8.

AYIRMA LEMLER VE TASARIM TEORS

8.1 Destilasyon
Destilasyon (damtma), bir karm meydana getiren bileenlerin buhar basnlarnn farkl
olmasndan yararlanlarak yaplan ayrma ilemidir. ki veya daha fazla saydaki bileenden
oluan bir sv karm stlp kaynatldnda meydana gelen buhar ve svnn kompozisyonlar
birbirinden farkldr. Bir sv zeltinin bileenlerini destilasyonla birbirinden ayrmak iin en
nemli art, denge durumunda buhar sv sistemindeki buharn, sv fazdan farkl bir bileime
sahip olmasdr.
Destilasyon zeltiden tek bir bileenin buharlatrld durumlar iin de kullanlmaktadr.
Ayn zamanda organik bileiklerin saflatrlmasnda ve ayrlmasnda en ok kullanlan
yntemdir. Bir sv stldnda buhar basnc d basnca eit olunca kaynamaya balar. Bu
amala damtma ileminde d basn drld takdirde bileiin daha dk bir scaklkta
kaynayarak damtlmasn salar. Gnmz endstrisinde yaygn olarak kullanlan baz
destilasyon tipleri aadaki gibidir.
8.1.1 Ayrmsal Destilasyon
Ayrmsal (Fraksiyonlu) destilasyon sv sv karmlarn kaynama noktalarna gre yaplan
damtma ilemdir. Damtlm rnn bir ksm kondenserden geri dnerek raf stne dklr.
Ayrmsal damtmann tek dezavantaj, youan damtlm rnn byk bir ksmnn geriye
akmasnn ya da kulenin en stne geri dndrlmesidir. Bu nedenle daha fazla s salanmas
gerekmektedir. Dier taraftan, ayrtrma ile mmkn klnan srekli alma snma asndan
ekonomiktir. nk; gelen beslemeyi nceden stmak iin damtlm rn kullanlabilir.
8.1.2 Su Buhar Destilasyonu
Birbiri iinde hi znmeyen svlarn damtlmas su buhar destilasyonuyla yaplr. Bu
svlarn su ile karmamalar gereklidir. Bu damtma ileminde su ile karmayan svlar kendi
kaynama noktalarndan daha dk scaklkta damtlrlar. Bu tip karmlarda bir bileen dier
bileenden bamsz olarak kendi buhar basncna sahiptir ve karmn buhar basnc, karm
oluturan bileenlerin buhar basnlarnn toplamna eittir. Su buhar destilasyonunu
uygulamak iin darda elde edilen buharn destilasyon balonunun ierisinden geirilmelidir.
1

8.1.3 Vakumlu Destilasyon

Maddelerin, normal kaynama noktalarnn altndaki scaklklarda damtlmas iin kullanlan
yntemdir. Vakumun basnc ne kadar yksek olursa damtma scakl o kadar decektir.
Bylelikle damtma daha dk scaklkta gerekletirilebilir. Damtma ok iyi bir vakumda
gerekletirilirse proses, molekl damtma olarak adlandrlr.

8.1.4 Flash Destilasyon

Fla destilasyon, sv- sv karmn kapal sistemde stlp buharlatrlmasyla ayrlan bir
prosesdir. Depodan ktktan sonra, buharlaan bileen younlatrlr ve ortada iki ayr bileen
kalr. Flas destilasyonda besleme akm birbirleriyle dengede bulunan sv ve buhar akmlarna
ayrlr. Akmlarn bileimi beslemenin buharlaan miktarna baldr. Denge fla hesaplamalar
iin kullanlan denklikler aagda verilmitir.Fla destilasyonu iin yaplan hesaplamalarda
distilasyon kolonuna yaplan beslemenin koullarn ve kazandan veya eger bir kimsi
youturucu kullanlyorsa, youturucudan gelen buhar akmnn koullarn bilmemiz gerekir.
Bir besleme akm ierisindeki hafif bileenleri ayrabilmek iin ilk adm olarak tek kademeli
fla distilasyon prosesini uygulamak yararldr. ekil.1. de tipik bir fla distilasyon prosesi
gsterilmitir.
V yi

F zi

ISITICI

L xi

ekil. 8.1 Fla destilasyon

Bu prosesde herhangi bir i bileeni iin;
Ktle denklii, F.zi = V.yi + L.xi

(8.1.4.1)

Enerji denklii, F.hf = V.h + L.h

(8.1.4.2)

Buhar-sv denge bants denge sabitlerine bal olarak ifade edilip (1.4.1.1) bants yeniden
yazlrsa asadaki bantlar elde edilir.
2

F.zi = V.Ki.xi + L.xi = L.xi

(8.1.4.3)

(8.4)

(8.1.4.4)

Sv ve buhar ak hzlar ile denge sabitlerini ieren bu denklikler ayrma prosesi

hesaplamalarnda olduka nemlidir. L/VKi, absorpsiyon faktr olarak bilinir. Herhangi bir
bileenin sv akm ierisindeki mol saysnn, buhar akm iindeki mol saysna
orandr.V.Ki/L, syrma faktr olarak adlandrlr. Absorpsiyon faktrnn tersine eittir. ok
bileenli karmlarn fla damtlmas iin yaplan hesaplamalarda deneme yanlma ynteminin
kullanlmas tercih edilir [5].

8.1.5 Destilasyon Kolonu Tasarm Teorisi

8.1.5.1 McCabe-Thiele yntemi
McCabe-Thiele yntemi, zenginletirmeli damtma ya da geri akl aamal damtma,
basitletirilmi bir ekilde, bir seri ani buharlama aamasndan oluur ve her bir aamada sv
ve buhar rnlerin birbirine ters akmla akaca ekilde dnlebilir. Bir aamadaki sv
aasndaki aamaya akar ve buhar bir aamadan bir sonraki st aamaya iletilir. Dolaysyla,
her aamaya bir buhar aknt ve bir sv aknt girer, karr, dengeye gelir ve sonra sv buhar
denge durumunda aamay terk eder.
Eer besleme sv ise, delikli raftan aaya doru, buhar ise yukar doru akar. Giren sv raf
boyunca akarken, rafa giren buhar kabarcklar halinde sv iinden yukarya doru ykselir.
Terk eden buhar ve sv esas olarak dengededir. Buhar sonraki rafa kadar ykselir burada tekrar
aaya doru akan sv ile temas eder.
Bu durumda daha uucu bileenin deriimi, yukarya doru giden buharda her aamada artar ve
aaya doru giden svda ise her aamada azalr. Kulenin st ksmna ulaan buhar
youturulur ve yksek deriimde daha uucu bileenden ieren sv rnn bir ksm st rn
olarak alnr ve geri kalan ksm kolonun st ksmndan sv olarak geri beslenir. Taban rafn
3

terk eden svnn bir ksm daha az uucu bileence zengin sv rn olarak alnr ve geri kalan
ksm bir kazana girer, burada buharlatrlarak taban aamasna ya da rafna geri gnderilir.
ekil 8.2.de yalnzca iki raf gsterilmektedir. ou durumlarda, raflarn says ok fazladr.
Delikli rafta, buhar delikten girer ve raf zerinde sv ile buhar arasnda iyi bir temas salamak
zere sv iinden kabarcklar halinde yukarya ykselir.

ekil 8.2 Sv buhar akm

McCabe yntemine gre yaplan ana kabul, tepe raf ile besleme girii ve taban raf ile besleme
girii arasnda kule boyunca emolar ak olmas gerektiidir. Sv ve buhar akntlar rafa
girerler, dengeye gelirler ve terk ederler. Toplam bir bileen denklii Eitlik 8.1.5.1.1deki
gibidir.
+1 + 1 = +

(8.1.5.1.1)

Bir A bileeni zerinde bileen denklii;

+1 +1 + 1 1 = +

(8.1.5.1.2)

yn ve xn bileinleri dengededir ve n rafnn scakl Tndir. Tn referans olarak alnrsa, znme

slar ihmal edildiinde drt akntdaki duyulur s farknn olduka kk olduu gsterilebilir.
Dolaysyla yalnzca, Vn+1 ve Vn akmlarndaki gizli slar nemlidir. Kimyasal olarak benzer
bileenler iin molar gizli slar hemen hemen ayn olduklarnda Vn+1 = Vn ve Ln-1 = Lndir.
Bundan dolay kule ierisinde sabit molar ak sz konusudur.
4

ekil 8.3 Bir rafa giren ve raf terk eden buhar ve sv aklar

Btn kolonda madde denklii, giren besleme F, st rn D ve alt rn B toplamna eit olur.
=+

(8.1.5.1.3)

A bileeni zerinde toplam bileen eitlii;

= +

(8.1.5.1.4)

Kolonun stndeki kesikli izgili blm iin toplam bileen denklii,

+1 = +

(8.1.5.1.5)

A bileeni zerinde toplam bileen eitlii;

+1 +1 = +

(8.1.5.1.6)

yn+1 iin zm yaplrsa, zenginletirme blgesi alma dorusu denklemi elde edilir.

+1 =

+
+1
+1

(8.1.5.1.7)

Vn+1 = Ln + D olduundan, Ln/Vn+1 = R/(R+1)dir.

+1 =

+
+1
+1

(8.1.5.1.8)

Beslemenin altnda kulenin syrma blgesi iin kesikli izgi blgesinde bir toplam bileen
denklii kurulabilir.
(8.1.5.1.9)

+1 =
A bileeni zerinde toplam bileen eitlii ise;
+1 +1 =

(8.1.5.1.10)

ym+1 iin zm yaplrsa, syrma blgesi iin alma dorusu elde edilir.

+1 =

+1 +1

(8.1.5.1.11)

Zenginletirme ve syrma blgeleri ekil 1.8.deki gibi besleme dorusu zerinde kesiecek
ekilde grafie geirilir. Bu koullarda zenginletirme blgesi iin eim Ln/Vn+1ya da
R/(R+1)dir. Zenginletirme alma dorusu, y = x dorusunu x = xDde keser ve x = 0da
kayma xD/(R+1)dir. Syrma blgesi alma dorusu ise y = x dorusunu x = xBde keser.

ekil 8.4 Besleme, zenginletirme ve syrma dorular

Kuleye giren besleme aknts (F), hem syrma blgesindeki buhar Vm ile zenginletirme
blgesindeki buhar Vn arasndaki hem de Lm ile Ln svlar arasndaki banty belirler. Besleme
ksmen sv ve ksmen buhar ise, buhar Vnyi oluturmak zere Vmye katlacaktr. Besleme
koulu aadaki gibi tanmlanan q bykl ile temsil edilir.

q=

1 mol beslemeyi buharlatrmak iin gereken s

Beslemenin molar buharlama gizli ss

(8.1.5.1.12)

Besleme kaynama noktasnda girerse Eitlik 8.1.5.1.12de pay ile payda ayn olacaktr ve bu
durumda q = 1 olur. Eer besleme iylenme noktasnda buhar olarak girerse, q = 0dr. Souk
sv besleme iin q > 1dir ve kzgn buhar iin q < 0dir. ksmen sv ksmen buhar olan besleme
iin ise q beslemenin sv kesridir. qya besleme rafnda kuleye verilen her mol besleme ile
retilen doygun svnn mol says olarak da baklabilir. q'nun tanmndan aadaki eitlikler
yazlabilir.
= +

(8.1.5.1.13)

= + (1 )

(8.1.5.1.14)
7

 = +

(8.1.5.1.15)

= +

(8.1.5.1.16)

( ) = ( ) ( + )

1
1

(8.1.5.1.17)
(8.1.5.1.18)

Bu eitlik, q dorusu alma eitliidir ve iki alma dorusunun kesitii noktadr. q

dorusunun farkl konumlar ekil 8.4de a, b, c, d, e, olarak gsterilmitir[1,3].
8.1.5.1.1 McCabe-Thiele ynteminde tm ve minimum geri ak yntemi
Bir A ve ikili karmn damtlmasnda, besleme koullar, st rn bileimi ve taban rn
bileimi genellikle belirlenir ve teorik raflarn says hesaplanr. Bunula birlikte, gerekli olan
teorik raflarn says alma dorularna baldr. alma dorularn izmek iin kolonun st
ksmndaki geri ak oran R = Ln/D belirlenmelidir.
Geri ak orannn snrlayc deerlerinden birisi tm geri ak oran ya da
R = dur. nk R = Ln/D
+1 = +

(8.1.5.1.1.1)

Dolaysyla hem Ln hemde buhar ak Vn ok byktr. Bu, zenginletirme alma dorusunun

eimi R/(R+1)in 1 olmas ve kolonun her iki blgesindeki alma dorularnn ekil 8.5de
gsterildii gibi, 45 diyagonal doru zerine dt anlamna gelir.
Gerekli olan teorik raflarn says st rnden taban rne doru basamaklar izilerek elde
edilir. Bu, verilen ayrmay elde etmek iin muhtemelen kullanlabilen raflarn minimum
saysdr. Gerek uygulamalarda bu koul, tm geri ak olan tepeden youturulan V1 buharnn
tm kulenin tepesine geri dndrlerek gerekletirilir.

ekil 8.5 Tm geri ak ve minimum raf says

kili karmlarn bal uuculuu yaklak olarak sabit ise, Fenske tarafndan teklif edilen
aadaki analitik ifade, toplam youturucu kullanldnda teorik basamaklarn minimum
saysn hesaplamak iin kullanlabilir.

1
((1 ) ( ))

(8.1.5.1.1.2)

( )

'daki kk deimeler iin ort = (DB)1/2dir. Yani st ve alt rndeki uucu bileenin
uuculuklarnn ortalamasdr.
Minimum geri ak oran, istenilen bir xD ve xB ayrmas iin sonsuz sayda raf gerektiren geri
ak oran Rm olarak tanmlanabilir. Bu, kulede minimum buhar akna ve dolaysyla minimum
kazan ve youturucu boyutlarna karlk gelir.
Eer R azalrsa, zenginletirme alma dorusunun eimi R/(R+1) de azalr ve bu doru ile
syrma dorusunun q dorusuyla kesime noktas 45 dorusunda teye ve denge dorusuna
doru kayar. Sonu olarak, belirli bir xD ve xByi verecek olan gerekli basamaklarn says artar.
ki alma dorusu denge dorusuna ulat anda, x ve ynde bir kslma noktas meydana
9

gelir. Burada gerekli olan basamaklarn says sonsuz olur. Zenginletirme alma dorusunun
eimi ekil 8.6daki gibidir.

ekil 8.6 Minimum geri ak oran

=
+ 1

(8.1.5.1.1.3)

Tm geri ak durumunda raflarn says minimum, fakat kule ap sonsuzdur. Minimum geri
ak iin de raflarn says sonsuzdur. Bu iki durum kuleyi altrmada iki snr gsterir.
Kullanlacak gerek alma geri ak oran iki snr arasndadr. Uygun bir geri ak deeri
semek, kulenin sabit maliyetini ve alma maliyetleri zerinde tam bir ekonomik denklik
gerektirir. Birim ylda en dk toplam maliyet iin kullanlacak optimum geri ak oran,
minimum geri ak ile tm geri ak arasndadr. ekil 8.7de teorik raf says gsterilmektedir.

10

ekil 8.7 Teorik raf says

8.1.5.1.2 Raf etkinlii
Raf etkinlii iin OConnell tarafndan 1946 ylnda verilen korelasyon kullanlabilir. Raf
verimi hafif temel bileen ortalama kolon scaklnda besleme molar ortalama viskozitesindeki
dalgalanmalarla ilikilidir. Korelasyon zellikle hidrokarbon sistemleri ile elde edilen verilere
dayanarak tretilmitir. Ancak klorlu solventler ve su-alkol karmlar iinde uygulanabilir.
0 = 51 32.5[ ]

(8.1.5.1.2.1)

11

8.1.5.2 Damtma kolonu ap

ekil 8.8 Damtma kolonu

Damtma kolonu ap hesabnda, st ve alt kolon ap ayr ayr hesaplanarak byk olan kolon
ap olarak kabul edilir. st geri ak oran ile bulunan V akm kolonun alt taraf iinde ayn
alnarak alt kolon ap hesaplanr. Aada verilen eitliklerle damtma kolonu ap
hesaplanabilir.
Kolonun st taraf iin,
=+

(8.1.5.2.1)

Kolonun alt taraf iin,

=+

(8.1.5.2.2)

Ak katsays,
0.5
( )

(8.1.5.2.3)

Kprmeyen ak iin,
= 0.9 (

0.2
)
20

(8.1.5.2.4)

12

Kpren ak iin,
= 0.75 (

0.2
)
20

(8.1.5.2.5)

Eitlik 8.1.5.2.5deki k (srtnme faktr) deeri Tablo 8.1den raf aralnn seilmesi ile
hesaplanan ak katsays ve raf aral deerlerine gre ekil 8.9den okunur.
Tablo 8.1 Damtma kolonu raf aral
Basn

Raf Aral (ft)

Vakum

2.0 2.5

Atmosferik

1.5

Yksek Basn

1.0

ekil 8.9 Ak faktr

0.5
= (
)

(8.1.5.2.6)

= 0.9

(8.1.5.2.7)
13

(8.1.5.2.8)

= 2
4
=

(8.1.5.2.9)
(8.1.5.2.10)

4
=

(8.1.5.2.11)

Kolon ap hesaplandktan sonra Tablo 8.2ye gre kolon apna ve raf saysna gvenlik
faktr eklenir.
Tablo 8.2 Raf ve ap iin gvenlik faktr
Kolon eidi

Gvenlik Faktr, %
D < 4 ft

D > 4 ft

Dolgu Ykseklii

0 15.0

Raf Says

20.0

10.0

Kolon ap

15.0

Damtma kolonu ykseklii

Z = ( ) + + 4

(8.1.5.2.12)

LS damtma kolonu alt taraf zelliklerine gre;

4
2

(8.1.5.2.13)
(8.1.5.2.14)

Tank kalnl
Aada verilen eitliklerle tank kalnl hesaplanabilir.
Tasarm basnc,
= 0 + 25

(8.1.5.2.15)
14

PTasarm > 150 psig ise eliptik, PTasarm < 150 psig ise torisferik balk seilir.
Gvde kalnl,

+
2 1.2

(8.1.5.2.16)

Torisferik baslk iin kalnlk,

1.104
+
2 0.2

(8.1.5.2.17)

Eliptik balk iin kalnlk,

+
2 0.2

(8.1.5.2.18)

s ve H kaynak etkinlii Tablo 8.3den okunur ve bulunan gvde ve balk kalnlklar Tablo
8.4e gre yuvarlanr[1,3,4].
Tablo 8.3 Gvde/ Balk iin kaynak etkinlii
evresel

Kaynak

Dikisiz Gvde

Full X-Ray

ile Gvdede Boylamasna Kaynak

Full

Spot

X-Ray

X-Ray

X-Ray

1.0/1.0

1.0/1.0

1.0/0.85

1.0/0.85

1.0/1.0

1.0/1.0

1.0/0.85

1.0/085

0.85/0.85

0.85/0.85

0.85/0.85

0.85/0.85

0.80/0.80

0.85/0.85

0.85/0.85

0.80/0.70

Olmadan

Ksm
X-Ray
Spot X-Ray
X-Ray
Olmadan

15

Tablo 8.4 Gvde ve balk yuvarlama artlar

Gnde Kalnl (in)

Yuvarlama Art (in)

1/32

1.0
> 1.0 2.0

1/16

> 2.0

1/8

3.0

> 3.0

8.2 Ekstraksiyon
ki farkl sv fazda, znenin veya znenlerin bir sv fazdan dier sv faza alnmas svsv ekstraksiyonu olarak adlandrlr. Ekstraksiyon ilemi svlarn younluklar farkndan
yararlanlarak uygulanr[1,3].
farkl sv-sv ekstraksiyonu vardr;
Kartrma ve durultma tanklar ieren ekstraksiyon
Tek kademeli ve devaml olmayan ekstraksiyon
ok kademeli ve devaml ekstraksiyon
Zt akml ok kademeli ve devaml ekstraksiyon
Kule veya kolon ile yaplan ekstraksiyon;
Rafl kuleler
Delikli sa rafl kuleler
artmal rafl kuleler
Fazlarn kule ierisindeki ileri veya geri hareket ettirildii tp
Kartrc ihtiva eden kuleler
Dolgulu kuleler
Pskrtmeli kuleler

16

8.2.1 Ekstraksiyon kolonu tasar teorisi

ekil 8.2 Sv-sv ekstraktr

Absorplayclar ve ayrclar iin ekstraktrlerin ykseklii, denge kademesinin says
hesaplanp HETS ile arplarak bulunur.

V1

V2

L0

L1

Ekstraksiyon etrafnda ktle denklii kurulursa;

LO + V2 = V1 + L1 = M

(8.2.1.1)

LO AO + 2 2 = 1 1 + 1 1 =

(8.2.1.2)

LO CO + V2 YC2 = V1 YC1 + L1 C1 = MZC

(8.2.1.3)

17

LO AO + V2 YA2 = MZA = (LO + V2 ) ZA

(8.2.1.4)

LO (AO ZA ) = V2 (ZA YA2 )

(8.2.1.5)

2
=
2

(8.2.1.6)

A ve B karmndan, A bileeninin, C zcs ile tek denge kademesinde ayrlmas gz nne

alndnda C zc akm ile F besleme akm karr ve daha sonra bir ayrtrcda dengeye
ulamalar sonucunda E1 ve R1 fazlar oluur[1,3].
C1 + F = E1 + R1 = M

(8.2.1.7)

+ + = 1

(8.2.1.8)

8.3 Absorpsiyon
Birbiriyle temas halindeki iki fazdan gazn sv iine nfuz etmesi ilemine absorpsiyon olarak
adlandrlr. Bir gazn endstriyel lekte, bir sv ile zlmesi veya tepkimeye sokulmas,
absorpsiyon kolonu veya absorpsiyon kulesi denilen sistemlerde gerekletirilir.
Genel olarak absorpsiyon kolonlarna sv girii stten, k alttan; gaz girii alttan, k
stten gerekleir. Kolonun kendisi de ou zaman dik konumdadr. lke olarak temel hareket
noktas, sv ile gaz olabildiince geni bir yzeyde bir araya getirmek ve gazn sv iinde
znmesini salamaktr.
Hem sv akn dzenlemek hem de gaz-sv temas yzeyini bytmek iin kolon iine kolon
dolgusu ad verilen asit ve baza kar etkilenmeyen bir katnn taneleri ile doldurulur. Asit
dolgu zerinden akarken ince bir film tabakas oluturur.
Absorpsiyon ilemlerinde genellikle nemli temel basamak vardr[3];
1) Gaz ve svnn uygun bir dzenekte birbiriyle temasnn salanmas
2) ki fazn birbiriyle dengeye gelmesinin salanmas
3) Gaz ve sv fazlarnn birbirinden ayrlmas.
Gaz ve sv fazlarn temas ekline gre absorbsiyon sistemleri;
a) Kademeli temas
b) Diferansiyel temas

18

8.3.1 Absorpsiyon sistemi tasarmnda genel amalar

1) Sz konusu gaz karm iin en uygun zcnn belirlenmesi
2) En iyi kolon gaz hznn bulunmas; kolon apnn belirlenmesi
3) Kolon ykseklii, dolgu boyutu, tipi veya plaka saysnn belirlenmesi
4) Optimum zc hznn bulunmas
5) Kolona giren ve kan akmlarn scaklnn, znme ss ve dier s etkilerini karlamak
iin kolondan uzaklatrlmas gerekli snn bulunmas
8.3.2 Kolon tipi seimi
Dolgulu kolonlar, korozif akkanla allrken, kpk yapan svlar sz konusu ise, basn
dmesinin az olmas istendiinde, d<0,6 m olan kk lekli sistemler iin tercih edilir. Sv
hz dkken (kanallama), gaz hz yksekken (tama) s aktarm yapmak zordur.
Kademeli kolonlar; byk lekli iletimlerde, sv ak hz dk(dolgu slanmaz) olduunda,
gaz ak hz yksek ise, ardarda soutma gerekiyorsa, akkann tad katlarca kolonun
tkanma ihtimali varsa tercih edilir
Besleme noktasnn yeri, istenilen bir ayrma iin gerekli kademe saysn ve buna bal olarakta
kolon iletme koullarn etkiler. Genel bir kural olarak, beslemenin kolona girdii yer,
beslemenin bileimi ile buhar ve sv akmlarnn bileimlerinin birbirlerine en uygun olduklar
nokta olmaldr. Pratikte, tasarm hesaplamalarndaki hatalar ve yetersiz tasarm verilerinin
neden olduu hatalar bertaraf etmek ve kolon isletmeye alndktan sonra besleme bileiminde
yaplacak muhtemel deiiklikleri hesaba katmak amacyla besleme yaplmas dnlen rafn
alt ve stndeki raflara da besleme nozullar yerletirilmelidir.
8.3.3 Absorpsiyon kolonunda ktle transferi
Molekler difzyon molekllerin rastgele hareketleri neticesinde oluur ve yksek
konsantrasyon blgesinden dk konsantrasyon blgesine doru molekllerin net bir hareketi
meydana gelir. Difzyon iin itici g bu konsantrasyon farkdr. Kirletici maddeler gaz
fazndan, gaz-sv ara snrna, ara snrdan da penetrasyon ile sv fazna ve difzyon ile itici
g sfr oluncaya kadar difzyon devam eder. Bu transfer, Whitman ift-Film teorisine gre,
gaz-sv snr blgesinde aadaki ekil ile gsterilebilir.

19

ekil 8.3 Whitman ift-Film Teorisine gre gaz ve sv film tabakas arasndaki ktle transferi
Burada,

Y = gaz fazndaki mol franksiyonu

X = sv fazndaki mol franksiyonu

Gaz ve sv fazlara gre sadece A maddesinin snrdan getii kabul edilirse, A maddesinin B
maddesi ile bulunduu bir karmda, ktlesel transferi iin birim alan ve birim zamandaki
toplam akm;
Molekler difzyon + Konvektif akm
= +

(8.3.3.1)

eklinde ifade edilebilir. A maddesinin gaz fazndaki mol franksiyonu yA olarak kabul edilirse;
= ( + )

= ( + )

(8.3.3.2)

= (8.3.3.3)

Tek bir kirletici gazn (rnein SO2) absorpsiyonunda, solvent (B)'nin gazn transfer ynnde
hareket etmedii kabul edilirse, NB =0 olacandan aadaki denklem yazlabilir[1,3];
= ( )

(8.3.3.4)

yA<< 1 ise,
=

(8.3.3.5)

20

eklinde ifade edilebilir. "L" kalnlnda gaz fazndaki film boyunca yA ile yAi arasnda integre
edildii takdirde,

=
0

= (

(1 )

(8.3.3.6)

1
) (
)

(8.3.3.7)

(
) =
1

(8.3.3.8)

= (
)

(8.3.3.9)

1
(
)
=
( )

(8.3.3.10)

=
= ( )

(8.3.3.11)

Benzer ekilde, sv faznda:

= ( )

(8.3.3.12)

21

8.3.4 Absorpsiyon kolonlar

Gaz absorpsiyon kolonlar, genel olarak dik konumlu ve silindir eklinde, boyutlar amaca gre
deiebilen, iine, sv akn dzenlemek ve gaz-sv temas yzeyini artrmak iin dolgu
taneleri yerletirilmi bir sistemdir. Bu sistemde, sv ve gaz giri-klar iin musluklar,
vanalar, akkan sevki iin borular, kolon giri-knda ve iinde gaz basnc lmek iin
manometreler, akkan devir hzn ayarlamak iin ak lerler ve ilgilenilen gaz deriimini
hem gaz faznda hem de sv fazda lmek iin sensrler bulunmaktadr.
Btn bu sistem elemanlar en gelimi absorpsiyon kolonlar iin geerlidir. Daha basit
kolonlarda rnein sensrler bulunmayabilir. Absorbe edilecek gazn her iki fazda giri-k
deriimlerini aralkl numuneler alarak lmek mmkndr ve bu analizler, sensrn yapaca
grev yerine geer.
Endstri leinde gaz absorpsiyon kulesi dikey kesiti ekli incelendiinde, yukardaki
ekildeki ematik gsterimde, gaz kuleye alttan girmekte, dolgunun altndaki bir datc
(distribtr) aracl ile dolgu iine homojen olarak dalmakta ve dolgu iinden yukar doru
ilerlerken dolgu yzeyindeki sv filmi ile temas etmektedir. Gazn giri basnc kulenin
tepesindeki k basncndan daha yksektir ve basn fark nedeniyle gaz yukar doru hareket
eder.
Kolona sv girii kule tepesindeki ventil ile kontrol edilir. Sv kolon giriinde yamurlama
eklinde datm salayan ve adna nozul denilen bir pskrtc ile dolgu taneleri yzeyine
homojen ekilde datlr ve yerekimi etkisiyle aa doru ilerler[1,2,3].

22

Tablo 8.3. Absorpsiyon kolonu dikey kesit blgeleri

Harf

Aklama

Temiz hava k boluu gvdesi

Temiz hava k

Sis giderim elei

Blmeler aras balant kua

Su pskrtme borusu

Basnl su giri borusu

Sirklasyon pompalar

Sirklasyon svs szme nitesi

Sirklasyon ak gstergesi

Kolon dolgusu

Dolgu iin delikli alt destek tabakas

Kolon bakm ve temizlii iin giri delii

Ykanan gazn sulu zeltisi

Sv seviyesi kontrol iin bileik kap

Dolgu kontrol ve deitirme k

Yeni dolgu giri penceresi

23

8.3.5 Kolon dolgu malzemelerinin zellikleri

Kolon dolgular deiik geometrik biimlerde olabilir. Dolgularn yapld malzemenin,
kolonda temasa gelen gaz ve sv fazlardan etkilenmemesi (inert) olmas istenir. Bu malzeme,
duruma gre seramik, cam, plastik veya paslanmaz elik olabilir. Absorpsiyon kolonlarnda
dolgu malzemesi olarak kullanlan malzemeler aadaki zeliklere sahip olmaldr;
Birim hacmin arl az olmaldr: Bu zelik sadece kolon tarafndan tanacak tm arla
etki etmekle kalmaz, ayn zamanda kolonun projelendirilmesine de etki eder. Kolon ierisine
gelii gzel atlan dolgu malzemeleri kolon duvarlarna basn yapar ve birim hacmin arl
da fazla olursa, kolon yapm maliyetine etki edebilir.
Birim hacmin aktif yzeyi fazla olmaldr: Dolgu maddesinin bu zelii sayesinde gaz ve sv
arasnda geni bir ara yzey salanm olur ve ktle aktarm etkinletirilmi olur.
Serbest kesit alan byk olmaldr: Bu zelik nemlidir, nk kolon ierisinde meydana gelen
basn dne ve dolaysyla gaz sirklsyonu iin gerekli pompa gcne etki eder. Bundan
baka serbest kesit alannn kk olmas, gaz akm hznn bu serbest ksmlarda artmasna ve
belirli bir limitin zerinde, sv fazn kolon dna atlmasna sebep olur.
Serbest hacim byk olmaldr: Azot oksitlerin absorpsiyonu gibi, gaz fazda tepkime iin
zamana ihtiya duyulduu hallerde, bu faktr nemli olabilir. Dier hallerde pek fazla nem
tamaz.
Dolgu malzemesi tarafndan tutulan sv arl az olmaldr: Bu genel olarak istenilen bir
zeliktir, nk kolon yknn azalmasn ve sv fazn kolondan mmkn olduu kadar abuk
bir ekilde uzaklatrlmasn salamaktadr.
Gazn sv faz ierisindeki znrlnn az olmas veya gaz fazla sv faz arasnda meydana
gelen tepkimenin yava olmas halinde bu, istenmeyen bir zeliktir. Asit kolonlarnda dolgu
malzemesi tarafndan tutulan sv miktarnn az olmas genellikle istenir nk kolonun
boaltlmas srasnda daha gvenli olur.

24

8.3.6 Absorpsiyon kolonu tasarm teorisi

ekil 8.4 Absorpsiyon kolonunun ematik gsterimi

ncelikle Tama faktr hesaplanr,

0.5

= () ( )

(8.3.6.1)

Buhar hzn bulmak iin kv deerini hesaplanr,

Srklenme faktr,
= 0.75 (

0.2
)
20

(8.3.6.2)

(Herhangi bir bilgi verilmedii zaman kpren sv kabul edilmektedir)

Buharn hacimsel ak hz,
= (

0.5
)

(8.3.6.3)

Olarak hesaplanr.
Alandan yararlanarak ap hesab yaplrsa;
=

(8.3.6.4)

D 2.5 ft olursa rafl kolon, dier ismiyle kademeli kolon tercih edilir. Eer D<2.5 ft olursa
dolgulu kolon tercih edilir.
25

20 tepsi kabul yaplrsa ve %25 raf gvenlik katsays hesaba katlrsa

Teorik raf says(N)= 20*0,25 =5
Absorpsiyon faktr AAy hesaplamak gerekirse;
1 2
+1
= +1
1 2
1
Bu denklem zlrse absorpsiyon faktr
=

(8.3.6.5)

bulunur.

(8.3.6.6)

formlnden yararlanarak Henry sabiti (m) bulunur.

Henry denkleminden yararlanarak denge dorusunun denklemi oluturularak

= +

1 1

(8.3.6.7)

denkleminden yararlanarak alma dorusu oluturulur, ve

y= ax+b olan alma dorusu elde edilir.
x deerlerine karlk y deerleri oluturulur.

ekil 8.5 Denge ve alma dorularnn gsterimi

Kolonda basn dmesinden yararlanarak
=

(8.3.6.8)

(8.3.6.9)

ZT=f(D) atmosferik basnta tepsiler aras mesafe Tablo 8.4 den grld zere 1.5 ft ve
basn dmesinden yararlanarak hesaplanan tepsi kalnlklar 3 in, alt-st bolukta(gvenlik
faktr sebebiyle alt ksm ve st ksmdan 1 m boluk braklmtr) hesaba katlrsa kolon
ykseklii;
26

Tablo 8.4 Basnca karlk tepsi arasndaki mesafe

ZT (raf aral) hesaplanr.

=

(8.3.6.10)

formlnden gerek raf says hesaplanrsa;

Eo kolon verimi deeri ekil 3.5den tama hz dikkate alnarak ve kullanlan tepsi cinsinden
yararlanarak yaklak olarak deer okunur. Bylelikle

ekil 8.6 Kolon verimi

27

(raf) bulunmu olur[1,3].

KAYNAKLAR
[1]. Geankoplis J. C., Tanma Sreleri ve Ayrma Sreci lkeleri, eviri: Sinan Yapc, 4.
Bask, Gven Kitabevi, zmir, 2011
[2]. SARIKAYA Y. Fizikokimya,Gazi Kitabevi, Ankara 1997
[3]. Proses Tasarm Ders Notlar, nn niversitesi Mhendislik Fakltesi Kimya
Mhendislii Blm, Malatya, 2013.
[4].http://megep.meb.gov.tr/mte_program_modul/moduller_pdf/Destilasyon%20Ve%20Absor
bsiyon%20Kolonu%20Haz%C4%B1rlama.pdf, eriim tarihi/saati 01.11.2014/13:30
[5]. Yeniova, H. ayrma kolonlarnn tasarm-I distilasyon kolonlar tasarm

28