lber

Ortayli

BATILILASMA

Tarih

MERKO

idrAPtMt

YOLUNDA

NDEKLER

7
9
29
37
46
55
61
70
77
83

93
100
104
111
124
134
146
156
161
170
178
195
201
216
222
229

nsz
Tanzimat adam14e Tanzimat toplumu
Tanzimat dneminde tanassur ve din degigtirne olaylan
Tanzimat devri basuu zerine notlar
ilk Osmanh parlamentosu ve Osmanh milletlerinin temsili
IL Abdlhamid dneminde anayasal rejim sorunu
lkOsmanh parlamentosunun yapismda eylet idare
meclislerinin etkisi
IL Abdlhamid devrinde tagra brokrasisinde gayrimslimler
Midhat Papa'nm vilyet ynetimindeki kadrolan ve politikast
Osmanh mparatorlugu'nda
idari modernlegme ve mahall idare
alamndaki geligmeler
Osmanhlarda ilk telif iktisat elyazmast
sanayilegme anlaylyma bir rnek:
Osmanh mparatortugu'ada
'Islah-1 Sanayi Komisyonu' olayt
Osmanh mparatorlugu
ve Alman diplomasisi: 'Drang nach Osten'
Osmanh mparatorlugu'adaAmerikan okullan uzerinebazi
'

gzlemler
Osman Hamdi'nin nundeki gelenek
Osmanh devletinde laiklik hareketteri zerine
Hilfet ve Trkiye slamdevletinde hil&fet
19. yzyilda heteredox din gruplar ve Osmanh idatesi
Alevtik, Nusaydlik

ve Bb2li
'millet'

Osmanh mparatorlugu'nda
Ortodoks kilisesi

nizann

Tanzimat dneminde Balkan]ar'da ulusal kiliseler ve Rum

Ortodoks kilisesi
Son devirde Osmanh Musevleri
Osmanh Yahudileri ve Trk dili
Osmanh modernlegmesi ve Sabetaychk
Harf devriminiri nedenleri zerine

nsz
Dostum Murat Bardaka, Merkez Kitaplar adma bazi
derlemeyi teklif ettigi zaman, buna hay1r diyemedim.

makalelerimi

Makaleleri genelde benim kadar dagmik ve birbiriyle ilgisiz yaym

organlarmda akan bagka bir meslektay yoktur. Bu yzden bunlart bir
araya getirmeyi teklif edenlere, ancak gkran duyarim.
ISIS Yaymlari'ndan Sinan Kuneralp, daha nce ngilizce,Almanca ve
Fransizca makaleierimi'Studies On Ottoman Transformation' baghgi altinda yayimlamigti. Gene Ankara'da bulunan Turhan Kitabevi de, Osmanh ekonomisi zerine yazdigim makalelerimi kalm bir cilt halinde
negretti.
Elinizdeki bu ciltte, Osmanh millet sistemi, diplomatik iligkiler ve
ekonomi tarihi zerine makalelerim yer ahyor. Bu makaleleri toplayip
redije eden dostuin Dr. Erhan Afyoricu'ya ve Merkez Kitaplar Genel
Yaym Mdr lknurzdemitetegekkr bir bor bilirim.

lberOrtayh
24/05/2007

Tanzimat Adams ve Tanzimat Toplumu

Keecizade Fuat Paga'ya atfedilen bir nkte vardir: Muhalifierinden

ve
mra bir kipi, Babil'nin parke dgenerek genigletilencaddesiniver
pek mnasip bir i; yapildigmt syler Papa da, "Bize attlan taglarla dgettik," cevabuu verit Gerekten de Tanzimat yneticilerine ok taglar atilmig, onlar da bu taglan bir devri bina etmek iin kullanrmglardir. Ihmh
ve uzlagtinci bir yol izleyek karp grglleri bile planlarun gereklegtirmek iin hizmete ald11az Onlara gre bugnn muhalifi yarmm ahqma arkadagiydi. Tanzimat'm ncil kadrosu, ne geldikleri meslek ve dunya grg, ne de toplumsalkkenleri bakimindan birbirine ben,zemeyen
kipilerden oluqur; aralannda bir uyum vardi, ama birlik oldugu sylenemez. Bbil diktatrlerinin birbirleriyle ekigmeleri bazi zaman parlamenter Avrupa rejimlerindeki iktidar ve muhalefet partilerinin srtmesini aratacak derecedeydi. A. Cevdet Papa gibi Sleymaniye medreselerindeki dik bagh softalan mat etmi medrese bilgini ile sefamthanelerde yetigmig RegitPaya, agirbagh Ali Papa ile nktedan ve lafmi sakmmaz
Fuat Paga hep birlikte bir devri yaratmiglardir. Tanzimatilar, 19. yzyilm ortalarinda reformlarnu gelenekselbir devletin kadrolariyla egitli dil
ve dinden gruplann atigtigt bir ortamda yrtmek zorundayd11ar. Muhalifleri oktu; ama hi kimsenin burnunu kanatmadan, zgrlgn
kisitlamadan eski bir imparatorlugu agdaglagma yoluna akanhlar.
Tanzimat hareketini bazi agdag yabanct gzlemciler
sama' faaliyeti olarak yorumlamiglardir i Gerekten de Tanzimat haketi, kanun egemenligini kurma ve ynetimi yeniden dzenleme olarak
grlyor ve anlagihyordu. stelikTanzimat hamketini byle niteleyenler sadece Avrupah gzlemciler degildi, Tanzimat ndederinin kendile'fegislation-ya-

ri de girigimlerinin amacun ve ynetimini aym biimde degerlendiriyorlardi. Tanzimat hamketibir devrimin atmosferini ve dnya grn tagimiyordu. Tanzimat yneticileri kipiliklerinde tutuculuk ve pragmatik
reformculugu birlestirmig,dnya grgleri, davramp biimleri ve politikalanyla 19. yzyd Osmanh toplumundaki yeni insanm tipik temsilcileri veya ncleri olmuglardir. Ancak bu yeni Osmanh tipinin byuk lii-

En Uzun YR2ydt, stanbul1983, s. 1/0-183.

lberOrtayh, imparatorlugun

1 George Young, Corps de Droit Ottoman, Oxford at the Clarendon Press, 1905, s.XIL

de eski toplumdaki Osmanh efendisinin yagam tarzuu, dnya grgn

bilinli biimde devam ettirdigi de aikttr.
Mustafa Regit Papa, A. Cevdet Papa, Ali ve Fuat pagalardan olugan
Tanzimat drds, iktidari tutuca ve grngte reformcu bir kadrodan
devraldilar. Bu devir-teslim, eskilerin gzden dgmesi ve bir kpeye itilmesiyle gereklepti.Temkinli, hatta rkek Mehmed Emin Rauf Papa
yeni dneme uyum saglayamam19tt. Papa genIiginde ilk sadrazamhgi
sirasmda, reform girigimleri yznden Halet Efendi'nin ktgkirtmas1yla
Sultan Mahmud'un higmma ugramig ve son anda padigah, paganm yakipikhhgun kastedip, "Kallvi kendisine pek yaktytyor"' diyerek canuu
bagiglamigti. htiyarM. Emin Rauf Papa radikal girigimlere kargi isteksizligini, "Artik bu kallvi bizi kurtaramaz," szyle ifade ederdi. Tanzimat dneminin eledigi diger devlet bykleri, elli beg ylldir nezaret rtvuzera' denilen Hsrev Papa, birbirlerinin kubesini taglyan ve
yusunu kazan Akif Papa ve Pertev Paya gibi vezirlerdi. Hsrev Papa gizli bir tutucuydu, Mehmed Ali olaymdaki geligmelerde lursuun ve hataIarmm payi grIdgnden Tekirdag'a srgne gnderildi. Akif Papa
ise rakibi Pertev Paga'nm katline neden oldu. Bu son kanh entrika idi ve
Pertev Paga'dan sonra Akif Paga'nm da ylldizisnd ve srgne gnderildi.2 Artik meydan Pertev Paga'nm yetigtirmesi olan ve yeni devrin
politikacisi Mustafa Regit Paga'ya kalnugtL
Regit Paga, Sultan Mahmud dmemi Bbil brokrasisinin gen yelerindendi. Kaleme aldig1 belgelerdeki yazi ve anlatun padigahm hoquna gitmig, koruyucusu Pertev Paya tarafmdan padigaha vlmt. Buraya kadar klasik Osmanh kalemiyye snufunn yeteneklibir yesiyle karp karyay1z. Reformcu hkmdar bu yetenekli gencin Fransizca grenmesini ister; igte Regit Bey ise padigahm bu emrini yerine getirdiginde,
artik yeni devir brokrasisinin ncs olacak bir kigilikti. grendigi
dille dag dnyay1 tanumpti. Bbil'de sratie ykselen Regit Bey, 1834'te
Paris elisi, sonra Londra elisi, ardmdan hariciye mstegan ve az sonra
da vezirlik rtbesiyle hariclye nazin oldu. II. Mahmud'un lmnde hariciye nazirhgi stnde kalarak Londra elisiydi ve dner dnmez Tanzimat Fermam'm ilan ettirdi.3 1857'de 61 yagmda lene kadar beg kere
Osmanh Devieti'nin sadrazann olmug, hariciye nazirhgi, valilik, Meclisi Vak Meclis-i Tanzimat reislikleri gibi Bbil'nin yuksek grevlerinde
bulunmuqtu. Tanzimat dneminin diger nlleri de onun getigi yolu
izlediler. 19. yuzydm yksek brokratlan, bugn sadrazam,
yann nazir,
br gn vali, sonra gene sadrazam olabilirlerdi. Ama her grevde dev'geyh-ul

Kallvi, sadrazamlarm giydigi kavuk.

2 Abdurrahman
pref, Tarih Muhasebeleri,Kanun yay.,
3 a.g.e., s. 51 vd.

stanbul1978, s.

18,

let ynetirnini ok yakmdan etkiledikleri bir gerektir. Ali

ve Fuat

pa-

alarm, daha sonra Midht Paga'mn, A. Vefik Paga'nm yagam izgilerinkurumsallagnug bir
deki bu paralellik 19. yzydm devlet adamhmda
gelenek gibiydi.
Regit Paga'mn yanda Ahmed Cevdet Papa daha ilgin bir hayat izgisine sahipti. Yz yllnce yayasa, ilmiyye snufmm en nde gelen ye1erinden biri olarak kalacak Cevdet Paga; ilmiyye snufmdaki yksek rtbesinden, yani kazaskerlikten nilkiye snufma geig yapmig, vezir,olmugtu. Osmanh tarihinde ilmiyye snufmdan mlkiye snufma geig yapanlar az da olsa yardi, fakat byle yksek bir rtbeden geig tek olaydB ve Tanzimat reformlarmm ilmiyye snufnun gc ve dnya grg
aleyhine geligtiginin ve laik brokrasi ve dnya grgnn berikilerin
nne getiginin canh bir rnegidir. Cevdet Paga, Tanzimat dneminin
yeniliki heyecanim veya dig diinyaya dnklgn degil; tutuculugutemsil eder. Btn yazdiklarmda ve dgncelerinde Ornu, ihmhhnu
todoks bir Snni Hanefi oldugu aiktir. slmiyetonca hibir refornu
gerektirmeyecek kadar stn bir dzen getirmigtir. Ik mderrialiginde
saldirgan ve agzi kalabahk softelanm susSleymaniye medreselerinin
kadar bilgisi g1yd. Laik brokrasiye
kazanacak
saygilarun
turup
gei; yapmadan nce Fransizcayigrendi, Avrupa hukukunu gya gynrendi, Hammer tarihini okudu. Yazdigi tarih eski vakanvislerin
19.
tarihiligin
ok
18.
agdag
ilerisinde,
ve
gerisindedir.
olarak
ama
tem
yzy11baglarmdaBalkanlar'daki ulusalci hareketleri, Arabistan Vahabilerinin isyamru nasil degerlendirdigini biliyoruz, ama bunlara bakarak
Cevdet Paga'yi saf veya aginm ok gerisinde bir adam olarak nitelemek
de mmkn degildir. Paganm ynetici olarak yazdtgi teftigraporlan, hazirlad1 nizamnameler zaman zaman tarihiliginin ok tesinde bir
gzlem ve degerlendirme yetenegine sahip oldugunu gsterir. Cevdet
Papa 19. yzylan her bildigini ve dgndgn yapmayan, sirrun mezara gtren devlet adamlarma tipik bir rnektir. Bizzat kaleme aldigi
Tarih-i Cevdet'teki.bilgi ve yorumlar eserin diger baslasmda akarihm;
veya degigtiriknigtir.Nedeni resmi sansr degil, pagamn kendi sansrdr. Cevdet Paga, yneticilik sz konusu oldugunda tutuculuguna raga
men grglerinden taviz vermekten ekinmemigtir. Bu tutumu eyyamcihkmet' anlayigmdan ilehmdan degil, Tanzimat adammm
olan
Ali ve Fuat pagalari elegCevdet
kargitt
ri gerir..Akilh, bilgili
Papa,
slub kullamr. Regit Pagaliz
bir
tirirken zaman zaman ly kainp
Ali Paga'mn
tutmadiguu,
ga'nm tercme odasanda gayrimslim memur
srdrur,
Fuszlerle
eleptirilerini
ise oraya Ermenileri doldurdugu gibi
'hikmet-i

4 A. L Chambers, The Educationof a Nineteenth Century Ottoman Alim', A. Cevdet Papa IJMES, 4, 464.

11

'familyasinm

12

trz-1 namusu
konusunda laubali' oldugu
at Paga'um ise
dedikodusunu da yapar. Du laubaliligin rtedeni ona gre Fuat Paga'nm
kaympederinin Nuseyr taifesinden olmasidar.5 Gerekte yaamlari ve
familyalanmn yagam tarzlari da birbirinden pek farkh olmadigt halde,
bir Cevdet Faa medreseliligine ragmen tek kadmla evlilik taraftartdir
duygu doludur;6 Cevdet Papa, grup ekigve egine yazdigi mektuplar
mesinde igilszlge vardartmg grnilyor. Ne var ki adamlar bir vibastmlmasi veya falan kurumun yeniden dlayetteki ayaklanmanm
zenlenmesi gibi sorunlarda bu tr ekigmeleri bir yana birakir ve birbirleriyle aym masanm etrafinda otururlardi. Cevdet Paga'mn Avrupa tarihi ve hukuku alamndaki bilgisi; dogu tarihi, islamfelsefesi ve fikth alanlarmdaki genig bilgisini ancak ssleyecek derecedeydi. Bu bilgileri mukullanardi. A. Cevdet Paga zellikle M.
hafazakr tezlerini savuntrken
TanziRegit Paga'ya sadik oldugundan ve devriri geregini anladigmdan
mat hareketine hizmet etmiytir. Ancak bazen takmd1gi taassup ve saJd2rganhgi da agan slubu nedeniyle, Tanzimat hareketinin ve her trl yeniligin kar1smdaki evrelerin benimsedigi tek Tanzimata devlet adami
oldu. Cevdet Paga'mn kizi Fatma Aliye Hamm kaleme aldigi Cevdet Paga ve Zamanr adh kitapta? M. Regit Papa ve Cevdet Papa ikilisiyle Ali ve
Fuat papalar arasmdaki ekigmeyi, ikincilerin Fransiz politikasma taraftar olmalarma baglar. Fatma Aliye Hanun'm bu vehmi kendisini okuyanlan ve okuyanlarm yazdigim okuyanlart bugne kadar yamltmigtit
ngilizve Fransiz politikasmi kullanmak gibi hner, daha dogrusu hner gsterisini Tanzimattlar sik sik tekrarlamiglardir; ama igleri bir eiilige kapilanarak yrtmedikleri aaktir. Cevdet Paga'nm kiz1 Fatma Aliye Hanun Tanzimat dneminin aydm kadm tipine bir rnektit O devrin
aydm gruplanyla grgr, zellilde diplomat elerini veya stanbul'uziyaret eden sekin yabanci hammlan evine davet.eder, davetten ve konuqulanlardan hkmeti haberdar ederdi. Glnar Hamm diye bilinen Rus
6
kontes Lebedov(a) da Yddiz'a jurnaledilen bu tr ziyaretilerdendi

Tanzimat insam yzyillar boyu kmsenerek bakilan Beyoglu'na

atmigtL
Lamartine'in tagra kasabalarma benzettigi szde gik semt
ahpap mahallelerine tepeden bakarBeyoglu, tag binalariyla istanbul'un
de Avrupa'ya zenen aydmlarm bulugtugu yabanci kitapilan, Avrupa
mamulti satilan magazalanyla Beyoglu; stanbullu
Trk'n yaanunda
Avrupa'ya aralanan bir kap1ydi. Cafleri, restoranlan ve otelleriyle nihaadun

S A. Cevdet Paga, Ma'rzat, haz: Y, Halaoglu, agnyay.,istanbul1980,s. 2.

6 Mbahat Ktkoglu, 'Cevdet Papa ve Aile ii tnnasebetteri',

CevdetPa Semineri, ..Ed. Fak. 1985
7 Fatma Aliye, Ahmed Cevdet Paa ve Zamam, Dersaadet, Kanaat Matbaasi, 1332.
8 Baskunhk Arpivi Yddiz Evrak:
(27R.1309-1891).
-31-27/5/27/29

yet apartman hayattyla, istanbulluBeyoglu'na ok sonralari tagmmaya

baglad1. Tanma artip, Beyoglu'na ayrilan saatler ve gnler ogaldika
Beyoglu da tiyatrosuyla, tketim zevkiyle, sefahatiyle Avrupa tagrast olmaktan ikip Osmanhlagti.
Tanzimatt grubun alafranga sadrazami olarak bilinen Mehmed Emin
Ali Paga, Misir argisiesnahadan bir attarm ogludur. Attar akgamlari
arymm kapisim da kapatt18mdan muhalifleri, kendisine bevvabm (kapicmm) oglu derlerdi Diktatr sadrazanu tarihteki bir diger diktatr sadrazamla karplagtirarak yeren gairin taglamasi n1dr.
Kapacizadeile KyrTnn farkt
budur,
Birisi aldt Giridi, birisi verdi bugn...
Gerekte Girit'i vermemig, o gnn kopullari iinde, kurtarmi.y say1hrdt. Diplomasi meslegine Regit Paya gibi yeni geigyapnnyti. Fransizcayl kendisi grenmigti, kisa srelerle Viyana ve Londra eliliklerinde ahgImytt.
Regit Paga'nm elindert tutmasiyla Londra eliligine, sonra hariciye msteparhma tayin edihnig ve o sadrazam olunca da hariciye nasekiz defa hariciye nazirhgi yapti. zzin olmugtu. Beg kere sadrazamhk,
mir Bursa valiliklerinde
bulundu. Bbll'nin Regit aa'dan
sonra ikinci diktatr o oldu, ama BblAlfyi de saraym ve butn lkenin diktatr haline getirdi. Sadaret makamma Sultan Abdlaziz bile sayg1 gstermek zorundayd1, ptokolde ve resmi iliekilerde Bbil'yi temsil eden
kendisine kargi, en hafif saygisizhga kesinlikle msaade etmezdi. Ali Paga'mn sadrazamhgi sirasmda ynetim ve hukuk alanmda Tanzimat dneminin en kahe dzenlemeleri gerekleptirildi. Su reformlar gerekleytirilirken Avrupahlarm oyununa gelinmedigi, tersine lkenin asker ve
maf zaafina ragmen Avrupa rnfidaafesini en aza indirecek Bir yntem
iziendigi grlr. Bu agirbagh, dgnerek eyleme geen, en agar kararlari ve cezalari bile soguk bir tebessmle belli eden adamm yakm ahyma
arkada, nktedan, delidolu Puat Paga'ydi. nI ulema ailesi Keecizagrenimi grmgt. Frans1z dilini kelime
delerden geliyordu ve
oyunlari ve nkteler yapacak kadar iyi bilirdi. Ani karar ve uygulamalamlteciler sorununa
rma ragmen 1861 Suriye olaylarmdan
vanncaya
dek, btn glklerin ustaca zmnde pay; byktr. Ali Paga'yla
akrandi ama onunkinden
ok farkh bir toplumsal evrede yetigmigti.
Birbirine.zit karakterdekibu iki adam birbirleriyle aym politikayt izlediler. Daha dogrusu Ali Paga, A. Cevdet Papa gibi byleyici bir adamm
bulundugu bir ortamda Fuat Paga'dan vazgeemezdi.
Ali ve Fuat pagalar ynetimde birbirlerinin sxekli halef-selefi olan aynlmaz bir ikiliydiler.
Tanzimat brokrasisinde fligkiler henz anonimlegnekteydi.
Klasik
Osmanh brokrasisinde aday memurlar kaleme arak olarak girdiklerin_tip

13

14

de kendilerine meslegigreten amire bir usta, bir baba gibi baglanir, birlikte ahgip ykseldikleri akranlanyla kurduklan kardeglik iligkisi hayat
boyu srerdi. Bu yz yze iligkilerin modern bir kurumsallagma iinde
zamanla kaybolacagi aikti, ancak Tanzimat brokratlaruun iligkilerinde
etmigtir, hatta Tesm
ve gruplagmalannda eski gelenek ve etiket devam
yaziemalarda bile bunu gzlemek mmkndr. Bir sadrazam, mabeyn
bagktibine yazdigt arz tezkiresinde eger byle bir yakmhklan varsa
'karmdagi
a'azz-u ekreattfetlu oglum efendim haztleri' veya
mim en sevgili laymetli kardegim' gibi bir hitapta bulunurdu. Resmi belgeIerdeki literatre yanslyan bu egilimin politika ve ynetimdeki grug
lagmalarda baghca etken olacagma kugku yoktti.
Tanzimat brokrasisinin yabanci dil bilen, dig dnyay1 izleyebilen
yetenekli yeleriyamnda yeni devrin kultrel atmosferine, ahgma ynda oka bulundugu auktir. Byletemlerine uyum saglayamayanlarm
1erinin iinde yabanca dili yanhp yazip konupanlar, koltugunun altmda
lf ola Fransizca gazetelerle dolaganlar, kaynldigi grevlerde gln ipler yapanlar boldu. Ahmet Midhat Efendi'nin Feltun Bey ve Rakim Efendi adh romam, 19. yzy11modernlegen brokrasisinde gerekten becerikli, okuyan ve yabanci dil grenen Ralom Efendi'yle, tembel, gsterigli ve yeni hayati yuzeyden taklit eden Feltun Bey'in kipiliklerindebu iki
konu almaktadir Feltun Bey tipi memurlarm canh rnegi
tip Inemuru
o devrin harietye tegrifatilarmdanKmil Bey'di. Franstzcasmm glnlgu ile tatunmig olanlardandl. 1867 yilmda yeni kurulan Beyoglu Altmolc1 Belediye Dairesi reisligine tayin edilmigti. Fuat Paga'nm bacanagi
dugundan yeteneksizligine ragmen bu gibi grevlerle Raynhrmig. Kmil
Bey, devrinde Prenk mukallidi diye bilinirmig." Fransizcay1 az bildigi
halde devamh Fransizca deyimler kullanmaya algarmig, igler atallagti
veya'ol babda irade efendemek iin'les affaires sont devenue fourchette'
monseigneur'
l'irade

gibi gln evirileriyle

est
dimindir cette porte
n1ymg.9 Tanzimat'in bagmdan beri brokrasi yeleri ve paga2adeler
arasmda Kmil Bey gibileri; yenilige kargi tepki duyanlar tarafmdan devamh hievedilmigtir ve halen hievedilmektedir. Bu nedenle siyasal edebiyatumza yerlegmigbir deyim olan Tanzimat tipi, Tanzimatilarm sadekulce bir grubunu, daha dogrusu ikinci snufuu meydana getirenler iin
lirlabilir. Gerekte Tanzimat tipi, bizim toplumumuzda kendi kendini
yetigtiren, eleptiren ve yeni ufuklar aramaya baglayan insanlarm ilk rgelenegin payi vardir ama genegidir: Tanzimat insannun olugumunda
'derletli

Roquefort peyniri yemeden sofradan kalkmamay1 Frenk nygarhgr sandigmdan

dolayi, peyniri hi sevmeyen Sadrazam M. Regit Papa tarafmdan muaheze edil9 Osman Nuri, Mecelle-iLmur-u Belediyye,C. I, s. 1421-1422.

Ienegi degigtirme gelenegi, Tanzimatilarla baglamighrdenilebilir.

Budapepte'de Tuna layisada girin bir meydan, JozefBm adnu tagir.
Meydanda General JozefBm'in bir heykeli vardir. Macar halki, 1848'de
Kossuth'un nderliginde Avusturya'ya kargi baglattiklan cumhuriyeti
devrime gnll olarak katilan Polonya lejyonu komutannun amsma bu
heykeli dikmig ve gkran borcunu bildirmigtir. General JozefBm, Osmanh ordusunun
nl Murat Paga'sidir. Osmanh lkesine sigman Polonyah, Macar ve talyandevrimci birlikterinin bir kasnu geriye yurtlarina veya, bagka lkelere gitmig, bir kismi da din degigtirip Osmanh hizmetine girmiglerdi. Bu yeni Osmanhlar, 17. yzyildan beri Alman
prensliklerinde, Rusya'da grldg gibi orduya ve sivil idareye hizmet sukk asilzadelerinden ok farkhydinan bagka lkelerin maceraperest
lar, yeni lkelerine derin bir baghhkla hizmet etmigler, Tanzimat reformlarmm yrtlmesine yeteneklerlyle katkida bulunmuglardir Bir bakikaarak Trkiye'ye sigman Alman
ma 1930'larda nazizmden
adamlannm
niversiteye yaptiklari hizmete benzer bir durum sz konusudur. Ancak 1849 Polonya-Macar mltecileri sadece Osmanh ordusuna degil, sivil brokrasiye ve kltr hayatma da yararh hizmetler sundular.
Ordusunun kurulugu tamamlanamamig ve reformun getirdigi sanct
ve sikmtilar iindeki Osmanh Devleti Avusturya ve Rusya'nm baskilari-na ragmen mtecileri geri vermedi. Sultan Abdlmecit; Tuna klyismdaki kalelere sigman ve bagta Kossuth olmak zere btn Macar hkmet
yelerinin, Polonya-Macar komutanlarinm bulundugu binlerce kigiye,
kendilerinin ve ailelerinin hayat ve gereflerinin taminat altmda oldugunu, istedik1eri lkeye gidebileceklerini,Osmanh hizmetine girenlerin de
rtbe ve mesleklerine
uygun grevlere atanacaklarmi bildirdi. General
Kmety, General Bm (Murat Paga), Bordy, Przyenski, Czaikowsky (Sadik
Paga), Vimety (smail),
Zanitski (Osman), Stein (Fernat), Nemegyis, Borzecki (Mustafa Celleddin Paga) gibi yksek rtbeli Polonyah ve Macar
subaylar din degigtirerek Osmanh hizmetine girdiler.10Dinini degigtirmeden Tuna kiyilarmda kalan veya Haleb ve Ktahya'ya yerleptirilen
kk rtbeli subay ve erIerden Osmanh sanayiinin ve tarmumn geligmesine yardimci olacak birok uzman ikti. Topuluktan haritac1hga,
matematik
egitiminden veterinerlige veya ressamhga kadar 19. yzyil
Osmanh hayatma birtakim yeniliklerin girmesinde mltecilerin pay1 oldugu aiktin Bizzat Midhat Papa Tima vilayetindeki sanayi mekteplerini
Polonyah-Macar mltecigretmenIer sayesinde aabilmigti. IL Mahmud
dneminden beri Osmanh ordusu zellikle Prusya'dan uzman getirti.bilim

10

. Hius Hof-St. Archiv, PA XII Trkei fog 27, 2 Jaenner1850 ve aym karton fog.
445,

13

ne denli canla bagla hizmet ettiksigman sonra

sirasmda
nce ngiltere'ye
leri gphelidir. 1830 devrimi
maiyetindeki
iki PolonGeneral
Sknanowski
ve
Osmanh lkesine gelen
Prusya
Rusya
ve
almmasim
Avusturya,
hizmetine
yah subaym Osmanh
zerine
olay
bu
Knigsmark,
elisi
Prusya
etmiplerdi.
piddetle protesto
savurmugtu,11 OsPrusya'dan askeri uzman yollanmayacagt tehdidini
rahatsiz ediyordu.
manh'ya gerekten hizmet edenler byk devletleri
Polonya Mill Koyani
hkumetini,
srgndeki
Polonya
Bbill, 1831'de
eli mutemsilcisine
nezdindeki
Bbial
komitenin
mitesi'ni tammig ve
AS11110smanli
memteve
papalari
Ve
yapangt1.12
Polonez
lviacar
amelesi
olduklan
akraba
evteye
evlilik
yaptildan
degil,
kendileri
ve
lan sadece
simfi
yuksek
araOsmanh
19.
yzyilnt
getirdiler.
hayat
tarzi
de yeni bir
baglad1.
evrede
bu
Batihlagma
ulusalo
bir
smda
bir hayat bag19. yzyilda stanbulve byk liman pehirlerinde yeni
mobilyasi ve
ladi. Bu yeni hayat tarzi, sadece kgir honaklar, Avrupa
grilyorlatda.Gaalafranga sofra adablyla zetlenemez. Kadmlar egitim
okunuyordu.
Kag bzete ve dergi okunuyordu, asil nemlisi roman
hayatopium
kadmi
yk lde devam etmekle beraber yksek snufm
Bazi
baglamigtl.
erkek
kadm
rt
tma giriyordu ve gezinti yerlerinde
ediyordu.
tekkelere kadmlar da devam
eskisinden
Toplumda hareketlenen, renklenen bir hayat yanmda,
tekkelerin
yeyhierine
maDevlet
farkh organize bir mistisizm de bagladt.
sayilabir
taraftan
yardmu
yapayordu;
av baglatiyor, yiyecek ve tamirat
meyhane sayisi da artbirlikte
mritlerle
istanbul'da
tekkeler
artan
ve
n
batakhaneler... AIbalo
dkknlar,
denen
maktaydi. Sonra punch iilen
sarmaktaydi.
Eczane
halki
smif
arada
her
cezbesi
bir
kol keyfiyle, ayin

h
alki
sryordu.
stanbul
gelenekler
de
ve doktorun yanmda eski
Eugeolmugtu.
mparatorie
frkye
tagmir
yoglu'ndaki hekimden,
Abdlaziz'le ziyate gitnie stanbul'daykenKksu Kasn'm Sultan
vennipti.
Bu
imparatorieye
holunu
manzarayiayirda topmig, padigah
ikisini kol kola gralafranga
arasmdaki
zevat,
kalabahk
Iarup seyreden
sayfiyedeki
sefalan,
Bogaz'daki
mehtap
olmuytu.
mekten pek memnun

yordu. Ancak bu Prusyahlarm reforma

16

1838 von Klezi'den

11 Aym argiti, Trkei VI-68. fogl 200-201, 20 Aut
rapor.

Metternich'e

12'Nigr Anafarta, Osmanh1mparatorlugu ile Lehistan Arasmdaki Mnasebetterie IlgiSaray Arfi Tarihf Blgeler,basim yeri ve tarihi yok (muhtemelen1980).Topkapi
MlteciMacar
vd.
Gyn,
N.
97,
98
givibelgelerinden
E 7835 kitap 5,
s.
Kffar ManaTrk-Macar
Yerleetiriimeleri',
Halep'e
Ktahya
Bunlann
ve
leri ve
sebetteri, ..Ed. Fak. 1976, s. 173-179.
attigma
Mustafa Celleddin Paga'mn ilk ulusala kitabt ve diinceleri artaya
aileler
ocukgibi
izlemigtL
Bu
yolu
grmgtk. Oglu Ferik Enver Papa da aym
tabakanm moda
yagantilanyla
urak
verdikleri
kagten
egitim
ust
ve
larma
dernlegmesine yakm bir rnek oldular.
'1849

kgklerde kadmh erkekli saz sz meclisleri tutucu evrelerin ve A. Cevdet paya gibilerin dedikodu ve elegtirilerine neden olayorsa da, yeni hayat, bildigi gibi devam ediyordu. Alafrangahk laik egitimin ve laik brokrasinin derece derece benimsedigibir hayat tarziydi. Eski devirde inbrokrace yayam, ulema sunfmm byuklerine zgyd, gimdi ise sivil
Inodern
si
ve pahah yaam biimine nclk ediyordu.
Avrupa'nm ilk anda bir
Tanzimat aydnu Avrupa'ya ailnugtL
risme'legelmesi dogaldi. Kahp degigtiren her toplum gibi, Osmanhlar
da maniriste bir dnemden geiyorlardt. Rnesans kltrne geex1Orta Avrupa'nm 15-16. yzyillan ve Avrupahlagan Rusya'nm 18. yzy1hm,
Trkiye 19. yzyilda yagadi. Bir uygarhk evresine girme agamasmdaki
topium, model aldigt toplumun kendine gre bir msmini izer; o uygarhkta ve hayat tarzmda kendine gre demirleme alanlan, referans noktalari saptar. Kugkusuz, 19. yzyil Fransizma kendi toplumunun betimleyici ve belirleyici noktalarmi sorsak; Tanzimat brokratuun Avrupa toplumu iin izdigi betimleyici ereveden ok daha farkh cevaplar ahrdik.
Bu gibi farkhhklar119. yzyilm yerli ve yabanci literatrnden tarayip
Manirisme kabuk degigtiren toplumun fertsaptamak da mmkndr.
lerinin model resme gre edindikleri bir tr teatralitedir. 18. yzyihn Avrupah soylusu karisiyla baloya gitmeyi su imek gibisinden bir olay olarak grrd. Oysa Buyk Petro devrinde Prens Menikof bu davramplyla yeryzne inen bir inkilapi ilah.gibi gurarlamr, bir bagka soylu ise homurdantrdi. O yzden uzun zaman ar saraymdaki balo ve soirfler bir
amatr oyunu gibi baglayip profesyonel bir rezalet halinde bitmigtir. Baahykanhk hal3ne gelmeden yapihyordu. Davramplarm
zi ahekankklar
nl
amact degil, dzenlenigi mhimdi. 1847 Haziram'nda o dnemin
dialeyicilerin
virtz Feren Liszt stanbul'ageldi, Avrupa saraylarmda
kalabahklanna kargi kapris ve hirmhkla cevap veren byk mzisyen,
Osmanh saraymdaki dinleyicilerinin dinleme adabi ve vakarma hayran
olmuqtu. Sultan Abdlmecid Avrupa mzigine ve operaya hayrandt Egitimini grdugnden degil, grmedigi, zledigi dnyamn atmosferine
mzikle bir girigti bu. Bati edebiyatmm ilk rnleri evriliyordu. Siyas,
ilm bilgi ve yorumlar iin degil; dogrudan dogruya hayata yeni gizen bir
genin, Fransizcamn slup ve dil bakimmdan kusursuz rneklerini nce
mtercim benimsemek sonra da tamtmak amacmda olmahydi. 1859'da
sonra SinasiLafontaine, RciYusuf Kml Papa Fnelon'un Telemaque'im,
Voltaire
Mnif
Papa
eviriyordu.
Lamartine'i
ve Fnelon evirileri
ne ve
alman
tarihleri iinde Oskaleme
dnya
Bati'da
Bbil
Saray
ve
yapti.
manh topiumunun
nasil yorumlandiglyla ilgileniyor, olumlu grlen
eser sahipleri taltif ve tegvik ediliyordu. Avrupa diline, bilimine, teknigipragmatik bir yaklane kargihenz btnc ve tartigmact olmaktan ok,
olmadi.
sren
fazla
bir
bu
tutum
sz
ama
konusuydu,
un
Osmanh aydmi Batt'ya dnp Dogu'yu terk mi ediyordu? 150 yildir
'mani-

18

tartlyilan bu soru veya stnde durulan bu iddianm ne derecede geerli

oldugunu da dgnmek gerekir. Aslmda Tanzimat aydru, Bat1'nm edebiyati, dncesi, muzigine ynelirken; Dogu kltrn de gemigyzyillardaki Osmanh'dan daha sistematik ve cidd bir ilgiyle incelemekteydi.
bn-iHaldun'un Mukaddime'si 18. yzyil sonunda Pirzade Mehmed Sadik tarafmdan evrilmig, Ahmet Cevdet Paya da 6. blmn bu siralarda evirek eser Trkeye kazandmlmigti. Klasik Arap ve ranedebiyatimn Trkedeki en iyi tercme ve gerhleri 19. yzyilda yapilmaya baglandi. III. Selim, II Mahmud ve Tanzimat dnemi boyu. Trk musikisi en
nemli degigmeleri geirdi ve parlak agnu yaadi. Kulaktan kulaga geen besteler dnemi kapandi. Ethem Papa ve Misirh Halim Papa koleksiyonlari gibi derlemelerle musiki eserleri dzgn kay1t ve korunma altma
ahndilar. Osmanh vekayinamelerinin negri, eski tarih eserlerine cidd zeyiller yazilmasi, nmismatik tetkikler, dzgn argiv kurulmas1 da bu
yzyihn faaliyetidir. Tanzimat ayduu gelecege ynelik bir tarih bilincine
sahip olmaya baglanuu ve kltr mirasun da bu anlamda degerlendirmeye bayladig1 grlyordu.
Hayatin hareketliligi, degigen topiumun yarattigt yeni partlar, yeni
imknlar; gen brokrasinin nnde ailan yeni ufuklarm, grkemin,
renklenen yagamm etrafmdaki iktidar kavgasmm getirdigi yorgunluk,
mistisizme ilgiyi de artirdi. Tekkeler doldu, boyaldi, tasavvufi dgnce
ve tecerd sekinlerin hayatmm bir blmnde yer etti, 19. yzyil seegitimine
kinlerinin ocuklan iiiyano hocasmm, Fransiz mrebbiyenin
teslim edilirken; ailenin intisab ettigi tarikat geyhinin eli de ptrld.
Zu karmagiklayan renkiortamda bir Dogu-Bati sentezi mi doguyordu?
Hayir... Byle bir sentezin zlemive tartigmasi uzun bir sre sz konusu bile olmadi. Gzel olan, gemkli olan her gey denenmeli, almmah, grenilmeliydi.
Reform agmm pragmatizmi yerini ideolojiye, tartigmaya
daha sonra birakacaktir; benzer egitimden geen, benzer hayat tarzma
Osmanldik, Baticihk,
sahip insanlar ayn1 kavramlarm etrafmda, slaun,
Trklk gibi dgncelerin kavgasmi yapmaya baglayacaklardir.
Osmanh aydmlari medseli-mekteplidiye
ikiye ayrilungti. Yavag yamektepli
da
baglayacakti.
Diploma ve dzenli egiaIayh
vag
ve
ayrmu
tim 19. yzyil Osmanh adamnun hayatml ilk yillarda etkileyen ve ayri
bir yola sokan iki kuvvetli toplumsal kuruihdu. Osmanh aydmmm bu
dneurde ok okuyup yazdigun sylemek gt.1822-1842 arasmda 250
kadar eserin basudigi, btn Tanzimat dneminde basih kitabm ancak
birka bini gemedigi biliniyor? Oysa Byk Petro dneminden Ekim
13 Ubicini, Lettres sur la Turquie, s. 172-173 ve 175-176. Shaw, a.g.e., s. 128.
of Turkish Studies, 1981,
A. Tietze, 'The Study of Ottoman Literature', Tnt. Journal
v. 2, No. 1, s. 50-51. E. S. Dogramaci, Turkish Woman in Tukish Literature of the
19th Century, Leiden, 1969, s.5L Gzin Dino, In gendsedu roman turc au XIXe sicle, Paris 1973,

Devrimi'ne kadar Rusya'da 200 bini agkm kitap basilmi.yt1.

Szl kltr
ediyordu.
Avrupa romanlan,
dgnrleri
okunur, dostlara anlatilir, notlar tutulur, tekrarlannd1. Sivil veya asker
olsun 19. yzy11Osmanh aydim byk imparatorlugu bir ucundan br
ucuna gezerek, grerek grenir ve erken olgunlagirdi. Dgnce ve davramplarmda samldigamn aksine renklilik ve esneklik vard1. Siviller de,
askerler de benzer konular igleyip, benzer geylerigrenerek laik egitimden geerlerdi. Tagra hayatmda muallim ve zabit beraberligi 19. yzyil
aydm egitiminin ve kltrnn temelini ve absim olugtururdu. Toplumsal ve kultrel degigimin belirli bir ksenophobique(yabano dgmam)
tepki yarattigma kugku yoktur. Ancak 19. yzyilortalarmda Osmanh aydmlan, Bat1hayat tarzma ve Bati kltrne belirli bir rahathkla yaklagabiliyorlardi. Du yaklagmada o kltrn temeline inmeden onu pragmatik bir tutumla uygulamamn paya oldugu kadar,.1keninbagimsizhgrun
da rol vardir. Osmanh Ikesinde Islamcihk bile Bati kurumlarma ve Bah kltrne karp, Hind Mslmanlari, Rusya Mslmanlan kadar gpheci ve itici bir egilim iinde degildi. 31 Mart olaylanmn kiglorhcist sayilan Dervig Vahdeti'nin Volkan gazetesinde ngilizparlamentarizminin
ve demokrasisinin kurumlanm benimseyemk savundugu aiktir. Batt
dgmanhgi Berlin Kongresi, Balkan Savagi ve Hamidiye Panislamizmi
ile slogan haline dngmekteydi.
Bir toplumda degigme bagladigmda bu degigim ngrlen alanlar
kadar, ngrlmeyen alanlara da s1rar. Osmanh toplumu belki ok kkJ bir degigim geirmiyordu ama modernlegme toplumun her kesitine
ve her kurumuna siradi. Osmanh aile yapisi ve Osmanh kadml da bu
geligmelerin digmda kalmadi.
Tanzimat dneminde Osmanh kadimmn hayatmda kayda deger geligmeler baglamaktadir; hayati ayri bir renge brnmgtr. Bu renk desadece modadan, gnlk yagamdan, tketim kahplarmdaki
gigikligini
farkhlagmadan, yabanci dil grenmek veya piyano almak gibi yeni
zevklerden ibaret grmemek gerekir. 19. yzy11da Osmanh lkelerinde
tarimda, egitimde grlen bazi yapisal degigmeler ve btn dnyanm
yagadigt haberlegme ve teknolojideki devrimin Osmanh topraklarma da
yansimasi, Idasik aile yapismi byk gehir kadar kirsal alanda da yavag
yavag degigim geirmeye zorlayacaktir. Nihayet Ortadogu lkelerinde
kadium zgrlegmesi sorunu bu dnemin modernlegme ideolojilerinde
nemh yer tutar. slamcimodernlegmeci akundan, liberal dgunceye kadar btn Ortadogu dgnrleri ldasik aieninyapasi, kadmm toplumsal yeri zerinde duruyor ve degigiklik neriyorlard1. Namik Kemal bu
dnemde kadmm epitligi zerine ilk alaglari modern slamcibir aidan
Beyrut, Selanik gibi liman gehirleyaplyordu. Bu
rinde ve Rumeli'deki bazz merkezlerin nfusundaki gze arpan by-

gelenegi yayamaya devam

imparatorlugun.zma,

19

20

baglamasi kamilmazme dolayisiyla aile yapismda da modernlegmenin

di. Anadolu kitasmda da, Trkiye'nin sosyal tarihi iin nemli bir degigAmik, Maray yreIerinde agiretlerin iskme bagIamaktaydi;ukurova,
hayata gemekteydi. Nihayet yuzyihn
nfus
nedeniyle
gebe
yeni
m
baglayan mono kltrel
ortasmda Ege Blgesi, ardmdan ukurova'da
tarimm yarattigi toprak iiligi kirsal kesimdeki ailenin geimini ve yapisim etkilemeye baglayan geligmelerdi. Kirsal kesimde bu dnm
baglatan faktrlerden biri de 1858 (H. 1274) tarihli Arazi Kanunnamesi'dir, Kanunnamenin ok abuk ve etkin bir biimde zel mlkiyet dzeni gerekleptirdiging hele kk ve orta smif iftiligi g1endiren etkileri oldugunu sylemek gtr. Ama tarim topraklarmm mlkiyeti ve
miras konulannda yenililder getinnedigi de sylenemez. Bu kanunla ilenen topraklarm tapulandmlmasive miras yoluyla intikaliister istemez
kirsal kesimdeki byk aileyi paralayacak bir sreci baglatti. Bundan
bagka arazinin miras yoluyla intikalinde kiz evlat da erkeklerle egit pay
alacakti ki bu, hukuki ynden nemli bir geligmedir. Diger yandan kirsal blgelerden lkenin stanbul,Beyrut, Selanik gibi byk gehirlerine
yapilan gte de niteliksel bir degigim gzlenmektedir. Daha nce byk gehm bekr nfus g eder ve kismen mevsimlik olarak kahrken, artik egitlinedenierle aile glerininbagladigi grlyor. stanbul'unsurlara yakm kesiminde, Hali civarmda ilk gecekondulagma baglamaktaydi. Bu olgulari gehirlegme ve ekirdek aileye geigin baglangio olarak nitelemek abartma sayilmamahdir.
Tanzimat dneminin getirdigi sosyo-kltrel degigim hi degilse st
ve orta tabaka kadimmn toplumsal hayata girigini hazirlayan altm bir
dnem olmugtur. Modern slamcidgnrler ok kari evliliginin kalkmasma ya da simrlandirdmasma ynelik yeni yorumlar getirirlerken,
gerek Osmanli lkesinde, gek diger Ortadogu lkelerinde ve Rusya
periferisindeki dgnr ve yazarlar eski aile yapisi ve evlenme geleneklerine karyl kampanya aamplanh. ibrahimSinasiBey modern tiyatromuzun ilk eseri sayllan pairEvlenmesfnde biraz naiv bir slbla eski evlilik gelenelderini yererken, Azer dramaturjisinin kurucusu Mirza Fethali Ahundov ve izleyicileri tiyatro yapitlarmda slamkadimnm kapah
hayatuu, pedergah aile dzenini, kiz ocuklarmm cahil birakilmasim
durmaksizm yeriyorlard1. 1880'lerde Rusya Mslmanlarmdan bir grup
kadm, Alemi Nisvan adh bir kadm gazetesi ikararak feminist hareketi
*

tiyatromuzun ilk eseri deoyun bulmuytur. Pabuu

KeggerAhmedin Maceralen diye zettenecek bu oyundan daha bagka veya eskileri de bulunabilir, ancak inasi'nin
oyunu o devirde temsil edilen ve tutunan ilk
zelligini
korumaktad2r.
olma
tiyatro oyunu

Sinasi'ninpairEvlenmesi adh komedisi bizim modern

gildir.Fahir z 1958'de Viyana'da yazma bir Trke

yaygmlagtirmak abasmdaydilar. Tanzimat maarifinin en nemli giriimlerinden

biri, ortagretim alanmda inas rpdiyeleri aarak kiz ocukIannm egitim olanagnu geligtirmek olmugtur. Kiz ocuklarmm say11anmn artmast ve 19. yzyi1 sonunda egitim derecesinin liseye kadar ykselmesi ise yeni bir meslek grubunun ortaya ikiqua sagladt. Muallime
hammlar... Kadmm ahyma hayatma girigi, Trkiye tarihinde sanayiden
nce egitim alanmda olmugtur ki, bu geligme gnmz Trkiye'sinde
kadmm brokrasideki gl durumunun bir nedenidir.14
yeni aydm gruTanzimat dnemindeki kltrel aihmla ortaya elkan
rastlanmaktadu
Cevda
yeleri
smtftan
kadmlara
arasmda
st
bunun
aydinlaHamm
bu
tip
Fatma
Hamm,
Nigr
Aliye
kizi
det Paya'mn
Sair
rm prototipidir. Byk kentlerde kadm evin digma 1kungtir. Bogazii'ndeki mehtap gezilerinden, Beyoglu'ndaki ahyveriglere kadar birok
yerde kadmm toplumsal hayata girigini, Tanzimat'm devlet adamlarmdan Cevdet Papa, zenperestligin
ve muayakanm artmasi olarak nitelendirir.15 Sanayilegme ve kentlegmenin yavashma ragmen toplumda kadimn 19. yzyildan beriihmh bir zgrlegme srecine girdigi grlyor.
Sanayileyen Avrupa'da kadm, zgrlgnn bedelini ok pahah demig, toplumsal hayatta yeni glklerie kargilagmtytir. Benzer bir geligme lkemiz kadmlan iin henz baglamaktadtr, ama kopullarm farkhhgmdandolay1 Trkiye'de kadmm zgrlk iin dedigi bedelin, Avrupah kadmmki kadar agir oldugu sylenemez. Su farkh kogullar, yakm
tarihimizdeki reformlarm sanayilegmeden nce zgrlk iin uygun bir
zemin hazirlamasmdan ileri gelmektedir.
Tanzimat dneminin devlet adamlan, yrr1kteki aile hukuku ve
evlenme geleneklerinin sorunlar yarattigmm farkmdaydilar. Rengrenk
din yapida herkese hitap edecek bir aile hukuku; bu konudaki yasama
programlan Sadrazam M. Emin Ali Paga'nm Fransiz Meden Kanunu'au
kabul etme girigimine kadar varmaktadir, ama hibir cemaat bu konuda
msait davranmadigmdan
geleneksel evliligi dzenlemek iin bazi ferman ve tembihler akarmakla yetinmigIerdir. Bu ferman ve tembihler,
14 Birinci Dnya Savagt bagladigmda bazi nezaretlente kadm memur istihdamma
baglannuqu. Balkan Savagi'nda ise kadm amele taburlan teykil edilemk kadmlann kol iiligine ekildigi de grulur. Bkz. Zafer Toprak, Trkiye'de MillIktisat,
Yurt Yaymlan, Ankara 1982.,s. 316, 341, 412.
Osmanh mparatorlugu'nun son dneminde Darlfnun'un muhtelif pubelerinde baza yuksekokullarda kiz grencilerin bulunmasi, kizlann egitimindeki
geligmenin yarathgt olaganst bir durumdur. nkdevirde Avrupa ve Kuya tamamen ya da bazi gubelere kiz gzey Amerika'nm bazi niversitelerinde
renci kabul edilmedigi, ders ve seminer izieyenlerin ise diploma smaviarma kabul edilmedigi bilinmektedir.
15 A. Cevdet Paga, Ma'rzat, s. 9-10.

21

22

esas olarak evlenme sirasmda baghk demeyi yasaklamakta, agir masraflarin yapilmasmi nlemek istemekteydi.16 Kugkusuz bu ferman ve
tembihlerin yagayan gelenekleri ortadan kaldudigt sylenemez, bunlar
aile hayatmdaki belirli geligmeleri yansitmaktayddar. Tanzimat dneminde hi degilse gehirli nfus arasmda ekonomik ve sosyal zorunluluklarla, eski geleneklerin ve ok kari evliliginin adamalolh geriledigi' ve
hog kargilanmadigi bilinmektedir.
19. yzyilda lkenin byk gehirlerinin de fizik dokusunda ve yagam
biiminde degigmeler grld. Saray, Bbil denen sadrazam konagi, Sleymaniye'deki Aga Kapist ve Fyeyhlislamhk'tan bagka belli bagh resm
bina tammayan stanbul'unbir blm nezaretler, devlet daireleriyle donandi. Beyoglu ise bankalar ve ticarethaneler, magazalar, restoran ve cafe'lerle doldu. stanbul'un
her yerinde kgir okullar, karakollar gibi 19.
yzyilm mimar zevkini yansitan yapilar ykseldi. Nihayet Avrupa'nm
ilk metrolarmdan
biri olan 'Tnel', Karaky ve Beyoglu arasmda igletmeve Ka19.
atldi.
Bogaz'm iki yakasmda, Adalaida, amhca
yzyilda
ye
sadece azledilmig devletlularm,
diky'de sayfiye hayati bagladi. nceleri
Rum bahkilarm yagadigt uzak Bogaz kyleri vapurlarm gidip geldigi
mevsimlik oturulan semtler halinde stanbul'labtnleptiler. Byk
hirlerde varhkh, orta halli ve fakirlerin oturdugu semtler birbirlerinden
ayrilmaya bagladi. Beyrut, zmir,
Selanik gibi zengin liman gehirleri de ssrecine
birlikte
degigim
tanbul'la
girdiler. Bbil dzgn parke daym
geli caddeleri, hkmet binalariyla imparatorlugun idare merkezi oldugunugsteriyordu. 19. yzyilda stanbuldevamh kaldirnn, su yolu inaati ve genigletilencaddelerle bir pantlye grnm aldi. Baanlamasa bile imparatorlugun bagkenti, ilk defa plana gre dzenlenmek isteniyordu.
lk park (Tepebagi) bu dnemde yapildi. Kayikalarm felaket gn gelip
atmigtr. Karaky ve Eminn kpryle baglandi, ehirde iskeleler arasi
vapur seferleri baglad1. Sayfiye yerleri iinde Yeniky, Tarabya yazhk sefarethanelerin ve ykselen Rum burjuvazisinin semtiydi. Beyoglu Taksim'e dogru geligti. 20. yzylhn baymda Gmgsuyu,Ayaspaa gibi semt.ge-

16

(erafettinTuran, 'Tanzimat Devri'nde Evlenme', ve Dpnce Dergisi, XXII, saya 182, stanbul,1 Ekim 1956, s. 14-15.
Osmanb toplumunda muhtelif toplumsal tabaka ve blgelerdeki aile tiplerinin
tketim ve kazanIan henz
nlkyaayia, sosyo-klturel davram kahplan,
ciddi aragtirma konusu olmanuptir. zelliklesosyal degigimin hazlandigt 19.
yzyiliin bu aragtirmalarm smirli sayidaki her yerde pek dzenli olmayan nfus kay1tlan, seyahatnameler
ve kugkusuz romanlarm ve hikyelerin taranarak
yapilmasi gerekmektedir. Hseyin Rahmi Grpmar veya Ahmet Rasim'in bu
eserleri, bu arada 19. yzyil halk hayatuu anlamamiza yarayacakmeddah hikyeleri kmsenmeyecek kaynaklardir. Trkiye btn Ortadogu'da son yzy21da ekonomik ynden en luzh degigim geiren lkedir Bu degigimde sadece tanmaal, sma geligme degil, nemlilde
hukuk reformlan ve sosyokltrel reformlar da etkin olmugtur.

ler her dinden zengin stanbullularmapartman

yagamma getigiblgey-

di.
Geleneksel Osmanh gehrindeki mahalle, henz simf ve stat farkma
gre biimlenmigbir mekn degildi. Bir pagamnkonagi karpsmda, kk
bir evkaf ktibinin agiboyah kk evi, ilmiyye ricalinden bir efendinin
kganesinin yam baymda mahalle su yolcusunun kulbesi bulunur, btn
bu insantar birbirleriyle her gn kargilagir, belirli bir sosyal dayamema,
saygi ve himaye kurallan iinde yagarlard1.Aym tarz hayat gayrimslimlerin gehrin kenar blgelerine silagtirdnug mahallelerinde de grltird.
Ama bazilarmin artan servetleri konak ve gik binalara, bu gik bina ve konaklar siklagan semtlere y1gilmaya baglaymca; cemaat ruhunun yaadigi
eski mahalleler de nitelik degigtirmeye baglad1. Aksaray'm tesi orta halli ve fakirlerin semti oldu. Tipki Avrupa'mn byk bagkentlerinde oldugugibi, ayri sosyal sruflarm yayadigi mahallelerde, farkh bir argo ve give
geligti.19.yzydm stanbul'undahenz ilmiyye smifmm nde gelen efendilerinin, byk memur ve papalarm yagadigiFatih-Aksaray-LalelisemtIerinde stanbulgivesinin (agzuun) en makbul konuquluyordu. Kasimpaga sakinlerinin givegi, Karagmrk mahallesinin gelenekteri kmsenirdi. Yangmlarm silip sprdg gehirde zengin konaklan ahgap da olsa
yangm duvarlari ve genig bahelerle evriliyor veya kgir bina mimarsi
geligiyordu. Gerekte 18. yzyildan beri Osmanh mimansi Avrupa'mn etkisi altmdayda. 18-19. yzyil stanbul'ununbazi kasir ve kykleri, Nuruosmaniye Cami, Selimiye Kiglasi gibi yapilan Osmanh barok mimarsinin
rnekleri diye betimlenir. Kugkusuz barok mimad ve sanat iin gerekli km
gullarm Osmanh toplumunda olup olmadig1 tartigilacakkonudur, kaldi ki
Avrupa'da barok devrin kaynagt ve niteligi de halen iyi anlagihp tarif edilmig degildit Ancak bu yzyilda Orta Avrupa barogunun tamamIannug ve
daha lyi tammlannug bir slup olarak bir lde Osmanh lkesini etkiledigi de a1kttr.Osmanh barogul? denen mimadnin ise zellikleri 18. Ve 19.
yzyilda sadece bagkentte degil, tagradaki bazi kamusal yapilarda ve
yan konaklarmda bile grlr. 19. yzyilm nl Ermeni mimarlan Balyanlar, bu ortamm yaratip zenginleptirdigi aileydi. Balyanlar bir yzyil
boyu Dolmabahe Sarayi'adan, Ortaky Cami'ne ve Beylerbeyi Sarayi'na
kadar onlarca hinay: yapmiglardir. Marag ve Kozan arasmdaki Belen kynden akan, 1730'lardan beri faal olan bu aile Istanbul'un Beyazit Kulesi, Bendler, 1ragan
Saraya gibi yapilanyla gehre damgasuu vurnuptur."
17 Osmanh barobru deyimini kullanan ve 18. yzyildan itibaren byle bir niteleme-

yi yapan C E. Arseven'dir. Ekz. L'Art Turc (Trk Sanati), Cem Yaymevi, 1970.
Bu konudaki bir tartigma iin Dogan Kuban, "Osmanh Mimarisinde Barok ve
Rokoko', Trk slmSanaty zerine
Denemeler,stanbul1982, s.115 vd.
18 Pars Tuglact, 'Osmanh Mimarisini Batthlagtiran Balyan Ailesi' YrifarBoyu Tarih,
Subat1983, s. 3942. Sem ayi Eyice'nin Balyanlar'm kkenini Belen olarak gstermesine kargihk P. Tuglact Kayseri'yi gstermektedir(?)

23

24

Balyanlar yerel ssleme, oymacihk, camcihk gibi geleneksel sanatlan yeni yapt teknikleri ile kaynagtirm1;1ardir. Ortaya 1kan eklektik mimar,
19. yzyila zg begeniyi, egrisi ve dogrusu ile en genig biimde yansitir. Balyan ailesi geleneksel ingaat ustahmdan modern mimar egitimine ve mimarhga geigi temsil etmekteydiler. Yaptiklan eserler ampir, barok, rokokonun
izlerini ta1makia beraber, 19. yzyihn zgn Osmanh
Bu yzyilda stanbuYun modern mimarsine
mimarsi sayilmaktadir.
damgasmi vuran bir diger mimar grubu Fossati'lerdir. Fossati'lerin golan Fossati'ler, Milam Biera Akanmze kalan eserleri azdir. svireli
akademi
19.
yzyilda tamamen Rus arhdenlisi'nde yetigmigtir. Bu
egitim
zevk
talebine
yapiyordu, nk mezun mimarlara
gre
ve
gi'nm
orada i; bulunuyordu. Neornesans dedigimiz slupla ahyan Fossati'lerden Giuseppe, 1830'larda stanbul'da
yanan Rus sefaretinin mimandir.
19. yzyil gzelligi ve grkeminden dolayi yeni binamn ann Istanbul'daki mstakbel saray1 olarak tasarlandigi dedikodusu da ikmigt1.
Fossati'ler Bbil evresinin aradigt adamlar oldu.
girigleri Ayasofya'mn tamiriyle
Fossati'lerin Osmanh mimarsine
bagladi. Ayasofya'nm atlaklarmdan dolayi tamiri gekiyordu. Sultan
Abdlmecid Balyanlafa iltifat etmeyerek tamir igini Fossati'le vermig
ve Temmuz 1849'da Ayasofya'nm onanmi bitmigti. Sultan Abdhnecid
bu arada mozailderi kaziy1p resmeden Fossati'ye bu mozaikleri bastirmasi iin para yardimmda bulunmuy ve Ayasofya mozaiklerinin ilk baskist bylece yapunuptir. Fossati'lerin yapilan yneticileri etkilediginden
Darlfnun (sonraki Adliye) binasom yapmu kendilerne veriliyor. Arkadan ran eliligi de ontara yaptinhyor N Fossati'ler bylelikle Tanzimat Trkiyesi'ndeki mimar ile Rusya'daki mimarnin benzegmesini
saglamiglardir.
Du ortakhkta neornesans slubun grkemi byk rol
oynamaktadir. Kamusal binalar ve sayth konaklarm dtmda, gehirler hedegilnz yangmlarm silip sprdg ahgap yapilardan vazgeebilmig
di. zmir,Selanik gibi pehirler ve stanbul'daBeyoglu'nda dar bir blge
kgir konut mimarsine ancak gemigti. Tanzimat'm nderi olan Regit
kgir yapilarm artinhnasi
Paa daha 1830'larda Londra eliligindeyken
iin
geregi
zerinde durmutu 20
ingaat
yetistirilmesi
ustasi
bunun
ve
Ancak toplum henz pahah konut yapimma geecek durumda degildi.
19.yzyihn Osmanh toplumu bir arayi ve ynelig iinde idi. Zu ynelig ve araylyta 20. yzyll bagmda oldugu gibi ulusal niteligi saptamak,
Avrupa sanati ile mahall vea ulusal (?) zelliklerin sentezini yapmak
gibi endigeler henz agir basmamigt1. Tanzimat dneminin mimarsinde
-

bu bilgiler Semavi Eyice'nin aragttrmasi ve TTK 1982 yih

Atatrk Konferanslara dizisindeki konferanslardan elde edilmitir. Aynca bkz. Is-

19 Fossatfler zerindeki

tanbul Ansiklopedisi,C. XL
2D Ortayh, Tanzimaf fan Sonra Mahall ldareler,
s.113.

oldugu gibi edebiyatmda da mahalllik kendiliginden yayamie ve etkisini srdrmgtr.

pker Ahmet Paa'da Osman Hamdi Bey'de grIdgibi Bati resmi ile Trk sanatmm sentezini yapma bilinci veya endigesi yoktur. Aslmda Osman Hamdi Bey de setigi konularla; empresy>
niet okul ieriginde szde kendine zg yanlan olan bir Trk okulu ya-

degildir. Tanzimat edebiyatmm yazar ve pairi de, pek bilincinde olmadan geleneksel klasik Osmantnesrinin ve piirinin biimini koszn ve
20. yzy11bagmdaki mill edebiyat
rumuqtur
nitelendiriliyor,
z
yoksa ve biim ynnden
iligi' kullandi iin byle
tart1mahdir. Tanzimat
edebiyatmdan
mill
oldugu
daha
19. yzyil Trk
hatta koslup
biiminikorudugu,
hikyelerinin
ve
romamnm meddah
meddah
hikyeleMustafa'
gibi
'Hanerli
Hamm',
'Sansar
nulann bile
rinden kaynaklandigi, Namik Kemal, Ahmet Midhat, Samipagazade Seagir bastigi edebiyat tarihilezai gibi yazarlarda bu geleneksel
ratabilmig

'mill'

rimiz tarafmdan

"milliyet-

yapmm
belirlenmigtir.21

Tanzimat devri Trk edebiyatmin 19. yzyil dnya edebiyatt iinde

bu edebiyat bizi yansittigi iin zlmesi gereken
sorundur.
bir
Biimynnden bu edebiyat agir bir evrim gekonu,
bir
irdigi hade,ierik ynnden ani bir nitelik degigmesi geirir. N. Kemal,
Ahmet Midhat, Mehmet Murat, Sinasi;roman, tiyatro ve iir dahnda
halk gretmenligi yapmaktadirlar. rneginMehmet Murat Turfanda mt,
Turfa nu adh romanmda ahlak gretmenligi (tekzib-iahlk-ahlki dstlenmekte, bunu bir roman tr olarak savunmaktadir.
zeltme) Iolun
Yzyihn sonunda (1890-91)yazdigt bu romanda yazar, askerlik, memuriyet, aile hayati gibi kurumlarx ilkel bir anlatunla tek tek ele ahp eleytirmektedir? Biim ve sluptaki ilkelligine ragmen Tanzimat yazan toperkenden girigmigve kendisinde siyasal toplumsal
lum gretmenligine
sonunda;
bir misyon grmgtr. Ne var ki aym edebiyatin 19. yzydm
aldiedebiyatma
Rus
ustahk
dzeyini temsil eden
Avrupa edebiyatuun
biizleyip
sembolizmi
tamamen
rig etmeden Fransiz parnassin'lerini,
aiktir.
nitelige
brndg
imci bir
olma istegindedir.
Tanzimat toplumunun aydru ansiklopedisyen
sekinleri;
tiyatrodan gazeteadarundan
bu
toplumun
Devlet
yazarma
her
bilimlerine
kadar
konuya el atma
doga
ye, mimarden filolojiye ve
olan
abasmdadat
lkroman yazan
SemsettinSami, ilk
ve dzenleme

sekin bir yeri olamaz;

21 Gzin Dino, Trk Romaninm Doguu, Cem Yaymevi, 1978- P. N. Boratav, Folklor
Hikyeleri ve
ve Edebiyat,Aday yaymlan, 1982, s. 310-312. Bema Moran, 'gik
Ik Romanlaruniz', Elegtfri,Ocak 1983, s. 3M1.
ADTCFYayinla22 Gzin Dino, Tanzimat'inn Sonra Edebiyatta GereAiligeDogru,
n, Ankara 1954, s. 34-37.
Bilgi Yaymlan,
Cevdet Kudmt, Trk Edebiyatr'ndaHikaye ve Roman (1859-1959),
Ankara 1971, s. 12 129.

25

26

szlkleri ve ansiklopediyi
de ortaya koymugtur. Sadrazam Ali Papa,
Gll Agop'un Osmanh tiyatrosunu devletin finanse etmesini gereldi
grm ve bazi temsilleri de tegvik iin izlemigtin A. Vefik Papa, tiyatro
evirmenliginden szlklge kadar her alana el atmigtL Modernlegme
abasmdakibir toplumda bunlar dogal ve faydah egilimlerdir. Ancak 19.
yzyild kadar Trk toplumunun Bati kltrne olan yabanc1hgi kendisini zellikle tarihilikte, iktisatta' ve topiumbilimde gstermektedir. Bu
toplumda bilgi birikimi, aragtirmayi rgtleme ve kurumlagtirma abaOsmaniye ilk ksi ise smirh kalmigtir.Mart 1864'te Cemiyeti lmiyeyyi
tphaneyi aana kadar bagkentte ve tagra gehirlerinde ktphane, yazmalarm yigildigt vakif depolari demekti. Tarih yazicilar iin dzenlendayammig argivler yoktu ve Osmanh tarihiligi halen vakayinamelere
yordu. 19. yzyilda Trkiye'de tarihiligin buyk atihmlar yapip bilimsylemek mmkn degildir. Ancak yzythu sosel temele oturdugunu
nunda N. Kemal ve Mizanci Murat Bey gibileri tarafmdan tarih belli bir
tarth ve toplum bilinciyle baglarmy degildi. Tanzimat hareketinin devrim
olarak baglamadigunn bir gstergesi de budur. Tanzimat Trkiye tarihinde devrim degil, hazirlayia sonular doguran bir harekettir.
Tanzimati devlet adamlarmm ilk kugagmm pragmatik reformculugu,bir kugak sonra siyasal ideolojiye, grup ve kipi ekigmesi programh
bir siyasal muhalefete dngt. Mustafa Regit Paga'nm aydin mutlakanoktayetiligiyle baglayan dnem, Midhat Paga'nm anayasalahgiyla
landi. 1860'larda Osmanh dgnce hayatmm en nde gelen kipisi, laik ulusu dgnceli olan Sinasi,2onun yam bagmda modernlegmeci
sIamo Namik Kemal ve slamc1hklalaiklik, Trklkle Osmanhahk
arasmda gidip gelen Ali Suavi idi. Osmanh dpnr henz aik seik
siyasal ideolojisini ve programim belirlemig degildi. Siyasal dgnce ve
muhalefet emekleme devrinde olmasma ragmen, geligmelere bakildigmda Osmanh lkesinin geleneksel siyaset ve hayat tarzmdan iktigt anlagihyordu. Bundan sonra smanhtoplumunu modernleme olaymm kahplari iinde degerlendirmek kaamlmazd1. Modernlegmeye tepkiler de
kugkusuz glenmigti. Modernleyme her toplumda yeniye tepki doguyz elli sene nce giren Rrsya'da biran hir olaydir: Avrupa uygarhma
dnelim' diye hayloriyordu. agdaylagmamn
le Aksakov,
getirdigisbunahm Rusya'daki kadar yiddetli olmasa da, Osmanh toplumunda da tepki yaratti. lk anda yneticiler de muhalefetin rengini ve niteliginianlayamadilar. nkOsmanh toplumundaki her olay ve kurum
gibi, siyasal dgnce ve siyasal muhalefet de degigmigti.
'geriye

ktisatbilimiyle ilgili bilinen en eski yazma, 1830'lara ait olup mtercirni belli
degidir. Dalia ok genel kavramlar ve Malthus nazariyesi zerinde durmaktadir. Ilgili yazma tarafumzdan yayunlanmigtir. Yapa dergisi says 1/1983.
23 Berkes, Trkiye'de agdaplagma,
Bilgi Yaymlari, Ankara 1973, s. 252.
*

YeniAydmlar
hkmet tarafinTakoimi Vekyi'nin 6 Subat1866 tarihli nshasmda
dan, Paris'teki muhalifler aleyhinde ierigi ve slubu ilgin bir bildiri
yayunIanmiett; 'Paris'te kurulan bir fesad cemiyetinin yelerinin tede
beride tahrik ve dedikodu yapttgi, hkmet aleyhinde bulunmanm kendilerine zaran dokunacagl ihtar edildigi halde, ismi geen cemiyetin rezil kipilerden olugtugu ve bunlarm bazi zadegn aleyhinde iftira dolu
mektup ve imzasiz mazbatalar bastinp dagittiklart, alakhk ve rezaletlerini, herkesin bildigi bu gibilere inamlmamasi gerektigi' tembih ve ilan
ediliyordu. Sz edilenlerin Gen Osmanhlar oldugu aakta.
Ali Paga'nm Bbll'de kurdugu otoriter ynetimden nefret edenler
kaq1hgi kultibdat'tan sz etmeye baglamiglardi, istibdat sz
lamhr olmugtu. Oysa daha elli yll nce bir Osmanh efendisi iin
slamlkesindeki bir yneticinin olagan ynetimini ifadede kullamlabilecek bir szd. slamct
siyasai kuramda istibdat sz geen ve dogru yne
timle zdegtir
yhlislam Mehmet Ziyaddin Efendi'nin verdigi, Sultan
Abdlhamit'in ha'l fetvasinda istibdat sulamas2 yoktu. istibdatszn
Gen Trk politikacilan kullamyordu. Tanzimat reformlan Osmanh aydmIanm ayri bir dnya ve ynetim anlayagma gtrmgt.
Sultan Abdlmecid ynetimine kary2 bir darbe girigimi bastelmigt1.
Tarihimizde Kuleli Vakasi olarak bilinen bu olaym gerek bir hkmet
darbesi girigimi olup olmadig1 henz bilinmiyor Ondan bagka darbeciletin siyasal tutumlan da aik degildir, tutucu bir dgnceyle mi, yoksa
anayasac1-demokrat
hir egilimle mi hkmete kar1 ikmiglardi? kinci
Hamiyyet adh bir grupbir darbe girigimi de 1865'lerde olugan ttifak-1
toplumu
siyasal
gruplaymalar
geldi.
Osmanh
dnemine girmigti.
tan
siyasal
dnyasmdaki
ideolojilerin tubu
19.
yzyt1
Geri
gruplagmalar,
tarh veya tutarsiz bilegimi olan programlar etrafmda olugmaktaydilar;
ancak siyasal modernleyme srecine girildigi a1kti. 1840'lurda Tanzimatalinn yarattigi politikada ayum ve anlagmaya dayanan ortam yerini siyasal kutuplagmaya terk ediyordu. 1860'larm muhalifleri henz laik ulusalci ideolojiye veya billurlagmig radikal grglem sahip degiller.
Kendilerini Gen Osmanhlar olarak adlandinyorlardi,
ama Avrupa, ihtivermek
mh
isteyen
bu gruplan 7eimparatorluga
yeni
bir
hayat
ve
yar
une Turc' diye adlandirdi. Jn Trklk zgn bir siyasal kimlikti. Khneyen monargilere kargi ayaklanan, direnen btn lkelerin muhalifleri
bu isimle amldt. Portekizli JnTrkler gibi..
Modern agm toplumlan artik tarihi yagamayip, yaplyorlardi. Tanzimat aydnu da tutucu yneticisinden muhalif yazarma kadar agdag
'is-

'despotizm'

'istibdat'

Takvimi Vekdyi,No: 832, 1288-20Ramazan.

27

28

dnyada var olmak iin degigmek ve olaylara yn vermek gerektigini

anlamigti. Gelenegi korumak iin onun bilincinde olmak gerekir. Varhgiiin Osmanh aydun, gelenegini ve ortamuu farkh anm srdrebilmek
lay1;la da olsa degerlendirmeye ve eleptirmeye baglamigtl. Edebiyat zevyntem ve lkinden ynetime, Avrupa politikasindan modernlegmenin
sne kadar hirok konu tartlyihyordu, hem de kahvehane sohbetiyle
degil basm ve yayin aracihglyla...
Osmanh mparatorluguanayasal bir ynetime bu ortam iinde geti.
1876 Arahg1'nda Kanun-u Esasi'yi bazi grglerin tereine dig baskilarla
degil, lkenin gelecegi iin i geligmelerin baskisiyla ilan ettirmiglerdi.
Byk devletlerin bazilari Osmanh Devleti'nin anayasal bir monargi olmasma ilgisiz, bazilara da kargiydi.
19 Mart 1877de toplanan ilk Osmanh parlamentosu, etnik ve din
ynden o agm kozmopolit Avrupa imparatorluklarmm parlamentolarmda bile grlmeyen bir renklilige sahipti. Mebusan Meclisi'nin bu
kozmopolit yapisi yznden megrutiyetin imparatorlugu yikima gtrecegi, o gnden bugne ok tekrarlanan bir slogandir. Parlamento olsa
da olmasa da sadece Hiristiyan Balkan uluslarimn degil, Arap, Trk ve
da geligecegine kugku,yoktu. Zaten tarih, bagArnavut ulusalcihgrun
langita slamci
Osmanhci bir erevede konfederatif programlar neren
bu ulusulari kaimImaz bir biimde bagimsizhk istemeye itmigtir.
Avrupa'nm iktisad, kultrel ve toplurasal ynden en gerikalm1; imparatorIugu anayasal monaryiye kendinden daha geligmigRusya arhgt'ndannce geiyordu. Bu siyasal siramayi hazirlayan reformlarm lkenin siyasal kltrnde de nemli bir geligmeyarattigim kabul etmek
gerekir. Gnmz Trkiye'sinde bilinle degerlendirilmesi gereken Osmanh mirasi budur.

Tanzimat Dneminde Tanassur ve

Din Degigtirme Olaylart

Tanzimat Fermam'nm ilm gayrimslimlerin

hayatma Garp yazarla-

aksine nemli yenilikler getirdi. Bu geligmeler

rmca ifade edildiginin
apagidaki noktalarda zetlenebilir; a) Ruhan rgtterin ve ruhan reislerin devlet kargismdaki konumlarmda farkhlagmalar, Bu geligme RumOrtodoks Kilisesi'nin diger cematler kargismdaki stn durumunu
kaybetmesi ve nihayet hemen btn Hiristiyan cematierde laik unsurlarm glenerek cematlerin ynetiminde ruhan elitin eski nfuzunun
sarsilmastyla
sonulandi, b) Osmanh Devleti'nin laik egitimi glendirerek bu egitime gayrimslim genIerin de girmesiyle kilise egitiminin gerilemesi,.c) Kilise ve gayrimslim okullarmm sayismm artmasi, yani yeni kiliseler, okullar ve yetimhaneler insma izin verilmesi, d) zellikle
vilyet ynetiminde gayrimslim temsilcilerin de vilyet, liva meclislerinde istigare grevi ve vilyet temyiz divanlarmda karar sahibi yeler
olarak idareye katilmasi. Bu sonuncu boyut 1877 Osmanh Meb'sn ve
yanmeclislerinin dnyada grlmeyecek bir dil ve din halitasi halinde tegekklnn de nedeni olmugtur. Din ve vicdan serbesti, imparatorlukta o gne kadar grlmeyen ve tarihiligin de gznden kaan bir
geligme daha ortaya ikardi; o vakte kadar dinini gizleyen ve geklen
Msfmanhgi kabul etmig bazi gizli Hiristiyan cematler asil dinierini
aiklamakta bir beis grmediler, ilgintir ki, slmgeriatma gre bir tanassur sayilabilecek bu olaym, pek de yle degerlendirilmedigi ve hatt
gz yumuldugu grld. Tanassur ve benzeri vakialar bazen cemaatler,
bazen de Ms1manhgi kabul eden bir eski Hiristiyanm tekrar asl m zhebine veya bagka bir kiliseye dnmesi gibi olaylarla su yzne ikti.
Hatt aslmda yasak olan, bir dinden bagka dine gemeler grld. Bilindigi zere slm devletinde ve klsik Osmanh toplumunda bir gayrimslimin sadece ihtida etmesi, yani slmdinine gemesi mmkndr.
Geri klsik dnemde Ermeni Gregoryenlerin Katolik olmasi veya Katoliklerin Gregoryen mezhebe geigi gibi olaylar vardtr, ama o dnemde
daha renkli ve radikal din degigtirmeler grlmemekteydi. htidakonusunda da uygulama ilgintir. Islmageig sadece o ferdi baglar, ne usl
ne de frugu, yani ebeveyni ve evltlan ve egi baglamaz. Hatt Hiristi-

Tanzimat'm 150. Yrl Sempozyumu,Ankara 1994, s. 42-49.

eski dinlerini muhafaza ettigibile grlr. 1556/H. 963'e ait bir Mhmme kaydmda (BOA, no:2 s.
991, hkm 96) Dilvine beyi bir mektup gnderip; Kuronug nahiyesinde
mtemekkin
ve on yll nce vefat eden Mustafa'mn oglu Papastrati'nin
slmagelip tunar rica ettigini ve kendisinin Mustafa tesmiye edilip tiverdigimiz bu rmar verildigi grlyor. Klsik Osmanh dneminden
1851
Arahk
Mesel,
ylh
ogaltilabilir.
nek her dnemde
ayma ait bir irzevcesinden
H1ristiyan
Ali'nin
muhtedi
kazasmdaki
dede Tatarpazan
olan ocuklannm durumu hi de Mslmanhk tarafru mutlak istilzam
eden bir zmle ele almmlyor (BOA, ., Hariciye, no: 21 S 1268/16
Arahk 1851). Mslman ve Huistiyanlar arasutdaki be gibi olaylan ele
alip tahlil ediace, Tanzimat dneminin getirdigi degiqikliklerin pek yogullarimo
yan sipahilerden ihtida edenlerin

30

zeyde kalmadigim da grrz.

Bu konulann bir lasmma bagka ahymalarda deginilmigti." Burada
Tantimat dneminde grlen bazi toplu ve bireysel tanassur vakalan
zerinde duracagiz. Tanassur olaylari Tanzimat dneminin ilgin bir uygulama ve yeni anlaytyma konudur. Bu olaylarla birlikte gene makalenin
digmda birakacagumz iki konuyu birlikte dgnmek gerekir Bunlar: L
Osmank gayrimslim cematlerinin kilise, okul ve hayir kurumlari kurmak alamada eskisinden ok daha byk lde msaade almalaridir
(maamafih, samldigmm aksine, bu konuda tam bir serbest yoktu ve eski usulle izin almiyordu. 2. Nihayet devletin kurdugu laik egitim kurumlarmda saptanan kontenjanlarla (toptan te bir ve her cemat iin
tahmin edilen nfusa gre bir oranla) gayrimslim genIer okuyup Osmanh brokrasisine girmiplerdir. Bu olay yahut geligmebir arada dnlecek olursa, Tanzimat asrmm muhtelif dinden tebaast iin epitlik
kaimlve din hrriyet alamnda nemli bir agama olarak saptanmasi
mazdir.

1857 ylhada Musul'da vukua gelen bir tanassur olays ve bunun Bbl ve yerel yneticiler tarafmdan zm bize ok ilgin geligmeleri
gstermektedir. Hi gphe yok ki, tanassur slmdevletinde lmle cezalandmlacak
bir sutur Bu olayt grendigimiz sadretin arz tezkiresi
ve ikan irdeye gre, "Musul ahlsinden anasi Hiristiyan iken, bundan
otuz bey sene evvel kabul-1 slmiyyetedb, bu kerre zevcesi ve erkek

'Tanzimat Dneminde Balkanlar'da Ulusal Kiliseler ve Rum-Ortodoks Kilises',

Mill Kufphane, Tanzimat'm 150. Yddnm Sempozyumu, Ankara 1991, s. 82-88
limlerFakltesi, Tanzimat'm150. Yddnm Uluskonulu tebligim ile ODT,1darf
Jararas: Sempozyumu'nda, 'Tanzhnat ve Gayrimslimlerin Ruhan Reisleri'
konulu tebliglerim.

evldt ile beraber tanassur eylemig olan pahis hakkmda mahallince

ierasi tasmm olunan muameleyi ve ba'd ezn dah bu misullu ahvlde nasiI
hareket olunmasi sulini ve Musul'da mine'l-kadm Katolik mezhebinden bulunan teb'ya talim-i yn eylemek zere mine'I-kadm det oldugu vehiyle Papa tarafmdan kasid (nunciatur anlammda, fakat herhalde
psikopos dzeyinde din grevlisi) nmiyle orada bulunan
papazm bu
maddede medhali ve bu yolda mesa-i mazarrasi meyhud
ve mahsus olmastyla..." Anlayalacagi zere eski dinine dnen biri sz konusudur.
Hakkmda ahnan karar ise yerel ve tekil olmayip bir uygulamayi yansitmaktadir:1 "Bu misul1lerin, slmiyetlerizamanmda
ikamet ettikleri
yerlerde bazi slmamahsus mahat ve kurada veyahud slmve Hiristiyan muhtelit bulunan gehir ve kyIerde kalmalan mlke mahzur
hakkmda dahi muhatarat1da olacagi (dave mazrratz ve mrtediyyin
vet edecegi) ve bu cihetle karar-2 megrh dairesinde olarak bunlar hak-

larmda mnsib grnecek muamelenin icrasmda hi mn olamayacabu kabilden olarak, bundan evvelce Girit'te zuhr edenler hakkinda yap21d2gi.gibi, gerek gahs-1 merkmun ve gerek emslinin, ehlisi yalruz H1ristiyandan ibaret bulunan ve eskiden sakin olduklan mahallere
uzak olan yerlere zemn-i mnsib ile gnderilmeleri ve bu mumelenin
tedbir-i mlkiye iktizasmdan olacagnun ire ve ikfiza edenlere dahi ol
vechiyle ifade olunmasi suretlerinin, mahalline cevaben
ve bi'l-etraf yazilmastlazim gelecegi beyn olunub..." Anlayildigi zere bu gibilerin canma ve mahna zarar gelmeden, hadise ikmayacak bir mahalle ahlsi
Hiristiyan olan yerlere nakti daha nceden bireysel ve topluca tanassur
olaylarmda Bbil'nin ok dikkat ettigibir husustu. Gerekten de bu
tarihlerde bu gibi vakalar hi de nadir olmamahdir
ve lkede daha nceki asirlarda geklen ihtda etmig grnen gizli Hiristiyan cematler hakikiinan1armi a1klamaya Ipglamigti ve bundan bagka, dinden dine dnmeler de grlmekteydi. rnegin,slm devletinde ihtda (slmagirme) digmda Msevlikten Hiristiyanhga yahut Hiristiyanhktan Musevlige geig gibi din degigtirmeler de yasaktir. Fakat Tanzimat dneminde
bu kaideye ok uyulmadigim rneklerle grecegiz.
1859 ylh Nisan ay1baglarmda Sadret'in Mbeyn-i Hmyn'a sundugu arz tezkiresinde skbve Prizren havalisindeki bazi szde Mslmanlann din-i as1lerini iln ettiklerinden sz ediliyordu:2
"Atfell efendihazretleri, Girit ve Trabzon tarallarmda oldugu gibi
skbve Prizren havlisinde dahi bazi kesn mine'l-kadm batinm din-i Iseviyyeye salk olduklan halde, zahiren z slmdabulunub
ara sira mezheb-i asllerini iln eylemekde olduklan ve htt bundan bey on
sene evvel bunlardan birtalam familya iln-1 sevyye.iderek
of vakt

give

1 BQA, 1.,MM, no: 357, 14 C 1274/30 Ocak 1858.

2 BOA, ., Hariciye, no: 8922, 25 Q1275/28 Haziran 1859.

32

terk-i vatan itdrlb, Brusa'ya (Bursa) gnderilmig olduklan halde, yimisllu, bu kere dahi skbve Priz
ne vatan-l asllerine ide kilmdiklari
kimseler
yine bu arzuda olduklan ihbar ve
ren'de bu talamdan olan bazi
denilmemek
lazim
uslen
gelecegi dah ihtar olunub,
bir gey
halen ve
ile z slmdatutmakdan
olduklari
cebr
halde
sahihen
H1ristiyan
bunlar
denlb
de, mezheb-i aslleriMslm
bilkis
olmayub,
bunara
bir fide
ni iln etdikleri suretde ehl-i slmdaniken tanassur etmig gibi grndkoldugundan,
lerinden bunun s-i te'sirati olmasiyle, asillan Hiristiyan
kendi hallerine b1ralold1 gsterilmek daha mnasib olur ise de. deniahlnin tepkisinin ne
yor. Devamla, "Bunlarm durutnu ve Mslman
vilyetteki Meclismezkr
ettirildigi
ve
olacanm skbvalisine tahkik
mefkud
hal-i
slmiyet
i id are azlarmm ifadesine gre de bu maklelerde
Msliettikleri
ahl-i
ve
olub gimdiye degin bir iki defa tahvil-i mezheb
aleyhinanlagild1ndan
bunlar
me tarafmdan bir gey denilmeyecegi dahi
de bir gey vuku bulmayacana dellet eder," denmekteydi. Bu tezkirede
sz geen Girit ve Trabzon vilyetlerindeki benzer vak'alar buralarda da
gizli Hiristiyan cematlerin varhgmm bilindigi ve zimnen tamnd1m igaret etmektedir. Aslmda bu vesikada, bu gibilerin bir defterinin dzenlenip
merkeze gnderildiginden de sz edilmektedir. Tabi bunun 19. asir partlan iinde hara veya czye gibi vergiter tatlu ve tahakkuku iin yapilmadigi aiktir. Ancak idarenin bu cematler hakkmda slmlardandaha farkh bit politika izledigi ve bilgi edinmeye nem verdigi anlagihyor. Mesel,
Girit'te bu gibi tanassur eden galuslarm miras davalar da farkh bir gekilGirit'tekibu gibi gizli Hiristiyanlar hakkmda seyyahde zmlenmigtir.S
lann raporlarma dayanan bilgiler ennemli kaynaktir. Su zmrenin etnik
mengei de tartigilnugtir. Bunlarm adamn fethinden sonra m1klerinikorumak isteyen, eski Venedikliler olduklan ve zahiren Mslmanhg1 kabul
ettiklerini ileri srenler de olmutur.* Bu gibi topluluklann etnik ve din
mengeini aragtirmamn glg ortadadir. Trabzon vilyeti dahilinde var
olan bu gibi topluluklarm kahntilarma Hamginli denmekteydi.5 Pilolojik
historik cidd aragtirmalara konu olmayan bu kk topluluklann din-etnik mengei hep tartigma konusu olmuytur. Gizli valtiz deti digmda etTanzimat dneminografik tetkikler de yeterli malumat verememektedir.
olaylan
belgelerinde
de
veya gizli Hirisiligkin
tanassur
nin bu konulara
bugnn
verilmemektedir.
yerleri
gibi
adlan
Eu
ky
tiyatthgm grldgu
"

3 BOA, Girit defterleri 1273, no. 137.

4 R. M. Dawkins, 'The Crypto-Christians of Turkey', Byzantion VIII/1933, fasc. 1,
Bruxelles 1933, s. 252.
5 R. Benninghaus, 'Zur Herkunft und ldentitaet der Hemginli', Ethnic Groups in the
Republicof Turkey, ed. P. A. Andrews, Wiesbaden 1989, Beihefte zum Tbinger Atlas de Vordeten Orients, s. 475-495;bkz. R. K Dawkins, a.g.m., s. 258'de Kromni
denen grup hakkmda.

NWIIIMIEWSEfD-RIET

Pr:WM

...-.....
.

mas.mmmmmm-......nn--.

yerel tarih aragtincilari ortaya akarmaktadirlar. Arnavut tarihi B. Graceni; Elbasan, kodra,Dra civarmda bazi kylerde grnugte Islam fakat
aslmda Ortodoks veya Katolik inantaki kyleri tesbit etmig, bunlan
Avusturya ve Rusya argivleri konsolosluk kayitlarmdan da ikanyor. Bu
gibi Hiristiyanlarm vaftiz adlan yamnda kye gelen idarenin temsileilerine kaydettirdikleri ikinci isimleri var. Kylerde cm yok sadece gizli kiliseleri varmig. Fakat kasabada ise hem cmi, hem kiliseleri varmi..6
Gerek gu toplu tanassur rnekleri, gerekse tekil rneklerden de anlailacagi
zere Tanzimat dneminde slmdanikig (irtid) olaymi negredilen belirli kararnameler veya dig devlet raporlan ile anlamak pek
mmkn
degi1dir. Olaylan zaman ve mekn itibariyle daha genig bir
evrede aragtirmah ve mutlaka Osmanh devlet aryivlerini taramahdir.
Son zamanlarda bu alanda 1kan Dr. G. Bozkurt'un bu konudaki tasvirlerinde gze arpan noksanhk bizce budur. Su ahymada 25 Agustos
1843'te Mslman olmugken pigmanhkla eski dinine dnen bir gencin
idmi uzerinengilteree1isinin protestolan gibi, literatrde tekrarlanan
olaylar zikredilmekte ve Osmanh Devleti'nin bu konuda taviz vermedigi (hilfet ve kutsal kitabm hkmleri dolayistyla) ve Bbll'nin bu isfaaliyetini engelleyerek faydah oldugu
rannm Protestan misyonerlerin
varihyor.7
Hemenbelirtelim
ki, daha nce Katolik misyobir
hkme
gibi
nerler, 19. as2rda da Protestanlar, birka vkiaya ragmen kendilerine Musev ve Mslmanlardan pek sahib-i ruh katilmayacagnu anlamilardir.
Aslen faaliyetierini de daha ok Arap Huistiyanlar ve mezhep kavgalaniindeki Ermeni topluluklan zerinde yogunlagtirmigve losmen baganh olmuglardir Bu alanda Balkan Ortodokslan ve hele Rumlar zerinde
etkiliolamadiklan
da aikttr. Gerekte Tanzimat devrinde tanassur.olayIarma Osmanh Devleti gz yummaktaydt ve bu konuda diplomatik ve
faidar kademelerde tartigilagelen lm cezasuun pek uygulanmadigt,
da resmen iln edilip gze gsterilkat toleransm veya umursamazhgm
medigi anla1hyor.
Bir gayrimslimin islmdinine geigi(ihtida) iin de 19. yzy11dabelirli kurallara uynlmaya baglandi. nkbu gibi olaylar gerekten kilisenin mdahalesi
ve bireyin eski dindaglart ve aile yelerinin ikardig1
hadiseler ve bunlara bazen konsoloslarm kanoasiyla da neticeleniyordu. 10 Ekim 1851'de; Ali adh bir muhted kansun evvelce bogamig olup,
ocuklann yansi analarmm dininde, yarm ise babanm dininde ve onunla birliktedir. Yunanistan konsolosu (Edirne'deki) ocuklann ikisini konsoloshanede ahkoymakta, diger ogul Arifin gikyetiyle sorun ortaya
6 Bardhyl Graceni, 'Le Cryptochristianismedans la region du Shpat au Cours de la
Derniere Periode Ottoman', Studia Albanica,XXVI/2, 1989 s. 9 102.
7 G. Bozkurt, Gayrimslim Osmanh Vatandaannm HukNNTNMM ($39-l14),
TTK, Ankara 1989, 5.130-139.

33

34

ikmaktadir. Metropolit de ige kangmca, Edirne valisi duruma mudahale eder ve konsolosu uyarir8 Byle tipik bir olay 1851 yilmda Sam'da
Rum-Ortodoks iken ihtida eden bir kadmm kizi yznden iktr. Kizm
eski dininde kaldigi iddiasi Rus konsolosu, yerel yneticiler ve ngiltere
konsolosunun da kangmasiyla piddellenen olaylara sebep oldu. Bu nedenle 19. yzyilda bir gayrimslimin ihtida etmesi her geyden nce onun
serbest irade beyamna ve regit olmasma dayanan belirli bir usulle mmknd. Devlet ve ynetici by konuda son derece titizdi? Aslmda bir gayrimslimin ihtida etmesinde takip edilecek usul gyleydi: Muhtedinin git olmasi, bir memurun ve papazm nnde irade beyanmda bulunmasi
gerekiyordu. Sonralan Adliye ve Mezhib Nezreti'nin kurulmasiyla sz geen memur bu nezreften geliyordu.10 C 1297/20 Mayis 1880 tarihli Tercman-1Hakikat gazetesi Bursa'da evinden kaan bir lazi yamnda stanbul'a getiren Sohte Mustafa'mn, kizi Mslman
yapmasi zerine Rum
patriginin gikyet ettigi ve gikyetin hakh bulundugunu bildiriyor.10
Muhtedlerin bazen iktisad ynden sikmtiya dgtkleri gz nne ahndigmdan bunlara yardun ediliyordu. 16 Ca 1274/3 Ocak 1858 tarihli bir
irde evld ve yliyle sefil kalan muhtedye Emine Hatun'a, Mliye hazinesinden Evkaf-1 Hmyn'a 1150 kurug nakliyle ev verilmesi kararlagti-

nlm19ti.11

slmdevletinde gayrimslimlerinslmmd1pmda bir bagka dine ge-

hoy kargilanmaz ve msaade edilmez. Geri bu kurala mezhepler

rneginErmenilerin Katolik ve Gregorarasi geigte pek uyulmanugtr.
yen Ermeni kilisesi arasmdaki seyyaliyetleri byleydi. 12 Ca 1268 /4 Mart
1852 tarihli bir haricye arz tezkiresinde de belirtildigi zere;
Hiristiyan tebnm tebdil-i mezhep eylemelerinde Devlet-i Aliyyece bir bes yogisede', bu gibi toplu mezhep degigtirmeler bazen Bursa valisinin mezkr tarihteki rndahelesi gibi, Fransa viskonsolosunun
tegvikiyle vukua
gelmig ve Ermeni Patrikhanesi'nin mdahale ve protestosunu yaratrugsa, Bbil'nin duruma el koymasi gerekebiliyordu. Bu olay Bursa Glpazan kazast Trkmen karyesindeki Ermenilerin Fransa'mn tegvikiyle
Katolisizme dndrlmesi zerine patlak vermigti ve Bbili hulefdan
Enis Efendi'yi tahkikat iin greviendirmlyti.12
1830'larda Elliott'un gezi notlarmdan anlayildig1zere imparatorlukta Dogu Avrupa'dan gelen ve Protestanhga geenbir haham (calman adh) gibi nadir vakalarm yanmda,13 Suriye-Lbnan mmtikasmda
Protesmesi

'vakia

8 BOA, , Hariclye, no: 4028, 21 S 1268/16 Arahk 851.

9 BOA, I, Hariciye, 28 B 1267/29 Mayis 1851 tarihli tutanak.
10 BOA, Yddiz Argivi, Hususi 164/91, 10 C 1297/20 Mayas 1880.
11. BOA, ., DahiliyE, no: 26024, 16 Ca 1274/2 Ocak 1858.
12 BOA, 1.,Hariciye, no: 4133, 12 Ca 1268/15 Mart 1852.
13 C. B. Elliott, Travels in the ThreeGreat Empires of Austria, Russia and Trkey, London 1838, c R, s. 227, 230, 24L

tan olan bir Marn, hatta bir Drzye bile rastlannuptir. Yezdler gibi bazi din gruplar konusunda Osmanh ynetiminin Tanzimat'tan sonra eligik bir tutumu da vardu 6 Ekim 1853/3 Muharrum 1270 tarihli bir irde;
Muy sancagmda kin Yezd tafesinden olup, mukaddema bazi mteallikatiyia ihtWa etmig olan Ahmed Efendi'ye tiyye-i seniyye itasmdan sz
ediyor.14 Tanzimat siralarmda blgede Bedirhan Bey'in Yezidlere kargi
uyguladigt baskici fanatik harekt Bbili'yi rahatsiz etmektedir. Dnem
bu grubun potektorasmi yklenmig gibidir.15Ama belirtboyu ngiltere
gibi
bazi
tigimiz
Hiristiyanlarm digmda Musev, Mslman, Drz gibi
gruplar arasmda din degigtirme olaylarma sika rastlanmadigt bilinmektedir. Mezhep degigtirmek Tanzimat'tan sonra gayrimslimler iin daha
da serbest olmug, gruplar arasi atigma ve hadiseler thmadika, dogrusu
Osmanh ynetimi bu gibi olaylarla megguI de olmamigtir.
Kugkusuz gayrimslimlere getirilen bazi egit stat haklari ve hatta
tagra idsinin dzenlenmesinden sonra, onlarm memleket meclislerinde yelik yoluyla idareye iytiraklerini saglayan yeni uygulama; mutaassib Mslumanlar tarafmdan ilknce kabul edilmig degildi. Daha dogrusu sadece Mslmanlar degil, gayrimslimlerin bazilan bile digerlerine
kar eski imtiyaz1armi kaybetmekten dogan bir hognutsuzluk iine girdiler. Du dnemlerde kank evliliklere bile bazen koca bir cemntin nasil olaylar ikararak mdahale ettigi bilinmektedir.
lk anda memleket meclislerinde gayrimslim yelere karp br
Ms1man yelerin tahkrne tavir taknup muhalefet ettikleri; Rum patriginin gikyetlerinden anlg1hyor16
Bbll bu gibi geligmeleri nlemeahgiyordu.
Buna
hrriyet ve egitlik prensipleri de
karphk
getirilen
ye
bazen gereginden daha genig yorumlandi. Prof. nalctk'mverdigirnekteki gibi: Konya amardi
kazasi Megeli karyesi kylleri cizye-i ger'iyyenin artik kaldirildigru ve demeyeceklerini bildirerek ayaklandilar.17
Tanzimat'm getirmek istedigi kurumlar ok yerde kepki doguniu, yanh;
anlapldi.
Haleb'de Hiristiyan cematler ile Mslmanlar arasmdaki
mnferet eskisinden daha ok artti ve 1853 ylh sonbahan bundan mtevellid hadiselerle.geti ve hkmeti ok ugragttrd1.18

14
15
16
17
18

Drziler konusunda Osmanh ynetiminin tutumu IIgintir Mslman ulemsi

bu grubu kendilerinden sayma egiliminde degildir. Fakat idarenin nezdinde bu
grup gayrimslimlere has bir statde ele almmaz. Bununla birlikte devletle olan
iligkilerinde de Miislmanlardan farkh bir muamele ve bakipa maruzdurlar.
BOA, , MV, no: 11312,3 M. 1270/6 Ekim 1853.
JohnGuest, The Yezidis, London, New York 1987, s. 92 vd.
BOA;1, MV., no: 226, 9 Za 1256/14 Ocak 1841 tarihli arz tezkiresi;1. Ortayh, Tanzimat'san Sonra MahalIf idarefer,Ankara 1974, s. 25.
H. nalczk,Tanzimat'm Uygulanmasi ve Sasyal Tepkileri', Belleten, c. XXVIII,
sayi l12, Ankara 1964, s. 681.
BOA, I., Dahillye, no: 17756, 9 M 1270/9 Ekim 1853.

36

1850 ylh Temmuz bagmda Trablusgam'da bir Hiristiyan cenazesi eskiden oldugu gibi katir s1rtmda degil, komgularm omzunda taanyor diortasmda hcumuna ugradi. Gaye bazi mutaassib Mslmanlarm argi
kaanlar sonra yakalandiklarmda
riptir ki, hadiseyi ikanp zabtiyeden
verdilderi ifadede, bu vakte kadar neredeydiniz sorusuna; etraftaki Hicevabmi verdiler.19
ristiyan manastirlarmda kegigkihmda saldandildan
daha derin
samIdigmdan
Tanzimat dneminin etkileri imparatorlukta
degigtirmeler
din
artlyordu,
grtaassubunyamada
olmuytur. Taassub
lyordu. Hepsinden nemlisi birok inanca salik cematlerin iinde, dini mme hayatmdan 1karmaya baglayan laikleger zmreler doguyordu.
Bu sonuncular iin Tanzimat dnemi, ottak bir Osinanhhk boyutunun
ortaya iktigi devirdi ve onlarm tesiri tm Ortadogu'nun modern tarihinde herkesten daha genig boyutludur.

19 BOA, i., MV., no: 5184, 23 S 1266/6 Ocak 1850.

Tanzimat

Devri Bastm

zerineNotlar'

Tanzimat dnemi, siyasal ve kltrel tarihimizde deta bir tek kudoguu ve geligmesiyle tammlansa yeridir, bu da kitap ve zellikle sreli yayinlardir. 18. yzyilda Trk matbaasi baanh smav verememig, bas1Ian kitap miktan baghk ve basla adedi olarak pek dgk
derecede kalmig, matbaa okuyanlarm hayatma girememigtir. O kadar
ki, 18. yzyilda en ok bagvurulan vakanvs tarihleri ve bazi edeb
eser ve divnlann, guar tezkirelerinin bile yazma koPyalar halinde
dolagimda oldugu malmdur. Su eserlerin nemlileri de,
gene 19. yzyllda basilmistir Nedenleri ikidir. Evvel, hurfat farkhhgi nedeniyle
baslo ve dizgi teknikleri uyarlanamamig,
ama asil nemlisi, kitap okuma ahgkanhgl yerleptirilememigtir.Su alanda din nedenIerin veya despot idarenin rol ise aslmda gene tartigilmaya deger. nkokuma
ahykanhg1 ve talebi olsa, birtakim eserlerin o devirde Venedik ve Viyana gibi Sarkdillerinde matbaalarm igledigi yerlerde, basihp getirilip satilmasi pekl mmkn olurdu.
rumun

18. yzy11daKur'an ve nemli din metinler (perh ve tefsir ve En'm

czleri) baskt digi b1rakilmig ve bu konudaki yasak 19. yzyilda da deMushaf-1 Serifierin
vam etmigtir. 1853-54'l yillarda bile
men'ine' dir yasaknmeler ikiyordu.1 Ancak matbaa yasagibu konuda artik devam etmemig olmah ki, sonraki dnemde basma nshalara
rastlamyor.
'matbu'

18. yzyilm en nemli olayi gazete ve sreli yaymlarm hayatumza

girmesidir, demigtik. Gazete Osmanh toplumuna Resm Gazete olarak
girdi. Bu 13 ve 19 yzyil reformlarmda or tak bir zelliktir. Byk Petro da Vedemosti adh resm gazete ile basim Rusya'ya sokmugtu. Bu agmresm gazeteleri bugnk gibi sadece kanun, emirnme ve resm
tebligleri yayunlamakla kalmaz; i ve dig haberlere de en genig ve g*
Cahit Talas'a Armagan, Mlkiyeliler Birligi Yayuu,, Ankara 1990, s. 397-404.
1 BOA, 1, Dahiliye, no: 16207, 25 M 1269/8 Kasim 1852. "Mabaa-i miredenbasahb satilan Mushaf-1prifler oldugu duynlmug, bu saygisizhm nlenmesi...."
iin 1kar11anirade. BOA, 4, Yildiz Argivi Hususi, 527/H, I C 1323/3 Agustos
1905 tarihli irade; 'Mushaf-1 griflerin tab'Irun
Matbaa-i Osmaniyye'nin taht-i
inbisannda muhafaza edihnesini' ve diger matbaalara yasak edilmesini emreder.

38

dml anlamda yer verirlerdi. Hatt, Takom-i Vekayfhabellerle de yetinmez, polemik mahiyetindeki yazilar (zellikleMisir Vlisi Mehmed
Ali Paga'ya karyi) ve bazi ilim ve fen konularmda makaleler de yay1mlardi. Abartilmig tagra haberlerine de yer verilirdi. Bu gazetenin mesel;
T1rnova'da iki yenierinin dirildigi ve vampirlik yaptiklan gibi, yenierilere karyi nefreti canh tutmaya yarayacak dedikodulara da stunlannda yer verdigini, zikredebiliriz.2 Gazete, Osmanh uluslannm hepsi iin
tarih, cografya, edebiyat ve hatt iktisat, itimaiyyat gibi disiplinierde
de popler bir etmen oltnuptur Lvn-i VApfa ilk sydamda
iktisat zerine, Malthus kurarm zerine makalelerin yer aldigma bir yazida deginmigtik.3 Azmhk gazetelerinde de bu konuda gretici makalelere nem verildigini grecegiz. Osmanhlar okumaya kitapla degil, gazete ve dergi ile baglamiglardir. Matbaaysgayrimslim cematier Trklerden evvel kullanmakla beraber, yaymlar din olarak kaldigmdan gazete onlar arasmda da ayni iglevi grmgtr. Nihayet 1860'h y111arda,
zel gazetelerin negri yarunda, Midhat Paga'run girigimleriyle vilyet1erde de gazete 1kanlmig; bunlar o gnk mahalI sorunlar ve kltr
hayatim etkiledilderi gibi, bugn de tarihilik iin en nemli belgeleri
ieren koleksiyonlar olmak niteligine erigmiglerdir. Kugkusuz Takvm-i
VeMyzgn sade bir Trke ile haypta girmig ve buna dikkat.edilmigti. Aym geyiBulgarlann, Ermenilerin, Rumlarm basm organlan iin sylemek de mmkndr.
Nihayet yabancilann kapitlasyon haklanndan yararlanarak gazetecilik yapmasi ve gazete ikarmastyla nemli bir kurum daha ortaya iknuptir; hkmetin sansr ve para ile gazeteci ve gazete satin alarak istedigini yazdirmas1... Eu ig, son asir devlet rgtnn degigmeyen bir megguliyeti olarak da kalmigtr Tanzimat brokratlan, ok nceden kontroll ve sansrl bir basm ve yabanc1gazetecileri,abone yazilma veya bagiglaelde etme metodunu geligtirdiler.Telgrafm yayildig1bir dnyada,
18. yzyil Rusya'smda oldugu gibi, resm gazetenin yabanci basmi yaniltacak haberler vermesi yeterli degildi. Istenen ve istenmeyen veya saptinhm; haberler kisa zamanda Avrupa basmma yerel muhabirler
aracihgtylaulagryordu. lkeninher yermde, tccar, gazeteci ve konsoloslar
vardi. stelik,
o dnemin Avrupa gazetelerinde Konstantinopl rnahreli
haberler, bugnknn aksine, her gazetede, her gn stunstun verilirdi. nkOsmanh imparatorlugu byk devletlerden biriydi ve dnyanm ilgin bir blgesinde idi.
esasli biimde faaliyete geen ilk matOsmanh mparatorlugu'nda
baa, yani Trke basun yapan kurum,Msir, Kahire yakinlarmda Bulak
kasabasmda 1822'de kurulmuytur. Durada Mehmed Ali Papa, Arabca

2 TV, 19 Ra 1249/7 Agustos

. Ortayh, 'Osmanhlarda

1833 nshast.

lkTelif ktistElyazmast',

Yayd, Ekim 1983, saya l, s. 37

eserler yanmda Trkelerinin de basilmasuu saglanugtir. Nitekim, 18.

olan Vastf Tarihi'nin iki cilt halmde burada
asrm vakayinmelerinden
basilmig olmasi buna bir rnektir. Aynca Rafat el-Tahtav'nin Fransa Seyhatnamesi, 1834'te Arabca ve 1839'da da Trke olarak
gene burada
basilmigtf Gazete ise, Osmanh Trkiyesi'nde hayata Izmir'de girdi.
1824'te Le Smyrnden, sonra Spectateur Oriental, le Courrier de Smyrne
ve
nihayet Journal
de Smyrne bu gazetelerdir? Nihayet Misu'da Mehmed
Ali Paya imparatorlugun ilk Resm Gazete'si diyebilecegimiz Vak-i
Misriyye'yi 1828'de Misn'da yayma ikardi. Kugkusuz, bu
gazete stanbul'un irdesi digmda ve ona karg1 polemik iin
yayma baIamigtir.
Mehmed Ali Paga'nm bunun gibi bir
valiliginde ikartda
Girit
yaymt
tigi Vak-i Giridiyye'dir (1831'de).Valt-i Mrsriyye, Arabca-Trke, ikincisi ise Ruma--Trkeikiyordu? Takofm-i Velay belki bu yzden
abuka ikartildi. Ashnda Osmanh idaresinin bilinen ilk vilyet gazetesi Midhat Paga'nm Tuna valfligi s1rasmda Ikarttig:
Tuna-Duna imig grnyor. Ancak endan ok nce muhtar bir idaresi olan Sisam adasmda (Sisam emreti) bir vilyet gazetesi ikartilnug olmasi kuvvetle
muhtemeldir.
Sisam emretinde 'Rumiyu'l- ibare bir gazete 1kanlmasi' iin 26 Qubat1852'de bir irde ikar1Imigt17 Eu gazetenin nshalanm bulamadik. Gayri-Trk imparatorluk tebaasi iin zel gazetelerin ikardmasi da plnlannug gibi grnyor. Byle bir gdml gazetenin
Arablar iin 1kar11masi gerekli grlmg olmah.ki, Ceride-i Havadis'in
sahibi rilEfendi'ye, gazetesinin Arabcaya evirilerek basilmast
iin
ruhsat itsi, emredilmigti.6
okdaha erken bir tarihte 1840'ta hkmet
Brmenice bir gazete ikarmak tegebbsndeydi.9 Nihayet 29 B 1268/
19 Mayis 1852 tarihinde Sahhak Ebro ve Krikon Beyler Ermenice bir
gazete ikarmak iin izin ald11ar.10 Sahhak Ebro Bey, Tercme Odasi
memurlarmdandi ve Takvm-i Vekyfnin Fansizcasmi Ikarmakla
grevliydi. Kendisine bu grevinden dolayi maag baglandigi bir yil ncesi
hir Meclis-i Vl kararindan anlagiliyor.11 Sahhak Ebro, Tanzimat dnemi Osmanh-Ermeni aydmlarmm
nde gelen isimlerindendi; tarih, iktisat gibi dallarda nc sayilacak derleme ve tercme yazdart vardir. Ge4 Ercment Kuran, 'Basmacihm Osmanh Toplumuna Tesirleri', Trk Ktphanecifer Dernegi 250. Yd Toplant2sz BildiriTeri,Ankara 1979, s.17.
5 Orhan KologIu, 'Le PremierJournalOfficiel en Franais a stanbulet
ses Repercussions en Europe', Basumamq Bildin (tarihsiz).
6 Orhan Kologlu, The Problem of the Turkish and Arabic Languages and the Role of Miaqai Misriyye', Basumamy Bildiri (tarihsiz).
7 BOA, f., MV., no: 9105, 11 L 1268/28 Temmuz 1852.
8 BOA, ., MV., no: 15183, 12 C 1272/17 Qubat1856.
9 BOA, Dahiliye, no: 1113,21 Q1256/18 Ekim 1840.
10 BOA, l., MV., no: 8257, 29 B 1268/19 Mayis 1852.
11 BOA, MV., no: 6647, 16 C1267/18 Nisan IB5L

39

bu y111ardaFransa tebaasmdan Kapol (?)isimlibiri, Ermenice bir gazete negri iin ruhsat almigt1.12 Nitekim aym yll iinde (1267H/185051) bu zat ile Uncu Halil Aga'ya litografya destglu ve kitab tab'1iin

ne

40

msaade

ve ruhsat

verilmigtir.13

Aynen Rusya Bilimler Akademisi ve Paris'teki Bibliotheque Nationale

rneginde oldugu gibi derleme amaciyla, 'Bb-1 Serasker'deki Tercme
Odasi'nda tanzim olunan ktbhaneye, basilmig ve bas11acak ktb ve
resailden bilsemen (parasiz) birer nsha it olunmast iin' bir irde
ikmigt1. Su derleme ve koleksiyonun alabeti ve ne lde gerekleytirildigi ve kalmtilan hakkmda bilgi sahibi degiliz." Gene bu yll iinde
(yani 1850-51) ktphanelerde mevcut kitaplarm telefden vikayesi (gzetilmesi) ve yed-i here (diger ellere) gememesi zumunda bir rabitaktt.15
i hasene (gzel saglam sisteme) konulmasma dair bir irde de
kuhakkmda
1267/1850-51
ylh
bu
Matbaa ve kitap ylh gibi grnen
yapilmahdir.
aragtirma
tphaneciler tarafmdan genigbir tarih

Aym ytllarda Trk basm tarihinin bizce ilgin olaylarmdan birine

Rey-y1 Devlet-i A1yye'den Izmirli Evangelos (Tedaha rasthyoruz.
ma-i Dnya romamnm yazari Evangelinos Missalidis) ziraat, ticaret
aldi (bu derginin 9. save fenne dir bir revue (deyimbudur) iin izin
Trke basilan, yani
harfleriyle
Yunan
argivde
Bylece
mevcuttur).
yisi
girmi.Karamanlica dedigimiz yaza egidiyle de bir sreliyaymhayata
16 Kendisine politikaya ve saltanat-i seniyyeye dair hibir gey tahrir
tir
etmemesi gartiyla izin verilmigti. Burada henz kanunlagmayan sansrn bir pratik usulne ahit oluyoruz. Missalidis'e Izmifdeki Rum tifesi kocabagisi Yunaki kefil gsterilmtytir (1 Nisan 1850/18 Ca 1266).
Osmanh uluslan uyamp aglarmda gazeteyi daha ok egitimleri
iin kullanmiglardir Gazete n plnda haber orgam degildi. lkBulgar
gazetesi olan Lyuboslovye ki zmifde,Konstantin Fotinov tarafmdan
1842'de-negre baglanuptir, bunun tipik bir rnegidir. zmitde dogan,
Bulgar basmima bu ncs, negrine qu ifade ile baglamigtt: "Bir halk
dilini iyi bihnek iin gramerini, gevatauru tammak iin cografyasuu,
bilmelidir.
Bulgarlar da bunlari bilmelidir."17
tammak
iin
tarihi
migini
Biranddet sonra stanbul,Bulgar basmmm merkezi oldu. Tsarigradski

12 BOA, I; MV., no: 6461, 1267 H.

13 BOA, ., MV., no: 6021, gurre-i. Ra 1267/3.gubat 1851.
14 BQA, ., Dahiliyeno: 13873, 1267 H.
15 BOA, I., MV., no: 6228, 2 R1267/4 Subat1851.
16 BOA, f.,MV., no: 5578, Ca 1266/1 Nisan 1850.
Navkai
17 Georgi Boqukov, Istoriya na Balgarskata fornalistika,
36.

zk.Sophia

1976, s.

stanbul'da Balkapaiuham'nda.ikanhyordu.2

Bundan bagka
Tsankov'un ilk nshasi 28 Mart 1859 tarihini tayiyan Bulgarija adh gazetesi, Fener Patrikhanesi'ne kar2 bamsiz Bulgar
kilisesi kurma hareketinin kavgasuu veren nemli bir organdi. Bulgar
basim bir ara yabanci himaye de buldu. stanbul'da Britanyah Hanley'in ikarttigi Levant Times, Petko Sandov'u redaktrlge alarak, Bulgarta bir nsha da ikarmaya bagladi, ztonoVreme baghkh gazete iin
Britanya Sefiri Elliot, Babili'nin btn isteksizligine ragmen msaadeyi ald1m Londra'ya Lord Derby'ye, 10 Eyll 1874 tarihli raporund
bildiriyor.19
Yabanci devletlerin himayesi Tanzimat'm sansrc tedbirlerini olduka etkisiz kihyor gibidir. Avrupa tebaahlarm ikardig1Levant Herald
gibi bir gazetedeki siyasal haberler bu dokunulmazhga bir rnektir. Elilik himayesi ve kapitlasyou rejimi bu dokunulmazhga yardun etmekteydi.
smi geen gazetenin 16 Nisan 1867 tarihli nshasmda Paris'ten Mustafa Fzil Paga'nin yolladigi 28 Mart tarihli mektup Young
Turkey bagligiyla yayimlanmaktadir; "In seeking to base the Ottoman
liberty which would establish equality and
Empire upon constitutional
and Christians.. gibi bir ifadeyi ierdiMusulmans
harmony betweeri
halde...20 Oysa Bbil bundan bir yif nce Mustafa Fzil Papa ve Pagi
ris'teki arkadaylaruu, yani Gen Osmanhlan, Takvm-i Vekyrde yayimlananbir tebligle (20N 1268/6 Subat1866), "Rezil, iftiract, fesat cemiyeti yeleri," diye aforoz etmigti bile? Bu durtunda yabanci basmm
Bbil politikasma zarar vermesini nlemenin tek yolu iteki gazeteleabone bedeli ve parayla elde etmekri ve dg basmm da muhabirlerini
ti ve Tanzimat brokratlari erkenden bu usul benimsediler.
Vestnik,

stanbul'daDragan

'

Tanzimat dneminde sansr daha ok bir gazete veya smli yaym

orgamma n izinle kurulmasi biiminde uygulanmaktadir. Ornegin
usul-i ticarete dir bir gazete iin DersaEduard Blaque Bey'in
mahalde
det'teki bir
gazete tab'ina mezuniyet verilmesi' gibi bir irrastlamr.22
Digandan
deye
gelen kitaplar da sansr konusu olmaktadir.
rnegin:'Dersadet'e gelmig olan bazi kitaplarm toplattir11masi ve badezin (bundan sonra) gelir ise gmrk tarafmdan inen olunmasma daBu gibi sadret tezkirelerine rastlanix' bagka bir tedbir almmighr?
'yalmz

18 A.g.e., s. 61-63; Vy. N. Nacov, Tsarigrad kato Kulturen Zenter za Bulgarite do

1877 g. C. BAN, Sophta 1925, s. 1-208.
19 PRO-FO (78),no: 3197, Elliot to Lord Derby'.
20 Levent Herald, 12 Astos 1867.
1866 nshasi.
21 TV, 20 N 1268/6 Qubat
22 BOA, J.,Hariciye, no: 955, 2 S 1259/5 Mart 1843. 23 BOA, 1, Dahitiye, no: 21689,
17 S 1272/29 Ekim 1855,
23 BOA, ., Dahiliye, no: 21689, 17 S 1272/29 Ekim 1855.

41

42

maktadm Gerekte IL Abdlhamid devrine kadar sansrn cidd bir

rgt olarak kurumlagmadigi grlyor. Ancak bu durum, Tanzimat
brokrasisinin demokrat grgnden ileri gelmemektedir. Yaym hayahileri gelen bir
nm geligmednerlinde, henz sorunlann artmamasmdan
gevgek politika olarak anlagilmahdir. Onsansr, yani (censupralable)
Tanzintat dnemi boyunca grlmeyen veya mevzi kalan bir uygulamadir Ama II. Abdlhamid ynetimi, 1876 Kam2n-:Essfsinin istismara aak
hkmn (matbuatkanun diresinde serbesttir) ktye kullanarak sansur ynetmeligi ve rgtyle bu igi bagardi. Hamidiyye sansrnun trajikomikboyutlari zerinde hepimiz az ok bilgi sahibiyiz. Sansr sansrdr. Imparatoruna ve imparatorluga sadik ve o kurumun degerlerini benimseyip benimseten Avusturyah yazar Franz Grillparzefin oyunlarmdan birinin niin sansrn htymma ugrad2gma, Habsburg hanedammn
en tutueu yeleribile paymig ve sansr komiserine nedenini sorduklarmda, cevap, "Mutlaka sakmcah bir yn vardir," olmug.
Sansrn taraftarian, sadece yneticiler arasmda degildi. Otokratik
ynetimlerin taraftarlan dnyanm neresinde olursa olsun, aralarmda
bir gizli bag vardir. 19. yzylhn monargiler dnyasmda, arhkRusyasi
sansrne yeterince iltifat etmeyig nedenini bir trl anlayamadigirmz
bir otorite merakhsi, Fransa'nm nl hukukularmdan Gabriel du Four, Osmanh sansur nizmnmesine hayranhgim ifade ederek, Fransa'da da uygulanmasmineriyordu;
hem de propaganda iin yazilabilecek kirahk bir rislede degil, dpedz nl idare hukuku kitabmda.
Montesquieu, despotik rejimi;
pour l'Orient Dogu iin iyi' olarak
degerlendirir.Anlagtlan Dogu'nun bazi orijinal icatlarmi
pour
l'Occident Batl iin lyi' olarak degerlendirenler de vardi. Nitekim, 19.
yzyilm nl Fransiz idate hukukusu A. Batbie'de censure pralable
almalarma ragmen, Fransa
(ncedenkontrol) Fransiz mevzatindan
iin geri fakat Rusya ve Osmanh mparatorlugu
iin progress, ileri bir
mevzuat olarak niteler.
1865/1281 tarihli 'Matbat Nizmnmesi'ne kadar sansr resmen
adi konmayan kurumlaamarug pragmatik bir uygulama halinde grnyor. Bir ynyle, dnem iinde dogan Trk basim, bilhassa zel
gazeteler, sonraki devirlerle kargilagtmlamayacak kadar zgr davranabilmig, yazabilmier, hoya gitmeyen kalemler ise (hemen hepsi devlatynemuru idi) memurlara uygulanan tipten cezalarla susturulma yoluna gidilmigti. Tercman-i Ahvl maarif ve iktisad politikaya iligkin
konularda direktif verip tenkitlerde bulunurken, Tasvir-i Efkr daha da
ileri giderek, i politika konulan yanmda dig politika konusunda da
hkmeti tenkit ederdi. Osmanh hkmeti zerk prenslik Sirbistan'daki basmm yazd1klarma da mdahale edenli. 21 1267/21 HaziQ
'bon

'bon

24 A. Batbie, Trait Droit PuMic et Administratif, Paris 1885, 2. ed. 2. 187.

ran 1851'de Belgrad muhafiz1Mehmed

Vsif Papa (o sirada Belgrad kaSirb Prensligi gazetelerinde Bosna

Eyletihakkmda eracf (pislik)ve muriz geyler yazildigim teblig etmig
ve Bbil 1854 Arahgi'nda bu gibi negriyata prenslik nezdinde baski

lesi Osmanh egemenligindeydi)

uygulayarak

mdahale

etmigti.

1865 Matbuat Nizmnmesi (Dstr, 1. tertib, 2. cild), Osmanli tebaasmdan birinin, gazete akarmak iin Maarif Nezreti'ne; ecrebi tebaahlarm ise Hariciye Nezreti'ne, vilyetlerde de valiliklere mrataat
edeceklerini mirdir. Bu gibi kimselerm yagmm 30'un stnde olmasi
ve mahkmiyetleri bulunmamasi gerekmekteydi. nsansrnhenz
buluumadigi,
teslimisonra nshalarm idareye muntazaman
nin' emredilmesinden
anlagthyor. Teslim edilen nshalardaki ierikten
dolay1 takibat ve yarguama sz konusuysa, bu mes'ul mdrlere yneliktir. Padigaha diger yabanci devlet hkmdar ve reislerine, vzer ve
sferya hakaret yollu ve aleyhte negriyat yasakti; 6 Q1281/4 Ocak
1865 tarihli bu nizmnmenin
34. maddesi bunu belirtmektedir. Maamafih eeneb hkmdarlar iin, basimn hakaretinden masuniyet 19.
Nitekim, 17 Ekim 1896 nsyzyilda genel bir nezaket tygulamasiydi.
hasmda Sultan IL Abdillhamid'i, 'Bir Devlet Smrcsu Nasil Yaqiyox' baghgiyla eleptiren, Der Arme Konrad adh Alman sosyalist gazetesini, bagbakan prens Hohenlohe toplattirmigti.26 Kitap basum iin bir
tarafmdan nce Marif Nensansur vardi. MsveddelerinOsmanlilar
zreti'ne, eenebiler tarafmdan ise Hariciye Nezreti'ne teslimi gerekieyletlerde
valiliklere verilecek ve
yordu. Aym gekilde msveddeler
izin yle ahnacakti. Dig kaynakh kitaplarin ise sansrden sonra satilabildigi anlaIhyor.
Maamafih daha nce szn ettigimiz Fransa tebaah Kapol (7)ikartmak istedigi Ermenice gazeteyi kable't-tab' Hariclye
Nezreti'ne gsterecekti. Bu nygulamamn dnem iinde yaygmhgi
gphelidir. Matbuat Nizmnmesi'nden nce yerlegen uygulama guydu: Bir Osmanh gazet ikarmak iin mracaat ettiginde;
ve
devlet aleyhinde
yazmayacagnu' taahhd eder ve kefil gsterirdi.
Evangelinos Missalidis'in 1 Nisan 1850 tarihli mracaatmda bu usuln
uygulandigim
grdk. Gene 2 Temmuz 1862'de Hariciye Nezreti'ne
mracaat eden Bulgar milletinin Dersadet'teki vekili, Hristo Topcipligte'nin (muhtemelen Topileov) kefaleti ve Kyros Petro'nun idaresindeki bir gazete iin, aym usulle izin veriliyor. Yani saltanat ve Devlet-i liyye'ninmenfiine mugayir geyler yazmamak... Bu gazeteye
posta cretinden muafiyet de tamnnugti.27
'negrden

'saltanat

25 BOA, I., Mariciye, no: 5325, 28 RA 1270/29 Aral1k 1854.

26

. Ortayh,

Osmanu mparatortugu'nda
Alman Nfutu, Kaynak yay. stanbul1983,

s. 53. AAA Trkei (159)Bd. 4-5.

27 BOA, ., Hariciye, no: 11050, 15 B 1279/6 Ocak 1863.
-

43

44

Fakat matbaa kurulmast (litografyadestght) ve izni iin ak nceden gemkli mekanizma tesbit edilmigti. Meclis-i Tanzmat'm kaleme aldigi dokuz maddelik bir nizmnme 12 Ca 1273/7 Qubat1857 tarihli
bir padigah irdesiyle yrrlge girdi. Buna gre; 1) Zabtiye tahkikah
ve Meclis-i Maarifin mzkere ve karan gereklidir. 2) Vilayetlerde valilikler bu fahkikat ve karan verdikten sonra merkeze, sadrazamhga arz
edecek 3) Kitap Dersadet'te dogrudan Meclis-i Maarife gnderik vilyetlerde ise valiler tarafmdan gzden geirilip mlk ve millete mazarrati
olmadigi anlaaldiktan sonra sadrete arz edilir. 4) Ecneb tebaahlar iin
Hariciye Nezreti ruhsati parttir. 5) Ecneb matbaaet kitab1nce Hariciye Nezreti'ne yollayacaktir. 6) Ecnebi devletlerden gazete tkarmak isteyenler iin de aym iglem uygulamr. 7) Mlk ve devlete muzir negriyata zaten devlet el koyar ve toplatir 8) Mellife kayd-i hayat partlyla
imtiyaz verilmesi durumunu aiklar. 9. madde vali ve zabtiyenin grevini dzenler. Kontrol bu esas iinde devam etmigtir.
Fakat sansurn elinin uzanamayacagi dig basm; Osmanh politikasi,
devleti ve yneticileri hakkmda ne yazacakt1? yigeyler yazmasi, tenkitlerin agir olmainasi iin Tanzimat brokratlan aynen bugnk ynetim gibi ok hassasiyet gsterirdi. Tenkitler bazen hakh, bazen de
amah olabilirdi. Onun iin dig basmm elde edilmesi ve Avrupa kamuahqihyordu. Tabi kabarik abone beoyunun bu yolla etkilenmesine
bazen atiyye
delleri ve hatt Osmanh lkesindeki eeneb muhabirlerin
olumsuz
ile
bazen
de
dpedz
ahnmast
ile...
Bu
yolla
satn
takdir
ve
propagandamn nlenmesi veya bazspeylerin yumugatilarak veya savunularak
gazete stunlarma gemesi iin ahg11nugtir.28
Dogrudan Avnipa gazetelerini veya onlarm Osmanh bagkentindeki
muhabirlerini satm alarak, ynetim lehinde yazdirmak, bizde Sultan II.
Abdlhamid'e zg bir politika olarak bilinir. Kugkusuz onun dneminde bu iglem pek sik tekrarlannug ve ktye kullamlnuptir. Galiba
Avrupa gazetelerini satur almak bahanesiyle denen paralarm bir kismi da Avrupa bagkentlerindeki bazi temsileiler ve hafiyelerin cebine
dnyor; bazi aakgz Avrupah gazeteciler, naylon gazetelerle bu igten
kazanlyorlardi. Ama bu gelenegin bayim Tanzimat dnemi yneticilerinde gryoruz.
Tagkentte ve zmir Selnik gibi merkezlerde yabanct dilde ikan gazetelerin sahiplerine ara sira nign ve hediye vermek gibi masumne
grngl dllendirmeler digmda, gazete ve gazeteciler satm ahmyordu. 1846 y1h Nisan ayi baglarmda sadrazamm bir yazisi zerine ikan bir irde (padigah onayi) ile; Frankfurt gazetesinden belli miktarda
satm almarak desteklenmesiiin 23.155 Osmanh kurugu aynlmasi em28 BOA, i., MV, no: 16095, 12 C 1273/7

Qubat1857.

rediliyordu. Gya Frankfurt gazetesi her yerde okunan yaygm bir gazete imig, devletin ikarma baz1 yazi ve haberler bastmhp, her y1I byle
bir deme yapuageldiginden; bu ige devam olunmasi, aksi takdirde gazete sahibinin kizip aleyhte bir dl kullanmaya ve propaganda yapmaya baglayacagi belirtiliyordu.29 Frankfurt gazetesi mdr Schlein'e
yapilan yilhk demenin, kambiyo degigikligi yznden artirilmasi cihetine de gidilmigti.30Ayni yazida devamla; "stanbul'daikan Konstantine jurnalininmuharriri Msy d San'a(muhtemelenChamps) da
ara sira hediye ve para verilmesi gerektigi, geri bu adamm gvenifirbiri olmayip, Devlet-i Aliyye lehinde yazdigi gibi, diger Avrupa gazetelerine aleyhde dedikodular ve habrler de verdigi, ama ne are ki, tadef edilse daha da muzir iglere kalkigacagi" hatirlatihyor? BInamen
adamdan nce, szde satm aldiklari Baray isimli bir bagka dobu
bil
landmemm hipmma ugrarugmig. Bu korkulan rnek dolayisiyla, garlaTanzimat devri brokrattanlarm beslenmesine devam edilmekteydi.
Iarma pek glecek halimiz yok; kitle iletigiminin son derece geligip
yaygmlagtigi gnmzde bile, bylesine buz ustneyazi yazdirtma tisayisi
pinden propaganda faaliyetini hararette tavsiye edenlerimizin

hi de az degiL

29 BOA, .,MV, no: 1551, 26 Ra 1262/24 Mart 1846.

30 BOA, 1.,MV, no: 8227.
31 Aym kaynsk, aym belge. 28 BOA, i., MV, no:16095,

12 C 1273/7

Subat1857.

4s

46

hk Osmanl: Parlamentosu ve
Osmanlz Milletlerinin Temsili'

--

19. yzyil Avrupa'da parlamentolar agidir. Yzyilm ilk yarismda,

Avrupa lkelerinde imtiyazh simflarm digmda genig y1gmlar parlamentyu olugturma hakkmdan yoksundu. Siyasal katilma sorunu, yzyilm

son eyginde genel oyun kabul ile yeni boyutlara ulagtigi gibi, olugan
parlamentolarm yapismda da snufsal (okulusluimparatorluklarda da
etnik) bir grnm agir basmaya baglad1. Yzyilm ilk yansmda, parlamentolar ykselen burjuvazi ile, eski feodal smif szclerinin
atigma
alam idi. Yzyilm son eyregi ise, agirhmi dayurmaya baglayan diger simflann da bu atrymaya katildigma gahit oluyordu. Ancak, okuluslu imparatorluklarm siyasal platformu olan parlamentolara yeni, cevval bir saMillivai zmre girdi. Bu zm, ezilen etnik grtiplarm temsilcileriydi.
yeti burjuvazi, haklar ve temsil yetenekleri kisith da olsa, siyaset arenagzlendigi tek arena
sma 1ktmtt. XIX yzytlda bu tr mcadelenin
Avusturya-Macaristan monargisi idi. Ancak, ok gemeden Tuna monargisi bu problemle kargilaan tek okuluslu imparatorluk olmaktan ikti.
Hi umulmayan bir anayasal monargi daha ortaya ikrupti, Osmanh Imparatorlugu...
19 Mart 1877de Osmanh bagkentinde, lkenin drt yamndan gelen
rengrenk
bir heyet toplamyordu. Arabistan vilyetlerinden
gelen egitli din ve mezhepteki temsilcilerin yanmda, Anadolu ve Rumeli'den gelen Trk, Rum, Bulgar ve Arnavut temsileiler, ilk Osmanh parlamentoMertiyet rejimi, ieride oldugu kadar, diganda
sunu olugturuyordu.
da pagkmhk ve sorular yaratnugtL
Nasil oluyordu da, aydmlanma devrinden beri Avrupa siyasal dgnnde despotik ynetimin modeli sayilan bir toplum, anayasal rejime geiyordu? Ustelik bu parlamentonun
kompozisyonuna gz attigimizda, Tuna monargisinin parlamentosunda
1405'ten sonraki
ve
arhkRusyast 'Dume'larmda bile grlmeyen iIgin
bir zellik daha vard1. O da imparatorlugun hkim unsuru olan Mslmanlann yanmda, gayrimslim unsurlarm, hele etnik oranlama yapihrsa gayri-Trk unsurlann hayli yksek bir oranda temsil edilmesiydi. Bu
durum ilginti. nkAvusturya-Macaristan monargisinde ek,Harvat,
Sloven, Slovak, Polonez, Ruten gibi unsurlarm temsili, oran bakimmdan
*

Armagan Kann-: Essinin 100.Y,

ASBF,Ankara

1978, 5.169-182.

haksizhk derecesinde dgkt. Macar milletvekilleri ise, ifte monarg2kurulmasma kadar aym haksizhga maruzdular.
Rusya'da ise,
1905'ten sonra kurulan 'Duma'da gayri-Rus milletlerin, dpk oranda
temsilizel bir stat ile saglanmigtL
Ilk Osmanh parlamentosunun bu konudaki istisna durumunun nedenlerini a1klamak, sadece birtaktm dig siyasal baskilari ortaya koymakla mmkn degildir. Nedenleri, Osmanh imparatorluk geleneginde de
aramak gekiyor. Osmanh Imparatorlugu bir Akdeniz imparatorlugudur. Ona tarihin nc ve son Roma mparatorlugu
demek pek
olmaz. 'Roma mparatorlugu',
Eskidnya'nm ok budunlu (kavim) geleneksel imparatorluklan
iin kullamlacak bir deyimdir. Bu imparatorluklarda, devlet ve toplum hayatmda kabul edilmek ve ynetime katilrnak,
etnik kkenden ok devletin ideolojisini benimsemek ve
onun kogullanBu Bizans ve Osmanhlarda oldugu gina uyum saglamakla mmkndr.
bi, Tesm dinin veya Antik Roma'daki gibiimparatorun kipiligini tanrisallagttran kltnin yesi olmaktir. Bu uyum, Bizans'ta Ortodoks kilisesine
mensubiyet ve ontm ba1olan imparatora sadakat, Osmanhlarda ise dini slm'amensup olmak ve hkmdara sadakat diye belirlenebilir Bu
stat etrafmda toplanan herkes, ister Dagistan ve Grcistan'm uzak kpe1erinden, isterse Bosna ve Mora'dan gelsin, kigi olarak yneticilige aday
ve grup olarak da millet-i hkimiyye'ye mensuptur.
Geri 19. yzyilda bu geleneksel kahbin kmlmaya baglandigi, bir yerde uluslagma srecinin ve ulusalcihk akumnm bagladigt grlyor. Bununla beraber, eski dzen elan devam ediyordu. Diger yandan, dig devletlerin gayrimslim cematler lehine zaman zaman yaptiklart mdahaleler, imparatorlugun
klsik dnemdeki kozmopolit brokrasisinin daha
renkli bir grnm ve
yapiya ulagmasiyla neticelendi. XIX. yzyilda ne
Avusturya, ne de Rusya'da hkim ufusun (ymbirincisinde Almanca konuan Katolik Avusturyah'mn, ikincisinde ise Ortodoks Rus'un) digmda
herhangi bir din etnik gruptan sefir, nazir, devlet adarm grlemezdi. 19.
yzyilm Osmanh mparatorlugu'nda
ise Hiristiyan nazirlar, sefirler, valiJer ve hatt milletlerarasi konferans ve barig antlagmalarma gnderilen
gayrimslim murahhaslara rastlamyor. lk parlamentonun yapismda da
bu kozmopolitizme rastlamak, o nedenle istinai bir durum degildir. lk
mecliste dokuzu yan azasi ve otuz yedisi meb'sn azasi olmak zere,
toplam kirk alti gayrimslim meb's vardi. Bu ilgin grnm sadece
byk devletlerin baskilarma degil, brokrasinin geleneksel kozmopolit
yapisma da dayanarak aiklamak gerekiyor.
Klsik devirden beri Osmanh eylet idaresinde yerei gmplarm temsili gelenegi, merkez hkmet adma yrtmeyi elde bulunduran valilerin bagvurup, yararlandigi bir usuld. Vergi tahsili, zarur iglerin yaptinin

47

yani~

Makalenin arkasmda,

ayanve

meb'sn azasuun listesi verilmigti.

48

rilmasi, reayanm temsileilerinden meydana gelen kurullarm yardum ile

saglamrd1. Megveret kuralma dayanan bu temsil grevi; ruhan reisler,
Hiristiyan reaya adma kocabagilar ve memleket egrafrun temsilcileri
(yanlar) tarahndan yerine getirillyordu. Vergi tevzi ve tahsili, sefer amn-

da gereken iglerin yerine getirilmesi gibi konularda yneticilere yardun

sosyal fonksigayesini tagiyan megveret usul, bugne kadar literatrde,
nitelendirilmigtir.
yonlan gz nne almmadan, Islm bir kurum olarak
Oysa bu, geleneksel devletin gszlgn telfi etmek iin, vergi toplamaktan kamu hizmetlerinin grlmesine kadar, her alanda blge ileri ge-

lenlerinin yardimina bagvurmasi demektir. (Aym sistem, ortaagm baglarmda Avrupa'da da grlyor. Almanya'da Rat, Rusya'da Veedenen bu
kurullar, baglangata bir devamhhk ve hkmi pahsiyet sahibi degilken, zamanla gehirlerin glenmesive sosyal yapidaki degigmelerle ilve haklar
elde etmi ve devamhhk kazannuglardtr.) Trkiye'de bu tr kurumlarm
devamlihk kazanmasi ve hkm ahsiyete sahip olmalan, Tanzimat'tan
reformlarla mmkn olmuqtur. Resmen
sonra eylet idaresinde yapilan
olarak
Avrupa'dan beg asir sonra gerekleyen bu sm, daha nce de facto
Balkanlar'da, bazi Akdeniz adalannda losmen gereklegmekteidi. rnegin
K1bns adasmda, Hiristiyan reayanm temsilcilerinden kurulan ve demogerenitos denen bu heyet; zamaala ada ahlisinin rgtlenmesinde ve bagimiilkenin her yesiz hareket etmesinde nemli bir etmen olmugtu. Esasen
yzyil sonXVIII.
rinde bu-tr kurullar ve onlarmnde gelen temsileileri,
erkini
yrtme
ile
larmdan itibaren; merkezin gszlgunden istifade
Balkanlar'da
kurabilmielerdir.
ele geirip, devamh bir megveret gelenegi
bu kurullar, zellikle 19. yuzyilda Mazzini'nin fikirlerinden esinlenerek
rgtlenen ve abgan 'Diaspora Revolutionnaire'ler haline geldiler ve Balkan bagimsizhgmda nemli rol oynadilar.
Tarihsel ve toplumsal temelini de gz nne aldigimizda, Osmanli
sahip olparlamentosunun snufsal bir nitelikten ok, etnik bir renklilige
edici
zelligidir.
belirgin
parlamenfolara
ayirt
ve
gre onun
masi, agda
BununIa beraber, bu durum nemli bir etnik atigmaya ve ulusal talepler fleri srlmesine neden olmam19tir. Parlamento, dig rgtler ve kitle
hareketleriyle organik baglar iinde degildi. (Zaten bunlar ya yoktu, ya
da.pek cihzdi.) Tartigmalar ve elegtiriler zaman zaman cihz kahyordu ve
lkesel sorunlardan ok yerel sorun ve istekleri yansitiyorlardi. Geri bu
durum, zellikle kalabahk nfuslu ve dig ticarete aan vilyetIerin aydin nitelikteki meb'slari tarafmdan lkenin gerekleri kavrandika deele almmaya baglanunggiemeyeyz tutmug, sorunlar lkesel dzeyde
mslim
mecliste
ve gayrimslim meb'slat arasmtir. Zaten ilk megrut
egilimleri
edenler de grlyor. Ama getemsil
da, burjuva gleri veya
ikarlar ve etnik dzeydesmifsal
rgtl
parlamentosu
ne de Osmanh
mcadele
aismdan, o agm ok
verilen
iin
ki isteklerin gereklegmesi
grlen atmosfere sahip degildi.
budunlu imparatorluldarinda

lk Osmanh parlamentosunun etnik grnmnde hkmedilen millet

oranmm, Avusturya parlamentosu ve arhkRusyast 'Duma'sma gre, daha yksek olmasma karyihk, etnik atigmalar henz aym
belirginlikte degildi. Milliyetilik 19. yzylhn bagmdan beri Osmanli mparatorlugu'nun gayrimslim ve gayri-Trk vilyetlerine sizmaya baglamigtLT. Buna karphk, Tanzimatilarm reform girigimlerinin odak noktasi
Osmanhhgi, yni imparatorlugun gelenekselkozmopolit yapismi ve ideolojisini restore etmekti. Btn burlara ragmen, brokrasideki modernlegme, egitimde ve kltrel alandaki modernlegme ile paralei gittigin<ten
Trk milliyetiliginin doguu da kauulmaz olarak hazirlanmigti,
lkMeclis-i Meb'sn'da ulusalci egilim ve atigmalar belirgin olmamasma ragmen, dogug haiindeki ulusalci duygu ve egilimlerin zaman
meb'slar daha ok
zaman ortaya 1ktigt grlecektic Belirtildigi gibi,
vilyetlerdeki
Eleptiriler
megguldr.
geldikleri blgelerin sorunlari ile
ehliyetsiz valiler, lursiz defterdarlar zerinde yogunlagmaktadir. Ancak
Rumeli vilyetlerinden gelen bir iki gayrimslim meb's, zellikle vilyet meclislerinde mslim ve gayrimuslimlerin eit oranda temsili ilkesiistiyordu.1
ni tenkidle, nfus esasma gre temsil ilkesinin getirilmesini
bazi
Bu gibi ekingen taleplerin yamnda Arabistan vilyetlerinin
meb'slars tamamen pratik nedenlerle, meb's olacaklarm Trke bilme
partmm kaldirilmasmi istemisti. Ahmed Vefik Papa riyaset makammda
kltrel milliyetiligin ilk rnegi sayilan gu ikig1yapruptir: "Gelecek seime kadar daha drt yll var. Akillan varsa bu zaman iinde Trke grenirler."2 Gayrimslim meb'slarm arasmda hkim millete kargi bir
temsilcilerinin

Mihalaki ve Vasilaki efendilerle, Yanya Meb'su ATtalepleri

ileri srken, Anadolu ve Rumeli'nin MslEfendi
bu
Kantarci
giri
man meb'nslan ile Mezopotamya ve Anadolu'nun H1ristiyan meb'slan bu taleplere karpt ikuugti. Bkz. Meclis-i MeVusan Zalnt Ceridesi, Hakla Tank Us, 7 Nisan 1877 oturumu, s. 84-85.
2 Bkz. Meclis-i MeVusan Zalut Ceridesi, s. 313; . Ortayh, Tanzimat'tan Sonra Mahall
dareler,Ankara 1974, s. 191.
Bu konudaki ilgin bir belge, azmhklarm Megrtiyet ve Tanzimat dnemlerinde
Trke grenmeye istek duydugunu ve Trkenin imparatarlugun kauulmaz
resird dili olarak zorunlu biimde grenilmesinin anlagildigim gsterlyor. Bu vesika Beyoglu Bidayet Mahkemesi yesi Konstantinidi Bey tarafmdan kaleme ahRum milleti efraduun Trknan bir arz tezkiresidir: "Teba-yi Devlet-i liyyeden
Trke
tedris olunmayan Rum
memlik-i
ghanede
maksadlyla
grenmeleri
e
mekteblerinde
Marif Nezret-i Celilesi'nin intihabiyle maaglar2 cemiyyet tarafmdan ibka edilerek muallimler nasbi ve fikara ocuklanna meccanen Trke kitablar ve her tarafta ders-i umm kgadiyle bunlar in muktezi olan kitab ve
Rumlara teshil-i talimi yolunda telif oluresaili... eylemek ve Lisan-10smaninin
usulne tevfikan mkfaat virmek vs..." BOA, .,
nacak kitablara msabakat
MM., no: 2128. "Beyoglu Bidayet Mahkemesi yesi Konstantinidi Bey tarafmdan
kaleme ahnan, Rum milletine Osmanh lisam talimine mahsus bir cemiyyet-i ilmiyye teykiline ruhsat its1 hakkmdaki tezkire."

zellikleSelnik meb'slan

49

50

birlik yoktu. Rumell'nin sz geen Huistiyan meb'slarmm

yukanda
bahsettigimiz taleplerine, Anadolu'nun Muslim meb'slan ile birlikte
Mezopotamya vilyetlerinin Hiristiyan meb'slan da kar ikauplardi.
Btn bunlara ragmen, ilk Meclis-i Meb'sn't, azmhk milletlerin
gerek talep ve egilimlerinin temsil edilebilecegi bir mahal olarak grmek pek yanhytar. Esasen buraya gelen tabi millet temsilcileri,hkmetin itimdmi kazannug kimselerdi. Du kimseler, genel bir oyla degil, geldikleri vilyetin valisinin seimiyle, deta tayin edilerek bu greve gelmi1erdi? lk anayasanuzm ilmndan sonra, ne bir 'ntihabKanunu'
1kanlabilmig, ne de seimler iin gekli hazirhk yapilabilmigti. Du durumda liv ve vilyet idare meclislerindeki seimli yeler arasmdan
meb's semek tygun grlmgtr. Esasta bu yelerin (livve vilyet
idare meclisi yesi) bir seilmig ye olmaktan ok vali ve mutasarnflar
tarafmdan adeta tayin edilen kimseler oldugu, hem ilgili nizmnmeden
hem de uygulamadan
biliniyor. Simdiise, valiler bunlann arasmda en
ok megrebine uygun ve gvenilir kimselere meb'sluk sifatuu deta
tevcih ediyordu. Bu nederde gelen gayrimslim meb'slann
da, daha
nce vilyetlenie idare meclisi yeligini merkez hkmetin gvenini
kazanacak gekilde yapanlardan oldugu anlaglyor. Nitekim verecegimiz
mekler de bunu gstermektedir. Elimizdeki, 12 C 1291/27 Temmuz
18'74 tarihli Dahiliye Nezreti'ne yazilan bir arz tezkiresinde; 'Manastir
vilyeti Meclis-i dareazasmdan Avram Efendi'nin gayreti dolayisiyla
kendisine rtbe-i slise teveihi' isteniyor. Bu Avram Efendi Meclis-i
Meb'sn'da Manastir-Selnik'i temsil ediyordu.5 Gene elimizdeki Curre-i C 1291 tarihli/16 Temmuz 1874 bir vilyet arz tezkiresi, 'Suriye vilyeti, Meclis-i dareazasmdan Nikola Nakkap Efendi'nin Araz Kannnmesi'ni Arabca'ya evirdigi ve gayretli hizmetinden dolayi, halihazirdaki slise rtbesinin riitbe-i saniyeye ikarilmasim' istlyor.6 Gze giren bu
meclis azasi, ilk mecliste bilindigi gibi, Suriye meb'su olarak bulunmuytur.

Bununla beraber qu noktayi nemle belirtmek gerekir Osmanh Meclis-i Meb'stu'ndaki gayrimslim meb's kalabahg1mnnedeni salt dig
baskdar olmadigi gibi, valilerin toleransh seiminden ibaret de degildi.
Tanzimat'tan beri imparaturluk bir laiklegme ve geleneksel kozmopolitizmin kurumsallagmasi sreci iine girmigti. 1840'lardan beri vilyetlerde, liy ve kazalarda tegkil edilen idare meclislerinde, belediye meclisle-

3 Engelhard, Trkiyeve Tanzimat,ev. Ali Regat, Kanaat Kitabevi, istanbul1328, s. 354

355.
4 . Ortayh, Tanzimat'tan Sonra.Mahall dareler, 82,
s.
5 BOA, . Dahiliye1291, 48003 no'lu arz tezkiresi ve 1295/1878 Slnme-iDevlet-iAliyye-i Osmaniyye,Meclis-i Meb'usan azasi blm.
6 BOA, ., Dahiliye 1291, iro: 47923,C 1291 Temmut 1874 tarihli vilayet tezkiresi.

rinde,

ziraat komisyonu, Menfi-i Ummiyye Sandig1 gibi kurumlarda

gayrimslim yelerin de bulunmasma dikkat ediliyordu. Bu meclisler
bir beynelmilel pra, hatt kimisi tarihte egi grlmemig, ruhban pralan halinde toplamyorlard17 Ticar davalar, yet hkimlerin nnde degil,
mslim ve gayrimslim yelerden kurulan karma mahkemelerde gr-

lyordu? Gene, ilk derece mahkemesi olan get mahkeme ve gayrimsJimlerin ruhan mahkeme kararlan aym biimde karma olarak kurulan
Temyiz Divam'na getiriliyordu. Ceza davalari, ger' veya ruhan mahkemelerde degil, nizam mahkemelerde grlyordu. Bu imparatorluR, bir
'Globus Ottomanorum' idi ve bu imparatorlugun
ilk parlamentosunun
da bylesine bir kozmopolit kurumlar silsilesi iinden ikan ve o nitelikIeri tagiyan bir organ olmast dogaldi. Nitekim ilk Osmanh parlamentosu
bu kozmopolit birligin, gerekte pek de var olmayan (dahadogrusu yok
olmaya baglayan) zlenir bir rnegini vermigti. Etnik atigma nedeni olacak konulardan mzakereIer eenasmda zellikle kauuhyordu. Meclis,
Rusya ile savag bagladigmda Osmanh vatanseverliginin
rnegi sayilacal
nutuklara salme olmugtur. Bu nutuklann bazilari samimiyetten
uzak olsa bile, hibir yenin egitli milliyeti dernek ve hareketlerle organik bagi oldugu bugne kadar aika ve kesinlikle ortaya konamamiettr. Bunun tersine, sadakat rnekleri oktur.
Geri Osmanh parlamentosu, 'Osmanhlar dnyast'nm yikihymi gsteren bazi rneklere de sahne olmugtu. Buna ragmen, uyanan Balkan
milliyetiligini
burada grmek mmkn degildir. Hele byle bir vehme
dayanarak II. Abdlhamid'in meclisi dagitmasi, bu ortam iinde anlagilacak bir olay degildi. Parlamentonun milliyetiligi krklemesi gibi bir
durum, ancak 1866'dan sonraki Avusturya-Macaristan mparatorlugu
iin sz konusudur. II. Abdlhamid'in meclisi dagitma gerekesini Osmanh Meclis-i Meb'sru'nm iindeki durumdan degil, Avusturya-Macaristan parlamentarizmine bakarak ortaya koydugu dgnlebilir.
nku, ilk Osmanh Meclis-i Meb'sm azmhklarm en genig gekilde temsil
edildigi, fakat milliyetilik sonmunun da en az grdg
bir parlamento idi.

7 1875 ylhnda Diyarbalar Vilayet dareMeclisi byle lenkli bir yapida idL Meclis tarihte egi grlmemig bir ruhban grasi halinde idi. kiMslim ve gayrimslim seilmig ye digmda; Rum metropolidi, Ermeni Protestan episkoposu, G11danimetropolidi, Ermeni Gregoryan murahhas vekili, Ermeni Katolik murahhas vekili, Sryan murahhas vekili, Sryant Katolik murahhas vekili ve mfti bulunuyordu, bkz.
Slname-i Vilayet-i Diyarbalar, sene 1292 Meclis-i dare-iVilayat Blm.

men: BOA, . Dahiliye 1291, no: 48005. Eu belgede, Manas Efendi'nin Kalei
Sultaniye Ticaret Mahkemesi misligine tayini arz ediliyor.

si

187Tde Gayrimslim
Meclis-i
52

yan"

Rtbesi

Musurus Faa (Londra sefiri)

Mihran Bey
Lagofet Bey"
Marko Papa
(Mekteb-i Tibbiye mzari)
Kostaki Efendi
Yorgaki Efendi
Davion Efendi
Servion Efendi
Kastro Efen

Fiilen datilmayan

yanAzas?

(L dereceden Mecidiyye)
Bl (2. dereceden Mecidiyye)
Bl
Ferik Evveli
Vezir

Ferik Evveli

lsnisi
lsnisi
1snisi
Bagktip

bu meclise 1296/1879'da Sertabib-i Hazret-i

Seh-

riyari Mavroyani Efendi ile Konstantin Efendi de tayin edilmigtir (Slnme-i Devlet-iAliyye-iOsmaniyye
sene, 1296, s.43.) Bylece gayrimssayilan
lim yan azasmm
on bire 1kmigttr (Toplam ye sayis136'dir)
1878'de Dagitilan Meclis-i Meb'sn'da

Bulunan Gayri Mslim

yeler

Istanbul(Kazazyan

Agob Efendi, Sofuzde Aleksan Efendi), Edirne (Kostaki Peridi Efendi, Toros Efendi, Revin Efendi, Zahari Efendi, Mihalaki Bey), kodra
(Angeli Efendi, Filip Aga Rosto [Yahut Resho]), Ankara (Malkon Efendi), Bagdat
(Menahim Efendi), Bosna (Salamon Efendi, Marugik Bzo Efendi, Pero Efendi),
Cezdir-i Bahr-i Sefid (Vasil Efendi), Akdeniz adalari (Zafiraki Efendi, Haci Vasilaki, Yorgalidi Efendi), Haleb (Karaca (Manok] Efendi), Hdavendigr (Pavlidi
Efendi, Sahak [Yavrumyan] Efendi), Diyarbakir (Osib [Kazazyan] Efendi), Seldnik (Vasilaki Efendi, Avram Efendi, Istefan Yani Efendi, Mihalaki Efendi), Suriye (Nikola Nakkap Efendi, Nufel Efendi), Trabzon(Ohannes Efendi), Tuna (Petraki [Slatovl Efendi, Dimitraki [Teodorov] Efendi), Kosova (Apostol Aga, Andon Age, Sutiraki Aga, Mihre [Danu] Aga), Konya (Simonaki [Degirmencizde]
Efendi), Yanya (Nikola [anaka
veya Cenruh] Efendi]), Argiri [Kantarc1] Efendi,
Hurito]
Mihail
Efendi, Davion Efendi).
*

*
""

BJkonu,R. Devereux, The First Constitutional Period, JohnsHopkins Press. Baltimore 1963, adh eserde mnakayah bir durum gsteriyor. Daha farkh ve eksik,
bazen yeni isimli liste var. Ancak bu ilk oturum, yelerini hv bir listedir. Biz
1295 (1878)senesi Slnme-i Devlet-i Aliyyei Osmaniyye'yi esas aldik.
Slnme-i Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye, 1295, s. 100-10L
Lagofet, daha dogrusu Logothetolup, orta Yunancada defterdar, muhasebeci anlanuna gelir, Patrikhane muhasebecisi olan L Bey'in unvam yanhghkla hep
onun ismi olarak kaydedilmig ve 'Logofet, Lagofet' olmugtur. Asil ismini grenemedim.

Not: Meclis-iMeb'sn'daki meb's sayisi muhtelif kaynaklarda 115,

116 ve Devereux, a.g.e.'de 119 olarak geiyor (bkz. The first Ottoman
Constitutional Period). Gene gayrimslim meb's
say2si da benim taraf1mdan 40 olarak saptandig1halde,
burakam da 47'ye kadar ikmaktadir.
Her halkrda oran te birin ok stndedir.

BOA,

., Dahiltye,

Vesika: I
no: 48003, 12 C 1291/27Temmuz

1874 tarihli,

tufellEfendim Hazretleri,
Manasttr vilyeti Meclis-i idaresi azasmdan Avram ve sandik emini Yusuf
efendiler asdakadan (sdiklardan)olub, umr-i memrelerini
hass-i ifaya bezl-i
mesi eylediklericihelle mmleyhumsdan Avram Efendi'nin rtbesinin sliseye terf'i ve Yusuf Efendi'nin dahi uhdesine mceddeden rtbe-i rbe tevchi
ifdesine dir devletl kaymakam
paa hatretlerinin tezkiresi leffen arz ve takdtm kihnmig olmagla olbbda emr u fermn-1hmyn-1cenb-1cihnbn
her
ne vehile mteallik ve gerefsudr buyrulur ise mantk-1 mrdfi erzn idilecegi
beyniyle tezkire-i senvex terkm kihndi efendim. Fi l2 C sene 291/27 Temmuz
1874.
Derkenar (Mbeyn-i Hmyn'un)
Marz-u ker-i kemineleridir ki
resde-i dest-i ta'zm olan igbu tezkre-i smiye-i sfneleriyle zikrolunan
tezkire-i manzr-i li-i hazzet-i pdiglu buyrulmuy ve ber mcib-i istzn
mmileyhmdan Avram Efendinin rtbesinin sliseye terf'i ve Yusuf Efendinin dahi uhdesine mceddeden rtbe-i rabi'e teveihi mteallik
ve gerefsudr buyurulan emr-i irde-i seniyye-i hazret-i pdihi mantk-1 mnfinden olarak,
mezkr tezkire-i seniyye savb-i smi-i sadret penhlerine iade lalmmig olmagla olbbda emru ferman hazret-i veliyu'l-emrindir.
Fi 13C. sene 291 (28 Temmuz 1874)

Vesika: II
Sadretin Arz tezkiresi
(Nikola Nakka Efendi'nin terf'i hakkmda)
BOA, .,Dhliyye, no: 47923, Guro-i C 1291/16 Temmuz 1874 tarihli
^Atufetl Efendim Hazretleri,
Suriye vilyeti Mec11s-i idaresi azasmdan Nikola Nakkay Elendi'nin lisan-i
arabye nakl ve terceme itdigi, araz kannnmesiyle ana mteferri pir fikart-i
nizamiyeyi hvi telf eyledigi mecelle ve manzumeden dolayi rtbe-i hliyesi
olan slisenin muksften saniyeye terfi'i hakkmda vilayet-i mezkre valisi devletl paa hazretlerinin vrd iden tahrrat11effenarz ve takdhn olunmuy
ve bu
makule sr-i nfizenin terceme ve tahrrine sarf-i mesa ve ihtimam idenIerin
tegvik ve taltifi emsali ve pn-1 marif rpn-1 li iktizsmdan bulunmuy olmag-

53

la iltims-1 marz'un is'fi emrinde irde-i mekrim-i mutde-i cenab-1gehingah her ne vehile mteallik ve gerefsnh buyurulursa mantk-i celili infaz olakihnda efendim Fi Gurre-i C sene 291.
cagi beyniyle tezkiwi senveri terkm
Derkenar (Mbeyn-i Hmyn'dan)
'

54

i
I

IL Abdillhamid Dneminde
Anayasal Rejim Sorunu'

23 Arahk 1876'da Osmanh mparatorlugu

artik anayasal bir monargi
oldu ve 1922'de saltanat kaldmlana kadar, mrnn son 46 ylhm bu rejimle tamamladi. Kasacasi o agda halk ve aydmlar tarafmdan
terimiyle amlmasma ve anayasal kurum ve prensiplerin ihlline ragmen, Hamidiyye dnemi iin de anayasal monargi veya
dnemi' terimini kullanmak gerekmektedir. Bu durum, her geyden nce
Kann-1 Essi'nin lafziyla ve bazi temel kurumlarlyla yrrlkte olmasmdan; nihayet imparatorluk cografyasi iinde otonom blgelerde
ve
bazi cematlerin ynetiminde parlamenter rejimin sregitmesiyle yakmdan ilgilidir. Nihayet, Hamidiyye dneminde ynetilenlerin tepkisini
ve
olugan kamuoyunun niteligini de gz nne almak durumundayiz ki,
nceki devirlerden farkh bir atmosferle karydatignmz aiktm 19. yzythn ikinci yarismda Osmanh toplumunda byle bir idareyi, hatt daha
despotik bir dzeni
diye olumsuz bir terimle betimlemek, sansr veya mutlakiyeti
ynetimden gikyet etmek, yaygm rastlanan bir
olay degilken, bu dnemde istibdd sz bir rejim elegtirisi olarak kullamlmaktadir. Yani toplumda da gzden uzak tutmamamiz gereken bir
siyasal geligme grlmektedir.
IL Abdlhamid dnemindeki anayasal rejimin problemlerini bu nedenle, anayasanm yrrlkte bulundugu geregi etrafmda ele almak
gerekmektedir. Osmanh Kann-1 Essisi metin olarak, belirli zaaflari ve
parlamenter rejimin ihlalinikolaylagtirma olanaklarmiiermekteydi. Bu
durum, daha ok metni hazirlayanIarm anayasal yasama yollarmi bilmemeleri veya rejimin atisuu ve temelini saglamca kuracak usul mese1elerine dikkat etmemeIerinden ileri gelmigtir. Osmanh Kann-1 Esssi'ni hazirlayanlar, yani anayasac1 liberallerimiz anayasanm kendisini
her geyin zm olarak gren, Profesr Tunaya'nm tahiriyle
romantizm' iindeki aydm brokratlardi. Anayasa metni Hamidiyye dneminin otoriter uygulamalarma aikti. Hukuk ynnden, usul
aismdan zaaflari olan bu belgenin; parlamenter rejimi henz tamyan, sendika, parti gibi ikincil gruplarm bulunmadigt bir toplumda geleneksel desKann-1Ess metninin lfzlyla uyum saglamadiguu
pot uygulamalarm
'istibdd'

'megrtiyet

'istibdd'

'anayasal

Trkiye'de Demokrasi Hareketleri Konferansa, H EdebiyatFakltesi Dergisi, IV/1

(Ankara 1986).

.ileri

56

srmek gtr; dolayisiyla Osmanh mparatortugu'ndaanayasamn

Osmanh Kanun-1 Esssi'nin en zayif ynkaldirildigmi syleyemiyoraz.
fakat
yetkili
biri,
lerinden
sorumsuz bir hkmdarhk kurumunu tammastIejim
megrut
iin
bu, istisna decede sakat ve arpik bir nitelikki
Bir
dir.
1905'ten
ancak
sonra arhkRusyas1 'Duma'.rejiminde benzeri grleve
bilirdi. Prusya Anayasas1'nda grldugu biimde bir kabine vardi, ama
meclis denetimine aik bir hkmet yoktu. Kaldi ki, Osmanh anayasal sisteminde hkmet bu aidan katiyen meclislerin mahatabi degildir. cra,
yani hkmet meclislere kargt degil, saltanata kart sorumludur. Hkmet
olprogrammm kabul, gvenoyu gibi kurumlar yoktur. Byte kurumlar
sadrameclisleri
dagitmak,
toplaniak
Abdlhamid'in
madigi gibi, II.
ve
zamlan degigtirmek, riazirlan tayin etmek gibi tasarruflan ashnda anayametinle mueyyideleri tasrih ve tarif
sa metnine kargi bir durum degildi ve
edilmemigti. Kisacasi eski mutlaktyeti gelenek anayasal rejimde de de
vam etmekteydi. Bu anayasada temel zgrlkler ve kipisel hak gvenceleri, yani dogal hkim, kanunsuz su ve ceza olmaz gibi prensiplerin varhgi da elifik bir biimde, bir bagka pek orijinal bir maddeyle esash olarak
zedeleniyordu.
Garip ve nl 113. madde ile; hkmdar res'en bir kimsenin siyasal sulu veya siyasal ynden mahzurlu olduguna karar verebilir,
onu dogrudan, srgn cezasma arptirabilirdi. O takdirde, hkmdarm
daha meclis toplanmadan Midhat Paga'yi srgne yollamast ve 33 yll boyu bu cezayi sistematik olarak uygulamasi da, megrut bir rejimin ama ve
ruhuna uymasa da, Kann-i Ess'ye pek uygundu. Kann-i Ess'deki zay1fkurumlardan biri de basm zgr1guyd. 12. madde, "Matbuat kanun
dainsinde serbestt demekle basm zgrlgunun ihlline aik bir kapi
birakmi.tir. Nihayet bu madde, sansr (censureprealable) nleyemez ve
Kann-i Essinin bu maddesi pekl sansr rejimiyle bir arada yayayabilirdi. Osmanh sansr rejimi, ixpparatorlukta en ok Trk unsurun kltl
hayatinda olumsuz etkilerde bulunmuytur. Balkanhlar, Orta Avrupa ve
Rusya zerinden; Arablar Mtsn'dan gelen yabanet ve her tr1 neriyati
kolayca izlemigier; yetigen Trk nesliise dftyaya kapah kalnuptir. Bu dnemde stelik sansr rejiminin Avrupahlar nezdinde, toplumu kmseyici degerlandirmeler iin vesile teykil ettigi de grlyor. megin,19,
yzyilm nl Fransiz idare hukukusu Batbie nf trait'sinde, Napolyon
sansr iin model
tipi sansrn Rusya ve Osmanh mparatorlugu'ndaki
ashnda
Fransa
iin geriletici etrejimin
ettigini;
kalkan
Fransa'da
bu
tegkil
kileri olsa da, Rusya ve Osmanh'da bir ilerleme tegkil ettigini ileri srmgtr. Eu kmseyen ifadede; sansr mjiminin Napolyon tipi bir model benimseyerek ashnda kanun bir biim ve usal kazandigmm ileri srldg
grlyor.1Sansrn varhgi aynca Dogu Avrupahlar iin de uygun grlyordu.
"

1 A. Batbie, Trait de Droit Public et Administratif, Paris 1855,

5.187-188.

usul sorunlaMeclis-i Meb'sn'm toplanmasi ve dagitilmasma iligkin

heyetmaddede
irade-i
seniyye
aik degildi. 73.
n da Kann-i Ess'de
seilecegi'
mebus
beseimle
ayda
yeni
i mebsn fesh ile dagthhrsa, alti
toplantilan
sadece
iinde
1878
lirtiliyor; ancak mechs feshedilmemigti,
salnmelerinde
yan
tatil edilmigti. Nitekim, o gnden sonra da devlet
kesinlikle
nleyeper'iyyeyi
Bu
almigtit
hile-i
azasmm isimleri hep yer
cek bir hkm yoktur. Kugkusuz; Kann-1 Essinin ngrdg rejimin
kurumlari, yani rgrlkler, 26. maddede de belirtlen, igkence ve sir
rieziyetin yasak oldugu gibi hkmler srekli olarak ihll edilmigtir
vazgeememigtir.
ahykanhklanndan
kolay
paratorluk brokrasisi eski
anayasal
Kisacasi 1293/1876 Arahk sonrasi Osmanh mparatorlugu'nu,
monari olarak niteliyoruz. Despotik uygulamalara ve kanunsuziuklara
ragmen, Kann-1 Ess yrr1kten kalkrug sayilmiyor. Nitekim biimiln
sel bir gsteri olarak, Kann-1 Ess metni devlet salnmelerinde,
yayimlamyordu.
srekli
birlikte
listesiyle
hatt-1hmayn
yan
edilen
ve
Osmanh anayasasi Hamidiyye dnemi boyunca tezath bir rejimin belgekap11asiydi. Profesr Tunaya'nm bir deytyiyle? "Kann-1Ess kendini
veriyordu, ama aym zamanimkn
despotizme
rm ardmda bekleyenbir
a11migti."
da o kapilar bir daha kapanmamak zere yeni geligmelere
'ba

Parlamentarizmin

Cografyast

iklimlerII. Abdlhamid dneminde, Osmanh cografyasi nasil farkh

rejim
den ve morfolojiden olugan bir renklilik gsteriyorsa, parlamenter
renkyeknesak olmayan farkh
ve uygulamalari ynnden de yIesine
grnmdedir.
bir
olugan
1erden
1k19. yzyilda Osmanh siyas cografyasmda zerk blgeler ortaya
Prensligi'nin
Bulgaristan
ti. zellikle1878 Berlin Kongresi'nden sonra,
blkurulmasi ve bugnk Guney Bulgaristan'm da Dogu Rumeli zerk
meclisin
val
yerel
ve
gesi olarak (Rumeli-i SarkVilyeti) Hiristiyan bir
de belirli lhem
meclisle
blgede
hem
b1ralulmasi,
bu
ynetimine
kurumlarm
gibi
yade siyasal faaliyet, cemiyet kurma, basm zgrlg
ugratamesseseleri
inlataa
vermigtir.
anayasal
nk
amasma cevaz
blcak veya zedeleyecek bir polis gcnn burada diger imparatorluk
degildi.3
RuDogu
gelerinde oldugu gibi faallyet gstermesi sz konusu

Seminerr (TTK
2 T. Z. Tunaya, 'Midhat Paga'nm Anayasacahk Anlayigt, Midhat Papa
yakmda
teblinden,
aym kurum
dzenlenen)
tarafmdan 1984'te Edirne'de
Slnme-i Deviet-i Aliyye-i Osmaniyye, H. 1302 s.
basilacaktir.

rnek,
tarafmdan
110-132 ve 147-148.
Bulgarie', Varia Turcica I, ed.
3 Bernard Lory, 'Le Sort de YHritage Ottoman en
ISIS, stanbul1985, s, 13-17.

57

58

meli vilyetinde Haristiyan bir vali yamndaki vilyet idare meclisi, Osmanh vilyet sisteminde oldugundan
ok daha etkin bir biimde, adeta
bir parlamento gibi ahyyordu. Nitekim, bu nedenle de burada bazen
prenslikte oldugundan daha zgr bir Bulgar ynetimi ne stanbul,ne
de Sofya ile kargilagtmlamayacak derecede gevgek bir sansr, hatt bu
nedenle de basmda ulusu hareketlerin tegvik edildigi grlyordu. Bir
rnek; bu blgede akan Bulgarca Borba-Mcadelegazetesi ve bu gazete,
zaman zaman Osmanh basmi ile polemige bile giriyordu.4
Szn ettigimiz bu zerk ynetim blgeleri, yani Bulgaristan Prensligi, Dogu Rumeli Vilyeti, Cebel-i Lbnan Mutasarnfligt, Sisam Emareti ve hatt Girit Vilyeti, iiglerinde yan veya tam bag1msiz blgeler olarak Osmanh genel ynetiminin digmdaydilar.Ama aym zamanda imparatoriukla olan organik baglan
ve vasalhk iligkileri nedeniyle Osmanh
anayasal rejimi iin aik rnekler saydmaktaydilar ve bylelikle parlamenter rejimin sorunlan imparatorlugun diger kpelerine de s1ramakta
ve fartigmah bir atmosfer yaratmaktaydL
Cebel-i Lbnan, bunlarm iinde ulusu egilimlerle kurulmayan, fakat statsu cematlerin atigmasi sonucu zel olarak tesbit edilen bir
blge olarak bagta gelir. Marunler ve Drzler arasmda Tanzimat ba mdan beri sregiden attymalar ve Avrupa devletlerinia Lbnan'a mdahalesi sonucu, Bbll, 9 Haziran 1861 tarihli Cebel-i Lbnan Nizmnmesi'ni hazirladi. Eu stat yil
sonra (16 Eyll1864) aym garantr devletler tarafmdan uzatildi ve sonuna kadar yrrlkte kaldi.5 Bu zerk
statye gre, blgeye Haristiyan bir mutasarnf tayin ediliyordu.
Mutasamf blgedeki memurlart
o yer halkmdan tyin ve azil ediyordu. Mutasarnfm, yanmda mezheplerin nfus oramyla temsili esasma gre kurulan ve her cematin seimli temsilcilerinin bulundugu bir idare meclisi ve aynca ayni esasa gre kurulan mahkemeler bulunacakti. Bu
yan
parlamenter dzen digmda, blgede basm ve
yaym hayatmm da daha
serbest bir strktrde
oldugu grlyordu. Donaid J. Cioeta'nm Suriye
ve Lbnan'da II. Abdlhamid devri sansiir zerine yazdigi etrafh makaleye gre; basm kontrol ediImektedir, yasak kelimeler ve deyimler listesi mevcuttur Ancak bunlarm ihlli ve sansrden kurtulug Trkiye'ye
gre daha kolaydir Belirli basm ki, muhalif ve kaak mnevverlerin
rnrfdr, yasaklanmaya ragmen lkeye daha kolay
girdigi.aplagilmak-

tadir.6

4 Borbaile Tarik gazeteleri arasmdaki polemige bir rnek, Tofk, 27 Ca 1301/9

Temmuz 1885 tarihli nshada grlebilir.
5 . Ortayh, Tilrkiye'de Yerd YnetimGelenegi,I-Iil
yay., stanbul1985, s. 50-52.
6 Donald J. Cioeta, 'Ottoman Censorship in Lebanon and Syria 1876-1908',
IJMES,
10 (1979),s. 167-186.

Gene Yunan isyam sirasmda Sisam adasmda da ayaklanma belirtileri zerine durumu yatigttrmak iin, Sultan II, Mahmud devrinde 1832 ylImda, byk devletlere de teblig edilerek, Sisam adasma zerk bir yne59
tim verildi (Sisam Emareti). Ada egrafmm, ki Hiristiyanlardan oluguyordu, temsilcilerinden seilmig bir meclis; adamn mal, ticar iglerini, baymdirhk sorunlarmt, kilisenin ve evkafm idaresini grfp karara baglayacakti. Sisam emiri olarak Bbil tarafmdan tayin edilen (Fenerli
beyzadelerden) bir bey meclis reisi oldugu gibi, idarenin de baydt Liman ynetimi, gemilere pasaport vermek, konsoloslarm igine bakmak,
dig ticreti ynetmek ve asayigin sorumlulugunu
yklenmek onun greviydi. Adada asker bulunmuyordu?
Sisam adast demokratik ynetimli
bir ada sayilmazdi. Yerli zenginlerin ynetimi ve baskisi sz konusuydu,
ancak idarede bir tr parlamentarizmin hkim oldugu grlyor ve Osmank ynetimiiqinde. bu ynyte bir istisna tepkii ediyordu.
Osmanh parlamentarizmi ve anayasacihgi aismdan ilgin hir mek
Bulgar Pnsligi ve 1877-78 Savag ncesindeki Bulgar Ulusu Hareketi'dir. Bulgarlar, daha Sultan Abdlaziz zamanmda 1867 ylhnda, AvusOsmanh mparatorturya-Macaristan ifte monargisirneginiizleyerek,
lugu'nda Bulgaristan*m sz sahibi olacagi Osmanh-Bulgar ifte monargisi modelininermiglerdi. Bulgar Gizli Merkez Komitesi (Tainaya Zentralen Bolgarski Komitet) bu amala 22 maddelik bir federal anayasa
metni teklif etmigtir.B Bu anayasa federal bir sistemde Bulgaristan ynetiminin esaslanm tesbit etmekteydi. Projenin 6 maddesi bams1z Bulgar
kilisesinin statsyle ilgili olup, ilk 15 maddesi ise, Osmanh Sultam ve
Bulgar an unvamm tagunasi ngrlen Sultan Abdlaziz ve haleflerinin, Bulgaristan'i parlamenter bir monargi modeli iinde ynetmesi iin
gerekli statyu ieriyordu. Bu bizdeki resmen nerilmig bilinen ilk Anayasa tasartsidir. 1878 Berlin Kongresi'nden sonra Bulgar Prensligi, iiglerinde tamamen bagimsiz bir devlet olarak kurulmuytur. Ancak digiglerinde ve mal konalarda, asker rgtlenmede Osmanh mparatorlugu
ile belirli yasal iligkileri olan bir zerklik sahibidir. Bulgaristan 16 Nisan
1879 Anayasasi'yla bir sre iin anayasal bir monargi de olmugtur. Prens
otoriteyi seilmig temsilcilerden olugan bir meclis (Sobranye) ile paylaymaktaydi.
ragmen,
Rejimin geirdigi sarsmtilara ve dig mdahalelere
Osmanh Devleti ile vasal iligkileri olan bu lkede zellikle anti-Rus ve
anti-Avrupa partinin, yani bagbakan (rels-i mdrn) Stambulov'un ve
taraftarlarnun Osmank mparatorluguile federatif bir sistem kurma fikrini devam ettirdikleri grlmektedir. 1886 ve 1887'de Volov (stanbul'daki temsilci) aracthgiyla, Stambulov bu teklifi iki kere II. AbdlhaDersadet 1328, s. 369-371.
7 smailHakla, Hukuk-: Adre,
8 Gandjev-Hristov, BolgarskoVuzrajdane, Sofia 1969, c. II, s. 32 332'deki metin.

60

mid'e sunmuytur.9 Padigah, bu teklifi dig bask11ardan

ve Avrupa'dan ekinerek hasir alti etmigtir. Eger teklif gerekleptirilebilseydi; Osmanh
Devleti, bir monargiden ve Bulgaristan Cumhuriyeti'nden olugan ilgin
bir federatif monargi olacakti.
Bu iiglerinde bagamsiz blmlerdeki rejim farkhhga yamnda; sansr
otoritesi lkenin her kpesinde aym giddette degildi. rnegin,
polis
ve
Selnik, stanbul'agre daha serbest hir yaym ve tartigma ortamma sahipti. Bir bagka rnek; stanbul'dabir ara, politik taglama yapildigi iin
yasak edilen ortaoyununu Macar Trkolog gnaczKuns, Eskigehir'e gidip seyretmigty10 Bununla birlikte bu tip sapmalann veya istisnalarm,
zaman zaman sertlegen otokratik rejim kargismda geriledigi de grlyordu.
Osmanh ynetimi iinde parlamenter gelenegin aksak ve suurh olarak devam ettigi diger bir alan da
gayrimslim cemaatlerin Tanzimat
dnemi boyunca elde ettikleri yeni statyd. rnegin,Ermeni cemati
veya Musevler bu dnemde laik cemat yelerinden, seimle gelenlerden olugan meclisler tarafmdan ynetiliyorlardt. Kugkusus bu meclislerin ve cemat ynetiminin kontolden uzak (kontrol, sadece Bbll'nin
degil patriklerin ve din liderlerin kurdugu otorite olarak da anlamak lazimdir) kaldigmi dgnmemeliyiz. Ama gerek bu meclisler, gerek vilyet ve belediye ynetimlerindeki meclisler tartigma, karar alma, ynetimi etkileme ve yerel temsil ve seim konularmda imparatorlukta kamsenemeyecek bir gelenegin yagamasini sagladilar. En azmdan demokrasinin
iglemesi iin gerekli kural, kurum ve usuller bir abgkanhk
halinde topluma sindiler. Bylece Trkiye bugn, ynetim ve toplumsal
rejim ynnden 150 yllhk bir meclis, tartigma, karar alma
ve seim gelenegine sahip lkedir. Osmanh mparatorlugu'nda
IL Abdlhamid dnemi anayasal rejimin zorluklarla karg11agtigi, otokratik uygulamalarm
anayasal kurumlan glgeledigi bir devirdir. Buna ragmen bu otuz
yll
zarfmda parlamenter gelenek ve kurumlarm da yagamak konusunda direndigi ve sregittigi bir atmosfer de vardir.

9 Stefan Stambulov'un hatiratuu Marinof kaleme almigtir. Marinov, Stefan

Stambulov i Noveisata na istoriay,s. 381-390,
aynca Bozhidar Samardzhiev 'Ottoman

Policy Towards the Principality of Bulgaria During the Regency,' Etud25 EDIkaniqu, 4/1976, s. 55-57. Bu konudaki Bulgaristan komiseri Riza Bey'e yollanan
telgraf ve muhaberat iin BOA, Yddtz Esas Evrala Katalogu, 36/2328 (5) ve Z
146/XV (mabeynle Bulgaristan komiserligi arasmdaki muhaberat def teri).
10 Ignacz Kunosz, Trk Halk Edebiyyatz,stanbulkblKitabhanesi 1343,
s. '9-89.

lk Osmanl:

Parlamentosunun
Eylet Idare Meclislerinin

Yaptstnda

Etkisi'

ilk Osmanh parlamentosunun toplanmasi ve 1876 yih gibi erken bi

anayasal rejime geig; tarih ve siyasal bilim literatrnde egitli
yorumlarm ortaya 1kimdan ok; hayretle ve inanamazhkla kargilammytir. Bu hayret ve kmseme, hem o gnlerde, hem de bugn bilimsel literatrde, megrtiyet rejimi ve ilk meclisin geleneksiz kurumlar olarak
farihte

nitelendiri1mesine

neden olmugtur.

Meyrut rejime i baskilardan ok dig baskilarla geildigi ne srlmgtr. Oysa o gnlerin dig baskilarma boyun egmek iin parlamentarizme geigerekli degildi. Byle bir dig talep yoktu. Ulkenin iinden gelen
direnig bununla btnlegtirildigi vakit, anayasal rejime geigin nedeni
daha iyi anlag1hyor. Bununla beraber bu yazida, megrut idareye nasil geildiginden ok, onun baghca kurumu olan parlamentonun ahyma tar
zmda bir gelenek olup olmadtgi tartigilacaktir. nk,ilk parlamento
hem o gn, hem de bugn birok yazann,
ve ahyma geleneginrahathkla
nitelendirdigi
kurumdur. Oyden yoksun bir kalabahk' olarak
sa parlamentonun yelerine ve bu yelerin seilip geldigi vilyellerdeki
birtakun idar kurul ve kurumlann ahemalanna ve bunlarm tarih temeline gz attignmzda, son iddianm ne kadar yanhg ve yzeysel oldugu anlaplabilir. Bunu 1877 parlamentosunun grnmn, ahgmasuu ve bir
de Osmanh eylet idaresinin klsikten beri var olan kurumlarnun evriminiinceleyerek
gstermeye abgacag1z.
1877'de,
Osmanh lkesinin drt yamndan gelen rengrenk bir
19 Mart
iln edi1mig,hazirlanan anayasa ile Trkitoplamyordy.
Meyrtiyet
heyet
ilk
oluemuytu.
parlamentosu
ye tarihinin
Rusya sefiri olayi oktart protesto etinigti: "Avrupa'da parlamentosu
olmayan tek lke olmak ay1buu biz tapyamay1z. Bu Bbll'ye pahahya
mal olacakttr," diyordu. Britanya Sefiri Layard ise, "P;agkm, mill probmeb'slan...I
lemlerden bihaber bir kalabahk..." diye nitelendiriyordu
Aihytan beri, meb'slar hatalan tenkit etmeye baglanuglardi. Selnik,
Erzurum, Bagdad gibi uzak, yakm vilyetlerden gelen meb'slar; az za'toplanti

Trk Parlamentoculugunun ilk Yzyrlt,Siyasi limlerDernegi, Ankara 1978, s. 433448.

1 Y.T. Kurat, Henry layard'm

sfanbulEfiligi,ADTCF Yay.Ankara

1968, s. 167 vd.

bozukluklarm sadece kendi blgelerinde degil, lkenin drt bir

yamnda hkm sren, sefalet, bozuk idare gibi derin nedenlerden ileri
geldigini grendiler.2 Yzydm ortalarmdan beri, Tanzimat hareketinin
getirdigi sarsmti ve tephi yaratan reformlar silsilesi, gimdi de megrtiyet
rejimini ve onun kurumlarmi.yaratungti. 'Parlamento, meb'sn, mzkere' herhalde imparatorluk halkmm ilk anda anlayabilecegi, havramlardan degildi. Meyrtiyet rejimi, ite oldugu kadar digarda da; pagkmhk ve problemler yaratiyordu. Nasil oluyordu da, aydmlanma devrinden beri Avrupa siyasal dgnnde despotik ynetimin modeli sayilan
dnyaya ve zellikle Avbir toplum, anayasal rejime geiyordu. agdag
rupa'mn diger okuluslu imparatorluklarmm
parlamenter kurumlarma
veya anayasal hareketler btnne gz attigunizda, bu yargilan hakh a
karacak bir durum yok degildi. Avropa lkelerinde bile parlamenter rejimin henz sarsmtidan kurtuldugu sylenemezdi.
Orta Avrupa'daki uluslar hapishanesi ve Metternich'in diktatr ynetimini yaayan kompu imparatorluk Avusturya-Macaristan, 1848'deki
kanh ihtillden sonra parlamenter rejime henz yinni yedi y11nce gemigti, 1850'de Prens Schwarzenberg idaresi Sylvester Patent'le parladagittp, anayasal haklari rafa kaldirmigt1. Avusturya'mn
mentoyu
1859'da talyave Prusya kargismdaki yenilgileri, 1860'ta anayasal rejime
yeniden dng zorunlu laldi ve meclis 1860'ta toplandi. Ne var ki, imparatorluk da bir sre sonra Avusturya-Macaristan olarak, ikiye ayridt.
iftetah imparatorluk milliyetlerin atigtigi bir ortam halinde idi. Anayasal rejim gimdi bagka glklerle karp karyaydL
1866'daki ifte-monargi rejimine geigin getirdigi buhranlar gz nne
almdigmda, parlanienter rejimin Avusturya'da
oturdugunu sylemek de
henz gt. Rusya anayasastz ve parlamentosuz bir devasa imparatorluktu. Kompu ran'dabu fikrin o agda mevcut olup olmadigt henz aragtirma konusudur.
Btun bu gerekleri gz nne ald2gmuzda; ilk meclise geleneksiz
gagkm bir meclis demekte acaba hakh miydilar? Osmanh parlamentosunun ve megrut rejimin kurulug nedenlerini tartigmak, belirtildigi gibi bu
tebligin smirlan digmdadir. Biz, 1877'de toplanan ilk parlamentonun;
mzkere ahykanhgi, fikri yapisi zerindeki bazi yadsiyici iddialan konu edindik. Bu balomdan ilk parlamentomuzun bir gelenege sahip olup
olinadigru
cevaplandirmak
zorundayiz. Evet, geri Osmanh megrut
meclisi, agday olan parlamentolarm atmosferinden,
sosyal yapismdan
daha farkh bir grnmdeydi. O agm Batih parlamentolan simfsal tabana oturan partilerin gruplagtigi, etnik sorunlarm, man-iktisadi politikanm yanmda ii sorunlarmm da tarhgildigi ve btn bu sorunlarm ele
manda

2 Mary Mills Patrick, Under Five Sultans, London 1929,s.150. Yazar megrutt dnemde Amerikan Kiz Koleji grevlilerinden idi.

ahm;

biiminin parlamento digi kaynaklardan geni; lde beslendigi

kurumlardi. Avrupa, bir mddettir, tutucu hkmetlerin getirdigi statyle genel oyu kabul etmig, parlamentolar artik etnik atigmalar yamnda, simfsal ynden ii simfmm da szclgnn
yapildigi siyasal temsil kurumlan haline' gelmeye baglamigt1. Ancak ilgin olan, Bismarck'm
dedigi gibi genel oy ok gey degigtirmedi. "Bize oy veriyorlar," demigti.
Osmanh parlamentosu ise ilk balagta smifsal temellere dayanmaktan
ok, etnik gi nml idi. stelikbu meclis parlamento dii bir kuruluglar silsilesiyle ve kitle rgtleri ile organik baglar iinde degildi. Tartymalar, tenkitler, zaman zaman cihz kahyordu ve lkesel sorunlardan ok,
mahall sorun ve istelderi yansitan bir grnmdeydi. Geri bu durum,
zellikle kalabahk nfuslu ve zengince vilyetlerin
aydm nitelikli
meb'slan
tarafmdan, lkenin gerekleri kavrandika degigti. Ulusal sorumluluk
ve konulan lkesel dzeyde ele alma egilimi dogdu. Diger
yandan, bu mecliste gayrimslim ve Mslman meb'slar arasmda, burJuvagleri ve egilimleri temsil eden yelerin de bulundugu grlyordu. Ama gene de.Osmanh parlamentosu rgtl s2mfsal ikarlar, ulusal
ve etnik dzeydekiisteklerin gereklegtirilmesiiin verilenmcadele
aismdan; o agm okuluslu imparatorluklanmn, hatt 1905'te kurulan arhk Rusyasi 'Duma'smm atmosferine sahip degildi. Ne var ki, bu nitelik,
bizatihi Osmanh megruti meclisinin, hi degilse a]Igma ve tegekkl tarzma baktigmuzda, kksz, geleneksiz bir kurum oldugunu kamtlamaya
yeterli degildir. Geri Osmanh parlamentosu; endstrilegemeyen, sosyal
btnlegmesi zayrf bir lkenin yapisma uygun bir mill meclisti, ama ok
eskilere uzanan bir tartigma ve temsil gelenegini de devam ettirmekte idi.
Ornegin, imparatorluk o tarihte, otuz yih bulan bir sredir, mahall meclis ve temsil gelenegine vilyet idasinin bnyesinde sahipti.
Igte mahall halkm temsilcilerinin biimsel vilyet ynetimine Natilmasi; bir tartigma, karar alma ve elegtiri gelenegini idarenin genel bnyesi iine sokmugtu. Eu geligimi bu nedenle gzden geirmekte yarar
vardir

Klsik devirden beri Osmanh eylet idaresinde temail gelenegi, merkez hkmet adma yttmeyi elde bulunduran valilerin bagvurdugu
bir kurumdur. Vergilerin kolay tahsili, zarur iglerin yaptmImasi, reayanm temsilcilerinden meydana gelen kurullarm yardum ile saglamrdi. Su
megveret kuralma dayanan temsil; ruhan reisler, Huistiyan reaya adma
kocabaalar ve memleket egrafmm temsilcileri (yanlar) tarafmdan yerine getiriliyordu. Vergi tevzi ve tahsili, sefer anmda genken iglerin yerine getirilmesi gibi konularda yneticilere yardim gayesini taylyordu.
Megveret, bugne kadar sosyal fonksiyonlari gz nne almmadan slm bir kurum olarak nitelendirilmigtir.
Oysa bu, geleneksel devletin gszlgn telfi etmek iin vergi toplamadan kamu hizmetlerinin grlmesine kadar, her alanda blge ileri gelenlerinin yardimma bagvurul-

da grlr.
baglangtta
bir dekurullar
Almanya'da Rat, Rusya'da Vepedenen bu
gehirierin
glenzamanla
sahibi
degilken,
vamhhk ve hkm ahsiyet
mesi ve sosyal yapidaki degigmelerle hak elde etmig ve devamhhk kazanmiglardir. Trkiye'de bu tr kurumlarm devamhhk kazanmasi ve
hkm ahsiyete sahip olmalan, Tanzimat'tan sonraki eyalet idaxesinde
beg asir
yap11an reformlarla mmkn olmugtur. Resmen Avrupa'dan
bazi
Balkanlaida,
olarak
nce
de
sre,
daha
bu
sonra gereklegen
facto
Akdeniz adalannda k1smen gerekleymekte idi. rnegin,Kibns adastnda, Hiristiyan reayanm temsileilerinden kurulan ve demogerentos denen
bu heyet; zamanla ada ahlisinin rgtlenmesinde, bagunsiz hareket etmesinde nemli bir etmen olmutu. Esasen, lkenin her yerinde bu tr
kurullar ve oniarm nde gelen temsilcileri 18. yzyil sonlanndan itibabaglarmda Avrupa'da
masi demektir. Ayru sistem, ortaagm

64

gazlgnden istifade ile yrtme erkini ele alabilmigbir megveret gelenegi kurabilmiglerdir? Balkanlaida bu
kurullar, zellikle 19. ymyddaMazzini'nia fikirlerinden esinlenerek rgtlenen ve ahyan, 'Diaspora Revolutionnaire'ler haline geldiler ve Bal-

ren; merkezin
ler ve devamh

kan bagansizhgmda nemli rol oynadilar.

Merkeziyeti bir atdim saytlan Tanzimat hareketi, eylet idaresinde
islahuu;
yeni strktrn yerleetirilmebu tr eski kurum ve geleneklerin
si, kanun ve merkeziyeti bir idarenin gerekleymesi iin yeniden organize etmeyi tercih etti.
Mal 1slahat iin gnderilen fevkalde yetkili muhassillarm yamna, o
yerin ruhan reisleri, mfti ve ahli arasmdan seilen yelerden kurulan
Muhassil Meclisleri verildi. lkzamanlar maag da alan bu meclis yeleri
kapah oturumlarda; vergi tevzi, tahsili, nfia ve maarife iligkin konularda tartipyor, karar allyordu.4 Bu kurullarm yeleri, Tanzimat ncesi
yan ve egrafru meydana getiren gruplardandir. Baghca yenilik Hiristibulunmas1yd1. Bunlara Mslman yeler
yan ahli temsilcilerinin arada
ilk zamanlar pek iltifat etmedi, hatt hakaret ettiler. Ancak zamanla birlikte ahyma gelenegi yerleyti. Uyelerin idarecilerle atipp, ahalyi kipkirttiklarma veya onlara boyun egdiklerine dair rnekler vardir. Gene
yelerin birbirleriyle atipp bu kurullan bir nfuz mcadelesi alaama
evirdikleri grlyor,5
1845 Lbnan olaylart ve byk devletlerin fiil mdahalesi, burada
gerektirdi. Gerekte, Lbnan
ayti bir idar statnn gerekleptirilmesini
hibir zaman lke ile btnlegememigti. Simdiise, Fransa Marunleri,
ngiltereDrzleri kigkirtiyor ve himayesi altma aldigi bu cematlerin,
Cebel-i Lbnan daresi'ndesz sahibi ve gvence altmda bulunmalarmi

nalok bir makale hazirlamaktad1r Bizim

derslerine dayanmaktadir.
niversitesi'ndeki

3 Bu konada Prof. H.

bu hkmmz,

onun Chicago
8.13-28.
4 Bkz. . Ortayh, Tantimat'tan Sonra Mahalltidareler, Ankara 1974,
5 A.g.e., s. 13-28.

istiyorlardi. Byk devletler ve Osmanh temsileilerinden kurulu komisNizmnmesi'ni hazirlad1.6

yon, 9 Haziran 1861 tarihli Cebel-i Lbnan
Bu yilhk bir statyd. 16 Eyll1864'de yenilendi ve imparatorlugun
sonuna kadar yrrlkte kaldi.
H1ristiyan bir mutasarrifm ynetiminde, ahliyi teykil eden cematlerden her biri (Marun, Drz, Melkit), mutasarnfm yanmda bir vekile
sahip olacak, gene bu cematlerin ikiger yesinden kurulu bir merkez
meclis seilecekti.
Bu agm zerk stt, Avnipahlarca btn lkede uygulatilmak istendi. Ancak Osmanh yneticileri, bagta A. Cevdet Paya olmak ze, daha
mutedil ve merkez hkmetin etkisine aak bir umum stat hazirladilar. Bu 1864 Vilyet Nizmnmesi'dir. Yaygm gekilde uygulanmasa bile,
ilk anda bazi vilyetlerde sratle yrr1ge kondu. Burada Mslim ve
gayrimslim vilayet meclisi yeleri cematlerce seilmiyor, vilyet ynetiminin gsterdigi adaylan, belli miktar vergi verenler seiyordu. Kaza,1iv ve vilyet kademesinde yapilan seimin sonu1an vali tarafmdan
tasdik edilerek, adaylarm yeligi kesinlegiyordu?
Meclisler, mfti ve cematlerin ruhan misleri digmda, seimle gelen
iki Mslim ve iki de gayrimslim yeden mtegekkildir. Vilyet, liv ve
kaza idare meclisleri bylece; vali, mutasarnf ve kaymakam yamnda icra bir organ olmaktan ok bir karar ve istigam orgam olarak bulunuyor.
Maalesef toplantilar gizli oldugundan, hibirinin mzkere usul hakkmda bilgi edinecegimiz belgelere sahip degiliz. Ancak ilk parlamentobir gr verenun mzkem havasmdaki ahgkanhk bize bu konuda da
biliyor.
Sistemin yaygmlagtmhp son geklini almasi, 1871 Nizmnmesi ile
mmkn oldu. Bu stat apagi yukan imparatorlugun sonuna, 1916 tarihli Vilyet Kann-1 Muvakkatimn ikanlmasma kadar devam edecektix.
1871 Vilyet Nizmnmesi ile, her sancak ve kaza merkezinde idare
meclisleri ve vilyette de vilyet idare meclisi teykil edildi. 1871 Nizmnmesi meclisleri yaygm hale getirmigtir. 1871 Nizmnmesi ile gelen
yeni bir kurum da; vilyet umm meclisleridir ki, her livdan seilen
temsilciler, merkezde valiyle vilyet sorunlanm tartipp, temenni mahiyetinde karar aldiklan yllhk toplantilar yaparlardi.
"Bu meclislerin hepsinin yeleri kaza, liv ve vilyet dzeyinde ka-

demeli olarak seilic Seim idari mirlerin onayiyla kesinlegir. Tabi ye

olan ruhan reisler ve mfti digmda, iki Mslim iki de gayrimslim ye
seilir," demigtik Gayrimslim yelerin sayisiyla ilgili bu hkm, Ru-

6 Nizamnmenin etrafh bir tahlili iin bkz. smailHakki Bey, Hukuk-t idare, L lasun, L tab't Dersadet Kanaat Matbaasi, 1327, s. 3045.
7 Bkz. Dstr, L tertib, c.1, s. 608.

65

meli vilyetlerinde
dikkatte uygulannug, Anadolu vilyetlerinde pek
dikkatlice uygulanmamigtir, Babil kulesini andiran bir etnik yapiya sahip olan Mezopotamya vilyetlerinde ise, zellikle uygulanmigti. Zaten
bu vilyetlerin rengrenk idare meclislerindeki etnik atigmalar; bir "Arbiter Mundi Ottomanorum" rolndeki valilere genig inisiyatif ve yetki kazandirnugtir.S Bir anlaimanm
olmadigt bu yerlenie, harc-1 lem igler hari, nemli hibir konu grglemezdi. Onemli sorunlar ise, devlet kapisinm gizliligi ardmda zm beklemek zorundaydalar.
Engelhardt, "Valiler meclislerin bu kozmopolit yapisma sigmarak,
konsoloslann taleplerini de rahat reddedebiliyorlardi," demektedir?
1877 meclisinin meb'slar yeniden yapilan, umm seimlerle degil
de, zaten seilmig sayilan, vilyet idare meclisindeki
bu yelerin
meb'sluk sifatmlkazanmasiyla kurulmugtur. Nitekim Engelhardt, valilerin meb'sluk sifatmi ok defa kendi arzulayip, gvendikleri kimselere deta tevcih ettiklerini ilve ediyor ve diyordu ki: "Valiler kendi
adamlanna,
kendi yetigtirmeleri olan memur ve agar mltezimlerine
meb'sluk
s1fatim tevcih ettiler."10 Bununla beraber gelen meb'slar;
tartigma, seim gibi konularda bir teerbe sahibi idiler ve bunu stanbul
meb'slarma
bir stn1kleri olarak kabul ediyorlardt.11 Bu konuda ilgin bir yn de, Osmanh parlamentosunun semenlig; verilen vergiye
gre, varhkh simflara mnhasir bir imtiyaz olarak birakma elimlidir.12
Istanbul vilyetiilk defa seim gryordu. Burada ilk semerder mahalle muhtar ve imamlannca tesbit edildiler. Seimlerin sonucunda; evvelce tesbit edilen kontenjan dolmamigt1. Meclise 33' gayrimslim olmak zere 99 meb's gelmigti.13Rumeli meb'slan, yan yanya Mslim
byk lde Mslman'di. Meve gayrimslim, Anadolu meb'slan
8 1875yllmda Diyarbalar vilayet idi ve meeliside bylerenkli bir yapida idi. Meclis
tarihte egi grlmemig bir ruhban prasi hali arz ediyordu. 2 mslim ve 2 gayrimslim seilmig ye d1;mda; Rum metmpolidi, Ermeni Protestan episkoposu, Gildan metropolidi, Ermeni Ggoryan murahhas vekili, Ermeni Katolik murahhas
vekili, Sryan murahhas vekili, Sryan Katolik murahhas vekih ve mfti bulunuyordu. Skz. Slname-iVilayet-iDiyarbalor,sene 1292, 'Meclis-i Idare-i Vilayet' blm.

9 Engelhardt, Trkiye ve Tanzimat, ev. Ali Regad, stanbul1328, s. 98.

10 A.g.e., s. 354-355. Siyasal parti gibi kuruluglar olmadigmdan bir seim yapilsa da
aym kimseler meb's olurdu.
11 Edirne Meb'su Rasim Bey "Biz tagrahyiz. Bu igi elbette daha iyi biliriz. Biz
ibtida-i Tanzimattan beri bu igin iindeyiz. stanbuldaha bu sene intihaba girdi." H. T. Us, MMZB, 7 Nisan 1977 oturumu, s. 84-85.
12 A.g.e., 18 Nisan 1877 oturumu, s. 32. Meb'slar intihab hakkma mlik olacaklarm 200 veya 500 kurug senev vergi vermeleri konusunu tartiglyor, umum seim hakkmdan sz eden yoktur.
13 Slnme-i Deviet-i Aliyye-i Osmaniyye, sene 1295 (1878), s. 102'de Heyet-i
Meb'sn azasi veriliyor. 110. sahifede ise yan azasmm isimleri var. (8 gayrimslim 37 Mslim.)

zopotamya ve Arabistan meb'slan arasmda tek tk Hiristiyanlar vardi.

Bu sonuncular, mecliste hkmetin ve Mslman meb'slann grglerini destekliyorlardi. Vilyet meclislerinin iinden yapalan seimle, deta bir 'Vilyet Meclisleri Umm Heyeti' meydana gelmigti. Meclis-i
Meb'syn tagra megveret meclisleri gibiydi. Bu nedenIe ilk parlamentosivrilen, rgtsel ve
muz; kkl smifsal, politik nitelikli mcadelelerde
suufsal taban1 temsilen geIen yelerden degil, bu mahall temsilcilerden
meydana geliyor ve buna uygun bir fikri yapiya sahip bulunuyordu. '(ilyet idare meclislerinin ve diger kurullarm (Temyiz I3vni, Nfta, Ziraat, Maarif Komisyonu gibi) birok nfuzlu yesi, meb's olmugtu. rnegin,Kastamonu meb'slan; 1867-1876 yillart arasmda vilyet idare mecUsinde deta demirbag ye olarak bulunan, Haci Mustafa Efendi ile Salim Efendi idi. Gene Suriye meb'slarmdan Nikola Nakkap Efendi
1869'dan beri vilyet meclisinde idi. Bursa Vilyeti Meclis-i dare azhberi yrten SeyhBahaeddin Efendi ile aym meclis yelegim1870'ten
olarak
rinden Pavlos Pavlidi Efendi Hdavendigr vilyeti meb'slan
geldiler.14Bu rnekler ogaltilabilir ve byle olmasi da bu gartlarda dogald1.Seim her geyden nce bir rgr sorunudur. Osmanh lkesinin bu
konuda bir tecrbesi yoktu. Sonra temsi1cilikve meb'sluk gibi sifatlar
iin, herkes nce vilyetlerde bu niteligi kazananlati uygun gryordu.
Bu nitelik, agdag Avrupa parlamentolarmm tersine Osmanh parlamengrast' haline getirecek kadar agir basmaktaydi. Sitosunu bir
tiler;
sendikalar
yasal par
gibi kuruluglarm siyasal hayatta nemli rol oynadigi lkelerde; meb'slar
mahall temsileilik niteligini kaybeder ve
ulusal temsilcilik niteligini kazamr. Geri Osmanh meb'slan bu konuda luzh bir evrim geirip, kayda deger rnekler verdiler. Ancak mahalE
temsilcilik nitelikleri dolay2siyla genel oy gibi bir fikirden de yoksundular. Tersine vilayet kurullanrida oldugu gibi iki dereceli seimi savunuyorlard1.15 Genel oy lkesel apta faaliyet gsteren sendika ve smif partileri gibi kuruluglardan gelen temsileilerin savunacagi bir konudur.
Meb'slar ilk anda bir lkenin sorunlarina tmuyle sahip ikan kipiler degil; kendi blgelerinin dertlerini anlatmaya gelen kimseler niteligindeydi.Maamafih, bu durum zamanla degigti. Meclislerin mzakere
ve ynetim tarzi, megrut meclise de sinmieti. Reis Ahmed Vefik Papa, eski bir valiydi, kargismdaki meb'slar da eski vilyet meclisIeri uyeleri...
Onlarm terikit, temenni ve taleplerini; A. Vefik Paga, bir valinin despotlugu ve hazircevaphgiiinde karyihyor, mzkere usuln kendi saptiyor, yer yer hagin davrarular ve azarlamalarla oturumlari ynetiyordu.
'vilyetter

14 Vilyet tegkiltula ait kayatlar dzgn degildir Bundan bagka, baza vilyet salnmelerinin eksik olmass, tam bir istatistik tablo hazirlamanuza engel oldu. Bununla beraber hkm dogrulayacak rnek, salnmelerde dahi bir hayli oktur.
15

. Ortayh,

Tanzimat'fan Sonra Mahalif Idarder,s. 84,

68

I. mecliste, etnik ikarlar bile daha ok blgesel bir hava iinde savunuluyordu. rnegin,vilyet ve belediye kanunlan tartigihrken, stanbul'un
imtiyaztmdan yakmmayl meb'slar det haline getirmilerdi.16Bu partiklarist egilimin; mill bir politika gr ve savunuculuguna evrilebilmesi iin zaman geti. Gene.de tenkitler; idarenin genel yapismdan ok,
falan veya filan vilyetin yolsuz valisi, lursiz defterdan zerinde yogunlagiyordu... Blgecilik Mslumarilar kadar gayrimslim meb'slarda da
grluyordu, Rumeli Hiristiyanlarmm blgesel milliyeti ve hatt burjunitelikteki isteklerine, Mezopotamya Hiristtyanlan hi de
va-milliyeti
nitelikte
olmayan, tamamen yerel ikarlanm savunan itirazlarla
ayni
dayorlardi:17
kargi
Osmanh parlamentosunun; kurulugu iin yapilan seim ve seilen
meb'slarm muzkere ahgkanhgi ile mevcut taleplerinin niteligi aismdan temelini; vilyet ynetiminin organlan olan, mahall idare meclisleMeclisin, ilk zamanki atmosferini de gene bu meclisri olugturmaktadir.
lerin fikir iklimi etkiliyordu. Bu zellik, zamanla zellikle II. yasama dneminde giderek kaybolmaya yz tutacaktir. Unutmayalim ki, 1877
meclisi Trk parlamento hayatmda, 1960'lara kadar gze arpmayan bir
cesaretin rnegini vermig, tabu sayilan dig politika konusunda aktif bir
izleyicilik ve tartigma ortamma girmigti. Bunun geni lde parti disiplininin ve siyas parti gruplarinm bulunmaylgmdan ileri geldigine gp1877 tarihli oturum, s, 120. Kastamon Meb'su Salim Efendi:
16 MMZC16.Nisan
"Kantar ve esnaf rsumu tagralarda maliyeye ait, stanbul'daise belediye daire"
1erine verilmig. Eu stanbuligin bir istisnadir
Reis A. V. Paga: "Siz de stanbulgibi bir gehir yaparsantz olur." 23 Nisan 1877 tarihli oturum,

s. 157.

Astarcriar Kethdas: Ahmed Efendi. "Zannolunuyor ki, stanbulaz vergi verir. tigimiz suya kadar vergi veririz. Galiba tagra halki suyu bedava iiyordu. Simdi bir de pencerelerimize vergi koymak istiyorlar." Mehmet A. H. Efendi (Sivas):
"nallahbundan sonra, stanbulhalki da vergiler verirler de, tagra halla ile msavi olurlar." Gerakte anayasanm 12. maddesine gre, "Bagkent stanbul'dur
ve diger beldelerden fark ve imtiyaza yok tur Ancak belediye ve vilayet kanunlan bu maddeye ruhen uygun degildir.
17 lberOrtayh, Tanzimat'tan Sonra Mahall idareler,s.83-85.
(Selnikli Mihalaki ve Vasilaki ile Yanya'dan
rneginRumeli meb'slanndan
nahiye,
kaza,
liv
Kantan:1)
ve vilyet idare meclislerine ye seilirken
Jugiri
Muslim-gayrimuslim aynm ve orammn kaldmlmasmi istediler. Bu milliyeti
bir grgt. Rumeli ve Oniki Adalar'da Rumlar ogunluktu. Buna karp Suriye
meb'su 9e diger Mezopotamya vilyetierinin Hiristiyan meb'slan direndi.
MMZC 7 Nisan 1877 tarihli oturumu, s. 8085. Suriye Meb'su Nufel Bey: "ok
olan cemnt azayi seer, brleri seilmeden kahr." Salim Efendi (Kastamonu):
"Meb'su oldugum Kastamoni'da begyzbin slmvardar. Topu drtbin Haristiyan bulunur. Eger yan yanya olmazsa Hiristiyan'dan hi aza olmaz." Suriye'nin Hiristiyan meb'slan, Osmanh tebaasmm birlik ve btnlg zerine
nutuklar atarak, neriyi nlyorIar.
"

he yoktur. lkparlamentomuz, digerlerinin tersine siyasal grup ve partilerden ok, vilyet temsilcilerinin olugturdugu bir kurumdu.
Meb'sn Meclisi'nin bu niteligi yanMeclisi'nde gr1emez.mpaolugan ve yeleri
ratorlugun
yksek rtbeli blokrat ve askerlerinden
tayinle gelen Meclis-i Ayan; birinci meclisin tersine yerel sorunlar konusunda ya bilgi sahibi degildi, ya debunlan tartigmaya tenezzl etmiyordu. Maamafih bu kurulun hukuk ve id are alanmdaki tecrbe ve bilgi stunlgn gz ardi edemeyiz. Umum politika, i ve dig siyaset sorunlarmda da, saltanata saygih ve
hkmet' fikrinin gizlilik ilkeonlar
da ynetici elitin tutumu ierisinde bir
sine baghydilar. O yzden
irde-i
seniyyenin buyunlugunu beklemeitiraz
etmemeye,
geyi tartigip
arasmdaki
bu derin fark, yelerinin
hazirdilar.
ilk
organlan
yasama
ye
yapisal kkeninden ileri gelmektedir.
'hikmet-i

69

70

IL Abdlhamid Devrinde
Tagra Brokrasisinde Gayrimslimler'

Sultan II. Abdlhamid devri, Osmanh mparatorlugu'nun,

yani Ortadogu-Akdeniz imparatorluklarmin nc ve sonuncusunun
alb asar
sren hayatamn son otuz yihm kapsar. Bundan sonra bu tip imparatorluklar, bir drdncs olmamak zere tarihin mah olmugtur. Kugkustz
Osmanh mirast halen bu lkelerde kltrel, siyas izleriyle, yaayan bir
tarih olarak devam etmektedir. Bu yaayan tarih, her zaman tath amlar
ve izier olarak degil; Balkanlar'da ve Ortadogu'da oldugu gibi kan ve
barutla da kendisini hissettirmektedir, Bu nedenle Osmanh asirlanmn
her biri gibi Hamidiyye dnemi de gittike artan bir alka ve aragtirmaya konu olmak durumundadir. Sultan II Abdlhamid'den sonraki on
yilda imparatorluk; Balkanlatdaki hkimiyetini kaybedip, gnmz simrlarma dogru Akdeniz adalanndan
ekilecek ve nihayet Birinci Cihan
Savagi sonunda bugnk anavatan topraklarm mdafaa iin yeni bir
savagm baglamasi gerekecektir.Asimda, hkmdarm tahta ilagmm hemen ardmdan baglayan Trk-Rus Savagi ile Balkan topraklari Ayastefanos Antlagmasi'yIa hemen tamamen elden tkmigken, 1878 Berlin Antlaymasi'nda yapilan tashihle imparatorluk Balkanlaf da otuz yll daha
yagayabilmitir. Ancak bu hkimiyet, artik idare ve maliyeye yogun Avtalepleri
rupa mdahalesi
ve Avrupa devletlerinin tkenmeyen islaht
srm, imparatorluk dig polizerine islaht proje ve uygulamalarlyla
tikada gerek Avrupa devletleri, gerekse yeni Balkan devletleri ve prenslikleri arasmda denge diplomasisine ynelik bir siyaset devrine girmigtir. Bu bakimdan 1878-1908 arasi, zellikle Rumeli vilyetierinde
gerek
memurnin etnik kompozisyonundaki degigiklikler, gerekse Marif Nezreti ve Dahillye Nezreti'ne bagh pubeler; adliye tegkilti ve jandarmad-aki islaht konusunda yeni vecheler, yeni uygulamalar gstermektedir.
Osmanh tagra brokrasisinin bu yeni devrini anlamak iin, ikan kanun
ve talimatnmeler kadar; brokratik igleyii takip edebilecegimiz Sicill-i
Ahvl gibibiyografik kay2tlarm,devrin vilyet gazetelerinin taranmasmdan ve nihayet son senelerde argivlerimizde tasnif edilip aragtiricilara
*

Sultan1L Abdlhamid ve Devri Semineri, 27-29 Mayis 1992, EF, Tarth Aragtirma
Merkezi, stanbul1993, s. 163-171.

ailan Rumeli MfettigligiEvrkt ve Ylldiz belgelerinin yeni tasnif edilen

kisunlarmdan nemli bilgiler elde edilecegi aiktir. Bundan bagka, gerek
Osmanh ve gerekse Avrupa basuu, yeni kurulan muhtar statdeki Bulgar
Prensligi'nin aryivleri ve bizdebulunmayan gazete koleksiyonlan ile DoguRumeli basuu; Balkan devletlerinin benzer malzemesi yeni bilgiler getirecektir. Hi kugkusuz nemli bir kaynak devrin byk devletlerinin
argivleridir. Nasil Osmanh argivleri, Rusya ve Almanya ve Avusturya
iin ok nemli ise ve bu lkelerin mill tarihleri bizim argiv malzmmizle yeni bilgi ve yonunlar kazaamaktaysa; bizim imparatorluk tarihimiz de, bu lkelerin benzer malzemesi ile yeni boyutlar ilve edilerek
yazilabilir. Aragtirmacilarumzm kullanmaya bagladiklan Britanya argivleri (Public Reconi Office), Fransiz Digigleri ve diger aryivleri, Avusturya-Macaristan'in argivleri (Haus Hof und Staatsarchive) ve diger fonla
n, Alman argivleri (son olarak Demokratik Alman Cumhuriyeti'nden
geen Postdam'daki Zentral Staatsarchiv bizim tarihiler tarafmdan pek
kullamlmamigtir), Rusya argivleri bu konularda zengin malzemeye saherhalde Balkanlar, Suriye ve Filistin'dehiptir. zellikle
sonuncusunun
ki konsolosluk agt bakunmdan 19. yzyilm ikinci yansi iin zengin olaylan ierdigi, yapilan negriyattan anlalmaktadar. Osmanh Rumelisi ve
Suriye-Filistin'deki olaylarm ve problemlerin anlayilmasi iin bu gibi argiv malzemesi kamilmaz olmaktadir. Galiba Sultan II. Abdlhamid
devrinin byk problemleri ve bu problemlerin nasil zldgne dair
yap11an c1hz degerlendirmeler digmda, bir devrin kompozisyonunu izebilmek iin bu gibi kaynaklarm gerekliligi aiktir.1
IL Abdulhamid devrinde isnparatorlugun idar cografyasmda gze
arpan ilk husus, bazi muhtar idarelerin mevcudiyetidir. Bunlar; Bulgar
Prensligi, sonradan prensin vali tayin edilmesiyle Bulgaristan'la btn1eyecek olan ama Berlin Kongresi'nden beri zel bir idamsi olan Dogu
Rumeli (yani Filibe'nin merkez oldugu Gney Bulgaristan), Sisam Emareti, Cebel-i Lbnan Mutasarrifhgi ve ngiliziggalindeki Misir Hidivlillerde
gi'dir.Bu blgelerin idasinde Bblli'nin farkh, fakat belirli
mdahaleci
bir m1, ayni zamanda da tarudigr imeiyaziar vardfr. Mesel, merkez idare sistemi iinde olmalarma tagmen, gerek parlamenter
rejimin igleyisi, gerekse sansur gibi idar tedbirlerin uygulanmasi
a1smdan Dogu Rumeli ve Cebel-i Lbnan'da farkh grnm ve problemler
oldugu

anlagdmaktadir?

IL Abdlhamid devrinde Yildiz Sarayt'tun Bbil'yi glgede biraktigive idarenin bazi blmlerinin paralelinin sarayda kuruldugu oka
1 Bu konuda bkz. . Ortayh, 'kindAbdlhamid Dneminde Anayasal Rejim Sorunu', Trkiye'de DemokrasiHareketferi, HEF Dergisi, c. 11,1986, s. 55-61.
sansr iin Donald J.Cioeta, "Ottoman Censorship in Lelbanon and
Lbnan'daki
2
Syria", IJMES, 10/1979, s. 167 vd.

vakladir. Vilyetlerden ve hariteakipi,

Yildiz Sarayl'nda Mbeyn-i
ki sefaretlerimizden devamh bilgi
faaliyete sevk etmektedir.
drt
ofislerini
yirmi
saat
Umm ve Bagkitbet
tekrarlanan

72

ve dogruluk

pay1olan bir

Bu dnemde Bagkitbet ve tahriratta Mlkiye Mektebi'nin baarth mezunlarmdan alman gen ktibler gece nbetine de kahrlar ve telgraf baymda gelen tahrirati kabul ederler, vilyetler gibi sfer da devamh sarayla yazigir ve nce oraya mracaat ederlerdi. Thnuslu Hayreddin Paa'nm sadrazam olarak itiraz ettigi noktalardan birincisi budur. Verdigi
lyihada, Bablli'nin atlanmasi ve bilgi akigmm digmda btrakilmasmdan
ikyet etmigti? Bu durum maalesef bazi valileri ve Salih Mnir Paya gidaha ok gze arbi sferayi devlet galerisinde Bbil nazirlarmdan
Bilindigi
IL Abdlhamid
Sultan
haline
zere
portreler
getirmigtir.
pan
imparatorlukta
teftig gezilerinde bulunmazdi. Fakat raporlarm ve szl
haberlerin digmda, devamh fotograflarla memlik-i mahrusamn her ka
gesindeki ahlnin det ve kiyafetinden, trenlerden, inat ve auan
eserlerden haberdar olurdu. Bu egsiz, zengin albm koleksiyonu yakm
tarihiligimiz iin yol gsterici bir kaynaktir Yukarida belirttigimiz duruma ragmen Bb1li fonksiyonlarun kaybetmig bir brokratik makine
degildir. Kayitlardan ve aryiv tasniflerinden de grlmektedir ki, tagra
ile olan yazismalar daha abuk takip edilmekte, ihtisaslagma arttigmdan
abuk degerlendirilmekte, faaliyet ve iq hacmi artmasma ragmen bu ihtisaslagma iglerin takibini daha kolaylagttrmaktadir. Lyihalarda birtakun meselelerin, Tanzimat dneminin ehliyetli brokratlarmdan eksik
kalmayan bir vukufla ele almdigt grlmektedir. Yazigmalarda tezkirelerin (arz tezkiresi) leffinden anlapIdigma gre ast ve stler arasmda evrakm ulay1m srati artmigtir. Bunun yam bamda evvelki devirlere nazaran nemli bir fark grlmektedir; bazz meselelerin halli iin (islah-1sanayi, demiryolu, nafia ve maarif gibi) projeler hazirland1, bu lyihalakaleme ahndigi grlmektedir.
rm ogu ehliyetli brokratlar.tarafmdan
Kisaca bmkrasi uzman ve teknokrat bir karakter kazanmaya baglamigdetir. Trkiye mparatorlugu'nunTanzimat asrmdaki modernlegmesi
vam etmektedir.

Tara idamsi merkez brokrasinin bu geligmelerinden etkilenmektedir, IL Abdlhamid dneminde tagra brokrasisinin iki ana zelligi vard. Birincizellik; memur sayismdaki artig tir. Herhangi bir vilyetin salnmelerinde
belirli arahklarla yapuacak rnekleme ve say1mda bunu
memurlarm
Bu
bilgi ve yeteneklerinde dzelme grlr; ngrrz,
k artik merkezdeki l mekteplerin mezunlari bu brokraside yerlerini
artan oranda ahrlar. Bundan bagka, vilyet gazeteleri gibi organiari takip
ettigimizde bir tr rapor ve izleme olaya grlmekte, bazi idareciler bu
3

bnleminMahmud Kemal nal, Osmanh Deurinde Son Sadrazamlar,VL cz, 4.

baski, s. 943 ve sz geen 21 Ca 1296/13 Mayis 1879 tarihli arize, s. 946-951.

nedenle faaliyet gstermekte ve taltif beklemektedirler. Egitimin sonulan almmaya baglanmigttr. Nitekim Sicill-i Ahvl defterlerinde yapilan
taramalarda kk ve byk memurlarm biyografilerinde bunu grmek
mmkndr.
1296 H/1879'da kurulan 'Sicill-iAhvl Komisyonu' mtekaydiyla
akip senelerde ilk anda 92.137 tane her riitbeden memurun
hem devlet hayatma hizmet etmig ve hem de tarihiligimiz iin 196 adet
ciltten olugan byk bir kaynak birakm19ti.4Bylelikle ilerideki bir tarabrokrasisi birok zellikle-.
ma ve tasnifle Abdlhamid devrinin tagra
riyle daha lyi anlagilacaktir. Bu kayitlar yeni bilgiler verir, hatt bu kay1tlarda grlen bazi okullara maarif tarihiyle ilgili ahymalarda rastlanmamaktadir.
megin;Fransiz asilh olup Osmanh tabiyetine geen parl
Dersadet'te alti sene masonlar (duvarciSaritene(Charles Chariten)'inbelirtiliyor.5
Bu okul zerinde bilgi yoktur.
ettigi
hk) mektebine devam
Aika grlyor ki;
memurlarm
dilbilgisidir.
Bir bagka konu burada
memurlann
bile 2-3 dil bilenler
arasmda
kk
vilyetlerinde
Rumeli
Tanzimat
Bilindigi
olugturmaktadar.
zere
asunm mekalabahk bir grup
Mektebi,
Hukuk
(Mlkiye
kurumlari
grenim
mur yetistiren yksek
AbdlIL
Sultan
gibi)
Mektebi
Mekteb-i
bilhassa
Nuvvb
Mektebi,
ve
Inukemmellegme
geirmekte, ayn1 gekilde
hamid devrinde islahat
ve
brokrasisine
gerekli eleda
egitim
kurumlari
yetiytiren
tagra
teknokrat
brokrasi, ihtisaslaan
baglamaktadirlar.
saglamaya
htisaslagan
mam
egitimden gidasun almaktadir; ikincizellik, tagra brokrasisinde artan
sayida gayrimslim memur istihdamidir. zellikleson zamanda tasnife
ailan Rumeli Mfettigligi Evrki'nda bu konuda baza cetvellere rastlanmaktadu ki, apagida bunlarm tahlilini yapacag1z. Esasen Osmanh yksek egitim kurumlarma Tanzimat baymdan beri belirli kontenjanla (gayrimslim nfus te bir diye tahmin edildiginden, gayrimslim milletlerden talebe de te bir oramnda) gayrimslim milletlerin genlerinin
ahndigt grlyor. Mesel, gerek Ermeni cemati, gerekse sonradan
mstakl ekserlya haline gelen Bulgarlar, Rum-Ortodoks kontenjan aleyistemighine Mekteb-i Tibbiyye'de kendi kontenjanlanmn artmlmasun
etmigti.6
kabul
mracaati
ler, Bbtl de bu
Diger yandan tagra vilyetlerinde 18. yzyddan beri belli ofislerde ve
zellikle ma1 grevleri yerine getirme konusunda gayrimslimlerin etkinligi artmaktaydi. Mesel Suriye'de Musevt Farh ailesi malt igler ykmlenmigti ve sarraflik yapmaktaydi. Bunlarm devlet nezdindeki rakipleri Huistiyan Bahr ailesiydi. 1840'a kadar sren Misirh brahimPa.

mttefik
ga'nm ynetimi devrinde, yerel Hiristiyanlar Mslmanlari da

Haziran
etin,'SiciH-i Ahval Defterferi', Trk Dunyas: Taril: Dergisi,
1992/66, s. 34 vd.
5 BOA, Siciu-i Ahod! Defterferi,c.12, s 391.
6 BOA, .,MV., 12 N 1273/6 Mayas 1857 tarihii arz tezkiresi ve leffi.
4 Atila

73

74

olarak celp edip Farhlerin nfuzunu kudilarsa da, Osmanh otoritesinin

tesisinden soura durmn degigti.7 Rumeli eyletlerinde de gayrimslimlerin bu gekilde baz1idar grevler edindigi; en azmdan 18. yzyil bagmdan beri bazi muhtar gehir ynetimlerinin ortaya aktigi, Bosna'daki baz1 merkezlenie ve Arnavutluk'ta Voskopoj gibi merRezierde gayrimslimlerin idar grevler edindigi grlmekteydi? Tanzimat'tan sonra
meclis-i idareler ve nfia ve ziraat komisyonlari, Menfi-i Ummiyye
sandiklari gibi komisyonlarda ve Vilyet Temyiz Dvm ve karma ticagayrimslim yeler bulunmaktaydi. Giderek merret mahkemelerinde
kez idarenin tagra pubelerinde, mahkemelerde gayrimslim memur, hkim ve zabita sayisi artti Bunlar her zaman mahall memurlar degildi;
gittike merkezden tayin edilen gayrimslirn memurlar da grlyordu. Gayrimslim memurlar merkez.idarenin
temsilcileri olarak teknik
adliyeye,
dahiliye
fen
dallarmm
digmda
silk-i
ve zabitaya intisab
ve
ederlerdi. Eu geligmeyi dig Hiristlyan devletterin baskisma baglayarak
aipklamak pek dogru degildir. Devlet hayatmdaki kozmopolitizmin 18.
yzyildan beri gekillenmesi ve 19. yzyilda zellikle laik egitim kurumIarmm yetigtirdigi gayrimuslim gen1erin tipki Mslmanlar gibi hizmete girip muhtelif yerlere tayin edilmesi sr konusudur. Bylelikle
Tanzimat dneminde bu alanda gelenekselbmkrasinin bir kahbl degigmekte, yeni bir geligmegrlmektedir.
olan Manastn'dan 26 Za 1321/19
Nitekim Rumeli vilyetlerinden
1321/26
Mart 1904 ve Selnik'ten 9 Za
Subat1904 tarihinde mektb-i vilyet kaleminden sadrete gnderilen tezkire ve Kosova vilyeti iin Rumeli Vilyt-i Sahanesi
Mfettig-i Umumhgi memuriyeti celilesinden
kaleme alman 16 Za 1321/4 Mart 1904 tarihli tezkirede, "Dahil-i vilyetde hdemt-i mlkiye ve adliye ve mliye ve sirede teb-yi Hiristiyaniyye'den
olarak mstahdem
bulunan bi'l-umum memurnin isim ve
milletleriyle nev' memuriyet ve tarih-i tyin ve mikdar-1 maaglarm1 ve
nereli olduklariru mbeyyin bir defterin lzum-1 tanzimi hakkmda irde
zerine leffen takdim kilman" defterlerde* memurlarm
knyeleri gz
nne ahorsa bu gereke grlyor. Berlin Kongresi'nden sonra, Rumeli islahat meselesi Osmanh Devleti'nin Avrupa devletleriyle zitlagtigt bir
konudur. Bu gibi cetveller sadece bu gibi beynelmilel mdahaleye bir cevap iin mi hazirlamyordu? Belki evet, ama devletin kendi i teykiltma
of Palestine
7 Moshe Ma'oz, "Changes in the position of the Jewishcommunities
and Syria...' , Studies on Palestine dwing the Ottoman Period, ed. M. Ma'oz, Magnes

press, Jerusalem1975,s. 146-151.

8 Virginia Paskaleva, 'Die Wirtschaftsbeziehungen der Bulgarischen Gebiete mit
Mitteleuropa im 18. und 19. Jahrhundert',Wirtschaftswege Hermann Kellenbenz
Fesfschrift, Klett Gotta 1978, s. 169.
9 BOA, Rumeli MfettipHgi Urnum Evrah, TFR-1-UM 21.12.1321 tarbli evrak no:
2907/2, 3, 4, 7, 9, 10'daki cetveller.

ve artan Makedonya Balkan milliyetiliginin kontrol iin bu hususlara

nem verdigi agikrdir. Eu konu henz genig bir aragtirmaya ve tartigmaya aiktir Bu vakte kadar Osmanh memu2ninin tetkikalmda istatistik malmata pek rastlanmtyor. Carter Findley'in son devir brokrasisinde araytirdigi gayrimslimler daha ok merkez ofisler
ve hassaten.
Hariclye Nezreti ile smirhdir.10
Sz geen Rumeli vilayetierindeki
Hiristiyan ve Musev memurlarm cetveline baktigimizda, nemlice ve yksek rtbeli olanlarmm gerkez hukmetin tayiniyle geldiWerive mahall halktan olmadiklan grulmektedir.
rneginManastar vilyetine bakahm Acemyan Efendi
(Nfia mhendisi) Dersadetli bir Ermeni'dir. Ovakim Mutafyan Efendi
(kondktr) nyelibir Ermeni'dir. Kiryos Efendi (merkez idadt Rumca
ve Fransizca muallimi) Konya Akgehir Rumlarmdandir, Florina kazas2
kaymakam muavini Bedros Efendi Sivas Ermenilerindendir. Mahkeme-i
bidayet azasmdan Filip Yuvakis Efendi, Kayseri Rumu'dur. Gene
aym
mahkeme azasmdan Anastas Efendi Ankara Rumlarmdandir (TFR-IUM-1321-12-26-2907/4). Manastir vilyeti vali muavini stefanaki
Bey
stanbulRumlarmdand1r.Adliye mfettigi Paskal Efendi stanbulErmenilerindendir.
Bidayet Mahkemesi'nin drt azasi istanbul Ermenilerinden, diger drt azasi stanbulRumlarmdandir. Selanik vilyeti vali
muavini Kostantinidi Papa stanbul Rumu'dur. Selnik mahkeme azalan
iinde AnadoIulu Ermeni, Rum ve Sryanler gze arpmaktadtr (TFRI-UM- 1321-12-26 2907/2). Ohri vilyeti bidayet mahkemesi reisi Filip
Efendi Kayseri Rumu'dur (TFR-I-UM-1321-21 2907/3). Bunun gibi Kosova vilyeti mahkeme-i istinaf azasmdan Yakob Faik Efendi Diyarbakarh bir Sryan'dir. Aym mahkeme azasmdan Corci Efendi Diyarbakirh Kaldan'dir. Diger iki azamn biri Kayserili Rum ve digeri Sivash Ermeni'dir (TFR-I-UM-1321-12-26,
2907/7). Listeler renkli bir biimde uzamaktadir. Bulgar, Ulah, Msevler daha ok yerel memuriyetlerde
posta
ve maliye dairesinde veya kompu sancaklarda gretmenlik grevinde
bulunmaktadirlar. Maamafih Musev memurlarm
maliye ofisinde
nemlice bir oranda grevde oldugu gze arpmaktadir Bu uzun listeleri teferruatiyla nakletmek makalenin samrlarim agacagmdan, ancak bazi rakamlar vererek konuyu kapatmak gerekmektedir. Du defterlerden
akarttiguniz hlsa rakamlar gyle sunulabilir: Yukanda ele ahnan Manastir vilyeti defterine gre; 37 Rum-Ortodoks, 10 Ermeni,2 Katolik (bunJar Makedonya ve BulgarKatoJik kilisesine bagh yem] memurlar), 4 U1ah,
3 Musev memur ve Bulgar ve Sirb vardir. 1ginolan Fener Patrikhanesi
Bulgar Eksarhhk Kilisesi'ni hl tammamasma ragtnen (bu tamma ancak
Ikinci Dnya Savagi'ndan sonra oldu) Bbil bu kilisenin cematini
mstakilen zikretmektedir. Kosova vilyetinde ise; Dahiliye dairesinde 1
10 Carter V. Findley, Ottoman Civil Ocialdom, Princeton 1989,
s. M3.

75

76

Katolik, 2 Rum, 1 Musevi vardtr. Adliye dairesinde 1 Sryan, 1 Kaldan, 4 Rum, 4 Ermeni, S Bulgar, 11 Ortodoks (Sirp ve Ulah kastediliyor olmah) ve 1 Musevt vardir. Maliye dairesinde 2 Bulgar ve 1 Ortodoks,
Maarif dairesinde, 4 Bulgar, 5 Rum-Ortodoks, Posta ve Telgraf idaresinde ise 2 Rum, 4 Musev, 1 Katolik memur grevlidir. Aym vilyetin Nfia dairesinde 1 Rum, 2 Katolik, Polis'te ise 14 Ortodoks (herhalde Ortodoks Arnavut, Sirb ve Makedon kastediliyor), 12 Musev, 28 Bulgar,
15 Rum, 4 Ulah polis memuru ve zabita miri ahemaktadx. Bu iki vilyesayidir.
tin Hiristiyan ve Musev memur sayisi hi.de kmsenmeyecek bir
kargilagtirmada
da bu
bir
etrafh
yapilacak
salnmeleri
ile
Aym y11m
buratablosu
ise
tesbit
mukayeseli
bir
vurulan
sayilara
Tam
grlebilic
Btn bu memurlarin
ve idare edilenlerm, idar
da verilemeyecektir.
iindeki tavn ve ynetimin igleyigi ise gphesiz yazih kaymekanizma
naklarm ok genig taramasma dayanmahdir. Bu renkli emperyal grnm, Rumeli kitasmm elden alagiyla ok lasa zamanda silindi. Yeni kurulan Balkan devletikleri, mahall etnik unsurlarm bile bu gibi grevlerden diglanmasi politikasun izlediler. Eu n planda kadrolarm iinde igbilir memurlarm yer almamast ve Balkan devletlerinin problemli, eksik,
ehliyetsiz kadrolarla ynetim hayatma baIamalarma neden oldu. Bu
konuda Berlin Antlagmasi'ndan sonra Bulgaristan Prenslij!;i'nin sorunlarla bogugmak zorunda kalan yeni brokrasisini belgelemnig ve canh
bir biimde tasvir eden Bernard Irry'nin eserinden gu pasaji nakletmek
gerekir: "Osmanh idaresi memur sayismda tasarrufa ok riyet etmekteydi. Ruslar ise imparatorluklarmda bunun aksine anormal byklkte bir brokratik gvde yarattilar. Dogu Rumeli'de ise Franstz sistemi
tatbik ediliyordu. Neticede burada eski 2 sancak ve 14 kaza alanmda, 6
department ve 28 kanton ihdas edildi. Memur ve jandarmakalabahmdan kyller pagkma dndler. Harpten nce 2-3 jandarmamnbulunduotuza yakm grevli memur ortaya 1kti." Bu dugubir kk blgede
olarak bilinen memur sayisi,
rum dzelmedi, aksine 1879'da 2.800
ikmigtt.11
Bernard Lory ve yararlandigi Bulgar tarihi1896'da 20.509'a
lerinin bu tipteki ahqmalart bfn Balkan lkeleri iin yapudigi takdirbu alanda
de benzer bilgiler elde etmek mmkn olabilecektir. Sphesiz
etrafh ve
tarihilerimizin
daha
ileride yetipecek Balkanist ve Osmanist
Sultan
IL
problemlerini
Osmanh
mirasmm
aragtarmalarla
ve
degerlendirecekleri
daha
iyi
bmkratik
Abdlhamid devrinin
yapasim
aiktu
-mukayeseli

'le
Sort de l'Heritage Ottoman en Bulgarie 1878-1900', Varia Tur11 Bernard Lory,
cica I, ed. Isis,1stanbul 1985, s. 67, Todorov ve Kantchov'a dayanarak yapt1 tah-

liller.

77

Midhat Paga'mn Vilyet Ynetimindeki

Kadrolart ve Politikast

1860'larda, reform ve ulusalci ayaklanOsman11 mparatorlugu'nda

reaksiyon
i ie yagiyordu. Byle bir orliberalizm ve
modernlegen
tamda Midhat Papa,
ve zamamna ayak uydurmak isteyen
zihmiyeti
temsil etmekteydi. Tuna, Ni,
imparatorluktaki
yeni
bir
ihtiyar
Bagdad, Sam;her biri 19. yzyilm ulusu akimlanyla alkalanan veya
endstri dnyasmm yarattigi yeni iktisad iligkiler ortamma giren merkezierdi. Osmanh reformculugu bu degigen dnyaya nasil nyum saglayacakti. Midhat Paga'mn ynetimi; bu zitlar dnyasmda reformcu Osmanhcahgm geligiminin yksdr denilebilir.
Midhat Paga, Tuna vilyetine bir Osmanh valisi olarak geldi. Du vali,
Osmanhci dgncenin de en ak tif adarnlydi. Gerek kendi fikirleri, gerekOsTanzimat dneminin modernlegmeciideolojisini,
se maiyetindekiler,
manh yurtseverligini temsil ediyorlardi. Osmanhcihgm, 19. yzyilm
ikinci yarismdaki ulusalcihk ortanuyla ne derece uyugabildigi ayn bir
sorundur. Ama Midhat Paga, klsik dnemin yneticilerinden farkh dgncede, farkh kadrolarla greve baglayan, Tanzimat dnemi insanmm
ve okumug (literati) bmkratmm niteliklerine sahip yeni bir yneticiydi.
Osmanhc1hk, Osmanh ynetici smsfmm 19. yzyildaki ideolojisiydi.
Midhat Paga'nm ilk kugak Tanzimatilardan farkh bir yn vardi. O
megrtiyete,
yani anayasal monargiye inanmig bir yneticlydi. O halde,
sadece kanun ve adil bir idareyi degil, ynetilenlerin ynetime katildiidareyi yerleptirmek gerekiyordu.
give ona sahip akacaklari bir tarz-i arkadaylan
da Osmanhca bir kadro
Midhat Paga'nm yakm ahyma
olugturuyordu. Tahrirat mdr IsmailKemal Bey'di; Amavut'tu. 1878
kopma tehlikesi zeriyilmda Balkanlaim Osmanh mparatorlugu'ndan
ulususuydu,
nclerindendi.
Arnavut
Birligi'nin
kurulan
Prizren
ne
ama Arnavutluk'un Osmanh ittihad1 iinde glenip yagayacagma inananiardandi. Diger yakm bir ahyma arkadagi Ermeni Odian Efendi, Hirvat asdh Kih Vasif Efendi ve nihayet yakm ahema arkadagl olan Ahmed
Midhat Efendi'ydi. Yanmdaki teknisyen kadrolan, 1849'da imparatorlugasigman Polonyah ve Macarlardi. Bunlar kartograf, teknisyen ve aacamalar, anayasaci

tRusiamrast Midhat Paa ve Zamam Semineri,Ankara 1986, s. 227-233.

78

en nde geleni Polonyah Kagisanayi mektebinin hocalanydi. lerinden

ro1Brzozowski'ydi. Kara Avci diye bilinen bu kimse, onu Bagdad vilyetinde de izlemig ve oradaki ahymalara yardimo olmugtur. Becerikli bir
maliyeci, kitabet ve teknisyen kadrosunu toplayip rgtlemek Midhat
Pasa iin nemli bir baande. 19. yzyllm ikinci yansmda bir Avusturya
valisi, hatt bir arhkRusyasi valisi iin bu imkn zaten vanh. Ama Osmerkeziyetilik agmda, artan brokratik faaliyetmanh mparatorlugu
1eri yrtecek ktib kadrosundan, teknik altyaplyt kuracak teknisyenlerden mahrumdu. Daha 1859 senesinde vilyetlere yazzlan ve tensikat emreden bir yaziya; valiler ellerinde zaten yeterli sayida memur olmadigi
cevabru vermiglerdi. Midhat Papa, ulusulugun
kaynadijfp bir blgeye
olan kozmopolit
nitelike
de
Osmanh
Osmanhci ideolojinin taraftan ve
geliyordu?
bir kadroyla
Geldigi lke, Bulgarlann yaadtgi yerdi. Bulgar ulusala hareketi
1860'h yIllarda
gerek ideoloji, gerekse rgtlenme olarak doruk noktasiulagrupti.
lksafhada Rum Patrikhanesi'nden kopmak ve milI kilisena
1erini kurmak yolunda nemli adunlar atmiglardi. kinciolarak, bu yllIarda komiteler halinde rgtlenmeyi luzlandirm191ard1. Yunan bagunsizhk hareketinden farkh olarak, Bulgaristan'm byk Avmpa devletlerinden aym lde bir destek aldigmi sylemek zordur. Sartlar,
Bulgarlan kurtuluu hareketlerini kendi baglanna rgtlemeye zorlamigtir. Bu
kyl kitlelerinin katildigi veya katilmak zorunda kaldiklan komiteler,
bir yerde zgn bir Balkan komitecilikhareketinin de baglangici sayilmahdir. G. Rakovski'nin Sirbistan'da kurdugu Verhorma Narodna Grajdanska Naaitstvo ve VasilLevski'nin Romanya'daki komiteleri Tima vilyetindeki hareketleri digaridan ynetiyordu. Bulgar ticaret burjuvazisi, etnik renldilik ve toleransm bulundugu Romanya'da, Osmanh Trakyasi'nda ve Ege blgesinde geligmigti.Hatt ilk Bulgar gazetesi LyuboslovyeKonstantin Fotinov tarafmdan zmifde akanlnug, gene 1863'te stanbul'da Kiryos Petro ve Hristos Topipligte tarafmdan bir gazete 1kanlmaktaydi.
Bulgar egitimi Tanzimat bagmdan beri geligiyor ve zengin
evreler tarafmdan finanse ediliyordu. Bulgaristan'da egitim bir sorundu. Kimi zaman Rusya'run okullan etkiledigi grlyor, kimi zaman Fener Patrikhanesi'nin temsileileri Bulgar egitimciIerle ati1yor, onlarin
Rus ajani oldugunu Osmanh makamlarma ihbar ediyorlardi. Bu sorunlar l<asabadanvilyete, vilyetten Bbil'ye ve oradan yabanct sefarethanelere dogru byyen problem dalgalan halini ahyordu. Midhat Pa-

1 BOA, Cevet Dahiliye, no: 5432, 2 C 1276/27 Arahk 1859 tarihIi Kastamon vilye'tagrada
mustahdem
ketehenin icab-rmaslahata
tinden, Sadaret hkmine cevab,
gre hadd-i kifyeye tenzili hakkmdaki emrin, Kastamon meclisinde okundugu
hadd-i kifyede bile olmayub, hariten valinin maag ile adam
ve mstahdemin

kullandigi dati vaki olub, tenzilin mmkn olmadigi'

bildiriliyor.

a'nm politikasi bu durumda nokta zerinde yogunlagti. Basm ve egitime Bulgar dilinde el atarak, Osmanh vatanseverligini ve Osmanh resm kontro1n yerlegtirmek, ikincisi mahall halkm ynetimde sz sahibi olmasmi saglayarak, Tanzimat bagmdan beri grlen otokratik modernlegme yntemini ber taraf edip, ynetimi daha liberal bir esasa oturtmak ve nihayet etelerin faaliyetine daha aktif biimde karp koymak.
Tuna vilyetini genig.lde Rusya'dan gelen muhacirlerle iskn etmek
de bu politikanm bir tamamlayicisi olarak degerlendiri1melidir.
Midhat Papa, Bulgarca gazete ikarip bazi kitaplar yayuntatti. Bulgal
okullarma Trke dersi ve Osmanh tarihi ve cografyasi gibi dersler koydurarak, Bulgarlann kendi dilinde egitim grmeleri yanmda, Osmanh
yurtseverligini kabul ettirmek abasmda idi. Bu sayede zellikle Rusya'dan, Sirbistan'dan gelen ihtillci negriyatin etkilerini ortadan kaldirmak istiyordu. Paga'nm bu projesi, aymyillarda Rusya fnparatorlugu'nda Trk kabilelerini kazanmak iin uygulanan Ilminsky projesini andirmaktayd1. lminsky,
Rusya mparatorlugu'nun
azmhklan olan Tatar ve
Trkik uluslarm byle bir egitim ve yaymla entegrasyonunu
amalamigti. Midhat Paga'nm egitim politikasmm buuk y11iinde kayda deger
sonular sagladigan1 belirtmek gerekir. Bulgar okullarmdaki egitim, bu
politika dogrultusunda etkilenebilmig, Bulgarca kitap basum iin imparatorlukta (Misir hari) ilk Vilyet Matbaasi kumlmugtur. Eu matbaanm
asilnemliigi
Duna yahut Tuna isimli Trke-Bulgarca vilyet gazetesini
Ikarmak
olmuqtu. Tuna bizdeki ilk vilyet gazetesine rnektir (daha nce Mistr'da ikan Vekay-iMasriyye'yi bu anlamda ele alamayxz). Bu gazetenin tahli1i yapilruptir. Sanildigmm aksine; vilyet haberleri, yerel tarih
ve iktisad-beled konular agirhkh olarak yer almakta idi. Bagdad ve Suriye'de de aym geyin devam ettigini belirtelim. Gereki ve dengeli bir
egitim politikasigeregi, ktib ve subay yetiptirecekokullardan ok teknisyen yetigtirecek okullarm geregini anlamigt1. Osmanh mparatorlugu'nunRumeli vilayetlerinde, ardmdan Bagdad'da ilk sanayi mektepleri
kurmak Midhat Paga'nm igidir. Bu konudaki yardimc11anPolonez-Macar
teknisyenler bagta olmak zere kendi maiyetindekilerdi.
Elimizde bir mazbata var... Buna gre Tulca sancagi, Mahmudiye kazasi, Kregme kylleri; muhtar-i evvel ve muhtar-i sni ve ihtiyar
meclisi yeliklerine qu kimseleri intihab ettik diye matbu hir mazbata
sunuyor. Midhat Paa vilyet ynetiminde Tanzimat bagmdan beri izledaha
nen modern otokratik ynetimi terk eden ilk devlet adammuz,
dogrusu anayasaca demokratlann ilk temsilcisidir. Vilyet halkma ynetime katilmak ve sorunlan kendileri zmekte daha ok inisiyatif vermig, bu inisiyatifi meclisler sayesinde kurumlagtirmig ve meclislerin seimli yelerinin, vilyet, liv, kaza dzeyinde dzgnce seimine dikkat
ederek, kylerde aym biimde seimleri yaptirmaya dikkat etmigtir. Paga'nm Bbil ile bitmeyen mcadelesi valilere verilen yetkilerin kisithli.

79

iken asayi; konusunda ordu molarak

kullanmasma Midhat Pagrinin, yetkilerini validen
merkezle
atigtig1 grld.
pa'mn itiraz ettigi ve gek m.irle, gerekse
radikalizmin
ulusaIci
idamye
kat11d1ka,
halk
Midhat Papa, mahall
adem-i
merkeziidaresinde
Vilyetler
kamsmdaydt.
edilecegi
bertaraf
Sabazellikle
Prens
Trklere,
Paga'dan
Midhat
Jn
yetilik duncesi,
ifade
ile
bir
Anayasast'nda
egitim
1921
Eu
arpici
yer
hattin'e gemigtir.
salmaktaydi.2 Midhat Paa, Tuna Nizmnmesi'nde de;
mdzn ve unvanun despota bularak kaymakama ve
vilyet kanunu grglrre evirtmigti. lk Osmanh parlamentosunda
ken meb'slar, Midhat Paga'mn kullandigt bu unvanlarm kanunda yer
almasim israrla
istediler. Midhat Papa bu geEgmelere ve demokrat tutuverecek bir mahall zerkligin
muna ragmen, ulusalci hareketlere g
vilyetinde
kilit noktalarda Bulgar
giddetle kargismda durmuytur. Tuna
kullan1hyordu.3
Ayrica, Avusturya ve Rusya'nm Viyana Promemur az
israrla
zerinde durduklan, Balkanlar'da nahiye idatokol'nde (1855)
bagindayd1. Nahiye
relerinin
geligtirilmesi projesini engelleyenlerin
onlarm
arasmdan tayin
mdr
seilecek,
meclisleri ogunluk halktan
dolayisiyla;
tehlike
getirecegi
bu
hkmn
edilecekti. gteMidhat Paga
ragmen,
nfusun
kompozisyonuna
yerlegme hiyerargisinin geregine ve
engelledi.
Tuna
kurulmasuu
vilyetinde
nahiyelerin
geligmesini,
Tuna
vilyeti 7 sancaga ayrilmlyh ve 48 kaza vardi. Ama nahiye statsndeki
yerlerin sayisi yzleri agmasi gerekirken, sadece 15 tane idi. Midhat Papa'nm vilyetin nfusu zerinde etkin bir degigikligi baglattiga grulmuhacirler bu yillarda bolca yerleptiyor. Rusya'dan gelen erkez-Tatar
rilmekte ve bizzat kyler ve kasabalar halkuun destegiyle toprak verilip,
onlara borlantyorev yapilmaktaydi. Halk harcamalan yapiyor, devlet
du. Sonra ogu zaman bu bor devlete bagiIanfyordu. Sultan Abdlhamid de ileride Orta Anadolu'yu iskn etmek iin bu metodu izlemekte

Suriye'de
gikonusundayd1. zelliklebagunsiz
80

'mutasamf

'kaymakamt

tereddt etmeyecekti.
Midhat Paga'mn kurdugu memleket sandildan bizde ulusal kredi
kurumlarm1n baglangier sayillyor. steristemez 19. yzyihn ilk yarismda
islahatisi
Kont SzecMacaristan tanmmm ve kredi kurumlarunn nt
islahi
tefeciligin
tanmmm
Macar
ve
Szecheny,
heny tvan'shatirhyoruz.
gereklegtiren
tasarlayan
kurumlaruu
ve
kredi
nlenmesi iin taransal
adamdi. 19, yzyihn Dogu Avrupa'si, galiba byle girigimci byk yneticileri yaratiyordu. Midhat Paga'nm memleket sandsklarmi o agm
lleri iinde banka olarak uiteleyemeyiz. Bunlar daha ok imece usul bir yardimlagmaya ve kisa vadeli faizli bor vermeye dayamyordu.
11-14. maddeleri 'Vilyet Sralan';S.Gzbyk-S. Kili, Trk
Anayasa Metinferi, Ankara 1982, IL baski, s.94-95.
3 R. Davison, Reformin the Ottoman Empire 1856-1876,Princeton 1963, s. 154.

2 1921 Anayasasi'nm

Ama olay komn maliyesi aismdan mhimdi, merkez devlet kontrolnden ve mdahalesinden uzak komn maliyesinin temellerinin atilmasi demekti. Memleket sandiklarmm nitelik ve geligmesi her yerde aytekelinde idi,
m olmadt Kimi yerlerde sermayedar ve belirli zmrelerin
uygulandi.
yekliyle
vilyetinde
Bulgar taen yaygm ve gl
ama Tuna
liusuk'ta
sadece
arasmda
1864-1866
sanrihi Maria Todorova'ya gre,
dik sermayesi 883.000 kurugtan 3.665.093 kuruga ikti.4 Tirnova'da ise,
bu artig bey misliydi. meceusul, sadece sermaye ve kredi piyasasiiin
<iegil,
baymdirhk iglerinde de uygulandt. Bagig veya angaryamsi bir hizmetle kprler ve yollar yapunau biliyoruz.Vidin-Selanik gosesinin, yani Tuna ile Akdeniz'in bu sayede birleptigini dgnmek yeterlidir. Imece usul abgma, bagig ve mahall imknlatla Varna limam ile Dunava
gl arasmda bir kanal aalrmgtir. Bunun Varna limantnm geligmesi a1smdan arz ettiginem aiktir.5 Nig valiligi sirasmda da bu gibi tedbirlerle refah ve gvenlik artmca, Nig isyamadan beri lkeyi terk edip S1rbistan'a ve Rusya'ya kaan Bulgarlar geri gelmeye baglamigti. Midhat Paa'mn Balkanlar'daki valilik yillarma ait byle arzuhaBerin sayisi kabanktir.6

Ticareti geligtirmek iin mahalli vapur girketleri Tuna ve Bagdad'da

kuruldugu gibi, ilk anda posta arabalari kumpanyasi da kurulmugtu,7
Bayindirhk hizmetleriiin halkm angaryaya kopumu cebren olmuyordu.
Yapilan igler dolayisiyla egraf, ileri gelenler ve halk kendileri bu ige katilmigtir.Hamidye dneminin Abidin Papa gibi valileri bu gibi iglerirgtlemekte Midhat Paga'yl izlemiylerdir. Ankara'ya demiryolu gelmesi
iin Ankaralilarm bedenen ahymaya razi olduklarim bir dilekeyle saraya bildirdiklerini biliyoruz.8
Dahil emniyet ve refahi saglayacak bu tedbirlere kargihk Midhat PaBulgar
komitecilerine kargi etkin bir politika yritmgtr. Bu alanda
ga
da yargilamaya ve suu kanun dairesinde cezalandirmaya dikkat etmigtir. Dnem iinde, Bulgar komiteleri ile daha etkin mcadele edildigi anlagilmaktadir. Sayisiz rneklerden biri; 1864 yth iinde Tuna'da bir Rus
gemisinde silh ele geirildigini ve zabt edildigini bildirir.
Tarih a1dan Midhat Paga'mn trajik konumu burada ortaya 1kmaktadar. Baganlari, yaratict yrtetimi ve demokratlagma istegi, Bbll'nin
tutucu evlerinin hoguna gitmemig ve onu bugne kadar sren bir de4 M. Todorova, 'Obgopoleznita Kasina Midhat Paga', istorieskiPregled, 1972/5, s. 6
vd.

5 BOA, ., MM., no: 1010, sene 1278.

6 BOA, Dahiliye, 1279 yih belgelerine bakilabilir.
7 BOA, L, MV, 26 C 1280/8 Arahk 1863, no: 22521.
8 lberOrtayh,'Ankara ve Demiryolu', ODTMimarhk Faklfesi, Tarih indeAnkara, 1984, s. 209-10.
,

81

82

dikoduyla 'Mehmed Ali zentisi' olarak nitelemiglerdir. Diger yandan

Bulgar ulusulugunun
en geligtigi zamanda; Osmanho bir politika izleyemk, Bulgar ulusularryla da atigmaya dgmgtr. Avusturya ve Rusya ise, Balkanlar'm bu kesiminde Midhat Paga'mn reformlarla Osmanh
egemenligini
glendirebilecegini dgnerek, Bbil zerinde baskida
bulunmuglardu. Bb>lmuhafazakrlart ise, bu entrikalara hayirhah bir
biimde uymuglar ve pagayi geri agararak SuryiDevlet nazirhgma tayin ettirmiglerdi.
19. yzyrhn otokratik imparatorluklarrnda belirli bir devlet adami tipi vardr. Ehliyetli, organizatr, ahykan ynetici tipi; tembel bir brokrasiyi harekete geirmekte ve ynetilene bir geyler veimeyi amalamaktadtr. Tolstoy'un Anna Karenina romamndaki Aleksandr Karenin; byle
bir tipin tasviridir. Ancak, sahnedeki muhafazakr
ve otokrat tipli bu
devlet adamlarma, Kont Witte, Midhat Papa gibi liberal demokrat tutumlu yeni yneticiler grubunun katildigmi grrz. Midhat Papa, baganlan ve bagaris2zhklanyla 19. yuzyil modernlegmesinin yarattigi liberal devlet adamlarma
bir rnektir. Onlarm trajedisi; otokrat imparatorluklarm khne yanlanyla, geligen liberalizmin aym bnyedeki atigmasmm bir sonucudur.
Midhat Paga, kadrolar yetigtirmeyi amalayan ve ynetim yetenegini
daha genig gruplara yayan Tanzimat brokratlan kugagmm son temsilcisidir. Tuna vilyetinde de yeni kadrolar, gen memurlar yetigtirmigtir.
Liberal bir monargi iin mcadele veren, Tanzimat'm getirdigi kanun
devletizlemini, anayasacihga dngtren Midhat Paga;.modern Trkiye'nin olugum smcinde bu ynyle nemlidir. Anayasacihgi salt kendine ait bir zlem ve hareket olarak kalmadt. 1867'de yarattig2havaya bir
lde ulusu Bulgar hareketi de katildi. 1867 yilmda Gizli Bulgar Komitesi Sultan Abdlaziz'e 21 maddelik bir anayasa taslagi sundu.9 'Hagmetli mparator
Efendimiz' diye baglayan neri, Feren Deak'm hazirladigi federal Avusturya-Macaristan monargisi statsnn yapisim izleyemk; sultam, Osmanh Hakaiu ve Bulgar anolarak iki fedem lkenin yneticisi diye taniyordu. lk 16 maddede Bulgar ynetimi, 5 maddede
Bulgar kilisesinin stats dzenleniyordu. Ulusu aynlmacihk ve radikalizm; yerini kisa bir sre srecek ve reddedilecek bir ilunhhga
ve fede
birakmigtt.bsmanh mparatorlugutarihinin bilinen bu ilk
rasyonculuga
bayarih bir ynetim deneanayasa tasarisi, kugkusuz Tuna vilyetindeki
mesinin ve politikasmm izlerini tagiyordu.

9 Metin: Histovi- N. Gandjev, BolgarskeVozrajdane, 1969, Sofia BAN, c. E, s. 324-5.

dar Modernlegme
mparatorlugu'nda

Osmanlt

Mahall Idare Alanmdaki

ve

Geligmeler'

Mahall idare, siyas ve hukuk bir kavram ve sosyal-idar bir kurum

olarak ge ortaag Avrupa'suun rndr. Sahip oldugu mal kaynaklart kendi organlarmm kararlari dogrultusunda kullanan zerk bir mal-

idarl yapi ve bu yapmm tzel kipilik kazanmasi yoluyla gehirlerin zgrlemesi gerekte 12. yzyil Avrupa'smda baglayan ve boyutlan bugne
kadar uzanan bir tarihsel olgudur. Ne Eski Ywunan-Romagehir ynetimi,
modern
ne ortazaman slmlkelerindekiveya Bizans'takibeled idareyi,
mahall idarenin baglangici ve kaynagi olarak grmek pek dogru sayilmamahdir. $ehiruygarhgmm birka bin yllnceden Ortadogu-Akdeniz havzasmda dogdugu ve gehir ynetiminin ilk parlak rneklerinin gene bu
blgede grldgunu yadsimak niyetinde degiliz, ilkaglarm Mezopotamya ve Misir gehirlerinin idar-ekonomik yapisi uygarhk tarihinin
nemli agamasidir. Yunan-Roma uygarhgrun gehir demokrasisi birok
kimselerce agdag dnyadaki siyasal kultrn baglangict olarak dgnlmektedir. Ancak buradaki gehir ynetimi ister demokrasi, ister onun bozulmuy biimi tiranhk otsun, ne mahall idare, ne de agdag demokrasi olmahal1 demokrasi bir kurum
gusu ile ilgilidir. agdamahalH idare ve
olarak ancak genig bir alanda ve toplumun butn kurumlart zerinde
kontrol fonksiyonu yrten bir merkez idarenin varhgi kargismda sz
konusudur. Yani devletin glenen erkine ragmen, tarihin akigl iinde bir
blgenin veya gehrin mal-idar alanda zerklik elde edip bunu glendirmesiyle mahall idare denen hukuk varhk ortaya ikmigtir. Nihayet, yeni
aglarm hukuk devriini, bir yerde bu tip idarelerin hukuki varhgim tamt*
masi, yani tzel kipilik kazanmasidir. O halde, sadece kendi bagma ve
*

**

HF

1982), 8.
dareHukuku ve ilimleriDergisi, I/3 (stanbul

137-148.

mahall idare veya serbest komn geleneginin dogu.gu ve geligmesi,

hukuk tarihileri, sosyologlar arasmda halen tartigdan etin bir konudur. Bu geAvrupa'da

kurumuna baglayarak aaklayanlar oldugu gibi, talenegi Eski Roma'mn fiscus

olarak a1klayanlar da vardir. Trk okuyucu
Germanik
kkenli
kurum
mamen
bu tart1malart kisa elden ve etrafhca izleyebilmek gansma mteveffa profesr
Siddik SamiOrlar ve Charles Crozat sayesinde sahip olabilmigtir. Hkm ahsiyet kurumunun geligmesiS. Sami One idareHukuku,c. I, istanbul1944, s.371400'de; C. Crozat, AmmeHukuku Dersler, c. II, kisam1, .T. yay. 1944, 243-301 arailigkin egitli tezlert ele almaktadular.
st Avrupa'da komnterin geligmesine

84

kendi iinde var olan Eski Yunan polis'1 veya bunun bir imparatorluk federasyonu iinde biim degigtirmigi diyebilecegimiz Roma sitelerinin (civitas) modern beledlye ile kavramsal ve hukuk bagru kurmak gtr.
Eski Roma gehirlerinin imparatorluk
iindeki zerk grnmleri aldatidar-maE-ynden merkezin baskisi altmda idiler. Bu
ci olmamahdir.
baski ve merkezlegme byk lde yargi alanmda da grlr. Esasen
hibir Roma gehrinin bagimsiz bir hukuk kipiligi yoktu. Roma'da birok
kurumun bir tzel kipilik sahibi olmadigi grlyor; hatta respublica bile bir tzel kipilik sayilamaz. Romanistler, bir lde fiseus'un (maliye)
byle bir stats olup olmadigim da henz tartigmaktadirlar. O halde,
modern mahall idarelerin tarih kaynagim ve doguunu Roma mparatorlugu'nda aramak fazla iyimserlik olur. Gene maliye, idare ve kolluk
alanmda rnek ve mkemmele
yakm tegkiltlanma rnegi gsteren ortaag islmgehirleri iin idar zerklikten sz etmek gtr. Geleneksel
toplumlarda ulagun ve haberlegme teknolojisininilkelligi yznden blgeler ve gehirlerde bir dereceye kadar bir merkezka sistemi grlrse
de, bunun mahall zerklik ve demokrasi anlamma gelmeyecegi aiktir.
Modern anlamdaki mahall idare, merkez idareyle birlikte ve ona ragmen vardir. Eskiagm polis veya sitelerinde devlet veya gehrin zdeglik
iinde oldugu grlyor. Var olan demokrasi tiranhga dngrse, mahall demokrasi diye adlandmlan mekanizma da felce ugrar. Oysa, modern aglar Avn.1pa'smda merkezi hkmet gekli demokrasi, tiranhk veya diktatorya da olsa, mahall ynetimin varhgnu surtlrdg grlmektedir. Alti yzyildan beri Avrupa'da mahalli idareler, kralhklara,
cumhuriyetiere, ihtilllere ragmen, bnyelerini koruyarak ve geligtirerek
yayanulardir.Bu kendi kendini ynetme sisteminin devamhhgi, kugkusuz 20. yzyil Avrupa demokrasisinin varhgim saglayan en byk etkenlerden biridir.
Avrupa kitasuun her yerinde mahall idare geleneginin doguu ve
gelimesi egzamanh olmadigi gibi, egit luzda da olmadi. Zamanda ve nitelikteki bu farkhhgm sonularmi Avrupa lkelerinin siyasal ve idar hayatmda bugn de grmek mmkndr.
Gerek blgecilik (local patriotizm), gerekse mahalE idarelerin etkinligi ynnden Iskandinavya'yi,
Britanya, Almanya, Fransa, talyave svire
gibi lkeleri aymllerle ve
aym dzeyde degerlendirmek mmkn degildir. Fransa'da ilk komn,
1065yilmda bir kral fermanle bu staty elde eden Manse blgesidir
(commundes Mans). Bu komn, bylece ayri bir idar rgte, yarg1ya,maliyeye ve milice burgeose denen kolluk kuyvetine sahip olmustur. Ancak
mahall idarelerin Fransa'daki gcli zaman1a merkez kralhk tarafmdan
lasilmig ve bugnk niteliklerine ulagmalil iin byk Fransiz htilli'ni
beklemeleri gerekmigtir Flandre blgesinde, Avusturya ve Almanya'da,
mahall idareler uzun sren ama kesintisizbir evrimle bugrik yapilarina ulagnuelardir. Britanya'daki mahall idarelerin 11. yzyddan beri gs-

terdikleri zerk geligme ise diger bir rnektir

ve gnmz Britanya degrkeminde baghca pay, bu lkenin saglam ve kesintisiz geligen mahall idarelerine aittir. Ortaag Avrupasi'nm talya'da,
Kuzey Almanya Hansa gehirlerinde rastlanan oligarvik idare tipinin bu nedenlerle
mahalli bir demokrasi gelenegi ile ilgisini kuramayiz. Rusya tarihileri
arasmda 15. yzyila kadar Kuzey Rusya'da Novgood WhirCumhuriyeti'nin oligarpik ynetimini tarih demokratik bir baglang1 sayanlar vardir. Eu yorumun da bir romantizmden
tede anlami yoktur. Avrupa gehrinin ynetimi, kugkusuz doguptan mahall bir zerklik veya demokrai
niteligine sahip degildi. Bir sosyoekonomik
evrim sonucu merkez ynetimden bu zerklik almnugti. Byle bir sreci gzlemlemek iin, Viyana
gehtinin 13. yzyil bagmdan beri geirdigi evrimi rnek olarak incelemekte yarar vardir. Ortaag gehirIerinin ogu gibi Viyana da 12. yzyll
sonuna kadar zerk bir idareye sahip degildi. phrin yargici ve belediye
bagkam derecesindeki'Stadtrichter',
Habsburg byk dknn tayiniyle
olan 24 kipilik meclis (Stadtrat)
istigar
grevi
gmvlendirilirdi. nceleri
yeleri
arasmdan
loncalanum
tayin ediliyordu ki, Habsesnaf
tccar ve
burg'lu VI. Leopold'un 1221'de verdigi bir imtiyaz berahyla devamhhk
kazanar bir kuru1 hafine geldi. 1288'de, belediye bagkanmi (Bergemteister) semek iin direnen Viyanahlan Habsburg dikleri te'dib ettiler.1
zerkbir gehir ynetimi Tunaboyu lkelerinde daha ge gereklegebildi.
13. yzyil sonuna kadar burada gehir yneticisi, stat ve grevleriynnden Osmanh kadisindan daha farkh degildi. Avrupa'da mahall idarenin
geligme evreleri ve nedenlerini tarhymak konumuz digmda kalmaktadir,
ancak Osmanh mahall idare geleneginin anlagilmasi balammdan etrafhca bilinmelidir.
mokrasisinin

II
Klsik dnemde Osmanh gehrinin idaresi ve yargi grevi, ilmiyye siolan kadilara birakilunytt Kadisadece gehrin degil, civanndaki
ky ve nahiyelerin de mlki mirive yargia idi ki, bu bir kaza dairesidir.
Merkez brokrasisinin yesi olan kadt, belirli bir sre iin tayin edildigi
bu blgede yargmm, kolluk iglerinin, mal grevlerin ve gehir ynetiminin sorumlusuydu..Geleneksel
devlette devamh grev gren ve kurummfmdan

sallaan brokratik kadro ok dardir. Genellikle byk mernurlann

perzel hizmetlileridir. Kadt da, grev yerine kendi kapi halki

(zel personeli) ile gelir ve giderd veya gittigi yerde bazt kimseleri istihdam ederdi. Osmanhlarda mahkeme grevlileri iinde degigmeyenler
soneli onlarm

1 1221 tarihli berat, Viyana National BiM.Cod. lat. 352'de kay1th olup, gu makaleye

bagvurulabilir: Pelix Czeike, 'Vom Stadtrecht des Mittelalters zur Modernen

Verfassung'a, Wiener GeschichtsWaetter,Wier 1971, 260 vd.

85

86

ok dar saylda olmahdir. Mahkeme veya gehir ktibi diyebilecegimiz bu

gibilerin her yerde bulunup bulunmadigi da kesinlik kazammy degildir.2
Kaddann belediye veya mahkeme gibi kurumsallagmayi temsil eden
ofisleri de yoktu. Hangi binaya yerlegirlerse orasi mahkeme veya belediye binasi sayiludi. Hatt bagkent stanbuYda bile belli bir kadihk ofisi olmadigi, ancak IL Mahmud dneminde stanbul kadismm Bab-1 Mehat'mbir blmne yerleptirildigi ve devamh ofisinin burast oldugu bilinmektedi
Ne kadmm, ne yardimet personelinin mahall halk tarafmdan seilip denetlenmesi veya idareye halk temsileilerinin belirli bir stat ve kural erevesinde katilmalari sz konusuydu. Ekonomik iglerde
(flyat tesbiti, narh konmast), kolluk grevinin yerine getirilmesinde, mal iglemlerin yrtlmesinde (vergi tarh ve cibayeti gibi) kadt halkm ve
eenafm temsilcisi sayilan kimsele bagvurdugu takdirde yardimci olurlardi. Esnaf loncalarmm temsilcileri olan esnaf kethdalarmn, gehir ileri gelenlerinin (vcuh-i belde), ruhan reislerin varhma ragmen bu gibi
kimselerin gehir ynetimine kat11makiin devamh kurullar halinde toplanmadiklarive ahymadiklari grlmekteydi.$uhalde, Tanzimat devrine
kadar Osmanh lkelerinde gehir ve eylet idatesinden, valaflar gibi ekonomik-sosyal kuruluglardan,cemat rgtlerinden sz edilebilir ama, mahall idare gibi bir kavram ve kurumdan, hatt idaieye yanhmet olan devamhhk kazammy mahall kurullardan sz etmek kesinlikle mmkn degildir.
idarecileriile yerel halkm bir uzlaymaya gittilderi,kargihkmparatorlugun
h bir gler dengesinin yasallagmastiinde ortak karar veretek ynetimi
paylagttklari grlmyor,Merkez brokrasinin tekniknedenlerle ykumlenemeyecegi bazi hizmetleri mahal1 gruplara birakmasmm ne tutarh bir
adem-i merkeziyyet,
ne de mahall demokrasiyle ilgisi olmadigi aaktir.
Belediye dahi, aslmda
'Gemeinde'gibi terimlerin tercmesi
degildir. Gerte iran gehirlerinde beledlye reisi, 'maire-Brgermeister' terimleri karyihgt iin
belediye iin
gibi pek uyiimsuz
Bunlarm
hepsibu
alandaki geleneksizligin aksidir. Astabirler kullamhr.
hada byle bir gelenek olmadigi iin demek de gerekmez. Bu, Ortadogu
medeniyetinin eskiligi ve Bati Avrupa'nm gehir kltrne ge girigi ve
kabile gelenekleri iinde gehri olupturmasi ve Roma hukuku prensiplerini uyarlamasiyla messeselerini
geligtirmesindenileri gelir.Kabile dzeni mirasi ve Roma hukuk prensip ve kurumlari birbirinden ayrilmaz
biimde bu yapiyi zgr bir tarih geligim ortammda olupturmuglardtr.
Tanzimat dnemi, idar modernlegme ihtiyacmm giddetle duyulduimparatorlegun
son yzyshdir. Eu idar modernlegme ise, kaimimaz
gu
olarak hukuk, kltrel, siyasal ve sosyal degimeyle birlikte olmutur.
'commune',

'gehrdax',

lber Ortayh, VOsmanh

Ankara 1977, 257-258.
3 A g.m-, s. 246-247.
2

'gehrdar'

phirlerinde Mahkeme',

AHF, B. N. Esen'e Armagan,

19. yzyil Trkiye'sinde tanmda, sanayide gzden uzak tutulamayacak

bazi degigmelerin meydana geldigi de aaktir. Bu degigikliklerdir ki, idaidaresinde mahall gruplarm
re adamlan pek istekliolmasalar da, eylet
87
idareye bir lde katilmalarmi gerekli kilmigtir. Bu katilma nasil olmugneydi?
Kimler
siyasai
tutumu
tur? Merkez brokrasisinin bu konudaki
nasil bir seimle idareye temsilei olarak katalrmy, merkezl hkmetin
temsilcileriyle nasil birlikte ahymiglar ve ne lde etkili olmuglardir?
genel ynetim mekanizmasi ve
Nihayet bu geligmeler imparatorlugun
tesirli
olmugtur?
Bu sorularm cevabnun
siyasi geligmesinde ne demcede
siyas
Trkiye'sindeki
idar
yap1yi tammak aisinaranmasi, gnmz
dan gereklidir.
19. yuzyila kadar imparatorluk idaresi bazi hizmetleri mahall gruplara, din cematlere, valoftara birakmigtt. Tanzimatalar bu gibi hizmetleri de olabildigince merkez hkmet rgtne devrettiler. Mesel, bazi
yol geitlerinin korunmasi vergi bagigikhgi kargihmda derbenti denen
kylere birakilmigken; Tanzimat'tan sonra bu grev onlardan almnug,
veri1migti. Vergilerin
hkmetin kolluk kuvvetlerinin sorumluluguna
tarh ve cibayeti daha nce cemat idarelerinin, gehir ileri gelenlerinin reyiyle tesbit edilip mltezimler tarafmdan toplamrken, bu usulden vazgeildi. lkanda iltizam usul de kaldmlmig, merkezden gnderilen yetkili muhassillar ve onlara yardimet olarak mahall halkm temsilcilerive ruiglerhan reisterden olugan devamh kurullar (muhassiihk meclisleri) bu
merkez
kisa
samanda
le grevlendirilmigt. Ancak Tanzimat nderleri
bir mal idareyi gereklepticek brokratik altyapuun noksanhnu grdler ve trajik bir biimde iltizam usufne dnld. Asayigin saganmaloncalardan veya bu grevi ihasi ise, ky ve kasabalardaki halktan, bazi
muhtesib
yasaka,
vs gibi kimselerden ahndi, zabtile usul ile yklenen
ragmen Tanzimat liderlebagarisizhklarma
glendirildi.
Bazi
ye rgt
hayli yol algerekleytirmekte
mekanizmasuu
devlet
ri, merkeziyeti bir
glendigi lde, Osmanh
miglardi. qtebu modern merkeziyetilik
toplumunda modern anlamda mahall idarelerin ekirdeginin olugtugu,
yerel gruplarm idareye katildigi grlyor. Ordunun, mallyenin, mlk
idarenin her dahnm likmet kontrolne ahnmak istendigi ve egitimin
de buna ynelik bir biimde dzenlendigi ortamda, mahall halkm temsilcilerinin yardumna bagvurmak da kamilmazdi. Suhalde 1840'1ardan
beri muhassilhk meclislerinde, sonra memleket meclislerinde, daha sonvilyet temyiz dvnlarmda, zira vilyet, liv, kaza idare meclislerinde,
maha11 temsilcimeclislerinde
raat komisyonu, mal sandigi ve belediye
tek tarafh tabrokratlarmm
hkmet
lerin bulunmast, sadece merkez
hkmet
bu
Merkez
degildir.
gereklegmig
sarrufu veya inayetiyle
devsadece
agda
Osmanh
degildi,
zaten o
gruplari diglayacak gte de
letinin merkez brokrasisi degil, Avrupa'nm hibir modern devlet rgt byle totaliter bir gce sahip degildi. Demokratik degil, sadece kanu-

n ve dil bir idarenin gerekleptirilmesiiin idam edilenlere

mak ve onlarin yardunmi almak gerekliydi.
88

de damy-

Tanzimat dneminin idar reformlan, bu nedenle lkemizde mahal1

idarelerin dogugu iin gereldi ortami da hazirlanupti. Kugkusuz Tanzimat dneminin devlet adamlan, siyasai katalma, mahall demokrasi gibi
bir siyasal programi benimsemig kimseler degillerdi. Hatt byle bir si.
yasal geligme onlan rktrd. Onlarm istedikleri kanun ve dil bir
idarenin kurulmasiydi. nlerindekiAvrupai model, ne ngiltereve
ne
de Fransa'ydi; sadece Metternich Avusturyahat'ydi. Tanzimat nderlerinin Metternich'e olan hayranhklari ve onu izledikleri biliniyor. Metternich de, Osmanh reformlarim onaylayan ve yakmdan izleyen bir devlet
adamiydi. Osmanh mparatorlugu
nezdindeki Avusturya diplomatlart,
zellikle Eduard von Klezl, II. Mahmud dneminin reformlanm ayrmtilanna kadar ve olumlu bir degerlendirmeyle bagbakamna bildirmekteydi.* Osmanh mparatorluguasr bir merkeziyeti
yapi kazaruyoniu, bu
yapi yerlegtigi lde mahall idarelerin doguu da kauulmazdi. 19.
yzyil tarihimizin en nemli geligmelerinden biri igte budur.

III
Seim konusu bizim tarihimizde Tanzimatzlarm vilayet idaresinde
yaptiklan reformlar dolayisiyla gndeme geldi. Seim usulne, kummsallagan ve devamhhk kazanan kurullara yerli halktan temsilei olarak
katilacak yelerin saptanmasi nedeniyle bagvurulacakti. Ongrlen seim usul pek ilkeldi, bundan bagka yaygmhkla uygulanmadigi da kesindir. Ancak nemli olan bir seim usulnn ngrltnesi ve hukuklegmesidir.
Maliyenin islahl iin vilyetlerde sancak merkezierine gnderilen vali yetkisinde ve validen bagimsix yksek rtbeli maliye memurlarmm,
yani muhassillarmm yamnda muhassil meclisieri kurulacakt1. Bu melisle muhassilm maiyyet memurlarmdan bagka, memleketin hkimi,
mftisi, asker zabiti, ruhan Ieisler ve memleket ileri gelenlerinden alti
kigi katilacakti. Sz edilen alti kigi seimle grevlendirileceklerdi. Muhassil meclislerinin kurulug biimiyle ilgili olarak, Meclis-i Ahkam-1 Adliye'nin ha21rladigi nizmnmenin
ilk bendinde seimin usul tarif edilmeEtedir.Seilecekkimseler bulundugu memleketin akilh, afif ve muteber adamlarmdan
olmahdir. Adaylar nce mahkemeye gelip isimlerini
kardettirecekler, sonra semenlerin oyuna bagvurulacakti. Semenler
ise, kazaya bagh kylerden kura ile saptanan beger kipi ve kaza merkezlerinde de yerlegme yerinin byuklgiine gre
sz anlar, emlk
'akilh,

st.Haus Hof und Stats Archiv, 6740 Trkei VI, Vana 1837-1838, 'stanbul-Bykdere'den, Eduard von Klaezi'den Metternich'e raporlar.'

sahiplerinden
gisma adaylar

20-50 kigi olacakti. Bir araya toplanan bu semenlerin kar1kanlacak ve tek tek her adayi isteyen semenler bir yabr yana geeceklerdi. Oylann ogunlugunu elde
istemeyenler
na,
eden aday seilecek, isteyen ile istemeyenler egit ise kur'a-i per'iyye'ye
bagvurulacakti.5 Kugkusuz nizmnme ile kurumlagan bu seim usul
genig bir tabaum kattlmasmi saglamaktan uzakti. Aynca geregi gibi ve
yaygmhkla uygulanmadigun
da belirtmigtik. agdaggzlemcilerin belirttigi,
seilenler 0) ya mlk mirin tayin ettikleri veya benzer biimde gayrimslim cemat ileri gelenlerinin saptadiklan ya da yksek rtbeli memurlarla
anlayilan mahallin ileri gelenleriydi.rr6Ancak bu
tr bir mekanizmayi 19. yzy11mOsmanh mparatorlugu
iin gze fazlaca batan bir kusur olarak grmemek gerekir. O agda Rusya mparatorlugu'nda zemstvo'lar, Avusturya mparatorlugu'nun
birok yerinde idari
kurullara getirilen yeler daha genigtabana dayanan bir seimle saptamyor degildi?
Toplanan meclislerin, grev ve yetkilerini kesinlik ve aikhlda belirten hibir nizmnme veya talimatnme yoktu. Konuyacaklan konular
ne olacakti? Anlagtiklan noktalar bir karar ru, yoksa bir dilek niteligi mi
tagimaktayd2?Bunlar belirlenmig degildir. 1864'ten itibaren vilyet, liv
ve kaza idare meclisleri vilyet btesini, giderleri, okul, hastane vs gibi
kuruluglar iin yapilacak harcamalan tartigruglardir. Ancak merkez hkmet memurlarmm
bu meclislerdeki seimli yelerden ve ruhan reislerden asil bekledigi, arazi anlagmazhklarnun zmlenmesiydi. Meclis-i
idarelerin baIang1tan beri baghca iglevi kyller ve kyller arasmdaki
arazi anlagmazhklarun zmlemek oldu. Kugkusuz meclis-i idamlerin
arazi sorunlarun ve anlaymazhklan
her zaman hakkaniyetle zdg
dgnlemez. Mirl arazilerin belli gruplar tarafmdan yagmalanmasi ve
tapulanmasi iglemi bu kurullarda baglanny ve yogunlagmigtir. yelerin
yetkileri tarif edilmedigi gibi, yasayla belirlenmig bir gvenceleri de
yoktur. ogu,mecliste konugtuklarmdan veya meclste tart1;ilan konulari diganda sz konusu ettiklerinden dolayisulanmaktayd11ar. Bununla beraber Osmanh Imparatorlugu'nun tarihinde ilk defa kurumsallagan
ve mahall halkm temsilcilerinin katildigi kurullardan sz etmek mmkn olmaktadir ve bu ileri bir adimdir. Bu kurullarm bir tzel kipilik kazandigun ileri srmek gtr. Ancak bu ynde bir geligme vardir. Hatt
yelere belirli bir miktar maa baglanungtir. Geri bu maaglann kimlere
ne miktarda denecegi kesinlik kazannug degildi. Hatt inaag konusunda yolsuzluldar grlmesi zerine, vazgeildi. 1864 Vilayet Nizmn"meclislere

5 A. Vefik, TekalifKavadt, c. II, Dersadet 1329, 26-27, nizmnmenin uygulanmasi

iin ilgili olarak muhasalhklara gnderilen bir sadret tezkisi rnegi: BO,Cevdet Dahiliye, no: 16602, 23 Safer 1256/26 Nisan 1840 tarihli.
6 Halil Inalcik;'Tanzimat'm
Uygulanmasi', Belleten,sayi l12, 1964, s. 634-635.
7 A.g.m., s. 635.

89

bu nedenle, vilyet, liv, kaza idare meclislerindeki seimli

yelerin falu olarak ahymalan ngrlyoidu.8 Fakat bu organlann
tzel kipilik kazanmalan iin asl unsurlardan biti olan yeligin anonimleptirilmesi, yani yelerin niteliklerinin belirlenmesi hususu, 1840'tan
beri muhass11hk meclisleri ile ilgili nizmnmelerde, sonra 1864 Vilyet
Nizmnmesi ve 1871 tarihli Daire-i Ummiyye-i Vilyet Nizmnmesi'nde yerine getirilmigtir.Tabi yeler; mlk mir ve memurlar, ruhan
reislerden ibantti. Seimli yeler ise, o yerin halkuu temsilen seilen yarisi Mslim, yanst gayrimslim drt kigi idi. Su son kural Osmanh devlet geleneginde nemlibir geligim ve degigim demektir. 19. yzyilm Osmanh dgnr megrtiyet rejimini, parlamentoyu veya bu gibi mahall kurullart slmmegveret gelenegi iinde aiklamaya ahylr ama, bu
gibi kurullan slm megveret gelenegi iinde ele almanm mmkn olmadtgi aIktir. dareyeve karar almaya belirli kurallar erevesinde gayrimslimler
de katthyordu. Kurullarm tegkil tarzr znde laik bir temebirlikte, laik bir geligmeye yol amigttr. Mahall grupdayanmamakla
le
idarenin
merkez
kararlarma hi degilse dilekte bulunma yoluyla
larm
katilmalari 1840'lardan itibaren bir kurumsallagma ve devamhhk kazamyordu. Bu geligmenin mahall idarelerin doguu aistndan gsterdigi
nem digmda, muhassilhk meclisleri ve onun devaru olan vilyet idare
meclislerinin Osmanh mparatorlugu'nunparlamenter hayata geiginde
de nemli bir katleda bulunduklarm1 belirtmek gerekir.
mesi'nde

90

19 Mart 1877'de ilk Osmanh Meclis-i Meb'sm toplandigmda, imparatorlugun drt bir yanmdan gelen meb'slar, byk ogunlukla vilyet idare meclislerinin seimle gelen yeleri arasmdan valilerce veya
meclis yelerinin ortak karanyla tayin edilen kimselerdi. Meb's seimi
iin hazirlanan tlimat-i muvakkate, vilyet idare meclislermin seilmig
yelerinin
ilk semen sayilarak meb's seilmelerini ngryordu ki,
pratikte meb'slar bunlarm arasmdan seilmig veya valilerce tayin edil1864-1876 yillari arasmda vilmiglerdi. rnegin,Kastamon meb'slan,
meclisinde
yelik
Haci
Mustafa ve Salim efendiler, Suriye
yet
yapan
1869'dan beri vilyet meclisinin seilmig yesi olan Nikola
meb'su,
Nakkap Efendi'ydi. Hdavendigr meb'slari da 1870'ten beri vilyet
meclisinde bulunan pyh Bahaeddin ve Pavlos Pavlidi efendilerdi. rogaltuabilir.9 Gelen meb'slar ilk anda eski gtevlerinden gelen
ahykanhkla, daba ok geldikleri yerlerin sorunlan zerinde durdularsa
da, lasa zamanda lkenin genel sorunlaruu kavrarug, hatt dig politikayi bile tartigmaya baglamiglardi. Bu demokratik terbiyede yirmi yih apan
vilyet idare meclisleri ve daha eskiye uzanan muhassilhk meclisleri ge-

.nekler

8 . Ortayh, Tanzimat'tan Sonra Mahallt Idareler,Ankara 1974, s. 22-23.

vilyetleri
Hdavendigr (1287-1293)
Suriye (1286-1292),
9 Kastamon (1286-1293),
salnmelerinden
kargilagtumayla elde edilen bilgi.

leneginin byk payi vardir. Meclis-i Meb'sn'm bir itzg olmamavisma ragmen meb'slar belli bir mzakere abykanhgina sahipti. Eski
bapkanhreisi
Vefik
Paga'mn
otoriter
olan
Ahmed
lyet mfettigi
meclis
her geyin eski vilyet mecgmdan,meb'slarm tartigma dabma kadaraakti.
Tagradan gelen meb'slislerindekitecrbe ve gelenege dayandigt
ilk defa seim grduklerini,
lar seim konusu tarttg1hrken, stanbullularm
'ibtida-i
Tanzimat'tan beri seim usuln bildiklerini' ileri
kendilerinin ise
sryorlardi.10

Vilyetlerdeki meclis-i idarelerin digmda, yerli halkm temsileilerih-den olugan Menfi-i Ummiyye sandiklari, Ziraat ve Nfla komisyonlamemleketin iktisad
n, mahal1 yelerin katildigt ticamt mahkemeleri
hayatuu dzenlemekte kmsenmeyecek rol olan kurullardi. Rumeli
vilyetlerinde zellikle Midhat Paga'nm valiligi sirasmda Tuna vilye
tinde Menfi-i Ummiyye sandiklan nemli bir sermaye birikimini gerekleptiren kuruluglar olmuglardi.11 Bu sermayenin kullamhp biimi, yatmm yapilacak alanlar mahall sandik kurullarinca kararlagtirdiyordu.
Bununla birlikte sandiklar imparatorlugun her yerinde aym etkinlige ve
gce sahip degildi. Yerli tccarm gszlg ve iktisad geligmenin yavaghgindan dolayl, mahalli idarelerin gerek anlamda glenigini saglayacak bu kuruluglar bir mddet sonra etkinliklerini tamamen kaybettiOsmanh-Rus savagmdan sonra sadece var olan Menfi-i
ler. zellikle
Ummiyye sandiklarmm degil, Osmanh gehirlerindeki eenafm geleneksel avriz sandiklarma bile devlete ei konmuqtur; ktisadkonularda karar alma gszlgii ve sermaye kuruluglanna sahip olamamak baglang1tan beri lkemizde mahall idarelerin geligmesini nleyen bir olgudur. 1860'lardan beri szde her yerde var olan meclis-i belediyeler, stelik ilk Osmanh Meb'sn Meclisi'nde 'Dersaadet ve Vilyt Belediye Kahazirlanmasina ragmen, geligememiglerdir.Glenen merkenunu'nun
z hkmet kargismda mahall gruplarm iktisad gc de aym oranda
artmadigmdan Trkiye'de mahall idareler nce iktisad ve buna bagh
olarak da hukuk zerklik konusunda geri kalmiglardir.

IV
19. yzyilda, Osmanh

da merkeziyeti
mparatorlugu'nda

devlet fel-

sefesi ve egilimi egemendi. Modernlegme brokratik rgtlerin bymesine neden olmugtur. Devlet faaliyetlerindeki ihtisaslagma, merkezde
rgtlerde ihtisaslagmay1 yaratmaktadir. Merkez hve vilyetlerdeki
sanayiden
egitime kadar hayatm her alanru dzenleme egiliminkmet
Yabanci devletlerin misyonerieri lkenin her yamnda sayisiz okul

dedir.

10 H. Tank Us, Meclis-i MeVsn Zafnt Ceridesi,nikad,7 Nisan 1877, s. 84-85.

Pregled,
11 Maria Todorova, 'Obgopoleznite Kasi na Midhat Paga', storieski
1972/5, 56-76.

91

92

ve sosyal kurum aarken, Bbil brokrasisi hayirhah davranmasa bile

engel olamamaktaydt.12
Ama herhangi bir yerdeki halk kendi ihtiyacma
ynelik bir 1rak veya ebelik okulu, ya da obanhk ve tanm teknisyenligi kursu amak istese buna izin verilmeyecegine gphe yoktu. Yetimhane veya sanayi mektebi kurmak, tagradaki mahall nderlerin degil, anoluyordu. Merkez hkmet ogu
cak gnderilen valilerin

girigimyle

yerde belediye rgtn kurmamig ve belediye meclislerine uzun sre

tzel kipilik kazandirmamistir Belediyelerden beklenen hizmetIerin bir
losuu vakiflarm, bir kismi merkez hkmet organlarmm elinde oldugundan,stanbul'dabile beledlyenin etkin bir hizmet grmesi mmkn
degildi. Bir semtten diger bir semte suyolu veya kaldiryn dgemek iin
iki- nezret veya evkafla anlagmak gerekirdi. Kugkusuz beledlyelere
ayrilan mal kaynaklar da ok yetersizdi. Belediyeye yeni mal kaynaklar saglamak konusunda Bbil brokrasisinden daha isteksiz davrananlar ise tagra egrafi idi Yeni kaynak, yenivergi demekti. Bu eglimiOsmanh meb'slar meclisinde de grmek mmknd.
Son devir Osmanh yneticileri belediye rgtn sadece dzenli gehir hizmetlerinin grlmesi iin istediler. H. Megrtiyet dneminde beleolarak geligtirilip, tzel kipilik kazandiklan halde, nceki
diyeler orgt
devirden daha gl merkeziyeti politik baskiyla ynetildiler ve her
yerde merkez hkmete daha bagimh hale getirildiler.Bu politika imparatorluktan
cumhuriyete
miras olarak kalmigtir. Hizh bir gehirlegmeyle
birlikte siyasal katilma sorununun da byk boyutlara ulagtigi gnmz
Trkiye'sinde mahall idareler halen gemigingetirdigi uyumsuz yapiyi
tagunaktadirlar.

12 19. yzydm sonunda Osmanh mparatorlup'nda sadece ABD'nin kurdugu

okul ve yetimhane sayis1400'e yaklagiyordu. Ekz. . Ortayh, 'Osmanh mparatorlup'nda Amerikan Okullan', Amme idaresi,1982, c. 14, sayi 3, 90-91.
13 H. T. Us, M.M.Z.C., 15. Inikd, 16 Nisan 1877, 118.

Osmanhlarda

Ilk Telif Iktisat Elyazmast

Andreas Tietze'ye

Dnen ve yazan kimselerin bulundugu her toplum gibi, Osmanh

toplumunda da bir iktisad dgnce, ilk Osmanh vekayinmeleri ile toplum ve devlet hayatma ait metinlerin kaleme almmaya baIandigi devir
lerden beri var olagelmigtir. Ancak Osmanh toplumunda iktisad dgncenin bilinen klsik, geleneksel niteligini degigtirmesi, daha dogrusu Yeniag Avrupasi'nda yeni bir yntem edinerek geligen iktisat bilgisinin tanrup izlenmesi ne zaman olmugtur?
Soruyu cevaplamak zordur. Avrupa iktisad dguncesi, pekl 18. yzyll sonlarmda Osmanh aydmmm ilgisini ekmig olabilir. Ancak iktisad
dgncedeki bu nemli degigmeyibelgeleyecek eldeki metinler bugn
iin o kadar geriye gitmiyor. Yakm zamanlara kadar aragtirmacilar, Osmanh toplumunda Batiiktisad dgncsi tarzmda kaleme ahnmig metinleri en ok 1850'li yillara kadar gtrebiliyorlardi.1 Viyana'da, Avusturya Mill Ktphanesi SarkYazmalari blmnde mevcut bir yazma
risale ile bu tarihi pimdiden sonra yirmi yll daha geriye gtrebiliriz."
Ele alacagimiz kk risale, 1830'lu yillarm bagina ait bir yazmadir ve
imdilik bu tarih, Osmanh toplumunun Avrupa iktisad dgncesiyle ve
iktisat ilmiyle tamstig1 zaman olarak kabul edilmelidir.
16-18. yzyillarda Gelibolulu Mustafa li'ninSultanlara Nasihatler'inden veya daha nceki bazi nasihatnme tr eserlerden baglayarak, Koi Bey Risalesi, Selnik Tarihi, Hizru'l-Mlk, vb kitaplarda, Osmanh toplumunda egemen olen ekonomik-sosyal grglere bolca rastlanmaktadir. Memnuniyetle kaydetmek gerekir ki, bunlarm bir kismi tarihi ve
dilbilimcilerin ahgmalariyla okuyucunun yararlanmasma da sunul*

Yaprt,Ekim-Kasun 1983, s. 3744.

1 C. Orhan Tiitengil, 'Trke'de hk iktisutKitabmm Konusu ve Yeni Bir Eser zerine Notlax', 101F Mecmuasi, c. 25, S. 1-2, Ekim 1965, s, 141-150;Z. E Fmdikoglu,
'ktisadTefekkr Tarihimizden Bir Para',1brahim Fazd Pelin'e Armagan, stanbul
1948, s. 221-230; M. Orhan Okay, 1ktisatta Milli Dar,nceye Dogru', TrkKltr,
XVIII, S. 207-208, s 72 vd.
**
Yazmaya ele geirmedeki yanhuu ve metni incelemedeki tegviki iin hocam Prof.
Tietze'ye tegekkrbir bor bilirim.

93

94

muytur? Du metinlerin baghca zelligi, ok kiginin bildigi gibi, Osmanh

amalayan eleptiriter olmalandir.
geleneksel dzeninin restorasyonunu
Klsik Osmanh dneminin bu gibinasihatnme ve Islabat lyihalarr, tadayah bir imparatorlugun yapismi temel olarak kabul
nm ekonomisine
degigmesindenve o dnyanm rn
edip, Yeniag Avrupasi'umiktisad
iktisad dgnceden habersiz bir
kullanan
kavramlar
olup yeni dil ve
haklanda neriler getirmektedirler.
slbla, imparatorlugun islahati
Osmanh toplumunda Avrupa iktisad dgncesine niin yabanci kaImdigi ve bildigimiz kadanyla niin 19. yzyildan itibaren bu dgncenin benimsenmeye baglandigmm cevabi, Osmanh.iktisadt tarihini saglam bilgilere dayanan zengin bir sentez halinde yazmak kadar zordur.
Hatt, bu gibi tarihilik rnleri ortaya kondugu zaman bu soruya cevap verilebilir demek, daha dogru olur.
19. yzyil Osmanh.iktisat bilgisinin szlg, kismen klsik devir Osmanh dgncesinden kaynaklanmaktadir. Nitekim 19. yzyilda
tedbr-i menzil' deyimini Ktib elebi,Keyf-zkarquig1 kullamlan
kullanmaktadir?
Ktip elebi'ye
gre Menzil tedbri ilmi, bir
zunn'da
arasmdaki
iligkileri ve hane duaklar
hanenin reisinin, hane halki ve
tarif ediliyor. Anolarak
ayarlayacagma
bilgi
iligkin
nas11
kurup
zenini
blgmne
gelirin
n
kaynaklarm
bilginin
ve masplnda,
ve
cak bu
aile dzeyiilmi,
Menzil
tedbri
aaktir.
dzenienmesine
degindigi
raflarm
nin stnde btn topluma da yayllarak dgnlmesidir. Esasen 19. yzyll Osmanh iktisad dgncesinde de, retimin artinlmasi ve dogal kayok sernaldann bunun iin nas11kullamlmasi gerektigi gibi sorunlardan
vet ve gelirlerin blgm konusu zihinleri meggul etmektedir.
Bugne kadar bilinen ilk Trke iktisat kitaplan, Z. E Fmdikoglu'nun, brahimFazil Pelin'in ktphanesinde buldugu Tasarrujit-i Mlkiyye ve 1965 yllmda merhum sosyologumuz Cavit Orhan Ttengil'in tamttigi Ilm-iTedbr-i Mlk adh eserlerdir Sonuncusu 1860'ta Londra'da
Charles Wells tarafmdan Trke yazahp tagbaski olarak bastmlmigtir.
Fmdikoglu, tamttigi risalenin yazan olarak Serendiz Argizan adh bir tabibi gsteriyor. Serendiz Argizan, bu eseri Rossi diye bir yazann Economie Politique'inden yararlanarak Fransiz dilinde kaleme almig, Fransizca
'iktisat'

'ilm-i

mek olarak, bkz. A. Tiet2e, Mustafa li'sCounselforSultans of 1581, -Part I-ll WiMendfi'l-Men; st.Akad. derWiss.,1982; Y Ycel, Kitab-iMesalihi'l-Mslimin ve

minin, ADTCF yay., no: 307, Ankara 1981;Y.Ycel, Kitb-i Mstetab, ADTCF
no: 216, Ankara 1974.Aynca, bkz. M. Ktkoglu, Osmanhlarda Narh Messe-

yay.,
sesi ve1640 TariFdiNarh Defteri, zmir1984.
Yaami, Kigiligive Yaprilarmdan
3 Bu fasil iin, bkz. O. Saik Gkyay, Katib elebi:
'ilm-i
tedbir-i
Semeler,Trkiye Bankast yay, Ankara 1982, s. 365. 1850'lerde
baghgadir. Bizim ele aldigimiz yazma baghgi ise
menzil', iktisat risalelerinin
politique' karhgt
menzil deyimini kullanmaz; tedhir-i Emrn-1mlki'economie
kullamr.

de Aleko Sucu Osmanheaya evirerek bastirmigtir. Gerekte ise,

Fmdikoglu'nun tamttigi bu eserden nce, Mliye Nzm Mehmed Cavid
Bey, 1315 Hieri/1897-98 miladi tarihli kendi iktisat kitabmm birinci cildinde, J. B. Say'den mlhem bir kitabm lm-iTedbtr-iMenzil adiyla Sehak
Ebru tarafmdan 1850'lerde evrildigini belirtir. Fmdikoglu'na gre, ele
aldigi risale, Rossi isimli bir yazarm, EconomiePolifique kitabmdan Tasarruft-I
Mlkiyye olarak evrilmigtir. Ancak eser iin Cavid Bey'in szn
ettigi kitaptan daha eski bir tarih vermekle beraber, bu tarih, kitabgi
knyesinde yoktur; dil zelliklerine dayanarak tahmin etmektedir (tahminen 1268 H/1851 M). Bu eser Sultan Abdlmecid'e takdim edilmigtir.
Mehmed Cavit Bey'in naklettigiiktisat
kitaplanyla Fmdikoglu'nun inceledikleri arasmda kimlik atirnasi grlmekte ve yazarlar J.B. Say'in iki
ayn kitabrun evirisinibirbiriyle kangtinm; gibi grnmektedirler.Yahuz,
aik ve kesin olan bir pey, her iki eserin de 1850'ler civanna tarihlenehilecegidir. Ttengil'in tamttigi Wells'in kitabt ise, 1860 basunhdir. Bir ngiliz
tarafmdan Trke kaleme ahnan bu ikinci eser de iktisat bilgisini ve kavramlan kisa ve yetersiz olarak tamtmaktadir. Eu bilgilere gre, Osmanh
toplumu yzyihn ikinci yansinda iktisat bilgisiyle henz tampma agamasmdadir. Ancak, tamtdan bu risalelerin tag baskisi olarak basilmasi, ilginin yayilmaya bagladigmi gsterebilir?
Bizim ele aldigmuz, yazan (veyaderleyicisi) mehul risale ise, sadeark Yazmace yazma olarak kalmigtir. Viyana'da, Mill Ktphane'nin
Jan arasmda bulutunaktadir. Elimizdeki risale 86 sayfadan olugan bir
yazmadir ve 'Risle-i tedbir-mrn-1 mlkf adru tagimaktadir.5 Bunun
Economie Politique'ten bir eviri oldugu dpnlebilir Risalenin yazan
ada yazmada yer almadigt gibi, bagvurduveya derleyen mterciminin
gu Avrupa kaynaklan da belirtilmemigtir. Ancak risale sahibi, zellikle
Malthuttan sz ederken, onun nfus zerme olan eserini otuz sene nce kaleme aldignu sylyor ve yakmlarda bu konudaki tatutici bir makaleyi 56 sayih Takom-i Vekyrdeneettigini belittiyor (nfusile ve iktisad durumla ilgili byle iki makale, Takvm-i Vekyrnin 56. sayismda
degilse de 54 ve 55. sayilarmda, 'Umr-i Hariclye' blmnde eviriolarak yer almaktadir.
evirininrisale sahibi tarafmdan yapildigi anlagihmakale,
say1daki
55.
Tedbtr-t mrn-r mlk ilmindeki hazk-i hkeyor.
mdan Estrada nm spanyolhir ztm nfus meselesi ve iktisad kaynaklar zerindeki yazdiklarmm bir tercmesidir). Malthus'un meghur
denemesi l798'de basildigma ve 1831'den beri akan Takvfm-i Vekyrnin
54-56. sayilan da 1832 yihna rastlad2gma gre, elimizdeki yazmamn tarihi 1833'ten daha ge olamaz. Herhalde Bbil'nin gayrimslim tercmetni

4 Ttengil, a.g.m., s. 142-144.

5 Viyana, National Bibliothek, CodexVindobonensisPalatinus, 43 yaprak, Mixt 1169.
Yazmamn son sahifesinde muhtemelisim
ve tarih belitsizdir.

ps

96

manlarmdan olan yazar; Arab, Fars ve Yiman dilinde bulunmayan ve sadece ngilizve Fransiz dilleriyle edinilmesi mmkn olan bu bilgileri dil
bilmeyenlere aktarmak iin risaleyi kaleme aldignu bildiriyor (yazma,s.
39 r).
Risalenin giriginde merkantilist bir yaklagim gze arpmaktadir.
"Devlet diger devletlerle ve milletlerle olan ticarette kendi tebaasmm 1karnu kollamah ve onun ticaretini digerlerine gn artiracak tedbirleri

gzetmelidir" (s. 3 v 4 r).

Yazar,Osmanh neerinde ah.plmig slbun digmda, derhal konuya giriyor, ilk paragraftan itibaren iki sahife kadar, devlet hayatmda ve dnyada iktisad sistemin niye degigtigini ve niin yeni bir iktisat bilgisinin

gerektigini ve neden risaleyi kaleme aldigun pyle aikhyor: "Eyym-1

eser ve haberi
mazyede vcudi nbud ve dvel-i salfe zamanlannda
edib,
kuds
tuhur
anm mukteolan
ecza-1barut
ve
mdum ve mefkud
lcd
hurb
ve
zsmdan olan eslha-i natiyyenin karn-i
ve kit'alde istolan zausul-i
matlb
andan
muharebe
ve
mutad
mali
olduktan sonra,
mteahholmagla,
milel-i
dvel
tebdil
ve
fer ve galebe esbabi tagyir ve
tebdilini icb ve ale'1 hurenin pir nizmt-i dahiliye-i mlkiyelerinin
ilm-i mazbut insabm ibtedbrin
umrn-1mlkiyeye
nizm
ve
aid
sus
muhtasaradir" (s. I
risle-i
oldugu
beyamnda
istcab
etmig
slini
lag ve
v-2 r-2 v). Bu aiklamaya gre, barut ve ategli silhlann icadi ve kullamnuyla merkez ordular ortaya ikmig; bunlarm egitimi ve donanmu, sudevletin i dbay ve gretmenlerinin yetigtirilip maaglarmmdenmesi,
zeninde ve ynetimde degigiklikler yaratip, mal ve iktisad dzen nitelik degiytirmigtir. Bylebir degigikligi merkezlegen monargiler olayx olarak aiklayan (ve bir boyutuyla dogru olan) grg; yazar tarafmdan benimsenmigtir. Yeniag devleti, bnyesi ve iglevleri ynnden bymg,
geligmigtir. Yeni bir iktisadt Anlayi; ve iktisat bilgisi, bu olgudan dolay1
gerekli grlyor. Risalede, iktisat tarihilerinin kisaca ticari ve sonra sinai kapitalizm agi dedikleri (itiraz edilmeyecek bir terim) dnemin kamerkezyeti degigiklik
mu ynetimi ve idari-asker bnyede yarattigt
gibi olgularla yapilacak
birikimi
kapital
sermaye hareketinin bymesive
almmaktadir,
olarak
Ama tariele
degigkenler
bir a1klamaya yeg tutulan
aiklama
sayalmamahdir
bu...
farkh
ok
bir
de
yanh; ve
h ynden hi
yzytl
19.
edilecegi
18.
ve
zere,
risalenin
sonu
yzyil
Geri
yazari, fark
baglarmm iktisat literatrndeki ifade ve terimleri kullanmaktadtr ama,
giripteki bu aiklama bizce qu atdan ekici, hatt orijinaldir: 1820'lerden
beri orduda ve merkez idade Yeniag Avrupasi'ndakine benzer mform ve degigmeleri geiren Osmanh imparatorluk ynetiminin sorunlarma cevap vermek amaci gdlmekte ve buna uygun bir yaklayimla
risalenin kaleme ahndigi grlmektedir. Eu ynyle yazar, eserini ortabenimsedigi
ynetsel modernlegmeyi,
ya koydugu yillarda yrtlen
degerlendirmektedir.
kuramla uyum gsteren bir olgu olarak

Yazarin bu risaleyi kaleme almakta kendini de ilgilendirebilecek pratik bir amact oldugu da bellidir. Devletin gizli, atk, genel veya zel igleriyle ilgisi olmayan, tedbr- mran-i mlk (economie politique) ilmi konusunda bilgisi ve tecrbesi olan herhangi bir devlet ve ulustan kimselerin, nzir-i meclisin (yani ticaret meclisi nazmnm) yanmda, ona danigmanhk yapmalan gereklidir. Bu gibi kimseler davet edilmeli ve dnyafaaliyet izlenmelidir.
mn ekonomik durumu, kanunlar ve iktisad-ticari
eserler, servet,
senede
yarattiklan
iki
devletlerinin
yz
Bylece Avrupa

Osmanh 1kelerinde de yirmi yllda gereklegebilecektir (s. 2 y). Yazar burada ilgin bir eldemede bulunur: Maziye
bakarak degil, yaanan gne bakarak hareket etmelidir. Yani eskinin restorasyonuna ynelik bir iktisad anlayila degil, gnn partlarma uyup
tedbirler almahdir. Bunun iin bn-iHaldun'un bir tmcesine bagvuruanlamak iin, diger deyor: "Bir devrin halki ve devrin gan ghretini
virlerle karg11agtirmay1p, Tauri'mn her devir iin ortaya koydugu yne
tim ve igleyige uymah ve devietve toplum iq1erinibu biimde yola koymaya gayret etmelidir" (s. 5 r).
Girig (Mukaddime)'teki bu teorik ereve diyebilecegirniz aiklamadan sonra, risale beg blm (fasil) ve bir sonucu (hatime) iermektedir.
Bu blmlerin ierigini lasaca gzden geirelim.
Fasl-1evvel (L Blm), s. 6 r-10 v arast:Bu blmde iktisat biliminin temel kavramlari tammlaniyor. htiyanedir, mal nedir gibi... IhtiyaIarm
dunedmt (kithk) ve rf ve dete gm biimlenecegi, artacag1zerinde
ruluyor. rneginparap, fes ve gapka gibi geylere kargi Hiristiyan ve
Muslmanlarn aym gereksittmeyi duymayacagi syleniyor. Degerin lt olarak lothk (nedret) ve emek gsterilmektedir.
Fasl-t sni (2. Blm), s. 11 r-14 r: retimsrecinin ne oldugu aiklanzerinde
diktan sonra, bu blmde retimin geleri (istihsalunsurlan)
duruluyor. retimfaaliyetini (a) tanm, (b) sanayi ve zenaat (amel-i href)
aymnaktadir.
retimolaynu gerekleptirenler
ve (c) ticaret olarak e
ise, (a) mtegebbisler (risalede,mbagirn-i umml) olup, bunlar kr ve
lt-edavati
saglayanlardir,
zarari ykmlenen,.retim iin sermaye ve
irak, kaloban,
cret
alan
yllhk
ve
olup, gnlk, ayhk ve
(b) ucretliter
abganlarrisk
mutemet
yklenmeden
gibi
fa veya ticarette sandikkr,
dar.
lt,.edavat ve
Fasl-I slis (3. Blm),
s. 14 v-21 r: "stihsaldekullamlan
aralan
zerinretim
emval
beyatumdandir."
Yani
mstahsile-i
esbb-i
kullamImaretimde
malm
aak
rneklerle,
bir
En
basit
duruluyor.
ve
de
siyla (mal-1sermaye) retim araci niteligini kazandigi aiklamyor. Uretim aralanm (a) mal-i sermaye, (b) amel-i beger (emek yerine say deniyor) olarak aynmhyor. Bu sayede (madde-i asliyye) hammadde iglenip
mamul mal haline getirilmektedir. Klsik Osmanh dneminde fermanlardan kayatlara ve siyas-edeb metinlere kadar malkelimesi, Arapa asrefah ve baymdirhk, ingallah

97

Ima uygun olarak para anlammda kullamhrken, metinde mal szcgnn bugnk anlamuu kazandigi grlmektedir.
Fasi-:rab (4. Blm), s. 21 r-29 v: "Krymet-imal-1 sermayenin hakkat-i
98

zt ve maliyeti ve anm husiil-1 mal emrinde tark-iistmali ve efrd-i nsm

mlk ve tasarruflarmda sret i teksir ve terakmi beyanmdadir." Bir tketim mahnm kiymeti, tketicinin verdigi degere, mahn kullamm imkmna ve derecesine gredir. Bu da ashnda bir sermaye mahnm da degerini tayin eder. (Bu tmce, birinci blmdeki deger kavrammm aiklamastyla eligki iinde gibi grnmektedir.) Bir mahn retiminde sermayenin degeri de yer ahr; daha dogrusu, sermaye mah
rne dn-

o
gr. Kr lsnde sermaye artmhr ve i; byr. Mesel, bir sabuncu daha fazia yag ahr ve sabun kazamm yeniler, bylece bu iglemden diger
reticiler de yarar saglar.
Bu blmde devletin zenginliginin de bu yolla artacagivurgulamyor.
Risalede, Tanzirnat arifesinde yapilacal reformlar ve yeni iktisad politikaya uygun bir anlaysym yer aldigi, bu gibi meklerle aika grlmektedir.
Fasl-r hami (5. Blm), s. 29 v- ve devamt: Bu blmde nfus sorunu ele
aluunakta ve risalede orijinal bir egilim olarak, Malthus'un gr zetlenmektedir. Yazar, Malthus'un otuz sene nce kaleme aldigi-eser ve bu
konuda Avrupa gazete evrakmdan (!)yaptag1eviriyiTakoim-iVekayf de
bastudigmdan sz ediyor (s. 33 r). En uzun blm budur ve risale sahibinin, daha nceki gazete eviriferinden de anlagildigi zere, Malthusu
nfus kuramma yalon ilgi duydugu aiktir. Hatt risale sahibi, bir
anlamda iktisat bilgisinin, nfus artrymm yaratacagt sorunlari kavramak
ve zmek iin bir a oldugu kamsmdadu. Malthus'un bu konuda verdigi rnek hesaplamalan nakleder; her dogan ocuk yagasa, yirmiden
fazla ocuklu evililikler yaygmlagir.Bir memleket nfusunun artig yetenegi, o memleketin nfusunu her 26 yllda kat ykseltecek derecededir. Yaniotuz milyonlu Fransa, 26 sene sonra 90 milyon nfuslu ve 52 se
ne sora 270 milyon nfuslu bir lke olacaktir. Bu nedenle hastahk, salgm, savag gibi tahripkr olayla_rkamilmazdir. Risale sahibininbu konulan daha ok Malthusu yazarlarm Avrupa gazetelerindeki makalelerinden iziedigi anlalmaktadir.
Bundan sonra, girig blmnde ileri srlen dgncelere atif yapilarak,yisalenin
bu sorunlara dikkati ekmek ve tedbir- mrn-i mlkt ilminin grenilmesi ve ona gm tedbir almmast iin yazildigi bildiriliyor. Risale sahibi, Malthus'un nl denemesi hari, metinde hangi kaynaklari
kullandigmi belirtmemigtir (klasik Osmanh nesrinde pek grlmeyen
bir biimde, yazar ek audamalar yapmak iin dipnotu kullanmaktadar).
Risalenin kaynaklan muhtemelen temel, orijinal eserleiden ok, bazi
vlgarize kitap ve makalelerdir.
Risalede, fizyokratlardan, tabi denge
kuramcalarma, J. B. Say'den Ricardo'ya kadar birok iktisat kuramci-

smdan esintiler vardar Belki

yazar, bu nllerin yaptigi tamm ve ileri
srmg olduklan dgnceleri, onlarm isimlerini bile bilmeden ikincil
kaynaklardan naklen derlemigtir.
99

Bununla beraber, elimizdeki ilk iktisat kitabt (daha degrusu

yazma
risale), btun nahif
yapisma ve slbuna ragmen, iktisat biliminin konularina ve temel kayramlarma yazarm zekice yaklagtigi ve bunIarm olduka yanhysiz grenilip gretildigi bir metin grnmndedir. Daha
nemlisi, bu gibi bilgi1erin grenimi ve okunmasi yaygmlagmamig Shra
bile, asker endigelerle baglarrug Mahmudiyye reformlari dnemi Osmanh adammm, degigen dnyanmiktisad mekanizmasuu ve dgncesini grenme istegi ve bazi tedbirler ahnmasi zlemi bu risalede
gze
arpmaktadir.

Osmanh

mparatorlugu'ndaSanayilegme

Anlayzytna Bir Ornek:

'Islah-t Sanayi Komisyonu' Olayr

19. yzy11a girildiginde taramsal ve endstriyel geligimgsteremeyen

imparatorlukta, tezgh ve Lonca sanayinin ugradigi knt genel olarak bilinmektedir Gene Tanzimata grubun bazi dallarda, zellikle tekstil ve porselen sanayinde atdunlar yapip, bazi devlet fabrikalari kurduklan da bilinen gereklerdendir. Bunlarm sayilart, sermaye ve retim
kapasiteleri zerinde tam ve ayantih bilgi elde etmek qu an mmkn
degildir. 1835'te kurulan feshane ve uha fabrikalari, zrnitKgit Fabrikasi, Beykoz Tehizt-i Askeriyye Fabrikas1, Tophane,
porselen fabrikalan gibi tesisler bunlardandir.1 Bu tesislerin bir kismi
rantablkogullar
altmda a14maya devam etmig, bir kisnu zaranm srekli olarak hazine yardim1ylakapatmy, fakat tekstilde nclk etmesi dugnlen nemli bir kisuu ise, yolsuzluk ve rezaletler serisi ile ifls edip
genel retim yapisanmve dig ticar iligkiler sistemikapanmigttr. lkenin
nin bu geligmeyi nledigi aiktir.
Burada zerinde durmak istedigimiz asil konu; Osmanh devlet
adamlarrun
sanayilegme programi, daha dogru bir deyigle sanayilegme
anlayigidir. Hemen grlecektir ki, bu konada Osmanh devlet adami bir
bakuna gereklerden uzak neriler getirmektedir, ama bu durumun nedeni de sanayilegme konusunda iinde bulunulan dilemmadir.
Sultan Abdulmecid dneminde byk umutla girigilen sanayileyme
tegebbs, 1asa zamanda olumsuz sonular verdi. Bu durumda 1860'lardan itibaren sanayilegme konusunda baziyeni projeler ortaya kondu. Bu
szde programi yrutmek iin 'Islah-1 Sanayi Komisyonu'nun kuruldugunugryoraz. Sultan Abdlazz devrinin sanayilegme koitusunda
belli bagh tek eylemi sayilabilecek bu komisyon, Meclis-iVl azasmdan
bazilarmm yelige tayiniyle kuruldu. Komisyon reisi gene Meclis-i Vl
azaimdan ve birok komisyonlarda yelik yapmi.9 olan Riza Efendi idi.
Yayunlanan talimatnameye gre bu komisyonun ugrayip zmleyecegunlanhr:2
sorunlar

Beykoz-nceky

ODTGehpimDergisi, 1978 zelSayisi, s.

123-130.

'Tanzimat ve Sanayimiz', Tanzimat I, stanbulMarif Basunevi,

1940, s. 432-439,
2 Takvim-i Vekay, no: 1027, 11 Tegrinisani 1284; ayrica bkz. Osman Nuri, Mecelle-i
Limr-I
Belediyye,stanbul1338-1922, I, s. 718-724.
1

. CelAl Sar,

a) Halen %5 olan gmrk resmini artirmak,

b) Sergiler aarak sanayii tegvik etmek,
c) Sirketter
(esnaftan) teykili ile sanayii geligtirmek,
amak.
mektepleri
d) Sanayi

sKomisyon faaliyete muhtemelen 1280-1282/1863-1865 yillarmda gemigtir.3 Sanayi mektepleri stanbul,Edirne, Tuna vilyetlerinde
ok sonralan aildi ise de, mezunlarma
i; sahasi bulunamadigmdan dumura
ugradilar. Gmrk resimleri ise imparatorlugun son zamanlarmda bile
%8 oranma ancak ykseltilebilmigtir. Yerli tccar iin ise ihtisb rsurim
ve dahin gmrkler yznden bu oran ok daha yksekti. Sanayi fuar
tarihinde gstermelik bir iki nemsiz olaydan
ve sergileri imparatorluk
ibarettir. Bu talimatnamede komisyonun asil hedefinin esnafi, girketler
halinde rgtlemek oldugu grlyor.
artik mnferiden degil,
Nitekim talimatnamenin 3. maddesi;
girket halinde ahymast' lzumuna deginiyor. 4. madde, bu girketlerin
her suuf esnaf iin lonca kethdasive loncanm ileri gelen esnafmdan seilen azadan kurulu hir idare cemiyeti tarafmdan ynetileceginibelirtiyor. Ancak 6. madde, girket idare cemiyetinin kararlan ve faaliyetinin
Meclis-i Vl tarafmdan denetlenecegini belirtmektedir. ByIece, daha
igin bagmda serbest girigime dayah kapitalist bir geligme kavrammin
yerlegmedigi ve girketlerin brokratik kontrol ve gdm altmda tutulmak istendigi anlayihyor.4 Bazi esnafm girketler halinde rgtlendirilmesini ngren komisyonun talimatnamesi, daha ok ikincil maddelerin
retimi zerinde duruyor, rneginsimkey esnafi, sara, altm varaki esnafi bagta geliyor. Debbaglar 2000 kese altm, demittiler ise 5000 kese altm sermaye koyarak birer girket kuracaklardir. Demirciler girketinin 100150 beygirlik makine ve telgraf telleri iml etmesi ngrlyor. Bu sudan projenin gerekleytigine dair bir kayda rastlamadik. Bundan bagka
balmumu, kumaa, yastiki, dogramac1gibi, yirmi dalda ahgan esnafm
girketler halinde rgtlenmesi ngrlmgtr. Bu konudaki girigimler
suya dgmgtr. Ciddt bir sanayive pazarlama sz konusu degildir. Sanayilegme halinde ortadan kalkmasi gereken reticilerle, yani esnafla bir
sanayilegme girigiminde bulunulmak isteniyordu. Nitekim bu girketlerin hibiri gereklegememigtir.
IL Abdlhamid dneminde lkede ulagun, brokratik rgtlenme,
egitimin yayilmasi alanmda kayda deger hazi geligmelergzlemlenmigse de, sanayide cidd girigimler gze arpmlyor ve sanayilegme alanm'esnafin

3 Osman Nuri, a.g.e., s. 718.

4 A.g.e., s. 724 ve devami; bu talimatnamenin son gekli olup 22 Temmuz 1290 (1873)
tarihini tagiyor.

101

102

daki bu arpik tutum ve dgnce devam ediyordu. Yildiz Argivi'nde

Islah-1
sanayi raporu bu gerrastladigumz
ve burada ele alacagmuz bir
etmektedir.5
ege igaret
Bu raporda stanbul'da
ve vilyetlerde kurulan sanayi mekteplerinin
arzu edilen sonucu dogurmaylp iglerligini yitirdigi ve sanayiin tegvikiislah
komisyonune yarduna olmadigi belirtiliyor. Kurulacak bir sanayl
mahall
kg nedallarmda
sanayn
demircilik
tekstil,
camcthk,
nun
denlerini aragtirmast isteniyor. kinciolarak, bu mallara talep yaratilmast iin refer gerektiginin aragtmlmasi ve nc olarak mimar ve ingaIslalu
at dahnda eleman yetigtirilmesi iin gzel sanatlar okulunun
gerektigi belirtiliyor. Drdnc olarak kgit ve cam setiminde ncelik1e
yerlisanayiin geligtirilmesi ve nihayet pamuklu dokumaahkta yerliretimin geligtirilmesi gerektigi belirtiliyor. Ancak burada ilgin bir nokta
gze arpiyor "Bu dalda fabrikalar kurulmast amaca ulagmaya mmkn
dokumamn ahliye iml ettirilkilmaz," deniyor Istenen gey,
mesi', yani kk retimin tegvikidir ki, bylece cidd bir sanayi programindan sz etmek mmkn olmuyor. Raporda bu husus aika apagidaki gibiifade edilmektedir: "Tegekkl edecek komisyou tarafmdan mracaat olunmasi lzun gelen tedbir; evvelen memlik-i mahrusa-i pahane
(de) vaktiyle sanayi hayli terakk ederek olduka ihtiyac-1 dahiliyemize
kifayet edecek derecede iken, gimdi bunlardan evvelki kadar istifade dilememekte olup, mesel Ankara soflan, Bursa ve Haleb ipekli ve kumaglari ve Bilecik atmalan ve vilyt-1 gahanelerinin ekserinde iml edilmekte olari alaca ile debbaghk ve Ktahya'mn inileri ve hah imli ve
bahusus sanayice derece-i vcbda olan demircilik sanatlan heman
mahv u mnkariz olmak derecesine gelmig olmagla bunlarm yine mahallince ihysi ve ilerletilmesi tahtu'z-zeminde olmagla tegekkl edecek
hey'etin evvel enfinle; sanayi-i mezkrenin inkirazur mucib olan esbabi ve badehu bunlann hal ve zamanm terakkisi nisbetinde islahi in ne
gelecegini arz ve mik teemml
gibi tegbbsta ibtidar edilmesilazun
'pamuklu

ve mlhaza etmesi.
Sniyen; mahslt-i dahiliyenin beyn-el ahl nazar-iitibre almmasi
ve revc-1 resinin istihsli zunnmda ne yapmak lzun gelecegini p-i
nazar-i mtlaaya almasi.
Slisen; teb'a-i Islmiyyeden fenn-i mimarde hayli zevt-i meghre
gehnig ise de her ne esbba mebn ise bir mddetten ber bu zenat-i
lyeye ragbet edilmemig oldugu gibi, oymacihk ve hakkkhk ve fenn-i
nakkag dahi gerde kahm; oldugundan
bunlann ilerledlmesi lzimeden bulundugu cihetle sye-i terakkvye-i hazzet-i mlkdrlerinde
derece-i
el'n mevcut olan ve hl-i haziriyle intizm ve mkemmeliyeti
matlbede bulunan senyi-i nefse mektehinin bu nokta-i nazardan tev5 BOA, YgdazArgivi Evrakt, 12-88/35, ID Ca 1306/9 Ocak 1889.

si

ve mekteb-i

sanyin dahi tanzm ve islahi resin dgnmesi.

Rbien; cam ve kagit gibi pek ok srm olan egya in memlik-i
mahrsa-i ghneden her serie milyonlarca paralar Avrupa'ya gitmekte
oldugu cihetle bu paralar harice ikmayarak dhil-i memlikde kalmak
ve pek ok ehli-i slmiyyekullari dahi bu yzden mstefid olarak erbb-i zenatden ustalar yetiptirilmek zere muntazam fabrikalar insi
zunmnda cb eden tedbirin teemml ve mlhaza etmesi.
Hmisen; ehli ekseriyet zem pamuk bezi iks ve istihlak etmektroldugu.cihetle, bu yzden dahi Avrupa'mn memlik-i phneden almakda oldugu para, cam ve kt in akan akeden daha ziyde oldugu cihetle bunun dahi hrice ikmayarak dhil-imemlikde kalmasma bir re bulunmasi ve fakat bunun in fabrika insi hlinde maksad-i aksaum husul mmkn olmayacagmdan, bunun ehlye ml ettirilerek, bu
istifdesi redinin istihsli."
yzden pek ok efrd-1slmiyye'nin
Fi 10 Ca sene 306 ve fi 21 Knmevvel sene 304 tarihli raporda Mze-i Hmyn mdri kullari Hamdi (muhtemelen Osman Hamdi) ve
mgir kullan (Said?) imzasi grluyor.
Yzyilm sonuna gelinmigtirama, Osmanh devlet adamlarisanayileyme at11mum gereklegtirmekiin hl esnaf ve fezgh uretiminifeda etOsmanh sanayinin bu temel zerinde
meye cesaret edememektedirler.
kurulup geligtirilmesineahqilmakta ve tabi girigimler bir yana, hazirlanan raporlar bile arptk bir nitelik gstermektedirler. Kk retimin ve
lonca dzeninin Avrupa'da 15. yzyildan beri byk olaylar ve istiraplar yaratarak y21aldigi,aym deneyin Japonya'dalasa zamanda yogun biimde tekrariandigt
dgnlrse; Osmanh devlet adamlari byle bir
toplumsal devrime cesaret edemediler denebilir. Ancak, sorun bu kadar
basit degildir. Tanmsal fazIayi yaratamayan ve kirsal alanda nemli degipmelergeiremeyen lkede, fabrika endstrisine gepecek partlas da
mevcut degildi. O nedenle, Osmanh sanayi programlarmm arpik mantigi byk lde lkenin tarimsal yapismdaki arpildiklardan ileri gel-

mektedir samyoruz.
II. Megrtiyet'ten.sonra
da esnafi feda edemeyen bu sanayilegme
programlarma devam edilmig ve Osman Nuri Bey'in dedigi gibi6 kurulan bazi esnaf girketleri yolsuzluk ve ifls denemeleriyle ostadan kalkm1gt1r.

6 Osman Nuri, a.g.e., s. 728.

103

104

Osmanl2 Imparatorlugu ve
Alman Diplomasisi: "Drang Nach Osten"*

ile olan iligkilerinde tesis ettigi

Osmanh mparatorlugu
imparatorlugu esas itiAlman
nasil
edebiliriz?
sistemi
tarif
diplomatik
bariyle bir kara devletidir ve Reich szn kozmopolit bir imparatorluk
degil, bir mill devletin Versailles'da kurulugu olarak anlamahyxz.
1878 Berlin Kongresi'nden sonra Osmanh mparatorlugu'nun18. yzyll sonundan itibaren nyguladigt politik dengenin unsurlan degigmektedir. ngilterebirinci derecede gI devletta Fransa ise ngiltereile bagkalan arasmda vardan uyugmalari er ya da ge izlemek zonmdadtr. 18.
yzyilda Fransa'run Osmanh Devleti lehine izledigi, politik diplomatik
rol; artik 1878'den sonra sz konusu olmamaktadir. Fazarabuluculuk
ladan ngiltereve Fransa'mn bundan byle Osmanh Devleti'ni Rusya
aleyhine eskisi kadar desteklemeleri sz konusu degildir. Byk devletve milliyetler' agru olgu olarak
ler dnyanm bu parasmda
kabul etmig grnyorlar ve Balkanlar'm kopuu konusunda, Osmanh
btnlgn koruma prensibinden vazgeilmigtir. 1791 Zigtovi ve Yaq
antlagmalarmdan
beri kendisi ile harb edilmeyen Avusturya (1867'den
beri Avusturya-Macaristan) gimdi kongrede Bosna-Hersek'i iggal ederek
Balkanlar zerindeki mtecaviz emellerini kuvveden fiile ikarmaktadir.
ngiltere'demuhafazakr hkmetler, hassaten Benjamin Disraeli, Osmanh Devleti'nin birliginden yana bir politika izlemigtir. Hatt ngiltere
bagbakam bu politikasmdan dolay1 parlamentoda 'Yahudi' diye tahkirapolitikaya
ne bir protestoya da ugramigtir. Bagbakam kugkusuz pro-Trk
iten saik Sefarad Yahud mengenden ok, ngiltere'ningerek menfaatini
grebilmesiydi. Nitekim Gladstone ve Liberaller bu politikamn aksini izledilderinden; Balkan halklanmn milliyetiligini desteklediler ve tarihin
bagladt. Disop Roma mparaterluguAvrupa topraldarmda gerilemeye
bulamadi; Avrupa
umdugunn
Rusya
Kongresi'nde
Berlin
yanda
ger
ugrunda donun kargismdaydi, asil nemlisi romantik bir hava iinde,
ve tabi Alkltrn
politikasuu
vgtkleri Balkan Slavlan, Alman
ve
ediyorlardi.
durumda
Du
tercih
manya ile iktisad baglantry1 Rusya'ya
dneAleksandr
yapildigi
III.
sma
yatirunlarm
byk
zellikle
Rusya,
Osmanh
mpatagir)
sulhsever
unvamni
kendisi
minde (ki
Mirotvoretz,
Almanya'mn

'ihtillller

Trk Diplomasisi;20DYdhk
agdag

Sure, 15-17 Ekim1997, Ankara 1999, s.215-221.

"etmigtir.

Hatt Rusya ile

ile barii bir politika izlemeyi tercih
daha nce
g
ehreminlerinden
olan,
arkasi
iligkinin,
btn perde
stanbul
de Rusya sefaretinde bulunan Riza Papa aracihglyla srdrldg rivayet edilmektedir. Demek ki Balkanlar'da Avustura ve talya'nmemelleri, ngiltereve Fransa'am Balkan milletlerini destelder tavri da Osmanh
Devleti'ni Almanya'ya yakmlagtiran nedenlerden biridir. Bugnknn
aksine Almanya 19. yzyilda Balkanlar'da aktif politika gtmeyen ve henz tkarlanyla sahneye ikmamig bir devletti.
Alman-Osmanh yakmlagmasmi tersm ve tesis eden diplomatik iligkiler agt, esas itibariyle otoriter bir toplum ve devlet yapisma dayanlyor'totaliteiden
farkh bir yapidir. Tek merkezli bir idedu. 'Otoritet rejim
oloji ve idareden ok, belirli bir dnya gru (Weltanschauung) etrafmda biimlenen bir toplum yapisi ve bir egitim sistemine dayamr. Otoride degildir. Parlamentonun, serbest bater mjim Rusya tipi bir
a1k
zorba tedbirlerle kulagt ekilebilen, bir
mdahaleye
ve
daima
som
hkmetin parlamentodan ok hkmdara karpi sorumlu bulundugu
sistemdir bu. Alman dig politikasi kapah kapilar ardmda diplomatlar,
askerler tarafmdan tespit edilir ve kitleler basm ve cemiyetler yoluyla bu
politikayi desteklemeye agrdir ve ynlendirilirler. Belirtildigi zere kitleler bu rejimi, bu sansr ve bu tekmerkezlilige egilimi desteklemeye
hazirdir. Alman toplumunda Karl Liebknecht ve Rosa Luxemburg da
toplatmak
da ngiltereve
yazip faallyet gsterebiliyordu; ama gazete
altmda tunastlkontrol
basmm
bir
Hr
kolay
igti.
ok
Fransa'ya gre
(!)
sosyalist
adh
bir taparti
Konrad
orgaru,
Arme
rnek;
Der
bir
tulduguna
paraziti nasil yagiyoir diye yazmrihte Sultan Abdlhamid iin
etti ve arunda Bagbakan
ca; Berlin sefirimiz Tevfik Papa gazeteyi gikyet
emriyle gazete toplattir11di.1 Bu gibi tasarHohenlohe-Schillingfst'n
ruflann di politikada. Wilhelmstrasse'ye kazandirdig1 manevra kabiliyetini gz nne almak lzim. Bugn diplomasimiz, Almanya'da bu sistemin bir tarih miras olarak belirgin lde devam ettigini anlamahdir.
Fransa ve Almanya digigleri aym prensiple igZannediliyor ki ngittere,
liyor. Hayn, ilk ikisinde pluralist sistemin elemanlari ok eskiden beri rademokratik ogulcu
yina oturmuy ve igleyig kazanmty; Almanya'da ise
edilir, ama istenanayasal
tolere
sesler,
sistem
gegi
ikardigi
sistemin
alti edilir. O anhasir
ile
sester
ise,
gnk
politika
ayugmayan
meyen o
da hkmetin politik manevralarma yararh ise hoparlrn sesi ykselsesi hakkm sesi' forml ileri srlr. Bazt halde bazi sestilir ve
lerin ykseltilmesi ve bazi halde kisilmasi halen devam eden ve otoriter
Totaliter rejim yrkilabuir, ama
sistemin miras1 olan bir mekanizmadtr.
otoriter rejim yikilamaz, ancak uzun bir tarih iinde erir...
ratorlugu

'otokrasi'

'devletin

'halkm

1 Der Arme Konrad, no: 8, 17 Okt. 1896, Hohenlohe raporu, Archiv de; Auswaertiges Amt, Trkei 159, no: 1,bkz. 4-5.

105.

Osmanh lkesindeki Alman demiryolu yatirimlan ve teknolojik stnlk Alman diplomasisinin nemli birer aracidir. Bu 19. yzyil iin
yenilik ve atihmdo Almanya bir demiryolu agt tesis ediyor. Bu demiryolu
106

Fransizlann yaptigi Manisa-Kasaba veya ngilizIerin Aydm demiryoln

gibi degil; demiryolunun etrafmda aym zamanda mthip bir sosyal tesisler manzumesini
bugn bile gryorsunuz, hastaneleriyle, lojmanlanyla, demiryoluna baglanan poselerle... Bundan bagka umra'dagrldg gibi, sulama kanallanyla, ukurova'daki
gibi ziraatm islluyla yeni bir yatmm modeli giriyor. Bu kadar aktif bir yatmm sz konusu oldugu vakit ister istemez diplomaside yeni vasitalar geligmekte; yani her iki
tarafm da bagh oldugu ve her iki tarafm da ynettigi enisilahlar sz konusu oluyor. Bu, byc iragma benzer bir olaydir. Wilhelmstrasse Kurt
Sanders ve Helfferich'i kullamr. Helfferich ve Sanders ise Wilhelmstrasse ve Osmanh'yi kullamr. Bu ikili iligkiyi bilhassa Bagdat Demiryolu konusunda grmekteyiz. Her yeye ragmen punu syleyeyim; gerek Anadolu Demiryollari Kumpanyasi ve onun geniglemesiolan Bagdat Demiryolu Kumpanyasi adru alan girketlerde lisan Fransizca olmugtur. Fransiz
sermayesi hkim olmug, Ingiliz sermayesi de girmigtir.Ve girketin Isvireli mdr Birinci Byk Harb iinde Liman Von Sanders'in ve Istanbul'daki Alman kurmay heyetinin taleplerini her zaman dinlememektedir. Yani'gunu tagi' deyince
diyor; ve harb ortasmda bile girket statsn koruyor ki bu ilgin bir yapidir. Bunun iin diplomasi de
bu gibi yeni olugumlari (ki bu ok yenidir) 19. yzyil sonu ve 20. yzytl
bagi itibariyle gz nnde bulundurmak zorunday1z.
Bagdat Demiryolu malmdur ki, tamamlanamayan bir hat olarak
kaldi. Bagdat-Basra arasim, birinci harbden sonra ngilizler;Bagdat'tan
kuzeye olan kismi da gene ngilizmanda idaresi tamamlamigttr. Basra'da en u nokta Hamad'a kadar oluptu. te yandan Rusya kuzeyde
ran'da Henekin'e kadar demiryolu dgyor ve kendince Basra krfezine ulagmayi hedefliyor. Mamafih Witte gibi akilh maliyeci bagbakan bu
nafile prestij projesinden vazgemigtir.
Nitekim Heniken'e ulagan Rus demiryolunun daha gneye inmesi
hedeflenmigken, Witte'ci evreler, Transsibirya demiryolunun invasim
bu projeye tercih ettiler. Basra'ya kadar uzanacak demiryolunu ise Almanya'da kim istiyor? Kayzer IL Wilhelm istiyor, Genelkurmay'da Graf
von'Waldarsee istiyor. Askerler ve diplomattar
ve bir de birtakim yan
mnevverler,
kasaba gretmenleri, militarist Pan-Cerman birligi yeler
istiyor. Gerekten ticaret, sanayi ve bankacilikla ugraan, sermayeyi yneten gruplar bu konuda ok ihtiyath ve gerekidir. Sermayedarlarm bu
ihtiyatmi Rosa Luxemburg gibi militan ii hareketi Uderleri de paylagiyor. Proje pahahdir ve bir noktadan sonra faidesiz yatirundir. Svey; Kanah aalmig; gemiyle naldiyata gre Avrupa-Hind Denizi arasi demiryoluyla birka gn daha kisahyor, ama tapima masrafi denize gre yksek.
'tagiyamam'

Bir yandan Helfferich, "Sivas'a dahi uzanmaya degmez," derken; Basra'ya ve Bagdat'a gelen her vali Alman konsoloslarma, "Bu yol ne zaman bitecek?" diye soruyor. nkDeviet-i Aliyye jandarmay1 ve askeri sevk edecek emm ve kisa bir vasita ariyor, imparatorlugunu daha etkin biimde kontrol etmek istiyor. Ve br yandan Mezopotamya rnleri demiryoluyla daha sratli ve ucuz olarak merkeze gelecek; Anadolu
ve Arabistan imparatorluk ile btnlegecek. tebu yatmm, diplomatik
ama ve seimleri ok etkileyecek bagh bagma bagnnsiz bir olayd2r. Mamafih Kayzer, Osmanh idaresini sadece Basra degil, Kuveyt zerinde de
hkimiyetini pekigtirmesihususunda kipkirtiyor ve ingilizmdahalesine
kari szde garanti ve destek veriyor. Sultan II Abdlhamid'in nadir aldanmalarmdan biri bu skandaldir ve ngiltere'ninkrfeze yerlegmesini
hizlandiracak biimde sonulanmigtir. Temmuz 1897'de ilgin bir atigma
ikti. Osmanhya tabi Necid Emiri bnRagid,Sabah ailesinden Mbarek'le
at19ti. ngiltere'nircevabi quydu: "Her Majesty's Government have never admitted that Kuwait is under the protection of the Turkish Government. But since it is practically under Turkish influence, it is doubtful,
whether we could deny the latter," deniyor. Eu dnemde Hindistan kral
naibi olan Lord Elgin de OsmanhlarmKuveyt'te katantina istasyonu kurmalari, hatt Britanya'mn hak iddia ettigi yerlerde de aym geyi yapmalarma itiraz etmedi. Buna ragmen Britanya Kuveyt zerinde Osmanh hkimiyetini veya korunmasuu tanmuyor. Fakat Osmanh idaresini byle bir
hkimiyeti pekigtirmeyekykirtan Almanya'nm bn-iRagid'i SeyhMbak es-Sabah'a kar1kigkirtmst da gerekli asker tedbirler almarak nleniyor. Sonunda bn'ur Rapid de 28 Mayis 1901'de Britanya protektorasuu
kabul ediyor.2 Bu skandal Alman gdmnn ve desteginin pek gvenilmez oldugunu gstermigtir.Pahah bedel deyen IL Abdlhamid Alsafdil tavrmm aksine fazla gvenmemanya'ya, artik ilerde ttihatalarm
asker
sadece
yecek,
Alman
yardmu dig dnyaya karp adeta bir Karagz
abartilrug
ittifak gibi gsterilecektir. (Benim Alman geneperdesindeki
rallerim var, Kayzer dostum var dercesine.) Bu sayede Rusya ile sulh
iinde geinilecek, Avusturya'mn Balkanlar'daki emelleri dizginlenebilecek; ngilizve Fransiz diplomasisinin saygisizhgt nlenmeye ahgilacaktir.
Ashnda bu olayda Alman diplomasisi Trkiye'yi belirsiz bir hedef ve
yolda kullanmaktan ok, kendi teknik bilgisizliginin de kurbam olmugda aaka gralyor ki, Istanbul'daki
tur. Schoefield'in aragtirmasmda
ngiliz byke1isi Sir Philippe Currie Trklerin Kuveyt'te hkimiyet
haklan olmadignu' kabaca ifade ederken, aym ingiltere Almanya'ya kargi, "Shaikh Mbarek, technically a subject of the Ottoman Sultan, in prac2 Richard. Schofeld, I<uvoait and Iraq: Historical Claims and Territorial Disputes, The
Royal Institute of International Affaires, London 1991, s. 15-17.

107

108

tice he enjoys a fair dege of independence," diyebiliyor. Bu ngiliztarifi de Almanlan harekete geirmeye yetmig olmahdir.
sirasmda Bagdat'a yalAslmda Midhat Papa Bagdat valiligi (1869-72)
renklerini
vermelde
kalmamigttr.
Onun baymdirhk faOsmanh'mn
mz
Ama, Papa ayaliyetleri bu cografyaya Osmanhhm rengini birakmigtL
Muhetme
zamanda
Kuveyt
zerinde
hkimiyet
tesis
gayretindedir.
m
temelen Paga'mn dneminde Sabah ailesini'paga' olarak kaymakam tayin
etmesi gibi tasarruflan.nedeniyle Londra Berlin'e byle ikin bir ifadede
bulunmugtu.
ligkilerdebelirli galuslann hediye ve rgvet ile satm almmasi sz konusudur. Bunu her iki tarafm da yaptigt anlagiliyor. Saraym cmert hediyeleri, tevcih edilen niganlar ve rtbelerle bazi misyon geflerinin bilgilenmede kullamldigi a1ktar. Mesela von der Goltz Paga'nm bir darbe
planlayan mektubu Woldersee'ye yazilmig ve bazi papalan elde ettigini
syleyen satirlan IL Abdlhamid'in
eline nasil gemigtir?3 Von der Goltz
zerinde
dig
Abdlhamid'in
perde
dnyaya gsterdigi 'Bendeki AlIL
Kendisi
Trk ordusunda sevilen ve sayPapalan'ndan
bir
tanesidir,
man
mgavir
Genelkurmay1ile
de arast o derebir
papaydi,
Prusya
gi gren
cede ktyd. Tab Alman askeriydi ve gereken grevleri yapti: stihbarat ve Alman silh sanayi iin Trk ordusunu tavsiyeletiyle bir pazar
haline getirnek. Bunda da papilacak bir yn yoktu, iki taraf da karg1hkh
istihbarati aiga vurmadan belirli llerde devam ettirmig grnyor.
1912-18 arasmda bu sure Almanya lehine yogun bir biimde geligmigtir.
Hepimizin bildigi gibi Yakmdogu'daki diplomatik misyonlar ngiltere aasmdan pyle bir dzene gre kurulup igler:
Londra'da Foreign Office,Avrupa'daki btn eli, bykeli, orta eli
dahildir, Rumeli dahildir, Trabve konsoloslan tayin eder. Buna stanbul
zon, zmirve skenderundahildir. Buna kar1hk Tahran'daki bykeliyi ve civar blgelerdeki konsoloslan India Government tayin ediyor. Bu
ok ilgin. Du demek ki India Government'in tayin ettigi diplomatlar
Londra ile ok hizla ve direkt bir temas halinde degiller. Acil blge degil,fakat bunlarm hepsi ngilizhariclyesinin en uzman kipileridir. Dosyalarma bakm, yazdiklan raporlara bakin, sahayi bilen, dili bilen adamlardir. Basra'daki konsolosu India Government tayin ediyordu. Baktilar ki
Osmanh Imparatorlugu ve Almanya ile atigma ikti, hemen Londra'dan tayin etmege bagladilar. Sicak blgenin iine girdi. Bu en enteresan degigmelerden biri; niin byle bir durum ortaya tkiyor? Ben kendi
tezimi ahytigim zaman Irak konusunda pahsen blgedeki Alrnan konsoloslarun Richarz dahil, yazdiklanmn para ettiginifakat beg para etmedigini syleyebilirim.
Zaten seyrek yazilan raporlardir. Malum kuAinun Nfu2:u,ikinci basla, 1983, s. 78.79.
3 . Ortayh, Osmanh imparatortugu'nda

yazumigtLr.

Halbuki aym dnemin iinde Basra'daki India

raporlan mtGovernment'in veya Londra'nm tayin ettigikonsoloslarm
hig degerli geylerdir, bunlar kitap halinde yayimlanmaya deger belgelerdir. Blgeyi ok iyi tammaktadirlar, 19. yzyilm son on yllmda daktilo
kullamhyor. Bu ok ilgin... nkdaktilo yeni iktmg bir alet ve adamlar bunu kullamyorlar Bu brokrasinin niteligini gsteriyor. British India
ok cimridir. Herkesin masasi bile tayin edilir. Lks masa bile yksek
memur iin bir imtiyazdir. Fakat daktilo kullamhyor. Ve buradan tabi
alman bilgi son derece ilgin ve ayrmtthdir.
1900 y11mda Almanya ve Osmanh Devleti arasmda ne oluyor? Simdi
herkes Kayzer Wilhelm fazla zeki degil ve yalanci diyecek. Bu gibi geyler hem dogrudur hem degildir, iktidarda bulunan kigi en azmdan bizim
kadar zeki ve bizim kadar yalancidir. Bunu da hesaba katmak zorunda1898'de ziyaret ettiginde Kayzer
yiz. Yani Osmanh mparatorlugu'nu
Wilhelm kalkip Abdlhamid'i kigkirt1yor, "Siz ngilizierebakmaym, Kuveyt sizin ecdad mirasunz, saldmverin,"
diyor. Kimi saldirtacak, tabi
bnu'r-Rapid'i,
sahamizda
kendi
bulunan Necid Emiri
Sabah ailesinin
zerine saldirtacak. Tabi Sultan Abdlhamid tedbirli oldugu iin, "Hemen niye saldirahm?" diyor, igi sallantida birakiyor. Fakat faaliyet baghkrfezin soyor. Hemen 1899 Kasum'nda bir irade ikmig,
banuna kadar uzatasmiz' diye. Ve Ocak 1900'de Alman mhendislerin
y ektigi demiryolu fen heyeti ilk saptamalari yapiyor. Ancak bundan
hemen sonra ngiltereartik Berlin nezdinde de yumugak davranmanm
faydasi olmayacagim anlanu; olacak ki, 1898 yilmda, "Kuveyt'e ne Almanya, ne Rusya, ne de Osmanh Devleti'nin hat ekmesine msaade etmeyiz," diye bize ltimatom veriyor. Aym yll 1900'de padigahm irade-i
seniyyesinin
1kmasi ve demiryolu iginin ciddiyet kazanmasi zerine,
1900 Haziram'nda BerEn sefiri olan Nagel, Blow'a, "Kuveyt'in zerindeki hkmranhgi tammayiz," diyor. Buna ragmen 1901'de maalesef ngiltere'nin Almanya'dan aldigi szn ettigimiz ifte tarif ve diger taraftan da Almanya'nm buna gvenerek Osmanh'yi kigkirtmasi, btn ihtidemiryolu yapilma safhasma girmistir- hi degilse
yata ragmen
Bagdat-Basra arasmm tamamlanmasi dgnlmektedir), Sultan Abdlhamid bnu'rRapid'i Sabah ailesinin zerine saldirtlyor. 1901-1909 yillan arasmdaki bu atigmada tabi Sabah ailesi ngiltere'dengntg mzaheretle bni Ragid'i pskrtyorlar ve kesin talimat
geliyor: "Bundan byle hibirimizin Kuveyt'te hkimiyeti yoktur. Hele
sizin hi yoktur." Bu talimat ngiltere'dengeliyor ve bu kesin bir kopugMidhat Paga'nm Bagdat valiligi sirasmda atilan
tur. Yani zamanmda
adimlarla tartigmah bir hkmranhm-somutlagmakta
oldugu bir sahada, Bbll'nin, daha dogrusu Yildiz Saray1'nm da ihtiyath politikasma
ragmen maalesef bu yeni girdigimiz
dolayisiyla Alman diplomarent

yaziyla

'demiryolunu

-nku

"memorandum'

'concert'

109

110

sisi bizi byk politik yamlgiya itiyor ve bu da Kuveyt'in kesin olarak

Osmanh'dan kopmasma neden oluyor. Kuveyt tekrar uzaklapyor, kurmakta oldugumuz sistem batrmytir ve bu hazn bir geligmedir.Basra zerinde yazdtgim kk bir tetkikte de ifade ediyorum ki,4 II. Abdlhamid
yillari Basta vilayetinin en ok geligtigi ve imparatorlukla iktisad bakimdan en btnletigi yillardir. O kadar ki l906 yihnda buradan 50 bin
ton tahil ve 40 bin balya yn Avrupa'ya sevk ediyoruz. okilgin bir
geligme ve nemli bir gelir art1 baglamigt1. Fakat pimdi bu blgede demiryolu inga edemiyorduk ve elimizde Fao ve Kuveyt gibi bir blge olmadigi iin; buradaki liman ve hinterland tehlike altindada, yani iktisad geligmesi aasindan tehlike altmdadir, nk blge asker bakundan
emin degildir. Dolayisiyla bu tip bir diplomasinin, yanibirbirine gablonlanmig, yeni tip bir Balkan politikasmm; maalesef 1878'den sonra Osbr Balkan devletterinin politik karakteri iimanh mparatorlugu'nu
ne ektigi grlyor. Bu yeni tip diplomasi ok gdmldr ve Berlin
kolay gey1er vaat ettigi ve bazi geyleri ynlendirdigi iin, Osmanh'yt bazi ynlere ve olaylara srnkleyebilmektedir. Bu srklenme sonunda
ki, yanhy ata oynamigiz ve bir yamlgmm iine
hepimizin malmudur

girmigizdir.

'Basra limam ve XIX. yzyilda Osmanh-Arap dnyasa', Hacettepe niKonferans:Teblieri,1979 Ankara, 5.221-232.
versitesi Trk-Arap fligicileri

. Ortayh,

Osmanlz

mgaratorlugu'ndaAmerikan Okullar:
Uzerine Bazz Gzlemler'

Aziz hocam,Prof. SehaMeray'm amsma

19. yzyllda ABD, siyaset arenasma henz byk gler arasmda

rkmayan bir devlet olarak bilinir. Avrupa devletlerinin nfuz alanmi
gz nnde tutarsak bu dogru bir yargidrr. Bu nedenledir ki, Osmanh
devlet adamlari arasmda ABD'ye karp
ger' bir g olarak yakIayma egilimi beslendigini de biliyoruz. Geri bu devletin 19. yzyil boilgilenmedigi ve faaliyet gstermediyunca Osmanh mparatorlugu'yla
sylenemez.
ile Osmanh ticareti, hacim bakipek
Daha
ABD
1876'da
gi
mmdan, drdnc sirada yer ahyordu. Agagidaki tabloda bu durumu
'ehven-i

gryoruz.1

ithalat
(ABDdolan clarak)
Byk Britanya

LS23.302.000

Almanya

hracat

Toplam Ticaret

(ABDdolan alarak)

(ABD dolan olarak)

1.292.799.DDO

3.066.101.000

1.203.980.000

905.000.000

2.108.980.000

Fransa

797.680.000

715.120.000

1.512.800.000

ABD

420.350.000

594.918.000

1.015.268.000

363.000.000

332.000.000

695.000.000

Rusya

* Amme
daresiDergisi,c. 14, sayi 3, Eyll 1981,Ankara.
1 Leland JamesCordon, American RelationsWith Turkey 1836-1980, Univ. of Pennslyvania Press, fondon 1932, s. 52-53.

112

Fakat ticar faaliyet digmda diger devletlerle loyas edilemeyecek decede Osmanh devletinin dig ve i sorunlarina kargi yansiz kalan ve kangdinamik bir politika izledigimayan Amerikan diplomasisinin bir konuda
faaliyeti... Bu dnemde
misyonerlik
vatandalanmn
ni gryoruz. ABD
vatandaylannm
kurdukAmefikan
adami
laik
misyona mensup din
veya
Amerikan
ahgabilmelerini
tesislerin
okul,
gibi
hastane, yetimhane
lari
diplomatlan desteklemiglerdir. Du dnemde ABD, Bbrli'yi mdahaleleriyle rahatsiz eden bir devlet degildi. ingiltere,Fransa, Almanya ve Rusmisya'mn tersine, bykelilik dzeyinde de temail edilmiyordu. Ancak
bagmda
Osmanyonerlik faaliyetinin desteklenmesi dolayisiyla 20. yzyil
li mparatorlugu'aunher yerinde Amerikan egitimi grmg, Amerikan
aydm tabaka yetiytiriletarz-i hayatma ve politikasma sempati duyan bir
fakat zellikle
Balkanlar'da,
lde
bilmigti. Bu sayededir ki Amerika, bir
kendi
Ortadogusu'ada
politika
ve ticaretine
Anadolu ve en ok da Arap
AmeEu
kazanta,
bulunuyordu.
yardimcl olacak genig gruplar kazannug
inanla
ige
vardi.
girien,
dini
Nahif bir
byk payi
rikan misyonerlerinin
isaf, gayretli, ahekan, zaman zaman mahall yneticileri inatihklanyla
poliderecede
karplagtinlmayacak
Cizvitlerle
leden ikaran, ama Katolik
tik nitelikten yoksun bu misyonerler, mstakbel ABD ikarlannm ve bagkaca bir yigm idar ve etnik probleminplatformunu hazirlayan yan bilinli veya bilinsiz ncler olmuglardir.
Protestanhgi yaymak isteyen bu misyonerler, Mslmanlar ve Ortodoks Rumlar arasmda ganslartolmadigmi abuk anlamaIardt. Bundan
oldu. Ermeni kilisesonra yneldikleri asil cemat Ermeni Gregoryenler
ugrad1
ve Katolik ve Gregorsi bu sayede yeni bir paralanmaya daha
ragmen,
Ermeni-Protestan
faaliyetine
yen Ermenilerin itiraz ve nleyici
kargi ikanlar,
yayilmasma
Protestanhgm
kilisesi gnden gne glendi.
Fransa
Katoliklerin
hmisi
sadece eski inanta sebat eden Ermeniler ve
gikyet
nezdindeki
Bbtl
ve
degildi. Yerli Ortodokslann yneticilerinin
cemruhan
liderleri
Ortodokslarnun
ve
itirazlan bitmiyordu. Osmank
at ileri gelenleri, sik stk Osmanh makamlanna, Amerikan misyonerlerini gikyet ediyor ve cematlerini onlar aleyhine kigkirtlyorlardi. Osmanmisyonerlerin
fah yneticileri sirf isyan ve kangikhklan nlemek iin,
aliyetini yasaklaylp kendilerini ynetim blgelerinden kovunca; bu sefer
de AUD elisinin ve konsoloslarm bitmez tukenmez itirazlan baghyordu.
Or oda grmek mmkndr.2
Btt durumu ABD elilik raporlarmda
faaliyetinden
dokslann hmisi Rusya arhgt,Protestan misyonerlerin
Amerikan misyonerinin tuen ok rahatsiz olan devletti. Bir tarihte bir
tuklanmasuun nedeni, Rus sefarethanesinin mracaati idi. Amerikan
misyonunun gefi Dr. Schaufle ile bykeli Boutinev'in bu konudaki
46, Roll 65,
2 American National Archives, Despatcheso(LI.S Ministers to Turkey, M.
tarihli
1899
28,
113,
September
rapor.
no:

Imparamnakayast ilgintir. Eli, "Efendimiz arHazretleri, Osman1

diyordu.3
vermeyecektir,"
as1a
izin
Protestanhgt
torlugu'nda
yaymamza
Osmanh mparatorlugu'ndailk Amerikan okulu 1824'te Beyrut'ta
aaldi. 1824'ten 1886'ya kadar imparatorluktaki Amerikan egitim kurum1840'larda kulannm sayisi 400'e yaklagti. Bunlar, ogunlukla 1830'lar ve
faaliyetlerinisrdryorlardi
(O.smanh marulmugtu ve ruhsatsiz olarak
messeseleri
maarif
okullan
ruhsatsiz
arif salnameleri buna ragmen bu
damgikh
dvy olbir
konuda
ekinmiyorlard1.
Du
saymaktan
arasmda
Nizmnmesi'ni
Devleti'Marif
Osmanh
duguna gphe yoktur).1869'da
ruhsatsiz ahy1kartti. Bunun 1, 29. maddesine gre yabana okullarm
ragmen birBuna
gerekiyottlu.
almalan
ruhsat
degildi
ve
mast mmkn
devletin bu
ruhsat
almiglardir
1890'larda
ve
ancak
1880'ler
ve
ok okul
konuda cidd bir mdahalesine de rastlanmanugtir.
dayandarak, ruh1874 yumda Suriye vilyetinde bu nizmnmeye
mahall
yneticiler
okullan
satsiz ahytiklan gerekesiylebazi Amerikan
tarafmdan kapatdi. Bununla beraber, ortaya ikan tatsizhk, Suriye vali"...nizmnmenin
akitarihinden evvel kurulan okulsi Esad Paga'mn,
larm durumu igbu nizmnmede de belirtilmediginden, mezkr mekteplerin faaliyete devam1"4 geklindeki karan yznden, Suriye, Beyrut
zamanlara kadar faaliyetve Lbnan'da bu okullar kapatilmanug ve son
her yerinde, fiil bir
lkenin
srdrmglerdir.
Ancak
lerini
okul ve kurumAmerikan
reyen
durum sonucu ahyan ve mantar gibi
ettigini
iin
gruyoagnsi
teykil
bag
bir
ynetim
larmm birok konuda
diger
kurumlan;
vilyetindeki
Amerikan
misyoner
Beyrut
ruz. rnegin,
eenebi okul ve kurumlar getirdikleri egya iin gmrk demezken,
gmrkte kargilagtildan farkh muameleden yakmmaktadirlar.5
Bununla beraber, Marif azmMnif Paga'nm2 Ra 1304 / 16 Arahk
ahyan okul1886 tarihli bir memorandutriuna (tamm) gre,
6
Marif Nialabileceklerdir
lar da mracaat ettikleri takdirde ruhsat
tamminin
umum
nezretin
zmnmesi'itin 129'uncu maddesinin ve
Pendleton
maslahatgzar
verdigi bu haktan yararlamlmasi gerektigini,
mahall
idare
derhal
bildirdi
ve
King blitn Amerikan misyonerlerine
davranip
akilhca
ahgmalan
iinde
edip
ve
mirlerine mracaat
uyum
istedi.7
sempatik bir hava yaratmalan ve uygun taktik kullanmalanm
'bilruhsat'

'ruhsatsiz

1893, s. 187-188.
3 Cyrus Hamlin, My Life and Times, (2. ed.), Boston and Chicago
Turkey,
M. 41, Roll
of
To
U.S.
Ministers
Despatches
Archives,
4 American National
47, no: 276, 16 Arahk 1886 tarihli rapor.
e1ilik ra5 American National Archives, Despatches...,3 Mart 1906 tarihli stanbul
1308.
46,
RoH
71,
M.
no:
poru,
Arahk 1886 tarih6 American National Archives, Despatches...M. 46, Rolt 47deki16
li no: 23'deki Marif Naziruun Trka tamiminin kopyasi.
7 A.g.k., maslahatgzarm

famimi.

113

114

Buna ragmen, Protestan Amerikan misyonerlerinin, Katolik misyonerlere has kurnazca ve diplomata siyaseti izleyemedikleri ve ruhsat elde
edemedikleri
veya konuyla hi ilgilenmedikleri, sonraki yillarda birok
okulun (zellikle Suriye ve Lbnan'da) ruhsatsiz ahqmaya
devam etmelerinden
anlagthyor. rneginH. 1264 ve 1292 ylllarmda (M. 1847
ve
1875) ailan bazi okullar 1900'lerde yeni ruhsat elde etmigtir.S
Anado-

lu'da da durum pek farkh degildir.

Du okullarm kurulmast da bir mesele oluyordu. Gerek hkmet,
gerekse her din ve irktan
ahli, bu okullarm kurulmasuu ho grenler,
arazi ve bina kiralayan ve satanlara iyi gzle bakmiyordu? Ama Amerikan
misyonerleri okul yamnda, dispanser
ve hastane aarak saghk hizmetlenni de birlikte gtrmek gibi bir yolizlediler. MahalH halka bazi hizmetler gtrerek, aralarmda taraftar toplama ve tutunma aresine bagvurdular. Atiklan okullarda okuyanlarm diganda is bulamamasi sz konusuydu. zellikle
Protestanhga girmekle sulanan Ermeni genlerin ve
diger Hiristiyanlann, cemat ynetiminin tekelinde ve kontrolnde olan
igyerlerine girebilmeleri ve tezgh sahibi olmalan imkmnm, onlann
elinden ahnacagi dgnlerek, bu kimselem toplumda bulunmayan
modern ve nadir zenaatlann gretilmesiiin
school'lar da kuruldu. C. Hamlin bu sonuncu kuruluglarm nedenini etrafhca aiklamaktadir.10
"industrial

19. yzyilda sayilarmm 400'e yaklagtigt resm raporlarda

belirtilen
bu okullann, Ek'te venligimiz listede de hepsini grmek mrfikn degildir. Gene bu makalenin Ek'inde sayilan yetimhane ve hastane gibi tesislerin tam gerek sayiyi vermedigi de aiktir. Ancak liste bize Amerikan
okul ve sosyal hizmet kurumlannm cograf dagilmu hakkmda
kesin bir
fikir vermektedir.

Listeye bakildiginda, Amerikan misyonerlerinin

faaliyet alamnm SuriAnadolu, yukan Mezopotamya,
ukurovave
kismen de Orta Anadolu oldugu grlmektedit. Selnik, Manastir, kodra, Kosova ve Yanya gibi nemli Rumeli eyletlerindeki kurumlar yok denecek kadardir. nemlibir
ltr ve ticaretmerkezi olan Selnik'te bu ylllarda Amerikan misyoner kurumlan grlmyor. kodra'datalyan,

ye, Lbnan, Filistin, Dogu

8 Slnme-i Nezaret-i Marif-i lImmiyye, sene 1318/1900, s.1387.

9 rneginRobert College arazisi ancak A. Vefik Paga'dan ahnabildi. Sadt
makann dahi
pagamn bu hareketini hoggrmedi, etrafta dedikodu yayildi. Papa
ise 'Paris sefareti eenasmda tahsisatm tam venlmedigi ve bor1andigi, bu nedenle ne halt etse mstahak oldullarmt sylemigtfr. Ekz. Cyrus Hamlin,
a-g,e., s.
474-478; Osman Nuri Ergin, Trkiye Marif Tarihi,
c. 2, stanbul,1940, s. 649-650,
10 Ham[in, a.g.e., s. 292.

Fransiz, Avusturya egitim kurumlan oldugu halde, Amerikaldar faal degarktaise bunun
gildi.Gene kalabahk Edirne vilyeti de bu cmledendir.
vilyetierde
ayak
basmadtgi
himsenin
tersine, bazen kk kasabalar ve
gekilde
bulundugu
misyonerlerinin
grlyor.Yukayogun bir
Amerikan
rida saydigmuz blgelerin etnik niteligine baktigiruzda grlen zellik
gudur: Amerika, Ermeniler ve SarkKatoliklerini kendine hedef olarak semig, ordar arasmda faaliyet gstermeyi yeglemigtir.Ermeni cemnti bazi
hallerde Amerikart misyonerlerine kargi olumlu tutum takmmig, hatt
yardimci olmugtur. rneginmisyoner David Brewer Eddy, 1910'larda
Van'daki faaliyetlerini anlatirken, "Van'da 1872'de kurulan okul geligivarken, 1910'da bu sayi 325'e
yor. 1905'te erkek okulunda 120 gnci
ulagtt. Talebenin %75'i Gregoryen Ermenilerden; bunlarm bazilarim rahipler yolluyor ve bir losun masraflari da piskoposluk kargihyor," demekteydi.11 Buna kargihk Ggoryen ve Katolik Ermenilerin baglangita
bu Protestan propagandasmdan genellikle rahatsiz olduklarl ok a1kti.
Cyms Hamlin, 1840'larda istanbul'daki faaliyetlerinin, Ermeni patrigi
geri dntarafmdan engellendigini, patrigin defalarca,
melerini, Ermeni genligin egitimi iglerine karqmamalarmi ihtar httigini' anlatir.12 Hatt bir keresinde patrigin sekreteri Baron Niyan; mektebe
devam eden grenci ve veli1erinin isimlerini istelmig ve bu kimselerin
hapsedilecegini bildirmigti.13 Zamanla bu direnig gevgemig olabilir. Ancak, bir Ermeni Protestan cematinin kurulup geligmesinde Amerikan
misyoner1erinin
byk paya varda.
'memleketlerine

ABD'nin Trkiye hakkmda iyi hisler beslemedigi, misyonerlerinin

faaliyetinin daima bu ynde desteklendigi aaktir. Daha 1896'da Everett
P. Wheeler, "Biz Trkiye'de Hiristiyanlar ve H1ristiyanhk iin okul, hastane aiyoruz, il gtryoruz, modern hbbi ve egitimi kuruyoruz.
Trk bizi istemeyebilir ama oramn sahibi Trkler degil ki..." diyordu.14
Bu tr negriyat eksik degildi. Esasen Amerikan diplomatlari hibir zaman misyonerlerin bu gibi agirihklarmi fnlemek iin cidd bir girigimBir
de bulunmamiglar, Bbili'yi suIu gstermeyi det edinmiglerdi,
tebaasiyandan da bir gmen lkesi olarak ABD gayrimslim Osmanh
hakki veren bir devletti.15 Bu nedenle de Amerina en ok vatandaghk
11 Idavid Brewer Eddy, What Next in Turkey, The American Board, Boston, Massac
hussets 1913, s. 124.
12 Hamlin, a.g.e., 5. 221-222.
13 A.g.e., s. 213-214.
14 Everett Wheeler, The Duty of United States of America to American Citizens in Turkey, Fleming H. Revell Comp, New York 1896, s. 35.
15 ABD Digigleri argiv belgelerinde (Trkiye blm) en ok rastlanan vesika tr,
vatandaglik iglemleriyle IIgili olanlardir

115

116

kan misyon mektepleri Osmanh lkesinde deta Amerikan vatanday

yetigtiren kurumlar olma iglevini ykmlenmig oldular.
Bu mekteplerin Osmanh mparatorlugu'nun
uzak kpelerine Bati kltrn ve hayat tarzuu ne derecede getimbildiklerinibilemiyoruz. Byk
lde toplumdan izole edilmig bir muhite ve belirli gruplara hitap eden
kuruluglar olarak kald11ar.
EK LSTE
Osmanh

mparatorlugu'ndaAmerikan Okullan, Yetimhane,

Teoloji Semineri. Hastane ve Dispanserler

Bu liste 1318/1900 tarihli Marif Slnmesi ve American National

Archives'de bulunan 'Despatches of U.S Ministers to Turkey' adh serideki 25 Subat1903 tarihli bir listenin kargilagtirilmasi ile hazirlandi." Osmanh resm listesi Amerikan raporuna gre yll evvel olup kurumlarm sayisi dgk grnyor. Amerikan listesi teferruathdir. Ancak Osmanh listesinde mekteplerin ruhsat tarihi de verilmektedir.
Listede o zamanki vilyet taksimatma uyuldugu
grlecekti. Bazi cograf yerlerin
bgnk ismi tesbit edilemedi, bunlar belirtildi. Eski isimlerin yenileri
verildi:

**

Ankara vilyeti
Bitlis
Halep
Sivas
Erzurum
Edirne

Aydm

Hdavendigr
Adana
Diyarbakir
Trabzon

:
:
:
:

:
:

:
:

Bugnk Kirgehir ve Kayseri'yi

Bitlis ve Mup'u
Antep, Urfa, Maraq, Antakya'yt
Amasya, Tokat ve Sivas'1
Erzincan, Erzurum'u
Gelibolu, Tekirdag, Kirklarell,
Gmlcine'yi
zmir,Aydm, Manisa (Saruhan),
Mentege (Mugla), Denizli'yi
Bursa, Ktahya, Bahkesir, Bilecik'i
Mersin, Adana'yl
Mardin, Diyarbaktfi
Btn Dogn Karadeniz'i

Slnme-i Nezret- Marif-i Ummiyye, Dar-]-Hilfet-l-liyye,

sene 1318, s.
968-1490 arasi.
American National Archives, Despatches of U.S. Minister to Turkey, M. 46.
Roll 71, s. 362, 25 Subat1903 tarihli Leishmann'm raporu.

ieriyordu. Lbnan ise; Cebel-i Lbnan zerk mutasamfhgi

ve Beyrut
oluguyordu (bu vilyete Trablusgam ve Hayfa sancaklan
da dahildir).

vilyetinden

117

Bu taksimata gre listede nce okulun adi, sonra bulundugu kaza,

sancak ve vilyet verildi. Yetimhane, dispanser ve hastaneler aynca belirtildi. Okullarm tarihleri bulunabildigi lde verildi. Ruhsatsiz ahganlar belirtildi.
Karg1Iagtirmaya ragmen her iki listenin yeterince sihhatli veriler ihtiva etmemesi baghca sorun olmuytur. Bu konuda en mkemmel liste ancak Boston'daki Misyonerler Merkezi'nin argivlerinde hazirlanabilir kanismdayiz. Bu okullarm talebe ve personel sayisi listede tespit edemedigimiznemli bir noktadtr,

AMERKAN OKULLARI

118

Egitim Kummunun

Kaza ve

Ada

Sancak

Erkek Yabh Okulu

Ruheat yda

Vilyet

(Bilinenler yazada)
ADANA

Metsin

5 Subat1309 (1891)

"

KazYahh Okulu

Merkez

Kaz Yabh Okulu, KiBse

Sis-Kozan

Km Okulu

Hacin, Kazan

Erkek Okulu

4 Mart 131 (1895)

"

"

Sanat Okulu

"

"

"

Erkek Okulu

"

"

Tarsus-Mersin

a.

2 Tegrin-isani

1309 (1891)
Kayseri

Erkek YatzhOkulu

Talas-Kayseri

Kaz Yatih Okulu, Kilise

"

"

Akhisar-Saruhan

Okul ve Kilise

Manisa Merkezi

"

Okul ve Kilise

clemig-izmir

"

Amerikan Erkek Koleji

Merkez-Izrnir

"

Merker zmir

"

KIz

Koleji

AYDIN

Anackulu ve Tesisleri

Merkez-zmir

BADAT'TA

Amerikan akulu ve diger tesis yok

Amerikan

Koleji

Arnerikan Kadin Semineri

Beyrut Merkez

"

"

BASRA'DA

"

Oku] ve Kilise

Amerikan

"

ANKARA

Anaokulu

BEYRUT 1240'ta (1824)aahmg.

Ruhsatsiz ahyyor

Uygur Kocabagoglu, Anadolu'daki Amerihr (19.yiltydda AmerikanMisyoner Okullart), Arba, stanbul1989, bu konuda bekleneni veriyor.

Etim

Kurumunun

Kaza ve

Ada

yimyet

Sancak

Teoloji Semineri

BEYRUT

Suku'l Garb

Erkek Yahh Okillu

K:z Lisesi

(Nablus) Yahudiye

Akademi ve Sanat
Okulu

Sidon

Kiz lizesi

Sveyr

Kaz Semineri

Trabiusgam

Erkek Lisesi

Abein

Erkek Yahh Okulu

Lazkiye

Kaz Yatih Okulu

'

Beyrut Amerikan Okulu

Beyrut-Merkez

Kilise ve Okul

Humus

Kilise ve Okul

ible's-Suki
(Merci Avun)

Kilise ve Okul

UI-Khiyun
(Merci Avun)

Kilise ve Okul

Mualleke

"

Kilise ve Okul

Bugbun

"

Kiz Yabh Okulu

BitWMerkez

Kaz ve Erkek

---

Erkek Yanh Okulu

Kaz ve Erkek

Ruhsat yah
(Bilinenier yar dda)

lkokulu
lkokulu

Erkek Okulu
Kaz Okulu

"

Derkevank* (Bitlis)

,,

BTLS
"

Mogunk' (Bitlis)

"

Mug

Kaz ve Erkek lkokulu Tuk*

BAHR-i SEFit (Ege Adalan'nda)
CEZR-

x.merikan<kulu

DYARBAKIR

Erkek Okuin ve Tesislati

Kiz Okulu ve Tesisleri
Teologi Semineri

,,

,,

Kiz YatzhOkulu

Merkea

ERZURUM

Erkek YatzhOkulu

EDRNE vilayetinde Amerkan okul tesisleri yoktur.

Bugnk isimleri bulunamanughr

yoktur.

119

E'gitim Kurumunun
Ada
Erkek Okulu

120

Kaza ve

Vilyer

Sancak

Ruhsat y1h
(Bilinenler yaz:Idt)

HALEB

Suveydiye

KazOkulu
Antep Amerikan Koleli
(Central Turkey College)

Anteb .

Kaz Yatih Okulu

"

ilkokullar

"

Kilise ve Okullar
Kilise ve Okullai

r
"

Geral
Cabbin
KassaWHaleb

K2zOkulu
Amerikan Kiz Koleji

Mara
"

Teoloji Semineri
Okul ve Kilise

Urfa
Haleb (Merkez)

Kilise ve Okullar
Kilise ve Okullar
Kilise ve Okullar
Kilise ve Okullar
Kiz Yatih Okulu

Antakya

Beylan

"

Bias
Bursa

Hdavendigr
"

Yetimhane
igKODRA vilyetinde

Amerikan

okulu yoktur.

Rumelihisan Amerikan Koleji(Robert College)

STANBUL

skdarAmerikan
Okulu (Rahibe
Kilise ve Okul
Kiliseve Okui
Kilise ve Okul

Kiz Koleji Misyon

egitimi iin) Kumkap1'dada
Ain-i Zehaltah
Abein
Zahleh

vilayetinde
KASTOMON
Kilise ve Okul
KOSOVA vilyetinde
HarputAaserikanKoleji
(Euphrates College)

Amerikan Kiz Koleji

ve Yatih
Okul
Teoloji Semineri
Anaokulu

CEBEL-I LUBNAN
MUTASARRIFLId]

(zerkve zel
stattil blge)

Amerikan okulu ve tesisi yoktur.

KONYA
Burdur
Amerikan okulu ve tesisiyoktur.
Harput-Merkez

MAMURETt.-ZiZ

130S(1908}

"

"

1318 (1900)yah Slnme-i Nezaret-i Marif-i Ummiyyesi, bu vilayette

Amerikan kurumunun aduu bildirmiyor

hibir

Ej[;itim Kurumanun

Kaza ve

Adi

MUSUL vilyetinde
SELNK

(Bilineuler yazaldr)

Sancak

Amerikan Kiz Koleji

Ruhsat ysh

Vilyet

MANAS 1L6.1308 (1890)

Manastir

Amerikan okulu ve tesisi yoktur.

Merzifon-Amasya

Metzifon Amerikan
Koleji (A'notolia n College)

"

"

Amerikan Kaz Kolejl

SVAS

Mart 1315 (1897)

SVAS

Mart 1315 (1897)

Sanat Okulu
Teoloji Semineri

Grn-Merkez

Okul ve Kilise
Kiz Okulu
Erkek Okulu ve Kilise

"

Okul ve Kilise

"

Okul ve Kilise

Tokat

Kiz Lisesi

gam

SURYE*

14 Tegrinevvel 1309

(1891)
Erkek Lisesi
Okul

TRABZON

Merkez

TRABLUSGARB vilyetinde Amerikan okulu ve tesisi yok tur.

Erkek Okulu

Merkez

VAN
"

Kiz Okulu

YANYA vilyetinde Amerikan okulu ve resisi yoktur.

YEMEN

"

"

"

"Salname-i

Nezret-i Maarif-i Ummiyye'de gerek olmayan ve muglak bir sayi

belgelerinde Suriye konusunda bir bilgi yok.
Fakat
Amerikan
var.

(SANCAK)
MERKEZE BALI MUTASARRIFLIKLARDAK
AMERKAN OKULLARI
Egitim Kurumunun

Kaza ve

Adi
Erkek Lisesi

(Bilinenter yazilda)

Bagecik

saucagmda
BNGA2

Haziran 1893

(Libya kuzey) Amerikan okulu yoktur.

ATALCA sancagmda Amerikan

Krz Yatih Okulu

Ruhsat yah

Vilyet

Sancak

okulu yok tur.

KUDS

Ramallah
"

Erkek Yatth Okulu

Amerikan Arkeoloji
Okulu

SULTANYE (anakkale)
sancagmda
KALE-

Amerikan okulu yoktur.

MUHTELF YERLERDEK
YETMHANE, HASTANE
VE DSPANSERLER
Kurumun Cinsi
Yetimhane
"

Kaza ve Sancak

Hacin-Kozan
Merkez
"

"

Anteb

"

Marag

e
"

Vilyet
Adana
Bitlig
Erzurum
Haleb
"

"

Urfa
Buna

Hdavendigar

Harput

Mamuzet-l-ziz

Grn-Merkez

Sivas
"

Merzifon-Amasya
Merket
Van
"

"

Hastane
Amerikan Haslanesi
ve Rispanseri
.

zmitSancaj

Anteb

Halep

Talas-Kayseri

Ankara

Merkez

ggs

Iazkiye

Beyrut

Kurumun

Cirisi

Kaza vc Sancak

Vilayet

Hastane

Trablusgam

Dispanser

Sidon

"

Hastane

Sveyr

Haslane ve
Dispanser

Maahnetein

Hastane ve
Dispanser

Halput

Mamuret-l-ziz

Merzifon-Amasya

Sivas

Merkez

Van

"

Cebel-i Lbnan Mutasarnfh

Osman Hamdi'nin

niindekiGelenek'

Osmanh mparatorlugu'nuntarihinde Tanzimat sadece brokrank

reformlar silsilesinden ibaret bir dnem olmayip aym zamanda zihniyette ve tarz-i hayatta vukua gelen bir degigme demektir. Bu dnemde
aruk Osmanh tarihini butn Osmanh milletleri ve onlarm sekinleri birlikte yapmaktadir. Ancak bu gruplann birlikteligi sadece olumlu ve
ayumlu olarak grlmemelidir. Planlanmig bu beraberlik digmda, ayaklanma ve ulusuluk gibi olugumlarla birlikte geligenbir bagka tarih yapvechesi de
ma sreci daha vardir. Bu asnn kltr tarihinin en nemli bir
olmasidir.
Taraftarlar
Bati'nm, istesek de istemesek de hayatirniza girmig
sadeve kargitlar Bati'yi yagatmakta ve tartigmaktadir. Aynca bu mesele
imparatorlugun
gayrimslimleri
de
varid
iin
degildi,
ce Mslmanlar
almaktayd1.
olurnlu
olumsuz
konusunda
tavir
veya
Bati'yi yagamak
nkBati etkisi, var olan benimsenmig cemaat kurumlarmi, kiliseyi,
ruhbam, inanci ve ananeyi sarsmaktaydi. Protestanhk Osmanh lkesinin
Hiristiyanlan arasinda sadece birka misyonerin kurdugu kilise, okul e
bu mezhebe giren bazi Hiristiyanlarm sebep oldugu hadiseler zinciri
alarak kalmamakta; btn bir zihniyet, hayat tarzi ve davram; degi.fikligine neden olmaktaydi. Bu sarsmtiya en eski H1ristiyan topluluklan
nasil kargi duracakti. Tipk: Mstman yurttaglari ve hemgehrileri gibi,
Bati'yt tamyip benimseyerek, laiklegerek, ortak cografya ve tarihlerinin
mirasma sahip 1karak; aile yapisim, kadrun konumunu, det ve geleneCevap Osmanhhk oldu. Okumuglarm ortak direniginasil korumaltyd1. oldu
gi Osmanhhk adma
ve Batt'mn kargismda ve digmda kalarak, Bati'yi benimseme tutumunun adt byle kondu.
Bu nedenle Osman Hamdi'nin agdaylatim bu dnemin ve bu kltrel evrenin iinde degerlendirmek gerekir. Aslmda Polonya asilh Mustafa Celaleddin Papa (Borzecki) ile Frans1z kltrne baghhk gsteren
Osman Hamdi Bey veya daha Trk Ziya Paga gibileri yer yer Osmanhhktan ok bir Trklg, bazen isim, bazen de o kltr ve edebiyati zikolsalar da, 19. yzytl Trklgn, IL Megrutirederek vurgulamig
degildir. Su
yet'le ve Cumhuriyet dnemiyle kargilagttrmak inmkn
boyut nemlidir ve 19. yzyil Osmanhhmda Avrupa geler kadar (ki
daha byk bir itahla ve fazla
bunlar ekseriye 20. yzyil aydnundan

1. Osman Hamdi Bey KongresiBildiriferi,2-5 Ekim 1990, stanbul1992,

s. 123-131.

tartigmadan almmig giiinyor) Sarkda hkimdir (insanlarbilse de bilde o kltr, o kahtun ve mirasla daha yakmdan ilgilidir. Bugn Osman Hamdi gibi, tablolarmda Sarkhattatlanm tuvale aksettirecek bir ressam yoktur en azmdan). Aslmda 19. yzy11Battmese de, istese de istemese

cihmda Avrupahhk sorunu bir baloma 20. yzyilda oldugu kadar byk bir sorunsal olmanugttr. rneginAzerbeycan, Kazan gibi Rusya
evre vilayetlerinin aydmlari arasmda da Rus medeniyeti ve onun mengei olan Avrupa, ok saygiyla ve rklmeksizin
kabul edilmigtir. Asluida Osman Hamdi'nin iine dogdugu 19. yzyil Osmanh cemiyeti, Garb'i
fakat aym zamanda mensubu
tamma ve benimseme mcadelesindedir;
oldugu Sarkmedenlyetini de gemig asirlara gre daha yogun, daha titiz ve daha metodik bir biimde incelemektedir. Farsa hibir asirda 19.
yzyilda oldugu kadar sevilip edebiyati incelenmemigtir. Arapa ve ardmdaki edebiyatla da bu as2rda daha yogun ve ustaca ilgenilmigti.
Geri Bati dillerine ve felsefeye ilgi, 18. yzyil Osmanh okumuglannm her dil ve dinden gruplan arasmda yaygmhk kazanmytz. rnegin
bu yzyilm ilk eyreginde stanbul'daEflak beyzadesi Dimitri Cantimir
Fenerli beyzadelerden Padova'da tahsil gren Mavrokordato Kardepler,
Nefriyoglu gibi kibar bir Trk hep birlikte Aristoteles zerine tesfirler
yapan, Latince ve Yunanca bilen byle bir grup olugturuyordu. te yandan aslen Macar olan brahim Mteferrika'nm yanmda ilgin bir kigi
vardi. Eski Galata kadisi olan ve Yanyah Hoca olarak da bilinen Mehmed Esad Efendi, bildigi Rumcanm
yam sira Latinceyi de grenmig bir
ilmiyye mensubuydu. 18. yzyilm bu geligmeleri 19. yzyilda artik kurumlagmig anlamda bir aydm (intelligentsia)zmnin varhmi
hazirlasadece idarede degil hayatm her safhamigti ve Tanzimat reformlarim
smda gtrecek grup buydu. Okullara kadar resim dersleri ve Osmanh
hayatmda Batt anlamda ressamlar ortaya akmigtt. Bu yeni olugumun
bayru asker ressamlar ekiyordu. 3 Cemaziyyelevvel 1275 (9 Arahk
1858) tarihli bir irade skdarve Begiktag riigdiyelerine Mlazun Necib
ve Mlazim Salim efendilerin, iki yz elliger kurug maagla resim hocahklarma tayinmi_ emretmekteydi.I
Benzeri tayinlerden sadece birisidir
bu. Bu yillarda Istanbul ve tagra mekteblerine Mekteb-i Harbiye ikigh
resim gretmenleri tayin edliyordu. Osmanh, hsn- hattla resim sanabir arada greniyordu. Aym yillarda nl ressam Ayvazovski'ye,
Sultan Abdlmecid'e takdim ettigi tablolar nedeniyle drdnc rtbeden bir nigan verilmigti? Ancak Ayvazovski Osmanh saray1 tarafmdan
taltif edilen ressamlarm en nls olmakla beraber tek degildi. Osman-

.tim

1 Bagbakanhk Argivi (BA), I.D., 27764, 3CA 1275 (Arahk 1858); Tlin Erlan omhlu, 'Asker Okullarda lk Resim Dersleri ve Asker Ressamlannuz', Asker Tarih
Blteni, Subat1990/28, s. 39 vd.
2 BA, I.H., No: 7991-12CD 1274 (Ocak 1858).

125

126

h bagkentine ve saraya Ferenc Liszt ve bagka birok vitz gelmekte,

Muzika-yi Hmayun, lkeyi Batt mzigine amakta ve Muzika-yi HOsmanh musikisimayun komutani Ethem Paya 'Frenk' usul notayla
nin en genig.koleksiyonunu derlemekteydi. Eski eserleri korumaya ve
anlamaya ynelik bir faaliyet ve genelde yeni bir anlayig vardi. Ayasofya'mn tamiri esnasmda Fossati kardegler mozaik ve freskleri ortaya ikartmig ve resmetmiglerdir. Bu pahah basklyi Fossatiler Rus arma sunmak istemig ama ar gerekli parayi vermek istemedigi iin, Sultan Abdlmecid'in cmert yardimlanyla basilan bu fresk ve mozaikler, ona ithaf edilerek uygarhga sunulmuytur.3 Subat1856'da Sultanahmet Meydam'ndaki obeliks (Dikilitag) ile, Pers Savaglan sonunda Platea zaferi
adadiklan
zerine Yiman ehirlerinin Delphoi'deki Apollon Sunaga'na
etrafmm
(Yilanh
ayag1
Stun)
burmadiregin
parolan
trophaei'nin bir
eski
alandaki
kentsel
dnemde
Bu
ikar.
makhkla evrilmesi iin irade
sregisimrlamasi
tammadan
uygarhk
eserlerin korunmasi, zaman ve
der. Osmanh'nm 600 yilhk hayatmdakiilk rnekler degildir bunlar, ama
19. yzyilda bu alanda bir yogunlayma grlr. Bir yanda ordudaki subay ressamlarm faaliyet gsterdigi stanbul'da,br yandan kadm ve
erkeklerin mesire yerlerinde edepli davranmalan iin sik sik iradeler, yasaklar ikar,4 vapurlarda harem-selamhk usulne dikkat edilmesi iste'kat'
denen ve ignenen bir
nirdi. Osmanh, 400 yildir ynettigi Yemen'de
ile Ekim
bitkinin ne oldugunu o stralarda tahkik etmeye baglar. Bir irade
edilen
nebatm
1854'te 'Yemen ahalisinin tenavl eyIedikleri kat tesmiye
cogvatan
Osmanh
artik
olundugundan'
ediliyor.
sz
numunesinin
irsal

rafyasimgzenmeyba1amigttr.teyandande
devlet, tiyatrolarm
ve cografyasmi grenmeye baglamigtir. teyandan
ingastm ve yagamasim, mal olarak desteklemektedir. Mart 1867'de Tepeba1'nda bir tiyatro ingasi iin 3 bin m2'lik bir arazi satm almmast iin
irade akar. Naum T1yatrosu piyango ile desteklenmekte ve daha 1851'de
Beyrut'ta meclis-i ticaret azasi Maron Nakkay'm atigt tiyatroya (ki
vari1mektedir.5 mparatorlukBaTuhsat
Arapa eserler temsil edecekti)
tihlagiyor, Bati'ya ilgi artiyor ama Dogu'nun edebiyat ve tarihi de gene
Bat1'dan gelen bir esintiyle daha yogun ve bilimsel olarak inceleniyordu.
bniHaldun tercmesini Ahmet Cevdet Papa tamamhyor; onun kaleme

Recently
3 BA, T.H.,No: 4813-16 Safer 1269 (Kasun 1852). Aya Sofia Constantinopleas
Resfored by Order of H. M. The Sultan Abdul Mejid adlyla basilan kitaplardan 20
adedinin 178,5 sterline ahamast hakkmda irade.
edeb ile get-guzar
4 BA,1.M,V., No: 830, 1268 (Mayis 1852) tarthli 'Mesirelerde
edilmesi'; aym fasnif, No: 5212-27 Safer 1261 (Mart 1845) tarihli'Vapurlarda kadm
1854)
erkek yerlerine dikkat edilmesi'; frad-Dah., No: 19680 20 Muh 1271 (Ekim
tarihLi 'Kat denilen nebat hakkmda'.
5 BA, LD., No: 45223-14 RA 1289 (Mayis 1872);1.M.V., No: 5976:12 1266 {Apstos
1856).

aldigi tarihle artrk vakanvislik gelenegi sona eriyor ve Osmanh modern

tarih yazicihma adim atiyordu. Ancak Mtercim Asun'in 18. yzy11so-

nunda eviniigi Firuzbadi'nin nl Arapa lgati Kamus'l-Muhit,

elOkayns'l-Basit ffl Tercemet'I-Kamusi'l-Mhit baghgiyla baskaya
veriliyor. Bb1l Tercme Odasi'ndan sahhak Ebro'nun
Bati iktisadmdan
ve tarihinden yaptigi tertme ve derlemeler yanmda stanbullular
Iranh pair Hafiz'a yogun ilgi duyuyor ve Iranhlardan ok Hafiz gerhi telif
ediyorlardi.
stanbul'unher yerinde kadmlara dahi gerbet ve ay iinde
gizlice kanyak ve rom kangtirip satan
dkknlan tredigi gibi
gekerlemeciligi tegvik iin Francesko Vallaury'nin dkknma
meci-i gehriyari' serlevhasinm
asilmasma izin veriliyordu?
Viyana'mn
imparatorluk gekerlemecisi Demmel gibi stanbuYda daha niceleri taltif
edilecekti. Osman Hamdi bey'in dogdugu yillarda Osmanh'da sr-t atikaya karp olan ilgi de birden artnug ve resmlegmigti. Toplama
ve envanter tespit ahymalan da bu tarihlerde baglar. Resim, mzik
ve arkeoloji derken Osman Hamdi'nin boy
atacagi ortam adeta olugmaktadir.
Aslolan her ilim qubesinin kendi tarihini bilmek zorunda olmasidir.
Bu kaide arkeoloji ilmi iin de geerlidir ve Trk arkeolojisi de biraz daha yakm asirlarla ilgilenmek ve Osmanh-Trk toplumunda antik dnyaya duyulan ilginin tarihini bilmek durumundadir. ylebir ilgilenme
ve bilgilenmenin, bilim adammm ahytiga ve entelektel
hesaplagma
iinde bulundugu zamam ve mekm, yani hlihazir ve gemigteki
evresini tammak iin kamilmaz oldugu da a1ktu
Osmanh lkeleri, birka binyildir uygarhm eit zengin merkezlerini
olugturmug olan Anadolu, Suriye-Filistin gibi blgeleri kapstyor, imparatorlugun
dogal zenginlikleri kadar, tariht zenginlikleri de Bati Avrupa
koleksiyonculari ve mzelerinin iytahm1 kabartlyordu. 19. yzyil Bati
Avrupa'simn bu alandaki iddia ve talehi bugnknden daha fazla, daha
israrh
ve pervasizdt. Eu da akla, lkedeki eski eserler acaba yeterince korunabiliyor ve degerleri anlagilabiliyor mu sorularma getiriyordu. Birinci soruyu evet diye cevaplamak
zor, ama ikincisine de hayir demek yanh. Bat1Avrupa, 18. ve 19. yzyillarda, kendini, kultr tarihinin her trl malzemesini degerlendirecek ve sahiplenecek; uygarkgm bekisi bir
dnya olarak niteliyordu. Aslmda Avrupa kItr evresi (Kulturkreis),
eski eserlerin deger kazanmasi konusunda bilgi birikiminin bulundugu
bir di)yayd1. Aynca bu IIgi ve bilgisi sadece kendi Hiristiyan kltr
evresinin kahplarlyla smirh degildi. Devletlerin ve varhkh smtflarm
btelerinde, eski eserleri koruyacak, meydana akartacak bol miktarda
para bulunuyordu. Eski eserlerin tamnmasi, egitim kadar nemli grlyor ve sadece belirli bir zmrenin ugragisi olmaktan ikar11mak isteni'puni'6

'gekerle-

6 BA, IMV., No: 4582, 22 Safer 1266 (Ocak 1850).

7 BA, LH., No: 8463, 17 M 1275 (Aj'pastos 1858).

soylularm
yordu. 18. yzyilm aydmlanmaci dgnrleri, hkmdar ve
ansikl
Diderot'nun
istiyordu.
grebilmesini
koleksiyonlanm herkesin
koleksiyonlannm,
kapah
smifm
imtiyazh
maddesi,
pedisindeki
mzelerde herkese aalmasi gerektiginden sz eder. 1789 Fransiz Devriaik bir mze hami'nden sonra yapilan iglerden biri Louvre'un halka
Akropolis'teki
linde dzenlenmesidir. lk mzenin Atina'da
benzer bir kuque' oldugu; Ptolemaioslar devrinde de skenderiye'de
mzesiz
ise
devir denir.
Roma-Bizans'a
rum olmasi ihtimal dahilinde.
gehirkardinaller,
Roma'da
papa ve
Rrlesans Floransasi'nda Medici'ler,
trlerini
ienebat
hayvan
tropik
ve
lerde patriciler, eski kitap, eski eser,
merak
bkurmuglardir.
Du
botardk
baheleri
ren mzelerle, zooloji ve
kralhga
husus,
olmakla
koleksiyonlar
birlikte,
tn Avrupa'ya yayilmig
dgnrleaydmlanmaci
ait ve hep halka kapahdir. Dolayisiyla Fransiz
yeterli degildir.
etmeleri
telkin
grmesini
zenginlikleriherkesin
rinin, bu
'Museum de la
27 Temmuz 1793 tarihli bir kararname ile Louvre Sarayi,
mzeciligin
olay
Bu
ailmigtir
halka
dzenlenmig
Republique' olatak
ve
'mze'

128

'pinokothe-

yaygmlagmasmda baglang1 noktasidir.

eserlerden anlama19. yzyilda Osmanh toplumu ve aydmlari eski
nitelendirilir.
Bu yaygm fakat dogralugu gpheli
yan bir toplum olarak
parasi' olarak nikamya gre, eski dnyamn kahntist eserler gya
mavi
gk kubbenin ve
telendirilmigtir. Bu iddia, daha ok, eski eserleri,
Berlin'in soguk
Akdeniz gneginin altmdan kaldirip Londra, Paris ve
birlikte, biolmakla
bir
sz
mzelerme yrgmak isteyenlerin tekrarladigi
halkm
genig
dnyada
btn
zim aranuzda da yaygm bir inantir. Oysa,
kullammma
ve
hele
eserleri,
gndelik yagamina
kesimi tarih boyu, eski
Sedyabanct olan tarihsel kalmtilan, pek yle bagnna basmamigtir. in
ugrayagmasma
civardaki
kyllerin
di, asirlardir, ev yapmak isteyen
luzsizlarimn elinden ok ekmigtir. Antik
mig ttr. Misir piramitleri mezar
bazilannm
Hiristiyanlar,
heykellerin, ilk
ya kafasmi koparmig, yahut
kultamiratta
ve
etmiglerdir.
vaftiz
Kale
(!)
yapmu
zerine ha kaziyarak
Paris'teki Place
yil
birka
nce
Daha
grlr,
yerde
kitabeler
her
lamlan
elinden zor kurtanlmigtir. Eski esere
des Vosges yapsati mteahhitlerin
ancak son agm bir egilimidir. Her
geligir
refah
egitimle
ve
ve
saygt,
aslmda,
eski eseri degerlendiren ve bunun iin didinenler,
memlekette
oliinde
aydin
zmna
vardi
ve
kitap merakhlan rneginde oldugu gibi,
eserden
anlayan
ve
saydugu kadar, devleti ynetenler arasmda da eski
Aydin vilayeti salnamelerinde
rastlanmaktayd1.
rnegin,
gsterenlere
gi
sahife sahife anla(yillik), Efes ve Bergama'nm nasil gezilmesi gerektigi
rehberini
ve hazarlaarkeolojik
hazirlayan
mkemmel
gezi
tilmigtir. Bu
bakmadiye
efes
yagam'
Bergama'ya
ve
tan Osmanh brokratlarmm
tarafmdan
memurlar
vilayetteki
tespitlerin
yadigt atktir. nkbazi
mgahede, izilen
hakkmdaki
Kalesi
Bodrum
rnegin
'tag

'tay

pildigt grlr.

resim ve krokiler bunu

rehber
gsterir ve dogrusu gnmzde yazilan

kitaplarda gzden kaan bazi noktalar bu

eski metinlerde

yer almakta-

dir.S

Hier 1308 (Milad 1890) tarihli vilayet salnamesinin tam 80 sahifesi

bazi plan ve kokilerte zmirve Ege'nin nemli btun harabeleri iin yazdmig ilgin bir rehber olarak dzenlenmigtir. Bu rehber hi de bagtan
bu
savma olmaylp titizce ve dikkatlice hazirlanmigtir. Vilayet yilhgmda
y1gnu' diye, gkadar iyi tamtilan Bergama Zeus Sunagi, Almanlara
nl rahathg1yla nas11birakilabilirdi ki? Bu olaym arkasmda byk olasihkla Alman kayzerine dayulan siyas borcun ve o siralarda yapilmakta
olan demiryollarmm etkisi vardi. Kugkusuz byle olaylara rastlamyordu. rneginbyk devletlerin hkmdar allelerinden Trkiye'yi gezen
prenslere veya o sitada iligkilerin iyi oldugu bir devletin stanbul'daki
sefirlerinden
grdgne imrenenle politika geregi bazi geyler hediye
ediliyordu. Ama bu hediyeler bilinsizce degil, cigerden koparir gibiveriliyordu. Temmuz 1845'te Rus grandklerinden Konstantin Trkiye'ye
gezmigve Pirkr denen kyde bir cami
gelmig, stanbulve anakkale'yi
avlusundaki
eskibir kitabeyi begenmigti.Y1manca olan bu kitabe musalla tagi olarak kullanihyordu. Yazigmalardan sonra tag kendisine hediye
edildi. Gene IIL Selim devrinde, ngiltereelisiNuruosmanlye Cami avlusunda bir lahit kapagi begenmig, ancak byle bir hedlyenin dedikodu
ve hognutsuzluk yaratacagindan korkuldugu iin kapak, nce saraya getirilmig, oradan da kendisine gizlice verilmigtir?
Avrupa devletlerinin eski eser talepleri, siyas nedenlerden tr
reddedilmiyordu.
2 Receb 1272'de ($ubat 1856) Avusturya'nm stanbul'dakibuykelisi Baron Prokesch'e hazine-i celleden bazi antik meskktm verilmesi iin ikanlan iradede "Prokey, hazine-i cellede mevcut bazi merkkt- atkayt grmg ve bu misullu sr-1atikamn cem'ne
pek hevesli bulunmuy oldugundan meskkt-i mezkreden birer mil<darnun yadigr-i l olmak zere kendisine ta ve ihsan buyurulmasi..."
deniyordu.10 O siralar Kirun Savagibitmig, Prokesch'in temsilcisi olduiin o da bu mkfatt hak eden bir diplomat olgulke tarafsiz kaldigl
verilen
sikkeler gunlardir:
muytu. Kendisine
'tag

En or: Alexandre Magnus, 76 pieces; Philippus, 28 pieces

En argent: Lysimachy, 5 pieces; Philetairy, 10 pieces; Antiochus, 40 pieces

8 Aydm VilayetineMohsus SalnameH. 2308, s. 80MS5. onya,Aiolia, Lydia, Frigya

ve Karia tarihlerinden bahseder.
9 BA, IX, No: 1478; Turgut Ipksal, 'Eski Eserlerimizin Yagmalanmasma Ait rnekler', BelgelerleTrk Tarihi, sayi 4, s. 27-31,
10 BA, IX, No: 6778, B 1272 (10 Mart 1856); aym tasnif, No: 5457, 23 L 1270 (Temmuz 1854).

129

veya degigim zihniyeti de yoktu. GeSevval1270'te (Temmuz 1854)

bulunan
hediye
edilmig,
Ramazan 1298 (Agustos
antika

zmir'de
1880) tarihli bir irade ile "Bergama (Aydin vilayeti dahili) da eda edilen
hafriyattan ihra olunan bazi srm Berlin mzerine tasi..." emredilmigtir, radelertasnifi katalogunda kay1tli iradenin metni argivde olmadigi
bilemiyoruz. Bergama kazisi ile ilgili efiin hangi eserlerin verildigini
saneler mzeciler arasmda kugaktan kugaga gemigtir. Gya Almanlarm
almak istedigi sunagt vermemek iin, vali, zmitden bir garnizon yollamig, ama sonunda iradei seniyye ile Almanlar sunagi almig. Iskender
Lahdi iin de Osman Hamdi Bey'in, "Kayzere bu lahdi iinde cesedimle
hediye edersiniz," dedigi anlatihr.
Eenebi devletlere pegke; ekilen sr-i atikadan bir grubu da Mausoleum'un paralariyla Hahlar'm inga ettigi Bodrum Kalesi'ndeki bazi antik paralar olugturur. Msy Kanin (Canning?) Bodmm Kalesi'nde bulunan bazi miisavver taglan, yerlerine digerlerini koydurmak partryla talep ediyor ve bunlann ihracma musaade ediliyordu.12 Oysa bundan 10
atikayil sonra, yani Qubat1857de ayni kalenin duvarlarmdaki
dan mermer bir arslan bagmm, mahallinden ihraci halinde asia mazarrat
tegkil etmeyecegi misullu, mahalli doldurularak Tophane mgiri devletlu paga.hazzetlerininbir lata tezkiresinden ve buna binaen mzeye naklinden' sz ediliyor ve emir veriliyor.13 Sz geen Tophane Mgiri FetAhmed Paga'dir. Haziran 1858'de Lahey sefiri Karaca Bey
Flemenk krah hazzetlerinin meskkt koleksiyonu iin mevcut eski ve
yeni Osmanh sikkelerinin gnderilmesinden memnun olacagim' yaziyordu.l* Ama aym yillarda Sisam kaymakami Kife Bey 'Anadolu'nun
mahall-i mnsabesinde
baz1 sr-i atikanin keyf ve taharrisiyle bulunacak geylerin Dersaadet'e nakli iin bir yzbin gurug tahsis edilirse, Avrupa'nm maghur mzeleri gibi bir mzenin dogacagmdan' sz edlyofl5
Aslmda olay aiktir. Bugn nasil ki Trk genlerine ve halka gstermek
sergi tertipletip Turkiye'ye getirmek iin iriin Avrupa mzelrinden
diganya
gezi sergileri yollayanlar ve klasik arkeoloji
putanlar yanmda,
dahada n yapan, hayatuu verenlerle bu kazilara aynlan tahsisati tenkit
edenler varsa, o gn de bu gibi eserlerin peginedgenler veya onlari diplomatik iligkiler iin gzden ikarardar vardi. Kazi izinleri de bu yillarda
verilmeye
baglanmigti ama, bunlar daha ok define arayanlarla yapilan
Bu gibiihsanlarda

bir mbadele

ne aym sava; yillarmda rusyaelisine de

130

'sr-i

.hi

'hapmetlu

11 BA, I.D., No: 67046, Y Ramazan 1298 (Apstos

12
13
14
15

etmedi.
BA, IX, No:
BA, J.D., No:
BA,IX, No:
BA, 1.D., No:

1478, 2 Muh. 1262 (1 Ocak 1846).

24347, 6 C 1273 ($ubat 1857).
8441, 16 M 1275 (A1stos 1858).
24654, 18 B 1273 (Mart 1857).

1881) kayd1 var, irade zuhur

anlayma gibisinden izinlerdi. ingilteredevlet-i fahimesinin Midilli'deki

konsolos vekili Mister Noto'nun bazi sr-1 atika ve kadime taharrisi iin
Bodrum havalisinde yapacagi kazi iin aldigi jznin bir yil daha uzat11masi gibi bir irade (28 Cemaziyyelevvel 1274/Ocak 1858) akan eserlerden
tek rnek olanlarmm saltanat-i seniyye mzesi iin zabtolunmasmi, iki ve
daha ziyade olanlariam birinin saltanat-i seniyye mzerine degerinin hafire verilmesini part kopuyor? Aym mzeye (Aya rini Kilisesi) Selanik
valisi Yusuf Paga'nm gnderdigi mermer sanduka (lahit)gibisinden egerler gelmekteydi? Ama rnegin Musul'da Fransizlara verilen kazi ruhsati zerine18 onlarin ihra ettikleri sr-i atikanm raporlari da geliyordu.
Ancak bu kazi raporlarmm ne denli saghkh 0) oldugu tartsmahydi.
Yukandaki rnekleri yaygmlagtirmak gene de pek dogru degildir.
Tersine olaylar da oktur. Y1manSavagi sirasmda, Dmeke meydan muharebesmin galip komutam Gazi Ethem Papa Yunanistan'dan bazi eserler getirmigti, Bunlarm bazilari bugn stanbulArkeoloji Mzeleri'ndedir. Eski SarkEserleri Mzesi de dnyamn en eski iviyazisi argivine sahiptir. Osmanh eski eserler iradesinin dzenleyip yrttg kazilarda
elde edilen zengin koleksiyonIar bu mzeleri doldurur. Eski eser dgknlg, samldigi gibi Osman Hamdi Bey ile baglarug degildir. O bir
gelenegin yetigtirdigi byk bir Trk mzecisiydi. Daha Tanzimat dneminin baglarmda bu konuda saygm bir rgtlenme ve faaliyet vana
ama, bu faaEyet parasizhk ve imknsizhk yznden geligememigti. Anlagudigi zere, daha 1840'larda btn vilayetlerdeki yneticilere, blgelerindeki eski eserleri araytp belirlemeleri ve degerlilerini stanbul'a
gndermeleri veya mahallinde mze kurmalan bildirilmigti. (Bu dnemde mzenin adi mzehane olarak geiyor.) O yillarda uzak yakm
her sancakta bu gibi aramalarm bagladigi anlagthyor.
Arahk 1847de Kuds mutasarnft, Gazze sancagmda Askalan deni1en yerde, aragtirmalari sonucu bir sfenks kabartmasi bulundurdugunu
yaziyor. UzmanIara incelettigi bu somaki mermer eser, 3600 senelik (1)
olmahym19.19 Kabartmamn tasviri hazirlattmlnug ve bir raporla birlikte
Bbrl'ye gnderilytigtir. Eu eserin bir yll iinde stanbul'a getirtildigi
izIeyen yazagmalardan anlayihyor. Ekim 1847de, Adana mal mdr
Ahmed Ata Bey topladigi sikke, seramik gibi antik paralarm bir envansr-1 asriyyeterini Istanbul'a gndermiti. Ahmed Ata Bey
'mehasin-i

16 BA, IR., No: 8335, 28 CA 1274 (Ocak 1858).

17 BA, I.D., No: 16351, 2 RA 1269 (Arahk 1852).

18 BA, I.H., No: 5148, 12 R 1270 (Ocak 1854).

19 BA, I.D., No: 2807, 27 L 1263 (Ekim 1847).Raporda nahif bir slupla sfenks'in ne
oldugu, Oidipus tragedyasmdan rneklerle nakledilmektedir.
darecilerbu alan-

da ilgili ve hilgili olmasalar bile eski eser arama, bulma ve gnderme emrinin
Bbialfden geldigi anlaImaktadar.

131

ilaveten, saye-yi gevketvayeyi hazret-i mlknede tahsis olunmuy olan', yani kisacasi devrin gzel eserleri arasmda,
padigah tarafmdan kurulan mzeye konmak zere takdim ediyor bu buluntulan.20
16. yzyilm gik ve Avrupa.modasma dqkn, Italya'yi Osmanh sarayma tagiyan ve kendisi de muhtemelen talyanasilh olan Kanuni'nin nl sadrazamt, nce Makbul, sonra Maktul lakab1yla amlan brahimPapa
Budin'den getirttigi gzeller heykelini Sultanahmet Meydam'ndaki
Paya Sarayi) nne diktirmigti. SairFigani'nin hievikonagimn (brahim
ahalinin
gulgulesine sebep olan bu heykeller neden sonra ortadan
ne ve
kaldiraldi. Osmanli tarihinde zaman zaman antik dnyaya kargi byle
amatr ilgiler duyan kipiler grlmgtr. Ama 19. yzyilda artik giderek
profesyonellegen bir ilgiden ve bu ilgiyi gtren, yayan bir zmreden
aydu, dig dnyaya ve kenditoplumusz etmek mmkndr.Osmanh
kisacasizamanda ve meknda hareketarihe
ilgi
digmda,
duymaya,
nun
emeklemeye
baglamigt1.
Eu emekleme dnemi bugn
daha
dogrusu
te,
hl luzh bir kopuya dngmg degil, onun i Tanzimat'm aydm gelenegini pek kmseyebilecek bir durumda degiliz. Bu yillanla Osmanh
idaresi sagda solda, vilayetlerde ve evrelerinde bulunan antik sikkelerin te bir kadanm bulana veriyor, gerisini kendi ahyordu. Diger yandan define aramak isteyen yerli ve yabancilara bu partla izin veriliyordu.21 g nedenle 1880'de akartdan 36 maddelik 'Subhi Papa Nizamnaatika mevzuatuu bundan
mesi'nin esasi byle clugmuy gibidir. sr-1
1slah
edecektir.
Vilayetierde
bazi valilerin bu
Hamdi
Osman
Bey
sonra
konuda gayret gsterdigi ve eski eser topladigt gnilr. Aym yillarda
mze iniliKgk'e tagm1my, daha sonra Osman Hamdi Bey dneminde
de Vallaury'nin plamm izdigi bugnk byk imparatorluk mzesine
geilmitir.22
19 Eyll 1890 tarihli Sabah gazetesi 'Amasra'da halen eczacuik yapan
refeth Ahmet Refik efendinin elde etmig oldugu 16 para eski eserin terbi'lvasita Mze-i Hmaun mdr atufetli
tip olunan resimlerinin
Hamdi beyefendi hazretlerine arzedildigi ve Ahmet Refik efendinin bu
babdaki gayret ve hizmetinin takdir edilip, gayan-i mkafat bulundugu'nuyaziyordu? Osman Hamdi Bey'in mensubu oldugukltr daim-

yi cenab-1

132

mlkneye

20 BA, 1.D., No: 8060 ve No: 8207.

21 BA, J.M.V., No: 8023, 13 CA 1268 (Mart 1852), Siverek Samsat'ta Ggoglu Mehmed'in hanesinden zuhur eden meskkt; aym tasnif, No: 6220, Midilli ceziresinde Butre kynde ikan gumy sikkeler, Rusya'da spandoni'nindefine
taharrisine izin; BA, I.M.V., No: 5255, Receb 1267 (Mayis 1851).
22 Bu konularda Semavi Eyice'nin 'Arkeoloji Mzeleri', stanbulAnsiklopedisi, c.2,
s. 1025-1032'deki makalesine bagvurulmahdir.
23 Sabah,4 Safer 1308 (19Eyll 1890).

si halkalar halinde uzak Anadolu ve Rumelikentlerine ve her yagtan Osmanldara dogru yayilmakta, onlari etkisi altma almaktadir. mparatorlugun 19. yzyilmda bu aydmlar yeni bir dnyayi kurmak isteyen kugagi

olugturmaktadirlar.

13'

Osmanh Devleti'nde Laiklik

Hareketleri zerine'
Osmanh Devleti'nin toplumsal, idai ve siyas dzeninin laik olup oloka tartigilan bir konudur. Bu tartigmanm yam bagmda Osdevlet
manh
ve toplum hayatmda zamanla dogan nemli geligmeterin
hukuk,
ynetim ve toplum dzenindeki degigmeler sonucu oryarattig;i
ikilegmeleri
ogu gzmzden katigi gibi, toplum dzeni ve
akan
taya
kurumlardaki degigmeleri bu aidan yeterli biimde inceleyemedigimiz
madigi

de sylenebilir,
Osmanh toplum dzeninin laik veya ger'i oldugu konusundaki tartrymalara girmeden nce laik kavrammdan ne anlagilmast gektigi zerinde durmahyiz. Laique, Laicusladini, kavram olarak ruhban snufma
ait olmayan dn ve yagam biimini ifadede kullam1an
ve rubaniyete
bir deyimdir. Genel sanmm tersine dnyada laik tutumlu din yoktur.
"Tanri'nm hakki Tann'ya, sezarin hakki sezara," diyen Hiristiyan dininin temelde byle bir felsefe ve toplum tarzi zerine kurulmadigi ve din toplumun, Avrupa tarihinin uzun yzyt1Iarru kapsadigi aiktir. Barbar akmlari sonunda Avrupa, yeni bir dnem ve dzene girdi. Roma mparatorlugu yikilmigti ve barbar kabilelerin, kabile dzeni kitada yeni
imparatorlugun ynetim dzenini, hiyerargi ve hukuk mevzuatim belirleyecek tek g, Roma gelenegini devam ettiren kilise rgt idi. Burada Avrupa tarihinin geligimini saptayan bir zellikten sz etmek gerekir Grngte Roma kilisesinin hiyerargisi yeni germanik topluma egeashnda germanik gelenegin temelmen olmuy gibi grnuyorsa da, igin
de bir degigtiren ve devindiren etkisi vard1. Avrupa tarihinin kavimler
g sonunda olugumunu saptayan bir ikilem sz konusudur burada...
Hegel Helen-Hiristiyan Avrupa'nm olugumunu betimlerken; barbarlave hiyeIm (ona gre germanik dnyamn) Roma dini ve messeselerini
ettikleri
Hiristiyan
aldiklarmi,
targisini
kabul
tamamlammy olarak
yeni
dininin konsller ve kilise babalan tarafmdan oktan gekillendirildigini
belirterek, "Bu neden1e dig grngte Germen dnyastada yeni bir tin
(Geist) vardi. Su tin dnyayi yenileyecek tindir ve ondaki znelligin direnigi esasta mutlak bir degigikligin meydana gelmesi demektir. Germen
kavminin bnyesindeki ihmb kaygisizhk, znelcilige dayanan bir sada-

Prof, .Y. Doganny'a Armagan, stanbul1982.

kat (yani mevcut kurumlarm zne ve meselelere kargi lakayt kalarak,

grngte bir sadakat) ve Roma hiyerargisinin bu ller iindekikonumu ve degigimi, Avrupa tarihinin evrimini saglayan iki zit unsurdu,"3
demigti. Bylece kilise ve devlet bir kargithk ve bir beraberlik, ama ayni
zamanda da bir yol ayrdigl iinde geligmelerinedevam etmigierdir. Gerekten de Camlus Magnus 800 yilmda papanm elinden ta giydiginde,'
dnyev otoritesini, ruhan elitin dzenleyecegi kurallarla birlikte ve onlara ragmen (veya onlart istismar ederek) kullanacagim dgnyordu
Kilise egitimi, hukuk hayatml ve toplum ideolojisini belirlemeye bagladi. Bir mddet sonra bu geligmeler, kiliseye kargi germanik lakaydi ve
gsteripteki sadakatin devamnu imknsiz kddr. Avrupa'nm toplumsal
rgtlenmesi, invevestitur
kavgasuu kazanan kilise tarafmdan yerine
getirilmeye baglandika devlet-kilise atigmast artti. Bu uzun mcadeleyi burada zetleyecek degiliz. Ama laiklik Avrupa kitasmda kanh kavgalarla tarihte ilk defadir ki bir toplum ve ynetim dzeni olarak ortaya
1kacaktir. Hem de bu geligme ancak yakm zamanlarda tamamlanacakt1T,

Germanik bnyede varhgi ileri srlen bu zgr1k ve dogal laisizm, modern anlamdaki laik dzene inkilap etmesi iin uzun zaman
gemesi gerekti. Tarunm zenginleptigi, manifaktrn
geliptigi ve gehirlegme denen olaym bagladigi Avrupa'da mil1 pazar ligkileri de yogunlagti. Geligmenin bu safhasmda Avrupa hayatmm, yeni Avrupa insaninm iligkilerini dzenlemek yeni bir hukuku metotla mmknd.
Bo
nedenle 13. ve 15. yzyillar boyu Avrupa dnyasmda laik hareketin baim ne Hussitterne Unitarist kilise mensuplan,
ne Balkanlax'daki Bogomiller ve hatta talyan Rnesanst'nm Pietro Pomponazzi'si ve benzerleri degil, dpedz hukukular ektiler. Almanya'daki
kilise evrelerinin
eski dzeni sessizce ve sabirla kemiren bu yeni Romanistler iin
'Juristen
sind bse Hukukular kt H1ristiyanlardr' meseli bunu gstermektedir.. Bu devirde Justinianus'un
kodifikasyonundan sonra Glossatrler
dneminde sadece perh ve ezber gelenegi ile srdrlen Roma hukuku
kaynaklarma yeni bir anlay1pla yaklagildi. Roma hukuk sisteminin principia ve kunimlari ett edilerek bu ilkeler 191gmda yeni hayat dzeninin
-

1 G.W. F. Hegel, Vorlesungen ber die Philosophieder Geschichte,4. Blm, 'Germanische Welt', ilk alti paragraf.
*
Dogu'da Bizans'ta imparator patrigin elinden ta giydiginde bu patrigin otorite
ve grevinin imparatorca tasdik edilmesi deinektir. Byuk bazilikalardaki narthex, imperyal loca gibi blmler dnyev otoritenin kilise zerndeki hkimiyetini gsterir. 1L asir sonuna kadar Avrupa'da da boyleydi. Aix la Chapelle ve
Sepyr katedrallerinde bu imperyal localar ve narthex tipi tren koridrlan vardir.
Papahk bu dnemden sonra stnlg kazamnca, kiliselerdnyev otoriteye hibir yer vermez ve mimariden bile atarlar. BU tarihten sonradir ki papamnmonarka ta giydirmesi anun hkimiyetini tasdik anlamma gelir.

135

l
rmek ve iligkileri dzenlemek yoluna gidildi. Hukuk dzeninde gerek kipi esas almdi. Su standartlagtirma ve kodifikasyonu
izledi.
kamu kurumlarmdaki laiklegme ve standart hukuk uygulamasi
dolduAncak devletin ve toplum dzeninin laiklemesi,Avrupa tarihini
olaylardan sonra gerekran mezhep kavgalarr, din savaglari gibi kanh
legebilmigtir. Laik toplum dzeni Avrupa kttasmda da gok g ve ge
sorunlanm

136

yerlegmigtfr
Laik toplum dzeninin tannnnu burada ele almahyiz. Byle bir tarum muhtelif biimde yapilagelmigtir. Kimi zaman her din ve inanca
mensup gruplarm tolere edildigi, kimi zaman da tolum hayatino ddin kaynaklann digmda kaynaklara dayanan hukuk
oldugu bir hukuk dzeni anlag1hr. Oysa bu iki koqui laik bir toplumda bulunmasi gerekli, ma yeterli zellikler degildir.
Laik toplum standart ve monist bir ynetim dzeninin ve her din ve cinsiyete mensup insanlarm egit kogullarlabagh oldugu bir hukuk mevouatmm bulundugu toplum dzeni demektir. Yani bir toplumda din hoygr olabilir (Eski Roma ve Osmanhimparatorluklarmda oldugu gibi),
din d1 kaynaklardan esinlenen veya bu gibi kaynaklarm agirhk kazan(Osmanh, Eski Roma, Bizans ve
digi bir hukuk mevzuatt uygulanabilir
Cengiz imparatorluklan gibi), ama toplumda her din cemaat aym yasalarla ynetilmiyorsa, kadm ve erkek iin din inanca dayah farkh dzenleme ve norm varsa (mirasta egitsizlik, toplum hayatma katihmda kisitlama ve farkhhk gibi), hatta sadece belirli bir sm1f iin rnegin rubban
megruiyeti taniin imtiyazlar tanmmig ve ynetici elitin imtiyazlarunn
orada
laiklikten
sz edidayandmlarak
aildantyorsa,
risal bir kaynaga

zenlenmesinde
normlarman

lemez.
Kisacasi tm toplumsal smiflar iin aym hukuk mevzuatm uygulanmasi, hi kimseye dinsel ayricahk ve stnluk tammayan bir toplum dmodern toplum yapistyla
zeni diye tammlanan laikligin, merkeziyeti
gereklegebilecegi
aiktr. Laiklik bir yerancak
oldugu,
sayede
zdeg
o
toplumun
modern
nkogullarmm gerekleymesine baghdr. Ancak
de
toplumun belirli bir geligme dzeyinde bu ideoloji modern bir toplumun geligimini hizlandrabilir de...
,Osmanh Devleti gefi bir devlet miydi? Bu sorunun cevaplan oktur
bir konudur. Bazi yazarlar Osmanh Devleti'ni ynetim ve
ve
yargida gefi hkmlerin egemen oldugu bir sistem olarak tammlar.
"Devletin dini, din-i lam'dtr,kanunlar slamdininin kaynaldandu," dibir
ye tezlerini zetlerler ve bununla Osmanh Devleti'ni periata dayah
toplumunOsmanh
olarak
nitelerler.
bazi
yazarlar,
Buna kargthk
devlet
da gayrimslim gruplara da tolerans gsterildigini belirterek, bunun laikligin ta kendisi demek oldugunu ileri srerler. Gerekten de Osmanh
sonra din toleransin
mparatorlugutarihte Roma mparatorlugu'ndan
-

.tartiplan

egemen

hukmdarm kipiligine
en ok grldg, stelik bu durumun zaman ve
Din
gruplarm iktisad, adbagh olmaksazm kurumsallagtigi bir devletti.
ruhan liderl, din ve maarife i1igkinigleri kendilerine birakumig, hatta
kamtler ve kurumlara rtbe, imtiyazlar bahy edilmigtir. Bunun sayisiz

larmdan sadece birka1m verelim: Ocak 1454'te Gennadios'a resmen

gsteriRum Ortodoks patrikligi bah; edildiginde ona yapilan tren ve
bile nasip
len ihtiram gz aheiyd12 ve bylesi, Bizans devri patrikterine
gelen.ir
olmanupt1. Ermeni patrigi, Musev hahambagi protokolde nde
vergi ve
manastirlar
tarafmdaki
bir
drt
yere sahipti, mparatorlugun
srdrmeleriiin
faaliyetlerini
oldugu
gibi,
angarya bagigildigma sahip
sik sik ihtar
huzur ve gvenlikterinin saglanmasi mahall yneticilere
gnderilirdi.
rnegin
dahi
mir
hediyeler
edil hatta bazi manastirlara
civari)
21
Sofya
(Bulgaristan'da
Balkanlar'daki nl Rio Manastirfnin
Osmanh
aldigi
imtiyaz
van'dan
Eyll 1378'de son Bulgar ari Sigman
edilmigti.
tasdik
de
dneminde
aynen
(Kasun 1465)
Manastirin argivindeki Evahiri Rebi'ulevel 870 tarihli
verihnig olup, bu imtiimtiyaz berat1Fatih tarafmdan Filibe sahrasmda
bu tr beratlar maolup,
gstermekte
yazm mtemadiyen yenilendigini
argioinde bir kopyasi budoldermaktadir.3
Yildiz
Gene
aryivini
nast1rm

lunan, Yavuz Sultan Selim'in Aynaroz (Athos dagi) manastm kegiglerine

ileri
verdigi benzer bir imtiyaz beratuu belirtelim.4 Tolerans kurumunu
ki
belirtirler
srenler her cemaatin kendi iglerini kendinizi grdgnu
apag1da
yapacagiz.
bunun laiklik olup olmadigrun tartigmasmi
Osmanh devlet ve
ise;
ettigi
bir
ncluk
yazar
grup
.L. Barkan'in
gefi mevzuattan ok, dnyev otorite
toplum hayatmdaki uygulmada
oldugunu,
tarahndan konan kurallarm (rfi sultan) rf ve detin hkim
pek kolay olmad1bu nedenle Osmanh Devleti'ne gefi devlet demenin
bakildigmda bu hkm doguygulamaya
guu belirtirler.5Cerekten de
eden
rulaacak bir durum vardir. Devlet hayatmi, toprak dzenini tayin
idaresi
topOsmanh
degildir.
kanunnameler gefi hukukla uyum iinde
ok,
mevzuattan
gefi
lum ve devlet hayatmin temel kurum ve iligkilerini
etrff kanunlarla, hatta mahall gelenek ve teamlle dzenlemeyi tercih
konularda
migtir. Osmanh kadisi bile sadece toprak dzeni, maliye gibi
und seine Zeit, F.Bruchrnann, Mnchen, 1959,
2 Franz Babinger, Mehmedder Eroberer
s, 110-111.
Izd, Rilskiyat manastir, Sofya
3 D. Ihiyev, Turkei Dokumenti na RilskiyaManatira,
1910, bu vesikalann bazilartni ierir.
Vemn Yavuz Selim'in Ferman
4 B.A., Yrldiz Argivi, 'Aynaro2 Papazlanna Mlkiyet
24
Ylldiz
(128).
Sureti',
Messeselerinin Ser'iIigi Mese5 .L. Barkan, 'Osmanh imparatorlupTeekilt ve
3-4,
Sayi
C.
1945,
XI,
s. 203-224.
Fak.
Mec.,
H
uk.
lesi', st.niv.

138

degil, hatta bazen aile hukukuna iligkin sorunlarda bile periattan ok rf

tercih etmigtir.6 Ulemamn bazi konularve det hukukuna bavurmayi
da verdigi fetva, "Ser'imaskalat degildir, UI'ulemr ne ise yle o1sa..."
yeklindedir. Buradaki Ul'ulemr dnyev otoritenin koydugu kanunlardir. Ancak btn bunlara ragmen Osmanlirgtlenmesine baktigimizda
ger'i ve geleneksel bir dzenle karlagiriz. Bu soruna yaklayim biimi
toplumsal rgtlenmeyi incelemek olmahdir.
Laik devletin ulkeninher yaninda her vatandag iin aym mevzuatm
uygulandigi, ynetsel ve adl kurallann standardize edildigi, merkeziyeti bir devlet olmak oldugunu belirtmigtik. Tabi bu zellikle din kurallarin ve ayrimlarm kalkmas1, yani
ayri cinsten (kadmve erkek), ayri
dinden insan gruplarma aym mevzuatin uygulanmasi demektir.
Su nedenle Osmanh ynetiminde o agm Avitpa'sma gre bir din
tolerans Osmanli hukuk dzeninde dindigi uygulamalarm
yaygmhgim
grdgmz halde; Osmanh devlet ve toplum dzeninilaik diye adlandiramayiz. Bunun baghca nedeni; toplumun smen
dini mensubiyet
esasina dayanan milatadiverilen
gruplara blnmesi, vergilerin bu esasa gre tarh ve tevzi, yargi dzeninin ve egitimin bu anlay1g iinde din
cemaat liderleri tarafmdan rgtlendirilip yrtlmesidir. Bu ise adl ve
ynetsel rgtlenmede bir tr dine dayah ademi merkeziyetilik ve egitlilik demektir. Millet ayrimmda ise dil ve irk esasi gzetilmezdi. Aym
dili konuyan Ermeniler mensup olduklari kiliseye gre, Ermeni, ErmeniKatolik ve 19. yzyilda bir de Ermeno-Protestan milletleri olarak
geerdi. Buna kargthk Bulgarlar ve Rumlar ayni millet sayihyordu. Trkler,
Arnavutlar, Araplar slammilleti idi. mparatorlukdagtlana kadar, nfus say1mmda bile etnik ayrrn degil, dinsel gruplama esas ahnmigtir. Din cemaat rgt ve liderleri; yargi, egitim, maliye ve belediyeye ait konu-

i
rneginXVI. yzyil Ankara Sez'iyesicillerine baktigmuzda kadmm slamhukukunun merb ve nikh akdine iligkin kurallarindan ok, birtaktm mahall rf ve
dete gre hkm verdigini grrz. Namzedlik diye bir det
gze arpar ve kiz
ocuk okkk yagta baba tarahndan ahnan bir paraya kargihk nikh iin birine vaat edilir. Kadi slamhukukunun merh konusundaki aik hkmlerinin ih181iolan bu durutnu kabul ederek hkmler vermigtir. Ornekler:
a).Ankara per'iyeSicili,Etnografya Mzesi H. 358 (M. 1551),No. 2, Kayst 1314'te: Edhem adh biri, skenderveled-i Devlet adh bir z1mni hakkmda gikyette bulunuyor ve 600 ake kefalet borcunu demesini talep ediyor. Sebebi skender'inEdhem'in kizi Aype'yi nikluna alan Kara Yenieri'ye kefil olmasidir. Kara Yenieri
kizi ahrken daha evvel onun namzedi olan ve bunun ifa 600
akesayan simiti
6

Yunus'a

parayi verecegini

vaat etmigtir.

b) Ankara ger'iyeSicil No. 1, Kayit 1010: Cneyd bin Mustafa adh biri Bali bin Emir
Ahmed'i dava ediyor ve davahnm kiz kardeginin kiziKatun Bula'mn onun
namzedi oldugunu fakat, buna ragmen bagkasina verildigini iddia ediyor. Namzedlik akdi merh ahkruna aykiri oldugu halde kadi davacilan hakh grmektedir.

larda soruniu ve ykml tutulmuytur. Bundan bagka gayrimslimlere

gsterilen tolerans, Snn olmayan Mslmanlara hi gsterilmemigtir.
Bu nedenledir ki byle bir dzeni laik olarak niteleyememekteyiz.
makam
Seriataait sorunlan zmekle grevli olan geyhlislamdr. Bumftler
gibi
Efendi
nemini 16. yzy11daKemalpagazade ve Ebusuud
geyhlissayesinde kazandi. 18. yzyildan itibaren bagkent mftsne
vukelaya
(kaolarak
heyeti
lam denmigtir. 19. yzy11da ise ger'iye naziri
devlet
iglegeyhlislamlarm
bineye) girdiler. Klasik Osmanh devrinde
rinde rol yoktu. Fiil hukuk alamna ntdahale etmezlerdi. 16. yzil
dan sonra sosyal rolleri artti. Esasen bu yzyildan itibaren din basle da
ressamlar
artti. 15. yzyilda Yunan heykelleri getiriliyor, G. Bellini gibi
neredeyse
mistisizmi
18.
ise
yzy111ann
faaliyet gsteriyordu. 17. ve
yzyildan itibaren toplumun dinsizliminyatr bile reddediyordu.16.
Molgesaptigmi iddia eden ve her det ve kurumu bid'at diye niteleyentaraftar
la Kabiz ve Ustnavi Mehmed Efendi gibi yobazlar tremig ve
toplamiglardir (Bunlarm bni Taymiyya'dan esinlenmeleri mmkndr.) 18. ve 19. yzyillarda ise gelen felaketlerin tesellisi slamdinini bir
ideoloji haline getirmekte aramyordu.
Osmanh padigahlarrun ruhan demesek bile din bir unvan olan hilafet unvamna da sahip olduklarim belirtelim. Esasen egemenligin meyruiyetini ilah bir kaynaga dayandirmak da Osmanli devlet ve toplum
hayatmdaki ideolojinin laik olmadigam gsteren bir diger noktadir.
Osmanli padigahr 15. yzyilda artik Oguz boylarnunbagkanhgindan
ok bir Roma kayzeri olmayi benimsemigtir. Buun yamnda btn Islam
hkmdarlan gibi Mslmanlann koruyucusu, emin olduklarmi iddia
ederlerdi. Fetihten beri Misir Memluklerine karp takmilan tavir bunu
gsterir. Eu tutum imparatorluk olgusuyla bir btnlk meydana getirir. Esasen Osmanh hkmdarlanum hilafet messesestyle olan iligkilerini incelemekte yarar vardir.
Osmanh padigahlan iinde Fatih Sultan Mehmet ve IL Bayezid'in
bilgilere dayamr. zelbenzer unvam kullandiklari vakayinamelerdeki
aldigi tarihinde
1494'te
kaleme
Ahmet
likle Kemalpagazade Semseddin
yakigtirir.7
Resm
Bayezid'e
bu
(Fatih),
IL
hem
unvam
Mehmet'e
hem IL
ohnahdir.
SeYavuz
dayamyor
bir
genge
tarihinin bu gayreti politik
agaldigi
merasimle
rivayeti,
onun
de
sembollerini
hem
hilafet
lim'in
Ata tarafmdaylan tarafmdan degil de, 18. yzyil vakarvisiEnderunlu
sadebu
atiluugtir.
kullanmanny,
Selim
Y
avuz
unvam
dan ortaya
stelik
unvanla
Fermanyetinmigtir.
gibi
bir
Haremeynuggerifeyn'
ce 'Haim u
larda ve anlagmalarda son derece aaah bir elkab (titlatr)kullanan
7

bniKemal,
1954.

Tevarih-i Ali Osman, yay: grafettin Turan, TTk.1, Seri No. 5, Ankara

139

140

Kanuni Sleyman'da bile halife unvamna rastlanmaz. Zaten halife unvanmi tek Osmanhlar kullanmtyoxtlu. Hindistan'da Delhi hkmdarlan da kuBamyorlardi.
Hilafet unvammn kullamlmasi 1789 Aynah Kavak Tenkihnamesi ile
baIar. Kmm'm Rusya tarafmdan ilhaki tamnmakla beraber, Osmanh
hkmdari bu Msluman lke zerinde bilafetin kendisine bah; ettigi
ruhan haklardan yararlanmak istiyordu ve bunun Rusya tarafmdan tanmmasuu saglady Bylece artik hilafet adeta beynelmilel bir ruhan kurum halini aldi. Ornegin fiiliyatta Kmm ve Polonya Mslmanlanmn
mftlgn
Btn Rusyalar ankendi gvendiklerinden birine tevcih
ediyorsa da, tayin ve emeklilik iglemleri gya Osmahh sultam tarafmdan yapihyordu.S
Aynca ar her sene K1nm'da, Yalta'daki (Livadya)
yazhgma geldiginde, padigah bir temsilei gndererek
geldiniz' diyordu.9 III. Selim'den itibaren hilafet unvam bylece resm unvanlar
arasmda yer aldi, 19. yzytlda bu unvan hem hkmdar, hem halk ve
hem tm dnya Mslgianlannca hararette benimsendi. Bilhassa Sultan
Abdlaziz ve IL Abdlhamid 'Halifei mslmin, zill'ullalu fi'raz' (Allah'm yeryzndeki glgesi) gibi hem panislamist, hem de mutlak mbnargi grgn yansitan bir unvan takmdilar. Sultan IL Abdlhamid
ti kudsiye i tacidari' gibi adeta cesaro-papist bir unvam yaztymalarda
kullanm19tir. Maliyesi iflas etmig, btn kurumlan sarsmt1 iindeki bir
lke bu dnemde beynelmilel alanda kendisinden beklenmeyecek girigimler ve entrikalar dzenliyordu. IL Abdlhamid ngiltereve Rusya
imparatorluklarmm topraklarmdaki slamahali zerinde nfuzunu devam ettirme abasiridaydi. Mrsr'da, Cava'da, Hindistan'da halife ruhan otoritesini kullanarak, Mslmanlar arasmda bazi girigimlerde bulunuyordu. Bu araci kullanarak IL Abdlhamid, Hicaz demiryolu ingasi
iin btn dnya Mslmanlanndan iane topladt. Ancak hilafetin etkin
bir ara olmad1 I. Dnya Savagi sirasmda anlayildi. 1924'te de hilafet
kaldmldinda tek nemli tepki Hind Mslmanlarmdan geldi.
Burada Osmanh yneticilerinin slambirligi gibi bir ideali 19. yzy1la kadar soren edinmediklerini
belirtelim. Osmanhlar, Haristiyanlar arasi aynhklan politik amalarla desteklediler. Macar unitarizmini, BalkanIafdaki bogomilizmi, Protestanh bu amala himaye ettiler. Byk Pet'hog

'za-

Scak

bu unvanm bazi halde kullaruldigt grlyor. "Haledet hilafetehu, zillulah, hilafet penahi" gibi elkabm kullanildigt bir
yazigma iin bkz, Ludwig FEKETE, Einfhrung die Osmanisch Turkische DiplomatikBudapest 1926, H.943 (1536) tarihti Veziriazam Ayas Paga'nm I. Ferdinand'a mektubu, Tafel L

rnek:Bagbakanhk

Argivi, rade-Dahiliyye, yll 1259 (1840),sara no. 923, 'Varova

Hafiz Elendi'nin tekadlg hakkinda 'sen tezkire-i Illye'.
9 Sultan II. Abdlhamid her sene Mabeyn-i Hmayun'dan Tahran Paga'yl Livadya
Sarayi'na gelen ara
geldiniz' demeye gnderlyor,bunu lkenin ruhani reisi
olarak yaplyordu. 329-330.

mfts

'hog

ro'dan kaan starovertsleri

ve spanyaMusevlerini lkeye buyur ettiler. Her cemaat kendi kurallan ve dnyast iinde yagamaya devam etti.
Ancak modernlegen dnyanm kopullarma bu yapiyla uyum kolay olmayacakhr. Hukuk mevzuattaki bu egitlilik ve dinsel farkhlagma 19. yzyilda belirgin bir merkezlegme, moderalegme ve kanun ynetim sistekauulmaz olarak yeni
mini benimseyen Osmanh mparatorlugu'nda
Trklegme girigimlerini doirmugtur.
'

Tanzimat'tan

Sonra Kurumlarda Laiklegme Baglangtet

ve brokratik yabir hukuk

derlenmig
olan
standart,
bir
ynetimin
gere
bu
tr
piya ve
mevzuata
sahip olmasi kamilmaz olan Osmanh mparatorlugu,moislahatla
beraber hudernlegmenin ilk adunlaruu asker mekteplerdeki
kuk alanmda atrugtir, demek pek yanhy olmaz.
mparatorlukdnyanm yeni ekonomik dzenine ayak uydurmak
iin, ilk elde Fransiz Ticaret Kanunu'nu adapte etti (Kanunname-i Ticaret 1850 yih). Yeni kanuna gre faiz kabul ediliyor, ticar davalarda haliyle din ve mezhep aynmi sz konusu olmuyordu. Gene modern anlamdaki girketler dahi, slamhukukunda yer almayari bir messese,
zel kipilef olarak kanunda yer alnuglardir. 1863 ylhnda da 'Ticaret-i Bahriye Kanunnamesi' kabul edildi. Bu sonuncusu da denizci Avrupa uluslarmm kanunlanndan hazirlannugti.10 stelikticar davalara bakacak
mahkemeler de, geri hkimlerden degil, nizamiye mahkemesi hkimleri
denen yeni hukukulardan ve mahallin tccarmdan olugan karma kurullardi. Tanzimat Devri'nin aydm sadrazaru Ali Paga, Fransiz Meden
Kanunu'nu kabul ettirmek istedigi halde, A. Cevdet Paga'mn bagmi ekfigi muhafazakr
grup, 1868-1876 ydlan arasmda 16 kitaptan meydana
gelen Mecelle-i ahkm-I Adliye adh eseri hazirladilar. Mecelle esasta Islamm Hanef fikhmm esaslarma dayanmak1a birlikte, fasillarm dzenle
nigi ve eserin sistematigi gz nne almdigmda, Bati hukukunun stnlg kurul yelerince ister istemez kabul edilmig grlmektedir. Nihayet,.aile hukukuna ve ahsm hukukuna ait konularm bu eserde dzenlenmeyigi, periata gr sahiplerinin modern dnya kopullan kargismda amsizliklerini kabul ettiklerinin aak belirtisidir.
de, nizam mahkemelerin kurulup yargi alamma
Yargi usulnde
mahkemeler
aleyhine geniplemesi Tanzimat'tan sonra
gnden gne gefi
grlen bir geligmedir. Nihayet 1828'de gikartlan Teykilat-iMehakim Kaavukathk iin inunu ile savcihk, 1879'da noterlik ve daha nceden de
mahkemelerindeki
asil
nemlisi
ferman
kanlan bir
ceza
(1875yih) ve
hkmlerin sayismm artirilmasi ve temyiz mercinin tegekklu ile, Islam

19. yzyil dnyasinm kopullan iinde merkeziyeti

't-

10 C.

ok
-

A. Mumcu, Trk Hukuk Tarihi,

A,.Huk.

Fak. Yay.338, Ankara 1976.

141

142

hukukunun monist yargdama usul agir bir darbe yemigtic Zira davada veklet, kamunun veya bireyin mahkeme nnde savunulmasi gibi
esaslar islamda
hukukunun monist yargilama usul geerliydi.11 Modernlegen Osmanh
yargi dzeninde istinaf ve temyiz gibi
messeselerle mahkemeler bit hiyerargiye baglamyor ve bir tr denetim
geliyordu ki, kadmm mstakil (mahkemenin istiklal prensibi) ve hukuken tek otorite oldugu slamsistemden olduka uzaklagilmigtir.

yoktur.,slam

Dalist Bir Hukuk Yapt

ilk aynlKamu hukuku alanmda da ger'i mevzuat vergtlenmeden
kabul
olmugtur
Temmuz
1840'ta
Ceza
Kanunu'nun
ile
14
ma
ve
1851'de yeniden dzenlenen Ceza Kanunnamesi, smif ve mezhep ve din
farki gzetmeksizin btn Osmanhlara uygulanmak zere yrrlge
girmigtir. Ancak Tanzimat dneminin hukuk sisteminin dalist niteligi
en ok bu alanda grlecek ve trajik denecek problemler dogacaktir. Btn tebaa iin hazirlanan bu kanunun hkmlerine gre agir ceza davalarmda saver resmen kamu adma dava atig1halde isteyenleri davamn
(Mslim veya gayrimuslim) kendi cemaat mahkemelerinde kendi periBy1ecernegin ceza mahkemeatma gre niyetini talep edebiliyorlardr.
verilen
ragmen
sinde grlp,
hkme
davac1 taraf kadiya mracaat ederek verilen hapis cezasmi uygulattirmayip,
diyet almakla yetinebilirdi.
edegelmigtir.12
Bu dalizmin yarattigt problemler devam
Tanzimat dneminde modern anlamda standart bir hukuk uygulama getin ve laiklige dogru en nemli adim sayilabilecek olay, 1858 tarihli Arazi Kanunnamesi'dir. Geri kanun slamhukukunun esaslarma
gre vakif arazi ve mir arazi gibi kategoriler tespit etmiyse de esasta
mlkiyet ve miras konusunda mhim sayilacak laik hukmler getirmig
tir. Arazi konusundaki bu yenilik esas olarak klasik Osmanh devrinde
de toprak sistemine ait dzenlemelerin gerti degil de, rfi (dnyev) hukuk aracihgiyla yapilmasmdan ileri gelmektedir. 3
Kamusal alanda laiklegme srecinin luzlandigi bir blm de tagra
idaresidir. Tanzimati brokratlar daha ilk elde, tagra ynetimini islah
etmeyi, kanun bir ynetim kurmayt ve mal sistemin bu yolla dzeltilesaglamak iin, yerel
bilecegini dgndler. Ynetimde moderalegmeyi
halkm temsilcilerinin idar karar organlannm ahymasma katilmalarnu
kauulmaz bir part olarak gryorlardi.
ve idareye yardunci olmalarm

Islam..., Deux. Edit., Leiden-Brill,

11 Emile Tyan, Histoire de POrganisation Juridique:
1960, s. 212.
12 C. ok A. Mumcu, a.g.e., s. 321-323.
33 O. L. Barkan, 'Trk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274 (1858)Tarihli
Arazi Kanunnamesi', Trkiye'de ToprakMeselesi,Gzlem Yaymlan, s. 291-375.
-

1864'te ikarilan ve bazi yerlextle denenen Vilayet Nizamnamesi'nden

sonra 1871 yih bagmda ikardan dare-iUmumiye-i Vilayet Nizamnamesi va 1878'deki.ilk parlamentomuzun kabul ettigi Dersaadet ve Vilayet
Belediy Kanunu kamu ynetimi alanmda laiklegme srecini luzlandinve belediye kanununa gre vilayet,
ci etkiler yaptilar. Bu nizamnamelen
liva, kaza idare meclislerinde ve gehirlerde meclisi belediyelerde memurlardan bagka ahalinin temsili esas kabul ediliyor ve Ms1man ve gayrimslim ahalinin temsilinde eitlik sistemi amalamyordu.
Bu idare karar
organlarmdan bagka vilayet temyiz divarunda memleket sandigt, ziraat
komisyonu gibi ihtisas organlarmda yan yartya temsil ilkesinin kanun
teminat altma almdigmi gryoruz. Esasen, laik bir devlet dzeninde grlmeyecek
bu hassasiyet, Islamin megveret kuralmi temelden zedelemigtir. Yani ilk defadir ki gayrimslim ahalinin idareye kattlmast, hukuken bir devlet dzeni haline getiriliyordu. (Fiiliyatta bu duruma klasik
devirde de rastlamyordu.)
Nihayet 1876 Anayasasi ile devlet sistemi dng, olmayan bir biimde modern laik geligme surecme girmigtir.
O agm hukuku ve bazi dunrlerinin rejimi slamdakimegveret
ragmen anayasal kuprensibi ve kurumuna baglayarak aiklamalarma
rumlar, zellikle parlamento, megveret prensibiyle alakasiz ve ters bir
nitelige sahipti. Devletin dininin din-i slamoldugu ve padigahm
feligi' zellikle belirtilmesme ragmen, anayasa seme ve seilme yoluyla her dinden btn tebaanm idareye katilmasmi ve simrh da olsa yrtme erki zerinde temsili organIar vasitastyla denetimini ngryordu
ve byle bir grevi ilk defadir ki gayrimslimler de stleniyordu. 1876
Anayasasi bir slamlkesinde ilk defadir ki laik devlet dzeninin temellerini hazirlayan bir belgedir. Esasen daha 1839 Tanzimat Fermam'nda,
slamdininin stnlg vurgulamyor. Mslmanlarm menfaat ve refahmm saglanmasi iin yap11masi gerekenler stralamyor ise de, devletin
din gruplara dayanan ve homojen olmayan ynetiminin ilunh bir tasfiyesi de gze arpryordu. Aik yargi, tebaanm egitligi ve gayrimslimlere daha fazla kamusal hak ve devler verilmesi askerlik ve memuriyet
fermanm belirgin bir niteligidir.14 pri karakterine ragmen, ferman sayesinde Bati hukukunun bazi temel kurumlari ilk defadir ki slamtoplumunun iine giriyor ve dalist bir yapi geligtiriyordu.
Ikinci Megrutiyet dnemi, bir bakima anayasa degigildiklerini gz
nne aldigirmzda laiklik nnden
bir lde gerileme sayilsa da,' genelde IL Meyrutiyet laikleyme ynnden bir geip dnemi olarak adlandirilabilir. Bu dnemde ikanlan bazi kanun ve kararnameler, bazi uy'hali-

14 S. N. Arsal, "Tanzimat ve Laiklik', Tanzimat I.,

59-95.

geriatabai;unhhk
vesidir.

stanbul Devlet Basunevi,

1940, s.

ilkesinin getiriImesi 1876'da bulunmayan bir hususun ila-

143

gulamalar dalist yapiyi g1endirmigtir.

1913'te ikanlan 'Kiliseler Ka-

ve 1915'te ikanhp, kisa yetersiz uygulamadan sonra, mtakerede kaldinlan 'Hukuk-u Aile Kararnamesi' meden kanuna dogru yaklaadamlarmt Meden
gan ve ilerde mantik ve cesaret sahibi radikal devlet
dogurdular. Nigeligmeier
zorlayan
etmeye
Kanun'u bir an evvel kabul
nunu'

144

hayet Birinci Dnya Savagi'nm getirdigi lhtiya dolayisiyla, medrese takaldmlmasi ve daha nceden cizye-i
lebesinin askerlik muafiyetinin
de askere almmasi gibiuygulalagvedilerek
gayrimslimlerin
getiyenin
malar laiklige yaklagtino etkiler yarattigi gibi, aym zamanda da idare ve
toplum hayatmda gefi ve laik unsurlarm bir arada buluumasmdan ileri
gelen sancilan artirmiglardir.
Tanzimat'la baylayan uygulama laiklige dogru bir gidigtir,ama, eligki kangildigm da bymesine neden olmuytur. 19. yzyil dgnr ve
ve yan Batici bir dilemma (ikiryneticisi gekli reformlan yan slamci
Bu niteligisadeciklenme) iinde tasarlayip, yrtmeye abalamaktadir
degil, bdunrIerinde
ce Osmanh toplumunun inden ikan islam
dgnrledade
gryoruz.
tn slamlkelerinin modernlegme taraf tan
Nanuk Kemal, Seyyid Ahmet Han, Cemaluddin Efgani, modernlegtirmeyi kolaylagtiracak kogullarm Islamdaki ictihad sistemi ve kurumu
iinde mmkn oldugunu savunurlar. Her Mslman bir ictihad ileri
srebilir. slammcemaati adma belirli bir kurulun ileri srdgu ictihad
itiraz grmez veya ogunlugun tasvibi ile kargilamrsa slambit ictihaddir. Anayasal rejimi Islami ima ve megveret kurah ve her yeniligi (hatictihad sista Bati hukukunun temel kurumlannm kabuln bile) slam
temi iinde mmkti gren ve byle adlandmlan bu grgler, dualist bir
geligmeyi nleyememigtir. Bu dalizm yeni dzenin egitim sisteminde
de ortaya ikmaktadir.
Tanzimat'tan nce egitim dzeninde bir ikilegme baglamigti. Merkeziyeti modern bir devlet kendiideolojisini agalamak ve ihtiyao olan brokrat kadrolan yetigtirmek iin, en azmdan yurttaglann din ve inan
farknu pek dikkate almayan tarafsiz egitim veren bir sistem kurmak zorundadir. Klasik dnemde her simf halk ve her din grup iin, tamauuyla dini egitimin hkim oldugu Osmanh mparatorlugu'nda,19. yzyil
dobagmdan itibaren orduda ve nihayet mulki idaredeki modernlegme
okullar
kuruldu
egitim
nitelige
ve
modem
yakm
veren
layisiyla laik
aleyhine
onlarm
bagmda
kurumlarmm
ve
yayiegitim
bdhlar din
yam
lip, geligmeyebagladilar. Gayrimslimler de ilkegitime geme ihtiyaom
duydular. Osmanh mparatorlugutebaaya adaletin iki egit mahkemede
(ger'i ve nizam) iki ayn sistemdeki kanunlarla dagitildigi, egitimin iki
tr okulda yapudigi, brokraside iki smif memurun yan yana ahetigi
(daha dogrusu birbiriyle ekigtigi), iki tr dnya grgnn birbiriyle
atigtigi bir toplum sistemi halinde mrn tamamladi. Bunun idar ve
sosyal hayatta yarattigi sanalan, son nesil Osmanh aydmlan ektiler. II.

Megrutiyet dnemi bu sanciya dindirme areleri neren reetelerle aildt, fakat siyas ve idar kadrolar bu sancly1 dindirmeden perde kapandi.
Bu nedenle yeni Trkiye 1925'te tevhidi tedrisat ve 1926'da hukuk
devrimiyle laik kurumlarm temelini radikal bir biime atti. Bu son Osmanh asrmm yarattiga ikiligi ortadan kaldirdi. 1928'de Trkiye Cumhuriyeti Anayasasi'na laikligin ilk olarak girmesi bu geligmelerjn bir sonucudur.

Laik dzene geigle son Osmanh asrmdaki modernlegmenin yarattidogan yeni kurumlarm eskileriyle olan atigmasigereksinimlerden
gi
ortadan kaldmlmasi hazlandm1migtir. Laik dnyarattigi
kargaamn
mn
modern toplumlara zg siyasal yap1ya,
devlet
dzeniyle
grg
ve
ya
geigmmynetim sistemine ve hukuk dzenin mkemmelleymesine
kn olmuytur. Aym dili konugan ve aym kltrel mirasa sahip bir halkin
mezhep ayrshklari ve atigmasi iinde yagamasma son verilmek istenmigtir.

Tarihsel geligim iinde, siyasal modernlegmenin n parti sosyal ve

ekonomik geligmedir. Ancak bu yeterli degildir. Ekonomik modernlegmeye girigi Turkiye kadar eski olan bazi Ortadogu lkelerinde (Misir,
ran) siyasal kurumlagmalarin ve ideolojinin lkemizdekine gre ok
daha geridzeyde bulundugunu ve nihayet aksakhklarma ragmen Trk
demokrasisi duzeyinde bir demokrasinin bu lkelerde henz bulunmadignu gz nne getirdigimizde, 20. yzyil bagmdaki Trkiye'nin degigmekte olan sosyal yapismm laik devrimlerinden etkilenip ynlendigi
aiktir.

Bata toplumlarmdakine benzer

Trkiye'de siyasal moderalegmenin
varhbiimde geligebilmesi ve demokratik bir toplumsal mcadelenin
vardar. Tarihin belirli bir geligmeanmideolojininnemli
laik
payl
gmda
da ideolojik bir degigmenin yapisai degigmelereluz verip, oniarl ynlendirecegi egitli tarihsel rneklerle sabittir. 19. yuzyildan beri degigmeye
baglayan ve bu degigimin sanc11anm eken Trk toplumunda laiklik ve
onunla bir btun meydana getiren devrimlerin, sosyal-siyasal geligmeyi
h2zlandmo etkiler yarattiklarnu gryoruz.

145

Hilfet ve Tiirkiye slm Devletinde Hilfet'

Halife; kelime anlamiyla ardil, succesor (Nachfolger) demektir. Eu anlannyla, slmcematinde reis, ynetici ve Muslmanlarm peygamberinin vekili olarak kullamhr. Ancak, bu anlamlann
ve yetkilerin hangisine
sahip oldugu tarhymahdir. Hilfet kurumu daha bagmdan, yani Mslmanlarm peygamberi Hz. Muhammed'in (S.A.V.) vefatmdan beri (632
ylh) mnakagah olan; mahiyeti ve meruiyetiise (legitimity)1slam
siyasal
dgncesinin baghca sorunsallarmdan
biridir. Bir bagka deyigle, hilfet
ashada teoride tartymah ojan, fakat praf kte zmlenen bir kurumduz
Bununla birlikte, pratikteki problemler de hilfetin tarihinj en ilgin ve
aragtirmaya deger kilan bir yndr. Bugn hilfet kurumu lagvedilmigtir ve restorasyonunun
pek mmkn olmamasi da bu yamyla ilgilidir.
MslmanIarm kutsal kitab1 Kur'an'da (vahiy) halife sz birka kere geer. Fakat bu, daha ok Hz. demve Hz. Davd gibi peygamberler
iin bildirilen bir niteliktir. Hz. demiin (Kur'an, U 30), meleklerin ardth ve Allah'm yeryzndeki nizmmi saglayan, onun adma hkmeden; Hz. Davd (Kur'an XXXVIE,26) iin ise, 'Allah'm onu insanlara hakikati anlatmak iin, Allah'm yolundan aynlmamalanm saglamak iin
(halife) olarak gnderdigi' bildirilmektedir. Mslmanlann tarihinde ilk
halife olan Ebubekir, Allah'in halifesi,unvamm reddeder ve "Ancak hazir olmayana halife olunur," der. Ebubekit'in halife unvanmi kullandigi
gphelidir (Caetani, Annali slmanno II, 63/11'den naklen Wensinck-J.
H. Kramers, Handwrterbuch des islm,1941, s. 251). Kendisinden sonra
gelen halife merise, Resulullah'm halifesi unvanru Ebubekir'e bir sayunvamm benimser.
gi gsterisi olarak reddeder ve
Bununla birlikte, slam tarihinde halifetu'llah unvamm Hasan bin Sabit
bir giirinde halife Osman iin kullanmig, Emev hukmdan Abdlmelik
ise, muhtemelen Bizans rotokolnezenerek
bu unvam almigtir. Abbashalifelerinden
el Memun (9. asir) bu unvam zaman zaman kullanmitir. A3il ilginci, el Nsir.(1180-1225)Seluk denetimi altmda zaylf bir iktidar sahibi olarak bu unvant kullanmigtir. El Nsr'm unvanma 'Kaffetl Mslimn' szun de eklemesi,1 onun bu makami neredeyse niversal bir din makam olarak yorumlamasiyla ilgili olmahdir. Ancak, bunu
bir papahk niyabeti, ilh makam anlamtada almamahdir
slm cem.

'emr-'l-rn'minn'

Trkiye Gnlg, say1: 31, (Ankara 1994), s. 25-31.

1 Bernard I.awis,
ThePoliNcalLanguageofislam, Universityof Chicaga 1988, s. 4M5.

atinde bu anlamda bir klerikalizm, bir ruhan snuf ve kurum yoktur.

slmcematinin liderligi meselesi, daha baglangita muhtelif siyas
gruplar arasmda mahiyet ve megruyyet aismdan mnakagah olmugtur. slmhukukulan (fukaha)ve siyaset teoricilerinin hilfet kurumuna bakiplari kategoride toplanabilir ki; bu grgler, byk lde halife Hz. Alive Samvalisi Muviye arasmdaki Siffin Savag'ndan (M. 657)
sonra gekillenip ortaya ikmigtir
a} Hilfetin Kureyg kabilesinden birine (Hz. Peygambefin kabilesi) ait
olmasi gerektigini slmsiyas doktrininde en etkili biimde el Maver l
Ahkamu's Sultanlyye adh eserinde savunor. Bu eserde, halifede bulunmasi
gereken partlar da sayihp tartigihr. Asker ve idar kabiliyet, cesaret ve fazilet, vcut ve ruha saghk, yeterli bilgi sayilan partlar arasmdadir. slmdoktrini
kadmlara yasaklanug gibi grnyor.Ancak,
ve
bu konuda Kur'an'da aykm bir hkm yoktur. "Eger Sab melikesi rneginiahrsak kadmlarm liderligi zerinde dgnlebilir de..." grgu son
tarafmdan ileri srlmektedir (Sleyman Ateg),
zamanm modernistleri
b) kincigrg hilfetin, daha dogru deyimle immetin peygamber
soyuna, yani Ali ibn Ebu Talb ile peygamberin kizi Fatima'nm torunlanna (ehl-i beyt'e) ait olmasidir. Bu grgn taraftarlari, yani a firkasi,
hilfetin Ms1manlarm peygamberi tarafmdan veda haecmdan sonra,
onun damadi ve kuzeni Hz. Ali'ye verildigini ileri srerler. Devrin slm
ulemsmdan
el Sehristan
bu grgleri bildirir (Kitabu'l-milel nel-nihal).
c) ncgrup, Siffin Savagive Hakem olaymdan sonra, iki tarafa da
(yani Muviye veya Ali) katilmayan ve bundan dolayi Haric (diptakalan) diye adlandir11an grg sahipleridir.2 Onlara gm, halife slm cematinin lideridir ve seimle gelmelidir. Soyluluk veya Kurey; kabilesinden olmak part degildir. Dindar, bilgili, liderlik vasfina sahip bir Msluman; gayri Arap veya bir kle dahi olsa halife seilebilir. daresiahlk
ve fazilete dayanmayan, periattan aynlambir halfe azil ve hatt idam bile edilebilir. Bu radikal gry aslmda samldigmdan
daha uzun zaman
yagamigtir ve zamanm modernist slmakimlari iinde de yeniden yoruma tabi tutulmaktadir.
Hilfetin Muvie'den itibaren bir irs monargiye dnymesiyle, siyas iktidara itaat ve Samhalifelerinin megruyeti meselesi sz konusu
oldu. Burada konunun asil odak noktasi bat, yani halifenin megruyetini tamma, cemat ile hkmdar arasmda bir akid gibidir. slmfakihleAhkmu's- Sultniyye' ve Belazur Ensb adh eserri Ebu Ya'la el Furra
lerinde 'bfar
iglemini bu gekilde formle etmigler ve bu byk lde
kabul edi1migtir.3 slmmonargisinin karsmda olan veya onu destekle'hilfet'

'immet'i

'ei

2 Bu griigleri zet halinde Thomas Arnold, The Caliphate, Oxford 1924, s. 184-

189'da bulabiliziniz.
3 Vecdi Akyz, Hilfetin Satanata Dngmesi,stanbul1991, s.19L

147

148

yen veya bitaraf kalan akunlar vardir. Mrcie akum, anargiye kargi otoriteyi tercih ettigi iin, hkmdara itaati ve imamet ve hilfet makammdaki kiginin kt ve adaletsiz davramplan iin hkmn kiyamet gnune birakilmasi gerektigini ileri sryordu. 9. mild asuda slmfelsefe'mutezle'

akum mensuplan, hilfetin

sinin hellenizasyonu demek.olan
monargik tegkiltlanigma kar1 tartigmada tarafsiz veya suskun siyaset
takip ettiler. Bazi radikal akunlar ise, daha nceki Harictlerin grgn
benimseyerek; halifenin adaletsiz oldugu takdirde azlinin gerekli oldugunuileri srmglerdir. Nihayet Emev hanedam bir loyamile grevden
uzaklagtinlmigti.
slmulemsigenellikle Ebu Hanife rneginde oldugu
gibi, otorite ve devletin digmda kalmayive tenkit ve dogru yolu gsterme grevini benimsemiplerdir. Abbasiler devrinde teoride ranasilh bnu'l-Mukaffa'nm bagi ektigi bir akim hilfetin yetkileri ve konumu itibariyle eski Iran monarldan gibi olmasnu nermektedir. Imam-1 azam
Ebu Hanife gibi fakihler bu grg engelleme gayretindeydiler.
olarak
Tarihi itibariyle Sam'dakiEmev halifeleri emr-l-m'minn
imparatorlugun btn ordularmm ve idarenin bagidir. mam clarak slm cematinin ibadet esnasmda adma hutbe okunan lideridir. Abbas
devrinde (750'den itibaren) slm peygamberinin akrabas1 olan bu aile
halfenin aym titulatr ve ihti.ami daha parlak bir biimde srdrmesini de sagladive monargik yapibuna ragmen daha mnakapasiz olarak
kabul edildi, Bu devirde Arap olmayan ranh ve Trk gibi unsurlar orduya ve idareye daha ok girdi. Aym zamanda siyasal teori, felsefe ve
ilimlerde de kozmopolit kadrolar sz sahibi oldu. imparatorlukmonargik bir sistem iindeydi ve kalabahk bir ktib grubundan ikan bnu'lMukaffa gibileri rejimin megruiyetini formle ediyorlardi. Ancak bir taraftan imparatorluk paralanmaya da baglamigt1. Aglebiler (Tunus), Samanler, Tahirler (Horasan) gibibu yeni siyas g1eritammak zorunda
kalan Bagdad halifeleri, bir tr baglantlyi devam ettirmek iin bu yeni
hkmdarlara emr-lmer gibi unvan ve beratlar veriyor. Nihayet 11.
messeastrda Buveyh ve Seluk rneginde grldg gibi
artik
sesi ortaya ikmigti. Burada
halifenin siyas hibir otoritesi yoktur.
Ona (Buveyh veya Se1uksultanma) sultan olarak veklet vermigtir ve
din bir lider konumundadir. Bununla birlikte Abbas dneminde halife
unvam ve hilfet kurumu da rekabetten kurtulamada. Mild 928' de,
Endls Emev hkumdarl IIL Abdurrahman
unvamm benimsedi. Nihayet Misir Fatimleri l2. asrmsonlarmda
(1171)Sultan Selahaddin tarafmdan ortadan kaldirilana kadar Abbas halifesinin en byk.
rakibiydiler. Hz. Ali ve Fatuna soyundan geldikleri iin kendiIerini gi
mezhebin koruyucusu ve ehl-i beyt mensubu olarak gerek halife ve
imam iln etmilerdi. Hatt unutmayahm,
bugnn Islm dnyasom
nl merkezi el Ezher niversitesi'nin
kurulugu da bu devirdedir ve Si
'sultanhk'

'halife'

grgn iglemek ve yaymakla greve girmigtir.

Hlg,
Bagdad't istil ve halife el Mustasm'i idam et1256 yihnda
otoriter bir idarenin ve tahtm stnde
kadar
halifeleri
da,
Abbas
tirene
degillerdi. Buveyh hanedam (ki Siolmalanna ragmen, halifeyi nufuz
ve idareleri altmda yerinde birakmayt tercih ettiler) ve onlardan sonra
da Selukler aym durumu devam ettirdiler. Sonuncular Snni mezhebin sadik hamleri olarak Bagdad halifesi ile ili.kileri kendine zg bir
saygi gsterisi ve perde arkast otorite iligkileriyle srdrmgler ve-'sulgibi bir unvam kendi imparatorluklantanu's- seltin' yahut
vassllanyla
olan iligkilerinde de ustahlda kullanKlik
Asya'daki
nm
miglardL4
kanh
istilasindan
Fakat Hlg'nn
sonra Abbas hanedannun
iki yesi Memlk Sultam Baybars'a sigmd11ar 1261 y11mdabirincisi, ardmdan 1262'de digeri halife olarak iln edildi. Ama Memlk saraymdaki Abbas halifeleri bir daha Kahire'den Bagdad'a dnemedikleri gibi; durumlan da Mukaddes Roma-Germen imparatorunun yamnda ve Avrupa saraylarmda
gezinen, Kudus dgtkten sonraki Kuds kralmdan daha
farkh degildi.
Abbas egemenliginin Hlg'nn Bagdad'i istilasiyla kanh biimde
sona ermesi ve ailenin son fertlerinin Misir Memlkleri yanma sigmmasiyla baglayan yeni dnemde;
unvani asImda muhtelif blgelerde hkm sren bazi Mslman hkmdarlar tarafmdan kullamlnugtr
ki astrhk bir dnem iinde, yeni tarih tetkiklerle sayisi artabilecek bazi
rnekler verelim. Mesel 1271'de Sivas'ta inga ettirdigi medresede III.
unvanlaGlyaseddin Keyhusrev kitabede kendisi iin
ve
Mslrun kullamr. By dnemde bir paralanma geizen spanya'daki
man devletilderinin hkmdarlan da bu unvam ayn ayn benimserler.
1500-1510 ylllannda Orta Asya'da hkm sren zbekhkmdari Muhammed Sayban
tahtmdan hilfet makami olarak sz eder.5 16-17. asirIarda Osmanhlar digmda tek Snn hanedan ve devlet olan Hind-Babr
devletinde, Ekber Sah'tanberi merkezierinden 'Dr-l-hilfet' diye sz
edilmektedir.
Osmanhlarm aksine Ekbefin altm sikkesinde de bu unva'sultan'
unvam hkimiyet ve
na rastlamr.6 Esasen Abbaslerden sonra
hkimiyetin mengenin Allah'dan geldigini gsteren bir unvandir. lhanh hkmdartCazanMahmud Han 1260 Ayn Callut Savagtndan sonra fethettigi Sam'dabu grg aika iln etmig; sultanhgm Allah vergisi oldugu v Misif daki halife ve Memlkilerin tasdikini gerektirmedigisiyaset ve imamet

'gehingah'

'hilfet'

'halife'

'hakan'

4 V. V. Bartold, 'HaIif i Sultan', Soinenija,VI, Moskova 1936, s. 30-31,

5 T. Arnold, a.g.e., s. 116, 118; C. Huart, 'Epigraphie Arabe d'Asie Mineure', Revue
Semitique, c. III, s. 369.
6 Arnold, a.g.e., s.159; S. Lane-Poole, Catafogueoffndan Coins in theBritish Museum,
The Moghal Empetors, London 1886, s. DOOGIL

145

nisylemigtir. Bu dnemde artik hilfet ve Kureyg arasmdakibaghhk

zorunluluk
da siyas literatrde aaka gereksiz grlyordu?
,

150

ve

Osmanh Devleti ve Hilfet

Kugkusuz bu durumun devanu, siyas artlar ve cografyadaki degigimle bagka bir mecraya girdi. 15-19, asarlar boyu islmcamiasmm en
gl temsilcisiOsmanh Devleti'nde hilfet kurumunun durumu neydi,
byle bir kurum bagmdan beri var maydi? Yeni agar tarihiboyunca Avrupa medeniyetiyle
en yogun temas ve atigma iindeki bu toplum ve
devletin Batt kurumlan karpsmdaki direnci ve Osmanh kurumlannm
degigen dunyaya gre biimlenmesi sz konusudur. Hilfet, Osmanh
asirlannda Avrupa siyaseti ile olan fligkilerin agirhkh etkisi altmda yeniden bir biimlenme geirecektir.L Selim'in Misn'1 fethiyle hilfeti aldigi,
daha ok sonraki tarihlerde ortaya atilan ve zamanumzda okul kitaplarma kadar giren bir iddiadtr. Du iddia, aslen bir Osmanh Ermenisi olup,
sonra sve tabiyetine geen ve sve'idiplomat olarak stanbuYda da
temsil eden mtebahhir (erudite) tazihi Mouradgea D'Ohhson'un Osmanli kaynaklarmm tetkikiyle ve Osmanh ketebe takum ve hukukular1yla olan mnasebet ve tartigmalarla kaleme aldi nl eserinde ileri
srlmgtr.
Tdleau General de Empire Ottoman'da ortaya attlan,
devralman hilfet' olayi sonralan da ok tekrarlannugtir. Muhtemelen,
d'Ohhson bu olayt naklederken, temasta bulundux Osmanh hukuk ve
devlet adamlarimn telkinlerinin etkisi altmda kalnugtar. Gerekte Osmanh hkmdarlarmm L Selim'den nce de zaman zaman hilfet unvamm kullandiklan grlmektedir. Mesel IL Mehmed (Fatih) kanunnmesinin dibacesinde bu unvaru kullannugtu IL Bayezid'io de bu unvam kulland1 tarihi ibn-iKemal tarafmdan ileri srlmgt.8 Ama gunu
ehemmiyetle belirtmelidir ki, Osmanh hkmdarlan slmdnyasmdaki stn durumlarru Hac yollarma hkim olmak, Sam-Hicaz koruyuculugunu stlenmekte grmglerdir. Nitekim, hocaruz Prof. Inalcak daha
II. Mehmed'den itibaren Osmanh hkmdarlarmm Memlkler kargismda bu greve talip oldugunu belirtir. Bu temsil bir otoriter grev ve unvandir ve slmlemi karpsmda sadece hilfet unvanmdan
daha ycelticidir, I. Selim'in 1517'de kesinlikle stlendigi 'Hdim-l-haremeyn-g'bu

7 Arnold, a.g.e., s. III; Mufaddal ibn Abi'l Fedah, Histoire dq Sultans Mamiouks, ev.
E. Blochet, s. 483'ten nakil
A. Von Kremer, Geschichteder herrschendenIdeendes Islams,1868, Leipzig 1961, Hildesheim, s. 414, Ebubekr Bakillar'nin grgleri.
8 H.inalcik, IL Mehmed,.A, V11, 514 s.514; bn-iKemal, Tevdrih-ilOsman, 7. DefTuran, T.T.K.Ankara 1991, s. 233 ve 235 GL Bayezid'den, hazretter, yay. Serafettin
i Hakan-1 sad Sultan Bayezid harun hilfet zamanmda...; Fatih'in Bosna seferinden sz ederken de bu unvam kullamr).

Sexfeyn (Mekke ve Medine hizmetkri) unvanmin nedeni anlayihyor; o

bunu kullandi ve hutbede okutturdu. I. Selim'in bunun digmda hilfeti
trenle ve beratla devraldigma dair agdagi Osmanh ve Sarkkaynaklarmda bir malmata rastlanmaz. Osmanh kanilaryasuun rnek metinlerini ieren Feridun. Bey'in Mngeat adh eserinde evvelki sultanlar gibi
Kanun Sleyman.iin de bu unvamn kullamldigi grlr (Halfe-i Ryi
Zemn veya Halfe-i Mslimn gibi). Devrin protokoler vesikalarmda,
mesel Sadrazam Aya; Paga'nm mparatorFerdinand'a yazdigi nmede
hilfetehu' gibi invocatio (du) ile sz edilir.
L Sleyman'dan
Ancak gunu belirtmelidir ki, Sultan-Sleymanda bu unvam her zaman
kullanmig degildir.9
Hilfet messesesi herhalde on asirhk tarihi iinde en zor ve ilgin
dnemini 1919-1924 Trkiye'sinde yaamigttr.1919'da Anadolu'da iggal
kuvvetlerine kargi mcadele, 'Hilfet ve Saltanati Kurtarmak' slogamm
ihmal etmiyordu.
Eyll1922'de zafer kazamlmca son sultan VI. Mehmed Vahdettin lkeyi terk etti ve saltanat makami, Ankara'daki Byk Millet Meclisi tarafmdan, veliahd Abdlmecid sadece halife. seilerek (18 Kasun 1922)
lagvedildi. Saltanatm mrnn ok uzun olmayacagi, ashnda 23 Nisan
1920'de, Trkiye Byk Millet Meclisi, Ankara'da toplamrken telffuz
edilmiyorsa dahi, hissediliyord. Ancak, hilfet kurumu meb'slarm zihinlerinde ve gnllerinde aym gekilde mtla edilmiyordu. Hilfetin
kaldm1masiyla biten bu dnem, mill mcadeleyi frten kadrolar arasmda bile derin gr ayrihklarma, mcadele ve gerilime, kopma ve
yurtdagma ilticalara sebep oldu. Meclisin, saltanat lagvedilince, 18 Kasim 1922'de veliahd Abdlmecid Efendi'yi sadece halife olarak semesi
niin nemliydi? 1.300yil iinde ilk defa btn milleti temsil eden bir ra halifeyi seiyordu. Zu slm'milk asrmda Hariclerin nerdigi sistemin garip ve degigik gartlar altmda gerekleymesiydi adeta. Vakia bu halifenin, siyas iktidan yoktu. mr uzun olmayacakti. Misir Exher ulemsi ve Hind Mslmanlan hilafet komitesi bu seimi onayladiklarnu
bildirdiler. Aynca Kinm'dan gelen bir heyet, Rusya Mslmanlar1Kongresi adma da cuma namazi hutbesi iin halifeye mracaat etti, yani onu
tamd1.10
Sphesizsiyas iktidara sahip olmayan ve iktidar aralanm kullanamayan bir halifenin durumu 1924 $ubatve Mart aylarmdan ok nce
tartigilmaya baglannupti. Hilfetin muhafazasuu isteyenler bile, Ankara'daki iktidar ile stanbul'daki
hilfet arasmdaki iligkilerin gelecegini
'hledet

9 L. Fkete, Einfhrung in die Osmanisch-TrkischeDiplomatik,Budapeyte 1926, s.

5, Tafel; Feridun Bey Mngent:H, s.6 67.
10 Mete Tuncay, Trkiye Cumhunyeti'nde TekParti Ynetiminin Kurulmasi, Ankara
1982, s. 70.

151

152

kesin bir biimde tarif edemiyorlardi. Hatirlayacagimiz zere... tarihteki

mek, Abbas halifelerinin son zamanlan ve Memlk hanedamyla MIsn'da olan iligkilerinin dunimuydu. Ama bu rnek; saltanatm kaldmlmasmdan sonra Osmanh hamedam ve yeni cumhuriyet arasmdaki iligkileri modern bir dnyada ayarlamak iin bir model olamazd1. Diger yandan hilfet kurumu diy dnyada, zellikle Hind Mslmanlan ais1ndan gimdi bagka trl bir nem kazanmigt1. Hatt bu kurum tarihte grlmeyen bir nitelemeye ve yeni bir karaktere kavugturulmak isteniyordu. 'Hilfet-i slmiye'kavranu burada tartigilmaya ailnugti.
Halifenin tahta ikigi, bir hkmdrmkinden farkhydi. Eyb Sultan
Cami'nde kdi kuganma (yani bir nevi ta giyme) treni yap21madi. Topkap1'da Mukaddes Emanetler ziyaret edildi. Hatt dua, Trke okundu,
24 Kasim 1922 gnk bir trende halifenin Arap lemiyle ilgisi kalmadigmiTrke dua okunmastyla izah eden E. G. Mears gibi yazarlar vardir.11 Halife selefierinin sarayinda ikamet ediyordu. Cuma selmhk trenleri yapihyordu. Bu cuma selmhklari az zamanda egitliyorumlara
dedikodulanna neden oldu.
ve halife Abdlmecid'in saltanatizledigi
Kemalist iktidarm, hilfeti saltanatin bir uzantasi olarak grdg ve
iktidara tam sahip olmak iin bu kurumu kaldarmak istedigi, o gnden
bugne literatrde ve siyas mahfellerde hep tartigiluug, ileri srlmgtr. Bizzat slmcihanket ve dgnce ile ilgisi olmayan siyaset bilimci
Fave tarihiler, mesel Mete Tuncay da bu grg ileri srmglerdir.
kat Kemalist iktidarm hilfeti, laik cemiyet kurulmasi iin kaldtrdigmi
ileri sn bir siyas sylem veya addama da ortaya ikti. Hilfet kurumu zerinde tartigmalar 1924 Subatve Mart aylarmdan ok nce baglaadh
migt1. Daha 1923 yllinda, Seyyid Bey'in Hildfetin Mahiyet-i Ser'iyyesi
risalesi, hilfet kurumunun slmitikads ile baglantisi olmadigim savunur.13 "Hilfet din degil, dnyev ve siyasi bir kurumdur," der. Daha
sonra kanunun mecliste mzkenleri sirasmda adliye vekili olan bu slam limi (aym zamanda zmirmeb'su) bir yil evvel kaleme aldigi risaleye dayanarak hilfetin ilgasi geregini muhalifle kargi savunmugtur.
Hkmet bu konuda kararhydi. Cumhuriyet rejimi, hilfeti siyas iktidardan koparmiytt ve gimdibu siyast iktidarsazhk nedeniile (ashndateoriye uygun olarak) hilfeti ilga ve hanedam yurtdigma srme hazir11gmdayd1.Hilfete kar siyasal sylemin en arpict rnegi, cumhurbagkam Gazi Mustafa Kemal'in (Atatrk) 2 Mart 1924'te meclise ird ettigi
nutukta grlr. Mustafa Kemal; Trkiye'de tedrisatm birlegtirilmesin-

11 A.g.e., s. 68
12 A.g.e., s. 60-78.

Ankara, Trkiye Byk Millet Meclisi

13 Seyyid Bey, Hilfet'in Makiyet-i periyyesi,
Matbaast, N.D. (1923),s. 10. Sonradan Seyyid Bey'iri Meclis zabatlarmdaki konugmasi (aynbasim) bir risale olarak yeniden basildi.

den (yanidin egitimin kaldm1masi ve yabanci okullarm Maarif Vekleti gzetiminde mill okullarla program uyumu saglamasmdan) sz ediyor ve aile hukukunda ve vatandag hukukunda Meden Kanun'un getiformo
rileceginden
gndeme gelmi 153
sz ediyordu. 1926'daki hukuk
edilmig
kaldir11masim takip
Hilfetin
iln
demektir.
ve iki yll nceden
eden zaman iinde din egitim kurumlan kapatildi; slmtarkatlar dagitildi;tekkeler kapatildi ve K1yafet Kanunu akanld1. Bu olayla muhtemelen kltl velaik bir degigim birbirine baglanrmy olarak bir radikal
reform dnemin girildi. Kugkusuz btn bu olaylar s1rasmda bir mllfyeti hava da g2e arptyor. 1924 ylluun Mart-Nisan aylan boyunca kapatilan Fransiz ve talyanmektepleriyle ilgili haberler gazetelerde tasvibkr bir biimde yer ahyordu. Genig bir kitlenin gemigtekikapitlasyon uygulamalarim tasvib etmedigi aikti. Fransiz sefaretinin kapatilan
Fransiz okullan konusunda ekimser kaldigi ve matbuata bu ynde demeler verildigi grlyor.1437 adet Fransiz ve talyanmektebi kapaldmagttr. Bu 37 adet okul (7'si talyan)maarif mfettiplerinin bir gn1k
aragtirmast ile kapatildi. Buradaki tepki, eski imparatorlugun slmyapm kadar, kozmopolit yapisma da ynelikti. Bu anlay17 yerini Trk
bir kavrama birakiyor ve laisist bir ifade biimi kazamyor; laiklik ve
Trk milliyetiligi bir arada geligiyordu.
Din egitim kummlari tefrik edilmeden tenkit ve hcum konusu oluyordu. Fransiz ve talyanrahiblerin okullari iin Vakt gazetesi bagmuharriri Mehmet sim,"Mektepler mabet degildir. Buralarda, din tasvir
bulundurulamaz. Bunun vicdan hrriyeti ile alkasi da yoktur. Hele
Fransa kendisi, mektep ile kiliseyi ka zaman nce birbirinden ayirmigtir," diyor.15 Rejim modern g4rgl, Mslman din adamlarmm yetigtilahiyatFakltesi'ni yenirilmesi iin Drlfnn (stanbulniversitesi)
den kuruyor ve yeni bir ders prograru tesbit ediliyordu. Aihe dersini
Seyyid Bey veriyor, tefsir, kelm, filah gibi klsik slmilimlerin adi tefsir tarihi, kelm tarihi, hkih tarihi adun almigtir ve bol miktarda sosyoloji, psikoloji ve edebiyat tarihi gibi dersler ilve edilmigtir.16 Laisist bir
akun birok evreyi sarmaktada 1924 ylh baglarmda Selnik dnmesi
(Sabbataist) ailelerin nde gelenlerinden Karakay Rgd Bey dnmeliginne oldugunu atkhyor ve artik Cumhuriyet Trkiyesi'nde bu gibi
dgnce ve inan gruplagmasmm yeri olmadigim sylyordu. Ortahk
hareketlenmigtir. Buna karyihk, 12 Ocak 1924 tarihli Vakt gazetesinde
Musev Hahambagisi Bacarano, dnmeligin ve Sabetay Zvi'nin kurdugu
tarikatm muhalif bir Yahudi tarikatt oldugu konusunda deme vermek-

14 VaHt, 9 Nisan 1924.

15 VaHt, 9 Nisan 1924.
16 VaHt, 8 Mayis 1924.

teydi. Laiklik antiklerikal, fakat Trk bir tepkiyi de birlikte getirdi. Bir
meb's

154

ismini vermeden 10 Mart 1924 tarihli Vatan gazetesinde, "Inkilbm tamamlanmast iin gerekli olan iglem, patrikhaneler ve hahambagihklarm da hilfet gibi kaldirilmasidir. slmi tedrisat kurumlan gibi
Rum, Ermeni, Musev mektepleri de kapatilmahdu," diyordu.17
$phesizOsmanh hilafetinin son birka on yih Hindistan Mslman
hareketinin tarihi ile i ice geen bir tarih dnemdir. 'Hind Hilifet Komitesi' genelde hilfetin aynlmasi ve cumhuriyet ynetimi ile (daha
dogrusu Millet Meclisi hkmeti) birlikte var olmasmi olumlu kargilanugtir. Snn Mslmanlar digmda Aga Han ve Seyyid Emir Ali de bu
tarz zm tebrik ve tegvik etmiglerdir.18 Zaten Osmanh Devleti'nin
son zamanlarmda Hind Mslmanlarnun nl liderlerinden Mevlna
Azad, Osmanh hilfetinin Avrupa emperyalizmine karyi Asya direnigini
ynlendirecek bir kurum oldugu zerinde duruyordu. O, hatt M. 628
yilindaki Hudeybiye Bangi'm rnek gstererek Hindu ve Mslmanlann ittifak halinde bu harekete kattlmalan nerisinde bulunmugtur. Eyll
1919'da 'Ali Indian Khilafat Conference'ta, Britanya mallarina boykot
iln edilmesi istenmigtir. Valaa Gandhi burada, sadece barig genliklerinin protestosuyla yetimlmesiniistemigti, ama Pencab ve Bengal gibi yerlerde Mslman hilfet komiteleri 1929 yih boyunca ngilizlerekargi iktisad boykot tegebbslerini srdrdler. Hindistan Mslmanlan iin,
hilfetin kaldmlmasi gphesiz byk bir sarsmti oldu. Bir Hind Mslman tarihinin ifade ettigi gibi bundan sonra Mslmanlar artak Hind
topragmda birlikte yaadiklan diger dinden kardepleriyle kendi toplumlarmm kurtulugu iin yol aramahydilar."
Kanaatimizce bu anlayi; ve
strateji Hind Mslman liderleri arasmda da yerlegmeye baglamigt1. Bizzat Mevlna Azad'm bundan sonraki hayat ve siyas kariyeri bunun bir
rnegidir.
Son Osmanh halifesi Abdlmecid ve hanedan yeleri ok kisa zaman
iinde yurtdi.yma ikar11dilar.Madd ve manev sikmtdar iinde uzun bir
srgn hayati bagladi. 9 Mart 1924 tarihli gazeteler Misir kralmm hanedan yelerini mlteci olarak kabul etmedigini yaztyordu. Bu arada Irak
ye Mavera-1 Sara(Transjordan) Krah Hseyin'e hilfet teklif edildigi,
bunu kabul ettigi bildiriliyordu, Fakat slm81emi SerifHseyin'in hilfet ddiasmi ciddiye almayacaktu,
Vatan gazetesi bagmuharriri Ahmed
Emin (9 Mart 1924), hanedan yelerinin srgn iin, "Bu insanlara acrmahyxz, ama igin esasmi unutmayalun,"
diye baglayan yazismda,
danm Trkiye'ye yaptigiktlk ve ykledigi borIardan' sz ediyordu.
'hane

17 Vatan, 10 Mart 1924.

18 Mete Tuncay, a.g.e., s. 76-77.
19 Mushiru'l-Hasan, Nationalism and Communal Politics in India, Yeni Delhi 1991,
s. 129-130 ve 172-173.

Benzeri yazi ve mektuplar ve tagra gazetelerinden yapilan iktibaslar gazetelerde yer ahyordu.
Son halife Abdlmecid sikmtih srgn hayatmdan sonra1944'te Paris'te ld. Nagmm Trkiye'ye nakIl uzun grgmelerden sonra Demokrat Parti devrinde de imknsiz grld. Nihayet 30 Mart 1954'te
Medine'de lytslmanlarm peygamberinin civarma Cennet-l-Bak menakledilip,
zaritna
gmld. SundIerin halihazir geleneklerine gre
kendisiiin gsterili ve yazith bir mezar yapilamadigindan, bugn kabrini tam olarak tesbitin mmkn olmadigi syleniyor.20

20 Murat Bardak1, Son Osmanhlar, Osmanh Hanedamnm Srgn ve Miras

tanbul 1991, s. 49.

syksu,

155

19. Yzytida Heterodox Din Gruplar ve

Osmanlz Idaresi*

Osmanh mparatorlugu'nda
geklinde rgtlenmenin ne dealtinda 9mek oldugunu biliyoruz. 'Ehl-i kitab' veya
lmm tamdigi farldl inan topluluklan; zel stat, zel idar-mal dzenlemeeileidare edilirdi. Ruhan snuflan ve yneticileri belliydi, inanlari aikt1 ve sadece din degil, dnyev igleri de ruhan liderlerine biralol'millet'

'zimm'-status

m1gt1.

Bu arada inanIarru belli etmeyen, gizienen veya daha ilginci, devletin inanlarmi bilmezIikten geldigi gruplar da vardir. Osmanh mparatorlugu'nda bazi H1ristiyan gruplar vardi ki (Chrypto-Christians), bunlar
asil dinlerini gizlerlerdi. Bunian bazi aragttrmalardan
biliyoruz. Fpahsen
Tanzimat dneminde bu gibi bazi gizli Hiristlyan cematlerin Trabzon,
Girit, Makedonya blgesinde hakik inanIaruu a1kladigmi ve ilgin biimde bunlann toplumsal reaksiyonla pek kargilagmadigim bir makalemizde ele aldik) $phesiz
gizli cematlerin iinde en ilginci; iyi incelemensuplarmm
ritelini, akdesini ve ibdet gekillerini aiknemeyen ve
lamadigi topluluk Sabetaistlerdir. Dnme denen bu grup hakkmda bir
mensubu tarafmdan son zamanlarda baz1 makaleler yazihyor.2 Osmanh mparatorlugu,en kalabahk dinIer konglomerastyda. Tamnan, kurumlaymig din ve mezhebler kadar; kendini gizleyen, resmen tanmmayan,
ancak kompu cematlerin tamdigi inan veya ritellere sahip gruplar da
vardi. BunIarm bazisi tarihin akigmda eridi gitti, bazilart ise aksine yagihayli nemli kltrel siyas rol oynuyor. Sz ediyor ve zamanmuzda
len cematIer Islm dini iinde kategorize edilirken rafiz (heretik) olarak adlandirihr; gene bazl yazarlar tarafmdan da yanhy olarak 'harici'
ismiyie an11an gruplardir. Devlet bunlari gayrimslim diye grmez, ama
ulem ve bazen halk kendi digmda degerlendirir. Mal ve idar alandaki
uygulamalar
Mslman Snni cematten farkh degildir. dareninbu
gruplar hakktndaki grg ve yaklaamifarkhdir. Bu farkh grg de ba+

slmAraphrmalan Dergisi, l/I (stanbul1996,67, s.63-68.)

. Ortayh, 'Tanzimat Dneminde Tanassur ve Din Degigtirme

Olaylan', Tanzimat'm150.Yds tIluslararast Sempozyumu,TTK.1989Ankara,TYK.1994, s.481487.

2 Ilgaz Zorlu, 'Atatrk'nlk gretment
gmsi Efendi', Toplumsal Tarih, Ocak
1994/1, s. 5%0; "Sabetaycahk ve Osmanh Mi.stisizmi", Topiumsal Tarih 1994/10,
s. 22-24; 'Sabetaycdar 1-2', Tiryaki, sayx 2, 3, stanbul1994, s. 447.
1

zen aiklar, bazen de a1klamazlar. Argivlerdeki resm yazigmalar ve bazi tarihi ve ulemnm grp ele ahmrsa, slmabagh heterodox gruplar iin 19 yzyilda ilgin gr ve uygulamalar vardir
Szn edecegimiz grup Suriye-Lbnan-Filistin'de kalabahk bir
grup teykil eden, iyi tegkiltlanmig; Arabca konugmalarma ragmen, artik
deta ayri bir ethnie olarak yagamuu srdren Drzler; Kuzey Irak ve
Gneydogu Anadolu'da yasayan Yezdler ve Anadolu ve Rumeli'nin
her yerinde yagayan Alevler ve bazen Alev diye amlmakla beraber, Suriye-Antakya blgesinde yagayan Nuseyrlerdir. Bu gruplara devletin'
bakig1 ve idare ile olan iligkilerinde hukuk, idar, mal uygulama ok ilgintir ve aslmda birbirinden de farkhdir. Kugkusuz bunlar gibi mtalaa
edilmeyen
ve kurumlagan bir mezhep olan Qahakkinda da Osmanh
idaresi imparatorluk dahilinde bazi kargi tedhirler almaktadir.
Son iki yilda argivlerimizde, tasnif edilerek okuyucuya aalan 'rde-i
Hususiyye' ve 'Yddiz Evraki' fonlan yeni bilgiler getirmektedir. Bunlardan bazilarmm igigmda bu saydigimiz topluluklarm resm evrelerde nasil mtalaa edildiklerini ele alabiliriz.
19. yzyil boyu Osmach idatesinin en eligkili politikasi Yezdler
zerindedit Hi kugku yok ki, Osmanh ulemsi bunlara kargi yogun bir
ilk derli tophi deneme, 1892'de
iIgi gstermemigtir.nmzdekibilinen
blgede valilik yapan Mustafa Nuri Paga'nm, Abede-i blisadh eseridir
1910). Eski slm ulemsmm mesel bn-iTeymyye'nin Mec(stanbul
muatu'r Resaffi'l-Kbra's1 gibi bunlar hakkmdaki tractatlar ne kadar okunuyordu, bilmiyoruz. Ama hem Osmank ulemsi, hem evredeki halk
Yezdileri Mslman olarak mtalaa etmemiytir dare ise Yezidleri vergi, askerlik gibi konularda nasil bir muameleye tabi tutuyordu? Ne slm, ne de gayrimslimler gibi, diye cevab verebiliriz. Yezdlerden cizye-i ger-'iyye almdigma dair bir kayit yoktur. Hatt kendilerinin diger
Mslmanlar gibi askerlik ykmllgu de vardir. Bu hizmetin yerine
getirilmesi bazen idare ile ihtilflara da neden oluyordu, 7 Z 1277/17 Mayis 1861 tarihli bir irde Erzurum valisine ilgin bir emir veriyor; buna gre Rusya'dan Bayezid sancagina gelen 200 hane Yezid halk, bedel-i gar
ve resm-i agnam gibi vergileri veriyor. Ancak bunlar kura-i ger'iyye ile askere almmaktadir. Yezdler askerlikten muaf tutulmak istiyorlar. Bahaaykineleri ise, askerin mavi niforma giymesi ve bunun mezheplerine
aksi
takdirde
niforma
ri olmas1ymig. rde bunlara ayri
giydirilmesini,
muaf tutulup bedel-i askeriye derlerse, btn civardaki cahil Krd agibildiriyor.3 (Cahil bir tazorlaacagnu
retterinin de askere almmasinm
olur). Askerlik hizmuafiyet
birakmak
agre
aik
kapt
ekrd
iin
lam
ve
almmayan Yezid11erin,inanmeti yapan, kendilerinden cizye (capitation)
larim terk etmeleri ise ihtida (convert)ve (geref-islm ile mgerref ol3 BOA, L, MM, no: 895, 7 Za 1277/17 Mayis 1861.

157

158

mak), slmiapereflenmek diye ziklediliyor. 19. yzyil boyunca bunun

rnekleri ok grlr. Yezdler iin (ihtid)tabiriisrarla kullamhr.Oysadigergruplar iin tashih-i itkad (inancrdzeltme) tabiri kullaruhrdi 6 Ekim
1853/3 M 1270 tarihli bir irde, Mug sancaginda kain (oturan)Yezdt taifesinden (grubundan)daha nce bazi adamlanyla (mteallikati)ihtida etmig
olan Ahmed Efendi'ye bir mkfat (atiyye-iseniyye) verilmesini emreder.
Gene bu yillara ait bir irde ile Sehr-iZor eyletinde slmile gereenen
(peref-islmile mgerref olan) SeyhMustafa'ya 150 kurug maag tahsis
edilir.* Sultan II Abdlhamid devrinde be uygulama devam etmigtir.
Yezd agireti mersmdan
(liderlerinden)Kastamonu'ya gnderilmek
zere Sivas'a getirilen Ali Paga'nm ihtida ettigi ve aretinin dahi ihtida
bu agiretten Hamidiyye Alaylari'nm tegkiline
edecegi anlagildigmdan
edilecegi,5
Sivas
vilyetinden telgrafla bildirildigi anlagihbunun
gayret
1310/27
1892
Kasim
tarihli sadrazam tezkiresi.) Bu inan deyor. (7 Za
samimidir?
kadar
Anlag11an bu Bbil'nin de sorunu dene
gigiklikleri
huzursuzluk
ikmasm
yeter, diye dgunulyordu. Nitekim Midgildi,
hat Papa, Bagdad valisi iken (1872)Yezdleri askere almaya ahymig, liderleri Mr Hseyin Bey'in ve etrafmm 1200 imzah dilekesi zerine bu
iglemden vazgemigtir. Sultan Abdlaziz'in aynca Mr Hseyin Bey'i kauhadart' unvannu verdigi biliniyor. Gene Abede-i blisyabul edip
zan Mustafa Nuri Papa blgede valiyken, Lalig'teki kutsal ziyaretglu tamir ettirmig.6
Benzer durumdaki Drzlerden de cizye gibi vergiler almmaz ve
kura-i ger'iyye usul ile asker toplanird1.4 9 1278/1 Agugtos 1861 tarihli bir irde, Cebel-i Duruz halkmdan Arabistan ordusuna asker ahndigi
halde, aaka belirtilmeyen durum ve nedenler dolayisiyla o y1l asker
ahnmamasi isteniyor? Aika belirtilmeyen durum; o yilki Lbnan olaylan, yani Drz-Marun atigmasi ve asayi bozuklugudur. Drzler,
Snn-Hanef hukuku tatbik ettiklerindenkamu hayatmda bir sorun tegkil etmiyorlardi. Fakat asil nemlisi toplu oturmalan, iktisaden kuvvetli
ve rgtl ve sava1 bir grup olmalan, Osynanh idaresini onlara olumlu yaklaymaya zorluyordu. Szn ettigimiz tarihte Marun-Drz atigmalan yeni sakinleymig ve 9 Haziran 1861'de, Cebel-i Lbnan'm yeni
stats (reglementorganique), byk devletlerce tasdik edilmigti. Drzler gl bir baski grubuydu. IL Abdlhamid devrinde Drzlerin Osmanh sistemiyle btnlegmeleri iin okul ama faaliyetine luz verilmigti. 4 1315/2 Eylul 1897 tarihli bir padigah irdesi Cebel-i Duruz'un nfus
'kapi

4 BOA, .,MV., no: 131213 M 1270/6 Ekim 1853; BOA, ,, Dahiliye, no: 17209.
5 BOA, Yddtz Argivi, Husus, no: 267-24: 7 Ca 1310/27 Kasim 1892 tezkire-i saniye,
daire-i sadret.
6 JohnS. Guest, The Yezdis,KPI, New York 1987, s. 116, 138.
7 BOA, ., Dahiliye, no: 32713, 4 S 1278/11 Astos 186L

miktarma gre tesisi kararlayttr11an okullann

rediyordu?

bir an evvel atlmasim em-

Bb>l, grmezlikten geldigi bu gibi rafiz (heterodox) gruplarla ise ilgin iligkiler yrtyorlu. Bunlar 19. asirda Suriye'de Lazkiye ve Antakya'daki Nuseyrler (Nuseyrlere Alev de deniyor) ve genig ve dagnuk
olarak Anadolu ve Rumeli'deki Alev topluluklard1. Babili Nuseyriferi
sadece heretique veya saplan olarak gryor; tabi bu gruptan gayrimslimler gibi cizye aluuyor ve onlan resmen bir gayrimslim (millet)olarak
grmyordu. Sayetbunlar Snn olduklarnu veya bu gr kabul ettiklerini sylerse, tashih-i itkad (inancm dzeltilmesi) deyimi kullatuhyor.
II Abdlhamid devrinde buraya gnderilen propagandistler sayesinde
Antakya ve skenderun
kazalarmdaki (blge)Nuseyrlerin tashih-i itkad
ettikleri ve bunun iin gereken yerlerde mektepler aalmast iin kabine
(meclis-ivkel) karan almm19t1.9Burada din degil etnik bir btnleptirme abasi da grlyor Resm yaztyma ve tutum digtnda devlet adamlan ve ulem Nuseyriler haklanda ne dgnyordu? Ulem ve idareci
zmrenin mensubu olan eski ilmiyye flyesi, kazasker tarihi Cevdet Paa, NuseyrIer hakkmda olduka garip bir ifade kullamr ve daha da ileri
giderek, rakibi Fuat Paga'mn kaympederi ve ailesi Nuseyr oldugu iin,
aileyi galiz bir ifadeyle, Ma'rzt adh derlemesinde hafife ahr. Tarih'inin
1. cildinde Nuseyrler iin yaptig1yorum da by1edir; Beyruggam, Lazkiye ve Trahlus daglarmda yagarlar der ve sevimsiz bir tasvirle bu fash kapatir.1 Verdigi bilgiler kismen dogru, kismen rivayettir. Drzilerle bazi
benzerlik de kurar. Drzler ve Nuseyrler zellikle grngte Mslmandirlar ve birbirlerine benzerler; ama itikatlarrun derinliginde nemli farklar vardir. Fakat bu kapah toplumu, haliyle cidd bir aragtirmayla
tammasi mmkn degildir. Nuseyrler hakkmdaki fash gu cmleyle bitirir.. "Hafazan Allah'a min gurur-l akadehum."
Bununla birlikte idare adamt bu grglerin digmda bir politika gder. Selim Deringil'e gre; 26 Haziran 1890 tarihinde Lazkiye (Latakia)
mutasarnft
Muhammed Hassa, stanbul'agnderdigi yazida Sahvun
blgesi Nuseyrlerinin Sna-Hanef mezhebe getiklerini dileke ile bildirip, bu mezhepte egitim iin okullar ve camiler istediklerini, daha nce Markab ve Cebele blgesi Nuseyrlerinin de ayni geyi yaptiklanm;
blgedeki Hiristiyan misyonerlerinin
faaliyetine karpt aclen bu isteklerui kargilanmasi, gerektigini belirtiyor Bblli de, misyonerlerin Nuseyr liderlerini mal ynden destekledigini, kargi tedbir olarak aym yeyin

8 BOA, ., Hususiye no: 243/613, 1-4 R 1315/30 Agustas-2 Eyll 1897.

9 BOA, ., Marif no: 67/804/1, 8 R 1311/19 Ekim 1893.
10 Cevdet, Tarih, c. I. 1309, s. 332-334; ayni yazar, Ma'rzt, yay. Y.Halaoglu,
bul, 1980, s. 2.
,

stan-

159

160

yapilmasi gerektigini dgnyordu.11 Nuseyrlerin durumu, blgedeki

Hiristiyan misyonerlerin propagandast dolayis1yla devletin dikkatini ekiyordu.
19. yzyil boyu Nuseyrtler hakkmda kullamlan ifadeler veya resm
yazigmalarda ortaya konan grglerinbenzerine, Anadolu Alevilerihakkmda gahit olmak mmkn degildir. 19. yzyil Osmanh belgelerinde
Anadolu veya Rumell'deki Alev gruplarm ihtid(!) ettiklerine dair belgelere rastlamty degiliz. Muhtemelen bu konudaki suskunluk, devletin
Alev gruplarm farkh ritelini grmezlikten gelmesi ile izah edilebilir.
Nitekim, imparatorluk cografyasm1detleri
ve inan gruplarlyla taruyan
Ahmed Cevdet Paga, birok din ve mezhep zerinde bilgi verip yorum
yaptigi halde, Alevllik konusunda susmay1 tercih etmigtir. Bu suskunlugun muhtelif sebepleri vardir. 19. yzyilm idarecisi herhalde konnyu
grmezlikten geliyordu. Adliye ve Mezhib Nezreti'ne ait irdelerde
II. Abdlhamid devri boyunca Alevlerle ilgili bir tek kayda rastladim; (4
Ekim 1898) tarihinde Akadag kazasi (Malatya) Domkili kynde Snnler ve Alevler arasmda vuku bulan muktele (kargihkh ldrme) hakkmda adl tahkikat yapilmasmdan vazgeilmesi, nazirm tezkiresiyle emrediliyor.12 lve edelim ki; Semseddin
Sami, Kams-l- a'lam, c. 1., s.
Mevtlerinden
hi sz etmiyor. Bublge
226'da 'Agadag' maddesinde,
rada geleneksel suskunluk ve mezhep arasi gerginlik ve taraflann birbirini diglama tutumunu rtbas etme ve grmeme egilimi grlyor. Adliye Nezreti'nin politikas1da Cevdet Paga'mn suskunlugundan farkh
degildir. Kaldi ki, Cevdet Papa ok uzun yillar Adliye Nziri olmuy ve
muhtemelen
bu konudaki politikay1 da tesbit etmigtir. Su konuda 19.
asirda yerleptigi anlaplan Trk ulusu tutumun da etkisi olabilir
Kugkusuz Osmanh idaresi, Basra vilyeti gibi yerlerde tranhgi ule
karei tedbirler ahyordu
mmn propagandasma
(mezheb-i $a'run
men'in). Bu mezhebi yayan iranji ulemya kar blgeye zel maagh
1901 tarihli bir irmderris ve din grevlileri tayin ediliyordu. 23 Qubat
de de bu iglemi tekrarhyor.13 Fakat Qa'amakde ynnden szn ettiama aksine, siyas bir
gimizmezhep ve inanlar gibi mtalaa edilmedigi;
atktir.
grldg
19. yzyil basimm
alam olarak cidd bir tehlike diye
aragtirmalart
tarih
Szl
iin geciktik, fave kitabin yaytidigt bir asirdir.
konuda
tetkiki
bu
yeni arprei bilgiler getirekat basth ve yazih evrakm

Bilfr.

11 S. Deringil, 'The Invention of Traditionin the Late Ottoman Empire', Comparative

Studies in Societyand History, vol. 35,1993/1, 8.15-16.
12 BOA, I., AvM, no: 1196/1118/5, 18 Ca1316/4 Ekim 1898.
4 Za 1318/23 ubat 1901.
13 BOA, I., AvM, no: 439/2775/1,

Alevlk, Nusayrlk ve Bbtl

Osmanh Alevligi nedir? Alevlik akdesi, ritueli, ibdet biimleri, liturjisi (dua metinleri ilhileri) ile tarifi yapiluug, kabul edilmig ortaktatehism'ive gretisi olan bir inan mid1r? Yoksa tamamen bir ahlk siste
mi, bir dnya gr mdr? Galiba her ikisi iin de evetler ve hayirlar
izhar1 mmkndr.
Alevligin kesin hay1r denebilecek yam ise; merkez
bir teykiltlanmasi,bir ruhban simf ve hiyerargisinin olmadigidir. Bu nedenle gnmzde Trk Alevligi Trkiye apmda bir tegkiltlamma ve
de bir blm isterken; bizzat Alevi dgbu meyanda Diyanet leri'nde
nr ve liderler tarafindan ortaya konan programlar farkhdir ve bunlann
nasil gereklegecegi de muhtelif cepheleriyle bir problem olarak ortada
durmaktadir.
Alevilik esas itibariyle (bziistisna gruplar hari) Trk unsura has
bir inanttr. Bu nedenle ok tekrarlanan bir nokta, yani Trk Samanizmi
ile temel baglantisi aiktir. Ancak bu tarih-kltrel bagm mahiyetive teferruatt, folklor ve din tarihi alamnda baanh bilimsel monografilerle
aydmlatilmaruptir.
konusundaki bilgi ve yoSaniyen Trk Samanizmi
rumlar henz karanhktadir. Su konudaki son yorum M. Eliade gibi bilginIerin eserleri igmda,
Zerdglkteki gibi daf (ikilemli)
Samanizmi
karakterde bir inan olarak grmek ve degerlendirmektir. Sahsenbu grg popler bir yazar olan JeanPaul Roux'da dahi grlebilmektedir.1
Trkiye Aleviliginin kaynaklan bahsinde ihmal edilen ikinci soru;
Alevligin topraklarmuzda grtilen gizli H1ristiyanhk (Chrypto-Chretianisme) Sabbataist Yahudilik gibi (Chrypto Judaist)cemaatlerle rituel ve
folklorik iligkisi olup olmadagidir. Aleviligin mensuplarnun bir lasuu bu
dinlere gemigmidir veya o inanlardan Alevlige geen olmug mudur?
Bu sorunun cevabi aranmamig, gereken tetkikler yapilmanuyt1L
Mesel 17. asirda Sabbatai Zvi'yi Mesih olarak benimseyenler sadece
Yahudiler miydi? Millenarist (kiyamet gn geldigine inanan) dgnce
ve beklentilerin hkim oldugu 17. asir dnyasmda Zvi'ye birtakim Trkmen gruplardan, Hristiyanlardan da katilan olabilir miydi? Bizzat Selnik Sabetaycalari iinde Smi asilh olmadiklarmi iddia edenler vardir.
Nitekim Selnikli Mslman bir aileden olan romanci Cahit Uuk, bu

Tarih ve Kltrel Boyutlanyla Trkiye'de Alevfler, Bektaler, Nusayriler, Ensar

Negriat, stanbul1999.
JeanPaul Roux, Histoire des Turcs, Fayard, Paris 1985. Mircea Eliade, Shamanisme,
Pantheon Books, New York 1964.

re

162

zmre hakkmda, "SahsenMslmanlar bu tarikata (yle diyor) diger

dialerden Hiristiyan ve Mslmanlarm girdigini sylerlerdi," diyor.2
Belgesi bulunmayan bu yaygm sylenti ve kanaat aragtmlmahdir. nk Yemen'de bunu destekleyecek benzer olaylar belgelenebilmektedir.
1861-65'te Yemen'de ortaya ikan SukurKuheyl I, sahte mesihti. IL Qukur Kuheyl 1868'de ortaya ikti. 1888'de Yosef Abdullah ortaya ikti. Bu
n de destekleyen Mslmanlar vardi ve bunlar hir zaman mesihleri olarak bu adamlara itaat ettiler.3 Bu Mslmanlann muhtemelen
Zeyd olmaktan ok Yemen'de az bildigimiz Mslman inan gruplanna mensup olmalan mmkndr. Gene ilk elde slnukabul eden bzi
zmrelerin,
Girit ve Arnavutluk'ta oldugu gibi Bekta ama daha ok
ky Alevligi gibi din inan gruplarma intisab ettigi malmdur. Resm
Snn Islm bu gibi yeni muhtedIere pek czib gelmiyor olmahdir. Aynca devletin Islm kurumlanm genig lde tegkil edemedigi Girit gibi
yerlerde bu hal yaygm olmahdir Dogu Anadolu'da da henz yeterince
aragtirilmayan byle kk gruplarin varhgi bilinmektedir.
Du konuda bir suskunluk sz konusudur. Nihayet devlet Alevlige ve
diger bu gibi diglamyor bilinen mezheplere kargi nasil bir tutum ve gry sahibidir? Resm slm acaba Alevligi dighyor, te'db ve takip mi
ediyordu? Her zaman mi ediyordu? Bunun da cevabi verilmemigtir. Modernlegmeci ve Trk gruplar Alevligi ilerilik, adik, banalhk, kadm-erkek epitligi olarak yorumladilar. Cumhuriyet'in belirli grup aydim iin Alevilik sola aik bir inantir. Fakat bunun digmda Alevlige kargi gedd ve ithamci davranan ynetici bir evre her zaman var m1yd1? Bu
sorulara cevap verirken; zaman zaman demelidir, nk Yavuz Selim
Han politikast Osmanh asarlan iiit tipik ve devamh bir uygulama degil
gibidir. Daha ziyde Alevligi grmezlikten gelen bir grg Osmanh
asirlari iin ok tipik ohnahdir ve zellikle 19. yzyil muhafazakrlari
diyebilecegimiz evrelerde bu durumu daha atk olarak gzlemek
mmkndr.
19. yzytl slnn,bilhassa devlet szclgn
stlenen evreler, Alevlik konusunda suskun kalmayi tercih etmig grnyorlar. Demek ki
Trk unsur arasmdaki bu din ihtilf onlan itiraf edemeyecekleri bir rahatsizhk iine sokmug ve herhangi bir degerlendirmede bulunmaktan
kamrniglardir. Dikkati-eken nokta; bu asirda Alevlik ile benzer durungla olan, yani k1sik idar yapi ve
teykilti iinde megruiyet
kazanmayan bazi mezhepler hakkmda fikir beyan edilip, tutum ahndigi
halde; Alevlik iin bu gibi beyanlarm sz konusu olmamasidir.
'millet'

2 Cahit Uuk, Bir mparatorfukkerken,

Yapi Kredi Yay., stanbul1995, s. 79.
3 Cahit Uuk, Bir mparatoriuk
Yapt Kredi Yay.,stanbul1995, s. 79. Batemkerken,
ya Bat Zion Eraqi Klorman, 'Muslim Supporters of JewishMessiahs in Yemen',
Middle Eastern Studies, vol. 29/4. 1993, s.714 vd.

geklinde rgtlenmenin ne demek olduOsmanh Devleti'nde

'Ehl-i
Kitap' veya 'Zimm' stats altmda slmmbir bagunu biliyoruz.
farkh
kima tamdigi
inan topluluklari; zel stat, zel idr-ml dzenedilirdi.
Ruhan simflan ve yneticileri belliydi. nanla- 163
Iemelerle idare
r1aikti ve sdece din degil, dnyev igleri de ruhan liderlerine birakilmigt1. Dolayasiyla Musevlikte ruhban smifi yoksa da, din grevli1eribelli bir hiyerargi ile cemaat reisi statsn almigttr ve hatta akideye iligkin
meselelerde de bunlar yetkili makamdi. Bu statdeki din grevlilerin
etkisi, Sabbatai Zvi olaymda grlmgtr. Mslman tebaa iin ise byle bir teykilttan sz edilemez. slm,devletin kendisi idi. Ehl-i Snnet
digindaki zmrelerin bu gekilde rgtlenmesi ve idar bir hiyerargi iinde liderlerini tayin sz konusu degildi. Var olan liderler de fiiliyatta
(Drz ve Yezid geyhleri) idare taraftadan muhatab almsalar bile, bir
millet teykiltmm bagi (einarh)olarak tanmmazlardi.
19. yzyilda II. Mahmud reformlan en bagta, Yenieriligin ilgasi; Bektag tekkelerinin kapatilmasive tekkelerin kayyumiugunun Nakgibendlere verilmesi ve asil nemlisi, Bektalerin takib ve te'dbiyle sonulandi. Bugn literatrde bu olay bzl yazarlarca yanhg olarak Alevligin takib ve te'dbi ile aynlegtiriliyor. Oysa messeselegmig Bektaligin her
daim Alevlik ile bir olmadigi, Bekta derghlarmda ky Alevligi ritelinden ok Bektaligin kendi dabmm izlendigi, Sunn ve gayr-i mslimlerin de tarikata intisaba veya baglantisi oldugu malumdur. Alev dedeligi ile Bektag babahgt ve postniginliginin de ne kadar ilgisi kurulabilir, bu bir sorundur. Nitekimbugn artik ortaya ikan Alev cemevleri ve
derghlar, mesel stanbul'un az saytdaki Bekta zmreleri tarafmdan
pek ilgi grmemekte ve ziyaret edilmemektedir.
SphesizBekta edebizgn katki ve folkAlevligin
yati Alevler tarafindan benimsenir, ama
tamndigt
Bektalerte
her zaman
ve izlendigi sylelorik zenginliginin
'millet'

nebilir mi?

Osmanh Devleti, tarihteki en kalabahk dinler konglomerasiydi. Taninan, kurumlagmig din ve mezhepler kadar; kendini gizleyen, resmen ta-

ancak kompu cemaatlerin tamdigiinan veya ritellere sahip

gruplar da vard1. Bunlarm bzisi tarihin akigmda eridi gitti. Bzilan ise
hayli nemli kltrel, siyas rol oynuyor.
aksine yagiyor ve zamanimizda
mnmayan,

Sz edilen bu cemaatter slmdini iinde smiflandmhrken, Ranzi (heretik) olarak adlandmlmalan ashnda bir zaruret geregidir ve pek dogru

bir deyim degildir. 'Heterodox' gibi bir kavrami ise Trkeye evirmeyigimiz filolojik bir meseleden ok itikada iligiktir. Haristiyanhkta ilh bir
niybet iddiasi taglyan rubban smifmm; kilisenin yeniden ortaya koydugu,yorumladigt, tasdik ettigi bir akidenin digmda kalanlan yeya muhalifieri tarumlama biimi bir genig lgat yaratti. Heterodox (dogru yolda
olmayan), heretique (Rafizi) gibi deyimlerin ardi gelmez. Bu deyimleri

164

bizdeki zendeka (zmdik), irtidad (mrted) gibi deyimlerle elegtirmek

de pek kolay olmuyor. nkHiristiyanhk-Mslmarthk arasmda para1ellik kurmak da mmkn degil.
diBu gruplar gene bzi yazarlar tarafmdan da yanhg olarak
nitelendiriliyor.
Islmm
tarih
Bu
da
pek toptanci ve gerekle ve
ye
yapistyla bagdagmayan bir smiflandirmadir. Devlet bunlan gayr-i mslim
diye grmez. Ama ulema ve bazen halk kendi digmda degerlendirir. Cemaat ve devlet iligkilerinde mli ve idad alandaki uygulamalar, Mslfarkh degildir; fakat idarenin
man Snn cemaate yapilan muameleden
bu gruplar hakkmdaki gry ve yaklagimi farklidir. Brokratlar (mlk
erkn) bu farkh grp de bazen aiklar, bazen a1klamazIar. Argivlerdekiresm yazigmalar ve bzi tarihilerin ve ulemnm grg ele almirIteterodox(!)gruplar iin 19. yzyilda ilgin gr ve uygusa, slmdaki
lamalar vardir.
Szun edecegimiz grup Suriye, Lbnan, Filistin'de kalabahk bir
grup teykil eden; iyi teykilatlannug,Arapa konupmalarma ragmen artik
olarak yaammi srdren Drzler, Kuzey Irak ve
deta ayn bir
Anadolu'da
Gneydogu
yagayan Yezidler ve Anadolu ve Rumeli'nin
her yerinde yagayan Aleviler ve Alav diye amimakla beraber, Suriye,
Antakya blgesinde yaayan Nusayrlerdir. (Nusayrler kendileri bu
isimle amlmaktan hoglanmaz.) Bu gruplara devletin bakigi ve idare ile
olan iligkilerinde hukuk, dar, ml nygulama ok ilgintir ve aslmda
birbirinden de farkhdir. Kugkusuz bunlar gibi mtalaa edilmeyen ve
kurumlaan bir mezhep olan giahakkmda da Osmanh idaresi imparatorluk dahilinde bzi kargi tedbirler almaktadir.
Son iki yllda argivlerimizde, tasnif edilerek okuyucuya aalan 'rade
Hususiye' ve 'Yddiz Evralo' fonlan yeni bilgiler getirmektedir. Bunlardan
bu saydigimiz topluluklarm resm evrelerde nasil
bzilanmn igigmda
mtalaa edildiklerini
ele alabiliriz.
Bbili, Drziler'in Snn fiklum tatbik etmesinden dolayi amme hayatmda bir problem teykil etmemeleri, toplu yagamalan, kuvvetli sosyal
hiyerarpi, iktisden kuvvetli ve savai olmalan nedeniyle; bu grubu slm mmeti iinde grmg, vergi vermeleri ve hele askerlik yapmalan
nedeniyle
devletle Drzler arasmda .iyi iligki kurulmugtur. Drzler
hakkmda ulemmn reyi ve grg politikaya yansimaruptir ve hatta
Cebel'deki liderlerin M'n Emir Fahreddin (XVIL asir), SihabEmir
Begir (IX. asir) gibilerinin belirli otonomisi dahi olmuytur.* Drzlerin
Osmanh cemiyetinin ve resm slmaentegrasyonu iin IL Abdlhamid
devrinde okul ama faaliyetine luz verilmigti. Yezidlerle de ayru dzIslemde iligki yrtlmgt. Bunlar gayet Sunniinanca geerse
ettiklerinden'
sz edildigi
lm ile mgerref olmalanndan'
veya
'haric'

'ethnie'

'geref-i

'ihtida

4 BOA, Ir-Dah, No: 32713/4,

s. 1278 ve BOA, Ir-Har, No: 243/613/1-4 R 1315.

hlde, gayr-i mslim bir millet gibi muamele grmedikleri, cizye ahnve kendi1erine askerlik yaptirildigi mlumdur.5
SphesizOsmanh idaresi Alev aduu alan Nusayrlere Yezdlerden
daha farkh bakar. Ama Nusayrlerin degerlendiriligi ve ele aluua Anadolu ve Rumeli'nin her tarafmda yaayan Trk-Alevt gruplardan da
farkhd2r.
Bbll ise, grmezlikten geldigi bu gibi Rafiz1 (heterodox)
grupiarla ililigkiler
yrtyordu.
Bunlar
19.
asirda
Suriye'de
Lzkiye
ve Angin
takya'daki Nusayrler (veya Alev de deniyor), genig ve dagmik olarak
Anadolu ve Rumeli'deki Trk-Alev topluluklardi. Bb-i Al Nusayrneri
sadece sapkm (heretique)olarak grmyor; ama bu zmreden gayr-i
mslimler gibi cizye alnuyor ve onlan resmen bir gayr-i mslim (millet)
topluluk olarak da grmyor. Sayetbunlar Snn olduklan veya bu grg kabul ettiklerini sylerse, Yezidlerin aksine fashih-i i'tikd (inancm
dzeltilmesi) deyimi kullamhyor. II. Abdlhamid devrinde buraya gnderilen propagandistler (tebligei) sayesinde Antakya ve Iskenderun kazalarmdaki Nusayrlerin fashih-i i'tikd ettikleri ve bunun iin gereken
yerlerde mektepler ailmasi iin hkmet (Meclis-i Vkel) karan ahnmig.6 Burada din degil, etnik ve entegrasyon
(btnleptirme) abasi da
grlyor.
Resm yazigma ve tutum diginda devlet adamlan ve ulema Nusayrler hakkinda ne dugnyordu? Ulema arasmda yetigen ve ghret bulan,
mlkiyye silkine geerek idareci zmrenin mensubu olan eski kazasker
tarihi Ahmed Cevdet Papa, Nusayrler hakkmda olduka garip bir ifade kullamyor ve daha ileri giderek; rakibi Fuat Paga'nm kaympederi ve
ailesi Nusayr oldugu iin, Fuat Paga'nm haremini pagamiza yalagmayacak galiz bir ifadeyle, Ma'ruzt adh derlemesinde hafife abr: "Fuat Papa
o rtbe Rayitsiz idi ki, familyasmin 1rz u nmusunca lubaliyne harektam bildigi halde igmaz eIerdi; nk zevcesi hammm pederi Ahmed
Efendi, Nusayr tifesinden olup, Nusayrlerde ise irz u hamiyyet diyeIeri olmad2gmdan,
hammm mbaltsizhgi pederinden mevrus olup
madigt

vs..."

Tarih'inin 1. cildinde Nusayrler iin yaptigt yorum da byledir Beyrut, pm, Lzkiye ve Trablus daglarmda yaarlar der ve namus anlay1glarma ait olumsuz bir tasvirle bu fash kapatar 7 Verdigi bilgiler k1smen rivayettir. Paga, Nusayrler ve Drzler arasinda bzi benzerliklere de igaret eder. Ona gre: Drzler ve Nusayrler zellikle grngte Mslderin/Ide
mandirfar
ve birhirterie benzerfer; ama firicidlarmm

5 BOA, Ir-Mec, Va. 3 Muh 1270-No:11312;BOA, Ir-Dah, No. 17203, gene BOA, YAdiz Argivi IJmumiNo: 267-24/7 CA 1310,tezkire-i samiye.
6 BOA, Irade-Maanf, No: 67/804/1, 8 Rebiulhir 1311 (19Ekim 1893).
7 Cevdet, Tarih, I, 332-4. Ma'ruzt, s.2.

1 5

166

nemli farklar vardir. Fakat bu kapah toplumlan, haliyle cidd bir aragtirmayla tammy olmasi miimkn degildir. Teorik bilgi ve szl tahkikat
cmleyle bive rivayetle bilgi edinmigtir. Nusayrler hakkmdaki fash u
tirir: "Hafazan Allahu min purr akaidihim."
Bununla birlikte idare adaru bu grglerin dqmda bir politika gder. Selim Deringil'e gre: 26 Haziran 1890 tarihinde Lzkiye (Latakia)
mutasarnfi Muhammed Hassa stanbul'a gnderdigi yazida Sahyun
hlgesi Nusayrlerinin Snnt-Hanef mezhebe getiklerini dileke ile bildirip, bu mezhebin egitimi iin okullar ve camiler istediklerini, daha nce Markab ve Cebele blgesi Nusayrlerinin de aym geyi yaptiklarmi;
blgedeki Hiristiyan misyonerlerin faallyetine kargr acilen bu isteklerin
kargilanmasi gerektigini belirtiyor. Bbll de misyonerlerin Nusayr liderleri ml ynden destekledigini, karei tedbir olarak aym geyin yapilmasi gektigini, dgnyor? Nusayrlerin durumu, blgedeki Hiristiyan misyonerlerin propagandast dolayistyla devletin dikkatini ekiyor.
Burada Suriye Nusayrligi (Alav) ile Anadolu ky Alevhgi arasmdaki benzerlikler ve aynhklar zerinde duracak degiliz. Konumuz haricdir. Her iki halk da bzi din liderler tarafmdan ynetiliyor, baglarmda
merkez bir organ yoktu. Fakat Nusayrlerin kendi aralarmdaki iligki daha sikidir. Eu halk, bir zamanlar Trkmenlerle evrili bir denizde Arapa konugan bir etnik gruptu. Nusayri topluluklar arasmda iletigim kuvvetliydi. Mesel, Lzkiye ile Mersin'deki Nusayrler aralarmda haberlegiyor, kiz ahp veriyor, ortakhk kuruyor, ticaret yapiyordu. Mersin mmtikasmdakiAlev Nusayritopluluk Lzkiye'den g etmigtir. Mamafih Perakater Alford Andrews'in verdij!;i Adana iin 22.356 ve eliin 9A30
kargilanmahdir.9
Ama Anadolu-Rumeli Alevleriyle, Hatay
mi ihtiyatla
ve Suriye Alevleri arasmdaki en byk fark gphesiz lisandir. Bir ara i
g ve gehirleyme Arapay1eritmeye baglarugken, son yillarda Nusayr
topluluklar arasmda Arapa, bir dirilme gstermektedir.
Nusayrliginin Araphk ile ulusal bir
Bugn iin Antakya ve ukurova
sylenemez.
iinde
oldugu
Ama Nusayrtler Snn
kimlik aynlegmesi
olarak grrler.
aynlegmemeyi
de
bagh
bir
strateji
belli
lle
topluluklari
olarak grOsmanh idaresi Alevligi bir inan grubu, hele bir
memigtir. Gemig asirdakiidare ile Alev ky topluluklari arasmdaki sotolerans etrafh belgesel aragt1rkluk veya idarenin onlara gsterdigi
mlara konu olmaktan ok bir edebiyat ve abartma mevzuudur. 19. yzyil idatesi ise Anadolu-Rumeli Alevleri hakkmda Nusayxlerin aksine,
ihtiyatla ifade dahi kullanmaktan da ok susmay1 textih etmektedir. Nusayrler hakkmdaki grgler veya Yezdler hakkmda Mustafa Nuri Pa'millet'

8 Selim Deringil, 'The Invention of Tradition in late Ottoman Empire', Comparative

8.15-16.
Studies in Societyand History, vol XXXY,
9 Peter Alfred Andrews, 'Ethnie Groups in the Republic of Turkey', Tubingen Atlas,
Wiesbaden 1989, s. 151-152.
.1993/1,

ga'mn yaptigi degerlendirmelerin benzerine Anadolu Alevleri hakkmda

mmkn degildir.
Alevler konusunda mesel Nusayrler ve Yezidlenie oldugu gibi terimler kullarulamiyor. 19. yzytl Osmanh belgelerinde Anadolu veya
Rumeli'deki Alev gruplarm ihtida (!)ettiklerine dair belgelere rastlarny
degiliz. Byle bir tbir kullanmazlar Alevler hakkmda. Avam ve szl
bazibetimlemeler vardir ve Snn-Alev atigmast bu nedenle devlet rhetorique'inden (sylem)kaynaklanmaz. Muhtemelen bu konudaki suskunluk, devletin Alev gruplarm farkh ritelini grmezlikten gelmesi ile
izah edilebilir. Nitekim imparatorluk cografyasim detleri ve inan
gruplanyla tamyan Ahmed Cevdet Papa birok din ve mezhep zerinde
bilgi verip yorum yaptagi halde; Alevlik konusunda susmay1 tercih etmigtir. Bu suskunlugun
muhtelif sebepleri vardir. 19. yzyslm idarecisi
herhalde konuyu grmezlikten geliyordu. Adliye ve Mezahih Nezareti'ne ait irdelerde II. Abdlhamid devri boyunca Alevlerle ilgili bir tek
kayda rastladim. 18 Cemziye'l-evvel 1316/4 Ekim 1898 tarihinde Akadag kazas1(Malatya) Domkili kynde Snnler ve Aleviler arasmda vuku bulan mu.katele hakkmda adl tahkikat yapilmasmdan vazgeilmesi,
lveedelim ki; Semseddin
Sami dahi
nazirin tezkiresiyle emrediliyor."
IGimsu'l-A'fm, c. 1, s. 226'da 'Agadag' maddesinde blge Alevlermden hi sz etmiyor. Burada geleneksel suskunluk ve iki mezhep arasi
gerginlik ve karhkh diglama tutumunu rtbas etme ve grmeme egilimi grlyor. Adliye Nezreti'nin politikasi da Cevdet Paga'mn suskunlugundan farkh degildir. Kaldi ki Cevdet Papa ok uzun yillar adliye naz1r1olmuy ve muhtemelen bu konudaki politikaya da tespit etmigtic Bu
konuda 19. asirda yerlegmeye baglayan Trk milliyeti tutumun da etkisi olabilir.11 kinciMegrutiyet'te Mevlev, Bekta ve Melmi gibi tarikat
rastlamak

10 BOA, Arade-Adliye ve Mezahib, no: 1196/1118/5, 18 Cemaziyel evvel 1316.

11 Bu konuda Studies in Ottoman Transformation,'Les Orders Mystiques et L'Administration Ottoman l'Epoque du Tanzimat' s. 151-156, adh makalemizde
Tanzimat devrinde merkez hkmetin tekkeleri ve tarikatlarl kontrol usulne de

ilmektedir.

Klsik Osmanh devrinde bu gibi mezheplerden ok, bazi tarikat ve dergh mensuplart takibata ugrada. Mesel 16. asra ait gu mhimme hkmlerini grelim:
Sekkelerin etrafma zm dikip, hamr yapan agiklarm
istanbul'agnderilmeleri
hakkmda' 2 RA 968/10-XI 1561 tarihli hkm: (Mhimme 3) veya "Kaliakra
nam hisardakiSaru Saltuk zviyesi asiklan eh]-ibid'at m1yoksa ehl-i snnet velcemaat nudir? Nicedr bildiresiz..." (14M 967/15 Ekim 1559 tarihli Mhimine 3).
Aym tarihlerde 'Tekkelerde ehl- snnetten olmayan gildarm men edilmesine
dair Varna kadisma ve nzir-1 emval olan Mehmed'e hkm' (Mhimme 3,
473/172 29 M. 967-1559ylh Kas2m).Kisacas: byk kitlelenien ok, propaganda
yaparak etran kendine ekecek dervig zmreieri takip edilmektedir.
Tanzimat'tan sonra devlet bu konuda ok daha dikkatlidir ve galiba tebaa da aym liide dikkatli ve siyast nizamla ters dgmeme gayretindedir. Tekkeler ve parlatan
dervig ve mgid namma kimseler gene takip edilip surlmektedir.

167

168

ehlinin birlegip cemiyetler tegkiliylehkmeti, ttihadve Terakki'yi destekledigi biliniyor. Esasen ttihatilann
bu gibi tarikatlara dahil oldugu
da malum. Amma hkmet esasta Snni-Alev gibi ayrimlan zikretmek
ve taraf tutmak cihetine o zaman da gitmemigti.Tek parti dnemi iin de
12 Literatrde Tartk Zafer Tunaya
ve daha nce E.
aym gey sylenebilir
Ramsaur bu konuya temas etmiglerdir.
Cevdet Paga; H. Mahmud devrinde Baktalerin takibi ve derghlannm kapatumasi konusunda da ihtiyath ve dil bir slp kullanmaktadz.
zelliklebzi mnevver kimselerin, laskan ulemmn zulmne ugramasim gayet tesirli bir biimde nakleder. Nitekim Cevdet Paa Bektalik iftirasi ile srlen zevati da saylyor: "Garibdir ki bu sitada Anadolu
payeluleiden Melekpagazde Abdlkdir Bey, Mekke-i Mkerreme payelulerinden vak'anvis-i sabik SanizdeMehmed Ataullah Efendi ve
defterdan meghur smail Ferruh Efendi dahi Bektalikle itgik-a-slis
Menemen'e, Ferruh
ham olunarak; Abdlkdir Bey Manisa'ya, ganizde
Efendi Bursa'ya sruldler... Bunlarm Bektalikle hi teallk ve mnsebetleri yok idi," der. Kisacasi Begiktag Cemiyet-i lmiyyesiddigimiz
zel ilm grup dagilm19ti ve ulem ve debmn zarif kipileri birilerinin
gazabma ugrarmytt. "O zaman megahr-i felsife-i slmiyye'denolan
Begiktagh Kethdazde Efendi dahil3 haftada iki gn ol meclise devam
ile gerek felsefyata ve gerek edebiyata dair olan mbahestda bulunurmug." Kendisini Cevdet Papa
ktphane' diye tammlar. Garb ve
sz eder: Nitekim Ketmsikisinden,
dilindeki
derinliginden
Fars
Sark
hdazde'nin mtevazi ve drst hayah zerinde anekdotlar elyazma
mecmualarla
elden ele dolagmytir.
nnde imtihan edildikte $i"Genellikle Bektaler
lerin usul uzere(takiyye)yolunu seerek Snnt grndler," der. Cevdet Papa Tanzimat dneminin Bektalik ve Alevlik konusundaki akl-1
selimini temsil eder. Nitekim Tanzimat dnemi brokratlan II. Mahmut
devrinin aksine Bektalik ve Melmlikle byle amansizca ugragmak
yntemini terk etmiglerdir. Zamanla bu tarikatlann bir rehabilitasyonu
da saglandi. Fakat genelde btn tarikatlar zerinde gzetleme, denetim ve suurlayict bir mekanizma geligtirdiler. Tekke devlete yamandi,
devlet tekkenin gzeticisi ve hamisi oldu.
.Devletin Vahhablik ve smailiyyegibi mezhepleri tantmadigi, hop
inagrmedigi; buna karythk Drzlik ve Yezidlik gibi inanlar1slm
eritme
dqmda
grdg
halde
idar
sabir
ynden
ve
gsterip,
myi
sakinleptirme yoluna gittigi bilinlyor. Aym gekilde tarikatlar iin de ben'ayakh

Seyhu'l-slm

12 Ramsaur, 'The Bektashi Dervishes and the Young Turks', The Moslem
XXXII, 1942; Tunaya, Trkiye'de SiyasiPartiler, c.I, ve III.

World,

13 Cevdet Pa, Tarih, c. 12. Dersaadet 1309, s. 180, Mehmet Esad ssiZafer, s. 205209, aynca R. E. Kou, 'Arif Efendi', IstanbulAnsiklopedisi,II, 996.

zer tavir sz konusudur. Hurufilik hop grlmemig ve halen 15. asirda

takib, tedib ve idam edilmig. Ticanlik tarikati slm akidesine aykiri grlmemig ve fakat resmen tammp himaye grmemigtir.14
Tanmmayan ve tasdik edilmeyen tarikatlar veya buna rnessup olanlanu tekke kurmalan devlet tarafmdan yasak edilir, dergh ve tekkeleri kapatihrdi. Mesel 1851'de Istanbul Anadoluhisan'nda tanmmayan bir tarikat geyhi, parlatanhlda vasiflandmhp, srgn edilmigti. Mahalle muhtan
bzi sekene-i mahalle ile beraber Meclis-i Vl'ya bir arzuhal takdim,etmig ve Anadoluhisari'mn sadik ahalisinin mezkr gyh Mustafa'dan gikyet ettigini ve takibini talep etmig. Meclis-i Vl kararmda:35 "Gksu taraflannda bzi b idrakler geyhim diyerek, izlle mncasir olan Mustafa
sual ve tezkire olunan ahvli,
nam gahsm taraf-i val-i meghatpenahden
seair-i is1miyyeye
bakigaun si ef alde ohnasma ve bir mahalle nefyi"
mealindeki tezkire ve irade ile srgnne karar verilmigti.
Meclis-i Vl, Tanzimat devri boyunca tekkelerin dzenine, bzi ihtiyalarria, beslenmelerine ve ml yardunlara karar veren organdi,
Mesel Valide Sultan'm Cerrah Derglu'na yaptigi bir bagiqut16 dahi
Meclis-i Vl'dan gemesi, bu alandaki merkez kontrol politikasim
gsterir.
Buna kargilik Osmanh devlet idaresi ran Siligikonusundaki olumsuz tavrim sonuna kadar devam ettirmig grnyor. Alevlik ve Bektalik konusundaki suskun veya grmezci, bzrhalde kabul edici tavir
bu alanda srdrlmemigtir.
23 Subat1901 tarihli bir irade de bu iIemi tekrarhyordu.17 Fakat
Sianmakde ynnden szn ettigimiz mezhep ve inan1ar gibi mtalaa edilmedigi; ama aksine, siyas bir alam olarak cidd bir tehlike diye grldg aiktir.
19. yzyll basmun ve kitabm yayild2gi bir asirdu. Szl tarih aragttrmalar1 iin geciktik, fakat hi degilse basih ve yazih evrakm tetkiki
bu konuda yeni ve arpici bilgiler getirebilir.
Bektalik ve bilhassa ky Aleviligi siyas bir direnige gemedigi tak19. yzdirde devlet katmda mesele olarak mtalaa edilmez. zellikle
yllm liberal ulusu veya radikal evrelerinde ise Alevlik milI Trk
inanc1, folkloru olarak hayirhah bir bakigla mtalaa edilirdi.
mensuplan

14 Ahmedlik, Bahalik gibiinanlar: B. Lewis, The Jewsof Islam, Princeton 1984, s.

20.JohnS. Guest, The Yezidis, London 1987. Yezidler ve Osmanh idasi iin
BOA, IMV, No: 11312/3 Mart 1270 tarihliirade Mu; Sancagl'ada ihtida eden Ye
zidler BOA, radeMec. Mah. No: 895 gurre-i CA 1277, YezidIer ve kur'ai pefiy-

ye.
15 14 Eyll 1851, IMV, Nr. 5733 16 Mu. 1267/21 Kasim TB50,
16 BOA. IMV. No: 11131 18 Za 1287/14 Eyll 1851.
2.ilkaade 1318.
17 BOA, rade-Adliye ve Mezahib, No: 439/2775/14

169

Osmanlz

mparatorlugu'nda'Millet'

Nizamt

Osmanh Devleti bir Mslman devletti ve halihazir tarih izgisi itibariyle son slmimparatorlugu olma vasfmi tagunaktadir. Epphesizbu
devletin tarihe kangmasi demek, bu tarihin lm demek degildir, tarih
elan ya1yor; Osmanh sistemi bugnk dnyamn hadiseleri iinde kaImtilariyla vardir. slmimparatorlugundan nce (ki bu devir ikinci halife Hz. merzamamadaki
ftuhatla baglar) daha slmdevletinin ve tarihinin baIangicmda Medine-i mnevverede gayrimslim cemaatle yagama uygulamasi baglamigtr. Binaenaleyh Daful slmiinde kitap ehli olan gayrimslim zmrelerin zzmm stats altmda hukuk ve mkellefiyeti olmutur. slm devletinde gayrimuslimler himaye altindadir.
Buna kargihk bazi vergi mkelleflyeti (tarnnda harac) altmdadirlar
ve
kafa vergisi (cizye)derler. Mamafih bu iki konunun zengin tefermati
vardir. slmimparatorlugunun daha ilk asrmda harac vermekle mkellef gayrimslimlerin ihtida etmesiyle vergi geliri azaldigmdan; bir mddet sonra verginin matrahi mkellefin kendi degil, arazisi olacak biimde tefsir edilmig ve arazi harac olarak sunflandinlmigttr
Burada tatbikattaki bazi meselelrin de Halid bin Veld (Irak fatihi),zamanmda, eski
Sasani dihkan'larm (ky resasmm) gmvlendiriImesi ile zldg malumdur. Cizye gibi bir bag vergisi de uygulamada Roma, Bizans; Sasani
imparatorluklarmda da (capitatio, kephaletikon, gezit) ad1 altmda devlet dini d1pmdaki unsurlardan
ahnmaktaydi. Cizye islm hukukunun
esaslan iinde askerlik mkellefiyetine
kargihk almmaktadir. slmtarihinde bu tabir Osmanh'nm son asrmda, yani Tanzimat'tan sonra kalkmig ise de, vergi gayrimslimlerden bedel-i asker adi altmda almmigtir.
Ne var ki kimi gayrimslimlerin orduda ve donanmada asker oldugu
malmdur.
Hatta donanmada nefer olatak da bulunuyorlardi. Bundan
bagka bazi Mslman genlerin de bu bedeli deyip askerlikten muaf
old'ugu
grlmgtr. Sair ynden Birinci Cihan Savaga'nda askerlik muafiyeti genig lde lagvedilmig, gayrimslimler de orduya ahnmigttr.
Ordunun meslek simflarmda bir hayli gayrimslim zabit vardir. Bundan
bagka slm imparatorlugu eski imparatorluklarm bu sahadaki det ve
kurumlarmdan uygun grnenleri kabul etmigtir. Mesela Sasani mparatorlugu'nda
Hiristiyan kiliselerinin an almasi uygun grlmez, bir
*

Prof. Dr. Hmide Topuoglu'na Armagan, Ankara 1995.

tahta, tokmakla dvlmek suretiyle cemaat ayine agrihrdi. Bu usul hep

benimsendi; ancak 1856 Islahat Fermant hkmleriyle mutabakat halinde bu yasak kalkb1 ve an almdi. Kuds'teki mukaddes mezar kilisesi St.
Sepulchre denen Kamame Kilisesi'ne Rus art dev bir an hediye etti.
Ancak eski tahta oymak alma ananesini Hiristiyanlar da benimsemig
olmah ki; bugn dahi ayin bagmda anlarla birlikte aym yerde tahta tokayrikiyafet giymemak vurulmaktadir.
Gene degigik din mensuplannm
Mamafih kdik kiyafet ayrimi ve ayleri de bu gibi mkellefiyetlerdendir.
gayrimslim gruplar da beoturma gibi zorunluluklari;
ri mahallelerde
Mslman'la
kangmama, dinini ve
nimsemigtir.
Gayrimslim iin de
keyfiyet
bir
sz konusuydu. Bu
ananesini bu yolla devam ettirme gibi
nokta mhimdir. slamdevletindeki ve ezcmle Osmanh'daki millet biiminde teykiltlanma ve ferdin bu kesime aidiyeti modern dnyadaki
azmhk stats ve psikolojisinden hem objektif hem de sbjektif esaslan
itibariyle farkhdir.
Millet sz gerekten de din bir aidiyeti ifade eder. Bu kavrami buanlammda kullanmak, Sarkmilletlerine Osmanh asirlagnk
hassaten
son asirda getirdigi bir kullanun biimidit Fert dogdugu
rmm,
millet komparumamnm iinde o cemaatin ruhan, ml, idarl otoritesine
baj!;h olarak yaar. Ancak ihtida ederse bu kompartimam degiytirir slam devleti gayrimslimlerin ihtida (yanisadece slamagemesi) digmda bir dinden brne gemesini hog grmez; pratikte de bu pek olmaHiristiyanhga, Hiristiyanlardan Yahudilige
mietir. (Yahudi cemaatinden
geig gibi.) Fakat Hiristiyan cemaatin kendi iinde mezhep degigtirme
olaylari grlr. Nitekim Ermeni Gregoryenlerin Katolik ve Protestan;
Suryani Kadim (monofizist) cemaat azasmm Katolik, hatta Kobtlarm ve
19. asirda bazz Bulgarlarm Katolik olmast gibi olaylari kastedlyoruz. Millet bir kavram degil bir itima teykilatlanma, bir ruh hali ve tebaamn birazmhk) sz devlet ve topbirine bak1pml ifade eder. Ekalliyet (minorit,
girmigtir.
yillarmda
imparatorlugun
hayatmuza
lum
son on
Millet kompartmanma mensub olan kimse; modern toplumdaki
azmhgm aksine bazi davranig ve tutum sergiler. Bu aidiyet fertlere aile
vekar verir. Kendi topve slale ve cemaat iinde bir glivenlik ve hatta
lumsal grubu iinde kendi annesi ve babadan ogla szl kltur iinde
yagar. Kompartimanlar arasmda ilighi azdir, atigma azdir. Modern toplumdaki azmhk ferdi gibi evre ile didigme, kimlik ispati, asimile olma
(ogunluk tarafmdan emilme) veya asimilasyona kargi direnme dolayis1yla atigmac1 davramelara girme gibi durumlar sz konusu degildir.
A1k toplum denen asrt smai cemiyetteki gruplagmalar, rekabet sz koelitin
nusu degildir. Bu gibi rekabet ve cemiyet hayatmda kozmopolit
'nation'

1 B.A., ADVNH, 1263.2.20/22-51 Yenicevardar'a bagh

masma mni olunmamasi...

yerlenie kiliselerde an al-

ni

iine girmek iin rekabet ve ekigme gibi tutumlar, Osmanh cemiyetinde

ile baglam19tir.,19. asirda her
ve modernlegme
dinden bir grup gen imparatorlugun egitim messeselerinde btn digerkompartunanlardan insanIarla birlikte egitilmig, brokrasiye girmig,
ykselmig ve Osmanh sekinleri iinde yer almigken; bir grup bu sreem digmda kalm24, ulusu akimlar ve atigmalara katilung; diger kalabahk nc grup ise asirlardan beri srdrdug
hayatt kyl ve gehirli
zanaatkr ve esnaf olarak devam ettirmtir. Son asirda gayrimslim
comaatlerin iindeki atigmalar OsmanL otoriteleri ile atigmalardan ok
daha baskmdir Kilise kendi cemaati zerinde otoritesini kaybetmektedir. Asil nemlisi17-18. yzyillarda Katolik Cizvit ve Lazarist rahiplerin
propaganda ve tegkilatlanmasi; 19. yzyilda da daha ziyade Amerikan
misyonerlerin Protestan propaganda ve faaliyeti Ermeni cemaatini blen, i atigmaya sevk eden ve bu dagt1ma kargismda cemaat yelerini
ulusu akimlara iten bir manzara arz etmektedir. Bunun yanmda RumOrtodoks milleti fetihten beri sadece Hellen degil, fakat Slavlan, Arnavut ve Arap unsurlan da ihtiva ettiginden; burada ulusu akunlar kiliseyi blmekte ve zayiflatmaktadir.
O kadar ki 1829'daki Yunan bagunsizhgmdan sonra Fener Patrikhanesi, Yunan kilisesinin kendini autocephal
(zek) ilan edip, aynldigim grmektedir. Feneideki patrikhane 19. yzyll boyu zayifladigiru, kendine tabi ruhlarm koptugunu dehgetle
yagam19tir. Buna kargihk Yahudi cemaati ananesi, tutumu ile Batfya kargi olmug; yavag yava; Osmanh idaresi ve brokrasisi iinde etkisini artirmig
ve devlete sadik kalmayi tercih etmitir. Bati tipi ulusulugu bir Haristiyan ideolojisi olarak grmg ve iltifat etmemiglerdir.
Millet teykilati nedir? Bir blgenin Datulislm'a katilmasmdan sonra
buradaki kitap ehlinin (ehl-i zimmet) bir ahfdname, hukuk ve himaye
bah; edici bir ahit ile slamdevletinin idaresi altma girmesinden dogan
bir teykilat, bir hukuk varhktir. Bu tarifin diginda, milletin hukuk vechesinin farkh ve aynntih ynleri vardir. Bu ahdname tek tarafh bir tasarruftur. Osmanh mparatorlugutarihtekison slamimparatorlugu olarak bu konularda bir mkemmellegme
ve hukuki-idar yapida baztmgahhas vecheler ortaya koyma durumundadir.
Osmanh ilerlemesi 14 ve 15. yzyilda hareketli, degigen dnya partlarmda vukua geldi. Bu iki asirhk dnemin gerati slaminilk asirlarmdaki dnyadan farkhdir. Fthat iin Osmanh asker gc ve asker teknigi, politikayla hassaten uzun vadeli politik uygulamalarla
birlikte yrmek zorundaydi.
Prof. Halil nalcik'mdeyimiyle gayrimslimler Osmanh idaresi altmda drt farkh devir ve agamadan gemigtir.lk fthat
dneminde propaganda fetihten sonra kyl, gehirli zanaatkr, ruhban
ve toprak sahiplerine bazen slamhukukunu bile zorlayan imtiyazat; fetih ncesi hukuk messese ve kaidelerini tatbik etmig, eski dzen agir
partlar ieriyorsa, lagvetmig, eski ynetici gruplar ve toprak sahiplerini
son asirdaki uluslagma

172

Bu politika ve sisteme istimalet denir.2 Fetihten sonra da durumun degigmesiiin mcbir sebepler olmadika bu
stat devam eder. Balkanlar'da zamanla eski feodal zmnin ya Mslman cemiyet iinde eridigi veya bu durumlarim kaybettikleri gzleniyor. Ama Osmanh cemiyet nizann bu muhtelif dinlerin millet nizamt
iinde varhnu srdrmesi geklinde olmuytur. Millet teykilatibir sosyal
smillama esasma da mstenit degildir. Her millet grubu iinde Osmanh
toplumunun imtiyazhlari olabilir. Genellikle askeri tabiri altinda smiflandmlan ve hizmet karythgmda belirli veya hemen tm vergilerden menfzmre, her millet grubunda vardir Mesela Martolos dedigimiz H1ristiBulgar savagalar,
yan askerler, voynuk dedigimiz sipahi statsndeki
muhtelif dinden derbentiler veya bir Rum metropolid, bir Ermeni vartabed
veya amira zmresi yesi (memurlar) Ermeniler veya bir haham ve hahambaqi tipkt bir Mslman mderris, mtevelli vs gibidir. Asker suufm diganda reaya dedigimiz vergi veren, angarya ykmls ve silah tag1yamayan genig zmteye Mslman, Hiristiyan, Yahudi herkes dahildir. Bunlarm ykmllklerinde kalem farki olur. Bir kismmm (Muslmanlartn) cizye vermemesi digerlerinin vermesi gibi. Bunu Eski Roma'daki civis-fides ayrimma da pek benzetemeyiz. Roma mparatorlugu'ndacivis (yurttag)kavranu zamanla latium arazisi digma tagmigtir,
ncil'dekinl lasasa gre Tarsuslu bir haham olan St. Paul bir vaazi sirasmda oradaki Centurion tarafmdan tevkif edilip zincirlendiginde,
"Civis Romanus sum Roma vatanda1ylm," demieti. Centurion zr dileyerek zincirlerini zd ve serbest birakta (Yeni Ahit, 'Resullerin leri',
XXH, 25-29). Burada civis/fides'e tabiolana gre belirli vatandaghk haklarma ve muafiyetlere sahip biridir. Ynetici olmasi veya byle bir yetkisi olmasi gerekmez. Oysa Osmanh dzeninde asker simf yesi haklar
degil, belirli hizmetler karghgmda sadece imtiyaz ve yetkisiolan kipidir.
Onun civis gibi belirli haklan yoktur. Bu hizmet statsne de her milletten (yani dinden) sekinler sahiptir. Bunlarm illa irs olarak devami da
gerekmez. rsen buna sahip olanlar gibi, hizmetle sahip olanlar daha
oktur.
Millet tegkilatt etnik (kavm) ve lisan aidiyetine gre degil, din ve
mezhep aidiyeti esasma dayanir. Ermenilerin hepsi Ermeni milleti olarak degil; Gregoryen (Ermeni), Ermeni-Katolik (Katolik) ve 19. yzyilda
da Protestan olarak millet halinde teykilatlanmigti. Bir sre Sryani
kadim cemaati Ermeni cemaati ile birlikteydi. Bunun nedeni ikisinin de
(Kadiky konsl) kartt denen monofizisist mezhep
iinde olmalaridir. Musev milleti ise Karaim mezhebindeki Yahudiler
ile hem bir arada hem degildi. Ferman ve iglemlerde Musevi milleti haaskex zmreye

sokmuglardir.

'anti<haicedon'

2 'Status of the Greek Orthodox Patriarch under the Ottomans', Turkish ReviewQu
arterly Digest, KIq 1922, s. 25 vd.

173

174

hambagisi ve Karam milletbagmdan sz ediliyor. Bu iki cemaatin ayrihgi daha ok idar mall meseleler aasindan byle grlmy olmaltdir?
Patrikligi kurulmuy ise de
Bulgarlar, Sirplar (bir ara 16. asirda Pe-pek
lagvedilmig ve Strp Kilisesi 19. asir bagma kadar bu aidan mevcut olmamigtir), Ortodoks Arnavut ve Rum Ortodoks Araplar Hellen unsurla beraber Fener'de Rum-Ortodoks Patrikhanesi'nin ruhan, mal, idar ve hukuk ve sansurc (egitimve yaym sansr) denetim ve ynetimine tahi
idiler (Fener semtinde patrikhanenin tagmmasi 16. yzyil sonundadir).
te19. yzydda ulusu hareketler suasmda bu unsurlarm Bbllf den
ok Rum (Hellen) unsurla ve patrikhaneyle mcadelesinin nedeni budur. Bu unsurlar arasmdaki atigma ve olaylar cemaatlerin tarihinde derin izler birakm1; bizatih Makedonya ve Bulgaristan'da Katolik kilisesi
kurma ve bu mezhebe girme nedeni de bu gibi ulusu duygular olmugibadet ve egitimde kendi dillerini kullanma
tur. Zira Fener bu unsurlara
izni vermiyor, yksek rtbeli ruhbam hep Hellen unsur arasmdan tayin
ediyordu. Bu durum; Ortodoks Araplar arasmda da, o gnden bugne
bir huzursuziuk yaratti ve Grek-Katolik denen (Melkit) kiliseye geme
egilimini artirdt Esasen kmenik (universal) unvaniyla an11an ve itibar
ve kudretine Osmanh devrinde ulaaa Ortodoks kilisesi, 19. yzyilda
Sirp, Eflk Bulgar ve hatta Yunan kiliselerinin autocephal (zerk)olarak
kopmalarlyla zaytfladi.
stanbul,zmirve Selanik'te eskiden beri giderek Sayda, Trablusgam,
Halep gibi gehirlerde Osmanh devrinde yerlegen tccar, zanaati ItalyanIar vardt Ancak 18-19. yzyx11ardatalyave Bati Avrupa'dan hayat
ve ekmek arayan trl kavimden insanlar da buralara g etti. RomaKatolik kilisesine tabi ve bizim ve Avrupalilarm 1evanten' dedigi bu
gruplar Latin milleti olarak idar tasnife tabi tutulur. Bunlarm iinde AlFransizca, talyancakonuganlar vardt; fakat zamanca, Macarca, eke,
manla hepsi kendine zg deyi; ve giveli bir Fransizca kullanmaya bagIadt Latin milleti dogrudan Roma-Katolik riteline tabidir, o agda kiliselerinde ibadet Latince idi. EparkKatolikleri ise Ermeni-Katolik, SryanKatolik, Kobt-Katolik ve 1860'da Bulgar-Katolik cemaatleri idi. Bunlar
ibadette kendi dillerini kullamrlar; Roma kilisesine tabi olmakla beraber,
kendi zgn ritel ve hiyerargilerini bir nevi zerklik iinde korarlar;
Lbnan Marunileri ve Melkitler (Grek-Katolik) de bu cmledendir.
Musev milleti Osmanh topraklarmda en dagruk ve en ok dilli bir
cemaatti. spanya'dangelenle Sefarad denir ve Judeo-Espanyol (Ladino) konugurlardi. 18-19. yzyillarda Dogu ve Orta Avrupa'dan g edenler (Ashkenasi Yahudiler) Yidig diye bir dil konugurdu. mparatorlukta, Mezopotamya'da Aramca, sair magnk lkelerinde Arapa konuar Yahudiler vard1. Su millet brleri gibi bir merkezin silo rabti altm'

3 B.A., gayrimslim cemaat defterleri, Yahudive Karni defterferi,cilt 18, s. 38-42.

daki bir cemaat degildi. ngYahudilikte de slmiyetgibi nihban sinift ve kilise yoktur. Zamania Osmanh politikasmm da tegvikiyle 19.
yzyilda (bilhassa II. Abdlhamit devrinde hahambagi kaymakamt
Moshe Halevy ve II. Meyrutiyet'te hahambagt Haim Nahum devri) stanbul'daki hahambaymmbr cemaatler zerindeki stnlgnn resmlegmesi saglandt Osmanh kanilaryasimn klasik devir kaylarmda
bazi ahvalde Haristiyanlar iin
tabiri kullaruldigi halde, Yahudiler iin bu deyim kullamlmaz,
ve Yahudi taffesi' denir. Musevlerle Hiristiyanlar, zellikle I-fellen Rum-Ortodokslar arasmdaki mnferet malmdur.
Her Pesah bayrammda Rumlar Yahudilerin aleyhinde,
crm' sulamasiyla devlet ve mahkemeocuk kaarip katlettikleri
davamn' dinIenmemesiye mracaat ettiklerinden; Bbll bu gibi
ni fermanlarla tenbih etmigtit. Su gibi olaylar 19. yzyilda da grlm
ve Bbil zellikle Yahudi cemaatini bu gibi Rum baslolarmdan korumak ve tagkinhklan yasaklantak durumunda kalnugttr.4
Osmanh sistemi iinde, dairumu degigik iki din zmre vardi. Drzler ve Yezdiler... slamulemasi bu iki zmreyi slammmetinin iinde
saymak durumunda degildir. Mslmanlar bu iki zmreyi organik olarak cemaatin yesi diye greinemiglerdir. Ancak iki grubu millet olarak
nitelemek de mmkn degildi. Yezidlerin slamitiksdi iinde grlme
diklerine dair resm tutumu bazi belgelerde de grmek mmkndr.
Mesela Kastamonu'da srgrtde olan bazi Yezidliderlerinin kendiferini
ettirecelderine' dair syledikleri, 1892 tarihIi bir save agiretlerini
daret tezkresinde grlyor.5Gene 1857 ve 1858 tarihlerine ait iki iradede; biri Sehrizorsancagt, digeri Bayezid sancagma Rusya'dan gelen Yezidlerin 'Seref-iIslm ile mgerref olmalarmdan' sz edilmektedir.6
Drzlerin kendi aralarmda teykilatlanmalan
ve idar mal otoritelenuam bsk emaat har temas etukku, hahassa W61 tank 17 maddeyle yrrlge giren ve 16 Eyll 1864'te yeniden dzenIenen 'Cebel-i
Lbnan Nizamnamesi'ne gte, muhtar Cebel-i Lbnan idatesine cemaat temsili esasma gre katddaklar malmdur. Ancak hukuk ynnden
Snn-Haneff fiklu ile nemli lde mutabik olduklan da malmdur.
Su sahada bir mesele ve nizas akartmama yolu seitmigtir. Kaldi ki Drzler kura-i per'iyye ile askere de mesele ikarmadan almlyorlardi.7
phe yok ki Osmanh millet teykilatt alti asn aym yapi iinde geirmemigtir. Hassaten Tanzimat'tan sonra cemaatlerin her biri, laik unsurlarm da cemaat idatesine kat11matalebiyIe yavag yavag birer nizamname
'kefere'

'kefere

'katt

'abes

'ihtida

4 B.A., I.M.V., No: 5129, 2 Saban1266/Haziran 1850.

5 B.A., Y. A. Hus. 267-24, 7 Ca 1310.
6 B.A., LM.V., No: 17209, 7 Safer 1274; Irad. Meclis-i Mahsus, No: 895, 27
1274.
7 B.A., LD., No: 32712, 4 Safer 128-

Sevval

ns

176

1karttirmig ve patrik ve ruhan kurullarm yamnda millet meclislerinin tegekkl safhasma girilmigtir. Bytece millet teekilati adeta bir ahsiyet-i
hkmiye kazamyor; cemaatlerin vaktf, okul ve itima tesislerinin idaresi ve denetimi bu meclislerin eline geiyordu. Patrikhanelerin yetkileri
azabyor, ruhban dryilaik unsurlarm idarede ve fikir liayatmda rol artiyordu. Bu gibi kurumlagmalar aslmda ulusuluk ve ayrihkihgi dogubu milran ve artiran sebepler miydi? Bir bakima evet, ama br yandan
Bbll'nin
kontrol
da
hareketlere
kar
ulusu
ve
egilim
meclisleri
ve
let
olarak rol oynamiglardir. 19. yzyilda Osynlendirme mekanizmalan
manh dnyasi ulusu akunlarm dig ve iteki patlamasma aakti. Millet
iinde Osmanhet bir
tegkilatmi Tanzimat devri yneticisi, cemaatlerin
elit yetigtirmek ve bu organlan kullanarak gayrimslim cemaatleri ynetmek iin bir platform haline getirmigtir. 19. yzyilda Osmanh millet
tegkilatmm yeniden dzenlenmesi; asrm etin partlan gz nne ahmrkompartunanlara dayanarak
sa, dhiyane bir bulugtur. mparatorlugu
'kiliseler
kanunu' ile vazgeiynetme sistemi, IL Megrutiyet yillarmda
azalmasiyla
gerilimin
millet
arasmdaki
gruplan
len ve bu hata sonucu
sonaIar
dogurmuytur.
artiran
ulusu hareket ve birlegmeleri
Osmanh millet teykilati, Mslman topraklarmm kaybedildigi, yani
Mslman tebaamn daful harbde yaama durumunda kaldigi bir dnemde, Avusturya, talya gibi devletlerle eski Osmanh tebaasimn bazi
de simetrik bir model
haklarnu korumak iin yapilan mzakerelerde
olagmugtur denebilir. Daful harbde yagayan Mslmanlann hukuku ne
olacakti, nasil bir teykilatlanma lazimd1? Endls'teki trajik rnekten beri tartigilan ama vuzuha az kavugan teorik ve hukuk bir mesele btn
agirhg1yla ortadaydi. Osmanh hilafeti ise modern dnyamn, koloniyalist politikalan kargismda bu meseleyle yogun olarak karyi kargiya kalmigtir. 1908'de Bosna-Hersek'in Avusturya-Macaristan tarafmdan resmen ilhakmdan sonra stanbul'dakibykeli Marki Pallavicini ile yapalan protokolde (tenkihname)Bosna Mslmanlarnun reis-ul ulema's1
ve ruhan dairenin ve evkafm Istanbul'da Makam-1 Megihat-u Islmiye'ye bagh olmasi, tayin ve azillerin stanbultarafmdan yapalmasi, Trablusgarb'm talyatarafmdan ilhaki zerine de benzer antlagmanm oraya
tatbiki gibi hkmler, bilinen bir modelin digta uygulanmasidir,
Osmanh millet nizami tarihin sui generis (kendine zg) bir olay1dir.
Ett bir idar tegkilatlanma zgnlg kadar, Osmanh cemiyetinin zgn
itima kltl ortammda geligen bir tegkilatlanmadtr. Ne koloniyalist
azmhk milletlerin durumuyla, ne de federatif yap1imparatorluklarda
larla benzeptirilemez. Osmanh mirasuu devralan Ortagark lkelerindeki
zmmlerin durumu da bununla
ve Balkaniar'daki farkh din ve dilden
baglantih degildir. Balkanlafda azmhk sorunu zlemeyen bir hukuksuziuk yumagidtr. Ortagark lkelerinde ise farkh din bazen aym dilden
gruplar arasmdaki nyugma, bir politik uzlagma durumundadir. Zaman

zaman dengeler, politik geligmelerle altst olmaktadir Misr'da Kobtlarla Mslmanlar, Suriye ve Lbnan'daki gerilim ve atigmalar buna rnektir.

Osmanh millet nizanu belli bir cografyada yagayanlar kadar, dag1mk

yerleyme biimi gsteren ve bazen aralarmda dil vahdeti olmayan (Musevler gibi) gruplarm da imparatorlugun mr boyunca kltrel degilse de din kimliklerini korumasuu saglamigtir. Hatta o kadar ki bu sistem sayesinde, din kompartimanm iinde geigme ve kimlik zmsemeleri olmugtur. Bazi Bulgarlar Ye Haristiyan Arnavutlar Hellenlegmig,
aym gekilde Anadolu'nun Karamanh denen Trk asilh Trke konugan
Ortodoks Hiristiyanlari tarihlerini Hellen olarak kapamak zorunda kalm1ptir. Ayni gekilde Mslman olan bazz unsurlar da, dilleri farkh olsa
da, Trk kimligini benimsemig veya buna bitigmigtir (Pomaklar gibi).
Btn bu kltrel cografya ve tarih henz sarih sonular getiren bir tetkik ve bilginin digmdadir. Millet sistemi, bazi Avrupa tipi milliyetilige
temel olamaz. Bati tipi milliyetilik bu sistemle atigarak ve onun silinmesiyle gelebilmigtir. Bizatihi millet sznn (nation) ve milliyetilik
(nationalisme)gibi terimlerin tercmesi olamayacagi a1ktir. Terim uyugmazhgi, tarih ynden uyugmazhgi
da aksettirmektedir.
Buna ragmen
milliyetiligin
millet
sisteminin
de
yeni
biimleniinde
tarih tecrbe,
zellikle Mslman havimler arasmda yeni bir kaynaptmci kimlik oluyturulmasma yanhmci oldugunu gsteriyor. Su eligik geligme, belirttigimiz gibi bu kavimlerin tarihi btn hadiseli safhalariyla birlikte
yaamalarmdan ileri gelmektedir.

177

178

Ortodoks Kilisesi'

mparatorluk,dinler bakunmdan en renkli ve kalabahk listeye sahipti. Trkiye, bugnk suurlan iinde dahi, dnyada pek az lkede rastlanacak din bir eyitlilik gsterir. Bu, Hiristiyanhk aasindan zellikle byledir. 1kemizde
var olan btn kiliseleri (yanicematleri) saymaya kalkarsam, iki elin parmaklan yetmez. Eu bir mbalga degil, isterseniz sayahm; Rum Ortodoks Kilisesi, Ermeni Gregoryen, Ermeni-Katolik, Ermeni-Protestan, Sryani Kadim dedigimiz Sryan Ortodoks, Sryani
Katolik, Kaldan eski kilisesi ve Kaldan Katolik, Nastur Kilisesi (bizde
u sira hemen hemen hi yesi kalmadi ve Nasturlik de bir ara patriklige aynlmigt1). Cumburiyet devrinde ortaya ikanbir niza dolayisiyIa Trk-Ortodoks kilisesinin ortaya ikipi... Grdgnz gibi iki el bitti.
Kiliseler bitmedi. Bu saydiklarm,
stelik bu topraklarda dogan ve geligen veya nemli merkezleri burada olan kiliselerdi. Roma-Katolik, Anglikan, Protestan gibi Avrupa kkenli kiliselerin Trkiye'de kk de olsa bulunan cematlerini saymaya kalksak, iki elin parmaklari da yetmez.

Yine aym gey Mseviler iin sz konusudur. Hem bildigimiz Talmud

(Tevrat) -Torah gelenegini izleyen Msevler, hem de Karam dedigimiz,
ayn ve gelenekleri, dulan itibariyle onlardan farkh uygulamalan
olan
Msevlervardir (sayllari epey azalmakla birlikte Karaim cematinin stanbul Hasky'de eski bir kinisalan lsinagogdemezler] da vardir.
yzde doksan dokuzu
oktekrarlanan bir sz de,
Mslman' szdr. Mezheb, akde, ibdet biimleri itibariyle renklilik
ve blmlenme Mslmanlar iin de sz konusudur. Yani, Trkiye ashnda sayilmayacak
kadar ok din cematin lkesidir. Bu dinler buna
ragmen aym akdeye; Hazreti ibrqim'ingretisine, tek Tanr1'ya, aym
inan sistemine dayamr. Yani Budizm, Konfyanizm vs. gibi ayn din
kltrel evreler sz konusu degildir. Ama sayalamayacak kadar blmlenmig, byk dinin paralarrun oguna Trkiye'de rastlamr. Bu kadar egitlilik nerede olabilir? Amerika'da olur, ama orasi gmen 1kesidir, burasi ise dinlerin otokton topragidir. Tm bunlara ragmen, Trkiye'de insanlar dinleri tammaz1ar ve merak etmez1er. rnegin,stan'memleketimizin

'86-87

argambaSylegilexi', Mlkiyeliler Birligi, Ankara

1987, s. 129-141,

bul'da dogar, yagar, lrler, ama bir kilisenin iine girip de, burada pazar yini nas11 yapihyor, burlarm inanct nedir, dualan nedir, bayram
gnleri nedir, inanlan nasil atklamr diye merak etmezler. Hiristiyanlar
da Mslmanhgi tammazlar. Kisacasi, kapalt kompartimanlar halinde
yagayan bir toplumduk ve halen yle bir toplumuz. Sokaktaki insandan
vazgetik, okumug-yaznuglarm da bu konudaki bilgisizlik ve ilgisizlikleri, brokrasiye de yansimaktadir.
Din klturne kargi ilgi ve bilgilenme olayi bizim toplumumuzun
yelerine gerekten uzaktir Dinle ilgili, laik bir tutum, merak ve hogg-r cidd bilgiyle temellenmig degildir. Dinin sz buna ragmen ok ediliyor, eksik bilgilere gre tarih yorumlamyor. Ortodoks kilisesi ve inanci
da bu bilgisizlik havasmm digmda kalmig degildir. Ortodoks kilisesi asUnda Trkiye topraklarmda, orta aglarda yeeren, geligen bir messesedir ve elan bu dinin mhim merkezlerinden
biri. ve birincisi stanbul'dadir. Bunun zerinde de ok tartigma yapihyor. Mesel, biz laikligi
iln ettik, 1924'te de halifeyi attik, Patrikhane'yi niye tutuyoraz diyorlar.
Bunu diyenler, hem sadece belli bir grg sahibi degil; birincilerin tam
tersi, politik grg ve dunya grg sahibi olanlar da ayru geyi syleyebiliyor. Bilmiyorlar ki, hilfetle, patriklik aym gey degildir. Hilfet bir
messesedir
her geyden evvel siyas erk sahibi olmave bu messesenin
gerekir.
Yani,
MslmanIarm
halifesi olan kimsenin, imam olmasi,
si
Mslman cematinin, daru'l- slm'myneticisi olmasi gerekir. Byle
bir vasfi yoksa, zaten onun artik halifeligi de sz konusu degildir. Dolay1siyla, 1922 ila 1924 arasmdaki hilfet bu anlamda temelsiz bir messesedir. Tarihte hafenin ynetici olmadig1, kukla gibi bir bagka yneticinin yanmda durdugu durumlar vardir. Nitekim; Mogollar zamanmda,
Seluklular zamanmda Bagdad halifesi bu curumdaydt.
Memlk zamamnda Misifda Abbas halfesinin durumu budur. Ama hi olmazsa titler olarak ona bir yneticilik vasfiveriliyordu.
Hilfet bunun gibi bir yey
olmug bizde.de kisa bir sre. Meclis ve cumhuriyet rejiminin yamnda
gsz bir kurum olarak yayamig. Ama hilfet aslmda, yneticilik olmadigi anda bitmigtir..Ynetici olmadtgi zaman, hilfet denilen messesenin byle bir uhrev, ruhan bir makam gibi devami sz konusu degildir.
Halbuki patriklik iin durum byle degildir. Patrik dnyev makamdan
aynlarak her zaman var olabilir ve yle de olmuytur.
Bir diger yanhp da, Patrikhane'y dnyadaki btn Ortodokslarm
Roma'st gibi, Papahk gibi dgnmektir. Bu hata ok yapihyor. Hatt rahmetli Avctoglu' bile bir makalesinde,
Feneideki patrikhane iin, "Yz
yirmi milyon Ortodoksun bap," diyor ki, hele makaleyi yazdigi tarihte
hi geerli bir rakam degildi. Herhalde Rusya, Bulgaristan, Yunanistan
vs. hesaplanarak, yz yirmi milyon nfus ortaya konuluyor ve Fener de
*

D. Avcioglu, "Patrikhane sorunu", YeniGazete,5.3.1970, s. 2.

179

180

onun bagi sayihyor. Halbuki, Ortodoksluk iin byle bir vahdet, byle
bir byk kitle olma dunimu hibir zaman sz konusu degildir. Biraz
sonra konuya girdigimizde grecegiz ki, Katoliklikle Ortodoksi arasmda byk fark vardir. Hem kilisenin birligi bakmundan (yani vahdet),
hem dayandiklan kltr ortam1 bakmundan, hem itikad bakunmdan
ok farkhdir Biri birisine epitleptirilemez ve patrikin durumu ile papamn
durumu arasmda, gerek iki kilisenin ruhan hiyerargisi, dnyev kuvvetIerle iligkisi ve gekse i idarelerinde dnyev kurumlann temsili bakimmdan ok byk aynhklar vardir.
Evvelen; Ortodokske1nesiyanligdegildir, fakat tam dogru da degifdir. Ortodoks hepinizin bildigi gibi, sapmaz, dogru inanh adam demekYani siz bu dinde olan birisine, "Siz Ortotit. En bit vasanandirmadu.
musunuz?"
dediginizde,
tab ki, hay1r demez, "Evet ben Ortodokdoks
adi
Ama
Ortodoks patrikligi degildir; belki grsum," der.
patrikligin
mgsnzdr,
Kilise btn dnyakmenikPatriyark'tir (niversal).
bagdagmamaktadir
iddia
hkmettigi
iddiasmdadir.
Tabi
bu
gerekle
ya
Dnyada 16. yzyilda tutunan Protestantizmi gz nnde tutmazsak, Katolik ve Ortodoks kilisesi niye ayndir? Niin bir Katolisizm vardir? Niye bir Ortodoksi vardir? Bu aralanndaki ayrrhk ne zaman ortaya
ikmigtir?
Tarihe baktigmiz zaman, aslmda Roma'daki Papa ile, istanbul'daki
devrinde bagladigru grrPatrik'in attymasom apagi yukan Sarlman
snz. Sarlmandevrinin de, Bizans'ta, Makedonya slalesi dedigimiz
bir Rnesans dnemine; yani Bizans'm yeniden kuvvetlendigi, Arablara
7-8. yzydlarda kaptirdigt bazi topraklari yeniden aldigi, byk bir diplomatik beceri ve propagandayla pagan, yani oktannh Slavlan I-1ristiyanlagtirdigi, Bizans'm medeniyetinin, hukuk sisteminin, isminin yeniden partadigi bir dneme rastladignu grrz. Yani, ashnda Sarlman'm
vrisleri ile Makedonya slalesinin ynettigi Dogu Roma arasmda bir
unvan ve iktidar patlamasi sz konusudur. Bu dnemde Batihlarm, yani arlman ekolnn ve Roma'daki papahm ileri srdg bir gereke;
stanbul'datoplanan bir konsln ikonaklastlari, yani putkiranlan ddetmesi sirasmda, ortaya ikan teolojik yorumlardir, IIL Leo'nun 726'da
topladigt konsL Halefi V Konstantin bu kararlan uygulatti ve 754'te
topladigt konslde ikona tapinanlan nl aziz SanbYahya da (Joannis
imascenus) dahil olmak zere afaroz ettirdi. konaklast
hareket 8. asirda, zellikle Anadolu'da ve Suriye'deki Hiristiyan ahlnin; aziz tasvirleri ve sa tasvirlerini ve hele bunlann aziz1erle aynleptirilmesini dinsizlik, zmdikhk olarak nitelemesidir. Asimda sorun o kadar kolay degiL
konlan yapan ve satan manastirlarm da bunu satamayacagmi, bu iglemin kfr oldugunu, ruhban smifmm birtakim topraklan da elde tutmasmm mmkn olmadigmi syleyerek isyan ikarmalaridir. Anadolu kangmigtir o devirde. Bizans Trakyasi ise, bu grg ve harekete karyiydi.

(putkmNihayet asrm sonunda Bizans, karar vermigtir: konaklastisizm

cihk) kfirliktir diye ve bu hareket bastirlnugttr. 787'de Imparatorie Irene'nin znik'te toplattigt bir konsl karanyla. Oysa Batt Kilisesi {Roma)
kendi yle pek ikon seven bibu konsln karanm mddediyor. Sarlman
ri degildir ama, ashnda bugn hepimiz biliyoruz ki, Katolik kilisesi iinde putlann, tasvirlerin birtakun aziz kahntdannm (relique)kudsiyyeti
vardir. Demek ki, bu bir sebeb olamaz.
Sonra IX. asrm ortasmda 850'lerde, Roma'daki Papa I. Nicolas ile stanbul'daki Patrik Photios (St. Photios denir, Ortodoks kilisesinin azizlerindendir) arasmda bir din tartigma ve karghkh aforozlayma sz konusudur. Ruhban I. Nicolas'm ileri srdg gemkeler dogrudan dogruya,
Ortodokslarm Roma'mn stnlgn tammamalandar. Yani, Roma'daki ruhbary Aziz Peter'in ve Aziz Paul'un Roma'da armtha gerildigini,
dolayisiyla Roma'daki papamn onlarm vekili olarak kudsiyyet ve ncelik kazandigru sylyor. Papa devamla, "Patrik bu vek1etimizi tammiruhbant
yor, dolayistyla kiliseye ve Hiristiyanhga kargi ilahyor, Bizans
kfr iindedir," diyor, St. Photios ise diyor ki: "Hayir biz papay1 tamnz, hatt saygt da gsteririz, ona ruhban arasmda birincilik de tamriz.
Fakat papanin bizim zerimizde ruhan ve uhrev bir stun1g olamaz."

Ashnda St. Photios, devrinin tanman bir hmanistidir, yani YunanLatin gelenegini bilen, kilise doktrini zerinde etkili fikir ve yazilan olan
bir rahibdir ve sonradan azizlik mertebesine akarilmigtir. Fakat baIaortalarmda
1054'te
yan kavga kesintilerle srmgtr. Nihayet 11. astm
Kardinal
y
ollamqtir
ve
Roma'daki papa, Kaniinal Humbert'i stanbul'a
Humbert, dogrudan dogruya bir aforoz fermamm papa adina, Ayasofya'mn mihrabma birkip akmigtir; yani Bizans ruhbamyla konugmamiettr bile. Bunun uzerineBizans da tabi kargi vaziyet almigttr. Bylelikle iki kilise birbirierini dinsizlikle, kfrfe itham ederek, aforoz etmig
oluyorlar. Ama btn bu olaylara ragmen, kavga genig halk kitlelerine
yayilmig degildi ve ashnda iki kilisenin iligkileri devam edegelmigtir zaman zaman. Hatta biliyorsunuz, 13, 14 ve 15. asirlarda iki kiliseyi birleytirme abalari da vardar. As21OrtdokslarlaKatoliklerin birbirleriyle kan
dgmam olmalari, genig kit1elere nefretin yayalmasibildigimiz gibi, 1204
Hah Seferi'nden souradir. 1054'teki aforoz vakasinm nedeni ise; o zaticaret yapmak iin Bizans'ta koloniler kurmaman Katolik italyanlarm
yerlegip, beraberlerinde rahibleriyle KaGalata'ya
hatt
stanbul'da
lari,
tolik tipi bir ibadet ve liturjiyi getirmeleridir. Su olay Patriklik'in hoguayinleri yasak edip kiliseleri kapatti.
na gitmedi ve o kiliselerdeki o tip
Sebeb budur. Fakat 1204'te Hahlar stanbul'u adamakilh talan edip,
ahlyi kihtan geirince,bundan sonra iki dnya, iki millet arasmda derin bir nefret bagladi. Ortodokslar kendilerini o kadar ay1rdi ki, Katolik

181

182

olanlara komnyon ekmegi vermezlerdi. Oysa, herhangi bir Katolik kilisesine kim giderse gitsin, rahibin nne ktg zaman komnyon verilir, dinini mezhebinisormazlar.
Ama Ortodokslar, Ortodoks olarak vafsa'nm
tiz edilmemiglere vermezler. Bu det bu dnemden kalma,
mmetinden saymiyoruz'
grgnn bir ifadesidir.
ki din grup arasmdaki nefretin nedenleri derindir. Bir kere papanm
stnlg
meselesi vardir, bu hi degigmemigtir. 12. asirda zmit,yani
Nikomedya piskoposu olan Niketas'm yazdigi bir denemeye baktL 1W1Z
zaman, "Roma'daki papa kim oluyor da, kendisinde ulhiyyet grp bizim stmze akiyor? O bizierin kardegi degil de, efendisi oluyor ve
bizleri kle olarak gryor," gibi bir ana fikir vardir. 1846 yilmda Rus
dgunr, Slavyanofillerden ve kilisenin nemli teologlanndan Aleksis
Chomiakov'un bir ingilizeyazdigi mektuba bakarsak, gene aym fikirleri grrz; "Btn Katolikler cryptopapistta yani Tanri'nm kullart degil,Roma'daki kepige kulluk etmektedir ve bunlar hangi hakla Hiristiyan cmiasi ve Tanri'nm insanlari zerinde bir stnlk kuruyorlar?"
Churchs, s. 950; T.
diye sormaktadir (W. J. Birkbeck, Russia and
1964 s. 255-257).
Ware, the Orthodox Church, Harntondsvvorth
Demek ki, iki cmia arasmdaki asil mesele, papanm ulhiyyet iddimukaddes',
asi ve stn1gdr. Papaya hitap edildiginde;
kudsiyetpenhileri' gibi deyimler kullamhr Bunu kabul etmiyor Ortodoks kilisesi. nkOrtodoks kilisesine gre, tane derece vardir ruhban arasmda; bildiginiz (asket) keyi, sonra papaz, yani cemati aydmlatan, ibadeti yaptiran ve nihayet piskopos. Piskoposun rahan bir vasfx
vardir ve rahiblerin stnde bir yneticidir. Patrik ise, ilah bir makara
degildir; piskoposlardan bir tanesinin bir idareci-koordinatr olmasidir.
Yani Ortodoks kilisesinde aslmda ulhiyyet kesp etmig tek bir yksek
ruhan yoktur
Halbuki Roma
Hele
papaya bu ulhiyyet verilmektedir.
19. yzy11da papanm yamlmazhgt da kabul edilmigtir ve hkmleri tartigilmaz olmugtur. Ortodoks kilisesinde piskoposlar (metropolit) bekr
olmak zorundadir Papazlar evlenebilir. Katolik kilisesi ruhbam ise, toptan bekrdir ve rahib olmayan manastir yeleri dahi evlenemezler. Tabi
ikinci nemli sorun kltr ve dil meselesidir. Yani talya'da merkezlegen, Latin diline ve kltrne dayanan ve o iklimin havasiyla yegemn
bir din; Dogu Akdeniz iin yabancidir. Yani, Dogu kilisesiher zaman iin
Yunancayi kullanmaktadir veya Sryanler gibi Aramcayi, l dillerden
birini kullanmaktadir. Dil farki nemlidir. Geri Bizans'ta Iustinianus
devrinde Latince stn bir dildir, lustinianus, hatt (Institutiones) denen
'seni

Englsh
,

'eb-i

'zat-1

-kilisesinde

Petros A. Botsis, 'Was ist OrtGnmzde Yunan kilisesinin ilahiyaruarmdan

hodoxie' baghkh (Athen s.d.) polemik risalesinde papanm St. Petrus'un vekili ve
en st ulhiyyet keep eden rahib aldugu tezini aym gekilde reddediyor (s. 15-22).

Roma hukukunun teorik blmn Latince tertib ettirmi.ti. Kanunlan

Yunanca derlettigiiin ok zgndr, Maamafih bu Latin etkisi abuk silinmigtir. 8. asirda mesel, mparator
III. Mikhael'in nazarmda; Latince,
Iskitlerin konugtugu bir barbar dilidir. Yine ll, asrm ok lim ve ok fzil ve ok derin
yazan bir bagka Bizanshsi Psellus ise Latince bildigini de
iddia ediyor, ancak Cicero ile Caesar'i birbirine kanyttracak kadar bu
dnyanm kltrnden habersizdir.
Dolayisiyla Latin diliyle ibdet eden, Latince yazan, btn dogmalari Latince tartigan bir dnya; Dogu kilisesi iin ok uzaktt. nsanlann
arasmda diyalog kuracak ortak bir ara olmaymca, ayrihk da kauulmazdir.

Sonra kugkusuz siyas nfuz sz konusudur. 9. asrm baymda

garlman Imparatorlugu ortaya iknug Bati Avrupa'da; Dogu'da da Bizans
var. Bunlar artik iki ayn kuvvetti ve maruz kaldiklan tehlike aym degildi. Bizans Arablarla mcadele halindeydi. Sarlmanise, tam tersine,
Arablarla iyi geinmekteydi. Bunlarm misyoner faaliyetleri de birbirleriyle atigmaktaydt. Papahk Bulgarlan ve Ruslan kendine baglama abasindaydi. Bizans da aym geyin pegindeydi ve bagardt. Pagan dnya
zerindeki nfuz mcadelesi bagka kavgalar da kamilmaz kildi.
Tabi btn bu dern kavgamn da filozofik, dogmatik bir grnm
vardi ki,
diye ifade edilebilir. Ortodoksi ve Katolisizmin gnmzde dahi birleymesi sz konusu oldugunda bu terim ortaya iktyor.
Bu
8. asirdan beri byk tarhyma konusudur. nk
anlamma gelir. Aslinda tam tartigilacakbir gey de degil, gayet basit bir olay.
Daha ziyade dedigim gibi, iki kilisenin artik oktan paralanmihgma
hizmet eden bir deyim. Ekanm-i selse (trinite),Baba, Ogul, Ruhu'l-Kuds' ifade eder. Katolik ve Ortodoks herkes iin bu aym geydir. Fakat
Ortodokslar iin Ogul, Baba'nm ulhiyyetini alan onun bir parasi olarak vardir. Katolik kilisesi ise Baba'dan ve Ogul'dan (jloque)sz ettigi
iin; bu terim yznden Ortodokslatca Tann'ya ortak kogmak, Tann'yi
ikiye epitlemekle, kfrle sulamyor. Geri bu filioque'nin de sadece bir
yanhy tercme ile ortaya aktigi syleniyor. 5. yzyildaki konsl kararlaruun Yunaricadan Latinceye yanhy tercmesi olmahynug. Hlsa kib
kirk yaran ve niteligi karanhk bu teolog kavgast, ki kilisenin dogma aynhgi gibi grunyor, Hlsa
sorunu, iki kilise arasmda atima
kadar, birlegme de sz konusu olunca ortaya ikmahtadir.
Btn bu grnmn ve aynmm digmda; Katolik kilisesi byk bir
dnyev kuyvettir. Roma'daki papanm yanmda en gl rahib-kardinal
olan bir devlet sekreteri vardir. Aym zamanda digigleri bakamdir. Vatikan'm her yerdeki temsilciliklerinigryoruz. Bunlara
deapostolicus' denir. Bir yerde kordiplomatigin bagmda
gil,
yer
ahrlar. Btn dnyada yatinmlan olan, bankalan ve btn dnyada
emlki olan, hayir kurumlan, pmpaganda misyonlan, saghk kurumlan
'filioque'

'filioque'

'odla'

'filioque'

'ambassadeur'

'nuncius

183

tegkilttir Vatikan. Kiliseye renk nk insanlar bagh. Conclau

toplandiginda Afrika zencisinden, Hintli kardinalMeclisi)
(Kardinal
den, inlive JapondanGney Afrikahya, Amerikahya kadar, hepsi oradadir ve bu bir btn dnyadir aslmda. Buradaki hiyerari belirlidir. Bu
hiyerarginin iinde insanlarm dereceleri belirlidir ve bu btn kalabahgmyaptigt her i; Vatikan'm denetimindedir. Ka kurug ahrlar? Ka kurug sarf ederler? Nerede ne ige yatirim yaparlar? Nasil hayir yaparlar?
Burdann hepsi Vatikan'm bilgisi dahilindedir ve btn dnyada muazzam bir misyon tekilts vardir. Bu da Vatikan'm bilgisi ve ynetimi altindadir.
15-16. asirdan beri btn dnyanm dillerini grenen ilk byk filologlar Katolik rahibleridir; nereye hangi dili bilen adam yetigtirilecek, bu
plnlanu. Mesel, Paris civarmda Manse'da bir Benedicten manastin
vardir. indekiher bir rahib birinc smif filologdur; nadir Kafkas dillerinden, inceye
kadar bilen insanlardir.
Katolisizmde bir zerk yapi var gibi grnr. Yamlticidir, Bakarsak
Afrika'daki kilisede yerel detlerin, tamtam almak gibi, yerel eski pagan detlerin gya yne sokuldugunu gryorsunuz. Ama hibir gekilde o bir muhtriyeti ifade etmez; itikatta ve duada, her gey Vatikan'm
bilgisi, msaadesi, anlayigi nisbetinde olmaktadir. Dpnn ki, II. Dnediliyorya Savagt sonrasma kadar, bu kilisede, her yerde Latince ibdet
ister Bavyera'da, ister spanya'dabir kiliseye gidildu; ister ganghay'da,
sin, (Latince) aym dilden ibdet ediliyordu. Ancak 1960'larda mill dillere msaade ettiler. stisnasibunun, SarkKatolikleriydi.Yani Ermeni-Katolik, Sryari-Katolik, Marun, Kobt-Katolik gibi daha ok Osmanh mparatorlugu'ndaki Katolik kiliseleri ile Roma'daki papa, kendi dillerini
kullanma konusunda daha evvelden anlagm19t1.Onlar kendi dillerinde
ibdet ederlerdi; begendikleri adami da patrik o1arak Roma'nm tasdikine sunarlardt; orasi da tasdik ederdi. Ama bunun digmda Roma her geyi kontrol ederdi, halen de yledir. Gya mill dillerle ibdet ediliyor ve
yerel din nderlere itimat ve saygi gsteriliyor; hibir zaman Cracovv
Bagpiskoposluguna bir italyan tayin edilmiyor; byle bir gey sz konusu degil, ama gene her gey o dnyamn iindedir ve bu monolitik byk
bir messesedir.
JIalbuki Ortodoks kilisesi iin byle bir renklilik ve g sz konusu
degildir. Ortodoksinin yayildigi alanlarda grecegiz ki, idar ynden de,
itikat ynnden de, dil ynnden de, hiyerargi ynnden de ok byk
farkhhklar vardar Bugunk Ortodoks kilisesinde belki bir tek standart
unsur vardir; bir tek renk var<iir; o da Hellenizmdir. Yani bu kilisenin, bu
itikata sahip olanlarm bir blinnde Yunanhhk ve Yunan dili hkimdir.
Bu bir gerektir. Grngte Ortodoks kilisesi dnyev iktidarla, siyasetle Katoliklerden daha fazla ugrapiyor gibidir. Grngte diyorum; Katolikler siyasetle daha az ugragnuyorlar, ama onu rtyorlar, daha kozmovs olan bir

184

vardir. Halbuki Ortodokside bir Hellenizm, bir

Hellen ulusulugu, Hellen rengi sz konusudur. Nitekim Kuds Katolik

polit bir grnmleri

Grek (daha dogrusu Arab Katolik) kilisesi bagpiskoposu Luffi Iaham,

Rum-Ortodoks kilisesinin tamamen Hellenlegen ve Hellenlerden bagka
kimsenin patrik ve din adami olamadigi, oysa asil mminlerin Filistinli
Arablar oldugundan gikyet eder (Hoffnung auf eine Oekumene in Jerusalem, Luthe Verlag, Kln 1985, s. 10).
Herhangibir Ortodoks din adamma rastladignuz zaman; isterse dajdaki manastirm basit bir kepigi olsun, isterse bir metropolit olsun, biraz
konugtugunuz zaman, Katolikleri; kryptopopist, yalanct, paparun zayif
imanh mensuplan olarak itham eder. Dahasi var; "Btn bu Hiristiyanhktaki blnmeler, bu samahklar, Amerika'da ikan mezhebler, bu Yehova Sahitlerigibi manasizhklar, Katolisismin gnaludir, blnme bu
Katolikliklebaglamigiar ve devam etmektedir, sebebi Katolisizmdir," der.
"Ortodoksluk ise, hibir zaman blnmeyen, gl tek kilisedir, itikattir," der. Fakat tabi bu ashnda Ortodoksi iin hi dogru olmayan bir grgtr.

Bir kere itikat ynnden alahm, Hiristiyanhm ilk byk konsl

(Nicea) Iznik'tetoplandi (325yih). Orada bir blnme baglamigtir. Rahib
Arius ikungtir; Arius'un fikirleri ve ilhi teslis zerindeki ok maddeci
grgleri kabul edilmemigtir ve aforoz edilmigtir ve Arianizm bylece
Kuzey'deki barbar kabileler arasma itilmigtir.
pat431'de Efes Konsl'nde, Nasturlerle henz degil ama, stanbul
riki Nestorios ile, akidesine kargi olantar arasmda kavga ikmigtir. 451'de
Khalkedon'da ise, Antakya ve skenderiyepatrikleri, sa'dakiulhiyyetikisinin bir oldugunu ileri
le, Tann'daki ulhiyyetin aynlamayacagim,
srmglerdir;
yani grnen Isa dpedz Tann'mn kendisidir. Bu grg
ettive inanel o zamanki Ermenistan kilisesi ve skenderiyekilisesikabul
aynhktan,
bildiBu
reddetmesine
ragmen tutunmuytur.
giiin, konsln
Misn'daki Kobt kilisesi (veya Kabt kili
Ermeni43mgoryen
ve
gibi,
giniz
iin diyoruz)
sesi, bizdeki Kibt kelimesi yanhp kullamhyor, ingeneler
HiristiyanlaMisn'daki
dillerinde
ashnda
Kibtiler
Sark
ortaya iknugtir.
rahip,
bir YuOrtodoks
bugnk
bir
bunlara
ktsnudir
ve
rm nemli bir
diye kmseyerek bakar. Hem kilinanh veya Rus rahip monophysist
adsenin resm doktrininde, hem de halk arasmda bu monofizism diye
Iandmlan inanca ve monofizist kiliselere kargi bir yabancilagma vardir.
Yani kilise tegkiltlan, detleri itibariyle Ermeni-Gregoryenin, Rum Ortodoksun, Misir Kobtlarmin arasmda bir yakmhk var gibi grnyorsa
da bir ayrihk ve aralannda didigme de vardir. Sonra Misir Kobtlarmdan
da; Habegistan Kobt kilisesi aynldi ve Habey kilisesi 1960'tan beri mstakildir. Birbirleri ile de anlagmazhk iindedirler. Mesel Kuds'teki mukaddes yerleri nasil paylaacaklarmi bilemiyorlar. Araya srail'i koyuyorlar. srail,hem Habeglerie lyi, hem Misn'la iyi gimdi; o da ne yapaca.

185

gimbilemiyor

186

iinde yer alamaymca byk kilisenin. Kamame kilisesi-

nin damina manastir kurmug Habegler. Sonra tabi Sryan dedigimiz

kilisenin aynhga sz konusudur ve nihayet 431 Efes Konsl'nden beri
Nasturler de, yine sa'mn ulhiyyet-i selsedeki yerine ynelik bir mnakagayla stanbul patrikinden aynlmiglardi. 451'de Bizans'tan ayrilan
monofizist kiliseleriise, bu adla degil, anti Khalkedon diye adlandirmak

gerekir.
Demek ki; Ortodoks kilisesi itikat bakunmdan bir birlik iinde degil
ok evvel blnmelere ugramig bir kilisedir.
kincisi,bu kilise dogrudan dogruya dil ve hiyerargi bakirmndan blnmgtr. Bugn dnyadaki Ortodoks kilisesinin durumuna baktigtruz zaman bunu grrz.
Simdinormal olarak Hiristiyanhkta bagmdan beri beg tane patrik
vardir. Patrik dedigimiz, aslmda yalruz blge piskoposlan arasmda nde gelenleridir. Bunlar Roma, Istanbul, Antakya, Kuds ve Iskenderiye
patrikleridir.
Roma dedigim gibi bu be patrik iinde protokolde nde geleniydi.
mparatorIustinianus da bunu byle tamrdt o zaman. brleride yine
byk patriklerdi. Bu en byk beg piskoposun iinde stanbulhari, digerleri;yani Roma, Antakya, Kuds ve skenderiye,Hiristiyanhgm neyet ettigi, St. Paul'un ve St Pierre'in kiliseler kurdugu, ilk cematleri
olugturdugu,
apostolik piskoposluldardir; yani havarilere ait episkopal
makamlardir.
Bunlarm iinde sadece stanbuYun bu vasfi yoktur. nk, stanbulbildiginiz gibi, Huistiyanhm ilk dnemlerinde kilise kurulan, St. Paul'un veya St. Pierre'in gelip cemat kurup, vaaz verip, ahliyiiniana davet ettikleri bir yer degildir. Su ok ilgintir. Yani Ankara'nm
mesel mukaddes bir yer olmasi mmkn; nk St. Paul bu blgede
Galatyahlara hitaben vaaz verdi ve Yeni Ahid'in, yani ncil'inbir blmnde, Galatyahlara Mektop diye bir epistula
yer aldi. Su bakundan
Ankara'ya da ugramt; olabilir. Du blge Hiristiyanhk akaidinin, inanctedildigi blmlerden, yerlerden biridir. Korinth byledir, Sel- nm vaaz
nik byledir, Efes byledir, Antakya byledir; ama stanbuliin bu sz
konusu degildir. Istanbul dogrudan dogruya Konstantin devrinde, Byk Roma mparatorlugu'nunve artik Hiristiyanligm resmen tanmdigi
ve Theodosius'tan beri de resmen din oldugu, bir imparatorlugun bagkenti oldugu iin oradaki piskoposa da patriklik izfe edilmiytir.
Eu patriklerin iinde, Roma kilisesi nce geliyor, bir tr
inter
pares.' Roma ayrildigma gre, bugn geride drt tane patrik var. Ortodoks kilisesi de bu esasa gre blnmgtr. Antakya Patrikligi sz konusudur, Kuds Patrikligi sz konusudur, stanbulPatrikligi sz konusudur, drdnc skenderiye.Fakat bu skenderiye'dekipatriklik, biraz
nce szn ettigim Kobt kilisesi degildir. Kobtluga, yani monofisizme
ve Katolisizmle Protestanizmden

'primus

gemeyen, Grek-Ortodoks inanca sadik kalan, Misu'daki ok az say1daki Yunanca konu.gatunbagh oldugu bir patrikhanedir; elan vard2r Bir zanianlar Iskenderiye en kalabahk Hellen gehriydi. Simdinfuslan ok
azaldi.
Demek ki, bu drt patriklik vardir. Bunlar birbirinden mstakildir
grngte. Ashnda iligkilerine Ortodoks inancm ve Hellenliligin getirdigibir bag egemendir. Du drt patrikligin daireleri bellidir. Antakya, agagiyukari.bugnk btn Suriye-Lbnan ve Antakya ve Hiristiyanlann
bulundugu Kilikya ve yukan Mezopotamya'yi kapsiyor. Iskenderiye
Patrikligi ise, gya btn Afrika'y1ieriyor. Kuds Filistin'le ilgilidir, sadece Filistin, yani srail ve rdn'nbatisiyla simrh bir dairedir ve istanbul Patrikligi dedigimiz zaman da gya dnyamn diger blgeleri
zerindeki bir ruhan rgt sz konusudur. Tabi bu geeig alan iin
ya' deyimini kullanmak gerekir. Fakat bu patrikliklerin digmda, autocephai dedigimiz zerk kiliseler vardir. Bunlar Kibns, Yunanistan, Bulgaristan, Romanya, ekya,Polonya, Rusya, Rusya'nm iinde Grcistan
ve Sina kiliseleridir. Sina dedigimiz yer, bir cograf mekn degildir; sadece dagm etegindeki St. Catherine manastmdr. Bu ayri bir cumhuriyet
gihidir ve autocephat bit kilisedir. Butlann r.etinde dusmak gerekit.
Byk patriklikten, stanbul'daki
patriklikten Yunariistan kopmugtur. nkYunan ayaklanmasmdan hemen sonra, bu kilise bir kere milli simrlan itibariyle ve Ortodoksinin tek hr blgesi olarak ayrihmytir.
Bulgaristan ise, hepinizin bildigi gibi, 1840'larda akan bir mcadele ile
1870'te aynldi. Hatt, birtakun Bulgarlar, artik bu Fener Patrikhanesi'nin
zulmnden
kurtulahm diye, Katolik olmaya kalkmiglardir. Osmanh hkmeti l870'te Bulgar kilisesinizerk bir kilise, eksarhhk olarak tarumigtir. Fener ise, bu zerkligi tammanugtir. Ancak II. Dnya Sava1'ndan
sonra, Fener, Bulgar kilisesinin autocephal oldugunu ltfen tammigttr.
Aym.gey, Bulgarlardan biraz evve1Romanya kilisesi iin sz konusudur.
ekyave Polonya'daki Ortodokslarm ise, bizim Osmank Hkmeti ile
veya Fener Patrikhanesi ile bir ilgisi yoktur; onlar dogrudan dogruya
Rusya kilisesi kargismda, autocephaldirler. Finlandiya Ortodokslart ise,
yakm zamanda dogrudan stanbul'abagland11ar. Karelya ise elan Moskova'mn sahasmdadir.
'g-

Osmanh hkimiyeti dolayisiyla daha nce kazandigt

(3. kumenik

Konsil'de) autocephalie perinlenen Roma Ortodoks kilisesiise Kibns'tir.

gibi,Xibns'tal<i cematin dnyev yneticisi olarak da
Osmanh hkmeti oradaki episkoposu tamnuptir; o hem ruhan liderdi,

nkbBdiginiz

Suyakmlarda Estonya'daki kk Ortodoks cemat byk grltyle Moskova

Patrikligi'nden kopup Feneste biat etti. Bu olay da Moskova ve Fener'in arasun
att.

187

188

hem vergileri toplardi, hem idar igiere bakardi ve Demosgerentos denilen halk prasmm bagkamydi. Bu Osmanhlar ile gelen bir zerkliktir ve
o yzden de Kibns adasmda biz.ekildikten sonra da, ngilizynetiminde de ve sonra da bu usul devam etmigtir ve o yzden de Makarios'un
olmasi bu durumun yarattihem kilisenin bagi, hem de cumhurbagkam
olmuytur.
olay
bir
gi
Antakya Patrikligi ise, yakm zamanlarda (Grek Ortodoks diyemeyecegiz artik, nk Grekligini birakmigtir) Arabca kullanmaya baladi.
Ortodoks, Arabca kullanan ve merkezi de Antakya'dan ain'a giden bir
patrikhanedir. Antakya'da eski patrikhanenin kilisesine devam edenler,
deta yirmi kigi kadar tutan bir slledir. (O yzden de artik kilisenin
harem kisnu biraktlnug, hepsi birbiriyle akraba oldugu iin kadm erkek
aym yerde, apagi tarafta ibdet ediyorlar. Sarkkiliselerinde de, biliyorgibi yukanda, kafesli yerde ibdet
sunuz kadinlar tipki camilerdeki
ederler. Eski devirlerde Bati'da da yleydi. Yani ilk nce ayn oturdular,
imdi kangik oturuyorlar.)
Demek ki, byle bir blmlenme sz konusudur. Bugn iin en kalabahk Ortodoks kilisesi Rusya kilisesidir. Rusya 9. asirda Hiristiyanlaymigtir. Bizans kanunlanru almigtir. Fakat kilisede pek kisa sre hari hibir zaman Rumca kullam1mamigtir. Daima eski Slovince ibdet edilmigtir ve ashnda Bizans, diplomasi ustast olarak bu kilisenin diline de karty15. asarda, stanbulfethedildikten sonra ise Rusya,
maruptir. zellikle
artik kendini Ortodoksinin merkezi, hmisi olarak takdim etmigtir dnyaya ve bu kilisenin Fener'le idar, mal ynden ortak tarafl yoktur Hibir gekilde de yoktur. Ortak ynleri liturji, yani ibdettir. 17. asirda
Romanovlar zamanmda, Rusya kilisesinin bagmda olan Patrik Nikon
btn din metinleri, ibdet geklini ve hiyeraryiyi gzden geirmigtir.Oldugu gibi Bizans'm liturjisini, yani burada kullamlan ibdet eklini, dualan, hiyerargiyi aynen Rusya'ya kabul ettirmigtir. Tabi kabul ettirmek
kolay olmamitir, byk kavgalar ikuugtir o devirde. Storoverts denilen
eski inan sahipleriile,
yenilik taraftarlan arasmda ok kanh kavgalar olmugtur. Yani biz parmakla m1 istavroz akanrtz, iki parmakla mi, gu
duayi mi ederiz, diye millet blnmgtr. nsanlar atege gitmiglerdir
inatlan yzunden, katlim olmurtur; bir kismi da biliyorsunuz, bizim
top aklatimiza sigmmigtir o zaman. Dogu Anadolu'da, Marmara civannda Malokan denilen, bu eski inanct saklayan Ruslar vardi, yani Osmanh mparatorlugu'nasigmmiglardi o kavga strasmda.
Demek ki, liturji ve dogma bakunmdan iki kilise birbirine egitlenmigtir; yani grngte, herhangi bir Rus'un, Atina'da bir kiliseye gidip dua
etmestade itikat ve ibdet baktmmdan bir sakmca yoktur. Aym geyleri
Y1manca dinleyecektir Fakat iki kilisenin idaresi arasmda byk fark
vardir. Syleki; Byk Petro, Rusya kilisesinin ynetimini, yani Mukaddes Sinodu tamamiyle devletin denetimi altina alnugtir. ar,Prokurator

denen bir sivil memur tayin ederdi ve Sinodu o ynetir, patrikten ok

onun sz geerdi. Bu memurlarm en korkunlarmdan biri de biliyorsunuz, HL Aleksandr'm hocasi Pobedonovtzev'di. Tarihteki byk aniisemitlerdendir.
189
Rusya'da Yahudi pogromlarnu tertipleyen, sadece Yahudileri degil, Mslmanlari vs'yi de topraklarmdan srdrten, Bagkirlarm
topraklarmi aldirtan, panslavizmin teorisyenlerinden, gayet reaksiyoner
bir adamdl.
Rusya kilisesinin btn dnyadaki emlki ve ynetimi de farkhdir.
Yani mukaddes topraklarda da emlki ve topraklart brlerinden ayndu, hi kimse, hi kimseninkine karigmaz. Bu iki Ortodoks kiliseden birisinin dili Rumcadir, birisinin dili Rusadir. Birisinde Helenizm hkimdir tekinde kendi Slavizmi, kendi Rusulugu hkimdir, Yani bunlar
idax, mal ynden ayn kiliselerdir. Rus kilisesi l917 devriminden sonra,
ikiye blnmgtr; Paris'te srgndeki Rus kilisesi kurulmuytur, sonra
New York merkez seilmigtir. br ise, Stalin devrinde pek sesi ikmayan, ama IL Byk Savag'tan sonra restore edilen, bildiginiz Moskova'deki patrikliktir. Bugn iki Rus kilisesi vardir. Du da ok mhimdir.
Mesel, IsraiYdeki Rus kilise emlki ikiye blnmgtr. 1948'de kurulduge zaman sraildevleti; Rus kilisesinin oradaki topraklarmi anlagma
sonucu, Sovyetler Birligi'ne yani Moskova kilisesine vermig. Fakat 1967
savagmda iggal ettigi Filistin, Seriavadisindeki Rus kilise topraklanm ise
vermemig Sovyet kilisesine. Oras! New York'a bagh ve ikisinin de hiyerargisi, rgutii ayridir. Demek ki, byle bir blnme de sz konusudur.
Bu gibi blnmelerin digmda Kibns, stanbul'dakiPatrikhane, Yunanistan kilisesi, Sina, Kuds Patrikligi ve skenderiyeRum Ortodoks Patrikligi arasmda kugkusuz ki, organik bir bag vardir. Bunlar Yunancayi
kullamrlar liturjide ve rahipler hepsi aym kaynaktandir. Yani Kuds'e
gittiginiz zaman Peleponezli, Selnikli insanlan grrsnz, skenderiye'de aym geyi grrsnz. K1bns'taki kilise mensuplan ise ora halkmdan daha ok, ama yine bunlarla bir iligkisi var, Rumca konuquyorlar.
Dolayisiyla bir iletigim sz konusudur. Bizim Fener'deki patrikhanenin
kmeniklik (niversal)vasfmi burada artik tartigmamn yeri gelmigtir.
Patrikhanenin, bu yerlerin hibirisinin zerinde sz hakki yoktur. Hatt
Yunanistan, Albaylar Cuntasi devrinden beri, Patrikhane artik bizim
topraklanruza tagmsin demektedir. nkorada hibir gey yapamiyor,
ok kuvvetsiz, Yunanistan'a tagmma zamam gelmigtir demektedir. Ama
tagmm1yor; tagmmamasiiin de bazisebepler var. Sebeplerden bir tanesi Trkiye'deki Ortodoksinin, Yunanistari'la o kadar da halhamur olmaya niyeti olmamasidir, ok kipinin sandigmm tersine. Ananenin, tarih gelenegin tesiriyle, kendisiyle Kk Asya'daki ve Bizans'm kalmtisi
bir zmre oldugunun bilincinde ve onu temsil ediyor.
Bu patrikhanenin kontml ettigi, dnyadaki merkezlere gelince; hi
samldig1 kadar ok degildir. Amerika zerinde kontrol vardir. nk

190

Amerika'daki Rum Ortodoks Kilisesi, agtocephal degildir, dogrudan

gya Fener Patrikhanesi'ne baghdir. Avustralya iin de aym gey sz konusudur. okdaha ilgin bir durum patrikhaneye bagh Finlandlya'daki
Ortodoks kilisesidir. nkFinlandiya'daki Ortodokslar ashnda Rusya'ya bagliydilar. Fakat 1917 ihtilli olunca hem Sovyetler'den koptular,
hem de zaten Rus kilisesinden koptular. Onun iin 1923'te, gayret gsterip zerk olarak Fener Patrikhanesi'ne bagland11ar. Dolayistyla Fener
patrikinin gya orada bir sz hakki vardir Igte buradaki bu Okmenik
Patrikarya'nm btn nfuzu budur. Sayahm gimdi: Trkiye'deki 2500
Rum Ortodoks, Avustralya ve Amerika'daki bir milyonu agkm kipiyle,
Finlandiya'daki yirmi bin kipi. Hepsi budur. Fenerin btn beynelmilelligi, ruhan alam bundan ibatfir. stelikKuzey ve Gney Amerika'daki Ortodokslarm kendi bagma buyruktugu ve Fener'le atigmalan malumdur.
Patrikhanenin Amerika ile iligkileri son derece ilgintir. nkAmerika zengin bir memleket; Amerika ok egitli insanlarm bulundugu bir
memleket ve Amerika byk asimilasyon,
yani erime problemlerinin
bulundugu bir mernleket. Bugn iki milyon Amerikan Rum-Ortodokslanmn bir kismt; bizim stanbul'lane ilgimiz olabilir, Yunanistan'a baglanahm diyorlar. Bir k1smi ise, "Allah aykma biz bir Kuds, bir skenderiye kadar da degil miyiz ki, Allah'm yarattigi bu yeni kita stnde niye
diyorlar. Byle mnakagalar var ve Ortoayn patriklik olmayahm?"
dokslugun det ve rf orada ok degigik. Mesel, ben Amerika'da bazi
Ortodoks kiliselerinde dpedz sira kuruldugunu, bankta kadm erkek
kangik oturdugunu grdm ki, bu diger lkelerdeki kiliselerde olacak
bir gey degildir. nk,Ortodoks kiliselerinde ayakta durularak ibdet
edilir. Yani her gey degigiyor, orada Yahudilik bile degigiyor. Reformist
sinagoglar ikmigtir. Amerika garip bir lke ve bu garipliklerden Ortodoks kilisesi de payim ahyor. Ashnda Amerika'daki bagpiskoposlugu
Venizelos kurdurmuytu ve bir mddet Yunanistan kilisesine bagh olarak
devam etmigti. Fakat ondan sonra Venizelos'un hempehrisiolan oradaki
bagpiskopos, stanbulFener patrigi olunca, birdenbire Trkiye'ye baglandilar. Trkiye'de de o zaman, mbadeleye ragmen tahminen iki yz
bin kadar Rum-Ortodoks yagiyordu. Amerika da Turkiye'ye bagh alsun
dediIer, hepinizin bildigi gibi, Athenagoras da aslmda, Amerika'daki
Ortodokslann bagpiskoposuydu. Yunan kilisesinin; Yunanistan, ABD,
Turkiye arasmaki iligkilerinin ok iyi oldugu bir zamanda, IL Dnya
Savagi'ndan sonra, patrik olarak Fenefe gelmigtir.
Bugn iin Yunan kilisesinin artak Fener zerinde etkisi yoktur ve aym gekilde Fener'in de Amerika zerinde etkisi yoktur. nkABD, son
derece byk nfuz mcadelelerinin,
kavgalann, anlaymazhklann,
hareketlerin oldugu bir dnyadir
Ortodoksi ashnda bugn, Katolik kilisesinin aksine diinya zerinde

etkisi olan bir din, bir kilise degildir. Daha ok kendi mill bnyesi
iine
kapannugtir. Bu kapamklihk teoloji bilgisinde, ruhanlerin 11gi ve bilgisinde de grlr. Osmanh mparatorlugu'nagelen ngilizseyyahlardan
biri 1830'lania, Fener'deki Patrik cenaplariyla konugtugu
zaman, hayretle
onun 'Canterbury bagpiskoposuvun kim oldugimu, ne grev grdgn
bilmedigini' mgahde etmig (biliyorsunuz Canterbury bagpiskoposu,
Anglikan kilisesinin en yksek rtbeli rahibidir). C. B.Elliott, Travels in the
Three Great Empires of Austria, Russia and Turkey, c.1, 1838, 230. Demek
s.
ki, Rum-Ortodoks kilisesinin daha o tarihlerde dnyadan tecrit edilritigbir hali vardi. Dnyadaki H1ristiyanhk ve din1erin duremu hakkmda da
fazla bilgileri yoktur ki, bu durum misyoner faaliyetin olmadigmi da gsterir.
Vakia bugn Yunan kilisesi (daha dogrusu ABD Ortodokslart) biraz
misyoner faaliyetlerde bulunuyor ve Afrika'da yirmi bin kadar kipiyi dine kazandirdiklarmi sylyorlar ise de; Afrika'da Katoliklerin, Protestanlann ve Arab parasiy1a ahgan Mslmanlarin yaptiklan misyoner
faaliyet yanmda, devede kulak bile degildir.
Bu mill kiliselerde bugn durum aslmda nedir? Arnavutluk'taki Ortodoks kilisenin autocephaiie'sinden
sz etmek mmkn degildir, nk ok cidd bir laik lkeydi. Arnavutluk ateistti ve din kurumlaymalaYunanistan kilisesindeki hiyerargi daha ilgintir.
rm durumu malumdu.
1950'lerde rahiplerin drtte biri okuma yazma bilmiyormug. Ama Yunanistan'da
papaz dediginiz zaman, yle din bilgisi kuvvetli ve Katoliklerin ky papazi gibi, kendini cematin digma
ve stne ekecek bir adam
dgnmeyin. Ky papazi marangozluk yapar, domates yetigtirir,evlidir.
Kyn din i.91erinebakan bir adamdir. Hatt bizim ky imamlarmdan
bile daha dnyed bir hava iindedir. stanbul'daki
Ortodoks papazlan
da Yunanistan'dakinden daha farkh bir egitim ve yagayag iindedirler lerinde bayagi bilgili olanlan vardu. Bu egitimden ileri gelmektedir. Yakm zamanlara kadar Fener Patrikhanesi'nin egitim merkezi, hepinizin
bildigi gibi, Heybeliada'daki seminerli ve Ortodoks dnyasi iinde tanmm1pt1. Yunanistan'da ise teoloji sivil fakltelerde yapilmaktadir, yani
aynen bizim ilahiyat faklteleri gibi. Bu yzden Almanya'ya gidip egitim gren laik ilahiyatilar Yunan kilise mnsuplarmdan daha ok tanimr. Yani laik teolog grubu dogrudan dogruya Alman egitimli. Mesel
Rus kilisesinde dunim daha degigikti. Orada, ihtillden evve1Kiev'deki
Ruhban Akademisi'nde, Varpova gibi yerlerde yetigen papazlar vardi ve
bazilan da iyi filologdu.
Rum-Ortodoks kilisesinde Yunanh ruhbanm ve .Yunan dilinin kesin
*

Son birka yildaki geligmeter ilgin sonulara sebep olacak gibidir. Arnavutluk'ta Ortodoks Hiristlyanlar, Amavut olmaya nu, yoksa Ortodoks almaya
nu
agirhk verecekler grecegiz.

191

192

hkimiyeti vardir Du yzden Ortodoks inanca mensup sir etnik grupiindedirler.

Yani Suriye-Filistin'in Ortodoks
lar bir memnuniyetsizlik
Arablar1; Arabcamn kullamlmamasi ve Arab asilhlarm hiyerargide terfi
edememesi
yznden sogumuglardir bu kiliseden. 19. yzyildan beri
Rum-Ortodoksinin yamnda Grek-Katolik kilisesinin glenmesi bu yzdendir. Grek-Katolik kilisesinin Gmklikle alkasi yok. nkArabca
kullanlyor, ama besbelli ki, Ortodoksluktan kopan bir cemattir. Kuds
Patrikligi'adeki Ortodoks manastarlari artik bombogtur. Buna ragmen
bir unsurdur.
Yunanhhk Rum-Ortodoks kilisesinin vazgeemeyecegi
birok
Burada
ele alahm.
Mesel, Yunanistan'da Aynaroz manastirlanm
bogahyor.
manastir vardir; Bulgar, S1rb, Rum, Rus vs. Ama bunlar da
de YunkBulgaristan'la Rusya'dan artik rahip gelmiyor, gelenleri
dolayisiyPakti
Balkan
nan hkmeti sokmuyor. Maregal Tito'yla bir ara
rahipler geliyordu. Fakat Aynamz
la anlapilmipti ve Sirb manastirlarma
bu
artik beynelmilel vasfru kaydediyor, sratle hellenize oluyor. Simdi
hallan
evrime
kisaca
ve ana
kilisenin Osmanhlar dneminde geirdigi
ile bakahm. nkOsmanhlar devrinde Ortodoks kilisesi iin Copkun
ok'uniki konferansi vardir.' Ben burada bazi noktalari vurgulamak
istfyorum.

Ftih stanbul'ufethettikten sonra, protokolde Ortodoks patrik1erine

tarihte gsterilmeyen bir yer vermig, iltifat etmigtir Gennadios'u tayin
ettigi zaman (bizim tarih kitaplanmizm tekrariadigt gibisadece Katolik
dgmanhgmdan degil. Latin dpmam olmayan ruhan yok o zaman Bizans'ta. Metropolit Bessarion Katolik taraftariyd1, birlegme taraftariydt,
Floransa Konsl'ne gitti, kaldt orada, kardinal olda. Bizans'm son patrigi M. Athanasios, Cennadios'tan daha fazla Latin ve Katolik dgmamydi. Ama onun hayati fetihle bitti. Burada Ftih'inbagka bir politikast

Gennadios aym zamanda siyas muhalefetin gzbebegi olan ve

etmeyi
kitlelerin ok tapmdtgi bir din adamiydi), Ftih bundan istifade
16.
Fakat
Kilisesi'ydi.
Pammakaristos
dgnd, lk patrikhane o zaman
Fener
as(Fener)
geiyor.
Kilisesi'ne
asirda, bugnk yerine, Aya Yorgi
hnda eskiden beri Bizaris patrikhanesinin bulundugu, Rum aristokrasisinin bulundugu bir yer degiL Sonradan olmuy. Osmanh devrinde Bizans'taki durum yeniden restore ediliyor. Yani Bulgaristan, Romanya
JEflak-Bogdan), Sirbistan, tabi btr Yunanistan stanbul'dakipatrikliragmen nastl
ge baglamyor ve patrik birinci dereceyi ahyor. Fakat buna
oluyor da, Bulgar, Romen, S1rph,Osmanh devrinde Fenet Patrikhanesi'nin
ynetiminde ibdet ve egitimde Rumca kullanmak zorunda oldugu halde
bu milletler kendi dillerini koruyabiliyorlar? Osmanh idaresinin burada
vardir.

TTK Atatrk konferanslan

Ankara.

dizisinde ve IIL Askeri Tarih Semineri'nde,

1986,

YaniBulgaen nemli yam, manastirlarin otonomisini tanump olmasidir.

manastirlar,
rahiplerin
(Rilo Manasttr1) gibi Sirbistan'daki
yetigtigi yerlerdi ve burlara mal zerklik, vergi muafiyetleri tanmmig. Mesel, Kral $igman
bir berat vermig Rilo Manastm'na, bizim sultanlar hemen onu yeniliyor ve devamh hediyeler veriyorlar. Dolayisiyla, Hellen
asilh olmayan Ortodokslar kendi manastirlarmda egitim grmek, araytirma yapmak, parlalarmi toplamak, ktphanelerini kurmak, gelen halk1 egitmek gibi grevleri rahata yapabiliyorlar. Manastirlarm her biri
bir hac yeridir, orada halkm gelip gecelemesi sevaptir. Geliyorlar, Arahiplerin hikyelerini dinliyor, telkinleri altmda kahyorlar, hediyeler veriyorlar. Manastirlara Osmanh politikasinm bu zerkligi gstermesi, Fenerrin btn stnlgne ragmen, Slavlarm hellenizasyonununnlenmesinde etkili olmuytur. Nitekim Bulgar tarih ve dil aragtirmlarma,
Sirb tarih ve dil aragtirmalarma nclk eden simalarm bagmda rahiplerin gelmesi tesadf degildir.
Fener'de idar ynden pek fazla bir degigiklik olmamigtir. nk
yz elli dokuz patrigin Osmanh devrinde yz begi azledilmig, yirmi yedisi istifa etmig, bey alti kipi de birka kere azledilip, yeniden tayin edilmig. Bunda Bbili'nin politikasi kadar, cemaatin iindeki itigmeler,
menfaat atigmalan, gruplagmalarm dabyk rol var ve Osmanh devrinde gerek patrikhanenin, gerekse Bbil'nin en byk problemlerinden birisi, Rum metropolitlerinin blgelerindeki tarz-1idaresi olmutur
ki, bizzat reaya ok gikyet etmigtir. Sik sik burlarm ma1 yolsuzluklart
vs iin tedbirler dgnlmektedir. Htt 1849 yllma ait bir fermanda da
islah-1
ahvl iin patrikhanede bir meclis
(H. 1265) Rum metropolitlerin
dair
emir
teykiline
var.
Genel Islahat Fermani'ndan sonra 1279/1859-60 M Rum Patrikhanesi'nin islahi zimmnda, patrikhane-i mesture'de toplanan bir komisyon;
nas11patrik seilecek, meclisler nasd aligacak diye bir nizmnme hazirladi ve bu arada 117 adet metropolitlik isim be isim tesbit edilmigtir.
Rum Patrikhanesi'nin ve metropolitterin, bazen dinler aras1meseleler iSik
kardig1 bilinmektedir. 19. asmia, en byk olay da antisemitizmdir.
sik igneli fia hikyeleriyle Rumlar, gikyet ediyorlar YahudilerBablli'ye:
"Bunlar ocuk kesiyorlar, igneli fiadangeiriyorlar,hamursuza katiyorlar
kamm," diye ve muhtelif fermanlarlabyle sama davalarm dinlenmemesi iin kadilara ferman1ar veriliyottlu. Bunlardan en byk ve grilltls
almugtur. Tarih ve Toplum'da, Esth er
de yine 19. yuzyil sonunda zmir'de
makale
yazdi (Tarih ve Topium, say1 30,
Benbassa bunun iin uzunca bir
Rumlarm
hcumuna uamasuu
Yahudilerin
Pesah'ta
1986). Genelde her
c.1,
naklediyor.
449'da
da Elliott, a.g.e.,
s.
Kiliseler arasmda, zellikle bu Balkan kiliseleri autocephalie (zerklik) kazandiktan sonra, mal mlk ve emlak kavgasi olmugtur. Bu bitmez
tukenmez bir davayd1 ve- aaktir ki, Sultan Hamid bu tip mnazaadan
ristan'daki

193

194

pek gzel istifade etmekteydi. nkbu tip kavgalar ruhban arasmda

kalmiyor, bu yzden Balkan daglarmdaki komitacilar da birbirini ylyorlardL
ikinciMeyrtiyet'ten sonra, artik bir nevi brriyet, uhuvvet ve dzen iin ttihadTerakki tesirmdeki hkmetler, bu konuya egildi. 3 Temmuz 1910'da, Kiliseler Kanunu ikarihmptir Bunu uzun uzun anlatacak
degilim. Fakat bunun baghca etkilerinden birisi; bugn bile geerli olacak bir saglamhk derecesinde, btn Balkan ve bu Ortadogu blgesinde
kilise em1kinin bu kiliseler arasmda taksim edilmesi ve lastasm konmasi, hiyerarginin tesbit edilmesi, Bbili ile kiliseler arasmdaki iligkilerin
tesbit edilmesidir. Du nemli bir olaydir, kinciMeyrtiyet'in bence en
kayda deger laik icraati ve kahci messeselerinden
biridir. Tabi Hamidiye rejimi taraftarlari da bu olayive kanunu, "Ah igte basiretsizler, kavga eden kiliseleri birleptirdiler," geklinde yorumlamaktadirlar. Bu yorumda da tabi bir gerek payi vardit
Lozan'dan sonra hepinizin bildigi gibi, 30 Kasim 1921'de, daha evvel
Anadolu'da
Rumca bilmez, Trke konuqur, Trk Hiristiyanlan temsil
eden Papa Eftim, bir Trk Ortodoks patrikhanesikuruldugunu
iln etmigtir. 6 Arahk 1923'te, Venizelos'un dostu olan Giritli Meletios'un patriklikten istifa etmesi zerine, Kadiky metropoliti olan Gogorius patrik seilmigtir. 1925'te Gregorius'u tammamigtir Trk hukmeti. Trkiye simrlan digmda dogdugu iin, mbadeleye
tbidir denmigtir. 1925'te o simr di i edildikten sonra, yerine znikMetropoliti Vasilius gelmigtir ve
patrikhane bugnk statsne ve idaresine de o gekilde oturmuytur.
Burada patrikhanenin idare tarzma lasaca deginelim: Patrik bir papa
gibi her geye karar verme yetkisine sahip degildir. St Sinod Meclisi'ne,
yani on iki metropolitten
olugan ruhan meclise damsmak zorundadir
darkonularda patrikhanenin logothet denen muhasebe mdr (bu
unvan Bizans'ta maliye nazirlarma verilirdi) byk yetkilere sahiptir ve
laik idad memur zmresinin kadrosunu da o ynetir asimda. Her kilisenin yanmda yine laik cemat yelerinden olugan bir ephoria, yani dernek
vardir. Uyelerle birlikte, kilisenin ynetimine, vakiflarm denetimine bakarlar. Du teykilt yapisi, bugn iin de devam etmektedir. Kanunda sayilan 117 piskopostuk, metropolittik elan devam etmektedir. Mesel Mut
diye bir yer vardir, Mersin'den geince Konya'ya dogru, orada ararsamz
bir tane Ortodoks bulamazsunz, ama o bir metropolitliktir ve Mut'un da
metropoliti vardir. Alagehir'de de (Philadelphia) aym gekilde Rum-Ortodoks artik yoktur, ama orasi da ok nemli bir metropolitliktir. Vebu metopolitler patrikhane nezdinde muhtelif grevler grrler. Yani, eski hibugn Ortodoks vaktflar,
yerargi elan devam etmektedir. lkemizde
okullar patrikhane denetiminde degildir; her birinin kendi vakif idare
hey'eti ve kilise cemiyeti (ephoria)sorumlu makamdir ve patrikhane
Rum-Ortodoks yurttaglarm ruhan mercidir.

Tanzimat Dneminde Balkanlar'da Ulusal

Kiliseler ve Rum-Ortodoks Kilisesi'

Osmank mparatorlugu'ndakilise deyince akla ilk nce 'Rum-Ode

doks Patrikhanesi' ve buna tabi Huistiyanlarm gelmesidogaldir. "Frenk'in
ekmegindense Trk'n kihct evldu." 15. yzyd boyu Bati ve Dogu kiliselerinin birlegmesine hakh olarak karyi akan bu zihniyet, stanbul'unfethiidar, adl, din, mal ve egitim ynin tamamlanmasiyla, imparatorlukta
nnden imtiyazh ve diger gayrimslim tebaaya kargi son derecede ustnlg olan bir kurumun ortaya ikmasuu da saglamigtir. Gerektehepimizin bildigi gibi, Trklerin imparatorlugu, Bizans'm yikihymdan ok nce gayrimslim tebaaya Balkanlar ve Bati Anadolu'da hkmetmekteydi
ve gayrimslimlerin idaresi ynnden tarihteki diger slmdev1etierinde az grlen bir tecrbeye sahip olmu.ytu. Bu tecrbede Hiristiyan tebaanm oklugu ve egitli kompartmanlara mensup olugu, Bati ile ilgisi
birinci derecede rol oynanugttr. Yani, Osmanh idaresi ve adl mekanizmast, stanbul'unfethinden rtce bu nemli sorunu zmlemek ve partlara uyum saglamak ve birlikte yagama tarzuu kurmak yolunda daha
kurulug dneminde ahykanhk kazannugte Fetihten
imtiyazlarmm ve nfuz alanmm, tesbitinhiyerargisinin,
sonra; kilisenin
ancak
de boyutlan bugn bile tartigilan politikanm anlalmasmm,
M53'e kadar Osmanh gayrimushm cematlerinin hayatmmve idare tarzuun yerli ve yabanci ve Osmanh Balkan dillerindeki kayitlarm tetkiki

.imparatorlugun

ile mmkn olacagi aiktir.

Gerek klsik agda, gerekse 19. yzyilda, Osmanh kiliselerinin tarihi
bu nedenle birbirinden aynlmaz bir biimde metodik inceleme ve bilgi
kadar diger dinlerin ve
birikimine muhtatir. Osmanh mparatorlugu
cematlerin hayatuu bilmeyi gerektiren bir konu yoktur. Osmanh modernlegmesi de, nemli bir boyntuyla Balkanlar ve Ortadogu blgesindeki Hiristiyan cematlerin Batt ve Bbll kargismdaki tutumlan, reaksiyonlannm tarihidir. okkere peginen iriandtgumzm tersine, kiHseler
Bati'yi arkalarma ahp ona tabi olarak Bbil ile atigmig degilleniir. Batt'mn etkileri, Osmanh gayrimuslimlerini de ogu zaman Mslman
muhafazakr evler kadar rahatsiz etmigtir. 17 ve 18. yzydlania Ba*

Tanzimat'm150. YddnlimUlusfamrast Sempazyumu,25-27 Aralik 1989, T.C. Kltr Bakanh Mill Ktphane Bagkanh, Ankara 1991, 5.385-388.

196

ti'dan gelen Katolisizmin etkileri ve 19. yzyilda Protestanhm etkileri,

klsik kilise ynetimini rahatsiz etmig ve tepki duymalarma neden olbir yerde klsik Rum-Ortodoks
mugtur. Tanzimat dnemi reformlan
Patrikhanesi'nin ve hatt Ermeni-Gregoryen kilisesinin erime tarihidir
denebilir. Bu erimenin nedeni Bati'nin din propagandast kadar, imparatorlukta dogan yeni Osmanh dnya grg ve laiklegmeye baglayan egitim ve basmdir.
Fener'deki Rum-Ortodoks Patrikhanesi, ok nceden kiliseye bagh
muhtelif dilden etnik cematlerin iinde dogan Bat1Avrupa tesirine ve
zellikle laiklegme egilimlerine kargi mcadele vermek zorunda kalnugtir. Nihayet, uluslagma agmda kilise gnden gne nfuz alanuun daraldigim grmgtr. Aslmda uluslagma agmda grecegimiz ulusal kiliselerin dogugu ve Fener'den kopma sreci, Balkan kavimlerinin tarihinde
de dayanmaktadir. Sirb ve Bulgar kiliseleriyatan bir eskirgtlenmeye
nin ayrilmasada
bu zellik gze arpar. Her geye ragmen ulusal ayaklanma ve bagunstzhk sonucu, Yunanistan kilisesinin Fener'den ayrilmasi nemli ve yeni bir geligmeydi. 1771'de Sirb kilisesinin laik din adamlarmdan Dositei Obradovi, "Martasttrlarumz lzumsuz, insanlar aydm
bir egitim grp batddan kurtulmah ve Allah'a yle yaklagmahdir,"
der.1 Bu tip
bir dnya ve din grg, kupkusuz S1rblarmAvusegitim, kltr ve ticaret iligkilerinin bir neticesidir.
kuuluklan
ile
turya
Avusturya, Sirblarm topraklarmda yagamasuu ve egitim grmelerini bir
yerde tegvik etmigti. Gene aym dnemlerde Aynaroz'daki manastirlarda
etkisi altmda kendi tarih
Sirb ve Bulgar rahipleri Yunan ulusulugunun
Hillander Manas18. yzyil sonlarmda
benliklerini de aramaktaydilar.
tirfndaki bir Bulgar kegig, Paissij Hillanderskij popler bir slbla kaleme aldigt Slav-Bulgar Tarihfnde, Bulgarlara dillerini ve tarihlerini ve lkelerinin ganh gemigini grenmelerini vaaz ediyordu. Btun Ortodoks
kilisesi iin bu egilimi genelleptirerneyiz. Bunlar Fener Patrikhanesi'nin
izgisi digmdaki geligmelerdir.nk,Rum-Ortodoks patrikhanesi kullandigi dil ve akdesi itibarlyle hal Bizans ortaagma sadikti ve bu sadakat dolayisiyla ulusalci bir dnya grgn benimsemekten ok, kilseyi restore eden Osmanh ynetimine sadakati tercih etmekteydi.2 Kilisenin bu dnemdeki teolojik mnakagalari
ve dinler konusunda ortaya
koydugu grgler, Islmdan ok bati Katolisizmi ve Protestanhga ynegetirdigi fikirlere
lik bir mcadeledir. Fenerli beyler, Fransiz htilli'nin
pek abuk karyi ikmiglar, sonralan gen Mmanistan'ida hesaptan akar'deiste'

1 L S. Stavrianos, 'The Influence of the West on the Balkans', The Balkans in TranUniv. of California Press, 1963, s. 193.
sition, ed. C. ve B. Jelavich.
2 A.g.m., s. 186-187; Fikret Adamr, Die MakedonischeFrage, Steiner-Wiesbaden 1979,
'an

Orthodox reaction to French

s. 48-49; Clogg R., 'Dhidaskaita Patriki' (1798),
Revolutionary PIppaganda',
MES 5 (1969),s. 104-105.

Trk ve Hellenlerin
miglar ve ama olarak Osmanh mparatorlugu'nu
mgterek bir imparatorlugu olarak geligtirmeyi tercih etmiplerdir. Fener
len ve aziz olarak amlan bir taFatrikhanesi, Yunan ayaklanmasmda
ddetmigtir.3
Fekun tarihi kipilerin azizligini tammay1 uzun bir sre
uzanmaktadir.
16.
netin Bati kargiti tutumu, kugkusuz Rnesans'a kadar

197

asir sonunda Patrik Kyril Loukaris'in ncil'ihalk diline (Dimefiki) evirdigi ve Protestanhga yakm fikirler besledigi biliniyor. Katolik propaganProtestan diplomat ve misyonlarm
daya kargi savagirken, stanbul'daki
ve
destegini aranug ve giderek Protestan evreierin tesiri altmda kalmg
Confessions adiyla Cenevre'de ok sonra 1629'da basilan eserinde, Calvinist fikirlerin agir bastig1 grlmugtr (Timothy Ware, The Orthodox
Church, Penguin-1973, s. 106). Alti defa patriklige tayin ve azil edilen, siyas entrikalar zinciri iinde ylldizi snen bir ruhan kipiliktir.
Ama bu gibi egilimler kendisinden sonra piddetle yasaklandi ve kilise dil olarak da Koinae dedigimiz Bizans dnemi Yunancasuu kulland1.
Osmanh, egemenligi Sirblar, Bulgarlar, Ortodoks Arnavullar ve Arablarm dir, mal ynetimini de Fener Patrikhanesi'ne vermigti. Bununla
birlikte imparatorlukta btn Yunanca konuganlar Ortodoks mezhepte
degildi. onadalarmda, Chios'ta (Sakiz) apagi yukan 11.000 Katolik vardi. Buna Mslman dinine geenleride ilve edersek, imparatorlukta Yunanca alfabeyle yazihrdi. Yani, Frango-Chiotiki denen Latin harfleriyle yazilan ve el Camiya dedigimiz Arab harfleriyle yazilan Yunanca metinIeri de, Yunan alfabesiyle yazilan Ytmancaya ilve etmemiz gerekir.
Patrik butn kilise evkafina hkmederdi. Vrissiz terekelere patrikhane
sahip olurdu. Egitimi ve basun iglerini sansrc olarak denetler ve cezalandirdiklarnu srgne yollayabilirdi. Bu iglerde de Osmanh kolluk kuvvetterinin mzaheretini grrd. Patrigi sadece Dvn-i Hmyn yargilayabilirdi. Kilisenin tesbit ettigi blgelerdeki metropolitler de oralarda
patrigin mutlak yetkili temsileileriydi. Bu yetkiler Ermeni Patrikhanesi
iin de sz konusuydu. Ancak gayrimslim tebaa arasmda Rum Ortodoks Patrikhanesi tabileri itibarlyle en yaygm ve kalabahk nfusa hkmediyordu
ve Fener'deki patrikler diger gayrimslim ruhani reisler arasmda protokol bakumndan neelik sahibiydiler. Aym gekilde bu kilisenin
nemli bir destegi Babili nezdinde nfuz ve grev dereceleri kudretli
olan Fenerli beyler dedigimiz, Fener'deki Rum aristokrasisi idi. Fener
Rosoylularmm hepsi Bizans'tan kalma safkan Rumlar degildi. lerinde
vardi.4 Fenermen, Bulgar,.Hiristiyan Arnavut ve italyanasilh aileIer de
3 Demetrios Tsakonas, Geist und Gesellscimftin Griechenland, Bouvier Verlag, Bonn
1965, s. 19 ve 22.
mufassal bilgt iin bkz. M. D. Sturdza, Grandes famil4 Fenerli aristokrasihakkmda
HistohquE
EBngOgggfi
les de Grece d'Albanie et de Constantinople (Dictionnaire
Paris 1983.

li beylerin devlet nezdindeki nfuzlan da, tipki patrilder gibi Tanzigayrimslimunsurlann

sonra yava; yavag agmacak ve dier
sekinIeri de bu alanda onlarla eg rtbe ve movkie kavugacaktir. Asimda Ermeniler iin bu sre, 18. yzyilda baglamig ve gl bir Amira zmresi
dogmuytu.
Rum patriklerinin protokoldeki ncelikleri, eyletlerde de metropolitlere tegmil edilmigti. Yani bir blgede Rum-Ortodokslar ne kadar az
olursa olsun, ruhan reisler arasmda mettopolitter ncelikli bir yere sahipti. Diger gayrimslim cematlerin, Tanzimat'tan sonra Ermeni-Gregoryen, Marun, Sryan gibi cematlerin riufusunun daha kalabahk oldugu blgelerde, bu ldsik protokoler imliyaz kaldmldi ve Marun, Katolik, Ermeni, Sryan tebaadan kim kalabahksa, onlarm ruhan reislerine idar-mal meselelerde daha fazla sz hakla ve temsil nceligi tanmdi.5 Nasil oldu da Ftih Sultan Mehmed devrinde muhtegem yetkilere ve
gnnme Aavugan Rum-Ortodoks Fadkgfnm yetki ve afaru agmdt?
kopan Yunanistan kilisesi, nihaAfmma, evvelen Yunan ayaklanmastyla
egitim
Tanzimat
boyunca
geligen
laik
yet
ve basm ve nihayet diger gayri-Yunan Hiristlyanlarm ulusal kilise hareketleriyle luzlanmigtir, Balkanlar'da sayica az taraftari olmakla beraber, 18. yzy1ldan beri geligen Makedonya ve nihayet Bulgar-Katolik kilise hareketinin de bu zlmede
manev bir pay1vardir. nkbu sonuncular itikad ve akde meselesinden degil, ulusal dilde ve ulusal ruhbanla toplumsal yagamlaruu surdrme isteginin ifadesiolarak geligtilerve Ortodoks kilisesinin paralanmasmda dolayh bir rollri oldu. Bulgar eksarhiasmm bu olaylar sonucu doguu,bu nedenle nemlidir. Diger yandan, Ermeni ve Rum patrikhane
meclislerinin tegkili (bunlata millet meclisleri deniyor) ve kilisenin kontrol digmda laik egitim gren Hiristiyan genlerinvarhgi, bu kurumun
kendi milleti iindeki nfuzunu kirmigttr. Bilindigi zere 1235 T1rnova
Patrikligi ve Stefan Dugan tarafmdan 1341'de teykil edilen Ohrid-Pe
Patrikligi Bulgaristan ve Sirbistan'm mstakil ulusal kiliseleri mesabesindedir. Osmanh fetihleriile bu kiliseleria bagunsizht ilk anda devam
etti ise de; 1453'te btn Balkan Ortodokslan stanbul'dakiRum-Ortodoks patriginin ruhan, adE, mal, idari ttnlgne tabi oldular ve basona erdi. Sokullu Mehmed Papa sayesinde 16. yzyilda yegimsizhklan
niden bagunsizhgim elde.eden Pe Patrikligi de 1767'de bir daha lagvedildi. Bu dnemden beri Bulgarlar arasmda bagimsiz kilise zlemi vardi ve bir ara 17. yzyilda baz18ulgarlarm Roma'ya tabi diger SarkKatolikleri gibizerk bir Katolik kilise teykil etmek istedikleri biliniyor. stanbul'daki Fransa bykelisi Girardin 13 Subat1686 tarihli bir raporunmat'tan

198

5 BOA, ., MV., no: 383, 15 S 1273/15 Ekim1856.

da; bazi Bulgarlarm Fransa kralmm bu konuda himaye ve muzahentini

istediklerini bildiriyor.6 1773'te Cizvitler Osmanh lkelerinden kovulunca bu yerlerdeki Katolik misyon Lazaristlere geti. rneginLazarist rahip Girolomo Bono'nun 1742'de Selanik'te kurdugu kilisede Fransizca,
talyancave Yunanca yin yap2hyordu? Giderek bu mezhep kk
gruplar arasmda yayddi. Ortodoks-Rum kilisesinden kopug 19. yzydda genel bir egilimdi. Ashnda slmdevletinde din degigtirme sadece ihtida (yani slmageig)biiminde mmknd, Yoksa bagka dinler ara-.
smda geig kabul edilmiyordu. Oysa 19. yzyilda diger mezheplerden,
rnegin Protestanhga ve Katolisizme geig bagladi. 1850'de ngiltere,
Protestanhga geigi kolaylagtiracak msaadeyi elde etti ve Protestan
misyonerler
Rum ve Ermeni kiliselerinin itiraz ve nlemesine ragmen
daha kolay faaliyet gsterebildiler. Eu sre, Suriye ve Filistin'de daha
da belirgindi. rnegin1830'da Arab Hiristiyanlarm yzde 90'1Rum-Ortodoks kilisesine baghyken, 19. yzyil sonunda bu oran yzde 30'a kadar dgt.8 Protestan misyonerlerin blgede Arab Hiristiyanlar, Marunler, hatt Drzler arasinda faaliyet gstermesi yanmda, Rum-Ortodoks
kilisesinin yksek rtbeli ruhbanm tayminde Arablara iltifat etmemesi
ve dil sorunu, ykselen Arab ulusulugunun (zellikle bu akim H1ristiyanlar arasmda gl idi) taleplerine cevap verememig ve onlar1Protestan ve Katolik misyonlarm kucagma itmigtir. Rum kilisesinin bu tutumunu, dnemin Rus kilise grevlilerinden Porfirij (opolejenii jerusalemskih tzerkwi) adh risalesinde, Ortodoks kilisesinin Arab mminle ve isteklerine karpi lkaydiligini elegtirir.9
Balkanlaida Rum-Ortodoks Kilisesi'nin zay1flamasi, grltl bir finalle, Ulusal Bulgar Kilisesi'nin kurulugu ile tamamlannugttr denebilir.
Ama belirtildigi zere, Fener'in zayiflamasmda asil cesamtlendirici rnek,
bagunsiz Yunanistan'dan dogdu. YeniYunanistan'm lideri Kapod'istria stanbul'dan gelen Fener temsilcisinigphe ile kargilamtyt1. 1829-31 arasmda
Yunan Kilisesi Fenef den koptu ve kendini autocephal olarak iln etti. Olaym etkisi grld. 1830'lar Bulgaristan'm her yerinde, zellikle Filibe gibi
kangik etnik yapifi gehirlerde, Bulgarlar ve Rum ruhban arasmda bazen
kan dklmeye kadar varan kavgalarla geti. Eu yillarda midini kaybe6 Girardin'in raporu iin: Fransiz DigigleriArgivi, C. P., Turouie, voL 18, s. 102, 13
Feb. 1686.
7 Osmanh tarihi konusunda pek iptida bir bilgi sardetmekle birlikte, Makedonya
Katolik Kilisesi iin gu esere bakilmahdir. Rudolf Grulich, Die unierte Kirche in Mazedonien (1856-1919),
Augustinus Veri. VVrzburg 1977, s. 33-34.
8 Priedrich Heyer, Kirchengeschichtede; Heiligen Landes, Kohthammer-Stuttgart
1984, s. 203.
9 A.g.e., s. 210, Bu gibi bazi din degigtirme vakalari iin C. B. Elliott, Travels in the
ThreeGreat Empires of Austria, Russia and Turkey, c. II, London 1838, s.227 ve 241.

199

200

den Slav unsurlann kk gruplar halinde yeni kurulan ve garkKatolikleri meyanmda sayilan Makedonya ve 1860'larda da Bulgar-Katolik Kilisesi'ne geigi bundan ileri gelmekteydi. 1860'ta stanbul'dakibirkabin
kigi, Bulgar kiliseleri iin bagimsizhk isteyen bir harekete bagladi ve Bbrl'denbyle bir talepte bulundular. Babil'nin bu konuda tereddd,
dogacak bir atigmadan ekinmesi ve Rusya'nm Fener Patrikhanesi'nden yana takmdigi tavirdan ileri gelmekteydi. Selanik, Edirne gibi
yerlerde bu dnemde Bulgar-Katolikhanketi yayilmaya baglad1. Bu hareketin teorik nclgn 1859'dan beri Bolgaria gazetesini 1karan Dragan Tsankov yapiyordu. Mezkr 1860 yih sonunda 2000 kadar Bulgar,
stanbul'dabir nmayi; yapti ve ErmeniKatolik patriki Hason Efendi ve
stanbul'dakiPapahk temsilcisine mracaat ederek ark-Katolikleri arasmda sayllacak bir zerk Katolik Bulgar kilisesinin tamnmasuu sagladilar.10 Bu kilise, buna ragmen sam1dtgi kadar yayllmadi, fakat bu olaylart izIeyen ilk on sene iinde Ortodoks Bagamsiz Bulgar Eksarhiasi Bbtll tarafmdan tanmdt. Tabi Fener'deki Rum-Ortodoks Patrikhanesi bu
kiliseyi, ancak IL Dnya Savi'ndan sonra tamdi. Bulgaristan ulusal kilise hareketi Balkan Ortodokslan arasmda ulusal kiliselerin tamnmasim
luzlandirIruptir.
1879'da aym hareket, merkezi Belgrad olmak zere Sirb
Kilisesi iin, 1885'te de Romanya iin sz konusudur. 1878'de Arnavutluk ligasi kuruldugunda bu halkm Ortodoks kesimi de, diger,dindeki
kardefieriyle Arnavut olduklarmi ve Osmanh mparatorlugu'nunsadik
tebaast olduklarmt aaklayarak patrikhaneden ruhen ve hatt pratik olarak koptuklanm a1klamtytir.
Kugkusuz kilisenin ideolojik ve siyasal nderliginin erimesinde, bagunsizulusal kiliselerin dogmasi kadar nemli bir olay; bizzat Rum milletinin sekinlerinin grdkleri laik egitim ve Takvim4 Vakayi'nin Rumca nshasiyla baglaylp gidek yayllan ve zellegen Rumca basm organlan ve negriyattir. 19. yzy11da btn Tanzimat aydmlari gibi, Rumlarin
da nemli bir kesimi Osmanhhk gibi yan laik bir imparatorluk ideolojisi etrafmda toplandilar. Ulusaleilar kadar, bu grubu da bir vakia olarak
kabul etmeliyiz. Atina ve Londra sefiri Musurus Papa bu grubun rneklerinden biridir. Gene Ermeninaztrlardan Dadyan Artin Papa Ermeniler
a,rasmdaki bu tip Osmanhlara rnek tegkil eder. Sayilan samldigmm aksine hi de az degildir ve yeni tetkiklerle daha ok ortaya ikmaktadir.
who"su henz hazirlanmig de19. yzyil Osmanh toplumunun
18. yzy11da ancak Avrupa'da okuyarak edinen gayegitimi
Laik
gildir.
rimsliinferin
saylSL,
19. yzydda arth. Osmanh yksek okullart bunu

-kilisede

"who's

10

'Dejatel'nost Bolgarskoi Katolieskoi Tserkvi', Pervi Meidunaroden

KongressPo BolgaristiAn,Sofia BAN 1982, s. 6%9, Bulgar Katolik kilisesi hareke
ti zerine.

f. Ortayh,

sagladi. Galatasaray (Mekteb-i Sultan), baglangtta ruhan reislerin hi

hoguna gitmemigti. Ama bir mddet sonra, Topkapih mtevazi bir Ermeni genci Ohannes Aryaruni burada okudu ve ilerinin Ermeni patrigi
oldu.11 Kilisenin ideolojive telkinleri ve dnya grg onun sansr diBu agmma, genelde Ermemda kalan yaym organlanyla zayifhyordu.
ni-Gregoryen kilisesi iin de dogrudur ve yukanda saydiginuz sebepleruhan yneticileriyanmda,
re dayanir. Ozellikle, 19. yzydda kiliselerin
zenaatkr
ve esnftan gelen yelerle
ve zenginlegen
laik zenginlerden
onlarm
idareye itirak etmedenettenip
kurulan meelisler tarafmdan da
klsik Rum-Oreyletlerinde
Balkan
Fakat
leri de nemli bir geligmeydi.
geligmesi
alamlarmm
ulusalci
Slav
genellikle
erimesi,
todoks kilisesinin
reformlar sayealanmda
getirdigi
maarif,
basin
idare
ve
ve Tanzimat'm
sinde hizlanmigtir. Su nedenledir ki, Tanzimat dnemine, bir yerde,
Rum-Ortodoks kilisesinin aymma tarihi demek pek de gerekdigi bir de-

gerlendinnesayilmamahdir,

11 K. Pamukuyan, 'ArruniOhannes',

istanbulAnsiklopedisi,II, 1063.

201

Son Devirde Osmanl: Musevleri'

2o2

siyasal ve sosyal tarihi iindeki en ilgin unbiri de Osmanh Msevligidir. 1908 Temmuzu'nda Osmanh
mparatorlugu'ndamegrtiyet iln edildiginde, Musev milleti ilgin bir
sosyo-politik konumdaydt Cemnt iinde megrut rejim taraftarlan etkin
oldugu gibi, Hamidiyye rejimine sempati duyanlar da vardi. Bu tutum,
Mslman Trklerinkine paralellik gsterir. Nitekim, bu dalizm Yahudi cematinin ynetim kademelerine de yansumptL
O zamandan beri tekrarlanan ve bilinen olay; IL Abdlhamid'in 1909'da 31 Mart vakasmdan
sonra tahttan indirilmesi zerine hahambagi (kaymakam) Moshe Levi'nin istifa etmesidir. Aslmda galiba eski ynetim, yerini Jn Trklerin
taraftan olan partlye hadise 1karmaksizm terk etmek yolunu semigti.
kinci Meyrtiyet yillarmda Osmanh Msevlerinin genel durumu
yle zetlenebilir. Cograf ynden Msevler, imparatorlugun
en genig
alana yayilan grubudur. Btn Arab vilyetlerinde ve eski Osmanh egemenlik blgeleri olan Magrib ve Misifda, Trablusgarb'da (Libya), Ye
men, Suriye, Lbnan ve Filistin digmda Mezopotamya ve Gneydogu
Anadolu'da, Orta Anadolu'da, zellikle Bati Anadolu'da hemen her
kentsel merkezde ve zmitdegenig bir cemat halinde yagiyorlarda.Avde Edirne, Selanik ve Gelibolu gibi kalabahk merkezrupa eyletlerinde
ler digmda Bosna, Gney Bulgaristatt ve Makedonya'da birok kentlerde Musev cematine rastlamak mmknd. Osmanh Yahudiligi, aslmda Sefardi gn.iptan, yani spanyave Akdeniz'den gen Msevlerden
oluguyordu. Fakat zellikle Dogu Avrupa ve Rusya'dan glerin artmasiyla her yerde Aykenaz gruplar da gze arpmaktaydi. Dit bakimmdan
Osmanh mparatorluguMsevlerini sadece bu iki grupla smirlayamayiz; zira Msevler kadar degigik dil konuan bagka bir grup yoktur. DoguAvrupa'dan ve Rusya'dan gelen dag1mk gmen gruplarm (Akenaz) konugtugu ve ibdet esnasmda da kullamlan Yidig denen dildi. nceleri Aykenaz sinagoglari ayriyd1, ancak zamanIa eridiler ve yerli Sefarad cematle kaynagtilar. Agkenazi sinagoglaribugn
stanbul'dadil degilsoy ve gelenek dolayistyla ibdete devam ediyor. spanya'dangelen
asil kalabahk cematin diliJudeo-Espagnol (Ladino) d1pmda, imparatorlugun genig cografyasiiinde, zellikle Mezopotamya ve Arab vilyetle-

Osmanh megrtiyetinin

surlardan

Tank Zafer Tunaya'ya Armagan, stanbulBarosu yay., sfanbul1992, s. 501-515.

rinde Arabca, hatt ramcakonuguluyordu. stanbul,zmir,Selanik gibi byk liman gehirlerinde ayn sinagoglan olan talyanYahudi gruplan da vard2. (Omen Istanbul'da Yazici Soka ve Karaky'de 26Jfam
Sokagt'nda sinagoglan vardt ve gigli'dede onlara ayrt bir mezarhk tahsis edilmigti.)1 Italyan Yahudileriimparatorlukta
uzun zaman nee yerlegmeye baglamigt1. Ama yerli cematie kaynagma ve tebaaya gemeleri
19. yzyila zg bir olaydir Bu konudaki belgelerde rastladtgimiza
gBilindigi
ortalannda
19.
yzyd
amptir.
giuyrukluk
ortaya
sorunu
re,
bi Osmanh hukukunda her dinden Osmanh erkegi iin yabanci uyrukhi
zevce almak mmknd. F4kat kadm iin yabanc1 uyruklu kocaya varmak mmkn degildi. Bu nedenle devlet, rnegin 19. yzyd ortalannda
Toscana devletinin pasaportunu tagiyan Musev erkeklerle, Osmanh
saka grlmeye baglanmas1 zeriMsevsi kadmlann evlenmelerinin
1266/13
etmigtir.
Haziran 1850 tarihinde ikan
2$
ne, duruma mdahale
olaylarm
zellikle
Selnik'te
bir fennan
bu gibi
grliidgrf ve yasakemrediyordu.2
arasmdaki
Osmanh
lisan renkliligiMusevleri
lanmasmi
siralannda
renklilik
denebilir.
katdi
de
Meertiyet
bir
ideolojik
ne IL
dnya
ikinci
yarisurda
laik
egitim
grg getiren
bir
19. yzyilm
ve
okullanndan
'Alliance Israelite niverselle'
sonra, bu sefer Osmanh
Musevligi modernist bir ideoloji ile de tamgiyordu. 1910'da Anglo-Levantin Banking Company, Istanbul'da bir gube atL Sionist liderlerin en
nlleri bu bankamn bagmda, bundan sonra bu gehirde ve imparatorlukta Sionist temsilei olarak grev grmeye bagladilar. Su dnem, gerek
Osmanh Musev milletinin ynetimi, gerekse Bbili'nin tutumu a1smdan ok kannagik boyutlar arz eder ve literatrde bu konuda kolayca
verilen
kugku
hkmlerin, sorunu anlamamizi daha da zorlagtirdigma
Sionist hareketin temsilyoktur. Kugkusuz Osmanh mparatorlugu'nda
Rcis2nin, bu bankanm bagmda bahmmast onan gayrimsmdurumuyfa
gilidir. Ama, Osmanh mparatorlugu'nunbagkentinden yazilan raporlar, sadece Sionist hareket aismdan degil, fakat son devir Osmanh ynetimi ve bagkentteki diplornasinin tarihi aasmdan da ilgin belgelerdir.
Osmanh Msevlerinin Sionizm kargismdaki tutumlanm anlamak
iin, nce onlarm modern agm ulusulugu kargisindaki tutumlarm1 anlamak gerekir. Osmanh Musevleri iin ulusuluk makbul ve moda bir
akun olmanupts. Ashada politik balamdan etkin bir rgtlenme de gze
arpmaz. zellikleegitimin yapisma bakihnca da bu durum anlagihr.
Cematin maarif rgtnn yapist, Osmanh Yahudilerinin imparatorgsterir. Heuzak olduldanm
luktaki ulusalci akimlar atmosferinden
merkezlerde
dint
tahsil
kurumlarmm
gretildigi
ilk
bilgilerin
btn
men

'stanbulitalyan
Musev Cemati',
s. 2.
2 BOA, I., MV., no: 5129, 2 $ 1266/13 Haziran 1850,
1 Naim Gleryz,

17 Arahk
Salom,

1986, no.1980,

203

204

bulunmasma nem verilmigtir. Dindarhk ve din kimligi saglayacak bir

egitim yeterli grlmekteydi. Dolayisiyla ulusalci ve laik egitimin verilebilecegi daha st dzeydeki egitim kurumlanm Osmanh cemaat rgtleri meydaria getirmernig ve genIeri bir dzeyden sonra kendi haline birakmigtir. Dolayisiyla modern, laik st dzey egitimini Osmanh
Msevlerine Alliance Israelite gibi kendi cematlerinin
kurmadig1 kuruluIar getirmigtir Bunun dagmda Osmanh Musev genleri hemen her
trlu okulda ve mali imkm olmayanlar ise burs sisteminin yaygm olarak uygulandigi
Osmanh egitim kuntmlarmda okumuglardir. Ashnda
Osmanh st brokrat kesimi iinde Osmanhlagmig Musev sekinlerin
varhx da bundan ileri gelmektedir. Bir sayisal veriyle durumu a1klayabiliriz: stanbul'da 1909/1327 H. yih iinde, devlet salnamesine gre 7
adet Musev rdiyesi (ortaokul) vardir. lkokullarda yaygmdir, ama
Musev cematiyle ilgisi olan daha yksek kurumlar hahambagihk veya
ilgili vak1flar tarafmdan kuralmuy degildir. Daha yksek derecede egitim veren Alliance okullart yabanci kkenliydi ve baglanglta bilindigi
gibi Osmanh Musev milleti idacilerinin ve din liderlerin kargi 1ktigi
kurumlardi. Aym durum bagka yerlerde, rnegin Aydm vilyetinde de
grlyor. Izmifde Musev ilk tahsil kurumlan yaygmken, rgdiye say1stnda azalma grlyor ve o yillarda daha yksek egitimi Musev cemati kendi dzenlemiyor, genler bagka okullara ve Mekteb-i Mlkiye,
Hukuk, Tibbiye gibi kurumlara gidiyorlardt. Osmanh nazirlan, sefirleri,
valileri arasmda Musev sekinlerine rastlanmlyordu, ama muhtelif neztlerin, Maliye rgtnn, Sihhiye rgtiinn yksek kademelerindekiOsmanh Msevsibrokrattarm sayist kmsenecek gibi degildi.3
Nihayet, imparatorluktaki bazi unsurlar gibi, Musev aydinlan arasmda
da iki dilli olanlar, Trkeyi anadili gibi bilenler az degildi. Zaten Musev genIigin okudugu tm okullarda Trke dersi oldugu gibi, II. Meprtiyetle Musev okullan nc bir uygulama ile Trke lisans derslerini
artird2 ve programlara Trke okutulan Osmanh tarihi ve Osmanh cografyasi gibi dersler koydular Bu ikili egitim
yapisuun Galatasaray (Mekteb-i Sultan)'dan sonra ilk uygulayanlan Musev mektepleri oldugu anlagthyor (bu nygulamanm 1925'te btn yabanc1 okullara nygulanan
program iin rnek olup olmadigi aragtinlmaya deger). rnegin Hahambagmm kethdasi Moiz Fresco'nun 1888-1890 yillarmda zmifde
sti adh, Trk dilinde, fakat brariharfli bir gazete tkardigru biliyoruz. Nesim Maziiyah, IL Meyrtiyet dneminde ttihad,Moiz Kohen ise,
1915-18'de ktisadiytMecmasr'ni akarnuglardir. Nihayet Avram Galanti de bu dnemin sivrilen iki dilli Osmanh aydmlarmdandi.
3 Avram Galanti, Trkler ve Yahudifer, stanbul1928, s. 128-136. Musevt memurlar
komusunda Bagbakanlik Osmanh Argivfndeki yeni tasniflerden tkan bazi bilgileri yakmda yayunlayacagaz.

Msevler megratiyet hareketini destekleyen nc bir gruba sahiptiler. Nesim Maziyah, Albert Ferid Asseo, Paris'te Mepveret gazetesi grubundan Albert Feva, meghur Emmanuel Karasso ve Nesim Russo ttihadci grupla, daha Sultan Abdlhamid devrinde temasta olan politikacilardi. Du gruba son dnemin nl simalarmdan Avram Galanti'yi de ekleyelim. Ahmed Riza ile muhalefet yillarmda temasa geen ve destekleyen, Misir Cemiyyet-ilsraillyyesi adh rgtte yer almigti. Musev aydmlar II. Megrtiyet'i tam desteklediIer. Bu destegi bazi Balkan uluslaripm
veya Rum ve Ermeni aydmlari gibi bir ulusal uzlagma olarak degil, dogrudan Osmanh patriyotizmi erevesinde gsterdiler. Nitekim dnemi
iinde laik bir ulueuluk olan Sionizme de iltifat edilmemig ve imparatorlugun diger unsurlarma karp Yahudiler hep uzak kalmiglardir. Bulgarlar, Ruin ve Ermeniler seimlere ulusal programlarla girerken, Msevilenie bu egilim hi olmanug; hatt bazi Arnavut ve Arablarm aksine,
mill kulpler dahi tegkil etmemiglerdir. Fakat Mseviler diger yandan
siyasal hayatla daha ok ilgilenen, ttihadve Terakki'yi destekleyen konumdaydilar.

Ikinci Megrtiyet parlamentosunda Msevler 1877ye g daha etkili bir grupla temsil ediliyorlard1(1877'de Avram Aciman, Menahim Salih;
Bosna'dan Ziver ve Yanya'dan Davion Irvi vard1). Simdiistanbul'dan
Vitali Faraci, Selanik'ten Emanuel Karasso, zmir'denNesim Mazliyah,
Bagdad'dan Hezekiyel Sason vardi. yanMeclisi'nde Davion Karmano
ve Behor Egkinazi bulunuyordu. Balkan Harbi'nden sonraki devrede Seseildi.
lnik kaybedilince Emanuel Karasso, stanbul'dan
Osmanh Musevileri, II. Megrtiyet dnemine yakm tarihimizin ilgin
simalarmdan biri olan Hahamba Hayim Nahum'un temsilciligi ve ynetimi altmda girdiler.4 Nahum'un kipiligi, bugn bile tarihiler arasmda tartigma konusudur. Ama kariyerinin ttihadve Terakki ile ykselme
gsterdigi ve hahambahgin Osmanh Musevileri zerinde hem idar,

4 2 Temmuz 1909/23 C 1327 tarihli pu tayin fermam ilgintir. BOA, Karay ve Yahd
Defterleri, s. 38-42:
"Nin-1hmyn odur ki:
Mnhal olan sitne-i liyyem ve tevabii hahambaghma bermceb-i nizm tegekkl eden heyet-i intihabiyye tarafmdan intihb kalmmig clan kudvetu'l-milleHAYM NAHUM Elendi damet rtbethunun
ti'l-Mseviyye
icra-yi memuriyeti Adliyye ve Mezhib Nezreti'nden vukbulan ig'r ve Meclis-i Mahss-1 Vkel-y2 fhhamca virilen karar zerine tensib kilmmagla, mezkr hahambaghm
mmaleyh uhdesine tevchini mutazammm purt-u kadtmenin derciyle igbu berat-i hmaynu verdim ve buyrdm ki: mumaileyh Hayim Nahum Efendi stanbul ve tevb millet-i Yehd'nm hahamba1s1 olub, kffe-i memlik-i mahrsamda bulunan millet-i Yehda'nm hahamlan ve cemat basilari ve gir byg
zerlerine hahambagi bilerek bahambaghga mteallik
ve kg mumaileyhi
umurlan da mumaileyhe mracaat edib ve yolunda olub ve sznden tecvz etmeyib, kendi yinleri zere itaat ve inkiyzda kusur eylemiyeler..."

205

zod

hem siyas, hem de potokol ynnden stn ve etkin bir makam hline
ve tevbii millet-i
gelmesi onun dneminde olmutur. Gerekte "stanbul
Yehda'mn haham-ba1simn btn memlik-i mahrusa (Osmanh lkelerindeki) Msevlerinin ruhan liderleri arasmda stn durumda bulunmasi" keyfiyeti IL Mahmud'dan beri tayin fermanlarmda belirtilir; ama
bu gerek II. Megrtiyet ve Hayim- Nahum'un liderliginde vurguland1.
Aym yll devlet salnamesinde (1327H.) Nahum'dan hahambagi ve diger
27 nemli merkezdeki reislerden baghahamdiye sz edilmektedir. Belirtildigi zere stanbul'dakihahambaquun butnMsevlerin din ve idar lideri olma stats klsik Osmanh devrinden beri grlr. Musev milletinin yarn bagmda bundan bagka ayn bir mezhep olan Karay (ogulu Karaim) grubu iin Karay cemntbay1hr stats vardi. H. 1255--1327/18391909 yillan iin Karay ve Yahd Defterled iki cematle ilgili idar strktr gsterecek bir hayli yazigma ihtiva eder (mesel imparatorluktaki talKuzguncuk'ta ve bagka
yan Msevler iin Hasky'de ve Bogazii'nde,
bir yerde Toskana Devleti'nin ricasiyla ayn bir mezarhk hazirlanmasi gibi). Genellikle herhangi bir yerdeki haham tayinlerinde ve diger nemli
iglerde stanbul'dakihahambagmm grg almiyordu. Karam cematinin nfus tahriri aynca yap111rdi.Bunda iki cematin mezhep farkhhgi,
ayn mahallede kurulan ayn sinagog (Karaim cemnti kinisa tabirini kullamr) ve mal, idar kompartunan farkhhgirol oynamaktaydt
kinciMeyrtiyet'le Musevi hahambagmm titulatr (elkb) belgelerde gyle geer:
ve tevbii Yahd taifesi hahambagis1... iftiharu'1-mille-ti'lMseviyye... hutmet avakbehu bi'l-hayr." Bununla birlikte Hayim Nahum iin, hahambagx olduktan sonra yart resm ve gayri"Memlik-i Osmaniyye Musevi milletinin
resm belgelenle, matbuatta,
reis-i ruhansi, hahambagi rtbel Hayim Nahum efendi..." deynnis kullamlmaktaydi. Kendisi birinci dereceden mecid nigan tagimaktaydi ve
protokoldeki ve hkmet nezdindeki itibar ve nfutu kuvvetliydi. Bu
titulaturde, Ittihad ve Terakki ideolojisi kadar, Nahum'un roln de grmek gerekir ve esasen imparatorluktaki diger gayrimslim grupIarm
ileri gelenlerinin Nahum'u hedef almalarmm bir nedeni de, bu itibarh
konumuydu. Geri imparatorluk tarihinde, zellikle Rumeli kitasmdaki
Rum-Ortodoks ahl, Musev cematini igneli fti ve ocuk katli sulamalariyla yneticilere gikyet edip dava amayiteden beri yaygtn hale
dinlemek' deyimiyle pegimen
getirmigtir. En gibi gikyetieri devlet,
yasak eden fermanlar da ikarmigtt.6 Ama olaylar tekrarlamyordu. 19.
yzyil ortalarmda Yanya, Tirhala gibi eyletler; gya iki kipinin ryada
Meryem Ana'yi grdg ve Yahudiler aleyhinde bazi mesajlar aldiklarl
"istanbul

'abes

5 BOA, aym defter, hkm 17 Ca 1259/15 Haziran 1843.

6 BOA, M., no: 78, s. 616. 25 M 1018/30 Nisan 1609. Bu konuda Uriel Heyd, Studies in Old Ottoman Criminni Izw, edi. Menage, Oxford 1973, s. 223.

rivayeti zerine bir anda yzlerce kipinin verdigi dilekelerle antisemit

alkantrya girdi.7
Gene 19. yzyll sonunda zmir'deok hadiseli bir benzer kan crm
davasi dolayisiyla ikan abgmalar, Esther Benbassa tarafmdan yayim207
lanmigtir.
Kahire, skenderiye
mparatorlukta
(imparatorluga sadece hukuken
hidivlik olarak bagh olmasma ragmen), Kuds, zmir,Sam,Trablusgarb,
Beyrut, Musul, Yanya, Tokat, Rodos, Bursa, Manastir, Selanik, Edirne (bu
siralarda baghahamnce Meit, sonra Becerano), Girit, Haleb, anakkale,
Bingazi, Trablusgam, Celibolu, Sayda, Yafa, Bagdad, Safed'de baghahamlar vard1. Osmanh vilyet salnameleri bunlari baghaham olarak belirtir ve stanbul'dakihahambagimn alunda yari mstakil din cemat
idareleridir. Ikinci Meyrtiyet yillarmda ticar faaliyetler ve ekonomik
refah ynnden Musev cemilati henz kayda deger bir geligme gstermemigtir. Sekin Msevler tababet, hukukuluk ve devlet memurlugu
gibi grevleri yerine getiriyordu. Paul Dumont'a gre, bu yillarda mesel Silivri'de 7000 Yahudi nfus iinde, 50.000 frank serveti olan sadece
bir kipi vardi.9 Kk ticaret ve zenaatler Selanik ve zmirgibi merkez1erde bile henz yaygm bir geim alamydi. 1907'deki bu durum zamanla degigecektir. Ama henz, at gelir getiren zenaatler (kundurachk,eskicilik, erilik, ufak tamir igleri gibi) byk kentlerdeki Msevler arasmda yaygmdi. Bundan bagka Msevler imparatorlugun ugradigi toprak
kaybmdan Mslmanlarla birlikte en ok zarar gren ve muhacir olan
bir gruptu. Bu, byk liide H1ristiyan idarelerden, en azmdan Mslmanlar kadar hognut olmamalarmdan
ileri geliyordu. rnegin,Kmm savagi sirasmda da muhtemelen yerli Mslman halkla beraber Osmanh ve
mttefik kuvvetleri desteklemig olmahlar ki,
savagm bitiminde baglayan
Msfuman muhacerefine K1rim Milsevferi de kalifdifar. IS Ra 1273 / 13
Kasim 1856 tarihli bir irdede, Kinm ahlsinden ve Yahd milletinden
olup Dersadet'e nakl ve hieret etmig.olanlar iin iskn edilecek bir mahal seilmesi ve kendilerine rikb-i merhimt-i cenb-i mlkneye (padigaha) takdim eyledikleri ar2uhal dolay2siyla, Kmm'dan hicot edenlerin Rumeli canibindeki mahallem yerleptirildigi ve bunlar da Kmmh olduklari iin oralarda mnasip mahallere yerlegtirilmeleri emrolunuyor
(BOA, ., Dahiliye, no: 23899). Bir mddet sonra 1 Ocak 1857'de ikanlan
bir irde ise, bu gibi muhacirlerin Osmanh uyruguna gemeleri ve yeni ha7 BOA, 1.,Hariciyye, no: 3902, 1267/1850-51.
8 Esther Benbassa,
zmir'deCereyan Etmig Bir Kan ftiras1Vakast', Tarih ve
Topium, 1986 Haziran, saye 30, s. 44-50.
9 Paul Dumont, 'Jevvish Communities in Turkey During the Last Decades of the
Nineteenth Century in the Light of Azthives of the Alliance Israelite niverselle',
CIrristians and Jerosin the Ottoman Empire, ed. B. Lewis-B. Braude, New York 1982
c. 1, s. 217.
'1901'de

yatlarmi dzenlemek iin toprak verilmesi ve vergi muafiyeti saglanmasi

gibi durumlan dzenlemekteydi (BOA . 5 Dahiliye, no: 24120 ve 24122,
3 Ca 1273). Bu gibi gler geligen olaylarla devam etti. 1877-78 OsmanhRus Savagt,1912 Balkan Sava1sonucu Rumeli'den Mslmanlarla birlikte Msevler de g etti ve 20. yzyil bagmda muhaceret, Dogu Avrupa'dan gelenleri de gz nne ahrsak, Osmanh Musev toplumunda fakirlik ve problemler yaratti. Ama diger yandan Musev burjuvazisi zellikle
II Meyrtiyet ydlarmda, tipki yeni bir Trk burjuvazisi gibi dogma ve ykselme agamasmdayd1. Bu geligmehenz ayrmtilanyla tetkik edilmemig bir
konu olarak Osmanh tarihiliginin nunde durmaktadir.
IL Megrtiyet'te Osmanh Musevligi ve Sionizm konusu speklasyoaragtirilan bir konudur. Aratirmanu ok yap11anama o nisbette de az
lar kimi zaman Sionizmin Osmarth Msevleriile olan iligkileri zerinde
yogunlaquugtir;ama Osmanh Musevliginin bu alomla temasa gemesini saglayacak neden ve geler gerekten nedir sorusu zerinde durulmamigtir. Bir bagka deyigle 19, yzyil sonu ve 20. yzyd bagmda Osmanh Musevliginin kltrel, ekonomik, din, siyas, tarihi aragtirmalart henz ocukluk agamasmda oldugu halde; ogunlukla Sionizme kargi Osmanh Yahudiliginin tutumu ve yaklagimi hazar bir hipotez olarak kabul
edilmig ve deta Polonya, Rusya veya Bati Ayrupa Musevligi gibi ele
almmigttr. Sionizm 19. yzy1hn btn ulusalciliklari gibi laik bir ulusuluktu. Yahud dini ve akaidi kadar, Avrupa muhitinin etki ve tepkileri
iinde yegerenbir dgnceydi ve yaythp geligtigialan itibariyle Sionizm,
biridir. Kugkusuz vatan edinmek emeDogu Avrupa ulusuluklarmdan
izledigi
olarak,
politika ok farkh olacakhr. gtebu
linde olan bir hareket
lkesinde gerek Mseviler, geOsmanh
da
Sionizm
farkhhk dolayislyla
biimde algxlanrmy ve de
degigik
aydmlar
tarafmdan
rek yneticiler ve
tepkisizlikle de karlde
arpacak
bazen
tepkiler
yamada,
gze
gigik
kafasmda
ayduunm
Osmanh
alomi
yneticisi
Ulusuluk
ve
planmigtir.
Bulgar
silhh
bagvuran
mcadeleye
rgtlenen,
hatt
halinde
komiteler
ulusulugu,
Ermeni ulusulugu ve Makedonya'deki etnik gmplar atlymastyla aynlegmigti. Bu nedenle Sionizm hareketi; niteligi, faaliyet tarzi
itibarlyle nemli tepkiler dogurmadig1 gibi, zaman zaman bazi Osmanh yneticilerinin ve aydmlarmm sempatiyle baktigi, hatt pek sicak bakilmayan Avrupa H1ristiyan dnyasma karp bir direnig olarak degerlendirilmigtir. Galiba Sionistlere sempatiyle bakan Ahmet Agaoglu'nun bu
niteligini de gene istanbul'dakiSionist temsilei Dr. Lichtheim dogru olarak teghis etmigti]O
Sionizm ok kiginin alg11adigmm tersine, homojen
dgncede yelerden olugan bir alam degildi. Alman Yahudileriyle Rus
Yahudi1erinin politik farkhhgi dgnce ve pogramlara kadar yansmug,

208

10 Richard Lichtheim, Rckkerhr-Lebenserinnerungen

Zionismus, Stuttgart 1970, s. 188.

aus der Frhzeit des Deutscherl

ti. Rus Sionistler ilerinde her akuna mensup, her yagtan yelerin de bulunmastyla, gze arpiyordu. Osmanh Musevileri, iinde bulunduklan
partlar itibarlyle bu Avrupa akimla nas11 temasa geerdi ve nas11bir tutum aludi? Bu sorunun cevaplan zerinde durmak gekir. Imparatorlugun ulusulukla en ge temasa geen unsurlanndan birisi Trklerse,
brnn Msevler oldugunu sylemek mmkndr. Osmanh Musevligi 19. yzyil Avrupa kltryle ge temasa gemigti; ulusulugu soyut bir kavram olarak grenip hayata uygulamast hem bu aidan, hem
de cograf dagrukhgi dolayistyla beklenemezdi. Diger yandanulusulugu,18. yzytl sonundan beri Balkan uluslan, zellikle Hiristiyan unsurlar birbirinden grenmig ve Osmanh ynetimine kargi baglang1ta birbibir yeyler
Sirb ayaklanmastna
rini desteklemigtir. Yunan ayaklanmasi,
ulusuluk
dogugu
hareketinin
(ulusu gruplar Philiborludur. Bulgar
borludur
ok
ve Yunan ayaklanke Hetairia), Yunan hetairialanna
gey
Oysa
bilinmektedir.
Hiristiyan karrol
gnlllerinin
masmda, Bulgar
antiseunsurlarmm
imparatorlugun
Hiristiyan
kalan
degligi digmda
ve
mitizmini hisseden Osmanh Msevlerinin onlar arasmda yayilan bu gibi akunlara ilgi ve sempati duymasma imkn yoktur. Kaldi ki, Museviler imparatorlukta dag1mk blgelerde, ayra dil ve kltr evrelerinde yagayan daha ok kentli bir toplumdur. Osmanh Museviligi aslmda dili ve
detleri itibariyle de Dogu ve Bat1Avrupa Yahudiligiyle de ne kadar iligki ve etkilegim iinde idi? Bu konuda da fazIa olumlu cevap verecek bilgiler pek mevcut degildir. Kisacasi imparatorlugun sonunda Osmanh
Musevliginin modern ulusu akimlara mensup olmasi iin objektif partlar grlmemektedir ve Osmanh patriyotizmi, yani 19. yzy21mrn
olan modern Osmanherhk akmu Yahudi sekin evrelerde daha fazla il-

gi gryor gibidir.

Bunlarm digmda Osmanh Musevligi modernleyme dnemine de,

Alliance Israelite gibi Sionizme sempati duymayan bir egitim ve sosyal
yardimlagma kurumunun etkisi altmda girmektedir. Gene Filistin'de
Msevilerin yerlegmesinde nemli rol olan bir bagka yardunlagma ve
egitim kurumu 'Hilfsverein der Deutschen Juden'de Sionizm aleyhmdeki kurulugtu. Lichtheim, 1 Haziran 1915 tarihli raporunda bu sonuncu rgtn engelleyici ahymalarmdan ve Efraim Cohn Reiss'in kendilerini Osmanh makamlari nezdinde yiloci faaliyette bulonmakIa itham ettiginden dert yanmaktadir.11Belki bu gibi geligmelerin Osmanh Msevlerinin Sionizme kargi cephe almalar1 gibi bir durum yarattigi syleneakuna
mez, ama cemat, tarih ve kltrel yapisi itibariyle bu modern
bununla
Sionizmin
davranmigte.
kahrug,
yabanct
ilgisiz veya tarafsiz
birlikte byk merkezlerde bazi gruplarla temasa getigi ve taraftar kazandigi aragtirmacilarm stnde birleptigi bir gerektir.Ama bu taraftar11 Isaiah Friedman, Germany Turkey and Zionism 2897-1918,Oxford 1977, s. 249.

209

210

larm, cemnt iinde nemli ikna edici bir rol oynayamad1klan,

Dogu Avrupa'nm tereine Sionizmin cemat nderleri ve halk iinde popler bir
ideoloji ve hareket olmadigi anlagilmaktadir.
Sionizm, Avrupa'mn 19. yzyildaki laik irkihgina
tepki olarak akti.
Ghetto'dan ikmay1 mit eden Avrupa Yahudileri, eski Haristlyan antisemitizminin
arkt bir nitelik kazandigim grdkten
sonra, Yahudi vataiin
daha
bir program ve hareketin etrafmda toplanmaya bagsomut
m
ladi. egitli
evrelerin Sionizme kargi tepkisi farkhyd1. Papahk 1897'de
Osmanh ynetimini Sionizme kar uyarmak iin kardinal Bonetti'yi'
resmen grevlendirmigti. Ama bu olaym vukua geldigi sirada daha bagimsizdgnen ngilizKatolikligi, yani Westminister evresi adma Kardinal Vaughan, Sionizme ve Musevlige sempatisini belirtiyor, hatt slm dininin Musevlige karyt Hiristiyanlardan daha toleransh oldugunu
bile ilve ediyordu.12 Osmanh brokratlari ve aydm evreieriiinde, Avrupa'daki antisemitizmden dolayh veya dolaysiz etkilenen bazi kimselerin oldugu biliniyor, ama genellikle Osmanh sekinleri Sionizm konusunda pegin fikiriere ve belirli bir davrama sahip degillerdi, zellikle
Kuds mutasarnflan ile Beyrut valilerinin Sionist yerleymelere kar izledigi politikalar; bundan bagka Bbili'nin, parlamento yelerinin ve
bazi gazetelerin birbirinden farkh, zamandan zamana degigen politikalarmda bunlan gdlendiren sikleri aramak gerekmektedir. Ortaya konan rnekler, Sionizm ve Osmanh politikasi konusunda hemen hibir
organ veya zmreyi kesin izgilerle betimlemeyi imknsiz kilar. Buna
ragmen Osmanh politikasi ve idatesinin Sionizm kargismda genelde
ntr oldugunu sylemek mmkndr. Dr. Jacobson'unIstanbul'dan 8
Kasim 1909'da Dr. VVoifssohn'a yazdigi bir rapor; Sionizm konusunda
Osmanh yneticileri ve Osmanh Musevleri arasmdaki nyargilan veya
bilgisizlik ve ilgisizligi anlamaya yarar. Bu dnemde Sionist temsiIcilere
sempatiile bakan Celal Nuri Bey (leri),
Sionist temsilci Dr. Viktor Jacobson ile Evkaf Naziri Harnada Paya arasmda bir randevu ayarlar ve Cell Nuri onu Sionist olarak takdim edince, nazir gaka yollu, "Ha, demek
Filistin'de Yahudi devletinikuracaksruz?"
der ve Dr. Jacobson'unizahatmm bitmesini beklemeden, "Evet, bu manasizhklarm
sebebi bizIere gelen her Musevinin kesinlikle Sionist olmadigim syleyip sze baglamasi
ve Filistin'deki yerlegmeler ile ilgili mracaatindan
nce bunu tekrarlamasidir. Biz Trklere, bu duruida haliyle Sionistlere kargi pupheyle
bakinaktan bagka i kalmlyor," der. Sionizmi ciddiye almayan tutum da
bu dnemde yaygin olmahydi (CZA, a 19/7.2- Jacobson'danWolfssohn'a rapor Constantinople, 8. XI. 1909 tarihli). Sionist temsilciler stanbul'da Anglo-Palestine Company'nin kurdugu Anglo-Levantine Bank'm gu-

stanbul'dakipapahk

temsilcisi (Delegue Apostoligue).

12 Die Welt, no: 18, s. 7, 2 October 1897;

no: 17, s. 3-4.

be yneticileri olarak bulunmaktaydilar. Jacobsonve Lichtheim bu temsileilerin arasmda en nemli iki portredir. Osmanh mparatorlugu'nun
son on yilmda Sionizmin de bag1msizhk, hatt belirlisuurlar iinde mutlak bir zerklik degil; ancak idar ve kltrel bir zerklik program1yla 21/
ortaya iktigi griilmektedir ki iligkilerde bu unsuru gz ardi etmemek
gerekmektedir. Nihayet Sionizmin Trablusgarb Savagi, Birinci Dnya Savagi gibi olaylarda Osmanh ynetim ve politikasma destekledigi veya
destekler grndg; bu nedenle de diytaki kamuoyunun aleyhte kampanya ve baslalarmdan bunalan; gerek d2; devletlerin, gerekse digta ye
ite birtakim bagka gruplarin destegini arayan Osmanh ynetici evrelerinin Sionist hareketten rahatsiz olmadiklara anlagilmaktadir.
Dgman
olmayan, destekler grnen gruplara kar bu tutum dogal kargilanmahdtr. Her geye ragmen, iligkiler tek boyuttu olarak ele ahnamayacak kadar kangik bir yumak haliradedir. Bu gibi destek gsterilerinden Sionist
rgtler kammadalar. rnegin,SionistlerinBalkan Savagi'nda tibb yardim iin orduya katilacak bir grup ve Birinci Cihan Savagi'nda da Osmanh birliklerine yaniim iin gnll birlikler kurma konusunda girigimleri grlmektedir. Ashnda Sionist gruplarm Osmanh birliginin devamimve Osmanh idaresini Filistin'deki yerlegme iin en uygun bir varhk olarak grdkleri de aakg13 Ba nedenlerle rnegin Hicaz demiryolu yapmuna bile Sionist organizasyon teberruda bulunmak istedi. Kugkusuz ki, aym dnemde Birinci Dnya Savagt'nda Sionist gruplarm bazilarinm ilerleyen Britanya kuvvetleriyle temasa getikleri ve onlara istihbarat hizmetleri arz ettikleri de bilinen vakiad2r. Du denge politikast,
Osmanh egemenliginin son zamanlannda belirgin biimde ortaya ik

migtir.
bir olay, eskiKuds valisi Ekrem Bey'in 1907 senesin'tehlikeli
unsurlar oldugu' ve
de, zellikle Rusya'dan gelen Musevilerin
selmeti aismdan gn nlenmesi ve kontrollerinin gerektigini' dahiliye nazarma telkin etmesidir14 Aym mutasarnfm Kuds'te bulundugu sirada bunun aksi bir tutumda oldugu ve dogrusu Rusya Yahudilerimn gne kapi etkin tedbirlerden sz etmedigi bilinlyor. Osmanh
yneticismin bu politikalarinda gnn partlarmm, degigen yapilarm etkin oldugu keyfiyetine, tek rnek bu degildir
Osmanh yneticileri, Sionizm.konusunda gpheci olmakla birlikte,
zaman zaman takdirden ve hatta Sionistlerle temastan ekinmemiglerdir.
aldigi bir bor zerine Levontin, 3 Mayis 1904'te
Kuds mutasarnfmm

oktekrarlanan

'devletin

13 Central Zionist Archive, 39-A II a2, 3, 4. Sympathieaktionen der Zionistischen

Kriege-Entwurf von Dr M.
Organisation der Trkei in Trkisch-talienischen
Nordau, 5 October 1911; aytu biimde A11d/Z2 Sionistlerin Hicz demiryoluna
ba girigimleri de burada zikrediliyor.
Wolfssohn'a 10 Sep14 L Friedman, a.g.e., s. 141, aynca CZA., A 19/7 Jacobson'dan
tember 1908 tarihli rapor.

Herzl'e yu raporu yazlyordu: "Mutasarnf beni acele agudi ve maliye naaldigt bir telgraf.zerine benden 3000 sterling daha bor istedi."
Mutasarnfm daha nce de sikmtih durumlgrda Sionist liderden-byle
bor aldigi anlagihyor. Levontin, "Bu yilki koyun vergisi (resm-i agnam)
iyi olacak, bu mebla da demekte bir mahyur grmyorum," diyor.15
Bu arada ilgin olan durum maliyedeki sikinh yznden yneticiterle
Sionist koloni arasmda dogan bu gibi alacak-bor iligkilerinin literatrde sadece yerel yneticilerin bir hatasi, hatt suiistimali olarak gsterilmesidir.16 IL Meyrtiyet dneminde de, Talt Paga'dan diger ttihad ve
Terakki liderlerine kadar bazi kimselerin, Filistin'in kalkmmasi ve vergi
gelirlerinin artmasmda Sionist koloniteri takdirle izledigi grlyor. Ancak diger yandan Arab-Yahudi atigmasuun artmasi, byk devletlerin
kolonizasyondan kendi ikarlari dogrultusurida istifade ve mdahaleleri dolayistyla, toprak alumnm
nlenme tegebbsleri grlmektedr.
zellildebu nedenle Talt Papa, Rusya tebaahlarm Osmanh uyruguna
gemeleri zerinde israrla durmugtu. Sionistlerin
deyimiyIe ifde ettikleri kltrel zerklik ye idareye katilma talepleri
Osmanh parlamentosunda g, kolonizasyon ve bagimsizhk faaliyeti
olarak tenkit edildiginde (zellikle Cosmidi Efendi tarafmdan), Sadrazam Hakki Paga Sionist emellerine karp tedbir almacag1m bildirdi.
Sio1st31her3erhenmo31sso3m unun zeieMr3m'kuiu o3anMa3g
Paga'ya 10 Agustos 1911 tarihinde qu mektobu yaziyor:" "Votre altesse
n'a pas besoin de Iongues explications pour comprendre
que le terme
public' ne rend
[1ffentlich-rehctlich]
que Yexpression franaise
qu'imperfaitement appliqu des relations entre l'individu ou un group
d'individue.." geklinde baglayan aiklamasinda,
terimin
n'ndan tede bir talep ifade etmedigini aaldiyordu.
Basmda Ebzziya Tevfik, antisemit ve anti-Sionist bir tavir almqti.
Buna karghk Ahmed Agayeff (Agaoglu Ahnted) ve Esad, Sion dostu olatarafindan gsteriliyor. Ancak bu
rak bilhassa Sionist temsilei Jacobson
konularda daha sogukkanh bir degerlendirmeci olan halefi Lichtheim,
bunlarm Sion dostu olmaktan ok, ngilizlerekarp ve diger ulusalci Osmanh gayrimslim unsurlara kargi Musevileri ve Sionistleri destekler grndklerini
belirtmektedir.18 Dr. Abdullah Cevdet Yahudiligin ve Sionist hareketin sempatizamdir. Ancak Alemdar gazetesi ve Ebzziya Tevfik devamh antisemit ve anti Sionist bir negriyat yapmaktadirlar. Diger
taraftan Sionist temsilciler tarafmdan antisentit olarak degerlendirilen ikdam ve Peym yazan Ali Kemal'in pek de le olmadigi, d4 devletlerin
zmndan

212

'ffentlich-rechflich'

'droit

'mme-hakla-

15 CZA, ZI/541 Levontin'den Herzl'e, Jaffa3 Mag 1904.

16 M. Kemal ke,Siyonizm ve Filistin Sorunu, stanbul1982, s. 90.
17 CZA., Z2/1, s.401-410, 'Trkische Parlamentsangriffe auf den Zionysmus', Dr.
VYolfssohn'dan
Sadrazam Hakki Paga'ya, (Kln) Cologne, 1DApril 1911.
18 Lichtheim, Rckkehr, s. 188.

bazilartnm Sionizmi destekler grnmesinden dolayi, Sionizme kargi oldugu grlyor. Nitekim, dnem iinde antisemit bir kadronun ynettigiAlman politikasi, zellikle stanbul'dakiAlman imparatorluk temsileiIeri; Byke1i Wangenheim'in sirf Almanya'am Filistin'deki ikarlanna
uyar dgncesiyle Sionizme destek oldugu, hatt 19. yzyilda antisemitizmin gampiyonu olan Rusya'am stanbul'dakidiplomatlanmn bile Rus
pasaportlu Filistin kolonizatrlerine benzer egilimlerle pek karyi olmadiklan bilinmektedir?
Anti-Sionist politikanm veya Sionizm sempadnedenle
zanhgnun
hibig Osmanh evresinde bir firka yeligi veya
bu
muhalif veya iktidar taraftan olmakla pek paralelligi yok gibi grnmektedir. Gene ttihad11arm
muhalifi Riz Tevfik, Sionizme sempati
duyan bir dgnrd. Bir yerde Sionizm hakktnda Trk yneticilerin
bilgisizligi de bu ilgisizligin bir belirtisidir. Savag yillarmda Cemal Panedeniyle mahkemeye verilen Dr.
pa'nm Sionizme kargi uygulamalan
Ruppin'in hattralarmdaki gu ifade dikkate degerdir.20 "Trkische Offiziere die als Richter fungierten hatten von Zionizmus nicht die geringste
Ahnung, und mit den Zivilrichtern vvelche die Anklage vorbereiteten
stand es nicht besser..." Yani, Trk asker yargilarm Sionizm hakkmda
hibir gey bilmediklerini ve adliye silkindeki, sivil yarg1 ve iddianameyi hazirlayan savc11arm da onlardan daha fazla bir gey bilmedigini sylyor. Savag iinde Cemal Papa ve yardimasi Bahaeddin, Sionist kolonizatrlere karg1 bir tavir iindedir. Yalruz Cemal Papa ve Bahaeddin'in
Arablara kargi da ayni sert tutumu izledilderini biliyoruz. Bu daha ok
blgenin huzurunu despot bir idam ile saglayip Arab ve Musev gruplarm ekigmesine meydan vermemek gibi bir tavirla aiklanabilir. Beyrut
Bagkentte Talt,
Valisi Bekir Sami, Sionist liderle kargi sempatizandir.
bulunan liderlerCavid ve Haci Adil Sionist ge kara uygulamalarda
di;21 ancak iktisad bagarilari dolayis1yla Sionizme kari ntr kalmiglardir. Kaldi ki, savag. iinde Alman elisi Wangenheim ve ABD eiisi
Morgenthau'nun Sionist g destekleyen politikalaruun hkmet tarafmdan nlenmedigi de biliniyor. ttihadve Terakki liderleri Osmanhlaymayi gart koparak, Filistin'de Yahudi varhmi kabule egilimli grnyorlar.
Osmanh Msevlerinde de bu dnemde Sionizme kargi suskun ve ihtiyatlr bir tavir gzlemleniyor. Onlarm bu tutumu stanbul'dakiSionist
temsilcileri de baglang1ta yamltmig, zaman zaman kizdirnugtir. Onlarm
Lichtheim'a telgraf CZA.,
Z3/49 s. 24M4. Jacobson'dan
Tschlenow'a Rusya sefretindeki grpme hakkmda, 2 Mai 1914.
20 Arthur Ruppin, TageMcher Briefe Erinnerungen, Judischeveriag,Atheneaum
1985, s. 264.
21 CZA., Z3/43-00186, Hact Adil Sionist dostu olduldanm ama ge karpi olduklarm: sylemig, 4 Januar1912 tarihli.
19 CZA., Z3/51 8 Februar 1915, Wangenheim'dan,

2/3

214

raporlarmda
ve yazigmalarmda bu lazginhgm izierini grmek mmkndr. rneginBatzaria Efendi'nin kod ada 'Aprilnarr' olarak gemektedir. Kuds'tekiOsmanh Msevlerinden Yarg1Hammon, Jacobsontarafmdan Meclis-i Meb'sn seimlerinde aday olmaya teqvik edilmig ve
kendisinin Sionistleri temsil edebilecek bir kiqi oldugu yolunda Dr. Jacobson tarafmdan degerlendirme yapdnugtir.Jacobson,Hammon iin 11
Kasim 1912'de, "Sionist degilse de, bu konuda anlayipi var, namuslu ve
lyi tanmm19bir gen yarg1,"diyor.E Anlagilan Hammon da sz gmgse skt altmdir demeyi tercih edenlerdendi. Nitekim, stanbul'dakiSionist temsilciler E. Karasso, N. Mazliyah gibi ileri gelen Musev meb'slarla da anlaamamaktadirlar.
Jacobsonve Lichtheim'm en ok hayal kmkhma ugradiklart ve bir
inddet sonra nefret ettikleri kigi hahambagi Hayim Nahum oldu. Nahum, o gnden bugne literatrde de yanh; degerlendirilen bir tarih kiMuiliktir. Maliye Nziri Cavid Bey'i, Talt Paga'yt, hatt
eden
olarak
Efendi'yi
ikarlarma
hizmet
kipiler
Kzim
sionist
gsteren
sa
belirli literatrn Nahum'u da aytu kategoriye kolayca soktugu grlr.
Oysa Nahum iin 16 Subat1912'de Lichtheim, 'Nahum zu strzen und
medjlis-i cisman zu haiten-laik konseyi yerinde biralop, Nahum'u alagagi ettirmekten' sz etmektedir? Gerekte Nahum frankofil ve Alman
aleyhtan gruplardandi. Bu tutumunu, Osmanh mparatorluguAlmanya'nm yanmda savaga girince de devam ettirmigtir. 14 Arahk 1914 tarihinde stanbul'danJacobson;Auerbach'a, Nahum'un Alman eliliginde
eli Wangenheim'la olan grgmesini naklediyor; buna gre Nahum,
olmadigmi bykeliye sylemig.Lichtfrankofil olsa da, germanophobe
heim bu mlakat zerine, Nahum'la olan konugmasim da degerlendirk
ken, onun Sionistlerden pek hoglanmadignu qu ifade ile belirtiyor:24
seiner Dummheit hat er mir selbst erzaehlt, dass er bei dieser Gelegenheit die Zionisten etwas verleumdet hat, denn im Grunde hasst er uns."
Kupkusuz bu sert degerlendirme, Nahum'un Almanlar ve o paralelde bir
politikayi desfkiememesi ve ekingenliginden ileri gelen ntr tutumuna
kargi sert bir tepkidir. Diger yandan sava; sonrasmda Sionizmin Osmanh Musevileri arasmda ne gibi bir etki kurabildigini de aragtirmak ihmal
edilmemesi gereken bir konudur.
Osmanh mparatorlugu
ve yeni Trkiye'de Msevlerin siyasal tutum ve toplumla btunlegmeleri genelde ok zgn bir nitelik gsterir.
Onu genel Musev tarihi veya anti-Sionist negriyata balop degerlendir-

Seyh-l-slm

'

Auerbach'a.
22 CZA., Z3/43-0014, 11 Nov. 1912, Jacabson'dan
23 CZA., Z3/43 d. 16 Februar 1911, Lichtheim'dan Auerbach'a.
24 CZA., Z3250, 2.XII,1914, Lichtheim'm raporu.
*
"Malm hamkatiyle bana, Sionistlere bu arada (sefrette)biraz bhtanda buIundugunu syledi. Ashnda bizden nefret ediyor."

mek mmkn degildir. Kaynaklarm tetkiki ve mukayeseli olarak degerlendirilmesi kauulmazdir. Galiba muhterem hocanuz Prof. T.Zafer Tunaya'mn ahyma ve aragttrma yntemi ve IL Meertiyet'in siyasal hayatmda Msevilerin rol zerindeki degerlendirmesi bu yndeydi ve nemli
bir baglangici olupturmaktaydi.E

25 Tank Zafer Timaya, Trkiye'de Siyasal Parfiler-Ikinci

Meprtiyet Dnemi, c.1, stanbul, Hrriyet Vakfi yay., 1984, s. 555-563; burada 'Museviler ve rgtleri
Osmanh lkesindeSiyonizm Sorunlan' baghkh blm ttihadve Terakki'yi Yahudi dostu, fakat Siyonist olan ve olmayan Musevileri ayiran bir rgr olarak
-

niteler.

arail'lidiplomat Neville J. Ivandel,The Arabs and Zionism before World War,

Univ. of California Pmss 1976.
ttihataTrk meb'uslann ve Rum meb'uslarm (bu yanhg) Arablan Sionistlere
kara desteklemedigini sylyor. Eu kitap Sionist argiv belgelerini genig lde
kullamyor. Fakat Osmanh kaynaklarun ve Arab kaynaklarun yeterli kullanmadig1 grlyor. Bu nedenle abartzh hiikmlere rastlamyor

215

Osmanl: Yahudileri ve Tiirk Dili

19. astrda Yahudiler btn dnyada dilproblemiyle karpikargiya geldifer. nkegitim yaygmlaymty, gazete ve kitap hemen hemenher eve
girmigti ve asil nemlisi herkes milliyetiydi; mill kimligi ifade vasitalannm baymda da dil geliyordu. En byk problem Yahudilerin bulunduklan lkeyle btnlegmeleri ve ulusal dili ok iyi bilen, ulusal edebiyata katkida bulunan mnevverlerle ortaya akti. Acaba Yahudi toplumu mill dilleri mi konugmahyd1? Ortadogu, yani Osmanh lkelerindeki Yahudiler muhtelif dilleri konuquyordu. Bunlann brancaveya Yidig
gibi Yahudilere zgn diller oldugunu sylemek zor; Judeo-Espagnol gibi Yahudi renklerini alan ve o cemste zg bir ispanyollehesi Osmanh Yahudileri arasmda hkim dildi. Ne var ki, bu dilde egitim ve yaym 19.
yzy1hn ihtiyalanna cevap veremezdi ve asr medeniyete, Osmanh Yahudilerinin bu dille uyum saglamalan mmkn grnmyordu. Malum
oldugu gibi; Trkiye Yahudilerine modern egitimi Alliance Israelite niverselle'in getirmesi, modern egitim diIinin Fransizca olmasi (stelikbu
okullar bu dili ok iyi gretiyordu), toplum hayatmda da Judeo-Espagnol'un gerilemesine ve sekin zmrenin gnlk hayatta Fransizca konugup yazmaya baglamasiyla neticelendi. Nitekim, Trkiye Yahudilerinin
hayatmda Judeo-Espagnol gazeteden ok Fransizca gazete vardir ve
bunlar uzun mrl ohnuptur. Asd nemlisiilmi kitap ve edebi yaymlar
(romanIar ve mesel Avram Galanti'nin kitaplan) Fransizca yazilmig ve
basilmigtir (40yildir bu durum degigti).Artik Trk Yahudileri herkes gibi sadece Trke yaziyor ve Trke okuyor, Salom
ve Tinaki gazeteleri
temelde Trke iktyor. Trk Musev yazarlan roman ve hikyeleriyle
Trke edebiyat dunyasmda yerini ahyor. $urasimnemle belirtelim;
19. yzyil ortalarma kadar Osmanh Yahudi toplumunun dil sorunu oldugu sylenemez. Ama asnn ikinci yansmda Franstzcanm girmesiyle,
bu linguistic denge bozuldu. Judeo-Espagnol iin gerileme baglayacakti;
iki dil arasmdaki tartiemaya grg ve tavar olarak bir ncs, yani
Trke taraftarlart da katilacakti.
Trkenin 19. yzyd sonlanndan itibaren Yahudi aydmlar arasinda
kabul gren bir dil oldugu basm hayatmdan da anla1hyor. rneginhahambagt (Chiefrabby) kethdasi Moiz Fresco 1888-1890 yillannda zmir'de Ostadadh Trke (fakat branharfli) bir gazete akanyordu. IL
Meyrtiyet dneminde Nesim Mazliyah ttihad,Moiz Kohen ise 1915-18

akarruplard1.1 Maamafih Moiz Kohen

ylllarmda iktisadiyt
mecmuasuu
dneminde
sadece Trkeyi degil, tamamen
cumhuriyet
Tekinalp'in
savundugu
malumdur.
Trklegmeyi
Cografi ynden Msevler imparatorlugun en genigalana yaydan grubudur. Btn Arab vilyetlerinde, Mezopotamya'da yaarlaid1.Araba diymda yukan Mezopotamya'da ramcave Krde konuganlar vardi, srail
nemli bir darbe yedi.
kurulduktan sonra bu nfus g edince ramca
merkezinde Bursa'da,
kent
zmirbagta, hemen her
Bati Anadolu'da
vardi.
Buralarda Judeo-EsOrta Anadolu gehirlerinde cematler (kahal)
Selanik bir Yahudi
da,
Avrupasi'nda
pagnol temel dildi. Gene Osmanh
demografik tetkiksahipti.
Tarih
cemate
ehri denecek kadar kalabahk
oldugunu
ortaya koyuYahudiligin
egemen
gehirde
ler 16. asirdan beri
tarafmdan
yeniden ddevlet
merkez
maarif
hayatmm
yor. 19. yzydda
olarak
zorunlu
okullarma
Trke
zenlenmesi
gayrimslim
Osmanh
ile
eden
dili,
Trk
itaat
ok
iinde
ve
gayrimslimler
en
kaideye
kondu. Bu
'Alokutanlar
Yahudiler
oldu;
cografyasim
edebiyati,
Trk
tarihi
Trk
ve
izlendi.
kurulunca
da
yol
okullan
ayni
Israelite
niverselle'
liance
Osmanh Yahudilerinin zgn dili Judeo-Espagnol, Osmanh Ikesine
g eden Dogu ve Orta Avrupah Akenaz Yahudilerin konugtugu Yidig,
asimile etmigti. Fakat
talya'dan g edenlerin konuptugu talyancay1
Franstzca ve Fransiz etkisi kargismda aym baanyi gsteremedi. Franstz
dili, bu iine kapanmig ve iki as1rdir ekonomik kltrel knt iindeTrkenin Juki cemati dnyaya aan ve dirilten bir rol oynamaktaydi.
dedigi)
yerini almaYahudice
arasmda
Trklerin
deo-Espagnol'un (halk
dgnyorlardi?
konuda
sarih bilgiBu
suu isteyenler Fransizca iin ne
aydmlarmm
Yahudi
nde
bulunan
gelen
miz yoktur. Vakia bu talepte
hepsinin lyi Fransizca bildikleri malumdur. Musev Alliance okullarinda
geri temel egitim Fransizca idi ama, 1925'te ikan Tevhd-i Tedrisat (egitimin standartlagmasi) Kanunu'ndan sonraki gibi bir program vardi. Bu
konuda Alliance okullan, deta Galatasaray (Mekteb-i Sultan) ile paralel bir program izlemekteydi. Trke ve Fransizcaya egit derecede nem
veriliyordu. Trk tarihi, Trk cografyasi, Turk dili ve edebiyatma agirhk
okullardaki egitim
veren bu programlarm, belki 1925'ten sonra yabanct
oldugu
dgnlebilir.
Bu necurriculum'unun
dzenlenmesine model
grenilirdi.
Bilinmeyen
denle, Musev mekteplerinde yazih Trke lyi
bir gerek, imparatortugun yksek rtbeli yneticileri arasinda ok fazla sayida Musev olmamasma ragmen, merkezde bakanhklarda, tagra
idaresinde zellikle Mallye Nezreti'nde kalabahk sayida Musevi megrenilmesiyle sagmurun bulunmasidir. Bu, okullarda Trk dilinin iyi
memurlar,
Nfia
ettigimiz
ve Ziraat komisavantajdi.
Szn
lanan bir
1 Bu listeler iin Nesim Benbanaste,
bul 1988, s. 57-62.

Trk MusevfBasom
rneklerte

Tarihesi, Istan-

217

218

yono ve Menfi-i Ummiyye Sandig1(umum tasarruf kredi sandigi) gibi mahall kurullardaki yeler degillerdi sadece, merkez hkmet tarafmdan tyin edilen memurlardan
sz ediyoruz (Carter Findley'in son
devir Osmanh brokrasisinde zikrettigi gayrimslimler daha ok merkez ofisler ve zellikle Hariclye Nezareti'ndedir. Bkz. Carter Eindley,
Ottoman Civil Officialdom, Princeton, 1989, p. 143-168). Argivlerimizde
tasnif edilip aalan yeni vesika fontlan bize bu konuda yeni bilgiler veriMfettig-i Umumiligi Memuriyet-i Celileyor. Ru meli Vilyt-i gahanesi
si'nden gnderilen 16 Za 1321/4 Mart 1904 tarihli bir raponia Manastir,
Selnik ve Kosova vilyetlerinde Adliye, Mlkiye ve Maliye'de ahyan
gayrimslim memurlarm listesi veriliyor?
Bu listelere gre, Manastir vilyetinde Musev memur merkezden
tayin edilmig, Kosova'da Dahiliyye Dairesi'nde bir Musev, Adliye Dairesinde yine bir Musev vardir. Burada posta idaresinde drt Musev
memur vardir. Ayni yerin Nfia Dairesi'nde 12 adet Musev zabita memuru vardir. Bu blgelerdeki Musev nufus azdi ve Osmanh mparatorlugu'nda memur sayisi da kalabahk olmadig1iin rakamlar kmsenecek miktarda degildir?
20. yuzyil bagmda imparatorlugun Yahudi nfusu en az 400.000 kigi
tahmin ediliyor. BunIarm 120.000 kadart Filistin'de ve civarmda, 200 binden fazlasi imparatorlugun ekirdek blgesinde yagiyordu; burada dil
olarak Judeo-Espagnol hkimdi-ve Italyanca ve Yidig gibi bagka dilleri
eritmigti. O kadar ki, Aykenazi sinagoglarmda bile dil, kisa zamanda Judeo-Espagnola dngmgtr. Bizzat Akenazi cemntinin bilgin din
adanu Rav. Dr. Markus kurdugu lisenin arhy treninde Trk dilinin
zerinde nemie durulmasuu belirtir.* Vebu rnek Musev egitimciler
tarafindan takip edilmigtir. Anlalan son devir Osmank Yahudilerine
bakarsak; genig halk tabakasi arasmda 'Osmanhhk' ve 'Trke' bilinci
yoksa da, mnevverler arasmda bir 'Osmanhhk' bilinci vardi; bunu bazdan daha u noktaya, 'Trklk'e kadar gtrdler. Trk dilinin spanyolca yerine Osmanh yahadilerinin mill dili olarak kabuln ve yerleymesini isteyen ele alacagmuz girigim ve kurulan komisyon bu bakundan
nemlidir.5
Burada bir konunun zerinde durmahy1z. Cumhuriyet'in ilk yillarmda"Vatanday Trke Konug' kampanyasi strasmda, bu kampanya dola-

2 Yeni tasnifler iin BOA, Rumeli Umum Mfettigli Evraki, TFR-IUM- 1326, 132112-21-26, no: 2907/2, 3, 4, 7, 9, 10.
3 Ayfu dosya, TFR-I-UM-132142-26'da
2907/4, 2, 3, 7 nolu listeler.
4 Moye Grossman, Dr. Markus-Osmanli'dan Cumhuriyet'e Geiple.TrkYahudileri'nden

Grunmler, stanbul-1992,
s. 29-Hannavasser gazetesi, 3.12 1911 nshasmdan
5 BOA, .,AM., no: 6, 17 Ca 1318/12 Eyll 1900 (8 belge).

nakiL

y1siyla hcum edilen bir grup da, Trkeyi zgn telffuz ile konugan
veya zellikle yagh kadmlann konugamadiklan Musev grubuydu: Ahmet Emin Yalman (kendisi SelnikIi Sebatayct gruptan) dahi, liberal tutumuna ragmen dil milliyetilexi arasmda yer almigtive Msevlere yle hitap ediyordu: "Dnyanm hibir memleketi yoktur ki, orada yerlegen
Msevler memleketin dilini benimsemesinler ve anadili haline koymasmlar. okgariptir, bunun yegne istisnasi Trkiye'dir; Yahudilere asirlardan beri dost ve efendi muamelesi eden ve ifrat cereyanlarnun ilerlemesine imkn birakmayan Trkiye..." Yazar spanyolca
ve Fransizcano
umumt yerlerde kullamlmasuu tenkit ediyordu (Ayhan Aktar, 'Cumhuriyetin lk Y111arindaUygulanan Trkleytirme Politikalan', Tarih ve Toplum, Arahk 1996, s. 13). Du dil politikasi, Moiz Kohen Tekinalp gibiler tarafmdan da takip edildi Bugnk Trk Msevlerinin Trke yi kullanmast ve onu iyi yazan bir grup olmasmda bu politikalar mi, yoksa siyas, hukuki, iktisad, kltrel btnlegme mi rol oynad1, komi tartigthr.
23 Za 1317/24 Nisan 1900 taxihinde Dersadet Musevileri HahambaMoshe Levi cenahlarmm imza ve mhrygi Kaymakann (locum-tenens)
le Adliye ve Mezhib Nezreti'ne verilen bir dilekede Lisan-1 Osmannin (Trkenin) lisan-i mill olarak kabuln talep etmekteydi. zetle
dilekede gu hususlar belirtilmektedir;
Asirlarca bizi himaye eden ve nimetini veren Osmanh saltanatma
gkran vesilesi olarak, sadik bir millet olan Museviler; Lisan-i Osrnan yi
(Trke) kabul ederek, yaymak ve gimdiye kadarki lisanlan olan spanasil dil olayolcayt ortadan kald2rmak ve mevcut Musev mekteplerinde
rak Trkeyi kabul ve tatbik etmek istlyorlar (bkz. belge 1). Bunun iin
bir 'Tamim-i I isan-10sman
Komisyonu' (Osmanhcayi yayma komisyonu) teykil edilmig olup, ekte bu komisyon azasuun isimleri takdim edilmigtir. Marif Nztri (9 Mayis 1900), Hariciye Nzin (28 May1s 1900),
Adliye Nzin (25Mayis 1900) tarihlerinde bu talebi uygun grdlderini
sadrete (bagbakanhk)bildirmigler ve Osmanh kabinesi hahambagi kaymakanu (locum tenens) tarafmdan verilen rapor zerine, Musevilerin
dilini spanyolcadanTrkeye evirmek ve yaymak iin komisyonun
varhgmi ve faaliyetini 5 Eyll 1900 (10 Ca 1318) tarihinde kabul etmigtir
(bkz. belge 2). Bunun zerine ayni gn saraydan irde akmigtir.
Eu komisyonun azalan Osmanh Yahudi cemati iinde tanman ve
sonraki yillarda politik ve kltrel hayatta da rol oynayacak simalardir
(bkz. belge 3);

219

Tamim-i Lisan-1 Osman Komisyonu (Osmanhcayi yayma komisyonu) yeleri:

220

a) Rsumat emneti cellesi fercme kalemi mdr muavini Haruna-izde

saadeflujak bey
b) Bahriye Nezreti cellesi sertercmam kaymakam izzettu Moiz bey
c) Daire-i celle-i Hriciye ve umr-i pehbenderkaleminden Hak izzellu Yusuf bey
d) Marif Nezdreti cefilesi encmen-i teffi; ve muayene azaamdan refetlu shak
efendi
e) Daire-i celle-i Hriclye ve umr-i ticariye kaleminden izzetlu JakMenage
odast mpavirlerinden izzellu ishakYena efendi
stire

f)

g) Ebbb-i bahriyeden kolagast refeilu Viktor efendi

h) Muallimin-i Mseviyyeden hahamHayim Nahum efendi,
i)
.

sonraki hahamba-

parkdemiryollart idresi hukuk mgviri refettu JakSamanon efendi

Bu konuda Jak Samanon'un byk torun ocugu Lizi Behmoaras

benden aldigi vesika ve aile hatiralanyla Salom'un

21 Haziran 1995
nshasinda bir makale hazirlad1.
k) Ettbb-i mlkiyeden refetlu JakMandil efendi
Bu listede bir tek kigi devlet memuru degildi. O da gelecegin (11 seimparatorluk haharnbagisi olacak Hayim Nehum efendidir.
Digerleri hepsi asker ve mlk erkndandir. Jak Mandil efendi saraym
hekimi olmugtur. Torunu Matilda nl Trk yazan YagarKemal Gkeli ile evlidir. SarkDemiryollan hukuk mgaviri Jak Samanon'un torunu
Lizi Behmoaras (Salom,
23 Haziran 1995) da dedesi hakkmda biyografik
bilgi veriyor.6 Avram Galanti bu komisyondan sz.ederse de yelerden
ve ilgili arzuhal ve iradelerden sz etmez. Osmanh cemiyetinde 1840'larda Moiz Fresko gibi Yahudi aydmlann Trkenin kabuln nerdigini
de bu vesile ile hatirlatahm.
Yahudi aydmlann yanada
Bu gen Yahudi aydru, zikrettigimiz
Prens Yusuf Izzettin ve Galib Papa gibi aristokrat Trklerle ahbabdir ve
edeb bir grup olugturmuglardir.
48 yagmda lmgtr, n1tarihi Avram Galanti byle bir girigim ve komisyondan bahsetmigse de, komisyen.yeleri ve ilgili brokratik procedure'den sz etmez. Bunlar bagbakanhk argivi fontlarmda mevcuttur. gphesizki, Galanti'nin Trkler ve
Yahudiler adh eserinde belirttigi gibi mekteplerdeki
Trke girigiminden
evvel, Talmud ve Tevrat'm Trke tefsir tercmeleri de vardir.7 Fakat,
cidd bir biimde Trke okuma yazma ve konugmaya ynehk bir egine sonra)

6 Lizi Behmoaras, 'JakSamanon Efendi ve Trke Aki Asrumz Dogarken',

21 Haziran 1995, s. 5.
7 Avram Galanti, Trkler ve Yahudder, stanbul1947 s. 156, 162.

Salom,

tim grmek iin bilinen ilk girigim budur ve Trk Yahudilerinin Trkeyle butnlegme tarihi iin bu nemlidir. Komisyonun ahymalan zerine fazla bilgi yoktur. Fakat zaten bu tarihlerden itibaren spanyolca,
Yahudi cemati arasmda ok kere eve mnhasir kalnug, okullarda terk
edilmigti. Gazetelerde ve ibadette daha uzun zaman kullam1migsa da,
gittike gerilemigtir. Bugn Trkiye Yahudileri iin Judeo-Espagnol artik
arkaik bir dildir.

221

222

Osmanla Modernleymesi ve Sabetayctlzle

16 Eyll 1666'da hem Yahudilik, hem de Trklye tarihi iin nemli

bir olay meydana geldi. Bir mddettir beklenen Mesih oldugunu iddia

eden ve imparatorlugun birok kyesinde, hatta Dogu Avrupa'daki Yahudilerin bile bir kesimini ikna eden Sabetai Zvi Sltan IV. Mehmed tarafmdan Edirne'ye getirtilmig ve orada divanda yargilammyt1.zmir'de
kazandigi etkiden dolay1, hahamlann gikyeti ve huzursuzluk bunun
Van Mehmet ,Efendi yarg1lardanda.
nedeniydi. Bizzat Seyhlislam
lmemahkm edilecegini grendigi son anda bir tereddt ve ardmdan bir telkinle Mslmanhgi kabul etti ve Aziz Mehmet Efendi adim aldi. Bunu kendisine telkin eden muhted bir Yahudi olan hekimbagi Hayatzade'ydi. Sabatai Zvi bagiglandi, kendisine 150 ake yevmiye bag
landive kapucubaphk memuriyetinden emekli edildi. Maiyyetine de benverildi. Kendisine inananlarla birlikte zellikle
zer rtbe ve armaganlar
oldugu
hadiselere sebeb
zmit'iterk edecekti. Bundan sonra Selnik gehcemaatinin
yerleyme
ri
baghca
yeri oldu. Sabetai bundan sonra Arnavutorada
lmgtr.
Kendisine inananlar Mesih'in tekrar
luk'a gemig ve
'dnme'
dnmesini bekliyorlard1, Sabetaym cemaatine Trkler
veya
deti', eski dindaglan, yani Yahudiler ise sazanikos (renkleridegigen bir
bahk oldugundan) demekteydi. Cemaat ise kendine inananlan, ma'aminim diye adlandmr. Ashnda Sabetaycihk bazilarmm sandigmm aksine
basit bir gizli din degildir. Bir lasun Yahudiler Zvi'nin korktugunu dgnp beise kapildi. Miiridlerin kimi eski inamga dnd. Kimisi onu izledi. Kavga Dogu Avrupa'ya da s1radi, Frankistler cemaatin iinde huzursuzluk yaratti. Fakat asil kanyikhk histeriografide sryor, bu vakayt Osmanh Yahudiliginin 17. asirdan sonraki dekadansmm nedeni olarak gsterenler var.1 Esasen Trkiye tarihiliginde de paralel bir yaklagimla gerilemeyi slamdin adamlarma hasredenler vardi. Laik tarihiler
bazen dine gereginden ok nem verirler.
'av-

* Tiryaki, Sayi:
24, Mayis 1998, s.9-18.
1 Benzer gekilde Yemen'de art arda iki tane sahte mesih

gukrKuheyl I (1861-65)ve
II (1868-75)aknug. ncbir Yahudi sahte mesih ise (1883-93)yillarmda ortaya ikan Yusuf Abdullah'tr. Her nn de Mslmanlar arasmda
hemfikir ve mrifleri olmugtur. Hatta gukrKuheyI II Musevilerle Zeydigiler arasmda sahiplenme konusunda bir ekigmeye bile neden olmuytur. Ekz. Bet-Zion
Eraqi Klorman, 'Mslim supporters of jewish Messiahs in Yemen', Middle Eastern
Studies, VoL29/4 1992, s. 714.
SukrKuheyl

Sabetaycihm Mslmanhkla sirf grn olarak nu ilgisi var, yoksa

olarak da baz1iligkileri var mi? Gizli bir inan olarak hakkmda
fazla bilgi sahibi degiliz. Diger yandan o gnden bugne dolaan bir rivayet, 17. yzyilm tm dnyada (kiyametbekleyen millienarist) insanhgi iin bu hareketin Yahudi olmayanlar tarafmdan da izlenip benimsendigi ve Sabetay'm mesih olarak selamlandigidir.2
BaziSabetaycilarm nesilden nesile kendi ilerinde tapidiklari bu bilgiyi belgelemek gtr. Ancak Selnik yresiyle ailev baglan olan ve o lkenin kltrelkahp
ve rivayet ve grglerininyargisiz olarak hayathikyesinde nakleden Cahit
Uuk (Bir Imparatorluk
Yap1Kredi yayuu, 1stanbul1995, s. 79) o
kerken,
dnemde Selnik'te dolaan bu rivayete deginlyor.
Mslmanlan da sylenti arasmda; bu tarikata (yIe diyor) diger dinlerden Hristiyan ve Mslmanlarm girdigini, padigahm da bu nedenle hepiniz Mslman olmazsamz boynunuz vurulacak diye Sabatai Zvi'yi tehdit ettigini,bunun zerine hepsinin grngte Mslmanhgt kabul ettigi..."
eklinde bir rivayettir bu. Belgelere
yansimayan bu sylenti dogruysa;
Saray'm ve Osmanh idaresinin Sabatai Zvi ve taraftarlanm zahiren de
olsa Islam'a dndrerek byk bir idam faaliyetini ve kriz atlatmay; becerdigi aiktir. Halkm bu tefsir ve inancmm tarihi bir temeli de olmahdir. Kuvvetle muhtemelen, bir kisun mensublar Yahudilikten degil bagka dinden gelmelerdir. Cahit Uuk da Selnik'te Sabata Zvi cemaatinin
gibi Mslman adetlerine riyayetkr oldugunu nakledlyor.
oru-namaz
19. yzyilda Selnik'te bu cemaatin iktisad ve kltrel bakimdan herkesi getigi anlagihyor. Nitekim Mayis 1901'de Selnik'e vali olan Mehmet
Tevfik Bey hatiralarmda Fevziye Mektebleri'nin (mektebleribu cemaatin
kurdugunu zikretmiyor ve belki bilmiyor) diger mekteblerin fevkinde
oldugunu, iyi memur yetigtirdigini belirtmektedir. (Bir devlet adammm
[Mehmed Tevfik Biren111.Abdlhamid ve Meyrutiyet demi hattratart,cild I,
Arma yaym, Istanbul 1993, s. 170). Sabetayolar sonraki asarlarda Edirne
ve bazi Rumeli gehirlerinde 1912-1913 Balkan savaglanndan
soara Mslmanlarla birlikte imparatorluga g ederek stanbulve zmirgibi gehirlere de yerleptiler Osmanh mparatorlugu'nda
byle bir millet grubu
yoktu. Hele 20. yzyilda kimin Sabetaya oldugu kayitla belli degildi ve
ritellerinden vazgetikleri iin birok mensubu bakimmdan da nemli
bir egilim olma vasfmi kaybetti. Bilhassa Kemalist laisizm Trk toplumunda bu meseleyi adamakilh silmig ve k1y1ya itmigtir. Esasen gemig
asirlarda da Sabetaycilar idare nezdinde Mslmandi ve 19. yzyil modernlegmesi boyunca bu adi konmamig asimilasyonun
hadisesiz bir gekilde ilerleme kaydettigi grlyor. Makalemizin konusu da bu modernleyme sreci olacaktir.
Sabetaycdarm basit bir gizli din ve gizli Yahudi mezhebi olmadiklan
muhteva

"$ehrin

2 Fmdikli Mehmed, SUahdarTarihi, cild 1, s. 431, Sene 1077 8/1666.

223

224

Maranoslarm aksine) gu iki husustan da anlaghr. 19. yz(spanya'daki

yll ve ncesinde, Sefarad Yahudiler ya JudeoEspagnol konugmuy sonra
Fransizca kullanmigken, Sabetaycilann 19. asirdan itibaren ev dili Trkonlan aforoz etmiyti, ama Sabetaycilar
e olmugtu. Ortodoks Musevler
bu konuda onlardan daha katlydi. kincive nemli unsur, Mesih'i bekleyen (yani Sabatai Zvi) bu cemaat her iki dinin ibadetini ok sofuca yecra kpelerinrine getirmekteydi Nitekim Osmanh mparatorlugu'nun
kayttlartkargismda
Msdeki gizli Hiristiyan cemaatler sadece idarenin
Sabetaycigetirmezken,
lman olduklarun syler ve ibadeti pek yerine
larm bu sofu davrarugi dikkati eker ve kendi mistisizmleri bakunmdan
nemli bir noktadir. Nitekim 1856 Islahat Fermam sonrasi, Girit, Makedonya, Dogu Sirbistan, bilhassa Arnavutluk ve Dogu Karadeniz'de birtaeskim gizli Huistiyan cemaatler artik bir hrriyet havasi sezdiklerinden
saklamadilar?
Selnik'teki
Halbuki
aakladi
kimliklerini
ve
ki dinlerini
kalabahk Sabetayc1 cemaat byle bir aiklamada bulunmadi ve stelik
grngte slamiibadeti gene softica devam ettirdi ve kendi eski ritelionlar da resmen
ne devam etti. Bilinen hahamlari olmalarma ragrnen,
Yahudileriyle iligki kurmadilar ve
a11danmadi; gene Talmud-Tevrat
inanIari hakkmda hibir a1klama yapan risale kaleme alan 1kmadi
(son zamanlarda bu konuda yazan lgazZorlu hari). Tam aksine eski
devrin tccar ve zenaati Sabetayc11aridaha ok egitime nem verdi ve
Osmanh brokrasisinde dalla ok grev aldilar. Daha ok yurtsever hareketlere karryti ve nitelikli serbest meslekler icra ettiler. Nitekim bu dnemde akardiklarmi bildigimiz tek yaym orgam da ne din ne de siyasdir. Ama szn ettigimiz organ laik ve meden bir genlik yetiptirmeye
ynelik iki haftahk bir dergidir. Duderginin zerinde duracag1z. Osmanh nfus sayunlari din esasina gre olur. Selnik Sabetaycilari Yahudiler
arasmda degil, Mslmanlar arasmda kayst edilir. 19. yzyildan itibaren
bir aiklama gene sz konusu degildir. Devlet bu cemaati tammaz; cemaatin de gizli bir rgtlenme iinde kendi kay1tlarim tuttugu gphelidir. Zaten Sabetai Zvi'den sonra cemaat kendi iinde paralanmigttr ve
bu gibi bir rgt ve gizli kayit ve nfus sayunmm da fazla bir gey gstermeyecegi aiktir. Bu nedenle Sabetaycilarm sayisi gemigte ve gnmzde kimsenin vkif olmadig bir sirdn
Selnik Sabetaycilarm elimizde bilinen ilk periyodikorgani Gonca-i
Edeb adh bir on beg gnlk meemuadir. lknshasi I Mart 1299'da (1882)
3 Bu konada rivayetler: Slousch N: 'Lesdeunmes, une secte judeo-musulmane de
Salonique', Revuedu monde musulman, No XU, Faris-1908'de yer ahr.
brahimA. Gvsa, Sabetay Sevi, Resimii Yeni Lugat ve Ansildopedi, I-V stanbul,
1939.
istanbul,Sine D,
Abdurrahman
Kk, Dnmeler ve Dnmelik Tarihi, tken,
5.155.

11amqtir.Asil redaktr Fazh Necib Bey'di. Bu risalede Sabetaycihga ait bir telkin ve bilgi yoktur. Genlere hitap eder, fakat dinden sz etmez.
Daha dogrusu kozmopolit bir Trk tarikat1 olan Mevlevttarikati (mensublan arasmda, Yahudi ve Hiristiyarilar devamli) ok vlur; Selnik
Mevlev derghmdaki yinler ve derghm duvarlapndaki yazilardan
sz edilir.4 Bu kozmopolit tarikat, Batihlagmig kozmopolit evrelerde
ok seviliyordu. Bu dergi; edeb yazi, piir (bazilart ok amatrce), seyahatriameler, Victor Hugo tercmeleri (hep laik yazarlar seiliyor), sonra
entellektel bir gen nasil yetipir ve davramr gibi yazilar ihtiva ediyor.
Bun)arin ogu nahif ve tagra havasi dzeyindedir. Fakat ama egitim,
daha iyi egitim ve dnyaya a11madir. Aika grlyor, Musevlerden
nce Batihlayma ve egitim ile Sabetaycdar daha nce durumlarim ykselttiler (emancipelvebir yerde Bati Avrupa'da Musevlerin kendi cemiyetlerine yaptiklan kltrel katkiyi, Trk cemiyetinde Sabetaycilar yaptilar. Nitekim bir mddet sonra kurulacak Fevziye ve Terakki gibi gerek
anlamdaki gymnasiumlar-laikegitime nem vermigtir. Onlarm bugnku
devami olan Ipk Lisesi de (Istanbul)kanun zorunluluk olan din dersleGonca-i Edeb egitime nem verini laik bir retorique ile srdurmektedir.
rir, her saytda kimya, biyoloji terimleri zerinde aiklamalar yer ahr.
A11an okullardan sz eder. Abdlhamid devri modasma uygun olarak
ailan okullar ve egitimde ilerlemeden sz etmek. Bu rejimin ve sansrun de hoguna gider. Fakat derginin amaci sansrle uyugmaktan ok,
Battlilagmaydi. Anlagilan modernist Sabetayci sekinIer modern Bati egitimiyle, kapah cemaat hayat biiminin degigecegine de inaniyotlardi.
Normalde bu gazetede din bahislerin yer aldigru grmek zor (Mevleviligi methetmek digmda). Ancak dnmelik zerine bir seri yazi negredilen Vatan gazetesi l924 Ocak aymda (10 Ocak 1924'te) Gonca-i Edeb mecbunlarm Sabatai
muasim progressiv modern dnmelerin ikardignu ve
yazar.5
bu pasaji tesbit
parlatanhkla
Ben
itham.ettiklerini
Zvi'yi burada
genlerin
bu batil mezimzah
bu
seride
tarih
aragtiricisi'
edemedim. 'Bir
kavugmak
Trk
Mslman
gruba
yoluyla
izdiva
hepten hoglanmayip,
niyetinde olduklar.i syleniyordu. Selanik Sabetaycilari Istanbul'ag ettiklerinde benzer mektebleri kurdular ve laik ulusalc1 bir Trk egitim
sisteminde ncti oldular. 19. yzyil boyu Selnik, Edirne, stanbul'dayabilgilerimiz yok.
ayan Sabetayc11arm modernlegme srecine dair Resin
'Tanzimat Dneminde Tanassur ve Din Degiptirme Olaylarf, Tanzimat3n 150. YrfrSempozyumu,Trk Tarih Kurumu, Ankara 1989, s. 1-7.
Girit iin, BA, Jr. Me. Mah. No: 357,14 C1274 (30-1-1858)
skpiin BA, Irad-Han No: 8922, 25 L 1275 (28-VI-1859) ve Arnavutluk iin,
Bardhyl Graceni; 'Le Crypto-christianisme dans la region du Shpat au cours de la
derniere priode Ottoman', Studia Albanica, XXVI/2 1989, s. 93-102.
5 Vatan, 20 Ocak 1924, s. 2, 'Tarihin Esratengiz Bir Sahifesi.' Bir tarih mdekkiki.

. Ortayh.

225

226

oldugu, stanAncak mecmuamn yazarlarmm memur zmresinden

bul'dan giden bazi zevatm yazi ve demelerinin basildigi; okuyucularm
civar Edirne'ye kadar uzandig1 anlagihyor.
Gazetenin egitimi ve yazarlarm kipiligi; Sebataycilar arasmda Osmanh brokrasisine bir katuma egilim ve eyleminin oldugu, yabanct dil
egitimi sayesinde dig ticarette de Msluman Trkler ve Yahudilerden
daha niteliklive lyi durumda olduklan anlagihyor.
Bu arada dnme denen Sebataycilar laik bir ulusalc1hgi benimseyen
grup olarak Jn Trk hareketi ve ttihadve Terakkiiin<ie de yer alnuglardar. Nitekim imparatorlugun nl maliye nazin Mehmed Cavid Bey,
ki aym zamanda kuvvetli bir iktisata idi, Sabetaycidir. Cavit Bey saltanat ve hilfetin aynlmasuu isteyenlerdendi. Diger bir maliye nazin olan
Nzhet Faik, dahiliye nazirlanndan
Mustafa Arif ve maarif mstegan ve
hukuk profesr Muslihiddin Adil, Sabetayct kkenliydiler. Trk matbuatmm nemli simasi, Vatan gazetesi sahibi Ahmed Emin (Yalman) da
Sabetayciidi ve bu konnda ilk tef rika 1924 Ocak aymda onun gazetesinde yayunlandi. Orduda, matbuatta ve ttihadve Terakki parti evrelerinde Sabetaycilar vardi. Bunlardan nl Hasan Tahsin (Osman Nevres)
1919 yih 15 Mayis'mda Yunan kitalan zmirleikarken onlara ilk kurgunu sikti ve dimnigi baglatan kahraman olarak tarihe geti. Onunla birlikte direnen ve vurulan bir zabit, kolordunun saghk zabiti Selnikli E2kr
Bey de bir Sabetayclydi. Hasan Tahsin (Osinan Nevres) ttihatve Terakki
grubu iinde anar gizme varan fikirleriyle tamnan ilgin bir gahsiyetti.
Cumhuriyet dnemi baglarmda 1924 yib Ocak aymda Trkiye kamumeselesi ile yz yze geldi. Sebeb cemaatin kenoyu ani olarak
di iinden ikmigtt. Bilindigi zere Sabetaym izleyicileri Sabatai Zvi'nin
lmnden
sonra zaman iinde birbirine rakip ve kopuk partiye aynlmigti. 1) Yakub (veya Hamdi Bey grubu), 2) Karakaglar(yahut Osman
Baba grubu), 3) Kapancilar (yahut brahim
Aga grubu)... Bunlardan ikinci gruba mensub Karakay Rgdi Bey bugn pek anlagilamayan bir sebeb'dnme'leri
gile 1924 Ocak ayi bagmda Trkiye Byk MilletMeclisi'ne
kyef eden, bunlan (yani kendisinin de dahil oldugu grubu) gayri Trk,
gayri-Islam ve Trklgu smren bir grup olarak itham etti ve bunlarm
Timanistan'la olan ahali mbadelesinde
Tiirk olarak bu topraklara getirilmemelermi,
ancak hepsinin batil inamy ve tavirlarim biraktp Trklgiikabul etmeleri gartiyla Trkiye'de yagayan Trkler olarak-kabul edilmelerini Millet Meclisi'nden istedi. Sebeb alle ii bir anlagnazhk
ve diKendisi
Sabetayci
dnme
liderleri
tehdit
intikamdir
dendi.
bir
ve
ger
olan Ahmed Emin (Yalman) gazetesinde onu mflis, ahIksiz diye suSabetayct (dnme) inanci
ladi. Ancak basinda bir mnakaga baglanugtL
zerine birtakun rivayetler yazihp konuquluyordu. Neticede kendisi de
Sabetayci kkenli olan Ahmed Emin gazetesinde bu konuda dnmeleri
anlatan bir tefrikay1 10-22 Ocak 1924 tarihleri arasmda neretti ve dn'dnme'

melerin bu inantan vazgeen Iaik, ilerici, ulusalci, yurtsever bir kitle oldugunu yazdudi. Bu Sabetaycilarm kendilerini ilk defa anlattiklari ve
tamttiklan bir yazi serisidir, bu bakimdan ilgintir. Ancak yazanm ismi
yoktur
tarih aragtincist' diye imza atilmigtr. Muhafazakr Sebifrregad dergisi bayyazari Ebuzziya Tevfik ise Ahmed Emin'e hcum eden
yazilar yayimladi. Hseyin Cahid (Yalm) ise Tanin'de hem Karakap
Rgdi'yi tenkit ve itham eden, hem de Sebifrregad'i itham eden yazilar
yazdi. Sabetaycilarm Trk oldugunu, aksi grgn irkihk
ve Osmanh
imparatorluk realitesi ve Trkiye realitesi ile bandaymadigim ileri tryordu. Bu nedenle, gimdi Trkiye smirlan digmda kalan Selnik Sabetaycilannm ahali mbadelesi dig birak1hp Trkiye'ye getirilmemeleri
mnasebetsiz
ve tehlikelidir diyordu? Karakay Rdi Bey'in bu dilekesinin nedeni pek belli degil Cemaatine duydugu bir kizgmhk ve ihbar
nu, yoksa, gerekten mbadele yznden Selnik'te i; ve glerini birakmak istemeyen Sabetayci cemaate yardunci olmak
mi istedi? Zira o
stralarda Selnik'te Mustafa Bey, Yunan hkmetine mracaatla.kendilerinin Trk ve Mslman degil; aslen Yahudi olduklarun, bu yzden
mbadele ile ev, i; ve yurtlanndan srlerek gnderilmemelerini istemiyti. Konortas bu fikre yatkm grnm ise de, bazi bakanlar Sabetayc11armYunanistan'a Trk'ten daha zararh olduklanm ve bu yzden derhal Trkiye'ye gnderilmelerini istemiglerdi?
'Dnmelef, yani Sabetaycihm zerindeki mnakayamn arttigi gnlerde bazi gazeteciler Trkiye hahambagisi nl bilgin Haim Becerano'ya da
Yahudiligin ne dereceye kadar alakast oldugunu
sormu1ardir. 12 Ocak 1924 tarihli mlakatmda hahamba, "Ben dinler
konusunda ok tetkikat yaptun, ancak bu Selnikliler konusunda bilgim
yoktur. Herkes ne kadar biliyorsa ben de o kadar biliyorum," diyor. Ancak bir ara 'Sabatai Zvi kabilesinin Musev itikadma kismen
ve muhalif
bir tarikat oldugunu' ilave ediyor? Sti mbhem, ekingen deme bile ashnda, Sabatai Zvi vakasmdan sonraki iki asir iinde; bir Osmanh ve Trkiye Yahudi din liderinin Selnik
hakkmdaki ilk resmi a1k
degerlendirmesidir. Ancak arkasi gelmemig ve Trkiye Yahudileri bu
konuda susmayi tercih etmiglerdir. Bu dnemi bir suskunluk izlengtir.
'Dnme' denen unsurlarm durumunu, yeni Cumhuriyet'in Iaik ulusuIari ve Cumhuriyet Halk Partisi tartigmamista. Sansr bu gibi tartigmalan muhafazakr evrelerdeki ftsiltilara terk etmigtir. Karakap Rgdi.ola'bir

'dnmeler'le

'dnme"leri

6 Sebilurregad,cild 23. sh.175; Abdurrahman Kk, age sh. 232; Tanin, 5 Ocak 1924

(1340H).
7 Vakit, 4 Ocak 1924 (1340H).
8 Vkit, 12 Ocak 1924 (1340H) Hahambay Haim Becerano ile mlakat.
*
Bu kelime eenebi dillerle dahi deunme veya dnmek diye yazumakta, Sabetayci de-

yimi

israrla

kullamImamaktadr.

22:

olmahdir. En olayla
Sabetayci evreler unutma ve susmayi, yeni toplumun laik vatandaghgibyle laikm benimsemeyi tercih etmiglerdir. Esasen 19. yzyildan beri
ulusalci toplumu isteyenferin arasmda onlar da vardi. Bununla beraber
dar bir antisemit evre, laik ideolojinin nde gelen bazi pahsiyetlerini
olmakla itveya
yanhg veya dogm fisilti gazetesinde
srdrmglerdir.
ham etmeyi
Harb iinde 1942'de akardan fazla kazantan ahnmak istenen
sitasmda
meselesine ilgin bir biimde
vergisi' uygulamalart
bmkrat ynetici evreler yeniden el atmigtir. Vergi kategorileri iinde
'D' cetvelinin dnmelere konan vergiler oldugunu o zamanki stanbul
defterdari Faik kte yazrmtir.9Ma1mdur ki en yksek varlik vergisi
meblagt da bu kategoridekiBezmen ailesiiin tahakkuk ettirilmigti. Anvergisi' Trkiye mal tarihinde abuk terk edilen rezilane bir
cak
uygulamaydi
ve egitli evrelerden tephi grmgtr. Ondan sonra da
buna benzer aik veya kapah bir uygulama grlmez.
Bugn Sabetaycilar kendilerini henz aiklamaz, bu inan zerinde
bir aragtirma yapip yayimlamaz. (Tekistisnanm, ama hakikaten tekistisoldunanm Tinjaki ve Toplumsal Tarih gibi dergilerde yazan Ilgaz Zorlu
kimlige
ki
bu
inan
gerekir.)
belirtmek
grnuyor
yle
ve
gunutakdirle
sahip olanlar halen var fakat, sayilanm kimse bilmez. Herhalde son yetmig yllm laik geligmeleri ve yeni kent kltr iinde, Sabetaycihk laik
ideoloji, fakat daha ok laik hayat tarzi iinde erimigtir. stelikbu laisizmin en ateglinc ve uygulayicisi da bu grup olmugtur. Bu grup zerinde halen Lucette Valensi'nin bir aragttrma yaptigru duyuyoruz. Tabil
Osmanh arpivleri, kanaatlerin aksine, hibir gey veremez. Onun iin
aragtirmanm mlakat ve bazi kalmti belgeleri (yazih veya yazisiz) aramak eklinde olmasi gerekir.

yi da bu konuda Sabetayc11arm susmasim

228

'dnme'

zorlamig

'mason'

'varhk

'dnme'

'varhk

9 Faik

kte,Varhk VergisiFaciast, stanbul1947 (?),s. 85, 87, 195, bkz. A

s. 258,

Kk, age

Harf Devriminin

Nedenleri

zerine'

3 Kasim 1928'de" Trkiye modern dnya kogullan iinde ok cesur

bir denemeye girdi. Alfabe degigtirmek tarihte ilk kez grlen bir olay'
degildi. Hatta en bagta Trkler, tarih boyu birka kez alfabe degigtiren
bir toplum olarak bu olaym nde gelen rnegi sayllabilirler. Ne var ki alfabenin degigtirilmesi, ilk ve ortaag toplumlan iin kkl bir degigiklik
sayilmayabilir. Yazi ve kay1t igleri ile dar bir brokratik kadronun birka
rahib ve pairin ugragtigt geleneksel toplumlarda yazi ile ilgisi olmayan
genig y1gmlarbyle bir degigimden haberli bile olmamiglardir. lkagm
parlak uygarhk rneklerini veren Ahamaniglbr raruiviyazismi, Sasanler ramPahlavi denilen kk Aram alfabesine dayah yazlyi kullanmig
ve Araplar ran'ifethedince Arap alfabesi bunlarm yerini almigti. Eu son
olay her ne kadar eski ranuygarhgom
kaynaklanm bir sre karanhkta
olanak kabirakmigsa da, 9-10. yzyillarda eski kltrn restorasyono
bir zelligi, kltr rnlerinin
zanmigti. nkugeleneksel toplumun
szl olarak saklanmasidir.
Bylece eski ran kltrnn destan, yiir
masal gibi rnleri, hatta din metinleri buyuk oranda halkm tm kesimlerinin belleginde yagadigmdan, sonraki dnemlerde yeniden yazih
olarak saptanmasi mmkn olmutur. Iran'm nl airi Farsanm staderlebu tip szl anlatimlardan
di Firdevs (Firdos) bile $ehname'sini
migtir.

Oysa basmm, kitaplarm ve eski aglara oranla yaygin egitimin grldg modern aglarda, byle bir degigiklik kolay cesaret edilip yrtlecek bir iy degildi. Nitekim toplumlar bu konuda ok rkek ve tutucu
davranmaktadir. Degigimden nemli say1da kigi ve kmeler olumsuz biimde etkilenir ve yeninin benimsenmesi birok glk yaratin
Bunlara karym Trk inkilbmm bu konudaki Israrh
tutumu nasil
olup da bayanya ulagmigtar. Baganya gerekleptirmeye yardim eden ilk
nokta; 1928 Trkiye'sinde Arap harflerine muhalif, kk 19. yzyilm ilk
yansma kadar uzanan edebt ve fikr bir akmun varhgidar. Du akmun
varolug nedenini ve yayihyra bu yazida gstermeye ahyacag1z. Arap
harflerinin yerine Trk dili iin en uy gun alfabenin hangisi olacagi soru*

Trkiye Cumhuriyeti'nin YetmigBeg Yth Armagam, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih

Yksek Kurumu. Trk Tarih Kurumu Yaymlan, Dizi XVI, S. 80. Ankara 1998, s.
68-84
Yasa 1 Kasun 1928'de kabul edilip, 3 Kastm'dan baglayarak yrrlge girmietir.

su ise, Latin harflerinin kabl ile zlmgtr, Bu da harf devrimini

olanakh kilan ikinci noktadir. Alfabe tarihine baktigimizda Latin harfleri,
geligiminin doruk noktasi olarak kargimiza ikar. Fonetik ba-

yazmm

230

kimdan en mtekmil alfabe oldugundan, sesIllerin (vokal)nemli oldugu Trk dili iin, Latin alfabesi en uygun grlmgtr. Bunu yazmin
geli.imtarihinde saptamak mmkndr.
Ik yazi M..XXXILyzyilda uygarhm egigi olan Mezopotamya'da
Smerler tarafmdan kullaruld1. Smerce aglutinant (ek ve kk yapist ile
kurulan kelimelerden meydana gelen, iftisaki) bir dildi. Smer dilinin
grameri, Mezopotamya'da daha sonra siyas bir birlik kuran ve Sam bir
toplum olan Akadlar tarafmdan yazdnugttr. Bilinen Smer metinleri bir
hece yazist olan iviyazisi ile yazilmi.ptir ve resim yazismdan (pictographique) geligerek ortaya akmigtar. Geri, in,Japonve Proto-Hind (Mohanjo) kltrlerinin de yazilari vardt Ancak bu yazilar resim yazisi
olup, alfabetik degildir. Hitit hiyeroglifi, Aztek hiyeroglifi gibiyazilar da
byledir. Fakat bunlarda tek ses gsteren baziiaretler vardir Bu nedenledir ki Mezopotamya kltrlerinin kullandigi yazi, modern alfabeyi
doguracak bir baglangi olarak uitelendirilmektedir. Gney Mezopotamya'da, bugn Varka, Tevrat'ta ise Erek diye geen eski Uruk gehrinde
Jordantarafmdan yapilan kazilarda, Uruk IV katmamnda ilk resim yazilan ele geti. Bu yazi tahminen Smerlerin Mezopotamya'ya geliglerinSmer sitelerinin bu dnemdeki topden yz yil sonrabulunmuytur.
sosyalizmi' ad2 veriliyor. Eu dzende zelmllumsal dzenine
kiyet geligmemigti. Her toplulugun yeleri y1gma tepeler zerindeki tapmaklar etrafmda yagamakta ve elde ettikleri rlin bu tapmaklardaki
rahiblere teslim etmekteydiler.
Teslim edilen rnlerin yaz2m, sayun ve
blgm rahipler tarafmdan yapihyordu. Rahipler getirilen rnn
cinsi, miktan ve verenin adim kaydetmek iin bazizel igaretler kullandilar. Zamanla bu igaretleri her birinin anlayaca gekilde sistemleytirdi1er.Bylece resim yazisi dogmug oldu.1 Resim yazismdan daha sistematik bir yazi olan ivi yazisma geigin agamalan tam olarak aydinlanmig
degildir. Ama ivi yazist gekillgri drt-beg tane sesli harfi verebiliyordu.
Hele ranhlartm igaretterin sayistru otuz dokuza indirerek ivi yazisim
neredeyse alfabetik bir agamaya getirdiler.
Ashnda uses (akrofoni) dedigimiz yntemle modern alfabenin temelini atanlar eski Misirhlardir..Hiyeroglifte her resmin (iyaretin) kargih
olan kelimenin bag harfleri kullamlarak sesli ve sessiz harfler ortaya akti. rnegin,kz=k alef, ev= O = beth, igaretlerini alahm. Burada iki igaretten a ve b sesleri ahamakta ve yan yana ya da alt alta yazildiklarmda
ab kelimesi ortaya tkmaktadtr. Bylelikle, bu tr fonemlerin
daha ok
'mabed

1 Fntzan Kinal,

'iviYazistrun

Dogugu

ve Geligmesi', DTCF Tarih Araphrmalan

Dergisi, C. VII, S. 12-13, Ankara 1973, s. 5-7.

kullamldigi Misir hiyeroglifi bir antamda modern alfabenin baglangici

sayllabilir. Gerek resim, gerekse ivi yazismda hece yntemine bagh kaImdig1halde, gimdi ses yntemine geiliyordu, Sami dilleri konugan toplumlar bu alanda Akdeniz uygarhmm ncs olacak ve alfabe giderek
modern yap2sma kavugacaktir.
iviyazisi ve hiyeroglif apagi yukan M..L yzydda yerlerini tmyle daha geligken ve sistematik alfabelere biraktdar. Bunlardan biri
hiyeroglif ve ivi yazisma gm harfleri yirmi ikiye indiren ve
ses yntes
mine dayanan Fenike alfabesidir. Fenike alfabesi; 1. aleph, 2.
vav, 3. yodh
harfleri ile 1. A, 2. O,U, 3. Y. . seslilerini ieriyordu. Fenike alfabesinden
ikan bir kol ise Suriye'de Aram, ran'da Pahlav, sonralar1 Araplarda
Kuji ve Neshf, Sryanlerde Estrangelosve dolayh olarak da Turfan
yazitIarmda grdgmz Uygur alfabelerinin temelini olugturmugtur. Fenike alfabesinin asil geligme alam, M..XI. yzyilda onadalan
ve Yunanistan olmutur. Yunanhlar;
a-e, y-i, u-o seslilerini aldiklan gibi, Saderin
gibi sessizlerini de sesli harf olarak aldilar. ByIece M..403'te
Attika'mn resmi alfabesi olarak kabul edilen klasik Yunan alfabesi ortaya ikmigtir.
Yunan alfabesine gre daha sistematik bir alfabe olan Latin alfabesi
baglangita yirmi bir harften oluguyordu. Augustus devrinde Y ve Z
harfleri eldendi. Latin yazismda (C) fonemiyle verilen Yunanblarm (K)
harfi Latin alfabesinde yer almaz. Bununla beraber sonralari bazi kelimeler iin istiana olarak kullamImigtir. Latin alfabesi hece
yntemiyle
kurulmuytur. Kolay okuyup yazmaya ve standart imlya olanak hazirlamaktadir. Bu nedenle bugn dnyada eyitli gruptan dillerin en
yaygm olarak kullandiklari alfabedir. Bazi dillerin gereksinimlerini kargilamak iin harf alti ve st igaretler (diacritique'ler) kullamhr. (rnegin,
Trkedeki Q, ve ;ekedeki
6 I Almancadaki gibi...) Bo konuya
ilerde yeniden deginilecektir.
Bir toplumda zaman iinde degigen ve geligen toplumsal iligkiler
ne
deniyle daha standart ve mkemmel bir imlya gerek duyulur. Bu da bir
yerden sonra alfabeyi etkileyip degigime zorlamaktadir.
Alfabe dogdugu gnden beri degigmektedir ve halen de son geklini aldig1 sylenemez. Trk dilini konuyanlar da tarih boyu kullandiklan alfabeyi drt
kez degigtirmiIerdir.
'ayn'

Tarihte Trk Alfabeteri

Radlov ve Thomsen gibi trkologlarm bilim dnyasma tamttiklan
Orhun yazitlan, Trklerin bilinen ilk yazth amtidir. Bu yazitlardaki ilk
alfabe, onu kullanan siyasal grubun adi olan 'Gktrk' terimiyle adlandinhr (M..
732). Thomsen 1893 ylhnda Orhun vadisinde bulunan bu
yazitlarm sirrmi zdgnde, bilim dnyasi bir olayla kargilagtL
Gk-

231

232

trkler yazigma iglerinde Sugdaklan (Sogdianahlar) kullamyorlardi. Byk bir olasilikla bu yazi Sugdaklar tarafmdan geligtirilmigtir. Eu alfabenin zelligi ise iinde yalutzca drt tane seslinin bulunmasidu Bu sesliferin ince ya da kahn olarak degerlendirilmesi,yanma geleasessizin ince ya
da kalm oluguna baghdir. Bu nedenle sessizler ince ve kahn olarak birka
tanedir. Yazi bitigik yazilmaz, kelimeler ustste konan iki nokta ile ayri
lir. Dolayis1yla Gktrk alfabesi brokratik hizmetler iin nygun olmaylp
daha ok amtsal bir yaz1egidiolarak kalmiptin Bu yazi trne bagka yerPeenekler ve Hiristiyanhktan nce Macarlar
lerde de rastlanir. rnegin,
amtsal yazitlarda byle runik bir yazi kullanmiglardar. Bu-rneklere Macaristan'm Szekel blgesinde Nagy Sznt Mikls'da rastianmigtir.2
8 ve M. yzyillar arasmda yalmzca Uygurlar tarafmdan degil, Otta
Asya'nm diger Trk toplumlan tarafindan da kullamlan Uygur alfabesi
kltr tarihimizde Gktrk alfabesine oranla daha ok yaygmhk kazannuptir. Bu yaz2y2 Zerdgtler, Mastur Hiristiyanlar ve Budistler de kulIanmiglardtr.3 zellikle
dneminde Uygur alfabeMogol mparatortugu
si, resmi yazigmalarda daha ok kullamldi. Bunun nedeni, Trk ses yabrokrafik kayatlarda igleklipisim ifadeye elverigli olmamasma kargm,
Uygurlardan ve
ge sahip oluguydu. Zaten imparatorluk brokrasisi de
Uygurcada Sakimselerden
olugmugtu.
seilen
diger Trk toplumlardan
vardt. gleksesli
kargilayan

mlerin; I (a, e,), a (u, o, ) ve J (i,iYami

harfleriArap
alfabenin
im1sim
kargilayamamasi,
Trk
ligine karym bu
bagla11-13.
olabilir.
yzyillardan
biri
edilme
nedenlerinden
nin kabul
olasoyundan
toplumlar
arasmda
alfabesi
Trk
artik
yaygm
yarak Arab
kendi
harflerini
Arap
Trklerin
kullamhyordu.
ranldarm
tersine
rak
dillerine uygun bir biimde degigtirdikleri sylenemez. Seslilerin yerinin ok nemli oldugu ve higdtih sessiz harflerin de (,S gibi) kullamldigi dilimizde, yuzyillar boyu Arap alfabesinin seslisiyle yetinilmigtir. P= y 5 ve J = 3 gibi harfler ise alfabemize ranhlaryoluyla girmigtir. zellikle
imlmizin konuqulan dili arkadan izlemesi olayt (oda=
gibi) imlmizda dagimaydonor=midenuvaz
teymurci,
demirci=
ota,
mkhk, kuraIsizhk yaratrug ve ahykanhk kazamlmasi (meleke) geregi gibi nemli sorunlar yaratmigtar. ytebu nedenlerden tr, XIX. yzyilda
ya da Latin
baylayan modernleyme hareketleri, Arap harflerinin
baglatetrafmda
yogun
bir
tartigma
harflerinin kabul glbi seenekler
=

'islalu'

nuptir.
2 Claude Cahen, Pre-Of f aman Turkey, Sidgwick and Jackson,London, 1968,s. 3-4.
Burada Trk topraklannda bir hayli sogda ve sernitik belge ve kahnti bulundui bildiriliyor. Okuyucu, H. N. Orken, Eski Trk Yazrtlarr, C. II, TDK Yay. stanbul 1939, s. 188-206. Aynca eserierde bu bilgilere rastlayabilir.
metinier
3 A. von Gabain, Altfrkische Grammatik,Leipzig 1950, s. 15-28. Eu yazi ve
zerindebagvurulacak
temel kaynak.

mlve Harf

Degigtirme Sorununun Ortaya

akapr

Yaz1 brokratik rgtlerde temel bir teknik aygittir. Bir kay1t aract
olarak mal ve hizmet ahmlarmm denetimine yarar. Oyleyse retimde
denetim olgusunu saglayan bir ara olarak teknik bir altyapisal gedir, Bu
teknik aygitm iIerligini saglayacak gekilde mkemmellegtirilmesinin
toplumsal-teknolojikmoderalegmede byk nemi varir. Bu yargumzla
bir toplumun temel retim birim ve aralan arasmda yazty1n siraya koymuyoruz. Ama retimde modernleyme baladigi an, im1 ve yazidaki akrahatsiz edici olur. Bylece egitim alamnda- ve
sakhk ve uyumsuzluklar
brokratik rgtlerde reform yapan gruplar tarafmdan ele ahnmasi kaam1mazdir. Bu nedenle gerek modernlegen yeni aglar Avrupa'smda,
gerekse 19. yzyil Trkiye'sinde aym ihtiya duyulmustur. Arap harflerinin
'Islalu'
ya da tmyle degigtirilmesikonusundaki tartigmalarm Trkiye tarihinde brokratik rgtterdeki ve egitim alanmdaki reform denemeleri
kadar eski oldugunu ve onlarla atbagi gittigini belirtmigtik. Bu durum salt
Trkiye tarihine zg degildir, Yeniaglarm bagmdan bu yana Latin ve Kiril (Rus-Bulgar-Sirb) alfabelerini kullanan, modernlegen toplumlar iml reformlari yrtmy ve alfabeleri zerinde degigiklikler yapmiglardinYagayan dillerin hibirinde ortaag boyunca standart bir iml yoktu. Eski brokrat kadrolar ve dar bir aydm tabakanm kullandigi yazi bellege ve ahgkanhga dayanmaktayd1. yleki, nerdeyse her yazarm kendine gre bir
imlsi vardi. Herkesin kabul ettigi standart iml kurallan ve okunmast bayzyila
sit bir yazi yoktu. Aslmda buna ihtiya duyulmarmytir. nkl8.
degin okuryazar oram% 5-10'u geen lke yoktur. Ornegin Alman iml formu, ncil'inAlmanca'ya evrildigi reformasyondnemine degil, Prusya
Maria Theresia'nm Avusturya yKralhgi'nm glendigi ve mparatorie
rastlar.
netimini modernlegtirdigi dneme
mparatorienin13 Agustos
egitimi
genelleptirilirken,yaym yagamrda canlam1770fermamyla ilkokul
yordu.,Bu, Alman diliimlsnun dzelmesine, daha dogrusu dzeltilmesine neden oldu. 18. yzyil bagmda Byk Petro, Rusya brokrasisini ve egitim yaarum agm gereklerine greyeniden dzenliyordu. Bu nedenle eski kilise Slavcasmm kahntisi olan Rus harflerini ve imlsim da 1710 yilmda yeniden dzenlettirdi. 1713'te Vedemosti(Haberler) adh gazeteyi akarttirarak, Rusya'da basin hayatuu baglatti.Okuma yazma bilgisinin yayilmasuu gerektiren bu gibi hareketler nlerinde engel olarak Rus alfabesini buluyordu. Onun iin iml dzeltilerek alfabeden 18.harf ikart11di.4Rus alfabesindeki ikinci nemli dzeltme iglemi, 1921'de Sovyetter dneminde
gereklegtirilmigtir. Fransa'da ise Kardinal Richelieu konuulan dile uygun
standart bir iml dzenlemesi iin nl Fransiz Akademisi'ni kurdurmug-

tur
4 S. N. Syrov, Stmnitsiy

Istorii,z. RusskiYazak, Moskva

1975, s. 116-117.

n3

Genellikle faaliyetleri artan, etkinlik alam byyen brokrasilerde

eleman ihtiyaci da artmaktadir
Ama diger yandan yazi konusundaki
ah.kanhgi ve yetenegi eski brokrat tabaka ve gruplarmki ile kargilagti234

nlamayacak kadar az olan yeni memurlarm brokratik rgtle girmenkgeligen toplumsal yagam maliye, adliye ve egitim rgtlerinin eleman gereksinmesini arbrmigtr. Ote yandan modernlegen
ordulann yeni subay kadrolan artik eskisi gibi okuma yazma bilmeyen
kahramanlardan degil, topografya, matematik, mekanik ve
leti okuyup anlayabilen kipilerden olugturulmak
zorundayda. Eu modern savag adamlarmm ise; bir inmandarini, bir Osmanh divan ktibi
ya da bir manastir rahibi gibimrleriniyaziya ve karmagik imlya adayacak kimseler olamayacaklari
aiktir.Modernlegen ordularda kolay bir
imlnm geligtirilme gereginin de bu reformlarda etkisi vrdir. Bundan
bagka, yaym yagammm geligmesi, genig y1gmlarm okuma yazmayi kolayca kavramasuu gektiriyordu. 18. yzyddan beri ngilizce,
Fransazca, talyanca,Rusa, Almanca gibi Bati dillerinin imlsimn geirdigi debyle bir byk toplumsal degigime ve modernlegen brokgigiklikler
rasinin ihtiyalanna dayanmaktadir.
Alfabe ve iml degigmeleri konusundaki ikinci nemli etken, birinci
etkenin de iinde bulundugu bu zincirleme toplumsal geligmelerin soBati Avrunucu olarak ortaya aknugtir. Bu etken ulusaledik akunlandir.
19.
egitim
sanayilegme
kentleyme,
yzyila
toplumlari
gibi
ve
pa
yaygm
olgularla giverken ortaya akan vatandaghk, epitlik, ulusalcihk gibi dgnce ve eylemler, Dogu Avrupa'mn boyunduruk altindaki toplumlansagladi. Bu nedenlerden
m da etkileyerek ulusalci bilincin uyanmasmi
tr 19. yzy11; tarih, filoloji, etnoloji gibi bilimlerin geligmesi iin uygun bir ortamm dogdugu dnemdir.
18. yzydda iml reformlanmn ne gibi nedenlerle yapildigru yukarda
aaldamaya ahytik. 19. yzyil ise belirtildigi gibi, uIusalcihk bilinci dolay1slyla, tarih ve filoloji aragtumalanmn geligtigi bir agdir. Dil araptumalan sonucu, o zamana degin karmakangik olarak kullamlan filoloji ve linguistik terimleri, iki ayn disiplinin adi oldular. Filoloji, sz konusu bir dile iligkin hetinlerinkargilagtirmah bilimi ve o dilin tarihsel evriminin saptanmasi; linguistik ise, sentaks ve morfoloji (yani grameri) ieren bir bilimsel disiplin oldu. Macar filolog Samuel Gyarmathy XVIII yzyilm sonunda bu dallardaki incelemeleriyle
Macarca ve Fince'nin akrabahgru
saptadi. Filoloji ve linguistik aragtirmalan bir yandan Bati uluslarmm tarih bilincini ve ulusalcthgim besledigi gibi, bir yandan da daha standart
ve dogru bir imlnm yerlegtirilmesiiin aba gsterilmesine neden oluyordu. Kasacasi, dilbilim aragtirmalari, rgt ve iligkiler sistemi anonimlegen, yazih kltr rnlerinin yaamm nemli parasi haline geldigi Avrupa endstri toplumlarmm gereksinimine hizmet ettigi gibi, toplumlann
ulusalcibilincini
de ynlendiriyordu. Aydmlar, standart iml ve basit kusi gtr.

'talimname-

ralh yazly1bir ulus iin vn kaynagi saymaktayd11ar. Byle bir ortamda Romenler, Latin kkenli bir dil konuyan bir ulus olarak, Slavlarla
mgtereken kullandiklan Kiril alfabesini atip 1860'ta Latin alfabesini kabul ettiler. 19. yzyil sonunda Osmanh mparatorlugu'nda,Arnavutlar
Latin harflerinin kabul sorununu tartigmaya baglad11ar. 30 Eyll
1879'da kurulan 'Cemiyet-i lmiyye-iArnavudiye' Latin harflerinin kabul porununa ciddiyetle egildi.5 Bu Cemiyet, bir Ortodoks, bir Katolik
ve bir Mslman Arnavut'tan olugan bir kurula Abetare (ABC) denilen
bir alfabe hazarlatti. Bylece Arnavut okullarmm kullanmasi iin Latin
ve Grek harflerinden meydana gelen bir alfabe hazirlanmig ve Arnav'utlar bu alfabeyle egitim ve kltrel yagamlarmi srdrmeye baglanuglardir lginolan gmseddig/Sam'nin
Kaamus-u Trk ve Kaamus'ul AIm
da islah edilmig bir iml kuHamrken, Arnavue dili iin Latin harflerine
dayanan bir alfabe nermesidir.
19. yzyilda byle bir ortamda yagiyor
gteOsmanh mparatorlugu
srecine gixyordu. Brokratik merkeziyetilik,
ve modernlegme
yaygm
egitim abalan, apragik ve karmak imly1bir.sorun haline getirmig ve
baIamigtL
yazi zerinde tartigmalar
Osmants

mparatorlugu'ndaReformlar ve Alfabe Sorunu

Geleneksel toplumda brokratik rgtlerin kadrolan dardir. lemleri az oldugundan brokratik kayitlar da simrhdtr. Byle bir rgtte kaylt sistemleri ve yazigmalar da genig y1gmlarm deg, kuk bir ynetici
tabakamn denetimi altmdadir. Okuma yazma oram dgktr ve ykseltilmesi iin gerek de duyulmaz. Bu durumda karmagik ve ahekanhga

dayanan im1 bir sorun haline gelmemigtir. Hatta brokrasinin iinde

bazi uzmanlagnug blmlerin memurlan kendilerine zg bir yazi ve
kayit sistemine sahiptirler. (rnek;
Avusturya devlet argivlerinde bulukay1tlarm
egitli dillerde [Latince veya
18.
yzylla
kadarki
belge
ve
nan
talyanca-Fransizca] tutuldugu grlr. Kullamlan Almanca bile yaban.
ci terim ve deyimlerle doludur. Bundan bagka kullanilan kaligrafi trleri az kimsenin tahathkla okuyabilecegi yazi trleriydi. Dnemin bazikay1tlanm okumak uzmanlarm i.gidir).
Venedik devlet argivleri yan Latince ve gotik tr bir yaziyla kaleme
alman belgeler ve hay1tlarla doludur. Belirtildigi gibi Byk Petro'dan
nee, Rus bmkrasisi, kilise Slavcasi kalmtasi bir yazi trnden rahatsiz.
olmamigtir. Osmanh brokrasisinin ahykanhklan da bu durumun-tipik

5 Fevziye A. Tansel, Arap Harfferinin Islahr ve Degigtidimesi Hakkmda lk Tegebbsler

ve Netkeleri, T.T.K.Bellten, C. XVII,Say116, s. 245.
6 L. S. Stavrianos, The Balkans Since 1453, Holt Reinhart and Winston, New York
1958, s. 505

235

236

bir rnegidir. Her memurun gzel yazi yazmas1 yetmez, adeta hattat olmast istenir. Yazimalarda edeb bir uslb yaratmasi dogal grlr ve
takdirle kargilamr. Bir niganamn ve hatt bir divan-1hmayun ktibinin
kendine zg edeb slbu fermanlara ve yazigmalara iglemesi, begenilen dogalbir davramytir. Kanun devrinin nl nigancisi Cellzade Mustafa (Koca Niganct) bu brokrat tipinin en parlak rnegiydi. Divan-1hmayundan
akan fermanlar, divan denen bir yazi trnyle kaleme ahmtdi. Maliyeci grup, siyakat denen bir yaz1ve rakam tr kullarurdi. Eu yaz1yi okuyup anlayanlar da yine kendileri olurdu. Bugn bile bu belgeleri ok az sayida uzman tarihi degerlendirebilmektedir. Kisacasi devlet
argivlerinin brokrasi yeleri digmda kimseye hitab etmesine gerek grlmyordu.
Ama imparatorluk 19. yzyilda modernlegme srecine gimerkezindeki
brolarda ve vilyetlerde memur ihtiyaci
hkmet
rince
brokrasinin
yeni adaylannm, hukuk, maliye, yabano
artmigtir. Ustelik
dil, cografya bilmeleri, daha nemliydi. Zaten bu ok sayida memurun
kipiler olmalari mmkn olmadigmtmnn yetenekli hattat ve
dan, Tanzimat brokrasisinin kayatlarmda ve yazigmalarinda bir slp
sadeleymesi, bir basillik grlmektedir. Bu sadelegme, fermanlarm hitab
ve elkab blmlerindeki (titulaturde)yazigma kurallarmda grldg gibi, kaligrafide de grlr. Tm brolarm belge ve yazigmalari nesih yazi
ile yazihnaktadir. Zaten tersi de dgnlemez. nkhkmet merkezi ile en uzak vilyet arasmdaki yazigmalar bile eskisine oranla ok artmigtir Bylece Tanzimat dnemi kendiliginden ilk yazi dzenlemesinin
yapildigi, ynetimin her kesiminde standart yazi trnn kullamldig1
bir dnem oldu.
lkede ortaokullar (rgdiyeler)her yerde aihyor, yeni yeni sivil
okullar kuruluyordu, Yaygmlagtirilmak istenen egitim dolayisiyla Arap
harflerinin glg, zellikle Trk dili ile bu alfabenin uyugmazligi sorunu kendini duyurdu. Bu sorunlarla salt Osmanh brokrasisi yeleri
degil, egitim ve dgn alamada yeni bir uyamp dnemine giren arhk
Mslman aydmlar da ugragmaya bagRusyasi periferi vilyetlerindeki
Lamigti. Bu gruba girenler 19. yzyil baglarindan beri ulusalci bir bilinyazarlardL
Sz geen
le tarih ve dil araghrmalari yapan egitimciter ve
1slahatt'
nerileriyle ige girigip, Latin harflerinin kaher iki grup da
buln savunmaya kadar igi vardmhlar.
digmdaki ulusalci aydmlarm ilk megine 19.
,Osmanh mparatorlugu
yuzyd baglarmda arhkRusyasi'nda rasthyoruz. Azerbaycanh olup, Hiristiyanhga geen (Aleksandr) Mirza IGzunBey (kendisi 1835'te mparatorluk Bilimler Akademisi yeligine seilmig, 1840'ta Ingiliz Kraliyet Bilim Cemiyeti yesi olmuytur) Trk leheleri ve dilleri zerindeki arahrmalariyla tanmmig bir bilgindir. En bilim adami, Trk dilleri iin ortak
bir dil ve iml nermektedir. Yine 1863'te stanbul'agelen Azerbaycanh
nl dramaturg Mirza Fethali Ahundzade, Osmanh Cemiyet-i lmiyesi'ne
'edib'

"iml

20 Safer 1280 (6Agustos 1863) tarihlibir neride, imlmn dzeltilmesini nermektedir. Ancak Cemiyet bu neriyi olumlu ve yararh grmekle birlikte, imlmn bu yenineriyle pek de kolaylagmayacagnu belirtmigtir. Ahundzade ashnda Trkenin I.atin harfleriyle yazilmasi gerektigi
grgnde olan bir dgnrd. 'Imla islahati' projesi Fuat Papa ve Cemigerekesiyle reddedilmig, fakat Ahundzade'ye bir
yet tarafmdan
Mecidi nigan ihsan buyrulmuytur.T
Aym dnemiinde Osmanh devletadamlan, daha ihtiyath ve gereli t11emler neriyorlardt. Du neriler; 'Arap harflerinin islain, yani imldgncesi etrahnda toplanmaktadir. Bu,
mn Trk diline uydurulmasi...'
daha nce grdgmz Byk Petro tipi bir yenilikiliktir.Tarih, modernlegme dnemine daha ge giren Osmanh mparatorlugu'ndabenzer
partlan yaratmaktadir. Nitekim; Ahundzade'den bir yil nce Osmanh devlet adanu Mnif Papa (Efendi) bir iml 1slahi nerisiyle ortaya ikmigti.
Mnif Papa 13 Zilkaade 1278'de (12Mayis 1862) Osmanh Cemiyet-i Ilmyyesi'ne sundugu nergede, o gn kullamlmakta olan yazi zerindeki
eleptirilerini pu drt noktada toplanugti,
sundugu,

'ihtiyat'

1. Dilin imlsmdakikuralsizhk, okumayi aligkanhga dayandirmaktadir. rnegin,krk ( JJ ), on (al), u (gal) kelimeleri birka trl
okunabilir.
2. Arapa, Farsa tamlamalar okumayi daha da glestirir. Gerekten
de Arap harfleri, okumakla kelime dagarcigmi artirmaz, ancak kelibir yazidir.
me dagarcigi ykl olanlann rahat okuyabilecekleri
cmlelerin
g1egtirir.
izlenmesini
3. Byk harf olmamasi,
4. Arap harfleri baski iglerinde glk dogurur. Bagta, ortada ve sonda ayri yazilmalan nedeniyle, bir dizgi kasasmda 30-40 tane degil,
100' agkm harf gereklidir.8
Birka yll sonra, gene aym konu zerinde Namik Kemal ile ran'mstanbul bykelisi Mirza Melkom Han arasmda Hiirriyet gazetesinde bir
tartlyma aildi. Gazetenin 13 Rebilalur 1281 (9 Agustos 1869) tarihli sayismda Melkom Han; "Arap harflerinin halihazir durumu slamocuk-

layihasmi ise Cemiyet cevabmda, "Fevad ve muhassenati tasdik

7 Ahundzade'nin
ve teslim olunmug ise de, milcerred icrasmda derkr olan mgkulat-i azmi ve eski sr-l islamiyyenin nisyamnda meddi olacagmt" ileri sryordu. Ekz. Agh
Sirn Levend, Trk Dilinde Geligmeve Sadelegme Safhalan, T.D.K./D 31, T.T.K.
Basimevi, Ankara 1949, s. 170; aynca bkz. Q.lktar,Atatrk ve Harf Devrimi,
TDK Yayun, Ankara 1973, s. 19; Ahundzade projesine Cemiyet'in cevabi hakkmda ayrmtih bilgi iin bkz. Tansel, e.g.m., s. 225-226.
8 Mnif Paga'mn bu projesi Mecmua-i Fnun Hic, 1270/M. 1868 say1 14, s. 7477dedir. Ekm.S. lktapr,a.g.e., s. 17.

237

larmm maarif ve terakkne mni olmaktadir," diyerek harflerin yeniden

dzenlenmesini ve apagidakiiglerin yapilmasuu neriyordu:
238

1. Sesfiharflerin artirdmasi,
2. Harflerin ayrr yazzimast,
3. Hareke sisteminin getirilmesi. (Hareke, Arap alfabesinde seslilerin yerine kullamlan igaretierdir.)
Nanuk Kemal, Melkom Han'a aym gazetede verdigi cevapta ve sonralari yayunlanan bagka mektuplarmda, Arap harflerini oldugu gibi savundu? Namik Kemal'in buradaki savunmasi ve ileri srdg tez sonralan
Arap harflerini savunanlarca tekrar ele almagelmigtir. Namik Kemal, okuma glklerinin Fransiz ve ngilizdillerinde de bulundugunu sylyordu. Ancak Namik Kemal, Osmanh imlsmm yalmzca glk degil bazi
tutarsizhklan da barmdirdigmi zikretmemeyi tercih etmigtir. Aym kelimenin birka trl okunabilmesi, imlnm saygin bir dzeyi olmadigim gsterir. Reform isteklilerinin tm abalan da bu durumu dzehmekti. Mirza Melkom Han daha sonralar1 Londra'da bykeli iken 1885 yihnda
Durub-u Emsal adh bir kitap bastirdi.10 Mirza Melkom Han burada, verdigi projeyi uygulamaya koyuyordu. Harfler ayn ayn basilnupts. Ustelik
imlnm Trkeye uydurulmasi
iin sesliler bol bol kullamhyordu. Bylelikle sonralan Huruf-u Munfasila adiyla Enver Papa tarafmdan orduda ku
lamlacak olan bu alfabe, Mirza Melkom Han tarafmdan ortaya atilmigtt.
Eu yazi tr verecegimiz rnekte de grlecegi gibi okumayi kolaylagtmak ake kara gn iinyorsa da yazmak iin pek pratik degildir. rnegin,
dir. Bunu yazi biiminde yaziyordu. Nanuk Kemal ve Mirza Melkom Han
arasmdaki tartxmasretken Terakki gazetesinde Hayreddin Bey, 'Maarifi Umumiye' adh makalesinde Rusya'yt rnek gstererek elif bada degigikligineriyor ve Ebzziya Tevfik Bey'le tartigmaya giriyordu.11Bu tr tartigmalarm kinciMegrutiyet'ten sonra yogunlagtiguu, ustelikdaha cretkr degigiklik neriteri de yapildigim gryoruz. 19. yzy11boyunca Ali
Sami, Ebzziya Tevfik gibi aydmlar nerilerini hep
Suavi, Semseddin
Arap harflerinin dzeltilmesi etrafmda yogunlagtirnuglardi. Oysa gimdi
Latin harflerinin kabulnden sz edenler de vardir.
latin harflerinin kabuln nerenler iinde Abdullah Cevdet, Hsebagta gelir. Bunlar Arap harfleriyle
yin Cahit (Yalm) ve Celal Nuri (leri)
Trk yazi dilinin karigskhktan kurtulamayacagim, bu harflerle hbir d9 F. A. Tansel, a.g.m,, s. 231 ve Melkom Han'm Farsa mektubunun
vermektedir.
Nanuk Kemal'in zel mektuplamu

skit,Trkiye'de Negriyat Hareketleri Tarihine Bir Baky

stanbul1939, Ek'teki fotogaf

10 Server

11 E A. Tausel, a.g.m., s. 234-238.

metni

ile

Devlet Basimevi,

zenlemenin mmkn olmadigim

minin geligmesinin ancak Latin

ileri sryorlardi. Trk dilinin ve egiti-

harflerinin kabul ile mmkn

olacagnu

savunmaktaydilar. Hseyin Cahit Bey, uygulama iin Arnavutlarm Latin

harflerini almasuu rnek gsterirken, Cell Nuri, hi degilse bir sancak
239
merkezinde
birka yil bu sistemin uygulanmasmi
istiyordu. Bu neri ve
tartigmalarm sonucunda Arnavut halkmi temsil eden bir grup, Meclis-i
Mebusan'a Latin harflerinin kabul iin bir
de verdirmigtir. Anak
Sinop mebusu Hasan Fehmi Efendi, bu takrir aleyhine
eyhlislam'dan
bir fetva alarak, yasalaymasimnlemittir.12
Latin hartlerinin, kendini gizleyen bir taraftari da Sultan IL Abdlhamid gibi grunyor. Ona gre: "Halkmuzm byk cehaletine sebep, okuma yazma grenimindeki glktr. Bu g1gnnedeni ise harflerimizdir." Sultan Abdlhamid, "Belki bu igi kolaylagttrmak iin Latin alfabesini kabul etmek yerinde olur," demektedir.13 kinciAbdulhamid'in tersine
bu konuda inandigim cesaretle savunanlar da vardir. Manastir vilyetinin Grice Sancagi'nda Kuran-1Kerim ve Ulm-u Diniye muallimi olan
Hafiz Ali Efendi, Latin harflerine taraftar oldugu iin iginden atilmietir.
Ancak Manastir Valisi Ali Mnif Paga'mn ricastyla 4 Kasun 1327 (16
Ocak 1911) tarihinde yeniden ige almm14tir.14 Taraftarlarmm artmasma
karym, Latin harflerinin kabul sorunu nygulamada cesaretsilik nedeniyle hasir alti edilmektedir
Arap harflerinden memnun olmayanlar
inde Uygur harflerinin kabuln savunanlar da vardir.15
Fakat kinciMeyrutyet dneminde Arap harflerinin
taraftarlari
dgncelerini kismen uygulamaya koyabildiler. ranhlarm
daha VIII-IX.
yzyillarda Arap harflerini bir lde kendi dillerine uydurabilmelerine
kargm, Trklerin ayru titizligigsteremediginibelirtmigtik. Oysa Trk dilinin ek kk yapisma ve ses uyumu temeline dayanan morfolojik zelligi
(analitik fleksibl), bu tr dzenlemeleri kamilmaz kilmaktadir. Bu dnemde islahatilarm
bapnda gelenler, Milash smailHakki, smailHakki
(Baltactoglu), Celal Sahir (Erozan) ve Cihangirli M. Qinasi'dir.16
Bunlardan
Ismail Hakki ve Cihangirli M. Sinasi,
1912'de 'TadI-i Huruf Mselesi' adh
bir risale yayimlayarak nerilerini sundular. Bu kipiler, seslilerin bol bol
kullamlmasmi istemekteydiler. rnegin ya dve olarak yazilan kelime,
diye yazilan kelime Agg
olunmuy diwe deve o1arak; y,Iolnmy
'takrii'

'islahi'

lktagir,a.g.e., s. 31-32.
13 Suhan Abdlhamid'in 1930'dan sonra yayunlanan bu grg ve dgncelerini
iaren defter, dilimize avrilmigtir. Bkz. Sultan Abdlhamid,
Siyasi Hataraftm,
ev. Salih Can, Hareket Yaymlari, stanbul,1974, s. 177-178.
14 Elif Naci, 'Harf nkilaba
ve Eski Bir Vesika', Cumhuriyet, 29 Haziran 1963.
15 lktapir,
a.g.e., s. 32'de Dobrucah A. H. Mustafa Bey'in bu dmemde Uygur
harflerinin kabuln nerdigi bilirtiliyor.
16 Levend, a.g.e., s. 356-357.
12

ly yapse diye ekilen fiil, ses uyumuna uygun

ye yazilmahdir. a
ly yapsa diye kullaruhp yazilmahdir. Bundan bagka,
I
Trk fonetigi ile ilgisi olmayan g (ayn), (ti), , (sad) ve , (dad) harfleri kullanilmamahdir. Aynca kelimeler konuquldugu gibi yazilmah, eski im1 terk edilmeliydi.17
Islahatilann bu fikirlerini egitim yoluyla uygulamaya koyan iki dgnur ve-egitimci zerinde durmak gerekir kamsmdayiz. Ustelik bu iki
egitimeinin bu yoldaki katkilar bugne degin literatrde yadsmmigtir.
Bunlardan birincisi Sat1 Bey'dir. (Sonralan Arap lkelerine gen ve Sateorisini yapan Iigidir)
t:-Al Husr olarak tamnan ve Arap ulusalcihmm
Sati Bey, megrutiyetin fikir iklimi iinde nemli bir dgnr ve egitimcidir. Daha ok fizik-pozitivist olan bu dgnr, bireyin egitimi sirasmda
bireyci bir topluma ynelik degerlerin kazandirlntasi ve uygulamah gretime agirhk verilmesi taraftanydi. 1910 yllmda kendisinin kurdugu ve
bizdeki ilk rnek olan anaokuluna 'Yuva' adnu vermigtir; Burada Satt
Bey, Trk fonetigine uygun bir imlyi esas almig ve ocuklara kisa zamanda okuma yazma gtmigtir. Sati Bey'inkine benzer bir uygulamayi, daha nceden genig bir gekilde gereklegtiren ikinci kigi ise smail
Gaspirah (Gaspirinski) Bey'dir. Rusya periferisindeki Trk toplumlart,
zerinde egitim ve basm organlari ile etkili olan bu dgnr, Trk fonetigine uygun imlyi okullarda gretmek iin 1883'te Kinm Bahesaray'da ilk IJsul- Cedid mektebini kurmuy ve ayda okuma grettigi
grlnce 20 yil iinde Rusya periferisinin her yerinde bu okullarm samakale
yist 5000'e ikmigtm Ayrica akanhgt Tercman gazetesinin bazi
uygulanmasi
Kugkusuz
bu
imlmn
yazihyordu.
iml
ile
haberleri
bu
ve
iin Gaspirah, dilde de sadelegme ynne gitmig ve Azeri-Oguz lehelerinden alman kelimeleri bolca kullanm14ttr.18 Caspirahiml dzenlemesi konusunda Tanzimat'tan beri rastladig1mix Osmanh dgnrlerinin
nerilerini de dikkate almig grnyor.
ml reformu konusundaki bu neri ve uygulamalar megrutiyetten
sonra etlsili olmugtur. Basilan kitaplarda yeni imlya bir lde dikkat
edildigi, noktalamaya
nem verildigi bilinen gereklerdendii. Buular digmda rnegini daha nce Mirza Melkom Han'm verdigi ve tm ile
Tr.k fonetigini dikkate alan bir yazmm geligtirilip,Enver Paga'nm emriyle orduda uygulamasma
geildigini belirtmigtik. Huruf-u Munfastla,
Cedid,
Orda
Elifbasedenilen bu alfabenin pratik olmadiEnver Yaz2,Hatti
olarak

.a

smailHakki, Cihangirli M. Sinasi,Tadil-i Huruf Meselesi,Nefaset matbaasi, sislalu",

Trk Yurdu, 8
tanbul 1330 (1912);bu fikirlerini smailHakki "Harflerin
Mart 1328 (1910)No: 8'deki makalesinde yaymIandt.
18 rney 23 EylI 1895 (Ortodoks Rus Tak. Gre) tarihli Tercman'da yer alan
bir haberde; "Yere atub, ayak ile basub... hanelerine kaytmaya mecbur bulundular" gibi kelimelere rasthyoruz.
17

gerekesiyle birakildigmi
Birinci
Dnya Savagi'nda GaliSukadarru da belirtelim ki,
ya cephesinde haberlegme Latin harfleri ile yapihyordu.
241
Btn bu uygulama ve giriimler yeni Trkiye Devleti'ne bir miras
harfda,
Arap
ki,
miras
olarak gemi.ptir.Ancak bu
bir yeyi gsteriyor
o
1erinin modern brokraside ve yaygm egitimde kullamlabilecek bir ara
olmadigiydi: Bu nedenle 1920'lerde Latin harflerinin kabul konusu
Trkiye iinde ve digmda tekrar canhhk kazandi. Daha 1923 yilmda zmir ktisatKongresi'nde, delegeleiden biri Latin harflerinin kabul iin
bir neride bulundugunda Kazun Paa (Karabekir), "Latin harflerinin
kabul meselesi, Avrupahlarca bizi blmek ve slam leminden koparmak iin ortaya atilan bir nifak tohumudur," diyor ve Arnavutlarla
Azerbaycanhlarm bu yzden oktan pigman oldugunu ekliyordu. Grlyor ki, yeni Trkiye Cumhuriyeti daha ilk gnlerinden bu tartigmalarla karyt kargtya kalacaktar.
1925'te Bak'da toplanan Trkoloji Kongresi'nde Bekir obanzde,
Hasan Sabn Ayvarof, Agamalioglu tm Trk dillerini konuganlar iin
Latin harflerinin kabuln savundular ve bir genel alfabe projesi nerdiler. Bu kongreye katilan Kprlzade Mehmet Fuat Bey'in tutumu gTenilemedi."
Ancak kendisi, Arahk 1926'da Mill Mecmua'da yayunlakonusu ile ihtisas sahibi olmayanlarm ugnan bir makalesinde,
bu konuyu i; edindigi, bir milletin
gerektigi
herkesin
halde,
ragmamasi
maarif ve kltr hayatmda harflerin nemsiz bir mesele oldugu, Latin
zaten yeni alfabenin yaraharfleriyle medeni terakki saglanamayacagi,
yazmaktadir.22Kprl
tutunamayacagi'm
dolayisiyla
zorluklar
tacagt
Nitekim
Trk Ocagi'nda verdigi
aleyhindedir.
siralarda
harflerin
yeni
o
aiklamigtir.E Trk Ocagi'nda veribir konferansta da bu dgncelerini
len konferans, Darlfnun mderrislerinden pkib (Hsn) Bey'in Akoldugund, bir yabanct
gam gazetesinde akan ve Trkenin ilkel bir dil
verilmfytir.
Bu dgncedilin kabul gerektigini savunan yazisi zerine
olarak',
harfleriLatin
sesi
ye karpi dogan hakh tepkileri Kprl,
Trk
imKprl,
Fuat
ne kargi bir kampanya yrtmelde kullanruytic
durzerinde
harflekinin
lsi ile Arap
ne derecede bagdagtig1 sorunu
'harb

gi ve
biliyoruz."

muhaberatuu

sekteye

ugratacagi'

'harer

'ilmin

19 Bkm.rduSainamesi, stanbul1330 (1914).

20 Gndz Okun (derleyen),Trkiye lktisetKongresi1923 izmir,Haberler, Belgeler,
Yorumlar, S.B.F., (ikincibasig), Ankara 1971, s. 318-320.
21 Bak Trkoloji kongresi iin bkz: Thedor Menzel 'Der. II. Trkologische KongIslam bd. XVI,
ress in Baku (26.1Lbis 6.IIL 1926)' Sonderdruck aus der Z. Der
176.
1926,
Berlin Leipzig
s.
Mehmet Fuat, 'Harf Meselesi', Mill Mecmua, c. 7, no: 75,
22 Kprlzade
Knunevvel 1926, s. 1206-1207.
473-426'da
23 Konferansm metni, Trk Yurdu, c. 4, no: 19, Temmuz 1926 sayisi, s.
yer ahnaktadn.

maksizm,

Namik Kemal'in bu konudaki itirazlan etrafmda Arap harfle-

rinin savunmasuu
yaplyordu. 1926 yih bir yerde, bu konudaki tartigmalann doruk noktasm1 teykil eder. Aym yll iinde Ali Seydi Bey, benzer fi242

kirlere dayanarak Latin harflernin aleyhinde bulunan bir risale yayimlamigt1r. Ali Seyd Bey'in baghca itiraza, Arapa kelimelerin Latin harfleri ile yazilamayacagidiru
Gerekten de bu tr itirazIara cevap, 1930'larda harf devriminin hemen ardmdan baglayan dilde sadelegme hareketi
ile oldu. Bu s1ralarda Dr. smailSkr,Latin harflerinin kabulne kar1
1kmakta fakat Arap harflerinde de nemli bir dzenlemeyi gerekli grmektedir. xkardigt
bror, Latin Harfierinden ve Arap Harfierinden Daha
yisiniBulahm admi tapyordu. smailSkr'nndaha iyisi dedigi alfabede; ti & 21 & dad y sad ,, ayn g gibi yabanct sesli harflerin ve yin
j
e y gibi noktahlarm kaldmlmasi nerilmekteydi. Ayrica, harflerin
bagta, ortada, sonda farkh yazilmasmm da kaldmlmas11stenmekteydi.E
Btn bu tartigmalar 1927 yllmda kesilmektedir. O tarihten sonra basmda yalnizca Latin harflerinin savunucularma rastlamyor. Anlagilan
Cumhuriyet yneticileri bu konuda kesin ve kararh tutumlarmi duyur,

muglardir.

1927 ve 1928 ytllarmda Falih Rifki (Atay), Yunus Nadi, Mithat Sadullah (Sander) basmda srekli olarak Latin harflerinin propagandasmi
yapmaktadirlar. Bir ara Latin harflerinin savunuculugundan vazgeen
Celal Nuri (leri)gimdi gene kdam'daAhmet Cevat (Emre) Vakit'te bu
kafileye katilmiglardir. Mayis 1928'de Byk Millet Mechsi, Arap asilh
Latin (1)rakamlarmi lcabul etmigtir. Bu kanunun grgmeleri s1rasmda,
aslen ulemadan olan Hasan Fehmi,
bagka Latin hurufunun ne zaman kabul edilecegini, gecikmesindeki sebebi' hkmete sormaktadir26 20 Mayis 1928'de bir dil encmeni kuruldu, yeler;Falih Rifkt, Yakub Kadri, Rugen Egref,.R. Hulusi, A. Cevad, Fazil Ahmet, M. Emin
ve hsanBey'dir. Encmen, Latin harflerinin kabul ve uygulanmasi sorunuyla cidd olarak ugra1yordu. 9 Agustos'ta Atatrk'n Sarayburnu konugmasmdan
sonra, bir lde uygulamaya geilmigtir.Agustos ay1iersinde, stanbulniversitesiRektrlg, gelecek yil derslerin yeni harflerle yapilacagm1 a1kladi. Latin harfleri kampanyasimyrtenlerin nde
gelenlerinden Adliye Vekili Mahmut Esat (Bozkurt), Hukuk Fakltesi diplomalrmm yeni harflerle basilmasuu emretti.27 1 Kasim 1928'de Atatrk,
Meclis'i aaynutkunda, getirilen kanuntasarismdan sz ederek, Arap harf'rakamlardan

24 Ali geydi,Latin Harfleri LisammrzaKabil-i Tatbik Midir? kdamMatbaasi, stanbul 1340 (1926).
25 smail
gkr,Infin Alfabesi, latin Harfleri ve Arap Harflerinden Daha yisini
Bulahm, Kader Matbaasi, stanbul1926.
26 Faik Regit Unat, 'Latin Alfabesinden Trk Alfabesine', Trk Dili, c. 2, S. 23,
Apstos
1953, s. 721-737,
27 Sami N. zerdim,Harf Devriminin yks,
T.D.K., no: 202, s. 17-21.

lerini savunan grglerin inandmci olmadigini, bu kugagm, gelecek kugaklarm egitimi ve ilerlemesi iin, ahykanhklanndan fedakrhk etmek zorunda oldugunu bildirdi.E Gerekten de yeni harflere direnme, yazikonusundaki yetenegini kaybetmek korkusundan da geliyordu.
Devrimin ilk anda sarsici etkileri grld, 1 Ocak 1929'dan baglayarak Latin harflerinin istisnasiz uygulanmasi, ders kitab2 stoku yapan bazi yaymevlerinin iflsma neden olurken, gazetelerin satiplan da ilk aylarda dgt. Harf devrimini kisa srede gerekleptirmekbiimindekitu
radikal uygulama, Falih Rifki'ya gre, Atatrk'n, 'Latin harflerinin de
yolundaki endigesinden kayEnvet yazmm akibetine ugrayabilecegi'
naklamyordu.29
Fakat bu sarsmti dnemi, lasa srede sona ermigtir.
Trkiye'de yeni harflerin kabulnden nce, Latin harfleri 1924'te
Kafkasya'da Azeriler, Kumik ve Karaaylar tarafmdan, 1927'de de zbekler ve Kazanhlar tarafmdan kabul edilmigtir. Ancak, amlan yrelerde
Latin harfleri uygulamasi smirh bir deneme niteliginde kalmigtar. Oysa
literatrde bu konuda bir yamlgi devam edegelmektedir.30 Trkiye'de
Latin harflrinin kabulnden sonra, Soxyetlef deki Trk cumhuriyetlerde de Latin harfleri yaygmhk kazanmigtir stelik1928 sonlarmda K1run'da ve Kazakistan'da da Latin harfleri nygulamaya
baglanmigtir. Latin alfabesi yaym yaaru ve egitim dzeyinin olduka dgk bulundugubir dnemde kabul edildiginden, degigikligin bynk soruniar yarattigi sylenemez. Eger bu tr bir yenilik hareketi gecikseydi, daha byk
sorunlar yaratacagma kugku yoktur. Nitekim, Iran'da da Latin harflerinin kabuf tarbymalan uzum zamandir srdg halde, degigiklige kimse cesaret edememigti. 1946'da Ebulkasim Azd Meragi tarafmdan kurulan 'Encmen-i Taraftaran-1Elifbay1Asn'm faaliyeti, bu konuda bir baglangi oldugu halde, tartigmalar yakm zamana kadar srmgt.31 Benzer tartigmayt yapan bir grup srail'dede vardu.
1 Kasun 1928'de kabul edilen alfabe, o zamana kadar fleri srlen alfabe projelerinden daha mkemmeldi. Ashnda Trkede Latin harflerinin Tanzimat'tan beri telgraflarda, bazi szlklerdea2 Yunan harflerinin
kullamldigun biliyoruz.* Ancak,
ise Karaman Rumlarmm ncil'lerinde
1928 devrimi ile getirilen alfabe, bu rneklere gre Trk fonetigine daha
.

28 Zalnt Ceridesi, c. 5, Birinci nikad,Birinci Celse, I Tegrnisani l928, s. 5.

29 Falih Rifla Atay, ankaya,
Dogan Karde; Mat. Sa. A., stanbul1969, s. 440.
30 Bernard Lewis, EmergenceOf Modern Turkey, Oxford University Pmss London,
1961, s.271'de Sovyet Trkik cumhuriyetlerinde
Latin harflerinin kabul edilme
sinin Trkiye'yi etkitemek amacim tayidignu syler. Eu yanhp yarglya, olaya etrathca incelemedigi iin varmaktadit
31 'Alfabe' Trk Ansiklopedisi,c. II, MEB Basunevi, stanbul1966, s. 63.
32 rnegin;Artin Hindoglu, Dictionnaire AbrgTurc-Franais, Vienne 1838.
33 Panaia Diatiki, Giani Teurati Senf,Atinata.Georgi Polumeri'nin Basmas'inde tab
olunmutur,
1838.

243

uygundu. Sadelegen ve-konuguldugu gibi yazahnaya baglanan Trke

iin bu harflerden bagkasi da dnlemezdi.

244

Yaym Katalogu
1929'da Plaklarda Dinledigz
Sanatkrlar / H. S. Gezgin| Seyfe i
27 Mayis / Nazh Ihcak / Tarih
Ajda'tun Elmaslan / Mehmet Murat Somer / Polisiye
Albayun Beni Nezahat leEvlendir / lhamiAlgr / Roman
Altt Bardakta Dnya Tarihi / Tom Standage / nceleme
Amanvermez Avni'nin Servenleri L Cilt / E.Sami/ Polisiye
Amanvermez Avni'nin Servenleri 2. Cilt / ESami / Polisiye
Senem / Adnan zyalmer
/ Halk Hikayesi
gikGarip ile @ah
Athkarmeada Bir Tur Daha / Tiziano Terzani / Anlatr
Atlasm Yku / JeanetteWinterson / Mitoloji
At Sirtmda Anadolu / Frederick Burnaby / Tarih
Avrupa'da Demokrasi zerineDnceler / G. Mazzini / Deneme
Bay Pergembe / G,K. Chesterton / Roman
BaysizSvari / Washington Irving / yk
Batihlagma Yalunda / lber Ortayh / Tarih
Best Of ( Perihan Magden / Deneme
Birileri Kadmlarmuzi Fena Kandmyor / H. Sonsuz elikta;
/ Deneme
Bir Sen Kaldm Yalnizhk Gelince / Ali Poyrazoglu / ykler
Bir SapkaBir Tabanca / Celil Oker / Polisiye
Bulutlar Kuranu / Stephane Audeguy / Roman
Bulutlarm Prensi / Gianni Riotta / Roman
Bono'nun Odasmda / Michka Assayas / Sylegi
Cedric 1 ilkDersler / Laudec, Cauvin / ocuk
Cedric 2 Kar Tatili / Laudec, Cauvin / acut
Cedric 3 Tehlikeli Oyunlar / Izudec, Cauvin / ocuk
Cedric 4 Benim Becerikli Babam / Laudec, Cauvin / ocuk
Cedric 5 Ah QuSinekler / Laudec, Cauvin / ocuk
Cumhuriyetin Kara Kutusu / Yavuz Donat / Ana

Ceset / Celil Oker / Polisiye

1plak
Darwin Komplosu / JohnDamton / Roman
Dehget Migferi / Viktor Pelevin / Mitoloji
Dillerin Gizli DnyAst / Cevdet Kudret / Deneme
Din ve Psikiyatri / Irvin D. Yalom / Deneme
Dilz Yazu 10DYazi / Haydar Ergillen / Deneme
Edgafin Laneti / Marc Dugain / Roman
El Yordamiyla / Claudia Magris / Roman
Eyvah Ak / Sylvie Overnoy / Roman
Fakat Mzeyyen Bu Derin Bir Tutku / lhamiAlgr / Roman
Farkh Ryalar Sokag:| Nazh Eray / Roman
Ferhad ile $irin/ Feridun Anda / Halk Hikayesi
FBrin Einstein Dosyasi / Fred Jerome/ Inceleme
Erom Tallinn To Turkey / Henrik Liljegren / Memoir
Gece Yolculugu / JanCostin Wagner / Polisfye
Citmek / Tahar Ben Jelloun/ Roman
Gzel Sanatlarm Bir Dah Olarak Cinayet / T. De Quincey/ Deneme
Hayatm Sessizliginde / Ash Erdogan / SiirselDGzyaz:
Hayalhane / Berrin Karakap / Roman
Hangimiz Uamadik Sanki Haksizhklara / P. Magden / Deneme

imdekiTimsah / Ali Poyrazoglu / Anfata

/ Tahir Musa Ceylan / Roman
stanbul'daSemai Kahveleri ve Meydan gairlerij O, C. Kaygsh /
stanbulKitabi / Kolektif / Anlatr
kiGenKazm Romaru / Perihan Magden / Roman
Isa'ya Gte Incil / JosSaramago / Roman
Kalemin Ucu / Cevdet Kudret / Deneme
Kalfa ile Kraha / lhamiAlgr / Roman
li Yoksul

Halkbilim

Kapitalizmi Kapitalistlerden Kurkarmak /R. G. Rajan L Zingales / IgDnyas

Karda Kalan z / Ali Koak / yk
Kartal Yuvasi / Anna Kavan / Roman
Kk Ada / Andrea Levy / Roman
Krampanlu Ceset / Celil Oker / Polisiye
Lizka ve Erkekleri / Aleksandr Ikonnikov / Roman
Mavi Kanh Prenses / Jean-Patrick Manchette / Polisiye
Merhaba Tembellik / Corinne Maier / Deneme
Miguel Sakagt / V.S. Naipaul / Roman
Mitlerin Kisa Tarihi / Karen Armstorig / Mitoloji
Nefertiti'nin Esran / Pierre Boulle / Roman
N'Gustro Vakasi / Jean-Patrick Manchette / Polisiye
Oguisuz / Walter Veltroni / Anlati
Once Kalbim / Ayge Emze / Saghk
dnYaamlar / Ali Poyrazoglu / Anlat:
lm Bir Skandal / Haydar Erglen / Qiir
lmBir Varrrug Bir Yokmuy | JosSaramago / Roman
Politik Yazdar / Perilian Magden / Deneine
Penelopia / Margaret Atwood / Mitoloji
Refakati / Perihan Magden / Roman
Safran San / nciAral / Roman
SavrulanIar / Esmahan Aykol / Roman

Smav Stresi / Bengi Semerci / Saghk

/ Uzodinma Iweala / Roman
Sinekkupu'nun Kizi / Luis Alberto Urzea / Roman
Stilist / Aleksandra Marinina / Polisiye
Sudan Adam / John Irving / Roman
Suursiz Canavarlar

afak Portreleri / Erdal Safak/ Deneme

SuBenim lkem/ Mehmet Ali Kihbay / Deneme
pheli Bir lm/ Esmahan Aykol / Polisfye
Tarihin Dng / JoschkaFischer / Dguce
Talin'den Tilrkiye'ye / Henrik Liljegren / Aru
Ufuklarm Efendisi Osmanldar / JasonGoodwin / Tarih
zgnKediler Gazeli / Haydar Erglen / giir
Veronica / Nicholas Christopher / Roman
-Yqlmz Adam Adnan Menderes / Nazh Iheak / Am
Yaradamm12 Medya / Marshall McLuhan / nceleme
Araphrma
Yenieri Agaci / JasonGoodwin / Roinan
Yddiziara Yolculuk / Nicholas Christopher / Roman
Yitik Adanm yks / JosSaramago / Roman
Vatan Dersleri Hal ve Zaman Mektuplan I lbrahim Yildmm
Vampirle Grgme / Anne Rice / Roman
Zaman Geriye Dnmez / Ferhan gayhman
/ Roman
-

Roman