TRKYENN YAKIN TARH

lber Ortayl
TMA YAYINLARI | 2392

Tarih nceleme-Aratrma Dizisi | 25

GENEL YAYIN YNETMEN

Emine Erolu
EDTR

Adem Koal
KAPAK TASARIMI

Ravza Kzltu
1. BASKI

Eyll 2010, stanbul

10. BASKI

Ekim 2011, stanbul

ISBN

978-605-114-316-3
TMA YAYINLARI

Caalolu, Alemdar Mahallesi,

Alaykk Caddesi, No:5, Fatih/stanbul
Telefon: (0212) 511 24 24 Faks: (0212) 512 40 00
P.K. 50 Sirkeci / stanbul
timas.com.tr
timas@timas.com.tr
facebook.com/timasyayingrubu
twitter.com/timasyayingrubu
Kltr Bakanl Yaynclk
Sertifika No: 12364
BASKI VE CLT

nar Matbaaclk
Yzyl Mah. Matbaaclar Cad.
Atahan No: 34 Kat 5
Baclar / STANBUL
Tel: (0212) 628 96 00
YAYIN HAKLARI

Eserin her hakk anlamal olarak

Tima Basm Ticaret ve Sanayi Anonim irketine aittir.
zinsiz yaynlanamaz. Kaynak gsterilerek alnt yaplabilir.

TRKYENN YAKIN TARH

lber Ortayl

LBER ORTAYLI
1947 ylnda dodu. Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesi (1969)
ile Ankara niversitesi Dil Tarih Corafya Fakltesi Tarih Blmn
bitirdi. Chicago niversitesinde master almasn Prof. Halil nalck ile
yapt. Tanzimat Sonras Mahalli dareler adl tezi ile doktor, Osmanl
mparatorluunda Alman Nfuzu adl almasyla da doent oldu.
Viyana, Berlin, Paris, Princeton, Moskova, Roma, Mnih, Strasbourg,
Yanya, Sofya, Kiel, Cambridge, Oxford ve Tunus niversitelerinde misafir
retim yelii yapt, seminerler ve konferanslar verdi. Yerli ve yabanc
bilimsel dergilerde Osmanl tarihinin 16. ve 19. yzyl ve Rusya tarihiyle
ilgili makaleler yaynlad. 19892002 yllar arasnda Siyasal Bilgiler
Fakltesinde dare Tarihi Bilim Dal Bakan olarak grev yapm, 2002
ylnda Galatasaray niversitesine gemitir. Halen Topkap Saray
Mzeler Mdrl Bakan grevini de yrtmektedir. lber Ortayl,
Uluslararas Osmanl Etdleri Komitesi Ynetim Kurulu yesi ve Avrupa
ranoloji Cemiyeti yesidir.
Yaynevimizdeki Dier Eserleri
mparatorluun En Uzun Yzyl
Gelenekten Gelecee
Osmanl Bar
Osmanl mparatorluunda Alman Nfuzu
Osmanly Yeniden Kefetmek 1
Son mparatorluk Osmanl / Osmanly Yeniden Kefetmek 2
Ktada Osmanllar / Osmanly Yeniden Kefetmek 3
Tarihimiz ve Biz / Osmanly Yeniden Kefetmek 4
Tarihin Snrlarna Yolculuk
Osmanl Toplumunda Aile
Osmanl Miras (Taha Akyol ile)

NDEKLER

NSZ / 7
I. ANAYASA TARHMZ
K ASIRLIK ANAYASA TECRBEMZ / 11
1876-1908: ANAYASA TARHMZN K DNM NOKTASI / 15
23 NSAN 1920: YEN MECLS, ESK ANAYASA / 19
1922-1924: LAKLE GDEN ANAYASAL SRE / 25
1924TEN 1961E ANAYASA SERVENMZ / 31
1961 VE 1982 ANAYASALARI / 35
II. YAKIN TARHMZ ZERNE NOTLAR
1915: ANAKKALE SAVAI VE SONRASI / 43
1914-1918: BRNC DNYA SAVAI / 47
1919: ZMRN GAL / 51
23 NSAN 1920: YEN MECLS, YEN RUH / 55
30 AUSTOS 1922: DOU ANADOLUNUN KADERN
BELRLEYEN SAVA / 63
STANBULUN KURTULU GNLER / 67
3 MART 1924: HLAFET NE OLDU? / 71
HARF DEVRM / 77
BE BN YILDIR DEEN ALFABE / 81
ERMEN OLAYLARI VE ARVMZ / 85
1939-1945: KNC DNYA SAVAINDA TRKYE / 89
1950: TRKYEDE DEMOKRASNN BALANGICI / 93
14 MAYIS 1950: DEMOKRASNN LK GN / 97
1950LER DEEN TRKYE / 101
6-7 EYLL 1955: SANCILI GNLER / 105
27 MAYIS 1960: DARBENN 50. YILI / 111
5

ESK VE YEN DEMOKRAT PART / 117

YAKIN TARHMZDE SEMLER / 121
1960, 1971, 1980: ASKER DARBELER / 125
12 EYLLE NASIL GELDK? / 129
12 EYLL NELER GETRD? / 135
III. TRKYENN DI POLTKASI
AVRUPA YOLUNDA TRKYE / 141
TRKYE VE RUSYA / 147
RUSYADA TRKLER / 153
TRKYE VE TALYA / 157
TRKYE VE ALMANYA / 161
TRKYE VE AVRUPA / 165
TRKYE VE SURYE / 169
TRKYE VE IRAKIN GELECE / 173
NEO-OSMANLILAR / 179
KMENLK TARTIMASI / 181
TRKYE VE VATKAN / 185
GEMTEN GNMZE HARCYE / 191
IV. TARHTEN MRASLAR
TRKYE ARKEOLOJS / 201
ANADOLUDA ESK ESER GEZMEK / 207
TRKYEDE EVRE TAHRBATI / 211
KONSTANTN SURLARI / 215
MZEYE EVRLEN CAMLER / 219
SARAYLARIMIZ / 223
SOKAK SMLER / 227
V. ETM SSTEMMZ
DEERLENDREMEDMZ MRAS / 233
ETM SSTEMMZ VE SINAVLAR / 237
6

NSZ

19. yzylda modernleen ve medeniyet izgisini deitiren

tane imparatorluk vardr; Osmanl, Rusya ve ran. Uzaktaki
Japonyay bu corafi evrenin dnda kendine zgn artlaryla deerlendirmeye almamz doru olmaz. Hem de bu
daln uzman deiliz. Bunlardan Rusya, Hristiyan dnyann
paras olmasna ramen Bat tarafndan Bizans ve doulu
olarak grlmtr. Rusya 18. yzyldan beri (ve mutlaka ok
daha evvelinden) Bat medeniyetini benimsemi ve bir asr
sonra bu medeniyetin ana unsurlarndan biri haline gelmitir.
Tm bu gelimelere ramen Rusya ile Bat arasndaki gerilim
sona ermemitir.
Ayn eyi Osmanl Trkiyesi iin de sylemek mmkndr. Osmanl modernlemesi askeri zaruretin sonucudur.
Hayatn btn kompartmanlardaki Batllama bu temel
gereksinmeyi ve zorunluluu izlemitir. phesiz ayn eyi ran
iin de sylemek mmkndr. Kendi geleneksel kltrnn
zenginliine ramen bu arasnda sanayileme ve retim
dzeyi bakmdan farkllklar vardr ve ran zgn geleneksel
kltrne ramen Bat dnyasnn altyapsal modernlemesi
7

LBER ORTAYLI

kadar Rusyann ve hatta Osmanlnn altyapsal modernlemesine ge ayak uydurmaktadr.

phesiz yeni Trkiye, Osmanl mparatorluunun devamdr. Cumhuriyetin ideolojisi ve rejimi kendine zgn bir
dnyada zgn sorunlarla ortaya kmaktadr. Bizim kuak
bu sorunlu hzl deiim dnemini yaamtr. Trk adalamasnn gzlemcileri, tanklar olarak baz deerlendirmeleri
yapmak hakkmz ve grevimizdir.
adalamamzdaki anayasal, d politik ve kltrel kurumlardaki baz sorunlar burada ksa makalelerle ele aldk.
Trkiyenin yakn tarihi zerine notlardan oluan bu alma hi phesiz ki bu alandaki dier almalarmn bir zet
takdimidir. Kitabn basmnda ve dzenlenmesinde yardmc
olan Tima Yaynlarna ve Adem Koala teekkr ederim.
lber Ortayl
Topkap Saray Mzesi

I.

ANAYASA TARHMZ

K ASIRLIK ANAYASA TECRBEMZ

Anayasalar siyasi bir kurulu olan devletin ana rgtlenmesindeki doktrin ve ilkelerin yansd belgelerdir. Belgelerden
sz ettik ama belge halinde ortaya kmayan anayasal sistemler
de vardr; yeryznn en eski ve mkemmel demokrasisi Britanya iin anayasa belgesinden sz edemeyiz fakat mkemmel
ileyen bir anayasal mekanizmas vardr. Baz bklmez kural
ve kurumlar bir parlamento kararna, hatta hkmdarlk ile
meclis arasndaki bir szlemeye bile dayanmaz; tarihin ak
iinde oluan adetler ve karlkl kabul edilen davranlardr.
Amerikan devriminin ve Fransz ihtilalcilerinin beyanname
ve szlemeleri arpc anayasal belgelerdir. Hele Amerikan
anayasas deiikliklerin ancak eklerine konduu, orijinaline
el srlmeyen bir belgedir. Fransz anayasas ka defa deiti;
ruhunun ayn kald iddia ediliyor. yle mi?
Anayasalarn toplumu ileriye gtren, nclk eden belgeler mi, yoksa o toplumun dzeyini yanstan yaplanmalar
m olmas gerekir, bu tartlr. Sovyetler Birlii anayasas
komnizm yolunda ilerleyen bir toplumun, o andaki durumunu ve yaplanmasn yanstan bir belgeydi. Nitekim siyasi
11

LBER ORTAYLI

ve idari hayatta politikay belirleyen yneticiler, ikide bir

Anayasann falanca maddesine gre aktr ki... slubuyla
deil, Marksizmin, Leninizmin ilkelerine gre gayet aktr
ki... slubuyla konuurlard.
Cezayir anayasas devletin kuruluu srasnda gayet ksa bir
belgeydi. Buna karlk 60 yllk Hindistann halen yrrlkte
olan ve titizlikle itaat edilen anayasas ise inanlmaz ayrntlar
ieren kocaman bir kitaptr. Bu muazzam ve renkli ktay bir
arada tutan, varln devam ettiren akide ve prensipler bu
anayasaya ilenmitir.
Dnya devletlerinde anayasay dilinden drmedii halde
rafta tutanlar vardr. Zaten itaat edilse de, bir anayasadan
bekleneni vermeyecek anayasalar da vardr. Baz anayasalarda
seim mekanizmas ile badamayan kurumlar yer alr. Bunlar
bir grubun hakkn snrlayanlar olduu gibi, aksi durumlar da szkonusu olmutur. Mesela alacak ey, ran slam
Cumhuriyetinin anayasasnda nfusu ok az olan Zerdti,
Yahudi ve Ermeni cemaatlerine birer veya ikier mebusla
mecliste temsil hakk verilir. Sovyetler Birliinde de her aznln gazete, kitap karma hakk vard. Bu nedenle Nzm
Hikmetin iirlerini 75 adet basmakla vnen aznlklar vard;
nfuslar o civardayd.
Dnyada her anayasa mkemmel ve uygulanyor demek
deildir; baz anayasalarn uygulanabilirlii tartlrd. Nitekim yakn gemite karde Pakistann eriat nda hazrlanan
anayasalar atma ve anlamazlk yaratan denemelerdi; hepsi
de askeri darbe ve rfi idare kanunlar ile rafa kalkt.
Oysa daha 19. asrda Ahmet Cevdet Paa slam devletinin
anayasas kelamdr demiti. Bu hkm hemen bir banazlk
12

TRKYENN YAKIN TARH

diye deerlendirmeyelim. 19. yzyl dnyasnn bol grltl

ama kof anayasa metinlerine bakp ngiliz parlamentarizmine
ve sistemine takdiri ak olan bir dnrn slm dnyas
iin zledii anayasal sistemi ifade etmekteydi. Trkiyede
Britanya tipi bir parlamentarizm mmkn olabilir miydi?
Cevab tarih verdi: Hayr... ki asrlk anayasal tecrbelerimizi kmsemeye kimsenin hakk yoktur ama herkesin yolu
kendine gredir.
1839 Tanzimat Ferman bir anayasal gelimedir. nk
imparatorluk tebaasnn dinini kamusal hizmetlere ve katlma
yanstma konusunda eitlik getiriyordu. Asl nemlisi vergi
meselesinde kanuna dayanlyor, ceza ve muhakemata insan
hayat asndan teminat getiriliyordu. Bu kurumlar 1856
Islahat Ferman ile daha da gelitirildi.
Kimse bu iki belgenin kt zerinde kaldn iddia etmesin; imparatorluun idari ve hukuki corafyas deimeye
balamt. Kukusuz hemen ngiltere ve Fransa klna girmedik ama milliyetler anda imparatorluun her kesinde
bir yangn vard ve gene de tebaa- ahane gerek tebaa olma
yolunda ilerliyordu.
Gerek u ki anayasa olsun veya olmasn diyenler arasnda
1848 Avrupasnn her yerinde kan dklyordu. Rusya ve
Avusturya bu fikre en tahammlsz olanlar, hatta milliyeti
ve liberal ayaklanmalar birlikte bastrdlar. Osmanl onlarn
karsndaki insanlar bu lkeye kabul edip grev ve rtbe
vermekte hibir mahzur grmedi.
19. yzyln Rusyasnda liberal bir anayasa istemek bile
ho grlmez bir zndklkt. Aslnda Boleviklerin kart ve
muhafazakr bir parti olan KADET (yani anayasac demok13

LBER ORTAYLI

rat) partisi iktidar yarm yamalak elde edene kadar 1905 ve

1917 htilali yaand.
Osmanl mparatorluunda ise anayasa sanldnn aksine
dehet uyandran bir metin deildi. 1876da stanbulda Tersane Bykeliler Konferans topland ve kaynayan Rumelinin
sorunlarn tartrken, Siz despotsunuz, slahat yapn, yoksa
Balkanlardaki halklara zerklik verin diyorlard. Hariciye
Nazr Savfet Paa bunalml anda, bir sabah u duyduunuz
top sesleri Osmanl Devletinin artk anayasal bir monari
olduunu ilan ediyor, her ey dzelecek dedi.
Toplant dald ama kimse pek oral deildi. Grelim
bakalm nasl bir meclis kuracaklar, zgrlkleri nasl uygulayacaklar? diyorlard. Rusya sefiri ise Siz ne yaptnz
sanyorsunuz, yani bu konferansn almasn bu yolla nleyeceksiniz. Rusya imparatorluunu Avrupada anayasasz ve
parlamentosuz tek lke olarak brakma aybna iteceksiniz.
Bu teebbsnz size pahalya mal olacaktr dedi. ok gemeden 1877 Trk-Rus Sava patlad. Merutiyetilerimiz
anayasalarna (Kanun-u Esasi) ve ngiltereye ok gvenip
bu harbe girmekte fazla tereddt etmediler. 1877 Osmanl
Meclis-i Mebusan da bu sava nedeniyle tarihte kald.

14

1876-1908
ANAYASA TARHMZN K DNM NOKTASI

1876 Anayasasnn yani Kanun-u Esasinin toplanmasn

emrettii Meclis-i Mebusan 19 Mart 1877de topland. mparatorluun yedi iklim drt bucandan gelen mebuslarn
bazlar bu kadar renkli bir kalabal ilk defa gryordu, bu
bir imparatorluktu. Reis Ahmet Vefik Paa valiliklerinden
edindii hoyrat bir slupla meclisi ynetiyordu. Syledik ya,
bu byle olacak gibi cevaplarla sz kesiyordu, hatta bir Rum
milletvekilini Otur yerine eek herif diye halad.
Valilii zamanna has bu tavr; imparatorlukta yaygn seim yaplamadan, her vilayetin seilmi saylan vilayet idare
meclis yelerinden bazlarnn mebus diye bakent stanbula
yollanmalarndan ileri geliyordu. Bu mebuslar acaba nasl
toplanacaklar? diye kmseyerek soran diplomatlardan
bazlar; Pekl meclisin oturumlarnda bir mzakere alkanl olduu grld. Mebuslar oturduklar yerlerden soru
soruyor veya mdahalede bulunuyorlar diyordu. Anlalan
vilayet idare meclislerinin toplant geleneini hem mebuslar,
hem de Reis Ahmet Vefik Paa srdrmekteydi.
15

LBER ORTAYLI

1876 Anayasas siyasi partiler, dernekler gibi kurulular

zerinde hkm beyan etmiyordu. uras bir gerek ki, imparatorluk o tarihe kadar bu gibi kurulular da tanmyordu.
Osmanl mparatorluunda siyasi grup, Balkanlarda ayaklanan gizli ihtilal eteleri demekti. urada burada bir araya gelen
siyasi aydn kmelerinin bile ne derecede bir kulp olduunu
bugn tarihiler tartyor.
O gn toplanan milletvekillerinin iinde Trke bilmeyenler bile vard. Gelecek iin seim kanunu tartlrken,
milletvekillerinin Trke bilme mecburiyeti hkmne Arap
mebuslar itiraz etmi, Ahmet Vefik Paa da Aklnz varsa drt
yla kadar renirsiniz demiti. Bugn bizim iin aka gibi
grnen bu manzaralar aslnda bir eski meclis geleneine
dayanan, bir adalamann balangcn tekil eden ve adeta
yeni bir gelenek douran davran biimleridir.
Anadolu mebuslar stanbuldan gelenlere, Biz Tanzimat
balangcndan beri seim denen adeti iyi biliriz, siz daha ilk
defa grdnz diyorlard ki, doruydu. Anadolu eraf idare,
belediye meclislerine, eitli alma kurullarna seim yapma
alkanln edinmiti. uras bir gerek, temsilcilik alkanl
ve sresi bakmndan bu adamlar, her yasama dneminde
yelerin te ikisinin deitii bugnk meclislerimizden
ok daha tecrbeliydi.
Bir konu daha var; Trk-Rus Sava srerken bile bu mecliste d politika tartld. Oysa bundan sonra 1965 dnemine
kadar d politika bizim meclislerimizde pek tartlmayan konulardandr. 1877 Mebuslar Meclisinin te biri gayrimslim
yelerden oluuyordu. Bu 19. yzyl iin bir devrimdir. Hibir
lkede hakim dinin dndakilere bu kadar yksek bir temsil
hakk verilmemiti. Hatta sonraki Rus Duma meclislerinde
birka Mslman mebus olduysa da, Yahudi mebus yoktu.
16

TRKYENN YAKIN TARH

II. Abdlhamit bu yapsndan dolay sava zamanndaki

olumsuz roln bahane ederek meclisi datt. Ayan Meclisi,
yani Senatonun yeleri de Mebuslar Meclisi kadar Hristiyan ve Trk olmayan yeleri ieriyordu fakat Ayan Meclisi
datlmad. Kayd hayat artyla tayin edilen Ayan yeleri,
II. Merutiyet yllarnda bile Rum Patrikhanesinin logotti
nl Logofet Bey gibi grevini srdrd.
Hekim Marko Paa da Ayan azasndand. II. Abdlhamit
her eyi yasak ediyordu, matbuat da bilindii gibi sansr
altndayd ama anayasaya gre Matbuat kanun dairesinde
serbesttir. Yine bu anayasann acayip saylabilecek nl 112.
maddesine gre, padiah ammenin selameti iin gerekli grdn yargsz srgne yollayabilirdi.
Anayasann babas diye ilan edilen, fakat anayasa tekniklerinden ve hukuk metinleri hazrlamaktan pek haberdar
olmad anlalan, aslnda sadece bizim imparatorluumuzun deil, btn Avrupann en byk valisi Mithat Paa,
sadrazamlna baklmadan ve daha meclis toplanamadan,
Glcemal vapuruyla yurtdna srld.
II. Abdlhamit metnin zayf bnyesinden yararlanarak,
meclis toplanmadan anayasal rejime ilk oyununu oynamt.
Anayasa tabii ki kaldrlmad, kaldrlmasnn lzumu yoktu.
Kanun-u Esasi devlet yllklarnda devaml olarak bakede
yer ald.
Bu saydmz nedenlerden dolay 1908 Temmuzunda
Makedonyada ayaklanan askerler Kanun-u Esasinin ilann
deil, baz maddelerinin yeniden yrrle konmasn istemilerdir; daha dorusu Meclis-i Mebusann toplanmasn.
Anayasada yaplan yeni deiiklikler, hkmet denen kurumu ortaya kard; nk 1876 (Hicri 1293) Anayasasna
17

LBER ORTAYLI

gre hkmet; meclis seemez, sadrazam ve nazrlar padiah

tayin ederdi. Bu Prusya modeliydi ve bizim eski Osmanl
ananesine de uygundu. Burada bir noktay nemle belirtelim;
herkes 1293 (1876) Anayasasnn rnei olarak Belikay
veya rahmetli Cokun ok Hoca gibi Prusyay gsterdi.
Oysa hepsidir. Komisyon btn anayasalar evirtip nne
koymutu. Osmanl, itfaiye nizamnamesi iin dahi ayn yolu
izlerdi. Ananeyle alakas olmayan bir yenilik; toplanan Heyet-i
Vkelann hiyerarisinde sadrazamdan sonra eyhlislamn
yer almasyd. Oysa eski imparatorlukta eyhlislam efendi,
yani bir baka deyile bakent stanbulun mfts, Divan-
Hmayun yesi deildi. 1908 tadilatnda da eyhlislamn
yerine kimse el sremedi.
1908 deiiklikleriyle basn hrriyeti getirildi. Matbuat
hrd ama bir mddet sonra Galata Kprs zerinde gazeteciler ttihatlarn fedaileri tarafndan vurulmaya baland.
Siyasi partiler yani frkalar ve kulpler, hatta amele cemiyetleri
mantar gibi tredi ama gerek anlamda bir tek siyasi parti
vard ki Balkanlarn komitac geleneinden geliyordu: ttihat
ve Terakki Cemiyeti.
Cemiyet ksa zamanda her eye hkim oldu, ikinci seimler
sopal seim diye anld, bir mddet sonra hi tahamml
edemedikleri iin meclisi tatil ettiler. mparatorluk yllarca
kanun kuvvetinde kararnameler ile ynetildi. Tabii diktatr
ynetimlerin kendine gre avantaj da vardr; brokrasi, ordu
ve eitim II. Merutiyet yllarnda modernleti. ttihatlar
vatanseverdi, bu onlarn hem gcyd, hem de hatalarnn
bir nedeni...

18

23 NSAN 1920
YEN MECLS, ESK ANAYASA

ttihat ve Terakki Frkas 1918in sonunda kaybedilen savan ardndan kendini feshetse ve nderleri yurtdna iltica
etse de, Trk siyasi hayatndan ekilmi deildir. ttihatlk
bir iar yani misyondur ve ttihat demek hayatlar pahasna
dayanma iinde olan yoldalar topluluu demektir.
Yollar ayrlm olsa dahi, yoldalarn sorumluluklar bir
lde devam ederdi. 1926da idam edilen nl Maliye Nazrmz Mehmet Cavid Beyin olu, hepimizin tand iar
Yaln, Hseyin Cahit (Yaln) Bey bytmtr. Ayn zat,
evvelce beraber olduklar fakat sonra yollar ayrlp muhalif
cepheye geen ve zmitteki feci hadisede lin edilen Dahiliye
Nazr Ali Kemal Beyin kendisine snan eini ve olunu
himaye etmi ve yurtdna gndermitir. Bu ocuk nl bykelimiz Zekidir (Kuneralp).
ttihatlar nerede olursa olsun birbirleriyle ilikileri olan,
belirli zamanlarda ortak hareket edebilen bir zmreydi. stanbuldaki Fransz igal komutan Franchet Desperey her eye
19

LBER ORTAYLI

ramen btn dinamizmin miskin ve rk ihtiyar Trklerde

deil, bu gen Trklerde olduunu hakl olarak belirtmitir.
Cumhurbakanmz Celal Bayar, Demokrat Partinin ba kurucusudur ama Benim partim diye sz ettii Demokrat Parti
deil, ttihat ve Terakki idi ve o Yassadada dahi ttihatyd.
Hi kukusuz nde gelen ttihatlar dardaki Enver
Paann yannda olsalar da, geni ye zmresi her yerde Ankaradaki hkmetin etrafnda topland. Partinin asl unsurlar Enver ve Talat Paann adamlaryd. Ankaraya Enveri
getirmek iin her trl siyasi manevray denediler ama eski
ttihatlar Milli Mcadeleye katld. Mtareke stanbulunda
devlet ve cemiyet hayat acaba nasld?
Osmanl imparatorluk topraklar yani Memalik-i Mahrusa
mtareke annda tespit edilen snrlara ramen, daha geni lde igal edildi. Yakndaki bar anlamas akas klm
bir Osmanl ile yaplmak isteniyordu. Asl nemlisi bakent
igal altndayd, padiah ve hkmet oradayd fakat kentin
statsnn ne olaca tartlyordu.
gale ramen devletin hkmranl devam ediyordu.
phesiz her bakanlk (nezaret) ve her devlet ofisi igalcilerin
denetleme ve mdahalesine akt. Mesela Osmanl arivlerine
bile bakld ve o zaman Ermeni tehciri ile ilgili nemli deliller
karamadlar. Osmanl bakentinde sefaretler ve sefirler vard.
rnein paralanan Rusyann bnyesinden kan Ukrayna
ve Azerbaycan sefirleri stanbuldayd. Sonradan Sovyetleen
Azerbaycann sefiri Abilof Yolda ise Ankaraya gnderildi.
Osmanl Devletinin sefaretleri de d dnyada temsile
devam etti; yenilmi ordumuz datlm deildi ama silahlara
el konmutu ve gzetim altndayd, btn nezaretler de y20

TRKYENN YAKIN TARH

leydi. Ama devlet ve brokrasi 1920den itibaren Ankarann

emrine girecek unsurlar derhal kard.
Asl nemlisi Mara, Antep, Urfa ve ukurovadaki yenilgisinden sonra Fransa, igali pek yrtemeyeceini anlamt.
Britanyal mttefiklerinin tavr Fransay Anadolu tarafna
itti. talya ise harbin bittii anda mttefikleri ngiltere ve
Fransann agzl ve nankr(!) tutumlarnn ne olduunu
grdnden ve bilhassa Bat Anadoluda Yunanistann kendi
karlarna kar bu iki devlet tarafndan kullanlmasndan
dolay oktan Ankaradaki Milli Mcadeleyi desteklemeye
hazrd.
Bakentimizde sadece Britanya ve yerli destekilerinin yaratt terr esiyordu. Sur iindeki stanbul Franszlarnd ve
burada Anadolucu gruplar daha rahat hareket edebiliyordu.
Kadky blgesinde ise talyanlar vard. Karmama ve iyi
geinme ilkesini ilan ettiklerinden, ngiliz igal komutanl
skdar ve demiryol boyuna el atmt.
stanbulda ise grlmemi bir fakirliin yan sra sefahat,
sanat hayat, deiik siyasi partiler ve sendikalama hareketi de
grlyordu. Siyasi tarihiliimizde bunu merhum Profesr
Tark Zafer Tunaya yeterince tasvir etmitir.*
19 Mays 1919da Samsundan balayan hareket, Erzurum
ve Sivas kongreleri bizim siyasi hayatmzda yeterince incelenmi deildir. Merhum milletvekili Mahmut Gololunun III.
Merutiyet diye bahsettii bu dnem; stanbuldaki hkmete
kar padiah ve halifenin hukukunu korumak adna yaplm
*

Bkz. Tark Zafer Tunaya, Trkiyede Siyasal Gelimeler 2 (1876-1938),

Mtareke, Cumhuriyet ve Atatrk Dnemi, Bilgi niversitesi Yaynlar,
2009.
21

LBER ORTAYLI

bir darbeydi ve parlamento kurumu ile meruiyet esaslarna

ar dikkat gsteriyordu.
1876 Kanun-u Esasisi anayasal bir monarinin belgesiydi.
Bu hkmet ise meclis stnlne dayanan, anayasaclarn
konvansiyonel dedikleri bir sistemin hkmetiydi. unu belirtmek gerekir; Damat Ferit Paann ksa sren hkmetleri
dnda stanbulda kurulan hkmetlerin zaman zaman bir
lde Ankara ile uzlamaya, hi deilse ztlamamaya gayret
ettikleri aktr. Mesela Ankara Antlamasndan sonra Pariste
Ankara hkmeti de bir elilik at. stanbul hkmetinin
temsil edildii imparatorluk sefareti de oradayd. Mfit (Tek)
Bey ile stanbulun temsilcisi Muhtar Bey hi de yle Federal
Alman ve Demokratik Alman sefirleri gibi davranmyormu.
Hatta bir resmi yemek verildiinde, imknlar olmayan Ferit
Beyin Muhtar Beyden yemek takmlarn ve mobilyay dn
ald da olurmu. mparatorluk brokrasisi Trkiyenin geleceini nemli lde Ankarann kurduunu gryordu.
1920 yl 23 Nisan gn toplanan TBMMyi oluturan
mebuslar, tm yetki ve dokunulmazl Britanya igal gleri
tarafndan yerle bir edilmi, srlm ya da Ankaraya snm
kiilerin yan sra; Anadoludaki kongrelerin ve yerel glerin
yollad temsilcilerdi. Anadoludan yeni gelen mebuslarla
birlikte stanbuldaki meclisin her yesi Ankaradaki meclisin
de tabii yesiydi.
1876 Kanun-u Esasisi yrrlkteydi ama temel hibir
kurum ve ilkenin uygulanabilir olmad akt. Makam-
saltanat ve hilafetin kurtarlmas iin Ankarada millet adna
meclis toplanmt. Meclis bakan yrtmenin de bakany22

TRKYENN YAKIN TARH

d. Mustafa Kemal Paa stanbulda datlan son Meclis-i

Mebusana Ankara mebusu seilmi fakat gitmemiti.
Yeni meclise stanbuldan gelen yelerden ve son Mebusan
Meclisi Bakan Celalettin Arif Bey de TBMMnin bakan
vekiliydi. Ankaradaki meclis toplantsnn al treninde o da
bir konuma yapm, oturumlar da sk sk ynetmiti. Galiba
yakn gelecekte Trkiyenin Anadolu merkezli bir cumhuriyet
olaca hissediliyordu ve stanbul hkmetlerinin bazlar bu
nedenle uyum havas iindeydi.

23

1922-1924
LAKLE GDEN ANAYASAL SRE

Meclisin alndan dokuz ay sonra 20 Ocak 1921de,

TBMM hkmeti ikinci bir anayasay kabul etti. Bu ikinci
anayasa birincisini yani saltanat dneminin 1876 Kanun-u
Esasisini ortadan kaldrmyordu. Makam- saltanat ve hilafetin kurtulmas iin Ankarada kurulan hkmetin meruiyyet
kayna neydi?
Cevap; vilayetlerden seilerek gelen ve hkimiyetin tek
kayna olan milletin vekillerinden oluan bu Trkiye
Byk Millet Meclisi yrtme kuvvetini de iinden semeli
ve meclis yrtme ve yargya da hkmetmeliydi. Yani meclis
reisi yrtmenin, dolaysyla hkmetin ba olacakt; en
yksek temyiz mercii idi. Bu reis Mustafa Kemal Paadr.
Vekil adn alan nazrlar meclisin tek tek oylayaca kimseler
olacakt. Hatta Milli Mdafaa Vekili Fevzi Paa ve Erkan-
Harbiye Vekili Miralay smet de asker ve mebustu. Bu, 1924
Anayasasndan (daha dorusu cumhuriyetin ilanndan) sonra
deiti. O zaman Fevzi Paa (akmak) komutanl mebuslua
tercih edecek ve milletvekilliinden istifa edecektir.
25

LBER ORTAYLI

1921 Ocaknda kabul edilen yeni anayasann ad Tekilat-

Esasiye idi; yani Trkiye Byk Millet Meclisi ve ona bal
organlarn alma ve rgtlenme esaslarn tespit ediyordu.
Bu anayasann Trkiye tarihinde bundan sonra da grlmeyecek biimde, vilayetlerde yerel ynetim uralar kurulmasn
ngrdn belirtelim.
phesiz bu hkm tatbik edilmedi, edilemedi. Saltanat ve hilafetin kurtarlmas iarna ramen, artk yeni
Trkiyenin gelecei belliydi. Ordu Trkiye Byk Millet
Meclisi ordusuydu, hkmet Trkiye Byk Millet Meclisi
hkmetiydi, btn idari organlar yani devlet kurulular
meclise balyd.
Savaan Trkiyenin Byk Millet Meclisinde muhalefet de vard; hem de yle sanld gibi saltanat taraftar,
muhafazakrlardan oluan bir zmre deildi bu. kinci grubun iinde her trl sol fikir sahibi, hatta Sovyetlere sempati
duyanlar da mevcuttu. Bakomutan ve karargh bu meclisle
birlikte sava yrtyordu. Fransz htilalinden beri grlmeyen ve grlemeyecek bir konvansiyonel sistemdi bu;
nk konvansiyonel sistemde meclisler lider grubunu izler,
hele ortada bir harp ve darp var ise farkl sese pek tahamml
gsterilemez.
Zaferler yeni yaplanmalar getirir. zmire girildi, Padiah
VI. Mehmed Vahidettin saltanatn sonunun geldiini anlad.
30 Ekim 1922 tarihli meclis karar, Osmanl saltanatnn inkraz ve Trkiye Byk Millet Meclisi hkmetinin teekkl
ettiine dair, Heyet-i Umumiye karar bal ile geti. Son
padiah bu karardan sonra 10 gn iinde lkeyi terk etti;
onun asndan isabetli ve ihtiyatl bir karard.
Artk Kurtulu Savandaki meclis stnl yerini h26

TRKYENN YAKIN TARH

kmete terk etmektedir. stanbuldaki saltanat ve hkmet

de sona ermitir.
1 Kasm gecesi alnan genel kurul karar fiili durumu kesinletirdi. Geri Osmanoullar hanedan daha 1,5 yl hilafet
kurumu etrafnda stanbulda var olacakt.
Hilafet siyasi iktidar olmadan var olabilir mi? slam tarihinde kukla hilafet; Seluki hanedan ve Abbasiler, sonra
lhanllar ve Abbasiler ve nihayet Memluklar ve Abbasiler
ikilemi gibi rneklerle yaamtr. Ama bin yllk hilafet bu
rneklere uygun bir kurum deildir.
Devlet ve devlet reisi olan yerde halife vardr. slam tarihinde tek hilafet devri de olmutur; Drt Halife devri, Emeviler
devri ve 16. yzyldan sonra bir sre Osmanllarda olduu
gibi... Bunun dnda halife unvann tayan hkmdar
ve hilafet iddial birka devlet her zaman vard, dorusu da
buydu. nk hilafet ruhani bir kurum deildir.
1922 Trkiyesindeki zgn olay, 1300 yllk slam tarihinde ilk defa olarak mmet adna bir organn yani Trkiye
Byk Millet Meclisinin halifeyi semesidir. Bu halife aslnda veliaht- saltanat olan Abdlmecid Efendinin saltanat
hakkndan vazgeerek yalnzca halife olmay kabul etmesi ve
unvan olarak sultan veya han deil, ehzadeler gibi efendi
olarak anlmasdr.
Ayn ekilde 1,5 yl sonra 3 Mart 1924te meclis karar ile
hilafetin kaldrlmas da aslnda nazariyeye uygun ama pratikte grlmeyen bir uygulamadr. Bir Millet Meclisi karar
ile halifenin hal edilmesi, 1909 Mart sonunda Yeilkyde
toplanan Meclis-i Umuminin II. Abdlhamidi tahtndan
indirmesi gibiydi.
27