamaya, hesaplamaya ve ynetmeye balarz. Amacmza ulaana kadar bu risk ynetimi sreci
devam eder. Planlama aamasnda, btemize ve ihtiyalarmza bal olarak uak, otobs veya otomobil
ile ulam tercihini ortaya koyarz. Bu tercihlerden birini setiimizde karlaacamz risklerin boyutu
farkllar ve bunu saysallatramasak bile tahminde bulunuruz. Havaalanna zamannda ulama riski ve
uaklarn zamannda kalkp inmesi gibi riskleri tahmin edip ua tercih edebiliriz.
Benzer analizi otobs iin de yapabiliriz. Otomobil tercihinde ise riskler uaktan ok farkl olmakla
birlikte, otobs tercihindeki risklere yakn risklerle kar karya kalabiliriz. rnein, trafik kazas riski,
otobs tercihi ile otomobilde benzer olmakla birlikte; srcnn ustal, aracn bakm dzeyi ve gc,
hava artlar gibi unsurlar maruz kalnan riskin boyutunu deitirir. Ancak, bu riskleri lmek pek de
mmkn deildir. Gemite yaymlanan raporlar, haberler, tecrbeler veya internetten edindiimiz
bilgiler, bu risklere ilikin bir kanaatimizin olumasn salar.
Nihai olarak, riskler, maliyet ve isteklerimiz bizi planlama aamasnda otomobille gitmemiz tercihine
yneltebilir. Byle bir durumda, yeniden bir planlama aamasna gireriz ve yeni risklerin tanmlanmas ve
lmlenmesi gerekir. Yolda ilerlerken, hava, yol, src ve araba artlarndaki deiim yeni risklerin
tanmlanmasn ve lmlemenin yeniden yaplmasn gerektirir. Yollardaki trafik iaretleri, kaza riskini
azaltmak iin konulmutur, ancak kst ve tercihlerimiz bazen bu kurallar ihlal etmemiz sonucunu
dourabilir ve yeni bir risk olarak trafik cezas riski karmza kar.
Bu rnekten de grlecei zere, risk ynetimi ad altnda olmasa da hayatmzda bu sreleri
uygulamaktayz

Riskin Tanmlanmas
Riskin tanmlanmas, riskin kaynaklarnn tespiti ve problemin analizini gerektirir. Riskin kayna,
ilikiye getiimiz taraflar veya dsal faktr olarak etkileimde bulunmak zorunda olduumuz taraflar
olabilir. rnein, hangi mteriyle alacak bor ilikisine veya alveri ilikisine girilecei, iletmenin
tercihine baldr. Dier taraftan, vergi ve izin gibi kamu dzenlemeleri, iletmenin tercihinden bamsz
dsal faktrler de riskin kayna olabilirler. Problemin analizinde ise, tehlikelerin neden olduu risk
tespit edilir. Tehlikeler, para kaybetme, yaralanmalar, mal ve can kayplar olarak karmza kar.
Riskin tanmlanmas, eitli yntemler ile yaplabilir. Bu yntemleri u ekilde sralayabiliriz:
i.

Ama odakl belirleme: Amaca ulamay engelleyebilecek muhtemel tehditlerin tespit

edilmesiyle belirlenir. rneimizde, belirli bir saatte Ankarada bulunmamz ve snava girme
amacmz engelleyebilecek tehditler veya aksaklklar tespit edilir.

ii.

Senaryo bazl belirleme: Gelecekte gerekleecek eylem ve alnacak kararlarn muhtemel

sonularn tespit edilmesidir. Bu yntemde, Ankaraya gitmek iin A, B veya C isimli otobs
firmalarndan birinin seiminin olumlu ve olumsuz sonular gibi ayrntl senaryolarn
oluturulmas gerekir.

114

iii.

Uzman gr"ne dayal belirleme: Muhtemel alternatiflerin getirdi"i risklerin, konunun uzman
tarafndan de"erlendirilmesi yoluyla tespit edilmesidir. rne"in, seyahat acentesinden veya
#stanbul-Ankara arasndaki yolculu"u ok yapm! olan ba!ka ki!ilerden gr! alnabilir.

iv.

Ankete dayal belirleme: Konuyla ilgili ki!ilerin d!ncelerini somutla!trmak iin anket
yaplabilir. rne"in, uak veya otobs firmasnn tercih edilmesinde internette yer alan
anketlerden faydalanlabilir.

v.

Risk matrisine dayal belirleme: Temel faaliyetler baznda yukardaki yntemler kullanlarak
riskler, kontrol dzeyi ve nihai etki !eklinde olu!turulacak risk matrisi ile belirlenebilir. rne"in,
uak ve otobs iin temel faaliyetler ve benzer riskler tanmlanabilir ve bir risk matrisi
olu!turulabilir.

Risk matrisleri, kurumsal risk ynetiminin nemli bir aracdr.

Kurumsal risk ynetiminde, !irketler ve kurumlar temel faaliyetlerini ve risklerini tanmlar ve bunlar
lmeye ve ynetmeye al!rlar. rnek olmas asndan, BDDK tarafndan Bankalarn # Sistemlerine
#li!kin Ynetmelikte tanmland" zere, bankalarn temel faaliyetleri baznda risklerini tanmlamalar ve
lmeleri ngrlmektedir (BDDK, 2006a).

!
"ekil 5.1: Banka Risk De!erlendirme Matrisi
Kaynak: Banka Risk De!erlendirme Matrisi (BDDK, 2006a).

115

Risk tanmlama yntemleri nelerdir? Ksaca aklaynz.

Riskin llmesi
Riskin llmesi, tanmlanm bir riske ilikin (genellikle olumsuz durum) etkinin bykl ve etkinin
olasl tahmin edilir ve bu iki say arplarak btnleik etki hesaplanr. Btnleik etki, maruz kalnan
risk tutarn ifade eder. Riskin llmesi, karlatrma yapabilmek asndan nemlidir ancak, bu her
zaman mmkn olmayabilir. Riskin llememesi, risk ynetiminde doru karar almay zorlatrr.
Yukardaki rnekten hareketle, otobs veya uaa binememe durumu bir olumsuzluk olup, bunu
vastaya ge kalma riski olarak tanmlayalm. Byle bir durumda, kural gereince biletiniz yanyorsa,
bilet iin denen cret etkinin bykln gsterir. Otobs veya uaa binememe olasln tahmin
etmek iin ise, gemi deneyimlerden veya varsa somut istatistiklerden yararlanlabilir. Genellikle
deneyimlerimize gre, bulunduumuz yerden havaalanna veya terminale olan uzaklk, ulam imknlar,
trafiin durumu gibi unsurlar dikkate alarak muhtemel gecikmeyi tahmin etmede kullanabiliriz.
Yukardaki rnekte, vastaya ge kalma riskinde otobs ve uak biletinin fiyat belirli olduundan
(rnein, otobs bileti fiyat T50, uak bileti fiyat T200) etkinin bykl bilinebilir. Bu riskin
olaslnn tahmin edilmesinde, uak ve otobs yolcularnn yzde kann uaa veya otobse
yetimediine ilikin gvenilir bir aratrmada bir istatistik varsa, bu gsterge olarak kullanlabilir. Bazen
konuma arasnda, Uaa yzde 90 yetiirim denir. Bu, uaa yzde 10 olaslkla yetiemem anlamna
gelir. Ayn kii Otobse yzde 99 yetiirim demi ise, otobse ge kalma olasl yzde 1dir.
Riski saysallatrmak iin bulduumuz bu rakamlarn toplulatrlmas ve karlatrlabilir olmas
asndan, etkinin bykl ile olasln arpmak suretiyle btnleik etkiyi veya maruz kalnan riski
hesaplayabiliriz. Bu rnekte, vastaya ge kalma riskinin tutar (btnleik etkisi) otobs iin T0,5(=T
50x %1) ve uak iin T20(=T200x %10) olacaktr. Sonu olarak, uakla seyahatin vastaya ge kalma
riskinin btnleik etkisi otobse gre ok daha yksektir.
Btnleik Etki = Olumsuz Etkinin Bykl x Etkinin Olasl

Riskin Ynetilmesi
Risk ynetimi srecinde riskin, tanmlama ve lmeden sonra ynetilmesi gerekmektedir. Risk ynetim
kapsamnda, risklerin izlenmesi, raporlanmas ve kontrol edilmesi gerekir. Risklerin izlenmesi,
faaliyetlerin risklilik dzeylerinin srekli izlenmesi ve belli limitlere ulamas halinde ilgili birimlerin ve
kiilerin bilgilendirilmesini gerektirir. Riskin iletmenin btnn etkileyebilecei dikkate alnarak
ynetim kurullar da dahil olmak zere ilgililere raporlama yaplmas gerekir.
Risk ynetiminde, risklerin azaltlmas iin aadaki alternatiften birinin seilmesi gerekir.
1.

lave kontrollerin konulmas ve tedbirlerin alnmas: lave kontroller ve tedbirler iletmeye

ve bireylere ilave maliyet getirecektir. rnekte, vastaya ge kalma riskini azaltmak iin
yola daha erken klmas veya daha hzl olaca dncesiyle toplu tama yerine taksiye
binilmesi ilave kontrol ve tedbirdir.

2.

Bakalarna transfer edilmesi: Riskin bakalarna transferi iin bir bedel denmesi
gerekecektir. Bu bedelin ne olabileceinin tahmin edilmesi, yani btnleik riskin
hesaplanmas gerekir. Bu riskin bedelinin denmesi suretiyle risk sigorta irketine
aktarlabilir veya hizmet olarak sunulmak suretiyle gelir elde edilecekse, iletmede
tutulabilir. rnein, uaa ge kalma riski nedeniyle yzde 10 olaslkla T200 kaybetme
olasl iin btnleik risk T20 olarak hesaplanmt. Uak irketi, T30 ilave bedel
denmesi karlnda uu saatinde her an deiiklik yapmay mmkn klmas halinde, bu
bedel denmek suretiyle risk uak irketine transfer edilmi olacaktr.

3.

Faaliyetin iptal edilmesi: Faaliyetin iptal edilmesi, muhtemel getiriden yoksun kalmaya
neden olacaktr. Genellikle getiri ile risk arasnda dorusal bir iliki vardr. Getiri yksek ise
riskin de yksek olmas beklenir. Yukardaki rnekte uaa ge kalma riskinin btnleik
etkisi (T20) otobse ilikin btnleik etkiden (T0,5) yksek olduundan otobs tercih
116

edilebilir. Byle bir durumda, uan salayaca konfor ve zaman faydasndan yoksun
kalnacaktr.

Risk ynetiminde riskin azaltlmas iin alternatifler nelerdir?

BANKACILIK RSKLER
Bankaclk riskleri, Banka Risk Matrisinde her bir faaliyet baznda kredi riski, piyasa riski, likidite riski,
operasyonel risk, kanunlardan kaynaklanan risk, itibar riski ve dier riskler olarak sralanmtr. Bu
risklerden aadakiler Ynetmelikte tanmlanmtr (BDDK, 2006b):
Kredi riski: Kredi mterisinin yaplan szleme gereklerine uymayarak ykmlln ksmen veya
tamamen zamannda yerine getirememesinden dolay bankann maruz kalabilecei zarar olasln,
Piyasa riski: Bankann genel piyasa riski, kur riski, spesifik risk, emtia riski, takas riski nedeniyle
maruz kalabilecei zarar olasln,
Likidite riski: Bankann nakit akndaki dengesizlik sonucunda nakit klarn tam olarak ve
zamannda karlayacak dzeyde ve nitelikte nakit mevcuduna veya nakit giriine sahip bulunmamas
nedeniyle deme ykmllklerini zamannda yerine getirememe riskini,
Operasyonel risk: Banka ii kontrollerdeki aksamalar sonucu hata ve usulszlklerin gzden
kamasndan, banka ynetimi ve personeli tarafndan zaman ve koullara uygun hareket
edilememesinden, banka ynetimindeki hatalardan, bilgi teknolojisi sistemlerindeki hata ve aksamalar ile
deprem, yangn ve sel gibi felaketlerden veya terr saldrlarndan kaynaklanabilecek zarar olasln,
ifade etmektedir.
Kanunlardan kaynaklanan risk ve itibar riskinin tanmna sz konusu Ynetmelikte yer verilmemitir.
Kanunlardan kaynaklanan risk, bankann uymas gereken bankaclk dzenlemeleri ve yapt faaliyetler
nedeniyle genel hukuk dzenlemelerindeki belirsizliklerden veya muhtemel deiiklikten
kaynaklanabilecek zarar olasldr. tibar riski ise, bankann yapt faaliyetler nedeniyle itibarn
zedeleme olasln ifade eder. Gven kurumlar olan bankalarn yukarda saylan risklerin yannda, itibar
riskine de nem vermeleri gerekmektedir.

riskler nemli
gerekmektedir.

Uluslararas bankaclk standartlarnda kredi, piyasa ve operasyonel

grlmekte, bu riskler iin bankalarn sermaye bulundurmalar

2008 ylnda yaanan Global Krizle birlikte bankalarda likidite riskinin nemi grlmtr ve bu
kapsamda almalar balatlmtr. Likidite riskinin llmesine ve izlenmesine ilikin uluslararas
standartlar oluturma abalar devam etmektedir (BCBS, 2009). lkemizde likidite riskinin llmesine
ve ynetilmesine ilikin dzenleme 2006 ylnda yrrle konmutur (BDDK, 2006f). Sermaye
ykmllne konu olan kredi, piyasa ve operasyonel riskin llmesine ilikin aklamalara aada
yer verilmitir.

Kredi Riski
Banka faaliyetlerinin nemli bir ksmnda kredi riski farkl dzeylerde grlr. Bir kiiye veya irkete
nakit kredi verilmesi, kredi riskinin en bilinen eklidir. Bankalar, trevler ve taahhtler gibi ilemleri
nedeniyle de kredi riskine maruz kalabilirler. Risklerin llmesi balnda bahsedildii zere, etkinin
bykl ve etkinin olaslnn tahmin edilmesi ve btnleik etkinin hesaplanmas gerekmektedir.
Etkinin bykl, bankann verdii kredi tutarndan teminat tutarnn dlmesinden sonra kalan
ksmdr. Etkinin olasl ise, krediyi alan kiinin krediyi zamannda geri dememe olasldr.
rnein, ABC Bankas Y iletmesine T1 milyon krediyi 1 yl vade ile vermi olsun. Bankann maruz
kald riskin etkisinin bykl kredi tutar olan T1 milyondir. Y iletmesinin bir yl iinde iflas etmesi
ve borcunu deyememesi olasl ise, etkinin olasl olacaktr.

117

Etkinin olasln tahmin etmek iin genel kanaatlerden ziyade, firmaya ilikin veriler ve finansal
tablolardan faydalanarak bir metodolojinin gelitirilmesi gerekmektedir. Bu metodolojiler, kredi riski
modellerinin temellerini olutururlar ve bu modellerin doruluunun zaman iinde test edilmesi gerekir.
Kredi riski modellerinin gelitirilmesinde istatistik nemli bir rol oynar.
Bankalarn etkinin olasln tahmin etmek iin kendi modellerini gelitirmeleri, risk ynetiminin
yeterlilii iin ok nemlidir. Bankaclk dzenlemeleri, bankalar kendi kredi riski modellerini
gelitirmeleri ynnde tevik etmektedir. Bunlarn yannda, kredi derecelendirme kurulular firmalara
derece notu vermekte ve etkinin olasln veri tabanlarndaki bilgileri de dikkate alarak tahmin
etmektedirler. Uluslararas derecelendirme kurulularnn derecelerine ve derecelerin tanmlarna aada
yer verilmitir.

Tablo 5.1: Derecelendirme Kurulularnn Derecelerinin Eletirmesi
S&P

Moody's

Fitch

Risk Dzeyi

AAA

Aaa

AAA

Dk

AA+

Aa1

AA+

AA

Aa2

AA

AA-

Aa3

AA-

A+

A1

A+

A2

A-

A3

BBB+

Baa1

BBB+

BBB

Baa2

BBB

BBB-

Baa3

BBB-

BB+

Ba1

BB+

BB

Ba2

BB

BB-

Ba3

BB-

B+

B1

B+

B2

B-

B3

CCC+

Caa1

CCC+

CCC

Caa2

CCC

CCC-

Caa3

CCC-

CC

Ca

CC

Standart alt varlklar

pheli varlklar

Kayp varlklar

Makul

Ortalama

Kabul edilebilir

Dikkatle kabul edilebilir

Ynetim dikkati gerektirir

zel dikkat gerektirir

Kaynak: abukel (2007: 34).

118

Kriz dnemlerinde kredi derecelendirme kurulularnn tahminlerindeki sapmalar, bu kurulularn

dzenleyiciler, kamuoyu ve politikaclar tarafndan eletirilmesine neden olmaktadr. En son 2008-2009
Global Kriz sonrasnda da bu kurulularn, krizin olumasnda ve bymesinde etkilerinin olduu ve
bunlarn piyasalara etkilerinin snrlandrlmas gerei tartlmaktadr.
rnek olarak, ABC Bankasnn kendi modeliyle (isel derecelendirme sistemi) Y firmasna, B kredi
derecesini verdiini kabul edelim. (Benzer deerlendirmeyi kredi derecelendirme kuruluu da yapabilir.)
Bu kredi derecesindeki firmalarn bir yl iinde temerrt (bor deyememe ve iflas etme) olasl %2
olsun. Dier bir ifadeyle, B kredi derecesini haiz 100 irketten 2 tanesi bir yl iinde borcunu
deyememekte veya iflas etmektedir. Y Firmasna verilen T1 milyon kredinin Btnleik Etkisi T20.000
(=T1.000.000x %2) olacaktr. Yani, Bankann, verdii T1 milyon kredi nedeniyle maruz kald kredi
riski tutar T20.000dir.
Y firmasnn, kredinin teminat olarak T700.000 deerindeki gayrimenkuln bankaya ipotek olarak
verdiini kabul edelim. ABC Bankasnn irketin deme glne dmesi halinde bu gayrimenkul
satarak kredinin T700.000sini tahsil etmesi mmkndr. Byle bir durumda, etkinin bykl
T300.000ye (T1.000.000- T700.000) decektir. Btnleik Etki ise, T6.000(=T300.000 x %2)
olacaktr.

Beklenen kayp tutar = (Kredi Tutar-Teminat Tutar) x Temerrt

Olasl
Bankaclk dzenlemelerinde kredi riski iin hesaplanan btnleik etki, beklenen kayp tutar olarak
ifade edilir. Kredi riskine ilikin beklenen kayp tutar iin karlk ayrlmasna Basel-II dzenlemelerinde
yer verilmektedir. Basel-Ide ise olaslk iermeyen daha genel bir yaklam benimsenmi ve bu yaklam
halen lkemizde uygulanmaktadr (BDDK, 2006e). Dier taraftan, kredi riski iin bankann bulundurmas
gereken sermaye tutarnn hesaplanmasna Bankalarda Sermaye Yeterlilii bal altnda yer
verilecektir.
Kredi riskinde etkinin bykl, etkinin olasl ve btnleik etki
kavramlarn tanmlaynz.

Piyasa Riski
Bankalar portfylerinde bono, tahvil, hisse senedi, dviz gibi finansal aralar bulundururlar ve portfy
tercihlerine bal olarak eitli ekillerde muhasebeletirirler. zellikle rayi deerlemenin yapld
portfylerde gn sonunda piyasa deeri ile deerleme yaplr ve kar/zarar hesaplanr. Zarar etme durumu,
risk olarak kabul edilir ve istenmeyen bir durumdur. Bu tr bir portfy iin piyasa riskine ilikin tanmda
belirtildii zere genel piyasa riski, kur riski, spesifik risk, emtia riski ve takas riski hesaplanr. Bu
hesaplama yntemleri, riske maruz deer modelleri olarak ifade edilir. Konunun basitletirilmesi
asndan kur riski ile konu snrlandrlacaktr, ancak dier risklerde de benzer yntemler izlenir.

Piyasa riski, riske maruz deer modeli veya standart metot ile
hesaplanr. Bankalar piyasa riski iin sermaye bulundurmak zorundadr.
rnein, 30.12.2011 tarihinde ABC Bankasnn kasasnda 10 milyon Amerikan Dolar (USD)
olduunu kabul edelim. Risk ynetimi asndan ne kadar kaypla karlalaca (btnleik risk) nem
arz etmektedir. Bunun tespiti iin USD kurunun ne kadar deceinin bilinmesi gerekir. Kurun
ykselmesi halinde ise banka kar edecektir. 01.01.2000-31.12.2011 tarihlerindeki Dolar kurunun
geliimine aada yer verilmitir. Buna gre, T0,50 ile balayan kur, 2001 krizi ile birlikte T1,60ye
kadar ykselmi ve daha sonra aa ve yukar ynl hareketler yapmtr.

119


ekil 5.2: Dolar Kuru (03/01/2000-29/07/2010)

(Kaynak: TCMB).
Yukardaki ekilden, kurun uzun dnemli hareketi grlmektedir. Son bir yllk kur hareketine ise,
aadaki ekilde yer verilmitir. Yln banda T1,55 seviyesinde olan kur yl sonunda T1,92olarak
gereklemitir. USD kuru yarn akam ne olacaktr? Banka dviz kuru derse ne kadar zarar eder? Risk
ynetimi, bu sorulara piyasa verilerine dayal ve olaslk dalmn ieren cevap aramaktadr. Buna gre,
USD kuru byk bir ihtimalle en son grlen deer olan T1,92 ortalama olmak zere, %50 olaslkla
aa veya %50 olaslkla yukar hareket edebilecektir. Dier bir ifadeyle, Dolar kurunun aa veya
yukar gitme olasl teorik olarak eit kabul edilir.

ekil 5.3: Dolar Kuru (02/01/2011-31/12/2011)

Dolar kurundaki gnlk deiim oranlarna aadaki ekilde yer verilmitir. Buna gre, gnlk
deiimlerde sfr (0) ortalama olmak zere aa ve yukar ynl hareketler gzlenmektedir. Gnlk
deiimlerin boyutlar ok fark dzeyde olmakla birlikte, 27.10.2011 tarihinde kurdaki en yksek d
olarak %-2,01 (=1,7652/1,8014 - 1) grlmtr. Kur bir gn nce T1,8014 iken 27.10.2011 tarihinde
T1,7652 olarak gereklemitir. rnekteki portfyde 10 milyon USD iin, sz konusu kur d
yaklak olarak 201.000 USD (=10.000.000 USD x %2,01) zarar oluturacaktr.
120

!
"ekil 5.4: 365 Dolar Kurundaki Gnlk De!i"im (02/01/2011-31/12/2011)

Yukardaki !ekilde yer alan gnlk de"i!imlerin ortalamas % 0,09 ve standart sapmas %0,72dir.
Buna gre, gnlk de"i!imlerin histogram a!a"daki gibi olacaktr. A!a"daki !eklin normal da"lma
yakn oldu"u grlmektedir. Piyasadaki i!lem gren Dolar kuru, Euro kuru, faiz oranlar, hisse senedi
endeksleri ve hisse senedi fiyatlarnn gnlk de"i!imlerinin histogram, normal da"lma yakndr.
Gnlk de"i!imlerin normal da"ld" varsaymyla, piyasa riski hesaplanabilir. Bu varsaym temelinde
yaplan risk analizi, parametrik yntemle Riske Maruz De"er hesaplamasdr.

!
"ekil 5.5: Dolar Kurunun Gnlk De!i"imine $li"kin Histogram

Bankaclk dzenlemesinde riske maruz de"er, elde tutulan bir portfy ya da varlk de"erinin, faiz
oranlarnda, dviz kurlarnda ve hisse senedi fiyatlarndaki dalgalanmalar nedeniyle meydana gelebilecek
de"i!iklikler sonucunda maruz kalabilece"i en yksek zarar, belli bir zaman diliminde ve belli bir
olaslk seviyesinde ifade eden ve muhtelif saysal yntemlerle tahmin edilen de"er olarak
tanmlanmaktadr (BDDK, 2006c: madde 3). Buradaki olaslk seviyesi, % 99 olarak dzenlemede yer
alm!tr (BDDK, 2006c: madde 7). Normal da"lm tablosunda %99 olaslk seviyesinin gsterdi"i z
de"eri 2,33tr. (Burada 2,33 de"erinin bilinmesi yeterli olup, daha detayl bilgi iin istatistik
kitaplarndaki normal da"lm konusu incelenebilir.)
rnekte ABC Bankasnn kasasnda 10 milyon USD oldu"u iin, Dolar kurunun d!mesi risk
olu!turmaktadr. Dzenlemede yer ald" zere %99 olaslk seviyesi, normal da"lm tablosunda 2,33
de"erini gsterir. Risk lmnde kullanlan kavram olarak olaslk etkisi, 2,33 de"eri ile standart
121

sapmann arpm (2,33x%0,72=%1,68) olacaktr. Yani, bankaclk dzenlemesi gzlem dnemi iinde
grlen en yksek deer olan %2,01lik d almak yerine, %99 olaslk seviyesindeki deer olan %1,68lik dn dikkate alnmasn ngrmektedir.
Bankaclk dzenlemeleri, riske maruz deer hesabnda ayrca elde tutma sresi olarak 10 ign
ngrmtr (BDDK, 2006c: Madde 7). Bunun anlam, bankann piyasa koullar dhil olmak zere
eitli nedenlerle, mevcut pozisyonunu 10 ignne kadar koruyabileceidir. Bu durum yukardaki
hesaplanan deerin

10 ile

arplmasn gerektirir. Nihai olarak etkinin olasl, gnlk deerlerin

deiimlerinin standart sapmas, 2,33 deeri ve 10 deerinin apm olacaktr. Etkinin olasl ile
etkinin byklnn (portfyn tutar) arpm, btnleik riski verecektir.

Parametrik yntemle riske maruz deer

= 2,33 10

rneimizde, ABC Bankasnn kasasndaki, 10 milyon USD portfy iin hesaplanacak riske maruz
deer 530.504 USD olacaktr. (Standart sapma = %0,72)

RMD = 10.000 .000USD x %0,72 x 2,33 x 10 = 530 .504USD

Riske maruz deer yukarda aklanan parametrik yntem yannda tarihsel yntem ve simlasyon
yntemlerinden biriyle hesaplanabilir. Her bir yntemin varsaymlar deimekte ve sonular farkl
rakamlar olabilmektedir. Bankaclk dzenlemelerinde riske maruz deer yntemini kullanmak isteyen
bankalara ilave artlar getirilmitir. Bankalar ncelikle bu modellerin doruluunu test edecekler ve
BDDK onay aldktan sonra yasal raporlarnda kullanabileceklerdir (BDDK, 2006c: madde 6). Bankaclk
dzenlemeleri, riske maruz deer modelleri yerine Standart Metot ile piyasa riski hesaplamasnn
yaplmasna imkn tanmtr. Standart yntemde, portfydeki tutarlarn dzenlemede ngrlen
katsaylarla arplmak suretiyle piyasa riski hesaplanr.
Bankalarn hesapladklar kredi riski, piyasa riski ve operasyonel risk tutarlarnn toplam kadar asgari
bir sermayesinin bulunmas gerekmektedir. Finansal tablo dipnotlarnda piyasa riski iin sermaye
ykmllklerine yer vermektedirler. lkemizde bankalar 2011 yl itibaryla, riske maruz deer
hesaplamalarn kendi risk ynetimlerinde kullanmaktadr ama piyasa riski iin sermaye bulundurmada
standart metodu tercih etmektedirler.

Yap ve Kredi Bankas A..nin Finansal Tablolar ve dipnotlarna

internet sitesinden ulaabilirsiniz. Dier bankalarn internet sitesinde de Finansal
Tablolar
ve
dipnotlar
yaymlanmaktadr.
(Eriim
tarihi:
26.01.20012)
www.yapikredi.com.tr/arsiv/ykb/finansal_tablolar/YKB-SOLO%2031032010.PDF
rnek olarak, Yap ve Kredi Bankasnn (YKB) 31 Mart 2010 tarihli finansal tablo dipnotlarnda,
bankann genel piyasa riskinin T88.814, spesifik riskinin 19.826, kur riskin T1.859 ve opsiyonlardan
kaynaklanan riskin T1.448 olduu anlalmaktadr Toplam piyasa riski ise sz konusu rakamlarn toplam
olup, T111.947 olarak gereklemitir. (Banka finansal tablolarnda rakamlar Tbin olarak ifade
edilmektedir. Bu nedenle rakamlar binle arpmak gerekir). Yani, Bankann piyasa riskine ilikin sermaye
ykmll T111,9 milyondir.

122

Tablo 5.2: YKBnin Piyasa Riski Unsurlar (31.03.2010)

Kaynak: www.yapikredi.com.tr.

Piyasa riskine esas tutar ise, piyasa riski tutarnn 12,5 ile arplmas suretiyle hesaplanr. Bu katsay,
birin (1) asgari sermaye ykmll olan %8e (1/0,08=12,5) blnmesiyle bulunur. Piyasa riskine esas
tutar T1.399.338 (=T111.947 x 12,5) olarak verilmitir.
Bu raporlamann daha iyi anlalmas iin genel piyasa, spesifik risk, kur riski, emtia riski, takas riski
tanmlarna aada yer verilmitir (BDDK, 2006b: madde 3).
Genel piyasa riski: Bankann alm satm hesaplar iinde yer alan finansal aralara ilikin
pozisyonlarn deerinde faiz oran riski ve hisse senedi pozisyon riski nedeniyle maruz kalabilecei zarar
olasl.
Spesifik risk: Bankann alm satm hesaplar iinde yer alan finansal aralara ilikin pozisyonlarda,
olaan piyasa hareketleri dnda, bu pozisyonlar oluturan finansal aralar ihra veya garanti eden ve
deme ykmlln stlenen kurulularn ynetimlerinden ve mali bnyelerinden kaynaklanabilecek
sorunlar nedeniyle meydana gelebilecek zarar olasl.
Emtia riski: Bankann, emtia fiyatlarndaki hareketler nedeniyle, emtiaya ve emtiaya dayal trev
finansal aralara ilikin pozisyon durumuna bal olarak maruz kalabilecei zarar olasl.
Takas riski: Bir menkul kymet, dviz veya emtiann szlemede ngrlen fiyattan belli bir vadede
teslimini konu alan ve her iki tarafn ykmllklerini vadede yerine getirmesini ngren ilemlerde,
takas ileminin vade tarihinde gereklememesinden tr ileme konu menkul kymet, dviz veya
emtiann fiyat deiimleri nedeniyle bankann maruz kalaca zarar olasl.
Ayrca, opsiyon ilemine konu olabilecek finansal aralar iin de hesaplama yntemine bankaclk
dzenlemelerinde yer verilmitir (BDDK, 2006g). Piyasa riskine konu btn varlklar iin alternatif
olarak risk lm modeli kullanmak mmkn olmakla birlikte, banka btn piyasa riski unsurlar iin
standart metodu kullandndan, sermaye ykmll sfr olarak grlmektedir.

Operasyonel Risk
Bankaclk iin nemli olan dier bir risk tr operasyonel risktir. Bu riskin hesaplanmas kredi ve piyasa
riskine gre daha karmaktr. Bankadaki her bir faaliyette oluabilecek risklerin tanmlanmas, bunlarn
etkisinin bykl ve etki olaslnn tahmin edilmesi gerekir. Bankann etkinin bykln ve etki
olasln tahmini, benzer nitelikte faaliyet yapan bankalarn maruz kald risklere ait verilerin
toplanmas ve bu verilerin hesaplamada kullanlmasyla mmkndr. Operasyonel riskin
hesaplanmasndaki en temel glk verinin temin edilmesidir.

123

Bankaclk standartlarnda temel operasyonel riskler ve bunlara ilikin baz rnekler aadaki gibi
saylmtr:
1.

Banka ii yolsuzluk: Varlklarn alnmas ve vergiden kanlmas gibi hususlar.

2.

Banka d yolsuzluk: Bilgilerin alnmas ve bankann soyulmas gibi hususlar.

3.

Personel uygulamalar ve i gvenlii: Ayrmclk, cretler, alanlarn salk ve gvenlii gibi

hususlar.

4.

Mteri, rn ve faaliyet uygulamalar: Piyasann maniple edilmesi, rekabet kurallar ve bakas

adna yaplan ilemler gibi hususlar.

5.

Maddi varlklarn zarar grmesi: Doal afetler, terr ve ayaklanma gibi hususlar.

6.

Faaliyetlerin durmas veya sistemlerin almamas: Aralarn, yazlmn ve donanmn

alnmas gibi hususlar.

7.

Uygulama ve sre ynetimi: Veri girii hatalar ve zorunlu raporlarn retilmemesi gibi
hususlar.

Bankalar her zaman operasyonel riskleri ynetmek iin kontrol noktalar olutururlar ve nlemler
alrlar. rnein, banka ii yolsuzluun nlenmesi iin kasa saymlar her akam dzenli olarak yaplr.
Benzer ekilde, bankalar soygun veya terr saldrsna maruz kalmamak iin btn ubelerde gvenlik
grevlisi ve kamera sistemleri kullanrlar.
Operasyonel riske ilikin sermaye bulundurma ykmll Basel-II ile birlikte gelmitir.
Operasyonel risk temelde drt yntemden biriyle hesaplanr. Bu yntemler, temel gsterge yntemi,
standart yntem, alternatif standart yntem veya ileri lm yaklamdr. leri lm yaklam,
yukardaki belirtilen faaliyet baznda risk hesaplamas gerektirmekte olup, veri ve modelleme
glklerinin bulunmas nedeniyle burada ilenmeyecektir. lkemizde 2011 yl itibaryla temel gsterge
yntemi kullanlmaktadr. Standart yaklam ve alternatif standart yaklam kullanmak iin ise, bankalar
tarafndan dzenlemede yer alan artlara uyum salandktan sonra BDDK tarafndan izin verilecei
hkm altna alnmtr (BDDK, 2006a: madde 14).

Operasyonel risk tutar=Ortalama Brt Gelir x %15

Temel gsterge yaklamnda, bankann son yl itibaryla gerekleen yl sonu brt gelir tutarlarnn
ortalamas yzde 15 ile arplr ve operasyonel risk olarak hesaplanr. Brt gelir, net faiz gelirlerine, net
cret ve komisyon gelirlerinin, temett gelirlerinin, ticari kr/zararn (net) ve dier faaliyet gelirlerinin
eklenmesi; satlmaya hazr ve vadeye kadar elde tutulacak menkul kymetler hesaplarnda izlenen menkul
kymetlerin satndan kaynaklanan kr/zarar ile olaanst gelirler (itirak ve bal ortaklk hisseleri ile
gayrimenkul sat kazanlar dhil) ve sigortadan tazmin edilen tutarlarn dlmesi suretiyle hesaplanr
(BDDK, 2006b: madde 15).
rneimizde, Yap ve Kredi Bankas tarafndan operasyonel riskin hesaplanmasnda Temel Gsterge
Yntemi kullanlmtr. Buna gre, 2007, 2008 ve 2009 yl sonu brt gelirleri dikkate alnm ve
operasyonel risk tutar T624.481 olarak tespit edilmitir. (Banka finansal tablolarnda rakamlar Tbin
olarak ifade edilmektedir.) Bankann operasyonel riske ilikin sermaye ykmll T624,5 milyon dir.
Operasyonel riske esas tutar ise, operasyonel risk tutarnn 12,5 ile arplmas suretiyle hesaplanr. Bu
katsay, birin (1) asgari sermaye ykmll olan %8e (1/0,08=12,5) blnmesiyle bulunur. Banka iin
operasyonel riske esas tutar ise T7.806.018 (~=T624.481 x 12,5) olarak hesaplanmtr.
Standart yntemde, bankann faaliyet kollar baznda yl sonu brt gelir tutarlar, ilgili faaliyet kolunun
oran ile arplmak suretiyle her bir faaliyet koluna ilikin operasyonel risk olarak hesaplanr. Gemi
yllk operasyonel risk tutarlar karlatrlmak suretiyle toplam operasyonel risk ve operasyonel riske
esas tutar belirlenir. Faaliyet kollarnn tanmna ve faaliyet kollarna ilikin oranlara aada yer
verilmitir (BDDK, 2006b: madde 16).
124

Tablo 5.3: Faaliyet Kollarna likin Oranlar

Faaliyet kolu

Oran (Yzde)

Kurumsal bankaclk

18

Alm satm

18

Perakende bankaclk

12

Perakende araclk

12

Ticari bankaclk

15

Takas demeler

18

Acente hizmetleri

15

Varlk ynetimi

12

Kaynak: BDDK, 2006b: Madde 16.

Kurumsal bankaclk: Sermaye piyasas aralarnn ihracna, varlklarn menkul kymetletirilmesine,

sendikasyon kredisi kullandrmlarna ve irket birleme ve devralmalarna ynelik danmanlk ve
araclk hizmetleri ve bu kapsamda edinilen ortaklk paylar ile kamu kurumlarna dorudan ya da satn
alnan borlanma senetleri araclyla verilen krediler ile perakende bankaclk faaliyet kolu dnda
kalan mevduat veya katlm fonu kabul,
Alm satm: Para piyasas ve sermaye piyasas aralarnn alm ve satm ile geri alm veya tekrar satm
taahhd ilemleri, efektif dhil kambiyo ilemleri, kymetli maden ile bunlara veya emtiaya dayal
szlemelerin alm satm,
Perakende bankaclk: Bir milyon Euro veya muadili bir para karl veya daha dk tutarda olmak
zere, gerek veya tzel kiilere kullandrlan her trl nakdi ve gayrinakdi krediler ile mevduat veya
katlm fonu kabul, kredi kartlarna dayal ilemler,
Perakende araclk: Kurumsal bankaclk dndaki araclk faaliyetleri,
Ticari bankaclk: Bir milyon Euro veya muadili bir para veya daha fazla bir tutarda nakdi ve
gayrinakdi kredi kullandrmlar, faktoring, forfaiting, finansal kiralama ve d ticaret ilemleri,
Takas ve demeler: Fatura demelerine araclk ilemleri, havale hizmetleri, takas hizmetleri,
Acente hizmetleri: Sigorta acentelii ve bireysel emeklilik araclk hizmetleri ile kiralk kasa ve
saklama faaliyetleri,
Varlk ynetimi: Fon ynetimi.
Operasyonel riskin hesaplanmasnda kullanlan yntemlerden temel
gsterge yntemi ve standart yntemi tanmlaynz.

BANKALARDA SERMAYE YETERLL

Bankalar faaliyetlerinin nemli bir ksmn mevduat gibi yabanc kaynaklarla finanse ederler. Mali
durumlarnn gl olduunu yabanc kaynak salayanlara ve denetim otoritelerine raporlamalar yapmak
suretiyle gsteririler. Bankaclk faaliyetleri nedeniyle kredi riski, piyasa riski ve operasyonel riske
maruzdurlar. Bankalarn gven salamas, maruz kaldklar riskler iin yeterli tutarda sermaye
bulundurmasyla mmkn olacaktr. Sermayenin ne kadar tutulaca hususuna sermaye yeterlilii
dzenlemelerinde yer verilmitir. Bu dzenlemelerde sermaye yeterlilii standart (SYR) oran
tanmlanm ve orann asgari %8 olmas gerektii belirtilmitir. SYR orannn yksek olmas bankann
mali gcnn yksek olduunu gsterir. SYR orannn, asgari orann altna dmesi ise bankann
ykmllklerini karlama riskini ve iflas riskini artrr. Bu orana aada yer verilmitir:

zkaynak

Kredi Riskine Esas Tutar + Piyasa Riski Esas Tutar +
Operasyonel Riske Esas Tutar

125

Sermaye yeterlilii standart oranna ilikin kurallar Basel Bankaclk

Denetim Komitesi tarafndan belirlenmektedir. Bu kurallar, Basel dzenlemeleri olarak
adlandrlrlar.
Basel dzenlemeleri Basel-I ve Basel-II olarak adlandrlmtr. Basel-I, 1988 ylnda gelitirilmeye
balanm ve revize edilmitir. Bankaclk faaliyetlerinin yapsndaki deiiklikler, Basel-IIyi
gelitirmeye yneltmitir. Bu dzenlemelerde, bankann kredi riski, piyasa riski ve operasyonel riski iin
sermaye ykmll getirilmitir. Piyasa riski ve operasyonel risk konular altnda riskin hesaplama
yntemlerine yer verilmiti. Piyasa riski tutar ve operasyonel risk tutar bankalarn sz konusu risklere
ilikin asgari bulundurmas gereken sermayeyi ifade etmektedir. Risk tutarlarnn 12,5 ile aplmas
suretiyle piyasa riskine esas tutar ve operasyonel riske esas tutar hesaplanr. (12,5 katsays birin (1)
asgari sermaye ykmll olan %8e blmdr.)
Kredi riski blmnde aklanan yntem, daha ok karlk dzenlemeleri ile ilgili olup bankaclktaki
kredi karlklarna ilikindir (BDDK, 2006e). Kredi riskinin sermaye yeterlilii standart oranna etkisi
kredi riskine esas tutarn hesaplanmasyla olmaktadr. Kredi riskine esas tutarn hesaplanmas, Basel-I
kapsamnda tanmlanm ve Basel-II dzenlemesinde ciddi boyutta deiiklie uramtr. Konunun
basitletirilmesi asndan burada Basel-I dzenlemelerine yer verilecek ve rneklerle aklanacaktr.
rnekte, Yap ve Kredi Bankasnn finansal tablo dipnotlarna aada yer verilmitir. Buna gre
hesaplanan sermaye yeterlilik oran %16,90 olarak gereklemitir. Bu tutar asgari sermaye yeterlilik
oran olan %8in ok zerindedir. Piyasa riskine esas tutar ve operasyonel riske esas tutara ulama
yntemi piyasa riski ve kredi riski blmlerine aklanmt. zkaynak ve kredi riskine esas tutarlarn
hesaplama yntemi ilerleyen blmde aklanacaktr. (Banka finansal tablolarnda rakamlar Tbin olarak
ifade edilmektedir.)
Tablo 5.4: YKBnin Sermaye Yeterlilii Oranna likin Tablo (31.03.2010)
Kredi riskine esas tutar (KRET)

51.497.376

Piyasa riskine esas tutar (PRET)

1.399.338

Operasyonel riske esas tutar (ORET)

7.806.018

zkaynak

10.257.178

zkaynak / (KRET+PRET+ORET)*100

16,90

Kaynak: www.yapikredi.com.tr

Bankaclkta Sermaye
Bankaclkta sermaye reel sektr iletmelerinden farkllk arz etmektedir ve sermaye yeterlilii standart
orannda zkaynak kavram kullanlmaktadr. Bankaclkta zkaynak unsuru olarak, ana sermaye ve katk
sermaye saylmaktadr. Bankaclk dzenlemelerinde yer verilen ana sermayenin unsurlarndan bazlarna
aada yer verilmitir (BDDK, 2006d: madde 4).
a.

denmi sermaye ve buna ilikin enflasyona gre dzeltme fark,

b.

Hisse senedi ihra primleri,

c.

Hisse senedi iptal krlar,

d.

Yedek akeler ve bunlara ilikin enflasyona gre dzeltme farklar,

e.

Net dnem kr ile gemi yllar kr,

126

f.

Muhtemel riskler iin ayrlan serbest karlklarn ana sermayenin yzde yirmibeine kadar olan
ksm,

g.

Sermayeye eklenecek itirak ve bal ortaklk hisseleri ile gayrimenkul sat kazanlar,

h.

Net dnem zarar ile gemi yllar zarar toplamnn yedek akeler ile karlanamayan ksm,

i.

Faaliyet kiralamas gelitirme maliyetleri,

j.

Maddi olmayan duran varlklar,

k.

Ertelenmi vergi aktifi tutarnn ana sermayenin yzde onunu aan ksm,

Katk sermaye, ana sermayeye gre daha dk sermaye nitelii olan unsurlardan olumaktadr.
Bunlardan bazlarna aada yer verilmitir (BDDK, 2006d: madde 5):
a.

Genel karlklar,

b.

Menkuller yeniden deerleme deer art,

c.

Gayrimenkuller yeniden deerleme deer art,

d.

tirakler, bal ortaklklar ve birlikte kontrol edilen ortaklklardan bedelsiz olarak edinilen ve
dnem kar ierisinde muhasebeletirilmeyen hisseler,

e.

Birincil sermaye benzeri borlarn ana sermaye hesaplamasnda dikkate alnmayan ksm,

f.

kincil sermaye benzeri borlar,

g.

Satlmaya hazr menkul deerler ile itirak ve bal ortaklklara ilikin deer art fonlar,

h.

Yedek akelere ilikin enflasyona gre dzeltme fark hari olmak zere, sermaye yedeklerinin,
kr yedeklerinin ve gemi yllar kr ve zararnn enflasyona gre dzeltme farklar.

nc kuak sermaye, ana sermaye ve katk sermaye unsurlarna gre daha zayf nitelikte olup
sadece piyasa riskine ynelik olan riskleri kapsamak amacyla bankaclk dzenlemelerinde yer
verilmitir. 2008-2009 Global Krizi sonrasnda, uluslararas standartlar paralelinde dzenlemelerden
kartlmtr. Dier taraftan, bilanodaki baz kalemlerin zkaynaktan dlmesi iin sermayeden
indirilen deerler tanmlanmtr.
rnekteki Yap Kredi Bankasnn finansal tablo dipnotlarnda, bankann sermaye yeterlilii standart
orannn hesaplanmasnda dikkate alnan zkaynak unsurlarna yer verilmitir. Aadaki tablodan
grlecei zere, Bankada nc kuak sermaye bulunmamaktadr ve T86.193 de sermayeden
indirilecek deer olarak grlmektedir. (Banka finansal tablolarnda rakamlar Tbin olarak ifade
edilmektedir.) Bankann T10.3 milyar zykana bulunmaktadr.

Tablo 5.5: YKBnin zkaynak Tablosu (31.03.2010)
Ana sermaye toplam

7.495.637

Katk sermaye toplam

2.847.734

nc kuak sermaye

Sermaye

10.343.371

Sermayeden indirilen deerler

86.193

Toplam zkaynak

10.257.178

Kaynak: www.yapikredi.com.tr

127

Banka asndan sermayenin nemini ve trlerini aklaynz

Basel-Ide Kredi Riskine Esas Tutar

Basel-Ide kredi riskine esas tutarn hesaplanmas iin, bankann aktifindeki de"erlerin ve bilano d!
ykmllklerinin risk a"rlklarna (% 0, % 20, %50, %100, %150 ve %200 gibi) gre tasnifi
gerekmektedir. Bu tasnif i!leminden sonra, toplam de"erler sz konusu oranlarla arplr ve risk a"rlkl
varlklar bulunur. Tasnife ili!kin temel hususlar burada aklanm! olmakla birlikte bu alanda ok detayl
dzenleme bulunmaktadr. (BDDK, 2006b)
Risk a$rllklar, kredi alaca$nn bulundu$u lkenin Ekonomik
!#birli$i ve Kalknma Te#kilatna (OECD) ye lkenin olmas, OECD yesi lkede faaliyet
gsteren bankann olmas ve gayrimenkul teminatl olmasna gre belirlenmektedir.
Bankalarn kredi alaca" OECD lkesinin merkezi hkmetinden ise %0, OECD lkesinin banka ve
finansal kurulu!undan ise %20 risk a"rl"na tabi tutulacaktr. Kredi alaca", gayrimenkul teminatl ise
teminatl ksm %50 risk a"rl"na tabi tutulacaktr. Di"er durumlarda, %100 risk a"rl"na tabi
tutulacaktr. Ayrca, dzenlemelerde baz zel nitelikteki i!lemler iin %150 ve %200 risk a"rl"
tanmlanm!tr.
rnek olarak Yap ve Kredi Bankasnn finansal tablo dipnotlarnda, kredi riskine esas tutara ili!kin
tabloya a!a"da yer verilmi!tir. Buna gre, B satrnda yer alan bilano kalemleri (net) tutarlarnn
toplam !66.740.260 olup, bankann bilanosundaki toplam aktifin de"erine e!ittir. Yani bankann
aktifinde yer alan btn kalemler ana gruplar olarak sralanm! ve risk a"rlklarna gre tasnif edilmi!tir.
Benzer !ekilde, bilano d!nda Nazm Kalemler olarak adlandrlan ykmllkler de risk a"rlklarna
gre tasnif edilmi!tir.
Bilano kalemleri (net) ve Nazm Kalemleri toplamna, C satrnda Toplam risk a"rlkl varlklar
olarak yer verilmi!tir. Toplam risk a"rlkl varlklar (C satr) ile Risk a"rlklarnn (A satr)
arpmlarnn toplam ise 51.497.376 (=%0x 19.679.191 + %20 x 3.141.344 + .......... + %200 x 33.440)
olacaktr. Bankann kredi riskine esas tutar !51.479.376dir. (Banka finansal tablolarnda rakamlar !bin
olarak ifade edilmektedir.) Bankann kredi riskine esas tutar !51,5 milyardir. Bankann kredi riski
(kredine riskine ili!kin sermaye ykmll") !4.118.350 (=51.479.376* % 8) olacaktr.
Tablo 5.6: YKBnin Kredi Riskine Esas Tutara $li"kin Tablo (31.03.2010)

!
Kaynak: www.yapikredi.com.tr

128

Bu tabloda rnein krediler kaleminde, %0 risk arl kapsamnda OECD lkelerinin (bu durumda
byk lde Trkiye) merkezi hkmetlerine veya bunlarn garantisi kapsamnda olan irketlere
T1.990.609 kredi verilmitir. %20 risk arl kapsamnda, Trkiyedeki bankalara veya bankalarn
teminatna istinaden bakalarna T651.876 kredi verilmitir. Gayrimenkul teminatl kredi miktar (%50
risk arl) T7.176.871 dir. Benzer ekilde btn aktif ve nazm hesaplar ayrtrlm ve risk
arlklarna gre tasnif edilmitir. %150 ve %200 risk arlndaki krediler snrl miktar da olup dier
krediler %100 risk arlna tabi tutulmutur. (Banka finansal tablolarnda rakamlar Tbin olarak ifade
edilmektedir.)

Basel-I ve Basel-II Uzlas

Basel-II standard, 2006 ylnda Basel Bankaclk Komitesi tarafndan kabul edilmitir. Basel-IInin
getirili amac, bankalarn risklerinin daha iyi llmesi ve buna gre sermaye ykmll
dzenlemelerinin oluturulmasdr. Basel-Ide yer alan OECD kuralnn ve gayrimenkul teminatl olmay
esas alan kredi riski lmnn doru bir yaklam olmad dnlmtr. Basel-IIde derecelendirme
kurulularnn notlar veya bankann rettii derecelendirme notlar, kredi riskinin lmnde belirleyici
hale gelmitir.
Kredi derecelendirme kurulularnn kredi derecelerinin piyasa katlmclar tarafndan mutlak doru
olarak kabul edilmesi ve snrl sayda firmann derecelendirme yapmas, bu kurululara olan bamll
artrmtr. Bu nedenle son zamanlarda, Avrupa Birlii ve Finansal stikrar Kurulu tarafndan
derecelendirme kurulularna olan bamlln azaltmasna ynelik eitli almalar yaplmaktadr.
Basel-IIde kredi riskinin lm drt yaklamdan biriyle yaplabilmektedir. Bu yaklamlar,
basitletirilmi standart yaklam, standart yaklam, temel isel derecelendirmeye dayal yaklam ve
gelimi derecelendirmeye dayal yaklamdr. Dier taraftan, Basel-II kapsamnda getirilen operasyonel
riskin llmesine ilikin yntemler yukarda operasyonel risk blmnde anlatlmtr.
Tablo 5.7: Basel-IIdeki Yntemlerin Gelimilik Dzeyi
Gelimilik Dzeyi

Kredi Riski

Operasyonel Risk

Basit

Basitletirilmi Standart Yaklam

Temel Gsterge Yaklam

Orta

Standart Yaklam

Alternatif Standart Yaklam

Standart Yaklam

Gelimi

Temel sel Derecelendirmeye Dayal

Yaklam

leri lm Yaklamlar

Gelimi Derecelendirmeye Dayal

Yaklam

Basel-IIde bankann aktifi eitli portfylere (hkmetler, kurumsal vb.) ayrlmaktadr. Basel-IInin
standart yaklamna gre, kredi derecelendirme kurulularnn verdikleri kedi dereceleri risk
arlklarnn belirlenmesinde esastr. Szkonusu kredi dereceleri esas alnarak, aadaki risk arlklar
uygulanr. rnein, BB+ derecesine sahip bir OECD lkesine ait yabanc para tahviller Basel-Ide %0
risk arlna tabi tutulurken, Basel-IIde %100 risk arlna tabi tutulmaktadr. Yani Basel-II ile
birlikte, kredi derecesi dk lkelerin tahviline yatrm yapan bankann sermaye ykmll
artmaktadr ve sermaye yeterlilii standart oran dmektedir. Basel-IInin standart ynteminde temel
varsaym, kredi derecelendirmelerinin doru olduudur.
Tablo 5.8: Kredi Derecelerine Gre Uygulanacak Risk Arl
Kredi Derecesi

Risk Arl

AAAdan AA-ya kadar

%20

A+dan A-ya kadar

%50

BBBden BB-ya kadar

%100

BB-den daha dk olanlar

%150

Derecelendirilmemi

%100

129

sel derecelendirmeye dayal yntemler denetim otoritesinin izni ile

kullanlabilmektedir.
sel derecelendirmeye dayal (Internal Rating Based- IRB) yaklamlarda hesaplama yapabilmek
amacyla her bir ilem iin temerrt olaslna (Probablity of Default- PD) ve temerrt tutarna (Exposure
at Default- EAD) ihtiya duyulmaktadr. Bunlardan bamsz olarak ayrca temerrt halinde kayp (Loss
Given Default- LGD) oran ve efektif vadenin (Maturity- M) tahminine ihtiya duyulmaktadr. Bu
deikenler bankalarn veri tabanlar kullanlmak suretiyle tahmin edilebilir.
Temel isel derecelendirmeye dayal yaklamda sadece temerrt olasl (PD) ve temerrt tutarnn
(EAD) deikenlerinin bankalar tarafndan hesaplanmas gerekirken, ileri dzey isel derecelendirmeye
dayal yaklamda temerrt halinde kayp (LGD) ve efektif vade (M) deikenlerinin de bankalar
tarafndan hesaplanmasna ihtiya duyulur.
Basel-II ilikin daha fazla bilgi iin BDDKnn internet sitesini ziyaret
edebilirsiniz: http://www.bddk.org.tr/WebSitesi/turkce/Basel/Basel.aspx

SGORTACILIKTA RSK
Risk, geleneksel anlamda gelecekte gereklemesi muhtemel bir kayb ifade etmesi asndan
belirsizlii ifade eder. Belirsizlik hallerinde ortaya kan ve zarar veya kayp durumuna yol aabilecek bir
olayn, yani tehlikenin ortaya kma olasl veya ciddiyetine verilen isimdir. Tehlike ise, kurum ya da
insanlarn yaralanmas, hastalanmas, zarar grmesi veya bunlarn bileimi olabilecek zarar potansiyeli
olan ve korkulmas, kanlmas gereken bir durumu ifade etmektedir. Ksaca tehlike ile e anlaml ve
ileride ortaya kmas beklenen ama meydana gelip gelmeyecei kesin olarak bilinmeyen olaylar iin
kullanlmaktadr. Risk, gelecek ile ilgili bir kavramdr, nk gelecek belirsizlik ifade eder.
Risk kavramnn tek bir tanm yoktur. Ekonomi, istatistik, davran biliminde, risk teorisinde farkl
tanmlar yaplmaktadr. Gerekletiinde ac veren ve zarara neden olan veya kii veya kurumlarn maddi
veya manevi kayp ve zararna ilikin olasl ifade eden risk kelimesi, ounlukla sigorta ile balantl
olarak kullanlmaktadr.
Risk, ans eseri meydana gelen bir olay sonucunda ortaya kacak varyasyon olarak tanmlanmaktadr.
Farkl sonularn meydana gelme olasl ne kadar yksek ise, risk o kadar yksektir. Sigortaclkta risk,
sigortalanm hayat ya da mal olarak ifade edilir.
Risk, gelecekte gereklemesi beklenen veya istenen bir sonutan olumsuz ynde sapmann olasl
olarak nitelendirilmektedir. Risk, sigortaclk asndan;

Taraflarn iradesi dnda olmaldr,

Sigortann hasar demesi iin, sigorta szlemesi yasalara uygun olmaldr,

Gelecekte olma olasl mevcut ancak ne zaman gerekleecei belirsiz olmaldr..

Risk faktr sigortacln temel unsurlarndan biridir. Risk ve sigorta i ie gemi iki kavram olarak
ou zaman birlikte kullanlmaktadr. lkemizde risk, riziko ve tehlike kavramlar ou zaman birbiri
yerine kullanlan kavramlardr.
Risk kavram, belirsizlik ve tehdit olarak iki farkl anlamyla incelenmekte ve insanlarn mallar,
canlar ve iletmeleri asndan zarara urama veya arzu edilmeyen bir olayn oluma olasl olarak
ifade edilmektedir. Risk, insan hayatnda ne zaman gerekleecei veya gerekleip gereklemeyecei
belli olmayan bir unsurdur.
Bireylerin ve kurumlarn gnlk hayatta karlaacaklar risk faktrleri arasnda, kaynaklar itibariyle;
Sosyal risk faktrleri (hrszlk, yama, kazalar vb),
Fiziksel risk faktrleri (yangn, dolu, sel, kuraklk, rzgar vb),
130

Ekonomik risk faktrleri (enflasyon, dviz kurlar ve faizlerde deimeler, finansal krizler vb) ve
Politik risk faktrleri (siyasi erkin ekonomiye yapt mdahaleler, zorlayc tedbirler, yabanc
hkmetlerin etkileri vb.) yer almaktadr.

SGORTACILIKTA RSK SINIFLANDIRMASI

Sigorta irketinin karlaaca riskler, teknik riskler, teknik olmayan riskler ve yatrm riskleri olmak
zere snfa ayrlmaktadr:

Teknik Riskler
Sigortacln yapsndan kaynaklanan ve sigortaclk faaliyetlerinin srdrlmesi srasnda ortaya kan
teknik riskler; cari ve zel riskler olarak ikiye ayrlmaktadr:
Cari riskler;

tarife yetersizlii veya primin yanl hesaplanmas nedeniyle riskin karlanamamas,

hasar frekans ve/veya hasar tutarn dolaysyla da risk primini etkileyecek unsurlarda beklenen
dnda bir deiimin olmas,

risk analizi ve hesaplamasnda bilgi yetersizlii nedeniyle temel hesaplar ve riskin kalitesine
ynelik hatalar yaplmas,

teknik karlklarn hatal belirlenmesiyle oluan deerleme riski,

yetersiz teminat alma veya koruma nedeniyle oluan reasrans riski,

kmlatif riskin oluturduu katastrofik risk,

hasar ve harcamalarn ar artmasndan kaynaklanan ar byme riski ve

sigorta fonlarnn sorumluluklar karlamada yetersiz kalmas sonucu oluacak iflas riski olarak
eitli ekillerde ortaya kabilir.

zel riskler; bireysel niteliklidir. Ancak birden ok kiinin maruz kalabilecei, fakat kitlesel olmayan
bir risk zellii tar. Kiilerin karlat sradan kazalar, hrszlk, salgn olmayan hastalk veya lm
gibi risklerdir.

Teknik Olmayan Riskler

Firmann ynetimi, bal bulunduu grup, hukuki nedenlerden kaynaklanan ve kapsam geni tutulan
riskler bu gruptadr.

Yatrm Riski
Sigorta irketinin yatrm getirileri, likidite yaps ve performansyla ilgili risklerdir. Bu tr riskler;

firmann karlat ve kaybn olma olasl olan saf riskler,

kr veya zarar olaslnn bulunduu speklatif riskler,

firmann mali hedef ve amalaryla ilgili belirsizlii ifade eden stratejik riskler,

firmann iiyle ilgili riskler ve

fiyatlar, faiz oranlar, dviz kurlar ve parann deer deiimi nedeniyle oluan finansal riskleri
iermektedir.

131

ULUSLARARASI AKTERLER BRLNE GRE RSK

SINIFLANDIRMASI
Akterler Birliinin raporuna gre, sigorta irketinin karlaaca riskler, 6 balkta gruplanabilir:

Teknik Risk
Sigorta irketleri ve mteri arasnda yaplan szlemeden kaynaklanan riskler, teknik riskler
grubundadr. Bunlar;

Prim Yazm Sreci Riski: Sigortalanan riskin seimi ve onaylanmasndan kaynaklanan finansal
kayp riski,

rn Tasarm Riski: Sigorta irketinin, sigorta szlemesinin yanl veya hatal ierii nedeniyle
karlat finansal kayp riski,

Fiyatlama Riski: Sigorta konusu olan eyin fiyatnn, riski karlayacak dzeyde belirlenememesi
sonucu oluan finansal kayp riski,

Hasar Riski: Sigorta yaplan branta beklenen hasardan daha fazla hasar gereklemesi sonucu
ortaya kan risk,

Ekonomik evre Riski: Sosyal ve ekonomik deikenlerin irket zerinde yarataca ters etki
riski,

Net Konservasyon Riski: Konservasyona den hasar miktarnn veya hasar konsantrasyonunun
beklenenin ok zerinde olmas nedeniyle ortaya kan risk,

Sigortal Davran Riski: Sigortallarn kendilerinden beklenmeyen sra d bir davran iine
girmeleri nedeniyle oluan risk,

Rezerv Riski: Sigorta ettirenlere, taahht edilen sorumluluklar yerine getirmek iin ayrlan
rezervlerin yetersiz kalmas nedeniyle oluan finansal kayp riski olarak eitli ekillerde ortaya
kabilir.

Uluslararas Akterler
Sigortaclkta karlalan riskler nelerdir?

Birliine

gre

riskler

kaa

ayrlr?

Piyasa Riski
Piyasa riski, fiyat, piyasada belirlenen varlklarn tad riski ifade eder. Bu varlklarn fiyatlarnda
meydana gelen oynaklklar, mali kayplar oluturur. Bu tr riskler, yalnzca sigortaclk sektrndeki
kurumlar deil, tm finansal kurumlar etkiler.
Enflasyon, faiz oran, dviz kuru, hisse senedi fiyatlar gibi gstergelerde meydana gelen zellikle
ngrlemeyen deiiklikler, irketlerin aktif veya pasiflerini etkileyerek, mali kayplara neden olabilir.

Likidite Riski
Likidite, demeleri zamannda yapma g ve yetenei olarak tanmlanmaktadr. Likidite riski, sahip
olunan varlklarn nakit talebini karlayamamasn; istenildiinde paraya evrilememesini ve varln,
cari piyasa deerinin altnda elden karlmasn ifade eder. Likidite riski, finansal piyasalarda karlalan
nemli risklerden biridir.
Likidite riski, nakit giri ve klar arasndaki dengenin gerekletirilmesinin tad belirsizlik
olarak da tanmlanabilir. Bu tr risk, zellikle nakde ihtiya duyulduu zaman, varlklarn satlamamas
ve paraya evrilememesinden kaynaklanmaktadr. Varlklarn vadelerinin, ykmllklerin vadelerinden
daha uzun olma durumu, likidite riskini artrmaktadr.

132

Kredi Riski
Kredi riski, kredi verilen tarafn yaplan anlama gereklerine uymayarak ykmlln ksmen veya
tamamen zamannda yerine getirememesinden dolay, kredi verenin maruz kalabilecei zarar olasldr.
Alacaklarn hi veya zamannda denmemesi de zellikle sigorta irketleri iin bir tr kredi riskidir. Bu
nedenle kredi riski, kredi veren (veya alacakl olan) herkesin ynetmesi gereken bir risk trdr. Kredi
riski ynetimi; ticari hayatn kredili veya vadeli ilemlere dayal gerekletiren kurumlar iin nemli bir
fonksiyondur.

Faaliyet Riski
Faaliyet riski, kurum ii kontrollerdeki aksamalar ve irket ynetimindeki hatalardan kaynaklanan risk
olarak tanmlanmaktadr. kontrollerdeki aksamalar, mevcut hata ve sahtekrlklarn gzden kamasna
neden olabilecei gibi, bu risk, kurumun zarar etmesine neden olabilir. Faaliyet riski, yneticilerin veya
alanlarn hatalar ve yetersizlikleri, bilgi-ilem sistemindeki hatalar veya irketin iyi planlanm i
stratejileri hazrlayamamas nedeniyle kaynaklarn verimsiz kullanm veya deiiklilerle hzl uyum
salayamamas gibi nedenlerden dolay da ortaya kabilir.

Olay Riski
letmenin kontrol dnda gelien ve iletmeyi olumsuz etkileyen risklere olay riski ad verilir. Bu gruba
giren baz rnekler;
Hukuki Risk: Beklenmeyen dava veya mevzuattan kaynaklanan bir hukuk takip, irketin artlarn ve
gelirlerini olumsuz etkileyebilir. Ayn ekilde dzenleme otoritesi tarafndan alnan yeni bir karar, irkete
ek maliyet ykleyebilir veya baz iktisadi faaliyetlerini durdurmak zorunda kalabilir.
maj Riski: Herhangi bir olay nedeniyle, mteriler ve halk nezdinde meydana gelen bir imaj kayb,
irkete byk finansal kayplara mal olabilir.
Doal Afet Riski: Bir doal afet sonucu irket faaliyetini aksatabilir veya byle bir afet sonucu oluan
hasar demeleri, irketi finansal adan zor durumda brakabilir.
Politik Risk: Hkmetin yapt politika deimeleri irketlerin iktisadi faaliyetlerini olumlu veya
olumsuz ekilde etkileyebilir. rnein hayat sigortalarnda vergi indirimi, irketleri olumlu etkilerken;
acil tedavilere cretsiz bakm zorunluluu getirilmesi, salk sigortas irketlerini olumsuz etkiler.
Risk tanmlar ve farkl risk snflandrlmalar hakknda detayl bilgi
iin baknz: Temel Sigorta Bilgileri ve Sigorta Sektrnn Yapsal Analizi, G. ebnem
Uralcan, 3. Bask, Hiperlink, stanbul, 2011.

BR RSK YNETM YNTEM OLARAK SGORTA

Riskin olduu yerde/alanda kanlmaz olan risk ynetimi, iki nemli aamadan olumaktadr. Mevcut
durumun incelenmesi ve sigortal varlklarnn gizlilik, btnlk ve kullanlabilirlik bileenlerine tehlike
oluturacak tehditlerin belirlenmesi ve bu tehditlerin kullanabilecekleri zayf noktalarn listelenmesi yani
risk kefi birinci aamadr. Risk alma isteine bal olarak risk tedavisi ikinci aamada yer almaktadr.
Risk tedavisinde; riskten kanma, riski azaltma, riski transfer etme olmak zere farkl seenek yer alr.

Riskten kanma, riske neden olan tehdidin ortadan kaldrlarak riskin tmyle ortadan
kaldrlmasdr.

Riski azaltma, ilgili tehdidin ortaya kma olasln ve/veya ortaya kmas durumunda kuruma
olan olumsuz etkisinin azaltlmasdr.

Riskin varln kabul ederek, d kaynak kullanm ya da sigortalama gibi yntemlerle ilgili
riskin bir bakasna transfer edilmesidir.

133

Gerek risk ya da teknik kullanm ile kalan risk, varln ve ortamn kendisinden kaynaklanan yapsal
risk zerine risk tedavi seeneklerinin uygulanmasndan geride kalan anlamna gelmektedir. Yapsal risk
ise, sz konusu riskin gerekleme olasl ve olaslktan bamsz her bir ortaya knda kuruma
verecei zarar ile hesaplanabilir.
Riskin kefi ve tedavi yntemleri, sektrden sektre ve kuruma gre farkllk gsterebilir. Risk
ynetiminde nemli olan sektre, kurum kltrne, riskin boyutuna, alanlarna ve nem verdii
deerlere uygun bir yapnn oluturulmasdr. Doru risk ynetimi, kurumun ihtiyalarna abuk ve uygun
zmler getirirken, bu amala harcanacak zaman ve kaynaklarn verimli kullanmn salayacaktr.
Genellikle olumsuz bir durum yani tehlike olarak deerlendirilen riskten kanmak, risklerin olumsuz
etkilerinden etkilenmemek iin olaslklar gz nne alnarak, nlem(ler) almaya ynelik, alma ve
planlama faaliyetlerini ieren bir disiplin olarak risk ynetimi ortaya kmtr. Risk ynetiminin balca
aralarndan biri sigortadr.

134

zet
Risk, belirsizlik hallerinde ortaya kan ve zarar
veya kayp durumuna yol aabilecek bir olayn,
yani tehlikenin ortaya kma olasl veya
ciddiyetine
verilen
isimdir.
Sigortaclk
asndan riskin tamas gereken temel
zellikler, taraflarn iradesi dnda olumas,
yasal olmas, gelecekte olmas olas ancak
zaman belirsiz olmasdr. Teknik riskler
genellikle sigortaclk faaliyetinden, satlan
rnden, satan irketten kaynaklanan riskler
iken, teknik olmayan riskler, iletmenin daha
ok d evresinden kaynaklanr.

hesaplanr. Riskin llmesi karlatrma

asndan nemlidir. Ayn zamanda birden farkl
faaliyet nedeniyle maruz kalnan riskin
karlatrmas yaplabilir veya bir faaliyete
ilikin riskin zaman iinde seyri grlebilir.
Btnleik Etki = Etkinin Bykl x Etkinin
Olasl
Bankalarn yaptklar her faaliyette kredi riski,
piyasa riski, likidite riski, operasyonel risk,
kanunlardan kaynaklanan risk, itibar riski veya
dier riskler farkl dzeylerde bulunur. Banka
Risk Matrislerinde her bir faaliyet baznda yer
alan riskler tanmlanr ve her bir risk dzeyi
tahmin edilir. Bankaclkta, kredi riski, piyasa
riski ve operasyonel riske ilikin sermaye
ykmll bulunmaktadr. Ayrca, likidite
riskinin llmesi ve ynetilmesine ilikin
uluslararas standart oluturma abalar devam
etmektedir.

Gndelik hayatmzda muhtemel zarar ve

tehlikeyi ifade etmek iin kullanlan risk
ifadesinin szlk anlam zarara urama
tehlikesi, riziko olarak tanmlanmaktadr. Risk
kavram, ekonomik faaliyetler, salk, evre,
bilgi teknolojileri, gvenlik, finans, sigortaclk
ve bankaclk alanlarnda ok sk kullanlr.
Bankaclk dzenlemelerinde risk, bir ileme ya
da faaliyete ilikin bir parasal kaybn ortaya
kmas veya bir giderin ya da zararn olumas
halinde ekonomik faydann azalmas ihtimali
olarak tanmlanmtr.

Bankann mteriye verilen krediden teminat

kabul edilebilecek deerler dldkten sonra
kalan tutar etkinin bykln; mterinin
borcunu zamannda deyememesi veya iflas
etmesi olasl ise etkinin olasln ifade
edecektir. Etki bykl ile etki olaslnn
arpm ise btnleik etkiyi gsterir ve kredi
riskinde beklenen kayp tutar olarak ifade
edilir.

Risk ynetim sreci, riskin tanmlanmas,

llmesi ve ynetilmesinden oluur. Bu sre,
tanm yapldktan sonra bir yntemle
llmesini
ve
mevcut
kaynaklarla
ynetilmesini gerektirir. Riskin tanmlanmas,
riskin kaynaklarnn tespiti ve problemin
analizini gerektirir. Riskin kayna, ilikiye
getiimiz taraflar veya dsal faktr olarak
etkileimde bulunmak zorunda olduumuz
taraflar olabilir. Riskin tanmlanmasna ilikin
yntemler; ama odakl belirleme, senaryo bazl
belirleme, uzman gre dayal belirleme,
ankete dayal belirleme ve risk matrisine dayal
belirlemedir. Risk ynetimi srecinde riskin,
tanmlama ve lmeden sonra ynetilmesi
gerekmektedir. Risk ynetiminde, muhtemel
risklerin azaltlabilmesi iin ilave kontrollerin
konulmas ve tedbirlerin alnmas, bakalarna
transfer edilmesi ve faaliyetin iptal edilmesi
alternatiflerinin deerlendirilmesi gerekir.

Beklenen Kayp Tutar = (Kredi Tutar-Teminat

Tutar) x Temerrt Olasl
Piyasa riskini hesaplamada riske maruz deer
yntemi
kullanlr.
Ayrca,
bankaclk
dzenlemeleri daha basit bir yaklam olan
standart metodu kullanmay mmkn klmtr.
Riske maruz deer ynteminde, tarihsel yntem,
parametrik yntem ve simlasyon yntemi
bulunmaktadr. Bu yntemlerden tarihsel
yntem gemite gereklemi gerek deerleri
risk hesaplamasnda esas alr. Parametrik
yntem gemiteki verilerin normal dalma
uygun
hareket
ettiini
varsayar.
Bu
varsaymdaki farkllk hesaplanan riske maruz
deer tutarn deitirir. Riske maruz deerin
hesaplanmasnda
bankaclk
dzenlemesinde %99 gven aralnn normal
dalmdaki z deeri olan 2,33 esas alnr.
Portfyn 10 gn sreyle elde kalaca
varsaymyla 10 ile arplr.. Buna gre Riske
Maruz Deer (RMD) parametrik yntemde
aadaki ekilde hesaplanr.

Riskin llmesi, risk olarak tanmlanm

olumsuz duruma ilikin etkinin bykl ve
etkinin olasl tahmin edilir. Etkinin
bykl ile olasl arpmak suretiyle
btnleik etki veya maruz kalnan risk
135

RMD=Portfy Tutar X Standart Sapma X2,33

X !"

veya bankann retti"i kredi dereceleri, kredi

riskinin lmnde belirleyici hale gelmi!tir.
Operasyonel risk Basel-IInin bir unsuru olarak
sermaye ykmll"ne yeni getirilmi!tir.
Basel-IIde kredi riski lm standart yntem,
alternatif standart yntem, temel isel
derecelendirme yakla!m veya ileri isel
derecelendirmeye dayal yakla!mlardan biri
kullanlarak yaplmaktadr. Standart yntemde
ba"msz derecelendirme kurulu!larnn notlar
esas
alnmaktadr.
#sel
derecelendirme
yntemlerinde ise bankann temerrt olasl"
gibi risk unsurlarnn banka tarafndan tahmin
edilmesi gerekmektedir.

Operasyonel riskin llmesinde bankaclk

dzenlemeleri temel gsterge yntemi, standart
yntem, alternatif standart yntem ve ileri
lm yakla!mlarn kullanmay ngrm!tr.
#leri lm yakla!mlar veriye dayal istatistiki
hesaplamalar gerektirir. Standart yntem ve
alternatif standart yntemin kullanlmas
BDDKnn iznine tabidir. Temel gsterge
ynteminde, bankann faaliyetlerinden elde
etti"i brt gelir tutarnn katsay ile arplmas
sonucunda elde edilen rakamlardr. Brt gelir
rakamlarnn hesaplanmasnda faaliyetin son
yllk gelir tutarlar dikkate alnr. Etkinin
bykl" brt gelir, etkinin olasl" ise katsay
(%15) olarak de"erlendirilir.

Akterler Birli"inin raporuna gre, sigorta

!irketinin kar!la!aca" riskler, 6 ba!lkta
gruplanabilir:
Teknik risk: Sigorta !irketleri ve m!teri
arasnda yaplan szle!meden kaynaklanan
riskler, teknik riskler grubundadr. Piyasa riski.
Piyasa riski: Fiyat, piyasada belirlenen
varlklarn ta!d" riski ifade eder. Likidite
riski: Likidite, demeleri zamannda yapma g
ve yetene"i olarak tanmlanmaktadr. Kredi
riski: Kredi riski, kredi verilen tarafn yaplan
anla!ma gereklerine uymayarak ykmll"n
ksmen veya tamamen zamannda yerine
getirememesinden dolay, kredi verenin maruz
kalabilece"i zarar olasl"dr. Faaliyet riski:
Kurum ii kontrollerdeki aksamalar ve !irket
ynetimindeki hatalardan kaynaklanan risk
olarak tanmlanmaktadr. Olay riski: #!letmenin
kontrol d!nda geli!en ve i!letmeyi olumsuz
etkileyen risklere olay riski ad verilir.

Operasyonel risk =Ortalama Brt Gelir x %15

Basel Bankaclk Denetim Komitesi bankalarn
gvenli bir !ekilde faaliyetlerini srdrmesi,
sermaye yeterlili"i rasyosunu hesaplamaya
ili!kin kurallar 1988 ylnda geli!tirmi!tir. Bu
kurallar Basel-I olarak adlandrlm!tr. Daha
sonra geli!mi! risk lm yntemlerini ieren
Basel-II olu!turulmu!tur. A!a"da yer alan
sermaye yeterlili"i (SYR) standart rasyosu
asgari yzde 8 olarak belirlenmi!tir.

Riskin oldu"u yerde/alanda kanlmaz olan risk

ynetimi, iki nemli a!amadan olu!maktadr.
Mevcut durumun incelenmesi ve sigortal
varlklarnn
gizlilik,
btnlk
ve
kullanlabilirlik bile!enlerine tehlike olu!turacak
tehditlerin belirlenmesi ve bu tehditlerin
kullanabilecekleri zayf noktalarn listelenmesi
yani risk ke!fi birinci a!amadr. Risk alma
iste"ine ba"l olarak risk tedavisi ikinci a!amada
yer almaktadr. Risk tedavisinde; riskten
kanma, riski azaltma, riski transfer etme
olmak zere farkl seenek yer alr. (i)
Riskten kanma, riske neden olan tehdidin
ortadan kaldrlarak riskin tmyle ortadan
kaldrlmasdr. (ii) Riski azaltma, ilgili tehdidin
ortaya kma olasl"n ve/veya ortaya kmas
durumunda kuruma olan olumsuz etkisinin
azaltlmasdr. (iii) Riskin varl"n kabul
ederek, d! kaynak kullanm ya da sigortalama
gibi yntemlerle ilgili riskin bir ba!kasna
transfer edilmesidir.

Kredi riskine esas tutar Basel-Ie gre bankann

aktifleri ve bilano d! i!lemlerinin risk
a"rlklarna (%0, %20, %50, %100 gibi) gre
tasnif edilir. Risk tutarlar ile sz konusu risk
a"rlklarnn arplmas suretiyle kredi riskine
esas risk tutar bulunur. Risk a"rllklar, kredi
alaca"nn bulundu"u lkenin Ekonomik
#!birli"i ve Kalknma Te!kilatna (OECD) ye
lkenin olmas, OECD yesi lkede faaliyet
gsteren bankann olmas ve gayrimenkul
teminatl olmasna gre geli!tirilen bir
metodoloji erevesinde belirlenmektedir.
Basel-II standard 2006 ylnda Basel
Bankaclk Denetim Komitesi tarafndan kabul
edilmi!tir.
Basel-IInin
getirili!
amac,
bankalarn risklerinin daha iyi llmesi ve
buna
gre
sermaye
ykmll"
dzenlemelerinin olu!turulmasdr. Basel-Ide
yer alan OECD kuralnn ve gayrimenkul
teminatl olmaya ba"l kredi riski lmnn
do"ru bir yakla!m olmad" d!nlm!tr.
Bunun yerine derecelendirme kurulu!larnn
136

Kendimizi Snayalm
5. Aadakilerden hangisinde operasyonel risk
hesaplama yntemleri bir arada verilmitir?

1. Aadakilerden hangisi bankann nakit

akndaki dengesizlik ve/veya yetersizlikler
sonucunda
deme
ykmllklerinin
zamannda yerine getirilememesini ifade eden
bankaclk riskidir?

a. Standart yntem, Simlasyon yntemi, Temel

gsterge yntemi
b. Temel gsterge yntemi, Riske maruz deer,
Standart yntem

a. Piyasa riski
b. Operasyonel risk

c. Standart gsterge yntemi, leri lm

yaklam, Standart yntem

c. Kredi riski
d. Likidite riski

d. leri lm yaklam, Parametrik yntem,

Tarihsel yntem

e. Kanunlardan kaynaklanan risk

e.

2. Bir yl ierisinde temerrt olasl %1,5

olarak tahmin edilen bir firmaya verilen
T500.000 tutarndaki kredi iin T300.000
deerinde gayrimenkul ipotei teminat olarak
alnmtr. Firmann deme glne dmesi
ihtimali nedeniyle bankann maruz kalaca
btnleik etki ne kadardr?

Temel gsterge yntemi,

yaklam, Standart yntem

leri

lm

6. Son 3 yl ierisinde ortalama T750.000 brt

gelir elde eden bir bankann temel gsterge
yntemi kullanlarak hesaplanan operasyonel
risk tutar ne kadardr? (kat say= %15)
a. 112.50

a. 200.000

b. 93.750

b. 7.500

c. 112.500

c. 4.500

d. 1.171.875

d. 500.000

e. 140.625

e. 3.000

7. Aadakilerin hangisinde sermaye yeterlilii

oran doru olarak ifade edilmitir?

3. Aadakilerden hangisi piyasa riskine ilikin

unsurlardan biri deildir?

a. Ana Sermaye / (Kredi Riskine Esas Tutar+

Piyasa Riskine Esas Tutar + Operasyonel
Riske Esas Tutar)

a. Emtia riski
b. Takas riski

b. zkaynak / (Kredi Riskine Esas Tutar +

Piyasa Riskine Esas Tutar + Operasyonel
Riske Esas Tutar)

c. Kur riski
d. tibar riski
e. Spesifik risk

c. (Kredi Riski + Piyasa Riski + Operasyonel

Risk) / zkaynak

4. X menkul kymetinden T2.000.000

deerindeki bir portfyn standart sapmas %
2,45 olarak hesaplanmtr. Sz konusu
portfyn %99 (z= 2,33) gven seviyesinde ve
10 gnlk elde tutma zorunluluuna gre riske
maruz deerini hesaplaynz.

d. (Kredi Riski + Piyasa Riski + Operasyonel

Risk) / Ana Sermaye
e. Ana Sermaye + Katk Sermaye / (Kredi Riski
+ Piyasa Riski + Operasyonel Risk)

a. 49.000
b. 60.085

8. Aadakilerden hangisi risk ile benzer

anlamlara gelen szcklerden birisi deildir?

c. 350.354

a. Tehlike

d. 361.037

b. Belirsizlik

e. 858.369

c. Riziko
d. ans

e. Kayp olasl
137

9. Aadakilerden hangisi sigortaclkta riskin

temel zelliklerinden birisidir?
a. Taraflarn iradesi dnda olmaldr

Sra Sizde Yant Anahtar

b. Yasalara uygun olmaldr

Riski tanmlamann be yntemi bulunmaktadr.

Bunlar aada sralanmtr:

Sra Sizde 1

c. Ne zaman gerekleecei belirsiz olmaldr

1. Ama odakl belirleme: Amaca ulamay

engelleyebilecek muhtemel tehditlerin tespit
edilmesiyle belirlenir.

d. Gelecekte gerekleme olasl bulunmaldr

e. Yukardakilerin tm

2. Senaryo
bazl
belirleme:
Gelecekte
gerekleecek
eylem
ve
kararlarda
muhtemel sonularn tespit edilmesidir.

10. Aadakilerden hangisi sigortaclk

asndan teknik bir risk deildir?
a. Hasar riski

3. Uzman gre dayal belirleme: Muhtemel

alternatiflerin getirdii risklerin konunun
uzman tarafndan deerlendirilmesi yoluyla
tespit edilmesidir.

b. Prim yazm sreci riski

c. Piyasa riski
d. Fiyatlama riski

4. Ankete dayal belirleme: Konuyla ilgili

kiilerin dncelerini somutlatrmak iin
anket yaplmasdr.

e. rn tasarm riski

5. Risk matrisine dayal belirleme: Temel

faaliyetler baznda risklerin kontrol dzeyi
ve nihai etki eklinde oluturularak risk
matrisinin belirlenmesidir.

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar
1. d Yantnz yanl ise Bankaclk Riskleri
konusunu tekrar gzden geiriniz.

Sra Sizde 2

2. e Yantnz yanl ise Kredi Riski konusunu

tekrar gzden geiriniz.

Risk ynetiminde riskin azaltlmas iin

temel alternatif bulunmaktadr:

3. d Yantnz yanl ise Piyasa Riski

konusunu tekrar gzden geiriniz.

lave kontrollerin konulmas ve tedbirlerin

alnmas,

4. d Yantnz yanl ise Piyasa Riski

konusunu tekrar gzden geiriniz.

Bakalarna transfer edilmesi,

5. e Yantnz yanl ise Operasyonel Risk

konusunu tekrar gzden geiriniz.

Sra Sizde 3

Faaliyetin iptal edilmesi.

Kredi riskinde etkinin bykl, toplam kredi

tutarndan
teminat
tutarnn
dlmesi
sonucunda kalan tutardr. Etki olasl ise,
verilen kredinin zamannda denmemesi
ihtimalidir. Btnleik etki ise, etkinin
bykl ve etkinin olaslnn arplmas
sonucunda bulunur.

6. c Yantnz yanl ise Operasyonel Risk

konusunu tekrar gzden geiriniz.
7. b Yantnz yanl ise Bankalarda Sermaye
Yeterlilii Dzenlemeleri konusunu tekrar
gzden geiriniz.
8. d Yantnz yanl ise Risk Nedir? balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
9. e Yantnz yanl ise Risk Nedir? balkl
konuyu yeniden gzden geiriniz.
10. c Yantnz yanl ise Uluslararas
Akterler Birliine Gre Risk Snflandrmas
balkl konuyu yeniden gzden geiriniz

138

Sra Sizde 4

Yararlanlan Kaynaklar

Temel gsterge ynteminde, bankann son yl

itibaryla gerekleen yl sonu brt gelir
tutarlarnn ortalamas yzde 15 ile arplr ve
operasyonel risk olarak hesaplanr. Standart
yntemde ise, bankann faaliyet kollar baznda
yl sonu brt gelir tutarlarnn ortalamas ilgili
faaliyet kolunun oran ile arplarak operasyonel
risk olarak hesaplanr. Standart yntemin
kullanlmas iin BDDKdan izin alnr.

BCBS, 2009, International Framework for

Liquidity Risk Measurement, Standards and
Monitoring - Consultative Document, Dec.
2009.
BDDK, 2006a, Bankalarn Sistemleri
Hakknda Ynetmelik, 1 Kasm 2006 tarih ve
26333 sayl Resmi Gazete.
BDDK,
2006b,
Bankalarn
Sermaye
Yeterliliinin
llmesine
ve
Deerlendirilmesine likin Ynetmelik, 1
Kasm 2006 tarih ve 26333 sayl Resmi Gazete.
BDDK, 2006c, Risk lm Modelleri le
Piyasa Riskinin Risk lm Modellerinin
Deerlendirilmesine likin Tebli, 3 Kasm
2006 Tarih ve 26335 Sayl Resmi Gazete.
BDDK, 2006d, Bankalarn zkaynaklarna
likin Ynetmelik, 1 Kasm 2006 tarih ve
26333 sayl Resmi Gazete.
BDDK, 2006e, Bankalarca Kredilerin ve Dier
Alacaklarn Niteliklerinin Belirlenmesi ve
Bunlar in Ayrlacak Karlklara likin
Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik, 1
Kasm 2006 tarih ve 26333 sayl Resm Gazete.
BDDK,
2006f,
Bankalarn
Likidite
Yeterliliinin
llmesine
ve
Deerlendirilmesine likin Ynetmelik, 1
Kasm 2006 tarih ve 26333 sayl Resm Gazete.
BDDK, 2006g, Opsiyonlardan kaynaklanan
Piyasa Riski in Standart Metoda Gre
Sermaye
Ykmll
Hesaplanmasna
likin Tebli, (3 Kasm 2006 tarih ve 26335
sayl Resmi Gazete.
Blkba; A. G. ve Pamuku, E. B. (2009),
Sigortann Temel Prensipleri, stanbul:
Trkmen Kitabevi.
abukel, Rdvan, 2007, Bankalarn Kurumsal
Kredileri Asndan Kredi Riski Ynetimi ve
Basel-II Uygulamas, TBB, Mart 2007.
Diner, Fehmi, Kelimelerin Tarihi: "Risk"
Kelimesinin
Etimolojisi,
http://blog.milliyet.com.tr/kelimelerin-tarihi--risk--kelimesininetimolojisi/Blog/?BlogNo=225803,
Eriim:
11.03.2012.
Nomer, C. ve Yunak, H. (2000), Sigortann
Genel Prensipleri, stanbul, Ceyma Matbaaclk.
Uralcan, G. . (2011), Temel Sigortaclk
Bilgileri ve Sigorta Sektrnn Yapsal
Analizi, 3. Bask, stanbul: Hiperlink.

Sra Sizde 5
Bankann faaliyetlerini gvenli bir ekilde
srdrebilmesi
iin
yeterli
sermayesinin
bulunmas gerekir. Bu yeterlilik uluslararas
prensipler
dahilinde
Basel
standartlar
kapsamnda
belirlenmitir.
Bankaclkta
zkaynak unsuru olarak ana sermaye ve katk
sermaye saylmaktadr. Ayrca, Global Kriz
sonrasnda daha zayf bir sermaye tr olarak
nc
kuak
sermaye
dzenlemelerden
kartlmtr. Ana sermaye, denmi sermaye,
hisse senedi ihra primleri, yedek akeler, net
dnem kar ve gemi yl karlar gibi unsurlar
ierir. Katk sermaye ise, genel karlklar,
yeniden deerleme deer artlar, deer art
fonlar gibi unsurlar kapsarlar.

Sra Sizde 6
Uluslararas Akterler Birlii, sigortaclkta riski
alt balk altnda toplamaktadr. Bunlar; teknik
risk, kredi riski, piyasa riski, faaliyet riski,
likidite riski ve olay riski.

139

Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Sigortann tanm, ilevi ve genel ilkelerini anlatabilecek,
Trk Sigorta Sektrnn yaps, kurumlar ve aktrlerini tanyabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Sigorta Kavram

Sigorta irketi

Sigortann Genel lkeleri

Eksper

Sigortann levleri

Akter

Sigorta Szlemesi

Acente

Tahkim

Broker

indekiler
Giri
Sigorta Nedir?
Sigortann levleri
Sigortann Genel lkeleri
Sigorta Szlemeleri ve Sigortann Taraflar
Trk Sigorta Sektrnn Yaps
Trk Sigorta Sektrndeki Aktrler
Trk Sigorta Sektrndeki Kurumlar

140

Sigortacln Genel
lkeleri ve Yaps
GR
Bireylerin, toplumsal yaamda kiisel ve mal varlnn kar karya kald ok eitli tehlikelere kar
korunabilmeleri asndan, sigortaclk sektr byk nem tamaktadr. Sigortaclk, ticar hayatn
canlanmasyla, ekonomik deeri olan ticar mallar eitli risklere kar koruma ihtiyac ile ortaya
kmtr

SGORTA NEDR?
Sigorta, insann sal, hayat veya sahip olduu mal ve mlknn; kazaya urama, yok olma gibi
tehlikelere kar, belirli bir cret karlnda deerini tazmin taahhdyle temin etmek olarak
tanmlanmaktadr.
Bir baka tanmda sigorta, riskli bir olayn meydana gelme olasl gz nnde bulundurularak, risk
ortaya ktnda, zarar ksmen ya da tamamen karlamak zere, bu ile uraan bir kurulutan belirli bir
zaman dilimi sresince deme karlnda elde edilen gvencedir.
Trk Ticaret Kanununun (TTK) sigorta mukavelesi (szlemesi) balkl 1263 nc maddesinin 1 inci
fkrasnda, sigorta szlemesi Sigorta bir akittir ki bununla sigortac bir prim karlnda dier bir
kimsenin para ile llebilir bir menfaatini halele uratan bir tehlikenin (bir rizikonun) meydana gelmesi
halinde, tazminat vermeyi yahut bir veya birka kimsenin hayat mddetleri sebebiyle veya hayatlarnda
meydana gelen belli birtakm hdiseler dolaysyla bir para demeyi veya sair edalarda bulunmay
zerine alr eklinde tanmlanmtr.
Bu tanmda sigortac, denen cret karlnda sz konusu muhtemel zarar tazmin etmeyi kabul
eden taraf; sigortal ise olas zararlara kar prim demek suretiyle kendini ya da maln gvenceye alan
taraf olarak tanmlanmaktadr. Bireylerin sahibi olduu her trl mala ynelik tehlike ve gereklemesi
meru bir hakknn ihlaline yol alabilecek veya hukuk bir sorumluluk dourabilecek herhangi bir olay,
sigortann konusunu oluturmaktadr. Sigorta, sigortann konusu olan eyden ziyade, sigortal kiinin o
malla veya olayla ilgili madd menfaatidir.
Sigorta, TTKnn tanmnda da grld gibi bir tr szlemedir. Sigorta szlemelerinde hizmet
veren (sigorta irketleri) ve hizmet alan (sigortal) olmak zere iki taraf vardr. Sigorta szlemesini
konusu, sigortalnn zerinde menfaati olan her trl eya ve mlkdr.

SGORTANIN LEVLER
Sigorta, karlalmas muhtemel tehlike veya herhangi bir olaydan nce alnan tedbirlerle ilgili bir risk
ynetimi trdr. Sigorta ile risk ynetiminde az saydaki insann bana gelen zarar, ayn riske maruz
bulunan insanlarn tm tarafndan birlikte gslenip daha kolaylkla karlanabilir duruma gelmektedir.
Sigorta sistemi, genelde toplumsal yaam iinde deiik nemlere sahip; zelde de ekonomik nitelikli
birok ilevi ayn anda yerine getirmektedir. Sigorta ettiren gereklemesi muhtemel belirli olaylarn
risklerine kar koruma satn alrken; sigorta irketleri de riskler karlnda talep edilecek bu miktarlar
yatrma ynlendirirler. Sigorta sektrn, riskten korunmak isteyen sigortallardan toplanan tm
kaynaklar, riskle karlaan sigortallara aktaran basit bir mekanizma olarak grmek yanltr. Yaplan
birok alma, bankalarn ve sigorta irketlerinin ekonomik bymeye katk saladn ortaya
koymutur.
Sigortann temel ilevleri yle zetlenebilir:
141

Ekonomik ve Sosyal Hayatta ngrlebilirlik ve Gvence Salamas

Sigorta, gelecein getirecei risklerden korkmadan yaama, alma ve yeni teebbslere girime imkn
salar. Bu balamda sigortann en nemli fonksiyonu, gerek ve tzel kiilerin (ticar iletmeler)
ekonomik ve sosyal hayatta gvende olmalarn salamasdr.
Sigorta, modern toplumda kiilerin zellikle ekonomik ynden hayatn devam ettirebilmesi iin
gvence salamaktadr. Sigorta, lm yangn, hrszlk, doal afetler, sakatlk gibi risklerin
gereklemesinden doacak sorunlarn ve kayplarn nne gemesi ve sosyal huzursuzluklarn
oalmasn engellemesiyle, huzur ve gven ortamnn salanmasna katkda bulunur. rnein kaza
sigortas, kiilerin tek bana karlayamayaca kaza riski ve tehlikelerine kar gvence salamaktadr.
Rizikonun nne geemese de, sigorta irketleri ve sigortaclar, bilgi ve uzmanlk danmanl
yaparak riskten kanma, nleme ve en az zarar ile kurtulma konusunda hizmet verirler.

Ayn Amaca Ynelik Dayanma Salamas

Sigortann temel ilevlerinden bir dieri de, insanlarn mallar ve hayatlar iin tehlike oluturan risklere
kar dayanma salamas olarak saylmaktadr. ktisad bir dayanma arac olarak gelien sigorta
ihtiyacnn ortaya kmasnda iki temel kavramdan biri risk, dieri de prim olmutur. Sz konusu
dayanmann kayna, bir kiinin madd zararnn ayn tehlikeyle kar karya olan dier kiiler
tarafndan paylalmasdr. Ayn tehlikeye maruz kalan birok kiinin deyecei katk paylar, sigorta
primi olarak toplanmakta ve bir fon oluturularak tehlikeye maruz kalan kiilerin zararlar bu fondan
karlanmaktadr. Fon iin denecek prim miktar, rizikonun arlna gre deiiklik gsteren ve
sigortac tarafndan toplanan katk paydr.
Ayn tehlikeyle karlama olasl olan taraflar arasnda olas tehlikelerin maliyetini paylatran
dayanma unsuru, paylam kitlesinin reasrans yolu ile genilemesiyle, dayanmay uluslararas boyuta
tamaktadr.

Tasarruf Art Salamas

Bireyler, riskleri bertaraf edebilmek iin, kazanlarnn bir blmn zorunlu olarak tasarruf etmekte ve
tasarruflarn sigorta primi deyerek sigorta irketlerinin fonlarna aktarmaktadr. Hayat sigortalar ve
benzeri sigortalar, irketler asndan, uzun vadeli bir fon birikimi; sigorta ettirenler asndan da kk
bir tasarrufla denen primlere karlk, belirlenen tarihte, belirli bir meblan toplu olarak alnmas
anlamna gelmektedir.
Sigorta irketleri tarafndan toplanan primler, para ve sermaye piyasalarna aktarlarak,
makroekonomik kaynak oluturulmasna katk salamaktadr. Yaratlan kaynak, kredi maliyetlerini
drerek, yatrm, retim ve istihdam art salamaktadr. Sigortaclk sektr bir yandan bireyleri
risklere kar korurken; dier yandan da toplanan bu fonlarn finansal piyasalara aktarlmasyla birlikte
yatrmlarn artrlmasn salamakta, niha olarak kalknmay tevik etmektedir. Sigortaclk sektr, bu
ilevi ile kalknmann temel unsurlarndan birini oluturmaktadr.
Sigorta, retim, nakliye ve salk gibi birok sektrde rn ve hizmetlerin sigortalanmasyla yeni i
olanaklar yaratarak, ticaret ve sanayinin gelimesine de katk salamaktadr. zellikle hayat sigortalar
ve bireysel emeklilik sistemi devletin byk harcamalar gerektiren sosyal gvenlik programlar
tamamlayc bir rol stlenmektedir.

Risklerin Etkin Ynetimi ve Zararn Karlanmas

Sigorta, risk ynetimi ve risk analizi ile ticar ve endstriyel tesislerde hasar oluumu riskini en aza
indirerek, muhtemel hasara bal her trl i ve kr kaybnn nlenmesini salar. Ayrca kiilerin ve
kurulularn hayatlar, salklar, mallar ve finansal varlklar iin gvence oluturarak, finansal adan
istikrarl bir ortam yaratlmas, ticaret ve sanayi retiminde devamll salamas da nemli bir katkdr.
Sigorta sektr, ekonominin karlaaca muhtemel toplam riskleri, lerek, yneterek ve transfer
edilmesini salayarak azaltmaktadr. Sigortac, riskin gereklemesi ihtimalinde olas hasar dzeyini
142

tahmin ederek ve prim miktarn riskin bykl ve gerekleme ihtimaline gre belirler. Bu nedenle
sigortallar daha az prim deyebilmek iin, risk gerekletiinde bunu en az hasarla atlatmak iin gereken
tedbirleri alr. Bylece sigorta, kiilerin kaynak kullanmnda daha zenli davranmalarn, kaynaklar daha
verimli kullanmalarn salar.
Bir iletmenin hasar nedeniyle faaliyetini srdremeyerek kapatlmas durumunda ortaya kacak
sorunlar gz nne alndnda, sigortann lke ekonomisine salad katklar daha iyi
deerlendirilecektir. irketler sigorta ile karlaacaklar muhtemel riskler iin byk fonlar ayrmak
zorunda kalmayacak, likit sermayesini yatrm yapmak, retimi artrmak, teknoloji gelitirmek ve Ar&Ge
faaliyetleri iin kullanacaktr.

Riske Kar Gvencenin Uluslararas Boyuta Datm

Sigortann baarya ulamas, sigortacln nitelii gerei, mmkn olabildiince geni bir alana
yaylmasyla doru orantldr. Sigorta irketleri, yabanc lkelerdeki irketlerle ortaklk kurarak ve
reasrans anlamalar yaparak rizikoya daha geni bir topluluun katlmn salayarak baarsn
artrabilir. zellikle reasrans anlamalar ile risklerin tm dnyaya yaylmas, sektrde baarnn en
nemli anahtardr. Sigortann ayrca uluslararas bir nitelie sahip olmas sonucu, lke dnda yaplan
sigortalardan elde edilen kazanlar, grnmeyen ilemler kalemi altnda lkenin ihracatnda byk rol
oynamaktadr.

Tarihsel geliimi asndan birey ve toplum hayatnda sigortann en

nemli ilevi nedir?

SGORTACILIIN GENEL KELER

Sigortacln genel ilkeleri, sigorta szlemelerinde iki taraf arasndaki hukuk ilikiyi dzenleyen,
sigorta ilemlerinin i hayat asndan cidd, gvenilir, her trl keyflikten uzak ve istikrar getiren
ilemler olmasn salayan temel ilkelerdir.
Sigorta genel ilkeleri, her trl sigorta teminat iin uyulmas ve uygulanmas zorunlu olan
prensiplerdir. Sigorta branlar iin geerli olan, genel kabul grm ve lkemizdeki mevzuatta da yeri
olan genel ilkeler aadaki ekilde sralanabilir:

Mutlak yiniyet lkesi

Sigorta szlemesi, sigorta irketi ve sigorta yaptrmak isteyen kii arasndaki ilikinin kurulmasn
salayan bir hukuki ilemdir. Sigorta szlemesinde sigorta ettirenin beyan esastr. Sigortal teminat
altna ald nesneye ilikin tm bilgileri doru olarak vermek; ayn ekilde szlemeye araclk eden kii
de neyi, ne artlar altnda ald konusunda doru ve gerek bilgileri sigortalya beyan etmek zorundadr.
Sigorta szlemesinin taraflarnn her birinin dierine, polie dzenlemesinde etkili olabilecek her trl
bilgiyi, bir baka ifadeyle szlemenin kabul edilip etmemesinde etkili olabilecek btn bilgileri, talep
edilmemi olsalar dahi vermesi gereklidir. Sigorta szlemesinin temeli, mutlak iyi niyet ilkesine dayanr.
Sigorta konusunun; zellikleri, kullan biimi, yapsyla ilgili teknik bilgi; hasar olasln artran
hususlar, sigorta konusunun gemite urad hasar, tazminat vb. risklerle ilgili bilgi; varsa baka ilgili
polieler ve formatn sigortacnn hazrlad polie teklifinde beyan edilmelidir.
Gereklerin gizlenmesi veya geree aykr bilgiler verilmesi, zarar gren tarafa; genellikle de
sigortacya szlemeyi feshetme hakk verir. Sigortal, sigorta konusu zerinde, srekli denetim
olanaklarna sahiptir. Ayrca zel bir koul ya da ykmllk sz konusu olmadka, diledii ekilde
tasarruf ve kullanm hakkna sahiptir.
Mutlak iyiniyet ilkesi, hem sigortal hem de sigortac asndan gereklidir. Bununla birlikte
uygulamada sigorta konusu hakknda beyan ykmllne sahip olan sigortacy daha ok ilgilendiren
bir ykmllktr. Mutlak iyiniyetin gereklemesi, beyan ykmllnn yerine getirilmesiyle
mmkndr. Mutlak iyiniyetin gstergesi sigortal asndan beyan ykmll; sigorta irketi asndan
tazminat tutarnn en ksa srede sigortalya denmesidir.
143

yiniyet ilkesine gre; sigortal tarafn ykml olduu durumlar

Sigorta konusu hakknda doru bilgi verme sorumluluu sigortalya aittir; sigortac bu bilgileri
kontrol etme yetkisine sahiptir;

Sigortal iyi niyet gstergesi olarak gerekli tm tedbirleri alarak sigorta konusu zerinde srekli
denetim salamaldr;

Rizikonun gereklemesi halinde sigortal iyi niyet erevesinde ve en ksa zamanda hasar
durumunu sigorta irketine bildirmek ve sigortac da sigortalnn ihmalinden domu olsa da
hasar karlamak durumundadr;

Sigortal hasar olumadan nce sigortal maln gerekli tm nlemleri alarak sigortal
deilmiesine korumak ykmll altndadr. Hasar olutuunda da yine koruma nlemlerini
almak, hasar oluumundan sonra sigortacya gerekli bilgileri ihbar yoluyla bildirmek zorundadr;

Hasar durumunda oluan riskleri, gerek deerine uygun olarak; hasar sonucu olumayan veya
hasar sonucu oluan riskleri deerinin ok zerinde bildirmemelidir.

yiniyet ilkesine gre; sigortacnn ykml olduu durumlar

Sigortac, hasar olutuunda sigortaly madur etmeden en ksa zamanda tazminat demek
zorundadr. Sigortal tarafn kt niyetli davranlar, tazminat demesinde l olarak alnmaz;

Sigortac polie dzenlenirken, yksek deerde pirim alma, olmayan risklere kar teminat
verme gibi etik olmayan davranlarla sigortaly kandrmaya almamaldr;

Polie dzenleme yetkisine sahip olan sigortac, her iki taraf da madur etmeyecek ekilde titiz
davranarak polie teminatlarn tm detaylaryla dzenlemeli ve sigorta mesleine gvensizlik
yaratacak davranlardan kanmaldr.

Sigortalanabilir Menfaat lkesi

Sigorta menfaati, sigorta hukukunda, bir kimse ile bir ey arasnda bulunan iktisadi ilikiyi tanmlamak
iin kullanlr. Sigorta edilebilir menfaatler, sigorta yaptrann, sigorta szlemenin konusu olan mal ya da
kendi yaam zerindeki muhtemel rizikolar sonucu maruz kalaca zarar ve kayplar ifade etmektedir.
Polie sahibi sigortalnn bu saylan konular zerideki llebilir menfaati, sigorta szlemesinin
konusunu oluturmaktadr. Sigortalya verilen teminat, sigorta szlemesinin koullar erevesinde
sigortalnn finansal kaybn tazmin etmeyi hedeflemektedir. Sigortalanabilir menfaat, sigortal kiinin
sigortal mal ile ilgili kayp gerekletiinde, ortaya kan mal kaybn ifade eder. rnein kiinin arabas
zerinde sigortalanabilir menfaati vardr; nk arabas alndnda veya hasara uradnda, mali adan
(alnan veya hasara urayan arabann deeri orannda) zarara uramaktadr
Sigortalanabilir menfaat ilkesi, ayn zamanda sigortalnn sahip olduu mal, deer ya da fayday,
sigorta yaptrabilmesinin kanun hakkn ifade eder. Sigorta ettiren ve sigorta konusu olan ey arasndaki
yasal ilikiden doan sigorta ettirme hakkna, sigorta edilebilir menfaat denir. Sigortann konusu, sigortal
ey ya da rizikonun gereklemesindeki olas sorumluluktur. Bu balamda sigortann konusu, yangn
sigortasnda bina ve gayrimenkul, nakliyat sigortalarnda gemi ve yk, sorumluluk sigortalarnda
yasal sorumluluk ve hayat sigortalarnda yaam olarak belirlenmektedir.
Sigorta konusu deerin korunmasnda sigortalnn, para ile llebilir yasal bir menfaatinin olmas
gerekir. 6762 sayl Trk Ticaret Kanunu, 1269 uncu maddesinde, sigortalanan mal ile sigortal
arasnda parasal ve yasal bir menfaat ilikisi olmas gereklilii aka ifade edilmektedir.
Sigortalanabilir menfaatin balca unsurlar yle sralanabilir:

Sigortalanabilir nitelikteki mal, can ya da sorumluluk olmal ve bunlar sigorta konusunu tekil
etmeli,

Sigorta ile konusu arasnda finansal, hukuki, ahlaki ve geerli bir iliki bulunmal ve yasal
zemindeki bu iliki para ile llebilir olmal,

Sigortalanan maln zerinde mlkiyet hakk olan sahibi yannda, kiraclk hakk olan, emaneti,
yediemin, ipotek ve rehin hakk sahibi kiinin de menfaatinin olmas gerekirlidir.

144

Sigorta ettirenin bir nesneyi teminata alrken, mutlaka onun sahibi olmas gerekmez; zerinde
menfaati bulunmas yeterlidir. Sahibi bulunduu binay sigorta ettiren yannda bir kimse, kredi kullanmak
iin bankaya teminat olarak gsterdii bir binay, banka kii bu binann sahibi olmamasna karn,
zerinde ipotek hakkndan doan menfaati nedeniyle sigorta edebilir.
Hayat ve ferdi kaza sigortalar dndaki btn mal ve sorumluluk sigortalar, tazminat
szlemeleridir. Tazminat szlemesinin amac, sigortalnn mali durumunu hasar meydana gelmeden
nceki haline getirmek ve hasar yerine koymaktr. Szlemede belirtilen sigorta bedeli/miktar
sigortalnn zararn tazmin etme olana salamaktadr.
Sigorta szlemesi, sigortalnn hasar ncesindeki mali dzeyinin zerine karlmasn hedeflemez ve
bu ama iin kullanlamaz. Sebepsiz zenginleme veya speklatif kazan amac gtmez. Hasar olduunda
sigortalnn, zararnn karlanmas, szleme gereidir. Hasar nedeniyle oluan zararn giderilmesi yani
tazmini nakden deme eklinde olabilecei gibi, onarm stlenme veya yerine yenisini verme eklinde de
olabilir. Nakden deme haricindeki seenekler, sigortal ve sigortacnn mutabk kalmas halinde olabilir.
Sigorta konusu olan rizikonun llebilir olmas, olaylarn istatistik olarak kavranmas incelenmesi
ve bylece prim oranlar ve hasar maliyetlerinin belirlenmesi iin gereklidir.
Sigorta yaplmas konusunda parasal bir kar veya tazmin edilmesi gereken bir maddi kayp sz
konusu deilse, sigorta szlemesi kurulmaz. TTK'nn 1269 uncu maddesine gre, rizikonun
gereklemesi hususunda hibir menfaati bulunmayan kimse, tazminat yani zarar sigortas yaptramaz.
Sigorta szlemesi sigortal mal zerindeki parasal menfaat ilikisini teminat altna aldndan,
sigortalanabilir menfaatten sz edilebilmesi iin sigortalnn, sigortal kymetin hasara uramasndan
tr yasal olarak geerli parasal bir kaybnn olmas gerekir. Bu menfaat ilikisinin sigorta szlemesinin
yapld anda, szlemenin devam srasnda ve rizikonun gerekletii anda var olmas gerekir.

Yakn Neden lkesi

Yakn neden, sigorta szlemesinde gvence altna alnm olan menfaatin hasara uramasnda en etkili,
en hkim nedendir. Bir hasarn tazmin edilebilmesi iin, o hasarn poliede yer almas ve genel/zel
artlarda belirtilen teminat kapsamna en yakn nedenlerden biri kapsamnda olmas gerekir. Yakn
nedeni, dier nedenlerden ayran zellii, hasarn oluumunda tek bana belirleyici olmasdr. rnein,
sigorta poliesinde hrszlk teminat verilmi bir eve, kaps krlarak girilmesi ve hibir ey alamadan
hrszn kat durumda; hrszn krd kapnn hasar bu polie kapsamnda denecektir. nk hasarn
yakn nedeni, alma durumu gereklememi olmasna ramen, hrszlk olaydr.
Sigorta uygulamasnda sigorta polieleri, sigorta konusu ile ilgili olarak ortaya kabilecek btn
hasarlar gvence altna almamaktadr. Temin edilen rizikolar sigorta polielerinde gsterilenler ile
snrldr. Sigortalnn kar karya kald zarardan tr, sigortacdan bir talepte bulunabilmesi iin
meydana gelen hasarn poliede teminat altna alnan tehlike veya olaydan ileri geldiini belirtmek
gerekir.
Sigorta konusunu etkileyecek rizikolar, sigorta poliesi asndan blmde toplanmaktadr:

Teminat altndaki rizikolar; sigorta poliesinde gvence altna alnd belirtilen rizikolar,

Teminat altnda olmayan rizikolar; temin edilen rizikolar arasnda saylmayan, sigortacnn
sorumluluu dnda kalan tehlikeler,

Yakn neden; yakn neden n plandaki neden olmaldr. Yakn neden ile hasar arasnda dorudan
bir iliki olmamaldr. Yakn neden belirlenirken baz sorunlar ortaya kmaktadr. Hasar tek bir
nedene bal olabilecei gibi, birbirini kesintili veya kesintisiz bir ekilde izleyen birok olayn
sonucu olarak ta ortaya kabilir. Bir baka olaslk ta, birden fazla nedenin bir arada etkide
bulunarak hasara yol amasdr. Bu farkl nedenlerin bazlarnn polie teminatna dahil olmasna
karlk dierlerinin teminat dnda olmas, hasarn yakn nedeninin belirlenmesinde glk
yaratmaktadr.

145

Zincirleme olaylar sonucunda kesintisiz bir ekilde meydana gelen bir hasarn yakn nedeninin
aklanmasna yle bir rnek verilebilir:

Frtna, ahap binann at duvarn ykar,

ken duvar, binann elektrik kablolarn koparr,

Kopan elektrik kablolar, ksa devre nedeniyle kvlcm karr,

Kvlcmlar, ahap binada yangna neden olur,

tfaiyenin yangn sndrmek ve komu binalarn yanmasn nlemek amacyla skt su, evdeki
yanm eya ve komu binalarda zarara neden olur.

Bu zincirleme olaylar sonucunda yanm eya ve komu binalarda meydana gelen su hasarnn yakn
sebebi (hakim ve belirleyici sebep) frtnadr.
Yakn neden ilkesinin daha kolay anlalmas iin; kasko poliesi olan bir arabann camnn krlmas
durumunda, zararn polienin tm deeri zerinden deil zarar oluturan alt rizikonun karlna denk
gelen meblan tazminat olarak denmesi rnek verilebilir. Sigorta irketi, bu olayda, yakn neden ilkesi
gereince sadece camn bedelini demekle ykmldr.

Tazminat lkesi
Tazminat, sigortal ve sigorta irketi arasnda yaplan szlemenin nedenidir. Sigorta szlemesinin
konusuyla ilgili hasar meydana geldiinde, sigortac irket tarafndan zarar gren menfaatinin telafisi iin
sigortalya denen miktara tazminat denir. Tazminat ilkesi erevesinde sigorta szlemesinin amac,
zarar grenin ekonomik durumunu zarardan nceki durumuna getirmektir.
Tazminat ilkesinin iki temel amacndan birincisi; sigortalnn sigorta irketinden alaca tazminat ile
zenginlemesinin nne gemektir. Hukuk bir terim olarak sebepsiz zenginleme, bir kimsenin hakl bir
sebep olmakszn, bir bakas aleyhine zenginlemesidir. Tazminat szlemesinin ikinci amac,
sigortalnn mali durumunu hasar meydana gelmeden nceki durumuna getirmektir. Tazminat deme
sorumluluu; nakit deme, tamir ettirme ya da yenileme eklinde olabilir.
Baz durumlarda, sigorta szlemesindeki sigorta bedeli ile sigorta konusunun gerek deeri arasnda
farkllklar olabilir. Tazminat ilkesi uygulamasnda, sigorta bedeli ile sigorta konusunun gerek deeri
arasnda farkllklar, akn ve eksik sigorta terimleriyle ifade edilmektedir.
Akn sigorta terimi, tazminat polielerinde sz konusu olan bir kavramdr. Poliedeki sigorta
bedelinin, sigorta konusunun gerek ve makul deerinin zerinde olmasn ifade etmektedir. Tazminat
ilkesiyle amalanan sigorta bedelinin sigorta deerine eitlii olmakla birlikte, uygulamada bu eitliin
her zaman salanamad ska grlen bir durumdur. eitli nedenlerle sigorta bedeli sigortal maln
gerek ve makul deerin zerinde olabilmektedir. Bu durumda sigorta bedelinin, sigorta deerini aan
ksm geersizdir. Sigorta deerini aan ksma isabet eden primin sigorta ettirene iadesi gerekir.
Rizikonun gereklemesi annda da sz konusu eitsizlik mevcut ise, sigortacnn azami sorumluluu
sigorta deeri ile snrldr. Dolaysyla, sigorta irketi, bir tam hasar durumunda, o maln gerek deerini
demek veya ikame etmek durumundadr.
Eksik sigorta, poliede yazl sigorta bedelinin, sigortaya konu olan maln gerek ve makul deerinin
altnda olmas durumudur. Sigortal, bilmeyerek veya daha az prim demek amacyla maln gerek
deerinin altnda bir beyanda bulunabilmektedir.
Eksik sigorta halinde sigortal, uranlan madd kayplarn btnyle giderilmesinden yeterince
yararlanamamaktadr. rnein, tam hasar halinde, sigorta irketinin deyecei en fazla miktar, poliede
beyan edilmi sigorta bedeli kadar olacaktr. Ksmi hasarlarda ise sigorta irketinin deyecei tazminat;
gerekleen zarar tutar sigorta bedelinin sigorta deerine oran kadar indirilecektir.
TTKnn 1288 inci maddesine gre, aksine szleme yaplarak eksik sigorta halinde yukarda
belirtilen oran kuralnn uygulanmayaca kararlatrlabilir. Bu durumda, sigorta bedelini amamak
146

kaydyla zararn tamam denecektir. Hasar gerekletiinde sigorta irketi, poliede beyan edilen sigorta
bedelini tazminat olarak der. Tazminat demelerinde akn ve eksik sigorta durumu uygulanmaz.
Tazminat kavram, sigortann konusu olan; mal, can ve sorumluluk sigortasnda farkl anlamlarda
kullanlmaktadr. Tazminat ile ilgili olarak, mal sigortasnda maln gerek deeri, rayi bedeli, piyasa
bedeli gibi ltler nem tarken; sorumluluk sigortalarnda sigorta taraflar arasnda kararlatrlan veya
zorunlu sorumluluk sigortasnda olduu gibi kamu otoritesi tarafndan belirlenen snrlar, azam tazminata
esas tekil eder.

Halefiyet (Rcu) / Haklarn Devri lkesi

Halefiyet, hukuk dilinde bir kimsenin bir bakasna kar sahip olduu haklarnn, nc bir kiiye
devredilmesi ve sz konusu haklarn nc kii tarafndan kullanlmasn ifade eder. Sigortaclkta eer
hasar bir baka kiinin kusuru sonucu meydana gelmi ise, sigortac sz konusu hasarda, sigortalya
dedii tazminat orannda, sigortalnn yerine geerek kusuru olan kiiye bavurma hakkn (Rcu Hakk)
elde eder.
Rcu, hukuk bir terim olarak, bir kiinin hukuken dier bir kiinin yerine geerek nc kiilere
kar onun haklarn sorumlu kiiler nezdinde aramasdr. Sigortac, halefiyet ilkesi gerei, dedii
tazminat tutar kadar bir mebla iin sigortalnn yerine geer ve hasara sebep olanlara rcu ederek,
dedii tazminat miktarn geri ister.
Sigortaclkta temel hedef, sigorta szlemesinin konusu olan ey ya da menfaat ile ilgili riskin
gereklemesi durumunda, sigortalnn parasal anlamda azalm olan menfaatinin telafi edilmesi, bir
baka ifade ile tazmin edilmesidir. Tazminat ilkesinin uzants olarak halefiyet ilkesi, zerinde sigorta
szlemesi yaplan deer, bakasnn kusuru ile hasara uramsa, sigortalnn kusur sahibi nc kiiyi
dava etme hakk ve zararn alma hakk doar. Sigortal hasar nedeniyle sigortacdan da tazminat alrsa,
ikinci kez tazminat alarak haksz kazan salam olur. Halefiyet, sigortalnn hem sigortac hem de
kusurlu nc kiiden tazminat almasn nlemek amacyla sigortac, sigortalya dedii sigorta
tazminat orannda onun yerine geerek, onun hasarla ilgili btn haklarna halef olur. Halefiyet ya da
rcu hakknn amac, sigortalnn zararndan fazlasn tazminat olarak almasnn nlenmesidir.
Sigortacnn kanuni halefiyet hakk, kara sigortalar ynnden T.T.K. madde 1301de
dzenlenmektedir. 1 inci maddede halefiyet hakk, Sigortac sigorta bedelini dedikten sonra hukuken
sigorta ettiren kimse yerine geer. Sigorta ettiren kimsenin vaki zarardan dolay nc ahslara kar
dava hakk varsa bu hak, tazmin ettii bedel nispetinde sigortacya intikal eder. olarak tanmlanmtr.
Bu durumda kanun, kanun halefiyet hakk iin iki art aramaktadr:
lk olarak; riskin gereklemesinden doan zararlar iin sigorta ettiren (zarar gren) nc ahslara
(sigortal ve sigorta ettirenin dndaki) kar tazminat talebi hakkna sahip olmaldr.
kinci olarak, sigortac sigorta tazminatn demi olmaldr. Sigortac ancak dedii sigorta bedeli
nispetinde sigorta ettiren ahsn haklarna halef olabilir. Sigorta tazminat miktar dnda kalan ksm iin
sigorta ettiren hak sahibi olmaya devam eder. Sigorta tazminatnn gerek hak sahibi olan ahsa denmi
olmas gerekir. Sigortac sigorta poliesi hkmlerine gre demekle ykml olduu sigorta tazminatn
dedikten sonra, sigortalya kanunen halef olur.
Halefiyet ilkesi, sebepsiz zenginleme yasa ilkesinin sonucudur. Bylece zarara urayan ahsn
zarar sigortac tarafndan giderilecek, sigortac da dedii tutar kanun halefiyet hakkna dayanarak zarar
verenden tahsil edebilecektir.
Halefiyet ilkesinin amac vardr;

Sigortalnn ayn hasardan dolay ifte tazminat almasn ya da tazminat birikimini nlemek

Zarar sigortalarnda, halefiyet ilkesi sayesinde, sigortac dedii tazminattan dolay, sorumlu kiiye
rcu edebilmekte, bylece zarar gren sfatyla sigortalnn ayn zarar iin hem sigortacdan hem de zarar
sorumlusundan ayr ayr tazminat almas, bundan dolay da riziko yznden zenginlemesi nlenmi
olmaktadr. rnein yangn olay sigortal iin hibir zaman bir kr arac olmamaldr. Sigortalnn sahibi
147

olduu bina komunun kusuru ile yandnda, sigortalnn hem komusundan hem de sigortacsndan ayr
ayr tazminat talep ederek urad zararn iki mislini elde etmesini ancak halefiyet ilkesi nlenmi
olacaktr. Sigortalnn sebepsiz zenginlemesinin nlenmesi, onun iin rizikoyu ekici olmaktan
kartmaktadr. Sigortal bylece hasarn meydana gelmesine engel olmak iin her trl tedbiri alr ve
kast hasarlar nlenmi olur.

Sigorta szlemesi sayesinde ve sigortalnn iradesine aykr olarak zarar verenin sorumluluktan
kurtulmasn engellemek

Kanun halefiyetin sigortacya salad rcu hakk, zarar verenin tamamen yabancs olduu, mali
klfetine katlmad sigorta szlemesinin varl sayesinde sorumluluktan kurtulmasn engellemektedir.
Bylece sigortalnn iradesine ve hakkaniyetine aykr bir sonucun domasn nlemektedir. Halefiyet
ilkesinin getirilmesindeki temel ama sigortal lehine tazminat birikimini nlemektir.

Halefiyet, sigorta oranlarnn aa ekilmesine yardmc olur.

Halefiyet ilkesinin gerekleme artlar;

TTKnn 1301 inci maddesine gre; sigortacnn, sigortalnn yerine geerek zarar sorumlusu nc
ahs aleyhine sigortalnn talep ve dava haklarna sahip olabilmesi iin baz artlarn bir araya gelmesi
gerekmektedir.

Hukuken geerli bir sigorta szlemesinin varl,

Riziko gerekleince bu szlemeden doan bir bor olarak sigorta tazminatnn sigortalya
denmesi,

Sigortalnn zarar sorumlusu nc ahsa kar haksz fiil, szleme veya kanun hkm gibi
herhangi bir hukuki sebep nedeniyle talep ve dava hakkna sahip olmas,

Sigortacnn halefiyeti, bu artlarn gereklemesiyle otomatik olarak ilemeye balar ve kanundaki

zel dzenlemenin bir sonucu olarak kendiliinden gerekleir Halefiyetin gereklemesi iin bir kanun
ekil artna da gerek yoktur.
Sigortaclkta temel hedef, sigorta szlemesinin konusu olan ey ya
da menfaat ile ilgili riskin gereklemesi durumunda, sigortalnn parasal anlamda
azalm olan menfaatinin telafi edilmesi, bir baka ifade ile tazmin edilmesidir.

Hasara Katlm lkesi

Hasara katlm ilkesi, tazminat ilkesinin uzants gibi grlmektedir. Hasara katlm ilkesi, mterek ve
ksmi sigortalarda sigortalnn gerek zararndan fazlasn sigorta aracl ile elde etmesini nlemek iin
uygulanmaktadr. Hasara katlm, birden fazla sigorta irketinin bir riski birlikte sigorta ettii durumlarda
sz konudur. Mterek sigorta olarak ta ifade edilen bu gibi durumlarda, sigortaclarn katlm oran esas
alnarak azam teminat ve gerekleen hasar miktar paylatrlarak tazminat denir. Hasara katlm,
sigortacnn polie koullarna gre hasar dedikten sonra, ayn hasardan dolay herhangi bir nedenle
sorumlu olan dier sigortallar hasar paylamaya davet etmesidir.
Hasara katlmn sz konusu olabilmesi iin, aadaki koullarn varl gereklidir:

Birden fazla sigorta poliesi bulunmaldr,

Btn polieler ayn sigorta konusu ile ilgili olmaldr,

Btn polieler, hasara yol aan tehlikeyi teminat altna almaldr,

Hasar gerekletiinde btn polieler yrrlkte olmaldr,

Btn polieler, ayn sigortalnn ayn menfaat ilikisini salam olmaldr,

Btn polielerde hasara katlmay engelleyecek bir hkm olmamaldr.

148

Hasar katlm ilkesi gerei hasar olutuunda riskle ilgili gvence birden ok sigortac tarafndan
verilmitir. Hasara katlmda genel kural, tazminatn sigortalya herhangi bir sigortac tarafndan
dendikten sonra, demeyi yapan sigortacnn dier sigortaclara rcu etmesidir.
Baz durumlarda riskin bir ksm sigortac zerinde braklmtr. Sigorta polielerinde uygulanan
muafiyet durumu hasar gerekletiinde sigortalnn ykmllnde olan, poliede belirtilen mebla
kadar sorumlu olduu ve hak talep edemedii ksmdr.
Hasara katlm, ifte sigortadan farkldr. ifte sigortada sigortal ayn riske kar, birden ok sigorta
irketinden ve her seferinde riskin tam karl olan azam teminat deeri kadar ayn sreler iin sigorta
poliesi satn almtr. Byle bir uygulama, risk gerekletiinde sigortalnn hasar orannn zerinde bir
kazan salayarak zenginlemesi baka bir ifadeyle haksz kazan kaps olmas nedeniyle, hem yasalarca
hem de ahlken kabul edilemez bir durumdur.

Sigortann genel ilkeleri ile ilgili olarak Cahit Nomer ve Hseyin Yunak, (2000), Sigortann Genel lkeleri, stanbul, Ceyma Matbaaclk adl kitaba bavurabilirsiniz

SGORTA SZLEMELER VE SGORTANIN TARAFLARI

Sigorta szlemesi, TTKnn 1263 nc maddesinde sigortacnn bir prim karlnda dier bir
kimsenin para ile llebilir bir menfaatine zarar verecek bir rizikonun meydana gelmesi halinde
tazminat demeyi yahut bir veya birka kimsenin hayat mddetleri sebebiyle veya hayatlarnda meydana
gelen belli bir takm olaylar dolaysyla para demeyi veya baka edalarda bulunmay stlendii bir
szlemedir. eklinde tanmlanmtr.
Sigortacnn dzenledii szleme dolaysyla sigortalsna kar bir tazminat sorumluluundan
bahsedilebilmesi iin ncelikle szlemede ngrlen rizikolarn; szlemede belirtilen sre ve corafi
alan ve/veya yerde, sigorta genel artlarnda dzenlenen ve sigortacnn sorumluluuna girdii beyan ve
kabul olunan hallerden birinin somut bir ekilde ortaya kmas suretiyle ve varsa sigorta genel artlarna
ekli zel artlar dahilinde gereklemesi artlar aranr.
Sigorta szlemesi herhangi bir ekil artna tabi olmamakla birlikte, taraflarn szlemeyi her trl
ispat amacyla yazl yapmas istenir. Nitekim TTKnn 1265 inci maddesinde, sigortacnn sigorta
szlemesi gereince her iki tarafn sahip olduu haklar ve ykmllkleri gsteren bir sigorta poliesi
veya polie yerine gemek zere geici bir sigorta ilmhaberi dzenleyip sigorta ettirene vermek zorunda
olduu ngrlmtr.
Sigortac tarafndan dzenlenecek sigorta poliesinde;

Sigortacnn, sigorta ettirenin ve varsa sigortadan faydalanacak kimsenin ad ve soyad veya

ticaret unvan ile ikametghlar,

Sigortann konusu,

Sigorta kapsamndaki rizikolar ile teminatn balayaca ve sona erecei an,

Sigorta bedeli,

Sigorta priminin tutar ile deme zaman ve yeri,

Sigorta teminat kapsamndaki rizikolarn gerek niteliklerini tamamen tayin eden tm hallerin,

Sigortac tarafndan salanan teminat ve istisna edilen hususlar (her poliede, sigorta priminin
ekonomik olarak kabul edilebilir bir dzeyde olmasn ve temin edilen gvencenin genel ahlaka
aykr olmamasn salamak iin baz hususlarn teminat dnda braklmas gerekir).

Polienin dzenlenme tarihinin yazlmas gereklidir.

149

Sigorta szlemelerinin ieriinin, Hazine Mstearl tarafndan onaylanm ve sigorta irketlerince

ayn ekilde uygulanacak olan genel artlara uygun olarak dzenlenerek, zahmetsizce okunabilecek tarzda
bastrlm olmas gerekir. Sigorta szlemelerinde iin zelliine uygun olarak zel artlar tesis edilebilir.
Sigorta szlemelerinde iin zelliine uygun olarak tesis edilen zel artlar, sigorta szlemesi zerinde
ve zel artlar bal altnda herhangi bir yanlgya sebep olmayacak ekilde ak olarak belirtilir. Teklif
formunda ayrca sigorta konusuna gre; sigorta sresi ve sigorta bedelinin de yer almas gerekmektedir.
Szlemenin kurulmasndan nceki bir tarihten itibaren sigorta korumas salayacak ekilde sigorta
yaptrlabilir. Ancak, szlemenin yaplmas srasnda, rizikonun gerekletii veya gerekleme
ihtimalinin ortadan kalkm olduu sigortal tarafndan biliniyorsa szleme geersiz saylr.
ki tarafa bor ykleyen bir szleme tr olarak sigorta szlemesinin, bir tarafnda sigorta teminat
vermek zere ilgili kanun ve mevzuata gre sigortaclk faaliyetinde bulunmaya yasal olarak yetkili
bulunan sigortac; dier tarafnda da muhtemel riziko ile kar karya olan sigortal yer almaktadr.
Sigorta szlemesinin taraflar ve bu szlemeden etkilenen kiiler ksaca aadaki ekilde
tanmlanmaktadr:
Sigortac, sigorta szlemesinde sigorta himayesi salama borcunu zerine alan taraftr. Sigortaclk
mevzuat gerei, sigortaclk yapmak zere anonim irket veya kooperatif irketler olarak kurulan
irketler, ruhsatname alm olduktan sonra sigortaclk faaliyeti yapabilirler. Yabanc sigorta irketleri
Trkiyede ube aarak faaliyet gsterebilir.
Sigorta ettiren, sigortac ile sigorta szlemesi kurarak sigortalnn menfaatini sigortac nezdinde prim
demek suretiyle teminat altna alan kiiyi ifade eder. Sigorta ettiren, kendisi veya temsilcisi kendi adna
ve hesabna sigorta szlemesini kurabilir. Gerek veya tzel kii sfatyla sigorta ettiren, szlemeden
doan prim deme borcu/ykmll altna girer. Sigorta szlemesi ile teminat altna alnan menfaat
eer sigorta ettirene ait ise, kendi hesabna sigorta, sigorta szlemesi ile teminat altna alnan menfaat
sigorta ettirene ait deil ise bakas hesabna sigorta sz konusudur.
Sigortal, genellikle sigorta ettiren ile sigortal ayn kiidir, fakat baz durumlarda, sigortal ile sigorta
ettiren ayr kiiler olabilir. Sigortal, zarar sigortalarnda menfaati teminat altna alnan; can sigortalarnda
ise zerinde riziko gerekleme ihtimali olan kiiyi ifade etmek iin kullanlr. Ayn zamanda hayat
sigortalarnda, hayat sigorta edilen ahsn belirli bir tarihte hayatta olmas ya da lm rizikoyu
oluturduundan, sigortalya riziko ahs da denilir. Zarar sigortalarnda ise sigortal, sigortadan
yararlanan ahstr. Sigorta ettiren tarafndan akdedilen sigorta szlemesinden doan haklar, sigortalya
aittir. Dier bir ifadeyle, teminat kapsamndaki tehlikelerden herhangi birinin gereklemesi durumunda,
sigortal meydana gelen hasarn tazmini talebinde bulunmaya yasal olarak yetkili olan kiidir.
Lehtar, can sigortalarnda, sigorta szlemesine taraf olmamakla birlikte, lehine sigorta szlemesi
akdedilen ve rizikonun gereklemesi hlinde kural olarak sigorta tazminatn sigortacdan isteme hakkna
sahip olan kiiyi ifade eder. Lehtar, sigorta ettiren tarafndan balangta veya szlemenin devam
srasnda atanabilir.
potekli alacakl, sigortal kymet zerinde kanunen tannm ncelikli bir hakka sahip olan taraf ve
gerek hak sahibidir. Poliede tanmlanan riziko gereklemeden nce tesis edilmi olmas artyla,
sigorta tazminatn talep hakk bu ncelikli alacaklya ait olur; sigortac onay almak artyla sigorta
tazminatn deyebilir.
Zarar gren nc ahs, sorumluluk sigortalarnda zarar gren nc ahsa kanun ya da sigorta
szlemesi ile dorudan sigortacya bavurma hakk tannabilir. Bu halde zarar gren, dorudan
sigortacya bavurup sigorta tazminatnn kendisine denmesini talep edebilir (rnein, trafik ve ihtiyari
mali mesuliyet sigortasnda olduu gibi).
Sigortaclkta sigorta yaptrmak isteyen kimse ve sigortac arasndaki ilikiyi kurmak ve ilgili
mevzuata gre dzenlemek iin yaplan szlemeler, teklif formu ve sigorta poliesi evraklar ile
dzenlenmektedir.

150

Teklif Formu
Teklif formu, sigorta yaptrmak isteyen kimsenin dolduraca ve yaptraca sigorta ile ilgili gerekli tm
bilgileri ieren bir belgedir. Sigortac tarafndan hazrlanan ve sigorta ettirenin risk hakknda bilgi
vermesini amalayan bu belge, sigortacnn rizikoyu deerlendirmesini salayacak sorular iermektedir.
Bu belgenin sigorta ettiren ve sigortac arasnda yazl olarak dzenlenmesi, her sigorta ettirene sorulacak
olan ortak sorular hem zaman tasarrufu hem de btn sorularn sorulduuna dair ispat kolayl salar.
Teklif formlar, sigorta szlemesine temel olutururken, riziko hakknda bilgi sahibi olmay salayacak
ilemlere hz ve etkinlik kazandrr.
Teklif formlarnn btn sigorta dallarnda ayn derecede yaygn olarak kullanld sylenemez.
zellikle hayat, ferd kaza ve kara tatlar ve yangn rizikolarnda teklif formlar yaygn ekilde
kullanlrken; byk yangn ve mhendislik rizikolarnda, riziko ekspertizinin bilgisine ve riziko
mfettilerinin raporlarna bavurulur. Mfettiin hazrlad raporda riziko, ayrntl olarak tantldktan
sonra, iinde bulunduu evre koullar da dikkate alnarak, riziko tehditleri belirlenir. Azami olas hasar
veya tazmini gerektirecek azam hasar belirlenirken, hasar nlemeye ynelik neriler ve ngrlen
sigorta bedelinin isabetli olup olmad deerlendirmesine yer verilir. Teklif formu olmadan da sigorta
szlemesi yaplabilir. Bunun yannda iyi hazrlanm bir teklif formu, sigortacnn sunduu teminat
eitleri hakknda bilgi verirken, tantm ve reklam ilevini de grrler.
Teklif formu ile riziko hakknda bilgi toplanmasndan sonra, sigortacnn rizikoyu deerlendirme ve
teminat verip vermeme konusunda istatistik teknikleri, mesleki bilgi ve tecrbelerini kullanarak karar
vermesi, sigortacln bilim olarak kabul edilmesini salamtr.
Sigortacnn i kabulnde rizikoya kar duyarl yaklam ve gsterecei zen yannda, rizikolar
peinen reddetmeden belirli koullara bal olarak teminat altna almas beklenir. Sigortacnn rizikoyu
temin etme nerisine kar riziko sigorta edilebilir nitelikte midir? Eer riziko sigorta edilebilir nitelikte
ise; hangi koullarla sigorta edilebilir? gibi sorulara cevap vermelidir. Sigorta szlemesinde standart
polie artlarna, riziko zelliklerine gre, baz zel koullar ve ykmllkler eklenebilir. zellikle
byk ve karmak rizikolarda polie koullar rizikonun zellikleri gz nne alnarak ekillendirilir.
Sigortac i kabul ederken; sigorta konusu ve sigortalyla ilgili fiziksel ve moral rizikolar, sigorta
hizmetlerinin arznda kapasite fazlal bulunup bulunmadn dikkate alarak, sigorta irketinin i
kabulndeki stratejisine paralel olarak, zellikle de byk rizikolarn kabulnde, sigorta irketinin
reasrans kapasitesini de belirleyici bir unsur olarak dikkate almak zorundadr.
Sigorta szlemelerinde kapsam iine alnm olan riskler ve kapsam d braklm riskler aka
belirtilir. Belirtilmemi olan riskler teminat kapsamnda saylr. Sigorta szlemelerinde yabanc
kelimelere yer verilemez. Yabanc kelimelerin karl olarak Trk Dil Kurumu tarafndan belirlenen
kelimelerin kullanm esastr.
Teklif formunda ncelikle ilgili sigorta dalnda, teklif sahibinin ad, soyad, adresi, nceki ve mevcut
sigortalar hakknda bilgiler gibi genel nitelikli bilgilere yannda, her sigorta eidine gre fakllklar
gsteren; rnein hayat sigortalarndaki teklif sahibinin ya ve salk durumu gibi sigorta ettiren
hakknda zel bilgi edinmeyi amalayan sorulara da yer verilmektedir. Sigorta irketleri ve sigorta
acenteleri tarafndan, gerek szlemenin kurulmas gerekse szlemenin devam srasnda; sigorta ettiren,
lehtar ve sigortalya yaplacak bilgilendirmeye ilikin hususlar, ynetmelikle dzenlenmektedir. Polie,
sigortac ve teklif sahibi arasnda sigorta koullar ve prim zerinde anlamalaryla kurulan sigorta
szlemesinin kantdr. Sigorta szlemesi kurulduktan sonra taraflar arasnda dzenlenen sigorta
poliesi, biim olarak, sigorta trlerine gre farkllk gstermektedir.
Poliede, her sigorta dalnn zelliklerine gre, sigorta ettirenin/sigortacnn bor ve ykmllkleri,
hasar olutuunda izlenecek yol, tahkim gibi noktalara aklk getiren standart Genel artlar ve
szlemenin ve muhtemel rizikonun zelliklerine cevap vermeyi amalayan ve zel ykmllkler, genel
arlarla verilen teminatn genilemesi gibi konular ieren zel artlar yer almaktadr.
Mevcut sigorta poliesinin, koullar; rnein sigortalnn adresi, sigorta bedelindeki art veya
rizikoya ilikin konularda herhangi bir deiiklik yapldnda, yeni bir polie hazrlamak yerine, sz
konusu deiiklikleri yapmak amacyla bir belge hazrlanr. Deiiklikleri yapmak iin dzenlenen
belgeye zeyilname ad verilir.

151

Sigorta Primi
Sigorta pirimi ayn tr tehlikeyle kar karya olan kiilerin aralarndan, sz konusu tehlikeye dorudan
doruya maruz kalanlarn zararn karlamak amacyla oluturulan ortak fon iin denen katk paydr.
Sigortac bir rizikoyu kabul etmeye karar verdikten sonra teminatn artlarn ve sonrasnda da sigorta
primini belirler. Katk pay olarak denen prim miktar, rizikonun arlk derecesine gre deiir. Prim
tutar yzde veya binde olarak ifade edilen bir orann, sigortacnn sorumluluuna esas oluturan bir
tutar ile arplmas sonucu bulunur.
Sigortac, szlemede ngrlen rizikonun gereklemesinden doan zarardan sorumludur.
Szlemede ngrlen rizikolardan herhangi birinin veya bazlarnn sigorta kapsam dnda kaldnn
ispat yk sigortacya aittir.

Sigortac ve sigorta yaptrmak isteyen taraflar arasndaki iliki nasl

kurulur?

TRK SGORTA SEKTRNN YAPISI

Trkiyede sigortaclk sektr, gen nfus ve dk sigortallk oran, dinamik ve gl mali yaps ile
her geen gn byyen bir sektrdr. Hem yerli sermaye hem de yabanc yatrmclarn sektre ynelik
artan ilgisi ve sektre yeni katlan aktrlerle, rekabet her geen yl daha da keskinlemektedir. Trk
Sigorta Sektr, pazara girmesi beklenen yeni aktrlerle yelpazesini daha da geniletecek rnleri ve
byme eilimi ile dikkat ekmektedir.
lkemizde kurulan ilk reasrans irketi olan Milli Reasrans, suiistimalleri ve haksz rekabeti
nlemek ve demelerin zamannda yaplmasn salamak gibi katklaryla, Trk sigortaclnn
gelimesinde olumlu rol oynam, halkn sigortaya olan gvenini arttrmtr.
Trkiyede 1939 ylnda sigorta irketleri Ticaret Bakanl'na balanmtr. 1959 ylnda yrrle
giren 7397 sayl Sigorta Murakabe Kanunu, sigorta sektrn ciddi bir biimde ele almtr. 1987 ylnda
yrrle giren 3379 ve7397 sayl yasalar, hukuk alandaki boluklar doldurmak, sigorta irketlerini
mali ynden gelitirmek ve sigorta araclarnn durumunu yeniden dzenlemek amacn tayan, nemli
ve kkl deiikler getiren hukuki dzenlemelerdir.
Sigortaclk sektrnde verilen hizmetler genel olarak hayat d ve hayat branlar olarak ikiye
ayrlmaktadr. Hayat d bran; kaza, hastalk/salk, kara-hava-su-rayl aralar, nakliyat, yangn ve doal
afet, kredi, emniyeti suiistimal gibi alt balklar iermektedir. Hayat brannda ferdi kaza, evlilik/doum
gibi alt kategoriler bulunmaktadr. Sektrde ayrca bireylerin gelir elde ettikleri dnemde dzenli olarak
tasarrufta bulunmalar, yatrma ynlendirilen tasarruflaryla birikim oluturmalar ve emeklilikte gelir
elde etmeleri zerine kurulmu ve zel emeklilik sistemi iinde yer alan, bireysel emeklilik irketleri yer
almaktadr. Sistem ile hem bireylerin emeklilik dnemindeki refah dzeyinin ykseltilmesi, hem de
oluan uzun vadeli emeklilik fonlaryla ekonomiye ciddi bir kaynak yaratlmas amalanmaktadr.
Bireysel Emeklilik Sistemi'ne katlm zorunlu deildir. Katlmclar; mevcut gelir dzeyleri ve emeklilik
dnemine ait gelir beklentilerini gz nne alarak, katk pay tutarn kendileri belirleyerek ve emeklilik
szlemesi imzalayarak sisteme dahil olmaktadrlar Medeni haklar kullanma ehliyetine sahip herkes
sisteme katlabilmektedir.
Sigorta Gruplar ve Branlar
Hayat D (elementer)

Hayat Branlar

1.

Kaza

1.

Hayat

2.

Hastalk/Salk

2.

Evlilik / Doum Sigortas

3.

Kara Aralar

3.

Yatrm Fonlu Sigortalar

4.

Rayl Aralar

4.

Sermaye tfa Sigortas

5.

Hava Aralar

5.

Fonlarn Ynetimi lemi

6.

Su Aralar

6.

Hastalk / Salk

7.

Nakliyat
152

Bireysel Emeklilik

8.

Yangn ve Doal Afetler

9.

Genel Zararlar

10. Kara Aralar Sorumluluk

11. Hava Aralar Sorumluluk
12. Su Aralar Sorumluluk
13. Genel Sorumluluk
14. Kredi
15. Emniyeti Suiistimal
16. Finansal kayplar
17. Hukuksal Koruma
18. Destek
Trk Sigorta Sektr'nde bugn 34' hayat d, 7'si hayat, 16's hayat ve emeklilik branlarnda
hizmet veren toplamda 58 irket faaliyet gstermektedir. Sigorta ve emeklilik irketleri 15 bin 468
personel istihdam ederken, 2011 yl ilk yars itibariyle 16 bin 386 acente de sektrde hizmet
vermektedir. Bunlarn yannda sektrde bir de reasrans irketi (Mill Reasrans) yer almaktadr.
lkemizde sigorta sektr, dinamik yaps, sahip olduu nitelikli igc ve byme potansiyeliyle,
Avrupa ve dnya piyasalarnda gelecek vadeden sektrler arasnda dikkati ekmektedir.

Sigortaclk sektrnde verilen hizmet, genel olarak 'hayat d' ve

'hayat' branlar olarak ikiye ayrlmaktadr.
Sigorta sektr, karlkl taraflarn gveni zerine kurulmutur. Sektrde kanunlarca belirlenmi ve
gerekli olan kurumlar yannda sivil toplum rgt eklinde kurulmu kurumlar da yer almaktadr.

TRK SGORTA SEKTRNDEK AKTRLER

lkemizde sigortaclnn gelitirilmesini salamak, sigorta szlemesinde yer alan kiilerin hak ve
menfaatlerini korumak, sigortaclk sektrnn gvenli ve istikrarl bir ortamda etkin bir ekilde
almasn temin etmek zere 3 Haziran 2007 tarihinde kabul edilen 5684 nolu Sigortaclk Kanunu, 14
Haziran 2007 Tarih ve 26552 Sayl Resm Gazete yaymlanarak yrrle girmitir. Kanunun temel
amac, Kanuna tbi kii ve kurulularn sigortaclk faaliyetine balamas, tekiltn kuruluu, ynetimi,
alma usul ve esaslar ile faaliyetlerinin denetlenmesi ve sona ermesine ilikin hususlar ve sigorta
szlemesinden doan uyumazlklarn zmlenmesine ynelik olarak sigorta tahkim sistemi ile ilgili
usul ve esaslar dzenlemektedir.

Sigorta ve Reasrans irketleri

5684 nolu Sigortaclk Kanununda dzenlenen sigorta irketi, Trkiyede kurulmu sigorta irketi ile
yurt dnda kurulmu sigorta irketinin Trkiyedeki tekiltn ifade etmektedir.
Baz sigorta trlerinde, sigortacnn tek bana kendi bnyesinde tutamayaca kadar byk rizikolar
vardr. Sigortac byle bir rizikonun bir ksmn reasrans olarak ifade edilen ilemle, dier bir
sigortacya devreder. Sigorta irketleri, teminat verdikleri rizikolarda byk hasarlarn ayn zamana gelme
ihtimaline kar, hasar demelerinde zorlanmamak iin reasrans (mkerrer sigorta) yaptrr. Reasrans,
sigorta edilmi riskin, belli bir ksmnn veya tamamnn yeniden sigorta edilmesidir. Reasrans, sigorta
irketleri iin bir tr teminat veya korunma arac olma niteliindedir. ki tarafa bor ykleyen hukuki bir
ilem olarak hukuk literatrnde yer alan reasrans, sedan ve reasrr adn alan iki taraf arasnda yaplan
bir anlamadr.

153

Reasrr, polieden doan sorumluluun bir ksmn sedandan reasrans yoluyla devralan irkettir.
Reasrans, sigorta irketlerine, tek balarna yklenmeleri kendi sermayeleri, ihtiyatlar, zvarlklar
bakmndan ksaca mali ynden mmkn olmayan riskleri, sigortalayabilme imkn vermektedir. Bir
takm mali ller esas alnarak, bran esasyla tespit edilen saklama paylar, yklenici/sedan irketin risk
zerindeki sorumluluk miktarn gstermekte, aan ksmlar ise eitli reasrans anlamalaryla, reasrans
irketlerine devredilmektedir. Reasrans ilemlerinde riski bu ekilde devreden irkete sedan, devir alan
irkete reasrr denir. Sedan irket, sigortaldan toplam olduu primlerin ve sigortalya demi olduu
hasarlarn belli bir ksmn, deiik tekniklere gre yaplm reasrans anlamalar vastasyla, reasrans
irketine yanstr. Ancak sedan irket ile reasrr arasndaki risk transferi ilemi, yllk anlamalar
olmakszn da yaplabilmekte; sedan irket, her bir risk iin, ihtiyari olarak, reasrre mracaat
edebilmektedir.
Reasransa duyulan gereksinimin nedenleri ve bu kurumun toplumsal ve ekonomik yaamdaki
ilevleri aada ekilde zetlenmektedir;

Rizikonun yaylmas

Sigorta irketleri, aynen kiilerin uradklar zarar sigorta yoluyla, toplumda ayn tehlikeye uramas
muhtemel dier kiilere yaymak gibi, stlendikleri rizikolar reasrans aracl ile yayma yoluna giderler.
nk hibir sigortacnn portfy Byk Saylar Kanununun ilemesine olanak salayacak byklk
ve eitlilie sahip deildir

Sigortacnn i kabul kapasitesinin artmas

Sigorta irketleri reasrans yoluyla, kendi mali gcnn izin verdiinden daha fazla i kabul etmesine
ve Byk Saylar Kanununun ilerlik kazandrmasna olanak salayacak ekilde byk rizikolar kabul
olanana kavuur. Ayrca belirli sigorta dallarnda ilerin bir ksmn otomatik olarak reasrre devredip,
sigorta dalnda daha ok polie keserek genel kabul kapasitesini artrr.

Sigortacnn i kabul esnekliinin artmas

Sigortac normal koullarda kabul etmeyecei ancak rekabet ve vb. nedenlerle teminat vermek
zorunda kald rizikolar reasrans sayesinde esnek bir politika izleyerek kabul eder. Ayrca sigortac
reasrans ile kendisine yabanc olan i tr ya da blgeyi ek maliyet gerektirmeden tanma imkn bulur.

Sigorta irketinin mali yapsnn desteklenmesi

zellikle yeni kurulmu ve gelimekte olan bir irket reasrrn mali desteine ihtiya duyar. Yasal
bir zorunluluk olan cari rizikolar karlnn ayrlmas zorunluluu, yl iinde istihsal masraflarn ve
hasarlarn demek zorunda kalmas ar bir yk oluturur. Sigorta irketi stlendii rizikolarn bir
ksmn blmeli reasrans anlamalaryla otomatik olarak reasrre devreder. Reasrre devredilen
ilere ilikin hasar payna ek olarak, alnacak reasrans komisyonu istihsal ve ynetim giderlerine katkda
bulunur.
Reasransn, yldan yla deierek dalgalanmalar gsteren ve irketin mali yapsnda olumsuz etkileri
olan hasar taleplerinin trplenmesine ve bylece hasar orannn greceli bir istikrar kazanmasn
salamas, dier bir yarardr.
Sigorta irketi, reasrans sayesinde, sigortallarn hasar taleplerini karlayabilmek iin srekli nakit
bulundurarak kaynaklarn bal tutmak zorunda kalmaz. Sigortac zellikle reasrans anlamalarnda yer
alan pein hasar uygulamasndan yararlanarak acil nakit gereksinimini reasrrden karlayabilir.

Birikim (Kml) fazlasnn yol aabilecei doal afet hasarlarnn kontrol

Sigortac, eitli sigorta dallarnda farkl sigortallara verdii sigorta teminatlarnn birikmesiyle
ortaya kabilecek hasarlar, teke tek polie keserken ngrdnden ok daha yksek sorumluluk altna
sokar. Yangn sigortalarnda bir al veri merkezinin hasar grmesi ayn olaydan dolay birikim (kml)
durumuna rnek verilebilir. Benzer ekilde sel, deprem ve halk hareketi gibi olaylar birok polieyi ve
hatta deiik sigorta dallarndaki polieleri etkiler. Sigortacnn bu ykn altndan kalkabilmesi, reasrans
yoluyla mmkndr.
154

Reasrrden sigortacya teknik bilgi aktarm

Reasrrler, farkl sigorta irketleri ve piyasalarda alma imkn bulmalar ile zamanla nemli bir
bilgi ve deneyim birikimine sahip olurlar. kabulnde, hasar nleme, zel rizikolar, hasarn tasfiyesi ve
sigorta irketi personelinin eitimi gibi konular birlikte alt sigorta irketiyle paylaarak teknik katk
salamaktadr. Sigorta irketleri yeni i alanna girerken yanlarnda bu konuda deneyim sahibi reasrrn
teknik desteine ihtiya duyar.
Trkiyede faaliyet gsterecek sigorta irketleri ile reasrans irketlerinin anonim irket veya
kooperatif eklinde kurulmu olmas arttr. Sigorta irketleri ve reasrans irketleri, sigortaclk ilemleri
ve bunlarla dorudan balants bulunan iler dnda baka ile itigal edemezler.
Kanunun 3 nc maddesinin 1inci fkrasnn (a) bendinde anonim irket eklinde kurulacak sigorta
irketleri ve reasrans irketlerinin kurucularnn tamas gereken nitelikler sralanmtr. Buna gre
sigorta irketleri ve reasrans irketleri kurucularnn;

Mflis veya konkordato ilan etmi olmamas,

Bir sigorta veya reasrans irketinin kurucusu veya orta olmann gerektirdii mali gce ve
itibara sahip bulunmas,

Tasfiyeye tbi tutulan finansal kurulularda ve hakknda 20 nci maddenin ikinci ve nc

fkras hkmleri uygulanan irketlerde oy hakknn ya da sermayesinin dorudan veya dolayl
yzde on ve daha fazla bir oranda veya bu orann altnda olsa bile denetim ve ynetime etkili
olabilecek ekilde denetim ve ynetim kurullarna ye belirleme imtiyaz veren pay sahibi
olmamas,

Taksirli sular hari olmak zere affa uram olsalar dahi sreli hapis veya sigortaclk
mevzuatna aykr hareketlerinden dolay hapis veya birden fazla adl para cezasna mahkm
edilmemi yahut cezas ne olursa olsun basit ve nitelikli zimmet, irtikp, rvet, hrszlk,
dolandrclk, sahtecilik, gveni ktye kullanma, hileli iflas, grevi ktye kullanma gibi yz
kzartc sular ile kaaklk sular, resm ihale ve alm satmlara fesat kartrma, sutan
kaynaklanan malvarl deerlerini aklama, Devlet srlarn aa vurma veya vergi kaakl
sularndan dolay hkm giymemi olmas,

Tzel kii olmas halinde bu tzel kiinin ynetim ve denetimine sahip kiilerin, mali g
dnda kurucularda aranan dier artlar tamas gereklidir.

Yabanc sigorta irketlerinin ve reasrans irketlerinin Trkiyede faaliyet gstermesine ilikin usul ve
esaslar Bakanlar Kurulu tarafndan belirlenmektedir.
5684 sayl Sigortaclk Kanununun 4 nc maddesi sigorta irketleri ve reasrans irketlerinin tekilt
yapsn dzenlemektedir. Sigorta irketleri ve reasrans irketlerinin ynetim kurullar genel mdr dhil
be kiiden, denetiler ise iki kiiden az olamaz. Genel mdr, ynetim kurulunun doal yesidir.
Genel mdr ve yardmclarnn, mali g dnda sigorta irketi ve reasrans irketi kurucularnda
aranan artlar tamas, en az drt yllk yksek renim grm olmas ve genel mdrle
atanacaklarn en az on yl, sigortaclk veya sigortaclk teknii ile ilgili konulardan sorumlu; genel mdr
yardmclklarna atanacaklarn yedi yldan az olmamak zere sigortaclk alannda deneyim, iktisat,
iletme, muhasebe, hukuk, maliye, matematik, istatistik, akterya veya mhendislik alanlarnn en az
birinde; dier genel mdr yardmclklarna atanacaklarn da sorumlu olacaklar alanda en az yedi yl
deneyim sahibi olmas arttr. Genel mdr yardmclklarndan en az birinin sigortaclk veya sigortaclk
teknii ile ilgili konulardan sorumlu olmas zorunludur. Murahhas yelerin genel mdrde aranan artlar
tamas zorunludur.
Baka unvanlarla istihdam edilseler dahi, yetki ve grevleri itibaryla genel mdr yardmcsna denk
veya daha st konumlarda grev yapan dier yneticiler de genel mdr ve genel mdr yardmclarna
ilikin hkmlere tbidir.

155

Denetilerin, mali g dnda sigorta irketi ve reasrans irketi kurucularnda aranan artlar
tamalar, en az drt yllk yksek renim grm olmalar ve sigortaclk, iktisat, hukuk, maliye,
iletme ve muhasebe alanlarnda en az yl deneyimi olan kiilerden seilmesi arttr.
Sigorta veya reasrans irketinin hkim hissedar tzel kiilerin ynetim ve denetimine sahip kiilerde
de, mali g dnda sigorta irketi ve reasrans irketi kurucularnda aranan artlar aranr.
Sigorta irketleri ile reasrans irketleri; tm i ve ilemlerinin, sigortaclk mevzuat ve ilgili dier
mevzuata, irketin i ynergeleri ile ynetim stratejisi ve politikalarna uygunluunun srekli kontrol
edilmesi, denetlenmesi ile hata, hile ve usulszlklerin tespiti ve nlenmesi amacyla risk ynetim
sistemleri de dahil olmak zere etkin bir i denetim sistemi kurmak zorundadr. denetim, dardan
hizmet alm yoluyla da yaplabilir.
Sigorta irketleri ve reasrans irketleri, faaliyet gstermek istedikleri her bir sigorta brannda
Mstearlktan ruhsat almak zorundadr. Mstearlk, ruhsat talebinin deerlendirilmesini yaparken;

Sigorta irketleri ve reasrans irketlerinin kurucular ile ynetici ve denetilerinin bu Kanunda

ngrlen artlar tamamas,

planna ve ibraz edilen belgelere gre sigorta szlemesine taraf olanlarn hak ve
menfaatlerinin yeterince korunamayacann anlalmas veya ykmllklerin srekli ve yeterli
olarak yerine getirilebilecek ekilde oluturulmamas,

Bavurunun yeterli beyan ve bilgileri iermemesi veya bu Kanunda ngrlen artlar

tamadnn anlalmas,

Sigorta irketleri ve reasrans irketlerinin, gerekli teknik donanm ya da yeterli sayda nitelikli
personele sahip olmadnn veya ruhsat talep edilen alanda sigortaclk yapma yeterliliinin
bulunmadnn

yaplan denetimle tespit edilmesi durumlarndan en az birinin gereklemesi durumunda, ruhsat talebini
reddeder. Alnan ruhsatlar, ticaret siciline tescil ve Ticaret Sicil Gazetesi ile Trkiye apnda datm
yaplan ve tiraj bakmndan ilk on srada yer alan gnlk gazetelerden ikisinde ilan ettirilir. Sigorta
irketleri hayat ve hayat d sigorta gruplarndan sadece birinde faaliyet gsterebilir. Bu gruplarda yer
alan sigorta branlar Bakan tarafndan belirlenir.
Kurulu ilemlerini tamamlayan ve ruhsat talebinde bulunan sigorta irketleri ile reasrans irketleri,
denmi sermayelerini, ruhsat talep edilen sigorta branlar iin ngrlen sermaye tutarlar ile verilmek
istenen teminatlara bal olarak, be milyon Trk Lirasndan az olmamak kaydyla, Mstearlka
belirlenecek miktara ykseltmek zorundadr. Mstearlk, sz konusu miktar, Trkiye statistik Kurumu
tarafndan aklanan retici Fiyatlar Endeksi art orann amamak kaydyla artrmaya yetkilidir.
Kurulu ilemlerinin tamamlanmasndan itibaren bir yl iinde ruhsat bavurusunda bulunmam
sigorta irketleri ve reasrans irketleri, ticaret unvanlarnda sigorta irketi veya reasrans irketi ibaresini
kullanamazlar.
Bir sigorta irketinin kendi talebi ile tasfiye edilmesi, bir veya birka irket ile birlemesi veya aktif ve
pasifleri ile baka bir irkete devrolunmas, sigorta portfyn teminat ve karlklar ile birlikte ksmen
veya tamamen dier bir irkete devretmesi Bakann iznine tbidir. Reasrans irketleri hakknda da bu
fkra hkmleri uygulanr. Bu fkra hkmne aykr olarak yaplan tasfiye, birleme, devralma ve portfy
devirleri hkmszdr. Mstearlk, lzumu halinde, tasfiye memurlarnn deitirilmesini talep edebilir.

Sigorta Acenteleri
Sigortaclk sektrnde gvence aray iindeki mteriler, sigorta teminatn dorudan doruya
sigortacyla grp satn alabilirler veya sigorta araclar olarak tanmlanan acente ve brokerler aracl
ile gerekletirebilirler. Sigorta aracs, bir sigorta szlemesi kurulmas, sigorta poliesinin yenilenmesi,
ieriinin deitirilmesi ya da hasara ilikin konularla ilgilenen kiidir.

156

Sigortaclk sektrnde acente, akter ve eksper gibi konumlarda alan personelin ortak
standartlarnn bulunmas gerekmektedir. Bu standartlarn banda eitim durumu gelmektedir. Bu konuda
yrrle konulan kanun ve ynetmelikler, sigortaclk sektrnde yer alan personelin i tanmn ve
meslein standartlarnn belirlenmesini salamtr. Sigortaclk meslei iin bir yandan belirli bir eitim
seviyesini art koulurken dier yandan etkin ve srekli eitimlerle bu meslein dinamik bir yapya
kavumas sz konusudur.
Acente, belirli bir szlemeye dayanarak belirli bir yer ya da blgede, sigorta irketinin adna sigorta
szlemelerini yapmaya ya da sigorta szlemelerine araclk etmeye yetkili olan, sigorta yaptrmak
isteyen kii ile sigorta irketi adna grmelerde bulunan, szlemenin uygulanmasn salayan ve hasar
gerekletii takdirde sigortalya tazminat denmesi konusunda yardmc olan kiidir.
Sigorta irketleri portfylerinin nemli bir blmn acenteler aracl ile salamaktadr. Sigortac ve
acente arasndaki iliki, acente szlemesiyle salanmaktadr. Birden fazla sigorta irketini temsil ederek
alabilen acentelerin bazlar polie dzenleme, prim tahsili, tazminat demesi vb. yetkilere sahipken,
bazlar sadece sigorta szlemesinin taraflarn bir araya getirirler. Acenteler, yetki dzeyine ve sigorta
branlarna gre salad hizmetin karlnda sigorta irketine kazandrd prim zerinden hesaplanan
istihsal komisyonu almaya hak kazanrlar. Sigorta irketleri ayrca getirdii iler krl olan acenteye
tevik komisyonu demesi de yapmaktadr.
03.06.2007 tarihli ve 5684 sayl Sigortaclk Kanununun 23 nc maddesine dayanlarak hazrlanan
Ynetmelik, sigorta acentelii yapacak gerek ve tzel kiilerin nitelikleri ve faaliyetlerine dair usul ve
esaslar dzenlemektedir.
Acentelik faaliyetinde bulunacak gerek kiilerde aadaki nitelikler aranr:

Trkiyede yerleik olmas,

Medeni haklar kullanma ehliyetine sahip olmas,

Kanunun 3 nc maddesinin ikinci fkrasnn (a) bendinin drt numaral alt bendinde belirtilen
sulardan hkm giymemi veya ceza almam olmas,

flas etmemi ve konkordato ilan etmemi olmas,

Teknik personel vasflarn tamas,

Asgari malvarl artn yerine getirmi olmas,

Fiziksel, teknik ve idari altyap ile insan kaynaklar bakmndan yeterli olmas.

Acentelik faaliyetinde bulunacak tzel kiilerde aadaki nitelikler aranr:

Merkezlerinin Trkiyede bulunmas,

flas etmemi ve konkordato ilan etmemi olmas,

Asgari sermaye artnn yerine getirilmi olmas,

Fiziksel, teknik ve idari altyap ile insan kaynaklar bakmndan yeterli olmas.

Szleme yapma veya prim tahsil etme yetkilerine sahip gerek kii acenteler ile tzel kiilii haiz
acentenin mdrnn veya bu unvan tamasa bile fiilen bu grevi yerine getiren kiilerin, birinci
fkrann (d), (e) ve (f) bentlerinde saylanlar hari dier nitelikleri tamas, ayrca en az drt yllk
yksekretim kurumlarndan veya en az iki yllk akterya, pazarlama, risk ynetimi ve sigortaclk ile
ilgili yksek okullardan mezun olmas ve iki yllk mesleki deneyimi kazanm olmas gerekir.

157

Sigorta Eksperleri
Sigortaclk Kanununun 22 inci maddesinin birinci fkrasnn (m) bendinde sigorta eksperi; Sigorta
konusu risklerin gereklemesi sonucunda ortaya kan kayp ve hasarlarn miktarn, nedenlerini ve
niteliklerini belirleyen ve mutabakatl kymet tespiti, n ekspertiz ve hasar gzetimi gibi ileri mutat
meslek olarak yapan tarafsz ve bamsz kii olarak tanmlanmtr.
Sigorta eksperi olarak alacak olan kiilerin nitelikleri ve faaliyetlerine dair usul ve esaslar, 22
Haziran 2008 tarih ve 26914 sayl Resmi Gazete yaymlanan ynetmelik ile dzenlenmitir.
Sigorta eksperlii ruhsatnameleri risk trlerine gre; kara aralar, hava, deniz ve demiryolu aralar,
emtia ve kymete ilikin nakliyat, yangn, doal afet, kaza ve hrszlk, mhendislik, kredi ve finans
emniyeti suiistimal, hukuksal koruma ve destek, salk, hastalk ve ferdi kaza, tarm ve hayvan hayat
eksperlik dallarnda ayr ayr verilmektedir.
lgili ynetmeliin 7 nci maddesine gre;
Sigorta eksperlii faaliyetinde bulunacak gerek kii eksperlerde aranan nitelikler:

Trkiyede yerleik olmas,

Medeni haklar kullanma ehliyetine sahip olmas,

Kanunun 3 nc maddesinin ikinci fkrasnn (a) bendinin drt numaral alt bendinde belirtilen
sulardan hkm giymemi veya ceza almam olmas,

flas etmemi ve konkordato ilan etmemi olmas,

Kara aralar eksperlik dalnda en az iki yllk, dier eksperlik dallarnda drt yllk
yksekretim kurumlarndan mezun olmas

Eksperlik faaliyetinde bulunacak tzel kiilerde aadaki nitelikler aranr:

Merkezlerinin Trkiyede bulunmas,

flas etmemi ve konkordato ilan etmemi olmas,

Yetkililerinin, gerek kii ortaklarnn ve tzel kii ortaklarnn yetkililerinin Kanunun 3 nc

maddesinin ikinci fkrasnn (a) bendinin drt numaral alt bendinde belirtilen sulardan hkm
giymemi veya ceza almam olmas, ayrca iflas etmemi ve konkordato ilan etmemi olmas,

Mesleki faaliyetlerde irketi imzas ile temsil ve ilzam eden yetkililerinin eksper olmas,

Ana szlemelerinin ilgili maddelerinde; esas faaliyet konusunun "mnhasran

sigorta eksperlii" olarak belirtilmesi, sigorta eksperlii ile badamayan faaliyetlere yer
verilmemesi, ana szleme deiikliklerinden nce gerekli mercilerden izin alnacana dair bir
hkmn bulunmas,

Ticari unvanlarnda "sigorta" kelimesinin yannda "eksper" kelimesinin veya trevlerinin

kullanlmas, sigorta eksperlii ile badamayan kelimelerin bulunmamas,

Gerekli grlmesi halinde cra Komitesince belirlenecek fiziksel, teknik ve idari altyap ile insan
kaynaklar bakmndan yeterli olmas.

Eksper ihtiyacna ilikin olarak iller ve eksperlik dallar itibariyle yaplacak almalar sonucunda,
Mstearlka eksper ihtiyac olutuuna kanaat getirilmesi halinde, lke apnda veya il baznda en az
ay sreli eksperlik kurslar alr. Alacak bu kurslarn sonunda snav yaplr. Sigortaclk Eitim
Merkezi, kurslar tamamlayarak snavlar kazananlar snav sonularna gre Mstearla ve cra
Komitesine bildirir. Mstearlka onaylanan adaylar, stajyer eksper listesine alnmak zere cra
Komitesine bildirilir.

158

Sigorta ve reasrans irketlerinin yansra sektrn dier aktrleri

kimlerdir?

Sigorta ve Reasrans Brokerleri

Brokerler, sigorta ve reasrans piyasasnn zel ve bamsz araclardr. Broker, sigorta teminat satn
almak isteyen kiiye en uygun teminat biimi ve sigortacnn seiminde yardmc olan danman ve
temsilcisidir. Ayrca hasarn belirlenmesinde sigortal adna hareket eder. Ancak brokerin, teminat
belgesinin dzenlenip verilmesi ve primin tahsili srasnda sigortac adna hareket ettii de grlr.
Broker, sigorta szlemesinin taraflar arasndaki iliki asndan yksek dzeyde mesleki bilgi ve
deneyim sahibi olmaldr. Bu nedenle brokerler temsil ettikleri sigortallara kar olan sorumluluklarn
mesleki sorumluluk sigortas ile teminat altna alrlar. Broker, verdii hizmetin karl olan
komisyonu teaml olarak sigortaldan alr.
Babakanlk Hazine Mstearl tarafndan hazrlanan 21.06.2008 tarih ve 26913 sayl Resmi
Gazetede yaymlanan Sigorta ve Reasrans Brokerleri Ynetmelii sigorta ve/veya reasrans brokerlii
yapacak gerek ve tzel kiilerin niteliklerine ve faaliyetlerine dair usul ve esaslar dzenlemek amacyla
hazrlanmtr. Ynetmelik kapsamnda brokerlerin nitelikleri, kurulular, faaliyetleri, tutacaklar
defter, belge ve kayt dzeni ile yapamayacaklar ilere ilikin usul ve esaslar yer almaktadr.
Ynetmeliin 4 nc maddesinin 1 inci fkrasnda brokerlik faaliyetinde bulunacak gerek kiilerde
aranan nitelikler aadaki ekilde saylmtr:

Trkiye'de yerleik olmas,

Medeni haklar kullanma ehliyetine sahip olmas,

Kanunun 3 nc maddesinin ikinci fkrasnn (a) bendinin drt numaral alt bendinde belirtilen
sulardan hkm giymemi veya ceza almam olmas,

flas etmemi ve konkordato ilan etmemi olmas,

En az drt yllk yksekretim kurumlarndan mezun olmas,

Brokerlik yapaca alanda sigortaclkla ilgili kurum veya kurulularn sz konusu blmlerinde
en az on yllk mesleki deneyim kazanm olmas,

Asgari malvarl artn yerine getirmi olmas,

Mstearlka belirlenecek veya yetkilendirecei meslek kurulularnca belirlenerek

Mstearlka uygun grlecek ekilde fiziksel, teknik ve idari altyap ile insan kaynaklar
bakmndan yeterli olmas gereklidir.

Sigorta ve Reasrans Brokerleri Ynetmeliinin 4 nc maddesinin 2 nci fkrasnda, Brokerlik

faaliyetinde bulunacak tzel kiilerde aadaki nitelikler aranmaktadr:

Merkezlerinin Trkiye'de bulunmas,

Anonim veya limited ortaklk eklinde kurulmu olmas,

flas etmemi ve konkordato ilan etmemi olmas,

Kuruluta asgari denmi sermaye ve faaliyete getikten sonra z sermaye artn yerine getirmi
olmas,

Mstearlka belirlenecek veya yetkilendirecei meslek kurulularnca belirlenerek

Mstearlka uygun grlecek ekilde fiziksel, teknik ve idari altyap ile insan kaynaklar
bakmndan yeterli olmas.

Ticari iletme olarak kurulan ve bu Ynetmelikte aranlan zellikleri tayan, gerek ve tzel kiiler;
kurulu ilemlerinin ilgili mevzuat hkmlerine uygun ekilde gerekletirip, ticaret siciline tescil ve ilan
159

ilemlerinin tamamlanmasndan ve 10 uncu maddede yer alan sermaye artnn yerine getirilmesinden
sonra, brokerlik ruhsat iin Mstearla veya grevlendirecei meslek kurulularna bavurabilir.
Ynetmelii 10 uncu maddesinde yer alan sermaye artnda; tzel kii brokerler iin asgari denmi
sermaye miktar irket trne gre Sanayi ve Ticaret Bakanlnca belirlenen tutardan az olmamak
kaydyla T100.000 ve faaliyette bulunulacak her bir ruhsat iin ilave T25.000dir. Hisse senetlerinin
tamamnn nama yazl olmas gereklidir. Faaliyette bulunan tzel kii brokerlerin zsermayesi yllk
faaliyet gelirlerinin %10undan az olamaz. Faaliyet gelirleri, ylsonu itibariyle hesaplanr. lave
zsermaye ihtiyacnn ortaya kmas halinde ise eksik kalan ksm en ge ylsonuna kadar tamamlanr.
Gerek kiilerin beyan edecekleri mal varlklar, tzel kii brokerler iin aranlan asgari denmi sermaye
ve gerekli zsermayeden az olamaz.
Gerekli zsermaye an kapatmayan brokerler, bu a kapatana kadar brokerlik faaliyetinde
bulunamaz. Asgari denmi sermaye miktar her yl Trkiye statistik Kurumu tarafndan aklanan
retici Fiyatlar Endeksi yllk art orann amamak kaydyla Mstearlka artrlabilir.
Brokerlik ruhsatname bavurusu, hayat, hayat d veya reasrans alanlarndan biri veya birka iin
ayr ayr verilir. Brokerlik yapacak gerek veya tzel kiilere Mstearlka verilecek ruhsat iin,
dzenleni tarihleri son alt aydan eski olmamak kayd ile Ynetmeliin Ek 1 ila Ek 8de belirtilen bilgi
ve belgeler aranr. Bavuru srasnda istenilen bilgiler, ayrca elektronik ortamda kaydedilir.
Mstearlka yaplan inceleme sonucunda ruhsat verilmesi uygun grlen brokerlere, mesleki
sorumluluk sigortalarn ve ticaret siciline tescili yaptrmalar ve Ticaret Sicil Gazetesi ile Trkiye
apnda datm yaplan ve tiraj bakmndan ilk on srada yer alan gnlk gazetelerden ikisinde ilanlarn
verdikten sonra ilgili alanlarda ruhsatnameleri Mstearlka verilir. Ruhsatnameler, Mstearlka uygun
grlecek meslek kurulularnca hazrlanabilir. Gerekli tm bilgi ve belgeleri tamamlanarak ruhsat
verilen brokerler Mstearlk internet sitesinde duyurulur.
Brokerler, mesleki faaliyetlerinden dolay sigortallara verebilecekleri zararlara kar mesleki
sorumluluk sigortas yaptrmak zorundadr.

Akterler
Akter, sigorta rizikolar ile primlerini, istatistik ve olaslk hesaplamalar yoluyla tespit eden ve gelecee
ynelik stratejik deerlendirmeleriyle sigorta szlemelerinin temel ilkelerini belirleyen uzman kiidir.
Akterler; istatistik, olaslk hesaplamalar ve sigortaclk yasal dzenlemeleri ile sigorta prim, kr pay ve
rezervlerinin hesaplanmasyla grevlidir. nsan yaamn etkileyebilecek doum, lm, sakatlk, hastalk,
emeklilik gibi olaylarla; madd varl etkileyebilecek hrszlk, sel, kaza, yangn, deprem gibi doal
ve/veya insan eliyle meydana gelebilecek afetlerin hayatn her aamasnda olumas kanlmazdr. Bu
olas riskleri lmek, deerlendirmek ve en etkin biimde ynetmek kouluyla akter, bireysel ve
toplumsal refahn devamna katkda bulunur. Riziko etkilerinin nceden tahmin edilerek finansal
zararlarn azaltlmasnda ve ekonomik istikrarn srdrlmesinde nemli rol oynarlar.
15.08.2007 tarihli ve 26614 sayl Resm Gazetede yaymlanan Akterler Ynetmeliinde akterlik
mesleine giri ile alma usul ve esaslar dzenlenmi ve akterlerin yetki, sorumluluk, ykmllk ve
nitelikleri belirlenmitir. Ynetmelie gre; Akter, akterya, yatrm, istatistik, matematik, finansman
ve demografi konularnda eitli bilimsel teoriler kullanarak prim, karlk ve yatrm getirilerini
hesaplayan, her trl tarife, tablo ve teknik esaslar hazrlayan, gelecee ynelik teknik ve finansal
tahminler yapan, olas riskleri belirleyen, bunlarn olumsuz etkilerini nleyici tedbirlere ilikin
tavsiyelerde bulunan ve Mstearlk nezdinde akterler iin tutulan Sicile kaytl kiiler olarak
tanmlanmaktadr.
Akter, stajyer ve yardmc akterlerde aranan nitelikler ilgili ynetmeliin 5 inci maddesinde
dzenlenmitir. Akterlik yapacak kiilerin;

Lisans derecesine sahip olmalar,

Taksirli sular hari olmak zere affa uram olsalar dahi sreli hapis veya sigortaclk
mevzuatna aykr hareketlerinden dolay hapis veya birden fazla adl para cezasna mahkm
160

edilmemi yahut cezas ne olursa olsun basit ve nitelikli zimmet, irtikp, rvet, hrszlk,
dolandrclk, sahtecilik, gveni ktye kullanma, hileli iflas, grevi ktye kullanma gibi yz
kzartc sular ile kaaklk sular, resm ihale ve alm satmlara fesat kartrma, sutan
kaynaklanan malvarl deerlerini aklama, devlet srlarn aa vurma veya vergi kaakl
sularndan dolay hkm giymemi olmalar,

Mflis veya konkordato ilan etmi olmamalar,

Yurt iinde veya yurt dnda; zel kurumlarn, kamu kurumlarnn veya niversitelerin
akteryayla ilgili birim veya blmlerinde veya akterin refakatinde akteryayla ilgili toplam
yl meslek uygulama veya faaliyette bulunmu olmalar,

Akterlik snavlarnda baarl olmalar arttr

Ayrca stajyer ve yardmc akterlerde de, mesleki deneyim hari, yukarda belirtilen nitelikler aranr.

Bamsz Denetim Kurulular

Bamsz denetim kurulular; irketlerin hesap ve kaytlarnn, ilgili Ynetmelikte dzenlenen denetim
ilkelerine gre incelenmesi ve bu inceleme sonularna dayanlarak oluturulan hesap ve kaytlarn
Kanuna gre yrrle konulan hesap ve kayt dzenine ilikin mevzuata ve Kanuna uygunluu
hususunda oluturulan gr erevesinde finansal tablolarn denetlenmesi ve rapora balanmasyla
grevlidir.
5684 sayl Sigortaclk Kanununun 18 inci maddesinin ikinci fkras ile 4632 sayl Bireysel
Emeklilik Tasarruf ve Yatrm Sistemi Kanununun 21 inci maddesine dayanlarak Babakanlk Hazine
Mstearl tarafndan hazrlanan ynetmelik; sigorta ve reasrans ile emeklilik irketlerinin
faaliyetlerinin gven ve aklk iinde srdrlmesi ve kamunun doru bir ekilde bilgilendirilmesi
amacna yneliktir. Buna gre bu kurulular, Trkiye'de kurulmu sigorta ve reasrans irketleri ile
yabanc lkelerde kurulmu sigorta ve reasrans irketlerinin Trkiye'deki ubeleri ile emeklilik
irketlerinin hesap ve kaytlarna gre oluturulan finansal tablolar denetler.
Bamsz denetim kurulular, denetim grevini irketlerin defter, kayt ve belgeleri zerinden ve
gerektiinde ilem yaplan nc kiilerle hesap mutabakat da salanarak yrtrler. irketlerin hesap
ve kayt dzeniyle ilgili birimlerinin, hesap ve kayt dzenine ilikin i sistemlerin etkinlii ve verimlilii
de bu kapsamda deerlendirilir. Denetim grevi; irketlerin ylsonlar itibaryla dzenlenen konsolide ve
konsolide olmayan finansal tablolarnn tam kapsaml olarak ve gerekli tm denetim teknikleri
kullanlarak Yllk Denetim; snrl denetim ilke ve kurallarna uygun ekilde yllk denetimi
gerekletiren kurulu tarafndan yllk denetim planna uygun bir ekilde ara dnemler itibaryla Ara
Denetim ve vergi mevzuat hari olmak zere, Mstearlka belirlenecek zellik arz eden veya mevzuat
uyarnca yrrle konulan ynetmeliklerde ngrlen konulara mnhasr olmak zere bu Ynetmelikte
belirlenen usul ve esaslar erevesinde zel Denetim eklinde yaplmaktadr.
Denetiler, almalar srasnda ortaya kabilecek kar atmalarndan uzak kalmak, drstlk ve
tarafszlklarn etkileyebilecek hibir mdahaleye imkn vermemek, bamsz denetim sonucunda
ulatklar grlerini, bakalarnn dorudan veya dolayl karlarn dnmeksizin raporlarnda
aklamak zorundadr. Kurulu veya denetilerde, ilgili ynetmelii 7 inci maddesinde dzenlenen
irketlerle kurulular arasndaki bamszln zedelendiine dair tereddt oluturacak durumlar sz
konusu olutuunda, bamszln ortadan kalkt kabul edilir.

TRK SGORTA SEKTRNDEK KURUMLAR

lkemizde sigortaclk sektrn dzenleme ve denetleme grevi; 30.12.1959 tarih ve 7397 sayl
Sigortaclk Murakabe kanunu ile Sanayi ve Ticaret Bakanlna verilmitir. 18.12.1987 tarih ve 303
sayl Kanun Hkmnde Kararname (KHK) ile bu grev, Hazine ve D Ticaret Mstearlna
devredilmitir.
09.12.1994 tarihli ve 4059 sayl Hazine ve D Ticaret Mstearl Tekilat Kanunu ile Hazine
Mstearl bnyesinde ana hizmet birimi olarak Sigortaclk Genel Mdrl, merkezi denetim birimi
olarak ta Sigorta Denetleme Kurulu kurulmutur. Sektrn dzenlenmesi ve denetlenmesi yeni kurulan
iki birim tarafndan yrtlmektedir.
161

Hazine Mstearl Sigorta Denetleme Kurulu

Sigorta Denetleme Kurulu, 30 Aralk 1959 ylnda 10394 sayl Resmi Gazetede yaynlanan 7397 sayl
Sigorta irketlerinin Murakabesi Hakkndaki Kanunun 30 uncu maddesi hkm gerei 1963 ylnda
Sanayi ve Ticaret Bakanlna bal olarak Murakabe Kurulu ad altnda kurulmutur.
Sigorta Denetleme Kurulunun kurulu amac, Trkiyede faaliyet gsteren sigorta, reasrans ve
emeklilik irketlerinin, zel kanunlarna gre sigortaclk faaliyetinde bulunan kurulularn, sigorta,
reasrans ve bireysel emeklilik araclarnn, sigorta eksperlerinin, akterlerin, yelerine veya alanlarna
emeklilie ynelik taahhtte bulunan kurulularn, sigorta, reasrans ve bireysel emeklilik irketlerinde
denetime yetkili bamsz denetim irketleri ile sigortaclk ve bireysel emeklilik ilemi yapan ya da bu
alanlarda faaliyet gsteren dier gerek ve tzel kiilerin her trl sigortaclk ve bireysel emeklilik
faaliyetlerinin ve ilemlerinin denetimini gerekletirmektir.
4059 sayl Kanunda Sigorta Denetleme Kurulunun grevleri u ekilde sralanmtr:

Sigortaclk Kanunu ve sigortaclkla ilgili dier mevzuat ile sigorta denetleme uzman ve uzman
yardmclar ile sigorta denetleme akter ve akter yardmclarna verilen grev ve yetkilerin
gerektirdii denetleme, inceleme ve soruturma ilerini yrtmek ve sonulandrmak,

Sigortaclk ve dier mali piyasalar ile ilgili alnacak kararlarn oluumuna katkda bulunmak
zere, yurt ii ve yurt dnda meydana gelen gelimeleri de incelemek ve gz nnde
bulundurmak suretiyle sigortaclk sektr ve ilgili dier mali piyasalar hakknda konsolide
raporlar dzenlemek, bu konulardaki almalara katlmak ve mtala vermek,

Alnan, derlenen ve kendine tevdi edilen bilgi, belge ve dokmanlar ile denetim ve izlemelerden
elde edilen sonular incelemek ve deerlendirmek, yaplacak uygulamalar ve alnacak nlemler
konusunda Hazine Mstearna neriler sunmak,

Kanunlarn verdii grev ve yetkiler erevesinde Hazine Mstearnn Kurul tarafndan

yrtlmesini uygun grd sigortaclk, mali piyasalar ve kurumlarla ilgili dier inceleme ve
denetleme faaliyetlerinde bulunmak,

Kurulun grev ve yetki alanna giren konularda mevzuat ve uygulama ile ilgili her trl
aratrma ve dier almalar yapmak, yrtmek, gr bildirmek ve tekliflerde bulunmaktr.

Sigorta Denetleme Kurulu, 5684 sayl Sigortaclk Kanununa gre ise Trkiyede faaliyet gsteren
sigorta ve reasrans irketleri ile zel kanunlarna gre sigortaclk faaliyetinde bulunan kurulular,
sigorta ve reasrans araclar, sigorta eksperlik faaliyetleri, akterler ve sigortaclk ilemi yapan veya
sigortaclk alannda faaliyet gsteren dier kiilerin her trl sigortaclk ilemlerinin denetimini yapan
kurumdur.
Bu kapsamda, 5684 sayl Kanun ve dier kanunlarn sigortacla, sigortaya veya sigortaclk
alannda faaliyet gsteren kii ve kurululara ilikin hkmlerinin Mstearln bal olduu Bakanla
veya Mstearla verdii tefti, denetim, inceleme ve soruturma grev ve yetkileri, Kurul denetim
elemanlar olan sigorta denetleme uzmanlar, sigorta denetleme akterleri ve bunlarn yardmclar
tarafndan ifa edilir ve kullanlr.

Hazine Mstearl Sigortaclk Genel Mdrl

Sigortaclk Genel Mdrl, 4059 sayl Hazine Mstearl ile D Ticaret Mstearl Tekilat ve
Grevleri Hakknda Kanun erevesinde kurulmutur. Hazine Mstearl bnyesinde ana hizmet
birimleri'nden biri olarak yer alan kurumun grevleri aada saylmtr:

5684 sayl Sigortaclk Kanunu, 4632 sayl Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatrm Sistemi
Kanunu olmak zere Kanunlarn sigortaclkla ilgili hkmlerinin ve bunlarn ek ve
deiikliklerinin verdii grevleri yrtmek,

Sigortaclkla ilgili konularda mevzuat hazrlamak, uygulamak ve ilgililer tarafndan

uygulanmasn izlemek, ynlendirmek ve bu mevzuat Avrupa Birlii ile uyumlatrlmas
almalarn yrtmek,
162

lke sigortaclnn gelimesi ve sigortallarn korunmas iin tedbirler almak, bu tedbirleri

bizzat uygulamak veya ilgili kurulularda uygulanmasn izlemek,

Hazine Mstearlnn verecei benzer grevleri yerine getirmek.

Trkiyede sigortaclk sektr aktrleri ve kurumlar iin daha ayrntl

bilgi iin http://www.sigortacilik.gov.tr/ adresini ziyaret edebilirsiniz.

Trkiye Sigorta ve Reasrans irketleri Birlii

Trkiye'de sigortaclk faaliyetleri ve hizmetleri, 1870'lerden itibaren ve daha ok yabanc sigorta
irketleri tarafndan balatlmtr. Daha sonra sigorta irketleri, aralarnda "meslek kuruluu" eklinde
rgtlenme ihtiyacn duymular ve balangta, "Trkiye Sigortaclar Sendikas" adyla ilk meslek
kuruluu oluturulmutur. Bu sendika daha sonra 1916 ylnda "Trkiye'de alan Sigorta irketleri
Cemiyeti"ne dntrlmtr.
Trkiye'de almakta olan yerli ve yabanc tm sigorta irketlerinin zorunlu olarak ye olduklar bu
kurulu, 1959 ylnda Sigorta irketlerinin Murakabesi Hakknda 7397 Sayl Kanunla "Sigorta ve
Reasrans irketleri Birlii", 1975 ylnda da Ana Tz ile "Trkiye Sigorta ve Reasrans irketleri
Birlii" adn almtr. 1987 ylnda yaynlanan ve 7397 sayl Kanunun baz maddelerini deitiren ve
kanuna baz maddeler ekleyen 3379 sayl kanunla, Birlik, "Kamu kurumu niteliinde meslek kuruluu"
hviyetini kazanmtr. Birliin organ seimlerinin hkim nezaretinde yaplmas esas getirilmitir.
Trkiye Sigorta ve Reasrans irketleri Birlii, 14 Haziran 2007 tarihinde yrrle giren 5684 Sayl
Sigortaclk Kanununun 24 nc maddesi gerei; tzel kiilie haiz kamu kurumu niteliinde meslek
kuruluu olarak kurulmutur. Birlik, sigortaclk mesleinin gelitirilmesi, irketler arasnda dayanma
salanmas ve haksz rekabetin nlenmesi amacyla kurulmutur. Trkiyede alan btn sigorta ve
reasrans irketleri, kurulularnn tamamlanmasndan ve ruhsatlarn alnmasndan itibaren bir ay
ierisinde Birlie ye olmak zorundadr.

Sigorta Tahkim Komisyonu

Sigorta Tahkim Komisyonu, 5684 sayl Kanunun 30 uncu maddesi erevesinde, sigorta ettiren veya
sigortadan menfaat salayan kiiler ile sigorta tahkim sistemine ye sigorta kurulular arasndaki sigorta
szlemesinden kaynaklanan uyumazlklarn, bu alanda uzmanlam hakemler tarafndan basit, sratli
ve adil bir biimde zlmesi amacyla kurulmutur. Kuruma yaplan bavurulara konu olan
uyumazlklarn hzl ve doru bir ekilde zme kavuturulmasn hedefleyen Komisyon, sigorta
uyumazlklar bakmndan bavuru sahiplerine, mahkeme srecine gre daha hzl ve daha kolay sonu
almalar imknn tanyan yeni ve pratik bir alternatif sunmaktadr. Komisyona iletilen uyumazlklarn
zm, taraflarn aksine bir anlamas olmad takdirde, Kanunda belirtilen sre snrlar iinde
bamsz hakemlerce gerekletirilmektedir.
Sigorta tahkim sistemi, sigorta kurulularnn gnll katlm esasna dayanmaktadr. Dolaysyla,
Komisyona bavuruda bulunan kii/taraflarn uyumazlk yaad sigorta kuruluunun, sigorta tahkim
sistemine ye olmas ve uyumazlk konusu rizikonun yelik tarihinden sonra meydana gelmi olmas
gerekmektedir. Bu artlar gerekletii takdirde, sigorta kuruluuyla mteri/sigortalanan arasnda ayrca
bir tahkim anlamas bulunmasa dahi, sigortalnn Kanunda belirtilen aamalar takip ederek Komisyona
bavurmas mmkndr.
Tahkim sisteminin ileyiinin yaplandrlmasnda, Komisyona yaplacak bavurulara ilikin srecin
basit ve anlalr olmasna zellikle nem verilmi, bavuru sahiplerine klfet getirebilecek karmak ve
brokratik ilemlerden mmkn olduunca kanlmtr. Komisyona bavuruda bulunabilmesi iin
gereken artlar gerekletiinde sadece yaplmas gereken; Komisyonun internet sitesinden ya da
Komisyondan temin edebilecek bavuru formunu doldurularak, gerekli belgeleri eklendikten ve bavuru
cretinin dendiini gsteren makbuzun bir rneiyle birlikte Komisyona ulatrlmasdr.
163

Gvence Hesab
Gvence Hesab, 14 Haziran 2007 tarih, 5684 sayl Sigortaclk Kanunu'nun 14 nc maddesiyle Trkiye
Sigorta ve Reasrans irketleri bnyesinde kurulmutur. Sigortaclk Kanunu'nun geici 1 inci maddesi
ile Karayolu Trafik Garanti Sigortas Hesab'nn tm sorumluluklar, varlklar, alacaklar ve
ykmllkleriyle birlikte Gvence Hesab'na devir olmutur.
Gvence Hesab, kapsamnda bulunan zorunlu sigortalarn salad teminatlara ilikin bedeni olarak
(sakatlk ve lm) zarar grenlerin tedavi masraflarn karlamakta ve kaza sonrasnda sakat kalma
halinde sakatlk tazminat, lm halinde ise lenin desteinden yoksun kalanlara, destekten yoksun kalma
tazminat demektedir.
Sigortaclk Kanununun 24 nc maddesi gerei Hesabn kuruluu, ileyii, fon varlklarnn
nemalandrlmas, Hesaptan yaplacak demeler, ilgililere ve Trkiye Motorlu Tat Brosuna yaplacak
rclar, oluturulacak bilgi merkezinin ve Komisyona yaplacak katk pay ve dier harcamalara ilikin
esaslarn dzenlenmesi iin, Gvence Hesab Ynetmelii hazrlanmtr. Hesabn ileyii ile ilgili olarak,
Ynetim Komitesi sorumludur.
lgili Ynetmelie gre Gvence Hesab kapsam:

Sigortalnn tespit edilememesi durumunda kiiye gelen bedensel zararlar,

Rizikonun meydana geldii tarihte geerli olan teminat tutarlar dhilinde sigortasn
yaptrmam olanlarn neden olduu bedensel zararlar,

Sigorta irketinin mali bnye zafiyeti nedeniyle srekli olarak btn branlarda ruhsatlarnn
iptal edilmesi ya da iflas halinde demekle ykml olduu madd ve bedensel zararlar,

alnm veya gasp edilmi bir aracn kart kazada, Karayollar Trafik Kanunu uyarnca
iletenin sorumlu tutulmad hallerde, kiiye gelen bedensel zararlar,

Yeil Kart Sigortas uygulamalar iin faaliyet gsteren Trkiye Motorlu Tat Brosunca
yaplacak demeler

olarak belirlenmitir. Bakanlar Kurulu, gerekli grlen hallerde, eyaya gelecek zararlarn ksmen veya
tamamen Hesaptan karlanmasna karar vermeye yetkilidir.
5684 Sayl Sigortaclk Kanununun 14 nc maddesinde, Hesaba bavurulabilecek haller saylmtr.
Gvence Hesab kapsamna giren sigortalar ise;

Karayollar Motorlu Aralar Zorunlu Mali Sorumluluk Sigortas

Zorunlu Karayolu Tamaclk Mali Sorumluluk Sigortas

Karayolu Yolcu Tamacl Zorunlu Koltuk Ferdi Kaza Sigortas

Tp Gaz Zorunlu Sorumluluk Sigortas

Tehlikeli Maddeler Zorunlu Sorumluluk Sigortas

Yeil Kart Sigortas demeleri

Sigortaclk Kanunu'nun 14/3 maddesi ve Gvence Hesab Ynetmelii'nin 8 inci maddesi uyarnca
hesabn gelirleri; sigorta irketlerinin her yl tahsil ettikleri kapsam dahilindeki zorunlu sigorta primlerinin
%1'i oranndaki katlma paylar, sigorta yaptranlardan safi primlerinin %2'si orannda tahsil edilen
katlma paylar, sigorta irketlerinin Yeil Kart sigortalar iin tahsil ettikleri toplam safi primlerin % 0,5'i
oranndaki katlma paylar ve Yeil Kart sigortas yaptranlarn safi primlerinin % 0,5'i orannda sigorta
irketine deyecekleri katlma paylarndan olumaktadr. Katlm pay gelirleri dnda, rcu ve yatrm
gelirleri de Hesabn dier gelirlerini oluturmaktadr. Gvence Hesabnn gelir ve giderlerinin denetimi
Hazine Mstearlna aittir.

164

Doal Afet Sigortalar Kurumu

lkemizde zaman zaman, jeolojik ve toporafik yaps ve iklim zellikleriyle byk kayplarna neden
olan deprem, heyelan, su baskn, yangn, , frtna ve yer alt suyu hareketleri eklinde sralanan doal
afetler yaanmaktadr. Son 60 ylda doal afetlerin yol at yapsal hasarlarn 2/3'n deprem nedeniyle
meydana gelmi olmas, lkemizde doal afet denilince ncelikle akla depremleri getirmektedir. lkemiz
topraklarnn %96's farkl oranlarda tehlikeye sahip deprem blgelerinde yer almakta ve
nfusumuzun %98' i bu blgelerde yaamaktadr.
Depremler sonucu ortaya kan maddi zararlarn telafisi, deprem blgesinde normal hayata
dnlebilmesi, ihtiya duyulan acil yardmlar ve benzeri iin yaplan harcamalar, ekonomiye ve Devlete
byk bir mali yk getirmektedir. 17 Austos 1999 Kocaeli depremi, son yz yln felaketi olarak,
ekonomik ve sosyal boyutlar ile byk bir ykm olmutur. ok byk can ve mal kaybna neden olan
deprem sonras kamu otoritesi tarafndan deprem zararlarnn en aza indirilmesi amacyla birok tedbir
alnmtr. Bu tedbirlerin en nemlilerinden biri 27.12.1999 tarih ve 23919 (mkerrer) sayl Resmi
Gazetede yaymlanarak yrrle giren Zorunlu Deprem Sigortas'dr.
Zorunlu Deprem Sigortas, meskenlerde depremin neden olaca maddi zararlarn tazmin edilmesini
salamaya ynelik olarak oluturulan yeni bir sigorta sistemidir. Devletin ve sigorta sektrnn ibirlii
ile oluturulan bu sistemin temel amalar unlardr:

Kapsamdaki btn konutlar, denebilir bir prim karlnda depreme kar sigorta gvencesi
altna almak,

Yurtiinde risk paylam salamak, ayn zamanda deprem hasarlarnn neden olaca mali yk
sigorta yoluyla uluslararas reasrans ve sermaye piyasalarna datmak,

Zorunlu Deprem Sigortas, genel anlamda, belediye snrlar iinde kalan meskenlere ynelik olarak
oluturulan bir sigorta sistemidir. Zorunlu Deprem Sigortasna likin Kanun Hkmnde Kararnamenin
ikinci maddesi hkm gereince, kapsamda bulunan binalar unlardr:

Tapuya kaytl ve zel mlkiyete tabi tanmazlar zerinde mesken olarak ina edilmi binalar,

634 sayl Kat Mlkiyeti Kanunu kapsamndaki bamsz blmler,

Bu binalarn iinde yer alan ve ticarethane, bro ve benzeri amalarla kullanlan bamsz
blmler,

Doal afetler nedeniyle devlet tarafndan yaptrlan veya verilen kredi ile yaplan meskenler.

27 Eyll 2000 tarihinden itibaren kapsamdaki meskenler iin zorunlu hale getirilen deprem sigortasn
sunmak zere kamu tzel kiiliini haiz Doal Afet Sigortalar Kurumu (DASK) kurulmutur. Sektrde
hizmet veren 25 yetkili sigorta irketi ve bu irketlerin acenteleri DASK nam ve hesabna Zorunlu
Deprem Sigortas yapmaktadr.

Sigorta Bilgi ve Gzetim Merkezi

Hazine Mstearl tarafndan hazrlanan ve 9 Austos 2008 tarihinde 26962 sayl Resmi Gazete' de
yaymlanan ynetmelikle faaliyetine balayan Sigorta Bilgi ve Gzetim Merkezi (SBM), Trkiye Sigorta
ve Reasrans irketleri Birlii bnyesinde tzel kiilii haiz olarak kurulmutur. Merkezi stanbul'da
bulunan kurum, usul ve esaslar Koordinasyon Komitesi yelerinin kararyla belirlenmek zere, ube
ama yetkisine sahiptir.
Hayat, Hastalk/Salk, Trafik ve Zorunlu Sigortalar branlarnda ruhsat sahibi olan sigorta irketleri,
merkezin doal yesi kabul edilmitir. 09.08.2008 tarihli 26962 no'lu SBM Ynetmelii'nin 11., 12., 13.
ve 14 nc maddelerinde SBM nezdinde; Hayat, Hastalk/Salk, Trafik ve Zorunlu sigortalar iin ayrca;

Trafik Sigortalar Bilgi ve Gzetim Merkezi (TRAMER),

Salk Sigortas Bilgi ve Gzetim Merkezi (SAGMER),

165

Hayat Sigortas Bilgi ve Gzetim Merkezi (HAYMER),

Sigorta Hasar Takip ve Gzetim Merkezi (HATMER),

alt bilgi merkezleri kurulmutur. Sz konusu branlardaki bilgilerin tek merkezde toplanarak, sigortaclk
faaliyetlerinin daha kapsaml ve etkin ekilde yrtlmesi amalanmaktadr.
Sigorta sistemine olan gvenin arttrlmas ve kamu gzetim-denetiminin etkinletirilmesine ynelik
olarak SBM'nin ilgili ynetmelik kapsamnda belirlenmi ana grevi; sektr genelinde uygulama
birliinin salanmas, salkl fiyatlandrmann yaplabilmesi, suiistimallerin nlenmesi, gvenilir
istatistiklerin oluturulmas hedeflerine ulalmasdr.
Sigorta Bilgi Merkezi'nin faaliyetleri Hazine Mstearl tarafndan denetlenmektedir.

Sigortaclk Eitim Merkezi

Sigortaclk Eitim Merkezi (SEGEM), Avrupa Birliine uyum yasalar ile birlikte nemli bir deiim
srecine giren lkede, Trk sigorta sektrnn uygulama alannda yeni mevzuata ve sektrde istihdam
edileceklerin standardizasyonuna ynelik ciddi bir eitime ihtiya duyulmas sonucu kurulmutur.
Merkezin yaps, kurulu ve faaliyetleri, 01.06.2008 tarihli ve 26893 sayl Resmi Gazetede yaymlanan
Sigortaclk Eitim Merkezi Ynetmelii ile dzenlenmitir. Merkezin grevleri, sigortaclkla ilgili
zellik tayan mesleki nitelikteki konular iin gerekli snavlarn tarafsz bir ekilde yaplmas; toplumda
risk ve sigorta bilincinin oluturulmas; sigorta sektrne yetimi eleman istihdamna katkda
bulunulmas; sigortaclk konusunda mevcut eitim programlarnn gelitirilmesine ve etkinliine katk
salanmas, yurt iinde, yurt dnda ya da uluslararas anlamalar erevesindeki eitim taleplerinin
egdmnn salanmas, sektrn gelimesine katk salayacak inceleme ve aratrmalarda
bulunulmas, elde edilecek bilgilerin ilgililerin paylamna sunulmas ile bu konularda gerekli
organizasyonlarn yaplmasn temin etmek olarak sralanmtr.
Merkez, Trkiye Sigorta ve Reasrans irketler Birlii bnyesinde tzel kiilii haiz olarak kurulan
bir meslek kuruluudur.

Sigorta sektrnde nitelikli eleman istihdamn artrmak, hizmet kalitesini artrmak ve sektrn geliimine katkda bulunarak uluslararas dzeye Sigortaclk
alanndaki eitim ve snav faaliyetleri standartlarn oluturarak amacyla hizmet veren
kurum hangisidir?

Tarm Sigortalar Havuzu

Tarm sektr, son derece hassas bir faaliyet sahas olarak ekonomik, sosyal, siyasal, teknolojik ve kiisel
risklerden youn olarak etkilenen, kendine zg bir yapya sahiptir. Tarmsal retimi dorudan tehdit
eden risklerin ynetimi, son dnemde sigortann faaliyet alanlar iine dahil edilmitir. lkemizde de
tarm sektrn tehdit eden risklerin teminat altna alnabilmesi amacyla bir sigorta mekanizmasnn
devreye sokulmas dnlm ve bu amala 14.06.2005 tarihli 5363 sayl "Tarm Sigortalar Kanunu"
karlmtr.
Sz konusu kanuna gre; kanun kapsamndaki riskler ve yaplacak szlemelerde standart salanmas,
riskin en iyi koullarda transferi iin uygun ortamlar oluturulmas, oluacak hasarlarda tazminatn tek
merkezden denmesi ve tarm sigortalarnn gelitirilmesi, yaygnlamas amacna ynelik olmak zere
bir Tarm Sigortalar Havuzu kurulmutur. Bu havuza ilikin tm i ve ilemler havuza katlan sigorta
irketlerinin eit hisseleri ile katld ve ortak olduklar Tarm Sigortalar Havuz letmesi A..
(TARSM) tarafndan yrtlmektedir. Sigorta irketleri polieleri kendi adlarna dzenlemekte, ancak
riskin ve primin yzde 100 n zorunlu olarak Havuza devretmektedirler. htiyari olarak da Havuzda
oluan riskten retrosesyon yoluyla pay alabilme haklar vardr. Devlet, Kanun kapsamnda yaplacak
sigorta szlemelerine mnhasr olarak ifti adna sigorta primine destek salamaktadr. Devlet prim
desteinin miktar her yl iin rn, risk, blge ve iletme lekleri itibariyle, Bakanlar Kurulu kararyla
belirlenmektedir.
166

Havuz Uygulamasnda temel amalar;

Bir sigorta irketinin tek bana stlenemeyecei kuraklk ve don gibi katastrofik risklerin
teminat kapsamna alnabilmesi,

Reasrans katlmnn tevik edilerek reasrans kapasitesi ve kapsamnn geniletilmesi,

Sigorta irketlerinin bilgi, personel ve mali kaynaklarnn ortak olarak daha verimli bir ekilde
kullanlmas,

Devletin prim ve hasar fazlas desteinin etkin ekilde kullanlmas,

Fiyatlarda haksz rekabetin nlenmesi,

Sigortaya katlmn artrlmas,

olarak sralanmtr.

Emeklilik Gzetim Merkezi

Emeklilik Gzetim Merkezi (EGM), Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatrm Sistemi Kanunu ve ilgili
mevzuat uyarnca merkezi stanbul'da olmak zere 10 Temmuz 2003 tarihinde kurulmutur.
EGMnin grevleri;

Bireysel emeklilik sisteminde faaliyetlerin gven ierisinde devamn salamak,

Katlmclarn hak ve menfaatlerini azami dzeyde korumak,

Sorunlarn ivedi olarak belirlenmesine ve mdahalede bulunulmasna olanak salamak,

Gerekli verilerin bilgilerin oluturulmas ve saklanmas faaliyetlerinde bulunmaktr.

EGM'nin kurucu hissedarlar, A grubu hisse ile Hazine Mstearl ve B grubu hisseler ile sistemde
faaliyet gsteren 15 adet emeklilik irketidir.
EGM, bireysel emeklilik sisteminin baarl bir ekilde ilemesi ve kamunun gzetim ve denetim
sorumluluunu etkin bir ekilde yerine getirmesi asndan ok nemli bir ilevi yerine getirmektedir.

Trkiye Motorlu Tat Brosu

Trkiye Motorlu Tat Brosu, 28.06.2008 gn ve 26920 sayl Resmi Gazete'de yaymlanan Trkiye
Motorlu Tat Brosu'nun alma Usul ve Esaslar Hakknda Ynetmelik erevesinde ve Sigortaclk
Kanunu'nun 24 nc maddesine dayanlarak kurulmutur.
Bro, motorlu aralarn iletilmesi nedeniyle sigortal aracn bulunduu Yeil Kart sistemi dahilindeki
lkelerin mali sorumluluk sigortas kapsamnda; yurt dnda geerli sigorta belgeleri dzenlemek ve bu
kapsamda sebep olunan hasarlar karlamak, lkemizde geerli bulunan sigorta szlemeleri kapsamnda
Yeil Kart sigortas bulunan yabanc plakal aralarn sebep olduu hasarlarn zmlenip
giderilmesini salamak amacyla kurulmutur.
lgili kanun ve ynetmelikle belirlenen Trkiye Motorlu Tat Brosunun grevleri;

yelerinin katlm ile sigorta veya reasrans havuzlar tesis etmek ve bu havuzlar ynetmek,

yelerince dzenlenen yeil kart belgeleri erevesinde yelerine garantr olmak,

yeleri tarafndan uygulanmak zere sigorta tarifeleri hazrlamaktr.

Trkiye Motorlu Tat Brosu, amalarn gerekletirmek zere her trl yerli ve yabanc kurulu,
sigorta irketi ile anlama yapma ve ibirliinde bulunma yetkisine sahiptir.

167

Sigorta Eksperleri cra Komitesi

Sigorta Eksperleri cra Komitesi, 18.05.2004 tarihli ve 5174 sayl Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii ile
Odalar ve Borsalar Kanunu ve Sigortaclk Kanununa dayanlarak Sanayi ve Ticaret Bakanl tarafndan
hazrlanan ve 01 Mart 2009 Tarihli Resmi Gazete yaynlanan 27156 sayl ynetmelikle kurulmutur.
Komitenin balca grevleri;

Sigorta eksperlii faaliyetlerinin adil ve drst olmas, i ahlaknn salanmas, meslek

mensuplarnn meslein gerektirdii zen, disiplin ve dayanma iinde almas amacyla
meslek kurallarn oluturmak,

Meslek mensuplar arasnda haksz rekabeti nlemek iin gerekli btn tedbirleri almak ve
uygulamak,

Sigorta eksperlii faaliyetine ilikin olarak, ulusal veya uluslararas mal, iktisad ve meslek
kurum ve kurulular ile ilikiler kurmak,

Sigorta eksperlii mesleinin gelitirilmesi amacyla kurslar tertip etmek, seminer ve konferans
gibi eitim faaliyetlerinde bulunmak,

Sigortaclk mevzuat uyarnca sigorta eksperlii yapabilmek iin gerekli olan Levhaya kayt
ilemleri ile kayttan silme ilemlerini yrtmek,

Sigorta eksperleri hakknda sigortaclk faaliyeti ile ilgili konularda disiplin cezas vermek olarak
sralanabilir.

Sigorta Acenteleri cra Komitesi

5684 sayl Sigortaclk Kanunu gerei ve Sanayi ve Ticaret Bakanl tarafndan yaynlanan 10.09.2008
tarih ve 26993 sayl ynetmelikle, Trkiye Odalar ve Borsalar Birlii (TOBB) nezdinde Sigorta
Acenteleri cra Komitesi oluturulmutur. Komitenin balca amalar;

Sigorta acentelii faaliyetlerinin adil ve drst bir biimde yerine getirilmesi, i ahlaknn
salanmas, meslek mensuplarnn dayanma ve sigorta acentelii mesleinin gerektirdii zen
ve disiplin iinde almas iin meslek kurallarn oluturmak,

Sigorta acenteliinin etik kurallarn belirlemek ve sigorta acentelii uygulamalarnda birlik

salanmasna almak,

Sigorta acenteleri arasnda haksz rekabeti ve haksz uygulamalar ortadan kaldrmak iin gerekli
btn nlemleri almak ve uygulamak,

Yurt iinde ve yurt dnda sigortaclk ve sigorta acenteliine ait gelimeler ile idar ve yasal
dzenlemeleri izleyerek toplayaca bilgileri mensuplarna ve ilgililere ulatrmak,

Sigorta acentelii faaliyeti iin gerekli asgar fizik artlar belirlemek,

Sigortaclk mevzuat uyarnca sigorta acentelii yapabilmek iin gerekli olan Levhaya kayt
ilemleri ile kayttan silinme ilemlerini yrtmek,

Sigorta acenteleri hakknda sigortaclk faaliyetleri ile ilgili konularda disiplin cezas vermek,

Sigorta acentelerinde szleme dzenlemeye yetkili personelin niteliklerini belirlemek ve

bunlara ilikin sicil tutmak olarak sralanabilir.

Dernekler ve Vakflar
Kanun ve Ynetmeliklerle kurulan kurumlarn yannda, sektrde faaliyette bulunan dernekler ve vakflar
da (Trkiye Sigorta Enstits Vakf, Trk Lloydu Vakf, Sigorta Acenteleri Dernekleri, Sigorta
Brokerleri Dernei, Sigorta Eksperleri Dernei, Sigorta Hukuku Trk Dernei, Akterler Dernei gibi)
bulunmaktadr.
168

zet
Sigorta, riskli bir olayn meydana gelme olasl
gz nnde bulundurularak, risk ortaya ktnda
zarar ksmen ya da tamamen karlamak zere,
bu ile uraan bir kurulua belirli bir zaman
dilimi sresince deme karlnda elde edilen
gvencedir.

taraflarn szlemeyi her trl ispat amacyla

yazl yapmas istenir.
Sigorta szlemelerinin ierii, Hazine Mstearl tarafndan onaylanm ve sigorta irketlerince ayn ekilde uygulanacak olan genel
artlara uygun olarak dzenlenerek, zahmetsizce
okunabilecek tarzda bastrlm olmas gerekir.
Sigorta szlemelerinde iin zelliine uygun
olarak zel artlar tesis edilebilir. Sigorta
szlemelerinde iin zelliine uygun olarak tesis
edilen zel artlar, sigorta szlemesi zerinde ve
zel artlar bal altnda herhangi bir yanlgya
sebep olmayacak ekilde ak olarak belirtilir.

Bu tanmda sigortac, denen cret karlnda

sz konusu muhtemel zarar tazmin etmeyi kabul
eden taraf; sigortal ise olas zararlara kar prim
demek suretiyle kendini ya da maln gvenceye
alan taraf olarak tanmlanmaktadr. Bireylerin
sahibi olduu her trl mala ynelik tehlike ve
gereklemesi meru bir hakknn ihlaline yol
alabilecek veya hukuk bir sorumluluk
dourabilecek herhangi bir olay, sigortann
konusunu oluturmaktadr. Sigorta, sigortann
konusu olan eyden ziyade, sigortal kiinin o
malla veya olayla ilgili madd menfaatidir.

Sigortaclk sektrnde verilen hizmetler genel

olarak hayat d ve hayat branlar olarak
ikiye ayrlmaktadr. Hayat d bran; kaza,
hastalk/salk, kara-hava-su-rayl aralar, nakliyat, yangn ve doal afet, kredi, emniyeti
suiistimal gibi alt balklar iermektedir. Hayat
brannda salk, ferdi kaza, evlilik/doum,
sermaye itfa ve yatrm fonlu sigorta gibi alt
kategorileri bulunmaktadr. Sektrde ayrca
bireylerin gelir elde ettikleri dnemde dzenli
olarak tasarrufta bulunmalar, yatrma ynlendirilen tasarruflaryla birikim oluturmalar ve
emeklilikte gelir elde etmeleri zerine kurulmu
ve zel emeklilik sistemi iinde yer alan bireysel
emeklilik irketleri yer almaktadr.

Sigorta, karlalmas muhtemel tehlike veya

herhangi bir olaydan nce alnan tedbirlerle ilgili
bir risk ynetim trdr. Sigorta ile risk
ynetiminde az saydaki insann bana gelen
zarar, ayn riske maruz bulunan insanlarn tm
tarafndan birlikte gslenip daha kolaylkla
karlanabilir duruma gelmektedir. Sigorta
sistemi, genelde toplumsal yaam iinde deiik
nemlere sahip olan, zelde de ekonomik nitelikli
birok ilevi ayn anda yerine getirmektedir.
Ekonomik ve sosyal hayatta ngrlebilirlik ve
gvence salamas, ayn amaca ynelik
dayanma salanmas, tasarruf art salamas,
risklerin etkin ynetimi ve zararn karlanmas
temel ilevlerinden bazlardr.

lkemizde sigortaclnn gelitirilmesini salamak, sigorta szlemesinde yer alan kiilerin hak
ve menfaatlerini korumak, sigortaclk sektrnn gvenli ve istikrarl bir ortamda etkin bir
ekilde almasn temin etmek zere 03.06.2007
Tarihinde kabul edilen 5684 nolu Sigortaclk
Kanunu, 14 Haziran 2007 Tarih ve 26552 Sayl
Resm Gazete yaymlanarak yrrle girmitir.
Kanuna tbi kii ve kurulularn, sigortaclk
faaliyetine balama, tekiltn kuruluu, ynetimi,
alma usul ve esaslar ile faaliyetlerinin
denetlenmesi ve sona ermesine ilikin hususlar ve
sigorta szlemesinden doan uyumazlklarn
zmlenmesine ynelik olarak sigorta tahkim
sistemi ile ilgili usul ve esaslar dzenlemektedir.

Sigorta genel ilkeleri, her trl sigorta teminat

iin uyulmas ve uygulanmas zorunlu olan
ilkelerdir. Bunlar; mutlak iyi niyet ilkesi,
sigortalanabilir menfaat ilkesi, yakn neden ilkesi,
tazminat ilkesi, halefiyet ilkesi ve hasara katlm
ilkesidir.
Sigorta szlemesi, TTKnn 1263 nc
maddesinde sigortacnn bir prim karlnda
dier bir kimsenin para ile llebilir bir
menfaatine zarar verecek bir rizikonun meydana
gelmesi halinde tazminat demeyi yahut bir veya
birka kimsenin hayat mddetleri sebebiyle veya
hayatlarnda meydana gelen belli bir takm
olaylar dolaysyla para demeyi veya baka
edalarda bulunmay stlendii bir szlemedir.
eklinde tanmlanmtr. Sigorta szlemesi
herhangi bir ekil artna tabi olmamakla birlikte,

Baz sigorta trlerinde, sigortacnn tek bana

kendi bnyesinde tutamayaca kadar byk
rizikolar vardr. Sigortac byle bir rizikonun bir
ksmn reasrans olarak ifade edilen ilemle,
dier bir sigortacya devreder. Sigorta irketleri,
teminat verdikleri rizikolarda byk hasarlarn
ayn zamana gelme ihtimaline kar, hasar
demelerinde zorlanmamak iin reasrans
169

rulan hesap ve kaytlarn Kanuna gre yrrle

konulan hesap ve kayt dzenine ilikin mevzuata
ve Kanuna uygunluu hususunda oluturulan
gr erevesinde finansal tablolarn denetlenmesi ve rapora balanmasyla grevlidir.

(mkerrer sigorta) yaptrr. Reasrans, sigorta

edilmi riskin, belli bir ksmnn veya tamamnn
yeniden sigorta edilmesidir.
Sigortaclk sektrnde irketlerin dnda,
acente, broker, akter ve eksper gibi konumlarda
alan aktrler bulunmaktadr. Bu grevi yapan
veya bu kurumlarda alan personelin ortak
standartlarnn bulunmas gerekmektedir. Bu
standartlarn banda eitim durumu gelmektedir.
Bu konuda yrrle konulan kanun ve
ynetmelikler, sigortaclk sektrnde yer alan
personelin i tanmn ve meslein standartlarnn
belirlenmesini salamtr. Sigortaclk meslei
iin bir yandan belirli bir eitim seviyesini art
koulurken dier yandan etkin ve srekli
eitimlerle bu meslein dinamik bir yapya
kavumas sz konusudur.

Sigorta Denetleme Kurulu, Trkiyede faaliyet

gsteren sigorta ve reasrans irketleri ile zel
kanunlarna gre sigortaclk faaliyetinde bulunan
kurulular, sigorta ve reasrans araclar, sigorta
eksperlik faaliyetleri, akterler ve sigortaclk
ilemi yapan veya sigortaclk alannda faaliyet
gsteren dier kiilerin her trl sigortaclk
ilemlerinin denetimini yapan kurumdur.
Sigortaclk sektrnn dzenlenmesi, bu amala
gerekli mevzuatn hazrlanmas, uygulanmasnn
gzetimi grevleri, Sigortaclk Genel Mdrlne verilmitir.

Acente, belirli bir szlemeye dayanarak belirli

bir yer ya da blgede, sigorta irketinin adna
sigorta szlemelerini yapmaya ya da sigorta
szlemelerine araclk etmeye yetkili olan,
sigorta yaptrmak isteyen kii ile sigorta irketi
adna grmelerde bulunan, szlemenin uygulanmasn salayan ve hasar gerekletii takdirde sigortalya tazminat denmesi konusunda
yardmc olan kiidir.

Sigorta ve Reasrans irketleri Birlii, sigortaclk mesleinin gelitirilmesi, irketler arasnda

dayanma salanmas ve haksz rekabetin
nlenmesi amacyla kurulan, tzel kiiliine haiz
bir kurumdur.
Tahkim Komisyonu, sigorta ettiren veya sigortadan menfaat salayan kiiler ile sigorta tahkim
sistemine ye sigorta kurulular arasndaki
sigorta szlemesinden kaynaklanan uyumazlklarn, bu alanda uzmanlam hakemler tarafndan zlmesi amacyla kurulmutur.

Sigorta eksperi; Sigorta konusu risklerin gereklemesi sonucunda ortaya kan kayp ve
hasarlarn miktarn, nedenlerini ve niteliklerini
belirleyen ve mutabakatl kymet tespiti, n
ekspertiz ve hasar gzetimi gibi ileri mutat
meslek olarak yapan tarafsz ve bamsz kii
olarak tanmlanmtr.

Gvence Hesab, kapsamnda bulunan zorunlu

sigortalarn salad teminatlara ilikin bedeni
olarak (sakatlk ve lm) zarar grenlerin tedavi
masraflarn karlamakta ve kaza sonrasnda
sakat kalma halinde sakatlk tazminat, lm
halinde ise lenin desteinden yoksun kalanlara,
destekten yoksun kalma tazminat demektedir.

Brokerler, sigorta ve reasrans piyasasnn zel

ve bamsz araclardr. Broker, sigorta teminat
satn almak isteyen kiiye en uygun teminat
biimi ve sigortacnn seiminde yardmc olan
danman ve temsilcisidir.

Byk kayplarna neden olan doal afetler

sonucu ortaya kan maddi zararlarn telafisi,
ihtiya duyulan acil yardmlar ve benzeri iin
yaplan harcamalar ekonomiye ve Devlete byk
bir mali yk getirmektedir. 27 Eyll 2000
tarihinden itibaren kapsamdaki meskenler iin
zorunlu hale getirilen deprem sigortasn sunmak
zere kamu tzel kiiliini haiz Doal Afet
Sigortalar Kurumu (DASK) kurulmutur.

Akter, sigorta rizikolar ile primlerini istatistik

ve olaslk hesaplamalar yoluyla tespit eden ve
gelecee ynelik stratejik deerlendirmeleriyle
sigorta szlemelerinin temel ilkelerini belirleyen
uzman kiidir. Akterler; istatistik, olaslk
hesaplamalar ve sigortaclk yasal dzenlemeleri
ile sigorta prim, kr pay ve rezervlerinin
hesaplanmasyla grevlidir.

Sigorta sistemine olan gvenin arttrlmas ve

kamu gzetim-denetiminin etkinletirilmesine
ynelik olarak kurulan Sigorta Bilgi ve Gzetim
Merkezinin temel grevleri; sektr genelinde
uygulama birliinin salanmas, salkl fiyatlandrmann yaplabilmesi, suiistimallerin nlen-

Bamsz denetim kurulular; irketlerin hesap

ve kaytlarnn kurulularca ilgili Ynetmelikte
dzenlenen denetim ilkelerine gre incelenmesi
ve bu inceleme sonularna dayanlarak olutu170

mesi, gvenilir istatistiklerin

hedeflerine ulalmasdr

EGM'nin kurucu hissedarlar, A grubu hisse ile

Hazine Mstearl ve B grubu hisseler ile
sistemde faaliyet gsteren 15 adet emeklilik
irketidir.

oluturulmas

Sigortaclk Eitim Merkezi (SEGEM), Avrupa

Birliine uyum yasalar ile birlikte nemli bir
deiim srecine giren lkede Trk sigorta
sektrnn uygulama alannda yeni mevzuata ve
sektrde istihdam edileceklerin standardizasyonuna ynelik ciddi bir eitime ihtiya
duyulmas sonucu kurulmutur.

Trkiye Motorlu Tat Brosu, motorlu aralarn

iletilmesi nedeniyle sigortal aracn bulunduu
Yeil Kart sistemi dahilindeki lkelerin mali
sorumluluk sigortas kapsamnda; Yurt dnda
geerli sigorta belgeleri dzenlemek ve bu
kapsamda sebep olunan hasarlar karlamak,
lkemizde geerli bulunan sigorta szlemeleri
kapsamnda Yeil Kart sigortas bulunan yabanc
plakal aralarn sebep olduu hasarlarn zmlenip giderilmesini salamak ama-cyla
kurulmutur.

lkemizde de tarm sektrn tehdit eden

risklerin teminat altna alnabilmesi amacyla bir
sigorta mekanizmasnn devreye sokulmas
dnlm ve bu amala 14.06.2005 tarihli 5363
sayl "Tarm Sigortalar Kanunu" karlmtr.
Kanun kapsamndaki riskler ve yaplacak
szlemelerde standart salanmas, riskin en iyi
koullarda transferi iin uygun ortamlar
oluturulmas, oluacak hasarlarda tazminatn tek
merkezden denmesi ve tarm sigortalarnn
gelitirilmesi, yaygnlamas amacna ynelik
olmak zere Tarm Sigortalar Havuzu
kurulmutur.

TOBB Sigorta Eksperleri cra Komitesi ile

Sigorta Acenteleri cra Komitesi, eksper ve
acentelerle ilgili ilemleri yrten meslek
kurululardr.
Bunlarn dnda sektrde faaliyette bulunan
dernekler ve vakflar bulunmaktadr.

Emeklilik Gzetim Merkezi, Bireysel Emeklilik

Tasarruf ve Yatrm Sistemi Kanunu ve ilgili
mevzuat uyarnca merkezi stanbul'da olmak
zere 10 Temmuz 2003 tarihinde kurulmutur.

171

Kendimizi Snayalm
1. Sigorta konusu risklerin gereklemesi
sonucunda ortaya kan kayp ve hasarlarn
miktarn, nedenlerini ve niteliklerini belirleyen
ve mutabakatl kymet tespiti, n ekspertiz ve
hasar gzetimi gibi ileri mutat meslek olarak
yapan tarafsz ve bamsz kiiye ne ad verilir?

5. Trkiyede faaliyet gsteren sigorta, reasrans

ve emeklilik irketlerinin ve sektrle ilgili her
trl kurumun faaliyetlerinin ve ilemlerinin
denetimini gerekletiren kurum aadakilerden
hangisidir?
a. Hazine Mstearl Sigortaclk Genel Mdrl

a. Ticar vekil
b. Ticar mmessil

b. Babakanlk D Ticaret Mstearl

c. Sigorta eksperi

c. Hazine Mstearl Sigorta Denetleme Kurulu

d. Sigorta acentesi
e. Sigorta brokeri

d. Trkiye Sigorta ve Reasrans irketleri Birlii

2. Aadaki seeneklerden hangisi her trl

sigorta teminat iin uyulmas ve uygulanmas
zorunlu olan ilkelerden olan sigorta genel
ilkelerinden biri deildir?

e. Sigorta Tahkim Komisyonu

c. Bireysel sorumluluk ilkesi

6. Sigortacnn polie koullarna gre hasar

dedikten sonra, ayn hasardan dolay herhangi
bir nedenle sorumlu olan dier sigortallar hasar
paylamaya davet etmesine ne ad verilir?

d. Sigortalanabilir kar ilkesi

a. Sigortalanabilir kar ilkesi

e. Yakn neden ilkesi

b. Halefiyet ilkesi

3. Aadakilerden hangisi Gvence Hesab

kapsamna giren sigortalardan birisi deildir?

c. Haklarn Devri lkesi

a. Mutlak iyiniyet ilkesi

b. Tazminat ilkesi

d. Tazminat ilkesi

a. Karayollar Motorlu Aralar Zorunlu Mali

Sorumluluk Sigortas
b. Zorunlu
Karayolu
Sorumluluk Sigortas

Tamaclk

e. Hasara katlm ilkesi

Mali

7. Riskli bir olayn meydana gelme olasl gz

nnde bulundurularak, risk ortaya ktnda,
zarar ksmen ya da tamamen karlamak zere,
bu ile uraan bir kurulua belirli bir zaman
dilimi sresince deme karlnda elde edilen
gvenceye ne ad verilir?

c. Karayolu Yolcu Tamacl Zorunlu Koltuk

Ferdi Kaza Sigortas
d. Doal Afet Sorumluluk Sigortas
e. Tehlikeli
Sigortas

Maddeler

Zorunlu

Sorumluluk

a.Risk ynetimi

4. Aadaki seeneklerden hangisi Trkiye Sigorta ve Reasrans irketleri Birliinin grevlerinden birisi deildir?

b. Reasrans

a. lke iinde ve lke dnda sigortaclkla ilgili

dier meslek kurulular ile ilikiler
kurulmas, sektrlerdeki gelimelerin izlenmesi ve aratrmalar yaplmas

d. Sosyal Gvence

c. Tazminat

e. Sigorta
8. Aadakilerden hangisi sigortann ilevlerinden birisi deildir?

b. Sigortaclk sektrnde sektr araclarnn ve

araclk faaliyetlerinin denetimi

a. Ekonomik ve sosyal gvence salamas

c. Sigortaclk rf, adet ve teamllerinin

saptanmas ve sigortaclk uygulamalarnda
birlik salanmas,

b. Ayn amaca ynelik dayanma salamas

c. Mlkiyet kaybnn nlenmesi

d. yeler arasnda haksz rekabetin ortadan

kaldrlmas,

d. Riske kar gvence

e. Zararn karlanmas

e. Sigortaclk mesleinin gelitirilmesi amacna

ynelik kurulular kurulmas, eitim faaliyetlerinde bulunulmas.
172

9. Aadaki seeneklerden hangisi sigortaclk

sektrnde hizmet verilen hayat d brannn alt
balklar arasnda yer almaz?

Kendimizi Snayalm Yant

Anahtar

a. Kara-hava-su-rayl aralar

1. c Yantnz yanl ise Sigorta Eksperi balkl

konuyu yeniden gzden geiriniz.

b. Evlilik / Doum Sigortas

2. c Yantnz yanl ise Sigortann Genel lkeleri balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

c. Kredi

3. d Yantnz yanl ise Gvence Hesab balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

d. Emniyeti suiistimal
e. Hastalk/salk

4. b Yantnz yanl ise Trkiye Sigorta ve Reasrans irketleri Birlii balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.

10. Hangisi Trkiyede faaliyet gsterecek sigorta ve reasrans irketlerinin zelliklerinden biri
deildir?
a. Anonim irket veya kooperatif eklinde kurulmu olmas

5. c Yantnz yanl ise Hazine Mstearl Sigorta Denetleme Kurulu balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

b. Sigortaclk ilemleri ve bunlarla dorudan

balants bulunan iler dnda baka ile
itigal edememeleri

6. e Yantnz yanl ise Sigortann Genel lkeleri ve Hasara Katlm lkesi balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.

c. irketleri kurucularnn mflis veya konkordato ilan etmi olmamas

7. e Yantnz yanl ise Sigorta nedir? balkl

konuyu yeniden gzden geiriniz.

d. irketleri kurucularnn tzel kiilerden olumas

8. c Yantnz yanl ise Sigortann Temel levleri balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

e. irketleri kurucularnn bir sigorta veya reasrans irketinin kurucusu veya orta olmann gerektirdii mali gce ve itibara sahip
bulunmas

9. b Yantnz yanl ise Sigorta Branlar

balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.
10. d Yantnz yanl ise Sigorta ve Reasrans
irketleri balkl konuyu yeniden gzden geiriniz.

173

Sra Sizde Yant Anahtar

Yararlanlan Kaynaklar

Sra Sizde 1

Blkba, A. G. ve Pamuku, E. B. (2009),

Sigortann Temel Prensipleri, Trkmen
Kitapevi, stanbul.

Sigortann en nemli fonksiyonu gerek ve tzel

kiilerin (ticari iletmelere) ekonomik ve sosyal
hayatta gvende olmalarn salamasdr. Sigorta
kurumu, modern toplumda kiinin zellikle
ekonomik ynden hayatn devam ettirebilmesi
iin gvence salamaktadr.

Dorfman, M. S. (2005), Introduction to Risk

Management and Insurance, Pearson Prentice
Hall, New Jersey.
Hussels, S., Ward, D. ve Ralf, Z. (2005),
Stimulating The Demand For Insurance, Risk
Management and Insurance Review, c.8, no. 2,
s.257-278.

Sra Sizde 2
Sigortaclkta sigorta yaptrmak isteyen kimse ve
sigortac arasndaki ilikiyi kurmak iin szleme
yaplr. Szlemeler, ilgili mevzuata gre
hazrlanarak teklif formu ve sigorta poliesi
evraklar ile dzenlenmektedir.

Kahya, F. ve Demir, F. (Editr), (2010), Osmanl

Devletinde
Sigortaclk,
stanbul,
Libra
Kitapclk ve Yaynclk.

Sra Sizde 3

Mehr, I. R ve Cammack, E. (1952) Principles of

Insurances, Richard D.Irwin, Chicago.

Sigorta Eksperleri, Sigorta ve Reasrans

Brokerleri, Sigorta Acenteleri, Akterler ve
Bamsz denetim kurulular

Nomer, C. ve Yunak, H. (2000), Sigortann

Genel Prensipleri, stanbul, Ceyma Matbaaclk.
zpolat, M. (2007), Temel
Ankara, Sekin Yaynlar.

Sra Sizde 4
Sigortaclk Eitim Merkezi, sektrdeki nitelikli
eleman istihdamn artrmak, hizmet kalitesini
artrmak ve sektrn geliimine katkda bulunmak amacyla kurulmutur.

Sigortaclk,

Rejda, G. E. (2005), Principles of Risk

Management and Insurance, Pearson Education
Inc.
Sabancolu, M. (2000), stanbulun Sigorta
Haritalar ve Jacgues Pervititch, Toplumsal
Tarih, Ekim 2000, s.82.
Toprak, Z. (2010), Gemiten Gelecee
Anadolu Sigorta Trkiyenin Sigortas,
stanbul, Ofset Yapmevi.
Toprak, Z., Kanca, K. ve Sanci, B. (2009),
Ulusaldan Kresele Milli Reasrans T.A.. ve
Trkiyede Reasransn Evrimi, stanbul, Grafis
Matbaa.
Uralcan, G. . (2011), Temel Sigorta Bilgileri
ve Sigorta Sektrnn Yapsal Analizi,
stanbul, Hiperlink.
Williams, C., Artur, S. M. I. ve Young P. C.
(1995), Risk Management and Insurance, Mc
Graw-Hill.
Babakanlk Hazine Mstearl
Sigorta Denetleme Kurulu
www.hazine.gov.tr
Babakanlk Hazine Mstearl
Sigortaclk Genel Mdrl
www.sigortacilik.gov.tr
174

Trkiye Sigorta ve Reasrans irketleri Birlii

Tarm Sigortalar Havuzu

www.tsrsb.org.tr

www.tarsim.org.tr

Sigorta Tahkim Komisyonu

www.sigortatahkim.org

Emeklilik Gzetim Merkezi

www.egm.org.tr

Gvence Hesab

Motorlu Tatlar Brosu

www.guvencehesabi.org.tr

www.tmtb.org.tr

Doal Afet Sigortalar Kurumu

TOBB Sigorta Eksperleri cra Komitesi,

http://www.tobb.org.tr/SigortacilikMudurlugu/Si
gortaEksperleri/Sayfalar/AnaSayfa.aspx

www.dask.gov.tr
Sigorta Bilgi ve Gzetim Merkezi
www.sbm.org.tr

TOBB Sigorta Acenteleri cra Komitesi,

www.tobb.org.tr/SigortacilikMudurlugu/SigortaA
centeleri/

Sigortaclk Eitim Merkezi

www.segem.org.tr

175

7
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Sigortacln dnyadaki ilk uygulamalarn tanmlayabilecek,
Sigortacln Osmanl dnemindeki uygulamalarn aklayabilecek,
Trkiyedeki sigortacln geliimini tartabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Osmanllar'da Sigorta

Yangn Sigortas

Deniz Sigortas

Lloyds

Kara Sigortas

Sigortann Tarihesi

indekiler
Giri
Dnyada Sigortacln Geliimi
Antik Dnyada Sigortaclk
Orta a ve Erken Modern Dnemde Sigortaclk
Trkiyede Sigortacln Geliimi
Osmanl Dneminde Sigortaclk
Cumhuriyet Dnemi ve Sonrasnda Sigortaclk

176

Dnyada ve Trkiyede
Sigortacln Geliimi
GR
Tarihte sigorta insanlarn gleri ve iradeleri dnda maruz kaldklar zararlar telafi etmek iin
gelitirdikleri tedbirler olarak ifade edilmektedir. Sigortann farkl dillerde ayn anlama gelen karl
talyancada sicurta, Franszcada assurance ve ngilizcede insurance olarak kullanlmaktadr.
Sigorta, bir terim olarak riskli bir olayn, meydana gelme olasl gz nnde bulundurularak, risk
ortaya ktnda zarar ksmen ya da tamamen karlamak zere, bu ile uraan bir kurulua belirli bir
zaman dilimi sresince deme karlnda elde edilen gvence anlamn ifade etmektedir. Sigortac,
denen cret karlnda sz konusu muhtemel zarar tazmin etmeyi kabul eden taraf; sigortal ise olas
zararlara kar prim demek suretiyle kendini ya da maln gvenceye alan taraf olarak tanmlanmaktadr.
Deer tayan herhangi bir mal, gereklemesi meru bir hakkn ihll edilmesi veya hukuk bir
sorumluluk dourabilecek herhangi bir olay sigortann konusunu oluturabilir.
Sigortaclk, gemi ve kargo tamaclndan yangnlara, hayat sigortasndan salk sigortasna deien
ve gelien bir sektrdr. Zenginleen lkelerde bu zenginlikleri korumak ve muhtemel kayplara ve
risklere kar gven aray, sigorta kavram ve kurumlarn gndeme getirmitir. Deer tayan herhangi
bir mal, gereklemesi meru bir hakkn ihlal edilmesi veya hukuki bir sorumluluk dourabilecek
herhangi bir olayn sigortann konusunu oluturabilir. Sigorta, zellikle ticari mallarn bir yerden baka
bir yere tanmas srasnda doan risklere kar gvence arama ihtiyac ile domutur.
Sigortaclk sektr, bireylerin, toplumsal yaamda ahsna ve/veya mal varlna ynelik ok eitli
tehlike ve risklere kar korunabilmeleri asndan byk nem tamaktadr. Bireyler, riskleri bertaraf
edebilmek iin, kazanlarnn bir blmn zorunlu olarak tasarruf etmekte ve sigorta irketlerine
yatrmaktadr. Sigortaclk sektr fonksiyonu itibariyle, bir yandan bireyleri risklere kar korurken,
dier yandan da toplanan bu fonlarn finansal piyasalara aktarlmas sonucu yatrmlarn artrlmasyla
kalknmay da tevik eder. Bu grevi dolaysyla, sigortaclk sektr kalknmann temel unsurlarndan
birini oluturmaktadr. Sigortaclk sektrnde, kurumlar ve sektrdeki gncel uygulamalar daha iyi
anlamak iin sigortacln tarihsel geliim seyrini bilmek gereklidir.

DNYADA SGORTACILIIN GELM

Dnya tarihinde, ticari mallarn deniz ve karayolu ile tanmas srasnda, zellikle korsan ve haydut
saldrlar bata olmak zere her trl riske kar gvence arama ihtiyacnn, sigortann balangc ve
sigortacln temelini oluturduu bilinmektedir.
Sigortacln ilk alarda, bugn uyguland ekliyle var olduunu sylemek mmkn deildir.
Dnya tarihinin farkl dnemlerinde ve farkl blgelerde, zellikle ticari nitelikli tanan mallarn her trl
risk faktrne kar koruma amal olan sigortacla benzeyen uygulamalara rastlanmaktadr. Milattan
ncesi dnemlere kadar uzanan bu uygulamalarn ve kiilerin korunma ve gvence arama ihtiyacna
cevap verme srecinin, ayn zamanda sigortann da gelime sreci olduu grlmektedir. Bugnk
anlamyla sigortaclk, para ekonomisinin ve alveriin ya da ticaretin gelimesiyle ortaya kmtr.
Toplum yaamnda teknoloji ve hukuki gelimeler, daha nce mevcut olmayan baz yeni tehlikeleri de
beraberinde getirmitir.
Bu blmde, sigortacln balad antik adan gnmze geliimi zetlenecektir.

177

Antik Dnyada Sigortaclk

Dnyada sigortacla benzer ilk uygulamalara, M.. 3000 ve 2000li yllarda inde ve zamann ticaret
merkezi durumundaki Babilde rastlanmaktadr. M.. 3000de, kervan tccarlarna bor veren
sermayedarlar, kervanlarn soyulmas veya fidye deme durumuyla karlamalar halinde, tccarlarn
borlarn silmekte, buna karlk borcu tccarlardan geri aldklar zaman, tadklar riskin karl olarak
ana bor tutar zerinden bir miktar para almaktayd. inli tccarlar, mallarnn tamamn tek bir gemiye
yklemeyerek, ayr ayr gemilere vermekte, mallarn eitli riskler karsnda kaybn nleyerek
nakliyeciden isteyecekleri tazminat minimuma indirmekteydi. Bylece tazminatn tahsilini
kolaylatrarak kendilerine sigorta salamaktayd. inli tccarlarn, nehirler boyunca yaptklar
seyahatlerde, herhangi bir gemi alabora olduunda eyalarn/mallarn aralarnda yeniden datarak,
dnyada risk transferi ve datmna ynelik bilinen ilk uygulamalar balattklar bilinmektedir.
Sigortacla benzer ilk uygulamalara yine zamannn ticaret merkezi durumundaki Babilde
rastlanmaktadr. M.. 1800l yllarda, sigortann bilinen ilk hukuki ekli, Babilliler'in
gelitirdii Hammurabi Kanunlardr. Babil Kral Hammurabi tarafndan karlan Hammurabi
Kanunlar, (M..1792-1750); ilk reform niteliinde yazl kanun olma zelliine sahip yasalardr.
Devletin hukuk bir sistemle donatlmasn amalayan Hammurabi Kanunlarnda, nakliyeciler arasnda
zararlarn karlanmas amacyla Darmatha ismiyle anlan bir szlemeye rastlanmtr. Hammurabi
Kanunlarnn en byk zellii, haydutlarn saldrsna urayan kervanlarn zararlarnn, btn dier
kervanlar arasnda paylalmasn ngrmesiydi. Bu uygulama, kara tamaclndaki tehlike
paylamnn ilk rneidir. Babilliler, inlilerin kulland sistemi daha da gelitirerek, Hammurabi
Kanunlarnda yaplan dzenlemelerle, Akdenizde kurduklar ticari ilikilerinde uygulamlardr. Eer
bir tccar gemi sevkiyatn finanse etmek iin bor aldnda, gemi yknn alnma ihtimaline kar
borcunu iptal etmek iin ek bir deme yapmak zorundayd.
Achaemenian Hkmdarlar halklarn sigortalayan ve sigortalama ilemini resm olarak kayt altna
alan ilk hkmdarlard. Sigortalama gelenei her yl baharn balangc saylan Nevruzda yaplrd.
Farkl etnik kkene sahip kabile bykleri kendi istekleriyle hkmdara sunduklar hediyelerin en
deerlileri iin zel bir tren dzenlerdi. Eer hediyenin deeri 10.000 Derriki (AhameniAchaemenian- altn paras) ayorsa, hediye zel ofisler tarafndan kayt altna alnrd. Deeri yksek
olan benzer hediyelerin, hediyeyi verenlere daha sonra da avantaj salamas amacyla kaydedildii
bilinmektedir. Gven mahkemeleri hediyeleri dil olarak deerlendiriyor ve zel ofislerdeki sicillerde
kayt altna alyordu. Hediyelerin tescilindeki ama, tescil edilen hediyenin sahibi herhangi bir madd
sorun yaadnda, hkmdar ve mahkemenin ona yardm etmesini salamakt. Bu konudaki tarihi
kaytlara gre; hediyeyi sunan kiinin ba sktnda bina ina etmek istediinde, davet vermek
istediinde veya ocuklarn evlendirmek istediinde, kayt ofisindeki kaytlara baklr ve hediyelerin
deeri 10.000 Derriki am ise, hediyeyi veren erkek veya kadn, verdii hediyenin iki kat miktarnda
yardm alrd.
Yaklak bin yl sonra, Rodos adasnn tccar sakinleri, gemilere yklenen mallarn tccarlarn grup
olarak sigorta etmesini salayan Genel Ortalama yntemini icat etmitir. Toplanan primler, herhangi bir
tacirin gemisindeki mallarn tama srasnda gerek frtna gerekse baka bir nedenle alabora olmas
durumunda, tazmin edilmesi iin kullanlmaktayd.
M.. 600l yllarda Hindular sigorta zellii tayan kredi anlamalar yapmaya balamlard. Basit
ierikli bu anlamalar, toplumdaki sigorta dncesini gelitirerek, sigortaclkta ilk admlar ortaya
koymas asndan nem tamaktayd. Hindularn sigorta zellii tayan kredi anlamalar, ortaada da
gelierek deniz dnc ve nakliyat sigortalarnn temelini oluturmutur. Deniz sigortasnn domasna
kadar sigorta ile ulalmak istenen ama, navlun anlamalarna konulan zel hkmlerle salanmaktayd.
Deniz tehlikelerine dair navlun anlamalarna yazlan hkmn neminin artmasyla, bu uygulama navlun
szlemesinden ayrlm ve sigorta mstakil bir ilem olarak uygulanmaya balamtr.
M.. 600l yllarda Yunanllar ve Romallarda salk ve hayat sigortalarnn kkenleri, aile
bireylerinin bakm ve lenlerin cenaze masraflar iin loncalar oluturan hayrsever toplumlarda" ortaya
kmtr. Atinada ayn meslek sahipleri arasnda kurulan birlikler arasnda toplanan aidatlar karlnda,
178

yelerin madd zararlar ve lm gibi risklerinin karlanmas garanti altna alnmtr. lkada Antik
Yunan ve Romada, halktan kiilerin bir araya gelerek oluturduklar ve aralarndan lenlerin cenaze
masraflarn karlamay amalayan birlikler ya da deniz ticaretindeki mterek avaryann ilkel biimleri,
ilk sigortaclk rnekleri olarak nitelendirilmektedir.

Avarya, deniz ticaretinde gemi veya tanan emtiann urad zarar

ifade eder. Gemi sahibi, tanan emtia sahibi ve sigortay yapana bir pay der; bu
nedenle de "mterek avarya" kavram kullanlr.
Antik Yunan ve Roma medeniyetlerinde sigorta, bir tr nakliyat sigortas olarak uygulanmaktadr.
Antik Yunanda, gemi seferde kaybedildii takdirde geri demesi iptal edilen ve deniz kredisi olarak
ifade edilen bir kredi gelitirilmitir. M.. 4. yzylda yln gvenli ve tehlikeli dnemlerine gre deien,
sezgisel olarak fiyatlandrlan ve etkileri sigortaya benzeyen kredilere rastlanmaktadr. Gemi sahipleri,
ticari sefere kacaklar zaman sermaye olarak deniz dnc denilen bir bor almaktaydlar. Gemi
sahibi, yolculuk sonunda gemi sa salim geri dnerse deniz dncn misliyle geri dyor; yolculuk
srasnda gemi batarsa, deniz dnc gemi sahibinde kalyordu. Ayn dnemde, Rodos Kurallar denilen
bir dzenlemeyle getirilen mterek avarya uygulamasna gre, kaptan bir tehlikeyle karlatnda
gemisini kurtarmak iin ykn bir ksmn denize attnda, bu zarar gemi ve yk sahipleri arasnda
paylalmaktayd. Geminin tad yk zerine bor verip geminin limana varamamas riskini tayan ve
gemi gvenli bir ekilde limana dndnde, hem verdii bor miktarn, hem de tad riziko karl
faiz niteliinde nemli bir pay alanlar bulunmaktayd.

Tarihte ilk defa sigorta uygulamalarnn kanuni dzenlemeleri ne

zaman ve nerede yaplmtr?
Akdeniz, tarihin her dneminde dnyann merkezi ve deniz ticaretinin balang noktas olarak
nemini korumutur. Giritlilerin, hem yelken hem de krek gcyle kullanlan ve 1200l yllardan
Rnesansa kadar denizlerde egemen olan kadrga gemisini icat etmeleri, sigortaclkla ilgili nemli
gelimelere yol amtr. Kadrga gemilerinin kullanlmas Akdenizin iki yakas arasnda deniz yoluyla
yaplan ticaretin ve ticaret alarnn gelimesine neden olmu; ayrca sigortacln ilk uygulamalarn
balatmtr. 1255 ylnda ilk defa Venedikliler, prim uygulamasyla oluturduklar fonlar aracl ile,
korsan saldrlar, yamalama, ve tanan maln bozulmas riskine kar zararn denmesini taahht altna
almaya balamtr.

Sigorta, tarihin hangi dneminde ve hangi corafyasnda olursa

olsun, ilk olarak kara ve deniz yoluyla tanan ticar mallarn korunmas amacyla
uygulanmtr.

Orta a ve Erken Modern Dnemde Sigortaclk

Ortaa Avrupasnda tccar ve esnaf birlikleri ya da mesleki dayanma rgtleri olan loncalar, yelerine
yangn, hrszlk vb. halinde uranlan muhtemel risklere kar kurduklar, prim esasna dayanan fonlar
oluturmulardr.
Bugnk anlamda sigorta kavramnn olumas ekonomik koullarn deimesiyle ve ticarette ok
nemli gelimelerin balad 14.yzyla kadar uzanmaktadr. Modern sigortacln ilk admlar, 14.
yzylda tarihte sigortaya zg (dier ticari konular iermeyen) ilk szlemeleri yapan Cenevizliler
tarafndan atlmtr. zellikle deniz sigortalar, 12. yzyl sonlarnda Kuzey talyada gelime gstermi
ve bugnk anlamyla ilk deniz nakliyat sigorta poliesi 14. yzylda Cenovada dzenlenmitir. Bilinen
ilk sigorta poliesi olarak kabul edilen szleme, 23 Ekim 1347 tarihinde talyann Cenova Limanndan
Mayorkaya Santa Clara adl geminin ykn temin etmek amacyla dzenlenmitir. Sonraki yzylda
179

deniz sigortas daha da gelierek, riske gre deien prim deme usul getirilmitir. Bu yeni sigorta
szlemeleri, nceleri deniz sigortasnda yararl olduu kantlanan, sigorta ve yatrmlar birbirinden
ayrmaya yol amtr.

Tarihte ilk polie uygulamas ne zaman ve nerede yaplmtr?

spanya'da 15. yzyl'da sigorta hukukuna ilikin ayrntl dzenlemelerin yapld bilinmektedir.
Barcelona Kararnamesi, deniz sigortasn bir btn olarak dzenleyen yeni zamanlarn ilk mevzuat
olmas asndan deniz sigortasyla ilgili kanunlar iinde nemli bir yer tutmaktadr.
1435 ve 1436 yllarnda kabul edilen iki kararname ile nakliyat sigortalarna dair kurallar oluturulmutur.
Sigortaya daha yakn uygulamalarn, zellikle deniz ticaretinin gelitii, ilk denizci uluslardan
Kartacallar, Romallar, Yunanllar arasnda olduu bilinmektedir. Bunun yannda kararname olmamakla
beraber, Roven tccarlarnn toplad rf ve adetleri ieren Derya Rehberi, (qui don de la mer) 16.
yzylda Alman ehirlerinin nizamnameleri ve bunlarn I. Elizabethe kadar ngilterede kurduklar
kolonilerin nizamnameleri, sigortacln tarihsel geliim srecinde nemli yer tutmaktadr.

lk sigorta irketi 1424 ylnda Cenova ehrinde kurulmutur.

Sigorta ile ilgili ilk kitap, Pedro de Santarm (Santerna), tarafndan 1488 ylnda yazlm olan ve
1552 ylnda baslan, Sigorta ve Tccarlarn En yisi adl kitap olmutur.
Merkantilist dncenin gelimesine paralel olarak deniz ticaretinin, artmas deniz sigortalarn kara
sigortalarndan nce gndeme getirmitir. Deniz sigortacl alannda yaanan en nemli oluum,
18.yzylda ngilterede Lloydsun ortaya k ve geliimi olmutur.
Sigortaclk, balangta haber alma imknnn kstl olmas nedeniyle, ktye kullanmalarn youn
yaand bir alan olmutur. Bu nedenle sigortaclar tek almay tercih etmeyerek 16.yzylda Floransa
(1522-1528) ve Londrada Edward Lloyds tarafndan haber almaya dayal modern sigortacla k tutan
kurum ve birlikleri ortaya karmlardr. 17. yzyldan itibaren sigortaclarn deme glklerine zm
retmek amacyla, ruhsatl ve imtiyazl sigortaclk ortaya kmtr.
Sigortacln farkl dallarnn ortaya k: Denizde balayp gelien sigortaclk, daha sonralar
hayat sigortas fikrinin domasna neden olmutur. Gemi ve yknn sigorta edilebilmesi, kaptan,
yolcular ve tayfalarn da sigorta edilebilmesi fikrini getirmitir. 17. yzylda bir talyan bankeri olan
Tontinin gelitirdii Tontines sisteminde, belirli kiiler bir araya gelerek, belirlenen bir sre iin ortaya
belirli bir para koymakta, sre sonunda hayatta kalanlar paray aralarnda paylamaktayd. ou insann,
bakalarndan daha ok yaayacana inanmasnn bu sisteme ilgiyi artrd dnlmektedir. Sisteme
gre, lenlerin madd kayba uradklar dnlmekte ve ngrlen sreden nce lenler iin de lm
rizikosu karl prim demesi alnmaktadr. Hayat sigortalarna geiin de bu ekilde balad tahmin
edilmektedir.
Dostluk toplumlar: 17. yzylda ngilterede sigorta kavram tesis edilmeden nce insanlarn acil
durumlarda kullanlabilecei genel toplaml balanm paralarn olduu dostluk toplumlar vard. 17.
yzyl'n sonlarna doru, Londra'nn dnya ticaretindeki artan nemiyle birlikte, ehirde nakliyat
sigortacl konusunda da nemli bir talep domaya balamtr. ngiltere'de daha nceleri sigorta ii,
tccarlar tarafndan yaplmaktayken, 17. yzyln ikinci yarsndan itibaren yaanan iki nemli olayn,
sigortacln gelimesinde nemli bir yeri vardr. Bu olaylardan ilki sigortaclkta istatistik metot ve
tekniinin uygulanmaya balamas (htimal Hesaplar); ikincisi ise 2 Eyll 1666 tarihinde Londrada
meydana gelen ve drt gn srerek 13.200 ev ve 87 kiliseyi yok eden Byk Londra yangn olmutur.
Yaanan bu iki olay sigortacln gelimesinde kilometre ta olmu, sonrasnda ilk sigorta irketleri
kurulmaya balanmtr. Yangnn neden olduu byk zarar, yangn sigortas zerine uzmanlaan sigorta
irketlerinin kurulmasnn ve nemli bir ticaret merkezi olan Londrann bu yzyldan itibaren dnya
sigortaclnn nde gelen ehri haline gelmesinin en nemli nedeni olmutur. Byk Londra Yangn,
halk zerinde yaratt byk etki ile bu tr felaketlerin sonularna kar nlem alnmas fikrinin
180

toplumda yerlemesinde nemli bir balang olmutur. Bu fikirden hareketle 1667 ylnda Yangn
Brosunun (Fire Office) kurulmasn, 1684 ylnda rakip bir ortaklk eklinde ortaya kan ve ilk yangn
sigorta irketi olan Friendly Societynin faaliyete geii izlemitir.
Yeni keiflerle beraber zenginleen Batda, modern finans sektrnn temelleri atlmaya balanmtr.
Zenginleen Batl lkeler, bu zenginliklerini koruma aray ile sigorta kavramn ve kurumlarn
gndeme getirmitir. Deniz ticaretinin artmas, deniz sigortalarn kara sigortalarnn nne geirmitir.
Robert Hayman, 1628 ylnda yazlan vasiyetinde, zengin bir Londral ile yapt hayat ve deniz sigortas
olmak zere iki sigortadan bahsetmektedir. 17. yzyl sonuna doru, bir ticaret merkezi olarak Londrann
artan nemi, deniz sigortaclnn talebini artrmtr.
Lloyds Topluluu: 18. yzylda ngilterede Lloydsun ortaya k, sigorta sektrnde nemli bir
dnm noktas olmutur. 1680'lerin sonuna doru Londra'da Edward Lloydun, denizcilerin gittii bir
kahvehane amasyla nemli bir sre balamtr. Lloydun at kahvehane, gemi sahipleri, tccarlar
ve gemi kaptanlar iin en son denizcilik haberlerini takip ettikleri popler bir yer olmutur. Yk ve
gemilerini sigorta ettirmek isteyenlerin buluma yeri haline gelmitir. Bu kahvehane, gelen gemi
sahipleri, i adamlar ve tccarlarn deniz ticaretine ilikin bilgi alveriinde bulunduklar bir mekn
olmaktan te anlam tamtr. Burada sefere kan gemi veya geminin yk zerine teminat veren kiiler,
Underwriter (sigortac) sfatyla belgeler dzenleyerek, faaliyette bulunmaya balamtr. Edward
Lloydun lmnden sonra, bu kiiler kendi aralarnda Lloyds adnda bir topluluk kurmular ve Lloyds
Topluluu, 1871 ylnda ngiltere Parlamentosunun kard bir yasayla Birlik haline dntrlmtr.
Lloyds, zaman iinde bir kahvehaneden nakliyat ve zel riskler konusunda uzmanlam dnya apnda
bir sigorta borsas haline dntrlmtr.
lk yllarnda sadece deniz sigortalar sahasnda faaliyet gsteren Lloyds, bugn kara sigortalar
sahasna da gemi ve her trl sigortann yaplabildii bir kurulu haline gelmitir. Dnyada baka
benzeri olmayan, tamamen kendine mahsus bir sigorta kuruluu olan Lloyds, sigorta teminat veren
ahslarn oluturduu bir topluluk, bir birlik ve ayn zamanda dnya gemicilik istihbarat konusunda bir
merkez konumundadr. En belirgin zellikleri, yelerinin btn varlklaryla sorumluluk tamalar ve hi
bir zaman sigortal ile dorudan temas etmemeleri, mteri ile olan ilikinin Broker denilen arac kii
veya firmalarla temin edilmesidir. Brokerlar Lloyds ile alabilmek iin buraya kayt olmakta ve
mterinin gerek sigorta gerekse tazminat alma ilerini takip etmektedirler.
Avrupada sigortacln geliimi: Sigortaclk, Avrupada Rnesans sonras daha da gelierek
uzmanlk alanlarna gre ayrlmaya balamtr.. Yangn sigortas, hayat sigortasna kyasla daha erken
istikrar bulmutur. Ortaada uzun mesafe ticaretinde "uzmanlaan" talya'da ortaya kan deniz
(nakliyat) sigortas, ancak 18. yzyln sonlarnda uluslararas bir standarda kavuabilmitir. Yangn
sigortaclnn gelimesinde 1666'daki byk Londra yangn etkili olurken, Londra'da 1710'da Sun Fire
Office, 1720'de London Assurance ve Royal Exchange kurulmutur. Pariste 1717de, Londra
yangnndan yaklak elli yl sonra kurulan bir yangn brosu, sigorta yardmlar toplamaya balamtr.
Fransada 1753ten sonra ilk yangn sigortacl, belediye ve dini kurulularn giriimleri ile gelmi ve
1786'da lncendie kurulmutur. A.B.Dde ilk yangn sigortas irketleri 1752'de kurulmutur. Yine ayn
dnemde deniz sigortalar ortaya kmtr. ngiltere'de 16. yzyldan itibaren uygulanan hayat sigortas
ise asl geliimini 19. yzylda, sanayileme ve kentleme ile birlikte elde etmitir.
zellikle 19. yzylda younluk kazanan sanayi devrimi, sigorta talebini artrm ve ferdi kaza,
mhendislik, sorumluluk gibi sigorta dallar iin uygun bir gelime ortam yaratmtr. Teknolojik
gelimeler 1920li yllarla birlikte kara tatlar ve havaclk sigortalar gibi yeni sigorta alanlarn ortaya
karmtr. Kaza sigortalar, ok gvenli olmayan ve sk sk kazalara neden olan demiryolu tamacl
ile birlikte domutur. Hrszlk sigortas, ev ve i yerleri iin 1887 ylnda Loyds tarafndan yangn
sigortasnn yannda verilmeye balanmtr. Kara tatlar sigortas 19 yzyl balarnda motorlu aralarn
karayollarnda grlmeye balamasyla ortaya kmtr.
Nomer ve Yunak, genel olarak sigortacln geliimini deerlendirdikleri Sigortann Genel
Prensipleri kitabnda, tarihi geliim srecinde sigortacln baz temel zelliklerine dikkat ekmektedir:
181

Sigortacln geliiminde itici g, bazen gvence gereksinimi, bazen de toplumsal gelimenin

getirdii yasal zorunluluklar olmutur,

Toplumsal sorumluluu artan devlet, sigortacla daha fazla ilgi gstemeye balamtr,

Sigorta irkeleri, balangta birka dalda almak zere kurulmu olmasna karn, btn
dallarda teminat veren irketlere dnmtr,

Farkl sigorta dallar iin verilen teminatlar, ayn poliede bir arada verilmeye balanmtr,

Sigortacln gelimesiyle birlikte, sigortaclar mesleki kurulular bnyesinde ibirliine giderek

ortak uygulamalar ve bilgi alveriini lke dzeyinde salamaya balam, hatta bugn artk
uluslararas ortaklklar yaygnlamaya balamtr,

Sigortacln geliimiyle ilgili detayl bilgi iin, Cahit NOMER ve

Hseyin YUNAKn Sigortann Genel Prensipleri kitabndan yararlanabilirsiniz.
Modern Sigortacln douuna deniz, kara sigortaclna yangn, kaza sigortaclna tren kazalar
ve bireysel kazalar nclk ederken; sanayinin gelimesiyle yaanan byk boyutlu teknik hasarlar,
mhendislik sigortalarnn geliimine yol amtr. 20. yzyln balarnda, sigorta irketleri her trl
sigorta ihtiyacna cevap verebilecek ekilde rgtlenmelerini tamamlam kurulular olarak etkin hizmet
verebilecek dzeye ulamlardr. Dnyada, sigortaclk geliimini 18. ve 19. yzyllarda tamamlamtr.

TRKYEDE SGORTACILIIN GELM

Trkiye'de sigortaclk faaliyetinin geliimi toplumsal-ekonomik yap ve siyasi gelimelerle yakndan
ilgilidir. Bu blmde Trkiyede sigortacln geliimi konusu, Osmanl Dnemi ve Cumhuriyet Sonras
Dnem olarak iki ayr balk altnda ele alnacaktr.

Osmanl Dneminde Sigortaclk

Sigortacln 19.yzylda ekonominin da daha ak bir yapya kavumas ile birlikte Osmanl
Devletine girdii kabul edilmektedir. Osmanl ekonomisi kapitalizm ncesi ilikilerin egemen olduu,
geleneksel ve nispeten da kapal bir yapdan dnya ekonomisi ile btnlemeye balayan da ak bir
yapya dnmeye balam ve bylece sigortaclk faaliyetleriyle tanmtr. Sigortaclkla tanmasnda
en nemli gelimeler ve dnm noktas, 1838 Baltaliman ve onu izleyen dier serbest ticaret antlamalar
ile 1839 Tanzimat Ferman'nn getirdii ynetim-eitim-hukuk reformlar olmutur.
Osmanl Devleti, sigortayla tanm olmasna karn, geleneksel toplumsal yaps ve din inanlar
nedeniyle sigortay benimsemesi zaman almtr.
Sigorta benzeri uygulamalar Osmanl Devletinden nce kurulmu dier Trk devletlerinde de
grlmtr. Osmanl ticaret geleneinde de yeri olan Ahilikteki Esnaf Kesesinin grevi, kiinin
zararn karlama olarak grlmtr. Esnaf Kesesi ile yelere ev ve i bulmak, evlenme masraflarn
karlamak, hastalk ve yallk hallerinde geimlerini salamak gibi uygulamalarn, sigortann salad
gvenceden fazlasn salad dnlmtr.
Anadolu Seluklu Devletinde devlet hazinesi ve savalardan elde edilen ganimetler, yamaya
urayan kervanlarn zararlarn tazmin etmek iin kullanlmaktayd. Yazl bir szleme veya taahhde
dayanmasa da sz konusu uygulama, devlet eliyle ileyen bir sigortacln varlnn gstergesi kabul
edilmektedir. Osmanlda uzun yllar yerel idarenin en alt birimi olan mahallenin sosyal dayanma
sand olarak hizmet veren Avarz Vakflar ve Loncalar; zellikle de esnaf loncalar bnyesinde
oluturulan orta sandklar, sosyal dayanma ilevi gren organlard. Bu kurumlar sosyal yn olan
sigorta benzeri kurum ve uygulamalar olarak kabul edilmektedir.
Benzer ekilde Osmanl lkesindeki baz Anadolu kylerinde, halkn urayaca maddi zarar
karlamak iin btn ky halknn belirli miktarlardaki nakit hisselerle katkda bulunarak oluturduu
182

yardm teekklleri bulunmaktayd. Halk arasndaki bu sosyal dayanma ve yardmlama, mahalli ve

blgesel snrlar iinde kalm ve yaygnlamamtr.

Sigortann Osmanl Devletine Girii ve Gelimesi

Osmanl Devleti snrlar iinde sigortaclk faaliyetlerinin gelimesini salayan nedenler iki balk altnda
incelenebilir:
a. Osmanl Devletinin Ekonomik Yaps ve D Ticaretindeki Art
Osmanlnn ekonomik yaps, 19. yzyla kadar mevcut retim ve istihdam yaplarn korumu ve d
pazardan ok, i pazarda geimlik retime yapan bir niteliktedir. Bu yap, verimlilik ve retim art
salayamayan zelliklere sahiptir. Avrupadaki sanayi devrimine paralel olarak, Osmanl ekonomisi de
d ticaretini artrarak deimeye, nispeten dinamik ve piyasa sinyallerine duyarl bir hale gelmeye
balamtr. Serbest ticaret antlamalar ve buharl gemiciliin yaygnlamas, 19. yzyl boyunca
Osmanl limanlarnn ticaret hacmini nemli lde artrmtr. Osmanl Devletinde 1838 Baltaliman
Ticaret Antlamas ile balayan serbest d ticaret politikas sonucunda, ksa zamanda Fransa bata olmak
zere dier Avrupa devletleriyle benzer nitelikli anlamalar yaplmtr. Anlamalarn etkisinin yannda,
ayn dnemlerde deniz tamaclnda hz ve kapasite artnda devrim yaratarak yaygnlamaya balayan
buharl gemicilik de nemli bir etkiye sahiptir. Serbest ticaret anlamalaryla yzyl boyunca Avrupa'nn
makina mallar Osmanl ithalatn artrrken; tarmsal rnler de Osmanl ihracat ve d ticaretini
artrmtr. 1845 ylna gelindiinde be yl nceye gre ithalat be kat, ihracat da en az kat art
gstermitir.

Sigorta, faaliyet alan olarak Osmanl hukukunda ilk defa 28 Temmuz

1850 tarihli Kanunname-i Ticaretin 29. maddesinde yer almtr.
Ticaret hacmindeki art, sigorta ihtiyac ve talebini artrmtr. Bu arada deniz nakliyatnda ngiltere
ve Fransa sigortay zorunlu hale getirmi ve bylece stanbul, zmir, Beyrut, Trabzon, Selanik gibi liman
kentlerinde sigortacln ortaya kmasn ve gelimesini salamtr. Ticaret anlamalarnda yer alan
zel sigorta hkmleri ihracat arttrm; fakat sigorta bedellerinin vergi matrahna alnmas, ilk zamanlar
gmrklerde anlamazlklara neden olmutur. Sigorta irketleri, vergi matrahyla ilgili yaanan bu
skntlara kar zm olarak stanbul bata olmak zere Osmanl limanlarna ubeler amay tercih
etmitir. Sigorta, faaliyet alan olarak Osmanl hukukunda ilk defa 28 Temmuz 1850 tarihli Kanunname-i
Ticaretin 29. maddesinde yer alm ve kara sigortasndan nce deniz sigortasna ilikin yasal
dzenlemeler daha hzl gelime gstermitir. 21 Austos 1863 tarihli Kanunname-i Hmayun- Ticaret-i
Bahriyenin on birinci blm sigorta konusuna ayrlmtr. Nfusun ancak uluslararas ticaretle ilgili ve
genellikle liman ehirlerinde bulunan ok kk bir kesimini ilgilendiren deniz sigortalar, uluslararas
genel kabuller nedeniyle grece oturmu ve n planda olmayan bir sigorta dalyd. lkede sigorta
denildiinde ilk akla gelen ve daha yeni bir dal olan yangn sigortas ise stanbul ve zmir bata olmak
zere nfusun daha byk bir blmn ilgilendiren sigorta dal olmutur.
1870 sonrasnda hzl bir gelime dnemine giren sektrde hukuki mevzuat ve kontrol boluu iyice
hissedilmeye balanmtr. Yabanc irketlerin temsilcilik amasn dzenleyen kanun veya mali bir
ykmllk olmamas, kolay kr edilebilecek bir piyasa olduu dncesi, piyasann ksa zamanda ok
sayda irketle dolmasna neden olmutur. irketler, yeterli itibara sahip olmayan hatta bazen kt niyetli
olabilen yerli temsilciler tarafndan, piyasa stratejileri ve ekspertizler asndan suistimale uramlardr.
Bu durum, hem sigorta irketlerini hem de mterilerini zarara uratm ve irket ve sigorta piyasas
hakknda olumsuz kanaatler olumasna yol amtr. Sigorta irketleri mteriyi, mteri de irketi
potansiyel "aldatc" olarak grmeye balamtr.

183

b. Hayat Tarz ve Tketim Alkanlklarndaki Deiiklikler

Sigorta talebinin artan gelir dzeyi gibi ekonomik faktrlerin yannda siyas, sosyal ve hukuk
faktrlerce etkilendii ifade edilmektedir. D ticarette yaanan art, lkeye giren her trden tketim mal
gibi unsurlar, "Batl hayat tarz bir yaam ve tketim anlaynn, lkede ticaretle uraan varlkl
kesimler ve st dzey saray brokrasisi arasnda yaygnlamasna neden olmutur. Tketim alkanlklar
ve yaam tarznn Batllamas, Osmanly yangn, hayat ve eya sigortalar ile tantrmtr.
Sigortacln yaygnlamasnda, 19. yzylda ortaya kan yaam biimi ve tketim alkanlklarndaki
deiim ve sermaye birikiminin simgesi olarak kabul edilen Beyolunda (Pera) 1870de kan yangn,
kritik bir neme sahiptir. Deniz sigortas bir tarafa brakldnda Osmanl piyasasna sigorta fikrini
getiren ve ksa srede olduka hzl bir gelime gsteren asl sigortaclk dal yangn sigortas olmutur.
Yangn sigortasnn Osmanl lkesine giriinde daha ncede ifade edildii gibi, Byk Beyolu Yangn
sonucu Avrupallar, onlarla ilikisi olan yerli gayrimslimler ve Levantenler gibi grece zengin nfusun
daha ok etkilenmesi ve ticari evrelerin mallar ve mlkleri iin yangn sigortas talepleri olduka etkili
olmutur.
Osmanl lkesinin Avrupal irketlerle artan d ticaretiyle birlikte mallarn sigortalanmas
zorunluluu, lkede deniz tamacl risklerini karlamak zere nakliye sigortas talebini dourmutur.
Bu talepte liman ehirleri ba ekerken, sonralar stanbul ve zmir bata olmak zere yabanclar ve yerli
gayrimslim nfusun yaad merkezlerde de younlama olmutur. Bu kesimlerin mlkleri ve hayatlar
iin gvence salama talepleri, yangn ve hayat sigortalar irketlerinin faaliyet alanlar arasna girmitir.
lkede yabanc sigorta irketleri nakliye sigortas yannda hayat sigortas ve dier sigorta branlarn da
hizmet alanlarna dhil etmitir. Bu gelimelerle, Osmanl lkesi sigorta fikri ve sigortaclk faaliyetleri
ile tanmtr. Sigortaclk asndan cazip bir piyasa olan Osmanl mparatorluu 1880 sonras dnemde,
zellikle Duyn-u Ummiye daresi'nin salad gvence ile birlikte Avrupal sermaye gruplar iin
nemli bir faaliyet alan olmutur.
20. yzyl balarken nakliyat, yangn ve hayat sigortalar yannda, eya ve kaza sigortalar da
yaygnlamaya balamtr. Baz yabanc sigorta irketleri, kaza, seyahat kazalar ve "vitrin krlmalar"
hatta her cins ev mobilyas iin dhi sigorta hizmeti vermeye balamtr.
Osmanl lkesi snrlar iinde faaliyet gsteren sigorta irketleri, piyasada artan talep karsnda belli
merkezlerde atklar ubeler yannda, komisyon karlnda bata yerli Osmanl Bankas olmak zere
yabanc bankalarn aracl ile de almaya balamlardr.

Osmanl Devletinde sigortacln geliiminin nndeki engeller

nelerdir?

Osmanl Sigorta Piyasasnn zellikleri

1838 Baltaliman Antlamas ve dier ticaret anlamalar ve deniz ulamnda buharl gemilerin
yaygnlamas, Osmanl ve Avrupa lkeleri arasndaki ticaret hacmini artrm ve lkeyi nakliye
sigortasyla tantrmtr. 1870 sonrasnda da yangn, hayat, kaza, eya sigortas hzl bir ekilde gnlk
hayatn paras olmutur. Kapitlasyonlarn getirdii ayrcalklarla geni Osmanl piyasas, Avrupal
sermayedarlar ve sigorta irketleri iin btn sigorta dallarnda ilgi alan haline gelmitir.
Osmanl Devletinin dnya ekonomisiyle btnleme srecinde ticaret hacmindeki art ve toplumun
belirli kesimlerinin hayat tarzndaki Batllama, sigortaclk faaliyetini Osmanl iktisadi hayatna getiren
esas unsurlar olarak grlmektedir. Osmanlda sigortacln nndeki temel engellerin banda lkede,
sigortaclkla ilgili yasal dzenlemelerin olmamas ve piyasa yapsnn henz gelimemi olmas
gelmektedir. Yabanc irketlerin itahn kabartan Osmanl sigorta piyasasnda, sigorta irketlerinin ie
balama, srdrme ve bitirme konusunu dzenleyen herhangi bir yasal dzenleme mevcut deildi. Bu
nedenle irketler sigorta polielerini kendi dillerinde dzenliyor, anlamazlklarda kendi lkelerindeki
mahkemeleri yetkili gsteriyor ve sigortay diledikleri zaman feshetme haklarn sakl tutuyorlard.
irketlerin mteriler aleyhine yapt uygulamalar, mterilerin irketleri aldatmaya ynelik davranlar,
sigorta fikrine kar dini inan kaynakl tavr, kiilerin satn alma gcnn dkl ve toplumdaki
184

yaygn ve gl geleneksel yardmlama kltrnn varln srdrmesi gibi sosyal ve ekonomik

zellikler, sigortacln gelimesinin nndeki en nemli engeller olarak saylmaktadr.
Osmanlda Mslman nfusun slam inancn kadercilik ve tevekkl gibi duygularla yorumlamas
nedeniyle sigortaya kar olumsuz bak, piyasa hacminin snrl kalmasnda nemli bir kst olmutur.
Dnemin er'i hukukunda sigorta ile ilgili bir hkm bulunmamakla birlikte, din inancn kaderci
yorumlar nedeniyle halk, sigortay "Frenk" icad kabul ederek din esaslara aykr bulmakta, sigorta
yaptrld takdirde Allah'n iradesine kar gelinmi olunacana inanmaktayd. Hatta sigortay ans
oyununa benzettikleri iin kar kanlar da mevcuttu. 1870 Beyolu yangnndan sonra sigorta polieleri
karmaya balayan irketler, bu yanl bak asn krmak adna eyhlislam'dan, insanlarn Allah
tarafndan verilen varlklar koruma hakkna sahip olduklarn ifade eden ve sigortann din adan
uygun olduunu belirten bir fetva alma yoluna gitmilerdi. Bylece Mslmanlar da din adan
"sakncasz" olduu ve "onayland" iin yangn sigortas satn almaya balam, ancak yine de sigortaya
kar olumsuz bak devam etmitir. 1911 ylnda bir Fransz sigorta irketi olan Union, sigortaya kar
olumsuz kanaati krmak iin bir mterisini, hayat sigortasnn "meruiyeti" hakknda fetva almas iin
dnemin eyhlislamna gndermitir. 1913 tarihli cevab fetvaya gre; sigorta bedelinin helal
olabilmesi iin sigorta irketinin yabanc bir lkede bulunmas ve szlemenin byle bir irketle
yaplmas gerekiyordu.

Beyolu yangn yabanc sigorta irketlerini Osmanl piyasasna

ekmenin yannda, stanbul'da modern bir itfaiye tekilatnn kurulmasn da salamtr.
Osmanlda zellikle stanbulda nfusun ounun yangn riski yksek olan ahap binalarda yaamas
ve kastl yangnlarn yaygnl, yangn sigortas primlerinin daha yksek seyretmesine neden olmutur.
Sigorta irketlerinin stanbul ve zmir'de bir yl iinde yangnlar iin dedikleri tazminat toplamnn, yl
iindeki yangn sigortas primleri gelirinden fazla olmas, zaten yksek olan primlerin daha da
artrlmasn kanlmaz hale getirmitir. stanbul Beyolu yangnnda eitli din ve milletten 28.689
kiinin zarar grmesi ve zarar grenlerin byk ounluunun Beyolunda sigortal olan mlklerin
sahibi olan gayri-mslimlerden olumas, yeni gelimelere yol amtr. Sigorta kumpanyalar mlk
sahiplerine 300.000 lira iade demesi yaptrdktan sonra, makbuzlarn dnemin ileri Bakan erevan
Zade Rt Paaya sunarak, stanbulda itfaiyenin kurulmas talebinde bulunmulardr. Bylece Beyolu
yangn yabanc sigorta irketlerini Osmanl piyasasna ekmenin yannda, stanbul'da modern bir itfaiye
tekilatnn kurulmasn da salamtr.
Osmanl Devletinde ngilizlerden sonra Franszlar da yangn sigortasna ilgi gstermiler ve 1878
ylnda ilk Fransz irketi faaliyetine balamtr. Onlar Alman, talyan, svire gibi yabanc lkelerin
sigorta irketleri izlemi ve sigortaclk piyasas genilemeye balamtr.
1880 sonras Duyn-u Ummiye daresinin faaliyete gemesi ile Avrupa sermaye gruplarna Osmanl
lkesinde daha rahat hareket etme imkn domu ve sigorta faaliyeti de bundan olumlu etkilenmitir.
Piyasann yabanc sigorta irketlerinin karlar dorultusunda ileyiine kar hkmetin
uygulayabilecei yasal hkmler mevcut deildi. Bu amala Ticaret Nezareti'nin almalar ile 1887'de
bir nizamname hazrlanm ve Osmanl Devleti'nde faaliyette bulunmak isteyen sigorta irketlerine ruhsat
alma ve tescil art getirilmitir. 1890larda Osmanl topraklarnda faaliyet gsteren sigorta irketlerinin
says hzl bir art gstermeye devam etmitir.
1893 ylnda Osmanl Devletinde kurulan ilk sigorta irketi, sermayesi yabanclara ait olan Osmanl
Bankas, Ttn Rejisi ve Duyn-u Ummiye daresinin ortaklyla kurulan Osmanl Umum Sigorta
irketi olmutur. irket, acentelik ilerini Osmanl Bankas ve Ttn Rejisi ubeleri aracl ile yerine
getirmektedir.
Birinci Dnya Savann kt 1914 ylna kadar sigortaclk, genellikle yabanc uyruklu tacirler,
Levantenler ve aznlklar arasnda, yabanc sigorta irketlerinin belirledii koullarla, devlet denetiminden
uzak biimde uygulanmtr. ttihat ve Terakki Partisi, "Milli ktisat" politikasn uygulad dnemde
185

sigorta piyasasn dzenlemeye ynelik baz yasalar, 1 Ekim 1914 tarihinden geerli olmak zere
yrrle koymutur. Buna gre;

Osmanl topraklarnda yaayan yabanclara mali, iktisad, adl ve idar ayrcalklar veren btn
kapitlasyonlar kaldrlmtr. Bylece eliliklerin sigorta piyasas zerindeki yasal
dzenlemelere kar itiraz imkn da kalmamtr,

13 Aralk 1914'te Ecnebi Anonim ve Sermayesi Eshama Mnkasm irketler ile Ecnebi Sigorta
irketleri Hakkndaki Kanun-u Muvakkat karlarak, lkede faaliyette bulunan btn yabanc
irketlere ticaret siciline tescil ettirme ve teminat gsterme zorunluluu getirilmitir,

Ticaret ve Ziraat Nezareti'ne (Bakanlna) bal ve sigorta irketlerinin ilemlerini takip ederek
denetleyecek bir Sigorta Mdrl kurulmu; sigorta tazminatlarn, irketin Osmanl
topraklarnda ube ve acentelerinin bulunduu mahalde deme zorunluluu getirilmitir,

Sigorta irketleri, sigorta ilemleri iin ticari itibar salam temsilciler atayabilecek ve sigorta
polielerinde yer alan koullar, toplumun genel ahlak ve kamu dzenine aykr olamayacaktr,

Osmanl topraklarnda faaliyette bulunan btn irketler, Temett Vergisi Hakknda Kanun-u
Muvakkat" ile gelir vergisine tabi tutulmutur,

Sigorta irketlerine yangn ve deniz nakliyat sigortas polielerinde % 3 ve hayat sigortas

polielerinde % 2 orannda deme ykmll getirilmitir.

Bu dzenlemelerden yaklak 2 yl sonra 23 Mart 1916 tarihli bir kanunla da yabanc irketlerin ilem
ve yazmalarnda Trke kullanlmas zorunluluu getirilmitir.
Osmanl sigorta piyasas, eksik rekabet koullarnda ileyen bir piyasa yapsna sahip iken,
srdrlebildii lde "tek fiyat" uygulamas ve zellikle irketlerin hareket alann belirleyen 1908
sonrasnda yaplan hukuki dzenlemelerle piyasaya nispeten daha "rekabeti" bir yap kazandrlmtr.

Cumhuriyet Dneminde Sigortaclk

Birinci Dnya Sava ve takiben Kurtulu Sava sonrasnda Trkiye Cumhuriyeti Devleti kurulmutur.
Yeni Cumhuriyetin kurulmas srecinde sigortaclk faaliyeleri ve sigorta irkelerinin olumsuz etkilendii
gzlenmitir. Osmanl Devletinde sigortaclk faaliyetinin geliimine paralel olarak artan ve saylar
120ye kan sigorta irketi saysnn, 1923 ylnda 93e kadar geriledii grlmtr. Daha sonraki
yllarda bu say 53e kadar inmitir. Bu dn arkasnda Birinci Dnya Savann neden olduu zor
koullar, zmirin Yunanllarca igali ve sonrasnda kenti terk ederken karttklar byk yangnlarn
etkili olduu grlmtr. Cumhuriyetin ilanyla birlikte hkmetin, sigorta irketlerine tescil art ve
ihtiyat akesi yatrma zorunluluu getirmesi, baz irketlerin mali durumlarn bozmu, Trkiyede i
sahasnn daralmasna ve sigortacln krl bir faaliyet alann oluturan lkenin zengin corafyalarnn,
yeni devletin snrlar dnda kalmasna neden olmutur. Ayrca nfus mbadelesi ve zmir Yangn
nedeniyle mahkemelerden kan kararlarn belirsizlii, sigorta irketlerinin saysnn hzla azalmasna
neden olmutur. 1923 ylnda yaplan zmir ktisat Kongresinde, lkenin siyas bamszlnn, iktisad
bamszl ile glendirilmesi ynnde kararlar alnmtr. Kongrede sigortaclkla ilgili daha nce
ikyet konusu olan durumlarn dzeltilmesi amacyla, devlet kontroln salayacak ilke ve kararlar
alnmtr. Bu amala, Cumhuriyetin kuruluuyla birlikte, iktisadi bamszln elde edilebilmesi
amacyla finansal yapnn millletirilmesi almalarna balanmtr.
Yeni Cumhhuriyette, Atatrkn inisiyatifiyle, Batl lkeleri karsna alma pahasna lkenin ana
finans kurumu olan; Trkiye Bankas (1924), Anadolu Sigorta (1925) ve Milli Sigorta ile Companie
Suise de Reassurance ortakl ile Milli Reasrans T.A.. (1929) kurulmutur. Milli Reasrans irketinin
kurulmasnn temel amac, sigortacln milliletirilmesine zemin ve imkan hazrlamak, reasrans
primlerinin mmkn olduunca memlekette kalmasn salamak suretiyle dviz tasarrufu yapmak ve
hazineye gelir salamaktr. Ayn zamanda Trkiyede devlete gelir salamak, yabanc irketlerin
egemenliini krmak ve hkmetin toplumsal ve ekonomik politikalarnn aralar olarak kullanlmak
zere tekeller oluturulmas amac da gdlmektedir. Be yl gibi ksa bir sre iinde faaliyete geirilmi
186

olan bu kurumlarn, 1929 ylnda dnyada yaanan Byk Buhrann Trkiyede finansal krize
dnmesini engelledii grlmtr.
Trkiyede uzun yllar sigortaclkla bankaclk bir btn olarak ele alnm, ilk yllarda sigorta
irketlerinin tm bankalar tarafndan kurulmu ve banka ubeleri sigorta acentesi olarak kullanlmtr.
lkede Bankas, kilit ilevi grm ve her iki sigorta kuruluu Bankasnn itirakleri olarak
domutur. Bu alanda yetimi eleman olmad iin yaklak on yllk srete ulusal sigortaclk vekil-i
umur veya ajan forfeter yoluyla yabanc irketlerin igderliinde yrtlmtr.
Cumhuriyetin ilk yllarnda d ticaretin byk oranda deniz yoluyla yaplmas ve sigortacln
yabanclarn elinde olmas nedeniyle deniz sigortaclna stratejik nem verilmi ve ulusal nitelikte deniz
sigortacl lke snrlarnn korunmas ile e tutulmutur. Sigortaclkta tutulan kaytlar lke
ekonomisinin genel durumunu yanstan mahrem bilgiler olarak grlm ve ekonominin ticari bilgilerinin
darya szdrlmasn engellemek iin yerli sigorta irketlerinin varl kanlmaz grlmtr.
Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasyla birlikte, mill iktisat anlay dorultusunda, sigortaclk
alannda da yerel sermayenin varlk gstermesi iin yeni sigorta irketleri kurulmaya balanm, ayrca
Cumhuriyetin ilk yllarnda sigortaclk ile ilgili dzenlemelere zel nem verilmitir. 1924 ylnda
karlan yasayla lkede alan btn sigorta irketlerinde Trke kullanlmas zorunluluu getirilmitir.
1927de 1149 ve 1173 sayl Sigorta irketlerinin Tefti ve Murakabesi Hakknda Kanunlar karlarak
sigortaclk yasal dzenlemeye kavuturulmutur.
1160 sayl Mkerrer Sigorta Kanunu ve 1929da kurulan Milli Reasrans T.A..nin tekeli ile
Trkiye sigortaclnda yeni bir dnem almtr. 1930larda devletin sigortaclk sektrnde gerek
giriimci gerek denetleyici olarak rol artmtr. Trkiyede sigorta sektrnde 1932 ylnda 8i Trk ve
29u yabanc olmak zere toplamda 37 sigorta irketi yer almaktadr. Bu irketlerden 24 yangn, 14
nakliyat, 4 kaza ve 3 de hayat sigortas branlarnda faaliyet gstermekteydi.

Cumhuriyetin ilk yllarnda sigortaclk uygulamalaryla ilgili milli

iktisat anlaynn getirdikleri nelerdir?
Cumhuriyet tarihinde Atatrkn ekonomik devriminin mihenk ta olarak 1933te kurulan
Smerbank, 1935 ylnda tamamen yerli sermayeye dayanan Gven Sigortay kurmutur. 1936 ylnda
yerli sermaye Anadolu Sigorta tarafndan Ankara Trk Sigorta irketi kurulmutur. 1938 ylnda hayat
sigortas bran zerine alan irketlerin riyazi (hesabi) ihtiyatlarnn yurt iinde kalmas ve bu
ihtiyatlarnn ulusal amalarla kullanlmas ve bu irketlerin faaliyetlerinin daha sk denetlenmesi
amacyla 3392 sayl Kanun karlmtr.
1942 ylnda ilk zel sermaye ile kurulan irket Doan Sigortadan sonra 1944 ylnda Halk Sigorta
kurulmutur. 1945 ylnda serbest reasrans piyasasnda faaliyet gstermek zere Bankas, Milli
Reasrans irketi, Gven Sigorta, Anadolu Sigorta ve Ankara Sigortann itirakleri ile Destek Reasrans
irketi kurulmutur. 1947 ylnda Genel Sigorta faaliyete gemitir.
1959 ylnda yrrle giren 7397 sayl Sigorta irketlerinin Murakabesi Hakknda Kanun sektrde
nemli gelimelere yol amtr. Kanun, sigorta irketlerinin ve retim aralarnn her trl faaliyetlerinin,
oluturulacak uzman bir kurul tarafndan denetime tabi tutulmasn; sigorta teknii ve ieriiyle
uyumayan, sigortalnn hak, hukuk ve karn tehlikeye atan, sigorta irketlerinin mali yaplarn
zayflatan rekabet tarzn engellemek amacyla risturn ve fiyatta indirimin yasaklanmasn ngrmtr.
Yine sigorta genel koullarn standartlatrmak ve tarife rejimine uygun olarak her bir irket iin ayn
genel artlar ve dzenleme uygulamasn salamak amacyla, sigorta genel artlarnn, tarife ve
talimatnamesinin Ticaret Bakanlnca dzenlemesi veya onay, sigorta irketlerinin bunlarn dnda
muamele yapamayacaklar, sigorta irketlerinin gven telkin edecek niteliklerinin, mali ve teknik
yaplarnn yeterliliinin salanmas ve devam, sigorta irketleri ve acenteleri ile sigorta eksperlerinin
mesleki bir dzene balanmas, bu Kanunun dzenledii unsurlardandr.

187

Cumhuriyet dneminde ilk defa zel sigorta sistemine ynelik dzenlemelere II. ve III. Be Yllk
Kalknma Planlarnda yer verilmitir. Devlet Planlama Tekilat (DPT)nn hazrlamakla grevli olduu
II. Be Yllk Kalknma Plannda, zel sigorta sisteminin sorunlarna ynelik yer alan yaklamlar, ana
balklaryla aadaki ekilde zetlenebilir:

En ncelikli sorun olarak grlen sigorta irketlerinin saylarnn artn azaltmak amacyla,
birlemelerin tevik edilmesi,

Bankalarn sigorta irketleriyle haksz rekabete girmelerinin nlenmesi,

Sigorta irketlerinin tabi olduu denetleme sisteminin yeniden dzenlenmesi ve tarife sisteminde
makul rekabete olanak veren kademeli tarife serbestlii sistemine geilmesi,

eitli vergi muafiyetleri ile hayat sigortalarnn teviki ve bu fonlarn kalknmann

finansmanna yneltilmesi,

Reasrans tekelini nleyecek ve tekel hakknn hi

kullandrlmamasna ynelik yeni dzenlemelerin yaplmas,

Kamu kurulularnn sigorta ilerinin aracsz olarak sigorta irketlerine yaptrlmas,

Deien koullara gre, Trkiye Sigorta ve Reasrans irketleri Birliinin yeniden yaplanmas
ve sistemin geliimi ve sorunlarn zmne ynelik politikalar retebilecek bir organizasyona
sahip olmas.

bir

ekilde

eski

iletmeciye

DPT tarafndan bir btn olarak sigorta sistemini dzenlemeye ynelik gelitirilen ve nerilen
tedbirlerden, sadece irket saylarnn sabit tutulmasna ynelik tedbir hayata geirilmi ve ayn dnemde
irket says 38 civarnda kalmtr. Sonu olarak, irket saysnn sabit kalmas, sigorta sektrnde hem
rekabeti olumsuz etkilemi, hem de prim retiminin yllk byme hznda azalmaya neden olmutur.
Sigorta sisteminin problemlerini bir btn olarak zmeyi hedefleyen dier tedbirlerin uygulanmas
gereklememitir. Sigorta sektrnn yllk ortalama reel byme hz 1963-1983 planl dneminde
%6,6 olarak gereklemitir. 1980-1991 dneminde sektrn yllk reel byme hz ortalama olarak
%15lere yaklam, 1991-1996 dneminde, 1994 krizine ramen %10a yakn bir byme hz
yakalanmtr.
1950li yllarda karayolu ulamnn nem kazanmas ve ulatrma politikalarnda n plana
kartlmasyla birlikte, motorlu tat aralarnn 1953ten itibaren Zorunlu Kaza Sigortas kapsamna
alnmas, sigortacln gelimesinde nemli bir aama olmutur. 1925 ylnda kurulan Sigortaclar Daire-i
Merkeziyenin yerine Trkiye Reasrans irketleri Birliinin kurulmas, kayda deer nemli bir dier
gelimedir.
1980li yllardaki liberalleme eilimlerinin etkisiyle, sigorta sektrnde de liberalleme gndeme
gelmi ve devletin sektr zerindeki kontrol azalmaya balamtr. lkede sosyal sigorta sisteminde
yaanan problemler sonucu, zel sigortacln nn amak ve sektrn manevra alann geniletmek
iin eitli olanaklar salanmtr. 1980lerin sonlarnda younlaan liberallemeye ynelik
dzenlemelerin temel amac, AB ile sektrel dzeyde uyum salama srecinde gndeme gelen sorunlar
zmektir. zmler aadaki gibi zetlenebilir:

Yeni sigorta irketi kuruluunun serbest braklmas,

Yabanc irketlere ynelik dzenlemeler,

Sermayelerinin gncelletirilmesine ynelik dzenlemeler,

Serbest Tarife Sistemine gei, Hayat-Hayat d branlarn ayrlmas,

Acentelerle ilgili yeni dzenlemeler,

1968-1984 yllar arasnda ilke karar sonucu sigorta sektrne yeni irket giriine izin verilmemi, 16
yllk sre iinde sadece baz reasrans irketlerinin kurulmas iin izin kmtr. Sonrasnda Hazineden
yeni irket oluumuna izin kmasyla sektrde yerli ve yabanc sermayeli yeni irketlerin says 2-3 kat
188

artmtr. zellikle 1994 sonras dnemde sektrde faaliyet gsteren sigorta irketleri saysndaki art,
mevcut irketlerin hayat branndan ayr olarak irketlemeye gitmesinden kaynaklanmaktadr.
1981-1990 dneminde sigorta sektrnde reel prim retiminde, ortalama yllk %14,7 byme hz ile
nemli bir art yaanmtr. 1 Mays 1990 tarihi itibariyle o zamana kadar devlet tarafndan belirlenen
sigorta tarifelerinde, zorunlu sigortalar hari, serbest tarife sistemine geilmitir. Bunun sonucu olarak
sigorta primleri ve irket krlar hzla dnm ve sektrde rekabet zorlamtr. 1994 kriziyle sigorta
sektr reel prim retimi byme hz negatife inmi; 1991-1996 dneminde ortalama yllk byme hz
% 9,8 olarak gereklemitir. retilen primlerin hizmetler sektr GSMHs iindeki paynn 1990lardan
sonra ancak %1lere ulamas yeterli byklkte prim retiminin gerekletiremediini gstermesi
asndan nemli bir gstergedir.
Trk Sigorta Sektrnde 1990 ylnda Serbest Tarife Sistemine geilmi ve sistemle sigorta
irketlerine hayat sigortas ve zorunlu sigortalar hari, kaza, yangn ve nakliyat sigortalar dallarnda prim
tarifelerini serbest uygulama hakk verilmitir.
Ayrca sigorta irketlerinin primlerini zamannda tahsil edebilmesi amacyla 7397 sayl Sigorta
Murakabe Kanununda, 510 ve 529 sayl KHK ile 6762 sayl Trk Ticaret Kanununda ise 537 sayl
KHK ile dzenlenme yaplmtr. lkede sigortacln gelimesinde nemli bir hukuk dzenleme olan
7397 sayl Kanunun amac, lke sigortaclnn gelitirilmesini, gven iinde yrtlmesini, sigorta
sektrnde yeralan kii ve kurulularn mesleki kurallar ierisinde faaliyet gstermelerini, bu sektrde
yaratlacak fonlarn ekonomik kalknmaya katksn salamak ve sigorta szlemelerinden doan hak ve
alacaklar teminat altna almak zere sigorta ve reasrans irketlerinin kuruluunu, ynetimini, alma
esaslarn, tasfiyelerini ve murakabeleri ile sigortaclkla ilgili ihtisas komite ve kurulularn tekilini,
eksperlik, akterlik, acentelik, brokerlik ve prodktrlk faaliyetlerini ve zel sigortaclkla ilgili dier
hususlar dzenlemektir.
1990'l yllarda yaanan ekonomik krizler nedeniyle azalan krlar, yabanc irketlerin yava yava
Trk sigorta piyasasndan ekilmesine neden olmutur. Dier yandan Trk sermayeli banka ve
holdinglerin ncelikle kendi grup risklerini sigortalamak amacyla ok sayda irket kurmas nedeniyle
sektrde bir daralma yaanmamtr. 1990'l yllarn sonundan itibaren Trkiye'ye yabanc sermayeli
sigorta irketleri yeniden gelmeye ve pazar paylarn artrmaya balamtr. Sektrde yabanc sermayeli
irketlerin pazar pay 2006 ylna gelindiinde % 50'yi gemitir. Sonraki yllarda yabanc irketlerin
sektre girii artarak Trk sigorta sektrn, byk oranda yabanc sermayeli sigorta irketlerinin etkisi
altna almtr.
Sigorta sektrn hukuki mevzuat asndan AB ile uyumlu hale getirmek ve sektr glendirmek
amacyla, 2007 ylnda sektrn uzun sredir bekledii 5684 sayl Sigortaclk Kanunu kabul edilerek
yrrle girmitir. Sektrn geliimini pozitif etkilemesi beklenen Sigortaclk Kanununun en temel
etkileri; Tahkim Sistemi, cezai meyyideler ve sk denetim mekanizmalar ile sektre disiplin getirecek
olmas ve bylece sektrn mteri memnuniyeti orann ykseltmesi, getirdii mali dzenlemeyle
rasyonel olmayan fiyat rekabetini ortadan kaldrarak irketlerin zarar ve iflas etmelerini nleyecek olmas
ve yasa kapsamnda kurulan eitli komitelerle sektrdeki eitim seviyesi ve uzmanlamann artacak
olmas olarak saylmaktadr.
AB uyum sreciyle balatlan yeni yasal dzenlemeler 2010-2011 ylarnda da devam etmitir.
Akteryal Zincirleme Merdiven Metoduna likin Genelge ve Rcu ve Solvaj Gelirlerine likin
Genelge sz konusu yasal dzenlemelerden ikisidir.
Sigorta sektrndeki ilk meslek kuruluu olarak Trkiye Sigortaclar Sendikas, 81 yabanc yesi ile
1916 ylnda Trkiyede alan Sigorta irketleri Cemiyeti adn almtr. Cumhuriyetin kurulmasyla
kapatlarak yerine Sigortaclar Klb kurulmutur. 1927 ylnda Sigortaclar Cemiyeti Daire-i
Merkeziyesi adn alan bir kurulu olarak lkede alan yerli ve yabanc tm alanlarn ye olmak
zorunluluu getirilmitir. 1959 ylnda karlan 7397 Sayl Sigorta irketlerini Murakabesi Hakknda
Kanun ile Sigorta ve Reasrans irketleri Birlii 1975 ylnda Ana Tz ile Trkiye Sigorta ve
Reasrans irketleri Birlii adn almtr. Trkiyede sigorta sektrn gelimesinde nemli bir yeri olan
Trkiye Sigorta ve Reasrans irketleri Birliine lkede faaliyette bulunan yerli ve yabanc tm sigorta
irketlerinin veya ubelerinin ye olmas zorunludur.

189

zet
Tarihte insanlarn maruz kaldklar zararlar
telafi etmek iin gelitirdikleri tedbirler olarak
ifade edilen sigorta, riskli bir olayn, meydana
gelme olasl gz nnde bulundurularak, risk
ortaya ktnda zarar ksmen ya da tamamen
karlamak zere, bu ile uraan bir kurulua
belirli bir zaman dilimi sresince deme
karlnda elde edilen gvencedir.

sanayinin gelimesiyle yaanan byk boyutlu

teknik hasarlar, mhendislik sigortalarnn
geliimine yol amtr. zellikle 19. yzylda
younluk kazanan sanayi devrimi, sigorta
talebini artrm ve ferdi kaza, mhendislik,
sorumluluk gibi sigorta dallar iin uygun bir
gelime ortam yaratmtr. 20. yzyl
balarnda, sigorta irketleri her trl sigorta
ihtiyacna
cevap
verebilecek
ekilde
rgtlenmelerini tamamlamtr.

Dnya tarihinde, ticari mallarn kara veya

denizyolu ile tanmas srasnda, zellikle
korsan ve haydut saldrlar bata olmak zere
her trl riske kar gvence arama ihtiyacnn,
sigortann balangc ve temelini oluturduu
bilinmektedir.

Sigortacln Osmanl Devletine giriinde,

1838 Baltaliman ve onu izleyen dier serbest
ticaret antlamalar ile 1839 Tanzimat
Ferman'nn getirdii ynetim-eitim-hukuk
reformlar ve da almann etkili olduu
bilinmektedir. Osmanlnn dnya ekonomisiyle
btnleme srecinde ticaret hacmindeki art
ve toplumun belirli kesimlerinin hayat
tarzndaki Batllama, sigortaclk faaliyetinin
ekonomik hayata girmesinde etkili olmuur.
Osmanlda sigortacln nndeki temel
engellerin banda lkede sigortaclkla ilgili
yasal dzenlemelerin olmamas ve piyasa
yapsnn henz gelimemi olmas gelmektedir.

Dnyada sigortacla benzer ilk uygulamalara,

M.. 3000 ve 2000li yllarda inde ve
Babilde rastlanmaktadr. inde kervan
tccarlarna
bor
veren
sermayedarlar,
kervanlarn soyulmas veya fidye deme
durumuyla karlamalar halinde tccarlarn
borlarn silmekte, buna karlk borcu
tccarlardan geri aldklar zaman, tadklar
riskin karl olarak ana bor miktar
zerinden bir miktar para almaktaydlar.

Trkiye
Cumhuriyeti'nin
kurulmasyla
birlikte, mill iktisat anlay dorultusunda,
sigortaclk alannda yerel sermayenin varlk
gstermesi iin, Cumhuriyetin ilk yllarnda
sigortaclk ile ilgili dzenlemelere zel nem
verilmitir. 1927de 1149 ve1173 sayl Sigorta
irketlerinin Tefti ve Murakabesi Hakknda
Kanunlar ile sektr yasal dzenlemeye
kavuturulmutur. 1160 sayl Mkerrer Sigorta
Kanunu ve 1929da kurulan Milli Reasrans
T.A.. ile Trk sigortaclnda yeni bir dnem
almtr. 1930larda devletin sigortaclk
sektrnde gerek giriimci gerek denetleyici
olarak rol artmtr. 1980li yllardaki liberal
yaklam, sigortay zel sektrle tantrmtr.

Akdenizin iki yakas arasnda deniz

yoluyla yaplan ve gelien ticaret alar,
sigortacln ilk uygulamalarn balatm ve
Antik Yunan ve Romada sigorta, bir tr
nakliyat sigortas olarak uygulanmtr. lk defa
Venedikliler 1255 ylnda prim uygulamasyla
oluan fondan, korsanlk, yamalama, tanan
maln bozulmas durumunda zararn denmesini
taahht altna almaya balamtr.
17.
yzyln
ikinci
yarsndan
itibaren istatistiksel yntemlerin uygulanmaya
balamas ve 1666 tarihinde meydana gelen
Byk
Londra
Yangn,
sigortacln gelimesinde
kilometre
ta
olmutur. Yangnla oluan byk zarar yangn
sigortas
zerine
uzmanlaan
sigorta
irketlerinin kurulmasna ve nemli bir ticaret
merkezi olan Londrann bu yzyldan itibaren
dnya sigortaclnn nde gelen ehri haline
gelmesine neden olmutur. Byk Londra
Yangn, bu tr felaketlerin sonularna kar
nlem alnmas fikrinin toplumda yerlemesinde
nemli
bir
balang
olmutur.
Modern sigortacln douuna deniz; kara
sigortaclna yangn; kaza sigortaclna tren
kazalar ve bireysel kazalar nclk ederken,

Sigorta sektrn hukuki adan AB ile uyumlu

hale getirmek ve sektr glendirmek
amacyla, 2007 ylnda sektrn uzun sredir
bekledii 5684 sayl Sigortaclk Kanunu kabul
edilerek yrrle girmitir. Bu Kanuna bal
olarak yaplan yeni dzenlemeler devam
etmektedir.

190

Kendimizi Snayalm
5. Trkiyenin sigorta sektrnde nemli
gelimelere yol aan 7397 sayl Sigorta
irketlerinin Murakabesi Hakknda Kanun hangi
yl yrrle girmitir?

1. Aadakilerden hangisi ilk sigortaclk

faaliyetleri konularndan biri deildir?
a. Korsanlk,
b. Sorumluluk Sigortas

a. 1959

c. Yamalama,

b. 1978

d. Deniz sigortas

c. 1953

e. Tanan maln bozulmas

d. 1967

2. Aadakilerden hangisi antik alarda

Rodos Kurallar ile getirilen ve deniz ticaretinde
sigorta benzeri uygulamann addr?

e. 1965

b. Deniz dnc

6. Sigorta sektrn AB ile uyumlu hale

getirmek, sektr daha glendirmek amacyla
dzenlenen Sigortaclk Kanunu hangi yl
yrrle girmitir?

c. Mterek avarya

a. 2007 ylnda

a. Deniz kredisi

b.2011 ylnda

d. Sigorta Pirimi

c. 2010 ylnda

e. Deniz sigortas

d. 1995 ylnda

3. Tarihte ilk defa halklarn sigortalayan ve

resmi kayda alan hkmdarlar kimlerdir?

e. 2005 ylnda
7.Aadakilerden
hangisi
sigortacln yaygnlamasnn
biri deildir?

a. Achaemenian Hkmdarlar
b. Babil Hkmdarlar
c. Roma Krallar

Osmanlda
nedenlerinden

a. Osmanlda ticaret anlamalar

d. Rodos valyeleri

b. Ulamda buharl gemilerin yaygnlamas

e. in Hanedanlar

c. Yeni yasal dzenlemeler

4. ngiltere'de 17. yzyln ikinci yarsndan

itibaren sigortacln gelimesine yol aan iki
nemli olaydan biri aadakilerden hangisidir?

d. Kapitlasyonlarn getirdii ayrcalklar

a. Amerika ktasnn kefi

b. Lloydsun ortaya k

8. Deniz sigortasn bir btn

dzenleyen ilk mevzuat hangisidir?

c. Rnesans Dneminin balamas

a. spanyada Barcelona Kararnamesi

d. Yeni yasal dzenlemeler

b. ngilterede koloniler nizamnameleri

e. 2 Eyll 1666 Byk Londra yangn

c. spanyada nakliyat sigortalar kanunu

e. Hayat tarznn Batllamas

d. talyada Derya Rehberi

e. Alman ehirlerinin nizamnameleri

191

olarak

9. Trkiyede zel sermaye ile kurulan ilk

irket ve kurulu tarihi aadaki seeneklerden
hangisinde doru olarak verilmitir?

Kendimizi Snayalm Cevap

Anahtar

a. 1942-Doan Sigorta

1. b cevabnz yanl ise Antik Dnyada

Sigortaclk balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

b. 1944-Halk Sigorta
c. 1945- Bankas

2. c cevabnz yanl ise Antik Dnyada

Sigortaclk balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

d. 1947-Genel Sigorta
e. 1942-Anadolu Sigorta

3. a cevabnz yanl ise Antik Dnyada

Sigortaclk balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

10. Trkiyede sigorta sektrnde dzenleme ve

denetim yetkisine sahip olan kurum hangisidir?
a. Devlet Denetleme Kurumu

4. e cevabnz yanl ise Orta a ve Erken

Modern Dnemde Sigortaclk balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.

b. Hazine Mstearl
c. Sanayi ve Ticaret Bakanl
d. Bamsz Denetleme Kurumu

5. a cevabnz yanl ise Cumhuriyet Dneminde

Sigortaclk balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.

e. Sigorta Reasrans Birlii

6. a cevabnz yanl ise Cumhuriyet Dneminde

Sigortaclk balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
7. c cevabnz yanl ise Sigortann Osmanl
Devletine Girii ve Gelimesi balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
8. a cevabnz yanl ise Orta a ve Erken
Modern Dnemde Sigortaclk balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.
9. a cevabnz yanl ise Cumhuriyet Dneminde
Sigortaclk balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
10. b cevabnz yanl
Dneminde Sigortaclk
yeniden gzden geiriniz.

192

ise Cumhuriyet
balkl konuyu

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1

Sra Sizde 3

M..1800l yllarda, sigortann bilinen ilk

hukuki
ekli
yine
Babilliler'in
gelitirdii Hammurabi Kanunlardr. Hammurabi
Kanunlar, (M..1792-1750); Babil Kral
Hammurabi tarafndan karlan ve ilk kanun
olma zelliine sahip yasalardr. Devletin hukuk
bir sistemle donatlmasn amalayan Hammurabi
Kanunlarnda nakliyeciler arasnda zararlarn
karlanmas amacyla Darmatha ismiyle anlan
bir szlemeye rastlanmtr.
Hammurabi
Kanunlarnn en byk zellii haydutlarn
saldrsna urayan kervanlarn zararlarnn btn
dier
kervanlar
arasnda
paylalmasn
ngrmeseydi. Bu, tehlike paylamasnn kara
tamaclndaki ilk rneidir.

Yabanc irketleri cezbeden Osmanl sigorta

piyasasnda, irketlerin ie balama, srdrme ve
bitirme konusunu dzenleyen herhangi bir yasal
dzenleme olmad iin irketler sigorta
polielerini
kendi
dillerinde
dzenliyor,
anlamazlklarda
kendi
lkelerindeki
mahkemeleri yetkili gsteriyor ve sigortay
diledikleri zaman feshetme haklarn sakl
tutuyorlard. irketlerin mteriler aleyhine
yapt uygulamalar, mterilerin irketleri
aldatmaya ynelik davranlar, sigorta fikrine
kar dini inan kaynakl tavr ve kiilerin satn
alma gcnn dkl ve toplumdaki yaygn
ve gl geleneksel yardmlama kltrnn
varln srdrmesi gibi sosyal ve ekonomik
zellikler, sigortacln gelimesinin nndeki
en nemli engeller olarak saylmaktadr.

Sra Sizde 2
Bilinen ilk sigorta poliesi olarak kabul edilen
szleme 23 Ekim 1347 tarihinde talyann
Cenova Limanndan Mayorkaya giden Santa
Clara adl geminin ykn temin etmek
amacyla dzenlenmitir.

Sra Sizde 4
Trkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasyla birlikte,
milli iktisat anlay dorultusunda, sigortaclk
alannda da yerel sermayenin varlk gstermesi
iin yeni sigorta irketleri kurulmaya balanm,
ayrca Cumhuriyetin ilk yllarnda sigortaclk ile
ilgili dzenlemelere zel nem verilmitir. 1924
ylnda karlan yasayla lkede alan btn
sigorta
irketlerinde
Trke
kullanlmas
zorunluluu getirilmitir. 1927de 1149 ve1173
sayl Sigorta irketlerinin Tefti ve Murakabesi
Hakkndaki Kanunlar ile sigortaclk yasal
dzenlemeye kavuturulmutur. 1160 sayl
Mkerrer Sigorta Kanunu ve 1929da kurulan
Mill Reasrans T.A.. ile, Trk sigortaclnda
yeni bir dnem almtr. 1930larda devletin,
sigortaclk sektrnde gerek giriimci gerek
denetleyici olarak rol artmtr.

193

Yararlanlan Kaynaklar
Blkba, A. G. ve Pamuku, E. B. (2009),
Sigortann Temel Prensipleri, Trkmen
Kitapevi, stanbul.

Rejda, G. E. (2005), Principles of Risk

Management and Insurance, Pearson Education
Inc.

Dorfman, M. S. (2005), Introduction to Risk

Management and Insurance, Pearson Prentice
Hall, New Jersey.

Sabancolu, M. (2000), stanbulun Sigorta

Haritalar ve Jacgues Pervititch, Toplumsal
Tarih, Ekim 2000, s.82.

Hussels, S., Ward, D. ve Ralf, Z. (2005),

Stimulating The Demand For Insurance, Risk
Management and Insurance Review, c.8, no. 2,
s.257-278.

Toprak, Z. (2010), Gemiten Gelecee

Anadolu Sigorta Trkiyenin Sigortas,
stanbul, Ofset Yapmevi.
Toprak, Z., Kanca, K. ve Sanci, B. (2009),
Ulusaldan Kresele Milli Reasrans T.A.. ve
Trkiyede Reasransn Evrimi, stanbul, Grafis
Matbaa.

Kahya, F. ve Demir, F. (Editr), (2010), Osmanl

Devletinde
Sigortaclk,
stanbul,
Libra
Kitapclk ve Yaynclk.

Uralcan, G. . (2011), Temel Sigorta Bilgileri

ve Sigorta Sektrnn Yapsal Analizi,
stanbul, Hiperlink.

Mehr, I. R ve Cammack, E. (1952) Principles of

Insurances, Richard D.Irwin, Chicago.
Nomer, C. ve Yunak, H. (2000), Sigortann
Genel Prensipleri, stanbul, Ceyma Matbaaclk.
zpolat, M. (2007), Temel
Ankara, Sekin Yaynlar.

Williams, C., Artur, S. M. I. ve Young P. C.

(1995), Risk Manegement and Insurance, Mc
Graw-Hill.

Sigortaclk,

http://www.hazine.gov.tr/irj/portal/anonymous
http://en.wikipedia.org/wiki/General average

194

8
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Trk Sigorta Sisteminin
deerlendirebilecek,

gnmzde

geldii

noktay,

baz

zellikleri

asndan

Trk finans sektr iindeki yerini kavrayabilecek,

Trkiye Sigortaclk Sistemini uluslararas dzeyde kyaslayabilecek
bilgi ve becerilere sahip olabileceksiniz.

Anahtar Kavramlar
Prim retimi

Doal Afet Sigortalar Kurumu

Reel Prim Art Oran

Sigortaclk Sistemi Gstergeleri

Bireysel Emeklilik Sistemi

Katk Pay

indekiler
Giri
Gnmzde Trk Sigortaclk Sistemi
Trk Sigortaclk Sisteminin Trk Finans Sektrnde Yeri
Trk Sigortaclk Sisteminin Dnyada Yeri

196

Trk Finans Sektrnde

Sigortaclk Sistemi
GR
Sigortaclk; gerek bireyler gerekse de iletmeler iin, karlalmas olas risklerin olumsuz sonularn
bertaraf etmek ya da azaltmak amacyla ortaya kan bir risk ynetim sistemidir. Sigortaclk sistemi,
gerek riskleri azaltmaya etkisi gerekse de sermaye piyasalarnn geliimine etkisi araclyla ekonomik
gelime zerinde olumlu etkiler yaratmaktadr. Sigortaclk sektr, ekonomik faaliyetler ile ift tarafl ve
yksek oranda bir etkileime sahiptir. Sigortacln gelimesi ve tabana yaylmas ekonomik gelime
zerinde olumlu etkilere sahip iken, benzer etkiler ters ynl de gereklemektedir. Ekonomik gelime,
ekonomik faaliyetlerin artmas, sigortalanabilir menfaatleri artrmakta ve yeni sigortalanabilir alanlar
ortaya karmak suretiyle sektrn gelimesine katk salamaktadr. Dolaysyla sigortaclk sektrnn
geliimi ile ekonominin geliimi arasnda ift ynl bir nedensellik olduu sylenebilir. Yani sigortaclk
sektrnn geliimi ekonominin geliimine katkda bulurken, ayn zamanda ters ynl olarak,
ekonominin geliimi de sigortaclk sektrnn geliimine katk salamaktadr.

T.C. Babakanlk Hazine Mstearl Sigortaclk Genel Mdrl

internet sitesin www.sigortacilik.gov.tr adresinden, yllk olarak yaynlanan Trkiyede
Sigortaclk ve Bireysel Emeklilik Faaliyeti Hakknda Rapor ve Piyasa Analizi Raporu
incelenebilir.
Drt alt balktan oluan bu nitenin Gnmzde Trk Sigortaclk Sistemi adl ikinci alt
balnda, gelimekte olan bir ekonomiye sahip Trkiyede sigortaclk sektrnn gnmzdeki
durumu baz gstergeler deerlendirilerek incelenecektir. Bylelikle Trk sigortaclk sektrnn
gnmzde boyutlar ortaya konmaya allacaktr. Trk Sigortaclk Sisteminin Trk Finans
Sektrnde Yeri isimli nc alt balkta ise finansal sektr iinde, sigortaclk sisteminin bykl
deerlendirilerek, Trkiyede sigortaclk sektrnn mevcut finansal yapdaki yeri ortaya konmaya
allacaktr. Son blmn bal ise Trk Sigortaclk Sisteminin Dnyada Yeri dir. Bu alt balkta
da gnmzde Trk sigortaclk sisteminin, dnya ekonomilerindeki sigortaclk sistemleri ile
kyaslanmas yaplacak, sigortaclkta, Trk sigortaclnn dnyada yeri ortaya konmaya allacaktr.

GNMZDE TRK SGORTACILIK SSTEM

Bu alt balkta ncelikle drt balkta Trk sigortaclk sistemine ilikin baz gstergeler
deerlendirilecektir. Ele alnacak bu gstergeleri;

Temel gstergeler,

Yapsal gstergeler,

Finansal gstergeler ve

Teknik gstergeler olarak drt grupta deerlendirilecektir.

Ardndan branlar baznda genel bir deerlendirme yaplarak sigorta branlar iinde prim retimi ve
tazminat olarak nde olan sigortaclk branlar ortaya konacaktr. Bu alt bal takiben ise sosyal
197

gvenlik reformunun bir paras olarak ortaya kan ve hzla geliimine devam eden Bireysel Emeklilik
Sistemi (BES) incelenecek, sisteme ilikin baz gstergeler deerlendirilerek, geliim eilimi ortaya
konmaya allacaktr.

Trk Sigortaclk Sisteminde Temel Gstergeler

Prim retimi, sigortaclk sektrnn temel fon kayna niteliindedir. Dolaysyla prim retimi, bir
lkenin sigorta sektrn deerlendirebilmek iin ele alnacak temel gstergelerden biridir. Prim retimi;
sigortaclk hizmetlerinden faydalanan ekonomik birimlerin bu hizmet iin dedii bedeli ifade ederken,
ayn zamanda sigorta sektrnde faaliyette bulunan firmalarn gelirlerinin temel belirleyicisidir.
Trk sigortaclk sisteminin gelimini ve ulat noktay resmetmek iin Tablo 8.1.de son 5 yl iin
prim retimine ilikin baz gstergelerin nasl seyrettii sunulmutur. Tablo incelendiinde, lkemizde
prim retiminin gerek toplam gerekse de alt gruplar olan hayat ve hayat d sigortaclkta son 5 yl iinde
artt grlmektedir. Toplam prim retimi 2006 ylnda 6,9 milyar $ dzeyinde iken 2010 ylna
gelindiinde % 33,3lk bir deiim ile 9,2 milyar dolara ulamtr. Ayn dnemde hayat d
sigortaclkta retilen toplam prim % 32,2lik bir deiim sergilemi ve 5,9 milyar dolardan 7,8 milyar
dolara, hayat sigortaclnda retilen toplam prim ise % 40lk bir deiim ile 1,0 milyar dolardan, 1,4
milyar dolara ulamtr. Son be yllk geliim eilimi gstermektedir ki; hayat sigortaclnda, retilen
toplam prim miktar, hayat d sigortacla gre daha yksek bir oranda artmtr. Toplam prim
retiminin Gayri Safi Yurt i Haslaya (GSYH) oranna baktmzda ise 2006 ylnda 1,28 olan orann,
2007de 1,30 olduu, 2008 ylnda krizin de etkisiyle 1,24 seviyesine geriledii ve 2009da 1,31 olarak
gerekletii ve 2010 ylna gelindiinde 2006 ylndaki oran olan 1,28 olduu grlmektedir.
Tablo 8.1: Trk Sigortaclk Sektrnde Prim retimi

Trkiye Prim retimi (Milyar/$)

Hayat D
Hayat
Prim retimi/ GSYIH
Reel Prim Art Oran (%)
Hayat D Reel Prim Art Oran (%)
Hayat Reel Prim Art Oran (%)
Kii Bana Prim retimi ($)

2006
6,9
5,9
1,0
1,28
10,54
12,22
1,68
96

2007
9,4
8,3
1,1
1,30
4,2
6,86
-11,34
131

2008
7,7
6,7
1,0
1,24
-1,85
-3,08
6,81
106

2009
8,4
7,1
1,2
1,31
-0,98
-2,60
9,32
113

2010
9,2
7,8
1,4
1,28
6,54
5,79
10,83
125

Kaynak: Sigortaclk ve BES Faaliyet Raporu 2010. S. Xiv

Ekonomideki gelimelerden hzl ve yksek oranda etkilenen finansal sektrlerin banda gelen
sigortaclk, genel olarak milli gelirin artt dnemlerde GSYHden daha yksek oranda bymekte,
GSYH kld dnemlerde ise daha fazla klmektedir. Kii bana den prim retimine
bakldlda, 2006 ylnda 96 $ olan kii bana prim retiminin bir sonraki yl en yksek dzeyi olan 131
$ yakalad 2008 ylnda ise 106 $ a geriledii grlmektedir. Takip eden iki yl sresince bu deer
hep art gstererek 2010 ylnda 125 $ dolar olarak gereklemitir.

198

Grafik 8.1: Reel Prim retim Art! Hz

Kaynak: Sigortaclk ve BES Faaliyet Raporu 2010

Grafik 8.1. sektrdeki prim retiminin reel art" hzlarn gstermektedir. Trk Sigorta Sektr'nn
prim retimine ili"kin geli"imini inceledi!imizde; kriz yllar hari reel olarak sektrn byd!
grlmektedir. 2008 krizi sonrasnda retim ve kr konusunda nemli bir gerileme ya"ayan sigorta
sektr iin 2010 yl, krizin etkilerinin geride braklarak yeniden reel byme e!ilimine geilen bir
dnem olmu"tur.
Toplam prim retimi 2010 ylnda bir nceki yla gre % 6,54 byme gsterirken, hayat d"
sigortaclk reel olarak % 5,79 orannda bym"tr. lkemizde geleneksel olarak hayat d" sigorta
dallarndaki prim retimi hayat grubundan daha yksektir. Yllar itibariyle kk dalgalanmalar
gstermekle birlikte toplam prim retiminde hayat d" sigorta dallarnn pay ortalama % 85
dzeyindedir. Ancak 2010 ylna ili"kin en arpc reel byme oran % 10,83 ile hayat sigortasnda
gerekle"mi"tir.

www.sigortasektoru.com internet sitesinden sigortaclk sektrne

ili#kin gncel geli#meler takip edilebilir.

Trk Sigortaclk Sisteminde Yapsal Gsterlegeler

Sigortaclk sektrnde yar alan "irketler, hayat ve hayat d" bran"larndan sadece birinde faaliyet
gsterebilirler. 2010 ylnda Trk sigortaclk sisteminde faaliyette bulunan "irket says 58 adettir. Bu
"irketleri, faaliyet alanna gre drt gruba ayrmak mmkndr. Bunlar;

Hayat d" sigorta,

Hayat sigortas,

Hayat/ Emeklilik Sigortas ve

Reasurans "irketleridir.

A"a!da yer alan Tablo 8.2.de, bu alanlarda faaliyet gsteren "irketlerin saylar sunulmaktadr. Tablo
incelendi!inde, 34 adet "irket ile en fazla "irketin bulundu!u alann hayat d" sigortaclk oldu!u
grlmektedir. Bu alan ise 16 "irket ile hayat ve emeklilik, 7 "irket ile de hayat sigortas takip etmektedir.
Faaliyette bulunan reasrans "irket says ise birdir.

199

Tablo 8.2: Sigortaclk Sektrndeki irket Saylar (30/06/2011)

Sigorta Tr

irket Says

Hayat D

34

Hayat

Hayat / Emeklilik

16

Reasrans

Toplam

58
Kaynak: Hazine Blteni

Tablo 8.3de, Trk sigortaclk sektrnde yabanc sermayenin durumunu ortaya koymak iin,
lkemizde faaliyette bulunan reasrans dnda kalan sigorta irketlerinin saylar, irketlerin sermaye
paylar ve prim retimindeki paylar yerli ve yabanc irketler dikkate alnarak dalm sunulmutur.
Tablo 8.3: Sigortaclk Sektrndeki irketler

irket Tr

Sermaye Pay **

irket Says *

Prim retimindeki Pay**

Yerli

21

41,22

46,69

Yabanc

36

58,78

53,31

Kaynak: * Hazine Blteni (30/6/2011) ** Sigortaclk ve BES Faaliyet Raporu 2010. S. Xv

Trkiyede sigorta potansiyelinin halen yksek olmas yabanc yatrmclarn Trk sigortaclk
sektrne ilgisini ekmektedir. 2001 ylnda 15 olan yabanc sermayeli irket says, zellikle 2004
ylndan itibaren hzlanan girilerle birlikte 2005 ylnda 20ye ykselmitir. 2011 ylnn ilk alt ay
itibariyle lkemizde faaliyette bulunan 57 irketin, 21 tanesi yerli, 36 tanesi ise yabancdr. Toplam irket
sermayelerinin %41,22si yerli sermayeye ait iken, yabanc sermayenin sektrdeki sermaye pay %58,78
olarak gereklemitir. Grld gibi, sektrdeki yabanc sermayenin pay, yerli sarmeyeden yksektir.
Toplam prim retiminde yerli ve yabanc dalmna bakldna ise, yabanc orjinli firmalarn prim
retim pay %53.31 iken yerli pay ise %46,69 olarak gereklemitir. Yani prim retiminde de yabanc
irketlerin pay yerli irketlerin paynn stnde seyretmektedir. Ancak sermaye arlna kyasla, prim
retim paylarndaki yerli ve yabanc arasndaki fark daha az gereklemitir.
Tablo 8.4: Sigortaclk Sektr stihdam Rakamlar (2010)

stihdam Tr
irketler Personel Says
Broker Says
Acente Says
BES Arac Says
Eksper Says

Adet
16.029
81
16.205
16.716
1.095

Kaynak: Sigortaclk ve BES Faaliyet Raporu 2010

Tablo 8.4.de ise Trk sigortaclk sektrnn istihdam rakamlar sunulmutur. 2010 ylnda sigorta
irketerinde 16.029 personel almaktadr. Ayn yl lkemizdeki broker says 81, acente says 16.205,
bireysel emeklilik sistemi arac says 16.716, eksper says ise 1.095 olmutur.

200

Tablo 8.5: Sigortaclk Sektrnde Personelin "irketlere Gre Da$lm (2010)

"irket Tr
Toplam Personel Says
Hayat D! Sigorta
Hayat Sigortas
Hayat/ Emeklilik
Reasurans

Adet
16.029
9.046
740
6.024
219

Kaynak: Sigortaclk ve BES Faaliyet Raporu 2010

2010 ylnda sigorta "irketlerinde al"an 16.029 adet personelin sigorta alanlarna gre da!lm ise
Tablo 8.5.de verilmektedir. 9.046 al"an personel ile en fazla al"ann hayat d" sigortaclk alannda
oldu!u grlmektedir. $irket saysnn da!lmna benzer bir biimde, hayat d" sigortacl! 6.024
al"an personel ile hayat/ emeklilik sigortacl! takip etmektedir. 2010 ylnda lkemizde hayat
sigortacl!nda 740 personel al"m" iken, reasrans alannda al"an personel says 219 olarak
gerekle"mi"tir.
2010 ylnda Trk sigorta "irketlerinde al"an 16.029 adet personelin, al"t! "irketlerin sigorta
bran"larna gre a!rlklar Grafik 8.2.de grlmektedir. #stihdamdaki pay en yksek bran" %56 ile
hayat d" sigortaclktadr. Bu bran" %38 ile hayat/emeklilik baran" izlemektedir.

Grafik 8.2: Sigortaclk Personelinin Da$lm (2010, %)

Kaynak: Sigortaclk ve BES Faaliyet Raporu 2010

Tablo 8.6.da 2010 yl itibariyle sektrdeki baz szle"me saylar ve biriken fon miktarlar
verilmi"tir. Hayat d" sigortaclkta 2010 yl sonu itibariyle toplam polie says 38 milyonu, toplam
szle"me says ise 54 milyonu a"m"tr. Ayn dnem itibariyle hayat sigortacl!nda ise yeni
polie/sertifika says 12 milyonu a"m"tr. lkemizde 2003 ylndan itibaren faaliyet halinde olan ve 2010
ylnda birikimlerin !11.999,5 milyone ula"an bireysel emeklilik sisteminde ise yrrlkteki szle"me
says 2.534.793 adet olmu"tur. 1999 depreminden sonra 2000 ylnda meskenler iin zorunlu hale
getirilmi" bulunan deprem sigortalarn yrtmek zere "Do!al Afet Sigortalar Kurumu (DASK)"
havuzu tesis edilmi"tir. Gnmzde Zorunlu Deprem Sigortas, DASK nam ve hesabna szle"me
yapmaya yetkili sigorta "irketleri ve bu "irketlerin acenteleri tarafndan yaplmaktadr. 2010 ylna
gelindi!inde yrrlkteki DASK poliesi says 3.316.256 adet, sigortallk oran ise % 22,01 dzeyine
ula"m"tr. Zorunlu trafik sigortasnda ise yrrlkteki polie says 2010 ylna gelindi!inde 11 milyonu
a"m", sigortallk oran ise % 77,01 e ula"m"tr.

201

Tablo 8.6: Sigortaclk Sektr Szleme Saylar ve Biriken Fonlar (2010)

Hayat D Sigortaclk
Toplam Polie Says
Toplam Szleme Says
Hayat Sigortacl
Yeni Polie/Sert.Says
Yrrlkteki Polie Says
Yrrlkteki Sertifika Says
Birikim (Milyon T)
Bireysel Emeklilik
Yrrlkteki Szleme Says
Birikim (Milyon T)
DASK
Yrrlkteki Polie Says
Sigortallk Oran
Zorunlu Trafik Sigortas
Yrrlkteki Polie Says
Sigortallk Oran

38.225.736
54.460.397
10.436.831
2.536.583
12.679.216
5.299,2
2.534.793
11.999,5
3.316.256
22,01
11.625.611
77,01

Kaynak: Sigortaclk ve BES Faaliyet Raporu 2010

Zorunlu trafik sigortasnda sigortallk oran 2010 yl iin % 77,01

iken yine zorunlu olan Doal Afet Sigortalar Kumu (DASK) iin bu oran ayn yl % 22,01
olarak gereklemitir. ki zorunlu sigortadan trafik sigortasnda sigortallk orannn
DASKa gre daha yksek gereklemesinin olas nedenlerini deerlendiriniz?

Trk Sigortaclk Sisteminde Finansal Gsterlegeler

Trk sigortaclk sisteminde yer alan irketlerin varlklarnn dalm, sigorta alanlarna gre aada yer
alan Tablo 8.7.de sunulmutur. 2010 ylnda sektrdeki irketlerin toplam varlklar T36.786 milyone
ulamtr. Sigortaclk sektrnn toplam varlklar bir nceki yla gre % 10 art gsterirken, hayat d
sigortaclk irketlerinin varlklar % 4 azalma gstermi, hayat/emeklilik irketlerinin varlklar ise % 24
orannda artmtr. 2010 ylnda toplam varlklarn en fazla hayat/emeklilik irketleri salamtr.
Tablo 8.7: Sigorta irketlerinin Varlk Dalm (2010)

Sigorta irket Tr
Hayat D Sigorta
Hayat/ Emeklilik
Reasurans
Toplam

Milyon T
14.321
20.844
1.621
36.786

Deiim (%)
-4
24
3
10

Kaynak: Sigortaclk ve BES Faaliyet Raporu 2010

Sektrdeki toplam varliklar iinde irketlerin paylar Grafik 8.3.de verilmitir. Sektrde yer alan
irketler iinde, T20.844 milyon ile sektrdeki en fazla varln, hayat/emeklilik sigortalar brannda
olduu grlmektedir. Toplam varlklarn % 57i bu alanda faaliyette bulunan irketlere aittir. Hayat d
sigortacln 2010 ylndaki toplam varlklar ise T14.321 milyon olarak gereklemi, toplam varlklar
iindeki pay ise % 39 olmutur.

202

4%

39%
57%

Grafik 8.3: Sigorta "irketlerinin Varlk Da$lm (2010, %)

Kaynak: Sigortaclk ve BES Faaliyet Raporu 2010

Sigortaclk sektr tarafndan, sermaye piyasasnda yaratlan fonlarn hacmi, retilen prim seviyesine
ba!ldr. Trk sigortacl!nn yaratt! fonlar, 2010 ylnda ne "ekilde de!erlendirdi!i Tablo 8.8.de
verilmi"tir. Sigortaclk sektr 2010 ylnda !9.264 milyon yatrm gerekle"tirmi", bu yatrmlarnn %
92sini menkul de!erler, % 8ini de sabit de!erler olu"turmu"tur.
Tablo 8.8: Sigortaclk Sektr Yatrm Portfy (2010)

Yatrm Tr

Kamu Borlanma Senetleri

zel Sektr Tahvilleri

7.884.988.072
55.070.031

Hisse Senetleri

352.306.612

Di$er

236.166.512

Toplam Menkul De$erler

8.528.531.227

Sabit De$erler

735.993.321

Toplam Yatrmlar

9.264.524.548

Kaynak: Hazine Blten

Grafik 8.4de ise 2010 yl iin Sigortaclk sektrnn yatrm portfynn da!lm sunulmu"tur.
Grafik incelendi!inde, menkul de!er yatrmlarnn a!rlkl olarak kamu borlanma senetlerine yapld!
grlmektedir. Trk sigortaclk sektr, toplam menkul de!er yatrmlarnn % 92sini, toplam yatrmlar
portfynn ise % 85,11ini kamu borlanma senetleri "eklinde gerekle"tirmi"tir. Trk sigortaclk
sektr, yaratt! fonlar a!rlkl olarak kamuya bor vererek yatrma dn"trmektedir.

203

Grafik 8.4: Sigortaclk Sektr Yatrm Portfynn Da$lm (2010, %)

Kaynak: Hazine Blten

Trk sigortaclk sisteminin yatrm portfy incelendi$inde, hisse

senetlerinin paynn d#k oldu$u, yatrm portfynn a$rlkl olarak kamu borlanma
senetlerinden olu#tu$u grlmektedir. Bu durumu, ekonomik kalknmada zel sektrn
yeri ve de faizlerin d#t$ bir ortamda sigortaclk sektrndeki krllk asndan
de$erlendiriniz.

www.sigortacilik.gov.tr internet sitesinden sigortaclk sektrne

ili#kin gncel veriler, istatistik veriler mensnden elde edilecek Blten ile takip
edilebilir.
Tablo 8.9.da, sigorta "irketlerinin 2010 ylna ili"kin baz finansal oranlar, hayat d" ve
hayat/emeklilik "irketleri ile kar"la"trlarak sunulmu"tur. Primlerin oran, hayat d" sigortaclk hizmeti
sunan "irketler iin %217,37 olarak gerekle"irken, ayn oran hayat/emeklilik "irketleri iin daha d"k
bir dzeyde, %120,72 olarak gerekle"mi"tir. Benzer bir farkllk z sermayeye ili"kin finansal oranlarda
da grlmektedir. Hayat d" "irketler iin z sermayenin toplam varlklara ve teknik kar"lklara oran,
hayat/emeklilik "irketlerine gre daha yksek bir dzeyde gerekle"mi"tir. Bir ba"ka finansal oran olan
prim alacaklarnn z sermayeye oranna bakld!nda ise hayat d" "irketleri iin %56,88,
hayat/emeklilik "irketleri iin ise %10,07 oldu!u grlmektedir. Sermaye yeterlilik rasyosunun ise
hayat/emeklilik "irketleri iin daha yksek oldu!u grlmektedir. Bu sigorta alannda faaliyette bulunan
"irketler iin bu oran %338,06 dzeyinde iken hayat d" sigortaclk iin %144,49 olarak gerekle"mi"tir.
Teknik kar"lk oranna bakt!mzda ise hayat d" "irketler iin bu orann hayat/emeklilik "irketlerine
kyasla daha yksek oldu!u grlmektedir. Gerek cari oran gerekse de likidite oran hayat/emeklilik
"irketleri iin daha yksek gerekle"mi"tir. Bu sigorta bran"nda faaliyette bulunan "irketler iin bu
oranlar sras ile %196,94 ve %164,73 dzeyindedir. Hayat d" sigortaclk iin ayn finansal oranlarn
srasyla %118,15 ve %69,61 oldu!u grlmektedir. Bu iki finansal orann hayat/emeklilik "irketleri iin
daha yksek olmas, bu sigortaclk alanndaki "irketlerin, hayat d" sigortaclk "irketlerine kyasla daha
yksek bir likidite ile al"yor olduklar ve bor deme glerinin daya yksek oldu!unu gstermektedir.
Krll!a ili"kin finansal oranlara bakld!nda ise hayat d" sigorta "irketleri iin 2010 yl krllk
oranlar eksi olarak gerekle"mi"tir. z sermaye krll! ve aktif krll! bu sigorta grubu iin srasyla 1,68 ve -0,70 olarak gerekle"mi"tir. Hayat/emeklilik "irketleri iin ise bu finansal oranlar pozitif
dzeylerdedir. 2010 ylnda z sermaye krll! %20,15 olur iken aktif krll! %3,05 dzeyinde
olmu"tur. 2010 yl hayat/emeklilik "irketleri iin hayat d" sigortaclk yapan "irketlere gre daha krl
bir yl olmu"tur.

204

Tablo 8.9: Sigortaclk irketlerinin Finansal Oranlar (2010)

Finansal Oran
Prim/ zsermaye
zsermaye/ Varlk Toplam
zsermaye/ Teknik Karlklar
Prim Alacaklar/ zsermaye
Sermaye Yeterlilik Rasyosu
Teknik Karlk Rasyosu
Cari Oran
Likidite Oran
zsermaye Krll
Aktif Krll

Hayat D irketler
217,37
35,16
46,32
56,88
144,49
131,11
118,15
69,61
-1,68
-0,70

Hayat/ Emeklilik irketleri

120,72
24,42
34,99
10,07
338,06
128,72
196,94
164,73
20,15
3,05

Kaynak: Sigortaclk ve BES Faaliyet Raporu 2010

Trk Sigortaclk Sisteminde Teknik Gsterlegeler

Aada verilen Tablo 8.10.da, 2010 ylna ilikin sigortaclk sektrnn toplam teminatlar yer
almaktadr. 2010 ylnda Trk sigortaclk sektrnde toplam teminatlar T30.661,7 milyar olarak
gereklemitir. Bu teminatlarn GSYHa oran %27,75dir. Toplam teminatlar iinde hayat d
sigortacln pay ise son derece yksek, hayat sigortaclnn pay ise olduka dk kalmtr.
Tablo 8.10: Sigortaclk Sektrnde Teminatlar (2010)

Toplam Teminat (Milyar T)

30.661,7

Hayat D

30.402,2

Hayat

259,5

Toplam Teminat/ GSYH (%)

27,75

Kaynak: Sigortaclk ve BES Faaliyet Raporu 2010

Tablo 8.11.de 2010 ylnda hayat ve hayat d branlarnda gerekleen ve denen tazminatlar
grlmektedir. 2010 ylnda Trk sigortaclk sektrnde T9.052,4 milyon tazminat demesi
gereklemitir. Ayn yl denen tazminat miktar ise T8.652,9 milyardir.
Tablo 8.11: Sigortaclk Setrnde Tazminatlar (2010)

A Gerekleen Toplam Tazminat (Milyon T)

A1Hayat D Branlar
Hayat D Branlar/ Toplam Tazminat (%) (A1/A)
A2 Hayat Bran
Hayat Bran/ Toplam Tazminat (%) (A2/A)
B denen Tazminat (Milyon T)
B1 Hayat D Branlar
Hayat D Branlart/ Toplam Tazminat (%) (B1/B)
B2 Hayat Bran
Hayat Bran/ Toplam Tazminat (%) (B2/B)

9.052,4
7.532,3
83,2
1.520,1
16,8
8.652,9
7.168,0
82,8
1.484,9
17,1

Kaynak: Sigortaclk ve BES Faaliyet Raporu 2010

Tazminatlarn hayat d ve hayat/emeklilik branlarnda nasl dald Grafik 8.5.de verilmitir.

Tazminatlarn %83,2si hayat d branlarda gerekleirken %16,8i hayat sigortaclnda
gereklemitir. denen tazminatlarn dalmna baktmzda ise %82,8i hayat d sigortaclk
brannda, %17,1i de hayat sigortacl brannda dendii grlmektedir.
205

Grafik 8.5: Tazminatlarn Da$lm (2010, %)

Kaynak: Sigortaclk ve BES Faaliyet Raporu 2010

Sigortaclk sektr prim retiminde drt tip kaynak kullanlmaktadr. Bu kaynaklar; merkez, acente,
banka ve brokerlerdr. A"a!da yer alan Tablo 8.12., hem toplam hem de hayat ve hayat d" bran"larnda
retilen primlerin kaynaklarna gre da!lmn gstermektedir. 2010 ylnda toplam prim retiminde en
fazla kullanlan kaynak %60,14 ile acenteler olurken, bu kaynak trn %21,98 ile bankalar takip
etmi"tir.
Tablo 8.12: Sigortaclk Sektr Prim retiminin retim Kaynaklarna Gre Da$lm (%, 2010)

Kaynak Tr
Merkez

Genel Toplam
8,65

Hayat D#
8,10

Hayat

Acente

60,14

67,83

18,00

Banka

21,98

13,30

69,54

Broker

9,23

10,76

0,81

11,66

Kaynak: 2010 Yl Sigorta Sektr Piyasa Analizi Raporu

Prim retiminin hayat d" ve hayat sigortas bran"larnda hangi kanallarla gerekle"mi" oldu!una
ili"kin da!lm ise Grafik 8.6.da verilmi"tir. Hayat ve hayat d" bran"lar dikkate alnarak kaynak
da!lmna bakld!nda, hayat d" sigortaclkta en fazla prim retimi, %67,83 ile acenteler tarafndan
gerekle"tirilmi" iken hayat sigortacl!nda en fazla prim retimi %64,54 ile bankalar tarafndan
gerekle"tirilmi"tir.

Grafik 8.6: Prim retim Kanallarnn Hayat D! ve Hayat Sigortalarnda Da$lm (2010, %)
Kaynak: 2010 Yl Sigorta Sektr Piyasa Analizi Raporu

206

Bir meslek birlii olan stanbul Sigorta Acenteleri Derneine ait

internet sitesi www.isad.org.tr adresinden sektre ve acentelere ilikin gncel gelimeler
takip edilebilir.

Branlar Baznda Trk Sigortaclk Sistemi

Sigortaclk sektrnde yar alan irketler, hayat ve hayat d branlarn sadece birinde faliyet
gsterebilirler. Bu iki grupta yer alan sigorta branlarnn neler olduu, Hazineden sorumlu Bakan
tarafndan belirlenir. lkemizde hayat d sigortacln alt branlar olarak sralanabilecek sigortaclk
alanlar; seyahat, salk, kaza, kara aralar, rayl aralar, hava aralar, su aralar, nakliyat, yangn ve
doal afetler, genel mhendislik zararlar, genel zararlar, kara aralar sorumluluk, kara aralar
sorumluluk (dier), hava aralar sorumluluk, su aralar sorumluluk, genel sorumluluk, kredi, emniyet
suistimal, finansal kayplar, hukuksal koruma, destek sigortacldr. Hayat brannda ise bulunan alt
branlardan bazlar unlardr; salk, ferdi kaza, evlilik/doum.
Tablo 8.13: Prim retimi ve denen Tazminatlarn Bran Baznda Dalm (2010)

Sigorta Bran

Prim retimi T

Hayat/ Salk

Toplam
indeki Pay
%

denen
Tazminatlar T

Toplam
indeki Pay
%

1.675.319

11,86

1.334.688

15,42

30.048

0,21

2.891

0,03

598.437

4,24

106.603

1,23

Kara Aralar

3.116.700

22,06

2.391.128

27,63

Rayl Aralar

681

0,00

0,00

47.498

0,34

6.709

0,08

Su Aralar

107.867

0,76

54.078

0,62

Nakliyat

298.601

2,11

92.413

1,07

1.980.079

14,01

830.431

9,60

Genel Zararlar (Mhendislik)

582.234

4,12

336.382

3,89

Genel Zararlar (Dier)

411.019

2,91

97.986

1,13

2.247.948

15,91

1.783.390

20,61

297.946

2,11

52.212

0,60

50.256

0,36

4.428

0,05

544

0,00

103

0,00

327.470

2,32

59.249

0,68

Kredi

31.846

0,23

5.047

0,06

Emniyet Suistimal

16.441

0,12

1.450

0,02

Finansal Kayplar

84.707

0,60

8.394

0,10

Hukuksal Koruma

43.162

0,31

413

0,00

198

0,00

0,00

11.949.004

84,57

7.167.995

82,84

2.180.892

15,43

1.484.939

17,16

14.129.896

100,00

8.652.934

100,00

Seyahat Salk
Kaza

Hava Aralar

Yangn ve Doal Afetler

Kara Aralar Sorumluluk

Kara Aralar Sorumluluk (Dier)
Hava Aralar Sorumluluk
Su Aralar Sorumluluk
Genel Sorumluluk

Destek
Hayat D Toplam
Hayat Toplam
Toplam

Kaynak: Sigortaclk ve BES Faaliyet Raporu 2010

207

Tablo 8.13., 2010 yl sigorta branlarn, prim retimi ve denen tazminatlar asndan
deerlendirmek amacyla sunulmutur. Toplam prim retiminin %84,57i hayat d sigorta branlarnda
retilmekte iken, %15,43 hayat sigortaclnda retilmitir. ki temel brann, denen tazminatlar
iindeki paylar da prim retim paylarna benzer olarak gereklemi, hayat d branlardaki tazminat
demeleri, toplam demenin %82,84n, hayat sigortas tazminat demeleri ise toplam demelerin
%17,16n oluturmutur. Alt branlar asndan deerlendirildiinde ise her iki alanda da en yksek pay
kara aralar brannda gereklemitir. Toplam prim demelerinin %22,06, toplam tazminat
demelerinin de %27,63nn kara aralar brannda olduu grlmektedir. Bu sigorta brann ise kara
aralar sorumluluu takip etmektedir. Prim retiminin %15,91i, tazminatlarn da %20,61i kara aralar
sorumluluu branna aittir. nc srada yer alan sigorta bran ise prim ve tazminatta
farkllamaktadr. Toplam prim retiminde yangn ve doal afetler %14,01 ile nc srada yer alrken,
tazminat demelerinde en yksek paya sahip olan nc alt bran ise hayat/salk bran olmutur. 2010
ylnda toplam tazminat demelerinin %15,42si bu sigortaclk brannda gereklemitir. Bu alan, prim
retiminde drdnc srada yer alrken, tazminatlarda drdnc srada yangn ve doal afetler
sigortacl yer almtr.

Bireysel Emeklilik Sistemi

Bu balk altnda, lkemizdeki sigortaclk sektr iinde nemli bir yere sahip bireysel emeklilik
sistemine ilikin gncel baz veriler deerlendirilerek, bireysel emeklilik sisteminin geldii nokta ortaya
konulmaya allacaktr.
Gnlllk esasna dayanan bireysel emeklilik sisteminin temel amac; bireylerin alma yaamlar
boyunca yaptklar dzenli tasarruflarn yatrma ynlendirilmesini salayarak, oluacak birikimlerle,
tasarruf yaptklar dnemde sahip olduklar refah seviyesinin emeklilik dneminde de devam etmesini
salamaktr.

Bireysel emeklilik alannda faaliyet gsterme izni alan 11 irket

ortaklnda 2 milyon T475 bin sermaye ile merkezi stanbul'da kurulmu olan Emeklilik
Gzetim Merkezine ait internet sitesi www.egm.org.tr adresinden, sistemin nasl
altna ilikin gncel bilgiler edinilebilir, geliim raporlar incelenerek gncel veriler
ve gelimeler takip edilebilir.
lkemizde bireysel emeklilik sistemini, 4632 sayl Bireysel Emeklilik Tasarruf ve Yatrm Sistemi
Kanunu dzenlemektedir. Bu kanun, sosyal gvenlik reformunun bir paras olarak, TBMM tarafndan 28
Mart 2001 tarihinde kabul edilerek, 7 Nisan 2001 tarih ve 24366 sayl Resmi Gazetede yaymlanmtr.
Kanunun yrrle girme tarihi ise 7 Ekim 2001 dir. Bunu takiben yaplan Mevzuat almalar ile
sistemin etkili bir biimde uygulanabilmesini iin gerekli olan idari ve hukuki ereve izilmitir.
lkemizde bireysel emeklilik irketleri 2003 ylndan itibaren faaliyetlerini srdrmektedir.

T.C. Babakanlk Hazine Mstearlna ait Bireysel Emeklilik Sistemi

internet adresi www.bireyselemeklilik.gov.tr, Bireysel Emekilik Sistemine ilikin yasal
mevzuatn takip eilebilecei bir internet adrestir.
Bireysel emeklilik sistemi;

ikinci emeklilik geliri ile bireylerin emeklilikte refah seviyelerinin artmasna,

altyap yatrmlar ve uzun vadeli yatrmlara kaynak yaratlarak sistemin yeni i ve istihdam
olanaklar yaratmasna,

sosyal gvenliin kapsamnn artmasna ve kamunun sosyal gvenlikten kaynaklanan yknn

azaltlmasna,

mali sektrde uzun vadeli fonlarn artmasna bylece mali sektrn daha salkl ilemesine,
208

enflasyonla mcadele ve istikrarl bymeye olumlu katk salamasna,

kurumsal yatrm stratejilerinin piyasalardaki dalgalanmalar ve speklasyonlar azaltmasna,

sermaye piyasasnn derinlemesine olanak salayacak bir zel emeklilik sistemidir.

Bireysel emeklilik sistemindeki katlmclarn korunmas ve dolaysyla da siteme katlmn

zendirilmesi iin katlmclarn baz haklar bulunmaktadr. Katlmclar;

Emeklilik szlemesi sresi iinde katk pay tutarn, emeklilik plannda tanml asgari katk
payndan daha az olmamak zere deitirebilir.

irkette en az 1 yl kalmak artyla, bireysel emeklilik hesabndaki birikimlerini baka bir

emeklilik irketine aktarabilir.

Ayn veya farkl irketlerde alm olan bireysel emeklilik hesaplarnn birletirilmesini talep
edebilir.

Emeklilik szlemesi sresi iinde katk pay demeye ara verebilir. Ancak katk pay
denmeyen sre emeklilie hak kazanlmas iin gereken srenin hesabnda dikkate alnmaz.

Ylda en fazla 6 kez fon dalm orann ve ylda en fazla 4 kez emeklilik plann deitirebilir.

Aadaki tabloda, bireysel emeklilik sistemine ilikin baz genel veriler sunulmaktadr. Gnmzde
Trkiyede bireysel emeklilik sistemi iinde yer alan katlmc says 2.693.774 adettir. 2003 ylndan
itibaren faaliyette bulunan bu sistemden emekli olan katlmc says ise 2012 ylnn mart ay itibariyle
4.168 kiidir. Ayn tarih itibariyle sistemde yer alan katlmclarn fon tutarlar ise T15,6 milyon iken
katk pay tutarlar ise T13.113 milyone ulamtr.
Tablo 8.14: Bireysel Emeklilik Genel Verileri (03/2012)

Katlmc Says
Katlmclarn Fon Tutar (milyon T)
Katk Pay Tutar (milyon T)
Emekli Olan Katlmc Says

2.693.774
15,6
13.113
4.168

Kaynak: www.bireyselemeklilik.gov.tr

Bireysel emeklilik sisteminde mevcut datm kanallarn, bireysel direk sat, kurumsal sat, acente,
banka ve dier olarak snflandrmak mmkndr. Aadaki tablo bu kanallar arac ile yaplan
szleme adetlerini, toplam katk pay miktarn, tahsilat yaplmakta olan ortalama dzenli katk pay
miktarlarn ve satlar gerekletiren arac saylarn gstermektedir. Tahsilat yaplan ortalama aylk
dzenli katk paylarna baktmzda en yksek rakamn aylk ortalama T205,7 ile acente kanal ile
yaplan szlemelerde olduu grlmekte iken en nemli sat kanal olan bireysel direk sat kanalnda
ise aylk ortalama dzenli demenin T164,72 olduu grlmektedir.
Tablo 8.15: Bireysel Emeklilik Datm Kanallar (2010)

Szleme
Adedi
Bireysel Direkt Sat
Kurumsal Sat

Katk Pay (T)

Tahsili Yaplan
Ortalama Aylk Dzenli
Katk Pay (T)

Sat
Gerekletire
n Arac Adedi

1.721.108
141.316

6.820.286.347
694.058.177

164,72
154,70

12.526
323

Acente

239.555

1.083.014.099

205,70

3.467

Banka

400.925

769.383.547

144,89

8.823

31.936

148.488.065

168,84

119

2.534.840

9.515.230.234

165,37

25.258

Dier
Toplam

Kaynak: 2010 Yl Sigorta Sektr Piyasa Analizi Raporu

209

Tablo 8.16., datm kanallarnn toplam iindeki arln gstermektedir. Szleme adedi iindeki
en byk pay, %67,90 ile bireysel direkt sat kanal ile gerekleen szlemelere aittir. Bu kanal %15,82
ile bankalar takip etmekte iken, en ok kullanlan nc kanal ise %9,45 ile acenteler olmutur. Toplam
katk pay iindeki datm kanallarnn paylarna baktmzda birinci srada %71,68 ile yine bireysel
direkt sat kanalnn olduu grlmektedir. Bu sralamada, ikinci srada %11,38 ile acenteler, nc
srada ise %8,9 ile bankalar yer almtr.
Tablo 8.16: Bireysel Emeklilik Datm Kanallarnn Pay (2010)

SzlemeAdedi
indeki Pay

Toplam Katk Pay

iindeki Pay

Bireysel Direkt Sat

67,90

71,68

Kurumsal Sat

5,57

7,29

Acente

9,45

11,38

Banka

15,82

8,09

Dier

1,26

1,56

100,00

100,00

Sat Kanal

Toplam

Kaynak: 2010 Yl Sigorta Sektr Piyasa Analizi Raporu

lkemizdeki bireysel emeklilik

8.17.de sunulmutur. Mart 2012
mterisinin %37,20 ile 25-34 ya
mteri grubu takip etmektedir.
bulunmaktadr.

mterilerinin yalarna gre dalm iin aada yer alan Tablo

tarihine gre dalma bakldnda en fazla bireysel emeklilik
aralnda olduu grlmektedir. Bu ya araln 35-44 ya aras
Bireysel emeklilik mterilerinin %33,46 bu ya aralnda

Tablo 8.17: Bireysel Emeklilik Ya Gruplarna Gre Dalm (03/2012)

Ya Aral

Toplam indeki Pay %

25 Ya Alt

5,87

25 - 34 Ya

37,20

35 - 44 Ya

33,46

45 - 54 Ya

19,05

55 Ya ve zeri

4,41

Toplam

100,00
Kaynak: www.bireyselemeklilik.gov.tr

Tablo 8.18.de 2010 yl iin, aylk katk pay deme miktarlarna gre mteri saylar ve toplam
mteriler iindeki oran verilmitir. Grld gibi en fazla mteri, 1.369.011 ile aylk T101-200 aras
katk pay deyenlerdir. Bireysel emeklilik sistemine prim deyenlerin %54,01i aylk T101-200 aras
katk pay demektedir. Ayn yl, aylk T100 ve aas prim deyenlerin oran ise toplam iinde %32,05,
T201 ve T200 st katk pay deyenlerin oran ise % 13,95 olmutur.
Tablo 8.18: Bireysel Emeklilik Katk Pay Tutarna Gre Dalm (2010)

Katk Pay Tutar

100 T ve Aas
101-200 T Aras
201 T ve zeri
Toplam

Adet
812.280
1.369.011
353.502
2.534.793

Kaynak: Sigortaclk ve BES Faaliyet Raporu 2010

210

Toplam indeki Pay %

32,05
54,01
13,95
100,00

lkemizde bireysel emeklilik sistemi mterilerinin katk pay demelerinde hangi para birimini
tercih ettiklerini gstermek iin Tablo 8.19. verilmitir. Bireysel emeklilik mterilerinin %96,88i katk
paylarn yerli para cinsinden demeyi tercih etmekte iken ancak %3,12i yabanc para birimi cinsinden
deme yapmay tercih etmektedir.
Tablo 8.19: Para Birimine Gre Szleme ve Sertifika Dalm (03/2012)

Para Birimi
Trk Liras

%
96,88

Amerikan Dolar

2,77

Auro

0,35

Kaynak: www.bireyselemeklilik.gov.tr

Bireysel Emeklilik sistemi katlmclar, arlkl olarak szleme ve

sertifikalarn T cinsinden yapmay tercih etmektedir. 2012 ylnn nc ay itibariyle;
para birimi olarak dvizin tercih edilme oran ancak %3 civarnda, Tsinin tercih edilme
oran ise % 96,88 olmutur. BES katlmclar aylk primlerini T cinsinden demeyi tercih
etmektedir. Katlmclarn tercihlerini T cinsinden deme eklinde kullanyor olmasnn,
dviz kuru ve fiyat istikrar zerindeki olas etkisini deerlendiriniz.
Tablo 8.20., Trkiye genelinde en fazla bireysel emekilik mterisinin yerleik olduu illeri
gstermektedir. Toplam mterilerin en fazla yerleik olduu il %32,4 ile stanbul olurken, ikinci %9,5
ile Ankara ve nc ise %8,1 ile zmir ili olmutur. 2012 ylnn nc ay itibariyle en fazla
mterinin yerletii ilk on il arasnda %1,5 ile Aydn ili onuncu srada yer almtr.
Tablo 8.20: En Fazla Katlmcnn Yerleik Olduu l (03/2012)

l
stanbul
Ankara
zmir
Antalya
Bursa
Adana
Kocaeli
Mula
el
Aydn

%
32,4
9,5
8,1
4,5
3,8
2,9
2,6
2,2
2,2
1,5
Kaynak: www.bireyselemeklilik.gov.tr

TRK SGORTACILIK SSTEMNN TRK FNANS

SEKTRNDEK YER
Sigortaclk sistemi, risk transferiyle ekonomide olas zararlar bertaraf etmenin yannda, fon birikimi
yaratarak, lke ekonomilerinin gelime ve istikrarna katkda bulunmaktadr. Dolaysyla sigortaclk
sektr, gelimi ve gelimekte olan lkelerin finansal yaplarnda olduka nemli bir yere sahiptir.
Trk finans sitemi, bankaclk sektr arlkl bir yapya sahiptir. Bankaclk sektrn, srasyla
portfy ynetim irketleri ile sigortaclk ve bireysel emeklilik sektrleri takip etmektedir. Sigortaclk ve
bireysel emeklilik sektrleri, 2007 ylna dein bu sralamada drdnc olarak yer almakta iken, 2008
ylnda nc sraya ykselmi, takip eden yllarda da bu srasn korumutur.

211

Dinamik bir yapya sahip olan Trk sigortaclk sisteminin, Trk finansal sktrnde bulunduu yeri
ortaya koyabilmek iin Tablo 8.21. verilmitir. Tabloda son be yla ilikin, Trkiyede finansal sektrn
varlk toplam, sigortaclk sektrnn varlk toplam ve finansal sektrn varlk toplam iinde
sigortaclk sektrnn pay verilmitir. Sigortaclk sektrnn varlk toplam 2006 ylnda T18,6 milyar
ile Trk finans sktrrnde %2,78 lik bir paya sahip olduu grlmektedir. 2010 ylna gelindiinde ise
bu rakam T36,8 milyar ile finansal sistemin varlklar iindeki payn %2,8e ykseltmitir. Son be yllk
geliimde bu pay 2007 ve 2009 yllarnda %3n zerine kabilmitir. 2010 ylnda sigortaclk
sektrnn pay bir nceki yla gre gerilemitir. Sigortaclk sisteminin finansal varlk toplam iindeki
paynn seyri genel anlamda deerlendirildiinde; sigortaclk sektrnn Trk finans piyasalarn
geliimine paralel bir geliim sergiledii grlmektedir.
Tablo 8.21: Trk Finans Sektrnde Sigortaclk Sektr Varlk Toplam

Yllar
2006
2007
2008
2009
2010

Finansal Sektr Varlk

Toplam (milyar T)
670,2
772,0
937,1
1047,7
1297,9

Sigortaclk Sektr Varlk Sigortacln

Toplam (milyar T)
Pay (%)
18,6
2,78
23,4
3,03
27,9
2,98
33,4
3,19
36,8
2,83

Kaynak: Sigortaclk ve BES Faaliyet Raporu 2010. S. Xiv

Trkiye, gen nfus ve bu nfusa karn gelimi lkeler ile kyaslandnda dk sigortallk oranna
sahiptir. Trkiye'de bilin eksiklii nedeniyle sigortann toplumsal faydalar ancak deprem, sel, su baskn
gibi doal afetlerden ya da sanayi blgelerinde standartlara uygun malzeme ve ekipman kullanmayan
iletmelerde meydana gelen infilak, yangn gibi byk zarar oluturan olaylardan sonra gndeme
gelmektedir. Dolaysyla lkemizde sigortann faydalarnn topluma anlatlarak, sigorta bilincinin
gelitirilmesine ynelik bir takm faaliyetlerin yaplmas nem kazanmaktadr. Trkiye ekonomisinin
geliimine paralel olarak Trk sigortaclk sektrnn de geliimine devam edecei beklenmektedir.

TRK SGORTACILIK SSTEMNN DNYA

SGORTACILIINDAK YER
Trk sigorta sektr dinamik yaps, sahip olduu nitelikli igc ve byme potansiyeli ile hem Avrupa
hem de dnya piyasalarnda gelecek vadeden sektrler arasnda ne kmaktadr. Bu balkta Trkiye
ekonomisinde sigorta sektrnn baz ynleri ile Dnyadaki rnekleri ile karlatrlacak, bylelikle
sigortaclk sektrmzn, dnya ekonomileri iinde mevcut yeri deerlendirilecektir.
Tablo 8.22.de 2010 ylnda, eitli lke gruplarna gre lkelerin sigortaclk sistemlerinde, retilen
toplam primleri, prim retimindeki reel deiim hzn, ke gruplarnn dnya sigortaclk piyasalarndaki
payn, rettikleri primlerin gayri safi yurt ii hslalarna orann ve retilen primlerin lke nfusuna
blm ile elde edilen kii bana retilen prim miktarlarn gstermektedir.
Tablo 8.22: Sigortaclk Sektr Toplam Prim retimi (2010)

Yllar
Dnya
Gelimi lkeler
Gelien Piyasalar
OECD
EURO Blgesi
AB
Trkiye

Toplam Prim
retimi (mil $)
4338964
3688758
650206
3629636
1069855
1482347
9220

Reel
Byme Hz
2,7
1,4
11,0
1,2
3,1
1,9
4,78

Dnya
Piyasalarndaki
Pay (%)
100,0
85,01
14,99
83,65
24,66
34,16
0,21

Kaynak: World Insurence in 2010, Sigma, NO: 2/2011

212

GSYH ya
Oran
6,89
8,65
2,99
8,14
8,15
8,43
1,3

Kii Bana
Prim retimi
($)
627,3
3526,7
110,1
2876,8
3005,2
2736,3
121,6

Trkiye Sigorta ve Reasurans irketler Birliine ait internet sitesine

www.tsrsb.org.tr adresinden, Swiss Re tarafndan her yl yaynlanmakta olan World
Insurence, Sigma Raporlar takip edilerek, dnya sigortaclna ilikin gncel gelimeler
ve veriler izlenebilir.
2010 ylnda Dnyada retilen toplam prim 4.338.964 mil $ olarak gerekleirken, lkemizde retilen
toplam prim, 9.220 mil. $ dzeyini yakalamtr. Tm dnyada prim retimi bir nceki dneme gre %
2,7 orannda bir byme yakalam iken, lkemizde toplam prim retimi, dnya prim retimi art hznn
stnde seyrederek, reel olarak bir nceki yla gre % 4,78lik bir art gstermitir. Ancak lkemizdeki
prim retim hz, lkemizin de iinde yer ald gelien piyasalar olarak bilinen lke grubundaki art
hznn altnda kalmtr. Gelien piyasalarn prim retimi, lke grubu olarak en yksek byme hzn
yakalamtr. Bu lkelerdeki prim retimi bir nceki seneye gre %11,0 art gstermitir. retilen
primlerin dnya piyasalarndaki payna baktmzda ise en yksek pay %85,01 ile sanayilemi lke
ekonomilerine aittir. Tm dnya prim retim hznn yksek bir art hz yakalayamamasnn nedeni,
dnya prim retiminde en arlkl paya sahip olan sanayilemi lkelerin rettikleri prim miktarnn bir
nceki dneme gre % 1,4 gibi dk bir dzeyde art gstermi olmasdr. Dnya prim retiminin
ancak %0,21ini gerekletiren Trkiyede kii bana retilen prim miktar 121,6 $ dr. Bu rakam tm
dnyada 627,3 $, gelimi ekonomiler iin ise 3.526,7 $ olarak gereklemitir. Gelien piyasalarda kii
bana den prim retimi ise lkemizdeki seviyenin de altnda 110,1$ olarak gereklemitir.
Tablo 8.23: Toplam Sigorta Prim retimi (2010)

Sra
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
37

lkeler
ABD
Japonya
ngiltere
Fransa
Almanya
in
talya
Kanada
Gney Kore
Hollanda
Trkiye

Toplam Prim
retimi (mil. $)
1.166.142
557.439
310.022
280.082
239.817
214.626
174.347
115.521
114.422
97.057
9.220

Dnya
Piyasalarndaki
Pay (%)
26,88
12,85
7,15
6,46
5,53
4,95
4,02
2,66
2,64
2,24
0,21

Reel Byme
Hz (%)
-0,22
0,09
-2,66
2,07
3,86
26,24
6,56
2,94
7,85
-2,59
4,78

Kaynak: World Insurance in 2010, Sigma, NO: 2/2011

Tablo 8.23. retilen toplam primlere gre lke sralarn gstermektedir. ABD 2010 ylnda toplam
prim retiminde ba ekerken, ikinci Japonya, nc ise ngiltere olmutur. Prim retimindeki reel
deiim hzna bakldnda 2010 yl iin en yksek reel byme hzn % 26,24 ile in ekonomisi
yakalam ve dnya prim retiminde in, 214.626 milyon $ ile 6. srada yer almtr. lkemizde ise prim
retimi, reel olarak bir nceki yla gre % 4,78 art gstererek 2010 ylnda 9.220 milyon $ olarak
gereklemitir. Trkiye ekonomisi, 2010 ylnda toplam prim retiminde 37. Srada yer almtr. 2006
ylnda in 70.737 milyon dolar ile 10. srada yer alr iken, lkemiz 6.609 milyon dolar ile 35. srada yer
almtr. Dolaysyla toplam prim retiminde lkemiz sigortaclk sektrnn geliimi, in ekonomisinin
gerisinde kalmtr. Trk sigortaclk sisteminin toplam prim retimindeki yeri 2006 ile kyaslandnda
iki sra daha aadadr.

213

Tablo 8.24: Kii Bana Sigorta Prim retimi ($, 2010)

Sra
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
66

lkeler
svire
Hollanda
Lksemburg
Danimarka
ngiltere
Japonya
rlanda
Fransa
Finlandiya
sve
Trkiye

Toplam Prim
retimi
6637,7
5845,3
5653,2
5084,2
4496,6
4390,2
4296,6
4186,6
4181,5
4081,7
121,6

Hayat
3666,8
1511,8
3698,3
3429,2
3436,3
3472,8
3213,7
2937,5
3323,9
3141,2
18,9

Hayat D
2966,9
4333,5
1954,9
1655,1
1060,2
917,4
1082,9
1249,0
857,6
940,5
102,7

Kaynak: World Insurance in 2010, Sigma, NO: 2/2011

Tablo 8.24.de kii ba prim retimi dikkate alnarak yaplan sralama sunulmutur. Kii bana en
yksek prim retimi 6637,7 $ ile svirede gereklemitir. kinci srada Hollanda, nc srada ise
Lksemburg yer almtr. Kii bana prim retiminde birinci srada olan svire toplam prim retiminde
ilk on lke iinde yer almamaktadr. Trkiye kii bana den prim retiminde 121,6 $ ile 66. srada yer
almtr. Trkiye bu rakam ile Avrupa lkelerinden ancak Srbistan ve Ukraynay geride brakarak
sondan nc srada yer almtr.
Tablo 8.25: Prim retiminin GSYHa Oran (2010)

Sra
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
77

lkeler
Tayvan
Gney Afrika
ngiltere
Hollanda
Honk Kong
Gney Kore
Fransa
Japonya
svire
Bahamalar
Trkiye

Toplam Prim
retimi
18,4
14,8
12,4
12,4
11,4
11,2
10,5
10,1
9,9
9,9
1,3

Hayat

Hayat D

15,4
12,0
9,5
3,2
10,1
7,0
7,4
8,0
5,5
2,5
0,2

3,0
2,8
2,9
9,2
1,4
4,2
3,1
2,1
4,4
7,3
1,1

Kaynak: World Insurance in 2010, Sigma, NO: 2/2011

lkelerin rettii prim miktarnn GSYHya oranlar dikkate alnarak yaplan sralama ise Tablo
8.25.de sunulmutur. Dnya ekonomileri arasnda bu konuda en yksek oran %18,4 ile Tayvana aittir.
Tayvan ise srasyla Gney Afrika ve ngiltere izlemektedir. lkemizde bu oran ise oldukca dk bir
dzeyde, %1,3 olarak gereklemitir. Bu rakam ile Trkiye Avrupa lkeleri ierisinde en son srada
bulunmaktadr.

Trk sigortaclk sisteminin Dnyada toplam prim retiminde, kii

bana den prim retimine ve de prim retiminin GSYHya oranna kyasla daha st
sralarda yer almasn deerlendiriniz.

214

Tablo 8.26: Sigortaclk Sektr Hayat Sigortas Prim retimi (2010)

Toplam Prim
retimi (mil $)

Yllar
Dnya
Gelimi lkeler
Gelien Piyasalar
OECD
EURO Blgesi
AB
Trkiye

2520072
2156248
363824
2082426
636006
914072
1434

Reel Byme
Hz
3,2
1,8
13,1
1,4
4,7
2,8
11,4

Dnya
Kii Bana
Piyasalarndaki Prim retimi
Pay(%)
($)
100,0
364,3
85,56
2068,7
14,44
61,6
82,63
1639,3
25,24
1755,6
36,27
1709,1
0,06
18,9

Kaynak: World Insurance in 2010, Sigma, NO: 2/2011

Tablo 8.27: Sigortaclk Sektr Hayat D Sigorta Prim retimi (2010)

Toplam Prim
retimi (mil $)

Yllar
Dnya
Gelimi lkeler
Gelien Piyasalar
OECD
EURO Blgesi
AB
Trkiye

1818893
1532510
286383
1547209
433850
568275
7,786

Reel Byme
Hz
2,1
1,0
8,5
0,9
0,9
0,5
3,6

Dnya
Kii Bana
Piyasalarndaki Prim retimi
Pay(%)
($)
100,0
263,0
84,26
1458
15,74
48,5
85,06
1208,5
23,85
1249,6
31,24
1027,2
0,43
102,7

Kaynak: World Insurance in 2010, Sigma, NO: 2/2011

Sigortaclk sektrnne ilikin iki temel alt grup olan hayat ve hayat d sigortacla ilikin benzer
deerlendirmeler amacyla Tablo 8.26. ve Tablo 8.27. sunulmutur. Bu tablolarda eitli lke gruplar
sigortaclk sektrlerinin bu iki alt sigorta grubu itibari ile deerlendirilmesi sunulmutur. ki tablo
incelendiinde, Dnya genelinde hayat sigortasnn, hayat d sigortaya gre daha yksek bir reel
byme hz yakalad grlmektedir. Kii bana den prim retimini hayat ve hayat d sigorta diye
ayrtrdmzda, Dnya genelinde hayat sigortas 364,3 $, hayat d sigorta ise 263 $ olarak
gerekleirken, lkemizde hayat sigortas 18,9 $, hayat d sigorta ise 102,7 $ olarak gereklemitir.
Dnya genelinde hayat sigortas hayat d sigortann st bir deer olarak gerekleir iken, lkemizde
tam tersi, hayat d sigorta, hayat sigortasn geride brakmtr. Trkiye iinde bulunduu grup olan
gelien piyasalar hayat sigortasnda gerisinde kalm ancak hayat d sigortada geride brakmtr.
Bir lkede sigortaclk sektrnce retilen primlerin seviyesi, o lkenin ekonomik ve sosyal koullar
tarafndan belirlenmektedir. Bu koullarn yeterince gelimedii lkelerde, prim gelirleri, artlar gelimi
lkelere kyasla daha dk gereklemektedir. Gelimekte olan bir ekonomiye sahip lkemizdeki
sigortaclk sektrn, dnya ekonomileri ile kyasladmzda, Trk sigortaclk sektr pozitif bir
gelime trendi yakalam olsa da dnya genelinde gelime hz nisbi anlamda geride kalarak, bulunduu
yeri daha st sralara tayamamtr. Genel anlamda Trk sigortaclk sekr deerlendirildiinde,
sektrn gl ve sayf ynleri olarak u konularn ne kt grlmektedir.
Sektrn Gl Taraflar;

Trkiye'deki gen ve yksek nfusla birlikte dk sigortallk oran,

Trkiye sigorta sektrnn uluslararas anlamda ilgi ekmesi,

Sektrn sermaye yapsnn giderek glenmesi,

Sektrdeki firmalarn, oto d branlara da ynelmesi,

215

Sektrn ekonomi iin ciddi bir likidite kayna oluturmas.

Sektrn Zayf Taraflar;

Kii bana den milli gelirin dk olmas,

Gemite yaanan tatsz tecrbelerden kaynaklanan sigortaya kar negatif bak as,

Gerekli kaynak olumad iin bankaclk sektrnn gerisinde kalmas,

Yeterli sigorta bilincinin olumamas ve 'kaderci' anlay,

Hayat d branlarn ekonomik durgunluklardan etkilenmesi.

Fiansal sisteme yn veren politika yapclarn, sigortaclk sektrne ilikin politikalar

ekillendirirken, yukarda deinilen bu gl ve zayf ynleri dikkate almas, Trk sigortaclk sektrn
geliim ivmesini olumlu etkileyecek ve Trk sigortaclnn uluslararas dzeydeki yerini st sralara
tamasna katkda bulunacaktr.

216

zet
Sigortaclk sistemi, gerek riskleri azaltmaya
etkisi gerekse de sermaye piyasalarnn
geliimine etkisi asndan ekonomik gelime
zerinde olumlu etkileri olan bir sektrdr. Bu
sektr, ekonomik faaliyetler ile ift tarafl ve
yksek oranda bir etkileim iindedir.

ylnn nc ayna gelindiinde sistemdeki

katlmc says 2,5 milyonun zerine km,
emekli olan katlmc says ise 4.168i
bulmutur. BES katlmclarnn dedii
primlere baktmzda, katlmclarn %54,1inin
T101-200 aras prim demeyi tercih etmektedir.
Ayrca katlmclarn para birimi olarak tercihi
de % T96,88 ile olmutur.

Sigortaclk sektrnn temel fon kayna

niteliinde olan prim retimi, bir lkenin sigorta
sektrnn deerlendirebilmek iin ele alnacak
temel gstergelerden biridir. Prim retimi;
sigortaclk hizmetlerinden faydalan ekonomik
birimlerin bu hizmet iin dedii bedeli ifade
ederken ayn zamanda sigorta sektrnde
faaliyette bulunan firmalarn gelirlerinin temel
belirleyicisidir. Trk sigortaclk sektrnn
toplam prim retimi 2006 ylnda 6,9 milyar
dzeyinde iken bu rakam 2010 ylna
gelindiinde %33,3lk bir deiim ile 9,2
milyar dolara ulamtr. Ayn dnemde hayat
d sigortaclkta retilen toplam prim
%32,2lik bir deiim sergilemi ve 5,9 milyar
dolardan
7,8
milyar
dolara,
hayat
sigortaclnda retilen toplam prim ise
%40lk bir deiim ile 1,0 milyar dolardan 1,4
milyar dolara ulamtr. Son be yllk geliim
eilimi gstermektedir ki hayat sigortaclnda
retilen toplam prim miktar, hayat d
sigortacla gre daha yksek bir oranda art
gstermitir. Sektrn kii bana prim
retimine baktmzda ise 2006 ylnda 96 $
olan kii bana prim retiminin 2010 ylna
gelindiinde 125 $ seviyesine ulat
grlmektedir. retilen primlere ilikin arac
dalmnda
lkemizde
acenteler
ne
kmaktadr. 2010 ylnda toplam prim
retiminin %60,14 acenteler kanalyla
gereklemitir. Hayat d sigortaclkta temel
kanal yine % 67,83 ile acenteler olurken, hayat
sigortaclnda temel kanal %69,54 ile bankalar
olmutur.

Trk finans sektrnde sigortacln payna

baktmzda; 2010 ylnda T36,8 milyar aktif
ile sigortacln paynn %2,83 olduu
grlmektedir. Sigortaclk sektrnn Trk
finans piyasalarn geliimine paralel bir geliim
sergiledii grlmektedir. Trk finans sitemi,
bankaclk sektr arlkl bir yapya sahiptir.
Bankaclk sektrn srasyla portfy ynetim
irketleri ile sigortaclk ve bireysel emeklilik
sektrleri takip etmektedir. Sigortaclk ve
bireysel emeklilik sektrleri, 2007 ylna dein
bu sralamada drdnc olarak yer almakta iken
2008 ylnda nc sraya ykselmi, takip
eden yllarda da bu srasn korumutur.
Trk sigorta sektr dinamik yaps, sahip
olduu nitelikli igc ve byme potansiyeli
ile hem Avrupa hem de dnya piyasalarnda
gelecek vadeden sektrler arasnda ne
kmaktadr. Ancak lkemiz, gen nfus ve bu
nfusa
karn
gelimi
lkeler
ile
kyaslandnda dk sigortallk oranna
sahiptir. 2010 ylnda Trkiye sigortaclk
sektr toplam prim retiminde dnyada 37.
srada bulunmakta iken, kii bana den prim
retiminde 66., retilen primlerin GSYHa
orannda ise 77. sradadr. Dnya toplam prim
retiminin %0,21i, hayat sigortacl prim
retiminin %0,06, hayat d sigortaclk prim
retiminin
ise
%0,43
lkemizde
gereklemektedir. Grld gibi sigortaclk
sektrmzn, dnya piyasalarnda hayat d
sigortaclktaki yeri, hayat sigortaclna gre
daha st sralardadr. lkemiz sigortaclk
sektrnde kii bana den toplam prim
retimini deerlendirdiimizde, gelimekte olan
lke ortalamasnn st bir seviyede iken,
OECD lkeleri ortalamasnn altnda kald
grlmektedir.

Gnmzde 58 irketin faaliyet gsterdii Trk

sigortaclk sektrnn dinamik yaps ve
gelime potansiyeli yabanc sermayenin de
ilgisini ekmektedir. Sektrdeki yabanc
sermayenin pay 2010 yl itibariyle %58,78e
ykselmitir. Yatrm portfyne baktmzda
ise sigortaclk sektr yatrmlarnn arlkl
olarak menkul kymetlere ynlendii ve bunlar
iinde de en nemli payn toplam yatrmlarn
%85i ile kamu borlanma senetlerine ait
olduu grlmektedir. Trk sigortaclk sektr,
arlkl olarak kamu ktlarna yatrm
yapmaktadr.

Sigortaclk sektrn gl ve zayf ynleri

dikkate alnarak sekillenen, sektrne ilikin
politikalar ile birlikte, Trk sigortaclk
sektrnn geliim ivmesininin devam edecei
beklenmektedir. Dolaysyla Trk sigortaclnn uluslararas dzeydeki yerinin gelecekte
st sralara tanaca beklenmektedir.

lkemizde sosyal gvenlik reformunun bir

paras olan Bireysel Emeklilik Sistemi, 2003
ylndan beri faaliyette bulunmaktadr. 2012
217

Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden
hangisi
sektrnn temel fon kaynadr?

5. Aadaki gstergelerden hangisi, sigorta

irketlerine ilikin finansal gstergelerden biri
deildir?

sigortaclk

a. Kamu bor senetleri,

a. Kii bana prim retimi

b. Prim retimi

b. Yatrm portfy

c. Gayrimenkul gelirleri,

c. Varlk dalm

d. Katlm paylar

d. Likidite oran

e. Katk paylar

e. Aktif krll

2. Aadaki yllardan hangisinde kii bana

den prim retimi 131 $ ile en yksek
seviyesine ulamtr?

6. Hayat d sigortaclk brannda lkemizde

en ok prim reten kaynak aadaki kanalardan
hangisidir?

a. 2006

a. Merkez

b. 2007

b. Acente

c. 2008

c. Banka

d. 2009

d. Broker

e. 2010

e. Reasurans

3. Aadakilerden hangisi, faaliyet alanna

gre sigortacla ilikin temel gruplardan biri
deildir?

7. Aadaki sigorta branlarndan hangisi 2010

ylnda denen tazminatlar iinde en yksek paya
sahiptir?

a. DASK

a. Kaza sigortas

b. Hayat d sigorta

b. Kara aralar sorumluluk

c. Hayat/ emeklilik sigortas

c. Kara aralar sigortas

d. Hayat sigortas

d. Genel zararlar (mhendislik)

e. Reasurans

e. Hayat salk sigortas

4. Trk
sigortaclk
sektr
yatrm
portfyndene yer alan aktifler iinde en yksek
paya sahip aktif aadakilerden hangisidir?
a. Sabit deerler

8. Aadaki datm kanallarndan hangisi,

tahsilat yaplan aylk dzenli ortalama katk pay
en yksek olan kanaldr?

b. Dviz rezervleri

a. Bireysel direk sat

c. Hisse senedi

b. Kurumsal sat

d. zel sektr tahvilleri

c. Acente

e. Kamu borlanma senetleri

d. Banka
e. Leasing

218

9. Bireysel Emeklilik Sisteminde toplam katk

payna gre en yksek paya sahip datm kanal
aadakilerden hangisidir?

Kendimizi Snayalm Cevap

Anahtar

a. Bireysel direk sat

1. b cevabnz yanl ise Trk Sigortaclk

Sektrnde Temel Gstergeler balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.

b. Kurumsal sat

2. b cevabnz yanl ise Trk Sigortaclk

Sektrnde Temel Gstergeler balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.

c. Acente
d. Banka

3. a cevabnz yanl ise Trk Sigortaclk

Sektrnde Yapsal Gstergeler balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.

e. Leasing
10. Aadakilerden hangisi, 2010 ylna ilikin
Trkiye sigorta sektrndeki toplam primlerin
reel art hzna ilikin doru bir kyaslamadr?

4. e cevabnz yanl ise Trk Sigortaclk

Sisteminde Finansal Gstergeler balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.

a. OECD ortalamasna esittir

5. a cevabnz yanl ise Trk Sigortaclk

Sisteminde Finansal Gstergeler balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.

b. Gelimi piyasalardan dk ancak gelimi

lkelerden yksek
c. Gelimi piyasalardan yksek ancak gelimi
lkelerden dk

6. b cevabnz
yanl
ise
Cumhuriyet
Dneminde Sigortaclkbalkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.

d. Gelien piyasalardan yksek

e. EURO blgesinden dk

7. c cevabnz yanl ise Branlar Baznda Trk

Sigortaclk Sistemi balkl konuyu yeniden
gzden geiriniz.
8. c cevabnz yanl ise Bireysel Emeklilik
Sistemi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
9. a cevabnz yanl ise Bireysel Emeklilik
Sistemi balkl konuyu yeniden gzden
geiriniz.
10. b cevabnz yanl ise Trk Sigortaclk
Sisteminin Dnyada Yeri balkl konuyu
yeniden gzden geiriniz.

219

Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1

Sra Sizde 3

ki sigorta da zorunlu olmakla birlikte, tatlarda

ikinci el piyasa konut piyasasna kyasla daha
hareketlidir. Dolaysyla bir konutun ortalama el
deitirme hz, bir tatn el deitirme hzna
gre daha dktr. Bu sebeple mlkiyeti ok
deimedii iin birok konut sahibi, zorunlu
deprem sigortas yaptrma konusunda isteksiz
davranabilmekte, bu durumda herhangi bir yasal
zorunluluk ile karlamayabilmektedir. Bunun
yannda bir baka olas neden de, tat kazalarnn
gerekleme olaslnn doal afetlerin yaanma
olaslna gre daha yksek olmasdr. Bu durum
da tat sigortas yaptrma konusunda daha istekli
olunmasna neden olabilmektedir.

Biresysel
emeklik
sitemi
katlmclarnn
tercihlerinin Tden yana olmas, dviz kuru
zerinde bir bask yaratmamalar anlamna
gelmektedir. Eer tercihleri aksi bir ynde olmu
olsa idi bu durumda dviz kuruna ynelik bir
talep art ve dolaysyla dviz kurlarnda bir
art yaanmas sz konusu olabilecek ve bu
durumda fiyat istikrarnn salanmas zerinde
olumsuz etkilere neden olabilecektir. Ancak T
cinsnden deme tercihi, yerli parann kullanmn
nisbi anlamda arttrmakta dolaysyla dviz kuru
zerindeki basky hafifletmektedir. Bu durumun
fiyat istikrarnn salanmas zerinde olas
olumlu etkileri olabilir. nk dviz kurundaki
artlar, ithal girdi fiyatlarn etkileyerek bir
ekonomide maliyetleri ykseltmekte ve fiyat
artlarna neden olabilmektedir. Ayn zamanda
dviz kurundaki art enflasyon beklentilerini de
etkileyerek fiyat istikrarn olumsuz etkileyebilir.
BES katlmclarnn tercihlerinin Tden yana
olmas, lkemizde fiyat istikrarn salama adna
olumlu bir katk yaratmaktadr.

Sra Sizde 2
zel sektrn yatrmlar iin ihtiya duyduu
fonlara eriimi, ekonomik kalknma iin nemli
bir ihtiyatr. Kamu borlanma ihtiyacnn yksek
olduu ekonomilerde, zel sektr, fon bulmak
iin
kamu
sektr
karsnda
sorunlar
yaayabilmektedir.
Dolaysyla
sigorta
sektrnn portfynde hisse senetlerine ve zel
sektr borlanma senetlerine dk oranlarda yer
vermesi, sigortaclk sektrnde toplanan fonlarn
kamuya aktarlarak deerlendirildii anlamna
gelir. Bu durum ekonomik gelime iin ihtiya
duyulan zel sektr yatrmlarnn fon bulma
imknlarn snrlayan bir durumdur. Faiz
oranlarnn dt bir ekonomik ortamda, kamu
borlanma senetlerinin getirileri de dmektedir.
Dolaysyla byle bir ekonomik ortamda
portfynde
bu
senetlere
yer
vermi
yatrmclarn kazanlar da decektir.

Sra Sizde 4
Trk sigortaclk sistemin, 2010 ylnda toplam
prim retiminde dnyada 37. srada yer almakta
iken, kii bana den prim retiminde 66. ve
prim retiminin GSYHya oran sralamasnda
ise 77. srada yer alaktadr. Bu drum, Trk
sigortaclk sisteminin ikinci ve nc verilen
sralamada daha st sralarda yer alan birok
lkenin sigortaclk sistemine kyasla daha byk
olduu anlamna gemektedir. Trkiye ekonomisi,
nasl ki ekonomik byklk olarak birok lkeyi
geride brakmasna karn, kii bana den milli
gelir sralamasnda nispeten daha geride ise,
benzer bir durum sigortaclk sektr iin de
geerlidir. Sigortaclk sektr birok lkeden
byk olan Trkiye kii bana prim retimi ya
da primlerin GSYHya oran sralamalarnda ok
daha alt sralarda yer almaktadr. Bunun nedeni;
aslnda byk bir hacme sahip olan sigortaclk
sektrnn, ekonominin byklne kyasla
nispeten kk olmasdr. Yani sigortallk
orannn dk olmasdr. Bu durum gelecekte
Trk sigorta sektrrnn geliecei anlamna
gelebilir. nk buna dair nemli bir ihtiya yani
potansiyel vardr.

220

Yararlanlan Kaynaklar
Cokun, Metin (2010) Para ve Sermaye
Piyasalar: Kurumlar, Aralar, Analiz, Detay
Yaynclk, Ankara.
World Insurence in 2010, Sigma, NO: 2/2011,
Swiss Re.
Trkiye de Sigortaclk ve Bireysel Emeklilik
Sistemi Faaliyetleri Hakknda Rapor 2010,
T.C. Hazine Mstearl Sigorta Denetleme
Kurulu.
2010 Yl Sigortaclk Sektr Piyasa Analizi
Raporu, T.C. Hazine Mstearl Sigortaclk
Genel Mdrl.
Hazine Blteni
Mstearl.

(30/6/2011)

T.C.

Hazine

www.bireyselemeklilik.gov.tr
www.egm.org.tr
www.isad.org.tr
www.istekobi.com.tr
www.sigortacilik.gov.tr
www.sigortasektoru.com

221