SerhiEbyatiHaciBayramVeli CalabimBirSarYaratmis

T.C.
DOKUZ EYLL NVERSTES

SOSYAL BLMLER ENSTTS
TEMEL SLM BLMLER ANA BLM DALI
YKSEK LSANS TEZ
SMAL HAKKI BURSEVNN

ERH- EBYT-I HACI BAYRAM-I VEL ADLI
ESER
(Metin ve nceleme)
ARZU POLATOLU
Danman
Prof. Dr. Mehmet DEMRC
ZMR
2008
YEMN METN
Yksek Lisans Tezi olarak sunduum SMAL HAKKI BURSEVNN
ERH- EBYT-I HACI BAYRAM-I VEL ADLI ESER (Metin ve nceleme)
adl almann, tarafmdan, bilimsel ahlk ve geleneklere aykr decek bir yardma
bavurmakszn yazldn ve yararlandm eserlerin kaynakada gsterilenlerden
olutuunu, bunlara atf yaplarak yararlanlm olduunu belirtir ve bunu onurumla
dorularm.
Tarih
..../..../.......
Arzu POLATOLU
mza
YKSEK LSANS TEZ SINAV TUTANAI

rencinin
Ad ve Soyad
: Arzu POLATOLU
Anabilim Dal
: Temel slam Bilimleri
Program
: Yksek Lisans
Tez Konusu
: SMAL HAKKI BURSEVNN ERH-
EBYT-I HACI BAYRAM-I VEL ADLI ESER
(Metin ve nceleme)
Snav Tarihi ve Saati
:
Yukarda kimlik bilgileri belirtilen renci Sosyal Bilimler Enstitsnn
.. tarih ve . sayl toplantsnda oluturulan jrimiz
tarafndan Lisansst Ynetmeliinin 18. maddesi gereince yksek lisans tez
snavna alnmtr.
Adayn kiisel almaya dayanan tezini . dakikalk sre iinde
savunmasndan sonra jri yelerince gerek tez konusu gerekse tezin dayana olan
Anabilim dallarndan sorulan sorulara verdii cevaplar deerlendirilerek tezin,
BAARILI OLDUUNA
DZELTLMESNE
REDDNE
ile karar verilmitir.
OY BRL
OY OKLUU
*
**
Jri tekil edilmedii iin snav yaplamamtr.

renci snava gelmemitir.
***
**
* Bu halde adaya 3 ay sre verilir.

** Bu halde adayn kayd silinir.
*** Bu halde snav iin yeni bir tarih belirlenir.
Tez burs, dl veya tevik programlarna (Tba, Fulbright vb.) aday olabilir.
Tez mevcut hali ile baslabilir.
Tez gzden geirildikten sonra baslabilir.
Tezin basm gereklilii yoktur.
Evet
JR YELER
MZA
Baarl
Baarl
Dzeltme
Dzeltme
Red
Red
...
..........
... Baarl
Dzeltme
Red
II
ZET
Tezli Yksek Lisans Tezi
SMAL HAKKI BURSEVNN
ERH- EBYT-I HACI BAYRAM-I VEL ADLI ESER
(Metin ve nceleme)
Arzu POLATOLU
Dokuz Eyll niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits
Temel slam Bilimleri Ana Bilim Dal
Tezimizin amac, smail Hakk Bursevnin erh-i Ebyt- Hac
Bayram- Vel adl yazma eserini yeni harflere aktarmak ve burada yer alan
balca tasavvuf kavramlarn aklamaktr.
XIV. yzylda yaayan ve Bayrmlikin kurucusu kabul edilen Hac
Bayram Vel ile XVI. yzyln ikinci yars ve XVII. yzyln ilk eyreinde
yaayan ve Celvetiyyenin mehur eyhlerinden biri olarak kabul edilen, smail
Hakk Bursev, ok ynl iki mutasavvfmzdr. Hem zahiri hem de btni
ilimlerde sz shibi olmulardr. Hac Bayram Velnin u an elimizde drt iiri,
Bursevnin ise olduka fazla eseri mevcuttur.
smail Hakk Bursev, erh-i Ebyt- Hac Bayram- Vel adl eserinde
Hac Bayram Velnin ilgili iirinde, zerinde durduu konular daha geni bir
ekilde rnekler vererek aklamaktadr.
Tezimizin I. Blmnde, Bursevnin zellikler zerinde durduu bu
kavramlar, kendisinin ve dier mutasavvflarn bak alaryla birlikte
verilmitir. almamzn II. blmnde ise, smail Hakk Bursevnin sz
konusu eseri, gnmz Trk yazsna evrilmitir.
Anahtar Kelimeler: 1) Hac Bayram Vel
2) smail Hakk Bursev
3) erh-i Ebyt- Hac Bayram- Vel
4) Tasavvuf
III
ABSTRACT
Master of Degree With Thesis
Ismail Hakk Bursevs Sherh-i Ebyat- Hac Bayram Vel
(Review and Text)
Arzu POLATOLU
Dokuz Eyll University

Institute of Social Sciences
The purpose of my thesis is to transfer the writing work, called Sherh-i
Ebyat- Hac Bayram Vel of Bursev and to determine the all sufi concepts, on
this work.
Hac Bayram, lived in XIV. Century had been known as the founder of
Bayramiyye and smail Hakk Bursev who had lived in the second part of XVI
and the first quarter of XVII. was one of famous sheikhs of Celvetiyye. Being a
high qualified suf Hac Bayram and Ismail Hakk Bursev had carried out their
duties both as an external and esoteric. Now, we have four poems of Hac
Bayram Vel and also lots of studies of Bursev.
Ismil Hakk Bursev, in this work of Sherh-i Ebyat- Hac Bayram
Vel- is explaining the subjects too long and also giving more examples than the
poem of Hac Bayram Vel.
At the first part of our thesis, these concepts that are Bursev especially
interested in is studied together with his own and others sufis opinions.
At the second part of our work, Ismail Hakk Bursevs work of art
was translated into todays Turkish text.
Keywords: 1) Hac Bayram Vel
2) Ismail Hakk Bursev
3) Sherh-i Ebyat- Hac Bayram- Vel
4) Islamic Mysticism
IV
NDEKLER
YEMN METN ____________________________________________________ I

YKSEK LSANS TEZ SINAV TUTANAI ____________________________ II
ZET ____________________________________________________________ III
ABSTRACT_______________________________________________________ IV
NDEKLER ____________________________________________________ V
KISALTMALAR _________________________________________________ VII
GR
A-HACI BAYRAM VELNN HAYATI______________________________ 1
B- SMAL HAKKI BURSEVNN HAYATI_________________________ 5
BRNC BLM
SMAL HAKKI BURSEVNN ERH- EBYAT-I HACI BAYRAM
VEL ADLI ESERNDEK TAVAVVUF GRLER
A- YARATILI VE LEMLE LGL KAVRAMLAR
1- LEM _______________________________________________________ 7
2- AYN-I SBTE _____________________________________________ 8
3- HAKKAT-I MUHAMMEDYYE ________________________________ 9
4- TECELL ___________________________________________________ 11
B- SEYR SLK LE LGL KAVRAMLAR
GAFLET-HCB _____________________________________________ 12
1- SEYR SLK _____________________________________________ 14
2- TARKAT (TARK, SEBL, SIRAT) _____________________________ 16
3- SLSLE ____________________________________________________ 18
5- MRD - SLK _____________________________________________ 22
6- ZKR - VRD________________________________________________ 24
7- SOHBET____________________________________________________ 28
C- MARFET VE BLG LE LGL KAVRAMLAR
1- AK ve MUHABBET - BD, ZHD ve IK ____________________ 30
2- LM RF - MARFETULLAH_______________________________ 37
3- KALP ______________________________________________________ 41
4- AVAM, HAVAS, EHASS ______________________________________ 44
5- EBRAR - MUKARREBN _____________________________________ 45
6- KUTUB - KUTBYYET _______________________________________ 47
7- MKEFE - MHEDE - RYET ___________________________ 48
KNC BLM
ERH- EBYT-I HACI BAYRAM-I VEL (smail Hakk Bursev) _______53
SONU___________________________________________________________85
BBLYOGRAFYA ________________________________________________87
EK: ERH- EBYT-I HACI BAYRAM-I VELDEN FOTOKOPLER ___90
VI
KISALTMALAR
Age.
: Ad geen eser
Ag.mad.
: Ad geen makale / madde
A.s.
: Aleyhi`s-selm
Bkz.
: Baknz
c.
: Cilt
ev.
: eviren
DA
: Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi
Haz.
: Hazrlayan
k.s.
: Kuddise sirruhu
md.
: Maddesi
nr.
: Numara
SAV.
: Sallallh aleyhi ve sellem
ts.
: Tarihsiz
TTS.
: Tasavvuf Terimleri Szl
TD.
: Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi
vr.
: Varak
VII
GR
A-HACI BAYRAM VELNN HAYATI
Anadolu topraklarnda doup byyen bir Trk mutasavvf tarafndan
kurulmu ilk tarkat olan Bayramiyyenin pri Hac Bayram Vel, XIV. yzyln ilk
yarsnda Orhan Gazi dneminde Ankarada dodu. 1 Ahlik rgt, o yzyl
Ankarasnn ictimi yapsn etkisi altnda tutmaktadr. Ayrca Ankara, hareketli bir
ticri merkez durumundadr. Mutasavvfmz, bu ehrin be kilometre Kuzeyinde
meyilli bir arazi zerinde bulunan Solfasl Kynde dnyaya gelmitir.2
Hac Bayram Velinin babasnn ismi Koyunluca Ahmettir. Hac Bayram
Velinin doum tarihi ihtilafldr. 1348-1350 seneleri dolaylarnda olduu
dnlebilir. Asl ad Numan olan Hac Bayramn ailesine ait elimizde fazla
mlumat yoktur.3
XVI. yzyl melliflerinden Lamii elebi, Hac Bayram Velinin Ankarada
ubuk suyu diye tannan nehrin kenarndaki Solfasol (Zlfazl) kynde doduunu,
akl ve er ilimleri tahsil ettiini, Ankarada mderrislik yaptn, daha sonra
Somuncu Babaya intisap ederek kemltn en yksek derecesine ulatn, ok
etkili olan sohbetinin bereketi sayesinde birok kimsenin yce mertebelere vsl
olduunu ifde eder.4
Devrinin ilimlerinde derinlemi olan Hac Bayram Vel, o dnemin ilim
hayatnda mhim bir yer igal eden Ankara Kara Medresesine mderris olarak tayin
edilir.5Hac Bayram Vel tasavvufa intisabna kadar mderrislik yapt
bilinmektedir. Tasavvuf hayata ynelii ise 1392den sonraki zaman dilimine
rastlamaktadr.6Bu tarihten sonra Kayseride bulunan eyh Ebu Hamdddin
Aksaryye intisab etmitir. Bu durumda intisab tarihi 1393 veya 1394 yllar
civrndadr.7
Hac Bayram Velnin ad Numan iken, Hamdddin hazretlerinin eref-i
himayetine mahzar olup, zaman- tesadf, kurban bayramnda vki olmakla
Azamat, Nihat, Hac Bayram- Vel, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi (DA), stanbul
1996, c.XIV, s.442.
2
Cebeciolu, Ethem, Hac Bayram Veli, Ankara 1991, s.25.
3
Cebeciolu, Ethem, Age, s.27-28.
4
Azamat, Nihat, Ag.mad , DA, c.XIV, s.443.
5
. Glpnarl, Abdulbaki, Melamilik ve Melamiler, stanbul 1931, s.34.
6
Cebeciolu Ethem, Age, s.32.
7
mridleri, Bayram tesmiye ederek, ad ondan sonra Bayram kalr. iirlerinde de

bu ismi mahls olarak kullanr.8
Hac Bayram Vel ve eyhi Ebu Hamdin ehrin nemli sflerinden Emir
Sultan tandklarn gryoruz. Bu tanklk Bursa Ulu Caminin al treninde
Emir Sultann ilk cuma namazn kldrma grevini Ebu Hamde vermesine sebep
olmutur. Yine bu tanklk sebebiyle; Hac Bayram sonraki yllarda Emir Sultan
sk sk ziyaret etmi hatta vasiyeti zerine cenazesini ykayp, namazn o
kldrmtr.9
Bursadan ayrlan Hamdddin, Aksaraya yerleip sadk ve olgun mridi
Hac Bayram Aksaraya artr. Hac Bayram Vel, Aksaraya gider ve orada
eyhinin hizmetinde kalr. Drt-be yl Aksarayda halkn ird iin ikmet eden
Samuncu Baba (Hamdddn Aksary) hac mevsiminde Hac Bayram da yanna
alarak nce ama varrlar. Bir sre burada kalarak devrin ulularyla tanp sohbet
ettikten sonra Mekkeye varrlar.10 Bu arada Ankara Sava (1402) olmu Hac
Bayram ve Somuncu Babann Anadoluda olmaylar onlar muhtemel bir esirlikten
kurtarmtr. Zra Timur savatan sonra fethettii topraklardaki lim ve sanaatkarlar
toplayp, Semarkanta gndermiti.
Ankara Savann ilk sarsntlar getikten az sonra, 1403 senesinde, Anadolu
topraklarna dnen Ebu Hamdddn Aksary ve mridi Hac Bayram Vel,
Aksaraya yerleirler. Hac Bayram Veli, Ebu Hamd vefat edinceye kadar onun
yanndan ayrlmad. Bu sre iinde pri Ebu Hamd, tad emanet-i kbray ve
srr velayeti ona teslim etti. Bir baka ifade ile lmnden sonra yerine geecek
kii, Hac Bayram Vel olarak belli oldu.11
Hac Bayram Vel Ankaraya eyh olarak dndnde, Anadoluda siysi
karklklar hat safhadadr. Sosyal zlmenin artt bu dnemde, Hac Bayram
Velnin mderrislii brakp halkn arasna girmesi, tasavvuf kanalyla yozlamaya
dur demesi ve ahlka dayal bir taban oluturma abasna ynelmesi, asil bir harekat
tarz olarak takdir edilmelidir.12
Hac Bayram Vel, salnda tarkatn yaymak zere eitli blgelere
halifeler yollamtr. Onun yetitirdi kimseler, hem tasavvuf eitiminin hem de tekke

10
Sezgit, Bayram, Hac Bayram- Veli, Ankara, Nur Yaynlar, ts, s.9-10.
11
12
9
ve halk edebiyatnn nde gelenlerindendir. Yazczde Mehmet ve Ahmet Bican,

Erefolu Rmi, Bursal mer Dede, Fatihin hocas Akemseddin bunlardandr.13
Hac Bayramn Edirneye niin arld konusunda kaynaklarda bilgi
yoktur. eyh Bedreddinin aslmasyla sonulanan olaylarn (1420) etkisiyle Hac
Bayramn da saltanat davasna kaplmasndan kayg duyulmas Edirneye arl
sebepleri arasnda gsterilir.14
II. Murad Edirneye getirilen Hac Bayram Vel ile grnce hakkndaki
sylentilerin doru olmadn anlam, bykln kabul etmi ve ondan zr
dileyerek Ankaraya dnmesine izin vermi, ayrca Bayramiyye mensuplarndan
vergi alnmamasn emretmitir. Edirnede Hac Bayram adna bir mahalle ve zviye
ile eitli vakflar da kurulmutur. Hac Bayramn Ankaraya dnnden lmne
kadar geen yaklak 10 yllk sre Bayrmiyyenin devlet nezdinde meriyet ve
itibar kazand ve gelimesini tamamland dnem olmutur. Bayrmlerin
vergiden muaf tutulmalar yznden Ankara ve evresinde vergi toplanamaz hale
geldiinin II. Murada haber verilmesi, padiahn da Hac Bayramdan ka mridi
olduunu kendisine bildirmesini istemesiyle ilgili mehur menkbe Bayrmiyyenin
bu yllardaki yaygnlk derecesi hakknda fikir verecek niteliktedir.15
Belirtilen menkbe u ekildedir:
Hac Bayram Vel, sahte ve gerek mridleri ayrt etmek iin dellalara
bizden beyat eyleyen fukaraya ziyafetimiz vardr diye ilanlar yaptrr. Kendisi
Kanlgl mevkiinde yksek bir yerde adr kurdurur. Bal derviler gelir, adrn
etrafnda toplanrlar. Hac Bayram Veli, elinde byk bir bakla adrn nne kp
derviler! Bana iradet getrenleri, bugn, fi sebilillah kurban eylesem gerekdir.
eklinde bir konuma yapar. Dervileri aknlk iinde kalr. Mutasavvfmzn bu
davetini daha ak bir ifadeyle, imtihann biri kadn dieri erkek iki mrid kabul
eder. Bu iki dervi adra girdikten sonra, Hac Bayram Vel, daha nceden
hazrlad bir kou kurban eder. Kesilen hayvann kan adrdan dar aknca,
darda bulunan mridler korkudan hemen oray terk eder. adrn etrafnda kimse
kalmaz. te bu olaydan sonra Hac Bayram Vel, Sultan II. Murada mektup yazarak
hl bir buuk derviim vardr, gayri yoktur diye durumu arz eder.16
Hac Bayram, mridlerinin eitimiyle megul olduu gibi mbarek gnlerde
ar pazar esnafndan yardm toplayp fakirlere balard. O, tekkesindeki
13
Demirci, Mehmet, Sorularla Tasavvuf ve Tarkatler, zmir 2001, s.60.

Bayramolu, Fuat, Azamat, Nihat, Bayramiyye, DA, stanbul 1992, c.V, 270.
15
Bayramolu, Fuat, Azamat, Nihat, Ag.mad, DA, c.V, s.270.
16
Cebeciolu, Ethem, Age, s.62.
14
dervilerin ve kendi aile fertlerinin geimi iin tarmla da urayor, ba bahe

yetitiriyor, hasad zamannda orak ve harman ilerini mridleriyle birlikte
yapyordu.17
Orhan Gazi, I. Murad, Yldrm Beyazid, elebi Mehmet ve II. Murad
devirlerini idrak ederek be Osmanl padiah dnemini grm ve kurduu
Bayrmlik tarkatyla Anadolunun manevi yapsnn ekillenmesine byk katklar
olan Hac Bayram Vel, 1430 ylnda Ankarada veft etti. Veftndan birka yl nce
yaptrlan ve kendi adyla anlan caminin yanna defnedildi. Kabrinin zerine daha
sonra in edilen trbe, Ankarann en nemli ziyaret yerlerinden biridir.18
ESERLER:
Hac Bayramn Yunus tarznda yazlm drt adet iiriyle, ona ait olma
ihtimli ok zayf bir risale ve mektup dnda tarkatla ilgili grlerini, tarkatn
dab ve erknn anlatan herhangi bir eserinin varl bilinmemektedir.19 Onun
iirlerinden bir tanesi yledir:
alabm bir ar yaratm ki cihan aresinde
Bakcak didar grnr
Ol arn kenaresinde
Nagihan ol ara vardm
An ben yaplur grdm
Ben dahi bile yapldm
Ta u toprak aresinde
akirtleri ta yonarlar
Yonub stada sunarlar
Tanrnn adn anarlar
Her bir tan paresinde
Ol ardan oklar atulur
Gelr sineme dokunur
Aklar can satlur
Ol arn bazaresinde
17
Demirci, Mehmet, Age, s.60.

Azamat,Nihat, Ag.mad, DA, c.XIV, s.445.
19
Bayramolu Fuat, Azamat Nihat, Ag.mad, DA, c.V, s.271.
18
ar dedikeri gnldr
Ne limdir ne cahildr
Aklar kan sebildr
Ol arn kenaresinde
Bu szm rif anlar
Cahiller bilmeyp tanlar
Hac Bayram kendi banlar Ol arn minaresinde
Bu iirin bir takm erhleri de yaplmtr. Tezimizin asl konusu bu iire

smail Hakk Bursev tarafndan yaplan erhidir.
B- SMAL HAKKI BURSEVNN HAYATI

smail Hakk Bursev ok sayda eser yazm lim bir gnl adam, bir
mutasavvf, bir mfessir, bir irdir. Bugn Bulgaristan snrlar iinde kalm olan
eski Edirne vilayetimizin Aydos kasabasnda dodu. 1653-1725 seneleri arasnda
yaad. Otuz yldan fazla Bursada bulunduu iin Bursev diye mehur oldu. lk
genlik yllarnda Edirnede devrinin medrese bilgilerini rendi. Tahsilini ilerletmek
zere stanbula geldi. Osman Fazl adndaki Celveti eyhinin rencileri arasnda
yer ald. Bu arada slam hukuku demek olan Fkh ve edebiyat bilgilerini ilerletti.
23 yanda iken, bugn Makedonyann bakenti olan skbe gnderildi.
ocukluu skp doumlu bir airimiz olan Yahya Kemal: skp bir evliya
ehridir der. Bu gzel ehir bugn de pek ok Trk-slam hatrasn barnda
tamakta, camileri ve tekkeleri ile eski havasn ksmen yanstmaktadr.
smail Hakk skpten sonra, o zamanki Balkan ehirlerimizden olan Kprl
ve Usturumcada eitim ve irad hizmetlerinde bulundu. Daha sonra Bursaya geldi.
Bir sre maddi skntlar yaad. Celvetiye tekkesine eyh oldu. Ulu Camide dersler
verdi. Bu arada iki dafa Osmanl ordusu iinde savaa itirak etti, yaraland. Bunlar
1696 ve 1698deki Neme ve Erdel seferleridir. Osmanlda askerin moral gcn
artrmak iin, byk eyhler, gnl adamlar, zaman zaman sava ve seferlere
arlm, onlar da katlmlardr.
Bursal smail Hakk hareketli bir hayat yaamtr. Balkanlarn Rumeli ve
Anadolunun eitli ehirlerindeki hizmetleri yannda, hac yolculuklar srasnda
Mekke, Medine ve Msrda kalmtr. Ayrca yl amda bulunmutur.
Bursev ok eser vermi bir melliftir. Ruhul-Beyan adl tefsiri mehurdur.

ou tasavvuf alannda olmak zere, yzden fazla kitap, on binden fazla manzume
yazdn kendisi syler. Eserlerinin dili Arapa, Farsa ve Trkedir. Yaad
devirde Arapa ve Farsa cennet dili saylp Trke pek rabette olmamasna ramen
o, Trkenin de deer bakmndan o dillerden asla geri olmadn syler.
Bursal smail Hakk 1725 ylnda 73 yanda vefat etti. Bursa Tuzpazarnda
yaptrd Cami-i Muhammedi adn verdii caminin kble tarafna defnedildi. Ayn
avlu iinde smail Hakk Tekkesinin yaplar da bulunmaktadr. Gnmzde de
oka ziyaret edilen maneviyatl bir yerdir.
smail Hakk Bursev, Osmanl Devletinin ite ve dta zayflamaya balad
bir devirde yaad. Eserlerinde hem devlet adamlarna, hem de zamannn medrese
limlerine ve takliti dervilere tler verir, onlarn hatalarn gsterir. Dilini ve
milletini ok seven Bursev, btn hayatn almakla geirmi, doru bildiklerini
cesaretle sylemitir. Binlerce sayfalk kitaplar ve iirleri ile insanlar iyilik ve
sevgiye armtr.20
*
Onun eserlerinden biri de tez konumuz olan erhtir. Hac Bayram Velinin
mehur iiri hakknda yapt aklamalardan oluan bu erhin bir ka yazma nshas
vardr.21 Biz almamza esas olarak, Sleymaniye Ktphnesi Esad Efendi 1521/1
numarada kaytl olan nshay aldk.
20
Bursevi iin bkz. Naml, Ali, smail Hakk Bursev hayat Eserleri Tarikat Anlay, nsan yaynlar,
stanbul, 2001, smail Hakk Bursev maddesi, Trkiye Diyanet Vakf Ansiklopedisi, C. XXIII;
Kara, Mustafa, Bursada Tarikatlar ve Tekkeler, II, Uluda Yaynlar 1993; Demirci, Mehmet, Gnl
Dnyamz Aydnlatanlar, Mavi yaynclk, stanbul 2005.
21
Bkz. Ceyhan, mr, Tasavvuf iir erhleri, s.44, Kitabevi yayn, stanbul, 2000.
BRNC BLM
SMAL HAKKI BURSEVNN ERH- EBYAT-I HACI BAYRAM
VEL ADLI ESERNDEK TAVAVVUF GRLER
Bursevinin erhini dikkatlice tarayarak, orada geen tasavvuf terim ve

kavramlarndan bir ksmn kardk ve aadaki sistematikle vermeye altk.
A- YARATILI VE LEMLE LGL KAVRAMLAR
1- LEM
Lgat olarak; kendisiyle bir eyin bilindii eyden ibrettir. Istlah olarak;
varlklardan, Allahtan baka her eydir. nk onunla Allah, isimleri ve sfatlar
bakmndan bilinir.22
Kn, lemi hakkn dndaki her ey, yaratcsna dellet eden almet
olarak tanmlar. Gerekte lem mmknlerin nitelikleriyle snrlanm varlktr ve bu
nedenle Hakkn dndaki her eyin ismidir. lem Hakka gre glge gibidir.23
Tasavvufta genellikle lemin varl kabul edilir. Akl ve duyu ile bilinen
madd lem, bu yolla bilinemeyen manevi lem ve ikisi arasnda kpr vazifesi gren
berzh lemi. bnl-Arabden itibaren insana kk alem, kinata da byk alem
denilmitir. Ona gre sadece Allah vardr, lem ise onun varlnn eitli
tecelllerinden ibarettir.
Gazl hyu Ulmid-Dn adl eserinde lemden bahsederek madde ve
cisimler sahasna mlk lemi, manevi varlklar sahasna melekt lemi, ikisi
arasndaki sahaya da cebert lemi adn verir.
Shreverdi el-Maktl, lemi nur tabakalar eklinde tasavvur etmitir. Ona
gre Allah nurlarn nurudur. lemler ise ona yakn olduu nisbette nurlu, ondan uzak
bulunduu nisbette de karanlk olur. Yokluk ve madde karanlk lemi meydana
getirir, ruhan lem ise nurludur.24
22
el-Crcn, Seyyid erif, Kitabut Tarft, Arapa-Trke Terimler Szl, eviren: Arif Erkn,
Bahar Yaynlar, stanbul 1997, s.149.
23
Kn, Abdrrezzk, Tasavvuf Szl, ev: Ekrem Demirli, z Yaynclk, stanbul 2004, s.361.
24
Uluda Sleyman, lem, DA, c.II, stanbul 1989, s.360.
Shreverdye gre ise; lem-i mlk, kinatn d yz ve grn, lemi

melekt ise, kinatn i yz ve srrdr.25
smail Hakk Bursev ise; lemi, sfl cisimler lemi ve ulv ruhlar lemi
olarak iki ekilde ele alr. Kalp lemi ise, bu ikisinin arasnda yer almtr. Et ile
kemik arasnda kkrdak gibi. Bu bakmdandr ki, kalbin ruhan ve cisman kuvveti
vardr. Cihan, dnyadr, cisimler lemine bakar. Cihann snr yedinci felein
dibinden topran altna kadardr ki bunun tmne olma-bozulma lemi denir. Ruhlar
lemi ise arn yukarsna denir. Dolaysyla ar- muhtin arkas, kef shibi sflere
gre, bo ve dolu olmaya lem deildir.26
Sfler lemi; kendisiyle yaratcnn bilinebilecei, Onun sfatlarnn
nazargh olan bir yer olarak grrler. Ve lemi derecelendirerek veya eitli
isimlerle nitelendirerek kendi tasavvuf yolundaki anlaylarn gstermeye alrlar.
2- AYN-I SBTE
Eyann Allahn ilmindeki sretleri, varlklarn Allah katndaki ilm sretleri,
madum, bir eyin Hazret-i ilmiyedeki hakikatdr.27
Ayn- sbitenin d leme nazaran varl yoktur. Onun iin yok olarak
kabul edilir. Bu manada ona mmkin de denir.28
Baka bir tarifte ise Allah Telnn ilminde, mmkintn hakkatlerinin
bilinmesidir. Bunlar, Hazreti ilmiyedeki ilhi isimlerini hakkatlerinin sretleridir.29
Ayn- sbite terimi tasavvuf tarihine bnl-Arab ile girmitir. bnl
Arabye gre yaratklarn ve eyann safhas vardr. lk safhada eya birbirinden
ayrt edilmeksizin ve aralarnda bir farkllama sz konusu olmakszn Allahn
ilminde kll bir bilgi olarak vardr. Buna n- sbite veya taayyn-i evvel
denir. Eya ikinci safhada cihan- sbite halindedir; birbirinden ayrlmaz ve
farkllam bir vaziyette Allahn ilminde vardr. Bu safhada varlklar mahhas
eyler halindedir. Buna da taayyn-i sni ad verilir. nc safhada eya ayn-
hriciye halinde vardr. Eyann bu ekilde d lemde zuhur ve tecell etmesine
taayyn-i hric ad verilir; yaratma (halk) bundan ibrettir.
25
Shreverd, ihbuddn, vrifl-Merif, ev: Dilaver Selvi, Semerkand Yaynlar, stanbul 1999,
s.106.
26
Bursev, smail Hakk, erh-i Ebyat- Hac Bayram- Vel, vr.2b
27
Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yaynlar, stanbul 1991, s.68.
28
Uluda, Sleyman, Ayn- Sbite, DA, c.IV, stanbul 1991, s.198.
29
Crcn, Seyyid erif, Age, s.25.
Vahdet-i vcud nazariyesine gre varlk bir tanedir; o da Allahn varldr.

Ayn- sbitenin lemdeki tecellis olan d varlklar, hakikatte Hakkn olu
vasfyla zuhur etmesinden, yani varlnn da tamasndan ibret olduundan
aslnda yok hkmndedir. Kendilerine aitmi gibi grnen varlklar aslnda
Hakkn zuhur etmi varldr; gerek deil glge varlktr.
Bunlarn grnen varlklar gerekte Allahn varlnn deiik sretlerde
tecelllerinden ibarettir.
Belli bir eyin ekli, eitli ve deiik aynalara ayn anda farkl biimlerde
yansyarak bir okluk meydana getirdii gibi, bir ayna durumundaki ayn- sbiteye
akseden Hakkn varl da byle bir okluk meydana getirir. okluk vehim ve hayal
olarak vardr, birlik gerek olarak mevcuttur.30
Bursev ise; konu ile ilgili bir rnek verir ve der ki: baz kiiler yaratllarn
deitirmeden hem balangta hem de sonunda rzklanm kimselerdir. rnein:
eyh Abdlkadir el-Geyln, eyh Muhyiddin el-Arab ve veysl Karen gibi.
Bazlar ise ilk halde ftrat deitirip, sonra mrid-i kmile yaklarlar bunlar
ncesinde mahrum fakat sonrasnda rzklanmlardr, Fudayl lyz, Mlik Dinr ve
brahim Ethem gibi. Bazlar ise hem balangta hem de sonunda mahrum kalrlar.
Mridin terbiyesinin bunlarda eseri yoktur.
Sonuta kabiliyeti, ortaya kacak baz engeller bu durumun olumasna mani
deildir, der ve herkesin ve her eyin hakikatnn aslnda ayn- sbitede var
olduunu, her aynn olmas gereklilii ne ise onun zerine devam ettiini ifade eder.
Ve u sz rnek olarak verir: Sad olan annesinin karnnda saddir ve bunun
hakikat mml Kitabn btnndadr.31
3- HAKKAT-I MUHAMMEDYYE
Btn gzel isimleri kendinde barndran ve bulunduran ilk taayyunla birlikte
olan zt. Her ey bu hakikatten ve bu hakikat iin yaratlmtr.32
Hakkat-i Muhammediyye fikrine ilk olarak Sehl b.Abdullah et-Tsterde
(.283/896) rastlanr. Tster, Allahn ilk defa Hz. Muhammedi kendi nurundan
yarattn ileri srm ancak hakkat-i Muhammediyye kavramndan aka sz
etmemi ve bunun bir yaratma sebebi olduunu sylememiti.
30
Uluda, Sleyman, Agmad, DA, s.198, 199.

Bursev, smail Hakk, Age, vr.11b.
32
Uluda, Sleyman, TTS, s.202.
31
Hakkat-i Muhammediyye gr en gzel biimde Muhyiddin bnl Arab

ve Abdlkerim el-Cl tarafndan aklanm, Fussl-Hikeme erh yazanlar da bu
konu zerinde nemle durmulardr.
Vcd- mutlakn taayyn ettii ilk mertebeye hakkat-i Muhammediyye
ad verilir. Hakkat-i Muhammediyye, vcd- mutlakn ahadiyyetini vhidiyyete
dntrmek suretiyle taayyne balamasdr. Vcd- mutlak asndan bakldnda
bu mertebe var oluun balangcdr. Mevcdat asndan bakldnda ise gerek
yaratma (halk) fiili, vcd- mutlakn hakkat-i Muhammediyye mertebesine
tenezzlnden sonra olmu ve her ey ondan yaratlmtr.
Allahtan baka hibir ey yokken ilk defa hakkat-i Muhammediyye var
olmu, btn yaratklar bu hakikatten ve onun iin halk edilmitir. lemin var olma
sebebi, maddesi ve gayesi bu hakikattir. Tasavvufta sk sk kullanlan ve kutsi hadis
olarak da rivyet edilen Sen olmasaydn ben kinat yaratmazdm. (Acln, II, 164;
Hkim, el-Mstedrek, 11615) ifadesiyle bu husus anlatlr.
lk ilhi tecell olmas sebebiyle taayyn-i evvel, sevgi tarznda tecell
olmas dolaysyla taayyn-i hubb ad da verilen nr- Muhammed zuhur ettikten
sonra her ey ondan ve onun iin yaratlmtr. Resl-i Ekremin ruhu ve nuru btn
insanlardan, peygamberlerden, hatta meleklerden nce var olduundan peygamber
insanln manevi babasdr. Hz. dem insanlarn maddeten babas, Hz. Peygamber
ruhlarn babasdr.
bnl-Arab, hakkat-i Muhammediyyeyi vcd- mutlakn yaratl
sahasndaki ilk ve en mkemmel mazhar olarak grr. bnl Arabye gre hakkati Muhammediyye nur olmas bakmndan lemi yaratma ilkesi ve onun asldr. Varlk
eklinde zhir olan ilhi tecellnin ilk mertebesidir.33
Bursev ise bu konuda una deinir: Peygamberlerin sonuncusu Hz.
Muhammed (S.A.V.) - peygamberlik evldnn sonuncusu ve risalet zincirinin sonu
iken- asln asl olan Hz. Adem ve benzeri, dal durumundaki Hz. brahim ve babalar
mkerrem peygamberlerden daha ziyade onun ycelik ve eref zirvesine ayak
basmas, nihyet terkip lemi olan felekler felei mbarek ayaklarn pmekle
ereflenmeleri bu hususta en gl delildir.
Bu bakmdan, ar- zam, hrmet edilmesi vcip nebev ruhun amacghdr.
Sair ull-azm Resullerin karrgh ise, kerim olan krsdir.34
33
34
Demirci, Mehmet, Hakkat-i Muhammediyye, DA, stanbul 1997, c.XV, s.179- 180.
10
4- TECELL
Tecell, ortaya kmak ve grnmektir. Kudret-i ilhiyye eserlerinin eyada
grnmesidir.35 Gayblarn nurlarndan kalplere alan eylerdir. Tecelllerin geli
yerleri birden ok olmas bakmndan gayblar diye oul sylendi. nk her ilhi
ismin, kavram ve vecihleri bakmndan eitli tecellleri vardr.36 Tecellnin nasl
meydana geldiini Allahtan baka kimse bilemez. lem, tecellnin vukuu nnda
hdis ve mevcd, ondan sonra aslna dnerek fndir. Fakat bu tecelller o kadar
sratli ve dimdir ki iki tecell arasnda hibir fsla hissedilmez durum byle
devam ettiinden biz mevcdt dim sanrz.
Tecellde gaybdan ehdet lemine, karanlktan aydnla k sz
konusudur.37
Tecell, tecell-i efal, tecell-i esm ve tecell-i sfat gibi gruplara ayrlr.
Tecell-i efal denilen fiil tecellsi, Hakk Telnn fiillerinden birinin kulun
kalbinde almasdr. Bu mertebeye eren slik L file illallah srrna erip btn
fiilleri Haktan bilir. Tecell-i esm, Hakk Telnn esma-i hsnsndan bir ismin
slikin gnlnde yer etmesidir. Byle bir tecelliye mazhar olan kimse, o ismin nurlar
altnda hayrete der. Sfat tecellsi ise Hakkn sfatlarndan birinin kulun kalbine
almasdr. O sfatn baz eserleri Cenab- Hakn fazlyla kulda zhir olur. Mesel
Hakkn Sem sfatyla tecell ettii bir kul, cansz varlklarn bile sz ve tesbihini
duyar hle gelir. Bir de bunlarn tesinde zt tecell vardr ki ilh ztn zt iin
tecellsidir. Bu tecell kullarn idrkinin stndedir.38
Sehl yle der: Tecellnin hli vardr: Ztn tecellsi: mkefe, ztn
sfatnn tecellsi: nur mahalli, ztn hkmnn tecellis: ahiret ve oradaki haller.39
Tecell rahmn bile olsa mride gereken, buna rabet etmemektir. Zra
tecelller nrni perdeler olup bunlara takl kalndnda, esas maksada ulamada
birer engel hline gelirler. Tecelller, cezbeyi ve sekr beraberinde getirmekte,
dolaysyla kii en yaknndakini bile tanmaz hle gelmektedir. Bu haldeyken
35
Ylmaz, H.Kamil, el-Lma tercmesi iinde, ev: H.Kamil Ylmaz, Altnoluk Yaynclk, stanbul
1996, s.524.
36
el-Crcn, Seyyid erif, Age, s.56.
37
Ylmaz, H.Kamil, el-Lma tercmesi iinde, s.524.
38
Ylmaz, H. Kmil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, Ensr Yaynclk, stanbul 2000, s.225.
39
Daha geni bilgi iin bkz. Kelbz, Taarruf, Haz: Sleyman Uluda, Dergah Yaynlar, stanbul
1979, s.180- 181.
11
tecelllere dikkat younlatrmak, bunlara takl kalmak, yaad hli en yce hl

zannedip daha st mertebelere ulaamamaktadr.40
Bursev ise kalpten bahsederken; tecellye de deinir ve yle der: Btn
isimlerin yeri birdir; drl-mlk, melikl-mlk gibi. Her ne kadar ilh srrn,
tecelllerin eitlenmesi bakmndan, birka yer belirlemesi varsa da bu, ulalmak
istenen yer iin bir k noktasdr ve hkmdarn evi olmak zere belirlenen yer
ancak kalptir.41
Ve yine zti tecellnin idrkinin zor olduu hususunda da unlar syler: lhi
tecell ile ortaya kanlar arasnda irtibt bilmek gtr. Tam bir keif
gerekleemez, nk o mana gizlidir, btn ve o btnn paralar gibi deildir ama
gereklidir. Ve vcibul-vcdu kll diye temsil ettikleri byklk iindir ve ill
klliyet ve cziyyet ve benzeri eylerden uzaktr.42
B- SEYR SLK LE LGL KAVRAMLAR
GAFLET-HCB
Gaflet, nefsin arzularna uymak, zaman boa geirmek nemli bir eyin
nemini kavrayamamak, kalbin Haktan gfil olmas, onun zikrinden mahrum
kalmasdr. Gaflette olan kiilere gfil ve ehl-i gaflet de denir.43
Bursev ise gafleti u ekilde anlatr: Yetmi bin perdedir ki, kimisi karanlk,
kimisi de aydnlktr. Yani vuslat halinde, vuslatn ne olduunu bilmez. Yoksa kef
ehline ve Hakka gre deildir. Zra Hak perdeli deildir. Eer yle olsayd
snrlanm (mahsr) olmas gerekirdi. Hak, kendi sfatlaryla perdelidir. Bu gelinin,
duvakla rtl olmasna benzer. Duvak, geline perde deil, bilakis, bakasna
perdedir. Bu toplantda bakas bulunmaz.
yle ise Hakkn sfat kime perde olur? Ayn ekilde, ayna grlen veya
grene perde olmaz. yle ise perde dedikleri ey, gzde bulunan perdedir. Araplar,
gze ayn derler. Aynden kastedilen ey ztdr. Ztdan murad, insan hakikattr ki
bu, imkni ve vcb hakikatn berzahdr. yle ise bu hakikat, bahsedilen kevn ve
40
Haksever, Ahmet Cahid, Turhall Mustafa Efendi ve Baz Tasavvfi Kavramlara Yaklam,
Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi, Temmuz-Aralk 2004, Say:13, Ankara 2004, s.378379.
41
Bursev, smail Hakk, Age, vr.2b
42
43
12
gayr- kevn yaratlan ve yaratlmayan lemle ilgili olan perdelerden soyulan,

Hazretin cemalini grr. Aksi halde grmez.44
nsann eksilme ve noksan iinde olmas, iinde bulunduu gaflet halinden
dolaydr. Gaflet, nefsin trl fetlerinden doar.
mnn artmas manasna gelen sknet indii zaman, nefs sknet bulur ve
kendisine nefes veren Allahn ltfuyla hevdan uzaklar. Nefs sknet bulduu
zaman, Allaha muhtaln ve yakarn almeti olan kalpteki gaflet perdesi kalkar.45
Allahtan gfil olmak, kfir ve silerde olduu gibi, Mslman ve bidlerde
de olur. Herhangi bir eyle aldanan, Allahn emrini yerine getirmemi, Ondan
saknma ve korkusu az olmu olur.
Allahta gfil olmak; Allahn kendisine verdii gzel eyleri ve recy
dnerek, biraz ibdet ve ilmiyle, insann kendisini aldatmasdr. nsanlarn ou
bunlarn bazlar yznden aldanr da Allaha si olur; ama hl, iyilerden olduunu
zanneder ite bu aldanmadr.
Aldanma iki eittir: Birincisi, dnya yznden ahiretten gfil olmak ve
ikincisi, hem Allah, hem de ahiretten gfil olmak.
Dnya yznden ahiretten gfil olmak, dnyay ahirete tercih edip, onunla
megul olmaktr.
Kfirlerin aldanmas; nefsini, verilen dnya nimetlerinden dolay kfirin
kendisini Allah katnda deerli sanmas ve dallette olduu halde kendisini hidyette
sanmas eklinde bir aldanmadan ibrettir.
Mslman avam ve gnahkrlarn aldanmas ise, nefis ve dmann (eytan)
bir aldatmasdr. Allahn recsn, cmertlik ve keremini hatrlar, bylece nefsini ho
tutar (gnahlar iin cann skmaz), bylece gnah ilemeye, Allaha isyana devam
eder de bunu rec: mit sanr. Vehb b. Mrebbihin oluna: Allahtan sakn gfil
olma. Zra bu, Allahn emrinden ktn halde, mafiretini ummaktan baka bir ey
deildir. demesi buna misaldir.46
Tasavvufta hicab adyla anlan ve kulun Allah ile yaknlna engel olan
perdeler genellikle zulmni ve nrni hicb olmak zere iki adla anlr. Zulmni
hicb, beden kaynakl; tenle ilgili madd perdelere denir. Nrni hicb ise ruh
44
Bursev, smail Hakk, Age, vr.7a.

el-Mekk, Eb Tlib, Ktl-Kulb, ev: Muharrem Tan, z Yaynclk, stanbul 1999, c. I, s.292.
46
el-Muhsib, er-Riye (Nefis Muhasebesinin Temelleri), Haz. Sleyman Uluda, nsan Yaynlar,
stanbul 1998, s.509-514.
45
13
kaynakl hicbtr. nsan ruhu ten kafesine girdikten sonra madd ve zulmni bir hicb
ile perdelenmitir.47
Hicb ise lemdeki suretlerin kalbe yansyp, derinlemesi ve her yan
kaplamalardr. Bylelikle perdelerin karanlklarnn birikmesiyle nrnilii
kaybolduu iin kalpte hakikatlerin tecellsine dair arzu kalmaz. Bu nedenle
varlklarn yaygn bir ekilde kalpte bulunmas ve onda derinlemeleri kalp iin perde
ve pas diye isimlendirilmitir.
Bazen hicab, hangi zellikle olursa olsun, Haktan bakalar anlamndaki
ayr grmek anlamnda kullanlr.48
Bursevye gre kii Allah zikrettii zaman bir hicb yok olur. Bunda
kalbin evvel halinde ziyade katlk ve kalnlna iaret vardr ve hicab yetbi bindir
ki toplam bunlardr: Nefs ve kalem, levh ve heb, cisim ve ar, krs ve cinan- seb;
nirn- seb ve eflk-i seba ve erkn- sebadr.49
Dolaysyla, kiinin bahsedilen perdeleri yok edebilmek ve gafletten
kurtulabilmesi iin manev bir eitimden gemesi gerekir ki tasavvufda buna Seyr
Slk ad verilir.
Bu blmde kiiyi gafletten, hicabtan kurtarmann manev bir yolu olan seyr
slktan ve onunla ilgili kavramlardan bahsedeceiz.
1- SEYR SLK
Slk; yola girme, yol tutma, yol alma anlamna gelen Arapa bir szdr.
Tasavvuf ehlinde, bir mride intisab eden kiinin, tarkat uslne riyet ederek
manev yolculuuna ve yol almasna denir.50
Kniye gre ise; davran ve hal olarak Rabbe yaknlk mertebelerine
ykselmektir. Bu ise insann iinin ve dnn ilgilendii mchedeler ve karlat
yorucu skntlarda birlemesiyle gerekleir; artk nefsinde mchede karsnda bir
glk ve sknt duymaz.51
47

Kn, Abdrrezzak, Tasavvuf Szl, ev: Ekrem Demirli, z Yaynclk, stanbul 2004, s.2001.
49
50
el-Crcn Seyyid erif, Age, s.126.
51
Kan, Abdrrezzk, Age, s.304.
48
14
Slk, kulun, Allaha kavumaya hazrlk mahiyetinde olmak zere, ahlkn

sslemesi tarznda da tarif edilir. Bu durumda slk, tahsil, mchede, nefy ve isbt
yani slikin kendini ve masivay nefy ve vcd- Hakk ispat etmesi eklinde
anlalr.
Hac bayram Velnin slk ad verilen manevi eitimi, kimi zaman uzun
yllar ierisinde olurken, kimi zaman da ksa srede gerekleir. Yani manevi
olgunlamann snr yoktur.52
Slk, tasavvuf yoluna girmi kiiyi Hakka vuslata hazrlayan ahlk
eitimdir. Yani, tasavvuf ve tarkata giren kimsenin manev makamlarn
tamamlayncaya kadar geecei sahalarn addr. Seyrin ba slk; yani yola girmek,
sonu da vusl; yani Hakka vuslattr. Hakka vuslat Allah gryormucasna kulluk
(ihsan) uruna ermek; dima Hakk ile beraber bulunduu bilincini yakalamak, Ona
teslim olup, Ondan rz olmaktr. Tasavvufta seyr slkta sreklilik ve devamllk
esastr.53
rihimiz Bursev, bu konuda yle der: Slk, manev bir hareket ve kalben
olan bir muhcerettir. Bu meslein sahiplerinin en eski yoludur. rak bir ustaya
herhangi bir sanat iin bavurduu gibi mrid de eyhe btni marifeti elde etmek
iin gidip gelmesi gerekir.54
Slk, zel bir gidi ve seyrdir ki cehletten ilme, kt ahlktan gzel ahlka,
bir hkmden bir hkme ve bir halden bir hle ve kendi vcdundan Hakkn
vcduna doru manevi ve kalb bir harekettir.
Sahih bir slkn neticesi vuslat menziline ulamaktr. Bunun iin slikin
nefis ve eytana yolda olmamas gerekir. lhi vuslat iki admdr: Biri masivadan
yz evirmek, dieri Hakka mutlaka ynelmektir.
Slk her ne kadar btni bir hareket olsa da esbb, ona yardmc olan erzhiri emirlerdir. Amel-i slih ve takv zerine bina edilmeyen slk, eytandir.
Seyr slk esnasnda amelden baka zahirde bulunmas gereken artlardan
birisi de mrid-i kmille beraber olmak ve slku onun rehberliinde yrtmektir.
Btnda bulunmas gereken artlar ise iman, ihls ve ihsndr.
52
Cebeciolu Ethem, Hac Bayram Veli ve Tasavvuf Felsefesi,TD, Ocak-Haziran 2002, Say:8,
s.217.
53
54
15
smail Hakkya gre slk, biri mridden hizmet ve dieri eyhden nefes
olmak zere iki eyden ibrettir. O nefese nefes-i rahmni denir ki, onun eseri
manev hayattr.
smail Hakk cihd- ekber olarak nitelendirdii seyr slkun muhtelif
mertebelerindeki insanlarn durumunu, cihd- asgr olarak nitelendirdii savaa
giden insanlarn durumuna benzetir.
smail Hakkya gre ehl-i slkten kemle ermeden veft edenler iin
istidadlarna gre vefatlarndan sonra da terakk vardr.
O, slk srasnda yolda kalanlar henz mddeti tamam olmayan cenine veya
st ocuuna benzetir ki bunlar gen olana kadar nice gnler gemesi gerekir.
smail Hakk, deiik alardan slkun sonu ile ilgili deerlendirmelerde
bulunur. Slikin seyri tamam olunca nihyette nihyeti olmayan bulur. Slkun sonu
beer vasflardan syrlmak, meleklerin ahlkyla hatta ilhi sfatlarla vasflanmaktr.
Slkun tamam olmas seyr yoluyla deil, makmata ulamakladr. nk
hem dnyada hem de ahirette seyr fillha nihyet yoktur. Slik nereye ularsa
ulasn, sanki henz mbted gibidir. nk Hakkn zt, sft ve efline nihyet
yoktur.
Slkun teenn ile, yava yava olmas bir defada olmasndan daha faydaldr.
Bir defada olduunda kendine hkim olamayarak meczb ve malb olur. Slk,
adm adm, menzil menzil yryerek menzillerin menziline ulamaktr.55
2- TARKAT (TARK, SEBL, SIRAT)

Hakka ermek iin tutulan, bir takm kurallar ve yinleri bulunan yol
demektir. Mutasavvflara gre tm insanlar, hatta btn yaratklarn alp verdii
nefesler saysnca Allaha yol gider.56
Tarkat, slik-i ilallah olanlara mahsus olan srettir ki menziller kat etmee
ve makamlarda terakkye dirdir. eriat ehli tarkat-i Muhammediyye zerine
olmakla beraber onlara gre vakfe ehli olduundan onlara ehl-i tarkat denilmitir.
smail Hakk tarkat, Her nesneyi kendi yolundan arayp esbbna teebbs
etmek olarak da tarif eder.57
55
Naml, Ali, Age, s.256-259.

57
Naml, Ali, Age, s.249.
56
16
Fkh, itikdi konularda meydana gelen frkalara mezhep denildii gibi

tasavvuf eitimde farkl metodlar uygulayan mekteplere de tarkat denir. Tarkatlar
insanlardaki mereb farkllndan kaynaklanr. Tasavvufta tarkat kavramnn
kullanlmas h. III ve IV. asrlarda balar. Ancak bugnk anlamyla bir eyhin
etrafnda toplanan mridnn tekke ortamnda muhtelif usullerle eitilmesi
anlamnda tarkat, Abdlladir Geyln ve Ahmed Rifnin yaad h. VI.- m. XII.
asrlarda ortaya kmtr.58
Tarkatn ba, eriat hkmlerine riyet ile birlikte dab ve onu tkip eden
hususlar, sonu ise inniyyet mertebesidir. Tarkat- Muhammediyyeye slik olana
farz olan, masivay kalbinden karmaktr ki buna infisl denir.
Tarkatn faydas, meczi vcddan kmak ve hakiki vcda ulamaktr.
Hakki tevhid, insan hakki vcd sahibine ulatrd gibi mutlak rahmete de
ulatrr. smail Hakk da, hakikat hnesinin kaps olarak eriat ve tarkat gsterir.
Allaha giden yollarn, yani tarkatlarn okluu slikler iin bir rahmettir.
Nitekim Allaha giden yollar mahlktn nefisleri adedincedir. denilmitir. Aslnda
Halvet, Celvet vesir ne kadar nisbet varsa hepsi hdistir. Maksud olan hangi
tarkatla olursa olsun Hakka vuslattr. Bu olmadktan sonra sadece o tarkata
mensbiyetle iftihr etmek fayda etmez.59
Bursev, erhimizde tark, sebil ve srat arasndaki farklara deinir ve yle
aklar: Tark, mutdis-slk olsun gerekse olmasn gidilen yoldur. Sebil ise ondan
daha zeldir ki mutdis slk olan yoldur. Srat da sebilden daha zeldir ki
mutadis-slk olduktan sonra zellikle kastedilen yoldur. Mutad olarak tutulan
yolda asla eilip, bklp, sapma olmazsa ona da srat denir. Bizi doru yola ilet
(Fatiha/5)de olan vasf ya kefeden manasna veya srat, tark ve sebil manasna
alnmtr.
Hac Bayram Velnin sznde sebil ile murad, f sebilillhdr ki bol
manasna gelmektedir. Bunda maksdu maksada benzetme vardr. Zra maksd
rzullahdr ki onun yolu bezl-i ruhtur.60
Bursevnin izh ettii gibi baz kavram farkll olmasna ramen tarkat
genel manada insanlarn manevi kbiliyetlerini gelitirmek iin kurulan manev
yoldur. Seyr- slkuna devam eden kii o yolun yntemleri ve uslleriyle manev
eitimine devam eder.
58

60
59
17
3- SLSLE
Silsilenin szlk anlam zincir demektir. Terim manas ise, tarkat
eyhlerinin Hz. Peygambere kadar uzanan stadlar zinciri demektir. Silsile slle
demek deildir, yani bir i iin ayn soydan gelmek art yoktur. Silsilenin kesintisiz
olmas idealdir. Ne kadar bilgili ve yetenekli olursa olsun, her aklna esen, ben
eyhim diye ortaya kamaz. Usul udur:
Bir tarkat eyhi eitimini tamamlam mridleri arasndan irad grevine ehil
ve yetenekli olanlardan bir veya bir kan, baka bir blgede veya kendisinden sonra
eyhlii yrtmek zere belirler ve grevlendirir. O eyhin kendisi de bu yolla
belirlenmi olmaldr. Ondan ncekiler de ayn ekilde seilmilerdir. te bu zincirin
kopuksuz bir ekilde Hz. Peygambere kadar uzand kabul edilir. Bu yntem
kusursuz iledii srece, tarkatn dejenere olmas veya yetersiz ellere gemesi
nlenmi olur.61
Silsilede yer alan eyhlere silsile ricli denir. Allahtan slike iki yoldan
feyz gelir: a) dorudan yani aracsz olarak Allahtan b) silsile ricli vastas ile
Allahtan. Buna feyz-i isndi ve fuyuzt- silsile-i celle gibi isimler verilir. Silsile
son derece nemlidir. Silsilesini bilmeyen slik, nesebini bilmeyen kii gibidir.
Silsileden bahseden eserlere de silsilenme denir.62
Hz. Peygamber (s.a.v.)den gnmze kadar devam eden iki silsile vardr.
Bunlardan biri Hz. Eb Bekir (r.a.), dieri de Hz. Ali (r.a.) vastasyla Hz.
Peygamber (s.a.v.)e ular. Dier sahblere aid silsileler, zaman iinde munkarz
olmutur.63
smail Hakk, silsileye nem verir hatt Celvetiyye tarkat silsilesinde
bulunan meyihn ksa biyografilerine dir Kitabs -Silsileti'l- Celvetiyye adl
mstakil bir eseri de vardr.
Evliyann manevi silsilesi var, fakat sur silsilesi yoktur. Manevi silsile,
nefes-i rahmnnin birinden dierine taalluk etmesi, ulamasdr. Kyamete kadar bu
nefes kesilmez. nk insan- kmil lemin rhudur. Ruh bedenden ayrlnca beden
nasl fen bulursa insan- kmil olmaynca da lemin sreti fen bulur. Evliynn sur
silsilesi olmamas, velyet ve kutbiyyetin evlda deil, istidad olana intikal etmesi
sebebiyledir. nk bu mertebe sretle kim olmaz, mn ile kim olur. Silsilede
61
Demirci, Mehmet, Sorularla Tasavvuf ve Tarkatler, s.66.

63
Ylmaz, H.Kmil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, s.318.
62
18
nazar nesebe deil, hl ve kemledir. Eer sulbnden gelen evldnda o mnnn

versetine istidad varsa o da vris olabilir.64
Bursev, sohbet-i ruhniyye ve sohbet-i cismniyyeden bahsettikten sonra
sohbet-i cismniyyenin daha kolay olduunu ve galib olann da, silsile ile irtibat ve
vastalar ile almak olduunu ifde eder. Mirc gecesinde bir ka yet-i erifenin
vastasz nzil olduunu ama onda bakasnn cebrail ile hsl olduunu ve vahyinde
bu iki alm ile mkerrem olduunu ikisinin cesed ve ruhun esrr olduunu syler.65
Dolaysyla tarkatlerde silsile nemli bir kavramdr.
4- EYH-MRD
ilimde -ki bunlar, eriat, tarkat ve hakikat ilimleridir- yksek dereceye
ulam kimsedir.
Bu dereceye ulaan kii rabban lim, rehber bir eitimci ve doruluk yoluna
ird eden ve efendilerin yoluna ulamak iin kendisinden yardm isteyene yardm
edebilen bir mrid saylr; irad ise Hakkn ihsan ettii rabban-lednn ilim,
manevi-ruhan tp sayesinde gerekleir.
eyh ruh doktoru, slikleri iyiletiren, ilalarla onlara ifa verendir. Ruh
doktoru sliklerin kalplerine ilien ve onlar Hakka yaknlk nimetinden alkoyan
hastalklar grebilme makamna ulam kimse olduu gibi, ayrca bu hastalklar ve
skntlar iyi edecek gerekli riyzet ve mchede yntemlerini de bilir. Binaenaleyh,
lednn ilimde zikrettiimiz makama ulaan kimse, ruhlarn doktoru ve eyhtir; kime
tesir ederse o kurtulanlardan birisi hline gelir.66
Mridlik rtbesi; sflerin yolunda rtbelerin en yksei ve Allaha davette
peygamber vekilliidir.
Mrid-i kmil, Allah Telnn bir askeridir onunla isteyenleri ird edip,
arayanlar hidyete ulatrr. Mrid-i kmil, daha nceden kendi nefsini idre edip
ynettii gibi, mridlerin nefislerini de ayn usl ve edeple terbiye eder. O zaman
mrid-i kmilde Allah Telnn ahlk ile ahlklanma durumu hasl olur.
Allah Telnn, sohbet edenle sohbet edilen (yani mridle mrid arasnda)
gzel bir kaynama meydana getirmesi sebebiyle, bir ocuun tabii doumla
64

66
Kn, Abdrrezzak, Age, s.319.
65
19
babasnn bir paras olduu gibi, mrid de mridinin bir paras durumuna gelir.
Bu dou manev bir doutur.
Mridler, Hz. Peygamberle (S.A.V.) manen sohbet ve beraberlik sayesinde,
kendilerine ulaan manevi hal ve ilimleri ayn yolla mridlerine intikal ettirirler.67
eyh, Hakka ulaan yola girip o yolun tehlikeli ve korkulacak yerlerini bilen,
mridi fayda ve zarar durumuna gre ynlendiren, uyaran; din ve eriat mridin
kalbine yerletiren, kullara Allah, Allaha kullar sevdiren kiidir.68
eyh, kitap ve snneti iyi bilen bir lim olmaldr. Fakat her lim eyh
olamaz. eyh olacak kimsenin keml sfatlaryla donanm, dnya ve makam
sevgisinden gemi, az yeme, az uyuma, az konuma ve halvet gibi, riyazat ve
mchede, namaz, oru ve zikir gibi nfile ibdetlerle nefsini artm, Allah ve
Reslnn ahlkyla ahlklanm bir kimse olmas gerekir. Ayrca da Hz.
Peygamber (s.a.v.)e uzanan kesintisiz bir silsileye sahip bulunmaldr.69
Gerek eyh Allah kullarna, kullarn hem Allaha hem de birbirine
sevdiren kmil insandr.70
smail Hakk ise eyh kelimesinden baka meyih, mrid, erbb-
ird, ehl-i ird, mrebb gibi kelimeleri de kullanr.
Bursev, mridi gerekli grmesinin baz sebeplerini yle aklar: nce
eriat ile tabat slh, sonra da tarkat ile nefsi tezkiye lzmdr. Bunun iin mrid-i
kmil arttr. nk Allahn izni ile nkslar noksandan kurtarmaya kdir olan
keml ehlidir.
nsann manevi tekmlnde (urc) vsta, insn- kmildir. Aalarn
aasndan ycelerin ycesine ird eden ve vuslat mertebesine ykselten odur.
Mridin murd zttr. Zt ise veslesiz hsl olmaz. Burada vesle ise eyhtir.
Tabiatn salh ve nefsin temizlii ancak Allahn inyeti ve hidyeti ile hsl olur.
Bu inyet ve hidyetin almetlerinden biri de mrid-i kmilin mevcdiyetidir.
Mrid olmadan Hakkn yolunu bulup menzil-i maksda ermek gtr.
eyh, ilhi srrn mazhar olduundan hilfetine binen onun kaps Hak
kapsdr. Mrid olan kimsenin o kapya yanamas, dorudan Hak kapsna
yapmaktr.
67
Shreverd, ihbuddn, Age, s.102-107.

Cebeciolu Ethem, Hac Bayram Vel ve Tasavvuf Felsefesi, TD, s.218.
69
Ylmaz, H.Kmil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, s.184.
70
68
20
Zahiri ilimlerde, sanat ve mesleklerde stz- zahir olduu gibi hakikat ilim
ve marifetlerinde de mutlak kbet olan kurb-i Hak ve srr- mutlaka ulamak iin
staz- btn zarridir.
Slkun pek ok berzahlar, kaydlar ve nefsin mnileri vardr. Bunlardan
kurtulmak iin mrid-i kmilin sohbet ve ird zarrdir. eyh olan kimse slkun
btn safhalarnda mridin mkillerini halletmeye kdir olmaldr. Bunun iin
slkun safhalarn iyi bilmelidir.
Zahiri hastalklarn tedvisi iin akll ve uzman bir doktora ihtiya olduu
gibi btni hastalklarn zevli iin de sdk bir mrid ve hzk bir meddibin
terbiyesine gerek vardr.
eriat, tarkat, marifet ve hakikat mertebelerinin keml ile husl mrid-i
kmilin irdna baldr. Kitap ve risle okuyarak, kendi bana elden geldii kadar
amel ileyerek tecerrd mertebesine ulamak mmkn deildir. Kalpten alkalar
kesmek iin slke ve drt mertebede (eriat, tarkat, marifet, hakikat) mrid ile
beraberlie ihtiya vardr.71
Bursev, Hac Bayram Velnin; kirdleri ta yonarlar yonub stza
sunarlar. dizesinde; stzdan kastedilenin eyh-i msellik ve kirdden
kastedilenin ise mrid-i slik olduunu ifade eder. Onun tasavvuf anlaynda
mrid-i kmil ok nemli bir yere sahiptir. nk mrid-i kmil ta paras misl
olan kalbi tercih ile cevher sretine kor. Mrid-i kmil kendine ait usul ve
yntemlerle mridine manevi yolculuunda rehberlik eder.
Bursev eyhin bir mrid iin ne kadar nemli olduunu, baz
mutasavvflardan ald szlerle de destekler. rnein: Cneyd el-Baddiye nisbet
ettii Kimin stz yoksa onun stz eytandr. Yine Eb Yezidl-Bestmiye
nisbet ettii: Kimin eyhi yoksa onun eyhi eytandr. Szleriyle de mridin ne
denli nemli olduunu ifade eder.72
Bursev, kmil bir mride intisap etmek ve onu canndan ok sevmekle
vuslatn mmkn olacan belirtir. Mrid-i kmilin gnl, Allahn ceml ve cell
sfatlarnn makesidir. Mridin gnl de mridin sohbetinde akseden irfan ulesiyle
aydnlanmaktadr.
71
72

Bursev, smail Hakk, Age, vr.11b, 12a.
21
Vsl- dergh- Rabbl-lemn olmak durur

Mrid-i kmil ile lemde sohbetden murd. 73
5- MRD - SLK
Mrid, irdeden soyulmu olan kimsedir. eyh Muhyiddin el-Arab, demitir
ki: Mrid, nazar ve istibsrdan kesilip Allaha ynelen, varlk leminde bakasnn
diledii deil de, ancak Allah Telann dilediinin vk olduunu bildii zaman
irdesinden soyunan, irdesini yok edip, ancak Allahn dilediini dileyen kimsedir.74
Balang hli salam, Allaha ynelenlerin arasna katlan, mridliinin
shhatine sdklarn gnlden hitlik ettii, henz hl ve makamlara ulamam
kimsedir. Mrid, irdesiyle seyr yoluna girendir.75
Mrid, nefsini dnyann nimetlerinden al koyan, ibdetlerle ilgilendii iin
lezzetlerden yz eviren kimsedir.
Eb smail el-Ensr, yle demitir: Mrid, korku ve mid arasnda amel
eden; utanma duygusuyla birlikte muhabbete odaklaan kimse demektir.
Eb Osman el-Mekk ise, yle demitir: Mrid, kalbi Allahtan baka her
eyden lm kimse demektir. Bylece, sadece Allah ve Ona yaklamay ister,
Ona kavumay arzular. Rabbine kar duyduu ar arzu nedeniyle dnya arzular
kalbinden gider.76
Sflere gre mrid, irdesi bulunmayan kimse demektir. rdesinden syrlp
kamayan kimse mrid olamaz. Burada bir eliki yoktur. nk irdeden syrlta
mridin kendi istei ile olacaktr. Bu ayn zamanda mride teslimiyetin bir
ifdesidir. Tasavvuf kltrnde u sz mehurdur: Mrid nnde mrid gassal
elinde meyyit gibidir. Yani mrid, ykaycnn nndeki l gibi olmaldr. Zra tam
teslim olmadan yol almak mmkn deildir.77
Yani, eyh ile mrid arasnda iliki ok yksek dzeyde sevgi ve teslimiyet
ilikisidir. Mridin manevi hayatn ilgilendiren her konuyu mridiyle istire
etmesi uygun olur. Bunun ls tarkatlara ve mridlerin zel tavrlarna gre
deiebilir.78
73
Kara, Mustafa, Age, c.I, s.65.

75
es-Serrc, Eb Nasr Ts, el-Lma,ev:Kamil Ylmaz, Altnoluk Yaynclk, stanbul 1996, s.334.
76
Kn, Abdrrezzk, Age, s.499.
77
Demirci, Mehmet, Age, s.29.
78
74
22
Hac Bayram Velye gre mrid, eyhine son derece saygl olmal ve
yannda bo sz konumamaldr. Mrid, eyhe tam anlamyla teslim olmaldr. Hac
Bayram Vel, mridi Akemseddinin ksa zamanda yetimesini, teslimiyetle
aklamaktadr. Zra mridin manevi olgunlama yolunda eyhinden ald
talimatlar, harfiyen uygulamas onu ksa zamanda hedefine ulatrr.79
smail Hakkya gre; mrid, hayrn ve errin Allahtan olduunu bilmeli ve
kendi iradesini Allahn irdesine teslim etmelidir. Kann heder ve maln da mbah
kabul ederek varln ilhi ak uruna fed etmelidir.
Allahn mridin kalbinden bir an bile ayrlmayan nazar hem o kalbi bir ayna
gibi parlatr, hem de onun Allahn cemaline olan arzusunu arttrr.80
Kulun Allah irde etmesinin sebebi, daha evvel Allahn kulunu irde etmi
olmasdr. Allah Tela irde ettii mridin kalbini halktan evirerek kendine yneltir.
Yaratt bir ltuf sebebiyle mride Allah iin mchede etme, Ona ynelme ve
Onu irde etme arzusu doar. Sonra keif alr ve bylece iindeki halleri
mhede eder.81.
Bursevye gre; mridin iradesini eyhinin irdesinde ifn etmesi gerekir.
Nitekim eyh de irdesini Hakkn irdesinde ifn etmi olduundan bu vsta
dolaysyla mridin irdesi de Hakkn irdesinde fni olmu olur.
akirdin stda ve mridin eyhe muhabbeti cn u gnlden ve hakiki
muhabbet olmaldr. nk kemli ve hlinin gzellii buna baldr. Muhabbetin
eseri ise hizmettir.
Bir slik mridin kapsna mrcaat ettiinde ilk olarak kalbinden btn
vasflar (rsm) karp ondan sonra o kapya girmelidir.
Mrid ilk olarak nefsini eyhin nefsinde ifn etmeli ondan sonra fen fillha
ulamaldr.
Mridin sebepsiz yere bir eyhi brakp dierine intisb etmesi doru deildir.
Ancak nceki eyh tarkat ahvline vkf, marifet ve hakikat terbiyesine kdir
olmazsa nkstan kmile intikal mmkn olabilir. Mrid, mertebeleri azar azar talep
etmeli, sebepleri hsl olmadan kendisine ait olmayan eyi talepte acele
etmemelidir.82
79
Cebeciolu Ethem, A.g.mad, TD, s.218.

Kara, Mustafa, Age, c.I s.65.
81
Kelbz, Age, s.200.
82
80
23
kirdleri ta yonarlar yonub stza sunarlar dizesinde smail Hakk

Bursev, stzdan murd eyh- msellik ve akirdden kastetdiinin ise mrid-i slik
olduunu daha nce sylemitir. Tadan kasdettii ise hacer-i kalptir. Tan
yonulmas onun terbiye edilmesiydi ki eer bu ta yani kalp cil kabul eden cinsten
olursa mermer haline gelir. Fakat aksi durum olursa ila kabul etmeyip hli zerine
kalr.83 Yani mridin, eyhin manevi terbiyesi altna girebilmesi iin ncelikle istekli
olmas ve istidad olmas gerekir.
Bursev konu ile ilgili devam eder: Mrid-i kmil ta paras olan kalbi
tercih ile cevher sretine kor, bunda istenilen ey cevher olmaya kbiliyetli olan
sahra ve mermerdir gayri deil. 84
Ona gre; akird stza zahir olan sanat tahsil etmek iin mrcaat ettii
gibi mrid de eyhe btn olan marifeti tahsil etmek iin gidip gelmesi lzmdr. Ve
nasl akird stza eksikliklerini dzeltmek iin sanatn arz ettii gibi mrid de
sabah ve akam, alak gnll olup, ilerleyebilmek iin gerek rya gerek havtr ve
gerekse vridat yoluyla halini eyhe arz etmelidir.
Kii, stz gibi kalbi parlak olabilmek iin uzun zaman dilimine ihtiya
vardr ki bu da kalp tana cil vurup eyhin huzuruna varmakla olur.
Mrid, eyhinin yaad zaman diliminde eyh rtbesine vasl olmam, hi
bir kimse de stzn olduun zamanda stz mertebesini bulmamtr. nk mehur
bir sz vardr ki ki sddn bir yerde bulunmas hikmete muhliftir.85
Btn bu bilgilerden yola karak bir kiinin kmil bir mrid bulduktan
sonra ona tam manasyla teslim olmadan ve ona kar muhabbet duymadan seyr
slkunda yol kat edebilmesinin zor olduunu syleyebiliriz.
6- ZKR - VRD
Zikir, szlkte, bir eyi ezberleyip korumak, hatrlamak, an, eref, t,
namaz, dua, ilhi kitaplar ve vme anlamna geldii gibi, unutulan hatrlamak,
unutmamak iin srekli anmak anlamna da gelmektedir.86
Zikr kelimesi mastardr. oulu: zkr ve ezkr ekillerinde gelir. limler,
Kuranda zikrin on yedi manada kullanldn tesbit etmilerdir. Bu on yedi mana
83

85
86
Tenik Ali, Sosyo-Psikolojik Adan Zikir, TD, Say:8, Ocak-Haziran 2002, s.97.
84
24
unlardr: Bir eyi telaffuz etmek, unutmamak iin bir eyi zihinde hazr
bulundurmak, sdrda hsl olan ey, amele devam, lisnn zikri, hfz, taat ve cez,
namaz, beyn, hdis, Kurn, eriatleri bilmek, eref, ayb, kr, cuma namaz ve
kalbin zikri.87
Tasavvuf terminolojisinde ise zikir, Allah anmak, hatrdan karmamak ve
unutmamak eklinde ifade edilir. Zikir, tasavvuf ve tarkat ehli kimselerin belli
kelime ve ibreleri eitli mikdar ve yerlerde uslne uygun bir ekilde ferd ya da
toplu olarak yerine getirdikleri bir riyzettir. Tasavvufta gerek anlamda zikir,
zikredenin kendinden geip, sadece Allah anmas, her eyi unutmasdr. Zikirde
ulalmak istenen hedef, unutulan eyi hatrlamak ve unutmamak iin hatrda tutma
abasdr. Bunun neticesi de kiinin i benliindeki ilhi ban ve tecrbenin
olgunlamasdr. nsan zikirle i dnyasn zenginletirirse, iindekiler ile birlikte
evrenin yaratcsn srekli hatrnda tutar.88
Zikir, riyzetin en nemli esas, kulun Rabbine yaklamasn salayan en
byk ibdettir. Allah yle buyurmutur: Allahn zikri en byktr.
(Ankebt/45)89
Kueyr der ki: Zikr Hakk Sbhnehu ve Telya giden yolda (riyeti
lzumlu) kuvvetli bir esastr, hatta bu yolda temel art zikirdir. Devaml zikir
mstesna, baka bir ekilde hibir kimse Allaha ulaamaz.
Zikir iki nevdir: dilin zikri, kalbin zikri; kalbin dimi zikir mertebesine kul,
lisn zikri ile vsl olur. Tesirli olan kalp zikridir.
mdi kul, hem dille hem de kalple zikir halinde olursa slk hlindeki vasf
itibaryle kemla ulam olur.
Allah kalp ile zikretmek mridlerin klcdr. Onlar, dmanlarna kar bu
kl ile savarlar, kendilerine gelen fet ve msibetleri bununla def ederler. Bel ve
musbet yaklat zaman, kul kalbi ile Allah Telya snrsa holanmad her
eyi derhl kendinden savm olur, kendisine ynelen afet yolunu deitirir.
Zikrin zelliklerinden biri de belli bir vaktinin olmaydr. Btn vakitlerde
kul zikretmekle memurdur. Ya farz veya nfile olarak zikrin yaplmad bir zaman
yoktur. Namaz btn ibdetlerin en ereflisi iken baz vakitlerde klnmas ciz
deildir. Hlbuki kalp ile zikre her hlkrda devam edilir. Allah Tel Onlar ki
87
Crcn, Seyyid erif, Age, s.109.

Tenik, Ali, Ag.mad. TD, s.97
89
88
25
ayakta iken, otururken ve yatarken Allah zikrederler. (l-i mrn/191)

buyurmutur.
Zikrin zelliklerinden biri de Zikre, zikirle mukabele edilmi olmasdr. Allah
Tel: Beni zikrediniz ki, ben de sizi zikredeyim. (Bakara/152) buyurmutur.90
Allah kelmn (Kuran) okumadan sonra, dil (ve kalp) ile yaplacak
ibdetlerde Allah zikr etmekten daha efdali ve ihtiyalarn ona arz edilmesi iin
hlis dulardan daha stn yoktur.91
limlerden biri de yle haber veriyor: Allah Tel buyuruyor ki,
kullarmn kalbine bakarm, kalbinde beni zikir taraf glib olan kulumun sevk ve
idresini elime alr, onun arkada ve dostu olurum.92
Hakiki zikir, zikir esnsnda mezkr (yani zikredilen Allah) tan bakasn
unutmaktr. Nitekim: Unuttuunda Rabbn zikret (Kehf/24) buyrulmutur. Bu,
Allahtan bakasn unuttuun zaman Onu zikretmi olursun, manasna gelir.
Byk sflerden biri; Zikir, gafleti tard etmektir, gafleti ortadan kaldrdn
zaman skt da etsen zikir halindesin. demitir.
Zikrin nevleri yle tasnif edilmitir: Birincisi kl (sz) zikridir. Bu,
unutmadn iin zikredileni hatrlamandr. kincisi zikredilenin vasflarn
hatrlamaktr. ncs zikredilen tema edildii iin zikirden fni ve gib
olmaktr. Zikredilenin vasflar, insann vasflarn yok ettii iin insan yapt
zikirden fni olur.93
Kendisine zikrin ne olduu sorulan bn Slim yle anlatmtr: Zikir
trldr: Birincisi dille zikirdir, bunun on sevab vardr. kincisi kalple zikirdir,
bunun yediyz sevb vardr. ncs sevb llp tartlamayan bir zikir trdr
o da, Hakka yaknlk sebebiyle muhabbet ve hy ile dolmaktr.94
Sfler zikri elest bezmini ve orada verdiimiz sz hatrlamak olarak
anlamaktadrlar. Mutasavvflara gre gerek zikir, Allah iddetle sevmek, Ondan
nasl korkulmas gerekiyorsa yle korkmak ve gaflet meydanndan mhede
semsna ykselmektir. Ya da Allahta bakasn unutmaktr. nk Allah
Unuttuun zaman Rabbini zikret (Kehf/24) buyuruyor.
90
Kueyr, Abdulkerim, Kueyr Rislesi, Haz: Sleyman Uluda, Dergh Yaynlar, stanbul 2003,
s.301-303.
91
mam Gazl, hyuUlmd-Dn, ev: Ahmed Serdarolu, Bedir Yaynevi, stanbul 1974, 3.Bask,
s.843.
92
mm Gazl, Age, s.850.
93
Kelbz, Age, s.154-157.
94
es-Serrc, Eb Nasr Ts, Age, s.222.
26
Zikirden maksat Allah hi unutmamak olduuna gre, zikrin efdal olan

kalb ve haf olandr. Ancak cehr olarak yaplan zikirlerin her birinin slikin
durumuna gre ayr zellikleri vardr. Tevhid zikrinin kalbi msivdan temizlemede,
lafza-i cell zikrinin kalb zikre ermede ayr bir yeri vardr. Bunlardan hangisinin
kime ne kadar yararl olacan mridler tayin eder.95
smail Hakk Bursev ise, masiva muhabbetiyle gelecek gaflet ve isyan afetine
kar, zikri bir tedbir olarak grmektedir.
Hakky mtk isen nr- cemle ermeye

Var hicb- gafleti refeyle zikr et dim
Zikir, vuslatn en gzel vesilesi, ilhi huzurun tarifsiz lezzeti ve cennet

nurunun numnesidir. Zikir halkasn gm bir gerdanla benzeten Hakk, bunu
Allahn veli kullarna bir armaan olduunu belirtmekte; inat ve inkrla zikirden
yz evirenlerin bu ilh ltufdan mahrum kalacaklarn hatrlatmaktadr.
Btn nebatat ve cemadat ile birlikte yerkrenin devern, evliynn zikrine
katldn gstermekte; dnyada ve ukbda makbul bir insan olmann, ancak zikir
diresine girmekle mmkn olabileceine iret etmektedir.96
Bursev, Allahn adn anarlar o tan her presinde dizesini de; daha nce
bahsettii kirdlerin her an, Allah deyip zikrettikleri ve bu makama uygun olan
mertebelerine gre esm-i hsndan matlba it olan ismi vird ettiklerini syleyerek
aklar.
Ona gre zikir, unutmay uzaklatrmak iindir onun iinde gafleti ortadan
kaldrmak manasnda cennette zikir yoktur, belki orada devaml bir huzur vardr.
Nitekim dnyada lisan zikri ile megul olmakla kalb zikir ve kalb zikirden de daim
zikir meydana gelip bylece zikir, zkir ve mezkrun birleme srr aa km
olur.
Bursevye gre, Hac Bayram Velinin o tan her presinde dedii; her
yeni bir urata demektir, nk kii alma zamannda her bir kere zikretse kalp
tann bir paras ayrlr; yani bir hicab kalkar. Burada kalbin ilk hlinden ziyade
katlna ve gaflete iaret vardr.97
95
Ylmaz,H.Kamil, el-Lma tercmesi iinde, s.510.

Kara, Mustafa, Age, c.II, s.166.
97
Bursev, smail Hakk, Age, vr.14a, 15a.
96
27
Dolaysyla Bursev de dier bahsi geen mutasavvflar gibi zikrin gaflet

perdesini ortadan kaldrabileceine iaret etmektedir.
Bursev haf ve cehr zikre de temas eder ve bu durumu kalple balantl
olarak yle aklar: Kalbin imr, nefsi ykmakla meydana gelir. Nefis ise demir
kaledir, yle ki, topuz vurmakla yklmaz, gece gndz olabilecek bir kuvvet
lzmdr.
Dolaysyla iin banda cehr zikir tercih edilir. Bundan kastedilen Hakk
iittirmek deildir. nk Hakka nisbetle cehr ve ihf birdir. Belki nefisteki kabalk
ve nefis kirini gidermek ve hicb ortadan kaldrmak iindir.
Bursev Zikirlerin hayrls haf zikridir. szn de erhine koyar ve burada
kastedilenlerin, nihyet erbbnn haf mertebesinde olan zikridir der. nk bu zikir,
hesapsz karln bulur ki elf un muzaaf mertebesidir, nk erbb- aert ve
mid zikrinden ashb- elf zikri hayrldr. Zra zikr-i haf lisan- hakladr ki dil an
sylese yanar.98
Dolaysyla smail Hakk, ilk olarak nefsin kirini giderebilmek iin cehr zikre
ihtiya olduunu, daha sonra ki aamada haf zikre ihtiya olduunu ifade eder.
nk ona gre haf zikir lisan hakla beraber olur.
7- SOHBET
Sohbet, beraber bulunmak, arkada ve dost olmak anlamndadr. Peygamber,
mrid, muallim ve stadla fizik beraberlik sohbet kelimesiyle ifade edilmitir.
manla Hz. Peygamberi gren, onunla beraber bulunan ve bu imanla len
kimselere verilen sahb ad, sohbet kkndendir. Hz. Peygamber, ashbn
sohbetle yetitirmitir. Sohbette hem szl eitim, ird ve tebli vardr, hem de hl
eitimi ve manevi yansma vardr. eyh veya grevlendirecei bir vekili vastasyla
ihvnn belli zaman ve meknlarda bir araya gelmesi sz, fiil ve hl ile etkileimdir.
Sohbetin bir eitim arac olarak kullanlmas zellikle tarkatlarn ortaya
kndan sonraki dneme rastlar.99
lk sfler sohbete byk nem verir, tasavvuf bilgileri ehil ve hevesli
grdkleri muhiblerine zel sohbetlerle aktarr, eitim ve retimde sohbeti esas
98
99

Ylmaz, H.Kamil, el-Lma tercmesi iinde, s.505- 506.
28
alrd. Sohbette istifade edilen sfiye, eyh-i sohbet, istifade edene shib denirdi.
Sohbetin zdd uzlet ve halvettir.100
Sohbet kelimesi eitli kalplarda Kuran Kerimde doksan yerde
geer. Ondrt yerde arkada, be yerde e, hanm, yetmi drt yerde de yannda
bulunmak, mensbiyet, bir yere veya eye bal halk, cemaat gibi manalar ifde
etmektedir.101
Sohbette, eyhin sz mridin kalbine yerleir. eyh manevi emnetin
bulunduu yer durumundadr. Bu manevi emanet, mride sohbet vastasyla intikal
etmektedir.
Hac Bayram Velnin sohbet anlayna gelince bu mutasavvf sohbete byk
bir nem verir, zra manevi terbiyelerini stlendii kiileri yetitirmenin yolu,
dorudan iletiim zelliine sahip bulunan sohbetten gemektedir.
Sohbeti retim arac olarak kullanan Hac Bayram Velinin konumalarnn
ok etkili olduu ve tasavvuf retisini sohbet yoluyla mridlerine aktard
zikredilmektedir.102
Sflerin sohbetinden art olan husus udur: Onlar herkesi kendi derecesinde
tutarlar. Mesel; ihtiyara hrmet gsterirler, akranlarna ve emsallerine kar
resmiyetsiz ve gayet samimi bir ekilde davranrlar. Kklere efkatle muamele
ederler. yle ki yallar baba derecesinde, denkleri olan ahslar kardeleri
seviyesinde ve kkleri de evlatlar mesabesinde tutarlar. Kinden uzaklar,
hasedden saknr, nefret ve dmanlk duygularndan kanr ve hibir kimseden
nasihat etmeyi esirgemezler.103
Sohbet ksmdr: st (mfevk) olanlarla arkadalk, aslnda bu sohbet deil
hizmettir. Ast (mdn) olanlarla arkadalk, bunda metb olann tbi olana efkat ve
merhametle; tbi alann da metb olana hrmet ve itaatle mumele etmesi icap eder.
(Bykten sevgi, kkten sayg). Emsal ve akran olanlarn yekdieri ile arkadalk
etmeleri, bu nev arkadalk sr ve ftvvet (diergamlk) esas zerine kurulur.
(Ya bakmndan deil) rtbe bakmndan kendinden stn olanla sohbet eden
kimsenin edebi udur: st olan zata itiraz etmeyi terk etmek, ondan zuhur eden
eyleri gzel bir ekilde deerlendirmek, hallerini inan ve tasdik ile karlamaktr.104
Shreverdiye gre sohbetin ve insanlara karmann u faydalar vardr:
100

102
Cebeciolu Ethem, Ag.mad, TD, s.215.
103
Hucvr, Keful-Mahcb, Haz: Sleyman Uluda, Dergah Yaynlar, stanbul 1992, s.485.
104
Kueyr, Abdulkerim, Age, s.382.
101
29
1. lim ve tecrbe artar. Salihlerle bir arada bulunma ve onlarn sohbetlerine

girmek, insandaki batn gzleri aar ve basreti kuvvetlendirir.
2. nsan btnen ve zahiren kuvvetlendirir. nsanlara kararak sohbet yoluyla
elde edilen ilmin arl ile btn kuvvetlenir.105
Busev, mridin neminden bahsederken; mridi olmayan kiilerin hedefe
ulaamayp, eytan elinde gsz dtklerini ifade eder. Fakat veysl Karen ve
emsli vstasz feyz almlardr der ve bu durumun ndir olduunu syler.
Bursev, mride sohbetin lzm olduunu ifade ettikten sonra sohbeti de ya
sohbet-i ruhniyye veya sohbet-i cismniyye olarak iki ekilde ele alr.
Sohbet-i cismniyyeye Mus ve Hzr (a.s.)n berberliini rnek verirken;
sohbet-i ruhniyye ise Feridddin-i Attrn Hallc- Mansrun ruhniyetinden
istifade etmesini rnek olarak verir. Ama vasta ile olan sohbetin yani sohbet-i
cismniyyenin daha kolay olduunu ve glib olann da silsile ile irtibat ve vstalar
ile alm olduunu syler.106
Sohbet ve beraberlikten fayda hsl olmas iin kmil kimse seilmelidir.
Byle birisi bulunduunda ise kalp ona rapt edilmelidir.
Hakka tlib olan, sohbet taleb etmekle memrdur. Herkes sohbete lyk
olmadndan lyk olan bulana kadar gayret etmek gerekir. Sohbete lyk bir kimse
bulup ona tbi olduktan sonra bir daha onun yolundan dnmek olmaz.
Sonu olarak sohbet, daha nce bahsedildii gibi insandaki gaflet perdelerinin
almasna fayda salayc bir yoldur. Zikirde olduu gibi bu yol da insann gnln
artr ve seyr slkunu tamamlamasna yardmc olur.107
C- MARFET VE BLG LE LGL KAVRAMLAR
1- AK ve MUHABBET - BD, ZHD ve IK

Kuran Kerimde Allah onlar sever, onlar da Allah severler (Mide/54)
eklinde ifde edilen muhabbet, Allaha vuslat yolunda slikin elde etmesi gereken
makamlardan en nemlisidir.108
105
Shreverd, ihbuddn, Age, s.549.

107
108
106
30
Muhabbet; sevgi, sevmek, ak, dost edinmek manalarna gelir. Mutasavvflara

gre ise; kulun Allaha muhabbeti, kulun kalbinde duyduu bir ey olup, lafzla ifade
edilemeyecek kadar latif bir histir. Bu hal ve his, insan Hz. Allah tazim etmeye,
Onun rzasn her eye tercih etmeye, nsiyet ve lfetini, devaml surette kalbi ile
Onu zikrederek bulmaya ve Ona kar iinde bir heyecan duymaya sevk eder.
Mutasavvflar tarafndan muhabbet, gerek gyabnda gerekse huzurunda sevgiliye
muvafakat etmektir.109
Muhabbet, kulun kalbinin tabii bir ekilde Allaha ve Ona ait olan eye meyl
etmesi ve ynelmesidir. Muhabbet, Allahn emrine itaat etmek, men ettii eyi terk
etmek, hkmne ve takdirine raz olmaktr.110
Allah Telnn kuluna zel bir yaknlk ve yce haller bahsetmeyi irde
etmesine muhabbet ismi verilir. Allah Telnn irdesi, Onun tek bir sfatdr. Bu
sfat taalluk ettii eylerin farkl oluuna gre deiik isimler alr. lhi irde
cezalandrmaya taalluk ederse buna gadap, umum bir ekilde nimetlere tealluk
ederse buna rahmet, zel surette nimetlere taalluk ederse buna muhabbet ad
verilir.111
Eb Tlib el-Mekk de, muhabbeti, riflerin makamlarnn en yksei olarak
ifde eder. Muhabbet Allah Telnn ihlasl kullarn tercih ediidir. lhi ltfun
son noktas da budur.
Allah Tely seven muhibbn, muhabbetin farkl mertebelerine sahiptir. Bu
mertebelerden bazlar dierlerinden sttedir. Onlar arasnda Allah en ok sevenler,
Onun ahlkna en ok sarlanlardr. Onun ahlknn esaslar ise; ilim, hilim, af,
gzel davran ve halkn kusurlarn rtmek ve benzerleridir.
Eer, Allah Tel btn hev ve arzulara tercih ediliyor, Allah sevgisi kulun
hevsna glip geliyorsa muhabbetullah olur. Bu, kulun her eyden dolay Allah
Tely sevmesidir.112
Gazl de Allah iin muhabbeti, makamlarn sonu ve derecelerin en stn
sayar.
Allah sevgisini (Muhabbeti) takviye etmenin iki sebebi vardr:
109
Kl Cevdet, Hac Bayram Velde nsann Ontolojik Varl ve Olgunlama Sreci, TD,
Say:16, Ocak-Haziran 2006, s.52.
110
Kelbz, Age, s.161.
111
Kueyr, Abdlkerim, Age, s.405.
112
el-Mekk, Eb Tlb, Age, c.III, s.167- 170- 174.
31
1. Dnya iyiliklerini kesmek ve Allahtan bakasnn sevgisini gnlden

karmaktr.
2. Allah bilmenin, her yn ve kuvveti ile tamamen kalbi kaplamasdr.113
Ulemnn dilinde muhabbet, muhtelif ekillerde kullanlmtr. Bunlardan biri

udur: Muhabbet meyil, hev, arzu, kalbin temennsi, nsiyeti ve nefsin sknu
olmakszn, mahbbu ve sevgiliyi irade etmek manasna gelmektedir.
Muhabbetin dier manas, ihsanda bulunmak, seilen kula hususiyet
bahetmek, onu velyetin keml derecesine ulatrmak, ona eit eit kermetler ve
ltuflar tahsil etmektir.
Muhabbetin nc manas, kulu gzel bir ekilde meth sena etmektir.
(Yani Allahn kulunu sevmesi ya ona kar bir meyil ve arzu duymas veya zel
srette ona ihsanda bulunmas veyhut da iyi amelinden dolay kulunu gzel bir
ekilde vmesi demektir. Birinci manadaki muhabbet halk iin deil sadece mahlk
iin sz konusu olur, ikinci manadaki muhabbet, Allahn kuluna zel surette ihsanda
bulunmasn istemesi demek olup, irde sfatna rci olur. nc manadaki
muhabbet de Allahn kelm sfat ile alkal olur.)114
Mutasavvflar, muhabbetin mahallinin kalp olduunu ifade etmilerdir.
Hac bayram Velnin halifelerinden Erefolu Rmi ve Yazcolu
muhabbeti ak, sevdiine ulatran, sevdiini tantan bir ara olarak
grmektedir.
Hac Bayram Veliye gre ise muhabbet sonucu can teslim etmek, nefsinin
kt yanlarn dzeltmek ve fen fillh denilen Allahta fni olmak gibi bir takm
olaylar ortaya kar.115
Muhabbet, kulun btn varl ile Allahu Tely sevmesidir. Gerek
muhabbet, ruhun kurbiyyet makamlarnda devaml kal ve dier eylerden
syrlarak huzur- ilhiyeye ulamas sebebiyle, manevi mahededen meydana gelen
zt- ilhiyenin muhabbetidir.
Muhabbet, birisi umum dieri husus olmak zere iki eittir. Umum
Muhabbet; Allah Telnn emirlerine uymaktr, eklinde ifde edilebilir. ou
113
mam Gazl, Age, c.IV, s.533- 568-570.

Hucvir, Age, s.445.
115
Cebeciolu, Ethem, Age, s.142- 144.
114
32
zaman, zahirdeki ve btndaki nimetlerin bilinmesiyle kalpde bir muhabbet

olumaktadr.
zel muhabbete gelince; o, ruhun Cenb- Hakka nazar etmesinden
kaynaklanan zt- ilhiyenin muhabbetidir. Onda manevi sarholuk vardr. O, kerim
olan Allahdan kuluna bir ltuf ve onu bunun iin semesidir.116
Gerek sevgiye ulamak iin kul unlar yapabilir:
1. Nefsin baka eylere meylini azaltarak gnlden masiva sevgisini
karmak. Bu da genellikle mchede ve riyzatla gerekleir.
2. badet ve taatla marifeti artrmak. Marifet insan kalbini btnyle
kaplaynca muhabbetin domasn salar. Bunun yolu nafile ibdet ve tatlarla rhu
glendirmektir.117
Ak kelimesinin asl ise k tr. Ik sarmak demektir. Sarmak nasl
sarld yeri istil ederse, ak da girdii kalbi ve vcudu ylece istil ettiinden,
iddetli sevgiye ak denmitir. Ak lafz Kuranda zikredilmemi; fakat ibn
Arabnin beynna gre kinye yoluyla irad buyurulmutur. Kurandaki eedd-i
hubb (Bakara/165) ayeti buna delil saylmtr.118
Muhsibi, ak ve muhabbet kavramlarndan muhabbet kavramn kullanr.
Muhabbete konu olan varlk, tabi ki bata Allahtr. Kulun Allah sevmesinin
belirtisi, Ondan rz olmas ve Reslnn sretine uymasdr. Allahn kulunu
sevmesi de ayet siz Allah seviyorsanz, bana uyun ki, Allah da sizi sevsin (Al-i
mran/31) ayetindeki Allah da sizi sevsin cmlesiyle ifdesini bulur. Bununla
birlikte mutasavvfmz, ak kavramn sadece bir yerde kullanr. Bunu da kulun
cennete girdikten sonra kendisine zevce olarak verilecek hriler ile alkal olmas
dolaysyla zikreder. Mutasavvf, Muhabbet kavramn ok sk kulland halde
ak kavramn sadece bir yerde kullanr.
Muhsibi, Muhabbeti e ve zevce dndaki btn objelere izfe etmekte,
ak ise sadece e veya zevce iin kullanmaktadr.119
smail Hakknn ifade ettii ak, menei ve mhiyeti itibaryla tasavvur ve
tahayyl deil, bizzat yaanan ve tavsiye edilen ilh aktr. Yalnz frkat ve yalnz
elemden ibaret kalan tek tarafl bir ak deil, sevgiliden srekli karlk gren mutlu
bir aktr. Elemin sebebi sevgilinin zulm deil, bu dnyann gerek vuslata mani
116
Shreverd, ihbuddn, Age, s.649-650.

118
Ylmaz, H. Kmil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, s.207.
119
el-Muhsib, Age, s.133.
117
33
oluudur. Bu akn yolu mihnetle dolu olsa bile, sadakate karlk bu lemde her an
tecell, br lemde ise ebed vuslat vardr.
Hakkya akn yolu sndr sanma bu gn

k- sadklar i bu yolda mihnetler eker.
Ak yle ilhi bir nurdur ki, n gnlnde tecell eder; onun kalp aynasnn
cils olur. lhi akn kadehindeki feyz, dost ve dman birbiriyle kaynatrr.
smail Hakkya gre muhabbet ise, sevgilinin a gsterdii iltifattr. Kul,
zikir ve ibdet vstasyla Allah ile nsiyet kurmaya alr, Allah da kulun kalbine
tecell eder. Bylece gnlde bir muhabbet nuru parlam olur.
Allahn kuluna muhabbeti vuslat kadar deerlidir. Kald ki, henz dnyada
iken vuslat ancak bu kadar mmkn olabilir. Gnlde yanan muhabbet atei kulun,
Allah tazim etmesine ve onun rzasn her eye tercih etmesine vesiledir.120
Bursevye gre; k ile Muhibb arasnda fark vardr ki muhibbin sfat
hubbi mutedil, kn ise ifrd zerinedir.
Ik kesr-i ayn ile ifrt- muhabbettir. Bundan dolay Allah Telya k
denilmez, nk sfat- cellesi, itidal snrndadr belki muhibb denilir. Nitekim
Kuran- Kerimde yle gelir: Allah onlar, onlar da Allah severler(Mide/54)
buyurulmaktadr.
Muhabbet ise zt ve sfatn izdivcndan hsl olan manevi bir eilimdir.121
Bursevye gre: nsan kalbinin Hakkn efal nurunu mutalaa etmesine
Ak, insan ruhunun Hakkn sfat nurunu mkefe etmesine muhabbet, skun
ve huzur ve insan srrnn, Hakkn zt nurunu mhede etmesine ise ns derler.
Bu mutalaalarn hepsi dorudur. Onun iin erbb, rahmandir. Bunlardan hari
olanlar ise doru deildir. Bundan dolay da eytandir.122
Zhd de dnyada ahiret yolcularnn erefli makamlarndan bir makamdr. Bu
makamda dierleri gibi ilim, hal ve amelden meydana gelir. Zhd demek, herhangi
bir eyden vazgeip onun yerine daha iyi ve daha gzeline dnmek demektir. Yz
evirdiin eyinde heves edilecek bir ynnn olmas arttr.
120

122
121
34
Zhid, altn, gm gibi, rabet ve heves edilen eyleri terk edene denir.
Zhidlikte dier bir art da rabet edilen eyin, yz evirilen eyden kendine gre
daha hayrl olmasdr ki, bu sayede ona daha ok rabet etmi olsun.
Zhd, Dnyadan rabetini kesip, ahirete ynelmek veya ikisinden de rabeti
kesip Hz. Allaha ynelmektir ki, en stn derece budur.
Zhdn almetleri unlardr:
1. Varla sevinmemek, yoklua zlmemektir.
2. Zem ile medhi msavi grmektir. Birincisi malda zhdn, ikincisi de ch
ve mevkideki zhdn almetidir.
3. ounlukla tatn zevkine varmak ve Allah ile nsiyet etmektir.123
Zhd, yce bir makamdr. Ho hallerin, gzel mertebelerin temelidir. Allaha

ynelenlerin, her eyden kesilip Onun rzsna tlip olanlarn ve tevekkl erbbnn
ilk basamadr.124
Kueyr, zhidi, elinde mevct olan dnyla sevinmeyen ve elden kan iin
de hayflanmayan kimse olarak tanmlar.125
bn Sin, el-rt isimli eserinde zhidi yle tanmlamaktadr: Dnya
metandan ve gzelliklerinden yz eviren kimseye denir.126
Gazl bidi u ekilde anlatr: Vazifesi ancak ibdettir, bundan baka
megalesi yoktur. Eer ibdeti terk ederse bo ve tembel oturmu olur. bdetlerini
ayarlar ve evrdn sraya koyar.127
Eb Tlib el-Mekk, Kuran okuyucular, bidler, mchede, zhd ve vird
ehli hakknda yle syler: Allah Tel, onlara muhtelif velyetler bahetmitir.
Onlar ameller ve seyahatlarda farkl farkl yerlere koymu, kalplerinin teskin olup
huzur bulabilmesi iin ayetlerinden bazlarn kendilerine izhr etmitir. O,
kalplerinin phelerle dolarak helk olmamalar, ehvetlerinin czibelerine kaplarak
hak yoldan geri dnmemeleri iin byle yapmtr. Bunlar zahirin izhar ile megul
olup, btna kar muhtelif zahirlerle perdelenmi kimselerdir. nlerine gerilen
perdelerle neelenen bu kimseler, sebeplere sarlr ve makamlarn zerinde titizlikle
123
mam Gazl, Age, c.IV, s.398-399, 440-441.

es-Serrc, Eb Nasr, Ts, Age, s.45.
125
126
127
mam Gazl, Age, c.I, s.1007.
124
35
durarak, melekt lemi ve ayetlerle rtnrler. Bunlarn yaknl, mukarrebn

nezdinde uzaklktr. Mhede ehli nezdinde de bunlarn mkefeleri perdelerden
te gitmez.128
smail Hakk Divannda sk sk nazma gelen zhd ve irfan konusu genellikle
zhit ve rifin ahsnda ele alnmaktadr. Bu iki zt karakter arasndaki rekbetin rif
kanadnda yer alan Hakk, irfanla badamayan riykr mizac sebebiyle zhidi
knamaktadr.
Zhidin ehl-i riya olarak nitelenmesinin sebebi, iman taklitten kurtaramam
olmasdr. nk onun ibdet ve riyztnda cennet midi ve cehennem korkusu
vardr. Cennetle mjdelenen nimetlerine sahip olma arzusundadr. Bu tutum, onun
ibadetlerinde samimiyet yerine menfaatin hkim olduunu gsterir.
Hlbuki iman, ilhi ak mertebesinde iken tahkik sfatn kazanr. Tahkiki bir
iman da cennetin deil cemlin talebini gerektirir. Cennet talebi ise rifin itikadna
gre kfrdr.129
Bursev, rifler can satlr, o rn bzresinde szn aklarken, Hakdan
bedeliyyet yoluyla canlarn satanlarn korkusuz ve cesur olan, rifler ve klar
olduunu ifade eder. Yoksa bunlar can korkusuna dm, bid ve zhid kiiler
deildir. Bu yzden onlar gnl ehli diresinden hrilerdir. Onlarn hari makm-
tabiat ve nefstendir. Yoksa makm- kalp ve ruhdan deildir.130
Bursev, Ubbad, Zhhd ve Uak ise yle tanmlar: Ubbd o
kimselerdir ki; eri ibdetlere nem verirler ve tark-i dnya deillerdir.
Zhhd ise, kanad ehli olmulardr ve dnyann gsteriinden yz
evirmilerdir, fakat henz nefisleri bkidir.
Uak ise, zahirleri eri db muhfazada, btnlar ise dnyev ilikiden ve
masivallahtan uzak kalmakla huzur- maallhda olmulardr. Onlarn dnyalar ve
ukblar Hakka feda olduundan cism canlar dahi mebzldr. Hakdan bedel bir
nesneye el uzatmazlar. nk Hakka bedel yoktur. Hakk bulan btn maksatlar
da bulur.131
Bursevnin izahna gre; muhabbetullah kalbe ait bir olaydr, manevi bir
eitim sonucu ortaya kar ve Hakk tanma ve Ona vuslat adna insanda bir takm
deiiklikler yapar.
128
el-Mekk, Eb Tlib, Age, c.I, s.328.

130
Bursev, smail, Hakk, Age, vr.18b.
131
Bursev, smail, Hakk, Age, vr.22b, 23a.
129
36
Bursev, k olan ve rif olan kimseleri tasavvuf yolunda daha cesur bulur
ve bunlarn durumunu zhid ve bidlere tercih eder.
2- LM RF - MARFETULLAH
rif bilen, vkf, tanyan, anlayl, kavray mkemmel, irfan ve marifet
shibi anlamlarna gelir. Allah Telnn kendi ztn, sfatlarn, isimlerini ve
fiillerini mhede ettirdii kimselere rif denir. rifin oulu, rifn ve uref,
mennesi ise rifedir. rif, tanyan ve farknda olan demektir. rif daha ok
tasavvufta kullanlan bir terimdir.
Marifet ise, lgatta sezgi, i tecrbe hissetme ve yaama yoluyla idrak etme;
anlama, kavrama, bilme, salam gr, hakikata vkf olma, grp yaayp tadarak
elde edilen bilgi olarak tarif edilir.
Marifet, sflerin ruhan halleri yaayarak, manevi ve ilhi hakikatleri tadarak
i tecrbe ile vastasz olarak elde ettikleri bilgiye verilen isimdir. riflere gre
marifet, her eydeki zenginlii bir tarafa koyup, Allah Tel ile beraber olmann
zenginliine ermektir. Marifet rifin kalbinde zahir olan bir nurdur.132
Bursevye gre ise rif, hud, efl ve sfat ve esm yoluyla zt- Hakka
vkf olan kimsedir.133
Kueyr konu ile ilgili olarak u ayeti verir: Allah hakkyla takdir
edemediler. (Enm, 91) Bu ayetin tefsirinde, Allah hakkyla tanyamadlar.
ifdesini kullanr ve yle devam eder: Ulem lisannda marifet, ilim manasna
gelir. Onlara gre her ilim bir marifettir, her marifet de bir ilimdir. Allah hakknda
lim olan herkes riftir. Her rif de limdir. Sflere gre marifet u vasflara haiz
olan kiinin sfatdr: Bu kii Hakk Sbhnehu ve Tely nce sfat ve isimleri ile
tanr, sonra Hakk ile olan mumelesinde sdk ve ihls zerine bulunur. Sonra kt
huylardan ve bu huylara ait afetlerden temizlenerek ar hle gelir. Daha sonra
Hakkn kapsnda uzun uzadya bekler ve daim srette kalbi ile itikf halinde
bulunur. Btn bunlarn semeresi ve sonucu olarak Allah Teldan gzel bir
tevecche nil olur. Allah onun btn hllerinde sdk zere olmasn salar, o
kimseden nefsin havcis ve havtr kesilir, (nefis ona arzu izhar etmez hle gelir) o
kimse kendisini Allahtan bakasna davet eden hibir eye kulak vermez duruma
gelir. Bylece kul; halka yabanc, nefsinin afetlerinden beri ve uzak olur. Allahtan
132
133
elik sa, Tasavvuf Tarihinde rif Kavram, TD, Say:12, Ocak-Haziran 2004, s.26.
37
bakas ile sknet ve huzur bulma ve Hakktan gayrisini mlhaza etme

durumundan temizlenir. Srren ve ruhen Allah Tel ile mncaat devam eder, her
lahza Allaha dn tahakkuk ettirir. lhi kudretin tasarruflarnn ne ekilde
cereyan ettiine dair olan srlar Hakk Sbhanehu ve Talnn tarifi ve talimi ile alr.
te o zaman byle kimseye rif denir. Onun bu hli ise marifet ismini alr. Ksaca,
kul kendisine yabanclat nisbette Rabbi hakknda marifet tahsil eder.134
Sflere gre ulu ve yce Allah hakknda tam anlamyla marifet sahibi olmak
imknszdr. Bir insan onu tanmak iin olanca gcn harcadktan sonra onu
tanmasnn imknsz olduunu anlad m, hakiki ve en mkemmel marifete ermi
olur. Bundan dolay Hz. Eb Bekir Marifet, slikin onun hakknda marifet sahibi
olmaktan aciz olduunu idrk etmesidir demitir.135
Bursevye gre ise; kalbin olgunluu Allah bilmekle olur. (Marifetullah)
Bu sebeple, Allah bilmeyi elde etmeyen bir kiinin, hi bir olgunlukla nmesi
doru deildir. Eer; kalp olgunluu meydana gelse, ve bundan baka bir olgunluu
olmasa bu ona yeter. Eer olursa daha gzeldir ve lmtr.136
Muhsibi, zararlarn telfi etmek iin, nefs ve onun fiili durumlarnn
bilinmesi zerinde dururken, Benliini (nefs) tan tavsiyesinde bulunur. Bu tanma
ya da bilme cisim veya cismin bir paras durumunda bulunan herhangi bir nesnenin
kavramsal bilgisiyle deil, kalpte bulunan akl nuru yardm ve tecrb verilerin
altnda elde edilen marifet yoluyla olan bir bilmedir. Dolaysyla nefsin
bilinmesi akl, marifet ve tecrbe yoluyla mmkn olduuna gre elde edilen bu
bilgiler kulun nefsi zerindeki muhsebe, mchede ve murkbesi orannda Allah
tarafndan dorudan verilir. te bu, nefsin nazar bir disipline tbi tutulmasna
yarayan bir usuldr.
Nefsin en yetkin mutlulua ulamasn salayacak btnlk ve olgunluunun
devam, yni lnceye kadar bu formunu koruyabilmesi, kiinin gafletten
kurtulmasna yarayacak tefekkrle dipdiri kalabilmesine, nefsini, ahireti istemesi iin
zorlayp onu bilgiye tbi klmasna baldr. Tabiidir ki bu bilgi, marifetullahtr.137
Gazl ise, marfetten maksadn drt eyi bilmek olduunu syler ve bunlarn
da nefis, Rabb, dnya ve ahiret olduunu ifde eder.138
134

136
137
el-Muhsib, Age, s.120,121.
138
mam Gazl, Age, c.III, s.873.
135
38
Cneyd-i Baddi der ki: Mrifet iki nevidir: a) tannma (taarruf) yolu ile
hsl olan marifet, b) tantma (tarif) yolu ile hsl olan marifet. Taarrufun manas
udur: Ulu ve yce olan Allah kullarna kendisini bizzat tantr. Taarruf, Allah
dorudan, tarif ise delil ile tanmaktr.
Byklerden biri yle demitir: Allah Tel bize kendisini yine kendisi
tarif etti. Kendisi ile ilgili bilgileri renmemize kendisi delil oldu.
Marifetin husule gelmesinin hi bir sebebi yoktur. Sebep sadece Allahn
kendisini rife tarif etmi olmas, rifin de Onu bu tarif ile bilmi ve tanm
olmasdr.
Allah bir kuluna kendini tantp, kul da Hakk Tely kendisine tantld
ekliyle tanynca, bundan sonra Allah o kulda bir ilim meydana getirir. Bylece o
kul, ilmi marifet syesinde idrak etmi olur.139
Bursev, lim ve rif fark zerine ise unlar syler: Sf stlhnda rif ve
lim arasnda fark vardr. lim, Hakkn sfat olup klliyatda kullanlm olmas
sebebiyle marifetten daha stndr. nk marifet, cziyyatda kullanlr. Onun iin
marifet, Hakka kullanlmaz.
rif, hd, efal, sfat ve esm yoluyla zt Hakka vkf olandr.
Bu sz rifler anlar chiller bilmeyip tanlar szn ise Bursev u ekilde
aklar: Kelimt- irfniyyenin iretini rif olanlar bilirler ve srrn onlar idrak
ederler. nk onlar, lafzdan manaya gemiler, dahas hakikata ulamlardr.
Mlk iinde melekt bulanlar, melekt iinde cebert ile in olanlar ve cebertda
lhta (lhiyyet lemi) varanlar bunlardr. Bu kiilere bu gizli manalar gizli kalmaz,
nk onlar, noktada harf ve harfte dahi noktay vstasz grrler.140
lim olmak, okuyup bellemekle mmkndr. Fakat irfan, Allah vergisidir.
Bu yzden tasavvufta irfan, ilimden ok stn saylmtr.141
rif, bid ve zhid aralarnda ki farklara gelince: Byezid-i Bistami
(234/848)ye gre bid, Allah Telya namaz, oru, zekt, hac gibi farzlar yerine
getirmek, snnet ve nafilelerle de Ona yaklamak iin ibadet eder. rif ise, her
haliyle ibadettedir. rifin marifeti kmildir, zhidin marifeti kmil deildir. Zhid
riflerin fakiridir. rif ise Allaha kar fakir, halka kar zengindir. rif Mevlsnn
mutlak klesi olup, masivaya kar hrdr.
139
Kelbz, Age, s.96, 98.

141
140
39
Zhid ise ekseri nefsin detlerinden ve kt hallerinden kurtulmak iin

mchededen bahseder. Bu ise nefse sknt verir. Bu sebeple rif bast, zhid ise kabz
makamndadr denmitir. Zhidde korku ve hzn; rifte sevgi ve nee hkimdir.
rif sadece Allaha ktr. Bu sebeple rif sadece zhid gibi bu dnyada deil teki
dnyada da gariptir. nk zhid dnyay, rif ise iki cihan terk etmitir.
Hicri ilk iki asrda bilgiden ok aksiyona deer verildii iin, dnyay
nemsememeyi gerek dindarlk sayan zhid ile okca ibadet ederek cenneti
kazanmay alan bid en mkemmel dini ahsiyet olarak kabul ediliyordu.
Tasavvufun gelimesiyle birlikte gittike marifete daha ok nem verilerek zhd ve
ibdet marifete ulamann vastalar olarak kabul edilmeye baland. Bu yzden ilk
sfler, en yksek iman ve ahlk timsali olarak grdkleri rif ve sfyi, bid ve
zhidden stn tuttular. Buna gre rif tekilerin aksine olarak dnya ile birlikte
hiretten de yz evirmitir. Yni o zhid ve bidin umduu cennete ve iindeki
maddi nimet ve lezzetlere, cehennem ve oradaki maddi ikenceye nem vermez.142
bn Arabiye gre ise, rifin kalbi Allah Telnn rahmet-i ilahiyyesindedir.
Zhidleri ve sradan sflerle birlikte bidleri de hakikat ehli dedii riflerden
ayran bn Arabi, yalnz rifleri kalp, mhade ve mkefe ehlinden sayar.143
ster ulema olsun, ister fukaha olsun, insanlar Allah hakkndaki shhatli ilme
marifet adn vermilerdir. Tasavvuf yolunun eyhleri ise Allah hakkndaki shhatli
hle marifet ismini vermilerdir. Bundan tr de marifet, ilimden daha stndr
demilerdir. nk shhatli ilim olmadan shhatli hl bulunmaz. Shhatli ilim shhatli
hl deildir. Yani Allah hakknda lim olmayan, onun hakknda rif olmaz. Fakat rif
olmayan bir kimse lim olabilir.144
lim ilmi, bir tahsil ve alma sonucu elde eder. rif ise irfna, ilham ve hl
ile ular. lim zihn faaliyetleri mutlak srette bilen, rif ise ahlk ve manevi
arnma sayesinde sezgi gc ve derun tecrbe ile renen, anlayandr. lim
marifetten daha umulldr. lim ilhi bir sfattr, marifet ise tabiatla, var olula ilgili
Rabbni bir sfattr. Buna gre Allah Telya rif denmez, lim denir. nk lim
kll ve czyi veya mrekkebi bilen, rif ise ancak czyi veya basiti bilen zttr.
lim bir eyin hakikatini, ilm-i br i gibi huzur ve kullarn ilimleri gibi husul olan
eyleri bilir. rif, bir eyi hadd-i zatnda olduu gibi bilir ise de evvelce onu
bilmez.145
142
elik sa, Ag.mad, TD, s.30-33.

elik sa, Ag.mad, TD, s.42.
144
Hucvir, Age, s.398.
145
143
40
Tasavvuf tarihinde, sfler marifeti, slkun en byk hedefi olarak izah

etmiler ve tasavvuftaki dier btn hedefleri, bu hedef iin bir vasta olarak
grmlerdir. Onlara gre Allah, marifet yoluyla tannabilen bir hakikattir ve kiinin
bu hakikate ulamas gerekir.
3- KALP
Szlkte evirme, dndrme, deitirme, gnl, vicdan manalarna gelir.
Tasavvufta ise; ilhi hitbn mahalli ve muhtabdr, marifet ve irfan denilen
tasavvuf bilginin kayna, kef ve ilham mahallidir, ilhi genilik mahalli; Allahn
evi, yere ve ge smayan Allahn iine sd yerdir, tecell aynas, ilhi isim ve
sfatlarn en mkemmel ekilde tecell ettii yerdir.146
Kuran Kerimde eitli ayetlerde 132 kere geen kalp, insann yksek
deerlere ynelen yandr. Allahn insanda kendisine muhatap ald yn, yine
kalptir.
Kuran- Kerimde kalbe verilen manalar yle hlsa etmek mmkndr:
Kalp insann dnen, kavrayan, anlayan, inanan, phe eden yn; kin ve fkenin
sakland yerdir; akl manasna da gelmektedir.
Mutasavvflar kalbi iki ekilde izah ederler: Birincisi maddi kalptir, ikincisi
ise ruh ile nefs-i ntka arasnda bulunan nrni bir cevherdir.
Kalp, insann madde ve mana ynnn birletii yer hviyetinde olup,
varln btn hareketlerinin fkrd merkez olarak temyz eder.
Her duyu organ kendi yaratlna uygun eylerden zevk ald gibi, kalp de
Allahn cemal eserlerini tema etmekten zevk duyar. Kalp, insann hakikat,
melekt leminin hazinesidir.147
Serrca gre kalb, bir eyin merkezi ve z demektir. Bir eyi tersyz etmek,
deitirmek veya deikenlik anlamna da gelir. Kalp iman yeridir. Fkh ve kelam
limleri kavramak ve idrak anlamnda akl kelimesini tercih ederlerken, sfler
kalp kelimesini tercih etmilerdir.
Sflerin balangta anlama ve idrak manasnda kulland bu kavram,
sonralar daha bir derinlik kazanarak gnl anlamnda kullanlr olmutur.
146
147

Cebeciolu, Ethem, Age, s.175- 176.
41
Sflere gre kalp, ayn zamanda kef ve ilham merkezidir. nk kalp,

Hakkn tecellghdr. Kalp, sevgi ve ilgi merkezi olduundan sevgide birlik
esastr.148
Gazl kalp hakknda unlar syler: Toprak, al rpdan ve diken gibi
eylerden temizlenip dzenlendii vakit, yeillikler ve gzel kokulu otlar yetitirdii
gibi, kt huylardan temizlenen kalbin de iyi huylarla dolacandan phe yoktur.
Yabanc maddelerini temizlemediin kra bir toprakta mahsul olamayacandan,
emeinin boa gidecei gibi; kalbini temizlemeden bouna farz- kifyelerle
urama. Farz- kifyelerle megul olmak iin, nce kalbi temizlemek, gnahlarn
gizli ve aikresini terk etmek lzmdr. Sokak tabiblerinin yarann d ksmn
katranlamay tavsiyeleri gibi, mukallid limler de kalbi temizlemeyi brakp, zahir
amelleri tavsiye ederler.149
Shreverd, kalbi temizlemenin bir ynne u ekilde tems eder: Kalp,
gn ortasnda yldzlarn parlamas gibi zikirle aydnlanp parlar ve kalp, zikir
yldzlaryla sslenerek, kla parldayan bir sem durumunda olur. te kalp byle
olunca eytan ondan uzaklar. Bylece kulda, eytann vesvese ve ivalar az
olur.150
Gazl yle der: Allah Telya yaknlk iin alan beden deil, kalptir.
Kalp derken, yrek dediimiz, et parasn kastetmiyorum. Belki benim konum olan
kalp, hsselerin, (be duygumuz) onu anlayamayaca, Allah Telnn srlarndan
bir sr ve ilh bir letfettir. Hissin idrak edemedii bu ey, srrn ilk binitidir. Bunun
vastasyla beden o ltifeye binit ve let oldu. O srrn perdesini kaldrmak mkefe
ilmine aittir.151
Hac Bayram Velye gre kalp, mmur hale getirilmesi gereken bir
ehristana benzer. Bu ehrin mar edilmesi de kendi yapsna uygun malzeme ile
gerekleir. Bu durumda kalbin muhabbet, mhede, marifet gibi fonksiyonlarn
yerine getirebilmesi iin slk ad verilen manevi bir eitimden gemesi gerekir.
Yani masivadan syrlmak suretiyle tasfiye edilmesi icab eder. Bu ilemin sonunda
kalpte marifetullahn meydana gelii grlr. Marifet ve ona ait srlara herkes akl
erdiremez. Ancak rif olan ve manevi eitimini tamamlam kiiler, bu srlar
kavrayabilir.152
148
Ylmaz, H.Kamil, el-Lma tercmesi iinde, s.556-557.

mam Gazl, Age, c.I, s.103.
150
Shreverd, ihbuddn, Age, s.596.
151
mm Gazl, Age, c.I, s.138.
152
Cebeciolu Ethem, Ag.mad., TD, s.219.
149
42
Bursev, Hac Bayram Velnin alabm bir r yaratm iki cihn resinde
dizesindeki r kelimesini kalp olarak yorumlamaktadr. Nitekim Hac Bayram
Vel, bunu iirinde muamma slbunda aklamtr. Bu be beytin hakikatleri
anlatan muhtevas, hep kalp zerinedir.
Ve kalbi ehir olarak tabir etmitir. nk o, kuvvetlerin topland yer ve
isimlerin toplamdr ki yksek harfler ve alak satrlar diresinin merkezidir.
zellikle kemle erdikten sonra, ruhdan daha mkemmeldir. nk ruhun bedene
ball kalbi, tecelller arasnda dndrp evirmek iindir. Onun iin kabiliyetli
talebe, hocasndan stn olur (yani hocasn geer) ve kabiliyetli evlad, babasnn
derecesini geer derler.
Btn isimlerin yeri birdir. Drl-mlk, melikl mlk gibi. Her ne kadar
ilhi srrn, tecelllerin eitlenmesi bakmndan, bir ka yer belirlemesi varsada bu,
menziller bakmndan olan teayynlerin mahallidir ve hkmdarn evi olmak zere
belirlenen yer, ancak kalptir. Fakat bu sebeptendir ki mml-Kur (Mekke yani
kylerin, ehirlerin anas) da birdir. Hz. Peygamber (s.a.v.), lemlerin kalbidir.
Onun ortaya kt gibi kimse ortaya kmamtr. Onlara miras olan velinin
vcdu da bu ekildedir.
Dize de geen iki cihandan murad, sfl cisimler lemi ve ulv ruhlar
lemidir. Kalp lemi bu ikisinin arasnda berzahn hakikat olarak yer almtr. Et ile
kemik arasnda kkrdak gibi. Bu bakmdandr ki, kalbin ruhan ve cisman kuvveti
vardr. Ruhan olan akl, hayal ve benzeri gibi glerdir. Cisman olan iitme gc
ve grme gc v.b. dir.153
Kalp, vcud ehrinin d (zahir) ve ii (btn)ne hkim; fki (da ait) ve
enfs (ie ait) glerin tmne yneticilik yapan krallar kraldr.154
Bursev; Hac Bayram Velnin Ben dahi bile yapldm t u toprak arasnda
dizesindeki tadan kastedilerin ise yine kalp olduunu ifade eder.155
Bursevye gre hacer-i kalbin her paras kalbin bir yzne iretdir ki
kalbin sekiz adet yz vardr. Her yz hazerttan bir hazrete nzrdr.
Birinci yz hazret-i ahkma nzrdr bu makamn zikr L ilhe illallahdr,
ikinci yz hazret-i tedbire nazrdr, bu mertebenin zikri Allah Allahdr. nc
yz hazreti ibda nzrdr bu tabakann zikr h h dur. Drdnc yz hazreti
htba nzrdr, bu derecenin zikr hak hakdr ve beinci yz hazret-i hayta
153

155
154
43
nzrdr, bu pyenin zikr hay hay dr. Altnc yz hazret-i esrra nzrdr bu
kademenin zikr kayyum kayyum dur ve yedinci yz hazret-i mhedeye
nzrdr bu payghn zikr kahhar kahhardr. Sekizinci yz hazret-i sema
nzrdr, bu rtbenin zikri yt- Kurniyyedir.
Onun iin nihyet erbb olanlarn mrlerinin sonlarnda virdleri hazret-i
Kurandr. nk nsha-i fk okumular ve kitab- enfs dahi grmler ve
rahmni olan gerek mushafa nazar salmlardr. Onlarn, yeryznde Allahn
halifesi olan kalplerine, vcud mektebinde Kurandan baka ders kalmad. nk
Kuran nshas, zikr olunan nshalarn hepsine delildir. Seyr-i ilallah srrna son
olmad gibi Kurann srlarna dahi son yoktur.156
Grld zere; Bursev, Hac Bayram Velinin bu iirini erh ederken
zerinde en fazla durduu kavramlardan birisi Kalptir.
Mutasavvflar, kalbe szlk manas dnda ok farkl manalar yklemiler ve
onu ilhi hitbn mahalli olarak kabul etmilerdir.
Kalbin ilhi hitba muhatab olabilmesi iin tasfiye olmas gerekir ki bunun
uslleri ve yntemleri ayrca tasavvufun ana konularn oluturmaktadr.
4- AVAM, HAVAS, EHASS

Avam - lgat anlam - aa tabakadan kiiler, halkn ounluk ksm demek
olan bu sz, Mevlevlerce tasavvuf yoluna girmemi, bilhassa mevlev olmam
kiilere verilen lkabdr; isterse o kii kendi zmresi iinde soylu, zengin hatta bilgin
olsun.157
Avam dikkatleri sadece eriat ilmine ynelmi kimselerdir. Bunlar, ekilci
limler ve henz muhabbet makamna ulamam bidler anlamnda kullanlr. elHassa; tarkat limleri, hassatul hassa ise hakikat limleridir.158
Mutasavvflar insanlar nce ikiye ayrrlar: a) avam yani halk, b) havas yani
nitelikli kiiler. Ummiyetle sf olmayanlar, lim bile olsalar avam saylr. Havas
ise kendi iinde iki ksma ayrlr: a) havas, nitelikli ve zellii bulunan kiiler,
aydnlar, b) Hassul-havas, stn niteliklere sahip bulunan kiiler, rifler, sekinler.
Havasa, hass ve ehl-i huss gibi isimler de verilir. Havas, avamn yaad
dini hayatla yetinmez, bunun stnde bir dini hayat yaamak iin abalar. Hassul156
Bursev, smail Hakk, Age, vr.15b- 16a.

158
Kn, Abdrrezzak, Age, s.364- 229.
157
44
havas ise en mkemmel bir dini ve manevi hayat yaar. Tasavvuf avamn deil,
havassn yoludur.159
Marifet konusunda ise marifetin avam, has ve hassn has na olmak zere
ekilde tasnifi yaplmtr. Bu tasnif u ekildedir:
a) Avamn marifeti: Allah Telnn eflini, madde plannda meydana
gelen yaratl tecelllerini bilmektir.
b) Has insanlarn (Havs) marifeti: Onun sfatn ve sfat tecelllerini
bilmektir.
c) Hassn has olan insanlarn marifeti: Allah Telnn zt ile ilgili
tecellleri bilmektir.160
Bursev, avam, havass ve ehass u ekilde anlatr: Avam, lhiyyet
mertebesindedir ki bu da zt- vhidiyye-i efaliyyeye irettir ve bu mertebenin
karlnda ibdet mertebesi vardr ki avam tevhid ehlinin mertebesidir. nk
onlarn marifeti, ilhiyyet mertebesidir.
kinci mertebe, ulhiyyet mertebesidir ki, zt- vhidiyye-i sftiyye irettir
ve bu mertebenin karlnda ubdiyyet mertebesi vardr ki havass, tevhid ehlinin
mertebesidir. nk onlarn ilmi mertebeleri ulhiyyettir.
ncs ise ulhet mertebesidir ki, zt- ahadiyye-i mutlakaya iarettir ve
bu mertebenin karlna da ubdet mertebesi denilir. nk onlarn idraki, ulhet
mertebesidir.161
5- EBRAR - MUKARREBN
Ebrr, iyiler demektir. Kuranda birr fazilet, ebrr ise fazilet ehli anlamnda
kullanlmtr. (bkz. Bakara/92, nsan/5). Ebrr mutlu insanlardr. Tasavvufta ise,
mutavassit, yani orta halli mutasavvflardr.
Allaha yakn olanlara ebrr, bunlardan daha yakn olanlara da mukarreb
denir. Bu yzden Eb Said, ebrrn hasent, mukarreblerin seyyiatdr, der.162
Allah Tel yle buyurur: nde olanlar (sbikn), nclerdir ve ite onlar
Allaha yakn olan (mukarreb) lardr. (el-Vak/10-11). Allah Tel bu ayetin
159

161
Bursev, smail Hakk, Age, vr.13b,14a.
162
160
45
ardndan mukarreblerin derecesinin ebrr ve sbikndan daha stn olduunu

akladktan sonra bir baka ayette yle buyurur: Hayr, and olsun iyilerin (ebrr)
kitab illiyyundadr. lliyyunun ne olduunu sana syleyen oldu mu? (elMutaffifn/18-19), iyiler (ebrr), kesinkes cennettedir. Onlar orada koltuklar zerinde
etrafa bakarlar. (el-Mutaffifin/22-23).
Allah, bu ayetlerle cennette abrra has olarak lutfedecei nimetleri ve onlarn
illiyyundaki derecelerini anlatmaktadr. Ayetin devamnda ise Onlarn yzlerinde
nimet ve mutluluun sevincini grrsn. (el-Mutaffifin/24) Yani ehl-i cennet,
cennet nimetleri sebebiyle yzlerinde meydana gelen sevin hlesinden tannr. Bu,
ehl-i cennet arasnda kendilerine has klnan nimetlerden dolay ebrrn yzndeki
sevintir. Ayetin devam yledir: Kendilerine damgal hlis bir iki sunulur. Onun
sonu misk i anberdir. te onda yaranlar (sbikn) yarsnlar. Onun karm tesnim
pnarndandr. O tesnim, Allaha yakn olanlarn (mukerreb) iecei bir kaynaktr.
(el-Mutaffifin/25-28)
Bu ayetlerden rahk- mahtm yani damgal ikinin ehl-i cennet arasnda
sadece ebrra has bir nimet olduu anlalr. Ayrca rhik-i mahtm, ehl-i cennetin
genel ieceine stn klnmtr. nk onun iinde tesnimden bir karm vardr.
Tesnim ise sadece mukarreblerin itii bir kaynaktr. Ebrrn ikisi olan
rahk- mahtm, tesnimden bir karm tar, bu yzden ehli cennetin dier
ieceklerine stn saylr. Mukarreblerin ikisi olan tensimde ise karm yoktur.
Ebrrn itii ikiye mukarreblerin itii iecek kartrlr. Mukarrebler ise
devaml saf tesnim ieceklerdir. Buradan iki anlam kar:
1. Ebrrn arab kark, mukarreblerinki saf ve sadedir.
2. Mukarreblerin ikisinin kayna olan pnar ile ebrrn ikisinin kayna
birbirine karmakta ve ancak mukarreblerin itii tesnim arabndan dierine
karm olmas onun da deerini artrmakta ve ebrrn ikisini, mukarreblerinkine
tbi klmaktadr. Ebrr ile mukarrebler arasndaki fark budur.163
Eb Tlib el-Mekk, mukarrebnlardan yle bahseder: Gzel amelleriyle
Allaha yaklatrlan ve onlarn zdd olan ktlklerle Allahtan uzaklatrlan
kullarn makamlardr.
Kul, hakiki manada takva zere bir makamda bulunursa, Allah Teldan
medh seny hak eder ve nefsin hazlarndan uzak durduu iin karib olan Allaha
yaknlk kazanr.
163
es-Serrc, Eb Nasr Ts, Age, s.81-83.
46
Bu kimseler pak ve temiz kalplere, titreyen ve zikreden uzuvlara, stn ve

sekin akllara sahip olanlardr. Ashab- Yemin arasnda yer alan bu zevat
makamda bulunur: Allah bilen ilim ehli, Allah seven muhabbet ehli ve Allahtan
korkan korku ehli. Bunlar, Allah Telnn yakn klnan has velileridir.164
Bursevye gre de ebrr (iyiler) ve mukarrebn (Allaha yakn olanlar)
arasnda fark vardr: yilerin (Ebrr) lezzeti noksandr. nk onlar, henz sfat ve
fiillerin tecellsindedirler. nk srlar fenya ve zta ykseli zerinedir.
Mukarrebnun lezzeti ise kmil bir lezzettir. nk onlar, efl ve sfat tecellsinden,
zt tecellsine ulamlardr. Ve srlar, bekya ve sfata tenezzl zerinedir.
Bundan dolay her ehl-i sfat, ehl-i zt olmaz ve her ehl-i zt da sfata tenezzl
bulmaz.165
6- KUTUB - KUTBYYET
Szlkte kutb kelimesi (oulu aktb) deirmenin mili, eksen demiri, eksen,
gkyznn Kuzey yarm kresinde bulunan yldz, bir topluluun yneticisi gibi
anlamlara gelir. Tasavvufta ise veliler zmresinin bakan, dnyann ve lemin
manevi yneticisi olduuna inanlan en byk veli manasnda kullanlm, onun
igal ettii makama da kutbiyyet denilmitir.
Tasavvufta mutlak olarak kutub denildii zaman en byk veli, insan- kmil
ve hakkat-i Muhammediyye anlalr.
Kutub derecesine eren en byk veliye kendisinden manevi yardm istendii
iin gavs da denir.
Hucvrye gre kutub, zahir ve btn, maddi ve manevi btn varlklarn
eksenidir, yani her ey onun zerinde ve evresinde dner, ona dayanr. Onun her
eye feyiz veren bir zellii vardr. Allah lemi ve lemdeki dzeni onun aracl ile
devam ettirir.166
Serrca gre ise bazen ibdet ve ahlk konularnda en stn kii
anlamndadr. Tevekkl ve teslimiyet kutbu gibi. Bazen en byk veli ve riclin
ba, Allahn izniyle kinatta tasarruf shibi kii demektir. Bu anlamda her devirde
kutub bir tanedir. Bir de Hz. Peygamber iin kutub denildii vriddir.
164
el-Mekk, Eb Tlib, Age, c.I, s.381- 382.

166
Kara, Mustafa, Kutub, DA, c.XXVI, Ankara 2002, s.498.
165
47
Kutbul-aktb kutuplar kutbu, bakutub demektir. Genellikle tarkat pirleri

hakknda kullanlan bir tbirdir. bn Arab, bu kavram hakkat-i Muhammediyye
anlamnda kullanmtr.
Gavs ise; darda kalndnda kendisine iltic ve istimdd edilen kutup
demektir. Gavs-i azam ise Abdlkadir Geylni hazretlerinin sfatdr.167
Kutup lemin ruhu, lemde bedeni gibidir. Her ey kutbun evresinde ve
onun sayesinde hareket eder. Yani her eyi o idare eder.168
Allah katndan kendisine en byk tlsm verilmi olup, her zaman Allahn
nazargah olan tek kiiden ibrettir. O evrene, onun zahir ve btn olan ayn iine,
ruhun bedene girdii gibi girer.169
Hz. Peygamber, btn insanlara peygamber ve lemleri kuatan risletin
sahibi olduu gibi vrisleri de byk kutupluun sahipleridir. nk velyet
mertebelerinden her mertebenin bir kutbu vardr ki, o mertebenin zirvesine
ulamtr. Gavs ise, her zamanda Allahn baknn yneldii tek kiidir.170
Grld zere buraya kadar baz mutasavvflarn kutup ve onlarn makam
olan kutbiyyet makamnn zellikleri zerinde durduk.
Bursev ise kutbiyyet makam zerinde unlar syler:
rad ehli kimdir? Cevab budur ki; ilim tecellsi mertebesinden, ayni
tecellsi pyesine gemi ve ilimden sonra zyle (ayn) doruluu meydana
karandr, gerekse ayndan sonra Hak tecellsi tabakasndan takattub eylesin
veya eylemesin. nk kutbiyyet ird zerine zid bir emirdir ki mkmatdandr,
saltanat gibi.171
7- MKEFE - MHEDE - RYET

Mkefe keif hali, kalp gznn almas, gayb leminin grlmesini
salayan haldir. Mkefe sfnin akl ve duyu organlaryla elde edemedii gayba ve
ulhiyete ait mahrem ve srr bilgiler verir.172Mkefe, beyn ile nitelenmeyen
huzurdur.173
167

169
170
171
172
Uluda, Sleyman, Age, s.349.
173
168
48
Mkefe, duyular tarafndan idrak edilemeyen gizli eyleri nefsin -adeta

grlr eyler gibi- hi bir kukuya mahal vermeyecek ekilde aa kartmasdr.
Bu aa kma dnce gcyle olabilecei gibi, sezgi ile veya genel feyizle
gerekleen somut bir kanaat sayesinde de olabilir.
Sflere gre mkefe, slikin sr rna effaf bir rt veya ince bir perdenin
ardndan ilhi isim ve sfat veya kevn hakikatlerden alan bir eydir; sz konusu
ey, belirli bir hkm ve zel nitelikle snrlanm kevn vey ilhi hakikattir. Bu
alma mkefe diye isimlendirilmidir. nk sfat ve hakikatler ortaya
kmaktadr.174
Mhede ise grme, perdenin almas, tem ve seyretme manalarna gelir.
Tasavvufta ise: a) Hakkn gnllerde hazr olmas, b) zt tecell, c) eyay tevhid
deliliyle grmek, d) ayn-i cem makam, e) Hakkal-yakn hali gibi manalarda
kullanlr.175
Mhede, eyay tevhidin delilleri ile grmeye denir. Buna karlk eyada,
Hakk grmeye de mhede denir. Bu, her eyde zahir olmas bakmndan, Allah
Telya ait olan vechtir.176
Sflerin baz ifadelerinden yakne, mhede dedikleri anlalr. Baz
ifadelerine gre yakn, bazen kukuya ak bazen ak olmayan ey demektir.
Yaknden kuku kalkarsa, mhede adn alr.177
Mhdara, balangtr. Sonra mkefe, daha sonra da mhede hli gelir.
Muhdara, kalbin huzurudur. Muhdaradan sonra mkefe hli gelir. Mkefe
aklk vasfn tayan bir delil ile kalbin (Hakkn) huzurunda oluu manasna gelir.
Mkefe halinde delil zerinde dnmeye, yol aramaya ihtiya yoktur. Bu
durumda insan ek ve pheye davet eden hususlardan saknmaya lzum yoktur.
(nk phe yoktur). Kul ile gabya ait hususlar arasnda perde bulunmaz.
Mkefeden sonra mhede hali gelir. Mhede herhangi bir phe bahis konusu
olmadan Hakkn (kulun kalbinde) huzurudur, (Mhede Hakk eyada grme,
eyay tevhit delili ile grme halidir.)
Sr ve ruh semsndan setr bulutlar alnca hud (tema) gnei, eref
burcundan parlamaya balar. Mhedeyi hakkyle tarif eden Cneyd (r.a.) olmutur.
174

176
177
175
49
Cneyd der ki: Mhede kendini kaybederek Hakk bulmandr.

(Kendinden fni olman Hakk ile bek bulmandr.)
Muhdara sahibini akl, hidyete erdirir. Mkefe sahibini ilmi, (Allaha)
yaklatrr. Mhede sahibini marifeti mahveder (fen makmna ulatrr.)178
Sfler tifesinin mhede sznden murad (Allah ve Onun
tecelllerini) kalp ile grmektir (didr- dil). nk mhede halinde bulunan zat,
halda da melda da, tenha yerde de topluluk iinde de Hakk Tely kalp (gz,
em-i dil) ile grr.179
Muhdara; telvin sahiplerine hastr. Mhede, temkin sahipleri, mkefe ise
hlinde karar klncaya kadar arada olanlar iindir.
Muhdara (mkefenin balang hli), ilim ehli iin, mkefe (manevi
keifler); aynel-yakn shibi iin, mhede de Hakk ehli yani Hakkal-yakn sahibi
iindir.180
Bursev, Hac Bayram Velnin Ngehn o ra vardm o r yaplr
grdm dizesinde Hac Bayramn da kendisini iin iin kattn, bizzat bu
anlatlanlar Hac Bayram Velnin de yaadn u ekilde ifade eder: Hac Bayram
Vel, kalp ehrinin hlini akladktan sonra kendisinin de ehl-i mkefe ve
mhededen olduunu aklad. nk ra varmak karyeden intikal ve yava yava
ondan g etmek ile olur. Karyeden kastedilen ey ise evvela ceseddir ki tabiat
dedikleri onun iindedir. kinci olarak nefsdir. nsan ruhu tabiat lemi ve nefsde iken
gizlidir (mahcubdur).
ehevt- hissiyyeden uzaklatka gnl ehrinin iki menzilinden biri kat
edilmi olur, ondan sonraki yoku nefsdir ki onun da bertaraf ettikten sonra,
zulumttan kurtulursun.
Kalp ehrine girdike nefsin hissi perdesi yrtlr ve melekt- efal kaps
alr bu kapdan zerine tevhid salr, ondan sonra ruh, seyr-i vatan arzusuyla yola
der ta ki; nefsin hayal perdesi yrtlr ve melekt- sfat kaps alr, daha sonra ise
melekt- zt kaps alr ve nefsin nikb- vehmi yok olunur. Bu makmata feth-i
mbin ve feth-i mutlak da denir.181
178

Hucvr, Age, s.474.
180
Shreverd, Age, s.685.
181
179
50
Bursev, Hac Bayram Velinin mkefe ve mhede ehli olduunu

syledikten sonra; feth-i mbin veya feth-i mutlak olarak izah ettii makmtn da
mhede ve mkefe ehlinin ulaabilecei bir makam olduunu syleyebiliriz.
Ryet ise grmek, grlmek manalarna gelir. Tasavvufta a) ahirette cennette
Allah grmek, b) ilhi tecellleri bu dnyada tema etmek, c) ilh tecellleri ruh
leminde kalp gzyle tem etmek manalarna gelir.182
Ryet, dnya ve ahirette, yani her nerede olursa olsun, gzle grmektir.183
Sfler O gn gzler vardr ki onlar bakarlar (Kyamet 22) ayetini ve hz.
Peygamberin Kyamet gn Rabbini dolunay grdnz gibi greceksiniz
hadisini, Allah kalp gzyle deil, ba gzyle grmek anlamnda yorumlarlar.
nk tasavvuf ehli, sadece kalp ile deil, ba gzyle grmeyi de kabul
etmektedirler. Bu tarz grmenin ahiret hayatnda gerekleeceinden Hak ehli
arasnda gr ayrl yoktur. Hakkn dnya hayatnda ba gzyle grlmesi
konusunda ise gr ayrl vardr; ahirette grleceinden gr ayrl yoktur.184
Kelbziye gre ise sfler icm ve ittifak etmilerdir ki; Allah Tel
ahirette grlecektir. Onu orada kfirler deil, sadece mminler greceklerdir.
Allah, dnyada ne gzle ne de kalple grlmez. Onu kn ve yakn cihetiyle kalple
grmek yukardaki hsnn istisnasn tekil eder. Allah dnyada grlemez. nk
ryet ltufkrln son haddi ve nimetlerin en stndr. Mekanlarn en stn olan
cennetten baka bir yerde byle bir ihsn nil olmak mmkn deildir. Eer
nimetlerin en stn dnyada verilse o zaman fni dnya ile bki cennet arasnda bir
fark kalmazd.
Dnyada ryetin imknsz oluunun dier bir delili de udur: Dnya fnidir.
Bki olan bir varln fni bir lemde grlmesi mmkn deildir.185
Gazlye gre ise grmek bir nevi keif ve ilimdir. u kadar ki bilgiden daha
aktr. Cihette olmad halde bilinmesi ciz olduuna gre, yine cihette olmayarak
grlmesi de cizdir. Yine bunun gibi kendisi cihetten mnezzeh olduu gibi,
yaratklar grd gibi, ayn ekilde mahlkatn da onu grmesi cizdir. Yine bunun
gibi ekil ve suretsiz bilindii gibi, ekil ve suretsiz de grlebilir.186
Bursev, Hac Bayram Velnin Bakcak didr grinr ol rn kenresinde
dizesini u ekilde erh etmitir: Bu beyit makamlarn en yksek olan ryet
182

184
185
Kelbz, Age, s.71.
186
mm Gazl, Age, c.I, s.276.
183
51
(grme) e iret etmitir. Onun iin cm ile balad. Zra, cim, cemle iarettir
(remzdir). Grme felei iitme feleinden sonra gelir. Duyma felei, iitmee ait
muhataptr. Hz. Musya olduu gibi. kinci olarak, grmee ait mhedeler ki,
ryet makm, marifet makamndan daha stndr. Zra, duyma makamnda nice
rifler vardr ki, kalb mahedeler ve srr muyeneler ile ereflenmemitir.
Grmenin iki rtbesi vardr: Biri, Nebye has olandr ki, dnyada gzle grmektir.
Dieri de herkes zerinedir ki basretle grmektedir. Zra bu grme, dnyada btn
peygamberlere ve kmil vellere, insilh halinde vuku bulmutur. Hatta Hz. Musaya
da bu vakti harurda gze ait grmedir. Zra a vakitte, yasaklanan gze ait grmedir.
Hac Bayram Velnin bakcak demesindeki sr, Ey basiret sahipleri ibret alnz
(Har/2) mucbince mazhardan zahire (zuhur yerinden zuhur edene) gemek
lzmdr.
Tki Allahn cemli aka ortaya ka. Ancak maddi perdelerle rtl
olanlarn baklar, zuhur yerine mnhasr olmakla, o cemli grrler veya
gremezler. Zra grdkleri zuhur yeri, kibriyann (Allahn) rtsdr. rtl olan
kii, rtsnn altnda grnmez. Ancak grnen, dta oluu mnsebetiyle rtdr.
Onlar da hiss olan hsn sfat, sfatn hsnnden (gzelliinden) megul edip,
gaflette brakmtr. Zra hsn, melekt sfatdr. His gz ise, melektu mutalaa
etmekten nasipsizdir. Belki zikredilen mutalaa, gnl ile elde edilir. Nitekim
Kurnda gelmitir. Bylece, brahime, yerin ve gklerin hkmrnln
gsteriyoruz. (Enm /75).187
187
Bursev, smail Hakk, Age, vr.4b-5a.
52
KNC BLM
ERH- EBYT-I HACI BAYRAM-I VEL (smail Hakk Bursev)
alabm bir r yaratm iki cihn resinde.

/1b/ alab, cm-i Fris ile, lisn- Trkde dir olan esm-i ilhiyyedendir,
Tanr mansna. Pes kfir ve fska elebi tlk kfr ve fsk kablindendir. Zr
eytn ve nefsn olan kimseye ilh nisbeti drst deildir. Mecz ise her yerde
ciz olmaz. hirinde mm, mtekellim-i vahde dellet ider ki herkesin Hakla kendi
meynnda ilhiyyet ve melhiyyet irtibt vardr. Zr bu haysiyyet-i irtibt olmasa
melhden ilha ilim taalluk itmezdi. Annn Tenzlde gelr:
[Bil
ki Allahtan baka ilah yoktur.] (Muhammed, 47/19). Pes bu mertebenin mversna
bin-nisbe silsile-i irtibt mnkatdr. Zr lem-i veleh ve hayretdir. Ve nisbet-i

mezkre her ahsn istiddna gredir. Zr kiminde vesit az ve kiminde okdur. Ve
niceler mazhar- esm-i klliyye ve niceler dahi mazhar- esm-i cziyyedir. Sultn,
sadr- azam ve sir mer ve hav gibi.
r lafz Trkedir, ehir mansna. Velkin Arab ve Frisden terkb-i
kelime itdikleri gibi nitekim talebden ve trzden dirler./2a/ Trk ve Frisiden dahi
terkib iderler, ristan gibi ki lisn- acemde ehristn mansna istiml olunur.
Nitekim ehl-i tetebbua meznnnda rendir. Burada r ile murd kalbdir. Nitekim
nzm (ks) bu nazm muamm uslbda tasrh itmidir. Pes gayri mehmil bil-cmle
mehcrdur. Nitekim dirler: [Ev shibi, evin iindekini daha iyi
bilir.] Maahz bu e beytin mezmn- hakyk-ir kalb zerine devr ider. Sir
mehmilde ise adem-i tatbk ehl-i kalbe gayr-i hafdir.
Ve kalbden r ile tabr eyledi. Zr mecmaul-kuv ve mecmatl-esmdr
ki hurf- liyyt ve str- sfilt diresinin merkezidir. Huss ki badel-keml
ruhdan ekmeldir. Zr rhun bedene taalluku, kalbi, beynet-tecelliyt taklb
indr. Annn dirler ki: kird-i kbil stzdan stz olur ve ferzend-i mukbil
derece-i pederden terakk bulur. cml ve tafsle gre bu mandr ki HtemnNebiyyn (sav), hir-i evld- nbvvet ve htime-i niseb-nme-i rislet iken asl- asl
olan dem ve fer-i mesl olan brhm-i mkerremden ve sir b-i kirmdan
aleyhims-selm zirve-i merk-y fazl ve erefe p-nihde oldu ki nihyet lem-i
terkb olan felekl-eflk takbl-i kademi ile eref-yb olduu na hid-i kavdir. Bu
cihetden dimilerdir ki ar- azm rmgh- rh- nebev vcibt-tazmdir. Sir
ulul-azmin karrgh ise krsiyy-i kermdir. Ve bunun sreti meyvedir ki asl olan
53
nvt ve fer olan lezzeti istikml ve itiml ile ercahdr. Ve bir r didiinde
hm- latf vardr. Nitekim Kuran- Kermde gelir:
! "
# $ "%& (' )
( *

&
[Allah bir adamn iinde iki kalb yaratmad.] (Ahzb, 33/4). Zr klliyyet-i esmya
mahal bir olur./2b/ Drl-mlk ve melikil-mlk gibi. Ve srr- ilhnin tenevvut teceliyyt hasebiyle geri birka mahal tayni vardr, fe-emm bi-hasebil-menzil
olan mahall-i taayyntdr. Ve ill drl-mlk olmak zere mahall-i taayyn
kalbdir. Fakat bu sebebdendir ki mml-kur dahi birdir ve Fahr-i lem (as)
kalbl-avlimdir. Annn onun zuhruyla kimse zhir olmamdr. Kalbleri zerine
vris olan velnin dahi vcdu byledir. Bu mannn neziri okdur. Teemml
oluna. Nzmn (ks) iki cihn bir r mukbelesinde zikr itdii letfetden hl
deildir. Nitekim kabeteynin yek ciheti sitt-i cihta mukbil gelmidir ve her vahdet
ya lafzen veya hkmen veya hakkaten kesrete mukbildir. Meer vahdet-i hakkiyye
ola ki onun kefesi bir nesne ile mtevz deildir. Annn tevhd-i hakk mzn-
amle vaz olunmaz ve iki cihndan murd lem-i ecsm- sfl ve lem-i ervh-
ulvdir ki lem-i kalb bu ikinin meynnda hakkat-i berzhiyye vki olmdr. Lahm
u azm arasnda udrf gibi. Bu cihetdendir ki kalbin kuvve-i rhniyye ve
cismniyyesi vardr. Evvelkisi kuvvet-i akliyye ve hayliyye ve emsli gibi. Ve
ikincisi kuvvet-i semiyye ve basariyye ve neziri gibi. Ve cihn ki dnydr, lem-i
ecsme nzrdr. Pes lem-i ervha cihn tlk olunmak bi-tarkit-talbdir ki bihkmil-civrdr ve ill hadd-i cihn indel-muhakkkn mukaar- felek-i sbiadan
tahtes-serya dekdir ki mecmuna lem-i kevn fesd tlk olnr. lem-i ervh ise
m-fevkal-ara tlk olnr. Ve bundan fehm olnr ki ar- muhtin mvers indessfiyyetil-mkifn alem-i l hal ve l mel deildir. Nitekim hukem alat
itmilerdir. Elhsl lem-i ervh bk ve lem-i ecsm fndir./3a/ u kadar vardr ki
ecsm- kmmel dahi sereyn- berekt- ervh ile lem-i fesddan hricdir. Annn
tefessh kabul itmez. Zr sereyn- mezkr hasebiyle, cevher-i rh ile mttahiddir.
Beyt-i erf ki sret-i kalbdir, iki cihn resinde dir ki mark ve maribdir. Zr
vasat- arz- mamrede vki olmdr. Mark ve marib ise ervh ve ecsma
iretdir. Nitekim Tenzlde gelir: +
) , -
#
. /
) 0
-
# 1.
[Dou ve bat Allahndr.]
(Bakara, 2/115). Pes kalb-i insn meyn- d lemde vki olmakla nehr- tecell ve
leyl-i istitr cmidir. Annn gelir: 2234 . 562 78 )84 9:;0& [Ebrrn mhedesi,
tecell ve istitr arasndadr.] Eeri bi-hasebil-hakka mukarrebne gre hkm-i leyl
mrtefidir. Annn gelir: <= +) )22>?4 @=A (; "& B= [Bir snf cennetlikler vardr ki
Rab, onlardan gizlenmez.] Zr lem-i fen ve makm- ev ednda mhede-i zt
ile mutenim olduklar gibi lem-i bek ve makm- kbe kavseynde dahi
tecelliyt- sft ile mtedriklerdir. Bir vech ile ki vech-i zt ve zftda olan d renk
anlara yek renk olmdr. Pes yne-i sft da mhede-i ztdan cd deillerdir. Ve
54
ol lem-i misl ki ervh ve ecsm arasnda berzahdr. Kalb-i insn ann nmdrdr.
Bundandr ki lem-i ecsmn suveri mirt- kalbe mnakis olmakdadr. Annn
ehl-i dil gayr-i vuk nesne ile ihbr olnsalar tasdk itmezler. Zr sret, vcd- dile
mnakis olmamdr. Ve ahkm- gayb dahi dim mtenezzil olmakdadr ki ol dahi
lem-i takdre gre emr-i vukdir. Mesel hillin halka tulundan, evvel dile tulu
ve brnn vech-i arza nzlnden mukaddem, dile nzl vardr. Bu sebebden ol
man ki inden-ns henz mefkddur, ehl-i mkefe kalbinde mevcddur. Pes kalb
iki vech shibidir ki biriyle lem-i gayba mteveccih ve biriyle dahi lem-i ehdete
nzrdr. Yalnz ehl-i gayb ve ehl-i ehdet olanlar/3b/ ise byle deillerdir. Belki
cihet-i vahdet ehilleridir. Bundan zhir olur ki lem-i ecsm, kalbin kafas gibidir. Ve
kaf-y yne bir emr-i kesf ile mutall olmasa rnm olmad gibi mirt- kalbde
dahi rtbe-i mazhar didikleri perde olmasa kat mirt olmazd. Rtbe-i mazhar ise
ki ridl-kibriy dahi dirler, lem-i ecsma ve celle nzrdr. Fefhem cidden. Ve
bundan kezlik bhir old ki kalb, ehr-i vcdun zhir ve btnna hkim ve cem-i
kuv-y fkyye ve enfsiyyesine melikl-mlkdr. Kuv-y fkyyenin ibtids
taayyn-i rhdur. Ve kuv-y enfsiyyenin evveli taayyn-i nutfedir. Zr lem-i
misl-i mutlak rha tbidir ki hilkatde ann levhkndandr. Ve lem-i insn
taayyn-i nutfeye mevkfdur. Eeri ki rh dahi nutfe ile devreder, fehmi subetli
nesnedir. Bundan gfil olan ve !.C "&
D
E
.
[Ona kendi rhumdan fledim.] (Hicr,
15/29). Makle-i mnfesinin zhirine marr olub rh- insn hricden menfh old
sanur. Rh- izfnin mahall-i taayyni kalbdir ki muda-i sanevberiyyedir. Eeri
ki kalb fil-hakka latfe-i Rabbniyyedir ve rh- mezkre mahall-i taayyn
olmakdan, rh mtehayyiz olmak lzm gelmez. Belki ber vech-i ekmeliyyet mahalli taallukn beyndr. Zr rhun bedene hulli yokdur; belki taalluk vardr. Zt-
mutlakann cem-i taayynta taalluk gibi. Ve rh- nebtnin mahall-i taayyni
cierdir. Ve rh- hayvnnin mahall-i taayyni dimdr. Annn mahall-i
idrkdir. Ve cem-i hayvnt dahi fil-cmle idrkle muttasfdr. Ve kalb, rh ve
cismin izdivcndan tevelld itmi veled-i erfdir ki akl- kuds ana hdimdir. Ve
bundan fehm olnd ki kalb, bu tevelld hasebiyle mahlkdr. Annn Nzm (ks)
yaratm dey tabr eyledi. Ve mahlkyyetinden srr- kadm olmamas lzm
gelmez. Belki kendi srr- kadm ve zuhr hdisdir. Ve ann r /4a/olmasndan fahm
olnd ki lem-i ecsm ve ervh ana nisbetle karye gibidir. Ve karye dahi eeri
cemiyyeti mtemildir ve emm ehre nisbetle bastdir. Bu sebebden Kuran kalbe
nzl itdi. Nitekim Kuranda gelir: F
# $ G
7
& H# I
.C) 8 J K

[Onu kalbine rhul-emn
indirdi.] (uar, 26/193-194). Yani man-y cemiyyeti mir olan Kurann
mehbit man-y mezkrdan mufassah olan kalb old. Bundan fehm olnd ki
55
kalbden eref nesne yokdur. Pes kurav olan, ehre muhceret etmek lzmdr. T ki
ehl-i cemiyyet ola.
Ve kalbin kemli ilm-i billhdr. Pes sir kemlt- kuv ve az ann
kemline tbidir. Yani ann kemli maksdn biz-zt ve gayrin kemli maksdn
bil-arazdr. Mesel bir kimse her ne kadar tecvd ehli olsa ann kemline keml-i
lisn dirler. Ve bir kimse Zerk-y Yemme gibi gnlk mesfeden grse, ann
kemline, keml-i basar dirler. Ve bir kimse Kard- tark gibi gnlk mesfeden
istim- savt itse ann kemaline keml-i sem dirler. Ve bir kimse rehbern- kavfil
gibi semt-i kasd istimm- trb tarki ile malm idinse ann kemline keml-i
emm dirler. Ve bir kimse baz ricl gibi gnlk mesfeyi bi-tarkit-tayy bir
hatve eylese ann kemline keml-i ricl dirler. Ve bir kimse bn Mukle ve Ykt
Mustasam ve md ve eyh Amasyav kadar cevdet-i kitbet ve hsn-i hatta mlik
olsa, ann kemline keml-i yed dirler. Pes kan kalbin kemli ki ilm-i billhdr.
Annn bu ilm-i billh hsl olmasa bir keml ile iftihr itmek drst deildir. Ve
eer keml-i kalb hsl gayri kemlat olmasa dahi bestir. Ve eer olursa
muhassintdr ki memdhdur. Bu sebebdendir ki Hac Bayrm- Vel ve Ynus Emre
ve emsli ulm- resmiyye ve kavnn-i akliyyeden behresi kall olanlara hakm-i
ilh dirler, gayrilere dimezler. Zr hikmet ki marifetl-eyi al m hiye aleyhdir.
Ehl-i kalbin sfatdr. /4b/Badez ehirde mukm olan kimse her murd olan nesne
ile merzk old gibi ehl-i kalb dahi byledir. Bu sebebdendir ki evvel-i bblmelekt olan felek-i evvel makm- kalbdir. Zr makarr- rhniyyet dem (as)dir.
Pes felek-i evvel bbl evvel-i melekt olmakla cnib-i ulvsi kantara-i lem-i ervh
ve cnib-i sflsi manzara-i lem-i ecsmdr. Bundan fehm olnr ki bu ehr-i kalbde
fil-cmle tavle-zen-i ikmet olmayan kimsenin esb-i rhu zeyn-i beeriyyetden
insilhdan sonra felek-i evvele doru tekp idemez. Meer ki mn- gaybde kn
ola. Pes bu sretde cizdir ki tark- inyetden ehr-i makm- ervha vsl ve aml-i
sliha-i eriyye ile istishb hasebiyle makmt- ulviyyeden birine nzil ola. Ve ill
ehirden ziyde dr olan kimseye idrk-i cuma yokdur. Elhsl sebeb-i pern olan
kur-y nefs ve tabiatdan ehr-i kalbe muhceret veyht ana karb bir menzilde
ikmet lzmdr ki nid-y irci, sem-i cna resde oldkda menzilgh- dile
hrmn ola. Fefhem!
Bakcak ddr grinr ol rn kenresinde.
Ddr aslnda rende-i dddir, grme, grc mansna, yzn grinen
yerinde istiml olnd. Kenre kf- Arabnin fethi ile ve hirinde h-y gayr-i
melfze ile kenr, taraf mansnadr. Malm ola ki eyh-i Nzm (ks) bu beytde
aksal-makmt olan ryete iret eyledi. Annn cm ile bed eyledi. Zr cm
56
cemle remz ider. Ve felek-i basar, felek-i semden sonradr. Yani evvel-i
muhtabt- semiyyedir. Hazret-i Kelme (as) vki old gibi.
Ve sniyen, mhedt- basariyyedir ki rtbe-i Habbdir (as). Bundan fehm
olnur ki makm- ryet, makm- marifetden efdaldir. Zr makm- semde nice
rif vardr ki henz mhedt- kalbiye/5a/ ve muyent- srryye ile erefyb
olmamdr. Ve ryetin iki rtbesi vardr, biri ihtiss- nebevdir ki dnyda ryeti
basariyyedir. Zr bu ryet dnyda cmel-i enbiy ve cem-i kmmel-i evliyya
lem-i insilhda hsl olmdr. Hatt Hazret-i Kelme dahi vakt-i harrda hsldr.
Zr ol vakitde memn olan ryet-i basariyyedir. Nzm (ks) bakcak didiinin
srr budur ki
L8H# !.M
? .)2
[Ey basret shibleri ibret alnz.] (Har, 59/2)
mcibince mazhardan zhire ubr lzmdr. T ki ceml-i Hazret bhir ola. Ve ill
huceb-i kevniyye ile mahcb olanlarn nazarlar mazhara mnhasr olmakla ol cemli
grrler ve grmezler. Zr grdkleri mazhar ridl-kibriydr. Ve mrted olan
kimse taht- ridda grnmeyb grnen bi-hasebiz-zhir rid old gibi, anlar
dahi sft- hsn ki hissdir, hsn-i sftdan igl ve ifl eylemidir. Zr hsn sft-
melektdandr. Dde-i his ise mtlaa-i melektdan b behredir. Belki mtlaa-i
mezkre, dde-i dil ile hsldr. Nitekim Kuranda gelr: N

.
->
N
MO&

;
)8 P) F
Q R .
S
UT
. [Bylece brhme yerin ve gklerin hkmrnln gsteriyoruz.] (Enm,
6/76).
Ve kenrdan murd, ehr-i kalbin her kenrdr. Yoksa bir kenr deildir
fakat ve ill ryeti tahdd lzm gelir. Zr vcd- Hak bil-cmle vechdir. Pes
tecell taraf- mahssdan deildir. nkr- ryet idenler, gibi hide kys idb
galata ddiler. Bilmediler ki vech-i mutlaka nazar itmek basar- mutlak iledir,
mukayyed ile deil. Fefhem cidden! Ve kenre ibretinde srr edak budur ki
tahsl-i ryet in isbt- bud ve tasvr-i devr ile temsl ryetidir. Zr ddr
grnmek, r ve mernin beksyla olur, fensyla deil. Yani r, merde fn
olsa, ol hlete ryet dinilmez. Zr lem-i vahdetde irk olmaz. /5b/ Ve hadsde
gelr: :&)3 -V :8 W)X Y< . 5 )Z= 9Q YH3. [Senden ebed ve dim olarak, kerm
vechine bakma lezzetini istiyorum.]188 Yani ekmel ehlir-rivye olan Fahr-i lem
(sav) cenblar lezzet-i nazar taleb eylediler. Bu hod malmdur ki lezzet-i mezkre
bekya nzrdr. Annn ebed ve devm ile takyd eylediler. Pes bu manya devm
mhede ve her mhedede vicdn- lezzet, umr- mmkinedendir. Ebrr ve
mukarrebn meynnda u kadar fark vardr ki ebrrn lezzeti lezzet-i nksadr. Zr
henz tecelliyt- efl ve sftdadr. Zr srlar fenya ve zta terakk zerinedir ve
188
(Deiik lafzla bkz.) en- Nesi, es- Snen, Sehv, 62, c. III, s.55; Ahmed b. Hanbel, el- Msned,
c.V, s.191.
57
mukarrebnin lezzeti, lezzet-i kmiledir. Zr tecelliyt- efl ve sftdan tecell-i

zta terakk itmilerdir. Ve srlar bekya ve sfta tenezzl zerinedir. Pes her ehl-i
sfat ehl-i zt olamaz. Ve her ehl-i zt dahi sfta tenezzl bulmaz. Belki nice rif
vkf olur ve nicesi dahi rif-i vris rtbesin ihrz ider. Elhsl lezzet-i kmile odur ki
mahzar- sftda zhir-i zt ile in olasn ki hem nr- sft ile mnevver ve hem
ceml-i zt ile mteerrif olasn. Bundan fehm olundu ki nice sretde dr olanlar filhakka nezdiklerdir. Annn bu lem-i dny kimine cennet ve kimine cehennem
olmudur. Zr esfel-i sfilnden olmak al-y illiyynde olma mnf deildir.
Atede olmak glende olma mnf olmadu gibi. Nitekim brhm (as) hlidir
ve bu cihetdendir ki Kuranda gelr: : ?
# (
" & +
)
$# " [

.
[Biz ona ah damarndan
daha yaknz.] (Kaf, 50/16) ve yine gelr: 2=MR
& "
? OM *
&

; .
[Siz her nerede olursanz
olun, O sizinle beraberdir.] (Hadd, 57/4). Pes yr ile hem-nin olan semml-hyt
da olsa dahi yine sahr-y pehnverdedir. Ve ill sahr-y fesha-i cihnda, belki
cennet-i sriyyede olsa dahi yine semml-hytdadr. Binen al hz makm- kalbi
tahsl itmek gerekdir. Zr ziyde vsatinden srr- Hakka cilvegh old ve belki
kalb libs- Hak old. Nitekim /6a/ : $ 5=*3. "X. 5V\ 4. 5] 5=*3. & [Yere ge
smadm, lkin bir mmin kulumun kalbine sdm.]189 ana remz ider. Bundandr ki
ehl-i irdet olanlar bade tahsl-i hrkatl-btn zhirde dahi hrka-p olurlar.
Keml-i ahlkn srrn bilmeyenler ise hrka-i derve dahl iderler. Eeri kr- hrka
bu srda mkil old. Zr b-maz olan kra dndi ve eyh Nzm (ks) ehrin
kenresini ryete zarf eyledi. Zr ryetin takayydnden mernin takayyd lzm
gelmez. Annn Kuranda gelr: " H# Q^ _
.
`
EM H# <2
0
_

&
<.
[Orada gzlerin srru ve
nefislerin arzulad eyler vardr.] (Zuhruf, 43/71). Yani bu yetde ayn-i ehl-i
cennete lezzet-bah olan ryet-i Hakdr. Maahz cennet ana zarf olmudur.
Nitekim harf zarfdan mehzdr ve yine Tenzlde gelr: 9a)
b

<8%
G 9a )
]
Q' c&

? ed . [O
gn bir takm yzler, Rablerine bakp parlayacaktr.] (Kyme, 75/22-23). Yani bu
kevl-i mnfde zaman nazara zarf olmudur ve yine sre-i Necmde gelr: 9
: 3 :
=
G
<2
=- # [Sidre-i mntehnn yannda.] (Necm, 53/14). Yani indiyyet ryet-i Hakka
zarf olmudur. Al ahadil-akvl ve Vkt- Hdiyyede gelr: ;. <f @?g "&
@=A [Kim ryeti yani Allah grmeyi severse, grlen yeri de sever ki bu cennettir.]
Pes bu takrrden mefhm oldu ki fukahnn )EX?4 @=A "& J$ . )EX? @=A 5 h J$ .
[Kim Allah cennette grrm derse, o kfirdir. Kim Allah cennetten grrm
derse, kfir deildir.] dediklerinde cedv yokdur. Zr cennetin r ve ryete
zarfiyyetinden merye dahi zarfiyyeti fehm eylemilerdir. Hak Tel ise zamn ve
mekna hullden mnezzehdir. Bu ise s-i fehmdir. Zr bir kimse 9)60 := Jij ?
189
el-Acln, Kefl Haf, c.II, s.100.
58
@iE [Falan aacn yannda hilli grdm.] dise ecere nefs-i hille zarf olmaz. Belki
rye ve ryetine zarf olur. Mmin karnda Fahr-i lem (sav) dnyda ba gzi ile
Hakk grdi dirler. Bu ne makle szdr teemml eyle. Eeri ki ann ryeti
makm- terkbin nihyetinde cesed-i Enver ve ayn- ezher ve srr- azharn
ahadiyyeti ile idi. Pes kayd cnib-i abde gredir, cnib-i Hakka gre deil. Ve abd
kuyd- z-mutlak /6b/ olsa vcd vcd- Mevl gibi bil-cmle ayn olur. Pes kayd
kande kalur ve halt- saltda bu man glib olmala yani anda muhzt- hazret-i
ilhiye bulunmala Cenb- Risletpenh (as) ol halde kazdan dahi grrler.
Maksd- nebev cihet-i kazy tahss deildir. Zr ol halde cem-i ciht- basar
olurd. Belki bi-hasebil-imme suff- sahbeyi takaddmleri hasebiyledir. 9)$ * .
9L 5 7* [Gzmn nru namazdr.]190 srr budur. Fehmden ciz olanlar ise
vazna zhib olurlar. Zr evveli dny ve hiri ukb ve belki Mevl olmak nice
mmkndr dirler. Bilmezler ki saltn zhiri dnydan olmak btn ukbdan olma
mnf deildir. Ve belki keml odur ki kayd iinde kayddan mutlak olasn. Yani
cesed ve dny mahsr ve mukayyed iken Rabb-i Vhid-i Kahhr bu mahsr ve
mukayyed iinde ryet ile, mahsru ve mukayyedi dahi hasr ve kaydan tahls idb
kl & 5 k4 [imdi gemite olduu ey zeredir.] srr- amki ile devr idesin.
Badez mahsl-i man-y beyt budur ki bir kimse ki slik-i mkif ve rif-i
muyin ve vsl- vcid ola. Ve ehr-i kalbe tark-i fendan duhl bula ve bak-y
sft- Hakla Hakka nazar sala. Ol ehrin evresinde ve her tarafnda ve dern ve
brnunda ceml-i Hakk mutlaa ider. Zr dimilerdir ki ?: emn : 5 ` [Evde
shibinden bakas yoktur.] ve bunda
<8%
=8 S
H#
$)
o .
[Yeryz Rabbinin nru ile
aydnland.] (Zmer, 39/69). srrna remz ve telvh vardr. Zr geri ryet-i
hakkiyye cisimden mnselih olub ayna terakk ve ayndan dahi tecerrd idb srr-
mcerrede vusl ile olur. Velkin lem-i ulv ve sfl eer enfs ve eer fk
ceml-i Hakkn tenezzlt ve istirsltndandr. Pes cesed dahi matyye-i rh olmak
sebebiyle behre-ver-i tecelldir ve mahall-i tecellden b-tecell geilmez ve kan
mzb- vcd vardr ki andan bir gne feyz iilmez. Ve bundan zhir old ki lem-i
ehirde /7a/ hezr- mertib-i tecelliytdr. Zr tecelliyt- hdiyye, tecelliyt-
vcdiyyeye mentdur. Bu mandan b-behre olan hd-u libs- vcddan tecrd
itmek ister. Bu ise mahbbu uryn eylemekdir. Srr- mahbb ise uryn oldukda ne
sen kalursn ve ne meyne ve kenrn kalur. Pes kelm- gafletden istikzdadur.
Yoksa hetk-i perdede deldir. Sul olunursa ki gaflet nedir? Cevb budur ki yetmi
bin hicbdr ki kimi zulmn ve kimi dahi nrndir. Nitekim hadsde gelr: = 86
[Onun perdesi nrdur.] ve bir rivyetde gelr: = 86 [Onun perdesi atetir.]191 Ve
190
191
Nese, Iratn Nisa, 10.

Mslim, el-Camius Sahih, man, c.I, s.162; bn Mce, es Snen, Mukaddime, 13, c.I, s.70.
59
bu hicb gfile gredir ki mahcbdur. Yani hlet-i vislde vuslat nidin bilmez.
Yoksa mkife ve Hakka gre deildir. Zr Hak Tel mahcb deildir ve ill
mahsr olmak lzm gelr. Belki kendi sfat ile muhtecibdir. Nev-ars tutuk ile
muhtecib oldu gibi. Tutuk, yani kn ise ana hicb deildir. Belki gayra hicbdr.
Bu meclisde ise gayr yokdur. Pes sft- Hak kime hicb olur ve kezlik yne mer
ve rye hicb olmaz. Pes hicb didikleri gzde olan perdedir ve gzde rb-i ayn ile
tabr ider ve ayndan maksd ztdr. Ve ztdan murd hakkat-i insniyyedir ki
hakkat-i vcdiyye ve imkniyyenin berzahdr. Pes bu hakkat-i hucb-i kevniyye
ve gayr-i kevniyyeden tecrd iden ceml-i Hazreti grr ve ill fel. Sul olunursa ki
hucb-i kevniyye nedir? Cevb budur ki lem-i ecsm ve ervhdr. Zr ikisi dahi
makm- halkdandr. Nitekim Kuranda gelr: )&UT
. p # D
# 4 [Biliniz ki halk ve emr

Onundur.] (Arf, 7/54). Ve rhun lem-i emrden yani b-madde ve b-mddet
oldu mahlkyyetini mnf deildir. Nitekim hadsde gelr: 5. h pq & J.
[Allahn yaratt ilk ey rhumdur.]192 yani sul olunursa ki hucb-i gayr-i

kevniyye nedir? Cevb budur ki mesele-i meskt- anhdandr. Hviyyet-i mutlaka
ve zt- ahadiyyeye vsl olanlar bilrler. /7b/ Ve bunda tenbh vardr ki gzi olanlar
ehr-i kalbi mutlaaya gelrler ve ehl-i dili ziyret idb anlarn ryetini nmdr-
ryet-i Hak bilrler. Zr anlarn kalbi nazargh- ilh ve musabb- feyz-i
nmtenhdir. Bu sebebdendir ki ehl-i dilin kavlen ve filen kavnni meriyye ve
cmle-i evz ve etvr- eriyyedir. Zr sret-i Hakdr ve Hakda zulm olmadu
gibi sret-i Hakda dahi yokdur. Ve hadsde gelr: ps :t 5r "& [Beni gren
muhakkak Hakk grmtr.]193 Ve Seyyidt-Tife Cneyd-i Badd buyurur: `
h 3 52 5 [Cbbemin iinde Allahtan baka kimse yoktur.] Ve kelm- Mansrda
gelr: ps [Ben Hakkm.] Ve eyh ibl buyurur: J$ . u\ [Ben iitirim, ben
konuurum.] Ve resl-rifn eyh Muhyiddn buyurur: 5v:6> 5-2) [Eer beni
tansaydnz bana secde ederdiniz.] Ve Ebul-Hasanil-Harakn buyurur: ` 5L
/D [Sf mahlk deildir.] Ve al hz erbb- hakkatden niceler kaddesallh
esrrahm zbde-i hakkatden dim- ehl-i dile ni-bah olmular ve kelimt-
irfniyye sylemilerdir. Cmlesinin maksdu ve keml-i Hakkn zuhru beyn ve
ceml ve cellinin hakikn ayndr. Vay ol karv mereb olan mahcba ki yetmi
bin perde ile pde ola ve ddelerine ml-i am ekilb ehr-i dile hareketden kala ve
ehir ve ehr nedir bilmeye.
Ngehn o ra vardum, o r yaplur grdm.
192
193
Hucviri, Keful Mahcb, s.391.

el- Buhri, el-Camius- Sahih, Tabr, 10, c.VIII, s.72; Mslim, Age, Rya, 1, c.II, s.1776.
60
Ngehn, n-gh dimekdir, ansuzn mansna ki Arab fceten der. N

nefy iindr, leyse mansna ki lisn- Trkde andan deil ile tabr olunur.
Mesel nmerd, er deil dimekdir. Geh ghdan tahff olunmudur. hirine lhk
olan elif ve nun nisbet ve tekd ifde ider. Burada ngehn ibreti ziyre
mahallinde vki olmudur. Zr zuhr- nr-i kef fcdir ve ibtid-y mebasde
gelr. 5 V6 [Ona vahiy geldi.] Yani ngh ana vahiy geldi. evliyya ilhm ve
kef ve tecell geldgi gibi. Zr snnet-i ilhiyye vakt-i kermeti ihfdr. Eeri ki
mstehil /8a/ kermet olan kablel-vuk kermete mteheyydir. Annn slik-i
meczb dirler ve ol ki meczb-i slikdir. Kide-i ilhiyye zerine olmadundan mad vuku ndir ve slk kem-ybdr. Annn ekser mecnn bu kabldendir. Pes
eyh Nzm (ks) ehr-i kalbin f nefsil-emr hlini beyndan sonra kendinin hlini
dahi ayn eyledi ve ehl-i mkefe ve mhededen olduun tasrh kld. Zr ra
varmak karyeden intikl ve kadem-be-kadem andan irtihl iledir. Karyeden murd
ise evvel ceseddir ki tabiat dedikleri an mtemildir. Ve sniyen nefsdir ki cnd-i
hev ile kurb-i r- dilde bir sevd- azam gibidr ve rh-i insn lem-i tabiat ve
nefsde iken mahcbdur. Zr ikisi de elvs maklesidir. Annn Kuranda gelr:
F
*
u q [Hemen pabularn kar.] (Th, 20/12). 52 `E= . @*w p*_ " Y. :
J . J . t xt )?: kX? [Rhunu, nefse ve doaya balayp uzak tutarsan
kavuma ve yaknlama makmna ularsn.] Ve yine Tenzlde gelr: k .)< w - # >
C -

?
[Ona ancak temizlenenler dokunabilir.] (Vka, 56/79). tw& Nt*w y " k.)<wz 4
5tts k)t 5>{4 [Kirden ve pislikten kesinlikle uzak kalanlar Kuran- Kerme
dokunabilirler.] Pes ehevt- hissiyedden munkat oldukda gy ehr-i dilin iki
menzilinden birine kat itmi olur. Andan sonra zim-i akabe-i nefs olub ann dahi
neb firz- hevssini bertaraf itdikde gy edid-i zulumtdan nect bulur ve
tebr-i envr- kalb ile ehre-frz olmaa balar ve ehr-i kalbe duhl ile nefsin
hicb- hissi mnharik olub bb- melekt- efl alur ve bu bbda zerine nisr-
tevhd salur. Andan sonra rh- garb seyr-i vatan arzusuyla yola der. T ki
makarr- evveline vuslde telvn-i kalb temkne mbeddel olur ve orada nefsin perdei hayli derde olub bb- melekt- sft alur ve bu bbda zerine nisr- tecrd
salur. Andan sonra/8b/ seyr-i makm srr in himmet-blend idb sahr-nevred
ve bdiye-peym olarak dhil-i dervze-i srr- pk oldukda melekt- zt mnkeif
olur ve nefsin nikb- vehmi izle klnur ve zerine nisr- tefrd salur ve bu
makmta alet-tertb feth-i karb ve feth-i mbn ve feth-i mutlak dinilr. Kuranda
evhidi vardr. Ve bu mertibe vuslden sonra tahtgh- dile avdet hsl olub
ahkm- emr nehy zuhr itmee balar. Ve tfl- veledil-kalb halfetullhi f arzilvcd olub her ne murd- ilh olursa an iler. Zr badezn ne kadar mer-i kav
ve rey-y cevrih var ise cmlesi yannda fermn-rev olur ve ehr-i vcdun
61
bzrnda mzn- adl vaz olunub serp ahl zulm-i tabat- vcd- nefsden hals
olurlar. Zr l :>A | | } [Kalb dzgn olursa, tm beden dzgn olur.]194 srr
nmyn olur ve bu srr- azm de hazret-i Kuranda gelr:
;.:>
# @~
?) $ Mq

}
M- # k
[Melike, hkmdrlar bir memlekete girdilermi, oray pern ederler, dedi.] (Neml,
27/34). Zr karye-i vcd hlet-i lsndan ihrc ve bu vechile an ifsd itmek ayn slhdr ki sret-i zulmde mahz- adldir. Annn bi-tarkil-ire medh-i insnda
gelr: ~<
&Mb k R [Dorusu o insn ok zlim ve ok childir.] (Ahzb, 33/72). Ve
yine Tenzlde gelr M$ ; .

~bt? < >
[
_
.
[Kendileri uykuda olduklar halde sen onlar
uyank sanrsn.] (Kehf, 18/18). ;. <V)& 5 :8 & (l (8 :8 j *o4 E . `E= " $
ps 9 [Yani nefis ve zelliklerini bilmemektir. nsanlarn bunlar hissetmesi
mmkn deildir. Aksine grntlerinde ortaya kan herey Hakkn sretidir.] Ve
hadsde gelr ki: 5$ = x=? 4. = x=? [Gzlerim uyur ama kalbim uyumaz.]195 bu
cihetdendir ki menmla lem-i hisden mehz oldukdan sonra bi-tarkil-hssa
tecdd-i vd itmezlerdi. Zr menm anlarn yakaza-i kmilelerine gre mfsid-i
vd deil idi. velkin sirler bu derecede deildir. Yani bir vris-i Muhammed her
ne kadar kalb-i Muhammed (as) zerine olsa yine perdeden hl deildir. Pes bilklliyye b-perde olmak ve yek bre bakyye-i nefsden nect bulmak hasis-
Muhammediyyedendir./9a/ Farif cidden. [yi anla!] Ve eyh Nzmn (ks) ol r
yaplur grdm didnn srr budur ki ehr-i dil cennet-i maneviyyedir. Ve
cennet-i sriyye aslnda mcerred dvr ve shadan ibret olub ilel-n ve il
kymis-sa aml-i mkellifn ve ahvl-i mminnin suveriyle imret-pezr oldu
gibi cennet-i maneviyye dahi kymet-i sur ve kymet-i kbr gyetine dek
mamr olmakdadr. Zr kymetde olan helk-i kll ve fen-i tm def-i mazarrat
maklesidir. Bu ise celb-i menfaati mnf deildir. Yani indel-rifn kymet tlk
olunan fen-i azm ki satvet-i tecell-i celldir, annla cmle-i taayynt ve inniyt
fen bulur. Perde-i taayynt ise ceml-i Hakka hicbdr. Zr efl sftn ve sft
dahi ztn nikbdr. Ve bu nikbn irtif ise satvet-i mezkre yediyle olur. Pes
kablel-kyme derdest olan kesb ve badel-kyme husle gelen fazl, bu ikisi hilye-i
cennet-i sriyye ve maneviyyedir. Ve cennet-i sriyye mtemil oldu adne bilvsta yed-i kudret ile tesviye olundu gibi ann nmdr olan cennet-i maneviyye
dahi byledir. Zr ikisi dahi makm- ddrdr. Ve man sretden efdaldir. Annn
beyt-i dil ki arullahdr, Kbeden ve sir mevtn- erfe ve buk- mnfeden
ercahdr. mdi eyh Nzmn (ks) ehr-i kalbi yaplur grdgi mahall-i kudrete ttl
kablindendir. Zr kudretin makdra taalluku keyfiyyeti herkese malm deildir.
Pes tem-y acbdr ki dde-i dil ann mutlaasyla ren ve cn- azz ann
194
195
el-Buhar, Age, man, 39, c.I, s.19; Mslim, Age, Musakt, 20, c.II, s.1219-1220.
el- Buhar, Age, Teheccd, 16, c.II, S.48; Mslim, Age, Msafirn, 17, c.I, s.509.
62
esrryla in ola. Vay ol harb-bd olan dile ki imrete slih olmaya veyht
imreti in bir mimr- hezrfen bulmaya. Ve veyl ol kese ki harm-i kurba
duhlden mamn ve mezcr ve mkefe-i esrr- lhtdan her vechile mahrm ve
mahcr ola./9b/
Ben dahi bile yapldm t u toprak arasnda.
Tadan murd aslda kalbdir. Nitekim Kuranda gelr: F
} : * 8
"%& MO8M$M
>
$ M
9~
>
$ :C o
. 9

6[
#R !
< [Ne var ki bunlardan sonra yine kalbleriniz katlat. Artk
kalbleriniz ta gibi yht daha da katdr.] (Bakara, 2/74). Velkin badet-tezkiye
cevher-i girn-mye ve yne-i cihn-nm maklesidir. Pes bu sretde ana ta tlk
olunmak m kne aleyh itibriyledir. Yetme badel-bl yetm dinildgi gibi.
Sul olunursa ki ahcr- nefseye dahi ta dirler. Pes haml-i mecza hcet kalmaz.
Cevb budur ki toprak zikri an hacer-i hasse tahss ider. Zr toprakdan murd
tabatdr ki cesed ann srndandr. Nitekim Kuranda gelr: +
'
)_ "%& MOt q
[Sizi
topraktan yaratan.] (fir, 40/67). Ey bil itibril-mezc ve yine Kuranda gelr:
7
' "%& MOt q
[O sizi amurdan yaratt.] (Enm, 6/2). Ey bi-itibril-mezc ve cizdir ki
ta ile murd cesedin mtemil oldu azm ve toprak ile maksd lahm ola. Zr
zm cible tebh iderler. Cibl ise tadan ibretdir. Pes biri zhire ve biri dahi
btna remz olur. Zr btn- halk vcd- Hak oldu gibi zhir-i halk dahi vcd-
Hakdr. Nitekim dimilerdir ki: @tts 5 ps ;. Jq kX [phesiz varlk hayldir,
gerekten o hakkatte Haktr.] Yani kevnin hayl ve sret maklesi oldu hayl-i
mcerred ve sret-i mahza olmasn mstelzim deildir. Zr Hakkn mertibi
vardr. Pes her mertebe Hakdr. u kadar vardr ki baz mertibe butln- izf
dirler. Mesel menmda grinen sret-i hayliyye hakdr. Zr ayn- hricde sret-i
hakkiyyesi vardur. Ve sret-i hakkiyyeye mukbil olan sret-i zlliyye dahi sret-i
hakkiyyeden madddur. Nitekim Kuranda gelr: t
!%8

<*

: $ [Muhakkak ki
Rabbim onu gerekletirdi.] (Ysuf, 12/100). t8w_ q t ?g) (* [Allah,
Yusufun ryasn, benzerinin dnda gerekletirdi.] Sul olunursa ki dny dahi
ekvndan olmala hayldir. Pes nice hakdr? Cevb budur ki hirete mukbil oldu
cihetden/10a/ hakdr. Sul olunursa ki hiret dahi hayldir. Zr ekvndandr.
Annn Hakka firrla vrid olmudur. Cevb budur ki hiretde olan t-i tens
tayn-i mertebe in rz olmudur. Maksd evveli ve hiri olmayan Allahu
Teldr. Vcd- Hak ise vcd- hakkdir. Pes vcd- hakknin zlli dahi
byledir. Belki zll, zz-zlda fen bulub zlliyyet itibren ve hkmen kalmdr.
Nazar ile ilmullha bak, gr. Eer zll malmt- ilhiyyeden ise nice selb
idebilrsn. Ve bundan fehm olund ki eyh Nzmn (ks) kelmndan olan ben
lafz hakkat- insniyyeden ibretdir ki hakkat- vcdiyye ve hakkat- imkniyyeyi
63
cmidir. Pes zll-i vcd ki cnib-i beeriyyetdir, hakkat- imkniyyenin

srndandr ve zz-zll ki cnib-i hakkatdir, hakkat- vcbiyyenin envrndandr
egereki hakikat imkniyye dahi hakikat- vcbiyyenin etvrndandr ve ana
muhziyedir. Fefhem cidden! Ve bu mandan bi-hasebiz-zevk haberdr olan rif-i
billh bilir ol srr- hadsi ki gelr: h (b kw> [Hkmdr, Allahn glgesidir.]196
52 5;. xiX . )L . u-> . 9:t . 94 . * . 9s "& @_)z u> NEL " 9 5;. @j4 @tts (b
9L <o [Yani ilh hakkatin glgesidir. Ve bunlar hayt, ilim, irde, kudret,
sem, basar, kelmdan oluan yedi sftdan ibretdir. Ve bunlar sretin kendisine
iret etdii eylerdir.] _ 5 xr pq h k [Allah demi kendi sretinde yaratt.]197
F kavlih aleyhisselm. Ve bundan rnm old ol srr- kelm ki Muhammediyyede
gelr:
rifin bir yz vardr, Hak cemlinden yana
Ger gzkse olad mabd- halk ey ehr-i yr.198
Yani insn- hakknin perdesi hakkat-i imkniyyedir. Eer bu perde an setr

itmese, mescd- halk olurd. Yani hakkat- vcbiyye yznden ve melikenin
dem (as)a secdeleri emr-i Hakka imtislendir. Yoksa hakkate rif olduklarndan
/10b/ deil. hidi budur ki melike ehl-i tenzhdir. Annn Y :t_. :- |>
[Allahm senin hamdini tesbh eder ve seni yceltiriz.] dirler. dem ise hakkat-
cemli ve celli hv ve srr- tebh ve tenzhi mtemildir. Annn zt nsha-i
rahmine yani kitb- hakik- ilhiyye ve vcdu mushaf- filinin yat-
mtebihtndandr. Pes tenzh ehlinin secdesi dahi tenzhi mahmldr. Farif
cidden! [yi anla!] Ve eyh Nzmn (ks) zhir-i cesed ve btn- vcd iinde
yaplmas hakkat- insniyye cmle az ve kuvya sereynna iretdir. Annn
Kuranda gelr: : *

? [Ancak sana ibdet ederiz.] (Ftiha, 1/5). Yani nabd,
nn- cem ile ecz-i vcda nzrdr. Zr her birinden hakkat- insniyye yzinden
bir ibdet ve bir tevecch matlbdur. Pes hakkat- insniyye bu cmleden yani bihkmil-asl heykel-i manevden ve bi-hkmit-teb heykel-i srden ibretdir. Ve
icml-i insn tafsl-i eyya nzr olcak, insn didikleri cem-i eydan ibret old.
Yani eydan her bir cz-i l-yetecezz hakkat- insniyyeden bir hisseyi hmil
old. yle ki eynn Hakka irtibt ol hisse iledr. Zr insn cmi-i cem-i esm
ve vesle-i Hakdr. Ve bu srr- azme nzrdr. Ol bzr ki cennetde kurulur ve anda
196
Acln, Age, c.I, s.552; el- Muttek Ali, Kenzl Ummal, c.VI, s.4; el- Heysem Nureddin,
Mecmeuz- Zevid, c.V, s.196.
197
el- Buhar, Age, stizn, 1, c.V, S.125.
198
mil elebiolu, Muhammediye II, (Aratrma- nceleme Dizisi) M.E.B, stanbul 1996, s.324.
64
alan ve satan ve satlan kendi olur. zr vech-i kll olmala cmleyi cmidir. Pes
eer orada ve eer burada kendinden gayr yokdur ve bu srr- acb zerine
dimilerdir ki ? emn : 5 ` [Evde ondan baka ev shibi yoktur.] Slik karnda bir
ho fehm eyle ki sen ehr-i kalbden ibretsin. Ve ehr-i kalbin fevkn ve tahtn
tevbii yine sensin. Sen hem der dvr ve hem sary- vcd ve tahtgh- tecellde
oturan hnkrsn. Kesret-i suverden hezr grndnse yine birsin ve tecelliyt-
mtenevviadan mahss oldun. Feemm yine srsn. Pes sen seni ifn eyle. T ki
mehl olasn. Ve yine sen seni zhr eyle. T ki malm olasn. Velkin bu
manda/11a/ ilhd ve zendaka ve hull ve ittihd bellarndan saknasn. Zr
Rabbl-lemn sana mzn gnderdi. Nitekim buyurur Rabbl-lemn. Ve yine
buyurur: 7
-
*# "
! =n h k [Muhakkak ki Allah btn lemlerden mstandir.] (l-i
mrn, 3/97). Pes senin ceyb-i vcdundan yz altm bin lem ser-zede olursa
sret-i Hak senden zhir olmu olur. Velkin abd, Rabb olmaz. Var imdi sen dahi
abd-i Rabb ol ki Rabb-i abd olmak sevdsn ko. Zr sende vcb-i vcd yokdur ve
eserinden satve buldunsa vrn oldun ve vrn olan yerlerin her cnibine ems tul
eyleyb pertev-endz olmakdan ems ol vrneye nzl itmek veyht annla
mttehd olmak lzm gelmez. Pes e ciheti gzle, eeri ki b-cihet ol, nazar eyle
eyh Nzmn (ks) kemline ki tark-i remze slk eyledi ve hetk-i perde itmek
lzm gelmesn in ceml-i mak yne-i temslden gsterdi ve hayme-i kelm
sahr-y hakkatin akssna kurdu. T ki srr- vahdet ilm-i cibl-i vcd olmaya ve
her bir ser p olan kimse ol cnibe yol bulmaya. Zr Allahu Tel ayrdur ve
abdde dahi gayret-i ilhiyye gerekdir. Nitekim eserde gelr:
=l k )0t +8 "&4 (; "& "l. < = <= k{4 );Z 9m, );b k{4 "& 9m,
* .7&tz > - )]4 u ($ "& -<=8 u-A ` . " . );Z 348 )z ;. Q -<=8 *
uE )0t . =& (-l " . J-l );Z .7=A8 mw? "-l :. I= mw? "& `. "?: 78 u-A ; =; J-X
.Z4 > u& ps . <-A @E " 7 w3. kl "&. * "& =& _)z 5 50& "&. =& uE ` .
.*w$ Y?)o4 :. ps . ps ; Z4 >.
/11b/[Gayret, mndandr. Gayretin zhiri, mnn zhiri iin, btn da btn
iindir. yleyse bunlar anla ve d grn (kr) erbbndan deil de akl ehlinden
ol. Eer o ikisinin (zhir ve btn) arasn birletirebilirsen, zhir ve btn isimle
kasdedilen Odur. O ikisinin arasn birletirmek, zdlar birletirmek kablinden
deildir. phesiz ki o ikisi, iki makma gredir. Burada keml ne gzeldir. Ki o iki
zddn arasn birletirmekdir. Tek kanatla uan kimse, iki kanatla uan gibi deildir.
Zhir iyi ise btn ondan daha iyidir. Kabuk faydal ise (ze inmek) ondan daha
faydaldr. Kim mertebeler zerinde yrrse, skntlardan emn olur. kim vasat
65
olursa, ounluun tepkisinden korunur. Hak, ounlukla beraberdir. ounluk da

Haktr. Hak ise birdir, asl orta yoktur.]
kirdleri ta yonarlar, yonub stza sunarlar.
stz zl-i muceme ile muarrebdir. Velkin ir-i childe gelmemidir.
Sanatnda mhir olana stz dirler. Ve meddib-i ns ve mualliml-hayr olanlara
dahi tlk olunur. Zr sanat ki icdetl-fildir anlarda dahi mevcddur. Burada
stzdan murd eyh-i msellik ve kirdden muksd mrd-i slikdir. Ta ise haceri kalbdr, yonulduu terbiyesidir. Zr eer hacer-i kalb fil-hakka hacer-i nefs
maklesinden ise terbiye ile saykal-pezr olub ekl-i ynede rnm olur. ve eer
hacer-i hass cinsinden ise ilc kabul itmeyb hli zerine kalur. Nitekim eyh Sad
nazmnda gelr:
=?r =3 :? "X.
[Aynann
gideremezsin.]
rengini
temizleyebilirsin,
=?r k)l k_
ancak
aynann
cevherinden
Sul olunursa ki Hz. Mevlnnn (ks) bu nazmndan nedr ki Mesnevde

rd ider:
o ); 53 J L8 k
o )&)& . )[ =3 _ )
[Sen sahrnn ta ve mermer olabilirsen de, gnl shibine ulap cevher

olamazsn.]
Zr bundan fehm olunur ki mrid-i kmil ta-pre misl olan kalbi terch ile
cevher sretine kor. Cevb budur ki bundan maksd cevher olmaa mstaidd olan
sahr ve mermerdir, gayri deil. Zr baz sllk meftr olduklar man zerine cr
olular ve ftrat- asliyyeden taayyr bulmazlar. Bundan merzkul-bidye vennihyedir. eyh Abdlkdir el-Geyln ve eyh Muhyiddn el-Arab ve veyslKaren gibi kaddesallh esrrahm ve bazlar dahi evil-i hlde tayr-i ftrat idb
sonra mrid-i kmile mukrenet ile cil-bah yne-i dil olurlar. Bunlar mahrmulbidye ve merzkun-nihyedir. Fudayl Iyz ve Mlik Dnr ve brhm Edhem gibi
ravvahallh ervhahm. Ve bazlar dahi bidyeten ve nihyeten mahrm kalurlar.
Zr mridin terbiyesinin bunlarda/12a/ eseri yokdur. Zr kalb-i hakkat lzm gelr
ve fil-cmle istidd ve baz mevni ile zuhr mni deildir. Nitekim madde-i
cevher baz avrz- tahalll ile mteayyir olub haceriyyet mertebesin bulur ve b-
cr dahi mizc- trbla bir drli dahi olur ve ol ki Mesnevde gelr:
e :) 8 2> m_ N$ >; .
66
[Evliynn atlm oku, yolundan dndrme kuvveti vardr.]

Bu dahi gerdnden olmaa mstaidd olan tre gredir. Ve ill emr-i
mbreme are yokdur ve bunun hakkati ayn- sbitede olan ahvle dirdir. Pes her
aynn muktezs ne ise ann zerine cr olur hayran ve erran. Ve ol ki haberde
gelr: :*>? :$ 5t0 . 5t0? :$ :*> [Sad bazen ak olabilir, sad de bazen ak olabilir.]
Levh-i mahfza nzrdr. Levh-i mahfz ise mahall-i mahv u isbtdr. Batn- mm ise
ilmullh gibidr. Annn gelr: +2X x "w8 5 2tt . & "w8 5 :*3 :*> [Sad olan
annesinin karnnda saddir ve bunun hakkati mml-Kitbn btnndadr.] ve
bundan kide-i teslk zhir old. Yani slk didikleri man ki hareket-i maneviyye
ve muhceret-i kalbiyyedir. Tarka-i meslke-i kadmedir. Zr kird stza tahsl-i
sanat- zhire in mrcaat itdi gibi mrd dahi eyhe tahsl-i marifet-i btna
in tereddd itmek lzmdr. Nitekim Seyyidt-Tife Cneydl-Badd (ks)
buyururlar: kw0 e}23 }23 "X? "& [stz olmayann stz eytndr.] Ve Ebu
Yezdl-Bestm nevverallh mehedeh buyururlar: kw0 D0 o "X? "&
[eyhi olmayann eyhi eytndr.] Ve kird stza sanatn arz itdgi gibi t ki
kusrunu cebr ide. Mrd dahi hlini sabhan ve mesen eyhe arz itmeldr t ki
tenezzl ve terakk zhir ola. Gerek ry ve gerek havtr ve gerek vridt tarkiyle.
Zr kii stz gibi mcell-dil olmaa mddet-i medde hacer-i kalbe saykal virb
huzr- eyhe arz itmekle vsl olur. Eeri zamn- hayt- eyhde bir mrd eyh
pyesine vsl olmam ve kimse stz gnnde stz mertebesin bulmamdr. Zr
mehrdur ki iki sddk bir yerde mctemi olmak hikmete muhlifdir./12b/ Annn
zamn- nbvvet-i Mustafda (sav) sddk bir geldi ve srr- hilfet intikl-i
nebevden sonra zhir old. Eeri ki zamn- sadetlerinde dahi talm-i dn in
baz ashb baz nevhde istihlf itmilerdir. Feemm bu ann gayridir. Fefhem
cidden! Ve kirdlerin kesretinden hulefnn taaddd dahi lzm geldi. Zr bu
mmetin ana meyli enbiy-i Ben srl gibidir. Yani btn- nbvvetden bil-vsta
ahz itmekde ve belki baz vchla meziyyetleri dahi vardr. Zr baz enbiy
davetlerinde mcb olmadlar ve mcb olanlarn ittib itdikleri dahi nefer-i kll
idi. feemm efzl- mmet-i merhme kesrs-sivddr. Zr istiddtda kuvvet
vardr. Bu cihetden devr-i kamernin her gn yz yigirmi drt bin evliyy hvdir.
Sul olunursa ki takrr-i sbkdan fehm olunur ki b-mrid olan mrd ser-i menzil-i
murda vsl olmayub nefis ve eytan elinde zebn ola. Maahz veysl-Karen ve
emsli bil-vsta ahz- feyz itmilerdir. Cevb budur ki bil-vsta ahz itmek
ndirdir. Pes ana itibr yokdur. Binen al zlik slike bi-hasebil-glib ya sohbet-i
rhniyye veya sohbet-i cismniyye lzmdr. Evvelkisi Attr ve Hallc ve ikincisi
Ms ve Hzr gibi aleyhimesselm ve slik ki Hakdan bil-vsta ahza kdir ola,
67
bil-vsta dahi ahz ider. Zr bu andan esheldir. Velkin glib olan silsile ile irtibt
ve vesit ile ahzdir. Nitekim leyle-i mircda birka yet-i erfe bil-vsta nzil
olub m-ads vestet-i Cibrl ile hsl old. Ve ehl-i vahy ve ilhm bu iki ahz ile
mkerremdir. Zr ikisi cesed ve rhun esrrndandr. Felsife ise vsta isbt itdiler.
Fakat bilmediler ki elne al m kne aleyh mhedesi ve mannn netcesidir.
Yani glib olan budur ki evveli eserden messire istidll olunub eser vstasyla
messire/13a/ irtibt hsl olur. feemm nihyetde esere ihtiy kalmaz ve bu
makma makm- tefrd dirler. Nitekim dimilerdir:
:rr $ x) k=l3
[Harem-i erf skinlerinin kble-nmya ihtiyalar yoktur.]
Yani kble-nmnn vesteti hric-i haremde lzmdr. Pes mhede-i harem
ki hsl ola gzlye gizli kalmaz. Badez kirdlerin kesreti kesret-i stz
mstelzim deildir. Belki stz bir olur. u kadar vardr kim bir stzn imret-i
kalbe bi-tammih gc yetmese gc yetdgi mertebeyi tahslden sonra tefr-i dil
idb stz- here dahi mrcaat itmek l-beisdir. Nitekim bazlar be on mride
hizmet itmilerdir. Ve kh olur ki kusr mrid tarafnda olmaz, belki mrdin
cnibinde olur. Zr dimilerdir ki: pVi E :*8 h 5 /)w [Allaha giden yollar
mahlktn nefesleri saysncadr.] Tarkat- Edhemiyyeden mesel slke
mstaidd olan tarkat- Bayrmiyye erenlerine mrcaat itmekle olmaz. Zr her
slikde vech-i hs vardr. Pes ana muvfk vech-i hs gerekdir ki ann ynesine
muhz oldukda sret-i murd grne. Bu sebebdendir ki eserde gelr: @ @-V4 i2q
[mamlarn ihtilf rahmetdir.] 199Ve yine gelr: N, u3 5 k)t JK [Kuran yedi lgt
zerine indirilmitir.]200 Ve bu sr zerine hl bu mmet arasnda turuk- Hakka
mteaddidedir. Zr maksd Kbe-i vasla vusl ve makm- vahdete duhldr. Bu
ise geri bidyetde taraf- berr bahrden slk ile muhtelifdir. Feemm nihyetde
mttefikdir. u kadar vardr ki herkesin vusl istidd kadardr. Nitekim her
Kbeyi mhede iden bir deildir. Zr kiminin ddeleri hre ve kiminin prcildr. Pes anlar ki hre-ddedir, Kbe hacer midir gher midir grmezler. Eeri ki
bir ebah yani karalt grrler ve slkde menzil-i bisyr ve vuslde tefvt
mukarrer olman beynes-sllk hilf bulunur. Meerki her biri mnteh-i ekmel
ola. Bu ise azz ve ndirdir./13b/
Allahun adn anarlar o taun her presinde.
199
(Deiik lafzla bkz.) El-Mtteki Ali, Age, c.X, s.136; el-Albn Muhammed Nsruddn,
Silsiletl-Ehdsid- Dafe vel- Mevda, c.I, s.141.
200
(Deiik lafzla bkz.) Mslim, Age, Msafirn, 48, c.I, s.562; Ahmed b. Hanbel, Age, c.I, s.299.
68
sm-i cell ki Allahdr, mehaz- itikk elehdir, abd mansna. Pes ilh
kesr-i hemze ve medd-i lm ile melh mansnadr ki mabd dimekdir. mmmemm ve kitb-mektb mansna geldgi gibi. Velkin stlh- sfiyyede melh
abd-i ilhdr ki ann taht- ulhiyyetinde dhil ve hta-i rubbiyetde merbbdur.
Annn Hakkn ulhiyyeti ve abdin melhiyyeti dirler. Yani Hakka taalluk iden
ilim bu haysiyet iledir ve ill gayb-i hviyyet hasebiyle kmmel-i insn bile varta-i
hayrete dmlerdir. Pes ism-i cellde esahh olan itikk- mezkr ve itibr-
mezbrdur. Elhsl burada mertib vardr. Evvelkisi mertebe-i ilhiyyetdir ki zt-
vhidiyye-i efliyyeye iretdir ve bu mertebenin mukbelesinde mertebe-i ibdet
itibr olunur ki avmm- ehl-i tevhdin mertebesidir. Zr anlarn mtaallak-
marifeti mertebe-i ilhiyyetdir ve ikincisi mertebe-i ulhiyyetdir ki zt- vhidiyye-i
sftyyeye iretdir. Ve bu mertebenin muhztnda mertebe-i ubdiyyet tlk olunur
ki havss- ehl-i tevhdin mertebesidir. Zr anlarn mtaallak- ilmi mertebe-i
ulhiyyetdir. Ve ncs mertebe-i ulhet ki zt- ahadiyye-i mutlakaya iretdir ve
bu mertebenin muvcehesinde mertebe-i ubdet dinilr ki ehass- ehl-i tevhdin
mertebesidir. Zr anlarn mtaallak- idrki mertebe-i ulhetdir. Pes bundan fehm
olund ki mertebe-i slisede olan tlk ile murd- tlk esnfdr. Yoksa tlk- zt
deildir. Zr tlk- zt mertebesi zt- bahtdr ki l-taayyn lemidir. Bu lemde
ise Hakka ilim taalluk itmez. Nitekim iret olund. Annn Kuranda gelr:

[Bil ki Allahtan baka ilh yoktur.] (Muhammed, 47/19). Yani bu
nazmda/14a/ mtaallak ilm-i mertebe-i ilhiyyet ve ulhiyyet ve ulhet klnd. Zra
mvers lem-i hayretdir. Nitekim e : $ p

1 #.:
$
&.
[Allah gerei gibi tanmadlar.]
(Enm, 6/91), Y2)*& p =) &. [Biz seni hakkyla tanyamadk.]201 ana iretdir.
7*2 @_)& 5;. @_Q @;4 @_)& 5 => =) -l k. NQ n ;. Y> =) & [Yani her ne
kadar biz seni kendimize gre bilsek de seni sana gre bilemedik. (nk) O bizzt
bilinmez. Yani O kendine mahss ulhiyyet mertebesindedir ki o da taayyn
mertebesidir.] Ve bu mazmn- lnin mukbelesinde gelr olur. yet-i mnfe ki
?
OM 8
#.:
=
<C? [Ey insalar, Rabbinize kulluk ediniz.] (Bakara, 2/21) nazmdr. Zr
yet-i tevhdde mertibi sels-i mezkreye iret oldu gibi bu yetde dahi aksm-
selse-i ibdete iret vardr. Pes nazar eyle eyh Nzmn (ks) kemline ki unvn-
kelmda ism-i celli zikirle zikirlerin mertib-i marifetine iret eyledi. Gy byle
deyu syledi: Ey zkirn- Hak siz her ne kadar zikre tevaul ve makm- marifete
tealul itsenz yine sizin marifetinz ism-i cellin mefhm ifde eyledgi mertibi
tecvz itmez. Annn Kuranda gelr: i
~ $ 4 # * # "%& 2_.M
&.
[Size ancak az bir bilgi
verilmitir.] (sr, 17/85). h 4 <-*?4 N*=2 \ V. . \4 "& 562 8 u$. - )L[=& X-
201
Muhammed Abdurrauf el-Mnv, Fevzul- Kadir erhul Camiis Sair, , c.II, s.520.
69
Y- 5 8 N
)H23 . xi> J$ -l 202[Sizin bilginiz size verilen kadardr. Gerisi sadece
Allahn bildii muhteem isimlerdir.] Bu cihetden dimilerdir ki ulm- evveln ve
hirn ilm-i Hakka nisbetle yedi derydan bir katre gibidir. Ve bu takrrden
mtebiht ve mukattatda mezheb-i sfiyye-i muhakkkn nedir malm old. Zr
Hak Telnn tecelliytnda mbhemt yokdur. Mbhem dimek urefnn avmna
gredir. Eeri ki tecelliytn versna gre herkese nisbetle mbhem dinilr. )
@&0 @*-A 7 5 J =&. @&X @)*z p?) 5 j h. [Bil ki kmil bir marifet yoluna
ancak Allah ulatrr, mll bir cemiyyete ulamak da Ondandr.] Bundan sonra
malm ola ki eyh Nzmn (ks) murd mezkr olan kirdler hn-i itiglde Allah
deyu zikr iderler dimekdir. Velkin bu makma mnsib olan bi-hasebil-mertebe
esm-i hsndan matlba taalluk olan ismi vird iderler dimekdir. /14b/ Zr
ismullh cem sft cmi olan zt- ahadiyye zerine tlk olunur. Pes cmle-i esm
ve sftda ism-i azam srr mndericdir. Annn kh olur ki y Allah dimek y
f dimek olur. Eer kiln hlinde taleb-i ifya dellet ider karne var ise. Pes
Allah adn anmak matlba taalluk olan ism-i mahss anmak old. Annn eyh
Nzm (ks) Allah adn anarlar didi. Yani bi-hasebil-makmt kh ism-i celli ve
kh gayr esmy zikr iderler. Nitekim tahkki gelr inallh Tel. Ve bu mezkr
olan esmya esm-i mecziyye dirler. Zr indes-sfiyye melfz ve mesm ve
mektb olan elfz mutlaka mecz kablindendir. Hakkat- srf odur ki lisn ve
kaleme gelmeye ve kulaa girmeye. Pes Hzrn Hazret-i Msya (as) talm
eyledgi irt- hakkat ve rumz- marifetdir, hakik- srf deildir. Zr bu man
talm ve taallm gtrmez. Sul olunursa ki ism-i meczye itiglden ne fide
olur? cevb budur ki ism-i meczye itigl ile medllne intikl olunur ve
medllnden dahi tedrcle ism-i hakk tecell etmee balar. Yani taayyn
sretinde olan srr- cz malm olur ve ol srr- cznin ism-i czsi yznden
ism-i kllye ve ann medll-i hakksi olan msemm-y Hakka irtibt hsl olur.
Bundandr ki dirler: @tts 9)w=$ [Mecz, hakkatin kantardr.] mdi bu lemin
cmle-i taayynt meczdr. Yani msemm-y Hakka cevz ve ubra let ve
ynedir. Annn eer mecz ve eer hakkatdr cmlesi kemltdandr. Bu
sebebdendir ki ehl-i mkefe nazarnda nks nesne yokdur. Zr baz taayyn ki
sfat- noksanla zhir olmudur adem-i istidd ve fikdn kbiliyyetindendir. Mesel
hmrn hmr olmakdan gayriye istidd yokdur. Bu cihetden ol dahi Hakkn sun-
kmilidir ve nksul-az ve zyidl-cevrih ve emsli dahi ana kys oluna. Ve
bundan fehm olund ki /15a/ slik olan kimse kablel-vusl ehl-i meczdr. Zr
zikirden hl deildir. Zikir ise nisyn tard indr. Annn cennetde zikir yokdur.
202
(Deiik lafzla bkz.) el- Muttek Ali, A.g.e, c.II, s.122.
70
Yani tard- gaflet mansna belki devm- huzr vardr. Nitekim dnyda zikr-i
lisnye itigl ile zikr-i kalb ve zikr-i kalbden dahi zikr-i dim hsl olub zikir ve
zkir ve mezkrun ittihd srr- bhir olur. Bu srra mebndir ki dnyda ehl-i vahy
ve ilhm olana vrid olan vahy ve ilhm evvel emirde cihet-i vahdet zerine vrid
olur. yani vrid olan manda fehm ve ifhm ve mefhm birbirinin ayndr ki def
vrid olur, sonra mnbast olub tekessr kabl ider ve lisn ve kalem mertebesine
gelb keyfiyyetden bir nesne ile tekeyyf ider. Yani ya Arab veya Trk veya gayri
kisve ile kisvelenr. Nazar eyle cenne ki nutfede olan icml-i srr- erbant ile nice
tafassl ider. Fesubhnel-Kadr. Ve eyh Nzmn (ks) o tan her presine
didgi her nevbet-i itiglde dimekdir. Zr hn-i ulde her bir kerre zikirle hacer-i
kalbin bir presi yonlur. Yani bir hicb izle olunur. Pes bunda kalbin evvel
hlinde ziyde kasvet ve kesfetine iret var. Ve hicb yetmi bindir ki icmli
bunlardr. Nefs ve kalem ve levh ve heb ve cisim ve ar ve krs ve cinn- seb ve
nrn- seb ve eflk-i seba ve erkn- seba. zr bu mecmu otuz be aded
taayyndr ki her birinin zhir ve btn itibriyle yetmi aded olur. Sonra bin aded
esm-i hsnnn tafsli hasebiyle her bir bin adede mutafassal olub mecmu yetmi
bine bli olur. te bunlarn kimi hicb- latf ve kimi hicb- kesfdir. Velkin
bunlarn mversnda dahi hicb- eltf vardr ki ahd-i mehzt zikirden men ider.
Nitekim bn Abbsdan (ra) mervdir ki buyurur:h (L & L . h & - [Allahn
mbhem brakt mbhem brakn, akladn da aklayn.] Ve cizdir ki hacer-i
kalbin her presi/15b/ efrd ve kalb itibriyle ola. Nitekim kirdlerin cemiyyeti
ana dlldir. Yani her kird kendye mahss olan ta presi olan kalbini yonub
Allahu Telya zikr ider. Bundan fehm olunur ki cem cziyytn klliyyt vardr
ki mrekkebt mfredtdan terekkb idb ol mfredtda kh tall ve kh takd
itibr olundu gibi ol cziyytda dahi kh klliyytda indirc ve kh andan
tafassl ve tecezz itibr olunur. Ve ann kvm kllnin vcd iledir. Pes kulb-
cziyye kalb-i kllye ve nfs- cziyye nefs-i klliyyeye ve ukl- cziyye akl-
kllye ve ervh- cziyye rh- kllye ve ecsm- cziyye cism-i kllye rci ve
mntehdir. Velkin tecell-i ilh ile taayyntn irtibtn bilmek gdr, kef-i
tmme mevkfdur. Zr ol man zarf ve mazrf ve kll ve ecz ve kll ve cziyyt
nisbetleri gibi deildir. Belki lzm ve melzm nisbeti gibidir ve vcibl-vcdu
kll deyu temsl itdikleri tefhm indr. Ve ill klliyyet ve cziyyet ve sir
nisebden muarrdr. Ve ta pre de bundan edakk olan srr budur ki hacer-i kalbin
her presi kalbin bir yzne iretdir. Ve kalbin sekiz aded yzi vardr ki her yzi
hazartdan bir hazrete nzrdr. Evvelki yzi hazret-i ahkma nzrdr. Bu makmn
zikri lilha illallahdr. Ve ikinci yzi hazret-i tedbre nzdr, bu mertebenin zikri
Allah Allahdr. Ve nci yzi hazret-i ibda nzrdr. Bu tabakann zikri H
71
Hdur. Ve drdnc yzi hazret-i hitba nzrdr. Bu derecenin zikri Hak Hakdr.
Ve beinci yzi hazret-i hayta nzrdr. Bu pyenin zikri Hay Haydr. Ve altnc
yzi hazret-i esrra nzrdr. Bu kademenin zikri Kayym Kayymdur. Ve yedinci
yzi hazret-i mhedeye nzrdr. Bu pyghn zikri Kahhr Kahhrdr. Ve
sekizinci yzi hazret-i sema nzrdr. Bu rtbenin zikri yt- Kuraniyyedir.
Annn erbb- nihyet olanlarn evhir-i mrlerinde virdleri hazret-i Kurandr.
/16a/ Zr nsha-i fk okumular ve kitb- enfs dahi grmler ve Mushaf-
hakik-i rahmniyyeye nazar salmlardr. Pes anlarn halfetullah fil-arz olan tfl-
kalblerine mekteb-i vcdda Kurandan gayri ders kalmad. Zr Kuran nshas
zikr olunan nshalarn cmlesine delldir ve acibi dahi munkaziye deildir. Pes seyr
ilallah srrna nihyet olmadu gibi esrr- Kurana dahi nihyet yokdur. Zr gayr-i
mntehden dery-y muhte nzil olmudur. Ve bundan mevd sbk incz hsl
oldu. Zr bu takrrle malm oldu ki slik-i Hak olan mrd-i sdk imret-i ehr-i dil
iderken mimr- zhir bin-y sary- sultnda lt- mtenevvia istiml itdgi gibi
ol dahi slh- tahtgh- sultns-seltnde ezkr- muhtelife ve evrd- mteaddideyi
derdest idb maksd- cilve-ger hayyiz-i husl olunca der-kr olur ve bu srr- azme
iretdr ki gelr: k,& < e&? 23 "& [ki gn birbirine eit olan ziyndadr.]203
Yani ehl-i tahsl olann iki zamn- ferdi mstev olmamak gerekdir. Belki kalb-i
insn dim tevecch-i vahdnde olub lahzaten fe-lahzaten terakkde olmak
lzmdr. Zr tecelliyt- ilhiye mtekib oldu gibi teveccht- kalbiye dahi
mtevl gerekdir. Pes bundan mehz oldu ki slikin zikri tenevvu zerinedir. Ve
cem eynn ezkrnda dahi tefvt vardr. Annn vasat- tarkda olan mevld ve
erkn kefinde bir yzden istim- zikr itmek galatdr. Yani gerekdr ki eydan
iitdgi tesbht kendi tesbhine muyir ola ve bu esmdan msemmya intihda
tark-i vahdete slk idb itibrt- sbkaya hcet kalmaz. Annn mnteh olan
sametle meguldr ve bir kere zikri cem-i esm ile bil-hisb zikr itmek
pyesindedir. Zr hl-i kesr-i azam olmu yz altm bin avlimin esmsn
kendi isminde bulmudur. /16b/ Bundandr ki baz efzl- ns in her gn ehl-i
arzn amli kadar aml mrtefi olur dinilmiir. Badez ezkrn env mteaddid
oldu gibi efrd dahi mteaddiddir. Zr kalbi imret nefsi tahrb itmekle hsl olur.
Nefs ise hisr- henndir. Pes bir kere darb- grzle yklmaz. Belki ebn-rz
rstem-vr kuvvet-i bzuyla amel lzmdr. Buradandr ki evil-i hlde zikr-i cehri
ihtiyr iderler. Maksd ism-i Hak deildir. Zr Hakka nisbet ile cehr ve ihf
birdir. Belki lzat ve kesfet-i nefsi izle ve hicb taltf indr. Ve ol ki gelr mq
5E )lQ [Zikrin hayrls, gizli olandr.] bundan murd erbb- nihyetin haf
203
Acln, Age, c.II, s.323.
72
mertebesinde olan zikridir. Zr bil-hisb ile mukbele olunur ki elfun muzaf

mertebesidir. Pes erbb- aert ve mt zikrinden ashb- elf zikri hayrldur. Zr
zikr-i haf lisn- Hakladr ki dil an sylese yanar. Ve erbb- nihyet zikr-i cel
itseler erbb- bidyete ke-hkmit-tebadr. zr mertebe-i lisn mertebe-i eratdr.
Ve mertebe-i erat indel-havss vel-avm muhfaza ve mratda beraberdir.
Belki havssn hli eeddir. Nitekim Kuranda evhidi okdur. -* 5 v4. )L23
=z Y k8 :t [Sana aydnlk gsterildi, gr ve kr olarak gezme.]
ehirden oklar atlur gelr canlara batlur.
ehr Frisdir, Trkde r didikleridir, mertibi vardr, als drulmlk-i sultndr. Nitekim blda iret olund. Oklardan murd teveccht- ehl-i
dildir. Zr nfz ve muz de oka mbihdir. Huss ki menzili dr ve drzdr. Ve
okdan gayri eeri nfz shibi nesneler vardr, feemm ok kadmdir. Zr Hz. sml
(as) sanat ve Hazret-i Seyyidl-kint aleyhi ekmelt-tahiyyt snnetidir. Vkt-
Hdiyyede ve kede-i silk-i tahrr olan cevhir-i kelimtdandr ki sipihr-i safda
mihr-i cel yani eyh Nzm Hac Bayrm- /17a/ Vel (ks) Burusada sde olan
Seyyid Buhr ravvahallh rhah ile musr olman birka kere Engrden edd-i
rahl idb Burusada Emr-i mezkre kadem itmilerdir. Feemm bir defa meynede
eker-blk vki olmadn Hazret-i Buhr Hac Bayrmn zer-ibrz vcdn pte-i
cellde eritmek in bir gejm-i nefes eker ve belki gmn- keyn var olan
kalbinden tr-i tevecch tevch ider. Hac Bayrm dahi mutlaa-i ravza-i melekt
iderken muttali oldukda bi-hkmit-tasarruf zerinden def ider ve tr-i tevecch bir
ecere-i sidre-misle msdeme idb fil-hl kal-i bn eyler ve serin zemn-i helke
indirir. Emr-i mezbr defa-i sniyede yine imle-i hadeng-i kahr itdikde Hac
Bayrm yine tr-i pertb gibi meknndan dr olub hadeng-i mezbr menzilghndan
b-behre bir dvra rast gelb ol saat dvrn ess mnkali ve yzi secdegh-
zemne der. Defa-i slisede kr-benevbet msdknca i Hac Bayrma db ol
dahi kavs-i kuzdan bir tr-i zehr-ld atub Hazret-i Emre dokundukda ol an
muhtazr olur. Bundan fehm olunur ki geri Hazret-i Emrden bu kadar havrk-
dt nakl olunur ki hakknda sn-i Geyln dimek cizdir. Feemm Hac Bayrm
tasarrufda ana glib idi. Ve Bu ikisi dahi tarkat-i ricl zere yrmlerdir. Halfe-i
Bayrmiyye olan shib-i Muhammediyye dahi byledir. Eeri ann irfn eyhine
glibdir. Nitekim kitb hiddir. Pes bu hikye-i bl-acebden mefhm old ki ehr-i
dil bir zge ehirdir ki dim andan teveccht oklar atlur. Ve ol tevecchtn sr
canlarda zuhr ider, adem ve ifn tarkiyle olsun ve cd ve ibk sretiyle olsun.
Nitekim hkm-i kabzateyn ve muktez-y srr- yedeyn bu mandr. /17b/ Eer bu
oklar atlmasa bir slik menzil-i murda irmezdi. Zr eeri cmleden asl olan
73
inyet-i Br ve Hazret-i Brden yrdir. Feemm enbiynn efati ve evliynn

hsn-i himmeti inyet-i mezkrenin delilindendir. Pes bu tarkat- aliyyenin evveli
hidmet ve hiri nefs ve tevcchdr. Ve okun atlmas kalbe izfet olund. Zr kalb
hakkat ve lisn erat mertebesidir. Bir nesne hussunda hakkat msade itmese
lisnn mutvaa kifyet itmez. Pes aslul-usl tevecch-i dil-i ehl-i kabldr ve
htimetl-mteahhirn eyh Ynus Emre kelimtnda gelr:
Evliynn gnlnden ey-i ilh kesme kim
Sana himmet iden ol gzle ka deil.
Yani himmet itmek dil-i ehl-i dilin hlidir. Dil ise nazargh- Hakdr. pes
dilden isteyen Hakdan ister ve lisnndan isteyen halkdan ister. Ve bundan ahz
olunur ki atlan ok eer irdet-i Hak elinden atlursa anda srr-
&

}#
&

&.
[Attn
zaman sen atmadn.] (Enfl, 8/17) zhir ve nkte-i ~R.
e Q# D
_ [yleyse yalnz Onun
himyesine sn.] (Mzzemmil, 73/9) bhir olur. Zr fendan n ve hakkatden
fdir. Ve eer meiyyet-i nefsle atlursa ann hibi Hakdan raa atlur. Pes hall
akd ihy v imte v ims in esm-i kahriyye ve lutfiyye itigl gsterenler ( $M
F
# - # F

& < [De ki, mlkn gerek shibi olan Allahm] (l-i mrn, 3/26) srrndan
gfiller ve hlye-i fen-i klliyeden tllardr. Annn zhr- kermete bile mes
virmemilerdir. Meer zarret-i kaviyye ola. Zr bu mmetin kemli btn
ismindedir. Ve bunlarn devri kamerdir ve kamerin zhiri memsuhdur. Ve bu
butunda Hakkn srr- haf lutf-i cemli olmak hasebiyle safha-i kamere ism-i ceml
resm olunmu ve hme-i kudretle ol man ann ehresine nigrde klnmdr. Byle
iken halk arasnda zuhrdan ehabb nesne yokdur. Bu sebebdendir ki eyh Eb
Meyden el-Marib (ks) kelmnda gelr: /18a/ eA 7t?:L g "& ) & )qr
[nananlarn en son dnceleri makm sevgisidir.] Yani bu mahalde yahruc,
yazharu mansnadr. Ve bu zuhrun srr ism-i zhir ile tahakkuka taaukdur.
Feemm zuhr vcdun mstelzim deildir. Annn immet-i zhire ve hilfet-i
btna bir yerde mctemi olmak ndirdir. Belki erbb- fen ke-gr-i haml olub
ryiha-i vcd imm itmezler ve fer- maallah koyub mevz- akdr seyrine
gitmezler. Bilrler ki ceml ve celli vcd- insn mtemil ve mertibi alet-tafsl
hvdir. Ve eyh Nzmn (ks) safha-i kelmndan terde olunur kim muteber
olan trin menzile vusldr. Velkin ahynen baz avrzn tavassut hasebiyle
yolda kalsa dahi olur ve ol avrz ya rm veya mermiyi ileyh tarafndan olmak
cizdir. Pes ol tr hakknda makz olan o kad-i hareketdir. Annn abes lzm
gelmez. Nitekim baz nfsa lem-i mevlde geldikde baz avik rz olub
merkezden bzgete klur ve ok zaman an menzilde gezdirir. T ki kendi taayyun
sretine gelr. Feemm bunlar erbb- berzih makleleridir ki neelerinde ahkm-
74
imkn glibdir. Bazlar hakknda ki yeler onmaz dirler, bu kabldendir. Zr onacak

zamandan fsid olub b-mye kalur. Fefhem cidden!
rifler cn satlur o run bzresinde.
Istlh- sfiyyede rif ve lim meynnda fark vardr. lim geri sfat- Hak
olub klliyytda mstamel olmak hasebiyle marifetden erefdir. Zr marifet
cziyytda istiml olunur. Annn Hakka izfet olunmaz. Velkin limin ulm-
resmiyye ehli zerine tlk mtehir ve yi olman anlardan temeyyz in
ulem-i btn- rifn didiler. Pes rif bi-tarki-hd efl ve sft ve esm ve zt-
Hakka vkf olandr. /18b/ Ve lem-i l an hdin belki mcerred knla muttali
olandr. Velkin bu asrda esm-i mcerrede okdur. Can rh- hayvndir, revn
rh- insn oldu gibi. Velkin burada murd rh- insndir. Ve rh- hayvn ve
rh- nebt rh- insnye tbidir. Pes rh- insnnin bey olunmasndan anlarn
dahi bey olunmas lzm gelr. Cennin beyde meba tbi olmas gibi. Bzre
hirinde h-i almet zarret-i vezn indr. Ey h- sitemkre, Vey dilber-i
ayyre gibi. Ve nisbet ve mblaa in dahi olur. Ve cizdir ki he nakl ola. Zr
bzr, alm verim itmekdir. Bzre ann yeridir ki aru dirler ve bzr bil-h zikr
olunsa bzrgh takdrinde olur. Yani al sat yeri. Ve bzrgn bzra mensb
tcirdir. Zr asl bzriyndr. Nitekim mahallinde mbeyyendir. Badez bu
msrada <
& .
< >
EM 7
=& - # "

&
)2
o
1 k [Allah mminlerden mallarn ve canlarn
kendilerine verilecek cennet karlnda satn almtr.] (Tevbe, 9/111) srrna iret
vardr. Yani mmin-i kmilin n budur ki nefsi ki nefs-i ntkas ve mal ki meyl
eyledgi hlidir, ikisini dahi Hakka fed eyleye. Ve mal ve ba ve can kalmaya. Zr
hak bk ve zikr olunan fnler mukbelesinde nimel-bedeldr. Annn ehlullh
vasfnda gelr: =& .Qq . <=& h Qq [Allah onlardan ve onlar da Allahdan aldlar.]
Yani Allahu Tel anlardan vcd- mecz ve anlar dahi Allahu Teldan vcd-
hakk ahz idb bu mbdele ile bey u ir-y hakk eylediler. Pes dimek old ki ol
ehr-i kalbin bzrghnda rif-i billh olanlarn canlar satlur ve ol canlar alanlar
dahi kendileridir. Yani Hakdan bedeliyyet tarkyla ve ol yerde ki can satlur oraya
ser-bz olanlar varrlar ki rifler ve klardr. Yoksa can havfine den nmerdler
varmazlar ki anlar bid ve zhidlerdir. Annn anlar dil ehli diresinden hrilerdir.
Pes anlarn hari makm- tabat /19a/ ve nefsdendir. Yoksa makm- kalb ve rhdan
deldr. Annn hayvnta mreketden hals olmazlar. Ve cizdir ki cndan
murd sr- cn ola. Zr feyz-i ilh lem-i srdan lem-i rha ve andan mera-
kalbe feyezn idb oradan mahalline taksm olunur. Pes bir slik makm- kalbe
dhil olmadkca feyz-i ilh nedir bilmez. Zr bu feyz gayri yerde satlmaz ve ele
girmez. Nitekim dimilerdir ki : /> 5 (84 ?4 [Tavuk pazarnda deve satlmaz.]
75
ve ana duhl itmege kadem-i himmet ve cnb-i k lzmdr. Ve bundan ahz olund
ki her tife in baka makm taayyn olunmudur. Mesel erbb- ehvete karye-i
tabat mezra- melzz- hissiyye vaz olunmudur. Ve ehl-i hevya hargh- nefs ve
ehviye kurulmudur. Annn N.62& uw$ S4 5. [Yeryznde birbirine yakn yerler
vardr.] hasebiyle ol re-zrda mukm olub ravza-i cnfez-y dil cnibine
gelmezler. 5=t>? . 5=-*w? 58 := 8. [Allahma snrm, O beni doyurur ve
susuzluumu giderir.] mcebince elezzn-nzl olan feyz-i ilh nedir bilmezler. Ve
bakkal ve hat-mhre-fr, kymetdr olan gevherin bahsndan gfil ve havssndan
b-haber olub o makleye rabetleri mnkat ve ser-rite-i alkalar gzete oldu
gibi ehl-i nefs ve tabat olanlarn mereb-i trb- ldeleri dahi rahk-i feyz ve
tensm-i ilhm kabl itmez ve hristan firkndan glen-i sary- sl semtine bir
adm gitmez. ({ `=A 5 `=A [Cins cinse meyillidir.] vefknca herkes bir semte
dmdr. Kimi varl tekmlde ve kimi de dahi yokluu tahslde tekp ider. Vay
ol derdmende ki dermn nedir bilmeye ve hlini tabbe arz idb sylemeye. Ve veyl
ol ahs- heyl-sfata ki sretini deitirmeye. _v k ($ _& [lmeden nce
lnz.]204 fehvsnca irkenden alub satub olub dirilmeye. /19b/
r didkleri gnldr ne limdir ne childir.
r gnlden ibret olduun tlk gayra nisbet eyledi. Zr asr- evvelden
beri tlk yidir. Nitekim hadsde gelr: 8 5 . * @=?:& [Ben ilmin ehriyim, Ali
de kapsdr.]205 Bu hod malmdur ki kii medne-i ilm olmak kalbi itibriyledir.
Zr ilm-i marifet kalbin sfatdr. Pes ehr fil-hakka kalbdir. Zr ehirde olan
cemiyyet karyede olmadu gibi kalbde olan hlet dahi gayri az ve kuvda yokdur.
Zr cem esm ve sftn kbleghdr. Nitekim blda iret olund. Ve gnl
didikleri muza-i sanevberiyyenin mtemil oldu latfe-i rabbniyyedir. Ve akl ve
kalb ve nefs ve ruh aslda bir cevherdir. Feemm merib itibriyle aralarnda teyur
isbt olunmudur. Mesel insn av-i tabat ve melbis-i beeriyyet ile ihticb
katnda nefs ve av-i mezkreden tecerrd idb nru zuhr itdikde akl u hakka
ikbl ve rcunda rh- marifet ve ttlna gre kalb dinilr. Nitekim Fahr-i alem
aleyhisselm esm-i muhtelife ile msemmdr. Yani drret sadefil-mevcdt
olmala dre ve cevhere ve nrniyeti itibriyle nr ve vfr- akl hasebiyle akl ve
galebe-i sft- melekiyye ile melek ve shibl-kalem olmala veyht vakt-i
tecellde mnakk olmala kalem tlk olunurdu. Pes kalbin bir ismi ehirdir. Ve dahi
nice esms vardr. Sadr ve fud ve eaf gibi. Ve kesret-i esm eref-i msemmya
204
Acln, Age, c.II, s.402.

el-Hakim en-Nsbr, el- Mstedrek alas-Sahiyhayn, c.III, s.126; (Deiik lafzla) et- Tirmiz, esSnen, Menkb, 20, c.V, s.637.
205
76
dldir. Ve dimilerdir ki -> + "& J_ 5=X . \4 [simler ve knyeler gk

cihetindendir.] Yani esm ile msemm arasnda bi-vechin m mnsebet vardr,
gerek haf ve gerek cel. Nitekim cem-i ey meynnda dahi irtibt vardr. Velkin
ol mnsebetden bahs itmee herkese nr- kef inm olunmamdr. Hurfler
mnsebeti hurfda ve addda tetebbu iderler. Feemm yekt itibrdir. Zr iki
nesnenin harfi olmak veya bir harfde mterek olmak kadar /20a/ mnsebetde
kifyet itmez. Zr cem-i lgt- muhtelife hurf- teheccyi mtemil olmala
lgt- Arabiyye ile mterekdir. Maahz f nefsil-emr mnsebetden addolunmaz.
Ve ann ki gnli ehir olmad ana gnil dinilmez gerekse ism-i mcerrede mterek
olsun. Ve kezlik insn- hayvnye insn dirler. Sret insn- hakk ile itirkinden
tr. Feemm f nefsil-emr insn deildir. Zr sfat- hayvniyyesi mestrdur. x

?
) V
)>
G_ [O gn srlar ortaya atlr.] (Trk, 86/9) de zhir olub sret-i insniyye
mzmahil olur. Dnyda memsh olanlarn hlini teemml eyle ki nice sret-i
hnzra ve krede istihle eylediler. Badez eyh Nzm (ks) blda ibhm eyledgi
r burada tefsr eyledi. T ki uhde-i havtr mnhal olub r hakknda her bir nzr
bir karye semtine gitmeye ve makma muhlif olan vechile tevl itmeye. Zr bu e
beytin mecm gnl medr zerine devr eyler. Velkin ol gnli sft- sbtiyye
ile tavsfden sonra sft- selbiyye il dahi vasf idb ilmi ve cehli andan nefy itdi. Ve
ilm ve cehl birbirinin nakzdr. Pes insnn evvel mertebesi childir. Nitekim
Kuranda gelr: ~co
k -* _
4 OM _
<& M k Mw8 "%& MO
)
q 1
. [Siz hibir ey bilemezken Allah,
sizi analarnzn karnndan kard.] (Nahl, 16/78). Yani insn veld olub hadd-i
idrke gelince bir nesne bilmezdi. Sonra mmrese ve tecrib ile zevil-ilm old. Ve
yine erzel-i mre vuslde safha-i htr cem nukdan tirde olub aslna rc
eyledi. Nitekim Kuranda gelr: ~co
' # :
* 8

*
? 4 ! O [Hibir ey bilmez hle gelsin
diye.] (Nahl, 16/70). Pes bir vakitde nisbet-i ilim ve vakt-i hirde nisbet-i cehl ile
muttasf old. Ve nihyetinde mm-i mahz olub cem-i nisbeden fen ve izftdan
inkt buld. Bu nisbetden ne lim old ve ne chil old. Nitekim Allahu Tely zt baht ve hviyet-i srfa /20b/ mertebesinde cem nisbeden tecrdi derler. Eeri ki
bu itibrn gayri vechile izft gsterirler. Zr dimilerdir ki pVts w N244
[tibr olmasayd gerekler btl olurdu.] Pes bundan ahz olund ki bir kimse sft-
Hakk mutlaka nefy itse kfir olur. Mutezile ve Cehmiyye gibi ki Allahu Tel lim
bi-ztih ve kdir bi-ztihdir dirler. Baka sfat- ilm ve sfat- kudret isbt itmezler.
Bu ise nassa muhlifdir. Zr Kuran iki mertebeyi ntkdr. Nitekim buyurur: h k
7
-
*# "
! =n [Muhakkak ki Allah tm lemlerden mstandir.] (l-i mrn, 3/97). Ve
yine buyurur: 7
-
*# +
%
[lemlerin Rabbi.] (Csiye, 45/36). Elhsl eyh Nzm (ks)
selb-i sfat- ilm ve cehl ile fen-i tm hlinde olan inkt ve tecerrde iret eyledi.
Pes nk kalb f nefsil-emr ilm cehlden ber old. Sir sftdan dahi tecerrd
77
buld. Ve lim ve chil olmadu gibi malm ve mehl dahi olmad. Eeri malm
ve mehldr. Yani malmiyyeti malmiyyet-i Hak gibidir. Zr sr, sftdan
istidll olunur ve mehliyyeti gayb- ztda mstakar olub cem-i uyn- esmdan
muhtef oldudr. Annn cem ey insn- kmili taleb idb bulamazlar. Zr filhakka yerde ve gkde deildir ki malm meike ve sakaleyn ola. Ve bu cihetdendr
ki erbb- berzah arasnda ihtilft- fhie vardr. Ve insn- kmil hakknda tatvl-i
kelm iderler. Yani kimi redde ve kimi kable mteallk sz sylerler. Bilmezler ki
ndel-bb olanlar sadrda olanlar bilmezler. Ve dny gzyle bakanlar ehl-i hireti
grmezler. Nitekim hiret gzyle nazar idenler dahi ehlullah kimlerdir ne bilrler ve
Kuranda gelr: k .)L
? 4 ; .
F
k .)ZM =
? ;
)_
.
[Ve onlar sana bakar grrsn, oysa onlar
grmezler.] (Arf, 7/198). Slik-i karnda bu makmda dahi kelm vardr. Velkin
ll olmak gerek ve mtekellimn yzin grmee am olub ayn- sbiteden baka bir
ayn bulmak gerek. Bu kadar sana besdir. /21a/
klarn cn sebldr erenlern arasnda.

k ile muhibb meynnda fark budur ki muhibbin sfat- hubbi mutedil ve
kn ifrt zerinedir. Zr k kesr-i ayn ile ifrt- muhabbetdir. Annn Allahu
Telya k dinilmez. Zr sfat- cellesi hadd-i itidldedir. Belki muhibbe denilr.
Nitekim Kuranda gelr:
C[
?.
< C[
? [Allah onlar onlar da Allah severler.] (Mide,
5/54). Ve mahabbet zt ve sftn izdivcndan hsl olan meyl-i manevdir. Pes zt-
vhidiyyenin ndr. Zr zt- ahadiyye istin-i tm zerinedir. Ve baz mevzda
ki Hakka k tlk iderler mahabbet-i mteekkideye mahmldr. Veyht kn
hli itibriyle mukbeleden n bi-hasebil-mkele tlkdr. Nitekim Sleyman
elebi Mevlidinde gelr:
Gel habbim sana k olmuam. Yani kbe kavseyn itibriyle bana
k ve sana mak dirler. Ve bilakis feemm kurb-i ev edn hasebiyle bana
muhibb ve sana mahbb dirler, annn habbullah dinildi, kullah dinilmedi. Zr
insna gre mahabbet evvel-i derect- kdr. Mahabbet bir nrdur ki nr- ka
medddir. Ve nr- kn harret-i zidesi muntaf ve zil oldukda lbb olan
mahabbet-i mekkide kalur. Bu cihetdendir ki fen-i kll erbbnn hline mahabbet
dirler, k dimezler. Zr kn inniyt ve taayynt yanub kl olunca k atei pymerdlik itmi idi. Sonra ihtirka slih nesne kalmadkda nr- k itidle avdet
eyledi. Ann itidli ise nrdur. Eeri ki hlet-i bekda dahi fil-cmle harret
bkdir. Annn Glen kelmnda gelr:
78
B-vcdum k od bilsem benim nem yandrr.

Feemm bu harret-i bkiye mestrdur. Henz fen-i tm bulmayan ukn
harret-i zhiresi gibi deildir. Pes bundan mefhm old ki /21b/ k berzihdendir ki
ubr ve fens lzmdr. T ki habbullah srr ki zirvetl-makmtdr zhir ola ve ol
ki Erefzde nazmnda gelr:
Ben bu kdan bir nefes ayrlmam.
Ve Yazczde kelmnda gelr:
Ik elinden gerekmez asl nect.
Bu kelm ber-muktez-y hsn-i zan makm- kda ifrt- galeynda sdr
olmudur. Pes bu mertebeden sonra gyet-i fen-i ka vsl olmamak lzm gelmez.
Zr emr-i slk tedrcdir. Nazar eyle ki yeke h- cihn- hakkat olan eyh
Abdlkdir el-Geyln (ks) hazretleri makm- idllden intikline karb olan evktda
rc ve andan evvel evanda terakki etti. Niteki mm- arn (ks) kelmnda
mazbutdur. Ve cizdir ki ol d cenh hbz- tarkatn makleleri ifrt- mahabbete
yani mahabbet-i mteekkideye mahml ola. Ve k didikleri hlet marza gre
mhlya didikleri sevd gibidr, glib olsa cnna medd olur. Velkin cnn- k
cnn- akln gayridir. Ve k ki aakadan ahz olunmudur. Aaka ise harekt ile
leblb ve erk didikleridir. Anlarla cihet-i mnsebet budur ki leblb ve erk kat
olundukda zbl yani pejmrdegi kabl itdgi gibi k dahi makdan mnkat
olsa iddet-i hevdan zbl kabl ider. Ve reng-i ryu dner ve dimilerdir ki k-
aff taltf-i srr itmekde sebeb-i akvdr. Zr kda mutlaka tevezzu- htr yokdur.
Belki hmm- hemm-i vhid eylemekdir ve hizmet-i mahbb ana eker inemek ve
bal yalamak gibidir. Meerkim sultn- ehvetden n ola. Bu sretde zehr-i ktil ve
semm-i helhildir. Zr vesvsn maklesidir. Dir ki insn nr- k koyub nr-
ehvetde szn ola. u kadar vardr ki /22a/ eer ehvetden murd ehvet-i hakkiyye
olursa ki sfat- mukarrebndir, bu sretde nr- ehvet nr- mahabbet ve k takb
itmekle ziyde memdhdur. Bu sebebdendir ki kmmel-i nsda kesret-i nikh vardr.
Nitekim l "& 5 [Dnynzdan bana ey sevdirildi.]206 hadsinde remz
olunmudur. Elhsl kalb-i insn nr- efl-i Hakk mutlaa itmee k ve rh-
insn nr- sft- Hakk mkefe itmee mahabbet ve skn ve huzr ve srr-
insn nr- zt- Hakk mhede itmee ns dirler. Bu mutlaalarn cmlesi rst ve
drstdr. Annn erbb rahmndir ve bunlardan hri olan ep n-drsdr.
206
Ahmed b. Hanbel , el- Msned, c.III, s.128-199-285.
79
Annn ashb eytndir. Var imdi kendi hlini bu mzna kavme koyub vezn eyle
t ki harekt ve sekentnda kan nisbetde bulundun malmun ola. Sebl ve srt ve
tark meynnda fark budur ki tark-i matrk olan yoldur mutlaka, gerek mutdisslk olsun ve gerek olmasun. Sebl andan ehasdr ki mutdis-slk olan yoldur.
Ve srt seblden ehasdr ki mutdis-slk oladukdan sonra al seblil-kasd olan
yoldur. Yani ol yol ki mutdis-slk ola ve anda asla iltiv ivicc olmaya ana srt
dirler. Binen al hz
t2
>Mz

)L
%
: ; [Bize doru yolu gster.] (Ftiha, 1/6)de olan
vasf ya sfat- kifeye mahml veya srt, tark ve sebl mansna mehzdur.
Kelm- eyh Nzmda (ks) sebl ile murd, f seblillhdr ki mebzl mnsnda
rf olmudur. Bunda maksdu maksada tebh vardr. Zr maksd rzullahdr ki
ann tark-i bezl-i rhdur. Ve cn ile murd rh- insn olduu blda mrr eyledi.
Erenler, irenler dimekdir. Yani cem-i berzahdan bir ve kuyddan mutlak ve
taallukdan mutahhar olub efl ve sft /22b/ ve zt- Hakka vsl olanlar ve hays
l haysde hatt- rahl- vcd idenler. Pes Hakka irmek gafletden intibh ve srr-
vahdetden gh olmaladr. Ve cizdir ki erenler erkekler dimek ola, merdn gibi.
Zr bunlardr ki hakkatde bli olmular ve zenn gibi sft- noksanda kalmayub
keml bulmulardr. Pes bunlar hakkatde erler ve sirler sretde erlerdir. eyh
Nzmn (ks) murd budur ki k- hakk ile k olanlarn ba ve cn ve ml
menalleri Hakka irenler arasnda mebzl ve Hakka bli olanlar yolunda feddr.
Zr gerek k olan cndan el siler ve hayt- bkyi ifn-y vcd itmekde diler.
Bundan zhir olur ki irenler ve irenleri yine klar bulurlar. Ve anlarn kadr
kymetlerini yine anlar bilrler. Annn anlardan eazz eyy saklamazlar. Zr bu
tarkat ser-bz sr yoldur, iddihr yol deildir. Pes iddihr ehli olan ubbd ve
zhhd k ve makdan ve k ve maka irenlerden b-haberler ve meydn-
hnerde kty- vcd oynayan erler ihlsdan b-basarlardr. Eer b-haber ve bbasar olsalar yolarna cn u ser fed iderler ve anlar gibi aza ve oa bakmayub rh-
fenda b-ser p giderlerdi. Elhsl anlar Hakdan mahcblardr. Zr nam-i uhrev
ile knilerdir. Ve Kuranda gelr: k C[
_ -& #MtE =_ G 2
) # #M
=_
" [Sevdiiniz eylerden
Allah yolunda harcamadka iyilie eremezsiniz.] (l-i mrn, 3/92). Yani eer mli mahbb infk iderseniz birr cennete vsl olursunuz. Ve eer cn- azzi bezl
klursanz berr kurbet ve vuslat bulursunuz. Pes herkesin kadr-i lokmas mikdr-
havsalasdr. Zr havsala-i saveye gd-y ukb gncyi bulmaz ve hutf, hmyla
hem-bl ve hem-pevz olmaz. Ve bundan ubbd ve zhhd ve uk meynnda fark
mefhm old. Yani ubbd anlardr ki ibdt- eriyyede ihtimm iderler velkin
tark-i /23a/ dny deillerdir. Ve zhhd anlardr ki ahkm ve evmir ile
kymlarndan mad kanat ehli olmular ve zehrif-i dnydan irz klmlardr.
Velkin henz nefsleri bkdir. Ve uk anlardr ki zhirleri db- eri muhfazada
80
ve btnlar taallukt- dnyeviyyeden ve belki iltift- msivallahdan mnkat

olmala huzr- maallahda olmulardr. Pes anlarn dnylar ve ukblar Hakka
fed olduundan mad cism cnlar dahi mebzldr. yle ki Hakdan bedel bir
nesneye dest-drzlk itmemilerdir. Zr Hakka bedel yokdur. Hakk bulan cem
maksd bulur ve cem maksd bulan kh olur ki Hakk bulmaz. Pes Haksz
msivy bulmak da nedir? Fide ve haksz cennete duhlde nedir lezzet? Var imdi
bir ho fikr eyle ve talebin in bir matlab- al taayyn kl ki cmle metlib anda
mnderic ola. Nitekim dirler: mtE (D>& =& ps Jt? h. ), A 5 :L (l sml Hakk:
*=& z 5w*&4. ew z u&4 5$)2 . p?:L2 (3 :<? ;. [Tm hazne cennetin iindedir. Allah
buyurur ki hak Ondandr. Fakr sml Hakk Allah iin hakk syler. Allah tasdk ve
terakk yoluna ulatrr. Allahn verdiini engelleyen, Onun engellediini de veren
kimse olamaz.]
Bu szi rifler anlar chiller bilmeyb tanlar.
Bu szden murd ebyt- hamse-i sbkadr. Mazmn itibriyle 5=*& k8 p3 :$.
e:* i po* . :;K . :8* . * . * [rif, lim, bid, zhid ve n anlamlarnn
aklamas daha nceden geti. Bu nedenle onlar tekrar etmiyoruz.] mahsl-i msra
budur ki zikr olunan kelimt- irfniyyenin remzini rif olanlar bilrler ve srrn
anlar idrk klurlar. Zr anlar elfzdan manye intikl ve manden dahi hakika
irtihl eylemilerdir. Pes mlk iinde melekt bulanlar ve melekt iinde cebert ile
in olanlar mutlaa-i cebertda lhta gamze salanlardan bu makle man-i
hafiye haf deildir. Zr noktada harfi ve harfde dahi noktay bil-vsta grrler.
/23b/ Yoksa chil ve mahcb olanlar ne bilrler. Annn byle rumz iitdikde
tanlarlar ve taaccb iderler. Zr anlara srr- hafdir. Elhsl hasid-i insn-
kmilden olan yine ebn-i cinsi bilrler ve ol hussda taaccb eylemezler ve bunda
remz vardr ki melike dahi insn- mahcb gibidir. Nitekim dimilerdir ki k]
e Bl )8 q Bl 6*_ [Rdvn, taaccbden ellerini birbirine kavuturdu.] Yani
melike baz esrra vkf olduklarnda taaccblerinden det-i mutde zre ellerini
biri biri zerine ururlar ve ol man anlara aceb gelr. Zr melf olmamlardr.
Nice melf olalar ki tecelliyt- ztiye ve ann rs itdgi hakik ve hkm-i marifin
insn- kmile ihtiss vardr. Zr melikenin dahi geri makm- semden hazz-
vfirleri vardr. Annn baz havss sefret ile erefyb olmulardr. Velkin
makm- basardan b-behrelerdir. Yani insn- kmilde olan basar u basret anlarda
mefkddur. Bu cihetdendir ki ryet-i ddr insna tahss iderler ve cennetde
melike in mhede yokdur dirler. Zhir hl dahi buna karnedir. Zr melike
cenh- vhid ehli olmala makm- ryetde zl-cenheyn olan insn- kmil kadar
pervz idemezler. Eeri anlar dahi huzr ve mhededen hl deillerdir. Ve ol
81
yerde ki melike taaccb-knn dest-ber-dehn olalar sirlerin hli nice ola.

Annn dimilerdir ki: e B[L& = 8 J:8 [Abdl, sava korkusundan Kurana
el koydu.] Yani esrr- ilhiyye meclisinde tebeddl taayyr kabl iden avm-
mminn istimna tkat getrmeyb zhir mushafa el ururlar. Ve bunun ahkm ve
rsm bize kifyet ider dirler. Ve fehm itmedikleri nesneye kfre haml iderler ve
kilini ikfr iderler. Nitekim eyh-i Ekfer dirler kile. Maahz bizim yanmzda
ekferin dahi mahal-i sahhi vardr. Zr maksd kfr-i bit-ttdur. Bu kfr ise
tamm olmayub keml bulmadkca imn- billh sahh olmaz. Pes zemm iden
mnkirler min hays l yahtesib /24a/ medhe tasadd itmi olurlar. )X .)E @= .
[Firdevs cenneti kfir iindir.] mdi mmin karnda sakn inkrdan, zr s-i
htimeye bisdir ve mukrr oldukdan sonra sakn hicbdan. Zr ryetden mahrm
olursun ve mkif oldukdan sonra sakn yalnz k olmakdan. Zr maksd- asl
marifetullahdr, yalnz k deildir. Zr nice k- zaf vardr ki anda olan marifet
dahi zafdir. Fikr eyle ki bu lezzetden n-dr olanlar tabakt- marifetde
mtekvitlerdir. Ey nicelerin vzeleri ark u garba irimidir. Feemm nm ztna
glib olanlardandr. Vay niceleri ke-gr buka-i haml olmulardr. Feemm zt
nmna rchn bulanlardandr.
0
? "
& _ ? 1 (M
F
} [Bu Allahn dilediine verdii bir

ltuftur.] (Mide, 5/54). Ve
0
? "
& 2-
)
8
C 2
D

? [Rahmetini dilediine verir.] (l-i
mrn, 3/74).
Hac Bayrm kendi banlar o rn menresinde.
Hac aslnda haccdr, tedd ile tahffen cm-i sn yya ibdl olunmudur.
Hac, ksd- beyt dimekdir, eer hacc- sr ehlinden ise. Ve ksd- Rabbil-beyt
dimekdir, eer hacc- manev erbbndan ise. Menre aslnda menveredir, mevziinnr mansna, menr gibi. Burada murd mezenedir. Yani ezan virecek mevz.
Bunda ehr-i kalb in bi-tarkit-temsl cmi ve minre isbt- mmeti murd
kendinin ehl-i kalb oldun beyndr. Yani Hac Bayrm- Engr makm- kalbe
kadem basub halk Hakka davet eyler ve pern- htr olanlar cemiyyet-i dile
nid klur ve tevecch-i ahadden hissemend olmaa dellet ve ird ider. Bunda
ezan ve immet srrn cem vardr. Yani ehl-i ird olanlar Hakka davetleri
cihetinden mezzin gibidir ve metb ve mukted olduklar vechile imm gibidir. Pes
ezn- sr ezn- manevye ve immet-i sriyye immet-i maneviyyeye remz eyler.
Sul olunursa ki /24b/ ehl-i ird kimdir? Cevb budur ki tecell-i ilm mertebesinden
tecell-i ayn pyesine gzer ve badel-ilm ayn ile mtahakkk olandr. Gerekse
badel-ayn tecell-i Hakka tabakasnda takattub eylesn ve gerekse eylemesn.
Zr kutbiyyet ird zerine zid bir emirdir ki makmtdandr, saltanat gibi. Pes
bundan zhir old ki tecell-i ilm ehli her ne kadar makm- ilmde vsiul-meydn
82
ise yine mkefesi nks ve havsala-i mhedesi tengdir. Annn ann sads
kmaz. Zr sads kmak nef zerine dirdir. Fikr eyle ki mezzin olan aslda
sayyit ve cevher olandr. T ki nids bade bli ola ve maksd- davet husle
gele. te bu mezzin mrid-i kmil sretidir. Zr mrid-i kmilin nid-y daveti
memr oldu mahalle dek vsl olur ve belki k .)O#
<C?
? (# $M [De ki ey kfirler.]
(Kfirn, 109/1) ilel-hir sadsyla meyn- mark ve maribi doldurur ve tilveti (# $M
:d

; [De ki Allah birdir.] (hls, 112/1) ilel-hir ile zemn sumn arasn pr
klur. yle ki enfs fkda olan irk i mutlakdan teberr idb srr- tevhd ile
dern ve brn ml--ml ider. Ve ol kimse ki sayt ve cevher olmaya fil-hakka
mansb- ezndan mazl ve derece-i ilmdan sktdr. te bu mezzin mrid-i
nks sretidir. Zr keyfiyet-i ezn bilmez. J
=&
e
: $ )
-
t #
. [Ay iin de bir takm
menziller tayin ettik.] (Ysn, 36/39) srr zerine makmt fehm eylemez. Darb-
hadd-i brid eyler ve kulb- ns fil-hakka Hakdan tenfr idb ird didgi
makltnda hezeyn syler. Pes nice uhdesinden hurca iktidr olmayanlara takld-i
mansb- ezn idenler mesl olurlarsa yemn yesr farka kdir olmayanlara dahi
takld-i rtbe-i hilfet idenler muhsebe olunurlar. Zr umr- dniyyenin zhir ve
btnn ikmete mstehil gerekdir. Am kid-i halk olsa nedir fidesi? Ve bn
/25a/ hdim olsa nedir idesi? Sul olunursa ki srr- davet olan minre kadr?
Cevb budur ki usl-i esm zerine on ikidir. Yedisi fenya nzrdr, minrt-
haremullah gibi ve bei dahi bekya dirdir minrt- harem-i nebev gibi. Bundan
fehm olund ki eyh Hac bayrm- Vel hazretleri minrt- mezkre zerinde erbb istidd davet eyleyb mcb oldlar. Akemseddn ve shibl-Muhammediyye
Yazczde ve Erefzde ve sirlerin icbetleri gibi. Huss ki nefs-i nefsleri b-
hayt-s fayz-bah zindegn-i cvid olub Burusada sde olan Hzr Dede elmukade resde old ve andan srr- velyet dest-gr-i eyh ftde olub andan
nmzed eyh Hdy olmak zre hret buld. Badeh hin-vr eyh Lokma
Efendi h-sr- himmetine kond. Badeh ol nimet-i lezze marifet-i matbah-
istidd Zkirzde Abdullah Efendide peveri-yfte eyhim senedim htimet
ehlit-tevfk hulsat srrl-hallfi alet-tahkk smmiye bn Affn e-eyh es-Seyyid
Osman Efendinin n-bah-i dim- cn old. Nitekim srnda srrna intikl ve
envrndan fitbna irtihl olunur ve zikr olunan ehl-i velnn cmlesi zamn-
haytlarnda sde sary- bel ile olub cevr-ile geldiler gitdiler. Zr Kuranda
gelr: "% 6
#
. `
7

o
.:
! ( OM
=#*

F
Q R .
[Bylece biz her peygambere insan ve cin
eytanlarn dman kldk.] (Enm, 6/112). Yani erbb- nbvvet-i tahkkiyye ki
il yevmil-kym mteselsil ve kdd-drer sr il hiriz-zamn gerden-i bend-i
ehl-i vcddur. Ashb- nbvvet-i rfiyyeden mesib rezyy tevrs eylemiler
ve herkes derdi kadar sz sylemilerdir. KA mq = h [Allah insan en iyi ekilde
83
dllendirir.] Ve bu nezl-i mahrse-i Burusa suyyinet anil-bes e-eyh sml

Hakk 5$)2 :?K& . 562 p?)8 h )o [Allahn ereflendirdii parlar ve refh artar.] /25b/
Mezkr < 5==6 5V8r Yc. [Onlar babalarmzdr, bu nedenle de onlarn benzerlerini]
M-sadak olan kber-i hakkatin tufeyl-i mide-i marifetleri olmala ber-y ihy-i
nm- selef bin yz on sekiz trhi evhirinde bu cevhir-i kelimt kede-i silk-i
tahrr klub nhr- ihvn- tarkata talk eyledi. Maksd, isticlb- du-y hayr
oldu yne-i havtra rendir. Vallh hvel-veliyy ve minht-tecell bi-klli
srrn hafiyyin ve celiyy. Ve reslh hvel-mazharuul el-evvel el-aliyy. Ve lih
hvel-musall aleyhi fid-dehril-meliyy.
84
SONU
Bayrmlikin kurucusu kabul edilen Hac Bayram Vel`nin alabm bir

r yaratm iki cihn resinde, dizesiyle balayan mehur iirini, Celvetiyyenin
eyhlerinden smail Hakk Bursev erh etmitir.
Bu erhte zellikle u konular zerinde durulur: iirde ana tema Kalptir.
Hac Bayram Vel, alabm bir r yaratm iki cihn resinde dizesinde, ehir
mansna gelen r kelimesini, rumuz olarak kullanmtr. Bundan asl kastedilen
ise gnl yani kalptir. Bursev de zellikle kalp zerinde durmu ve kalbi, insann
da ait (fk) ve ie ait (enfs) glerinin tmne yneticilik yapan krallar kraldr,
diye tarif etmitir.
Kalp, Allah sevmenin ve tanmann mahallidir. Ayn zamanda kalp,
sevgilinin grlecei, mhede edilecei bir yerdir. Nasl ki ehrin imar
edilebilmesi iin ta, toprak gibi malzemelere ihtiya varsa kalbin de asl grevini
yani mhede ve mkefey gerekletirebilmesi iin bir imrete yani tasfiyeye
ihtiyac vardr. Onun tasfiyesi ise Hac Bayram Velnin iirinde ifade ettii, ayn
zamanda Bursevnin de erh ettii gibi manevi bir yolculukla mmkndr ki bu seyr
slk olarak ifade edilir.
Kiinin seyr slkta yol alabilmesi iin bir rehbere ihtiyac vardr.
Tasavvufta mrid olarak ifde edilen bu rehber, ayn yolu kat ettii iin mridine bu
yolda rehberlik eder; zorluklarla mcdeleyi ona retir.
Kiinin kalbini mamur hale getirebilmesi, marifetullah kesb edebilmesi
zikrullahla mmkndr. Kii her zikrettiinde kalpten hicplar kalkar ve kalp,
Allah tanmann, marifetin mahalli haline gelir, seven ayn zamanda sevilen bir kul
olur.
Seven ve sevilen bir kul olmak ayn zamanda rzay da gerekli klar ve kul
Allahtan gelen cell veya ceml her trl fiiliyta rz olur. Bu cell veya ceml
olarak grlen ilerin nereden geldiini bilir ve bunu tefekkr eder, itiraz etmez. Bu
hale gelebilmek ise riflerin ve klarn iidir. nk onlar, kendilerini bu yola fed
eden, cesaretli ve korkusuz kimselerdir.
85
iirde ve Bursevnin erhinde zellikle rif kimseler zerinde durulur.

Bu sylenenleri riflerin anlayabilecei, marifet bilgisine onlarn sahip olabilecei
ifade edilir.
Hac Bayram Velnin ve rif kimselerin, kalp ehrinin minresinden insanlar
bu marifet bilgisine ardklar, davet ettikleri sylenir.
Bu eserde zerinde durulan ana konular -kalp, mrid, mrid, zikir, rif,
marifetullah vs. gibi- ayn zamanda tasavvufun ve dier mutasavvflarn da ana
konulardr ve bu alanda pek ok eser mevcuttur.
86
BBLYOGRAFYA
el-Acluni, Kefl Hf, Khire, ts.

Ahmed b. Hanbel, el- Msned, stanbul, 1992.
el-Albn Muhammed Nsruddn, Silsiletl-Ehdsid-Dafe vel-Mevda, Riyad
1412/1992.
Azamat, Nihat, Hac Bayram- Vel Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi
DA, stanbul 1996, c.XIV.
Bayramolu, Fuat, Azamat, Nihat, Bayramiyye DA, stanbul 1992, c.V.
el-Buhri, el-Camius-Sahih, stanbul 1992.
Bursev, smail Hakk, erh-i Ebyat- Hac Bayram- Vel, Sleymniye
Ktphanesi, Esat Ef., No:1521.
Cebeciolu, Ethem, Hac Bayram Veli ve Tasavvuf Felsefesi, Tasavvuf Dergisi,
Ocak-Haziran 2002, Say:8.
Cebeciolu, Ethem, Hac Bayram Veli, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1991.
el-Crcn, Seyyid erif, Kitabut-Tarft, Arapa-Trke Terimler Szl,
(Tercme ve erh eden: Arif Erkn), Bahar Yaynlar, stanbul 1997.
elebiolu, mil, Muhammediye II, M.E.B., stanbul 1996.
elik sa, Tasavvuf Tarihinde rif Kavram, Tasavvuf Dergisi, Say:12, OcakHaziran 2004.
Demirci, Mehmet,
Gnl Dnyamz Aydnlatanlar, Mavi yaynclk, stanbul,
2005.
Demirci, Mehmet, Hakkat-i Muhammediyye, D..A, stanbul 1997, c.XV.
Demirci, Mehmet, Sorularla Tasavvuf ve Tarkatler, zmir 2001.
Glpnarl, Abdulbki, Melmilik ve Melmiler, stanbul 1931.
el-Hakim en-Nsbr, el-Mstedrek alas-Sahiyhayn, Beyrut, Halep, ts.
Haksever, Ahmet Cahid, Turhall Mustafa Efendi ve Baz Tasavvfi Kavramlara
Yaklam, Tasavvuf Dergisi, Temmuz-Aralk 2004, Say:13, Ankara 2004.
el-Heysem Nureddin, Mecmeuz- Zevid, Beyrut, ts.
87
el-Hucvr, Keful-Mahcb, (Hazrlayan: Sleyman Uluda), Dergah Yaynlar,

stanbul 1992.
bn-Mce, es Snen, stanbul, 1992.
mam Gazl, hyuUlmd-Dn, (Tercme eden: Ahmed Serdarolu), Bedir
Yaynevi, stanbul 1974, 3.Bask.
Kara Mustafa, Bursada Tarkatlar ve Tekkeler, c. I- II, Uluda Yaynlar, 1993.
Kara, Mustafa, Kutub, DA, Ankara 2002, c.XXVI.
Kn, Abdrrezzak, Tasavvuf Szl, (eviren: Ekrem Demirli), z Yaynclk,
stanbul 2004.
Kelbz, Taarruf, (Hazrlayan: Sleyman Uluda), Dergh Yaynlar, stanbul
1979.
Kl, Cevdet, Hac Bayram Velde nsann Ontolojik Varl ve Olgunlama
Sreci, Tasavvuf Dergisi, Say:16, Ocak-Haziran 2006.
Kueyr, Abdulkerim, Kueyr Rislesi, (Hazrlayan: Sleyman Uluda), Dergh
Yaynlar, stanbul 2003.
Mekk, Eb Tlib, Ktl-Kulb, (eviren: Muharrem Tan), z Yaynclk, stanbul
1999.
Muhammed Abdurrauf el-Mnv, Feyzul-Kadir erhul-Camiis-Sair, Beyrut
2001.
Muhsib, er-Riye (Nefis Muhasebesinin Temelleri), (eviren: ahin Filiz, Hlya
Kk), nsan Yaynlar, stanbul 1998.
el-Muttek Ali, Kenzl-Ummal, Haleb 1391/ 1971.
Mslim, el-Camius-Sahih, stanbul 1992.
Naml, Ali, smail Hakk Bursev Hayat Eserleri Tarikat Anlay, nsan Yaynlar,
stanbul, 2001.
Naml, Ali, smail Hakk Bursev, DA, stanbul 2001, c. XXIII.
en-Nesi, es-Snen, stanbul, 1992.
Ceyhan,mr, Tasavvuf iir erhleri, Kitabevi Yayn, stanbul, 2000.
Serrc, Eb Nasr Ts, el-Lma, (Mtercim: H. Kamil Ylmaz), Altnoluk
Yaynclk, stanbul 1996.
88
Shreverd, ihbuddn, vrifl-Merif, (Tercme ve Tahric: Dilaver Selvi),

Semerkand Yaynlar, stanbul 1999.
Tenik, Ali, Sosyo-Psikolojik Adan Zikir, Tasavvuf Dergisi, Say: 8, OcakHaziran 2002.
et-Tirmiz, es-Snen, stanbul 1992.
Uluda, Sleyman, lem, DA, stanbul 1989, c. II.
Uluda, Sleyman, Ayn- Sbite, DA, stanbul 1991, c.IV.
Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, Marifet Yaynlar, stanbul 1991.
Ylmaz, H. Kmil, Anahatlaryla Tasavvuf ve Tarkatlar, Ensr Yaynclk, stanbul
2000.
89
EK: ERH- EBYT-I HACI BAYRAM-I VELDEN FOTOKOPLER
90
91
92

SerhiEbyatiHaciBayramVeli CalabimBirSarYaratmis

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

SerhiEbyatiHaciBayramVeli CalabimBirSarYaratmis

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

DOKUZ EYLL NVERSTES

SMAL HAKKI BURSEVNN

YKSEK LSANS TEZ SINAV TUTANAI

Jri tekil edilmedii iin snav yaplamamtr.

* Bu halde adaya 3 ay sre verilir.

Dokuz Eyll University

YEMN METN ____________________________________________________ I

: Ad geen makale / madde

: Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi

: Sallallh aleyhi ve sellem

: Tasavvuf Terimleri Szl

: Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi

mridleri, Bayram tesmiye ederek, ad ondan sonra Bayram kalr. iirlerinde de

Cebeciolu Ethem, Age, s.38.

ve halk edebiyatnn nde gelenlerindendir. Yazczde Mehmet ve Ahmet Bican,

Demirci, Mehmet, Sorularla Tasavvuf ve Tarkatler, zmir 2001, s.60.

dervilerin ve kendi aile fertlerinin geimi iin tarmla da urayor, ba bahe

Nagihan ol ara vardm

An ben yaplur grdm

Ben dahi bile yapldm

Yonub stada sunarlar

Tanrnn adn anarlar

Her bir tan paresinde

Ol ardan oklar atulur

Gelr sineme dokunur

Aklar can satlur

Demirci, Mehmet, Age, s.60.

Aklar kan sebildr

Bu szm rif anlar

Cahiller bilmeyp tanlar

Hac Bayram kendi banlar Ol arn minaresinde

Bu iirin bir takm erhleri de yaplmtr. Tezimizin asl konusu bu iire

B- SMAL HAKKI BURSEVNN HAYATI

Bursev ok eser vermi bir melliftir. Ruhul-Beyan adl tefsiri mehurdur.

Bursevinin erhini dikkatlice tarayarak, orada geen tasavvuf terim ve

A- YARATILI VE LEMLE LGL KAVRAMLAR

Shreverdye gre ise; lem-i mlk, kinatn d yz ve grn, lemi

Vahdet-i vcud nazariyesine gre varlk bir tanedir; o da Allahn varldr.

Uluda, Sleyman, Agmad, DA, s.198, 199.

Hakkat-i Muhammediyye gr en gzel biimde Muhyiddin bnl Arab

tecelllere dikkat younlatrmak, bunlara takl kalmak, yaad hli en yce hl

B- SEYR SLK LE LGL KAVRAMLAR

gayr- kevn yaratlan ve yaratlmayan lemle ilgili olan perdelerden soyulan,

Bursev, smail Hakk, Age, vr.7a.

Ylmaz, H.Kamil, el-Lma tercmesi iinde, s.462.

Slk, kulun, Allaha kavumaya hazrlk mahiyetinde olmak zere, ahlkn

2- TARKAT (TARK, SEBL, SIRAT)

Naml, Ali, Age, s.256-259.

Fkh, itikdi konularda meydana gelen frkalara mezhep denildii gibi

Ylmaz, H.Kamil, el-Lma tercmesi iinde, s.464.

Demirci, Mehmet, Sorularla Tasavvuf ve Tarkatler, s.66.

nazar nesebe deil, hl ve kemledir. Eer sulbnden gelen evldnda o mnnn

Naml, Ali, Age, s.290.

Shreverd, ihbuddn, Age, s.102-107.

Naml, Ali, Age, s.268-273.

Vsl- dergh- Rabbl-lemn olmak durur

Kara, Mustafa, Age, c.I, s.65.

Cebeciolu Ethem, A.g.mad, TD, s.218.

kirdleri ta yonarlar yonub stza sunarlar dizesinde smail Hakk

Bursev, smail Hakk, Age, vr.11b.

Crcn, Seyyid erif, Age, s.109.

ayakta iken, otururken ve yatarken Allah zikrederler. (l-i mrn/191)

# 4 [Biliniz ki halk ve emr

yine Tenzlde gelr M$ ; .

=?r k)l k_

o )&)& . )[ =3 _ )