Türk Ed - Mi̇toloji̇k Kaynaklari

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2388

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1385
TRK EDEBYATININ MTOLOJK

KAYNAKLARI
Yazarlar
Prof.Dr. zkul OBANOLU (nite 1-4)
Prof.Dr. Nimet YILDIRIM (nite 5)
Yrd.Do.Dr. Dursun Ali TKEL (nite 6)
Do.Dr. Gnl TEKN (nite 7-9)
Yrd.Do.Dr. Mehmet Can DOAN (nite 10)
Editrler
Prof.Dr. mr CEYLAN
Yrd.Do.Dr. Adem KO
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Do.Dr. Cemil Ulukan
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. Glcan Ergn
Kitap Koordinasyon Birimi
Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Trk Edebiyatnn Mitolojik Kaynaklar
ISBN
978-975-06-1060-8
2. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 20.000 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Ocak 2013
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
ix
Mit, Mitoloji ve Edebiyat .........................................................
MT NEDR? ...................................................................................................
MTLERN KAHRAMANLARI ........................................................................
MTLERDE ZAMAN KAVRAMI......................................................................
MTLERDE MEKAN KAVRAMI......................................................................
MTLERN ER VE TASNF ...................................................................
Kken ve Yaratlfl Mitleri .............................................................................
Eskatoloji Mitleri ...........................................................................................
MTLERN fiEKL ..........................................................................................
MTLERN fiLEV .........................................................................................
MTLERN CRA BALAMI ...........................................................................
MTOLOJ NEDR? .........................................................................................
Antik ada Mitoloji Anlayfl ve Yorumlama Yollar .................................
Modern ada Mitoloji Anlayfl ve Yorumlama Yollar .............................
MTOLOJ VE EDEBYAT LfiKS NASILDIR? ............................................
Szl Edebiyat-Mit liflkisi.............................................................................
Yazl Edebiyat-Mit liflkisi.............................................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
3
4
5
6
6
7
8
9
13
16
17
19
22
22
23
25
26
27
30
30
31
Trk Mitolojisinin Orta Asya Kkenleri................................ 32

TRK MTOLOJSNN ORTA ASYADA YARATILIfi BALAMI ...............
Corafya Unsuru ..........................................................................................
nsan Unsuru .................................................................................................
Toplum Unsuru .............................................................................................
TOPLAYICI-AVCILIK-LKEL BAHE TARIMI
DNEMLERNDE TRK MTOLOJS ..........................................................
AVCI-OBANLAR DNEMNDE TRK MTOLOJS..................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
Yararlanlan Kaynaklar..................................................................................
2. NTE
33
34
34
35
37
48
54
55
56
57
58
58
Trk Mitolojisinin Kltleri ve Trk Dnyasndaki

eflitlenmeleri.......................................................................... 60
TRK MTOLOJSNN KLTLER VE EfiTLENMELER ...........................
1. NTE
61
3. NTE
iv
indekiler
Trk Mitolojisinde Teogoni Mitleri ve eflitlenmeleri.................................

Gkyznde Bulunan Tanrlar, Kutsal Ruhlar ve Kltleri....................
Yeryznde Bulunan Tanrlar, Kutsal Ruhlar ve Kltleri .....................
Yeraltnda Bulunan Tanrlar, Kutsal Ruhlar ve Kltleri ........................
Trk Mitolojisinde Kozmogoni Mitleri ve eflitlenmeleri ...........................
Gk .........................................................................................................
Gk Ejderi ..............................................................................................
Yldrm, Gk Grlemesi, fiimflek .........................................................
Yer Ana, Yeryz ..................................................................................
Dnyann fiekli ......................................................................................
Da .........................................................................................................
Aa ........................................................................................................
Yeralt.......................................................................................................
Trk Mitolojisinde Antropogoni Mitleri ve eflitlenmeleri .........................
Aa Ana/Ata .........................................................................................
Hayvan Ata/Ana .....................................................................................
Da Ana/Ata ...........................................................................................
Trk Mitolojisinde Eskatoloji Mitleri ve eflitlenmeleri ..............................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
4. NTE
62
62
65
73
75
75
76
76
76
76
77
77
78
78
79
80
80
81
84
85
86
87
87
88
Trk Halk Kltr ve Mitoloji................................................ 90

KLTR NEDR?............................................................................................
HALK KLTR NEDR?..............................................................................
HALK NANCI NEDR? ..................................................................................
EFSANE NEDR? ............................................................................................
Trk Halk Kltrnde Teogonik Unsurlar Nelerdir? ..................................
Gkyznde Bulunan Tanrlar, Kutsal Ruhlar ve
Olaanst Gler ..................................................................................
Yeryznde Bulunan Tanrlar, Olaanst Gler ve
Kutsal Ruhlar ...........................................................................................
Yeraltnda Bulunan Tanrlar, Olaanst Gler ve
Kutsal Ruhlar ...........................................................................................
Trk Halk Kltrnde Kozmogonik Unsurlar Nelerdir?.............................
Halk Kltrnde Samanyolu ..................................................................
Halk Kltrnde Gnefl ve Ay...............................................................
Halk Kltrnde Gk Kufla.................................................................
Halk Kltrnde Dnyann fiekli...........................................................
Halk Kltrnde Deprem ......................................................................
Halk Kltrnde Yerleflim Yerinin Kkeni ...........................................
Halk Kltrnde Mevsim Dnflm, Tekrarlanan Zaman ................
Halk Kltrnde Ateflin Kkeni ............................................................
91
92
93
94
95
95
96
104
106
106
106
107
107
107
107
108
109
indekiler
Halk Kltrnde Bitkiler ........................................................................

Halk Kltrnde Hayvanlar ..................................................................
Trk Halk Kltrnde Antropogonik Unsurlar Nelerdir? ...........................
Halk Kltrnde nsann Treyifli..........................................................
Halk Kltrnde Aa Ana/Ata .............................................................
Halk Kltrnde Hayvan Ana/Ata .........................................................
Trk Halk Kltrnde Eskatolojik Unsurlar Nelerdir? ................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
109
110
112
112
113
114
115
117
118
119
120
121
121
ran Mitolojisi ve Ana Temalar............................................. 122

RAN MTOLOJS..........................................................................................
ran Mitolojinin Ana temalar........................................................................
b: Su .....................................................................................................
Ahura Mazda ...........................................................................................
Asumn: Gk .........................................................................................
Atefl .........................................................................................................
Ateflkede .................................................................................................
Camasp ....................................................................................................
Cm-i Cem ...............................................................................................
Ehrimen....................................................................................................
Elburz.......................................................................................................
Heft: Yedi ...............................................................................................
Hefthn: Yedi Makam ............................................................................
mflspendn: Kutsal lmszler .........................................................
ranvc ......................................................................................................
zed: Tanr ...............................................................................................
Kf: Kaf Da ..........................................................................................
Kve .........................................................................................................
Keymers .................................................................................................
Mihr..........................................................................................................
Mu ..........................................................................................................
Nahd ......................................................................................................
Nevrz......................................................................................................
Pr-i Mun ..............................................................................................
Smor ......................................................................................................
Surfl ........................................................................................................
fiebdz.......................................................................................................
Yeld .......................................................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
123
124
124
125
125
126
126
127
127
128
128
129
129
130
131
131
132
133
133
134
135
136
136
138
138
140
140
141
142
143
144
5. NTE
vi
indekiler
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 144

Sra Sizde Yant Anahtar .............................................................................. 144
Yararlanlan Kaynaklar.................................................................................. 145
6. NTE
Eski Trk Edebiyatnda Mitolojik ve Efsanev Kifliler........... 146

ESK TRK EDEBYATINDA MTOLOJK VE EFSANEV KfiLER ............
NEML MTOLOJK KfiLER ......................................................................
Bijen ...............................................................................................................
Cemfld ..........................................................................................................
Dahhk...........................................................................................................
Dr ..............................................................................................................
Efrsiyb.........................................................................................................
Feridun...........................................................................................................
Hzr................................................................................................................
Hsrev ..........................................................................................................
skender .........................................................................................................
Kahraman.......................................................................................................
Keyhsrev ......................................................................................................
Nemrud ..........................................................................................................
Nflirevn .......................................................................................................
Rstem ...........................................................................................................
Siyavufl ...........................................................................................................
Zl .................................................................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
7. NTE
Edebi Motiflerin Mitolojik Kkenleri-I................................... 162

YAKINDOU MTOLOJS, SREKLLK VE DVAN fiR.........................
KLASK TRK EDEBYATINDA MTOLOJK MOTFLER-I............................
Leyl ..............................................................................................................
Zlf/mr......................................................................................................
Zlf/Ylan .....................................................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
8. NTE
147
150
150
150
151
151
152
152
152
153
153
154
154
154
155
155
156
156
157
158
159
159
160
161
163
164
164
167
169
176
178
179
179
180
180
Edebi Motiflerin Mitolojik Kkenleri-II.................................. 182

KLASK TRK EDEBYATINDA MTOLOJK MOTFLER-II........................ 183
Gnefl Kartal.................................................................................................. 183
vii
indekiler
b- Hayat......................................................................................................
Temmuz .........................................................................................................
Hatem-i Tay ...................................................................................................
Simurg/Anka ..................................................................................................
Hm .............................................................................................................
Hdhd..........................................................................................................
Misk ..............................................................................................................
Ud- Kumr ...................................................................................................
Fl-i Mengels ...............................................................................................
Yemen Akiki..................................................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
187
188
188
189
189
190
190
191
191
191
192
194
195
195
196
196
Edebi Motiflerin Mitolojik Kkenleri-III ................................ 198

KLASK TRK EDEBYATINDA MTOLOJK MOTFLER-III ......................
Mani ...............................................................................................................
rem Ba .......................................................................................................
Beyt-i Mamr ................................................................................................
Kubbets-Sahr ve Mescidl-Aks..............................................................
Tk- Kisr ......................................................................................................
Elburz .............................................................................................................
Gl/Glyaban ...............................................................................................
Periler.............................................................................................................
Yebruhussanem .............................................................................................
Pervane ..........................................................................................................
lm-i Kimya lm-i Zc ...................................................................................
lm-i Sihir ve lm-i Tlsm (Hrt ile Mrt) ...............................................
lm-i Kimya ....................................................................................................
lm-i Tb .........................................................................................................
lm-i Fl, Satran, Kumar ..............................................................................
eng ...............................................................................................................
Mitolojik lkbahar Festivalleri-Hdrellez .......................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
9. NTE
199
199
199
200
200
200
201
201
201
201
202
203
206
207
207
208
208
209
211
213
214
214
215
215
Modern Trk Edebiyatnda Mitoloji ...................................... 216

TANZMAT DNEM EDEBYATINDA EVR FAALYET VE
MTOLOJ LGS ........................................................................................... 217
SERVET- FNN EDEBYATI VE MTOLOJ ............................................. 220
NEV-YUNNLK VEYA BAHR- SAFD HAVZASINI ARAYIfi................... 221
10. NTE
viii
indekiler
MLL EDEBYAT HAREKET VE TRK MTOLOJS .................................

CUMHURYET DNEM EDEBYATINDA MTOLOJYE BALI
ARAYIfiLAR ....................................................................................................
nklbn Mitolojiyle Efsanelefltirilmesi.........................................................
Trklkle Belirginlefltirilen Trk Mitolojisi ..............................................
Hmanizm Merkezli Sylemler ve Mitoloji .................................................
Yunan Kaynakl Hmanizm .........................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
224
228
228
230
231
234
239
241
242
242
243
243
Szlk ................................................................................... 245
nsz
nsz
Kltrlerin tarih ncesi macerasn anlatan mitoloji; ekici ama zor, ilgin ama
tehlikeli bilim dallarndan biridir. ekici ve ilgintir nk yaz ile bafllatlmak durumunda olan tarih arafltrmalarndan ok daha eski dnemlere, varln bugn
iin bilimsel olarak ispatlanamayan ilk evrelerine kadar, usuz bucaksz bir kronolojiyi ilgilisinin nne serer. Zor ve tehlikelidir zira insanln medeniyet adna
retebildii her ne varsa, teknolojiden sosyal bilimlere dek tm retim srelerine klavuzluk eden hayal gcnn servenini, tarihin karanlk labirentlerinde
tutarl verilerle izlemeyi amalar. Mitoloji, modern zamanlarda dilsel, kltrel ve
siyasi snrlarla dflnme zorunluluu bulunan gnmz insann, tm bu flartlanmfllklar paralayarak flaflknla srkleyebilir. Yeryznn ilk andan itibaren
btn insanla eflit biimde paylafltrd doal hayat ve yaflam koflullar etrafnda rlmfl inanmalar, davranfl kalplar ve deer yarglar; insanln binlerce yllk
uzun koflusu srasnda ylesine flafllas bir geliflim gsterir ki her biri asrlar ifade
eden anlam katmanlar ile oluflmufl kltr kleleri halinde karflmza kverir.
Kltr ve sanatn tm dallar gibi edebiyat da mitolojinin verimli vadisinden
olabildiince beslenir. Dnyadaki kkl edebiyat geleneklerinin tamam, doup
gelifltikleri corafyalarn kltrel dinamikleri zerine infla edilmifllerdir. Hayatn
form kazand bafllca corafyalardan biri kabul edilen Orta Asya ve bir medeniyetler beflii olduu kuflku gtrmeyen Anadolu da zerinde yaflayan insan topluluklarna her zaman cmert davranmfltr.
Trk Edebiyatnn Mitolojik Kaynaklarn eksiksiz biimde bir araya getirmek
her ne kadar mmkn deilse de ana hatlaryla ortaya koymaya alfltmz bu kitap, edebiyat eserlerimize farkl bir gzle bakabilme yetisi kazandrmay hedeflemektedir. Kitapta bulunan mit, mitoloji, edebiyat-mitoloji iliflkisi; Trk mitolojisinin Orta Asya kkenleri; mitolojik kltler ve eflitlenmeleri; Trk halk kltr ve
mitoloji bafllkl nitelerle Trk mitolojisi hakknda teorik bir alt yap kurulmaya
alfllmfl, klsik alar boyu alflverifl ierisinde bulunduumuz ran ve Yakn Dou mitolojilerini ele alan nitelerle de mitolojinin klsik edebiyat metinlerimize
yansmalarndan rnekler verilmifltir. Mitoloji ve mitoloji ilgisinin srekliliini ise
Modern Trk edebiyatndaki mitolojik arayfllar zetleyen son nitemiz somut biimde ortaya koymaktadr.
Yararl olmas dileiyle
Editrler
Prof.Dr. mr CEYLAN
Yrd.Do.Dr. Adem KO
ix
TRK EDEBYATININ MTOLOJK KAYNAKLARI
Amalarmz
N
N
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Mit kavramn tanmlayabilecek,
Mitlerin zelliklerini aklayabilecek,
Mitlerin eflitlerini tanmlayabilecek,
Mitoloji kavramn aklayabilecek,
Mitoloji alflmalarndaki arafltrma eilimlerinin temel zelliklerini tanmlayabilecek,
Mitoloji ve edebiyat iliflkisini aklayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Mit
Mitoloji
Mitoloji alflmalar
Edebiyat ve Mitoloji iliflkisi
indekiler
Trk Edebiyatnn
Mitolojik Kaynaklar
Mit, Mitoloji ve
Edebiyat
MT NEDR?
MTLERN KAHRAMANLARI
MTLERDE ZAMAN KAVRAMI
MTLERDE MEKAN KAVRAMI
MTLERN ER VE TASNF
MTLERN fiEKL
MTLERN fiLEV
MTLERN CRA BALAMI
MTOLOJ NEDR?
MTOLOJ VE EDEBYAT LfiKS
Mit, Mitoloji ve Edebiyat

MT NEDR?
Mit kelimesinin ierii ok genifl bir alan kapsayabilen niteliktedir. Mit terimi, basit, hayali hatta uydurma ve yalan anlamna gelen bir ierikten son derece
doru ve kutsal bir ykye kadar ok genifl bir alan iermektedir. Mit sradan
ve gndelik hayatta yer alan herhangi bir fleyden ok daha ar ve ciddi olgu ve
konulara kadar pek ok fleyi kapsamaktadr. Mit (myht) kelimesinin kkeni, Yunancada anlat veya hikye anlamna gelen mythostur. nsan davranfllar ve
inanfllar iin model teflkil eden, hayata anlam ve nem kazandran, dolaysyla insann kendi hayatn ve etkinliklerini anlamlandrmasn salayan ve ou zaman
bir yaratlfln yksn anlatan geleneksel olarak yafladklar toplumlarca kutsal
ve gerek kabul edilen anlatlara mit (myht) ad verilir. Mit kutsal bir yky,
bafllangtaki yeryznn hatta kinatin bafllangcn ve kkenini anlatr. Bu tarih
olarak adlandrdmz zamann da tesinde her fleyin yaratld bir ilk bafllang zamandr. Mitler ya btn kinatn veya onun yalnzca kk bir parasnn,
diyelim ki bir kufl veya aa cinsinin, bir insan davranflnn, bir sosyal kurumun
nasl olufltuunu ve kkeninin ne olduunu anlatr. Bir baflka ifadeyle, mitler ou zaman bir yaratlfln yksdr. Bir fleyin nasl yaratldn veya nasl var olmaya baflladn anlatrlar. Mitler ilkellerin evren ve dnya iindeki yerlerini, davranfl biimlerini belirleme abalarna yardmc olurlar.
Mit, tanrlarn bir hikayesi, dnyann bafllangcnn, yaratlfln, temel olaylarn
dini bir yksdr. Mitler, sonucunda konu edindii btn ilgili blmlerle doann ve kltrn yaratld ve hl devam eden dzeninin verildii tanrlarn rnek
ve model davranfllardr. Bu balamda, bir mit, bir toplumun dini deerlerini ve
normlarn ifade etmekte ve dorulamaktadr.
Mit rnek alnacak davranfl flekillerini sunmakta, kullanfll amalaryla ritelin
yararllna tanklk etmekte ve kltn kutsalln kurmaktadr.
lkel: Avrupa merkezci

kltrel geliflme kuramna
gre okuma-yazmas
olmayan topluluklar.
Norm: Kymet ls.
Klt: Yce ve kutsal olarak
bilinen varlklara, nesnelere
karfl gsterilen sayg,
onlara tapnfl, inan
rnts.
MTLERN KAHRAMANLARI
Mitlerdeki kahramanlar veya kifliler olaanst zelliklere sahip tanr, tanra, yartanr gibi tanrsal varlklardr. Mitler, ounlukla bu olaanst ve tanrsal varlklarn kinatn bafllang zamannda yaratc etkinliklerini ortaya koyar. Bu tanrsal
olaanst glerin yaptklarnn kutsalln veya doast olma zelliini gzler
nne sererek kinatn topyekn bir yokluk veya kaos denilen bir kargafla halinden nasl bildik ve tandk evren dzenine (kozmos) dnfltn anlatrlar.
Kaos: Kargafla.
Kozmos: Evren.
Rit/Ritel: Din, tapnma,

by veya erginlenme ve
geifl trenleriyle ilgili
geleneksel ifllem.
Tren: Birok ritin herhangi
bir vesileyle bir araya
gelmesi sonucu kurallara
uygun bir biimde, dinsel ya
da toplumsal amalar iin
dzenlenen toplant.
Bu balamda, mitler, kutsal ya da olaanst olan g veya glerin dnyaya

eflitli zamanlarda yaptklar heyecan verici, deiflip dnfltrc ve yaratc aknlarnn tasvir edildii yklerdir. Mitlerin bu kendine has mant iinde, dnyay
da gerek anlamda kuran ve onu bugn iinde yafladmz bildik tandk yeryz
haline dnfltren bu kutsal veya tanrsal glerin akn ve bu aknlarda yaptklardr. Kutsaln ve tanrsal olaanst glerin dnyaya akn sadece dnyay flekillendirmekle kalmaz, onda var olan en baflta insan olmak zere erkeklik, diflilik gibi cinsiyetten milliyetlere kadar btn temel ve evrensel kavramsallafltrmalar flekillendiren de, hep onlardr. Mitlere gre, insan ve evren bugnk durumunu olaanst tanrsal varlklarn sz konusu mdahaleleriyle edinmifltir.
Mitlerin temel karakterleri veya kahraman insanolu deildir. Ancak mitleri
gereklefltiren tanrsal, olaanst karakter veya kahraman insan tavr ve davranfllar sergiler.
Mitlerin, yafladklar kltrlerde gerek hikye olduuna inanlr. Bu tr toplumlarda mitler flu zellikleri gsterirler:
a. Mit, tanrsal ve olaanst varlklarn eylemlerinin yksdr.
b. Mitlerde anlatlan bu yk, kesinlikle gerek ve kutsal olarak kabul edilir.
c. Mit, her zaman iin bir yaratlfl ve kkenle ilgilidir. Bir fleyin nasl hayata getii ya da bir davranfln, bir kurumun, bir alflma biiminin nasl yaratlmfl olduunu anlatr. Bu nedenle de mitler, insana zg her anlaml eylemin rnek tiplerini (modellerini) oluflturur.
. Hem gerek hem de kutsal kabul edilen bir yknn anlattklar, onlara gerek ve kutsal olarak inananlar tarafndan rnek alnp takip edilmesi gereken bir model olarak dflnlr. Dahas gerek ve kutsal olan bu inanfl ve
davranfl biimleri sosyal bir ferman (social charter) niteliine brnerek o
sosyal ve toplumsal yapdaki davranfl ve dflnfl biimlerini etkileyip ynlendirici bir konuma ykselir.
d. nsan, miti bilmekle nesnelerin kkenini bilir, bu nedenle de, nesnelere
egemen olmay ve onlar istedii gibi ynlendirip kullanmay bu bilgiyle baflarabileceine inanr. Bu bilgi, dfltan ve soyut bir bilgi olmayp mitin bir
tren havas iinde anlatlmas veya kantn oluflturduu trenin (ritelin)
gereklefltirilmesiyle, tren (rit) biiminde yaflanan bir bilgi sz konusudur.
e. nsan, mitlerin anlattklarn kantladna inanlan riteller araclyla, kendisine, yeniden anmsatlan ve yeniden gerekleflme aflamasna getirilen olaylarn kutsal, coflku verici gcnn etkisine girmek amacyla bu trenleri yaflar.
Bu zelliklerinden de, aka grlyor ki, mitler yafladklar toplumlarda yer
alan ve gerek olduklarna inanlan inanlardr. teden beri, mitlerin din bir sistemin bir paras olarak ritelin hareketle anlatt fleyleri kelimelerle anlatr. Hem mitler hem de ritellerin birlik beraberlik ruhunu yceltmek ve salamak gibi ifllevlere
sahip olduklar dflncesi olduka eskidir. Mitler, yafladklar bir toplum iinde ounlukla ritel olarak uygulama fleklinde trenlerde anlatlarak canlandrlrlar.
MTLERDE ZAMAN KAVRAMI
Diakronik: Art sremli.

Senkronik: Efl sremli.
Mitlerin yer ald anlatlardaki zaman kavram hi sona ermeyen ve ermeyecekmifl

gibi grnen deta daimi sreklilik gsteren bir flimdiki zamandr. Bir baflka ifadeyle gemifl, flimdi ve gelecekte olmak gibi olaylar ard ardna gelen zaman dilimlerine yerlefltirerek anlayan ve aklayan art sremli (diakronik) anlayfl mitlerde yer
almaz. Mitlerde olaylar birbirleriyle efl sremli (senkronik) olarak alglayan dolaysyla hepsini flimdiye ve flimdiki zamana balayarak aklayan zaman yer alr.
1. nite - Mit, Mitoloji ve Edebiyat
Mitlerdeki bu zaman anlayflna gre gemifl flu ana taflnabilecek bir flimdidir;
asla geri getirilemeyecek bir zaman olarak dflnlmez. Bu flimdiki zamanda yaplan bir trende gemiflte yaflamfl kutsal kahramanlarn ve tanrlarn yaptklar anlatlr ve bu yolla o zamanki kutsal enerji flimdiye aktarlr. Buna bal olarak gelecek de flimdi ile belirlenen bir zamann parasdr. Mitlerde bu anlamda gemifl,
gelecek ve flimdi arasnda bir efl sremlilik grllr. Gemiflte yaflamfl ilk atalarn veya mitsel kahramanlarn hl yaflayanlara yardmc olduuna inanlr. Dahas, gemiflte yaflayan mitsel kahramanlar yaflayanlarn tabiatla, tanrlarla ve dier
kutsal ruhlarla iliflkilerinde de onlara yardmc olduklar dflnlr. Trenler veya
ayinler yoluyla tekrar edilen mitler vastasyla gerektiinde bu mitsel kahramanlara ulafllr ve onlarn yardm istenilir. Buna karfllk, modern insansa zaman art sremli veya kronolojik olarak dflnr.
Trkler, Viyanay 1683te kuflatmfltr ve Rus devrimi 1917de olmufltur. Kronolojik olarak bu olaylar yaflanmfl ve bitmifltir, deiflmezler. Ancak mitlere inanan bir
insan, eskiden yaflanmfl kutsal olaylarn kutsal ve gerek hikyelerini anlatarak
bunlar tekrar yaflamaya alflr. Bylece mitsel kahramanlarn, tanrlarn yapmfl olduklarn tekrarlamfl olduunu dflnr. Mitlerin hayata hakim olduu bu toplumun insan bu yolla sz konusu mitsel olaylardaki srr kendi zamanna taflyacana inanr.
Buradaki akl yrtme flu flekilde ifller: Kkenlerle ilgili mitsel zaman gl bir
zamandr. nk doast varlklarn etkin ve yaratc katlmyla olup bitecek
olan, olumlu ynde deifltirilmifltir. Mitlerin ezberden okunmas srasnda bu masals zamana yeniden dnlr, dolaysyla da anmsanp yeniden canlandrlan
olaylara zamandafl durumuna gelinir. Dahas bu yolla tanrlarn ve benzer mitsel kahramanlarn varlna tank olunur. Bylece insan mitleri yaflarken kutsal olmayan kronolojik zellikteki zamann dflna kar, nitelik asndan farkl bir zamana hem en eski hem de sonsuza kadar yakalanabilecek olan kutsal bir zaman yaflar. Kamlar veya flamanlar bu zaman ve kutsalln avn bereketini arttrmakta, hasta olanlar iyilefltirmekte, yamur yadrmakta, kaybolan bulmakta, gelecekten haber vermekte kullanrlar.
Ksaca, mitlerdeki zaman kkenle ilgili olduu iin de kutsaldr. Mitsel riteller, bafllangtan beri yle yapld gerekesiyle bir rnek zerine kalplaflmfl bir
biimde tekrarlanlrlar. Trene katlanlarn byk bir ounluu bu bir rnek zerine kalplaflmay titizlikle muhafaza etmeye alflr. nk yeryznn kuruluflundan beri, tanrlar bafllangta byle yapt iin, atalarmz ilk kez byle yapt iin
denilerek bu mitler yaplr ve yaflanlr. Bu anlayflla mitlerde bafllang ve yaflanan
an (flimdi) birlefltirilir. Birbirine efl ve paralel hale gelen bu iki zamann rtflmesine de efl sremli zaman denilir.
MTLERDE MEKAN KAVRAMI

Mitlerde mekan kavram ikiye ayrlr. Bunlardan birincisi kutsal olanla iliflkili ve
bu nedenle kutsal kabul edilen mekanlardr. kincisi ise kutsalla iliflkisi olmayan
sradan ve anlamsz olan bu nedenle kutsal olmayan mekanlardr. Mitlerdeki kutsal mekan, bafllangta, yaratlflla iliflkili olduu iin evresine de bu ynde bir anlam kazandrma ifllevine sahiptir. Bylece mit sayesinde ilkel toplum insannn zihninde evreni ve dnyay bir dzen iinde alglama imkan ortaya kar. Bu kutsal
mekn merkezdedir ve dier nesneler, merkeze olan balantlaryla anlam kazanrlar.
Merkezdeki bu kutsal sabit mekna bal olarak ynler belirlenir ve adlandrlrlar.
Kronolojik: Zaman bilimsel,

gemifl, flimdi ve gelecek
fleklinde olaylar zaman
bakmndan olufllarna gre
sralamak.
Axis mundi: Evrenin ekseni

olduu dflnlen hayali
izgi, Trk mitolojisinde bu
eksenin yeryz ile Kutup
yldz arasnda olduu
dflnlr, Altn Kazk veya
bazen de Demir Kazk olarak
adlandrlr.
Mekn, kutsallkla iliflkili olarak merkez bir yap iinde alglamaya merkez
simgecilii ad verilir. Merkez kutsal mekn anlayfl gk, yer ve yeraltnn birlefltii kutsal yer anlamndadr. Merkez kutsal anlayfl yerleflim yerlerinin ve tapnaklarn yapsnda da ortaya kar. Mesel, kutsal da, yeri ve g birlefltirerek, dnyann merkezini oluflturur. Bazen de tapnak, baflkent, saray bu erevede kutsal
mekn olarak merkezi olufltururlar ve bir anlamda da kutsal dan yerini tutarlar.
Bylece, gk ve yer kutsal kentte ve tapnakta birleflirler; dnyann eksenini (axis
mundi) de bunlar oluflturur.
MTLERN ER VE TASNF
Mitler ieriklerine gre pek ok eflitlilik gstermektedir. Fakat onlar birbirine
balayan ba, genellikle mitlerin zamann ilk bafllangcndaki kararl ve belirli yaratlfl olaylaryla ilgili bilgi iermesidir. Evrenin kkeniyle ilgili tanmlarn birok
efsanev yklerin ana temas olmas durumu buna tipik bir rnektir. Ayn flekilde,
gk ve gksel cisimlerin kkenlerini ve yaratlmalarn konu edinen kozmoloji mitlerinin mit temalar iinde arlkl bir yere sahip olmas da dikkat ekicidir. nk ilk bakflta tamamen farkl gibi gzken takvim mitleri ve geifl treni ritleri gibi bir bireyin bir sosyal statden bir baflka sosyal statye gemesini belirleyen doum, lm ve evlilik gibi son derece kiflisel olarak gzken trenler bile dolayl
olarak o toplumsal yapnn inand evrenin yaratlfl ve benzeri kken mitleriyle
iliflkili olarak ortaya kar. Birok dinde evrenin yaratlfl mitleri, kltrn nasl
meydana geldii konusundaki hikayeler iinde zel bir hakimiyete sahiptir. Ancak
btn mitler ierik olarak evrenin yaratlfln konu edinmez. Mitlerin tafldklar eflitli zelliklerine gre fakl snflandrmalar yaplmfltr.
Bunlar iinde en yaygn olarak kabul edilenlerden birisi, mitleri konularna gre snflandrmadr. Konularna gre mitler iki temel gruba ve alt gruplara ayrlrlar.
Kken ve Yaratlfl Mitleri

Bu tr mitler, mitler arasnda en yayn olanlardr. fade ettikleri konulara ve bu konularda gsterdikleri kalplaflmalara gre alt gruplara ayrlrlar.
a. Etiyolojik Mitler
Mitolojik zaman aflamamfl ve yaflam tarz olarak ilkel topluluklarda ok yaygn
olarak grlen mitlerdir. lkel insann kafasnda oluflturduu sorulara cevap vermeyi soyut ve somut her trl varln kkenini izah edip aklamay amalayan
mitlerdir. Youn olarak Teogoni mitlerinin oluflmad tek katl bir kltre sahip
topluluklarda birincil neme sahip olarak yer alrlar. Bununla birlikte tanrlar hakknda Teogoni mitlerine sahip daha youn ve karmaflk kltre sahip topluluklarda da ikincil bir neme sahip kken aklayc anlatlar olarak hemen her kltrde
karflmza karlar.
b. Teogoni Mitleri
Tanrlarn ve tanrsal varlklarn kkenini ve nereden geldiklerini konu edinen
mitlerdir. Bu tr mitler, ounlukla mitolojik zaman abuk aflan ve tarihsel zamana dahil olan, bnyesinde yksek ve halk kltr tabakalaflmas oluflmufl yazl kltr ortamna sahip milletlerde grlrler.
c. Kozmogoni Mitleri
Evrenin, dnyann ve zellikle de gk ve gk cisimlerinin nasl olufltuunu konu edinen mitlerdir. Kozmogoni mitleri, teogoni mitleriyle de iliflkili ve yer yer rtflen bir yapda karflmza karlar.
. Takvim Mitleri
Varlk ve yokluk ancak zaman balamnda bir anlam taflr. Zamansa harekete
bal olarak llebilir. Bir mekan olarak Evrenin varl veya var edilifli bir hareketi ve sonrasn dolaysyla da zaman beraberinde getirir. Zamann llmesi insanlk tarihinin en eski zamanlarndan beri zihinleri meflgul eden bir mesele olarak karflmza kar. Bu meseleye bal olarak zamann llmesi balamndaki dflnceleri sembolik bir biimde anlatan ykler ortaya kmfltr. Bunlar takvim mitleri olarak adlandrlr. Trk mitolojisinde Oniki Hayvanl Takvimin Yaratlfl Miti byle bir takvim mitidir.
d. Antropogoni Mitleri
nsanlarn nereden geldiklerini veya nasl olufltuklarn konu edinen mitlerdir.
Treyifl mitleri de denilen bu tr mitler, ilk insann yaratlmasndan, insan topluluklarnn, kabilelerin, soylarn boylarn ortaya kmasna kadar genifl bir alan ierir. nsann yaratlmasnda takip edilen sra ounlukla, Evrenin (kozmos), gk,
yer, dalar, bitkiler, ormanlar ve hayvanlarn yaratlmasndan sonradr. Mitler insann yaratlmasn ya tanr ya da tanrsal zellie sahip kltrel nesne ve olgularn
ilk kurucular olarak dflnlen ve mitolojide demiurg olarak adlandrlan olaanst varlklara balayarak anlatrlar.
e. Totem Mitleri
Bir boyun, soyun veya milletin yaratlfl ve kkenini bir bitki, bir hayvan gibi
canl veya tafl, kaya, da gibi bir cansz nesneye balayarak tanr-atalar klt iliflkisini bu tr bir olguda birlefltirerek aklamasna totem denilir. Bir topluluun var
oluflunu ve kkenini izah eden bu tr mitlere de totem mitleri denilir. Totem mitleri daha ok yaflam tarzlar toplayclk ve ilkel avclk, balklk olan topluluklarda grlr. Bu tr topluluklarn temel zellii aralarndaki akrabaln kan ve kemik akrabalndan ziyade totem akrabal olmasdr. Totem akrabalna dayal
dnya grfl totemizm olarak adlandrlr.
f. Kahramanlk Mitleri
dealize edilen insan kahramanlar, bir misyon ile kendilerini toplumlarna adayarak onlar eflitli felaketlerden kurtarmalar veya toplumlarndaki eflitli kltrel
kurumlar kuran veya eflitli kltrel davranfllara model teflkil eden kltrel kahramanlar (cultural hero) olarak mitos (mitik anlatm) ve eposun (epik anlatm) iie getii anlatlarda yer alrlar. Kahramanlk mitleri dorudan doruya atalar kltyle iliflkilidirler. Trk mitolojisinde Ouz Kaan ve Dede Korkut bu tr kahramalar olarak karflmza kar.
Eskatoloji Mitleri
nsan ve dnyann geleceini veya sonunu konu edinen mitlerdir. Tarihsel zaman
anlayflnn ortaya kmas gemifl, flimdi ve gelecek algsna bal zaman tasarm
ve kabul beraberinde dnyann sonu ve kyamet anlayfln da getirmifltir. ok nadir olarak baz ilkel kavimlerin mitolojisinde dnyann sonu dflncesini ieren
mitler yer almaz. Bu tr birka topluluk dflnda evrensel olarak dnyann sonu ve
bunun belirtileri, nedenleri gibi konular ieren mitler hemen hemen her kltrde
yer alrlar.
En ana hatlaryla mitlerin temel konular flu flekilde sralanabilir: Mitler, tanrlarn, evrenin ilk insanlarn yaratlfl ve ortaya kfllarnn yansra ilk gnah; lmn
kkenini; tufan; tanrlarn insanlar nasl cezalandrdklarn; avcln bafllangcn;
hayvancln ortaya kfln; bitkilerin ilk olarak nasl ortaya ktn; ateflin kkeni ve elde ediliflini; cinsel hayatn bafllangcn; yeryznn ilk iftini, ilk ailesini;
detlerin, kurumlarn, trenlerin, teknik bilgilerin kkenlerini konu edinirler. Mitlerin ou aklayc zelliklere sahiptir. Bu zellikleriyle mitler bir eflit bilim
ncesi bilim niteliindedir. Aklayc nitelikteki mitler, nasl sorusunu karfllarken, ara sra niin sorusuna da cevap vermeye alflrlar.
MTLERN fiEKL
Trickster: aldatc,
hilekr, dalavereci veya
kat zelliklere sahip
karfl kahraman, birok
gelenekte tilki,
Kzlderilelerde kurt olarak
karflmza kar. Trk
mitolojisinde nce
saksaan kuflu daha
sonraki dnemlerde taz
yani dazlak veya kel
iken masallarda Kelolan
tipine dnflmfl olarak
karflmza kar.
Mit, flekli adan, kutsal kaynaklar hakknda bilinenlerin szl hikayesini sunan bir
anlatdr. Bunun yan sra, mitlere ait ksa ifadeler, kinayeli dokundurmalar veya
telmihlerle mitsel semboller de bulunmaktadr. Hi flphesiz bunlar ancak kesin ve
belirli bir mit anlatsndan kaynaklanyorlarsa mit olarak anlafllabilirler. Mitsel prototipler yani n modeller, rnek figrler ve karakterler ve tekrarlanan kahramanlklar veya yaratc davranfllar bir anlat fleklinde szle ifade edilir. Mit bir trensel
drama (canladrlan mit), ierisinde hem szl hem de szsz aralarn (ilahiler,
dualar, ibadetler, dn danslar) kullanlabildii ayinsel bir anlat (anlatlan mit) fleklinde meydana gelebilmektedir. Ayn flekilde mitler, dn resimler ve iflaretler fleklinde dini sanatta da grlmektedir. Bu yazl ve kaytl flekillere ek olarak, mitin
konuflma, dflnce, ryalar ve benzeri davranfl trleri yoluyla aktarlmas da mmkndr.
Ancak, mitler, masal (folktale), epik destan (epics) ve halk hikyesi (romance) gibi greceli olarak daha sabit zelliklere sahip anlatlara nazaran ok daha deiflken ve akflkan zelliklere sahiptirler. Biraz da bu nedenle, sz konusu anlat trleri gibi dfl yapya ait flekil zelliklerinden hareketle kolayca tanmlanp
benzemezlerinden ayrlamazlar. Daha nce de iflaret edildii gibi, Yunancada anlat veya hikye anlamna gelen mythos szc, szl kltr ve edebiyat
zerine alflanlara hemen hemen ele aldklar btn trlerin genel zelliklerinden
baflka hibir anlam ifade etmezler. Bu nedenle mit olarak tanmladmz olgu,
gnmzde kendine has yap ve flekil zelliklerine sahip bir anlatm tr (narrative genre) deil, yukarda sraladmz tematik zelliklere sahip bir inanfl, davranfl ve anlatm tutumudur. Bu anlatm tutumuyla oluflturulmufl szl edebiyatn hemen her tr flekliyle meydana getirilmifl anlatlarda mitler yer alabilir. eriine gre bir efsane, epik destan, fkra, trk, bir kara hikaye, halk inanc byklk veya
kklndeki anlatm trleri mitsel bir anlatm tutumuyla meydana getirebilir
veya mit ierebilirler. Mesel, masallarda mitleri oluflturan, insanst varlklarn efsanelerinin ve bafllanglarnn anlatlardr. eflitli hacim ve trlere ait ykler bu
flekil zeliklerine gre mit olarak adlandrlabilirler.
Esasen mitlerin yaflad kltrlerde ykler gerek ve doru sfatlaryla
mitleri, bunlar dflnda kalan kurgu, yalan veya yanlfl olarak adlandrlan
yklerse szl edebiyat olarak ayrlrlar. rnein, Kaddo dili konuflan bir Kuzey
Amerika yerli kabilesi, Pawneeler yalan veya uydurma hikyeleri, doru ve
gerek hikyelerden yani mitlerden ayrrlar. Pawneeler, gerek hikyeler arasna ilk nce ya dnyann bafllangc ile ilgili olanlar veya ilahi, olaanst varlklarn yer ald hikyeleri alrlar. Sonra da halkn canavarlardan ve felaketlerden
kurtaran mill bir kahramann byleyici maceralarn anlatan hikyeler ele alnrd. Ve son olarak da insanst gleri aklayan ve tpla ilgilenenlerin dnyasyla
ilgili neler yaplacan anlatan hikyelere yer verilir. Uydurma ve yalan hikyeler ise bir kurdun, Koyotonun (Coyoto) aldatc, dalavereci veya kat denilebilecek olan tirikstr (trickster) bir kahraman olarak smrlerini ve
maceralarn anlatan hikyelerdir.
Bu yzden, gerek hikyelerde kutsal ve doast yaratklarla ilgilenilirken,

dier taraftan Koyotonun yaygn olarak grld yalan ve yanlfl hikyelerde ise Kuzey Amerikan mitolojisinde grlen aldatc, hilekr ve kaba bir karakter
grlr.
Bu balamda, yine Caddo konuflan Wichitadan ok nemli bir hikye vardr.
Bu hikyede Koyoto ve rakipleri arasndaki bir yarfl anlatlr. Yarfl gece olur ve
ateflin yannda oturan iki rakip srasyla bir hikye anlatr. Koyotonun rakibi yorgunluk belirtileri gsterir ve yeni bir hikye bulmakta gitgide daha da zorlanr. Koyoto ise repertuar snrszmfl gibi duraksamadan anlatmaya devam eder. En sonunda rakip yenilir ve ldrlr. Koyoto neden kazanr? nk onun hikyeleri o
anda uydurulan yanlfl hikyelerdir. Rakibi ise gkten dflen bir yldz olarak grlr ve aslnda o gerekten yaflanan doru ve gerek hikyeler anlatr. Koyotonun anlatlar hayali ve uydurulmufl maceralardan oluflur. Wichitalar da dnya
tarihinin ilk an ve bafllangc anlatan hikyeleri yani mitleri eski hikyeler,
iinde bulunduklar ala ilgili olanlar da yeni hikyeler olarak adlandrrlar ve
onlara gre doru ve gerek olanlar eski hikyelerdir.
Benzer flekilde Kuzey Amerikadaki bir yerli kabilesi olan Oglala Dakotada,
gerekleflen doru ve gerek hikyeler olarak dflnlen tarihi olaylar kabile
anlatlar yani mit olarak, Koyotoya benzer bir figrn, Iktominin maceralarn ise komik anlatlar olarak birbirinden ayrmaktadr.
Avustralyada, zellikle Karadjeri kabilesi arasnda yaygn olan mitsel a ile ilgili kutsal gelenekler ve kozmolojik ierikler doru ve gerek olarak bilinir. Afrikada ise Hererolar arasnda kabilelere blnen gruplarn bafllanglarn anlatan
hikyeler tarihsel olarak doru ve gerek diye bilinir. Buna bal olarak da, uydurulmufl gerekte temeli olmayan, yalan ve yanlfl ou zaman komik anlatlardan mitler byle ayrlr. Ksaca, mitlerin fleklini belirlemede de esas ltn
ierik, ifllev ve balama dayand grlmektedir.
MTLERN fiLEV
Mitler insan davranfllar iin rnek modeller olarak ifllev grmektedir. Mitlerin temelinde tanrlarn ve kltrel kahramanlarn yaratc, biimlendirici etkinlikleri yatar. lke olarak btn insan faaliyetleri ve byk bafllang olaylarndaki btn alglanabilir etkinlikler iin rnek ve model bulmak mmkndr. Mitlere inanan bir
kiflinin buradaki pay bu rnekleri ezberleyip saklamas, davranfllarnda onlar izlemesi ve bu amala yaplan trenlerde onlar tekrarlayarak kopyalamas gereinde yatmaktadr. Mitlerin saysz zel ifllevleri vardr, fakat bir genelleme yaparak
onlarn davranfl iin kavramsal bir temel ve pratik davranfl rnekleri sunduklarn
syleyebiliriz. Buna bal olarak mitler bir dnya grfl fleklinde birleflir ve btnleflirler. Her dnya grfl veya mitsel sistem kendi geleneksel deer ve kabulleri iinde kendine has bir mantkla yaflamn ve evrenin ok nemli ynlerini aklamaktadrlar. Bu balamda, mitler, dnyann, insann, dier varlklarn, corafi
flartlarn oluflumunu, kaynan ve niteliklerini aklar. Dinsel trenleri, trensel
aralarn ayrntlarn ya da tabularn neden incelenmesi gerektiini ortaya koyarlar. Kken aklayc (etiyolojik) geler bu balamda mitlerin en ifllevsel unsurlar
arasndadr.
Mitler sadece dnyann, insann, bitkilerin, hayvanlarn yaratlfln veya kkenini deil ayn zamanda detlerin, kurumlarn, trenlerin de kkenini veya yaratlfln da konu edinirler. Dahas, bu kurumlarn, detlerin, trenlerin kutsalln,
kutsal saylan ilk zamana balayarak, gelenekseli destekler ve glendirirler. Bir
Etiyolojik: Kken aklayc.
10
Dogma: Tartflmaya kapal,

kesin ve mutlak kabul.
baflka ifadeyle, trenlerin, kurumlarn ve geleneklerin bir toplum iin kutsal saylmalar ancak mitlerin onlar dorulamalaryla mmkndr. Ayrca mitler, insann
yaflamas iin gerekli olan temel bilgilerin, deerlerin ve tekniklerin de ilk zamanlarda tanrlar ve tanrsal kahramanlar tarafndan insan oluna verildiini ya da retildiini aklarlar.
Bir baflka ifadeyle, eski alarda da ham gzlemler yoluyla elde edilen bilgiler,
gnmz bilgilerinin teorik bir dflnceyle temellendirilmelerine benzer bir flekilde zamann anlayfl ve dnya grfl iinde yorumlanp, din ve mitolojik karakterdeki sistemizasyona tabi tutularak, bir nevi teorik bir bilgi perspektifi iine yerlefltirilmifllerdir. Bu bir ynyle gnmz insannn da, teknolojisi itibariyle daha yeni, aklclk asndan daha tutarl, tecrb olmak bakmndan daha denetlenebilir
ve standartlafltrma asndan llebilirlikleri nedeniyle bilimsel olarak adlandrd faaliyetlerinin neredeyse tamamn kapsayan zihni alglayfl, arayfl ve anlamlandrfl alflmas insanlk tarihinin en eski devirlerinden beri sregelmektedir.
Bu zelliiyle de, mitler, ilkel ilm dflncenin ilk belirtileridir. Bugn mitolojinin alflma sahas iinde yer alan bu anlatlar, insanlk tarihinde gerek veya gerekst olgu ve olaylar kavramlafltrmfl ve kendi iinde bir manta sahip kuramsal bir yapya oturtmufllardr. Ayrca mitler, szn baflta yaz olmak zere eflitli kayt teknolojileriyle kaydedilip saklanmasnn henz bilinmedii dnemlerden bafllayarak szl kltr ortamnda, sz konusu kavramlafltrmalar derleyip, koruyarak
yeni kuflaklara aktaran szel bir ansiklopedi ifllevi grmfllerdir.
Mitler insana, yapmaya hazrland bir fleyin daha nce yaplmfl olduu konusunda gvence verir. Giriflimin sonucuyla ilgili olarak kendisine yardmc olur. Mit
her zaman ve sadece kendi iinde bir iyilik veya ahlak kural koyucu ve onu koruyucu deildir. Mitin ifllevi Dnyaya, insann varlna ve davranfllarna bir anlam
verecek olan modeller koyup bunlar aklamaktr. Bu nedenle de mitlerin insann
oluflumundaki rol son derece nemlidir. Gereklik ve ona ait aflkn (tanrsal) deerler, fikirler yavafl yavafl mitler sayesinde ortaya kmfltr. Mitler sayesinde, Dnya, kaostan bildik kozmosa veya yeryzne dnflmfl ve btnleflmifl, anlafllr ve
anlaml bir hale gelmifltir. Bu srece bal olarak mitler fleylerin nasl gereklefltiini anlatrken, bunlarn kimler tarafndan, niin ve nasl, hangi flartlar altnda yapldklarn da akla kavuflturur. Bu balamda, btn bu aklamalar, insan
az veya ok dolaysz bir biimde baml klar. nk tm anlatlanlar kutsal bir
tarih oluflturmaktadr ve bunlar dinleyen ve inanan insan bu kutsal tarihin bir sonucu olarak varoluflunu idrak etmektedir. Bu idrak ve inan bireye bir davranfl ve
yaflayfl modeli de telkin eder ve ondan o flekilde yaflamasn ister.
Bir baflka ifadeyle, mitler yeryznde ok byk olaylarn olup bittiini ve bu
grkemli gemiflin belli bir oranda yakalanp geri alnmaya elveriflli olduunu srekli bir biimde hatrlatrlar. Kalplaflmfl trensel jestleri taklit etmenin bir olumlu
yan, insann kendini aflmaya zorlamasdr. Bu yolla insan, olaanst mitsel kahramanlarn veya tanrlarn yannda yer almak zorunda braklr. Bu zorlamadan
ama sz konusu tanrsal kahramanlarn eylemlerini insann da yapabilmesini salamaktr. Bu balamda, mit insann dorudan doruya veya dolayl olarak ycelmesini salar.
Mit, anlatld toplumda inanca uygundur, inanc oluflturan ve ynlendirendir.
O, inanlmak zere anlatlr. Mit, inanszlara, bilgisizlere ve flphe etmeye karfl
cevaplaryla birlikte kendini ortaya koyar. Mitler dogmann temelidir ve ounlukla kutsal ve trenlerle ilgilidir.
11
Miti bir sembol olarak deil, uzak gemiflte yaflanlan bir gerein ifadesi olarak dflnen bilim insanlar da vardr. Onlara gre, mit uzak gemiflteki bir gerekliin anlat biiminde yeniden yaflanlmasdr. Dahas, bu bilgi, derin ihtiyalarn,
ahlki amalarn, toplumsal tabiliin karfllanmas iin haklar, hatta pratik gerekeler nedeniyle verilir. Bu balamda, mitin ilkel kltrlerde vazgeilmez bir ifllevi
vardr. O da, inancn ifadesidir, onu derinlefltirir ve erginler. Ahlk korur, ona g
verir. Yaplan veya yaplacak olan yinin retkenliine mitler kefil olur. nsanolu
iin rnek olacak pratik kurallar ierir. Buna gre, mit insan uygarlnn bir parasdr. O deersiz bir anlat deil, zor elde edilen aktif bir gtr. Mitler, entelektel bir aklama veya sanatsal bir canlandrma olmayp ilkel inancn ve ahlki bilgeliin bir bildirgesi ve toplumsal yaflamn bir ynergesidir.
Vcudumuzla birlikte fiziki varlmzn da dhil olduu dfl dnyay veya her
fleyi iine alacak flekilde eflyay var klar ve yine var olduunu var/saydmz/inandmz/ bildiimiz varlk hususiyetlerine gre snflayp tasnif ederken akl ve dilden baflka hibir aracmz yoktur. Mitler iflte bylesi bir dnyann ocuklar ve ilkel yahut ilksel veya arkaik eskilikteki zamanlarn yeryznde
vcut bulan toplumlarnn kaosu (kargaflay) kozmosa (kinata) dnfltren dflncenin ilk rnleridir.
Bir baflka ifadeyle syleyecek olursak, mit veya mitler, insanlarn toplumsal yaflamlarn belirleyen temel elerden biri, bu insanlarn iinde yafladklar toplumu
ve dnyay alglama flekilleridir. Bu balamda, her insan kendi toplumunun iindeki dier kiflilerle ve zellikle yakn olduu gruplarla bir toplum haritas paylaflr. Kime, nerde, nasl davranacamz bu toplum haritasna gre biliyor gibiyiz.
Bu toplum iindeki insanlar byle bir temel haritadan hareket ettikleri iin anlaflabilirler ve iinde yafladklar toplumun gereklerini yerine getirebilirler. Fakat belleimizde tafldmz bu toplum haritas gerek bir haritada olduu gibi kesin izgilerle izilmemifltir. Bu nedenle de, haritann tafld anlamlar esnektir ve deiflime -az veya- ok ak bir simge daarc yoluyla toplumdan insana, kuflaktan kuflaa geer. En genel anlamda kltr denilen bu simge sisteminin alflmasna yukarda izdiimiz toplum profili ve mitler asndan bakldnda, mitler bir
toplumun en eski geleneksel toplumsal haritalar; insana, hayata ve tabiata dair
asrlar ve nesiller boyunca ifllenmifl kltrel kodlardr.
nsanlk bugn ulaflt bilgi seviyesiyle, dnyay ve yakn uzay bir bakkal dkknnn raflarndaki nesnelerin varl ve tanzimi iinde bilmekte ve bu varlk bilgisi, iinde doulan kltrn eitim flartlarna gre nesillerden nesillere aktarlmaktadr. Bu varlk bilgisine doru en eski yola kfln ilk rnleri mitlerdir. Dfl
dnyamzda, etrafmzda var olan her fleyin adlandrlfl, snflandrlfl, anlamlandrlfl ve yzyllar hatta bin yllar boyu devam eden tecrbelerin idrak edilmesiyle ve bunlarn aktarlmasyla oluflan ilkel bilim ve din, mitlerin temelini teflkil eder.
Bu balamda, hibir flekilde dikkatimizden kamamas gereken husus, etrafmzdaki lemi snflandrmadan yaflamamzn mmkn olmaddr. Bir an iin bir orman iinde toplayclkla geinen ilkel veya arkaik bir topluluun bulduu mantarlar yiyerek geinen bir ferdini dflndmzde, bu konu daha iyi anlafllabilir.
Bu fert yaflayabilmek iin sadece mantar bulmak zorunda deildir. O ayn zamanda zehirsiz olan yani yenilebilen mantar bulmak zorundadr.
Bu balamda zehirli ve zehirsiz mantar kategorilerinin oluflabilmesi iin
veya hangi mantarn zehirli olup olmadnn bilinebilmesi iin ne kadar bir sre
ve ne kadar denek insann bu lmcl deneyin, yaflama mcadelesinin kurban
olduunu dflnebilirsiniz. Bu rnekleri salt maddi boyutu olanlar iin bile sonsuz
Kod: fiifre, ilke.
12
Determinist: Zorlayc,
zorunlu klc.
Klan: Ortak bir atadan

geldiklerine inanan, kendi
aralarnda evlenmeyen
birbirleriyle akraba birka
byk ailenin bir araya
gelmesiyle oluflan toplumsal
birlik.
sayda oaltmak mmkndr. Bu rneklerin arfltrd anlamlar iinde nemli

olan, insanlk tarihinin sosyal ve kltrel anlamda bafllangcnda mitlerin ortaya kfl zeminindeki psiko-kltrel ve hatta biyolojik gereklilik zeminin nasl cebreden
bir zorunluluk veya determinist zellie sahip olduunun tartflmasz bir biimde
anlafllmasdr.
Ksaca, zehirli, zehirsiz, iyi, kt, btn bu kelimeler dnyamzda birbirinden ayrlmas ok zor olan olgularn doal karflkln bir sraya koyar ve snflandrr. Bylelikle yaflanlan tecrbe onlar anlafllabilir birer olay ve olgu haline
getirirler. Bu olaylar ve olgular kelimelerle simgelefltirilirler. Yafladmz toplumda yaflayan ve srekli kullanlan binlerce hazr simge vardr. Bir arada yaflamak
bir anlamda bu simgeleri kullanmak demektir. Topluma, toplum tarafndan aktarlmfl ve dolaysyla retilmifl, kullanlmaya hazr olan bu simgeler arasnda en
nemlisi kelimelerdir. Dil bir simge sistemi olarak bize dnyay alglamay
mmkn klyor. Bu balamda, mitler belki de en eski simge daarcklardr denilebilir.
Mitler ifade ettikleri simgeler nedeniyle, iinde yaratldklar kltrn ideolojisini oluflturan ilkel din ve bilimin ifadesidir. Her kltr sahibi topluluk veya millet
kendi varl da dhil iinde yaflad yakn evreyi ve yaflam sonras hayatnn devam edecei tasavvur/sanal evreyi anlamlandrp oluflturduunda, kltrel ideolojisi veya dnya grfl anlamnda mitlerini ve bunlarn toplam ifadesi olarak da
mitolojisini oluflturmufl oluyordu. Bir baflka ifadeyle bir toplumun kinat ve hayat
karflsnda ald olabildiince yaln ve kendine ait dflnce ve davranfl tiplerini
mitleri ierir ve ynlendirir, denilebilir. Mitlerle bir milletin varlk sahnesine kmas ve ulusal kimliini flekillendirmesi arasndaki iliflki bu balamda daha rahata
grlebilir. Oluflmaya bafllayan bir dil etrafnda, biz zamiriyle balanan bir klan
veya kandafl topluluk, etrafndaki maddi veya manevi varl aklayan mitleriyle kendi toplumsal varln ve kimliini idrak eder; btn tematik deiflmelere
ramen dil ve dilin balaycl iinde sz konusu topluluk toplumsal kimliini
srdrr. Trkedeki tanr ve kut gibi kelimelerin binlerce yl iinde onca din
ve dnya grfl deifltirmeye, yeri ve devrine gre pek ok farkl tanmlanfllarna hatta farkl kelimelerle karfllanfllarna ramen bir ularyla binlerce yl nceki
anlamlarn sezdirifli salayan varlklar, Trk toplumsal kimliinin adeta tarih ve
tarih ncesine gml snr tafllar gibidir. Trklerin yaflad her devirde onlara
ykledikleri anlamlar aabilen bir bilgi bir yanyla Trk kltr tarihini ortaya koyar ve onun kltrel katmanlarn izah ederken dier ynyle de bilinebilen en eski dnemden gnmze kadar gelen kltrel sreklilikleri veya ulusal kimlik infla
edici zellikleri ortaya koyacaktr.
nsanlk tarihinin en eski devirlerinden beri, insan topluluklar yce saydklar kavram, olay ve olgulara ki, bunlar atalar, lleri, lm, doum, efsane kahramanlar baflta olmak zere kutsal olarak niteledikleri hayvanlara, da, kaya, su,
gnefl, ay, yldz vb. tabi unsurlara karfl, z itibariyle inantan kaynaklanan ve
birbirleriyle gevflek de olsa iliflkili olarak bir davranfllar rgs oluflturan ve klt
olarak nitelendirilen inan ve pratikler ortaya koymufllardr. Bunlarn temelinde
yatan inanlarn ifllevsel olarak yaps, kt olarak nitelendirilenlerden korunma,
iyi olarak nitelendirilen unsurlara yaknlaflma ve esirgenmeyi amalayan inan
ve ballk gstermek esasna dayal bir rnek zerine kalplaflmfl, ritel veya
rit karakterinde olmalardr.
Bu tr ritellerin ve dolaysyla mitlerin en youn olarak kullanldklar alanlardan birisi de eflitli hastalklarn tedavisidir. Mitoloji ve halk hekimliinin i ie ge-
tii bu uygulamalar kken mitlerinin anlatlmas ve bu yolla yaflamn yeniden yaratlmas fikrine dayaldr. Bu flekilde kken ve kozmogoni mitlerini anlatarak hastalklara are bulma inanc ve uygulamas pek ok kltrde yer alr. Bu tr uygulamlara bir rnek vermek gerekirse, Hintli bycler hastann yatann yanndaki
yeri kt ruhlardan arndrr ve msr unuyla mandol resmi izer. Mandoln izimi esnasnda kozmogonik mitler anlatlr. Bu yolla hasta bafllangca, kkene o kutsal zamann, yaratlfln enerjisine ulafltrlr. izilen, mandol resmi hasta iyileflene
kadar silinmez. Bu tr, tedavi amal, trenin ve bynn i ie getii uygulamalarda, evrenin, dnyann yaratlfl mitlerinin, tanrsal varlklarn ortaya kflnn,
hastalklarn oluflmasnn, bunlara karfl ila yapan eski flamanlarn douflunun ve
kt ruhlarla flamann savaflnn anlatld grlr. Bu yolla, ilacn kken mitinin
ve hastay tedavi etmeye alflan flamann atasnn ruhunun byye ve tedaviye
yardmc olmasnn salandna inanlr. Bu balamda, mitsel dflnce, hastalk ve
benzeri yolla zedelenen yaflamn onarlamayaca ancak kaynak ve kkenlere yaplacak bir geri dnflle, eksiklik, yanlfllk ve hastalklardan kurtaracak olan yeniden yaratlmann salanaca fleklinde ifllemektedir.
Sz konusu inanlarn zn flphesiz insan merkezli olarak, insann ve yakn
evresindeki gerek ve gerekst varlklarn kozmos iindeki yeri ve btn bunlarn stnde yer alan yaratc veya yaratclarla iliflkilerini anlaml klmak oluflturmaktadr. Bylece insanlar iinde doduklar kaosu veya kargaflay, evrelerindeki sosyo-kltrel flartlanmann mantk dzleminde bir neden-sonu iliflkisine dayal aklamalarla anlaml klarak kozmosa yani bilinip anlamlandrlabilindii kadaryla da olsa dzenlilik ifade eden anlamyla, kinata dnfltrmektedirler.
Mitler, onlara inanan toplumlarn zellikle dinsel hayatnda son derece nemli
bir anlam taflrlar. Onlara gre dnyann ve hayatn durumunun korunmas, ancak
mitlerde anlatlan ilk zamanlara iliflkin olaylarn ibadet ve trenlerde yenilenmesine baldr.
MTLERN CRA BALAMI

Mitin icra balam normal durumlarda bir ritel, kullanm onaylanmfl bir davranfl
biimidir. Mit, kutsal bir davranfl flekli iin meflruiyet salamaktadr. Ritel zamann bafllangcndaki yaratc olaylar hayata dndrmekte ve onlarn o anda hemen
tekrarlanmasn salamaktadr. Gnlk yaflamn sradan gereklii gerilemekte ve
dini dramann gereklii tarafndan geersiz klnmaktadr. Zamann bafllangcnda
mmkn ve etkili olan fley bir kez daha mmkn hale gelmekte ve gcn ortaya koyarak nfuzunu olaylar zerinde bir daha kullanmaktadr.
Bir bakma, mitin gerek yn, dini trenlerde ve ayinlerde bulunmaktadr.
Mitten kaynaklanan ritel, dnya dzeninin savunmasn gerektirmektedir. Mite
inananlar onun ifade ettii kutsal rnekleri uygulayarak dnyann kaosa srklenmesini nlenmekte olduklarn dflnmektedirler. Yaratc bir olayn rnein, zamann bafllangcnda tanr tarafndan yaplan bir tedavinin yeniden sahnelenmesi
mitin ve ritelin asl amacdr. Bu yolla, olay flu anki haline ve sonucuna ulafltrlr,
rnein; hasta bir kiflinin iyilefltirilmesi bir kez daha derhal baflarlr. Yine bu yolla, ilkel ada yaratlan ve mitlerde yanstlan dnya dzeni deerini bugnn insanlar iin bir rnek ve model olarak korumaktadr.
Bu nedenle, mitler belli zamanlarda anlatlr ve dramatik bir tren olarak canlandrlrlar. rnein, kutsal saylan gnlerde ve mevsimlerde, ibadet esnasnda,
erginlenme trenlerinde, rn alnrken ya da ktlk, kuraklk ekilirken anlatlr ve
canlandrlrlar. Mitlerin anlatm ve trenlerde canlandrlmas belli kurallara ba-
13
Mandol: Hint mitolojisinde

dnyann, evrenin ve
tanrlar temsil eden
sembolik ifade.
14
lanmfltr. rnein ocuklarn, kadnlarn ve yabanclarn bulunduu yerlerde mitler anlatlmaz ve canlandrlmaz. Mitler anlatlrken kullanlan dile de ayr bir zen
gsterilmesi gerekir. Mit anlatmnda uyulmas gereken dier kurallarn baflnda,
gnlk konuflmalarn alelade szcklerinden kanmak ve onun geleneksel anlatm biimi olan fliirli bir dil kullanmak gelir. Ayn kurallar mitlerin trensel canlandrmalar iin de geerlidir. rnein, ocukluktan erginlie geifli konu edinen erginlenme trenlerinin olduu topluluklarda, kabilenin atasn ve mitsel kahramanlar ve bunlarn bafllarndan geen akl almaz olaylar canlandrma dramatik temsillerle gereklefltirilir. Bu oyunlarda oyuncular canlandrdklar kiflileri simgeleyen
maskeler takarlar. Sz, mzik ve dansn efllik ettii bu olaanst olaylarn yeniden canlandrlmas sz konusu toplum iin byk bir nem taflr ve ancak belli
zamanlarda olur. Mitler kutsal olduu iin bunlarn canlandrlfl da kutsal saylr.
Bu nedenle, mitleri anlatmaya da onlar canlandrmaya da ancak belli kimseler yetkilidir. Mitsel trenlerdeki dans da kutsal ve dini mahiyettedir ve ibadetin nemli
bir blmn oluflturur. Bu nedenle de mitsel trenlerde rol alan algc ve flarkclara da dinsel ve bysel yetenekleri olan kimseler gzyle baklr. Ayn durum
mzik yaplan alglar iin de geerlidir. Bunlara kutsal aralar olarak baklr ve
haklarnda pek ok tabular ortaya kmfl olur.
rnein, Kaliforniya ve Yeni Meksika arasnda yaflayan Pimalarda dinleyenler
arasnda kadnlar varsa mitler anlatlmaz. Genelde dnyann nasl olufltuu gibi
konular sadece erkek ocuklara anlatlr. Kurgu ya da yalan ve yanlfl hikyeler her yerde farkl flekillerde anlatlrken, durum gerek ve doru hikyeler
olan mitler iin farkldr. Bunlar genellikle, kfln ya da sonbaharda ve daima akflam ya da gece vakti anlatlr.
Mit, kutsal bir tarih olduundan sadece ieriinden deil, somut kutsal rneklerinden dolay da doru ve gerek bir tarihtir. Kken mitlerinin anlatm ou zaman kltle bir arada yrtlr. nk o kltn kendisidir ve hangi kltn hangi
amalarla kutlanlacana dair katkda bulunur. Avustralyann farkl insanlar arasnda, trenler esnasnda mitsel alarn hikyeleri ve ilk klanlarn totemsel atalarnn sonsuz yolculuklar anlatlr; nk bu anlatlar eflitli totemsel trlerin artmasn teflvik eder. Dnyay korumaya yardm etmek iin dnyann yaratlfl, insanlar ayakta tutmak iin de insan rknn bafllangc veya kkeni miti anlatlr. Bu yzden, eski Mezopotamyada Yeni Yl Festivalinde Yaradlfl mitini anlatmak iin
sanki dnya yeniden olufluyormufl gibi sz konusu yaratc hareketi trenlerle tekrarlamak gerekirdi.
Tm bunlar, mitlerin neden doru ve gerek hikyeler olarak kabul edilip kurgu, yalan veya yanlfl hikyelerden srarla ayrlmalarnn aklamas niteliindedir.
Bunun dflnda, mitlerin gereinin mantksal bir nedeni yoktur. Dahas gereklii
tarihselliinden de kaynaklanmaz. Ancak bunlar dini ve bysel bir dzenin de
stndedir. Kltn amalar iin mitin yeterlilii ve gc, dnyann ve yaflamn korunmas tamamen mitlerdeki kelimelerin bysnde yatar.
Mitlerin bu gc anlatmlarndaki gibi icra balamlarndaki baz uygulamalara
da yanstlr. Arizonann gneydou ksmndaki Yavapaylar, len bir tanrnn hikyesini dinleyen bir kifli hastala yakalanr ve her dinleyici kalkp silkelenmek ister. Bat ve Kuzeybat Yavapaylar arasnda, byk olan hikyesini bitirdiinde,
kendisini dinleyen kk kz ve erkeklere kalkp yzlerini ykamasn, nk bunun mthifl bir hikye olduunu yoksa tembellefleceklerini syler. Cherokeeler
arasnda da geceleyin birisi Kanati ve Selu mitini onunla ilgili tm aklamalarla ve
yorumlarla anlattnda, yemek yemeden nce suya gidip ykanmalyd. Tm bu
silkelenme ve ykanma sreleri dinleyeni, zarar verecek kazalardan korumak iindi. Yani, Yavapaylar arasndaki tanrnn lm gibi tm bu dayatc olaylar dinleyenin lmne de neden olabilirdi.
Anlatlarn icra edilmesinin sonunda sk sk baflvurulan formln amac da iyi
dilekte bulunmaktr. Bir Bantu halk olan Tonga arasnda, anlatcnn hikyesinin
icrasn flu kelimelerle bitirmesi gelenektir: Ka, Gwana ve Jabana! nanfllarna
gre, Gwana ve Jabana ilk erkek ve ilk kadn olduklar iin bunlar onlara ruh lemine ulaflmalar iin sylenir. Berberi kabileleri arasnda da mit anlatlarnn icralar kabileden kabileye deiflen formllerle bafllar ve biter. Sonulandrc formlde
anlatnn icras esnasnda oluflan kt, fleytani etkiler baz hayvanlara aktarlr.
Mitin icras esnasnda oluflabilecek kt tesirlerden korunmak veya kurtulmak
iin yaplanlar arasnda ykanma veya soyunmak, eski elbiseleri veya zel ttsler
yakmak, kan karmak, kusmak ve tkrmek gibi deiflik hareketlerle badafltrlan gnah kartma yer alr. Mitlerin icras esnasnda oluflan bu tr kt fleyleri
uzak tutmak iin eski insanlara gre en iyisi zellikle de deniz suyunda ykanmaktr. Ancak dier bir yararl sre de Sofoklesin Elektrasnda da belirttii gibi ryay ak havada ve gnefl flnda anlatmaktr. Mitsel kahramanlarn anlatlarnn anlatlmasyla harekete geerek eflitli tesirler meydana getirecekleri inanc mitlerin
icra zaman ve balamlarn da belirler. Avclkla beslenen insanlar arasnda mitler
ve mitsel zelliklere sahip hayvan masallar av partilerinde anlatlr. Bu yzden,
Pawneeler arasnda bahsedilen masallardan, doru hikyelerden insanlar alktan kurtaran mitsel bir kahramann hikyesi gezide yer alan avclar tarafndan anlatlrd. Avcla gitmeden nce Korwalar birbirlerine avclk hikyelerini anlatmaya alflkndrlar.
Ayn flekilde, fior, Teleut, Kain, Hakas gibi Sibirya Trklerinde de avclar akflamlar toplandklarnda mitsel hikyeler anlatmak ritel zelliklere sahip geleneksel bir icra balamdr. Hatta srf bu amala aylarca srecek ava giderken yanlarnda profosyonel hikaye anlatclar gtrrler ve ona da avdan eflit hisse verirler.
nk hayvanlarn doal koruyucular olan tayga eezi (tayga iyesi/sahibi) denilen ormann ruhu ve dier kutsal ruhlar onlar sonuna kadar dinlemeyi ok sever.
O mutlu edilir ve dilerse avclara daha ok av vererek avn bereketli gemesi salanr. Bu durum anlatlarn gerek anlamn gzden karan ikinci dereceden aklsal bir drtdr. Bir anlamda da sa kurbanyla birleflen ve adeta sz ve yk
sasna dnflen geleneksel bir uygulamadr.
Altay ve Sibirya avclar tarafndan anlatlan mitsel masallarn bir ou hayvan
masallarndan baflka bir fley deildir. Kaya zerlerine izdikleri resimler de hayvanlarn figrlerini ve avclk sahnelerini temsil etmektedir. Resimler genellikle izilen fleyin yeniden retilmesini teflvik etmektedir. By asndan bakldnda
da, izilen ya da boyanan bir resmin sylenen sz gibi bir gc varsa, bir hayvan
ya da bitki trnn kken mitini bilen kiflinin trlerinin tm bireylerini tanma gibi bir gc vardr.
Aka grlyor ki mit gibi ok ierikli, ok ynl, ok ifllevli ve ok flekilli bir
olguyu belirlemede ve tanmlamada icra balamlar da son derece nemli bir yere
ve role sahiptir. Bu nedenle bugne kadar yaplan mit tanmlar arasndaki farkllklarn byk bir ksm ierik, flekil, ifllev ve balam ltlerinden birine veya ikisine younlaflp dierlerine yeterince eilmemelerinden kaynaklandn sylemek
mmkndr. Doru bir mit tanm iin bu drt lte de eflit oranda dikkat etmek
zellikle de icra balamnda mit anlatsna efllik edecek veya onu dramatik bir biimde canlandracak treni gz nnde bulundurarak karar vermek gereklidir.
15
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
16
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
Mitlerin icraK balam,

T A P yorumlama yollar Alan Dundesin Sacred Narratives (London: University of California Press. 1984) adl kitaptan alnmfltr. Mit nedir, tanm baflta olmak
zere mitlerin tr, flekil, yap ve ifllevleriyle ilgili bilgilerin bir ksm Mircae Eliadenin
Mitlerin zellikleri
Simavi yaynlar 1993) adl kitaptan alnmfltr. Bu kitaplarT E L E V Z Y (stanbul:
ON
da, mitlerin tanm, tr, flekil ve tasnifiyle ilgili daha ayrntl bilgileri bulabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Mitlerde anlatlan olaylarn onlara inanan birisi iin doru bir geerlilii ve gereklii vardr. Bu nedenle, mit teriminin gnlk dilde kullanm veya mit teriminin
doru olmayan,
hayali, uydurma, yanlfl yola saptrc fleyler iin kullanlmas
AMALARIMIZ
gerek geleneksel ve gerekse bilimsel ynden hataldr.
Mitlerin icraSIRA
balamnn
SZDE tr belirlemedeki nemini tartflnz.
NTERNET
MTOLOJ NEDR?
D fimitbilim
NELM
Mitoloji veya
dnyann en eski arafltrma alanlarndan birisidir. ki bin
yldan daha fazla bir zamandr, pek ok dflnr ve bilgin mitlere yakn ilgi gstermekte veSbu
olguyu anlamaya ve aklamaya alflmaktadr. Mitoloji
O Revrensel
U
(Myhthology) szc eski Yunanca mythos ve logos szcklerinin birlefltirilmesiyle oluflturulmufltur. Temel olarak sz kavramn karfllamak iin kullanlan
DKKAT
bu iki szcn anlamlarysa birbirinden ok farkldr. yle ki, mitos sylenen
veya duyulan szdr. Logos szcyse insanda dflnce, doada kanun anlaSIRA SZDE
mndayd. Daha
sonralar logos szcnden bilim anlamna gelen loji szc oluflturulmufltur. Mitoloji, mitbilim veya mitalflmalar anlamna gelmektedir. Mytos
kelimesi Eski Yunanda 2400 yl nce icat edildiinde adeta gerekle
AMALARIMIZ
eflanlaml olduu dflnlen tarih (history/historia) teriminin karflt olarak dflnlmekteydi. Bu nedenle tarihi Heredot miti tarih deeri olmayan, gvenilmez
sz olarakKtanmlamaktayd.
Ayn nedenlerle filozof Platon miti gereklerle iliflki T A P
siz, uydurma, bofl ve gln bir masal olarak niteler. Mitleri uydurma, efsane,
sylence, kurmaca, hurafe, fabl olarak ele alan bu tanm bugn bilimsel
olarak geerliliini
Ancak birok kltrn gndelik konuflma dilinde
T E L E V Z Y O yitirmifltir.
N
mit kelimesi hl bu eski tanm arfltrr biimde kullanlr. Bu tanm 24 yzyl
boyunca mitoloji alflmalarna egemen olmufltur. lkemizde de hl pek ok eski
ve yeni kaynakta eski mit tanmnn kullanlmakta oluflu biraz da bu iki bin yl afl N T E R N Eve
T ona dayal alflkanlklardan kaynakland sylenilebilir.
kn egemenlikten
Mitoloji alflmalarnda eski tanm olarak da bilinen bu tanm baflta Broslav
Malinovski olmak zere 1920lerden itibaren sosyal bilimcilerin mitlerin yaflamakta olduu kltrlerde yaptklar alan arafltrmalaryla elde edilen bilgiler flnda
geerliliini yitirmifltir. Mitlerin yafladklar kltrlerde o toplumun bireylerince
gerek ve kutsal olduuna inanlmasnn ortaya kfl ve adeta bir sosyal ferman niteliinde toplumun gelenek greneklerine ve inanlarna yn verdiinin
anlafllmas, yeni mit tanmnn yaplmasn salamfltr. Dahas, eski Yunanda yaplan mit tanmnn, o devirde artk o toplumda yaflamayan ve dolaysyla gerek
ve kutsal olduuna inanlmayan lmfl mitlerin gz nnde bulundurularak
yapld da anlafllmfltr.
Mitlere olan 2000 yl aflkn dflnsel ilginin tarihini ve bu srete ortaya kan
arafltrma eilimlerini bir baflka ifadeyle mitoloji tarihini, antik a ve modern
ada mit anlayfl ve yorumlama bafllklar altnda ikiye ayrarak ele alabiliriz:
N N
Antik ada Mitoloji Anlayfl ve Yorumlama Yollar

Yunan mitolojisinin temel kayna olan Homerosun Odessa ve lyada adl epik
destanlar yaklaflk olarak M.. 850 yllarnda yazya geirilmifltir. Mit teriminin icadndan 350 yl nce yazya geirilen eski Yunan mitleri ve bunlarn sanatta ve felsefede kullanm kken ve nitelikleriyle ilgili tartflmalar yaklaflk olarak son 2500
yl boyunca devam etmifltir. Bir baflka ifadeyle, Yunan mitolojisinin yazya geirilifli Homeros ve Hesiodosla bafllar. zellikle Hesiodosun Teogoni adl alflmasnda, tanrlar, kutsal ruhlar ve bunlarn birbirleriyle iliflkileri ksaca teogoniyle ilgili
verdikleri bilgiler mitoloji alflmalarnn bafllangcn oluflturmufltur.
Mitlerin doufluyla ilgili ilk dflnce retenlerden birisi de M.. IV. yzylda yaflayan Sicilyal Evhemerostur. Evhemeros, halk tarafndan uydurulduunu ileri
srd mitlerde tarih gereklik olduunu dflnr. Ona gre, mitlerde daha
nce yaflamfl krallar, kahramanlar tanrlafltrlarak anlatlmaktadr. Evhemerosun
bu dflncesi ok daha sonralar, ilk Hristiyan bilginler tarafndan puta tapanlar
(pagan) Hristiyanlafltrmada kullanlmfltr. Pagan dinlerinde olan puta tapanlarn
tanrlarnn eskiden yaflamfl birer insan olduklar ileri srlerek kutsallklarndan
arndrlmfllardr. Bu yaklaflm mitoloji alflmalarnda daha sonraki zamanlarda da
kullanlmfl ve Evhemerism olarak adlandrlmfltr.
Mitleri kutsallktan arndrmay amalayan bu yaklaflm Antik adan bafllayarak gnmze kadar devam etmifltir. Dahas, tarih boyunca mitleri kutsallklarndan arndrarak onlar akla, manta daha da nemlisi kendilerine has mitsel ve
kutsal sylemden arndrarak, mitlere karfl olanlarn inanlarna uygun hale getirmenin tipik tarz oluflmufltur. Bir baflka ifadeyle, mitleri mitolojiden arndrma
tipolojisinin, ana tr veya flekli vardr:
a. Mitleri Terminolojik Arndrma: Terminolojik bir mitolojiden arndrmadan
bahsetmek mmkndr. Bu, asl kelimenin yani mitin kanld fakat hikayenin
korunduu anlamna gelmektedir. Hristiyan inancndaki Dirilifli bir mit olarak
adlandrmak, mit kelimesinin aflalayc bir anlam olduunu dflnen bir Hristiyana baya bir hakaret olur. O, muhtemelen tanrsal hikaye ya da kutsal tarih gibi bir ifadeyi tercih edecektir. Bu durum hemen hemen btn dinlerin mminlerince paylafllan bir arndrma yoludur. Mitleri flu veya bu lde doru ve
hakiki dinlerin dalmfl paralar veya tesirleri olarak grrler.
b. Mitleri Btnleyici veya Dengeleyici Arndrma: Mitolojiden arndrmann dier ana flekli btnleyici ve dengeleyici olarak nitelendirilebilir. Burada efsanevi
geleneksel ilkel yaftalamasyla tamamen yadsnmaktadr; byle hikayelerin uygar
beyinler iin gereksiz olduu iddia edilmektedir. Bu nedenle iki sorunla karfllaflrz: Mitlerin devam etmekte olan varln ve uyguladklar etkiyi nasl aklayacaz? Dierlerini bu hikayelerin deersizliine nasl ikna edeceiz? Birinci soru genellikle ilkel ve uygar kavramlar etrafnda younlaflan evrimsel tartflmalar yoluyla cevaplandrlmaktadr. Miti ortadan kaldrmaya istekli olan filozoflar, mitin
kltre olan katklarna mantkl aklamalar getirilirse, onu kutsallktan arndrmann kolaylafltn fark etmifllerdir. Bu nedenle, mitin yerini ve onun kltr ierisindeki yerini neyin alabileceine ynelik yapc neriler sunmaya alflmaktadrlar.
c. Mitleri Ksm ve Yorumlayc Arndrma: Mitolojiden arndrmann nc
flekli ksm ve yorumlayc trdr. Bu dflnce izgisinin yandafllar mitlere kelimesi kelimesine inanmann bir doruluu olmadn ileri srerler. Mitlerin sembol ya
da simge olduunu sylemektedirler: nemli olan onlarn altnda yatan sezmektir.
Bu sezgiyi elde etmek iin neye inanmamz gerektiini aklayabilen bir evirme-
17
18
Mitograf: Mitleri yazya

geirenlere mitograf
denilir.
ne ihtiyacmz vardr. Bu evirmen roln stlenen de mitleri eflitli flekillerde yorumlayabilir, onlar kutsallktan arndrarak sunabilir. Bu tr bilimsel alflma adna, mitleri kutsallktan arndrmay bir bakma onlar mitlikten kararak, baflka kategorilere indirgeyerek baflka trlere dnfltrme yaklaflmlar, ilk iki arndrma tipini de ierecek flekilde, mitolojiskm veya antimitoloji gibi (demythologisation) terimlerle adlandrlr. Antik adan Ortaan sonuna kadar mitlerle ilgili olarak ortaya kan yaklaflmlarn neredeyse tamam bu karakterdedir.
lk ada Sofist ve Neoplatonist filozoflar, mitleri ahlak ve ruh gerekliklerinin
birer sembol olarak grmfllerdir. Platon ve daha sonralar Epikryenler, devlet
dininin olaanst inanlarnn bozulmalarn nlemek ve tarihi gereklerin halktan saklanmas iin mitlerin kullanldn ileri srerek onlar reddederler. Ayn flekilde, Aristo, kanun koyucularn halk ynetebilmek, onlar iyiye ynlendirebilmek
iin mitleri uydurduklarn dflnmfltr. M.S. II. yzyln bafllarnda yaflayan Aellius Theon, mitin hakikatten bahseden uydurma bir aklama olduu kanaatindedir. M.S. III. yzylda Plotinos ve Porphyrios mitlerin felsef dflnceler, gelenek ve
din inanlarn sembol olduunu ifade ederler.
Orta ada Kilise hemen her fleye hakimdir ve mitler hakkndaki grfller de,
ilk Hristiyan bilginlerin getirdii mitlerde daha nce yaflamfl krallar, kahramanlar
tanrlafltrlarak anlatlmaktadr, fleklindeki aklama erevesinde younlaflmfltr.
Ancak on yedinci ve onsekizinci yzylda mitler, dinsel geleneklerin flekillerini deifltirmifl inanlarndan baflka bir fley deil diye kabul edilirler. Bunlardan Rahip
Banier, Yunan mitleri ile azizlerin hikyeleri arasnda balar kurarak mitleri tarihle rtfltrmeye alflr. Bu balamda en eski dnemden Orta aa kadar mit olgusunu aklamak zere Batda ounlukla antik ada ve eski Yunan filozoflar
tarafndan gelifltirilmifl yorum ve temel bakfl alarn 10 bafllk altnda toplamak
mmkndr.
1. Mitlerin mitograflarca tespiti: Mitlerin szl kaynak ve trenlerden yazya
geirilmesi veya mitograflarn yazya geirdiklerinin bir blm dini eylemlere, bir
blm ise edebiyata aittir. Hesiod, Teogonia adl eserinde, dini dflnce, eylem
ve karakterler zerinde younlaflmfltr. Homer ise, anlatt Odessa ve lyada adl
destanlarnda eski Yunan mitolojisiyle ilgili gelenekleri aktarmfltr. Mitoloji alflmalar da eski Yunanda bu yollarla bafllamfltr.
2. Mitlerin felsefi elefltirileri: Farkl filozoflarca eflitli trden felsefi elefltiriler yaplmfltr. Geleneksel olarak bu elefltirilerde mitlerin reddi veya gerek olmadklarna dair anlayfl ortaktr. Mitleri reddetmek yerine farkl anlayfllarla aklama ve
ksmen de olsa eflitli kavramlar dorultusunda indirgeyerek kurtarma eilimidir.
Bunlar Xenophanesin tek tanrclndan, Heraclitusun panteistik kavramndan,
Platonun dini, uygar olmayan toplumsal snflarla bafl etmek iin bir alet olarak
grd alayc grflne kadar yaygndr.
3. Bilim ncesi yorum: Evreni tek nedene ve maddeye indirgeyerek aklamaya alflan filozoflar mitleri dorudan ne kabul ne de reddetmifllerdir. Thalese gre, su her fleyin bafl nedeniydi ve Anaximander sudan evrenin temeli olan madde
olarak bahsetmifltir. Bu fiziksel kaynaklarn birinin ya da dierinin n plana karlfl stne dflnceler doal bilimi dinle ok eliflmemekteydi. Bu nedenle mitlerin kabul ya da reddedilmesi bu balamda dorudan bir ama olmaktan kar.
4. Doal fenomenlere dayanan mecazi aklama: Mitleri Apollonun atefl, Poseidonn su, Artemisin ay ve Herann atmosfer olduu doal fenomenlere dayanan mecazi aklamalar olarak dflnen bakfl asdr. Bu bakfl as mitleri mecazi aklamalar olarak yorumlamak suretiyle aklamaya alflmfltr.
19
5. Ruhsal zelliklere dayanan mecazi aklama: Mitleri, Athenann doru karar, Aresin manaszlk, Aphroditin istek ve Hermesin sezici zihin olduu ruhsal
zelliklere dayanan mecazi aklamalarla izah eden bakfl asdr.
6. Etimolojik yorumlar: Ayn zamanda mitlerin anlam yaratt izlenimini oluflturmay amalamfltr. Tanrlarn srrnn isimlerinde ve lakaplarnda sakl olduu
dflnlmekteydi. Plato oeiv fiilinden, insanolunun yldzlarn dzenli hareketini gzlemleyerek tanr fikrini yaratt kuramn gelifltirmifltir. Sabrl Kleanthesin
Apollo iin iki tane alternatif etimolojisi vard.
7. Tarihsel yorumlama: Herodotus tarafndan kurulmufltur. Mitler ve tanrlar
Yunan kltrne her zaman dier kltrlerden alnmfltr. Daha sonra Poseidon
olarak adlandrlan Libyal tanrlar veya Zeus, Athena ve Apollo diye bilinen Msr
tanrlar bulunmaktayd. Tanrlarn isimlerinin ve vasflarnn yorumlar bu anlayfla
kant olarak hizmet etmektedir.
8. Efsanelerden geleneklerden kaynaklandna inanlan yorumlama: Bu anlayfl da tarihidir. Fakat bu bakfl as Eski Yunan mitolojisindeki tanrlar insanlarn hayatlarndan meydana gelmifl olarak aklamaktadr. Herodotus ve Prodicus
bu ynde nerilerde bulunmufltur. Daha sonra Heracles ve Aesculapius ve adafl
rnekleri temsil etmektedir. nsanlara, nde gelen krallara ve kahramanlara atfedilen klt fikri Sicilyal Euhemeros tarafndan kullanlmfltr.
9. Sosyal kontrol yolu olarak yorumlama: Rahiplerin, yasamanlarn, yneticilerin hilekarl zeki yneticilerin saygs azaldnda ortaya kmfltr. Critias tanrlarn sosyal dzeni srdrmek iin yaratldklarn retmifltir. Epicurus insann kt
vicdann mitlerin ana kayna olarak kabul etmifltir ve Polybius atalarn tanrlar,
bilinmeyenin korkusuyla cahil ynn zaptetmek iin yarattklarn sylemifltir. Socrates ve Plato mitlerin ieriini daha ok flairlerin hayal gcne dayandrmfllardr.
10. Psikolojik yorumlar: Bir inancn ve ibadetin kayna olarak korku dierlerinin yan sra Epicurus tarafndan da desteklenmifltir. Prodicus, tanrlarn ibadetinin
iyi bir hasat, baflarl bir av iin duyulan minnettarla dayandn dflnmfltr; o,
insann evrenin ve dnyann ltfuna ve yararna tepkisidir. Tanrlar iyi huylu glerdir: ekmek= Demeter, flarap= Dionysus, atefl= Hephaistos.
Bu bakfl alar Aydnlanma Devrinin bafllangc ile sarslmfltr. Ancak 20. yzyl bafllarnda baflta halkbilimi olmak zere sosyal bilimlerin mitlerle ilgili alan
arafltrmalarna dayal alflmalara kadar nemlerini korumufllardr. Gnmzde
geerliliklerini yitirmifltirler ve mitoloji alflmalarnn Antik dnemini yanstan tarihsel bir bilgiden baflka bir neme sahip deildirler.
Modern ada Mitoloji Anlayfl ve Yorumlama Yollar

Mitler her ne kadar Rnesansla birlikte yeniden ilgi grmeye bafllamflsa da, bu ilgi Ortaa boyunca daha nceki dnemlerde ortaya kan bakfl alarnn uzants gibidir. Dahas bu dnem boyunca da mit denilince akla gelen sadece eski Yunan mitleridir. Bu nedenle, mitlerin modern dnem alflmas Aydnlanma a ile
bafllamfltr. Bu dnemi nceki dnemlerden farkl klan fley mitlerin dnyann birok yerinde keflfedilmifl olmasdr. Bunlar sadece ilkel olarak adlandrlan insanlarn mitleri deil ayn zamanda flaflrtc bir flekilde, Avrupal bilim adamlarna ilk
olarak 1755 kadar ge bir zamanda tantlan Eddasn kuzeyli mitolojisi gibi metinlerdir. Bu balamda, Aydnlanma dneminde, mitler insanlar arasnda evrensel bir
fenomen olarak grlmekteydi ve onlarn altnda nelerin yattn keflfetmek iin
daha ileri seviyede entellektel g kullanlmfltr.
Entellektel: Aydn.
20
Bir baflka ifadeyle, feodalizmden kapitalist politika ekonomisine doru olan tarihsel deiflim Aydnlanmann yolunu amfltr. Kapitalizmin kanlmaz gerei yaylma ve siyasi snrlar hie sayacak evrensel bir dnya grfl oluflturmaktr bu
ise Aydnlanma tarafndan salanmfltr. Akl ve aklcl n planda tutan Fransz
Aydnlanmasnn rasyonalist dflnrleri, mitleri, hurafe diyerek reddetmifllerdir.
Bununla birlikte Aydnlanmann Voltaire, Montesquieu gibi nemli dflnrleri
Asya ve Amerika yerlilerinin trenlerini karfllafltrmfl ve onlarn eflitliki ve hofl grl olduklarn belirterek kendi toplumlarn elefltirmifllerdir.
Bu srete iyice belirginleflen soylu vahfli (noble savage) kavram Romantiklerce daha da gelifltirilerek Yunan ve Avrupa merkezci dflncelerin dfla almasnda byk rol oynayacaktr. Bu balamda, talyan filozof G. B. Vico mitleri, hayvan masallarn, halk fkralarn tarihin canl flahitleri olarak grr ve bunlarn incelenmeden tarihin bilinemeyeceini dflnr. Filozof Vicoya gre mit, dil ve fliir ilkel toplumlarn dnya grfln, geleneklerini ve dinini aksettiren aynalardr. Vicoya gre mitlerin oluflmasnda, tabiatn insanlafltrlmas ve ilahilefltirilmesi, tabiatn fethedilmesinin sembolleri, tanrlarn sosyal ve siyasi tasviri ve tanrlarn insanlafltrlmas ve onlara allegorik anlamlar verilmesi rol oynamfltr.
18. yzyln sonlarnda Aydnlanma ve Rasyonalizme karflt bir hareket olarak
ortaya kan Romantizmdeyse mitler, flirane ilhamn kayna, felsef dflncenin
ve kltrel tarihin kaytlar olarak kabul edilmifltir. Bir baflka ifadeyle, 18. yzyln
sonu ve 19. yzyln baflndaki Romantizm hareketi mitleri insanlarn en derin yaratc potansiyellerinin bir ifadesi olarak alglamfltr. Mitler; oyun yazarlar, flairler
ve ressamlar iin srekli bir esin kayna olmufltur; insan varlyla ilgili derin gereklikleri belirtmifllerdir ve bylece insann ocukluunun hatras olarak alglanmamfltr. Aslnda, geliflmelerinin ilk dnemlerinde insanolunun sadelii onu sonraki karmaflk alarda var olmayan gerekliin sezgilerine ak olmasn salamfltr. Bu nedenle mitler yetersiz bilim olarak tanmlanmamfl fakat sembolik olarak
ifade edilmifltir.
19. yzylda mit alflmalar artk sistematik bilimsel bir disiplin kimlii kazanr.
Dahas 19. yzyla kadar mit dendiinde neredeyse tamamen Yunan Mitleri anlafllrken bu yzyldan itibaren hemen hemen btn milletlerin mitolojisi olduu
gerei ortaya kar. 19. yzylda mitler konusunda sistematik arafltrma yapan onlar aklamak iin ou zaman tek bir kavram veya olguya dayal olarak btne
ynelik eflitli kuramlar ileri sren arafltrma eilimlerinin ve ekollerinin yaklaflmlarnn tamam bugn geerliliklerini yitirmifllerdir. Mesel, 19. yzyln en meflhur
mit kuramlarndan birisi Max Mller tarafndan ortaya atlan ve mitleri tamamen
gneflin yansmalar olarak izah etmesi nedeniyle Gnefl-Mitolojistler (Solarmythologist) olarak adlandrlan yaklaflm bu konuda olup biteni anlatan iyi bir rnektir. Gnmzde, mitlerin tek bir kavrama indirgenerek aklanabilecek basit olgular olmad tam tersine son derece karflk, karmaflk ve ok ynl, ok ifllevli
olduklar gerei ortaya kmfltr.
20. yzyldaki mit alflmas 19. yzyldaki mit biliminden nemli lde farkllk gstermektedir. Sosyal bilimlerin alan arafltrmalaryla elde edilen bilgiler flnda yenilenen mit kavram ve tanm, mitleri anlamaya ve aklamaya ynelik yeni
kuramsal bakfl alarnn ortaya kmasna neden olmufltur. Bu adafl kuramlarn
birbirlerini reddetmekten ok bir lde birbirlerinin eksik braktklar noktalar
kaplamalar ve tamamlamalar sz konusudur. Bir baflka sonusa, mitlerin daha
nceki yzyllarda zannedildiinden ok boyutlu olmalar gereinin anlafllmasdr. Buna bal olarak gemiflin tek bir kuram meydana getirerek ele alnan olgu-
yu tamamen onun dorultusunda anlama ve aklama anlayflndan uzaklafllmasdr. Bu balamda, mitlere bir deil birden ok bakfl asyla yaklafllabilir. Mitlere
yneltilen sorunun doasna bal olarak afladaki on iki farkl kuramsal bakfl asnn herhangi birinden ya da birkandan yararlanmak mmkndr:
1. Biliflsel kategorilerin kayna olarak mit: Mit gizemli olaylar iin bir aklama
olarak grlmektedir. Farkl olaylar arasnda iliflki kurmak iin zihnin evrenin belli zelliklerini kavramsallafltrmas gerekmektedir. Mitleri aklclk eksikliinin sonular olarak yorumlamaktadr. Bu, mitin Aydnlanma dneminde aklanmas
kuram olarak tanmlanabilir. Bu balamda, mit, bilimsel nedenleri hatal olarak
anlamadr. Fakat insanlar fenomeni aklama gerei duyduklar iin, bu kuramlar
bilimsel bilgi olmadan ileri srmektedir. Bunun bir sonucu doal glerin kiflilefltirilmesidir. Frtna, yldrm, gk grlemesi ve benzeri doal gler kiflisellefltirilerek bunlara ait mit dediimiz aklamalar ileri srmfllerdir. Ayn flekilde, insanolu ilkel dneminde inandklar doast kiflilere kendi acmasz yollarn uyguladklar iin, tanrlarn acmasz davranfllar hakknda mitler ortaya kmfltr.
2. Sembolik bir ifade tr olarak mit: Mit fliir veya mzik gibi dier yaratc etkinliklere eflit olarak grlmektedir. Mitin kendine zg kurallar, gerei, kendine zg ifade flekilleri bulunmaktadr: nsan beyninin bir izdflm, dnyann
sembolik bir yaplandrmas olarak grlebilmektedir. Byk lde Romantiklerin mitlere bakfl asn yanstan bir yaklaflmdr.
3. Bilinaltnn izdflm olarak mit: Mit, ksmen insanlar, ksmen ayn rkn,
ulusun, kltrn yeleri tarafndan paylafllan bir temele iliflkin olarak anlafllabilmektedir. Freud hayal kavramn mit rnekleri olarak sunmufltur. Mesaj deifltirilir
ve ksaltlr; bilinaltnn izdflm ksmen gelenek ksmen de yaflamn temel dorular tarafndan kontrol edilmektedir. Psikoanalitiklerden Wundt, Freud ve Jungun
bakfl alar iinde yer alan bir yaklaflmdr.
4. Dnya grfl olarak mit: Mitlerde insan belli bafll toplum, kltr ve doa
problemleriyle karfllaflmaktadr. Mitler, hem kiflisel eilimleri hem de sosyal gereksinimleri karfllayacak farkl unsurlar seme frsatlarn sunmaktadr. Bu unsurlardan kiflisel ayn zamanda da geleneksel dnya grfl yaratmak mmkndr.
5. Davranfl flekli olarak mit: Mitler, gemiflin detlerine bal olarak bugnk
durumlar anlaml bir perspektife yerlefltirerek kabul edilmifl olan davranfl flekillerine destek kmaktadr. Mitler, zorunluluklar ve imtiyazlar iin geerli bir gereke
sunmaktadr. Mitler insanlara sosyal olarak bozucu etkilere maruz kalmakszn
duygularn dfla vurma ve kendilerini ferahlatma imkan salayarak emniyet sbaplar gibi hareket eder. Psikolojik, davranfl-ifllevsel bakfl as iinde yer alan
bir yaklaflmdr.
6. Sosyal kurumlarn onay olarak mit: Mitler kurumlara destek olmaktadr. Ritelle beraber genel dini deerlere anlam katmakta ve onlar birlefltirmektedir. fllevselci yaklaflmlar iinde yer alan bir bakfl asdr.
7. Sosyal uyumluluun belirteci olarak mit: Mitler gelifligzel bir hikaye koleksiyonu olarak kabul edilmezler. Bir kltrde efsanevi konularn dalm ve bu kltrde neyin sosyal olarak uygun olduu arasnda ak bir iliflki vardr. fllevsel-Yapsal bakfl as iinde yer alan bir yaklaflmdr.
8. Kltrn, sosyal yapnn, vb. aynas olarak mit: Mitlerin kltrn belli ynlerini yanstt dflnlmektedir. Bu yansma nadiren direkt veya fotorafiktir; fakat alglanmas zor olan deerleri ortaya karabilmektedir. Franz Boas ve rencilerinin youn olarak uygulad konusal (tematik) lt n planda tutan bir
arafltrma izgisidir.
21
22
9. Tarihsel bir durumun sonucu olarak mit: Vurgu, mitlerin oluflumunda en etkili olan olaylarn yeniden yaplandrlmasndadr. Mitler tarihi gemifllerin flnda
deerlendirilmektedir. Bu balamda yeni tarihi geliflmeler asndan mitlerin mteakip kullanmlar ve bunlarn mitlerin kkenlerine uygun olarak uygulanmasn
dikkate alp bunlar zerinde younlaflan bir arafltrma eilimidir.
10. Din iletiflim olarak mit: Mitler, farkl aralarla gndericiden alcya aktarlan bilgi olarak alglanabilmektedir. Bu iletiflim srecinin daha yakn bir incelemesi, din dilinde ve szsz ifade flekillerindeki ksaltma ve indirgemeleri gzlemleme,
bir iletinin temel unsurlarnn tanm gibi fleyleri iermekte olan bir bakfl asdr.
11. Din bir tr olarak mit: Mitler ilkesel olarak doas anlat olarak kabul edilmektedir. Fakat dier anlat trlerine ve mitin iletisinin yaylmasna katkda bulunan destans
olmayan
SIRA
SZDE trlere bal olarak incelenmektedir. Mitin bu tr inceleme
yn geleneksel trlerin zellikle iletiflim srecinin ve mitin ierdii mesajn yaylmasnn din bir tr olarak mitin doasn belirlediini vurgulayan ve mitleri youn
fi N E L Minceleyen bakfl alar zellikle dinler tarihileri arasnda yayolarak bu Dynyle
gndr.
12. Yap Sarac
O R U olarak mit: Yapsal olarak nitelendirilen fakat mitlerin dili, ierii ve yapsyla eflitli yollarla ilgilenen arafltrma metodlar genellikle bu kategoriye aittir. rnein, mitlerin yaps dizimsel ya da modelsel adan incelenebilmekDKKAT
tedir. Lvi Claude Straussun yapsal mitoloji alflmalarndaki ikili karfltlk kavram bu balamda en son ve en popler bakfl alarndan bir tanesidir.
SIRA
SZDE
Yukarda
antik
ve modern zamanlarda yer alan bakfl alar ve yorumlama yollar bafllangcndan gnmze kadar mitolojinin temel kavramsallafltrmalarn iermektedir. Bir baflka ifadeyle mitin bilimsel literatrde kazand farkl anlamlar,
AMALARIMIZ
aklamalar ve kullanmlar anlamay kolaylafltrc bir tasnif elde etmifl oluyoruz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
Mitlerin icraK balam,

bilimsel yorumlama yollaryla ilgili bilgilerin bir ksm Alan Dun T A P
desin Sacred Narratives (Los Angeles: University of California Press, 1984) adl kitabndan
alnmfltr. Mit nedir, tanm baflta olmak zere mitlerin tr, flekil, yap ve ifllevleriyle ilgili bilgilerin bir ksm Mircae Eliadenin Mitlerin zellikleri (stanbul: Simavi YaynlaTELEVZYON
r,1993) adl kitabndan alnmfltr. Bu kitaplarda, mitlerin tanm, tr, flekil ve tasnifiyle ilgili daha ayrntl bilgileri bulabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
SIRA
N T E RSZDE
NET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA
N T E RSZDE
N E T arndrma tiplerinin niin ortaya kmfl olabileceini tartflnz.
Mitleri kutsallktan
MTOLOJ VE EDEBYAT LfiKS NASILDIR?

D fi N E L M
Mitlerin yaflamas veya yaflayan mit demek onlara inanan insanlarn tm davranfl ve etkinliklerini onlara gre temellendirmesi ve aklamas demektir. Eer inS Oinanmyor;
R U
sanlar mitlere
davranfl ve etkinliklerini baflka flekilde mesel bilimsel
olarak temellendiriyor ve aklyorsa artk bu mitler l mitlerdir. l mitlerin anlatlmas ve kuflaktan
D K K A T kuflaa elenmek hatta bilgilenmek gibi inanma ve ona gre
yaflama dflndaki amalarla aktarlmasysa edebiyattan baflka bir fley deildir. l
mitlerin olay, motif, kahraman, epizot hatta tr bazndaki szl aktarmlar Szl
SIRA SZDE
Edebiyat icralar, yazl aktarmlarysa Yazl Edebiyat metinleri yoluyla olur.
N N
Szl Edebiyat-Mit
liflkisi
AMALARIMIZ
Mitleri veya miti tanmakla, fleylerin kkeni tannr. Mitolojik dflnceye gre kkeni tannan bir fleyi egemenlik altnda tutmak ya da istee gre ekip evirmek
ve ifle koflmak
Mitleri yafladklar balamda tanma dflsal ve soyut
K mmkndr.
T A P
TELEVZYON
bir tanma deildir. Bu balamda miti trenle anlatarak ve dorulad riteli gereklefltirerek yaflanan bir tanma sz konusudur. Bu nedenle de mitler kutsaldr.
Birok erkek egemen toplumda kadnlarn ve ocuklarn nnde anlatlmayfllarnn nedeni de budur. Mitlerin anlatmnda, anlatnn doru, eksiksiz ve ciddiyet
iinde anlatlmas beklenilir. Mitlerin bu flekilde anlatlmad zaman mitin kutsallna saygszlk edildii dflnlr. Byle davrananlarn kutsal ruhlar tarafndan
cezalandrlacana inanlr.
eflitli nedenlerle kutsalln yitiren mitlerse, yalanc yk (gerek olmayan)
diye adlandrlr. Bu tr yklerin gerek olmadklarna dolaysyla mit olmadklarna inanlr. Bu tr kutsalln yitiren mitler szl edebiyatn (halk edebiyat) anlatlarnn temelini oluflturur. Gnmzde dnyann hemen her yerinde ve hemen
her kltrde rastlanlan bir yn masal ve efsane bafllangta, gerek yk yani
kutsal mit olarak kabul ediliyordu. Hatta bunlardan bazlarnn baz toplumlarda
hl eski zamanlardaki kutsallklarn koruduklar ve mit olarak kabul edildikleri
de grlebilir.
Bu balamda zellikle fabller, hayvan masallar gibi hayvanlardan sz eden anlatlar dikkat ekicidir. Byk bir ihtimalle bu tr hayvanlardan sz eden anlatlar
bafllangta birer mittiler. Bu anlatlardaki hayvanlar da hayvan klna girmifl tanrlar, kahramanlar veya mitsel atalar olarak grlr ve inanlrd. Bu bakmdan szl edebiyat kutsalln yitirmifl mitlerin ikinci bir hayata ve iflleve kavufltuu yeni
bir var olufl zeminidir. Bu yaklaflma gre, masallarn, efsane ve fabllerin kiflileri,
eski mitlerin tanrsal varlklarndan baflka bir fley deildir. Ayn flekilde bu tr masallarda ve fabllerde anlatlan olay ve servenler de kutsalln yitirmifl ve yar yarya unutulmufl eski mitlerdir. Bu nedenle de hayvan masallarnda, efsanelerde ve
fabllerde mitlerle balantl unsurlara ok sk olarak rastlanlr.
te yandan, mitlerin tafldklar pek ok zelliinin yazl edebiyatn kuramsal
erevesini izen ve zelliklerini ortaya koyan aklamalarla rtflt ve edebi bir
deeri haiz olduu grlr. nl edebiyat teorisyeni Rene Wellek yazl edebiyatn kuramsal erevesini izerken edebi eserin, bir imaj veya tablo olmasn, sosyal
olmasn, tabiatst olmasn, tahkiyeli bir fley veya hikye olmasn, arketip karakteri taflmasn, evrensel olmasn, zamana bal olmayan ideallerimizin zaman iinde geen olaylarmfl gibi sembolik bir flekilde temsil edilmesini, bir program ya da te dnyadaki hayatla ilgili olmas, mistik olmas gibi zellikler sralar
ki bunlarn hepsi de mitlerin de tafld zellikler ve edebi deerlerdir.
Yazl Edebiyat-Mit liflkisi

Yazl edebiyat ile mitlerin iliflkisi bir bakma yaz tekniinin tarihi kadar eskidir.
Bilinen en eski yaz teknii ve gelenei olan Smer yazsyla yine bilenen en eski
mit geleneinin yazya geirildii bilinmektedir. Smerlerin Glgamfl adl mitolojik destann yazya geirilmesi buna tipik bir rnek olarak verilebilir. Ayn flekilde
Smerlerden kalma ivi yazsyla yazlmfl kil tabletlerin okunmasyla ortaya kan
Tufan benzeri byk sele iliflkin metinler de Smer Mitolojisinin yazya geirilmifl
rnekleridir. Eski Msr uygarlnn eseri olan yazya geirilmifl ller Kitab gibi mitolojik metinler de en eski rnekler arasndadr. Hititlerin de mitolojileriyle ilgili pek ok yazl kayt braktklar bilinmektedir. Hintlilerin Sanskrite adl eski ve
l dillerinde yazya geirdikleri Ramayana baflta olmak zere eflitli mitolojik metinleri mitlerin yazya geiriliflin erken rnekleri arasnda sayabiliriz. Ancak yukarda detayl olarak ele aldmz gibi mit kelimesinin icad ve eski mitlerin din ve
edeb amalarla yazya geirilmesi ve zaman iinde sz konusu mitlerin ne olduklarn aklamaya ynelik ilgi eski Yunanda ortaya kmfltr.
23
24
Rnesans ile birlikte Avrupada mitlere ynelik yeniden ilgilenmenin bafllamas mitlerle yazl edebiyat iliflkisinin yeni bir dnemidir. Eski Yunann yeniden keflfi zellikle Ovidin fliirleri flairler ve sanatkarlar zerinde byk bir tesir meydana
getirmifltir. Ayn flekilde eski Yunan mitolojisinden konular, simgeler ve kahramanlar Rnesans sanatkrlarna gelenekselleflmifl Hristiyanlkla ilgili konulardan ok
daha ekici ve cazip grnmfltr. Bu yolla edebiyat baflta olmak zere eflitli gzel sanatlarda eski Yunan mitolojisi bir ilham kayna olarak byk tesirler meydana getirmifltir. Latince yoluyla eski Yunan mitolojisinden esinlenen fliirler yazan
flairler arasnda talyan Petrarch, Boccaccio ve Dante gibi isimler saylabilir. Ayn
flekilde Kuzey Avrupada da eski Yunan ve Latin metinleri yerel ve ulusal dillere
tercme edilir. Buna bal olarak da Yunan mitolojisinden ilham alan flairler ortaya kmfltr. ngilterede Cahuccer, John Milton gibi isimlerden bafllayarak Shakespareden Robert Bridgese kadar hemen hemen btn nl flairler bunlar arasndadr. Almanyada Goethe, Fransada Jean Racine eski Yunan dramas zerinde alflmfllardr. Racine pek ok eski Yunan miti zerinde alflmalar yapmfltr. 18. yzylda ortaya kan Aydnlanma hareketi mitleri akldfl olarak grmesine ve onlara karfl olumsuz bir tavr almasna ramen Handelin Admeto ve Semele, Mozartn Idomeneo, Christop Gluckn Iphignie en Aulide gibi eserlerinin kayna
eski Yunan mitolojisidir.
Aydnlanma a grflne karflt olarak, 18. yzyln sonu ve 19. yzyln baflndaki Romantizm hareketi mitleri insanlarn en derin yaratc potansiyellerinin bir
ifadesi olarak alglamfltr. Mitler; oyun yazarlar, flairler ve ressamlar iin srekli bir
esin kayna olmufltur; insan varlyla ilgili derin gereklikleri belirtmifllerdir ve
bylece insann ocukluunun hatras olarak alglanmamfltr. Aslnda, geliflmelerinin ilk dnemlerinde insanolunun sadelii onu sonraki karmaflk alarda var
olmayan gerekliin sezgilerine ak olmasn salamfltr. Bu nedenle mitler yetersiz bilim olarak tanmlanmamfl; fakat sembolik ifadeler olarak kabul edilmifltir. RomantiklerleSIRA
birlikte
SZDEhemen her fleyine olduu gibi eski Yunan mitolojisine de yeniden ve byk bir dnfl yaflanmfltr. Homerin eserleri baflta olmak zere eski
Yunan mitolojisi, sanat ve dflncesine ait eserlerin yeni tercmeleri yaplmfltr.
D fibu
N Eyeni
L M dnflle birlikte ilhamlarn Yunan mitolojisinden alan Keats,
Eski Yunana
Byron, Shelley gibi yeni bir flairler kufla yetiflmifltir. Bunlara da bal olarak Kralie Viktorya,
Kral Arthur dnemlerinde Anglo-Sakson dnyas son derece youn
S O R U
bir eski Yunan tesirinde kalmfltr.
19. yzylda Thomas Bulfinch ve Nathaniel Hawthorne gibi Amerikal yazarlar,
K K A T edebiyatlarn anlayabilmek iin eski Yunan mitolojisinin bilinAmerikan veD ngiliz
mesinin flart olduunu sylemektedir. Daha yakn zamanlarda da Fransada Jean
Anouilh, Jean
Jean Giraudoux, Amerikada Eugene ONeill, ngilterede
SIRA Cocteau,
SZDE
T.S. Eliot gibi isimler eski Yunan mitolojisinden konular eserlerinde yeniden yorumlayanlar arasndadr. Ayn flekilde Fransz Andr Gide, Richard Strauss ve Jacques Offenbach,
rlandal James Joyce gibi adafl romanclar ilhamlarn, konulaAMALARIMIZ
rn eski Yunan mitolojisinden alanlardan bazlardr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
Mitolojinin Ktarihesi,
T A P bilimsel yorumlama yollar Alan Dundesin Sacred Narratives (Los
Angeles: University of California Press, 1984) adl kitabndan alnmfltr. Mitoloji ve edebiyat iliflkisi, mitolojinin edebiyatta kulanmyla ilgili bilgilerin bir ksm Levent Ylmazn
MitolojilerTSzl
E L E V Z YI,
O NII. (Ankara: Dost Yaynevi, 2000) kitabndan alnmfltr. Bu kitaplarda, mitlerin tanm, tr, flekil ve tasnifiyle ilgili daha ayrntl bilgileri bulabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
SIRA SZDE yazar ve flirlere simge ve sembollerle kazandrmfl olabilecekleriMitlerin ve mitolojinin

ni tartflnz. N T E R N E T
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
25
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Mit nedir tanmlamak.

nsan davranfllar ve inanfllar iin model teflkil
eden, hayata anlam ve nem kazandran, dolaysyla insann kendi hayatn ve etkinliklerini anlamlandrmasn salayan ve ou zaman bir yaratlfln yksn anlatan geleneksel olarak yafladklar toplumlarca kutsal ve gerek kabul
edilen anlatlara mit (myht) ad verilir. Mit kutsal bir yky bafllangtaki, yeryznn hatta
kinatin bafllangcn ve kkenini anlatr.
Mitlerin zelliklerini aklamak.
Mit kutsal bir yky bafllangtaki, yeryznn
hatta kinatin bafllangcn ve kkenini anlatr.
Bu tarih olarak adlandrdmz zamann da
tesinde her fleyin yaratld bir ilk bafllang
zamandr. Mitler ya btn kinatn veya onun
yalnzca kk bir paras diyelim ki bir kufl veya aa cinsinin, bir insan davranflnn, bir sosyal kurumun nasl olufltuunu ve kkeninin ne
olduunu anlatr. Mitler ilkellerin evren ve dnya iindeki yerlerini, davranfl biimlerini belirleme abalarna yardmc olurlar.
manlarn mitleridir. B. Eskatoloji Mitleri: nsan ve

dnyann geleceini veya sonunu konu edinen
mitlerdir.
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Mitlerin eflitlerini tanmlamak.

Konularna gre mitler Kken ve Eskatoloji
mitleri olarak iki temel gruba ve alt gruplara ayrlrlar. A. Kken ve Yaratlfl Mitleri: a. Etiyolojik
Mitler: Mitolojik zaman aflamamfl ve yaflam tarz olarak ilkel topluluklarda ok yaygn olarak
grlen mitlerdir. b. Teogoni Mitleri: Tanrlarn
ve tanrsal varlklarn kkenini ve nereden geldiklerini konu edinen mitlerdir. c. Kozmogoni
Mitleri: Evrenin, dnyann ve zellikle de gk ve
gk cisimlerinin nasl olufltuununu konu edinen mitlerdir. . Takvim Mitleri: Zamann llmesi balamndaki dflnceleri sembolik bir biimde anlatan ykler ortaya kmfltr. Bunlar
takvim mitleri olarak adlandrlr. d. Antropogoni
Mitleri: nsanlarn nereden geldiklerini veya nasl
olufltuklarn konu edinen mitlerdir. e. Totem Mitleri: Bir topluluun var oluflunu ve kkenini toteme bal izah eden bu tr mitlere de totem mitleri denilir. f. Kahramanlk Mitleri: dealize edilen insan kahramanlar, kurtarc veya toplumlarndaki eflitli kltrel kurumlar kurucu kahra-
Mitoloji nedir aklamak.

Mitoloji veya mitbilim dnyann en eski arafltrma alanlarndan birisidir. ki bin yldan daha
fazla bir zamandr, pek ok dflnr ve bilgin
mitlere yakn ilgi gstermekte ve bu evrensel olguyu anlamaya ve aklamaya alflmaktadr. Mitoloji (Myhthology) szc eski Yunanca
mythos ve logos szcklerinin birlefltirilmesiyle oluflturulmufltur.
Mitoloji alflmalarndaki arafltrma eilimlerinin temel zelliklerini tanmlamak.
Antik adan Ortaan sonuna kadar gelifltirilen bakfl alar mitlerin antik adaki aklama
ve yorumlama yollarn, Aydnlanma dneminden gnmze kadar gelifltirilen mitleri anlama,
aklama ve yorumlama yllar da modern mit
kuramlarn oluflturur.
Mitoloji ve edebiyat iliflkisini aklamak.
Mitoloji ve edebiyat iliflkisi iki temel gruba ayrlr. Mitoloji ve Szl edebiyat iliflkisi inanlmaz
hale gelen mitlerin szl edebiyat trlerine dnflmesi ve baz szl edebiyat eserlerinin mitolojik unsurlar iermesi fleklindedir. Yazl edebiyat ve mitoloji iliflkisindeyse yazar ve flairlerin
mitolojiyi eserlerinin ilham kayna olarak kullanmalar, baz mitolojik unsurlar eserlerinde ifllemeleri ve kendi kiflisel mitlerini yaratmada mitolojiden yararlanma fleklinde zetleyebiliriz.
26
Kendimizi Snayalm
1. nsan davranfllar ve inanfllar iin ...... teflkil eden,
hayata anlam ve nem kazandran, dolaysyla insann
kendi hayatn ve etkinliklerini anlamlandrmasn salayan ve ou zaman bir ...... yksn anlatan, geleneksel olarak yafladklar toplumlarca kutsal ve gerek kabul edilen anlatlara mit (myht) ad verilir.
Yukardaki parada bofl braklan yerlere afladakilerden hangileri getirilmelidir?
a kazan/uzaklaflm
b. dzen/kafln
c. model/srtfln
d. dzen/barfln
e. model / yaratlfln
2. Mit (myht) kelimesinin kkeni olan mythosun,
Yunancadaki anlam afladakilerden hangisidir?
a. kaskat ve duru
b. atasz ve deyim
c. kasmpat ve kl
d. anlat ve hikaye
e. fliir ve infla
3. Afladakilerden hangisi, mitlerin, yafladklar ve
gerek hikye olduuna inanldklar toplumlarda gsterdikleri zelliklerden biri deildir?
a. Mitlerde anlatlanlar tartfllmaz bir matematik
dehasnn zmek istedii ama zemedii bu
nedenle de yarna erteledikleri ve yine de zemedikleridir.
b. Mit, her zaman iin bir yaratlfl ve kkenle
ilgilidir. Bir fleyin nasl hayata getii ya da bir
davranfln, bir kurumun, bir alflma biiminin
nasl yaratlmfl olduunu anlatr.
c. nsan, mitlerin anlattklarn kantladna inanlan riteller araclyla, kendisine, yeniden
anmsatlan ve yeniden gerekleflme aflamasna
getirilen olaylarn kutsal, coflku verici gcnn
etkisine girmek amacyla bu trenleri yaflar.
d. Mit, tanrsal ve olaanst varlklarn eylemlerinin yksdr.
e. Mitlerde anlatlan bu yk, kesinlikle gerek
ve kutsal olarak kabul edilir.
4. Mitlerde olaylar birbirleriyle ...... (senkronik) olarak alglayan dolaysyla hepsini ...... ye ve ...... zamana balayarak aklayan zaman yer alr.
Mitlerin zaman bakmndan zelliini aklayan yukardaki metinde yer alan boflluklara afladaki szcklerden hangileri getirilmelidir?
a. kardefl sremli/kardefle/flimdiki
b. karda efl/srmeliye/flimdiki
c. efl sremli/flimdi/flimdiki
d. efl sremli/ gemifle/flimdiki
e. efl sremli/srmeliye/flimdiki
5. Afladakilerden hangisi bir mit eflidi deildir?
a. Etiyolojik mitler
b. Kozmogonik mitler
c. Antrpogonik mitler
d. Hijyenik mitler
e. Eskatolojik mitler
6. ...... veya ...... dnyann en eski arafltrma alanlarndan birisidir. ..... yldan daha fazla bir zamandr, pek
ok dflnr ve bilgin mitlere yakn ilgi gstermekte ve
bu evrensel ...... anlamaya ve aklamaya alflmaktadr.
Yukardaki metinde yer alan boflluklara afladaki szcklerden hangileri getirilmelidir?
a. Mitoloji/Mitterland/yz bin/oyunu
b. Mitoloji/bitbilim/ bin/olguyu
c. Hemitoloji/yitbilim/on bin/olguyu
d. Semitoloji/kitbilim/on bin/oyunu
e. Mitoloji/mitbilim/iki bin/olguyu
7. ......un ...... adl alflmasnda, tanrlar, kutsal ruhlar
ve bunlarn birbirleriyle iliflkileri, ksaca ...... ilgili vermifl olduu bilgiler, mitoloji alflmalarnn bafllangcn
oluflturmufltur.
Yukardaki metinde yer alan boflluklara afladaki szcklerden hangileri getirilmelidir?
a. Kesiodos/Keogoni/keogoniyle
b. Hesidiodos/ Teogoni/teogoniyle
c. Hasodios/ Taogoni/taogoni
d. Kasadios/ Tasagoni/tasagoniyle
e. Tesiodos/ Tesiogoni/tesigoniyle
27
Okuma Paras
8. Mitograf ne demektir?
a. mitbilimci, mit inceleyen
b. miti, mit gezdiren
c. mitleri alp satan
d. mitleri ezberleyen
e. mitleri yazya geiren
9. 19. yzyln baflndaki ...... hareketi mitleri insanlarn en derin yaratc potansiyellerinin bir ifadesi olarak
alglamfltr.
Yukardaki metinde yer alan bofllua afladaki szcklerden hangisi getirilmelidir?
a. roman
b. aydnlanma
c. romantizm
d. antik
e. Fransz devrim
10. Afladakilerin hangisinde Homere ait eserler birarada verilmifltir?
a. Odessa ve ltalya
b. Otessa ve lyata
c. Odissa ve Alyada
d. Odessa ve lyasa
e. Odessa ve lyada
Ouz Kaan Destan: Ouz Trklerinin Treyifl Miti

Olsun dediler. Onun resmi budur. Bundan sonra sevindiler. Yine gnlerden bir gn Ay Kaann gz parlad, doum arlar bafllad ve bir erkek ocuk dourdu. Bu ocuun yz gk; az atefl (gibi) kzl; gzleri
ela; salar ve kafllar kara idi. Perilerden daha gzeldi.
Bu ocuk anasnn gsnden ilk st emdi. ve bir daha emmedi. i et, orba ve flarap istedi. Dile gelmeye
bafllad; krk gn sonra byd, yrd ve oynad.
Ayaklar kz aya gibi; beli kurt beli gibi; omuzlar
samur omuzu gibi; gs ay gs gibi idi. Vcudu
bafltan afla tyl idi. At srleri gder, ata biner ve av
avlard. Gnlerden ve gecelerden sonra yiit oldu. (eksik ...) O ada, orada byk bir orman vard; birok
dereler ve rmaklar vard. Buraya gelen avlar ve uan
kufllar oktu.
Bu ormann iinde bir gergedan vard. At srlerini ve
halk yerdi. Byk ve yaman bir canavard. Ar bir eziyetle halk ezmiflti. Ouz Kaan cesur bir adamd. Bu
gergedan avlamak istedi. Gnlerden bir gn ava kt.
Karg, yay, ok, kl ve kalkanla ava gitti. Bir geyik ele
geirdi, onu st dal ile bir aaca balad ve gitti.
Sonra sabah oldu. Tan aarrken yine geldi ve grd ki:
gergedan geyii almfl. Sonra Ouz Kaan bir ay tuttu;
onu altn kufla ile aaca balad, gitti. Yine sabah oldu. Tan aarrken yine geldi ve grd ki: gergedan ayy da almfl. Bu sefer o aacn dibinde (kendisi) durdu.
Gergedan geldi ve bafl ile Ouz'un kalkanna vurdu.
Ouz karg ile gergedann baflna vurdu ve onu ldrd. Klc ile bafln kesti, ald gitti. Tekrar geldii zaman
grd ki: bir ala doan gergedann barsaklarn yemekteydi. Yay ve okla ala doan ldrd ve bafln
kesti. Ala doann resmi budur ( ... ). Sonra dedi ki:
(Gergedan) geyii yedi, ayy yedi. Kargm onu ldrd; demir olsa (olduu iin). Gergedan ala doan yedi. Yaym, okum onu ldrd; bakr olsa (olduu iin)dedi, gitti. Gergedann resmi budur (...).
Yine gnlerden bir gn Ouz Kaan bir yerde Tanrya
yalvarmakta idi. Karanlk bast. Gkten bir gk flk indi. Gneflten ve aydan daha parlakt. Ouz Kaan oraya yrd ve grd ki: o fln iinde bir kz var, yalnz
oturuyor. ok gzel bir kzd. Baflnda (alnnda ?) ateflli ve parlak bir beni vard, demir kazk (kutup yldz)
gibi idi. O kz yle gzeldi ki, glse, gk tanr glyor;
alasa, gk tanr alyor (sanlrd). Ouz Kaan onu
grnce akl gitti; sevdi, ald. Onunla yatt ve istediini
ald. Kz gebe kald. Gnler ve gecelerden sonra (gzleri) parlad ve erkek ocuk dourdu. Birincisine
28
Kn adn koydular; ikincisine Ay adn koydular; ncsne Yulduz adn koydular.

Yine bir gn Ouz Kaan ava gitti. nnde, bir gl ortasnda, bir aa grd. Bu aacn kovuunda bir kz
vard, yalnz oturuyordu. ok gzel bir kzd. Gz gkten daha gk idi: sa rmak gibi dalgal idi; difli inci gibi idi. yle gzeldi ki, eer yeryznn halk onu grse: Eyvah! lyoruz! der ve (tatl) st (ac) kmz olurdu. Ouz Kaan onu grnce akl gitti. Yreine atefl
dflt; onu sevdi, ald. Onunla yatt ve dilediini ald.
(Kz) gebe kald. Gnler ve gecelerden sonra (gzleri)
parlad ve erkek ocuk dourdu. Birincisine Kk
adn koydular; ikincisine Ta adn koydular; ncsne Tengiz adn koydular.
Sonra Ouz Kaan byk bir doy (ziyafet) verdi. Halka
emir verdi ki...(Eksik) (Ouz Kaan halk) arnca,
ahali birbirine danflt ve geldi. Ouz Kaan krk masa
ve krk sra yaptrd. Trl afllar, trl flaraplar, tatllar
ve kmzlar yediler ve itiler.
Toydan sonra Ouz Kaan beylere ve halka yarlk verdi ve "Ben sizlere oldum Kaan; alalm yay ile kalkan;
niflan olsun bize buyan; kurt olsun (bize) uran (savafl
barfl); demir karg olsun orman; av yerine yr()sn
kulan; daha deniz daha mren (rmak); gnefl bayrak,
gk kurkan, (adr) dedi. Ondan sonra Ouz Kaan
drt yana emirler yollad; tebliler yazd ve elilere verip gnderdi. Bu teblilerde flyle yazlmflt: "Ben Uygurlarn kaanym ve yeryznn drt kflesinin kaan olsam gerekir. Sizden itaat dilerim. Kim benim emirlerime bafl eerse, hediyelerini kabul ederek, onu dost
edinirim. Kim bafl emezse, gazaba gelirim; dflman sayarak, ona karfl asker kartr ve derhal baskn: yapp
onu astrr ve yok ettiririm." Yine o zamanlarda sa yanda, Altun Kaan adnda bir kaan vard. Bu Altun Kaan Ouz Kaan'a eli gnderdi. Pek ok altn, gmfl
takdim etti ve yakut tafllar alp, pek ok cevahir yollayarak, bunlar Ouz Kaana sayg ile sundu. Ona itaat
etti, eyi hediyelerle dostluk temin etti ve onunla dost
oldu.
Sol yannda Urum adnda bir kaan vard. Bu kaann
askeri ve flehirleri pek oktu. Bu Urum Kaan, Ouz
Kaann emirlerini dinlemezdi. Onun arkasndan gitmezdi. "Ben onun szn tutmam" -diyerek emrine
bakmad. Ouz Kaan gazaba gelerek onun zerine
yrmek istedi; bayran aarak, asker ile ona karfl
yrd. Krk gn sonra Muz Ta adnda bir dan eteine geldi. adrn kurdurdu ve sessizce uyudu.
Tan aarnca Ouz Kaan'n adrna gnefl gibi bir flk
girdi. O flktan gk tyl ve gk yeleli byk bir erkek
kurt kt. Grd ki, askerin nnde gk tyl ve gk
yeleli byk bir erkek kurt yrmektedir ve kurdun ard sra ordu gelmektedir. Gk tyl ve gk yeleli bu
byk erkek kurt birka gn sonra durdu. Ouz Kaan
da askeri ile durdu. Burada til Mren adnda bir deniz
vard. Bu til Mren'in kenarnda bir kara dan nnde savafl bafllad. Okla, karg ile ve klla vurufltular.
Askerlerin arasnda vuruflma ok oldu, halkn gnllerinde kayg ok oldu. Bouflma ve vuruflma yle yaman
oldu ki, til Mren'in suyu zencefre gibi bafltanbafla kpkrmz oldu. Ouz Kaan yendi ve Urum Kaan kat.
Ouz Kaan Urum Kaan'n hanln ve halkn ald.
Onun ordughna pek ok cansz ve pek ok canl ganimet dflt. Urum Kaan'n bir kardefli vard. Ad Uruz
Beg idi. Bu Uruz Beg olunu da baflnda, derin rmak
arasnda iyi tahkim edilmifl bir flehre yollad ve: "fiehri
korumak gerek, sen flehri bizim iin koru ve savafltan
sonra bize gel- dedi." Ouz Kaan bu flehre yrd
Uruz Beg'in olu ona ok altn ve gmfl yollad ve dedi ki: " Ey ( Ouz Kaan), sen benim kaanmsn; babam bana bu flehri verdi ve: "fiehri korumak gerekir;
sen de flehri benim iin koru ve savafltan sonra gel" -dedi. Babam (sana) kzd ise, bu benim suum mudur?
Ben senin emrini yerine getirmeye hazrm. Bizim saadetimiz senin saadetindir; bizim uruumuz senin aacnn (?) yemiflindendir. Tanr sana yer vermek ltfunda
bulunmufl; ben sana baflm ve saadetimi veriyorum; sana vergi veririm ve dostluktan kmam" - dedi. Ouz
Kaan yiiti iyi grd, sevindi, gld ve Sen bana ok
altn yollamflsn ve flehri iyi korumuflsun"- dedi. Onun
iin ona Saklap adn koydu ve onunla dost oldu.
Sonra Ouz Kaan askerleriyle til adndaki rmaa geldi. til byk bir rmaktr. Ouz Kaan onu grd ve:
"tilin suyunu nasl geeriz?" - dedi. Asker arasnda iyi
bir bey vard. Onun ad Ulu Ordu Beg idi. O akll ve
... bir erdi; grd ki, bu yerde pek ok dal ve pek ok
aa aa... O aalar... kesti ve bu aalara yatt, geti. Ouz Kaan sevindi, gld ve: "Sen burada bey ol;
senin adn Kpak Beg olsun" - dedi. Yine ilerledi.
Ondan sonra Ouz Kaan yine gk tyl ve gk yeleli
erkek kurdu grd. O kurt Ouz Kaan'a: " fiimdi Ouz,
sen asker ile buradan yryerek, halk ve beyleri gtr;
ben nden sana yol gsteririm." -dedi. Tan aarnca,
Ouz Kaan grd ki, erkek kurt askerin nnde yrmektedir; sevindi ve ilerledi. Ouz Kaan her zaman
bir alaca ata binerdi. O bu at pek ok severdi. Yolda
bu at gzden kaybolup kat. Burada byk bir da
vard. stnde don ve buz vard. Onun bafl souktan
ap ak idi. Onun iin ad Muz Ta idi. Ouz Kaan'n at
bu Muz Ta'n iine kat, gitti. Ouz Kaan bundan
ok eziyet ve strap ekti. Asker arasnda bir kahraman
bey vard. Ne tanrdan ne de fleytandan korkar idi. Yryfle ve soua dayankl bir erdi. O bey dalara girdi, yrd. Dokuz gn sonra at Ouz Kaan'a getirdi.
Muz Tada ok souk olduundan, o bey kara sarlmflt, bembeyazd. Ouz sevinle gld ve: "Sen buradaki
beylere bafl ol ve senin adn ebediyen Karluk olsun" dedi. Ona ok mcevher bafllad ve ilerledi.
Yolda byk bir ev grd. Bu evin duvarlar altndan,
pencereleri gmflten ve ats demirdendi. Kapal idi
ve anahtar yoktu. Asker arasnda ok becerikli bir adam
vard. Ad Tmrd Kaul idi. Ona buyurdu: "Sen burada kal ve aty a; atktan sonra orduya gel." Bunun zerine ona Kala ( Kal! A!) adn koydu ve ilerledi. Yine bir gn gk tyl ve gk yeleli erkek kurt durdu. Ouz Kaan da durdu ve adrn kurdurdu. Bu,
tarlasz ve orak bir yerdi. Buraya ret diyorlard. Byk bir yurt idi; atlar ok, kzleri ve buzalar ok,
altn ve gmflleri ok, cevahirleri oktu. Burada ret
Kaan ve onun halk Ouz Kaan'a karfl geldiler. Vuruflma ve arpflma bafllad. Oklarla, kllarla vurufltular. Ouz Kaan yendi, ret Kaan' malup etti, ldrd; bafln kesti ve ret halkn kendisine tabi kld. Vuruflmadan sonra Ouz Kaan'n askerlerine, maiyetine ve halkna yle byk bir ganimet dflt ki, yklenmek ve gtrmek iin at, katr ve kz az geldi.
Ouz Kaan'n askerleri arasnda tecrbeli ve gayet becerikli bir adam vard. Onun ad Barmakl osun Billi idi. Bu becerikli usta, bir araba yapt. Arabaya cansz ganimetleri ykledi. Arabann n tarafna canl ganimetleri koydu. Onlar ektiler, gittiler. Ouz Kaan'n
mahiyeti ve halk, hepsi bunu grd ve flaflrd. Onlar
da araba yaptlar. Bunlar arabay ekerken (durmadan)
"Kanga! kanga!"-diye baryorlard. Onun iin onlara
Kana adn koydular. Ouz Kaan arabalar grd,
gld ve: "Kana kana ile canl cansz yrtsn; sizin
adnz Kanalu olsun ve (bunu) araba gstersin (?)" dedi, gitti. Ondan sonra yine bu gk tyl ve gk yeleli erkek kurtla Hint, Tankut ve Suriye taraflarna yrd. Pek ok vuruflmadan ve pek ok arpflmadan sonra onlar ald ve kendi yurduna katt; onlar yendi ve
kendisine tabi kld. Yine sylenmeden kalmasn ve
belli olsun ki, cenupta Barkan denilen bir yer vardr,
ok zengin bir yurttur ve ok scak bir yerdir. Burada
ok av ve ok kufl vardr. Altn, gmfl ve cevahiri
oktur. Halknn ehresi kapkaradr. Bu yerin kaan
Masar adnda bir kaand. Ouz Kaan onun zerine
yrd. ok yaman bir vuruflma oldu. Ouz Kaan yendi, Masar Kaan kat. Ouz onu hkm altna ald,
yurdunu ele geirdi, gitti.
29
Onun dostlar ok sevindiler, dflmanlar ok zldler. Ouz Kaan yendi. Saysz eflya, at ald ve yurduna,
evine doru yola koyuldu, gitti. Yine sylenmeden kalmasn ve belli olsun ki, Ouz Kaan'n yannda ak sakall, kr sal uzun tecrbeli bir ihtiyar vard. O, anlayfll ve asil bir adamd. Ouz Kaan'n nazr idi. Ad
Ulu Trk idi. Gnlerden bir gn uykuda bir altn yay
ve gmfl ok grd. Bu altn yay gn dousundan
ta gn batsna kadar ulaflmflt. ve gmfl ok ta flimale doru gidiyordu. Uykudan uyannca dflte grdn Ouz Kaan'a anlatt ve dedi ki: "Ey kaanm, senin
mrn hofl olsun; ey kaanm, senin hayatn hofl olsun.
Gk Tanr dflmde verdiini hakikate karsn. Tanr
btn dnyay senin uruuna bafllasn!"
Ouz Kaan Ulu Trk'n szn beendi; onun dn diledi ve dne gre yapt. Ondan sonra sabah
olunca byk ve kk oullarn artt ve: "Benim
gnlm avlanmak istiyor. htiyar olduum iin benim
artk cesaretim yoktur: Kn, Ay ve Yulduz, dou tarafna sizler gidin: Kk, Ta ve Tengiz, sizler de bat tarafna gidin"-dedi. Ondan sonra dou tarafna,
de bat tarafna gittiler. Kn, Ay ve Yultuz ok av ve
ok kufl avladktan sonra, yolda bir altn yay buldular;
onu aldlar ve babalarna verdiler. Ouz Kaan sevindi,
gld, yay e bld ve: " Ey byk (oullarm), yay
sizlerin olsun; yay gibi oklar ge kadar atn" -dedi.
Kk, Ta ve Tengiz ok av ve ok kufl avladktan sonra, yolda gmfl ok buldular; aldlar ve babalarna
verdiler. Ouz Kaan sevindi, gld, oklar e lefltirdi ve: "Ey kk (oullarm), oklar sizlerin olsun. Yay
oku att: sizler de ok gibi olun" -dedi. Ondan sonra
Ouz Kaan byk kurultay toplad. Maiyetini ve halkn artt. Onlar geldiler ve mflavere ettiler. Ouz
Kaan byk ordugh ... sa yanna krk kula direk
diktirdi: stne bir altn tavuk koydu; altna bir ak koyun balad. Sol yanna krk kula direk diktirdi. stne bir gmfl tavuk koydu; dibine bir kara koyun balad. Sa yanda Boz Ok'lar oturdu; sol yanda Ok'lar
oturdu. Krk gn krk gece yediler itiler ve sevindiler.
Sonra Ouz Kaan oullarna yurdunu lefltirip verdi
ve: "Ey oullarm, ben ok afltm; ok vuruflmalar grdm; ok karg ve ok ok attm; atla ok yrdm; dflmanlar alattm; dostlarm gldrdm. Ben Gk Tanrya (borcumu) dedim. fiimdi yurdumu sizlere veriyorum" -dedi.
Kaynak: Reflit Rahmeti Arat.(1987).Ouz Kaan Destan Makaleler I, (Ed. O.F. Sertkaya) C I, Ankara: Trk
Kltrn Arafltrma Enstits Yaynlar, s. 605-72.
30
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
Sra Sizde Yant Anahtar
1. e
Sra Sizde 1
Mitler kendi kutsallarn ezberden okunmak ve anlatlan olaylardaki kiflileri maskeler ve benzeri yollarla sembolize edilmifl kiflilerin dramatik bir biimde canlandrd ritellerde ifade ederler. Bu nedenle riteller veya
trenler bir mitin canlandrlmas yoluyla eflitli szl
ve szsz zelliklerini dfla vurduu en ideal icra balamlardr. Bir anlatnn bu flekilde canlandrlmas
onun mitsel zelliklerini belirlemek asndan en uygun
ltlerden birisi olarak kabul edilir.
2. d
3. a
4. c
5. d
6. e
7. b
8. e
9. c
10. e
Yantnz yanlfl ise Mit Nedir? konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise Mit Nedir? konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Mitlerin Kahramanlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Mitlerde Zaman konusunu
yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Mitlerin erii ve Tasnifi
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Mitoloji Nedir? konusunu
Yantnz yanlfl ise Mitoloji ve Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde 2
Mit kelimesinin nceleri ve uzun bir mddet yalan,
yanlfl ve uydurma anlamna gelmesi nedeniyle
hibir inancn mensuplar inanfllarnn mit olarak nitelendirilmesinden hofllanmaz. Bu nedenle farkl terimleri mit terimine tercih ederler. Bir dine inanan insanlar inalarn mitsel bir retiye inanan insanlara yayabilmek iin nce onlarn mitlerini kutsallktan arndrarak onlar kendi kutsallarna inanacak hale getirirler.
Mitleri kltrel adan makul ve kabul edilebilir hale
getirmede onlarn karflladklar kltrel ihtiyalar n
plana karma yoluyla kutsaldan arndrma da, mitlere inananlar yeni din ve kutsal arayflna itmede nemli bir rol oynayan baflka bir strateji oluflturur.
Sra Sizde 3
Mitler evrensel olgular olarak insan ruhunun ihtiyalarn ve bu ihtiyalara ynelik kltre zel tasarmlarn
ortaya koyar. Bu balamda mitler flairler ve yazarlar
iin, konu, kahraman ve motif baznda bir malzeme deposudur. fiair ve yazarlara eserlerine ilham etmede ve
onlar evrensel rneklemelerle birlikte tasarlamada kaynaklk ederler.
Yararlanlan Kaynaklar
Arat, Reflit Rahmeti. (1987). Ouz Kaan Destan,
Makaleler I, (Ed. O.F.Sertkaya) C.I, Ankara: Trk
Kltr Arafltrmalar Yaynlar, S.605-72.
obanolu, zkul. (2001a). Trk Mitolojisi. Trk
Dnyas Ortak Edebiyat Tarihi, C.I, s.1-120.
obanolu, zkul. (2001b). Mitlerin Szl Kltr Ortamnda Teflekkl Srecinde Tematik Yaplanfllar
ve Uygarlk Bakmndan fllevleri zerine Tespitler.
Folklor ve Edebiyat, S. 25, 2001, s. 33-45.
Dundes, Alan. (1984). Sacred Narratives: Readings
in the Theory of Myth, Los Angeles: University of
California Press.
Eliade, Mircae. (1993). Mitlerin zellikleri. (ev. fi.
Rfat), stanbul: Simavi Yaynlar.
Honko, Lauri. (1984). The Problem of Defining Myth.
Sacred Narratives: Readings in the Theory of
Myth. (ed. A. Dundes), Los Angeles, s.41-52.
Kaya, Muharrem. (2007). Mitolojiden Efsaneye: Trk
Mitolojisinin Trkiyedeki Efsanelerde zleri,
stanbul: Balam Yaynclk.
Malinowski, Broslav. (1984). The Role of Myth in Life.
Sacred Narratives: Readings in the Theory of
Myth. (ed. A. Dundes), Los Angeles, s.193-205.
Pettazzonni, Raffaele. (1984). The Truth of Myth. Sacred Narratives: Readings in the Theory of Myth.
(ed. A. Dundes), Los Angeles, s.98-108.
Ylmaz, Levent. (2000). Mitolojiler Szl I-II, Ankara: Dost Yaynevi.
31
Amalarmz
N
N
N

Trk Mitolojisinin yaratlfl balamn aklayabilecek,
Trk Mitolojisinin Anaerkil dnemini ve kltlerini tanmlayabilecek,
Trk Mitolojisinin Ataerkil dnemini ve kltlerini aklayabilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Trk Mitolojisinin Orta Asya
Kkeni
Trk Mitolojisinin Yaratlfl Balam
Trk Mitolojisinin Anaerkil

Dnemi ve Kltleri
Trk Mitolojisinin Ataerkil
Dnemi ve Kltleri
indekiler
Trk Edebiyatnn
Mitolojik Kaynaklar
Trk Mitolojisinin
Orta Asya
Kkenleri
TRK MTOLOJSNN ORTA

ASYADA YARATILIfi BALAMI
TOPLAYICI-AVCILIK-LKEL BAHE
TARIMI DNEMLERNDE TRK
MTOLOJS
AVCI-OBANLAR DNEMNDE
TRK MTOLOJS
Trk Mitolojisinin
Orta Asya Kkenleri
TRK MTOLOJSNN ORTA ASYADA
YARATILIfi BALAMI
Her mit trnn kendi tarih ve corafik ayrm alan vardr. Mitoloji zerinde alflmak bir ynyle szl kltr rnei olan mitlerde, insan hafzasnn derinliklerindeki geliflim, deiflim ve dnflm, ulusal kimliklerin kltrel kkenlerini arafltrmaktr. Hatta mitlerle, milletlerin varln ortaya koymas ve ulusal kimliini flekillendirmesi sz konusudur. Bu nedenle mitlerin kkenleri meselesi nemlidir.
Bu balamda, Trk mitlerinin veya mitolojisinin kkenleri Orta Asya dr. Ancak
Trk mitolojisinin Orta Asyadaki yaratlfl balamn ve kkenlerini ele almazdan
nce hemen vurgulamamz gereken husus Malinovskinin balam (context) konusundaki tespitidir. Broslav Malinovskinin sadece mitler iin deil btn szl
edebiyat trleri hatta daha da genifl anlamda szl kltr alflmalar iin r ac olan balam tespiti, Hi kuflkusuz, metinler son derece nemlidir. Ama kendi
balamndan koparlan btn metinler ldr fleklindedir. Bundan hareketle
bugn iin neredeyse kkenlerine ve icra balamlarna dair ok az balamsal
(contextual) bilgimiz olan Trk mitleri veya mitolojisinin Orta Asya kkenleri gibi
bir konuyu ele almann baz glkler ierdii ortadadr. Bununla birlikte, Trk
kltrnn ve dolaysyla Trk mitolojisinin ortaya kp gelifltii coraf ve sosyokltrel evreyi gz nnde bulundurmak konuya yararl bir bafllang olacaktr.
Bunu ele alacamz mitlerle dorudan iliflkili bulunduklar ve bir anlam tafldklar, inanlar sistematii veya din hayattan yola karak anlamak ve anlamlandrmak
takip etmelidir. Bu iki ilkeye bal olarak Trk mitlerinin zerinde hayat bulduu
tarihsel ve sosyo-kltrel balamlar yeniden infla etmek mmkndr. Dahas, Trk
mitolojisinin Orta Asya kkenlerini ortaya koyacak olan, tematik oluflum ve geliflim
izgisini tespit edebilmek iin neredeyse tek kar yol olarak grnmektedir.
Mitoloji ounlukla tarih ncesinin (prehistorya) rn olarak karflmza kar.
Trklerin tarih ncesine veya Trk prehistoryasna ynelik olarak yaplan alflmalar ok az olmakla birlikte konuyu ele almamz iin yeterli bir bafllang teflkil edecek mahiyettedir. Bu balamda, herhangi bir mitoloji gelenei gibi, Trk mitolojisinin de douflunda yer alan ve son derece nemli rol oynayan corafi evre,
insan unsuru ve topluluk/cemiyet gibi temel faktr ksaca gzden geirmek ve Trk mitolojisinin Orta Asya kkenlerine dair verileri bu erevede deerlendirmek daha kolay anlafllr olacaktr.
Orta Asya: Orta Asya

ifadesini, Gney, Bat, Dou
ve Sibirya ile Moolistan
iine alacak flekilde Kuzey
Trkistandan mteflekkil
Ulu Trkistan olarak
dflnyor ve kullanyoruz.
Balam: Herhangi bir szl
edebiyat metninin adeta
tiyatro gibi icra annda
olufltuu sosyokltrel ve
fiziksel flartlar btn.
Prehistorya: Tarih ncesi.
34
Corafya Unsuru
Toplayc: Doadaki bitki
kkleri ve meyvelerle kk
srngenler gibi hayvanlar
toplayarak geinen yaflam
tarz.
Trk dnyas: Trkenin

herhangi bir lehe veya
flivesini konuflan
topluluklarn yaflad
corafya.
Kltrel ekoloji: Bir kltrn
doal evreyle ilgili
deiflimleri ve dier
kltrlerle etkileflimleriyle
birlikte oluflturduu
sistematik.
Bir mitoloji geleneinin douflunda yer alan faktrlerden birincisi corafyadr.

Corafya, bir topluluun hayatnda ve kltrnn oluflmasnda mevcut flart ve imkanlarnn iklim, gller, denizler, akarsular, bitki rts, tarm rnleri, orman, madenler ve benzerlerinin toplayc, asalak, avc, obanlk, iftilik gibi hayat tarzlarn, yerleflme ve g hareketlerini, sanayi flekilleri gibi sosyal ve ekonomik faaliyetleri ve dolaysyla hukuk, din ve kltrel davranfllar etkileyip byk bir lde
belirler.
Bu balamda, Trk mitolojisinin yaratlfl balamnda ortaya kt corafyay
ana hatlaryla da olsa belirlemek yararldr. Trk mitolojisinin yaratlfl balamnda
tecelli ettii coraf mekan konusunda yaygn kabuller arasnda Altay dalar,
Tanr dalar-Kuzey bat Asya sahas, rtifl-Urallar aras, Altay-Krgz bozkrlar aras, Baykal glnn gney bats, Altaylarn dousu veya 90. boylamn dousu gibi eflitli tespitler vardr. Ancak, -eksikliinden flphe etmeksizinbunlara bakarak coraf bir snr izebilmek, belirli bir coraf blgeyi nihai karar
olarak belirleyebilmek kolay deildir. Bunun en nemli nedeni Trklerin daha ilk
zamanlarndan beri son derece genifl bir corafyaya yaylmfl bulunmalar ve zaman iinde de kltrlerini ok daha genifl bir coraf alana yayarak gnmzde
Trk dnyas olarak adlandrlan corafyada Trk kltr veya uygarl adyla
yaflayan kltrel ekolojiyi yaratmalardr. Konumuzu oluflturan Trk mitolojisi sz
konusu kltr ekolojisinin, yeryz tarihinde kendini ilk idraki ve dflavurumundan baflka bir fley deildir.
nsan Unsuru
Afanasyevo kltr: Orta

Asyada M.. 2500-1700
yllar arasnda oluflan Trk
kltr evresi, bu arkeolojik
kalntlar bulan arkeolog
Afanasyevonun adyla
anlr. Bu dnemi takip eden
bir baflka Trk kltr evresi
de M.. 1700-1200 ayn
flekilde arkeolog
Adronovonun adn taflr.
Bir mitoloji geleneinin ve dolaysyla bir milletin douflunda yer alan faktrlerden
ikincisi olan insan unsurunun, biri beden ve dieri de ruh olmak zere iki
ksm vardr. Bunlardan birincisinin, insann biyolojik varlnn veya bedeninin
iinde yer ald rk kavramnn geen yzyldaki btn ideolojik iddialara ramen kltr yaratma ve kltr deerlerini benimsemede etkin bir rol oynad veya son derece nemli olduu gibi grfller bugn hibir bilimsel deer taflmamaktadr. Bu balamda, stn rk, geri rk ve kabiliyetsiz rk gibi bir tasnifin ne
kadar yanlfl olduu ortaya kmfltr. Bununla birlikte, rk kavramyla ilgili bu ideolojik yaklaflmlarn geersizliini ortaya koyan sz konusu tespitler, baz soy zelliklerinin babadan evlada getii ve soylar aras karflmalarda, topluluklarn karakter deiflikliine urad bilimsel gereini de deifltirmemifltir.
O halde, kltr ve onun zn ve bafllangcn oluflturan mitoloji konusunda
soydan gelen mill seciyeye de kuvvetli bir tesir pay tannmas icap eder. Buna
gre, Orta Asyada, Kiselev ve ernikov tarafndan yaplan arkeolojik arafltrmalar
M.. 2000den daha nceki zamanlara ulaflan, Trk kltrnn ortaya kfl zeminlerinden olan, Minusinsk blgesindeki Afanasyevo kltr (M.. 2500-1700) ile
zellikle ayn blgedeki Adronovo kltrnn (M.. 1700-1200) temsilcileri olan
brakisefal savafl beyaz rk Trk soyunun proto-tipi olarak kabul edilmektedir.
Mitolojinin ve dolaysyla kltrn douflunda yer alan faktrlerden biri olarak
insan unsurunun maddi ihtiyalarysa dier yann oluflturan ruh blm ise; flahsi davranfl veya ferd psikolojiyi iine almaktadr. Sosyal hayatn olufl ve gidiflinde
evredeki biyolojik tesirler rol oynar. Fakat asl faktr insann duygular ve itepkileridir. Kltrn geliflmesinde zekann son derece faal bir durumu vardr. Sosyal olaylar arzu, istek ve eilimlere dayanan kiflisel psikolojik faaliyetlerin, karfllk-
2. nite - Trk Mitolojisinin Orta Asya Kkenleri
l etkileflimlerinin neticesidir. Ancak kltrn douflundaki ruhsal faktrlerin en

nemlisi, insann birtakm ihtiyalarn tesirinde olduunu ve bu ihtiya larn insan harekete, faaliyete sevk eden iticilik (motivasyon) gc taflmasdr.
nsann ihtiyalar nem srasna gre, fizyolojik, emniyet, sevgi, itibar ve
kendini gereklefltirme fleklindedir. Fizyolojik ihtiya, bedenin hayatta kalabilmek iin gerekli olan maddelerin tamamndan oluflur. nsan bedeni bunlardan herhangi birinde eksiklik hissederse hemen o ihtiyacn gidermeye giriflir. A olan insann btn zihn melekeleri (fluur, idrak, muhakeme) karn doyurma areleri zerinde toplanr ve baflka bir fley dflnmez hale gelir. Byle bir insan, yiyecee kavuflunca baflka hibir arzusu olmayacan zanneder. Fakat bu doru deildir. Sz
konusu ilk fizyolojik ihtiya giderilir giderilmez ayn insan, emniyet veya gvenlik olarak adlandrlan ikinci bir ihtiyac duymaya bafllar. Bu insann korunma
(can gvenlii, barnak vd.) yollarn arayfldr. Yetiflkin kimselerle olduka rtl
durumda grnen gvenlik ihtiyac, ocuklarda ve ilk genlik andakilerde ok
daha belirgin bir haldedir. Toplum hayatnda ortaya kan rgtlenmeler, nfzlu
kimselerin himayesine snma, huzur salamaya ynelik fikr, felsef akmlar hep
bu gvenlik ihtiyac ndan doan etkinlik alanlardr. Bunu dost, arkadafl, sevgili
edinme fleklinde kendini dfla vuran sevgi ihtiyac takip etmektedir. nsann yaflad sosyal evrede, takdir grme ve flhrete kavuflma isteklerinin karflland
itibar ihtiyac, kiflinin toplum iinde ehliyet sahibi olma, g kazanma ve kendini evresine kabul ettirme etkinliklerine sevk eder. Bu saylan ilk drt ihtiyacn tatmin edilmifl olmasna ramen, psikolojik arzularn yerine getiremedii, kiflisel kabiliyetlerinin gereklerini ortaya koyamad durumlarda, insann, yine memnun olmad ve ihtiya iinde olduu grlr. Bu durum kiflinin kabiliyetlerine baldr; edeb yetenei veya mzik, resim, heykel ve benzeri yetenekleri var veya teknik yahut zihn kapasiteye sahipse bunlar sanat, ilim, teknik ve felsefe fleklinde dfla vurabilmelidir. Bu dfla vurum gerekleflmedii zaman bu ihtiyalar doal olarak onda sknt ve tatminsizlik yahut memnuniyetsizlik yaratacaktr. flte, bireyin
kendini gereklefltirme ihtiyac ksaca budur.
Kendini gereklefltirme ihtiyacnn giderilmesinde bir kiflinin, gayesinin flart ve
imkanlarna sahip bulunup bulunmamas nemli deildir. Maslowun tespitlerine
gre, insan hedefine varmak iin kendini devaml bilme ve anlama gayretleriyle
takviye etmek istidadndadr. flte bu, yksek kltre ynelifl ve ilerleyifltir. htiyalardan her birini yzde yz tatminin flart olmad, bir ihtiyacn yardan fazlasnn
giderilince sonrakinin hissedilmeye bafllad ortaya kmfltr. Hangi flart altnda ve
nerede olursa olsun, yukarda sralanan ihtiya lar karfllayabilen herhangi bir
fert kltr yaratma iktidarndadr. Her insann kendi kltr evresini aflamayaca,
ortaya konacak her kltrel geliflmenin mill kltr izgisinde gerekleflecei unutulmamaldr ki, burada toplumun rol ortaya kar.
Toplum Unsuru
Mitolojinin ve kltrn douflunda yer alan faktrlerden ncs toplum dur.
Toplum unsurunun, her bir kltr elementinin ancak bir topluluk iinde ortaklafla
deer vasfn kazanabilen rn ve davranfllar kapsad gz nnde bulundurulduunda ne derece hayati bir neme sahip olduu daha iyi anlafllabilir. Bir baflka
ifadeyle, fertlerin ortaya koyduu kltrel unsurlarn toplum tarafndan kabul edilmesi ve ortak deerler repertuarna kaydedilip kullanlmas gereklidir. Bu ynyle kollektif bir varlk olarak toplumun; kltrlerin ve mitlerin doup geliflmesindeki etkisi ak bir biimde ortaya kmaktadr.
35
36
Dnya grfl: Bir insann

dnyann ve evrenin nasl
bir sistem halinde
alfltna dair algs.
Cilal tafl dnemi: Neolitik,

yeni tafl devri.
Eski tafl devri: Paleotik,
insann ortaya kflndan
tafltan aletler yapmaya
bafllad ilk dnem.
Tun Devri: Bakr ve kalay

karfltrarak elde edilen
tuntan alet yaplan dnem.
Bu iki ynl ve karfllkl bir iletiflim ve etkileflim srecidir. Bir ynyle insan
iinde doduu sosyo-kltrel deerler dorultusunda flartlanr. Dnya grfln
olufltururken dier ynyle benimseyip tafld bu deerler dorultusunda toplumu oluflturan dier bireylerin kltrlenme srelerinde onlara toplumca istendik
olan sz konusu deerleri aktarr. Bu zellik mitler ve zellikle de onlarn yaratlfl
balamlar dflnldnde daha da belirginleflir. ncelikle, btn insanlar yaflamak iin etraflarnda olanlar mantklafltran, tasnif eden veya kendi mant iinde
tutarl rnekler veya modeller zerinde kalplafltran ve bir anlam btnlne
ulafltran bir ereveye muhtatrlar. Bu ereve, en yaln haliyle kltrn kendini
ifade ettii dnya grfldr. Nitelikleri bakmndan, soyut ya da somut, kapsaml ya da gdk, basit ya da incelikli de olsa herhangi bir dnya grflne sahip
olmayan kimse yoktur.
Ancak, insanlar kendi tarihleri iinde yarattklarna bugn varmfl olduklar aflamadan baktklar zaman tarihin bundan nceki devirlerinde perspektif ksal
dolaysyla gremedikleri hususlar seebilirler; o zamanki durumlarn daha mkemmel flekilde deerlendirebilirler. Bylece, insan kendi tarihine bakarak tabiat
ve toplum hakknda bir zamanlar besledii veya beslenilen eksik ve yanlfl dflnceleri zamanla dzeltme imkanna kavuflabilmektedir. Bu durumun baflka bir biimde deerlendirilmesi de flyle yaplmaktadr: nsan akl insann iinde bulunduu tarihsel flartlar anlamasn snrlandrmfltr. nsan kendi durumunu ancak
o andaki grfl imkanlarnn snrlar iinde deerlendirebilir. Hegel buna Almancada weltanschaung yani dnya grfl (world wiev) demektedir.
Bu balamda, en eski Trk dnya grflnn olufltuu ve kendini mitlerinde
veya mitolojisinde dfla vurduu geleneksel felsef zemini ve kkenleri sorunsalna
dnebiliriz. Bu konuyu, kltrel evrim modeli iinde ele alarak ve bu modeli mitolojik, tarihsel ve arkeolojik verilerle desteklemek suretiyle, temel kavramlarn ve
Trk mitolojisinin Orta Asya kkenlerini ortaya koyabiliriz.
Bugne kadar yaplan alflmalarn byk bir ounluunda, Trk tarihinin,
Orta Asyada en erken, M.. 4. yzyllarda bafllad kabul edilmifltir; hal byle
olunca, tafl devrinden, M.. 4. yzyla kadar, Orta Asya tarihsiz ve insansz braklmaktadr. Oysa Besserat, Orta Asyada Cilal Tafl dneminde, yerleflik kltrlerin
varln kaydetmifltir. Ayn flekilde, V. A. Rano ise, Orta Asya yerleflik kltr merkezlerinin eski tafl (paleotik) devrinden itibaren var olduklarn ayrntl flekilde ortaya koymufl ve burada tarihi M.. 850 binlerde bafllatmfltr.
Bylesine eski bir yerleflim merkezi olduu arkeolojik verilerle kantlanmfl Orta Asyadan tarih sahnesine birdenbire evrensel (cihanlflumul) bir imparatorluk
kurarak kan bir toplumun, Trklerin Eski Tafl (paleotik) ve Cilal Tafl (neolotik)
devirlerindeki oluflumu gz ard edilmektedir. Bu konudaki arkeolojik buluntularn yan sra Trk mitolojisinin verdii deliller de sz konusu dnemi aydnlatacak
mahiyettedir.
Mevcut verilerden hareketle Trk mitolojisini ortaya karan sosyo-kltrel toplumsal yaplanfl; Toplayc-Avc, Avc-oban ve oban-Tarmc dnemlerinden
gemifltir. Bir baflka ifadeyle, Tafl Devrinin anaerkil karakterli bahe tarm ve yerlefliklik yaflantsnn ortaya kmasndan sonra Tun Devrinde ataerkillie boy veya klan dzenine ynelifl olmufl ve bunu demir ayla birlikte kaanlk ve ataerkil asker bir demokrasi ile gerevli hayat tarznn oluflumu izlemifltir.
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
N N
AMALARIMIZ
Trk Mitolojisinin yaratlfl ve ilk icra balam, yorumlama yollarna

zkul
K dair
T A bilgiler
P
obanolunun Trk Mitolojisi (Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, 2001) adl makalesinden alnmfltr. Bu makalede, Trk Mitolojisinin alfllma tarihi baflta olmak zere
mitlerin tr, flekil, yap ve ifllevleriyle ilgili daha ayrntl bilgiler bulabilirsiniz.
T E L E V Z Y O N Trk mit
metinlerinin byk bir ksm Bahaeddin gelin Trk Mitolojisi I, II (Ankara: TTK Basnmevi, 1971, 1979) kitabndan alnmfltr. Bu kitapta, Trk Mitolojisinin temel kayna
olan mit metinlerinin ok byk bir ksmn ve bunlara dair daha ayrntl bilgileri bulabiNTERNET
lirsiniz.
Corafya ile bir mitoloji gelenei arasndaki iliflkiyi tartflnz.
SIRA SZDE
37
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
TOPLAYICI-AVCILIK-LKEL BAHE TARIMI

D fi N E L M
DNEMLERNDE TRK MTOLOJS
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
Trklerin anayurdu olan, Orta Asyada, S. V. Kiselev ve S. S. ernikov ile dier bilim adamlar tarafndan yaplan arkeolojik arafltrmalar M.. 2000den
S O R U daha nceki zamanlara ulaflan, Trk kltrnn tecelli zeminlerinden olan, Minusinsk blgesindeki Afanasyevo kltr (M.. 2500-1700) ile zellikle ayn blgedeki AdronoDKKAT
vo kltrnn (M.. 1700-1200) ortaya kt bilinmektedir.
Ancak, bu kltrel odaklarn oluflumundan da nceki yap A.D. Graa gre
SIRA(ilkel
SZDEbahe tarflyledir: Aslen ana etrafnda teflekkl eden kk apta ekinci
m) toplumlar, Milattan nce ikinci bin yln sonunda, hayat tarzlarn deifltirmifllerdi. Geimlerini obanlk ve av ile salamaa bafllamfllard fleklindeki bilgiAMALARIMIZ
lerin gsterdii gibi anaerkil ve kk apta tarm a dayal bir yapya sahiptir.
Bu yaplar ve onlarn aksettirdii ekonomiye bal olarak, kltr ve toplumsal rgtlenme farkllklarnn sonucunda ortaya kan deney fark Kve tek
kelimeyle taT A P
rih fark kmaktadr. Ancak, gebe avclarla yerleflik tarmclar arasnda, bize
farkllklardan nihayetsiz derecede daha nemli olarak gzken flu benzerlik srmektedir: Bu toplum cinslerinin her ikisi de kutsallafltrlmfl bir evren iinde yaflaTELEVZYON
makta, hayvan dnyas kadar, bitki dnyasnda da tezahr eden kozmik bir kutsalla katlmaktadr. Sz konusu kozmik kutsallk henz tabiatn iflleyifl mekanizmasn aklc bir biimde kavrayamamfl insann belki de ilk kavrama alfltrmalarn N T E R N E Tklann toplu
dan birisi olarak kabul edilebilecek olan bireylerin mensup olduklar
veya kollektif kimlii etrafnda kendi ni idraki ve buna bal olarak dfl dnyay
bir baflka btn fleklindeki alglayfl halidir. Dfl dnyaya karfl biz teflekkl etmifltir ve bireyler biz ve topyekn dfl dnyay temsil eden onlar arasndaki dalist
bir alglayfl yaflamaktadrlar. Onlar olarak alglanan dfl dnyadaki gerek ve
gerekst her fley de kutsalla sahiptir ve kendi iinde iyi ve kt olarak alt
gruplara ayrlmaktadr.
Bylesi bir balamda, sz konusu yapnn daha da ncesinde yahut kkeninde, Morgann hi de hofl olmamakla birlikte toplumsal ifl blm ncesi topluluk
yapsnn gereini en iyi ifade eden terimiyle ilkel sr den sosyal topluluk statsne geiflin yafland dnem olan toplayc-avclk hayat tarznn Trk mitolojisinin kkenlerinden birisini oluflturmufltur. Buna gre aflada ele alacamz gibi, biz kavramnn teflekkl orman iinde etrafnda barnlan ve glgesinde
kutsal n yaflanmas dolaysyla en ilkel flekliyle de olsa ilk tapnan olufltuu
aa (glgeli kaba aa), bir toplanma, barnma ve kutsal yaflama mekan olarak karflmza kmaktadr. Bir baflka ifadeyle sylemek gerekirse Trk mitolojisinin en erken dnemi bitki kkenli mitolojik bir modele sahiptir ve aa-orman
klt n oluflturmufltur.
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
lkel bahe tarm: Sadece

apayla yaplan basit tarm.
NTERNET
Toplayc: Geimini bitki ve

bcek toplamayla salayan.
lkel sr: Toplumsal ifl

blm ncesi herkesin
toplumsal yer, ifl, retim ve
rol bakmndan ayn olduu
en eski ve ilkel sosyal yap.
38
By: Birtakm olaanst

gler, gizemli szler, kutsal
saylan nesneler insanlar,
doay etkilemek amacyla
bycler tarafndan belli
kurallara ve uygulamalara
dayanlarak yaplan
verimsiz, bofl eylem ve
uygulamalar.
Totem: Bir kiflinin ya da bir
topluluun gizemsel ve
bysel duygularla bal
bulunduu bitki, hayvan
veya cansz nesne.
Memorat: Olaanst
glerle iletiflimlere dair
kiflisel anlatlar.
Bu balamda, bu olgunun bafllangcna dndmzde, toplaycnn doann

ortasnda pasif bir rol oynamakta oluflundan kaynakland aktr. Doal olarak,
toplaycnn korunma ihtiyac onu kendi klan (biz) dflndakilere (onlar) karfl, yalvarc/duac klar. Dua edilip yalvarlacak muhatap ise neredeyse kendi dflndaki
her fleydir. Doa ortasnda yapayalnz derleyip toplad ile geinmeye alflan, doada canl-cansz her fleyi kendisine benzer bir bilifl haline sahip olarak dflnmekte yani onlara ruh izafe etmektedir. Bilimsel literatrde yaygn olarak animizm fleklinde adlandrlan bu olufl halinin bafllangc sra ve nitelik itibariyle
byle olmaldr. Zamanla, bu tr bir inanfl beraberinde doal olarak kimi elerin
ve varlklarn dierlerinden daha olaanst glere sahip olduu inanfln ve
bunlar etkilemeye ynelik pratikler olarak da by y getirmifltir. Totem fikri de
anasoylu klann kollektif kimliinin (biz) ardnda ve etrafnda olufltuu totem in,
bizzatihi kendisi en nemli koruyucu by ifllevine sahip durumdadr. Bu durum,
doum ve det grme gibi olaanstlkleri nedeniyle ok daha nceden n plana kan ve bysel gc yalnzca kadnlarn ellerinde tuttuu ana soylu luun
olufltuu daha da ilkel dnemlerin bir devamdr.
Trk mitolojisinin deiflik dnemlere ve blgelere gre eflitlilik arz eden yaratlfl mitleri arasnda, yukarda iflaret edilen toplayclk, avclk ve ilkel bahe
tarmnn hakim hayat tarz olduu devirde oluflan aatan yaratlma en eski yaratlfl miti olmaldr. Bir baflka ifadeyle, aatan yaratlma mitini, Trk kken
mitleri arasnda en eski yaratlfl miti olarak kabul ediyoruz. Bu kabulmzn temelini de Trklerin tarih sahnesine kmazdan nceki devirlerde yafladklar kabul
edilen blgenin orman oluflu baflta olmak zere aflada ele alacamz flekilde, dier kltler ve kltrel olgularla iliflkilerindeki sistematik tamamlanfl oluflturmaktadr.
nsanlarn topraktan yaratlma nn evrensel olarak yaygnlna karfllk Trk
mitolojisinde neredeyse yokluu ve buna karfllk aatan yaratlma mitine dair izlerin okluu da, sz konusu kabulmzn nedenleri arasndadr. Yaygn olarak bilindii gibi, gnmzde bile, Trk kltr ekolojisi iinde tarih-kltrel srekliliini greceli olarak en homojen biimde srdren Trk boylarnn baflnda
gelen, Yakutlar arasnda, ilk insann, kozmik aacn iinde, belinden yukars plak bir kadn tarafndan beslendiine inanlmas nemli bir delildir. Tarih boyunca, bunca din deifltirmeye ramen gnmzde dahi Anadolu Trkleri arasnda
kesilen baz aalarn iinden plak bir kadnn kt inanc, efsane ve memoratlarnn yaflamas bir baflka nemli delildir.
Bu inanfllarn bir baflka varyant da, Yakut Trkleri arasnda Er Sogotoh Destan adyla bilinen metinde, yer alan yaratlfl mitinde, Er Sogotoh yaratlmfl ilk insandr ve yeryzne indirilir. Efli olmad iin ok zahmetler eker. Burada, ok
byk ve her fleyin anas olan, btn varln kendisine bal olduu, yerle g
birbirine balayan Aa Hakan motifi vardr. Her fleyin anas olarak nitelendirilme, orman-aa kltnn en eski flekillerinden birinin izlerini barndrmaktadr.
Bu nedenle, aa-ana inanc ve kadnlarn kamlk (flamanlk) olgusunu bafllatp
gelifltirmeleri srecinde, bir yanyla mensubiyeti belirleyici klann ortak sembol
olmas ve totemleflmesini gelifltirmifltir. Dier yandan da zaman iinde kozmik hayat aac ve buna dayal kamlarn gklere yolculuunda yer alan taptk larna
(basamaklarna) baslarak Gk Tanr ya ve onun yaratt dier nemli ruh lara ulafllan bir yapya dnflmfltr. Dahas bu dnemin eseri olarak kamlar sadece grevlerini ifa etmede aala i ie deildirler, onlar lmlerinden sonra da
aa klt etrafnda flekillenen pratiklerle muameleye tabi tutulurlar. Tpk, Katanovun geen yzylda tespit ettii gibi Kam ld zaman ister yaz ister kfl ol-
sun, asla topraa gmmezler. Baltayla aac oyup yontarlar, kamn cesedini iine
koyup zerini bir kapakla kapatrlar. Onu gmdkleri yere bir aa dikip o aaca
btn eflyalarn asma larndan da anlafllaca gibi yatrlarn etrafndaki aacn
kutsanmasndan, aalarn dallarna apt, bez ve benzeri unsurlar asarak onu kutsama ve dilek dilemenin bir anlamda proto-tipinin nasl olufltuuna dair fikir edinmek mmkndr.
Kutsal aa Trk mitolojisinde, yaratlfl veya kken miti olarak ana-ata, kozmik hayat aac na dayal evren imaj ve evrenin ekseni (axis mundi), beslenme, barnma ve tapnma mekan tapnak, ruhlar bulunduran ve bu nedenle
de kurban kesilen sunak ve btn bu formlarn en geliflmifl hali olan tanr veya
tanrsal ruhlarla iletiflim kanal olmak gibi son derece nemli ifllevlere ve kavramsallafltrmalara sahip olarak karflmza kmaktadr.
Aa-orman kltnn Trk mitolojisindeki bu nemli yeri ve yaratlfl mitlerinin
en yaygnlarndan birisini oluflturmasnn tarihsel dnemdeki kaynaklarda da son
derece yaygn olduu bilinmektedir. J. P. Rouxun tespitleriyle de Uygurlar, Kpaklar ve Ouzlar baflta olmak zere ok sayda eski mit, byk insanlarn doumunda aaca bir rol verir, onu babalar ya da analar yapar. Bazen aa ve insan
arasndaki akrabalk, onun ocuklarna verdii tlerle vurgulanmaktadr.
Bu tr aatan doum veya yaratlfl mitleri arasnda belki de en yaygn Uygur
Yaratlfl Destan adyla da bilinendir. Bu mit ksaca flu flekilde zetlenebilir: Karakurum dalarndan kan Tolga ve Selenge rmaklarnn birlefltii Kumlano
adnda bir yer vard. Burada iki aa bulunuyordu. Bunlardan birisi am dieri
de kayn aacyd. Bu aalar da kadar bydler. Bunlardan musikiye benzeyen sesler kmaya bafllad. O aalarn zerine her gece nur iniyordu. Gnn birinde bir kap ald. Kapnn iinde adra benzeyen bir ev vard. Bunlarn iinde de birer ocuk bulunuyordu. Azlarndaki borularla st iiyorlard. nsanlar
bu hali grnce flaflrd. En bynden bafllamak zere befl ocua flu adlar verdiler: Sungur Tekin, Kotur Tekin, Tkel Tekin, Or Tekin, Bk Tekin. Uygurlar bu
ocuklarn tanr tarafndan gnderildiine inandlar ve en kn kendilerine
baflkan olarak setiler. Bu aatan yaratlma veya kken mitinin 19. yzylda Hakasyal Katanof tarafndan Altay-Yeniseyden derlenen bir metinde, lk baflta lgen atamzdan trediimiz zaman bu iki kayn aac Umay ana ile beraber (gkten) inmifltir fleklindeki ifadelerde yakn zamanlara kadar Trk dnyasnn eflitli
ksmlarnda yaflad tespit edilmifltir.
Bu balamda deerlendirildiinde, Kaflgarl Mahmutun Divanu Lgat it Trk te
verdii Trkler byk bir aa gibi gze byk grnen her fleye Tengri (tanr)
adn verirler fleklindeki bilgi Trk mitolojisinin aa kltne bal oluflum ve
geliflimini son derece ak bir biimde ortaya koyar. Ayn flekilde, daha sonraki dnemlerdeki haliyle, bni Fazlan Seyahatnamesi de yer alan, eski zamanlarda
Baflkurt Trkleri tanmadklar bir adama rastladklar zaman, onun kuflunun ve
aacnn ne olduklarn sormalar nn nedeni de, dorudan doruya aatan
yaratlma kken mitiyle iliflkilidir. tken ormanlarnn (tken Yfl) baflta Gktrkler, Uygurlar devrinde olmak zere btn Trklerce kutsal sayld bilinmektedir. Daha nce de iflaret edildii gibi aa-orman klt greceli olarak dier kltlerden daha eskidir ve toplayc-avclk ile ilkel bahe tarm dnemlerinin eseridir.
Ancak, Trk sosyo-kltrel yapsnda meydana gelen deiflme ve dnflmelere
ramen tamamen ortadan kalkmamfl ve pek ok unsurlaryla gnmze kadar gelebilen bir sreklilik gstermifltir.
39
Hayat Aac: nanfla gre

zerinde yaz kfl yemyeflil
yapraklar, almfl iekler ve
olgun yemifller bulunan ve
yemiflleri yiyenlere
lmszlk veren ulu ve
kutsal aa. Bu aacn Gk
Tanrya kadar ulafltna da
inanlrd. Kkleriyse kt
ruhlarn ve cehennemin
bulunduu yeralt
dnyasndayd.
40
Buna gre Trk mitolojisinindeki en eski kken mitlerinden birisi olan aaana zaman iinde totemleflip bir kandafl topluluun veya klann totemini veya
kollektif st kimlii anlamnda biz ini oluflturmufltur. Zaman iinde de avclkla
ilgili uygulamalar, kufl ata kltn ortaya kardnda ikisinin sentezinden meydana gelen bir dnya grflnn dflavurumu olarak kiflilerin mensubiyeti byk
bir ihtimalle aa-ana nn temsil ettii anne soyu ile babann veya erkein
temsil edildii kufl-atann adlarnn kimlik belirleyici unsurlar olarak kullanlmasnn zaman iinde ald flekil olarak yorumlanabilir. Ancak bu tr totem veya kollektif bilinci oluflturan toplumsal by yahut szel teknolojilerin geirdii deiflim
ve dnflmlerin sosyal-kltrel hayatla iliflkili olarak geim tarznn deiflim ve
dnflmlerine daha yakndan bakmak konuyu daha da aklayc olacaktr.
ncelikle, bitki toplayclnn ar bast ve zamanla sebze ve dier bitkileri
toplamak kadar onlar yetifltirmenin de mmkn olduunun keflfi kadnlar daha
da stn duruma getirir. Artk yalnz ocuklar yapan veya douran deil yiyecei
reten de onlardr. Bu durum ekonomik ve toplumsal g ve prestijin kadnlarda
toplanarak anaerkil yapnn oluflmasn salamfltr. Trk kltrnde ateflin kullanlflnn da, kadnlar eliyle gerekleflmesinin ve buna dayal olarak oluflumu hzlanan ve pekiflen anaerkil yapnn pek ok izi, Trk mitolojisinin pek ok verisinde
yaflamaktadr. Trk kltr tarihinde, sz konusu topraa ilk balanmann ateflle
birlikte yaflanabilir ve korunabilir klnan maaralara yerleflme ve buna bal olarak gezici veya yar gebe toplayclk n plandadr. Bunlar arlkl olarak kadn
etkinlikleri olarak karflmza kmakta ve onun hakimiyetini pekifltirmektedir. Dahas bu etkinlikler erkeklerin kadn kamlarn gzetimi olmakszn yapabildii tek
etkinlik olan avcl ikinci plana iten zelliklere sahiptir.
Trk kltrnn bu erken dneminde kadnn veya anann ocuklaryla birlikte, ocak atefli nin kutsallnn yan sra sosyal ve kltrel bir kurumu, aile ocan oluflturduu ve erkein ikincil bir konumda olduu grlr. Bu durumun
mahiyetini ele verir mitolojik bir inanfln izleri gnmz Altay ve Hakas Trkleri
arasnda yaflamakta olan ocak ateflinin kadnlar eliyle srdrlmesi ritelinde aka grlebilir. Altay Trklerinde atefl ruhunun difli olmas ve bu ruhun ot (od=atefl)
ene ismini taflmas hem ateflin kkeni hem de ruhunun niteliini ortaya koyar.
Ayn flekilde, Krgzlarda ve Uygur Trklerinde, evin ocanda yafladna inanlan
periye verilen isim Od ana dr.
Atefli kullanmazdan nce aa-ana miti etrafnda, aalar kutsamaya dayanan ve belirli aalarn toplanlan ve barnlan kamp ve tapnak olduu aalarn, ateflle birlikte ve muhtemelen Orta Asyann maruz kald son buzul dneminde, ana soylu klanlar fleklindeki rgtlenmelerin ateflten istifadeyle maaralar,
ay lar baflta olmak zere dier vahfli hayvanlardan temizleyip ele geirmeyi ve
oralara yerleflmeyi daha da nemlisi savunmay salayarak kalc barnak klmalar Trk mitolojisi asndan son derece nemlidir.
Gney Sibirya ormanlaryla Altay dalar arasndaki blgede yer yer yerleflik
hayata geen ve maaralarda barnmaya bafllayan, ana soyluluk esasna gre ortalama 10-15 kifliden oluflan bu kandafl birliklerin ruhani lideri de doum ve dourma nedeniyle kutsal ve stn olarak kabul edilen kadn kam lardr (flaman). Bir baflka ifadeyle Trklerde kamlk nceleri tamamen kadnlarn tekelindedir. Erkekler kam olabilecek yetenek ve gte bir cins olarak kabul edilmemektedir. Trk mitolojisinin en eski verimlerini oluflturan Trk Kamlk dininin temelleri bu inan sistematii zerine atlmfltr. Dahas, Trk mitolojisinde maarada yaratlfl da ieren motif ve atalar kltne tapnmayla yakn iliflkili maara kltleri
41
ve ritellerinin kkenini de bu dnem oluflturmufltur. Ayn flekilde ay klt ve

bununla ilgili pratikler de yine bu dnemin eseridir. Ormann en gl ve yrtc
hayvan olan aynn bu zellii nedeniyle tabulafltrlmasnn ardndan atefle dayanarak ininden karlmas ve maarasnn daha nce de iflaret edildii gibi muhtemelen dnemin son buzul devrine de denk gelmesi nedeniyle pratik zorlamalarla
barnak olarak elde edilmesi, aa ana kltnn yan sra ay-ata kltnn de
bafllangcn oluflturmufltur. ldrlerek maaras elinden alnan, ritelistik bir trenle eti yenilerek vcudu paylafllan bir aynn postundan yaplan elbiselerden,
maarann yeni sahiplerini eski ve dier sahiplerden, daha iyi koruyucu ve meflruiyet salayc bir nesne ve belge bulabilmenin zorluu da sz konusu durumu
daha iyi aklamaktadr.
te yandan, kamlk (flamanlk) dininin kkenlerini oluflturan kandafl toplum
yapsndaki kadn egemenliinin yol at erken dnem buhran ve bunalmlardan
birisi erkeklerin kendilerine daha ok zgrlk alan tanyan avcla ynelmeleri
ve erkek dayanflmasna bir anlamda dernekleflmesine yol aan avc gruplarnn
oluflumudur. Bitki toplayclndan maara civarndaki bahelerde ilkel veya gelge tarma geen bitki yetifltiricilii yaps iinde beslenme kaynaklarn greceli
olarak daha dzenli hale getiren toplum yapsnda kadn egemenliinin tartfllmazln tartflmaya aan unsurlardan birisi de, toplayc dnemden kadnn bitkiyi evcillefltirmesine karfl, avc erkein hayvanlar evcillefltirmesidir.
Ancak, bu tartflmadan nce, Eliadenin ... Arkaik dnya dindfl eylem diye
bir fley bilmez; belirli anlam olan her eylem -avlanma, balklk, tarm; oyunlar,
atflmalar, cinsellik-, flu veya bu flekilde kutsal olana katlmaktadr. ... Dindfl
olan tek eylem mitsel anlam olmayan, yani rnek modellerden yoksun eylemlerdir. O halde diyebiliriz ki belirli bir amaca ynelik her zorunlu eylem arkaik dnya iin bir riteldir fleklindeki tespitinin ortaya koyduu ve btn mitolojilerin olduu gibi Trk mitolojisinin de kaynan oluflturan din olgusu zerinde durmak
gereklidir.
Bugne kadar eski Trk dini olan ve pek ok bakmdan gnmzde de hayatiyetini devam ettiren Kamlk Dini, hakknda onun yapsal, ifllevsel ve hatta tematik benzerlikler gsterdii oluflumlardan hareketle yaygn bir adlandrmayla flamanizm zerine pek ok alflma yaplmfltr. Mevcut alflmalar zetleyen bir ifadeyle sylemek gerekirse, Orta Asya flamanl, btn ilkel topluluklarn inanlaryla ayn temellere dayanan; uygulad teknikler itibaryla Kuzey Amerika,
Gney Amerika, Avustralya ve dnyann btn ynlerine yaylmfl ilkel klan topluluklarndaki pratiklerle rtflen; zel olarak corafya retici gc dorultusunda oluflmufl bulunan; avcln geim tarzyla kkleflmifl; geliflimi itibaryla avcln manev mirasn devralmfl olan Asya gebeliinin ayrlmaz bir paras halinde olmufl; kandaflln toplu eylemini simgelefltirerek bir tarih gc haline getirmifl temel inan sistemidir. Ancak, Kamlk Dini veya fiamanlk inan sistemi,
kkeni ve temel zellikleriyle, tek tek kandafl topluluklar bakmndan ve hayat tarz olarak kandafl toplum asndan arkaik bir temele dayanr; dnya geliflimi ynyle tarih ncesi ne aittir; yeryznde hibir uygarln (medeniyet, hazret)
mevcut olmad dnemin rndr. Dahas, kamlk inan sisteminin (flamanln)
oluflum serveni, takvimsel zaman bakmndan, uygarln douflundan (Mezapotamya-Smer) en az 20 000 il 25 000 yl ncesinden bafllar.
Bir dnya grfl ve inan sistemi olarak fiamanlk, Trklerdeki grnmne, Kamlk veya Kamlk Dini terimini kullanmay yelediimiz zel bir dini anlayfla brnmfltr. Kamlk, anann oluflturucusu ve yneticisi olduu kandafl top-
Tabu: eflitli inanlar

nedeniyle insan, hayvan,
nesne ve doal elerin
yasaklarla evrilmesi ve
bunlardan kanma.
42
Kam: Yaygn olarak flaman

adyla bilinen olaanst
glerle iletiflime geme
yetenei olduuna inanlan
kifli.
Baks: Mslmanl kabul

etmifl ancak flamanlk
uygulama ve inanlarn da
devam ettiren kifli.
lumun rgtselliini aklayan sosyal bir temeldir. Dier bir ifadeyle, rgtsellik ile
kutsal planndaki yansmas olan kamlk, karfllkl ve kanlmaz bir iliflki iindedir. Kamln iflleyifli yoluyla srdrlen birliktelik ve kollektif eylem, toplumsal
rgtlln dayana olduu gibi, bu rgtlln salad gelenek-grenek
platformu da Kamln ifllevselliini srdrebilmesini mmkn klmfltr. Bunlardan
daha da nemlisi, Trk kltrndeki zel adyla kam ln eski kandafl toplum
inanc olmas ve soy (gens) kaynana dayanmasdr.
Yukarda sz konusu ettiimiz, toplumsal iflblm ncesindeki (Morgann
ilkel sr dedii) toplulukta filizlenen kamlk, biraz sonraki kabilesel kandafl
toplumlarda meydana gelen iflblmne uygun ve paralel olarak geliflir ve deiflir.
flblmnn eflitli alanlardaki biimlenmesinin ve kamusallk dorultusunda ifllemesinin de sosyal payandas olur. Bu demektir ki, toplum kutsallnn btnl ierisinde, bu btnlkten doan ve onun eylem plannda srmesini salayan
inan sistemi, geerliliini iflblmnn evrelerinde gsterir. Kam da, btnl
devam ettiren bir uzmanlaflma rn olarak grnr. Buna gre de, Trk mitolojisinde uygarlafltrc ve kltrel kahramanlar olarak kadnlarn kam kimlikleriyle
en eski formu olufltururlar. Kamlk, iflblmnn bir biiminde hayatiyet kazanr
ve bir uzmanlaflma olurken, kam kifli ayn zamanda, kabile yeliinin olaan ifllerini de srdrr. Kam, her fleyden nce kabilenin bir yesidir.
Bu toplumsal yap iinde, kandafl rgtlenme retimin n-flartdr. Ayr ayr veya karflk ve katflk biimlerdeki btn toplayclk, devfliricilik -gelge tarm, avclk ve daha sonraki aflamalar oluflturan ve aflada ele alacamz, obanlk ile tarmn btn aflamalarnn (ve tabiatyla sonrasnn) teknik geliflkinliinin arafltrlmasnda ilk kandafl rgtn n flart oluflu son derece nemlidir. Kuflaklarn doal balarla birbirine balanmas ve bafllangtan beri kandaflyla cinsel iliflki kurma yasa, retimdeki emei, ana soy izgisi ve ana erki erken dnemdeki anaerkil yapnn oluflmasnda en nemli rol oynamfl olmaldr.
Bu oluflum izgisi iinde, kadnn bysel g ve mucizelerinin evrenin kendisi kadar flaflrtc gelifl nedenleri kendiliinden ortaya kmaktadr. Nitekim kamlk
dinine mensup pek ok kiflinin gnmzde de ileri srd gibi, en kuvvetli kamlar kadn kamlardr. Bundan daha baflka pek ok delil de yine kamln esas itibariyle oluflum veya kkeninde kadnlarn bulunduunu gstermektedir. Gnmzde kamlk dinine inanan Yakutlarda, erkek kamlar, zel cbbeleri bulunmad zaman, kadn entarisi ile yin yaparlar. Ayrca, zel kam cbbesinin gsnde kadn
memelerini temsil eden yuvarlak maden unsurlar bulunur. Genellikle kamlar ve
onlarn Mslmanlaflmfl halleri olarak kabul edilen baks lar uzun sa brakrlar.
Krgz-Kazaklarn fleriate uymayan detlerini tenkit eden Molla Gazinin Kmz ike kzn giyer klhn/Atefle ya dkp tapar imdi fleklindeki bir beytinden, atefl
ruhuna ya atan (sa yapan) erkeklerin, kzlarn giydikleri klh bafllarna geirerek bu ifli yaptklar anlafllmaktadr.
Bu balamda rya olgusu ve onun kamlk la iliflkisi nemlidir. Gnmz
geleneksel Trk kltrnde bile uykunun kimi zaman geici lm saylmas ve
de ryann ruhun serseri flekilde dolaflmas veya baflka bir ruhun ziyareti fleklinde
kabul edilmesi dolaysyla, rya tabiri veya dfl yorumunun znde kamlk dininin oluflumuyla yakndan ilgili olduu daha iyi anlafllabilir. Nitekim, Manas Destannda rya ile gelecei keflfedenlerin ou kadnlardr. Bu destanda zikredilen
iki kamdan birisi kadndr. Erkek kam (kara bakfl) ancak lousaya yaplan bir trende grld halde, kadn kam btn lkede cereyan edecek ve eden olaylar bilmektedir. Ad Karasa olan bu kadn kam Mslman kzdr ve esir dflt
pis kokulu kfir lerin koynunda yatmamak iin periye (ruhlara) dua eder ve kurtarlmasn diler. Duas kabul olunca bir doan kuflu donuna girer ve dnyay dolaflr. Kamlk dininin gelenekleri takip edenler arasnda gelecei bildiren ryalar
daha ok kadnlarn grdkleri dikkati ekmektedir. Btn bunlar kadnlarn Trk
mitolojisinin oluflum dneminden kalan zel glerinin devam edegelen tesirleri
olarak dflnlebilir.
Ryalarn mitolojiyle iliflkisi olgusunu evrensel olarak gzleyen, J. Campbellin
ifadesiyle, fiafak ve dfller dnyasndan uyanmak daima gnefl ve onun doufluyla iliflkilendirilmifl olmal. Gecenin korkular ve byleri flk tarafndan datlr. Ifln daima yukardan geldii, klavuzluk ve yer gstericilik yapt yaflanmfltr. O zaman karanlk ve arlk, yerekimi ve dnyann karanlk ii, cangl veya
denizler, baz fliddetli korkular ve sevinler; insan deneyiminde binlerce yl boyunca, llemez yksekliiyle dnyay uyandran gneflin flklandrc seyriyle tezat
halinde gl bir sendrom oluflturmufl olmaldr. Iflk ve karanlk, yukars ve aflas, yer gstericilik ve kaybolufl, gven ve korku kutuplaflmasnn ortaya kard felsef zemin, kamlk dinini ortaya karan dflncenin kurucu ilkelerinden birisidir.
Bu balamda, Trk mitolojisinin kozmogoni ile ilgili temalarnn oluflumunda
gece-gndz farkll ve deifliminin bir uzants olarak da kabul edilecek bir baflka doal olgu olarak karflmza, Ay ve gkyznn gece grnts ile, yldzlar ve
Samanyolu kmaktadr. Nitekim, Emel Esinin ortaya koyduu Trk mitolojisinin
mevcut verileri arasnda bu konularla ilgili pek ok rnein olduu grlmektedir.
ncelikle, bu ikili (dalist) anlayfln bir sonucu olarak, kinat oluflturan iki
ana unsurdan, yer karanlk kararg, gk ise flkl veya parlak yaruk olarak sfatlandrlmflt. Buna istinaden btn mevcudat ayn flekilde kararg ve yaruk
olarak bir snflamaya tabi tutuluyordu. Ayrca, kararg ile yaruk umdelerinin,
anaya ve ataya teflbih edilen flekilleri, sekiz ynden esen yeller ile taflnarak befl asl unsurun doduuna inanlyordu. Ortadou ve Akdeniz havzasndaki kltrlerde anasr erbaa su, atefl, hava ve toprak fleklindeki drt temel unsur olarak
kabul ediliflinin tersine erken dnem Trk kltrnde befl asl unsur vard. Trk
mitolojisine gre kinat oluflturan bu befl asl unsur; su, atefl, aa, maden ve toprak tan ibaretti. Yeryzndeki canl ve cansz varlklarn tamam bu befl unsurdan
birine mensup addediliyor ve gk cisimlerinden biri ile iliflkilendiriliyordu. Trkler
bu befl asl unsuru ve bunlarn gkte iliflkilendirildikleri semav cisimleri kk sayyordu. Bunlara kk, ruh veya Trke tz, ogufl veyahut da kut gibi isimler
veriyordu. zellikle kut kavram hayatn zn oluflturmak ve baflarl olup yaflayabilmek iin mutlaka elde edilmesi ve ondan sonra da kaybetmemek iin sahip olunmas gereken erdem lerle iliflkilendirilmiflti ve toplumsal yansmas olan
tre ile yapsal ve ifllevsel sreklilikler iermekteydi. Kinatn, gkyz, yeryz ve yeralt olarak e taksim ve tasnif edildii daha sonraki dnemlerde
de, yeryznde olup biten ile gkyznn iliflkili olduu ve birbiriyle srekli iletiflim iinde olduuna inanlmaktayd. Kaan da bu iliflki ve iletiflimi gereklefltiren
en yksek dini flahsiyet olarak kabul edilirdi.
Sz konusu unsurlarn ve irtibatlandrldklar gk cisimlerinin kinat iindeki
yerini gstermek zere bozkra kfl ve daha sonraki dnemlerde pusulalar hazrlanmaktayd. Trk kozmolojisini gsteren ve kuvvetle muhtemelen her biri deiflik
efsanelere sahip, bu pusulalarda, ynler drt byk yldz grubuna gre snflandrlyordu;
43
Anasr erbaa: Akdeniz

evresi uygarlklarnda
Kinat oluflturduuna
inanlan su, atefl, toprak ve
havaya, drt element
anlamnda verilen ad.
Kaan: Trkleri ynetmek
iin tanr tarafndan seilen
kutsal Aflina/Asena ailesinin
olu.
44
1. Gk Ejder Kk-luu denilen yldz grubu ve Aa Yldz Iga Yulduz ile

Karakufl denilen Mflteri Yldz ve Kufl Yldzlar, Dou ynn temsil
ediyorlar ve Aa unsuru ile iliflkilendiriliyorlard. Dou nceleri yeflil sonra
mavi daha sonralar sar renk ile sembolize ediliyordu.
2. Kzl Saksagan Kzl Sakzgan denilen yldz grubu ve Atefl Yldz Oot
Yultuz denen Merih Yldz ve Sin Yldzlar, Gney ynn temsil ediyorlar ve Atefl unsuru ile irtibatlandrlyorlard. Gney krmz renk ile sembolize ediliyordu.
3. Ak Pars Ak Bars denen yldz grubu ile Erklig denilen Zhre Yldz ile
Kara Alp Yldzlar, Bat ynn temsil ediyorlar ve Maden unsuru ile iliflkilendiriliyorlard. Bat ak (beyaz) renk ile sembolize ediliyordu.
4. Kara Ylan yldz grubu ise Kuzey ynn temsil ediyor ve Su unsuru ile iliflkili kabul ediliyordu. Kuzey kara renk ile sembolize ediliyordu.
5. Bu drt yn gsteren yldz gruplar ve irtibatlandklar unsurlardan baflka
beflinci unsur olan Toprak unsuru merkez olarak kabul ediliyor ve Sar
Bayrakl Sarg orunlug ve Sekentir de denilen Zuhl Yldzyla iliflkilendiriliyordu. Merkez veya toprak sar renk ile sembolize ediliyordu.
Bu yldz gruplar ayrca douda gzktklerindeki mevsimin sembol olarak
da kabul edilmekteydiler. Bir baflka ifadeyle mevsimlerin bafllangcn ve sonunu
belirliyorlard. Gk Ejder Yldz grubu Bahar mevsiminin baflnda douda grndnde, Ak Pars batda, Kzl Saksaan gneyde, gn zirvesindeydi ve inanca
gre Kara Ylan seyrinin en afla noktasnda bulunuyordu. Mevsimlerin birbirini
takip edifli bu srayla belirlenmekteydi. Bu yldz gruplarna ilveten takvimin belirleniflinde Kutup Yldznn etrafnda dnmekte olan Yedi Hanlar Yitiken (Yedihan) denilen Byk Ay yldz grubu da yer alyordu.
Trk kozmolojisinde yer alan yldz gruplarnn aa, kufl, ay baflta olmak zere Trk mitolojisinin belli bafll kltlerinin adlarn taflmakta oluflu, erken
dneminden itibaren ok varyantl bir yap zerinde geliflen ve somuttan soyuta basitten karmafla doru geliflip flekillenifl srecinde ilk formlasyonlarndan itibaren
sahip olduu muhtevay katmanlaflmalar halinde muhafaza ettii grlmektedir.
Nitekim, aflada ele alacamz, erkek egemen toplum yapsnn oluflmasndan
ve ormandan bozkra kfl dneminde mtekmil hale gelen, Gk Tanr inancnn esasn oluflturan, Gk Tanr nn makam olarak ise, Demir kazk veya Altn Kazk gibi de adlandrlan Kutup Yldz kabul ediliyordu. Kutup Yldznn
merkezini teflkil edecek flekilde drt ana ve drt ara ynlere ayrlarak her ynde
bir sarayn olduu bir snflandrma vard. Bu sekiz kfleli yldz Gk Tanry sembolize eden Gnefli simgeleyen bir yldz olarak Osmanl Devleti ve Azerbaycan
Cumhuriyeti bayraklarnda yer alr; Trkiye Cumhuriyeti bayranda ise stilize edilerek befl kfleli yldza dnflr. Kazakistan bayrandaysa dorudan doruya Gnefl fleklindedir.
Gk Tanr dnya grfl dneminde lmden sonra hayat inancnn varln
gmlen kiflilerin kiflisel eflyasnn da mezarlara konmasndan bilmekteyiz. Ayrca,
Kaan soyundan kimselerin ruhunun ge ya Yitiken Yldz grubuna veya Gk
Tanrnn da mekn olduuna inanlan Kutup yldz ynne utuu sanlyordu. Nitekim, len kiflilerin gkyzne ap, orada dirilmeleri fikrinin, daha sonraki yzyllarda yazlan Trke kitbelerde, S. Divitiolunun dikkati ektii gibi emin ve kati bir imanla uuverdiiniz gkte dirildike fleklinde yanstldn grmekteyiz. Eski Trkede Umak denilen cennetin de gkte olduuna
inanlrd.
Btn bu yldzlarn Gk Tanrnn mekn kabul edilen Kutup Yldznn etrafnda dnd ve bu yldzlarn bir Gk ark tarafndan taflndna inanlmaktayd. Gk ark ile ilgili bir baflka inan ise bu ark ve zaman eviren bir evren
in varlyd. Bu kfln Yer-su yun derinliklerinde yaflayan, baharda ise kanatlanp
uan hem yer-su ya ve hem ge mensup efsanev bir ruh olarak tasavvur edilmekteydi. Trk mitolojisinde ve kltr tarihinde efsanev kahramanlardan sonraki
sray alan atlarn, gl, rmak veya denizden kan efsanev veya kozmik aygrdan
kaynaklanmalar bu inan ile iliflkili olmaldr. Nitekim Trk kozmolojisindeki ki
Boz At, Ak Aygr ve Arktay baflta olmak zere birtakm yldz adlar da bu fikri destekler mahiyettedir.
Tafl devri ve daha sonraki erken dnemle ilgili olarak daha nce de ifade ettiimiz gibi toplayc, doann ortasnda pasif bir rol oynamaktadr. Toplayclktan
ilkel bahe tarmna dayal bitki yetifltiricilie geifl ve ateflle birlikte maaralara
yerleflmenin ve kandafl bir topluluk olarak ortaya kan iflblmnn yaratt gven duygusuna ve greceli aktiflie ramen kadn etkinlii ve erk kullanmnn
dnya grfln oluflturmada ve erkei ikincil planda tutmadan kaynaklanan bu
yapdaki gerilim unsurlarn oluflturmufltur.
Toplaycdan, ilkel bahe tarmna geiflte ve bitkileri evcillefltirmede, onlar doa karflsnda greceli olarak aktif hale getiren ve gl klan teknik ve aletlerdir.
Bu balamda en gl teknoloji kaynaklar olan tafl, atefl ve demiri kutsamaya gtrr. Yukarda da iflaret edildii gibi maaralar stma, ay baflta olmak zere yabani hayvanlara karfl korumada atefle bal ocak ve onun etrafnda flekillenen kandafl ailenin ve anaerkil yapnn Trk mitolojisindeki izlerini grmek kolaydr.
Orman iindeki maaralarda ve yaknlarndaki bahelerdeki bu ilkel bitki yetifltirici dnemin uzantlar olarak sonradan gittike zayfladn greceimiz orman
klt, toprak ana anlayfl ve yine onun uzants olarak kabul edilebilecek olan
mukaddes yer ve sular (duk yir sub) Trk kltrnde bu erken mitolojik dnemin eseridir. Yer-su lar bir anlamda hem tekil hem oul olarak dflnlmelidir.
Zira yer-su bir btn olarak iye dir, yani sahip tir. Trk mitolojisinde, orman,
da, rmak, gllerin adlar yalnzca corafi isimler deillerdir. Bu adlar o yerlerin
sahiplerini, koruyucularn gsterir. Belirli bir da veya tepe, rmak, gl, pnar,
aa hatta kaya, yer-su olarak kabul edilir. Dalar, gller, rmaklar (yer-su) hep
canl nesnelerdir. Takdis ettikleri Alafl, Tannau, Hangay, Altay dalar, Abakan,
Kem (Yenisey), Katun, Bey, Stgl rmak ve gller flamanistler iin konuflan, duyan, evlenen, oluk, ocuk sahibi varlklardr. Bir flamanistin dalardan ve rmaklardan bahsettiini dinlerken bunun gzle grlen dalardan m, yoksa bu corafi isimleri taflyan insanoullarndan m bahsettiini fark etmek gtr; ruh bizzat
dadr, da bizzat ruhtur. fiamanistlerin bu inanmalarnda ok eski ve ilkel animizm devrinin hatralar yaflamaktadr.
Ayn flekilde, Emel Esinin Ana tanra olarak adlandrd ve tasavvurunun, ana etrafndaki nceki aile dzenin miras olduu sanl dna iflaret ettii,
umay da kkeni itibariyle, bu dneme ait olmaldr. Bu balamda, umay kltnde kadnlara has bir umay treni olmaldr. Kuvvetle muhtemelen, Kaflgarlnn naklettii Umayka taplsa olan doar atasz bu trenlere iflaret etmektedir. Buna gre, umay tapnc erkeklere kapal, gizli bir kadn derneinin kalntsdr. Toplum yapsnn, avc-obanla dnflmesi ve soy esasna balln daha
da geniflleyerek boy birliklerinin ortaya kt dnemde meydana gelen deiflim
ve dnflmlerden birisi olduunu dflndmz Gk Tanr oluflumu iinde
ikincil ve hatta daha da geri konumlara dflmee ve ifllevlerinde meydana gelen
45
Evren: Genellikle srngen,

ylan fleklinde olduuna
inanlan byk ejderha
hayvan.
46
Panteon: Bir ulusun btn

tanr ve tanrsal gleri.
Erlik: Trk mitolojisinde,

Yeralt dnyasnn ve
cehennemin (tamu) hakimi
olan kt ruh.
daralmalara ramen bu kltn ve ilahenin izleri gnmze kadar Trk kltrnde

yaflayabilmifltir. Tarihsel dnemlerde Umay ana veya ksaca Umay olarak rast
geldiimiz bu difli ilhe Trk mitolojisinde ana erkil dnemin en nemli tanrasdr. Bir baflka ifadeyle, erkek egemen toplum yaps ve onun son derece st dzey
bir soyutlamaya uramfl olmasna ramen, eril karakterden kurtulamamfl Gk
Tanr s oluflmazdan nce, yaratc, dourucu ve yaflatc vasflara sahip olduuna
inanlan byk difli tanra Umay dr. Ancak zamanla, toplumsal yap ve hayat
tarz deifltike Umay n da, hem panteondaki hiyerarflik yeri ve nemi azalr gelenek evresi daralrken, etrafnda oluflan klt, gizli kadn derneklerine veya ocak
larna dnflmfl olmaldr. Nitekim, Trk dnyasnda gnmzde de yaygn olan
sarlk oca, temriye oca, arpack oca, ylanck oca gibi kadn ocaklarn nn, Umay ana kltnn Fatma ana kltyle rtflerek yzeysel olarak
slmileflmek ve el vermek suretiyle devam ettikleri grlmektedir.
Ancak, daha nce de iflaret edildii gibi erkek egemen yapnn Umay inancnn
ve Umay kltnn ortadan kalkmas iin byk bir mcadele vermifl olduu da
Trk mitolojisinde pek ok veride rahatlkla gzlenebilir bir olgudur. Bu tr greceli olarak yeni ve erkek egemen yapdaki oluflumlardan birisi de al bast veya
alkz dr.Trk kltr ekolojisinde, mitolojiden kaynaklanmfl olan ve doum geifl treniyle dorudan alakal bir ruh veya olaanst varlk olarak albast inanc gnmzde de yaflamakta ve pek ok ritin kayna olmaya devam etmektedir.
nanfla gre, kei, pejmrde bir kocakar gibi eflitli suretlerde grnmekle
birlikte esas olarak albast, bir sarkz dr. Baz Trk boylarnda kara ve sar
albast olarak ikiye ayrlrlar. Yine baz Trk boylarnca tekil bir ruh olarak tasavvur edilirken bazlarnda alt kz kardefl, Saha (Yakut) Trklerinceyse, abas
denilen bir kt ruh zmresi fleklinde var olduklarna inanlr. Sahalarn abas
adn verdikleri bu kt ruhlarn zellii insann kut unu (ruhu) alp gtrmeleridir. Dier Trk boylarnda albast veya alkars olarak adlandrlan ve tekil
bir kt ruh olarak dflnlen bu varlk insann zellikle doum esnasnda ve lousalk olarak adlandrlan dnem sonrasnda cierini alp gtrdne inanlr.
Altay Trklerinin inancna gre, alms kt bir ruhtur ve Yeralt dnyasnn ve
tamu nun (cehennem) hakimi olan Erlikin hizmetilerindendir.
Kadn egemenliinden erkek egemenliine geifl srecinde meydana gelen deiflimlerse, genel olarak orman klt, zamanla eski nemini kaybetmifl; orman
tanrlar kt ruh lara dnflmfltr. Zamanla, avclk ve toplaycln nemini
kaybetmesi, avcln obanla ek bir geim yoluna ve giderek sadece bir idman
veya spora dnflmesi; geimin genifl bozkrlarn obanlyla ve savafl-ifliyle sonralar da tarmla salanr olmas, orman kltnn erimesine yol amfltr. Bu deiflim ve dnflm srecinde daha nce de iflaret ettiimiz gibi anaerkil toplumda birincil konumda bulunan Umay, Gk Tanr karflsnda ikincil konuma dflerken,
anaerkilliin g kaynaklarndan olan atefl in ifle koflulup tretildii metalrjik
demir ve benzeri madenlerin ifllenmesiyle erkek egemenliini pekifltiren demir
ve demirci kltlerini ortaya karmfltr. Demircilere atfedilen sihirlilik veya olaanst gce sahip olma da, o gne kadar kadnlarn tekelinde olan, kam ln
erkekler tarafndan da yaplabilir hale gelmesini salamfltr. Bu oluflum, kadnlarn
ellerindeki en byk g kaynan kaybetmeleriyle efl anlamldr.
Bu balamda, albast avc-oban toplum yaplanmasna direnen orman ii
blgelerin anaerkil kandafl soy topluluklarnn kadn kamlaryla zdeflleflen ve onlar, ataerkil avc-oban kandafl boy topluluklarnda yaflayan ve douran kadnlarn dflman olarak gsteren bir dnflmn sonucu olmaldr. Bir baflka ifadeyle,
kadnn bu kt kadn ruhlara karfl gszlnn veya erkekten korkan bu kadn ruhlara karfl erkek stnlnn meflruiyet zeminin felsef kkenlerinden birisinin belki dnemi itibariyle en nemlisinin oluflturulmasndan baflka bir fley deildir. Nitekim albast nn zellikle demircilerden ve ocakllardan korkmas ve
demirci ustalarnn ve ocakllarn bir mendil veya klahnn albast y korkutmak
iin kfi gelmesi ki, baflnda ocuk bile olsa bir erkein beklemesi durumunda
emin olunan yahut bak ve benzeri bir demir parasyla korumay salayan lousalk ritlerinin altnda da bu deiflim ve dnflmn uzantlarn grmek mmkndr. Bu bir anlamda daha nce de iflaret edildii gibi, kadn egemenliinin bafllangc olan ve kadn olaanst bir konuma getiren doum ve dourma konusunda bile, erkek kontroln geleneksel toplumsal yaplar dflnldnde gnmzde dahi mutlak hale getiren bir dflnce zemininin ortaya kmasdr. Trk
mitolojisini ve ona ait metinleri sz konusu yapsal dnflm anlamadan onun
neden olduu tematik deiflim ve dnflmleri, kolayca ve doru bir biimde okuyarak, izah edip anlamak mmkn deildir.
Bu balamda, erkek egemen veya ataerkil yapnn oluflmas srecine tekrar ve
daha yakndan bakabiliriz. Bu srecin bafllangcnda bir erkek klt olan da klt vardr. Bilindii gibi, dalar da, Trk mitolojisinde zel bir yere sahip varlklar
olarak karflmza kmaktadr. Dalarn Trk mitolojisi iinde, yaratlfl ve kken
mitine sahip olmalarnn yan sra, kutsal kozmik da, tanrya ulafllan zel bir mekn ve tafl veya kayadan yaratlmayla birlikte tafllarn st ste ylmasyla oluflturulan oba inancyla birlikte genifl bir klt meydana getirdii grlmektedir.
Bir baflka ifadeyle, Trk mitolojisinde yer alan kken ve yaratlfl mitlerinin bir
baflkas da da mitleridir. Bu mitlere gre baz dalar belirli kabilelerin kkeni veya yaratcs saylrlar. Bylece belli bir kabilenin kkeni yine belirli bir daa balanmfl olur. Ayn flekilde baz byk kamlarn bysel ve sihirli kudretlerinin kkeni de yine belirli dalara dayanr. Fakat bu inanlardan daha yaygn olan, oymak veya boylarn atalar olarak belli dalarn anlmasdr. Baz Trk boylarnn baz dalar kkenlerinin kayna sayarak kutsamalar inanc geen yzyla kadar da
varln srdrmfltr.
Da klt, yukarda da iflaret edildii gibi toplayclk ve ilkel bahe tarm dneminde oluflan anaerkillik karflsnda toplayc-avclkla geinen erkeklerin, maara da flekillenen ana oca ve kadn kamp na karfl, ata oca ve erkekler
kamp n tesis ettikleri alternatif mekn olarak kmfltr. Kadnlarn bitki kltne
karfl burada bir yandan hayvan klt oluflurken dier yandan da da klt etrafnda flekillenen erkek derneinin atalar kltn ve alplk derneinin ilk teflekkl zeminini oluflturmufltur. Trk mitolojisinde Kuzey Sibirya ve Altay blgelerinde yakn zamanlara kadar yaflayan kufl ata kam elbiselerinin ve zellikle kartalla ilgili kltn, maaralar evresinde ilkel bahe tarm ve toplayclkla geinen
kadn kamplarnn nce aa-ana ve daha sonra da ay-ata/ana kltne karfllk bir anlamda erkeklerin ilk baflkaldrlarnn dfla vurumu olarak oluflum zemininin da kltyle birlikte bafllad sylenebilir. Bu durumun geliflimi de kufllar,
zellikle avclkta kullanlan avc kufllar evcillefltirip kullanmaa bafllama etkinliine baldr.
Bir baflka ifadeyle, Trk kltrnn en erken dnemlerinde, eski tafl ve cilal
tafl devirlerinde kadn egemenliini devam ettiren ve hatta atefl-ocak kltyle pekifltiren yaln atefl teknolojisidir. Buna karfllk daha sonraki dnemlerde bir anlamda ateflin de katflk ve karflk olduu demire bal kutsamannsa erkek etkinlii olarak ortaya kt grlr. Dahas, bu geliflmelerle ortaya kan erkek ege-
47
Oba Klt: Dalarn aflld

geitlerde veya yol
ayrmlarnda geen
herkesin bir tafl atarak
etrafnda dokuz kere
dolanmasnn uurlu
kabul edildii kutsal tafl
yn.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
48
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A yaratlfl
P
Trk Mitolojisinin
ve ilk icra balam, yorumlama yollarna dair bilgiler zkul
T E flekil,
L E V Z Yyap
O N ve ifllevleriyle ilgili daha ayrntl bilgiler bulabilirsiniz. Trk mit
mitlerin tr,
metinlerinin byk bir ksm Bahaeddin gelin Trk Mitolojisi I, II (Ankara: TTK Basnmevi, 1971, 1979) kitabndan alnmfltr. Bu kitapta, Trk Mitolojisinin temel kayna olan
mit metinlerinin ok byk bir ksmn ve bunlara dair daha ayrntl bilgileri bulabilirsiNTERNET
niz. Trk kozmogoni mitleriyle ve yldzlar baflta olmak zere evren tasarmyla ilgili bilgilerin bir ksm Emel Esinin Trk Kozmolojisine Girifl (stanbul: Kabalc, 2001) adl
eserinden alnmfltr. Trk kozmolojisi ve kozmogoni mitleriyle ilgili daha detayl bilgilere bu kitaptan ulaflabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
menlii, avclk kltrel geliflim izgisinin ortaya kard ve onun da, hayvansal
kaynaklarn kontrol altna alnmas demek olan hayvanclk veya obanlk ve
buna dayal
gerevli yaflam tarz (gebe) ve bozkra kfl safhasnn n hazrl
AMALARIMIZ
niteliindedir.
Trk mitolojisinde
kken miti olarak aatan yaratlma mitinin mitolojik geleneimizde
SIRA SZDE
ortaya kfl nedenlerini tartflnz.
D fi N E L M
AVCI-OBANLAR
DNEMNDE TRK MTOLOJS
Usuz bucaksz ormanlar iinde acmasz bir doayla karfl karflya olan avc duadan da nceSpratik
O R U nedenlerle byye ihtiya duyar. Ancak, by onun uzun zamanlar boyunca varlk gsteremedii son derece gl olan kadna tabi olduu bir
alandr. Bu yaplanfltan kflta da bir lde yine kadn taklit ettiini sylemek
DKKAT
mmkndr. Kendi geliflim izgisi iinde nasl kadn bitki toplayclktan onlar evcillefltirip yetifltiricilie ynelmiflse, erkek de hayvan avclndan onlar evcillefltiSIRA SZDE ynelmifltir. Bir baflka ifadeyle avclk, doada olan toplayp
rerek yetifltiriciliine
devflirme ve zamanla evcillefltirme pratiinin bitkisel kkenlilerin yan sra hayvansal olan da kapsamas srecinden baflka bir fley deildir. Cilal Tafl Devri nin sonAMALARIMIZ
larna doru bafllayan hayvan evcillefltirmeleri ve hayvanlarn ynnden, stnden, etinden ve kemiinden yararlanma yollarn renip eflitli teknikler gelifltirmesi uzun Kbir zaman
T A P diliminde geliflmifl olmaldr. Ayn flekilde hayvanlarn bakm, yk taflmada, binek olarak ve hatta ift srmede kullanlmas da yine bu srete renilen ve gelifltirilen teknikler arasndadr. Ayn flekilde, kadnlarn atefli
kltr unsuru
haline getirmeleri veya evcillefltirip maaralar onun sayesinde ana
TELEVZYON
oca na evirmesine karfllk ateflte bakr, kalay ve demiri iflleyerek yaplan silahlar sayesinde vahfli hayvanlara karfl kazanlan bir baflka kalc zafer de, demirci
nin flahsnda kutsanmfl erkeklerin de kam olabilme hakkn elde etmesidir. Er N T Eolmaya
RNET
keklerin kam
bafllamalaryla birlikte daha nceki ay-ata ve kufl-ata
cbbelerinin yan sra geyik-ata cbbeleri ve buna bal kltn olufltuunu dflnyoruz. Bu fikrimizi destekleyen unsurlar arasnda geyik-ata kltne bal
kam cbbelerinde ve bilhassa bafllklarnda demirin youn olarak kullanlmas ve
ok daha sonralar tarih sahnesine kldnda ve slm dininin kabul edilmesinden sonra bile geyik-ata kltnn izlerinin de dier kltlerle birlikte Trk kltr
ekolojisinde devam etmesidir.
Demir ve demircilikle ilgili bu deiflim ve dnflmn yaflanmasnda evrensel
olarak insan davranfllarnda benzerlikler vardr. Atefle sz geirebilmesi ve zellikle madenler zerindeki sihirli gleri olduu inanc yznden, demirciler her yer-
N N
de korkulan ve ekinilen bycler olarak tannmfllardr. Bir baflka ifadeyle atefl

kltnden g alan zamanla bafll baflna ayr bir demir kltne dnflecek olan
demir ve onu reten demircileri sradfl veya olaanst zelliklere sahip insanlar
konumuna ykseltmifltir. Trk mitolojisindeki durumun da farkl olmad grlmektedir. Nitekim Yakutlar arasndaki anlayfl Demircilik urafl nem bakmndan flamanlk meslek ve grevinden hemen sonra gelir. fleklindedir. Bu durumun
muhtemelen bir baflka nedeni de, Trk kltr ekolojisinde son derece genifl kullanm alanna ve gelenek evresine sahip olarak yaflamakta olan kurflun dkme ile
ilgili kadn derneinin veya ocann kkenlerinin, erkeklerin bakr ve demiri eritmeyi baflarmalarndan ok daha nce, kadn kamlar tarafndan bir by ve fal yntemi olarak ortaya kmfl olmasdr. Bu ilk rnekten hareket eden erkekler zaman
iinde demir ve demirci kltnn oluflumunu gereklefltirmifl olmaldrlar.
Trk kltrnn henz bir cenin halindeki bu erken dneminde avclarn hayvanlar evcillefltirmeye bafllamasyla toplum yapsnda meydana gelen deiflikliin
mitleri ve onlara kaynaklk eden dnya grfln etkilememesi dflnlemez. Avclarn, kufllar ve kpekle bafllayan evcillefltirmeleri, bu nedenle olsa gerek Trk
mitolojisinde ve komflu Mool mitolojisinde olduka genifl ve etkili kufl ve kpek
kltlerinin oluflmasna neden olmufltur.
Kpei takip eden evcillefltirmeler iinde yer alan kei, koyun, ren geyii ve sr gibi hayvanlarn ve nihayet atn evcillefltirilmesiyle yeni oluflum neredeyse tamamlanr ve ormandan bozkra ynelinir. Bu saydmz unsurlar kendi kendine
yetebilen bir uygarln maddi kltrel temelleridir. retim aralarnda meydana
gelen bu deiflme kadnn egemenliine son veren veya daha doru bir ifadeyle
erkein nce eflitliini daha sonra da meydana gelen baflka toplumsal deiflmeler
neticesinde stnln veya egemenliini tesis edecei bir sreci de bafllatr. Bu
sreci hzlandran katalizr unsurlarn baflnda demir ile sembolize ettiimiz metalrjik kefliflerin zel bir yeri olmaldr. Bu keflifler bir yandan onlara kendilerine
korumalar iin daha mkemmel silahlar yapmalarn salarken dier yandan da,
kadn egemenlii dneminin adeta sembol olan maaralara da baml olmaktan
kurtaryordu. Altay dalar demirin yeryznde kullanlmaya bafllad ilk merkezden birisidir ve Trkler tarih sahnesine Altayl demirciler sfatyla karlar.
Bu dnemde nce yeraltnda infla edilen evler ortaya kar ve daha sonraki dnemlerde toprak stne yaplan topraktan ve aa ktklerinden yaplan hayvan
besleme nedeniyle genifllii 200 m2 kadar olabilen evler takip eder. Besin stoku
bakmndan da bahe tarmna dayal bitki reticiliine nazaran daha genifl imknlara sahip olan hayvanclk tercih edilir. Topluluklarn nfuslar da yaklaflk on kat
artarak 150-200 kifliye ulaflr. te yandan, hayvancln bozkr tipi retim veya gerevli kltr iinde de uygun yerlerde ilkel bahe tarm yakn zamanlara kadar
sregelmesi dflnlrse bunun hibir zaman ciddi bir ekonomik kayp olarak
toplumsal yapya yansmad grlr. Bu husus da sz konusu deiflimin gerekleflmesini kolaylafltran unsurlardan birisi olarak dflnlebilir. Bu balamda, yerlefliklerle gebeler arasnda bafllayan yer-yurt ekiflmelerine dayal mcadeleler,
ata soyuna bal boy btnlnde rgtlenmeye bafllayan silahl gebelerin zaferiyle son bulur. Bir baflka ifadeyle, demirle bir yandan silahlanan dier yandan
zrhlanan ve son derece dayankl ara ve gerece kavuflan kutsal bir kaann nderliinde soy esasna gre rgtlenip ortaya kan evcilleflmifl ata, deveye ve kkbafl hayvan srlerine sahip topluluk veya devletlerin ormanda barnabilmeleri yapsal olarak gittike gleflmifltir. te yandan, bozkrn usuz bucaksz otlaklar pek ok arafltrmacnn da ittifak ettii gibi dnyann hayvanclk yapmak iin
49
50
en ideal blgesidir. Srsnn peflinde gebilen mkemmel y (ev) veya adr (yurt) biimindeki gerevlerden mteflekkil gen flehir hatta devlet, bozkr
tipi devletle birlikte, Hunlar baflta olmak zere Trkler tarih sahnesine kacaklar
sreci bu sosyo-kltrel ve ekonomik flartlar altnda bafllatmfltrlar.
Bu balamda, Orta Asyada Altay dalar ve Baykal gl civarlarndaki ormanlarda toplayc-avclktan hayvancla geen avc-obanlarn toplumsal yaps iinde artk bir yanda zor avclk maceralar dier yandan beslenme ve dllenme kaynaklarnda artan dzenliliin getirdii nfus artflnn yan sra yeterli otlak iin
bozkra ynelen ailelerin kandafl soy esasndan daha da geniflleyen bir biimde
soy/slale birlikleri fleklinde rgtlenen boy esasna gre yeniden dzenlenmifltir.
Bu da beraberinde kut bulma yla, kutsanan kutsal kaan lar ortaya karmfl
ve kaanlar flamanik yntemlerle dorudan iletiflime getikleri gkteki Gk Tanr nn yeryzndeki temsilcileri olarak kabul edilip alglanmaya bafllamfllardr.
Zaman iinde ve bozkrda teflekkl eden Gk Tanrya ulaflan kutsal geit tken
orman (tken Yfl) kimin kontrolnde ise ancak o, Gk Tanryla olan iletiflim
geitini elinde tutmas dolaysyla muzaffer olabildii inanc yaygnlaflmfltr.
Yukarda iflaret edilen, demirin kullanlmas ve kutsanmasyla meydana gelen
geliflmeler iinde, erkek kamlarn ortaya kfl da bir lde kutsal demircilik mesleiyle iliflkilidir. Bu toplumsal iflblmnde kadnlarn yan sra erkek kamlarn
ortaya kmas ve bunun inan sistemi iinde meflruiyet zeminine sahip olmasnn
bir aklamasdr. te yandan, bitki merkezli ve toprak ana anlayflna sahip
aalar kutsayan ve hatta aa ana lar olan anaerkil yapnn yannda daha
nce iflaret edildii gibi hayvan merkezli hayvan ata kltlerinin ortaya kfl da
kufl, ay ve geyik baflta olmak zere yine bu dnemin rnleridir. Bu difli olan
yer unsuruna ve Umay tanraya karfl eril olan gk unsurunun ve Gk Tanrnn yceltilmesi srecidir. Bu srete baflta kufllar olmak zere hayvanlar da byk lde yer menfleli deil, gk kkenli olarak dflnlmfltr. Nitekim daha
nce ksmen de olsa deindiimiz gibi Trk kozmolojisindeki hayvan ad taflyan
yldzlar tpk bitki adn taflyan yldzlar gibi bu deiflim ve dnflmlerin bir sonucu olarak ortaya kmfllardr. Dahas, yukarda iflaret edildii gibi, uzun zamandan beri Trk mitolojisindeki baz olgular aklamada kullanlan, totem ler ve
bunlarn dflavurumlarn oluflturan anlatlar da kken bakmndan yine bu dnemin eseridir. Bu mitsel anlatlar da, sz konusu deiflim nedeniyle yaflanan ekiflmelerin sonucunda eflitlenmelere uramfltr. Baz kaynaklarda bir bitki adyla yer
alan bir yldzn baflka kaynaklarda hayvan adn taflmakta oluflu szn ettiimiz
deiflimi son derece net bir biimde aklar mahiyettedir. Bitki ve aa kltnden
hayvan kltlerine doru ynelen ve flekillenen hayvan kltlerinin ortaya kfl hayat tarz ve yaflanan fiziki evrenin ormandan bozkra dnflmesi srecinde de kanlmaz bir biimde yeniden flekillenmifltir.
Bunlarn baflnda da, daha nceki dnemde yafladklar ormanda ve bilhassa
maara ve bahelere verdii zararlar itibariyle kutsanan, kltleflen ve tabu laflan
ormann en gl ve yrtc hayvan ay nn yerini bozkurt alr. Baflka bir ifadeyle, bozkra ynelen ve yeni bir yaplanflla bozkr hayat sahas olarak seen avc-oban kltrnde bozkrn canavar bozkurt u kutsanr, kltleflir, totemleflir ve
tabulaflr. Bozkurt zaman iinde yaratlfltaki hayvan ata veya ana yahut kken
miti olmadan, yol gsteren ve klavuz kabul edilen kutsal mitolojik kimliine brnr. te yandan, anaerkil yapdan ataerkil yapya dnflen toplumsal hayat iinde ana oca nn, ataoca etrafnda toplanfl srecinin birden bire gereklefltii dflnlmemelidir. Bu balamda, avc-obanla geenlerin oluflturduklar ve
gittike geniflleyen bu yzden de ortaya kan otlak kavgalar ve snr atflmalarnn zorunlu kld soy esasna bal boy btnleflmelerinin idarecisi olan kaanlk ve devlet bu ihtiyalardan domufltur. Kimin veya kimlerin meflru kaan olabilecei arayfl ortaya difli bir bozkurttan trediine inanlan Asena/Aflina Hanedan karmfltr. Bir baflka ifadeyle, kaanlk zellikle erken dnemlerinde
anaerkil yapnn henz tamamen gcn ve nemini yitirmedii bir dneminde
ana soyunu sradan bir kadna balamak yerine olaanst ve kozmik bir biimde
yeni toteme bozkurt a balayarak izah edilmek zorundayd. Bu zorlamalar ve ihtiyalar da beraberinde, bozkurt-ana yahut yaygn olarak bilinen adyla Asena/Aflina hanedan n getirmifltir. Bu kurtarc yahut douran difli bozkurtana mitlerinin oluflmas Trklerin bir ksmnn ormandan bozkra kp ilk devletlerini kurmalaryla iliflkilidir. Gk tanryla iliflkili kutsal bozkurt kltne ana taraflarndan balanan kaanlarn geldii Aflina hanedannn kutsalln bu mitlerle
salamfltr. Gk tanryla iliflkili kutsal difli bozkurtun yavrular olmak Asena/Aflina hanedan nn, otoritesinin meflruiyetinin kaynan oluflturmufltur. Bu ama ve
inanlarla iliflkili pek ok bozkurttan treyifl miti ortaya kmfl ve bunlarn byk
bir ksm in kroniklerinde yer alarak gnmze ulaflmfltr.
Bu balamda, Trk kken mitlerinin ilahi yaratlfl anlayflnn dflnda kalanlar,
gzden geirildiinde bunlar iki temel gruba ayrmak mmkndr. Birinci grupta
karlan erkeklerle evlenen difli bozkurt ve benzeri hayvanlar vardr. kinci gruptaysa karlan kadnlarla evlenen hayvanlar vastasyla soyun tremesiyle karfllaflmaktayz. Bunlardan birisi olan ve in Sui Slalesinin tarihinde geen Trklerin
bir treyifl miti flyledir: Bazlar flyle derler: Bir rivayete gre (Gktrklerin) ilk
atalar Hsi-Hai, yani Bat-Denizinin kysnda oturuyorlard. Lin adl bir memleket tarafndan onlarn kadnlar, erkekleri (ocuklar ile birlikte), bykl, kkl hepsi birden yok edilmifllerdi. (Trklerin hepsini ldrdkleri halde sadece bir
ocua acmfllar ve onu ldrmekten vazgemifllerdi. Bununla beraber onun da
kol ve bacaklarn keserek kendisini Byk-Bataklk iindeki otlar arasna atmfllard. Bu srada difli bir kurt peyda olmufl ve ona her gn et ve yiyecek getirmiflti. ocuk da bunlar yemek suretiyle kendine gelmifl ve lmemiflti. (Az zaman sonra), ocukla kurt kar-koca hayat yaflamaya bafllamfllar ve kurt da ocuktan gebe kalmflt. (Trklerin eski dflman Lin devleti ocuun hala yafladn duyunca) hemen
adamlarn gndererek, hem ocuu hem de kurdu ldrmelerini emretmiflti.
Askerler kurdu ldrmek iin geldikleri zaman kurt onlarn gelifllerinden daha
nce haberdar olmufl ve kamflt. nk kurdun kutsal ruhlarla ilgisi vard (ve
daha nce onlar vastas ile haber almflt). Buradan kaan kurt Bat-Denizi dousundaki bir daa gitmiflti. Bu da Kao-chang (Turfan)n kuzey-batsnda bulunuyordu. Bu dan altnda da ok derin bir maara vard. (Kurt buraya gelince)
Hemen bu maarann iine girmiflti. Bu maarann ortasnda, byk bir ova vard. Bu ova bafltanbafla ot ve ayrlklarla kapl idi. Ovann evresi de afla yukar
200 milden fazla idi. Kurt burada on tane erkek ocuk dourdu. (Gktrk Devletini kuran) A-fli-na (Asena) ailesi, bu ocuklardan birinin soyundan geliyordu. Ergenekon fikrini de barndran bu treyifl veya kken mitinde bozkurt-ana ak olarak yer almaktadr. Bu mitte dikkati eken dier hususlarn baflnda yukarda ele
aldmz da kltlerinin ve bunlarn avclkla birlikte anaerkil yapya direnifle geen ilk erkek derneklerinin oluflmasndaki rollerini dorular mahiyette da ve maara kltlerinden de izler taflmalardr. Dahas, Gktrklerin (Hemen hemen btn Trk kaan ve hakanlar gibi Aflina soyundandrlar) hakimiyetlerinin kaynan veya kutsallklarnn dolaysyla da hakim olufllarnn esas saydklar bu mitin
51
Kronik: Hanedanlarn yllk

olarak tarihlerini yazan
kaynaklar.
52
Tulpar: Trk mitolosindeki

efsanev kanatl ve uan at.
Yaylak: Yaz aylarnda

hayvanlarn yaylp
otlatld, yksek ve bol otlu
yerler.
Kfllak: Kfl aylarnda
hayvanlarn ve sahiplerinin
souktan korunmak iin
yerlefltikleri ve kfl
geirdikleri daha scak
yerler.
ok daha eski zamanlarn izlerini tafld aktr. Kaanlk dneminde, kaan soyunun diflisinin gizlenmesi veya daha doru bir ifadeyle kozmik ve tanrsal bir
bozkurtla rtlerek yceltilmesi, ataerkil yapya geiflin bir gstergesi olmann da
tesinde, yeni sosyal ve kltrel yaplanfln gerei olarak teflekkl etmifltir.
Avc-obanln ortaya kflyla ve yukarda iflaret edilen boy esasna dayal yaplanfln bozkrda belli bir sistematik zerinde hayvanclk yapmann, kendilerini,
hayvanlarn ve otlaklarn korumaya dayal bir dayatmann veya zorunluluun sonucu olarak ortaya kfl aktr. Ancak bu balamda en nemli husus, adeta bir
anayasa ifllev konumlu tre ye bal olarak boylarn barflna ve birleflikliine dayanan il in yani devlet in ortaya kfldr. Tarihte, birdenbire evrensel bir imparatorluk olarak ortaya kan Hunlarn, bizim basite indirgeyerek birka izgiyle ana
hatlarn zetlediimiz yz binlerce yllk gemifllerinde yatan arka plan bu flekilde
bir yapya sahiptir. Trk mitolojisi de hi flphesiz byle bir eski tafl (paleotik), cilal tafl (neolitik) devirlerinden sonra tunla bafllayan sonu demire varan metalurjik gemiflin ve tarihsel dnemlerde yer alan yaplanfllarn rndr.
Bu balamda, avc-obanlk veya gerevli obanlarn ve avc-toplayclarn olduka sk ve nispeten uzak meknlar arasnda yer deifltirmesi ve bunda da atn
evcillefltirilmesinin salad imkanlar her fleyin stndedir ve mitolojik dnemden
bafllayarak gnmze kadar at n Trk kltr ekolojisi iindeki adeta kutsanan
yerinin ve neminin kkenini oluflturur. Dahas, Trk dnya grflnn veya geleneksel anonim halk felsefesinin indirgenebilecei en temel kavram olan hareket in -ki, zamanla veya takvimle ilgili kken mitinin de temelini oluflturduu rahatlkla sylenebilir- kaynan da yine attan ald ve bu nedenle de olaanst
kkene sahip at miti ni oluflmufltur.
Trk mitolojisindeki olaanst zelliklere sahip at miti, atalar gl, deniz gibi sularn derinliklerinde yaflayan mitolojik bir aygrdr. Bu aygrla iftleflen ksraklarn taylar gerektii gibi baklp yetifltirilirse, kanatl at yani tulpar at olurlar. En nl rneini Krolunun Kratnda grdmz mitolojik tulpar at tipi, hemen hemen
Trk dnyasndaki btn epik destan kahramanlarnn at olarak karflmza kar.
oban iin dua yeterlidir. O yiyecek kaynaklarn evcillefltirdii hayvanlar sayesinde byk lde garanti altna almfltr. Kuraklk ve yaygn bulaflc hastalklar
dflnda doal afet korkusu azdr. Bunlar ve trevlerinin gerekleflmemesi iin dua
etmek, onun hayatn idame ettirmeye yeterlidir. O artk yar yarya (hayvansal yiyecek/iecek hatta giyecek ve barnak kaynaklar dflnldnde) doa zerinde modern anlamda hakim duruma getii sylenemese de, o iinde yer ald doann gerek veya hayali; neredeyse her unsuruna karfl tapnan, aresizliini yenmifl, kendisi dflndaki nesnelerle arasn en azndan eflitlemifltir. Statkonun oluflmas ve devam en byk dileidir. Yazla-kfl, yaylakla-kfllak arasnda yeri, zaman, snrlar ve sosyo-kltrel konum ve rolleri belirlenmifl -tresi tutulup dzenlenivermifl- g toplumsal hayatn en byk riteli mahiyetindedir. Tre de, esasen bu ihtiyatan domufl ve flekillenmifl olmaldr.
Gerevli terimiyle ifade edilen barnak biimi olan adr -ki gerekte sz konusu olan gen sadece evler deil zaman geldiinde topyekn bir flehrin gmesidir- etrafnda dnyay alglayfln biimi de deiflir. Bu yeni dnya ve kinat imajna gre, Trkler birok baflka halklar gibi gk kubbeyi bir adr (yurt) gibi tasarlar. Bu balamda, Trk mitolojisinin kltrel kurucu kahramanlarndan Ouz Kaann Ben sizlere oldum Kaan; alalm yay ile kalkan; niflan olsun bize buyan;
kurt olsun (bize) uran (savafl barfl); demir karg olsun orman; av yerine yrsn kulan; daha deniz daha mren (rmak); gnefl bayrak, gk kurkan, (adr)
53
deyiflinde iki nemli kavram ifade edilir. Birincisi Trk dnya grflnn niversalizme veya cihan hkimiyeti fikrine ulaflmfl olmasdr. Dieriyse, sz konusu dnya imajnda yer alan adr fleklinde gk kubbe anlayflnn Trk mitolojisindeki yeridir.
Evreni bu alglayfl biimi, kendi iinde sistematik bir anlayfla ve yorumlayfla
sahiptir. Buna gre, Samanyolu adrn dikifl yeri, yldzlar da flk gelsin diye
almfl deliklerdir. Saha (Yakut) Trklerine gre yldzlar dnyann pencereleri
dir. Gn eflitli katlarnn (genellikle 9, fakat kimi yerlerde 12, 5, 7 kat) havalandrlmas iin almfl deliklerdir. Zaman zaman tanrlar adrn bir yerini ap iine
bakarlar; gktafllar, akanyldzlar (meteorlar) bunun belirtisidir. Gk kubbe ayrca
bir kapak gibi de tasarlanr; bazen bu kapan kenarlarnn dnyann kenarna tam
oturmad olur; o zaman aralklarndan ieri fliddetli rzgrlar girer. Ayn flekilde
kahramanlar ve kam olarak adlandrlan kimi ayrcalkl insanlar da bu dar aralktan szlp ge girebilirler.
Gn ortasnda bu byk adr bir orta direk gibi tutan Kutup Yldz parlar.
Daha nce de iflaret edildii gibi, Trk mitolojisinde, Kutup Yldz bir direk veya
kazk olarak tasarlanr ve baz blgelerde Demirkazk bazlarndaysa Altnkazk olarak adlandrlr. Tamamlayc bir mitsel imge de grnmez bir biimde Kutup Yldzna bal olan yldzlar imgesidir. Bu yldzlar bir at srs, Kutup Yldz (Dnyann Direi) da bu atlarn baland kazk olarak tasavvur edilir.
Yukarda iflaret ettiimiz flekilde bir ynyle evrimleflerek gerevli olarak geliflen ve Anadolu ile Balkanlara kadar uzanan ve buralarda 1000
yldr
SIRA
SZDEyerleflik hayata geen bu yaplanfln Trk mitolojisi ve kltrnn tek geliflme izgisi olmad unutulmamaldr. Bu yapnn yannda greceli olarak daha az ve yavafl deiD fi N ve
E L Meflitlenmeflen toplayc, avc hatta topraa yerleflik tarmc topluluk yaplarnn
lerinin yanyana yakn zamanlara kadar yaflamfl olduunu gz nnde bulundurarak, Trk mitolojisi ve kltr tarihiyle ilgili tek geliflme izgili birS hkm
vermenin
O R U
ne kadar yanlfl ve eksik olabilecei daima gz nnde bulundurulmaldr. Dahas,
Trk boylar, gnmzde 300 milyonu aflan bir topluluk olarak, Avrupa byklK K A T ats altnnde devasa bir corafyada binlerce yldr bazen bir veya birkaD devlet
da birleflmekte bazen de her biri kendi baflna egemen bir devlete dnflerek yaflamaktadrlar. Hatta baz Trk boylar zaman zaman egemenliklerini
baflSIRAkaybederek
SZDE
ka millet ve devletlerin boyunduruu altnda kalmaktadr. Btn bu olumsuzluklara ramen aralarndaki dil ve kltr birliini farkl dinlere inanmalar halinde bile
devam ettiren en nemli g kayna Trk mitolojisi ve Trk mitolojisinin
AMALARIMIZ tarih ncesinden bafllayarak Orta Asya kkenleri zerinde oluflup geliflmesi gereidir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
K dair
T A bilgiler
P
Trk Mitolojisinin yaratlfl ve ilk icra balam, yorumlama yollarna
zkul
mitlerin tr, flekil, yap ve ifllevleriyle ilgili daha ayrntl bilgiler bulabilirsiniz.
T E L E V Z Y O N Trk mit
metinlerinin byk bir ksm Bahaeddin gelin Trk Mitolojisi I,II (Ankara: TTK Basnmevi, 1971, 1979) kitabndan alnmfltr. Bu kitapta, Trk Mitolojisinin temel kayna olan
mit metinlerinin ok byk bir ksmn ve bunlara dair daha ayrntl bilgileri bulabilirsiNTERNET
niz. Trk epik destanlarndaki olaanst at miti ve bunun Trk kahramanlk destanlarndaki yeri ve nemi hakknda daha fazla bilgiyi zkul obanolu, Trk Dnyas Epik
Destan Gelenei, (Ankara: Aka Yaynevi, 2003) adl kitapta bulabilirsiniz.
SIRA SZDE
Trk mitolojisinde kutsal difli bozkurtun kaan soyunu bafllatan olmasn
ataerkillik asndan tartflnz
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
54
zet
N
A M A
N
A M A
Trk Mitolojisinin yaratlfl balamn aklamak,

Trk mitlerinin veya mitolojisinin kkenleri Orta
Asyadr. Trkler bafllangta, Gney Sibirya ormanlaryla Altay dalar arasndaki blgede ortaya kp daha sonralar bozkrlar dahil Orta Asyann tamamna yaylmfllardr. Tarihi dnemde
bu yaylma in, Hindistan, ran, Ortadou, Anadolu, Balkan, Kuzey Afrika ve Macaristanaa kadar Urallarn batsn da iine almfltr. Trkler
son 3000 yl iinde bu corafyada yaflayan btn
kltrlerle temasa gemifltir. Bu sre iinde kkeni bakmndan kendi dinleri olan Kamlk Dininden (Trk fiamanizmi) baflka Maniheizm, Budizm, Musevilik, Hristiyanlk ve slmiyet gibi
btn byk dinleri tanmfl ve birinden sonra
dierini kabul etmifllerdir. Ancak bu dinleri kabul ederken, kamlk veya flamanizme dayal kendi inan ve mitolojilerini tamamen terk etmeyerek ona ait unsurlar yaflatmfllardr.
Trk Mitolojisinin Anaerkil dnemini ve kltlerini tanmlamak,
Trk kltr tarihinin bafllangcnda kadnlarn hakim olduu anaerkil bir dnem vardr. Trk
mitolojisinde en eski kken mitlerinden birisi
aatan yaratlmadr. Bu Trk mitolojisinde
aa kltnn ve kutsal aa fikrinin de kkenidir. Ormanda bir kadn kamn ynetiminde bahe tarm da yapan 10-15 kiflilik toplukluklar olarak yaflam srdkleri bu dnemin yaratc kutsal
gc yer olarak simgelefltirilen Umay tanradr. Kutsal aa, atefl, yer-su, maara, ay, ay ve
bitki kltleri bu dnemin eseridir.
N
A M A
Trk Mitolojisinin Ataerkil dnemini ve kltlerini aklamak,

Sadece avda kendi bafllarna kalabilen erkeklerin
gelifltirdii kutsal da ve kufl kltlerine bal olarak ortaya kan ve geliflen gk kutsall daha
sonralar eril niteliklere sahip soyut bir Gk Tanr dflncesine dnflecektir. Kadnlarn bitkileri evcilefltirmesinden mlhem hayvanlarn evcilefltirilmesini salayan ve demircilerin kam
olabilmesiyle, kadnlarn kamlk tekelini krarlar. Erkeklerin hakim olduu ataerkil yapnn
oluflumuyla ortaya da, kufl, kpek, at, demir ve
bozkurt gibi yeni kltler kar ve eski kadn kltlerinin de yorumlanfl deiflir.
55
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Trk mitolojisinin ortaya kp gelifltii yerlerden birisi deildir?
a. Altay dalar
b. Tanr dalar-Kuzey bat Asya sahas
c. rtifl-Urallar aras
d. Altay-Krgz bozkrlar aras
e. Alp dalar
5. Trk mitolojisinde kutsal aa anlayfl afladakilerden hangisini kapsamaz?

a. kozmik hayat aac
b. evrenin ekseni
c. ruhlarla iletiflim kanal
d. tapnak, sunak
e. kozmik yakacak
2. Orta Asyada, Kiselev ve ernikov tarafndan yaplan arkeolojik arafltrmalar M.. ki binden daha nceki zamanlara ulaflan, Trk kltrnn ortaya kfl zeminlerinden olan, Minusinsk blgesindeki kltr
(M.. 2500-1700) ile zellikle ayn blgedeki kltrnn (M.. 1700-1200) temsilcileri olan brakisefal
savafl beyaz rk Trk soyunun proto-tipi olarak kabul
edilmektedir.
Yukardaki boflluklara afladaki kelime gruplarndan
hangisinin getirilmesi uygundur?
a. Alfasevo/Andrenivo
b. Adrinovo/Alfasiyo
c. Androvovo/Alfassiyo
d. Afanasyevo/Adronovo
e. Aliyevo/Adnriyovo
6. Prehistorya ne demektir?
a. tarihsel torya
b. tarih sonras
c. tarih ortas
d. tarih ksm
e. tarih ncesi
3. Trk mitolojisinin anaerkil dneminde yaratc, yaflatc en stn gcn ad nedir?

a. Uday
b. Humay
c. Ummay
d. Umay
e. Hmay
4. Ancak, gebe avclarla yerleflik tarmclar arasnda,
bize farkllklardan nihayetsiz derecede daha nemli
olarak gzken flu benzerlik srmektedir: bu toplum
cinslerinin her ikisi de kutsallafltrlmfl bir evren iinde
yaflamakta, dnyas kadar, dnyasnda da tezahr eden kozmik bir kutsalla katlmaktadr.
Yukardaki boflluklara afladaki kelime gruplarndan
hangisinin getirilmesi doru olur?
a. hayvan/kufllar
b. kufllar/srngen
c. hayvan/bitki
d. kurt/kufllar
e. dalar/bitki
7. Trk mitolojisinde Gk Tanrya ulafllan kutsal geitin bulunduu yerin ad nedir?

a. ttrgen Yfl
b. tlen Yfl
c. tken Yfl
d. Otulan Yfl
e. Otukan Yfl
8. Doadaki canl cansz her fleyi, canl ve ruh sahibi
olarak dflnmeye ne ad verilir?
a. anomizm
b. animizm
c. anirmalizm
d. aniformalizm
e. aniralizm
9. Kamlk inan sisteminin (flamanln) oluflum serveni, takvimsel zaman bakmndan, uygarln douflundan (Mezapotamya-Smer) en az yl ncesinden bafllar.
Yukarda bofl braklan yere afladakilerden hangisinin
getirilmesi doru olur?
a. 5000 il 55 000
b. 200 il 25 000
c. 20 000 il 25 000
d. 2000 il 25 000
e. 5 il 50
10. Erkek kamlarn ortaya kfl da bir lde kutsal
. mesleiyle iliflkilidir.
Yukarda bofl braklan yere afladakilerden hangisinin
getirilmesi doru olur?
a. semercilik
b. bileyicilik
c. ericilik
d. kalayclk
e. demircilik
56
Okuma Paras
Ergenekon: Yeniden Treyifl Miti
lhan (Mool) yurduna hkim olunca (olduu zaman)
Tatar yurdunda da Sevin Han hkm srerdi. kisi de
ayn yaflta idiler. Aralarnda vuruflmalar bafllad. Hep lhan stn gelirdi. Sevin Han Krgz hakanna deerli
armaanlar gnderdi, onu kendi tarafna ald. Dedi ki
bu Moollarn (Trklerin) okunun tmedii, kolunun
yetmedii dnya yznde bir yer kalmad. Biz onlar
yok etmezsek onlar bizi krp geirecekler, el ele olalm, alalm. Krgz Han yle olsun dedi. Trkler zerlerine btn dflmanlarnn birden geldiklerini grnce
adr ve srlerini bir tarafa yp hendek kazdlar, beklediler. Sevin Han geldi, vurufl bafllad, on gn savafl
oldu, on gnde Trkler stn geldiler. Sevin bunun
zerine btn han ve beylerini toplayp dedi ki: eer
hile ile bunlar yenemezsek bizi bitirecekler, kafl oyunu yapalm.
Mallar olduu gibi brakp tan aarnca kafla baflladlar. lhann askerleri, mal blfle girince birden dnp
savafla baflladlar. Trklerin ardn sardlar, adrlar bir
arada olduundan erkek, kadn, ocuk hibir Trk kurtulamad. Bylelikle dnyada Trk kalmadn sandlar. Sevin Han Trkleri vurduktan sonra memleketine
ekilmiflti. lhan'n oullar bu savaflta lmflt ancak
en k olan Kyan kalmflt. Kyan o yl evlenmiflti.
lhan'n kardefl olu olan Nkz de Kyan ile ayn yaflta idi. Nkz de o yl evlenmiflti. Bunlarn her ikisinin
de karlar savafln bafllad o gn en nde vurufluyorlard. Sevin Han'n askerlerinin nne dflmfllerdi arkalarndaki ezginlii (yenilgiyi) grnce dalar arasnda kimselerin gznn gremeyecei bir yer aradlar.
Yaban koyunlarnn kabildii ince bir tafl yoldan sarp
dalarn iine dfltler. Yaln kayal boazlardan atlaya atlaya ancak bir keinin glkle geebilecei yukars, bafl dumanl da; aflas, grl grl akan bir boaz yedi gnde geip yedi gnde de tepelerden inip
zeri eflitli otlarla kapl, her trl hayvann yaflad,
pnarlarn kaynaflt, genifl, gz alabildiine genifl bir
dzle geldiler. Hemen yere kapanp Tanr'ya dua ettiler, flkrler kldlar. Kfln mallarnn etini yerler, derilerini giyerler, yazn stn ierlerdi. Oraya Ergenekon
adn verdiler.
"Ergene"nin anlam "bir dan kemeri" oturduklar yer.
"Kom" anlam da "diklikti". Bulunduklar yer gerekten
evrenin en nl dann en dzl idi. Tanrnn kendilerini ulafltrd yere en gzel ad bulmufllar ve koymufllard.
Kfln mallarnn etini yer, derisini giyer yazn stn

ierler demifltik. Bu yaflama onlarn sadece oalmalarn salyor ama dedelerinin mutlu gnlerinin zlemini
yreklerinden karmyorlard.
lhan'n kk olu olan Kyan'n anlam "Dadan yldrm hz ile inen sel" demekti. lhan kk oluna bu
ad neden koymufltu bilinmez. Yalnz Kyan tafld ada
layk biri idi. Nkz ile Kyan'n evlatlar o kadar oaldlar ki soy sopa gre onlara ayr ayr oymak (OrokUruk) ad verilmek gerek idi. Daha sonralar Araplar
Irk, Uruk kelimelerini Trklerin bu Orok (Uru) adndan aldlar. Kyan ve Nkz'n drdnc kuflaktan sonraki oymak (oruk)lar birer byk aile haline geldiler.
Byk aile anlamnda oymaklara ayrldlar.
Aradan drt yz yl gemiflti ylesine oalmfllard ki
oralara smaz olmufllard. Yaflllar bir araya geldiler ve
dediler ki: "Atalarmzdan dinlerdik, evresinde yafladmz bu illerin tesinde, bizim asl yurtlarmz vardr.
Tatar bafl olup cmle dflman zerimize ullanmfl, bizi
alt etmifl, knmfl, yurdumuzu almfl. Tanr'ya flkr flimdi okluuz, dflmandan korkup daa kapanacak halde deiliz. Bir yol bulup bu dadan g edip kalm. Bize dost olanla grflr, dflman olanla grefliriz." Herkes
bu dflnceyi doru buldu, kurultayn uygun grd
bu dflnceyi yrtmek iin cmlesi yollara dflt. Ne
are ki bir yol bulamadlar. Bir demirci flyle dedi.
"Bir yer bilirim, orada demir madeni var, eritir kendimize yol aarz. Yeter ki bu lk yreimizi demiri eritecek kadar doldurmufl olsun", dedi. Gzler flldad, herkes gcnn yettii kadar odun toplad. nce bu odunlar dnya yzne o insanlarn buluflu olan kmr haline getirildi. Bir sra odun bir sra kmr konuldu. Dan brndeki yarklara istif edildi. Dokuz yz devenin derisinden koskoca krkler yapld. Dan sana
ve soluna bu odun ve kmrler yld. htiyarlar da ellerini ap Yce Tanr'ya yalvardlar, en yaflls gz
nemli, yrei dertli odunu ateflledi.
Tanr Trk korumufl, demir erimeye bafllamfl, odun
kmr ynlar hep tazelenerek, btn boylar baflnda
nbet tutarak, gen kzlar kurtulufl destan okuyarak
gnler geti. Demir bir devenin geecei kadar eridi,
sevin da tafl inletti. Yol almflt, o ay, o gn, o
saati bellediler. Hala bu gn getiren her yl Trk elinde anlr. fiyle ki, her obada yafll bir kifli bir demir parasn ateflle kzdrr, rsn zerine kor, ekile vurur,
oyun oynarlar, kmz ierler. "Zindandan kp ata yurduna geldiimiz gn bu flkl gnd" derler.
57

Ergenekon'dan ktklar zaman Trklerin hakan Kyan
soyundan ve Karlos uruundan Brteine idi. Btn
oymaklara eliler gnderip Tanr'nn dirlii ile Ergenekon'dan ktklarn bildirdi. "Haydin bir bayrak altna"
dedi. Gelenleri selamladlar, barlarna bastlar, gelmeyenleri krdlar, geirdiler. Btn oymaklara bafl oldular.
Brteine'den sonra, Kyan ve Nkz'n (Negz) evlatlar Ergenekon'dan ktklar zaman hanlar Brteine
idi. Onun olu Demirtafl, onun olu da Yldz Han'd.
Yldz Han'n iki olu vard ikisi de kendisinden nce
lmfllerdi. Alankova adl bir kz torunu vard. Alankova'y kardefl olu Bey Han'la evlendirdi. Fakat Bey Han
otuz yaflndayken ld, geriye iki olu kald. Belgtay
ile Bkeday." (Alankova'nn kocasnn lmnden sonra kutlu flk iinde kendisine gelen bir br ile evlenmesinden Cengiz'in atas dnyaya gelmifltir).
Ben Hive Han Eblgazi Bahadr Han, dilerim ki dnya
yznde Trklk var olduka btn yeni nesiller bu z
gn (kutlu gn) unutmasnlar. Onu kutlasn, demiri
dnya yznde ilk kez eritenlerin ve kendilerine kurtulufl yolu, dnyaya nderlik yolu aanlarn kendi atalar
olduunu ylda bir kez hatrlasn ve yreinde ayn flavk, ayn atefli duysun."
1. e
2. d
3. d
4. c
5. e
6. e
7. c
8. b
9. c
Kaynak: Mustafa ztrk.(2000). alar inde Trk
Destanlar, stanbul: Aliolu Yaynevi, s. 243-245.
10. e
Yantnz yanlfl ise, Trk Mitolojisinin Orta

Asyada Yaratlfl Balam konusunu yeniden
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Toplayc-Avclk-lkel
Bahe Tarm Dnemlerinde Trk Mitolojisi
gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Avc-obanlar Dneminde
Trk Mitolojisi konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Avc-obanlar Dneminde
Trk Mitolojisi konusunu yeniden gzden
geiriniz.
58
Sra Sizde 1
Mitoloji bir bakma erken dnemlerde insanlarn dfl
dnyay adlandrp anlamlandrma etkinlikleri olarak
kabul edilirse, corafyann mitoloji gelenekleri zerindeki tesiri ve belirleyicilii daha iyi anlafllr. Bu balamda, denizle iliflkisi olmayan blgelerde denizkz
dflncesinin geliflmeyecei aktr. Ayn flekilde, Kuzey kutbuna yakn topluluklarn cehennem telakkisinin scak deil de souk olmas, corafya ile mitoloji gelenei arasdaki iliflkiyi aka ortaya koyar.
Champbell, Joseph. (1992). lkel Mitoloji: Tanrnn

Maskeleri. Ankara: mge Kitabevi.
obanolu, zkul.(2001). Trk Mitolojisi, Trk
Dnyas Ortak Edebiyat Tarihi, C.I, s.1-120.
obanolu, zkul. (2003). Trk Dnyas Epik Destan
Gelenei, Ankara: Aka Yaynevi,
Divitiolu, Sencer. (1987). Kk Trkler: Kut, K ve
lg, stanbul: Ada Yaynlar.
Dundes, Alan. (1984). Sacred Narratives: Readings in
the Theory of Myth, Los Angeles: University of
California Press.
Eliade, Mircae. (1993). Mitlerin zellikleri, (ev. fi.
Rfat), stanbul: Simavi Yaynlar.
Esin, Emel. (1978). slmiyetten nceki Trk Kltr
Tarihi ve slma Girifl, stanbul: .. Edebiyat Fak.
Yaynlar.
Esin, Emel. (1979). Trk Kozmolojisi, stanbul: ..
Edebiyat Fak. Yaynlar.
Esin, Emel. (1985). Trk Kltr Tarihi Asyadaki
Erken Safhalar, Ankara: AKM Yaynlar.
Gryaznov, L. Mikhail. (1969). The Ancient Civilization
of South Siberia, (ter.J. Hogarth), London:
Barrie&Rockliff.
Hassan, mit. (1986). Eski Trk Toplumu zerine
ncelemeler, Ankara: V Yaynlar.
nan, Abdlkadir. (1976). Eski Trk Dini Tarihi,
Ankara: K. B. Yaynlar.
nan, Abdlkadir. (1987). Makaleler ve ncelemeler I,
II. Ankara: TTK Yaynlar.
Kafesolu, brahim. (1999). Trk Mill Kltr,
stanbul: tken Yaynlar.
Okladnikov, A.P. (1970). Yakutia: Before Its
Incorporation Into The Russian State. Montreal:
McGill-Queens University Press.
gel, Bahaeddin. (1989). Trk Mitolojisi I, Ankara:
Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
gel, Baheddin. (1995). Trk Mitolojisi II, Ankara:
ztrk, Mustafa. (2000), alar iinde Trk Destanlar,
stanbul: Aliolu Yaynevi.
Sra Sizde 2
Trk mitolojisinin ve kltrnn ortaya kt blge
Gney Sibirya ormanlaryla Altay dalar arasdr. Bu
blgede beslenme, barnma hatta korunmada temel unsur aa zellikle de kayn aacdr. Kayn aac sz
konusu ifllevlerine bal olarak kutsanmfl ve douran
ve besleyen bir ana gibi dflnlmfltr. Yer ve yeryzne ynelik bu dikkatin geirdii evrim sonucu olarak yeryzn simgeleyen toprak ana fikrinden
daha soyut bir Umay anaya dnflmfltr.
Sra Sizde 3
Erkeklerin hakim olduu ataerkillik ve hayvancl esas
alan gerevli hayat tarz gerei ormandan bozkra kan soy ve boylar arasndaki kavgalar ve dfl dnyadan
saldrlar nlemek maksadyla boylarst bir konumda
bir hanedann ynetiminde bir devlet ihtiyac ortaya
kmfltr. Kaanlarn soya bal olarak meflru kabul
edilecei bu hanedann difli veya kadn ksm tanrsal
bir difli bozkurtla balayan erkekler hem tanrsall
hem de kadnlarn ikincil bir konuma dflrlmesini
salamfllardr.
Amalarmz
N
N
N
N
N

Klt nedir tanmlayacak,
Trk mitolojisinin teogonik mitlerini ve kltlerini aklayabilecek,
Trk mitolojisinin kozmogonik mitlerini ve kltlerini tanmlayabilecek,
Trk mitolojisinin antropogonik mitlerini ve kltlerini aklayabilecek,
Trk mitolojisinin eskatolojik mitlerini ve kltlerini tanmlayabilecek bilgi ve
beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Klt
Teogonik mitler ve kltleri
Kozmogonik mitler ve kltleri
Antropogonik mitler ve kltleri

Eskatolojik mitler ve kltleri
indekiler
Trk Edebiyatnn
Mitolojik Kaynaklar
Trk Mitolojisinin
Kltleri ve Trk
Dnyasndaki
eflitlenmeleri
TRK MTOLOJSNN KLTLER

VE EfiTLENMELER
Trk Mitolojisinin Kltleri ve

Trk Dnyasndaki
eflitlenmeleri
TRK MTOLOJSNN KLTLER VE EfiTLENMELER
Trk mitolojisinin kltleri ve bu kltlerin Trk dnyasndaki eflitlenmeleri (varyantlar) bu nitenin konusunu oluflturmaktadr. Trk mitolojisinin verimlerinin
sistematik derlenmesine son bir-iki yzyl gibi ok yakn zamanlarda bafllanlmfltr. Ancak, Trk mitolojisiyle ilgili kaytlar baflka amalarla yaplmfl olsa da in
kronikleri gibi birka bin yllk alflmalarda da yer alr. Ayrca son yzylda yaplan arkeolojik kazlarda da Trk mitolojisine dair son derece kymetli bilgiler gn
flna kmfltr. Trk dnyas dediimiz Trk boylarnn yaflad devasa corafya ve neredeyse her bir Trk boyunun ayr bir tarihsel akfl ve geliflim izgisine sahip olduu dflnldnde, Trk mitolojisine ait son derece dank bilgilerin
sistematik bir biimde bir araya getirilerek incelenmesinin ne kadar zor olduu
kendiliinden anlafllabilir. Bu nedenle Trk mitolojisinin kltlerini konularna gre snflandrmamz konuyu daha kolay anlafllr klacaktr. Bylece Trk mitolojisinin olaast kifli ve karakterleri de daha iyi bir flekilde ortaya kmfl olacaktr.
Ayn kifli ve karakterin bazen farkl Trk boylarnda kk farkllklarla deiflik biimlerde ifade edilmesi sz konusudur. Trk dnyasnda mitolojik klt ve kifliliklere ait bu eflitlenmeler de mmkn olduunca ayn bafllklar etrafnda toplanlmaya alfllacaktr.
ncelikle klt teriminin karfllad kavramsal alan belirgin hale getirmek yararldr. Klt szc Trkeye Franszca culte kelimesinden gelmifltir. Franszcaya da Latince cultus yani tapnma anlamndaki szckten gemifltir. Mitoloji ve sosyal bilimlerde klt terimi, genel olarak tanrya, tanrsal kabul edilen fleylere veya doast glere sahip olduuna inanlan fleylere sayg gstermek ve tapnmak anlamnda kullanlr. Klt terimi daha zel olarak ele alnan ve alfllan bir
konudaki tanrsal veya doast glere sahip fleylerle ilgili inan rntsdr.
Klt olarak adlandrlan bir inan rnts, hakknda olufltuu fleye veya tanrsal
g sahibi kabul edilen nesneye ball ifade eden sz ve hareketlerde bulunmay ierir. Bu ynyle kltler, by ve ayinle (tren) iliflkilidir. Ksaca, bir klt, iyi
yahut kt olduuna inanlan tanr ya da tanrsal glerle onlardan kanma
veya yaknlaflmaya, korunma veya yardm almaya ynelik iliflki iindeki bir
grubun inanlar ve ayin (ritel) gibi dini eylemlerinin, bunlara ait simge ve dflncelerinin tamamn ifade eder.
Btn mitoloji geleneklerinde olduu gibi Trk mitolojisinde de bazlarnn yaratlfl balamlarna bir nceki nitede iflaret edilen ktler vardr. Birou canl ve
62
cansz nesnelere, soyut dflncelere ve varlklara bal olarak oluflmufl bu kltlerin temelinde animizm dflncesi yatar. Animizm, insan dflncesinin en erken
dnemlerinde, insanlarn doal evrelerindeki, canl-cansz her fleyin canl bir
ruhu ve buna bal bir bilin hali olduuna inanmalardr. Bu balamda insanlar
yafladklar corafyada yer alan doal varlklara ynelik inan rntleri oluflturmufl ve bunlardan bazlar zamanla evrimleflip deiflip dnflerek daha soyut kavramlar haline gelmifllerdir.
Mitlerin greceli olarak dier anlatm trlerinden ok daha fazla dfl dnyadan
gelen etkilere kapal ve yerli dflnceyi temsil ettikleri dflncesi yaygn olarak kabul grr. Ancak, mitler de sosyal ve kltrel deiflmelerden etkilenmeyen tamamen kapal yaplar deildir. Trklerin tarih boyunca komfluluk etmeleri nedeniyle
hem barfl zamanlarnda ticaret, sanat ve dier kltrel kanallardan hem de savafl
zamanlarnda baflta iflgaller esir almalar yoluyla Mool, in, Hint, Fars, Ermeni,
Grc, Bizans, Rus, Arap mitoloji gelenekleri baflta olmak zere onlar zerinden
veya daha da ok daha eski dnemlerde dorudan Smer, Akad, Babil, Msr, Hitit gibi n Asya mitolojileriyle karfllkl iletiflim ve etkileflimlerde bulunmufltur.
Trk mitolojisinin temel kltleri ve bunlarn Trk dnyasndaki eflitlenmeleri ele
alnrken yeri geldiinde uzak dou mitoloji gelenekleriyle etkileflimlerine de iflaret edilecektir.
Evrensel olarak su, atefl, da, toprak, gk, aa ve atalar gibi nesne ve konularn klt haline geldii grlmektedir. Bu nesne ve konulara bal Trk mitolojisindeki kltler ve bunlarn Trk dnyasndaki eflitlenmeleri flu flekildedir:
Trk Mitolojisinde Teogoni Mitleri ve eflitlenmeleri

Teogoni tanrlarn douflu ve oluflumunu anlatan mitlerdir. Trk mitolojisinde farkl zamanlarda ve farkl Trk boylarndan derlenmifl birbirinin varyant olan ve birbiriyle dorudan bir iliflkisi saptanamamfl pek ok teogoni mitleri vardr. Bu nedenle Trk teogoni mitlerini ve kltlerini tek bir sistem halinde henz aklayabilmekten uzaz. Ancak Trk teogoni mitlerini ve onlara ait kltlerini flamanln evreni Gkyz, Yeryz ve Yeralt olarak katmana ayrlmasndan hareketle bu yerde bulunufllarna gre tasnif etmek mmkndr.
Gkyznde Bulunan Tanrlar, Kutsal Ruhlar ve Kltleri

Gk Tanr
Gn ykseklii, ulafllmazl insanlara gn kutsalln ve tanrsalln da beraberinde getirmifltir. nsann binlerce yl ulaflamad ykseklik ve sonsuz uzay
boflluu, ge aflkn olma ve mutlak gereklik prestijini kazandrmfltr. Dahas, buralara ancak ayrcalkl kiflilerin ve baz dinlerin anlayflna gre llerin ruhlar gidebilmektedir. Bu flekilde bir anlayflla, yaratc tanr ve tanrlarn eseri olarak grlen evren, gkyz ile insanlar zerinde olaanst veya aflkn bir g etkisi
uyandrmfltr. Gn bu flekilde yceltilifli ve kutsanmas evrensel bir olgudur ve
pek ok mitoloji geleneinde grlr. Pek ok mitoloji geleneinde tanrlarn byk bir ksm gk kubbe, ykseklik ve meterolojik olaylarla iliflkilendirilerek anlmaktadr. Dahas bu geleneklerin pek ounda tanrlar gkyznn sahibi,
gkyznn sakini veya gkyznn hakimi fleklinde adlandrlr. Bu anlayfl
gn animist bir anlayflla Gk Tanryla zdefllefltirilmesi deildir. Tam tersine,
evreni yaratan Gk Tanrnn, g de yaratmas ve gklerde oturmas ve kendisini gk grlts, frtna, flimflek, meteorlar gibi meterolojik olaylarla belli etmesi
3. nite - Trk Mitolojisinin Kltleri ve Trk Dnyasndaki eflitlenmeleri
63
sz konusudur. Hi flphesiz bu zaman iinde evrilen ve deiflen anlayfllarn ald son flekillerden birisidir.
Eski Trklerde Gk Tanr, gn zaman iinde evrilerek soyut bir yaratc g
haline dnflmesinin bir sonucu olufltuu dflnlr. Gk Tanr, gkte ve ou zaman yaflam (kut) ve talihin (l) lefltiricisi veya paylafltrcsdr. Gk Tanr, kozmik dzenin veya evrenin olduu kadar siyasal ve toplumsal dzenin de kefili ve
takipisidir. Gk Tanrya dua edilir; onun adna ylda iki kez takvime bal trenler dzenlenir ve tercihen lekesiz stbeyaz aygr at kurban edilir. Gk Tanrnn
kut vermesiyle gcn ondan alan kaanlar kee zerinde dokuz kere ykseltilerek kararnn Trk kavmi tarafndan kabullenilifli gsterilir. Gk Tanr, gkte oturan ve dnyay unutmufl tembel bir tanr deildir. Gerektiinde yeryzndekileri
cezalandrr. Bu cezalandrma ou zaman yldrm arpmas fleklindedir.
Orta Asyada kurulan Hunlar, Tabgalar, Gktrkler ve ilk Uygur Kaanl gibi Trk devletlerinde Gk Tanr kltnn varl dnemin in kaynaklarnda da
yer alr. Dahas, inde nceleri sadece gk klt fleklindeki anlayfln M.. ini
ilk defa fethedip orada yerleflen ve imparatorluk kuran Trk soylu u (chou) hanedan tarafndan Gk Tanr anlayflna gre deifltirilip flekillendirildii kabul edilir. Baz arafltrmaclara gre, inlilerin imparatorlarn gn olu olarak adlandrmalar bu anlayfln devamdr. Eer ktadan adalara gtrmedilerse, muhtemelen benzer inanfllar Japonyaya da inden gemifl olmaldr.
Gnefl, Ay ve Yldz Kltleri

Trk mitolojisinde Gnefl, Ay ve yldz Gk Tanrya bal kltler olarak dflnlr. Eski Trklerin bu kltlere sayg gsterdiine dair in yazl kaynaklarnda kaytlar vardr. Tanr szcnn etimolojik aklamalar arasnda, tang (tan) kknden geldii ileri srlen grfllerden birisidir. Buna gre tang gneflin doduu yerdir ve tanr da gnefli aran, onun domasn salayan anlamndadr. Hun kaanlarnn her sabah adrndan karken gnefli ve her akflam da
ay selamlayp tazim ettii fleklindeki bilgiler balamnda bu etimolojik aklama
olduka dikkat ekici ve anlaml gzkmektedir. Ayn flekilde, Altay ve Mifler
Trklerinin gnmzde bile gnefl zerine and ime geleneini srdrdkleri grlr. Dahas, Altay Trklerine gre gnefl ana, ay atadr; atefl de yeryznde gneflin temsilcisidir. Kamlara (flaman) gre, gneflin ve ayn tutulmasnn nedeni kt ruhlarn onlar yakalayp karanlk dnyaya srklemeleridir. Bu nedenle onlar
kt ruhlardan korumak iin barr arr, davul alarlar. Yakut Trklerine greyse, gnefl ve ay iki tanrsal g ve kardefltir. Umay kltnn sembol ay, Gk Tanr kltnn sembol ise gnefltir. Biraz da bu nedenlerle btn flamanist Trk topluluklarnda ve Trk flamanizminden etkilenmifl Buryat ve Mool flamanlarnn tren kostmlerinin zerinde demir ve gmflten yaplmfl ay ve gnefli sembolize
eden taklar yer alr. Trk bayrann ay ve yldz esasen ay ve gnefltir. Nitekim, Moollarn bayranda da ay ve gnefl yer alr. Gktrklerin paralarnn
stnde de ay ve gnefl sembolleri vardr. Baz arafltrmaclara gre Maniheizm
ve Budizmin tesiriyle olduu ileri srlse de, Kutadgu Bilig gibi Karahanl dnemi
metinlerinde bile dnemin hkmdarlarnn sfatlarnda yer alan ay tengride kut
bulmufl veya kn tengride kut bulmufl gibi ifadeler, sz konusu ay ve gnefl
kltlerinin tanr veya tanrsal g sahibi varlklar olarak kabul edildiklerini
gstermektedir. Dorudan doruya siyasi erk ve hakimiyetle ilgili bu ifadeler Gktrk paralarnda yer alfllarn ve flaman kostmlerindeki olmazsa olmaz konumundaki ifllev ve rollerini aklar niteliktedir.
Maniheizm: M.S. 3. yzylda

yaflayan ranl Mani adl bir
kifli tarafndan kurulan
kendinden nceki btn din
ve inanfllarn aklna uygun
ksmlarn birlefltirerek
oluflturulan, iki eflit ve karflt
iyilik ve ktlk ilkesinin
birlikte var olmasna
dayanan dinsel reti.
64
lgen
Kurban: Dinsel bir buyruu

yerine getirmek iin kesilen
belli zelliklere sahip
hayvan.
Altay Trklerinin kam alkfl (dua) ve ilahilerinde lgen, en byk yaratc tanr
olarak yer alr. lgen szc ulu veya byk, yce anlamndadr. fior, Telet
ve Gney Altay Trklerinin kam alkfllarnda ise, lgene, Kuday (kut+ay) denildii de grlr. Kayrakan da yine en byk tanr anlamnda kullanlan bir sfattr, Erlike de verilir. Kam alkfllarnda grlen Kzagan ve Mergen, lgennin
yardmcs olan iyi ruhlardr.
Altay Trkleri arasnda 19. yzylda halkbilimsel derlemeler yapan Anohinin
tespitlerine gre lgen, ay ve gneflin arkasnda, yldzlarn stnde yaflar ve iyilik
yapmay sever bir tanrdr. Kamlama ayini yaparak lgene ulaflmak isteyen bir kamn yedi veya dokuz engeli/kat aflmas gerekir. Altayllarn flamanist inanfllarna
gre bir kam ancak beflinci katta bulunan Altn Kazka (Kutup Yldz) kadar gidebilir. Altay Trklerine gre, lgen ezeli ve ebedidir. lgen gk cisimlerini ynetir, gk grlts, yldrm yaratr, yamurlar yadrr. lgen gk kuflan, insanlar, hayvanlar, otlaklar, yaylalar ve atefli yaratmfltr. Bir insana benzedii dflnlen lgen iin ak nur, nurlu hakan, frtna koparan, flimflek aktran ve
yakc gibi sfatlar kullanlr. lgenin yedi olu ve dokuz kz vardr, bunlar ondan kopmufl ama ona eflit olmayan eflitli grevleri olan ruhlardr. lgen tanrya
, alt, dokuz veya on iki ylda bir ayin (tren) dzenlenir; bahar, yaz veya sonbaharda boz renkli bir ksrak kurban edilir. lgen tanr baz arafltrmaclara gre
Gk Tanr inancnn bozulmufl hali kabul edilirken baz arafltrmaclar daha eski ve
asli olann lgen tanr inancnn olduunu ve bozkra kan Trklerin bu inanfl
zamanla daha soyut nitelikleri olan Gk Tanrya dnfltrdklerini ileri srerler.
Yayk
Sa kurban: Doann ve
insann taflycs
olduklarna inanlan
yaflamn kesintisizliini
simgeleyen, gksel gler ya
da yer/su ruhlar iin
sunulan serpme, sama ve
benzeri biimlerde
uygulanan st, rak, kmz,
ya, buday, dar vb. kansz
kurban.
lgen tanr ile insanlar, kamlar arasndaki en nemli arac ve yardmc ruhtur. lgen tanr onu insanlar ktlklerden korumas ve canllara yaflam vermesi iin
gkten yeryzne gndermifltir. lgen tanrya kamlarn ve insanlarn adad kurbanlar Yayk gtrr. Ksraklarn ilkbaharda salan ilk st yulafla karfltrlarak
Yayka sa kurban olarak salr, ona dualar edilir. Yayka beyaz kumaflla tasvirler yaplr ve bu tasvirlere bafl, kulak, kol, ayak, kuyruk eklenip ayaklarna krmz fleritten kurdele dikilir. Bu flekilde hazrlanan Yayk tasvirleri beyaz kldan
rlen bir iple ayin yaplacak yerde bulunan iki kutsal kayn aacnn arasna aslr. Gnmzde Anadolu ve Balkanlar baflta olmak zere Trk dnyasnn her yerinde ve btn Trk boylarnda grlen aalara aslan aput ve bez paralaryla
dilek dilemek baflta olmak zere eflitli ritel ve uygulamalarn kayna bu tr
inan rntlerine dayanmaktadr.
Suyla
Suyla, gkyznde yaflar; gnefl ve ayn bir paras olarak kabul edilir. nanfla gre at gzl olan Suyla ok iyi gren bir ruhtur ve insann yeryzndeki koruyucusudur. nsanlarn hayatn kontrol eder ve bir deifliklik olduunda lgene bildirir. Kam ktlklerden korur, ona gkyz ve yeraltna yapt yolculuklarda efllik eder. Suyla, lgen tanrya adanan kurbanlar ona Yayk ile birlikte gtrr.
Karlk adl tanrsal gte Suyla ile ayn grevleri stlenir ve kamn kurban kesme treninde ona yardm eder.
Utkuu
Utkuu gkte yaflar ve lgen tanrnn en yakn elisidir. lgene ulaflmak isteyen
kamlar beflinci katta Altnkazk (Kutup Yldz) blgesine inerek karfllar. Kamn
getirdii kurbann alr ve tahtnda oturan lgene gtrr. Kam Altnkazkta Utkuudan ald kazlara binerek yeryzne dner.
rn Aar Toyon
Trk dnyasnn en Kuzey-dousunda, Sibiryada yaflayan Trk boyu olan Sahalar
(Yakutlar), eski Trk mitolojisini en iyi koruyan topluluklar arasndadr. Sahalara
gre gkyznde iyi tanrlar ve kt fleytanlar vardr. Bunlarn iinde en byk,
ulu tanr rn Aar Toyondur (rn Ay Toyon), gn dokuzuncu katnda ve dou tarafnda yaflar. rn Aar Toyon dnyay ve insanlar yaratmfltr, dnyaya aydnlk, insanlara iyilik ve gzel dflnceler verir. O yukar dnyaya (gkyz) ve
orta dnyaya (yeryz) hkmeder, dier tanrlar ynetir. rn Aar Toyonun efli
olan Kn Kbey Hatun (rn Arh Hotun) gneflle bir tutulur ve flyla dnyay
stp temizler. Bu ikili dnyada iyilik ve gzelliin hakim olmas iin alflrlar, insanlarn uymas gereken treleri gnderirler, iki olullar ve iki de kzlar vardr.
Sahalarn inancna gre, Uluu Suorun Toyon adl bir baflka ve ikincil dereceden
tanr insana can verir ve oyun (kam/flaman) olacak insanlar bu greve tayin
eder. Cla Haan Toyon ve Tanha Haan Toyon insann domasndan itibaren kaderine hkmeder ve yafladklarn yazarlar. Ayht Hatun (Ayht Hotun) ve eyehsit ocuklarn domasn, hayatn devam etmesini, iyi davranmay salarlar. Bu iki
ruhun Trk mitolojisinde dier boylar arasnda varlklar eskiden beri bilinen Ana
Maygl, Ak Ene ve Umay adlarndaki ruhlar gibi doumu kolaylafltrc, bebei ve
anneyi Al Kars veya Albs adl kt ruhlardan koruyan iyi ruhlar olmas ifllevsel sreklilik balamnda son derece dikkat ekicidir.
Saha Trklerine gre gkyznde eflitli hastalklar insanlara musallat eden
kt ruhlar da vardr. Bu kt ruhlardan Hagdan Buuray Toyon bel bklmesi ve
kamburluu, Dohsun Duyar delilii, aaday Bolloh ayak ve gz hastalklarn, Kere Ubahalaah Hatun bafl, mide, karn ve eklem hastalklarn insanlara gnderirler.
lbis Kuha ve Orol Uola, insanlara kskanlk, rekabet, dflmanlk ve intihar duygularn afllayan kt ruhlar ve savafl tanrlardr.
Yeryznde Bulunan Tanrlar, Kutsal Ruhlar ve Kltleri

nsanlk tarihinin en eski dnemlerinden itibaren insanlar tabiattaki eflitli unsurlara kutsallk atfederek animizm baflta olmak zere eflitli inanfl sistemleri oluflturmufllardr. Bir baflka ifadeyle, insanlar ok eski zamanlardan beri tabiat sadece doallyla deil ona din deer de ykleyerek alglamfllardr. Bu balamda, eski
Trklerdeki inanfllar arasnda tabiat unsurlarna sayg gsterilmesi, dua edilmesi,
kutsal kabul edilmesi gibi inanfl ve uygulamalarn var olduu bilinmektedir. Buna
gre, eski Trkler tabiatta birtakm gizli glerin varlna inanyor ve da, tepe,
kaya, pnar, su kayna, maara, aa, orman, gl, demir, kl, atefl, ocak ve benzeri varlklarn canl ve bir ruha sahip olduuna inanyor, genel anlamda bu tr
ruhlara sahip anlamnda iye olarak adlandryorlard. Gnmzde de Trkiye
Trkleri arasnda olaanst varlklarn olduuna inanlan yerlere sahipli denilmesinin bir nedeni de budur. Nitekim, Trkiye Trkesinde sahip anlamnda bir
baflka szck ss yani iyesi veya sahibi olmayan yere ssz denilmesinin mitolojik arka plannda ayn anlayfl ve dnya grfl yatmaktadr.
65
66
Eski Trkenin en zengin metinleri arasnda yer alan Orhun Yaztlarnda kutsal varlklar olarak karflmza Kk Tengri (Gk Tanr), Umay, Yaz Yir, Iduk
Yir Sub kar. Kl Tigin yaztnn dou cephesinde evrenin yaratlfl, ze kk tengri asra yagz yir klndukda iki ara kifli ogl klnmfl gnmz Trkesiyle stte mavi gk, altta yaz (kara) yer klndnda, ikisi arasnda insan olu klnmfl/yaratlmfl fleklinde anlatlmaktadr. Bunlar klan veya yaratan yukarda ele
alnan Kk Tengri/Gk Tanrdr. Ancak Tonyukuk Yaztnda Gk Tanrnn yan sra Umay ve Iduk Yir Sub fleklinde baflka kutsal varlklar yer almaktadr.
zellikle, kutsal yer-su olarak gnmz Trkesine aktarlan Iduk yir-sub
eski Trklerdeki yer-su kltn ortaya koymaktadr. Eski Trkler ve gnmzde
flamanist dnya grflne sahip pek ok Trk boyuna mensup kifliler, rmak, dere, gl, da, tepe gibi pek ok doal ve corafi unsurlarda insanlara yardmc olan
ruhlarn varlna inanmaktadrlar. Bu tr ruh sahibi olduuna inanlan sular, da,
tafl, aa ve ormanlk alanlar doal olarak kutsal yerler olarak kabul edilmekte,
eflitli zamanlarda ziyaret edilerek ayinler yaplmakta, kurbanlar sunulup dua edilen sunaklar olarak karflmza kmaktadr. Hi flphesiz, gk cisimleri nasl yaratc Gk Tanrnn yan sra yaratclar olarak kabul edilmiyorsa, bu tr yeryz
unsurlar da bir put veya yaratc olarak kabul edilmememektedir. Bu tr yerler ve inanlar Musevilii, Hristiyanl ve slmiyeti kabul etmifl Trkler arasnda
da evliya, ata ve aziz kltlerine balanarak ve bu dinlerin iman ve inan rntleriyle badaflarak yaflamaya devam etmektedirler. Bu durum tpk slm ncesi bir
kamlk uygulamas olan kurflun dkme inan ve pratiinin, Trklerin Mslman
olmasndan sonra hlas ve bir Fatiha Suresinin okunmasnn eklenmesi yoluyla slmileflmesine benzemektedir.
Nitekim Anohinin verdii bilgiye gre flamanist olan Altay Trkleri de da, yer
ve su ruhlarn lgen tanr ve Erlik gibi inanfllarndan ayr dflnmektedirler. Onlara gre da, yer, su ve buzul ruhlar insanlara iyilik, salk ve mutluluk veren koruyucular, sahipler veya iyelerdir. Bu iye ruhlara saygszlk yaplrsa insanlara
hastalklar gndererek onlar cezalandracana inanrlar. Trk dnyasndaki pek
ok da, nehir, gl, kayalk gibi yer adlar ayn zamanda oralarda yafladna inanlan sz konusu ruhlarn adlar olarak karflmza kar. Birok yerde bu ruhlarn
insanlara benzediine, ocuklar olduuna dair efsaneler anlatlr. Altay Trkleri
her boyun bu tr koruyucusu olan da, nehir, orman, aa, kaya vb. yerlerin ruhuna inanr ve onlarn flerefine trenler yaparlar, kanl ve kansz kurbanlar adarlar.
Kanl kurban olarak ksrak kesme, kansz veya sa kurban olarak st, yulaf unundan lapa yaplp salp serpilir.
Trk mitolojisinin yer veya yeryzyle ilgili kltleri ve bunlar temsil eden iyi
ve kt ruhlar (demon) flu flekilde sralayabiliriz:
Ruh, Kifliolu, Arvak

Trk mitolojisinin pek ok veriminde insanlarn birden fazla ve eflitli ruhlara sahip olmas dflncesiyle karfllafllmaktadr. Tarihsel metinlerden, Orhun Yaztlarnda, Bilge Kaann lmnn anlatlmasnda onun utuunun belirtildiini
gryoruz. Buna gre eski Trklerde ruh bir kufl gibi uabilen bir fley olarak dflnlmfltr. Nitekim, 19. yzylda Altay Trklerinden Radloff tarafndan derlenen
bir Yaratlfl Mitinde de, Tanr ve Kifliolunun sularla kapl bir evrende kufl gibi
umakta olufllar sz konusu dflncenin srekliliini gstermektedir.
Altay Trklerine gre bir insann vcudunun canllk, nefes alma-verme ve byme gibi yeteneklerine tn, lp kalmay ifade eden anlamda canna sne,
candan ve tndan ayr ve bamsz bir varlk olarak dflnlen bir insann kimlik
ve kifliliini oluflturan nc ruhsal varldr.
Saha (Yakut) Trklerindeyse iye kl tabiriyle, bir kamn (flamann) hayvan
fleklindeki can anlafllr. Krgz ve Kazak Trklerinin arvak-efl dedikleri ruh, bir
insann efli olan ruh anlamndadr. Bunlar insan vcudundan kp gezip dolaflabilirler; klk deifltirerek kufl, boa, kurt, kpek, ylan gibi hayvanlar olarak grlebilirler. Krgz ve Kazaklara gre sadece bakslarn arva olmaz byk insanlarn
da arva veya efl ruhu olur. Kazaklar filanla konufluyordum, itirazlarna bir
fley diyemedim. nk arva bast diyerek bu varl ifade ederler. Kazaklarn
arvak dedikleriyle Saha Trklerinin iye kl olarak adlandrdklar kavram ve
ruhsal varlk ayndr. Nitekim Mslman Trkler arasnda zellikle fleyh menkbelerinde de bu inanfln izleri grlr. rnein, Hac Bektafl Velinin flahin, Hac
Dorulun doan klna girerek (don deifltirerek) umalar arvak ve iye kl
kkenli bir anlayfln slmileflmifl bir flekilde devamdr.
Yo Kan
Altay Trkleri arasnda yeryzndeki ruhlarn en gls olduuna, dnyann
merkezinde bulunan ve ucu lgenin evine kadar ulaflan bir am aacnn yannda oturduuna inanlr. Yo Kann So Kan ve Temir Kan adl iki olu olduu ve
bunlarn insanlarn verdikleri fleyleri kabul ettikleri tasarlanr. Saha Trklerindeyse,
Aan Alahn Hotun, byk bir kayn aacnda oturur, tabiat, insanlar ve hayvanlar korur. Onun kasrga fleklinde gezdiine, insanlarn tabiat tahrip etmesine zldne inanlr.
Talay Kan
Talay Kann yeryzndeki btn sularn, denizlerin hakimi, llerin koruyucusu
olduuna inanlr. Talay Kann evinin Altay Trklerinin Yayk adn verdii on yedi denizin birlefltii yerde olduu tasarlanr. Saha Trklerindeyse Kah Bolloh Toyon (Ukulaan Ay), su ruhu olarak kabul edilir. O, suyun temiz olmasn, baln
remesini salar. Bu nedenle balklar balk avna kmadan nce ondan bereketli bir av iin ricada bulunurlar. Suyun kirletilmesini, gllerin kurutulmasn,
baln atefle atlmasn sevmez. Bunlar yapanlar suya ekerek boar. Akrabas
len bir kiflinin yedi gn iinde suya girip balk avlamasna, gl, nehir gibi bir suyu gemesine, kfln gl veya nehir buzunun stnde atefl yaklmasna da kzar ve
cezalandrr.
Ana Maygl, Ak Ene

Altay Trkleri arasnda Ak Ene (Ak Ana) adl difli tanra, lgen tanrya yaratma ilhamn veren olaanst bir g olarak grlr. 19. yzylda ataerkil bir toplumsal yapdan derlenmifl metinlerde evrenin yaratlfl ilhamnn bir difli tanradan gelmifl olmas dflncesi son derece dikkat ekicidir. Muhtemelen, ikinci nitede deindiimiz, tarih ncesi anaerkil dnemin yaratc difli tanras Umayn ad deifltirmifl olarak yaflamakta olan bir izi veya kalntsdr. Benzer bir baflka difli ruh ise,
Ana Maygl adn taflr, bu difli ruha ulus anas da denilir. Boy veya soy anlamnda ulusu koruyan bir ruhtur. Bu difli ruhun da Umay tanrann yaratc g olarak inanld anaerkil dnemden eril nitelikli Gk Tanrnn yaratc olarak inanld ataerkil yapya dnflme ve geifl dnemlerinin bozkra kmayan Altay Trkleri arasnda yaflayan izi veya kalntsdr.
67
68
Umay
Tarihsel yazl metinlerde ilk olarak karflmza Orhun Yaztlarnda, Kltigin kitabesinin dou yznde flu flekilde geer: Umay teg gm katun kutnga inim Kl Tigin er bold bu ifade gnmz Trkesinde Umay gibi annem hatunun devletine, kk kardeflim Kl Tigin er adn ald fleklindedir. Burada Kl Tiginin yararl bir ifl, yiitlik yapp erginlik adn alncaya kadar Umay tanra tarafndan korunmas anlatlr. Bu ifadeden yola karak arafltrmaclar, Umayn insann doumuyla ve bymesiyle ilgilenen bir ruh olduunu dflnrler. Umay ocuk ve hamile kadnlarn koruyucu ruhu olarak takdim ederler. Bu tr arafltrmaclar, Gk Tanr inancnn en bafllangcndan beri, tarih ncesi dnemlerden itibaren Trklerin
inanc olduunu ve bunun flamanizmle (kamlk) ilgili bir inanfl olmadn ileri srerler. Hatta, gnmzde ve daha nceki devirlerde grlen flamanist anlayfln,
Gk Tanr Dininin bozulmufl hali olduunu iddia ederler.
Bize gre durum farkldr. Mevcut bilgi ve belgelere gre Trk flamanizmi yaklaflk 40.000 yllk bir zaman diliminin rndr. Gney Sibirya ormanlarnda yaflanlan erken dnemde kadnlarn hakim olduu anaerkil bir toplum yaps vardr.
Umay bu dnemin yaratc, difli tanrasdr. Yukardaki ifadenin yazld Gktrk
dnemi ataerkil ve atalar kltnn Gk Tanrya, denk bir arlk kazand zamandr. Byle bir devirde Umay tanrann tpk kadnlarn toplum yapsnda ikincil bir konuma dflmesi gibi bir koruyucu ruha dnflmesi son derece normaldir. Nitekim slmiyetin kabulnden sonra sz konusu koruyucu ruh fleklindeki
umay klt de Hz. Fatma kltyle birleflerek slmileflmifl bir biimde gnmzde yaflamaya devam etmektedir.
Al Kars, Albs, Al ruhu
Ocakl: Al kars gibi kt

ruhlara, ylanck, sakran,
siil gibi hastalklardan
koruyucu olan geleneksel
ila ve sihirli, bysel
ifllemleri yapma gcne bu
iflleri binlerce yldr yapan
bir ocak mensubundan soy
yoluyla ve el alarak sahip
olan kifli.
Al ruhu tarih ncesi zamanlarn atefl kltyle ilgilidir. Trk dnyasnn her yerinde al, al kars, albast, albas, albs, alms gibi adlarla tannan kt bir ruhtur.
nanfla gre bu kt ruh lohusalara musallat olur, onu ve bebeini ldrr, cierini suda ykayp yer. Kazak, Krgz ve Baflkurtlara gre albast, kara albast ve
sar albast olmak zere iki eflittir. Sar Albastlar kam, hoca ve bakslarn dualaryla insanlardan uzaklafltrlrlar. Sar Albastlar, hoppa ve flarlatan diye nitelendirilirler. Bunlar insanlara zarar vermeyeceklerine sz vermelerine ramen ilk frsatta insanlara zarar verirler. Kara Albastlarsa, daha ciddi ve arbafll olarak dflnlrler. Kara Albastlar ancak onlar grebilen ocakllardan korkarlar. Trk
dnyasnda olduu gibi Trkiyede de Albastlar Karakura denilen baflka bir kt ruhla ayrfltrlrlar.
Sar Albastlar, sarfln bir kadn, kei ve tilki klnda insanlara grnrler. Kazan Tatarlar arasnda, Albastlarn kullanlmayan ev ve bozkrda insanlara eflitli
flekillerde grnerek onlar yollarndan flaflrttna inanlr. Tva (Tuva) Trkleriyse, Albas adn verdikleri bu kt ruhun evlenmeyen bir kzdan trediine ve
bunlarn kumsal ve kayalklarda yafladklarna, kei gibi sesler kardklarna inanrlar. Altay Trkleri, Alms dedikleri bu kt ruhun Erlikin hizmetilerinden olduunu dflnrler. zbekler, Albastnn fleytan, cin, dev ve perilerden farkl olduuna, dank sal yafll bir kadn fleklinde grndne inanrlar. Lousay
bomamas iin onu yalnz brakmazlar. Saha Trklerindeyse Abas denilen bu
kt ruh, insanlarn kutunu alan kt ve obur bir ruhtur.
Albastnn demirci ve ocakl erkeklerden, tfek sesinden korktuuna inanlr.
Lohusay Albastdan korumak iin bak, kama, ine gibi demirden yaplmfl nesneleri baflaltna koymak baflta olmak zere gnmzde de pek ok inanfl ve uygulama vardr.
Kasrga, Rzgar ve Yel Ruhu

Baz Trk boylarnda rzgar, yel, kasrga, i ve kra gibi doal olgular eflitli
ruhlarn ifli olarak kabul edilir. Bu ruhlarn hem gk hem de yer-sularla iliflkili olduu tasarlanr. Saha Trkleri Tal Holoruk ite adn verdikleri bir ruhun, rzgar, yel ve kasrgann ruhu olduuna inanrlar. Anadoluda da gnmzde cin
arpmas ad verilen arplmalarn yakn gemifle kadar yel arpmas olarak adlandrld bilinmektedir. Saha Trkleri gk grlts ruhuna Etin ite, yldrm ruhuna da algan ite adn verirler. Azerbaycan Trkleri btn frtna,
rzgar ve yelleri yneten Yel Baba adl mitolojik bir varla inanrlar. Ayn flekilde, Hakas Trklerinin inanflna gre, Yel iyesi/sahibi (fiil Eezi) adl ruh rzgar ve
yellerin yneticisidir. Yel iyesi ve Yel Baba inanc, Macar mitolojisinde karflmza
Sel Ane adyla kar.
Tafl, Kaya Ruhu

Doadaki hemen hemen her nesneyi canl ve ruh sahibi olarak dflnen animist
dnya grflne sahip insan topluluklar, dayankl bir nesne olarak varln srdren tafllar ve kayalara da ruh izafe etmifllerdir. nsann tam tersine salam ve neredeyse mutlak bir varlk gibi grnen kayalarn iinde ona bu gc veren bir ruh
olduuna inanlmfltr. Bu nedenle de tafllar ve kayalar ruhani eylemlerin arac olmufllardr. Bir baflka ifadeyle tafl, bafll baflna bir tapnma nesnesi deildir; onun
kutsall onda canlanan ruha, onu kutsallafltran simgeye aittir. Evrensel olarak
pek ok millette ve mitoloji geleneinde tafl ve kayalarla ilgili kutsallafltrmaya dayal inanfllar vardr.
Tafln, Trkler arasnda da by, dilek, adak, yemin, ila, flifa, uur, ocuk dourmak, yamur ve kar yadrmak amacyla kutsanp kullanld tespit edilmifltir.
Trklerin kutsal veya iinde olaanst g bulunduuna inandklar tafllar flyle
rneklenebilir: Yada (Yad, jaca, yamur) tafl, Kutlu Kaya, yryen tafllar, zerindeki iz dolaysyla kutsallaflan tafllar, fal tafllar, balballar, bofllukta durduuna inanlan tafl, dilek tafllar, karatafllar, sartafllar, ylan tafl, difl tafl, korku tafl, tafla veya
kayaya dnflmfl insanlarla ilgili tafllar.
Trk dnyasnda, kutsal veya olaanst gce sahip kabul edilen tafllarn kullanlma flekilleriyse flyledir: Kutsal saylan tafl ziyaret, evresinde belli kurallar dahilinde dolanma, tafla el srme, vcuduna srme, pme, muska gibi boynuna asma, evde saklama, gmme, dereye atma, tafl zerine dua okuma ve fleme, yalama, azda tutma. Taflla ilgili bu uygulama ve ritelistik pratikler iinde en dikkat
ekici olan, zellikle tafla elle temas ederek ve temas bysn gereklefltirerek,
tafln iindeki gc insann kendi bedenine aktarmaya alflmasdr. nsanlar bu
yolla skntsndan, hastalndan kurtulmay, flifa bulmay, uur ve talihi kendi
zerine ynlendireceklerini dflnmektedirler.
Hangi dinden olurlarsa olsunlar Trkler arasnda taflla ilgili efsane motifleri
iinde en yaygn olan tafla dnflmek veya tafl kesilmektir. Baflta insan olmak zere, hayvan, bitki, eflya ve olaanst varlklar dahil her fley tafla dnflebilir. Trk
kltrnde tafl kesilmek iyiler iin bir kurtulufl ve dl, ktler iinse bir ceza olarak karflmza kar. Doal ortamnda bir tafl ya da kayann insana veya baflka varlklara benzemesi pek ok tafl kesilme efsanesinin ortaya kmasna ve bu efsaneleri hatrlatarak anlatlmasna neden olmaktadr. Bu tr tafl kesilme efsanelerinin
ok byk bir ksmnda tafl kesilmenin asl amac insanlara ders vermek, yaygn
inan ve dinsel uygulamalar desteklemektir.
69
70
Trk mitolojisinde tafl veya kaya ilk yaratlan nesnelerden birisi olarak karflmza kar. 19. yzylda Altay Trkleri arasndan derlenmifl bir yaratlfl mitinde, usuz bucaksz deniz fleklinde evrende uan lgen tanr, denizden kan tafla oturunca rahatlar. Bu mitik anlat, tafln yeryz, insanlar, hayvanlar, bitkiler yaratlmadan
nce yaratlmfl olmasdr.
Trk mitolojisinde en yaygn olarak bilinen tafl Yada tafldr. Saha Trklerinde Yada, Sata, Altayda Cada Krgzlarda Caytafl dier Trk boylarnda
Yada veya Yat diye adlandrlan tafln yamur, kar yadrdna, frtna karabildiine inanlr. Trklere has bir uygulama olarak bilinen bu inan ve yada taflyla ilgili in ve Arap kaynaklar baflta olmak zere tarih boyunca pek ok kayt yer
alr. Orta a Arap kaynaklar Yada taflnn Trklere, Allah tarafndan Nuh Peygambere, onun da olu Yafes araclyla olu Trke ve ondan da oullar Trklere
getiini yazarak bu inanfl slmilefltirdikleri grlmektedir. Yada taflyla yamur,
kar yadran Kaflgarl Mahmutun grg tanklna gre her yan saran bir yangn sndren bu taflla sz konusu ifllemleri yadac ad verilen kamlar yaparlard.
Gnmzde de Anadoluda yamur duas yaplrken tafllarla ilgili pek ok uygulama bu eski yada tafl ile iliflkili olmaldr.
Da Ruhu
Alkfl: fiaman/kam duas.
Da veya dalar sadece Trk mitolojisinde deil evrensel olarak btn kltrlerde
hatta btn semavi dinlerde bile kutsalla sahip olarak karflmza karlar. Trk
mitolojisinde de dalarn, tafl ynlaryla oluflturulan obalarn ve tafl toprak yn
olarak infla edilen kurganlarn ruhu olduuna inanlmaktadr. Bu tr yerle sadece
kendi ruhlarn deil, baflka ruhlar da barndran yerler olarak karflmza kmaktadr. Bu balamda boy, soy ve kabilelerin de birer kutsal da vardr ve her soyun
kendi atalarn da ruhuyla birlefltirdii grlr.
Kam alkfllarnda (flaman dualarnda) dalarn ruhuna dua edilir ve da ruhlar
bu trenlerde yaplan kurban sunumlar ve dualarla yceltilirler. Bu dualarda dan ruhunun canl ve her fleyi duyan yardm eden bir halde tasarmland ve buna inanld grlr. Altayl avclar da ve ormann koruyucu ruhuna ayin yaparlar ve avn bolluk ve bereket iinde gemesini dilerler. Saha Trkleri dan ruhuna Ta ite (dan sahibi) derler ve dan insanlara akraba olduuna inanrlar.
Trk mitolojisinde dan kutsallafltrlmasnn en nemli nedenlerinden birisi
ge ve Gk Tanrya yakn olmasdr. Dahas dflman saldrlarndan koruyuculuu da hem fiziki hem de manevi anlamda daa bir koruyuculuk anlam yklemifl
ve dalar zgrlkle eflanlaml hale gelmifltir. Bunlar dada, ormanda avclk yapan toplumlarn bet bereket arttrmaya ynelik uygulamalar takip etmifltir. Daha
nce de iflaret edildii gibi Trk mitolojisinde da klt bir erkek klt olarak ortaya kar ve biraz da bu nedenle gnmzde bile pek ok Trk boyunda kutsal
dada yaplan kanl, kansz kurban trenlerine kadnlarn katlmas yasaktr. Dahas, tren yaplan bu kutsal daa herhangi bir kadnn herhangi bir nedenle ayak
basmas sonucu bu dan kirlenip kutsalln yitireceine inanlr. Bu durum anaerkillik karflt ataerkil yaplanfln ilk olarak olufltuu dalar kutsama ve savunmasnn bir yansmasndan baflka bir fley deildir.
Atefl Ruhu
Evrensel olarak kutsal kabul edilen olgulardan birisi olan atefl, Trk mitolojisinde
de son derece nemli bir yere ve role sahiptir. Trk kltrnde atefl bir arndrc
ve kt ruhlar kovucu unsurdur. Bizans Devletinin M.S. 568 ylnda bat Gktrk
devletine gnderdii eli Zemarkosu, Trkler kaanlarn yanna karmadan nce

atefl zerinden atlatp ateflten bir emberin iinden geirerek onun tafld uursuzluklar kovduklarn ve onun beraberinde olan kt ruhlardan arndrdklarna
inanrlar. Bu balamda, atefl insanlara yardm eden stn bir ruh olarak dflnlp dua edilir, kurban kesilir; yoksa atefl bir tanr olarak kabul edilmez. Atefl kltnn en gzel yansd yer, aile ocann kutsanmasdr. Atalarn ilk kamp ve
ocak atefli olmas dolaysyla aileyi veya soyu sembolize eder. Ocak ve aile ocann kutsall btn Trk boylar arasnda yaygn olarak devam etmektedir.
Altay, fior, Telet ve Saha Trkleri yakn zamanlara kadar ateflin ruhuna yiyecek ve iecek sunarak sa kurban yaparlard. Canl olduunu dflndkleri ateflin ruhunu incitmemek iin atefle bcak ve flifl gibi yaralayc aletler sokmamaya
dikkat gsterirlerdi. Doum yapmfl kadnlar, kamlama treni yaplacak mekanlar
ateflle ttslenerek temizlenir. Telet Trkleri atefl ruhuna Ot Ene (Atefl Ana) derler. uvafl Trkleri ateflin biri erkek ve biri difli olmak zere iki ruhu olduuna inanrlar. Saha Trklerindeyse, ateflin ruhu Hatan Temieriyedir (Aan Uhhan). nanfla gre bu dnyann yaratlflndan beri var olan iyi ve koruyucu bir ruhtur. Bu ruh
kiri, pislii sevmez ve atefle tkrenleri cezalandrr. Lohusa kadnn krk gn ateflin yanna gelip yemek piflirmesi ve yeni gelinin sobann nnden gemesi yasaktr. Atefl ruhunun kutsalln gsteren bir kam alkfl flyledir: kfleli tafl ocak,
alevli yanan al ateflim! Tafl ocamz yerinden oynamasn, daima yansn! Yaktmz atefl alevli olsun. Tarhana piflirdiimiz ocan kl ok olsun! Neslimiz kesilmesin, srsn, biri giderse biri gelsin! Ey Abukan dann pay, ey ay ve gneflin
paras (olan atefl)! Bereket ver, ksmetimiz bol olsun! Bu duada ateflle gnefl-ay
iliflkisi ve ocan aileyi sembolize etmesi gibi unsurlar son derece ak olarak karflmza kmaktadr.
Su Ruhu
Su evrensel olarak kutsanan bir olgudur. Trk mitolojisinde de su, evrenin yaratlfl anndan beri var olan temel bir g olarak karflmza kmaktadr. Mesel, Radloffun 19. yzylda Altay Trklerinden derledii evrenin yaratlfl mitlerinden birinde bafllangta sadece su vardr. Tanr ve insan suyun stnde umaktadrlar. Sonra, yeryzndeki unsurlarn tamam suyun derinliklerinden kan kayann zerinde
gereklefltirilmeye bafllanlr. Su her fleyin bafl ve anas konumundadr. Daha nce
de grdmz kutsal yer-sularn duk yir-sub bir iyesi veya sahibi konumunda
bir ruha sahip olduu dflncesi animizmle iliflkilidir. Ayn flekilde, yeralt ruhlarnn yeryzne kfl kaynaklarndan birisi de pnarlar ve benzeri su kaynaklardr.
Bu nedenlerle kutsal kabul edilen su kirletilmez. Ona pislik atlmaz ve saygszlk edilmez. Hatta insan elbisesine ve vcuduna ancak belirli mevsim dnflmlerinde su dklp ykanabilir. Bu flekilde bir ykanmama yasa dorudan suyu kutsal grmeyle iliflkilidir. Suyu bu flekilde kutsama onun tanr grlmesi veya bir su
tanrs fikrini ortaya koymaz. Sadece, Trk mitolojisinde gl, rmak, gze, ay ve
pnarlarla ilgili bir su kltnn varln ortaya koyar.
Sularn sahibi veya iyeleri vardr ve bunlar kzdrlmamaldr. Bu nedenle su iyelerine muayyen zamanlarda kurban sunulur. Kaynaklarda, inde hakimiyet kuran
fiato Trklerinin volkanik gllere kattan deve, at figrleri yapp attklarna dair
bilgiler yer alr. Dede Korkutta da Ouzlarn ocuu olmayan hanmlarn kuru
aylara sc (flarap/rak benzeri alkoll iecek) dktklerinden yani su kltyle
iliflkili sa kurban yaptklar anlatlmaktadr. Yola kan bir kiflinin ardndan su
dkme, su falna bakma, by yaplmfl kimseleri akarsu veya deniz gibi bir sudan
geirme gibi inan ve uygulamalar su kltnn izleri olarak yorumlanabilir.
71
72
Ev Ruhlar
Baflta Kazan Tatarlar, Baflkurtlar ve uvafllar gibi dil (Volga) blgesi Trklerinin
y yesi (ev iyesi/sahibi) dedikleri, evi koruyan ve ailenin mutluunu, bet ve bereketi salayan bir koruyucu ruh inanc btn Trkler arasnda yaygndr. Bu evin
koruyucu ruhu mutlu edilmedii veya kzd zamanlarda ev halkna hastalk verdiine inanlr. Bu nedenle pek ok Trk boyunda evin koruyucu ruhuna kurban
kesilir veya hazrlanan bulama sa kurban olarak sunulur. nanfla gre evin koruyucu ruhu, evin efliinde veya kapnn pervaznda bulunur. Bu balamda, kapnn efliinin btn Trk dnyasnda kutsanmas ve eflie baslmamas baflta olmak
zere eflikle ilgili inanfl ve uygulamalar evin koruyucu ruhunun bulunduu makama saygszlk yapmamakla iliflkilidir.
Altay Trklerinde, Erlikin oullar Karafl, Kerey, Kaan, Temir Kaan, Bay
Maatr ve Padfl Biyin efliin muhafzln yaptna, bu nedenle de onlardan ve
gazaplarndan korunmak iin sayg gstermek gerektiine inanrlar. Pay Maatrn
kzlar da orada kapcdrlar ve kam dualarnda kara ylana benzetilirler.
Kafkaslar, Krm, Anadolu, Kbrs, Balkanlar, Suriye ve Irakta yaflayan Mslman Ouz Trkleri arasnda da evin koruyucu bir ruhu olduuna, bunun eflik veya temel ylan denilen ounlukla kara bir ylan fleklinde grldne inanlr.
Dahas, evden bet bereket kamamas, aile halknn salk shhatli olmas gibi nedenlerle bu ylana dokunulmaz, ldrlmez; hatta pek ok yerde ona zel ikramlar yaplarak beslendii grlr.
Ata Ruhlar
Krms: Altay Trklerinin

mitolojik tasarmlarnda
hastalklara neden olduuna
inanlan l ruhu, bir
bakma fleytan.
Daha nceki nitelerde grdmz gibi ataerkil toplum yapsnn oluflmasndan

sonra ortaya kan en nemli kltlerden birisi de atalar kltdr. Atalar klt,
lmfl atalarn yceltilmesi, onlar iin kutsal maaralarda kurban kesilmesi ve onlarn ruhunun kendilerine yardmc olmasnn dilenmesi amacyla oluflturulmufltur.
Bu inanfln temelini, atalarn ruhlarnn ldkten sonra bile ruhlar vastasyla ailesini korumasdr. in kaynaklar, Gktrkler dneminde, Trklerin yedinci ayn
yedinci gnnde yaflayan nesillerinin atalarna sunduklar kurbann Gk Tanrya
sunulana eflit bir nemde olduunu kaydetmektedir. Baflka in kaynaklarnda da,
Trklerin beflinci ve sekizinci aylarda kutsal ata maarasnda atalarn ruhuna kesilen kurbandan bahsetmektedir. Bu inanfln daha nceleri Asya ve Avrupa Hunlar arasnda da yaygn olduuna dair yazl kaytlar mevcuttur. Btn bu kaytlar
Hunlar ve Gktrkler dnemlerinde ata ruhlarna adanan kurban ritelini ve iliflkili olduu ata kltnn Trkler arasndaki yerini ve nemini ortaya koyan yazl
belgelerdir.
Bu balamda dikkat edilmesi gereken bir husus ller klt ile atalar kltnn ayn olmaddr. Atalar kltnde btn atalar dei; sadece bilgili, baflarl,
gl ve saygdeer atalarn ruhunun kutsanmas sz konusudur. Bu tr atalar ailenin koruyucu ruhu olarak dflnlr ve onlarn ruhuna tren yaplp kurban sunulur. Altay Trklerine gre, insan ldnde, ruhu yeralt dnyasna gider ve
onu, Erlikin elisi lm ruhu Alda karfllar. len her kiflinin ruhu yeralt dnyasnda krmse dnflr. nsann can olan sne ise Alda ile birlikte len akrabalarn dolaflr ve onlardan kurban ister. Bu sre, len kiflinin temsili bir fetifli
yaplp bir kamn (flamann) zerine flarap vb. sa kurbanlar sap dualar okumasyla sona erebilir ve lenin ruhu sakinleflebilir.
Ayn flekilde, len ataya ait eflyalar da kutsal saylr ve zenle korunurlar; baz
hastalklarn saaltlmasnda kullanlrlar. Atalar kltyle ilgili kutsamalarn en ilgin biimlerinden biri, sancaa gsterilen saygda grlebilir. Trklerde nceleri
hakim boyun kkeni olduu dfllen hayvann, totemin ruhu kaann sanca zerinde bulunduuna inanlrd. Bu, Gktrkler dnemi baflta olmak zere Aflina
oullarnda bozkurttu. Daha sonraki dnemlerde dorudan doruya devleti kuran
atann ruhunun sancakta bulunduuna inanld. Bu tr sancaklara tu ad verilir.
Bir baflka ifadeyle Trk kltr tarihinde devletin ve milletin namusuyla efl bir
neme sahip sanca dorudan atalar kltyle iliflkilidir.
Trk kltr ekolojinin bir rn olan, Cengiz Hann hazinesini ieren, sancak
anlamna gelen ve Mool dneminde tug slte ifadesinde kullanlan slte szcnn anlamna baklrsa o bir yol arkadaflyd. mparatorlua yol gsteriyor
ve onu koruyordu. Minnettarlk ifadesi olarak ona kurban sunuluyordu. Cengiz
Hann sembolik olarak sancakta vcut bulmas bu ok eski bir olguya zel bir
nem kazandrd. Cengizlilerde, sancak ama treni grkemli bir biimde yaplyordu. Sancak ama treninin o kadar byk bir anlam vard ki Hindistandaki
Babrl Trk devletinde de 1850lere kadar korunmufltur. Ksaca, bir kurt bafl ile
ssl olan Gktrklerin sanca, zamanla manda ya da at kuyruklar ile sslenmifl
dokuz tua dnflerek Osmanllar dahil btn Trk devletlerinde korunmufltur.
Gnmzde de Trk Ordusunun sancak ile ilgili son derece byk bir titizlikle
devam eden uygulamalarnn ardnda da bu mitolojik gemifl ve simgesel temsil
yatmaktadr. Sancak sadece bugn yaflamakta olan Trkleri temsil etmez. O, atalar
klt balamnda, btn zamanlar aflarak bu zaman zarfnda yaflamfl ve yaflamakta olan btn Trkl temsil eder. Sancak binlerce yllk Trk varln en somut
biimde sembolize eden bir simgedir.
Yeraltnda Bulunan Tanrlar, Kutsal Ruhlar ve Kltleri

Erlik
Altay Trklerinin kamlk (flamanlk) inanfllarna gre, Erlik yeralt dnyasnn ruhlarnn bafldr. Kam alkfllarnda Erlikin grnfl flyle tasvir edilir: Atletik vcutlu, yafll bir adam, kmr gibi kara kafll, gzl, dizlerine kadar uzamfl ikiye ayrk
sakall, kpein az difli gibi bykl, tokmaa benzer eneli, aa kkleri gibi boynuzlu, kvrck saldr. Kam alkfllarnda Erlike Kayrakan da denilir. Kayrakann
anlam keskin, sivri, kesici hakan, srekli ac ektiren ve lm getirendir. Erlikin,
gl anlamndaki erklig kelimesinden gelir. Erlikin nitelii olan kara rengi de
gaddar kuvvet, kararl ve sabit anlamlar taflr.
Erlik, yeraltnda kara amurdan veya duvarlarla evrili kara demirden yaplmfl
saraynda yaflar. Erlikin saray insanlarn gzyafllarnn oluflturduu dokuz nehrin
birleflerek Doymadm (Toybodm) Nehrinin olufltuu yerde veya abra ve yutpa
denilen korkun su canavarlaryla dolu Bay Denizin kysndadr. Doymadm
Nehrinin zerinde at klndan yaplmfl bir kpr vardr. Yeraltndan kamaya alflan insanlar bu kprden geerken Erlik kprye basar ve onlar nehre dflrr,
nehir de onlar ona getirir. O, kreksiz kaykla gezer, yaz rahvan ata veya kel bir
kze biner. Erlik akflamlar kanl yemekler yer ve akcier kan ier.
Erlik, kendisine kurban adanp verilmezse, insan ve hayvanlara hastalklar, korkun felaketler getirir. Eer bir insan ona kurban sunmazsa, onun cann alp yeraltna indirir ve kendisinin hakim olduu bir mahkemede yarglayp onu kendisine hizmeti yapar. Erlik emrinde hizmeti olan ve krms ad verilen bu ruhlar
73
74
bazen insanlara ktlk yapmak iin yeryzne gnderir. Ayrca, Erliki kzdran
ve gazabna neden olan baflka hususlar vardr. nsanlarn onu kzdrmamak iin
bunlara dikkat etmesi gerekir. Erlik, kendisine zayf ve hasta hayvanlarn kurban
edilmesinden hofllanmaz. yi ruhlara kesilen kurbann derilerini zel kazklara astklar halde, insanlarn ona kurban ettikleri hayvanlarn derilerini asmayp evlerine gtrmelerine kzar. Kurban kesilen yerin yapmnda kullanlan aacn kt,
kurbanln asld direin ve kazklarn eri br veya eski olmasndan hofllanmaz. Erlik, kendisine kurban sunma mekanlarnn yaflanlan adrdan uzakta ve en
az sayg duyulan kuzey (arka) tarafta p ve lefllerin atld yerde olmasna kzar.
Ayn flekilde kesilen kurbann Erlikin korktuu kuflburnu ve akdiken allarnn
yannda olmasndan hofllanmaz. Byle davrananlar cezalandrr.
Erlikin Oullar
Resim 3.1
Erlik Hann
tasvirlerinin
izime esin
kayna olduu
bir demon.
Kaynak: Beyhan
Karamaral,
Muhammed Siyah
Kaleme Atfedilen
Minyatrler,
SIRA
SZDE Kltr
Ankara:
Bakanl
Yaynlar, 1984.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
AMALARIMIZ
N N
Bu blmdeKanlatlan
T A P bilgilerin byk bir ksm Bahaeddin gelin Trk Mitolojisi (Ankara: TTK Yaynlar 1979), Muharrem Kayann Mitolojiden Efsaneye (stanbul: Balam Yanlar, 2007), Yaflar oruhlunun Trk Mitolojisinin Anahatlar (stanbul: Kabalc Yaynlar,
2002) adl Tkitaplarndan
E L E V Z Y O N alnmfltr. Yukarda yer alan konu bafllklaryla ilgili daha detayl bilgilere bu kaynaklardan ulaflabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
Erlikin Kzlar
Baz kam alkfllarnda Erlikin kzlarndan da

bahsedilir. Erlikin baz rivayetlerde Sekiz
Gzl Kifltey Ana ve Erke Soltan (Nazl
DKKAT
Sultan) adl iki kz baz rivayetlerdeyse dokuz kz vardr. Bu kzlar kaygan sar oyuk
SIRA SZDE
yerlerde veya harman yeri olan dz yerlerde
yaflarlar. Zamanlarn oyun ve elenceyle geirirler. Kamlarn ayin esnasnda sunaca kurban
kendilerine getirdiine inandrmaya ve onu kandrmaya alflrlar.
AMALARIMIZ
DKKAT
SIRA SZDE
Erlik ile ilgili szl kaynaklardan derlenen bilgiler arasnda onun yedi veya demir bafll dokuz olu olduu yer alr. Bu dokuz oulun
adlar Kerey Kaan, Pay Maatr, Kaan Karafl,
Kmr Kaan, Mattr, Padfl Biy, Padfl Kerey,
Biy Yabafl, Temir Handr. Bunlar Erlikin elileri olarak grev yaparlar. Yeraltndaki glleri, rmaklar, denizleri ve deniz canavarlarn
onlar idare ederler. Ayrca, kaplarn efliklerini kt obur ruhlardan korurlar. Bu nedenle
Altay Trkleri Erlikin oullarna da sayg gsterirler.
Trk mitolojisinde
birbirine ok benzeyen fakat farkl adlara sahip varln nedenini
SIRA SZDE
NTERNET
tartflnz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Trk Mitolojisinde Kozmogoni Mitleri ve eflitlenmeleri

Kozmogonik mitlerde evrenin, kozmik unsurlarn nasl yaratld kronolojik olmayan bir biimde anlatlr. Daha nce de iflaret edildii gibi btn mitler bir fleyin
nasl yaratldn anlatr. Trk mitolojisinde yaratlfl ile ilgili metinlerin ou son
bir-iki yzyl iinde derlenmifltir. Bunlarn da bazlar slmiyet, Hristiyanlk ve Budizm gibi dinlerden etkilenmifl olduu grlr. Bu metinlerden greceli olarak en
az etkilenmifllerden birisi Radloffun Altay Trklerinden derledii yaratlfl mitidir.
Altay yaratlfl mitine gre yaratc tanr (Kuday), kifliyle (insan) su stnde uar.
Tanr kifliye suyun dibine dalp toprak getirmesini emreder. Kifli suya dalar ve getirdii topraklarla tanr yeryzn oluflturur. Kifli suya dalp ktnda kendisine
ayr bir dnya yaratmak iin aznda saklad topraktan da dalar ve tepeler oluflur. Tanr kendisinin Kurbustan diye adlandrldn, kiflinin ise Erlik, fleytan
diye anlmasn syler. yilerle ktler arasnda byle bir ayrm olmasn ister. Tanr, insanlarn tremesni salayan aac, hayvanlar ve bitkileri yaratr. Yaratma ifllemi bitince, tanr ge ekilir ve yerine de Mangdaflireyi brakr. Mangdaflire, fleytan Erlikin gkyzndeki dnyasn paralayp datr. Erlike bal olan insanlar
yeryzne dflp lrler. O zamana kadar dmdz olan yeryz gkten dflen
paralardan oluflan dalar, tepeler ve sarp yamalarla dolar.
Saha Trkleri arasndan Middendorfun derledii bir anlatda tanr, kk ve
dz bir dnya yaratmfltr. fieytan el ve ayaklaryla tanrnn dnyasn ineyip bozar. Bunun zerine tanr dnyay daha da bytp daha gzelini yapar. fieytann
ayak bast yerler suyla dolar ve denizler meydana gelir. Kabaran topraklardansa
dalar oluflur.
Yenisey Trklerinden Anuinin derledii bir anlatdaysa tanrnn yerini bir kamn (flamann) ald grlr. Evren yine byk bir deniz fleklindedir. Kam kuularla, krmz boyunlu balkl kufllar gibi eflitli kufllarla umaktadr. Bunlar onun
halk ve arkadafllardr. Dinlenecek bir yerleri olmad iin kam balkla denizin
dibinden toprak getirmesini syler. Balkln nc dalma denemesi baflarl
olur, getirdii toprakla bir ada yaparlar ve uup uup zerine konarlar.
19. yzylda derlenen bu yaratma mitlerinde suyla dolu bir evrende dnyann
veya karalarn nasl yaratld ele alnmaktadr. Yaratc bir tanr ve insan asli karakterler olarak tekrarlanmaktadr. Trk mitolojisindeki dier unsurlarn yaratlmasyla ilgili kozmogoni mitleri ve bunlarla ilgili dflnceler flu flekildedir:
Gk
Trk mitolojisinde gk hem maddi hem de manevi varl bakmndan ok nemlidir. Bu durum, yaflanan hayat ve dnya algs bakmndan da dikkat ekicidir. Tarm ve iftilikle uraflan toplumlarn topraa dnk tavrnn aksine gerevli ve
hayvanc, at zerinde yaflayan bir toplumun bakfl ge dnktr. Gn ykseklik ve derinlii, bulutlarn renk ve flekillerinin daima deiflirlii yerin bildik ve aflina varlklarndan daha dikkat ekici olduu dflnlebilir. Maddi gk ve onun da
stnde bulunan yaratc bir Gk Tanr ve onun sembol olan Gnefl, bozkrn evrensel devletler kuran ocuklarna kendilerini zdefllefltirecekleri bir g olarak grnmfl olmaldr. Dahas, Orhun Yaztlarnda, Gk Tanr dorudan kendilerini ve
insanlar onun tresince dzenleme ve ynetme grevlerini veren bir Trk tanrs olarak karflmza kmaktadr. Gcn ondan alan ve darda kalan insanlara
yardm eden ilahi bir ruh olarak Gk Br de ayn flekilde, soyundan geldiklerine inandklar bozkurtun bir baflka adndan baflka bir fley deildir ve ok ak bir
biimde gkle iliflkilidir. Gktrk kaanlarnn gkte domufl olduuna inanlrd.
75
76
Gk Ejderi
Trk mitolojisinde drt anayn simgeleyen drt byk yldz kmesinden Douyu belirleyen Aa Yldz veya Mflteri Yldz nn biimi olarak byk bir canavar olduu dflnlrd. Bu gk ejderinin gn en altnda yer alan ve btn
gk cisimlerinin bal bulunduu ark evirdiine inanlrd.
Yldrm, Gk Grlemesi, fiimflek

Trk mitolojisinde, yldrm, gk grlts ve flimflek Gk Tanrnn en nemli
silah ve varlk gstergesidir. Bir baflka ifadeyle, Trkler arasnda yldrm, Gk
Tanrnn varlnn en somut gstergelerinden birisi olarak da kabul edilmifltir. Yldrmdan ok korkan Moollarn aksine Trkler flimflek akp gk grlemesini ve
yldrm dflmesini hayra yorarlar ve bunlar gzel tanrsal iflaretler olarak dflnrlerdi. Bu nedenle gk grlemesi, flimflek akmas ve yldrm dflmesi duyduklarnda sevinip dans edip oynarlar ve sevinlerini gklere ok atarak gsterirlerdi. Saha
Trkleri arasnda da en ulu ve kutsal flaman yldrm arpmfl olan kabul edilir.
Yer Ana, Yeryz

Trk mitolojisinde yer ve yeryz yaratan, hayat veren ve koruyan bir mitolojik varlk olarak karflmza kar. Ulu Ana, Kan Nine gibi adlandrmalar, bugn
Toprak Ana dediimiz toprak iyesinin eski adlardr. Trklerle ilgili bilgi veren
eski in kaynaklarna gre Trk lkesini koruyan ruh, da ve yer ruhudur. En eski Trke kaynaklarda da duk yir sub fleklinde karflmza kan kutsal yer ve su,
Yer Ana inancyla iliflkilidir. Yer ulu ve ilk bafllangtr. Bu nedenle Umay tanra
yer veya topra temsil eden bir yaratcdr. Gnmzde de Karaay-Malkar Trkleri arasnda yaflayan cey teyri adl bir yer iyesi bu dnemin bakiyesidir. Kumuk
Trkleri arasnda da yer iyesi szc yaflamaktadr. Ayn flekilde Altay destanlarnda mitolojik Yer Ana kahramanlara yardm eder. Saha Trklerinin efsanelerinde yer ve topran sahibi saylan Yer Ana ruhu yer alr. Saha Trklerinde eskiden ksr kadnlar ocuk sahibi olmak iin kutsal bir aacn dibinde ak-boz bir at
derisi zerinde Yer Anaya dua ederlerdi. Baz metinlerde Yer Ana byk bir
kayn aacnn gvdesinde yaflayan ak sal, yafll bir kadn olarak tasvir edilir.
Dnyann fiekli
Trk mitolojisinde dnyann flekliyle ilgili dflnceler onun drtgen olduu ynndedir. Bu kare fleklinde dnya, evrensel bir nehirle snrlanmaktadr. Bir Trk
tarafndan izilen ve elimize gemifl en eski dnya haritas olan Kaflgarl Mahmutun haritasnda dnya slm kltrnn tesiriyle daire fleklindedir.
Trk szl kltrnden gemiflte derlenen mitsel anlatlarda dnya her hareketiyle depreme neden olan eflitli hayvanlarn zerinde durmaktadr. Bunlardan birisi Altay dalarnn kuzeyinde yaflayan Telet Trklerinden derlenmifltir. Bu anlatya gre dnya drt tane kzn zerinde durmaktadr. Onlarn kprdanmalar
depreme yol amaktadr. Krgz Trklerinden derlenen bir baflka anlatya greyse,
yerin altnda bir okyanus vardr; onun zerinde kaln bir bulut, bulutun zerinde
byk bir kaya, kayann stnde de bir boz kz vardr ve dnya bu kzn boynuzlar arasnda durmaktadr. Altay Trkleri arasnda dnya kzlerin ektii adrl bir araba gibidir dflncesi tespit edilmifltir. Krm Trkleri arasndan derlenen
bir anlatya gre, dnya bir boann boynuzlar arasndadr. Boann altnda bir
deniz, denizde ise byk bir balk vardr. Baln altndaysa rzgarlar ve karanlk
bir dnya yer alr. Saha Trklerine greyse, dnya Baykal glnde yaflayan bir baln zerindedir.
77
Da
Dalar ykseklikleri nedeniyle
gkteki tanrya yakn kutsal mekanlar olarak dflnlmfltr. Ayrca, her birinin kendi ruhu da olduuna inanlan dalar ata ruhlarnn topland kutsal mekanlar
olarak tasarlanr ve Gk Tanrya
gidilen bir merdiven olarak kullanlr. Evrensel olarak grlen
merkez kutsal mekan anlayfl
Trk mitolojisinde yer alr ve tken dayla iliflkili olarak karflmza kar. tken dikdrtgen fleklinde dflnlen dnyann merkezidir. Gn katlarna klan Gk
Tanrya gidilen bir geidin altndadr. Bu kutsal merkezi mekann
enerjisi buradan insanlara yaylmaktadr. Bu ayn zamanda buray ele geiren kutlu bir kaann usuz bucaksz bozkra dalan insanlar zerinde merkez bir devlet yaplanmasnn dinsel ve dflnsel temellerini de salamfl
olmaktadr. Bu inanfla ve tasarma gre, yeralt dnyasnn merkezinden kan bir
eksen, dnyann merkezinden geer ve gn merkezindeki zirveye ulaflr. Yeralt, yeryz ve gkyzn birlefltiren bu eksen bir da ve ayn zamanda bir aatr, yurtun direi gibi bir srk veya kazktr. Kam olacak kifli ryasnda bu daa trmanr. Dnyann merkezini ziyaret etmifl olur. Kam buradan adeta bir merdiven
gibi gn st katlarna karak lgen tanrya kurban sunar. Dnyann merkezini
ve eksenini oluflturan bu da ayn zamanda gk kubbeyi ayakta tutan direk gibi
de dflnlr.
Aa
Dnyann merkezi olan kutsal mekan veya da simgeciliinin bir baflka flekli de,
gn ve dnyann birlefltii dnyann gbei, gn gbei veya dnya aac
anlayfldr. Buna gre, aacn kkleriyle yeraltna, gvdesiyle yeryzne, dallaryla gkyzne bal olmas, onun bu dnya katmann birlefltiren bir eksen olduu tasarmna yol amfl olmaldr. Dahas aacn hayat aac inanflyla insann
var oluflunda nemli bir yere sahip olduuna inanlr. Bu dnya ve hayat aacnn
dallarnda, bafl ve sonu olmayan yer anlamnda Cennetin yer aldna inanlr.
Trk mitolojisinde dnya aac kavram srk fleklinde Kutup Yldzna kadar
uzanan dnyann ekseni olarak dflnlr. Bu aacn am veya kayn aac olduuna inanlr. Altay Trklerine gre bu aa am aacdr ve g delip kar ve
stnde de lgen tanr oturur. Sibiryada yaflayan Abakan Trklerine greyse,
dnyann ortasnda gklere kadar uzanan bir demir da vardr ve bu dan zerinde de yedi dall bir kayn aac vardr. Bu kutsal kayn baz Altay anlatmalarnda
dokuz dalldr. Sibirya Tatarlarna gre bu dnya aacnn bir efli de yeraltndadr.
Saha Trklerine gre bu bir kayn aacdr ve en stnde ift bafll bir kartal yaflar
ve ifli gkleri korumaktr. Topran ruhunun da en youn olarak kayn aacnda
olduuna inanlmfltr.
Resim 3.2
fiaman davulu
(Dngr).Yeralt,
yer ve gkyzn
birlefltiren Axis
Mundiyi (eksen)
gsteriyor.
78
Resim 3.3
Saha Trklerinde
kutsal aa.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Yeralt
Trk mitolojisinde kozmik dnyadan birisini oluflturan yeralt dnyas en az
D fi N E L M
yeryz ve gkyz dnyalar kadar nemlidir. Yeraltnn varl, lmle ve dini
hayatla iliflkili olarak Trk mitolojisinde yer alr. Yeralt dnyas, bu dnyann terO R U
si olarak da Sdflnlr.
Yeryznde geceyken orada gndz olur. Av hayvanlar
burada azalmflsa orada oald dflnlr. Burada krk olan orada salamlaflr,
burada eikDve
K Kters
A T olan orada dzelir fleklinde inanlr. Bu nedenle kurganlarda
lye sunulan ve mezara konulan nesneler krlarak konulur. nk burada krk
olan orada salam olacaktr.
SIRA SZDE
Maaralar baflta olmak zere her oyuk ve girinti yeralt dnyasnn kaps olarak dflnlmfltr. Ayn flekilde toprakta, suda, maarada yaflayan btn canllar
yeralt dnyasna
ait olarak grlrler. Yeralt dnyasnn da yedi kat olduuna
AMALARIMIZ
inanlr.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
Bu blmdeKanlatlan
T A P bilgilerin byk bir ksm Bahaeddin gelin Trk Mitolojisi (Ankara: TTK Yaynlar 1979), Muharrem Kayann Mitolojiden Efsaneye (stanbul: Balam Yanlar, 2007), Yaflar oruhlunun Trk Mitolojisinin Anahatlar, (stanbul: Kabalc Yaynlar,
2002), Celal
T E LBeydilinin
E V Z Y O N Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szl (Ankara: Yurt Yaynlar,
2005) adl kitaplarndan alnmfltr. Yukarda yer alan konu bafllklaryla ilgili daha detayl bilgilere bu kaynaklardan ulaflabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N yeralt
TERNET
Maaralarn
SIRA SZDEdnyasnn girifli olarak dflnlmesinin muhtemel nedenlerini
tartflnz.
D fi N E L M
Trk Mitolojisinde
Antropogoni Mitleri ve eflitlenmeleri
lk insann yaratlfl, soylarn treyifli antropogonik mitlerde anlatlr. Kozmolojik

mitlerin konusu
evrenin, dnyann tabiatn yaratlmasyla byk alem (makS O Rolan
U
ro-kozmos) meydana gelir. Bu byk alemin iinde kk alem (micro-kozmos)
olarak insann ve insanln yaratlmas gerekte birbirini tamamlayan ve anlaml
DKKAT
hale getiren eylemlerdir. Birini dierinden ayrmak ok da anlaml deildir. Hatta
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
byle bir ayrm ikisini de anlamsz klar. Biraz da bu flekilde yrtlen mantk gerei evrenin yaratlmasnda kullanlan toprak, kil, aa gibi unsurlarn insann yaratlmasnda da kullanlmas evrensel olarak mitlerde yer almaktadr.
Bu ayn zamanda insann varolufluyla ilgili olmaldr. nsan; dflnen, konuflan
ve kltr reten bir varlk olarak tanrsal evren dzeninden kar ve akflndan koparken mitler vastasyla kurgulad evrenle btnleflir. Bafllad doaya yabanclaflmay mitler yoluyla rter. Mitler yoluyla hl doann, asl ve doal bir paras
olduuna inanmak ister. Bu yolla insan bedeni ve yaflam da kutsallafltrlmfl
olmaktadr.
Trk mitolojisinde farkl devirlerde farkl nedenlerle derlenmifl insann treyiflini konu edinen pek ok mit vardr. Bu farkl treyifl mitleri Trk mitolojisinin sz
konusu verimlerinin olufltuu kltrel tabakalar ortaya koymak bakmndan byk bir nem taflrlar.
Aa Ana/Ata
Trk mitolojisinde aalarn yukarda ele aldmz dnyann eksenini oluflturmann yan sra treyifl mitlerinde de trenilen ana/ata olmak asndan da kutsal kabul edildikleri grlr. Trklerin en kutsal bildikleri aa kayn aacdr. Kayn
aac kutsal olduu iin bay (ulu, zengin, gl) kayn olarak hitap edilir ve btn kam ayinlerinde yer alr. Kayn aac tanryla kulu arasnda bir kpr gibi dflnlr. Altay Trklerinin kamlarna gre, insanlar yaratldklar zaman ilk Kayn
aac da Umay Anayla birlikte yeryzne inmifltir. Kayn aacnn ilk insan dourmas motifi Trk mitolojisinde son derece yaygn olarak karflmza kar.
Kayn aacnn insan dourmas motifinin bulunduu anlatlardan birisi Uygur
Trklerinin treyifl efsanesidir. in kaynaklarnda yer alan bu efsane zetle flu flekildedir: Baruk At Tigin bir Iduk-Kutdur. Turfandaki Uygur devletinin kaanlarna Iduk Kut derlerdi. Onlarn atalar da eski Uygurlarn yerlerinde oturuyorlard. Uygurlarn bu eski yurtlarnda Karakurum adl bir da vard. Bu dadan iki nehir kard. Bu nehirlerden birine Selenga dierine Tola ad verilirdi. Bir gece bu
iki nehir arasndaki bir aa zerine kutsal bir flk inmiflti. Halk bu fl grnce
(hemen toplanmfl) ve bu aac beklemeye bafllamflt. (Bu flk indikten sonra)
aata bir fliflkinlik peyda olmufl ve aacn gvdesi tpk gebe kadnlarn karn gibi fliflmiflti. Gkten flk inmesi durmamfl ve devaml olarak her akflam (aacn zerine) inmeye bafllamflt. Dokuz ay on gn getikten sonra aataki bu fliflkinlik atlad ve (aatan) tpk dnyadakiler gibi befl ocuk dodu.
Bu ocuklardan en knn ad Buu Han idi. Kendisinin ok yksek bir kiflilii vard. Memleketi ok iyi idare ediyor ve ayn zamanda ziraat iflleri ile de meflgul oluyordu. Bu suretle kendisi Uygurlarn Kaan oldu. Kendisinden sonra gelen
otuzdan fazla soyu da Uygurlarn baflnda kaldlar.
Kayn aacnn lmszlk veren veya genlefltirip glendiren zsuyuna
sahip tanr tarafndan grevlendirilmifl bir kadn ruh olarak da Trk mitolojisinde
karflmza kar. Bu motiflere sahip, Saha Trkleri arasnda yaygn olarak anlatlan
Er Sogotohun efsanesi zetle flu flekildedir: Er Sogotoh adl biri vard, gkten mi
indii yerden mi kt bilinmiyordu. Er Sogotohun evi bir dzln ortasndadr.
Bu dzlkte bir yaflam aac vardr, tepesi dokuzuncu gk katna, kkleri ller
diyarna uzanmaktadr. Bu aacn kknden fflkran yaflamsuyundan ien ya da
dallarndan, yapraklarndan szan zsuyunu yalayan hayvanlar ve insanlar genleflmektedir. Er Sogotoh bu aaca yaklaflr ve aacn kovuundan ya da yarndan
bir kadn ortaya kar ve ona insan soyunun babas olmak iin yaratldn syler.
79
80
Bu efsanenin Altay Trkleri arasnda anlatlan flekli zetle flu flekildedir: Yerin
gbeinde, ilk adam olduuna inanlan bir Ak Gen vard. Yalnzlktan can sklnca douya doru bir gezintiye kar ve aydnlk, genifl bir dzle ulaflr. Bu dzln ortasnda byk bir tepe ve tepenin doruunda da byk bir aa grr.
Aacn tepesi gn yedinci katna, kkleriyse yeraltnn derinliklerine uzanmaktadr. Yapraklaryla konuflan bu aa, o anda gk sakinleriyle sohbet halindedir.
Aacn yanna yaklaflan Ak Gen, aaca yalnzlktan skldn, kendisine bir
ortak bulunmasn ister. Ak Genin, dilei kabul edilir. Aacn yapraklar kprdamaya bafllar ve Ak Genin zerine st grnm ve kvamnda bir yamur yaar.
Bu esnada, aacn kklerinden yar beline kadar plak bir kadn belirir. Kabaran
gslerinden Ak Gene genlik st sunar. Bu st ien Ak Gen, gcnn yz
kat arttn hisseder. Altay anlatmasnda Ak Genin Saha anlatmasndaki Er Sogotohun yerini ald grlmektedir. Bu anlatmalarn benzeri olan aa iinden plak kadnlarn kmas efsanelerinin benzerlerini 1950li yllarda Fransz arafltrmac Jean Paul Roux Akdeniz blgesinde Mersin ve Antalyada Tahtac Trkmenlerinden derlemifltir.
Aacn Umay trenlerinde kullanlmas ve ocuk sahibi olup olmamann belirginleflmesi inan ve uygulamalar Hakas Trklerinde de grlr. Hakas Trkleri
Imay Toy (Umay Toyu) adn verdikleri trenlerinde kullandklar kayn aacn,
tren bittikten sonra ormana dikerler. Eer bu aa kurumaz, tutar ve yaflarsa tren yaplan ailenin ocuklarnn olacana inanlrd. Hakas Trklerine gre aa
ayn zamanda, insan, insann can ve soy gibi anlamlar da taflr.
Mslman Karakoyunlu Trkmenlerinde de Evliya Aa adl bir aacn kutsal kabul edilip kendisine kurban sunulduu bir aa-ata olarak sayg gsterildii
yazl kaytlarda yer alr.
Btn Trk dnyasnda aaca aput/bez balayarak dilek dileme yaygn olarak
uygulanan bir klt unsurudur. Ayn flekilde ocuu olmayan ksr kadnlarn ocuk
sahibi olmak iin elma aacnn altnda yatp uyumalar veya yuvarlanmalar uygulamas gnmzde de yaygndr. Kayn veya karaaa dallarna bebek veya beflik
suretleri yapp asarak ocuk dileme de Trk dnyasnn hemen her yerinde grlen aa kltyle ilgili bir baflka uygulamadr.
Hayvan Ata/Ana
Trk mitolojisinde treyifl ve yaratlfl efsaneleri arasnda hayvan ana/ata inanc ve
bununla ilgili klt ve uygulamalar son derece yaygn olarak yer alr. Daha nce de
zerinde durulduu gibi hayvandan treme konusunda ilk sray kurt alr. Kurt,
hayvanclk ve avclkla geinen bozkrl Trk topluluklar arasnda en ok korkulan hayvandr. Kurda olaanst zellikler ykleyen Trkler, onu korkuyla karflk
bir saygyla anarlar. Pek ok efsane ve anlatda tanrsal ve kutsal bir varlk olarak
anlatlan kurt, Trklerin kendileriyle zlefltirdii ana veya ata kabul ettii bir hayvandr. Yerleflik topluluklar av, kendilerini kurt gibi gren Trkler bu rolle de iliflkili olarak kendilerini kurtla zdefllefltirmifllerdir. Trk mitolojisinde kurttan baflka
hayvan ana/ata olarak haklarnda treyifl mitleri anlatlan hayvanlar arasnda geyik, at, boz inek, flahin ve atmaca yer alr.
Da Ana/Ata
Trk mitolojisinde yaratlfl veya treyiflle ilgili anlatlar arasnda da ve maara unsurlarnn birleflerek yer ald grlr. Bu balamda maara adeta bir ana rahmi
ifllevi stlenir ve da da dourganlk zellii kazanr.
81
Trk-Memlk treyifl anlatsnda Ay Atam ve efli Ay-va, Karacadada bir maarada oluflup, yaratlmalar ve da tarafndan dourulmalar anlatlmaktadr. Bahaeddin gelin okuyufluyla bu mit flu flekildedir: Yllar saylamaz, ok ok eski bir
amfl. Gkler sanki delinmifl, ok ok yamurlar yamfl. Dnya sele boulmufl,
bu fliddetli yamurla. Yeryz hep kaplanmfl srklenen amurla. Sellerin nndeki amurlar bir yol bulmufl. Karacada danda bir maaraya dolmufl. Maarann iinde kayalar yarlmflmfl. Yarklarn bazs insan andrrmfl. Kayalarn
yar insann kalb olmufl. Kalplarn ii de kille amurla dolmufl. Aradan zaman gemifl, yllar asrlar dolmufl. Yarklarda bu toprak, sular ile hallolmufl. Saratan burcu derler bu burca gelmifl gnefl. Havalar ok snmfl, atefl ile olmufl efl. nsan kalbndaki su ile toprak piflmifl. Birbirine karflp zerreleriyle fliflmifl. Onlara
gre maara sanki kadnmfl. nsana vcut veren ii de bir karnmfl. Gneflin atefliyle su ile toprak piflmifl. Dokuz ay sreyle de, serin bir rzgar esmifl. Su, atefl, toprak, rzgar, Drt unsur derler buna. Bunlar temel olmufllar ilk insan vcuduna.
Tam dokuz ay geince, bir insan kvermifl. Nedense adn da, Ay Atam alvermifl. Ay Babayla Ay Dede Trkeye bundan kalr. nsann ilk ceddi de, kkn aydan alr. Ay Atam adl ata, gklerden yere inmifl. Bu yerin suyu tatl havas da serinmifl. Sonra bafllamfl yine byk seller yamurlar. Maaray doldurmufl, yine
killer amurlar. Smble denen burca, gnefl de gelmifl inmifl. Bu bursa Saratandan daha afla imifl. Gnefl alak burtayken, yeniden toprak piflmifl. kinci
yaratk da birinciye tam eflmifl. Birincisi Ay Ata, nasl idiyse kifli. Bu ikinci flahsta
yaratlmflt difli. Av Va demifller herkes bu diflinin adna. Ak yzl anlamna, bySZDE
le denmifl kadna. Ay Atam ve Ay Va, birleflip evlenmifller. Krk SIRA
ocuk
dourmufllar,
toplanp derlenmifller. Krk ocuun yars, naslsa erkek domufl. Dier yars ise,
tesadfen kz olmufl. Evlenmifller nesilleri bolalmfl. Soylar byyerek, uluslar oD fi N E L M
almfl. Anne babalar zamanla lp gitmifl. ocuklar maaraya onlar gmp
gitmifl. Ama bu maaray hi kimse unutmamfl. Hibir kutsal fley onun yerini tuS O Rmaarann
U
tamamfl. Altn kaplar ile kaplamfllar azn. iekle sslemifller,
yann. Topkap Saray Kitaplnda Kenzd Drer adl yazmada (III. Ahmet ktp. Nr.
2932) yer alan bu Trk-Memlk anlats Adem ile Havvay arfltrmasna
karfllk
DKKAT
doay oluflturan drt temel unsur ile Gneflin etkileflimi sonucu maarada kendi
kendilerine yaratlmalar ynyle tamamen zgn bir yaratlfl miti olarak karflmSIRA SZDE
za kmaktadr. Bu anlat daha ok tabiat (natralist) bir anlayflla meydana getirilmifltir. lk insann yaratlflnda adeta Tanrnn hibir rol yokmufl gibi bir anlatm tutumuyla davranlmfltr. Bununla birlikte bu yaratlfl mitinde
yer alan motifleAMALARIMIZ
rin byk bir ounluu Ortadou kkenli olarak kabul edilmektedir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Bu ksmda anlatlan bilgiler Bahaeddin gelin Trk Mitolojisi (Ankara:

Yaynlar
K T A TTK
P
1979), Muharrem Kayann Mitolojiden Efsaneye (stanbul: Balam Yaynlar, 2007), Yaflar
oruhlunun Trk Mitolojisinin Anahatlar (stanbul: Kabalc Yaynlar, 2002) adl kitaplarndan alnmfltr. Yukarda yer alan konu bafllklaryla ilgili daha
T E L Edetayl
V Z Y O Nbilgilere bu
kaynaklardan ulaflabilirsiniz.
Trk mitolojisinde hayvan ana/ata varlklarn okluunun nedenlerini
SIRAtartflnz.
SZDE
NTERNET
Trk Mitolojisinde Eskatoloji Mitleri ve eflitlenmeleri
fi N E L M
Dnyann sonunu anlatan mitlere, eskatoloji mitleri denir. TrkD mitolojisinde
eskatoloji mitleri yok denecek kadar azdr. Arafltrmaclarn bazlar bu azln nedenini kamlk dflncesi ve bu dflncedeki lp dirilme fikrine balarken
S O R U baflka arafl-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
82
trmaclarsa, dnyann sonu fikrinin eski Trkleri dnyann yaratlfl kadar meflgul
etmediini ileri srmektedirler. Bu balamda gzden kaan bir husus Orhun Yaztlar gibi resmi devlet vesikalarnda bile yer alan Trklerin misyonu meselesidir.
Orhun Yaztlarnda Gk Tanrnn Trkleri ve Trk kaanlarn dnyay onun tresince tutup dzenlemeleri grevi verilmifltir. Buna gre dnyann sonuyla ilgili
her mit Trklerin grevini yapamamakla eflit anlam taflyacaktr. Bir baflka ifadeyle Trkler, Gk Tanr adna dnyay onun istedii anlamda dzenleyip ynetmekle grevli olarak kendilerini yaratlmfl kabul ediyorlard. Buna gre bozulan, yok
olan bir dnya fikri beraberinde grevini yapamamfl Trk dflncesini de getiriyordu ki bu, eski Trklere gre dflnlmesi bile imkansz olan bir dflnceydi.
Kanaatimizce Trk mitolojisinde dnyann bozulmas ve sonuyla ilgili mitlerin azlnn bir nedeni de budur.
Bununla birlikte eski Trkler kyamete ulu gn derlerdi; ulu gn; deyimini Trkler, Mslman olduktan sonra da kullanmfllardr. Altay Trklerinden bir
gn dnyann sonunun geleceine yani kyamete dair anlatlar derlenmifltir. Altay
Trkleri, bu gne Kalgan ak (Kalacak Olan a) derler.
Altay Trkleri arasnda, Kalgan ak anlatan iki manzum efsane saptanmfltr.
Bunlardan biri Telet Trklerinin, biri de Telengit Trklerinindir. Bu iki sylence
flyledir: Altayl Telet Trklerine gre, Kalgan ak geldiinde gk demir, yer sar bakr olur. Hanlar hanlara saldrr, uluslar birbirine ktlk dflnr. Kat tafllar
ufalr, sert aalar krlr. Kifli bir dirsek denli kk olur, bafl parmak denli erkek
olur. Erlerin dizgini ksa olur (gllerin elinde oyuncak olurlar). Ayak takm be
olur. Baba ocuunu, ocuk babasn saymaz. Yaban soan pahal olur. At bafl
denli altna bir kap yemek verilmez. Ayak altnda altn bulunur da onu alacak kimse bulunmaz.
Altayl Telengit Trklerine gre Kalgan ak geldiinde, kara yer odla (ateflle)
kaplandnda byk kaan ata tanr (Kayrakaan Ada Kuday) kulaklarn tkar. O
ada dnya bozulur, yer ve insan soyu mahvolur. Fitne ve fesat saan acmasz
yel insanlar heyecanlandrr. Tre bozulur. Tepeler alkanr, demir zenginin dibi
delinir, uvaldzn delii yrtlr. Ulus bozulur. nsan kara bcek gibi kanatlanr,
gzlerine kan dolar. Kara su kanla karflk akar. Yer uuldar, dalar sallanr, ukurlar-hendekler yklr. Gk grler, kenar alr, deniz alkanr dibi grnr. Yerin
alt stne gelir. Yosunlar tlp toz olur. Gk sallanp etei alr, deniz dalgalanr dibi grnr. Deniz dibinden dokuz kara tafl kar; dokuz tafl dokuz yerinden
yarlr; her tafltan dokuz emberli dokuz sandk kar; her sandktan demir atl dokuz kifli kar; bu kiflilerden ikisi baflkan olur. Bunlarn bindikleri atlar; vuruflkan
ulu sar adl olur; n ayaklar kll, kuyruklar bakl olur; aaca rastlarsa aac
keser, diriye arparsa diriyi yok eder. le gne rahat olmaz. Ay ile gnefl aydnlk
vermez, flksz olur. Aalar kknden kopar, baba ocuundan ayrlr, bitkiler
mahvolur, soyu kurur. Analar sevgililerinden ayrlr, dul kalr. Yerde; kngl denilen bir aulu ot biter, kknden sar ekirge kar; hayvanlara arparsa hayvanlarn, insanlara arparsa insanlarn kann smrr.
flte o zaman fial-yime haykrr: Bu yana bak Mangdaflire! Yardm et! Kngl
otunu yok edemedim. Kngl otunun kknde Konur Ylan var. Mangdaflireden
ses kmaz. Ondan yardm gelmeyince fial-yime, May-tereye haykrr: Byk kaan ulusunu brakt, cins aygr srsn brakt. Yer alt st oldu, sular kurudu. Yakal giyimlerin yakas paraland. Ynetilen yurt baflsz kald. Kufllar yuvalarn, geyikler duraklarn, kadnlar yavrularn brakt. May-tereden ses kmaz. Bundan
sonra Erlikin kahramanlarndan oullar Karafl ile Kerey yeryzne kar. Onlar -
83
knca lgenin kahramanlar Mangdaflire ile May-tere gkten yere iner. Savaflrlar.
May-terenin kan od (atefl) olup yeryzn kaplar. flte o zaman Kalgan ak
SIRA SZDE
olur.
Altay Trklerinin bu anlatlarda semavi dinlerden etkilenmifl gibi grnen inanlarna gre insanoullar gn getike azacak, yazktan (gnahtan) ekinmeyecek,
D fi N E L M
ktlk alabildiine oalacaktr. yiliklerle dolu lgen tanr, bu yazkl topluluktan uzaklaflacak, karanlk dnyann kt ruhu Erlik (Erklig) yeryzne yaklaflacak.
S Onsanoullar
R U
Erlikin yardmcs ve olu Karafl ondan nce yeryzne kacak.
lgeni unutacak. Kt ruhlar ile iyi ruhlar, insanlar kazanmak iin yeryznde savaflacak. Karanlk dnyann varlklar Erlik, Karafl ve Kerey insanlar
karanlk dnDKKAT
yaya ekecek; lgen tanr ve yardmcs olan iyi ruhlar (Mangdaflire, May-tere) ise
insanlar aydnla, iyilie ekecek. Bu savaflta iki taraftan da lenler olacaktr. En
SZDE
sonunda lgen tek baflna kalacaktr. lgen: ller, kalkn!SIRA
diye
baracak ve
btn ller dirilecektir. ller yerden, denizden, ateflten, lm geldiinde bulunduklar yerden kacaklar. Dnyadaki atefl Erlikle birlikte onun
taifesi olan btn
AMALARIMIZ
kt kiflileri yok edecektir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Bu blmde anlatlan bilgilerin byk bir ksm Bahaeddin gelin Trk

(AnkaK TMitolojisi
A P
ra: TTK Yaynlar 1979), Muharrem Kayann Mitolojiden Efsaneye (stanbul: Balam Yaynlar, 2007), Yaflar oruhlunun Trk Mitolojisinin Anahatlar (stanbul: Kabalc Yaynlar, 2002) adl kitaplarndan alnmfltr. Yukarda yer alan konu bafllklaryla
T E L E V Z Y O N ilgili daha
detayl bilgilere bu kaynaklardan ulaflabilirsiniz.
Trk mitolojisinde eskatoloji mitlerinin azlnn nedenlerini tartflnz.
SIRA SZDE
NTERNET
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
84
zet
N
A M A
N
A M A
Klt nedir tanmlamak.

Klt, Trkeye Franszca culte szcnden
gelmifltir. Mitoloji ve sosyal bilimlerde klt terimi, genel olarak tanrya, tanrsal kabul edilen
fleylere veya doast glere sahip olduuna
inanlan fleylere sayg gstermek ve tapnmak
anlamnda kullanlr. Klt olarak adlandrlan bir
inan rnts, hakknda olufltuu fleye veya
tanrsal g sahibi kabul edilen nesneye ball
ifade eden sz ve hareketlerde bulunmay ierir.
Bu ynyle kltler, by ve ayinle (tren) iliflkilidir. Ksaca, bir klt, iyi yahut kt olduuna inanlan tanr ya da tanrsal glerle onlardan
kanma veya yaknlaflmaya, korunma veya yardm almaya ynelik iliflki iindeki bir
grubun inanlar ve ayin (ritel) gibi dini eylemlerinin, bunlara ait simge ve dflncelerinin tamamn ifade eder.
Trk mitolojisinin teogonik mitlerini ve kltlerini
aklamak.
Teogoni tanrlarn douflu ve oluflumunu anlatan
mitlerdir. Trk mitolojisinde farkl zamanlarda ve
farkl Trk boylarndan derlenmifl birbirinin varyant olan ve birbiriyle dorudan bir iliflkisi saptanamamfl pek ok teogoni mitleri vardr. Ancak
Trk teogoni mitlerini ve onlara ait kltlerini flamanln evreni Gkyz, Yeryz ve Yeralt olarak katmana ayrmasndan hareketle
bu yerde bulunufllarna gre tasnif etmek
mmkndr. A. Gkyznde Bulunan Tanrlar,
Kutsal Ruhlar ve Kltleri: Gk Tanr, Gnefl, Ay
ve Yldz Kltleri, lgen, Yayk, Suyla, Utkuu,
rn Aar Toyon B. Yeryznde Bulunan Tanrlar, Kutsal Ruhlar ve Kltleri: Ruh, Kifliolu, Arvak, Yo Han, Talay Han, Ak Ene, Ana Maygl,
Umay, Albast, Al Kars, Albs, Al Ruhu, Kasrga,
Rzgar, Yel Ruhu, Tafl, Kaya Ruhu, Da Ruhu,
Atefl Ruhu, Su Ruhu, Ev Ruhlar, Ata Ruhlar C.
Yeraltnda Bulunan Tanrlar, Kutsal Ruhlar ve
Kltleri: Erlik, Erlikin Oullar, Erlikin Kzlar
bafllklar altnda ele alnmaktadr.
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Trk mitolojisinin kozmogonik mitlerini ve kltlerini tanmlamak.

Trk mitolojisinde kozmogoni mitleri ve eflitlenmeleri: Gk, Gk Ejderi, Yldrm, Gk Grlemesi, fiimflek, Yer Ana, Yeryz, Dnyan fiekli, Da, Aa, ve Yeralt bafllklar altnda ele
alnmaktadr.
Trk mitolojisinin antropogonik mitlerini ve kltlerini aklamak.
nsann yaratlfl ve treyifliyle ilgili antropogoni
mitleri ve eflitlenmeleri: Aa Ana/Ata, Hayvan
Ana/Ata, Da Ana/Ata bafllklar altnda ele alnarak sahip olduklar zellikler aklanmaktadr.
Trk mitolojisinin eskatolojik mitlerini ve kltlerini tanmlamak.
Dnyann sonunu anlatan mitlere, eskatoloji mitleri denir. Trk mitolojisinde eskatoloji mitleri
yok denecek kadar azdr. Arafltrmaclarn bazlar bu azln nedenini kamlk dflncesi ve bu
dflncedeki lp dirilme fikrine balarken baflka arafltrmaclarsa, dnyann sonu fikrinin eski
Trkleri dnyann yaratlfl kadar meflgul etmediini ileri srmektedirler. Orhun Yaztlarnda
Gk Tanr tarafndan Trklere ve Trk kaanlarna dnyay onun tresince tutup dzenlemeleri grevi verilmifltir. Buna gre dnyann sonuyla ilgili her mit Trklerin grevini yapamamakla
eflit anlam taflyacaktr. Bir baflka ifadeyle Trkler, Gk Tanr adna dnyay onun istedii anlamda dzenleyip ynetmekle grevli olarak
kendilerini yaratlmfl kabul ediyorlard. Buna gre bozulan, yok olan bir dnya fikri beraberinde
grevini yapamamfl Trk dflncesini de getiriyordu ki bu eski Trklere gre dflnlmesi bile
imkansz olan bir dflnceydi. Trk mitolojisinde
dnyann bozulmas ve sonuyla ilgili mitlerin azlnn bir nedeni de budur. Bununla birlikte eski Trkler kyamete ulu gn derlerdi; ulu
gn; deyimini Trkler, Mslman olduktan sonra da kullanmfllardr. Altay Trklerinden bir gn
dnyann sonunun geleceine, yani kyamete dair anlatlar derlenmifltir. Altay Trkleri, bu gne
Kalgan ak (Kalacak Olan a) derler.
85
Kendimizi Snayalm
1. Trk mitolojisine gre yada taflyla ne yaplamaz?
a. yamur yadrlr
b. kar yadrlr
c. yangn sndrlr
d. frtna karlr
e. ay tutulur
2. Trk mitolojisine gre Doymadm (Toybodm) Nehri nerededir?
a. Gkyznde
b. Yeryznde
c. Cennette
d. Yeraltnda
e. Gkte
3. Erlik, kendisine kurban sunma mekanlarnn yaflanlan adrdan uzakta ve en az sayg duyulan ...... tarafta p ve lefllerin atld yerde olmasna kzar.
Yukardaki cmlede bofl braklan yer afladakilerin
hangisiyle doru olarak tamamlanabilir?
a. kuzey (arkada)
b. kuzey (nde)
c. kuzey (sada)
d. kuzey (solda)
e. kuzey (ortada)
4. Saha Trklerinde Abas denilen ruh, insanlarn ......
alan kt ve obur bir ruhtur.
Yukardaki cmlede bofl braklan yer afladakilerin
a. aykutunu
b. kutusunu
c. kutunu
d. gnkutunu
e. kutnusunu
5. Saha Trklerinde topran ruhunun en youn olarak ...... olduuna inanlmfltr.
Bu cmlede bofl braklan yer afladakilerin hangisiyle doru olarak tamamlanabilir?
a. am aacnda
b. kayn aacnda
c. kayn glgesinde
d. kayn ylannda
e. am glgesinde
6. Bir
dnya
a.
b.
c.
d.
e.
Trk tarafndan izilen ve ele gemifl en eski

haritas kimin eseridir ve flekli nasldr?
Pir Reis/dikdrtgen
Kaflgarl Ahmet/daire
Kaflgarl Mahmut/daire
Pir Reis/daire
Kaflgarl Mahmut/kare
7. lk insann yaratlfln, soylarn treyiflini anlatan mit

trnn ad nedir?
a. Teogonik
b. Kozmogonik
c. Antroorganik
d. Antropologik
e. Antropogonik
8. Trk-Memlk treyifl anlatsnda, Karacadada bir
maarada oluflup, yaratlmalar ve da tarafndan dourulmalar anlatlan kahramanlarn adlar nedir?
a. Adem ve efli Hav-Va
b. Ay Atam ve efli Ay-Va,
c. Atam ve efli Ay-Vay
d. Ay Atam ve efli Havva
e. Ay Va ve efli Ay-Va
9. Er Sogotoh ve Ak Gen hangi kltle ilgili anlatlarda grlmektedir?
a. Ay-Gnefl Klt
b. Yer-Su Klt
c. Aa Ana/Ata klt
d. Da-Maara Klt
e. Kozmik Yldz Klt
10. Kalgan ak adl anlat ne tr bir mittir ve hangi
Trk boylarndan derlenmifltir?
a. Kozmoloji/Saha Trkleri
b. Teoloji/Kbrs Trkleri
c. Astroloji/Kafkas Trkleri
d. Eskatoloji/Altay Trkleri
e. Astronomi/Balkan Trkleri
86
Okuma Paras
Umay Ana, Atefl ve Kayn Aacna Bir Kam Alkfl
W. Radloffun Proben ninde yer alan ve A. nann (1986:
68-70) naklettii bu kam duasnda (alkflnda) Umay
Anann, atefl anann ruhunun ve kayn aacnn kutsanfl ak bir biimde grlebilir.
Otuz diflli atefl anam, krk diflli kayn anam, gndzleri bizim iin alflp abalyorsun, karanlk gecelerde bizi kt ruhlardan koruyorsun; gelenlerin baflndasn,
gidenlerin arkasndasn! ... Oraa benzeyen hill deifliyor, eski yl gidiyor, yeni yl geliyor. Ben de senin kurumufl azn (salarla) slatmaa geldim. Sen karanlk
gecelerde, gen kzlar gibi salarn dalgalandrarak oynuyorsun, krmz ipekli kumafllar sallayarak gen al
ksrak zerinde geziyorsun, aydn gecelerde masum ocuk suretine giriyorsun! Ulusun koruyucusu, srlerimizin bekisisin! Altn yaprakl mukaddes kayn aacnn glgesinde dinleniyorsun! Siyah yanakl beyaz ko
sana kurban olsun! Kuyruk yann sa yanndan kesilip dokuz tane fliflte kzartlmfl yalarla azn yaflyorsun. Dokuz para krmz beyaz fleritler, paavralar seni sslyor. Koyunun gs sana kurban olsun! Elbisen
hakanlara mahsus zrhtr. Kzl boya ile boyanmfl kifl
(bir hayvan) trnaklar sana ss olsun! Altmfl tane sa
rgs arkanda, elli tane sa rgs omuzlarndadr.
nnde Abakan rma, arkanda Yenisey rma kvrla
kvrla akyor. Eteklerinde sra dalar uzanyor, damarlarnda byk rmaklar akyor. Yandn yerde ot bitmez! lker yldz arkadafln, bir tanrdan fermanlsn!
Gklere doru sivrilen dalarn ilk defa yaratld, kanatl kufllar umak iin ilk defa kanatlarn at, sert
kayalar ilk defa meydana kt, kat kara elik ilk defa dvlmee bafllad zaman alt dall otlarn bafllar
yanmaa bafllad, alt hemflire dnyay dolaflmaa bafllad. Kkleri altmfl dal olan mukaddes kayn aacnn
ilk bittii gnden beri sen, atefl anamz, alar doyurdun, flyenleri sttn, yemeklerimizi piflirmek iin sacayaklarmz kurdun, zerinde dokuz kulplu tun kazanmz kaynattn! Gklerde yzen ak bulutlar styorsun, kzartyorsun! Umay anam, sana afl veriyorum, ye!
Geceleri bizi koruyor, gndzleri bizi bekliyorsun! Mukaddes ayn adn anarak beyaz inein style seni besliyorum. Ellerin, masum kzlarn elleri gibi temizdir, her
gn seni takdis ediyoruz! Bizi sa avucunda oynat, sa
memenle besle! Beflik balarmz berk eyle! Kk byk kardefller oalsn! Baflmzn altndaki yastklarmz dalmasn! Yakalarmzdaki dmeler zlmesin!
nmzde ay parlasn, evremizi gnefl aydnlatsn:
Kklerimizi fleytan koparmasn! Byk yaradan yakarflmz kabul etsin!

Ey atefl anamz, sen, dokuz rman kavflanda dokuz
kfleli bakr evde oturan ve rmaklarn, denizlerin hatunu (melikesi) olan su tanrasyla konufluyorsun!
Altmfl trl rmaklarn ilk defa aktklar, mbarek kayn
aacnn ilk defa kk salverdii, dokuz da sralarnda
altn yaprakl kayn aalarnn ilk defa sallandklar, temiz kurbanlarn sunulduu, yaz yerin yedi kapsnn
ilk defa ald yksek Gk tanrnn ilk defa grledii,
yaz yer altmfl trl iekle ilk defa bezendii, altmfl
trl hayvan srlerinin ilk defa kiflnedii ve meledii
zaman sen yaratldn!
Irmaklarn ve denizlerin hkimi olan ruhun bulunduu
yerde ak boz at zerinde geziyorsun! Akar suyun yannda biten altn yaprakl mbarek kayn aacn (senin
flerefine) diktik, alt ayakl altn masay (kurban sunmak
iin) kuruyoruz; mbarek kayn aacn dolaflyor, kara
yanakl beyaz kou kurban ediyoruz.
Kaynak: Abdlkadir nan.(1986) Tarihte ve Bugn fiamanizm, Ankara: TTK Yay., s. 68-70.
fiaman-Tuva.
87
1. e
Sra Sizde 1
Trk mitolojisinin ok byk bir ksm binlerce yl nce teflekkl etmifl olan anlatmalarnn son birka yzyla kadar derlenmemifl olmas bunun en byk nedenidir. Trk mitolojisinin teflekkl etmesiyle metinlerinin
derlenmesi arasnda geen bu binlerce yllk zaman zarfnda Trk boylar bazen birbirinden on binlerce kilometre uzaklktaki corafyalarda yaflar hale gelmifllerdir.
Ayn zamanda Trk boylar birbirinden ok farkl din
ve inanlar kabul etmifllerdir. Dahas baz Trk boylar
tarm ve sanayii toplumu haline gelmiflken bazlarnn
hl toplayclk ve avclk gibi binlece nceki yaflam
tarzn devam ettirdii grlmektedir. Bylesi farkl sosyo-kltrel ve ekonomik yaplara sahip topluluklar arasnda szl kltr ortamnda korunmaya alfllan Trk
mitolojisinin doal olarak eflitlenmeye (varyantlaflmaya) urayarak birbirine ok benzeyen fakat farkl adlandrlmfl anlat hale gelmifltir.
2. d
3. a
4. c
5. b
6. c
7. e
8. b
9. c
10. d
Yantnz yanlfl ise Yeryznde Bulunan

Tanrlar, Kutsal Ruhlar ve Kltleri blmnn
Tafl, Kaya Ruhu konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yeraltnda Bulunan
Erlik konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yeraltnda Bulunan
Erlik konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yeryznde Bulunan
Al Kars, Albs, Al ruhu konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Trk Mitolojisinde
Kozmoloji Mitleri ve eflitlenmeleri blmnde
Aa konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dnyann fiekli konusunu
Antropogoni Mitleri ve eflitlenmeleri
Yantnz yanlfl ise Da Ana/Ata konusunu
Yantnz yanlfl ise Aa Ana/Ata konusunu
Eskatoloji Mitleri ve eflitlenmeleri konusunu
Sra Sizde 2
Sadece Trk mitolojisinde deil evrensel olarak maaralarn yeralt dnyasnn kaps veya oraya giden geit
olarak dflnld grlmektedir. Bunun temel nedeni maara ve inlerin fleklinin kapya benzemesinin yan
sra yeryzndeki birok maarann kilometrelerce
uzunlukta olmas ve kolayca takip edilemeyen birok
kollara ayrlmasdr. Sonu kolayca bulunamayan bu tr
maaralarn yeralt dnyasnn geidi veya kaps olarak
nitelendirilmesi olgusu bu balamda son derece akla
uygun grlmektedir.
Sra Sizde 3
Daha nceki nitelerde, yaflanlan corafya ile mitlerin
iliflkisi zerinde durulmufltu. Trklerin ok byk bir
ounluu son birka bin yl iinde yaylak-kfllak hayat dzeninde hayvanclk yaparak gerevli bir hayat
srmfllerdir. Bu tr bir hayat tarz iinde doal olarak
bitki merkezli kltlerin yerini hayvan kltleri almfltr.
Nitekim Trk mitolojisinde en sk rastlanlan hayvan
ana/ata kltnn bozkurt olmas da bu durumu destekler niteliktedir.
88
Sra Sizde 4
Trk mitolojisinde eskatoloji mitlerinin yok denecek
kadar az olmasn baz arafltrmaclar kamlk dflncesi
ve bu dflncedeki lp dirilme fikrine balarken baflka arafltrmaclarsa, dnyann sonu fikrinin eski Trkleri dnyann yaratlfl kadar meflgul etmediini ileri
srmektedirler. Bu balamda gzden kaan bir husus
Orhun Yaztlar gibi resmi devlet vesikalarnda bile yer
alan Trklerin yeryzndeki misyonu meselesidir. Orhun Yaztlarnda, Trk Tanrs olarak da hitap edilen
Gk Tanr tarafndan Trklere ve Trk kaanlarna
dnyay ve insanl onun tresince tutup dzenlemeleri ve yaflatmalar grevi verilmifltir. Bu bir nevi Trklerin kendilerini tanrnn yardmcs saymalarna yol
amfl olmaldr. Buna gre dnyann sonuyla ilgili her
mit Trklerin grevini yapamamalaryla eflit anlam taflyacaktr. Bir baflka ifadeyle Trkler Gk Tanr adna
dnyay onun istedii anlamda dzenleyip ynetmekle grevli olarak kendilerini yaratlmfl kabul ediyorlard. Buna gre bozulan, yok olan bir dnya fikri beraberinde grevini yapamamfl Trk dflncesini de getiriyordu ki bu eski Trklere gre dflnlmesi bile imkansz olan bir dflnceydi. Trk mitolojisinde dnyann bozulmas ve sonuyla ilgili mitlerin azlnn bir
nedeni de budur.
Beydili, Celal. (2005). Trk Mitolojisi Szl. Ankara:

Yurt Yaynlar.
obanolu, zkul. (2001a). Trk Mitolojisi Trk
Dnyas Ortak Edebiyat Tarihi. C.I, s.1-120.
oruhlu, Yaflar. (2002). Trk Mitolojisinin
Anahatlar. stanbul: Kabalc Yaynlar.
Karamaral, Beyhan. (1984). Muhammed Siyah
Kaleme Atfedilen Minyatrler, Ankara: Kltr
Bakanl Yaynlar.
Mitolojisinin Trkiyedeki Efsanelerde zleri.
Korkmaz, Esat. (2003). Eski Trk nanlar ve
fiamanizm Terimleri Szl. stanbul: Anahtar
Kitaplar Yaynevi.
gel, Bahaeddin. (1979). Trk Mitolojisi I, II. Ankara:
TTK Yaynlar.
Uraz, Murat. (1994). Trk Mitolojisi. stanbul: Dflnen
Adam Yaynlar.
Amalarmz
N
N
N
N
N
N

Kltr nedir tanmlayabilecek,
Halk kltr nedir aklayabilecek,
Halk inanc nedir tanmlayabilecek,
Etiyolojik efsane nedir aklayabilecek,
Memorat nedir aklayabilecek,
Trk halk kltrnde yaflayan mitolojik unsurlar tanmlayabilecek bilgi ve
beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kltr
Halk kltr
Halk inanc
Efsaneler
Memoratlar
Halk Kltr Mitoloji liflkisi
indekiler
Trk Edebiyatnn
Mitolojik Kaynaklar
Trk Halk Kltr

ve Mitoloji
KLTR NEDR?
HALK KLTR NEDR?
HALK NANCI NEDR?
EFSANE NEDR?
Trk Halk Kltr

ve Mitoloji
KLTR NEDR?
Kltrn kendine has zelliklere sahip bir alt tabakasn oluflturan halk kltrn (folk culture) ele almazdan nce en yaln haliyle kltr nedir sorusunu cevaplamak konuyu daha anlafllr klacaktr. Kltrn en basit ve yaln tanm, bir
toplumun topyekn hayat tarz fleklindedir. Biraz daha genifl bir tanmyla kltr;
insanlarn biyolojik kaltmlarnn tesindeki ihtiyalarnn, doyumlarnn ve doyumsuzluklarnn yaratt, flekillendirdii, ierik kazandrd ve insanlarn renme yoluyla edindii, infla ettii maddi ve manevi birikimi, deerleri, ynelimleri,
duygu ve dflnce dnyalar, sosyal davranfllar, teknolojileri ve sanatlarnn tamamn ifade eder. Kltr; insan tarafndan meydana getirilerek bafllangcndan bu
yana doaya (nature) eklenmifl yaratmalar, donatmalar btnn addr. Ksaca,
kltr denilince bir toplumun her trl kendini ifade ediflleri ve her trl ihtiyacn karfllayan toplam hayat tarz anlafllmaktadr. Bu ifade edifller, davranfllardan,
alflkanlklara, trelerden gelenek ve greneklere, korkulara ve kokulara kadar
pek ok deiflik flekillere sahip olabilir. Ayn flekilde sanat, mzik, mimar, dflnce, edebiyat gibi fluurlu infla yollar da kltr iinde yer alr.
Bu balamda kltr, bireyin doumundan itibaren kazanmaya bafllad alflkanlklar, davranfl biimleri, tutum ve tavrlar btndr. Kltr kaltmsal deildir. nsan hangi millet iinde doar ve byrse, o toplumun kltrn renir. Bu
iinde byd ve rendii kltr, o bireyin ulusal kltr olur. Kltr kuflaklar boyunca birinden dierine aktarlarak biriktirilen yaflant ve bilgi elerinden
oluflur. Kltr, bu zellii ile insan yaflamn dier canllardan ayr ve ayrcalkl klar. nk renme, yalnz insana zg bir yetenek deildir; ancak, rendiklerini yavrusuna dil yoluyla aktarabilen tek canl, insandr. Bundan dolay, insanolunun rendikleri ve yarattklar yalnz kendi yaflantlar ve yaflam ile snrl deildir; baflkalaryla ve nesiller arasnda paylafllr, sreklidir. Her toplumda bu sreklilii salayan, bir toplumu kltr ile dier toplumlarn kltrlerinden farkl klan;
treleri, gelenekleri ve grenekleridir. Treler, gelenekler ve grenekler, insann
doufltan var olan beslenme, korunma, cinsellik gibi temel gd ve eilimlerini
toplumsal yaflama ve kltre gre biimlendirir, snrlandrr ve ynlendirir. Bu flekilde bir kltrn srekliliini salayan treler, gelenekler ve grenekler; ayn zamanda ait olduklar toplumun tarih bir varlk olmasn, yani mill tarihe sahip bir
topluluk, bir millet durumuna ykselmesini salarlar.
92
Bu balamda kltrleme sreci, bireyin doumdan lme kadar kendi kltrnde etkinlik kazanmasdr. Bu etkinlik topluma uyum salayc, bilinli ve istendik koflullanmalar olduu kadar, bilinsiz ya da bilin-dfl, yaygn, rastlantsal ve kendiliinden bireysel renme ve istenmedik koflullanmalarn da iine alr. Ksacas bu sre
bireyin, kendi toplumunun ve mill kltrnn bir yesi ve rn olmas ile ilgili ve
kltrn srekliliini salayan bir sretir. Trkn Trk, Japonun Japon, ngilizin
ngiliz, Rusun Rus ve Almann Alman olmas bu srele gerekleflir. Bir grubun, bir
toplumun yeleri tarafndan paylafllan alflkanlklar, deerler, davranfllar, o grubun
veya o toplumun kltrdr. Bu flekliyle kltr, toplumsal bir varlk alandr ve kltrsz bir toplum dflnlemez. Btn toplumlar kltrlerini korumak ve srdrmek
iin grup birliini ve dayanflmasn salayan duygu, dflnce ve hizmetleri, toplumsal denetim mekanizmalar, dflmana karfl savunma sistemleri ve nfusun devamn
gvenceye alan oalma konularnda tedbirler alr ve gayret gsterirler. Bunda baflarl olamayan ve kltrn kaybeden bir toplum, onu millet klan kimliini kaybeder
ve baflka toplumlarn iinde eriyerek kaybolur ve tarih sahnesinden silinir.
Kltr, onu paylaflan yelerinin temel biyolojik ihtiyalarn ve bunlardan doan ikincil gereksinimleri karfllar. Bu anlamda kltrel kurumlar ve ilkeler denenmifl zm yollardr. Bunlar toplumun yeleri iin doyum ve hizmet verici olduklar srece varlklarn srdrrler. Kltrn temel biyolojik ve psikolojik ihtiyalar karfllama gc, btn kltrlerde benzer e ve kurumlarn bulunmas gerektii sonucunu getirir.
Bir kltrn eleri uyumlu ve btnleflmifl bir sistemi oluflturmak eilimindedirler. Bununla birlikte, kltrel e ve kurumlardaki uyum ve btnleflmenin yalnzca bir eilim olduunu vurgulamak gerekir. nk kltrler, doalar gerei
tam anlamyla btnleflmifl, deiflmeye kapal bir yap oluflturamazlar. Byle greceli bir btnleflmenin gerekleflecei zaman, i ve dfl sosyal ve kltrel dinamik
glerden kaynaklanan deiflmeler kltrn dengesini sarsar; yeni deiflmelere ve
geliflmelere neden olur.
Kltr uyum yoluyla deiflir. Bu deiflim kltrel sistemi oluflturan bireylerin
biyolojik ve psikolojik ihtiyalarn karfllayacak bir uyum biiminde olabilir. Ancak, flartlar deifltike,geleneksel zm yollarnn salad doyum dzeyi de azalr ve deiflir; yeni ihtiyalar ortaya kar ve bilin dzeyine ulaflr. Bunu karfllayacak yeni zm yollar ve dzenlemeler aranr; yeni kurum ve kurulufllar oluflur.
Bu flekilde bir kltrn kendi iindeki deifliminde, doal evre koflullarna uyum
nemli bir rol oynar. Ayrca kltrler, yakn ve uzak komflu kltrlerden yaylma,
dn alma, taklit ve benzeri yollarla etkilenerek de deiflirler. Ancak, bu yolla
kltr deiflmelerinde alnan eler mill bnyeye ve ulusal karaktere uyum salayarak dnlendii mddete, ulusal yaratma dinamikleri, o kltr zgn klan
mill kimlii retmeye devam eder. Bu sre kltr deiflmesi olarak adlandrlr.
Bunun tersi ise kltrel dnlemelerin, kltr deiflmelerinin veya baflka bir kltrn taklidinin ulusal kltrn btn zgnln ortadan kaldracak boyuta
eriflmesidir. Byle bir olgu, o ulusal kltrn tamamen ortadan kalkmasna ve o
kaybolan kltrn sahibi olan milletin tarihten silinmesine yol aar. Bu srece kltrel zmsenme ad verilir.
HALK KLTR NEDR?

Kltr, nesiller boyunca birinden dierine aktarlan uygulama, deneyim, bilgi, grg, duygu birikimleri ve bunlara ait bilgi elerinden oluflur. Ancak kaynaklar ve
mahiyeti bakmndan nesiller boyunca aktarlan yaflant ve bilgi eleri arasnda
4. nite - Trk Halk Kltr ve Mitoloji
baz farkllklar vardr. Sz konusu farkllklardan dolay da btn kltrlerde resmi kltr ve halk kltr ad verilen iki katmanl bir tabakalaflma oluflmaktadr. Bilgi kayna ve mahiyetinden kaynaklanan bu farkllklar iki temel kategoriye ayrmak mmkndr. Bunlardan birincisi bilimsel yntemin kullanlmasyla elde edilen bilgidir. Bir bilginin bilimsel olmasnn lt yntemsel olmasdr. Bilimsel bilgi ayn zamanda objektif, elefltiriye ak, sistemli ve tutarl bilgidir. Herhangi bir kltrde bu tr bilginin ve ona dayal yaflantlarn oluflturduu kltrel
tabakaya resmi kltr ad verilir. Resmi kltre ayrca, kitab kltr, yksek
kltr (high culture) gibi adlar da verilir.
kinci tr bilgi kategorisi ise halkbilimi veya gndelik bilgi adlaryla bilinen bilgi eflididir. Bu bilgi eflidi, gnlk yaflamn snrlar iinde geliflen ve geerli olan, ksmen bilimsel doruluu olan bir bilgidir. Gndelik bilgi veya halkbilimsel bilgi, duyum ve algya dayanan, deneme-yanlma ile elde edilen, bilen
(suje)-bilinen (obje) iliflkisinin sezgi yoluyla oluflan sezgisel ve empirik (deneyimsel) bir bilgidir. rnein romatizmal bir insann, yamurun yamas ile romatizma ars arasndaki neden-sonu iliflkisini bilmeden yamurun yaacan sylemesi empirik bir bilgidir. Ayn flekilde yaz mevsiminde ince ve ak renkli giysiler
giyilmesi, ilkel insann suyun kaldrma kuvvetini bilmeden sal ve gemi yapmasyla, n yarglar ve batl inanlar gndelik bilgiye rnek olarak verilebilir. Zamanla
eskiyen bilimsel bilgiler ve onlara dayal gelifltirilmifl eski teknolojiler de poplerleflip yaygnlaflarak gndelik bilgi veya halkbilimsel bilgiye dnflebilir. flte, bir
kltrde bu tr bilginin ve ona dayal yaflantlarn oluflturduu tabakaya halk
kltr ad verilir.
HALK NANCI NEDR?

Halk kltr, halkbiliminin arafltrma alann oluflturur. Halkbiliminin ele alp arafltrd konular veya alflma alannn snrlarn belirleyen flema olarak halkbilimi
kadrosu bir lde de olsa sz konusu karflklklar gidermeye ynelik olarak
oluflturulan ara ve gerelerin baflnda gelir. Halkbilimi kadrosunda yer alan halk
inanlar (folk beliefs) ve halk dininin (folk religion), halk kltrnn temel
dinamiklerini oluflturduu bilinmektedir. Bu birbirinden kesin snrlarla ayrlmas
g olan iki sahay ayrmak bir yana, halk inanlarnn neredeyse ele alnan bir
halk kltrnn kadrosunda yer alan btn unsurlarla da bir ynyle irtibatl bulunuflu nedeniyle halk oyunlar, halk edebiyat, halk mutfa ve halk mimarisi gibi alanlara nazaran mevcut malzemesinin bir envanterinin karlp btne ynelik hkmlerin verilebilmesi ok daha g olan bir sahasdr.
Bilindii gibi, inan kelimesinin szlk anlam kifli veya toplum tarafndan,
bir dflncenin, bir olgunun, bir nesnenin, bir varln gerek olduunun kabul
edilmesi demektir. Bu flekliyle inan kavram, insan dflncesinin ok genifl bir
ksmn ele alr ve inanlar btn bu eflitlilik ve yaygnlklaryla ele almak halkbilimin snrlarn aflar. Halkbilimi, belli bir toplumun mitolojisinden ve eski dinlerinden miras alp kendi ann flartlarna uygulayarak yaflatt yeni dininde, yaflam
flartlarnn gerektirdii yeni biimler, yeni ierikler ve anlatfllarla oluflturduu inanfllarla ilgilenir ve arafltrma alann bu tr inanfllarla snrlar. Halkbiliminin konusu olarak inanfllarn bir baflka nitelii de yazl kurallara bal olmas anlamnda
kitab ve toplumun resm eitim ve retim kurumlarnca benimsenip retilmesi anlamnda resm olarak adlandrlan belli bir kesinlik ve katla kavuflmufl bulunan din ve ahlak kurallaryla ilgilenmez; bu arafltrma alan ilhiyat biliminin
(theology) snrlar iindedir ve bu tr inan ve inanfllarla ilhiyatlar ilgilenir.
93
94
Hurfe: Kitb veya resm

dinde olmayan, halk dininde
bulunup resm dine gre
yanlfl ve bofl inan olan
inanfl ve uygulamalar.
Halkbiliminin ilgilendii ve ksaca halk inanlar olarak adlandrlan arafltrma alan ise, yukarda iflaret edildii gibi mitoloji baflta olmak zere eski dinlerden
aktarlanlarla resm dinin inanlarnn trl nedenlerle genifl halk ynlar arasnda
eflitlenerek ald yeni yorum ve inanfl flekilleridir. Bunlar, resm veya kitab
din retisini temsil eden din adamlar ve bilginlerince ounlukla, yanlfl, sapk, hurfe veya batl inan (superstition) olarak adlandrlmak suretiyle resm dinin dflnda olduklar vurgulanan, ou zaman mitolojiyle i ie gemifl bir
halde, halk dinine ait yaygn inanfl flekilleri, yorum ve uygulamalardr.
Halkbilimi normatif bir bilim deildir. Bu nedenle ele ald herhangi bir konuda olduu gibi mitoloji ve halk inanfllar konusunda da bu inanlarn iyi, kt
veya doru, yanlfl olup olmadklarn arafltrmaz. Bu ifl, daha nce de vurguladmz gibi, lhiyat biliminin ifli ve arafltrma sahasdr. Halkbilimi genifl halk ynlar arasnda inanlan ve uygulanan sosyal ve kltrel olgular olarak, halk inanfllarn ve mitolojik unsurlar tespit eder ve onlarn ieriklerini, uygulanfl biimlerini
ve belli rnekler zerine kalplaflarak yaplanfllarn analiz eder. En nemlisi de
btn bunlar yaparken olay ve olgular karflsnda nesnellikten ayrlmasna yol
aabilecek herhangi bir flekilde deer hkm belirtmez. Halk kltrnde mitlerin yer ald trlerin baflnda halk inanlar (folk beliefs) ve efsaneler (legends) gelir. Bunlar dier szl edebiyat trleri takip eder.
EFSANE NEDR?
Birok dilde mitle neredeyse ayn anlamda kullanlan efsane (legend) anlatm
tr Trk mitolojisinde de mitlerin en youn olarak yer ald szl kltr rnleridir. Bir baflka ifadeyle, efsaneler halk inanlar ve halk dininin yanstld trlerin baflnda gelir. Dahas efsaneler, halkbiliminin bamsz bir disiplin olarak ortaya ktndan beri devaml olarak halkbilimcilerin belki de masaldan sonra en
ok dikkatlerini eken ve alfllan trlerden birisi olmufltur. fiphesiz, efsaneye
gsterilen bu ilginin ardnda Bat Avrupa baflta olmak zere topyekn Bat dflnce geleneinde mit trne ve mitoloji alanna gsterilen zel ilgi yatmaktadr.
Bu nedenle de efsane trnn mitlerle olan i ielii, efsane alflmalarna olan ilgiyi arttrmfltr. Ancak sz konusu ilginin okluuna ramen, tr analizine dayal
efsane arafltrmalarnda, tanm baflta olmak zere pek ok konuda henz bir neticeye varlamamfltr. Bununla birlikte yaygn olarak kabul gren bir tanm flu flekildedir: Efsane, yakn veya uzak gemiflte de olsa tarih bir dnemde yer alan ve
anlatanla dinleyenin gerek olduuna inand bir hikye veya anlatdr.
Efsanelerin konular konusunda da bilimsel tartflmalar devam etmektedir. Bu
konuda da International Society of Folk Narrative Research adl uluslararas halkbilimi kurumu tarafndan 1963 ylnda Budapefltedeki toplantsnda kabul edilen
flu konusal efsane tasnifi yaygn bir kullanma kavuflmufltur. Mitolojiyle efsaneler
arasndaki ounlukla rtflmelere dayanan iliflkiyi gstermesi bakmndan son derece aklayc olan sz konusu efsane tasnifini veriyoruz:
I. Yaratlfl ve Dnyann Sonu ile lgili Efsaneler
II. Tarihi Efsaneler ve Medeniyet Tarihi ile lgili Efsaneler
A. Medeniyetle ilgili yerlerin ve fleylerin kaynan anlatan efsaneler.
B. Belli yerlerle ilgili efsaneler.
C. lk ve erken tarihle ilgili efsaneler.
. Savafllar ve felaketlerle ilgili efsaneler.
D. Belli ve sekin flahsiyetlerle ilgili efsaneler.
E. syanlarla ilgili efsaneler.
95
III. Olaanst Kifliler, Varlklar ve Glerle lgili Efsaneler

A. Kaderle ilgili efsaneler.
B. lm ve llerle ilgili efsaneler.
C. Tabiatn ve hayvanlarn koruyucularyla ilgili efsaneler.
SIRA SZDE
. Olaanst yaratklarla ilgili efsaneler.
D. Tabiatta bulunan ruhlarla ilgili efsaneler.
E. Hayaletlerle ilgili efsaneler.
D fi N E L M
F. fiekil deifltiren yaratklarla ilgili efsaneler.
G. fieytanla ilgili efsaneler.
S O R U
H. Hastalk ve sakatla sebep olan yaratklarla ilgili efsaneler.
I. Olaanst gleri olan yaratklarla ilgili efsaneler.
. Mitik hayvanlar ve bitkilerle ilgili efsaneler
DKKAT
K. Hazinelerle ilgili efsaneler.
IV. Din Efsaneler
SIRA SZDE
Bu efsane tasnifinde yer alan konularn bir nceki nitede ele aldmz mit eflitleriyle neredeyse birebir denilebilecek lde rtflt grlmektedir. Bu nedenle de efsanelerin mitoloji unsurlarn iinde bulunduran en
nemli szl edeAMALARIMIZ
biyat tr olduunu syleyebiliriz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Bu blmde anlatlan bilgilerin byk bir ksm zkul obanolunun

K TTrk
A P Halk Kltrnde Memoratlar ve Halk nanlar (Ankara: Aka Yaynlar, 2003) adl kitabndan alnmfltr. Yukarda yer alan konu bafllklaryla ilgili daha detayl bilgilere bu kaynaktan ulaflabilirsiniz.
TELEVZYON
Kltrlerde ortaya kan yksek kltr ve halk kltr tabakalaflmasnn
SIRA SZDE nedenlerini
tartflnz.
NTERNET
TELEVZYON
Trk Halk Kltrnde Teogonik Unsurlar Nelerdir?
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
Mitlerin tanrlarn veya benzer olaanst glerin douflu ve oluflumu konu ediS O R U
nenlerine teogoni mitleri denildiini bir nceki nitede grmfltk.
Trk halk
kltrnde teogoni mitleriyle ilgili olarak yaflayan unsurlar da gkyz, yeryz
ve yeralt gibi bulunduklar yere gre ele almak sreklilikleri de gstermek bakDKKAT
mndan yararl olacaktr.
N N
SIRA SZDE Gler

Gkyznde Bulunan Tanrlar, Kutsal Ruhlar ve Olaanst
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
K T A P
D fi N E L M
Gnefl ve Ay Tanrs Tasarmlar
SIRA SZDE
Gnmz Trkiyesinde ne gnefl ve ne de ay ile ilgili bir tanr tasarm yoktur. Ancak her iki gk cismine de slmileflmifl bir biimde eski kltleriyle ilflkili olarak
sayg gsterilmeye devam edilir. Trkiyenin hemen hemen her
K yerinde
T A P ay ve gnefl tutulmasna gksel bir ejderha veya canavar tarafndan yutulmasnn yol at
inanc yaygndr ve onlar kurtarmak iin davul, teneke alnarak grlt yaplr;
tfek ve benzeri ateflli silahlarla ge atefl alr. Gneflin bir Tinsann
doE L E V Z Yzerine
ON
masnn uursuzluk getireceine, evdeki bet ve bereketi karacana inanlr. Bu
nedenle erken kalkmak, gneflin ilk flklaryla bada bahede olmak, dkkan amak; uur, kazancn bereketli olmas asndan istendik davranfllar olarak geleT E R N E Tdua edilmeneksel dnya grflmzde yer alr. Ayn da ilk gn grlmesi Nannda
sinin salk ve bereket getirecei inanc yaygndr.
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
96
Trkiyenin eflitli yerlerinde ay ve gneflin erkelik-difliliklerine dair pek ok

anlat derlenmifltir. Faika samettin, ay ve gneflin cinsiyeti ve iliflkilerine dair bir
anlaty Bursa civarndan flu flekilde tespit etmifltir: Bursada Ay, gen bir kadn
halinde tasavvur ediliyor; kendisi Gneflin sevgilisidir. Bir rivayete gre herkes tarafndan grlmesine raz olmuyor, onun iin Ay geceleri kar, buna mukabil Ay
Gnefli esirger; Gnefl, sevgilisi Aya bakanlara flktan inelerinin batacan sylemifltir. Bu sebeple Gnefle baklamaz.
Ayrca, Gnefl ve Aya Anadoluda gsterilen hrmet ve bu konuda yaplan uygulama ve aflada yer alan pratikler Gnefl ve Ay kltlerindeki sreklilie rnek
olarak gsterilebilir:
Adanadaki bir inanca gre; Ayn eskisi yaplacak her ifl iin hayrldr. Herhangi bir fleye teflebbs etmek isteyenlerin ayn eskimesini beklemeleri, iflte bu hayr
ve uurdan dolaydr. Bunun aksine ayn yenisi uursuzdur. Ayn yenisinde yaplan ifller g olur, hatta baflarlamaz. Mesel tavuu kulukaya yatrmak iin mutlaka ayn eskimesi beklenmedir; beklenilmezse yumurtalar clk kar, yahut civcivler birka gn iinde lr. Bu inancn Devrekten derlenen bir varyantnda ise
meyve toplama, aa budama, aa keseme, ekin ekme ve hasat etme de ayn
esaslara gre dzenlenmektedir.
Gaziantepten derlenen bir baflka inan, Trk takviminin ylbafls olan Nevruz
kutlamalarndaki Nevruz gecesinde evlerin avlusunda bir tekne ierisine su doldurulp ay flna braklr ve sabaha kadar ibadet edilirse suyun altn olacana
inanlr. fleklindedir.
Ayn bilicilikle ilgili olarak kullanlmasna dair Ay bedir halinde iken koyun
kemii islenir, onunla Aya baklrsa savafl olup olmayaca ve eer olacaksa hangi tarafn galip geleceinin anlafllaca iddia edilir. fleklindeki rnek ve Ayn
eflitli hastalklar saaltmada kullanlmfl oluflu hakknda derlenen pek ok inan,
Ay ve Gnefl kltne ait pek ok unsurun sreklilik gsterdikleri hususlarn yan
sra deiflerek szl kltrde yaflamakta olduunu gstermektedir.
Yldzlar
Gnmzde de yaflayan bir inanfla gre her kiflinin gkte bir yldz vardr. Bu kifli lnce gkteki yldz da kayar ve dfler. Yldzlar parmakla gstermek doru
bir davranfl saylmaz. nanfla gre yldzlar parmakla gsterilirse ellerde ve yzde
eflitli banlar kar ve hastalklar oluflur.
Yeryznde Bulunan Tanrlar, Olaanst Gler ve Kutsal Ruhlar

Trk halk kltrnde yeryznde bulunan tanrlar, olaanst gler veya kutsal
ruhlar olarak karflmza Umay, ocuun efli, Albast, Karabasan, Kara Koncolos,
Karakura, Erkebit, Hrtik Murtik, Demirkynak, Sarkz, Kul, arflamba Kars, Yol
Azdran, fiubat Kars, Kapoz, Maysa, Arap, Hzr, Bozatl htiyar, aa ruhu, su ruhu, da ruhu diye adlandrlan varlklar olarak kmaktadr.
Halk Kltrnde Umay

Umay daha nceki nitelerde grdmz gibi anaerkil dnemde yaratc tanra
konumundadr. Ataerkil Gk Tanr inancnn oluflup topluma hakim duruma gelmesiyle Umay inanc ikincil konumda kadnlar ve ocuklar koruyan kutsal bir ruh
haline dnflr. Bu srete Umay tanra inancyla ilgili su, aa, atefl, ay ve maara kltleri gittike eril unsurlar alrlar ve pek ok diflil ynleri belirsiz hale gelir. slmiyetin kabul edilmesiyle Gk Tanr inancndaki bamsz koruyucu ruh zellii-
97
ni de kaybeder ve bir ynyle ocuun efl veya sonu (plasenta) ile ilgili halk
inanlarnda yaflarken dier ynyle de Hz. Fatma kltyle birleflerek pek ok bakmdan slmileflir. Hatta Hz. Fatma kltnn Trkler arasnda ald fleklin oluflumunda Umay klt son derece nemli bir rol oynamfltr. Ayn flekilde, kutsal Sarkz kltnn oluflum srecinde de Umay Ana kltnn tesiri olmufltur. Bu balamda en dikkat ekici sreklilik unsurlarnn baflnda Gk Tanr inanc dneminde ve
gnmzde kamlk dininin tesiri altnda olan Trk topluluklarnda yaplan geleneksel saaltma ocaklarnda ocakllarn kulland geleneksel szl formln benim
elim deil Umay Anamn eli fleklinden benim elim deil Hz. Fatma Anamn eli
haline dnflmesidir. slmiyeti greceli olarak daha yakn zamanlarda kabul eden
Trk topluluklarndan Krgz ve Kazaklar da eski fleklin slm bir muhteva kazanarak devam ettii grlr. Hakas Trkleri gibi flamanist Trk topluluklarndaysa dorudan doruya Umay tanra kltnn ad ve iflleviyle devam etmektedir.
Umayn Gk Tanr dininde ald ocuk ve hamile kadnlar koruyucu ruh halinin slmiyetin kabulyle birlikte ortadan kalkarak Divan- Lgat it Trkte,
umay kelimesinin dar anlamyla rahim, dl yata ya da daha yaygn olarak
doum yaptktan sonra kadnn rahminden kan bir fley olan ve rahimdeki ocuun efli veya son denilen plasenta olarak Kaflgarl Mahmut tarafndan kullanld grlr. Kaflgarl Mahmut Umaya tapan kimse ocuk sahibi olur (Umayqa
tapnsa ogul bulur) fleklindeki ataszn de bu anlamda yorumlar. Zaten bir Mslman olarak baflka bir anlamn dflnmesi de mmkn deildir.
Resim 4.1
Sabr, sadakat,
bereket ve flifann
tlsm kabul edilen
Fatma Ana Eli.
Fatma Ana otu da
anne karnndaki
ocuu koruma ve
doumu
kolaylafltrma iin
kullanlr.
Halk Kltrnde ocuun Efli (Son)

Trk kltrnde doumda bebekle birlikte gelen plasentaya gemiflte umay da
denildii gibi son veya efl ad verilir. Trkiye Trklerinde olduu gibi baflta Kazak ve Krgzlar olmak zere Trk dnyasnn hemen her topluluunda bebein
efline veya sonuna sayg gsterilip rastgele yere atlmaz. Tam tersine bebein efli
saygyla gmlr, hatta baz yerlerde kt ruhlardan ve tesirlerinden arndrmak
iin gmlmeden nce ttslenir. Bebein efli gmlrken dindar olmas istenyorsa cami avlusuna, okusun yksek tahsil yapsn isteniliyorsa niversite bahesine,
evine bal olsun diye evinin efliinin alt gibi yerler seilir.
98
Halk Kltrnde Albast

Trk dnyasnn her yerinde olduu gibi Albast adl bu kt ruhla ilgili inanfl
ve uygulamalar gnmz Trkiyesinde halk kltrmzde son derece canl ve
gl bir biimde yaflamaktadr. Adnn eflitlenmelerinde al kelimesi bulunan
ve inanfllarda hep al renk ile iliflkileri belirtilen bu varlk Trk dnyasnn her
yerinde ve Trk kltr ekolojisine mensup Ermeni, Grc, Fars, Tacik gibi halklarn kltrlerine de yaylmfltr. Albast genellikle sarfln ve uzun boylu bir kadn
olarak tasavvur edilmekle birlikte farkl grnfllerle de grnebildiine inanlr.
Bunlar arasnda, insan-hayvan karflm bir grnmde, uzun boylu, uzun parmakl, dank sal, yal vcutlu, el ve ayaklar kk, difllek, bazen zenci suratl, memelerini masallardaki devler gibi omuzlarndan geriye atabilen, tepesinde gz
olan, al gmlek giyen bir yaratk olarak da tanmland grlmektedir. Halk arasnda al, samanlk, viranelik, su kys, kuyu, kaya, eflme ve su kaynaklar alkarsnn elefltii ve sakland yerler olarak kabul edilir; buralara besmeleyle ve
destur ekerek yanafllmas gereklidir.
Alkarsnn zellikle yeni doum yapmfl ve krklanmamfl kadnlara musallat
olarak -kendisi ve ocuklarn beslemek iin- onlarn ve ocuklarnn cierlerini skerek ldrdne inanlr. Bu nedenle lohusa kadnlarn ve yeni domufl ocuklarn korunmas iin, lousa kadna gelincik ve meyan kk flerbeti gibi krmz
renkli bir fleyler iirmeye, krmz atlas kaplanmfl yorgan rtmeye, baflna krmz
renkli flal veya kurdele balamaya, lousa kadn yalnz brakmamaya ve odasnda
mutlaka demir bulundurmaya alfllr. Gelenee gre alkars erkein bulunduu
yere giremez. Ayrca, al karsnn lousa kadna basarak eziyet etmeye baflladna
hkmedildii zaman silah atma vastasyla da hastann korunacana olan inan
yaygndr.
Alkarsnn lousa kadnlardan baflka ahrlardaki atlara da musallat olarak onlarn yelelerini ve kuyruklarn rd, atlar sabahlara kadar koflturarak yorduuna
inanlr. Alkarsnn at sahiplerince veya lohusann yaknlar tarafndan atn stne
karasakz koymak ve kendisine engelli ine batrmak suretiyle yakaland ve yllarca kendisini yakalayann evinde hizmetilik yaptktan sonra serbest brakldna yahut eflmeye su almaya gittiinde durumu bilmeyen bir ocuk veya bir kadndan ineyi karttrarak kurtulup katna dair memoratlar ve efsaneler son derece yaygndr.
Halk Kltrnde Arlk Basmas, Karabasan

Uyuyan insanlarn gsne bastrarak onu hareket edemez hale getiren ve bomaya alflan ounlukla erkek olarak tasavvur edilen olaanst varlk. Bu varln
elbisesine engelli ine batrlmas halinde grnr hale gelip kendisini yakalayann her isteini yerine getireceine inanlr.
Halk Kltrnde Kara Koncolos

Kfl aylarnda istedikleri herkesin sesini taklit ederek insanlar aldatarak aran ve
rast geldikleri insanlara sorular sorup olumsuz cevap aldklarn ellerindeki tarakla
ldren kt ruhlara Kara Koncolos ad verilir.
Halk Kltrnde Erkebit, Enkebir

Sivas civarnda Enkebir denilen bu kt ruha baflka yrelerde Erkebit ad
verilir. Bu kt ruh daha ok simsiyah bir glge gibi dflnlr. Bafllarnda tamamen altndan bir fes ve ellerinin ortasnn delik olduu tasavvur edilir. Bu
kt ruhun uyuyan insann gs stne kerek ve boazn skarak ldrdne inanlr. Gelenee gre bu kt ruhtan ancak ezan okunarak kurtulabilinmektedir.
Halk Kltrnde Hnkur Munkur

Hnkur Munkur adl bu yaratn insana benzedii, ancak gbeinde bir torba olduu ve bu torbada yavrusunu tafld dflnlr. Hnkur Munkurun mezardaki
lleri ve yaflayan insanlar da yakaladnda nce boup sonra yediine inanlr. Bu yaratktan kurtulma yolu ona Donumu aar, zerine iflerim. denilmesidir. Gelenee gre, byle denildiinde bu yaratn ortadan kaybolduuna inanlmaktadr.
Halk Kltrnde Hrtik

Trk halk kltrnde varlna inanlan olaanst varlklardan birisi de Hrtik
adn taflr. Hrtik ad verilen varlk yar insan yar hayvan olarak dflnlr. Frat
ve Dicle nehirlerinde deniz kz yaflad inancyla da iliflkili olmaldr. Elaz ili Palu ilesi civarnda, Hrtikin Murat Nehrinde yaflayan yar insan yar hayvan fleklinde bir yaratk olduuna inanlr. Yaflllarn zellikle ocuklarn nehir kenarna inmesini engellemek iin syledii ama herkesin belli belirsiz grp duyduu ve
varlna inand, insan yiyerek yaflayan ve ok az grlen bir varlk olarak nitelendirilir.
Halk Kltrnde Demirkynak(Demirkrnak)

Trk halk kltrnde varlna inanlan olaanst varlklardan birisi de Demirkynaktr. Demirkynak, Balkesirin Bigadi Dalarnda yaflayan ve aa, hayvan
hatta futbol topu dhil her kla girebilen ve aniden ortaya karak korkun sesler kararak insanlar korkutan ve son derece pis kokan bir yaratktr. Grnd
insann iflah olmayp delirdiine inanlr. Bu konuda bir kaynak kiflimizin verdii
bilgiye gre, Balkesir Bigadiin Akyar Kynde obanlk yapan remifle nce bir
tilki olarak grnmfl, sonra aa flekline girmifl, sonra da bir at olmufl, daha sonra birdenbire kahkahalar atan bir plastik topa dnflmfl, oban remifl kamaya
alflrken zerinden atlayacak su aramfl; nk Demirkynak sudan geemezmifl.
remifl nereye sakland ise Demirkynak onu bulmufl ve korkutmufl. Sabahleyin
bunlar kylye anlatan remifl birka gn sonra evini yakacak kadar delirmifl ve
onu akl hastanesine kapatmfllar.
Halk Kltrnde Kul

Trk halk kltrnde zellikle krsalda insanlar korkutan ve yolunu kaybettirmeye alflan deiflik klklara girebilen bir baflka kt ruhun ad Kuldur. Kalplaflmfl ve daima grld bir flekli yoktur. Her kla girebilir.
Halk Kltrnde Sarkz

Baz evlerde yafladna ve yaflad eve bet bereket, salk ve huzur verdiine inanlan ounlukla grnmemekle birlikte sarflnlndan dolay Sarkz olarak adlandrlan ve iyi bir ruh veya g olarak tasavvur edilen olaanst varlktr. Bu
sraladmz zellikleriyle slm ncesi Trk mitolojisindeki ev ve ocak iyelerini arfltrmaktadr. Baflta Kaz Dalarndaki Sarkz olmak zere slmileflmifl
Evliya Sarkz kltnn de tesiriyle gnmzde yaflamaya devam etmektedir.
99
100
Halk Kltrnde arflamba Kars

Memorat: Olaanst g
veya glerle grme,
dokunma, hissetme ve
konuflma yoluyla kurulan
kiflisel iletiflim ve tecrbeye
bal kiflisel anlatlar.
Ayvalk ve civarnda varlna inanlan olaanst glerden birisi de arflamba

Karsdr. arflamba kars, arflamba gecesi (Sal gnnn gecesi) evinde el ifli yapan kadnlarn ve kzlarn yannda ocuk hatta bebek de olsa bir erkek yoksa onlara ounlukla sarfln ve al elbiseli ok gzel bir kadn klnda veya akla gelebilecek (kedi, kpek, kk insanlar, ayaklar ters kadn ve adamlar, tandklarn
suretine brnmeler vb.) her flekil ve klkta grnebilen, sesler kararak korkutan bir yaratk olarak tasavvur edilip inanlr. Kadnlarn o gece boyunca iflledikleri ifllemeler ve benzeri el ifllerini skerek evde var olan fleyleri krp dkerek onlar korkutan bu olaanst yaratkla ilgili yrede yzlerce efsane ve memorat anlatlmaktadr.
Halk Kltrnde Yol Azdran

Orta Anadoluda Yozgat, ankr ve orum civarnda Yolazdran adl bir olaanst varla inanlr. Adndan ve zelliklerinden Trk mitolojisinin erken dneminden kalma bir varlk olduu anlafllmasna karfln gnmzde slmileflmifl ve
neredeyse cin inancna dnflmek zeredir. Mesel, bir kaynak kiflimizin verdii
bilgiye gre, ankrnn Yeflilz Kasabas ve civarnda Yol Azdran adl bir cinin
varlna inanlmaktadr. Bu cin kaybolan bir hayvann arkasndan giden bir kifliyi,
herhangi bir insann veya kaybolan bir hayvann klna girerek o insan yolundan
azdrr (kaybettirir) ve herhangi bir yere gtrerek o insann bir daha dnmemesine sebep olmaktadr. Bu cinin adna da, insanlar bu flekilde yoldan kard iin
Yol Azdran denilmektedir. ankr civarnda slmiyetin tesiriyle Yol Azdrandan tamamen bir cin olarak sz edildii grlmektedir.
Halk Kltrnde Karakura veya Kara Ura

Halk kltrmzdeki insanlar ldrmeye alfltna inanlan kt ruhlardan birisi de Kara Ura veya Karakura adn taflr. Karakurann sessiz bir ortamda ortaya ktna ve insanlar boarak ldrmeye alfltna inanlr. Onun zelikle dflnceli ve korku iinde olan insanlara geldii dflnlr. Bazen grnmedii gibi
bazen de tandk bir kiflinin fleklinde grnr. Geleneksel olarak ondan korkulmamas ve Kara Ura olduunu anlar anlamaz ona saldrlmas, lk atlp Besmele
ekilmesi gerektii dflnlr.
Halk Kltrnde Gelincik

Gelincik ad verilen hayvann olaanst zelliklere sahip olduuna, insanlarn
zelikle de kadnlarn btn konuflmalarn duyabildiine ve inenin gznden bile geebildiine inanlr. Onu saygyla anmayan kadnlarn yaptklar iflleri bozabilir, yemeklerini alabilir; hatta yaknlarnn lm gibi felketlere bile yol aabileceine inanlr. Bu nedenle krsal kesimde yakn zamanlara kadar pek ok ev hanm onu hofl tutmaya ve hakknda kt konuflmamaya zen gsterirdi.
Halk Kltrnde Krk Basmas

Halk kltrnde lohusayla ocuunun doumdan sonraki krk gn iinde hastalanmalarna krk basmas, krk karflmas, lousa basmas gibi adlar verilir.
Anneyle ocuun bu sre iinde hastalanmamalar veya krk basmamas iin baz
nlem ve arelere baflvurulur. Bunlarn en nemlisi, anne ve ocuk krk gn sreyle evden dflar karlmaz. Krkl kadnlar ve ocuklar birbirleriyle karfllaflmamaya dikkat ederler. Eer lohusayla ocuu bu sre iinde dflar kmak zorunda
101
kalrlarsa veya lohusalar birbirleriyle karfllaflrlarsa, krk karflmasn nlemek iin

birtakm geleneksel kanma ve uygulamalar yaplr. Bunlar iinde en yaygn olan krklama veya krk karma denilen zel trendir.
Halk Kltrnde Kapoz

Geceleri eflitli klklara girerek veya insanlara tandklarnn sesiyle seslenerek onlar kandran ounlukla uurum ve benzeri yerlere getirerek dflp lmelerine
neden olan kt ruha kapoz ya da kapos ad verilir. Bu haliyle kapoz, insanlar aldatp canlarn alan ve yer alt ruhlarna gtren Erlikin oullarn ve kzlarn
arfltrmaktadr.
Halk Kltrnde Cad (Cazu)

Halk kltrmzde cad istedii kla girebilen ve zelikle geceleri gezerek insanlara zarar veren byc kadnlara denir. Cadlarn peri, cin, fleytan gibi kt ruhlarla iletiflimde bulunduuna ve yaptklar bylerin onlarn yardmyla etkili olduuna inanlr. Cadlarn bazlarnn lmfl ve hortlamfl kifliler olduu inanc da yaygndr.
Halk Kltrnde Maysa

Maysalar, Trabzon aykara civarndan derlenen inanfllara gre difli ve alevden
salar olan cadlara (cazu) verilen addr. Maysalarn ssz yerlerde yafladklarna ve
buralar sahiplendiklerine inanlr. Maysalar, yaylada yaplan ilk tereyann bereketini alrlar. Bu yrede, Maysalardan satn alnan yalar, yedi dere geince insan
pisliine dnflr, inanc yaygndr.
Halk Kltrnde Hbilik (Gbilik)

Bir erkek olarak dfllen bu ruh btn insanlara musallat olur. Uyuyan insanlarn
gsnn zerine oturur ve onu ldrnceye kadar boazn skar. Gelenee gre eer Hbilik yakalanrsa onu yakalayan kifliye ok altn getirip onu zengin edeceine inanlr.
Halk Kltrnde Arap

nsan veya hayvan klna girebilen, insanlar korkutan, bazen de grnd kifliyi dven, tafllayan kt ruha Arap ad verilir. Trabzon civarnda Arapn her yerde olabilecei ve her kla girebileceine inanlr. Trkiyenin hemen her yerinde
grldne dair memoratlar anlatlan olaanst varlklardan birisi de Araptr.
Ancak sz konusu anlatlarda karflmza kan Arap kendi baflna bamsz bir olaanst varlk olarak alglanmaz. ounlukla cinlerin, fleytanlarn ve benzeri kt
ruhlarn grnd klklardan (donlardan) birisi olarak dflnlr.
Halk Kltrnde Aa Ruhu ve Aa Klt

Gnmz Anadolusunda aa kltnn ve bununla ilgili uygulamalarn en yaygn olduu topluluklarn baflnda Tahtac Trkmenleri ve yrkler gelir. Tahtac
Trkmenlerinde zellikle am, ard, ladin ve gknar, Yrklerdeyse karadut,
am, ard, nar, elma, akaa (kayn) ve katran aac kutsaldr. Tahtac Trkmenlerinde Muharrem Aynda aa kesilmesi yasaktr. Ayn flekilde sal gnleri, aa
kesmek iin doru bulunmaz. Tahtac Trkmenleri ifle bafllamadan ve bir aa kesmezden nce aalar iin dua okurlar. Tahtac Trkmenleri yln belirli zamanlarnda zellikle austos aynda bayramlk elbiselerini giyerek Kaz Dann Sarkz
By: Birtakm olaanst

gler, gizemsel szler,
kutsal saylan nesneler
araclyla insanlar, doa
yasalarn etkilemek,
istenilen fleyleri elde etmek
iin byclerce belirli
kurallara ve tekniklere
uygun bir biimde
uygulanan verimsiz, bofl,
eylem ve ifllemler.
102
doruu gibi ard, am, kayn ve mefle aalarnn bulunduu yerlerde adak kurbanlar sunarlar, ilahiler ve dualar eflliinde eflitli din trenler yaparlar. Bu flekilde kutsanan ululanan ve kurban aalara evliya aa veya ulu aa ad verilir.
ounlukla bir yatr veya ziyaret yeri kimliindeki bu yerlerden aa kesilmesi veya en kk bir nesne alnmas bile hofl grlmez. Aksini yapanlarn cezalandrlacana inanlr ve bu tr durumlarla ilgili efsane ve memoratlar anlatlr. Trk
dnyasnn hemen her yerinde olduu gibi bu tr kutsal aalara beyaz, sar, yeflil, mavi ve krmz renkli bez aputlar balanarak dilek dilenir. Baz yrelerde ise
eflitli renklerde aput balamann yancsra bebek isteyenler beflik; ev, araba isteyenlerin kk ev ve araba maketleri yaparak aacn dallarna asmak suretiyle
dilek diledikleri yaygn olarak grlr. Ayrca, baz yrelerde bu tr kutsal aalarn zellikle de elma aalarnn altnda bir gece dua ederek ve yerde yuvarlanarak geirmenin ocuu olmayan kadnlarn ocuk sahibi olmasn salayacana
inanlr.
Resim 4.2
Geleneksel Hakas
(Gney Sibirya)
totemine eflitli
renklerde bezler
balanarak dilek
tutulur.
Halk Kltrnde Su Ruhu ve Su Klt

Su kltyle ilgili uygulamalar gnmz Trkiyesinde de yaygndr. Birok eflme, pnar, kuyu ve kaynak sahipli ve tekin olmayan yerler olarak kabul edilir. Yine pek ok suyun kutsal ve flifal olduu inanc yayndr. Su temel bir arndrc olarak dflnlr. zelikle by yapldna inananlar bir akarsuyun zerinden getiklerinde bynn bozulacana ve tesiri kalmayacana inanrlar.
Yaygn olarak suya iflenmesi, tkrlmesi vb. flekilde suyun kirletilmesi uygun
bir davranfl olarak grlmez. Suyun daha genel anlamda bir koruyucu ruhu olduu fikri bile Trk halk kltrnde tamamen kaybolmamfltr. Yalova civarnda
anlatlan bir efsaneye gre Deniz Ermifli ile Da Ermifli her yl austosun ikinci
haftasnda bir araya gelirler. Da Ermifli ile Deniz Ermiflinin bir araya gelmesiyle yaz ve kfl mevsimlerinin ok bereketli geeceine inanlr. Deniz Ermifli bir
yunusun srtnda denizde, sonra denize dklen bir derede dalara doru gider,
Samanl Dalarna varr. Derenin kaynanda yunusun srtndan inen Deniz Er-
103
mifli, hzla dalardan inen Da Ermifliyle byk bir beyaz kayann dibinde buluflur. Da Ermifli cebinden bir kar topu karr, Deniz Ermifli de bir beyaz bal
kayann stnde brakr. Tam bu esnada flimflekler akar, bulutlar kaynaflr, frtnalar kar. Austosun ikinci haftasnda bu yrede oluflan grltnn sebebi
buymufl. Yedi gn sren grflmenin ardndan Deniz Ermifli kayann stne koyduu bal suya atar, balk canlanr ve yzer. Da Ermiflinin kayadaki kartopu
ise hi erimeden tekrar kt cebe girer. Bu iki ermifl geldikleri yerlere ayn flekilde yolculuk ederek dnerler. Bu her yl tekrarlanrmfl. Bu iki ermiflin buluflamamas, kfln fliddetli yazn kurak olmasna neden olurmufl. Bu efsanede da ve
deniz ruhunun bir araya gelip grflmesi neredeyse mevsim dnflmnn sebebi olarak anlatlr.
Halk Kltrnde Da Ruhu ve Da Klt

Makadan derlenen bir efsanede da ruhu inancnn gnmzdeki izleri yer
alr. Bu yredeki insanlarn inancna gre Dalar Anas yayla vakti gelip insanlar
yaylaya ktnda sevinir. Gz mevsimi gelip insanlar kfllk evlerine dndklerinde zlrmfl. Hocann biri bu anlatlanlara inanmaz. nsanlara bunu ispat etmek
iin de kfl yaylada geirmeye karar verir. Kfl bastrp etraf sszlaflnca ve dalardan garip sesler gelmeye bafllaynca hoca ok korkar ve bu seslere dayanamayarak lr. lmezden nce de bir kgda alktan susuzluktan deil Dalar Anasnn
sesinden leceini yazar. Yaz gelip insanlar tekrar yaylaya knca halk hocay merak eder ve arayp Karabakan yaylasnda cesedini bulurlar ve vasiyeti gerei onu
oraya gmerler. Trkiyede hemen hemen her dan doruunda yer alan yatr ve
ziyaretler slmileflmifl bir biimde da ruhu fikriyle kltrel ve ifllevsel sreklilikler gsterirler.
Halk Kltrnde Ev Ruhu/ Koruyucu ye

Trk halk kltrnde yaygn inanlardan birisi de her evin temelinde yafladna
inanlan bu nedenle temel ylan da denilen ve evin koruyucu iyesi olarak dflnlen kara ylanlardr. Bu kara ylanlar evin koruyucu iyesi olduklarna inanlmas
nedeniyle mecbur kalnmadka ldrlmezler. Sivasn fiarkflla ilesi civarndan
derlenen bir Ev Ylan efsanesinde, evin gelini evde yaflayan kara ylan ldrmesi zerine flu olaylarn yafland anlatlr. Geleneksel inanfla gre ylan ldrld zaman kendisini ldrenin resmi gznde kalrmfl, ylann efli bylece onu
kimin ldrdn renirmifl. Gelin o gece ldrd ylann efli tarafndan srlp ldrlr. O gnden sonra evde srekli grlen ylanlar ve yavrular bir daha
grlmez olur. Bu yrede, ev ylann ldrmek zorunda kalndnda mmknse
ikisinin birlikte ldrlmesi gerektiine, eer birisi ldrlrse gzne un serpilmesi gerektiine inanlr. Bylece efli ldrlen ylan eflinin hrszlk sonucu ldrldne inandrlaca dflnlr. Ev ylanlar hrszlk yapmad iin eflinin hrszlk yaptn ve bu nedenle ldrld zannedip o evden kimseyi ldrmeden
terk edeceine inanlr. Adanadan derlenen Demirtafl Dede Trbesindeki Kara Ylan Efsanesinde, bu trbeyi ve orada yatan velinin mezarn koruyan befl metre
boyundaki bir ylan anlatlmaktadr. Bu tr kutsal yerlerde grlen ylanlarn sz
konusu kutsal yerlerde yatan ata ruhunun don deifltirmifl (baflka bir canl veya
cansz klna brnme) hali olarak da dflnlmesi halk kltrmzde yaygn
olarak karflmza kar.
Kara Ylan: Altay

inanlarnda Yeralt tanrs
Erliki simgeleyen ve Onun
kams olarak alglanan
mitolojik hayvan.
Don/ton deifltirme:
Tanrsal varlklarn ve
olaanst glerin
grnfle taflnrken veya
boy, soy, atasnn
olaanstlk gsterirken
brnd grnfl ve klk
deifltirmeler.
104
Halk Kltrnde Evin veya Bir Yerin flgalci Kt Ruhu, Peri ve

Sahiplenme
Halk arasnda baz evlerin veya yerlerin iyi niyetli olmayan baz ruhlar tarafndan
sahiplenildiine ve bunlarn buralara yerleflenleri eflitli flekillerde rahatsz ederek
karttna inanlr. Bu ruhlarn kkenleri geleneksel olarak orada ldrlmfl insanlardan, peri ve cinlere kadar genifl bir eflitlilik iinde aklanr. Ancak son zamanlarda cin inanc gittike yaygnlk ve arlk kazanarak bu tr olaanst varlklarn tamamnn kayna olarak inanlmaya dnflmek zeredir.
Halk Kltrnde Ata Ruhlar/Atalar Klt

Ata szc, Trkede sayg deer yafll kimse veya soyundan gelinen yzyllar
nce yaflamfl kimseler ve bunlarn toplumsal bilin olarak alglanan ruhlar anlamna gelir. Atalarn ruhlarnn toplumsal bilin olarak alglanmas bir topluluun
inan dnyasnda yer alan atalar kltyle iliflkilidir. Atalar kltyse, lmfl olan
atalarn lm sonrasnda da tanrsal olaanst glere sahip olduklarna inanlp
skflk anlarnda kendi soylarndan yaflayanlara yardm ettiklerine inanlmas esasna bal olarak oluflan inan ve tapn rntsdr. Ata ruhlarn hoflnut etmek ve
onlarn yardmn dilemek amacyla ata ruhlarnn bulunduuna inandklar yerlerin ziyaret edilmesi, ruhlarna adaklar adama, kurban sunma vb. trenler yapma
atalar kltnn tezahr flekilleridir.
Trk halk kltrnde atalar klt, slmiyetin kabul edilmesinden sonra din
temel kabullere gre yeniden flekillenerek onlarla uygun ve uyumlu bir hale dnflmfltr. Bununla birlikte halk arasnda ok daha eski zamanlara ve mitolojik
gemifle ait yorumlayfllarn yaflamakta olduuna rast gelmek mmkndr. Mesel, yakn zamanlarda szl kaynaklardan derlenen bir memoratta lmfl atalarn
topluca, len bir akrabalarnn ruhunu almaya gelmeleri inanc flu flekilde anlatlr:
Benim de tandm o krmz yzl kifli hastalanr ve yataklara dfler. Epey zaman hasta yatar. Artk son nefesini vermek zere kyn btn insanlar toplanr.
Kuran okurlar. O anda evin etrafnda ok acayip bir uultu duyulur. Herkes sustuu halde o uultu devam eder baz kifliler bundan korkar. Adam son nefesini
verdikten sonra uultu kesilir. len kifli iyi bir insan olduu iin daha nce len
akrabalarnn kendisini almaya geldiine inanrlar.
Ayn flekilde bir baflka memorattaysa vefat etmifl bir babann kznn ruhunu
alp gtrmeye gelmesi ve bunu ertelemesi inanc flyle anlatlr: Bir gece yorgun
bir flekilde yatama uzandm. Aniden gzmn nnde ak sakall nur yzl bir
dede belirdi. Bu dede yllar nce lmfl olan babamd. Korkmadm dokunmak istedim. Fakat babam sanki beni engelliyordu. Glbahar seni alp gtrmeye geldim. dedi. Baba ne olursun, Glhan da evlendireyim de beni yle gtr. dedim. Babam raz oldu ve gzmn nnden nur yz kayboldu. fiimdi Glhan
evlendirdim, iki de ocuu var. Nur yzl ak sakall babam sanrm bir gn beni
almaya gelecek. Bu iki anlatda da lmfl atalarn lmek zere olan yaknlarna
yardm etmesi sz konusudur. Kitab slma gre bu tr bir bilgi olmamasna ramen halk kltrnde yaflayan bu tr yorumlamalar ve kabullerin kayna gittike
slmileflmifl bir ierie brnen atalar kltdr.
Yeraltnda Bulunan Tanrlar, Olaanst Gler ve Kutsal Ruhlar

Halk kltrmzde yeryznde var olduuna inanlan olaanst gler ve kutsal
ruhlara nazaran yeraltndaki olaanst varlklarn says daha azdr. Bunlarn baflnda mutsuz ve huzursuz l ruhlar olarak karflmza kan hortlak, varlna fian-
105
lurfa yresinde inanlan fiubat kars, btn Trkiyede yaygn olarak inanlan ve
korunmak iin pek ok uygulama ve kanmalar yaplan hazine veya gm iyesi
olarak adlandrabileceimiz hazineyi koruyucu ruhlar belli baflllardr.
Halk Kltrnde Hortlak

Trk halk kltrnde yakn zamanlara kadar len bir kiflinin evinde enesi balanarak bafl taraf Kbleye doru gelecek flekilde yatrlp zerine bir arflaf atlarak stne
bak ve sabun gibi nesneler konularak baflnda en az bir kiflinin bulunduu halde bir
gece bekletilmesi yaygn bir uygulamayd. Bu bekleme esnasnda lnn yannda hi
kimse olmaz ve bir kara kedinin cesedin zerinden atlamas halinde o kiflinin hortlayacana inanlrd. Bu nedenle de ne olursa olsun mevtann yannda en az bir kiflinin bulunmasna dikkat ederlerdi. ounlukla da bu grup gelenin gidenin eksik olmad 10-15 kiflilik bir topluluk halinde olurdu. Bir dikkatsizlik neticesinde bir karakedinin lnn zerinden atlamas sonucu len kifli mezarna gmlse de hortlayarak geceleri kalkp dolaflacana ve rast geldii insanlar korkutacana hatta ldrceine inanlrd. Bu tr llere hortlak ad verilir. Bunlar yukarda verdiimiz veya
benzeri nedenlerle eksik bir ifllem yaplmas nedeniyle tam olarak dier dnyaya intikal edememifl rahatsz ve insanlara zarar veren l ruhlardr. Trk flamanist inanlarndaki krmzlere benzerler. Ya zel tekniklerle yeniden ldrlmeleri ya da eksik kalan ifllemin de yaplmasyla yeniden gmlmeleri gerektiine inanlr.
Krmz: Altay inanlarnda

hastalklara neden olduuna
inanlan fleytani l ruhu.
Halk Kltrnde fiubat Kars

Her yln flubat aynda evlerin bahesindeki kuyulardan kan cad fleklindeki kt
bir ruha fianlurfa civarnda fiubat kars ad verilir. fiubat kars, ocuklar anne-babalarnn veya bir yaknlarnn sesiyle kuyuya doru arr ve kuyuya yaklaflan ocuklar kuyuya ekip boduuna inanlr. fiubat kars inancnn kuyu etrafnda geliflmifl olmas ve ocuklarn cann almas onun yeryznden ziyade yeralt dnyasyla iliflkili eski bir mitolojik varln kalnts olduunu dflndrmektedir.
Halk Kltrnde Hazine veya Gm yeleri
SIRA SZDE
SIRA SZDE
Trk halk kltrnde yaygn inanfllardan birisi de saklanan hazinelere yaplan bir
takm tlsm ve bylerle onlarn baz olaanst gler tarafndan
sahiplenileceiD fi N E L M
ne inanlmasdr. Bu flekilde sahipli hazinelerin kazlmas esnasnda sz konusu
olaanst gcn deiflik klklara girerek kaz yapanlar korkuttuuna hatta arpaS O R U
cana inanlr. Halk kltrmzde bu konumdaki olaanst varlklarla
ilgili pek
ok efsane ve memorat anlatlr. Hazine veya gm iyeleri resmi veya kitab slm
retinin yaylp yaygnlaflmasyla yavafl yavafl cin inancyla birleflmekte
D K K A Tveya dorudan geleneksel cin anlatlarna dnflmektedirler. Bu sre ayn nedenlerle hemen
hemen Trk halk kltrnde var olan veya varlna inanlan btn olaanst g,
SIRA SZDE
ruh vb. mitolojik varlklar tarafndan da yaflanlmaktadr. Trk halk kltrnde binlerce yl Albast, Karabasan, Arlk, Demirkynak gibi adlar, farkl klk ve kiflilikler olarak inanlan olaanst varlklar gittike slmilefltirilip tek
tip bir cin anlayfl
AMALARIMIZ
ve yorumlayfl iinde asimile edilerek sosyal ve kltrel hayatlar sona ermektedir.
N N
T A P
Bu blmde anlatlan bilgilerin byk bir ksm Muharrem KayannK Mitolojiden
Efsaneye
(stanbul: Balam Yaynlar, 2007), Esat Korkmazn Eski Trk nanlar ve fiamanizm Terimleri Szl, (stanbul Anahtar Yaynevi, 2003), Celal Beydilinin Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk (Ankara: Yurt Yaynlar, 2005) adl kitaplarndan alnmfltr.
T E L E VYukarda
Z Y O N yer alan
konu bafllklaryla ilgili daha detayl bilgilere bu kaynaklardan ulaflabilirsiniz.
NTERNET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
106
SIRA SZDE
D fi N E L M
Sizce, Trk halk

binlerce yl Albast, Karabasan, Arlk, Demirkynak gibi
SIRA kltrnde
SZDE
adlar, farkl klk ve kiflilikler olarak inanlan olaanst varlklar niin gittike slmileflerek tek tip bir cin anlayfl ve yorumlayfl iinde asimile edilerek yok olmaktadr?
D fi N E L M
Trk Halk Kltrnde Kozmogonik Unsurlar Nelerdir?

S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
S O Rhalk
U
Gnmz Trk
kltrnde kozmoloji mitleriyle ilgili olarak yaflamakta olan
pek ok unsur vardr. Bu kozmolojik unsurlar samanyolu, gnefl, ay, dnyann
flekli, deprem, yerleflim yeri kkeni, tekrarlanan zaman, ateflin kkeni, bitkiler ve
DKKAT
hayvanlarla ilgili mitler gibi alt bafllklara ayrlabilir.
N N
SIRA SZDE Samanyolu

Halk Kltrnde
Trk halk kltrnde Samanyolunun oluflumu insann varln evrene yanstmasyla iliflkilidir.
Buna gre Samanyolunun saman hrsz bir kocakarnn veya bir
AMALARIMIZ
baflka eflitlenmede bir hacnn ald samanlarla birlikte kap giderken dkt
samanlara dayandrld grlr. Elaz civarndan derlenen bir efsanedeyse Samanyolu flyle
Zamannda Samanyolu yedi kardeflmifl. Bir gn bunlarn
K Tanlatlr:
A P
babalar lr. Babalarnn cenazesini hazrlayan kardefller, onu bir tabuta koyup
defnetmek iin yola karlar. Tabutu omuzlarna alan drt kardefl onu taflrken dier kardefl
takip eder. Ancak en arkadaki kardefl biraz aksak olduu
T E L Ede,
V Z Yonlar
ON
iin, iyice geride kalr ve bylece bir sra halinde yollarna devam ederler. Bu efsane Samanyolunun oluflumunu ve gnmzdeki halini almasn aklamaktadr.
N T E R N E T Gnefl ve Ay
Halk Kltrnde
Gnefl ve Ayn oluflumunun da insana dayandrlarak eflitli efsanelerde anlatld grlr. rnein Mula civarndan derlenen bir efsaneye gre: Eskiden bir kadnn bir erkek bir de kz ocuu varmfl. ocuklar birbirleriyle geinemiyorlarmfl.Anneleri yemek hazrlyormufl. Kz ocuu bafln ykyormufl. Bunlar her gn
dvflyorlarmfl. Erkek ocuu ablasn sinirlendirmifl. Ablas elinin tersiyle erkek
ocuun suratna vurmufl. Anneleri beddua etmifl, nflallah biriniz maribe (batya) biriniz maflrka (douya) dflersiniz, birbirinizi hi gremezsiniz demifl.
Annelerinin bedduas tutmufl. Kz ocuu Gnefl, erkek ocuu da Ay olmufl. Bundan dolay Gnefl sabah, Ay da akflamlar doarlarmfl. Bu anlatda, iki kardeflin
srekli kavga etmeleri ve bundan bkan annelerinin bir araya gelememeleri fleklinde beddua etmesi, Gnefl ile Ayn bir araya gelememelerinin nedeni olarak gsterilmektedir. Bir baflka ifadeyle bir doa olay insani bir iliflki dzleminde kiflilefltirilmek suretiyle aklanmakta ve kkeni izah edilmektedir. Ayn flekilde, Ayn yzeyindeki flekillerde kzkardeflin elinin tersiyle yzne vurmas sonucu iz brakmas veya bir baflka anlatda iki kardeflin kavga ederken kz kardeflin erkek kardeflin
yzne hayvan pislii atmas sonucu olufltuu anlatlmaktadr. Tunceliden derlenen bir efsanede kzgn gnefl bac, hamur yuman ayn yzne arpar ayn zerindeki siyah lekeler bu flekilde oluflur.
Adanadan derlenen bir efsanede ay erkek, gnefl kzdr. Sabah erken domak
iin kavga ederler. Gnefl hamurlu elini ayn yzne arpar. Bu nedenle ayn yz aparl kalr. Bu kavgadan sonra gnefl gndz ay da gece domaya bafllar.
Erzincan ve Tunceli civarndan derlenen bir baflka efsanede ay ve gnefl kardeflmifller. Gneflin gece ve gndz dnflml doalm nerisine ay, gece domaya korkacan syleyerek karfl kmfl. Gnefl de aya flklarn vereceini ve
korkmamasn sylemifl.
Sivas civarndan derlenen bir efsanede ay erkek, gnefl kzdr. Birbirlerine flktrlar. Evlenmeye karar verirler. Onlarn birbirlerini sevmelerini ekemeyen bir caz kars (cad kadn) ay hakknda yalan yanlfl bilgiler vererek gnefli ondan soutur. Ay ise olan bitenden habersiz gneflin etrafnda dolanp durmaya devam
eder. Bir gn gnefl, aya bofluna peflinden dolanmamasn, onunla evlenmeyeceini syler. Ay gneflin bu szlerine bir anlam veremez ve gnefle, kyamete dek
midini yitirmeyeceini bir gn kendisinin susuz olduunu anlayacan syler.
Gneflle ayn iliflkileri bu flekilde sona ermifl. Fakat ay, gnefli her onbefllemesinde hasretle grmek istermifl. Gnefl de ayn gzne parmaklarn uzatarak kendisini grmesini engellermifl. nsanlarn gnefle bakamamalarnn nedeni de buymufl. Gzeller gzeli bir kz olan gnefl kendisini gstermemek iin insanlarn gzne flktan parmaklarn uzatrmfl. Trk halk kltrnden szl kaynaklardan
derlenen bu efsanelerin tamamnda ay ve gneflin insan kkenli olarak izah edildii grlmektedir.
Halk Kltrnde Gk Kufla

Halk arasnda gk kuflann altndan geenin erkekse kz, kzsa erkek olaca
inanc yaygndr. Bu flekliyle gk kufla cinsiyetleri deifltirebilen olaanst gce sahip mitolojik bir varlk olarak dflnlmektedir.
Halk Kltrnde Dnyann fiekli

Halk kltrmzde dnyann flekli Yalova civarndan derlenmifl bir efsanede flu
flekilde anlatlr: Suda byk bir balk yaflamaktadr. Bu baln srtnda kocaman
bir kaplumbaa bulunmaktadr. Bu kaplumbaann da srtnda bir kz durmaktadr. flte dnya bu kzn boynuzlar arasndadr. kzn tam karflsnda deli bir
sivrisinek vardr. Sivrisinek inesini karp kze: Eer dnyay dndrmezsen
beynine girer, inemle seni sokarm dermifl. kz de sivrisinein korkusundan
dnyay gece gndz devaml dndrmekteymifl.
Halk Kltrnde Deprem

Halk kltrmzde depremlerin olma nedeni bir Elaz efsanesinde flyle aklanr: Yerlerin damarlar varmfl ve bu damarlarn ular taa Kaf Dann arkasna kadar ulaflrmfl. Her damarn da baflnda bir melek varmfl. Dnyann herhangi bir
yerinde insanlar gnahkr olduklar zaman Allah, o yerden geen damarn meleine damar ekmesini buyururmufl. O melek de, damar hafife ektiinde korkulan depremler olurmufl.
Halk Kltrnde Yerleflim Yerinin Kkeni

Halk kltrmzde hemen her yerleflim yerinin kkenini, tarihini veya kuruluflunu anlatan hikyeler ve efsaneler vardr. Bunlarn hepsi mitolojik zellikler taflmaz. Fakat baz yerleflim yerinin kkenini anlatan efsanelerin kozmolojik unsurlar
ierdii ve mitolojik bir boyut tafld grlr. Yalovaya bal Esadiyenin kurulufl
efsanesinin de bu tr kozmolojik btnle dayandrld grlr. Bu efsaneye
gre, Kafkasyada yaflayan Gn Baba (Ata) ile Yer Anann olu, sevdii kz bulabilmek iin dflnde grd yere gitmek iin izin isteyip yola dfler. Batya doru giden bu yiit flimdiki Esadiye Kynn camisinin bulunduu yere geldiinde
atndan inip uyur. Ryasnda grd yafll bir bilge ona arad yerin buras olduunu burada yaflayp mutlu olacan ve bu yerin adn Esadiye koymasn syler.
Yiit uyanr ve oraya evini kurup yerleflir. Yerin ve gn olunun buraya gelip
107
108
yerleflmesi fikri son derece dikkat ekicidir. nk, Esadiye Kynn kurulduu
yer, yerin ve gn birlefltii yer olarak mitolojik bir nem arz eder. Bu dflnce
adeta Trk mitolojisindeki yerden ge ykselen eksen veya Altnkazk fikrinin
devam niteliindedir. Gn Ata ve Yer Anann olu olan yiidin ilk konaklad
yere daha sonra kyn camisi yaplr. Hem bu yerin kutsalln hem de oraya yaplan caminin kutsalln arttran ve slmilefltiren bu mitolojik motifler, eski Trk
mitolojisine ait unsurlarn Trk halk kltrndeki geirdikleri deiflim ve dnflmleri aksettiren gzel bir model olarak da ayr bir nemi taflmaktadr.
Halk Kltrnde Mevsim Dnflm, Tekrarlanan Zaman
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
On Dki KHayvanl
K A T Takvim: Her
biri bir hayvan adyla anlan
ve 12 yllk bir devre halinde
tamamlanan bir takvim
SIRA SZDE
sistemi. Trklerin icat ettii
ve yzyllar boyunca
kulland bu takvim halen
kk deiflikliklerle inliler
AMALARIMIZ
tarafndan kullanlmaktadr.
Halk kltrmzde mevsimlerin dnflmn ve tekrarlanan zamanlar aklayan

mitolojik efsaneler vardr. Bunlardan Elaz civarndan derlenen birisi, flubat aynn
yln en ksa ay olmasnn nedenini flyle aklamaktadr: Henz mevsimin kfl olmasna ramen tepedeki filizi yemek iin giden tekeyi gren Mart ay, kendisi gelmeden tekenin bahar havasna girmesine kzar. Yalvararak fiubat ayndan iki
gn bor alr ve bir frtna karr. Filiz yemeye giden teke bu frtna da souktan
donarak lr. nk Mart aynn fiubattan dn iki gn unuttuu ve geri vermedii inancyla, halk arasnda bu olaydan sonra fiubat aynn 28 gn ektiine
inanlr. Donup len tekenin adnn Tuflkek olmas nedeniyle de fiubat aynn
son gnlerinde kan frtnaya Tuflkek Frtnas denilir. Bu mitolojik efsanede,
hem fiubat aynn yln en ksa ay olmasnn ve hem de daimi olarak yln belli bir
zamannda oluflagelen bir frtnann kkeni aklanmaktadr. Cansz tabiat olaylar
adeta bir insan gibi davranan canl varlklar olarak gsterilmektedir.
Trk halk kltrnde son derece yaygn olan Kocakar Frtnas ve efsanesi
de kken aklayac mitsel bir anlatdr. Bu anlatda, kulukaya yatan kuflu grnce vaktinden nce yaylaya kan bir yafll kadnn kan frtnada lmden dnmesi anlatlr. Bu olay zerine yaza yakn kan bu frtnaya Kocakar Frtnas
denilir.
Ayn flekilde, Yaz mevsiminin gelifli zerine Sivas civarnda Doksan (Doksancl) Kuflu Efsanesi anlatlr. Yaz mevsiminin gelifli Doksan Kuflunun yuvasndan
SIRA SZDEDoksan Kuflu yeraltnda yuva yapan bir kufltur. Kar dfler dflkmasna baldr.
mez bu kufl yuvasna doksan tane kk tafl alr. Her gn yuvasndan bir tanesini
dflarya atar. Yuvada bir tane tafl kalnca sayl frtnalardan Abrln Befli Frtnas
D fi N E L M
olur. Doksancl Kuflu ertesi gn son tafl atar ve yaz geldi diyerek yuvasndan kar. Yaz mevsiminin de Bir kuflum var tmeyince, bir otum var bitmeyince, ben
S O R U
gelmem. demesinin
nedeni budur. Bu yzden halk kltnde Doksan Kuflu tmedike yaz gelmez denilir.
Yalova civarnda
D K K A T anlatlan bir efsaneye gre Deniz Ermifli ile Da Ermifli her yl
austosun ikinci haftasnda bir araya gelirler. Da Ermifli ile Deniz Ermiflinin bir
araya gelmesiyle yaz ve kfl mevsimlerinin ok bereketli geeceine inanlr. Bu iki
SIRA SZDE
ermiflin buluflamamas, kfln fliddetli yazn kurak olmasna neden olur.
Trk mitolojisindeki On ki Hayvanl Takvim Mitini karakter ve olufl bakmlarndan benzer
motifleri arfltran bu mitolojik efsaneler kltrel sreklilii gsterAMALARIMIZ
mesi asndan nemli bir yere ve role sahiptir.
N N
K T A P
Osman Turan.
K 2004.
T A POn ki Hayvanl Trk Takvimi, stanbul: tken Yaynlar. Bu eserden
bahsi geen Trk takvimi hakknda detayl bilgiye sahip olabilirsiniz.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
109
Resim 4.3
On ki Hayvanl
Trk Takvimi
Halk Kltrnde Ateflin Kkeni

Mersin Tafleli Platosundan derlenen bir efsanede ateflin kkeni flyle anlatlr: Allah, Hz. Ademi yarattktan sonra meleklerine cehennemden dnyaya atefl getirmelerini buyurur. Melekler, cehennemden atefl isterler. Cehennem, ateflinin dnyay mahvedeceini syleyerek meleklere atefl vermez. Allah bunun zerine hurma
kadar atefl getirmelerini isteyerek melekleri tekrar gnderir. Cehennem bu kadar
ateflinin bile dnyay mahvedeceini syleyerek gene melekleri geri evirir. Allah
melekleri nc kez gnderdiinde zerre kadar atefl getirmelerini ister. Melekler
cehennemden dnyaya zerre kadar atefl getirirler. Cehennemden getirilen bu atefli bir dan zerine koyarlar bu da erirmifl ve kvlcmlar kmfl. Atefl de bu kvlcmlardan oalmfl. Balkesir Ayvalk civarnda anlatlan bu efsanenin bir eflitlenmesinde Cehennemden alnan zerre kadar atefl, denizlerin dibinde 70 kere ykandktan sonra dan zerine konulur. Bu suda 70 kere ykanmfl cehennem atefli bile da eritir ve kvlcmlar kullandmz ateflin kkenidir, fleklindedir.
Halk Kltrnde Bitkiler

Halk kltrmzde bitkilerin kkeniyle ilgili pek ok mitsel efsane vardr. Bunlardan birisi Dou Karadeniz blgesinden derlenmifltir ve Avad Dikenleriyle ilgilidir. Avad dikeni bu blgede son derece yaygn olarak bulunur ve inenip
kanayan bir yere yapfltrldklarnda kan durdurmak amacyla halk hekimliinde de kullanlrlar. Efsaneye gre, Hz. Ali dflmanlarndan kap bir maaraya snr. Allaha yardm amacyla dua edince avad dikenleri byyerek maarann
azn tamamen kapatrlar. Dflmanlar Hz. Aliyi bulamazlar. Bunun zerine Hz.
110
Ali avad dikenlerinin ok olmasn diler. Bu duadan sonra avad dikenleri uzarlar
ve her tarafa yaylrlar. Bu efsaneyle Dou Karadenizde ok yaygn olan ve halk
tbbnda kullanlan bu bitkilerin okluk nedeni kutsal bir kifli olan Hz. Aliye dayandrlr.
Ayn flekilde am sakznn kkeni de halk kltrmzde bir mitsel efsanede
Hz. Muhammed ile iliflkilendirilerek anlatlr. Bu efsaneye gre, Hz. Muhammed
terleyince alnndaki teri syrp am aacna doru atmfl. Bu olaydan sonra am
aacndan sakz akmaya bafllamfltr. Bu nedenle de am sakz her derde deva bir
ila olarak halk tbbnda (folk medicine) kullanlmaktadr. Halk dininde gerek
olarak inanlan bu ina ve onun kkenini izah eden bu mitsel efsane Hz. Peygambere dayandrlarak ayn zamanda slmilefltirilmektedir.
Adana civarndan derlenen bir efsaneyse ayn kkenini aklamaktadr. Bu efsaneye gre bir derebeyi aresiz bir hastala tutulur. Alamaktan gz kapaklar flifler yaflama istei kalmayan derebeyi fliflen gz kapaklarn kesip atar. Bunlardan
da ay bitkisi oluflur. ayn verdii krmz renk ile gzn alamaktan krmz oluflu, gz kapaklarnn kesilip atlmasyla oluflan kan krmzs arasndaki benzerliklerle bir iliflki kurulmufltur.
Halk kltrmzde bitkilerin kkenleriyle ilgili bir efsane de, kendir otuyla
ilgilidir. Bu efsanede eflinin istei zerine annesini ldren bir adamn, annesinin
yreinin dile gelmesiyle, piflman olmas ve Allahtan kendisine ceza vermesini istemesi bunun zerine adamn lmesi ve ld yerde kendir otunun bitmesi anlatlr. O gnden sonra da kendir otunun baflndan tokmak hi eksik olmamfltr,
denilerek ip yaplmak zere bu otun tokmakla dvlmesi ifllemi de hem bir ceza
olarak aklanmakta hem de bu ifllemin kkeni aklanmaktadr. Bir baflka ifadeyle, bu efsanede, anneyi ldrmenin ne kadar byk bir su olduu ortaya konulmaktadr. Annesini ldren bir bitkiye dnfltrlmekte ve srekli tokmakla dvlmektedir. Ana katili oulun ruhu bir bitkiye dnfltrlerek varln srdrr
ve srekli olarak dvlerek ebed bir ilahi cezaya arptrlmfl olmaktadr.
Halk Kltrnde Hayvanlar

eflitli hayvanlarn nasl yaratldklar ve kkenleri hakknda Trk halk kltrnde
pek ok efsane ve halk inanc vardr. Hayvanlarn kkenleri hakkndaki bu efsanelerde Trk mitolojisinin en erken dneminden beri ruhu asl unsur olup bedenin deiflebilirlii ve dnflebilirliini kabul eden ton deifltirme (don deifltirme) inancnn ve buna bal motiflerin yaygn olduu grlr. ounlukla hayvanlarn oluflumlarn veya kkenlerini aklayan bu efsanelerde aklama bilgisi, kutsalla iliflkisi ve insana ait deer ve toplumsal dflncelerin tabiate yanstlmas yoluyla oluflturulduu ve mitlere baland grlmektedir.
Halk kltrnde kurt: Trk halk kltrnde kurt ile ilgili yzlerce inanfl, uygulama ve efsane vardr. Daha nceki nitelerde Trk mitolojisindeki yeri ve nemine dair verilen bilgiler dflnldnde gnmzde de bylesine yaygn bir
kltrel olgu olarak karflmza kmas doaldr. Nitekim Erzincan civarndan derlenen bir efsanede de bu izleri grebiliriz. Efsaneye gre, yolda kurtlarn saldrsna urayan bir adam bir karaaaca trmanarak beklemeye bafllar. Sabahleyin etrafn aarmaa bafllamas vakti, kurtlar karlarn zerine yatarak ulumaya bafllarlar.
O srada gkten yuvarlak madeni para fleklinde nesneler yamaya bafllar. Kurtlar
yaan cisimleri yedikten sonra oradan uzaklaflrlar. Kurtlarn gittiinden emin olduktan sonra adam aatan yere iner. Kurtlara gkten yaan o cisimlerden birisini yer ve tokluktan gn gece yemek yiyemez. A kurtlarn gkten yaan
olaanst bir nesneyle beslenmesini konu edinen bu efsane kurt ve gn Trk

mitolojisindeki olaanst yer ve anlamlaryla iliflkili ve sreklilik taflyan bir niteliktedir.
Halk kltrnde kpek: Kpein yaratlflyla ilgili halk kltrmzde pek ok
efsane vardr. Bunlardan birisine gre, bir gn fleytan kendi cinsiyle birlikte gezerken bir dzle rast gelir. Orada amurdan yaplmfl insan fleklinde ii bofl bir kp
grr. fieytan bunun ileride baflna bela olacan syleyerek zerine trr. Allah
Tela Cebrili gndererek fleytann tkrd yeri temizletir. Cebril fleytann tkrn atar o tkrk bir kpek olur. Bugnk kpekler onun yavrulardr.
Onun iin hayvanlar iinde insana en yakn olan kpeklerdir.
Halk kltrnde baykufl, karga, sere: Efsaneye gre, Hz. Sleyman karsna kufl
tynden yatak yapmak iin kufllara haber gnderir ve onlarn tylerini gelip dkmelerini ister. Kufllar iinde sadece baykufl karsnn szne uyup kufllar tysz ve
korumasz brakaca iin Hz. Sleyman ayplar. Sere ve karga da davete ge geldikleri iin ayaklar bkaglanr. Bu yzden de sekerek yrrler. Hatasn anlayp kabul eden Hz. Sleyman baykuflun gnde bir sere yeme isteini geri evirmez.
Halk kltrnde yarasa: Yarasann tysz olmas ald bir bedduaya balanr.
Efsaneye gre Hz. Sleyman kufl tynden bir saray yapmak ister. Fakat yarasa iflini bahane ederek tylerini vermeye gitmez. Bunun zerine Hz. Sleyman beddua edince yarasann tyleri dklr.
Halk kltrnde keklik: Kekliin ayaklarnn ve gagasnn krmz oluflu bir efsanede flyle aklanr. Efsaneye gre, Hz. Zekeriya kendisine isyan eden mmetinden kaarken kavak aac ikiye ayrlr ve onu iinde saklar. Fakat keklik gak
kavak gak kavak, gak kavak diyerek onun yerini belli eder. Dflmanlar kava biip Hz. Zekeriyay ldrrler. Keklik Zekeriya peygamberin kann itii iin az
ve ayaklar krmz olmufltur.
Halk kltrnde yusufuk: Halk kltrmzde Yusufuk kufluyla ilgili pek ok
efsane anlatlmaktadr. Mula yresinden derlenen bir efsanede Nasuh ve Yusuf
adl iki kardeflin nce vey anne, sonra devden kamas, teyzelerinin verdii tarak,
ak ve ineyi kullanarak devden kurtulma abalarnn sonusuz kalmas anlatlr.
Kardefller aresiz kalrlar. Allaha ya tafl ya da kufl olmak zere dua eden kardefller, kufl olurlar ve birbirlerini Yusuf koyunlar buldun mu? ve Nasuh koyunlar
buldun mu? diye ararlar. Kufllarn tfllerinde kardklar sesleri benzeterek kkenlerini aklayan bu efsane onlarn yaratlfllarn da ortaya koymaktadr.
Halk kltrnde pepuk kuflu: Elaz civarndan derlenen bir efsaneye gre bu
kuflun aslnda biri erkek dieri kz, iki kardefl olduu anlatlr. Bunlar dadan kenger
toplamaya giderler. Erkek kardefl kz kardeflin torbasnn delik olmasn bilmeden
topladklar kengerlerin torbada olmamasnn suunu kz kardefle atarak onu vurup
ldrr. nk vey annelerinden korkmaktadrlar. Fakat torbann delik olduunu
grnce utancndan Allaha dua ederek kendisini kufla dnfltrmesini ister. Bylece kufl olan erkek kardefl pepu, pepu, pepu diye terek kz kardeflini arar.
Halk kltrnde rk aylak: Aasnn atn suya gtrp ata su iirtmeden
geri getiren at bakcsna aas beddua eder: Hayvanm susuzluktan yakp kuruttun. Allah da seni bir rk aylak eylesin, susuzluktan yanp kuruyasn. Kyamete kadar dada bayrda, havada, ovada Su, su! diye bar dur. Aasnn duas kabul olunca, at bakscs rk aylak olur ve Su, su! diye barr durur.
Halk kltrnde gvercin: Efsaneye gre, gvercin torunlarndan eziyet gren
bir ninedir. Tanrdan kendisini kufl klmasn diler. Duas kabul olunur. Bu nedenle gvercin tmesi ninenin By dvd, ortanca svd, k kovdu. flek-
111
112
linde yaknmalardr. Toplumsal dzenle iliflkilendirilen bu efsanede byklere

sayg gsterilmesinin gerei vurgulanr. nsan ahlak ve toplum hayatyla ilgili bir
konu olarak byklere sayg gstermek, hayvanlar dnyasna yanstlmfl, gvercinin ve sesinin kkeni de buna dayandrlmfltr.
Halk kltrnde kedi: Kedinin nasl dflerse dflsn ayaklar zerine dflmesi,
srtnn yere gelmemesi iin ald hayr duaya balanr. Efsaneye gre namaz klan bir sahabeyi sokmak zere olan bir ylandan kurtarmas zerine sahabe kediye Kymete kadar srtn yere gelmesin! diye dua eder. Bu nedenle de kedi daima drt aya zerine dfler.
Halk kltrnde kaplumbaa: Kaplumbaann kkeniyle ilgili olarak anlatlan
bir efsaneye gre periflan bir ihtiyar klndaki Hzrn ekmek isteini bahesinde
ekmek pifliren bir kadn reddeder ve hakaret ederek onu kovar. Hzr snanmay
kaybeden ve cimriliini ortaya koyan bu kadna beddua ederek, Ekmek yaptn
tahta yatan, hamur yourduun tehne yorgann olsun; kymete kadar bunlar taflyasn, doymak bilmeyesin! der. Bunun zerine kadn kaplumbaaya dnflmfl
ve kalumbaann ne kadar yerse yesin doymayflnn nedeni de buymufl.
Halk kltrnde ay: Dilenciye yn vermemek iin ynler iine giren aa, obaSIRA SZDE
nna da kendisinin
orada olmadn sylemesini ister. Dilenci klndaki dervifl Ay,
ay! Kalk! demifl, aa ynn iinden ay olarak kmfl ve ay bylece yaratlmfltr.
Halk kltrnde kstebek: Tevrat ve Kuranda ad geen zengin Karun, Elaz
D fi N E L M
civarndan derlenen bir efsaneye gre, mal ve mlkyle vnp kibirlendii iin
Tanr tarafndan cezalandrlp kstebee dnfltrlr. Kstebee dnfltrlerek
S O Karun,
R U
cezalandrlan
kymete dek topran altnda kaybettii hazinesini arar.
Halk kltrnde katr: Halk kltrnde katrn dourmamas firavunun Hz. brahimi yakaca
sadece ona tafltabilmesine balanr. Odunlar tafld
D K K A odunlar
T
iin Tanr onun neslini retmeyerek ksr brakarak onu cezalandrmfltr.
Halk kltrnde tavflan: Tavflann kkeniyle ilgili bir efsaneye gre, aybafl
SIRA SZDE
olunca kanl bezi gstermek ayptr diye eskiden utanrlarmfl. Fadime Ana (Hz.
Fatma): Babam geldi, kanl bezi ben ne yapaym, grnmesin. demifl. Bez o an
tavflan olmufl.
O gnden beri tavflan aybafl oluyor. Tavflann kkenini aklayan
AMALARIMIZ
bu efsane insanlarn deer yarglarn tabiate yanstmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
T A P bilgilerin byk bir ksm Muharrem Kayann Mitolojiden Efsaneye

Bu blmdeKanlatlan
(stanbul: Balam Yaynlar, 2007), Celal Beydilinin Trk Mitolojisi Ansiklopedik Szlk
(Ankara: Yurt Yaynlar, 2005) adl kitaplarndan alnmfltr. Yukarda yer alan konu bafllklaryla ilgili
bilgilere bu kaynaklardan ulaflabilirsiniz.
T E L Edaha
V Z Y Odetayl
N
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
D fi N E L M
Trk halk kltrndeki

SIRA SZDE kozmolojik unsurlarn byk bir ounluunun slm dininin byk flahsiyetlerine balanmasnn sizce nedeni ne olabilir?
NTERNET
D fi NKltrnde
ELM
Trk Halk
Antropogonik Unsurlar Nelerdir?
S O R U
Halk kltrmzde insann yaratlfl veya treyifli, aa ana/ata ve hayvan ana/ata

bafllklar altnda
antropogonik unsurlar yaflamaktadr.
S O R toplanabilecek
U
DKKAT
Halk Kltrnde
nsann Treyifli
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Szl kltrmzde insann treyifliyle ilgili yer yer dinsel bilgilerle de karflmfl
pek ok mitolojik efsane vardr. Bunlardan Adana civarndan derlenmifl birisine
SIRA SZDE
gre, Hz. Adem
ile Havvann yamurlu bir gnde, amurdan bir sr bebek yapt ve Allahn bu bebeklere can vererek insanlar yarattna inanlr.
N N
AMALARIMIZ
K T A P
113
Mula Tahtac Trkmenleri arasndan derlenmifl bir baflka efsanedeyse, Adem

babay Cenab- Allah yaratt, Havva Ana ise Adem Babadan tredi. kisi evlendiler, ocuklar oldu. Bylece insanlar tredi. Havva, Adem Babaya dedi ki: Biz ocuk yapyoruz, ama keramet sen de mi ben de mi? Adem Baba Allah bilir. dedi.
Havva Ana Hayr, keramet bende, ben olmasam ocuk nasl olacak. Ben olmasam
sen ocuk yapamazsn. dedi. Adem Baba Allah bilir. dedi. kisi iddialafltlar. kimizin menisini (dln) tpleyelim, bakalm hangimizinki tutacak. Adem Baba bir
tarafa gittii zaman, Havva Ana Adem Babann tpn olmasn diye sallamfl. Dokuz ay on gn sonra tpleri ap bakmfllar. Havva anann tp aldnda ylan,
yan, kan oluyor, bir de tavflan tryor oradan.
Hz. Ademin tpn ayorlar. Bir olan ocuu dnyaya geliyor. Bir aya sakat. Havva Ana tp sallad iin bir aya sakat kalyor. Sakat da olsa ok gzel
yakflkl bir olan ocuu bu. O olan yani Hz. Sd dnyaya geliyor ve byyor.
Bydkten sonra onun emsali hatun bulunamyor. Cenab- Allah Glf Nad isminde bir melek gnderiyor. Hz. Sd, Glf Nad adndaki melekle evleniyor. O
melekten treyenler peygamber slalesi oluyor. Btn peygamberler o kkten geliyor. Bu mitolojik efsane, dinsel nitelikteki bir konu olan ilk insanlarn Hz. Adem
ve Havvann yaratlfl ile bafllamakta, insann kkeni buna dayandrlmaktadr.
Daha sonra insann treyiflinde kadnlk m yoksa erkeklik mi daha nemli sorusu
tartfllmaktadr. Bu tartflma ataerkil bir sosyo-kltrel yapnn rn olarak erkekliin daha nemli olduu vurgusunu yapan bir kurgu iinde ifllenmektedir. Efsaneye gre Havvann yani kadnn tpnden ylan, yan, kan ve tavflan gibi kt unsurlar tremifltir. Erkekten ise doan olan ocuu, kutsal bir ruhla, melekle evlenmekte ve kutsal insanlarn, peygamberlerin soyu buradan gelmektedir. Bylece
peygamberlerin kkenini aklayan bir kken miti oluflturmaktadr. Ayn zamanda
da erkeklik ve ataerkillik yceltilmifl olmaktadr. Bu efsanede dikkat ekici bir unsur Trkeye son yzylda girmifl bir kelime olan tpn adeta tp bebek kavramn arfltracak flekilde kullanlmasdr. Bu da bize efsanelerin deiflime ve dnflme ak ynlerini gstermesi bakmndan nemlidir.
Halk Kltrnde Aa Ana/Ata

Halk kltrmzde izlerini takip edebildiimiz eski mitlerden birisi de aa ana/ata
kltyle ilgili olanlardr. Aa ana/ata kltyle ilgili mitolojik efsanelere, Yalovadan
derlenmifl ve muhtemelen zaman iinde gncellenirken daha akla uygun hale getirilmifl flu rnek verilebilir: Yalovada Altnova ile Hersek Ky arasnda yre sakinlerinin Gebe nar dedikleri byk bir nar vardr. Bu narn ve adnn flyle bir
yks anlatlr. Bir ifl iin tek baflna yola kan gen hamile bir kadn yolda doum
sanclar tutar ve doumu bafllar. Kendisini bu narn altna atan kadn kfl mevsiminde bu aacn kovuu iinde dourur. Bebeinin gbeini tafl ile kesen gen kadn kan kaybndan lr. Ertesi gn yoldan geenler narn kovuundan gelen bebein alama sesini duyarlar. Bebei ve gen kadnn cesedini bulurlar. Bu olaydan
sonra bu nara Gebe nar adn koyarlar. Bu efsanedeki aaca gebe sfatnn
verilmesi aatan treme mitiyle iliflkili olmaldr. Ancak efsaneyi yakn zamanlarda
anlatan veya yazya geiren muhtemelen daha inandrc olmak amacyla doumu nara deil de gen bir kadna yaptrmfl olmaldr. Dikkat edilirse, anlatc kadn ifllevini yerine getirdikten sonra ldn belirterek onu hemen ifllevsizlefltirir. Modern an aklc ve olgucu mant karflsnda mitlerin ve efsanelerin inandrclklarn yitirmelerinin karflsnda yaflanan konusal deiflim ve dnflmleri de bu anlat
da net bir biimde gzlemek ve rneklemek mmkndr.
Aa ana/ata: nsanln
varolufl veya bir topluluun
soy kayna olarak alglanan
ve ezelden beri var olduuna
inanlan tapn konusu,
aala simgelenen ana veya
ata ruhu.
114
Halk Kltrnde Hayvan Ana/Ata

Hayvan ana: Soy kayna
olarak alglanan ve ezelden
beri var olduuna inanlan
tapn konusu, hayvanla
simgelenen ana ruhu.
Hayvan ata: Soy kayna
olarak alglanan ve ezelden
beri var olduuna inanlan
tapn konusu, hayvanla
simgelenen ata ruhu.
Totem: Bir topluluun,
boyun veya bir bireyin atas
ya da koruyucusu olduuna
inanlan, hayvan, bitki veya
nesne.
Aa kovuu: Trk
mitolojisinde zelikle Kpak
Trklerine ait efsanelerde
tasarmlanan ve aaanann rahmi olarak kabul
edilen oyuk veya ukurluk.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
Bu blmdeKanlatlan
(stanbul: Balam Yaynlar, 2007), Esat Korkmazn Eski Trk nanlar ve fiamanizm Terimleri Szl (stanbul Anahtar Yaynevi, 2003) adl kitaplardan alnmfltr. Yukarda
yer alan konu
ilgili daha detayl bilgilere bu kaynaklardan ulaflabilirsiniz.
T E L Ebafllklaryla
VZYON
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
NTERNET
nceki nitede Trk mitolojisinde son derece yaygn bir yere sahip olduunu grdmz hayvan ana/ata kkenli treyiflle ilgili kltler ve mitler en az bin yldr slmiyeti kabul etmifl Trkiye Trkleri arasnda doal olarak son derece zayflamfl
olmakla birlikte tamamen ortadan kalkmamfltr. Bu balamda, Trabzonun fialpazar ilesi Geyikli beldesinden derlenen, insann geyikten treyifli mitinin izlerinin
yer ald bir mitolojik efsane rnek olarak verilebilir. Bu efsaneye gre, Geyikli
beldesinde yaflayan bir kadn nce kocasn kaybeder sonra da iki olundan birisini. Kadn ikinci olunun da lmn grmemek iin ocuunu bir aa kovuuna koyup lme terk eder. Gnler sonra artk ldn zannettii ocuunu gmmek iin geri geldiinde bir elik keisinin (geyik) ocuunu emzirdiini grr. Geyik, kadn grnce kaar. Kadn kyne geri dner ve kyn ad bu olaydan sonra Geyikli olur. Bu kyde yaflayan Bayraktar sllesi gnmzde de bu ocuun
soyundan trediklerine inanmaktadrlar. Bu nedenle de geyik eti yememektedirler.
Daha nceki nitede verdiimiz bozkurttan treyifl mitinde olduu gibi bu gnmz Anadolu anlatmasnda geyiin bozkurtun yerine ana ifllevi stlenmifl olmas sz konusudur. Ayn flekilde Orta Asyadan da baflta Krgzlar olmak zere geyikten treyiflle ilgili pek ok mitolojik efsane derlenmifltir.
Trabzon fialpazarndan derlenen efsanede, soyunu geyiin emzirdii ocua
balayan sllenin geyik eti yememesi onu, bir anne olarak kutsal grmesindendir. Bu en eski atalarn treten veya yaflamasn salayan geyik adeta bir totem
hayvan konumundadr. Bu nedenle de geyik etinin yenilmesi bir yasak ve tabu haline gelmifltir. Dahas, bu efsanede Trk mitolojisine ait pek ok anlatda grlen
aatan ve hayvandan tremenin de izleri yer alr. ocuk dourulup aaca braklr, daha sonra geyiin emzirerek onu yaflatt grlr. Bu efsane szl kaynaklardan son 15SIRA
yl SZDE
iinde derlenmifltir. Ne hayvandan tremenin ne de aatan tremenin eski kutsalln srdremedii modern ada ve 1000 yl aflkn bir zamandr slmiyeti kabul etmifl bir Trk toplumunda bu mitolojik efsanenin bu haliyle
D fi N E L M
bile yaflayabilmifl ve gnmze kadar gelebilmifl olmas ierdii arkaik motifler bakmndan adeta szl kltrel bir mucizedir. Doal olarak bu mitolojik kken efS O Rdeiflime
U
sanesi pek ok
ve dnflme uramfltr. Dahas, modern bir zamanda
fantastik diye alglanabilecek bir olay rgs anlatnn inandrcln salayabilmek iin manta
D K K A Tve akla uygun bir hale getirilmifltir. Dikkat edilirse, ocuk nce
insandan domakta sonra aa ve geyikle iliflkilendirilmektedir. Bu durum tamamen hayvandan tremenin rtk bir biimde anlatnn temelini oluflturmasndanSIRA SZDE
dr. Zaten, kadnn ocuunu aa kovuuna brakmasnn etkileyici bir nedene
balanamamas da aka bunu ortaya koyar niteliktedir. Kken veya treyifl mitlerinde grdmz
AMALARIMIZ insanlarn aatan veya hayvandan treyen ocuklar bulma
ksmysa tekrar annenin devreye sokulmasyla tamamlanmfltr.
Mitolojik efsanelerde
SIRA SZDE baz motif ve unsurlarn deifltirilerek akla ve manta uygun hale
getirilerek gncellenmelerinin nedenlerini tartflnz.
NTERNET
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
Trk Halk Kltrnde Eskatolojik Unsurlar Nelerdir?

Dnyann ve evrenin sonuna dair mitsel unsurlar Trkiyede ounlukla resmi dinsel retiyle iie gemifl bir biimde karflmza kar. Trk Halk kltrnde sz
kaynaklardan derlenen bir efsanede Kyametin nasl kopaca flyle anlatlr: Kyamete yakn dnyayaya gelip ktlk saacana inanlan Deccal, her gece dnyay fethetmek iin asasn hazrlar, ama Allahn emriyle uykuya dalar ve sabah kalktnda asasn karncalar tarafndan yenildiini grr, amacna ulaflamaz. Bu nedenle karncalarn ldrlmesi halk arasnda doru bulunmaz.
Kyamete yakn bir zamanda Yecc Mecc denilen iki yaratk gelecekmifl.
Bunlarn boyu ok ksaymfl. Arpa kklerini almak iin ok attklarnda flaflrrlar.
nk arpa kkleri onlarn boylarndan kat be kat bykmfl. nsanlar bunlar
nasl yiyormufl? diye birbirlerine sorarlarmfl. Yecc Mecc dnyadaki btn nimetlerini yedikten sonra Deccal dnyaya gelirmifl. Halk ok a, azlarna koyacak
bir lokma ekmek yokmufl. Bunu bilen Deccal, asasn yere vurup envai eflit yemek sofralarn halkn nne serermifl. Eer iman olan ve nefsine hakim
olanlar bundan yemezlerse dorudan cennete gireceklermifl. Fakat nefsine hakim
olamayp bu yemeklerden yiyenlerse cehenneme gireceklermifl. Ayrca Deccalin
ktlklerinden kurtulmann bir yolu varmfl. O yol da, camilere snmakmfl.
Deccal de gittikten sonra Kyamet kopacakmfl.
Trk halk kltrnde dnyann sonunu veya Kyameti konu alan bir baflka mitolojik efsanedeyse, Hristiyanlar ve Mslmanlar arasnda byk bir savafl olacakmfl. Bu savafltan sa kurtulanlar gnahsz olacaklarmfl ve bunlar 40 yl daha yafladktan sonra Kyamet kopacakmfl. Kyametten sonra mahfler yerindeyse insanlar
rlplak bir vaziyette olacaklarmfl. Bu insanlarn birbirlerini grmemeleri iin de
insanlarn gzleri kafalarnn zerinde olacakmfl. Herkes 30lu yafllarda olarak Allahn huzuruna kacaklarmfl. O mahfler yerinde insanlar terlediklerinde amur
olacakmfl. Amelleri iyi olanlar amura az batacaklarmfl. Amelleri kt olanlarsa
amura ok batacaklarmfl. Zurna alanlarn dilleri zurna fleklinde olacakmfl. Haram mal yiyenlerin karnlarnda envai eflit haflarat olacakmfl. Namaz klmayanlar
kzgn bir sacn zerinde namaz klacaklarmfl. Salar ak olan kadnlar ise salarndan aslacakmfl. Gnahkrlar benzeri cezalar greceklermifl.
Burada yedi kap varmfl. Bunlardan alts cehennem biri ise cennet kapsymfl.
Eer bir kadnn doum srasnda len ocuklar varsa, o ocuklarn ruhu cehennem kaplarn tutacaklarmfl. Bu cehenneme nce inanmayanlar (kfirler) atlacaklarmfl. Sonra gnahkr Mslmanlar cehenneme atlacaklarmfl. Bu esnada Peygamberimiz de mmetini grmek iin heyecanla gelir. Allah da gnahkrlarla gnahszlar arasna bir perde eker. Peygamberimiz sadece gnahszlar grecekmifl.
fieytan cehenneme atlanlarla dalga geecekmifl. Gnahkr Mslmanlar cezalarn ektikten sonra da cennete girebilecekmifl. Ama daha nceden cehennemde olduuna dair bir iflareti de olacakmfl.
Bu tr yer yer dini bilgilerle iie gemifl mitolojik efsanelerden birisi de stanbuldan derlenmifltir. Bu anlatya gre, Kyametin ne olduu belli deilse de, dnyann nihayeti (sonu) yaklaflnca kedi kpek yanyana yatacak, kurt ile kuzu dost
olacak, herkes Allah unutup yalnz paraya tapacak, kadnlar artk dourmayacak,
yollar ksalacak, binalar oalacak ve zina artacak denir ve bunlar kyamet alameti saylr. Kyamet gn gneflin batdan doacan, Yecc ve Mecc denilen parmak kadar mahlklar kacak bunlarn mzika ala ala sokaklarda dolaflacaklarn, mzika sesini iflitenlerin pencerelere koflacaklarn, pencerelerden Yecc ve
Mecc denilen mahlklar grenler arasnda gnahllarn bafllarnda boynuzlar ha-
115
116
sl olacan, zaten kyamet gnne kadar dnyada mslman kalmayacan, kyamet kopunca dnyann dmdz olacan ve her trl hayatn sona ereceini
syleyenlere stanbulda sk rastlanlr. Bu anlatda kyametin hem evrenin hem de
toplumsal dzenin kmesi olarak dflnld aka grlmektedir. zellikle
kedi-kpek, kurt-kuzu gibi doalar gerei birbirine zt hayvanlarn alfllmfln dflnda ve beklenmedik davranfllar sergilemeye bafllamas bir anlamda topyekn
evrensel ve toplumsal dzenin ortadan kalkmasnn iflaretleri olarak verilmesi sz
konusudur.
Kyametin almetleri (nc iflaretleri) arasnda saylan Deccala dair yaplan tasvirler de son derece dikkat ekici mitolojik motiflerin kullanld grlr. Mesel,
Deccali bir elinde su bir elinde atefl olan bir yaratk olarak tanmlayan bir anlatda, eskatolojik durum gerei alfllmfl davranfl kodlarnn deiflimine vurgu yaplarak ancak bu yanltc bir durum, nk suyu tercih edenler atefli kabul etmifl gibi olacaklar, atefli tercih edenler ise suyu kabul etmifl gibi kurtulufla erecekler denilmektedir.
Bu tr simgesel deiflimlerle dnyann ve evrenin sonunun geldiinin anlatlmasndaki en byk yer ve rol Gnefle aittir. Gneflin, insan yaflamnn gnlk
veya gndelik hayat dediimiz en yaygn ve nemli zaman dilimini belirlemedeki yer ve rolne denk bir biimde evrensel olarak btn mitoloji geleneklerinde
son derece etkin bir biimde merkezi oluflturduu grlr. Bu nedenle gnefl birok mitoloji geleneinde yaratc tanr veya g olarak karflmza kar. Somuttan
SIRA SZDE
soyuta basitten
karmafla doru gelifltii dflnlen insanlk dflncesinde pek
ok mitolog baz soyut ve karmaflk tanrsal dflnce ve motiflerin arkasnda gneflin var olduunu ileri srmfllerdir.
D fi N E L M
Trk halk kltrnde slm kkenli dinsel bilgiler arasnda da yer alan Kyamet
almeti olarak gneflin batdan doup doudan batmas bu balamda son dereS O R U Konuyla ilgili bir anlatda, kyamet inanmayanlarn stnde koce dikkat ekicidir.
pacaktr. Gnefl batdan doup doudan batacaktr. Gk ve yer yarlacak. Gkten
kzgn yalar,
kaynar sular kacak. Dalar un ufak olacak ve yldzlar dD Kyerden
KAT
klecektir. Bu flekildeki ifadelerle anlatlan kozmolojik sistemin alt-st olmasdr.
Bu, bir nceki nitede ele aldmz Orta Asyadan flamanist Trkler arasndan derSIRA SZDE
lenmifl Kalgan ak adl eskatolojik mit anlatsndan ok da farkl deildir. zellikle yeri tutan dayanaklar olarak dalarn ifllevini yitirmesi, gkteki yldzlarn yere dklmesiyle
mevcut kozmolojik sistemin kflnn ok benzer ifadelerle anAMALARIMIZ
latlmas kltrel ve ifllevsel sreklilik asndan dikkat ekicidir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N

Bu blmdeKanlatlan
(stanbul: Balam Yaynlar, 2007), zkul obanolunun Trk Mitolojisi, Trk Dnyas
Ortak Edebiyat Tarihi, C-I (Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Yaynlar, 2001), Celal Beydilinin TrkTMitolojisi
Szlk (Ankara: Yurt Yaynlar, 2005) adl kitaplardan
E L E V Z Y O Ansiklopedik
N
alnmfltr. Yukarda yer alan konu bafllklaryla ilgili daha detayl bilgilere bu kaynaklardan ulaflabilirsiniz.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
NTERNET
Sizce, Trk halk

eskatolojik mitlerin sadece Kyamet ile ilgili olmasnn nedeSIRA kltrnde
SZDE
ni nedir?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
117
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Kltr Nedir?
Kltrn en basit ve yaln tanm, bir toplumun
topyekn hayat tarz fleklindedir. Biraz daha genifl bir tanmyla kltr, insanlarn biyolojik kaltmlarnn tesindeki ihtiyalarnn, doyumlarnn
ve doyumsuzluklarnn yaratt, flekillendirdii,
ierik kazandrd ve insanlarn renme yoluyla edindii, infla ettii maddi ve manevi birikimi,
deerleri, ynelimleri, duygu ve dflnce dnyalar, sosyal davranfllar, teknolojileri ve sanatlarnn tamamn ifade eder. Kltr insan tarafndan
meydana getirilerek bafllangcndan bu yana, doaya (nature) eklenmifl yaratmalar, donatmalar
btnn addr.
Halk Kltr Nedir?
Gndelik bilgi veya halkbilimsel bilgi, duyum ve
algya dayanan, deneme-yanlma ile elde edilen,
bilen (suje)-bilinen (obje) iliflkisinin sezgi yoluyla
oluflan sezgisel ve empirik (deneyimsel) bir bilgidir. rnein romatizmal bir insann, yamurun
yamas ile romatizma ars arasndaki neden-sonu iliflkisini bilmeden yamurun yaacan sylemesi bu tr bir bilgidir. Zamanla eskiyen bilimsel bilgiler ve onlara dayal gelifltirilmifl eski teknolojiler de poplerleflip yaygnlaflarak gndelik bilgi veya halkbilimsel bilgiye dnflebilir. flte, bir
kltrde bu tr bilginin ve ona dayal yaflantlarn
oluflturduu tabakaya halk kltr ad verilir.
Halk nanc Nedir?
Halk inanlar, mitoloji baflta olmak zere eski
dinlerden aktarlanlarla resmi dinin inanlarnn
trl nedenlerle genifl halk ynlar arasnda eflitlenerek ald yeni yorum ve inanfl flekilleridir. Bunlar, resm veya kitab din retisini
temsil eden din adamlar ve bilginlerince ounlukla, yanlfl, sapk, hurfe veya batl inan
olarak adlandrlmak suretiyle resmi dinin dflnda olduklar vurgulanan, ou zaman mitolojiyle
i ie gemifl bir halde, halk dinine ait yaygn
inanfl flekilleri, yorum ve uygulamalardr.
szl kltr rnleridir. Bir baflka ifadeyle, efsaneler halk inanlar ve halk dininin yanstld
trlerin baflnda gelir. Efsane yakn veya uzak
gemiflte de olsa tarih bir dnemde yer alan ve
anlatanla dinleyenin gerek olduuna inand
bir hikye veya anlatdr.
N
A M A
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Efsane Nedir?
Birok dilde mitle neredeyse ayn anlamda kullanlan efsane (legend) anlatm tr Trk mitolojisinde de mitlerin en youn olarak yer ald
Trk Halk Kltrnde Teogonik Unsurlar Nelerdir?

Mitlerin, tanrlarn veya benzer olaanst glerin douflu ve oluflumu konu eflidine teogoni
mitleri denir. Trk halk kltrnde yer alan teogonik unsurlarn gkyznde bulunanlar Gnefl, Ay ve yldzlardr. Yeryznde bulunan tanrlar, olaanst gler veya kutsal ruhlar olarak
karflmza Umay, ocuun efli, Albast, Karabasan,
Kara Koncolos, Karakura, Erkebit, Hrtik Murtik,
Demirkynak, Sarkz, Kul, arflamba Kars, Yol
Azdran, fiubat Kars, Kapoz, Maysa, Arap, Hzr,
Bozatl htiyar, aa ruhu, su ruhu, da ruhu diye
adlandrlan varlklar olarak kmaktadr. Yeraltndaysa Hortlak, fiubat Kars, Hazine veya Gm iyeleri gibi teogonik unsurlar yer alr.
Trk Halk Kltrnde Kozmogonik Unsurlar Nelerdir?
Gkyz baflta olmak zere evrenin veya tek tek
nesnelerin oluflumuyla ilgili mitlere kozmoloji
mitleri denir.Trk Halk kltrnde kozmoloji
mitleriyle ilgili olarak yaflamakta olan unsurlar
samanyolu, gnefl, ay, dnyann flekli, deprem,
yerleflim yeri kken, tekrarlanan zaman, ateflin
kkeni, bitkiler ve hayvanlarla ilgili mitlerdir.
Trk Halk Kltrnde Antropogonik Unsurlar
Nelerdir?
nsann yaratlfl ve treyiflini konu edinen mitlere antropogonik mitler denir. Trk halk kltrnde insann yaratlfl ve treyifli, aa ana/ata
ve hayvan ana/ata bafllklar altnda toplanabilecek antropogonik unsurlarn yaflamaktadr.
Trk Halk Kltrnde Eskatolojik Unsurlar Nelerdir?
Dnyann ve evrenin sonunu konu edinen mitlere
eskatoloji mitleri ad verilir. Trk halk kltrnde
Kyamet inancnn szl kaynaklardan derlenmifl
ve mitolojik motifler taflyan eflitlenmeleri vardr.
118
Kendimizi Snayalm
1. Halk kltrnde mitlerin yer ald trlerin baflnda ...... ve ...... gelir. Bunlar dier szl edebiyat trleri takip eder.
Yukardaki cmlede bofl braklan yerler afladakilerin
a. halk inanlar/masallar
b. halk inanlar/destanlar
c. halk inanlar/meseller
d. halk inanlar/fkralar
e. halk inanlar/efsaneler
6. Bu tr simgesel deiflimlerle dnyann ve evrenin sonunun geldiinin anlatlmasndaki en byk yer ve rol
...... aittir.
Bu cmlede bofl braklan yer afladakilerin hangisiyle
doru olarak tamamlanabilir?
a. Dolunaya
b. Aya
c. Kardefle
d. Gnefle
e. Samanyoluna
2. Afladakilerden hangisi halk kltrmze gre, yeryznde var olduuna inanlan geleneksel olaanst
bir varlk deildir?
a. Karakura
b. Karabasan
c. Kara Koncolos
d. Karafakh
e. Albast
7. Antropogoni mitlerinin konusu afladakilerden hangisidir?

a. lk Musann yaratlfl
b. lk sann yaratlfl
c. nsann ilk yaratfl
d. lk insann yaratlfl
e. lk mitlerin yaratlfl
3. Trk halk kltrnde ocuklara aile byklerinin

adnn verilmesi hangi klt ile iliflkili olabilir?
a. Anne ve babalar klt
b. Dalar ve aa klt
c. Aa klt
d. Analar klt
e. Atalar klt
4. Balkesirin Bigadi Dalarnda yaflayan ve aa,
hayvan hatta futbol topu dahil her kla girebilen ve
aniden ortaya kp korkun sesler kararak insanlar
korkutan ve son derece pis kokan bir yaratktr. Grnd insann iflah olmayp delirdiine inanlr.
Bu parada anlatlan zelliklere sahip olaanst varln ad afladakilerden hangisidir?
a. Demirkonrat
b. Demirbak
c. Demirkynak
d. Demirkundak
e. Demirtokat
5. Afladaki Trk boylarndan hangisinde Muharrem
Aynda aa kesilmesi yasaktr?
a. Kaflk Yrklerinde
b. Tahtac Trkmenlerinde
c. Dodurga Trkmenlerinde
d. Kandra Trkmenlerinde
e. Tahtal Yrklerinde
8. Teogoni mitlerinin konusu afladakilerden hangisidir?

a. Tanrlarn acmaszl
b. Tanrlarn yok oluflu
c. Tanrlarn yok edifli
d. Tanrlarn tanrszl
e. Tanrlarn oluflumu
9. Kozmoloji mitlerinin konusu afladakilerden hangisidir?
a. Evrenin yok oluflu
b. Evrenin evroluflu
c. Evrenin oluflumu
d. Evrenin doluflumu
e. Evrensizlik oluflumu
10. Eskatoloji mitlerinin konusu afladakilerden hangisidir?
a. Evrenin bafl
b. Evrenin sonu
c. Evrenin ortas
d. Evrenin solu
e. Evrenin sa
Okuma Paras
Altay Yaratlfl Destan
Dnya bir deniz idi, ne gk vard, ne bir yer,
Usuz bucaksz, sonsuz sular iindeydi her yer!
Tanr lgen uuyordu, yoktu bir yer konacak,
Uuyordu, aryordu, kat bir yer, bir bucak
Kutsal bir ilham ile, naslsa gnl doldu,
Kayptan gelen bu n, ona bir are buldu.
Gklerden gelen bir ses, lgene buyruk verdi:
- Tut nndeki fleyi hemen yakala! dedi.
lgen bu emre uydu, uzatt ellerini,
inden tekrarlad, Semann szlerini.
Denizden kan bir tafl, frlad kt yze,
Hemence tafl tuttu, bindi tafln stne!
Artk lgen memnundu, rahat bulmufl idi,
zerinde duracak bir yeri olmufl idi.
Gklerin emri ile, bulunca lgen durak,
Artk vakit gelmiflti, gkleri yaflatacak!
lgen hep dflnmflt, ta gklere bakarak:
- Bir dnya istiyorum, bir soyla yarataym!
Bu dnya nasl olsun, ne boyla yarataym!
lgen hep dflnmflt, ta gklere bakarak:
- Bunun aresi nedir, ne yolla yarataym!
Bir Ak-Ana var idi, yaflard su iinde,
lgene flyle dedi, grnd su yznde:
- Yaratmak istiyorsan, sen de bir fleyler lgen,
Yaratc olarak, flu kutsal sz ren!
De ki hep, Yaptm oldu! Baflka bir fley syleme!
Hele yaratr iken, Yaptm olmad! Deme!
Ak-Ana bunu dedi, sonra kayboluverdi,
Denize dalp gitti, bilinmez oluverdi.
lgenin kulandan bu buyruk hi kmad,
nsana bu d iletmekten bkmad:
- Dinleyin ey insanlar! Var yok demeyiniz!
Varl yok deyip de yok olup gitmeyiniz!
lgen yere bakarak: - Yaratlsn Gk! Demifl.
Bu buyruk zerine, stn Gk bezemifl!
Tanr lgen durmamfl, ayrca vermifl salk,
Bu dnyann yanna, yaratlmfl balk.
Bu byk balklarn, stne dnya konmufl,
Balklar ok bymfl, dnyaya destek olmufl.
Dnyann yanlarna iki de balk konmufl,
Dnya gezer olmamfl, bir yerde kalp donmufl.
Bir baflka balk ise, yere gerilmifl imifl,
Kapkaranlk kuzeye, bafl evrilmifl imifl,
Ortadaki baln bafl tam kuzeydeymifl,
Tufan hemen bafllamfl, yn az deiflseymifl.
Onun bafl her zaman tam ynde durmalymfl,
Bu yn hi deiflmeden, kuzeyde olmalymfl,
Onun bafl az dflse, tufanlar bafllar imifl,

Tufanda taflan sular, dnyay kaplar imifl,
Bafl zincirler ile bu yzden balanmflt,
Bafln oynamamas, bu yolla salanmflt,
Zincirler balanmflmfl, ortadaki diree,
Balk nolur, ne olmaz, kmldamasn diye!
Tanr balk iflini, verdi Mand-fiireye
Mand-fiire dzeltti, bafl dnse nereye,
Gnlerden bir gn yine yer suya gmlmflt,
nk baln bafl aflaya dflmflt,
Dnya yaratlnca, Tanr rahat seti,
Oturmak iin yine, Altn-Dana geti.
ok byk bir da idi, Altn-Da dedikleri,
Ayla Gnefle deer, gkteydi delikleri.
Bulunurdu Altn-Da, gkle yer arasnda,
lgen de otururdu, bu dan ta baflnda!
Dan etekleriyse, dnyaya demez idi,
Bir adam boyu kadar durur da dflmez idi,
Dnya yaratlfl alt gnde olmufltu.
Yedinci gnde ise, Bay-lgen uyumufltu,
Bir gn yattktan sonra, Bay-lgen kalkt yine,
Etrafna baknd, neler yarattm diye,
Bizimkinden baflkayd, kendine efl dnyas,
Onun eildi yalnz, Ay ile Gnefl dnyas,
Dokuz ayr dnya da fazla yaratlmflt,
Birer cehennem ile bir de yer katlmflt.
Dnyalarn by, Han-Kurbustan-Tengere,
Bu dnyalar iinde, yok o dnyadan zre!
lgen bu dnyasna, verdi yardmc bir Han,
Bu Hann ad idi, Mangzn-Matmas-Burkan,
Tanrlar barna, Han-Kurbustan-Tengere,
Cehennemi yaparken Tanr hi bofl durmamfl,
Matman-Kara adyla, bir de mhr atamfl,
Doksan dokuz dnyann ortancalar ortas,
Ad Ezre-Kurbustan, Tengere, Gk dnyas.
Bu dnya mdrnn kendisi de idi Han,
Belgein-Keratlu, Trn-Muskay Burkan,
Kurulduu yer ise, Altn-fiarka adl yer,
Cehennemine herkes Tpken-Kara-Tamu der.
Biri bu cehennemi idare eder bafltan,
Bu da kutsal ruhlardan, bir Matman-Karak Han,
Dnyamza gelince, dnyalar dzeninde,
En kk olandr, insan yaflar iinde,
nsann Dnyasna derler Kara-Tengere,
dare eder onu, kutsal byk May-Tere.
Dnya cehennemine, toptan Kara-Tafl derler,
Kerey-Han adl biri, onu idare eder.
Sanma ki bizim dnya, dnyalar ire tektir,
119
120

Otuz katl gkle, dnya ok ok yksektir.
Yine gnlerden bir gn, Tanr lgen denize,
Bakarak duruyordu, flaflrtc birden bire,
Bir toprak parac, sularda yryordu,
Topran zerinde, bir de kil duruyordu.
Toprak stndeki fley, dedi, nedir acaba,
nsanolu bu olsun, insana olsun baba,
Grnmeye bafllad, insan gibi bir flekil,
Birden insan olmufltu, toprak stndeki kil.
nsanda toplanmflt, her eflitten yeterlik,
Bu ilk insann ise, ad olmufltu Erlik.
nsan yaratan Tanr, ortalardan kayboldu,
Erlik de yola kt, arayp onu buldu.
Tanrnn gnl temiz, ycelerden yceydi,
- Bir kk kardeflim ol! diye Erlike dedi.
Erlik Tanr lgenin kardefli olmufl idi,
Fakat nedense kalbi, hrs ile dolmufl idi.
Erlik yaratlnca, gezip, tozup, elendi,
Aradan gnler geti, birden durup sylendi:
- Ben niin olmayaym, Tanrdan daha yksek,
Tanr neden dolay, gklerde olsun bir tek!
Ben niin olmayaym, hem kuvvetli hem yce,
Bu bir kabahat midir, ben doduysam yenice?
Daha ileri gidip gzleri hrsla doldu,
Tanry kskanarak ezeli dflman oldu.
Gl Tanrya bakt, kutsal gc kskand,
Sylenmee bafllad, kendi nefsine kand:
- Ah! Keflke ben de byle insan yaratabilsem!
Tanr bakt ki Erlik pek bir ifle yaramaz,
Erlikin varlyla bu dnyada yaflanmaz,
Yaratt Mand-fiire, adl bir kahraman,
Dedi Erlik yerine korusun bu insan.
Mand-fiireden baflka, kemikleri kamfltan,
Yedi kifli yaratt etleri de topraktan,
Nefesiyle fledi, tuttu kulaklarna,
Yedi insann hemen, can geldi ruhlarna
Tuttu burunlarna bir dahack fledi,
Akl verdi insana, ruha akl ekledi.
Kutsal er Mand-fiire, insan koruyacak,
Onu yaflatacakt, dflmanlar kovarak.
Ama nsanoluna biri lazmd ancak,
Onun idaresini, bir dzene koyacak,
Bunun iin de Tanr, May-Tereye verdi can,
Dedi nsanolunun baflna oluver Han!
Kaynak: Bahaeddin gel. (1971). Trk Mitolojisi, I,
Ankara: Trk Tarih Kurumu Basmevi, s. 432-436.
1. e
2. d
3. e
4. c
5. b
6. d
7. d
8. e
9. c
10. b
Yantnz yanlfl ise Halk nanc Nedir? konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Yeryznde Bulunan Tanrlar, Olaanst Gler ve Kutsal Ruhlar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Halk Kltrnde Ata Ruhlar/Atalar Klt konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Halk Kltrnde Demirkynak (Demirkrnak) konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Halk Kltrnde Aa Ruhu ve Aa Klt konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Trk Halk Kltrnde Eskatolojik Unsurlar Nelerdir? konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Trk Halk Kltrnde Antropogonik Unsurlar Nelerdir? konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Trk Halk Kltrnde Teogonik Unsurlar Nelerdir? konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Trk Halk Kltrnde Kozmogonik Unsurlar Nelerdir? konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Trk Halk Kltrnde Eskatolojik Unsurlar Nelerdir? konusunu yeniden
gzden geiriniz.
121
Sra Sizde 1
Yksek kltrn ortaya kfl belli ve herkese ak yntemlerle retilen bilimsel bilgidir. Mimari, mzik, matematik ve benzeri bilinli kltrel yaratma yollarnda bu
tr bilgi kullanlr. Halk kltr ise gndelik yaflam bilgisine dayal yaflantlar sonucu oluflur. Her trl geleneksel kltrel icra ve yaratmalar iine alr.
Beydili, Celal. (2004). Trk Mitolojisi Ansiklopedik

Szlk, Ankara: Yurt Yaynlar.
obanolu, zkul. (2001). Trk Mitolojisi, Trk Dnyas Ortak Edebiyat Tarihi, C.I, s.1-85, 473-479.
obanolu, zkul. (2003). Trk Halk Kltrnde Memoratlar ve Halk nanlar, Ankara: Aka Yaynlar.
Grkem, smail. (2006). Elaz Efsaneleri, Elaz: Manas Yaynclk.
Mitolojisinin Trkiyedeki Efsanelerde zleri,
Korkmaz, Esat. (2003). Eski Trk nanlar ve fiamanizm Terimleri Szl, stanbul: Anahtar Yaynevi.
zdemir, Hasan. (1986). Etiyolojik Trk Halk Efsaneleri III. Milletleraras Trk Folklor Kongresi
Bildirileri, C.II, Ankara: K.B. yaynlar, s. 308-309.
Taner, Nuri. (1998). Yalova Efsaneleri. Yalova: Ortipa
Yay.
Osman Turan. (2004). On ki Hayvanl Trk Takvimi, stanbul: tken Yaynlar.
Sra Sizde 2
Her din evren, yaratc ve yaratlfl konularnda mutlak
doruyu sadece kendi retisinin ortaya koyduuna
inanr. Kendi retisi dflndaki btn aklamalar yanlfl olarak nitelendirir. Kitab slm retisinde yer alan
cin inancna balayarak sz konusu geleneksel olaanst varlklar anlatp aklamak daha kolaydr. Bu kolaylk sz konusu asimilasyonun bir nedenidir. Asl nemli neden Trkiyede Trk aydnlarnn mitoloji ve zellikle deTrk mitolojisi konusundaki bilgisizlikleridir. Bilgisizlik nedeniyle bu tr konulara ilgi gsterilmemekte ve
binlerce yllk geleneksel tasarm ve kltrel yaratmalarn bir ou derlenmeden bile yok olmaktadr.
Sra Sizde 3
Doal olarak her dinin mensubu kendi dini anlayfln
sever ve n planda tutar. Buna bal olarak neredeyse
tamam Mslman olan lkemizin halk kltrnde de
baflka mitoloji geleneklerinin akladndan farkl olarak slm din bykleri n planda tutularak aklayan
efsaneler meydana getirilmifltir. Halk Musevlii, halk
Hrstiyanl, halk Budizmi gibi sosyo-kltrel yaplar
da benzer unsurlar tpk halk slmda olduu gibi kendi din byklerini anlat ve aklamalarnn merkezine
koyarak ele alrlar.
Sra Sizde 4
Modern an aklc ve olgucu mant karflsnda mitler
ve efsaneler inandrclklarn yitirmektedirler. Bu flekilde inandrclklarn yitiren mitolojik efsanelerin baz
motif ve unsurlarnn deifltirilip akla ve manta uygun
hale getirilerek gncellenmeleri onlar inanlr klmann
ve yaflamalarn salamann en yaygn yoludur.
Sra Sizde 5
Trk toplumunun neredeyse tamam Mslmandr. Evrenin sonunu konu edinen efsanelerin kitab slmn
temel kabulleri arasnda yer alan Kyamet anlayfl etrafnda oluflturulmasnn en nemli nedeni slm dini ve
onun etkileridir.
Amalarmz
N
N
N
N
N

ran mitolojisi ve ana temalarn tanmlayabilecek;
ran mitolojisinin kkenleri ve geliflimini aklayabilecek;
Mitolojik deerleri kavrayp toplum bilimi asndan tanmlayabilecek;
Mitolojik deerlerin edebiyattaki yansmalarn deerlendirebilecek;
Mitolojik deerlerin edebiyat ve dier dallardaki etkilerini aklayabilecek
bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
ran Edebiyat
ran Mitolojisi
Mitoloji
ran mitolojisi ve Edebiyat
indekiler
Trk Edebiyatnn
Mitolojik Kaynaklar
ran Mitolojisi ve
Ana Temalar
RAN MTOLOJS
ran Mitolojisi ve Ana

Temalar
RAN MTOLOJS
ran mitolojisi ve ran efsaneleriyle ilgili en eski bilgiler M. XV. yzyla aittir. Arkeolojik verilerin yan sra ran ulusal tarihi ve tarihsel kiflilikleri konusunda en eski iflaretler Hintliler ve ranllarn Rig Veda ve Avesta kutsal metinlerinde yer almaktadr. Deiflik tarihlerde kaleme alnmfl Avestann en eski blm Gatalar, Peygamber Zerdfltn ilahileridir. Arafltrmaclarn ou sz konusu ilahilerin M.. VI.
yzylda yazlmfl olduu kansn taflrlar. Ancak birtakm arafltrmaclar bu blmlerin yazlfl tarihi olarak ok daha eskilere gitmekte, Zerdfltn yaflad dnemlerin M.. 1100-1500-1700l yllar olduunu sylemektedirler.
ran kahramanlk hikyeleriyle efsanelerinin tarihi, Aryalarn ran topraklarna
geldikleri gnlerden bafllar. ran kavmi, ndo-Europeenne/Hind-Avrupa kavimlerinden biridir. Aflamal olarak Asyann orta kesimlerinden Atlas Okyanusu kylarna kadar yaylmfl ve yenidnyann keflfiyle birlikte dnyann birok blgesine de
gidip yerleflmifllerdir. Bu rkn kollarndan biri, tarihin ok eski dnemlerinden beri dier kollara oranla ok daha fazla nem kazanmfl, onun oluflturduu medeniyet, edebiyat ve kltr, Hind-Avrupa rknn dier kollarndan daha etkili olmufltur.
Bu kol ndo-ranienne/Hind-ran koludur. Tesbitlere gre M. 3000 yllarnda
Hint-Avrupa grubundan ayrlp Hint ve ran rklar olarak iki ayr kola blnmeden
nce bunlar, Orta Asya blgesinde yaflamakta; ortak din, dil, inan ve mitolojilere
sahip olup kendilerini Arya: flerefli nitelemesiyle ifade etmektedirler. Sonraki dnemlerde birbirlerinden ayrlarak Hindistan ve ran adl lkelerine yerlefltiklerinde
bu ismi her biri kendisi iin kullanmfltr.
Ulusal rivayetler, dinsel efsaneler, tarihsel gerekler, ran kahramanlarnn maceralar, g ncesi ve orta Asya topraklarnda yafladklar dnemlerden kalma hatralar ve efsaneler, ordu sevki ve savafllar, savunma amal mcadeleler, eflitli
blgelerde sanatsal gsteriler ve kahramanlk sergilemeler, Arya rknn gurur ve
kibirlilii, ranllarn yeni inanfllarna, tanrlarna ve hepsinin ran ve ran halknn
destekileri olduklarna inandklar kutsal lmszler adn verdikleri meleklere
ballklar, rann dou blgelerinden kan ve bamsz hkmetlerin oluflumunda gayret gstermifl sultanlar ve emirlerin tarihleri ve daha baflka konularn karflmyla dzenli ve btnlk ierisinde derlenen efsaneler ile hikyeler ortaya kt.
Sz konusu anlatmlarn temellerini oluflturan tarihsel geliflmeler, efsaneler ve dinsel rivayetlerin birtakm rnekleri de Avestda grlmektedir. Bu rivayetler daha
sonraki dnemlerde oluflan ran efsanelerine de kaynaklk etmifl, dier uluslarda
124
ran mitolojisi ve ran

efsaneleriyle ilgili en eski
bilgiler M. XV. yzyla aittir.
ran kahramanlk
hikyeleriyle efsanelerinin
tarihi, Aryalarn ran
topraklarna geldikleri
gnlerden bafllar. Tesbitlere
gre M. 3000 yllarnda
Hint-Avrupa grubundan
ayrlp Hint ve ran rklar
olarak iki ayr kola
blnmeden nce bunlar,
Orta Asya blgesinde
yaflamakta; ortak din, dil,
inan ve mitolojilere sahip
olup kendilerini Arya:
flerefli nitelemesiyle ifade
etmektedirler.
SIRA SZDE
grld gibi, ranllar da bu hikyeler ve efsanelerinin oluflumunda asl hikyeler zerine birtakm eklemeler yapmfllardr. Sz konusu hatralar ve efsaneler ran
ulusal kahramanlk destanlarnn temelini oluflturmaktadr. Her geen gn bu anlatmlar, ulusal destanlar geliflmifl, asrlar geince de doast zellikler bu hikyelere egemen olmufl ve yetenekli flairlerin dizelerinde kahramanlk efsaneleri olarak ifllenmifltir.
Zamanla geliflen ve olgunlaflan ran rivayetleri, ran tarihinde yeni bir dnem,
yeni bir sayfa olarak kabul edilen Eflkanler Dneminde (M. 250-MS. 226) farkl bir boyut kazanmfltr. ran asker ve sivil toplum gleri bir taraftan randa kalan Yunan kalntlaryla uraflrlarken dier taraftan da Bizans kahramanlar ve komutanlaryla mcadele etmek zorunda kalmfl, Eflkan ynetimiyle ortaklklar bulunan birtakm hanedanlar ortaya kmfl, bunlar da birtakm efsanev hikyelere
konu olmufltur. Bu dnemden sonra ranllarn mitolojik destanlar, efsaneleri, hikyeleri ve rivayetleri olgunlua eriflmifl olarak ortaya konuldu ve derlenmee baflland. Sasanlerin (224-652) ortaya kflyla birlikte onlarn bir taraftan din ve Zerdflt dini balantl konulara youn ilgisinin; dier taraftan da doulu ve batl dflmanlar karflsnda ulusal duygularnn etkisiyle klasik rivayetler dinsel, ulusal ve
tarihsel gerekler fleklinde yavafl yavafl toplanarak yazya aktarlmaya baflland. Bu
ilk alflmalar, daha sonraki dnemlerde ulusal rivayetler konusunda nemli kitaplarn yazlmasna da uygun bir ortam hazrlad. zet olarak: ran ulusal hikyeleri
ve rivayetleri, Arya kavminin rana g etmesiyle bafllamfl, rana yerleflmelerinden sonra her geen gn yeni geliflmelerin eklenmesiyle geliflimini srdrmfl, yazl ve szl rivayetler ve hikyeler bu yolla aflamal olarak derlenip Sasanler dnemi sonlarnda da en olgun ve en genifl flekillerini almfltr.
ran mitolojisi
ve SZDE
ran efsaneleriyle ilgili en eski bilgiler hangi kaynaklarda yer almaktadr?
SIRA
ran Mitolojinin Ana temalar
D fi N E L M
D fi N E L M
b: Su
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ranllar, hayatn
S O R Utemel gerekleri olan gelerin bir zel tanrnn korumasnda bulunduuna inanrlar. Su da, bu geler arasnda yer alr ve Mazdeizmin kutsal kitab Avestada vlp kutsanr. Ahura Mazda suyu yarattnda, btn sular Elburz
D K Keteklerinden
AT
Dann gney
kan, ierisinde her biri ayr zelliklere sahip bin gln suyunu bulunduran Ferhkert Denizine doru akmaya bafllar.
Eski randa
en ok kutsanan gelerden olan su, Zerdflt inanlarnda ikinci
SIRA SZDE
kutsaldr. Gklerden sonra var edilen, yaratlfl elli gn sren ve dnyann her blgesinde yer altnda bulunan suyun sorumlusu Hordd kutsal lmszdr. Eski
AMALARIMIZ
ran inanfllarna
gre; Elburz eteklerinde Ferhkert adnda, yerkrenin te birini kapladna inanlan byk bir deniz bulunmakta, yeryzndeki btn sular tafldklar kirlerden temizlendikten sonra ona akmaktadr. Tanrsal nitelikler verdikK T Akadar,
P
leri atefle olduu
suya da sayg duymufl olan eski ran halklar onu kirletmei de gnah saymfllar, inanlarnda suyu koruma konusunda hassas dinsel emirler
her zaman var olagelmifltir. Btn bunlarn yan sra su, Zerdflt ayinlerinde de srekli bulundurulmas
T E L E V Z Y O N gerekli gelerden biri olmufltur.
Baflta Herodot olmak zere Yunan tarihileri de ranllarn suyu kutsadklarn
ifade ederler. Tarihsel rivayetlerde; Baz trenlerde ranllarn, su iin kurbanlar kesip fidye verdikleri M. II. yzylda su melei iin bir nehir kys ya da eflme keT E R N Ekazarak
T
narnda bir Nukur
yannda kurban kestiklerinden sz edilir. Bu trenler, V.
ve VI. yzyllara kadar sregelmifltir.
N N
125
5. nite - ran Mitolojisi ve Ana Temalar
Su, akclk zelliiyle hayata, kesintisizlik zelliiyle sevgilinin sana benzetilir. Yzn yerden kaldrmad iin alak gnlllk semboldr. Afln,
aflk ile yanan gnln sndrmek iin durmadan akar. Ancak o ateflin snd olmaz. Susuzluu ayna gibi alglanr. Yerinde duramaz. Her zaman kararsz ve heyecanldr. Tasavvufta, eflitli kullanmlarnn yan sra insann yapsn teflkil ettiine
inanlan drt unsurdan biri olarak da sz konusu edilir.
Devr-i ncm gsterr evrk gllern
b zre oldunca nesm-i sab vezn
(fieyhlislm Yahya K. 2/9)
Bir de hemen hemen btn dnya mitolojilerinde yer alan hayat suyu, b- hayt
vardr ki karanlklar lkesinde bulunduuna ve ienlere ya da ykananlara lmszlk kazandrdna inanlan bu efsanev sudan imek iin skender uzun ve zorlu yolculuklara kmfl, ancak amacna ulaflamamfltr. Hzr, bu suyu bulmufl, imifl ve
lmszle eriflmifltir. b- haytla ilgili detayl bilgi ileriki nitelerde verilecektir.
Hayat suyundan ierek lmszle eriflme abasnda bulunanlarSIRA
ve bu
suya eriflenler
SZDE
var mdr?
Ahura Mazda
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Zerdfltn, Avestdaki en byk tanrs Ahura Mazda, Fars edebiyatnda genellikle Ahura Mazda, Hurmuzd ve Hormez flekillerinde geer SFarsa
O R U szlklerde
bu kelimenin tanr karfll dflnda mflteri gezegeni anlam da yer alr. Mazdeist inanflta ve rano-Aryanlarda tek iyilik tanrsdr. Her fleyi bilen ve her fleye gKKAT
c yeten Ahura Mazdann dflman ise, tmyle kt glerdir.D Farsada
serveri
dn: bilge nder, bilge efendi anlamyla da bilinen Ahura Mazda, dier Arya tanSIRA SZDE
rlarnn tamamn gerek dfl tanrlar olarak niteleyen Zerdfltn
Avestdaki tanrs, iyilikler ve gzelliklerin yaratcsdr.
Ahmenifl hkmdarlar byk tanrya Ahura Mazda adn verirler. Eski Fars
AMALARIMIZ
kitabeleri de bu gerei onaylar. Buradan hareketle ranllarn
ortak tanrsnn Zerdfltn Ahura Mazdas olduu sonucuna gidilemedii gibi, Ahmenifllerin tamamyla Zerdflt inanflna bal olduklar yargsna da varlamaz. Ancak zamanla
K T A P
Ahura Mazda, Zerdfltn abalaryla btn ranllarn tek tanrs haline gelmifltir.
Yce tanr Ahura Mazdadr. Byk melekler onun tarafndan yaratlmfltr. O en
byk yaratc ve btn hayrlarn kaynadr.
N N
TELEVZYON
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Asumn: Gk
Asumn ayn zamanda felei koruyan tanrnn da addr. fiiirde erh, sem, felek gibi kelimelerle de anlr ve yerler gibi onun da yedi kat olduu
N T E R N E Tkabul edilir.
Gkyz, kutsalln en eski tecelllerinden biri, dinsel mitolojik deerlerle
dopdolu, ilahi gcn egemenlik alan, sonsuz ycelii ve geniflliiyle tanrlarn lkesi, ycelere ykselifl makamdr. Dinsel inanfllarda ycelerde ve ykseklerde
bulunanlar, yceliin ve stnln simgesi olarak alglanmaktadr. Bu yzden
Moollar en byk ilahlarn gkyz anlamndaki Tengri kelimesiyle adlandrmfllardr. Tevratta da, ayn anlamda ayetler yer alr, Allahn gklerde bulunduu
ve oradan insanlara seslendii aktarlr. Fars edeb metinlerinde de; gkyznn
Allahn makam olduu ifade edilir. Mazdeist inanflta; gkler vglere konu olmufl, kutsanmfl ve Ahura Mazdann ikametgh olarak nitelenmifltir. Ayn zaman-
NTERNET
126
da Fars edebiyatnda gkler ve yedi felein vlmeleri yannda, yemin edilerek

kutsanmalar da dikkat eker. Bu, ayn zamanda eski inanfllarda gklerin kutsandnn gstergesidir. Btn bunlarn yan sra dinlerde ilk cezbe hali, ruhun gklere ykselmesi ya da yeryzn seyahate kmasdr. Yine tasavvufta; i dnyadaki seyahatler ve ykselifller hep gklere doru kanatlanma fleklinde olmaktadr.
Atefl
eflitli dinlerde kutsallafltrlan, manevi temizlenme veya ceza unsuru olarak kabul
edilen, sembolik anlatmlar iin kullanlan bir kavram olan, en eski dnemlerden
beri drt temel unsur olarak bilinen su, rzgr, toprak ve atefl grubundan biri olan
ateflin kayna hakknda pek ok efsane/mitos ortaya atlmfltr. Birbirinden olduka farkl bu efsanelere gre atefl, bir kahraman tarafndan yeryzne getirilmifltir.
Atefli insanlara veren tanrlardr. Yahut insanlar onu tanrlardan almfllardr. Atefl;
tanr, tanra yahut da tanrnn gcnn simgesidir. Btn bu efsanelerde ortak
nokta, ateflte insanst bir mahiyet ve zellik grlmesidir. Ateflin kvlcm, kz,
duman, rengi, yanarken kard ses, trl efsanev anlatmlara neden olmufl, bu
nitelikleriyle atefl, falclk ve byclk iin bir ara olarak da kullanlmfltr.
Eski ran halklarnn inanfllarna gre atefl, ilk olarak Hfleng tarafndan bulunmufltur. fiahnmenin rivayetine gre; Hfleng bir gn ava kmfl, yolda bir ylanla karfllaflmfl, bu yarat o gne kadar tanmamfl olduundan dolay ldrmek istemifl ve bir tafl alarak ona doru frlatmfltr. Ancak ylan lmemifl, o atlan tafltan
kvlcmlar ve atefl meydana gelmifltir. Hfleng, bu aydnla flkretmek amacyla o
gn bayram olarak ilan etmifl ve ondan sonra o gn ve gecesi, ran geleneklerinde trenlerle kutlanan bir bayram olarak yer almfltr.
Ateflin etkisinin en eski devirlerden bu yana devam ettii bilinen lkelerden biri de randr. Zerdflt, bu ok eski ve ayrntl klt yasaklamfl olmasna ramen
daha sonra yeniden ortaya kt. Baz kaynaklarn, Hz. Muhammedin doumu srasnda sndn yazdklar atefl, resm dini Mazdeizm olan Sasanlerin snmeyen ateflidir.
Fars edebiyatnda Zerdflt ve inanrlarnn, atefli kutsamas ve ona sayg duymasndan oka sz edilir. Bu yzden Fars edebiyatnda Zerdfltn atefli bir deyim
halini almfl, aydnlk ve flyla teflkedelerin atefline benzetilmifltir
Ebr-y anbern ile mihrb- dnidir
Ruhsar- tefln ile ol kble-i Mecs
(Bk G. 212/5)
Ateflkede
Terim olarak; Zerdflt dini ballarnn kutsadklar atefli ierisinde koruyup sakladklar yerlerin zel ad olarak kullanlmfltr. Zerdflt inanflnn kutsal meknlar ve tapnaklar olan ateflkedelerde hi sndrlmeden yaklan atefl, bu inanflta
tanrsal gc simgeler. Ateflkedelerin yaplfl tarzlar, flekilleri ve i blmleri hemen her yerde ayn olarak tasarlanmfltr. Genellikle her ateflkede; sekiz kapldr
ve sekiz kfleli birka odadan oluflmaktadr. erisinde kutsal ateflin hi sndrlmeden yakld atefldn: atefllik sz konusu kompleks yapnn ortasnda yer alr.
Ateflkedelerin says olduka fazladr, ancak byk ateflkedeler tanedir. Zerdflt
inanrlar, ateflkedeye; flefkat kaps adn da verirler.
Ateflkedelerde her zaman gzel kokular bulundurulur, din adamlarndan biri,
nefesiyle kutsal atefli kirletmemek iin bir perdeyle azn kapatr ve dinsel trenlerde temizlenmifl odunlarla atefli srekli yanar halde tutar, birtakm dualar okur.
127
Eski randa ilkretim merkezleri konumunda bulunan ilk mektepler, dinsel

eitim ve retimin gereklefltirildii ateflkedeler ve deyr ad verilen yerlerdi.
Klasik dnemlerde randa birer okul nitelii taflyan bu kurumlarda eitim veriliyordu. Buralarda retim ve eitimi yrten retmenler ve hocalar da, mu,
hrbed ve mbed adlaryla tannan nde gelen kifliliklerdi. Bu hocalar, hem
dinsel konularda hem eitim ve hem de dier kltrel faaliyetlerin vazgeilmez
elemanlar olarak grev yaparlard. Bu gruplar, ran toplumlarnda her zaman gl ve etkin bir konumda bulunmufl, erifltikleri bilimsel makamlara da birtakm zorlu aflamalardan sonra ulaflmfllardr. Zerdflt dinsel retilerinde eitim hep nde
yer alr, eitim ve retime son derece nem verilir ve en byk kurtulufl aracnn
halkn eitilmesi olduu kabul edilir.
fiule-i aflk hev-y dildir efzn eyleyen
Bdzen bl-i semenderdir bu teflhneye
(Nedm G. 126/5)
Zerdfltilik inanflnda tapnaklarn ad ve ifllevleri nelerdir?
SIRA SZDE
Camasp
D birlikte
fi N E L M Zerdfltn
Avestda kendisinden defalarca sz edilen Camasp, kardefliyle
dinini ilk kabul eden Kral olan Gofltspn vezirleri grevinde bulunmufllardr. Zerdfltn damad, Gofltspn bilge veziri ve yaflad dnemin ileri
kiflilerinS O Rgelen
U
dendir. Dev ordusunun savafla hazrlandn grdnde, birtakm adaklarda bulundu, fidyeler verdi ve Nahdten zafer dileinde bulundu. Camasp, Mazdeist liteDKKAT
ratrde aklll, bilgelii ve sanatkrlyla bilinir. Bazen de hekim
olarak tannr.
Camasp, Zerdfltn Pourucista adndaki kzyla evlenmifltir. Arap ve Fars edeSIRA hikmet
SZDE ve astrobiyatlarnda ferzne: bilge ve hekm nitelemeleriyle anlr. Bilgi,
nomiyle yakndan ilgilenmifl, Camaspnme adl nemli bir eser kaleme almfl, gelecekle ilgili birtakm haberler vermifl, bunlarn ou syledii gibi kmfltr. MuhAMALARIMIZ
temelen slm sonras dnemde Pehlevice yazlmfl Camaspnme Mazdeist gelenei ve kltrnde onun bilgisi ve bilimsel yeteneklerinin rneidir. Camasp gibi
dhi sz Camasp gibi zeki, bilge ve akll olanlar iin sylenir.
N N
K T A P
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Cm-i Cem
ran hkmdarlarndan Cemfld ile Keyhusreve, ayn zamanda Sleyman PeygamTELEVZYON
ber ve Byk skendere ait olduu kabul edilen sihirli kadeh. ine bakldnda,
dnyada olup biten her fleyin grldne inanlan bu kadeh, ran ve Trk edebiyatlarnda; yne-yi Sleyman: Sleymann aynas, yne-yi Sikender: skenderi aynas, Piyle-yi Cem: Cemin kadehi adlaryla da anlr.
NTERNET
fiarabn Cemfld dneminde ortaya kmfl olmasna baklarak Cm-i Cem:
Ceme ait kadeh, gizlilikleri keflfeden zelliinin yan sra flarap kadehi iin de
kullanlr. Fars edebiyatnda flarap kadehi de Ceme nisbet edilir. Firdevsnin rivayetine gre; Keyhusrev, buna bakarak Bjenin kald zindan grmfl ve bunun
zerine Rstemi onu aramaya gndermifltir.
Cemfld, dnyadaki geliflmeleri Cm-i Cemden izlemifltir. Cemfldten sonra bu
kadeh Keyhusreve, ondan sonra da Drya miras kalmfltr. Cemfldin flarab ve
Cm-i Cemi icadndan dolay, tasavvuf edebiyatnda flarap kadehi ve flarap ime,
btn varlk srlarn gsteren cm-i cihnnum gibi btn srlar insana aklayan, bildiren bir iksir olarak kabul edilmektedir. Mutasavvflar genellikle Cm-i
Cem ya da cm-i cihnnumy gnle benzetirler.
TELEVZYON
NTERNET
128
Cm-i Cem: btn evrendeki durumu, yedi felein srrn, ak ve ayrntl bir
flekilde gsteren bir kadehtir. Gizemli zellikler taflmakta olan Cm-i Cemde, yerkrenin en uzak noktalarnda bile gerekleflen olaylar da yansmaktadr. Bazlar
onu Cemfld zamannda flarabn ilk kullanlmaya bafllandnda onun flarap itii
kadeh olarak tantrlar.
zellikle Suf evrelerin ykledikleri mistik ifadeler ya da sembolik ve mecaz
anlamlaryla Cm-i Cem ile b-i hayat arasnda da ilgi kurulmufl, Cm-i Cem, baz
fliirlerde Cm-i Hzr olarak da kabul edilmifl, tasavvufta, birbirinden farkl flekillerde gemifltir.
Tc- Drda olan gevheri biz neyleyelm
Cm- Cemde konlan la`l-i mzb olsa bize
(fieyhlislam Yahya G. 298/2)
Ehrimen
Ehrimen kt akl, fleytan anlamlarnda kullanlmfltr. Ahura Mazdann karflsnda Ehrimen vardr. Ancak ok sayda deerlendirme, Mazdeist inanflnn temel
zellikleri arasnda yaygn olarak yer alan inanfla gre; Ahura Mazda ile Ehrimenin on iki bin yl boyunca savafl halindedirler. Bu mcadelenin sonunda Ehrimenin yenilecei, daha sonra da kyametin kopaca kabul edilir. Yerde ve gkte
bulunan her fleyin; iyiler ve ktler olarak iki gruba ayrld, inanrlarnn Ahura
Mazday destekledikleri onun Ehrimene galip gelmesi iin alfltklar da yine bu
inanfln zelliklerindendir. Ehrimen, iyilik glerinin karflsnda sonsuza kadar dayanamaz. Tanr zedin grznden korkar. Zerdfltn doumuyla birlikte yeryznden kaar.
Fars edebiyatnda; ktlk simgesi olarak tanrlar karflsnda bazen de, Sm
rivayetlerden etkilenilerek bls yerine meleklerin karflsnda bir g olarak yer
alr. ok sayda flairin dizelerinde yer alan ifadelerden de anlaflld kadaryla; slm kltrnde Ehrimen, fieytan ve bls kelimelerinin karfll olarak kabul
edilir.
Bin yln Ehremenin meviza-i marifeti
Kbil-i dn klur nil-i mn eyler
(Fuzl, Onay 131)
Elburz
Mitolojik bir da olan ve gnmzde ad, Elburz Sradalar olarak bilinen da. Mitolojik rivayetlerde Ehrimen, Ahura Mazdann yaratlflna muhalefetinden dolay
yerkreyi yararak tam ortasna girmifl, o anda fliddetli bir sarsntyla Elburz Da
yerden ykselmifl, ardndan da dier dalar Elburzun kklerinden ortaya karak
yeryznde yerleflmifllerdir. Gnefl, Ay ve yldzlar hep Elburzun zerinde dner
dururlar. Elburzun zirvesinde; karanlk, gece, scak ve souk rzgarlar bulunmaz.
Cem, Elburzda grkemli bir saray yaptrmfl; Kavs, orada ok gl bir kale
kurmufl; Feridn, ocukluunu bu dada geirmifltir. fiahnmeye gre Feridn on
alt yaflna geldiinde bu da terk etmifltir. Surflun bin stunlu saray Elburz zirvesinde bulunur. Ayinlerde suyu kartlp iilen ve kutsanan iecekler arasnda
yer alan hm bitkisi bu dan tepelerinde yetiflir.
Bazlarnca; Elburzun dnyann etrafn evreleyen mitolojik Kf Dayla ayn
olduu ifade edilir. Bu dan; coraf bir blge olmasndan nce mitolojik ve manev zellikleri bulunan bir blge oluflu daha nemlidir. Fars fliirinde zellikle;
gneflin doduu yer, byklk ve ycelik simgesi, rmaklarn mahzeni olarak ifllenir.
Heft: Yedi
Heft: yedi, ok eski devirlerden beri hemen btn milletlerin dikkatlerini ekmifl
ve tanrsal ierikler ile fizik tesi anlamlar yklenerek daha ok iyi ve bazen de kt anlamlarda kullanlmfltr. Birtakm saylarn kutsallna eflitli milletler tarafndan inanlmasyla birlikte bunlar arasnda n planda , drt, alt, yedi, on
iki, ve krk saylar yer alrken, bu seme rakamlar ierisinde de yedi ve krk
saylar ok nemsenmifl, son derece deer verilen, kutsanan saylar olarak kabul
edile gelmifllerdir. Yedi rakamna zel nem veren, ona deiflik anlamlar ykleyen
ve daha sonra da o simgesel nesneleri tanr olarak alglayp tapan ilk kavim Smerlerdir. Klasik dnemlerde birtakm doa unsurlar, eski dnyada tesbit edilmifl
gezegenlerin, asl renklerin saylar ve ayn flekilde dier baz nesneler ve olaylarn
bu say miktarnda bulunmas bu saynn fizik tesi ynnn daha ok n plana
karlmasn salamfltr.
Tarihlerindeki birok olay, dinsel inanfllar, ayinleri, gezegenlerin says, gk
ve yer katmanlar, Babil Asma Bahelerinin saysnn yedi oluflu... btn bu sayg, gizem ve fizik tesiliin sebepleridir. Allaha en yakn meleklerin saysnn yedi oluflu gibi. Araplar da bu gelenekleri devam ettirmifl, bu sayy kutsamfllardr.
Kabenin yedi kez tavaf edilmesi, Kabenin duvarna aslan sekin fliirlerden
oluflan yedi ask, yedi kez tafl atma, Saf ile Merve arasn yedi kez koflma vb.
Eski ran peygamberi Zerdflt zamannda tanrnn yedi melei olarak kabul edilen kutsal lmszler ebedlik ve temizlik sembolleri olarak kutsanmfllardr.
Yedi rakamna bu flekilde zel anlamlar yklenmesinin nemli gerekelerinden
biri de, sz konusu saynn birok yerde alabildiince genifl bir kullanm alanna
sahip olmasdr. rnein; yerin yedi tabakas, gklerin yedi kat, haftann yedi gn, srailoullarnn yedi byk melei, Araplarda cahiliye dneminde
Kabenin yedi kez tavaf edilmesi, eski Hintlilerde yedi Arya tanrs, Zerdflt dininde yedi melek, Dnyann yedi blgesi, Mitra inanflnda yedi rakamnn kutsall, Man dininde yedi tanr, Kurnda cehennemin yedi tabakas, d kavmine verilen yedi gn yedi gecelik ceza, Firavunun ryasnda grd yedi zayf ve yedi fliflman sr, secde esnasnda yere temas etmesi gereken yedi uzuv,
dince kirli olduu kabul edilen nesnelerin yedi kez ykamakla temizlenmesi, smailiyye mezhebinde yedili aflamalar, aflkn yedi flehri, aflkn yedi vadisi,
Kurnn yedi harf zere inmesi, yedi kraat flekliyle okunmas, Kurnda yedi kez selam kelimesinin gemesi/yedi selam, yedi yiitler (Peygamber, drt halife, Hasan ile Hseyin), Fatiha sresinin yedi ayet oluflu, Sasanler dneminde
sz sahibi yedi kabile, yedi bafll ejderhalar, Gerflspn yedi olu, yedi tr
meyve veren aa, Rstemin hefthn, Keykvs dneminin yedi kahraman,
Rstemin yedi yl hkmdarl, yedi yl ktlk, sfendiyrn hefthn, ran
mill hikyelerinde yedi gl hkmdar, yedi renkli balk, yedi gerdanlk,
yedi katl tapnaklar, Hemednn yedi hisar, Kruflun kabri, Babilin Asma
Baheleri, dnyann yedi harikas...
Hefthn: Yedi Makam

Hefthn, ran ve Turan lkeleri arasnda bulunan, Rstem ve sfendiyrn ok byk tehlikelerle karfl karflya kalmfl olduklar yedi makam ya da yedi merhale.
Bu kelimenin kfl kayna da, Rstem ve sfendiyr efsaneleriyle yakndan ilgili-
129
130
dir. Rstem ve sfendiyr her zaferlerinde, her arzularna kavuflmalarndan sonra gzel ve lezzetli yemeklerle donatlmfl birer sofra kurarak zaferlerini kutlarlard. Hefthn gerekte Rstem ile direkt ilgili bir kelimedir. ranl dnya pehlivan Keykavsu
kurtarmak iin Mazenderana gittiinde baflna yedi byk tehlike geldi. O bunlar, tamamyla kendi gc bir de tanrya gveni ve inancyla aflarak kurtuldu.
Birinci Hnda; Rahfl, yrtc bir aslan ldrd. Genifl kamfllklar ve yaban eflekleriyle dolu bu hnda Rstem, bir yaban efleini kebap yapp yedikten sonra Rahfl
otlamaya salarak kendisi uyumufl, o uykudayken, nyle bilinen bir aslan gelip
Rahfla saldrmfl ve Rahfln tekmeleriyle ldrlmfltr. kinci Hnda; dayanlmaz
bir sca ve susuzluuyla bilinen lde aflr lde susuz kald ve bir koyunun
yardmyla suyu buldu. nc Hnda; birtakm ejderhalar ldrd. Drdnc
Hnda; byc bir kadn Rstem tarafndan ldrld. Beflinci Hnda; Old, ordusuyla birlikte Rstem ile savaflmak zere ortaya kt ve Rstem tarafndan yenilgiye uratlarak tutukland. Altnc Hnda; Rstem Erjeng ile savafla tutufltu. Yedinci Hnda; Rstem, Beyaz Dev ile savaflp onu ortadan kaldrd ve ran flahn
kurtard. Rstemin savafl sahnelerini yanstan, savafl meydanlarn ve eflitli pehlivanlarla yapt savafllar anlatan heft hn; Yunan mitolojisindeki Herkln on
iki flaheserine benzer.
Hefthn, suflerin seyr u suluk mertebelerinde kat etmek zorunda olduklar; istek, aflk, marifet, istin, tevhd, hayret ve fen gibi yedi vadiye benzetilir. Aralarnda nemli farkllklar bulunmasna ramen benzer ynleri de oktur. Zerdflt
tarihileri, kendi mill ve din kahramanlar olan sfendiyr iin, onun Rstemden
geri kalan biri olmadn, onun kadar gl olduunu belirtmek iin ondan bahseden savafllarna yer veren hefthnlar yazmfllardr.
Okusun bu beyti dstn-hn- hner
Heft-hn Nabiy feth etmeden Rstem henz
(Nb G. 274/7)
mflspendn: Kutsal lmszler

mflspendler lmsz kutsallar, lmsz temizler anlamlarn ifade eder. Terim olarak da, Mazdeizmin en byk melekleridir. Bunlar Ahura Mazdann simgeleri olarak kabul edilirler. Her birinin karfllarnda zel dflmanlar vardr. mflspendlerin says gerekte alt olarak kabul edilir. Ancak daha sonraki dnemlerde
Surfl da bunlar arasna katlarak saylar yediye kartlmfltr. Bazlarnca da Ahura Mazda ile birlikte bunlarn says yedi olmaktadr.
Kutsal lmszlerden her biri, Ahura Mazdann zelliklerinden birini simgeler,
onun kutsal zelliklerden biriyle iliflkilendirilir. Varlk evreninin belli bir ksm
bunlardan birinin sorumluluundadr. Yaratcnn emriyle onun egemenlii altnda
grev yaparlar. Yln alt ay ve ayn alt gn bu meleklerin adlaryla bilinmektedir. Bu isimler srasyla flunlardr:
Behmen: iyi dflnce. Mazdeist inanflta imflspendlerin en byklerinden ya
da byk meleklerden birinin ad olan Behmen, ilk yaratlanlardan biridir. Yesnlarda; Ahura Mazdann olu olarak nitelenen Behmen, kyamet gnnde hakemlik yapacaktr. nsanlarn iyi dflnmelerini salayan g odur. lmden sonra dirildiklerinde de iyilerin ruhlarn cennetin en yce katlarna gtreceine inanlr.
Ordbehiflt/Asha: Avestda; en iyi varlk, dnyann en iyisi, iyi dzen, en iyi
doruluk, en iyi temizlik anlamlarnda bir kelimedir. Ordbehiflt, manev dnyada Ahura Mazdann doruluk, temizlik ve kutsallnn simgesi, maddi evrende
ise, yerkredeki btn atefllerin sorumlusudur. Kutsal lmszler olarak inan-
lan meleklerin en gzeli olduuna inanlr. Ordbehiflt, Avestnn birok yerinde

saygnl ve vglerle anlr. Yefltlerin bir tanesi bunun zellikleri ve vgsne ayrlmfltr. Dnyann dzenini, tanrsal sistemi ve dnyann ahlak sistemini simgeler.
fiehrver: Avestda fiehrver; Ahura Mazdann ebed, geici olmayan lkesi,
yok olmayacak yurt ve yce cennet olarak tanmlanr. Ruhan evrende, tanrsal saltanatn temsilcisi, tanrnn gcnn ve iktidarnn simgesi, madd alemde ise, metallerin koruyucusudur. Adaletle yneten hkmdarlarn gc ondan kaynaklanr.
Merhamet ve mrvvet melei olarak da bilinmektedir.
Sifendrmz: Avestda; yeryz, Pehlev dilinde ise, olgun, tam akl anlamlarn verir. Manev dnyada, Ahura Mazdann sevgisini, sabr ve alak gnllln, madd dnyada da, yeryznden sorumlu melei, drst, iffetli ve kocalarna bal kadnlar simgeler. Mazdeizmde byk meleklerden biri olarak kabul edilir. Bu yzden diflil olarak bilinmekte ve Ahura Mazdann kz olduuna
inanlmaktadr. O, yeryzn mutlu, mamur bir hale getirmek, temiz saklamak ve
bollukla doldurmakla grevlidir. Bu yzden ziraatla uraflanlar, yap ifllerinde alflanlar, Sifendrmzun hoflnutluunu kazanrlar.
Hordd ve Mordd: Her ikisi de, Ahura Mazdann olgunluu ve ebedliini
simgelemektedir. Ahura Mazda, Horddn mutluluunu, Morddn ebedliini,
dnya hayatn, kutsal inanfla gre dzenleyenlere bafllamaktadr. Bitkiler onun
emrine ve sorumluluuna verilmifltir.
ranvc
ranllarn anayurtlar, atalar Aryalarn topraklarnn ad olarak kabul edilen ranvc, Avestda; Airyanvaeja fleklinde geer. Aryalarn daha sonra g ettikleri ve
dnyann deiflik yerlerine daldklar bu blge, Aryalarn ranllar ve Hintliler olarak iki ayr gruba ayrlarak ran llerine yaylmalarndan nce onlardan bir grup
Avestda ranllarn anayurdu olarak bilinen bu blgeye yerlefltiler. Burann, tarihilerin bir ksmna gre Hrizm ya da Hve olduu sylenir. ran: Aryalarn lkesi bu kelimeden alnmfltr. ran ad, Eski Yunan corafyaclarndan bir ksm tarafndan Aryan olarak kaydedilmektedir.
zed: Tanr
Farsada; Allah anlamndaki isimlerden zed ya da Avestdaki flekliyle Yazata, yeze kknden gelen ve tapnmak anlamn veren bir kelimedir. Sanskrit
dilinde yacata bir niteleme olarak vgye yaraflan anlamndadr. Pehlevicede
zed; Yazat ve Yezed flekilleriyle vg, yalvarfl, vgye yaraflan, vlmee layk anlamlaryla da imflspendlerden daha az yetenekli, onlardan daha alt
makam ve mertebelerde bulunan melekler iin de kullanlr. ranllarn inanfllarna gre gkyz bu meleklerle doludur. Avestda ou yerde bu kelime btn
tanrlar da gsterir. Ancak Pehlevicede bu oul, tekil olarak Tanr anlamnda
kullanlr.
Bu tanrlardan her biri, bir farkl grnmde kabul edilerek zgn ilahiler ile
vlmektedir. Onlara hediyeler gndermek, topraa flarap ve kokulu bitkilerden
elde edilen flralar dkmek, sr, deve, at ve koyun gibi hayvanlar onlar iin kurban etmek, bu tanrlar iin dzenlenen trenlerde yaplan etkinlikler arasnda yer
almaktadr. Mazd ayinlerinde tanrlar, erkek ve difli grnmde tasavvur edilir ve
yle tannr. rnein gk tanrs ve atefl tanrs, eril; gndz tanrs, diflil olarak
kabul edilmektedir. Eski ran tanrlar, Fars edebiyatnda daha ok zgn adlaryla
ve tanrsal olmayan grntlerde tasavvur edilirlerdi.
131
132
Kf: Kaf Da
Dnyann etrafn evreleyen, btn dalarn kklerinin yerin derinliklerinde ona
bal olduuna inanlan, byk bir ksm suyun altnda, okyanuslarn derinliklerinde bulunan, her sabah gnefl doduunda gnefl flnlarnn zerine dflmesiyle
yansmalarnn yeflil grnd, Ankann da zerinde yuva kurduu kabul edilen
efsanev da. Kf Da, Eskilerin inanflna gre; yeryznn en u noktalarn kaplayan, gkyznn kenar noktalarnn zerinde ykseldii, yerkrenin etrafn
evreleyen ve yerlerin ivisi olarak kabul edilen dan addr. Bu dan yeflil zmrtten yaratld, gkyz rengini yanstt, gkyznn renginin gerekte beyaz
olduu, bu renklerin yansmalaryla masmavi bir grnt verdii ifade edilir.
Baz tefsirciler; Kurnn, Kf adn taflyan sresinin bu dala iliflkili olduu
kansndadr. mer Hayym, Nevrznmesinde; Kfa kutsal bir nitelik vererek
Allahn onu fleytanlardan korumak iin drt melek grevlendirdiini ifade eder.
Baz arafltrmaclara gre Kf, Elburz Dadr. Her iki da ile ilgili anlatmlar birbirine yakn ieriktedir. Bu da, btn ycelikler ve stnlklerin kayna, Tanr
Mihrin makam, aydnlk, mutluluk ve huzur yuvas, g ve kutsallk simgesidir.
Sufler Kf Dan; gnl lkesi, can ve gereklik dnyas ve Smorun makam olarak kabul ederler. Slikin tek ve en byk hedefi oraya eriflmektir. Ancak bu yolculuk alabildiine zorlu ve engebeli yollardan gemektedir. Btn bu skntlar aflmak iin sabr, dayanma gc ve gayret gerekir. Gerekte Ferduddn-i
Attrn Mantkut-tayr bu etin yolculuu kaybolmadan tamamlayp hedefe ulaflmay sembolize ederek anlatr. Mevln onu, bazen Allahn yce sfatlarnn tecell flekillerinden biri olarak niteler. Fars edebiyatnda Kf, mitolojik btn gemifli
ve ieriiyle Anka ve Smorun lkesi olarak alglanr.
Mitolojilerde temel gelerden biri olarak yer alan dalar, yaratcyla aralarnda
var olduuna inanlan iliflkilerden dolay kutsal ve gizemli varlklar olarak dikkat
ekerler. Doann derinlikleri ve gklerin yceliklerine uzanan bu geler, yerler
ile gkler arasnda irtibat kurma yolu olarak insanlarn zihinlerinde gklere ykselifl kaplarnn bulunduu makamlar olarak alglana gelmifl, buradan hareketle gklere alan kaplar, gklere ykselme aralar, teler dnyasna eriflme basamaklar olarak kabul edilmifllerdir. Bu mitolojik boyutlaryla dalar sadece ranllarn deil, dier milletlerin de dikkatlerini ekmifl ve nemli mitler arasnda yer almfltr.
Birok milletin mitolojilerinde dalar; tanrlar, kutsallar, azizler, abid ve zahitlerin
makamlar olarak yer almfllardr. Mazdeist inanfla gre; ktlklerden arnmfl
dnyann ve gzel yaratlfln koruyucusu Surflun bin stunlu makam, dalarn
zirvesinde bulunmaktadr. Anahita, insanlarn ifllerini bir dan doruklarndan ynlendirir. Yefltlerde; Anahitadan sz edildiinde, onun iin adanan kurbanlarn dalarn tepelerinde kesildii aktarlr.
Dalar, yerleri gklere balayan geler olarak tanrlarn glerini simgelerler.
Bu simgesellik btn kutsal alanlarda; rnein kilise stunlarnda, ehram burlarnda, mescit minareleri ve dergahlarda hep grlr. Bu yzden baz eski dnya
inanfllarnda dalar, tanrlarn yerleri olarak kabul edilmifltir. Hint rivayetlerinde de
da, tanrlarn glerinin simgesidir. Yunan mitolojisinde Olympus Da, gk tanrlarnn yeri ve kutsalln simgesidir. Mazdeist inanfla gre kutsal Elburz Da,
yerkrenin merkezinde yerler ile gkleri birlefltiren noktada bulunur.
Cfe-i dny degl kerkes gibi matlbumuz
Bir blk Anklaruz Kf- kanat beklerz
(Fuzl G. 123/3)
Kve
Dahhkn basklar zirveye ulafltnda, flehrin demircisi Kvenin, on sekiz olundan geriye kalan sonuncusunun beynini kartarak ylanlarna sunmak iin Dahhka gtrdler. Bunun zerine Kve, son derece kzgn olarak Dahhkn makamna kt. leri gelenlerin de huzurunda pefltamal olarak kulland deriyi de mzrann ucuna takarak halk kendisine destek vermeye ve zulme karfl direnifle ard. Kendisini destekleyenlerle birlikte Feridnu tahta kardlar. Feridn da, bu
gnn hatrasna sz konusu deri parasn uurlu kabul ederek deerli mcevherlerle ssleyip sancak olarak kullanmaya bafllad. Fars mitolojisinde ve daha sonralar da Fars edebiyatnda sz konusu sancak, zulme uramfl, yoksul halkn despot
ynetimlere kafl ayaklanmalarn, haklarn aramalarn simgeleyen g ve azamet
simgesi haline gelmifltir.
Kvenin bu hakl direnifli, ran mitolojik tarihinin yan sra uluslararas benzeri
grlmeyen bir direnifl olarak nitelendirilmekte, Musa Peygamberin Firavuna karfl direnifli de buna benzetilmektedir.
Kve, Yunan mitolojisindeki nl kifliliklerden Prometheusnin sahip olduu
makam ve zelliklere benzer bir konumda bulunur. Bu iki kifliliin ayaklanmalar,
boyutlar gereke ve sonular arasnda grnrde bir benzerlik olmasa da, byklk ve kapsam asndan benzer zellikler gsterir. Her ikisi de, yafladklar an
en byk glerine karfl insanlk yararna ayaklanyorlar, ancak aralarndaki fark
Kvenin mcadeleleri sonucunda baflarya ulaflmas, dierinin yenilgiye uramamfl olsa bile alflmalarndan bir sonu alamamfl olmasdr.
Keymers
Keymers, yaflad an en byk kiflilii, ranllar tarafndan ilk insan ve yeryznn ilk hkmdar olarak bilinir. nsanlar, birlikte yaflarlarken aralarnda kan
anlaflmazlklar zecek, bireyler arasnda adaleti salayacak byk ve g sahibi
birini aramfl ve Keymersin huzuruna karak bu isteklerini dile getirmifl: Bizim
en bymz, en stnmz, en yeteneklimiz sensin. Atalarmzdan yadigar
kalan da sensin. Bu devirde senin eflin ve bezerin de yoktur. Al artk btn ifllerimizi eline, ge baflmza, liderimiz, hkmdarmz ol. Emrine amdeyiz. Btn
ihtiyalarmz senin huzuruna getirelim demifller, Keymers, btn bu istek ve
arzular dinledikten sonra, onlardan, dediklerini yapacaklar konusunda kesin szler alarak dileklerini kabul etmifl, ondan sonra da ta giymifltir. Yeryznde ta giyen ilk kifli odur. Ynetimde bulunduu dnemlerde insanlarn mutluluk ve huzur
dolu gnler geirdii Keymers, Istahr blgesinde hkmdarlk yapmfl ve krk yl
ya da daha az bir sre egemenlik srmfltr.
Baz tarihilerce, dem ve ilk hkmdar olarak kabul edilen Keymers, nceleri maaralarda yaflar, hayvan postu giyerdi. Hayatnn son devirlerinde evler yapmfl, ky ve flehirler kurmufltur. Siymek adnda bir olu olmufl, Siymek devler
zerinde egemenlik kurmaya alflnca, onlar Siymeki ldrmfller, ancak olu
Hfleng byynce onun yerini almfltr.
fiahnmeye gre Keymers ilk hkmdardr. Taht ve tac ilk icad eden, ilk ta
giyen ve tahta kan odur. Otuz yl hkmdarlk yapmfltr. Kaplan postundan giysiler giymifl, sade yemifl, imifl ve sade yaflamfltr. Tarm, eflitli meslekleri, yiyecekler ve giyecekleri insanlara reten yine odur. fiahnme ve fiahnmeye dayanlarak kaleme alnmfl eserlerde Keymers, dinsel ya da mitolojik rivayetlerdekinden farkl olarak sadece ilk insan deil ilk hkmdar olarak da bilinir.
133
134
Silah (ok ve yay) yapm, hayvan besleme, elbise dikme, yaz, lleri defnetme, yln on iki aya blnmesi, baykuflun uursuz saylmas, Nevrz ve kutlamalar, flehir
kurma, bayndrlk gibi medeniyet gerekleri onun tarafndan insanlara retilmifltir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ranllarca yeryznn
ilk hkmdar kimdir?
SIRA SZDE
Mihr
fi N E kavminin
LM
Mihr/Mitra,D Arya
byk tanrlarndan biri olarak kabul edilmektedir. Aryalar, ikiye ayrlarak bir ksm Hindistana bir ksm ran blgesine yerleflmelerinden nce, Mihre
S O R Utapmakta idiler. Eski Mezdiyesn inanrlar da, Mihri; flk tanrs olarak kabul eder yle inanrlard. Mihr, Allah ile Ahura Mazda ve dier yaratklar arasnda bir ara olarak kabul edilirdi. Mihre olaanst nem veren, nde
D K bu
K A Tyzden isimlerinde onun adn kullanrlard. Avestda Mihr
gelen ranllar
Yeflt, onun adn taflr. O, gzel sz, sznde durma, kutsallk, takva, cesurluk,
SIRA SZDE
hak ve dorular
destekleme, savafllarda zafer bafllayan iyiliklerin ve gzelliklerin vekili ve simgesi olarak bilinir. Zerdfltn ortaya kfl, ranllarn inan dnyasnda bir devrim etkisi yapmfl, onunla birlikte eski ran dinlerinin yldz snmee
AMALARIMIZ
yz tutmufl,
Mihr, Nahd, Hordd ve Mordd gibi byk eski ran tanrlar, Zerdfltn reformlarndan sonra tanrlk makamlarndan dflmfl ve melek makamnda grev yapmaya bafllamfllardr.
K T A P
Eski randa Mihr, byk tanrlardan biri, ayn zamanda aydnlk meleinin
ad, sevgi, dostluk, flefkat ve sznde durmann, aydnlk ve mutluluun sembol
olarak bilinir. Eski ran inanfllarna gre; Mihr, ezelden beri var olan aydnlk ile
TELEVZYON
flimdiki aydnlk arasnda bir aratr. Bir baflka ifadeyle; yaratc ve yaratlan varlklar arasnda bir ileticidir. Mihr Yefltteki ifadelere gre o, her gn sabah erkenden
kutsal Elburz Danda, altndan yaplma arabasna binerek gkyzn dolaflr.
Binlerce gzyle
ailelerini gzetler. Onlar herhangi bir yanlflla dflmekten,
N T E R NArya
ET
yeminlerini bozmaktan uzak tutmaya alflr. Daha sonralar Mihr, Hrfld ile birleflerek tek bir varlk olmufllardr. Mitraizm, Eflknler dneminden itibaren Batya
gemifl ve orada yaygnlaflmfl, fl simgeledii, aydnln temsilcisi olduu iin
daha sonraki dnemlerde gnefl anlamnda da kullanlmaya bafllanmfltr. Bu yzden Mihr Yefltde, onun adna ok gzel birtakm flarklar da yazlmfltr. Bunlarn
dflnda, genifl ve byk tarlalarn korunmas, halkn ktlkler karflsnda gvenli
yaflamlarnn, ran topraklarnda yaflayan insanlarn ve dier varlklarn huzur ve
asayifl ierisinde bulunmalarnn salanmas grevi ona verilmifltir.
Mitra, bir tafln ierisinden kmfl, ortaya kflyla birlikte obanlar kendisine tapnmaya bafllamfllardr. O zaman gnefl ile anlaflarak bir vahfli kz tuzaa dflrmfl, gnefl, kz bir maarann ierisine ekmifl ve orada zincire vurmufltur.
Ancak kz, sonuta maaradan kamay baflarmfltr. Gneflin emriyle karga, kz ldrmfl, kzn artklarnn iinden buday bafla ve zm aac bitmifltir.
Daha sonra Mitra, gkyzne ykseldi. Oradan tekrar yeryzne dnd. llere
kyamet gn kalkabilme gc verdi. yileri ktlerden ayrd. Bir kz kesti ve
onun etini kutsal flra ile karfltrarak adaletli kiflilere verdi, bu ikiden ienlerin
lmszle erifleceini syledi.
Mihre tapnma ayinleri klasik dnemlerde, ran blgesinden Babil ve Anadoluya de gemifltir. Daha sonraki devirlerde Bizans askerleri araclyla Avrupa lkelerine de yaylmfltr. Zamanla Mihr, o blgelerde byk bir tanr olarak taplmaya bafllanmfl ve bir sre sonra da Mitraizm inanfl ortaya kmfltr. Daha sonralar
bu inanfln baz zellikleri ve ayinleri Hristiyanlk inancna de girmifltir.
N N
Mitra, eski randa aydnlk, doruluk, adalet ve iyilik tanrs olarak, ruhlar kurtarc g, yaratan kuvvet, Allah ile insanlar arasnda bir aratr. Karflsnda hibir
fleyin direniflini kabul etmeyen, fl btn evreni kaplayan ve evrenin tamamna
egemen olan bir atefl fleklinde karanlklar silip yok etmekte, ktlklere son vermektedir. Mihr inanfla gre; bazen yaratc, bazen yaratlan, ou zamanda tanr
ile insan arasnda haberci konumundadr. Baz blgelerde insanst birtakm nitelikler verilmesinden hareketle Hz. Ali, kutsal bir kimlie brndrlmekte ve Allah ile insanlar arasnda bir arac olarak kabul edilmektedir. Bir bakma ona, Eski
ran inanfllarndaki Mihrin rol yklenmektedir. Ancak burada her grup zgn
zevki ve inanfllaryla orantl olarak ona kutsanan bir makam ngrmektedirler.
Mihr, eski ran mistisizminin rumuzlarnn anahtar, Ali ise, yeni randa slm tasavvufunun ve ran kltrnn gerek simgesi, insn- kmil semboldr. Bu iki
kelimenin yan yana duruflu sadece Aliye olan dostluk ve aflk gibi kavramlar arfltrmaz, daha da ileri boyutlarda eki ran kltrnn gstergesi olarak ortaya kar. Bu iki kelimenin Mihr Ali fleklindeki bileflii ise, eski ran ile Mslman/fii
ran arasndaki balarn ne denli sk olduunu gsterir.
Mu
Atefle tapan, Zerdflt inanrlarndan bir gurp, Zerdflt dini nderi anlamndaki mu (oulu, mun) kelimesi, eski randa bir hanedan addr. Bu aile, hem
Zerdflt ncesi ve hem de Zerdflt sonras dnemde her zaman din adamlar ve din liderler yetifltirmifltir. Mular, gizemli kifliliklere sahip olarak birtakm gizli bilimlerle de uraflmfllar, bu urafllar sonucu elde ettikleri bilgiler, insanlara ilgin ve
byleyici zellikleriyle yansmfltr. Btn bunlarn yan sra mu, ayn zamanda baz yazarlarca Zerdflt inanrlarnn kblesi ve tanrlar olarak da tantlr.
te yandan flarap ve mey kelimeleriyle de yakn iliflkili olarak kullanlr.
Belmye gre, flarap imek Zerdflt ballarnn gelenekleri arasnda yer alr.
Zerdflt inanc, rann bat ve gney blgelerinde, bir dier ifadeyle, Med mparatorluunun egemen olduu yrelerde yaygnlaflmaya baflladnda, mular
yeni dinin ncleri konumunu elde ederek o alanda ilerlemee baflladlar. Avestda; din adamlar ya da ruhaniler snf yine o eski isimleriyle Athravan kelimesiyle ifade edilirken, Eflknler ve Sasanler dnemlerinde bu tabakada yer alan
din adamlarna genellikle mu/mun ad verilmifltir. Daha eski flekli mebet
olan mubed kelimesi ise, gnmze kadar Zerdflt din ncleri ve din adamlarnn ad olarak kullanlmfltr.
ranllar rahiplerine magi diyor, onlara halk ile tanrlar arasndaki araclar gzyle bakyor, gittikleri savafllar kazanabilmek iin rahipler ile en gzde putlarn
beraberlerinde gtryorlard. Magi, savafln kazanlmas iin tanrlara tesir edebildiine gre, ineklerin daha fazla st vermesi, tarlalardan daha fazla rn alnabilmesi ve koyunlarn srtndaki ynlerin artmas iin de tanrlar etkileyebilirdi. Halkn yorumu bu anlamdayd.
Bir baflka nemli konu da, mularn flarap ve meyhane ile sk skya iliflkili olduklardr. Fars edebiyatnda mu, mukede, mubee kelimeleri, birer terim olarak; flarap ien, meyhane ve sk anlamlarnda kullanlr. Dier taraftan mu kelimesi, Zerdflt inancn taflyan kiflilerin genel ad olarak bilinir.
Fars fliirinde zellikle Hfz gibi baz flairlerin dizelerinde mu, mubee
vb. kelimelerin, flarap ve meyhane ilgileriyle gemesi doal bir sonu olarak ortaya kar.
135
136
Nahd
Nahd/Anahita, Eski randa byk tanralardan biri olarak dinsel ayinlerinde ok
zel bir yere ve neme sahiptir. Onun ran tarihindeki gemifli ok eskilere, Zerdflt ncesi dnemlere kadar gider.
Anahita, drt temel ge arasnda yer alan suyun koruyucusu ve sorumlusu melein addr. Suyu bol ve temiz nehir, gr ve duru su anlamlarn ifade eder.
Avestda nitelendii gibi bu su cennet sular arasnda yer almakta, btn dnya
sular byklnde olarak yedi lkeyi sulamakta ve Ferhkert Denizine dklmektedir. Nahd, ayn zamanda Zhre/Vensn bir dier addr.
Birok din ve inanflta hayatn bafllangc ve douflun temeli hep difli yaratklarla iliflkilendirilir. randa Anahita, suyu bol ve duru rmaklarn, yeryznn btn
sular ve btn retkenliklerin kayna, annelerin memelerindeki stlerin temizleyicisi, g, parlaklk, duruluk ve arlk simgesi, uzun boylu, alabildiine gzel, zgr, baflnda yldzlarla donanmfl altn ta, teninde altn elbiseler ve altndan ok
deerli gerdanlklarla sslenmifl bir tanra olarak nitelenir.
Avestda, bu tanra ok gzel, uzun boylu ve alabildiine alml bir gen kz
nitelemesiyle anlr. Fars kitabeleri ve tarihilerin verdikleri bilgilere gre Anahita,
ok eski devirlerden beri yaygn olarak vglere konu olmakta, ona zel tapnaklar yaplmakta, Anahita tapnaklar, ranl rahibeler iin de birer saknma ve tanrya yaklaflma yerleri olarak kabul edilmektedir. Sz konusu tapnaklar arasnda en
nemli ve en grkemli olanlar Hemedn, fifl ve Kengver tapnaklardr. Bu yaplar Husrev-i Pervz dnemine ait olup fiirinin yaflad binalar olarak nitelenmektedir. ran ve evre lkelerde bulunan Anahita tapnaklar, genellikle yrenin suyu
bol, byk rmaklarnn kylarnda infla edilmifltir.
Nahd, yldza dnflmeden nce Babilde yaflayan ok gzel ve alml bir kadnd. Hrt ve Mart, snanmak iin yeryzne gnderildiklerinde onun evine gitmifl ve onun gzelliinin bysne kaplp aldanarak gnahlara dalmfllardr. Nahd, onlardan ism-i azm renmifl, gklere ykselmifl ve Allah tarafndan yldza dnfltrlmfltr.
Anahitann, drt beyaz atn ektii bir arabas vardr. Atlar; bulut, yamur, kar
ve doludur. Gklerin en yce katnda yaflar. Her gln her rman ve her denizin
kysnda yz pencereli, bin stunlu, dayal dfleli ok ssl evi vardr. O, Ahura
Mazdann emriyle gklerden, bulutlarn stnden yamur, kar ve dolu gnderir.
Nevrz
Eski dnya milletleri, mitolojik ya da tarih alarda birbirlerinden farkl sosyo-kltrel yaplanmalar ierisinde olsalar da, tamam yenilenme, yeni gn, yeni yl
gibi kavramlarla tanflklard. Mitolojik alarn insanlar, evrenin yaratlfl modeli
ya da yaratlfl efsanesine uygun olarak hey yl ya da belli dnemlerde bir kez yenilendii inancn taflrlard. Bu yenileflme gerekte; yaratlfln bir tr yenilenmesi,
evrenin yeniden dzenlenmesi anlamlarnda alglanmaktayd. Yaratlfl konusundaki mitolojik aktarmlar, M. Eliadenin ifadeleriyle; insanlarn akllarna evrenin ve
ierisindeki btn varlklarn nasl ortaya ktklar ve ne flekilde var edildikleri konularn ieren kken ve yaratlfl mitlerini getirmektedir.
ran takviminde yln bafllangcna denk gelen bayramn ad olan Nevrz, Ferverdn aynn (21 Mart) ilk gn kutlanmaya bafllanr. Pehlevicede; n_gr_z diye
bilinen nevrz, ranllarn byk ve ok eski din bayramlarndan biridir. Nevrzda gerekte iki bayram birlikte kutlanr. Bunlardan biri yln bafllangc, dnyann
yeniden canlanmas ve dirilifli kutlamalar olan Nevrz trenleri, dieri de din bir
bayram olan Ferverdign kutlamalardr.
Nevrz, ranllarn slm ncesi alarndan ok eski dnyalarna ait mill bayramlarndan biri olsa da, flphesiz ranllarn gemifli, Hint-ranllar dnemlerine
M.. ilk binli yllara kadar uzanan en eski ve en byk bayramlarndan biridir. Elbette bu, nevrzun sadece ranllara ait olduu, dier milletlerin bayram olmad anlamna gelmez. Yeni yla girifl kutlamalarnn ok eski alardan beri Smer,
Msr, Mezopotamya, Babil, Hindistan ve daha baflka lkelerde trenlerle kutland bilinmektedir. Ancak ranllar bu trenlere ok zel nem vermifl ve ok boyutlu anlamlar yklemifl ve gnmze kadar yaflatmfllardr. Birok kaynakta bu gnn bayram olarak kutlanmasnn Cemfld zamannda, onun tarafndan bafllatld
aktarlr. Bu da onun sevimli kiflilii, egemenlik srd alarn refah ve bolluk
dnemleri olmas, hastalk, yaflllk ve lmn, onun egemen olduu blgelerde
bulunmamas ve daha birok mitolojik inanfltan kaynaklanmaktadr.
Nevrz ile birlikte her yl; zamann eskimifllii, dnyann yafllanmfll hafzalardan silinerek yerine, her fley yepyeni flekilleriyle insanlarn hafzalarnda taptaze ve gen imajlaryla yer almaya bafllamaktadr. Bitkilerin yeflermesi, tohumlarn,
silkelenerek zerlerindeki topraklar atmalar ve yeni bir hayata filizlenmeleri, bitkilerin yeflil damarlarnda hayat kayna canlarnn dolaflmaya bafllamas ve daha
yzlerce dirilifl gstergesi geliflme, insanolunun bedenine yeni bir ruh, yeni bir
heyecan salmaktadr. Evrenin ilk yaratlfl, insanolunun zihninde her zaman kaybolmufl bir cennet olarak yerleflip kalmfl ve de o flekilde hatrlanmaktadr. Dolaysyla btn insanlarn zihninde, bu ezel kaybolmufl cennete dnme arzusu yer
almaktadr. Bu yzden btn milletler her dnemin, her yln ilk gnlerini, bir ksm din renklerle de zenginlefltirdikleri kutlama trenleriyle geirirler.
Nevrz kutlamalarnda ranllar eski alardan beri zel trenler dzenlemektedirler. Bu trenlerin nemli bir ksm gnmze kadar gelmifltir. Bu trenler iin
evler temizlenir. Nevrz kutlamalarnn yaplaca oda, zel olarak donatlr. Bir
masa zerine bir testi su ve bir vazo ierisinde iekler konulur. Bir kap ierisinde
atefl de bulundurulur. Atefle gzel kokulu aalar atlr, yanarken etrafa hofl koku
yaymas salanr. Atefle odun koyan kifli yaknlarndan lmfl olanlarn adlarn da
o esnada syler. Bu gnlerde llerin ruhlarnn evlerine ve akrabalarnn evlerine
dnerek bu atefllerin aydnlndan yararlandklarna inanlr. Nevrz gnlerinde
atefl yakma gelenei, Abbsler dnemine kadar Mezopotamya blgesinde devam
etmifltir. Bu durum ranllarn atefle olan ilgi ve sayglarn gstermektedir. Nevrz
gnnn sabah ykanmak, birbirlerinin zerine su serpmek, yeni giysiler giymek,
heft sin: ilk harfleri sin: s harfiyle bafllayan yedi tahl tr bulundurmak, yeflillik
ekmek... bu gne ait geleneklerden bir ksmdr. Bunlar, ran kylerinde gnmzde de devam ettirilmektedir.
Persepolis saraylarnn merdivenlerinin duvarlar, sz konusu hediye sunu trenlerini yanstmaktadr. Birtakm mzrakl kifliler, kurbanlk olarak getirilen srlar ve atlarla birlikte meydana kar, kurbanlar kesilir at yarfllar dzenlenirdi.
Iyd- nevrzu grp gl defterinden andelb
Hofl du v medh okur flh- zfer-yb stne
(Ahmet Pafla, Onay 298)
137
138
Pr-i Mun
Tasavvufta; mrflid-i kmil. Bafllangta, pr-i mun; flarap satcs, meyhanenin aksakalls anlamlarnda kullanlrd. Ancak daha sonralar Suflerin kullanmnda deiflik mistik anlamlar da yklenmifltir. Tasavvuf terimi olarak; seyr u sulk aflamalarn baflaryla gemifl; Sufler ve mritlere yol gsteren, onlara klavuzluk eden slikler ve mritlere, aflka, ezel ve ebed sarhofllua, hedefledikleri menzile ulaflmada yol gsteren bilge yafll, klavuz, mrflid anlamlarnda kullanlr. Bu
terim daha ok Hfzn gazellerinde grlr. Birtakm evrelerin etkisinde bulunan ya da genel anlamyla resm tasavvufa, onlarn temsilcileri ve ballarna, dergah fleyhlerine inanmayan Hfz, idealindeki piri, efsanev mrflidi yaratmfl ve ona
pr-i mun adn vermifltir. Sz konusu pr, bazen olgunluk sembol, bazen
de sevgiliye sk skya balln simgesidir. Zaman zaman Hfzn flaibesiz duygularn, keskin grfllerini, temiz, prl prl kalbini, flarapla, aflkla yorulmufl yaratlfln ifade eder. Bazen de pir, onu hedefledii makamlara erifltirmektedir.
Pr ya da pr kelimesinin ierisinde yer ald, pr-i mun, pr-i harbat,
pr-i gulreng... vb. tamlamalarn ilk olarak Hfz-i firz tarafndan kullanld kansnn yaygnlna ramen, baflta pr ve pr-i mun olmak zere sz konusu
mazmnlar ve tamlamalar Hfzdan nce de Fars fliirinde zellikle gazellerde yer
almfltr. rnein Hc-yi Kirmn (. 753/1353) pr-i muna gazellerinde yer
verir.
Sz konusu pr tasavvuf edebiyatnda Hzr ile yakn iliflki ierisindedir. Sliklerin grnmeyen klavuzlardr. Hfz, ondan defalarca bir yol gsterici ve klavuz olarak sz etmifltir. Pr-i mun ile birlikte yine Hfz ve dier flairlerin dizelerinde birtakm kavramlar ve mazmnlar yer alr. Hfz ve ayn tarzda fliir syleyen flairlerin dizelerinde sz edilen prin elinden iilen flarap, ienleri genlefltirir, onlara canllk ve yenilik kazandrr. Burada sz edilen harbt, Hfzn
ierisinde ilah nurlar seyrettii ortamdr.
Tasavvufta pr; slikin o olmadan, tek baflna hakka eriflemeyecei nder ve klavuz anlamlarn ifade eder. Suf literatrdeki kutb, fleyh, veli, kavs gibi
terimler de hep bu anlamda kullanlr. Mrflidler ve velilerin eitimlerinden gemifl
mritlerin ruhlar, olgunlua eriflme yoluna girer, temiz canlarn ve aydnlk i dnyalarn ikinci doufllar ancak bu kifliliklerin ellerinde gerekleflebilir. Her canl
dnyaya bir kez gelir ve lm yoluyla bir kez gider. Ancak btn yaratklar ierisinde sadece insanlar, insanlar arasnda da sadece saylar az bir grup, bu olgunluk derecesine eriflir, yeniden baflka bir doufl yaflar ve hayvansal karanlklardan
kurtulur.
Smor
Arapa karfll ank: uzun boyunlu, Smor hi kimse tarafndan grlmemifl
bir kufltur. Fars edebiyatnda deiflik grnmleriyle yer alan, olduka dikkat ekici mitolojik gelerden biridir. Kendisine verilen stn nitelikler dolaysyla flairlerin deiflik yorumlamalarna ve zengin nitelemelerine neden olmufltur. Bu efsanev kuflun ran kltrnde yer almas bakmndan gemifli slm ncesi dnemlere kadar uzanr. Avest, Pehlevice kaynaklar ve genel bir ifadeyle slm ncesi ran
kltrnden anlaflld kadaryla Smor, genifl ve yaygn kanatlaryla bilinir. zerinde yuva kurduu aa btn bitkilerin tohumlarn bnyesinde bulunduran, eflitli hastalklara ila olan bir aatr. Avestdaki bilgilere gre; sz konusu aa
Ferhkert Denizindedir. Smor ile yaknlndan dolay ran mitolojik rivayetleri-
ne girmifl olan bu aa, Smor ile deniz arasnda bir ara grevi yapar. Fars mitolojisi ve Fars edebiyatndaki zelliklerinden anlaflld kadaryla eski devirlerden
beri ran toplumunda kutsanan bir yaratk olan Smor, fiahnmeye de mitolojik,
efsanev zellikler taflyan metafizik zellikleri bulunan bir ge olarak girmifl, bu
niteliklerinden dolay da mill kahramanlarn kaderlerinde, mitolojik olaylarda etkin rol oynamfltr.
Smor ya da Anka, halk arasnda Zmrdanka adlaryla anlan efsanev, tanrsal g zellikleri de taflyan, fiahnmede efsanev bir yaratk olarak kabul edilen, Elburz Danda yaflayan bir kufltur. Eski ranllarn, Avestdan da kaynaklanan inanfllarna gre Smorun tylerinden ya da kemiklerinden bir paray beraberinde bulunduranlar hi kimseden zarar grmezler. Skntyla yz yze geldikleri an, tyn ateflte yaktklarnda, o gelir ve onlar skntdan kurtarr. Smorun
dalna konduu aa ila etkisi gsterir. Gdasnn atefl olduu, seher yelinin onun
nefesi olduu, yaflad yerin de, Kf Da olduuna inanlr. Fars edebiyatnda Smor ile ilgili birok efsane vardr.
Smorun Zl hikyesindeki etkin rol zetle flyledir: Smn ak sal bir ocuu olur. Olunun beyaz sal olduun grnce, ocuu bu haliyle grenlerin
kendisini alaya alacaklarn dflnerek Sm, bu ocuun ok uzaklarda bir daa braklmasn emreder. Emir yerine getirilir. Smor, yavrularna yem bulmak iin dolaflrken onu acnacak halde bulur ve alarak yuvasna gtrr. Ancak ycelerden
ilah bir ses ona; bu ocuu korumasn, besleyip bytmesini, nk bunun byk bir adam olacan syler. Smor ocuu besler ve bytr. Delikanl olduunda ad san her tarafa yaylr. Bir gece babas Sm, ryasnda btn heybetiyle
olunu grr: Zl, babasna sitem etmektedir. Bunun zerine babas yola koyulur
ve Elburz Dana gider. Orada Smoru bulur ve olunu teslim alr. Rivayetlerdeki anlatmlara gre Zl, daha sonra iki kez daha Smordan yardm ister. Skntda
kald anlarda Smor kendisine grnr, olaanst gc ve gizli yetenekleriyle
zemedii problemleri ortadan kaldrmada kendisine yardmc olur. Efli Rdbenin, Rstemi dourmas esnasnda ok skntl bir anda yardma koflar. Rstemsfendiyr savaflnda Rstemin yannda yer alr.
Fars tasavvuf edebiyatnda Smor; efsanev, nerede olduu bilinmeyen bir yaratktr. Mecaz anlamda da ou zaman gzlerden uzak insn-i kmil, veliler
ve piri simgeler. Attrn Mantkut-tayrnda Smor, grnts olmayan, hakk
simgeleyen metafizik bir varlktr. Ayn zamanda kendisini grmei arzulayanlar
(Smor) dflnda bir fley deildir o.
Zln bilge klavuzu, dnya pehlivan Rstemin destekisi kutlu Smor, Fars
tasavvuf edebiyatnda ve zellikle de Ferduddn-i Attrn Mantkut-tayrnda Allah ya da insn-i kmili simgeler ve kufllarn hkmdar olarak tantlr. Olgunluk vadisinin yolcular olan slikleri simgeleyen kufllar, bilge Hdhd nclnde gereklik Kfnda bulunan hkmdarlarna eriflmek iin yedi vadiyi aflarlar. Sonuta bu zorlu seferde sadece otuz kufl tehlikeli vadileri aflarak yolculuu tamamlayp Kfa, Smorun makamna eriflir. Gerekte bir tr tasavvuf kahramanlk anlats olan bu mesnevide; slikin kt zorlu yolculukta karfllaflaca tehlikeler ve
skntlar dile getirilmee alfllr.
Zerdflt dini mevdlarndan olan Soflynt, Zerdfltn soyundan gelmektedir.
Kyametin ilk anlarnda dnyaya gelir ve lleri tamamyla aydnlk ve temizlik dolu lm sonras hayata hazrlar. Mazdeizmde, Soflynt vardr. Bunlardan her biri, dierinden bin yl sonra ortaya kar. Tekil olarak kullanldnda en sonuncusu kastedilir. On ikinci bin yln sonunda Ahura Mazdann en son yaratklar olan
139
140
Soflynt, dnyaya gelecektir. Onun ortaya kflyla da Ehrimen yok olacaktr. Soflynt, ktleri cezalandrr, btn ktlk ve fler kaynaklarnn yok edilmesi iin
dualarda bulunur. Dnyada, ktlkler ortadan kalktktan sonra, llerin diriltilmesi iin harekete geer. Btn ller dirilerek Mihr, Surfl ve Reflnin huzurunda
yarglandktan sonra nvd Kprsnden geerler.
Surfl
Zerdflt inanflnn en sevimli ehrelerinden Surfl, btn dinsel ayinlerde hazr bulunur. Bu tanrnn asl grevi, insanlara kulluu nasl yapmalar gerektiini retmek, tanrya karfl grevlerini yerine getirmelerini salamaktr. Surfl, Zerdflt inanflnda; Ahura Mazdann emirlerini, kutsal mesajlarn taflyan bir sembol olarak
kabul edilir. fiahnmenin baz blmlerinde o, tanrnn mesajlarn insanlara ulafltran bir ulaktr.
Avestnn zellikle eski blmlerinde Surfl bir melek olarak nitelenir. Kyamet gnnde hesap ve l tart iflleri onun tarafndan yaplacaktr. Surflun asl
grevi, dnyann dzenini korumaktr. Her gece kez insanlarn arasna girer ve
onlar fleytanlarn ktlklerinden korur. lmlerinden sonra da o, ruhlarn beraberinde bulunur. Farsa kitaplarda o, Cebrail ile ayn melek olarak da ifade edilir.
Surfl, yceler meclisine girebilen glerden ve bazen de yedi lmszden biri olarak kabul edilir. Btn melekler arasnda, cinler ve sihirle uraflanlara daha
dflmandr. Seher vakti ten horozlar Surflun emrindedirler ve o, kendilerine insanlar sabahleyin uyandrarak tanrya flkretmelerini salamalarn emretmektedir.
slm kltrnde ve buna baml olarak da Fars edebiyatnda, bu anlamda Cebrail ile benzeflmektedir. fiahnmeye gre o, Feridnun yardmcdr. Tanrsal gcyle onun, Dahhk yenmesini salamfltr.
fiebdz
fiebdz; gece rengi, siyah anlamlarn ifade eder. fiebreng: gece rengi, flekliyle de bilinen fiebdz, Sasan hkmdar Husrev-i Pervzin nl atnn addr. Siyah
renkli oluflundan dolay bu isimle anlr. Rivayetlere gre; dier atlardan daha yksek ve daha irice bir yapya sahip olan fiebdzin nallar, ayaklarna ancak on iviyle aklabiliyordu. Nizm-yi Gencevye gre fiebdz, aslnda sevgilisi fiirinin at
iken daha sonra Husrevin mal olmufltur. Hint kralnn Husrev-i Pervze hediye ettii, fiebdzin douflu da, gizemli ve efsanev ifadelerle anlatlr.
Husrev, bu at ok sever ve yedii her fleyden ona da yedirirdi. fiebdzin lm
haberini getireni bile ldreceine yemin etmiflti. fiebdz ldnde, nl algc
Brbed, bir yolunu bulup fiebdzin bakcsn kurtarmak amacyla ok hznl bir
hava almaya bafllad. Husrev, bu zntl nameleri duyunca zntye bouldu
ve Yoksa fiebdz mi ld? dedi. Brbed, Bunu hkmdarn kendisi sylyor diyerek atn lm haberini bir skntya yol amadan Husreve iletmifl oldu. Husrevin
emriyle fiebdzin resmi, bir kayalk zerine ifllendi, daha sonra da cesedi kefenlenip gmld. Husrev, o resme her baktnda alard.
fiebdz, ayn zamanda musikide bir makam ad, Brbedin otuz makamndan
fiebdz iin oluflturduu makamn da addr. fiebdz efsanesi, Nizm-yi Gencevden nce de bilinmekte ve dilden dile dolaflmaktayd. fiairler, ou zaman memdhlarnn atlarn fiebdze benzetirler.
141
Yeld
fieb-i Yeld diye de bilinen, Farsa szlklerin nemli bir ksmnda belirtildii gibi, Sryaniceden Farsaya gemifl bir kelime olan yeld: Arapada mld: doum anlamndadr. fiebi yeld, Meshin doduu zamanla rtfltrlmee alflldndan bu adla anlmfltr. ranllar, bu gecenin Mitrann doum gecesi olduuna inanmalar gerekesiyle onu Sryanice telaffuzuyla kabul etmifllerdir. Gerekte Yeld, Avrupallarn, 25 Aralkta kutladklar Noel ile ayn tarihe rastlar. Bylelikle Avrupallarn Noeli, ranllarn fleb-i yeldlar ayn gne rastlar.
Yeld, yln en uzun gecesidir. Bu geceden itibaren gnler yavafl yavafl uzamaya bafllar. Yln bu en uzun gecesi, ranllar tarafndan uursuz kabul edilir. Bu gecenin uursuz saylmasnn
nedenleri arasnda, kfln fliddetli souuyla birlikte karanlklar Ehrimeninin saldrlarnn srmesi de yer alr. ranlSIRA SZDE
lar, bu gecenin uursuzluklarndan korunmak iin sabah
gnefl douncaya kadar ateflD fi N E L M
ler yakarak evresinde elenir,
sofralar kurar ve meyezd daS O R U
trlard. Bu tren, farkllklarla da olsa gnmze kadar
DKKAT
gelmifltir.
Fars edebiyatnda sevgilinin zlf ve ayrlk gnleri kaSIRA SZDE
ranlk, siyah ve uzun olufllar
nedeniyle fleb-i yeldya benAMALARIMIZ
zetilir. Sz konusu gecenin en
uzun ve dolaysyla en karanlk gece olmas gerekesiyle
K T A P
derin ve karanlk zellikleriyle
kuyu da bazen fliirde bu gecenin karanl ve derinliine
TELEVZYON
benzetilerek ah-i yeld nitelemesiyle anlr.
fiekil 5.1
lk insan ve ilk
hkmdar
Keyumers
N N
www.avesta.org, www.doguedebiyati.com/doguarastirmalari.htm,
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
142
zet
ran mitolojisinin ana temalarnn tanmland bu nitede, ran mitolojisinin kkenleri ve geliflimi zerinde
durulmufltur. Mitolojik deerlerin edebiyattaki yansmalarn ve toplum bilimi asndan neminin ortaya konulduu nitede, ran mitolojisinin ana temalar zerinde durulmufltur. Alt bafllklar halinde irdelenen temalar
erevesinde, mitolojik deerlerin edebiyat ve dier
dallarla olan etkileflimi ortaya konulmaya alfllmfltr.
143
Kendimizi Snayalm
1. Zerdflt din adamlarna ne ad verilir?
a. ruhban
b. keflifl
c. mubed
d. rahip
e. atravan
2. Afladakilerden hangisi hayat suyuna eriflip ondan
ierek lmszle kavuflmufltur
a. skender
b. Hzr
c. Eyyp
d. Zerdflt
e. Glgamfl
3. Mazdeist ranllara gre ilk insan ve ilk hkmdar
afladakilerden hangisidir?
a. Adem
b. dris
c. Keyumers
d. Hufleng
e. Nuh
4. Ahura Mazdadan Zerdflte vahiy getiren melek afladakilerden hangisidir?
a. srafil
b. Behmen
c. Hordad
d. Surufl
e. Simorg
5. Afladakilerden hangisi Mazdeizm inanflnda tapnaklara verilen addr?
a. Aturban
b. Atefldan
c. Ateflkede
d. Deyr-i Muan
e. Ateflperest
6. ranllarn atalar Aryalarn anayurtlar afladakilerden hangisidir?

a. Aturpatagan
b. Azerbaycan
c. ranvic
d. Belh
e. Bactria
7. Demirci Kave hangi hkmdara bafl kaldrmfltr?
a. Keyumers
b. Gofltasp
c. Rstem
d. Feridun
e. Dahhak
8. Afladakilerden hangisi Zerdfltn kutsal kitabdr?
a. Zebur
b. Avesta
c. Zend
d. fiahname
e. Rig Veda
9. Zerdfltn getirdii dini ilk kabul eden kral afladakilerden hangisidir?
a. Feridun
b. Keyhsrev
c. Gofltasp
d. Gerflasp
e. Hufleng
10. Simorg, ranl hangi kahraman yavrularyla birlikte
bytmfltr?
a. Rstem
b. Zal
c. Sam
d. Keykavus
e. Surufl
144
Okuma Paras
Zerdflt retileri temelde dalist bir yaklaflma sahiptir. Buna gre; iyilik, aydnlk ve hayat tanrs Ahuramazda, ktlk, karanlk ve lm temsilcisi Ehrimen ile
srekli savafl halindedir. Bu iki g egemen olduklar
blgelerde birbirlerine saldrmakta, doast gler ve
insanlardan da yardm almaktadrlar. Bu mcadele dnyann sonuna kadar aralksz srer. Gerek tanr, gerek akln da sahibi olan Ahuramazdadr. Takipilerine
gre sonuta baflary yakalayanlar da Ahuramazda taraftarlar olacaktr. Yine Zerdflt inanflna gre insanlarn en nemli grevleri, Ahuramazday desteklemeleri
ve onun karanlklarla mcadelesinde manev grevleri
olarak yalandan uzak durmalar, btn zararl varlklar
yok etmeleridir. Onlara gre en deerli meslek iftiliktir. Yaplan ifller, verimli olmalar iin mutlaka dualar ile
desteklenmelidir. nk dua ve yakarfl, ktler ve ktlklerle mcadelede en gl silahlardr.
Zerdflt, btn iyilikler ve gzelliklerin Ahuramazdadan, buna karfln btn ktlkler ve zararlarn da
Ehrimenden kaynaklandna, iyiliklerin ktlkleri ortadan kaldrmalar iin insanlarn Ehrimen ve ordusuyla mcadeleyi brakmamalar gerektiine inanmaktadr.
Tanrya inananlar ziraatla ve hayvanclkla uraflarak
geimlerini salamal, temizlik, drstlk ve doruluu
ilke edinmeli, insanlara ve ziraata zararl yaratklar ortadan kaldrmal; yalan, yanlfl ifller, ktlkler, suyu
kirletme ve hastala gtrecek sebeplerden uzak durmaldrlar. Sloganlar her zaman gzel dflnmek, gzel sz sylemek ve gzel davranfllarda bulunmak
olmaldr. ldkten sonra dirilmee iman da, Zerdflt
dininin temel ilkeleri arasnda yer almakta, ona gre bu
inanfln insan eitiminde ve sosyal hayatta ok nemli
olumlu etkileri bulunmaktadr. ldkten sonra kifliler
iyilik ve ktlkleri tartlarak karfllafltrldktan sonra
cennet ya da cehenneme gireceklerdir. Buradan hareketle Zerdflt inanflnn ahlak birtakm ilkelere de nem
verdii ve kiflinin yaptklaryla sorumlu olduu, bireyin
iyi ya da kt olmasnn kendi tavrlaryla snrll inanfl anlafllmaktadr.
1. c
2. b
3. c
4. d
5. c
6. c
7. e
8. b
9. c
10. b
Yantnz yanlfl ise Mu konusunu yeniden

gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Ab konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Keyumers konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Surufl konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Ateflkede konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise ranvic konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dahhak konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Avesta konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Gofltasp konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Zal konusunu yeniden
gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
ran mitolojisi ve ran efsaneleriyle ilgili en eski bilgiler
Hintliler ve ranllarn Rig Veda ve Avesta kutsal metinlerinde yer almaktadr. Deiflik tarihlerde kaleme alnmfl Avestann en eski blm Gatalar, Peygamber Zerdfltn ilahileridir. Arafltrmaclarn ou sz konusu
ilahilerin M.. VI. yzylda yazlmfl olduu kansn taflrlar.
Sra Sizde 2
enlere ya da ykananlara lmszlk kazandrdna
inanlan bu efsanev sudan imek iin skender uzun ve
zorlu yolculuklara kmfl, ancak amacna ulaflamamfltr. Hzr, bu suyu bulmufl, imifl ve lmszle eriflmifltir. Bu dflnce eflitli toplumlarda birtakm mitolojik rnler ortaya karmfl, insanlarn sonsuz bir hayat
aramak iin verdikleri mcadeleleri anlatan zgn destanlar kaleme alnmfl, gerekte olmasa da hayal dnyasnda sonsuz bir hayat canlandrma yoluna gidilmifltir.
ran kltr ve edebiyatnda da bu dflnce deiflik flekillerde gnmze dek aktarla gelmifltir
Sra Sizde 3
Zerdflt inanflnn kutsal meknlar ve tapnaklar olan
ateflkedelerde hi sndrlmeden yaklan atefl, bu inanflta tanrsal gc simgeler. Ateflkedelerin yaplfl tarzlar, flekilleri ve i blmleri hemen her yerde ayn olarak tasarlanmfltr. Genellikle her ateflkede; sekiz kapldr ve sekiz kfleli birka odadan oluflmaktadr. erisinde kutsal ateflin hi sndrlmeden yakld atefldn: atefllik sz konusu kompleks yapnn ortasnda
yer alr.
Sra Sizde 4
Keymers, yaflad an en byk kiflilii, ranllar tarafndan ilk insan ve yeryznn ilk hkmdar olarak
bilinir. Yeryznde ta giyen ilk kifli odur. Ynetimde
bulunduu dnemlerde insanlarn mutluluk ve huzur
dolu gnler geirdii Keymers, Istahr blgesinde hkmdarlk yapmfl ve krk yl ya da daha az bir sre
egemenlik srmfltr. Baz tarihilerce, dem ve ilk hkmdar olarak kabul edilen Keymers, nceleri maaralarda yaflar, hayvan postu giyerdi. Hayatnn son devirlerinde evler yapmfl, ky ve flehirler kurmufltur.
Aff, Rahm. (1374 hfl). Estr ve Ferheng-i rn Der
Niviflteh-yi Pehlev, Tahran: ntiflart-i Nevd.
Aff, Rahm. (1372 hfl). Ferhengnme-yi fiir, I-III,
Tahran: ntiflart-i Surfl.
Akyz, Kena vd. (2000). Fuzl Divan, Ankara: Aka
Yaynlar.
mzgr, Jle. (1381 hfl). Trh-i Estr-yi rn, Tahran: ntiflart-i Semt.
fltiyn, Celluddn. (1381 hfl). Zertuflt, Mezdiyesn
ve Hukmet, Tahran: ntiflart-i Firdevs.
Bahr, Mihrdd. (1378 hfl). Pejhifl Der Estr-i rn,
Tahran: ntiflart-i Surfl.
Bayur, Yusuf Hikmet.(1946). Hindistan Tarihi, Ankara: Trk Tarih Kurumu.
Berzger Hlk, Muhammed Rz. (1382 hfl). fih-i Nebt-i Hfiz, Tahran: ntiflart-i Zevvr.
Bilkan, Ali Fuat. (1993). Nabi Divan, Ankara: Aka
Yaynlar.
Buhr, Ahmed Al-yi Recy. (1375 hfl). Ferheng-i
Eflr Hfz, Tahran: ntiflart-i Zevvr.
Christensen, Arthur. (1332). rn Der Zamn-i Ssniyn (ev. Yasem, Refld), Tahran: ntiflart-i Ts.
Curtis, Vesta Sarkhosh. (1373 hfl). Ustreh-yi rn
(ev. Abbs-i Muhbir), Tahran: ntiflart-i Merkez.
145
avufl Ekber, Rahm. (1381 hfl). Heft Remz-i Nemdni Fravahar, Tahran: ntiflart-i Hrmend.
Dd, Sm. (1375 hfl). Ferheng-i Istlht-i Edeb, Tahran.
Dihhud, Al Ekber. (1376 hfl). Emsl u Hikem, I-IV,
Tahran: ntiflart-i Emr Kebr.
Dihhud, Al Ekber. (1346 hfl). Luatnme-yi Dihhud, I-L, Tahran: ntiflart-i Dniflgh-i Tahran.
Dusthh, Cell. (1381 hfl). Avest, I-II, Tahran: ntiflarti
Hrmend.
Enver, Hasan. (1381 hfl). Ferheng-i Bozorg-i Sohen,
I-VIII, Tahran: ntiflart-i Sohen.
Ferfldverd, Husrev. (1363 hfl). Der Bre-yi Edebiyyt
ve Nakd-i Edeb, I-II, Tahran: ntiflart-i Emr Kebr.
Firdevs, Ebul-Ksm. (1377 hfl). fihnme (nflr. Mohl,
Julius), I-III, Tahran: ntiflart-i Name.
Hinnells, John Russells. (1368 hfl). finht-i Estr-i
rn (ev. Amzgr, Jle-Tefezzul, Ahmed), Tahran: ntiflart-i Surfl.
Hurremflh, Bahuddn. (1372 hfl). Hfznme, Tahran: ntiflart-i Surfl.
Huseyn, Rezmc. (1381 hfl). Kalemrov-i Edebiyyt-i
Hamsi-yi rn, I-II, Tahran: Pejhiflgah-i Ulm-i
nsn.
bn Manzr. (1300 hk). Lisnul-Arab, I-XV, Beyrut:
Dru hyit-trsil-Arab.
sfehn, Rz. (1369 hfl). rn Ez Zerdflt T Kymh-yi rn, Tahran: ntiflart-i Semt.
Kavruk, Hasan. (2001). fieyhlislm Yahy Divn.
Ankara: Milli Eitim Bakanl Yaynlar.
Kk, Sabahattin. (1994). Baki Divan, Ankara: Atatrk Kltr Dil ve Tarih Yksek Kurumu.
Mun, Muhammed. (1338 hfl). Mezdiyesn ve Edeb-i
Frs, I-II, Tahran: ntiflart-i Dniflgh-i Tahran.
Muhammed, Muhammed. (1374 hfl). Ferheng-i rn
Pfl Ez slm, Tahran: ntiflart-i Hne-yi Kitb.
Muhtr, Muhammed. (1379 hfl). Ustre-yi Zl, Tahran:
ntiflart-i Harezm.
Onay, Talat Onay. (1993). Eski Trk Edebiyatnda
Mazmunlar ve zah, Haz. Cemal Kurnaz, stanbul: Trk Diynet Vakf.
Oflder, Cihngr. (1371 hfl). Dniflnme-yi Mezdiyesn, Tahran.
Porcevd, Nasrullh. (1372 hfl). By-i Cn, Tahran: ntiflart-i Zerrn.
Prdvd, brhm. (1380 hfl). Ferheng-i rn-i Bstn, Tahran: ntiflart-i Esatr.
Rezmc, Huseyn. (1382 hfl). fiir-i Kohen-i Frs Der
Terz-yi Nakd ve Ahlk-i slm, Tahran: ntiflart-i Ts.
Yldrm, Nimet.(2009). Fars Mitolojisi Szl, stanbul: Kabalc Yaynevi.
Amalarmz
N
N
N
N

Metin zmede mitolojik kifli ve flirin niyeti arasnda iliflkiyi ifade edebilecek,
Eski Trk Edebiyat ve mitolojik kifliler iliflkisini tanmlayabilecek;
Eski Trk edebiyatndaki nemli mitolojik kiflileri ayrt edebilecek,
Mitolojik kiflilerin eski fliirimizdeki sembolik nemini aklayabilecek
Anahtar Kavramlar
Eski Trk Edebiyat
fiiir ve mitoloji
Mitolojik kifliler
Mitolojik kifli ve sembol
indekiler
Trk Edebiyatnn
Mitolojik Kaynaklar
Eski Trk
Edebiyatnda
Mitolojik ve
Efsanev Kifliler
ESK TRK EDEBYATINDA

MTOLOJK VE EFSANEV KfiLER
NEML MTOLOJK KfiLER
Eski Trk Edebiyatnda

Mitolojik ve Efsanev Kifliler
ESK TRK EDEBYATINDA MTOLOJK VE EFSANEV
KfiLER
Eski Trk edebiyatnn en nemli kaynaklarndan biri de mitolojidir. Mitoloji daima
insan, hayvan, eflya, varlk, zaman ve mekn kategorilerinde flirin en nemli baflvuru alanlarndan biri olmufltur. Arafltrmaclarn ortak kanaatine gre Divan fliirinin
mitolojik karakteri ounlukla ran mitolojisinden gelmektedir. Divan flirlerini derinden etkileyen fiehnme, ran mitolojisini toplayan en nemli kaynaklardan biri
olmufltur. Bu eser vastasyla Divan fliirinde de ran mitolojik kahramanlarna pek
ok gndermeler yaplmflt. Tanpnara gre Divan fliiri mitolojisini dorudan doruya fiehnmeden, Byk Masallardan ve Arap kltrnden almflt Fakat Divan fliirinin mitolojik arka plnn sadece ran ve Arapa balamak da yanlfl olacaktr kanatindeyiz. ran ve Arap kltr olduu kadar, Hint, in, Ortadounun baflka milletleri, Yunan ve Anadoluda daha nce yaflamfl dier milletlerin mitolojilerinin de
Divan fliirinin derin iyapsnda izleri vardr. ran mitolojisinden alnmfl olan mitolojik figrlerin bazlar -derin bir incelemeye tabi tutulduunda- Hinte hatta ine kadar uzanmakta, bir mitolojik figrn hangi millete ait olduu kesin olarak belirlenememektedir. Mesel, Ali Nihat Tarlan, Divan fliirinde ok kullanlan, ran mitolojik
kahraman Cemin rana deil, Hinte it olduunu sylemekte ve bununla ilgili
nemli deerlendirmelerde bulunmaktadr. Fakat mitolojik figrlerin kkenleri dikkate alnmakszn, yzeysel bir bakflla Divan fliirinin ran mitolojisinden nemli lde etkilendii sylenebilir, etkilenmifltir de. Ahmet Talat Onaya gre Trk flirleri fliirlerinde ran estir kahramanlarn kullanmflt. Fakat flirlerimiz Trk kahramanlarn kimisi hunhar, kimisi ayyafl ran hkmdrlarna benzetmekten imtina
etmemifllerdi. Hlbuki bu memdhu vmek deil, aksine memdha (vd kifliye)
hakaret etmekti: Trk erlerini ran kahramanlarna benzetmekle memdha en byk hakaretler yapldnn kimse farkna varmamfltr. fiphesiz bu ok byk bir
iddiadr. Osmanl flirinin bu dnya iki sultana ok, bir sultana az diyen bir Cihangiri verken, onu, daha nce cihan hkmdrl kavgas veren byk flahsiyetlerle kyaslamas normaldir. Bu kyasn her zaman tam yerinde kullanlmamas, iflin
esasndaki niyete zarar getirmifl olabilir. Fakat bu mesele de, baz terimlerin tasavvuf anlamda m, yoksa gerek anlamda m kullanld meselesinde olduu gibi izaha
ve arafltrmaya ak bir konudur. Zira Divan flirleri ne zaman ran mitolojik karakterlerini fliirlerinde bir benzetme unsuru olarak kullanmfllarsa, kendi padiflahlarn
ran flahlarndan daima stn konumda tutmufllar, ran flahlarn ise aflalamfllardr.
fiehnme; ran fliri

Firdevsnin, onuncu yzyln
sonlarnda, yazmfl olduu
rann mitolojik tarihini de
anlatan altmfl bin beyitlik
byk mesnevsidir.
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
148
SIRA SZDE
T E L E VMitolojik
Z Y O N Kaynaklar
Trk Edebiyatnn
SIRA SZDE
Firdevs ve Deseri
daha genifl bilgi iin bkz: http://nyildirim.wordpress.com/firNTfi E RN hakknda
NE LETM
devsi/
D NTfiERNNE LETM
S O R U
S O R U
DKKAT
Divan flirlerinin, fiehnmeyi esas kaynak olarak kullanmas meselesi ise ayr
bir inceleme konusudur. Divan fliirinde baz mazmun, telmih vb. atflarda kaynak
D K K Agsterilmesine
T
olarak fiehnme
ramen, bu atflarn ounu fiehnmede bulmak
mmkn olmamaktadr. Mesela, Cemin flarab bulmas hikyesi fiehnmede yoktur. Cm- SIRA
cihan-nm
klasik fliirimizde her zaman Ceme ait olarak gsterilir, oySZDE
sa bu sihirli obje fiehnmede Keyhsreve ait olarak anlatlr. fiehnmede Kahraman adnda bir kahramandan bahsedilmez vb. Bu durumda Divan fliirinin mitoloAMALARIMIZ
jik arka plan
iin baflka kaynaklara mracaat gerekmektedir. Bu kaynaklarn en
nemlilerinin baflnda da Taber Tarihi (Tarih-i Taber) gelmektedir. Taber, fiehnmenin anlatt pek ok hikyeyi anlatmakta fakat farkllklar grlmektedir. DiK T A P
van fliirinin mitolojik karakteri iin bu eserin ayrca incelenmesi nemli sonular
ortaya karacaktr.
Burada, ad en ok geen ran hkmdr ve kahramanlarnn genel kullanm
ELEVZYON
tarzlarna Tdeinmek
istiyoruz. Toplam alt madde altnda topladmz bu tasnifte,
bu flahslarn Divan fliirinde nasl yer aldklarna gz gezdirmifl olacaz.
N N
Cm-
veya
SIRA cihan-nma
SZDE
dier adyla Cm- kitnma: Cemflide ait olduu
sylenen, fakat fiehnmede
Keyhsrevin sahip olduu,
AMALARIMIZ
yedi deiflik madenden
yaplmfl sihirli kadeh.
Bunun iine bakldnda
dnyada
her yer
K T istenilen
A P
grlebilirmifl.
TELEVZYON
NTERNET
9 ve 10. yzyllar iinde

yaflayan Taber, tarihin
babas unvanyla da anlan
byk tarihilerden biridir.
Eserinde yaratlfln
bafllangcndan halifeler
ana kadar insanlk
tarihini yazmfltr.
Firdevsnin anlatlarnn
hemen hepsi onda da vardr.
Bu hikyeler bizim
fliirimizdeki gndermelere
daha yakndr.
Edeb metin Nve

iliflkisiyle ilgili olarak flu kaynaa baknz: http://www.dalitoT E Rmitoloji
NET
kel.com/read.asp?72
a. nsanlk tarihine n salmfl byk birer cihangir olan bu pdiflahlar, meflhur
olduklar sfatlaryla anlrlard. fiairler, bu sfatlarn fazlasyla vd kiflide
de olduunu syler, vd kiflileri, ran hkmdrlaryla kyaslayarak yceltirlerdi:
Fuzl, Kanunyi vd bir kasidesinde Cemflid, Dr, skender, Hsrev,
Keyhsrev gibi byk ran hkmdrlarnn btn zelliklerinin Kannde
de olduunu sylemektedir:
Ser-ver-i Cemflid-fln Dr-y skender-nifln
Husrev-i shib-krn Keyhsrev-i nusret-karn
b. Divan fliirinde bu flahslar genellikle karfllafltrmalar yapmak amacyla zikredilmifllerdir. Divan fliirinde ran hkmdrlarnn bir kyas malzemesi olarak
kullanfl byk bir ounlukla bu kategoriye girmektedir. Tabii bu beyitleri okur ve yorumlarken; ran ve Turan gibi iki ezel rakibi gz nne almak
gerekmektedir. fiehnmenin yarsndan fazlas Turan ve ran savafllarna ayrlmfltr. Bu iki millet arasndaki o byk rekabet fiehnmenin her satrnda
hissedilir. slamdan sonra ise Trkler bu sefer rann batsna gemifl (Anadoluya) bu sefer iki millet (veya devlet) arasndaki rekbet baflka alanlara
kaymfltr. fiirlerin bu rekabette tarafgir olduklar aktr. Bu tr kyaslamalarda, Trk fliri Trk hkmdarn destekler ve artk cihan hkmdarlnn
kendilerine getii syler ve kendi padiflahn ran flahlarn kmseyerek
yceltmifl olur. Bk, bir beytinde, Kannyi birinci msrada ran hkmdrlarnn sahip olduu sfatlarla verken, ikinci msrada bu hkmdarlar Kann yannda olabildiince aflalar ve Kanuninin en aciz kulunun bile Cem,
en basit bir klesinin bile Hakan olduunu syler:
6. nite - Eski Trk Edebiyatnda Mitolojik ve Efsanev Kifliler
149
Husrev-i Cem-azmet dver-i Hkn-satvet

Belki en kem kul Cem abd-i hakri Hkn
(Bk)
c. Divan flairleri dnyann geicilii, hayatn nihyeti, servet ve flhretin hilii bahislerinde bu byk hkmdrlar anarlar ve dnyann bunlara bile
kalmadn, onlarn da nihayet lp gittiini, bylesine byk varlk ve servetlere sahip olanlarn topraklara karfltn, bylesi bir dnyann hibir fleyine aldanmamak gerektiini vurgulamaya alflrlard.
Yahya Bey, insana seslenerek, yce makam ve mevkilerdeyim diye sevinilmemesini, zira bastmz yerlerin bir zamanlar Kayserlerin saraylar, Drdan arda
kalmfl harap yerler olduunu sylemektedir:
Sevinme mansb- lde zr basdugn yirler
Trb- kasr- Kayserdr harb- dr- Drdur
(Yahy Bey)
d. fiirler kendilerini bu mitolojik flahslarla kyaslarlar. Bu tr beyitlerde flk,
byk ran pdiflahlarnn o muhteflem servetlerine zerre kadar ihtiyac olmadn syler, bu arada bu ran hkmdrlar meflhur olduklar nitelikleri ve
eflylaryla anlrken, flk kendisini o muhteflem hazine veya kymetli emtiann tam zdd olan basit bir fleye sahip olarak nitelerdi. Mesel Dr tac, Kayser ise Kasryla bahis konusu edilirken flk kendisine bir rmcek ann
glgeliini yeter grmekte ve bunu kendisinin saray kabul etmektedir:
Mesh, sevgilinin kpeklerinin yal itikleri taslar (kaplar) Cemin kadehine deiflmeyeceklerini sylemekte ve bu kaplar, Cemin kadehinden de Tacndan da
stn tutmaktadrlar:
Seg- kyun sifli bana yegdr
fiarb- kevser ile cm- Cemden
(Mesh)
e. rann bu efsanevi hkmdrlar ndir de olsa baz flairler tarafndan, savafl
meydannn yenilmez cengaverleri olarak deil de, deiflik bir kyasla aflk
meydannda byk savafllar veren, ylmadan mcadele ederek her tehlike
ve mihneti gze alan flkn bir simgesi olarak kullanlmfltr. Bu tr bir teflbihte, Dr veya baflka bir ran sultan savafl meydannda nasl yenilmez bir
karakter ve asla pes etmeyen byk bir cihangir ise flk-flir de aflk, marifet, sz (shan) vs. meydannda, o meydann hakkn laykyla veren ve korku nedir bilmeyen kahramandr.
Sret geri ged fleklin urndum amm
Mesned-i memleket-i marifete Dryem
f. Bazen de flirler, ran hkmdrlarn, meflhur olduklar sfatlaryla anar ve
bu sfatlar tabiattaki eflitli varlklarla kyaslayarak, o varlklar yceltmifl
olurlard.
Bk bir beytinde, lkbaharn debdebe ve flaflaasn saltanat taht fleklinde tasavvur ederek, bu taht ve saltanat meydannda emeni, taht- Cemflde; lleyi ise
tc- skendere benzetmektedir:
Roma ve Bizans krallarna

eski dilde Kayser ad
verilirdi:
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
150
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
Saltanat br-gehin kurd yine fasl- bahr

SIRA SZDE
Taht- Cemfld
emen tc- Sikender lle
AMALARIMIZ
(Bk)
D fi N fliirlerinde
ELM
fiirlerin
vd
kifliye
K Tmemdh
A P ad verilir.
vlen kifli anlamna
S O R U
gelmektedir.
TELEVZYON
DKKAT
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
D fi N E L M
Bu ksa giriflten sonra flimdi Divan fliirindeki mitolojik kiflileri ve bunlarn fliirK T A P
lerdeki kullanm biimlerini alfabetik sra ile verebiliriz. Burada rnek beyitlerin
S O R U bir eviriyle verilecektir.
aklamas serbest
TELEVZYON
Vezin gerei
Dskender
K K A T kelimesi bazen Skender olarak yazlr; stanbulun bazen Stanbul
yazlmas gibi. Bunlar farkl bir kelime sanlmamaldr.
N N
SIRA SZDE
Divan fliirinde
flahslarnn kullanlmasyla ilgili daha genifl bir bilgi iin flu
N T ran
E R N Emitolojik
T
kaynaa baknz: http://www.dalitokel.com/read.asp?44
AMALARIMIZ
NEML MTOLOJK KfiLER

Bijen
K T A P
K T A P
fiehnmede mcerlar anlatlan byk kahramanlardan Givin olu, Rstemin torunudur. Bijen, bir kahramanlk semboldr ve daha ziyade Efrasiyab tarafndan
iine atld
T E L kuyuyla
E V Z Y O N birlikte anlr (h- Bjen). Bu durumda, sevgilinin ene ukuru (zenehdn) ah- Bijen olarak anlr, zaman zaman bu kuyu ile Hrut - Marutun hapsedildii kuyu birbirine karfltrlr. Cem Sultan, afladaki beyitte Bjeni
kuyu motifiyle beraber kullanmakta ve sevgilinin ene ukuru iin h- Bjen benNTERNET
zetmesini yapmaktadr:
TELEVZYON
NTERNET
Mmkin olursa zenahdn ehinden ge gnl

Nie Rstemler dflpdr iflbu h- Bjene
(Cem Sultan)
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Pek ok kltrde,
anlatlarda bir kuyu motifine rastlanr. Bunlardan hatrlayabildikleriSIRA SZDE
niz nelerdir?
CemfldD fi N E L M
rann mitolojik flahlarndandr. Bir gn, baflna muazzam bir tac takarak byk bir
tahta oturuyor.
S OO
R Ugn Nevruz adyla bayram gn ilan ediyorlar. Bir rivayete gre flarabn mucidi Cemfliddi. Sarayda srekli bafl arsndan flikayet eden, -baflka
rivayette de Cemin kendisine kzarak ldrmek iin zm sularnn biriktirildii
DKKAT
depoya atlmfl- bir cariye varmfl. Cariye bu zehirli suyu ierek lmeye karar vermifl ve imifl. Tabi ier imez de uykuya dalmfl. Uyandnda ne bafl aryormufl
SIRA SZDE
ne de zerinde
bir arlk grmfl. Aksine flen, mutlu ve huzurluymufl. Durumu
Ceme iletmifller ve bylece flarap bulunmufl. fiarabn mucidinin Cem olduunun
sylenmesine ramen fiehnamede byle bir anlat yoktur. Yine Cemflide nisbet
AMALARIMIZ
edilen sihirli bir alet de vard ki adna Cm- Cihan-nm denirdi. nanfla gre,
bakldnda dnyann drt bir taraf bu aletten grlebilirdi. Rivyete gre bu kadeh, temsilK yedi
madenden yaplmfltr. Divan edebiyatnda Cm- kt-nm
T A P
adyla da anlr. Cem kelimesi; Hdhd, saf, mr kelimeleriyle beraber kullanldnda Sleymn Peygamber kastedilmifl olurdu. Hdhd, sf, mr kelimeleriyle kullanldndan ve Sleymn peygamberle ilgili atflara bulunduundan dolay
TELEVZYON
aflada fieyhnin beyitinde geen Cem kelimesi, Sleymn mnsnadr:
N N
NTERNET
151
Hdhdn hayretini sf- Cem-kadre yetr

Nlesin mrenn sem-i Sleymna irr
(fieyh)
ki iilen meclisler bezm-i Cem veya meclis-i Cem olarak anlrd. Cemin flarabn mucidi olmas, ilk flarap meclisini onun kurmas bu inancn yaygnlaflmasna
yol amfltr. Bk, vd kifliden bahsederken, onun meclisinin mkemmelliinSIRA SZDE
den bahsediyor ve bu muhteflem meclisi, bylesi meclisleri ilk kez dzenleyen
Cemflidin ryasnda bile grmediini sylyor:
Murassa camlarla bir aceb flhne meclisdr
Dflinde grmedi Cem byle iflret-hne-i zb
(Bk)
Arapa toplamak-toplanmak anlamna gelen cem
birbirine karfltrlmamaldr.
Dahhk
D fi N E L M
S O R U
Cemflidin asl ad Cemdir.

Kelime sonundaki -fld flkl,
parlak anlamna gelir. Cem
bir gn Azerbaycan
civarnda azametli bir
flekilde tahtna oturmufl. O
an gnefl baflndaki taca
vurunca, tac parlamaya
SIRA SZDE
bafllamfl. O gnden sonra
ona Cemfld denmifl.
Cemflidle beraber
D fi bir
NELM
fliirlerimizde daima
parlakla, aydnla ve
fla gnderme yaplmas
bundandr.
S O R U
ile Farsa
olan Cem
D kifli
K K A ismi
T
SIRA SZDE
DKKAT
N N
Cemflidi ldrerek saltanat tahtna oturan efsanev ran hkmdr. fiehnameye

gre Dahhaka birgn fleytan yaklaflr ve omuzlarn per, AMALARIMIZ
bunun zerine Dahhakn omuzlarnda iki ylan kar, ne yapsalar bu ylanlar ldremezler. fieytan
bu sefer afl klnda Dahhakn yanna gelerek, bu ylanlar hergn iki insan
T A P ona azap
beyni yedirmek suretiyle sakinlefltirebileceini, aksi takdirdeKylanlarn
edeceini syler. Bunun zerine ylanlar teskin iin her gn iki insan boazlanr
ve beyinleri ylanlara yedirilir. Dahhk, Gve adl bri demircinin bafln ektii bir
T E L E V Zbir
Y O Nhkmdr
isyanda tahtan indirilmifltir. Klsik edebiyatmzda Dahhk, byk
olmas, zalimlii, Feridun tarafndan yok edilmesi ve zellikle de omuzlarndaki
iki ylan sebebiyle zikredilmifl ve onun kssasna atfta bulunulan deiflik beyitler
ortaya konulmufltur. Aflk meydannda sevgilisinden zulmler gren flkn hlini
NTERNET
ifadede sevgili zaman zaman Dahhk olarak tasavvur edilmifltir. Sevgilinin omuzlara dklen salar, Dahhakn iki omuzundaki ylanlara benzetilmifl, bazen de
rakibe Dahhak denilmifltir. fiir, afladaki beyitte, sevgilinin salarnn Dahhakn
ylanlarna, sevgilinin dudann Cemin kadehine, yznn ise gnefle benzediini sylemektedir:
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Gss mr- Dahhk dudag cm- Cemfld

Zlfi iinde haddi fleb perdesinde hurfld
(bn-i Keml)
Ylan ve tehlike arasnda daima yakn bir iliflki kurulmufltur. Baflka SIRA
kltrlerden
SZDE byle hikyeler veya varlklar hatrlyor musunuz?
Dr
D fi N E L M
D fi N E L M
fiehnmenin nl flahlarndandr. Rivyetlere gre Dr, skenderle yapmfl olduu bir savaflta skender tarafndan ldrlmfltr, bir baflka rivyete
ise savaflS O R gre
U
tan kaarken ldrlmfltr. Dr, Klsik edebiyatmzda ad en ok geen ran hkmdrlarndan birisidir. Byk bir saltanat ve flaflaaya malik olmas, skenderle
DKKAT
olan Efsnev savafllar, ta ve tahtyla dillere destan olmufl bir hkmdr olmas,
hem ran, hem de Trk fliirinde adndan oka bahsedilmesine sebep olmufltur. DSIRA SZDEGenellikle,
r, Klsik edebiyatmzda, bir ululuk, azmet ve flaflaa semboldr.
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
152
memdh vlrken onun stnln ifade iin kullanlmflsa da, bazen de dnya
hayatnn geiciliini ve flirlerin istina hallerini ifade etmek iin zikredildii olmufltur. Afladaki beyitte flir, vd kiflinin ordusundan bahsederken, bu mkemmel orduyu Tanrnn ne Feriduna ne de Drya vermediini sylemektedir.
Sana ol asker-i mansur verdi Hak Tel kim
Myesser olmamfldur ne Feriduna ne Drya
(Aflk elebi)
Efrsiyb
Biz her ne kadar Efrsiyb
iin Turan hkmdar
diyorsak da, Firdevs,
Turanllar ayr bir rk kabul
etmez: Ona gre, Turanllar
Efsanev ran flah
Feridunun olu Turun
soyundan gelirler.
Efrsiyb, fiehnmede geen olaanst kahramanlardan biridir. Efrsiyb ad Divan- Lgatit-Trkte de geer. Kaflgarl Mahmuda gre Efrsiyb Trklerin byk
hakandr. Asl ad Tonga Alp Erdir (Alp Er Tunga). Bebr (kaplan cinsi bir hayvan) gibi kuvvetli, yiit bir adam demektir. Efrsiyb da kahramanlk, hkmdrlk ve saltanat sembol flahsiyetlerden birisidir. Efrsiyb, genellikle, memdh vlrken, memdhun stnln belirtmek iin bir kyas malzemesi olarak kullanlrd. fiir afladaki beyitte, padiflh verken, onun yapt kahramanlklarn Keyhsrev ve Efrsiyabn kahramanlklarn unutturduunu ifade etmektedir:
Unutdur nmn Keyhsrevin Efrsiybn hem
ki kemter kulun zapt eyledi ran u Turan
(l)
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Efrsiyb birSIRA
Trk
hkmdar ve kahraman olduu halde bizler onun maceralarn bize
SZDE
ait eserlerden deil de neden fiehnmeden okumaktayz?
FeridunD fi N E L M
Feridun btn fiehnme boyunca en ok ismi geen pdiflhlardan birisi ve hatta
en nemlisidir
Dnyay oluna paylafltrmfltr. Feridun, pek ok efS O denilebilir.
R U
sanev motifin i ie getii epizotlarla rl mitolojik bir flahsiyettir. Feridun Avestada, Thraetaonas (Frdusis), Thaetaone (Fretun) adlaryla, ele geirmezi ele geirDKKAT
meye alflan bafll ejderh Dahhak ldren kahraman olarak geer. Feridun
edebiyatta, adalet, iyilik ve uzun mrllyle anlrken, bilhassa kasidelerde,
SIRA SZDE ilgili eflitli sfatlar verilir ve bylece vlmfl olur. Hayl, bir
memdha Feridunla
beytinde, Feridunun tacn kmseyerek kendisini istina makamna ekmekte ve
rintlii n plana kararak, o debdebelere ihtiyac olmadn sylemektedir:
N N
AMALARIMIZ
Kem habbn bdenin vermez Feridun tcna

Gfle-i ky- harbt ire bir efgr mest
K T A P
(Hayl)
Hzr
L E V Zb-
Y O N hayt ierek lmezlik srrna eriflen, peygamber veya veli olRivyetlereT Egre
duu tartflmal olan kutsal bir kifli. Arafltrmaclarn ortak fikrine gre, Batda ve
Douda ortaya kan Hzr-skender kssalarn, evrensel-mitolojik yanlar bulunmaktadr. Hzr,
flahs, kavram ve sembolik bir unsur olarak Divan fliirinde ok deNTERNET
iflik benzetmeye konu olmufltur. Hz. Musa ile olan yolculuu, bu yolculuk akabinde ayrlfllar, skenderle olan b- hayat arama maceralar, b- hayt skenderin iememesi fakat Hzrn imesi, Hzr kelimesinin yeflil anlamna gelmesi, kyamete kadar yaflayacak olmas, denizde darda kalanlara yardm ettii inanc vesi-
153
leleriyle pek ok deiflik suretle Divan fliirinde sz konusu edilmifltir. Hzr ile birlikte anldnda b- hayta gndermede bulunulur. Hzr kelimesi en ok sevgilinin, dudaklar, az, hat (ayva tyleri) iin kullanlan bir benzetme unsuru olurdu.
Hzr kelimesinin yeflillik anlamndan yola kan flirlerimiz, bu benzerlii ok deiflik mnasebetlerle sz konusu ederlerdi. Hattn Hzr olmas durumunda, sevgilinin dudaklar veya az suyu yahut szleri b- hayt, salar zlumt, yanaklar
(su ilgisiyle) dery olurdu.
b- hayt u Hzr szn o iflitmifliz
Sun lalini ki eflme-i hayvnmz gerek
(fieyh)
Trkede bengisu, Farsa b- hayt Arapada ml-hayt denilen bu
sihirli
SIRA
SZDEnesnenin dier kltrlerdeki varl hakknda neler biliyorsunuz?
Hsrev
D fi N E L M
D fi N E L M
Hsrev u fiirin mesnevisinin erkek kahraman. Hsrev, fiirine olan aflk yznden
dillere destan olmufl, tarih kiflilii ortadan kalkarak tamamen efsnev
S O R U bir karaktere brnmfltr. Divan edebiyatnda da bu kimliiyle karflmza kar. Hsrevle ilgili en nemli efsnelerden birisi onun yaptrmfl olduu sarayla ilgilidir. Yine HsDKKAT
revin sahip olduu hazineler dillere destan olmufltur. Efsnev kiflilii, tarihi kiflilii
silen bu flahsn ayn zaman da ok da trajik bir hayat vardr. Aflasadi beyitte flir,
SIRA SZDE
eer Hsrev senin tasviflrini grseydi, Ferhad gibi canndan geer
demektedir.
Cn- flirinden gee Husrev dahi Ferhd-vefl
Ger nihl-i kaddn zre gre tasvrn senn
(Mesh)
skender
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
Bizde Ferhad ile fiirin

hikyesi olarak bilinen
S OHsrev
R Uu
hikye ranllarda
fiirin olarak bilinir. Bu
hikye iinde ad geen ve
nemli bir ssleme
D Kustas
KAT
olan Ferhad Trk
anlatlarnda n plana
kmfl, Hsrev unutulmufl
SIRA SZDE
hatta olay randan kp
Amasya civarna
nakledilmifltir. Metinleri
anlamada kltrler
aras
AMALARIMIZ
geifllere dikkat etmek
gerekir
N N
K T A P
Eski kltrmzn hemen hemen btn alanlarna girmifl, tarih-efsnev bir flahsiyet olan skender; slm tarihindeki -Kuranda da kssas anlatlan, peygamber
T E L(Makedon)
EVZYON
olup olmad hususunda ihtilaflar olan- Zl-Karneyn, Yunan
tarihinde ismi zikredilen Byk skender (Alexander The Great) ve bunlarn karfltrlmasyla meydana gelmifl olan b- hayat arayan skender olmak zere farkl kimlikle karflmza kmaktadr. Meflhur hikyeye gre skenderle
Hzr b- hayat
NTERNET
aramak zere zulumat lkesine girerler. Uzun ve meflakkatli bir yolculuun sonunda Hzr, b- hayat bularak kayplara karflr. skender, b- hayt kaybettiini anlaynca derin zntlere dfler ve bu zntnn akabinde de lr.
skenderle birlikte zikri geen efsanev unsurlardan biri de yine-i skenderdir. skender, Msr fethinden sonra, skenderiye limanna byk bir ayna
yaptrmflt. Bu aynadan bakldnda ok uzak mesafeler grlrmfl. skender,
Divan fliirinde en ok kullanlan flahslardandr. Byk bir cihangir, yenilmez bir
kahraman, dnyay dolaflan bir hkmdr olmas, Hzrla beraber b- hayt aramas ve fakat bulamadan geri dnmesi, deniz zerine ok byk bir ayna yaptrmas, Yecc Mecc kavminin zulmlerini engellemek iin bir set infla etmesi, Dr ile yllarca sren savafllar vs. zellikleriyle flirlerin adndan bahsettikleri en
nemli flahslardan biri olmufltur. skenderin (Kuranda Zlkarneynin) YeccMecc iin bir set yaptrmas kssas, flairlerin hayal dnyasnda ok deiflik bir tasavvurlara yol aar ve sevgilinin yz (yana, haddi) skendere, hi durmakszn
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
154
Kimine gre skenderin

Aynas (ine-i skender) ile
Cemin kadehi ayn fleye
gnderme yapmaktadr. Zira
ikisi de ok uzak mesafeleri
gsteren birer esrarengiz
nesnedir. Tasavvufi
literatrde bu ikisi gnl
sembolize eder. Kimine gre
de bu ayna, dnyann yedi
harikasndan biri olan
skenderiye feneridir.
bu yz arzulayan, ona kavuflmak iin can atan flkn gnl Yecca (tabi gnln Yecc oluflu sevgilinin bakflyladr), sevgilinin yzndeki ayva tyleri ise
sedd-i skendere benzetilmektedir. Sevgili bu setle, gznde bir Yecc olan flkn
kendisine yaklaflmasn engellemektedir:
Hsnnde mni olmaga cn bu dil Yeccna
skender-i haddn yapar tozdan hav stinde sed
(Mesh)
Kahraman
Mitolojik flahsiyetlerden biri olan Kahraman, Divan fliirinde bir kahramanlk ve yiitlik semboldr. Kahraman- Ktil olarak da anlr. Bazen Kahraman- Ktil olarak anlr. flkn sevgiliyle olan mcadelesinden, tesiri ve ldrclnden dolay sevgilinin gzleri Kahraman olarak nitelendirilmifltir:
Olursam flyle b-tkat aceb mi n basar hayret
Kya tutsa nazar klsa bana ol Kahramn gzler
(Muhibb)
Keyhsrev
Keykavustan sonra ran tahtna geen, fiehnamenin olaanst hkmdar-kahramanlarndan birisidir. Bazlarna gre Keyhsrev dedikleri skenderdir, bazlar Sleymandr ve bazlar da Ms Peygamber derken kimilerine gre ise Afrsiybtr.
Keyhsrev, Divan flirleri tarafndan bir kyas malzemesi olarak kullanlan iktidar,
saltanat, kudret ve ihtiflam sembol flahsiyetlerden biridir.
Genellikle kasidelerde memdhu verken bir kyas olarak kullanlr ve memdhun Keyhsrev-i Sn (kinci Keyhsrev) olduu sylenir. fiir, vd kiflinin
yceliinin, kahramanlnn artk Keyhsrevi unutturduunu sylemektedir:
Unutdur nmn Keyhsrevin Afrasiyabn hem
ki kemter kulun zapt eyledi ran u Turan
(Gelibolulu l)
Nemrud
brahim peygamber dneminin, tanrlk iddia eden Bbil kral. brahimi atefle attrmas, tanry grmek amacyla gklere kmak iin bir kule yaptrmas ve aciz,
topal bir sivrisinek tarafndan beyni kemirilerek ldrlmesi ynyle meflhurdur.
Tanrlk iddia ederek insanlar kendisine tapmaya zorlayan, brahim Peygamberi atefle atarak yok etmek isteyen, tarihteki en meflhur zalim ve inat mnkirlerden
biri olan Nemrud, Divan fliirinde daha ok, zulm ve cevr u cef vermenin bir sembol olarak kullanlmfltr.
Divan fliirinde sevgilinin flka yapt zulm ve iflkence, daha ok Nemrud zulm olarak tavsif olunmufltur. Hatta onun verdii eziyetler Nemrudunkini bile gemifltir. Ayrlk ve sdraptan dolay atefller iinde yanan flk sevgilisine Halil olarak seslenir ve ondan yardm diler:
Yandm bel-y hecr ile Nemrd nrndan beter
Gel ey Hallim bir kadem tze glistn et beni
(Ahmed Pafla)
155
Nflirevn
M.S. 531 ila 579 yllar arasnda hkmdrlk yapan, rann Ssn slalesinden,
adaletiyle n salmfl bir hkmdrdr. Rivyetlere gre, Kisra lakab ilk defa bu kifliye verilmifltir. Adaletiyle efsanelere karflmfl byk bir hkmdr olan Nflirevn, hem adaleti hem de yaptrmfl olduu nl saraylar ve bu saraylarn tklaryla meflhur olmufl bir hkmdrd. Divan fliirinde de daha ok adaletiyle bahis konusu edilirdi. Nflirevn, Tk- Kisr veya Eyvn- Kisr adyla anlan nl saraynn tkna bir an astrmfl ve bu ann ucuna da bir zincir balatmflt. htiyac olan
bu zinciri ekerek Nflirevn haberdar eder ve o da bu kifliyle ilgilenirdi. Bu zincire dalet zinciri denirdi. fiir afladaki beytinde sevgilinin salarn adalet zinciri
olarak tasvir eder:
Gznden g gricek dil yapflsa nola zlfne
Ki oldur adl zinciri aslmfl tk- Kisrdan
(bn-i Kemal)
Divan fliirinde Nflirevn daha ok bu haliyle gereklefltirdii adalet anlayflyla
bahis konusu edilirdi. Baz flirler tarafndan onun adalet anlayfl vlmfltr. Zt onu flu vc sfatlarla anar: Nflirevn lp girmifltir ama ad hl btn canllyla yaflamaktadr zira o, adalet ve doruluk gibi iki lmez oul brakmfltr:
Vel Nflirevn gitdi cihnda zindedr ad
ki lmez ogullar idinipdr adli v dd
(Zt)
Rstem
ranllarn, fiehnamede ad en fazla zikredilen efsanev kahramandr. Rstem, yine kendisi gibi ad ve kahramanlklar efsanelere karflmfl nl fiehname kahraman Zalin oludur. Daha kklnde kimsenin bafledemedii devler ve dier
korkun yaratklarla savaflmfl mitolojik bir kiflidir. fiehname iin bir nevi Rstemin
maceralar dense yeridir. Zira, hemen hemen btn flahlarn maceralarnda yle
veya byle Rstemin etkileri vardr. ran ordular ne zaman skflsa veya malubiyetle yz yze gelse Rstem faktr devreye girdiinde savafln kaderi deiflir. Efsanev ran flah Keykavusu esir olduu devlerin elinden kurtaran ve bu macerasnda Heft-han ad verilen yedi afllmaz engeli aflarak, Mazenderan seferiyle devleri malup eden odur. rann nl kahraman Bijeni tutsak olduu Efrsiybn
elinden kurtaran da odur. Rstem, daha ziyade memdh iin bir kyas malzemesi
olur. fiir vd kiflinin kahramanlk ve yiitliinden bahsederken, Rstemin de
adn anar ve Rstemin vd kifli yannda zavall bir kifli olduunu syler. Bu
tr beyitlerde memdh dim Rstemden daha stndr veya onunla denktir.
Afladaki beyitte flir, eer Rstem benim vdm kiflinin askerlerini ve savafl
srlarn grseydi klcyla hi vnmezdi demektedir:
Grp sipahn olsayd vkf- rezmin
Tefhur etmez idi darb- t ile Rstem
(Fuzl)
Rstem, baz flirlerce aflkn eflitli maceralarn anlatmada da kullanlmfltr. Bu
durumda genelde sevgilinin kirpikleri ldrcl, acmaszl ynnden Rstemin yayna benzetilmifltir. Rstemin sfat olan dstn kelimesi ayn zamanda
Hz. Muhammed Nflirevn

devrinde domufltur. Pek de
doru kabul edilmeyen bir
hadise gre Hz.Peygamber:
Ben dil bir hkmdar
devrinde domakla iftihar
ederim demifltir.
156
fiehnmede Rstem
kelimesinin kurtuldum
anlamna geldii yazldr.
ok ge doan Rstem iin
annesi doum sonras bu
sz sylemifl. Ouz Handa
da olduu gibi btn mitsel
kahramanlar ge doarlar
ve hemen daima kanldrlar.
Bunlar sradan olmayfln
sylemleridir.
hile anlamna da geldiinden, flirler sevgilinin kafl, gz, kirpik, gamze vs. unsurlarn Rstemle beraber kullanmfllardr. Nesm, sevgilinin kafl, gz ve kirpiine
Rstem-i Destan dediini sylemektedir:
SIRA SZDE
n Nesmyim anun kafl u gz kirpiine

Merdm-i kalp-fliken Rstem-i destn demiflim
(Nesm)
Heft-hn, kahramann
SIRA SZDE nnde tehlikelerle dolu byk ve lmcl engelleri temsil eder.
Rstemin Heft-Hn gemesi gibi, dier kltrlerde de byle olaanst kahramanlklar
yapan baflka kifliler hakknda ne biliyorsunuz?
D fi N E L M
D fi N E L M
Siyavufl
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SIRA SZDE
D N Tfi E RN ENLE TM
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Siyavufl, tpk
gibi ran mitolojik tarihinin bahtsz kahramanlarndan biS Osfendiyar
R U
ridir. Siyavuflun hikayesi fiehnamenin en ackl ve tesirli anlatlarnn baflnda geliyor. vey annesi Siyavufla aflk olmufl, bunu renen Siyavufl Afrasiyabn lkeKKAT
sine kamfl Dve
orada feci flekilde ldrlmflt. Firdevsnin, Sudabe-Siyavufl arasndaki karfllksz aflk iliflkisini anlatrken baflka kaynaklara mracaat ettii anlaflSIRA SZDE bu aflk hikayesi ile Yusuf ile Zleyha hikayesi arasnda pek
lyor. fiehnmedeki
ok benzerlikler hemen gze arpmaktadr. Siyavufl, Klsik edebiyatmzda bir kyas malzemesi olarak kullanlrd.
AMALARIMIZ
Nev, memdhunu vd bir beytinde Siyavuflu da zikretmektedir:
N N
Baglamfldur riflte-i reyn nice Drlar

T A P
Lle gibiK dagdrndur
Siyavufl- Keyn
(Nev)
Zl
TELEVZYON
SIRA boyunca
SZDE
Zal, fiehname
adndan sk sk sz edilen efsanev ve olaanst zellik
kahramanlardan biridir ve Rstemin babasdr. Doduunda salar bembeyazdr.
Bu durumdan
korkan babas onun bir dan baflna atarak geri dner. Efsanev kufl
D N
fiT E NR ENLE M
T
Simurg, Zli byk bir ihtimam ve dikkatle bytr.
Sa, kirpik ve kafllar bembeyaz olarak doduundan, yafll bir insan olarak taS O R U
savvur edilen
Zal, Divan fliirinde pek ok mazmun ve telmihin konusu olmufltur.
fiirlerimiz dehri, arh, felei ak sal kadn tahayyl ederek birok mazmunlar
yapmfllardr.D nk
K K A T Zalin bir mns da kocakar demektir:
Fuzl bir beytinde Felei Zale benzeterek, onu kahbe bir kadn olarak tasavvur etmektedir.
SIRA SZDE
N N
Ey Fuzl dehr Zalinin firibinden sakn

Olma gfil er kimi depren iflin merdne tut
AMALARIMIZ
(Fuzl)
Btn bu flahslar
K T Ave Pburada adlar anlmayan dier mitolojik kifliler iin flu kitapta ayrntl bilgiler bulunmaktadr: Dursun Ali Tkel; Divan fiiirinde Mitolojik Unsurlar. fiahslar
Mitolojisi, Aka Yay., Ankara 2000.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
157
zet
N
A M A
N
A M A
Metin zmede mitolojik kifli ve flirin niyeti arasnda iliflkiyi syleyecek;

Genel olarak mitoloji, zelde mitolojik kifliler
flirin fliir kurarken baflvurduu kaynaklardan
sadece birisidir. fiirler bir kayna sadece o kayna anmak iin fliirinde kullanmaz; bu varlklar
genellikle birer gsteren olarak fliirde yer alrlar
ve flirin niyeti dorultusunda bir fleyleri gsterirler. Divan fliirinde bilhassa ran mitolojik flahslarnn kullanlmas sadece ran edebiyatna bir
yknme amacyla olduu sylenemez. Tarih
boyunca hep bir rekabet iinde olan Turan
(Trk) ve ran devletlerinin bu rekabeti siyasi
arenada olduu kadar edebiyat dnyasnda da
bir yer bulmufltur. fiirler kendi hkmdarlarn
desteklemek amacyla genellikle rakip flahlar
kmsemifller ve bunlar da fliirlerinde aka
zikretmifllerdir. Bu yzden Divan fliri, kendi hkmdarn yceltirken, eski ran flahlarn daima
kmsemifltir. Ayrca daha nce dnyaya hkmran olmufl efsanev hkmdarlar, Divan flirinin bir kyas malzemesi olmufltur: onlar dnyay fethettiyse Osmanl padiflah niin fethedemesin? flte bu ve benzeri sebeplerle mitolojik
ve efsanevi flahslarla flirlerin niyeti nemli iliflkiler vardr. Bu nitede bunlar zerinde durulmaya alfllmfltr.
Eski Trk Edebiyat ve mitolojik kifliler iliflkisini
tanmlamak
Edebiyatn en nemli kaynaklarndan biri de mitolojidir. Hemen her milletin edebiyatnda mitolojik gndermelere rastlamak mmkndr. Eski
Trk edebiyatnda da benzetme amacyla pek
ok mitolojik flahsiyetin ad zikredilmektedir. Bu
kiflilerin pek ou ran mitolojisinden, bazlar
Ortadou mitolojisinden seilmifl figrlerdir. Bazen kahramanlk, bazen dnyann geicilii, bazen kendi hkmdarlarn yceltme amacyla ad
geen bu kifliler, daima nemli birer gsteren
olarak fliirlerde yer alrlar. Bunlarn gsterilenleri
hakknda bilgi sahibi deilsek, metin ile iletiflime
gemek pek mmkn deildir. Bu nitede nemli mitolojik kiflilerin gsterilenleri zerinde rneklerle durulmufltur.
N
A M A
N
A M A
Eski Trk edebiyatndaki nemli mitolojik kiflileri tanmak:

Eski Trk edebiyatnda pek ok mitolojik kiflinin
ad zikredilmektedir. Burada bir ksmndan bahsedilmifltir. Bu kifliler, tarihi, efsanev, mitolojik,
sembolik kimlikleriyle, ayrntl bir flekilde bilinmelidir; aksi takdirde flirin yapmfl olduu gnderme zlemez, metnin anlamna inilemez..
nitemizde bunlarn bir ksmna deinilmifltir.
Mitolojik kiflilerin eski fliirimizdeki sembolik deerlerini tanmlayabilmek,
Mitolojik her karakterin flirin dnyasnda bir
yansmas vardr. Bu yzden bu mitolojik figrlerin sembol deerleri iyi bilinmelidir. Mesela Cem;
flarap-kadeh-iki meclisi; Nuflinrevan, adalet;
Rstem, kahramanlk ve yiitlik; Nemrut, zulm;
Bijen, daha ok kuyu motifleriyle birlikte zikredilir. Bu sembolleri ve detaylar bilmek iin de
hem fliiri hem de flirin gnderme de bulunduu
mitolojik varl ok iyi bilmek gerekmektedir.
Bu nitede bu sembollerin neler olduu hususunda bilgi verilmifltir.
158
Kendimizi Snayalm
1. Cem kelimesi, mur, hdhd ve sfla birlikte kullanldnda afladaki flahslardan hangisine gndermede
bulunulur?
a. Keyhsrev
b. Cemfld
c. Sleyman
d. Feridn
e. Dahhk
2. Hzr kelimesi hangi anlama gelmektedir?
a. Deniz
b. Kurtarc
c. Sevgili
d. Yeflil
e. Yardmc
3. Divan fliirinde ad anldnda daha ok sevgilinin
ene ukuru (zenehdan) kastedilen mitolojik karakter
a. Bjen
b. Hfleng
c. Hsrev
d. Keykvus
e. sfendiyar
6. Afladakilerden hangisi divan fliirinde bir zulm

semboldr?
a. Nflirevn
b. Nemrud
c. Neriman
d. Cemfld
e. Bjen
7. Divan fliirinde sk sk ad geen adlet zinciri tamlamas hangi flahsla birlikte zikredilir?
a. Cemfld
b. Nerman
c. Keykvus
d. Nflirevn
e. Nemrd
8. Afladaki flahslardan hangisi Divan fliirinde yaflll temsilen kullanlr?
a. Shrb
b. Gv
c. Zl
d. Hzr
e. Rstem
4. Hikyesi Yusuf peygamberin yksne benzeyen

rann mitolojik kahraman hangisidir?
a. Hsrev
b. Feridn
c. sfendiyar
d. Gv
e. Siyavufl
9. Divan fliirinde dstn sfatyla da anlan, g ve

kudret sembol mitolojik karakter afladakilerden hangisidir?
a. Behzd
b. Rstem
c. Hzr
d. Siyavufl
e. Minuihr
5. Mitolojik bir kifli olan Kahraman, Divan fliirinde afladaki sevgili unsurlarndan hangisi iin bir benzetme
amacyla kullanlmfltr?
a. Az
b. Difl
c. Boy
d. Gz
e. Yanak
10. Divan fliirinde skender-Hzr isimleri bir arada zikredildiinde hangi varla veya kavrama gndermede
bulunulur?
a. Kahramanlk
b. Saltanat
c. Kavuflma
d. b- hayat
e. Salk
159
Okuma Paras
Neden ran Mitolojik Kahramanlar
Osmanl flirlerinin kendi hkmdarlarnn kahramanlklarn ve cihangirliklerini anlatrken benzetme unsuru
olarak fiehnme kahramanlarn kullanmalar pek ok
kifli tarafndan elefltirilmifl ve flyle sylenmifltir: Efendim Divan flirleri Trk hkmdarlarn; Ouz Han, Mete Han vb. Trk kahramanlara benzetmediler de neden
ranllarn eski flahlarna kyasladlar. Bu da gsteriyor
ki flirlerimiz birer ran kopyacs olmaktan te gidememifllerdir. Osmanl flirleri, ranla ezel mcadelede taraftr. Yeryzn bir zamanlar ran flahlar idare etmifltir, ama flimdi yeryz hkmdarl kendi hkmdarna gemifltir. Dolaysyla bir zamanlarn Drs kimse
bugnn Yavuz veya Fatihi de odur. Bu benzetmelerde dikkati eken husus, benzeyen daima yceltilirken
kendisine benzetilen ounlukla aflalanmfltr. Yani
Trk fliri kendi hkmdarn verken genellikle benzettii ran flahlarn onlarn yannda kk gstermifltir. Bunun fliir ve sanat plannda bir savafl olmadn
kimse syleyemez. fiairimiz Osmanl sultanyla bir Acem
flahn kyaslad zaman onlar asla bir birine denk tutmaz. Divanlar incelendiinde grlecektir ki umumiyetle bu karfllafltrmalarda Acem fiah kk gsterilir,
hakir grlr. Yani flaire gre kendi sultan yannda Feridunlar, Cemler, skenderler kapc bile olamazlar. Bu
ifadelerdeki abart gz ard edilemez, iflin hakikati sorgulandnda yle olduu veya olmad iddia edilemez, ama bu benzetmelerde Trk hkmdarlarna birer
vg varken Acem flahlarna da hatr saylr yergiler
vardr. Ayn benzetmelerin Mete veya Ouz Han iin
yaplmas ne anlama gelirdi ki? Bizim kendisiyle hkimiyet mcadelesinde olduumuz tarihi rakibimiz Ouz
veya Mete deildi, flarkn marur flahlarn yetifltiren
Acemlerdi ve haliyle kyas unsurunda da onlar yer alyordu. Osmanllar dnemi Trk fliiri zerine deerli bir
arafltrma yapan Dora Dstria eserinin byk bir blmnde bu tema zerinde durmakta ve flairlerin bu cihetini hep n plana karmaktadr. Dstria kasidelerde
oka isimleri geen Sleyman ve skender efsanelerinin alelade bir vg maksadyla kullanlmadn syler. Barbar bir dnyay evrenin bilinebilen en u noktalarna kadar sren ve gece lkelerine giren, lmszl bulmak iin orada bin yl yryen skender, rktc Asyaya bir avu kahramanla giren ve dnyay stnde eilmeye zorlayan kifliye yaraflr bir seleftir. Ahmet Dnin skendernmesi evrensel hkmdarlk besleyen sultanlarn ok hofluna gitmiflti. skenderin hayat
yks II. Mehmet ve I.Selime byk zevk verirdi.

Distriann Osmanl fliirinin bu cihan hkimiyeti ideali
zerine yapmfl olduu deerlendirmelerini sadece bir
fantezi olarak grmek mmkn deil. Onun Osmanl
fliirinin bu flekilde deerlendirmeleri bir hayli uzundur.
Belki bir gn bizim de fliirimize bu adan bakacamz
gnler gelecek.
Kaynak: Dursun Ali Tkel fiehnmeden Turana, Divan fiiirinden fiehnmeye Bakmak-2006

1. c
2. d
3. a
4. e
5. d
6. b
7. d
8. c
9. b
10. d
Yantnz yanlfl ise Cem konusunu yeniden

gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Hzr konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Bjen konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Siyavufl konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kahraman konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Nemrud konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Nflirevn konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Zal konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Rstem konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Hzr konusunu yeniden
gzden geiriniz.
160

Sra Sizde 1
Bijenin hapsedildii kuyu dflnda dnyann deiflik
milletlerinin hikyelerinde de nemli kuyu motifi grnmektedir: Yusuf peygamber bir kuyuya atlmflt.
Zlkarneyn srrn bir kuyuya sylemiflti. Hz. Muhammed Hz. Aliye hi kimseye sylememesi flartyla bir sr
sylemifl, o da bu srr taflyamamfl, bir kuyuya bararak sylemifl; kuyu taflmfl, o taflan sularda kamfl bymfl, o kamfldan da ney yapmfllar. Ney, her fleniflte
o srr iffla edermifl. Trk mitolojisinde kuyu yer alt
dnyasyla irtibat salanan yer olarak dflnlmfl ve
daima tehlikeyle birlikte anlmfltr.
Sra Sizde 2
Ylanla tehlike daima yan yana anlagelmifltir. Hazineleri ylann korumas bu hikyelerdendir. Divan fliirinde
sevgilinin sa ylan gibidir. Zira yz hazinesini yamaclara karfl korumaktadr. Cennetin kapcs da bir yland ve grevi fleytann ieriye girip dem ve Havvay
kandrmasn engellemekti. Yunan mitolojisinde de Medusann salar ylan fleklindedir ve kim onu grse hemen o anda korkudan tafl kesilmektedir.
Sra Sizde 3
Firdevsi, fiehnmeyi tam otuz ylda btn eski hikyeleri derleyerek yazmfltr. Daha nce pek ok kifli teflebbs etmesine ramen fiehnmeyi yazamamfltr. Fakat
bir Trk hkmdar olan Gazneli Mahmut, Firdevsye,
kimseye sunmad olaanst imkanlar sunmufl ve Firdevs o rahatlk sayesinde fiehnmeyi yazabilmifltir.
Eer Kaflgarl Mahmut gibi bir bilgin-yazar-flirimiz de
Trk corafyasn gezip eski hikyeleri derleseydi bugn olaanst mitsel anlatlarmz olurdu. fiyle bir espri vardr: Trkler kahramanlk yapmaktan, kahramanlklar yazmaya frsat bulamamfllardr! Yazmakla aramzdaki soukluk ancak bu kadar gzel geifltirilebilir!
Sra Sizde 4
Hemen hemen btn eski kltrlerde b- hayt inanc
vardr. Glgamfl destannda ebed hayat salayan unsur bir ottur. O otu yiyen kifli ebediyen yaflayacaktr.
Bunu Glgamfl yiyememifl, ylana kaptrmfltr. Eski mitlerde, mesela Hint mitolojisinde tanrlarn itii homa
adl kutsal bir su vardr. Kuranda Kehf suresi 60. ayetten sonra bu sudan da bahsedilir. Musa ve arkadafl yanlarndaki kzarmfl ve tuzlanmfl bal bir tafln yannda
unutmufllar, o balk da denize doru bir su yolu iinde
canlanp gitmifltir.
Sra Sizde 5
Kahramanlarn ok byk engelleri aflarak mitsel bir
kahraman olmas btn kltrlerde grlr. Trk mitolojisinde Ouz Han kimsenin ldrmedii canavar ldrmflt. ran mitolojisinde Rstemin yedi byk engeli gemesi gibi, Yunan mitolojisinde Herkl, on iki
imknsz ifli baflarmflt. Bu anlatlar, kahramanlarn sradan insanlar olmadn ok vurucu bir somutlamayla
anlatmak istemektedirler.
161
Bratton, Fred Gladstone. (1995). Yakn Dou Mitolojisi, (ev: Nejat Muallimolu), stanbul: M...F.Yay.
Campbell, Joseph. (1993). Dou Mitolojisi, (ev: Kudret Emirolu), Ankara: mge Yay.
Demirci, Krflat. (1991). Hinduizmin Kutsal Metinleri Vedalar, stanbul: flaret Yay.
Distria, Dora, (1982). Osmanllarda fiiir, (ev. Semay
Taneri) stanbul: Havas Yay.
Firdevs. (1994). fiehnme, C.I,II,III,IV.(ev: Necati
Lgal), stanbul: M.E.B. Yay.
Gnaltay, fiemsettin. (1987). ran Tarihi -En Eski alardan skenderin Asya Seferine Kadar, Ankara: T.T.K. Yay.
Hook, S.H., (1993). Ortadou Mitolojisi, (ev: Aleddin fiener), stanbul: mge Yay.
Levend, Agh Srr. (1980). Divan Edebiyat -Kelimeler ve Remizler, Mazmunlar ve Mefhumlar, stanbul: Enderun Kitabevi.
Mtercim sm Efendi.(2009). Burhn- Kat, (Hz: Prof.
Dr. Mrsel ZTRK, Dr. Derya RS), stanbul: TDK.
Yay.
Onay, Ahmet Talt. (1992). Eski Trk Edebiyatnda
Mazmunlar, (Haz: Cemal Kurnaz), Ankara: T.D.V.
Yay.
gel, Bahaeddin. (1993). Trk Mitolojisi, C.I, Ankara:
T.T.K. Yay.
mer Ferit Kam. (1998). sr- Edebiye Tedkikat,

(Haz: Halil eltik), Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
Pala, skender. (2010). Ansiklopedik Divan fiiiri Szl, stanbul: Kap Yay.
Ritter, Hellmut. (2011). Dou Mitolojisinin Edebiyata
Etkisi, (Haz: Mehmet Kanar), stanbul: Ayrnt Yay.
fiemsettin Sami. (2004). Estir: Dnya Mitolojisinden
rnekler, (Haz: Cengiz Batuk), stanbul: nsan Yay.
Taber. (2007). Trih-i Taber, (ev: M.Faruk Grtunca), C.I, II, III, IV, stanbul: Salam Yay.
Tahirl-Mevlev. (1973). Edebiyat Lgati, (Neflre Haz:
Keml Edip Krkolu), stanbul: Enderun Kitabevi.
Tarlan, Ali Nihat, (2004). fieyh Dvnn Tetkik, Ankara: Aka Yay.
Tarlan, Ali Nihat. (1935). Zerdfltn Gatalar -Zerdfltn z fiiirleri, stanbul: Suhulet Matbaas.
Tkel, Dursun Ali. (2000). Divan fiiirinde Mitolojik
Unsurlar: fiahslar Mitolojisi, Ankara: Aka Yay.
Dursun Ali Tkel (2006). fiehnmeden Turana, Divan fiiirinden fiehnmeye Bakmak, Trk Edebiyat Dergisi, S: 392, ss. 55-59.
Yldrm, Nimet.(2008). Fars Mitolojisi Szl, stanbul: Kabalc Yay.
7
Amalarmz
N
N
N

Divan edebiyat balamnda slmi gelenek ve Yakndou kltrnn etkileflimini aklayabilecek,
Divan fliirinin temellerini ve imaj dnyasn slm medeniyeti yansra Hristiyanlk ncesi Yakndou kltr balamnda deerlendirebilecek,
Yakndou medeniyetlerine ait efsanelerin ve timsallerin slmi edebiyat geleneinde nasl dnflerek flekillendiini takip edebilecek bilgi ve beceriler
kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Divan Edebiyat
Yakndou Mitolojisi
slm Kltr
Leyl
Zlf/Ylan/mr
indekiler
Trk Edebiyatnn
Mitolojik Kaynaklar
Edebi Motiflerin
Mitolojik Kkenleri-I
YAKINDOU MTOLOJS,
SREKLLK VE DVAN fiR
Edebi Motiflerin Mitolojik

Kkenleri-I
YAKINDOU MTOLOJS, SREKLLK VE DVAN fiR
nsanln varlyla birlikte bafllayan ve kesintisiz biimde devam eden ortak bir
bilgi daarc ve buna bal olarak da srekli deiflip dnflerek zenginleflen ortak bir kltrel hafzas vardr. Tm dnya corafyas bu ortak kltrel hafzaya
belli llerde de olsa katk salarken, yaflanan din, siyas ve toplumsal krlmalar,
sz konusu geliflimi durdurmaktan ziyade eflitlendiren ve renklendiren bir misyon
stlenir. rnein Yakn ve Ortadouda hkm srmfl Ateflperest, Maniheist, Sryani, Musev ve Hristiyan dinlerinin inanlar, kinat, dnya ve insan alglayfllaryla ve eski Msr, Smer-Akat, Babil ve Asurdaki ok tanrl dinlerin yaratt medeniyet ve kltrlerin eflitli grnmleri de ait olduklar siyas glerin yklmasyla
hemen ortadan kaybolmamfllardr. Yeni politik dzenlerle birlikte deiflen sosyal
hayat ve ona paralel olarak geliflen yeni kinat, dnya ve insan anlayfllar ve onlarla ilgili imajlar, aslnda eski kltrlerin eflitli grnmlerine yeni anlamlar atfedilerek yeniden ifade edilmifller; bazen de eski kltrel simgeler ve olgular bu yeni dnyada eski elbiselerinden soyunarak yeni elbiseler giymifllerdir. Bu srada pek
tabii olarak eski flekillerini/biimlerini korumakla beraber bazen eski anlamlarndan tamamen koparak yeni anlamlar kazanmfllardr. Btn bunlarla birlikte eskiyi
ve yeniyi bir btn halinde kuflatan Yakndou kltr de devam etmifltir.
Yakndou halklarnn ocuklar, ocuklarnn ocuklar yaflarken rendikleri
ve kulaktan kulaa duyduklar, bylece atalarndan miras aldklar kltr ierisinde yaflamfllardr. Yakndoudaki bir halkn Musev, Hristiyan, Mslman olmasyla bu eski birikmifl bilgiler hemen kaybolmamfl; ancak daha eski olanlar, yeni anlayfllar, anlamlar iinde devam etmifltir.
Her ne kadar Yakndou kltr Byk skenderle (M.. 331) ve Byk Roma mparatorluunun douya doru yaylmasyla birlikte bafllayan siyas deiflmeler sonucunda Yunan ve Roma kltrlerinin etkisinde kalmflsa da bu kltrel etki
tek yanl olmamfl; zellikle Byk skender dneminden itibaren Dou kltr de
Yunan kltrn kesin bir flekilde etkilemifl ve M.S. 4. yzyla kadar sregelen dnemde Hellenistik kltr adyla anlan Dou-Bat bileflimi bir kltr oluflturmufltur.
Hatta eski Yunanda sadece aristokrat, aydn snfn zevkine hitap eden klsik Yunan edebiyat mevcutken zellikle din inanlarda, hayata, lme, teki dnyaya
karfl taknlan tavrlardaki duyarllkta ve dflncelerde grlen Yakndou etkileri sonucu, halkn zevkine hitap eden yeni bir popler edebiyat, yani novella (romans) edebiyat domufltur. Nitekim Egede, Milet yaknndaki Asseus flehrinde,
skender: Tarihte iki tane

skender olduu sylenir.
Biri M.. 331de doan
Makedonyal skenderdir.
ok zeki, akll ve kudret ve
kuvvet sahibi olan skenderi
Aristo yetifltirmifltir. Yirmi
yaflnda hkmdar olan
skender, Yunanistan ele
geirdikten sonra, rana
hcumla, Anadolu, Suriye,
Msr, ran ve Hindistan
almfltr. kinci skender,
vaktiyle Yemende hkm
sren Arap
hkmdarlarndan Hrisrryiflin olu Zlkarneyn
lakabyla meflhur olan ve
peygamberlii rivayet edilen
zattr. Kuranda ismi geen
skenderin bu olduu
dflnlmektedir. Divan
edebiyatnda bu iki isim
karfltrlmfl, btn
menkbeler Makedonyal
skendere isnd edilmifltir.
164
M.. 73 yllar srasnda, Tanr Jove (Jupiter)un misafirperverlii zerine yemin

edilirken, bugn dahi Anadoluda yaygn bir flekilde kullanlan tuz-ekmek hakk
zerine ant iildiini grmek flaflrtc deildir. flte Yakndouda teflekkl eden bu
ok ynl kltr, Roma mparatorluunun genifl sahalara yaylmas dolaysyla Avrupada spanyaya, ngiltereye ve Kuzey Afrikaya kadar uzanan genifl topraklarda mahall kltrlerle kaynaflarak yepyeni biimler ve anlamlar kazanmfltr. Tpk
bu genifl topraklarda olduu gibi Yakndou kltrnde de bir kltr etkilenmesinden ok, kltrlerin birbiri iine girmesinden, birbiriyle yorularak yeni biimler ve ifade sistemleri meydana getirmesinden sz edebiliriz. Mesel slam kltr
iinde zellikle Osmanl kltrnde grlen Bizans sanat, mimarisi ve musikisine
ait unsurlar, Osmanllarn Bizanstan aldklar alntlar, etkiler deil; zaman iinde
Mslman olan Bizansllarn Osmanl-slm kltrnn iinde kendi kltrlerinden unsurlar katmalar ve onlar bylece devam ettirmeleri ile gerekleflmifltir.
SIRA SZDE
Ayn flekilde Ateflperest, Sryani, Maniheist vs. halk, Mslman olmakla yepyeD fi N E L M
ni bir dnyaya girmifl, eski kltrnden tamamen arnmfl, o anda hemen ve sadece slm kltrn benimsemifl, gemifli bir kalemde tamamen silmifl deildir. Bu
S Odnyasnda
R U
yzden slm
yaratlan edeb eserlerin kltr bakmndan bir bafllang noktas yoktur. Bu kltr tarihin ok tesinden ve eflitli kanallardan gelerek
dnyamza girmifltir. Ancak aradan uzun zamanlar, yzyllar getike kltrmDKKAT
zn bu ok ynl unsurlarnn geldii kkenleri ve asl anlamlar unutulmufltur. Bu
kllenmifl kltrel unsurlar Yakndou halk arasnda szl edebiyatta, folklorda,
SIRAeflitli
SZDE tarikat sistemlerinde ve geliflen dier din anlayfllarda canl bir
geleneklerde,
flekilde devam etmifltir.
Dolaysyla Divan fliirinin yapsn anlamak iin onun tarih boyunca geliflen klAMALARIMIZ
trlerden ald zenginlikleri bilmek gerekir. Zira Divan fliirinin temelleri ne sadece slm medeniyeti dairesi iinde geliflen kltre ne de Yakndou slm klsik
edebiyatnn fliir anlayflna dayanmaktadr. Bu temel, slmiyet hatta Hristiyanlk
K T A P
ncesindeki Yakndou kltrne uzanmaktadr. Tarih boyunca Yakndouda
pek ok devlet kurulmufl, deiflik dinler, inanlar geliflmifl ve bu blgede yaflayan
halk bu geliflmeleri eski flekilleriyle birlikte slm kltrnn iinde yaflatmfl; oTELEVZYON
u kez de eski tasavvurlar ve imajlar bu kltrn iinde yeniden yorumlamfl, onlar kendine gre yeniden flekillendirmifl, kltrne ok renkli ve ok ynl bir grnm kazandrmfltr. Aydnlar, yazarlar, flairler arasnda genel geer kabuller olarak varlklarn
eski kltr elerinin en gzel rneklerine, divan edebi N T E Rsrdren
NET
yatnda ortak kabuller olarak adlandrlabilecek gelenekli syleyifllerde rastlanr.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
Divan edebiyatnda
skender hakknda yazlan mstakil eserler var mdr?
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
KLASK TRK EDEBYATINDA MTOLOJK MOTFLER-I

Leyl: Leyl ile Mecnn
Mesnevisinin kadn
kahraman. Leyl diye de
bilinir. Ben mir
kabilesinden olup Kays
(Mecnun)n akrabalarndan
biridir.
SIRA SZDE
Leyl
Klsik slm edebiyatndaki romans kahraman Leyl; fltar, Astarte, Afrodit, Vens,
Beltis, Mylitta Atargatis (Yunanca: Derketo), Artemis gibi eflitli adlarla anlan aflk
ve savafl tanrasnn yzyllar aflarak klsik Yakndou edebiyatna ulaflmfl temsilcilerinden en nemlisidir.
Divan edebiyatnda
Leyl ile Mecnn Mesnevisi yazarlarnn en tannmfl Fuzlidir. Trk
SIRA SZDE
edebiyatnda Leyl ile Mecnn mesnevisi yazan ka tane flair biliyorsunuz?
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
165
7. nite - Edebi Motiflerin Mitolojik Kkenleri-I
Resim 7.1
Savafl Tanras
Vens, Yldz
Sembol ile. (Asur
Damgas)
Eski Babil, Asur devletlerine ait mitolojik hikyelerde geen baz mitolojik motifleri daha iyi anlamak iin Babil ve Asurda kullanlan silindir mhrlerdeki ve
baz rlyeflerdeki sembollerin fotoraflarn gzden geirmek gerekir. Bu silindir
mhrlerin bazlarnda sembol Vens yldz olan Smerin aflk ve savafl tanras
nanna (Semitik, fltar) da resmedilmifltir. nanna daha sonraki yzyllarda ayn mahiyetteki Semitik tanra fltar ile aynleflince hem aflk hem de savafl tanras olmufltur. nanna/fltarn savafl srasnda uyandrd korku ve dehflet, Mezopotamyada aslan ve kaplan sembolleriyle ifade edilmifltir. Ayrca kaplan, renginin siyahl dolaysyla geceyi ve gece gkyzn sembolize etmesi ynnden nannann
sembol olmufltur.
Yakndou ve bizim klsik edebiyatmzda kaplan hem geceyi, hem de gkyznde grnen aflk tanrasnn yldz olan Vens yldzyla iliflkili olmufltur. Genel olarak geceye ait olan unsurlar, Ay ve Vens yldz, hem aflk tanrasnn sembol olmufl hem de klsik slm edebiyatndaki aflk hikyelerinden biri olan Leylde simgeleflmifltir. slm edebiyatndaki romans kahraman olan Leyl, kendi
adyla msemma olmak zere leyl gece kelimesinin bir trevidir. Doudaki ideal kadn gzellii imajna uygun olarak gzellii, gzel kadn ve sevgiliyi temsil etmektedir. Divan edebiyatnda onun gzellii ou kez Aya, Vens yldzna benzetilerek ifade edilmifltir. Yine bu balamda, Ay ve Vens yldz gibi karanlk gkyzn temsil etmesi bakmndan kaplan, Leyl ile birlikte divan edebiyatnda bulunan motiflerdendir.
Bereket, aflk ve savafl tanrasnn daha baflka simgeleri de vardr. Mesela fltar
bir rliyefde Anat olarak bir aslann stnde ayakta durmakta, bir elinde hayatn
sembol olan ylan, bir elinde de aflkn sembol olan lotus ieini tutmaktadr.
Fakat o, her zaman hayatn ve aflkn tanras deildir; o, ayn zamanda savafln, karanln ve tehlikenin de tanrasdr. Mesel bir Kenan mitinde fltar, pencerenin
nnde oturup dflarsn seyreden bir fahifledir. O saysz flklaryla flrt eden,
onlar aflk acsyla kvrandrarak ldren kadndr. Onun bu vasf Glgamfl efsanesinde de bulunur. Bu da gsteriyor ki fltarn sevgisi tehlikeli bir sevgidir. Leyl,
zlim ve flklarn ldren fltar gibi Mecnna zulmetmemifl olsa da, Mecnnun
akln kaybetmesine sebep olmufltur. Ayn flekilde divan edebiyatnda Leylnin eflitli versiyonlar olan sevgili de bakfllaryla fln ldren, acmasz, baflkalaryla
flrt eden kadndr.
Leylnin efsnevi kifliini tespit ettikten sonra, onun kaplan, Vens yldz, ay
ve geceyle olan bu mitolojik iliflkisinin divan edebiyat metinlerine nasl ulafltn
ve hangi biimlerde muhafaza ettiini grelim:
Kaplan, mitoloji ve
Yakndou edebiyatnda
sadece aflk ve savafl
tanrasyla ilgili bir sembol
deildir. O, ayn zamanda
karanln ve gecenin de
semboldr. Karanl,
geceyi, aflk ve savafl
tanrasn ve dolaysyla
kadn, doumu, oalmay,
hayat ve lm temsil eden
kaplann derisi bir sembol
haline gelmifl, zellikle
insanlarn maddeye ynelik
arzular ve isteklerine
yenilmeyen, yani nefsinin
heveslerine kaplmayan,
bylece maddeden
uzaklaflarak ilahilie ulaflan
insan iradesini temsil
etmifltir. Kaplann bu zellii
bizim edebiyatmzda nemli
bir yer tutmakta, fliirsel
sylemlerin arka plann
meydana getirmektedir.
Mesel flairler, strap iinde
kendi vcudunu dverek mor
ve siyah lekelerle dolduran
fl, kaplann/leoparn
(peleng) derisindeki siyah
lekelere arflm yaparak
betimlemifller; fln
bylece maddi arzularndan
syrlarak ilhi bir mertebeye
ulaflmfl olduunu bu imajla
anlatmfllardr.
Vens: Divan fliirinde Zhre
ve Nhid ismiyle yer alan
Vens, efsaneye gre ranl,
ok gzel ve flh bir kadn
imifl. Hrt ile Mrt adl
meleklerden hile yoluyla
ge ykselmenin yolunu
bulmufl, gkyzne
kmfltr. (Bkz. Edebi
Motiflerin Mitolojik Kkenleri
II, lm-i Sihir ve lm-i TlsmHrt ve Mrt)
166
Hasedden yere almfl flr-i arh evreng-i hurfldi

Gnl Kays peleng-i kulle-i khsra yaslanmfl
(Hayl, Divan 215)
[Kskanlndan evrenin aslan, gneflin tahtn yere almfl; gnl Kays dan
tepesindeki kaplana yaslanmfl.]
Bu beyitte Leyl ile Mecnn mazmunun gizlendii aslan motifi yer almaktadr.
Gece ve gndz meydana getirmek zere daire, arh izen gnefl, kskanlndan gurup vakti gneflinin, hurflidin tahtn yere almfltr. Vens yldzna hibir
vakit ulaflamayacak olan gnefl, kskanlndan akflam gneflinin tahtn yere almfl, onu yok etmifltir. Dolaysyla da tepesi olarak sembolize edilen gkyzne
karanlk yaylmfltr. Kaplana benzetilen bu karanla ise gnl Kays yaslanmfltr.
Gnefl battktan sonra gkyznde ilk ykselen yldz Vens yldzdr ve gnl
Kays Vens yldzn beklemektedir.
fiair burada bir tabiat olayna baflka bir sebep ykleyip hsn-i talil sanat yapmaktadr. Bu beyitte Kays ve karanlk dolaysyla Leyl ve Mecnn mazmunlar bulunmakta ve onlarn aflk hikyesine telmih yaplmaktadr.
fiimdi yine ayn imj anlatan Zat divanndaki bir beyiti ele alalm:
Bir peleng-i cn-flikr- kulle-i khsr- hsn
B-aded hl-i siyh ile nigr- hl-dr
(Zati G. 139/2)
[Saysz siyah benleriyle bezenmifl gzel, gzellik dann tepesindeki can avlayan bir kaplan gibidir.]
Bu beyitte de yine nce bir tabiat tasviri ile karfllaflmaktayz. Da olarak tasavvur edilen gkyzn kaplamfl karanlk, bir leopar gibidir. nk bu karanlk gece binlerce yldzlaryla tpk derisi ssl beneklerle dolu ve da tepelerinde yaflayan bir kaplana benzer. Byle yldzlarla bezenmifl gece aslnda flairde saysz benle sslenmifl gzel bir kadn (sevgiliyi) anmsatmaktadr. Bu kaplan da yurdu dalarn tepesinde olan gerek kaplan gibi av peflindedir ve can avlamaktadr. Bu beyitte sevgilinin tpk aflk tanras gibi zalim bir gzel olduu anlafllmaktadr. Divan edebiyatnda zalim, afla strap ektirmekten hofllanan sevgili tasavvurunun;
gkyznde karanln basmasyla prl prl parlayan Vens yldzyla simgelenen
eski aflk ilahesine ne kadar yakn olduunu grrz. Beyitteki siyah benler ifadesiyle de sevgilinin kaplanla olduu gibi siyah renkle olan iliflkisine de iflaret edilmesi, beyitte Leyl mazmununun bulunduunu dflndrmektedir.
Yine sevgilinin zalimliini anlatan afladaki beyitte de peleng kaplan, leopar
motifiyle karfllaflrz:
Yreim preledi nite ki nahcr-i peleng
B-aded hl-i siyh ile mahbb- beyz
(Zti G. 615/3)
[O beyaz renkli, gzel, saysz siyah benleriyle tpk kaplann av para para ettii gibi yreimi para para etti.]
Bu beyitte Leyl mazmunu siyah benler ifadesinde sakldr. Sevgili yine bir kaplan
gibi acmasz ve zalimdir. Yzndeki saysz benler kadar fln yreini para para
etmifltir. Sevgilinin beyaz yz zerinde grnen bu benler, tpk kaplan derisinin alaca renginin zerindeki siyah benekler gibidir. Sevgili beyaz yzl olmasna ramen,
siyah benleri yznden kaplan kadar tehlikeli bir varlktr. Beyitteki siyah-beyaz tezad, avlayan ve avlanan nahcir ve peleng; sevgili ve flk benzetmeleri beytin fliirsel
slubunu yaratmakta ve sevgilinin zalim gzelliini de ortaya karmaktadr.
Daha nce de belirttiimiz gibi kaplann derisi insann maddi arzularndan syrlp manevi bir huzura, ilah, bir mertebeye ulaflmasn simgelemektedir. Afladaki beyitte kaplann derisiyle ilgili bu imaj aka grmekteyiz:
T kim peleng-i kala-i khsr- flk olam
Tafllarla dge dge tenm kara kara kl
(Zti G. 863/3)
[Aflk dann kalesindeki kaplan olabilmem iin, benim vcudumu tafllarla dve dve kapkara yap.]
Bu beyitte khsr ve kala mecz anlamda kullanlmfl olup aflk dann
kalesi kastedilmektedir. Eski Smer ve Msr devrindeki ok tanrl dinler zamannda eski tapnaklar, byk binalar, saraylar ve kaleler nnde her birinin sembolik anlamlar olan aslan, kaplan, insan bileflimi, ya da iki ya da daha ok hayvan
bilefliminden meydana gelmifl eflitli yaratklar, bu binalar korumak iin bekledikleri gibi flk (flair) da aflk dandaki kalenin kaplan olmak ister. Fakat kaplan gibi olabilmesi iin fln vcudunun siyah beneklerle bezenmesi gerekmektedir.
Bu yzden flair, ikinci msrada vcudunun tafllarla dvlmesini ister. Burada kaplandan ok kaplann derisi n plana kmaktadr. Kaplann derisi ise maddiyattan
syrlmay, ilahilik kazanmay, dolaysyla maddeten lmeyi ve yeniden domay
sembolize etmektedir. fiu halde bu beyitte flk (flair) Leylnn aflk ile Mecnnun
ulaflt mertebeye ulaflabilmek, ilhilik kazanp ebed hayata eriflmek iin vcudunun kaplann derisi gibi siyah lekelerle dolmasn ister.
Zlf/mr
Daha nceki izahlarda aflk ve savafl tanras fltarn bir elinde hayatn devamlln ve ebediliini sembolize eden bir ylan tuttuu belirtilmiflti. Ayn flekilde divan
edebiyatndaki sevgilinin de ylan ile ok yakn bir iliflkisi vardr. Ancak imaj deiflmifl ve baflka bir flekil almfltr.
Divan edebiyatnda ylan sevgilinin sadr. Genel olarak bu benzerlik sevgilinin sann kvrm kvrm ve uzun olmasna dayanmaktadr, nk ylan da kvrlarak hareket eder ve uzundur. Tanrann elindeki ylan artk sevgilinin san mecazen sembolize etmifl olmasna ramen yine de eski anlamna yakn bir anlamda
beyitlerde muhafaza edilmifltir. Zira divan edebiyatnda sa, uzunluu bakmnda
mr yani hayat sembolize eder. Sevgilinin ylana benzeyen sa da zalim ve acmasz aflk ve savafl tanrasnn elindeki ylan gibi hayat sembolize etmektedir.
flklarna mutluluk getirmeyen zalim tanra gibi sevgili de sann uzun ve siyah
tellerine balanan flklarn strapla kvrandrmakta ve acyla alatmaktadr. Sevgilinin uzun ve siyah salarnn ularna balanmfl olan flklar ise hayatlar boyunca karanlkta, a, flaflkn, yolunu bulamayarak yerlerde srnmektedirler.
Mesel Nect Beyden aldmz flu beyitler bu anlam aka belirtir:
Her gn ol ruhsr gl-zr- cinn gzlerem
Her gice ol zlfi mr-i cvidn gzlerem
(Nect Bey G.374/1)
[Her gn o yz cennetin gl bahesi gibi olan gzeli beklerim; her gece o,
ebed hayat olan sa beklerim.]
167
168
Genel olarak gl ve gl bahesine benzetilen sevgilinin yz, bu beyitte cennetteki gl bahesine benzemektedir. Yz, aydnlk ve gneflle ilgili bir konum
iinde bulunmaktadr. Ayn flekilde ikinci msrada gece de siyah rengi dolaysyla
siyah renkli zlf/sala ayn konum iindedir. fiair gndz vakti sevgilinin yzn,
gece olunca da san grmek midine dfler. Fakat flair beyitte gzlerem redifini kullanarak ne sevgilisinin yzn ne de san grebildiini, ancak onlarn yerine gneflin aydnln ve gecenin karanln seyrettiini ironik bir ifadeyle belirtir. Bizim iin nemli olan bu beyitte yine san mr-i cvidn olmasdr.
Deme bir hayvna cn leblernle snbln
b- Hayvn ile mr-i cvidn vermek neden
(Nect Bey G. 338/1)
[Ey sevgili, hi lyk olmayan birine dudaklarnla ve smble benzeyen salarnla, hayat suyunu (dudak) ve ebedi mr (sa) vermek ne iin?]
Beyitte hayvan kelimesinin aflalk adam, canl anlamlarndan ilki kullanlmfl, iham- tenasp sanatyla ikinci anlam da b- hayvan ifadesiyle okuyucuya
hatrlatlmfltr. Smbl, istiare-i musahhara ile san benzetilenidir. Leb dudak ve
smbl kelimelerinin ikinci msradaki karfllklar ise b- hayt ve mr-i cvidndr. Bu beyitte yine bizim iin nemli olan mr-i cvidnn sa ile iliflkili olarak kullanlmfl olmasdr. Bu da gsteriyor ki sevgilinin sa sadece mr deil, fakat ebedi bir mr, ebedi bir hayattr. Bu hususta bir rnek daha verelim:
Ko bizi mr-i drz ile yafl yarfldralum
Koflalum ol sa fiebdze eflk-i glgn
(Nect Bey, Divan 343)
[Brak bizi uzun mrle yarfl yapalm. ran hkmdar Hsrev-i Pervizin fiebdz adl siyah at gibi siyah olan sevgilinin sayla kanl akan gzyafllarmz beraber yarfltralm.]
SIRA SZDE
fiebdz: Hsrevin yaz at

fi N E L M
veD Glgnun
(fiirinin
bindii ak doru at)
kardeflidir. Annelerinin,
ldeki
S O bir
R Uaygr heykeline
bir defa srnmekle gebe
kalarak bunlar dourduu
sylenmektedir. Efsaneye
K K A T boyu dier
greD fiebdzin
atlardan drt karfl
yksektir. Her ayana on
SIRA
SZDE
ivi
ile nal
aklrmfl.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
Divan edebiyatnda
Hsrev fiirin Mesnevisi ilk hangi flair tarafndan yazlmfltr?
Bu beyitte mr-i drz (uzun mr) ifadesi ile flair, sevgilinin uzun, yerlere kaD fi N E L M
dar uzanan siyah salarn anlatmak ister. Bu siyah sa tpk Hsrevin siyah renkli, ad fiebdz olan atna benzemektedir. ok hzl hareket eden fiebdz gibi sevgiO R U hareket halindedir. stelik bu siyah saa bal gnller umutlinin sa da Sdevaml
suz ve yerlerde srnmekte, arzu ettikleri sevgilinin parlayan yzne bir trl ulaflamamaktadrlar.
karanl iinde kaybolmufl, yollarn kaybetmifl bu gnlD K K ASan
T
ler, fla kavuflamadklar, sevgiliye ulaflamadklar iin kanl gzyafllar dkmektedirler. Bu gzyafllarn ise flair yine Hsrevin Glgn adl krmz renkli atna benSIRA SZDE
zetmektedir. Ancak flair bu sala beraber olmay ve kanl gzyafllarn da uzun siyah salar iin dkmeyi gerekten arzu etmektedir. Zira ikisinin yarfla kmas demek (koflulmas)
hareket bakmndan olur. lhm yoluyla Glgna benzeyen gzAMALARIMIZ
yafllar fln gznden o kadar hzl yuvarlanrken fiebdzin srati ile yarflabilir.
Esasen koflulmak kelimesinin anlamnda beraberlik ve yarfl anlam vardr. Yani
burada uzun
K siyah
T A Psa, krmz renkli gzyafl birbiriyle hz bakmndan yarflmaktadr. Yani strab verenle strab eken eflit gleriyle birbiriyle yarflmaktadr.
Bylece fiebdz-Glgn da bir araya getirilmifltir. Bu beyitte benzetme, istiare-i musarraha, mecaz
fliirsel bir anlatm bulunmaktadr. Beyitte mr-i drz,
T E L E V sanatlaryla
ZYON
sevgilinin uzun siyah sadr. Bizim iin ilgin olan ise san, mr-i cvidn (uzun
N N
NTERNET
mr) ile anlatlmfl olmasdr. Ancak beyitte Glgn ve fiebdz kelimelerinde gece ve gndz mazmunu bulunmakta ve bu ikisinin devaml birbirini takip ettii ve
dolaysyla birbirlerine hi ulaflamadklar yani birinin dierini yenemedii de mecazen sylenmektedir. Dolaysyla flk, sevgilinin sanda kanl gzyafllar dkmeye, hayat boyu devam edecektir. Nect iflte bu mitsizlii dile getirmektedir.
Mesel Nect Beyden aldmz flu beyitler de mr-sa arasndaki iliflkiyi
ifade eder:
Dflme zlfinn uzun sevdsna
H kimse mr ipin muhkem dimez
[Zlfnn uzun karanlna dflme (sevgilinin uzun siyah sana flk olma).
nk hi kimse mr ipinin salam olduunu sylemez.]
Bu beytin kalplaflmfl imaj, sevgilinin uzun siyah salarna balanmfl gnllerdir. Beytin anlamn anlamak iin, divan edebiyatndaki flklarn gnl sevgilinin
sann ucuna baldr fleklindeki kabuln burada bir kez daha hatrlatalm. Sevd siyah renk, karanlk ve aflk anlamlarnda beyitte tevriyeli olarak iki anlamyla
da kullanlmfltr. Uzun kelimesi de hem san hem de mrn uzunluuna iflaret etmekte ve uzun sa mr ipine benzetilmektedir. Ancak, flklarn gnllerinin baland sevgilinin siyah uzun sa devaml hareket eden rzgrla savrulan ve darmadank bir satr. Bylece karanlk, dank bir yerde olmak fl devaml karmafla ve flaflknlk iinde brakr. Ayn flekilde de insan hayatnn devam ve bitifli
de kesin deildir. Ne sata ne de mrde bir kesinlik, salamlk yoktur. Bu adan
sevgilinin uzun siyah sa ve mr ipi birbirine benzetilmifltir.
Zlf/Ylan
Divan edebiyatnda sevgilinin sa, aflk ve savafl tanras nanna (fltar, Astarte, Afrodit)in elindeki hayat temsil eden ylan aklmza getirir. En eski, Smer efsnesi Glgamfltan beri hayat suyunu bulan ve ebed hayata, lmszle kavuflan ylan olmufltur. Divan edebiyatnda da sa-ylan-mr kavramlar arasnda ak bir
iliflki bulunmaktadr. Ancak sa-ylan-mr arasndaki bu iliflki divan edebiyatnda
eflitli kalplaflmfl imajlarn geliflmesiyle birbirinden ayr sylemler ierisindeki iki
ayr grupta toplanmfltr; sa-mr; sa-ylan. Bu iki ana gruptaki iliflkiler zamanla
daha baflka imajlar da kendi etraflarnda toplamfllardr. Bazen de sa-mr ve
sa-ylan birbirleriyle bir beyitte baflka sylemlerle birleflerek yan yana gelmifllerdir. Bunlardan bazlarn flyle sralayabiliriz:
Sa sevgilinin yzn evrelemekte ve yz rtmektedir. Dolaysyla nefesiyle
hayat bafllayan duda da rtmektedir. Tpk b- haytn karanlklar iinde sakl olduunun dflnld gibi.
Bir baflka kalplaflmfl imaj da bizi baflka bir sa ve ylan iliflkisine gtrr. Ylan gizli hazinenin bekisidir. Ylann gizli hazinenin bekisi olduu durumlarda
bu gizli hazine bazen sevgilinin yz veya yzndeki duda olur. Dolaysyla bu
hazineyi bekleyen sa da ylana benzetilir. Byle bir sylemde, yz parlakl, dudak hayat bahfledici vasfyla su ile iliflkili olur; bylece hayat(su)-ylan-sa bir arada dflnlr.
Dier bir geleneksel kabul olan kalplaflmfl imaj da yzn bir iek bahesi ve
gl bahesi olarak dflnlmesidir. Zira iki yanan gl veya lle, gzlerin nergis,
dudaklarn gonca olarak dflnld bu bahe, dorudan doruya bahenin ar-
169
170
ketipi olan cennet ve cennette Hz. Havvay kandran cennetin bekisi olan ylan
imajn ortaya koymaktadr. Bylece yz kutsal bir anlam kazanmakta ve gizli bir
hazine olmaktadr.
Yz ayrca parlakl ve fleffafl bakmndan su kavramyla beraber dflnlmfltr. Varln hayat sebebi su olduu dflnldnde yzn etrafndaki san,
gizli hazineyi (suyu, yani yz) bekleyen ylan ile iliflkisi ortaya kmaktadr. Biz
burada nce yzn su ile olan iliflkisini gsteren iki beyti rnek olarak verecek
sonra da yzn gizli hazineye, yz saran san da bu hazineyi bekleyen ylana
benzetildii sylemleri ele alacaz.
zrn b ne sudur ki hsn mevcini urur
Letfetinden eder hattna siryet-i lutf
(Ahmet Pafla G. 142/6)
[Yanann parlakl nasl bir sudur ki gzellik denizinin dalgas gibi dalgalanr. Letfetinden, yani yznn fleffaflndan yzndeki kk ayva tylerine ltf (su ve parlaklk) sirayet eder.]
Beyitin ilk msranda b kelimesinin, su, nehir, deniz, pnar, yamur, parlaklk,
tazelik gibi eflitli anlamlarndan, parlaklk ve tazelik anlam kullanlmfltr. Fakat
iham sanatyla kelimenin su anlamna da iflaret edilmifltir. Zira mevc (dalga) kelimesinin kullanlmas beyitte su ve deniz imajnn yaratlmasn da salamfltr. Ayrca gzelliin dalga dalga parlaklkla yzde yaylmas da anlatlmak istenmektedir.
flte bu dalga dalga yze yaylan parlaklk ve sudan yzn etrafn evreleyen kk ayva tyleri de nasiplerini almaktadrlar. nk neflv nema bulma geliflme
ve byme ancak su ile mmkn olmaktadr. Bu beyitte yzn suya benzetilmesi her ikisinin de fleffaf olmas, bir ayna gibi olmas dolaysyladr. Yz ve su, kendilerine yansyan ilah gzellik denizinin dalgalarn aksettirmektedirler.
Ursa yzine subh-dem ol gl-izr b
Ddr cezbesinden olur b-karr su
(Ahmet Pafla G.36/1)
[Sabah vaktinde o gl yanakl gzel yzne su vursa; su, o gzel yz grmenin yaratt flevkten, cezbeden kararsz hale gelir.]
Bu beyitte ddr cezbesi ayn zamanda ceml-i ilahye de iflaret etmektedir. Aslnda beyitte birka imaj i ie girmifltir. Sabah vakti gln stnde i taneciklerinin
olufltuu dflnlerek tabiata ait bir manzara izilmek istenmifltir. Tpk gl gibi bir
yze sahip olan sevgili de sabahleyin yzn ykaynca su onun yzne bir parlaklk verecektir. Su aslnda kararszdr, akp gitmesine hibir fley engel olamaz. Suyun
da bu zelliini flair etkileyici bir hsn-i talil sanatyla baflka bir sebebe atfetmifltir.
Su, sevgilinin suyla parlaklk kazanmfl yznde ilh gzelliin de aksini grmfltr
ve bu yzden yerinde duramaz bir hale gelmifl, cezbeye dflmfl, akp gitmektedir.
fiu halde su gibi parlakl fleffafl dolaysyla ebed hayatla ve ilh nurun tecelli ettii yer olarak kutsallkla iliflkili olan yz, gizli bir hazinedir. flte salar bir
ylan fleklinde bu yz evrelemifl, onu beklemektedir. Biz bu konudaki pek ok
rnekten sadece birka tanesini verebiliyoruz:
Kime knn var ki zlfe byle yz virdn didm
Dedi genc-i hsnm in ejdeh olsun dirin
(Nect Bey, Divn 399)
[Sevgiliye kime bu kadar kin baladn ki zlfn bu kadar flmartyorsun, onu

baflna kartyorsun, diye sordum. Gzelliimin hazinesi iin onu bekleyen bir ejderha olsun, diye cevap verdi.]
Fakat unutulmamaldr ki sa zaten bafltadr. Ayrca yz ver- deyimi de beyitte iki anlamda kullanlmaktadr; flmartmak, bir de saa yzn etrafnda yer vermek. fiair, bylece, bu deyimin flmartmak anlamn kullanrken, iham- tenasp sanatyla ikinci anlamna iflaret etmektedir.
kinci msra, birinci msrada flairin sorduu soruya sevgilinin cevab fleklindedir. Sevgili san, yzn, yani gzellik hazinesini koruyan bir ejderha olmasn
arzu etmektedir. Bu msrada san ejderhaya byk ve korkun bir ylana benzetildii aka anlafllmaktadr. Bu benzerliin temelinde yine divan edebiyatnn
geleneklerinden biri olan ylanlarn hazineyi bekledii fleklindeki kalplaflmfl kabul bulunmaktadr.
Yine Nectden bir beyit:
fievk-i ruhsrunla dil zlf-i d-tdan korkmaz
rz-y genc idenler ejdehdan korkmaz
[Gnl senin yzne o kadar byk bir istek (flevk) duymaktadr ki iki yanndan salnan rgl iki sandan korkmaz. nk hazineyi arzu edenler, onu bekleyen ejderhadan korkmazlar.]
Bu beyitte de san iki rgs iki ejderha gibi tasavvur edilmifltir. Yz de nceki beyitte grdmz gibi hazineye benzemektedir. fiairin kulland flevk kelimesi istek anlamna geldii gibi su, parlaklk anlamlarn da ierir. fiairin iham sanatyla bu anlama da iflaret ettii grlr.
Hayl Bey de ayn imajlar flu flekilde ifade etmektedir:
Zlfnn kama belsndan dilersen vasl- yr
Akln bmr edbdr genc-i b-mr isteyen
(Hayl Bey, Divan 307)
[Eer sevgiliye ulaflmak istiyorsan sevgilinin sann belsndan kama. Zira hazineyi ylansz isteyenler akllarn kaybetmifl kiflilerdir.]
Beyitte flair zlf bir bela olarak vasflandrmfltr. nk sevgilinin sa siyahtr, dolaysyla bu karanla dflenler yollarn kolayca bulup aydnla ulaflamazlar.
Bu bir beladr. Ayrca flklarn gnlleri, sevgilinin sanda asl kalmfltr. Bu sa
bir zincir gibi onlar balamfl ve esir etmifltir. Fakat bu yolu gemekten, bu strab ekmekten baflka bir yol da yoktur. Zira sevgiliye ancak strap ekerek ve btn madd zevklerden arnarak ulafllabilir. Bu yzden de Ddra, cemle, ilh
gzellie ulaflmann tek yolu satan gemektedir. Ylann hazineyi beklemesi gibi, sa da yz, dolaysyla ilh gzellii beklemektedir.
fiair bu beyitte bmr (hasta), kelimesi ile b-mr (ylansz) terkibi arasnda
cinas sanat yaparak bu dflncelerini dile getiriyor. Ayrca bel kelimesinin bl (uzun, yksek) kelimesiyle arasnda bulunan yakn ses benzerliinden istifade
ederek flair san uzunluuna da iflaret etmektedir. Nitekim Nect bel ve drz
(uzun) kelimelerini flyle kullanmfltr:
171
172
Zlf-i drz derdini benden sor ey tabib

Uzun gece belsn bmr yeg bilir
Ahmet Paflann flu beyiti de ayn imaj, yz-zlf-ylan-hazine iliflkisini ok gzel bir flekilde anlatmaktadr:
Halka-i zlfn ki ruhsrnda ser-gerdn yatar
Yastanp genc stne bin bafll bir subn yatar
(Ahmet Pafla, Divan 143)
[Senin yanandaki sann kvrm bafl dnmfl bir halde yatyor, sanki hazine
stne yaslanarak bin bafll bir ylan yatmaktadr.]
Beyitte bin bafll ylan, bir yn sa telinden oluflan san kvrmlardr. Yz ve
hazine arasndaki benzetme ak bir flekilde grnmektedir. Ayrca, beyitte bafl
dnmfl ser-gerdn ifadesi bilinli bir flekilde kullanlmfltr. nk dnmek bir
daire izmek fleklinde olur, bu daire de sevgilinin sann halkalaryla bir paralellik gstermektedir.
zellikle divan edebiyatnda bulunan ylan kbleyi ve Kbeyi tavaf eder genel kabul de ok ilgintir. Bu bize Nabateanlarn Kabu adl ana tanrasnn siyah,
drt kfle tafltan ibaret olan sembol ile Babilin aflk tanras fltarn elinde hayat
temsil eden ylan semboln bir arada dflndryor. nk M.. 7. yydan Roma
mparatorluu zamanna, M.S. 106 ylna kadar devam eden Nabateanlarn tanras Kabu/Allatn Babilin aflk tanras fltarn bir uzants olduunu biliyoruz.
Allatn (Kabu) sembol olan siyah tafl, aflk ve bereket tanrasna ait ylan Nect Beyin flu beyitindeki ifadelerde, ok farkl bir anlam erevesinde olsa da yeni bafltan yerlerini buluyorlar:
Aceb midr dolanursa cemln evresin zlfn
Tavf- Kbe idermifl iflitdk ejdeh kblem
[Ey benim kblem olan sevgili! Senin yznn etrafn zlfn evirirse, bu hi
flafllacak bir fley deildir. nk ejderhann (byk ve korkun bir ylan tr)
Kbeyi dolandn iflittik.]
Nasl ejderha, Kbeyi dolanyorsa, sevgilinin de Kbe gibi kutsal yzn sa
evirmifltir. Yani senin san yzn kendine Kbe yapmflsa, senin sana bal
olan benim gnlm de senin yzn kble yapmfltr; yani o Kbe gibi olan yze
ynelmifltir. Bu beyitte zlf ve ejderha arasndaki benzetme aka grlmekte ve
sevgilinin yznn kutsall tasavvuru beyitte bulunmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
Tasavvuf balamda
Kbe neyi sembolize etmektedir?
Bir baflka imaj da san ejderhaya yzn de cennete benzetilmesiyle ortaya D fi N E L M

kar. Bu tasavvur,
Kuranda ve szl gelenekte anlatlan Hz. Adem ve Hz. Havvann
cennetten kovulmalar hikyesiyle ilgilidir. Zir cennetin bekisi ve koruyucusu
S O R Ucennete gizlice almfl ve ok iyi bildiimiz insanlk trajedisinin seolan ylan, fleytan
bebi olmufltur. Bu iliflki aynen sevgilinin yz ve sana uygulandnda, sevgilinin
yz veya yana
cennet olur. Sa da cennet bahesinin koruyucusu olan ylana
DKKAT
benzetilir. Mesel Nect Bey bu mitolojik motifi afladaki beyitte flyle ifllemifltir:
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
173
Kbe ise rzun zlf-i siyehdr rtsi

Cennet ise ruhlarun subn saun der-bndur
(Necti Bey, Divan 255)
[Senin yzn Kbe ise, siyah salarn onun rtsdr. Yanaklarn cennetse ylana benzeyen san onun bekisidir.]
fieytan (Azazl): Btn

meleklerin Hz. Ademe secde
etmelerine karfln,
kendisinin ateflten
yaratldn Hz. Ademin ise
topraktan yaratldn ne
srerek secde etmeyen
fleytan, Allah tarafndan
cennetten kovulmufl ve
lnetlenmifltir. Cennete
tekrar girmenin yollarn
arayan fleytan, cennetin
kapcs Rdvan tarafndan
ieri alnmyordu. Fakat
fleytan, ylann diflleri iinde
cennete girmeyi baflarmfltr.
Drt ayakl gzel bir hayvan
iken Allah bu crmnden
dolay ylan cezalandrarak
ayaklarn ve gzelliini
gidermifltir.
Kble, insanlarn Kbeye ynelmesi olduuna gre, sevgilinin yz Kbeye

benzetilmifltir. Sevgilinin zlf de tpk bir ejderhann Kbenin etrafna dolanmas gibi sevgilinin yzn evirmifltir. ok eski zamanlardan beri ejderhann Kbeyi
doland bilinmektedir. Bu beyitte ve bir nceki beyitteki Nectnin bu ifadesinin
tarihselliine deinmek istiyoruz. nk slamiyetten nce Kbe ile ilgili bir rliyefte byk bir ylan Kbe duvarn sarmfl, gkyznde ise, Simurg kanatlarn
amfl bir flekilde tasvir edilmifltir. Bu beyitten, insanln mflterek zihninde var
olan bu motiflerin Yakndouda son yzyllara kadar varlklarn muhafaza etmifl
olduklar anlafllmaktadr.
Hayatla ilgili kalplaflmfl dier imaj da ylana benzetilen zlf ile b- hayt simgeleyen sevgilinin duda arasndaki iliflkide bulunur. Sa, sevgilinin yzndeki
b- hayt simgeleyen dudaa eriflmek ve onu korumak iin yzn etrafn sarmfltr. Bu imaj aflk ve savafl tanrasnn elindeki hayat simgeleyen ylan sembolyle
sevgilinin hayat vadeden dudana bir ylan gibi kvrlarak ulaflmaya alflan san
arasnda hala uzak da olsa bir iliflkinin var olduunu gstermektedir. Divan edebiyatnda sa, mrle iliflkilendirilmifltir. Bir taraftan ise ylan, yz ve dudakla birlikte bir motif olarak hayat simgelememifl; fakat hayat bahfledici olarak bahsedilen
dudan koruyucusu durumuna dflmfltr.
Sa-mr-ylan iliflkisinin bu flekilde bir anlam kazanmasna muhakkak ki ok
eskiden beri halk arasnda sylene gelen mitolojik hikyeler ok etkili olmufllardr.
fiimdi bu bilgilerin flnda sa-ylan-dudak motifindeki ylann (sa) ve dudan
(b- hayt) iyilefltirme, hayat bahfleden zelliklerini ve sevgilinin dudann koruyucusu olarak ylan (sa) anlatan beyitlere birka misal verelim.
Mflter ok leblern tiryakine hcet degl
Boynuna sarma-in bir iki subn beslemek
[Senin panzehir gibi olan dudaklarnn ok alcs var. Bu yzden iki ylan (iki
sa) rgs boynuna sarmak iin beslemeye lzum yoktur.]
Divan edebiyatnda yaflamdan gelen bir gelenek vardr. Eskiden insanlar ylan
sokmasna karfl kullanmak zere panzehir olarak yanlarnda ylan taflrlard. Bu ylanlar boyunlarna sararlard. Bu gelenei im ederek flair, sevgilisinin flekil bakmndan ylana benzeyen iki tarafndaki rgl san boynunda taflmaya gerek olmadn, nk dudaklarnn zaten ylan zehrine karfl panzehir olduunu syleyerek dudan iyilefltirici, hayat verici zelliini belirtiyor. Ayn zamanda ylann da
iyilefltirici zelliine iten ie deiniyor. fiair beyitte, dudan alt ve st olarak, san da iki rgs arasnda paralellik kurmufl. Ve iki ejderin sevgilinin boynuna sadece tafldklar panzehir iin dolanmfl olduklarn syleyerek bu iki ejderin (iki san) asl grevlerinin hayat bafllayan duda korumak olduunu bilmezden gelerek tecahl-i arif sanat yapmfltr. Aslnda san, boyunda bulunmas gereklidir.
nk o duda korumakta ve bu deerli hazineyi kimseye gstermemektedir:
174
ki zlfn iki ejder gibi grnd in

Orta yirinde lebn mhr-i Sleyman grinr
[Senin rgl iki san birer ylan grnd iin bu ikisinin ortasnda bulunan
dudan Hz. Sleymann mhr gibi grnmektedir.]
Camasb-nme: Trkeye
kazandrlan
Camasbnmelerden en
nemlisi, II. Murat devri
flairlerinden Abdnin
eseridir. Eser Farsadan
tercme olmakla birlikte,
Arap hikye tekniine
ballk gsterir. Binbir Gece
Masallarndan da tesirlerin
yer ald mesnevde, slm
kltrnn ortak
konularndan istifade
edilmifltir. zellikle
mesnevide Kuran kaynakl
hikyelerin tesiri
grlmektedir.
Efsaneye gre Hz. Sleyman tlsml mhre sahip olduu iin btn hayvanlar
ve kufllar ona itaat etmifltir. Bu beyitte de sevgilinin duda yuvarlak flekli dolaysyla Hz. Sleymann mhrne benzetilmifltir. Bu mhrde/yzkte gl bir sihir
vardr. Buna ilave olarak Hz. Sleymann yzn veya mhrn bir ejderhann
beklemekte olduu bilinir. Bu motif Camasb-nme adl mesnevide 16. yy flairi Abd tarafndan ifllenmifltir. Bu byk ylan (ejderha), azndan atefl saan ve yanna
yaklaflan ve yz almak isteyeni nefesiyle o anda yakar ve kl eder. Nitekim
Camasb-nmedeki Bulkiya hikyesinde yle bir olay anlatlmfltr. Beyitte flairin
asl arzusu bu iki ylandan (satan) kurtulmak ve sevgilinin dudana ulaflmaktr.
Fakat duda koruyan satan kurtulamad iin ona ulaflamamaktadr. Ylann gizli hazinesinin koruyucusu, bekisi olduu kabulne dolayl biimde iflaret eder.
fiair asl Hz. Sleymann yzne ulaflmak ok zor ise, baflnn iki tarafndaki iki
ejderhaya benzeyen sa dolaysyla sevgilinin dudana ulaflmann da ok zor olduuna iflaret eder. Bu ifadeyle ayn zamanda Hz. Sleymann yzn iki ejderhann beklediine inanlan mitolojik hikyeye telmihte bulunur. ki rgl san
ortasndaki dudan Hz. Sleymann mhr gibi grnmesine sebep olarak da bafln iki tarafnda bulunan yz ve duda bekleyen sa yznden olduunu syleyerek hsn-i talil sanat yapyor. Afladaki beyitte Nect yine Hz. Sleymann
mhr motifini kullanr:
Leblern mhr-i Sleyman oldug n ey per
Her yanadan ejderhalardur nigeh-bnun senn
(Necti Bey, Divan 194)
[Ey peri, senin dudaklarn Hz. Sleymann mhr olduu iin her taraftan ejderhalar seni korumakta ve saklamaktadrlar.]
Ejderha kelimesi, istiare-i musarraha sanat yoluyla saa iflaret etmektedir. Peri
kelimesi etrafnda ise beyitin anlam toplanmfltr. Gelenee gre peri gze grnmez. Yine gelenee gre dudak da gze grnmeyecek kadar kk bir noktadr.
fiu halde dudak ve yz gizli bir hazine gibi ejderhaya benzeyen san iinde sakldr. Gze grnmez, yani tpk Hz. Sleymann mhrn saklayan tlsml ejderhalar gibi sa da duda saklamfltr. flte bu yzden flairin sevgiliye neden ey per diye hitap ettii de anlafllmaktadr. Duda her taraftan sarmfl, korumakta olan
ejderhalar, ifadesi ise rgl bir san deil sevgilinin yzn, her taraftan evirmifl olan san btnne iflaret etmektedir. [Sevgilinin san ylanlar fleklinde tasavvur etmek ise bize Efsencu hikyesini, Anadoludan Yunanistann eski mitolojik kahraman Jolson ile salar ylan fleklinde olan Medusann meflhur hikyesini
ve Medusann eski aflk ve savafl tanralaryla olan iliflkisini dflndryor. Salarnn her bir teli ylan olan Medusann yzne baklamaz. Gren tafllaflr. Bu ylanlar bir bakma by ile olsa da Medusay korurlar. (Zira Medusann byyle yakndan iliflkisi olduu gibi Sleymann mhrnn de sihirli olduunu biliyoruz.)]
fiimdiye kadar verdiimiz rneklerden hareket ederek Divan edebiyatnda 15.
ve 16. yzyllarn bafllarnda sevgilinin hala Yakndou mitolojisindeki aflk ve savafl tanrasnn bir uzants olarak ideal kadn, ideal gzeli sembolize ettiini ra-
hatlkla syleyebiliriz. Aksi halde divan edebiyatnda tasavvur edilen sevgiliyi btn tezatlar ve anlafllmaz ynleriyle anlamamza imkn yoktur. Bylece divan
edebiyatndaki kadn hala mitolojik kiflilii ile ve anlam zenginlii ile fliirimizde
devam etmifltir.
Ancak divan fliirindeki sevgili bu imaj yllar boyunca devam ettirmifl midir? Ettirmifl olsa bile onun vasflarnda ve bu vasflar anlatan ifade zelliklerinde hi mi
deiflme olmamfltr? Elbette sevgiliyi anlatan ifadeler yzyllar boyunca deiflmifltir. Mesela 15. ve 16. yzyllarn ilk yarsndan sonra zellikle 16. yzyln sonlarndan itibaren sevgili anlatmnda yukarda aldmz rneklerdeki sa-mr ve saylan dolaysyla bu kavramlarn etrafnda toplanan b- hayat, cennet, bahe, gizli hazine gibi kavramlara giderek daha az rastlanmaya bafllanmfltr. Ahmet Pafla,
Nect, Cem Sultan, Mesih, Fuzl, Nev, Hayl divanlarnda sk grdmz bu
iliflkilerde farkl geliflmeler meydana gelmifltir. Mesela Fuzl, zlf ile karanlk, sevd, zencr, cnn gibi kavramlar daha sk beraber kullanmfltr. Divannda mr
ile sa arasnda yerde iliflki srmfltr. Sa-ejderha iliflkisi ise divannda alt defa ifade edilmifltir. Ayn yzylda yaflayan Nevnin divanna baktmzda Nevnin
mr-sa iliflkisinde bir anlam farkll gelifltirdii grlr. 17. Yzylda ve daha
sonraki yzyllarda bu imajlara ve motiflere giderek daha az rastlamaktayz. Ayrca bu mitolojik imaj motiflerin ifade biimlerinde nemli deifliklikler meydana
gelmifltir. Mesela Nail divannda zlf daha ok tlsmla zlfe balanan gnller,
sevd, karanlk, snbl, mflk kavramlar etrafnda toplanan imajlarla beraber kullanlmfltr. Hatta zlf-ylan, zlf-mr motiflerinin daha Nev divanndaki fliirlerde
deifliklikleri, mitolojik anlamlarndan uzaklafltklar gze arpmaktadr.
175
176
zet
N
A M A
N
A M A
N
A M A
Divan fliirinin temellerini Yakndou mitolojisi

balamnda irdelemek.
Divan fliirinin yapsn anlamak iin onun tarih
boyunca geliflen kltrlerden ald zenginlikleri
bilmek gerekir. Divan edebiyat balamnda slmi gelenek ve Yakndou kltrnn etkilefliminin irdelendii bu nitede, Divan fliirinin temellerinin yalnzca slami gelenekte aranmamas
zerinde durulmufltur. Bu balamda, birtakm fliirler Hristiyanlk ncesi Yakndou kltr balamnda yorumlanarak Yakndou medeniyetlerine ait efsanelerin ve timsallerin slmi edebiyat
geleneinde nasl dnflerek flekillendii, Yakndou Mitolojisi, Sreklilik ve Divan fiiiri, Leyl, Zlf/mr, Zlf/Ylan gibi bafllklar erevesinde ortaya konulmaya alfllmfltr.
Yakndouda kurulan medeniyetler ve slam
kltr arasndaki etkileflimi mitolojik tasavvurlar zerinden gzlemlemek.
Divan fliirinin temelleri ne sadece slm medeniyeti dairesi iinde geliflen kltre ne de Yakndou slm klsik edebiyatnn fliir anlayflna dayanmaktadr. Bu temel, slmiyet hatta Hristiyanlk ncesindeki Yakndou kltrne uzanmaktadr. Tarih boyunca Yakndouda pek ok devlet kurulmufl, deiflik dinler, inanlar geliflmifl ve
bu blgede yaflayan halk bu geliflmeleri eski flekilleriyle birlikte slm kltrnn iinde yaflatmfl; ou kez de eski tasavvurlar ve imajlar bu
kltrn iinde yeniden yorumlamfl, onlar kendine gre yeniden flekillendirmifl, kltrne ok
renkli ve ok ynl bir grnm kazandrmfltr.
Mitolojik motiflerin yzyllar ierisinde gsterdii deiflimleri ve divan flairlerinin fliirlerindeki
farkl temsillerini kavramak.
Yakndou mitolojisi ve divan fliiri arasnda var
olan bu etkileflimi irdelerken mitolojik motiflerin
ifade biimlerinde meydana gelen nemli deifliklikleri mutlaka gz nnde bulundurmak gerekmektedir. rnein, ideal kadn ve ideal gzellik timsali olarak grlen sevgiliyi anlatan ifadeler yzyllar boyunca deiflmifl ve farkl tasavvurlar etrafnda dnflerek gelenee eklemlenmifltir. Mesela 15. ve 16. yzyllarn ilk yarsndan
sonra zellikle 16. yzyln sonlarndan itibaren

sevgili anlatmnda yukarda aldmz rneklerdeki sa-mr ve sa-ylan dolaysyla bu kavramlarn etrafnda toplanan b- hayat, cennet,
bahe, gizli hazine gibi kavramlara giderek daha
az rastlanmaya bafllanmfltr.
N
A M A
Divan fliirinde temsil edilen karakterlerin kltrel altyapsn mitolojik semboller zerinden
anlamlandrmak.
Yakndou mitolojisinin divan edebiyat geleneinde var olan yansmalar, divan fliirinin geleneksel sylemini anlamlandrmak asndan byk bir nem taflmaktadr. Bu balamda divan
fliirinin ok katmanl yapsnn derinliklerine inmede ve sembolize edilen karakterlerin kltrel
altyapsn irdelemede Yakndou mitolojisi byk lde yol gsterici olmaktadr.
Yakndou ve bizim klsik edebiyatmzda kaplan hem geceyi, hem de gkyznde grnen
aflk tanrasnn yldz olan Vens yldzyla iliflkili olmufltur. Genel olarak geceye ait olan unsurlar, Ay ve Vens yldz, hem aflk tanrasnn
sembol olmufl hem de klsik slm edebiyatndaki aflk hikyelerinden biri olan Leylde simgeleflmifltir. slm edebiyatndaki romans kahraman olan Leyl, kendi adyla msemma olmak zere leyl gece kelimesinin bir trevidir. Doudaki ideal kadn gzellii imajna uygun olarak gzellii, gzel kadn ve sevgiliyi temsil etmektedir. Divan edebiyatnda onun gzellii ou kez
Aya, Vens yldzna benzetilerek ifade edilmifltir. Yine bu balamda, Ay ve Vens yldz gibi
karanlk gkyzn temsil etmesi bakmndan
kaplan, Leyl ile birlikte divan edebiyatnda bulunan motiflerdendir.
N
A M A
Divan fliiri geleneindeki sa-mr, sa-ylan iliflkisini mitolojik tasavvurlar balamnda irdelemek.
Divan edebiyatnda sevgilinin sa, aflk ve savafl
tanras nanna (fltar, Astarte, Afrodit)in elindeki hayat temsil eden ylan aklmza getirir. En
eski, Smer efsnesi Glgamfltan beri hayat suyunu bulan ve ebed hayata, lmszle kavuflan ylan olmufltur. Divan edebiyatnda da saylan-mr kavramlar arasnda ak bir iliflki bulunmaktadr. Ancak sa-ylan-mr arasndaki bu
iliflki divan edebiyatnda eflitli kalplaflmfl imajlarn geliflmesiyle birbirinden ayr sylemler ierisindeki iki ayr grupta toplanmfltr; sa-mr;
sa-ylan. Bu iki ana gruptaki iliflkiler zamanla
daha baflka imajlar da kendi etraflarnda toplamfllardr. Bazen de sa-mr ve sa-ylan birbirleriyle bir beyitte baflka sylemlerle birleflerek
yan yana gelmifllerdir. Bunlardan bazlarn flyle
sralayabiliriz:
Sa sevgilinin yzn evrelemekte ve yz rtmektedir. Dolaysyla nefesiyle hayat bafllayan
duda da rtmektedir. Tpk b- haytn karanlklar iinde sakl olduunun dflnld gibi.
Bir baflka kalplaflmfl imaj da bizi baflka bir sa
ve ylan iliflkisine gtrr. Ylan gizli hazinenin
bekisidir. Ylann gizli hazinenin bekisi olduu
durumlarda bu gizli hazine bazen sevgilinin yz veya yzndeki duda olur. Dolaysyla bu
hazineyi bekleyen sa da ylana benzetilir. Byle bir sylemde, yz parlakl, dudak hayat bahfledici vasfyla su ile iliflkili olur; bylece hayat(su)-ylan-sa bir arada dflnlr.
Dier bir geleneksel kabul olan kalplaflmfl imaj
da yzn bir iek bahesi ve gl bahesi olarak
dflnlmesidir. Zira iki yanan gl veya lle,
gzlerin nergis, dudaklarn gonca olarak dflnld bu bahe, dorudan doruya bahenin
arketipi olan cennet ve cennette Hz. Havvay
kandran cennetin bekisi olan ylan imajn ortaya koymaktadr. Bylece yz kutsal bir anlam
kazanmakta ve gizli bir hazine olmaktadr.
177
178
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Yakndou ve Ortadouda
hkm srmfl dinlerden biri deildir?
a. Ateflperestlik
b. Maniheizm
c. Sryanilik
d. Musevlik
e. Budizm
6. Glgamfl efsanesi hangi medeniyete aittir?

a. Akat
b. Smer
c. Babil
d. Asur
e. Msr
2. Smerlerin Tanras nanna ne tanrasdr?

a. Bereket
b. Savafl ve aflk
c. Kader
d. Hikmet
e. Adalet
7. b kelimesi Divan fliirinde afladaki anlamlarn

hangisini iermemektedir?
a. Su
b. Parlaklk
c. Tazelik
d. Keder
e. slamiyet
3. Yakndou kltr ve Divan edebiyat mitolojisinde kaplan afladakilerden hangisini sembolize etmemektedir?
a. Karanlk ve gece
b. Hayat ve lm
c. Savafl
d. Yoksulluk
e. Kadn ve doum
8. Divan fliirinin imaj sistemi balamnda deerlendirildiinde afladaki kelimelerden hangisi dierleriyle ilintili deildir?
a. Yz
b. Zlf
c. Ylan
d. arh
e. Hazine
4. Tlsml mhre sahip olduu iin btn hayvanlarn

ve kufllarn kendisine itaat ettii peygamber afladakilerden hangisidir?
a. Hz. Sleyman
b. Hz. sa
c. Hz. brahim
d. Hz. Muhammed
e. Hz. Musa
9. Camasbnme aflada yer alan flairlerden hangisine

aittir?
a. Aflk Pafla
b. Melih
c. Ahmed
d. Nect
e. Abd
5. Divan edebiyatnda sa afladakilerden hangisini

simgelemektedir?
a. Yalnzlk
b. lm
c. Gurbet
d. Uzun mr
e. stin
10. Afladakilerden hangisi Divan edebiyatnda samr, sa-ylan iliflkisiyle ilgili kavramlar deildir?
a. b- hayat
b. Cennet
c. Gizli hazine
d. Cehennem
e. Bahe
179
Okuma Paras
Necit llerinin kavruk sars ile zifiri gece karanlnn

bir olup, aflkna kara sevda diyen ve sevdasn sararmfl benizlerle belgeleyen bir iklime hediye ettii gzeldir Leyl...
Geceden ad alp geceye nam veren, tarihin en gece
bahtl sevdalsdr o...
Her sevdann mutlak gzerghnda kurulan ve biricik
kaps zlem lnde alan bir masals iklimdir Leylnn yurdu. Tm renklerin siyaha zendii ve gneflin
ayaklar altnda gezindii bir garip iklim!...
O bir lml deildir, ama sradan bir diri de deil. Urunda len her fln yaflayamayaca gnleri, tadamad anlar ierek lmszleflir. Onlarn boazlarnda
dmlenip sylenemeyen en billur cmlelerle konuflur. Tazelii, zavall sevdzedelerin kurumufl gzpnarlarndan, iflvesi; hasret rzgrlaryla krlmfl mit fidanlarndan damtlmfltr.
Kaystan beri mecnndur onun flklar. Nice hicrandan
arta kalan bir alay dvne... Gzlerinin ferini gecenin
nuruna kurban ettikleri andan itibaren rylar Leyl,
Leyllar rya olmufltur onlarn.
Uyku lmdr Mecnnlara. Geceden daha siyah smaz gzkapaklarnn ardna ve Leyldan daha gzel
bir ryaya gebe deildir hibir uyku. Ay kadar uyank
ve mehtap kadar dingin olunmaldr gece. Bir gln
afl ve bir blbln uuflu kadar sessizce alp verilir
nefes. Zira gece, Leylnn dizlerinde uyur ve Leyl, gecenin koynunda.
Ucu Leylda bir sarmaflktr sevd. Leylnn zlf kadar
uzun, Mecnnun mr kadar ksa. Birine bin verir dnyann. Leylnn geceyi utandran her sa teline bin Mecnn, topraa dflen her Mecnn bedenine bin Leyl...
1. d
Kaynak: mr Ceylan, fiarkn Ezel Sevgilisi Leyl
2. b
3. c
4. a
5. d
6. b
7. d
8. d
9. e
10. d
Yantnz yanlfl ise Yakndou Mitolojisi,

Sreklilik ve Divan fiiiri konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Leyl konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Leyl konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Zlf-Ylan konusunu
Yantnz yanlfl ise Zlf-mr konusunu
Yantnz yanlfl ise Zlf-Ylan, Zlf-mr
konularn yeniden gzden geiriniz.
180
Sra Sizde 1
Kurn- Kermde geen Zlkarneyn ile maceralar ve
yafladklar blge bakmndan aralarnda benzerlik bulunan skenderin hayat slm edebiyatlarda destanefsanev tarzda yer almfl, onu ve maceralarn konu
edinen mstakil kitaplar yazlmfltr. skendernme ad
verilen trn divan edebiyatndaki ilk rnei, 1390 ylnda Ahmed tarafndan kaleme alnmfltr.
Abd El Maksoud, Belal Saber Mohamed.(2004). Leyla

ile Mecnun Mesnevisinin Arap, Fars ve Trk Edebiyatnda Ele Alnfl Biimi ve Larendeli Hamdinin
Eseri. Baslmamfl Doktora Tezi. stanbul niversitesi Sosyal Bilimler Enstits.
Ceylan, mr.(2011). fiarkn Ezel Sevgilisi Leyl, Yitik Dfller Kervan, stanbul: Kap Yaynlar.
avuflolu, Mehmet.(1971). Necati Bey Divannn
Tahlili, stanbul: Milli Eitim Bakanl Yaynlar.
Kurnaz, Cemal.(1987). Hayli Bey Divan Tahlili, Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar.
Onay, Talat Onay.(1993). Eski Trk Edebiyatnda
Mazmunlar ve zah, Haz. Cemal Kurnaz, stanbul: Trk Diynet Vakf.
Pala, skender.(2003). Ansiklopedik Divan fiiiri Szl, stanbul: LM Yaynclk.
Tarlan, Ali Nihad.(1945). Hayli Bey Divan, stanbul: Erenler Matbaas.
Tarlan, Ali Nihad.(1967). Zt Divan, stanbul: stanbul
niversitesi Yaynlar.
Tarlan, Ali Nihad.(2002). Nect Bey Divan, Ankara:
Aka Yaynlar.
Tolasa, Harun.(1973). Ahmet Paflann fiiir Dnyas,
Ankara: Aka Yaynlar.
Tarlan, Ali Nihad.(1966). Ahmet Pafla Divan, stanbul:
Milli Eitim Bakanl Yaynlar.
Tekin, Gnl Alpay.(2009). Divan Edebiyatndaki Baz
Motiflerin Mitolojik Kkenleri, Journal of Turkish
Studies: Cem Dilin Armaan II, Harvard.
skender Maddesi, Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi.
Sra Sizde 2
Trk edebiyatnda Leyl ile Mecnn Mesnevisi yazan dier flairler flunlardr: Glflehr, flk Pafla, Edirneli fihid,
Nev, Bihiflt Ahmet Sinan elebi, Hamdullah Hamdi,
Ahmet Rdvan, Celil, Sevd, Hakr, Cellzade Salih elebi, Halife, Kafzade Fiz, rf, Lrendeli Hamdi.
Sra Sizde 3
Trk edebiyatnda Hsrev fiirin mesnevi ilk olarak
15. yzyl flairlerinden fieyh tarafndan yazlmfltr. Tercme-telif eser olma zellii gsteren mesnevi, ranl
flair Nizm-i Gencevnin ayn adl eserinin Trkeye
tercmesidir.
Sra Sizde 4
Tasavvufa gre Kbe bir semboldr. Asl Kbe gnldr. lahi aflk gnlde tecelli ettii iin gnl de bir
Kbe saylr. Allahn evi olduu iin de gnl ile benzerlik kurulur. Edebiyatta aflk, sevgi, gzellik, kavuflma
vs. imajlar iin Kbe ad oka anlr. Sevgilinin yz
ve mahallesi Kbeye benzetilir. flk orada dolaflmakta Kbeyi tavaf etmifl olur.
Amalarmz
N
N
N

Divan edebiyat balamnda slmi gelenek ve Yakndou kltrnn etkileflimini kavrayabilecek
Divan fliirinin temellerini ve imaj dnyasn slm medeniyeti yansra Hristiyanlk ncesi Yakndou kltr balamnda deerlendirebilecek,
Yakndou medeniyetlerine ait efsane ve timsallerin slmi edebiyat geleneinde nasl dnflerek flekillendiini takip edebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Divan Edebiyat
Yakndou Mitolojisi
slm Kltr
Mitolojik Tanr/Tanralar
indekiler
Trk Edebiyatnn
Mitolojik Kaynaklar
Edebi Motiflerin
Mitolojik Kkenleri II
GNEfi KARTAL
AB-I HAYAT
TEMMUZ
HATEM- TAY
KAF
ANKA
HMA
HDHD
MSK
UD-I KUMAR
FL- MENGELS
YEMEN AKK
Edebi Motiflerin Mitolojik

Kkenleri-II
KLASK TRK EDEBYATINDA MTOLOJK MOTFLER-II
Gnefl Kartal
Yakndouda kartalla ilgili ilk mitolojik tasavvurlar flyledir: Smer-Akat-Asur mitolojilerinde arslan bafll bir kartal, yamur, frtna, flimflek ve gk grlts tanrs Ninurtann semboldr. Ninurta, insan fleklini almadan gkyznde frtnann toplad siyah, byk bir bulut olarak tasavvur edilmifltir. Bu bulut, genifl kanatlarn iki yana amfl, gkyznde umakta olan aslan bafll bir byk kufl gibi dflnlmfltr.
Gk grlts, flimflek, frtnann sesi eskiler iin daima bir kzn brmesi
veya bir arslann kkremesi ya da savafl arabalarnn kard ses gibi alglanmfl;
zaman iinde yldrm da gneflin att oklar olarak dflnlmfl; bylece Ninurta,
yamur, bereket getirici zelliinin yan sra savafl tanrs olarak da n plana kmaya bafllamfltr. Giderek M.. nc ve ikinci binlerde Ninurta ve benzeri Temmuz tipi tanrlar savafl-kahraman bir kral olarak da tasavvur edilmifltir.
Akatlarn M.. 2450 civarnda blgeye hkim olmas ve kuzeydeki Smerleri
de hkimiyetleri altna almasyla semitik kltrn ve dini anlayfllarn etkileri Mezopotamyada giderek daha ok kendini gstermeye bafllamfl; yamur ve karanlk
gkyz, dolaysyla gecenin mitolojideki nemli yerini gnefl ve aydnlk gkyz almaya bafllamfltr. Bylece semitik halk kendi kltrndeki bu zellikleri kendilerinden nce bu blgeye hkim olan Smerlerin kltryle kaynafltrmaya alflmfllar; bunun sonucunda eski yamur ve frtna tanrs Ninurta/Ningirsu ve benzeri Temmuz tipi tanrlar ayn zamanda gnefl tanrs hviyetini de benimsemifllerdir.
Bu yeni kazanlmfl hviyet dolaysyla Ninurta yenilmeyen gnefl olarak hem Smerin, hem Akat ve Babilin savafl Tanrs olmufltur.
Ninurta sonradan sabah doan gneflin veya ilkbahar gneflinin tanrs hviyetini alnca, kartal onun sembol olmufltur. Yani her akflam ve her yln sonbahar ve
kfl mevsiminde afla dnyaya inen, oradaki karanlk gleri yenerek her sabah ve
ilkbaharda byk bir zaferle yeniden doan tanrnn sembol kartal haline gelmifltir. Bu tanrnn en nemli sembol daha nce de zikrettiimiz ad molugut olan
aslan bafll kartaldr. Kesinlikle nceleri yamur, frtna tanrs, daha sonraki devirlerde savafl tanrs olarak Ninurtann sembol olan mdugut, etkisini geniflleterek
her flehirde Ninurta gibi, Temmuz tipi dier yamur, frtna (yani hem bereket hem
savafl) tanrlarnn da sembol olmufltur.
Ninurtann iki farkl sembol olan kartal ve arslan bafll kartal birbirleriyle yer
deifltirerek abidelerde bulunmaktadrlar. Tarih boyunca btn abidelerde kartal,
yenilmeyen gnefl olarak Ninurtay sembolize eder.
184
slm kaynaklarnda da gneflin mitolojik sembollerinden birinin kartal olduunu tespit ediyoruz. Nitekim slam edebiyatnda, zellikle Divan edebiyatnda geceyi ve karanlklar dolaysyla lm aflarak yeniden her sabah doudan doan gnefl, bir kartala ve kartal trne mensup bz, flahbz, flahin, doan gibi kufllara
benzetilmifl; ayrca tavus ve horoz da onun sembolleri arasna girmifltir. Burada konumuz kartal olduu iin sadece kartal-gnefl arasndaki iliflkilere rnek vereceiz:
Fez-y lemi n flahbz- zerrn-bl
Kanad altna almakdan oldu frig-bl
(Hayl Bey K. 10/1)
Olal maflrk ilinde flhbz- sefid
Gurb- zeng-i fleb dkt heybetinden per
(Nev K. 16/2)
Tagld zg u zagan sayd-gh- dnyaya
fiikra kmagile flh-bz- zerrn-per
(Azmizde Hleti K. 4/2)
Kartal: Divan fliirinde ukb
ve nesr adlaryla da anlan
kartal, ncelikle asil, alc
bir kufltur. Kartaln Divan
fliirindeki en yaygn kullanm
alan ise semv anlamlarda
grlr.
Kartaln ok ykseklerde doudan batya umas gneflin hareketleriyle ayn

ynde olduu gibi, kartaln geceleri kanatlarndan atefl samas ise geceleyin yer
altna inen gneflin flnlarnn karanlk gkyzne yansmasndan yldzlarn parlakln ald hakkndaki tasavvurlarn hl devam etmekte olduu grlr. Kartallarn yafllandklar vakit gzlerinin kr olmas motifi ise akflam vaktinde batan ve
karanlklara karflan veya sonbaharda ve kfl mevsiminde etkisini kaybeden, len
yani bir nevi uykuya geen gnefl tasavvurunun sembolik bir ifadesidir. Bu mitolojik tasavvur Yakndou edebiyatlarnda da bulunur. Nitekim Divan edebiyatnda
akflam vaktinde gnefl ihtiyar bir adam gibi veya hasta bir kifli olarak tasavvur edilmifltir. Zti, batarken hasta olan bu ihtiyar gnefli flyle anlatr:
Sararmfl benzi yanar cismi ditrer bafl ey meh-r
s ile yrr mihrinle gn gayetde sayrudur
(Zti G. 233/5)
Ayn flekilde Zti, gneflin batfln lm kavramyla birlikte flyle anlatr:
Ele mirrh-sfat haner alub didi habb
fiems-i mrn ufuk-i mevte karb old garb
(Zti G. 57/1)
Tfl-vefl mihr gelr levh-y zer birle seher
Mektebine kide zihni ana talm-i sen
(Nect Beg Bend 2/7)
Her ne kadar mihr kelimesi tevriyeli bir anlam (sevgi ve gnefl) varsa da kfln gneflin yeryznden ekildiine, kaybolduuna yani etkisinin azaldn da iflaret edilir:
Levh-i dilden kazyup suret-i mihri gerdn
Yine dndrdi yzin halka ider cevr sitem
(Nev G. 311/2)
Ahmet Pafla da gneflin dnyadan kaybolufluna hsn-i talil sanatyla baflka sebepler bulsa da, beyitte gneflin defterinin drldne yani yok olduuna, batt-
8. nite - Edebi Motiflerin Mitolojik Kkenleri-II
na iflaret edilir, yani gnefl; doduunda hayat, battnda ise lm ve yok olma
tasavvuru ile beraberdir.
mr-i hasmn defterin tmr-vefl drsn felek
Nice kezsndan eyymn dzer defter gnefl
(Ahmet Pafla K. 79/68)
Klsik slam edebiyatnda ve Divan edebiyatnda gnefle kimsenin bakamayaca tarznda bir inan da bulunur; bu inancn tabii olarak gnefle hakiki hayatta
da insanolunun bakamayaca gereiyle ilgili olduunu kabul etsek de bu gerein fliirsel ifadeye dnflmesinde gnefle, ancak gneflin sembol olan kartaldan
baflka kimsenin bakamayaca yolundaki tasavvurun etkisi de bulunmaktadr. Divan edebiyatnda da gnefle baklamayaca hakkndaki kabul, yani gelenek, bu
kaynaktan geliyor olmal. Zira pek ok fliirde bu kavramn edebiyatmzda tekrar
ve tekrar ele alndn grrz.
Bilmezem nice greyim ben o mhun yzini
Bakcak gn yzine gzmi nem-nk eyler
(Bk G. 188/2)
Mihr-i hsnn mihri bir hle giriftr itdi kim
Yzine bakduka anun kse-i eflmm tolar
(Zt G. 243/3)
Yakndou mitolojisinde gnefl tanrsnn doudan douflunu anlatan insan
sembolleri flunlardr: 1. Omuzlarnda ok fleklinde flklar fflkran bir erkek figr.
2. Elinde flklar temsil eden testere biiminde diflli haner bulunan bir insan figr. (Bu testere gneflin karar verme, adil olma kavramlaryla iliflkisini simgeler.) 3.
Doarken ve batarken bir ayan bir da tepesine koymufl bir erkek figr. Baz
arafltrmaclar gnefl tanrsnn elindeki testereyi, karanlklardan doan gnefl fln
olarak karanlklar aan bir anahtar fleklinde yorumlamfllardr. Nitekim Divan edebiyatnda da bu tasavvur bulunmaktadr:
Kufl ap drc-i zebercedden cevhir dkt kim
Hk gencin eyleye gencine-i cevher gnefl
[Gnefl, kilit ap yeflil renkli kutudan mcevherleri dkt ki toprak mahzenini
cevherle dolu bir hazine haline getirsin. (Yani gnefl koyu yeflil renkli semada karanl aralayarak yani anahtarla aarak karanlk yeryzn flklarla doldurdu.)]
Gneflin divan edebiyatnda haner ve klla beraber kullanld da ok sk
grlr:
Nitekim her seher tin ekp sfendiyar- mihr
Elinde Zl- gerdnun fleb-i tr ola kalkan
(Nev K. XLVI/15)
Gneflin gkyznde bulunan okyanusta, bir tekerlek biiminde tasavvur edilen kay ile seyahat ettii tahayylnn ok eski bir Mezopotamya tasavvuru olduu bilinmektedir. Zaman iinde Msrda bir gemiye benzetilen gneflin ipleri,
yani flklar, gemisinden soyutlanarak sadece iple (flkla) gnefl arasnda bir iliflki
kurulmufltur. Divan edebiyatnda da gnefl flnlar-ip iliflkisine rastlanr:
185
186
Zencr-i zerle mihr-i felek tk- kasruna

Zerrn yine gibi aslsa vehi var
(Yahya Bey K. 10/36)
slm yazarlar ve tarihileri de gkyznde bir denizin veya douda ve batda
yz seksener tane pnarn bulunduunu tasavvur etmifllerdir. Gnefl her akflam bu
pnarlarn birisinden batar, gecenin karanlklarnda tekerlekli arabasyla veya teknesiyle melekler tarafndan ekilerek arfln altna getirilir. Burada gnefl sabahn olmasn ve Tanrnn ona tekrar domasn emretmesini bekler. Arfln alt fln, yani
sularn asl kaynann bulunduu yerdir. Gnefl bu flkla beslenerek doudan yeniden doar. Gneflin doup batflna dair verilen bu bilgiler, Ahmet Paflann flu
beyitinde ifadesini bulur:
Ahd-i adlinde yumarlar cmle ldzlar gzn
Girdiince eflme-i kfura b-mizer gnefl
Gneflin geceleyin gkyzndeki gmfl sandallar yani yldzlar sabah vaktinde batrmak zere hazrlanan bir gemiye benzetildii flu beyitte, gemi-gnefl-semadaki deniz kavramlar kullanlarak vurgulanr:
Kulzm-i Hindin batrmaa gmfl zevraklarn
Bd-bn- nr ile donatd flk-i zer gnefl
(Yahya Bey K.19/4)
Acyibl- Mahlkt,
Yazld devrin corafya ve
kozmografya telakkisine
gre hazrlanmfl,
ansiklopedik bilgiler ihtiva
eden, slm edebiyatlarn
ortak eserlerinden biridir.
Eskiden corafya ve
seyahatle ilgili kitaplara
genellikle Aciblbldn. Acibl-Hind.
Acibl-mahlkt gibi
isimler verilirdi. Buradaki
acib kelimesi Hrikalar,
grlmemifl ve duyulmamfl
garip fleyler anlamna
gelmektedir. Trk
edebiyatndaki Aciblmahlkt tercmeleri
Kazvniden ve ran
edebiyatndaki dier
rneklerinden alnarak
yaplmfltr.
Btn bu bilgilerin fl altnda ihtiyarlad zaman menzil be-menzil yavrularnn yardmyla eflme-i sfnin yanna, saf pnarn bulunduu yere getirilen kartaln, saf sulara dalp kmasyla yeniden genlefltiini anlatan Acyibl- Mahlktta, Haytl-Hayvndaki ifadelerin orijini ve mitik anlamlar daha ak bir flekilde belirlenmifl oluyor. Zira gnefl, kartal olarak batdaki karanlk sulara ihtiyar olarak daldktan sonra gkyznn dou tarafnda yeniden genleflir ve gece boyunca
karanlk sularnda yrd okyanusa karfl bir zafer kazanmfl olarak yeniden dnyaya geri gelir. Nitekim Divan edebiyatnda gnefl, zafer kavramyla birlefltirilir:
Hrfld-i zafer-tl olur feth ufukundan
n subh-sfat keflf ede tigin Yed-i Beyz
Gneflin sembol kartaln karanlklara karfl sabah vakti kazand zafer kavram zaman iinde giderek kuvvetin ve gcn de sembol olmufltur. Bylece Yakndouda hkmdarlarn da kartala veya benzeri kufllara benzetilmesi bir gelenek
hline gelmifl, edebi eserlerde hkmdar, kartal simgesiyle birlefltirilmifl ve formllefltirilmifl ifadeler teflekkl etmifltir:
Nr- ayn- diln yan hm-y saltanat
Hakm-i l-himem flehbz- nusret-fliyn
(Yahya Bey K. 2/19)
Kanun Sultan Sleyman iin sylenen flu beyit Kanunyi hem gnefle hem de
kartala benzetmektedir. Zira yldzlar avlayan kartal, doan gnefltir:
Bz- encm-sayd gibi her seher fleh
Bu merg-zr- dehri kamu idesin flikr
(Yahya Bey K. 10/44)
187
Kartal ve gnefl motifleri ve onlarla ilgili tasavvurlar, Babil ve Asur krallklarndan, nce Hititlere, Fenikeye gemifl, bu iki lkeden iki ayr koldan eski Yunana
ulaflmfltr. Daha sonraki yzyllarda Yunandan bu tasavvurlar Roma imparatorluu tevars etmifl, te yandan Anadolu ve Yakndouda zaten var olan bu mitik tasavvurlar, Byk skender ve Roma mparatorluunun Anadolu ve YakndoudaSIRA benzer
SZDE tasavvur
ki yaylmalar srasnda tekrar douya gelen, az ok deiflmifl olan
ve efsanelerle yeniden kaynaflmfl, Hellenistlik devirde ve sonrasnda daha kompleks ve deiflik ehrelerle karflmza kmfltr. En nihayet Bizans
dnemini takiben
D fi N E L M
slm devletlerinin teflekklyle Anadolu Seluklularnn ve Osmanllarn sanat ve
edebiyatnda az ok eski anlamlarn muhafaza ederek daha baflka bir ehreyle
S O R U
varlklarn srdrmfllerdir.
SIRA SZDE
b- Hayat
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
b- hayatn kayna Glgamfl efsanesine, hatta bu efsanenin de temelinde bulunan Smer mitolojisindeki daha eski bir motife dayanr. YeraltSIRA
dnyasna
SZDE inen tanra nannay lmden geri evirmek iin nedimesi Ninflubur tanr Enkiden teslim
ald hayat suyunu ve hayat yiyeceini taflyan Galatur ve Kurgarra adl iki ruhun refaketinde yer altna iner ve nannann cesedi zerine AMALARIMIZ
bu iki maddeyi saarak onu yeniden hayata dndrr. Daha sonra Glgamfl efsanesinde ebed hayat
bafllayan bitkiyi Glgamfldan bir ylan karr. Benzeri bir hikye daha sonra s T A P
kender ile afls ve Hz. Hzr aramaya kan Hz. Musa ile onaK refakat
eden Yfla
bin Nnun baflndan geer. Yemek zere hazrladklar baln dirilerek suya atladn grrler. slm edebiyatnda ise skender hikyelerinde skender ve Hz.
TELEVZYON
Hzrn hayat suyunu karanlklar lkesinde aramak zere yola kt, fakat bu hayat suyunu Hzrn bulup itiini, skenderin ise iemeden geri dnd anlatlr.
N N
Glgamfl Destan: Glgamfl Destan, tarihin en eski yazl destannn ad

N T Eolup,
R N E T12 kil tablete Akad ivi yazs ile kaydedilmifltir. Uruk kral Glgamfln lmszl arayflnn yksnn anlatld destan ayn zamanda Nuh Tufannn daha eski srmn de barndrmaktadr. Glgamfl, en yakn dostu Enkidunun lmnn ardndan girifltii lmszle
ulaflma abasnn nfile olduunu ve Tanr Enlilin tleriyle, insann ancak byk bir ad
brakmakla lmszle eriflebileceini kabul etmifltir. Destan, tarihte bilinen en eski medeniyetlerden olan Smerlerin yaflayfllar hakknda bilgi verir ve kendisi de ilk yazl destan olma zelliini taflr. Glgamfl Destannn en nemli zelliklerinden biri de, anlatt
Tufan yksnn, byk dinin kutsal kitaplarnda yer almasdr.
(http://tr.wikipedia.org/wiki/G%C4%B1lgam%C4%B1%C5%9F_Destan%C4%B1)
Dolaysyla anlafllyor ki b- hayat mitolojiden efsaneye geildikten sonra, efsanelerdeki kahramanlarn bir trl ele geiremedikleri bir nesne olmufltur. Oysa
hayat suyu veya hayat bitkisi eski Smer ve Bbil mitolojilerinde tanrlarn elde edebilecei bir fleydir. ou zaman o, tanrlarn yerine geip onun sembol
olur. flte hayat aac gibi tanrlarn mal olan lmszlk suyu Yakndou edebiyatlarnda hep tanrlarn mal olarak kalmfl, yani insann eline hibir zaman
gememifltir.
b- hayat baz beyitlerde hayat zelliinden tr su, ila yerine getii iin
flarap, syleyene ve dinleyene iyi ve gzel duygular afllad, ebediyen kulaktan
kulaa yaflad iin sz, dolaysyla edeb eser, b- hayata benzetilir:
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
188
Sular b- hayt olmfl safdan

Tabyi mutedil b u hevdan
Bnarlar evresi yafll glistn
Zeberced arg iinde b- hayvn
(engnme 363-374)
Temmuz
Mezopotamyada eski Smerde ad Dumuzi (Temmuz) olan fakat deiflik blgelerde ve zamanlarda Asur, Marduk, Baal, Adonis, Attis, Osiris gibi deiflik adlarla
adlandrlan len ve dirilen bitki tanrs tarih boyunca Yunanistanda, Anadoluda,
Suriyede, Lbnanda, Filistinde birbirine esasta benzeyen fakat teferruatta ayrlan
yinler ve merasimlerle varln ve etkisini srdrmfltr. yle ki Roma mparatorluunda kendilerine ok salam bir yer edinen bu eski aa ait inanfllar, gelenekler, ayinler, ilk zamanlarnda Hristiyanln iine de girmifl ve kendilerini deiflik yorumlarla kabul ettirmifllerdir. Nitekim len ve dirilen tanrlarla Hz. sa arasnda, etik ve din anlayflndaki byk ayrla ramen baz benzerlikler bulunmaktadr. Bilhassa Hristiyanlkta onun armha gerildikten sonra tekrar dirilerek gkyzne ktna inanlmas bu benzerliklerin en nemlisidir. Ayrca Hristiyanlkta
Hz. sann lm ile ilgili olarak yaplan Paskalya yinleri ile Yakndounun len
ve dirilen tanrlar iin yaplan mersimler ve yinler arasnda da, mersimlerin yapldklar zaman ve mersimlerin flekilleri bakmndan benzerlikler olduu grlmektedir. Bilhassa len ve dirilen tanrlar iin yaplan festivaller ile Hz. sann ldkten sonra dirilerek gkyzne ykselmesi inancyla ilgili Paskalya merasimlerinin ayn zamana rastlamas ok dikkat ekicidir.
Resim 8.1
Marduk ve Kartal
Bafll Aslann
Savafl. (Silindir
Damga.)
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
Hz. sa hangiSIRA
zellikleriyle
Divan fliirinde temsil edilmektedir?
SZDE
Hatem-i Tay
D fislm
N E L Mve Divan edebiyat flairleri, Araplarn Tay boyundan ve meflhur
Btn klsik
Arap flairi ve reislerinden olan Hatem-i Tayin cmertliini bir darb- mesel hkmnde kullanrlarS ve
cmertliini memduhlarnn cmertlii ile mukayese ederler:
O R onun
U
Sehsndan utanur Htem-i Tay

D Kgandr
KAT
Gzi gnli
himmeti bay
(engnme 187)
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
189
Nazarda Mflter talatda hurfld

Keremde Htem hikmetde Cemfld
(engnme 193)
Simurg/Anka
Fars mitolojisindeki arflmlarna V. nitede deinilen Simurg/Anka, kadnla, musiki ile, eng ve dier musiki aletleriyle iliflkisi olan efsanev, mevhum bir kufltur.
Muhakkak ki onu putperest devrinin tanralarna ait sembolik anlaml mitolojik
kufllardan birine veya birkann birleflimine doru geriye gtrebiliriz. Nitekim
Arap rivayetine gre Anka, esatirdeki yars arslan yars kartal olan bir kufltur. Bu
da bize Frtna Tanrs Ninurta ile Tanra nannaya dair bir sembol olan mdugut
kuflu ile ayn vasfta grnyorsa da bu sembol Smer-Akad devirlerinden sonra
yamur, frtna tanrlarnn gnefl tanrsyla zdeflleflmeleri sonucunda gnefle sembol olmufl olabilir. Bu yzden ateflle olan ilgisi dolaysyla gnefli temsil ettiini de
dflnebiliriz. Bilhassa yokluu temsil ettii vakit, gneflin yeryznden ekildii
geceye bir iflaret bulunmaktadr. Buna paralel olarak Anka, gece ve gndz, ilkbahar ve kfla da sembol olmakta, dolaysyla bereket ve yamur tanrlaryla da ilgili
grnmektedir. Kaf danda yaflad sylenen efsanev mevhum bir kufl olan Anka, Divan edebiyatnda yokluun ve kanaatin timsali olarak geer:
Hner Anka-sfat olmfld madm
Anun ztndadur mevcd malm
(engnme 189)
Simurg: Divan edebiyatnda

Ank, Zmrdank ya da
Smurg adlaryla geen bu
efsanevi kuflun Hint
mitolojisindeki garuda
kuflu, eski Msrllarn en
byk tanrnn formlarndan
biri olarak kabul ettikleri
benu kuflunun bir uzants
olan phoneix ve Trklerin
milli sembollerinden, kartal,
karakufl ve turul gibi yrtc
kufllarla ilgisi olabilecei
sylenmektedir. Trk
edebiyatnda bu adlarla bir
motif olarak ran
edebiyatndan gemifl
olduu kesin olmakla
birlikte ok benzer
efsanelerin slamiyetten
nceki Trk kavimleri
arasnda da yaylmfl olduu
bilinmektedir.
hu da gzelliini, bir bakma maddesinin fni oluflunu anlatmak iin kendini

Ankaya benzetir:
zm Anka sfat benzer Hmya
ki boynuzum ikki ejdehya
(engnme 1179)
Tasavvuf balamda Simurg neyi sembolize eder?
Hm
SIRA SZDE
D fi N E L M
Menflei Mezopotamyadaki daha eski devrelere uzanmakla birlikte, bilhassa Asur

devrinden beri frtna ve gk grlts, yamur, ayn zamanda bitki ve bereketliS O R U
lik tanrsyla zdeflleflen gnefl tanrsnn, dolaysyla tanrnn yeryzndeki
temsilcisi olan hkmdarn da sembol olur. Bu sembol bir daire iinde kanatl bir insan figrdr. Veya sadece bir kuflun kanatlar ve kuyruu ile ssl
D K K Abir
T disktir. Bu
sembol Asurdaki kabartmalarda savafl srasnda veya savafltan zaferle dnerken
Asur kralnn bafl zerinde grlr. Ayn sembol, ranllarda Hrmzn sembolSIRA SZDE
ne benzemektedir.
slmiyette devlet ve iktidarla, baht ve talihle birlefltirilmifl ve slm edebiyatnda Hma kuflu, devlet kuflu, talih ve baht kuflu olarak kabul
edilmifltir. Efsaneye
AMALARIMIZ
gre devlet kuflu diye adlandrlan ve ok ykseklerden uan bu kuflun kanadnn
glgesi kimin baflna dflerse, o padiflah olurmufl:
SIRA SZDE
D fi N E L M
Hma: Hma kuflu, Divan
fliirinde, hm-y aflk,
hm-y devlet, hm-y
S Ohimmet,
R U
saltanat, hm-y
hm-y maksad, hm-y
kuds, hm-y nz, hm-y
merm, hm-yD marifet,
KKAT
hm-y izzet, hm-y
hsn, hm-y dil vb. pek
ok fleye izafe edilerek yer
SIRAhmSZDE
almaktadr. Ayrca,
talat, hm-sye, hmpervz, hm-pye, hmfleref vb. sfatlar
da
AMALARIMIZ
hmnn gzel zelliklerini
taflyan kifli ve nesnelere
uygun grlr.
N N
Hm devlet kufldur syesi ol

Sadet gencdr sermyesi ol
(engnme 148)
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
190
engnme: XV. yzyl Osmanl

flairlerinden Ahmed-i D,
tarafndan yazlan ve 1446
beyitten oluflan engnme,
engi alegorik ve mistik
biimde anlatan manzum bir
mesnevidir.
Afladaki beyitte Hmnn ykseklerde uuflu ve kanadnn glgesi ile ykseklerde dalgalanan padiflah sanca ve glgesi arasnda mnasebet kurulur ve bu
arada hkmdar, gnefl ve Hma arasndaki iliflki belirtilir:
Matkut-Tayr: Ferdddin
Attrn (l. 1221) tasavvuf!
mesnevisi. Baz nshalarnda
ad Makalt- Tuyr,
Makmt- Tuyr, Tuyrnme
fleklinde kaytl olan ve
nshalar arasndaki
farkllklar dikkate alndnda
5000 beyti biraz aflan eser
otuz bir blmden
oluflmaktadr. Mantkuttayrn konusu ksaca flyledir:
Kufllar kendi aralarnda
toplanp hibir lkenin
padiflahsz olmadn,
padiflahsz lkede nizam ve
intizam kurulamayacan
belirtirler. Aralarnda bulunan
ve mrflidi temsil eden,
Sleyman peygamberin
mahremi ve postacs hdhd
bu konuda onlara yol
gstereceini syler.
Hdhdn nclnde
toplanrlar. Fakat yolun uzak
ve skntl olduunu anlaynca
blbl, papaan, tavus, kaz,
keklik, hm, doan, balkl,
baykufl ve dier baz kufllar
birer mazeret ileri srerek
yolculuktan vazgemek
isterler. Hdhd kufllarn
hepsine cevap vererek onlar
ikna eder. Sonunda btn
kufllar hdhdn
klavuzluunda yola karlar.
Attr, Mantktt-tayrda
vahdet-i vcd inancn
anlatmfltr. Buna gre var
olan sadece vcd- mutlaktr.
SIRA SZDE
Btn kudret Ondadr.

D fi kinatta
N E L M varlk
nsann
halinde grdkleri, vcd-
mutlakn bir ayna hkmnde
olan adem-i mutlakla
S O R U
karfllaflmasndan doan
eflitli grnfllerden ibarettir.
Allah eflitli flekillerde tecelli
ettiinden
D K K btn
A T eflya ve
yaratklar bir varla sahip
gibi grnr. Aslnda bu
grnen fleylerin gerek varl
SIRA Attr
SZDE
yoktur.
eserinde bu
inanc kufllarn dilinden
temsil bir tarzda hikye
etmifl, hdhd ile eflitli
kufllar arasnda geen
AMALARIMIZ
konuflmalar aracl ile
tasavvuf dflncelerini
aklamfltr. fiair, hdhdn
azndan kufllarn soru ve
K T A P
itirazlarna cevap verirken
konuya uygun dflen baflka
hikyeler de anlatr.
Hmyun glgesi benzer Hmya

Braur rifati hurflde sye
(engnme 195)
Hdhd
Hdhd, avufl kuflu, slm mitolojisine gre Hz. Sleymann emrinde bulunan
kufllardan biridir. Hz. Sleyman onun vastas ile Belks bulmufl, Mslman etmifl
ve onunla evlenmifltir. Ayrca Hdhd, lde topran altnda suyun nerede bulunduunu ok iyi bilirdi. Bu yzden Hz. Sleyman, (Yafur ya da Yagfur adl) Hdhd su bulma vazifesinde kullanmfltr. Hdhd ayrca ilkbaharla, yamurla, asma aalar ve zmle yani bitki dnyas ile ilgili bir kufltur. Bu yzden eer bir
adam Hdhdn kanyla ayaklarn boyarsa, ryasnda fevkalde acayip fleyler
grr. ran flairi Attar (l. 1221) Mantkut-Tayr (Kufllarn Dili) adl eserinde Hdhde nemli bir rol vermifltir. nk btn kufllar, onun klavuzluu altnda, Simurgu aramak iin yola karlar. flte bu hikyelerde Hdhdn gnefl ve su ile
ilkbahar ve yamurla, dolaysyla eski a mitolojileri ile ilgisi ok zayf bir flekilde
olsa bile devam etmektedir. Ahmet-i Da, engnmede, Hdhdn hem Hz. Sleyman ile hem de Mantkut-tayr ile ilgisini belirtmek iin flu beyitte btn bu bilgileri bir araya getirmifltir:
Klursn lemi Hdhd gibi seyr
Sleymnsn okrsun Mantkut-tayr
(engnme 730)
Grld gibi, Hdhd ile Hz. Sleyman arasndaki iliflkiye telmih yaplmakta ve Mantkut-tayr ile Hz. Sleymana kufldilinin retildiine dir Kuranda bulunan yete (XXVII 16) hem de Attarn tasavvufa dair yazd eserine iflaret edilmektedir.
Feridddin-iSIRA
Attarn
SZDEMantukut-tayr adl mesnevisi rnek alnarak Trk edebiyatnda
hangi eserler yazlmfltr?
Misk
D fi N E L M
Rivayete gre, gazal-i misk adl hu, Tibet tarafnda bulunur. Misk bu geyiin gS O R Ukandan elde edilir. Misk flifli gbeinde toplannca, ahu hastalabeinde toplanan
nrmfl; gbeini kaflyabilmesi iin, Tibet halk genifl sahralara kazklar akarmfl.
hu bu kazklara gbeini srterek kaflrken misk dflermifl. Siyah renkli ve gzel
DKKAT
kokulu olan misk, kalbe ve dimaa kuvvet verdii iin, eskiden tpta ila olarak
kullanlrmfl. Edebiyatta siyah rengi ve gzel kokusu bakmndan misk sevgilinin
SIRA SZDE
sana benzetilir.
Bu yzden zlf, siyah, koku kelimeleriyle, geldii yer dolaysyla da Hta, Huten ve in kelimeleriyle ses benzerlii dolaysyla da n (doru),
hat (yanlfl)
kelimeleriyle beraber kullanlr; bu kelimeler etrafnda eflitli kelime
AMALARIMIZ
oyunlar ve sanatlar yaplr.
N N
Sanemler zlfi hep benden muanber

K T A P
Dimg rayihamdan hofl muattar
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
191
Tenmden her ne kan kim hflk olurd

Gbemde gelrdi mflg olurd
Gzm esrkligi nergis humr
Gbeim nfe-i mflg-i tatr
Htdan Rum iline vard avum
Kya baksam olur aslanlar avum
(engnme 1173-1175)
Ud- Kumr
Tusde, Kamr flekliyle geen Hindistandaki Kumar flehri, slm ve Divan edebiyatnda d aac, amber ve tavus kufllar ile meflhurdur.
Buhur itmifl sab d- Kumr
Abr lden mflg-i tatr
(engnme 364)
Fl-i Mengels
Mengelus adl yerde haflmetli ve byk beyaz filler yetifltirilirmifl. Ahmed-i Da,
engnmede atn heybetli grnfln daha iyi canlandrmak iin onu beyaz
Mengelus filleriyle mukayese eder:
Salbetde fl-i Mengels
Depinsem rkdrdm Engers
(engnme 1260)
Yemen Akiki
Yemende kan akik tafl Sheyl adl yldzdan rengini ald iin btn akiklerden
renke daha parlakmfl ve ruhtaki sknty datrmfl.
Hrmn kmeti serv-i revndur
Akk lebleri reflk-i Yemendr
(engnme 491)
SIRA SZDE
Divan fliiri geleneinde akk, hangi benzetmeler erevesinde yer alr?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
192
zet
N
A M A
N
A M A
Divan fliirinin temellerini Yakndou mitolojisi

balamnda irdeleyecek ve Yakndou mitolojisinin eflitli medeniyetler zerindeki etkisini kavramak.
Divan fliirinin temelleri, slmiyet hatta Hristiyanlk ncesindeki Yakndou kltrne uzanmaktadr. Tarih boyunca Yakndouda pek ok devlet kurulmufl, deiflik dinler, inanlar geliflmifl ve
bu blgede yaflayan halk bu geliflmeleri eski flekilleriyle birlikte slm kltrnn iinde yaflatmfl; ou kez de eski tasavvurlar ve imajlar bu
kltrn iinde yeniden yorumlamfl, onlar kendine gre yeniden flekillendirmifl, kltrne ok
renkli ve ok ynl bir grnm kazandrmfltr.
Divan fliirinin temellerinin Yakndou kltr
balamnda deerlendirildii bu nitede, Gnefl
Kartal, Ab- Hayat, Temmuz, Hatem-i Tay, Kaf,
Anka, Hma, Hdhd, Misk, Ud- Kumar, Fl-i
Mengels, Yemen Akiki gibi bafllklar erevesinde slmi gelenek ve Yakndou kltrnn
etkileflimi ortaya konulmaya alfllmfltr.
Akatlarn M.. 2450 Smerleri hkimiyetleri altna almasyla semitik kltrn ve dini anlayfllarn
etkileri Mezopotamyada giderek daha ok kendini gstermeye bafllamfltr. Bylece semitik halk
kendi kltrndeki bu zellikleri kendilerinden
nce bu blgeye hkim olan Smerlerin kltryle kaynafltrmaya alflmfllar. Kltrler aras
meydana gelen bu tarz etkileflimler ayn zamanda mitolojik sembollerin devamllk bulmasna
imkn salamfltr.
Kartal ve Gnefl motiflerinin Yakndou mitolojisindeki temsillerini kavramak.
Kartal ve gnefl motifleri ve onlarla ilgili tasavvurlar, Babil ve Asur krallklarndan, nce Hititlere, Fenikeye gemifl, bu iki lkeden iki ayr
koldan eski Yunana ulaflmfltr. Daha sonraki
yzyllarda Yunandan bu tasavvurlar Roma imparatorluu tevars etmifl, te yandan Anadolu
ve Yakndouda zaten var olan bu mitik tasavvurlar, Byk skender ve Roma mparatorluunun Anadolu ve Yakndoudaki yaylmalar srasnda tekrar douya gelen, az ok deiflmifl olan
benzer tasavvur ve efsanelerle yeniden kaynaflmfl, Hellenistlik devirde ve sonrasnda daha
kompleks ve deiflik ehrelerle karflmza kmfltr. En nihayet Bizans dnemini takiben slm
devletlerinin teflekklyle Anadolu Seluklularnn ve Osmanllarn sanat ve edebiyatnda az ok
eski anlamlarn muhafaza ederek daha baflka bir
ehreyle varlklarn srdrmfllerdir.
N
A M A
b- Hayatn Yakndou mitolojisi ve Divan fliirindeki temsilini kavramak.

b- hayatn kayna Glgamfl efsanesine, hatta
bu efsanenin de temelinde bulunan Smer mitolojisindeki daha eski bir motife dayanr. Yeralt
dnyasna inen tanra nannay lmden geri
evirmek iin nedimesi Ninflubur tanr Enkiden
teslim ald hayat suyunu ve hayat yiyeceini taflyan Galatur ve Kurgarra adl iki ruhun refaketinde yer altna iner ve nannann cesedi
zerine bu iki maddeyi saarak onu yeniden hayata dndrr. Daha sonra Glgamfl efsanesinde
ebed hayat bafllayan bitkiyi Glgamfldan bir
ylan karr. Benzeri bir hikye daha sonra skender ile afls ve Hz. Hzr aramaya kan Hz.
Musa ile ona refakat eden Yfla bin Nnun baflndan geer. Yemek zere hazrladklar baln
dirilerek suya atladn grrler. slm edebiyatnda ise skender hikyelerinde skender ve
Hz. Hzrn hayat suyunu karanlklar lkesinde
aramak zere yola kt, fakat bu hayat suyunu
Hzrn bulup itiini, skenderin ise iemeden
geri dnd anlatlr.
Dolaysyla anlafllyor ki b- hayat mitolojiden
efsaneye geildikten sonra, efsanelerdeki kahramanlarn bir trl ele geiremedikleri bir nesne
olmufltur. Oysa hayat suyu veya hayat bitkisi
eski Smer ve Bbil mitolojilerinde tanrlarn elde edebilecei bir fleydir. ou zaman o, tanrlarn yerine geip onun sembol olur. flte hayat
aac gibi tanrlarn mal olan lmszlk suyu
Yakndou edebiyatlarnda hep tanrlarn mal
olarak kalmfl, yani insann eline hibir zaman
gememifltir.
N
A M A
N
A M A
Simurg/Ankann Yakndou mitolojisi ve slami

edebiyatlardaki temsilini kavramak.
Simurg/Anka, kadnla, musiki ile, eng ve dier
musiki aletleriyle iliflkisi olan efsanev, mevhum
bir kufltur. Muhakkak ki onu putperest devrinin
tanralarna ait sembolik anlaml mitolojik kufllardan birine veya birkann birleflimine doru
geriye gtrebiliriz. Nitekim Arap rivayetine gre Anka, esatirdeki yars arslan yars kartal olan
bir kufltur. Bu da bize Frtna Tanrs Ninurta ile
Tanra nannaya dair bir sembol olan mdugut
kuflu ile ayn vasfta grnyorsa da bu sembol
Smer-Akad devirlerinden sonra yamur, frtna
tanrlarnn gnefl tanrsyla zdeflleflmeleri sonucunda gnefle sembol olmufl olabilir. Bu yzden
ateflle olan ilgisi dolaysyla gnefli temsil ettiini
de dflnebiliriz. Bilhassa yokluu temsil ettii
vakit, gneflin yeryznden ekildii geceye bir
iflaret bulunmaktadr. Buna paralel olarak Anka,
gece ve gndz, ilkbahar ve kfla da sembol olmakta, dolaysyla bereket ve yamur tanrlaryla
da ilgili grnmektedir. Kaf danda yaflad sylenen efsanev mevhum bir kufl olan Anka, Divan edebiyatnda yokluun ve kanaatin timsali
olarak geer.
Hm kuflunun Yakndou mitolojisindeki temsilini kavramak.
Menflei Mezopotamyadaki daha eski devrelere
uzanmakla birlikte, bilhassa Asur devrinden beri
frtna ve gk grlts, yamur, ayn zamanda
bitki ve bereketlilik tanrsyla zdeflleflen gnefl
tanrsnn, dolaysyla tanrnn yeryzndeki temsilcisi olan hkmdarn da sembol olur. Bu sembol bir daire iinde kanatl bir insan figrdr.
Veya sadece bir kuflun kanatlar ve kuyruu ile
ssl bir disktir. Bu sembol Asurdaki kabartmalarda savafl srasnda veya savafltan zaferle dnerken Asur kralnn bafl zerinde grlr. Ayn
sembol, ranllarda Hrmzn sembolne benzemektedir.
N
A M A
193
Hdhdn slami edebiyatlarda ve mitolojide

nasl temsil edildiini kavramak.
Hdhd, avufl kuflu, slm mitolojisine gre
Hz. Sleymann emrinde bulunan kufllardan biridir. Hz. Sleyman onun vastas ile Belks bulmufl, Mslman etmifl ve onunla evlenmifltir. Ayrca Hdhd, lde topran altnda suyun nerede bulunduunu ok iyi bilirdi. Bu yzden Hz.
Sleyman, (Yafur ya da Yagfur adl) Hdhd
su bulma vazifesinde kullanmfltr. Hdhd ayrca ilkbaharla, yamurla, asma aalar ve zmle yani bitki dnyas ile ilgili bir kufltur. Bu yzden eer bir adam Hdhdn kanyla ayaklarn
boyarsa, ryasnda fevkalde acayip fleyler grr. ran flairi Attar (l. 1221) Mantkut-Tayr (Kufllarn Dili) adl eserinde Hdhde nemli bir rol
vermifltir. nk btn kufllar, onun klavuzluu
altnda, Simurgu aramak iin yola karlar. flte
bu hikyelerde Hdhdn gnefl ve su ile ilkbahar ve yamurla, dolaysyla eski a mitolojileri
ile ilgisi ok zayf bir flekilde olsa bile devam etmektedir.
194
Kendimizi Snayalm
1. Divan edebiyatnda gnefl afladaki hayvanlardan
hangisiyle zdefllefltirilmemifltir?
a. Doan
b. Kartal
c. fiahin
d. Tavus
e. Gvercin
6. Afladakilerden hangisi mihr kelimesinin tevriyeli

kullanmn iermektedir?
a. Ayrlk-gece
b. Vuslat-bahar
c. Keder-karanlk
d. Sevgi-gnefl
e. zlem- Sabah yeli
2. Hma kuflu, divan fliirinde afladaki kavramlardan

hangisine izafe edilerek kullanlmamfltr?
a. Hm-y aflk
b. Hm-y devlet
c. Hm-y saltanat
d. Hm-y himmet
e. Hm-y zillet
7. Divan edebiyat geleneinde gnefl, aflada yer alan

kavramlarn hangisiyle kullanlmaz?
a. Haner
b. Kl
c. Zerre
d. Tk
e. b
3. Divan flairleri fliirlerinde Maniyi, afladaki kavramlarn hangisiyle birlikte zikretmezler?

a. Bt-i n
b. Nakfl
c. Mnakkafl
d. in lkesi
e. Yemen
8. Afladakilerden hangisi b- hayat kavramnn karfll deildir?

a. Hayat suyu
b. Hayat bitkisi
c. Hayat aac
d. Keder otu
e. lmszlk suyu
4. Divan fliirinde ska yer alan misk, fliirlerde afladaki

kelimelerin hangisiyle birlikte kullanlmamaktadr?
a. Zlf
b. Siyah
c. Dudak
d. Hta
e. in
9. Temmuz adl bitki tanrs, deiflik blge ve zamanlarda hangi isimlerle adlandrlmamfltr?
a. Marduk
b. Baal
c. Adonis
d. Herkl
e. Osiris
5. Afladakilerden hangisi gnefl tanrsnn doudan

doduunu anlatan sembollerden biridir?
a. Omuzlarnda ok fleklinde flklar fflkran bir erkek figr
b. Elinde kamfl bulunan bir insan figr
c. Doarken ve batarken ellerini yere koymufl bir
erkek figr
d. Kafasnn stnde yaldzl bir eleng bulunan
erkek fgr
e. Sa elinde testere tutan erkek figr.
10. Meflhur Arap flairi ve reislerinden olan Hatem-i Tay,

Divan fliirinde hangi zelliiyle yer alr?
a. Cimrilik
b. Unutkanlk
c. Cmertlik
d. lmszlk
e. Ketumluk
195
Okuma Paras
Meer bir gece in flehri stnden Simurg anszn kanat ap gsteriflli bir flekilde uup gitti. Onun yz binlerce trl nakflla dolu kanatlarndan biri ine dflt.
Halk o kanad grnce bsbtn dinlerini terk ettiler.
Grdkleri o kanadn nakfllarna kaplp inandklar
iin, kanattan baflka bir fley grmediklerinden o kuflu
kanattan ibaret sandlar. Bunlarn her biri kararszlk iine dflp o kanatta grd eflit eflit iflleme ve sslerden birini seti. Birisi gnefle biri aya tapt ve biri de,
tapmak iin yldz seti. Biri puta tapt ve mabudum
dedi; birisi de haa tapt ve onu Tanr edindi. Ey sevgili dost! Birisi buzaya tapt ve kfirlii gerek dinden
ayrmad. Mslman olan herkes o kuflu sordu, kfirler
ise onun kanadnn iflleme ve ssn grdler. Sen bir
kanadn ifllemelerine aldanma ve o kuflu yalnz bir kanattan ibaret sanma. Tenli canl bin kanat bir kufl olunca bir kanadn ifllemeleri nasl Simurg olabilir? Btn
kufllar onun glgesi olduu gibi, hepsi onun mlknn
ssdr. Kim syeyi izleyerek zatna yol srerse, sonunda o yoldan huzuruna ulaflp ona kavuflur. Ey sevgili ve deerli kifli! Glge onun flklardr; sen glge ile
asl zat ayr.
1. e
Kaynak: Glflehri, Mantkut-Tayr
2. e
3. e
4. c
5. a
6. d
7. e
8. d
9. d
10. c
Yantnz yanlfl ise Gnefl-Kartal konusunu

Yantnz yanlfl ise Hma konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Mani konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Misk konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise b- Hayat konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Temmuz konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Hatem-i Tay konusunu yeniden gzden geiriniz.
196
Sra Sizde 1
Hz. sa Divan edebiyatnda, Hz. Meryemin saya gebe
kalfl, doumu esnasnda ve bebekken gerekleflen
olaanst haller, peygamberlik mucizeleri, zdllikle
elle dokunmas ve nefesi ile krleri grdrp hastalar
iyi etmesi, lleri diriltmesi, dnyaya deer vermemesi, lmeyip ge ykselmesi, drdnc kat gkte bulunmas, maddeden arnmfl olmas ve hi evlenmemesi gibi birok ynleriyle eflitli hayal ve sembollere konu olmufltur.
Ceylan, mr.(2007), Kufllar Divan: Osmanl fiiir

Kufllar, stanbul: Kap Yaynlar.
avuflolu, Mehmet.(1977), Tafllcal Yahya Divan,
stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar.
Kaya, Bayram Ali.(2003), Azmizde Haleti Divan,
Harvard: Harvard niversitesi Dou Dilleri ve Edebiyatlar Blm.
Kk, Sabahattin.(1994), Baki Divan, Ankara: Trk
Dil Kurumu.
Pala, skender.(2003), Ansiklopedik Divan fiiiri Szl, stanbul: LM Yaynclk.
Tanyeri, Ali Nihat-Mertol Tulum.(1977), Nevi Divan,
stanbul: stanbul niversitesi Yaynlar.
Tekin, Gnl Alpay.(2004), Yakndou Mitolojisinde
Kartal ve Gnefl. Journal of Turkish Studies: Gnay Kut Armaan IV, Harvard.
Tekin, Gnl Alpay (Haz.).(1992), engnme, Harvard: Harvard niversitesi Yakn Dou Dilleri ve
Medeniyetleri Blm.
Yavuz, Kemal.(2007), Glflehrinin Mantkut-Tayr,
Ankara: Krflehir Valililii Yayn.
Acyibl- Mahlkt Maddesi, Diyanet flleri Vakf
slm Ansiklopedisi.
Mantku-t-tayr Maddesi, Diyanet flleri Vakf slm
Ansiklopedisi.
Sra Sizde 2
Simurg, tasavvufta ve tasavvuf Trk edebiyatnda Attarn Mantkut-tayr ile Nevynin Lisnt-tayrndan
mlhem olarak vahdet-i vcd dflncesi ierisinde
adem-i mutlakn semboldr. Simurg, otuz kufl olarak
ele alnnca okluu ifade eder, oysa varln birden
ok olmas vehm ve hayaldir. Anka gibi, okluun da
ad var kendisi yoktur. Dier taraftan Simurg, kufllarn
tek padiflah olmas dolaysyla birlii ve gerek varl,
yani Allah ifade eder.
Sra Sizde 3
Trk edebiyatnda nemli yeri ve etkisi olan Mantukut-tayr, Glflehr manzum olarak 1317de Trkeye
evirmifltir. Eserin hatime blmnde Glflehr, Mantkut-tayr esas almakla birlikte baflka bir eser meydana getirdiini ve eserinin telif sayldn sylemektedir. Mantkut-tayr manzum olarak Mevlev Feda Dede, Mantkul-esrr, Karatoval Zaf Pr Mehmed, Glflen-i Smurg ve Kadzde fieyh Mehmed, nflirkussadr adyla Trkeye evirmifltir. Trk edebiyatnda
Attrn Mantkut-tayr rnek tutularak yahut ondan
ilham alnarak yazlan eserler de vardr. Ali fir Nevnin Lisnt-tayr, Dervifl fiemseddinin Deh Mrg
bunlardandr.
Sra Sizde 4
Divan fliirinde dudak renk bakmndan akike benzer.
O, iinde inciler (difller) saklayan saf akikten bir kutucuktur. Yine fln gzyafllar da akik rengindedir. fiiirlerde, tenasp yoluyla karld yer olan Yemen ve
Sheyl yldz ile birlikte kullanlr.
Amalarmz
N
N
N

Divan edebiyat balamnda slmi gelenek ve Yakndou kltrnn etkileflimini kavrayabilecek,
Divan fliirinin temellerini ve imaj dnyasn slm medeniyeti yansra, Hristiyanlk ncesi Yakndou kltr balamnda deerlendirebilecek,
Yakndou medeniyetlerine ait efsane ve timsallerin slmi edebiyat geleneinde nasl dnflerek flekillendiini engnme beyitleri eflliinde takip
edebilecek bilgi ve beceriler kazanabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Divan Edebiyat
Yakndou Mitolojisi
slm Kltr
Mitolojik Tanr/Tanralar
indekiler
Trk Edebiyatnn
Mitolojik Kaynaklar
Edebi Motiflerin
Mitolojik
Kkenleri-III
MAN
REM BAI
BEYT- MAMR
KUBBETS-SAHR VE MESCDL-AKS
TK-I KSR
ELBURZ
GL/GLYABAN
PERLER
YEBRUHUSSANEM
PERVANE
LM- KMYA LM- ZC
LM- SHR VE LM- TILSIM (HRT LE
MRT)
LM- KMYA
LM- TIB
LM- FL, SATRAN, KUMAR
ENG
MTOLOJK LKBAHAR FESTVALLERHIDRELLEZ
Edebi Motiflerin
Mitolojik Kkenleri-III
KLASK TRK EDEBYATINDA MTOLOJK MOTFLER-III
Mani
Klsik ran edebiyat ve Divan edebiyatnn efsaneleri arasna meflhur efsanev
nakkafl Mani de girmifltir. Mani aslnda Mezopotamyann gneyindendir. Mild 14
Nisan 216 tarihinde Susa civarnda domufl ve ilk akidelerini bu havalide bafllatmfltr. 241 ylnda Hindistana seyahat etmifl ve ndus vdisinden Turana gemifltir. 242/243 ylnda rana dnerek Erdeflrin lmnden sonra tahta geen I. fipura (242/272) balln sunmufl onun ve ondan sonra ksa bir sre iin hkmdar olan Hrmzn (272-273) zamannda din retileri teflvik ve kabul grmfltr. Bu arada Zerdflt dininin rahiplerinin nfuzunu etkisiz brakarak kendi dinini
rann iinde ve dflnda yaymay baflarmfltr. Yaymaya alflt dini, Msr, Suriye,
Gney Arabistan, Kuzey Afrika, Anadoluya Dalmaya ve spanyaya; douda ise
Horasan, Orta Asya bozkrna ve ine kadar uzanmfltr. Bilhassa inde ve Trkistanda byk kabul grmesi ve bu lkelerde edebiyat, ssleme ve minyatr sanatnda Mani dininin derin etkiler brakmas sonucunda Mani, inli nakkafl olarak slm edebiyatnda yer almfltr.
Divan edebiyatnda flairler Maniyi, in lkesi, bt-i n, nakfl, mnakkafl gibi
kelimelerle birlikte sevgilinin gzellii ile veya nakkafllk sanatyla ilgili yerlerde
zikrederler:
Mnakkafl deti v gl-sitn
Anun hayrn kalur nakflnda Mn
(engnme 1035)
Dkeli nakfl ile reng-i zemni
Kimin tasvr idp nakkfl- n
(engnme 1041)
rem Ba
Efsaneye gre d kavminin hkmdar fieddadn cenneti takliden yaptrd
Kuranda (LXXXIX, 6-8) da zikredilen bu ba edebiyatmzda gzel bahe timsli
olarak geer. Aslnda bu tasavvur Mezopotamyada her byk flehrin tanrs ve tanras iin yaplan tapnaklarn ve hkmdar saraylarnn etrafnda infl edilen zengin bahelerden gelifltirilmifltir. Bu bahelerin en nls, Bbilde Nabukadnezar II
(M.. 605-562) tarafndan yaptrlan meflhur asma baheleridir. Esasen cennet de
Mani: slm kaynaklarnda

Manuya dininin kurucusu
olup tamamyla tarihi bir
flahstr. Maniheistlerin dini
eserleri ok gzel bir yaz ve
minyatrlerle ssl olarak
yazldndan dolay Maniye
nakkafllk atfedilmifltir.
Maninin resim mecmuasna
Erteng, Erjeng, Engelyn ve
Nigr isimleri verilmifl ve
Divan fliirinde bu isimlerle
yer almfltr.
200
bakml bahe, park demektir. Bu baheleri takliden fiamda daha sonra kurulan
rem Zatl-mad adl flehir veya kasrn etrafnda da baheler tanzim edilmifltir. Daha sonra fiamn kendisi olduu ileri srlen reme benzer bir flehir de skenderden nce skenderiyyenin yerinde yaplmfltr. rem cennetin tpks bir flehir
olup tafllar altn ve gmflten idi. Duvarlar kymetli tafllarla rlmfl ve safranla
kapl idi. fieddd bin d, bu flehrin inflas bitince Hz. Hdun itirazlarn hie sayarak onu grmek iin yola kt. Ancak reme bir gnlk mesfede maiyeti ile birlikte kasrgada mahvoldu. Bu motif, Ahmed-i Danin engnme sinde pek ok
yerde kullanlmfltr:
Eyitdi ben dah bir serv-i zd
dm b- remde hurrem fld
(engnme 1057)
Beyt-i Mamr
Kuranda da bulunan inanfla gre, Hz. demin yaradlflndan iki bin sene evvel
melekler tarafndan infla edilmifl ve Nuh tufannda ge ekilmifl olan bu mabet,
flimdi gkyznde ve tam Kbenin zerinde bulunmaktadr. Kutsilii dolaysyla
Divan edebiyatnda flairlerin sk sk bahsettikleri bu mabedi Ahmed-i Da de ayn
sebeple ele alr:
Felekde Beyt-i Mamrun hakiyn
Sekiz umagdag hrun hakiyn
(engnme 961)
Kubbets-Sahr ve Mescidl-Aks
Kudste Hz. Sleymann infla ettirdii mabedin harabesi yannda slmiyetin ilk
devirlerinde infla edilen iki camidir. Bunlardan Kubbets-sahr Emev hkmdarlarndan Abdlmelik tarafndan H. 70 (691)de infla edilmifltir. Bu bina zellikle Hz.
Sleymann tapnann en mukaddes ksmna yakn bir yere infla edilmifltir. Oysa
Mescid-i Aks, en uzakta olan mescid tafld anlamn da aka gsterdii gibi
eski mabedin gneyinde infla edilmifltir. Mescid-i Aksy Abdlmelikin olu ve
veliaht Veld (705-715) yaptrmfltr. Mekke alnmadan ve Kbe kble yaplmadan
nce, Mslmanlar yzlerini Kudse yani Mescid-i Aksya dnerek namaz klmfllard. Gelenee gre ise Hz. Muhammed Mira gecesi, yars insan yars at olan
Burak adl bir binek zerinde nce Mescid-i Aksya gelmifl ve ayan Kubbetssahrya basarak oradan Cebrailin klavuzluu altnda gklere ykselmifltir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
SIRA SZDE
Mekkede bulunan
ve iinde Kbenin de bulunduu mabedin ismi nedir?
Tk- Kisr
D fi N E L M
Halk arasnda Tk- Kisr diye anlan Medayin flehrindeki yvan saraynn kalntsdr. ok yksek olan bu tkn zerinde Hsrevin fiebdz zerinde bir resminin yaO R baflna
U
n sra ayrcaS tek
fiebdzin bir resmi de tafla oyulmufltur.
Muallak ftesi n Tk- Kisr
DKKAT
Mdevver
sars eyvn- Msr
(engnme 1287)
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
9. nite - Edebi Motiflerin Mitolojik Kkenleri-III
Elburz
V. nitede hakknda detayl bilgi verilen Elbruz Da, Deflt-i Arjanah ve Belh arasnda ykselmektedir. Simurgun yuvas bu dadadr. Simurg, Rstemin babas
Destan deniz kysnda terkedilmifl bularak bu dadaki yuvasna getirmifl, bakmfl ve bytmfltr. Divan flairleri bu da, ykseklii, haflmeti bakmndan ele
almfllardr:
Savardum karflu gelse ok kl grz
Geerdm kalksam bin kh- Elburz
(engnme 1269)
Gl/Glyaban
fieytan gibi cin taifesine mensub olan gl de irkin ve korkun grnfln ve ktln semboldr. Smer mitolojisinde galla adyla anlan ve tanra nannay
yeralt dnyasndan geri gelirken takip eden ve tanr Temmuzu yeralt dnyasna
zorla srkleyerek indiren korkun grnfll kt ruhlar ile slm kltrndeki
gllerin arasnda bu kelime benzerliinin tesinde bir iliflki bulunabilir mi? Bunu
ileriki alflmalar akla karacaktr.
Periler
Canl varlklarn melek, insan, cin fleklinde olduklarna inanan eskilerce, periler de
cin taifesinin bir koludur. Ancak periler, flekilleri bakmndan gl ve dier cinler gibi irkin olmayp aksine ok gzeldirler. Yine inanfla gre, insana grnmezler,
insandan kaarlar, su, pnar ve eflme bafllarnda mesken tutarlar, insanlar buralarda arparlar.
Divan edebiyatnda perilerin ok byk nemli bir yeri vardr. Onlar hakknda
sylenen bu eflitli rivayetlere dayanlarak yaplan kelime oyunlar ve dier edebi
sanatlarla flairler, duygu ve dflncelerini ifade etmek imknn bulurlar.
Kara gzl gzel yzl perler
zi Zhre cemli Mflterler
(engnme 447)
Yzine baksa yz yl gz usanmaz
Per grse beflerden tod sanmaz
(engnme 456)
Yebruhussanem
Hem insan hem de cin taifesine faydas olan bir ottur. Yapra paz yaprana benzer. Ulu dalarda yetiflir. Akflam olunca ra gibi yanar, fakat yaknna gelince fl
kaybolur. Birisi bu otu koparsa bu ot yle bir ah eder ki ifliten hemen lr. Onun
iin bir ipin ucunu bir kpee bir ucunu da bu ota balarlar. Uzaktan kpee ekmek gsterirler, kpek koflunca ot kknden kopar. Bu otun kk insana benzer,
kafllar, gzleri, elleri, ayaklar vardr. Az ve burnu, kadn gibi salar vardr. Onu
taflyan erkekse kadnlar, kadnsa erkekler flk olur, bir evde bu ot bulunursa, o
evde muhabbet, bereket ve nimet bolluu olur.
Tudan emdirr kim derde emdr
Gren sanur ki yebruhus-sanemdr
(engnme 553)
201
202
Pervane
fiem Pervane: nsann aflk
uruna maddi varlndan
vazgemesinin, tasavvuf
fliirinde ise tanrnn
varlndan yoklua
eriflmesinin simgesi olan
flem (mum), ile pervane
(kelebek) hikyesi ilk defa
Fars fliirinde Ehl-i fiirz (l.
1535) tarafndan
ifllenmifltir. Divan
flairlerinden Zati, Lmi
elebi ve Muid fiem
Pervne yazmfllardr.
Resim 9.1
Devekuflu olarak
temsil edilen
Dragon ve
Mardukun
Savafl. (Silindir
Damga)
fiem Pervne hikyesinde ebed hayat olan flk ile asl lm olan karanlk arpflmaktadr. Hikyenin sonunda flk muzaffer olacaktr. Bylece fiem Pervane
hikyesindeki flk ile karanl hikyedeki ayrntlarndan syrp plak grnmleriyle yakaladmz zaman, onlar artk kolaylkla Maniheist grflteki yaratlfl mitolojisine balayabiliriz. nk gnostik grfllerin iinde, zellikle Mani dininde
ve Mandeizmde karanlk ile aydnlk ve onlarn arasndaki savafl byk bir nem
taflmaktadr.
Makrokozmosda (lem-i kbr) ne varsa mikrokozmosda (lem-i sugr) da o
vardr. nsan kinatn bir kopyasdr. fiu halde insann yaflad flekilde kinatta da
bir aydnlk-karanlk savafl yaflanmal veya yaflanmfl olmaldr. Tasavvufta fln
zaferi, bedensel lm ve ruhun gkyznn tesindeki eski vatanna geri dnfl
anlamnda olmayp her kiflinin kendi hakiki zn ve varln kazanmasdr. Bu
anlayfla gre insan ruhunun Allaha dnfl, kendi hakiki varln kazanmas, sfinin i dnyasndaki ruh bir yaflant flekline girmifl olmasna ramen, bu da kiflinin bir baflka varlk kazanmas demektir. fiu halde bu olay, yukarda zikredilen
genel prensip yznden kinatn bafllangtaki varlk kazanmasna paralel bir
durum taflmaktadr.
Maniheist yaratlfl mitine gre, Iflk tanrdan varlk bulan ilk flk dem (nous),
karanlk gler ve devlerle yaptklar savafl sonunda onlar ldrp derilerini yzp gkyzn onlarn derisinden meydana getirmifltir. Bu devlerin barsaklarndan dnya topran ve kemiklerinden ise dalar meydana getirmifltir. Bu ifadenin
bir paraleli, asllar Smer devrine kadar uzanmakla beraber, bugn elde sadece
Yeni-Babil devrine ait bir versiyonu ile Asurca bir versiyonu bulunan Enuma Elifl
diye adlandrlan en eski yaratlfl efsanesinde bulunmaktadr.
Enuma Eliflde karanlk, amurlu sonsuz sular ve dzensizlii temsil eden ejderha ana Tiamat, ok grlt yaparak huzurunu bozan kendi ocuklar, gen
tanrlar cezalandrmak istedii iin btn karanlk gleri ve silah olarak kendi yaratt karanla ait on bir canavar toplayarak tanrlara savafl aar. Bu korkun glere karfl atmosfer tanrs Anu, yeralt ve yeryznn sularn tanrs Mardukun babas Ea (Enki) karfl koymaya cesaret edemezler. Onlarn karflsna yalnzca Eann
olu gnefl tanrs Marduk kabilir, Tiamatla teke tek savaflarak onu ldrr, sonra vcudunu ikiye bler. Bir yarsndan gkyzn, dier yarsndan yeryzn
yaratr. Demek ki btn kinat, karanlk ve denizle ilgisi olan canavar Tiamatn
vcududur. nsan ise bu karanlk madde ile tanrnn dklen kannn karfltrlmas sonucunda yaratlmfltr.
203
Tiamatn flekli Mani ve Manda metinlerinde ve onlardan naklen slm metinlerde olduu gibi kanatl, karadaki, havadaki ve sudaki hayvan trlerinden bir paray kendisinde bulundurarak kinat temsil eden fakat ounlukla ylan ile ilgili
bir ejderhadr. Ayrca ejderha, btn dier gnostik grfllerde miladn ilk yllarndan itibaren kainatn btnn sembolize etmeye devam etmifltir.
fiuras kesin ki eski Yaratlfl Efsanesinde ve gnostik sistemlerde bulunan kozmik ejderi ve bu ejderin fleklinin nasl olduunu slamiyetin ilk devirlerindeki slm dflnrleri ve mutasavvflar bilmekteydiler. flte slm dnyasnda sufiler ve
sanatlar Allahn nurundan bir nr olan insan ruhunu eski gelenee uyarak lamba ile, flamdan ile, mum ile sembolize etmifllerdir. Karanlk, ktlk ve lm demek olan nefse bir sembol bulmalar gerektiinde yine eski gelenee uyarak ok
iyi bildikleri eski Babilin ve Mani dininin yaratlfl efsanelerinde kinatn maddesi,
ktlk prensibini temsil eden kanatl ejderden ilham almfllardr. Tabi ki bu ilham, flk ile onun etrafnda dnerek len pervane fenomeniyle birlefltirmifllerdir.
fiem ve Pervane tasavvuf bir dnya ve insan anlayfln sembolize etmee bafllar bafllamaz bu grfllerin beraberinde srkledikleri eskiden beri kullanla gelmifl
sembollerin araya girmesi kanlmaz olur. O zaman ilahi fl fiem temsil edince,
nefsi de Pervne temsil etmelidir. Bylece kinatn ilk yaratlflnda gnefl (flk)
tanrs Marduk ile karanlk ve ktlk timsali, ayn zamanda feleklerin ve yeryznn maddesi olan Tiamat arasndaki savafl ve Tiamatn yenilgisini, her insan
kendi aydnlnn kendi karanlna karfl kazand zaferle bir kere daha yaflamfl
ve tekrarlarmfl olur. Yani ilk ana dnp orada yeniden varlk kazanmfl olur.
fiem Pervane dflnda, alegorik (temsili) anlatm ieren hangi mesneviler
vardr?
SIRA SZDE
lm-i Kimya lm-i Zc
D fi N Esard
LM
Eski kozmografyaclarn grfllerine gre muhit ad verilen denizin
yeryz kresinde sularn ekildii ksmlarn sadece drtte birinde hayat vardr. Bu ksma rub- meskn ad verilir. Rub- meskn da her birinde 7 seyyreden
birisinin
S O R U
hkim olduu yedi ksma blnmfltr. Bylece yeryznde yedi iklim meydana
gelmifltir. Ahmed-i Da de yeryzn yedi iklim olarak tasavvur eder ve bu ksmDKKAT
lara rub- meskn adn verir. engnmede at btn dnyay dolafltn ve dnyadaki byk flahlar tarafndan sevildiini flyle anlatr:
SIRA SZDE
Bana meydn bist- rub- meskn

Hnerde ygrk yorga v eflkn
(engnme 1275)
Bana flk yidi iklm flh
Benmle fahr ider cnd siph
(engnme 1285)
AMALARIMIZ
lm-i ncm, lm-i sihir:

fitrl
N Ekelime
LM
Divan flairleri,Dbu
ve tabirlerle eserindeki
tasvirleri, dflnce, his ve
hayalleri daha iyiS ifade
O R etmek
U
gayesini gder. Esasen bu
eflitli ilimlere ait bilgilerin
bir flair iin uyarc olmaktan
baflka rolleri yoktur.
D Kfiair,
K A Tbu
bilgiler vastasyla ilmin konu
edindii reel dnyadan ald
ilhamlarla kendisine mahsus
bir baflka dnyaya
SIRAsrklenir
SZDE
ve reel bir dnyay betimler
gibi hayalindeki dnyay
yaratr. Ne var ki, Divan
edebiyatnda ilmin
AMALARIMIZ
yapsndaki deiflmezliin
ortaya koyduu deiflmez
sonular ile sanatn, his ve
hayal dnyas arasndaki
mnasebetler kesinlikle
K T A P
tespit edildii iin, flair bu
edebiyatta eflitli ilimlere ait
bilgiler ile bu bilgileri ifade
eden kelime ve tabirler
etrafnda daima
T E Lbelirli
EVZYON
teflbihler ve mazmunlar
yapmaya srklenir. Bu klifle
teflbihler, mazmunlar ve
dier hayal sistemleriyle
kendi hislerini ve
NTERNET
dflncelerini anlatmaya
alflr. Bylece klifle hayal
sistemlerini ifade edifl
tarznda gsterilecek
maharet ve incelik onlar iin
byk bir nem taflr.
N N
K T A P
Kozmografyadaki bu iklim grfl, yedi felek ve yedi yldz kavram ile yaknTELEVZYON
dan ilgilidir. Bu ilme gre dnya kinatn merkezidir. Yedi seyyarenin bulunduu
yedi felek onun etrafnda dner. Her bir felekte srasyla Ay, Utarid, Zhre, fiems,
Mirrih, Mflteri, Zhal yldzlar bulunmaktadr. On iki burcun bulunduu sekizin N Tad
E R N da
E T verilen bu
ci felek ise bu yedi felei her taraftan sarmfltr. Sbiteler g
gkteki sbit yldzlara, bir arada kmelenerek aldklar on iki flekle gre isim verilmifltir. Bu ge ayrca mfessirler Krs, ilm-i ncm ehli ise Felek-i bur adn
verir. Bir taraftan dnya, bir taraftan da on iki burcu seyr eden bu yedi yldz, dn-
SIRA SZDE
204
yada bir iklime, Felek-i burta da iki burca hkim olur. Milattan nceki devirlerde eski Bbil ve Msrda geliflen bu ilmin yedi kat yer, yedi kat gk gibi baz kabulleri Kurana da girmifltir. Zira Kuranda yedi kat gk ve ona paralel olarak yedi kat yer yaratld sylenir.
Yidi kat gk yidi kat yir hakiyn
Sabh u flm gi ir hakyn
(engnme 958)
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Hkem felsefesinde,
SIRA SZDEAtlas Feleine dair nasl bir inanfl vardr?
Kinata paralel olarak baflka nesnelerin ve insann da yedi ksmdan meydana
D fi N E L domufltur.
M
geldii dflncesi
nk yedi yldzdan her birisi ayn zamanda insann belli bir uzvuna hkimdir.
S O R U
Yidi ylduz yidi dery hakyn

Yidi iklm yidi az hakyn
DKKAT
(engnme 959)
lm-i heyet, ilm-i zten faydalanarak yldzlarn ve burlarn yeryzndeki coSIRA SZDE
rafi flartlara, iklimlere, insanlara, hayvanlara, bitkilere, madenlere tesir ettiini ileri
sren, bu prensibe dayanarak feleklerin yardmyla gelecekten haber veren Keldanler ve Nebatlerden
AMALARIMIZ slmiyete geen ilm-i ncm, Dou edebiyatna ve Divan
edebiyatna ok fazla tesir etmifltir. fiairler, bu ilmin ortaya att btl inanfllara dayanarak birtakm arflmlar yapmfllar; teflbihler ve mazmunlar yaratmfllar; bylece fikirlerini,
K his
T AveP hayallerini ortaya koymufllardr.
Bir elence meclisini tasvir ettii flu beyitte, Ahmed-i Da, ilm-i heyet ve ilm-i
zte ay ile gneflin bir araya gelmesine itima denmesinden faydalanarak bu kelimenin uzak
T E Lve
E V yakn
Z Y O N anlamlarn bir arada kullanr. Bylece tevriye ve istiare sanatyla elence meclisinde buluflmufl gzel insanlar bu tabi hadiseye benzetir:
N N
Grenler tanlar ol zevk sema

Sanasn NayT Eile
R N Egn
T ictim
(engnme 543)
lm-i ncma gre teki alt yldzn mizalar ve tesirleri ancak iklimlerde ve
tabiatta tesiri aka grlen gneflle mukayese edilerek tespit edilebilir. Bu yzden Divan edebiyatnda flairler, gnefli yedi yldzn sultan telkki ederler. Hkmdarlar ve yksek seviyeli insanlar verken, gnefl ve onun etrafnda kurulan
teflbih ve mazmunlardan faydalanrlar. Mesel Nevrz dolaysyla gnefl ile Cemfld arasndaki mnasebete telmihen yaplmfl sanatlara engnmede rastlamak
mmkndr:
Hamel burcna tahvl itdi hurfld
Sanasn tahta gedi flh Cemfld
(engnme 342)
Gnefl bir hkmdar gibi tahayyl edilince, dier yldzlar onun maiyetinde bir
vazife yklenirler. Bu vazifeler, ilm-i ncm ehlinin her bir yldza atfettikleri hususiyetlere gre datlmfltr.
Utarid gk ktibi olduu iin ona gk debri de denir:
Sfatun ciz eyler gk debrin

Yazamaz bin yl ire bindi birin
(engnme 229)
Afladaki beyitte ise kd-i felek veya htib-i felek de denilen Mflterinin tedbiri ve dflnceyi temsil ettiine ve sad- ekber (en uurlu yldz) olduuna telmih bulunmaktadr:
Nazarda Mflter talatda hurfld
Keremde Htem hikmetde Cemfld
(engnme 193)
Zhre ile Mflterinin bir araya gelmesine krn- sadeyn denir ki, gzellerin
bir araya toplandn grnce, flair bu topluluun uurlu oluflunu bu iki uurlu
yldzn bir araya gelifline telmihle anlatlmfltr:
Kara gzl gzel yzl perler
zi Zhre cemli Mflterler
(engnme 447)
lm-i ncma gre hizmetkrlar, kadnlar, algclar, iflret ve elenceye dflkn
ehl-i heva Zhreye mensuptur. Bu yzden Divan edebiyatnda Zhre, elinde eng
alan bir szende olarak tahayyl edilir. Zhre ile birlikte iflret ve elence meclisi,
eng ve musik etrafnda birtakm mazmunlar, teflbihler yaratlr ve btn bu mnasebetler flairin zihninde eflitli arflmlara sebep olur.
Felekde flimdi kim var Zhre ylduz
Benem sz anun her gice gndz
(engnme 847)
Yine ilm-i ncma gre ay fln gneflten alr. Kendisi aslnda flkszdr. Ahmed-i Da, engnmede anlatt gzellerin ay gibi flksz olmadn, bu gzellerden yldzlarn nur aldklarn syleyerek belirtmek ister, bylece bu inanfla telmihte bulunur:
Yzi aydan ar kend fleker-leb
Ol aydan nr alur her dnle kevkeb
(engnme 476)
Mirrihe gelince beflinci felekte bulunan bu yldza randa Behrm veya ok
hzl hareket ettii iin tr-i per-tb ad verilir. Krmz renge hkim olan Mirrih, slm edebiyatnda ve astronomide savafl ve kahramanl temsil eder. Ayrca celltlar, yol kesenler, fesat iflleyenler de Mirrihe mensuptur. Dou efsanelerinde
Mirrih sa elinde knsz bir kl veya mzrak, sol elinde bir insan kellesi tutan krmz parmakl bir delikanl gibi tasavvur edilir ve bu tasavvurla ilgili olarak edebiyatta eflitli mazmunlar ve teflbihler yaratlr. Mirrih minyatrlerde ve astronomiye
ait eserlerde bir elinde kl tekisinde ise salarndan yakalad bir insan bafl
tutmaktadr.
Bu gn oldur sadet birle Behrm
Bir elinde kl dutar biri cm
(engnme 145)
205
206
Afladaki beyitte yine Behrm adyla hem kahraman Behrma hem de felekte
ok hzl hareket edifli dolaysyla Mirrih yldzna iflaret edilmektedir:
Ben idm ablak- subh edhem-i flm
Kmeyt-i Keykbad hing-i Behrm
(engnme 1243)
Bylece Behrm kelimesiyle ihm- tensp sanat yapar. Yani bir taraftan
hing-i Behrm (Behramn kr at), ablak- subh (sabah aydnl), yani sabah vakti
doan gnefl olurken te yandan Behrmn ikinci anlamna iflaret edilerek Mirrih yldz kastedilir.
lm-i Sihir ve lm-i Tlsm (Hrt ile Mrt)

Eski Bbilde Sryan ve Keldanlerle Msrdaki Kptler arasnda ok yaygn olan
ilm-i sihir ve ilm-i tlsm, daha sonra Mslmanlarn da uraflt ilimlerden olmufl;
bu sahaya ait birtakm eserler, Mslmanlar tarafndan tercme ve telif edilmifltir.
Mslmanlarn arasnda yaylan bu ilimlerin tesiriyle flairler, sihir ve tlsma ait birok tabirleri ve ifadeleri fliirlerinde kullanmfl; bu ilimlere ait efsane ve btl inanlara telmihen birok mazmunlar ve teflbihler yaratmfllardr. Bunlar arasnda Hrt
ve Mrt adl iki melekle Zhre yldzna ait bir efsane ok meflhurdur. Kuranda
bu iki melein Bbilde sihir rettikleri anlatlmaktadr. Bu iki melek, biz ancak
bir imtihan ve tecrbe iin Allah tarafndan gnderildik, sakn sihir yapmay ciz
grp de kfir olma! demeden kimseye sihir retmezlerdi. Efsaneye gre melekler, insanlarn iflledikleri gnahlardan flikyet etmifller. Allah siz de onlar gibi yaratlsaydnz, ayn flekilde hareket ederdiniz diyince melekler itiraz etmifl ve Allahn kendilerini snamas iin gvendikleri iki melei, Hrt ve Mrtu, temsilci olarak semifllerdir. Bbilde sihir rettikleri Kuranda zikr edilen Hrut ve Mrutu
Allah, o srada sihrin en yaygn olduu Bbile indirmifl. Bu iki melek gndz bu
flehirde kad olarak vazife grr, gece sihirli bir dua okuyarak gkyzne karlarmfl. Bir gn Zhre adl bir kadn kocasndan boflanmak iin onlara mracaat etmifl. Hrt ve Mrt ona flk olmufl, onun yznden bafltan kmfl, flarap imifl,
puta tapmfllardr. Nihayet Zhre bu iki melein okuduu sihirli duay da ustalkla
onlardan renerek ge kmfl. Allah onu gkyznde Zhre yldz yapmfl. Hrt ve Mrtu ise Bbilde bir kuyuda kyamete kadar kalmak zere bafl afla bir
flekilde asarak cezalandrmfl. Bu efsane engnmede flu flekilde anlatlmfltr:
Kaan kim Zhre engin enge urd
Bakp Hrt u Mrt an grdi
flitdiler derdm m-cersn
Odumdan yakdlar flkun rsn
Gidp akl baflndan kend den
Ben indrdm yire sihr ile gkten
Beni efsn idp ilm hnerden
Benmle kt ge Zhre yirden
Felekde flimdi kim var Zhre ylduz
Benem sz anun her gice gndz
(engnme 843-847)
lm-i sihirle uraflanlar baz dualar okuyarak cin ve peri davet eder, sonra gelen peri veya cinin bir flifleye koyup kapan kaparlarmfl. engnmede atn heybet ve azameti tasvir edilirken onu gren devin korkudan flifleye girdii, Zalolu
Rstemin damad Giv ile eski ran kahramanlarndan Behmenin de korkarak katklar anlatlr. Behmen ayn zamanda bir cinin veya bir devin ad olduuna gre,
Ahmed-i Da, Behmen kelimesiyle ihm- tensp sanat yapmaktadr:
Kaard heybetmden Begmen Gv
Girrdi korkusndan flfleye dv
(engnme 1282)
lm-i Kimya
Gayesi altn ve gmfl elde etmek olan ilm-i kimya, bu iki madeni elde etmee elveriflli maddeleri ve madenleri bulmak iin, madenlerin ve dier maddelerin miza
ve terkiplerini arafltrr. Dou edebiyatnda flairler, bu ilimden aldklar tabirler, rendikleri bilgiler ile gmfl, altn, civa, bakr gibi eflitli madenlere ait hususiyetler etrafnda teflbihler ve mazmunlar meydana getirerek dflnce ve duygularn
anlatrlar. Mesel bir baflka maddeden altn elde etmek ok zor, hatta imknsz olduu iin kimya ve altn elde etmek iin kullandklar maddeye ad olan iksir
kelimeleri nadir ve az olmadan kinaye olarak kullanlr.
Hner cevherdr amm cevheri ol
Hner bir kmydur zergeri ol
(engnme 190)
Bazen sahtekrlar, gmfle bir para altn, bakra da az miktarda gmfl ilve
edip onlar altn ve gmfl gibi gsterirler. Bunlarn sahte olduunu ancak altndan
ve gmflten anlayan kuyumcu ve kimyager bilir. Bu grfle dayanarak, flairlerimiz
daima gerek flairi kuyumcuya veya kimyagere, fliiri de ya iksire, ya da mcevhere benzetmifllerdir. fiu beyitlerde szn iyisini ktsnden ayran flair, kuyumcuya
benzetilmifltir:
Vel ol kim mubassr cevherdr
Bilr shib-nazar man eridr
Temiz eyler ayr gll u gfldan
Seer ak altun hlis gmiflden
(engnme 1385-1386)
ksir ayn zamanda ruh adyla anlr. nk ruh gibi, latf (soyut) olma iksirin
vasfdr. Buna dayanarak flair, kendini iksirin elde edildii tafln (cevherin) kayna yapar, dolaysyla fliiri iksir olur:
Eyitdi iy letyif madeni sen
Yce dut himmetn olma den sen
(engnme 1385)
lm-i Tb
engnmede ilm-i tbba ait birok kelime ve tbirlere rastlanr. Ancak bu kelimeler ve tbirler, eflitli hastalklara ve teflhislerine ait olmaktan ok derman, dr,
zehr, tiryk, emm, flifa, shhat, bmr, sayru, tabib, timar, dini yarmak, istifra etmek, sinmek gibi tpta olduu kadar, halk arasnda da ok yaygn olarak kullan-
207
208
lan kelime ve tbirlerdir. Bu tip kelimelerin dflnda, shhat iin faydal olduu bilinen, bu yzden de ila olarak kullanlan baz maddeler, yiyecekler ve iecekler
de engnmede yer almfltr. Mesela gz hastalklarnda kullanlan, ayn zamanda
gze srme olarak ekilen ttya, Emir Sleyman metheden bir beyitte her iki anlamna iflaret edilmek suretiyle (tevriye) flyle gemektedir:
Aya toprag cnlar devs
Nazar ehli gzinn ttys
(engnme 154)
Ayn flekilde gz hastalklarnda kullanlan ve gzleri daha gzellefltirmek iin
gze ekilen srme de iki anlamyla flu beyitte de kullanlr:
Mkehhal gzlerm mahmr u cd
Ben idm gzleri srmel h
(engnme 1169)
lm-i Fl, Satran, Kumar

Ahmed-i Da, engnmede halk arasnda ok yaygn bir flekilde kullanlan fal amak, fal almak, kutlu fal, baht, talih, saadet gibi ilm-i fal, tmek, oynamak, girev
(rehin) gibi kumara ait kelime ve tbirleri kullanr; satran oyununa ait kelimeler
ve tbirler etrafnda da eflitli sanatlar ve oyunlar yapar.
zn ferznedr atun sade
Rikbunda yrr flehler piyde
(engnme 207)
eng
eng: nsan zerinde
brakt tesirleri
bakmndan engin
etrafnda eflitli teflbihler
toplanmfltr. eng, insanlar
sesiyle coflturduu,
kendilerinden geirdii,
byledii iin her fleyi
sihirle deifltiren bir cadya,
bir sihirbaza, akl
hastalarnn musikyle
tedavi edilebileceine
inanan eskilerin bu
dflncesinden hareket
edilerek bir ilaca, ok
hznl, gzel ve tatl bir
sese sahip olduu iin
blble, fleker yiyen bir
papaana, yanan yaklan bir
pervaneye benzetilmifltir.
Smercede ad balag veya balang olan eng, bilinen en eski musik aletidir.
eng, hem eski an yeni festivalleri, Temmuz klt hem de aflk ve bereket tanras ile yakn iliflki ierisindedir. eng yzyllar boyunca baz deiflik durumlar
iinde grlmesine ramen, mnhasran aflk ve bereket tanras, bitki tanras,
yeni yl festivalleri ve kadn musikiflinaslar ile balantsn muhafaza etmifltir.
Konusu bir musiki aletinin sergzeflti olan engnmede de Ahmed-i Da engi merkez yaparak dier musiki aletlerini onun etrafnda toplamfltr. fiair, bir yandan engin onlara stnln anlatr ve bir musik fasln tasvir ederken te yandan slmiyetten nce de var olan bir gelenee uyarak bu musiki aletlerinin flekillerini, eflitli hususiyetlerini, birden fazla mana taflyan isimlerini gz nne almfl
ve onlarn etrafnda, teflbihler, istireler ve mazmunlar yaratmfltr. Mesela engin
ibriflim telleri ve bu tellerden kan sesi dil ve lisana, eri gvdesi ve bu gvdeye
balanan yirmi drt ibriflim teli dolaysyla kendisi aya ve boynuyla bal, beli iki
bklm bir insana, at klndan perdesi ise saa benzetilmifltir.
Yigirmi drt ebrflim kl var
Vel her klnun yz bin dili var
(engnme 592)
Figana baflladuka ol kadi ham
fliden kimseler olurlar epsem
(engnme 601)
Ayagun bagludur boynun mukayyed

Biln bgri kara saun muacced
(engnme 741)
Sznden anlanur ok ilm irfn
Mselseldr saun zlfn perfln
(engnme 743)
Mitolojik lkbahar Festivalleri-Hdrellez

Mezopotamya ve civarnda ok eski alardan milt yllarna kadar, hayatn devamlln salamak iin her yl bitkilerin canland ve mahsul verdii ilkbaharda,
veya iklim bakmndan iki kere mahsul alnan yerlerde hem ilkbaharda hem sonbaharda olmak zere, din yeni yl festivallerinin yapld bilinmektedir.
ok gerilere giden bu trenlere ilk defa Smerde rastlanmaktadr. Bereket ve
aflk tanras nanna (Sami dilde fltar) ile bitki dnyasnn enerji gcn temsil
eden tanr Dumuzinin (Smi dilde: Temmuz) ilkbaharda birleflmeleri sonucunda
len tabiatn yeniden dirildiine inanan Smer halk, tabiatta bu olay vuku bulurken, ona paralel olarak tapnaklarda trenlerle bu olay kutlarlar ve bylece hayatn devamn ve lkede refah, bolluu salayacaklarna inanrlard. Bu gelenein
bafllangc Smer kral Dumuzi, nannann kutsal flehri Uruktaki nannann tapna Eannada nanna ile evlenmek suretiyle tanrsallk vasfn kazanmfltr. Urukta
bafllayan bu mahalli din ayin daha sonraki yzyllarda daha yaygn bir gelenek haline gelmifltir. Bylece Smer, Akat, Bbil, Asur krallar tanr Temmuzu flahslarnda canlandrarak her yeni yln baflnda len ve yeniden dirilen tanr Temmuz olarak tanra nanna ile evlenmifllerdir.
Smerde ilkbaharda dirilen tanrnn, yaz scaklarnda btn tabiatla, zellikle
bitki dnyasyla birlikte ldne inanlrd. Bu yzden Smer, Akat, Asur ve Bbil krallklar zamannda Temmuzun lm iin yas tutulmufl ve ayinler yaplmfltr. Bilhassa hayatn kendi neslinde devam etmesini gereklefltirmek isteyen insan
iin, tabiattaki hayatn devamll ile ilgili bu trenler ve onlarla ilgili inanlar, tafldklar byleyici mesajlarndan tr, zaman iinde Mezopotamyadan bafllayarak btn Yakndouda, popler bir inanlar ve gelenekler btn halinde
yaylmfltr.
Hristiyanlk ve Musevilikte benimsendiini grdmz yeni yl, ilkbahar festivalleri, Temmuz (Adonis, Attis) klt, ayn corafi blgelerde, yani Yakndouda
geliflen slmiyetin iine de bafllca iki kanaldan girmifltir. Daha slmiyetin ilk yayld zamanlardan itibaren Gney Anadolu Blgesinde, yani Bizans snrlarndan
bafllayarak Bizansla yakn iliflkileri bulunan Abbasiler zamannda ve Seluklularn
Anadoluda yerleflip bir devlet kurmasndan sonraki XI.-XIV. Yzyllar arasndaki
devrede, Mslmanlar Bizans kltr ve medeniyetiyle ok yakndan temasa gelmifller ve bu temasn etkilerinden biri olarak Temmuz klt ve ilkbaharda yaplan
yeni yl festivallerine ait adetler ve merasimler Hristiyanln szgecinden gemifl,
eski flekillerini az ok kaybetmifl olarak Mslmanlarn hayatnda ve kltrnde
yerleflmifllerdir.
Temmuzun temsil ettii bu eski inan, yani hayatn ebed deiflim iinde edeblii, veya devaml lp dirilmenin, doum-lm zincirinin devamll dflncesi
slmiyette zellikle Hzr peygamber fleklinde mflahhaslaflmfltr. Bylece Temmuz, nasl ki Hristiyanlkta bir yandan Hz. sa, Aziz George ve Sardunya ve Sicilyada grdmz gibi Aziz John olarak deiflik din kahramanlarda kendi vasfla-
209
210
rn devam ettirmiflse, te yandan da Hristiyanln szgecinden geerek, Yakndouda hala yaflamakta olan Temmuz kltnden ve onunla ilgili halk arasnda halk
arasndaki popler inanlardan szlerek slmiyete de lmle karfllaflt halde
bir trl lmeyen din-efsanev kahramanlarla, hem de skntl zamanlarda insanlara yardm etmek iin anszn ortaya kan, bitki ve su dnyasyla ilgisi yefliller
giymesiyle, daima aalar altnda, yeflillik yerlerde, su kenarlarnda insanlara grnmesiyle ortaya kan Hzr peygamber flekliyle varlnn nemli karakteristiklerini devam ettirmifltir.
Tpk tanra nanna ve Temmuz ile ilgili ilkbaharda kutlanan yeni yl festivalleri veya Hristiyanlkta, bahara rastlayan paskalya festivali gibi bugn hl Anadoluda Mslmanlar arasnda Hdrellez (Hzr-lyas) gn, baharla ilgili bir gn olarak 6 Maysta kutlanmaktadr. Yine Anadoluda Alevler arasnda kutlanan Hzr
bayramnda beyaz renk, un ve ekmek motifleri, koyun ve kei kurban etme detleri nemli bir yer tutmaktadr. Bir de bu Hzr bayram, mutlaka yeni yln bafllangcnda, flubat aynn ortalarnda kutlanmaktadr. Btn bu tipik zellikleri dolaysyla Alevilerin kutlad Hzr bayramn ve buradaki Hzrn flahsiyetini yeni yl
festivallerinde, bitki ve bereket tanrsna balamak mmkn grnmektedir.
SIRA SZDE
Hdrellez bayram
hakknda bildiiniz riteller nelerdir?
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
211
zet
N
A M A
N
A M A
Ahmed-i Dnin engnmesindeki rnek beyitler zerinden Divan fliiri geleneinin iini dolduran birtakm kavramlarn nemini kavramak.
Divan edebiyat balamnda slmi gelenek ve
Yakndou kltrnn etkilefliminin irdelendii
bu nitede, Mani, Beyt-i Mamr, Tk- Kisr, Elbruz, Gl/Glyaban, Periler Yebruhussanem,
Pervane, Kozmografya, lm-i ncm, lm-i sihir,
lm-i sihir ve lm-i tlsm (Hrt ile Mrt), lm-i
Kimya, lm-i Tb, lm-i Fl, Satran- Kumar, eng,
Mitolojik lkbahar Festivalleri-Hdrellez gibi bafllklar erevesinde, Yakndou medeniyetlerine
ait efsanelerin ve timsallerin slmi edebiyat geleneinde nasl dnflerek flekillendii ortaya konulmaya alfllmfltr.
slmi edebiyatta ve Divan fliiri geleneinde Maninin nasl temsil edildiini kavramak.
Klsik ran edebiyat ve Divan edebiyatnn efsaneleri arasna meflhur efsanev nakkafl Mani de
girmifltir. Zerdflt dininin rahiplerinin nfuzunu
etkisiz brakan Mani, kendi dinini rann iinde
ve dflnda yaymay baflarmfltr. Yaymaya alflt dini, Msr, Suriye, Gney Arabistan, Kuzey Afrika, Anadoluya Dalmaya ve spanyaya; douda ise Horasan, Orta Asya bozkrna ve ine kadar uzanmfltr. Bilhassa inde ve Trkistanda
byk kabul grmesi ve bu lkelerde edebiyat,
ssleme ve minyatr sanatnda Mani dininin derin etkiler brakmas sonucunda Mani, inli nakkafl olarak slm edebiyatnda yer almfltr. Divan
edebiyatnda flairler Maniyi, in lkesi, bt-i n, nakfl, mnakkafl gibi kelimelerle birlikte sevgilinin gzellii ile veya nakkafllk sanatyla ilgili
yerlerde zikretmifllerdir.
N
A M A
N
A M A
Gl ve Glyabanilerin Divan fliiri geleneinde

temsillerini renerek Yakndou mitolojisindeki
temsilleri arasndaki iliflkiyi sorgulayacak.
fieytan gibi cin taifesine mensub olan gl de irkin ve korkun grnfln ve ktln semboldr. Smer mitolojisinde Galla adyla anlan ve
tanra nannay yeralt dnyasndan geri gelirken takip eden ve tanr Temmuzu yeralt dnyasna zorla srkleyerek indiren korkun grnfll kt ruhlar ile slm kltrndeki gllerin
arasnda kelime benzerliinin tesinde bir iliflki
bulunduu dflnlebilir.
Divan fliiri geleneinde nemli bir yerde duran
fiem Pervane mesnevisindeki alegorik anlatmn mitolojik kkenlerini kavrayacak.
fiem Pervne hikyesinde ebed hayat olan flk
ile asl lm olan karanlk arpflmaktadr. Hikyenin sonunda flk muzaffer olacaktr. Bylece
fiem Pervane hikyesindeki flk ile karanl
hikyedeki ayrntlarndan syrp plak grnmleriyle yakaladmz zaman, onlar artk kolaylkla Maniheist grflteki yaratlfl mitolojisine
balayabiliriz. nk gnostik grfllerin iinde,
zellikle Mani dininde ve Mandeizmde karanlk
ile aydnlk ve onlarn arasndaki savafl byk bir
nem taflmaktadr. Maniheist yaratlfl mitine gre, Iflk tanrdan varlk bulan ilk flk dem (nous), karanlk gler ve devlerle yaptklar savafl
sonunda onlar ldrp derilerini yzp gkyzn onlarn derisinden meydana getirmifltir. Bu
devlerin barsaklarndan dnya topran ve kemiklerinden ise dalar meydana getirmifltir. Bu
ifadenin bir paraleli, asllar Smer devrine kadar
uzanmakla beraber, bugn elde sadece Yeni-Babil devrine ait bir versiyonu ile Asurca bir versiyonu bulunan Enuma Elifl diye adlandrlan en
eski yaratlfl efsanesinde bulunmaktadr.
212
N
A M A
lm-i sihir ve lm-i tlsma dair inanlarn Yakndou mitolojisindeki kullanmlarn kavrayacak.
Eski Bbilde Sryan ve Keldanlerle Msrdaki
Kptler arasnda ok yaygn olan ilm-i sihir ve
ilm-i tlsm, daha sonra Mslmanlarn da uraflt ilimlerden olmufl; bu sahaya ait birtakm eserler, Mslmanlar tarafndan tercme ve telif edilmifltir. Mslmanlarn arasnda yaylan bu ilimlerin tesiriyle flairler, sihir ve tlsma ait birok tabirleri ve ifadeleri fliirlerinde kullanmfl; bu ilimlere ait efsane ve btl inanlara telmihen birok
mazmunlar ve teflbihler yaratmfllardr.
N
A M A
Yakndou mitolojisindeki lkbahar Festivalleri

ve Hdrellez arasndaki iliflkiyi kavrayacak.
Mezopotamya ve civarnda ok eski alardan
milt yllarna kadar, hayatn devamlln salamak iin her yl bitkilerin canland ve mahsul
verdii ilkbaharda veya iklim bakmndan iki kere mahsul alnan yerlerde hem ilkbaharda hem
sonbaharda olmak zere, din yeni yl festivallerinin yapld bilinmektedir.
ok gerilere giden bu trenlere ilk defa Smerde
rastlanmaktadr. Bereket ve aflk tanras nanna
(Sami dilde fltar) ile bitki dnyasnn enerji gcn temsil eden tanr Dumuzinin (Smi dilde:
Temmuz) ilkbaharda birleflmeleri sonucunda
len tabiatn yeniden dirildiine inanan Smer
halk, tabiatta bu olay vuku bulurken, ona paralel olarak tapnaklarda trenlerle bu olay kutlarlar ve bylece hayatn devamn ve lkede refah, bolluu salayacaklarna inanrlard.
Hristiyanlk ve Musevilikte benimsendiini grdmz yeni yl, ilkbahar festivalleri, Temmuz
(Adonis, Attis) klt, ayn corafi blgelerde, yani Yakndouda geliflen slmiyetin iine de bafllca iki kanaldan girmifltir. Daha slmiyetin ilk
yayld zamanlardan itibaren Gney Anadolu
Blgesinde, yani Bizans snrlarndan bafllayarak
Bizansla yakn iliflkileri bulunan Abbasiler zamannda ve Seluklularn Anadoluda yerleflip bir
devlet kurmasndan sonraki XI.-XIV. Yzyllar
arasndaki devrede, Mslmanlar Bizans kltr
ve medeniyetiyle ok yakndan temasa gelmifller
ve bu temasn etkilerinden biri olarak Temmuz
klt ve ilkbaharda yaplan yeni yl festivallerine
ait adetler ve merasimler Hristiyanln szgecinden gemifl, eski flekillerini az ok kaybetmifl olarak Mslmanlarn hayatnda ve kltrnde yerleflmifllerdir.
213
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi Maninin resim mecmuasna verilen isimlerden deildir?
a. Erteng
b. Cvidn
c. Erjeng
d. Engelyn
e. Nigr
2. Simurgun yuvasnn hangi dada olduu dflnlmektedir?
a. Ar Da
b. Elma Da
c. Keflifl Da
d. Tendrek Da
e. Elbruz Da
3. rem Ba, aflada yer alan hangi hkmdar tarafndan yaptrlmfltr?
a. Gazneli Mahmud
b. Alaaddin Keykubad
c. Sultan Sencer
d. fieddad
e. Melikflah
4. Divan flairleri, kimya ilmi balamnda aflada yer
alan maddelerin hangisinden teflbih ve mazmun oluflturmamfllardr?
a. Gmfl
b. Altn
c. Kobalt
d. Civa
e. Bakr
5. fiem Pervne mesnevisinin alegorik anlats, aflada yer alan hangi unsurlar zerinden verilmifltir?
a. Mum ile kelebek
b. Kfl ile Yaz
c. Gl ile blbl
d. lm ile hayat
e. Karga ve Papaan
6. slm dnyasnda sufiler ve sanatlar Allahn nurundan bir nr olan insan ruhunu afladakilerden hangisiyle sembolize etmifllerdir?
a. Gl
b. Blbl
c. Su
d. Mum
e. Kelebek
7. Divan fliirinde Zhre, aflada yer kavramlardan hangisiyle iliflkilendirilemez?
a. eng
b. Szende
c. Musk
d. flret
e. Gurbet
8. Divan fliiri gelenei balamnda deerlendirildiinde, Mirrih afladakilerden hangisini temsil etmektedir?
a. Kader
b. Hayat
c. lmszlk
d. Kahramanlk
e. Aflk
9. Divan edebiyat gelenei balamnda deerlendirildiinde aflada yer alan kavramlarn hangisi dierleriyle ilintili deildir?
a. emfld
b. Hrt
c. Mrt
d. Zhre
e. ah- Bbil
10. Divan edebiyatndaki temsilleri balamnda, aflada yer alan kavramlarn hangisi ilm-i tba ait tbirlerden deildir?
a. Dr
b. Zehr
c. Dr
d. Tiryk
e. Timar
214
Okuma Paras
gnlk Hzr orucu baflladnda btn ky vakur

bir sessizlie brnd. Matemli bir alkt onlarnki.
Nefsini terbiye etmenin tesinde, evrene bafllanmay
yakaran, ktlklerden uzak durmay ve mmknse
uzak kalmay salayan bir oru. Heyecanla Hzr bekliyordu herkes. Sokak kaplar yar ak, ocaktaki atefl
daima diri tutuluyordu. Hangi eve adm atsa oraya bereket kataca iin Hzrn ziyaretini ok nemsiyorlard. Gnbatmnda gneflle vedalafltktan sonra usulca
sofraya oturuyor, azlarna bir lokma et koymakszn
sadece ayran ve ekmekle ayorlard orularn. Kimse
su imiyordu da. zellikle evlenme ana gelen kzlar, gnlk susuzluun sonunda Hzrdan bir rya
diliyorlard. Her kim ki ryasna girip kendisine su verirse o kifli evlenecei erkek olacakt. Kydeki btn
kadnlar kocalaryla susuzluktan kavrulduklar uykularda tanflmflt.
1. b
Kaynak: Sema Kaygusuz, Yznde Bir Yer.
10. c
2. e
3. d
4. c
5. a
6. d
7. e
8. d
9. a
Yantnz yanlfl ise Mani konusunu yeniden

gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Elbruz konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise rem Ba konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise lm-i Kimya konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Pervane konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Pervane konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise lm-i kimya konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise lm-i kimya, lm-i Zic konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise lm-i Sihir- Hrt ve Mrt
Yantnz yanlfl ise lm-i Tb konusunu yeniden gzden geiriniz.
215
Sra Sizde 1
Mekkedeki, iinde Kbenin de bulunduu mabede,
Mescid-i Haram denir. Mira gecesinde Hz. Muhammed
Mescid-i Haramdan Mescid-i Aksaya gitmifl, oradan da
ge ykselmifltir.
Kaygusuz, Sema (2009). Yznde Bir Yer, stanbul:

Doan Kitap.
Macit, Muhsin (2004). Mesneviler, Trk Edebiyat
Tarihi, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
Pala, skender (2003). Ansiklopedik Divan fiiiri
Szl, stanbul: LM Yaynclk.
Tekin, Gnl Alpay (2004). Yakndou Mitolojisinde
Kartal ve Gnefl. Journal of Turkish Studies:
Gnay Kut Armaan IV, Harvard.
Tekin, Gnl Alpay (Haz.) (1991). fiem Pervne,
Harvard: Harvard niversitesi Yakn Dou Dilleri
ve Edebiyatlar Blm.
engnme Maddesi, Diyanet flleri Vakf slm
Ansiklopedisi.
Hdrellez Maddesi, Diyanet flleri Vakf slm
Ansiklopedisi.
Sra Sizde 2
Divan edebiyatnda, alegorik anlatm ieren mesnevlerden bazlar flunlardr: Mihr Mah, Mihr Vefa, Beng
Bade, Gl Blbl, Hsn Dil, Hma v Hmayn.
Sra Sizde 3
Dnyay, i ie gemifl soan zar fleklinde dokuz felek
evreler. Bunlardan yedi tanesi, yedi gezegenin (Ay,
Utarit, Zhre, Gnefl, Merih, Mflteri Zhal) feleidir.
Sekizinci felek sabit yldzlar ve burlar feleidir. Dokuzuncu katta, cisimden arnmfl olan ve btn felekleri
saran en yksek felek, atlas felei bulunur. Atlas felei,
yirmi drt saatte bir devrini tamamlar. Bu devir, doudan batya olup dier felekleri de dndrr. Dier feleklerin iki trl dnfl vardr. Biri, atlas felei gibi doudan batya, dieri de bunun tam tersinedir. Atlas felei dnerken dier felekleri de kendi ynnde dnmeye zorlar. Bu dnfl byk bir zellik taflr. Kendi
dnfl dflnda baflka yne dnmeye zorlanan sekiz felek, insanlarn talihleri, refah ve mutluluklar zerinde
deiflken ve aksi durumlar ortaya koyar. flte felekler
zerine flikyet etmenin sebebi budur.
Sra Sizde 4
5 Mays gn temizlik yapp yiyecek ve iecek hazrlama
gibi ifllerle bafllayan hdrellezle ilgili btn merasimleri,
det ve gelenekleri drt grupta toplamak mmkndr:
1. fiifa ve salk talebine ynelik olanlar.
2. Uura, bereket ve bolluk talebine ynelik olanlar.
3. Mal mlk, mevki ve servet talebine ynelik olanlar.
4. Ksmet ve talih amaya ynelik olanlar.
Mesel hdrellez gn kr ieklerinin kaynatlarak suyundan iilmesinin hastalklara flifa verecei, hdrellez
gecesi btn sulara nur yaacandan o gece suya girmenin her trl hastala karfl baflklk salayaca
inanc birinci gruba rnek gsterilebilir. Genellikle hdrellez gecesi Hzrn yeryznde dolaflt ve dokunduu fleylere bereket getirdii inanc ok yaygn olduundan o gece evlerdeki yiyecek ve ieceklerin aznn
ak braklmas, dileklerin bir kda yazlarak gl aalarnn dibine konulmas vb. fleyler ikinci grubu teflkil
eden uygulamalara rnek saylabilir.
10
Amalarmz
N
N
N
N
N

Trk Edebiyatnda Yunan mitolojisine ilginin nasl baflladn aklayabilecek;
Trk mitolojisine ilgiyi hazrlayan etkenleri aklayabilecek;
Nev-Yunllik arayfl ile Mill Edebiyat Hareketinin mitolojiye yaklaflmndaki farklar ayrt edebilecek;
Cumhuriyet Dnemi Edebiyatnda mitoloji ilgisinin hazrlad Hmanizm
merkezli sylemleri karfllafltrabilecek;
1950lerde mitolojinin Varoluflu bir dikkatle yorumlandn saptayabilecek
Anahtar Kavramlar
Mitoloji
Yunan Mitolojisi
Trk Mitolojisi
Hmanizm
Nev-Yunnlik
Mill Edebiyat
Trklk
Anadolu Hmanizmi
Mavi Anadolu
Varolufluluk
Modern Trk fiiiri
Trk Roman
indekiler
Trk
Edebiyatnn
Mitolojik Kaynaklar
Modern Trk
Edebiyatnda Mitoloji
TANZMAT DNEM
EDEBYATINDA EVR FAALYET
VE MTOLOJ LGS
SERVET- FNN EDEBYATI VE
MTOLOJ
NEV-YUNNLK VEYA BAHR-
SAFD HAVZASINI ARAYIfi
MLL EDEBYAT HAREKET VE
TRK MTOLOJS
CUMHURYET DNEM
EDEBYATINDA MTOLOJYE
BALI ARAYIfiLAR
Modern Trk
Edebiyatnda Mitoloji
TANZMAT DNEM EDEBYATINDA EVR
FAALYET VE MTOLOJ LGS
Kendine has referanslaryla divan fliiri, btnlkl bir dnyann, baflka bir deyiflle
bir zihniyetin rndr. Bu btnlk iinde mitoloji de vardr elbette; ama bu mitoloji, kaynan byk oranda Firdevsnin fiehnmesinden alr (Levend 1984,
Tkel 2000). Yunan destanlar lyada ile Odysseiadan esintiler bulunmakla birlikte fiehnme, Dounun metnidir ve Fars kltrn ihya etmek amacyla yazlmfltr. Divan fliirinin dnyasn kuran zihniyet, Tanzimat Dnemi Edebiyatnda yeni bir ufkun fark edilmesi sonucu btnyle dalmasa da paralanmfl ve dflnce dnyasnda ikileflme denilen bir durum ortaya kmfltr. Deerler dnyasyla Douya, teknike iliflkin aralarn edinilmesi ynnden Batya bal kalmay
amalayan yeni anlayfl, Batdan yaplan eviriler nemli lde belirlemifl ve
ynlendirmifltir.
Osmanl mnevverinin bir dnyadan baflka bir dnyaya geme isteinde, Antik Yunan tarihi ve mitolojisine duyulan merak, nemli bir gstergedir. Bu, sadece
Osmanl mnevverine zg bir durum da deildir. Avrupada da Antik Yunana ve
Yunan destanlar zerinden mitolojiye karfl byk bir ilgi gsterilmifl; bu ilgi, Avrupa dflncesinde ve edebiyatnda yenileyici bir hamle etkisi yaratmfltr. Avrupal entelektelin de, Osmanl mnevverinin de Yunan destanlar lyada ile Odysseia ilgisini, Hmanist felsefe ve evrensellik dflncesinin ynlendirdii sylenebilir. Avrupa iin yaratc bir hamle deeri taflyan Rnesans, Antik Yunann deerlerini, skolastik zihniyetin afllmas srecinde, anlan destanlarla gnceller. Osmanl Devleti, Tanzimat (1839) ve Islahat fermanlaryla (1856) geleceini Avrupada grmeye bafllad srete, Antik Yunan felsefesine aflina olan Osmanl mnevveri de ilk kurgusal metin evirisi ile Avrupann kaynana doru yola kar.
Fnelonun 1699da yaymlanan Tlmaque adl kitabn Yusuf Kmil Pafla
1859da Trkeye evirir. 1862de Tercme-i Telemak adyla yaymlanan ve alt
ay iinde ikinci basks yaplan kitap, 1877ye kadar drt kez daha baslr. Grd ilgi zerine kitabn farkl evirileri kar; ayrca Mehmed Sadk Efendi, Tanziri Telemak adl kitabyla Fnelonun eserinin yerli ve slam bir srmn oluflturur. Fnelon kitabnn konusunu Homerosun Odysseiasndan almfltr. Kitapta,
Odysseiann nemli figrlerinden Odysseusun olu Telemakhosun babasn bulmak zere kt yolculuktaki maceralar anlatlrken pagan kltrnn oktanrl
dnyasyla karfllafllr. Tlmaque Trkeye eviren Yusuf Kmil Pafla, bu dn-
Hmanizm: nsan
dflncenin merkezine
koyan, onun zn
kavramaya ynelen ve insan
z aa kararak bireysel
ve toplumsal bilince
yerlefltirmek isteyen bir
dflnce akmdr.
218
yay yaflad toplumun deerlerine gre dzenlemifl; Yunan mitolojisindeki oktanrl yapy yanstan blmleri karmfl, mitolojik kiflileri tanr ya da tanra olarak deil peri olarak gstermifltir (Gkalp Alpaslan 2007: 13). Paflann bu tasarruflar, eserin aslna sadk kalnmad ve Osmanllafltrld elefltirilerini hazrlamfltr. Getirilen elefltiriler bir tarafa, Tercme-i Telemak, Osmanl mnevverinde
Yunan mitolojisine karfl youn bir ilgi uyandrmfl; ihtiva ettii ahlk umdelerle
[ilkelerle], bizim iin yeni olan hayal sistemiyle ve tafld Yunan masal unsuruyla uzun zaman -bilhassa Nmk Kemal-Ekrem nesline- tesir etmifltir (Tanpnar
2009: 144).
Tanzimat Dnemi Edebiyatnn ilk nesli iinde deerlendirilen Nmk Kemal,
Celleddin Harzemflah (1888) adl tiyatro eserine yazd Mukaddime-i Cellde, divan
SIRAfliirinin
SZDE gzeliyle bir bakma dalga geerken sadece bir mazmuna
deil, bir dnya grflne ve estetik zevke de karfl kar (Namk Kemal 1975). Bununla birlikte fliir, roman veya piyeslerinde Yunan mitolojisinden herhangi bir ize
fi N E Lonun
M
rastlanmaz.D Ama
Mukaddime-i Cellde ileri srd grfllerle at yol,
edebiyatta bir dnyadan vazgeerek yeni bir estetik ve bunun biimlendirdii gzeller arayanlar
geniflletilip Yunan mitolojisine karlr. Bu srete fiehS O Rtarafndan
U
nme kaynakl mitolojinin artk Osmanl mnevverine yetmediini gsteren baz
eviri kitaplar yaymlanr. eviri faaliyetinde edeb bir ynelifli hazrlayacak dikkatDKKAT
ten ok, Yunan
ve Latin flairlerinin hakm (bilge) tarafna dikkat ekilir ve onlar,
dflnce adam olarak ne karlr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
K T A P
S O R U
T E LDEVK KZ YA OT N
SIRA SZDE
NTERNET
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
N N
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
Tanzimat Dneminde
SIRA SZDE mitolojiyle ilgili evirileri ynlendiren belli bafll etkenler nelerdir?
AMALARIMIZ
1890da,
fiemseddin Sminin Yunan ve Roma mitolojilerini genifle tantt EsD fi 1894te
N E L M Nbizde Nzmn yirmi drt sayfalk Estr adl risalesi yatr adl kitab,
ymlanr. Yunan ve Roma mitolojilerinin temel kaynaklarndan biri durumundaki lK T A P
yada, 1890da
S Olen
R U Sadullah Rmi Pafla tarafndan on beyti aruz lsyle manzum,
elli sayfaya yakn da dzyaz olarak Trkeye evrilmifltir (Ycel 1989: 297). Pafla
hayattayken yaymlanp yaymlanmad tespit edilemeyen bu eviri bir kenarda tuT E LDE VKKZ AY TO N
tularsa Selanikli Hilminin 1900de yaymlanan lyas Yhud fiir-i fiehr Omirosu,
lyadann Yunancadan ilk evirisi olmak bakmndan ne kar (Toker 2008: 7).
Tanzimat dneminde
N T E R N E T Yunan ve Latin mitolojisine iliflkin evirilerle telif yazlar hakknda
daha genifl bilgiye, http://www.ege-edebiyat.org/docs/582.pdf adresinden ulaflabilirsiniz.
AMALARIMIZ
Yunan ve Latin mitolojisini tantan eviriler, klasikler tartflmasnn domasn

hazrlar. Ahmet
Efendi, 27 Mart-31 Mart 1890 tarihlerinde Tercman- HaK T Mithat
A P
kkat gazetesinde kan Mitoloji ve fiiir ile Tekrar Mitoloji ve fiiir bafllkl yazlarnda Yunan, Hint ve ran mitolojilerinden sz aarak klasik kelimesi zerinde
durur. Kelimenin
ve kullanm alanna iliflkin aklamalarda bulunan AhT E L E V Z Ykkenine
ON
met Mithat Efendi, sorunu edebiyatlarmzn dikkatine sunmufl olsa da ileri srd grfller herhangi bir yank bulmaz. Bu yazlarn yaymlanmasnn zerinden
yedi yl getikten sonra 5 Eyll 1897 tarihli Tercman- Hakkat gazetesinde kan
N T E R Nbafllkl
ET
krm- Aklm
yazsnda, yeni edebiyatn asl kaynaklarnn neler olmas
gerektii zerinde durarak, Avrupa klasiklerinin nemini belirtip bunlarn dilimize
evrilmeleri gerektiini vurgular. Bu yaznn atefllemesiyle bafllayan klasikler tartflmas, edebiyatta ve zellikle fliirde mitolojiye bal kaynaklanma sorununun irdelenmesinde tahrik edici olur.
10. nite - Modern Trk Edebiyatnda Mitoloji
Ahmet Mithat Efendinin ileri srd grfller, baz yazarlar tarafndan desteklenirken; baflta Cenap fiahabettin olmak zere muhalifler tarafndan da sert bir
biimde elefltirilir. krm- Aklmdaki iddialar; Ahmet Cevdet, Cenap fiahabettin,
Necip Asm, smail Avni, Hseyin Danifl, Ahmet Rasim ve SaitSIRA
BeySZDE
tarafndan yazlan yazlarla deerlendirilir. Cenap fiahabettin ile Sait Bey, Ahmet Mithat Efendinin ileri srd grflleri fliddetle elefltirirken Hseyin Danifl
lml bir yaklaD fi N E L M
flmda bulunur. Cenap fiahabettin, edebiyatmzda klasik dneme ihtiya duyulmadn belirtip Bat klasiklerini evirme nerisinin srece mdahale etmek anS O R U
lamna geleceini ileri srer. Sait Bey, Avrupa edebiyatndan yararlanmak
iin klasiklere gitmeye gerek olmadn, Avrupann flu an iinde bulunduu noktadan
bafllanarak izlenmesi gerektiini savunur. Hseyin Danifl, klasiklerin
D K K A Tortaya kt dnemlere dikkat ekerek Yunan ve Latin kaynaklarn anar; bununla birlikte,
klasik szcnn sadece Yunan eserleri iin kullanlmamas gerektiini vurguSIRA SZDE
lar. Karfllkl yazlarla ay kadar sren klasikler tartflmas; klasiklerin deeri,
evirilerine duyulan ihtiya, bizde klasik dnem bulunup bulunmad, klasikleri
eviride karfllafllabilecek glkler ve zm yollar noktalarnda
younlaflr
AMALARIMIZ
(Kaplan 1998: 12).
N N
K tartflmasyla
T A P
Yunan ve Latin mitolojisinin ynlendirmesiyle ortaya kan klasikler
ilgili
ayrntl bilgiyi, Klsikler Tartflmas-Bafllang Dnemi (Do. Dr. Ramazan Kaplan, Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Baflkanl Yaynlar, 1998) adl kitaptan edinebilirsiniz.
TELEVZYON
Tanzimat Dnemi Edebiyatnda eviri faaliyeti ile iliflki kurulan mitoloji, birka
eserle snrl kalmakla birlikte kurgusal metinlere de girmifltir. Yazlaryla Yunan ve
Latin mitolojisine karfl ilginin scak kalmasn salad gibi klasikler tartflmasn
NTERNET
da bafllatan Ahmet Mithat Efendi, iki romannda bu mitolojilerden yararlanmfltr.
Ahmed Metin ve fiirzadda (1892), roman kahraman Ahmed Metin araclyla
mitoloji hakknda baz grfller ileri srer. Mitolojiyi kocakar masal olarak grmemek gerektiini, Eski Yunann ve Romallarn mitoslara gerekmifl gibi balandklarn, sadece Batllarn deil Arapn, Acemin, Hindnun, Trkn, Tatarn da
mitolojileri bulunduunu, bununla birlikte Mslman kavimlerin hakikat yolunu
bulduktan sonra mitolojilerini unuttuklarn ama Avrupallarn Hristiyan olduktan
sonra da aziz ve azizelere mitolojik zellikler atfederek Yunan ve Latin mitolojilerini yaflattklarn syler.
Ahmet Mithat Efendi, Ahmed Metin ve fiirzadda dflnce fleklinde dikkat
ektii Yunan ve Latin mitolojisini, Taafff (1897) adl romannda kurgusal bir unsur olarak kullanr. Anlatc, romann kahramanlarndan Sniha Hanmn alflma
odasndaki flminenin iki tarafna konulmufl halis beyaz mermerden iki heykele
dikkati eker. Alafranga gstergesi olarak iflaret edilen bu heykellerden biri, gzellik ve sevda sembol Vens; dieri de gzel sanatlar, akl ve bilgelik sembol
Minervadr. Ahmet Mithatn Latin mitolojisindeki adlaryla and bu tanralarn
Yunan mitolojisindeki adlar Aphrodite ve Athenadr. Romandaki baz benzetmeleri Yunan ve Latin mitolojileri zerinden kuran Ahmet Mithat, aflfte dedii Vens, yllk evli Sniha Hanm yoldan karacak bir g olarak sunar. Yazar,
onun gzellik ve sevda tanras deil, flehvet uyandrc zellii bulunan ktcl bir tanra olduunu vurgular.
Taafffn Vens ve Minerva bafllkl blmnde, anlatc, Antik Yunan tarihinin mitoloji zerinden yazldn belirttikten sonra Sniha Hanmn alflma odasna Vens ve Minerva heykellerinin konulmasndaki nedeni belirginlefltirmek iin
219
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
220
romana mitoloji hakknda bir makale koyar. Sniha Hanmn efli Rsih Efendinin
azndan aktarlan bu makalede, Vens ve Minervann soyaac karlr ve bu
iki tanra karfllafltrlarak Snihann bunalmdan kmas iin yol gsterilmifl olur.
Eflinin arkadafl Tosun Beyin srarl aflk mektuplarn durdurmak ve bunlar kendisini zorlamamasn bildirmek zere cevaplayan Sniha Hanm, bu hareketini yoldan kartc, ayartc Vensn ynlendirdiini fark eder. Oysa byle bir durumda
-romann adnn da iflaret ettii gibi- iffetini koruyan birinin mektuplara kesinlikle
karfllk vermemesi gerektiini, bylece bilge ve ebedi bkire Minervann yolunun
tutulabileceini anlar. Bunu anlad zaman da kocasna Rsihim ben sana flkm! diyerek sarlr. Mitolojiyle ba kurulmasn salayan Vens ve Minerva heykeli, romann kurgusunda nemli bir ifllev stlendii kadar verilmek istenen mesaj
iin de dorudan ara olarak kullanlmfltr. Makaleden hisse denilebilecek aklama, flte efendim, Vens ile Minervann mukayesesi flundan ibarettir. Kadn ksm
asl Minerva fyuzatyla [iyilikleriyle] mtefeyyiz olmal [donanmal]. Vens kendi yanna uratmamal. (Ahmet Midhat Efendi 2000: 107) cmleleriyle verilmifltir.
Tanzimat Dnemi Edebiyatnn ikinci neslinden olan Abdlhak Hmid [Tarhan], fliirlerinde ve tiyatro eserlerinde Yunan ve Latin mitolojileriyle birlikte Asur
mitolojisine de ilgi gstermifltir. Bu ilgi; farkl mitolojiler gzetilerek ilah ve ilahe szcklerinin kullanlmas, ilah ve ilahelerin zel isimlerinin belirtilmesi ve Yunan ve Latin mitolojilerindeki baz yer adlarnn anlmasyla belirginleflir (Enginn
1992). Abdlhak Hmid, mitolojiyle kurduu iliflkide, Ahmet Mithat Efendinin Taafffnde olduu gibi, derinleflip mitolojik gndermelerini kurgusal bir ifllev gzeterek kullanmaz; farkl mitolojilerden setii figrleri, fliirlerinin ve tiyatro eserlerinin dnyasn zenginlefltiren egzotik birer malzeme olarak deerlendirir.
SERVET- FNN EDEBYATI VE MTOLOJ

1860lardan itibaren evrilerle ilgi uyandran, edebiyat tarihlerine klasikler tartflmas diye geen yazlarla ilginin gncel kalmasn salayan ve snrl da olsa
1890larda yaymlanan edebi metinlerle bir kaynak olarak deerlendirilmek istenen Yunan mitolojisi, Avrupa ve yeni bir edebiyatn kaynaklanabilecei bir vaha
olarak Osmanl mnevverinin zihnine yerleflir. Servet-i Fnn flair ve yazarlar, estetik ve edebiyatla ilgili grfllerinde, Eski Yunan ve Roma flairlerini de gzetirler.
Deha konusunu estetie iliflkin bir sorun olarak irdeleyen Hseyin Chid (Yaln), ncelikle Yunan ve Roma flairlerinin dehay nasl algladklarn belirtir.
Taklit bafllkl yazsnda, Roma edebiyatnn Yunan edebiyatn taklit ettiini; ama
taklit edenlerin benzerlerinden daha afla eser yaratmadklarn syler. sr-
Sanat Nasl Husle Gelir-Emsile-i Tarihe bafllkl yazsnda da, Eski Yunan sanatnn mill hayat ifade ynndeki rneklerini, heykeltrafllk ile Homerosun fliirlerinden gsterir. Halit Ziya (Uflaklgil) da, 1307 (1891)de yaymlanan Hikye adl kitabnda realist bir edebiyatn kaidelerini verirken, hikyenin ilk olarak Yunanllarda grldn belirtip bunlar birer birer sayar. Ayrca Homeros ve Virgilein kendilerinden sonraki Bat edebiyat iin kaynak olarak nasl deerlendirildiini rneklerle vurgular. (Ercilasun 1994: 107, 111, 124, 170, 171)
Tevfik Fikretin Halkun Defteri (1911) adl kitabnda yer alan Promete fliiri,
Servet-i Fnn Edebiyatnn mitolojiyle edeb metin balamnda kurduu iliflkiyi rnekler. Yunan mitolojisinin figrlerinden Prometheus, Zeusa olan kin ve hncnn
ynlendirmesiyle atefli ondan alp insanlara vermifl; Zeus da bu davranfl zerine onu
bir kayaya zincirlemifltir. Cezas bununla da kalmamfl; bir kartal her gn karacierini
yemifl ama cier gece yeniden bymfltr. Herakles, uzun bir zaman sonra kartal l-
drerek Prometheusu kurtarana kadar bu ar iflkence srp gitmifltir. Prometheus,

zorba tanrlara karfl insanlarn yannda yer almfl, akl simgeledii kadar zulme karfl
durmasyla da devrimci bir kahraman olarak alglanmfltr. Tevfik Fikret Promete adl fliirinde mitolojinin bu insan yanls, devrimci kahramann olu Halkun rnek almasn istemektedir. Onlar niin semda, niin ben ukurdaym? / Glsn neden cihn bana, ben yalnz alaym? dizelerindeki onlar szc, Avrupay iflaret eder.
fiiirde seslenilen znenin, atefli Zeustan alan Prometheus gibi, miskinlii gideren,
benlii, ruhu, idraki besleyen ne varsa hepsini Avrupadan yklenip getirmesi istenir.
Klasikler tartflmasnn yapld 1897de Servet-i Fnn Edebiyat henz bir
yllk tecrbesiyle yeni bir ynelifli haber vermifltir. Buna ramen Servet-i Fnn
Edebiyatnda mitolojiye bal tartflma ve Tevfik Fikretin Prometesi hari mitolojik gndermeli edebi metin olmayfl dikkati eker. Bununla birlikte kinci Meflrutiyetin (1908) ilanndan sonra Servet-i Fnn Edebiyatnn iki nemli yazar Halit Ziya ve Mehmet Rauf, Yunan ve Latin mitolojileriyle ilgili kitap karmfltr. Drlfnn- Osmn Edebiyat fiubesi Muallimlerinden Mehmet Rauf, 1911de bir ders kitab olarak yaymlanan Yunn- Kadm Trih-i Edebiyat adl kitabnda, Yunan
edebiyatn tantr, klasik eserlerin nemine dikkat ekerek bizde bu tarz eserler olmayflna deinir. Ders notlarnn dzenlenmesiyle oluflturulan bu kitabn bir benzeri Halit Ziyanndr. Mehmet Raufun eseriyle hacim ynnden kyaslanamayacak
kadar zayf olan Yunan Trih-i Edebiyat (1915) adl kitap, Halit Ziyann, kinci
Meflrutiyetin ilanndan sonra Drlfnnda alan Garp Edebiyat Krssne getirildiinde hazrlad ders notlarndan oluflturulmufltur. Halit Ziyay bu notlar hazrlamaya sevk eden Ahmet Mithat Efendidir. Drlfnnda mdr olan Ahmet
Mithat Efendi, Halit Ziyay dersi iin irflat ettii gibi, Bat edebiyatna girmek iin
her fleyden nce Yunan ve Latin edebiyatndan gemek gerektiini sylemifltir
(Uflaklgil 1969). Halit Ziyann aktard bilgiler, Ahmet Mithat Efendinin 1910lara
gelirken kaynaklar konusunda Yunan ve Latin edebiyatlarna verdii deer asndan nemlidir. Bu tavryla ayn grfl Halit Ziyann benimsemesini de salamfltr.
NEV-YUNNLK VEYA BAHR- SAFD HAVZASINI

ARAYIfi
1910lu yllarda, hem Yunan tarihi ve mitolojisine dair yaymlanan kitaplarla hem
de Nev-Yunn bir edeb mektep kurma arzusuyla mitoloji, fliir iin kaynak olarak alglanmaya bafllanr. Yahya Kemal (Beyatl), Paristen 1912de Nev-Yunnlik dflncesiyle yurda dner. Paristen yeni fikirler getiren Yahya Kemal ile Fransz edebiyatnn ne kan baz yazarlarnn romanlarn okuyup etkilenen Yakup
Kadri (Karaosmanolu), Nev-Yunnliki esas alan bir edeb mektep (edebiyat
hareketi) kurmaya niyetlenir. Bu niyet, eyleme dnfltrlmek zere Tevfik Fikrete alr ve onun da destei alnr. Tevfik Fikrete mracaatta, flairin Promete
adl fliiri ynlendiricidir. Yahya Kemal, projesini yllar sonra flyle anlatr:
kimiz de bir hlyaya kapldk; randan Yunana gemek... Eski edebiyatm mihrk rand. Ge olmakla beraber Yunan klsiklerine dnecektik. Nazariye fluydu: Modern edebiyatmz, geri Avrupaya dnmflt. Fakat bu model Franszlarn son fliiri ve son nesri idi. Bu kfi olamazd. Btn Avrupay anlamak iin ancak Yunanllardan bafllamak lzmd. Biz corafyaca, ksmen de medeniyete Yunanllarn vrisiyiz. Bu verasete din mni olmufltur. Bu hal, 1850-1860 senelerine kadar srmfltr. Biz, o tarihlerden bu yana hep Franszlara tbi olmufluz. Btn Franszlarn ve
onlarla beraber Avrupallarn menba [kayna] olan Yunanllara dnmeliyiz ki,
tam mnasiyle bir edebiyatmz olabilsin. (Ycel 1989: 255)
221
222
Mehmet Tevfik Paflann 1329da (1913) yaymlanan hacimli Estr-i Yunniyn adl kitab zerine Yahya Kemal sonraki yln ilk aylarnda yazd Bir Kitb Estir bafllkl yazsnda, Bahr-i Safd havzasnda (Akdeniz Havzas) oluflan kltr evresine dikkat eker. Ona gre fiark Trkleri, Asyallktan hicret ederek
Bahr-i Safd sahiline melmifl, mnc [kurtarc] flairin gemisini beklemektedir.
Mehmet Tevfik Paflann kitabn kurtarc flairin rehber edinmesi gerektiini sezdiren Yahya Kemal, hayata susayanlarn Bahr-i Safd havzasnn sahiline doru
kofltuunu, Yunan estirinin (mitolojisinin) her kavmin ve medeni insanlarn
ebed kitab (Yahya Kemal 1984) olduunu ileri srer. Dolaysyla medeni olmak,
Akdeniz havzasnda flekillenen Yunan mitolojisini benimsemekten geer.
Yunan mitolojisi, Yahya Kemale gre Bahr-i Safd Havzasnn verimidir ve
kaynak noktasnda sknt duyulacak bir sebep yoktur. Ama Balkan Savaflnn yaralarnn sarlmaya alflld yllarda belirlenen bu kaynak iin, Mill Edebiyat
grfln sahiplenenler baflta olmak zere baz edebiyatlar; Yahya Kemal, Yakup Kadri ve Tevfik Fikret gibi dflnmez. mer Seyfettin Boykotaj Dflman
bafllkl bir hikye yazar ve Yahya Kemalin amlar Altnda Mushabe bafllkl yazlarnn yaymland gnlerde 17 Mays 1330da (1914) Taninde yaymlar. NevYunnliki esas alanlarn szck dnyasn ve syleyifl zelliini kulland hikyede, Yahya Kemalin yorumuyla, onlarn iddialarn gln hle getirir; baflka bir
deyiflle Nev-Yunnlikin parodisini yapar ve onlar Yunan donanmasna iane
toplayan ve Yunanlla hizmet eden iki adam gibi gsterir (Ycel 1989: 256, Toker 2008: 39). Yahya Kemal, yirmi yl sonra Nurullah Atan bir yazs zerine
1910larn ilk yllarnda Yakup Kadri ile girifltikleri Nev-Yunnliki esas alan bir
edeb mektep kurma deneyimleri sonrasnda ne ithamlara ve ne tezyiflere uradklarn hatrlatma gerei duyar. Bu durum, Mill Edebiyat Hareketinin Nev-Yunnlik giriflimine getirdii elefltirinin fliddeti hakknda bilgi vermektedir.
Yahya Kemalin Sicilya Kzlar ve Biblos Kadnlar adl fliirleri ile 1914te Sleyman Sd imzasyla Peym- Edebde yaymlanan amlar Altnda Mushabe
bafllkl bir dizi yazs, Nev-Yunnlik grflyle flekillenen duyufl ve syleyifli belirginlefltirir. fiair, bu yazlarn birinde Yunan mitolojisindeki tanr Kei ayakl
Pana gndermede bulunur; bir dierinde, Eski Yunanllarn doay simgelediini
dflndkleri tanr Dionysos ve onunla birlikte tasarlanan coflkulu elenceler, hayal bir beldede canlandrlr. Dionysos coflkusunun ne kt Mushabelerin
bir dieri, Nev-Yunn ynelifle ar elefltiriler getiren Mill Edebiyatlar gzetmesi ve onlarn ineleyici bir biimde deerlendirilmesi ynnden ilgintir. Ziya
Gkalpin Trk mitolojisinden ilhamla yazd fliirleri barbar bulan Yahya Kemal,
Biliyor musunuz ki, Romada yeni bir akde [inan] kk salyor. Bu akdeyi yapan
havr ve etrafna toplananlar, ksrak st iiyor, bir telli rebab alyor, oynuyorlarmfl. (Yahya Kemal 1990: 244) szleriyle Ziya Gkalpi ve onun etrafnda toplanan
Mill Edebiyatlar ineler. Bu yeni akdenin, bir ilhn sonunu getirdiini vurgular; sonu getirildii sylenen ilah, Dionysostur.
Yahya Kemalde Eski Yunann getirdii sanat heyecan, yarm kalan Bergama
Heykeltrafllar adl fliirinde ak bir flekilde grnrken gazel formundaki baz
fliirlerinde ise hayli iselleflmifl bir biimde kendini gsterir. Yahya Kemalin rencisi de olan Ahmet Hamdi Tanpnar, onun zellikle gazel formunda yazd baz
fliirlerindeki Cemflid gndermesinin diyonizyak bir duyuflu haber verdiini;
Telkki adl fliirin Grdm difli bir parsn el gzleri vard dizesindeki difli
pars imajnn Yunan mitolojisiyle zenginlefltiini vurgular. Yine Tanpnar, fierefbd adl gazelinin Glerdi taht- zerrn zre Cem glflende gllerle dizesi m-
223
nasebetiyle Yahya Kemalin kendilerine Cemflid ve Dionysos ayniyetinden sk

sk bahsettiini yazmaktadr (Tanpnar 1982: 149).
Yakup Kadrinin 1329da (1913) Peym- Edebde yaymlanan Bir Muhavere
ile Bir Huysuzun Defterinden ve 1914te Nevsl-i Millde kan Siyah Sal Yabanc ile Berrak Gzl Gen Kzn Szleri bafllkl metinleri, gen yazarn Yunan
ve Latin alarna yneldiini haber verir. Yakup Kadri iin artk bu kaybolmufl
devirler dflnda hibir saadet, hibir medeniyet yoktur. Biz nasl mazimizden uzaklafltka fikrin sefaleti ve ruhun inkraz ile delik deflik oldu isek, befleriyet de bu
alardan uzaklafltka btn deerlerini kaybetmifltir (Ak 2001: 34). Bafllnn
haber verdii zere diyalogla kurulan Bir Muhaverede Yakup Kadri, Homerosa
duyduu hayranl coflkulu bir biimde aktarr. Ona gre lyada her trl kusurdan uzak, olgun, mucize denilebilecek bir zellie sahip, lisan- insaniyetin emsalsiz bir kitab; Homeros da insanlarn rhn tenvr eden [yolunu aydnlatan] ilk
flafak, ilk byk flafaktr, her fleyin menbadr. Medeniyet tarihini Homerosun
yaptn vurgulayan yazar, onun befleriyete befleriyetin muhabbetini rettiini, bir taraftan ilahlar insanlefltirirken, dier taraftan insanlarn ihtirstn ilahlafltrdn ileri srer. Yakup Kadri, Yunan mitolojisindeki tanrlarn insandaki hangi
ihtiraslar karflladn rtk bir biimde sergiledikten sonra, Vatan iin lmek, fikir iin lmek, muhabbet iin lmek, lmek iin lmek lezzetinin Homerosla anlafllabileceini belirtir (Yakup Kadri 1329).
Nev-Yunnlik arayflnn bir edebiyat hareketine dnflemeden silinip
gitmesinin nedeSIRA SZDE
ni, bu arayfl iindeki yazarlarn yeteneksiz ve yazlan eserlerin baflarsz olmas mdr?
D fi N E L M
Yakup Kadri, Bir Huysuzun Defterinden bafllkl yazsnda,
Yunan mitolojisinin aflk ve gzellik tanras Aphroditein etrafnda yer alan tanralara kendini
O R ld...
U
kurtarmas iin flyle seslenir: Pan ld. Hayfa [yazk] byk SPan
Ey Aphrodite mbedinin lgn ilheleri, neredesiniz? Kalknz, geliniz, hidayetinize muhtacz; her fley gibi zevk ve sefahat sanatn da, buse ve aflk ilmini de kaybettik. zDKKAT
neleri ynnden Yahya Kemalin Mushabelerinden birini hatrlatan Siyah Sal
Yabanc ile Berrak Gzl Gen Kzn Szleri adl yazsnda Yakup Kadri, DionySZDEBaks, Desos ayinlerinin sesini ve havasn, Yunan mitolojisinden lis, SIRA
Hermes,
metr gibi isimleri anarak duyurmaya alflr. Bir yl nce Homree hayranln
ilan eden yazar bu mensuresinde, mitolojinin zel isimlerinde,
tarihte, insanln
AMALARIMIZ
mazisinde fliir unsuru arar; yine bu yazda, haz ve eleme karfl tuntan bir kalp
tavsiye eder. (Ak 2001: 60) Yakup Kadrinin 1922de Dergh dergisinde yaymlanan Kr Mektuplarnda da Bahr-i Safd Havzas grflnn
K izleri
T A vardr.
P
Yahya Kemal ve Yakup Kadrinin yukarda anlan fliir ve yazlar, Nev-Yunnlik iddiasnn rnleri olarak kalr. Bylece bu edeb mektep, almadan kapanr. Bununla birlikte Akdeniz Havzas dflncesi, Yahya Kemalin
KadT E L E V ve
Z Y OYakup
N
rinin sonraki yllarda yazacaklar eserlerde duyuflun damarlarndan biri olarak varln srdrr.
Servet-i Fnn ve Fecr-i tnin grfllerini elefltirip onlara karfl yeni bir olu N T Eve
R NFikir
E T dergisinflumun merkezi niyetiyle 1914 Martnda yaymlanan Safahat- fiiir
de, Nev-Yunnlik grfl onarlarak canlandrlmak istenirse de, bir sonu alnamaz. fiahabeddin Sleymann Nyler diye sunduu bu kflta, Yahya Kemalin
Nev-Yunnlik grflnn etkisi bulunmakla birlikte (Tural 1983), kaynak olarak
Yunan kltrne Seluklu dnemi verimleri, zellikle Mevlnnn eserleri eklenir.
Bununla birlikte Osmanl Trkl ve Mevln vurgusu Nev-Efltunlikle (Ye-
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
224
ni Platonculuk) iliflki kurularak Bahr-i Safd Havzasna balanr (fiahabeddin Sleyman 1330/1914). lkenin zor yllarndaki bu giriflim, bir fantezi olarak kalr. Bu
fantezinin ayn zor yllarn besledii milliyetilik dflncesi ve bu dflnce dorultusunda geliflen edebiyatn sylemini pekifltirmesi iin bir kap at sylenebilir. Alan kap, 1911de Ziya Gkalpin yaz ve manzumelerinde iflledii Trk mitolojisiyle aralanmfltr.
MLL EDEBYAT HAREKET VE TRK MTOLOJS

Bizde mitolojiyi sanat ve fikriyatta canl bir mevzu hline getirmek isteyen Ziya
Gkalptir diyen Hilmi Ziya lken, onun yneliflini, abasn ve etkisini flyle
aklar: O, ilk defa Trk destanlarn tetkik ederek onlar yeni lisanla nazma evirmeye ve yeni sanata mal etmeye alflt. Gen flair Orhan Seyfi tarafndan takip
edildi. Ziya Gkalp daima kklere kadar giderek payen devrin mitolojisini tetkik
etti. slm devrin destanlaryla meflgul olmad.(lken 2006: 173) Ziya Gkalp,
Trk destanlarndan kard mitoslardan ilhamla manzumeler yazmakla birlikte,
destanlar, dolaysyla mitoslar yazlaryla da gncellemifltir. Bylece etrafnda toplanan fliir heveslisi genlerin dikkatini ve ilgisini Trk mitolojisine ekmifltir.
Ziya Gkalp, 1911in ilk aylarna kadar Osmanlclk grfln savunmufl; Selanikte ttihat ve Terakki Cemiyetinin desteiyle yaymlanan Gen Kalemler dergisinin kadrosuna katldktan sonra Turanclka ynelmifltir. Derginin 7 Mart 1911
tarihli 14. saysnda yaymlanan Turan adl fliirinde sekin, necib, flanl rknn
btn zaferlerini kalbinin sesinde duyduunu, rkn zaferle talandran Attila ve
Cengizin yabanc tarihilerce tarafsz kalnmayarak aleyhlerinde hkmler verildiini, kalbinin tand Ouz Hann damarlarnda btn ihtiflamyle yafladn dile getirir (Tansel 1977). Vatan ne Trkiyedir Trklere, ne Trkistan; / Vatan byk ve mebbet bir lkedir: Turan... dizeleriyle biten bu fliir, Ziya Gkalpin
1915ten sonra uzak lk olarak deerlendirecei Turanclk grflnn yaylmasn hazrlar. Genleri gzeterek yazd Kzlelmada ve ocuklar iin yazd
Alageyikte, ayrca Altun Yurt, Akkurum ve Altun Destanda Turanclk dflncesi Trk efsanelerinden ve destanlarndan motiflerle iletilir. Trkln
Esaslar adl kitabnn Trkln Tarihi bafllkl ilk blmnde, Turan fliirine tarihsel bir ifllev ykleyen Ziya Gkalp, fliirin etkisini flu szlerle belirginlefltirir:
Turan manzumesinden sonra, Ahmet Hikmet Bey (Altn Ordu) makalesini neflretti.
stanbulda (Trk Yurdu) mecmuasyle (Trk Oca) cemiyeti teflekkl etti. Halide
[Edip] Hanm (Yeni Turan) adl romanyle Trkle byk bir kymet verdi. Hamdullah Suphi Bey Trkln faal bir reisi oldu. simleri yukarda geen yahut gemeyen btn Trkler, gerek Trk Yurdunda, gerek Trk Ocanda birleflerek beraber alfltlar. (Ziya Gkalp 1976: 10)
Menkbe: Din ulular ile
ermifllerin hayatlar ve
olaanst davranfllaryla
ilgili olaylarn anlatld
hikyeleri belirtmek zere
kullanlan bir szcktr.
Ziya Gkalp; destanlar, halk hikyeleri ve masallardan Trk Romantizmi karma niyetiyle baz manzumeler yazar. Kay Boyuyla ilgisli ilk menkbe olarak kabul
ettii Ergenekon Destanndan esinlenerek Ergenekon adl fliirini 1912de yaymlar. 1917de yaymlad Deli Dumrul ile Arslan Basat, Dede Korkut Kitabndaki destanlar dnfltrerek yazd manzumelerdir. Yaradlfl-Trk Kozmogonisinde ise, Alanguva ile Ouz Hann ceddi Trk ve Trknn yaratlfllaryla ilgili menkbeleri kaynak olarak kullanr (Tansel 1977).
Ziya Gkalpin Kzlelma (1914) ve Altn Iflk (1923) adl kitaplarnda bir araya getirdii manzumelerinde, Trk mitolojisinden figrlere, motiflere yer verildii
veya baz manzumelerin tamamen mitosun yeni bir yorumu olarak kurguland
grlr. Gkalpin Mill Edebiyatn kaynaklar konusundaki uyarc bu denemeleri ve baz sivil rgtler ile dergilerde genleri buluflturarak onlar ynlendirmesi,
lkenin yaflad zor yllarda Mill Edebiyat Hareketinin tutunup yaygnlaflmasn
salar.
Gen Kalemler dergisinde yaymlanan Yeni Lisan bafllkl yazsyla dilde sadeleflme dflncesinin olduu kadar Mill Edebiyat grflnn de temellerini atan
mer Seyfettin, 1913-1915te yazd Yksek Aydnlklar, Fecr ve Gnefl adl
manzumelerinde Turanclka balln gsterir. Fecrin Haydi harbe! Asl sevgi
Trandr dizesiyle Turanclk ne karrken; Yksek Aydnlklarn Bak yukar, bak yksee, ykseklere ve dinle... / flittiin sad byk Trklmn sesidir. / flte sana gsterdiim bir gnefltir elimle dizelerinde Kzlelma dflncesini gnceller. Ergenekondan kfl: 27 Mart aklamasyla yaymlad Yeni Gn
adl manzumede, Trk mitolojisinin ne kard alageyik ile bozkurtu anarak
Trklerin 1914te iinde bulunduu durumla Ergenekon Destanndaki durumu zdefllefltirir. mer Seyfettin, Krk Kz adl manzumesi ile Krolu Kimdi? destann da, Yeni Gn gibi, Ziya Gkalpin at yoldan ilerleyerek Trk destanlarndan ald ilhamla yazmfltr.
mer Seyfettini Trk destanlarndaki mitoslar gncelleyerek manzumeler yazmaya ynlendiren en nemli etken, Nev-Yunnlik girifliminin Yunan mitolojisini esas alan sanat anlayflna karfl yerli kaynaklar ne karma isteidir. 1915
Ekiminde yaymlanan Gzellik ve Esatir bafllkl yazsnda, esatirin (mitolojinin)
Yunanllarla baflladn dflnmenin hakikatten uzak bir tutum olduunu belirtir.
Ona gre her milletin iptida (ilkel) bir dini vardr ve asrlar getike bu dinler
geliflir; bylece eski dinin kalntlar mitolojiye dnflr. mer Seyfettin, Yunanllarn eski dinlerinin hatrasna estetik ve edebi bir hava verdiini, Batnn da bunu
deerli bulmas sonucu Yunan mitolojisinin ne ktn syler. fiu szleri, hem
Nev-Yunnlik girifliminin elefltirisi hem edebiyatta mitolojiye bal kaynaklanma
sorununun nasl zlebileceine iliflkin bir neri hem de kendi gayretinin gerekesi olarak yorumlanabilir:
Bizim de estir pek ok masallarmz vardr. Kutluda, Ergenekon, G ve ilh... gibi. Bunlar iflte bizim estirimizdir. Hayalimiz bu masallar ssler ve edebiyata mevzu yaparsa bizim de yarn yksek bir estirimiz teflekkl edecei tabiidir. Yunan estirinden ilham almaya ihtiyacmz yoktur ve bu lzumsuzdur. Baflkalarnn estirine muhta olan, kendi estiri, iptida ve gayet eski bir mazisi olmayan milletlerdir.
(mer Seyfettin 1992: 83)
mer Seyfettin 1914te yazd Trklerin Mill Bayram bafllkl yazsnda,

Ouz Kaan Destan ile Ergenekon Destanna gndermelerde bulunarak Yenignn (Nevruz) geliflini bildiren 9 Martn mill bayram olarak kutlanmas gerektiini ileri srmfltr (mer Seyfettin 1993). Yunan mitolojisine gsterilen ilgiye yaz ve manzumeleriyle tepki vererek Trk mitolojisini ne karan mer Seyfettin; Bafln Vermeyen fiehit, Kzlelma Neresi?, Pembe ncili Kaftan adl hikyelerinde de Trk mitolojisinden motifler kullanmfl, Primo Trk ocuu hikyesinde ise Ouz Kaan Destann gncellemifltir.
Ziya Gkalpin Trkln Esaslarnda belirttii zere Turanclk grfl,
Halide Edip (Advar)in 1912de yaymlanan topik roman Yeni Turan hazrlamfltr. Halide Edip, Ey yeni Turan, sevgili lke, syle sana yol nerde? szn bir
225
226
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
motif olarak tekrar ettii romannda, Eski Turann Osmanllk, Yeni Turann
Trklk ve milliyetilik olduunu hissettirir; ayrca Yeni Turan, 1931e gelene kadar kurulacak bamsz ve zengin bir Trkiye olarak tasarlar. Yeni Turan
byle bir Trkiyenin kurulmasn salamak zere alflan partinin de addr. Bu
partide; vatanperver, ahlakl, alflkan ve yardmsever idealist genler bir araya gelmifltir. Partiyi iktidara taflyan gencin adnn Ouz, yan baflndaki kadn kahramann Kaya olmas, genlerin srekli kmz imesi ve partinin Trk kadn kurumlar ile dier partilerden ayrflmas, tesadf deil, milliyetiliin gereidir. Yeni Turana muhalif olan Hamdi Paflann yeeni sm Bey, bir konferansn dinledii
Ouzu betimlerken bir destan kahraman canlandrr gibidir.
Mftolu Ahmet Hikmetin Altn Ordu bafllkl yazs, 28 Temmuz 1329da
(10 Austos 1913) yaymlanmaya bafllanan Altnordu dergisinin ilk saysnda kmfltr. Trk destanlarndan izlerle kurgulanan yazda, Trklerin Orta Asyadan
dnyann drt bir tarafna yaylfl, Tanrnn szyle gerekleflmifl kutlu bir g
hikyesi fleklinde anlatlmfl; g kafileleri de, Altn Ordu olarak tasarlanmfltr.
Bu yazsnda Orta Asyadan Batya ynelifli anlatan Ahmet Hikmet, Mill Mcadele yllarnda yazp Tasvir-i Efkr gazetesinde tefrika ettii Gnl Hanm (1920)
adl romannda ise bir Trk subay, bir Macar asilzadesi ve iki Tatar kardeflin, Orhun Abidelerini grmek ve incelemek zere anayurda yaptklar geziyi hikye etmifltir. Romana adn veren Gnl Hanm, Tatar kardefllerden biridir ve Halide
Edipin Yeni Turannda olduu gibi Trklk dflncesinin kadnda cisimleflmifl hlini idealize eder. Benzer bir baflka kadn kahraman da Mfide Ferit (Tek)in Aydemir (1918) adl romanndaki Hazindir. Aydemir, Hazine duyduu aflk engellenince Orta Asya Trkleri arasnda Trklk ve Turanclk grfln yaymak
SIRA SZDE
zere stanbuldan
Semerkanta gider. Davas uruna idam edilen Aydemirin inand deerleri savunmak ve bunlar iin alflmak zere, bu kez Hazin Semerkanta
gider. Ferd saadetin yerine mill ve yce bir ideali koymas ile Aydemir, GD fi N E L M
kalpin Kzlelmas ve Halide Edipin Yeni Turan ile birleflen, devrin ortak grfl
ve duyuflunu aksettiren milliyetilik tezine gre yazlmfl bir romandr (Enginn
S O R U
1977).
Mill Edebiyat Hareketi iinde yer alanlarn Trk destanlar zerinden Trk mitolojisine gitmesi
D K K A ve
T bu mitolojiyi yeni metinlerle gncellemesi srecinde, iki kitabn nemli bir etkisi vardr. Ahmet Hamdi Tanpnar, Trklk hareketinin gelifltii ve saf Trke namna btn maziyi itham ettii bir devirde keflfedilen iki mSIRA SZDE
him eserin tesir payn da burada unutmamak gerekir. (Tanpnar 1982: 109) diyerek Trk mitolojisine kaynak salayan Divan- Lgatit-Trk ile Dede Korkut Kitabna dikkat
eker. Mill Edebiyat Hareketinde mitolojiye bal kaynaklanma soAMALARIMIZ
runu asndan bu, ok nemli bir dikkattir.
N N
Mill Edebiyat
savunduu grflleri ve bunlara karfl gelifltirilen tepkileri
K THareketinin
A P
grmek iin kinci Meflrutiyet Devrinde Tenkit 1. Trk Tenkit (Bilge Ercilasun, Ankara: Trk Kltrn Arafltrma Enstits Yaynlar, 1995) adl kitaptan yararlanabilirsiniz.
TELEVZYON
1920lere gelirken lyada ve Odysseia zerinden Yunan mitolojisine ilgi tazelenir. Bu ilgiyi Mill Edebiyat grflnn poetikasn ve edeb rnlerini veren
mer Seyfettin ile Ali Cnipin tazelemesi ilgintir. mer Seyfettin, lyaday LeNTERNET
conte de Lislein
Franszca evirisinden baz tasarruflarla Trkeye aktararak Yeni
Mecmuada on iki say tefrika etmifl (1918); daha sonra bu eviri, Maarif Vekletinin Cihan Edebiyatlarndan Numuneler dizisinde liade-En Eski Yunan fiairi
Homrein Epopesi (1927) adyla yaymlanmfltr. mer Seyfettin Fin destan Kalaveladan baz paralar da evirerek 1920de Trk Yurdu dergisinde tefrika olarak yaymlamfltr.
Hasan li Ycel, mer Seyfettinin nceki tutumunu konjonktrn belirlediini vurgulayp, onun lyada evirisinden sonra 1919da yazd Garp Edebiyat
ve Yunan Klasikleri bafllkl yazsna dikkat ekmifltir. Bu yazda mer Seyfettin,
Sanatn srr Yunan-Ltin klasiklerindedir. Sadelik, salk, samimlik, vuzuh bu byk eserlerin esasdr der ve ilerleyen satrlarda flyle bir nasihatte bulunur: Yaz yazmaya, hususiyle matbuat iin yazmaya bafllamazdan evvel derin derin, ders
gibi, mukaddes bir kitap gibi Homeri okumalsnz. (Ycel 1989: 288) Bu szler,
mer Seyfettinin Mill Edebiyat Hareketi iinde dile getirdii grfllerine yakn
bulduu iin lyaday evirdii fleklinde yorumlanabilir. Bununla birlikte mer
Seyfettinin Ziya Gkalpin at kanal deil de, Yunan mitolojisini ncelemesi
dflndrcdr. Fakat burada bir ncelemeden ok, Gkalpin grfllerini izleme
sz konudur. Ziya Gkalp, Ruflen Eflrefe verdii mlakatta, Fransz klasisizmi gibi bir Trk Klasisizmi yaratmak iin Franszlarn gittii yolu izlemek gerektiini
belirterek flunlar sylemifltir: Bizde klasik bir edebiyat meydana gelmesi iin bizim de eski Yunan ve Latin edebiyatlarna kadar kmamz, onlarn meziyetlerini
almamz ve bunu kendi bnyemize uydurmamz lazm gelirdi. Gkalpin bu sz
ile kaynaklanma noktasnda Trk mitolojisinden saptn sylemenin imkn yoktur. nk o, Yunan ve Latin edebiyatlarnn zn deil, biimini almak gerektiini vurgular. Onun sylemi iinde z, Trk mitolojisinde vardr; bu z, yani
mitosu syleyecek, baflka bir deyiflle eposa dnfltrecek flairler yoktur ve iyi
niyetli mevcut denemeler de yetersizdir (naydn 1985: 191, 195, 196).
mer Seyfettinin lyaday evirme girifliminin nedenleri Ziya Gkalpin yukarda dikkat ekilen syleminden olduu kadar, Ali Cnip (Yntem)in Homer
Kimdir? lyada ve Odise Nasl Eserlerdir?, Epope Nedir?, Epope Asr Bir Nevi
midir? ve Yine Epopeye Dair bafllkl yazlarndan da anlafllabilir. Bu yazlarn
ilki 1916da, dierleri de 1918 ve 1919da yaymlanmfltr.
Ali Cnip Homer Kimdir? lyada ve Odise Nasl Eserlerdir? bafllkl yazsnda,
nce anlan eserlerin Avrupa edebiyatlarnda grd ilgiye ve nasl bir yenileyici
etkide bulunduuna dikkat eker; sonra eserlerdeki epik anlatm ile mitoslarn yorumlanfl ve sunuluflunu deerlendirir. Ali Cnipin bu eserlere ve Homerosa ilgisini ynlendiren fley, epopenin kaynaklar, snrlar ve olabilirliidir. Epope
nevi ancak bu flaheserler meflk kabul edilerek kemlini bulmufltur diyen yazar,
edebiyatta ilerlemenin Homerosun eserlerini evirmekten getiini de flu szlerle
vurgular: Onu, irfnna ait ktphnesine sokmamfl milletler, edebiyat telkkisinde mutlaka geride kalmfllar demektir. nk Homre asrliin, yeni sanatn babasdr. (Sevgi vd. 1995: 775, 776)
Ali Cnip, Epope Nedir? bafllkl yazsnda, epopenin tanm iin Voltairee
mracaat eder ve onun kahramanca maceralarn manzum hikyesi tanmn benimser. Ribotnun Yaratc Muhayyile zerine Tetkik adl kitabn izleyerek,
epopenin ortaya kfln halk efsanelerinin toplanmas ve gl bir flair tarafndan slba ekilmesiyle aklar. Bugnn epopeleri de romanlardr diyen yazar, Mehmet Emin Yurdakulun denemelerini de, divan fliiri kalplar iinde yazlan fliirleri de epope olarak deerlendirmez. Ona gre, mill epopemiz yoktur.
Epope asr [adafl] bir nevi [tr] olmad iin artk yazlamaz da!.. (Sevgi vd.
1995: 667) Epope Asr Bir Nevi midir? ve Yine Epopeye Dair bafllkl yazlarnda da Ali Cnip, epope devrinin kapandn, dolaysyla epope yazlamayaca-
227
228
n, ama poem epikin (epik fliir) mmkn olduunu ileri srer (Sevgi vd. 1995:
668-674). Bu grfller, Ziya Gkalp ve onun ynlendirmesiyle yazlan fliirlerin,
Gkalpin de belirttii gibi, amalanan ve arzulanan sonucu vermediini bildirir.
mer Seyfettinin Homerosa ve eserlerine gsterdii ilgide de ayn kabuln ynlendirici olduu sylenebilir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D fi N E L M
Mill Mcadele
yllarnda, lkenin ve Trklerin durumu, Trk mitolojisine gndermede bulunularak Ergenekon Destanyla aklanr. Bylece hem kken hatrS Omoral
R U
latlarak halka
verilmifl olur hem de lkenin yaflad zorluklarn afllacana
duyulan inan pekifltirilir. Bu balamda Ktahya Mebusu Besim (Atalay)in 1921de
yaymlanan DErgenekon-Nevruz
bafllkl yazs hatrlanabilir. Yazda, Ergenekon
KKAT
Destan zerinden Mill Mcadelenin kutlu bir direnifl olduu ve bu direniflin yeni bir destanla sonulanaca inanc iletilir (Kaplan vd. 1981).
SIRA SZDE
Yakup Kadri
de Mill Mcadele yllarnda kdam gazetesinde kan baz yazlarn, 1928de Ergenekon adn verdii kitapta bir araya getirmifltir. Kitabn ikinci
basksna yazd
nszde, Mill Mcadelenin bir Bozkurt Destan olduunu vurAMALARIMIZ
gulamfltr. Kitaptaki Yunanllk Tefessh Ediyor bafllkl yazda, Homerosun lyadada anlatt Truva kuflatmas ve sonrasnda yaflananlarla stanbulun iflgalinde
Yunanllarn
Yakup Kadri, yaflanan bir durumu aklarken edeK tavr
T A karfllafltrlr.
P
b metinden hareket ederek Yunanllarn bozuluflunu kaynan iinden yorumlar.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Mill Edebiyat
Hareketi
SIRA
SZDE iinde yer alan flair ve yazarlar, 1920lere gelirken savunduklar
grfllerden uzaklafltklar iin mi Yunan mitolojisine youn bir ilgi gstermifllerdir?
Ulus devlet: Belli bir corafi

snrla izilmifl topraklar
zerinde, meflruiyetini bir
ulusun egemenliinden alan
devlet fleklidir. Mill devlet
kavram da, ulus devleti
karfllayacak biimde
kullanlmaktadr.
CUMHURYET
T E L E V Z Y O N DNEM EDEBYATINDA MTOLOJYE
BALI ARAYIfiLAR
Ulus devletin kurumlaryla yerlefltii 1920li ve 1930lu yllarda, slmiyetten nceki Trk tarihi ve kltr zerine arafltrmalara hz verilmifl; Trk mitolojisi ile des N T E R N Emasallar
T
tanlar, efsaneler,
ve trkler hakknda ciddi bir arafltrma, yorumlama ve
derleme faaliyeti bafllamfltr. Cumhuriyetin kuruluflundan sonra edebiyatta mitolojiye bal arayfllar; Trk tarihi ve destanlarna ilgi, yeni Devletin kltr politikas dorultusunda gelifltirilen Trk Tarih Tezinin uzants grfller ve Hmanizm
ynlendirmesiyle Yunan-Latin mitolojilerinin ne karlmas fleklinde belirginleflir.
Mustafa Kemal Atatrk dneminde, stikll savaflnn destan havas, slamlktan
nceki Trk tarihine gidifl ve halk edebiyatnn tesiriyle fliir, tiyatro ve roman trlerinde eski Trk destanlarn veya kahramanlklarn konu alan bir hayli eser yazlmfltr. (Kaplan vd. 1982a: XXXIV) Ayrca Atatrkn bir destan kahraman gibi
sunulduu ve mitoslafltrlarak ifllendii edeb metinler de bu dnemin verimleri
arasndadr.
nklbn Mitolojiyle Efsanelefltirilmesi

Atatrk dneminde yazlan baz manzumelerde ve manzum piyeslerde, Mill Mcadele Ergenekona, Baflkomutan Mustafa Kemal Pafla Bozkurta benzetilmifltir.
Samih Rifatn Trk Oca Genlerine bafllkl manzumesinin Ne resld, ne kaand / Bozkurt gen bir kumandand / Haykrd, yer gk uyand / Durgun sular
dalgaland / Bozkurt indi kayalardan / Kucaklad onu vatan (Sadettin Nzhet
1934: 120) dizeleri rnek olarak anlabilir. 1927de yazlmfl baflka iki manzumede
de Trk mitolojisinin motiflerine rastlanr. Halit Fahri (Ozansoy)nin mill marfl
gftesi iin yazd Vatan Destannn Mjdeler fsldar Ergenekondan: / Bu se-
se gnlden hayran gibisin. dizelerinde, Ergenekon bamszlkla iliflki kurularak anlr. Enis Behi (Koryrek)in Mill Neflidesinin Demir dalar delmifl olan
Bozkurtlarmz ki / Orhunda var Kltiinden kalma yazmz. (Kaplan vd. 1982a:
534-514) dizelerinde ise kken, destanla iflaret edilir. Bu tr arayfllar, yeni kurulan
mill (ulus) devletin kltrel balarna iflaret etme amac tafld kadar, ortak deerler yaratlmasna ynelik abalarn da gstergesidir.
Abdullah Ziya (Kozanolu), slmiyet ncesi Trk tarihini, romantik bir tutumla tarih romana dnfltrrken destanlardan yararlanmfltr. Kzltuda (1923),
Gktrk Hakanln dirilmek isteyen Cengiz Hann; Atl Handa (1924), Trkn
Avrupadaki destanlarndan birini daha yaflatmak iin Attilnn ve Gltekinde
(1928), admz, dilimizi, bayramz borlu olduumuz bir Trk kahramannn
hayalini canlandrmak iin Kltiginin romann yazmfltr. Popler tarih romanclnn ilk rnekleri denilebilecek bu romanlar, ideolojiyi halka yaymada nemli
bir ifllev grmfltr.
Gemiflin ulus devletle canlandrlmas ve yeniden kurulmas srecinde, 1930lu
yllarn baflnda poplerleflen manzum piyeslerin zel bir yeri vardr. Bunlarda,
Trk destanlarna gndermelerde bulunularak Trk mitolojisinden motif ve figrlerin kullanld grlr. fievket Sreya (Aydemir), nklbn ideolojisini belirginlefltiren Trk tarihi ve mitolojisi kaynakl manzumeler ve manzum piyeslerin
gerekliliini, Ergenekon Efsanesi bafllkl yazsnda aklar. Ona gre inklp,
gen nesillere sadece sert kanunlar deil, bu kanunlarn fliirini ve idealini de
vermelidir. Bu da inklbn fliir ve sembollerle efsanelefltirilmesi ile yaplabilir. Ergenekon Destannn inklb ok iyi efsanelefltireceini belirten fievket Sreya, bu
destann befl unsuru bulunduunu, bunlarn hepsinin ulus devletin kuruluflunda
ve geldii noktada grlebileceini syler. Destandaki Demircinin flahsnda flekillenen mill irade, flimdi milletin ocak yakan ve da eriten flefi Atatrktr; yol
gsterici kurt Brtecene ise, mefkureyi (ideali) temsil eden rehber fikir yahut inklp idealizmidir (fievket Sreya 1933). fievket Sreyann inklb efsanelefltirme
teorisi, dnemin baz flair ve yazarlarnn eserlerinde uygulamaya konmufltur.
Uygulamann en meflhur piyeslerinden biri, Faruk Nafiz (amlbel)in Akndr.
lk temsilinde Reisicumhur Mustafa Kemal Atatrk, Baflvekil smet nn, Meclis
Reisi ve daha birok yksek zevatn bulunduu Aknda, flte flu Orta Asya...
Trklerin anayurdu. / Trk ilk medeniyeti Altay-Uralda kurdu. dizeleriyle Trk
tarihine girilir. ok eski zamanlarda Orta Asyada Trklerin karfllaflt bir kuraklk
sorunu ve bunun afllmas iin yaplanlar, mitoslar kullanlarak anlatlr. Piyeste
Trk mitolojisinin motiflerine oka yer verilmifltir. Halkevi sahnelerinde oynanan
piyese gsterilen ilgi, benzer tarzda eserlerin yazlmasn hazrlar. Piyes zerine
yazd deerlendirme yazsnda Muhittin Doann Akn, edebiyatmzda mill bir
akn bafllangc oldu (Kaplan vd. 1982b) sz, eserin dourduu poplerliin iflaretidir. Faruk Nafiz Aknn ardndan zyurt (1932) ve Kahraman (1933), Yaflar
Nabi Nayr Meteyi (1933) yazar. Behet Kemal alar; Ergenekon (1933), oban
(1933) ve Attila (1935) adl manzum piyesleriyle Trk tarihini epik ve romantik bir
biimde canlandrr. 27 Birinciknun [Ocak 1933] Gazi gnnde Ankara Halkevi
sahnesinde temsil edilen Ergenekon, Ankara flahikasnda [zirvesinde] doan gneflin bykln ve eflsizliini tarih erevesi iinde gstermek Ergenekondan
Ankaray grmek iin yazlmfltr. Manzum piyesin Bir yeni parltyla domak
iin yarna. / Almfl ykseltmek iin dnyay kollarna!.. dizelerinde canlandrlan
Trk, Yunan mitolojisinden Atlas arfltrr. Piyeste Mjde, Ozan! Mjde Trk!
ncmz belirdi, bak! / Milletin iradesi bu kla girdi, bak! (Behet Kemal 1933:
229
230
16) dizeleriyle Bozkurt klna girdii sylenen nc Atatrktr. shak Refet

Ifltman, Ne Mutlu Bana ki Trk Yaratldm (1933), Cumhuriyet Destan (1934),
Atatrk (1935) adl kitaplarndaki manzumeleriyle Cumhuriyeti romantik bir kavrayflla yceltir ve Atatrk byk bir ballkla mitoslafltrmaya alflr. Kzm Nami Duru da En Bymz in (1935) kitabndaki manzumelerinde, Atatrk
byle bir grflle ifller.
slamiyet ncesi Trk tarihinin mitoslardan yararlanlarak edeb metin olarak ifllenmesi ve bunlarn Halkevlerinde sahnelenerek topluma aktarlmasn rnekleyen
ilgin bir eser Mnir Hayri Egelinin Baynderidir. Atatrkn ynlendirmesi ile
z Soyu yazan Mnir Hayri, bu eserin 24 Haziran 1934te Atatrkn ve ran fiahnn huzurunda sahnelenmesinin ardndan Baynderi (1934) yazmakla grevlendirilir. Mnir Hayri, bu eserin nsznde Atatrkn Baynderin ieriine iliflkin beklentilerini kendisine nasl bildirdiini, benzer tarzda daha nce yazlmfl piyeslerin yazarlarn nasl ynlendirdiini anlatr. Eserde, Kzlelma motifinin yeni
bir temsili ve piyesin sonunda Baynderin ge ykselmesi, mitoslarn kullanldnn iflaretidir. Dekora iliflkin bilgi verilirken sylenen Deli Ozan eski Smer,
Eti ozanlar klndadr cmlesi, metnin Trk Tarih Teziiyle iliflkisini kurar. A. smet Ulukutun Smerleri ycelttii Sumer lkelerinde (1934) piyesinde ise anlan tez dorudan ifllenir.
Trklkle Belirginlefltirilen Trk Mitolojisi

1930lu yllarda Trk mitolojisinin mill bir duyarllk ve heyecanla sahiplenildii
grlr. Atsz Mecmuada Prof. Ahmet Zeki Veld [Zeki Velidi Togan], Eski destan enkaz bir mll flair tarafndan ifllenerek ihya edilip yeni, muayyen ve mkemmel bir flekil alabilir mi? Destan zaman gemifl deil midir? (Ahmet Zeki Veld
1931: 11) sorularn bir dizi makale ile cevaplamaya giriflir. Derginin Trk destan,
efsane, masal ve trklerine ilgisi; arafltrma, yorumlama ve derleme ile srd
gibi, mitolojiden alnan figrler ve motiflerin kullanld fliirlerin ortaya kmasn
da hazrlar. Baflta Hseyin Nihal [Atsz] olmak zere, Sabahattin li, Fethi Tevetolu, Nihat Sami (Banarl) ve baflkalar fliirlerinde Trk mitoslarn kullanr.
Atsz Mecmuada Trklk dflncesinin Turanclkla gelifltirildii de grlr. Mehmet Sadkn hazrlad ve fiiirler mecmuas alt bafllyla sunduu Ergenekon Yollar (1935) adl derleme, Trk-Turanc grfln en heyecanl rnlerini ierir. Fuat fikrnn Turan ve Trkler (1931), Mehmet Necati ngayn Ergenekondan Doan Gnefl (1935), Fethi Tevetolunun Trkle Kurban
(1943), Hseyin Nihal Atszn Yollarn Sonu (1946), Feyzullah Sacit lknn lk ve fiiir (1949), adl kitaplarndaki baz fliirlerde, Trk destanlarndan motifler
veya figrler Trk bir sylemle yer alr. Sonraki yllarda ayn dikkat ve ilgiyle
Basri Gocul Trk Mill Destan Ouzlama (ilk kitap 1948) adl bir dizi kitap karr. Bu dikkat, Trk sylem yumuflatlarak, 1950lerden 1980lerin ilk yllarna kadar korunur. (smail Hakk) Ylanlolunun Mslman Trk ocuklarna
Armaanm (1951) kitab, adnn da iflaret ettii gibi, Trk ve slam hassasiyeti ile
yazlan manzumelerden oluflturulmufltur. fiiire destanla giren ve hep destanda kalan Niyazi Yldrm Genosmanolu Bozkurtlarn Ruhu (1952), Genosman
Destan (1959), Kr fiad htilli Destan (1970), Malazgirt Destan (I971), Bozkurtlarn Destan (1972), Kopuzdan Ezgiler (1979) ve Destanlarda Uyanmak
(1984) adl kitaplarnda, pagan dnemi mitoslar ile slm dneme ait menkbeleri kaynak olarak deerlendirir. Bozkurtlarn Destan, Hseyin Nihal Atszn Bozkurtlarn lm adl romann manzum syleme niyetinin sonucu olarak ortaya
kmfltr. Genosmanolunun tavrn Trk-slmc sylem belirlemifl ve ynlendirmifltir. Bu sylemin iinden yazan Yetik Ozann Atmaca Uurumundaki (1974)
baz fliirlerinde duyufl, destansdr; ayn zellik Dilver Cebecinin fiafaa ekilenler (1984) adl kitabndaki fliirlerde de grlr.
Trklk dflncesi, fliire olduu kadar romana da epik bir hava kazandrmfltr. Abdullah Ziyann popler romanlarndan sonra, A. Bahann Yollarn Sesi
dergisinde tefrika edilen mill ve tarih roman Orhondan Sakaryaya Demir
Alp, acemi bir deneme olarak kalmfltr. Hseyin Nihal Atszn kurgusu ve anlatm
teknikleri ynnden baflarl olan Bozkurtlarn lm (1946) ile Bozkurtlar Diriliyor (1949) adl romanlar, epiin romanesk bir hava iinde ifllenmesi ynnden de dikkat ekicidir. Atszn Trk bir duyuflla at yoldan ilerleyen Mustafa Necati Sepetiolu; Kilit (1971), Anahtar (1973), Kap (1973), Konak (1974),
at (1974) adl bir dizi romanda, Malazgirt Savaflndan Osmanl mparatorluunun kurulufluna kadar Trklerin Anadoludaki varln ifllemifltir. Trk mitolojisine ilgisini Trk Destanlar (1973) adl kitabyla gsteren Sepetiolunun romanlarn Trk-slmc bir grflle kurduu sylenebilir. Ayn tavr, Bahaeddin zkiflinin Kse Kad (1974) ve Ucdaki Adam (1975) adl romanlarnda da grlr.
Hmanizm Merkezli Sylemler ve Mitoloji

1920li yllardaki destan arayfllar, Cumhuriyet dnemi Trk fliirinde mitoloji ilgisinin canl kalmasn salar. zellikle Hilmi Ziya (lken), fliirde kaynaklanma sorunu zerinde, mr boyunca srarla durur. Halk Nihat Pepeyinin Erenler, Gaziler Destan (1951) adl kitabna yazd Destana Dair Tarihe bafllkl yazda,
Trk fliirindeki mitoloji ilgisi ve bu ilgiyle canlanan destan yazma pratiinin tarihini karr. Hilmi Ziyann fiiirin, hatt edebiyatn btn nevileri Epopeden kt gibi, cemiyetlerin byk kaynaflma devirlerinde yine ona dnemez, onda birleflemez miyiz? sorusu, destann neden hem teorisini oluflturmaya girifltiini hem de
destan denemelerinde bulunduunu aklar. Hilmi Ziya, 1918de Anadolunun
Bugnk Vazifeleri adl bir kitap yazarak halk kklerine sokulmann tafsiltl bir
plann vermeye alflmfltr. Bu plan dhilinde rnek olmas niyetiyle Tepegz,
Anadolu masallarna girifl olarak [da] fiiirlerimin Kvlcmn yazmfltr. 1919da
hazrlad Anadolunun Hakik Merkezi adl kitabyla destanlarmzn daha etrafl tahliline giriflmifltir. Onun bu abalar, Halk Nihat ve Ahmet Kutsi gibi genler zerinde etkili olmufl ve onlarn Anadoluya ynelmelerini hazrlamfltr. Hilmi
Ziya, 1920lere gelirken oluflan hava iinde Haflim Nahidin demle Havva adl
manzum bir kozmogoni masal yaymladn da kaydeder. 1929dan itibaren Hseyinzde Alinin, snrlarn Garp milletleri mill destanlarn liada modeline gre yarattklar gibi, biz de kendi destanlarmz fiehnme modeline gre vcuda
getirmeliyiz diye belirledii fiark hmanizmas grflnden etkilenir. Hilmi Ziya,
sonralar da kendi denemelerini esasndan hrpalayan Nurullah Atan, dikkatini
z fliir zerine evirdiini belirtir (Pepeyi 1951). Gelinen nokta, Ali Cnipin ileri
srd epopenin imknszl ve epik fliirin mmkn olduu grfldr.
Hilmi Ziya 1940larda Tasvir gazetesi ile fiadrvan ve kendisinin kard nsan dergisinde, destana dair yazlar yaymlamay srdrr. Ona gre, Cumhuriyetle birlikte Anadoluya dalan flair ve yazarlarda, nceki zamanlarda grlen
pejoratif destan fikri silinmeye bafllamfltr. Pejoratif destan fikri szyle Ziya
Gkalpin at kanal gzetilmekte ve bu yneliflin onaylanmad anlafllmaktadr. Dolaysyla gelinen noktay, makul bir geliflme olarak yorumlayan yazar, her
epope[nin] dnya edebiyatna yeni bir kap olduunu fakat o seviyeye yksel-
231
232
mek iin evvel btn kuvvetile mill olmak lzm geldiini belirtir ve buna da
halk muhayyilesinin flahslandrd bariz tiplerle ulafllabileceini vurgular. Burada nerilen, slm kaynakl bir Anadolu hmanizmidir. Bu yzden Hilmi Ziya,
garpllaflmak isteyen milletlerde, mesel bizde [Avrupada olduu gibi] destann
ayn tazelikle mitolojiye balanmas kabil deildir der. Onun nerisi, slmileflmifl mitoloji paralarn deerlendirmektir. Bu neri, pagan dnemine ait mitoslardan deil, menkbelere bal destanlardan kaynaklanmak gerektii anlamna gelir.
Yazar, tarih fluuruna koflulu olarak canlandrlmas gereken destan fluurunu,
Behet Kemal alarn baz denemeleriyle rneklerken pagan dnemini deil,
menkbeler dnemini kaynak edinmek gerektii ynndeki grfllerini Dede
Korkut zerinden aklar. Ona gre Dede Korkut, destanlarmzn payen kapsdr; slmiyet dneminde bu kap kapanmaya bafllamfl, menkbeler ne kmfltr. Bu yzden, Vatann destanna Battal Gazi ile bafllanmaldr. Bu neri, NevYunnlikten vazgeip, Trk milletini Anadolu topraklarnn yaratt dflncesine
ulaflan Yahya Kemalin grfllerini hatrlatmaktadr. Nitekim Hilmi Ziya, Yahya Kemalin tecrbesini rnek olarak gsterir ve yazsn, parantez iine ald flu cmle
ile bitirir: Hseyinzdenin gsterdii yola ramen Garbn klsik destan ruhundan
alnacak ok fleyimiz olduunu zaman gstermektedir. (Pepeyi 1951: 15)
Hilmi Ziyann paranteze ald son szde kapal biimde ilettii dflnce,
1938de Sabahattin Eyubolunun nsan dergisindeki yazlarnda daha ak olarak
sylenmifltir. nsann messislerinden Sabahattin Eybolu, derginin ilk saysndaki Yeni Trk Sanatkr Yahut Frenkten Trke Dnfl bafllkl yazsnda, Yeni
Trk sanatkrn, Avrupaya Frenk hayranl ile gidip Trk hayranl ile dnen
adamdr diye tanmladktan sonra yeni, Avrupaya gitmek, Frenk hayranl,
Trk hayranl ve Avrupadan dnmek tabirlerini birer birer aklar. Avrupay
yeni dnyann fluuru olarak gren yazar, Her hayranlk gibi Frenk hayranl da
bir hayat hamlesidir der. Ona gre bu hayranl hazmedemeyenler, iyi eser verememektedir. Eybolu, gemiflin yeni zihniyetle kavranmas gerektiini, bylece eski flekillerin yeni manalarla dolacan belirtir. Bu noktada yazarn verdii
rnek, mitolojiyle fark edilen Hmanizm dflncesinin belirginleflmesi ynnden
anlamldr. fiyle der: Frenk humanistleri eski Yunan ve Latin kltrn kendi
kymet telkkilerile uzlafltrmfllardr. Humanizm eskiye dnmek deil, eskiyi yeni
yapmaktr. (Eybolu 1938a: 37)
Fuzulide fiiir Telkkisi bafllkl yazsnda, Fuzlyi zamannn ruhuyla kavrayp gncelleyen Sabahattin Eybolu, bir bakma gmfl bir lemin yaflayan
ruhlara sylediklerini duyurmaya ve bylece gemifli aktel bir kymet hline
getirmeye alflr (Eybolu 1938b). Yaflayan Mazi bafllkl yazsnda, tarih bilgi
ile tarih zihniyet ayrmna gider ve millet duygusunu tarih fluurunun gelifltirdiini belirtir. Ona gre, Bizim mazide yaflamamz deil, mazinin bizde yaflamas
lzmdr (Eybolu 1938c: 381). Eybolunun mazinin bizde yaflamas diye belirledii durum, kltr ve kltrn bir sreklilik olduudur. Hilmi Ziya gibi Sabahattin Eybolu da, bu sreklilii, fliirde Neo-klasik diye dflndkleri Yahya Kemal ile rnekler.
Hilmi Ziya lkenin yazlaryla kuramn oluflturduu; 1924te Anadolu Mecmuasnda yaymlanan Battal Gazi Destanndan znik ve 1949da fiadrvan dergisinde yaymlanan Bir Fetih Destanna Bafllang adl denemeleriyle rneklerini
verdii slam kaynakl Anadolu Hmanizmi grfl dorultusunda, Halk Nihat
Pepeyi ve mrnn sonuna doru Behet Kemal alar destanlar yazmfltr. Gemifl Zaman Masallar (1928) adl kitabnda halk hikyelerini fliirlefltiren Halk Ni-
hat Hilmi Ziya lken ynlendirmifl ve desteklemifltir. Mill Destanlar Hakknda

Dflnceler (Halk Nihat) bafllkl yazsnda; destann (epope) mazi hasretinin
ifadesi olduunu belirten lken, lyada ve fiehname gibi byk destanlarn flerefli gnleri takip eden malubiyetler ierisinde doduunu belirtir. Daha sonra
bu destanlarn Romantizm akmyla birok millet tarafndan canlandrlmak istendiini ekleyip Halk Nihatn destan tecrbelerine geerek bunlarn olgunlaflmamfl rnler olduunu syler (lken 1933). Halk Nihat, anakkale Destan
(1936), Mtareke Destan (1938) ve Mill Mcadele Destan (1940) adl kitaplarnda yakn tarihin kahramanlklarn anlatr. Trk Destanndan (1945) ve Erenler, Gazilerde (1951) ise Hilmi Ziyann dikkat ektii slam kaynakl Anadolu hmanizmi grfln izler.
Behet Kemal alar, Battal Gazinin menkbelerini inceleyerek bunlar epopeye dnfltrmfl ve Battal Gazi Destan (1968) adyla yaymlamfltr. fiairin lmnden sonra kitaplafltrlan Malazgirt Zaferinden stanbulun Fethine (1971)
adl kitapta da, Anadoluyu Trklefltirdiini dflnd drt destan bir araya getirilmifltir.
1940l yllarda Hilmi Ziya lken, nce nsan sonra da fiadrvan dergilerindeki yazlaryla Yunann da farknda olan slm kaynakl Hmanizm grfln belirginlefltirmeye ve bu grfl dorultusunda fliirler yazlmasn zendirmeye alflmfltr. fiadrvan dergisinde Hilmi Ziyann grfllerinden etkilenen genler, destan
merakyla denemelere giriflmifllerse de kalc eserler verememifllerdir.
Hilmi Ziya 1920li ve 1930lu yllardaki mitoloji ve destan kaynakl fliir arayfllarna dikkat ekerken Salih Zeki (Aktay)yi hi anmamfltr. Bu durum, Cemil Meriin deyimiyle Salih Zekinin Yunana kamfl olmas, baflka bir deyiflle Yunan
mitolojisine bal kalmasyla aklanabilir. Salih Zeki, byk bir fiark ve Trk edebiyat, byk bir fiark ve Trk romantizmi domas iin Trk edebiyatlarnn
Fransz tesiri ve taklidinden kurtulup Yunan ve Latin kaynana ynelmeleri gerektii kansndadr; sanattaki hedefinin bunu gereklefltirmek olduunu belirtir
(Yazar 1938). Salih Zeki; Persefon (1930), Asya fiarklar (1933), Pnar (1936),
Rzgr ve Dallarda fiarklar (1961) adl kitaplarndaki fliirlerinin hemen hepsinde Yunan mitolojisini referans almfltr. fiair; Ovidiusun Metamorphosesunu Deiflifller (1935) adyla Trkeye kazandrmfl, Mitoloji (1948) adl 64 sayfalk bir
kitap kararak Yunan ve Latin mitolojisine karfl ilginin scak tutulmasna katkda
bulunmufl, yazlaryla da mr boyunca Yunan mitolojisini tantmaya ve yaymaya
alflmfltr. Bununla birlikte, kt birer eviri havas veren fliirlerinde Yunan mitoslarn kavramsal olarak deerlendirmifl ve bu mitoslar, eserlerinde yma olarak yer
almfltr. Referanslarnn altnda ezildii izlenimi brakan ve referanslar yznden
okuyucu da bulamayan Salih Zekiyi, Cemil Meri, fiiir Yunand Slih Zeki iin,
Yunana benzeyendi. Bu topraklarda yaflayan son Yunanl sayard kendini. Oysa
iliklerine kadar Trkt. Gururu ile, zevkleriyle, zaaflaryla. (Meri 1985: 112) diye deerlendirmifltir.
Mustafa Seyit Sutven; Sutven, Akdeniz ve Orflilim Kzlar adl fliirlerinde
srf gzellik duygusuyla, estetik bakflla Yunan mitolojisinin arflmndan yararlanr. Benzer bir aba, Sutveninkiler kadar baflarl olmasa da Hasan zzettin Dinamonun Deniz Feneri (1937) adl kitabndaki baz fliirleriyle nsan dergisinde yaymlanan fliirlerini biimlendirir. fiiirlerinde mitoloji, halk hikyesi, masal gibi kaynaklardan kand rahatlkla hissedilen Ahmet Hamdi Tanpnar, mrnn sonuna doru yazd nsanlar Arasnda adl fliirinde, Yunan mitolojisinin byk tanrs Zeusu Olempten insanlarn iine indirerek insan hayatnn glklerini gste-
233
234
rir. Eski Yunan tanrlar gzetilerek kurgulanan ilgin bir baflka eser, Yusuf Ahskalnn snf farkn ve mcadelesini mitolojiyle belirginlefltirmeye alflt Kei
Ayakl Tanr ve Yeni Bir Dnya (1966) adl destandr.
Yunan Kaynakl Hmanizm

Cumhuriyet dnemindeki inklplar, Devletin Batya yneldiinin ak birer gstergesidir. Bu srete Trk entelekteli, Yunan mitolojisini bir kltr davas olarak
alglamfl ve modernleflmenin ufku olarak grmfltr. 1 Eyll 1928de Arapa ve
Farsann okul programlarndan kaldrlmas, kltrel olarak Doudan Batya
doru gerekleflen yneliflin sonucudur. 1935te kurulan Ankara Dil ve Tarih Corafya Fakltesinde Avrupa kltr evresinin klasik dilleri olan Yunanca ile Latince krsleri almfl, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi de 1942-1943 ders ylnda bu filolojilere yer vermifltir (Baydur 1952).
Bat kltrnn kayna olarak alglanan Yunan ve Latin birikimine 1930larn
ortalarnda ve 1940larn bafllarnda gsterilen ilgi birbirinden farkldr. Birincide,
Trk Tarih Tezinin uzants olarak Yunan ve Latin birikiminin de Trklere ait olduu dflncesi; ikincide ise, Yunan ve Latin kaynakl bir Hmanizm hareketi
bafllatma niyeti ynlendiricidir. 1940larda, Avrupay dnfltren bilimsel eserlerden ok Eski Yunan mitolojisi ve sanatnn ilgi toplamas, anlan niyetin sonucu
olarak yorumlanabilir.
1930larn ortasnda kltr politikas hlinde beliren ve Halkevlerinin abone
edilmesi suretiyle desteklenen Ycel dergisinde (ilk say: fiubat 1935) eviriler ve
dar grfll yazlarla kamuoyuna sunulan Yunan kaynakl Hmanizm, Mill fief
devrinin Maarif Vekli Hasan li Ycelin gayretleriyle 1940tan sonra katksz bir
devlet politikas hline getirilir (Ayvazolu 1987: 83). Hasan li Ycelin Maarif
Vekillii srasnda kurulan Tercme Encmeninin yayn listesinde, byk oranda
Yunan-Latin klasikleri yer alr. 1940-1951 yllar arasnda Dnya Edebiyatndan
Tercmeler Serisinde 100den fazla Yunan ve Latin klasii Trkeye kazandrlmfltr. Yunan kaynakl Hmanizm, evrilen kitaplar ve Tercme dergisiyle bir
kltr politikas olarak srdrlrken, okullarda Yunanca ve Latincenin retilmesi gerektii ynnde grfller bildirilmifl; bu grfller dorultusunda, stanbul
ve Ankaradaki baz liselerde Latince retimi ynnde pilot uygulamalar gereklefltirilmifltir.
Yunan kaynakl Hmanizm grflnn 1940l yllarda devletin kltr politikas olarak ifllendiini, Hasan li Ycelin Tercme dergisinin Yunan zel Saysna yazd sunufl yazs ok iyi aklar. Ycel, bu yazda Osmanl devletinin son
dnemindeki yenileflme abalarnn aydn bir anlayfl yanstmadn belirtir. Ona
gre, inde bulunmaya mecbur olduumuz medeniyet dnyasnn kk, eski
Yunandadr grfl, mutlak bir gerek olarak kabul edilmedii srece, Milttan
befl asr nce doan az adaml ve az zamanl Yunan medeniyeti bilinmeyerek bugnn ileri yaflayfln tm ile kavramak, eriflilmez bir imkn olur. Ycele gre
slm medeniyeti bugn mazi olmufltur; zerinde yafladmz topraklarn altnda ve stnde bizim olan eski Yunan eserleri, bugnk medeniyetimizin ak
mallardr. Eski Yunanllar belki vatandaflmz deil, fakat topraktaflmz hissetmeliyiz diyen Ycel, onlardan kalanlar doru deerlendirmenin kendimizi anlamaya katk salayacan flu szlerle aklar: Eski Yunanllar, dilleri, yaplar, sosyal hayatlar, insanla yadigr kalmfl btn eserleriyle tanmakta, kendimizi duyup anlama bakmndan da byk bir zaruret olduunu takdir ediyoruz. (Ycel
1945: I-II-III)
235
Hilmi Ziya lkenin Sabahattin Eybolu ve Nurullah Atala kard nsan

dergisi (ilk say 15 Nisan 1938), adnn da iflaret ettii gibi, hmanist bir projedir.
zellikle Nurullah Atan derginin ilk saylarndaki Msavat ve Humanisma
bafllkl yazlarnda ileri srd grfller, Hasan li Ycelin yukarda dikkat ekilen dflncelerini haber verir niteliktedir (Doan 2008). lken de nsan dergisinde yaymlanan Yeni Klasik bafllkl yazsnda, Trk klasiinin slam hmanizmasna girdiini, yeni klasikin ise bir taraftan Yunan-Latin kkne kadar inmek,
dier taraftan tamamen modern ve ilerici olmakla ortaya karlabileceini belirtmifltir (lken 1941).
Yunan kaynakl Hmanizm anlayfl, Mavi Anadolu kfl etrafnda bir araya
gelen sanatlar tarafndan ifllenmifltir. Sabahattin Eybolu, Anadolucu bir hava
hissedilen nsan dergisindeki yazlarndan sonra Tercme Brosunda stlendii
grevle Yunan kaynakl Hmanizm dflncesine yakn durmufl; 1940larn ortasnda ise Mavi Anadolu diye tanmlanacak giriflimin iinde yer almfltr. Mavi Anadolu dflncesinin esasn da Hmanizm oluflturmaktadr. Bununla birlikte Hmanizmi flekillendiren dflnce Yunanistana deil, Anadoluya balanmaktadr. Halikarnas Balks (Cevat fiakir Kabaaal), Anadolunun Sesi (1971) adl kitabndaki yazlarnda, medeniyetin kaynann Anadolu olduunu, Trklerin buray fethetmeleri sonrasnda bu mirasla yorulduunu ve emperyalist Avrupann bunlar
grmezden gelmek iin hep Yunanistan ne kardn savunur. Halikarnas Balks Anadolu Efsaneleri (1954) ve Anadolu Tanrlar (1955) adl kitaplarnda,
Akdeniz havzasnda oluflan kltr, Anadolunun flekillendirdiini efsaneler ve mitoslarla gstermeye alflr. Azra Erhatn denemeleri ve inceleme yazlarn da belirleyen Mavi Anadolu grfl, Halikarnas Balksnn edeb metinlerini de hazrlamfltr. Deniz etrafnda flekillenen hikyelerinde, kkn mitolojiden, plastik sanatlardan ve sanatlarn her gn iinde yaflad tabiat evresinden alan zengin
bir atmosfer grlmektedir (Alangu: 1965).
Cumhuriyet Dneminde bir kltr sorunu olarak alglanan mitolojiye,
merSIRA Hmanizm
SZDE
kezli sylemle tek bir yol mu almfltr, yoksa farkl yorumlarla zengin bir dflnce ortam m salanmfltr?
D fi N E L M
Yunan kaynakl Hmanizm grfl, Mill fief Dneminde devletin de destei

S OKankn
R U
ile flair ve yazarlar arasnda daha bir benimsenmifltir. Orhan Veli
Destan
Gibisini (1946), Garip fiiirinin kk insandan evrensele yneldiinin iflaretini veren Yaprak dergisini (ilk say: 1 Ocak 1949) bu sre hazrlamfltr.
Melih
DKKAT
Cevdet Anday ve Oktay Rifatn Yunan mitolojisini gzeten fliirleri de, bu srecin
sonrasnda kan rnlerdir.
SZDE
Konur Ertop, 1950 sonras Trk fliirinde Yunan mitolojisininSIRA
kaynak
olarak kullanlmasnda Homerosun destanlarnn baflarl evirilerinin nemli bir etken olduunu vurgular. Ona gre, Behet Necatigilden lk TamereAMALARIMIZ
kadar mitologya son
zamanlarda ozanlarmza etki et[mekte] ve fliirimizde grdmz kullanfllaryla
Helen mitologyas bizim sanatlarmza da kiflisel yaratfllar iin belli bafll bir imkn olmaktadr. (Ertop 1965: 2-11)
K T A P
Garip fiiirinin lsnden Melih Cevdet Anday, Kollar Bal Odysseus
(1962), Gebe Denizin stnde (1970) ve Teknenin lm (1975) adl kitaplaryla 1940larda alt yaps kurulan Yunana bal Hmanizmin
verir.
T E L Erneklerini
VZYON
Kollar Bal Odysseusta denizi ierme hli, Yunan mitolojisinden bir figrle sergilenir. Teknenin lm varlk zerine bir dflnme iken Kollar Bal Odysse-
N N
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
236
us daha ok hayatn anlamna ynelik bir sorgulama ve karsamadr. Bu fliirler,

btncl algnn denizde/denizden dal budak salmfl uzuvlar gibidir.
Teknenin lm adl kitapta yer alan ve alt blmden oluflan Troya nnde Atlar adl fliirin kaynanda da Yunan mitolojisi vardr. Melih Cevdet Anday,
Troya nnde Atlar in Birka Sz bafllkl yazsnda, esin kaynaklarn aklarken, Yunan mitolojisindeki bir figr olan Parisin daa atlmas masalna dikkat eker ve burada eliflkili bir sorun bulunduunu vurgular. fiiir, mitolojideki
mutlak g ile buna inanma ve bylece onun afllp afllamayaca konusu zerine
felsef bir dflnce olarak kurgulanr. fiiirdeki at figr, sadece Yunan deil,
farkl zamanlar haber verecek biimde eflitlendirilerek, zamann arkaik alglanmasna yardmc olur. Andaya gre konunun z, insanst gler istencinin saltk [mutlak] olup olmaddr ve bu sorun, ilkalardan gnmze dein, deiflik
biimlerde tazeliini korumaktadr (Anday 1979: 136).
Kollar Bal Odysseusta, mitoloji kahraman figr, kavram olarak insann hayata karflmfl ve oradan domufl, orada biimlenmifl hlidir. zne, ancak kendisini orta diree balatr ve Sirenlerin sesi yerine kendi sesini duymaya bafllarsa ulaflabilecektir yurduna. Yurt da, thaka da, Penelopeden baflkas deildir. (Doan
2005) Melih Cevdet Anday, Kollar Bal Odysseus ktktan birka ay sonra, Kitaba Ek bafllkl bir yaz yaymlayarak, kitabn dflnce ufkunu ve bu dflncelere
kaynak teflkil eden eserleri aklar. Bugn metinleraras iliflki balamnda deerlendirilen bilgiler dflndaki aklamalar, Andayn Kollar Bal Odysseusla felsefeyi gzeten dflnce fliirine geerken Hmanizm ile Varolufluluk arasnda bir
kpr kurduunu da dflndrr. Anday, fliirimin dflnsel temelleriyle ilgili konular diyerek kitabnn ieriine iliflkin flu bilgileri verir: nsann doa ile iliflkileri, insann doaya, topluma ve kendine yabanclaflmas, bu yabanclaflmadan kurtulmak iin girifltii savafl, tuttuu ve tutmas gereken yollar (Anday 1963: 5). Kitabn dflnsel temelini belirleyen bu bilgilerin kfl noktas Odysseiadr.
Yunan mitolojisi, deniz temas mnasebetiyle Melih Cevdetten nce Yahya Kemalin fliirlerinde grnmfltr. Yahya Kemalin Ak Deniz adl fliirinde ktlelefltirilen denizin, hi ad anlmasa da Yunan mitolojisindeki Poseidona benzerlii sezilir. Yunan mitolojisindeki denizlerin efendisi Poseidon, gl bir tanrdr; Ak
Denizde grlen bin bafll ejder, onun gibi heybetli, rpertici, coflkun, korkutucu, sindirici ve her fleye hkmedicidir. Yahya Kemalin Ak Denizinde ve Melih
Cevdetin yukarda anlan kitaplarnda Yunan mitolojisi, hmanist bir algy haber
verdii kadar, varolufla dair sorunlarn da gstergesi hline gelir. nsann trajedisi
Yunan mitleriyle belirginlefltirilir. Yahya Kemalde olmasa da Melih Cevdetin kavrayflnda Varoluflu (Egzistansiyalist) bir hassasiyet vardr. fiair, bu hassasiyetini,
hem Kollar Bal Odysseus hem de Teknenin lmndeki Troya nnde
Atlar zerine yazd aklayc yazlarnda belirtir.
Garip fiiirinin sacayandan olan Oktay Rifat da, Melih Cevdette olduu gibi,
fliirine 1950li yllarda yeni bir yn vermek istemifl; kinci Yeni deneyimini Peremli Sokak adl kitabyla karfllamfl, hatta bu modern fliir hamlesini anlan kitapla bafllattn iddia etmifltir. Garip fiiirinin Yaprak deneyimi ile yeni bir srece
girdii, Orhan Velinin ani lm ile bu srecin yarm kald, bununla birlikte
toplumcu ve hmanist grfllerin Melih Cevdet ve Oktay Rifatn fliirlerini belirlemeye bafllad aktr. 1950li yllarda Melih Cevdet, mitolojiye ynelerek fliirine
alm kazandrmaya alflrken; Oktay Rifat, kinci Yeni tartflmalar iinde farkl bir
poetikaya almaktadr. Latin Ozanlarndan eviriler (1963) ve Yunan Antologyas (1964) adl kk antolojileri, flairin almaya bafllad ufku haber verir.
237
Bu antolojilerden sonra yaymlanan Elleri Var zgrln (1966) adl kitabna

adn veren fliir ile kitabn Agamemnon blmndeki fliirler, Oktay Rifatn Yunan mitolojisini kaynak olarak grp, bu kaynan verimlerini deerlendirmeye girifltiini bildirir. Oktay Rifatn pastoral nitelikli obanl fiiirler (1976) adl yaptnda da mitologyaya uzanan fliirler bulunur. Bu yapttaki Eurdyke ve Azra Erhata
ithaf edilen Patroklosun lm ve Atlar adl fliirler buna rnektir. (Afacan 2003:
129) Melih Cevdetle kyaslandnda, Oktay Rifatn Yunan mitolojisi ile temasnn
daha snrl kald sylenebilir. Bu, iki flairin Garip fiiiri sonras poetik tercihleriyle ilgili bir durumdur.
1950lerin ortalarnda doan ve hzla yaylp 1960larn baflnda tamamlanan
kinci Yeni fiiiri iindeki Edip Cansever, Umutsuzlar Park (1958) ve Petrol
(1959) adl kitaplarndaki fliirlerle Varoluflulua ulaflr; Nerde Antigone (1961) ve
Tragedyalar (1964) adl kitaplaryla da Eski Yunana geer.
SIRAMelih
SZDECevdet AnYunan mitolojisi ile temasta karfllafllan Varoluflu hassasiyet,
daydan sonra Edip Canseverde de grlr. Andayn fliirleriyle kfl noktasndaki
bu rtflmeye, Canseverin metinleriyle ilettii dflncede rastlanmaz. Andayn inD fi N E L M
sana inanc vardr. Edip Cansever ise, her ne kadar Umutsuzlar Park adl kitabnn son blm olan Snak, byk harflerle NSAN / SANA GVENYORUM /
S O R U
SAYGILARIMLA. (Cansever 1958: 77) diye bitirse; Nerde Antigonenin
son fliiri
Ne Gelir Elimizden nsan Olmaktan Baflkay, Hibir fley! Biz gene anlaflrz nasl
olsa / Evet, biz nasl olsa anlaflrz / Tanrlar kaybolurken yepyeni
(CanD Ktanrlarla
KAT
sever 1957: 44) dizeleriyle kapatarak varoluflu zn nne geirse de, sonrasnda,
insana inancn yitirmifl ve hilikle yz yze gelmifltir. Bu ayrflma, Melih Cevdette
SIRA SZDE
Yunana bal Hmanizmin; Edip Canseverde Tanrtanmaz Varolufluluun baskn olmasyla aklanabilir. Her ikisinin tecrbesini de ynlendiren trajik durum
ve bunun kayna olan Yunan mitolojisi, Cemal Sreya tarafndan
sert bir biimde
AMALARIMIZ
elefltirilir.
Poetika: Aristonun sanatla

ilgili grfllerini ieren
kitabndan dolaym
kurularak fliir sanat veya bir
flairin fliiri zerine
gelifltirdii grfllerinin
btn anlamnda
kullanlan Yunanca kkenli
bir szcktr.
N N
Yunan ve Latin mitolojisiyle farkl boyutlarda ilgi kuran flairlerin genifl

ve fliK TbirA dkm
P
irlerinden rnekleri grmek iin fiiir ve Mitologya Cumhuriyet Dnemi fiiirinde Yunan ve
Latin Mitologyas (Aydn Afacan, Ankara: Doruk Yay., 2003) adl kitaba bakabilirsiniz.
TELEVZYON
Cemal Sreya, Mitoloji Havarileri bafllkl yazsnda, fliirde evrensellik-yerellik sorununu mitolojiyi merkez edinerek deerlendirir. Ona gre, Toplumlar
arasnda sanat teknikleri ynnden alfl verifl olaan karfllanabilir; ama mitoloji
NTERNET
alflveriflini kabullenmek o kadar kolay deildir. Yaz, Edip Canseverin
Nerde
Antigone ile Tragedyalar ve Melih Cevdetin Kollar Bal Odysseusu ktktan birka yl sonra yaymlanmfltr. Dolaysyla Cemal Sreyann yazy kimleri
gzeterek yazd bellidir. Cemal Sreyaya gre, Yunan mitolojisini kendi mitolojimizmifl gibi ifllemek gereksiz olduu kadar sakncal bir ifltir ve bu sakncal
ifle ynelen flairlerin yaptlarnda zenginlefltirici lnn aflld grlmektedir
(Sreya 1966).
Edip Cansever ile Melih Cevdetin Yunan mitolojisinde kfl aramasna 1966da
elefltiriler getiren, 1975te Teknenin lm zerine yazd Kta Sahanl bafllkl yazsnda Melih Cevdetin ifli Anadolu duyarlndan olduka uzak bir noktaya gtrdn savunan Cemal Sreyann (Sreya 1982: 111-113) Osman Trkayn Evrenin Dflnde Gezgin (1971) adl kitabna ilgi gstermemesi dflndrcdr. nk bu kitapta bizim mitolojimizin unsurlar kullanlarak bir kurgu
gereklefltirilmifl ve varolufl sorunu, Anadolu duyarll da ihmal edilmeden kav-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
238
ranmaya alfllmfltr. Evrenin Dflnde Gezgin hem yap, hem alg, hem de kavrayfl ynnden zgn bir kitaptr. Altay mitolojisi, eski Yunan sanat ve felsefesi,
modern Japon, Gney Kore ve Kuzey Amerika, ngiliz edebiyat zerinde incelemeler yaptn belirten Trkay, bilimsel lkclk diye bir akm yaratmaya alflrken bir Trk olarak ta Orta Asyaya, kke kadar ynelmek gerektiine inanmfltr (Dil 1961: 293). 1960larn ilk yllarnda Yeditepe dergisinde Yunan destanlarndan yapt eviriler yaymlanan Osman Trkay, Edebiyat, Elefltiri ve Dil stne Dflnceler (1993) adl kitabnda bir araya getirdii yazlaryla da Yunan mitolojisinden haberdar bir flair olduunu gstermifltir.
Bat mitolojisi ile Dou mitolojisini birlikte gzeten poetik eilimiyle Behet
Necatigil, modern Trk fliirinde zgn bir flairdir. Nilferi mitolojideki Hero ile
Leander efsanesinden esinlenerek yazdn belirtmifltir (Necatigil 1983: 475). Arzu ve flehveti haber veren tanr Pan da ieren Panik, Necatigilin Yunan mitolojisi ile dorudan ba kurduu bir dier fliiridir. Mitolojinin bugne flk tuttuunu
savunan flair, gnmz sorunlarnn mitolojinin fl altnda rahatlkla aydnlatlabilecei kansnda gibidir. Bununla birlikte, Trk fliirinde zellikle 1960larda neredeyse moda hlini alan Yunan mitolojisinden yararlanma eilimine karfl Necatigil,
divan edebiyatnn dnyasn da belirleyen Dou mitolojisini, masallarn ve din
metinlerini ne karr. Bylece mensup olduu kltr gncellediini vurgular.
Kltrn not dflme gibi bir kaygs bulunamayacann altn izen Necatigil,
lmnden yedi ay nce Mays 1979da yaplan bir syleflide, mitolojiden yararlanma konusunda, modern Trk fliirindeki arayfllar zetleyecek gibi duran flu szleri sylemifltir:
Bat fliiri hibir zaman mitolojiden ayrlmamfltr. Bugn Avrupa fliirinde, btn
Bat flairlerinde mitos imajlarna rastlarsnz. Bizde niye olmasn bu? Serapa istiareler dnyasdr menakbnameler, dervifllerin hayatlar. Modern fliir Batda Hristiyan
mitoslardan, yahut Yunan mitoslarndan yararlanyor. Bizde bakir ne kadar ok
deerin menkbeler var. Kerametleri, derviflleri dflnn. Ksas Enbiya ise ayr bir
deryadr. (Necatigil 1983: 556-557)
1960 sonras Trk edebiyatnda, mitoloji balamnda, nceki on yllarda yaflanan deneyimler, kazanlan birikim, poetik sylemler iyi deerlendirilmifl ve okunmufltur. 2000li yllara gelirken modern Trk edebiyatnda, mitoloji iin Yunan mitoslarnn mutlak olduu kabulnden de, edebiyat dnyasnda Yunan mitoslarna
bal kaprislerin egemenliinden de sz edilemez. Bugn btn dnyann mitoloji birikimi, flair ve yazarlarn olduu kadar, okuyucunun da elinin altndadr. Evreni, insan, toplumu anlama noktasnda, herkes bu mitolojilerden rahatlkla yararlanabilmekte ve mitolojiyle ba kurmufl edebi metinlerin dnyasna daha donanml girip bu metinler arasnda daha rahat dolaflabilmektedir. Bu, hem yazlan
metin hem de metnin alglanmas ynnden modern Trk edebiyatnn nemli bir
kazanmdr.
239
zet
N
A M A
N
A M A
Trk edebiyatnda Yunan mitolojisine ilginin nasl baflladn saptayabilmek.

Modern Trk edebiyatnda mitolojiyle temas, insan anlamaya ynelik bir ilgiyle bafllamaz. Osmanl mnevveri, mitolojiyi Devletin kfl dneminde fark eder. eviriler araclyla Yunan
ve Latin mitolojileri tantlmaya alflrken klasik
algnn ynlendirmesiyle mitolojiden bilgelik
dersleri karlmak istenir. Osmanl Devletinin
yklmas srecinde Bat zerinden ve Yunan mitoslaryla snrl olarak gerekleflen ilk temas,
farkl bir zihniyetin kabuln pekifltirir. Bu kabuln insan anlama ve yorumlama ynnden,
geride ok da baflarl ve kalc eserler braktn
sylemek gtr. Bununla birlikte hayranlkla giriflilen ve heyecanla yrtlen abalar, sonras
iin yol ac olur.
Trk mitolojisine ilgiyi hazrlayan etkenleri aklayabilmek.
Osmanl Devletinin dalma srecinde Osmanllk ve slamclk grfllerinin tebay bir arada tutamamas ve hzl toprak kaybnn dourduu sonular Milliyetilik dflncesinin ykselmesin salar. Mill Edebiyat Hareketi, Trk
milliyetilii grfln bir taraftan edeb metinlerle halka iletirken dier taraftan da siyasi bir
mcadele srecinde ideoloji olmasn hazrlamfltr. Bu srete, Yunan mitolojisine bal sanat arayfllarnn uyarmasyla Trk mitolojisine,
destanlarna ve tarihine karfl youn bir ilgi domufl ve geliflmifltir.
N
A M A
Nev-Yunllik arayfl ile Mill Edebiyat Hareketinin mitolojiye yaklaflmndaki farklar ayrt
edebilmek.
Balkan Savafl sonrasnda oluflan malubiyet havas ve psikolojisi, ancak mill duygularn canlandrlmasyla ortadan kaldrlabilecei iin Trk
milliyetilii dflncesi rabet grmfltr. Trk
mitolojisinin motifleri gnn flartlarna gre ifllenerek gemiflten, kkenlerden g toplanmaya
alfllmfltr. Bir bakma, o mitolojiyi reten atalarn ruhu, zor durumdan kurtulmak iin mitoslar
kullanlarak yardma arlmfltr. Bu, bir milletin
gzetildii toplumsal bir projedir. anakkale Savafl ve Birinci Dnya Savafl, Mill Edebiyat Hareketini benimseyenlerin halka moral vermek
iin edebiyat bir ama dorultusunda kullanmalarna yol amfltr. lkenin varlk mcadelesine
girdii yllarda, kaynan Yunan ve Latin mitolojisinde arayan Nev-Yunnlik kfl, Mill Edebiyat Hareketini savunanlar tarafndan fliddetle
elefltirilmifltir. Sonunda, Nev-Yunnlikin birey
kfll estetik arayfl, edebiyat dnyasndan ekilmek zorunda kalmfltr.
240
N
A M A
Cumhuriyet Dnemi Edebiyatnda mitoloji ilgisinin hazrlad Hmanizm merkezli sylemleri karfllafltrabilmek.
Cumhuriyetin ilk kufla, mitolojiyi kltrel cepheleflmenin argman olarak kulland iin, kltrlerin derin kkleri durumundaki mitolojiden
alnmas gerekenler konusunda kaprislidir. Trkiye Cumhuriyeti Devleti, kurumlaryla kendini
olgunlafltrrken flair ve yazarlar, daha ok Yunan
mitolojisi ile snrladklar bir edebiyat algsndan
byk eserler karamaz. Fakat 1940lara gelene
kadar, hayli canl bir arayfln varl, aydnlarn
ve flairlerin itenliini, heyecann yanstr. Bu
dnemdeki mitoloji ilgisini, Batl ve yerli kaynak
arayfllar zetler. Bir yanda, evrensellik arzusunu yanstan ve arzulanan bu ierii tam olarak
taflmayan Yunan mitolojisi; dier yanda ise, Mill Edebiyat Hareketi ile dikkat ekilen ve yararlanlan, sonra da mill devletin kltrel beklentileri ile flekillenen Trk mitolojisi yer alr. 1940l
yllar, mitoloji ilgisinin Devlet baznda kltr projesi; aydnlar ve flairler baznda ise dnya grfl
olarak alglandn gsterir. 1930larn ortasnda
kprtlar hissedilen Hmanizm dflncesi,
1930larn sonlarndan itibaren kltr dnyasnda canl bir sorun olarak grnr. Devlet, Bat
medeniyetine giriflin vizesini Eski Yunanda grmekte; bunu da bir proje hlinde gelifltirip halka
indirmeye alflmaktadr. Baz aydnlar ise, kaynaklanma sorununun Baty da gzden uzak tutmayan yerli bir yaklaflmla zlmesi gerektii
kanaatindedir. Bu durum, Yunan kaynakl Hmanizm, slm kaynakl bir Anadolu Hmanizmi
ve Mavi Anadolu szyle sunulan Anadolu kaynakl Hmanizm grfllerinin atflmadan ve bir
arada seslendirilmesi anlamna gelir. Her iki grfl de, zellikle fliirde kendini zayf veya gl
flairlerle hissettirmifltir.
N
A M A
1950lerde mitolojinin Varoluflu bir dikkatle yorumlandn saptayabilmek.

1950lerin sonunda ve 1960larda grlen arayfllarda, Homerosun destanlarnn yeni evirileri;
1940l yllarda Yunan mitolojisi ile Hmanizmin
bir arada deerlendirilmesi sonucu oluflan hmanist sylemin bu yllarda basknlaflmas; Varoluflulukla temas kuran entelektel ortamn fliirdeki yansmalar ve modern Trk fliirinin grd en ciddi hamlelerden biri olan kinci Yeninin getirdii imknlar belirleyicidir. 1950lerin
sonundan bafllayarak, flair ve yazarlarn mitolojiye kltrel projenin nemli bir aya olduu dflncesinden ok, varoluflu nceleyen bir tutumla yaklaflt sylenebilir. nceki dnemlerde
hep z olarak alglanan mitolojinin 1960larda
varoluflu da iermesine ynelik poetik sylemler grlr. Baz kfllarda ise Dou mitolojisinin ve yerel kaynaklarn kmsenmemesi gerektii, insan anlama ynnde onlarn da Yunan mitoslar kadar nemli, derin ve anlaml olduu vurgulanmfl; fliirde mitoloji ilgisinin Eski
Yunan baflat hle getirmesindeki sakncalara
dikkat ekilmifltir.
241
Kendimizi Snayalm
1. Mitoloji ve edebiyat iliflkisi iin afladakilerden hangisi sylenemez?
a. Edebiyat, mitoslar araclyla varolufla iliflkin
yorumlarda bulunur.
b. Mitoloji, edebiyatn yaratc hamlelerini hazrlayan bir kaynaktr.
c. Edebiyat, mitolojiden yararlanrken onu gncellemifl olur.
d. fiairler ve yazarlar mitoslar araclyla l bir
kltr canlandrabilirler.
e. Edebiyat, mitolojilerin gelecee aktarlmas iin
mutlak bir aratr.
2. Tanzimat Dnemi Edebiyatnda mitolojik unsurlar
romanlarnda kurgusal bir ifllev ykleyerek kullanan
yazar kimdir?
a. Namk Kemal
b. Abdlhak Hmid
c. Cenap fiahabettin
d. Ahmet Mithat Efendi
e. Hseyin Danifl
3. Afladakilerden hangisi, Nev-Yunnlik arayfl
iinde yazlmfl metinlerden biri deildir?
a. Promete
b. amlar Altnda Musahabe
c. Bir Huysuzun Defterinden
d. Sicilya Kzlar
e. Bir Muhavere
4. Afladakilerden hangisi, Trk mitolojisine gnderme yaplan eserlerden biri deidir?
a. Aydemir
b. Kzlelma Neresi?
c. Taafff
d. Yeni Turan
e. Altun Yurt
5. Mill Edebiyat Hareketinin Trk tarihine ve mitolojisine ynelmesinde nemli etkisi bulunan eserler
hangileridir?
a. Trkln Esaslar-Trk Tresi
b. Yeni Turan-Gnl Hanm
c. Kzlelma Neresi-Bafln Vermeyen fiehit
d. Divan- Lgatit-Trk-Dede Korkut Kitab
e. Ergenekon-Trk Yurdu
6. Afladakilerden hangisi, inklplarn mitolojiyle efsanelefltirilmesi amacyla yazlmfl eserlerden biri deildir?
a. zyurt
b. Akn
c. Ergenekon Yollar
d. Baynder
e. zsoy
7. Afladakilerden hangisi slm kaynakl bir Anadolu Hmanizmi grfl iinde yazlmfl eserlerden biri
deildir?
a. Mill Mcadele Destan
b. Erenler Gaziler Destan
c. Battal Gazi Destan
d. Malazgirt Zaferinden stanbulun Fethine
e. Bir Fetih Destanna Bafllang
8. Afladakilerden hangisi, Yunan kaynakl Hmanizm grfln destekleyen bir geliflme olarak deerlendirilemez?
a. Maarif Vekillii tarafndan Yunan-Latin klasiklerinin yaymlanmas
b. nsan dergisi etrafndaki yazar ve flairlerin alflmalar
c. Tercme dergisinin karlmas
d. stanbul ve Ankaradaki baz liselerde Latince
retimine bafllanmas
e. Ycel dergisinin Halkevleri araclyla desteklenmesi
9. Bat mitolojisi ile Dou mitolojisini birlikte gzeten,
Nilfer ve Panik adl fliirlerinde Yunan mitolojisinden esinlenen, mitolojinin bugne flk tuttuunu savunan, divan fliirinin mitoloji dnyasn ne karan flair
a. Melih Cevdet Anday
b. Ahmet Hamdi Tanpnar
c. Edip Cansever
d. Cemal Sreya
e. Behet Necatigil
10. Byk bir Trk edebiyat domas iin Yunan ve
Latin kaynaklarna ynelmek gerektiini savunan, btn fliirlerinde Yunan mitolojisinin imknlarndan yararlanan, yazlaryla bu mitolojiye karfl ilginin scak kalmasn iin alflan, Persefon, Asya fiarklar ve Pnar adl kitaplar olan flair ve yazar kimdir?
a. Halk Nihat Pepeyi
b. Salih Zeki Aktay
c. Melih Cevdet Anday
d. Niyazi Yldrm Genosmanolu
e. Mustafa Seyit Sutven
242
Okuma Paras
Yeni neslin halk masallarna karfl alakas [ilgisi] artyordu. Bunun iin baz dank paralarla karfllafltm. Orhan Velinin Destan Gibisi, daha yenilerin baz tecrbeleri... Herhlde genlerin Anadoluya dalmas, pejoratif destan fikrinin silinerek, aydnlarn memleket
kylerine nfuz etmesi, halkla hemhl [ilidfll] olmas
bunda byk mil [etken] olmufltur. Bu genler arasnda halk azn ok iyi kullananlarn yannda sun [yapay] ifade yznden hibir fley yapamayanlar da var.
Mevzuda [konuda] baflbofl dolaflanlar, kafalarndan destan yaratmaya alflanlar daha ok vakit kaybedebilirler.
Halkn muhayyilesine [hayal gcne] ve deyifline kymet verenler hakiki yolu bulmaktadrlar. Destan millete ve vatana, mill gelenee skdan skya balamadka kahramanlarn befler [insan] karakterlerini belirtmek mmkn deildir. Her epope dnya edebiyatna
yeni bir kapdr. Fakat o seviyeye ykselmek iin evvel [ncelikle] btn kuvvetiyle mill olmak lazmdr.
lk ada payen [oktanrc] destann mitolojiye dayanmas ok tabii idi: nk zaten bu mitolojiyi yaflyor ve
onun gerekliine inanyordu. Orta ada din destann veliler [ermifller], martyrler [din flehitleri] ve cihat
kahramanlarna dayanmas da tabii idi. nk bu devir
bu kahramanlar iinde yaflyordu. Fakat zamanmzda
mitolojiyi ve Orta a velilerini canlandrmak olduka
gtr. Yeni hayatn yeni icaplar, yeni idealleri var.
Bununla beraber mill devrin hususiyeti [zellii] tarih
fluurudur. O, eski alar inkr edecek yerde onlar dirilterek teflekkl etmektedir [oluflmaktadr]. Mitolojinin,
cihat kahramanlarnn Yeni a muhayyilesindeki yerleri gerek kifliler hlinde deil, semboller hlindedir.
Uzun bir Orta a medeniyeti geirmeden Garpllaflan
[Batllaflan] milletlerin yeni destanlarnda mitoloji tazelii ile yaflayabiliyor: Finlerin Kalevalas gibi. Fakat
1200 yl Orta a medeniyetinde byk rol olduktan
sonra Garpllaflmak isteyen milletlerde, mesela bizde
destann ayn tazelikle mitolojiye balanmas kabil
[mmkn] deildir. Orada yalnz Orta a masallar arasndan szlen slmleflmifl mitoloji paralar yer bulabilir. Bizim destanmz byle doacaktr.
Byk imparatorluklar zaferden zafere koflarlarken destan yaratmay akllarndan geirmezler. fiayet byle tecrbeler yaplmflsa eski eserlerin taklididir. randa, Romada destan olamazd. Yalnz Latinler Homerosu takliden [taklit ederek] Enidei yazdlar, hakiki destan olmad. Osmanl ve ngiliz mparatorluklarnn destanlar
yoktu, nk destan yaflyorlard. Grekler [Eski Yunan-
llar] adalarna ekildikten sonra Homerosu yetifltirdiler. ran tekrar dirilmeye bafllad zaman Firdevs kt.
Hal seferlerinin nekbeti [hayal krkl] Kurtarlmfl
Kuds kard. Hindistan istiladan kurtulurken destanlarn verdi. Kalevala ve Ossianda mill kurtuluflun izleri var. Bunun iin yedi asrlk Osmanl tarihinde
destan vermediimiz hlde flimdi bu mevzu zerinde
srar ediflimize hayret etmemelidir. Sel geti, yatamza
ekildik; mill hisler kuvvetlendi, tarih fluuruna [bilincine] muvazi [koflut] olarak destan fluurunun canlanmas
lazmdr.
Kaynak: Hilmi Ziya lken, Destana Dair Tarihe,
Erenler, Gaziler, stanbul: smail Akgn Matbaas,
1951.

1. e
2. d
3. a
4. c
5. d
6. c
7. a
8. b
9. e
10. b
Yantnz yanlfl ise, Hmanizm Merkezli Sylemler ve Mitoloji konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Tanzimat Dnemi Edebiyatnda eviri Faaliyeti ve Mitoloji lgisi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Nev-Yunnlik veya Bahr-i
Safd Havzasn Arayfl konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Mill Edebiyat Hareketi
ve Trk Mitolojisi konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Mill Edebiyat Hareketi
ve Trk Mitolojisi konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, nklbn Mitolojiyle Efsanelefltirilmesi konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Hmanizm Merkezli Sylemler ve Mitoloji konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Yunan Kaynakl Hmanizm konusunu yeniden gzden geiriniz.
243
Sra Sizde 1
Tanzimat Dnemi Edebiyatnda Franszcadan yaplan
mitolojiyle ilgili evirileri, ncelikle hakm (bilge) bir
tavrla ders verme niyeti belirlemifltir. Batllaflma srecinde yeni bir medeniyetin kaynaklarn tanma istei
ve divan edebiyatnn kendine zg zihniyet ve estetik
dnyasndan ayrlma niyeti de bu eviri faaliyetinin hzlanmasn salamfltr.
Afacan, A. (2003). fiiir ve Mitologya Cumhuriyet Dnemi fiiirinde Yunan ve Latin Mitologyas. Ankara: Doruk Yaynlar.
Ahmet Midhat Efendi. (2000). Taafff (Hazrlayan: Ali
fikr oruk). Ankara: TDK Yaynlar.
Ahmet Zeki Veld. (1931). Trk Destannn Tasnifi,
Atsz Mecmua. stanbul: Mays-Haziran-Temmuz.
Ak, N. (2001). Yakup Kadri Karaosmanolu nsan-Eser-Fikir-slp. (2. Bask). stanbul: letiflim Yaynlar.
Alangu, T. (1965). Cumhuriyetten Sonra Hikye ve
Roman 1930-1940. Cilt: 2. stanbul: stanbul Matbaas.
Alpaslan, G. G. (2007). Tercme-i Telemak. Ankara:
nc Kitap.
Anday, M. C. (1963). Kitaba Ek, Yeditepe. stanbul:
Ocak.
Anday, M. C. (1979). Szckler. stanbul: Trkiye fl
Bankas Kltr Yaynlar.
Ayvazolu, B. (1987). Gemifli Yeniden Kurmak. stanbul: Kubbealt Neflriyat.
Baydur, S. Y. (1952). Avrupa Kltr ve Biz, Trk Dili. Ankara: Austos.
Behet Kemal.(1933). Ergenekon, lk Dergisi. Ankara: fiubat.
Cemal Sreya (1982). Gnbirlik. stanbul: Adam
Yaynlar.
Cemal Sreya (1966). Mitoloji Havarileri, Papirs. stanbul: Austos.
Dil, fi. (1961). adafl Trk fiiiri. Ankara: Baflkent
Yaynlar.
Doan, M. C. (2005). fiiiraze fiiirin Dikifli zerine
Yazlar. Ankara: Elips Yaynlar.
Doan, M. C. (2008). Hmanist Bir Kltr Projesi: nsan , Trk Yurdu, Ankara: Haziran.
Elin, fi. (1985). Trk Dilinde Destan Mefhumu, Trk
Edebiyat. stanbul: Kasm.
Enginn, . (1992). Mukayeseli Edebiyat. stanbul:
Dergh Yaynlar.
Enginn, . (1977). Aydemir, Trk Dili ve Edebiyat
Ansiklopedisi, C. 1. stanbul: Dergh Yaynlar.
Ercilasun, B. (1994). Servet-i Fnnda Edeb Tenkit.
stanbul: Mill Eitim Bakanl Yaynlar.
Erhat, A. (1978). Mitoloji Szl (2. Bask). stanbul:
Remzi Kitabevi.
Ertop, K. (1965). Sanatmzda Bereketli Bir Kaynak: Mitologya, Soyut. stanbul: Mays.
Sra Sizde 2
Nev Yunnlik arayflnn bir edebiyat hareketine dnflemeden silinip gitmesinin nedeni, ne bu arayfl iindeki yazarlarn yeteneksiz oluflu ne de yazlan eserlerin
baflarszldr. 1910lu yllarn baflnda lkenin iinde
bulunduu durum, Nev-Yunnlik arayflnn tutunmasna ve yaylmasna uygun deildir. Ayrca Mill Edebiyat Hareketinin getirdii ar elefltiriler de bu arayfl
etkisizlefltirmifltir.
Sra Sizde 3
Mill Edebiyat Hareketi iinde yer alan flair ve yazarlar,
1920lere gelirken savunduklar grfllerden uzaklafltklar iin deil, ze biim kazandrlmas srecinde
Yunan destanlarnn rnek alnabilecei dflndkleri
iin Yunan mitolojisine ilgi gstermifllerdir. nk konu olarak dflndkleri z, destanlafltrlma srecinde
ustaca biime kavuflturulmamaktadr. Bu yzden Yunan destanlarnn rnek alnabilecei grflndedirler.
Sra Sizde 4
Cumhuriyet Dneminde Hmanizm merkezli tek bir
sylem deil, birden fazla sylemden sz edilebilir.
Bunlar; slm Kaynakl Anadolu Hmanizmi, Yunan
Kaynakl Hmanizm ve Mavi Anadolu Hmanizmi
olarak belirlenebilir. Temeline Hmanizmin yerlefltirildii farkl sylemler, dflnce dnyasnda okseslilii
hazrlad gibi, edeb eserlerin ierik ynnden zenginleflmesini de salamfltr.
244
Eyubolu, S. (1938a). Yeni Trk Sanatkr Yahut

Frenkten Trke Dnfl, nsan. stanbul: Nisan.
Eyubolu, S. (1938b). Fuzulide fiiir Telkkisi, nsan,
stanbul: Mays.
Eyubolu, S. (1938c). Yaflayan Mazi, nsan, stanbul:
Birinci Teflrin.
Kaplan, M.-Enginn, .-Emil, B.-Birinci N.-Uman A.
(1981). Devrin Yazarlarnn Kalemiyle Mill Mcadele ve Gazi Mustafa Kemal. stanbul: Kltr
Bakanl Yaynlar.
Kaplan, M.-Enginn, .-Kerman, Z.-Birinci N.-Uman A.
(1982a). Atatrk Devri Trk Edebiyat-I. Ankara:
Kltr Bakanl Yaynlar.
Kaplan, M.-Enginn, .-Kerman, Z.-Birinci N.-Uman A.
(1982b). Atatrk Devri Trk Edebiyat-II. Ankara:
Kaplan, R. (1998). Klsikler Tartflmas (Bafllang
Dnemi). Ankara: Atatrk Kltr Merkezi Baflkanl Yay.
Levend, A. S. (1984). Divan Edebiyat Kelimeler ve
Remizler, Mazmunlar ve Mefhumlar. stanbul:
Enderun Kitabevi.
Meri, C. (1985). Bu lke. stanbul: letiflim Yaynlar.
Necatigil, B. (1983). Dzyazlar 2/Konuflmalar Konferanslar. stanbul: Cem Yaynevi.
mer Seyfettin. (1992). Olup Bitenler, Toplumsal Yazlar (Hazrlayan: Muzaffer Uyguner). Ankara: Bilgi
Yaynevi.
mer Seyfettin. (1993). Trklk zerine Yazlar
(Hazrlayan: Muzaffer Uyguner). Ankara: Bilgi Yaynevi.
Pepeyi, H. N. (1951). Erenler, Gaziler Destan, stanbul: smail Akgn Matbaas.
Sadettin Nzhet. (1934). Samih Rifat Hayat ve Eserleri. stanbul: Shulet Ktphanesi.
Sevgi, A.-zcan, M. (1995). Prof. Dr. Ali Cnip Yntemin Yeni Trk Edebiyat zerine Makaleleri.
Konya: Szler Basm Yayn Datm.
fiahabeddin Sleyman (1330/1914). Nyler-Yeni Bir
Genliin Karflsnda, Safahat- fiiir ve Fikir. stanbul: Mart.
fievket Sreyya. (1933). Ergenekon Efsanesi, Kadro
Dergisi. Ankara: kinci Knun.
Tanpnar, A. H. (1982). Yahya Kemal (2. Bask). stanbul: Dergh Yaynlar.
Tanpnar, A. H. (2009). XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi (5. Bask). stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Tansel, F. A. (1972). mer Seyfeddinin fiiirleri. Ankara: Trk Kltrn Arafltrma Enstits Yay.
Tansel, F. A. (1977). Ziya Gkalpin fiiirleri ve Halk

Masallar-Girifl, fiiirler ve Halk Masallar. Ankara:
Tkel, D. A. (2000). Divan fiiirinde Mitolojik Unsurlar-fiahslar Mitolojisi. Ankara: Aka Yaynlar.
Tural, S. (1983). Yahya Kemalin Arayfllarnn Yol At Bir Edeb Topluluk: Nyler lmnn Yirmibeflinci Ylnda Yahya Kemal Beyatl. Ankara:
Trk Kltrn Arafltrma Enstits Yaynlar.
lken, H. Z. (2006). Anadolu Kltr ve Trk Kimlii zerine. stanbul: lken Yaynlar.
lken, H. Z. (1933). Mill Destanlar Hakknda Dflnceler, Yeni Trk Mecmuas, stanbul: Mays.
lken, H. Z. (1941). Yeni Klasik, nsan, stanbul:
Nisan.
naydn, R. E. (1985). Diyorlar ki (Hazrlayan: fiemseddin Kutlu). Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl
Yay.
Yahya Kemal. (1984). Edebiyata Dair (2. Bask). stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Yaynlar.
Yahya Kemal. (1990). Mektuplar Makaleler (2. Bask). stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Yaynlar.
Yakup Kadri. (1329/1913). Bir Muhavere, Peym-
Edeb, stanbul: Knn- Evvel.
Yazar, M. Behet. (1938). Edebiyatlarmz ve Trk
Edebiyat. stanbul: Kanaat Tabevi.
Ycel, H. . (1945). Yunan zel Says, Tercme.
Ankara: Mart.
Ycel, H. . (1989). Edebiyat Tarihimizden. stanbul:
letiflim Yaynlar.
Ziya Gkalp. (1976). Trkln Esaslar. stanbul:
Szlk
Szlk
A
Abr: Bir Yerden Geen, Geici.
l-Himem: Gayretleri, Emekleri Yksek Olanlar.
At: Bafllama, Bahflifl.
Az: Organlar, yeler.
b-I Hayvn: ene Ebedi Hayat Bafllayan Efsanev Su.
Adl: Adlet
Anbern: Anber Kokulu.
Andelb: Blbl.
Argman: Tez, ddia, Sav.
Arkaik: Gzel Sanatlarda Klasik a ncesinden Kalan.
Asrilik: adafllk.
fliyn: Kufl Yuvas, Mesken, Ev.
teflhne: Atefle Tapnlan Yer.
B
Bd-Bn: Yelken.
Bdzen: Yelpaze.
Bl: Kanat.
Bz: Doan, fiahin.
Befleriyet: nsanlk.
Beyz: Daha Ak, ok Beyaz.
B-Karr: Kararsz.
Bmr: Hasta.
B-Mizer: Pefltemalsiz.
Bist: Kilim, Minder, Dfleme.
C-
Cvidn: Daimi Kalacak Olan, Ebedi.
Ceml: Yz Gzellii.
Cevhir: Cevherler, Elmaslar.
Cfe: Lfle, Lefl.
Cinn: Cennetler, Umaklar, Baheler.
Cnd: Askeri Svari, Sipahi, Binici.
h: Kuyu
arh: Tekerlek, ark. Felek, Gk.
eflm: Gz.
D
Dd: Adlet, Doruluk, Hak.
Darb: Vurma, Vurufl.
Dver: dil Ve nsafl Olan Hkmdar, Vezir
Debr: Katip, Yazc.
Dehr: a, Dnya, Zaman, Devir.
Deprenmek: Hareket Etmek, Kmldanmak
Der-Bn: Kapc, Kapya Bakan.
Devr: Dnme, Bir fieyin Etrafnda Dolaflma.
Drz: Uzun
Ddr: Yz, ehre.
Dimg: Akl, fiuur.
Drc: Kutu, Kutucuk, Hokka. Sandk, Cevahir Kutusu.
D-T: ki Tane.
E
Ebrflim: Bklmfl pek.
Ebr: Kafl
Edhem: Karayaz At.
Efzn: Fazla, ok, Aflkn.
Encm: Yldzlar.
Engers: Macar, Macaristan.
Epsem: Dilsiz.
Esrk: Sarhofl.
Eflk: Aflk, Gzyafl.
Evrk: Yapraklar
Evreng: Taht. fieref, Ss. Akl Ve rfan.
Eyvn: Byk Sofa, Divanhane.
Eyym: Gnler.
F
Frig-Bl: Gnl Rahat, Hali Vakti yi Olan.
Ferzne: Hakm, Filozof.
Fez: Ucu Buca Olmayan Boflluk, Gkyz.
Firib: Aldatan, Aldatc, Kandran
Flk: Gemi, Sandal, Kayk.
G
Gan: Bol, ok.
Ged: Fakir, Dilenci, Kimsesiz.
Genc: Hazine.
Gerdn: Dnc, Dnen, Devreden.
Gll U Gfl: Kin Ve Hile.
Giriftr: Tutulmufl, Yakalanmfl, Esir.
Gs: Uzun Sa, Omuzlara Dklen Sa.
Gurb: Karga.
Gfle: Kfle
Glgn: Gl Renkli, Pembe.
Glistn: Gl Bahesi.
H
Habb: Su Kabarc
Habb: Sevgili, Seven, Dost.
Hcet: htiya, Lzum, Gereklik, Muhtalk.
Hakm: Bilge.
Hakr: Deersiz, Kk, nemsiz
245
246
Hl-Dr: Benli, Benekli.

Harbt: Harabeler, Meyhaneler, (Tasavvufta) Tekke, Dergah
Hasm: Dflman, Muhalif.
Hecr: Ayrlk
Hev: Heva, stek, Arzu.
Hrmn: Salna Salna, Naz Ve Edayla Yryen. Salnarak.
Htt: Memleket, Diyar, lke.
Hidayet: Doru Yol, Hak Olan Mslmanlk Yolu.
Humr: kiden Sonra Gelen Bafl Ars, Sersemlik.
Hr: Ahu Gzller. Cennet Kzlar, Huriler.
Hurrem: fien, Sevinli, Gleryzl.
Hurfld: Gnefl.
Huflk: Kuru.
Hsn: Gzellik.
M
Madm: Yok Olan, Mevcut Olmayan.
Mahbb: Sevilmifl, Sevilen, Sevgili.
Mansb: Devlet Hizmeti, Memuriyet
Mansur: Yardm Edilen, Yardm Edilmifl.
Mr: Ylan
Maflrk: Dou.
Matlb: Talep Edilen, stenen.
Mecs: Atefle Tapanlarn Bal Bulunduu Din.
Meh-R: Ay Yzl, Gzel.
Merg-Zr: ayrlk, imenlik, Sulak.
Meskn: inde nsan Oturan Yer.
Mevize: t.
Mevc: Dalga.
Mevt: lm.
Mihr: Gnefl.
I-
Iyd: Bayram
Mihrb: Mescidlerde Ynelinen Tarafta Bulunan Ve mama

Ayrlmfl Olan Oyuk. Mecazi Anlamda, mit Balanlan
ane: Yardm.
ctim: Toplanma, Bir Araya Gelme.
hya Etmek: Canlandrmak.
nkraz: Batma, Dalma, kfl, Yok Olma, Son Bulma.
sten: rade.
stiare: Bir fieyi Anlatmak in Ona Benzetilen Baflka Bir fieyin
Adn Ereti Olarak Kullanma, Eretileme.
zr: Yanak, Gl Yanakl.
Yer.
Mihrak: Odak.
Muacced:
Muallak: Havada, Boflta Duran. Srncemede Kalmfl.
Muanber: Gzel Kokulu, Amber Kokan.
Muattar: Itrl, Gzel Kokulu.
Mutedil: Orta Halde Bulunan. Ne Az, Ne ok.
Muayyen: Belirli, Belirlenmifl.
Mubassr: Gzetici, Bekleyici, Bakc.
K
Kadd: Boy
Kmet: Boy, Boy Pos.
Karb: Yakn, Yakn Olan, Uzak Olmayan.
Kasr: Kflk, Kaflane, Saray.
Kem: Az, Eksik, Hakir, nemsiz
Kemter: Aciz, Pek Afla, Eksik, Pek nemsiz
Kerkes: Akbaba.
Kevkeb: Yldz.
Kmz: Ksrak Stnn Mayalanmasyla Yaplan, Az Alkoll,
Ekfli Bir Trk kisi.
Kufl: Kilt, Srg.
Kh: Da.
Kulle: Da Tepesi, Doruk.
Kulzm: Deniz. Kzldeniz.
Khsr: Dalk, Da Tepesi.
L
Ll: Krmz, Al.
Lden: Bir Cins al.
Leb: Dudak.
Letfet: Latiflik, Hoflluk.
Muhavere: ki Kifli Arasnda Gerekleflen Konuflma.

Mukayyed: Kaytl, Balanmfl, Bal.
Musahabe: Konuflma, Grflme, Sylefli.
Mdevver: Dndrlmfl. Yuvarlak Tekerlek.
Mkehhal:
Mnakkafl: Nakfledilmifl, Nakfll, Resimli.
Mnevver: Aydn.
Mselsel: Zincirleme, Ard Ardna.
Mflg: Misk.
Mzb: Eritilmifl, Erimifl.
N
Nfe: Misk hsu Denilen Hayvann Gbeinden karlan
Bir eflit Misk.
Nahr: Av, Yaban Keisi.
Nil: Muradna Eren, Ermifl, Ele Geiren.
Nem-Nk: Nemli, Yafl.
Nesm: Hafif Rzgar
Nigr: Resim, Resmedilmifl, Resmi Yaplmfl.
Nigeh-Bn: Gzc, Beki.
Nusret: Yardm. Baflar, stnlk.
Ncm: Yldzlar
Szlk
Pagan: ok Tanrc, Payen.
Talm: renme, retme.
Parodi: Ciddi Saylan Bir Eserin Bir Blm Veya Btnn
Tabyi: Tabiatlar
247
Alaya Alarak, Biimini Bozmadan Ona Bambaflka Bir
Tahvl: Deitirme, Deiflme, evirme.
zellik Vererek Biimle z Arasndaki Bu Ayrlktan
Tk: Bina Kemeri, Yarm Daire fieklinde Kap Ve Pencere
Gln Etki Yaratma Amacyla Gelifltirilen Anlatm

Biimi.
st.
Talat: Yz, Surat, ehre.
Peleng: Panter, Kaplan.
Tl: Sonradan Gelen, Bir fieyin Arkas Sra Giden.
Perr: Kanat
Tr: Karanlk.
Tefessh: rme, Bozulma, Kokuflma.
Tezyif: Bir fieyi Deersiz, Adi, Baya, Aflalk Gstermeye

alflma, Kltmek steme. Alay Etme, Elenme.
Rayiha: Koku.
Rebab: Gvdesi Hindistan Cevizi Kabuundan Yaplmfl Uzun
Sapl Saz.
Reflk: Kskanma.
Tfl-Vefl: ocuka.
Tg: Kl.
Tiryk: Zehirlenmeye Ve Baz Hastalklara Karfl Kullanlan
Macun. Panzehir. Afyon.
Revn: Yryen, Giden, Akan.

Rifat: Ykseklik, Ycelik, Byk Ve Byk Rtbe.
Tmr: Tomar, Drlmfl Nesne.
Rikb: zengi.
Tty: Srme.
Rub: Drtte Bir, eyrek.

Ruhsr: Yanak, Yz, ehre.
S-fi
Sab: Gndousundan Esen Hafif Rzgar.
U
Umde: lke
Uzuv: Organ, Para, Unsur.
Salbet: Peklik, Katlk, Salamlk.
Sanem: Put, Bt.
Vaha: llerde ou Kez Yze kan Yer Alt Sularnn
Sayd: Avlama, Avlanma.
Yaratt Tarm Veya Yerleflme Blgesi.
Sye: Glge.
Vasl: Ulafltrma, Ulaflma, Birlefltirme.
Sayru: Hasta
Vech: Yz, Surat, ehre. st, Sath, Dz.
Sefahat: Zevk Ve Elenceye Dflknlk, Uarlk. Elence.
Vezn: Esici, Esen.
Sefid: Beyaz.
Vuzuh: Ak Olma Durumu, Aklk, Aydnlk.
Seh: Beyin Zar.

Semender: Kurbaagillerin Kuyruklu Takmndan Bir Hayvan.
Sen: vg, vfl.
Yed: El
Serapa: Bafltan Ayaa.

Ser-Gerdn: Bafl Dnen, Sersem, fiaflkn.
Serv: Selvi.
Zg: Karga.
Siryet: Geme, Bulaflma, Yaylma.
Zeberced: Zmrtten Daha Ak Yeflil Olan Ama Zmrt
Subn: Byk Ylan, Ejderha.
Kadar Kymetli Olmayan Bir Ss Tafl.
Subh: Sabah.
Zeng: Zebci.
fid: Sevinli.
Zer: Altn.
fiahbz: Bir Cins ri Ve Beyaz Doan.
Zerger: Kuyumcu.
fim: Akflam.
Zerrn: Altndan Yaplmfl, Altn.
fieb: Gece.
Zevrak: Kayk, Sandal.
fieker-Leb: fieker Dudakl.

fiems: Gnefl.
fiikr: Avlanma, Avlanan Hayvan.
fir: Aslan.
fiule: Kvlcm

Türk Ed - Mi̇toloji̇k Kaynaklari

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Türk Ed - Mi̇toloji̇k Kaynaklari

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2388

TRK EDEBYATININ MTOLOJK

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Mit, Mitoloji ve Edebiyat .........................................................

Trk Mitolojisinin Orta Asya Kkenleri................................ 32

Trk Mitolojisinin Kltleri ve Trk Dnyasndaki

Trk Mitolojisinde Teogoni Mitleri ve eflitlenmeleri.................................

Trk Halk Kltr ve Mitoloji................................................ 90

Halk Kltrnde Bitkiler ........................................................................

ran Mitolojisi ve Ana Temalar............................................. 122

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................ 144

Eski Trk Edebiyatnda Mitolojik ve Efsanev Kifliler........... 146

Edebi Motiflerin Mitolojik Kkenleri-I................................... 162

Edebi Motiflerin Mitolojik Kkenleri-II.................................. 182

Edebi Motiflerin Mitolojik Kkenleri-III ................................ 198

Modern Trk Edebiyatnda Mitoloji ...................................... 216

MLL EDEBYAT HAREKET VE TRK MTOLOJS .................................

Szlk ................................................................................... 245

TRK EDEBYATININ MTOLOJK KAYNAKLARI

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Mit, Mitoloji ve Edebiyat

lkel: Avrupa merkezci

Rit/Ritel: Din, tapnma,

Trk Edebiyatnn Mitolojik Kaynaklar

Bu balamda, mitler, kutsal ya da olaanst olan g veya glerin dnyaya

MTLERDE ZAMAN KAVRAMI

Diakronik: Art sremli.

Mitlerin yer ald anlatlardaki zaman kavram hi sona ermeyen ve ermeyecekmifl

1. nite - Mit, Mitoloji ve Edebiyat

MTLERDE MEKAN KAVRAMI

Kronolojik: Zaman bilimsel,

Axis mundi: Evrenin ekseni

Trk Edebiyatnn Mitolojik Kaynaklar

Kken ve Yaratlfl Mitleri

1. nite - Mit, Mitoloji ve Edebiyat

Trk Edebiyatnn Mitolojik Kaynaklar

1. nite - Mit, Mitoloji ve Edebiyat

Bu yzden, gerek hikyelerde kutsal ve doast yaratklarla ilgilenilirken,

Etiyolojik: Kken aklayc.

Dogma: Tartflmaya kapal,

Trk Edebiyatnn Mitolojik Kaynaklar

1. nite - Mit, Mitoloji ve Edebiyat

Kod: fiifre, ilke.

Klan: Ortak bir atadan

Trk Edebiyatnn Mitolojik Kaynaklar

sayda oaltmak mmkndr. Bu rneklerin arfltrd anlamlar iinde nemli

1. nite - Mit, Mitoloji ve Edebiyat

MTLERN CRA BALAMI

Mandol: Hint mitolojisinde

Trk Edebiyatnn Mitolojik Kaynaklar

1. nite - Mit, Mitoloji ve Edebiyat

Mitlerin icraK balam,

1. nite - Mit, Mitoloji ve Edebiyat

Antik ada Mitoloji Anlayfl ve Yorumlama Yollar

Mitograf: Mitleri yazya

Trk Edebiyatnn Mitolojik Kaynaklar

1. nite - Mit, Mitoloji ve Edebiyat

Modern ada Mitoloji Anlayfl ve Yorumlama Yollar

Trk Edebiyatnn Mitolojik Kaynaklar

1. nite - Mit, Mitoloji ve Edebiyat

Trk Edebiyatnn Mitolojik Kaynaklar