Uygur Türkçesi̇

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2433

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1413
UYGUR TRKES
Yazarlar
Prof.Dr. Aysu ATA (nite 1-3, 6)
Do.Dr. Mehmet Mahur TULUM (nite 4, 5)
Editrler
Prof.Dr. Grer GLSEVN
Do.Dr. Mehmet Mahur TULUM
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulutan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baka ekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Do.Dr. Cemil Ulukan
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. F. ennur Arslan
Kitap Koordinasyon Birimi
Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Uygur Trkesi
ISBN
978-975-06-1103-2
2. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 15.000 adet baslmtr.
ESKEHR, Ocak 2013
iii
indekiler
indekiler
nsz ....................................................................................................................
Uygurlar ve Uygur Yazs.................................................................. 2

UYGUR KAANLIKLARI .......................................................................................
tken Uygur Kaanl (Bozkr Uygur Kaanl 744-840) ...............................
Bg Kaann Maniheizmi Kabul Etmesi ..............................................................
Debdebe ve Ykm ......................................................................................................
Koo Uygur Kaanl (840-1250) ...........................................................................
UYGUR ALFABES ....................................................................................................
Uygurlarn Kulland Alfabeler ...............................................................................
Uygur Alfabesinin Kullanm ....................................................................................
UYGUR YAZI SSTEM .............................................................................................
Uygur Alfabesinin zm ......................................................................................
lk Uygurca almalar ...............................................................................................
zet ...............................................................................................................................
Kendimizi Snayalm ...................................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ............................................................................................
Yararlanlan Kaynaklar ...............................................................................................
3
3
5
5
6
7
7
9
10
11
11
13
15
16
16
16
Uygurca . ........................................................................................ 18
UYGURCADA y VE n AZI ...............................................................................
UYGURCA YAZILI METNLER .............................................................................
Uygurca Yazmalarn Kefi .........................................................................................
UYGUR EDEBYATI .................................................................................................
Budist Uygur Edebiyat ..............................................................................................
Maniheist Uygur Edebiyat ......................................................................................
Baka Metinler ............................................................................................................
ORHUN VE UYGUR TRKELER ARASINDAK FARKLAR ......................
zet ...............................................................................................................................
Yararlanlan Kaynaklar ..............................................................................................
3. NTE
33
44
45
45
45
Uygur Trkesi Metin-II................................................................. 46

KALYANAMKARA ET PAPAMKARA
(Y DNCEL PRENSLE KT DNCEL PRENS) .................................
2. NTE
19
19
20
21
21
24
25
26
28
30
31
31
31
Uygur Trkesi Metin-I................................................................... 32

1. NTE
47
58
4. NTE
iv
indekiler

5. NTE
Uygur Trkesi Metin-III...............................................................

6. NTE
59
59
59
60
61
72
73
73
73
Uygur Trkesi Metin-IV................................................................. 74

UYGURCA HUKUK VESKALARINDAN ...........................................................
Vasiyetname ................................................................................................................
Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri ..........................................................
LK TRK LRK R ..............................................................................................
Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri ..........................................................
an teg orunlarta REDFL BR BUDST R ......................................................
75
75
77
77
79
80
82
83
83
83
Szlk .......................................................................................... 85
nsz
nsz
Sevgili renciler,
Trk dilinin Orhun Trkesinden sonraki dnemi Uygur Trkesidir. Eski Uygur metinleri, kendi dnemlerindeki bata Budizm ve Maniheizm olmak zere yeni inan yollarn benimsemi olan Trklerin yeni rendikleri dinlere ait kltr ve edebiyat birikimlerini dilimize kazandrd eserlerdir. Sz konusu dnemde, tpk Orhun Trkesi dneminde olduu gibi ant niteliinde mezar talar da yazlmtr.
Farkl dinlerle ve kltrlerle tanp ilikiye geildii bu dnemde, temsil edilen din
veya kltrlerin alfabeleri de kullanlm ve yazlan eserler daha sonra dnyann birok
farkl ktphanesine dalmtr.
Uygur Trkesini tantmak iin hazrlanan bu kitapta dnemin yazl metinlerini, edebiyatn, yaz sistemini, kendi iindeki az farkllklarn ve dil zelliklerini rencilere ve
aratrmaclara belletmek ama edinilmitir. Bunun iin de dnemin nemli eserlerinden
alnan paralar nce transkripsiyon alfabesi ile verilmi; hemen ardndan Trkiye Trkesine aktarlm ve daha sonra da rnek szck zmlemeleri yaplmtr. rnek paralarda geen szcklerin anlamlar da Szlk ksmnda gsterilmitir. Dier ders kitaplarnda olduu gibi, nitelerin iine yerletirilen Sra Sizde ve Kendimizi Snayalm gibi
blmlerle renciler uygulamaya ynlendirilmitir.
nsanln 21. yzyldaki farkllklarla zenginlemek ideali iin gerekli hogr
kltrn bundan 1300 yl nce yaam ve zmsemi olan Uygurlarn zengin edebiyatn izleyebilmek her Trk Dili ve Edebiyat Blm rencisinin hakk; rendiklerini gelecek kuaklara ve evresindekilere aktarmas ise grevidir.
Elinizdeki bu kitap, Eski Uygurlarn dilini, edebiyatn ve kltrn renecekler iin
bir temel kaynak olacaktr.
Editrler
Prof.Dr. Grer GLSEVN
Do.Dr. Mehmet Mahur TULUM
UYGUR TRKES
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Uygurlar tanmlayabilecek,
Uygur alfabesini aklayabilecek,
Uygur yaz sistemini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
tken Uygur Kaanl
Koo Uygur Kaanl
Maniheizm
Uygur Alfabesi
Uygur Yaz Sistemi
lk Uygurca almalar
indekiler
Uygur Trkesi
Uygurlar ve Uygur Yazs
UYGUR KAANLIKLARI
UYGUR ALFABES
UYGUR YAZI SSTEM
Uygurlar ve Uygur
Yazs
UYGUR KAANLIKLARI
tken Uygur Kaanl (Bozkr Uygur Kaanl 744-840)
744 ylnda Moolistandaki II. Kktrk Devleti, Uygurlar bata olmak zere Karluk ve
Basmllarn ittifakyla yklr. Yklan devletin yerine Uygur Kaanl (tken Uygur Kaanl, 744-840) adl baka bir Trk devleti kurulur. Bu Kaanln merkezi Orhun nehri
zerinde yer alan Karabalgasundur.
Uygur etnik ad, ilk olarak Bilge Kaan yaztnn dou yz 37. satrnda yle gemektedir:
uygur elteber yze erin ilger tezip bard
Uygurlarn ilteberi yz kadar adamla douya doru kap gitti.
(Talat Tekin, Orhon Yaztlar, Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara 1988, s. 8-9 ve 36-37).
Kl Tiginin lmnden yani 731 ylndan sonra gelien olaylar, Bilge Kaana bu
cmleyi syletmitir. Uygurlar bu sralarda byk olaslkla, bir boy olarak yer ald
Kktrk Devletinde, Kktrk hakimiyetini tanmayarak lkenin dousuna yani ine
doru kamlardr.
kinci Kktrk devleti yklmadan nce Uygurlar douda Selenga rma ve batda
Kobdo ehri ile snrlandrlm olan yerlerde oturuyorlard. Bulunduklar yer, kutsal saylan tken dana, yani mukaddes devlet merkezine yakn olduundan, Uygurlar burasn kolaylkla ele geirebilmiler ve mttefikleri olan Basml ve Karluklara oranla daha byk itibar ve nfuz salamlard. Bu arada, Basmllar Be-Balk civarnda, Karluklar ise
Balka glnn dousunda oturuyorlard.
Ancak Karluklarn 751 ylnda yaplan Talas savanda stlendikleri rol de son derece nemlidir. Doudan batya ilerleyen inliler ile n-Asyadan douya ilerleyen Araplar, Talas rma kylarnda savatlar. Bu savata, Orta Asyann in egemenliine girmesini istemeyen Karluk ve Yama Trkleri, Araplarn yanna gemiler ve sava Araplarn kazanmasn salamlard. slmiyeti henz kabul etmeyen Trklerin Orta Asyada
slm dinini tantp yayan Araplarla birlikte inlilere kar Talasta yaptklar bu sava,
sebep ve sonular bakmndan ok nemlidir. Talas Savanda inin malup olmas, Trk, in, slm ve dnya tarihiyle medeniyetinde ok nemli etkiler brakt. inliler Talas yenilgisinden sonra 20. yzyla kadar, Tanr Dalarnn (Tiyenan) batsna geemediler. Bat Trkistan, bylece in tehlikesinden kurtuldu. Karluklar, Talas zaferinden on be yl sonra 766 tarihinde, Tanr Dalar batsnda ve u Irma boylarnda Karahanl Devleti adnda mstakil bir Trk devleti kurdular. Trkistandaki Kamlk (amanlk), Buda ve Mani dinlerine mensup yerli ve gebe Trklerle Mslmanlar arasnda ser-
Uygur Trkesi
best ticaret, dostluk ve iyi ilikiler balad. Trkler Mslmanlarla tanp slm dinini
yakndan tanma imknna kavutular. Orta Asyadaki binlerce Trk slm medeniyetine
girdi. Trkler kt yapmasn savata tutsak den inlilerden renip Araplara retti. Semerkanddaki imalathnelerde yaplan ipekten ktlar Orta Dou ve Akdenize yayld. Mslman Araplar hakimiyetlerindeki blgelerden rendikleri kd imal ederek medeniyetin btn dnyada hzla yaylmasna hizmet ettiler. Abbasi halifesi Mansur
(754-775) dneminde Badat ehri kurularak merkez buraya tanm, Beytl-hikme adl
tercme okulu kurularak Yunan filozoflarnn eserleri ilk defa bu dnemde Arapaya evrilmeye balanm ve slm dnyas iin aydnlk a balamtr.
II. Kktrk Kaanln ykan ittifak iinde yer alan Basmllar 744de Uygur ve Karluklar tarafndan yklm ve Basml Kaan onlar tarafndan ldrlmt. Memleketleri olan Be-Balk havalisi ancak o yzyln sonlarna doru igal edilmitir. Karluklar da
mukaddes merkezde gelien iddetli arpmalardan sonra ayn sona maruz kalmlardr.
Uygurlarn ilk hkmdarlar olan Kl Bilge artk eski unvan olan ilteberle yetinmeyip
kendisine hakan unvan vermi; bu durumu ok gemeden ine de kabul ettirmitir. Daha
sonraki Uygur kaanlarnn btn unvanlar eski Hun Devlet geleneine bilinli bir ballk olduunu dorulamtr. any adl bir Hun hkmdar kendisini gk ve yer tarafndan yaratlm gne ve ay tarafndan Hakanlk mevkiine getirilmi olarak gsterir. Uygur hkmdarlarnn gk tanrsndan, ay tanrsndan veya gne ve ay tanrsndan kut bulmu, yani gne
ve ay tanrsnn lutfu ile hakanlk payesine ermi gibi unvanlar da aynen buna benzer. Bu devirde hakan unvan byk imparatorluk unvan olmaktan artk kmtr.
Uygurlar II. Kktrk Devletinden unvanlar ile birlikte asker tekilat, birok devlet
kurulu ve kavramlarn dahi aynen almlardr. Hatta, Kktrklerin asl dmanlar da
kendilerine kalmt. Mesel merkezde gerekleen hkmet deiimi ile ar hayat artlar deimemi olan Krgzlara kar, Uygurlar da iddetli savalar yapmak mecburiyetinde kalmlardr.
Buna karlk in ile ilikiler, II. Kktrk Devleti zamanndakinin tam aksine, balangtan beri iyi idi. Zaten Uygur-in dostluunu pekitiren olay Kktrklerin inlilere olan dmanlklar olmutu. Esasen Uygurlar bu dostlua ak idiler, nk Uygurlar
iin gneydeki komular olan inin ehir hayatna kar tartmalar da gemite kalmt. Uygur asilzadelerinin nesiller boyu devam eden inli kadnlarla evlenmeleri gelenei,
kuzeyin adr hayat yaayan ahalisini ehir hayatna altrm, deta bu yaam biimini
moda yapmt. inli kadnlarla evlenmek ehir hayatn gerektirdii gibi, ticaret de ehir
kurmay zorunlu hle getiriyordu, nk byk lde toplanm olan kymetli ticaret eyasn adrlarda saklamak imknszd. Bunda Uygurlarn kendi kltrlerine olan gvenleri de etkili idi. Kendilerini ehir hayatnn tehlikelerinden korkmayacak kadar kuvvetli ve emin buluyorlard.
Uygurlarn inlilerle olan ticaretleri epeyce artm olmakla beraber Uygur hakannn
yannda Arap tccarlarnn temsilcileri de bulunmaktayd. Uygurlarn asker yardmlarna kar in hkmetinin hediye ad altnda gnderdii kymetli mallar ellerinde toplam olan zengin Uygurlar da artk ticareti renmilerdi.
Bylece ilk Uygur hkmdarnn olu Bilge Kaan (ince ad: Mo-yen-o), 758 ylnda inli ve Sogdlu mimarlar Bay-Balk (Zengin ehir) ehrinin kurulmas iin grevlendirmiti. Bu ehir adnn ince tercmesi Fu-Kuei-hengdir. ince adda geen iaretlerin
Trkeye tercmesinden yola karak burada, i kerpiten yaplm evler olduu veya en
azndan bu ehrin i kerpiten surlarla sarlm olduu anlalmaktadr. Bay-Balk ehrinin Uygurlarn veya genel olarak Moolistan Trklerinin kurmu olduu ilk ehir olduu
iddialar gnmz iin de geerlidir.
1. nite - Uygurlar ve Uygur Yazs
Bg Kaann Maniheizmi Kabul Etmesi

in saraynda 755-763 sralarnda byk karklklar olmutur. Saraydan kovulmu olan
in hkmdar, kendi memleketinin gneybatdaki komusu olan ve eskiden barbar sayd Uygurlardan yardm istemek mecburiyetinde kalmt. Bu frsat deerlendiren Uygur kaan Bg (Mo-y), 762de inin bakenti Chang-an fethederek in hkmdarna iade etmitir. Bg Kaan ehri kuatmas srasnda birka Manici Sodu ziyaret
etmitir. Bu Sodlar Uygur kaan zerinde byk etki brakm olacak ki Bg Kaan
Karabalgasuna geri dnerken bunlardan drdn yanna alr. Bunlar arasnda en nemlisi Ruiy-i adnda bir rahiptir. Karabalgasun kitabesinin ince yz bu rahibi konu edinir.
Bu rahipler 762 ylnda Karabalgasuna gelirler ve Bg Kaan Mani dinini kabul etmeye davet ederler. O zamana kadar Uygurlar, Budizm, Nesturi-Hristiyanl ve Zerdtlk
gibi dinler hakknda bilgi sahibi olmular ve bunlara eilim de gstermilerdi. Onun iin
de Mani dininin resmen kabul edilmesi, baz kar koymalarla karlamtr.
Bg Kaann yapm olduu in seferinin kaan ve onun halk iin en nemli sonucu, kaann Mani dinini resmen kabul etmesidir (. Tekin, Mani Dininin Uygurlar Tarafndan Devlet Dini Olarak Kabul Ediliinin 1200. Yldnm Dolays le (762-1962),
TDAY-Belleten 1962, s. 1-11). Bu olay Trk kltr tarihinde de yerini alm, tarihte Bg
Kaann ad Mani dinini resm din olarak kabul ettiren hkmdar olarak kalmtr. Mani
dinine ok heyecanla sarlm olan Bg Kaan yerleik hayat tarz olan d memleketlerde bu dinin koruyucusu olmutur. Maverannehire varncaya kadar her tarafta Mani dinine inananlar Bg Kaana snyorlard. Bu sayede Uygurlar yava yava Turfan, Koo
gibi vaha ehirleri zerindeki glerini arttryorlard.
Kaann Mani dinini kabul ediinin trl sebepleri olsa gerektir. Ancak fikir yrterek
bulunabilecek olas sebepler arasnda unlar gsterebiliriz:
Mani dininin bedene ve madd eylere nefretle bakmas asker karaktere sahip kaana cazip gelmi olabilir.
Ayn zamanda bu dinin kabul ile halkn kltr seviyesi ykselecek ve kaan sava
bir halk olan tebaasndan bekledii disiplini grm olacakt.
Bg Kaann Maniheizmi resm din olarak semesinin bir baka nedeni de inlilerin
bu dinden nefret etmesidir. yle ki, Tang hanedanl zamannda in imparatoru bu dini
yasaklamt. Bg Kaan, Maniheizm gibi bir dini kabul etmekle ini hi umursamadn ve kendi devleti zerinde inin etkisinin olamayacan gstermeyi amalyordu. Kaan, halknn yerleik hayatn inceliklerini de renmelerini istiyordu; ancak bunun inliler aracl ile deil daha batdaki halklar aracl ile gerekleeceine inanyordu.
Bugn de olduu gibi bir idarecinin siyasal gc her zaman iin kendi halknn iktisadi stnlne baldr. Onun iin Bg Kaann dinlerini kabul ederek Sodlarla ittifak kurmas son derece nemlidir, nk Kktrkler dneminde olduu gibi zellikle Bat
blgeleri ticaretinde Sodlar usta idiler ve Kaann da bu ticarete ihtiyac vard.
Debdebe ve Ykm
Bu zamann Uygurlar debdebe ve gsterii severlerdi. yle ki, Bg Kaan tren esnasnda altn taht zerinde oturmutur. Uygurlar memleketlerinde edeb kltrle de megul olmaya balamlar, dier yerleik Trklerle rekabete girimilerdi.
744ten nceki Eski Tang Tarihinde sulak ve otlak arazi bulmak iin dolarlard... Atlk ve otulukta mahir idiler. denilen Uygurlar arasnda Mani dininin etkileri zellikle yerleik hayata geme konusunda ksa zamanda kendini gstermeye balamtr; nk Mani
retisi hayvanclk ve avclkla geinen halka ya ve st bile yasaklayan artlar koymu ve
bunun gerei olarak da ziraat gelimeye balamtr. Uygurlarn tarmla uratklar ve kmzdan baka, dardan yaplma bir tr iki itikleri arkeolojik verilerle dorulanmaktadr.
Uygur Trkesi
Bu dnem Uygurlar hakknda en gvenilir bilgi veren kaynak Arap seyyahlarn tuttuklar notlar olmutur. Abbaslerin 821de Uygurlarn sarayna eli olarak gnderdii
Temm ibn Bahr, Uygurlar gebe ve meden olmak zere iki ksma ayrm ve bu hususta gzlemlerini u ekilde aktarmtr: ... yirmi gn birbirlerine pek yakn kylerden ve
meskn yerlerden getim. Bunlarn ahalisinin ou Mecus olup atee taparlard. Bir ksm halk ise Mani dininde idiler. Nihayet bundan sonra hkmdarn oturduu ehre vardm. Buras etrafnda ky ve kasabalar bulunan mstahkem bir ehirdi. ehrin surlarnn demirden on iki byk kaps vard. Bundan baka ehirde pek ok ar, ticarethane ve kalabalk bir nfus bulunmakta idi. Halknn ou Mani dininde idiler. (R. een,
Eski Arablara gre Trkler, Trkiyat Mecmuas XV, 1968, s. 36; V. Minorsky, Tamim ibn
Bahrs journey to the Uyghurs, BSOAS, 12.2, 1948, s. 283).
790-795 arasnda, Be-Balk etrafnda Karluklarla iddetli savalar yaplmtr. Ayn zamanda Tibetliler de douda Kansu vilyetinde in yolunu kesmekle Uygurlarn Kooya sahip olmalarn kymetten drmek ve onlarn inle olan ticaretlerini kendi ellerine almak
istiyorlard. Bunun iin Tibetlilerle kanl savalar yaplmtr. 800 ylnda Uygurlar, Koo,
Karaehir ve Be-balk olmak zere baka ehirleri de fethettiler. Uygurlar kendilerini ehir
hayatna son derece vermi olduklarndan yerleme blgelerini hakkyla nfuzlar altna almlar ve yerletikleri blgelerin kltrnden yararlanarak gerek sahibi olmulard.
Kuzeyden Krgzlarn basknlarn nlemek Uygurlar iin gn getike gleiyordu.
Merkezi emniyet altna alabilmek iin Krgzlarn dalk yurduna hcum etmek gerekiyordu, fakat Uygur saraynda iddetli bir karklk hkm srmekte idi. Bu karkl
kutsal saydklar tken dalarnn tehdidi bile yattramamt. Zaten yabanc bir din
(Maniheizm) kabul edildikten sonra, tkenin kutsiyeti de itibarn kaybetmiti. 840 ylnda yz bin kiilik Krgz atls Orda Balk nlerine kadar sokuldu. Uygur hakan ld,
yerine geecek halefi ise Krgzlara mitsizce kar koydu. O da savata malup olarak snd Altaylarda ld.
Mani dininin getirisi olan kiisel terbiye ve disiplin ile barl faaliyetler Uygurlarn
ve hkmdarlarnn mcadele azmini, baka bir deyile sava isteklerini azaltmtr. Bu
hususta o dnemin Arap tarihisi El-Cahizin (?766-869) tespitleri nemlidir (R. een,
Hilfet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Fazletleri, Ebu Osman Amr b. Bahr el-Cahiz,
TKAE Yaynlar, Ankara 1967): Trklerden Dokuz Ouzlarn (Uygurlarn) hli de -nce
Trklerin kahramanlar, hmleri iken sonra- bunun gibi oldu. Kendilerinden kat kat fazla
olduklar hlde Karluklara stn geliyorlard. Mani dinine girdikten sonra - ki, Mani dini
sulh ve pasiflik konusunda Hristiyanlktan daha ktdr- onlardaki bu cesaret bozuldu,
bu kahramanlk esip gitti.
Sonunda Karabalgasunun iktidar mcadelesi ve isyanlara maruz kalmas ve bata Tibetliler, Krgzlar ve inlilerin dtan basklar nedeniyle zayf den tken Uygur Kaanl 840ta Krgzlar tarafndan tarihe gmlmtr.
Malup Uygur halk muhtelif istikametlere dald. Bu kez onlar bir da kalesine deil, ehirlere sndlar. Bunlarn bir ksm ine kadar giderek orada ksa bir sre sonra
bamszlklarn, daha sonra da mill varlklarn kaybettiler. Bazlar batda Karluklara iltica etti, ou Tarm havzasna giderek ayr bir devlet kurup orada dier Trk boylar ile
birlikte yaamaya devam etti.
Koo Uygur Kaanl (840-1250)
Kuzeydeki Krgzlardan gelen bu ykmdan sonra Uygurlar tkeni terk ederek daha
nce ticaret nedeniyle yabancs olmadklar gneye, Tarm havzasna yerlemiler ve burada merkezi Koo olan yeni bir devlet kurmulardr. Mool zamanna kadar sren Koo
Uygur Kaanl (840-1250) hibir dneminde gl bir imparatorluk olamamsa da ta-
rihte stlendikleri rol, kltr alanndaki baarlar olmutur. Onun iindir ki Uygur kltr Cengizden sonra da epeyce bir zaman devam edebilmitir. Bunun da temelleri gayet tabi ki 744-840 arasnda atlmtr.
Uzun zamandr Tibet basks altnda yaayan in imparatoru, dengeleyici g olarak
tasarlad bu devleti -kendisine bal olmas kouluyla da olsa- hemen tand ve Uygurlarn Tarm havzasnn teki ucuna (Kagara) kadar yaylmasna ses karmad.
Mani dini ilk Uygur Kaanlnn kyle rabetten dm, Kooda Budizmden
sonra ikinci din olmutur. Trklerin Budizmle tanmalar Uygurlarla olmamtr. Budizm
ve bununla ilgili olarak Bumnin ikinci olu Muhan Kaan (553-572)n ad 572-580 yllar arasndaki I. Kktrk Kaanlndaki olaylarn anlatld Bugut yaztnda ve in kaynaklarnda gemektedir. in kaynaklarnda Muhan iin inin bakentinde (an-gan)
bir Trk tapna yaptrld haber verilmektedir. Trkler arasnda Budizm konusundaki en nemli olay ise Muhann kardei Taspar Kaann (572-581) Budizmi inli rahip Hui-linin telkinleriyle kabul edip ardndan manastrlar yaptrmas ve Kuzey in imparatorundan din kitaplar gndermesini istemesidir. Bir sutray (Nirvanasutra) Trk diline evirmek iin ilk giriim bu dneme rastlar. Bugn iin elde bulunmayan, ancak in
kaynaklarnda varlndan bahsedilen bu sutrann hangi harflerle yazlm olduuna dair
en ufak bilgi yoktur.
Ayrca sz konusu dnem ierisinde 627-643 yllar arasnda inli seyyah Hsangtsangn Pekinden Hindistana yapt yolculuu anlatt seyahatnamesi nemli bilgiler
vermektedir. Bu eser daha sonra Uygurlar tarafndan Uygurcaya da tercme edilmitir.
Bu seyahatnamede Trklerin yaam olduu blgelerdeki det, gelenek-grenek ve etkili olan dinlerden; Budizm, Zerdtlk ve amanizmden bahsedilmektedir. Hsang-tsang
kendisi bir Budist rahip olduu iin zellikle Budizmle ilgili noktalara daha ok yer vermitir (N. Togan, Peygamber Zamannda arki ve Garbi Trkistan Ziyaret Eden inli
Budist Rahibi Hen-angn Bu lkelerin Dini ve Siyasi Vaziyetlerine Ait , slm Tetkikleri Enstits Dergisi, C. IV, Cz: 1-2, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul 1964).
Taspardan sonraki Kktrk Kaanlar da Budizmin koruyucular olup yaylmas iin gerekli gayreti gstermilerdir. I. Kktrk dnemi Budizmin hayat alan olarak adeta btn
Trk yurdunu semitir. Ksacas Uygurlarn Budizmle tanmalar, Manizheizmle tanmalarndan ncedir. Hatta Uygurlar, 1209da Cengiz Devletine dahil olunca Moollar da
Budizme altrmlardr.
II. Uygur Devleti Cengiz dnemine kadar yaar. Cengizin oullarndan biri olan
aatayn kurmu olduu ve ahalisinin aatay Ulusu diye adlandrld devlet zamannda Uygurlarn merkez tuttuklar ehre Koo (Huo-chou) ad verilmitir. Daha
ncesinde ehrin ad Kao-chang idi. Burada devlet kuran Uygurlar da, Kao-chang
Uygurlar olarak kaynaklarda gemektedir.
Cengiz istilas srasnda binlerce yllk kltr eserleri ve sulama tesisat yklm,
binlerce yllk alma sayesinde meydana getirilmi olan mamur vahalar daralmt. Bu
yzden Trkler daha kk yerlere skarak oturmak zorunda kalmlard.
Talas savann en nemli sonucu nedir?
UYGUR ALFABES
Uygurlarn Kulland Alfabeler
Uygurlar zamannda oluan yeni din evreleri peinden yeni alfabeleri de getirmitir.
Trkler, kabul ettikleri yeni dinlerin kutsal metinlerinin yazld alfabeleri alp dillerinin
yazmna uyarlamasn bilmilerdir.
Uygur Trkesi
Yazma: Basm tekniinin

gelimedii dnemlerde elle
yazlm kitap.
Maniheist Trkler arasnda Mani (Manihey) ve Uygur alfabesi olmak zere iki temel alfabe kullanlmtr. Mani alfabesi Maniheist Trkler arasnda daha sonra yerini
Uygur alfabesine brakmtr.
Budist Trklerden kalan metinlerin ou Sod yazsndan gelitirilen Uygur alfabesi
ile yazlmtr. Dorudan Sod yazs ile yazlm birka metin dnda Brahmi ve Tibet yazs ile yazlm az sayda yazma da vardr.
Uygur alfabesi, ge dnem Sod alfabesi diye adlandrlan Sodlarn ilek el yazsndan (kurziv) harf eklemeleri, birletirmeler gibi ufak deiiklikler ile alnarak Trke iin kullanlm bir yaz sistemidir. Bu alfabenin uzun sre ve en ok Uygurlar tarafndan kullanlm olmas, Uygur kltrnn gelime dneminin belirleyici unsurlarndan biri olmas nedeniyle Uygur alfabesi denilmitir. Uygur alfabesinin yaygnlk
kazandna delil olarak, Kagarl Mahmudun Badatta yazp Abbas halifesine sunduu Divanu Lugatit-Trk (1072) adl eserinde bu alfabe iin kulland Trk alfabesi sz yeterlidir.
Aklama: Kagarl eserinde yle der: Kagardan Yukar ine dek epevre btn
Trk lkelerinde hakanlarn ve sultanlarn yarlglar, mektuplar bu yaz ile yazlagelmitir. DLT I-10
ekil 1.1
(Ahmet Caferolu,
Trk Dili Tarihi I, S.
170)

ekil 1.2
Ahmet Caferolu,
Trk Dili Tarihi I, s.
172.
Uygur alfabesi, Budizm ve Maniheizm din metinlerin, ok az olmak zere Hristiyanlkla ilgili metinlerin ve din olmayan her trl metnin yazmnda kullanlmtr.
Uygur Alfabesinin Kullanm
Uygur alfabesini Trkenin yazya geirilmesi iin ilk kullananlar Uygurlar deil, dier
Trk boylardr. Uygur alfabesinin Trkler tarafndan ne zamandan beri kullanld kesin
olarak bilinmemektedir. Ancak ilek Sod el yazs, 7. yyda ortaya kmtr. Bu nedenle,
bu alfabenin 8. yyda Dou Trkistanda yaayan dier Trklerce kullanlmaya baland,
9. yy ortalarndan itibaren Koo Uygur Kaanlnn kurulmas ile Uygurlar arasnda yaygnlk kazand genel grtr. Kktrk topraklar zerinde kurulan tken Uygur Kaanl zamannda (744-840) Uygurlarn Kktrk alfabesini kullanarak mezar ta yazma
geleneini devam ettirdiklerini daha nce belirtmitik.
Uygur alfabesi Turfan ve evresinde 15. yya kadar kullanlm, ondan sonra yerini Arap alfabesine brakmtr. Bu dist Uygur eserleri arasnda geen Altun Yarukun
1687de yazlm bir nshas ve Su-ou ehrinde 1702de yazlm bir Budizm metni
ele geirilmitir; yani Kansudaki Budist Uygurlar arasnda bu alfabe din amal da
olsa 18. yya kadar kul lanlmtr. Budist kitabeleri Sar Uygurlar tarafndan klsik
Uygur dilinde, eski Uygur harfleriyle yazlmaya devam etmitir. Bu, Uygur yazs-
10
Yarlk: Ferman.
Bah: Uygur harfleriyle yazan
ktip
stinsah: Bir eseri kopya etme.

Mstensih: Bir eseri kopya eden.
Uygur Trkesi
nn Trkler arasnda bin sene, hatt daha fazla bir sre kltr yazs olarak yaam
olduunu ispat etmektedir.
Bu kadar uzun zaman Trk kltrne hizmet etmi olan harfler, menei itibariye Soda vesair harflerden km bir alfabe olsa dahi, Divanu Lgatit-Trkteki gibi
Trk yazs diye anlmaya hak kazanmtr. Trk kltrndeki hayatnn uzunluu itibariyle ancak Arap harfleri Uygur harfleriyle karlatrlabilir.
Mslman Trklerin yaad, fakat Moollarn hkim olduu lkelerde Uygur alfabesi kullanlmaya devam etmitir. Bu, 14. yyda balam ve 15. yyda artarak devam etmitir. Uygur yazsnn 15. yyda Osmanl saraynda da kullanld bilinmektedir. Fatih Sultan Mehmedin Akkoyunlu hkmdar Uzun Hasana kar yapt baarl seferden sonra 1473te gnderdii yarlk stte Uygur, altta Arap olmak zere iki alfabelidir. Bu yarlk,
Fatihin saraynda grevli bahlardan eyhzade Abdrrezzak Bah tarafndan yazlmtr. Topkap Mzesinde bulunan bu yarlk, Reit Rahmeti Arat tarafndan yaymlanmtr
(Fatih Sultan Mehmedin Yarl, Trkiyat Mecmuas, C. VI, 1939, s. 285-322).
Dier hanedanlarn saraylarnda dahi bu gibi vesikalar byk Mool devleti ktkten sonra da ara sra Uygur harfleriyle yazmak 15-16. yzyllara kadar devam etmitir. rnein, Altn Ordu hanlarnn baz fermanlar da Uygur harfleri iledir (A. N.
Kurat, Altn Ordu, Krm ve Trkistan Hanlarna Ait Yarlk ve Bitikler, stanbul 1940).
Uygur alfabesi, slm dnem eserlerinin baz nshalarnn yazmnda da kullanlmtr. Kutadgu Biligin nshasndan biri olan Viyana nshas Uygur harfleri ile yazlm
ve 1439da Heratta istinsah edilmitir. Yine Kutadgu Bilig ile ayn dnemin, yani Karahanl dneminin eseri olan Atabetl-Hakykn en iyi nshas, Uygur yazs ile nl hattat Zeynl-Abidin bin Sultanbaht Crcan tarafndan 1444te Semerkandda istinsah edilmitir. Bunlar dnda Mirac-nme, Tezkiretl-Evliy, Bahtiyar-nme, Muhabbet-nme,
Letfet-nme, Srcl-Kulb gibi eserlerin nshalar ile 15. yy aatay airlerinden Lutf
ve Sekkaknin iki alfabe ile yazlm iirlerinin nshalar vardr (O. F. Sertkaya, Osmanl
airlerinin aatayca Yazlm iirleri III. Uygur Harfleri le Yazlm Baz Manzum Paralar I, Trk Dili ve Edebiyat Dergisi XX, stanbul 1972, s. 157-184; Some New Documents Written in the Uigur Script in Anatolia, Central Asiatic Journal XVIII/3, 1974, s.
180-192; slm Devrenin Uygur Harfli Eserlerine Toplu Bir Bak, Bochum 1977).
Dou Trkistandan stanbuldaki Osmanl sarayna kadar sz konusu dnem iinde,
dokuz yzyl kullanmda olan Uygur yazsna ve Uygurcaya bal kalmann asl nedeni
dindir, nk Trk olmasalar da Maniheist ve Budistler iin Uygur hkmdarlarnn dili
ile ilahiler okumak ve onlarn dilinde kitaplar hazrlamak dinin gerei saylmtr.
Uygur alfabesi baka milletler tarafndan da kullanlmtr. 13. yy balarnda Moollarn resm yazs olmu ve bu durum 20. yy ortalarna kadar devam etmitir. 1204te Cengiz Han, Tata Tonga adl bir Uyguru Moollara yaz retmekle grevlendirmi ve Uygur
alfabesi Moolcaya uyarlanarak retilmitir.
Ayrca Tunguz halklarndan Manular da inde 1644te hanedanlarn kurunca kendi dilleri iin resm bir alfabeyi gerekli grp Mool alfabesini almlar ve baz deiikliklerle kendilerine uyarlamlardr. Bu ekildeki Manu yazs da 20. yy balarna kadar kullanlmtr.
UYGUR YAZI SSTEM
Uygurcada Trkenin 8 nls, Arap alfabesindeki nllerle syleyecek olursak elif, vav,
ye harfleri ile yazlr. Sz ba /a/ nls elif + elif (ounlukla tek elif); /e/ nls ise tek
elif; /o/, /u/ nlleri elif + vav; //, // nlleri elif + vav + ye (ou zaman elif + vav) ile yazlr. Kktrk alfabesinde kaln ve ince nller yazdan ayrt edilmezdi, fakat nller konusundaki bu eksiklik, nszler konusunda ince ve kaln nllerle ayr ses iaretleriyle belirtilen nszlerle giderilmiti.
11
Uygur alfabesi her ne kadar Sod alfabesi kkenli ise de baz nllerin gsterilmesi bakmndan Sod yazs ile Uygur yazs arasnda fark vardr. Sod yazsnda sz ii nlleri
ou kez sz ba nlleri gibi elifli yazld hlde Uygur yazsnda bir tr tasarrufa gidilmi ve yuvarlak nller (/o/, //, /u/, //) bir vav ile, //, /i/ nlleri de sadece ye ile gsterilmitir. Yalnz, Uygur yazsnda etz vcut (et + z) birleik szcnde, ikinci szdeki sz ba yuvarlak nls (//), elif + vav + ye ile yazlmtr.
Uygur alfabesi aslen 14 harften ibarettir, fakat okunakl ancak drt-be harfi tanmlayabiliyoruz. Dierleri hep bu drt-be harften olumutur. Baz tek harfler o
kadar ok sesi ifade eder ki bunlara mstakil harf denemez. rnein, tek bir harfin a, z,
n, bazen r okunmas gibi. /b/ ile /p/, // ile /c/, /j/ ile /z/ ve /k/ ile /g/ sesleri iin sadece birer harf vardr. Kaln (art) /k/ nsz, baz yazmalarda kaln /g/ iin kullanlan harfin zerine iki nokta konulmak suretiyle ayrt edilse de buna her zaman uyulmaz, bu iki ses ayn
ekilde yazlr. Yine hrltl // ile kaln /g/ ve kaln /k/ seslerinin ou zaman ayrt edici ekilde yazlmadklar grlr. /s/ ve // de ayn ekilde yazlan seslerdir. Ksacas, Uygur alfabesindeki nsz iaretleri Trke iin son derece yetersizdir. Harflerin bu kadar
g okunmasna ramen bu yaznn bunca uzun zaman yaayabilmesi, tad kltrn yksekliini ispat eder.
Uygur alfabesini tanmlaynz.
Uygur Alfabesinin zm
Resim 1.1
F. W. K. Mller, kazlarda bulunan metinlerdeki Uygur
Friedrich W. K.
alfabesini ve dier alfabeleri zerek 1898-1914 yllar
Mueller (1863-1930)
aras Dou Trkistanda yaplan kazlardan elde edilen
yazmalarn ounun Trke, yani -o dnemin Trkesi- Uygur Trkesi olduunu meydana karr. Mller,
Uygur harfli yazmalar Mool yazsnn yardmyla zmtr, nk Moollar, Uygur yazsn t Cengiz zamannda benimsemi bulunuyorlard.
Prof. Mller, bir Sanskritist, Sinolog, ayn zamanda ndogermanist ve arkeologtur. Taharca ile de megul olmutur. Turfan hafriyatlarnn tasnifinde onun da
byk hizmetleri vardr. Turfan ve evresindeki kazlar Tohar, Sod, in ve Sanskrit dillerine ait belgeleri
de kapsyordu. te, Mller bunlarn hepsinden yararlanmtr. Ksacas, Mller dier
Budist metinlerle ve bilhassa Trkeden daha fazla ilenmi olan in Budist metinlerini de bir uzman eliyle kullanm ve Uygur alfabesiyle yazlm Uygurca metinleri zmede ok baarl olmutur.
lk Uygurca almalar
Uygurca metinlerin ele alnd ilk yayn, Uiguricadr. Bu yayn gerekletiren kii de
Mllerdir. 1908de Mllerin yayna hazrlad Uigurica I ve 1911de yaymlad Uigurica IIde Uygurca metinlerin kenarnda inceleri de yer almaktadr. Bunlar dil incelemeleri bakmndan ok nemli eserlerdir. Bu yaynlar balang dneminin aratrmas olduu iin baz transkripsiyon hatalar ierse de, bugne kadar hibir bakmdan
nemini kaybetmemi olan almalardr. Bunlarn ardndan 1919da Uigurica III
de karm Mllerin lmnden sonra 1931de onun brakt materyallerden A. v.
Gabain Uigurica IV yaymlamtr.
12
Uygur Trkesi
Mller ile ayn yllarda A. von Le Coq, Mani yazmalar zerinde almtr. Le
Coq, Manichaica Ii, 1911de; Manichaica IIyi, 1919da; Manichaica III, 1922de Prusya Akademisi yaynlar arasnda yaymlamtr.
V. Bang ve rencisi A. von Gabainin birlikte kardklar bir baka sreli yayn daha vardr: Trkische Turfan-Texte (TTT). Bu yaynn ilk alt says Bang ve
Gabaine ait olup bu yaynlarda be ayr metin aratrmas ve bir indeks bulunmaktadr (TTT I, 1929; TTT II, 1929; TTT III 1930;.TTT IV, 1930; TTT V, 1931; TTT VI,
1934). 1959da son says yani 10. says kan bu dergi Berliner Turfantexte (BTT) ad
ile devam etmitir. Gnmzde hla kan BTTnin ilk saysn 1971de G. Hazai ve P.
Zieme yaymlamlardr (O. F. Sertkaya, Turfan Metinleri ve Yaplan Yaymlar, Trkiyat Mecmuas XIX, stanbul 1980).
13
zet
1
Uygurlar tanmlamak
tken Uygur Kaanl (Bozkr Uygur Kaanl
744-840)
744 ylnda Moolistandaki II. Kktrk Devleti, Uygurlar bata olmak zere Karluk ve Basmllarn ittifakyla yklr. Yklan devletin yerine Uygur Kaanl (tken Uygur Kaanl- 744-840) adl baka bir
Trk devleti kurulur. Bu Kaanln merkezi Orhun
nehri zerinde yer alan Karabalgasundur.
kinci Kktrk devleti yklmadan nce Uygurlar douda Selenga rma ve batda Kobdo ehri ile snrlandrlm olan yerlerde otururlard. Basml ve Karlukla mttefikleri idi. Basmllar Be-Balk civarnda, Karluklar ise Balka glnn dousunda oturuyorlard.
Karluklarn 751 ylnda yaplan Talas savanda Orta
Asyann in egemenliine girmesini istemeyen Karluk ve Yama Trkleri, Araplarn yanna gemiler
ve sava Araplarn kazanmasn salamlard. Talas
Savanda inin malup olmas, Trk, in, slm ve
dnya tarihiyle medeniyetinde ok nemli etkiler brakt. inliler Talas yenilgisinden sonra 20. yzyla kadar, Tanr Dalarnn (Tiyenan) batsna geemediler.
Karluklar, Talas zaferinden on be yl sonra, 766 tarihinde, Tanr Dalar batsnda ve u Irma boylarnda Karahanl Devleti adnda mstakil bir Trk devleti
kurdular. Trkler, Mslmanlarla tanp, slm dinini
yakndan tanma imknna kavutular. Orta Asyadaki
binlerce Trk, slm medeniyetine girdi.
Uygurlarn ilk hkmdarlar olan Kl Bilge artk eski
unvan olan ilteberle yetinmeyip kendisine hakan
unvan vermi; bu durumu ok gemeden ine de kabul ettirmitir.
Buna karlk in ile olan iliki, II. Kktrk Devleti
zamanndakinin tam aksine olarak, balangtan beri
iyi idi. Zaten Uygur-in dostluunu pekitiren olay
Kktrklerin inlilere olan dmanlklar olmutu.
lk Uygur hkmdarnn olu Bilge Kaan (ince
ad: Mo-yen-o), inli ve Sodu mimarlar 758 ylnda Bay-Balk (zengin ehir) ehrinin kurulmas iin
grevlendirmiti.
in saraynda 755-763 sralarnda byk karklklar
olmutur. Sarayndan kovulmu olan in hkmdar, kendi memleketinin gneybatdaki komusu olan
ve eskiden barbar sayd Uygurlardan yardm istemek mecburiyetinde kalmt. Bu frsat deerlendiren Uygur kaan Bg (Mo-y), 762de inin bakenti Chang-an fethederek in hkmdarna iade
etmitir. Bg Kaan, ehri kuatmas srasnda birka Manici Sodu ziyaret etmitir. Bu Sodlar Uygur
kaan zerinde byk etki brakmtr. Bunun sonucunda, Bg Kaan yapm olduu in seferinin ardndan Mani dinini resmen kabul etmitir.
Karabalgasunun iktidar mcadelesi ve isyanlara maruz kalmas ve bata Tibetliler, Krgzlar ve inlilerin dtan basklar sonucu zayf den tken Uygur
Kaanln 840ta tarihe gmlmtr.
Koo Uygur Kaanl (840-1250)
Kuzeydeki Krgzlardan gelen bu ykmdan sonra Uygurlar, tkeni terk ederek daha nce ticaret nedeniyle yabancs olmadklar gneye, Tarm havzasna yerlemiler ve burada merkezi Koo olan yeni bir
devlet kurmulardr. Mool zamanna kadar sren
Koo Uygur Kaanl (840-1250) hibir dneminde
gl bir imparatorluk olmamsa da tarihte stlendikleri rol, kltr alanndaki baarlar olmutur.
Uzun zamandr Tibet basks altnda yaayan in imparatoru, dengeleyici g olarak tasarlad bu devleti -kendisine bal olmas kouluyla da olsa- hemen
tand ve Uygurlarn Tarm havzasnn teki ucuna
(Kagara) kadar yaylmasna ses karmad.
Mani dini ilk Uygur Kaanlnn kyle rabetten dm, Kooda Budizmden sonra ikinci din olmutur. Taspardan sonraki Kktrk Kaanlar da Budizmin koruyucular olup yaylmas iin gerekli gayreti gstermilerdir. I. Kktrk dnemi Budizmin hayat alan olarak adeta btn Trk yurdunu semitir. Ksacas Uygurlarn Budizmle tanmalar, Manizheizmle tanmalarndan ncedir. Hatta Uygurlar,
1209da Cengiz Devletine dahil olunca Moollar da
Budizme altrmlardr.
II. Uygur Devleti, Cengiz dnemine kadar yaar.
Cengiz istilas srasnda binlerce yllk kltr eserleri ve sulama tesisat yklm, binlerce yllk alma sayesinde meydana getirilmi olan mamur vahalar daralmt.
14
Uygur Trkesi
Uygur alfabesini aklamak

Maniheist Trkler arasnda Mani (Manihey) ve Uygur
alfabesi olmak zere iki temel alfabe kullanlmtr.
Mani alfabesi Maniheist Trkler arasnda daha sonra
yerini Uygur alfabesine brakmtr.
Uygur alfabesi, Budizm ve Maniheizm din metinlerin, ok az olmak zere Hristiyanlkla ilgili metinlerin ve din olmayan her trl metnin yazmnda kullanlmtr. Uygur alfabesinin Trkler tarafndan ne zamandan beri kullanld kesin olarak bilinmemektedir. Ancak ilek Sod el yazs, 7. yyda ortaya kmtr. Bu nedenle, bu alfabenin 8. yyda Dou
Trkistanda yaayan dier Trklerce kullanlmaya
baland, 9. yy ortalarndan itibaren Koo Uygur
Kaanlnn kurulmas ile Uygurlar arasnda yaygnlk kazand genel grtr.
Uygur alfabesi, Turfan ve evresinde 15. yya kadar
kullanlm ondan sonra yerini Arap alfabesine brakmtr. Kansudaki Budist Uygurlar arasnda bu alfabe din amal da olsa 18. yya kadar kullanlmtr. Budist kitabeleri Sar Uygurlar tarafndan klsik
Uygur dilinde, eski Uygur harfleriyle yazlmaya devam etmitir. Bu, Uygur yazsnn Trkler arasnda
bin sene, hatt daha fazla bir sre kltr yazs olarak
yaam olduunu ispat etmektedir. Uygur yazsnn
15. yyda Osmanl saraynda da kullanld bilinir.
Uygur alfabesi, slm dnem eserlerinin baz nshalarnn yazmnda da kullanlmtr. Kutadgu Biligin
nshasndan biri olan Viyana nshas Uygur harfleri ile yazlmtr. Dou Trkistandan stanbuldaki
Osmanl sarayna kadar, sz konusu dnem iinde,
dokuz yzyl kullanmda olan Uygur yazsna ve Uygurcaya bal kalmann asl nedeni dindir.
Uygur alfabesi, baka milletler tarafndan da kullanlmtr. 13. yy balarnda Moollarn resm yazs olmu ve bu durum 20. yy ortalarna kadar devam etmitir. Ayrca Tunguz halklarndan Manular da inde
1644te hanedanlarn kurunca kendi dilleri iin resm
bir alfabeyi gerekli grp Mool alfabesini almlar ve
baz deiikliklerle kendilerine uyarlamlardr.
Uygur yaz sistemini anlatmak

Uygurcada Trkenin 8 nls, Arap alfabesindeki
nllerle syleyecek olursak elif, vav, ye harfleri ile yazlr. Sz ba /a/ nls elif + elif (ounlukla tek elif);
/e/ nls ise tek elif; /o/, /u/ nlleri elif + vav; //,
// nlleri elif + vav + ye (ou zaman elif + vav) ile
yazlr. Kktrk alfabesinde kaln ve ince nller yazdan ayrt edilmezdi. Fakat Orhun Trkesinde nller konusundaki bu eksiklik, nszler konusunda ince
ve kaln nllerle ayr ses iaretleriyle kullanlan nszlerle giderilmiti.
Uygur alfabesi aslen 14 harften ibarettir, fakat gerekte okunakl ancak drt-be harf biliyoruz. Dierleri hep bu drt-be harften olumutur. Baz
tek harfler o kadar ok sesi ifade eder ki bunlara
mstakil harf denemez. Uygur alfabesindeki nsz
iaretleri Trke iin son derece yetersizdir. Harflerin
bu kadar g okunmasna ramen, bu yaznn bunca uzun zaman yaayabilmesi dahi tad kltrn yksekliini ispat eder.
lk Uygurca almalar yapan bilim adamlar Mller,
A. von Gabain, A. von Le Coq, V. Bang, G. Hazai, R.
Rahmeti Arat ve P. Ziemedir.
15
Kendimizi Snayalm
I. Uygur Kaanl (tken Uygur Kaanl) hangi yllar
arasnda hkm srmtr?
a. 552-630
b. 630-680
c. 680-744
d. 744-840
e. 840-1250
2. 751 Talas Savanda inlilere kar Araplarn yannda
yer alan Trk boylar, aadakilerin hangisinde birlikte ve
doru olarak verilmitir?
a. Karluk ve Yama
b. Uygur ve Krgz
c. Karluk ve Uygur
d. Uygur ve Yama
e. Ouz ve Uygur
3. Aadakilerden hangisi, I. Uygur Kaanl dneminde
Bg Kaann Maniheizmi devlet dini olarak kabul etmesinin nedenlerinden biri deildir?
a. Mani dininin bedene ve madd eylere nefretle bakmas
b. inlilerin bu dini sevmesi ve Bg Kaann ine iyi
grnmek istemesi
c. Kaann halkna yerleik hayatn inceliklerini bu dini
kabul ederek gstermek istemesi
d. Bir idarecinin siyasal gcnn her zaman iin kendi
halknn iktisadi stnlne bal olmas
e. Manihezimin kurucusu Mani, Sodlar arasndan kmtr. Sodlarn ticarette mahir olmalar ve bu yzden
Bg Kaann Sodlarla ittifak kurmak istemesi
4 tken-Uygur Kaanl, ka ylnda ve kimler tarafndan yklmtr?
a. 850- Karluklar
b. 800- Basmllar
c. 840- Krgzlar
d. 844- inliler
e. 745- Sogdlar
5. 758 ylnda Sodlu mimarlar tarafndan kurulan, Uygurlarn veya genel olarak Moolistan Trklerinin ilk ehri, aadakilerden hangisidir?
a. Be-balk
b. Bay-balk
c. Koo
d. Kansu
e. Karaehir
6. Koo-Uygur Kaanl kimler tarafndan yklmtr?

a. Krgzlar
b. Moollar
c. inliler
d. Sodlar
e. Karluklar
7. Uygurlarn kulland alfabelerle ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
a. Uygurlar zamannda oluan yeni din evreleri, peinden yeni alfabeleri de getirmitir.
b. Maniheist Uygurlar, Mani alfabesi ile Uygur alfabesi
olmak zere iki alfabe kullanmlardr.
c. Budist Uygur metinlerinin ou Uygur alfabesi ile
yazlmtr.
d. Az sayda Budist Uygur metni iin Brahmi ve Tibet
yazs da kullanlmtr.
e. Uygur alfabesi, Mool yazsndan harf eklemeleri, birletirmeler gibi ufak deiiklikler ile alnarak
Trke iin kullanlm yaz sistemidir.
8. Uygur alfabesinin ne zamana kadar kullanldyla ilgili
aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
a. Uygur alfabesi, 9. yy ortalarndan itibaren KooUygur Kaanlnn kurulmas ile Uygurlar arasnda yaygnlk kazanmtr.
b. Turfan ve evresinde 15. yya kadar kullanmda kalmtr.
c. 18. yya kadar Kansuda Budist Uygurlar arasnda din
metinlerin yazmnda kullanlmtr.
d. Mslman Trklerin yaad fakat Moollarn
hkim olduu blgelerde bu alfabenin kullanm 14.
yyda balam 15. yya kadar artarak devam etmitir.
e. Osmanl saraynda Yavuz Sultan Selime ait Uygur ve
Arap alfabeli bir yarlk vardr.
9. Uygur yazsn aadakilerden hangisi zmtr?
a. W. Thomsen
b. A. von Le Coq
c. F. W. K. Mller
d. V. Bang
e. A. von Gabain
10. Uygur yazsnn zmnden sonra bu konuda kan ilk
sreli yayn aadakilerden hangisidir?
a. Uigurica
b. Manichaica
c. Trkische Turfan-Texte
d. Berliner Turfantexte
e. Suvarnaprabhasa
16
Uygur Trkesi
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
Yararlanlan Kaynaklar
1. d
Barutcu-znder, F. Sema, Eski Trklerde Dil ve Edebiyat, Trkler, C. 3, s. 481-499.

aatay, Saadet, Uygur Yaz Dili, A Dil ve TarihCorafya Fakltesi Dergisi, C. I, S. 5, Ankara 1943, s.
77-88.
slmiyetten nce Trk Edebiyat, Trk Dnyas El Kitab,
Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar: 45, Ankara 1976, s. 390-404.
Erimer, Kayahan, Eski Trke Gktrke ve Uygur Yaz
Dili, TDK Yaynlar, Ankara 1969.
zgi, zkan, Uygurlarn Siyas ve Kltrel Tarihi (Hukuk
Vesikalarna Gre), TKAE Yaynlar, Ankara 1987.
C. Mackerras, Uygurlar, Erken Asya Tarihi, (Derleyen: D.
Sinor), letiim Yaynlar, 2. Bask, stanbul 2000.
Tekin, Talat, Tarih Boyunca Trkenin Yazm, Trk Dilleri
Aratrmalar Dizisi, Simurg, Ankara 1997.
Tezcan, Semih, En Eski Trk Dili ve Yazn, Bilim, Kltr
ve retim Dili Olarak Trke, TTK Yaynlar, Ankara
1994, s. 271-325.
2. a
3. b
4. c
5. b
6. b
7. e
8. e
9. c
10. a
Yantnz yanl ise Uygur Kaanlklar konusunu

yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanl iseUygur Kaanlklar konusunu
Yantnz yanl ise Uygur Alfabesi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar

Sra Sizde 1
inliler Talas yenilgisinden sonra 20. yzyla kadar, Tanr Dalarnn (Tiyenan) batsna geemediler. Bylece, Bat
Trkistan ok uzun bir sre in tehlikesinden kurtulmu oldu.
Sra Sizde 2
Uygur alfabesi, ge dnem Sod alfabesi diye adlandrlan
Sodlarn ilek el yazsndan (kurziv) harf eklemeleri, birletirmeler gibi ufak deiiklikler ile alnarak Trke iin kullanlm bir yaz sistemidir.
UYGUR TRKES
Amalarmz

Uygurcada y ve n azn aklayabilecek,
Uygurca yazl metinleri zetleyebilecek,
Uygur edebiyatn betimleyebilecek,
Orhun ve Uygur Trkeleri arasndaki farklar aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar

y ve n az
Uygurca Yazl Metinler
Uygurca Yazmalar
Budist Uygur Edebiyat
Maniheist Uygur Edebiyat

Kktrk ve Uygur Trkeleri
arasndaki farklar
indekiler
Uygur Trkesi
Uygurca
UYGURCADA y VE n AZI
UYGURCA YAZILI METNLER
UYGUR EDEBYATI
ORHUN VE UYGUR TRKELER
ARASINDAK FARKLAR
Uygurca
UYGURCADA y VE n AZI
Orhun ve Uygur Trkelerini, Eski Trke (Alttrkische) ad altnda deerlendiren Gabain, yazm olduu gramerinde (Alttrkische Grammatik, Leipzig, 1941), Uygurca kavramn aklarken bu yaz dili ierisinde, bata Uygurlar olmak zere be boyun az zelliklerinin grldn syler, fakat bu boylarn hangileri olduunu belirtmez. Bu konuda sadece Az Ayrlklar konusunda, n ve y azndan bahseder. Buradaki n ve y sesleri,
Orhun Trkesinde // (ny, palatal n) birleik sesidir. ko koyun KT D12, BK D11; ag
kt, fena T 34 szckleri Orhun yaztlarnda bu sesin bulunduu rnek szlerdir. Uygurca n aznda Orhun Trkesindeki bu birleik ses //, y aznda /y/ye gelimitir, yani
Uygurcada, Orhun Trkesindeki ko ve ag szleri, n aznda kon ve ang, y aznda ise
koy ve ayg olmutur.
Budist ve Mani metinlerinin byk ksm y az ile yazlmtr. Mani metinlerinin ounluu ise n az konuurlar tarafndan yazlmtr. Uygurca yazmalar arasnda Mani
metinlerinin az sayda olduu gz nnde bulundurulursa y az konuurlarnn stnl ortaya kar.
ki az arasndaki farkllk bu seslerden ibaret deildir. n aznda yazlm bir Mani
metninde karmza kacak en nemli farkllk, balama nls olarak ve baz szlerin
tabanlarnda birinci hecenin dnda // ve /i/ seslerinin yerine /a/ ve /e/nin gelmesidir.
rnein, Orhun Trkesinde ve y az olan Uygurcada ara durum eki +(X)ndr. Burada
//, /i/, /u/, // olacan belirtmek iin X ile gsterilen balama nls n aznda +An,
yani +an, +endir. Buna gre n aznda aadaki eklerde deime olmutur:
Belirtme durumu eki: +ag
yelik 1. ve 2. oul kii eki: +amaz, +aaz
Belirli gemi zaman 1. tekil kii: -t+am
1. ve 2. oul kii emir eki: -alam, -a
Addan sfat yapm eki: +lag
Zarf-fiil eki: -ap
Ayrca Mani metinlerinde tap hrmet, hizmet, huzur tapa; sars kaba sarsa;
yal yaln, plak yala; tar ekin, dar tara; bal balk; ehir bala olmutur.
UYGURCA YAZILI METNLER
Koo Uygur Kaanl zamannda pek Yolu zerindeki Hami, Koo ve Bebalka yerleen, kervan yollarndan alnan vergilerle refah dzeylerini artran Uygurlar, inandklar
Budizme, Maniheizme, Hristiyanla ait eserleri kendi dillerine evirmilerdir. ounlu-
20
Uygur Trkesi
unu Budist ve Maniheist Uygurlarn verdii bu eserler Soda, ince, Toharca, Sanskrite ve Tibeteden evrilmitir.
Aklama:
Budizm: Kimi kiilerin din, kimilerinin felsef sistem olarak kabul ettikleri Budizm,
M.. 563-483 yllar arasnda yaayan Gautama Buddha adl bir Hintli tarafndan kurulmutur. Tanrtanmaz (Athee) bir din olan Budizmin be temel kural vardr: 1. ldrmemek, 2. Yalan sylememek, 3. ki imemek, 4. Hrszlk yapmamak, 5. Kimsenin karsn almamak.
Bu kurallarn tmn yerine getiren bir Budist, Nirvanaya (lksel ama) ular.
Maniheizm: 216-277 yllar arasnda yaam olan Mani tarafndan kurulmutur.
Mani, Hristiyanlk, Zerdtlk ve Burkancln yararl grd noktalarn toplayarak kendi sistemini kurmutur. Zerdt papazlar Maniheizmin glenmesi karsnda
hkmdara bask yaparak Maniyi ldrtrler.
Maniheizm, kart glerin arpmas (dualizm) zerine kurulmutur. Karanlklar g ile k g durmakszn savarlar. Burada karanlk tm ktlkleri, aydnlk ise iyilii, gzellii ve ruhu sembolletirir. Dnyann yaratl srasnda karanlk ile
aydnlk birbiri ile karmtr. I karanlktan kurtarmak gerekmektedir. Bu sonuca
ulald zaman insanlar mutlu olacaklar ve dnyann sonu gelecektir. Bunun iin almak, bu dinin kurallarn yerine getirmek gerekmektedir. Dua, oru, gnah karma,
canllar ldrmemek, iki imemek karanln iinde bulunan k paralarn kurtararak, onlarn k lkesine gitmesini salayacaktr.
Maniheizm, 3. yydan itibaren doum yeri olan Babilonyadan eski dnyann bilinen
btn lke ve blgelerine hzla yaylmtr. 4. yyda Roma mparatorluunun bat blgelerine, Galya ve spanyaya, Kuzey Afrikaya kadar yaylmsa da Hristiyanlarn basksna maruz kaldndan 6. yyda bu lkelerde ortadan kalkm, ancak Dou Akdeniz
blgesinde 9. yya kadar varln koruyabilmitir.
Budist ve Maniheist Uygur metinlerini daha iyi anlayabilmek iin Budizm ve Maniheizm
hakknda daha kapsaml bilgi edininiz.
Uygurca denilince, Uygur yazs ile yazlm, yazl yl belirlenebilen en eski metnin yazld dnem olan 9. yydan balatlarak yzyllarca altn devresini yaam, en eski Trk
kltr dilini anlyoruz (S. Tezcan, Trklerde Yaz kltrnn balangc ve geliimi, Harf
Devriminin 50. Yl Sempozyumu, Ankara 1981, s. 41-42). Uygurlardan daha nce Kktrklerin yazlar, yani oyma (Trk-runik) alfabesi ile bize kadar gelmi olan Kktrk yazs vardr, ancak Kktrk yazsnn devaml surette gelien bir edebiyat bulunmamaktadr. Fakat
Uygur yazlar ve Uygur dili vesikalar, sayl mezar tandan ibaret olmayp parlak bir devri
aydnlatan, geni sahalara yaylm bir kltrn dilidir (R. Rahmeti Arat, Uygur Trkesinin Trk dili tarihindeki yeri, kinci Trk Dili Kurultay, stanbul 1934, s. 83-88).
Uygur yazl rnleri arasnda Budist yaptlar byk yer tutmaktadr. 762de resm din
olarak kabul edilen Maniheizmle ilgili elyazmalar ise Budizmle ilgili olanlara gre ok daha
azdr. Hristiyanln Nestur mezhebi ile ilgili Uygurca yazmalarn says ise ok ok azdr.
Uygurca Yazmalarn Kefi
19. yzyln sonlarnda Orhun ve Yenisey vadisinde Orhun yaztlar bulunup 1893te V.
Thomsen tarafndan okunduktan sonra Bat bilim dnyasnda Trkoloji aratrmalarna
ilgi birdenbire artm, Trklerden kalan daha baka yazl belgeleri ele geirmek iin bi-
2. nite - Uygurca
lim kurulular Dou Trkistana seferler dzenlemeye balamtr. 1889den Birinci Dnya Savana kadar sren bu aratrma gezilerine Fin, Rus, ngiliz, Alman, Fransz, Japon,
sveli ve inli bilim adamlar katlmlardr. Dou Trkistana yaplan aratrma gezilerinin ilki Ruslar tarafndan gerekletirilmitir. lk Rus heyeti, G. E. Grumm-Grjimaylo ve
M. V. Pevtsov bakanlnda 1889-1890 yllarnda dzenlenmitir.
1898 ylnda Rus arkeologlarndan Klementz Turfan yresinde aratrmalar yapmtr.
Daha sonraki (1909-1910 ve 1914-1915) Rus aratrma heyetlerinin bakanlnda S. S.
Oldenburg bulunmutur. S. E. Malov da 1909-1910 ve 1913-1914 yllar arasnda bu blgede yapt aratrmalarda nemli yazmalar elde etmitir.
1898-1899 yllarnda Fin bilginlerinden C. Munk ve O. Donner Dou Trkistan ve
inde aratrma gezileri yapmlardr.
Aurel Steinin 1900-1901, 1906-1908 ve 1913-1915 tarihlerinde yapt aratrma gezilerinde elde ettii yazmalar, bugn ngilterede yer almaktadr. Stein, 1906-1908 yllarnda
yapt aratrmalarda Bin Buda Maaralarn bulmutur. Buradan elde ettii 24 sandk
malzemeyi Londraya gndermitir.
Alman Trkologlardan olan A. Grnwedel, A. Huth ve A. von Le Coq, Dou Trkistana
farkl zamanlarda (1902-1903, 1904-1905, 1906-1907 ve 1913-1914 yllarnda) yaplan
drt aratrma gezisi srasnda binlerce yazma paras toplamlardr. Birinci kaz sonunda elde edilen 46 sandk, ikinci kaz sonunda elde edilen 233 sandk malzeme ile drdnc kaz sonunda 152 sandk malzeme Berline tanmtr. nc kaz sonunda bulunan
malzemenin, zellikle duvar resimlerinin Almanyaya gtrlmesine allmtr.
Fransadaki Trke Budist yazmalarn asl blm P. Pelliotnun 1906-1909 yllarnda
bulmu olduklardr.
Japonyadaki Uygurca yazmalar, Kont Otani tarafndan finanse edilen aratrma gezisinde ele geirilen paralardr. Bu aratrma gezileri 1902-1904, 1908-1909 ve 1910-1914
yllar arasnda dzenlenmitir.
Uygurca yazl belgelerin toplanmasnda en byk gayreti ve baary Alman heyetleri
gstermitir. Prusya Bilimler Akademisinin dzenledii drt byk Turfan seferi sonrasnda pek ok Uygurca yazma ve basma elde edilmitir. En sonunda Birinci Dnya Savandan sonra in hkmeti bu talana son vererek bulunan eserlerin Pekine gnderilmesi
kararn almtr. Ancak bu karara uymayanlar da yok deildir.
Turfan ve evresinde yaplan kazlarda ele geirilen yazl belgeler bugn Berlinde Alman Bilimler Akademisinde, Leningradta Asya Mzesinde, Londrada British Museumda,
Pariste Bibliothque National ve Muse Guimetde, Stockholmde Etnografya Mzesinde, Pekinde in Akademisinde, Kyotoda Ryukoku niversitesinde bulunmaktadr.
stanbuldaki kitaplklarda da azmsanmayacak sayda Uygurca yazma vardr. (O. Fikri
Sertkaya, Turfanda bulunan Uygur metinleri Trkiye ktphanelerine nasl geldi?, Trk
Kltr, XXI/247, Kasm 1983, s. 740-746).
Tarm blgesindeki eski kltr merkezlerinde Uygurca dahil eitli dillerdeki yazmalarn yan sra, tahta kalplar zerine oyularak kda yaplm basmalar, tahta kazklar
zerine oyulmu manastr yaztlar, sanat deeri olan duvar resimleri de bulunmutur. Ykk durumda bulunan ehirlerde saray, manastr, ev ykntlar, ev eyalar, dokuma paralar, manastr bayraklar vb. bulunmutur.
UYGUR EDEBYATI
Budist Uygur yazl belgelerinin byk blm ine, Tibete, Toharca, Soda ve Sanskriteden yaplm evirilerdir. Bu nedenle bugn Trkologlar arasnda, Uygur yazl
21
22
Uygur Trkesi
Resim 2.1
inasi Tekin
1933-2004
rnlerinin zgn nitelikli olmadn dnenler de vardr. Ancak eviri olan bu eserlerde ou kez geniletme ve eklemelere gidilmi, bylelikle metnin daha iyi anlalr duruma getirilmesine allmtr. eviri eserlerin yannda az sayda zgn (telif) eser de vardr. Eldeki eviri eserlerin byk ksm inceden yaplm olanlardr. Hangi dilden evrildii bilinmeyen metinler de vardr.
Budist Uygurlardan yazma ve basma eserler kalmtr. Bu metinler, pustaka formatnda, in kitap tomar tarznda, katlama kitap gibi eitli kitap biimlerinde hazrlanmlardr. Yazmalar kt zerine fra ya da kalemle ve siyah mrekkeple yazlmtr. Buda ve
bodhisattva (= buda aday) gibi din adan nemli szler krmz mrekkeple yazlmtr.
Kimi yazma ve basmalarda konuyla ilgili kk resimler de bulunmaktadr. Bask teknii inden alnmtr.
Uygur Budist evirilerinde zamanla Budizm kavramlarn karlayabilen Trke terimler yaratlm, bu terimler sonradan Mool Budistlerince de kullanlmtr (R. Rahmeti Arat,
Uygurlarda Istlahlara Dair, Trkiyat Mecmuas, C. VII-VIII/1, stanbul 1942, s. 56-81).
Budist Uygurlardan kalan Buda ve Boddhisavattlarn bandan geen olaylar anlatan avadana ve jataka ykleri daha ok, rahip olmamakla birlikte Budizmi kabul eden
halk topluluklarna dinsel oku vermek iin yazlmtr. Cemaat toplantlarnda rahiplerin halka okuduu bu ykler, ou zaman sutralar (Budann vaazlar) iine yerletirilmitir. zellikle Budist Uygur edebiyat, hem manzum hem de dzyaz eklinde dzenlenmi zengin saylabilecek bir jataka klliyatna sahiptir. yklerde anlatm son derece
ak ve canldr.
yklerin cemaat toplantlarnda yalnz okunmakla kalnmayp ayn zamanda sahnelenmek zere yazld da sanlmaktadr. Olaylarn getii yeri ve olayn bir ann gsteren byk boy resimler dinleyicilerin karsna konulmakta, olayn deimesi ile resim de
deimektedir.
Toharcadan geniletmelerle Uygurcaya evrilen Maitrisimit, bu ekilde krn grlecek ey, sahne eseri olarak yazlmtr. Maitrisimitin bir ksm Budann hayatn anlattndan, konu bakmndan avadanalarn arasna girdii gibi, bir ksm da onun vaazlarn iine alr, yani sutralara aittir. Budann din temsil kademelerini, dinini ykseltmek ve tantmak iin yapt hareketleri anlatr. Sonunda gnahkrlar, cehennem azab ekerler, Maitreya (ileride gelecek olan Buda) vastas ile kurtulurlar. Karlkl konuma hlinde yazlan bu kitap yukarda sz edilen krn balklar ile ilk temsil eserlerden biri olduu kanaatini vermektedir. Eser, 27 blmden (l), bir giri (ykn) ve 28
fasldan ibarettir. Berlin Akademisinde A. von Gabain tarafndan 1959da bulunmu olan Maitrisimit paralar toplanarak Wiesbadenda R. Hartmannn ksa bir girii ve A.
von Gabainin aklamalaryla yaymlanmtr. Sonraki yayn ise . Tekine aittir (Uygurca Metinler II. Maitrisimit,
Ankara 1976).
Ayrca baka Uygur metinlerinde krnlk zerinde
gsteri yaplan yksek yer, sahne, krni seyirci, krnlemek seyretmek gibi szcklerin gemesi Uygurlarda tiyatro sanatnn varln dorular niteliktedir.
Maitrisimit gibi sahneye konulmak zere yazlm
nemli bir eser de Kalyanamkara et Papamkara (yi Dnceli Prensle Kt Dnceli Prens) yksdr. Bu eser
zerinde Fransada yaplan ilk iki alma 1914 ylna aittir. 1940ta Hseyin Namk Orkun, Prens Kalyanamkara et
Papamkara Hikyesinin Uygurcas (TDK Yaynlar, stan-
2. nite - Uygurca
23
bul 1940) ad ile almasn yaymlad. J. R. Hamiltonun 1971deki yaynndan sonra bu

yaynn iki defa Trkiye Trkesine evirisi yaplmtr. (James Russell Hamilton (eviren:
Ece Korkut, smet Birkan), Budac yi ve Kt Kalpli Prens Masalnn Uygurcas, Trk Dilleri Aratrmalar Dizisi, Simurg, Ankara 1998; James Russell Hamilton (eviren: Vedat
Kken) Buddhacla likin Uygurca El Yazmas. yi ve Kt Prens yks, TDK Yaynlar, Ankara 1998).
Resim 2.2
Budist Uygur sahasnda Buda vaazlarn konu alan sutBudist Uygur
ralar (Uygurca sudur) da yazlmtr. Sutralarn byk ominyatrclnden
unluu Uygurcaya evrilmitir: Nirvanasutra, Maytrisubir rnek
dur, Saddharma-pundarika sutra, Suvarnaprabhasa sutra, Amitabhasutra gibi. Bu sutralar iinde en nemlisi S.
E. Malovun 1910da bir ksmn Sar Uygurlarn ibadethanelerinde bulduu bir ksmn da zel ahslarn ellerinden ald Suvarnaprabhasa sutra, Uygurca ad ile Altun Yaruktur. inceden 11. yy balarnda yaad sanlan,
-Hsan Tsang biyografisini de eviren- Bebalkl ngko
Seli Tutung adl bir Uygur bilgini tarafndan Uygurcaya
tercme edilmitir. Berlin koleksiyonunda hibiri tam olmayan 6 yazmann kalntlar vardr. Leningradta hi eksiksiz bir yazmas bulunmaktadr. Eser 10 kitap, 31 blmden ibarettir. Bu yazma 1687 ylnda kopya edilmi olmasna ramen dili klsik Uygurcadr. Bu nsha zerinde ilk
alan W. Radloff olmutur. Radloff, Malov ile birlikte, 675 sayfa tutan bu eseri, Uygur harfleri ile dizdirerek Almanca evirisi ile yaymlamtr (Suvarnaprabhsa, Bibliotheca Buddhica 17 (metin), 27 (Almanca eviri), Petersburg 1913, 1930). Eser zerinde alm olanlar ve bugn halen almalarna devam edenler srasyla S. E. Malov, S. aatay, . Tekin, C.
Kaya, M. lmez, P. Zieme ve K. Rhrborndur.
Sutralar arasnda geen bir eserin ad Kuan-i-im Pusardr. Aslnda bu yazma byk bir eserin Sanskrit adyla Saddharmapundarika-Sutrann Uygurcas Vap hua ki atlg nom eeki sudurun 25. blmdr. Elimizde olan Uygurca metin Mahayana mezhebine ait bir eserin Bodhisattva Avalokitesvara balkl 25. blmnn inceden tercmesidir ve Uygurca Metinler I (Erzurum 1960) balyla . Tekin tarafndan ilenip yaymlanmtr. Berlin Akademisinde 4 nshas vardr, drd de Turfan evresinde bulunmutur. inceden ne zaman, nerede ve kimin tarafndan evrildii bilinmemektedir. Bir nshas Leningradta bulunmaktadr, ilk yaym W. Radloff tarafndan Rus Akademisince Uygur harfleri ile ve Almanca evirisiyle 1911de St. Petersburgda yaplmtr. Bundan baka
F. W. K. Mller, Uigurica II iinde 1912de Akademide bulunan 60 satrlk bir nshay yaymlamtr. Metnin konusu put namzedinin (Boddhisatva) zor ve skntl durumda olan
insanlara her yerde grnp yardm etmesidir.
Budist Trk edebiyatnda inceden evrilmi uydurma (=apocryphal) sutralar da vardr. Sekiz Ykmek Sekiz Yn adl sutra, bu tre girmektedir. Berlin, Londra, Tokyo ve
Leningradta birok yazma nshas vardr. Bu eserin birka nshas karlatrlarak 1934te
V. Bang, rencileri A. von Gabain ve G. R. Rachmati (Gabdur-Reid Rahmeti)nin hazrladklar Trkische Turfantexte VIda yaymlanmtr. S. aatay, Trk Leheleri rnekleri I (Ankara 1963)de eserin bir ksmn ve ierdii szcklerin gnmz Trkesindeki
karlklarn vermitir. Sekiz Ykmek zerine 1971 ylnda L. Ligetinin (Autour du Skiz
Ykmk yaruk, Studia Turcia, Budapest 1971, s. 291-319) ve 1979-2000 yllar arasnda J.
Odann (New Fragments of the Buddhist Uighur Text Skiz ykmk yaruq, Altorientalische Forschungen, 10, 1983, 125-142) almalar olmutur.
24
Uygur Trkesi
Budist Uygurlardan kalan en nemli ve en kapsaml sutralar, yukarda verdiklerimizdir. Bunlarn dnda daha birok sutra ve bunlar zerinde yaplm pek ok alma vardr.
Bu kitapta ad, I. Kktrk Kaanl anlatlrken geen inli Budist rahip Hsan Tsang
(600-664)n biyografisini lmnden sonra rahibin rencileri yazm, 10. yyda Altun
Yarukun mtercimi ngko Seli Tutung bu biyografiyi Uygurcaya evirmitir. Bu biyografide Hsang Tsangn Dou ve Bat Trkistan zerinden Hindistana yapt seyahat ve
ine dndkten sonraki almalar byk bir yer tutmaktadr. Tek nshas olan bu evirinin paralar Pekin, Paris ve Leningradta bulunmaktadr. Trk siyaset ve kltr tarihi
aratrmalar iin de nemli olan bu eviri zerine 1935te Gabainden balayarak pek ok
bilim adam tarafndan bugne dek devam eden almalar yaplmtr. (N. Togan, Peygamber Zamannda arki ve Garbi Trkistan Ziyaret Eden inli Budist Rahibi Henangn Bu lkelerin Dini ve Siyasi Vaziyetlerine Ait , slm Tetkikleri Enstits Dergisi, C. IV, Cz: 1-2, stanbul niversitesi Yaynlar, stanbul 1964. K. Rhrborn, M. lmez,
Xuanzangs Leben und Werk, Harrassowitz Verlag, Wiesbaden 2001).
Budist Uygur edebiyat iinde tvbe dualar da vardr. Bunlar, Budizme inanan halkn iledii gnahlardan arnmas iin hazrlanm metinlerdir. Budist Uygurlara ait yazl rnler arasnda dharani (Uyg. darn) ad verilen by formllerinin yazld metinler
de vardr. Uigurica IIde inceden evrilmi byle bir metin konu edilmitir. darnlar ayrca bir yknn iine yerletirilmi de olabilir.
Yukarda anlan ounluu eviri olan bu eserler, Budist Uygur edebiyatnn dzyaz (nesir) rnlerine rnektir. Bir de iir (manzum) trnde ve genelde zgn yarat olan
rnler vardr. iirlerin ou din konular iledikleri hlde, aralarnda insann dnya ile
ilgisini gsteren, tabiat sevgisini canlandran ve hayatn hikmetini ortaya koyan ok gzel lirik paralar da vardr. Bunlarn byk ksm retici amala, bir ksm da dinsel oku salamak amacyla kaleme alnmtr. Ayrca kimi zaman dzyazl metinler ierisine
iir paralar yerletirilerek konuyu daha iyi ve etkili anlatmak amalanmtr. Bu iirlerin
en nemli zellii n uyak (alliterasyon) bulunmasdr. Bazlarnda da n uyaktan baka
son uyak ve hece ls grlmektedir. Bunlar R. R. Aratn Eski Trk iiri (TTK Yaynlar, Ankara 1965) adl eserinde byk apta bir araya getirilmitir. Arat, bu kitapta Mani
Muhitinde Yazlan Eserlerden sonra Burkan Muhitinde Yazlan Eserler, Ayr Paralar
(Pratyaya-iiri), slam Muhitinde Yazlan Eserler ve Nazm le lgili Paralar blmlerine yer vermitir.
Aratn yukarda bahsettiimiz almasndan sonra sz edilecek bir alma da P.
Ziemeye aittir. Zieme, 1985 ve 1991 ylnda yaymlad eserlerinde Turfan ve Dunhuang
Budist Trklerinden kalm manzum metinler ile bu metinlerin ekil, tr ve ierik analizlerini yapmtr. (Buddhistische Stabreimdichtung der Uiguren, BT XIII, Berlin 1985. Die
Stabreimtexte der Uiguren von Turfan und Dunhuang, Budapest 1991). Bu eserlerin dnda Budist Uygur iiri ile ilgili olarak yazlm pek ok makale bulunmaktadr.
Maitrisimiti maddeler hlinde tantnz.
762de Maniheizmin devlet dini olarak kabul ediliinden 840 ylnda Uygurlarn Dou
Trkistana g etmesine kadarki 80 yl boyunca Maniheist Uygur edebiyatnn ilk rnlerini vermeye balad sylenebilir. Bozkr Uygur Kaanl dneminde Maniheizmin kabul ediliini anlatan metin Trkische Turfantexte IIde yaymlanmtr.
Maniheist Uygurlardan kalan metinler kk boyutlu yazmalardr. Kimi kez de yazma paras zerine ancak birka szck yazlmtr. Yazlarn dikkatli ve titiz ellerden kt gzlenir. Noktalama iaretlerinin kullanm bakmndan da Budist evreye ait metinlerden kolaylkla ayrt edilebilir.
2. nite - Uygurca
Maniheist Uygur edebiyatnn rnleri arasnda ykler, din metinler yani Maniheistlerin uyacaklar kurallar anlatan metinler ve bir Mani manastr ynetmelii, tvbe dualar ve ilahiler kalmtr. zellikle hem n uyakla hem de son uyakla yazlm baarl iir
rnekleri vardr. lk Trk airi olarak bilinen Arpn or Tiginin de ak konusunda yazlm bir iiri, Maniheist yazmalar arasndadr. Bu iirin, Trk lirik iirinin ilk ve en eski rnei olduunu R. R. Arat 1960ta sylemitir. (R. R. Arat, Edebiyatmzda lk Lirik iir,
Trk Yurdu, 50. yl, S. 284, Mays 1960, s. 37-38).
Uygurca ad ki Yltz Nom (ki Kk Kitab) olan metnin Maninin yazd yedi kitaptan birinin Uygurca evirisi olduu sanlmaktadr. Manichaica I ve IIIte bu metnin paralar yaymlanmtr.
Gnah kartarak tvbe etmek iin hazrlanm metinler arasnda en nemlisi
Huastvanifttir. Koo ve Dunhuang evresinde bulunan Huastvanift yazmalar, Mani ve
Uygur alfabesi ile yazlm olup bunlarn Sodcadan evrilmi olabilecei sanlmaktadr.
Eser zerinde 1904 ylnda F. W. K. Mllerin balatt pek ok alma vardr. Berlin
Brandenburg Akademisi Turfan Koleksiyonunda saklanan Eski Trke metinlerin dijital ortama aktarlmas projesi kapsamnda yrtlen Vorislamische Altturkische Texte:
Elektronisches Corpus (VATEC) projesinin 2001 ylnda yaplan rnek CDsi iinde de
Huastvanift metninin Uygur ve Mani harfli nshalarndan paralar (Londra nshasnn
tamam, Berlin ve Leningrad nshalarndan paralar ile tamamlanm bir metin olarak)
ile 51 adet Mani ve Uygur harfli fragman dijital ortama aktarlmtr.
Maniheist metinler zerinde balangta en fazla alma yapan, Manichaica sreli yaynn 1911de balatan A. von Le Coq olmutur. Onun bir dizi hlinde kan Manichaica
(I-III) adl sreli yayn bugn de Trkoloji tarihinde deerini korumaktadr. Daha sonra
Berlin Koleksiyonunda bulunan Maniheist evreden kalm btn metin paralar P. Zieme tarafndan ilenmitir. (Manichisch-trkisch Texte (Texte, bersetzung, Anmerkungen), Berliner Turfantexte V, Berlin 1976).
Baka Metinler
Eski Trkler arasnda az sayda olmak kouluyla Hristiyanln Nestur mezhebine inanrlar da kmtr. Turfan ve evresindeki buluntular arasnda Hristiyan Uygurlardan kalan
az sayda metin vardr. Yakubos ncilinden kalan iki yapraklk metin, Uigurica Ide Mller
tarafndan yaymlanmtr. Hristiyanla ait baka paralar da vardr. Aziz Georgun ektii lm aclarn anlatan metin, Manihaica IIde A. v. Le Coq tarafndan ilenmitir. Ayrca sz konusu metin zerinde, 1926 ylnda yapm olduu almada V. Bang da durmutur. P. Zieme tarafndan Turfansammlungda Uygur ve Sryan alfabeleriyle yazlm daha
baka 12 metin paras belirlenmitir. (Zu den nestorianichen-trkischen Turfan texten,
Sprache, Geschichte und Kultur de Altaischen Vlker, Berlin 1974, s. 661-664).
Uygurca yazl metinler arasnda hukuk belgeleri de vard. Bu belgeler, bor alpverme, alm-satm, kiralama, rehin, evlat edinme ve vakf vesikalar ile vasiyetname konularndadr. Bu konuda olduka fazla bilim adam alm olmakla birlikte Trkiyede
R. Rahmeti Aratn almalar alm deildir (Eski Trk Hukuk Vesikalar, Trk Kltr Aratrmalar I, Ankara 1964). Arattan nce A. Caferolu ve H. N. Orkunun da konuyla ilgili almalar olmutur. (A. Caferolu, Uygurlarda Hukuk ve Maliye Istlahlar,
Trkiyat Mecmuas, 4, stanbul 1934; H. N. Orkun, Trk Hukuk Tarihi. Belgeler, T.C. Adliye Vekillii, Ankara 1936, s. 549-628). Ayrca bu belgeleri . zgi de tarihi gzyle deerlendirmitir. (Uygurlarn Siyas ve Kltrel Tarihi. Hukuk Vesikalarna Gre, TKAE Yaynlar, Ankara 1987).
Gkbilim, takvim, yldz fal ve sihir ile salk bilgisi, fal ve muska kitaplar konularnda Uygurca yazl metinler de vardr. Berlin Turfan yazmalar kolleksiyonundaki tp me-
25
26
Uygur Trkesi
tinleri, ilk olarak Reid Rahmeti Arat tarafndan ilenmi ve yaymlanmtr (Zur Heilkunde der Uiguren -Uygurlar sala kavuturma bilgileri zerine-, Berlin 1930.). Fal kitaplarnda ise Maniheist evrede yazlm olduu sanlan, Trk-runik harfleriyle yazl olan Irk
Bitig Fal Kitab son derece nemlidir.
ORHUN VE UYGUR TRKELER ARASINDAK FARKLAR
Orhun ve Uygur Trkesi, Karahanl Trkesi ile birlikte Eski Trke dnemi iinde deerlendirilir. Baka bir deyile, 13. yya kadar Trk dnyasnn dou kolunda iki ayr blgede
iki ayr yaz dili olumutur. Bunlardan biri tkende ve daha sonra Dou Trkistandaki
Tarm blgesinde kullanlan Orhun Trkesi ile Uygurca, dieri de Kagarda ortaya kan
Karahanl Trkesidir. Uygur Trkesi, Orhun Trkesinin devam niteliinde olmutur.
Uygur ve Karahanl Trkeleri de birbirinin devam olduu gibi, yan yana fakat iki ayr
medeniyeti temsil ederek rnlerini vermiler, sonunda slm olan 1500lerden itibaren
Tarmdakini sindirmitir.
Bu Trk yaz dilinin niteliini, 10. yy slm corafyaclarndan stahr (l. 957)
Meslikl-memlik adl kitabnda yle ifade etmitir (R. een, slm Corafyaclarna
Gre Trkler ve Trk lkeleri, TTK Yaynlar, 2. Bask, Ankara 2001, s. 156.): in lkesinde eitli diller konuulur. Trklere gelince bunlarn hepsi Tokuz Ouzlara, Krgzlara,
Kimaklara, Ouzlara, Karluklara mensupturlar. Dilleri birdir. Birbirlerinin konutuklarn
anlarlar.
stahrnin aklamalarnda dikkati eken son cmle olmaldr. nk o, dillerinin
bir yani ayn olduunu syledii Trk boylar iin birbirlerinin konutuklarn anlarlar diyerek aslnda birtakm dillik farklara dikkati ekmek istemi fakat ayn zamanda bu
farkllklarn boyutunu da vurgulamtr.
Orhun ve Uygur Trkeleri arasndaki farklar, mensubu olduklar kltr daireleri ile
deiik Trk boylarna ait az farkllklarnn ortaya kard seslik, biimlik ve sz daarcyla ilgili farkllklardan te deildir. Tabi ki bunda corafya ve zaman faktrleri de
etkili olmutur.
Orhun yaztlar arasnda bile farkl az zelliklerini fark etmek mmkndr. Kagarl Mahmudun 11. yyda Ouz zellii olarak tespit ettii b ~ m deiimi byk yazt
arasnda da vardr. (Kelimenin banda bulunan harflerini Suvarlarla Ouzlar, Kpaklar ye evirirler. Trkler -Karahanl Trkleri- men bardum, Suvarlarla Kpaklar, Ouzlar ben bardum der. DLT I-31).
Bilge Kaan ve Kl Tigin yaztlarnda 1. tekil ahs zamiri, men ben eklinde geer,
bunun ek alm ekilleri de m-li geerken Tonyukuk yaztnda ounlukla ben olarak geer ve ek alm ekilleri de b-lidir.
men KT G11, BK D33
ben T 47 ~ men T 10
meni BK D29, KT G11
beni T 21
maa KT D30, BK D24
bini T 10
Bu durum tek rnekle snrlandrlamaz. ben zamirinde mli yaplar tercih eden BK ve
K yaztlar -iinde /n/ ve // geen- beg ebed, ebed olarak, bin- binmek, bi 1000
gibi baka szcklerde byi tercih etmitir. Tonyukuk yaztnda geen belig benli, b
1000, bintr- bindirmek, bu dert, sknt, buad- sklmak, sknt iinde olmak,
busz eksiksiz, fazlasyla rnekleri konuyla ilgili szcklerdir.
Ayrca Tonyukuk yaztnda bininin gemesinden Trk dilinde e ~ i sorunun balam
olduunu kolaylkla syleyebiliriz. Bu sorun her yaz dili dneminde (Uygur, Karahanl,
Harezm Trkeleri) artarak devam edecek ve sonunda aataycada u kurala balanacaktr: Trke ilk hecedeki /e/ ile yazlan szler /i/ (veya //)ye dnr.
2. nite - Uygurca
Orhun ve Uygur Trkeleri arasndaki farklara gelince:

Uygurcada y ve n azlarnn olumasna neden olan Orhun Trkesindeki // (ny)
birleik sesinin Uygurcada /y/ ve /n/ye dnmesi.
a kt, fena KT G5, BK K4 > ay, aya kt; pek ok Kalyanam. II.1
o koyun KT D12, BK D11 > oy Kalyanam. III.1
aza azck KT D34 > azya
Orhun Trkesi b- ~ (sz ii /n/, // olmas durumunda) m- > Uygurca m-.
ben ben T 47, men KT G11 > men Kalyanam. V.1
bu T 57 > mu Kalyanam. XXVI.1
Orhun Trkesi b-, -b > Uygurca w-, -w
sebin- sevinmek BK D2 > sew- Kalyanam. VI.4 (kr. sewig, sewin-, sewin)
sab sz, haber KT G7, BK K6 > saw Kalyanam. XV.7
sub su; rmak KT D27, BK D22 > suw Kalyanam. XVII.4
Orhun Trkesinde gelecek zaman ekimi -DAI, -I ve
-sIK ekleri ile yaplrken
Uygurcada bu zamann ekiminde dier eklerin yan sra -GAy ekinin grlmeye balamas iki yaz dili arasndaki morfolojik farklardan biridir. -GAy eki, Kktrk harfleriyle yazlm olan Uygurca Irk Bitig adl kitapta da gemektedir.
Ad durum eklerinden, kma durumu eki Kktrkede +DA iken, Uygurcada bulunma durumu ekinin yan sra bu ekin ilevini +DIn almtr.
lgi hli eki Orhun Trkesinde +I / +nI iken Uygurcada nl veya nszle sonlanan szlerden sonra +nIdir.
27
28
Uygur Trkesi
zet
1
Uygurcada y ve n azn aklamak

Orhun Trkesinde // (ny, palatal n) birleik sesi,
(ko koyun KT D12, BK D11; ag kt, fena T 34
gibi) Uygurca n aznda /n/, y aznda /y/ye gelimitir. Yani Uygurcada, Orhun Trkesindeki ko ve ag
szleri, n aznda kon ve ang, y aznda ise koy ve ayg
olmutur.
Budist ve Mani metinlerinin byk ksm y az ile yazlmtr. Mani metinlerinin ounluu ise n az konuurlar tarafndan yazlmtr.
ki az arasndaki farkllk bu seslerden ibaret deildir. n aznda yazlm bir Mani metninde karmza
kacak en nemli farkllk, balama nls olarak ve
baz szlerin tabanlarnda birinci hecenin dnda //
ve /i/ seslerinin yerine /a/ ve /e/nin gelmesidir.
Uygurca yazl metinleri zetlemek
Uygurlar, inandklar Budizme, Maniheizme, Hristiyanla ait eserleri kendi dillerine evirmilerdir. ounluunu Budist ve Maniheist Uygurlarn verdii bu
eserler, Soda, ince, Toharca, Sanskrite ve Tibeteden evrilmitir. Uygur yazl rnleri arasnda Budist yaptlar byk yer tutmaktadr. Maniheizmle ilgili elyazmalar ise Budizmle ilgili olanlara gre ok
daha azdr. Hristiyanln Nestur mezhebi ile ilgili
Uygurca yazmalarn says ise ok ok azdr.
Aurel Steinin 1900-1901, 1906-1908 ve 1913-1915
tarihlerinde yapt aratrma gezilerinde elde ettii yazmalar, bugn ngilterede yer almaktadr. Stein,
1906-1908 yllarnda yapt aratrmalarda Bin Buda
Maaralarn bulmutur.
Alman Trkologlardan olan A. Grnwedel, A. Huth
ve A. Von Le Coq, Dou Trkistana farkl zamanlarda
(1902-1903, 1904-1905, 1906-1907 ve 1913-1914 yllarnda) yaplan drt aratrma gezisi srasnda binlerce yazma paras toplamlardr.
Fransadaki Trke Budist yazmalarn asl blm P.
Pelliotnun 1906-1909 yllarnda bulmu olduklardr.
Japonyadaki Uygurca yazmalar, Kont Otani tarafndan finanse edilen aratrma gezisinde ele geirilen
paralardr. Bu aratrma gezileri 1902-1904, 19081909 ve 1910-1914 yllar arasnda dzenlenmitir.
Uygurca yazl belgelerin toplanmasnda en byk
gayreti ve baary Alman heyetleri gstermitir.
Turfan ve evresinde yaplan kazlarda ele geirilen
yazl belgeler bugn Berlinde Alman Bilimler Akademisinde, Leningradta Asya Mzesinde, Londrada
British Museumda, Pariste Bibliothque National ve

Muse Guimetde, Stockholmde Etnografya Mzesinde, Pekinde in Akademisinde, Kyotoda Ryukoku niversitesinde bulunmaktadr. stanbuldaki kitaplklarda da azmsanmayacak sayda Uygurca yazma vardr.
3
Uygur edebiyatn betimlemek

Budist Uygur yazl belgelerinin byk blm ine, Tibete, Toharca, Soda ve Sanskriteden yaplm evirilerdir. eviri eserlerin yannda az sayda zgn (telif) eser de vardr. Budist Uygurlardan yazma
ve basma eserler kalmtr.
Budist Uygurlardan kalan Buda ve Boddhisavattlarn bandan geen olaylar anlatan avadana ve jataka ykleri daha ok, rahip olmamakla birlikte Budizmi kabul eden halk topluluklarna dinsel oku vermek iin yazlmtr. Cemaat toplantlarnda rahiplerin halka okuduu bu ykler, ou zaman sutralar
(Budann vaazlar) iine yerletirilmitir.
Toharcadan geniletmelerle Uygurcaya evrilen Maitrisimit, bu ekilde krn grlecek ey, sahne eseri olarak yazlmtr. Karlkl konuma hlinde yazlan bu kitap, krn balklar ile ilk temsil eserlerden biri olduu kanaatini vermektedir.
Maitrisimit gibi sahneye konulmak zere yazlm nemli bir eser de Kalyanamkara et Papamkara (yi Dnceli Kardele Kt Dnceli Karde)
yksdr.
Budist Uygur sahasnda Buda vaazlarn konu alan
sutralar (Uygurca sudur) da yazlmtr. Bu sutralar
iinde en nemlisi Suvarnaprabhasa sutra, Uygurca
ad ile Altun Yaruktur.
Sutralar arasnda bir eserin ad Kuan-i-im Pusardr.
Aslnda bu yazma byk bir eserin Sanskrit adyla
Saddharmapundarika-Sutrann Uygurcas Vap hua ki
atlg nom eeki sudurun 25. blmdr.
Budist Trk edebiyatnda inceden evrilmi uydurma (=apocryphal) sutralar da vardr. Sekiz Ykmek
Sekiz Yn adl sutra, bu tre girmektedir.
Budist Uygur edebiyat iinde tvbe dualar da vardr. Bunlar, Budizme inanan halkn iledii gnahlardan arnmas iin hazrlanm metinlerdir. Budist Uygurlara ait yazl rnler arasnda dharani (Uyg. darn) ad verilen by formllerinin yazld metinler
de vardr.
2. nite - Uygurca
Budist Uygur edebiyatnn ounluu eviri olan

eserleri, dzyaz (nesir) rnlerine rnektir. Bir de
iir (manzum) trnde ve genelde zgn yarat olan
rnler vardr. Bu iirlerin en nemli zellii n uyak
(alliterasyon) bulunmasdr. Bazlarnda da n uyaktan baka son uyak ve hece ls grlmektedir.
762de Maniheizmin devlet dini olarak kabul ediliinden 840 ylnda Uygurlarn Dou Trkistana g etmesine kadarki 80 yl boyunca Maniheist Uygur edebiyatnn ilk rnlerini vermeye balad sylenebilir. Maniheist Uygurlardan kalan metinler kk boyutlu yazmalardr. Noktalama iaretlerinin kullanm
bakmndan Budist evreye ait metinlerden kolaylkla
ayrt edilebilir. Maniheist Uygur edebiyatnn rnleri arasnda ykler, din metinler yani Maniheistlerin
uyacaklar kurallar anlatan metinler ve bir Mani manastr ynetmelii, tvbe dualar ve ilahiler kalmtr.
zellikle hem n uyakla hem de son uyakla yazlm
baarl iir rnekleri vardr.
Uygurca ad ki Yltz Nom (ki Kk Kitab) olan metnin Maninin yazd yedi kitaptan birinin Uygurca
evirisi olduu sanlmaktadr.
Gnah kartarak tvbe etmek iin hazrlanm metinler arasnda en nemlisi Huastvanifttir.
Koo ve Dunhuang evresinde bulunan Huastvanift
yazmalar, Mani ve Uygur alfabesi ile yazlm olup
bunlarn Sodadan evrilmi olabilecei sanlmaktadr.
Baka Metinler
Eski Trkler arasnda az sayda olmak kouluyla Hristiyanln Nestur mezhebine inanrlar da kmtr. Turfan ve evresindeki buluntular arasnda Hristiyan Uygurlardan kalan az sayda metin vardr. Uygurca yazl metinler arasnda hukuk belgeleri de vard. Gkbilim, takvim, yldz fal ve sihir ile salk bilgisi, fal ve muska kitaplar konularnda Uygurca yazl
metinler de vardr. Fal kitaplarnda ise Maniheist evrede yazlm olduu sanlan, Trk-runik harfleriyle
yazl olan Irk Bitig Fal Kitab son derece nemlidir.
29
Orhun ve Uygur Trkeleri arasndaki farklar

aklamak
1. Uygurcada y ve n azlarnn olumasna neden
olan Orhun Trkesindeki // (ny) birleik sesinin
Uygurcada /y/ ve /n/ye dnmesi.
2. Orhun Trkesi b- ~ (sz ii /n/, // olmas durumunda) m- > Uygurcada m-.
3. Orhun Trkesi -b-, -b > Uygurca -w-, -w.
4. Orhun Trkesinde gelecek zaman ekimi -DAI,
-I ve -sIK ekleri ile yaplrken Uygurcada bu zamann
ekiminde dier eklerin yan sra -GAy ekinin grlmeye balamas.
5. Ad durum eklerinden, kma durumu eki Orhun
Trkesinde +DA iken, Uygurcada bulunma durumu
ekinin yan sra bu ekin ilevini +DIn ekinin almas.
6. lgi hli eki Orhun Trkesinde +I / +nI iken Uygurcada nl veya nszle sonlanan szlerden sonra
+nI olarak gelmesi.
30
Uygur Trkesi
Kendimizi Snayalm
1. Uygurca yazmalarn bulunduu Bin Buda Maaralarn
aadakilerden hangisi bulmutur?
a. A. Stein
b. S. E. Malov
c. A. Grnwedel
d. A. von Le Coq
e. P. Pelliot
6. Uygurca yazlm iirler zerinde yaplan en kapsaml alma olan Eski Trk iiri adl eser, kime aittir?
a. inasi Tekine
b. Reid Rahmeti Arata
c. Saadet aataya
d. Ahmet Caferoluna
e. Hseyin Namk Orkuna
2. Uygurca metinlerle ilgili aadaki ifadelerden hangisi

yanltr?
a. Uygurca yazl metinlerin ou ince, Tibete, Toharca, Sodca ve Sanskriteden yaplm evirilerdir.
b. Uygurca metinler, eitli dillerden evrilirken metnin
daha anlalr klnmas iin ou kez geniletme ve
eklemelere gidilmitir.
c. Uygurca metinler arasnda taa oyularak yazlm
olanlar ounluktadr.
d. eviri eserlerin yannda az sayda da olsa zgn eser
de vardr.
e. Eldeki Uygurca metinlerin byk ksm inceden
evrilmitir.
7. Orhun Trkesi ve Uygurca arasndaki farklarla ilgili

aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
a. Orhun Trkesi b- ~ (sz iinde /n/ ve // olmas durumunda) m-, Uygurcada m-ye geliir.
b. Orhun Trkesi -b-, -b, Uygurcada -w-, -wye geliir.
c. Orhun Trkesinde gelecek zaman ekimi -DAI,
-I ve -sIK ekleri ile yaplrken Uygurcada bu eklerin
yan sra -GAy eki kullanlmaya balanmtr.
d. Ad durum eklerinden olan kma durumu eki, Orhun Trkesinde +DA iken Uygurcada bulunma durumu ekinin yan sra bu ekin ilevini DIn almtr.
e. Uygurcada, Orhun Trkesindeki sz ii ve sonu /d/
sesi, /y/ye gelimitir.
3. Uygurlarda sahneye konulmak zere yazld sanlan iki

byk eser, aadakilerin hangisinde birlikte ve doru olarak verilmitir?
a. Maitrisimit, Suvarnaprabhasa (Altun Yaruk)
b. Suvarnaprabhasa, Kalyanamkara et Papamkara
c. Kalyanamkara et Papamkara, Maitrisimit
d. Maitrisimit, Kuani-im Pusar
e. Kuani-im Pusar, Suvarnaprabhasa
8. Orhun Trkesi birleik sesi, Uygurcada hangi seslere

geliir?
a. n, l
b. n, r
c. n, y
d. n,
e. n, t
4. Kalyanamkara et Papamkara hakknda 1940 ylnda

Trkiyede yaplan alma kime aittir?
a. R. Rahmeti Arata
b. inasi Tekine
c. Talat Tekine
d. Saadet aataya
e. Hseyin Namk Orkuna
5. Suvarnaprabhasa (Altun Yaruk) ve Hsan Tsangn biyografilerini Uygurcaya kim evirmitir?
a. Bebalkl ngko Seli Tutung
b. Arpn or
c. Kagarl Mahmud
d. Gabdur-Reid Rahmeti
e. Bg Kaan
9. Orhun ve Uygur Trkelerinin ilk gramer almasn

kim yapmtr?
a. V. Bang
b. A. von Gabain
c. Talat Tekin
d. Marcel Erdal
e. F. W. K. Mller
10. Uygurca metinlerde krn, krnlk, krni, krnlemek gibi szlerin gemesi Uygurlar arasnda hangi sanatn
olduunu dorular?
a. Tiyatro
b. Sinema
c. Heykel
d. iir
e. Resim
2. nite - Uygurca
31
1. a
Arat, R. Rahmeti, Eski Trk iiri, TTK Yaynlar, Ankara 1965.

Barutcu-znder, F. Sema, Eski Trklerde Dil ve Edebiyat, Trkler, C. 3, s. 481-499.
aatay, Saadet, Uygur Yaz Dili, A Dil ve TarihCorafya Fakltesi Dergisi, C. I, S. 5, Ankara 1943, s.
77-88.
_______, slmiyetten nce Trk Edebiyat, Trk Dnyas
El Kitab, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar:
45, Ankara 1976, s. 390-404.
Erdal, Marcel, A Grammar of Old Turkic, Brill, Leden-Boston
2004.
Erimer, Kayahan, Eski Trke Gktrke ve Uygur Yaz
Dili, TDK Yaynlar, Ankara 1969.
zgi, zkan, Uygurlarn Siyas ve Kltrel Tarihi (Hukuk
Vesikalarna Gre), TKAE Yaynlar, Ankara 1987.
Tekin, inasi, Eski Trk Yaz Dillerinin zellikleri zerine
Dnceler ve Bunlarn Teekkl le Trk Siyas Birlikleri Arasndaki likiler, Tarih ve Toplum 101, 1992,
s. 9-19.
Tekin, Talat, Tarih Boyunca Trkenin Yazm, Trk Dilleri
Tezcan, Semih, Trklerde Yaz kltrnn balangc
ve geliimi, Harf Devriminin 50. Yl Sempozyumu,
Ankara 1981, s. 41-42.
_______, En Eski Trk Dili ve Yazn, Bilim, Kltr ve retim Dili Olarak Trke, TTK Yaynlar, Ankara 1994, s.
271-325.
2. c
3. c
4. e
5. a
6. b
7. e
8. c
9. b
10. a
Yantnz yanl ise, Uygurca Yazl Metinler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanl ise, Uygurca Yazl Metinler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanl ise, Budist Uygur Edebiyat konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanl ise, Orhun Trkesi ve Uygur Trkesi Arasndaki Farklar konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanl ise, Orhun Trkesi ve Uygur Trkesi Arasndaki Farklar konusunu yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanl ise, Uygurcada y ve n Az konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Budist ve Maniheist Uygur metinlerini daha iyi anlayabilmek iin interneti kullanarak Budizm ve Maniheizm hakknda bilgi veren sitelere ve yazl kaynaklara ulanz. rnein:
http://www. dunyadinleri. com
Sra Sizde 2
a. Maitrisimit, Toharcadan geniletmelerle Uygurcaya evrilmitir.
b. krn (= sahne eseri) olarak yazlmtr.
c. Bir ksm Budann hayatn anlattndan, konu bakmndan avadanalarn arasna girer.
d. Bir ksm da Buda vaazlarn iine alr, yani sutralara
aittir.
e. Karlkl konuma hlinde yazlmtr.
Eser, 27 blmden (l), bir giri (ykn) ve 28 fasldan
ibarettir.
3
UYGUR TRKES
Amalarmz

Kalyanamkara et Papamkara (yi Dnceli Prensle Kt Dnceli Prens)
adl eserin 1-12 sayfalarn okuyup evirebilecek ve metinde geen szcklerin yaplarn zmleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Kalyanamkara et Papamkara (yi Dnceli Prensle Kt Dnceli
Prens) (1-12. Sayfalar)
indekiler
Uygur Trkesi
Uygur Trkesi-Metin-I
KALYANAMKARA et PAPAMKARA (112. SAYFALAR)
Uygur Trkesi
Metin-I
(yi Dnceli Prensle Kt Dnceli Prens)
Resim 3.1
(James Russel Hamilton
(eviren Vedat Kken), yi ve
Kt Prens yks, TDK, Ankara
1998, s.286).
34
Uygur Trkesi
Aklama:
Uygurcada yaznn zorluundan dolay ilk nce harf aktarmnn yani transliterasyonun yaplmas zorunlu hle gelmitir. Onun iin burada da metnin ilk olarak transliterasyonu daha sonra da transkripsiyonu (yazevrimi) verilmitir.
I
1. TXRW YLYNCWK TLNTWRDY
taaru ilinke atlanturd
(Prensi) darya gezinti yapmak zere ata bindirmiler2. RTY PLYX TTYN TRYXCY LRX
erti bal tatn tar-lara
di. ehir dnda iftileri
3. KWYRWR RTY QWRWX YYRYK SWVYW
krr erti uru yirig suvayu
grr idi. Kuru topra sulayp
4. WYL YYRYK TRYYW XW QWZXWN
l yirig taryu u uzun
ya topra ekerlerken ku kuzgun
5. SWQR YWLYYWR SNSYZ TWYMN
suar yulyur sansz tmen
gaga vurup (canllar gagalaryla) ekip karyorlar, saysz on binlerce (milyarlarca)
6. WYZLWK WYLWRWR TRYX TRYYW
zlg lrr tar taryu
canl ldryorlar. (Onlar bir yandan) tarla srerlerken
7. MRY TYNLX LRYX XWCY KYYKCY
amar tnl-lar u keyiki
ku avcs, yaban avcs,
8. PLYXCY VCY TWR CY TWZXCY
bal av tor- tuza
balk, avc, torcu (a ile ku avlayan), tuzak
Szck zmlemeleri
ta d, dar +aru [yn gsterme eki]
ilin gezinti, elence < il- ilgi duymak (i)n (kendisi) ilgilenmek [fiilden fiil yapm
eki, dnllk eki] [fiilden isim yapm eki] +ke [ynelme durumu eki]
atlantur- ata binmek < at at +la-n ata binmek [isimden fiil yapm eki] tur [ettirgenlik eki] d erdi [belirli gemi zamann hikyesi]
ta d +tn [kma durumu eki]
tar ifti < tar- topra ekip bimek tarm [fiilden isim yapm eki] + [isimden isim yapm eki, meslek eki] +lar [okluk eki] +(a) [belirtme durumu eki]
uru kuru < kuru- kurumak - [fiilden isim yapm eki]
yir yer +(i)g [belirtme durumu eki]
suva- sulamak < suv su +a [isimden fiil yapm eki] (y)u [zarf-fiil eki]
tar- topra ekip bimek (y)u [zarf-fiil eki]
su- gagalamak ar [3. tekil kii geni zaman eki]
yul- ekip karmak, karmak (y)ur [3. tekil kii geni zaman]
sansz saysz < sa- hesap etmek n say [fiilden isim yapm eki] +sz [isimden isim
sfat- yapm eki, yokluk eki]
zlg ruhu olan, canl < z z, ruh +lg [isimden isim sfat- yapm eki]
lr- ldrmek < l- lmek r [ettirgenlik eki] r [3. tekil kii geni zaman]
3. nite - Uygur Trkesi Metin-I
tar tarm < tar- ekip bimek [fiilden isim yapm eki]
tnl nefesi olan, canl < tn nefes +l [isimden isim yapm eki] +lar [okluk eki] +()
[belirtme durumu eki]
keyiki yaban hayvan avcs < keyik yaban hayvan +i [isimden isim yapm eki, meslek eki]
II
1. PWLWP YYX XYLYNC XYLWR TYN
bolup ay ln lur tnkt iler yapyor, birok can2. LYX LRX WYLWRWR MRY TYNLX
l-lara lrr amar tnlllar ldryorlar. Baz insan3. LR CXRY NKYRR YWNK NKYRR
lar ar eng irer yng eng irer
lar iplik eiriyor, yn eiriyor,
4. KYNTYR NKYRR PWZ PRTTP QRS
kentir eng irer bz bertetip kars
kendir eiriyor; bez rp yn kuma
5. TWQYWR TQY YM DRWQ WZLR
toyur ta yime adru uzlar
dokuyorlar. Ve yine dier ustalar
6. KNTW KNTW WZ YYN YLYWR
kent kent uz iin ileyr
kendi zanatini icra ediyor.
7. //DRWK DRWK MKK MKNWR
adru adru emgek emgenr
Ayr ayr (trl trl) sknt ekiyorlar.
8. ///Y YM KWYRDY MRY TYNLX LR
[ta] yime krdi amar tnl-lar
Ve yine grd ki; pek ok insan
Szck zmlemeleri
bol- olmak (u)p [zarf-fiil eki]
ln i < kl- klmak, yapmak ()n kendisi yapmak [dnllk eki] [fiilden
isim yapm eki]
tnl canl < tn nefes +l [isimden sfat yapm eki] +lar [okluk eki] +(a) [belirtme durumu eki]
eng ir- eirmek er [3. tekil kii geni zaman]
bertet- ezmek, sktrmak < bert- yaralamak, berelemek (e)t [ettirgenlik eki] (i)p
[zarf-fiil eki]
to- dokumak (y)ur [3. tekil kii geni zaman]
ta- ve, dahi < ta- takmak, eklemek [kalplam zarf-fiil eki]
adru baka < *ad- ayr olmak ()r ayrmak [ettirgenlik eki] -u [fiilden isim yapm eki]
Aklama:
Orhun ve Uygur Trkesinde baka, dier anlamlarnda adn szcnn bulunmasndan dolay, metinlerde tespit edilmemi *ad- fiil kkne dayanr.
uz usta, mahir < u- yapabilmek z [fiilden isim yapm eki] +lar [okluk eki]
i i +i [3. tekil kii iyelik eki] +n [belirtme durumu eki]
35
36
Uygur Trkesi
ile- yapmak, ilemek < i i +le- [isimden fiil yapm eki] (y)r [3. tekil kii geni zaman]
emgek emek, zahmet < emge- zahmet ekmek k [fiilden isim yapm eki]
emgen- (kendisi) zahmet ekmek < emge- zahmet ekmek n [fiilden fiil yapm eki,
dnllk eki] r [3. tekil kii geni zaman]
III
1. YWNT WD CWXR XWY
yunt ud oar oy
atlar, srlar balarna vurarak ldryor; koyun,
2. LXZYN WLTY TYNLIX LRYX
lazn ulat tnl-lar
domuz ve dier canllar
3. WYLWRWR TRYSYN SWYR
lrr terisin soyar
ldryor, derisini yzyor,
4. XN WYKWZ XYTR TYN XNYN
an gz atar etin ann
kan nehiri aktyor, etini kann
Aklama:
Szck /e/ ile balad halde /a/ iin (bazen) yazlan (iki elif) kullanlmtr
5. STR NYN WYZ YKYDWR YM
satar ann z igidr yime
satyor, onunla kendilerini besliyor(geimlerini salyor). Yine
6. PWDYSVT TYKYN PW WLW
bodisavat tigin bu ulu
Bodisavat prens bu lke
7. PWDWN YX XYLYNCLX LR XYLMYYN
bodun ay lnl-lar lmn
halknn kt iler yaptn
8. KWRWP RTWNKW PWW LWX XDXW LX
krp ertng buu-lu adulu
grerek fevkalde kederli ve kaygl
Szck zmlemeleri
o- kesmek, ldrmek ar [3. tekil kii geni zaman]
ulat ve < ul temel, esas +a ulamak, eklemek [isimden fiil yapm eki] t birbirine
eklemek [ettirgenlik eki] - [kalplam zarf-fiil eki]
teri deri +si [3. tekil kii iyelik eki] +n [belirtme durumu eki]
a 3. tekil kii zamirinin ekime girmi hli +n [zamir nsi] +()n [ara durumu eki]
lnl ili, ii yapan < l- klmak, yapmak ()n kendisi yapmak [dnllk eki]
i [fiilden isim yapm eki] +l [isimden sfat yapm eki] +lar [okluk eki]
l- yapmak m+ [sfat-fiil eki] + [3. tekil kii iyelik eki] +n [belirtme durumu eki]
ertng ar derecede, fevkalade < ert- gemek ()n kendisi gemek [dnllk
eki] g [gelecek zaman sfat-fiili eki: dnllk eki /n/ ile sfat-fiil ekinin ilk sesi /g/ birleerek /ng / oluturur.]
buulu- fkeli, sinirli < bu- fkelenmek (u) [fiilden isim yapm eki] fke +lu
[isimden sfat yapm eki]
adulu kaygl < adu kayg +lu [isimden sfat yapm eki]
IV
1. PWLWP YXLYW PLYX X KYRDY
bolup layu bal-a kirdi
hlde alayarak ehre girdi.
2. WL WYDWN MXRYT YLK DKW
ol dn mahart illeg edg
O zaman Mahart hkmdar iyi
Aklama:
Kktrkede olduu gibi eddeli okunmas gereken yazmlar Uygurca iin de geerlidir.
3. WYKLY TYKYNYK PWW LWX KWRWP
gli tiginig buu-lu krp
dnen prensi fkeli grp
Aklama:
lk hecede // bulunmasna ramen KWYRWP yazlmas gerekirken /o/ ve /u/ okutacak ekilde yazlm.
4. YNC TYP YRLYX XDY MRX
ine tip yarl-ad amra
yle deyip buyurdu: Sevgili
5. WXLWM N WYCWN PWW LWX
Olum! Ne n buu-lu
olum ne iin kederli
6. KLTYNKYZ TYKYN XNKY QNQ
kelting iz tigin ang ana
geldiniz? Prens, babas hana
7. YNC TYP WYTWNTY YXLYW PW
ine tip tnti layu bu
yle deyip arz etti gz ya dkerek: Bu
8. N MKK LYK YYR RMY NKLWK
ne emgek-lig yir ermi neglk
ne skntl yer imi! Niin
Szck zmlemeleri
la- alamak (y)u [zarf-fiil eki]
d zaman +()n [ara durumu eki]
illeg memleket, devlet sahibi, hkmdar < il lke, memleket, devlet +leg [isimden sfat yapm eki: +l / +lig eki]
- dnmek gli [sfat-fiil eki]
tigin prens +(i)g [belirtme durumu eki]
ti- demek p [zarf-fiil eki]
i 3. tekil kii zamiri olun ekime girmi hli +n [zamir nsi] +e [eitlik durumu eki:
ana ylece, yle]
yarla- buyurmak < yar- hkm vermek ()l hkm verilmek [edilgenlik eki]
() hkm, karar [fiilden isim yapm eki: orta hece dmesi ile yarl] +a [isimden fiil
yapm eki] d [3. tekil kii belirli gemi zaman]
amra sevgili < amra- sevmek, holanmak [fiilden isim yapm eki]
o(u)l evlat, oul +(u)m [1. tekil kii iyelik eki: orta hece dmesiyle olum]
kel- gelmek ting iz [2. oul kii belirli gemi zaman]
an han, hkmdar +a [ynelme durumu eki]
37
38
Uygur Trkesi
tn- arz etmek < t- gemek, bir dilei sunmak ()n [dnllk eki] ti [3. tekil
kii belirli gemi zaman]
neglk niin < ne ne +g ne [isimden isim yapm eki] +lk [isimden isim yapm eki]
ta adru uzlar kent kent uz iin ileyr cmlesini Trkiye Trkesine aktarnz ve cmlede geen szckleri zmleyiniz.
V
1. TWXDWM MN QNKY XN YNC
todum men ang an ine
dodum ben? Babas han, yle
2. TYP YTY NK YXLYW PWWLWX
tip aytt neke layu buulu
deyip sordu: Niye alayarak dertli
3. KLTYNK TYKYN YNC TYP WYTWNTY
kelting tigin ine tip tnti
geldin? Prens yle deyip arz etti:
4. TTYN YLYNCWK WYNMY
tatn ilinke nmi
Darda gezintiye km
5. RDYM WYKW YWX CYXY MKKLK
erdim k yo ay emgeklig
idim, pek ok yoksul fakir (ve) ileke
6. TYNLYX LR X KWYRWP YXLDM XNKY
tnl-lar-a krp ladm ang
canllar grdm, (bu yzden) aladm. Babas
7. XN YNC TYP YRLYX XDY MRX
an ine tip yarl-ad amra
han yle deyip buyurdu: Sevgili
8. WYKWKWM YYR TNKRY TWYRWMYT
gkm yir teng ri trmite
yavrum, yer gk yaratldndan
Szck zmlemeleri
to- domak dum men [1. tekil kii belirli gemi zaman]
ayt- sormak < ay- demek; sormak t [ettirgenlik eki] t [3. tekil kii belirli gemi zaman]
ne ne +ke [ynelme durumu eki]
tr- yaratlmak mi [gemi zaman sfat fiili] +te [bulunma durumu eki]
VI
1. PRW PY YM PR YWX CYXY YM
ber bay yime bar yo ay yime
beri zengin de var, yoksul da
2. PR XYW SYNK MKKT WZXWRXY
bar ayu-sng a emgekte ozuray
var. Hangisini zahmet ekmekten kurtaracak3. SN TYKYN YNC TYP
sen tigin ine tip
sn. Prens yle deyip
4. WYTWTY XNKYM XWTY MNY SVR

t[n]ti ang m ut meni sever
arz etti: Devletli babam! Beni sever
5. MW SYZ XNKY YLYK YNC TYP
m siz ang illig ine tip
misiniz? Babas hkmdar yle deyip
6. YRLYX XDY MRX WYKWKWM
yarl-ad amra gkm
buyurdu: Sevgili yavrucuum!
7. SYNY YNC SVR MN YDXY
sini ine sever men ayada
Seni o kadar seviyorum (ki) avu iindeki
8. YYNCW MWNCWX TK KWYZDKY
yin monu teg kzdeki
inci boncuk gibi. Gzdeki
Aklama:
ki sayfa eksik
Szck zmlemeleri
ayu hangi +s [3. tekil kii iyelik eki] +ng a [ynelme durumu eki]
ozur- kurtarmak < oz- ne gemek, kamak ur [ettirgenlik eki] ay sen [2. tekil
kii gelecek zaman]
ut devlet, talih + [3. tekil kii iyelik eki]
sev- sevmek er m siz [2. oul kii geni zamann soru ekli]
illig hkmdar < il memleket, devlet +lig [isimden isim yapm eki]
aya avu ii +da [bulunma durumu eki] + [aidiyet eki]
VII
1. KWYNKWLC PYRDY WL DKW KW T
kng le birdi ol edg k at
Gnle (gnlme) gre verdi. O iyi ad (ve) san
2. TWYRT PWLWNK D YDYLTY KWYNYNK
trt bulung -da yadlt kning e
drt tarafta yayld; her gn
3. KWLXWCY LR WYZWLMDY TXY DYN
olu-lar zlmedi ta adn
dilenciler(in aya) kesilmedi ve daha fazla
4. XLYX XWLTY YM PYR DY KWNYNK
al olt yime bir-di kning e
hazine istedi, yine verdi. Her gn
5. YYNK MWNCWLYW PYRYP XLYX
ayng a munulayu birip alher ay bu ekilde verip hazine dairesin6. TXY XY PRYM ZXYN XLTY
ta a barm azna alt
deki hazine, mal-mlk pek az kald.
7. WL WYDWN XYCY WLWXY XNX YNC
ol dn a ulu ana ine
O zaman ba hazinedar, hana yle
39
40
Uygur Trkesi
8. WYTWNTY TNKRYM XLYX XWRWX XL

tnti teng rim al uru alarz etti: Efendim (hkmdarm) hazine kupkuru ka9. YR XY PRYM LXYN S. WVTS..
r a barm alnsa[r] uvats[ar]
lp , hazine (ve) mal-mlk tkenip daldnda
Szck zmlemeleri
kng l gnl +e [eitlik durumu eki]
bulung taraf +da [bulunma durumu eki]
yadl- yaylmak < yad- yaymak ()l [edilgenlik eki] t [3. tekil kii belirli gemi zaman]
kn gn +i [3. tekil kii iyelik eki] +ng e [ynelme durumu eki]
ol- istemek u [sfat-fiil eki]
zl- kesilmek < z- kesmek ()l [edilgenlik eki] me [olumsuzluk eki] di [3. tekil kii belirli gemi zaman]
al hazine < a hazine, hazineye konulacak ipekli kuma +l [isimden isim yapm eki] +ta [bulunma durumu eki] + [aidiyet eki]
munulayu < bunalayu < bu iaret zamiri +n [zamir nsi] +a [eitlik eki] +la [isimden fiil yapm eki] (y)u [zarf-fiil eki]
azna azck < az az +na [isimden isim yapm eki, kltme eki]
a hazinedar < a hazine + [isimden isim yapm eki, meslek eki
ulu ulu, byk < ul temel, esas +lu [isimden sfat yapm eki: nsz teklemesi ile
ulu] + [3. tekil kii iyelik eki]
teng ri efendi, hkmdar +m [1. tekil kii iyelik eki]
aln- tkenmek, mahvolmak < al- tkenmek ()n [dnllk eki] sar [3. tekil
kii art ekimi]
VIII
1. YZWQ TWY TKYNMKY RTYMYZ
yazua te teginmegey ertimiz
(sakn) kabahatli duruma dmeyelim.
2. TNKRYM YM XNKY XN YNC
teng rim yime ang an ine
Efendimiz! Yine babas han ylece
3. TYP YRLYXDY QNK QZXNSR
tip yarlad ang azansar
deyip buyurdu: Baba kazanrsa (babann kazand)
4. WXLY WYCWN TYMZ MW KWYNKWLWK
ol n timez m kng lg
olu iindir denmez mi? Gnl(nn istediini)
5. PYRZWN KWYNKLYN PRTMNKLR WYTWRW
birzn kng lin bertmeng ler tr
versin, gnln incitmeyin. Sonra
6. KWYNYNK TYDYXSYZ PYRDY
kning e tdsz birdi
her gn engelsiz (istedii gibi) verdi.
7. WL WYDWN YNNC LRY PWYRWX LRY
ol dn inan-lar buyru-lar
O zaman maiyeti (ve) komutanlar
8. YYDYP XNX YNC TYP
iidip ana ine tip
iitip hana yle diyerek
Szck zmlemeleri
yazu gnah, hata, yanl < yaz- hata ilemek -u [fiilden isim yapm eki]
t- dmek e tegin- [yardmc fiili zarf-fiil eki ile asl fiile balanm birleik fiil ekimi] me- [olumsuzluk eki] -gey ertimiz [1. oul kii gelecek zaman]
ti- demek mez m [3. tekil kii geni zamann olumsuz soru ekli]
kng l gnl +()g [belirtme durumu eki]
bir- vermek zn [3. tekil kii emir eki]
kng ()l gnl +i [3. tekil kii iyelik eki: orta hece dmesiyle kng li] +n [belirtme
durumu eki]
bert- incitmek, yaralamak me- [olumsuzluk eki] ng ler [2. oul kii emir eki]
tr sonra, dolay < t- gemek r [ettirgenlik eki] [kalplam zarf-fiil eki]
td engel < td- engel olmak () [fiilden isim yapm eki] +sz [yokluk eki]
inan gvenilir kii, bakan < inan- inanmak [fiilden isim yapm eki] +lar [3. oul kii iyelik eki]
buyru kumandan, vezir < buy(u)r- buyurmak, emir vermek u [fiilden isim yapm
eki: orta hece dmesiyle buyru] +lar [3. oul kii iyelik eki]
IX
1 WYTWNTY LR TNKRYM YLYK TWRWK
tnti-ler teng rim ilig trg
arz ettiler: Yce efendim, devleti (ve) treyi
2 XY PRYM TWTR XY PRYM L
a barm tutar a barm alvarlk (ve) zenginlik (ayakta) tutar, varlk (ve) zenginlik t3. XYNSR YL TWRW NCWK TWTR PYZ
nsar il tr nek tutar biz
kenirse devleti (ve) treyi nasl srdrebiliriz,
4. TNKRYM WL WYDWN XNKY
teng rim ol dn ang
yce efendim? O zaman babas
5. XN YNC YRLYX XDY MRX
an ine yarl-ad amra
han yle buyurdu: Sevgili
6. WYKWKWM KWYNKLYN NCWK
gkm kng lin nek
yavrucuumun gnln nasl
7. PRTYYN MN XYCY PRCXY
berteyin men a bara
kraym ben! Hazineci, btn
8. XYCY LR PYRR WYDWN WYNKY
a-lar birer dn ng i
hazine grevlileri, bir mddet baka (yere)
Szck zmlemeleri
il devlet +(i)g [belirtme durumu eki]
tr tre+g [belirtme durumu eki]
barm zenginlik < bar var, mevcut olan +()m [isimden isim yapm eki. a barm ikilemesinde geer.]
nek nasl, niin < ne ne +e [eitlik durumu eki] +k [pekitirme edat]
bara hep, btn < bar var, var olan +a [eitlik durumu eki] + [aidiyet eki]
41
42
Uygur Trkesi
X
1. PRZWN KNTW PYLYNKY YRYNC
barzun kent bilingey irin
gitsin. Kendi farkna varacaktr, phesiz
2 TYP YRLQDY NT WYTWRW
tip yarlad anta tr
diye buyurdu. Bir sre sonra
3. KY XWLTXWCY LR KLSR
kiye oltu-lar kelser
dilenciler geldiinde
4. XYCYLARYN PWLMZ RTY PYRKW
alarn bulmaz erti birg
hazinecilerini bulamyorlard. Sadaka (verecek grevli)
5. PWLMDY XWLTXWCYLR YYXLYW
bulmad oltular ylayu
bulamadlar, dilenciler alayarak
6. PRSR TYKYN YM YWXLYW
barsar tigin yime layu
giderken prens de (arkalarndan) alar hlde
7. XLYR RTY WYTWRW TYKYN YNC
alr erti tr tigin ine
kalrd. Sonra prens yle
8. TYP SXYNTY XYCY RSR
tip sant a erser
deyip dnd: Hazineci eritiinde
Szck zmlemeleri
bar- varmak, gitmek zun [3. tekil kii emir eki]
bil- bilmek (i)n [fiilden fiil yapm eki] gey [3. tekil kii gelecek zaman]
oltu dilenci < ol- istemek t [fiilden fiil yapm eki] u [sfat-fiil eki] +lar [oul eki]
kel- gelmek ser [3. tekil kii art eki (zarf- fiil ileyiinde)]
birg verilecek ey, sadaka, ba < bir- vermek g [gelecek zaman sfat-fiil eki]
er- erimek, ulamak; gelmek ser [3. tekil kii art eki(zarf- fiil ileyiinde)]
Yukardaki rneklerde grld gibi, Orhun Trkesinde art ekiyle kurulmu cmle aslnda bir zarf-fiil cmlesidir. Bu tr birleik cmlelerde art cmlesi aslnda zarf-fiil cmlesidir. Trkiye Trkesinde, art ekinin anlamca ileyii Eski Trkedeki ileyiiyle bire bir
uygunluk gstermese de baz art cmlelerinin esas cmle-yan cmle ilikisinde art ve hl
ilgisi yannda zaman ilgisinin de bulunduu grlr. Bunu ifade edebilen rnek cmleler
kurmaya alnz.
XI
1. MNYNK WL XNKYM XN PWDWN
mening ol ang m an bodun
(sz) benimdir. Babam kaan, halkn
2. TYLYNK XWRXWP YNC YRLYX
tiling e orup ine yarldedikodusundan korkup yle buyur-
43
3. XDY RYNC KWYZWNWR T PWRX

ad erin kznr et burhdu phesiz. Grnrdeki ete kemie brnm Bu4. N WYK XNK TYTYR XYW
an g ang titir ayu
daya ana baba denir. Hangi
5. KYY WYK XNK KWYNKLYN PRT
kii g ang kng lin bertinsan ana babann gnln krar6. SR WL TYNLYX TMWLWX PWLWR WXWL
-ser ol tnl tamulu bolur oul
sa o kimse cehennemlik olur. Ouldan
7. XYZQ SNMZ MN MTY
za sanmaz men amt
kzdan (yani evlattan) saylmaz. Ben imdi
8. WYK XNK KWYNKLYN
g ang kng lin
ana baba gnln
Szck zmlemeleri
til sz; dedikodu +i [3. tekil kii iyelik eki] +ng e [ynelme durumu eki]
kzn- grnmek r [3. tekil kii geni zaman]
tit- denmek, denilmek < ti- demek t [fiilden fiil yapm eki] ir [3. tekil kii geni zaman]
san- saylmak, hesap edilmek < sa- hesap etmek, saymak n [fiilden fiil yapm eki,
edilgenlik eki]
XII
1. PRTMYYN XNKYM YLYK
bertmeyin ang m ilig
krmayaym. Hkmdar babam
2. TYLK KYRMZWN WYZ XZ
tilke kirmezn z azdile dmesin. Kendi ka3. XNCYM WYZ DKW XYLYNC XYLYYN
anm z edg ln layn
zancm ile iyi iler yapaym.
4. TYP SXYNTY .
tip sant. .
diye dnd. .
ayusng
a emgekte ozuray sen cmlesini Trkiye Trkesine aktarnz ve cmlede geen
szckleri zmleyiniz.
Szck zmlemeleri
bert- krmak, yaralamak me [olumsuzluk eki] yin [1. tekil kii emir eki]
kang baba +()m [1. tekil kii iyelik eki. Uygur Trkesinde Orhun Trkesindeki gibi
unvanlar isimlerden sonra gelir.]
til dil +ke [ynelme durumu eki. tilke kir- dile dmek]
44
Uygur Trkesi
Kendimizi Snayalm
1. Uygurca tranliterasyonu TLNTWRDY RTY olan szcklerin transkripsiyonu aadakilerden hangisidir?
a. etlendrdi erti
b. enlentrdi erti
c. atlanturd erti
d. atlanturd art
e. etlentrdi art
6. Yukardaki cmlede hangi szckte ara durumu eki

kullanlmtr?
a. etin
b. ann
c. ann
d. tigin
e. lmn
2. ve 3. sorular aadaki cmleye gre cevaplandrlacaktr.

[Uygurca uru yirig suvayu l yirig taryu u uzgun
suar yoryur]

[ol dn mahart illeg edg gli tiginig buulu krp ine
tip yarlad]
2. Yukardaki cmlede yer alan aadaki szcklerin hangisinde Orhun Trkesinde bulunmayan fonetik bir zellik vardr?
a. uru kuru
b. yirig yeri
c. suvayu sulayp
d. taryu ekerek
e. yoryur yryor
7. Yukardaki cmlede yer alan aadaki szcklerin hangisinde sfat-fiil eki vardr?
a. dn
b. illeg
c. gli
d. buulu
e. krp
3. Yukardaki cmlede yer alan aadaki szcklerden

hangisi, fiilden isim yapm eki almtr?
a. uru
b. yirig
c. suvayu
d. taryu
e. suar
8. Yukardaki cmlede isimden isim yapma eki kullanlan szckler aadakilerin hangisinde tam ve doru olarak verilmitir?
a. dn, illeg, gli
b. illeg, edg, gli
c. edg, gli, buulu
d. illeg, edg, buulu
e. tiginig, buulu, edg
4. A. von Gabain, ay ln lur tnllara lrr cmlesinde aadaki szcklerin hangisine bakarak Uygur Trkesini azlara ayrmtr?
a. ay
b. ln
c. lur
d. tnllara
e. lrr
9. amra gkm sini ine sever men ayada yin monu

teg cmlesinde aidiyet ekinin bulunduu szck aadakilerden hangisidir?
a. amra
b. gkm
c. sini
d. ine
e. ayada

[etin ann satar ann z igidr yime bodisavat tigin bu
ulu bodun ay lnllar lmn krp]
10. a barm alnsar uvatsar yazua te teginmegey

cmlesinin eylemi, hangi zamanda ekime girmitir?
a. Geni zaman
b. Gelecek zaman
c. Gemi zaman
d. Emir kipi
e. art kipi
5. Yukardaki cmlede 3. tekil kii iyelik eki, ka szckte

gemektedir?
a. 1
b. 2
c. 3
d. 4
e. 5
45

1. c
2. c
3. a
4. a
5. c
6. c
7. c
8. d
9. e
10. b
Yantnz yanl ise, I 1-2yi yeniden okuyunuz.

Yantnz yanl ise,I 3-4-5i ve XII. niteye geri dnp Orhun Trkesi ile Uygur Trkesi Arasndaki
Farklar balkl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanl ise, I 3-4-5i ve hemen altndaki szck ayrtrmalarn yeniden okuyunuz.
Yantnz yanl ise,XII. niteye geri dnp Uygurcada y ve n az balkl konuyu yeniden okuyunuz.
Yantnz yanl ise, III 4-5-6-7-8i ve VI. niteye geri dnp yelik Ekleri balkl konuyu yeniden okuyunuz.
Yantnz yanl ise, III 4-5-6-7-8i ve hemen altndaki szck ayrtrmalarn yeniden okuyunuz.
Yantnz yanl ise, IV 2-3-4 ve hemen altndaki
szck ayrtrmalarn yeniden okuyunuz.
Yantnz yanl ise, XII. niteye geri dnp Orhun
Trkesi ve Uygur Trkesi Arasndaki Farklar balkl konuyu yeniden okuyunuz.
Yantnz yanl ise, VI 6-7-8i ve hemen altndaki
szck ayrtrmalarn yeniden okuyunuz.
Yantnz yanl ise, VII 9, VIII 1i ve hemen altndaki szck ayrtrmalarn yeniden okuyunuz.

Sra Sizde 1
ta adru uzlar kent kent uz iin ileyr
dier ustalar kendi zanatini icra ediyor.
ta- ve, dahi < ta- takmak, eklemek - [kalplam zarffiil eki]
adru baka, dier < *ad- ayr olmak -()r ayrmak [ettirgenlik eki] -u [fiilden isim yapm eki]
kent kendi [dnllk zamiri]
uz usta, mahir < u- yapabilmek -z [fiilden isim yapm eki]
+lar [okluk eki]
i i +i [3. tekil kii iyelik eki] +n [belirtme durumu eki]
ile- yapmak, ilemek -(y)r [3. tekil kii geni zaman]
Sra Sizde 2
Aklma gelirse sylerim. = Aklma geldii zaman sylerim.
kisi bir araya gelirse, kaacak yer arayn. = kisi bir araya geldiinde, kaacak yer arayn.
Sra Sizde 3
ayu-snga emgekte ozuray sen
Hangisini zahmet ekmekten kurtaracaksn ?
ayu hangi +s [3. tekil kii iyelik eki] +nga [ynelme durumu eki]
emgek emek, zahmet < emge- zahmet ekmek -k [fiilden

isim yapm eki] + te [bulunma-kma durumu eki]
ozur- kurtarmak < oz- ne gemek, kamak -ur [ettirgenlik eki] -ay sen [2. tekil kii gelecek zaman]
Hamilton, J. R., (eviren: Ece Korkut, smet Birkan), Budac
yi ve Kt Kalpli Prens Masalnn Uygurcas, Trk Dilleri
Hamilton, J. R., (eviren.: Vedat Kken), Buddhacla likin
Uygurca El Yazmas. yi ve Kt Prens yks, TDK Yaynlar, Ankara 1998.
4
UYGUR TRKES
Amalarmz

Kalyanamkara et Papamkara (yi Dnceli Prensle Kt Dnceli Prens) adl
eserin 12.-26. sayfalarn okuyup evirebilecek ve metinde geen szcklerin
yaplarn zmleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Prens)
indekiler
Uygur Trkesi
Uygur Trkesi Metin-II
Uygur Trkesi
Metin-II
(Y DNCEL PRENSLE KT DNCEL PRENS)
XII
4. . NT WYTRW
..... anta tr
Bundan sonra
5. TLX YWZLWK K YNC
atl yzlg-ke ine
nvanl ve nemli kiilere yle
6. TYP YTY NCWKYN XY
tip aytt nekin a
diyerek sordu: (nsan) nasl, zenginlik
7. PRYM XZXNSR WYKW PWLWR
barm azansar k bolur
servet kazan(may ister)se (dilediinden) ok olur?
8. TLX LR YNC TYP WYTWN
atl-lar ine tip tnnvanl kiiler yle diyerek arz etSzck zmlemeleri
anta ondan, bundan< a 3. tekil kii zamirinin ekime girmi hli +n [zamir nsi] + ta
[bulunma-kma durumu]
atl tannm, mehur < at ad, hret +l [isimden isim yapm eki; isimleri sfatlatrr.]
yzlg tannm, nemli kii < yz yz, ehre +lg [isimden isim yapm eki. simleri
sfatlatrr] +ke [ynelme durumu eki]
nekin nasl, niin < ne ne + e [eitlik durumu eki] + k [pekitirme edat] + (i)n
[ara durumu eki]
azan- kazanmak +sar [art eki]
k ok < k- ymak, biriktirmek -() [fiilden isim yapm eki]
XIII
1. TY WYNKY WYNKY XZXNC XYLMX
ti ngi ngi azan lma
ti. Trl trl kazanma (yollarn)
48
Uygur Trkesi
2. YW PYRDY LR PYRY YWR XZXNC

ayu birdi-ler biri ayur azan
syleyiverdiler. Biri (yle) der: Kazan
3. NNK TRYX TRYMXD DKW YWX KYM
neng tar tarmada edg yo kim
konusunda tarla ekip bimekten iyisi yoktur,
4. PYR TRYSR MYNK TWYMN PWLWR
bir tarsar ming tmen bolur
bir ekildiinde, milyonlarca olur.
5. PYRY YWR XWY YYLXY YKYDSR
biri ayur oy yl igidser
Biri (de yle) der ki: Koyun ve at beslenirse,
6. YYLYNK YLWR PY PWLWR PYRY
ylnga alur bay bolur biri
yldan yla saylar artar, (kii) zengin olur. Bir (dier)i
7. YWR WYNKTWN KYDYN STYX
ayur ngtn kidin sata
syler: Douya ve batya mal satmaya
Szck zmlemeleri
ngi ayr, baka, farkl < ng n, d +i [kalplam 3. tekil kii iyelik eki]
ay- sylemek -ur [geni zaman eki]
igid- yetitirmek, beslemek < ig- emek-(i)d [fiilden fiil yapm eki: pekitirme grevindedir] -ser [art eki]
ylnga her yl < yl yl + [3. tekil kii iyelik eki] +nga [ynelme durumu eki]
kidin bat < ki geri, arka; (kr.: Trkiye Trkesi geri<Eski Anadolu Trkesi gir<
Eski Trke kir) +din [kma durumu eki: bk. 2. nite Orhun ve Uygur Trkeleri Arasndaki Farklar-6.]
Aklama:
Eski Trklerin inanlarna gre bir nevi kble saylabilecek yn dou idi. Yzn, gnein douuna doru evrildii dou istikametinin ad bu sebeple ng, ngre, ngdn, ngtn gibi
kelimelerle adlandrlmtr. Yz douya bakarken arkamzda kalan yn ise batdr. kidin kelimesinin asl anlamnn arka; sonra olmasna ramen bir yn ismi olarak da kullanlmasnn nedeni budur.
sat- satmak -() [fiilden isim yapm eki]+a [ynelme durumu eki]
XIV
1. YWLWX PRSR PY PWLWR
yulua barsar bay bolur
mal almaya gidilirse (kii) zengin olur.
2. YM PYR PYLK NWM
yime bir bilge nom
Yine bir bilge, din diyanet
3. PYLYR R YNC TYP TYDY TVR
bilir er ine tip tidi tavar
bilir kii(din alimi) yle dedi: Dnyalk
4. XZXNMX NNK TLWY WYKWZ
azanma neng taluy gzedinme konusunda (kii) okyanus-
4. nite - Uygur Trkesi-Metin II
5. K KYRYP KWNKWL TKY KWYS

ke kirip kngl-teki ksa girip (manevi derinliklere dalp) gnldeki (nefsinin yapmaya zorlad) arzu6. WYN XNTWR XLY SXYNSR
in antur-al sansar
larn kandrmak iin tefekkr ederken,
7. PWLWNCWSWZ CY[N]TMNY RDYNY
bulunusuz intemeni erdini
bulunmaz intamani incisini (dnce mcevherini = mutlak hakikati)
8. PWLSR XMX YYRTWNCWDKY
bulsar ama yirtndeki
bulacak olursa tm yeryznde bulunan
Szck zmlemeleri
yul- yolmak;ekip almak -(u) [fiilden isim yapm eki]+a [ynelme durumu eki]
ks arzu, istek < kse- istemek - [fiilden isim yapm eki: - eki burada olduu gibi
kendisinden nceki nly daraltabilir. rnek: ala- vmek fakat al]
antur- kandrmak, doyurmak < an- kanmak, doymak -tur [ettirgenlik eki] -al
[zarf-fiil eki]
bulunusuz bulunmaz, ender < bul- bulmak, ele geirmek -(u)n [dnllk eki] -
[fiilden isim yapm eki] +u [isimden isim yapm eki] + suz [isimden isim yapm eki: yokluk sfatlar retir]
XV
1. TYNLYX LRNYNK KWYSWYN YNCYP
tnl-larnng ksin inip
canllarn arzular bylece (yerine gelmi olur).
2. TYKYN LXWNY TPLMDY TK
tigin alun taplamad tek
Prens (tekliflerin) hepsini uygun grmedi, yalnzca
3. TLWY WYKWZK KYRMYYK
taluy gzke kirmiig
okyanusa almay
4. TPLDY WYTWRW YCKRW XNKY YLYK
taplad tr iger ang illigke
makul grd. Sonra ieride (sarayda) babas kraldan
5. WYTWK PYRDY TLW WYKWZK
tg birdi talu gzke
bir istekte bulundu: Okyanusa
6. KYRYN TYP WL WYDWN XNKY
kireyin tip ol dn ang
gireyim (alaym) m? diye. O anda babas
7. XN PW WYTWK SV YYDYP
an bu tg sav iidip
han bu istirham iitmesine ramen
8. NNK KYKYNC PYRW WMDY RTYNKW
neng kigin bir umad erting
hibir cevap veremedi. Ar derecede
49
50
Uygur Trkesi
Szck zmlemeleri
tapla- uygun bulmak < tap uygun, yerinde +la- [isimden fiil yapm eki] -ma [olumsuzluk eki] -d [3. tekil kii belirli gemi zaman eki]
kir- girmek -mi [gemi zaman eylem sfat] -(i)g [belirtme durumu eki]
tg rica, istek < t- gemek, arz etmek -()g [fiilden isim yapm eki]
bir vermek - u- muktedir olmak [yardmc fiili zarf-fiil eki ile asl fiile balanm
birleik fiil ekimi] -ma [olumsuzluk eki] -d [3. tekil kii belirli gemi zaman eki]
XVI
1. PWWLWX PWLTY WYTRW W[L]
buulu bolt tr ol
zld. Ardndan, o
2. WXLY TYKYN K YNC
ol tigin-ke ine
olu prense yle
3. TYP YRLYX XDY MRX WYKWK
tip yarl-ad amra gkdiyerek buyurdu: Sevgili yavrucuk4. WM MNYNK YLT XZXNCYM
m mening ilte azanm
um! Benim imparatorlukta kazancm
5. SYZYNK RMZ MW MTY KWYNKWL
sizing ermez m amt knglsizin deil mi? imdi istediiniz
6. C LYNK PRC PWY
e alng bara bu
kadar aln; hepsini sadaka
7. PYRYNK N WYCWN WYLWM
biring ne n lm
verin! Niin lm
8. YRK PRYR SYZ PY TWYRLWK
yirke barr siz bi trlg
yerine gidiyorsunuz? (Orada) be trl
Szck zmlemeleri
bir- vermek -(i)ng [2. oul kii emir eki]
ngi ngi az an lma ayu birdiler cmlesini Trkiye Trkesine aktarnz ve cmlede
geen szckleri zmleyiniz.
XVII
1.D PR PYR D WL RWR TLYM
ada bar bir ada ol err talm
tehlike var. Birinci tehlike udur: Canavar
2. PLYX WDWX RKN SXLNMDYN
bal odu erken salanmadn
balk uyank iken (kii) beklemedii anda
3. TWR LXWNY KMY PYRL SYN
tuar alun kemi birle sing(onunla) karlar. Herkesi gemiyle birlikte yu-
4. KWRWR YKYNTY SWVD SWV WYNKLWK

rr ikkinti suvda suv nglg
tar. kincisi: Suda su renginde
5. TXLR PR KMY SWSWP SYNWR
ta lar bar kemi ssp snur
dalar var. Gemi arpp paralanr.
6. KYY LXW WYLWR WYCWNC SWVD
kii al u lr n suvda
nsanlarn tamam lr. ncs: Suda
7. YKLR WRWP KMY SWVX
yekler urup kemi suv a
eytanlar hcum edip gemiyi suya
8. CWMWRWR TWYRTWNC WLWX TKZYNC
omurur trtn ulu tegzin
batrr. Drdncs: Byk girdap
Szck zmlemeleri
odu uyank < *od- uyank olmak -(u) [fiilden isim yapm eki]
sa lan- dikkat etmek < sa- saymak, hesap etmek - dikkatli, uyank [fiilden isim yapm eki] -madn [olumsuz zarf-fiil eki]
tu- rast gelmek, karlamak -ar [geni zaman eki]
sing- sinmek, iine gemek -r yutmak, iine ekmek [ettirgenlik eki] -r [geni
zaman eki]
nglg grnml < ng renk, grn +lg [isimden isim yapm eki]
ss- arpmak -()p [zarf-fiil eki]
sn- krlmak < s- krmak-n [dnllk eki] -ur [geni zaman eki]
omur- suya daldrmak < om- suya dalmak -ur [ettirgenlik eki] -ur [geni zaman eki]
tegzin girdap < tegiz- evirmek -(i)n [dnllk eki] - [fiilden isim yapm eki]
XVIII
1. K KYKWRWR SWV [YKRK YLWR]
k(emi)ke kigrr suv igrik eilr
gemiyi iine alr. Sular kendi etrafnda dner,
2. SWXWWR PYYNC TNKRY TWPYNR
so uur biin tengri topnar
birbirine arpar. Beincisi: Gkyz yarlr
3. QWRXYNCYX YYL TWRWR KMY Q
or n yil turur kemi a korkun bir frtna kopar gemi ters
4. TRYLWR WYLWR PW MWNC
tarlur lr bu muna
yz olur. (Herkes) lr. Bu kadar
5. XWRXYNCYX DX KYRYP WYLKY
or n ada a kirip lgey
korkun tehlikelere girip lecek6. SYZ PYZNY YRYNC XYLXY SYZ
siz bizni irin l ay siz
siniz. Bizi bedbaht edeceksiniz.
7. TYP TYDY WL WYDWN PWDYSVT TYKYN
tip tidi ol dn bodisavat tigin
diye konutu. O zaman Bodisavat Prens
51
52
Uygur Trkesi
8. QNKY XNT PW YRLX YYDYP

ang anta bu yarl iidip
babas handan buyruu iitince:
Szck zmlemeleri
kigr- sokmak, girdirmek < kir- girmek -gr [ettirgenlik eki] -r [geni zaman eki]
igrik ember biimli < ig- emek -(i)r eirmek [ettirgenlik eki] -(i)k [fiilden isim
yapma eki]
eil- kvrlmak, etrafnda dnmek < e- kvrmak, evirmek -(i)l [edilgenlikdnllk eki] -r [geni zaman eki]
so u- arpmak < so - vurmak, darp etmek -(u) [itelik eki] -ur [geni zaman eki]
or n korkun < or- korumak - [fiilden fiil yapm eki] -()n [dnllk eki]
- [fiilden isim yapm eki] + [isimden isim yapm eki]
a tarl- devrilmek < a- bir yana eilmek-()t [pekitirme grevinde ettirgenlik eki]
-ar [ettirgenlik eki] -()l [edilgenlik eki] -ur [geni zaman eki]
Aklama:
Eski Trke dneminde -Ar ettirgenlik eki nadiren de olsa kullanlr. rnek: kaytar- < kay-()
t-ar-. Orhun Trkesi gramerinde (V. nite) rnei olmadndan fiilden fiil yapm ekleri arasnda verilmemitir.
l- lmek -gey [gelecek zaman eki] -siz [3. oul kii eki]
irin zavall, sefil < ir- yermek, knamak -(i)n [edilgenlik fonksiyonunda dnllk
eki] - [fiilden isim yapm eki]
XIX
1. YRLX PWLZWN TYDMZWN PRYYN
yarl bolzun tdmazun barayn
Bana ferman (padiahlk izni) verilsin, engellenmesin, gideyim.
2. TYP WYTWNTY WYTRW XNKY XN
tip tnti tr ang an
diye arz etti. Bunun zerine babas han
3. YRLYX QMDY PRMXY SYN TYP
yarl - amad barma ay sin tip
ferman buyurmad. Gitmeyeceksin diye
4. TYDY WYTRW TYKYN PYN TWYNKYTYP
tidi tr tigin ban tngitip
cevap verdi. Prens ban eip
5. YXLYW YYRD YTP YWQRW TWRXLY
layu yirde yatp yo aru tur al
alayarak yerde yatp (ne) yukar kalkmaya
6. LXLY WNMDY YNC TYP TYDY
a ala al unamad ine tip tidi
(ne de) yemek yemeye raz oldu. yle dedi:
7. YRLYX PWLMZ RSR PW YYRD YWQRW
yarl bolmaz erser bu yirde yoaru
Ferman olmazsa buradan yukar (ayaa)
8. TWRMZ MN NMZ MN WYLKY
turmaz men a aanmaz men lgey
kalkmayacam; yemek yemeyeceim ve lecek-
Szck zmlemeleri
bol- olmak -zun [3. tekil kii emir eki]
tng- dnmek, evrilmek -(i)t emek [pekitirme grevinde ettirgenlik eki] -(i)p
[zarf-fiil eki]
yo yoku, ykseklik + aru (< a+ru) [yn gsterme eki]
a a, yemek +la- yemek yemek[isimden fiil yapm eki] - al [zarf-fiil eki]
aa- yemek yemek< a a, yemek +a- [isimden fiil yapm eki]
-n [dnllk eki] -maz [olumsuz geni zaman eki] -men [1. tekil kii eki]
XX
1. MN TYP TYDY XLTY LTY KWYN
men tip tidi alt alt kn
im. diye konutu. Ne zaman ki, alt gn
2. RTYP PRDY WYKY QNKY
ertip bard gi ang
geip gitti; annesi, babas
3. TLYXY YWZLWKY YXLYWt
atl yzlgi layu
nvanl kiiler, nde gelen zatlar alaarak
4. PWSNW TWRX[W]RWP NNK WNM
busanu tur urup neng unamazlerek kaldrmak (istediler) hi raz olma5. DY WL WYDWN WYKY QNKY
ad ol dn gi ang
d. O zaman annesi ve babas
6. YNC TYP TYDY PYZ KNTW K
ine tip tidi biz kent-ke
yle sylediler: Biz kendisine
7. DKW K WYTLYWR PYZ WNMSR
edg-ke tleyr biz unamasar
iyi (eyler) iin t veriyoruz. Rza gstermezse
Aklama:
---------[XX ve XXI arasnda iki sayfa eksik]---------[...as-]
Szck zmlemeleri
bus- zlmek -(a)n [dnllk eki] -u [zarf-fiil eki]
Aklama:
Yardmc ses durumundaki dar-yuvarlak nlnn dz-geni olarak kullanlmas rnei iin
kr.: yal()n/yal(a)n alev; meale< yal- alev almak. Ayrca kr.: XXIII ama n ve XXIV
amu un.
turur- yerinden kaldrmak < tur- ayaa kalkmak -ur [ettirgenlik eki] -(u)p [zarf-fiil eki]
neng hibir ey; hi < ne [belirsizlik zarf] +ang yok; deil
t t (< gt) +le- [isimden fiil yapm eki] -(y)r biz [3. oul kii geni zaman]
XXI
1. XY TWZWSY N PR TYKYN YNC
tuzus ne bar tigin ine
faydas yarar nedir? Prens yle
53
54
Uygur Trkesi
2. TYP WYTWNTY LWW XNLRYNT

tip tnti luu anlarnta
diyerek konutu: Ejder hanlarnda
3. CYNTMNY RDYNY PR KYM
intemeni erdini bar kim
intamani incisi var ki
4. WYLWKLWK QWTLWX KYY WL RDNY
lglg utlu kii ol erdini
ksmetli ve talihli biri o inciyi
5. PWLSR QMX TYLX LRQ SX
bulsar ama t[n]l -lar a as
bulursa btn canllara fayda,
6. TWSW XYLWR NY WYCWN TLWY
tusu lur an n taluyyarar salar. Onun iin okyanus7. Q KYRYKSYWR MN TYP WYTWNTY
a kirigseyr men tip tnti
a gitmek (almak) istiyorum diye arz etti.
8. WL WYDWN QNKY QN YRLX YRLX
ol dn ang an yarl yarl aO zaman babas han ferman buyurSzck zmlemeleri
as fayda; kazan, kr< as- amak, ykselmek -() [fiilden isim yapm eki]
kir- girmek -(i)g [fiilden isim yapm eki] +se- [isimden fiil yapm eki] -(y)r men [1.
tekil kii geni zaman]
men a aanmaz men cmlesini Trkiye Trkesine aktarnz ve cmlede geen szckleri zmleyiniz.
XXII
1. DY KYM TLWY Q PRYYN
d kim taluy- a barayn
du: Kim okyanusa gideyim
2. TYSR KYRYNKLR WXLWM TYKYN
tiser kiringler o lum tigindiyorsa (huzura) gelsin ve olum Prens3. K Y PWLWNKLR N KRKKYN
ke i bolung lar ne kergekin
e arkada olsun. Ne gerekiyorsa
4. PRC PYRKY PYZ KYM YYRCY
bara birgey biz kim yiri
her eyi vereceiz. inizde rehber
5. SWVCY KYMYCY PR RSR YM
suv kimii bar erser yime
denizci gemici var ise, o da
6. KLZWN TYKYNYK YSN
kelzn tiginig isen
gelsin. Prensi sa
7. TWYKL KLWRZWN LR WYTRW

tkel kelrzn-ler tr
salim getirsinler. Bunun zerine
8. PW YRLX YYDYP PY YWZ
bu yarl iidip bi yz
bu ferman iitip be yz
Szck zmlemeleri
bar- gitmek -ayn [1. tekil kii emir eki]
kergek gerek < kerge- yaramak, uygun olmak-k [fiilden isim yapm eki] +i [3. tekil
kii iyelik eki] +n [iyelik ekli gvdeler zerine gelen belirtme durumu eki]
tkel salam; tam, btn < t- bitmek -k tam [fiilden isim yapm eki] +e- tam olmak; yetmek -l [fiilden isim yapm eki]
kelr- getirmek < kel- gelmek -r [ettirgenlik eki] -znler [3. oul kii emir eki]
XXIII
1. STYXCY RN LR TYRYLYP
sat eren-ler tirilip
tccar kimseler toplanp
2. YCKRW WYTWK PYRDY LR XMXYN
iger tg birdi-ler ama n
ieri (saraya) mracaat ettiler: Hep birlikte
3. DKW WYKLY TYKYNK QWLWQ ..
edg gli tiginke ullu
yi Dnceli Prense hizmet [edeceiz]
4. PRYR PYZ WYLSR PYRL WYLWR
barr biz lser birle lr
gideceiz; leceksek birlikte lecek5. PYZ KLSR PYRL KLYR PYZ TYP
biz kelser birle kelir biz tip
iz; dnecekse birlikte dneceiz diye
6. WYTWK PYRDY LR WL WYDWN
tg birdi-ler ol dn
istek bildirdiler. O zamanlarda
7. PRNS WLWT PYR DKW
baranas uluta bir edg
Benares ulusundan bir iyi ve
8. LP YYRCY SWVCY PR RTY QC
alp yiri suv bar erti a
cesur rehber ve gemi klavuzu var idi. Ka
Szck zmlemeleri
ama n hep beraber < ama btn, hepsi +()n [ara durumu eki]
gli < - dnmek -gli [sfat-fiil eki; bk. Orhun Trkesi VII. nite, Sfat-Fiiller]
birle birlikte < bir bir, beraber +le [ara durumu eki]
XXIV
1. QT TLWY Q KYRYP
ata taluy- a kirip
sefer oknayusa gitmi,
55
56
Uygur Trkesi
2. PYR YWZ RYN PRYP

bier yz erin barp
be yz adamla yola km,
3. YSN TWYKL KLMY RTY
isen tkel kelmi erti
sa salim geri dnm idi.
4. YNCYP SKYZ WN YYWR
inip sekiz on yaayur
Ancak seksen yanda
5. XRY RTY YYN YKY KWYZY
ar erti yine ikki kzi
bir ihtiyar idi. stelik iki gz de
6. KWYRMZ RTY WL PY YWZ R
krmez erti ol bi yz er
grmyordu. Bu be yz adam
7. QMWXWN WL KWYRMZ YYRCYK
amu un ol krmez yirike
hep birlikte bu gzleri grmeyen klavuza
8. WYTWNTY LR WL WYDWN
tnti-ler ol dn
bavurdu. O zaman
Szck zmlemeleri
ata kez, defa < at- katmak, eklemek -a [kalplam zarf-fiil eki]
yaa- yaamak < ya ya, diri +a- [isimden fiil yapm eki] -(y)ur [3. tekil kii geni zaman]
XXV
1. TYKYN WYZY PRYP XWLYN
tigin zi barp oln
prens (oraya) kendisi gidip (adam) kolundan (tutarak)
2. YTYP YCKRW XNKY XN
yetip iger ang an
yannda gtrp ieri (saraya) babas hann
3. TP KYKWRDY XNKY XN
tapa kigrdi ang an
huzuruna getirdi. Babas han
4. YNC TYP YRLQDY PYR KY MRQ
ine tip yarl ad bir-kiye amra
yle deyip buyurdu: Biricik sevgili
5. WXLWMYN SYZYNK TWTWZWR
o lumn sizinge tutuzur
olumu size emanet ediyor6. MN SN TWYKL KLWRWNK TYP
men esen tkel kelrng tip
um. (Onu) sa salim geri getirin diye
7. YRLQDY WYTRW WL VYCX R
yarl ad tr ol av a er
konutu. Sonra bu yal adam
8. YXLYW XN Q YNC TYP WYT..

layu an- a ine tip t[n-]
alayarak hana byle diyerek arz etSzck zmlemeleri
tapa -e doru< tap- bulmak -a [zarf-fiil eki]
birkiye biricik < bir bir, tek +kiye [isimden isim yapm eki; kltme ve okama anlam katar. Bk. Orhun Trkesi V. nite, Sz Yapm]
o lumn < oul oul, evlat +(u)m [1 tekil kii iyelik eki] +()n [iyelik ekli gvdeler zerine gelen belirtme durumu eki]
sizinge < siz siz [2. oul kii zamiri] +ing [tamlayan durumu eki] +e [ynelme durumu eki]
Aklama:
Eski Trke zamir ekiminde baz rneklerde isim durum eklerinin st ste gelmesi sz konusudur. rnek: bizinge bize, bizinte bizde. Ayrca bk. Orhun Trkesi VI. nite, Kii Zamirleri.
tutuzur men < tut- tutmak -(u)z emanet etmek [ettirgenlik eki] -ur men [1. tekil kii
geni zaman]
XXVI
1. TY TNKRYM N MWNK TQ
ti teng rim ne mung ta
ti: Hnkarm, ne (gibi bir ) sknt, zaruret
2. PWLTY KYM NTX TNKRY TK
bolt kim anta teng ri teg
oldu ki byle gkyz gibi,
3. RDNY TK WYKWKWNKWZNY WYLWM
erdini teg gkng zni lm
mcevher gibi sevgili evladnz lm
4. YYRYNK YDWR SYZ WL TLWY
yiring e dur siz ol taluy
yerine gnderiyorsunuz? O okyanusun
5. SWVY RTYNKW QWRQYNCYX
suv erting or n
suyu fevkalade korkun ve
6. DLX WL WYKW TYNLXLR
adal ol k tnl lar
tehlikelidir. Birok canl
7. PRYP WYLWKLY PYR PRSR
barp lgli bir barsar
gidip ld. Bir (bana) gidilse,
8. YRXY MW TYP WYTWNTY
yara ay mu tip tnti
uygun olur mu? diye arz etti.
Szck zmlemeleri
gk sevgili < *g- vmek -()k [fiilden isim yapm eki] +()ng z [2. oul kii iyelik eki] +ni [belirtme durumu eki]
lm lm < l- lmek -()m [fiilden isim yapm eki]
lgli < l- lmek -()gli [sfat-fiil eki]
57
58
Uygur Trkesi
Kendimizi Snayalm
1. Uygurca tranliterasyonu YYLYNK YLWR olan szlerin transkripsiyonu aadakilerden hangisidir?
a. yilinke eilr
b. iylinke alur
c. ylnga alur
d. yilinge eilr
e. ylna alur
6. Yukardaki szcklerin hangisinde belirtme durumu eki

yoktur?
a. ksin
b. kirmiig
c. tigin
d. aman
e. alun

birkiye amra olumn sizinge tutuzur men
2. Yukardaki cmlede Orhun Trkesinde bulunmayan bir
fonetik zellik aadaki hangi szckte gemektedir?
a. amra sevgili
b. birkiye biricik
c. olumn olumu
d. sizinge size
e. tutuzur emanet eder
7. k tnllar barp lgli bir barsar yaraay mu cmlesinde sfat-fiil eki aadaki hangi szckte vardr?
a. yaraay
b. barp
c. lgli
d. k
e. barsar
3. Yukardaki cmlede hangi szckte, fiilden isim yapm

eki gemektedir?
a. amra sevgili
b. birkiye biricik
c. olumn olumu
d. sizinge size
e. tutuzur emanet eder
4. ol dn ang an bu tg sav iidip ifadesinde aadaki
szcklerin hangisine bakarak Uygur Trkesi ile Eski Trke arasndaki bir farktan sz edebiliriz?
a. sav
b. tg
c. iidip
d. dn
e. ol
tnllarnng ksin inip tigin alun taplamad tek taluy
gzke kirmiig taplad
5. Yukardaki cmlede 3. tekil kii iyelik eki ka szckte
gemektedir?
a. 1
b. 2
c. 3
d. 4
e. 5
8. Aada verilen szcklerin hangisinde isimden isim

yapma eki kullanlmtr?
a. lm
b. ks
c. tapa
d. ngi
e. tg
9. Aada verilen szcklerin hangisinde ettirgenlik eki
kullanlmtr?
a. tleyr
b. eilr
c. lr
d. err
e. kelrr
10. kirigseyr ifadesinin kk ve eklerine doru olarak ayrlm biimi aadaki seeneklerin hangisinde verilmitir?
a. ki-r-i-g-se-yr
b. kir-i-g-se-y-r
c. kir-i-g-se-yr
d. kiri-g-se-y-r
e. ki-ri-g-se-yr
59
1. c
2. b

Hamilton, J. R., (ev.: Vedat Kken), Buddhacla likin Uygurca El Yazmas. yi ve Kt Prens yks, TDK Yaynlar, Ankara 1998.
3. a
4. a
5. c
6. c
7. c
8. d
9. e
10. b
Yantnz yanl ise XIII 6y yeniden okuyunuz.

Yantnz yanl ise XXV 4 ve II. niteye geri dnp Orhun ve Uygur Trkeleri Arasndaki Farklar balkl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanl ise III 4 ve hemen altndaki szck
zmlemelerini yeniden okuyunuz.
Yantnz yanl ise II. niteye geri dnp Orhun ve
Uygur Trkeleri Arasndaki Farklar balkl konuyu yeniden okuyunuz.
Yantnz yanl ise XV 1-2-3-4-5i ve Orhun Trkesi VI. niteye geri dnp yelik Ekleri balkl konuyu yeniden okuyunuz.
Yantnz yanl ise Orhun Trkesi VI. niteye geri
dnp sim Durum Ekleri balkl konuyu yeniden
okuyunuz.
Yantnz yanl ise Orhun Trkesi VII. niteye geri dnp Sfat-Fiiller balkl konuyu yeniden okuyunuz.
Yantnz yanl ise XIII 1i ve hemen altndaki szck zmlemelerini yeniden okuyunuz.
Yantnz yanl ise btn nitedeki benzer szck
ayrtrmalarn karlatrarak yeniden okuyunuz.
Yantnz yanl ise XXI 7i ve hemen altndaki szck zmlemelerini yeniden okuyunuz.

Sra Sizde 1
ngi ngi azan lma ayu birdiler
trl trl kazanma (yollarn) syleyiverdiler
ngi ayr, baka, farkl < ng n, d +i [kalplam 3. tekil
kii iyelik eki]
ay- sylemek -u bir- [yardmc fiili zarf-fiil eki ile asl fiile
balanm birleik fiil ekimi] -di [belirli gemi zaman] -ler
[okluk eki]
Sra Sizde 2
men a aanmaz men
yemek yemeyeceim
men [1. tekil kii zamiri]
a a, yemek
aa- yemek yemek< a a, yemek +a- [isimden fiil yapm
eki] -n [dnllk eki] -maz [olumsuz geni zaman eki]
-men [1. tekil kii eki]
5
UYGUR TRKES
Amalarmz

Kalyanamkara et Papamkara (yi Dnceli Prensle Kt Dnceli Prens) adl
eserin 27.- 40. sayfalarn okuyup evirebilecek ve metinde geen szcklerin
yaplarn zmleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Prens)
indekiler
Uygur Trkesi
Uygur Trkesi Metin-III
Uygur Trkesi
Metin-III
(Y DNCEL PRENSLE KT DNCEL PRENS)
XXVII
1. WLW PRC TYKYN WYCWN

ulu bara tigin n
ulus, hep birlikte prens iin
2. PWSNWR YM XN YNC
busanur yime an ine
kederlenir. Yine han yle
3. TYP YRLX QDY TYDW WMDYM
tip yarl-ad tdu umadm
diyerek buyurdu: Engellemeye gcm yetmedi.
4. RKYM TWYKMDY RKSYZ YDWR
erkim tkemedi erksiz dur
kudretim yetmedi. stemeksizin yolluyor5. MN MTY SYZ XTXLNYNK
men amt siz atalanng
um. imdi siz zahmete katlann,
6. PYRL PRYNK PRYNK YYRCY
birle barng barng yiri
beraber gidin. Gidin, klavuz
7. PWLWNK TYP YRLQDY VYCX
bolung tip yarlad ava
olun diye konutu. Yal adam
8. QMX TPLMY WYCWN YYRCY
ama taplam n yiri
herkes uygun grd iin klavuz
Szck zmlemeleri
bar var, mevcut+a [eitlik durumu eki]
td- engellemek-u u- muktedir olmak [yardmc fiili zarf-fiil eki ile asl fiile balanm birleik fiil ekimi] -ma [olumsuzluk eki] -dm [1. tekil kii belirli gemi zaman eki]
d- gndermek < - gndermek -d [fiilden fiil yapm eki; pekitirme grevini grr]
-ur [geni zaman eki] -men [1. tekil kii eki]
at(a) kat, sert< at- katlamak; daralmak -(a) [fiilden isim yapm eki] +la[isimden fiil yapm eki]-n [dnllk eki] -()ng [2. oul kii emir eki]
62
Uygur Trkesi
XXVIII
1. PWLTY WL WYDWN XNKY XN
bolt ol dn ang an
oldu. O zaman babas han
2. TYKYNK SPTY PY YWZ RN
tiginke septi bi yz erenprense gerekli donanm verdi. Be yz adam3. NYNK Y SWVY KWYLWKY TQY
ning a suv klki ta
n yemei, suyu, yk hayvan ve dahi
4. N KRKKYN LQW TWYKTY
ne kergekin alu tketi
btn gerekli olanlar tam ve eksiksiz
5. PYRYP WZTYP WYNTWRDY
birip uzatp ntrdi
vererek (onlar) yola koyup uurlad.
6. WL WYDWN YYX WYKLY TYKYN
ol dn ay gli tigin
Bu srada Kt Dnceli Prens
7. YNYSY YNC TYP SQYNTY
inisi ine tip sant
kardei yle dnd:
8. WYKWM QNKYM YCYM TYKYN K
gm angm iim tigin-ke
Annem ve babam (hep) aabeyim prensi
Szck zmlemeleri
eren adamlar< er adam +ninng [tamlayan durumu eki]
ntr- gndermek; uurlamak < n- dar, ne kmak -tr [ettirgenlik eki] -di [1.
tekil kii belirli gemi zaman eki]
XXIX
1. SVR MYNY QLYWR RTY MTY
sever meni alayur erti amt
sever, benden nefret eder idi. imdi
2. YCYM TLWY Q PRYP RDNY
iim taluy-a barp erdini
aabeyim okyanusa gidip (de) (byk) inciyi
3. KLWRSR TQY XRLX PWLXY
kelrser ta arl bolay
getirirse, daha da kymetli olacak.
4. MN TQY WCWZ PWLXY MN
men ta uuz bolay men
ben (ise) daha kymetsiz olacam
5. TYP SQYNTY MTY PYRL
tip sant amt birle
diye dnd. imdi (ben de onunla) beraber
6. PRYYN WYTRW XNKY XN Q
barayn tr ang an-a
gideyim. Sonra babas hana
63
5. nite - Uygur Trkesi Metin-III
7. YNC TYP WYTWNTY YCYM

ine tip tnti iim
yle hitap etti: Aabeyim
8. TYKYN WYLWM YYRK PRYR
tigin lm yirke barr
prens lm lkesine gidiyor.
Szck zmlemeleri
ala- (<ince k) kt, iren +la- nefret etmek[isimden fiil yapm eki] -(y)ur [3. tekil kii geni zaman eki]
XXX
1. NKLWK XLYR MN TNKRYM
neglk alr men tengrim
Ben niin kalyorum, hametlim?
2. MN YM PRYYN DKW YVLQ
men yime barayn edg yavla
Ben de gideyim. yi (de) kt (de)
3. PWLSR PYRL PWLLYM TYP
bolsar birle bolalm tip
olsak, birlikte olalm. diye.
4. YM XNKY WXWL XYLYNCY
yime ang oul ln
Ancak babas olunun ahlk
5. YVLQ WYCWN SVMZ RTY
yavla n sevmez erti
kt olduu iin onu sevmiyordu.
6. WYTRW PRSR PRXYL TYP
tr barsar barl tip
Bunun zerine: Gideceksen git diye
7. YRLQDY WL WYDWN XNKY
yarlad ol dn ang
buyurdu. Bu srada babas
8. XN WLW PWDWN YXLYW SYQ
an ulu bodun layu shan ve btn halk alayp sztdu umadm ifadesini Trkiye Trkesine evirerek szck zmlemesi yapnz.
Szck zmlemeleri
neglk nasl, niin < ne ne, hangi +g [isimden isim yapm eki] +lk [isimden isim
yapm eki]
edg iyi; yarar < ed mal, deerli eya +g [isimden isim yapm eki]
XXXI
1. TYW DKW WYKLY TYKYNYK WZ
tayu edg gli tiginig uzlayarak yi Dnceli Prensi yola koy2. TY WYNTWRWP TLWY Q
at ntrp taluy-a
up uurlayarak okyanusa
64
Uygur Trkesi
3. YDTY LR XLTY TLWY WYKWZ K

dt-lar alt taluy gz-ke
gnderdiler. Ne zaman ki okyanusa
4. TKYP YYTY KWYN TWRWP
tegip yitti kn turup
varp ulat, (orada) yedi gn kalp
5. KMY YRTY YYTY TYMYR SW
kemi yaratt yitti timir son
gemiyi donatt. Yedi zincirle
6. KMY SWLP TWRXWRDY YYTYNC
kemi solap tururd yittin
gemiyi balayp, yerine sabitledi. Yedinci
7. KWYN TNK TNKLYWR RKN
kn tang tanglayur erken
gn tan atarken
8. DKW WYKLY TYKYN WLWX KWYV
edg gli tigin ulu kvyi Dnceli Prens heybetli daSzck zmlemeleri
sta- alamak, szlamak < st hkrk, inilti +la- [isimden fiil yapm eki] -(y)u
[zarf-fiil eki]
uzat -gndermek < uz dz, doru +a- ileriye doru gitmek [isimden fiil yapm eki]
-t [ettirgenlik eki] -t [3. tekil kii belirli gemi zaman eki]
yarat- donatmak, hazrlamak < yara- uygun olmak -t [ettirgenlik eki] -t [3. tekil kii
belirli gemi zaman eki]
so zincir (< ince su) +la- zincirlemek [isimden fiil yapm eki] -p [zarf-fiil eki]
turur- durdurmak, sabitlemek < tur- durmak -ur [ettiegenlik eki] -d [3. tekil kii
belirli gemi zaman eki]
tangla- afak skmek < tang tan, afak +la- [isimden fiil yapm eki] -(y)ur [3. tekil
kii geni zaman eki]
XXXII
1. RWK TWQYTYP YNC TYP
rg totp ine tip
vul (ks)ler aldrp yle
2. YRLQDY TLWY WYKWZ K
yarlad taluy gz-ke
ferman buyurdu: Okyanusa
3. KYRWR SYZLR KYM WYLWM
kirr sizler kim lm
alyorsunuz. Kim lm
4. DQ QWRQSR NW RQ
adaa orsar anu-ra
tehlikesi karsnda korkuya dyorsa nceden
5. YWRYNKLR MN SYZLRNY KWYC
yornglar men sizlerni kekip gitsin. Ben sizleri zor
6. P YLYTMZ MN WYTRW
ep ilitmez men tr
kullanarak gtrmyorum. Hemen sonrasnda
7. YRLXYN YYDYP KYM
yarln iidip kim
buyruunu iitmesine ramen kimse
8. NNK WNMDY LR KWYNYNK
neng n[te]medi-ler kninge
hibir ses karmad. Her gn
Szck zmlemeleri
tot- vurdurmak, aldrmak < to vurma sesi +- [isimden fiil yapm eki] -t [ettirgenlik eki] -()p [zarf-fiil eki]
anura daha nce, nceden < a- amak, gemek -()n [dnllk eki] -u [kalplam zarf-fiil eki] +ra [isimden isim yapm eki; karlatrma sfatlar yapar veya kk anlamn glendirir.]
yor- yrmek, gitmek -nglar [2. oul kii emir eki]
ke- zorlamak, g kullanmak < k g, zor -e [isimden fiil yapm eki] -p [zarf-fiil eki]
ilit- (yanna) almak, gtrmek < il- ilitirmek -(i)t [pekitirme fonksiyonlu ettirgenlik eki] -mez men [1. tekil kii olumsuz geni zaman]
nte- seslenmek, barmak < n n, ses +te- [isimden fiil yapm eki] -me [olumsuzluk eki] -diler [3. oul kii belirli gemi zaman]
kninge her gn < kn gn +i [3 tekil kii iyelik eki] +nge [ynelme durumu eki]
XXXIII
1. MWNCWLYW KWYVRWK TWXYP
munulayu kvrg top
bu ekilde davul alnarak
2. YRLX YRLQP KYM NNK WYN
yarl yarlap kim neng nferman salnmasna ramen hi kimse ses kar3. TMSR YYTYNC KWYN TMYR SW
temeser yittin kn timir so
maynca yedinci gn zincirleri
4. CTY TMYR YYX YWRYDY
at timir yord
at ve demir halatlar yrd.
5. TYKYN XWTY WYLWKY WYCWN
tigin ut lgi n
Prensin talihi ve ksmeti olduu iin
6. DSYZ TWDSZ XC KWYN
adasz tudasz a kn
kazasz belasz birka gn
7. YCYNT RDNY LYK WTRWQ
iinte erdini-lig otruiinde inci ada8. X TKDYLR YYTY KWYN NT
a tegdiler yitti kn anta
sna ulatlar. Yedi gn orada
65
66
Uygur Trkesi
Szck zmlemeleri
munulayu bu ekilde < bunalayu < bu iaret zamiri +n [zamir nsi] +a [eitlikeki]
+la- [isimden fiil yapm eki] -(y)u [zarf-fiil eki]
XXXIV
1. TYNTYLR YYTYNC KWYN TNK
tntlar yittin kn tang
dinlendiler. Yedinci gn harikulade,
2. DYNCYX RDNY YYNCW KMY K
adn erdini yin kemi-ke
nadide incileri gemiye
3. TWYKKWC WRWP .. TYKYN ...
tkege urup .. tigin
bitinceye kadar ykleyip Prens
4. YNC TYP YRLQDY MTY MN
ine tip yarlad amt men
u ekilde buyurdu: imdi ben
5. PW RDNY PYRL PRSR MN
bu erdini birle barsar men
bu inci (hazinesiyle) yola kacak olursam
6. QMX TYNLYXLRQ RTWQ
ama tnllara artu
btn canllara ziyadesiyle
7. SX TWSW XYLW WMXY MN
as tusu lu umaay men
faydal ve yararl olamayacam.
8. SYZLR PRYNKLR MN PW MWNTW
sizler barnglar men bu muntuSizler gidiniz. Ben buraSzck zmlemeleri
tn- dinlenmek, nefes almak -tlar [3. oul kii belirli gemi zaman]
tke- bitmek, tkenmek -ge [zarf-fiil eki; kr. Orhun Trkesi, nite VII, ZarfFiiller: -gInA]
artu artk, ziyade; ar derecede< art- artmak -u [fiilden isim yapm eki]
l- klmak, yapmak -u u- muktedir olmak [yardmc fiili zarf-fiil eki ile asl fiile balanm birleik fiil ekimi] -ma [olumsuzluk eki] -ay men [1. tekil kii gelecek zaman]
muntuda burada(n) < muntada < bu iaret zamiri +n [zamir nsi] +ta [bulunma(kma) durumu eki] +da [(bulunma -)kma durumu eki]
Aklama:
Eski Trke dneminde bu tr ek ylmalarna rastlanr.
XXXV
1. D YYKRK CYNTMNY
da yigrek intemeni
dan (hepsinden) deerli intamani
2. RDNY LXLY PRYYN KYM
erdini alal barayn kim
incisini ele geirmek iin yola devam edeyim ki
3. XYW TYNLX LRX TWYZW

ayu tnl-lara tz
(akla gelen) btn canllara tam (ve)
4. TWYKTY SX TWSW XYLW WSR
tketi as tusu lu usar
eksiksiz (bir) fayda (ve) kazan salayabile5. MN WYTRW QDY YYX
men tr ada ay
yim. Daha sonra, kardei Kt
6. WYKLY TYKYNYK WYTLP
gli tiginig tlep
Dnceli Prense tler verip
7. KMY TWTWZWP YNTRW YDTY
kemi tutuzup yantru dt
gemiyi emanet ederek geri gnderdi.
8. TYKYN YYRCY VYCX PYRL
tigin yiri ava birle
Prens ile klavuz ihtiyar
Szck zmlemeleri
yigrek daha iyi, ok deerli < yig ye, iyi +rek [karlatrma/pekitirme eki]
al- almak, ele geirmek -al [zarf-fiil eki; burada ama foksiyonuyla]
l- klmak, yapmak -u u- muktedir olmak [yardmc fiili zarf-fiil eki ile asl fiile balanm birleik fiil ekimi] -sar [art eki] -men [1. tekil kii eki]
yantru geri; yine < yan- dnmek -tur [ettirgenlik eki] -u [kalplam zarf-fiil eki]
XXXVI
1. YKYKW QLTY LR WL WYDWN
ikig alt-lar ol dn
ikisi (yalnz) kaldlar. O zaman
2. DKW WYKLY TYKYN YYRCY VYC
edg gli tigin yiri avyi Dnceli Prens klavuz ihtiyar3. X XWLYN YYTYP YYTY
a oln yitip yitti
n koluna girerek yedi
4. KWYN PYLC PWXWZC
kn bile bouza
gn (boyunca) bellerine, boazlarna kadar
5. SWVD YWRYP KWYMWLWK
suvda yorp kmlg
suda yryerek gm
6. WTRWQ Q TXQ TKDY YYRY
otru-a taka tegdi yiri
adaya ve daa ulat. (Burann) topra ve
7. QWMY LXW KWYMW WYTRW
um alu km tr
kumu tamamen gmtendi. Sonra
67
68
Uygur Trkesi
8. TYNTWRXLY SQYNTY YNCYP

tntural sant inip
(Prens yal adama) soluk aldrmay dnd, nk
Szck zmlemeleri
ikig ikisi birlikte< iki 2 +eg [isimden isim yapm eki; topluluk saylar yapar. kr.
Orhun Trkesi, nite VI, Topluluk Saylar]
yit- yedmek, yedeinde gtrmek -(i)p [zarf-fiil eki]
bil bel +e [eitlik durumu eki]
tntur- dinlendirmek < tn- soluk almak -tur [ettirgenlik eki] -al [zarf-fiil eki; burada sebep fonksiyonunda]
XXXVII
1. VYNCX RWQY YYTTY
avna aru yitti
ihtiyara yorgunluk km,
2. KWYCY LNKWDY TPRYW YWRYYW
ki alngud teprey yoryu
gc tkenmiti. Kmldayp yrmeye
3. WMDY WYTRW TYKYNK YNC
umad tr tiginke ine
mecali yoktu. Sonra Prense yle
4. TYP WYTWNTY WXLWM MWNTW
tip tnti olum muntudiyerek talepte bulundu: Olum, bura5. D YNRW WYNKTWN YYNKQ
da naru ngtn ynga
dan ileride dou tarafnda
6. LTWN TX PR KWYZWNWR MW
altun ta bar kznr m
altn da var, gzkyor mu?
7. KWYRWNK TYP TYDY VYC
krng tip tidi avBakn! diye konutu. hti8. Q YNC TYP TYDY WL LTWN
a ine tip tidi ol altun
yar yle srdrd: O altn
kim lm adaa orsar anura yornglar cmlesini Trkiye Trkesine aktarnz ve cmlede geen szckleri yap bakmndan aklaynz.
Szck zmlemeleri
aru yorgun< ar- yorulmak -u [fiilden isim yapm eki] + [3. tekil kii iyelik eki]
alngu- ktlemek, bozulmak < al- ele geirmek, geri almak -()ng kt, fena [fiilden isim yapm eki] +u- [isimden fiil yapm eki] -d [3 tekil kii belirli gemi zaman]
tepre- kmldamak < tepir kprt sesi +e- [isimden fiil yapm eki] -(y) [zarf-fiil eki]

Aklama:
tepre- fiilinin yaps iin kr.: Dvnu Lutit-Trk tapr- sramak, hoplamak (<tapr +-) ve
Trkiye Trkesi kpra- (< kpr +a-).
naru teye, ileriye< n +aru < n +aru (< * in) 3. tekil kii zamiri +ger [yn gsterme eki] )
Aklama:
naru zarfnn yapsn daha iyi kavramak iin bk.: Orhun Trkesi, nite 1, Tablo 1.4 ve devam; ayrca kr.: Orhun Yaztlar angar ; ine-Usu Yazt naru ve Eski Anadolu Trkesi angaru.
ynga yan; tarafnda < yanga <yan +a [isimden isim yapm eki]
kzn- grnmek < *kz- grmek -()n [dnllk eki] -r [3. tekil kii geni zaman eki]
XXXVIII
1. TX Q TKSR SYZ KWYK
ta-ka tegser siz kk
daa ularsanz, mavi
2. LYNXW KWYRKY SYZ WL
linxua krgey siz ol
lotus iekleri greceksiniz. O
3. LYNXW SYW PYRR XWLWX
linxua sayu birer aulu
lotuslarn her biri birer zehirli
4. YYLN PR XW TYNY YRQTYN
ylan bar au tn ratn
ylandr. Zehirli soluklar uzaktan
5. NCWLYW KWYZWNR XLTY
anulayu kznr alt
yle grnr ki sanki
6. LYNXW SYW TWYTWN TWYTR
linxua sayu ttn tterher bir lotustan duman kyor
7. C WL RSR
e ol erser
gibidir. Bu ise
8. RTYNKW LP D TYTYR
erting alp ada titir
son derece byk tehlike demektir.
Szck zmlemeleri
au zehir +lu [isimden isim yapm eki; isimleri sfatlatrr]
ra uzak < ra- uzaklamak - [fiilden isim yapm eki] +tn [kma durumu eki]
sayu her, her biri < sa- saymak -(y)u [kalplam zarf-fiil eki]
ttn duman; is; buhar < tt- ttmek, is karmak -()n [fiilden isim yapm eki]
tt- ttmek -er [geni zaman sfat-fiili] +e [eitlik durumu eki]
Aklama:
+A eki sfat-fillerden sonra da gelerek eklendii tabana -e denk, -e eit; -e kadar; kadar, gibi;
-e gre gibi anlamlar katar.
69
70
Uygur Trkesi
XXXIX
1. WL LYNXW YWLWX YWXWRW
ol linxua yolu youru
O lotus yolunu gee2. WSR SYZ WYTRW LWW XNY RDNY
usar siz tr luu an erdinibilirseniz, ardndan ejderha hannn inci3. LYK PLYQ X WRDW Q
lig bal-a ordu-a
li ehrine ve sarayna
4. TKKY SYZ WL PLYX TKR
teggey siz ol bal tegre
erieceksiniz. O ehrin etrafnda
5. YM YYTY XT QRM YCYNT
yime yitti at aram iinte
ve yedi kat hendek iinde
6. LXW XW LWX LWW LR YYLNLR
alu au-lu luu-lar ylanlar
batanbaa zehirli ejderhalar ve ylanlar
7. YTWR NY YWXWRW WSR SYZ
yatur an youru usar siz
bulunur.Bunu geebilirseniz
8. YCKRW PLYXQ KYRKY SYZ LWW
iger bala kirgey siz luu
ieri ehre gireceksiniz. Ejderha
Szck zmlemeleri
yol yol, gzergah +(u) [belirtme durumu eki]
your- bata ka yrmek < yo- omak, inemek -ur [ettirgenlik eki]-u u- muktedir olmak [yardmc fiili zarf-fiil eki ile asl fiile balanm birleik fiil ekimi] -sar [art
eki] -siz [2. oul kii eki]
teg- erimek, ulamak -gey siz [2. oul kii gelecek zaman eki]
tegre evresinde < tegir- (< tengir-) evirmek, dndrmek -e [kalplam zarf-fiil eki]
XL.
1. XNY NK KWYZWNKY SYZ RDNY PWL
an-nga kzngey siz erdini bulhannn huzuruna kacaksnz. nciyi bul2. XY SYZ MN MTY WYLWR MN
ay siz men amt lr men
acaksnz. Ben imdi lyorum.
3. SYZ YLNKWS XY XLYR SYZ
siz yalngus-ya alr siz
Siz yalnz kalacaksnz.
4. TNKRYM QWRQMNK PWSNMNK
tengrim orkmang busanmang
Hnkarm! Korkmaynz ve tasalanmaynz!
5. YSN TWYKL TKKY SYZ
isen tkel teggey siz
Sa salim (oraya) erieceksiniz.
6. YNCYP XYW KWYN PWRXN

inip ayu kn buran
Ola ki, bir gn Buda
7. QWTYN PWLSR MYNY TYTMNK
utn bulsar meni ttmang
saadetini bulursanz, beni mazide brakmayn,
8. DKW KWYNY YWLCY YYRCY PWLWP
edg kni yol yeri bolup
iyi ve doru bir rehber ve klavuz (olmu biri) olarak.
Szck zmlemeleri
yalngus (< yalnguz)yalnz +ya [isimden isim yapm eki; kltme isimleri yapar]
ut kut, saadet, bereket + [3. tekil kii iyelik eki] +n [iyelikten sonra gelen belirtme
durumu eki]
tt- geride brakmak, men etmek-ma [olumsuzluk eki] -ng [2. tekil kii emir eki]
71
72
Uygur Trkesi
Kendimizi Snayalm
1. Uygurca tranliterasyonu KWYZWNKY olan szlerin
transkripsiyonu aadakilerden hangisidir?
a. kznkey
b. kyznkey
c. kzngey
d. kyzngey
e. kyznkey
ol linxua sayu birer aulu ylan bar au tn ratn kznr
2. Yukardaki ifadede Orhun Trkesi dnemine gre farkllam ek tayan szck aadakilerden hangisidir?
a. sayu
b. aulu
c. ratn
d. birer
e. tn
3. Yukardaki cmlede hangi szckte, fiilden isim yapm
eki bulunur?
a. ratn
b. sayu
c. tn
d. aulu
e. lixua
4. bala teggey siz anta luular bar ifadesinde aadaki
szcklerin hangisine bakarak Uygur Trkesi ile Eski Trke arasndaki bir farktan sz edebiliriz?
a. teggey
b. bala
c. anta
d. luular
e. bar
bi yz erening a suv klki ta ne kergekin alu tketi birip
5. Yukardaki cmlede 3. tekil kii iyelik eki alm ka szck vardr?
a. 1
b. 2
c. 3
d. 4
e. 5
6. Yukardaki szcklerin hangisinde iyelik eki yoktur?

a. a
b. suv
c. ta
d. klki
e. kergekin
7. Aadakilerin hangisinde zarf-fiil eki yoktur?
a. youru
b. tketi
c. teggey
d. tegre
e. ta
8. Aadaki szcklerin hangisinde kalplam zarf-fiil
eki kullanlmtr?
a. youru
b. tdu
c. stayu
d. anu
e. teprey
9. Aadaki fiil tabanlarnn hangisinde ettirgenlik eki, pekitirme fonksiyonunda kullanlmtr?
a. ntrb. uzatc. yaratd. tnture. ilit10. tntural ifadesinin kk ve eklerine doru olarak ayrlm biimi aadakilerden hangisindir?
a. tn-tu-r-al
b. tn-tur-al
c. t-n-tur-a-l
d. tn-tur-a-l
e. tnt-ur-al-
73
1. c
2. c
Sra Sizde 1
tdu umadm engelleyemedim
td- engellemek-u u- muktedir olmak [yardmc fiili zarffiil eki ile asl fiile balanm birleik fiil ekimi] -ma [olumsuzluk eki] -dm [1. tekil kii belirli gemi zaman eki]
3. a
4. a
5. d
6. c
7. c
8. d
9. e
10. b
Yantnz yanl ise XL 1i yeniden okuyunuz.

Yantnz yanl ise XXXVIII 4, hemen altndaki szck ayrtrmalarn ve XII. niteye geri dnp Orhun Trkesi ile Uygur Trkesi Arasndaki Farklar balkl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanl ise XXXVIII 4n hemen altndaki
szck zmlemelerini yeniden okuyunuz ve dier
szckleri tek tek inceleyiniz.
Yantnz yanl ise XXXIX 4, hemen altndaki szck ayrtrmalarn ve XII. niteye geri dnp Orhun Trkesi ile Uygur Trkesi Arasndaki Farklar
balkl blm yeniden okuyunuz.
Yantnz yanl ise XVIII 2-3-4 ve Orhun Trkesi
VI. niteye geri dnp yelik Ekleri balkl konuyu yeniden okuyunuz.
Yantnz yanl ise 3. nite, II 8i, hemen altndaki
szck zmlemelerini yeniden okuyunuz ve dier
Yantnz yanl ise XXXIX 4, hemen altndaki szck zmlemelerini yeniden okuyunuz ve dier
Yantnz yanl ise XXXII. 4, hemen altndaki szck zmlemelerini yeniden okuyunuz ve dier
Yantnz yanl ise XXXII 6y, hemen altndaki szck zmlemelerini yeniden okuyunuz ve dier
Yantnz yanl ise XXXVI 8i ve hemen altndaki
szck zmlemelerini yeniden okuyunuz.
Sra Sizde 2
kim lm adaa orsar anura yornglar
kim lm tehlikesinden korkuyorsa nceden yryp gitsin
kim belirsizlik zamiri
lm lm < l- lmek -()m [fiilden isim yapm eki]
ada tehlike +a [ynelme durumu eki]
or korkmak <or- korumak - [fiilden fiil yapm eki] -sar
[art eki]
anura daha nce, nceden < a- amak, gemek -()n [dnllk eki] -u [kalplam zarf-fiil eki] +ra [isimden isim
yapm eki]
yor- yrmek, gitmek -nglar [2. oul kii emir eki]
Hamilton, J. R., (ev.: Vedat Kken), Buddhacla likin Uygurca El Yazmas. yi ve Kt Prens yks, TDK Yaynlar, Ankara 1998.
6
UYGUR TRKES
Amalarmz

Uygurca Hukuk Vesikalarndan bir vasiyetnameyi,
lk Trk lirik iirini,
An teg orunlarta redifli bir Budist iirini okuyabilecek ve metinlerde geen
szcklerin yap ve ileyilerini belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Uygurca Hukuk Vesikalar
Vasiyetname
lk Trk Lirik iiri

Budist iiri
indekiler
Uygur Trkesi
Uygur Trkesi Metin-IV
UYGURCA HUKUK VESKALARIndan

LK TRK LRK R
An teg orunlarta REDFL BR BUDST
R
Uygur Trkesi
Metin-IV
UYGURCA HUKUK VESKALARINDAN
Vasiyetname
1. ksk yl sekiz-in ay sekiz yigirmike

San yl, sekizinci ayn on sekizinde,
2. men timi ar igke tegmi-ke
ben Timi ar hastala tutulduum iin,
3. edg ay bolay men tip kiim
iyi (veya) fena olacam diye, karm
4. slang-a bitig odtum minte
Slanga vasiyetname braktm. Benden
5. kin er-ke beg-ke tegmetin evimsonra baka bir kimse ile evlenmeden, evimi
6. ni tutup olum altm ay-a-n
idare edip, olum Altm-Kayann
7. asrap yorz-un olum osang esen
terbiyesi ile megul olsun. Oullarm Kosang, Esen8. ay-a olar gey anamz bizke
Kaya, onlar vey annemiz bize
9. tegir alr biz tip almaz-un atlaittir, alacaz diye, mdahalede bulun10. maz-un-lar apam birk alr biz
masnlar. Eer alacaz diye,
11. tip amlasar-lar ulu su-ke
dava ederlerse, byk orduya (?)
12. bir altun yastu olan tigitbir altn yastk, ehzadelere
13. lerke birer km yastu
birer gm yastk,
14. iger al-a bir yastu
i hazineye bir yastk,
15. iger al-a bir at birip
i hazineye bir at verip,
76
Uygur Trkesi
16. ar yna tegip sz-leri

ar cezaya arptrlsn (ve) szleri
17. yormaz-un bu bitig-ni sutz-a
gemesin. Bu vasiyetnameyi Sutz-a
18. ked ay-a tutung tkel-e kimts
Ked-Kaya Tutung, Tkele ve Kimts
19. balap uvra tava yeke ikii
bata olmak zere, cemaat (ile) Tavga-Yeke (ve) kii
20. balap bodun adalarm asan-a
bata olmak zere, halk ve yaknlarmdan Asana,
21. olar skinde birtim tanu inge
onlar huzurunda verdim. ahit nge,
22. tanu ara toyn bu tama mening ol
ahit Kara Toyn. Bu damga benimdir.
23. men aysn aytp bitidim
Ben Kaysn sorup yazdm.
24. bu tama men tava yeke-ning ol
Bu damga ben Tavga-Yekenindir.
25. bu tama men asan-a-nng ol
Bu damga ben Asananndr.
Aklama:
12 Hayvanl Trk Takvimi, 12 yln 5 kat olan 60 yllk devreleri ile Kktrklerde,
Uygur Trklerinde, Tuna Bulgarlarnda, til Bulgarlarnda kullanlm olup, Trkler
arasnda ok yaygn bir sistem olmutur. Kktrk Yaztlar, Uygur kitap ve hukuk belgeleri, Tuna Bulgarlarnn yaztlar, Bulgar Hakanlar Listesi bu takvimle tarihlendirilmitir. E. Chavannesin Le Cycle turc des Douze Animaux (12 Hayvanl Trk Takvimi), adl aratrmasna gre, Asyada kullanlan 12 hayvanl takvim Trklere ait bir
takvim sistemidir.
Tablo 6.1
Eski Uygur Belgelerinde 12
Hayvanl Trk Takvimi
Yl
Yl Ad
Karl
Ksk
san, fare
Ud
sr, kz
Bars
pars
Tavgan
tavan
Luu
ejderha
Ylan
ylan
Yunt
at
Koy
koyun
Biin
maymun
10
Takagu
tavuk
11
kpek
12
Tonguz
domuz
77
Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri
sekiz sekiz +(i)n [sra say sfat yapm eki]

sekiz yegirmi on sekiz +ke [ynelme durum eki]
ig hastalk +ke [ynelme durumu eki]
teg- yakalanmak, tutulmak mi [gemi zaman sfat-fiil eki] +ke [ynelme durum eki]
bol- olmak ay men [1. tekil kii gelecek zaman]
kii kar, e, zevce +m [1. tekil kii iyelik eki]
bitig yazl kat, vasiyetname < biti- < ince. yazmak g [fiilden isim yapm eki]
od- koymak, brakmak < o- koymak d [fiilden fiil yapm eki] tum [1. tekil kii
belirli gemi zaman]
min ben +te [bulunma-kma durumu eki]
teg- demek, paya dmek metin [olumsuz zarf-fiil]
ev ev +(i)m [1.tekil kii iyelik eki] +ni [belirtme durumu eki]
asra- terbiye etmek p [zarf-fiil eki]
yor- ilerlemek zun [3. tekil kii emir eki]
ana anne +mz [1. oul kii iyelik eki]
teg- demek; paya dmek ir [3. tekil kii geni zaman eki]
al- almak r biz [1. oul kii geni zaman]
amla- dava etmek sarlar [3. oul kii art eki]
tigin prens +t [okluk eki: /n/ ile sonlanan isimlerden sonra Moolca +t okluk eki
ulanrsa sondaki ses der ve tigit olur. Ancak bu ek zamanla ilk fonksiyondaki kullanmnn dna karak bir yapm eki grevini stlenmitir. Byle olduuna tank olarak, okluk eki alm ekliyle tigit sz zerine okluk eki gelmesi gsterilebilir. Ayn eren ve olan
szckleri gibi.] +ler [okluk eki] +ke [ynelme durumu eki]
birer birer < bir bir (1) +er [letirme say sfat eki]
al hazine < a hazineye konulan deerli ey +l [isimden isim yapm eki]
yn ~ n: ikence, ceza +a [ynelme durumu eki]
bala- bata olmak, ba olmak < ba ba +la [isimden fiil yapm eki] p [zarf-fiil eki]
ada yakn olan kimse < *a aile +da [isimden isim yapm eki]
uvra cemaat, topluluk < *ubra- toplanmak [fiilden isim yapm eki]
sk st +i [3.tekil kii iyelik eki] +n [zamir nsi] +de [bulunma-kma durumu eki]
tanu tank, ahit < tanu- tanmak, ahit olmak - [fiilden isim yapm eki]
men ben +ing [ilgi durumu eki: Zamirler zerine iyelik ekleri gelmez.]
ay bolay men tip kiim slang-a bitig odtum cmlesini Trkiye Trkesi ile ifade ediniz
ve cmlede geen szckleri zmleyiniz.
LK TRK LRK R
lk Trk airi olarak bilinen Aprn or Tiginin Trk lirik iirinin ilk ve en eski rnei olarak gsterilen ak konulu bir iiri vardr (R. Rahmeti Arat, Edebiyatmzda lk Lirik iir,
Trk Yurdu, 50. yl, S. 284, Mays 1960, s. 37-38). Bu iir Maniheist yazmalar arasndadr
ve Aprn or Tiginin bu iiriyle ayn yaprakta bulunur. airin ad iirin sonundaki tkedi aprn or tigin kgi Bitti Aprn or Tiginin iiri ifadesinde belirtilir. Mani iin yazlm bir vgdr. Sz konusu fragman zerinde ilk olarak A. von Le Coq alm ve metin 1919 ylnda yaymlanmtr (Trkische Manihaica aus Chotscho, II, APAW, Phil.-hist.
Kl. Nr. 3, 1919, s. 7-8). Ayrca aaya aldmz lirik iiri Reid Rahmeti Arat, Eski Trk
iiri kitabnda da deerlendirmi ve buradaki deerlendirmenin zerine inasi Tekin de
1966da bir yaz yazmtr (Reid Rahmeti Arat, Eski Trk iiri, Trk Tarih Kurumu Yaynlarndan, VII. Seri-No. 45, Trk Tarih Kurumu Basmevi-Ankara 1965. XXIII, 506s.; Reid Rahmeti Arat in, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yaynlar: 19, Ankara 1966).
78
Uygur Trkesi
Resim 6.1
Reit Rahmeti Arat, Eski

Trk iiri, s.441
a
adn amra
amra zkiyem ..
asngmn [y] adurar men
adurdu[a] a krtlem
avsayur men
z amramn yr men
y evirr men d n
z amrak[mn] pgseyr men
barayn tiser ba amram
baru yime umaz men
barsam
kireyin tiser kiigkiyem
kir yime umaz men
kin ypar ydlm
yaru tengriler yarlazun
yavam birle
yapan ardlmalm
klg pritiler k birzn
kzi aram birle
klgin oluralm
A .
Emsalsiz sevgili
Sevgili cancazm .
Yavuklumu dnp
kayglanyorum;
Hasret ektike, ka
gzelim,
Kavumak istiyorum.
z sevgilimi dnyorum;
Dnp dnp
durduka,
z sevgilimi pmek
istiyorum.
Gideyim derse gzel
sevgilim,
Gidemiyorum da;
Merhametlim.
Gireyim derse kcm,
Giremiyorum da
Anber, misk kokulum.
Nurlu tanrlar buyursun;
Yumuak huylum ile
birleerek ayrlmayalm.
Kudretli melekler g
versin;
Gz karam ile
gle gle oturalm
79
Metinde Geen Szcklerin zmlemeleri
adn fevkalade, sekin < *ad- ayrmak, deimek ()n [fiilden isim yapm eki] [<
-s [isimden isim yapm eki, sfat yapm eki]
amra sevgili < amra- sevmek, hoa gitmek - [fiilden isim yapm eki]
zkiye cancaz < z kendi +kiye [isimden isim yapm eki, kltme eki] +m [1.tekil kii iyelik eki]
asn yavuklu +()m [1. tekil kii iyelik eki] +()n [belirtme durumu eki]
- dnmek (y) [zarf-fiil eki]
adur- kayglanmak ar men [1. tekil kii geni zaman]
adur- kayglanmak -du [gemi zaman sfat-fiil eki] +a [eitlik durumu eki]
a ka + [3. tekil kii iyelik eki]
krtle gzel +m [1.tekil kii iyelik eki]
kavsa- kavumak istemek < kav- kavumak () kavuma [fiilden isim yapm
eki] +sa [isimden fiil yapm eki] (y)ur men [1. tekil kii geni zaman]
amra sevgili < amra- sevmek - [fiilden isim yapm eki] +()m [1.tekil kii iyelik eki]
+()n [belirtme durumu eki]
- dnmek -(y)r men [1.tekil kii geni zaman]
evir- evirmek, evirmek r men [1.tekil kii geni zaman]
pgse- pmek istemek < p- pmek ()g pme [fiilden isim yapm eki] +se [isimden fiil yapm eki] -(y)r men [1. tekil kii geni zaman]
bar- varmak, gitmek ayn [1.tekil kii emir eki]
ti- demek ser [3. tekil kii art eki]
bar- varmak, gitmek u [yapabilmek anlamndaki u- yardmc fiilinin asl fiile zarffiil ekiyle baland birleik fiil] maz men [1. tekil kii geni zamann olumsuzu]
barsa merhametli +()m [1.tekil kii iyelik eki]
kir- girmek eyin [1. tekil kii emir eki]
kiigkiye kck < kiig kk +kiye [isimden isim yapm eki] +m [1. tekil kii iyelik eki]
ydl (gzel) kokulu < yd koku +l [isimden sfat yapm eki] +()m [1.tekil kii iyelik eki]
yaru- aydnlanmak, parlamak - nurlu [fiilden isim yapm eki]
yarla- buyurmak < yar- hkm vermek ()l hkm verilmek [edilgenlik eki] ()
hkm, karar [fiilden isim yapm eki] +a [isimden fiil yapm eki: > yarla-, yarla-]
zun [3. tekil kii emir eki]
ya- yaklamak ()pan [zarf-fiil eki]
adrl- ayrlmak < *ad- ayr olmak -()r ayrmak [ettirgenlik eki] ()l [edilgenlik eki:
orta hece dmesiyle adrl-] ma [olumsuzluk eki] lm [1. oul kii emir eki, nlden
sonra (y) AlIm yerine]
kz gz +i [3. tekil iyelik eki]
ara kara +m [1. tekil kii iyelik eki]
klg karlkl gl < kl- glmek () glmek [itelik eki] ()g [fiilden
isim yapm eki] +(i)n [ara durumu eki]
olur- oturmak alm [1. oul kii emir eki]
avsayur men ifadesini Trkiye Trkesine aktarnz ve ifadeyi yap bakmndan aklaynz.
80
Uygur Trkesi
an teg orunlarta REDFL BR BUDST R

Resim 6.2
Reit Rahmeti Arat, Eski
Trk iiri, s.445
R. Rahmeti Aratn Eski Trk iiri adl eserinde, 8 numarada kaytl olan ve her ktas
an teg orunlarta (yle yerlerde) dizesi ile sonlanan Budist Uygur iirlerindendir. Arat tarafndan sekizer dizelik 4 kta olarak okunan bu iir, Talat Tekin tarafndan (slam ncesi Trk iiri, Trk Dili, S. 409, s. 19-20) dizeleri 13 ile 21 hece arasnda deien drt drtlk olarak aadaki ekilde yazmadan okunmutur.
iir, ba uyakl ve aliterasyonludur. Dizeler gerek anlam gerekse ekil bakmndan doal duraklarla ikiye blnm ve dize ba aliterasyonu dize iinde de tekrar edilmitir.
Baka bir deyile, bu manzume i uyakldr. Dzenleni bakmndan Divan iirindeki musammat ekline benzemektedir.
Manzumenin btn dizeleri gramer uya dediimiz uyak tr ile sona erer:
arayadanta / suvlukta / kuvraglkta / orunlukta vb. Drtlklerin son dizelerindeki an teg orunlarta redifinden nce de -guluk ol / -glk ol eklinde bir gramer
uya bulunmaktadr.
Adau turur at at tada aml ala aranyadanta
Sra sra kat kat dalarda, sakin (ve) tenha aranyadanda,
Artu sgt altnnta, aar suvluta
Ard st aalar altnda, akar sular boyunca,
Amrann uda uyalar tirinlik uvralta
Sevinle uuan kuuklarn topland yerlerde,
Adaszn mengi teginglk ol, an teg orunlarta
Hibir eye balanmadan huzura ermeli, yle yerlerde!
*
tering at bk tada, irteki ski aranyadanta
ie, derin, kat kat dalarda, eski (ve) kadim aranyadanda,
diz tikim ayal basulu erip idi tikisizte
Yce (ve) yaln kayalk doruklar altnda, tam sessizlik iinde,
mirt ourt sgt arasnta inge kk suv dnta
mirt, ourt aalar arasnda, ince mavi sularn kysnda,
linmeksizin dyan olurulu ol, an teg orunlarta

Hibir eye ilinmeden dyana dalmal, yle yerlerde!
*
Sengir bulung tering tada, seviglig aranyadanta
Girintili kntl yce dalarda, sevimli aranyadanda,
Sermelip aar suvlu erip sep sem alata
Szlp akan sular arasnda, p-ssz tenhalkta,
Sekiz trlg yiller ze tepremetin, serilip anta
Sekiz trl yel ile kmldamadan dinlenip orada,
Sere yalnguzn nom mengisin teginglk ol, an teg orunlarta
Sabrla, yapa-yalnz din huzura ermeli, yle yerlerde!
*
Kkerip turur krkle tata, kngl yara ala orunta
Gerip duran gzel dalarda, gnle uygun tenha yerlerde,
Kp yigi telim sgtlg erip kpirip turur klmen suvluta
Sk (ve) youn stlklerde ve kprp duran glcklerde,
Kz balap alarn ygnp kznmi bililmie [orun]larta
Gz bata btn duyulardan syrlp, her eyin grnr bilinir gibi olduu yerlerde,
Ksenigsizin mengi teginglk ol, an teg orunlarta
Hibir arzu beslemeden huzura ermeli, yle yerlerde!
(Talat Tekin, slam ncesi Trk iiri, Trk Dili, s.409, s.3-42).
Aklama:
an teg orunlarta redifli Budist iir metni iin szck zmlemeleri burada verilmeyecek, fakat daha sonra yararlanacanz e-retim sitesinde bu iir yeniden ele alnacaktr. Metinde geen szcklerin szlk anlamlar iin kitabn sonuna eklenen Uygur Metinleri in Szlke bakabilirsiniz.
81
82
Uygur Trkesi
Kendimizi Snayalm
1. 12 hayvanl takvime gre ksk yl, aadakilerden
hangisidir?
a. sr yl
b. kz yl
c. tavan yl
d. ejderha yl
e. san yl
2. 3. ve 4. sorular aadaki cmleye gre cevaplandrlacaktr.
[minte kin erke begke tegmetin evimni tutup olum altm
ayan asrap yorzun]
2. Yukardaki cmlede yer alan eylemin ald ek, aadakilerin hangisinde doru olarak verilmitir?
a. nc tekil kii, emir eki
b. kinci tekil kii, emir eki
c. nc tekil kii, gelecek zaman eki
d. nc tekil kii, geni zaman eki
e. kinci tekil kii, gelecek zaman eki
3. Yukardaki cmlede zarf-fiil eki alm ka szck vardr?
a. 1
b. 2
c. 3
d. 4
e. 5
4. Yukardaki cmlede Kktrke sz sonu /b/ nsznn
Uygurcadaki geliimini aadaki szcklerden hangisi gsterir?
a. begke
b. erke
c. evimni
d. tegmetin
e. asrap
5. lk Trk lirik iiri zerinde ilk alan bilim adam,
aadakilerden hangisidir?
a. F. W. K. Mler
b. Reid Rahmeti Arat
c. Klaus Rhrborn
d. Peter Zieme
e. A. von Le Coq
6. avsayur men . pgseyr men ifadelerindeki ekler

aadakilerin hangisinde birlikte ve doru olarak verilmitir?
a. Fiilden isim yapm eki, isimden fiil yapm eki, 1. tekil
kii geni zaman eki
b. Fiilden fiil yapm eki, art eki, 1. tekil kii geni zaman eki
c. simden fiil yapm eki, fiilden fiil yapm eki, 1. tekil
kii geni zaman eki
d. Fiilden fiil yapm eki, fiilden fiil yapm eki, 1. tekil
kii imdiki zaman eki
e. simden fiil yapm eki, fiilden isim yapm eki, 1. tekil
kii geni zaman eki
7. yaru teng riler
yarlazun yavam birle
yapan adrlmalm
Bu dizelerdeki adrlmalm sz, olumsuz emir kipinin kanc kii ekini almtr?
a. 1. tekil kii
b. 2. tekil kii
c. 3. tekil kii
d. 1. oul kii
e. 2. oul kii
8. Terbiye etmek anlamna gelen szck, aadakilerden
hangisidir?
a. olb. asrac. tegd. ode. adur9. Cemaat, topluluk anlamna gelen szck, aadakilerden hangisidir?
a. ypar
b. yazu
c. yn
d. ay
e. uvra
10. amla- fiilinin doru anlam, aadakilerden hangisidir?
a. damlamak
b. dava etmek
c. am dikmek
d. davet etmek
e. yaylmak
6. nite - Uygur Trkesi-Metinler II
83
1. e
2. a
Arat, R. Rahmeti, Edebiyatmzda lk Lirik iir, Trk Yurdu, 50. yl, S. 284, Mays 1960, s. 37-38.
Eski Trk iiri, Trk Tarih Kurumu Yaynlarndan, VII. SeriNo. 45, Trk Tarih Kurumu Basmevi, Ankara 1965.
Eski Trk Hukuk Vesikalar, Trk Kltr Aratrmalar,
I-1, Ankara 1964, s. 5-53.
A. von Le Coq, Trkische Manichaica aus Chotscho, II, APAW,
Phil.-hist. Kl. Nr. 3, Berlin 1919, s. 7-8.
Tekin, Talat, slam ncesi Trk iiri, Trk Dili, Trk iiri
zel Says I (Eski Trk iiri), S. 409, Ankara 1986, s. 3-42.
3. c
4. c
5. e
6. a
7. d
8. b
9. e
10. b
Yantnz yanl ise Tablo 14.1i yeniden okuyunuz.

Yantnz yanl ise Vasiyetname 4-5-6-7yi ve hemen
altndaki szck ayrtrmalarn yeniden okuyunuz.
Yantnz yanl ise Vasiyetname 4-5-6-7yi ve hemen
altndaki szck ayrtrmalarn yeniden okuyunuz.
Yantnz yanl ise XII. niteye geri dnp Orhun
Trkesi ve Uygur Trkesi Arasndaki Farklar balkl konuyu yeniden okuyunuz.
Yantnz yanl ise lk Trk Lirik iiri balkl konuyu yeniden okuyunuz.
Yantnz yanl ise Vasiyetname 7yi ve hemen altndaki evirisini yeniden okuyunuz.
Yantnz yanl ise Vasiyetname 19u ve hemen altndaki evirisini yeniden okuyunuz.
Yantnz yanl ise Vasiyetname 11i ve hemen altndaki evirisini yeniden okuyunuz.
Sra Sizde 1
ay bolay men tip kiim slang-a bitig odtum
fena olacam diye, karm Slanga vasiyetname
braktm.
ay fena, kt
bol- olmak ay men [1. tekil kii gelecek zaman]
kii kar, e, zevce +m [1. tekil kii iyelik eki]
bitig yazl kat, vasiyetname < biti- < ince.
yazmak g [fiilden isim yapm eki]
od- koymak, brakmak tum [1. tekil kii belirli gemi zaman]
Sra Sizde 2
avsayur men kavumak istiyorum
kavsa- kavumak istemek < kav- kavumak
() kavuma [fiilden isim yapm eki] +sa [isimden
fiil yapm eki] (y)ur men [1. tekil kii geni zaman]
Szlk
Szlk
A
A-: amak
Ada: tehlike
Adn: baka
Adn: nadide, fevkalade
Adka: ba, kelepe
Adka-: birbirine balanmak
Adrl-: ayrlmak
Adruk: baka, dier
A: hazineye konulan deerli eyler, varlk
A: hazinedar
Alk: hazine, devlet hazinesi
Ar ig: ar, lmcl hastalk
Ar kyn: ar ceza, ar ikence
Arlk: kymetli
Alak: bo, tenha
Au: zehir
Ak-: akmak
Akla-: nefret etmek
Aktarl-: ters dnmek
Al-: almak
Alkn-: tkenmek, mahvolmak
Alku: hepsi, btn
Alngu-: tkenmek, bozulmak
Alp: cesur, byk
Alt: alt (6)
Altn: alt, aa
Altun: altn
Amar(< ran diller): bir ok, pek ok
Aml: sessiz, sakin
Amrak: sevgili
Amran-: sevinmek
Amt: imdi
Ana: o ekilde, yle kr. ne
Anulayu: yle, o ekilde
Anta: onda(n)
Anta: yle, byle
Apam (~ apang): eer
Aranyadan(<skrt.): manastr
Artu: ard aac
Artuk: fazla(syla)
Aruk: yorgun(luk)
As: fayda
Asra-: terbiye etmek
A: a, yemek
Al-: artmak
Ala-: yemek yemek
Anu: nce
Atlantur-: ata bindirmek
Atl: nvanl
Avka: ihtiyar
Ay-: sylemek
Aya: avu ii
Ay: kt, fena
Ayt-: sylemek
Ba: gzel
Barsak: merhametli
Balk: 1. ehir, kent 2. balk
Bar: var
Bar-: varmak, gitmek
Baranas: (skr. Yer ad) benares
Bara: btn
Barm: zenginlik, servet
Basuk: da paras, doruk
Bala-: bata olmak, ba olmak
Bay: zengin
Bert-: incitmek
Bertet-: ezmek, sktrmak
Bil: bel
Bil-: bilmek
Bilge: bilge
Bilil-: bilinmek, fark edilmek
Bilin-: farkna varmak
Bir-: vermek
Birkiye: biricik
Birle: birlikte
Birk (< bir k): gerekten de, bizzat
Bi: be (5)
Bitig: yazl olan ey, vasiyetname
Bodisavat(< skrt.): Buda aday
Bodun: halk, millet
Bouz: boaz
Bol-: olmak
Bz: bez
Bul-: bulmak
Bulunusuz: bulunmaz
Bulung: taraf, yn; ke
Burhan: buda
Busan-: zlmek, tasalanmak
Bu: sadaka
Buu: keder, sknt
Buyruk: komutan
Bk: orman
amla-: dava etmek

ar: dokuma kr
ay: fakir, yoksul
intemeni: intamani (incisi)
ourt: bir aa tr
85
86
Uygur Trkesi
ok-: ldrmek
omur-: batrmak
Dyan(<skrt.): Teemml, meditasyon
Edg: iyi
Emgek: zahmet, sknt
Emgeklig: zahmetli
Emgen-: zahmet ekmek
Engir-: eirmek, evirmek
Er-: erimek
Er-: i- yardmc fiili, olmak
Er: kii
Erdini: inci, mcevher
Eren: kiiler
Erk: erk, g
Ert-: gemek
Erting: fevkalade, son derece
Ertng: bk. Erting
Eil-: kendi etrafnda dnmek
Et: et; beden
I-
Id-: gndermek
Ila-: alamak
Inaru: ileride
Irak: uzak
: i
ger: ieri(de)
i: baba
di: tam, mutlak
diz: yksek, yce
g: hastalk
gid-: beslemek, doyurmak
grik: ember eklinde
kkinti: ikinci
l: devlet
lin-: ilinmek, balanmak
lin: elence
lit-: gtrmek
lleg: bk. llig
llig: hkmdar
mirt: bir aa tr
nan: inanlan, gvenilen kii; maiyet
ne: yle(ce), yle kr. Ana
nge: ince
nip: bylece
ni: karde
rin: bedbaht
rin: phesiz
rteki: eski, kadim
sen: esen, sa
: e, arkada
id-: iitmek, duymak
Ka: ka
Ka: duyu; duyu organ
Kada: yakn, e dost, arkada
Kadulu: kaygl, zntl
Kadur-: kayglanmak
Kal-: kalmak
Kalt: ne zaman ki; ayet
Kama: bk. Kamu
Kamu: hepsi, btn
Kan: han, hkmdar
Kang: baba
Kantur-: kandrmak, doyurmak
Karam: hendek
Kar: ihtiyar
Kars: yn veya kl kuma
Kasn: yavuklu
Kat: kat, katman
Kata: defa, kere
Katalan-: zahmet ekmek
Kavsa-: kavumak istemek
Kayu: hangi; herhangi bir
Kazan-: kazanmak
Kel-: gelmek
Kelr-: getirmek
Kemi: gemi
Kent: kendi
Kergek: gerek, lzumlu
Keyiki: yaban hayvan avcs
Kd: ky
Kl-: klmak, yapmak
Kln: i, amel; ahlk
Kyn: ikence, ceza
Kz: kz
Kiigkiye: kck
Kidin: bat
Kigin: cevap
Kigr-: iine almak
Kim: kimse
Kin: gzel koku
Kir-: girmek; gitmek
Kirigse-: girmek istemek
Kii: e, zevce
Kol-: istemek
Kol: kol
Kolu: dilenci
Koltu: dilenci
Kork-: korkmak
Korkn: korkun
Szlk
Koy: koyun
Kk: mavi
Kker-: germek, yeermek
Klmen: glck, su birikintisi
Klk: yk hayvan
Kngl bert-: kalp krmak, incitmek
Kngl bir-: gnl vermek, dileini yerine getirmek
Kngl: gnl, kalp; uur
Kni: doru
Kp: ok
Kpir-: kprmek; comak
Kr-: grmek
Krkle: grlesi, gzel
Krtle: grlesi, gzel
Kz: gz
Kzn-: grnmek
Kulluk: hizmet
Kum: kum
Kuru kal-: bo kalmak, boalmak
Kuru: kuru, slak olmayan
Ku: ku
Kut: kut, baht, talih
Kuvra: topluluk, cemaat
K: an, hret
K : g
Ke-: zorlamak
Klg: karlkl glme
Km: gm
Kn: gn, 24 saat
Kse-: istemek
Ksen: arzu, istek
Ksk: san, fare
Ks: arzu
Kvrg: davul
Lazn (eski asya: domuz

Linhua: lotus iei, nilfer
Luu: ejder
Men: 1. kii zamiri

Mengi: huzur, saadet
Ming: bin (1000)
Monuk: boncuk
Muna: bunca, bu kadar
Munulayu: bu ekilde
Mung: sknt
Muntuda: burada(n)
Ne: ne
Nek(in): nasl, niin
Neg()lk: niin, neden
Nenng: herhangi bir ey, hibiri
Nom(<skrt.): nan, akide, din
O-
Odu : uyank
Oul: oul
Ol: o iaret sfat; iaret zamiri; -dr
Olur-: oturmak
Ordu: saray
Orun: yer, mekan
Otruk: ada
Ozur-: kurtarmak
d: zaman
dn: zaman
g: akl
g: anne
gey: vey
gk: yavru, sevimli ocuk
gz: nehir
l: nemli
l-: lmek
lm: lm
lr-: ldrmek
n-: dar kmak, ne doru gitmek
ng: renk
ngi: ayr, farkl; darda
ngtn: dou
ntr-: yolculamak
pgse-: pmek istemek
t()r: sonra, dolay
tle-: t vermek
tg: istek
tn-: arz etmek
zlg: ruhu olan, canl
Priti (< sogda): ferite, melek
Sakn-: dnmek
Saklan-: dikkat etmek
San-: saylmak
Sansz: saysz
Sat: ticaret
Sat: tccar
Sav: sz
Sayu: her bir
Sekiz: sekiz (8)
Sengir: da etei, yama
87
88
Uygur Trkesi
Sep sem: p-ssz

Sep-: serpmek; donatmak
Ser-: sabretmek, katlanmak
Seril-: durmak, dinlenmek
Sermel-: szlmek
Sev-: sevmek
Seviglig: sevimli, ho
Skta-: szlamak
Sn-: paralanmak
Singr-: yutmak
So (<in. Sua): zincir
Soku-: arpmak
Sola-: zincirlemek
Sgt: aa; st aac
Ski: eski, kadim
Suk-: gagalamak, vurmak
Suv: su
Suva-: sulamak
Suv: klavuz kaptan
Ss-: arpmak
Ta: da
Tak: zahmet
Tak: ve, dahi
Talm: canavar
Talu(y) gz: okyanus
Talu(y): deniz
Tamu: cehennem
Tang: olaanst, alas
Tang: tan, tanyeri
Tangla-: hayret etmek, armak
Tanuk: tank, ahit
Tapa: -e doru, tarafna
Tapla-: uygun bulmak
Tar-: topra ekip bimek
Tar: dar
Tar: ifti
Ta: d, dar
Tavar: mal
Teg-: 1. demek, paya dmek; 2. erimek
Teg: gibi
Tegin-: erimek, sevk olunmak
Tegre: evre(sinde)
Tegzin: girdap
Tek: tek, yalnz(ca)
Telim: ok, fazla
Tengri: tanr; efendi; hametli; hkmdar; gk yz
Tepre-: kmldamak
Teri: deri, cilt
Tering: derin
Td-: engellemek
Td: engel
Tn-: dinlenmek
Tn: soluk, nefes
Tnl: canl; insan
Tntur-: soluk aldrmak
Tt-: geride brakmak
Ti-: demek, sylemek
Tigin: prens
Tigit: prens(ler), ehzade(ler)
Tiki: ses, tkrt
Tikim: yksek, yaln
Til: dil; sylenti
Timir: demir
Tiril-: toplanmak
Tirin: topluluk, gruh
Tit-: denilmek
To-: domak
Tok-: 1. dokumak 2. (davul vs.) almak
Tokt-: (davul vs.) aldrmak
Topn-: yarlmak
Tngit-: aa emek
Trt: drt (4)
Tr: tre, anane
Tr-: yaratlmak
Tz: btn; her
Tuda: tehlike; engel; bela
Tur-: 1.durmak 2. kalkmak
Turur-: 1. durdurmak 2. kaldrmak
Tusu: fayda
Tu-: karlamak
Tut-: tutmak; elde etmek
Tutuz-: emanet etmek
Tuzu: bk. Tusu
Tke-: kfi gelmek, yetmek
Tkel: tam, btn
Tketi: tam, eksiksiz
Tmen: on bin (10 000)
Trlg: trl, eit
Tt-: (duman vs.) ttmek
Ttn: duman
U-
U-: gc yetmek, yapabilmek

U-: umak
Uuz: kymetsiz
Ud: sr
Ulat: ve
Ulu: ulu, byk, ba kii
Ulu: lke
Una-: raz olmak
Ur-: 1. saldrmak 2. (yk) yklemek
Uvat-: paralanmak, ufalmak
Uz: usta, zanaatkr; mahir
Uzat-: yola koymak
Szlk
: (3)
n: iin
gz: bk. gz
k: ok
lg: ksmet, talih
nte-: ses karmak
sk: st
ze: ile
zl-: kesilmek, arkas gelmemek
Yadl-: yaylmak
Yak-: yaklamak
Yaln g us: bk. Yalnnguz
Yaln g uz: yalnz
Yant(u)ru: geri, tekrar
Yara-: uygun dmek
Yara: uygun, yarar
Yarat-: donatmak
Yarl: ferman
Yarlka-: buyurmak kr. YarlkaYarlka-: buyurmak, ltfetmek
Yaruk: aydnlk, parlak, nurlu
Yastuk: yastk
Yaa-: yaamak
Yat-: yatmak
Yavlak: kt
Yazuk: hata, kabahat; gnah
Yek: eytan
Yet-: yedeine almak
Yd: (gzel) koku
Yn-: toplamak; syrlmak
Yla-: alamak
Ylk: at
Yngak: taraf, yan; cephe
Ypar: gzel koku, misk
Yig: ok; sk; sk
Yigrek: daha iyi; deerli
Yil: yel, rzgr
Yime: yine, da/de
Yin: inci
Yine: stelik
Yir: yer
Yiri: rehber, klavuz
Yirtn: yeryz
Yit-: bk. YetYitti: yedi (7)
Your-: bata ka yrmek
Yok ay: fakir, yoksul
Yokkaru: yukar
Yol: yol
Yor- : yrmek, ilerlemek
Yul-: ekmek, koparmak
Yul: satn alma
Yunt: at
Yng: yn
Yzlg: tannm, nl
89

Uygur Türkçesi̇

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Uygur Türkçesi̇

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2433

Bu kitabn basm, yaym ve sat haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Uygurlar ve Uygur Yazs.................................................................. 2

Uygur Trkesi Metin-II................................................................. 46

Uygur Trkesi Metin-I................................................................... 32

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ........................................................................

Uygur Trkesi Metin-III...............................................................

Uygur Trkesi Metin-IV................................................................. 74

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Uygurlar ve Uygur Yazs

1. nite - Uygurlar ve Uygur Yazs

Bg Kaann Maniheizmi Kabul Etmesi

Koo Uygur Kaanl (840-1250)

1. nite - Uygurlar ve Uygur Yazs

Yazma: Basm tekniinin

1. nite - Uygurlar ve Uygur Yazs

Uygur Alfabesinin Kullanm

stinsah: Bir eseri kopya etme.

UYGUR YAZI SSTEM

1. nite - Uygurlar ve Uygur Yazs

1. nite - Uygurlar ve Uygur Yazs

Uygur alfabesini aklamak

Uygur yaz sistemini anlatmak

1. nite - Uygurlar ve Uygur Yazs

6. Koo-Uygur Kaanl kimler tarafndan yklmtr?

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Barutcu-znder, F. Sema, Eski Trklerde Dil ve Edebiyat, Trkler, C. 3, s. 481-499.

Yantnz yanl ise Uygur Kaanlklar konusunu

Sra Sizde Yant Anahtar

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Maniheist Uygur Edebiyat

UYGURCA YAZILI METNLER

Uygurca Yazmalarn Kefi

bul 1940) ad ile almasn yaymlad. J. R. Hamiltonun 1971deki yaynndan sonra bu

Maniheist Uygur Edebiyat

ORHUN VE UYGUR TRKELER ARASINDAK FARKLAR

Orhun ve Uygur Trkeleri arasndaki farklara gelince:

Uygurcada y ve n azn aklamak

British Museumda, Pariste Bibliothque National ve

Uygur edebiyatn betimlemek

Budist Uygur edebiyatnn ounluu eviri olan

Orhun ve Uygur Trkeleri arasndaki farklar

2. Uygurca metinlerle ilgili aadaki ifadelerden hangisi

7. Orhun Trkesi ve Uygurca arasndaki farklarla ilgili

3. Uygurlarda sahneye konulmak zere yazld sanlan iki

8. Orhun Trkesi birleik sesi, Uygurcada hangi seslere

4. Kalyanamkara et Papamkara hakknda 1940 ylnda

9. Orhun ve Uygur Trkelerinin ilk gramer almasn

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Arat, R. Rahmeti, Eski Trk iiri, TTK Yaynlar, Ankara 1965.

Sra Sizde Yant Anahtar

Bu niteyi tamamladktan sonra;

KALYANAMKARA et PAPAMKARA (112. SAYFALAR)

3. nite - Uygur Trkesi Metin-I

3. nite - Uygur Trkesi Metin-I

3. nite - Uygur Trkesi Metin-I

4. WYTWTY XNKYM XWTY MNY SVR

8. WYTWNTY TNKRYM XLYX XWRWX XL

3. nite - Uygur Trkesi Metin-I

3. nite - Uygur Trkesi Metin-I

3. XDY RYNC KWYZWNWR T PWRX