TONOZ

Eminnnde Yenicami Hnkr Kasrn ve Hekimolu Ali Paa Ktphanesini tayan tonozlar

kaplarda girii hazrlayan byk kemer

derin bir tonoza dnerek bu unsura bir
eyvan grn kazandryordu. Kmbet
mimarisinde takap ve i mekn tonozla
rtldkten baka toprak alt kat (kripta)
hemen daima bir tonozla kapatlarak st
kat iin salam bir alt yap salanyordu.
Anadolu Trk mimarisinin gelime srecindeki asl deime kubbe-mekn ilikisinde younlatndan tonozun konumu da buna gre deimitir. Medrese,
kervansaray ve trbelerde st rt balamnda fazlaca bir deiim grlmezken
kkl deime temel ibadet yaplar olan
camilerde ortaya kmaktadr. Seluklu ve
Beylikler dnemleri boyunca enlemesine
gelien ibadet meknlarnda blnm
uzun hacimler tonozla rtlmtr. XV.
yzyldan itibaren geniletilen merkez orta mekn teknik bakmdan ancak kubbeyle rtlebileceinden bu srete uzunlamasna meknlar rten tonozun konumu buna gre deimi, bu unsur meknlardaki galerilere (dhil tarik), ana binann dndaki uzun meknlara (hric tarik), son cemaat yerine ya da avlu revaklarna doru kenara ekilmitir. Osmanl mimarisinde yaygn biimde arasta ve
kapal arlar rten tonoz, sokak ilevi
gren alt geitlerle bunun zerine ina
edilen eitli hacimleri tadndan en aklc zmlerle uygulanmtr. stanbulda
klasik Osmanl eserlerinin son rneklerinden saylan Eminn Yenicami Klliyesinde hnkr kasr altndaki tonozlu geile
Hekimolu Ali Paa Klliyesindeki ktphane altndaki tonozlu gei dikkat ekici
rneklerdir.
240

BBLYOGRAFYA :

J. Ferguson, History of Architecture, London

1865, s. 186-190; Baukunde des Architekten,
Berlin 1880, s. 19-25; Doan Hasol, Ansiklopedik Mimarlk Szl, stanbul 1975, s. 441443; Doan Kuban, Mimarlk Kavramlar, stanbul 1980, s. 37-38; J. Fleming v.dr., The Penguin Dictionary of Architecture, Suffolk 1981, s.
334-335; Metin Szen Uur Tanyeli, Sanat
Kavram ve Terimleri Szl, stanbul 1986, s.
238; SA, IV, 2011-2014.

Seluk Mlyim

TOP

Bir ateli silh tr.

Gherile, kkrt ve odun kmr karmndan oluan barutun gelitirilmesi

ve barutla alan ateli silhlarn savalarda kullanm ge Ortaa tarihinin en
nemli olaylarndan biridir. lk ateli silhlar 1280lerden itibaren inliler tarafndan
kullanlmtr. Bu yeni silh yirmi otuz yl
iinde hem slm lemine hem hristiyan
Avrupaya ulat. zellikle 1320 ve 1330larda Avrupadaki meydan muharebelerinde ve kuatmalarda ilk defa grld.
Topun ve barutlu el silhlarnn gelitirilmesi ve slm lemindeki yaygnlamasnda Osmanllar nemli rol oynad. Ateli silhlarn Osmanllar tarafndan ne zamandan beri kullanld kesin olarak bilinmemektedir. Bu konuda Trk ve yabanc tarihilerin verdii en eski tarihler (1354,
1364, 1386 ve 1389) sz konusu olaylardan birka nesil sonra yaayan kpaazde (. 889/1484ten sonra), Ner, Kemalpaazde ve ikr gibi vakanvislere

dayandndan tartmaya aktr. Ancak

Osmanllarn ateli silhlarla XIV. yzyln
son eyreinde Venedik, Dubrovnik, Bosna, Srbistan, Ceneviz ve Bizans gibi devletler veya onlarn tebaalar vastasyla tanm olmalar muhtemeldir. Yldrm Bayezid zamannda (1389-1402) yaam bir
timar sahibi olan Topu merden bahseden II. Murad devrine ait bir timar icmal
defterindeki kayt Osmanllarda topuluun Yldrm Bayezid dneminde bir kurum halinde teekkl ettiinin iareti diye gsterilir. Osmanllar stanbulun 1392,
1402 ve 1422 yllarndaki kuatmalarnda
top denediler, fakat bunlardan bir netice
alamadlar; 1430da Selnik muhasarasnda ise topu baar ile kullandlar. 1440lardaki Osmanl-Macar savalar esnasnda
hristiyan sahra topuluu ve tabur (Wagenburg) taktiiyle de tantlar. Bu tarihten sonra toplar gerek muhasaralarda gerekse meydan muharebelerinde daha da
nem kazand. 1453te stanbulun fethinin de gsterdii gibi Osmanllar topu ve
yeni barut teknolojisini hem kuatmalarda hem gemileri batrmada ok etkili biimde devreye soktular.
Avrupa devletlerinde topularn zanaatkrlardan profesyonel askerlere dnmesi 1500 ile 1700 tarihleri arasndaki
uzun bir zaman diliminde gerekletii
halde, Osmanllarda toplarn dkm ve
kullanmyla grevlendirilen Kapkulu Ocann yaya ksmndan olan Topu Oca
muhtemelen II. Murad devrinde teekkl
etmiti. Toplarn ve top mhimmatnn tanmas ve top arabalarnn imal edilmesiyle vazifeli Top Arabaclar Ocann ise
XV. yzyln ikinci yarsnda olutuu tahmin edilir. Daha nce bu vazifeyi grenler
Topu Ocana bal olmaldr. Hazineden
ulfe alan topu ve top arabaclarnn says Kann Sultan Sleyman zamannda
hemen hemen iki katna kp Macaristandaki uzun savalar (1593-1606, 16831699) ve Girit Sava (1645-1669) esnasnda da nemli art gsterdi. Ancak bu rakamlarn vilyet kalelerinde grevli, vilyet
hazinelerinden maa alan veya timar sahibi olan topu ve top arabaclarn iermediini unutmamak gerekir. Mesel 1568de hazineden ulfe alan topularn says
1204 nefer iken 1569da Budin vilyeti kalelerinde grevli, ou Budin hazinesinden
ulfe alan veya timarl 700 nefere yakn
topu mevcuttu. 920-921de (1514-1515)
merkezde topu says 348, top arabaclar 372 idi. 934te (1527-28) bu rakam 695
topu, 943 top arabacsna ykseldi. 975te (1567-68) 1204 topu, 678 top araba-

TOP

cs; 1598de 2827 topu, 700 top arabacs; 1609da 1552 topu, 684 top arabacs; 1080de (1669-70) 2793 topu, 432
top arabacs; 1106da (1694-95) 5869 topu, 1299 top arabacs mevcuttu. Sava
dnemlerinde bu saylar giderek artyordu.
1698den sonra merkezde istihdam edilenlerin saysnda azalma oldu. 1700de
3592 topu, 788 top arabacs; 1116da
(1704) 3437 topu, 695 top arabacs tesbit edildi. 1738-1739 savalar dneminde
saylar 7279 topu, 2274 top arabacs olarak belirlendi. 1769da yeniden bir d
oldu ve 1351 topu, 180 top arabacs tesbit edildi.
Avrupada ve Osmanllarda grlen ilk
toplar dvme demirden yaplm olup ayrlabilen barut haznesine sahipti ve arkadan doldurulmaktayd. lk balarda kk
ve kaba olan bu toplar XV. yzyla gelindiinde byk bombartlara dnt. Osmanllar da ayn yolu takip ederek 15171518de Tophne-i mirede yirmi iki adet
dvme byk demir top yaptlar. 32, 25
ve 22 kar (714, 558 ve 491 cm.) uzunluundaki bu toplar ortalama arlklarna
gre (6210 kg.) o dnemde bilinen en byk toplard. XVI. yzyln bandan itibaren Osmanllarn imal ettikleri toplarn ou dvme demirden ok daha gvenilir,
dhil barut haznesiyle tek para halinde
dklen, birleimi genellikle % 89,5 ile %
91,4 bakr ve % 10,5 ile % 8,6 kalay olan,
ta glle veya dkme demir yuvarlak atan
tun toplard. Osmanllarn Ftih Sultan
Mehmed zamannda bazlar 15-17 ton gelen, 200 ile 700 kg. arlnda glle atan
ve o dnemin en byk silhlarndan saylan dev toplar dkp kullanmalar top
dkm teknolojisinde ne derecede ilerlediklerinin gstergesidir. Ancak bu tr toplarn dkm ve nakliyesi son derece zor
olup kullanm da birka nemli kuatma
ve kale savunmasyla snrl kalmtr.
Kanon snfndan byk Osmanl muhasara toplar arasnda ayka, balyemez

Ftih Sultan
Mehmed
dnemine ait
tun darpzen
(stanbul
Asker Mzesi,
Envanter, nr. 1)

ve bacaluka zellikle ne kmaktadr. Osmanllar 8 ile 22 okkalk (10 ile 27 kg.) tane atan toplar hem sefer hem kuatma
iin uygun buluyordu. Ancak 14 ve 16 okka (17 ve 20 kg.) glle atan toplar kalekb (sur / kale dven) denilen muhasara
toplaryd. Bunlarn ou 14, 15 ve 16 okka apl olmakla beraber XVII. yzylda
aralarnda 12 okka (15 kg.) yuvarlak yani glle atan daha kk toplar da vard.
ayka toplarnn ismi topla tehiz edilmi ayka (Slavca chaika veya mart) kayklarndan gelmektedir. Ksa aykalar 8,
9 ve 12 kar (176, 198 ve 264 cm.), orta
boy aykalar 14, 15 ve 16 kar (308, 330
ve 352 cm.), en uzun olanlar 18, 19, 20 ve
21 kar (396, 418, 440, 462 cm.) boyundayd. Tabloda da grlecei zere ayka, balyemez ve bacaluka toplarnn aplar byk eitlilik gstermektedir. Ancak aykalar arasnda 2, 2.5 ve 5 okka apndaki paralar ndirdi. Kkeni ve isminin menei belirsiz olan balyemez toplarnn ou 5-22 okka (6-27 kg.) dkme
demir taneler atan paralardan ibaretti. XVII. yzyln sonlarnda daha kk
balyemezlerin says azd. 1097de (1686)
Tophnede dklen 104 topun sadece
ikisi balyemez olup bunlar 14 ve 11 okkalk toplard (BA, DBM TPH, nr. 18598, s.
3). Bilhassa kale topu ve muhasara topla-

ayka, balyemez ve bacaluka toplarnn aplar (XVI-XVIII. yzyl)

ap=glle arl / okka

ap=glle arl / kg.

Byk aykalar

28, 36, 42, 44, 45, 50, 55

34, 44, 52, 54, 55, 61, 68

Orta boy aykalar

20, 22, 24

25, 27, 30

Kk aykalar

2, 2.5, 5, 10, 11, 12, 14

2.5, 3, 6, 12, 15, 17

Balyemezler (Evliya elebide)

25, 30, 40, 50, 60

31, 37, 50, 61, 74

Balyemezler (envanterlerde)

5, 7, 9, 11, 14, 16, 18, 20, 22

6, 9, 11, 14, 17, 20, 22, 25, 27

Kk bacalukalar

1, 4, 6, 11

1,2, 5, 7, 14

Byk bacalukalar

14, 16, 18, 20, 22, 23

17, 20, 22, 25, 27, 28

(goston, Barut, Top ve Tfek, s. 108-116)

r olarak kullanlan balyemezler aykalarla birlikte Osmanl gemilerinde kullanld.

Avrupada basilisco, basilic vb. isimlerle
tannan ve Osmanl kaynaklarnda baciliska, bacaluka, bacaloka, badaloka, badaluka, badoluka, badoloka ve bedoloka eklinde geen toplar en popler ve
yaygn Osmanl kuatma ve kale toplaryd. Byk bacalukalar 20 ve 18 kar (440
ve 396 cm.), ksa olanlar 9 ve 10 kar (198
ve 220 cm.) uzunluundayd. Bazan ksa
olanlar da 22 kg. (18 okka) arlnda nisbeten byk taneler atabiliyordu. En byk paralarn (top- bacaluka- bzrg)
arl 11 tonu aabiliyordu. Ancak Osmanl basilisklerinin ou aplar 11 okka
ile 22 okka arasnda deien kk toplard. Baz Osmanl belgelerinde bacaluka ile kanon / kanun e anlaml gibi kullanlrsa da dier durumlarda kanon daha
kk olan 11 okka apl basiliskleri belirtmektedir.
Osmanl seferlerinde en ok kullanlan
toplar genellikle orta tipte ve kk aplyd. Bu kategoridekiler kolunburna, darbzen ve h toplardan ibaretti. Osmanl
kaynaklarnda kolunburna, kolumburna,
kolomburina, kolumburina, kolunburina ve
kolunburuna diye geenler daha hafif sahra toplaryd. Osmanl kolunburnalar spanyol, talyan veya ngiliz kulverinleriyle
karlatrldnda genel kanaatin aksine
Avrupadakilerinden ou defa daha hafif kalyordu. Darbzen, zarbzen, zarbuzan
(dvc top) ad verilen toplarn byk
(h veya zarbuzan- bzrg) ve orta (miyne veya zarbuzan- vasat) tipleri muhasarada, daha kk paralar ise (zarbuzan- kek) sahra topu olarak meydan
muharebelerinde i grrd. Osmanl kaynaklarnda h kelimesi herhangi bir topun daha byk modelini ifade etmekle
birlikte bu terim ok hafif ama nisbeten
uzun toplar iin de kullanlmtr.
241

TOP

Kk toplar sama, eynek, prang, misket ve akaloz gibi adlarla anlmaktayd.

Genellikle dkme demirden olan ve adndan da anlalaca gibi ounlukla salkm
atmak iin kullanlan samalar hem kalelerde hem gemilerde, bilhassa Karadeniz
ve ince donanmalarn gemilerinde kullanlmaktayd. Tophanede 1695-1696 yllarnda dklen sama toplarnn ortalama
arl 35,6 kg., 1704-1705te dklenlerin 42 kg. civarnda iken 1109da (169798) dklen iki tanesi ok daha ar olup
190 kg. gelmekteydi (BA, KK, nr. 5654, s.
16, 30; BA, MAD, nr. 2652, s. 25). Eynek ad
verilen toplar daha da kkt. Tophanede 1695-1696da dklen altm iki eynein ortalama arl 22,7 kg. olup 1109da (1697-98) dklenler 11,7 kg. idi (BA,
MAD, nr. 2732, s. 32). 1070te (1659-60) Selnik Kalesinde bulunan orta boy (miyne)
eynek toplar 150 dirhem (461 gr.) mermi
atyordu (BA, MAD, nr. 3447, s. 248). Eynekler esas itibariyle imparatorluun byk nehirlerinde faaliyet gsteren gemilerde kullanlyordu. 50 dirhem mermi atan
pranglar ve 50, 100, 150 dirhem tane atan
misketler en kk apl toplard. Osmanl kaynaklarnda akaloz, akloz, akolos,
akalos, akulos, akulus, sakolos, sakalos, akaloz, akalos, akanoz diye anlan
silhlarn ismi kanca tfek mnasna gelen Macarca szakllas kelimesinden gelmektedir. Kanca ateli silh, gl geri
tepmesini nlemek amacyla skca bir duvara veya sipere raptedilerek kullanlyordu. Macar szakllaslarndan farkl ekilde Osmanl akalozlarnn kundaa yerletirildii ve top arabalaryla tand sylenegelmitir. Ancak baz Osmanl akalozlarnn Avrupann kancal tfeklerine
(mesel Alman hackenbchse) benzer ar

Kann
Sultan
Sleyman
adna dklen
tun darpzen
(stanbul
Asker
Mzesi,
Envanter, nr. 9)

242

Kolunburna, darpzen ve h toplar (XVI-XVIII. yzyl)

Kolunburna XVI. yzyl

ap / okka

ap / kg.

1.5, 2.5, 5, 7

2, 3, 6, 9

Topun
Topun
uzunluu (cm.) arl (kg.)

Kolunburna XVII. yzyl 2, 3, 4, 5, 6, 7,

9, 10, 11, 14, 16

2, 4, 5, 6, 7,
9, 11, 12, 14, 17, 20

220, 264, 330

Darpzen

50, 100, 150, 200,

300 dirhem
ve 1.2 okka

154, 307, 460,

614, 922 gr.
ve 1.3, 2.5 kg.

88, 110, 132,

154, 352

54, 73, 162,

432, 540

50, 80, 100, 150,

200, 300 dirhem
ve 1, 1.25, 1.5

154, 307, 460, 614,

922 gr. ve 1.3,
1.5, 1.8 kg.

110, 242, 330

169,159-182,
325-395,
508-620

(goston, Barut, Top ve Tfek, s. 116-123)

tfekler olmas mmkndr. 1565te Macaristann baz kalelerinde bulunan akalozlar 10 ve 12 dirhem (31 ve 37 gr.) tane
atard. spanyollarn ve yenierilerin tfeklerinin bile 50 gramdan daha ar kurun
att gz nne alnrsa bunlar gerekten
ok kk anti-personel silhlard.
Osmanl ve Avrupa toplarn mukayese
eden Batl tarihilerin Osmanl topuluunun esasta hantal ve ar dev toplardan olutuunu, dolaysyla Osmanl top
teknolojisinin daha kk ve hareketli toplar imal edebilen Avrupa top teknolojisinden geride kaldn ileri srmeleri hataldr. Tophne-i mire vridat ve masrifat defterleriyle imparatorluun balca
kalelerinin cebehne defterleri incelendiinde Osmanllarn 30 ile 500 gr. mermi atan en kklerinden 31 ile 74 kg.
arlkta glle atan byk balyemez ve
aykalara kadar eitli toplar dkp kullandklar sonucuna ulalr. Ayn tesbit mermisi eri rota izen ksa havan toplar iin
de geerlidir.
BBLYOGRAFYA :

BA, MD, nr. 5, hk. nr. 1428, 1709; nr. 7, hk. 32,
1215, 1216, 1401; BA, MAD, nr. 3150, s. 125;
nr. 3448, s. 230, 248; nr. 3992, s. 19; nr. 7668;
BA, DBM CBH, nr. 18368, s. 7-14; BA, DBM
TPH, nr. 18597, s. 7; nr. 18617, 18618, s. 20-25;
nr. 18645, s. 22-23; nr. 18696, s. 2; sterreichische Nationalbibliothek (NB), Handschriftensammlung Mxt., nr. 599, 617; Topular Ktibi
Abdlkdir (Kadr) Efendi Tarihi (haz. Ziya Ylmazer), Ankara 2003, I-II, tr.yer.; L. Marsigli,
Ltat militaire de lempire ottoman, The Hague-Paris 1732, I-II, tr.yer.; Uzunarl, Kapukulu Ocaklar, s. 45-60; P. Wittek, The Earliest
References to the Use of Firearms by the Ottomans (D. Ayalon, Gunpowder and Firearms in
the Mamluk Kingdom iinde), London 1956, s.
141-143; Mcteba lgrel, Osmanl Topuluunun lk Devri, Prof. Dr. Hakk Dursun Yldz Armaan, Ankara 1995, s. 285-293; G. goston,
Osmanl mparatorluunda Harp Endstrisi ve
Barut Teknolojisi (1450-1700), Osmanl, Ankara 2000, VI, 621-632; a.mlf., Barut, Top ve Tfek:

Osmanl mparatorluunun Askeri Gc ve

Silah Sanayisi (trc. Tanju Akad), stanbul 2006,

s. 54, 108-123; a.mlf., Ottoman Artillery and

European Military Technology in the Fifteenth
and Seventeenth Centuries, AOH, XLVII/1-2
(1994), s. 19-26; C. Heywood, Notes on the Production of Fifteenth-Century Ottoman Cannon,

Writing Ottoman History: Documents and Interpretations, Aldershot 2002, makale XVI, s. 39; Salim Aydz, XV ve XVI. Yzylda Tophne-i
mire ve Top Dkm Teknolojisi, Ankara 2006;
dris Bostan, 16. yy. Balarnda Tophane-i Amire ve Top Dkm Faaliyetleri, Halil nalck Armaan, Ankara 2009, I, 249-280; Halil nalck,
Osmanllarda Ateli Silhlar, TTK Belleten, XXI/
83 (1957), s. 508-512; Turgut Iksal, Eski Trk
Toplar ve stanbul Tophanesinde Bulunan Bir
Kayt Defteri, BTTD, I/3 (1967), s. 61-63.

Gbor goston

TOPAL OSMAN
(1883-1923)

Mill Mcadele dneminde

Dou Karadeniz kesiminde
faaliyet gsteren
mahall milis glerinin reisi
ve muhafz taburu komutan.

Giresunun Hac Hseyin mahallesinde

dodu. Ticaretle uraan Feridunzde Hac Mehmet Efendinin oludur. Dzenli bir
eitim grmedi, gen yata kayklk yapmaya balad. 1912de Balkan Savana askerlik bedeli dendii halde gnll olarak katld. orlu yresindeki atmalarda diz kapandan yaraland. Bundan dolay Topal lakabyla anld. Giresuna dndkten sonra I. Dnya Savana kadar ticaretle urat. Savan balamas zerine Dou Karadeniz blgesinde Ruslarla i
birlii yapan Rum ve Ermeni eteleriyle
mcadeleye giriti. Kurduu milis gleriyle Giresun ve yresinde sz sahibi oldu.
Teklt- Mahssann dou cephesindeki faaliyetlerinde aktif grev ald. Batum
cephesinde 700-800 gnllsyle Ruslara
kar savat. Blgede hkmet ilerine kart gerekesiyle hakknda trl ikyetler yaplmaya baland. 25 Austos 1916-