Genel Dilbilim 1 PDF

T.C.
ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2378

AIKRETM FAKLTES YAYINI NO: 1375
GENEL DLBLM-I
Yazarlar
Prof.Dr. Sumru ZSOY (nite 1)
r.Gr. Ayla BALCI (nite 2, 3, 4, 5)
Do.Dr. mit Deniz TURAN (nite 6, 7, 8)
Editrler
Prof.Dr. Sumru ZSOY
Yrd.Do.Dr. Zeynep ERK EMEKSZ
ANADOLU NVERSTES
Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

Uzaktan retim tekniine uygun olarak hazrlanan bu kitabn btn haklar sakldr.
lgili kurulufltan izin almadan kitabn tm ya da blmleri mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik kayt
veya baflka flekillerde oaltlamaz, baslamaz ve datlamaz.
Copyright 2011 by Anadolu University
All rights reserved
No part of this book may be reproduced or stored in a retrieval system, or transmitted
in any form or by any means mechanical, electronic, photocopy, magnetic, tape or otherwise, without
permission in writing from the University.
UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Genel Koordinatr
Prof.Dr. Levend Kl
Genel Koordinatr Yardmcs
Do.Dr. Mjgan Bozkaya
retim Tasarmcs
Do.Dr. Cemil Ulukan
Grafik Tasarm Ynetmenleri
Prof. Tevfik Fikret Uar
r.Gr. Cemalettin Yldz
r.Gr. Nilgn Salur
lme Deerlendirme Sorumlusu
r.Gr. Serpil Kodar
Grafikerler
Ayflegl Dibek
Ufuk nce
Hilal Kkdaaflan
Glflah Ylmaz
Kitap Koordinasyon Birimi
Yrd.Do.Dr. Feyyaz Bodur
Uzm. Nermin zgr
Kapak Dzeni
Prof. Tevfik Fikret Uar
Dizgi
Akretim Fakltesi Dizgi Ekibi
Genel Dilbilim-I
ISBN
978-975-06-1045-5
1. Bask
Bu kitap ANADOLU NVERSTES Web-Ofset Tesislerinde 7.800 adet baslmfltr.
ESKfiEHR, Eyll 2011
iii
indekiler
indekiler
nsz ............................................................................................................
vii
Dil ve Dilbilim ..........................................................................
DL VE DLBLM ..........................................................................................
DL BLMEK NE DEMEKTR?........................................................................
Sesbilim..........................................................................................................
Szck Bilgisi ................................................................................................
Tmce Bilgisi .................................................................................................
Anlambilim.....................................................................................................
DL YETS VE EDM ....................................................................................
DLBLGS NEDR? .......................................................................................
Betimlemeli Dilbilgisi ....................................................................................
Kuralc Dilbilgisi ............................................................................................
retici Dilbilgisi...........................................................................................
DL EVRENSELLER .......................................................................................
DL EDNM..................................................................................................
DLBLM NEDR? ..........................................................................................
fiARET DLLER.............................................................................................
zet................................................................................................................
Kendimizi Snayalm......................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ............................................................
Sra Sizde Yant Anahtar ..............................................................................
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek Kaynaklar ...............................................
3
3
5
6
7
9
9
10
10
10
10
10
11
11
12
13
14
15
16
17
17
Biimbilim I: Szck................................................................ 18
GRfi ..............................................................................................................
SZCK VE SZCK TANIMA ...................................................................
Szck Tanmada Kullanlan ltler .........................................................
SZLK, SZLKBRM, SZCKBM...................................................
BMBLMSEL SRELER ..........................................................................
ekimsel ve Szlksel Biimbilim ...............................................................
zet ...............................................................................................................
Kendimizi Snayalm .....................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
2. NTE
19
19
20
23
25
25
29
30
31
33
33
35
Biimbilim II: Szck Yaps ................................................... 36

GRfi ..............................................................................................................
BMBRM...................................................................................................
BMBRM TRLER...................................................................................
Baml ve Bamsz Biimbirimler ..............................................................
Tretimsel ve ekimsel Biimbirimler .........................................................
BMBRMLERDE SIRALAMA.....................................................................
ALTBMLK: BMBRMLERN GEREKLK KAZANMASI ....................
1. NTE
37
38
40
40
41
45
49
3. NTE
iv
indekiler
Altbiimlii Douran Sreler ......................................................................

Sesbilimsel Koflullanma...........................................................................
Dilbilgisel / Biimbilimsel Koflullanma..................................................
Szcksel Koflullanma ............................................................................
DER BMBLMSEL SRELER..............................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
Yararlanlan nternet Kaynaklar...................................................................
4. NTE
Biimbilim-III: Szlksel Biimbilim...................................... 60

GRfi ..............................................................................................................
SZCK YAPMAYA DAR............................................................................
SZLKSEL BMBLM..............................................................................
Z KAYNAKLI SRELER............................................................................
Tretme....................................................................................................
Eklemeli Tretme ....................................................................................
Eklemesiz Tretme..................................................................................
kileme .....................................................................................................
Gerioluflum ..............................................................................................
Ksaltma ...................................................................................................
Bileflme ..........................................................................................................
Bileflikler ve bekler ..............................................................................
Bileflenlerin Bamszl.........................................................................
Sesletimsel zellikler ..............................................................................
Bilefliklerin Snflandrlmas ...................................................................
Tamlamalarn Yaps ...............................................................................
YABANCI KAYNAKLI SRELER.................................................................
dnleme ....................................................................................................
zet ...............................................................................................................
Yaflamn inden ...........................................................................................
Yararlanlan nternet Kaynaklar...................................................................
5. NTE
51
51
51
51
52
53
54
56
57
57
58
59
61
62
63
63
63
63
69
69
71
71
72
73
74
75
76
77
79
79
80
81
82
84
84
88
89
ekimsel IV. Biimbilim ......................................................... 90

GRfi ..............................................................................................................
Szck Snflar ..............................................................................................
ekim.......................................................................................................
AIK KME SZCKLER ...........................................................................
Ad .................................................................................................................
Adsl ekim 1: Say .......................................................................................
Adsl ekim 2: Cins.......................................................................................
Adsl ekim 3: Durum ..................................................................................
91
92
93
93
93
93
96
96
indekiler
Dilbilgisel Durum ....................................................................................

Eik Durumlar .........................................................................................
Adsl ekim 4: Uyum....................................................................................
EYLEMCL EKM .........................................................................................
Eylemcil ekim 1: Zaman.............................................................................
Eylemcil ekim 2: Grnfl..........................................................................
Eylemcil ekim 3: Kip ..................................................................................
Bilgisellik Kipi .........................................................................................
Ykmllk Kipi.....................................................................................
zne Odakl Kip ....................................................................................
Kip ve Zaman................................................................................................
Eylemcil ekim 4: at..................................................................................
Edilgen, fltefl, Dnfll, Ettirgen at ....................................................
Eylemcil ekim 5: Uyum ..............................................................................
Eylemcil ekim 6: Olumsuzluk ....................................................................
SIFAT VE BELRTELER ...............................................................................
KAPALI KME SZCKLER .......................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
nternet Kaynaklar........................................................................................
96
98
99
99
99
101
103
104
106
107
108
108
108
116
117
118
119
121
122
123
124
124
126
127
Szdizim ................................................................................... 128

SZDZM ....................................................................................................
SZDZM NEDR? .......................................................................................
DLBLGS.....................................................................................................
Kuralc Dilbilgisi ...........................................................................................
Betimleyici Dilbilgisi ....................................................................................
RETC DLBLGS .....................................................................................
DOUfiTANCILIK VE DENEYSELCLK.......................................................
EVRENSEL DLBLGS (ED) .......................................................................
Evrensel Dilbilgisinde lke ve Deifltirgenler ..............................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
129
129
130
131
131
133
133
134
136
138
139
140
140
141
141
Tmce ve Tmcenin Yaps: Szck ve bekler............. 142

TMCE VE TMCENN YAPISI: SZCK VE BEKLER......................
Szcklerin nemi ve Szlke ..................................................................
Yanulamlama...........................................................................................
TMCE ...........................................................................................................
zne ve Yklem ...........................................................................................
zne .......................................................................................................
Yklem.....................................................................................................
6. NTE
143
143
143
144
145
145
147
7. NTE
vi
indekiler
Tmce Yaps ...............................................................................................

e Ayrfltrma ve zmleme ...................................................................
bekler ve eleri: Bafl, Tmle ve Eklenti...............................................
Szdizimsel fllevlerin Szdizim Aalarnda Gsterimi ............................
BEK YAPILAR .............................................................................................
Ad bei (A) ............................................................................................
lge bei () ..........................................................................................
Sfat bei (S) ...........................................................................................
Belirte bekleri (B) ................................................................................
Belirte bekleri ve Dier Belirtecimsiler ...........................................
Eylem bei (E) .......................................................................................
zet ...............................................................................................................
Okuma Paras ........................................................................................... ..
8. NTE
148
150
152
154
155
155
159
163
165
165
166
171
172
173
173
174
176
Temel ve Karmaflk Tmce Yaps......................................... 178

BAIMSIZ VE BAIMLI TMCE ................................................................
Yaplarna Gre Tmce Trleri ....................................................................
Yan Tmcecik Oluflturma Yntemleri .........................................................
KARMAfiIK TMCELER VE YAN TMCECKLER .....................................
AD TMCECKLER.......................................................................................
Ad Tmcecikleri: Yap ve fllevleri .............................................................
Ad Tmcecikleri mi Ad bekleri mi? .........................................................
-mAK Eki Alan Mastarl Ad Tmcecikleri ...................................................
-mAk Ad Tmceciklerinde zne: ADIL .....................................................
ADIL ve adl ...........................................................................................
-mAk Tmceciklerinin znesi: ADIL ....................................................
Ad Tmcecii Eklerinin Dalm: Yapsal ve Anlamsal zellikler............
Olgu ve Devinim Tmcecikleri .............................................................
Eklerin Dier Dalm zellikleri ................................................................
ORTALAR (SIFAT TMCECKLER) ..........................................................
Orta Oluflturma Yntemleri ........................................................................
Ad bei Ulafllabilirlik Hiyerarflisi .............................................................
Ortalarda Dier zellikler: Boflluk ve Artk Adl .....................................
Ortalar ve Ad Tmcecikleri .......................................................................
Kstlayc ve Geniflletici Ortalar ................................................................
Baflsz Ortalar .............................................................................................
Ortalarn Ade Sralanfl ..........................................................................
BELRTE TMCECKLER ..........................................................................
zet................................................................................................................
Okuma Paras ..............................................................................................
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar ...........................................................
179
180
181
182
182
182
184
185
186
186
187
190
190
192
193
193
194
195
196
198
199
200
200
202
203
204
204
204
206
Trke ngilizce Terimler Szl .................................... 209
nsz
nsz
Bir bilim dal olarak 19. yzyln ortalarnda geliflmeye bafllamfl olan dilbilim,
son yzyl iinde byk geliflmeler gstererek diller uzerinde ok genifl kapsaml
arafltrmalara yol amfl olan, dillerin yapsn incelemeyi amalayan bir bilim daldr. Bilim dal olarak dier bilim dallar gibi, dilbilimin de kendi inceleme yntemleri vardr. Bu yntemlerle yrtlmfl olan dilbilim arafltrmalarnn bir ksm
dnyada konuflulan ve saylar 5,000-7,000 arasnda olduu tahmin edilen dillerin
kendilerine zg zelliklerinin niteliini betimlemeyi amalarken, son 50 yl iindeki alflmalar birbirlerinden ok farkl gibi duran bu dillerin aslnda bir ok yapsal zellikleri bakmndan birbirlerine byk benzerlikler sergilediini ve diller
arasnda gzlemlenen ayrmlarn yalnzca yzeysel dzeyde olduunu ortaya karmfltr. Bu adan zellikle 1950'lerden sonra dilbilim alannda yrtlen alflmalar dil evrenselleri zerine odaklanmfl, bu evrensellerin niteliini, ozelliklerini,
birbirleriyle iliflkilerini, insan dili denilen olgunun yapsn belirleyen evrensel kural ve ilkelerin ne olduunu irdelemeyi amalamfltr.
Dilbilimin lkemizde retilmesi 1930'lara dayanmaktadr. Tarihi bu kadar erken yllara dayanmasna karfln, dilbilim ne yazk ki hala niversitelerimizde genellikle yabanc dil eitimi blmlerinde verilen zorunlu dilbilgisi dersleri olmaktan ok ileri gitmemifltir. lkemizde halen yalnzca 4 niversitede bamsz bir dilbilim program bulunmaktadr. Dier niversltelerde ise dilbilim dersleri yabanc
dil eitimi ya da Bat Dilleri ve Edebiyatlar blmlerinde verilen ve nedense yalnzca yabanc dillerle ilgilendirilen bir alan olarak alglanmakta ve uygulanmaktadr. Ancak Trkenin btn zelliklerinin gnmzdeki dilbilim kuram ve yntemleri erevesinde incelenmesi, Trkenin daha genifl bir biimde betimlenmesine katkda bulunaca kesindir. Bunun iin de Trk Dili ve Edebiyat Blmlerinde dilbilim derslerinin olmas byk nem kazanmaktadr.
Bu kitapta, dilin yapsn oluflturan bileflenlerin niteliini ayr ayr ele alp inceleme frsat bulacaksnz. Her bilefleni oluflturan birimlerin ne olduunu renecek, dillerde her bileflenin birimlerinin birleflim kurallarnn nasl uygulandn inceleyecek, yaplarn niteliini belirleyen ilkeleri irdeleyerek dilbilimin dile yaklaflmn, dili inceleme yntemlerini reneceksiniz. Ve btn bunlar yaparken,
hem dnyada konuflulan bir ok dilden rnekler grecek, onlarn yaplarn inceleme frsat bulacaksnz hem de yzeyde bu kadar farkl gibi duran dillerin aslnda yapsal bakmdan birbirlerine ne kadar benzer zellikler sergilediini greceksiniz.
Dil denilen bu genifl ve derin okyanusu tanmak zere zevkli bir yolculua
bafllarken dilbilime gnl vermifl dilbilimciler kervanna sizlerin de katlmanz dileklerimizle
Editrler
Prof.Dr. Sumru zsoy
Yrd.Do.Dr. Zeynep Erk Emeksiz
vii
GENEL DLBLM-I
Amalarmz
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra;

Dile iliflkin bilgimizin neler olduunu aklayabilecek,
Dilin yapsn oluflturan elerin niteliini tanmlayabilecek
Dilbilgisi kavramnn kapsamn betimleyebilecek
Dilbilim alannn ilgi odaklarnn genel hatlarn belirleyebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Dil ve Dilbilim
Dil Bilgisi, Sesbilim,
Szck Bilgisi, Tmce Bilgisi,
Anlam Bilim
Dil Yetisi ve Edim
Betimlemeli ve Kuralc Dilbilgisi

Dil Evrenselleri
Dil Edinimi
flaret Dilleri
indekiler
Genel Dilbilim-I
Dil ve Dilbilim
DL VE DLBLM
DL BLMEK NE DEMEKTR?
DL YETS VE EDM
DLBLGS NEDR?
DL EVRENSELLER
DL EDNM
DLBLM NEDR?
fiARET DLLER
Dil ve Dilbilim
DL VE DLBLM
nsanlar iin yrmek, koflmak, oturmak, kalkmak ne kadar doalsa, birbirleri ile
iletiflim kurmak da o kadar doaldr. nsanlar bir araya geldiklerinde birbirleriyle
konuflurlar, soru sorarlar, grfllerini paylaflrlar, bilgi alflveriflinde bulunurlar. Gnmzn teknolojik geliflmeleri sonucu yanmzda olmayan kiflilerle bile kendilerini telefonla arayarak, onlarla bilgisayar ya da cep telefonu ile mesajlaflarak haberleflmemiz mmkndr. Gnlk yaflamlar srasnda baflka ifller yaparken bile, rnein bisiklete binerken, duvara ivi akarken, ekmek keserken, spor yaparken
insanlar birbirleriyle konuflurlar. nsanlar arasndaki iletiflimi kurmada kullanlan
en temel ara dildir. Btn insanlar en az bir dil bilirler ve etrafndakilerle bu dili
kullanarak anlaflrlar.
Halen dnyada saylar 3,000-6,000 arasnda deifltii dflnlen dil bulunmaktadr. Diller arasnda konuflucu saylar bakmndan byk farkllklar vardr. ince
gibi bir milyardan fazla konuflucusu bulunan diller olduu gibi, konuflucu says
yalnzca 200-250 olan diller de bulunmaktadr.
Dil, insanlar dier canllardan ayran en temel zelliklerden biridir. Dil insan
trne zg bir olgudur. Dilin niteliini anlamak, onun tm zelliklerini betimleyebilmek bizim ayn zamanda insanl anlamamza yardmc olacaktr. Bir ok
toplumda bir ocuun ilk szcklerini sylemesi anne-babasn ne kadar sevindirirse, baz toplumlarda yeni doan ocuklar ilk szcklerini syleyinceye kadar
toplumun bir paras olarak saylmamakta, ancak konuflmaya baflladklarnda insan olarak kabul edilmektedir (Fromkin and Rodman, 2010). Bu gibi inan ve dflnceler dilin, dil bilmenin insanlar iin ne kadar nemli olduunu ortaya karmaktadr. Peki, dil bilmek dediimizde neyi kastetmekteyiz? Dil bilmek ne demektir? Bir dili biliyoruz dediimizde, ne biliyoruz?
DL BLMEK NE DEMEKTR?
Dil bilmek, alglanan bir iletinin ieriini anlayabilmek ve dinleyiciler tarafndan
anlafllabilen bir iletiyi oluflturabilmektir. Baflka bir deyiflle, dil bilmek alglanan/duyulan iletinin ierdii sesleri ayrdedebilme ve ayrdedilen seslerin bileflimlerinden
hangilerinin anlaml olduunu, bu anlamn ne olduunu anlayabilmektir. Almanca
bilmeyen birisi sabah karfllaflt bir kifli kendisine Guten morgen dediinde bunun Gnaydn anlamna geldiini anlamayacaktr; hatta iki ayr szck sylendiini anlamayacak yalnzca gutenmorgen diye bir dizi ses duyacaktr. Ayn flekilde,
Genel Dilbilim-I
bir Almanca konuflucusu kendisini sabah karfllafltnda O-haiu gozaimasu diyerek selamlayan birisinin, eer Japonca bilmiyorsa, Gnaydn dediini anlamayacak ve o kiflinin ohaiugozaimas diye tek bir szck sylediini dflnecektir. Baflka bir rnek olarak da flunu gz nnde bulundurabiliriz: bir Rusa konuflucusu
Dobra utra dediinde, Rusa bilmeyen birisi onun Gnaydn anlamna gelen bir
sz sylediini anlamayacaktr. Syleneni anlayabilmek iin o dilde sylenenleri
anlaml birimlere ayrmak gerekmektedir. Dil bilmenin bir boyutu, syleneni anlaml birimlere ayrabilmek demektir.
Bir konuflucu iin ise dil bilmek, dinleyiciler tarafndan anlafllabilen, kabul edilebilen bir ileti oluflturabilmek demektir. Baflka bir deyiflle, dil bilmenin bir baflka
boyutu da konuflucu tarafndan dinleyicinin bildii seslerin oluflturulmas ve bunlarn dinleyicinin kabul edecei biimde birlefltirilmesidir. Bir ngilizce konuflucusuyla bir Japonca konuflucusu karfllafltklarnda eer birbirlerinin dillerini bilmiyorlarsa anlaflmakta zorluk ekerler. Japoncada Naslsn? sorusunun karfll olarak O-genki desu ka? dendiini bilmeyen bir ngilizce konuflucusu karfllaflt bir
Japona hatrn sormak iin ngilizce How are you? derse, Japon dinleyicinin onu
anlamama olasl vardr. Her iki dilde de ayn anlama gelen soruyu sormak iin
kullanlan szckler ve soru yaplar farkldr. ngilizcede soru szc how nasl
bafla getirilmekte ve are koflac zneden nceki bir konuma getirilmektedir. Japoncada ise soru yapsn oluflturmak iin son szckten sonra ka taks eklenmektedir. Trkede ise, nasl soru szcne kifli eki getirilerek Naslsn? olarak sorulmaktadr. Her dil iin hangi birimlerin olduunu, hangi yap iin hangi birimlerin
seileceini ve bu birimlerin nasl birlefltirildiini bilmeyen kifliler, o dili bilmiyordur. Dil bir kurallar dizgesidir. Bir dizge, o dizgeyi oluflturan birimlerden ve o birimlerin kurall biimde diziliflinden oluflur. Dil bilmek, o dilin birimlerini ve birimler ile ilgili kurallar bilmek demektir.
Burada dikkat edilmesi gereken bir nokta dil bilmek dediimizde genellikle
konuflulan dilleri kastetmekte ve dil ile ilgili tanmlar ve aklamalar ses ayrdetme, ses bileflimi gibi terimlerle, konuflulan dil iin geerli olan terimlerle yapmaktayz. Ancak, insanlar arasnda iletiflim yalnz konuflma dili ile olmaz. flitme engelli kifliler el hareketleri ve yz-vcut hareketleri ile ifade edilen iflaret dili ile iletiflim kurarlar. flaret dilleri de, konuflulan diller gibi, doal dillerdir; iki dil trnn
arasndaki fark, konuflulan dillerin kendilerini ifade etmek iin ses kullanmalar,
iflaret dillerinin ise, ses kullanamadklar iin, ifade etmek istedikleri anlam el, yz
ve vcut hareketleri ile aktarmalardr. Dil incelemeleri genellikle konuflulan diller
zerine yaplmfl olduu iin, bu kitaptaki incelemelerde de konuflulan dillerin
zellikleri ele alnacaktr, ancak dilin yaps hakknda yaplan genellemelerin iflaret dilleri iin de geerli olduu hatrlanmaldr.
Bir dilde bir kiflinin kendisine sylenen iletiyi anlayabilmesi ve dinleyicilerin anlayaca biimde kendisini ifade etmesi nasl bir bilgi gerektirmektedir? Bir dili oluflturan deiflik nitelikte birimler vardr. rnein, ,, sesleri ngilizcede yoktur; bir
ngilizce konuflucusu, bu seslerin ngilizcenin ses yapsnn birimleri olmadn bilir. Onun iin Trkedeki t gibi bir szck, ngilizcenin bir paras olamaz. Ayn
biimde th sesi Trkede yoktur. Onun iin this,that, the szckleri Trkenin bir
paras olamaz ve Trke konuflucular th sesini ieren bu ve buna benzer szcklerin Trke olmadn bilirler. Ayrca sesi Trkede olmasna karfln, Trke konuflanlar dilde t gibi bir szcn olamayacan bilirler nk Trkedeki ses
birimlerinin dizilifl kurallarna gre iki nl ardarda gelemez; szck tdr.
1. nite - Dil ve Dilbilim
Aflada verilmifl olan tmcelerden, sorulardan anladklarnz iflaretleyin.

AnlayamadklaSIRA SZDE
rnz neden anlamadnz aklamaya alfln.
1. We are studying linguistics.
D fi N E L M
2. Wir studieren allgemeine Sprachwissenschaft.
3. Nous etudions linguistique.
S O R U
4. Biz dilbilim alflyoruz.
Bir dilin dilbilgisi o dildeki birimleri ve bu birimlerin birleflim kurallarn ierir.
DKKAT
Bu birimler bir dilin ses yapsn oluflturan sesler, en kk anlaml birimleri olan
biimbirimler, o dildeki tmce yaplarn oluflturan szcksel ve ifllevsel ulamlar,
SIRA SZDE
szcksel ve tmce anlamn belirleyen birimlerdir. Baflka bir deyiflle,
dil bilmek o
dilin sesbilimsel, biimbirimsel, szdizimsel, anlambilimsel birimlerini ve bunlarn
birleflim kurallarn bilmektir. Bir dilin dilbilgisi drt ana bileflenden
oluflur: sesbiAMALARIMIZ
lim, biimbilim, szdizim, anlambilim. Sesbilim, o dilde bulunan ses birimlerinin
nitelii, dalm ve birleflimlerini belirleyen kurallar ierir; biimbilim szcklerin
yaps, en kk anlam birimleri olan biimbirimlerin zellikleri,
ve birleK dalm
T A P
flimlerini belirleyen kurallar ierir; szdizim tmce yapsn belirleyen birim ve
bunlarn dalmn ve birleflimlerini belirleyen kurallar ierir; anlambilim dilin anlam yapsn inceler.
TELEVZYON
Anadili konuflucular, anadillerini oluflturan birim ve kurallar bilinli olarak renmez. Anadili konuflucularna kendi dilinin birimleri ve kurallar retilmez.
Anadili konuflucular bu birim ve kurallar, ocukluktan itibaren isellefltirerek b N T E R N E T duyduklar
yr, ocukluktan itibaren dilbilgilerini yetiflkinlerin konuflmalarndan
dilbilgisi ile rtflen dzeye getirirler, dilbilgisini isellefltirirler. Peki, isellefltirilen
bu bilgi nedir?
N N
Sesbilim
Btn insanlar anadili olarak konufltuklar dilin sesleri hakknda ou zaman niteliini tam olarak ifade edemedii ama kendi dilinin bir birimi olup olmad zerinde kesin bir karar verebilecei isel bir bilgiye sahiptir. Bu bilginin bir boyutu,
bir sesin anadilinde olup olmaddr. rnein, anadili Trke olan bir kifliye
Thing szc Trke midir? diye sorulduunda, yant Hayr olacaktr, nk
Trkede [] sesi yoktur ve Trkenin anadili konufluru bu sesin Trkenin sesbilimsel yaps iinde olmadn bilir.
Diller birbirlerinden sesbirimlerinin says bakmndan byk farkllklar gsterirler. Kafkasyada konuflulan bir dil olan Kabartaycann 56 nsz vardr. Yine bir
Kafkas dili olup artk konuflucusu kalmamfl olan Ubuhann 83 nsz vard. Bir
Afrika dili olan !Xo dili ise 122 nsz ile dnyada en fazla nsz olan dildir.
(WALS, 2010). Papua Yeni Ginede konuflulan bir dil olan Rotokasta ise yalnzca 6
nsz vardr ve bu sayyla Rotokas dnyada en az nsz sesi olan dil zelliini taflmaktadr (WALS, 2010). Her dilin anadili konuflucular, bir ses biriminin kendi
dillerine ait olup olmadn bilirler.
Anadili konuflucularnn isellefltirmifl olduklar baflka bir bilgi de seslerin szck iinde diziliflleridir. Anadili olan bir Trke konuflucusuna storost szc
Trke midir? diye sorulduunda, yant Hayr olacaktr nk bu szc oluflturan sesler olan [ s, t, o, r ] sesleri Trkenin ses dizgesi iinde olmasna karfln
storost szc Trkenin ses birimlerinin dizilifline aykrdr. Trkede szck baflnda iki nsz ard arda gelmez. Trke konuflucular Trkede olan birimlerin ni-
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Genel Dilbilim-I
telii ve onlarn dizilifli hakkndaki bilgileri isellefltirmifltr, bunun iin storost szcnn Trke olmadn syleyeceklerdir; storost szc Trkede seslerin sralanmasn belirleyen kurala aykr gelmektedir.
Trkede banka [baka] szcnde olduu gibi n harfi ile gsterilen ses aslnda artdamakta oluflturulan [] sesidir. Ancak [] sesi, szck yaps iinde yalnzca banka gibi szcklerde olduu gibi [k, g] artdamaksl patlamal bir sesten nce
oluflturulur. Bu adan [] sesinin thing [ ] gibi bir szckte olduu gibi szck
sonunda olmas, bu szcn Trke bir szck olmadn gsterir. Thing szc Trkenin ses dalm kurallarna aykrdr. Anadili konuflucularnn konufltuklar dilin sesyaps hakknda ses birimlerinin nitelii, seslerin szck yaps iinde
dizilifli ve dalm hakknda isellefltirilmifl bilgileri vardr ve bu bilgi onlara hangi
szcklerin anadillerine ait olduunu hangilerinin olmadn belirlemelerini salar.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE Trkenin sesbilim kurallarna uygun olup olmadn syleyin.

Afladaki szcklerin
Eer uygun deilse, neden uygun olmadn bulmaya alfln.
a. kser
D fi N E L M
b. arak
c. slp
S O R U
d. tawl
e. stk
DKKAT
Szck Bilgisi
letiflim, bir dilde karlan sesler ve bu seslerin dilin ses yapsna uygun olarak daSIRA SZDE
lm ve diziliflini belirleyen kurallara uygun olarak ardarda sralanmas ile kurulur. Ancak sesler tek bafllarna anlamszdr. a, u, , z, y, s, o sesleri Trkede olmasna karfln,
bu sesler tek bafllarna bir anlam taflmamaktadr. letiflim ancak anAMALARIMIZ
laml bir ses dizesi ile mmkn olur, yani dillerde baz ses sralanmalarna anlam
verilmifltir. letiflim anlamsz bir ses dizesine anlam yklenmesi ile mmkndr.
rnein, yukarda
K T A Pverilmifl olan sesler tek bafllarna anlam taflmamalarna karfln,
bu seslerin su, z, sz, soy, o, say, yas, us gibi sralanmalar Trkede anlamldr;
ayr bir kavrama karfllk olan bu szcklerden her biri birer Trke szcktr ve
dierlerinden
taflr. Trke konuflucular Trke szckleri ve tafldkT E L Efarkl
V Z Y O anlam
N
lar anlamlar bilir ve bu szckleri kullanarak ifade etmek istedikleri anlam aktarrlar. Trke bilmeyenler bu szcklerin anlamlarn bilmezler, bundan dolay
Trke szckler ve Trke szcklerle kurulan tmceleri anlamazlar. Trke ko N T zamanda
ERNET
nuflurlar ayn
bu seslerin *z, *zs, *yos gibi dizilifllerinin anlam taflmadn, bunlarn Trke szck olmadn bilir. Szckleri oluflturan sesler onlarn
biimi, anlamlar da szcklerin gndergeleridir, bir kavram temsil ederler. Szckler biim-anlam birleflimleridir.
Doal dillerde szcklerin biimleri ile anlamlar/ gndergeleri arasndaki iliflki doal deildir. rnein, su imek iin kullandmz ve camdan yaplmfl olan
konik nesnenin Trkede adnn bardak olmas ya da ekmek kesmek iin kullanlan kesici aletin adnn bak olmas belirttikleri nesne ile szckleri oluflturan sesler arasnda bulunan doal bir iliflkiden kaynaklanmamaktadr. Szcklerin biimleri ile anlamlar arasndaki iliflki rastlantsaldr. Bardak szcnn b-a-r-d-a-k
seslerinden oluflmas ve bak szcnn b---a-k seslerinden oluflmas Trke
konuflanlar arasndaki toplumsal anlaflma sonucu ortaya kmfltr, uzlaflmsaldr.
Dillerdeki szcklerin byk bir oran bir sre sonucu oluflmufltur.
N N
SIRA biliyorsunuz?
SZDE
Aflada deiflik dillerden szckler verilmifltir. Bunlardan hangilerini
Bu
szcklerin hangi dilin szckleri olduunu biliyor musunuz?
a. sensei
D fi N E L M
b. apc
c. cucumber
S O R U
d. harasho
Eer yukardaki sorular afladaki gibi yantlamflsanz, o szcklerin bulunduu dili biliyorsunuz demektir.
DKKAT
a. sensei- retmen
Japonca
b. apc- misafir
Ubuha
SIRA SZDE
c. cucumber- salatalk
ngilizce
d. harasho - tamam, iyi Rusa
AMALARIMIZ
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Bir dildeki szcklerin listesi o dilin szln oluflturur. Anadili konuflucular

bu szcklerin hangi szck ulamna bal olduunu, hangilerinin ad, eylem, niK T A P
teleyici, ya da belirte olduunu, bu szcklerin tmce iinde nasl kullanlmalar
gerektiini bilirler. Bu bilgi anadili konuflucularnn dilleri hakknda ocukluktan
itibaren edindikleri bilginin bir parasdr.
TELEVZYON
Dillerde rastlantsal ve uzlaflmsal olmayan szcler de bulunmaktadr; bunlar genellikle doada bulunan seslere benzeyen ses simgesel szcklerdir ve
rastlantsal szcklere gre saylar daha azdr. Trkede hflrdamak, havla N T E R N Erzgarda
T
mak, miyavlamak, fsldamak gibi szckler srasyla yapraklarn
kardklar sesi, kpek ve kedilerin kardklar sesleri ve insanlarn ksk sesle
konuflmalarn yanstan szcklerdir. Doadaki sesleri yanstan bu yansma
szckler de uzlaflmsaldr, gndergeleri her dilde ayn seslerle ifade edilmez.
rn. ngilizcede yapraklarn rzgarda kardklar ses rustle, kpeklerin havlamalar bark, insanlarn ksk sesle konuflmalar whisper szckleri ile ifade edilir. Kedilerin kardklar ses ise Trkedeki yansmaya ok benzeyen meow
szc ile ifade edilir.
SIRA SZDEbelirtin.
Bildiiniz 5 yansma szck bulun ve bunlarn doada hangi sesi yansttn
Tmce Bilgisi
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
D fi N E L M
Szel iletiflim kurarken, szcklerden oluflan tmcelerle konufluruz. Kendi bafllarna anlamsz olan ve dildeki en kk birimler olan seslerin birleflmesi ile oluflan
S O R U
szckler bir araya gelerek bekler, bekler biraraya gelerek tmce olufltururlar.
Szckler tek bir anlaml birim olabilecei gibi birden fazla anlaml birimden de
D Kseslerinden
KAT
oluflabilir. En kk anlaml birimlere biimbirim denir. E-v-l-e-r
oluflan evler szc iki ayr anlaml birim olan ev ve oul eki -ler biimbirimlerinden oluflmufltur. letiflim kurmada szckler tek bafllarna kullanlmaz.
SIRA SZDE Konuflmada birden fazla szck bir araya gelerek bekler oluflturur ve bekler birleflerek
tmce oluflturur. Btn ocuklar evlerinde ders alflyor tmcesi 5 szckten oluflAMALARIMIZ
maktadr; ancak bu szckler aflada gsterildii gibi bekler
oluflturmakta, bu
bekler birleflerek tmceyi oluflturmaktadr.
[ [Btn ocuklar] [ evlerinde [ders alflyor] ] ]
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Genel Dilbilim-I
Btn ve ocuklar szckleri birbiri ile birleflerek adbei (Ad) olufltururlar,

ders ve lfl szckleri de birleflerek eylem beini (Eyl) olufltururlar. Eylem
beinin bir de yer gsteren belirteci bulunmaktadr. Bylece tmce Ad+Eylnin birleflmesi ile oluflur.
Dili oluflturan yapsal birimleri ve bunlarn dzeylerini flyle gsterebiliriz;
Tmce
bekler
szckler
biimbirimler
sesler
Anadili konuflucular, dillerindeki bekleflme kurallarn ve bu beklerin
tmce iinde dizilifllerini bilirler, baflka bir deyiflle, dillerinin szdizim kurallarn isellefltirmifllerdir.
Dilin en temel zelliklerinden biri, dillerde tmce saysnn sonsuz olmasdr.
Bir dilde retilebilecek tmcelerin hepsini sralamak olanakszdr, nk dil yaratcdr. Konuflma srasnda konuflucular daha nce hi kurmadklar ve baflkalarndan duymadklar tmceler kurarlar. Hi bir esini ya da elerin sralanfln deifltirmeden tekrarladmz ok az tmce vardr; anadili konuflucular hangi yaplarn ayn anlama geldiini, hangi yap ve sralanfllarn dilbilgisel olduunu, hangi
yap ve sralanfllarn dilbilgisel olmadn bilirler. Anadili Trke olan birisi Biz
amaflrlar ykadk ile amaflrlar ykand tmcelerinin her ikisinin de dilbilgisel
olduunu ve bunlarn aslnda ayn eylemden bahsettiini, birbirlerinden yalnzca
yzeysel yapda farkl olduunu anlar.
Anadili konuflucular ayn zamanda hangi yaplarn dilbilgisel olduunu hangilerinin dilbilgisidfl olduunu bilir. Anadili konuflucular, konufltuklar dilde bir yapnn dilbilgisel olup olmadna dair dilbilgisellik deerlendirmeleri yapabilirler.
Trke konuflucular, *Biz dilbilim alflyorum gibi bir tmcenin dilbilgisel olmadn bilir; zne ile eylem zerindeki kifli eki uyumlu deildir. Ayn flekilde, anadili Trke olan bir konuflucu *Kitap ilgin bir okudum gibi bir tmce kurmaz nk burada szcklerin dizilifli Trkenin kurallarna aykrdr. Trkede niteleyiciler, niteledikleri addan nce gelirler. Buna gre anadili Trke olan bir konuflucu
yukarda ifade edilmek istenen tmceyi lgin bir kitap okudum olarak kurar.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Afladaki dizelerin
hangilerinin dilbilgisel olduunu, hangilerinin dilbilgisel olmadn
SIRA SZDE
belirleyin. Dilbilgisel olmayanlarn neden dilbilgisel olmadn aklamaya alfln. Bunlar
Trkenin hangi kuralna uymamaktadr?
D fi N E L M
a. Biz amaflrlar
ykandk.
b. Biz amaflrlar ykadk kirli.
O R U
c. Dn okula Sgiderken,
yakn evime bir duraktan otobse bindim.
d. Dn yolda Alevin babasna rastladm.
DKKAT
Dillerin bir baflka zellii de, tmce uzunluunda bir kstlama olmamasdr;
tmce yaps zyineleyicidir. Tmcelerde ieyerlefltirilmifl yantmcelerin says
SZDEverilmifl olan Trke tmcelerin hepsi dilbilgiseldir ve ieyersonsuzdur. SIRA
Aflada
lefltirilmifl yantmcelerin says sonsuza dek artrlabilir.
N N
AMALARIMIZ
K T A P
Ben kitab okudum

Ben [[o yazarn yazd] kitab] okudum
Ben [dl almfl olan [o yazarn yazd] [kitab] okudum
Ben [btn dnyann bildii [ dl almfl olan [o yazarn yazd [kitab] okudum
Ben [ gazetecilerin [btn dnyann bildiini syledii ][dl almfl olan [o yazarn yazd kitab okudum
Yukardaki tmcelerde, ayn tmceye ieyerlefltirilmifl bir tmce ekleyerek yeni bir tmce oluflturulmufltur. Bu ieyerlefltirme ifllemi kstl deildir, sonsuza dek
devam edebilir.
Afladaki tmcelerden, verilen boflluklara uygun szckler koyarak,SIRA
ieyerlefltirme
ile yeSZDE
ni tmceler retin.
Biz [sizin bu haberi duyduunuzu] biliyoruz.
Biz [Ayflenin [sizin bu haberi duyduunuzu] sylediini] biliyoruz. D fi N E L M
Biz [ Korhann [Ayflenin [sizin bu haberi duyduunuzu] sylediini] iddia ettiini ] biliyoruz.
Biz [ [ Korhann [Ayflenin [sizin bu haberi duyduunuzu] sylediini]
S O Riddia
U ettiini ] ]
biliyoruz.
Biz [ [ [ Korhann [Ayflenin [sizin bu haberi duyduunuzu] sylediini] iddia ettiini ] ] ]
DKKAT
biliyoruz.
Anlambilim
SIRA SZDE
N N
Anadili konuflucular, szcklerin ve tmcelerin ne anlama geldiini anlarlar. Bir

konuflucunun yapt anlam sapmalarn anlarlar; genellikle bir sapma, anlam geniflletmesi ya da daraltmas olan durumlar anlamakta zorlukAMALARIMIZ
ekmezler. Ayn biimde, kendileri anadillerinin yaplarn, istedikleri anlam ve amata kullanabilirler. Szcklere yeni anlamlar ykleyebilirler, anlam sapmalar yapabilirler, szckK T A P
lerin anlamlarn geniflletebilirler ya da onlar dar anlamda kullanabilirler.
Her, btn, yalnzca gibi a yaratan szcklerin bulunduu yaplarda bu szcklerin yaratt a alanlarn belirleyebilirler ve bu tmceleri yorumlayabilirler.
TELEVZYON
ocuklar kitab yalnzca okudular.
ocuklar yalnzca kitab okudular.
Yalnzca ocuklar kitabi okudular.
tmceleri ayn szcklerden oluflmalarna karfln anlamlar ayn
Anadili
N T Edeildir.
RNET
konuflucular bu tmceler arasndaki anlam farkllklarn bilir.
DL YETS VE EDM
Dilin yaps hakknda yukarda bahsettiimiz bilgiler, anadili konuflucular tarafndan
isellefltirilmektedir. Ancak isellefltirilmifl bu bilginin nitelii ile bilginin uygulanmas arasnda bir ayrm vardr. Bu ayrm dil yetisi ile dil edimi arasndaki ayrmdr. Bir
anadili konuflucunun isellefltirmifl olduu bilgi onun dil yetisini oluflturur. Anadili
konuflucusunun isellefltirmifl olduu bilgi, onun flimdiye kadar hi duymad bir
tmceyi anlamasn ve flimdiye kadar hi sylemedii bir tmceyi sylemesini mmkn klar. Dil yetisinden dolay, anadili konuflucular dillerinde retilen tm yaplar
kullanabilirler ve onlar duyduklarnda anlayp gereken yant verebilirler.
Ancak anadili konuflucular dillerinin tm yaplarn isellefltirmifl olmalarna
karfln, bir iletiflim ortamnda dilbilgisel yaplar oluflturamadklar anlar olur. Yorgunluk, uykusuzluk gibi fiziksel nedenler ya da snav heyecan, nemli bir ifl grflmesi yaratt bask gibi psikolojik nedenlerden dolay, bazan tmce kurmakta,
istediimiz szckleri bulmakta zorluk ekeriz. Bu gibi durumlarda sylediklerimiz azmzdan anlafllmaz bir biimde kabilir. Ancak bu durumlar dil bilgimizin
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
10
Genel Dilbilim-I
olmadndan kaynaklanmaz; sorunlar edimseldir. Bu durumu ortaya karan nedenler ortadan kalkt zaman, anadili konuflucusunun dil edimi sorunlar yok olur
ve yaplar oluflturmada ya da szck bulmadaki sorunlar sona erer.
DLBLGS NEDR?
Dilbilgisi terimi gnlk kullanmda da ok sk ve ok deiflik anlamlar iermektedir. Ancak dilbilimde dilbilgisi terimi gnlk kullanmdan farkl bir biimde kullanlmaktadr. Bu adan tr dilbilgisi arasnda ayrm yapmak gerekmektedir.
Betimlemeli Dilbilgisi
Dilbilimde dilbilgisi terimi bir anadili konuflurunun konufltuu dilin yaps hakknda isellefltirmifl olduu bilgiyi ifade eder. Bu tr bilgiyi ieren dilbilgisine betimlemeli dilbilgisi denir. Betimlemeli dilbilgisi, anadili olarak konuflulan dil hakknda flu bilgileri ierir:
szck oluflturmak iin o dilde bulunan seslerin birlefltirilmesinde etkin olan
ses kurallarn ieren sesbilim,
szcklerin i yapsn belirleyen kurallar ieren biimbilim,
szcklerin birleflerek bek oluflturmasn ve beklerin birleflerek tmce
oluflturmalarnda etkin olan kurallar ieren szdizim ve
szcksel ve tmcesel dzeylerde anlam belirleyen kurallar ieren anlambilim bileflenlerinin zellikleri.
Anadili konuflurlarnn dil yetisi denilen isellefltirilmifl dil bilgisi bu drt bileflenin yansra dildeki szckleri ieren biliflsel szlkten oluflmaktadr.
Dilbilimciler tarafndan yazlan betimlemeli dilbilgileri anadili konuflurlarn bu
isellefltirmifl olduklar bilgiyi yanstmay amalar.
Kuralc Dilbilgisi
Kuralc dilbigisi dile kuralc bir yaklaflm ieren dilbilgisidir. nsanlk tarihi iinde dile
ve dilbilgisi kurallarna deiflik yaklaflmlar olmufltur. Bunlardan bazlar dilde bulunan
baz yaplarn dierlerine gre kabul edilemez/yanlfl olduunu ve bu yaplarn kullanmnn iyi ya da gzel dil kullanm olmadn savunan, deer yarglarna dayal
kuralc yaklaflm benimsemifllerdir. rnein, baz kuralclara gre Trkede devrik
tmce kullanmak gzel Trke deildir. Kuralc dilbilgisi yaklaflmna gre Dilbilim
kitaplarn karfltrrken erifltim bu bilgiye gibi bir tmce iyi bir kullanm deildir.
retici Dilbilgisi
Bir dili baflka dil konuflurlarna retmek amac ile yazlmfl olan dilbilgileri olan
retici dilbilgisi kitaplar, dilbilgisi terimini genel dilbilimde kullanlan anlamdan
farkl bir biimde kullanr. retici dilbilgileri, dili yetiflkin olarak renmek isteyenlere bilinli olarak retmeyi amalamaktadr.
DL EVRENSELLER
Dnyada ok sayda dil vardr. Bu diller yukarda belirtildii gibi, sesbilim, biimbilim, szdizim ve anlamsal zelliklerde birbirlerinden farkllklar gsterirler. Onun
iin anadili Trke, ya da Japonca, ngilizce, spanyolca, Ketua, Ewe, Adgece dillerinden biri olan bir kifli dier dillerin konuflucularn anlamaz. ki ayr dilin anadili konuflurlarnn birbirleri ile iletiflim kurabilmeleri iin birisinin dier dili renmesi gerekmektedir, nk yukarda da belirttiimiz gibi her dilin kendine zg
zellikleri vardr. Genellikle dil bilmek ya da dil renmek dediimiz zaman bu
farkllklar zerinde dururuz. Bir ngilizce konuflucusunun Trke renmekte ektii zorluklar ya da ngilizce ile Trke arasnda ne tr farklar olduunu anlarz. An-
cak diller birbirlerinden ok farkl gibi dursalar da hepsinde bulunan bir ok dil
zellii vardr. Btn dillerde bulunan bu zellikler dil evrenselleridir. Btn dillerin ses yaplarnda nller ve nszler vardr; diller birbirlerinden kendi ses yaps iinde bulundurduklar birimlerin says ve nitelii bakmndan ayrlr. Diller ad,
eylem gibi szck ulamlar arasnda ayrm yapar; dillerin szdizimsel yaplar iinde adbei, eylem bei gibi bek yaplar vardr. Bylece bir dilin dilbilgisinin iki
tr kural ierdiini grmekteyiz; a. Evrensel kurallar, b. Dile zg kurallar.
DL EDNM
ocuklara anadilleri retilmez. Hi bir Trke, ngilizce, Rotoska konuflan annebaba, ocuklarn nne alarak Olum/Kzm, gel flimdi seninle biraz Trke, ngilizce, Rotoska alflalm demez. ocuklar doduklar andan itibaren etraflarnda
konuflulan dilin zelliklerini herhangi bir eitim grmeden isellefltirirler. ocuklarn anadillerini isellefltirme srecine dil edinimi denir. Dil edinimi, tm ocuklarn geirdikleri bir sretir; tm ocuklar domufl olduklar dil ortamndan bamsz olarak ayn sreten geerler. 3-4 yaflna gelmifl olan bir ocuk, yetiflkinlerin yapt bir ok fleyi yapamazken, etrafnda konuflulan dilin temel yaplarn isellefltirmifl olup anadilinde sylenileni rahata anlayp kendisi de o dilde etrafndaki yetiflkinlerle iletiflim kurabilmektedir. Bylece Trke konuflan bir aileye domufl olan bir ocuk 3 yaflna gelinceye kadar Trkenin yapsal zelliklerini isellefltirmifltir ve ana-babasyla rahata Trke konuflabilmektedir. Ayn flekilde, Japonca konuflan bir ortama domufl olan bir ocuk, yine ayn geliflme sreci iinde, yani 3-4 yaflna kadar, Japonca konuflmay renmifl, Peruda Ketua dili konuflan bir aileye domufl olan bir ocuk da 3-4 yaflna gelinceye kadar Keua dilini
renmifl ve dil edinim srecini tamamlamfltr. Dil edinimi bu bakmdan daha ileri yafllarda bilinli olarak yrtlen dil reniminden farkl bir sretir.
DLBLM NEDR?
Dilbilim bu dilleri inceleyen bilim daldr. Bir bilim daln dier alanlardan ayran
zellik, o alanda yaplan alflmalarn bir yntem erevesinde yrtlmesidir. Bilimsel yntem, veri incelemesi zerine kuruludur. Her bilim alannn kendi bulgularn toplama yntemi vardr. Bilim alanlar topladklar verilerden elde ettikleri
bulgular kendileri iin geerli olan kavram ve kuramlar erevesinde inceler ve
bulgulardaki genellemeleri ortaya karmaya alflrlar. alflmann son aflamasnda
da ortaya karlan bu genellemeler bilim alan iin geerli olan ilke ve kurallar erevesinde yorumlanr ve incelenen olgunun nitelii hakknda bir sonuca varlr.
Dilbilimin inceleme alan dildir. Dilbilim insan dili denilen olgunun zelliklerini
arafltrr ve onun niteliini ortaya karmay amalar.
Dilbilim insan dili denilen olgunun her ynn inceleyen bir bilim daldr. Betimlemeli dilbilim dillerin kendilerine zg birim ve kurallarn ele alr. Her dilin sesbilimsel, biimbilimsel, szdizimsel ve anlambilimsel zelliklerini betimler. Trkenin,
ngilizcenin, Japoncann dilbilgisi kitaplar bu dillerin yapsal zelliklerini ierir. Dilbilgisi kitaplarndaki kurallar, o dilin anadili konuflucularnn dilbilgisel olarak kabul
ettikleri yap kurallar betimler. Kuramsal dilbilim dillerde grlen zellikleri, bir kuram erevesinde aklamay amalar ve bu dile zg nitelikleri dil evrenselleri erevesinde ele alr. Her dilin dilbilgisinde o dile zg yap ve kurallar olmasna karfln, btn dillerdeki yaplarn niteliini belirleyen ilke ve deifltirgenler bulunmaktadr. Kuramsal dilbilim bu evrensel ilke ve deifltirgenlerin niteliini belirlemeyi ve dillerde baz tr yap ve kurallarn neden grlmediini aklamay amalamaktadr.
Metindilbilim bir metni oluflturan elerin ve metindeki dilsel dzenleri zmlen-
11
12
Genel Dilbilim-I
meyi amalamaktadr. Gerek szl gerek yazl metinleri ifllev ve iletiflim deeri asndan ele alr ve bunlar metni oluflturan elerin yapsal ve ifllevsel dzenleri, metin tr ve alt trleri, ve biembilim ve szbilim iliflkileri asndan inceler. Sylem zmlemesi yazl ve szl dilde tmcelerin, szcelerin ya da ifllevsel birimlerin daha
byk birimler oluflturmalarnn, ksaca, dil kullanmnn incelenmesi ifllemidir. Sylem zmlemesinin bafllca ilgi alanlar olarak konuflmada sra dzeni, konuflmaclarn rolleri, konu, konu deifltirme gibi konuflma zmlemesi, ad-adl iliflkileri, kavramlar arasndaki iliflkileri kapsayan balaflklk, badaflklk iliflkileri, konuflanlar arasnda uzaklk yaknlk, el yz devinimlerini kapsayan iletiflim ilkeleri, ve selamlaflma,
aklama, zr dileme gibi deiflik dilsel ifllevlerin gerekleflmesini arafltrr.
Dillerin bir baflka boyutu da srekli bir deiflim iinde olmalardr. 15. Yzylda konuflulan Trke ile gnmzde konuflulan Trke farkldr; bunu 15. Yzylda yazlmfl herhangi bir metne baktmzda aka grmekteyiz. Bu tarihsel deiflim btn diller iin geerlidir. Artzamanl dilbilim dillerin tarih iinde geirdikleri deifliklikleri ele alr ve bir dilin daha nceki devreleri ile sonraki devreleri arasnda dilde grlen yapsal deifliklikleri saptamay amalar. Artzamanl dilbilimin
bir baflka arafltrma alan da dillerin hangi dil ailesine ait olduunu belirlemek ve
bu ailenin ortaya kmasna neden olmufl olan, o aileye bal tm dillerin atas olan
anadilin yapsn belirlemeye alflmaktadr. Bu yapy belirlemek iin, o dil ailesine ait olan dillerin karlafltrmal incelemesini yapar. Toplumdilbilim dilin toplum
iinde kullanmn inceler. Dil kullanmnda konuflucularn yafl, cinsiyeti, eitim
dzeyi ve birbirlerine yaknlk derecesi kullanlan dil yapsn belirler. Toplumdilbilim etmenlerin niteliini ve dil kullanm zerine etkisini arafltrr. Toplumdilbilim
ayn zamanda bir dil topluluunda yrelere bal olarak gsterdikleri farkllklar
inceler ve yreler arasndaki dil farkllklarnn niteliini saptamay, bu farkllklarn dalmn ve snrlarn belirten dil atlas oluflturmay amalar.
ocuklarn dil edinim sreleri ruhdilbilimciler tarafndan arafltrlmaktadr.
Ruhdilbilimciler ayn zamanda, dil bozukluklar zerine alflmakta ve afazi, disleksi gibi eflitli dil bozukluklar sergileyen konuflucularn dil zelliklerinin niteliini
arafltrmaktadrlar.
Dilbilimin alanlarndan biri de ikinci dil edinimidir. kinci dil edinim srecinin
niteliini saptamaya alflan bu alan, ayn zamanda ikinci dil edinimi ile anadili edinimi arasndaki benzerlik ve farklar belirlemeye alflmaktadr.
Uygulamal dilbilim, dil retiminde etkili olacak dil retim yntemleri zerinde durmakta ve ikinci dil reniminde ne gibi etmenlerin renim srecini etkilediini arafltrmaktadr.
fiARET DLLER
flitme engelli ocuklar, konuflulan dillerin temelini oluflturan sesleri duyamadklar iin iflitme engelli olmayan ocuklar gibi konuflulan dili edinemezler. Ancak dil
insanlara zg, igdsel bir olgudur. Bunun en nemli kantlarndan biri de iflitme engellilerin ses yerine el, yz ve beden hareketleriyle oluflturduklar iflaretler
ile iletiflim kurmalardr. flaret dillerinin de, konuflulan diller gibi, iflaretlerle gsterilen szckleri ve bu szcklerin (iflaretler) tmce iinde birleflmelerini belirleyen kurallar vardr. Konuflulan diller gibi, iflaret dilleri de yaratcdr. flaret dillerinde de sonsuz sayda tmce retilir.
flaret dillerinin dilbilgisi kurallar ayn toplumda konuflulan dilin kurallar ile
ayn deildir; baflka bir deyiflle, iflaret dilleri konuflulan dillerin iflaretle ifade edilmesi anlamna gelmez, kendilerine zg birim ve kurallar olan ve konuflulan
dillerden bamsz bir dizgedir.
13
zet
N
AM A
Dile iliflkin bilgimizin neler olduunu aklamak

ve dili oluflturan elerin niteliini tanmlamak:
(i), (ii), (iii), (iv), (v), (vi), (vii), (viii), (ix).
Dil hakknda flmdiye kadar rendiklerimizi flyle zetleyebiliriz: (i) Dil insana zg bir olgudur.
(ii) Btn insan topluluklarnn birer dili vardr.
(iii) ok ileri dzeyde zihinsel engeli bulunmayan tm ocuklar, rk, cinsiyet, yre, toplumsal
ya da ekonomik etmen gzetmeden, iinde doduklar toplum tarafndan konuflulan dili edinme
yetisine sahiptir. Engelleri tbbi olarak giderilemeyen iflitme engelli ocuklar, iflaret dili ile iletiflim kurarlar. (iv) Tm dillerin dilbilgileri temelde
birbirlerine benzer, ayn bileflenlerden oluflur;
sesbilim, biimbilim, szdizim, anlambilim. (v)
Her konuflulan dilin, kendileri anlamsz olan sesbirimleri ve bunlarn birleflimini belirleyen kurallar vardr. Bunlar o dilin sesbilim bileflenini oluflturur. (vi) Her dilin biim ve anlamn birlefltii
en kk anlam birimleri olan biimbirimleri vardr ve diller bu birimleri szck oluflturmada
uyulmas gereken dile zg biimbilim kurallarna uygun bir biimde birlefltirir. (vii) Dillerde biim (ses, iflaret) ile anlam (kavram) arasndaki
iliflki ounlukla rastlantsaldr. (viii) Tm dillerde bir ya da birden fazla szck birleflerek bekler oluflturur ve bekler birleflerek tmce olufltururlar. Dillerin szdizim bilefleni tmce yaplarn
inceler. Diller birbirlerinden yalnzca bu bileflenlerin ierdii birimlerin nitelii ve bu birimler ile
ilgili birleflme kurallarnda ayrlrlar. (ix) flaret
dilleri de, sese dayal konuflulan diller gibi, anlaml birimlere ve bunlarn nasl birlefleceklerini
belirleyen kurallara sahiptir. flaret dillerinin konuflulan dillerden fark, en kk birimlerinin
ses olmayp iflaret olmasdr. (x) Tm diller zaman iinde deiflir.
N
AM A
N
A M A
Dilbilgisi kavramnn kapsammn betimlemek.

Dilbilimde dilbilgisi terimi bir anadili konuflucusunun konufltuu dilin yaps hakknda isellefltirmifl olduu bilgiyi ifade denir. Kuralc dilbilgisi ise dile kuralc bir yaklaflm iiren dilbilgisidir.
Kuralc dilbilgisi bir dili nesnel olarak betimlemek yerine o dilin daha iyi ve doru kullanlabilmesini amalar ve kurallar retmeye alflr.
retici dilbilgisi ise bir dili baflka dil konuflurlarna retmeyi amalar.
Dilbilin alannn ilgi odaklarnn genel hatlarn belirlemek.
Betimlemeli dilbilim dillerin kendilerine zg birim ve kurallarn ele alr. Kuramsal dilbilim ise
dillerde grlen zellikleri bir kuram erevesinde aklamay amalar ve dil zelliklerini dil evrenselleri erevesinde alr. Dil yetisi deil de dil
edimine dayal alflan metindilbilim, sylem zmlemesi, toplumdilbilim gibi dilbilim alanlar
ise dillerin belli bir ortamda (yazl, szl), beli
bir balamda, toplumda ve kltrde ne tr anlamlar taflyabileceini ve hangi iletiflimsel amalarla nasl dzenlenebileceini arafltrr. Artzamanl dilbilim ise dillerin tarih iinde geirdikleri deiflimi inceler.
14
Genel Dilbilim-I
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi dilin en temel zellii deildir?
a. Dil insana zgdr.
b. Dillerin temel zellii yazl olmalardr.
c. Diller srekli bir deiflim iindedir, hi bir zaman
ayn kalmaz.
d. ocuklar anadillerini edinirler.
e. Dil bir kurallar dizgesidir.
2. Dilin ses yaps ile ilgili afladaki tmcelerden hangisi dorudur?
a. Dilde en kk birimler sesbirimlerdir.
b. Sesbirimler en kk anlaml birimlerdir.
c. Sesbirimlerin dizilifli her dilde ayndr.
d. Btn dillerin sesbirimleri ayndr.
e. Her dilde seslerin dalm kuralldr.
3. Afladakiler arasnda doru olan bulunuz?
a. Szckler ile gndergeleri arasnda doal bir iliflki vardr.
b. Dilde en kk anlaml birimlere szck denir.
c. Szckler ile gndergeleri arasndaki iliflki rastlantsaldr.
d. Yansma szckler her dilde ayndr.
e. Bir dilin dilbilgisinde yalnzca o dile zg kurallar vardr.
4. Afladaki szcklerden hangisi dilde biim ile anlam
arasndaki iliflkinin rastlantsal olduunu rneklemektedir?
a. Kukuriku
b. firl flrl
c. Hapflrmak
d. Grl grl
e. Bal
5. Afladakilerden hangisi dil evrenselidir?
a. Btn dillerde szckler nszle bafllar.
b. Trkede th sesi yoktur.
c. Btn dillerde nl ve nsz sesler vardr.
d. Baz dillerde szckler uzundur.
e. Btn dillerde tmce yaplar ayndr.
6. Afladaki aklamalardan hangisi betimlemeli dilbilgisinde bulunur?

a. Trkede ilgeler tmlelerinden sonra gelir.
b. Trkede ilgeleri hi bir zaman tmlelerinden
nce koymayn.
c. Trkede ilgeleri tmlelerinden sonra koyarsnz.
d. Trkede ilgeleri tmlelerinden sonra koymak
yanlfltr.
e. Trkede ilgeleri tmlelerinden sonra koymak
lazmdr.
7. Afladakilerden hangisinde ieyerlefltirmeli tmce
yoktur?
a. Dilbilimciler dilin zyinemeli olduunu sylerler.
b. Dilbilimcilere gre, dil zyinemelidir.
c. Dilbilimciler tarafndan dilin zyinemeli olduu
savunulur.
d. Dilin zyinemeli olduu dilbilimcilerce bilinir.
e. Dilin zyinemeli olduu dorudur.
8. Bir dilin anadili konuflucular afladakilerden hangisini
sylemez?
a. Bugn yeni bir szck rendik.
b. Bugn yeni bir tmce rendik.
c. Bugn yeni bir terim rendik.
d. Bugn yeni bir kural rendik.
e. Bugn yeni bir sfat rendik.
9. Afladakilerden hangisi dilbilimin ilgi alan deildir?
a. Bir dilin nceki devreleri ile sonraki devreleri arasnda dilde grlen yapsal deifliklikleri saptamak
b. ocuklarn dil edinim sreleri
c. Bir metni oluflturan elerin ve metindeki dilsel
dzenlerin zmlenmesi
d. Bir metnin oluflturulmasn mmkn klan esinlenmelerin incelenmesi
e. kinci dil edinimi ile anadili edinimi arasndaki
benzerlik ve farklar belirlemek
10. flaret dilleri hakknda afladakilerden hangisi
dorudur?
a. flaret dilleri kurall deildir.
b. flaret dillerinde her istenilen ifade edilemez.
c. flaret dillerinin dilbilgisi yoktur.
d. flaret dilleri konuflulan diller gibi kuralldr.
e. Dnyadaki tm iflitme engelliler ayn iflaret dilini kullanrlar.
15
Okuma Paras
DL
Dil, bir anda dflnemeyeceimiz kadar ok ynl, deiflik alardan baknca baflka baflka nitelikleri beliren,
kimi srlarn bugn de zemediimiz byl bir varlktr. O gerek insane, gerek toplum, gerekse insane ve toplumdan ayr dflnlemeyecek olan bilim, sanat, teknik
gibi btn alanlarla ilgili bulunan, ayn zamanda onlar
oluflturan bir kurumdur. Burada, once dilin eflitli alardan grnmne ksaca deinelim.
nsan asndan baknca, insann dnyadaki yerini ve deerini belirleyen odur. Konuflma yetenei, dolaysyla dil,
insan insane yapan niteliklerin baflnda gelir. Onun duygularn, dflncelerini, isteklerini btn incelikleriyle
aa vurmasna, yaflamn srdrebilmesine olanak salar. Bir an dflnecek olursak, dil olmadan bir ince duyguyu, bir fliiri, nemli bir olay, bir buluflu, bizim iin
unutulamayacak kadar deerli bir anmz, bir fizik ya da
kimya olayn nasl anlatabilir, nasl kada geebiliriz?
Yzyllar boyu bilimde, teknkte elde edilen geliflmeleri
gnmzde baflkalarna, gelecekte de sonraki kuflaklara
nasl aktarabiliriz? Bir suun saptanmasna, bir sulunun
yarglanmasna, bir mahkemenin yargya varmasna, dil
olmasa, olanak kalr myd? Dil, akla binbir soru getiren,
insann binbir sorunu kurcalamasna yol aan, srlarla
dolu bir varlktr: Nasl oluyor da bir kimsenin bizden istedii bir ifli, onun birka az hareketiyle gerekleflen bir
ses bileflimiyle, bir szle yerine getirebiliyoruz? Nasl oluyor da bir flairin dzle, yazyla dile getirdii bir duygu
birka szckle bize aktarlverioyr, kimi zaman tylerimizi rpertecek kadar bizi etkiliyor? Bir evet szcnn
nasl-sylenifl durumuna gre- bafl alt anlam olabiliyor?
zerinde dur! yazl bir levha ya da birinin azndan kan dur! emri bizi bir anda durduruveriyor da Trke
bilmeyen bir kimseye hibir fley anlatmyor? Bir ulusun
konufltuu dil nasl oluyor da kimi zaman birka yzyl,
kimi zaman dad aha ksa bir sure iinde deifliyor, birtakm szckler unutulurken yenileri tryor?
Dil incelemeleri her dilde ok ilgi ekici olaylarn, deiflmelerin meydana geldiini gsterir. Eer biri kar da
Trkedeki atlkarnca bileflik szcnn bat dillerindeki karfllklaryla (rn. Fr. Carrousel, t. Carosellao,
Alm. Karussell) ayn kkten geldiini sylerse, buna pek
inanmayz. Ama incelersek, bu szn doru olduu ortaya kar. Ayn biimde, bir Hagios Basari yer ad, Aybastya dnflmfltr; 1519 ylnda karlan gmfl sikkenin ad Joachimstaler (Alm.) done dolafla bugnk
Dollar olup kmfltr.
Deiflik biimlere sokulabilecek olan afladaki tmceyi hzla okuyup anlamaya alflrsak, dilin nasl, eflitli yarglar, anlatm g, soyut kavramlar eksiksiz
aktarabilen bir dizge (system) olduu konusunda bir
fikir edinebiliriz:
Szn ettiiniz konu sizinle ayn grflte olmadma zlmekle birlikte, kendi bakmndan hakl olduum kansyla, iimde bir rahatlk duyduumu da beilrtmek isterim.
Bu tmceyi okuyup anlamaya alflrken ayn zamanda
insann ne lde gl bir dflnme yeteneinin bulunduunu, zihnimizde ne denli karmaflk ifllemlerin, belli
bir dizgeye bal birlefltirme ve zmleme eylemlerinin
olufltuu da gzden uzak tutulmamaldr.
te yandan, bu uzunca tmcede sralanan szcklerin
her biri, tek tek ele alnacak olursa bunlarnda genellikle, sesbirim (fonem) adn verdiimiz deiflik seslerin
bilefliminden olufltuklar grlr. Sesbirimlerden yalnz
bir tanesinin meydana gelebilmesi iin konuflma aygtmzda sestellerinden bafllayarak eflitli hareketler gereklidir. Kald ki tmceyi, okuyan ya da dinleyene yanlflsiz, eksiksiz ulafltrabilmemiz iin, sesbirim adn alan
bu elerin dflnda daha baflka eler ve olaylar da
vardr. Bunlara ilgili blmlerde uzunca deineceiz.
nsan teki varlklardan ayran, insan yapan niteliklerden biri de onun sanat yndr. Sze dayanan btn
sanatlarn hammaddesi ve rn de dildir.
Haberleflme, bildiriflme asndan bakacak olursak da
dnyadaki eflitli bildiriflme dizgelerinin en geliflmifli,
en ergini olarak karflmza yine insan dili kar.
Toplum asndan, toplumbilimci gzyle baknca dil,
yine en baflta anlmas gereken bir kurumdur. Bil olmadan insanlarn birlikte yaflamalar, anlaflabilmeleri, dolaysyla bir toplumu oluflturmalar sz konusu lamayacandan, dil bu adan da nemlidir; bir topluluu topluma dnfltrr.
Bir toplumu ulus yapan balarn en gls, dildir. Bireyleri ulusuna, yurduna, gemifline sk skya balar:
kuflaktan kuflaa aktarlarak gelen dil, bireyi gemiflle
gelecek arasndaki zincirin bir halkas durumuna getirir.
Bir toplumun pek ok zellikleri, yaflayfl, gelenekleri,
dnya grfl, yaflam felsefesi, inanlar, bilim, teknik
ve sanata katklar o toplumun diline yansr: o toplumun dilinden izlenebilir: Bundan bin yl sonra bir bilim
adamnn Trklerle ilgili bir arafltrma yapmakla grevlendirildiini varsayalm. Trkler zerinde hibir bilgisi,
Trklerle hibir iliflkisi olmayan bu arafltrc herhangi
16
Genel Dilbilim-I
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

bir yoldan, nce dilimizi iyi renme olana bulsa, yalnzca Trkenin szvarln inceleyerek lkemizin XX.
yzylda hangi koflullar iinde bulunduunu, ne gibi
deiflikliklere sahne olduunu, bizde hangi kavramlarn nem tafldn ve hangi uluslarla iliflki iinde kurduumuzu saptayabilir, Trk dilinin 1923 ylndan sonraki metinlerini inceleyerek yurdumuzda Cumhuriyet
dnemindeki geliflme ve deiflmeleri ortaya koyabilir.
Tpk bir toplumun bir evresiyle ilgili metinleri ele alarak o ulusun o evredeki kltrn, toplumsal deiflmelerini bugn aydnlatabildiimiz gibi. Bugn Kktrk
yaztlar, ulusumuzun VIII. yzyldaki kltryle ilgili,
pek deerli ipular vermektedir.
Ksaca sylenecek olursa dil, ayn zamanda her ynyle bir ulusun kltrnn de aynasdr: insann ve uygarln en nemli belirtisi ve arac, dildir.
ster tek tek dilleri ele alalm, isterse btn dilleri ortak
nitelikleriyle ve karfllafltrmal olarak inceleme yolunu
tutalm, dil her adan nem taflr; nmze ok deiflik sorunlar serer.
Dillerin kendilerine zg yasalar, eilimleri, sorunlar
olduu gibi, btn dilleri kapsayan ortak yasalar, eilimler ve sorunlar da vardr. flte, dil dediimiz bu ok
ynl, byl varl inceleyen, zellikle onun - aflada deineceimiz - bafllca sorunlarna eilen bilime
dilbilim adn veriyoruz.
Kaynak: (Doan Aksan, 1987. Her Ynyle Dil Ana izgileriyle Dilbilim. Trk Dil Kurumu Yaynlar. Ankara)
1. b
2. e
3. c
4. d
5. c
6. a
7. b
8. b
9. d
10. d
Yantnz yanlfl ise Dil ve Dilbilim konusunu

yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Ses Bilgisi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Szck Bilgisi konusunu
Yantnz yanlfl ise Szck Bilgisi konusunu
Yantnz yanlfl ise Dil Evrenselleri konusunu
Yantnz yanlfl ise Dilbilgisi konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dil Evrenselleri konusunu
Yantnz yanlfl ise ? konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dilbilim Nedir konusunu
Yantnz yanlfl ise flaret Dilleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
17
Sra Sizde Yant Anahtar
Yararlanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Sra Sizde 1
Afladaki szcklerin Trkenin sesbilim kurallarna
uygun olup olmadn syleyin. Eer uygun deilse,
neden uygun olmadn bulmaya alfln.
a. kser - szck baflnda iki nsz olmaz
b. arak - sesbilim kurallarna uygun
c. slr - szck sonunda ve ayn seslem sonunda [lr]
sesleri ardarda olmaz
d. tawl - [w] sesi yok
e. stk - [] yalnzca birinci seslemde olur
Chomsky, N. (1986). Knowledge of Language. New

York: Praege.
Fromkin, V., R. Rodman ve N. Hyams. 2010. An Introduction to Language. Wadsworth Cencage Learning;
Canada.
Gentner, D. Ve S. Goldin-Meadow. 2003. Language in
Mind. New York: Pantheon Books.
mer, K. (1995) Toplumsal srelerin dile yansmas:
Dilbilim Arafltrmalar 1995: 24-38.
Maddieson, Ian. 2011. Consonant Inventories. Dryer,
Matthew S. ve Haspelmath,
Martin (haz.) iinde. The World Atlas of Language Structures Online. Munich: Max Planck Digital Library, chapter 1. http://wals.info/chapter/1 Alnt 2011-06-11.
Napoli, D.J. 2003. Language matters: A guide to everyday thinking about language. New York: Oxford
University Press.
Pinker, S. 1994. The language instinct. New York: William Morrow.
Sra Sizde 2
Afladaki dizelerin hangilerinin dilbilgisel olduunu,
hangilerinin dilbilgisel olmadn belirleyin. Dilbilgisel
olmayanlarn neden dilbilgisel olmadn aklamaya
alfln. Bunlar Trkenin hangi kuralna uymamaktadr?
e. *Biz amaflrlar ykandk. - edilgen yap olmamal;
Biz amaflrlar ykadk.
f. *Biz amaflrlar ykadk kirli. -szck dizimi yanlfl;
kirli amaflrlar olmal
g. *Dn okula giderken, yakn evime bir duraktan otobse bindim. - szck dizimi yanlfl; yakn ilgeci, tmleci olan evime szcnden sonra gelmeli
h. *Dn yolda Alevin babasna rastladm. - dilbilgisel
Sra Sizde 3
Afladaki tmcelerden, verilen boflluklara uygun szckler koyarak, ieyerlefltirme ile yeni tmceler retin.
Biz [sizin bu haberi duyduunuzu] biliyoruz.
Biz [Ayflenin [sizin bu haberi duyduunuzu] sylediini] biliyoruz.
Biz [ Korhann [Ayflenin [sizin bu haberi duyduunuzu]
sylediini] iddia ettiini ] biliyoruz.
Biz [ o adayn [ Korhann [Ayflenin [sizin bu haberi
duyduunuzu] sylediini] iddia ettiini ] hatrladn ] biliyoruz.
Biz [ gazetelerin [o adayn [ Korhann [Ayflenin [sizin bu
haberi duyduunuzu] sylediini] iddia ettiini ] hatrladn ] yazdn ] biliyoruz.
2
Amalarmz
N
N
N
N

Anadili konuflucularnn szce iliflkin sezgisel bilgilerinin ieriini betimleyebilecek;
Szck tanma ltlerini ayrt edebilecek;
Szlk, szlkbirim ve szckbiim kavramlarn ve bunlarn dilde yaplanmalarn aklayabilecek ve karfllafltrabilecek;
Biimbilimsel sreleri karfllafltrp szlkbirim ve szckbiim yaplanmalaryla ilflkilendirebilecek bilgi ve becerileri kazanmfl olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Szck
Yerine koyma
Szlksel biimbilim
Szck tanma
Karfltsallk
ekim
Anlamsal lt
Zihin szl
Szck yapma
Sesbilimsel lt
Szlkbirim
Tretme
Szdizimsel lt
Szckbiim
Birlefltirme
Tekrarlanabilirlik
ekimsel biimbilim
indekiler
Genel Dilbilim-I
Biimbilim: Szck
GRfi
SZCK VE SZCK TANIMA
SZLK, SZLKBRM,
SZCKBM
BMBLMSEL SRELER
Biimbilim: Szck
GRfi
Kuramsal dilbilim insan dilinin iflleyifli ve anadili daarcnn betimlenmesiyle ilgilidir. Bu yzden, dilbilim alflmalarnda ilke olarak renilmifl ve edinilmifl bilgi arasnda bir ayrma gidilir. renilmesi bir eitim almay gerektiren teknik bilgiler, doal dil kazanma srecinin bir paras olarak grlmez ve arlkl olarak anadili konuflucularnn dile iliflkin sezgisel bilgileri dikkate alnr. nk renilmifl bilginin
yokluunda da diller ve konuflucular vard; bunlar olmasa da diller ve konuflucular varlklarn srdrmeye devam edecektir. Demek ki, bir dili dil yapan bu teknik
bilgilerin deil, aslnda hibir zaman retilmeyen ve konuflucuda farkndal olmayan bilgilerin varldr. Anadili konuflucular kendileri ifade edemeseler de, doru
sorular sorulduunda dile iliflkin pek ok fleyi bildiklerinin kantlarn ele verirler. flte dilbilimciler kullanclara bu sorular sorarak insan dilinin iflleyiflindeki temel ilke
ve kurallar ortaya koymaya alflrlar. Bunu yaparken de dili ve anadili bilgisini farkl dzeylerde ele alrlar. Dilbilimin bir alt dal olan biimbilim anadili kullanclarnn
szck dzeyine iliflkin sezgisel bilgilerinin betimlemelerini yapar. Bu bilim dal,
szckler, szcklerin yaps, szcklerin snflandrlmas, szcklerin tretilmesi ile
tm bunlar yneten kurallar ieren zihinsel sreleri inceler. fiimdi biz de bu blmde byle bir alflmann mini modelini oluflturarak, btn anadili kullanclarnn
konuflmada uygulad bu bilindfl ifllemleri doal dilden aldmz rneklerle bilin
dzeyine karmaya ve bu srelerin nasl ifllediini anlamaya alflalm.
SZCK VE SZCK TANIMA

(1)
Zeynep
: Babaanne, testimi nereye koydun?
Babaanne
: Ne testisi?
Zeynep
: Trke testimi. Masann stndeydi.
Babaanne
: Ha, o mu? Dolabna koydum ben onu.
Her hangi bir dili konuflabilmek ve o dilde konuflulanlar anlayabilmek, sesleri alglayp retebilmeyi gerektirmektedir. Ancak, sesler kendi bafllarna anlaml deildir.
Yalnzca sistemli ve tutarl bir sralama iinde kullanlrlarsa anlam kazanabilirler. rnein, Trkedeki l, d ve i sesleri, *ild, *lid ya da *idl1 fleklinde deil, dil olarak sralanrsa iletiflim arac anlamna gelen bir szck oluflturabilir. (Dilbilimde Bir dildeki
dilbilgisi dfl yaplar (*) iflareti ile gsterilir. (Lees ve Klima, 1963: 18)). Keza, i, t, s, e
sesleri *itte, *setti, *estit, *esitt diziliflinde deil, testi diziliflinde anlaml bir szck ha-
Biimbilgisi szcklerin
iyapsn ve bunlar
gereklefltiren kurallar
inceler.
20
Genel Dilbilim-I
line gelir. yleyse, anadili kullanclarnn bir grevi de, sesleri alglama ve retmenin yan sra dildeki kurall szckleri oluflturan ses ve anlam eflleflmelerini bulmaktr. Yalnz, bir dilde szckleri oluflturan sreler, salt sesler ve bunlarn anlaml dizilifllerinden ibaret deildir. Sesler arasndaki snrlar izebilmek, yani bir
szcn ya da onu oluflturan daha kk paracklarn nerede bafllayp nerede
bittiini bulmak da konuflmann bir aflamasn oluflturmaktadr. Sz gelimi, yazda
Aliye ve Aliye olarak gsterilen aliye dizilimi, her iki durumda da ayn ierie sahip deildir. Para snrlar ali-ye olarak belirlenirse ynelme durumunda bir zel
ad, aliye olarak dflnlrse yaln durumda bir zel ad ortaya kar. flte, (1) deki rnekte de buna benzer bir snrlama sorunu gzlenmektedir. Zeynep sorusunda testim szcn snav kdm anlamnda kullanmak isterken, babaanne ayn szc su kabm olarak alglamfltr. Bu da, ayn ses zincirinin Zeynepin zihninde test-im, babaannenin zihninde ise testi-m olarak ayrfltrldn gstermektedir. Demek ki, konuflucu ve dinleyiciler, bir dili kullanrken devaml olarak o dildeki ses dizilimlerini ayrfltrmakla ve anlaml szckleri belirlemekle uraflrlar.
Bunu mzikal bir eserin notalarna ayrfltrlmasna benzetebiliriz. Ancak mzikte
bu ifllem yalnzca eitimini almfl olanlara zg bir kodlamadr. Dilde szck tanma ise okuryazar olmayan anadili konuflucularnn bile sahip olduu doal bir duyarlk olarak kabul edilir (Sapir, 1921: 34; Bloomfield, 1935: 178). Bir konuflucu
kendi anadilinde bir ses dizilimini duyar duymaz, bundaki szck blklerini kolaylkla belirleyebilir ve her birini belli bir anlamla efllefltirebilir. Nasl m? Bu konuda anlamsal, sesletimsel ve szdizimsel olmak zere lte deinilir.
Szck Tanmada Kullanlan ltler

Szck snrlar ses-anlam
eflleflmeleri yaparak
belirlenebilir.
Szck snrlar konuflmada

olas duraklama noktalarna
karfllk gelebilir.
Anlamsal lt, dilde bir anlam esi olarak szck (Vygotsky 1986: 5; Bolinger, 1963: 129) grflne koflut olarak ses-anlam eflleflmelerini temel alr. Buna gre, bir ses dizilimi ancak anlamlysa szck olabilir. Yani, anlamllk szck olmann nemli bir gerekliliidir. Ne var ki, bu genelleme anlaml olan her dizilimin bir
szck olarak snflandrlmasna olanak saladndan, btnyle gvenilir olmaktan uzaktr. rnein, Trkede test-im ve testi-m dizilimlerindeki -im ve -m
benim anlamn tafld halde szck olarak snflandrlamazlar. ngilizcede the
old car eski araba beinde de bir anlam birlii mevcuttur; ancak bir deil szckten oluflmaktadr.
Daha tatminkr bir lt olan sesbilimsel lt, konuflucularn szcklerin
syleyifl zelliklerini dikkate alarak yaptklar saptamalarda kullanlr. Bu yntem
de konuflmada szcklerin olas duraklamalarla ayrlabilecei (Jakobson & Halle,
1956: 20; Hockett, 1958: 167) savyla kofluttur. Buna gre, ses zincirleri iindeki
duraklama noktalar szck snrlarn belirleyen ayrclardr. rnein, bir anadili
konuflucusundan anlatt bir fkray daha yavafl ve tane tane tekrarlamas istendiinde mutlaka szck aralarnda duraklamay tercih edecektir. Ne var ki, daha nce de sylediimiz gibi bu eilim sadece bir olasln gstergesidir. Gerekte dilin
doal kullanmnda, yazda olduu gibi, szckler birbirlerinden boflluklarla ayrlmaz ve sanld gibi de duraklamalar olmaz (Bloomfield, 1935: 181; Lyons, 1968:
199). Sz gelimi Trkede iyi, kibar dflkn gibi yazlan bir yapnn szckten olufltuu hem anadili kullanclar hem de Trke bilmeyenler tarafndan kolaylkla grlebilir. Ancak konuflmada sesler aralksz akar ve ayn yap iyikibardflkn fleklinde duyulur. Bu durumda duyduu dili bilmeyen ve bu yzden de
ona iliflkin rnein seslerin ayrc zellikleri ve kurall sralanmalar gibi sezgisel
bilgisi olmayan bir dinleyici, szck tanmak iin gerekli olan ses-anlam efllefltir-
21
2. nite - Biimbilim: Szck
mesini yapamaz, szckleri ayrt edemez (Jakobson & Halle, 1956: 15). Trke biSIRA SZDE
lenler iinse buradan ayrfltrma ortaya kabilir: (a) iki bar dflkn, (b) iyi kibar dflkn, (c) iyi ki bar dflkn. Anadili kullanclarnn dilbilgisi ve szck
bilgisi altyaplarnn yardmyla (a) elenir; nk arta kalan *iyD anlaml
fi N E L M bir szck
deildir. (b) ve (c) arasndaki seim ise balam ya da dnya bilgisi gibi dil dfl koflullar yardmyla yaplabilir. yleyse, sesletimsel lt de tek baflna yeterli bir taS O R U
n yntemi olmaktan te durmaktadr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
D K K A T efllefltirmeDuyduu dili bilmeyen bir konuflucu szck tanmada gerekli olan ses-anlam
sini yapamaz ve dolaysyla da szck snrlarn belirleyip bunlar ayrt edemez.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
DKKAT
N N
SIRA SZDE
fiekil 2.1
Gary LARSON
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
EVRS:
Sahibi: Tamam, Karanfil! Yettiyse yetti! pten uzak duracaksn. Anladn m,
Karanfil?
pten uzak duruyorsun, yoksa karflmam!
Kpek: BdbdKARANFLbdbdbdbdbdbdKARANFL
Bdbdbdbdbd
Bu durumda, dilin yapsal zelliine dayal olarak biimbilimsel ve/ya szdizimsel lt devreye girer. Biimbilimsel lt zellikle Trke gibi hemen her
dilsel srete eklerin kullanld bantl dillerde konufluculara szck snrlar ve
snflar konusunda ipular veren nemli bir kaynaktr. ou zaman zorunlu olarak taflnan bu ekleri zerinde bulundurmayan szckler yapsal anlamda eksik
kalr ve snflandrlamaz. Szcklerin nasl snflandrld ve hangi szcklerin,
kendi trne uygun kategorileri ifade eden hangi belirticilerle tanmland konusu detayl olarak ekimsel Biimbilim nitesinde ele alnacaktr.
22
Genel Dilbilim-I
Szdizimsel lt ise szcklerin sralanmas ve konumuna iliflkindir. Bu lt etkili kullanmann bir koflulu, szcklerin oluflturduu biim dzenini fark etmektir. Eer bir ses dizilimi bir dilde bamsz bir biim, yani szck olarak snflandrlyorsa, sistemli olarak trl durumlarda tekrarlanabilir olmal ve grld her yerde de biimini ve kavramsal ieriini koruyabilmelidir (Bloomfield, 1926:
156; Bloomfield, 1935: 178; Harris, 1951: 325, Matthews, 1991: 104; Bauer, 2003:
11). Sz gelimi, Trkede iyi kibar dflkn, bu iyi bir kitap, iyiler az, sen hep iyiyi bulursun, biliyoruz ki iyiden zarar gelmez, iyisi hi karflmamak, bu bana iyi gibi yaplar duyan bir dinleyici, bunlarn hepsinde de tekrarlanan iyi ses dizilimini
fark eder. Demek ki, iyi bamsz hareket edebilen ve her tekrarlandnda da biimini koruyarak szck olmann bir koflulunu yerine getiren bir yapdr. Eer her
durumda anlamn da koruyorsa ikici koflulu da yerine getirmifl olur. Bakalm:
Tablo 2.1
yi Szcnn
Biim Dzeni
Bir ses diziliminin szck

olarak snflandrlabilmesi,
anlamn ve biimini
koruyarak bamsz hareket
edebilmesine ve
tekrarlanabilir olmasna
baldr.
Szck olmann bir baflka

lt de dilde kullanlan
dier bamsz biimlerle
karfltsallk iliflkisi iinde
olmaktr.
Biim
Kavramsal ierik
a. yikibardflkn
yi
istenilen, beenilen nitelikleri taflyan
b. buyibirkitap
yi
c. yileraz
yi
d. senhepyiyibulursun
yi
e.biliyoruzkiyidenzarargelmez
yi
f. yisihikarflmamak
yi
g1. bubenimiinyi
iyi
g2. yibubenimiin
iyi
g3. buyibenimiin
iyi
Bu dizilimlerin tamamnda ortak e olarak iyi biimini ve ortak kavramsal ierik olarak da istenilen, beenilen nitelik anlamn gryoruz. yleyse, iyi Trkede bir szck olmaldr. Ayn teknik kullanlarak (d) den ulu ve (e) den arar ya da
arge dizilimleri, ulu nar, seni arar, arge alflmas gibi yaplarda tekrarlanabildikleri iin szck olarak seilebilir. Ancak bunlar ktktan sonra arta kalan dizilimler rs, rg ile bafllayan ve nz ile biten bir szck bulmay gerektireceinden bu olaslklar elenir. Kullancnn anadili bilgisi Trkede bu hece yapsnda szck bulmann mmkn olamayacan syleyecektir.
Szck tanmada kullanlan bir baflka szdizimsel yntem de yerine koyma
(Fries, 1952: 70-86; Bauer, 2003: 11) ifllemidir. rnein, yine iyi kibar dflkn
tmcesini ele alalm. Trkenin anadili konuflucular grrler ki, Trkede iyi ve
kibar szckleri yerine yap bozulmakszn alternatif szckler kullanlabilir. yi,
kibar dflkn olunabildii gibi, kibar, iyi dflkn; moda, alflverifl dflkn ya
da sinema, tiyatro dflkn de olunabilir. Dflkn olmak yerine merakl ya da
hayran da olunabilir: iyi, kibar merakls; moda, alflverifl merakls; sinema, tiyatro merakls; iyi, kibar hayran; moda, alflverifl hayran; sinema, tiyatro hayran
gibi. yleyse, ayn konumda birbirlerinin yerine kullanlarak bir karfltsal iliflki
oluflturan bu yaplar, dilde bamsz birimler olarak snflandrlabilirler. Ancak, ayn tmce iinde rnein bar, dfl, n dizilimleri yerine baflka dizilimler kullanlarak anlaml bir tmce elde edilemez. Demek ki, bunlar verilen rneklerde bamsz yaplar olarak snflandrlamazlar.
23
Soru:1
SIRA SZDE
Trkenin anadili kullanclar afladaki tmcelerde alt izili olarak grlen uzak ve dad dizilimlerinin szck olup olmadna nasl karar verir?
D fi N E L M
a. enuzakmesafeikikafaarasndadrbiribirinianlamayan
b. biribirinianlamayanikikafaarasndakimesafeenuzakmesafedir
S O R U
c. enyaknmesafebiribirinianlayanikikafaarasndadr
D fi N E L M
S O R U
Soru 2:
D K K A T belirleyiniz.
Afladaki spanyolca tmcelerde yer alan szckleri ayrfltrp anlamlarn
zmlemenizde her bir tmcede belirlediiniz her bir blt bir szce karfllk gelmelidir. Yani, bir tmce szcklerine ayrfltrldktan sonra iinde birSIRA
anlam
olmayan ve bu
SZDE
yzden de szck olamayacak artk bir ses dizisi barndrmamaldr.
a. unmbreestaki
Bir adam buradadr
AMALARIMIZ
b. elgtoestenfrmo
Kedi hastadr.
c. elmbreestenfrmo
Adam hastadr.
d. ungtoestenfrmo
Bir kedi hastadr.
K T A P
e. elgtoestaki
Kedi buradadr.
f. ungtoestaki
Bir kedi buradadr.
g. unmbreestenfrmo Bir adam hastadr.
TELEVZYON
h. elmbreestaki
Adam buradadr.
(Langacker, 1972: 38)
DKKAT
N N
D K baflka
K A T szcklerDilde nedensizliin en gl kant ayn gerekliin farkl dillerde baflka
le gsterilmesi durumudur: Trkede aa szcyle ifade edilen nesne, ngilizcede
tree, Almancada Baum, Latincede arbor, Franszcada arbre ve Lazcada
ca szckleSIRA SZDE
riyle gsterilmektedir.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
SZLK, SZLKBRM, SZCKBM N T E R N E T
Dilbilimde szlk kavram, dilde kullanlan szcklerle bunlara iliflkin zgn bilgileri listeleyen ve zihin szl olarak anlan soyut bir sistem olarak anlafllmaktadr (Bloomfield, 1935: 274; Chomsky, 1965: 87). Bu soyut szln yaplanma dzeni, dil bilgisi derslerinde kullanlan kitap szlklerle benzerlikler gsterir. Okuduunuz bir yazsnda Hakk Devrimin Sen, mesela nobranlardan hofllanmazsn. gibi bir tmcesiyle karfllafltnz ve nc szc bilmediinizi dflnelim. Anlamn bulmak iin szlnzde nasl bir tarama yapardnz? Szc olduu gibi koruyup nobranlardan diye mi, yoksa nobran diye mi, arardnz? Birinci yolu seerseniz, bu szcn hibir szlkte listelenmediini greceksiniz. Bunun yerine, btn szlklerde ekirdek yapya indirgenmifl biimi olan nobran
szcn bulacaksnz. Hem yer, hem de gereksiz yineleme sorunu yaratmamak
iin, kural iflletilerek zmlenebilecek bilgilerin szlklerde listelenme gelenei
SIRA SZDE
yoktur. Nobran szcnn baflkaca nobranlar ve nobranlardan gibi biimlerinin olabilecei, gerek dilde kullanlan ocuk, ocuklar, ocuklardan gibi benzerlerinden yola karak kestirilebilir bir bilgidir. Oysa nobrann Dkendisinin
fi N E L M anlamn
bulmak iin byle bir karsama olas deildir; nk dilde szckler nedensizlik
(Saussure, 1916: 67; Hockett 1958: 577) ilkesi temelinde oluflurlar. Bir szc
S O R U
oluflturan sesler ou zaman ifade ettikleri anlamdan bamszdr.
SIRA SZDE
NTERNET
SIRA SZDE
Nedensizlik, dilde ses ve
anlam arasndaki ban
rastlantsal olduunu
D fi N E L M
gsteren ilkedir.
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
24
Genel Dilbilim-I
SIRA SZDE
Yani nobran szcnn ne yazlfl, ne de okunuflu TDK Byk Trke Szlkte listelenen davranfl kaba, sert ve gnl krc olan anlamn arfltrmaz. flte bunun gibi, dilde baflka yaplara benzemeyen, ierdikleri sesler ile anlamlar
arasnda mantksal bir ba kurulamayan ve bu yzden anlamlar ngrlemeyen
szcklere iliflkin bilgilerin szlkte listelenmesi gerekmektedir. Sradan szlklerSIRA
de rastlanan
buSZDE
dzenleme, zihin szl iin de sz konusudur. Yani, dildeki
szckleri oluflturan her ses diziliminin zihin szlmzde bir girdisi mevcut deildir. Bunun yerine sadece kk szck ve beraberinde onun farkl biimlerine iliflD fi N E L M
kin kural ya da kurallarn szlkte kaytl olmas, tm bu szcklerin tek tek kaydedilmesinden daha ifllevsel ve beynin tek ifllevinin depolama olmad dflnlO R U ekonomiktir (Hankamer, 1989: 403).
dnde deS daha
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Hankamer, dilde
her szckbiimin zihin szlne kaydedilmesi halinde buD K Kkullanlan
AT
nun zellikle eklemeli dillerde insan beyninin bellek kapasitesinin zorlayacak bir depolama sorunu yaratacan belirtmekte ve Trke iin afladaki hesaplamay yapmaktadr: Bir
SIRA SZDE
Trke kullancsnn zihin szlnde eitimli bir konuflucu iin makul saylan ortalama
20.000 ad kk ve 10.000 eylem kk olduu varsayldnda, bunlarn olas trevleri 200
milyar kadar
girdi depolama yk getirecektir. Bu rakam, 125 milyar girdi kapasitesi olan
AMALARIMIZ
insan beyni dflnldnde, tam listelemenin mmkn olamayacan gstermektedir.
N N
K T A P
Zihin szl dilin

nedensizlik temelinde
barndrd eleri
listeleyen soyut bir sitemdir.
TELEVZYON
NTERNET
Zihin szlndeki
szlkbirim denilen soyut
girdilerin retilmifl dildeki
somut ktlar
szckbiimlerdir.
T A P
Demek Kki, szlkte
listelenen her bir madde, rnein nobran, birden fazla biim ierebilir, rnein nobranlar, nobranlardan. Dilbilimde tek bir szlk maddesinin szlkte listelenmeyen deiflik biimleri szckbiim, szlk maddesinin
kendisi deT Eszlkbirim
olarak tanmlanmaktadr. yleyse, nobranlardan szckLEVZYON
biimi; nobran szlkbirimin bir biimidir denilebilir. Szlkbirimler zihin szlmzde bilgi olarak listelenen girdileri temsil eden, dilde retilmemifl, soyut kafa szckleridir. Bu anlamlaryla, bir szcn sadece bir durumdaki fleklini deil,
NTERNET
olas tm grnfllerini ilerinde barndrrlar. Szckbiimler ise daha somut oluflumlardr. Bunlar szlkbirimleri dilde birebir kullanlan sesler ya da harfler biiminde gereklefltirip onlar duyulabilir ve/ya grlebilir klarlar. Biimbilim analizlerinde szlkbirimler byk, szckbiimler ise yatk harflerle gsterilir (Lyons,
1968: 196-197; Mathews, 1974: 30, 37; Bauer, 1983: 12). yleyse, yukardaki tanm
nobran NOBRANn bir biimidir fleklinde sadelefltirilebilir. Ayn tanm, buraya kadar tartfllanlarn tamamn iine alarak nobran, nobranlar ve nobranlardan NOBRANn biimleridir fleklinde geniflletilebilir.
fiimdi de daha bilindik bir szck zerinden rendiklerimizi tekrarlayalm.
Trkede deniz, denizler, denizi, denizleri gibi yaplar farkl yazlfl ve syleniflleri olduu iin farkl szckler olarak tanmlandklar halde, szlkte sadece tek bir
madde olarak listelenirler. Yani DENZ szlk biriminin deniz, denizi, denizler,
denizleri gibi szckbiimleri vardr. Afladaki tabloda Trkedeki deniz szcnn szckbiimleri gsterilmektedir.
25
Szlkbirim DENZ
tekil szckbiimler
oul Szckbiimler
deniz
Denizler
Yaln durum
Belirtme durumu
denizi
Denizleri
Ynelme durumu
denize
Denizlere
Kalma durumu
denizde
Denizlerde
kma durumu
denizden
Denizlerden
denizin
Denizlerin
Tamlayan durumu
Tablo 2..2
DENZ
Szlkbiriminin
Szckbiimleri
Grld zere, Trkedeki isimler iin say ve durum bilgisi veren on iki
szckbiim mevcuttur. fiimdi de, ngilizce iin sz konusu olan duruma bakalm:
tekil szckbiimler
oul Szckbiimler
Yaln durum
sea
Seas
Tamlayan durumu
seas
seas
Szlkbirim SEA deniz
Tablo 2.3
SEA Szlkbiriminin
Szckbiimleri
Bazen tek bir szckbiimi olan szlkbirimler de olabilir:

Szlkbirim
Tablo 2.4
TAMAMEN ve
COMPLETELY
Szlkbirimlerinin
Szckbiimleri
Szckbiim
Trke:
Tamamen
TAMAMEN
ngilizce:
Completely
COMPLETELY tamamen
Afladakilerden hangisinin szlkte listelenme olasl daha yksektir?

Neden?
SIRA SZDE
orman, kibar, orman kibar, ormanlar
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
BMBLMSEL SRELER
ekimsel ve Szlksel Biimbilim
Bir szlkbirim kendisini oluflturan tm szckbiimleri iinde barndrr. Ayn
DKKAT
szlkbirimin farkl szckbiimler fleklinde ortaya kmas, bulunduu konumun
dilbilgisel gereklerinden kaynaklanmaktadr. Bu durum DENZ szlkbirimi zeSIRA SZDE
rinden Tablo 5 te rneklendirilmifltir.
Kavramsal ierik
DKKAT
N N
Dilbilgisel konum
AMALARIMIZ
Dalar kuflatmfl [deniz].
Yer kabuunun ukur blmlerini

kaplayan tuzlu su ktlesi. (TDK Szlk)
tekil zne
[Denizi] sev ama kyda dur.

tekil nesne
[Denizler] ve okyanuslar
dnyamzn drtte n
kaplarlar.
TELEVZYON
oul zne
K T A P
NTERNET
SIRA SZDE
Tablo 2.5
AMALARIMIZ
Szckbiimlerin
Kavramsal ve
Dilbilgisel erikleri
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
26
Genel Dilbilim-I
Grld zere, deniz, denize, denizler szckbiimlerinin kavramsal ierii

ayn olup dilbigisel konumlar farkldr. Szcklerin tmce iindeki konumlarndan
kaynaklanan bylesi deiflken biimlerini dzenleyen dilbilgisel kurallar vardr.
Bunlar szcklerin dizilimi gzetilerek uyguland iin szdizimsel kurallar olarak anlrlar. Anadili konuflucularnn dile iliflkin sezgisel bilgilerinin bir ksmn
oluflturan bu kurallar iflletilerek bir szlkbirimin gerek dilde ortaya kabilecek
olas biimleri kestirilebilir. Bylece, zihin szl snrl sayda kural iflleterek snrsz sayda biim retmeye elveriflli bir sistem olma zelliini kazanr. Ayn szlkbirimin farkl biimlerini ortaya karan bu sreler ekimsel biimbilim ad
altnda incelenir (Matthews, 1991: 38). Biimbilgisi incelemelerinde temel ltn
szck takmlar arasndaki yapsal farklar aklamak olduu dflnlrse Tablo
5te takm oluflturan szckler olarak deniz ve deniz-ler ifti ele alnabilir. Bu iki
szc ayran (1) biimsel fark -ler ekinin bulunup bulunmamas, (2) anlamsal
fark ise bu ekin ifade ettii birden fazla kavramnn yklenip yklenmemesidir.
Deniz bir addr, -ler oul eki, denizler de DENZin oul biimi olan bir ad. oul kavram dilbilgisel kategorilerden olan SAYI altnda incelenir. ekimsel biimbilim de bu rnekte olduu gibi hangi szlkbirimin hangi dilbilgisel biimlerle bir
araya gelerek nasl szckbiimler oluflturduunu aklar. Denizler ve deniz arasndaki seimi belirleyen dilbilgisel gereklilikler olduundan bu biimler farkl
kavramlar arfltrmaz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
TELEVZYON
Szlkbirimler szlksel
biimbilgisinin,
szckbiimler ise ekimsel
biimbilgisinin ktlardr.
NTERNET
Afladaki tmcelerdeki
SIRA SZDE boflluklar parantez iinde verilen yaplar kullanarak doldurunuz
Yantlarnz nasl buldunuz?
a. _____ gren, ylana sarlr. (deniz)
D fi N E L M
b. _____ dflen,
ylana sarlr. (deniz)
c. Birbirine alan fakat sular kesinlikle birbiriyle karflmayan _____ bu zellii, okyanus
S O R U ok yakn bir zaman nce keflfedilmifltir. (deniz)
bilimciler tarafndan
d. ran befl ngiliz _____ rehin ald. (denizci)
e. Barbaros Denizciler
Dernei _____ ayn at altnda topluyor. (denizcilik)
DKKAT
f. _____ hakikaten eitimli, yetiflmifl insan gcyle ilgili sorunlarmz var. (denizcilik)
SIRA SZDE
Bunun yan
sra, farkl szlkbirimlerin ortak zelliklerini yanstan biimbilimsel sreler de vardr; bunlar da, amac yeni szckler yapma olan szlksel biimbilimin
konusuna girer (Matthews, 1991: 37). Denizci, denizcilik gibi tremifl
AMALARIMIZ
szckler, daha basit yapl deniz szcnden farkl kavramlara iflaret ederler. Biimsel olarak deniz-ci ve deniz-ci-lik paralarna ayrlrlar. Anlamsal olarak deniz
yer kabuunun
blmlerini kaplayan tuzlu su ktlesi, -ci AD ile uraflan
K T ukur
A P
ve -lik AD olma hali anlamlarn ifade eder. Bunlar gibi ekleme yoluyla yeni szlkbirimler yapmaya tretme ad verilir. Denizanas, denizalt gibi bileflik szckler ise Tiki
birlefltirme yoluyla oluflturulurlar. Tremifl ve bileflik
E L Eszlkbirimi
VZYON
szcklerin her biri farkl bir kavrama iflaret ettii iin szlkte ayr maddeler olarak listelenirler ve kavramsal ortaklklar sebebiyle bir szck ailesi olufltururlar
(Orsman, 1979; Bauer, 1983: 277 iinde). Aflada DENZ szlkbiriminin szck
NTERNET
ailesi ve szckbiimlerini
gsterilmektedir.
27
DENZ
szlkbirimin
szck ailesi
Szckbiimler
DENZ
deniz
denizi
denizler
denizlerin
DENZC
denizci
denizciyi
denizciler
denizcilerin
DENZCLK
denizcilik
denizcilii
DENZANASI
denizanas
denizanasn
denizanalar
denizanalarnn
DENZALTI
denizalt
denizaltn
denizaltlar
denizaltlarnn
Tablo 2.6
DENZ
Szlkbiriminin
Szck Ailesi ve
Szckbiimleri
zetle, ekimsel biimbilim bir szlkbirimin szckbiimleri arasndaki iliflkiyi gsteren ve tabloda yatay olarak gsterilen deiflimleri inceler. Szlksel biimbilim ise bir szck ailesinin szlkbirimleri arasndaki iliflkileri inceleyen ve tabloda dikey olarak gsterilen deiflimleri ierir.
SORU 1: Afladaki tmcelerde ka szck vardr?
SIRA SZDE
a. Gerei bilmeniz gerekiyor, gerei aramanz gerekiyor, gerek sizi zgr klacak.
Jordan Maxwell
b. Ahlaki olgular yoktur, olgularn ahlaki yorumlar vardr. D fi N E L M
Friedrich Wilhelm Nietzsche
SORU 2: Aflada verilen Almanca fragen sormak szcnn biimleri
biimS O arasndaki
R U
bilisel iliflkileri tanmlaynz. Gerekelerinizi sralaynz.
a. frage
sorarm
fragen sorarz
DKKAT
sorarsn
fragt
sorarsnz
fragst
fragt
sorar
fragten soraralar
SIRA SZDE
b. Frage
soru
Fragen
sorular
fraglich
sorulabilir
AMALARIMIZ
unfraglich
sorulamaz
fraglicher
daha sorulabilir
SORU 3: ngilizce WRITE yazmak szlkbirimiyle badafltrabileceiniz
sK T biimbilimsel
A P
releri gsteriniz.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
SORU 4: Biimbilimsel sreleri bir flemada gsteriniz.
TELEVZYON
ekimsel biimbilim ktlarnn ngrlebilir olduunu belirtmifltik. Yani aa

szcnden aac, aalar ve aalar gibi yaplar retiliyorsa, deniz szcNTERNET
nn de denizi, denizler, denizlere gibi trevleri olaca akl yrtlerek
ve kural
iflletilerek tahmin edilebilir. Ancak, szlksel biimbilim ktlar iin bu durum sz
konusu deildir. Hibir szdizim kural, rnein, denizle uraflan kimse anlamn
taflyacak olan denizci adnn bir baflka addan tremifl olmasn gerektirmez. Bu
yzden, dilde denizci szcnn varlndan emin olmak denizciyi szcnn
varlndan emin olmaktan daha zordur. Zira Trkedeki btn isimler bu flekilde
oluflturulmamfltr. Denizci, havac, dac denebilirken *rmak, *nehirci, *glc,
*dereci denmiyor. flte bu yzden, ngrlebilirlikleri daha az olan szcklerin
szlkte listelenme olasl daha yksektir. Zihin szlnde kayd bulunan her
girdi, kendi tannabilirliini salayacak sesletim, szdizim ve anlam zelliklerine
iliflkin bilgilerle donatlmfltr (Chomsky, 1965, Lyons 1977: 517). Bu dzenlemenin
bir rnei Tablo 7 de gsterilmifltir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
ekimsel biimbilgisi
ktlar sistematik,
szlksel biimbilgisi
ktlar grece olarak
rastlantsaldr.
28
Genel Dilbilim-I
Tablo 2.7
DENZ ve DENZC
Szlkbirimlerinin
Szlk Kayd
Zihin szl girdileri her

szlk maddesine iliflkin
ses, anlam ve kategori
bilgisini ierir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DENZ
DENZC
Sesletim
Deniz
Denizci
Szdizimsel kategori
[X] cins ad
[X] klc ad
Anlam
TUZLU SU KTLES
DENIZLE UGRAfiAN KMSE
Her anadili kullancs, zihin szlnde kaytl olan bu tr bilgileri kullanarak

hem hi duymad szckleri anlayabilir, hem de yeni szckler tretebilir ya da
retebilir. Bunlarn nasl gereklefltii ise bir sonraki nitemizin konusunu oluflturmaktadr.
SIRA SZDEdaha nce hi duydunuz mu? Anlamlarn kestirebilir misiniz?
Afladaki szckleri
a. Trk Silahl Uzay Kuvvetleri
b. Jelibonya (Jelibon reklamndan)
D fi N E L M
c. Sz Yafllar (Bir Trk Pop Mzii albm ad)
d. Sencil
e. VampirologS O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
29
zet
N
A M A
N
A M A
Anadili konuflucularnn szce iliflkin sezgisel

bilgilerinin ieriini betimlemek.
Tm anadili kullanclar (1) konuflmada akan ses
zincirleri iinde szck snrlarn belirleyebilir,
(2) szckleri sesletebilir, (3) szck dzeyinde
ses-anlam eflleflmeleri yapabilir, (4) szck trlerini ve (5) szcklerin szdizimsel zelliklerini
bilir. rnein bir Trke konuflucusu, zihin szlndeki btn bu bilgiler yardmyla dilbilimdilinbilimidir ses dizilimindeki dilbilim dilin bilimidir szcklerini tanyabilir ancak kendi zihin
szl ayn bilgilerle donatlmamfl olan bir baflka dilin konuflucusu bu blmlemeyi yapamaz.
Szck tanma ltlerini ayrt edebilmek.
Anlamsal lt dildeki anlam birimlerini ayrt etmeyi salar. Buna gre, bir anlam btnl gsteren her ses dizlimi szck olarak snflandrlabilir. Ancak yalnzca szcklerin deil szck
paralar ve szck beklerinin de anlaml olabilecei unutulmamaldr. Sesletimsel lt, konuflmada kullanlan duraklamalara bakarak szck
snrlarn belirler. Bir anadili konuflucusu her
hangi bir sebeple duraklamak zorunda kalrsa,
genellikle szck ortasnda deil szck aralarnda duraklamay tercih eder. Ancak bu durum
istisnasz deildir. oklukla szcklerden daha
byk dil paralar olan bekler arasnda duraklayanlar olabilecei gibi, / bek diyenler de olabilir. Daha gvenilir bir lt olan szdizimsel
lte gre, dilde bamsz hareket ederek eflitli konumlarda tekrarlanabilen ve yer deifltirme
esnekliine de sahip olabilen ses dizilimleri szck olarak snflandrlr.
N
A M A
N
AM A
Zihinsel szlk, szlkbirim ve szckbiim kavramlarn ve yaplanmalarn aklayabilmek ve

karfllafltrmak.
Zihinsel szlk, her anadili konuflucusunun zihinde bulunan; o dilde kullanlan szcklerin
soyut kalplarn ve bunlarn sesletimsel, anlamsal, biimbilim ve szdizimsel zelliklerine iliflkin bilgileri ieren bir sistemdir. Szlkte ancak
anlamlar kestirilemeyen geler listelenir. Bu geler gerek dilde kullanlan biimlerin zihindeki
soyut kalplardr ve szlkbirim adn alrlar.
Bunlarn somut gereklikleri ise szckbiimlerdir. Bir szlkbirim kendisini gereklefltiren tm
szckbiimlerin toplamdr. rnein, OKU szlkbirimi, okurum, okursun, okur, okuruz, okursunuz, okurlar, okuyorum, okuyorsun, okuyor,
okuyoruz, okuyorsunuz, okuyorlar ve devam
gibi eylemin tm ekimsel biimlerini ierir.
Biimbilimsel sreleri karfllafltrp szlkbirim
ve szckbiim yaplanmalaryla iliflkilendirebilmek.
ekimsel biimbilim szcklerin tmce iinde tekil / oul, gemifl / flimdi gibi dilbilgisel karfltsallklar gstermek zere geirdikleri deiflimleri
aklar. Bu yzden de szckbiimlerin oluflumuyla ilgilidir. Szlksel biimbilim ise, szcklerin tmce iindeki dilbilgisel ifllevine bakmakszn yeni szck yapma kurallarn inceler. Bu yzden de, szlkbirimlerin oluflumuyla ilgilidir.
30
Genel Dilbilim-I
Kendimizi Snayalm
1. Anadili konuflucularnn dillerindeki en uzun szc bilip bilmediklerinin, biim bilimin ilgi alanna girmemesinin nedeni afladakilerden hangisidir?
a. bunu bilmek mmkn deildir.
b. bu renilmifl bilgidir.
c. bu edinilmifl bilgidir.
d. bunu bilmeyen anadili konuflucusu olamaz.
e. biimbilim dil retimiyle ilgilenmez
2. Afladakilerden hangisi KALEM szlkbiriminin szckbiimidir?
a. Kalemlik
b. Kalemli
c. Kalemsiz
d. Kalemi
e. Kalemflor
3. 3. ve 4. sorular afladaki bilgilere gre cevaplandrlacaklardr.
1. Konuflmac
: Kanguru bu mu?
: Ne kan grubu?
2. Konuflmac
1. Konuflmac
: Kan grubu mu? Kan grubu deil. Kanguru, kanguru.
Yukardaki konuflmada yanlfl anlamaya sebep olan
nedir?
a. Dilde sesler aralksz akar, szck bltlerini
dinleyiciler belirler.
b. Szdizimsel lt szck tanmada yetersizdir.
c. Syleyiflte szckler duraklamalarla ayrlr.
d. Szlkte her szcn kayd yoktur.
e. Dilde szck snrlar boflluklarla belirlenir.
4. Yukarda verilen konuflmadaki belirsizlik afladakilerden hangisinin bir kantdr?
a. Ses dizilimlerinin zihinde zmlendiinin
b. Ses dizilimlerinin szlkte szck olarak depolandnn
c. Ses dizilimlerinin szlkte szck paralar olarak depolandnn
d. Ses dizlimlerinin szlkte depolanmadnn
e. Szckbiimlerin szlkbirimleri temsil ettiinin
5. Tek insizyonluk mini kesinin vcudun geliflmesi ile
tamamen kaybolduunu syledi.
Ameliyatn zellii gbekten tek bir trokarla yaplmfl
olmas.
Yukardaki metinde alt izili szcklerin szlkbirimleri hangileridir?
a. NSZYONLUK, KESNN, TROKARLA
b. NSZYON, KES, TROKAR
c. NSZYONLUK, KES, TROKAR
d. NSZYON, KESNN, TROKARLA
e. NSZYON, KES, TROKARLA
6. Afladakilerden hangisi ngilizcedeki READ oku

szlkbirimin szck ailesinden deildir?
oku-
a. READ
b. READER
okuyucu
c. REREAD
tekrar oku-
d. READABLE okunabilir
e. READS
O okur.
7. Szlk, szcklerin?
a. baflka szcklerle olan dilbilgisel balarn ngrr.
b. soyut temsilcilerini listeler
c. szck trn listeler.
d. anlam zelliklerini listeler.
e. a, b, c, d
8. Yeni szlkbirimler afladakilerden hangisinin ktlardr?
a. Szck yapma srecinin
b. ekim srecinin
c. Szdizimsel kurallarn
d. ekimsel biimbilimin
e. Biimbilimsel srelerin
9. Dflkurdubirdflkurdu tmcesinde dfl diziliminin
bir szck olduu nasl saptanabilir?
a. Elma, Alman, kl, bilgisayar gibi dizilimlerle karfltsallk iliflkisi iinde deildir.
b. Annemindfl diziliminde tekrarlanabilir.
c. Trke sesses dizilimine uygundur.
d. Bamldr.
e. Annemin dfl diziliminde tekrarlanabilir.
10.Szckbiimler afladakilerden hangisinin ktlardr?
a. ekimsel biimbilimin
b. Szlksel biimbilimin
c. Anlam kurallarnn
d. Szck yapma srelerinin
e. Sesbilgisel srelerinin
31
Okuma Paras
Afladaki parada tartfllan szckler ve anlamlarna
iliflkin bilgilerin Trke kullanclarnn zihin szlklerinde listelenip listelenmediini dflnnz. Sebeplerini tartflnz.
Konuk ve Konukluk Kavramlar
Trk kltrnn gelenek-greneklerle ilgili en kkl
ve nemli elerinden birini konuk kavram oluflturur. Bu kavramn bin yl ncesinden bize kadar, belli
gelenekleriyle geldii, szvarlmzda deyim, atasz
ve eflitli anlatm biimleriyle ok genifl bir yer tuttuu
grlr.
Konuk szc, Trkiye Trkesinin bugnk szvarlna ufak anlam deiflimiyle gelen kon- kknn trevidir. Bu eylem, elimizdeki en eski Trke kaynaklar
olan Kktrk yaztlarnda yerleflmek, yurt tutmak anlamnda geer. Uygur kaynaklarnda hem ayn eylemle,
hem de onun konuk misafir, konfl komflu trevleriyle karfllaflrz. Bu dnemde ayrca kongu oturma
yeri, konukluk ve kondur- yerlefltirmek, kongu yerleflme yeri szckleri gemektedir.
Elimizdeki en eski kaynaklarda da Trklerin eve gelen
konuu en iyi biimde arlamak, ona yedirip iirmek
konusundaki kkl gelenekleriyle ilgili kaytlarbulunmaktadr. Karahanl dneminde, Divan da geen flu
drtlk, insann iyi giysileri kendisinin giymesini, lezzetli yemekleri de baflkasna yedirmesini tledikten
sonra konua sayg gsterip onu arlamasnn, insann
nnn lkeye yaylmasn salayacan belirtir:
Krklg tonug ze
Tatl aflg adhnka
Tutgl konuk agrlg
Yadhsn av budhunka
Yine konuk anlamna gelen aflada deineceimiz
uma szcn ieren flu sz de yine Divan da grlmekte, gelen konuun attan indirilip yorgunluunun
giderilmesini, atna arpa, saman verilerek onun da rahatlnn salanmasn tlemektedir:
Kelse uma tflrgil tnsn an aruklk
Arpa saman yagutgl bulsn at yarukluk
Trkenin XI. Yzyldaki szvarln btn geniflliiyle oraya koyan Kflgarl nn bu yaptnda geen, bu kez
uma szcyle oluflturulmufl flu atasz, Trklerin,
konuk gelmesinin eve mutluluk getirdiine inandklarn gstermektedir: Uma gelse kut gelir.
Yine ayn yaptta, zamann ktlnden yaknan bir
beyitle karfllaflyoruz: Konuk geldiinde bunu mutluluk
sayanlarn gittii, bir kt hayal (bir karalt) grse, ko-
nuk geliyor diye evini ykanlarn kaldn dile getirmekte, bir baflka sayfada, konuklar karanlara konuk kargan dendii belirtilmektedir. Kflgarl konukla- eyleminin konuk etmek anlamnda olduunu, Ouzlardan
baflkasnn dilinde bunun ev sahibinin rzas olmadan
bir evde gecelemek anlamna geldiini de sylyor.
Gerekten ilgin saydmz bir rnek, bugnk, fiaflkn misafir ev sahibini arlar ataszmzn yine
ayn kaynakta karflmza kmas, ufak szck deiflimleriyle XI. Yzyldan bugne kadar gelmifl olasdr: Endik uma (flaflkn konuk) evlikni (ev sahibini) agrlar.
Divan da, yoksul bir konuk geldiinde, onun nne,
hazr olan yemein gecikmeden konmasn tleyen
bir beyit de yer almaktadr.
Eski Anadolu Trkesine geldiimizde, Trkiye de Dil
Devriminden sonra yeniden canlandrlan konukun,
kon- eyleminin eflitli trevleriyle birlikte, ok yaygn
olarak kullanld grlr. te yandan, yine ayn kkten
konak ise yine misafir anlamnda, ayn dnemde, birok yaptta yer almakta, hemen btn Trk lehelerinde
bugn de yaflamaktadr (Azeri gonag, Kazak konak,
zbek konk, Uygur konak gibi). Ayn szce, ayn
anlamda, bugn Anadolu azlarnda da rastlyoruz.
Eski Anadolu Trkesi dneminde kaleme alnan ve
Trklerin gerek bir kltr hazinesi olan Dede Korkut
Kitab nda konuk kavramyla ilgili bir ok e bulunmaktadr. Bilge Dede Korkut, kitabnn bafllarnda iyi
ev kadnlarnn niteliklerinden sz ederken flyle bir rnek vermektedir:
Yazdan yabandan ive (eve) bir konuk gelse,
Er adam ivde olmasa, ol an yidrr, iirr,
Arlar, azizler, gnderr
Ayn kaynakta Dede Korkut, konuu gelmeyen evleri
kara sfatyla niteleyerek flyle demektedir: Konu gelmeyen kara ivler yklsa yig (ye, daha iyi)
XV. yzyl kaynaklarndan, Ahmet D nin Arapadan
evirdii Mifth l Cenne adl yaptta ise, Konak konmayan eve feriflte (melek) girmez sz gemektedir.
Bugn, Trkiye Trkesinde Misafir ksmetiyle gelir
biiminde kullandmz atasznn ayn kitapta Kaan konuk gelse, rzk bile gelir szckleriyle yer aldn gryoruz. Yine bugnk Tanr misafiri deyimi, XVI. Yzyla ait Gvah nin Pendnme sinde geiyor: Kabl eyle konuk Tanr konuu.
Eve gelen konuun ancak, evde olan yiyeceklerle arlanabileceini anlatan bugnk, Misafir umduunu
deil bulduunu yer ataszmzn XIV-XV. Yzyl-
32
Genel Dilbilim-I
lardaki biiminin, Konuk umduun yemez olduu da

grlyor.
Konuk szcnn Trkiye Trkesinde yakn zamanlara kadar, kon- kknn eflitli trevleriyle ve
konak konuk olunan yer ile birlikte sk kullanldn, XVIII-XIX. yzyllarda bunun yerini, Arapada sefer eden, yolcu ve konuk anlamlarna gelen misafir
in (Ar. Musfir) aldn gryoruz. Bylece konuk
szcn ieren btn szlerde misafir grlmektedir. Buna karfllk, Trkiye dflndaki lehelerin deyim,
atasz ve kalplaflmfl szlerinde byk ounlukla,
yukarda deindiimiz konak szc, ufak ses deiflimleriyle yer almaktadr.
Bugn gerek lnl dilde, gerekse Anadolu azlarnda ayn kavramla ilgili pek ok deyim, atasz ve kalplaflmfl tamlamayla karfllaflyoruz. te yandan, Asya
nn eflitli topraklarnda yerleflmifl, bazlar Trkiye Trkesinden epey uzaklaflmfl Trk lehelerinde de bu tr
szlerin ok olduuna tank oluyoruz. lnl dildeki
Tanr misafiri, davetsiz misafir gibi deyimlerin yannda flu ataszlerine de rastlyoruz:
Misafir on ksmetle gelir; birini yer, dokuzunu brakr.
Misafirin umduu, ev sahibine iki vn olur.
Misafirlik gndr.
Anadolu azlarnda ayn kavramla ilgili pek ok atasz arasnda flunlar da vardr:
Misafir ile lm gaipten gelir. (Silifke)
Misafir ev sahibinin bal kuzusu (Gaziantep)
Misafirin karn dokuz olur (Bursa)
Misafir ev sahibinin danasdr (Dazkr)
Misafir horoz olann ambarnda buday kalma
(He kimhan)
Bu szler arasndaki belki de en ilgin olan, ev sahibine rahatszlk verecek kadar uzun sre kalan konuklarla ilgili, hem nkteli ve benzetmeli, hem de 7+7 heceli
dizeler gibi grnen ve kfl-baykufl uyaklarn ieren
flu ataszdr:
Misafirin iyisi
Gelir gider kfl gibi
Misafirin kts
Oturur baykufl gibi (Gmflhacky)
eflitli Trk lehelerinde bulunan, ayn kavramla ilgili
szler arasndan birkan da burada gstermek istiyoruz:
Trkiye Trkesinden hayli uzakta olan Kazak lehesinde, eve kutlu bir konuk geldiinde koyunun ikiz dourduunu anlatan flu atasz bulunmaktadr: Kutt konak konsa koy egiz tabar. Kazan Trkesinde, misafirin
ev sahibine karfl insafl olmas gerektiini syleyen flu
ataszyle karfllaflyoruz: Kunak bulsan( tuynak bul
(ol). Bir konuun gelmesinin nceki konuu memnun

etmeyecei, ev sahibinin de st ste gelen misafirden
hofllanmayacan anlatan, bugnk Trkiye Trkesindeki, Misafir misafiri, ev sahibi hibirini istemez ataszmz Kazan lehesinde, flu karfllyla buluyoruz: Kunakh kunakh symes, y iyesi (ev sahibi)
birsin de symes. Ayn sz, Dobruca daki Krm Trklerinde de flu biimde yaflamaktadr: Msapir msapirni symez, konakbay alayn symez. Btn bu rnekleri kolaylkla artrabiliriz.
Konuk kavramnn en eski kaynaklardan bugne kadar gelmesi, konukluun eflitli ynleriyle ilgili sz elerinin azlarda ve lehelerde ok yaygn oluflu, Trklerde bu kavramn nemini ve toplum yaflamndaki yerini iyice ortaya koymaktadr, kansndayz. Trkler gibi,
X. Yzyldan bu yan balandklar slam dininin gereklerini yerine getiren bir toplumun konuklar arlamaya
verdii deerin, gelen kimsenin kfir olmas durumunda da deiflmeyeceini belirten ve XVI. Yzyla ait Gvh nin Pendnme sinde geen flu ataszn buraya
aktarmadan geemeyeceiz: Konua izzet eyle kfir olsa. Yalnzca bu sz bile, Trklerde konua verilen nem
ve deeri, konukseverliin ne denli yaygn ve yerleflik
bir nitelik olduunu gstermektedir, kansndayz.
Bugn, zellikle byk kentlerimizdeki yaflam koflullarnn etkisiyle yatl misafir kavramnda, eskiye
oranla deiflim sz konusu olsa da Anadolu ilerinde, kk yerleflim yerlerinde, krsal kesimde konua verilen nem ve deer, yatl misafir alflkanl
pek deiflmemifltir. lkemize gelen yabanclar, kendilerini hi tanmayan, ilk kez karfllafltklar kimselerden grdkleri konukseverlii flaflrarak anlatmakta, hele Anadoluyu gezenler, halkmzn bu niteliini ve ve bitirememektedirler.
Kaynak: Aksan, D. (2008) Trkeye Yansyan Trk
Kltr. Ankara: Bilgi Yaynevi
33

1. b
2. d
3. a
4. a
5. c
6. e
7. e
8. a
9. e
10. e
Yantnz yanlfl ise Szck Tanma konusunu

gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Szck biim konusunu gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Szlk birim konusunu gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Biim bilimsel sreler konusunu gzden geiriniz.
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Szck biim konusunu konuyu gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Soru 1 Yant
1. lt = Deiflmez anlam ve farkl konumlarda tekrarlanabilirlik: Uzak biimi (a) ve (b) de farkl durumlarda tekrarlanmfl ve anlamn korumufltur; bu yzden
bamsz bir szck olarak snflandrlabilir:
a.Enuzakmesafeikikafaarasndadrbiribirinianlamayan
Can YCEL
b.biribirinianlamayanikikafaarasndakimesafeenuzak
mesafedir
(a) ve (c) de grlen dad biimi ise bamsz bir szck olarak ayrfltrlamaz. Byle bir seim, arta kalan dizilimlerden rb nszleriyle bafllayan ve sadece r nsznden oluflan bir szck bulmay gerektirecektir. Oysa, Trkede bu olanakszdr.
2. lt = Yerine koyma: (c) de yakn biimi uzak biimi ile yer deifltirmifltir. Yakn bir szckse uzak ta
yle olmaldr. yleyse, bunlar karfltsallk iliflkisi iinde
olan bamsz yaplardr.
Soru 2 Yant
Anlamlarn koruyarak tekrarlanan biimleri daha rahat
ayrfltrabilmek iin verimizi yeniden dzenleyelim:
a. unmbreestak
Bir adam buradadr
d. ungtoestenfrmo
Bir kedi hastadr.
f. ungtoestaki
Bir kedi buradadr.
g. unmbreestenfrmo
Bir adam hastadr.
Btn tmcelerde paylafllan biim un ve deiflmez anlam bir olduuna gre, un bir anlamn taflyan bir szck olmaldr. Afladaki (a), (e), (f) ve (h) tmcelerinde tekrarlanan biim ise estaki ve karfllad anlam
burada gibi grnse de, bu zmlemenin est diziliminin (b), (c), (d) ve (g) tmcelerinde de ortaya kt
dikkate alndnda doru olmad anlafllr.
a. unmbreestaki
Bir adam buradadr
e. elgtoestaki
Kedi buradadr.
f. ungtoestaki
Bir kedi buradadr.
h. elmbreestaki
Adam buradadr.
b. elgtoestenfrmo
Kedi hastadr.
c. elmbreestenfrmo
Adam hastadr.
d. ungtoestenfrmo
Bir kedi hastadr.
g. unmbreestenfrmo
Bir adam hastadr.
yleyse, burada anlam aki dizilimiyle karfllanmaldr.
Bunun yan sra, (b), (c), (d) ve (g) de de enfrmo hasta dizilimiyle karfltsallk iliflkisi iinde olduu iin bamsz bir szck olmaldr. Arta kalan est ise btn
tmceler tarafndan paylafllan bir dizilim olduundan
ek eylem-dr karfllnda kullanlmfl bir szck olmaldr. (a), (c), (g), (h) Tmcelerindeki unmbre ve
elmbre dizilimlerinde tekrarlanan biim olan mbre
adam, (b), (d), (e), (f) deki ungto ve elgto dizilimlerinde tekrarlanan gto kedi dizilimiyle karfltsallk iliflkisi iindedir; yleyse, her ikisi de bir szck olmaldr.
Un ve el ise srasyla bir adam, bir kedi ve adam, kedi szckleri arasndaki belirlilik farkn gstermek iin
kullanlmfltr. zmmz zetlersek:
un = bir (belirsizlik ifade eden szck) mbre = adam
enfrmo = hasta
el = belirlilik ifade eden szck
gto = kedi
esta = ek eylem
aki = burada
Sra Sizde 2
Orman, kibar, orman kibar szlkte listelenmelidir
nk bunlarn anlamlar nedensizlik ilkesi dorultusunda belirlenmifltir ve kural iflletilerek bunlara eriflim
mmkn deildir. Orman kibar szckten daha byk bir yap olan szck bei grnmndedir. Ancak ifade ettii kaba, grgsz anlam, kendisini oluflturan paralarn anlamlarna bakarak karlamaz. Bu
yzden de deyim olarak adlandrlrlar. Deyimler de
szlkbirimler gibi szlkte listelenmelidirler.
34
Genel Dilbilim-I
Sra Sizde 3
Trkenin anadili konuflucularnn neredeyse tamam bu metinde srasyla denizi, denize, denizlerin, denizciyi, denizcilii, denizcilikte szcklerini seecektir. Bunu mmkn klan, sezgisel szdizim kurallar bilgisidir ve ekimsel
biimbilgisi kapsamnda ele alnr.
Sra Sizde 4
1. Bu sorunun yant szcn tanmna baldr. Szck demekle szckbiim kastediliyorsa (a) da gerei, bilmeniz, gerekiyor, gerei, aramanz, gerekiyor, gerek, sizi, zgr, klacak olmak zere 10, (b) de ise ahlaki, olgular,
yoktur, olgularn, ahlaki, yorumlar, vardr olmak zere 7 szckbiim grlmektedir. Oysa szlkbirimlere odaklanlyorsa (a) da GEREK, BL, GEREK, ARA, SZ, ZGR, KIL olmak zere 7, (b) de ise AHLAK, OLGU, YOK,
YORUM, VAR olmak zere 5 szlkbirim vardr.
2. (a) daki yaplar fragen sormak eyleminin szckbiimleri, (b) deki yaplar ise FRAGE szck ailesi.
3. Szck ailesi: WRITE yazmak, WRITER yazar, WRITABLE yazlabilir, REWRITE tekrar yazmak Szckbiimler: write yazmak, writes (o) yazar, writing yazyor, wrote yazd, writer yazar, writers yazarlar, writable yazlabilir, rewrite tekrar yazmak, rewrites (o) tekrar yazar, rewriting tekrar yazyor, rewrote tekrar yazd. Bu dizilimlerin birbirleriyel iflilkileri afladaki gibi gsterilebilir:
WRITE
WRITE
WRITER
szlkbirim
WRITABLE
write writes writing wrote writer writers
writable
REWRITE
rewrite rewrites
szck ailesi
rewriting rewrote
szckbiimler
4.
biimbilgisel sreler
ekimsel: ekim
szckiim yapma
deniz, denizi, denizler, denizleri...
szlksel: szck yapma

tretme
DENZC, DENZCLK...
szckbirim yapma
birlefltirme
DENZANASI, DENZALTI...
Sra Sizde 5
Bunlarn sklkla kullanlan szler olmad herkese kabul edilecektir. Bununla beraber yerine koyma kuraln iflleterek anlamlarn karmak anadili konuflucular iin zor olmayacaktr.
a. Hava Kuvvetleri, Kara Kuvvetleri, Deniz Kuvvetleri oluyorsa Uzay Kuvvetleri de olabilmeli.
b. Almanya Alman topra, Trkiye Trk topra, Japonya Japon topra denebiliyorsa Jelibonya Jalibon topra / diyar da denilebilmeli.
c. gz yafllar gzden akan yafllar, sz yafllar szlerden akan yafllar
d. bencil kendine dflkn demekse sencil karflsndakine dflkn olmal
e. psikolog, sosyolog, zoolog ad geen psikoloji, sosyoloji ve zooloji alanlarnda uzmanlar iin kullanlyorsa vampir
uzman da vampirolog olmal.
Kaynaklar
Bauer, L. (1983) English Word-Formation. Cambridge:
CUP.
Bauer, L. (2003) Introducing Linguistic Morphology.
Edinburg: Edinburg University Press.
Bloomfield, L. (1926) A set of postulates for the science of language, Language 2 (3), 153-164.
Bloomfield, L. (1935) Language. London: Allen Unwin.
Bolinger, Dwight L. (1963) The uniqueness of the
word, Lingua 12, 113-136.
Chomsky, N. (1965) Aspects of Theory of Syntax. Cambridge, MA: MIT Press.
Fries, C. C. (1952) The Structure of English. New York:
Harcourt, Brace & World.
Hankamer, J. (1989). Morphological parsing and the
lexicon. In W.D. Marslen-Wilson (Ed.), Lexical representations and process. Cambridge, Mass.: MIT.
Harris, Z. (1951) Methods in structural Linguistics. Chicago: Chicago University Press.
Hockett, C. F. (1958) A Course in Modern Linguistics.
New York: Mc Millan.
Jakobson, R. and M.Halle. (1956) Fundamentals of Language. The Hague.
Langacker, R. W. (1972) Fundamentals of Linguistic
Analysis. New York: Harcourt Brace.
Lees, R. B. and E. S. Klima (1963) Rules for English
pronominalization, Language 39 (1), 17-28.
Lyons, J. (1968) Introduction to Theoretical Linguistics.
Cambridge: CUP.
Lyons, J. (1977) Semantics. Cambridge: CUP.
Matthews, P. (1991) Morphology. Cambridge: CUP.
Sapir, E. (1921) Language. New York: Harcourt, Brace
& World. Saussure, F. D. (1959) Course in General
Linguistics, (ev. Wade Baskin), New York:
McGraw-Hill Book Company.
Vygotsky, L. (1986) Language and Thought. Cambridge: MIT Press (Edited by Alex Kozulin)
35
GENEL DLBLM-I
3
Amalarmz
N
N
N
N
N

Szcklerin biimbirim yapsn tanyacak ve seslem yapsyla karfllafltrabilecek;
Biimbirim eflitlerini tanmlayp ayrt edebilecek;
Biimbirimlerin aflamal kullanmn rneklendirerek aklayabilecek;
Altbiimlik srecini ve altbiim kavramn rneklendirerek aklayabilecek;
Altbiimlii douran sreleri rneklendirerek aklayabilecek bilgi ve becerileri kazanacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Biimbirim
Baml biimbirim
Bamsz biimbirim
Hiyerarflik yap
Dizim aac
Ayralama
Altbiim
Altbiimlik
Btnleyici dalm
Karfltsal dalm
Sesbilimsel koflullanma
Dilbilgisel koflullanma
Szcksel koflullanma
nl deiflimi
Sfr biim
Bofl biim
Alaflm biim
indekiler
Genel Dilbilim-I
Biimbilim II:
Szck Yaps
GRfi
BMBRM
BMBRM TRLER
BMBRMLERDE SIRALAMA
ALTBMLK: BMBRMLERN
GEREKLK KAZANMASI
Biimbilim II: Szck Yaps

GRfi
Szckleri tanma yetisinin yan sra, tm anadili konuflucularna zg bir baflka
beceri de bu szckleri bileflenlerine ayrabilmektir. Konuflucularn daha nce hi
karfllaflmadklar szckleri bile kolaylkla zmleyebilmeleri bunun en nemli
gstergesidir. Gencelmek ve trevi gencelebilir gibi bir szck Trkenin sz varlnda bulunmamasna ramen, tm konuflucular tarafndan buna kolaylkla bir
anlam yklenebilir. nce en kk para olan gen szcne indirgenir, sonra
da tm paralarn anlamlar birlefltirilerek gen olma olasl bulunan anlam karlabilir. Hatta konuflucularda bunlarn srasyla sfat (gen), eylem (gencel-) ve
sfat (gencelebilir) olduklarna iliflkin kategori duyarl da gzlemlenebilir. Peki
ama bu zmlemenin nereye kadar gideceine anadili konuflucular nasl karar
veriyorlar? Sz gelimi, rneimizdeki zmleme neden gen szcne kadar indirgenmedi? Nitekim gen Trkenin sz varlnda bulunan anlaml bir szcktr.
Bu sreci tersinden dflnmek de olasdr. Yani, anadili konuflucular hi duymadklar szckleri yalnzca alglamak iin deil retmek iin de bir takm zmlemeler yaparlar. Stun A daki yaplar reten Trke konuflucular, Stun B deki
yaplar neden asla retmezler?
Stun A
Stun B
rk
iri
*irik
by
byk
mutlu
*mutluk
esne
esnek
sra
*srak
gevfle
gevflek
iyi
*yik
iflle
iflle
ara
*arak
oyna
oyna
kofl
*kofluk
yara
yaral
aba
*abal
para
paral
acma
*acmal
ekme
ekmeli
sorgu
sorgulu*
Bu blmde bu sreleri daha yakndan anlamaya alflacaz.
38
Genel Dilbilim-I
BMBRM
Biimbirimler szcklerin
karfltsal dalm olup
tekrarlanabilen ama
blnemeyen en kk
paralardr.
Anadili konuflucularnn szck tanmak iin kullandklar yerine koyma ifllemi,

szcklerin iyap zmlemelerinde de ifle yarar m? Bunu anlamak iin yine
nobran szcmz hatrlayalm ve bu kez de afladaki kullanmna bakalm:
Ben de kolayca nobranlaflr, her seferinde bunun zararna da katlanrm. ou
Trke konuflucusunun belki de ilk defa duyduu bu szc bile, sorulduunda
rahatlkla nobran-lafl-mak fleklinde zmleyebileceine flphe yoktur. Bunu yapabilmemiz zihinsel szlmzde yalnzca szlkbirimlere deil szlkbirimleri
oluflturan paralara ve beraberinde de bunlarn eklenmesine iliflkin kurallara da
eriflimimiz olduunu gstermektedir. Trkede iyi-lefl-mek, kat-lafl-mak, tafl-laflmak, uzak-lafl-mak gibi yaplar varsa ve -lafl her birinde tekrarlanyorsa nobranlafl-mak da olabilmelidir. yi-lefl-ir, tafl-lafl-r, uzak-lafl-r kurall yaplarsa nobranlaflmak da bunlardaki -r dizilimini alarak nobran-lafl-r fleklinde kurall olabilir.
Hatta, iyileflti, tafllaflt, uzaklaflt rneklerine koflut olarak iinde bu kez de -t biimin tekrarland nobranlaflt bile diyebilmeliyiz. Bu karma olanak salayan yine yerine koyma ifllemidir. Bu yntemi kullanarak, -lafl, -t ve -mfl ses dizilimlerinin deiflik balamlarda deiflik szck paralaryla birleflerek tekrarlanabilir olduunu grdk. Ayrca, yine bu yntem sayesinde nobran diziliminin iyi, kat, tafl,
uzak ses dizilimleriyle ayn konumda, -t diziliminin de -mfl dizilimiyle ayn konumda kullanlabildiinin, bylece bunlarn birbirleriyle karfltsal dalm iliflkisi
iinde olduunun ve benzer yapsal ifllevleri yerine getirdiinin farkna vardk. Demek ki, yerine koyma ifllemi, szcklerin iyapsn zmlemede de kullanlabilmektedir. Bu yntemle, nobranlaflr szcnn nobranlaflt ve nobranlaflmfl gibi baflka biimlerinin olabileceini tahmin edebildik. flte, bir yap-bozun paralar
gibi takp kardmz, anlamlarn koruyarak tekrarlanabilir olan en kk szck paralarnn her birine dilbilimde biimbirim denir. Szcklerin yap tafllarn oluflturan biimbirimlere szcn atomlar da denir. Bu paralellik atomun paralanamaz zellii dolaysyladr. Biimbirimler de szcklerin daha kk paracklara blnemeyen yapsal ekirdeini olufltururlar (Bloomfield, 1935: 161;
Lyons 1968: 181, Matthews 1991: 11-12).
Biimbirimlerin tek zellii kendilerine benzeyen blnemeyen yaplarla yer
deifltirebilir olmalar mdr? Yani, biri birleriyle karfltsal iliflki iinde olan ve bu
yzden de yer deifltirdiklerinde yine kurall yaplar oluflturan her birim bir biimbirim midir? rnein, yerine koyma ifllemi nobran szc iindeki nobr yerine
bac kullanlp bacan szcnn oluflturulmasn salayabilir. Bu durumda nobr
ve bac biimbirim midir? Byle bir karfltlk iliflkisi iinde olmalar bu yaplar biimbirim klmaya yeterli deildir. nk bunlar anlaml deildir. Benzer flekilde,
yerine koyma ifllemi, Trkedeki dil szcndeki ilk sesin yerine kendisiyle karfltlk iliflkisi iinde olan b, p, k, s gibi seslerinin kullanlmasn mmkn klar. Bylece, bil, pil, kil, sil gibi szckler retilir. Yine ayn szck iinde i yerine e, a, u,
o seslerini kullanarak del, dal, dul, dol szckleri; l yerine k, p, n, z seslerinin kullanarak da dik, dip, din, diz szckleri elde edilebilir. Bu sesler yerine koyma testini baflaryla getiklerine gre, biimbirim midir? Bunlar tek bafllarna anlaml olmadklar iin yalnzca kendileriyle birlikte kullanldnda bir anlama brnen ses
dizilerini ayrt etmek iin kullanlrlar. Bu yzden de biimbirim deil sesbirim olarak anlrlar. Demek ki, biimbirimler kendilerine benzeyen yaplarla karfltsal dalmda olmakla kalmayp, bir anlamn bazen de dilbilgisel ifllevin taflycs olma grevini de stlenirler. Ancak anlamllk da bir snrllk gerektirir. Sra szc-
39
3. nite - Biimbilim II: Szck Yaps
nn en kk yap tafl olarak sr diziliminin dflnlmemesi, anlamsz olduundan deil, tafld anlamn, sra szcnn anlamyla badaflmamasndan kaynaklanmaktadr. Biri gizli fley dieri tahtadan oturak; dizi anlamna gelen bu szckler birbirini tretmifl olamazlar. yleyse, sra tek bir biimbirimden oluflan bir
szcktr.
fiimdi, rneimizi biimbirimlerine ayrmaya alflalm: nobran-lafl-r-m. Ayrfltrmann bir dayana olarak yerine koyma ifllemiyle iki yap arasnda paralellik
salayacak iyileflirim diziliminin iyi-lefl-ir-im zmlemesi kullanlabilir. Bu paracklar biri birlerinin yerine kullanldnda yine kurall bir yap oluflturdular. kinci
bir dayanak olarak da daha kk paralara blnemezlikleri ve anlam ierikleri
ele alnabilir. Biliyoruz ki iyi kt karflt anlamna gelen kurall bir szck, -lefl
tretim eki, -ir grnfl ve -im kifli ve say bilgisi veren ektir. Nobranlaflrm iindeki biimbirimler de nobran hari srasyla ayn anlam ve ifllevleri yerine getirmektedir. Nobran szcnn kendisinin oluflumu ise daha nce de belirttiimiz
gibi nedensizlik ilkesi dorultusunda gerekleflmifl szlkte anlam davranfl kaba, sert ve gnl krc olarak listelenen kurall bir biimdir. zetle, yukarda ayrdmz zmlememizde tm paralar hem anlaml, hem de paralanamaz yaplar olduklarndan hepsi birer biimbirimdir diyebiliriz.
Bu tr zmlemelerde, seslem yaps ve biimbirim yaps karfltrlmamaldr.
Seslem (yaz dilinde heceye karfllk gelir) ve sesler sesbilim konusu altnda incelenirler. Afladaki zmlemelerden (2a ve c) verilen szcklerin seslemlerini, (2b
ve d) de biimbirimlerini gstermektedir:
(2)
a. b-yk-tn
b. by-k-t-n
c. ev-den
d. ev-den
Grld zere, seslem ve biimbirim saysnda, bunlar gsteren snr izgilerinde karfltlk veya rtflme olabilir. zetle:
Ayn yapnn seslem ve biimbirim saylar farkl olabilir: (2a) ve (2b)
Ayn yapnn seslem ve biimbirim saylar rtflebilir: (2c) ve (2d)
Seslem ve biimbirim snrlarnda rtflme olabilir: (2c) ve (2d)
Seslem ve biimbirim snrlarnda rtflme olmayabilir: (2a) ve (2b)
Biimbirimler ayn zamanda seslem oluflturmak zorunda deildirler: (2b)
Tek bir biimbirim birden fazla seslem barndrabilir: (2b) deki by Tek bir seslem birden fazla biimbirim barndrabilir: (2a) daki -t ve -n eklerinden oluflan -tn seslemi
a. Afladaki ngilizce szckleri biimbirimlerine ayrnz ve anlamlarn
yaznz.
SIRA SZDE
careful dikkatli
careless dikkatsiz
D fi N E L M
carefully dikkatlice
carelessly dikkatsizce
Biimbirimler birbirlerinin
yerine kullanlabilen, bir
anlam ya da dilbilgisel
iflleve katk salayan,
birlefltikleri dier
biimbirimlerle anlam ba
bulunan ve daha kk
paralara ayrlamayan
blklerdir.
S O R U
b. ngilizcede fear korku anlamna gelen szck olduuna gre, korkulu, korkusuz, rkeke ve korkusuzca anlamna gelen szckleri nasl oluflturursunuz?
Afladaki szcklerin seslem ve biimbirim yapsn karfllafltrnz. D K K A T
dikkat dikkatli dikkatsiz dikkatlice dikkatsizce
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
40
Genel Dilbilim-I
BMBRM TRLER
Baml ve Bamsz Biimbirimler
Biimbirimler durufllar
bakmndan baml ve
bamsz olmak zere ikiye
ayrlrlar. Baml
biimbirimler ek, bamsz
biimbirimler szck olarak
ortaya karlar.
Afladaki metin zerinden ocuklar ve ocukluk szcklerini oluflturan biimbirimlerin nasl bir farkl durufl sergilediine bakalm:
(3)
(a) ocuk haklar, eitim, salk, barnma; fiziksel, psikolojik veya cinsel smrye karfl korunma gibi haklarn hepsini birden tanmlamakta kullanlan evrensel
bir kavramdr. Dnya zerindeki tm (b) ocuklar kanunen veya ahlki olarak
doufltan bu haklara sahipken (c) ocukluk sonras deiflen fiziksel, fizyolojik,
davranfl ve psikolojik zelliklerinden dolay bunlardan yararlanamazlar. Gnmzde (d) *lar haklar ile ilgili olan uluslararas (e) *luk, 193 lke tarafndan onaylanmfl olan BM ocuk Haklarna Dair Szleflmedir.
Grlyor ki, ocuk hem (3a) da olduu gibi kendi baflna, hem de (3b) ve (3c)
de olduu gibi -lar ve -luk ile birlefltirilerek kullanlabilmektedir. Varlklar iin
baflka yaplara ihtiya duymayan bu tr biimbirimlere bamsz biimbirim diyoruz (Bloomfield, 1926: 155). Bamsz biimbirimler anlamlarna gre szlksel
ve dilbilgisel olmak zere ikiye ayrlrlar. Szlksel biimbirimler, adlarndan da
anlafllaca zere szlk anlam taflyan ieriksel szcklerden oluflan biimleri
ierir. En tipik rnekleri ad, eylem, sfat ve belirtelerdir. Szlksel biimbirimler
szck paralar olarak da kendilerini gsterebilirler (bkz. tretim ekleri). Dilbilgisel biimbirimler ise kendi bafllarna anlamlar olmayan ama szlksel biimbirimler arasndaki iliflkileri gsteren yaplardr. En tipik rnekleri ifllevsel szck
olarak da snflandrlan adl, ilge, bala ve belirleyicilerdir. Dilbilgisel biimbirimler de szck paralar olarak grlebilirler (bkz. ekim ekleri).
Yukardaki rneimizde (3d) ve (3e) nin dilbilgisidfl olmas -lar ve -luk biimlerinin ocuk biimi kadar zgr hareket edemediini gstermektedir. Bunlar iin
ocuk szcne eklenmek bir zorunlulukken, bu durum ocuk szc iin seime baldr. Byle kendi bafllarna kullanlamayan biimbirimler de baml biimbirimler adn alr. Baml bir biimbirimin bamsz bir biimbirime eklenme srecine eklefltirme ve eklenen baml biimbirimlere de ek denir. Baml
biimbirimler, yani ekler, eklendikleri konuma gre nek, iek ve sonek olarak
adlandrlrlar. Bunlardan eklendikleri biimlerden sonra gelenler sonek, nce gelenler nek, iine yerlefltirilenler iek adn alrlar (Bloomfield, 1935: 218, 155).
Ekler ekleflmenin ynn gsteren ksa izgilerle kullanlrlar. Bir ekin solundaki
izgi, o ekin soluna baflka bir biimbirim gelmesi gerektiini gsterir; yani ek
nektir. izgi ekin sanda ise sana baflka bir biimbirim gelir; ek sonektir. izgi her iki yannda ise de buralarda baflka biimlerin olmas gerektiini gsterir; ek
iektir. Afladaki tablo bu tr ekin nasl kullanldn gstermektedir.
41
Tr Konumu Trke rnek ngilizce rnek
Sonek
nek
eklendii
-gi bil-gi
biimden
-li bilgi-li
sonra
eklendii
biimden
nce
-less
help-less
are-siz
-ness
helpless-ness
eresiz-lik
re-
re-write
tekrar-yaz
Tablo 3.1
Baml
Biimbirimler:
Konumlar
Dier
-u Rusa
ruk-u el-i
-i
ruk-i el-in
-e
Ruk-e el-e (Haspelmath, 2002: 18)
Nahuatl Dili (Meksika Yerli Dili)
no-
cal ev
no-cal ev-im (Haspelmath, 2002: 18)
Tagalog Dili (Filipinler)
ek
eklendii
biimin
iinde
-um-
sulat yaz
s-um-ulat yazan
-in-
s-in-ulat yazlan (Bloomfield, 1935: 218)
1. Afladaki Trke ve ngilizce szcklerdeki biimbirimleri snflandrnz.

SIRA SZDE
dikkatli, dikkatsiz, dikkatlice, dikkatsizce
careful, careless, carefully, carelessly
D fi N E L M
2. Afladaki dillerde grlen ekleri bulunuz ve eklerin trn belirleyiniz.
a. Yimas (Papua Yeni Gine Dili)
manpa
timsah
manpawi
timsahlar
S O R U
kika
fare
kikawi
fareler
yaka
keseli fare
yakawi
keseli fareler
DKKAT
(Haspelmath,2002: 37)
b. Kanuri (ad, Nijer, Nijerya ve Sudan Dili)
SIRA SZDE
Karite mkemmel
namkarite mkemmellik
Kura
byk
namkura byklk
Gana
kk
namgana kklk
AMALARIMIZ
Dibi
kt
namdibi ktlk
(Gleason, 1955: 24)
c. Bontoc (Filipinler Dili)
K T A P
fikas
gl fumikas gl olmak
kilad
krmz kumilad krmz olmak
bato
tafl
bumato tafl olmak
TELEVZYON
(Gleason, 1955: 29)
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Tretimsel ve ekimsel Biimbirimler

N T E R N E T ayrlsalar
Baml biimbirimler durufllar bakmndan bamsz biimbirimlerden
da, bunlarla paylafltklar baz ortak noktalar da vardr. rnein, (3c) deki -luk ile
bunun eklendii ocuk biimbiriminin her ikisi de anlaml olarak snflandrlrlar.
ocuk kk yafltaki olan veya kz szlk anlamn taflyan bir ad, -luk da eklendii ad soyutlafltrma yoluna giderek deifliklie uratan bir ektir. ocukluk artk
NTERNET
42
Genel Dilbilim-I
somut deil insan hayatnn bebeklikle ergenlik aras dnemi anlamnda yeni bir
soyut ad haline gelmifltir. Eklendii szcn anlamn deifltirip yeni bir szlkbirim oluflturan bu ekler tretim eki olarak adlandrlr (Lyons, 1977: 522). Tretim ekleri, eklendikleri szcn szcksel ulamn da (ad, eylem, sfat vb) deifltirebilir (Nida, 1946: 99; Robins, 1964: 258; Lyons, 1977: 522). rnein, Trkedeki -ucu biimi bir eyleme eklendiinde onu ad haline getiren bir tretim ekidir.
Koflucu, kofl- eyleminden tremifl olmasna ramen artk eylem deil, yeni anlam
kofluya katlan yarfl olan bir addr. Addan eylem ve eylemden eylem yapan ekler iin de avlamak ve duralamak szcklerindeki la- ve ala- gsterilebilir.
Anadili konuflucularnn szck bilgisi yalnzca bamsz szlksel biimbirimler ve baml tretim eklerinden ibaret deildir. Eer byle olsayd dilde sk sk
*Zeynep haber Ecem ren gibi ne olduu anlafllamayan rneklere rastlayabilirdik.
Bu yapnn dilbilgisidfl oluflu, barndrd szcklerin anlamszlndan deil, bu
szckler arasndaki dilbilgisel iliflkileri gsterecek olan ekim eklerinin yoksunluundan kaynaklanmaktadr. yleyse, ekim ekleri de ifllevsel biimbirimler gibi
szlkbirimler arasndaki grevsel balar gsterirler. rneimiz ekim ekleri ilavesiyle tekrar ele alnrsa, afladaki drt seenek ortaya kar:
(4)
Zeynep haberi Ecemden renmifl
Zeynepten haberi Ecem renmifl
Zeynep haberden Ecemi renmifl
Zeynepi haberden Ecem renmifl.
Baml biimbirimler anlam

ve grevlerine gre tretim
ve ekim eki olarak ikiye
ayrlrlar.
Tablo 3.2
Biimbirimler:
Konum, Grev ve
Anlamlar
Byle olduunda kim, kimden neyi, ne zaman renmifl bilgisi elde edilebilir hale gelmifltir. Demek ki, dilbilgisel ekim bir szlkbirimin dilbilgisel konumuna (Matthews, 1991: 48; Lyons, 1977: 521-2; Anderson, 1982: 587) gre zorunlu (Greenberg, 1960: 191) olarak biim deifltirmesine olanak veren bir sretir.
Bu ifllevi yerine getiren ekim eklerinin grevi ise tabanlarnn anlamn ve trn deifltirmeksizin rnein adlar iin durum, say, cins ve iyelik; eylemler iin de
zaman, kifli, say, kip, grnfl ve uyum gibi bilgileri vermektir. Haber, yine bilgi anlamnda bir ad, Zeynep ve Ecem yine birer zel ad; ren yine bilgi edinmek anlamnda bir eylemdir. ekim ekleri bu zellikleriyle anlam ve/ya szcksel ulam deifltiren tretim eklerinden ayrlrlar. Tablo 2de dnya dillerinden rnekler verilmifltir.
Tretim eki
ekim eki
nek
ngilizce
kind kibar
un-kind kibar olmayan
Prasuni Dili (Afganistan)

(http://wals.info/feature/description/51)
gul lke
tu-gul lkede
ek
Kamhmu (Bir Gney Asya Dili) (Yule, 1996:69) Tagalog Dili (Gleason,1955:32)
Sonek
hiip kaflklamak
h-rn-iip kaflk
babasa okur
b-um-abasa okudu
Trke
kitap-
Trke
Kitap-lar
43
1. Sra sizde 2 de verilen rneklerde grlen ekleri bulunuz ve bunlar

ifllev ve anlamlaSIRA SZDE
rna gre snflandrnz.
D fi N E L M
2. a. Afladaki szckleri zmleyiniz:
Ganda (Uganda Dili)
omusawo
doktor
abasawo doktorlar S O R U
omukazi
kadn
abakazi kadnlar
omuwala
kz
abawala kzlar
DKKAT
omusika
varis
abasika varisler
(Gleason, 1955: 24)
SIRA SZDEgre, bu dilb. Uganda dilinde ocuklar anlamnda kullanlan szck abalenzi olduuna
de ocuk szcnn karfll nedir?
AMALARIMIZ
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Tretim ve ekim eklerini ayran baflkaca zellikleri de flyle sralayabiliriz: (1)

Yukarda da belirtildii gibi, ekim ekleri eklendikleri szcn tmce iindeki
konumu ve dilbilgisel grevine gre seilirler. rnein, bir adKiin
T zne
A P durumunda yaln, belirli nesne durumunda ykleme durumu seilir. Tretim ekleri ise dilbilgisel koflullara bal deildir. Evli ya da paral szcklerini tretmek iin tabanlarnn tmcede her hangi bir konumda olma ya da her hangi
greT E bir
L E V dilbilgisel
ZYON
vi stlenme zorunluluu yoktur. (2) Szdizimsel kurallar ynetiminde belirlenen
dilbilgisel ulamlar gsteren ekim ekleri, her zaman ilgili szck grubunun tm
yeleriyle grlebilirler. Bu yzden de tretim eklerinden ifllek olarak anlrlar.
N T E Rve
N Ekip
T
rnein, Trkede tm eylemler istisnasz zaman, kifli, say, at
bilgisini;
tm adlar da, say ve durum bilgisini taflrlar. Oysa bir tretim eki, birlikte grnecei biimler konusunda seici davranabilir. Adlarla kullanlan bir ek eylemlerle,
eylemlerle kullanlan bir ek de adlarla kullanlamaz. Sz gelimi, (1) de Stun A altnda verilen rneklerde -k tretim ekinin eylemlerden sfat trettii ancak sfat
ve/ya adlarla kullanldnda ise (Stun B) dilbilgisi dfl yaplar oluflturduu grlmektedir. Bu kullanm snrll, seilen szck trn temsil eden yeler kmesi
iin de geerlidir. Eylemleri kendine taban olarak seen -k eki, eylem kmesi iinde de bir seim yapar ve tm eylemlere eklenmeyebilir. Bu ekin bymek, rmek, gevflemek gibi tabanlardan srasyla byk, rk, gevflek szcklerini trettii gibi, aramak, koflmak, okumak gibi tabanlardan *arak, *kofluk, *okuk szckleSIRA SZDE
rini tretmemesi ifllekliinin snrl oluflundan kaynaklanmaktadr.
Yine (1) de Stun B altnda gsterildii gibi, *abal, *acmal ve *sorgulu kuralsz yaplar, adlardan n ad yapan -l ekinin asla tretmedii biimlerdir. Evli, paral, yaral diyebiD fi N E L M
lirken, *abal, *acmal, *sorgulu diyemiyoruz. Duygulu kurall iken, *acmal kuralsz olabiliyor. Demek ki, addan sfat yapmak iin kullanlan bu tretim eki,
S O R U
Trkenin sz varlnda listelenen btn adlarla kullanlamamaktadr.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Bunlarn aslnda kurall olup da dilde kullanlmayan yaplar olduunu

grfller
D Ksavunan
KAT
de vardr (Zimmer, 1964: 18)
DKKAT
N N
(3) ekim ekleri her grldkleri konumda ayn bilgiyi verirken, tretim eklerinde her zaman bu tutarllk yoktur. Gitti eylemindeki zaman ekim eki -ti daima
gemifl zaman bilgisini verir. Oysa evlilik evli olma hali anlamndayken,
kitaplk
AMALARIMIZ
kitap olma hali anlamna gelmez. (4) ekim ekleri eleri snrl ya da deiflmez
olan kapal kme, tretim ekleri ise kolaylkla yeni eler kabul eden ak k-
SIRA SZDE
SIRA SZDE
ekim ekleri deiflmez

anlamlar taflyan, ifllek ama
kapal kme yeleriyken
tretim ekleriAMALARIMIZ
deiflken
anlamlar olan, yar ifllek,
ak kme yeleridir.
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
44
Genel Dilbilim-I
me yeleridir. Yani, bir dile kendi yapsn koruyarak yeni ekim ulamlar eklenme olasl, o dile yeni tretme yollarnn eklenme olaslndan ok daha dflktr (Strang, 1968: 101). Bu yzden de, dillerin birbirlerinden tretim ekleri dn
almalar, ekim ekleri almalarndan daha doal bir sretir.
SIRA SZDE
Biimbirim trlerini
bir flemada gsteriniz.
SIRA SZDE
Ekler kullanlarak yeni biimler ortaya ktka, bunlar yeni adlar alrlar. Hi ek
D fi yapl
N E L M szckler kk halindedir. Geleneksel alflmalarda kk, gvde
almayan basit
ve taban terimleri bir szcn ekleri ktktan sonra geriye kalan ksm olarak tanmlanmaktayd.
yeni alflmalarda ise bunlar arasndaki farklar gzetilmeye
S O R Daha
U
bafllanmfltr (Lyons, 1977: 513, Bauer 1983: 20). Bu yeni tanmlamalarda kk bir szlkbirimin en kk parasyla zdefl olan biimdir. Sayglar biimi SAYGI szlkD K ekimidir.
KAT
biriminin oul
SAYGInn paralanamayan en kk paras olan say bir
tretim eki taflyan kktr. Karaaa gibi bir bileflik szckte iki kk vardr. Gvde
sadece ekim
SIRAekleri
SZDEbalamnda ele alnan bir terimdir. Bir szckbiimin ekim ekleri ktktan sonra kalan ksmdr. Sayglar biiminde sayg, sayd biiminde say, karaaalar biiminde karaaa gvdedir. Taban ise trne baklmakszn herhangi
AMALARIMIZ
bir ek almfl
yapdr. Yani, kk ve gvdeler ayn zamanda tabandr. Saygsz iindeki sayg ekim eki almad iin gvde, tretim eki ald iin de kk olamaz; tabandr. Aflada bu tanmlarn flemalafltrlmfl biimleri verilmektedir.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
K T A P
K T A P
fiekil 3.1
TELEVZYON
NTERNET
TELEVZYON
ad
kk / taban tretim eki N T E R N E T

say
fiekil 3.2
Sayg biiminin yaps
sfat
taban
tretim eki
sayg
sz
Saygsz biiminin yaps
fiekil 3.3
fiekil 3.4
sfat
ad
sayg
kk /
say
taban tretim eki
sz
taban tretim eksiz
kk / gvde / taban ekim eki

ev
fiekil 1 & fiekil 2 Bireflimi
Evler biiminin Yaps
ler
45
fiekil 3.5
fiekil 3.6
ad
ad
saygsz
gvde
saygsz
ekim eki
lar
sayg
taban
lar
sz
fiekil 1, fiekil 2 & fiekil 5 Bireflimi
Yolluk, yolluklu, yolluklular, yollar ve yolcular szcklerinin ek,SIRA

kk,SZDE
gvde, taban zmlemesini yapnz.
BMBRMLERDE SIRALAMA
ekim eki
tretim eki
kk / taban tretim eki

say
Saygszlar biiminin yaps
gvde
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
Tmce ii szck sras bir lde esnek olduu halde, szck paralarnn sralanmalar daha kat kurallar tarafndan ynetilir (Bloomfield, 1935:
rnein,
S O R 207).
U
Trke tmcelerde Anlaflmay gizlice imzaladlar tmcesinde imzaladlar gizlice
anlaflmay, imzaladlar anlaflmay gizlice, gizlice imzaladlar anlaflmay, gizlice
DKKAT
anlaflmay imzaladlar gibi sralamalar olas iken, szck dzeyinde *gizceli, *ligizce, *cegizli, *celigiz, *licegiz ya da, *imzadlalar, *imzadlarla, *lardimza, *dSIRA SZDE
larimza gibi deiflimler dilbilgisel deildir. ngilizcede de tmceyi
oluflturan szckler arasna baflka szckler eklebilirken, ayn esneklik szck ii biimbirimler
iin geerli deildir. They signed the agreement secretely tmcesi they secretly sigAMALARIMIZ
ned the agreement, Have they signed the agreement secretly? gibi deiflimlere urayabilirken, sign ve -ed arasna baflka bir biimbirim eklemek ya da bunlarn yerini
deifltirmek mmkn deildir. Kendilerini oluflturan biimbirimlerin srasndaki
K T A P
deiflmezlik, szcklerin kurala bal iyaps olduunun da bir gstergesidir.
Demek ki, bir dili bilmek yalnzca o dilde konuflulan szcklere deil ayrca bunlarn iyaplarna iliflkin bir takm kurallara da eriflimi gerektirmektedir (Halle,
TELEVZYON
1976: 3). Bu kurallardan birisi de szck paralarnn sralanmasna iliflkindir. rnein, ngilizcenin anadili konuflucular trans-form-at-ion-al dnflmsel szcnn gsterilen paralardan olufltuunu ve bunlarn *ion-trans-al-at-form veya
N T E R N E T bilirler. Dil
*al-fom-at-ion-trans gibi baflka trl sralanma biimlerinin olmadn
edinimi alflmalarndan elde edilen bulgular da bu kany dorular niteliktedir.
ocuklar anadillerini edinirken ok erken dnemlerde bile szcklerin iyaplarn zmlemede hi hata yapmamaktadrlar (Aksu-Ko & Slobin, 1985: 855, Bybee 1985: 114). Trkeyi de iine alan birok eklemeli dilin renilmesinde, ocuklarn nek, iek ve sonekleri hi karfltrmadklar ya da bunlar hi yanlfl szcklerle birlefltirmedikleri grlmfltr. ngilizce renen ocuklar, asla saying yerine *ingsay, toothbrush yerine *brushtooth; Fransz ocuklar asla parlais yerine
*aisparl gibi szckler tretmemifltir. Bu da ocuklarn ok erken dnemlerden
bafllayarak szcklerin bir iyaps olduuna, szck yaparken eklerin rastlantsal
deil aflamal bir dzende sralandna dair bir duyarlk gelifltirdiklerinin gster-
S O R U
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Szck paralarnn aflamal

dzeni, szcklerin iyaps
olduunun bir gstergesidir.
46
Genel Dilbilim-I
gesidir. Szck paralarnn birlefliminde bir sralama gerektiren bu hiyerarflik dzene gre tretim ekleri oklukla ekim eklerinden nce (Bloomfield, 1935: 222;
Nida, 1946: 99; Bazell, 1953: 70; Greenberg 1966: 93; Aronoff, 1976: 2), ad ekimlerinde say ekleri durum eklerinden nce (Greenberg, 1966: 95) ve eylem ekimlerinde at ekleri grnfl eklerinden, grnfl ekleri zaman eklerinden, zaman
ekleri kip eklerinden, kip ekleri kifli ve say eklerinden nce sralanrlar (Bybee,
1985: 34-35). Tretim eklerinin sralanmasnda ise bazen ekin hedeflenen konu
kapsam (Booj, 2005: 71), bazen de yine ekin taban seimine iliflkin kurallar etkili olur (Lieber, 1992: 22). rnein Trkede gzlksz ve gzszlk arasndaki
tercihin belirleyicisi eklerin etki alandr: -sz biimi birincide gzlk tabanna eklediinden gzlk olmama durumunu ikincide gz tabanna eklendiinden gz
olamama durumunu anlatr. Eklerin taban seimini yneten kurallar ise addan
ad, addan eylem, eylemden ad ve eylemden eylem yapan drt tretim eki tr ortaya karr. rnein, Trkenin anadili konuflucular zihin szlkleri yardmyla ucu ekinin eylemlerle bitiflerek adlar, -luk ekinin ise adlarla bitiflerek baflka adlar
yapt bilgisine sahiptir. Bylece, kofl eyleminden srasyla koflucu ve kofluculuk
szcklerini tretebilirler:
(5)
kofl
koflucu
kofluculuk
Grld zere, eylemden ad yapan tretim eki -ucu nce bir ad tretmek
zere tabana eklenir, daha sonra da ortaya kan bu adla yine adlara eklenebilen
-luk eki birleflir. Anadili konuflucularnn *koflluk gibi bir szck tretmesini engelleyen zihin szlklerinde kaytl olan -luk ekinin ancak ve ancak adlara eklenebilecei bilgisidir. Byle bir szcn oluflmasna meydan vermemek iin -luk kullanlmadan nce -ucu eki yardmyla bir ad tretmek gerekmektedir. Bu hiyerarflik
yaplanma afladaki dizim aacnda gsterilmifltir:
fiekil 3.7
ad
Kofluculuk
szcnn
aflamal yaps
ad
eylem
kofl
Dizim aac ve ayralama,

aflamal yaplanmay
gsterim teknikleridir. Daha
fazla bilgi iin bkz. szdizim
niteleri.
-luk
-ucu
luk
ucu
Yukardaki flema koflucu szcnn iki aflamal bir sreten geerek tretildiini gstermektedir. lk aflamada bir eylem olan kofl, -ucu sonekini alarak bir ada;
ikinci aflamada ise birinci aflamann kts olan koflucu, -luk sonekini alarak baflka
bir ada dnflmektedir. Szck paralarnn birbirleriyle olan balar ve bu balarn hangi srada olufltuunu gstermek iin afladaki gibi kfleli parantezler kullanlarak ayralama yoluna da gidilebilir:
47
(6)
Birinci aflama : [koflucu] luk
kinci aflama : [[koflucu] luk]
Bu verileri elde etmek iin anadili konuflucular tarafndan iflletilen kurallar afladaki gibi formllefltirilebilir:
(7)
Birinci aflama: Eylem + ucu Ad
kinci aflama :Ad + luk Ad
fiimdi de ngilizcedeki unsuccessful baflarsz szcnn yapsn inceleyelim. inde olumsuzluk anlam taflyan un- nekini ve addan nad yapan ful- sonekini barndran bu szcn yaplanmasna iliflkin iki olaslk dflnlebilir:
fiekil 3.8a
fiekil 3.8b
sfat
ad
unun
sfat
-ful
ad
ful
success
Unsuccessful szcnn olas dizim aac
unun
sfat
ad
-ful
success
ful
Unsuccessful szcnn olas dizim aac
Her iki flema da unsuccessful szcnn oluflumunu iki aflamal olarak gstermektedir. Birinci aflamann kts (8a) da bir ad olan success kkne un- neki bitiflerek oluflan *unsuccess, (8b) de ise success kkne -ful soneki bitiflerek oluflan
successful trevidir. kinci aflamann kts olan unsuccessful, (8a) da birinci aflamann kts olan *unsuccess adna -ful eklenerek (8b) de ise birinci aflamann kts
olan successful sfatna un- nekini ekleyerek oluflturulmufltur. Hangi zmlemenin doru sralamay verdiine karar verebilmek iin yine eklerin taban seimine
iliflkin kurallara eriflim gereklidir. ngilizcede -un eki yalnzca sfatlara ve eylemlere
eklenebilir. Bu yzden, rneimizde szcn en baflnda grnse de, un- aslnda
tabana en son eklenendir. Szcn kk olan success bir addr ve un- ile birleflmeden nce -ful ekini alarak szck trnn addan sfata dnflmesi gerekmektedir. yleyse, bu szck success, successful, unsuccessful sralamasyla tremifltir. Birinci zmleme nekin bir ada eklenmesiyle dilbilgisidfl bir yap olan *unsuccess
szcn trettii iin elenmelidir. kinci zmlemenin verdii bilgileri iflletilen
szck yapma kurallaryla birlikte bir kez de ayral flemada gsterelim:
(8)
[ un [ successful ] ]
Ad + ful Sfat
un + Sfat Sfat
Yapsal bulanklk, birden

fazla yaplanma biimine
izin vererek birden fazla
anlam ortaya kmasna
neden olan durumdur.
48
Genel Dilbilim-I
Szcklerin iyapsnn aflamal bir dzende incelenmesinin gereklilii yapsal

bulanklk sz konusu olduunda daha da netleflmektedir. Afladaki zmlemeleri karfllafltralm:
fiekil 3.9a
fiekil 3.9b
sfat
sfat
unun
eylem
sfat
eylem
lock
-able
un-
eylem
able
un
lock
-able
able
Bu yaplanmalar aflamal olarak afladaki ktlar tretmektedir:

(8)
fiekil 8 (a)
lock (eylem)
lockable (sfat)
unlockable (sfat)
kilitlemek
kilitlenebilir
kilitlenemez
fiekil 8 (b)
lock (eylem)
unlock (eylem)
unlockable (sfat)
kilitlemek
amak
alabilir
Her iki zmlemenin de kurall olmas ngilizcede un- nekinin hem eylemler hem de sfatlarla bitiflebilmesinden kaynaklanmaktadr. Dikkat edilirse, ayn
szck paralar ayn srada kullanlmakta, ana budak olan sfat ve sonuncul bileflenler un-, lock, -able ayn kalmaktadr. Yani, her iki durumda da un-, lock ve
-able kullanlarak birer sfat tretilmektedir. Buna ramen, iki ayr anlam ortaya
kmaktadr. yleyse, szck zmlemelerinde ara bileflenlerin dzenlemesindeki hiyerarflik yaplanma da dikkate alnmaldr. Aksi halde ayn biimbirimlerin ayn srada kullanlmasndan birden fazla anlam kmas mmkn olmayacakt. Aflada srasyla fiekil (9a) ve (9b) de izilen anlamlarn ayral gsterimi ve iflletilen
szck yapma kurallar verilmektedir:
(9)
a. [un [lockable] ]
1. aflama: Eylem + able Sfat
2. aflama: un + Sfat Sfat
b. [ [unlock] able]
1. aflama: un + Eylem Eylem
2. aflama: Eylem + ableSfat
49
SIRA SZDE
1. Afladaki szckler neden kuralszdr?
Trke : *billerim
ngilizce: *readser
D fi N E L M
2. Yetinmezlik szcnn hiyerarflik yapsn dizim aac ve ayralama teknikleriyle gsteriniz, tretim kurallarn yaznz.
S O R U
3. Afladakilerden hangisi doru bir sralama kuraldr?
a. tretimsel nek+ekimsel nek+kk+ekimsel sonek+tretimsel sonek
b. kk+ekimsel nek+tretimsel nek+ekimsel sonek+tretimsel sonek
DKKAT
c. kk+tretimsel nek+ekimsel nek+tretimsel sonek+ekimsel sonek
d. kk+tretimsel nek+tretimsel sonek+ekimsel nek+ekimsel sonek
SZDE
e. ekimsel nek+tretimsel nek+kk+tretimsel sonek+ekimselSIRA
sonek
ALTBMLK: BMBRMLERN GEREKLK

AMALARIMIZ
KAZANMASI
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Bu, iflleyifli sistemli ve basit gibi grnen biimbilgisel sreleri karmaflklafltran

durumlardan biri afladaki gsterilmifltir:
K T A P
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
(10)
TEKL
bafl
kz
kol
kufl
OUL
bafl-lar
kz-lar
kol-lar
kufl-lar
TEKL
el
dil
gz
gl
OUL
el-ler
dil-ler
gz-ler
NTERNET
gl-ler
TELEVZYON
-Lar ve -ler farkl biimleri olan ekler olduklar iin, bunlar ilk bakflta ayr biimbirimler olarak tanmlamak mmkn gibi grnse de daha dikkatli ele alndnda, aralarnda bir anlam karfltl olmad grlr. Yani, bafllar ve eller arasndaki anlam fark eklerin deil tabanlarn anlam farkndan kaynaklanmaktadr. Bu
eklerin her ikisi de birden fazla bilgisini vermektedir. Eklerdeki biim fark beraberinde bir anlam fark getirmediinden, bunlar ayr biimbirimler olamazlar. Bu
durum (10) daki dier rnekler iin de sz konusudur. yleyse, biimbirim tanmnn iyilefltirilip bu deiflkeleri de kapsar hale getirilmesi gerekmektedir. Bu noktada dilbilimciler bir soyutlama yoluna giderek sorunu gidermeye alfltlar. Yeni
tanmyla biimbirim artk dilde deiflik biimlerde ifade edilen soyut bir kavramdr. (Harris 1942: 171; Hockett, 1947: 322; Nida, 1948: 421). Atom benzetmemize
geri dnersek, atom szc her ne kadar daha kk paracklara blnemeyen
gibi bir anlam taflsa da, adafl bilimde atom atomalt paracklarn birleflimi olarak tanmlanr. Szcklerin atomlar olan biimbirimler de biimbirimalt paracklarn birleflimi olarak tanmlanabilir. Yani, bir biimbirimin tm deiflkelerinin toplam o biimbirimin kendisini oluflturur. Bir biimbirim ile kendisini gereklefltiren
deiflkeleri arasndaki iliflkiye altbiimlik, biimbirimi gereklefltiren somut yaplara biim, deiflkelerin oluflturduu gruba altbiim kmesi, bu kmenin her bir
yesine de altbiim ad verilir. Biimbirimler ya yerine getirdikleri anlam veya ifllevin adyla ya da gerek dilde kullanlan altbiimlerden biriyle kme ayrac iinde gsterilirler: {OUL} ya da {-lAr} gibi. Biimbirimler tpk szlkbirimler gibi
soyut simgelerdir. Bunlar grmek duymak mmkn deildir. Biimler ise szckbiimler gibi somut yaplardr ve kfleli ayra iinde gsterilirler: [-lar], [-ler] gibi.
TELEVZYON
NTERNET
Biim, soyut biimbirimin

dilde yansmas olarak
ortaya kan fiziksel olgudur.
Biimbirimin yazlarak ya da
sesletilerek yzeye kmfl
ksmdr. Ayn biimbirimin
sadece tanmlanmfl
ortamlarda ortaya kan
biimleri ise o biimbirimin
deiflkeleri, yani
altbiimleridir. Bunlara
biimbirimcik de denir.
Altbiim ve biim terimleri
temelde ayn olup takm
yelii balamnda ilki,
bundan bamsz atflarda
ikincisi tercih edilir.
50
Genel Dilbilim-I
Biimbirimler ve altbiimleri arasndaki iliflki afladaki gibi gsterilebilir:

fiekil 3.10
{ OUL}
biim1
[-lar]
biimbirim
biim2
{-1Ar}
biim1
altbiim
biimbirim
[-ler]
[-lar]
[-ler]
altbiim
biim2
Bu flema bir spor takmn yelerinin dalm flemas gibi dflnlebilir. Takmn
oyuncular birbirlerinin karflsnda deil yanndadr, bu yzden de birbirlerini tamamlayarak birlikte bir btn olufltururlar. Biimbirim alt paralar da karfltlk deil btnlk iliflkisi sergilerler. Yani bunlar farkl anlamlar taflyan farkl yaplar deil, ayn anlam veya ifllev ieriine sahip ve toplamda bir btn, yani temsil ettikleri biimbirimi, oluflturan yaplardr. Karfltsal yaplar biri birlerinin yerine kullanlabilirler, ancak altbiimler gibi btnleyici dalm iliflkisi iinde olan birimler iin
bu sz konusu deildir. Yani, -lar ve -ler birbirlerinin yerine kullanlan deil birbirlerini tamamlayan birimlerdir:-lar olmasayd bafl, kz, kol, kufl szcklerinin oulu,
-ler olmasayd da el, dil, gz, gl szcklerinin oulu yaplamayacakt. kisi birlikte Trkedeki {OUL} kavramn oluflturan bir takmdr. Bu yzden, birinin kullanld yerde dieri kullanlamaz. El yerine diz, gz, gl kullanlp anlamlar farkl
olan ama yine kurall yaplar elde edilebilirken, bu szckler iinde -ler yerine -lar
kullanlrsa *ellar, *dizlar, *gzlar, *gllar gibi, -ler yerine -lar kullanlrsa da *bafller,
*kzler, *koller, *kufller gibi kural dfl yaplar retilir. Bu yzden altbiimler birbirlerinin dfllayan olarak anlrlar. Bu deiflkenlik sadece eklerde deil tabanlarda da
ortaya kabilir ve kk altbiimlii olarak anlr. rnein, Trkede seslem baflnda tml olan b, d, g sesleri seslem sonunda tmszleflir:
Btnleyici dalm, bir
biimin olduu konumda
dier biimin kullanlmasn
yasaklayan dalmdr
(12)
kitap
damat
uak
kitab-
damad-
uag-
Kitap ve kitab, damat ve damad, uak ve uag iftleri ayn anlam taflyan bamsz biimbirimin farkl biimleridir.
Deiflkeleri olan baml ve bamsz biimbirimler olduu gibi, deiflkeleri olmayanlar da vardr. rnein, Trkedeki dfl ve ifl bamsz biimbirimleri ve ngilizcedeki sfatlardan ad yapan tretim eki -ness ve sreklilik eki -ing bunlar arasndadr:
fiekil 3.11
Trke ve
ngilizcede
sfatlardan ad
yapan tretim
biimleri: -(I) fl, ness ve -ing
{dfl}
{ifl}
{-ness}
{-ing}
biim
biim
biim
biim
[dfl]
[ifl]
[-ness]
[-ing]
51
Altbiimlii Douran Sreler

Sesbilimsel Koflullanma
Trke oul bilgisi taflyan [-lar] ve [-ler] biimlerindeki nl seimi, nl uyumu
kurallarna koflut olarak kendilerinden nce gelen nlnn zellikleri tarafndan belirlenmektedir. Gerek bu eklerin (11) de gsterilen dalmndan, gerekse de sezgisel anadili bilgilerinden yola karak, [-lar] biiminin a, , o, u ve [-ler] biiminin de e,
i, , seslerinden sonra kullanld grlebilir (Bkz. Sesbilim nitesi). yleyse,
bunlarn dalm sesbilimsel koflullanma yoluyla gerekleflmektedir. Bu ifllem
sesbilimin ve biimbilimin kesifltii ve ses kurallarnn eklerdeki ses deiflimlerini yneterek biimbilimin alanyla kesifltii bir sretir. Bir biimbirimin deiflkelerinde
ortaya kan bu tr ses deiflimleri biimsel sesbilim ad altnda incelenmekte ve
bunlar simgeleyen birimler de biimsel sesbirim olarak anlmaktadr. Biimbirimler, deiflen biimler kmesi ise biimsel sesbirimler de deiflen sesler kmesi olarak
tanmlanabilir ve bu deiflkenliin gstergesi olarak da byk harflerle yazlr (Harris, 1942: 170; Harris 1951: 219, 226; Lass, 1984: 57-8). yleyse, biimbilim alflmalarnda Trkede oul bilgisi veren biimbirim, ierdii sesbiimbirim de gsterilerek {-lAr} fleklinde yazlr. Biimbirimi simgeleyen bu soyut sembol, bulunduu ortamn gerektirdii biimsel sesbilim srelerinden geerek deiflime urar ve dilde [lar] ya da [-ler] biiminde somutlaflarak ortaya kar.
Sesbilimsel koflullanma,
altbiimin sesbilim kurallar
tarafndan ynetildii
durumdur.
Dilbilgisel / Biimbilimsel Koflullanma

Bir biimbirimin deiflkeleri arasndaki seim bazen de dilbilgisel balam tarafndan belirlenir. rnein, ngilizcedeki take almak ve shake sallamak eylemlerinin
took ve shook biimlerini gerekli klan koflul gemifl zaman bilgisi ile birleflme zorunluluudur.
Dilbilgisel koflullanma,
altbiimin dilbilgisi kurallar
tarafndan ynetilmesi
durumudur
Szcksel Koflullanma
Bir biimbirimin deiflkeleri bazen de tabann zellikleri ya da zelliksizlii tarafndan belirlenir. rnein Farsadaki oul eki [+NSAN] ya da [-NSAN] zellikleri taflyan adlara gre srasyla [-an] ve [-ha] olarak gerekleflir:
(14)
geda
gorbe
dilenci
kedi
Szcksel koflullanma,
altbiimin szcklerin
anlam zellikleri tarafndan
ynetilmesi durumudur.
geday-an
gorbe-ha
dilenciler
kediler
(Haspelmath, 2002:28)
Tabann zelliksizlii ise deiflkenliin bir kurala balanamamas durumundan
kaynaklanmaktadr. rnein ngilizcedeki bitmifllik bilgisi ou eylemde [-ed],
bazen de [-en] biimiyle gsterilir: added, grabbed, written, gotten gibi. Bu durumda [-en] deiflkesinin kullanmn gerektiren eylemler kural dfl bir aznlk olarak listelenmelidir.
Afladaki szcklerde baml biimbirimleri ve anlamlarn belirleyiniz.
Varsa altbiimSIRA SZDE
lerini gsterip bunlarn ortaya kma koflullarn anlatnz.
elim
gzm
baflm
kolum
D fi N E L M
dilim
dnm
kzm
kulum
annem
keim
tm
msym
babam
am
solom
konum
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
AMALARIMIZ
52
Genel Dilbilim-I
DER BMBLMSEL SRELER
nl dokusu deiflimi,
szck ii ses deiflimlerinin
bir biimbirime karfllk
gelmesidir.
Sfr biim, syleyiflte
sesletilmeyen ama karfltsal
anlam tafldklar iin
anadili konuflucular
tarafndan varl bilinen
biimbirimdir.
Bofl biim, syleyiflte

sesletilen ancak biimbirim
karfll olmayan
biimlerdir.
Alaflm biim birden fazla

biimbirime karfllk gelen
tek biimdir.
Tablo 3.4
Biimbilimsel ve
Biimbirimsel
zmleme
SIRA SZDE
Genellikle biimbirim says ile bunlar gereklefltiren biimlerin saysnda bire bir
eflleflme olsa da bunun sz konusu olmad durumlar da vardr: (1) Dilde baz anlamlar biimbirimlerin sralanmasyla deil biimbilimsel sreler yoluyla ifade edilirler (Nida, 1946: 54). nl deiflimi buna bir rnek olarak gsterilebilir. Almancada anne szcnn oulu, ilk nlnn [+ART] zellii [-ART] zelliine dnflerek gerekleflir: Mutter anne / Mtter anneler. (2) Bazen de grlebilir biim
karfll olmayan biimbirimler vardr. Bunlar da sfr biim olarak anlrlar (Bloomfield, 1935: 209). rnein, ngilizcede I set the table yesterday Dn masay kurdum ile I set the table everyday Hergn masay kurarm arasndaki anlam fark,
eylem zerinde {PAST} ya da {PRESENT} biimbiriminin somut bir biimi grnmediinden belirte yardmyla anlafllmaktadr. Trkede de Hergn masay kurarm
ve Hergn masay kurar arasndaki kifli bilgisi fark, birinci tmcedeki eylemin barndrd [-m] ve ikinci tmcedeki eylemin tafld [-0] biimi arasndaki karfltlk
sayesinde anlafllmaktadr. (3) Bunun tersi olan durumlarda da biimbirim karfll
olmayan bofl biimler kullanlrlar (Hockett, 1947: 333). rnein, ngilizcedeki
fact-u-al olgu-sal szcndeki [u] biiminin karfllad bir anlam ya da grev olmamasna ramen, adlardan n ad yapan [-al] ekinden nce kullanlmaktadr. (4)
Bazen de ayn biim, farkl biimbirimleri gereklefltirmek iin kullanlabilir. rnein, ngilizcede talks konuflur szcneki [-s] biimi iki bilgiyi birden barndrr:
nc tekil flahs ve genifl zaman. Bu yzden de bunlara alaflm biimler denmektedir (Hockett, 1947: 333). yleyse, bir szc oluflturan biimbirim ve biim
says afladaki gibi deiflkenlik gsterebilir:
Biimbilimsel zmleme Biimbirimsel zmleme
Eller
el-ler (2 biim)
Mtter anneler Mtter (1 biim)
{MUTTER} + {o}
(2 biimbirim)
factual olgusal Fact-u-al (3 biim)
{FACT} + {-al}
(2 biimbirim)
talks konuflur
{TALK} + {geniflzaman} + {3.flahs} + {tekil}

(4 biimbirim)
Talk-s (2 biim)
Trkmencede
s
tatl, srek daha tatl, ol o (Clark, 1998: 147) szcklerinin biSIRA
SZDE
imbilimsel ve biimbirimsel zmlemelerini yapnz.
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
{EL} + {ler}
(2 biimbirim)
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
53
zet
N
AM A
N
A M A
N
A M A
Szcklerin biimbirim yapsn tanmak ve seslem yapsyla karfllafltrmak.

Biimbirimler szckleri oluflturan en kk soyut dilsel birimlerdir. Tekrarlanabilirlikleri, anlamllklar, karfltsal dalmlar nemli ayrc
zellikleridir ve biimbirimleri tanma lt
olarak kullanlabilir. Yine szck paralar olarak tanmlanan seslemler sesbilim geleridir.
Anlamllklar olmadndan biimbilimin alflma konusuna girmezler. rnein, ev-ler-de szcnn seslem yaps birebir biimbirim yapsyla akfltndan, btn seslemler anlamlymfl gibi grnse de bunun dizgesel bir zellik
olmad e-vin-de ve benzeri rneklerden kolaylkla anlafllabilir.
yardm-etki ve rpari-schi etki-yardm, sralamalarndaki tercih ise tretim ekinin konu kapsamyla ilgilidir. alflmaya yardm anlam llank
alflmak eylemiyle llank a-schi-rpari, unutmaya yardm anlam ise qunqa unutmak eylemiyle qunqa-rpari-schi fleklinde bir sralama gerektirir. (Booj: 2005: 72).
N
A M A
Biimbirim eflitlerini tanmlayp ayrt etmek.

Biimbirimler konum ve durufllarna gre baml ve bamsz olarak iki alt kmeye ayrlrlar. Dilbilim szcnde {DL} ve {BL} bamsz, {-Im}
baml biimbirimdir. Baml biimbirimler ekimsel ya da tretimsel nek, iek ve sonek; bamsz biimbirimler ise szck olarak ortaya karlar. Bu iki grup gelerinden anlamsal ierii
olanlar szlksel, grevsel ierii olanlar ise dilbilgisel biimbirim olarak snflandrlrlar.
Biimbirimlerin aflamal kullanmn rneklendirerek aklayabilmek.
Anadili konuflucular yalnzca szckleri deil
bunlarn iyaplarna iliflkin kurallara da eriflimleri vardr. Bunlardan biri szck paralarnn sralanmalarna iliflkindir. Szckleri oluflturan biimbirimler hiyerarflik bir dzen iinde sralanrlar. rnein, tretim ekleri ekim eklerinden nce, say ekleri durum eklerinden nce konumlanr. Eylem ekimlerindeki sralama at, grnfl,
zaman, kip, kifli ve say fleklinde ortaya kar.
Tretim eklerindeki sralanmann belirleyicisi
olarak da eklerin konu kapsam ve taban seimi
gsterilir. *Dilbilimlerci, *biimbilimcideler,
*arafldtr gibi sralanmalarn dilbilgisidfl olmalar bu rneklerde srasyla ekim ekinin tretim
ekinden, durum ekinin say ekinden ve zaman
ekinin at ekinden nce konumlanmasndan
kaynaklanmaktadr. Qechua dilinde -sci-rpari-
Altbiimlik srecini ve altbiim kavramn rneklendirerek aklayabilmek.

Altbiimlik, tek bir biimbirimin trl koflullanmalara bal olarak yzey yapda deiflik biimler almas srecidir. Trkedeki {-sIz} biimbiriminin sesbilimsel koflullanmayla [-sz], [-siz], [suz], [-sz] biimlerinde ortaya kmas buna rnek olarak gsterilebilir: parasz, emeksiz, kurtsuz, psz. Bu szcklerde kullanlan drt deiflkeden her biri {-sIz} biimbiriminin biimbirimciidir. Altbiimler biimbirimlerden farkl
olarak karfltsal deil btnleyici dalmdadrlar.
Yani, bu rneklerde {-sIz} yerine {-lI} biimbirimini kullanlarak paral, emekli, kurtlu, pl
szckleri oluflturulabilir ancak birbirlerinin dfllayan olan altbiimler karfltsal olarak kullanlamazlar: *parasiz, *parasuz, *emeksz, *emeksz,
*kurtsz, *kurtsz, *psz, *psiz. yleyse, afladaki gibi bir genelleme yaplabilir:
X biimi Y biimbiriminin bir yesiyse, X Y nin
btnleyici dalmda olan bir biimbirimciidir.
Altbiimlii douran sreleri rneklendirerek

aklayabilmek.
5
Bir biimbirim yzey yapya karken sesbilimsel, dilbilgisel / biimbilimsel ve szlksel koflullanmalardan etkilenerek farkl flekiller alr:
ingilizce a table bir masa ve an apple bir elma
rneklerindeki a/an deiflimi, nce gelen sesin
nl nsz olmasna balandndan sesbilimsel
koflullanma;
Almanca ein grosser Wagen byk bir araba
(eril), ein grosse Schlange byk bir ylan (difli)
rneklerindeki -er/-e deiflimi, cinsiyet ulamna
balandndan dilbilgisel / biimbilimsel;
ngilizce editoral yayncyla ilgili, doctoral
doktorlukla ilgili rneklerideki-ial/al deiflimi
taban szcklere balandndan szcksel
koflullanma altnda gerekleflmektedir.
MA
54
Genel Dilbilim-I
Kendimizi Snayalm
1. -CI biimbirimi afladakilerden hangisinde
kullanlmamfltr?
a. sanc
b. nc
c. falc
d. oduncu
e. kemanc
2. Afladaki dil rnekleri Macarcada ynelme ekinin
dalmn gstermektedir.
rm
id
tmeg
ha((((z
va(ros
mo(kus
nefle
zaman
tmegnek
ev
flehir
sincap
rmnek
idnek
kalabalk
ha(znak
va(rosnak
mo(kusnak
(Jensen,
nefleye
zamana
kalabala
eve
flehre
sincaba
1990: 163)
Ynelme anlamn veren biimbirim afladakilerden

hangisidir?
a. [-nek]
b. [-nak]
c. [-nek] ve [-nak]
d. {-nEk}
e. {Ek}
3. Aflada hangi biimbilimsel sre gzlenmektedir?
Almanca das Kloster dehliz die Klster dehlizler
ngilizce man adam men adamlar Trke
sen ikinci tekil sanaikinci tekil-ynelme
a. Bofl biim ekleme
b. Sfr biim ekleme
c. Alaflm biim ekleme
d. nl deiflimi
e. Kk altbiimlii
4. - 7. Sorular afladaki veriye dayal olarak yantlaynz.

Bat Avustralyada konuflulan Yingkarta dilinde tamlayan / ynelme eki ad verilen bir biimbirim adllarla kullanldnda -ngu fleklinde ortaya karken ad ve sfatlarla kullanldnda afladaki biimlerde grlmektedir:
ADLAR
mantu
papa
pipi
thuthu
kurtan
majun
nyanyjil
mantuwu
papawu
pipiwu
thuthuwu
kurtanku
majunku
nyanyjilku
et
su
anne
kpek
anta
kaplumbaa
kadn
SIFATLAR
pika
nginthirn
mangkurr
pikawu
nginthirnku
mangkurrku
hasta
souk
(Bauer, 2003: 21)
4. Tamlayan/ynelme ekinin altbiimleri hangileridir?

a. -ngu, -wu
b. -wu, -ku
c. -ngu, -wu, -ku
d. ngu-, wu-, kue. -ngu-, -wu-, -ku5. Altbiimler hangi koflullanma altnda ortaya kmaktadr?
a. Sesbilimsel
b. Dilbilgisel
c. Szcksel
d. Dilbilgisel ve sesbilimsel
e. Sesbilimsel ve szcksel
6. Purlijiman polis szcnn tamlayan/ynelme
durumu afladakilerden hangisidir?
a. purlijimanku
b. purlimanwu
c. kupurlijiman
d. wupurlijiman
e. purlikujiman
55
7. Kartu adam szcnn tamlayan/ynelme durumu afladakilerden hangisidir?

a. wukartu
b. kartuwu
c. kartungu
d. kartuku
e. kukartu
10. Afladakilerden hangisi yaratclk szcnn aflamal yapsn gsteren dizim aacdr?
a.
ad
8.-9. Sorular afladaki veriye dayal olarak yantlaynz.

de:k
kat
kesik
suo
uyu
kes
domne:k uyku
komnat
sor
somnuo soru
(Bauer 2003: 52)
8. Baml biimin konumuna gre trn belirleyiniz.

a. nek
b. iek
c. sonek
d. tretim eki
e. ekim eki
ad
-lk
ad
-tc
yara
tc
b.
lk
ad
ad
-lk
eylem
-c
yarat
c.
lk
ad
ad
eylem
9. Baml biimin grevine gre trn belirleyiniz.

a. nek
b. iek
c. sonek
d. tretim eki
e. ekim eki
yarat
d.
-c
-lk
lk
ad
ad
ad
yara
-tc
-lk
tc
lk
e.
ad
ad
ad
-lk
-c
ad
-t
yara
lk
56
Genel Dilbilim-I
Okuma Paras
Afladaki deyimleri oluflturan szcklerin biimbilimsel
yapsn zmleyiniz. Trkezen szcnn zmlemesini anadili konuflucularyla tartflnz. Zihin szlnzn ne lde yardmc olduunu dflnnz.
Elif fiafak
Bol Deyimli Bir Yaz
Trkenin birbirinden gzel ve arpc deyimleri, ataszleri, dua ve beddualar vardr. Kullanrken pek dflnmeyiz ardndaki birikimi, bilgelii hemen fark etmeyiz belki ama her biri yzyllarn szgecinden geerek
gelmifltir bugne; damla damla. Hani bir yabanc kalkp
da anlamn sorsa, evirmemizi istese bir an iin afallarz. Kolay deildir zira onlar bir baflka dile taflmak.
Mesela flu al glm ver glm ya da klahlar deiflmek. Ne kadar basit, bir o kadar da eski ve ayn zamanda sarih. Ama kolaysa gel de tercme et bakalm.
Her birinin etrafnda genifl bir kltrel havza var. bkemediin eli pmek de yle , yahut fincanc katrlarn rktmek...
ters nallanmfl ata dnesin!
Kansz bite dnesin!
Uyuz olmufl ite dnesin!
Nasl bir hayal gcyle kt bu laflar? Nasl bir mizah
duygusuyla flekil aldlar, aklm kurcalar. Anadolunun
drt kflesinde geze geze toplamak lazm bu kelimeleri.
Geri bunu yapan gnlller, dil sevdallar var. Ama bilgi ve iletiflim yzylnda esas mesele, tm bu birikimi internete aktarabilmek. Farknda msnz, internette Trke
ile ilgili ne kadar az nitelikli kaynak var?
Peki flimdi Trkezenler, yani bu dili kalpten seven ve
bu dili bir kta gibi karfl karfl gezenler, bir araya gelseler, internette bir forum kursalar, oraya damla damla biriktirdikleri deyimleri, ataszlerini, yresel ve blgesel
laflar koysalar, ayn zamanda kaybolmasn istemedikleri dilsel nuanslar ekleseler, kendi ailelerinden duyduklar zgn kelimeleri paylaflsalar ve bylece ortaya genifl,
dinamik, gen ruhlu, global bazl bir platform ksa fena
m olur? Madem ki kelimelerle dflnyor, kelimelerle
kendimizi ifade ediyor ve gene kelimelerle hayal kuruyor, muhabbet yayyor yahut yanlfl anlafllyoruz, bir dilin zenginlii ayn zamanda gnllerimizin zenginliidir.
Bugn pek oumuz flehir insanyz ama deyimlerimize yakndan bakn. Ne kadar ok hayvanlarla ve doayla ilgili sz var aralarnda. Danann kuyruu koptu,
sinekten ya karmak, eflek sudan gelinceye dek
dvmek, kedi olal bir fare tutmak ya da deveye

hendek atlatmak...Severim flu ylan hikayesi szn.
Bu kadar grsel, bu kadar arpc.
Pire itte, bit yiitte olur lafna ne demeli? Ya da iyi
saatte olsunlar? Anneannemin bol keseden kulland
deyimler vardr mesela. Zengini horozu bile yumurtlar der. nce bir zek, yaramazlk ve mizah dolu. a
tavuk kendini buday ambarnda grr, der. Ve ben
ne zaman olmadk hayaller peflinde koflsam, yapfltrr
hemen balk kavaa knca.
Bir de malum boazna son derece dflkn bir milletiz.
Yemekle ilgili o kadar ok deyimimiz var ki! Tencerede piflirip kapanda yemek, ensesinde boza piflirmek, muhallebi ocuu, dut yemifl blble dnmek,
turp / turflu gibi olmak, ayran kabarmak, tok evin
a kedisi ya da favorilerimden tuzlayaym da kokma!
keza baflnn etini yemek laf... Eypn baflnn etini
yerim bazen, yani zaman zaman, yani devaml. Ben takarn kafama pireyi deve yaparm. Pire iin yorgan yakarm. Karnca yuvas gibi kaynar iim. Bir gayya kuyusu olur beynim. Seslerden, yanklardan geilmez. Kurarm da kurarm. Kurduka iim kararr. En sevmediim
huyumdur. zm zm zlrm. Uma uma dnerim
muma. Anneannemin laflarn dflnrm o zaman.
Kimseye eri gzle bakma / her sabah yeniden doar
gnefl, eski defterleri karfltrma / yazar ol, meflhur ol,
padiflah ol fark etmez, yeter ki insan evlad ol / sen sen
ol yere dflene tekme atma / kalp krma, kalp kazan /
eski kafalya yeni laf anlatamazsn evladm / gnefl grmemifl yarasaya fl tarif edebilir misin? Ftur getirme
/ kl yaras geer, dil yaras gemez evladm / dedikoduya metelik, dedikoducuya paye verme / ii ft arfls gibi duran kimseden uzak dur / kendine hayr yok
ki sana olsun / eski camlar bardak olur / zaman geer,
devran dner / esamisi okunmaz kem gzlnn yavuz
dilinin / sabr ve flkr ve azim insana en ok yakflandr evladm.... Anneannemin, anneannelerimizin laflar su serper yreime; yol gsterir, rehberlik eder. Ne
zaman iim daralsa ya da aklm bulansa, alrm elime
bir deyimler szl, ekilirim bir kfleye. Her biri zeka ve incelik kokan ama yazar belirsiz bu kadim szleri gl koklar gibi ekerim iime.
Kaynak: http://www.elifsafak.us/yazilar.asp?islem=yazi&id=888
57

1. a
2. d
3. d
4. b
5. d
6. d
7. c
8. a
9. b
10. b
Yantnz yanlfl ise biimbirim konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise biimbirim konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Altbiimlik ve dier biimsel
sreler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Altbiimlik konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Dier biimsel sreler konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Biimbirim Trleri konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
a&b
Btn szcklerde dikkat anlamn koruyarak tekrarlanan blt care szcdr. Dikkatli ve dikkatlice
szcklerinin tekrarlanan paralar ful, her iki szcn de paylaflt bir zellii taflma anlamna gelmektedir. Careless ve careful szcklerinde ful ve less karfltlk iliflkisi iinde olduklarna gre bir fleyin yokluu,
eksiklii anlamna gelmesi iin less blt bir zelliin
varl anlamn taflyan ful yerine kullanlmfltr. Carelessly ve carefully szcklerinde tekrarlanan ly paras
ise her iki szcn de paylaflt olarak anlamn taflmaktadr. Bulgularmz zetlersek:
Szck paralar:
care - ful care-less care-ful-ly care-less-ly
dikkat - li dikkat-siz ikkat-li-ce dikkat-siz-ce
Anlamlar:
care dikkat less bir zelliin yoluu
ful bir zelliin varl ly olarak
2. fearful korkulu, fearless korkususz, fearfully rkeke, fearlessly korkusuzca
3. Seslem yaps: dik-kat, dik-kat-li, dik-kat-siz, dik-katli-ce, dik-kat-siz-ce

Biimbirim yaps: dikkat, dikkat-li, dikkat-siz, dikkat-lice, dikkat-siz-ce
Sra Sizde 2
1. Bamsz biimbirimler: dikkatszlksel, ad; careszlksel, ad
Baml biimbirimler: Trke sonek-li, -siz, -ce; ngilizce sonek -ful, -less, -ly
2. (a) Yimas: sonek -wi (b) Kanuri: nek nam-, (c) Bontoc: iek -umSra Sizde 3
1. Trke -li,-siz ve ngilizce -ful, -less addan sfat yapan tretim eki
Trke -ce ve ngilizce -ly sfattan zarf yapan tretim
eki,
2. (a) Yimas -wi oul ekim eki, (b) Kanuri nam- sfattan ad yapan tretim eki,
(c) Bontoc -um- addan eylem yapan tretim eki
2.
a. Omu- tekil adlarla kullanlan bir nek, -aba oul
isimlerle kullanlan bir sonektir. Her ikisi de ekim ekidir.
b. omulenzi ocuk
Sra Sizde 4
biimbirim
dilbilgisel
baml
ekimsel
ekim eki
szlksel
bamsz
ifllevsel
baml
tretimsel
bamsz
tretim eki
ieriksel
nek, iek, sonek adl, ilge, bala,belirleyici nek, iek, sonek ad, eylem, sfat, belir
Sra Sizde 5
yol
kk / taban
yolluk
taban
yol
kk / gvde / taban
yolcu
gvde
-luk
tretim eki
-lu
tretim eki
-lar
ekim eki
-lar
ekim eki
58
Genel Dilbilim-I
Yararlanlan Kaynaklar
Sra Sizde 6
1. Kuralszlk tretim eklerinin ekim eklerinden nce
kullanlmasndan kaynaklanmaktadr. Doru sralama
bil-im-ler ve read-er-s olmal
2. dizim aac
ad
sfat
eylem
eylem -in
yet
-lik
-mez
lik
mez
in
Ayralama[ [ [yetin] mez] lik]

Tretim kurallar:
1. aflama : Eylem + in Eylem
2. aflama : Eylem + mezSfat
3. aflama : Sfat + lk Ad
3. (e) ekimsel nek+tretimsel nek+kk+tretimsel
sonek+ekimsel sonek
Sra Sizde 7
Biimbirim: ekim eki {-(I)m}
Anlam: Birinci tekil kifli, iyelik eki
altbiimleri: [-m], [-im], [-um], [-m], [-m]
Sesbilimsel koflullanma:
nszle biten tabanlarda
a ve dan sonra [-m]
e ve i den sonra [-im]
o ve u dan sonra [-um]
ve den sonra [-m]
nlyle biten tabanlardan sonra [-m]
Sra Sizde 8
biimbilimsel
S
1 biim
S-rek 2 biim
Ol
1 biim
biimbirimsel
1 biimbirim{S}
2 biimbirim S}+{rek}
2 biimbirim{1. flahs}+{tekil}
Aksu-Ko, A & Slobin, D. I. (1985) The Acquisition of

Turkish. In D. I. Slobin (Ed) The Crosslinguistic
Study of Language Acquisition, Vol I: The Data.
London: Lawrence Erlbaum.
Anderson, S: R. (1982). Wheres morphology?
Linguistic Inquiry, 13: 571-612.
Aronoff (1976). Word Formation in Generative
Grammar. Cambridge, MA: MIT Press.
CUP.
Edinburg: Edinburg University Press.
Bazell, C. E. (1953) Linguistic Form. stanbul: stanbul
Press.
Bloomfield, L. (1926) A set of postulates for the science
of language, Language 2 (3), 153-164.
Booj, G. (2005) The Grammar of Words. Oxford: OUP.
Bybee, J. (1985) Morphology. Amsterdam: John
Benjamins.
Gleason, H. A. (1955) Workbook in Descriptive
Linguistics. New York: Holt, Rinehart & Winston
Inc.
Greenberg, J. (1960) A Quantitative approach to the
morphological typology of language. IJAL 26. 178194.
Greenberg, J. (1966) Some universals of grammar with
particular reference to the order of meaningful
elements. In J. Greenberg (ed.) Universals of
Language . Cambridge, MA: MIT Press.
Halle, M. (1973). Prolegomena to a theory of wordformation. Linguistic Inquiry 4, 3-16.
Harris, Z. (1951) Methods in structural Linguistics.
Chicago: Chicago University Press.
Haspelmath, M. (2002) Understanding Morphology.
London: Arnold.
Hockett, C. F. (1947) Problems of Morphemic Analysis
Language, 23, (4), 321-343.
Lass, R. (1984) Phonology. Cambridge: CUP.
Lieber, R. (1992) Deconstructing Morphology. Chicago:
The University of Chicago Press.
Cambridge: CUP.
Matthews, P. (1991) Morphology. Cambridge: CUP.
Nida, E. A. (1946) Morphology. Ann Arbor: The
University of Michigan Press.
Nida, E. A. (1948) The Identification of Morpheme.

Language, 24 ( 4), 414-441.
Robins, R. H. (1964) General Linguistics. London:
Longmans.
Strang, B. M. H. (1969) Modern English Structure.
London: Edward Arnold.
Yule, G. (1996) The Study of Language. Cambridge:
CUP.
Zellig, H. (1942) Morpheme Alternants in Linguistic
Analysis. Language, 18, (3), 169-180
Zimmer, K. E. (1964) Affixal Negation in English and
Other Languages. An Investigation of
Restricted Productivity. Supplement to Word 20 (2): No. 5
Yararlanlan nternet Kaynaklar

http://wals.info/
59
GENEL DLBLM-I
Amalarmz
N
N
N
N
Bu niteyi tamamladktan sonra insan dilindeki;

Szck yapma srecinin bileflenlerini aklayabilecek;
z kaynakl szck yapma yollarndan tretme srecini aklayp rneklendirebilecek;
z kaynakl szck yapma yollarndan bileflme srecini aklayp rneklendirebilecek;
Yabanc kaynakl szck yapma srelerini ayrt edip rneklendirebilecek
bilgi ve becerileri kazanmfl olacaksnz.
Anahtar Kavramlar
Szcksel biimbilim
Tretme
nekleme
ekleme
Sonekleme
Sfr tretim
flleklik
Tkama
Yineleme
kileme
Gerioluflum
Krpma
Bafllk ksaltma
Karma
dnleme
dnleme eviri
Bilefltirme
Bafl
Geirimli
Geirimsiz
merkezli
Dflmerkezli
Basit szck
Karmaflk szck
erik Haritas
Genel Dilbilim-I
Biimbilim-III:
Szlksel Biimbilim
GRfi
SZCK YAPMAYA DAR
SZLKSEL BMBLM
Z KAYNAKLI SRELER
YABANCI KAYNAKLI SRELER
Biimbilim-III:
Szlksel Biimbilim
GRfi
nsan dili bafllang noktas itibariyle devingendir. Toplumlar ve ihtiyalar deiflkenlik gsterdii srece, bunu karfllayacak dilsel hareketlilik de kanlmazdr. Bu
durum dilde deiflmez kusursuzluk arayflnda olan kuralc yaklaflm benimseyenleri tedirgin etse de, gerekte onlara da fazla bir seenek brakmamaktadr. Zira deiflim, yaflayan bir dilin deiflmez dorusudur (Hockett, 1958: 368). nsan dilinin farkl dzeylerde gerekleflen deiflimlerinden szckle ilgili olanlar szcksel biimbilim kapsamndadr. Dile aralksz olarak yeni szckler eklenir ve artk
ifllevselliini kaybetmifl olan eskileri zaman iinde dfllanarak kaybolur. Yok olan
szckler pek fark edilmezken, yeni yaplan szckler daima dikkat eker ve szlkbilimcilerin inceleme konusu olurlar. Kurum ve kurullarca, bunlar da kapsayan
daarc gncellenmifl yeni basm szlkler hazrlanmasna zen gsterilir. Peki
ama szck yapm nasl bir sretir? Yeni bir szck nasl yaplr? Diyelim ki, afladaki gibi bir rn tasarland ve sizden de buna bir ad vermeniz istendi. Tarhana
orbas piflirirken karfltrma ifllevini kendi kendine yerine getirecek olan byle bir
mutfak gereci iin nasl bir ad dflnrdnz?
Resim 4.1
Otomatik
karfltrma sistemli
tarhana tenceresi
Kaynak:
http://www.teknoloj
ivebilim.com/teknol
ojivebilim/597zihni-sinirprojeler.aspx
62
Genel Dilbilim-I
Basit szckler tek bir

biimbirimden, karmaflk
szckler iki ya da daha
fazla biimbirimden oluflan
szcklerdir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
nsan beyninin nesneleri dier nesnelerle ortaklk ve farkllklar dorultusunda

alglama eiliminden (Marchand, 1969: 11) olsa gerek, kendilerinden sorulduunda bu gere iin bir ksm anadili konuflucusu tarafndan otomatik tarhana tenceresi, birou tarafndan da otomatik tarhana karfltrcs seenei nerilmifltir.
Otomatik tarhana tenceresi bir tenceredir ama onu dier tencerelerden farkl klan
unsur otomatik oluflu ve tarhana tenceresi olufludur. Otomatik tarhana karfltrcs da bir karfltrcdr ama otomatiktir ve tarhana karfltrmak iindir. Gelin bu sonuca nasl varld anlamaya alflalm. Trkede tarhana ve tencere szckleri iki
farkl nesnenin gstergesi olarak kullanlrken, rneimizdeki adlandrma srecinde yeni bir anlam karfllamak zere bir araya getirilmifllerdir. yleyse bilefltirme
anadili konuflucular tarafndan kullanlan bir szck yapma yolu olmaldr. Bilefltirme yaplrken kavramn merkezinde olduu dflnlen nesneye gre farkl sralamalar, nesnenin benzerleriyle ayrld zellii vurgulamak zere de niteleyiciler
kullanlmfltr. rn tencere olarak alglayan konuflucular tarhana [tenceresi] birlefliini, karfltrc olarak alglayanlar karfltrmak eylemini -c ekiyle donatarak
karfltrc szcn trettikten sonra tarhana [karfltrcs] birlefliini nermifltir.
Setikleri merkez geyi benzerlerinden ayrmak zere de tarhana ve otomatik
szcklerini sralayarak niteleyici greviyle devreye sokmufllardr. Demek ki, dile
yeni szck kazandrmak, yeni kk yaratmak yerine ncelikli olarak dilde zaten
var olan szcklerin yapsn birlefltirme ve tretme yoluyla deifltirip bunlarn yeni kavramlar karfllayacak biimler kazanmasn salamak fleklinde gerekleflmektedir. Bu srelerden geen basit szckler, karmaflk szck adn alrlar. rnein, tencere daha kk anlaml paralara blnemeyen bir basit szcktr. Tek
bir biimbirimden oluflur, ek almamfl ve bir baflka szckle de birlefltirilmemifltir.
Oysa karfltrc hem yap hem de anlam bakmndan birden fazla eyi ierdiinden karmaflk szck olarak adlandrlr. Tarhana karfltrcs ve otomatik tarhana karfltrcs da karmaflk iyaps olan adlandrmalardr.
Afladaki szckleri
SIRA SZDEbasit ve karmaflk olmak zere snflandrnz.
var
varlk
varsl
varyemez
varak varofl
fi N E L iin
M
Szck Dyapm
yalnzca bu kaynaklar m kullanlr? Dilde var olan szcklerin yapsn deifltirerek yeni szckler yaratmaya yarayan baflka sreler var mdr? Hocam SKar-dil
O R U snav ne zaman? diyen bir renci Karfllafltrmal Dilbilim
yerine bu yeni szc nasl yapmfltr? Yeni szckler yalnzca eskileri zerinde
oynamalar yaparak m oluflturulur? rnein, otomatik szc nasl yaplmfltr ve
DKKAT
Trkeye nasl kazandrlmfltr? Btn bu sreleri yneten kurallar var mdr? Bu
blmde bu sorulara flk tutmaya alflacaz.
N N
SIRA SZDE
SZCK YAPMAYA DAR
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
nsan dilinin en dikkate deer zelliklerinden biri konuflucularna istedikleri heAMALARIMIZ

men her fleyi ifade edebilme olana tanmasdr. Bazen gerekli szck ya da cmleleri hemen salayamasa da, dizgesel zellii sayesinde zaman iinde konuflucularna bunlar
esnekliini de verir. Bu esnekliin kullanlarak yeni reK retebilme
T A P
timler yaplabilmesi iin ncelikle bir olgunun varlnn, maddi ya da manevi
varlnn, hissedilmesi gerekmektedir (Bauer, 1983: 85). Bu yzden, Trkede
mavilemekT Ediye
L E V Zbir
Y O Nszcn olmamas, dilin retme snrllndan deil bu dilin
kullanld dnyada byle bir kavramsal ieriin oluflmamasndan kaynaklanmaktadr. Szck yapmada olgularn varlnn yan sra bunlarn adlandrlabilir olNTERNET
4. nite - Biimbilim-III: Szlksel Biimbilim
63
mas da gereklidir. Diller kltrleriyle bantl olarak kendilerine zg anlamlar

tretebilirler. rnein, Polonyacada belki de baflka hibir dilde olmayan X ten yaplmfl votka tr anlamn taflyan (Carstairs-McCarthy, 1992: 187), Rusada da et
trlerini belirleyen bir sonek kullanr: los(ad at los(ad-ina at eti) (Haspelmath,
2005: 68). Ancak bu zel tretimlerin de snrllklar vardr. rnein, hibir dilde
bugne kadar 2, 5 galonluk galvaniz kova iinde sa ayak zerinde dururken bir
fleyi yakalamak anlamn taflyan bir ek bulunmufl deildir (Rose, 1973; Bauer,
1983: 86 iinde). Zira, bir szck yapma sreci olarak ekleme, yaygn olarak yaln
ve genel anlamlar ifade etme eilimine sahiptir. Chomsky de dile kazandrlan szcklerin kabul edilebilirliinden sz ederken, btn dillerde adlar zaman uzamsal
durumlar karfllayan nesneleri adlandrmal, eflya yalnzca fiziksel zellikleri deil,
ama gereklilik ve ifllevi bakmndan da tanmlanmal gibi baz genellemeler listelemektedir (1965: 29). Bu tr snrllklar bir filtre ifllevi grmekte ve szck yapmada baz evrenselleri oluflturmaktadr. Aflada bunlar ele alacaz.
Szck yapmnda edimsel

gerekliliklerden biri olgularn
varl dieri ise
adlandrlabilirliidir. Bu
koflullarn karfllanmasnda
tm dillere zg ortak
eilimler szck yapmna
iliflkin evrensellerdir.
SZLKSEL BMBLM
Daha nce de deinildii gibi biimbilim szlksel ve ekimsel olmak zere iki sre iflletmekte ve szck yapma bunlardan szlksel biimbilim alanna girmektedir. Szlksel biimbilim sreleri ise tretme ve bilefltirme gibi z kaynakl,
dnleme ve dnleme eviri gibi yabanc kaynakl yollarla dile yeni rnler
kazandrmaktadr.
Z KAYNAKLI SRELER
Tretme
Eklemeli ve eklemesiz olmak zere iki grupta incelenebilir. Eklemeli tretme srelerini nekleme, iekleme, sonekleme ve sfr tretim; eklemesiz tretme srelerini taban byten ikileme, taban indirgeyen gerioluflum ve ksaltma bafllklar
altnda ele alacaz.
Eklemeli Tretme
Yaln szcklere tretim ekleri ilave edilerek karmaflk szckler oluflturma srecidir. Tretim ekleriyle tabanlar arasndaki anlamsal ba tretim, biimbilimsel
ba ise ekleme olarak adlandrlr. Bu sreler nek, iek ve sonekler kullanlarak
nekleme, iekleme ve sonekleme fleklinde gereklefltirilir. Sapir (1921: 59) diller arasndaki evrensel eilimin sonekleme olduundan sz eder. Daha yeni alflmalarda da sklkla kullanlan ekleme srecinin nekleme ve sonekleme olduu
grlmektedir (Bauer, 2002). Dnyada sadece sonek kullanan dillerin saysnn,
sadece nek kullanan dillerin saysna gre ok daha fazla olmas, sonekleme srecinin daha yaygnlkla kullanldnn bir gstergesi saylabilir. Sadece iek kullanan diller ise yok denecek kadar azdr (Sapir, 1921: 59, 67-68). Bantl bir dil
olan Trkede de ekleme ve zellikle de soneklemenin en ifllek szck yapma sreci olduuna iflaret edilir (zel 1977: 14; Csato (& Johanson, 1998: 208; Gksel &
Kerslake 2005: 52).
Tretme srecinden geen bir szlkbirim ald tretim ekinin trne gre tredii tabanla ayn ulamda kalabilir veya farkl bir ulama geebilir. Aflada Trkede ulam deifltirmeyen {-lIK}, {-AlA} ve {-CA} ve ulam deifltiren {-(I)m}, {-lA} ve
{-Al} tretim ekleriyle tretilen szcklerden rnekler verilmifltir.
Trkede addan ad,

eylemden ad, addan eylem
ve eylemden eylem yapan
drt grup yapm eki vardr.
64
Genel Dilbilim-I
Tablo 4.1
Trkedeki Tretim
Eklerinin Grevsel
Dalm
AD(SIL)
EYLEM(CL)
ADDAN
{-lIK} kitap-lk, kalem-lik,

odun-luk, p-lk, kl-lk
{-CA} kadn-ca, ocuk-a,
hay van-ca, erkek-e
{-lA} av-la, belge-le, afl-la,

kutu-la, t-le
{-Al} dar-al, dz-el
EYLEMDEN
{-(I)m} al-m, giy-im, do-um,

l-m
{-AlA} kov-ala, efl-ele
Dil devriminden sonra kullanm bulan yeni gelerin byk bir blm de tretme yoluyla kazanlmfltr: Trke adlardan ad: alg, adafl, denet, uzman; Trke eylemlerden eylem tket, uygula, yads, yozlafl; yabanc kkenli tabanlardan
ad: adaletli, bankac, cumhuriyeti, dikkatli, orijinallik; yabanc kkenli tabanlardan eylem: fosillefl, planla, normallefl, snfla, (mer, 1976: 42-51).
Eklerle tretilen bir szck sesbilimsel deiflmelere urayarak sesletimi, vurgusu deiflebilir. rnein, ngilizcede automate zdevimlemek ve generate retmek szcklerinde ilk hecede grlen vurgu sonekleflmeden sonra saa kayar:
automa tion zdevimleme, generation retim. Trkede de birincil vurgusu
son hecede olan szckler, vurgulu ek aldklarnda, kkteki vurgu silinir: bas+
k bask, tut+ku tutku (zsoy, 2004: 58).
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
D NTfiERNNE LETM
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Baz tabanlar
gerei baz szck yapma srelerinin girdisi olamazlar.
S O R yaplar
U
Bunu belirleyen sesletimsel, biimbilimsel ve anlamsal snrlklar olabilir. rnein,
ngilizcede sfatlardan belirte yapan -ly eki, -ly ile biten sfatlarla kullanlmaz.
DKKAT
Kind kibar sfatndan kindly kibarca tretilebilirken, manly erkeksi, erkee zg sfatndan *manlily tretilmez. Bu snrlln, diller arasnda grlen ayn sesSIRA
SZDE
lerin ardflk
kullanmndan
kanma eiliminden kaynakland belirtilir (Booj,
2005: 65). Tabann sesbilimsel zelliklerinin yan sra, biimbilimsel zellikleri
de eklerin seimini belirleyebilir. rnein, ngilizcede -ity gibi baz ekler yalnzca
AMALARIMIZ
Latince kkenli tabanlar seer: lubricity kayganlk, felicity uygunluk (Aronoff,
1976: 51-2). Yine ngilizcede sahip olma anlamn veren -ed ekinin yalnzca vazgeilemez iyelik
taflyabilecek adlarla kullanlabilmesi ise ek-taban birleflK T Aanlamn
P
melerindeki anlamsal snrlla rnek olarak gsterilebilir: blue-eyed mavi gzl, *red-cared krmz arabal.
N N
Taban-ek birleflmelerindeki
belirleyicilerden bazlar,
K T sesletim
A P zellikleri,
tabann
biimi ve anlam ieriidir.
TELEVZYON
SIRA SZDE
Afladaki szcklerde
SIRA SZDEeklemeden sonra sesletim farkllklar duyuyor musunuz? Aklaynz.
minik + cik minicik
kedi + kedicik
D cik
fi N
E L kertenkelecik
M
kertenkele +
TELEVZYON
ngilizcede eylemlere
SIRA SZDE eklenerek ters evirim anlam kazandran un- neki kill ldrmek eylemiyle kullanlamaz.: *unkill. Trkede de geometri terimleri retmek iin kullanlan -gAn eki yalnzca say ifade eden szckler seer (Lewis, 2000: 223): gen, altgen
D NTfiERN NE LETM
beflgen, *duvargen,
*bahegen, *kalemgen. Bu tretim snrlklarnn trn belirleyiniz.
S O tretim
R U
Bazen ayn
eki szlksel ulamlar farkl olan tabanlara eklenebilir. rnein, ngilizcede -ish ad ve eylemlerden sfat tretir: child ocuk childish ocuka, tickle gdklamak ticklish gdk alr. Ne var ki, Trkenin de iinde olduu ve
DKKAT
ad-eylem trlerinin kesin izgilerle ayrld Altay dillerinde bu esneklie bir snr
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
65
getirildii, trler aras geirgenliin de az rastlanan istisnalar dflnda bulunmad

grlr. Bylece, bu dillerde ekler ad seen ve eylem seen olmak zere iki grupta toplanr (Poppe, 1965: 192; Menges, 1968: 157, Korkmaz, 2003: 31). Ancak adsl (adlara eklenen) ve eylemcil (eylemlere eklenen) olan ekler bazen benzer anlamlarn taflycs olabilirler. rnein, Trkede adsl {-CI} ve eylemcil {-(y)IcI} ekleri meslek adlar tretmede kullanlr: kitap, eit-ici.
Tretim eklerinin ifade ettii anlam yelpazesi olduka genifltir ancak baz evrenseller afladaki gibi zetlenebilir: Dillerde ad verme eilimi daha fazladr ve bu
yzden ad tretme yollar eylem ve sfat tretme yollarna gre ok daha fazla ve
SIRA SZDE
eflitlidir. Tretimsel biimbilimin temel amacnn yeni kavramlar
ve sreleri adlandrmak olduu dflnldnde bu durumun kanlmaz olduu aktr. Eylem
yapma srelerinde eylemden eylem yapma, addan ve sfattan
eylem yapmadan
D fi N E L M
da daha yaygndr. Tremifl sfatlarn says da tremifl eylemlerin saysna gre ok
daha azdr. (Bauer, 2002; Haspelmath, 2002: 69). Bularn en tipik rneklerden bir
S O R U
seki iin afladaki tablolar inceleyiniz.
Baz dillerde ayn yapm eki

farkl szck trlerine ait
tabanlara eklenebilir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Tretilen adlar aldklar anlamsal rollere gre tanmlanmaktadr.D Bu

iliflkin
K K Akonuya
T
ayrntl bilgi anlambilim nitelerinde ele alnacaktr.
Eden ad
Etkilenen ad
ngilizce
ngilizce
SIRA SZDE
Ara ad
writ-er
employ-ee
open-er
Trke
Trke
Trke
yaz-c
pifl-i
a-acak
N N
Devinim ad
ngilizce
ngilizce
AMALARIMIZ
discover-y
K T A P
bul-ufl
TELEVZYON
X kifli
Japonca
Rusa
atarasi-i yeni
atarasi-sa yenilik
umn-yi zeki
umn-ik zeki kifli
Kltme ad
Byltme ad
Durum ad
NTERNET
Yerli ad
SIRA SZDE
Tablo 4.2
Yaygn Tretimsel
Anlamlar:
AMALARIMIZ
Eylemden-Ad
Kaynak:
Haspelmath, 2002:
K T A P
69-71
Trke
Nitelik ad
DKKAT
TELEVZYON
Tablo 4.3
Yaygn Tretimsel
Anlamlar: Sfattan-Ad
NTERNET
Kaynak: Haspelmath,
2002: 69-71
Difli ad
spanyolca
Rusa
ngilizce
Trke
Almanca
gat-o kedi
borod-a sakal
child ocuk
msr-l
knig kral
gat-it-o
borod-is c a
childhood
knig-in
kedicik
kocasakal
ocukluk
kralie
Tablo 4.4
Yaygn Tretimsel
Anlamlar: Addan-Ad
Kaynak:
Haspelmath, 2002:
69-71
66
Tablo 4.5
Yaygn Tretimsel
Anlamlar:
Eylemden-Eylem
Kaynak:
Haspelmath, 2002:
69-71
Tablo 4.6
Yaygn Tretimsel
Anlamlar: AddanEylem
Kaynak: Haspelmath,
2002: 69-71
Tablo 4.7
Yaygn Tretimsel
Anlamlar: SfattanEylem
Kaynak: Haspelmath,
2002: 69-71
Tablo 4.8
Yaygn Tretimsel
Anlamlar: EylemdenSfat
Kaynak: Haspelmath,
2002: 69-71
Tablo 4.9
Yaygn Tretimsel
Anlamlar: AddanSfat
Kaynak: Haspelmath,
2002: 69-71
Tablo 4.10
Yaygn Tretimsel
Anlamlar: SfattanSfat
Kaynak:
Haspelmath, 2002:
69-71
Genel Dilbilim-I
Ettirgen
stek
Tekrar
Ters-evirim
Korece
Grnland Eskimo Dili
ngilizce
Swahili
cwuk l-
cwuk-i l-dr
sini uyu-
sini-kkuma
uyumak istemek
write yaz-
re-write
tekrar yaz-
chom-a sokmak
chom-o-a karmak
AD gibi davranmak
AD iine koymak
AD ile kaplamak
spanyolca
ngilizce
Rusa
pirat-a korsan
pirat-ear
botttle flifle
bottle fliflele-
sol tuz
sol-it tuz-la
Olgusal
X olmak
Rusa
spanyolca
cern-yi siyah
cern-it siyah yap-
verde yeflil verde-ar yeflillen-
X zellie sahip
Eden
Bask
spanyolca
jan ye-
jan-garr yenebilir
habla-r konufl-
hebla-dor konuflkan
Ad ile ilgili
AD olan
AD olmayan
Xten yaplmfl
Rusa
Ponapean
Rusa
Almanca
korol kral
korol-evskij kraliyet
pihl su
pil-en sulu
vod-a su
bez-vod-nyj susuz
kupfer bakr
kupfer-n bakrdan
X gibi
Yeinlik (pekifltirme)
Deillik
Tzutujil
Trke
Almanca
kaq krmz
kaq-koj krmzms
yeni
yep-yeni
schn gzel
un-schn irkin
67
Aflada Trke ve ngilizceye soneklemeyle kazandrlan szcklerSIRA

ve anlamlarn
grSZDE
yorsunuz. Eklerin getirdii anlatm nedir?
D fi N E L M
TRKE
-(y)IcI bakc, dinleyici, dilenci, okuyucu, temizleyici, tketici, src
S O R U
-(y)IcI karfltrc, kesici, dilimleyici, ac, tutucu
-CIK kedicik, kulakk, beyincik
-CA kadnca, erkeke, ocuka
DKKAT
-l diril, eril, dorul, ksal
NGLZCE
SIRA SZDE
-er sitter bakc, listener dinleyici, beggar dilenci, consumer tketici, driver src
-er mixer karfltrc, cutter kesici, slicer dilimleyici, opener ac, holder tutucu
-ette kichenette kk mutfak, towelette kk havlu
AMALARIMIZ
-ly womanly kadnca, manly erkeke, fatherly bab gibi
-en broaden geniflle, shorten ksal, quicken hzlan, lengthen uzat
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
K T A P
Tretim ekleri tretme gleri bakmndan derecelendirilebilirler. fllek olanlar

setii szcksel ulamn hemen her yesiyle bir araya gelebilen ve yeni szckler
tretmede de yaygnlkla kullanlabilen eklerdir. Yukarda rneklendii
T E L E V Z Y O Ngibi, Trkedeki {-lIK} ve {-lI} eki ok ifllektir ve anlam gerektirirse btn ad ve sfatlarla kullanlarak ad ve sfatlar tretebilirler. Oysa ad ve sfatlarla birleflen {-cIl} eki daha az
ifllektir. Daha nce ifllek olmayan -mAn eki ise dil devriminde iflleklik kazandrlaNTERNET
rak meslek adlar tretmekte kullanlmfltr: eitmen, okutman,
retmen, sayman
(Gencan, 1966: 129-132).
Eklemeli tretmenin ilgin bir boyutu, olas her szcn gerek dilde tretilmediidir. Bu durum tkama kuralnn varlyla aklanr. Bu kural, karmaflk bir
szcn retimini dilde ayn anlam karfllayan baflka bir szcn var olduu
durumlarda engeller (Aronoff, 1976: 43, 44). rnein, Trkede kurall olduklar
halde alc, yaflsz, hzsz gibi szckler tretilmez nk bu anlamlar karfllayan
hrsz, gen ve yavafl szckleri zaten kullanmdadr. Bu durum daha nce bahsedilen nesnelerin varl ve adlandrmaya duyulan gereksinim koflullarnn da bir
uzants olarak dflnlebilir. Hissedilen bir olgunun konuflucu kitle tarafndan kabul grmfl bir gstergesi varsa bir yenisinin yaplmasna gereksinim duyulmaz.
Tretimsel ekleme yinelemeli kullanma, yani tretim eklerinin birbirlerini kapsayarak sralanmalarna izin verir. Aflada bir eylem tabanna -ce eklenerek bir ad,
buna da -siz eklenerek bir sfat ve yine -lik eklenerek karmaflk baflka bir ad yapldn gryoruz.
(1)
[Dfln]
[ [Dfln]ce]
[ [ [Dfln]ce]siz]
[ [ [ [Dfln]ce]siz]lik]
Burada her ekin yalnzca kk szc deil tabann btnn kapsamna aldna dikkat edilmelidir. Yani, ayral gsterimin de aka resimlendirdii gibi -ce
ekinin taban dfln, -siz ekinin taban dflnce, ve -lik ekinin taban ise dflncesiz szckleridir. Aflada da Almancadan benzer bir rnek grlmektedir:
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
flleklik, bir ekin
retkenliinin kstl
olmamas ve yeni
tretimlere ak
T E Lolmas
EVZYON
halidir.
NTERNET
Tkama, olas tretimin

durdurulmas srecidir.
68
Genel Dilbilim-I
(2)
Lehr
Lehrer
Lehrerhaft
Lehrerhaftigkeit
Kapatma ekleri yinelemeyi
durdurduundan, snrsz
tretme mmkn deildir.
ret (eylem)
retmen (ad)
retmence (sfat)
retmencelik (ad)
(Aronoff & Fuhrhop, 2002: 488)
Tretim eklerinin bu ardflk sralanmas, tretimi sonlandrma ifllevini yrten

bir kapatma eki devreye girene kadar devam edebilir. Almancada soyut adlar treten -igkeit eki bu ifllevi yerine getirdiinden, yukardaki szck baflka tretim eki
alamayacaktr. Demek ki, ekleme, bilefltirme kadar yinelemeli deildir (Aronoff,
2005: 113).
Bazen tretilen szckle taban arasnda sesletimsel bir baflkalaflma olmad
durumlar da olabilir. Afladaki ngilizce tretimleri ele alalm:
(3)
TABAN
a. to walk (e.)
to drink (e.)
yr-
i-
TREV
a walk (a.)
a drink (a.)
yryfl
iki
b. a cage (a.)
water (a.)
kafes
su
to cage (e.)
to water (e.)
kafesle-
sula-
c. rich (s.)
comic (s.)
zengin
komik
the rich (a.)

a comic (a.)
zenginler
komedi / komedyen
d. empty (s.)
clear (s.)
bofl
temiz
to empty (e.)
to clear (e.)
boflalt-
temizle-
Bu rneklerde (3a) da eylemden ad, (3b) de addan eylem, (3c) de sfattan ad

ve (3d) de sfattan eylemler tretildii halde, taban szcklerin her hangi bir biimsel deifliklie uramamfl olduu grlmektedir. Bu durum, tretimsel srelerin tamam ekleme ierir grflnden yola karak, sfr biim kullanmyla sfr
tretim olarak aklanr (Marchand, 1969: 361, Adams, 1973: 37). Daha nce de
deinildii zere, biimbirimler her zaman dilde yzeysel bir karfllk bulmayabilir.
Bu ilk bakflta anlafllmas zor bir olay gibi grnse de, aslnda afladakilere benzer bir durumdur: Annemin keyfi yerinde, babamn da tmcelerini duyan hibir
anadili konuflucusu ikinci tmcedeki eksiltili bilginin keyif szc olduunu anlamakta zorlanmaz. Grkan kardefline araba almaya sz verdi gibi bir tmcede de
almak eyleminin znesinin Grkan olduunu her anadili konuflucusu bilir. Bunu
mmkn klan olgu, dilin anlaml gelerinin belli durumlarda yzey yapda bir ifade bulmamalarna karfln derin yapda varlklarnn devam etmesidir. Bu varsaymdan yola karak sfr tretim afladaki formlle gsterilebilir: X + Y. Yani,
sfr biimi X szlksel ulamndan bir szce eklenebilir ve bunun sonucunda da
Y ulamndan bir szck tretebilir. Byle hayalet biimbirimlerin varlnn bir baflka kant da diller aras karfllafltrmalarla ortaya karlabilir. Dikkatli okuyucularn
oktan fark etmifl olduu gibi, yukardaki ngilizce rneklerin anlamlar Trke ye
aktarlrken ancak bir ek kullanmyla karfllk bulmufltur. Demek ki, her iki dilde
de bu anlamlar bir tretme sreciyle ifade edilmektedir. Aralarndaki tek fark,
Trkede tretimin yzey yapya kmas ngilizcede ise derin yapda kalmasdr.
69
Bu sreci byle biimbilimsel ilkeler yerine szdizimsel ilkeleri nceleyerek aklayan grfller de vardr. Bunlar bu szcklerdeki deiflimin szcklerin tmce
iinde konumlanmasna gre gereklefltiini savunurlar (Kruisinga, 1932: 96-161;
Strang, 1969: 188; Melc(uk, 2002: 255; Bauer, 2003: 32). rnein, Trkede gzel
szc bir addan nce kullanldnda sfat, bir eylemden nce kullanldnda
belirte, zne ya da nesne konumunda kullanldnda da ad olarak tanmlanr: gzel kz, gzel konufl, gzel geldi, gzeli grd. Sre bu haliyle evriflim olarak da
adlandrlr. Tanm ister biimbilimsel isterse de szdizimsel olarak yaplsn, bu rneklerde deiflimin ynn belirleme sorunu vardr. Bunun iin drt lt ne srlr (Plag, 2003: 108-111):
a. Tarihsel geliflim: Dile girifl sralamasnda nce olan taban, sonra ortaya kan ise trev olarak gsterilir. rnein, kkenbilim szlklerinde ngilizcede ad olan cage kafes szc 13. yy bafllarnda listelenirken, eylem olan
cage kafesle- szc 1570 lerde ortaya kar.
b. Anlamsal lt: Szcklerin anlamlar da tretimin yn konusunda ipular verebilir. Tpk ak ek taflyan tretimlerde olduu gibi, sfr tretimde
de tabann anlamyla birlikte bir ilave anlam gesi bulunduran taraf, daha
karmaflk bir yap barndran trev olmaldr. rnein, ngilizcedeki to cage
kafesle- szcnn anlamn aklamak iin kafes szcne ihtiya vardr: kafese koymak. Eylemin anlam, ad da ierdiinden daha karmaflk yapldr; yleyse eylem addan tremifl olmaldr.
c. ekim lt: Trevlerin bir baflka zelii de dzenli ekim almalardr.
rnein, drink i- (eylem) dzensiz ekim aldndan, a drink iki (ad)
trev olmaldr
d. Kullanm skl: Taban trevden ok daha yaygn bir kullanma sahip
olur. rnein, 100 milyon szckten oluflan ngiliz Ulusal Btncesinde cage szc iin yaplan taramada bulunan 985 maddeden ilk 50 tanesinin
tamam ad, caged szcnn taramasnda bulunan 149 maddeden ilk 50
tanesinin yalnzca 12 si eylem olarak kullanlmfltr.
Afladaki rneklerde grlen tretim biimini ve ynn saptaynz,
sebepleriyle
aklaSIRA
SZDE
ynz.
ngilizce
to bottle fliflele-
a bottle flifle
D fi N E L M
Hollandaca
wit beyaz
wit beyazlafl-
(Booj, 2005: 58)
ngilizce
white beyaz
whiten beyazlafl-
Sfr tretim ak ek
bulundurmayan tretme
biimidir.
S O R U
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Eklemesiz Tretme
Diller eklemesiz tretme srecinde taban bytme ya da indirgeme yoluna gideDKKAT
rek ikileme, gerioluflum ve ksaltma ad altnda retkenlikleri dilden dile deiflen
biimbilimsel yntemler kullanmaktadrlar. Bu blmde bunlar ele alacaz.
SIRA SZDE
kileme
N N
Tabann tamam ya da bir blmnn tekrarlanmasyla kendini

gsteren bir szAMALARIMIZ
ck yapma srecidir (Sapir 1921: 76). Farkl dillerde deiflik biimleri ve ifllevleri
vardr. Adlarla okluk, eylemlerle yineleme veya devamllk, niteleyicilerle de
pekifltirme (yeinlik) anlamlar oluflturmak iin kullanlmaktadr
1978:
K (Moravcsik;
T A P
324). rnekleri inceleyelim:
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
70
Genel Dilbilim-I
(4)
Motu (Papuan Dili)
mero ocuk
meromero
kk ocuk
Maori (Yeni Zelanda Yerli Dili) aahua grnfl aahuahua
benzemek
(Bauer, 2003: 31, 32)
Trke
dolu dopdolu
hzl hphzl
Grld zere Motu dilinde tabann btn kopyalanarak tam ikileme,
Maori dilinde bir ksm kopyalanp sona eklenerek ve Trkede de yine bir ksm
kopyalanp kapatc sesle birlikte ne eklenerek yar ikileme oluflturulmufltur.
Motu Dilinde kltme, Maori dilinde ise addan eylem tretme, Trkede de pekifltirme iflleviyle kullanlmaktadr. Trkedeki bu tr yar ikilemeler yalnzca sfat
ve belirtelerle, afladakiler gibi tam ikilemeler ise balalar ve ilgeler dflnda
tm szck trleriyle kullanlrlar: dizi dizi boncuk (ad), kim kim gittiniz (adl),
gitti gitti geldi (eylem), dolu dolu gzler (sfat), yavafl yavafl konufl (belirte), vah
vah! (nlem). Btn bu rneklerde yukarda da deinildii gibi, adlarla okluk,
eylemlerle yineleme, devamllk anlamlar yar ikilemede ise yine bunun bir uzants olan pekifltirme (yeinlik) anlam ifade edilmektedir. Gndelik dilde kullanlan
ve belirsizlik ya da benzeri anlamn taflyan mli ikilemeler ise, [m] nsznn,
nlyle bafllayan tabanlarn nne, nszle bafllayan tabanlarn da ilk nsz yerine getirilerek oluflturulurlar: ev mev aramam artk, baba maba gibi bir fleyler geveledi (Demircan, 2000: 86, 87). kilemeyi kuran szckler efl anlaml: sorgu sual,
klk kyafet; zt anlaml; iyi kt, yerli yersiz; bir szc anlaml: eski psk, ufak
tefek; iki szc de yar anlaml: ck cck, abur cubur, flakr flakr, tkr tkr, flarl flarl; tretim eki ya da ekim eki almfl: oluk ocua, yalandan dolandan, parasz pulsuz; ek almamfl: uslu uslu, yavafl yavafl, hatta tmcecik yapsnda: [dnd dnd] durdu, [sarlp sarlp] pt olabilirler (Hatibolu: 1971: 57-60).
kileme, bu anlam zellikleriyle birlikte szcksel ulam deifltirme ifllevini de
yerine getirebilr. Bylece, kimi durumlarda ikilemeli ve yaln szckler arasndaki
fark yalnzca anlam ulamlarnn baflkalaflmasyla kalmayp szcksel ulamn da deiflmesi fleklinde ortaya kabilir:
kileme bir tabann bir

parasnn ya da tamamnn
yinelenerek yeni szckler
tretilmesi srecidir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
(5)
Ewe (Gana)
fo (e.)
Mokilese (Mikronezya)koalo (a.)
dv-
kk
Trke
kolay
Grlyor ki, Ewe dilinde ikileme eylemden eylem yaparak devamllk ve Mokilese dilinde addan sfat yaparak pekifltirme anlamlar verirken Trkede de sfattan belirte yapma ifllevini yerine getirmektedir.
Afladaki rneklerde
SIRA SZDEkullanlan ikileme tr, ifllevi ve anlamlarn aklaynz:
durmadan flaka yap-
Sunda Dili
guyon
flaka yap-
guguyon
Ewe
zo
yr-
zozo
yrr olmak
LM
Tagalog D fi N Eta:wa
kahkaha
ta:ta:wa
glecek olan
Samoan
alofa
sever
alolofa
severler
(Moravcsik; 1978: 310-325)
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
kolay (s.)
fofo (e.)
dvyor ol-
koalohlo (s.)
kk dolu
(Moravcsik; 1978: 324-325)
kolay (b.)
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
71
Gerioluflum
Szck yapma srelerinde tretimin yn genellikle basitten karmafla doru
ilerlerken, gerioluflum bunun ters evrildii bir sretir (Adams, 1973: 105; Aronoff, 1976: 27). ngilizcedeki exhibitor sergi aan ve sculptor heykel yapan, heykeltrafl szcklerinin oluflumlarn karfllafltralm:
Gerioluflum taban trevden

byk olan szck yapma
srecidir.
(6)
a. Exhibitor
Eylem + -or Ad
Exhibit + or exhibitor
b. sculptor
Ad - or eylem
sculptor - or sculpt
(6a) da basit bir szck ek alarak karmaflk hale gelirken, (6b) karmaflk grnml bir yapdan para dflrlerek basit bir szck yaplmfltr. Bu durum anadili konuflucularnn dildeki szcklerin etkisi altnda kalp rnekseme yoluyla
szck yaratma eiliminden kaynaklanmaktadr (Bloomfield, 1935: 412). Bu ifllemler bazen (6a) da olduu gibi doru zmlemelerle evrilirken, bazen de (6b) olduu gibi zellikle dnleme szcklerde dilde olduundan baflkaca zmlenmelere yol aabilir. Sculptor szc, ngilizceye Latinceden yekpare bir taban
olarak girmifltir. Ne var ki, anadili konuflucular bunu exhibitor, actor gibi eylemden tremifl klc ad rneklerine bakarak, sculpt-or biiminde zmlemifl ve bylece Eylem + -or Ad szck yapma kuraln iflleterek aslnda taban olmayan
sculpt szcn yaratmfltr. Bu ifllemden sonra, gerekte taban olan sculptor szc ise trev haline gelmifltir. Benzer rnekler aflada sralanmfltr:
(7)
ngilizce
editor
Hollandaca stofzuiger
dzeltmen
toz emici
edit
stofzuig
Polonyaca
salatalk
ago r
ago rek
dzeltmek
sprmek
(Booj, 2005: 41)
byk salatalk
(Haspelmath,2002: 198)
Trkede Tietze nin (2002) listeledii birka rnek dflnda iflleklii olmayan
bir sretir.
SIRA SZDE
1. Afladaki szcklerin oluflum srelerini aklaynz.
bebek bakmak
ngilizce: baby-sitter
bebek bakcs baby-sit
2. Afladaki tmcede verilen alt izili szcklerin oluflum zmlemesini yapnz.
D fi N E L M
Gerioluflmak eylemi gerioluflum adndan gerioluflturulmufl bir szcktr.
Ksaltma
S O R U
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Szck ksaltma srelerinden olan krpma ve bafllk ksaltma ok heceli szcklerin ekonomi amacyla teke indirgenmesi olarak tanmlanabilir.
D K K A T Bunlar yeni
szlkbirim tretmediklerinden girdi ve ktlar ayn anlamsal ve ulamsal ierie
sahiptir. Krplmfl szckler geriye kalan ilk, son, ya da orta paralaryla sesletilirSIRA SZDE
ler: ngilizce representative temsilci rep temsilci, telephone telefon phone
telefon, ifluenza grip flu grip; Almanca Universitat niversite uni niversite; Franszca laboratoire laboratuar labo laboratuvar.
Bafllk ksaltma
AMALARIMIZ
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
72
Genel Dilbilim-I
Krpma, bafllk ksaltma ve

karma tabann yapsn
byten deil indirgeyen
sreleridir.
SIRA SZDE
birden ok szck ieren uzun adlandrmalarda yalnzca bafl harfleri alnarak szck oluflturma yntemidir: Trkiye Byk Millet Meclisi TBMM, Yksek retim
Kurumu YK, LCV Ltfen Cevap Verin, Franszca Sil vous plait SVP ltfen; Hollandaca Koninklijke Luchtvaart Maatschappij KLM Kraliyet Hava Yollar. Kimi zaman yalnzca harfler deil szck paralar da ksaltmaya dhil edilebilir: Karadeniz, Teknik niversitesi KAT. Bu szckler arasnda harfleri sesletilerek sylenenler olduu gibi, hece yapsna uygunluklar dolaysyla dildeki dier sradan szckler gibi sesletilenler de vardr. rnein, radar hem ngilizcede
hem de Trkede alm radio detecting and ranging olan bir ksaltma olduu
oktan unutulmufl sradan bir szck gibi alglanmaktadr. Bu yzden de, her iki
dilde de kk harflerle yazlmaktadr. Karma szckler genellikle iki szckten
birincinin ilk ve ikincinin son paralarnn bir araya getirilmesiyle oluflturulurlar.
Anlam ierikleri bakmndan taban szcklerden ayrlrlar: breakfast kahvalt +
lunch le yemei brunch sabah-le aras yemei. Karmalar teknolojik ve
bilimsel geliflmelerin dilde yansmalarnda yaygnlkla kullanlan trevlerdir: acetic
+ alcohol acetal, alkarsin + oxygen alkargen gibi (Stockwell & Minkova,
2001: 6).
Afladaki szcklerin
SIRA SZDE treme fleklini belirleyiniz.
ngilizce
D fi N E L M
Trke
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation laser

airplane plane
situational comedy sitcom
S O R bilgi
U
+ otomatik bilgimatik
overloku loku
(Gnay, 2007: 241, 247)
D fi N E L M
Bileflme
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Bilefltirme, bamsz
anlamlar olan szckleri
ortak bir anlama katk
salamak amacyla bir
araya getiren szck yapma
srecidir. ktlar bileflik
szck adn alr.
SZDE
Bir dilde ikiSIRA
ya da
daha fazla szlkbirimin yeni bir kavram karfllamak zere yan
yana gelmesiyle kendini gsteren bir sretir. Kendi bafllarna farkl anlamlar taflyan bu bamsz
birimler, birlikteyken ayn anlamn ortak taflycs olurlar ve artk
AMALARIMIZ
bir btn olarak hareket ederler (Bloomfield, 1935: 227, 233; Bauer, 2001: 695). Bu
yolla ortaya kan bileflik szckler, bazen ayn bazen de farkl szck trnden
gelen bileflenlerden
K T A P oluflurlar:
(8)
AD+AD baflrol, ngilizce door-knob kap tokma
TELEVZYON
SIFAT+AD bykanne, ngilizce grand-mother byk anne
EYLEM + AD kstmotu, ngilizce pickpocket yan kesici
AD+SIFAT stbeyaz, ngilizce heart-breaking kalp krc, blue-eyed mavi gzl
SIFAT + NSIFAT
TERNE
T yorgun argn, ngilizce bittersweet ac tatl
AD + EYLEM ateflkes, ngilizce sunsetgn batm
SIFAT + EYLEM karabasan, ngilizce good-looking yakflkl
EYLEM + EYLEM gelgit, ngilizce make-believe hayal
Grld zere birleflik ve ayr yazlanlar olduu gibi; baflrol ve sunset gibi
bileflenleri yaln, ya da kstmotu ve heart-breaking gibi bileflenleri ek almfl olanlar da vardr. Trke ve ngilizcede olduu kadar baflka dnya dillerinde de ska
kullanlan bir szck yapma srecidir (Bauer, 2001: 694):
73
(9)
Flemenke
Almanca
Macarca
huis-vrouw
ev kadn
Rot-lichtkrmz flk
varos-haza
kent ev
zbeke
temir-yol
demir yol
Trkmence
bilyp
bel yn
Krgzca
aflkana
afl ev
Afladaki bileflikler nasl oluflturulmufltur?
ev kadn
krmz flk
belediye saray
(Booj, 2005: 75)
demir yolu
(Sjoberg, 1963: 71)
kuflak, kemer
(Hanser, 2003: 156)
mutfak
(engel, 2005: 63)
SIRA SZDE
Eski Yunanca
D fi N E L M
kako-bios kakos kt+bios hayat kt hayat olan
polu-pharmakos polus ok+pharmakon bitki ok bitkisi olan
megalo-psukhos megas byk + psukhe zeka byk zekas olan
S O R U
heduoinos hedus tatl + oinos flarap tatl flarab olan
(Haspelmath 2005: 88)
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
Bileflikler ve bekler
SIRA SZDE
N N
SIRA SZDE bakmnBileflikler ok szckl olmalar ve bu szckler arasndaki iyaplaflma

dan szck beklerine benzetilebilirler. Her bileflik, tpk bir szck bei gibi, en
az bir bafl ve bunu niteleyen ya da tamlayan bir baflka geden oluflur. Bafl anlamAMALARIMIZ
ca birliin temelini oluflturur ve konumu evrensel deil dil-baml
bir deiflkendir.
Bazen Trke ve ngilizcede olduu gibi sada dil[bilim], ayak[kab], air[plane]
uak, house[keep] ev bekle, lip[stick] ruj; bazen de Yeni Zelanda da konuflulan
K T A P
Maori dilinde olduu gibi solda yer alabilir: [whare] ruunanga (ev+bir araya topla) toplant evi (Bauer, 2003: 41).
Bafl bir bilefliin hakknda

bilgi verdii gedir: Bafln
szck tr btnn
szck
AMALARIMIZ
tryle uyumludur.
K T A P
TELEVZYON
Afladaki rneklerde bafl bulunuz ve szck iindeki yerini gsteriniz.

SIRA SZDE
10
spanyolca
D fi adam
NELM
hombre-rana hombre adam + rana kurbaa kurbaa adam/balk
NTERNET
ao luz ao yl + luz flk flk yl
pez espada pez balk + espada kl kl bal
S O R U
(Haspelmath 2005: 87)
SIRA SZDE
TELEVZYON
SIRA SZDE
D fi N E L M
NTERNET
S O R U
D K Kvb.)
A T belirleyen
Bafllar btnn ait olduu szcksel ulam da (ad, eylem, sfat
merkez gelerdir. rnein, kara aa gibi bir szck bei bir renkten deil bir
aatan sz eder. yleyse, merkez ge, yani bafl, aa szcdr.
Bafln ad olSIRA SZDE
mas btn de ad yapar. Oysa karaaa biimi de ayn bafl (aa) ve niteleyenden (kara) oluflmasna ramen bek deil szck olarak snflandrlr. Bunlar ayAMALARIMIZ
ran zellikler bileflenlerinin bamszlk derecesi ve sesletimsel
zellikleri ele alnarak aklanabilir.
N N
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
74
Genel Dilbilim-I
Bileflenlerin Bamszl
bek bileflenlerinin dilbilgisel kimlii olmasna ve anlamlarn daima korumasna
ramen, niteleyen gesi artk zgrln kaybetmifl olan bilefliklerde bu sz konusu deildir. Bu yzden kara aa rengi kara olan her hangi bir aa anlamna
gelirken karaaa (bkz. Grsel 2) kara olmayan, aksine renk bakmndan dier
aalardan farksz olan bir aa trnn addr. Demek ki, bileflikler bir alt tr
zellii taflrken (Bloomfield, 1935: 227), beklerde durum byle deildir. ngilizcede de blackbird bilefliinin gndergesibir kufl tr iken bek olarak snflandrlan black bird her hangi bir siyah kufl anlamna gelir.
Resim 4.2
Karaaa Gvde ve
dallar
Kaynak:
http://www.agaclar.
net/galeri/showima
ge.php?i=21029&c=
267
Bilefliklerdeki niteleyenlerin ekimsel biimlerinin olmamas, baflka niteleyici

ve belirleyicilerle de kullanlamamas bunlarn dilbilgisel kimliinin olmadnn
bir baflka gstergesidir (Bloomfield, 1935: 232; Spencer, 1996: 316, Spencer, 2003:
215; Bauer, 2001: 695). rnein ngilizce bir bileflik olan nosebleed burun kanamas szcnn niteleyenin say ekimi (-s), niteleyici (broken) ve belirleyicilerle (a, his) kullanlmas kuralsz yaplar ortaya karr: *[noses]bleed burunlar kanamas, *a [broken nose] bleed krk burun kanamas, *a [his nose] bleed onun burun kanamas. Trkede de kara aa beinin bir paras olarak kara derecelendirilebilirken, ayn kara, karaaa szcnn bir paras olarak derecelendirilemez. Daha kara (bir) aa, ok kara (bir) aa, kmr gibi kara (bir) aa beklerinde niteleyiciler birinci geyi niteleyebilirken, bunlar *ok karaaa, *daha karaaa rneklerinde birinci geye ait olamayacandan ancak ok aa, daha
aa olarak alglanrlar. Bu durum kara biiminin szck iinde bafl gesinden bamsz olarak deil de onu btnleyen bir para olarak alglandnn iflaretidir.
yleyse, niteleyici birinci genin deil, merkez ge olan bafln niteleyicisi olarak
alglanr. Trkedeki -(s)I eki ile yaplan ve bir adsl tamlama tr olarak anlan yaplar da benzer zellikler tafldndan beklerden ayrlrlar. rnein, yaramaz ev
kedisi tamlamasnda yaramaz evin deil bafl-adn niteleyenidir. *Ev yaramaz kedi-
75
si sralamasnn ve *evler kedisi ekiminin kuralszl ise bu balamda da bileflenSZDE

lerin ayrlmazlnn ve niteleyenin kimliksizliinin bir kantdr.SIRA
Oysa
bir szdizimsel ge olan evin kedisi tek bir szck gibi hareket etmediinden bileflenleri bamszdr ve evin yaramaz kedisi fleklinde bir sralamaya; evlerin yaramaz kedisi,
D fi N E L M
evlerin yaramaz kedileri gibi ekimlere izin verir. Bu bekler ve bileflikler arasndaki yapsal fark afladaki gibi flemalandrlabilir (daha fazla bilgi iin bkz. SzdiS O R U
zimi niteleri).
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Trkede dfliflleri eski bakan ve bunun trevi olan edebiyat fakltesi

D K yeni
K A T dekan gibi
tamlamalar bu genellemelere aykr olduundan kullanmlar yaygnlaflamamfl yalnzca
byle resmi makam adlandrmalaryla snrl kalmfltr (zsoy, 2004: 254; Gksel &
SIRA SZDE
Kerslake, 2005: 108).
(10)
kara aa zmlemesi
AMALARIMIZ
kara
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
karaaa zmlemesi
ad bei
sfat bei
DKKAT
ad
K T A P
ad
sfat
aa
kara
K T A P
ad
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
aa
ad
ad bei
ad
ad
ad
ad
evin
kedisi
ev
kedisi
SIRA SZDE
1. Afladakilerden hangisi bileflik olarak tanmlanabilir? Gerekeleriyle
aklaynz.
bahenin kaps
bahe kaps
Bahekap
11
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
2. Aflada verilen ngilizce bileflik szckleri ve bunlarn oul biimlerini inceleyiniz.

(b) deki rneklerin kuralszl aklaynz.
(a)
(b)
door-knob
kap tokma
*doorsknob
pencil-box
kalem kutusu
*pencils-box
dish-washer bulaflk makinesi *dishes-washers
SIRA SZDE
(c)
doorknobs Dkap
tokmaklar
KKAT
pencil-boxes kalem kutular
dish-washers bulaflk makineleri
SIRA SZDE
Sesletimsel zellikler
DKKAT
N N
Bilefliklerin btnlne iliflkin sesletimsel kantlar da tafldklar

vurgu biimi ile
AMALARIMIZ
anlatlmaktadr. Bunlar iki geyi barndrsa da syleyiflte szck tonlamasyla, yani tek vurguyla sesletilirler (Bloomfield, 1935: 228; Bauer, 2001: 695). (Daha fazla
bilgi iin Bkz. Sesbilim niteleri)
K T A P
SIRA SZDE
Bileflikler, yalnzca bafl

gesinin dilbilgisel kimlii
AMALARIMIZ
olan ve niteleyiciler
ya da
ekim kategorileriyle
ayrlamayan ve tek szck
vurgusuyla sesletilen iki ya
T A P
da daha fazla Kbamsz
biimden oluflur.
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
76
Genel Dilbilim-I
Bilefliklerin Snflandrlmas
Geirimli szckler,
anlamlar kendilerini
oluflturan paralarn
anlamlaryla
iliflkilendirilebilen
szcklerdir. Geirimsiz
szcklerde ise byle bir
iliflkilendirme bulunamaz.
merkezli bileflikler bafln

bir alt trn gsterirler ve
anlamlar birleflimseldir.
Dflmerkezli bileflikler bafln

bir alt trn gstermeyen
bilefliklerdir ve anlamlar
geirimsizdir.
SIRA SZDE
12
D fi N E L M
Bileflikleri oluflturan gelerin btnleflmesindeki derecelenmeye bal olarak tafldklar anlamn saydaml da deiflebilir. rnein, bykanne ve kuflpalaz bilefliklerini ele alalm. Btnn ifade ettii anlam, ilkinde paralarn anlamnn toplamna karfllk geldiinden geirimli (birleflimsel), ikincisinde ise hastaln ne
kuflla ne de yavruyla ilgisi olduundan geirimsizdir. Bu balamda dilbilimciler i
merkezli ve dflmerkezli (Bloomfield, 1935: 235) terimlerini de kullanrlar. merkezli bileflikler bafl gesi ieren ve anlamlar birleflimsel olan bilefliklerdir. Bykanne gibi akcier ve karaaa bileflikleri de i merkezlidir; nk anlamlarn ve
szcksel ulamlarn belirleyen bir bafllar vardr. Bykanne anneden akcier cierden, karaaa aatan sz eder. Bunlarn hepsi de birer ad olduuna gre
oluflturduklar bileflikler de addr. merkezli bileflikler dnya leinde yaygnlkla kullanldklar iin, bunlarn mevcut olmad dil says yok denecek kadar azdr
(Bauer, 2001: 697). Anlamlar ya da szlksel ulamlar bafl gesine bal olarak belirlenemeyen bileflikler dflmerkezlidir. Kuflpalaz bir palaz tr, akgz, bir gz
tr, demirbafl bir bafl tr, blackmail flantaj bir posta tr deildir. Bir bilefliin
i ya da dflmerkezli olarak tanmlanmas bazen bir yorumlama sorunu olarak da
kabul edilir (Fabb, 1988: 67). rnein, ayevi ve yaynevi bir ev tr olarak dflnlrse i merkezli, deilse dfl merkezli olarak tanmlanabilir.
Afladaki bilefliklerin
SIRA SZDE trn belirleyiniz.
Franszca
anne lumire
Kanuri
suro zu
D
fi
N
E
L M re
Danca
long
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
yl flk
mide ar
uzun kulak
flk yl
mide ars
uzun kulakl yarasa
(Bauer, 2003: 42, 43)
S O R U
Dikkat edilirse, dnya dillerinde bileflik olarak snflandrlan szckler Trkedeki karfllklarn oklukla -(s)I l tamlamalar fleklinde bulmaktadr. Demek ki, bu
DKKAT
tamlamalar Trkede szlksel bileflikler gibi ifllev grmektedirler. Buradan hareketle, Trkedeki bilefliklerin bir snflandrmas afladaki gibi yaplabilir (Schaaik
SIRA SZDE
2002: 13-56):
(1) Bileflenlerinin bafll ya da baflsz olmasna gre imerkezli (bykanne, ateflkes, yurtsever) ve dflmerkezli (ekyat, karnyark) bileflikler,
AMALARIMIZ
(2) Bafln ulamna gre adsl ve eylemcil bileflikler,
(3) Adsl bafla gre: AD+AD (baflrol), SIFAT+AD (darboaz), EYLEM+AD (akarsu) ve
(stbeyaz), SIFAT+SIFAT (yavafl yavafl) yapsnda olan biK AD+SIFAT
T A P
leflikler,
(4) Eylemcil bafla gre: AD+EYLEM (ateflkes), SIFAT+EYLEM (akasma), EYLEM+EYLEM
(kapt kat) yapsnda olan bileflikler
TELEVZYON
(5) AD+AD bilefliklerinin biimbilimsel yapsna gre -(s)I tamlama ekini alanlar:
a. tamlama eki kalplaflmfl yaplar: ayakkab, denizalt
b. tamlama eki kalplaflmamfl yaplar: el antas, ev ziyareti, ay bahesi
N T E Rbilefliklerin
NET
(6) AD+AD
biimbilimsel yapsna gre -(s)I tamlama ekini almayanlar: dilbilim, baflbakan, baflrol, cam bardak, kadn dekan.
AD+AD+-(s)I biimindeki tamlamalara dier Trk dillerinde de ska rastlanmaktadr: Trkmence
hereketi, Krgzca
yol trafii,
tili Krgz
Dili, Uygurca
helqi Uygur halk (Johanson, 1998: 50). Niteleyen ve bafllar
arasna ilave geler almayan bu yaplarda iki tr niteleyen zellik grlr: ocuk
N N
77
ifli, kardeflim Kemal gibi rneklerde zdefllik; ocuk yelei, bebek mamas gibi
rneklerde ise tipleme / simgeleme. Eksiz tamlamalarn bileflenleri de melek kadn gibi bilefliklerde X gibi, cam bardak gibi bilefliklerde de Xten yaplma anlamlaryla balanrlar (Schaaik, 2002: 56).
Trkedeki bileflik ve bileflik gibi davranan tamlama trlerini tablolafltrarak
SIRA SZDE zetleyiniz.
SIRA SZDE
13
ou zaman benzer bileflikler ve/ya tamlamalar, elemanlar arasnda ayn anD fi N E L M

lamsal iliflkiyi gstermeyebilirler. Elbise asks elbise aslan ask
anlamna gelirken,
duvar asks duvar aslan ask anlamnda deildir. Flower-seller iek satcs iS O bafllar
R U
ek satar ama street-seller sokak satcs sokak satmaz. yleyse,
ve onlara
baml paralar arasndaki anlamsal balar eflitlendirilebilir. Afladaki snflandrma benzerlerinin arasndan Adams (1973: 57-90) temel alnarak yaplmfltr: (1) Bafl
DKKAT
niteleyen iin ara grevinde olabilir: gas mask gaz maskesi, traffic lights trafik
lambas, kat tutucu, amaflr mandal, konserve aaca, elbise asks, resim frSZDE game bilas; (2) Niteleyen bafl gesinin alflma fleklini betimleyebilir:SIRA
computer
gisayar oyunu, vacuum cleaner elektrik sprgesi, mantar tabancas, gaz lambas, elektrik oca, kmr sobas; (3) Bafl yer tanm yapabilir:
yzme havuzu, elAMALARIMIZ
ma bahesi, amusement park elence park, battlefield savafl alan, call box telefon kulbesi; (4) Niteleyen bafln geldii ya da bulunabilecei yeri gsterebilir:
tarla faresi, land mine kara mayn, polar bear kutup ays, sokak
(5) Bafl
K T Akpei;
P
sebep gsterebilir: glme krizi, horror film korku filmi; (6) Niteleyen sebep gsterebilir: silah korkusu, lottary miilionaire piyango milyoneri, sunburn gnefl yan; (7) Niteleyenin gstergesi sahip olan anlam taflyabilir:
ocuk
T E Lirkin
E V Z Y Oflans,
N
masumiyeti, company policy flirket politikas, state archive devlet arflivi, minority
rights aznlk haklar; (8) Niteleyen bafl gesinin ieriini / yaplfl malzemesini
belirleyebilir: film festivali, tafl kpr, tvuk flifl, ivory tower fildifli kule, fruit cake
N T E R N E T tun bilek,
meyveli kek: (9) niteleyen bafl gesinin neye benzediini gsterebilir:
demir pene, zebra crossing (zebra gibi) izgili yaya geidi; (10) Niteleyen bafl
gesinin ne hakknda olduunu belirtebilir: kimlik krizi, vergi yasas, border dispute snr kavgas. merkezli bilefliklerde bafl ile tamlayan arasnda grlen bu
tr anlamsal balar ok eflitli olmakla birlikte dnya dillerinde yaygnlkla kullanlan en tipik rneklerinin (3), (4), (5), (6), (7) ve (8) de gsterilen anlam trleri
olduu belirtilmektedir (Bauer, 2001: 703).
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Afladaki bileflik szcklerde bafl ve tamlayan arasndaki anlamsalSIRA

baSZDE
aklaynz.
FRANSIZCA:
bracelet-cuir
souce tomate
bouteille vere
cabane baobou
bote mtal
bote acier
D fi N E L M
bilezik+bakr bakr bilezik
sos+domates domates sosu
S O R U
flifle + cam cam flifle
kulube+bambu bambu kulube
kutu + metal metal kutu
DKKAT
kutu + elik elik kutu
(Langacker, 1972: 78)
SIRA SZDE
Tamlamalarn Yaps
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
14
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Tamlamalarn da tremifl szckler gibi bir iyaps vardr. (Bloomfield, 1935: 227).
AMALARIMIZ
[Sokak hayvanlar barna] yapsn oluflturan geler [sokak], [hayvan] ve [bar-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
78
Genel Dilbilim-I
nak] olmak zere szck deildir. [Sokak] ve [hayvan barna] olmak zere bir
szck ve bir bileflikten de oluflmaz. Bileflenleri [sokak hayvanlar] ve [barnak]
geleridir. Bu yaplanma afladaki gibi flemalandrlabilir:
(11)
[Sokak hayvanlar]
[[Sokak hayvanlar] [barna]]

Ad
Ad
Ad
Ad
Ad
sokak
hayvanlar
Ad
barna
Ad
Ad
sokak
hayvanlar
Bu aflamal yaplanma biimi yinelemeli uygulanabildii iin i ie gemifl

tamlamalar oluflturmaya elverifllidir (Spencer, 1996: 310, Booj 2005: 76). Aflada
ngilizceden White House travel office staff Beyaz Saray seyahat brosu alflanlar tamlamasnn zmlemesi grlmektedir:
(12)
Ad
Sfat
Ad
Ad
Ad
travel seyehat
House Saray
White Beyaz
Ad
[ [Beyaz] [Saray] ]
office brosu
[ [seyehat] [brosu] ]
Ad
Ad
Ad
Ad
Ad
Sfat
White Beyaz
House Saray
Ad
travel seyehat
office brosu
[ [ [Beyaz] [Saray] ] [ [seyehat] [brosu] ] ]

Ad
Ad
Ad
Sfat
Ad
White Beyaz
staff alflanlar
Ad
Ad
House Saray
Ad
travel seyehat
Ad
office brosu
[ [ [Beyaz] [Saray] ] [ [seyehat] [brosu] ] ] [alflanlar] ]
79
SIRA SZDE
1. Afladaki adlarn iyapsn gsteriniz.
Yefliller Partisi Baflkan, Trkiye Yefliller Partisi Baflkan, Yefliller Partisi Kadnlar
Kolu, Yefliller Partisi Kadnlar Kolu Kongresi, Yefliller Partisi Kadnlar Kolu Kongresi
D fi N E L M
baflkan
15
SIRA SZDE
D fi N E L M
YABANCI KAYNAKLI SRELER
S O R U
S O R U
dnleme
DKKAT
DKKAT
Diller her zaman kendi kaynaklarn kullanarak szck yaratmazlar. Bazen de kendilerinde karfll olmayan szckleri, etkisi altnda kaldklar kltrlerin dillerinSIRA SZDE
den dnleme. (Sapir, 1921: 193) yoluyla alrlar. rnein, Trkeye szck veren diller arasnda ince (inci, t, denk, tu), Sodca (kadn, bor, kent), Turfan
Pehlevicesi (katr, orak, kamu), Orta ranca (fleker, din), Moolca
(aa, ceylan,
AMALARIMIZ
kaburga, flakak, serin, sicim), Rumca (krfez, liman, lodos, temel, snr), talyanca
( kaptan, gverte, karyola, frtna), Slav dilleri (kral, kralie, kuluka, folluk), Franszca (vapur, ten, istasyon, bagaj, sinema, bilet), Macarca ( kadana,
ngilizK T Avarofl),
P
ce (lider, miting, spiker), Arapa ve Farsa saylabilir (Tekin, 2005: 233-234). Bazen diller aras bu alflverifl dnlemeli eviri (Bloomfield, 1935: 456) fleklinde
gerekleflir. Bu durumda, szckleri kaynak dilden alc dile olduu
T E L E V Z gibi
Y O N aktarmak
yerine anadilde birebir evirisi yaplr: ngilizce natural gas doal gaz, dish antenna anak anten, information society bilgi toplumu; Almanca das Kabelfensehen kablolu televizyon, Fernsteuerung uzaktan kumanda, SatellitenNTERNET
programm uydu yayn (mer, 1990: 82).
N N
SIRA SZDE
Szck yapma srelerini aralarndaki bantlar gstererek bir flemada
zetleyiniz.
SIRA SZDE
dnleme baflka bir dilden

kopyalama temelinde iflleyen
szck yapma srecidir.
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
16
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
80
Genel Dilbilim-I
zet
N
A M A
N
A M A
Szck yapma srecinin bileflenlerini aklamak.

Szck yapma sreleri z ve yabanc olmak
zere iki kaynaktan beslenir. Diller kendi z kaynaklarn kullanarak szck yaparken kk yaratma yoluna gitmekten ok dilde zaten var olan
yaplar kullanma yoluna seerler. Bylece eski
tabanlardan trl szck yapma yollaryla yeni
trevler retirler. Kimi zaman da dil dfl etkenlere (siyasal, toplumsal, kltrel, ekonomik, vb.)
dayal olarak baflka dillerden ses, biimbirim,
szck ve szdizim dzeylerinde ge alma yolunu benimserler. Yalnz, tm bunlar yaparken baz temel evrenseller dorultusunda hareket ederler. rnein, tm retkenliklerine ramen yalnzca varlklar hissedilebilen, bu varla gerek
duyulan ve adlandrlabilen olgular etiketlerler.
N
A M A
N
A M A
Tretme srecini aklayp rneklendirmek.

Dilin z kaynaklar kullanlarak szck yaplrken
szlksel biimbilim sreleri iflletilir. Bu anlamda anadili konuflucularna iki seenek sunulur:
tretme ve bilefltirme. Her ikisi de olduka retken olan bu iki sreten tretme seilirse konuflucularn karflsna eklemeli ve eklemesiz olmak
zere iki yol kar. Eklemeli tretme seildiinde
nek, iek, sonek ve sfr biim gibi (a) baml,
(b) yeni szlkbirimler oluflturma gc olan, (c)
tabann szlksel ulamn deifltirebilen, (d) grece olarak ifllek olan, (e) bazen dil baml zellikler de ieren biimbirimler kullanlarak yeni
szck oluflturma olana bulunur: rnein, ngilizcede nek olarak kullanlan be- adlara eklenir (dew i bedew ile-, nemle-, witch by bewitch bylen-,vb.),yeni szlkbirimler
tretir (DEW biriminden BEDEW), adlar eyleme
evirir ancak btn adlara eklenmez ve her kullanmda ayn anlam vermez: *berain, *beday, *bewizard, vb. Eklemesiz tretme seildiinde ikilemeler yoluyla taban bytme ya da ksaltmalar
yoluyla taban indirgeme yoluna gidilir: BYTME: hzl hzl hzl (taban %100 orannda byr), hzl hphzl (taban %50 orannda byr);
NDRGEME: editor edit, doctor doc, kapal lcakaplca, Trkiye Cumhuriyeti TC (tabanlar klr).
Bilefltirme srecini aklayp rneklendirecek.

Dilin z kaynaklar kullanlarak szck yaplrken szlksel biimbilim sreleri iflletilir. Bu anlamda anadili konuflucularna iki seenek sunulur: tretme ve bilefltirme. Her ikisi de olduka
retken olan bu iki sreten bilefltirme seildiinde (a) ayn ya da farkl szlksel ulamdan gelen, (b) bafl gesi olan ya da olmayan, (c) ok
geli olmasna ramen ortak btnl olan iki
ya da daha fazla szlkbirimi ekli ya da eksiz
yan yana sralama yoluyla yeni olgulara dilsel
karfllklar bulunur. Bu sre basit yapl deil bir
iyaps olan karmaflk biimler oluflturur: bilgisayar, orta direk, yemek kafl, banbafl.
Yabanc kaynakl szck yapma srelerini ayrt
edip rneklendirmek.
Szck yapmnda dilin z kaynaklar seilmediinde de baflka dillerden kopyalama veya dnleme eviri yoluna gidilir. Bunlar, bilinli, dilbilgisi dfl ve dzensiz sreler olmalarna ramen
yeryznde temassz, ar dil yoktur (Sapir, 1921:
192; Tekin, 2005: 233) grfln oluflturacak kadar da yaygn uygulamalardr: spermarket, televizyon, medya, okuluslu, kabul, kitap, kbus,
are, blbl, flahane.
81
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi nkleme ve soneklemenin
ortak zelliidir?
a. Bamsz biimleri sralama
b. Baml biimleri sralama
c. Anlam deifltirme
d. Ses deiflimi
e. Szck ulum deifltirme
2. Afladakilerden hangisi sfr tretim ile sonekleme
arasndaki fark doru olarak ifade eder?
a. Sfr tretim daima ulam deifltirir.
b. Sfr tretim hi ulam deifltirmez.
c. Sonekleme ses deiflimine neden olur.
d. Sonekleme yinelemelidir.
e. Sfr tretim geirimsizdir.
3. Sonekleme geri olufluma benzer nk ................?
Hangisi yukardaki ifadeyi afladakilerden doru olarak tamamlayamaz?
a. trevleri ayrt edilemez
b. ikisi de ayn biimleri kullanr
c. ikisi de ayn szck yapma kuraln iflletir
d. ikisi de ulam deifltirebilir
e. ikisi de bamsz biimdir
4. Afladakilerden hangisi gerioluflum ile sfr tretim
arasndaki benzerliklerden biridir?
a. kisi de ak ek kullanr
b. Hi biri ak ek kullanmaz
c. Ulam deifltirmezler
d. Dfl merkezlidirler
e. Tkama kuralndan geemezler
5. Afladakilerden hangisi gerioluflum ile krpma arasnda benzerlii doru olarak ifade eder?
a. Her ikisi de taban indirgeme srecidir.
b. Her ikisi de taban bytme srecidir.
c. Her ikisi de tabann sesbilimsel zelliklerini deifltirir.
d. Her ikisi de ulam deifltirir.
e. Her ikisi de ek kullanr.
6. Karma bafllk ksaltmaya benzer nk.......... Afladakilerden hangisi yukardaki ifadeyi doru olarak tamamlar?
a. paralar hep anlamldr
b. paralar ounlukla anlamszdr
c. taban bytme srecidir
d. kk szckleri birlefltirir
e. ek kullanr
7. ngilizcede lickable yalanabilir szcnn kullanmda olmamasnn nedeni afladakilerden hangisidir?
a. ngilizce retken deildir.
b. Olgunun varlnn hissedilmemifltir.
c. Olgunun adlandrlabilir olmamasdr.
d. Szcn ngilizce tretim asndan kuraldfl
olmasdr.
e. ngilizce sesdizilimine uygun deildir.
8. Afladaki szck hangi sreten geerek tretilmifltir?
Tayland Dili kaw yafll ka wka w yafllms
a. nekleme
b. sonekleme
c. ikileme
d. bilefltirme
e. sfr tretim
9. Afladakilerden hangisi dflmerkezli bilefliktir?
a. bitter sweet ac+tatl ac tatl
b. bittersweet ac+tatl yabani yasemin
c. bahe kaps
d. biimbilim
e. altgeit
10. Afladaki verilere gre sfr tretimden geen bu
szcklerden hangisi neye taban olmaldr?
dorulanma tarihi
kullanlma skl
clean (s.)
883
4591
to clean (e.)
1450
1576
sweet (s.)
825
2924
sweet (a.)
1300
114
house (a.)
950
47087
to house (e.)
1000
498
a. clean (s.)
b. to clean (e.)
c. sweet (a.)
d. to house (e.)
e. veri yeterli deil
82
Genel Dilbilim-I
Okuma Paras
Afladaki paray okuyunuz ve ad geen szckler yaplrken hangi tretme yollarnn kullanldn dflnnz. Buna gre szck yapma yollarnn ifllekliini ve
sz edilen geliflmelerin dilbilimsel ltlere uygunluunu tartflnz.
Prof. Dr. Aydn Kksalla Sylefli:
Bilgisayarn sim Babas
(1993)
Bilgisayar, ilgi ifllem, yazlm, donanm ... Bu terimleri
kullanrken hi zorlamyoruz, muhatabmz da ne demek istediimizi hemen anlyor deil mi? Peki bu terimlerin isim babasn merak ediyor musunuz? O halde,
yllarn biliflimcisi ve bugn sektrmzdeki bir ok bilgisayar mhendisinin hocas olan Prof. Dr. Aydn
Kksal la yaptmz afladaki sylefliyi okumanz
neririz...
- Aydn Bey, nce okurlarmza yaflam yknz ksaca aktarabilir miyiz?
29 yldan beri biliflimciyim. stanbul doumluyum. Galatasaray Lisesinde okudum ve okul birincisi olarak
mezun oldum. 1964te Fransada elektronik yksek mhendisi diplomas aldm. Elektronik mhendislii yapmaya frsat bulamadan bilgisayarlarla, bilgi ifllemle tanfltm. Remington-Rand Univac firmasnda ilk grevimi
aldm. Ksa bir sre sonra, 1967de Hacettepe niversitesi kuruldu. Bilgi ifllem merkezini kurma greviyle mdr olarak atandm. ki yl iinde, yani 1969a kadar 54
uzman yetifltirdik. Mdr ve blm baflkan olarak 19
yl Hacettepe niversitesinde kaldm. Orada Bilim Doktoru ve Bilgisayar Bilimleri Doenti oldum. Bir sre sonra doktora program aarak, elimizdeki mhendisleri
doktor mhendis yaptk ve bylece oluflturduumuz
retim kadrolaryla bilgisayar mhendisleri yetifltirmeyi amaladk. Bu amala Biliflim Enstits 1973te kuruldu, 1977de de o kadrolarla Trkiyenin ilk bilgisayar
mhendislii blm kuruldu. Planlama Teflkilatnda
12 yl fahri olarak EB zel htisas Komisyonu yelii,
bir sre de baflkanl yaptm. Trk Dil Kurumu Ynetim Kurulu yelii ve Terim Kolu Baflkanl yaptm.
Sonra da 2985te profesrlk aflamasna kadar gelip niversiteden ayrldm. Biliflim Ltd. Sti.ni kurdum. Daha
sonraki dnemde Gazi niversitesinde Bilgisayar Mhendislii Anabilim Dalnda profesrle ykseltildim.
- Trkiye Biliflim Derneinin kuruluflunda

nemli grevler yklendiniz. Bize o dnemleri anlatr msnz?
1971 ylnda kurulan Trkiye Biliflim Derneinin bir
numaral kurucusuyum. Daha nce de byle abalar
olmufl. rnein 1930larda meslee bafllamfl, delikli
kartla alflan, izelgeleyici dediimiz makinelerle alflmfl bir meslektaflmzla, Kadri Tanla tanfltm. Yllar
nce biz Delikli Kartla alflanlar Dernei diye bir dernek kurmak istedik. ok mcadele verdim, hi kimse
arkamdan gelmedi. Bir trl gereklefltiremedik. Ama
mutlaka bir dernek kurulmas gerek.diye yreklendirdi. Bizim kurduumuz dernek Kadri Tann bu ifli yapmaya kalkflmasndan 25-30 yl sonra kuruldu. fiimdi
TBD 22 yaflnda.
- Biz sizi ayn zamanda bugn kullandmz
birok tanmn, kavramn isim babas olarak biliyoruz. Bunu nasl bafllattnz?
Terim uyduraym diye, ya da yeni bir kavram grdm,
bunun hemen karflln reteyim diye bir dflncem
hibir zaman olmad. O kavram zerinde kendim alflmaya bafllaynca olay kendiliinden oluflmaya bafllad.
nk onun zerinde alflrken kavram reniyorsunuz. Kavram zerinde kafa yoruyorsunuz, derinlemesine zihinsel idman yapyorsunuz. Dolaysyla ne olduunu ne olmadn anlarken, baflkalarna anlatrken,
bununla kurgular yaparken iflin zellikleri, felsefi boyutu gznze arpyor. Terim retmek g ifl. Birdenbire, Trkeyi bilmekle yaplabilecek fley deil bence.
Zaten biliflim alanndaki kavramlar dflnda pek szck
tretmedim diyebilirim.
Meslee ilk girdiimde bilgi ifllem szc yoktu. Bu
benim nerdiim bir ad tamlamasdr. Bilgi iflleme malumat prosesingi dendiini duydum. Byle dememek
gerektii ok ak, ne dendii anlafllamad iin. Biz
bilgi dedik. Herkes enformasyon demek istiyordu. ok
byk tartflma kt. Sonra bilgi ifllem deil, bilginin ifllenmesi denmesi gerektii savunuldu. En azndan Trkeyi bozuyorsunuz dediler. Ev bahe deniyor mu, evin
bahesi deniyor, dediler. Bence bilgi ifllemek diye bir
eylem, bir eylem ad vardr Trkede. Bilgi ifllemek i
yeni bir eylem ad olarak dflnn. Onun dorudan yaplmfl addr bilgi ifllem. Bana kalrsa bir mcevher gibi
parlyor. Bunu sylemeyi Trkeye bir gzellik katmak
gibi alglyorum. Ayrca bu trl adlandrlmfl olmaktan
da ok mutluluk duyuyorum. Baflka trl adlandrla-
maz demek istemiyorum. Ama gzel olmas insann ruhunu okflar, meslei sevimli klar. Bilgisayar szc
de yle. Listemde 1200 kadar szck var bu alanda kullanlan. Ktk, iflletim sistemi, yazlm, donanm, biliflim, iflletmen... Operatr yerine iflletmen dendiinde
adam m iflletiliyor diye herkes glyordu. Veri taban, yordam, altyordam, bellek... Bellek aslnda genel bir
szck, ama bilgisayar belleine Trke bellek dedik,
Arapa hafza demedik.
- Bilgisayar terimi, bir dnem sadece bilginin
saylmas olarak anlaflld. Siz bu terimi nerirken ne dflnmfltnz?
ngilizcede computer, yzyl baflna dein gemilerde
hesap ifllemleri yapan, hesap uzman gibi bir adama verilen ad olarak kullanlyordu. Yani computer kiflinin
yapt grevin ad. Franszcada ise bilgisayara ordinateur denir. Bu szck kentlerde, kasabalarda festivaller,
flenlikler dzenleyen kifli anlamna gelirdi eskiden. Bylece, bu szcklerde bir anlam kaymas olmufltur.
Kavram olarak computerden gidilirse, Latincede computare saymak demek. Franszcada hesap kont okunur,
compte diye yazlr, u dflp p szl dilde saklanmfltr. ngilizcedeki count, saymak anlamndadr. Ayn
computare teriminin Franszcada compter (saymak) olmas gibi. Yani p yazmdan da dflmfl. Franszcada
yazda p harfinin ansn korumufllar. ngilizler ise kendilerine gre okumufllar ve p yi dflrmfller.
Arafltrdmda grdm ki, hesap Arapada saymak demek. Hesap yapmak Trkede nasl denir, onu arafltrdm. Hesap szcnn, Arapada saymak anlamna
geldiini, sayflmak anlamna gelen muhasebenin hesap
yapmak anlamna geldiini rendim. Nitekim ngilizcede counting sayma, accounting muhasebe anlamna
geliyor. Trkede de sayflmak denince, kyller bunu
gel sayflalm diye, hesaplaflalm anlamna kullanyorlar.
Sayfltay, Divan- Muhasebat n yerine konmufl. Sayflm n muhasebe olmas nerilmifl ve kullanlmfl. Sonradan muhasebe szc tutmufl, sayflm tutulmamfl.
Baflka dillere baktm sonraki yllarda, Japoncada keysanki sayan, sayar demek. Finliler bilgisayara yllarca
sonra tietekone (Trkeden sanki kopya eker gibi bilgisayar) diyorlar. Yugoslavlar, Srplar raunar diyorlar.
Yirmi dilde saymak, hesaplamak szcklerinin karflln arafltrdm. Bilgisayara nasl yaklaflyorlar? rnein srailliler mahflev diyorlar.
Bunlar ezbere bilmemin nedeni, bilgisayar szcn
sk sk savunma durumunda kaldmdan dolaydr!
83
- Trkiyeye bilgi ifllem teknolojisinin geldii dnemde, bunun karfll hemen ne srld iin
yerleflmesi de kolay oldu denebilir mi?
Evet, ifli bafllangcndan sahiplenmek, bu savaflmda baflar kazanmada bizden yana bir durum yaratt. Buna
karfln, terimleri ok byk glklerle yerlefltirdik. Kimi szckler ok kolay, kimileri ok g yerleflti. rnein 1966da nerdiim yazlm szc, hi karfl kan
olmadan hemen benimsendi. O kadar ki, kimi meslektafllarmz programn yazlmn bitirdin mi? diye soruyorlard.
Yazdan yola karak yazlm dedik. adafl bir syleyifl gibi program yazmak kavramyla birlikte benimsendi gitti. Yirmi yl sonra ayrmna vardm ki, dnyada
software gibi bir szcn kullanmndan sonra, 21.
yzyln en byk endstrisinin ad olarak Trkede
kullandmz szck, herhangi bir ulusun kulland
software den sonraki ilk szck.
- Bu terimlerin yaygnlaflmasn siz neye balyorsunuz?
Kuflkusuz, Trk halknn anadili bilincine. Ne zaman ki
kiflisel bilgisayar ortaya kt, halk ynlarna ulaflma
flans dodu, sihirli denek demifl gibi, bilgisayar ve
teki terimler asl o zaman yaygnlaflt.
- Yeni terimler kyor. Client/Server, Dounsizing, Application Systems, vb. Bunlara karfllk bulmay dflnyor musunuz?
Bana sorarsanz bu sre bitmedi. Bundan 3-4 yl nceydi. IBMin baz sistem yazlmlarn Trkelefltirme
karar almasndan hemen sonra, benden yardm istendi. Computer Dictionary of IBM adl kitabn kapsad
12 bin terimin karflln ksa srede ok ksa srede
(yalnz geceleri 75 gnde!) IBMe verdim. Duyarlk kazanmfl olduum bir konuda hizmet vermek gerektiini
dflndm, o yorgunluu gze aldm. IBM gibi bir firma da btn yazlmlarn altyapsn Trkelefltirmeye
yneldii gibi, Almanca, Franszca ve spanyolcann arkasndan Trkeyi seti.
- Aydn bey, baflka alanlarda szck retmeyi
neden dflnmediniz?
Bunu herkes kendi mesleinde yapabilir ancak. Ben biliflim mesleimde yaptm; szcklerim biliflim alannda.
Aslnda, bana sorarsanz, Trkiyede biliflim meslei,
btn bilin alanlar iinde tmyle Trke anlatlabilen,
yaylabilen, retilebilen, ilk hem de hala tek bilim alandr. Konunun byle sahiplenilmesi bunu salad bence. Benim flansm yalnzca meslein ilk dnemlerinde
yaflamak deil. Meslek derneini kurduk. Biliflimin insanla, Trkiyeye getirecei yararlar anlatarak, sanki
84
Genel Dilbilim-I

bir siyasal partinin kadrolarymflasna, hevesle alfltk. Bir tek ben deilim, bir kuflaktan sz ediyorum.
Gndelik yaflammzda hep bu terimleri kullandk. Birlikte alfltmz kadrolar bizimle bu dille konufluyorlard. Zaten Biliflim Terimleri Szln de, szckler
oturduktan 10 yl sonra bastk.
- Siz bu alflmalarnzla sanyorum baz dller de aldnz...
Evet. Bunlardan biri 1975te Trkeye katklarmdan
dolay Trk Dil Kurumuna ye seilmemdir.
Ayrca TMDn de (Tm retim yeleri Dernei)
Necdet Bulut ansna verdii Fen ve Mhendislik dln aldm. Drt gereke sylediler:
Birincisi Trkiyede bilgisayar mhendislii retimini
bir bilim dal olarak rgtleyip bafllatmak.
kinci gereke biliflim terimlerini, zgn olarak ulusal
dilde retmek ve yerlefltirmek.
nc gereke kamuda bilgisayar kullanlmasn salamak zere DPTye uzun sre fahri hizmet vermek ve
son olarak biliflimi yeni bir meslek alan olarak rgtlemek, TBDyi kurup yaflatmak.
Nisan 1980deki bir dl treni benim iin duygusal bir
andr.
- Bu terimleri nerirken bu kadar yaygnlaflacan dflnmfl mydnz?
Terimlerin yerleflmesi benim gzmde ok zor oldu.
Ama bafllarken yzlerce terimin iinde yalnz ikisi,
tutsa bile razydm. Derken 1200 tanesi tuttu!
Kaynak
zm, IBM Dergisi, yl:21, say:2, Yaz 1993, s.42-45.
(Kksal, A. (2010) Ad Bilgisayar Olsun. stanbul: Cumhuriyet Kitaplar)
1. e
2. a
3. e
4. b
5. a
6. b
7. e
8. c
9. b
10. a
Yantnz yanlfl ise nekleme ve Sonekleme

konularn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sfr Tretim ve Sonekleme konularn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sonekleme ve Gerioluflum
Yantnz yanlfl ise Gerioluflum ve Sfr Tretme konularn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Gerioluflum ve Krpma konularn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Karma ve Bafllk Ksaltma
Yantnz yanlfl ise Szck Yapmaya Dair konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise kileme konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Bilefltirme konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Sfr Tretim konusunu yeniden gzden geiriniz.

Sra Sizde 1
Basit szckler: var, varak, varofl
Karmaflk szckler: varlk, varsl, varyemez
Sra Sizde 2
-CIK eki (a) sfatlara geldiinde kkn son hecesindeki
vurgu tabann ilk hecesine kayar: minik+ cik
minicik, (b) adlara eklendiinde kk adda vurgu sonda ise eke kayar deilse yerinde kalr: kedi+ cik kedicik, kertenkele+ cik kertenkelecik (zsoy, 2004:
64, 65).
Sra Sizde 3
Her iki dilde de sz edilen bu snrllklar szcklerin
sesletimsel ve biimsel zellikleriyle deil anlamsal
zellikleriyle ilgilidir. ldrmek eylemi balamak-zmek, kilitlemek-kilidi amak gibi ters evrilebilir bir eylem olmadndan, anlamsal zellikleri nekin anlamsal zellikleriyle eliflir. Trkede de bu ek say ifade
eden szckler istedii iin yine tretimde anlamsal snrlla bir rnektir.
85
Sra Sizde 4
Ekin anlam
Trke
ngilizce
Eden / klc
EYLEMi yapan
kifli
-(y)IcI bakc,
dinleyici, dilenci,
okuyucu, temizleyici, tketici, src
-er sitter bakc, listener dinleyici, , beggar dilenci, consumer

tketici, driver
src
Ara
EYLEMi yapan
ara
-(y)IcI karfltr- -er mixer kac, kesici, dilimleyi- rfltrc,cutter keci, ac, tutucu
sici, slicer dilimleyici, opener ac,
holder tutucu
Kltme
kk AD
-CIK kedicik, -ette kichenetkulakk, beyincik te kk mutfak,

towelette kk
havlu
Benzetme
AD gibi
-CA kadnca, -ly womanly

erkeke, ocuka kadnca, manly
erkeke, fatherly
bab gibi
SIFAT olmak
-l diril, eril, -en

dorul, ksal
geniflle,
ksal,
hzlan,
uzat
broaden
shorten
quicken
lengthen
Anlamsal lte gre whiten eylemi white sfatndan tremifltir nk (a) iki biimbirimden oluflur (b) ve tabann anlamn da kapsar: beyaz olmak
Hollandaca
Anlamsal lte gre wit beyazlafl- eylemi wit beyaz
sfatndan tremifl olmaldr; nk beyazlaflmak beyaz
olmak anlamna gelmektedir ve sfat da iermektedir.
yleyse, eylem daha karmaflk bir anlam yapsna sahiptir ve sfattan tremifl olmaldr.
Sra Sizde 6
Sunda Dili: yarm ikileme, ne kopyalama, yineleme;
Ewe: tam ikileme, sona kopyalama, devamllk; Tagalog: yarm ikileme, ne kopyalama, tretme; Samoan:
yar ikileme, ie kopyalama, ekim (Demek ki, ikileme
yalnz szlkbirimler deil, szckbiimler de oluflturabilir.)
Sra Sizde 7
1. Karmaflk Bir szckten basit bir szck yapld iin
gerioluflum sreci kullanmdadr. Anadili konuflucular szc [Ad + [Eylem + er]] Ad kuraln iflleterek
alglamak yerine ngilizcede yaygn olmayan AdEylem bileflii fleklinde dflnmfl, [[Ad + Eylem] + er]
Ad kuraln iflleterek baby-sit scn tretmifltir.
2. Szcklerin dile girifl srasn dflnlerek afladaki
zmleme yaplabilir:
RNEK
SRE
-(y)Ic ve -er eklendikleri eylemin klcs: bakc bakma eylemini yapan, okuyucu okuma eylemi yapan,
dinleyici de dinleme eylemini yapan anlamndadr.
Ayn ekler eylemin yerine gelmesini salayan gereleri
gstermek iin de kullanlabilir ve ara eki adn alr:
karfltrc karfltrma gereci, kesici kesme gereci, dilimleyici ise dilimleme gereci dir. -CA ve -ette ekleri
eklendikleri adlar kltt iin kltme, -CA ve -ly
eklendikleri adlara benzerlik katt iin benzetme, -l
ve -en eklendikleri sfatlar eylemlefltirdii iin SIFAT
olmak anlam ykleyen eklerdir.
Ad - ek Eylem
GEROLUfiUM
Gerioluflum - um geriolufl
Sra Sizde 5
ngilizce: a bottle + to bottle
(sfr tretim)
Anlamsal lte gre to bottle fliflele- eylemi bottle flifle adndan tremifl olmaldr; nk fliflelemek flifle iine koymak anlamna gelmektedir ve ad da iermektedir. yleyse, eylem daha karmaflk bir anlam yapsna
sahiptir ve addtan tremifl olmaldr.
white + en whiten
(ak tretim, sonekleme)
Sra Sizde 8
ngilizce: bafllk ksaltma, krpma, krpma; Trke: karma, krpma
Eylem + ek Eylem
TRETME, SONAEKLEME
Geriolufl + tur geriolufltur
Geriolufltur + ul gerioluflturul
Gerioluflturul + mufl gerioluflturulmufl
Sra Sizde 9
Sfat + Ad Ad
86
Genel Dilbilim-I
Sra Sizde 11
1.
Sra Sizde 10
Bafllar adam, yl ve balk szckleridir. Bunlarn spanyolcadaki karfllklar ise rneklerde solda yer almaktadr.
[hombre]rana
[ano] luz
[pez] espada
bahenin
kaps
Niteleme ve yeni bahenin
ayrlabilirlik kaps
bahenin yeni
kaps
Sra Sizde 12
Franszca ve Kanuri rnekleri i merkezli: anlamlar birleflimsel ve bafl gesi mevcut.
Danca rnei dfl mekezli: anlam geirimsiz, bafl gesi
mevcut deil. Btnn anlam kulakla deil yarasa ile
ilgili.
bahe kaps
Bahekap
yeni bahe
kaps
*Bahe yeni
kaps
yeni Bahekap
*baheyenikap
Bahe kaps ve Bahekap ayrlabilirlik ltn geemediinden, bileflenleri arasndaki btnleflme daha
yakndr. yleyse bunlar szck gibi hareket eden tamlama bahenin kaps biimi ise bek olarak snflandrlr.
2. (b) deki rneklerde oul eki niteleyen ge zerinde grlmektedir. Oysa, bileflik szcklerin niteleyenlerinin dilbilgisel kimlikleri yoktur. Bu yzden bafllaryla ekimsel iliflkiye de giremezler. oul eki, bu konumda, yani niteleyen ve bafl arasnda, bileflenlerin ayrlmazln ilkesini zedelemektedir.
Sra Sizde 13
bileflikler
dflmerkezli (baflsz)
kuflpalaz
adsl
bafl ad
AD+AD
-(s)I sz
SIFAT+AD
-(s)I l
dilbilim ek kalplaflmfl
ayakkab
akdeniz
imerkezli (bafll)
eylemcil(bafl eylem)
bafl sfat
EYLEM+AD
akarsu
AD+EYLEM SIFAT+EYLEM EYLEM+EYLEM
AD+SIFAT SIFAT+SIFAT EYLEM+SIFAT

stbeyaz
yavafl yavafl
bilgisayar
karabasan
gelgit
ek kalplaflmamfl
dil bilgisi
Sra Sizde 14
Bu bileflik szcklerin yapsn Ad1 Ad2 olarak gsterirsek anlamlarn Ad1 Ad2 den yaplmfl fleklinde ifade edebiliriz. Dier bir deyiflle, niteleyen bafl gesinin malzemesine iliflkin bilgi vermektedir.
87
Sra Sizde 15
Ad
Ad
Ad
Ad
Baflkan
Trkiye
Ad
Ad
Ad
Yefliller
Partisi
Ad
Ad
Ad
Ad
Ad
Yefliller
Ad
Partisi
Ad
Ad
Yefliller
Partisi
Ad
Ad
Ad
Ad
Yefliller
Baflkan
Ad
Trkiye
Ad
Ad
Ad
Ad
Ad
Ad
Partisi Kadnlar
Ad
Ad
Kolu
Kongresi
Ad
Ad
Ad
Ad
Ad
Yefliller
Partisi
Kadnlar
Kolu
Ad
Ad
Ad
Ad
lge
Ad
masa
st
kat
Ad
eylem
sonek
tut
ucu
Sra Sizde 16
szlksel biimbilim
z kaynaklarla
yabanc kaynaklarla
bilefltirme
tretme
eklemeli
nekleme
iekleme sonekleme sfr tretim
neklerle ieklerle
eklemesiz
bytme
imerkezli
indirgeme bafl olunca
soneklerle hayalet ekle ikilemeyle gerioluflum

yolunuflaflrnca
dnleme
dflmerkezli komfludan alnca

baflsz olunca
ksaltma
krpma
kesince
bafllk ksaltma
baflharfine baknca
karma
kesip yapfltrnca
dnleme eviri
komfludan evirince
88
Genel Dilbilim-I
Yaralanlan ve Baflvurulabilecek
Kaynaklar
Adams, V. (1973) An Introduction to Modern English
Word-formation. London: Longman.
Aronoff, M. (1976). Word Formation in Generative
Grammar. Cambridge, MA: MIT Press.
Aronoff, M. & Fuhrhop, N. (2002) Restricting Suffix
Combinations in German and English: Closing
Suffixes and the Monosuffix Constraint Natural
Language & Linguistic Theory, 20 (3) 20, 451-490.
CUP.
Bauer, L. (2001) Compounding, Language Typology
and Language Universals iinde, Martin Haspelmath
(yay. haz.), Berlin: Mouton de Gruyter, s. 695-707.
Bauer, L. (2002) What you can do with derivational
morphology. In Bendjaballah, Sabrina, Dressler,
Wofgang U., Pfeiffer, Oskar and Voeikove, Maria
(eds), Morphology 2000. Amsterdam: JB.
Washington: Georgetown University Press.
Booj, G. (2005) The Grammar of Words. Oxford: OUP.
Carstairs-McCarthy, A. (1992) Current Morphology.
London: Routledge.
Chomsky, N. (1965) Aspects of Theory of Syntax.
Cambridge, MA: MIT Press.
Csato(, E. A. & Johanson, L. (1998) Turkish In L.
Johanson & . . Csat (Eds) The Turkic Languages.
London: Routledge.
engel, H. K. (2005) Krgz Trkesi Grameri. Ankara:
Aka Yaynlar.
Demircan, . (2000) Trkenin Ezgisi. stanbul: Yldz
Teknik niverstesi.
Fabb, N. (1998). Compounding, Handbook of
Morphology iinde, Andrew Spencer ve Arnold M.
Zwicky (yay. haz.), Oxford: Blackwell, s. 66-83.
Gencan, T. N. (1966) Dilbilgisi. stanbul: TDK Yaynlar.
Gksel, A. & C. Kerslake (2005). Turkish. London:
Routledge.
Gnay, V. D. (2007) Szckbilime Girifl. stanbul:
Multiligual.
Hanser, O. (2003) Trkmence Elkitab, (ev. Zhal Karg LMEZ), stanbul: Kekibe Yaynlar.
Haspelmath, M. (2002) Understanding Morphology. London: Arnold.
Hatibolu, V. (1971) kileme. Ankara: TDK Yaynlar.
mer, K. (1976) Trkiye Trkesinde Kkler. Ankara:

TDK Yaynlar.
mer, K. (1990) Neologisms in Turkish. In B. Rona (ed)
Current Issues in Turkish: Ankara: Hitit Yaynevi.
Korkmaz, Z. (2003) Trkiye Trkesi Grameri. Ankara:
TDK Yaynlar.
Kuruisinga, E. (1932) A Handbook of Present-Day English. Groningen: F. Noordhoff
Langacker, R. W. (1972) Fundamentals of Linguistic
Analysis. New York: Harcourt Brace.
Lewis, G. (2000) Turkish. Oxford: OUP.
Marchand, H. (1969) The Categories and Types of Present Day English Word Formation. Mnchen:
Becksche Verlagsbuchhandlug Scoberg.
Melc(uk, I. (2002) Towards a formal concept zero linguistic sign. In Bendjaballah, Sabrina,
Dressler, Wofgang U., Pfeiffer, Oskar and Voeikove,
Maria (eds), Morphology 2000. Amsterdam: JB.
Menges, K. H. (1968) The Turkic Languages and Peoples,
Wiesbaden: Harrasowitz.
Moravcsik, E. A. (1978) Reduplicative Constructions,
in J. H. Greenberg, ed., Universals of Human Language, Vol. 3: Word Structure, Stanford University
Press, Stanford, California.
zel, S. (1977) Szck Tretme ve Bilefltirme. Ankara:
TDK Yaynlar.
zsoy, A. S ( 2004) Trkenin Yaps I: Sesbilim. stanbul: Boazii niversitesi Yaynevi.
zsoy, A. S. (2004) Dfliflleri eski bakan ve Trkenin
yeni yaps, in Z. Toksa (ed.) Kaf Da nn tesine
varmak, Gnay Kut Armaan, Vol. 3, Journal of
Turkish Studies, Trklk Bilgisi Arafltrmalar 28/1.
Harvard University.
Plag, I. (2003) Word-formation in English. Cambridge:
CUP.
Poppe, N. (1965) Introduction to Altaic Linguistics,
Wiesbaden: Harrasowitz.
Schaaik, G. (2002) The Noun in Turkish. Wiesbaden:
Harrasowitz Verlag.
Spencer, A. (1996) The Morphological Theory. Oxford:
Blackwell.
Spencer, A. (2003) Morphology. In M. Aronoff & J. Rees-Miller (Eds) The Handbook of
Linguistics. Oxford: Blackwell.
Stockwell, R. & Minkova, D. (2001) English Words: History and Structure. Cambridge: CUP.
Strang, B. M. H. (1969) Modern English Structure. London: Edward Arnold.

Tekin, T. (2005) Trk Dilbilimi ve Yeni Kelimeler. E.
Ylmaz & N. Demir (yay. haz.) Makaleler III adafl
Trk Dilleri. Ankara: Grafiker.
mer, K., A. Kocaman & A. S. zsoy (2011) Dilbilim
Szl. stanbul: Boazii niversitesi Yaynevi.
Tietze, A. (2002) Tarihi ve Etimolojik Trkiye Trkesi
Lugat, Cilt 1. stanbul: Simurg.
Yararlanlan nternet Kaynaklar

http://site.ebrary.com/lib/anadolu/docDetail.action?do
cID=1002230
http://www.etymonline.com/index.php?search=cage&
searchmode=none
http://www.natcorp.ox.ac.uk/
http://tdkterim.gov.tr/bts/
89
GENEL DLBLM-I
Amalarmz
N Ak kme szcklerinden adlara iliflkin adsl ekim ulamlar listeleyip aklayabilecek;

N Ak kme szcklerinden eylemlere iliflkin eylemcil ulamlar listeleyip aklayabilecek;
N Ak kme szcklerinden sfat ve belirtelere iliflkin ulamlar listeleyip aklayabilecek;
N Kapal kme yelerine iliflkin ulamlar listeleyip aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Adsl
Say
Cins
Durum
Adsl Uyum
Eylemcil
Zaman
Grnfl
Kip
at
Eylemcil uyum
Karfllafltrma
Olumsuzluk
indekiler
Genel Dilbilim-I
ekimsel IV
Biimbilim
GRfi
AIK KME SZCKLER
ADSIL EKM
EYLEMCL EKM
SIFAT & BELRTE ULAMLARI
KAPALI KME SZCKLER
ekimsel IV Biimbilim
GRfi
Yaflayan tm canllar dnyay eflitli snflandrmalar yaparak alglarlar. Hayatta kalmann bir gerei olarak hi deilse beslenme, korunma ve reme gereksinimlerini
karfllamak zere srasyla [+yenebilir] [-yenebilir], [+zararl] [-zararl], [+trdefl] [-trdefl] ayrmlarn yapmak zorundadrlar. Demek ki, dnyada ifllev grebilmenin bir
flart farkl varlklar ayn trn rnekleri / halleri olarak gruplandrabilme gerekliliidir. Bu yzden, grdmz her fleyi doal olarak bir snfn tr olarak alglarz
-bir araba tr, bir hayvan tr, bir kufl tr, bir ses tr vb. Bu nedir? Sorusu snflandrma yapamamann, bir varl ait olduu gruba yerlefltirememenin tedirginliini yanstmaz m? evrenin karmaflkln gidermek iin kullanlan bu doal snflandrma yetisi, dildeki dzeni salamak iin de kullanlr. eflitli ulamlar ve onlara iliflkin szckleri belirlemek, dillerin yapsn zmlemenin en nemli yoludur. Peki ama bu nasl yaplr? Ayn snfa ait olmann koflullar nelerdir?
Varlklar bir takm ortak zellikleri dorultusunda snflandrlrlar. rnein, ocuk flekeri annesine verdi tmcesinin geleri nasl snflandrlr ve anlam nasl zmlenir bir dflnelim. Acaba szcklerin anlamlarn listeyerek mi?
(1)
ocuk: Kk yafltaki olan veya kz
fieker: fieker kamfl, fleker pancar, patates, havu, msr, buday vb. bitkilerin
sap ve kklerinin z suyundan veya niflastasndan karlan, birlefliminde
karbon, oksijen ve hidrojen bulunan, beyaz, suda eriyen, mayalanabilen ve
ou tatl olan maddelerin genel ad.
Anne: ocuu olan kadn, ana, valide.
Vermek: zerinde, elinde veya yaknnda olan bir fleyi birisine erifltirmek,
letmek
http://tdkterim.gov.tr/bts/
ok ak ki, bu anlam sralamasnn tesine geemezsek, yalnzca ocuk, fleker
ve anne szcklerinin iflaret ettii varlklar ve vermek eyleminin gsterdii hareketi kavramakla yetinmek zorunda kalrz. Oysa btn anadili konuflucular bu
tmceden eylemin klcsnn anne deil ocuk olduunu, sadece bir tane ocuk ve
bir tane anne olduunu, eylemin oktan gerekleflmifl olduunu ve bu bilginin
gerein bildirimi fleklinde aktarldn anlarlar. Btn bunlar da ekimsel biimbilimin aralarn kullanp afladaki bilgilere eriflerek yaparlar:
92
Genel Dilbilim-I
(2)
a. ocuk, fleker ve anne szckleri durum ekleri tafld iin ad, vermek szc de-d ekini tafldndan eylemdir.
b. ocuk, sfr biim, fleker -i, anne -e eklerini tafld iin srasyla zne, dolaysz tmle ve dolayl tmletir.
c. Verdi grnfl ve kip zellikleri sebebiyle gerekleflmifl bir eylemdir.
Bir baflka dilde, bu snflandrmalar yapmak iin biimbilimsel deil, szdizimsel sreleri kullanmak gerekli olabilir. rnein, ocuu pt anne tmcesi ayn
szckler ve ayn gibi duran sralamayla ngilizceye evrildiinde anlam biraz daha farkl olan The child kissed the mother ocuk anneyi pt tmcesi ortaya kar.
Bunun nedeni ngilizcede szcklerin dilbilgisel rollerinin belirleyicisinin, tmce
iindeki konumlar olmasdr. Tmce baflndaki ad zne, eylemden sonra gelen ad
ise nesnedir. Szcklerin anlamsal ve szdizimsel zelliklerine iliflkin ayrntlara
daha ileriki nitelerde deinileceinden bu nitede szck snflandrmada kullanlan ekimsel biimbilim sreleri ele alnacaktr.
Fotoraf 5.1
EVDE
(1994)
AYfiE ERKMEN
(1949 - )
stanbul Devlet Gzel Sanatlar Akademisinde heykel eitimi alan Ayfle Erkmen, erken
dnemlerinde heykele kavramsal yaklaflarak geleneksel heykel anlayfln sorgulad. lerleyen
yllarda mekn odakl ifller yapt. Bu ifllerde, mekna ufak mdahalelerde bulunarak,
izleyende farkndalk yaratma ve algsnda farkllk dourma gayesi gtt. Sanatnn bu
dorultuda yapt ifllerden biri Evde dir. Erkmen, 1994 ylnda Berlinin Trk mahallesi
olarak nitelendirilebilecek Kreuzberg de yer alan bir binann cephesine Trke deki -mifl
ekinin eflitlemelerini yazd. Bu son eklerin nans katt konuflma biimi, eitimli bir
toplumun kulland stanbul Trkesi nin iflaretidir. Gle gelen, ou Berlin de domufl
Trkiye vatandafllar, bu dilsel zenginlie vakf deildir artk ve bylelikle hem memleketini
hem de farkllaflmfl dilsel zenginliini yitirmifl bir grubun mensubu olarak karflmza
karlar. (Ayfle Erkmen, Uucu, fiimdi; Friedrich Meschede YKY, 2008). Sanat bu iflin
benzerlerini farkl balamlarda olmak zere, 1997 ylnda Taksimde ve 2007 ylnda
santralistanbul da, Modern ve tesi isimli sergide gereklefltirdi.
Kaynak: Tempo Dergisi, Ocak 2011, Bilmeniz Gereken 50 adafl Sanat alflmas (Ek)
Szck Snflar
Daha nce szcklerin szlksel (ierik) ve dilbilgisel (ifllevsel) olmak zere iki
gruba ayrldndan sz etmifltik. erik szckleri szcelerin iletiflimsel deerini ve
5. nite - ekimsel IV Biimbilim
93
etkisini artran, biimleri girdikleri ekimler sebebiyle deiflken olan szcklerdir.

Bu szcklerin oluflturduu snflar yeni ye katlmna el veriflli olduu iin retken ak kmelerdir. Tipik rnekleri ad, eylem, sfat ve belirtelerdir. fllevsel szcklerin szcelere anlamsal katklar olmadndan bir iletiflimsel deer taflmazlar.
Bunun yerine tmce paralar arasnda iliflkiler kurarak baz dilbilgisel grevleri
yerine getirirler. ounluu ekim almayan bu szcklerin deiflken biimleri
yoktur ve oluflturduklar snflar yeni ye katlmna elveriflli olmad iin kapal
kmelerdir. Tipik rnekleri adl, ilge, bala ve belirleyicilerdir. fiimdi eflitli ekimsel srelerin dnya dillerinde szck snflarna gre dalmn grelim.
ekim
ekim, bir dilde szlkbirimlere bulunduklar szdizimsel konuma uygun bir biim vermek zere ekim ekleriyle gereklefltirilen ve bitiminde de bir dizi szckbiim reten bir sretir. Bu srada, szckbiimlerin tmcede sralanmas ve dier
biimlerle iliflkisi sz konusu olduundan, szdizim gdml bir szck retme
sreci olarak da tanmlanr. Bu yzden, ekimsel kategorilerin biimszdizimsel
zelliklerinin bulunduundan sz edilir (Stump 2004: 22).
AIK KME SZCKLER

Ad
Adlar anlamsal olarak kifli, yer ve nesneleri, yan sra da soyut kavramlar gsteren
szcklerdir: masa, sra, kedi, ev (somut), sevgi, iyilik, salk (soyut). Ancak adlar
yalnzca anlamsal zelliklerine bal olarak snflandrmak doru sonuca gtrmeyebilir, nk snflandrmada hangi anlamsal zelliin ne kt belli deildir.
rnein, yukardaki szck kmeleri birbirlerinden somut/soyut boyutunda ayrlrken, soyut kavramnn tanmlanmasndaki zorluk flu rnekleri gz nnde bulundurduumuzda aka grlecektir; dflnce, hayalet, zmrt anka. Dflnce
ancak dflnme eylemi ile ifade edilen bir zihinsel srecin rnyken, hayalet var
olduu varsaylan ancak hi bir insan tarafndan grlmemifl bir varlk, zmrt anka ise mitolojik bir kufltur. Anlamsal zelikleri asndan byk farkllklar gsteren bu szckler yine de tm Trke konuflucular tarafndan ad olarak snflandrlacaktr. Szdizimsel zellikleri asndan, adlar eylemlerin temel yesi olarak ad
beklerinin bafl olurlar ve bazen de eylem bekleri iinde yklemcil olarak ifllev
grrler (bkz. Szdizim niteleri). Anlamsal ve szdizimsel zellikleri bakmndan
byle deiflik zellikler sergileyen adlar, bir szcksel snf olarak aflada sralanan ekim zellikleri ile tanmlanrlar.
Adsl ekim 1: Say

Say, varlklarn nicellefltirilmesini kodlayan, niceleyicilerin yokluunda saynn an-
lafllabilir olmasn klan bir dilbilgisel ulamdr. Bir ok dilde tekil-oul karfltln
kodlar (Anderson, 1985: 174; Corbett, 2001: 20). Say ekinin bafl ad zerinde grlmesi yaygndr: ngilizce (a) cat kedi, cat-s kediler, (a) big cat byk kedi,
big cat-s byk kediler. Bazen de Farsada olduu gibi ad beinin sonunda da
grlebilir: ket_b kitap ket_b-h_ kitaplar, ket_b-e bozorg byk kitap
ket_b-e bozorg-h_ byk kitaplar (Cruse 1994: 2859).
Baz dillerde say ekiminde tekil-oul karfltlnn yan sra iki adet anlam
taflyan ikil ve adet anlam taflyan, l karfltlklar da kullanlr. Bunlardaki
kapsama sralamas afladaki gibidir:
Ak kme, ge says fazla

olan ve kolaylkla yeni geler
kabul eden bir szck
kmesidir.
94
Genel Dilbilim-I
(3)
tekil > oul > ikil
Sorbian (Almanya)
tekil > oul > ikil > l
Larike (Endonezya)
tekil > oul > ikil > l
Yimas (Papua Yeni Gine)
Bu sralamalar sadaki gelerin soldakileri kapsadn gstermektedir. Yani,
ikil ulam olmayan bir dilde l, tekil kavram olmayan bir dilde sadaki kavramlarn hibiri veya oul ulam olmayan bir dilde ikil, l ulamlar da grlmez
(Croft, 1990: 96-7). Bylelikle, ok deerli sistemlerde oul ekinin algs da deiflir (Saussure, 1959: 116). rnein, ngilizce gibi ikil kategorisi olmayan bir dilde
oul birden fazla ya da Franszcada olduu gibi iki ve daha fazla (Corbett, 2001:
20) anlamna gelirken, ikil kategorisi olan bir dilde ikiden fazla, l kategorisi
olan dilde ten fazla anlamna gelecektir. Aflada, ikil ekimi ieren bir dilden
rnekler verilmifltir:
Tablo 5.1
kil-oul Ulam Yukar Sorbian (Bat
Slovanik)
Kaynak: (Corbett,
2001: 20)
Tekil
kil
oul
Ja ben
Mo(j biz ikimiz
My biz
Ty sen
w o(j siz ikiniz
Wy siz (hepiniz)
Baz dillerde bir adn yaln biimiyle kullanlmas her zaman tekilliin gstergesi olmayabilir. Genel say terimiyle anlatlan bu duruma Etiyopyada konuflulan
Bayso dilinde rastlanmaktadr. Bu dilde adlar ek almadnda say bilgisi vurgulanmadndan, bunlarn gndergeleri tekil ya da oul olarak alglanabilmektedir. Bu
adlarn ekli kullanmlar ise teklii ya da okluu ne karmak amacyla seilmektedir (Corbett, 2001: 10-11).
(4)
luban
lubantiti
lubanjaa
lubanjool
bir yada daha ok aslan

tek aslan
az sayda aslan
aslanlar
Trkede de tekil-oul karfltlnn edimsel nedenlerle gz ard edildii durumlarda adlarn yaln kullanld ve bu yzden de tekil ya da oul olarak algland durumlar vardr (Corbett, 2001: 14; Schroeder, 1999).
(5)
Adama kpek saldrmfl.
Adama bir kpek saldrmfl.
Adama kpekler saldrmfl.
(bir kpek / birden fazla kpek)

(bir kpek)
(birden fazla kpek)
Adlar say ekimine girip girmemelerine gre saylabilen ve saylamayan olmak

zere ikiye ayrlrlar. Bu kavramsal ayrm, adlarn biimlerine de yansr:
(6)
ngilizce
cat
car
air
X
kedi
araba
hava
x
cats
cars
x
measles
kediler
arabalar
x
kzamk
Grld zere, ngilizcede saylabilen adlar her zaman tekil-oul karfltln aktarmasna karfllk saylamayan adlar ya yalnzca tekil ya da oul biiminde
95
kullanlmaktadr. Bu da baz adlar iin say ekiminin szcksel olarak belirlendiini gstermektedir. Trkede ise saylabilirlie iliflkin ngilizcedeki kadar kesin
dilbilgisel ayrmlar yoktur (Gksel & Kerslake, 2005: 163). Her hangi bir biimde
nicellik katlabilen hemen her ad tekil-oul ekimine girebilmektedir: ev, evler,
su-sular (bardak), yalnzlk-yalnzlklar (zamanlar, gnler), kum-kumlar (paracklar), haberler (haber akfl), paralar (deste, bozukluk). Buna karfllk, saysal belirleyicilerle kullanlan adlara oul ekini yasaklayan kural, bu esnek kullanmlara
bir snrlk getirmektedir: *iki aalar, *befl ocuklar, *on sorular. Yine de, baz kalplaflmfl zel kullanmlarda bu kuraln bile esnetildii grlmektedir: yedi cce
(herhangi bir yedi cce), yedi cceler (herkesin tand masal kahraman olan cceler). Ancak baz belirleyiciler de zorunlu olarak oul ulam gerektirir: baz renciler, *baz renci, bir takm renciler, *bir takm renci.
Dillerde say bilgisi tipik olarak ekim ekleriyle kodlanmakla birlikte bundan
sapmalar da olabilir (Dryer, 2011):
Diller
oul biimi
Biimin gerekleflme flekli
Anindilyakwa
(Avustralya)
wirr-iyikwayiwa
SAYI-ocuk
ocuklar
nekle
Nagatman
(Papua Yeni Gine)
a`ma-rre
kpek-SSAYI
kpekler
Sonekle
Yuman
(Gney-bat Amerika)
humar ocuk
humaar ocuklar
nl deiflimiyle
Ngiti
(Kongo)
mlyik melek
mlyk melekler
Vurguyla
Endonezya Dili
rumah ev
rumah rumah evler
kilemeyle
Misantla Totonac
(Meksika)
lii-saaluh
SAYI-anak
anaklar
m_-kam-n
YELK-yavru-SSAYI
yavrularn
hem nek hem de sonekle
Chalcatongo Mixtec
(Meksika)
__a xiin_a
ip SAYI
ipler
bamsz biimbirimle
Sheep s
koyun
ngilizce
sheepkoyun-SSAYI
koyunlar
sfr biim
Say, adlarn niceliini, tekil,

oul, ikil, l gibi
karfltlklar etrafnda
kodlayan dilbilgisel ulamdr.
Tablo 5.2
Say Ulamnn
Yaygn Kodlanma
Biimleri
96
Genel Dilbilim-I
Adsl ekim 2: Cins
Cins, adn eril-diflil-yansz,

canl-cansz, insan-hayvan
gibi zellikleri temelinde
niteleyicileriyle uyum
gerektiren bir ulamdr. Uyum
kodlamasn tipik olarak
niteleyiciler taflr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Cins, adlar snflara ayran ve birlikte kullanldklar szcklerle uyum iliflkisi gerektiren bir ulamdr. (Hockett, 1958: 231; Anderson, 1985: 175). Yaygnlkla kullanlan trleri cinsiyete dayal olarak eril-diflil-yansz; canl olup olmamalarna bal
olarak canl-cansz, insan-hayvan karfltlklarn kodlayan sistemlerdir. Bu snflandrmalar bazen anlamsal temeller zerinden aklanabilir. rnein, Kuzey Kafkasya dillerinden Bagvalal, gstergesi insan ve erkek olan adlar eril, insan ve kadn
olan adlar diflil, bunlarn dflnda kalanlar ise yansz olarak snflandrmaktadr (Kibort & Corbett, 2008). Birok Avrupa dilinde de canl varlklarn adlar eril-diflil,
cansz nesnelerin adlar ise yansz olarak snflandrlr. rnein, Almancada der
Vater baba eril, die Mutter anne ise diflil snfndandr. Ne var ki, bu tr rtflmeler, cins snflandrmasnn nedensizlik ilkesi temelinde gerekleflen ekimlerini de
yok sayamaz. rnein, spanyolca, Franszca, talyanca, Portekizce gibi dillerde erkek adlar eril, difli adlar diflil olarak ekilmekte ancak dier adlarn cinsi ounlukla nedensizlik ilkesine gre belirlenmektedir (Hockett, 1958: 233). Almancada
da insan ad olup yansz ekim alan das Ma(dchen kz, das Kind ocuk rnekleri vardr. Cansz varlk adlarndan ou eril der Tisch masa ve diflil die Tr kap
olarak snflandrlr. Grld gibi dilbilgisel cins denen bu ayrm her zaman
doal cinsi yanstmaz.
ngilizce ve Trkede doal cinsi yanstan szlksel biimler (kadn / erkek,
horoz / tavuk) ve cins anlam kodlayan tretme ekleriyle yaplan tremifl szckler dflnda (waiter garson, waitress kadn garson, host ev sahibi, hostes kadn
ev sahibi) dilbilgisel cins ulam yoktur.
Afladaki snflandrmann
trn doal ya da dilbilgisel cins olarak belirleyiniz:
SIRA SZDE
Franszca
bte canavar diflil
D fi N E L M
animal hayvan
(Stump, 2004: 27)
S O R U
S O R U
Adsl ekim 3: Durum

DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Durum, bir Dadn

olduu baflla iliflkisini gsteren bir sretir. Genel olarak
K K Abaml
T
tmce dzeyinde adn eylemle, bek dzeyinde bir baflka adla ya da ilgele iliflkisini belirler (Blake, 2001: 1). Dilbilgisel durum, szdizimsel zellikler taflr ve
SIRA SZDE
adn konumuna gre baml olduu geden ald ekim trn gsterir. Eik
durum anlamsal zellikler taflr (Lyons, 1968; 295; Anderson, 1985: 180; Katamba
1993: 238; AMALARIMIZ
Blake 2001: 31; Stump, 2004: 27).
N N
Dilbilgisel Durum
K ve
T dolayl
A P
zne, nesne
tmle olmak zere temel dilbilgisel ifllevleri yerine getiren adlar belirlemek zere kullanlr. Dnya dillerinde zne ve nesne belirleme biimlerinden en yaygn olanlar yaln-belirtme ve zegeiflli-yaln sistemleridir. AflaTELEVZYON
daki ngilizce
ve Trke rnekleri inceleyelim:
NTERNET
97
Nesne almayan geiflsiz eylemle
Nesne alan geiflli eylemle
1. (a)SSzck Hanm gitti.

(b) O gitti.
1. (c)SSzck Hanm Tmce Hanm grd.

(d) O onu grd.
2. (a)
Ms.
Word
hasgone.
Hanm Szck git-T
Szck Hanm gitti.
(b) She has gone.
O gitti.
2 (c)
Ms.
Word saw
Ms. Sentence.
Hanm Szck
grd Hanm Tmce.
Szck Hanm Tmce Hanm grd.
(d)
She
her.
saw
O
grd
onu
O onu grd.
Tablo 5.3
Yaln-Belirtme
Ulamlar
Grld zere Trkede adlar ve adllar zne konumunda yaln (Szck Hanm, o), nesne konumunda da belirtme durumundadr (Tmce Hanm, onu). Belirtme eki belirtili nesne durumunda zorunludur. ngilizcede durum ekimi ak
eklerle gsterilmediinden, zne ya da nesne konumunda adlar ayn biimde kalr, yalnzca adllar belirtme ekimi yklenebilirler. Bu flekilde znenin yaln, nesnenin belirtme durumunda kald diller, yaln-belirtme karfltln ekimleyen
diller olarak snflandrlr. fiimdi de Dyirbal dilindeki duruma bakalm:
Nesne almayan geiflsiz eylemle
Nesne alan geiflli eylemle
uma+
baba
Baba dnd.
banaga+n(u
dn+GEMfi
uma+
yabu+ gu
baba
anne
Anne babay grd.
bur
a+n
gr+GEMfi
yabu+
anne
Anne dnd.
banaga+n(u
dn+GEMfi
yabu+ uma+
gu
anne
baba
Baba anneyi grd.
bur
a+n
gr+GEMfi
Tablo 5.4
zegeiflli-Yaln
Ulamlar
Kaynak: (Dixon,
1979: 61 Katamba
1993:240 iinde)
Bu sistemde geiflsiz eylemin znesi ile geiflli eylemin nesnesi sfr biim alarak yaln, geiflli eylemin znesi ise (gu ekini alarak zegeiflli durum ekimine
girmifltir. yleyse, Dyirbal zegeiflli-yaln karfltl kullanan bir dildir.
Aflada hangi durum sistemi kullanlmaktadr?
Pitjantjatjara (Avustralya)
Tjitji
a-nu
Ngayu-lu
ocuk
git-GEMfi
ben
ocuk gitti.
Ben gittim.
SIRA SZDE
a-nu
D fi N E L M
git-GEMfi
D fi N E L M
S O R U
Tjitji-gku
ngayu-nya
ocuk
ben-i
ocuk beni grd.
S O R U
nya-ngu
gr-GEMfi
Ngayu-lu tjitji
nya-ngu
ben
ocuk
gr-GEMfi
DKKAT
Ben ocuu grdm.
http://wals.info/example/all/wals_code_pit
SIRA SZDE
N N
Temel dilbilgisel konumlardan ncsn oluflturan dolayl tmle konumundaki adlar baz dillerde ilgeler, bazlarnda da durum eki ile gsterilirler:
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
98
Genel Dilbilim-I
(7)
ngilizce:
I gave the book to Mary.
Kitab Maryye verdim.
Trke
Kitab Maryye verdim.
Dilbilgisel durumlardan bir dieri tamlayan durumudur. ki ad arasnda iliflki
kurmak zere kullanldnda, temel ifllevi sahiplik bildirmek olan bu ek, baflka anlamsal iliflkileri de gsterebilir; ancak bunlar Anlambilim nitelerinde ele alnacandan burada deinmeyeceiz. Yapsal anlamda ise iki ad arasnda niteleyen-nitelenen iliflkisi kurar. Tamlayan ekini alan ve sahip olan gsteren ad niteleyen,
ait olan gsteren ad ise nitelenen bafl addr: Pisigln kuyruu, sahibinin elbisesi, Marys car Marynin arabas. Tamlayan durumu Trkede baz ilgeler ve
bunlarn adl tmleleri arasnda ilgi kurmakla da grevlidir: senin iin, onun gibi,
benim kadar, senin(i)le, vb. Bu ilge beklerinde, durum ilge tarafndan adl
tmlece zorunlu olarak yklenir (bkz. Szdizim niteleri).
Eik Durumlar
Durum, adlarn tmcede

deiflen ifllevlerini gsteren
dilbilgisi ulamdr. Eik
durum ise zne, nesne,
dolayl tmle dflndaki
adlarn eylemle iliflkisi
gsteren trdr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Daha nce de deinildii gibi eik durumlar adlarn eylemlerle anlamsal ban
gsteren durumlardr. Bu iliflkiler birok dilde ilgelerle de ifade edilir ancak konumuz ekim olduundan biz ekim ekleriyle ifade edilenler zerinde duracaz.
Dilbilgisel durum ekleri zaman zaman eik durum ifllevini yerine getirmek zere de kullanlabilmektedir. rnein, Trkede denize gittik tmcesindeki deniz ad
zerindeki -e durum eki eylemin gsterdii oluflun ynn gstermektedir. Denizde yzdk, denizden geldik tmcelerindeki -de ve -den durum ekleri de eylemlerinin gsterdii hareketin yeri ve kaynan belirtmek iin kullanlmfltr. Eik
durumlarn bu yer / yn bildirme ifllevleri geniflletilerek zaman ve yararlanan
bilgisi aktarmlarnda da kullanlr: saat iki-de(zaman) uyudu, annem-e (yararlanan) temizlik yapt. Ara durumu ve paracl durum dier eik anlamlar taflyan
durumlardr. Srasyla, eylemin gsterdii iflin hangi arala / yolla yapldn flifl-le
rlyor, tkenmez kalem-le yaz ve ADn bir ksm anlamn kodlamaktadrlar:
pasta-dan yedi, snf-tan biri
1. AfladakiSIRA
durum
eklerini inceleyiniz, ifllevlerini yaznz.
SZDE
a.
Olvasta
a
ko nyvet
LM
oku.3. TEK.D fi N EBELRLEYC
kitap.DURUM
O kitab okudu.
S O R aU
Olvasott
oku.3 TEK
BELRLEYC
O kitabn birDksmn
okudu.
KKAT
konyvbol
kitap. DURUM
(Blake, 2001: 151)
N N
SIRA SZDE
b.
Dyirbal
yugu sopaAMALARIMIZ
yugu(gu sopayla
(Katamba, 1993: 242)
K durum
T A P ekim eklerini gruplandrnz.
2. Trkedeki
TELEVZYON
99
Adsl ekim 4: Uyum

Uyum, tmcede iki genin tafld yapsal ve anlamsal zellikler arasndaki uyuflmay gsteren bir ulamdr (Steel, 1978: 610). Adlarda sahiplik / iyelik iliflkisini gsteren iyelik ekleri biiminde ortaya kar. Trke nin de dahil olduu bir ok dilde tamlayann, yani ait olunann, say ve kifli uyumunu, ait olan zerinde kodlar.
Afladaki tabloda Trkede kullanlan iyelik ekleri listelenmifltir.
Kifli / say
Ek
Birinci tekil
-(I)m: kitab-m, para-m
kinci tekil
-(I)n: kitab-n, para-n
nc tekil
-(s)I(n): kitab-, para-s
Birinci oul
-(I)mIz: kitab-mz, para-mz
kinci oul
-(I)nIz: kitap-nz, para-nz
nc oul
-lArI(n): kitap-lar, para-lar
yelik, tamlanan adn

tamlayan adla kifli ve say
uyumunu salayan ulamdr.
Tablo 5.5
Trkedeki iyelik
ekleri
EYLEMCL EKM
Eylemler ounlukla anlamsal zellikleri bakmndan hareket, sre ve durum bildiren szcklerdir. Eylem beklerinin bafl olarak ifllev grrler: eve [gittim], soru
[sordum], merak ettiklerimi [rendim], [uyudum] (bkz. Szdizim niteleri). Anlamsal zellikleri bakmndan snflandrmann ortaya kard belirsizlik, eylemler
iin de geerlidir. Bundan dolay eylemler de, adlar gibi, biimbilimsel zelliklerine gre ayr bir snf olarak belirlenir. Eylemlerin biimbilimsel zellikleri, zaman,
grnm, kip, olumsuzluk, uyum gibi eylemcil ekim ekleri almalardr.
Eylemcil ekim 1: Zaman

Dilbilgisel zaman, eylemin belirttii hareket, olay ya da oluflun evrensel zamanda
konumlandrlmasn gsteren bir ulamdr. Eylem zamannn dilbilgiselleflmesi olarak da tanmlanr (Comrie 1985: 9-13). Anadili konuflucularnn bu konumlandrmay nasl yaptklarn bir dflnelim. Bunun iin konuflucunun nce kendine bir
gnderim noktas belirlemesi ve eylemin zamann belirlerken de bu noktaya gre bir deerlendirme yapmas gerekir. Bu gnderim noktas yaygnlkla konuflma
an olarak seilir ve olaylarn zamanda dalm bu merkez nokta ele alnarak anlatlr. Byle bir sistemde dilbilgisel zaman, eylemin konuflma anndan nce, sonra ya da bu merkez noktayla eflzamanl olarak gerekleflmesine dayal olarak srasyla gemifl, gelecek ve flimdi gibi l bir blmleme gsterir. Aflada byle bir
snflandrma kullanan Swahili (Tanzanya) rnekleri grlmektedir.
Gemifl
fiimdi
Gelecek
Ni-li-leta
ni-na-lete
ni-ta-leta
Ben-ZAM-getir
ben-ZAM-getir
ben-ZAM-getir
Ben getirdim
Ben getiririm
Ben getireceim
Ancak bu z snflandrma evrensel deildir. ngilizce (Lyons, 1968: 306) ve

Trkeyi de iine alan birok dilde gemifl-gemifl dfl karfltln kullanan iki
deerli zaman sistemleri grlmektedir (Yavafl, 1980: 9; Gksel & Kerslake, 2005:
326). Bu dillerde gemifl ulam dn, gemifl dfl ulam bugn ve yarn gsterecek biimde kullanlr:
Tablo 5.6
l Zaman
Blmlemesi
Kaynak: (Katamba,
1993: 220)
100
Tablo 5.7
kili Zaman
Blmlemesi:
Gemifl-gemifl dfl
Genel Dilbilim-I
Gemifl
(dn)
Gemifl dfl
(bugn / yarn)
Yidi( (Avustralya)
gali:N gitti
galiN gider, gidecek
Trke
gitti dn gitti
gidiyor flimdi gidiyor

yarn gidiyor
ngilizce
went gitti
is/are goinggidiyor, gidecek
Baz dillerde de bu ikili blmleme gelecek-gelecek dfl karfltln kullanr.

Bu sistemlerde bugn ve dn ayn belirticiyle, yarn ise farkl bir belirticiyle gsterilir. Birok Amerika ve Avustralya yerli dilinde kullanlan bu blmleme gerekle
gerek olmayan ayrt etme ifllevini yerine getiren kip bilgisini nceleyen ve zaman buna gre blmleyen bir bakfl yanstr. Buna gre bugn ve dn yaflanmfltr, bu yzden olgusaldr ve birlikte snflandrlmaldr. Oysa yarn daha yaflanmamfltr, olgusal deildir ve birinci grupla karfltlk iliflkisi iindedir.
Tablo 5.8
kili Zaman
Blmlemesi:
Gelecek dfl-gelecek
Dani (Endonezya)
Gelecek dfl
(gerek)
Gelecek
(gerek dfl)
Wat-h-i
ldr-GEREK-1stKlc
Onu ldrdm
Was-b-ik
ldr-BELKI-1st Klc
Onu ldreceim
Zamann blmlenmesi ister ikiz, isterse z olsun bu snflandrmann hep

konuflma anna gre yapldn grdk. Peki, bu her zaman ifle yarar bir yntem
midir? rnein, Trkenin anadili konuflucularnn ocuk uyumufltu seimini yapabilmesi iin konuflma ann dikkate almalar gerekli ama yeterli bir koflul deildir. Afladaki rnekleri karfllafltralm:
(8)
a. ?ocuk nihayet uyand. Tm gece boyunca uyudu. Gzlerini ovuflturdu, elbiselerini dzeltti. fiaflknd.
b. ocuk nihayet uyand. Tm gece boyunca uyumufltu. Gzlerini ovuflturdu,
elbiselerini dzeltti. fiaflknd.
(8a) ve (8b) de uyumak eylemi konuflma zamanndan nce gerekleflmifl olmasna ramen anadili kullanclarnn seimi uyumufltu olacaktr. ocuun uyuma
eylemi, uyanmas, ovuflturmas, dzeltmesi ve flaflkn olmasndan nce, bunlar da
konuflma zamanndan nce gerekleflmifltir. Bu iliflkileri grsellefltirirsek:
Tablo 5.9
Grece Zaman
Konuflma zamanndan nce
Uyumufltu
Yaln zaman gnderim

noktas konuflma an olan,
grece zaman ise gnderim
zaman konuflma anndan
nce ya da sonra baflka bir
eylemin zaman olan
ulamdr.
konuflma zaman
uyand
ovuflturdu
dzeltti
flaflknd
Bu durumda, merkez nokta olarak konuflma anndan nce bir anlat noktas seilmifl ve uyumak eylemi zamanda buna gre konumlandrlmfltr. Bu tr konumlandrmaya grece zaman, dierine ise yaln zaman denmektedir. Demek ki, eylem zamann belirlemek iin kullanlan gnderim zaman deifltike eylem iin se-
101
ilen[.6] zaman da deiflmektedir. Bu yzden, zaman bir gsterimsel ulamdr

(Lyons 1968: 305; Comrie, 1985: 14).
1. Trkedeki I. Grup eylem eklerinden olan -DI, -mIfl, -(I)yor, -(I)r,
SIRA-(y)AcAK
SZDE eylem ekim eklerini zaman zelliklerine gre snflandrnz.
2. Bunlarn II. Grup eylem eklerinden -(y)DI ve -(y)mIfl ile birlikte kullanlabilme koflulD fi N E L M
larn afladaki rnekleri kullanarak aklamaya alflnz.
a. *git-im c.*git-im-idi
b.*git-idi-m d. *git-im-di
S O R U
Eylemcil ekim 2: Grnfl
DKKAT
Grnfl, dnya dillerinde zaman ulamndan daha sklkla rastlanan bir ulamdr.
Zaman ulam olmayan diller olduu halde grnfl ulamnn kullanlmad dil saSIRAiki
SZDE
ys yok denecek kadar azdr. Geliflimsel olarak da, dillerinde her
ulamn da bulunduu ocuklar grnfl zamandan daha nce ve daha abuk renebilmekteler (Lyons, 1977: 705). Acaba grnfl nasl bir ieriin belirticisidir? Grnfl, eyAMALARIMIZ
lem sreminin i dzenlemesini gsteren bir dilbilgisel ulamdr (Comrie, 1976).
Konuflucular ayn zaman aralnda gerekleflen eylemleri, olufl biimlerinin grntlenmesi bakmndan eflitli flekillerde deerlendirebilirler.K rnein,
T A P Trkede
anadili konuflucularnn konuflmak eyleminin konufltu ve konufluyordu biimleri
arasndaki seimini belirleyen etkenleri dflnelim. Eylem zaman bir etken olabilir mi? Her iki eylem de konuflma anndan nce gereklefltiiT Eiin
ve bu
L E V gemifltir
ZYON
yzden zamana yerlefltirilme konusunda bir karfltlk gstermezler. yleyse, bir de
eylemin konuflucular tarafndan grntlenmesini dflnelim. Konufltu biimini
seen bir konuflucu eylemi bafl, sonu ve ortasyla bir btn olarak alglayp, bu N T E R N E Tbir blmnunla ilgili bir bilgi vermek, konufluyordu biimini seen ise eylemin
n ele alarak bir baflka eyleme arka plan oluflturmak istemektedir. Demek ki, bu
biimsel farkllk eylemin zaman deil grntlenmesindeki deifliklii yanstmak
iin kullanlmaktadr. Ayn eylemin iki farkl grfl noktasndan aktarlmasna olanak salayan bu ulam, bitmifllik-bitmemifllik ad altnda iki ana grupta incelenen
dilbilgisel grnfl ulamdr (Comrie, 1976: 4; Lyons, 1977: 703-18). Bitmifllik, durum ya da olaylarn btnln, bir kez olduunu ve tamln; bitmemifllik ise
durum ya da olaylarn paralandn ve yalnzca bir blmnn devam etmekte
ya da sk sk yinelenmekte olduunu gsteren bakfl asnn dilbilgisel karflldr.
Bitmemifllik grntsnn bu iki alt ulam srasyla ilerlemeli grnfl ve alflkanlk grnfl olarak adlandrlr. Bu balamda, olaylarn ya da durumlarn ele
alnmasnda baflvurulan ve ou dilde eylem ekim ekleriyle gsterilen bu ayrmlarn nesnel bir dayana olmadn da belirtmek gerekir (Comrie, 1976: 4). Ayn
konuflucu ayn eylemi iki farkl flekilde grntleyebilir: John read that book yesterday; while he was reading it, the postman came John bu kitab dn okudu;
okurken postac geldi. Birincide u noktalar da iine alan bir btn olarak grntlenen ayn olay, ikincide evrelerinden bir paras alnarak birinci eylem iin arka plan oluflturacak flekilde kullanlmaktadr. Konuflucu okumak eyleminin iinden bakarak gelmek eyleminin bu noktada gereklefltii bilgisini verir.
Grnflsel karfltlklar biimbilimsel srelerle gsteren diller genellikle her
bir grnfl kavram iin bir biimbirim kullanrlar: ince -zhe (ilerlemeli), Fars
mi- (bitmifllik), Slav ve Baltk dilleriyle Grccede bitmifllik gsteren nekler gibi
(Comrie 1976:88). Kimi dillerde byle yalnzca grnfl anlamlarn taflyan ekler
olmasna ramen, aralarnda Trkenin de olduu kimi dillerde de bu iki ulamn
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
KKAT
Zaman ulamsz Ddillerdeki
zaman ve grnfl
kavramlarnn ifadesi iin
Comrie (1976:SIRA
82-84)SZDE
ve
Smith (2005) kaynaklarna
baflvurulabilir. Bu dillere
rnek olarak zaman ekimi
olmayan Yoruba
ve Igbo
AMALARIMIZ
(Nijerya), baz Maya Dilleri
ve ince (Madarin) ile
zaman ekimi seime bal
olan Navajo gibi
K diller
T A P
gsterilebilir.
N N
TELEVZYON
NTERNET
Grnfl, eylemlerin
zamansal iyapsn, nasl
gereklefltiini gsteren
dilbilgisel ulamdr.
Bitmifllik, eylemi zamansal
iyapsna deinmeksizin
btn olarak ele alan,
bitmemifllik eylemin
zamansal iyapsnn her
hangi bir alt araln sunan
grnfl biimidir.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
102
Genel Dilbilim-IS O R U
apraz snflandrlmasna izin verilmektedir. rnein, bitmifllik grnflnn geDKKAT

mifl zamanla snrlandrlmas yaygndr. Bylelikle tek bir ek hem zaman hem grnfl bilgisi verebilir. Afladaki rnekte bitmemifllik eki -a gemifl, flimdi, gelecek,
SIRA SZDE
gemifl alflkanlk,
gemifl srerlik anlamlarn; bitmifllik eki -e ise yalnzca gemifl
bitmifllikle snrldr. Bu flekilde, bir ekin ayrc tek bir ifllevle, dierinin de arta kalan tm anlamlarla
kullanlmas bu ayrmn tipik zelliidir (Dahl & Velupillai,
AMALARIMIZ
2011).
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
Zaman grnfl
iliflkin detayl bilgi iin bkz: Comrie, (1976); Kornfilt (1997);
K kesiflmesine
T A P
Taylan (1997); Gksel & Kerslake (2005).
K T A P
(9)
TELEVZYON
Rendille (Kenya)
TELEVZYON
Khadaabbe
chiirta
mektup O.
yaz-BTMEMfiLK
NTERNET
He writes/is writing/wrote/was writing/will write letters.
NTERNET
Khadaabbe
mektup O.
He wrote letters.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
chiirte
yaz-BTMfiLK
1. AfladakiSIRA
eylemlerin
SZDE zaman ve grnfl ieriklerini zmleyiniz.
Franszca
a. Il chanta
fiark syledi.
fi N E L Yvonne
M
b. Il chantaitD quand
arriva.
Yvonne geldiinde flark sylyordu.
(Katamba, 1993: 222)
2. Buraya kadar
grdmz
grnfl
trlerini
snflandrnz
ve
Trkede
hangi eklerle
S O R U
kodlandn gsteriniz.
DKKAT
Bir dier grnfl ulam tamamlk / bitmifl grnfldr. Genel olarak iki zaman noktas arasnda ba kuran bir ulam olarak tanmlanr. rnein, Ecem eve gitSIRA
SZDE
ti tmcesi iki
farkl
flekilde ele alnabilir. Ecem nerede? Sorusunun yant olarak bitmifllik, Ecemle grflebilir miyim? Sorusunun yant olarak tamamlk grnfln
ierir. Ecemin gitmesinin sonucu, olay yerinde bulunmamas ve grflmenin bu
AMALARIMIZ
yzden olamayacadr. flte tamamlk grnfl bu sonu ile bu sonucu douran
eylem (Ecem in gitmesi) arasnda ba kurma grevini yerine getirir. Ayn iliflki
gnderme noktasn
K T A P konuflma zamannda nceye ve sonraya taflyarak da gsterilebilir:
N N
(10)
T E L EZeynep
V Z Y O N Ecem i grmedi; nk Ecem o saatte oktan eve gitmiflti.
a. O gn
b. O gn Zeynep Ecemi grmeyecek; nk Ecem o saatte oktan eve gitmifl
olacak.
(10a) da N Ecemin
T E R N E T o gn eve gitmesinin sonucu, o gn olay yerinde olmamas
ve Zeynepin onu grememesidir. (10b) de ise Ecemin o gn gitmesinin sonucu,
olay zaman orada bulunmayacak olmas ve Zeynepin de onu grmeyecek olmasdr. Bu tr tamamlk grnflne sonulu tamamlk denir. Bu grnfln dier
trleri de aflada sralanmfltr (Comrie, 1976: 56-61):
103
Deneyimsel tamamlk gemiflten bu gne gelen zaman diliminde en az bir

kez gerekleflen durumlar gsterir. Trkede uygun belirtelerle birlikte -DI biimbirimi bu ifllevi yerine getirir:
(11)
Sen hi Amerikaya git-ti-n mi?
Sen hayatnda fil gr-d-n m?
Sen mrnde byle gzel fley yap-t-n m?
Tmel tamamlk -(I)yor biimbirimi ve yine uygun belirteler eflliinde gemiflte bafllayp flimdiye kadar gelen durumlar gsterir.
(12)
ki yldr bu programda oku-yor-um.
ki yldan beri bu programda oku-yor-um.
Yakn gemifl tamamlk iki durum arasndaki banty aralarndaki zamansal
yaknla gre tanmlar. Yaknlk algs dilden dile deifltii iin, ngilizce geenlerde,
yaknda, son zamanlarda gibi belirteler bu grnfl kullanmak iin yeterliyken,
Franszcada iki eylem arasnda 24 saatten fazla bir zaman gemiflse bu kullanm dil
bilgisi dfl kabul edilir. Bylece Franszcada dn yazdm derken gemifl, ama bu sabah ya da dn gece yazdm denirken tamamlk grnfl kullanllr (Comrie, 1976:
61). Trkede de bu ulam, yeni, flimdi, yaknda, henz gibi belirteler eflliinde -DI
eki ile kullanm alan bulur: Yeni geldim, flimdi bitti, henz kt.
Afladaki eylemlerin grnfl trlerini belirleyiniz.
1. ngilizce
(a) Bill has gone to America. Bill Amerikaya gitti.
(b) Bill has been to America. Bill Amerikada bulundu
2.
Ne yaptn? ocuklara masal anlattm.
Ne yapmfl? ocuklara masal anlatmfl.
Ne yaparsn? Her akflam ocuklara masal anlatrm.
Ne yapyorsun? Her akflam ocuklara masal anlatyorum.
Ne yapardn? Her akflam ocuklara masal anlatrdm.
SIRA SZDE
Tamamlk, gemiflin
bugndeki izleriyle ilgili bir
ulamdr. Sonulu tamamlk
bugnk bir durumun
gemifl bir olayn sonucu
olduunu, deneyimsel
tamamlk bir durumun
gemiflte deneyimlendiini,
tmel tamamlk eylemin
gemiflte bafllayp bugne
kadar gelmifl olduunu,
yakn gemifl tamamlk ise
eylemin yaknda
gereklefltiini vurgular.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
N N
Olay ya da durumlar, grntlenmelerine iliflkin dilbilgisel olarak kodlanan bu

grnfl ulamlarnn yan sra bir de gerekleflme biimlerini gsteren
isel zellikAMALARIMIZ
ler taflrlar. Bu zellikler eylemin szlksel grnfln oluflturur ve klnfl adn
alr. (bkz. Anlambilim niteleri)
K T A P
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Eylemcil ekim 3: Kip

Kip konuflucunun eylemin gereklii ya da gereklefltirilmesine iliflkin dflnce ve
T E L EPalmer
V Z Y O N 1990: 15;
tutumunu yanstan bir dilbilgisel ulamdr. (Lyons, 1977: 452;
Huddleston & Pullum, 2002: 172). Eylemin gerekliinin deerlendirilmesi, eylem
dnyasnn gerek dnya ile karfllafltrlmasyla gerekleflir. Eylem dnyas gerek
dnya ile rtfltnde eylem gerek, baflkalafltnda ise gerek dfl olarak snfNTERNET
landrlr. Kipler, bilgisellik kipi ve ykmllk kipi olarak iki ana anlamsal snf
kapsar.
TELEVZYON
NTERNET
104
Genel Dilbilim-I
Bilgisellik Kipi
(13)
... Ertesi sabah, yoldan geenler, bir evin basamanda donmufl kalmfl kzcaz buldular. Yan baflnda bir sr bofl kibrit kutusu vard. Zavallck snmak iin
btn kibritlerini yak-mfl dediler... Bu kibritlerin alevinde onun ne dfller grdn bilemezlerdi ki.
Kibriti Kz
Yukardaki parada yakmak eylemiyle kullanlan -mfl ekinin seimini belirleyen etkenleri dflnelim. Bir unsur, eylemin bitmifllik grnflne sahip olmasdr.
Ancak daha nce de deinildii gibi bu grnfl Trkede yalnzca -mIfl deil -DI
biimbirimi ile de ifade edilebilir. Konuflucunun bu ikisi arasndan birincisini semesi, eylemin gerekleflmesi ile ilgili olarak dorudan deil dolayl gzleme dayal bir aktarm yapmfl olmasndan kaynakldr. Kendi algs dflnda geliflen (Yavafl,
1980: 47; Slobin & Aksu-Ko, 1982: 194, 198) bu olaya iliflkin, sonucundan yola karak bir karmda bulunmaktadr ve nermeyi Dorudan grmedim ama yanmfl kibrit pleri, yakma eyleminin bir sonucudur yleyse bu durumda en mantkl karm bu olur dflncesini taflyacak biimde yanstmaktadr. Bu dolayl aktarm duyuma dayal olarak da gerekleflebilirdi. Byle olduunda da konuflucu
nermeyi Dorudan duymadm ama bir baflka tanktan duyduumu aktaryorum
dflncesiyle donatrd. Her iki durumda da eylem gerek olarak deerlendirilirken, gerekliin onay konusunda konuflucu sorumluluk almamakta, bunun iin
baflka kaynaklar gstermektedir. Oysa ayn eylem dorudan gzlem sonucu aktarlsayd, birinci el bilgi olarak verilecek ve bu kez de Birebir grdm ve bu olayn tan olarak, doru olduunu bilerek sylyorum bilgisini taflyacak flekilde DI eki ile kodlanacakt: Zavallck snmak iin btn kibritlerini yak-t. Bylece
hem olay gerek olarak alglanacak hem de konuflucu bu gerekliin onay konusunda sorumluluk alacakt. Bu durumlar, bilginin kayna, bilgiyi edinmenin flekli
ve bilgiyi aktarma biimi arasnda bir bantnn olduunu gstermektedir (Chafe,
1986: vii).
-DI l rnekte olduu gibi grme, iflitme, hissetme gibi duyusal yollarla dorudan elde edilen bilgi, -mIfl l rnekte olduu gibi baflka kaynaklardan dolayl olarak karm ya da duyum yoluyla elde edilen bilgiden daha gvenilir olarak alglanmaktadr. Bylelikle, konuflucunun bilginin doruluu konusundaki kesinlemesi -DI l yaplarda daha yksek olarak deerlendirilmektedir. flte bu rneklerde
grld gibi, aktarlan olaylarn gerekliine iliflkin konuflmacdaki kesinlik algsnn derecesini aktaran bu kip bilgisellik kipi olarak adlandrlr (Willet 1988:
52; Palmer, 1990). Olay ya da durumlarn gerekliinin bir kaynaa gre deerlendirilmesi de bilgisellik kipinin alt ulam olan kantlanabilirlik altnda incelenir
(Bybee, 1985: 184, Chung & Timberlake 1985: 244; Palmer 1990). Dorudan ve dolayl kantlanabilirlik, dile srasyla birinci el ve ikinci el bilgi aktarm biiminde
yansr. Yukarda de deinildii zere, deiflik duyusal kaynaklardan beslenen ikinci el bilgi aktarm veriye dayal karm (inference) ve duyuma dayal aktarm
(hearsay) olarak snflandrlr. yleyse yukardaki parada yakmfl rneimizde
ki -mfl ekinin tafld kipsel ierik bilgisellik kipinin kantlanabilirlik alt ulamlarndan karm bilgisini yanstmaktadr. Aflada kantlanabilirlik ulamnn kodland
iki dilden rnekler bulacaksnz.
105
(14)
a. Quechua (Gney Amerika)
waala-man-shi Wankayuu-ta li-na
yarn-DUR.-DUYUM Huancayo-DUR. git-ZAM.
O yarn Huancayo ya gidecek. (duydum).
b. Tuyuca (Kolombia / Brezilya)
diga ap-wi
futbol oyna-3TEK:Kfi.-GZLEM
O futbol oynad (grdm)
(Mushin, 2001: 36-7)
(14a) daki -shi ve (14b) deki -wi biimleri nermenin tafld bilginin belli bir
kaynaktan elde edildiini gstermektedir. Bu kaynak (14a) da bir baflka kifli, (14b)
de ise konuflucunun kendisi olarak kodlanmfltr. Demek ki, konuflucu onun Huancayoya gideceini ikinci el-dolayl aktarm, futbol oynayacan da birinci eldorudan gzlem kaynaklarn kullanarak ifade etmifltir.
Afladaki rneklerde kantlanabilirlik kipinin trlerini belirleyiniz.SIRA SZDE
a. Fasu (yeni Gine)
apere
GRSEL KANIT-gel-GRSEL KANIT
[gryorum] geliyor
b. Koasati (Louisiana / Texas)
nip-k
akshka et-ZNE-yak-fiTSEL KANIT
[duyuyorum] et yanyor
c. Tuyuca (Kolombia)
Paga pun_
Mide ar-KANIT
[hissediyorum] midem aryor.
ha
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
-ga
AMALARIMIZ
http://wals.info/chapter/77
d. Trke
Ahmet gitmifl.
N N
K T A P
2. Bebein ateflini ltkten sonra yksek olduunu grerek bir konuflucu afladakilerden
TELEVZYON
hangisini syleyebilir? Nedenlerini tartflnz.
Bebek hastaymfl
Bebein atefli kmfl.
NTERNET
Bilgisellik kipi kaynaa dayal olmayan aktarmlar yapmak iin kullanldnda

mantksal gereklilik ve olaslk kiplerini dile yanstr. Bu snflandrmada, mantksal gereklilik Xi yapmak gerek gibi yaptrmsal deil, deneyime dayal karmlarn
ifadesini iermek zere kullanlmaktadr (Palmer, 1990: 60). rnein, Marsta hayat olmal tmcesinde olmak eylemine eklenerek kullanlan -mAlI biimbirimi
byle bir ifllev stlenmifltir (Korkmaz, 2003: 699). oktan beridir biriktirdiim bilgiler ve deneyimler dorultusunda bu sonucuna vardm anlamn aktaran bu ifadeyle, Akla gelebilecek btn olaslklar ve olas dnyalar ele alndnda Marsta
hayat var nermesi yanstlmaktadr. Benzer bir ifllevi Marsta hayat vardr tmce-
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
106
Genel Dilbilim-I
sindeki -DIr biimbirimi de yerine getirir (Tura Sansa, 1986:146). Bu ifadelerde, anlatlan olaylarn gerek dnyaya ait olmasa da btn olas dnyalarda mevcut olduu algs yanstlr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
Bazen de
aktarlan nerme btn olas dnyalardan yalnzca birine ait olabilir.
Byle durumlarda da olaslk kipi ifadesini bulur. Marsta hayat ol-abil-ir tmcesinO R U
deki olaslkSbildiren
-(y)Abil ve beraberindeki -(A/I)r eki (Savaflr, 1986: 137) konuflucunun nermenin doruluuna iliflkin tutumunun daha zayflamfl olduunu
gstermektedir.
ifade eden nermelerde olay gerek dnyaya ait olmasa
D K KGereklilik
AT
da btn olas dnyalar aittir, buradaki gibi olaslk nermelerinde ise btn olas
dnyalar arasnda yalnzca bir tanesine aittir (Chung & Timberlake, 1985: 242). YuSIRA SZDE
kardaki Trke rneklerde grlen bu ayrm ngilizce de karflln bulur:
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
(15)
AMALARIMIZ
There must
be life on Mars
There may be life on Mars.
TELEVZYON
NTERNET
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Marsta hayat ol-mal / var-dr

Marsta hayat ol-abil-ir.
Grld
K Tzere
A P Trkede baml biimlerle ifade edilen bu anlamlar ngilizce de must ve may bamsz biimbirimleriyle taflnmaktadr. Demek ki, dierlerinde de olduu gibi bu ulamn kodlanma biiminde de diller arasnda szdizimsel ve
biimbilimsel
bulunmaktadr.
T E L Ebir
V Z karfltlk
YON
K T A P
SIRA SZDE
Marsta hayat
varmfl
SIRA
SZDE ve Marsta hayat vardr rnekleri arasndaki kipsel anlatmn benzerlik ve farkllklarn tartflnz.
Afladaki tmceleri
kipsel ierikleri bakmndan karfllafltrnz.
SIRA SZDE
a. Grkan Ecemin kardefli olabilir.
NTERNET
b. Grkan Ecemin kardefli olmal.
D fi N E L M
c. Grkan Ecemin
kardefli.
S O Kipi
R U
Ykmllk
Bilgisellik kiplii nermelerin olasl ve gereklilii ile, konuflmac tarafndan dinleyiciye yklenen
D K K A Tykmllk kiplii ise eylemlerin olasl ve gereklilii ile ilgilidir. Ykmllk kipi, yaptrm gc olan bir kaynaktan kflldr. Bir konuflucunun yaptrmn kabul ettii bir kurum; kifli; yasal, ahlaki, sosyal bir kural; ya da daSIRA SZDE
ha znel isel bir itki sebebiyle belli bir biimde tutum taknd durumlarn dilde
ifadesidir. Zorunluluk ve izin alt ulamlarnn yan sra niyet, istek, gnllkle
de balants
vardr (Lyons, 1977: 823-5; Palmer 1990).
AMALARIMIZ
N N
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
107
Trke
ngilizce
Zorunluluk
-mAlI
Bu ilac 6 saatte bir imeli-yim
I must take this medication ever

6 hours.
zin
-(y)Abil + -(A/I)r
stanbula gid-ebil-ir-im. /
gidebilir miyim?
I may / can go to stanbul.
Buyurum
(sen/siz) ( / -IIn / -InIz

stanbula git / gidin
Go to stanbul.
(Dier kiflilerde ekim yok)
Tablo 5.10
Trkedeki
Ykmllk Kipleri
-sIn / -sInlAr
(o/onlar) stanbula git-sin /
gitsinler.
stek
-(y)A
stanbula gideyim.
Let me go to stanbul
Grkan stanbula gitsin. (c
tekil kifli buyurum ile koflut.)
Dilek
-sA
Grkan stanbula gel-se.
I wish he were here.
Verilen rneklerin dikkatli bir incelemesi bilgisellik ve ykmllk kipleri arasnda baz benzerliklerin olduunu ortaya karacaktr. Her ikisi de olas dnyalar
erevesinde tanmlanr ve her ikisi de bu dnyalar nicelendirerek paralel alt
ulamlar oluflturur. Bilgisel gereklilik, ykml zorunluluk ulamyla; bilgisel olaslk ykml izin ulamyla benzerlik gsterir. Bunun yansmas olarak da birok dilde ayn yaplar her iki grevi de yerine getirirler.
(16)
ngilizce
Trke
Almaca
Tamil
John may go
John git-meli / gid-ebil-ir.
Ali evli ol-mal.
tahmin ediyorum / neriyorum
Er muss bleiben
Burada kalmal
Er muss geheiratet sein.
Evli olmal
Kantacaami vantaalum vara-laam Kandaswami belki gelebilir.
vee um aakkaa naalekki avan peeca-laam sterse yarn konuflabilir.
(Papafragou, 2000: 5)
Afladaki eylemlerin kipsel ieriini tartflnz.
a. Bir dilim daha alabilir.
b. Kibar olmal.
SIRA SZDE
10
D fi N E L M
SIRA SZDE
D fi N E L M
zne Odakl Kip

S O R U nermeleriyDier kiplerde olduu gibi (a) baflka dnyalarla deil gerek dnya
le, (b) konuflucuyla deil, znenin kifliye zg yaradlfl zellikleri, yetenek ve niyetleriyle ilgilidir (Bybee, 1985: 166; Palmer, 1990; Huddleston[.11],
1990: 79). YaDKKAT
radlfl zelliklerinin aktarm iflleviyle badaflan snfa zg kapsayc anlamlar da
bu kiple ifadesini bulur:
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
108
Genel Dilbilim-I
Kip anlatm gerek

dnyada olmayan ve belki
de hi olmayacak olan olay
ve durumlar ifade etmemizi
salar. Bilgisellik kipi
eriflilebilir kantlara dayal
karmlarn gereklilii ve
olaslndan, ykmllk
kipi klclarn eylemlerinin
gereklilii ve olaslndan
sz eder. Gerek dnya
eylemleri ise zne-odakl kip
tarafndan kodlanr.
(17)
a. Yeterlik: Ecem kardeflinden hzl kofl-abil-ir.
b. Niyet / istek: Ecem bana yardm et-mez.
c. Yaradlfl: Zeynep peynir ye-mez. (znel)
Bebekler sevgi iste-r (snfsal)
Kip ve Zaman
Anlamsal adan gelecek kavram doas gerei gemifl ve flimdiyle karfllafltrldnda bir belirsizlik taflr. Tpk kipsel anlamlarda olduu gibi, gelecek de henz
gerekleflmemifl durum ve olaylar ele alr. Gelecek anlam ve kip kavram arasndaki bu ba sebebiyle ou dilde gelecek zaman ve gerek dfl kip arasnda dilbilgisel ayrma gidilmez (Hudlleston, 1990: 81; Chung & Timberlake, 1985: 243). rnein aflada ngilizce tmcelerde kullanlan will ve Trke karfllklarnda kullanlan -(y)AcAk biimbirimleri hem gelecek ierii hem de kipsel ierik taflmaktadr:
(18)
She will be in Eskiflehir now.
She will be in Eskiflehir next week.
Simdi Eskiflehirde olacak

Yarn Eskiflehirde olacak.
kipsel
gelecek
Gelecek kavram kiplik zellii tafld gibi kipler de gelecek anlam ierir:
(19)
It may rain. (tomorrow)
You can go. (as you finish)
You must try harder. (next time)
SIRA SZDE
11
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Yamur yaabilir. (yarn)

Gidebilirsin. (iflini bitirince)
Daha ok alflmalsn (bir dahaki sefere).
Afladaki yaplar
kipsel anlatmlar bakmndan karfllafltrnz, kesinlik derecelerine gSIRA SZDE
re sralaynz.
(Kapnn alndn duyunca)
D fi N E L M
A: Postac olmal.
Postac olabilir.
Postac olacak.
S O R U
Eylemcil ekim 4: at
DKKAT
at, eylemin gerekleflmesinde bir takm ifllevleri bulunan katlmclarn eylemle

iliflkisini belirleyen bir sretir (Bybee, 1985: 20). zne ve tmle olarak snflanSIRA SZDE
drlan bu katlmclardan
tmleler dolayl ve dolaysz olarak ikiye ayrlrlar. zneler genellikle EDEN, dolaysz tmleler ETKLENEN, dolayl tmleler de HEDEF anlamsal rollerini yklenirler ve eylemin temel yelerini olufltururlar. Bu zelAMALARIMIZ
likleriyle szdizim ve anlambilimle de yakndan iliflkili olan at kavramn biz bu
nitede eylem eki-ifllev balamnda ele alacaz.
N N
K T A P
Edilgen, fltefl, Dnfll, Ettirgen at

Dnya dilleri biimbilimsel yaplarnn el verdii eilimlere gre bu anlamlar biimbilimsel olarak ekler yoluyla veya szdizimsel olarak yardmc eylemler ve/veTELEVZYON
ya sralama yoluyla gereklefltirirler. Bu srelerden geerek at anlamyla donatlan eylemler, yaln biimleriyle etken-edilgen, etken-ifltefl, etken-dnfll ve etken-ettirgen karfltln yanstrlar (Givon, 1990: 629).
NTERNET
Etken-Edilgen at
Yklemin belirttii iflin zne tarafndan yapldn gsteren, ek almamfl, yaln eylemler, etken-edilgen karfltlndaki etken aty olufltururlar. Bir takm dilsel belirticilerin, rnein ekler, yardmc eylemler vb, katksyla oluflturulan edilgen at ise
eylemle zne arasndaki bu iliflkiyi deifltirir. Bu durumda etken yapnn znesi
EDEN / ALGILAYAN, edilgen yapnn znesi ise ETKLENEN rolne brnr. Geleneksel olarak edilgen at geiflli, yani tmle alan, bir eylemin nesne grevindeki tmle veya tmlelerinin, zne konumuna gemesi ve bu ifllemin de eylemin
yaps zerinde baz dilsel deifliklerle yol amasyla kendini gsteren bir sretir.
rnein, Trkede bir nl veya [l] sesi ile biten geiflli eylemlerin -(I)n ve arta kalanlarn da -(I)l eki ile donatlarak ortaya kan edilgen at afladaki deiflimleri
olanakl klmaktadr:
(20)
a. Zeynep kpekleri Kurt ve Karabafl ok iyi besliyor.
Kurt ve Karabafl (Zeynep tarafndan) ok iyi besle-n-iyor.
b. Zeynep Kurt ve Karabafl ok iyi eitiyor.
Kurt ve Karabafl (Zeynep tarafndan) ok iyi eit-il-iyor.
Grld zere, edilgen tmcede, etken tmcenin nesnesi zne konumuna
gemifl, etken tmcenin znesi bu grevini kaybetmifl ama gereken durumlarda ...
tarafndan ilge beinin tmleci olmufl, eylem edilgen at ekleriyle donatlmfl
durumdadr. Bu ifllemler sonucunda eylemin temel ye says ikiden (Zeynep +
Kurt ve Karabafl) bire (Kurt ve Karabafl) indirgenmifltir.
Ne var ki, dnya dillerinde byle bir tanmlamann yetersiz kaldn gsteren
birok rnee de rastlanmaktadr. Edilgenliin byk lde szdizimsel srelerle kodland ngilizcede bile baz geiflli eylemlerin edilgen biimlerinin dilbilgisi
dfl olduu, buna karfllk baz geiflsiz eylemlerinse edilgen biimlerinin bulunduu durumlar vardr:
(21)
a.
Mike resembles Mark.

Mike Marka benziyor.
*Mark is resembled by Mike.
*Mark Mike tarafndan benzeniyor.
b. Someone must have slept in this bed.
Bir bu yatakta uyumufl.
This bed must have been slept in by someone.
Bu yatakta birisi tarafndan uyunmufl.
Grld zere, geiflli bir eylem olarak snflandrlan resemble benzemek,

edilgen yapda kullanldnda dilbilgisi dfl olurken, sleep uyumak gibi geiflsiz
bir eylem byle bir sorun oluflturmamaktadr. Aslnda geiflsiz devinimli eylemlerinin edilgen atda kullanm dnya dillerinde yaygnlkla rastlanan bir durumdur.
rnein, Almancada Wir tanzen hier burada dans ettik tmcesi rahatlkla Es wurde hier getanz burada dans edildi biiminde edilgenlefltirilebilmektedir. Bu tmcede dilbilgisel zne, es, olmasna ramen bu znenin bir gndergesi, yani dfl
dnyada gnderimde bulunduu bir nesne, olgu, durum vb. mevcut deildir. eviri metinlerden de anlafllaca zere, Trke de buna izin veren diller arasndadr. Bu rnekler bizi edilgen atnn iki bafllk altnda snflandrld sonucuna gtrmektedir: geiflli eylemlerle yaplan ve znesinin bir gstergesi olan edenli
edilgen, geiflsiz eylemlerle yaplan ancak znesinin gstergesi olmayan edensiz
edilgen. Edensiz edilgen dnya dillerinde yaygn olsa da, kullanmnda hem diller aras hem de dil ii daha fazla snrlklar vardr. rnein, Trkedeki durumu
ele alalm:
109
110
Genel Dilbilim-I
(22)
a.
i. Tavuklar burada gdaklad.
ii. *Burada gdakland.
iii. Atlar burada kofltu.
iv. *Burada kofluldu.
v. Su kovadan taflt.
vi. *Kovadan taflld.
b.
i. Yarfllar burada kofltu.
ii. Burada kofluldu.
iii. *Burada yarfllar tarafndan kofluldu.
Edilgen at eylemin temel

yelerini azaltan bir
ulamdr. Geiflsiz eylemlerle
edensiz, geiflli eylemlerle
edenli edilgeni kurar.
c.
i.
ii.
iii.
iv.
Yarfllar kofltu.
Ben kofltum.
Sen kofltun.
Biz kofltuk.
Kofluldu.
Kofluldu.
Kofluldu.
Kofluldu.
*kofluldum.
*kofluldun.
*koflulduk.
(a-ii), (a-iv) ve (a-vi) nn dilbilgisi dfl olmas, edensiz edilgenin insan zne gerektirdiini; (b-iii) n dilbilgisi dfl olmas bu tr yaplarn eden ilge beiyle kullanlmadn; (c-ii), (c-iii) ve (c- iv) teki uyum eki almfl gelerin dilbilgisi dfl olmas ise yine bu yaplarn her zaman nc tekil kifli ekiminde olmas gerektiini gstermektedir (Knecht, 1986: 32).
Genel olarak edilgen yaplarda klcnn ak ifadesi dnya dillerinde deiflik
oranlarda snrla tabidir. rnein, Meksikada konuflulan Yaqui dilinde buna hi
rastlanmazken, baz dillerde de birinci ve ikinci kifli klclara (benim tarafmdan,
senin tarafndan) yer verilmez. Trkede de birok anadili konuflucusunun ounlukla kullanmay semedii (Lewis, 1967, 2000; Underhill, 1976) bu yapnn edensiz edilgende daha da kstl bir dalm vardr. Eden beinin kullanmna iliflkin
bu eilimler aslnda edilgen yapnn ifllevi zerine de baz ipular vermektedir.
Edilgen yaplar ounlukla klc bilinmediinde, bariz olduunda veya yersiz olduunda kullanlmakta ve bylece klcy odakszlafltrmaktadr. Edilgen at, bu
iflleviyle ayn znenin tmceler aras devamlln salayarak metinsel badaflklk
yaratr. (Shibatani, 1985: 830):
(23)
(a) Grkan konuflmasn bitirdi ve alkflland.
(b) Grkan konuflmasn bitirdi ve herkes onu alkfllad.
Edilgen yapnn kullanld (23a) konu devamll bakmndan (23b) den
ayrlr.
SIRA SZDE
12
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
1.Afladaki SIRA
eylemlerin
SZDE at yapsn inceleyiniz.
a. Kap rzgardan ald.
b. Kap nbeti tarafndan ald.
D fi tarafndan
NELM
c. ?Kap rzgar
ald.
2. (a2) ve (b2) dilbilgisi dfldr. Nedenlerini aklaynz.
a1.Bacam kanad.
S O R U
a2.*Kanand.
b1. Salarma aard.
DKKAT
b2. *Aarld.
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
111
Etken-fltefl
Geiflli iki eylemin, birinci eylemin znesi ikincinin nesnesi, ikinci eylemin znesi
de birincinin nesnesi olacak flekilde ayn anda gereklefltirilmesiyle ortaya kan
bir sretir. Eylem katlmclarnn ayn hareketi karfllkl olarak biri birlerine aktarmas, etken tmcenin zne ve nesnesinin ifltefl yapda tek bir zneye indirgenmesi biiminde dile yansr. Bylece eylem iki yeliyken, tek yeli, yani geiflliyken geiflsiz olur (Givon, 1990: 628)
Etken
fltefl
ngilizce
John met Mary.

John Maryyi buldu.
John and Mary met.

John ve Mary bulufltular.
Rusa
Anton vstretil Ninu.

Anton Minuyu buldu.
Anton i Nina vstretili-fl

Anton ve Nina bulufltular.
(Comrie, 1985: 326)
Trke
Grkan Ecemi buldu.
Grkan ve/ile Ecem

bul-ufl-tular.
Tablo 5.11
fltefllik Kodlama
Biimleri
Grld zere etken yapdaki nesne, ifltefl yapda oul zne oluflturmak zere etken yap znesiyle ayn konumda kullanlmaktadr. fltefllik anlam Trke ve
Rusada olduu gibi srasyla -(I)fl ve fl ekleri yoluyla veya ngilizcede olduu gibi
szdizimsel olarak kodlanabilir. Ayn ifllev ifltefllik adllaryla da yerine getirilebilir.
(24)
Mary and John
saw
each other.
Mary ve John
gr+ZAM
birbirleri
Mary ve John birbirlerini grdler.
(24)te olduu gibi, ngilizcede eylemde hibir deifliklik olmakszn salt each
other birbiri ifltefl adl ile elde edilen bu anlam, Trkede beraberinde eylem yapsnda da bir deifliklii gerektirmektedir. fltefllik adl birbiri ve ifltefllik eki -(I)fl
ayn ifllevi yerine getirdiinden birbirlerinin dfllayandr. Bu yzden, biri varken dieri de kullanlrsa *Birbirlerini grfltler gibi dilbilgisi dfl yaplar ortaya kar;
ancak adl ayn konumda -(y)lA/ile biimiyle birliktelik durumunda kullanldnda yap kurall olur: Birbirleriyle grfltler. Ne var ki, birbiri adlyla kurulmufl ifltefl yaplar ifltefllik biimbirimiyle kurulmufl yaplarla her zaman anlamca zdefl deildir. rnein, aslan ve terbiyecisi bakfltlar ile aslan ve terbiyecisi birbirlerine
baktlar tmcelerini karfllafltralm. Bakfltlar iki zne tarafndan yerine getirilen efl
zamanl bir eylemi gsterirken, birbirlerine baktlar nce aslan terbiyecisine bakt, sonra da terbiyecisi aslana fleklinde bir eylem sralamasn da arfltrabilir. (24)
te verilen rnein Trke karfll iin de benzer bir durum sz konusudur: grfltler iki zne tarafndan ayn zamanda ve karfllkl gereklefltirilen, birbirlerini grdler ise hem karfllkl hem de sralamal eylem aktarmna izin veren yaplardr.
fltefl at, geiflsiz eylemlerle kurulduunda, eylemin gsterdii hareket oul znenin btn katlmclarnn yer almasyla toplu olarak gereklefltirilir: glfl-,
uufl, barfl-, kafl -, koflufl. Bu trdeki ifltefl yaplarda da adl kullanldnda anlam deifliklii ortaya kar. ocuklar koflufluyor toplu bir eylemi betimlerken, ocuklar birbirlerine kofluyor karfllkl olarak gereklefltirilen bir eylemi anlatr (Kuruolu, 1990: 134).
fltefl at, eylemin temel

yelerini azaltan, znelerinin
karfllkl ya da toplu
hareketini kodlayan bir
sretir.
112
Genel Dilbilim-I
Etken-Dnfll
Tpk edilgen at gibi dnfll at da genellikle tmle alan geiflli eylemlerle kullanlr. Dnfll atda zne ve nesne zdefltir. Eylem zne tarafndan nesneye aktarlr (Givon, 1990: 628).
Tablo 4.12
Dnflllk
Kodlama Biimleri
Dnfll at eylemin temel

yelerini azaltan, znesi ve
nesnesi zdefl olan eylemleri
kodlayan bir sretir.
Etken yap
Dnfll yap
ngilizce
The mother washed the child

Anne ocuu ykad
The child washes himself.

ocuk kendini ykar.
Rusa
Mat pomyla rebenka

Anne ocuu ykad
Rebenok pomyl-sja
ocuk ykand / kendini
ykad
Comrie, 1985: 327
Trke
Anne ocuu ykad.
ocuk ykand.
ngilizce, Rusa ve Trke rneklerde dnfll yapda zne olan ocuk ayn zamanda da eylemin alcsdr. Yaplan iflin yapana dnd bu at ngilizcede dnflllk adl himself, Trke ve Rusada srasyla-(I)n ve -sja eki tarafndan kodlanmfltr. Trkede de dnflllk adl kullanlarak ayn anlam aktarlabilir: ocuk
kendini ykad. Yukarda da deinilen ifltefllik adl ve ifltefllik eki arasndaki iliflki,
dnfllk adl ve dnfllk eki arasnda da vardr. Adl ekle ayn ifllevi tafldndan bir arada kullanldklarnda *ocuk kendini ykand gibi dilbilgisi dfl yaplar
ortaya kar.
Edilgen, fltefl Dnfll Bants

Birok dnya dilinde edilgen, ifltefl ve dnfll at arasnda bir bant olduu bilinmekte ve bunun bir kant olarak da ayn ekin bu yapy da kodlad rnekler gsterilmektedir (Shibatani, 1985: 826)
(25)
spanyolca
Se
curo
a
DNfiL tedavi etti.3TEKL. YNELME
Bycler tedavi edildi.
los brujos.
BELRLEYC bycler
Se
curaron
los brujos.
BELRLEYC bycler
DNfiL tedavi etti 3.O..
Bycler kendilerini tedavi ettiler.
Juan y Maria
se
vieron
en
la
calle.
Juan ve Maria
DNfiL grd.3.O. iinde BELRLEYC sokak
Jan ve Maria birbirlerini sokakta grdler.
Yukardaki rneklerin de gsterdii gibi, se dnfllk belirticisi edilgen ve ifltefl yaplar kurmak iin de kullanlmaktadr. Trkede de Hasta ykand tmcesindeki anlam bulankl, eylemin hem Hasta birisi tarafndan ykand biiminde edilgen hem de Hasta kendini ykad biiminde dnfll olarak alglanabileceinden kaynaklanmaktadr.
113
Yukarda edilgen, ifltefl ve dnfll at arasndan yapsal bir iliflki olduunu

SIRA SZDEgrdk. Afladaki tmceleri ele alarak bunlar arasndaki anlamsal iliflki zerinde dflnnz.
Ecem arand.
D fi N E L M
Ecem kendini arad.
Ecem ve arkadafllar arafltlar.
13
D fi N E L M
S O R U
S O R U
Etken-Ettirgen
Ettirgen at dier at ulamlarndan farkl olarak eylemin temel ye saysn artran
DKKAT
bir sretir. Tek yeli geiflsiz bir eylemden iki yeli geiflli bir eylem, iki veya
yeli geiflli eylemlerden de srasyla ve drt yeli geiflli eylemler yaratr. TrkSIRA
SZDE anlamak
ede -DIR, -t, -It, -Ir, -Ar biimbirimleriyle kodlanan bu atnn
iflleyiflini
iin afladaki rnekleri ele alalm:
AMALARIMIZ
Etken
a. Bebek uyudu.
a. Annesi bebei uyuttu.
b. Bebek st iti.
TELEVZYON
bir ye: zne

iki ye: zne, dolaysz tmle
iki ye: zne dolaysz tmle
ye: zne, dolayl tmle, dolaysz tmle
ye: zne, dolayl tmle, dolaysz tmle
drt ye: zne, dolayl tmle, dolaysz tmle, arac
Ettirgen atnn eylemin temel yelerini artrma ifllevi baflka birok dil iin de sz
konusudur. Afladaki rnekler Senegal de konuflulan Wolof dilinden alnmfltr:
(27)
Nene
ocuk
ocuk oturacak
bi
di
na
BELRLEYC ZAM 3. TEK Kfi otur
Di naa
toog-al nene
ZAM 1. TEK.Kfi
otur-ETRG.
ocuu oturtacam.
DKKAT
N N
Ettirgen
b. Annesi bebee st iirdi.
K T A verdi.
P
c. Annesi bebee oyunca
c. Annesi bebee oyunca verdirdi.
Uyumak eylemi yalnzca zne alan (bebek) tek temel yeli geiflsiz bir eylemdir. (d) de ayn eylem ek alnca znesi nesne olur ve farkl bir zne (annesi) devreye girer. Artk eylemin klcs bu znedir. (b) deki rnekte ise zne ve dolaysz
T E Rek
N E alnca
T
tmle alan iki yeli imek eylemi kullanlmfltr. Bu eylem (e) Nde
znesi (bebek) dolayl tmle olmufl ve yine yeni bir zne (anne) devreye girmifltir. Artk eylemin klcsna imek iflini yaptran bu yeni zne olur. (c) de ise zne, dolayl tmle ve dolaysz tmle olarak yeli bir eylem kullanlmfltr: vermek. Artk anne, bebek ve oyuncan yan sra bir arac daha vardr ve bu arac vermek eyleminin klcs roln stlenmektedir.
(26)
uyu
uyu-t
i
i-ir
ver
ver-dir
SIRA SZDE
toog
bi
ocuk BELRLEYC
(Comrie, 1985: 324)
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Tablo 5.13
Ettirgen at ve
Geifllilik Deiflmeleri
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
114
Genel Dilbilim-I
ngilizceyi de ieren baz dillerde bu anlamlar eklerle kodlanmak yerine bamsz biimler ve szdizimsel yollarla aktarlr:
(28)
Sam slid off the roof.
Mary made Sam slide off the roof.
Mary caused Sam to slide off the roof.
sebep oldu.
Sam atdan kayd.

Mary Sami atdan kaydrd.
Mary Samin atdan kaymasna
Grld zere cause sebep olmak ve make yapmak eylemleri zel bir sralamada kullanlmfl ve temel eylemlerin de uygun ekimleriyle birlikte ettirgen
yaplar oluflturulmufltur. Bazen de ettirgen anlamlar szlksel olarak ifade edilir:
die l ve kill ldr karfltlnda olduu gibi.
Ettirgen anlamlar aktaran bu sreler retkenlikleri bakmndan karfllafltrldnda szdizimsel sreler olduka retken, yeni szcklere aktarlabilecek dzenli bir dizge taflmadklarndan szlksel ettirgenlerin ise pek retken olmad
grlmektedir. Biimbilimsel srelerin retkenlii ise dilden dile farkllk gstermektedir. ngilizcede lie yatmak/lay yatrmak, sit oturmak/seat oturtmak gibi
ok snrl birka rnek grlrken Trkede ettirgen eylemler de dahil hemen hemen her eylemle kullanlabilecek kadar retkendir: ye-dir-t-tir. (Comrie, 1985:
332). Her ettirgen ek bir arac ekleme ifllevini yerine getirirken, baz durumlarda
ye saysn artrmak yerine vurgu amal da kullanlabilir. Fotoraf ek-tir-t-tim
tmcesi her zaman ben bir baflkasnnn fotorafya gidip fotoraf ektirmesine
sebep oldum anlamnda deil daha vurgulu ve etkili olarak olarak ben fotorafnn benim fotorafm ekmesine sebep oldum anlamnda da kullanlabilir (Demircan, 2003: 84).
Ettirgen yaplar anlam zellikleri bakmndan ilgin bir derleme sunmaktadrlar.
rnein, ettirgen at belirticilerinin biiminin bunlarn ifade ettikleri kavramsal
ierii de yansttklar grfl vardr. X ve Y birer dilsel geyse ve # iflareti hece/szck snrn, + iflareti de biimbirim snrn simgeliyorsa X ile Y arasndaki
uzaklk afladaki lekte yukardan aflaya doru azalarak devam etmektedir:
(29)
a. X#A#Y
b. X#Y
c. X+Y
d. X
Grntsellik, dilsel
gsterge ile gndergesi
arasndaki fiziksel bir ban
varln iflaret eden
durumdur.
Bu iki ge arasndaki uzaklk (d) de olduu gibi tek bir biimde kaynafltklar
zaman en az, (c) olduu gibi ayr baml biimler olduunda ise biraz daha fazla,
(b) de olduu gibi ayr bamsz biimler olduunda daha da fazla ve (a) da olduu gibi aralarna baflka bir ge girdiinde ise en fazladr. Yani yaplar arasndaki
dilsel uzaklk, ifade ettikleri anlamlar arasndaki kavramsal uzakla karfllk gelmektedir (Haiman, 1983: 782). Buna gre, ettirgen at szdizimsel olarak kodlandnda sebeple sonu ayn zamanda ve yerde olmayabilir ve hatta ikisi arasnda
fiziksel temas da olmayabilir. Bu grntsellik iliflkisini afladaki rnekleri ele
alarak anlamaya alflalm:
115
(30)
Johh spilled the milk.
John st dkt.
John caused the milk to spill.
John stn dklmesine sebep
oldu.
(a) ve (b) tmcelerinin her ikisinde de sonu ayn olmasna ramen (st dkld) aralarnda anlamsal bir fark vardr. (a) daki tmce znenin hareketleriyle stn dklmesi arasnda daha yakn bir ba sezdirir: elinden kaymfltr, ayan
arpmfltr vb. (b) deki tmce ise arac eylemler / klclar iermektedir: masaya
arpmfltr, masa sallanmfltr ve st devrilmifltir. Dier dillerde de ayn durum gzlenmektedir.
(31)
Nivkh (Rusya)
Lep c e-d
Ekmek kuru (GEfiSZ)
If lep seu-d
o ekmek kuru (GEfiL)
If lep c(e-gu-d
o ekmek kuru
(GEfiSZ)-ETTRGEN
O ekmein
kurumasna sebep oldu.
(Comrie, 1985: 333).
Ekmek kurudu
O ekmei kuruttu.
yleyse, szdizimsel kodlama - biimbilimsel kodlama- szlksel kodlama sralamas, aracldan - aracsza sralamasyla da badaflmaktadr.
Ettirgen atda, sebep olan ve sonu arasndaki bir baflka anlam ba, atnn tafld sebep olma anlamyla yardm ve izin kavramlarn ieren yardml ve izinli ettirgen yaplardr. Buna gre bir ettirgen yap Xin olmasna sebep oldum, Xin
olmasna izin verdim ve Xin olmasna yardm ettim anlamlarn taflyabilmektedir.
Zaten ngilizcede olduu gibi baz dillerde de bu anlamlar ettirgen atda szcksel olarak kodlanmaktadr. Aflada srasyla bu anlamlar taflyan Trke rnekler
ve ngilizcedeki karfllklar verilmifltir.
(32)
Onu giy-dir-dim.
Kapy a-tr-dm.
Ona ders alfl-tr-dm.
Ettirgen at eylemin temel

yelerini artran, sebep
olma, yardm etme ve izin
verme temel anlamlarn
gerekirse yinelemeli olarak
kodlayan bir sretir.
I caused him/her to get dressed.

I let him/her open the door.
I helped him/her do his/her homework.
Aflada da bu anlamlarn nn bir araya gelip -a, in- ve eb- ekleriyle kodland bir rnek gryorsunuz:
(33)
Grcce
Mama
s(flvil-s
eril-s
a-er-in-ebs
Baba
oul-NESNE
mektup-ZAM
-yaz- - 3.TEK Kfi
Baba oluna mektup yazdrd (Sebep oldu, izin verdi, yardm etti)
(Comrie, 1985: 334)
1. Afladaki rneklerde ettirgen at nasl kodlanmfltr?
Lie / lay / sit / seat
SIRA SZDE
14
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
116
Genel Dilbilim-I
Eylemcil ekim 5: Uyum

Uyum, tmcede iki genin tafld yapsal ve anlamsal zellikler arasndaki uyuflmay gsteren bir ulamdr (Steel, 1978: 610). Birok dilde eylemler tmcede uyum
iliflkisi iinde olduklar dier gelerin say, cins, kifli bilgisiyle eliflmeyecek bir biimde ekime girer ve uygun uyum ekleriyle donatlrlar. rnein, Trkede *ben
geldin tmcesinin dilbilgisi dfl olmas eylemdeki kifli ekinin znenin kifli ieriiyle uyumlu olmamasndan kaynaklanmaktadr. zne birinci kifli bilgisi taflrken eylem -n eki ile ikinci kifli bilgisi taflmaktadr. Ayn tmceyi kifli uyumu salayacak
flekilde yeniden biimlendirirsek bu kez de yine dilbilgisi dfl olan *ben geldik
tmcesi ortaya kar. Bunun sebebi Trkede eylemlerin zneyle yalnzca kifli deil say bakmndan da uyumlu olmasn gerektiren ikinci bir uyum kuraldr. zne ben biimiyle tekil bilgisi taflrken eylem -k biimiyle oul bilgisi taflyamaz.
Dorusu, Ben geldim olmaldr. Aflada Trkede eylem ekimlerinde kullanlan
kifli ve say uyum eklerinin bir derlemesi verilmifltir:
Tablo 5.14
Eylem Uyum Ekleri:
Trke
-(I)yor,
-mIfl,
-(I/A)r,
-(y)ACAK
-mAlI
- ile
-DI,
-sA,
(y)DI, (y)sA
le
-A ile
Kofla
buyurum
Birinci tekil
-(y)Im
-m
-(y)Im
-(y)Im
kinci tekil
-sIn
-n / -nIz
-sIn
-sIn
-(O/ -(y)In(Iz)
nc tekil
-O
-O
-A /-sIn
-(O/ DIr
-sIn
Birinci oul
-(y)Iz
-k
-lIm
-(y)Iz
kinci oul
-sInIz
-nIz
-sInIz
-sInIz
-(y)In(I)z
nc oul
-lAr
-lAr
-lAr / -sInlAr
-lAr
-sInlAr
ekimsel ulamlar bakmndan daha kstl kodlamalar olan dilerden ngilizcede de eylemler zneleriyle benzer ekim iliflkisine girerler. nc tekil kiflinin genifl zamandaki ekiminde eylemdeki -s say-kifli eki zne grevindeki adn say-kifli ieriiyle uyumlu olmak zorundadr.
(34)
I walk
You walk
She walk-s
We walk
You walk
They walk
Ben yrrm
Sen yrrsn
O yrr.
Biz yrrz.
Siz yrrsnz.
Onlar yrrler.
nc tekil kifliyle snrl kalan bu uyum zellii en fazla olmak eyleminin ekimlerinde grlr: I am (ben ekimi), s/he / it is (o ekimi), we/you/they are (biz,
siz/sen, onlar ekimi).
Kifli ulam evrensel olarak birinci (konuflucu), ikinci (dinleyici) ve nc kifli
(dier) olmak zere z, say ulam ise ounlukta tekil-oul olarak ikiz blmlemeye urar. Baz diller birinci oul ekiminde dinleyiciyi de kapsayan konuflucu+dinleyici biiminde ileyici say eki ve dinleyiciyi dfllayan konuflucu+dierleri anlamn taflyan dfllayc say eki taflrlar. Baz dillerde de eylemler uyum ilifl-
117
kisi iinde olduklar adlarn kifli say zellikleri yerine veya bunlarn yan sra cins
zellikleriyle de uyum bilgisini kodlarlar (Anderson, 1985: 197-8)
(35)
Rusa
Tanja
sidel
Tanja
otur+ZAM-TEK-Dfi
Tanja pencereinin yannda oturuyordu.
-e
Djadja Vanja
sidel
u
Day Vanja otur+ZAM-TEK-ERL
yannda
Vanja Day pencerin kenarnda oturuyordu.
u
okna
yanna pencere
okna
pencere
Uyum, bir genin dilbilgisel

ulam zelliklerinin bir baflka
geyi biimbilimsel olarak
etkilemesi durumudur.
Grld zere eylemdeki sidel-sidele karfltl znenin eril-difli zelliine

koflut olarak kodlanmaktadr.
Eylem-zne uyumu gerektiren diller olduu gibi, eylem-nesne uyumu gerektiren diller de vardr.
(36)
Swahili
Ni-li-ku-ona
Ben-ZAM-sen-gr
Ben seni grdm.
Ni-li-m-ona
Ben-ZAM-onu-gr
Ben onu grdm.
(Givon, 1990: 68)
Afladaki tmce iftlerini eylemlerin tafld uyum zellikleri bakmndan
SIRA SZDE inceleyiniz.
Bulduunuz farkllklar zerinde dflnnz, sebeplerini aklamaya alflnz.
a. Mdr Bey geldiler mi?
bYazar sz edilen bu ayrm dikkate almayacaktr.
c. Zeynep Hanm, sizden bir randevu alabilir miyim?
d. Biz byle grdk, byle biliriz?
Eylemcil ekim 6: Olumsuzluk
15
fi N Emi?
LM
Mdr BeyDgeldi
Ben sz edilen bu ayrm dikkate
almayacam.
S O R U
Zeynep Hanm, senden randevu ala
bilir miyim?
DKKAT
Ben byle grdm, byle bilirim.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
N N
Her dilde, ifllevi olumlu dz tmcenin anlamn olumsuzlafltrmak olan belli sreler kullanlmaktadr. Bunlar tmce ve eylem bei dzleminde afladaki yntemAMALARIMIZ
lerden biriyle gereklefltirilebilir:
(37)
K rn.
T A Trke
P
a. Olumsuzluk biimi tmcenin tamamn tmle olarak alr;
deil:
Ali gelmifl deil.
b. Bir bamsz biimbirim eylem beinde kendisine ayrlan konumda kullanlr;
T E not
L E V know
Z Y O N Bilmiyorn. ngilizce not yardmc eylemden hemen sonra: I do
rum, Franszca ne ....pas eylemi arasna alarak: Je ne sais pas Bilmiyorum
c. Bir nek ya da sonek biimde baml biimbirim eyleme eklenir; rn. Trke -mA: gelmedi.
NTERNET
SIRA SZDE
Olumsuzluk, tmcenin
SIRA SZDE
anlamnn tmn ya da bir
blmn yadsmay
anlatan sretir.
Olumsuzluk gelerinin
AMALARIMIZ
biimi ve kapsam diller
aras ve dil ii deifliklikler
gsterir.
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
118
SIRA SZDE
Genel Dilbilim-I
16
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Afladaki dilde
biimi hangi yntemle kodlanmfltr?
SIRAolumsuzluk
SZDE
Erzja (Volga)
LM
Kund-an D fi N Eyakalarm
Kund-at
yakalarsn
Kund-y
S O R yakalar
U
a kund-an
a kund-at
a kund-y
yakalamam
yakalamazsn
yakalamaz
(Payne, 1985: 217)
Ute (Amerika)
DKKAT
Wuukay
alfl-BTMEMfiLK
alflyor SIRA SZDE
Ka-wuuka-wa-y
OLUMSUZ-alfl-OLUMSUZ-BTMEMfiLK
AMALARIMIZ
alflmyor.
(Givon, 1990: 66)
N N
K T A P
SIFAT VE BELRTELER
Sfatlar, boyut, flekil, renk, yafl, tat, koku, doku, nitelik gibi derecelendirilebilir
zellikleri belirten, ad bekleri iinde adn niteleyicisi: [byk] oda, [kare] oda,
TELEVZYON
[mavi] oda, [eski] oda, [ac] biber, [burcu] koku, [kaln] kumafl, [gzel] oda; eylem
bekleri iinde de yklemcil olarak ifllev gren szcklerdir: oda [byk], oda [kare], oda [mavi], oda [eski], biber [ac], koku [burcu], kumafl [kaln], oda [gzel]. Ad
N T gre
E R N E Tdaha snrl sayda ekime girerler. Trkede ise ekim eki alve eylemlere
mazlar. Dnya dillerinde rastlanan en belirgin ekim ulam derecelendirme ieren
karfllafltrma srecidir. Baz dillerde (ngilizce, Macarca) baml biimbirimlerle
ekleme baz dillerde de bamsz biimbirimlerle sralama biiminde gereklefltirilir (Trke, Franszca):
(38)
ngilizce
Macarca
Franszca
Duala
tall
magasa
jolie
kolo
uzun
uzun
hofl
byk
taler
daha uzun
magasa-bb
daha uzun
plus jolie
daha hofl
kolo buka
daha byk
Sfatlar niteleyici konumundayken bafl adn tafld durum, cins, say bilgisiyle
uyuma girerler. rnein, Franszcada petit garon kk ocuk biiminin oulu
petits garons kk ocuklar olarak gerekleflir. Say, sfatlara zg bir zellik
olmad halde, petit kk niteledii oul bafl adla garons ocuklar uyumlu
olmak zere -s ekini almfltr. Sfatlar ayrca yklemcil ge durumundayken de eylemlerin girdii ekimlere girebilirler: byk-tr, byk-t, byk-mfl, byk-se.
Trkede sfatlar ad olarak kullanlabildiinden adlarn ald ekimleri alrlar: byk-ler-den, byk-ler-in gibi. Ayrca, sfr tretim srecinden geip zarflaflarak eylemleri de niteleyebilirler: [hzl] konufltu, [abuk] yrd. Sfatlar niteleyici ifllevleri bakmndan belirtelerle benzeflseler de szdizimsel dalmlar bu iki szck
snfn birbirinden ayrr (bkz. Szdizim niteleri).
Belirteler sfatlarla ayn zelliklere sahip olup eylemleri, sfatlar ve belirteleri zaman, yer, yn, nitelik, durum ve derece bakmndan niteleyen szcklerdir.
Tmceleri niteleyen trleri de vardr: maalesef, iyi ki, belki, akas vb. Hibir ge
119
ile uyum iliflkisine girmedikleri iin bu ekleri almazlar. En belirgin zellikleri sfatlar gibi derecelendirme ekimine girmeleridir: talk [fast] hzl konufl, talk [faster]
daha hzl konufl, beautifully gzelce, more beautifully daha gzelce. Sfat ve
belirtelerin tafld bu ulam yalnzca derecelendirilebilir niteliklerin kodlanmasna izin verir: hamile, *daha hamile, single bekar, *more single *daha bekar, totally btnyle, *more totally *daha btnyle.
KAPALI KME SZCKLER
Sfatlar baz dillerde

niteledikleri adlarla uyum
iliflkisine giren, ou dilde
de derecelendirme ekimi
alan ak kme
szckleridir. Belirteler de
derecelenme zellikler
bakmndan sfatlara
benzeyen ak kme
szckleridir.
Kapal kme szcklerinden olan ve, ile, ama gibi balalar yaygnlkla ekime
girmedikleri iin farkl szck biimleri de yoktur. lgi kuran szckler olan ilgeler ise (ramen, kadar, gre, iin vb) genellikle ekime girmezler ancak Trkede
bunlarn bazlar adlarn oluflturduu bir alt ulamnda, adlarn ald ekimleri alrlar: altnda, nnde, zerinde, vb. Belirleyicilerden bazlar say eki alarak ekime
girerler: bu, flu o, bunlar, flunlar, onlar, this bu, these bunlar, that flu, those
flunlar. En yaln tanmyla ad yerine geebilen szckler olan adllar, ad gibi ifllev
grdklerinden adsl ekimlere girerler:
Durum: kifli adllar: ben, beni, bana, bende, benden, benim, ngilizce he o,
him onu, she o her onu
Say:
kifli adllar: ben-biz, sen, siz, o, onlar, I-we, he-they.
Uyum: dnflllk adl: kendim, kendin, kendi, kendimiz, kendiniz, kendileri,
myself, yourself, herself, himself vb.; ifltefllik adl: birbirimiz, birbiriniz,
birbirleri.
Cins:
ngilizce he o-eril, she o-diflil; Hausa (Nijerya) kai 2. tekil kifli-eril,
ke ikinci tekil kifli diflil
rneklerde yanstld gibi, adllarn snflandrlmasnda dnya dillerinde genellikle konuflucu, dinleyici ve bir nc taraf gsteren l bir ayrma gidilir.
Bu ayrmdan birinci, ikinci ve nc kifli adllar ortaya kar. Bunlardaki tekiloul karfltln yanstan[.20] say ekimi de eklendiinde Trkenin adl dizgesinde olduu gibi alt eflit karfltl ieren bir ekim dizgesi oluflur.
1. Kadn haklar savunucusu bir grup, Trkede cinsiyetsiz olarak kullanlan
SIRA SZDE o adl yerine yalnzca kadnlara zg olacak baflka bir adl yaratp, bunu kullanma ve yaygnlafltrma niyetindedir. Sizce bu plan ne kadar baflarl olur? Tartflnz.
D fi N E L M
2. E
3. Trkede eylem eklerinin hangi srada kullanldn afladaki rnekten yola karak
S O R U
gsteriniz.
Dayanfltrlmadlar (Lewis, 1967: 152)
Kapal kme, geleri snrl

ya da deiflmez olan szck
kmesidir.
17
DKKAT
Btn bunlardan ne rendik? Bu bilgiler nerede ve nasl iflimize yarar?

Tmce en yaln biimiyle bir konu ve bu konuya iliflkin bir yorum olarak taSIRA SZDE
nmlanabilir. flte tmcenin bu anlamsal ifllevi dile yansyan temel
snflandrmay
da gsterir: ad-eylem. Dier szck snflar byle olmasa da, ad ve eylem ayrm
evrensel bir snflandrmadr (Schachter, 1985: 7). Kabaca, adlar tmcelerin konuAMALARIMIZ
larn, eylemler de bu konulara iliflkin yorumlar yanstan paralardr. Varlklar
gstermek iin kullanlan adlar, bunu yaparken de onlarn saylar (tekil-oul), bir
takm zellikleri (eril-diflil-yansz, canl-cansz, insan-hayvan) Kve nasl
T A P bir hareket
iinde olduklar (eylemi yapan, eylemden etkilenen, eylemi birisi iin yapan, bir
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
120
Genel Dilbilim-I
yere giden, bir yerden gelen vb) bilgisini de verir. flte btn bunlar say, cins, durum olarak snflandrdmz adsl ekimlerle yaplr ve bir szcn ad olarak snflandrlmasnn biimbilimsel ltlerini yanstr. Yani bir szck ad ise bu ulamlar da zerinde taflmaldr. Eylemler konuflmann konusunu oluflturan adlara iliflkin bir yorum yapmak zere kullanldklarndan, adn hareketi ya da olufluna dair
bilgiler verir: zaman (zaman), nasl gereklefltii (grnfl: hareketli mi, duraan
m, bitti mi, ortasn da m vb.), yalnz m, baflka kifliler ya da nesneler beraberinde
mi (at: geiflli-geiflsiz), yorumun gvenilirlii (kip: olgusal, tahmin, olaslk, vb.).
Demek ki, bu bilgileri zerinde taflyan bir szck de eylem olarak snflandrlacaktr. Ad ve eylemlerin ifade ettii konu ve yorumlar eflitli bakmlardan nitelendiren szckler de sfat ve belirtelerdir. Bunlar gsterdikleri niteliklerin ne oranda yanstldndan sz ederler ve ekimlerinde stnlk, en stnlk gibi derecelendirme bilgisi verirler. Demek ki, sfat ve belirtelerin ayrc snfsal zellii de
derecelendirme ekimini taflmalardr.
flte biimbilimsel ulamlardan btn bunlar reniyor ve bu bilgileri szck snflandrmada etkin bir biimde kullanyoruz. Peki ama btn dillerin biimbilimsel yaps ayn m? Btn diller byle zengin ekimsel esneklie elveriflli mi? nite
iindeki tartflmamzda da yer yer deindiimiz gibi baz diller bu bilgileri kodlamak iin biimbilimsel deil, szdizimsel yntemleri kullanrlar. Byle dillerde ise,
bu ifllevleri, szckler arasnda ilgi kurmaya yarayan kapal kme szckleri yerine getirirler (Schachter 1985: 24).
121
zet
N
A M A
N
A M A
Adsl ekim ulamlarn listeleyip aklayabilecek.

Dnya dillerinde yaygnlkla grlen, adsl ekimler say, cins, durum ve uyumdur. Adlar say
ekimi alp almamalarna gre saylabilen-saylamayan, cins ulamnn donatt bilgilere gre erildiflil-yansz, canl-cansz, insan-hayvan altulamlarna ayrlrlar. Dilbilgisel ulamlar olan durum
ve uyum eklerine gre de tamlayan-tamlanan,
zne, nesne, dolayl tmle biiminde grevlendirilirler.
Eylemcil ekim ulamlarn listeleyip aklayabilecek.
Dnya dillerinde yaygnlkla grlen eylemcil
ekimler zaman, grnfl, kip, at, uyum ve
olumsuzluktur. Zaman ekiminden, eylemin temel alnan bir gnderim noktasna gre gemifl,
flimdi, gelecek biiminde kodlandn; grnflten ise eylemin bu farkl zaman noktalarnda nasl gereklefltiini reniyoruz: srerli, srersiz,
bitmifl, bitmemifl, ilerleyici, alflkanlk gibi. Kipten, konuflucularn her zaman olgusal gereklerden deil, olaslk, tahmin, ykmllk ve zorunluluklardan sz ederek deerlendirmeler yaptn anlyoruz. at ulamndan da afladaki sorularn yantlarn bularak eylemin geiflli mi geiflsiz mi olduunu gryoruz: Tmcede birincil
katlmcy saptamak gerekli mi? (etken at: dv),
tmcede ikincil katlmcy belirtmek daha m ncelikli? (edilgen at: dv-l), birincil ve ikincil
katlmclar zdefl mi? (dnfll: dv-n), birincil
katlmc, eylemi gereklefltirirken bireylerinin
birbirini etkiledii bir grup mu? (ifltefl: dv-fl),
eylem gerekleflirken araclar kullanlmfl m? (ettirgen: dv-dr). Eylemdeki uyum ekiminden
de znenin hangi kifli (birinci, ikinci, nc) ve
ka kifli (tekil, oul) olduunu anlyoruz.
N
A M A
N
A M A
Sfat ve belirtelerin ald ulamlar listeleyip

aklayabilecek.
Sfat ve belirteler derecelendirme ekimine, sfatlar ise bunun yan sra niteledikleri adlarla say ve cins uyumuna girerler.
Kapal kme yelerine iliflkin ulamlar listeleyip
aklayabilecek.
Kapal kme szcklerinden bala ve ilgeler
ounlukla ekime girmezler ve bu yzden farkl szck biimleri bulunmaz. Adllar say, kifli,
durum; belirleyicilerden bazlar da say ekimine girerler.
122
Genel Dilbilim-I
Kendimizi Snayalm
1. *Kitaptanyor kelimesinin dilbilgisi dfl bir yapda
olmasnn nedeni afladakilerden hangisidir?
a. Uyum kuralna aykrdr.
b. Grnfl eylemcil bir ulamdr.
c. Kitap saylabilir bir addr.
d. Tmce bitmifllik kipi gerektirir.
e. Durum ulam grnflten nce kullanlmfltr.
6. Afladaki rnekte hangi ulam tr kullanlmfltr?

Franszca
le
livre
BELRLEYC
kitap
kitap
2. Afladakilerden hangisi uyum ulam alr?

a. birbiri
b. gre
c. hzlca
d. ile
e. ?
le-s
BELRLEYC-O.
kitaplar
a. say
b. uyum
c. say - uyum
d. cins
e. cins-uyum
3. Afladakilerden hangisi dilbilgisel durum ulam taflr?

a. ocuk kendini srd.
b. ocuk yatandan dflt.
c. ocuk yatana gitti.
d. ocuk kendine yer yapt.
e. ocuk kendi kald.
7. Afladakilerden hangisi adsl say ierir?

a. Solard.
b. Soldular
c. Gzlere
d. Uygular
e. Gzlerler
4. Mdrle tanfltrlmfl.
Hangisi yukardaki tmcenin grnfl ulamn verir?
8. Ettirgen at ulam ile yaplan kopar-, kurut-, doldur,

kaynat eylemlerinde ek nasl bir etki yaratmfltr?
a. edensiz edilgen yapmfltr
b. geiflli eylem yapmfltr
c. temel ye saysn azaltmfltr
d. temel ye saysn artrmfltr
e. (b) ve (d)
a.
b.
c.
d.
e.
edilgen
bitmifllik
gemifl
kantlanabilirlik
ykmllk
5. Bu kolye senin olmal tmcesindeki anlam bulanklnn nedeni afladakilerden hangisidir?

a. zaman
b. grnfl
c. at
d. kip
e. uyum
livre-s
Kitap-O
9. Afladakilerden hangisi her zaman tekil-oul karfltl taflmaz?

a. Ksa srede arkadafl edindi.
b. Ksa srede bir arkadafl edindi.
c. Ksa srede arkadafllar edindi.
d. Ksa srede birok arkadafl edindi.
e. Ksa srede iki arkadafl edindi.
10. bitirebilir
Yukardakidaki eylem hangi ulamlar taflmaktadr?
a. at+kip+uyum
b. at+zaman+kip+uyum
c. zaman+at+kip+uyum
d. kip+zaman+uyum
e. zaman+kip+zaman
123
Okuma Paras
Sanat Ayfle Erkmen, Evde alflmasyla, bu nitemizde deindiimiz ekim eklerinin dilsel zenginlie katksna dikkat ekerken (bkz. Fotoraf 5.1), Yusuf otuksken de afladaki yazsnda eklerin deil ama dilsel
birimlerin anlatmda gereince kullanlmasndan sz
ediyor. Ek ya da szck ya da dilsel birim, btnyle
dil donammz oluflturan bu geler, bu muhteflem dizge, dikkat ekmeye demez mi?
KA SZCKLE KONUfiUYORUZ?
retmenlik yaflamm boyunca pek ok insan (retmen, renci, arkadafl, dost vd) bana dille ilgili sorular
yneltmifltir. Bunlar bildiimce, bilmediklerimi ise renerek yantlamaya alfltm. Ancak hibir bilimsel ve
dilsel temeli olamayan kimi yarglarla da karfllafltm.
Zaman zaman da hayli sinirlendiim oldu. flte bunlardan birka tanesi:
Trkede szck says az, Trkenin terim retme olanaklar snrl, bu dille ne edebiyat ne de
bilim yaplabilir.
Zaten yeterince okuma -yazma eitimi almamfl
bir halkz, dilimizden yabanc szckleri de atarak yz befl yz kelimelik bir kabile dili haline getirdiler dilimiz. Gnlk konuflma dilindeki
yetersizliimiz bizim kltrszlmz ayna
gibi gsteriyor!...
nsanlarmz gnlk konuflmada 300-500 szckle konufluyor. Kltr dzeyi dflk kesimlerde
bu say 100e dflyor.
Bu yaz kapsamnda son grfl deerlendirme konusu
yapmak, insanlarmzn gnlk konuflma dilinde ka
szck kullandklarn tartflmak istiyorum.
...
Szck Says Yeterli mi?
fiyle bir soru geliyor akla: Sylemindeki szck says
bir yazarn yetkinliini gsterir mi? fiu bir gerektir: Sylemde yalnzca szck says belirleyici deildir, belki
szck says en sonlarda yer alr. nemli olan yazarn
dflncelerini, duygularn, tasarmlarn hayallerini, gzlemlerini, beklentilerini vd dorudan/dolayl yoldan aktarabilecei bir anlatm biimini oluflturabilmesi. Szckler bu etkinliin birer yap tafldr ancak. Yazarn
kavram dnyasnn zenginliinin doal olarak szlne de yansdn unutmadm belirtmek isterim. Sylemi de bundan olumlu ynde etkilenir kuflkusuz. Ancak kimi yazlarda grdmz gibi, ok fley yazp da,
hibir fley sylememe bu balamda hayli dikkat ekicidir. Byle bir durumda yazar, szck saysnn okluu
kesinlikle kurtaramaz. letiflimde szck says deil, bildirimin ieriinin anlatm dzleminde eksiksiz kurulmas ve uygun yntem ve aralarla iletilmesi esastr.
yle sanyorum ki nemli olan, dilin bireylerin ve toplumun gereksinmelerine karfllk verme zellii, yeteneidir. Bireyler dilin olanaklaryla iletiflim kurabiliyor, anlaflabiliyorlarsa bu nemli bir etkendir. Ancak, dil gereksinmeleri karfllamad durumlarda yeni kavramlar, yeni
szckler, yeni anlatm olanaklar arayflna ynelinir. Bu
da dilin sz varln zenginlefltirir. Konuflmac da bunlar gereksinmeleri orannda alr ve sz daarcna katar.
Bir de flunu sylemek istiyorum: Her dil en az abayla
en ok fleyi anlatmay /dilde tutumluluk ilkesi) ilke edinir. Bu durum Trkede de grlr. Birey az szckle
meramn anlatabiliyorsa, szck saynn azlna dikkati ekip dili ksr bir olarak grp gstermenin bir anlam olmadn dflnyorum. nemli olan zck saynn azl ya da okluu deildir. Anlatlmak istenilenlerin, tam ve doru olarak aktarlmasna yarayacak
dilsel birimlerden yeterince, gereince yararlanp yararlanamadr. Kimi durumlarda ksa anlatmlar, bol szckl, parlak, ssl psl anlatmlara gre daha etkili,
daha arpc olabilmektedir. Diyesi flu: Szck saysna
taklp kalmayalm. Ancak anlatm zenginliinin sylemi de zenginlefltirdiini unutmayalm.
Trkenin 500 szcklk bir kabile diline dnfltrldn ileri srenlerin uzmanlk alan okluk dil deil,
dil dflnda bir alan. Kimdir bunlar? Kimi (tutucu, ilerici)
yazarlar, kimi gazeteciler, kimi edebiyatlar, Trk dili
ve edebiyat renimi grmesine karfln, dilin ifllevlerini bir trl anlayamamfl kimi dil ve edebiyat arafltrmaclar ve onlarn mezleri... Bunlar bir gerei daha
gremiyorlar. O da flu: Herkesin kulland ortak/genle
dil (Dilbilim kurucusu F. Saussure buna dilin toplumsal yanna dil diyor.) ile bireyin kulland dili (Saussure buna dilin bireysel yanna sz diyor.) birbirine
karfltryorlar. Trke, 2000 yllk tarihinde, kurulufl dnemi dflnda, herhalde hibir zaman 500 szcklk bir
kaile dili durumuna dflmedi. evre uluslar ve kltrlerle kaynaflrken onlardan etkilenip iine pek ok szck ald, dahas bunlarn saysnn % 70leri bulduu
dnemler oldu, ancak hibir zaman kimliini yitirmedi.
nk halk kendi diline her zaman sahip kmasn bilmifltir. Bireylerse kimi gn 200 szckle gn geirir,
gn gelir birka bin szcklk bir konuflma serveni
yaflar. Okuduka, dnyas zenginlefltike, kavramsal
bellei gelifltike, dili doru, kurall ve gzel kullanma
konusunda bilinci pekifltike, gnlk konuflmalarnda
da kulland szck saysn artracaktr.
Szvarl Nedir, Anadolu Trkesinin Szvarl,
Birey Ka Szckle Konufluyor alt bafllklarn ieren
yazn tamam iin:
otuksken, Y. (2002) Trke zerine: Denemeler ve
Elefltiriler. stanbul: Papatya Yaynclk.
124
Genel Dilbilim-I

1. b
2. a
3. a
4. b
5. d
6. a
7. c
8. b
9. a
10. a
Yantnz yanlfl ise Grnfl konusunu yeniden gzden geiriniz.

Yantnz yanlfl ise Kapal Kme: Adllar konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Durum konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Grnfl konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Kip konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Say konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Adsl Uyum ve Eylemcil
Uyum konularn yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise at konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Say konusunu yeniden
gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Eylemcil Ulam konusunu

Sra Sizde 1
Dilbilgisel cins
lanmalar (b) ve (c) deki rneklerin kuraldfllndan da

anlafllaca zere yeterli olmamfltr. (a) da, yalnzca
kk ve uyum ekinin de buna yetmediini gstermifltir.
(d) deki sralamann alternatifini kullanrsak kk+I.Grup
Eylem+uyum git+ti+m biimindeki dilbilgisel yapya
ulaflrz. Demek ki, en kk ekimli eylem bei kke
I. Grup Eylem eklerinden biriyle, uyum ekini bu srada
eklemek yoluyla oluflturulmaktadr. Dier birleflimler
iin baz olaslklar ise: gitmiflti, gidiyordu, giderdi, gidecekti, gitmiflmifl, gidiyormufl, gidermifl, gidecekmifl
vb. Demek ki, bu ekler ayn kkle kullanldnda, nce I. Grup Eylemleri, sonra da II. Grup eylemleri kullanma zorunluluu vardr. Dier kifli ve say ekimleriyle btn birleflme biimlerini karmaya alflnz.
Sra Sizde 5
Eylemlerin ikisi de gemiflte olduu iin (b) deki chanter flark sylemek eylemindeki ekimsel farkllk eylemin zaman konusunda deil, zaman iindeki alm
konusunda bir karfltlk gstermektedir: gelme eylemi
iin bir arka plan oluflturmaktadr. yleyse, (a) gemifl
zaman, bitmifllik grnfl (b) gemifl zaman, bitmemifllik grnfl bilgisi taflmaktadr.
2.
grnfl
Sra Sizde 2
Adlar zgeiflli-yaln, adllar yaln-belirtme ekimine giriyor.
bitmifllik
-DI, - mfl
Sra Sizde 3
1. a. paracl durum, b. ara durumu
2. belirtme -(y)I, ynelme -(y)A, kalma -DA, kma DAn, tamlayan -(n)In
bitmemifllik
alflkanlk
-(A/l)r, -(l)yor, -(A/I)rdI, -(l)yordu
srerli
ilerlemesiz
-(y)DI
ilerlemeli
-(I)yor, -(I)yordu
Comrie (1976: 25) temelinde

Sra Sizde 4
1. Gemifl -DI, -mIfl
Gemifl-dfl -(I)yor, (A/I)r, (y)AcAK
2. nce bu rneklerin neden dilbilgisi dfl olduklarn
anlamaya alflalm.
a. *git-im
b. *git-idi-m
c. *git-im-idi
d. *git-im-di
kk+uyum
kk+II:Grup Eylem+uyum
kk+uyum+II. Grup Eylem
kk+uyum+I. Grup Eylem
En kk ekimli eylem bei iin II. Grup Eylemin

uyum ekiyle dnflml olarak farkl konumlarda sra-
Sra Sizde 6
1. (a) Sonulu tamamlk: hala orada
(b) Deneyimsel tamamlk: en az bir kez Amerikaya gitti
2.
Bitmemifllik / ilerlemeli
Ne yapyorsun? ocuk
lara masal anlatyorum.
Ne yapyordun? ocuk
lara masal anlatyordum.
Ne yapardn? ocuklara
masal anlatrdm.
Bitmifllik Ne yaptn? ocuklara masal anlattm.
Ne yapmfl? ocuklara masal anlatmfl.
Her akflam ocuklara

masal anlatrm.
Her akflam ocuklara ma
sal anlatyorum.
Her akflam ocuklara ma
sal anlatrdm.
Bitmemifllik / ilerlemeli Ne yapyorsun? ocuklara
masal anlatyorum.
Bitmemifllik / alflkanlk
Sra Sizde 7
1. Fasu: birinci el dorudan kant grsel; Koasati: birinci el dorudan kant iflitsel; Tuyuca: birinci el dorudan kant hissedilebilen; Trke: ikinci el dolayl
kant: baflka bir kaynaktan duyulmuflsa sylenti, bir sonu olaydan yola karak, rnein Ahmetin arabasnn
yerinde olmadn grerek sylenmiflse karm.
2. -mIfl biimbiriminin kantlanabilirlik eki olarak kullanm, konuflucunun eylemin hibir boyutuna tank olmamasn, olayn btnyle alg dfl olmasn gerektirir.
Bu yzden, atefl lme eylemiyle konuflucu olaya tank
olduundan, bebek hastaymfl diyemez. Buna karfllk,
Bebein atefli kmfl diyebilir; nk konuflucu atefl kma eyleminin hibir boyutuna tank olmamfl ya da bu
srecin hibir blmnde yer almamfl, yalnzca sonucunu gzlemlemifltir.
Sra Sizde 8
-mIfl ve -DIr biimbirimlerinin her ikisi de veri-kaynakl
belirticilerdir; ancak gereklik dayana -mIfl iin olgusal,
-DIr iin kavramsaldr (Aksu-Ko, 2000: 18).
mIfl bulduklarm dorultusunda Xi ileri sryorum.
-DIr var olan bilgilerim dorultusunda Xi sylyorum.
Sra Sizde 9
Bir konuflucu (b) yerine (a) daki tmceyi kullanmay
seerse elinde (b)yi ileri srecek kadar anlamn dorulayacak bilgi yok demektir. Aralarndaki fark afladaki gibidir:
(a) Olaslk: Grkann hasta olduunu bilmiyorum
ama olma olasl var.
(b) Gereklilik: Grkann Ecemin kardefli olduu
zihnimde kaytl bir bilgi deil
ama elimdeki verilerden kabilecek en mantkl sonu olarak sylyorum.
Oysa (c) seilirse kip ulam taflmad iin nermenin
gerek-dfll sz konu deildir. Konuflmac hibir znel tutum sergilemeden yansz bir aktarmda bulunmaktadr.
125
Sra Sizde 10
(a) ykleme kipi izin (izin veriyorum bir dilim daha
alabilir)
bilgisellik kipi olaslk (doyduunu sanmyorum,
bir dilim daha alabilir)
(b) ykleme zorunluluk (Konuflurken kibar olmal)
Bilgisellik mantksal gereklilik (Bu aileden yetifltiine gre kibar olmal)
Sra Sizde 11
YANIT: olabilir: olas bir yarg (zayf olaslk)
olacak: mantkl bir yarg (orta)
olmal: tek olas yarg (gl gereklilik)
Sra Sizde 12
i. (a) etken, (b) ve (c) edilgen. (c) nin sra dfll
klc ilge bei X tarafndan n bir klc gerektirmesindendir. Rzgar kapy aar ancak eylemin bilinli klcs deil sebebidir. (bkz. Anlambilim, adlarn anlamsal rolleri)
ii. Edensiz edilgen [+NSAN] zne gerektirir.
Sra Sizde 13
rneklerin nde de yzeydeki zneler eylemden etkilenen rolndedir. zne edilgen yapda dflsal bir klc tarafndan, dnfll yapda znenin kendisi tarafndan ve ifltefl yapda da znenin eylem orta tarafndan
etkilenir. Bylece, bu tmcelerde zne olan Ecem
durumda da aranmfl demektir.
Sra Sizde 14
1. Biimbilimsel
Sra Sizde 15
Birinci grupta uyum kurallar kodlanmad halde ortaya kan tmceler dilbilgisi dfl deildir. Bunun sebebi,
Trkenin baz edimsel anlamlar aktarmak amacyla
uyum kurallarnn esnetilmesine elveriflli olmasdr. Bu
rneklerde srasyla sayg, zenlilik, incelik, alak gnllk yanstmak amac gdlerek (a) da 3. tekil yerine
3. oul, (b) de birinci tekil yerine, nc tekil, (c) de
ikinci tekil yerine ikinci oul (d) de birinci tekil yerine
birinci oul ekleri seilmifltir.
Sra Sizde 16
Erzja dilinde olumsuzluk {a} bamsz biimbirimin eylemden nce konumlanmasyla kodlanmaktadr. Ute
dilinde ise eylemden nce ve sonra konumlanan baml biimbirimlerle gsterilmektedir.
126
Genel Dilbilim-I
Sra Sizde 17
1. Bu plann baflarl olmas uzak bir olaslktr. nk adllar kapal kme yeleridir ve bunlar ak
kmelerden ayran en nemli zellik retken olmamalar ve yeni yeler almamalardr.
2. dnflllk+ifltefllik+ettirgen+edilgen+olumsuzluk+ZGK+uyum
(ZGK=zaman, grnfl, kip)
Kaynaklar
Aksu-Ko, A. (2000) Some aspects of the acquisition of
evidentials in Turkish. L.
Johanson & B. Utas (yay. haz.), Evidentials: Turkic, Iranian and Neighboring Languages. Berlin: Mouton
de Gruyter.
Anderson, S. R. (1985) Inflectional morphology. Shopen, T. (yay. haz.) Language Typology and Syntactic Description, vol 3: Grammatical categories and
the lexicon. Cambridge: CUP.
Blake, B. J. (2001). Case. Cambridge: CUP.
Bybee, J. (1985). Morphology. Amsterdam: John Benjamins.
Bybee, J. & Fleischman, S. (1995) Modality in Grammar and Discourse Amsterdam: JB
Chafe, W. (1986). Introduction. W. Chafe & J. Nichols
(yay. haz.) Evidentiality: The Linguistic Coding of
Epistemology. Norwood, NJ: Ablex.
Chung, S. & Timberlake, A. (1985). Tense, aspect, and
mood. T. Shopen (yay. haz.), Language Typology
and Syntactic Description, III: Grammatical Categories and the Lexicon, pp. 202-258. Cambridge: Cambridge University Press.
Comrie, B. (1985) Tense. Cambridge: CUP.
Comrie, B. (1976) Aspect. Cambridge: CUP.
Corbett, Greville G. (2001) Number.Cambridge: CUP.
Croft, W. (1990). Typology and Universals. Cambridge:
Cambridge University Press.Cruse,
Demircan, . (2003) Geifllilikin Trke yorumu. G.
Knig, N. Bykkantarcolu, F. Karahan (yay. haz.),
XVI. Dilbilim Kurultay Bildirileri. Ankara: Hacetepe niversitesi Yaynlar.
Givon, T. (1990) Syntax: A functional-Typological Introduction. Amsterdam: JB.
Gksel, A. & Kerslake, C.(2005) Turkish: A Comprehensive Grammar. New London: Routledge.
Haiman, J. (1983) Iconic and economic motivation, Language 59 (4), 781-819.

Hockett, C. F. (1958) A Course in Modern Linguistics.
New York: Mc Millan.
Hudlleston, R. & Pullum, G. K. (2002) The Cambridge
Grammar of the English Language. Cambridge: CUP.
Huddleston, R. (1990) English Grammar. Cambridge:
CUP
mer, K., Kocaman, A. & zsoy, A. S. (2011) Dilbilim
Szl. stanbul: Boazii niversitesi Yaynevi.
Katamba, F. (1993) Morphology. London: Mc Millan.
Knecht, L. E. (1985) Subject and Object in Turkish, MIT,
Doktora Tezi.
Korkmaz, Z. (2003) Trkiye Trkesi Grameri: fiekil Bilgisi. Ankara: TDK.
Kornfilt, J. (1997) Turkish. London: Routledge.
Kuruolu, G. (1990). Reciprocal constructions in Turkish. B. Rona (yay. haz.). Current Issues in Turkish
Linguistics. Ankara: Hitit Yaynevi.
Lewis, G. (2000) Turkish. Oxford: OUP.
Cambridge: CUP.
Mushin, I. (2001) Evidentiality and Epistemological
Stance. Narrative Retelling.
Philadelphia: John Benjamins Publishing Company,
Papafragou, A. (2000) Modality: Issues in the SemanticsPragmatics Interface. Amsterdam: Elsevier.
Palmer, F. R. (1990). Mood and Modality. Cambridge:
Cambridge University Press.
Payne, J. R. (1985) Negation. Shopen, T. (yay. haz.)
Language Typology and Syntactic Description, vol
1: Grammatical categories and the lexicon. Cambridge: CUP.
Saussure, F. D. (1959) Course in General Linguistics,
(ev. Wade Baskin), New York: McGraw-Hill Book
Company.
Savaflr, . (1986) Habits and abilities in Turkish. D.I.
Slobin ve K. Zimmer (yay. haz.), Studies in Turkish
Linguistics. Amsterdam: JB.
Schachter, P. (1985) Parts-of-Speech Systems. Shopen,
T. (yay. haz.) Language Typology and Syntactic Description, vol 1: Grammatical categories and the lexicon. Cambridge: CUP.
Schroeder, C. (1999) The Turkish Nominal Phrase in
Spoken Discourse. Wiesbaden:
Harrossowitz.
Shibatani, M. (1985) Passives and related constructions:
a prototype analysis Language, 61 (4), 821-848.
127
nternet Kaynaklar
Slobin, I. D. & Aksu-Ko, A. (1982) Tense, aspect and
modality in the use of the Turkish evidential. P.J.
Hopper (yay. haz.). Tense-aspect Between Sematics
and Pragmatics. Amsterdam: JB.
Steel, S. (1978) Word order variation: A typological
study. J. H. Greenberg et al (yay. haz.) Universals of
Human Language, IV: Syntax. Stanford, California:
Stanford University Press.
Stump, G. (2004). Inflection. Andrew Spencer ve Arnold M. Zwicky (yay. haz.), Handbook of Morphology .Oxford: Blackwell.
Taylan, E. (1996). On the parameter of aspect in Turkish. A. Konrot (yay. haz.). Proceedings of the sixth
international conference on Turkish linguistics. Eskiflehir: Anadolu niversitesi.
Taylan, E. (1997). Trkede grnfl, zaman ve kiplik
iliflkisi: -DI biimbirim. XI. Dilbilim Kurultay Bildirileri. Ankara: ODT Eitim Fak. Yabanc Diller Eitimi Blm.
Tura, S. (1984) -DIR in modern Turkish. A. Aksu-Ko &
E.E. Taylan (yay. haz.) Proceedings of the Turkish
Linguistics Conference. stanbul: Boazii University Publications.
Underhill, R. (1976). Turkish Grammar. Cambridge,
Mass: MIT Press.
Willet, T. L. 1988. A cross-linguistic survey of the grammaticization of evidentiality. Studies in Language,
12. 51-97.
Yavafl, F. (1980). On the meaning of tense and aspect
markers in Turkish. University of
Cansas, Doktora Tezi.
http://wals.info/
Dahl, . and Velupillai, V. Perfective/Imperfective Aspect In: Dryer, Matthew S. &
Haspelmath, Martin (eds.)The World Atlas of Language
Structures Online. Munich: Max Planck Digital Library, chapter 1. Available online at http://wals.info/chapter/65
Accessed on 2011-06-11.
Dryer, M. S. 2011. Coding of Nominal Plurality. In: Dryer,
Matthew S. & Haspelmath,
Martin (eds.) The World Atlas of Language Structures
Online. Munich: Max Planck Digital Library, chapter
33. Available online at http://wals.info/chapter/33
Accessed on 2011-06-11.
Kibort, Anna & Greville G. Corbett. Gender. Grammatical Features. 7 January 2008. http://www.grammaticalfeatures.net/features/gender.html.
Smith, Carlota. 2005. Time with and without tense. Paper presented at the International Round Table on
Tense and Modality, Paris, December 2005. Available at: http://uts.cc.utexas.edu/~carlota/papers/Paris%20article%208-18-06.pdf
GENEL DLBLM-I
Amalarmz
N
N
N
N
N

Szdizime iliflkin genel kavramlar tanmlayabilecek,
Dilbilgisi terimini ve dilbilgisi trlerini aklayabilecek,
Szdizimin amalarn sralayabilecek,
Douflu ve Deneyselci yaklaflmlar aklayabilecek,
Evrensel Dilbilgisini (ED) aklayarak ilke ve deifltirgenlere rnekler verebileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Szdizimi
Dilbilgisi: Kural koyucu ve
betimleyici dilbilgisi
retici dilbilgisi
Evrensel Dilbilgisi
Edin ve edim
Doufltanclk ve deneyselcilik
Evrensel Dilbilgisi, ilke ve
deifltirgenler
indekiler
Genel Dilbilim-I
Szdizim
SZDZM NEDR?
DLBLGS
RETC DLBLGS
DOUfiTANCILIK VE
DENEYSELCLK
EVRENSEL DLBLGS (ED)
Szdizim
SZDZM
Bu nitedeki amacmz dilbilimin temel alt alanlarndan biri olan szdizimi ve buna iliflkin kavramlar tantmaktr.
SZDZM NEDR?
Szdizim, dilbilimin tmce ve tmcenin iindeki elerin yapsn inceleyen alt daldr. Szdizimin arafltrma alan tmce ve tmceyi oluflturan beklerin i yapsdr.
Tmce tesindeki dil kurallar szdizimin alan dflndadr.
nsan dili, karmaflk yapsnn altnda her dzlemde yani ses, biim, tmce,
anlam ve metin dzlemlerinde son derece dizgesel (sistematik) kurallar zincirinden oluflmaktadr. Bu nedenle, dilbilimciler, dil verilerini incelerler; bu verilerde gzlemlenen rntleri ortaya kartr ve genelleme yaparak dilin kurallarn aklamay hedeflerler. Ana dili konuflucusu sesleri, szck, bek ve tmceleri dildeki kurallar erevesinde kullanr. Bir baflka deyiflle dil belirli kurallar
ile kstlanmfltr. Dilbilgisi yaplanmasnda biimbirimlerden szck, szcklerden bek, beklerden tmce oluflturulur. Tmcelerin bir araya gelmesi ile metin oluflur. Bu kurallarn her biri dilbilimin farkl alt alanlarnn inceleme konusunu oluflturur.
Dilin yapsn belirleyen bu kurallar olmasayd, anadilimizi iki yl kadar
ksa bir zamanda renmemiz mmkn olamazd. yleyse dilleri renmemizi
olas klan unsurlardan biri dilin bu kurall dizgesidir. Bunun yan sra insanlar
ana dillerinde kullanlmas olas olan ama daha nce hi duymadklar sonsuz
sayda farkl tmceler retebilmekte ve bu flekilde retilen tmceleri anlayabilmektedirler. Ana dili konuflucularnn bylesine sonsuz saydaki olaslklardan
yepyeni bir tmce retebilmesi ve anlayabilmesi kurallar sayesinde mmkn olmaktadr. Bunun yan sra anadili konuflucusunun dilindeki tmcelerin hangisinin dzgn, (dilbilgisel) hangisinin bozuk, (dilbilgisi dfl) olduuna iliflkin sezgileri vardr.
Ana dili konuflucular hi duymadklar tmceleri anladklarna ve retebildiklerine gre insan zihninde bu szdizim kurallar yer almaktadr. Bu nedenle,
ana dili Trke olan kifliler Trkede pek ok tmceyi, rnein edilgen yapy
sorunsuzca kullanabilirler. Ancak, bu kiflilere edilgen yapnn kurallarn sorduunuzda bu kurallar ak bir biimde dile getiremeyebilirler. yleyse, konuflucunun anadilindeki tmce ve bek kurallarna iliflkin bilgisi, bilinli ve dile d-
Szdizim, tmcenin iindeki

szcklerin bek ve
beklerin de tmce
oluflturmak iin hangi
kurallar erevesinde
ifllediini ve dizilimlerini
inceleyen dilbilim alt daldr.
130
Genel Dilbilim-I
Edin, anadili
konuflucusunun zihninde
bulunan tmce oluflturma
kurallarn ieren bilinli
olmayan ve soyut bilgidir.
Edim: anadili
konuflucusunun rettii
somut dil. Edim, yazl ve
szl dilde konuflucu ve
yazarlarn rettii dildir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
klebilen bir bilgi deildir. Yani, konuflucular ak ve kesin biimde bu kurallar formllefltiremezler. Her konuflucunun tmcelerin dzgn veya bozuk olduuna ynelik sezgilerini de ieren zihninde bulunan bu soyut ve farkndaln
altndaki kurallar zincirine Amerikal dilbilimci Chomsky edin adn vermifltir.
Chomsky, edin kavramn edim kavram ile kyaslamfltr. Edin soyut biliflsel
dilbilgisi; edim konuflucunun rettii yazl ve szl dildir. Edin saf, przsz,
hatasz; edim ise hata dolu olabilir. Konuflucular, ok yorgun, hasta ve uykusuz
olabilirler; bu yzden kekeleyebilir, yanlfl bafllang yapabilir, tmcelerine yeniden bafllayabilirler. Bellek kstllklar nedeniyle tmcenin sonuna geldiklerinde tmcenin bafln unutabilirler; kullanacaklar szckleri unutabilirler; tmceyi yeniden kurmay deneyebilirler. Dolaysyla, edim hata ve eksikler ierebilir. Edim somuttur: Bir konuflma kaydedilebilir, bir yaz kda dklr. Edin
ise edimdeki hatalardan arnmfl, soyut zihinsel kurallar zinciridir. Chomsky,
edin ve edim kavramlarn, 20. yzyl bafllarnda yaflamfl olan modern dilbilimin kurucusu svireli dilbilimci Ferdinand de Saussuren langue - yeti ve
parole - sz ayrmndan esinlenerek nermifltir. Chomskyye (1965) gre dilbilim kuram, ncelikle ideal ve tek trl konuflucu toplumunun yesi olan bellek kstllklar, dikkat ve ilgi dankl gibi dil dfl unsurlardan arnmfl ideal
konuflucu ve dinleyicinin zihnindeki dil yetisini aklamaldr. Chomsky insan
dili ve onu reten insan bilifli ile ilgilidir.
Dilbilimde farkl alan ve farkl kuramlar edin ya da edimi incelemeye ynelirler. rnein, dilbilimin alt dallar olan edimbilim ve metin dilbilim, dilin kullanmna ynelik olarak edimsel veriyi zmlemeyi hedef alrlar.
Daha nce szn ettiimiz gibi, szdizimin farkl kuramlar ve zellikle
Chomskyci yaklaflm ncelikle edinteki dil yetisi ve dilbilgisini aklamay hedeflemektedir. flte bu nedenle szdizimsel inceleme yapmak ayn zamanda insan zihnindeki edinin ne flekilde alfltn modellemek ve zmlemek anlamna gelir.
nsan dilinin ok karmaflk ve rtk bir dizgesellii olduundan sz etmifltik.
lk bakflta hemen anlafllamayan bu rtk kurallar dizisini dilbilimciler ancak bilimsel yntem kulanarak ortaya kartmay, genellemeler yaparak kurallarn nedenselliini aklamay hedeflemektedirler. Bylece dilin yapsn ve iflleme biimini ortaya koyarlar.
Szdizim, dilbilgisi ile yakndan iliflkilidir. Hatta baz szdizim kuramlar dilbilgisi adyla anlrlar; daha sonra sz edilecek olan retici dilbilgisi, Evrensel Dilbilgisi, yaplandrmac dilbilgisi, gibi. yleyse, dilbilgisi teriminin ne olduunu anlamamz szdizim asndan nemlidir. Bu nedenle aflada dilbilgisi ve dilbilgisi eflitleri zerinde duracaz.
SIRA
SZDE alan nedir?
1) Szdizimin
inceleme
2) Edin ve edim nedir?
3) Szdizim, edinci mi edimi mi inceler?
D fi N E L M
DLBLGS
S O Rfarkl
U
Dilbilgisi terimi
kifliler iin farkl anlamlarda kullanlr: Ana dili ya da yabanc dil retmenleri ile dil rencileri iin farkl, dilbilimciler iin farkl anlamlarda
kullanlr. Aflada
D K K A Tbu farklar kuralc ve betimleyici dilbilgisi kavramlar ile aklayacaz.
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
6. nite - Szdizim
131
Kuralc Dilbilgisi
Dil retmenleri ve renciler iin dilbilgisi nasl konuflmamz gerektii konusunda bize yol gsteren kurallardr. Kuralc dilbilgisi bize kullandmz dilin doru
ya da yanlfl olduunu ve belli bir ses, yap ve anlam ne flekilde kullanmamz gerektiini reete halinde syler. rnein, Trkenin iyi ve dzgn kullanlmadna
iliflkin yaknmalar, Trkenin yabanc dillerin boyunduruu altna girerek bozulduuna dein grfller, bir yapnn belli bir flekilde kullanlmas gerektii konusundaki srarlar, doru /yanlfl yarglar hep kuralc dilbilgisi yaklaflmna rnektir.
Kuralc dilbilgisi, iyi eitim almfl konuflucularn konufltuklar dilin zelliklerini savunur ve dilin bu flekilde konuflulmas gerektiini vurgular.
Kuralc dilbilgisi, konufluculara neyin doru neyin yanlfl olduunu syler. Bylelikle daha doru konuflmann / yazmann mmkn olduu grfln savunur. rnein mer Asm Aksoy, verdii rnekteki tmcede hata olduunu belirtmektedir:
1. Bu istek, hi flphesiz baflkan Eisenhowerin da kulana eriflmifl olmaldr.
Hi flhesiz kesinlik belirtecidir; eylemi eriflmifltir olacaktr ki kesinlik kavram tamamlansn. Oysa eylem eriflmifl olmaldr szyle olaslk gsteriyor....
(mer Asm Aksoy, 1991:130)
Aksoyun rneinden de anlafllaca gibi, kuralc dilbilgisi grflne gre lksel bir hedef dorultusunda konuflulmaldr.
Kuralc dilbilgisinin eitimde nemli bir ifllevi vardr. Her toplumda iyi eitim
almfl insanlarn telaffuz, tmce kurma ve ifade biimleri rnek alnr ve bu yaklaflm, toplumda dil asndan btnlefltirici bir rol oynar. Medyada grev yapan spikerler, gazete yazar ve editrleri, romanclar, dil ve edebiyat retmenleri dil kullanmlar ile insanlara rnek olurlar ve doru kullanm savunurlar. Bu da ayn dilin gittike ayrklaflan farkl kullanmlarnn ortaya kmasna engel olur. Kimi durumlarda bir dilin o dili kullanan farkl konufluculara bal olarak deiflkeleri ortaya kar ve zaman iinde dil konuflucular birbirleriyle anlaflamayacak dzeye gelirler..rnein Franszca, talyanca gibi diller Latinceden zaman iinde farkllaflarak
ayrflmfllardr. Kuralc dilbilgisi bu ayrflmann belli oranda nne geen bir yaklaflmdr. Toplumda bireyler aras anlaflmay olas klan kuralc dilbilgisinin bu yzden birlefltirici ve eitsel rol yadsnamaz. Ancak ayn zamanda bu yarglayc yaklaflm bilimsel bir yaklaflm deildir. Bilimsel yaklaflmda olmas gereken deil, gerekte var olan incelenir. Ayrca dil kullanmnda net biimde kantlanmfl belirli bilimsel ltlere dayanan mutlak dorular sz konusu deildir. yleyse, kuralc dilbilgisi, her zaman bilimsel ltlere dayal olmayan; zaman zaman keyfi ve kural
koyan kiflilerin znel fikirlerini yanstan tek ynl ve yanl kurallar dayatabilir.
Sonu olarak, kuralc dilbilgisi dilde doru / yanlfl belirlemesi yaparak dil kullanmn belli bir standarta gre yarglar. Kuralc dilbilgisinin eitsel deeri vardr
nk iyi eitimli insanlarn belirli bir biimde konuflmasn salayarak dilde ileri
dzeyde ayrflmalara engel olabilir. Ancak kural koyucu yaklaflm bilimsel deil,
yarglaycdr. te yandan bilimsel yaklaflm mmkn olduunca nesnel ve var olan betimlemeye yneliktir. Bu yzden de dilbilim, betimleyici dilbilgisi yaklaflmn benimser. Aflada betimleyici dilbilgisini aklayacaz.
Betimleyici Dilbilgisi
Dilbilgisi, dilbilim arafltrmaclar iin tmce ve iindeki bileflkelerinin oluflturulma
kurallar toplam ya da bunlar zmleme yntemi olan bir kuramdr. Dilbilgisinin kapsama alan baz dilbilimcilere gre biimbilim, szdizim ve anlam bilim ku-
Kuralc dilbilgisi bize

eitimli insanlar olarak ne
flekilde konuflmamz ve
yazmamz gerektii
konusunda yol gstermeyi
hedefleyen dilsel kurallar
btndr.
132
Betimleyici dilbilgisi dili

kullanld flekliyle
aklamay hedefleyen,
nesnel ve bilimsel bir dil
zmlemesi yntemidir.
Genel Dilbilim-I
rallar, dierlerine gre ise biimbilim ve szdizim kurallarn ierir. Bazlar dilbilgisinin kapsamna sesbilgisini de ekler. Ancak mutlak olan fludur: Dilbilgisi her zaman szdizimi ierir.
Betimleyici dilbilgisi, bir kifli ya da grubun soyut ve lksel biimde olmas
gerektiini savunduklar yarglayc dil kurallarn deil; dili kullanld durumuyla incelemeyi hedefleyen yaklaflmdr. Dil kullanm zerinde her hangi mdahale
ve yarg bildirmek bilimsel bir yaklaflm deildir. Bu yzden bilimsel yaklaflmda
asla bir yapnn olmas gerektii yaklaflm sz konusu deildir. Dilbilimde dil konuflucularn kulland flekliyle ve tamamen olduu gibi incelenir. Bir baflka ifadeyle dil kurallar betimlenir; konufluculara neyi nasl sylemeleri gerektii konusunda neri ya da buyruk verilmez. Konuflucularn bir yapy kullanma konusundaki
eilimleri deifltirilmeye alfllmaz.
Betimleyici dilbilgisi konuflucularn kullandklar dili veri olarak inceler ve bu inceleme sonucu hem zelde belli bir dilin kendine zg tmce yapsn ve kurallar
betimler; hem de Evrensel Dilbilgisi asndan ortaya kan kstllklar ortaya koyar.
Betimleyici dilbilgisinde yarglama ve doru ya da yanlfl tmce anlayfl sz konusu deildir. Ancak kurall ve kuralsz yap ayrm vardr. Bu ayrmn nedeni de
fludur: Dilbilimde ancak kurall yaplar retecek kurallar ve genellemeler yaplmas istenir. Bu dorultuda nerilen zmlemenin ancak kurall yaplar retmesi
beklenir ve zmlemenin kuralsz yapy kapsam dflnda brakp brakmadn
snamak amacyla kuralsz yaplara da baklr. yleyse betimleyici dilbilgisinde kurall ve kuralsz yap ayrm vardr ama bu yarglayc deildir. Bunu aklamak iin
afladaki rneklere bakalm.
2. a.*Ayfle [Ali gelmek] dflnd.
b. Ayfle [Alinin geldiini]dflnd.
rnek (2a)daki yldz (*) iflareti dilbilimde geleneksel olarak tmcenin kuralsz
olduunu gsterir. Kuralsz tmce, anadili konuflucular tarafndan retilmesi mmkn olmayan ve dilin kurallarna aykr tmcedir. Betimleyici dilbilgisi, (2a) ve
(2b)deki tmcelerin arasndaki fark aklamak zorundadr. Betimsel dilbilgisi,
(2a) gibi bir tmcenin neden retilemeyecei ve (2b) gibi bir tmcenin nasl ve neden retilebilecei sorularna yantlar arar.
Dilbilimsel zmlemede en az kuralla en fazla veriyi aklamak esastr. Bu durumda dilin dilbilgisel yapsn aklayabilen en basit ve en ksa kural tercih edilir.
Chomskyye (1965) gre dilbilgisi yaplarnn genellenmesi iin flu ltler gz
nnde bulundurulmaldr:
Gzlemsel yeterlilik: Szdizimsel zmleme bir dilde hangi tmcelerin kurall ve hangilerinin kural dfl olduunu doru biimde gstermelidir. Gzlemsel yeterlilik, sadece tmcelerin yapsal kurallarn zmlemeye iliflkindir.
Betimsel Yeterlilik: Gzlemsel yeterlik vardr ve bu anadili konuflucularnn dillerinin yaps hakkndaki sezgilerini aklamaya yeterli olmaldr. Tmcelerin kurallarnn anadilini konuflan insanlarn tmceler hakkndaki sezgilerini de aklamas gereklidir.
Aklayc yeterlilik: Gzlemsel ve betimsel yeterlilii de ieren bu ltte dilbilimsel zmleme, bir kuram erevesinde bu kurallarn anadili konuflucusunun zihninde nasl ortaya ktn aklar. Tmcenin yapsal kurallarnn kuramn ngrleri erevesinde aklanmasdr.
Yukardaki ltler erevesinde hangi tmcelerin kural dfl kalmas gerektii,
anadili konuflucularnn tmce yapsna iliflkin sezgileri aklanmal ve yaplan
aklamalar belli bir kuramda bilifl durumunu da yanstacak nitelikte olmaldr.
133
6. nite - Szdizim
Aflada Necmiye Alpayn syleflisinden alnmfl bir grfl sunulmufltur.

grfl, kuralc SIRABuSZDE
betimleyici dilbilgisi ayrmnda nerede grlebilir? Neden?
Argolaflma eilimindeki artfln, tanm gerei, yanlfl/doru sorunu olarak deil, dil dD fi N E L M (Necmiye
zeyi sorunu olarak ele alnmas beklenir. rnein, toplumdilbilim erevesinde.
Alpayn Ayfle Selamsz ile syleflisi, Cumhuriyet Dergi, 10 Aralk 2000)
RETC DLBLGS
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
S O R U
retici dilbilgisi kuramsal dilbilimin bir alt daldr. Dilin sesbilgisi ve szdizim biDKKAT
rimleri retici olabilir. retici dilbilgisi sonsuz sayda, retilmesi olas, kurall
tmcenin sonlu sayda kural ile retilmesini aklamay hedefler. retici dilbilgisi
SIRALogical
SZDE Structu1955 ylnda Chomskynin Pennsylvania niversitesinde yazd
i
re of Linguistic Theory (Dilbilim Kuramnn Mantksal Yaps) adl doktora tezini ve onun ksaltlmfl hali olan Syntactic Structures (Szdizimsel Yaplar) adl
AMALARIMIZ
kitaplar bastrmasyla birlikte yaygnlk kazanan kuramsal
bir yaklaflmdr.
Chomsky, 1950lerde dil ve dil edinimi konusunda hkim olan dilbilimdeki yapsalclk ve psikolojideki davranfllk kuramlarn rten yeniliki grflleriyle biK T A P
liflsel devrimi bafllatan nc arafltrmaclardan biridir.
retici Dilbilgisi, konuflucunun ana diline iliflkin bilgisini ve dil kullanmn insan
zihninin bir yansmas olarak grr. Dolaysyla en st dzeydeki hedefi insanlarn ana
TELEVZYON
dili bilgisi ve kullanmnda ortaya kan biliflsel sreleri modellemek
ve aklamaktr.
retici dilbilgisinin yantlamay hedefledii sorular flunlard:
nsanlar anadillerini nasl renirler?
Anadilleri hakkndaki soyut bilgileri nedir?
NTERNET
Bu soyut dil bilgisi nasl kullanlr?
Daha sonra greceimiz gibi, retici dilbilgisi sonlu sayda kural ile sonsuz sayda yap retmeyi hedeflerken sonlu sayda simge kullanr (rnein, Eylem bei iin E, Ad bei iin A, gibi) Bunlar da nihai simgelerin (Eylem (E), Ad (A))
st yansmalardr. Bu simgeler kullanlarak bek Kurallar yazlr. retici dilbilgisinin kurallar ancak ve ancak kurall tmceler retmeyi hedefler.
Bugn Chomskynin kuramna karfl grfl bildirerek ortaya atlan farkl szdizim
kuramlar vardr. Bunlarn bazlar Chomskyci kuram gibi formel bazlar ise daha ifllevselcidir. Ancak bu kuramlarn ou retici yaklaflm benimser. Szcksel-fllevsel
Dilbilgisi (Bresnan, 2001) ve Yaplandrmac Dilbilgisi (Goldberg, 2006) gibi.
Farkl Szdizim kuramlar arasnda felsefe, psikoloji, biyoloji gibi bilimdallarnda olduu gibi yzlerce yldr srmekte olan bilgiye ulaflm (epistemeloji)
konusunda grfl ayrlklar vardr. Chomsky, insan biliflindeki dile iliflkin bilginin doufltan olduunu savunurken, ifllevselci dilbilimciler dil ediniminin ve
dile iliflkin bilginin ancak deneyim sonucu elde edildiini savunurlar. Bu konudaki tartflmaya aflada deinilecektir.
retici Dilbilgisi: Sonlu

DKKAT
sayda kural kullanarak
sonsuz sayda olas yap
retme yaklaflmna retici
dilbilgisi denir.SIRA SZDE
N N
DOUfiTANCILIK VE DENEYSELCLK
Chomsky, dil edinimi ve dil edincine iliflkin sorular yantlarken usu ve deneyselci felsefi yaklaflmlarn arasnda usu yaklaflm benimseyerek insanlarn doufltan
getirdikleri bir dil yetisinin varln savunmufltur. Chomsky bu konuda antik Yunan filozofu Eflatuna kadar uzanan ve sonra 16. yzyl Fransz filozofu olan usu
Ren Descartesn grfllerinden etkilenmifltir.
Eflatun bildiklerimizin yaflayarak deneyimlerimizle rendiklerimizden ok daha
fazla olduuna iflaret etmifl ve bu bilginin nereden geldiini sormufltur. Eflatuna gre
eer bilgimiz deneyimlerimizden gelmiyorsa, bu bilgi ancak doufltan gelmelidir. Efla-
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
134
Genel Dilbilim-I
Doufltanc (nativist)
yaklaflmda dil edinimi
doufltan getirdiimiz dil
yetisi sayesinde olmaktadr.
Ancak bu sayede ksa srede
dil renmek mmkndr.
Bu grflte deneyimin yani
duyulan dil uyarannn rol
yadsnmaz ama bu rol az
doufltan gelen dil yetisinin
rol oktur.
Uyaran yetersizlii: Dili
edinen ocuun evresinde
duyduu dilin, ocuun
anadilini bu kadar ksa sre
iinde edinmesini tek baflna
etkinlefltirmifl olamaz
grfldr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Evrensel Dilbilgisi (ED)
Chomskynin ortaya att
insan
S Ozihninde
R U bulunan ve
dil edinmemizi salayan zel
birim ve dnya dillerin ortak
zellikleridir. ED, Dil Edinim
D adyla
K K A Tda bilinen
Arac
zihinsel dil modlnn daha
sonraki ad olmufltur.
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
tun ve Descartes gibi usu felsefecilerle Descartesn adafl olan ngiliz felsefeci John
Locke gibi deneyselci felsefeciler arasnda bilginin kaynana iliflkin bu atflma uzun
sredir var olmufltur. Usu yaklaflm bilgiye ulaflmmzn doufltan olduunu savunurken, deneyselci yaklaflm tm bildiklerimizin deneyimlerimiz sonucu olduunu savlar.
Dilbilimde ve dil edinimi alanlarnda da bu iki felsefi grfl arasnda seim yapmfl olan
ve tartflmalarn srdren arafltrmaclar vardr. Chomsky, usu felsefeden etkilenerek
dil edinimi ve dil yetisi alanlarnda doufltanc bir yaklaflm savunmufltur. Yani, insann dil yetisinin doufltan gelen bilgi sonucu olduunu ne srmfltr. yleyse insan
zihni bofl bir levha deil ama bir takm bilgileri doduu andan itibaren ieren dzenek olarak hazrdr. rnein, dil edinimi srecindeki ocuun doufltan getirdii dil
dzeneinde evrensel olarak bir insan dilinin ortak yapsal zellikleri mevcuttur. Buna
kant olarak Chomsky -Eflatunun bildiklerimizin deneylediklerimizden fazla olduu
savna benzer bir grflle - ocuklarn duyduklar dil verisinden ok daha fazlasn ksa zamanda rendiklerini gstermifltir. Bu, dil edinimi alannda uyaran yetersizlii
olarak bilinir. Burada uyaran dil edinen ocuun duyduu dil verisidir. Chomskyye
gre bu veri eksik ve yetersizdir; ocuk duyduklarndan ok daha fazlasn retir. Ana
dili edinimi srasnda hi kimse ocua dil eitimi vermez. stelik ocuk hata yapt
zaman da dilbilgisi konusunda yetkin bir yetiflkin tarafndan yanlfl dzeltilmez. Her
fleye ramen ok karmaflk dizgesi olan insan dili ksa bir zaman iinde edinilir. ocuk
dil dflndan bu kadar karmaflk bir dizgeyi, rnein matematii, bu kadar ksa srede
renemez. Bunun nedeni, dili renmek iin doufltan var olan edinim modlnn
uyaranla etkilefltirilmesiyken, dier karmaflk olgular renmek iin genel biliflsel yetileri kullanma sorumluluudur. Dili edinmek iin insann gereksinim duyduu fley doal olarak doufltan getirdii biliflsel modler dil dzeneidir ve ocuk, ok yetersiz,
eksik ve mkemmel olmayan yetersiz uyarana ramen evresinde konuflulan dili edinir. yleyse, dil edinimi iin uyarann, yani evrenin rol vardr; ancak en belirleyici
unsur deildir. Bir iek amas iin su ve gnefle gereksinim duyar, bir insan yavrusu
da dili edinmek iin veri duymak zorundadr. yleyse uyarann ya da dil verisinin nemi bu doufltanc yaklaflmda en az ldedir.
te yandan ifllevselci yaklaflmda deneyimin nemi byktr. Dil edinimi ve dil
kullanm yetisinin biliflsel ifllem olarak kabul edilmekle birlikte dil yetisi dier biliflsel srelerden ayr deildir. Dil yetisi, dnya bilgisi ve dier biliflsel ifllemler birlikte ilerler. Dil ediniminde uyaran yetersiz deildir. ocuklar en sk duyduklar yapy daha kolay enirler. Bu tartflma Pinker (1995) ve ona karfl sav olarak yazlmfl olan Sampsonn (2005) eserlerinde de grlebilir.
SIRA
Doufltanclk
ve SZDE
dil arasndaki ilgiyi ksaca anlatnz.
EVRENSEL DLBLGS (ED)
fi N E L M
Daha nceD grdmz
gibi ve Uzunun da (2000:3) belirttii gibi dil, insan biliflinin bir rn ise dnyann farkl blgelerinde yaflayan insanlarn rk, cins, kltr
R U
ve gelenek S/ Ogrenek
farkllklarna bakmakszn ortak zellikler paylaflmaldr.
Dillerde ortak olan bu efldeerliklere Evrensel Dilbilgisi (ED) denir. Bu ortak
zelliklerin dil ediniminde de yansmalar vardr ve Chomskyci dilbilimde EvrenDKKAT
sel Dilbilgisi iki farkl anlama gelir:
nsan zihnindeki dil edinmemizi salayan doufltan gelen genel renme
SIRA SZDE
yetilerinden
tamamen ayr dil renme ve kullanma birimi (Eski adyla Dil
Edinim Arac)
Dillerin yapsal efldeerlilikleri ve aynlklar
N N
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
135
6. nite - Szdizim
Chomskyye gre her insan, karmaflk sorun zme becerileri iin eitim almak
zorundadr. Ancak hibir ocuk karmaflk yaps olan anadilini renmek iin zel
bir eitim almaz. Ayrca zek dzeyi ne olursa olsun her insan ana dilini ksa srede renebilir. yleyse, Chomskyye gre dil edinimi dier tm zek becerilerinden ve dier biliflsel srelerden farkl ve ayr bir birimdir. Dile zg doufltan
gelen, dile zel bir dil edinim / kullanm modl vardr. Buna Chomsky nceleri
Dil Edinim Dzenei demifltir. Bu modln ad daha sonra ED olarak da kullanlmfltr. Chomskyci yaklaflmdaki ayr ve sadece dile zg olan dil modl anlayfl herkes tarafndan kabul edilen bir grfl deildir. rnein ifllevselci yaklaflmda dil edinimi ve kullanm genel biliflsel yeti ve becerilerin ve dnya bilgisinin etkileflimiyle gerekleflir (rnein Goldberg, 2006).
Ancak her dilbilimsel yaklaflm dillerde ortak yapsal efldeerliliklerin varln
kabul eder. Dilbilim zelde belli bir dilin yapsn incelemeye ynelse bile o dilbilimsel zmlemenin dier insan dillerindeki benzer yaplar aklayabilmesini ve
o tr yaplara ve /veya farkllaflmalara flk tutabilmesini amalar. Dilbilim kurallar, yalnzca belli bir dilde, rnein Trkede deil, dnyada aklmza gelebilecek
her dilde bulunur ve dilin sistematik yapsn gz nne serer. Dnya dillerindeki
dil gruplar farkl dil ailelerine ayrlmfltr. rnein Trke, Ural-Altay dil ailesinin
Altay dalna ait bir dildir. Baflta birbirleriyle akraba olan diller olmak zere, yakn
balantl diller ve hatta ayn dil ailesinde yer almayan dnya dillerinde gze arpan ok fazla ortak zellik ve benzerlik vardr. Bu ortak zelliklerin yan sra dillerin birbirlerinden farkl zellikleri de mevcuttur. Aslnda son Chomskyci kurama
gre (Chomsky 1995) btn dillerdeki szdizimsel dizge tamamen ayndr ve farkllklar sadece eflitli dillerdeki szcklerin zelliklerden kaynaklanr.
Chomsky ve ifllevselciler arasnda baflka bir fark da fludur: Chomskyye gre biliflsel dil dzeneinin dier biliflsel srelerden ayr ve zerk olmas gerektii gibi,
szdizim de dilin dier dzlemlerinden ayr ve zerk bir birimdir. Aslnda Chomskyye
gre sesbilgisi, biimbilim, szdizim ve anlam dzlemi her biri ayr ve zerk ama birbirleriyle balantlar olan ve etkileflen modullerdir. yleyse, Chomskyye gre szdizimsel zmleme yaplrken anlam baflvurulmamas gereken bir dzlemdir. Anlam ve yapnn farkl olduu Chomsky afladaki rnekle gsterir:
3. Colorless green ideas sleep furiously.
Renksiz yeflil ryalar kzgnca uyuyor.
rnek (3)teki hem ngilizce hem de Trke tmce o dillerin szdizim kurallarna uygun olarak retilmifl kurall tmcelerdir. Ancak anlam olarak hibir nerme
ifade etmedikleri iin dinleyici bu tmcelerin ne anlama geldiini anlayamayacaktr. yleyse, bu tmceler kabul edilemez tmcelerdir. Eer szdizimsel olarak
dzgn bir tmce anlamsal adan kabul edilemez olabiliyorsa, bu bize szdizim
ve anlambilimin farkl ve zerk dil modlleri olduunu gsterir.
Hatrlanaca gibi doru / yanlfl tmce kuralc dilbilgisi kavramlar, kurall /
kuralsz betimleyici dilbilgisi ve kabul edilebilir / kabul edilemez ise anlambilim
kavramlardr.
SIRA SZDE
Afladaki tmceleri kurall / kuralsz, kabul edilebilir (edilemez olarak
gruplandrn:
1. Evdeki vazo bebek dourdu.
2. Ali gelmek syledi.
Dil Edinim Dzenei,

Chomskyye gre dile zg
ve doufltan gelen dil
edinimi yetisidr. Bu dzenek,
sonradan Evrensel Dilbilgisi
olarak da anlmfltr.
Kabul Edilemez Tmce:

Szdizimsel olarak doru
olsa bile tmce anlamsal
olarak yorumlanamazsa o
tmceye kabul edilemez
tmce denir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
136
Genel Dilbilim-I
Evrensel Dilbilgisinde lke ve Deifltirgenler

lkeler EDde her dilde
bulunan ortak zelliklerdir.
rnein, her dilde yapnn
elde edilmesi, belli kurallar
erevesinde olur.
Deifltirgenler, EDde dnya
dilleri arasnda gzlemlenen
farkllklardr. rnein
dnyada gizli zneli diller ve
gizli zneli olmayan diller
vardr. Buna adl-dflme
deifltirgeni denir.
Kural gdml yap ilkesi:
Her dildeki yapnn belli
kurallarca gdlenmesi
gerektiine iliflkin dil
evrencesidir.
zyineleme lkesi: Bir
yapnn iinde ayn yapnn
yinelenmesi. rnein bir
tmcenin iinde bir
tmcecik, bir Ad bei
iinde bir baflka Ad bei
bulunabilir.
eyerlefltirme lkesi, bir
eflit zyinelemedir. Bu kez
bir tmce iine baflka bir
tmce yerlefltirilir.
Adl-dflrme deifltirgeni:
Trke, Rusa, spanyolca
gibi baz dillerdeki gizli zne
kullanmnn mmkn
olmasna ramen dier baz
dillerde bu zelliin
mmkn olmamas gibi bir
farktr.
Sz dizilimi deifltirgeni:
Her dildeki tmcelerde
szcklerin farkl biimde
sralanfl kurallar
EDde iki nemli kavram vardr: lkeler ve Deifltirgenler. lkeler her dilde olan
aynlklardr ve bunlar insan dilinin tm ortak zellikleridir. te yandan deifltirgenler diller aras farkllklardr. Btn dillerde bulunan evrenceler olan baz ED ilkeleri flunlardr:
Kural gdml yap ilkesi: Her insan dilindeki yaplar mutlaka belli kurallar
erevesinde yer alr. Kuralsz yap oluflturan bir dil yoktur.
zyineleme lkesi: Bir yapnn iinde ayn yapnn yer almas
zyineleme ilkesi de dier ilkeler gibi mutlak bir evrencedir. Her dilde Rus
matruflka bebekleri gibi birbirinin iinden kan yaplar vardr. rnein bir ad beinin iinde baflka bir ad bei bulunabilir:
4. Alinin kitabnn kapann rengi
Burada Alinin kitab bir ad beidir ve kitabn kapa da, kapan rengi de dier ad bekleridir ve bir ad bei dierinin iinde yer alarak l dzlemde zyineleme olufltururlar. zyineleme ilkesinin zel bir tr olan ieyerlefltirme ilkesi de bir tmcenin baflka bir tmce iinde yer alabilmesine iliflkin bir ilkedir. eyerlefltirme lkesi de her insan dilinde varolan bir zelliktir. Dier bir deyiflle, bir
tmcenin iinde baflka bir tmce bulunabilir. Kuramsal boyutta sonsuz sayda ieyerleflmifl tmce dflnlebilir:
5. a. Sedat kitab okudu.
b. Nermin Sedatn kitab okuduunu grd.
c. Cevat Nerminin Sedatn kitab okuduunu grdn biliyor.
rnek (5b) ve (5c)de ieyerleflmifl tmcecikleri gryoruz. eyerleflmifl tmce
says arttka bellek kstllklar, konuflucu olarak tmceyi kurmamz ve dinleyici
olarak ifllemlememizi yani anlamamz zorlafltracaktr. En fazla befl, alt dzlemde
ieyerleflmifl tmceyi ifllemleyebiliriz:
6. Bana seni anlatan insanlarn syledikleri szleri dinlerken yorulduumu
belli etmek istemediimi belirtmeliyim.
Yukardaki tmcede ieyerleflmifl tmcecik gryoruz. Bu tmceyi retmek ve
anlamak 5(a-c)dekilerden daha zordur.
Yukardaki ED ilkelerin yansra EDde baz deifltirgenler flu flekildedir:
Adl-dflrme deifltirgeni: Trke, Arapa, spanyolca gibi baz diller gizli
zne kullanmna izin verirler. Oysa ngilizce, Franszca gibi baz dillerde gizli zne bulunamaz. Bu, EDde diller aras farkllk gsteren bir zelliktir. Trkede ve
dier dillerde gizli ya da ak znenin kullanlma koflullar vardr. Bu koflullar tmce tesi edimbilim ve metin dilbilim kurallardr. Yine de gizli ve ak zne kullanm kural temellidir. Ayn kifliden sz edeceksek, arka arkaya o kiflinin adn tekrarlamak Trkede uygun deildir, gizli zne kullanlr:
7. a. Can tatile gitmek istedi.
b. adl ancak ok youndu.
c. adl o yzden nce ifllerini bitirmesi gerektiini dflnd.
Yukardaki rnekte (7a)da Candan sz edilmifltir. (7b) ve (7c)de ayn kifliden
sz etmek sz konusu olduu zaman gizli zne kullanlmas uygundur, nk ayn kifli hakknda konuflulmaktadr. Gizli zne dilbilimde gelenek olduu zere (7b)
ve (7c)de olduu gibi adl olarak gsterilir.
Sz dizilimi deifltirgeni: Her dilde tmceler belli bir sralanfla gre oluflturulur. rnein ngilizcede flu rneklere bakarsak nermelerin anlamnn sralanfl
ile belirlendiini grrz:
6. nite - Szdizim
8. a. Jack loves Mary.

Jack Maryyi seviyor
b. Mary loves Jack.
Mary Jacki seviyor.
rnek (8a)da seven kifli Jack iken (8b)de sralanfl deifltii iin bu kez seven
Mary olur. Bu rneklerden de anladmz kadaryla ngilizcede szck dizilimi yapy ve anlam belirlemektedir. Oysa zengin durum ekleri alan bir dil olarak Trkede szdizimsel oynaklk mmkndr ve bu szdizimsel oynaklk aflada grlmektedir:
9. a. Jack Maryyi seviyor.
b. Maryyi Jack seviyor.
c. Seviyor Jack Maryyi.
rnek (9a-c)de grld gibi Trkede anlamn temel belirleyicisi szdizimi
deildir. Buna karfln szdizimi, rnek (10a-b)'de olduu gibi nesnenin durum
eki almad durumlarda Trkede de anlam belirleyebilir:
10. a. Salk mutluluk getirir.
b. Mutluluk salk getirir.
rnek (10)da grld gibi Trkede olaan sz dizilimi zne-Nesne-Eylemdir. Bu zne-Eylem-Nesne dizilimi ngilizcedekinden farkldr. Trke, eylem
sonlu bir dil olmasna karfln szdizimi esnek sz dizilimine izin verir. Geleneksel
dilbilgisinin devrik tmce dedii tmce trnde tmcenin baz eleri yklemden
sonra gelebilir. Trkede sz dizimindeki oynaklk da belli kurallara baldr (Erguvanl, 1984). rnein, sesbilimsel vurguyu alan odak eylemin hemen nnde
yer alr. Dier kurallar Erguvanl (1984), Erk (1983), Hoffman (1995), gibi arafltrmaclar tarafndan aklanmfltr. Yklemden sonra gelen hibir e vurgu almaz.
Soru szckleri taflyan bekler yklemden sonra gelmez. Belirtisiz Ad bekleri
yklem sonras yer almaz. (Erguvanl, 1984: 44) Yklemden sonra gelen eler
vurgu almayan ve daha nceki sylemden tahmin edilebilen elerdir. lk kez sz
konusu olan bir e yklem sonras konumda yer almaz. Grld gibi sz diziliflindeki oynaklk da kurallara baldr.
Yukarda saydmz ilke ve deifltirgenler ED'nin nemli unsurlardr.
137
138
Genel Dilbilim-I
zet
Bu nitede szdizimin ne olduunu ve dilbilgisi
trlerini grdk. Szdizim, tmce ve tmceyi
oluflturan tmce ii bileflkelerin yaplarn inceler. Bunu yaparken konuflucularn edinlerini incelemeyi hedefler.
Dilbilgisi kavram, szdizim ile yakndan iliflkilidir. Bu yzden bu nitede farkl dilbilgisi kavramlarn grdk. Kuralc dilbilgisi, tmcelerin
nasl doru flekilde kullanlmas gerektii konusunda yol gsterir. Eitsel deeri olmakla birlikte yarglaycdr; bilimsel bir yaklaflm deildir.
te yandan betimleyici dilbilgisi dili konuflulduu gibi inceler, yarglayc deildir. retici dilbilgisi, insanlarn sonlu sayda kural ile sonsuz sayda yap rettikleri savn modellemek amacyla
bu kurallar ortaya karmay amalar. Evrensel
Dilbilgisi (ED) tm dillerin ortak zellikleri (ilkeler) olduunu gsterir ve ilkelerin doufltan geldiini iddia eder. Diller aras farklar ise deifltirgenler olarak adlandrlr. Dil ediniminde ilkeler
biliflimizde doufltan biliflimize kaznmfl olarak
bulunurken, deifltirgenleri sonradan reniriz.
Chomskyci yaklaflmnda szdizim, anlambilimden bamsz zerk bir bileflen oluflturur. Bu yzden tmce yaps, anlamdan bamsz olarak zmlenmelidir. Ancak bu grfl ifllevselciler tarafndan benimsenmez. Onlara gre yap ve anlam
birbirinden ayrlamaz.
6. nite - Szdizim
139
Kendimizi Snayalm
1. Afladakilerden hangisi edinci doru olarak tanmlar?
a. insan biliflindeki soyut anadil bilgisidir.
b. bilinli anadili bilgisidir
c. dil retimidir
d. doufltan gelen dil renme dzeneidir.
e. insann edindii kltre bal dil kullanmdr.
2. Afladakilerden hangisi edimin zelliklerinden biridir?
a. Soyut bir kavramdr
b. Somut ve hata dolu olabilen bir kavramdr
c. Szdizimin konu alandr.
d. Doufltan gelen bir zelliktir.
e. Dil edinimini mmkn klar.
3. Kuralc dilbilgisi ............
Afladakilerden hangisi yukardaki ifadeyi doru olarak tamamlar?
a. Bilimsel bir yaklaflmdr
b. Hibir deeri yoktur.
c. Ne flekilde konuflulmas gerektii konusunda
tavsiyeler verir.
d. Dili olduu gibi incelemeyi nerir.
e. Biliflsel bir kavramdr.
4. Afladakilerden hangisi betimleyici dilbilgisinin
zelliklerinden biridir?
a. Kurall ve kuralsz tmceleri irdeler.
b. Sadece kurall tmceleri inceler.
c. Doru / yanlfl tmce ayrm yapar.
d. Kabul edilebilirlik yargs belirtir.
e. Anlama yneliktir.
5. Afladakilerden hangisi retici dilbilgisini doru olarak betimler?
a. sonsuz sayda kural ile sonsuz sayda tmce retildii grfln savlar.
b. sonlu sayda kural ile sonlu sayda tmce retildii grfln savlar.
c. sonlu sayda kural ile sonsuz sayda tmce retildii grfln savlar.
d. sonsuz sayda kural ile sonlu sayda tmce retildii grfln savlar.
e. edimi incelemeyi hedefler.
6. Ayasofyann inflaasnda kullanlan harcn deprem

srasnda ortaya kan enerjiyi emerek hasar nledii
belirtildi
Afladakilerden hangisi yukardaki tmcenin szdizimsel zelliini doru olarak betimler?
a. zyinelemelidir.
b. Gizli znelidir.
c. Kural gdml deildir.
d. Trkenin temel szdiziliflinden farkl oynak bir
dizilifle sahiptir.
e. eyerlefltirmeli deildir.
7. ieim yrd
Afladakilerden hangisi yukardaki tmcenin szdizimsel zelliini doru olarak betimler?
a. Kurall ve kabul edilebilirdir.
b. Kuralsz ve kabul edilebilirdir.
c. Kurall ama kabul edilebilir deildir.
d. Kuralsz ve kabul edilebilir deildir.
e. Yanlfl ve kuralszdr.
8. Evrensel Dilbilgisine gre ............... doufltan gelir.
Afladakilerden hangisi yukardaki ifadedeki boflluu
doru olarak doldurabilir?
a. lkeler
b. Deifltirgenler
c. lke ve deifltirgenler
d. adl
e. betimleyici dilbilgisi
9. Afladakilerden hangisi ilkeler ile ilgilidir?
a. EDdeki benzer zelliklerdir
b. EDdeki farklardr
c. Somut dil retimidir.
d. Kurallarla aklanamaz.
e. Kuralc dilbilgisi terimidir.
10. Chomsky hangi fikri savunur?
a. dilin sosyal bir olgu olduu
b. anlamn da yap ile birlikte incelenmesi
c. szdizimin zerk olduu
d. Descartesn yanld
e. dili deneyimlerimiz sonucu rendiimiz
140
Genel Dilbilim-I
Okuma Paras
Descartestan asrlar sonra Noam Chomsky, onun dflncelerinden esinlenerek meflhur Kartezyen dilbilim
teorisini gelifltirmifltir. Tpk Descartes gibi Chomsky de
dilin yalnzca insana has bir meleke olduunu ve insanda dflk zek dereceleriyle maraz hallerde bile, problem zme kapasitesi ve baflka uyum davranfllar sergilemekte kt zekl bir insan geen bir maymunun asla
eriflemeyecei seviyede dil becerisi bulunduunu savunur. Chomsky, dili renmenin ve konuflmann yaln
bir uyaran-tepki koflullanmas ile aklanamayacak bir
zihinsel sre olduu zerinde durarak davranfl dilbilim teorilerine karfl kflnda, Kartezyen ftrlik [...] retisinden beslenir.
Descartesn dflnce ile dil arasndaki iliflki konusunda
yapmfl olduu felsef refleksiyonlar kuflkusuz, yirminci
yzyl boyunca psikolengistik, nrolengistik, etoloji
gibi eflitli ampirik alanlarda yaplmfl arafltrmalarn flnda, bilimsel bir perspektiften de deerlendirilebilir.
Kk bir ktphaneyi dolduracak kadar ok veri ortaya koymufl bu tr arafltrmalarn birkana iflaret etmekle yetinelim. rnein, konu hakknda psikoloji sahasnda yaplmfl alflmalar arasnda ad sk anlan Vygotsky,
konuflmann, ocuun belirli bir geliflim aflamasndaki bir keflfi olduunu ve bu keflfi de dflnce olmakszn yapamayacan belirtir. Vygotsky ocukta dflncenin gelifliminde bir dil ncesi aflama ve dilin gelifliminde de bir dflnce ncesi aflamann bulunduunu
ve bu ikisinin belirli bir dnemde kesiflerek dflncenin
szl, konuflmann da rasyonel hale geldiini savunur.
(Altnrs, 2010: 399)
1. a
Kaynak: (Atakan Altnrs (2010) Dflnce ile dil arasndaki iliflkiye Descartesin yaklaflm Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 28/ 1: 389401)
2. b
3. c
4. a
5. c
6. a
7. c
8. a
9. a
10. c
Yantnz yanlfl ise szdizim adl blm yeniden gzden geiriniz..

Yantnz yanlfl ise szdizim adl blm yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise kuralc dilbilgisi adl blm yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise betimleyici dilbilgisi adl blm yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise retici Dilbilgisi adl blm yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Evrensel dilbilgisinde ilke
ve deifltirgenler adl blm yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise retici Dilbilgisi adl blm yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Evrensel Dilbilgisi blmn adl blm yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Evrensel dilbilgisinde ilke
ve deifltirgenler adl blm yeniden gzden
geiriniz.
Yantnz yanlfl ise Evrensel dilbilgisi adl blm yeniden gzden geiriniz.
6. nite - Szdizim
141
Kaynaklar
Sra Sizde: 1
1) Szdizimin inceleme alan nedir?
Szdizim, tmce ve tmcenin iindeki yapy inceler.
Tmcenin tesini incelemek szdizimin kapsam dflndadr. Tmcelerin yaps incelenirken, konuflucunun da
dili reten biliflsel sreleri irdelenmifl olur.
2) Edin ve edim nedir?,
Edin, an dili konuflucusunun dili hakknda sahip olduu soyut dil bilgisi ve sezgisidir. Edim, ise retilen her
eflit dil verisidir. Edin soyut ve kusurlardan arnmfl,
edim ise somut ve hata dolu olabilir.
3) Szdizim, edini mi edimi mi inceler?
Szdizim, zellikle Chomskyci szdizim edinci inceler.
Altnrs, Atakan (2010) Dflnce ile dil arasndaki iliflkiye Descartesin yaklaflm Erciyes niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi 28/ 1: 389-401.
Bresnan, Joan (2001) Lexical-Functional Syntax. Oxford: Blackwell Publishers.
Chomsky, Noam (1955) Logical Structure of Linguistic
Theory. MIT Humanities Library; Chicago: University of Chicago Press, 1985.
Chomsky, Noam (1955) Syntactic Structures. The Hague: Mouton, 1957. Reprint. Berlin and New York,
1985; Berlin and New York: Mouton de Gruyter.
Erguvanl, Eser (1984) The function of word order in
Turkish grammar. Berkeley: University of California Press.
Erk, Feride (1983) Discourse pragmatics and word order in Turkish,. Ph.D. Dissertation, University of
Minnesota.
Goldberg, Adele (2006) Constructions at Work: The Nature of Generalization in Language. New York: Oxford University Press.
Hofman, Beryl (1995) The Computational Analysis of
the Syntax and Interpretation of Free Word Order
in Turkish. Ph.D. Dissertation, University of Pennsylvania.
Pinker, Steven (1995) The Language Instinct: How the
Mind Creates Language. New York: Harper Perennial Modern Classics.
Sampson, Geoffrey (2005) The Language Instinct debate. New York: Continuum Press.
Van Valin, Robert D. & Randy J. LaPolla (1997) Syntax:
structure, meaning and Function. Cambridge: Cambridge University Press.
Uzun, Engin (2000) Anaizgileriyle Evrensel Dilbilgisi
ve Trke,. stanbul: Multilingual.
iChomskynin tezi http://alpha-leonis.lids.mit.edu/chomsky/ web sitesinden indirilebilir.
Sra Sizde 2
Aflada Necmiye Alpayn syleflisinden alnmfl bir grfl sunulmufltur. Bu grfl, kuralc - betimleyici dilbilgisi ayrmnda nerede grlebilir? Neden?
Argolaflma eilimindeki artfln, tanm gerei, yanlfl/doru sorunu olarak deil, dil dzeyi sorunu olarak
ele alnmas beklenir. rnein, toplumdilbilim erevesinde.
Bu grfl, kuralc deil betimleyici grfle daha yakn
bir anlayfl yanstr, nk argolaflma yarglanmyor;
ancak hal hazrda var olan bir olgunun dilbilim erevesinde irdelenmesi gerektii grfl vurgulanyor.
Sra Sizde 3
Doufltanclk ve dil arasndaki ilgiyi ksaca anlatnz.
Chomskyye gre dil yetisi doufltan gelen bir dzenektir. nsanlarn ana dillerini ksa bir srede renmeleri de bunun kantlarndan biridir.
Sra Sizde 4
1. Evdeki vazo bebel dourdu. Bu tmce szdizimsel
adan kurall retilmifltir. Ancak bir fley ifade etmedii
iin kabul edilemez.
2. Ali gelmek syledi. Bu tmce ise kuralsz ama kabul
edilebilirdir. nk dinleyici bu tmceye iliflkin bir anlamsal yorum oluflturabilir.
GENEL DLBLM-I
Amalarmz
N
N
N
N
N
N
N
N
N
N

Szlkeyi tanmlayabilecek,
Szlke ktn aklayabilecek,
Yan ulamlamaya rnekler verebilecek,
Tmcenin ne olduunu aklayabilecek,
Tmceyi hem zne ve yklem olarak hem de eleri asndan ayrfltrabilecek,
Tmce eleri iin ltleri aklayabilecek ve rneklendirebilecek,.
Tmce elerini aa ve ayralarla gsterebilecek,
Tmcede seimlik ve zorunlu eleri aklayp rneklendirebilecek,
bek yaplar tanmlayabilecek,
bek yap zmlemesi yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Szlke
Szlke kt
Yanulamlama
Tmce
zne ve Yklem
Szdizim aalar, ift dallanma,

budak, dal, etiketli ayralar
bek
Tmle ve Eklenti
bek bafl
Ad bei
indekiler
Genel Dilbilim-I
Tmce ve
Tmcenin Yaps:
Szck ve bekler
TMCE VE TMCENN YAPISI:

SZCK VE BEKLER
TMCE
BEK YAPILAR
Tmce ve Tmcenin
Yaps: Szck ve bekler
TMCE VE TMCENN YAPISI: SZCK VE
BEKLER
Bu nitede dilbilimsel bakfl as kullanarak tmcenin ne olduunu aklayacak,
tmce yapsn ve bileflkeleri olan bek yapy inceleyeceiz. Tmce, beklerden,
bekler de szcklerden meydana geldii iin tmce ve bek yapsndan nce
szcklerin nemini ve szlkeyi aklayp ardndan da yanulamlama terimini
tantacaz.
Szcklerin nemi ve Szlke

Szckler, szdiziminde nemli bir role sahiptir. Dilbilimde bir dilin szck varlna ve ana dili konuflucularnn isel / zihinsel szck daarcna szlke ad
verilir. Szlkede o dilin bir szlk listesinin yan sra her szcn bir szcksel kt bulunmaktadr. Bu ktkte o szce ait her trl sesbilgisel, biimbirimsel, yapsal ve anlamsal bilgi ve szcn tr bulunur. Benzer flekilde her szcn szdizimsel konum ve ifllevleri ile anlamsal ve sesbilimsel bilgisi ana dili konuflucusunun zihninde bulunmaktadr. Szlksel ktk ierisinde ayrca yanulamlama bilgileri de yer almaktadr. Aflada yanulamlama anlatlacaktr.
Yanulamlama
Eylem, ilge gibi baz szckler, tmcenin bir bileflkesi olan bek yapy kurarken,
zorunlu olarak baz yeler alrlar. Yanulamlama, szlk ktnde yer alan ve bir
szcn bek olmak iin yannda hangi yeyi almak zorunda olduuna iliflkin
bilgidir. rnein, yemek eylemi Ben pastay yedim rneinde grld gibi Ad
bei yapsnda bir nesne gerektirmektedir. yleyse bu eylemin bir Ad beini
setii ya da dilbilimdeki adyla yanulamlad grlr. Geiflli eylemler Ad bei
ya da Ad yantmcesi fleklinde nesnelerini yanulamlarken geiflsiz eylemlerin yanulam ereveleri bofltur. Yani geiflsiz eylemler nesne almazlar. Aflada baz eylemlerin yanulam erevelerinden rnekler grlmektedir:
Szlke: Bir dilin tm

szckleriyle onlarn yapsal,
anlamsal ve ses zelliklerini
kapsayan envanteridir.
Szlke ayrca anadili
konuflucusunun zihnindeki
szcklerin tamam ve
onlara iliflkin bilgidir.
Anadili konuflucusunun bu
szck bilgisine bazen
zihinsel szlke de denir.
Yanulamlama: Baz
szckler bek oluflturmak
iin baflka elere gerek
duyarlar. Bir szck-rnein
bir eylem geiflli ise mutlaka
bir nesne alr. yleyse
geiflli eylemler Ad bei ya
da yan tmcecik olan
nesneleri seerler ya da
yanulamlar.
144
Genel Dilbilim-I
Yanulam erevesi
kofl- [ __ ]
ye- [ A__ ]
syle- [A/T__ ]
rnek Eylem bei

Kofltu
Pastay yedi
Adn syledi.
bugn geleceini syledi
dfln- [ (A/T)__]
Dflnyor
Bu konuyu dflnyor
Onun haksz olduunu dflnyorum.
Sol tarafta eflitli eylemlerin yanulam ereveleri, sada ise Eylem bei rnekleri verilmifltir. Grld gibi geleneksel olarak szdiziminde yanulam erevesi
kfleli ayra iinde temsil edilir. indeki izgi sz konusu szc, buradaki rneklerdeki eylemleri, A ad beini, T ise (yan) tmceyi gstermektedir. A ve
Tye gre eylemin sada yer almas gerektii izgi ile de belirtilmifltir. Son rnekteki dfln- eyleminin erevesindeki ayra ise bek olufltururken bu eylemin nesnesinin seimlik olduunu gsterir. Yani, dfln eylemi hem geiflli hem de geiflsiz olarak kullanlabilmektedir:
1. a. Dflndm ve bir karara vardm.
b. Hep bu olay dflndm.
rnek (1a)da grld gibi dfln- eylemi bir nesne almadan geiflsiz olarak
kullanlmfltr. Oysa (1b)de [bu olay] ad beini alarak geiflli olarak kullanlmfltr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Afladaki eylemlerin
SIRA SZDEyanulam erevelerini yazn:
1. Yarn Boaz turuna kacaz.
2. stanbulun bir ak hava mzesi olduunu syleyebilirim.
fi N anlatt.
ELM
3. Bana birDyk
Eylemlerin
S Oyan
R U sra dier szck trleri de bek oluflturmak zere zorunlu bir
e gerektirebilirler. rnein ilgeler tek baflna kullanlmaz:
2. a. BenD kaza
K K A T *[____iin] aldm.
b. Ben kaza [Meral iin] aldm.
N N
SIRA yldz
SZDE iflaretinden (*) de anlayacamz gibi kuralsz bir yapdr nrnek (2a),
k iin ilgeci tek baflna kullanlamaz, (2b)de olduu gibi bir ad bei gerektirir.
zet olarak,
szlkede her szln bir kt vardr. Bu ktn iinde
AMALARIMIZ
szcn tr, ses ve anlamnn yan sra, bek kurmak iin baflka bir ye gerektirip gerektirmedii, gerektiriyorsa da bunun yapsnn ne olduu bilgisi mevcuttur.
K T A P
TMCE
Tmcenin deiflik dilbilgisi kitaplarnda eflitli tanmlar yaplmfltr (Ergin 1993:

376, Ediskun
Bu tanmlar tmce yarg bildiren szck dizileridir tanT E L E1999:
V Z Y O322).
N
mn kabul ederler. Oysa yarg terimi sorunludur, nk Asla! gibi tek bir szck
yarg belirtir ama tmce deildir.
Tmceyi evrensel olarak bir zne ve bir yklemden oluflan bir dilbilgisi birimi
N T E R N E T yapsal adan belirsizlii ortadan kaldrmfl oluruz. yleyse,
olarak tanmlarsak
tmceye zne ve yklemden oluflan bir birim diyerek bu bileflenlerin zerinde
duralm.
7. nite - Tmce ve Tmcenin Yaps: Szck ve bekler
145
zne ve Yklem
Evrensel olarak her tmcede zne ve yklem bulunur. Afladaki tmce rneklerinde sol stunda zne, sa stunda ise yklemleri gryoruz:
zne
Yklem
ocuk
kofluyor
Bebek
gld
Ahmet
kitab okuyor
Can
yemek piflirdi
Ahmet
bu olaya ok sevindi
Yukarda grld gibi zneyi kardktan sonra geri kalan blm yklem
olarak adlandracaz. Dikkat edilirse, buradaki yklem kavram, geleneksel dilbilgisindeki yklem kavramndan farkldr: Geleneksel dilbilgisinde yklem tmcedeki eylem ile efldeer olarak grlr. Oysa burada yklem, tmcede zne dflnda
kalan tm blmdr. Bu tanmyla da yklem, her zaman evrensel olarak bir eylem ierir. Dikkat edilirse, yklemcil Ad bei, Sfat bei gibi eler taflyan tmcelerde de gizil bir eylem (kofla) olduunu aflada aklayacaz. rnein: Sen
retmensin tmcesinin ykleminde de bir eylem vardr. Bu konuya daha sonra
tekrar deinilecektir.
Genel hatlaryla tmce [1Kim] [2ne yapt] gibi iki temel bileflkeden oluflan bir
dilbilgisel edir; dolaysyla zne ve yklem tmcenin en byk iki bileflkesidir.
yleyse, bu iki temel bileflke zne ve yklem kavramlarn biraz daha ayrntl incelemek gerekir. Aflada bu kavramlar ayr bafllklar altnda aklanacaktr.
zne
zne, hakknda konuflulan kifli, varlk ya da kavram olarak tanmlanabilir:
3. Erhan ders alflt
Bu tmce Erhan hakkndadr, ancak biraz daha farkl tmcelere baknca bu tanmn yeterli olmadn grrz:
4. a. Kimse partiye gitmedi
b. [ ] Partiye gitmedi.
rnek (4)te kimse znedir ama hakknda konuflulan varlk deildir. zne, en
azndan Trke ve ngilizce gibi baz dillerde tmcede genellikle ilk e olsa da
Trke gibi esnek sz dizilifli olan bir dilde bu konum her zaman zne iin ayrlmamfltr. stelik Trke gizli zneye izin veren bir dil olduu iin (4b)deki gibi
tmcede zne aka ifade edilmemifl olabilir. Ayrca Almanca gibi dillerde de esnek szck dizilifli yan sra eylemin her zaman ana tmcenin ikinci esi olmas
gereklidir. O yzden tmce bafl konumunda zneden farkl bir belirte ya da nesne de bulunabilir. yleyse tmcedeki konum da zneyi belirlemek iin yeterli bir
lt deildir.
zne, tmcedeki eylemde gsterilen ifli yapan kifli olarak tanmlanabilir. Yine
evrensel olarak tipik bir zne genelde bir Ad beidir. Bir ifli bilerek ve isteyerek
yapan kifliye edici denir.
Edici bir eylemi bilinli

olarak yapan kifliye verilen
addr.
146
Genel Dilbilim-I
5. a. Seil yzyor.
b. Nermin arabasn ykyor.
Etkilenen: Yaplan ifl ya da

olaydan etkilenen kifli ya da
varla verilen anlamsal rol
Deneyimleyen: Psikoljik
durum deneyimleyen edir.
Ara: Bir ifli yapabilmek iin

kullanlacak alettir.
(5a-b) tmcelerinde srasyla yzme ve arabasn ykama ifllerini yapanlar Seil

ve Nermin tmcelerin zneleridir. Tmcelerin geri kalan ksm olan yklemler ise
znelerin yaptklar iflleri belirtir.
zne, yklemde dile getirilen olaydan etkilenen olabilir:
6. a. Sedat hasta oldu.
b. Ahmet yere dflt.
c. Sebze fiyatlar dflt.
Yukardaki tmcelerde Sedat, Ahmet ve sebze fiyatlar bilerek bir ifl yapmamfl
ancak olaylara maruz kalmfllardr. Zaten sebze fiyatlar cansz bir zne olarak bir
eylemi gereklefltirebilme yetisine sahip deildir. Bu zne de sz konusu olaylardan etkilenendir.
zne, ruhsal durum deneyimleyen bir e de olabilir.
7. a. Ahmet Ayfleyi seviyor.
b. Meral ald habere ok sevindi.
c. Bebek hkra hkra alad.
rnek (7a-c)deki zneler Ahmet, Meral ve bebek duygusal durumlar deneyimlemektedirler.
zne, ara olabilir:
8. a. Bu kalem yazmyor.
b. Anahtar kapy at.
Buradaki zneler bu kalem ve anahtar, eylemin yaplabilmesi iin kullanlacak
olan aralardr ve grld gibi zne konumunda bulunabilirler.
zne iin testler: znelerin hangi anlamsal rollerde bulunabileceine baktktan sonra zneyi belirlemek iin kullanlabilecek ltleri sralayabiliriz:
Adn yaln durumu
zne, tmcede her zaman yaln ad durumu olan edir. Ancak yaln durumu
olan belirtisiz nesneler de olduu iin bu test her zaman gvenilir olmayabilir:
9. Aysun kitap okudu
Yukardaki rnekte Aysun zne, kitap nesnedir ve her ikisi de yaln durumda
kullanlmfltr. yleyse zne her zaman yaln durumdadr; ancak her yaln durumdaki Ad bei zne deildir.
Kim / Ne soru szckleri
Bir tmcede zneyi bulabilmek iin kim ya da ne sorularn sorabiliriz:
10. Kim kitap okudu? Aysun kitap okudu.
Bu rnekte de grld gibi kim sorusunun yant tmcenin znesini gsterir.
zne-Eylem uyumu
Trke gibi baz dillerin zengin ekim ekleri vardr ve tmcedeki eylem zne ile
uyumlu ekim ekleri taflr. zne ve eylem arasndaki uyum tekillik / oulluk gibi
say ile birinci, ikinci ve nc kifli ekleri fleklindedir. Afladaki tabloda grld gibi znedeki kifli ve sayy ok iyi ayrt eden uyum ekleri kullanlmaktadr:
Eylem ve uyum eki
Kifli
Say
geldi-m
Tekil
geldi-n
Tekil
geldi-
Tekil
geldi-k
oul
geldi-niz
oul
geldi-ler
oul
147
zne, eylemin tafld uyum eki ile uyumlu edir.

Gizli zne
Trke gizli zneye izin veren bir dildir. Metinde zne daha nceden belirtilmifl ise ve belirgin ise znenin tekrar edilmesi, dinleyici ve okuyucuyu yanltabilecei iin bu durumda gizli zne olan adl kullanlr:
11. a. Biz sinemaya gittik.
b. adl filmi ok beendik.
rnek (11b)de adl (11a)daki zne biz ile ayn kifli olarak yorumlanr ve gizli
znedir. Gizli zne, eylemdeki uyumdan anlafllr.
zne Olarak Adl Kullanm
zne olarak bu, flu, o, ben, vs. gibi adllar yaln halde kullanlabilir.
12. a. Ben geldim.
b. O ok alflt.
Tmcenin ilk esi olan zneden sonra flimdi de yklem kavramna iliflkin gereklere bakabiliriz.
Yklem
Yklemi, tmcedeki zne ktktan sonra geriye kalan blm olarak tanmlamfltk.
Bu durumda basitlefltirirsek yklem, tmcede tipik olarak ne yapt? sorusuna yant veren blmdr. Evrensel olarak yklemde eylem bulunur. Aslnda yapsal olarak daha sonra da greceimiz gibi yklemler Eylem bekleridir.
Yklemlerin tafldklar anlamlar aflada gsterilmifltir:
Tmce
zne
Yklem
Yklemin gsterdii anlam
ocuklar
oyun oynuyorlar
Hareket, fl
renciler
snavda baflarl oldular
Olufl
Sermin
doktor oldu
Olufl
ocuk
oyunca grnce sevindi
Akn
trafik kazas geirdi.
Ruhsal durum
SIRA SZDE
zneyi etkileyen
Herkes
sorunu anlad
Zihinsel ifllem
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
Yukardaki rneklerde grld gibi yklemler ifl, hareket, olufl, ruhsal / biS O R U
liflsel durum / ifllem, vs. gsterirler.
S O R U
Yklem, buradaki anlamyla tek bir szck olarak eylem deil, tmceden
kardkD K Kzneyi
AT
tan sonra geriye kalan e olarak anlafllmaldr.
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
148
Genel Dilbilim-I
Bu blmde tmcedeki en byk iki enin zne ve yklem olarak ifllevlerini

grdk. Aflada ise tmce ve iindeki elerin yapsna odaklanacaz.
SIRA SZDE
Afladaki tmcelerin
zne ve yklemlerini bulup, buradaki ltler dorultusunda aklayn:
SIRA SZDE
1. Ali btn hafta boyunca havuzda yzd.
2. Sinemadaki yeni filmleri grmedim.
D fi N E L M
D fi N E L M
Tmce Yaps
S O R U
e, anlamsal ve yapsal
D Kbir
K Abtn
T oluflturan
adan
ve tek szck ya da szck
grubundan meydana gelen
bir
tmce
bileflkesidir.
SIRA
SZDE
AMALARIMIZ
Her szdizim
tmce, yapsal elerine ayrfltrlarak incelenir. Bu yzS Okuramnda
R U
den tmcenin elerinin belirlenmesi nemlidir.
Tmcenin eleri: Yukarda grdmz zne ve yklem tmcenin en bDKKAT
yk eleridir.
e tmcede anlamsal ve yapsal adan btnl olan bileflkedir. Bunu gstermek iin afladaki tmcenin elerine bakabiliriz:
N N
SIRA SZDE
13. Gen kz bir sahil kasabasnda kitab okuyordu.
Tmcenin
elerini bulmann bir yolu soru szcklerini kullanmaktr: Kim ne
AMALARIMIZ
yapt? sorularna verilen yantlar tmcenin en byk eleridir ve bu eler geleneksel olarak daha sonra da greceimiz gibi kfleli ayra iinde gsterilir. Yukardaki tmcenin
soru szckleri kullanlarak bulunmufl ve afladaki tabloK T eleri
A P
da gsterilmifltir:
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Tmcenin
T E elerini
L E V Z Y O N bulmak iin sorulan soru
Kim
[Gen kz]
ne yapyordu?
[bir sahil kasabasnda kitab okuyordu]
Nerede? N T E R N E T
Neyi
[bir sahil kasabasnda]

[kitab]
Bir tmcede e olan bir grup, bir baflka tmcede e olmayabilir:

14. Gen kz arkadafln sinemaya gtrd.
Bu kez, gen ve kz ayn enin bileflkeleri deildir. Bu kez [kz arkadafln]
farkl bir e oluflturarak nesne konumuna yerleflmifltir; gen ise tmcenin znesidir. Bu da gsteriyor ki e kavram duraan deildir ve bir tmcedeki e, baflka bir tmcede e olmak zorunda deildir.
SIRA SZDE
Afladaki tmcelerin
SIRA SZDEelerini bulunuz:
1. nsanlar bir mr boyu 10 kova gzyafl dkyorlar.
2. Gen, kz arkadafln sinemaya gtrd.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
D fi N E L M
elik ltleri: Bir szck ya da szck grubunun tmcenin esi olup olmadn bulmak
S O R Uiin eflitli ltlerimiz vardr. Bu ltler flunlardr:
1. enin yerine baflka ek, szck / szck grubu yerlefltirme
Yukarda da belirtildii gibi her e bir soru szc ile sorulabilir.
DKKAT
e olan bir szck ya da szck grubu yerine bir adl ya da baflka szck kullanlabilir:
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
Tmce esi
Baflka szck yerlefltirme
[Snftaki renciler] doum gn pastasn yediler.
[Onlar] doum gn pastasn yediler
Snftaki renciler [doum gn pastasn yediler.]
Veliler de [yle]
Snftaki renciler [doum gn pastasn] yediler.
Snftaki renciler [bunu] yediler.
2. Yer deifltirme
bek olan bir e tmce iinde yer deifltirebilir:
Tmce esi
Yer deifltirme
[Snftaki renciler] doum gn pastasn yediler. Doum gn pastasn [snftaki renciler] yediler
Snftaki renciler [doum gn pastasn yediler.] [Doum gn pastasn yediler] snftaki renciler.
Snftaki renciler [doum gn pastasn] yediler. [Doum gn pastasn] snftaki renciler yediler.
Daha nce Trkenin esnek sz dizilifline izin veren bir dil olduu belirtilmiflti. Trkede ancak bek olan eler yer deifltirebilirler. Yukardaki rnekte grld gibi eler eylem nne ya da tmce nne getirilebilir.
3. Eksiltme
Yalnzca tmce eleri tmcenin iinde eksiltilebilirler. Eksiltilen eler aflada
( ___ ) ile gsterilmifltir:
Tmce esi
Eksiltme ( ile gsterilmifltir)
[Snftaki renciler] doum gn pastasn yediler. _____ Doum gn pastasn yediler

Snftaki renciler [doum gn pastasn yediler.] Snftaki renciler ______ .
Snftaki renciler [doum gn pastasn] yediler. Snftaki renciler ____ yediler.
eler szck ya da bek dzeyinde eler olabilirler. Ancak bek dzeyindeki eler i bileflenleriyle birlikte yer deifltirirler. Bir baflka deyiflle, bek iindeki elerden birinin yerine baflka bir e kullanlrsa ya da elerden biri tmcenin baflka bir yerine taflnrsa, ortaya kan yaplar kuralsz olacaktr:
*[Snftaki onlar] doum gn pastasn yediler.
*[ _____ renciler] doum gn pastasn yediler snftaki.
Yukarda grld gibi onlar adl ancak [snftaki renciler] beinin tmyle yer deifltirebilir, bir blmnn yerine kullanlamaz. Benzer flekilde bein bir ksm taflnrsa ortaya kuralsz bir tmce kar.
Tmcenin elerini bulmak iin bu lt kullanabiliriz. Aflada elerin
dilbilimde gsterimine iliflkin bilgiler aklanacaktr.
149
150
Genel Dilbilim-I
e Ayrfltrma ve zmleme
Tmce zmlemesinde e ayrfltrma ok nemli bir unsurdur. Konuflucular da
konuflma annda ok hzl, farknda olmadan ve otomatik olarak tmcelerin elerini ayrfltrarak tmceyi zmlerler. Tmcenin yaps, anlam belirledii iin tmceyi ayrfltrmak konuflucu ve dinleyici iin ok nemlidir. Bunu afladaki rnek
araclyla aklayabiliriz:
15. Kadn doktora tahlilleri gsterdi.
Bu tmce konuflma dilinde vurgu ve ezgi gibi ses zellikleri sayesinde, yazl dilde ise virgl gibi noktalama iflaretleri sayesinde anlamlandrlabilirse de soyut dzeyde bulank anlamldr ve aflada grlen iki farkl ayrfltrma sz konusu olabilir:
16. a. [Kadn] [doktora tahlilleri gsterdi]
b. [adl] [kadn doktora tahlilleri gsterdi]
Budak, szdizim
aalarnda dallarn kfl
noktas ve enin etiketinin
bulunduu noktadr.
Dal: Szdizim aacnda bir
enin alt bileflkelerini
gsterir.
fiekil 7.1
Tmce Aa Yaps
lk e: Bir aata herhangi

bir ana budan hemen
altndaki ilk elerdir.
Sonuncul e: Aa ya da
ayral gsterimdeki en alt
dzeyde yer alan szck
dzeyindeki eler
kili Dallanma: Szdizim

aalarnda her dzeyde iki
tane daln yer almas.
rnek (15), (16a-b)deki gibi iki flekilde yorumlanabilir ki bu yorum da e ayrfltrmasna bal olarak deiflir: doktora tahlilleri gsteren kadn mdr, yoksa gizli zne adl araclyla anlafllacak baflka bir kifli mi kadn olan doktora tahlilleri
gstermifltir? Burada da grld gibi anlamsal yorumlama e zmlemesi ile
ortaya kan tmce yapsna dayanmaktadr.
Szdizim, tmcenin elerini ayrfltrp dilbilimsel zmleme yaparken bir bakma konuflucularn bu otomatik biliflsel tmce iflleme srelerine de flk tutar.
e ayrfltrma ifllemi belli gsterimler araclyla modellenir. Bunlarn en yaygn szdizim aalar ve onlarn efldeeri olan kfleli ayralardr. rnein, Ahmet
keki piflirdi tmcesi aflada szdizim aac dediimiz fiekil (1)de gsterilmektedir:
fiekil (1)deki aata A, B, C, D ve E gibi harflerin bulunduu noktalar budak,
ondan kan izgiler aacn dallardr.
Ne oldu? A
Dallar bir enin alttaki bileflenlerine iflaKim? B
ret eder. Dikkat edilmesi gereken unsur,
C Ne yapt?
her budakta bir e konumlanmfl olmasAhmet
D
E
dr. A tmcesi bir edir. Benzer flekilde
B, C, D ve E her biri bir e barndran
keki
piflirdi
budaklardr. Yani her budak bir e gsterir. Budaklardaki harfler, daha sonra greceimiz Ad bei, Eylem bei gibi yapsal etiketlerdir. Bu etiketler, retici dilbilgisinde sonlu sayda kural yazmak iin
kullanlan ve kendileri de sonlu sayda olan iflaretleridir. Aata grld gibi A
en st budaktr ve B ile Cnin ana budadr. B ile C ise kardefl budaklardr. Benzer flekilde C, D ve Enin ana budadr; D ve E kardefltir. B ve C, Anin ilk eleri, D ve E ise Ann sonuncul eleridir.
fiekil (1)deki aata her budak tmcenin bir esi ise, daha nce grdmz
e ayrfltrma lt olan soru sormay deneyebiliriz. rnein A budana ne oldu? sorusunu, B budana kim? ve C budana ne yapt? sorularn sorabiliriz.
Bu soru lt, gerekten her budan bir e barndrdn gstermektedir. fiekil (1)de grld gibi B-C ve D-E ikili dallardr. Bir baflka deyiflle bu aata
ikili dallanma grlmektedir. Bu ikili dallanmay fiekil (2)deki dall aa yapsyla karfllafltrabiliriz:
151
fiekil (2)deki aata Ahmet ne yapt? gibi bir soru sorduumuz zaman ne yapt sorusunu ierebileA
cek bir budak bulunmamaktadr. yleyse, fiekil (2)
e yapsn doru yanstmamaktadr. Bu durumda
B
C
D
fiekil (2)deki her esi ayn dzlemde olan l dallanma yerine fiekil (1)deki hiyerarflik (ok katmanl
Ahmet
keki
piflirdi
ve dz olmayan) ikili dallanma yapsnn doru olduu sonucu ortaya kar.
Tmcenin elerini aa yaps ile ya da afladaki etiketli ayral gsterimle ayrfltrabiliriz. Afladaki etiketli kfleli ayralardaki bilgi fiekil (1)deki aataki ayn
bilgiyi iermektedir.
fiekil 7.2
Dall Dz Aa
Yaps
[A [B Ahmet] [C [D keki] [E piflirdi ]]]]]

En dfl kfleli ayrataki A, fiekil (1)deki en st budak Adr. B etiketi B buda,
C etiketi C buda ile ayndr. Aata olduu gibi B ve C etiketli ayralar Ann iindedir. Basitlefltirirsek bu ayralarla flu flekilde ifade edilir: [A [B] [C]] Szdizim aalar da kfleli ayralar da e ayrfltrma ve yapsn gsterirler. Bir bakma dilbilimde rtk olarak bunlarn konuflucunun edincini yanstt kabul edilir. Aalar ve
ayralar ayn bilgiyi gsterim yollardr. Aalar daha kapsaml ve daha grsel olduklar iin daha kolay anlafllabilir niteliktedir. Ayral gsterim daha az yer kapsad iin tercih edilebilir.
fiekil (1)deki aataki etiketleri flu flekilde amlayabiliriz: A=Tmce; B=zne,
C= Yklemdir. Ancak zne ve yklem kavramlar elerin tmce iinde oynadklar rol gsteren ifllevleridir. Oysa szdizim aalar ve ayral parantezdeki gsterim, elerin ifllevini deil, yapsn yanstr. Bu durumda gerek yapy yanstan
aa fiekil (3)te grlmektedir:
fiekil 7.3
fiekil (3)teki aa ve etiketli ayra, tmce T
zmlemesinde kullandmz gsterimlerdir.
T=Tmce, A1= Ad bei (zne), E=Eylem
bei, A2 = Ad bei (nesne) ve E=Eylemdir.
E
A1
Bu tmcede piflireylemi geifllidir ve bir A
Ahmet
yanulamlar. Yani yukardaki rnekte de olduu
A2
E
gibi keki gibi bir A gerektirir. yleyse piflireylemi Eylem bei olabilmek iin bir Ad bekeki
piflirdi
i gerektirir. Bu gerekli olan A, eylemin nesne[T [A1 Ahmet] [E [A2 keki] [E piflirdi ]]]]]
sidir. Eylem bei, Tmce olabilmek iin Ad
bei olan bir zne gerektirir. fiekil (3)e baktmz zaman A1 ve A2 piflir- eyleminin yeleridir. Bir baflka deyiflle, piflireylemi anlam gerei bir piflirilecek nesne ve piflirecek zne ister. Eylem beinde yanulamlanan ye i ye, zne ise dfl ye olarak adlandrlr.
zetleyecek olursak, szdizim aalarnda her budakta ve sonuncul ede bulunan tmce ii bileflkeler ya bek dzeyinde ya da szck dzeyinde elerdir.
Bir baflka deyiflle, e, szdizim aacndaki her budakta yer alan szck ya da
szck gruplardr nk aalar elerin dilbilgisel gsterimleridir.
Afladaki tmcenin iki farkl anlam iin iki farkl aa izin:
Gen kz arkadafln sinemaya gtrd.
SIRA SZDE
SIRA SZDE
D fi N E L M
D fi N E L M
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
152
Genel Dilbilim-I
bekler ve eleri: Bafl, Tmle ve Eklenti

Bafl: bekteki en merkezi
szcktr.
bek, tmce iinde zne, yklem, nesne, vs. gibi bir ifllev stlenen en az bir ya da
daha fazla szck ieren edir. Her bekte bir szck bek kurucudur, anlam ve
yap olarak bekteki en nemli-merkezi-rol olan szcktr. Buna bekte bafl denir. Evrensel olarak beklerde bafln yeri ya bein baflnda ya da sonundadr (buna Bafl Yn lkesi denir). Trke eylem-sonlu ve bafl sonlu bir dildir. Bir baflka
ifadeyle, bafl her zaman bein sonunda yer alr. Bunun yan sra bekler i merkezlidir (Uzun, 2000), nk bein en st yansmas baflla ayn ulam alr. Aflada bek rnekleri gsterilmektedir:
rnek
Bafl
bek
gzel kz
kz
Ad bei
hzl kofluyor
kofluyor
Eylem bei
arkadafllarm iin
iin
lge bei
ok akll
akll
Sfat bei
pek akllca
akllca
Belirte bei
Yukardaki rneklerde de grld gibi Trkede bafllar hep beklerin sonundadr ve bafl hangi szck trne ait ise bein st yansmas da o trn beidir. Yani, eer bafl ad ise, st yansma Ad bei, eylem ise Eylem bei, sfat ise
Sfat beidir, vs. Her bekte bafl bulunur ve bafl, bein kurucu esidir. Bir
bek, yalnzca bafl olan tek szckten oluflabilir:
17. ocuk yemei yedi.
rnek (17)nin aa yaps afladadr:
T
A1
ocuk
SIRA SZDE
Tmle: Bir bekte bafln
yanulamlad zorunlu
edir.
D fi N E L M
Eklenti: Bir bekte
bulunmas zorunlu olmayan,
S O RveU niteleyici edir.
seimlik
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
E
A2
yemei
yedi
Bu aata da grdmz gibi zne ifllevi olan A1 ve nesne ifllevi olan A2

SIRA oluflan
SZDE beklerdir ve bu tek szck her iki bekte de bafltr. Ancak
tek szckten
bekler, deiflik bileflenler kullanlarak geniflletilebilir:
Bafl olan bir szck, bek oluflturmak iin tmle ya da eklenti alabilir. BuraD fi N E L M
da stne basarak belirtmek gerekir ki tmle geleneksel dilbilgisi kitaplarndaki
anlamndan daha farkl bir anlamda kullanlmaktadr. Burada tmle terimini dilbiS O R U
limdeki tamamlayc
ve zorunlu e anlamnda kullanacaz.
Dilbilimdeki Dtmle
K K A T terimi geleneksel dilbilgisi kitaplarndaki terimden farkl bir anlam
taflmaktadr.
N N
SIRA SZDE
Tmle, bir bafln szlk ktnde bulunan yanulamlama koflullarn yerine

getirmek amacyla kullanlan edir. rnein geiflli bir eylemin gerektirdii dolayl ya daAMALARIMIZ
dolaysz nesne, tmletir ve tmle tmcenin kurall olmas iin gerek-
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
lidir. te yandan zorunlu olmayan eklentiler, dilbilgisel bir tmce kurmak iin bulunmas gerekli olmayan elerdir ve bu yzden bir eklenti, bir eden atld zaman, o e kuralsz olmaz. Eklentiler tmcede niteleyici ifllevi grr. Eklentiler, arka arkaya dizilebilir. Yani birden fazla eklenti olabilir. Ancak tmleler bu flekilde
dizilemez. rnein, bir eylemin yalnzca bir tane dolaysz znesi vardr. Afladaki
rneklerde farkl beklerde tmle ve eklenti grlmektedir:
Tmle ve eklenti rnekleri
Tmle -Bafl
Eklenti - Bafl
denize dflkn
ok akll
kitab yazd
hzla uzaklaflt
kardefl gibi
krmz gmlek
okul iin
akllca konuflmak
Yukardaki rneklerde grld gibi tmle - bafl yaplarnda, bafl tmlecine

ad durumu verebilir. te yandan eklenti - bafl yaplarnda byle bir fley sz konusu deildir. Bu yzden, Chomskynin (1983) ynetim-balama kuramna gre bafl,
tmleci ynetir. Bu nedenle, tmle ve bafl arasndaki iliflki, eklenti bafl arasndaki iliflkiden daha yakndr. Ayrca, tmle - bafl gerek anlamsal olarak gerek yapsal olarak daha balantldr. Tmle atlrsa ya kuralsz yap elde edilir ya da anlam tamamen deiflir:
18. a. kitab yazd
b. *yazd
19. a. kardefl gibi
b. *gibi
Yukardaki rneklerde tmle atld zaman yalnzca bafl ieren bir bek oluflturulamaz. Bunun yan sra kimi durumlarda da tmle atlabilir, ancak anlam deiflir:
20. a. denize dflkn
b. dflkn
Bu rnekte denize dflkn beinde denize olan bir tutku sz konusudur;
oysa dflkn, salk ya da maddi adan zayflk, kknlk anlamna gelir. Oysa eklentilerin hepsi bekten atlabilir ve bek yine de kurall olur:
21. a. ok akll
b. akll
22. a. hzla uzaklaflt
b. uzaklaflt
23. a. krmz gmlek
b. gmlek
Ayrca, birbiri ardna dizilmifl tmlelerin uygun olmadn ama eklentilerin arka arkaya sralanabileceinden sz etmifltik. Bu aflada rneklendirilmifltir:
24. a. *mektubu, kitab, defteri yazd
b. uzun, krmz, kaln, flk, kadife gmlek
153
154
Genel Dilbilim-I
rnek (24a)da mektubu, kitab, defteri ayr ayr tmlelerdir. Bunlar ve gibi
bir balala balanmadka kuralsz bir yap elde edilir. Bunun nedeni birden fazla tmlecin kullanlamamasdr; ama bir bala kullanld zaman zaten tek tmle kullanmfl oluruz. O zaman sorun ortadan kalkar. te yandan (24b)de grld gibi befl tane niteleyici - yani eklenti - kullanmak mmkndr.
zetlemek gerekirse tmle ve eklenti flu farkllklar gsterir:
zet: Tmle - Eklenti ile bafl arasndaki farklar
Tmle
Eklenti
Tmle, bafl tarafndan szlkedeki zel-

liklerinden dolay seilen bir edir.
Eklenti, bafln szck ktndeki zorunluluklar tarafndan seilen bir e deildir.
Bafl, tmlecine ad durumu verir, yani onu

ynetir.
Bafl ve eklenti arasnda ynetilen -yneten

iliflkisi yoktur.
Tmle atlrsa yap ya kuralsz olur; ya da

anlam tmyle deiflir.
Eklenti atlabilir; e kuralsz olmaz.
Tmle - bafl arasndaki ynetilen-yneten iliflkisini ve tmlecin atlmas durumunda ya kuralsz yap olufltuunu ya da anlamn deifltiini grdk. Bu zelliklerin eklenti - bafl arasnda bulunmamas, bize tmle ve bafl iliflkisinin anlamsal ve
yapsal olarak daha yakn bir ba oluflturduunu gstermektedir.
Szdizimsel fllevlerin Szdizim Aalarnda Gsterimi

Bu nitenin buraya kadar olan blmnde eflit szdizimsel ifllev grdk:
A. ZNE - YKLEM,
B. TMLE - BAfi,
C. EKLENT - BAfi
Bu szdizim iliflkisi de aa yaplarnda kardefller olarak gsterilir:
fiekil 7.4
zne-Yklem;
Eklenti-Bafl;
Tmle-Bafl Aa
yaplar
T
ZNE=A
Can
bek
bek
YKLEM=E
A
Eklenti
flk
Bafl
Tmle
Bafl
kyafet
kitab
okudu
Eskiflehire geldi
fiekil (4)te zne-yklem, eklenti- bafl ve tmle - bafl iliflkilerinin aalarda

kardefllik iliflkileri iinde olduklar grlmektedir. Bu kardefllik iliflkisi bek yap
kurallarnda nemlidir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Afladaki yaplarda
tmle-bafl ya da eklenti-bafl elerini bulun. Gerekelerle yazn:
SIRA SZDE
1. Gzel grnme abas
2. Fizik retmeni
D fi N E L M
3. Yeflil kazak
4. Harika kitap
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
BEK YAPILAR
bek yaplar bir dilin szdiziminin en temel eleridir. bek yap kurallar da
zelde bir dilin ya da Evrensel Dilbilgisinin kurucu kurallardr. bek yaplar tmcenin paralarn ayrfltrarak tmce elerinin zmlemesine olanak salar. bekler, en merkezi esi yani bir bafl olan ve gerekirse bir tmle ve /veya eklenti(ler) ieren elerdir. bekler bafl merkezli olduklar iin bafln szck tr bein trn belirler. yleyse, bafl ad olan bir bek Ad bei, bafl ilge olan bir
bek lge bei olur. bekler, bafllar ve rnekleri aflada grlmektedir:
bek
Bafl
rnek
Ad bei (A)
ad
[krmz bafllkl kz]
lge bei ()
ilge
[bebekler iin]
Sfat bei (S)
sfat
[gayet akll]
Belirte bei (B)
belirte
[ok kolayca]
Eylem bei (E)
eylem
[bebei doyurdu]
Yukardaki rneklerde ayralar iindekiler bek, yatk harfle yazlmfl szckler de beklerin bafldr. Grld gibi bafln szck tr bek ulamn belirlemektedir. Bu, dilbilimde her zaman geerli bir kuraldr. Ayrca grld gibi her
bekte bafl her zaman en sonda bulunur. Bu, daha nce belirtildii gibi Trkenin
bafl sonlu bir dil olma zelliinden kaynaklanr.
bekler bir bafl ierirler ve tmle / eklenti alarak geniflleyebilirler. Bu tmle
ve eklentilerin yapsal ulamlar nemlidir nk bek yap kurallar yapsal ulamlarla gsterilir. bek yap kurallar afladaki gibi yeniden yazm kurallardr:
A B C
Bu, bir etiket olan A ulamnn B ve C olarak yeniden yazlabilecei anlamna
gelir. bek yap kurallarnn evrensel ortak zellikleri vardr. rnein, her dilde
bafln szck tr bein ulamn belirler. Her dilde bir bek en az bir bafltan oluflur ve eklenti ve tmlele genifller. Dile zg deifltirgen ise bafln ne ynde olduudur. Trke, Japonca, Macarca gibi diller bafl sonlu, ngilizce gibi diller ise bafl
ilk dillerdir. bek yap kurallarnda tmle ve eklentinin yapsal ulamlar yazlr.
retici Dilbilgisi, kstl sayda kural ile sonsuz sayda yap retilmesi ilkesini benimsediine gre her bek ulam iin bir kural yazarak bir dildeki olas bekleri
retmeyi hedefler. nsan dillerinin en nemli zelliklerinden biri zyineleme olduuna gre bek yaplar da zyinelemelidir. Yani bir bek ulamnn iinde kendi
trnden baflka bir bek daha bulunabilir.
Aflada bek ulamlar ayr ayr ele alnarak irdelenecektir.
Ad bei (A)
Ad beini yapsal ve ifllevsel olarak tanmlayabiliriz.
Yapsal olarak: Bafl ad olan her bek Ad beidir (A).
fllevsel olarak: Afladaki ifllevlerde kullanlan bekler Alerdir.
155
156
Genel Dilbilim-I
A ifllevi
rnek
zne
[A Btn renciler] mezuniyet balosunda elendiler.
Nesne
Sedat mezuniyet balosunda [A btn rencileri] grd.
Yklemcil
Serap ve Ayflegl geen yl [A kimya rencileri] idiler.
lge nesnesi
retmen [[A btn rencileri]iin] dl hazrlad.
Belirtecimsi
retmen [A bu hafta] tatile kacak.
Bir A en az bir addan oluflur ve Aler, yukardaki rneklerde grld gibi farkl eler ierebilirler. Bu eler, her bek ulamnn iinde olan tmle ya da
eklentilerdir. Ancak tmle ya da eklenti olarak ifllev gren elerin yapsal olarak
hangi bekler olduu nemlidir. Bu yaplar rneklerle inceleyebiliriz:
rnek
Yapsal ulam
bekteki ifllevi
Ev
ad
bafl
krmz ev
sfat - ad
eklenti - bafl
[geen yl boyanan] krmz ev
orta-sfat-ad
eklenti - Eklenti - bafl
[geen yl boyanan] krmz tula ev
orta-sfat-ad- ad
eklenti-Eklenti-Eklenti-bafl
felsefe retmeni
ad-ad
tmle - bafl
tula ev
ad-ad
eklenti-bafl
benim gzel evim
belirleyici sfat-ad
tamlayan- eklenti-ad
Ann eleri: Yukardaki rneklerde de grdmz gibi Ade bafl

farkl flekillerde geniflleyebilir: rnein ngilizcedeki the /a, Almancadaki ein / die / der /das ve Trkedeki btn, baz, birka, gibi niceleyiciler, bu, flu, this, that
gibi iflaret sfatlar ve my, your, benim, senin gibi tamlayan adllar da Ade bulunabilir. ngilizceden ve Trkeden baz rnekler aflada grlmektedir:
25. a. the book
kitap
b. my book
benim kitabm
c. all of my books
benim kitaplarmn hepsi
d. all books
tm kitaplar
Belirleyici: Bir adn belirtili
ya da belirtisiz olduunu
gsteren, ya da onu
(tamlayan adl ile)
tamlayan, niceliini
gsteren adn gnderimsel
zelliklerini belirleyen
niteleyicilere belirleyici
denir.
ngilizcedeki the, my, all ve Trkedeki benim, senin, onun gibi tamlayan adl ve btn, tm, baz, vs. gibi niceleyicilerin tmne belirleyiciler diyelim. Belirleyiciler, geleneksel dilbilgisinde sfatlarn bir alt grubu olarak kabul edilirler. Sfatlar adlarn niteliklerini gsterirler, belirleyiciler ise Anin belirtili ya da belirtisiz olduunu (yani dinleyici tarafndan Anin bilinen mi yoksa bilinmeyen bir
varla m gnderim yaptn imlerler. yleyse belirleyiciler Anin gnderimsel
zellikleriyle ilgili bilgi veren elerdir. ngilizcedeki a /an, Trkede bir, Almancada ein belirtisiz A, yine nglilizcedeki the ve Almancadaki die, der, das belirtili Ani imlerler. Trkede belirtili A imleyen belirleyici yoktur. (Bunun yerine
adn -i durumu ile belirtililik iflaretlenir). Afladaki tablo flu ana kadar belirleyiciler konusundaki rneklerimizi zetlemektedir:
157
Belirleyiciler
Belirtili
the, vs.
Belirtisiz
a /an, bir, vs.
flaret sfatlar
bu, flu, o, vs.
Tamlayan adllar
benim, senin, vs.
Yukardaki rnekler gibi belirleyiciler fiekil (5)te de olduu gibi Ade aa ve

ayral gsterimlerde Bel (Belirleyici) olarak gsterilecektir.
Belirleyicilerin yan sra Aler sfat ve ortalarla geniflletilebilir. Sfatlar ve ortalar, bafl ad nitelerler. Bunlar, eklenti olduklar iin birden fazla sfat ya da orta
kullanlabilir:
26. a. Siyah flk bir flapka
b. Bir siyah flk flapka
c. Siyah bir flk flapka
rnek (26)da grld gibi belirleyici bir ve sfat bekleri siyah ve flk farkl
dizilimlerde kullanlabilirler. Bu dizilim vurgu ile ilgilidir (Erguvanl, 1984).
Ancak, belirleyicilerin sfat ve ortalarla birlikte kullanld durumlarda belirtisiz bir hari, belirleyiciler her zaman sfatlardan nce kullanlmak zorundadr:
27. a. Btn gzel flehirler
b. *gzel btn flehirler
28. a. Benim gzel siyah flapkam
b. *siyah benim gzel flapkam
29. Benim btn gzel kitaplarm
yleyse belirleyiciler sfatlardan dizilim asndan da farkllklar gstermektedir.
Belirleyiciler, ngilizce ve Almanca gibi dillerde de sfatlardan nce kullanlrlar.
Trkede rnek (30)da olduu gibi birden fazla belirleyici varsa ncelikle tamlayan adl ve sonra niceleyici daha sonra da orta ve / veya Sfat bekleri kullanlr.
30. Benim btn yeni aldm gzel gmfl yzklerim
fiekil 7.5
A
A 11
Bel 1
benim
A12
Bel 2
btn
A13
T
yeni aldm
A14
S
gzel
A1
A2
gmfl yzklerim
158
Genel Dilbilim-I
fiekil (5)teki aata Bel 1 olarak etiketlenen benim tamlayan adldr ve tamlanan - yani bafl ad - ile arasnda adcl uyum vardr; bu nedenle, adl, tmcenin znesinde olduu gibi gizli zne (adl) olabilir. Ancak aka grlmedii durumda bile
bofl adl aa yapsnda gsterilmek zorundadr. Bel 2 yine bir belirleyici olan niceleyicidir. Aata T (tmce) olarak etiketlenen e orta ya da sfat tmceciidir ve
aata gen fleklinde gsterilmifltir. Bu trdeki gen flekil, enin iindeki ayrntlarn nemli olmadn ve eyi btncl gstermenin yeterli olacan iflaret eder.
A (A ss) ise szcksel olan A (ad) ile beksel olan A arasnda baflka bir yansma ulam olduunu belirtir. Yani bu ulam, szcksel ve sonuncul e olmad gibi en stteki tm bileflenlerin ana buda olan e de deildir. Yani, Xin herhangi bir
szck tr olduu durumda bafl szcksel e olarak Xtir ve aataki en st yansma X olarak etiketlenir. Ancak X ve X arasndaki her tr yansma X (X ss) olarak etiketlenir. Bir baflka deyiflle X bein tamamlanmadn ve bein en st yansmasna ulaflmak iin baflka eleri olduunu gsterir. Ayrca, X iinde bir baflka X
bulundurabilir, yani zyinelemelidir. yleyse, A iinde A bulunabilir. Benzer flekilde fiekil (5)teki aataki yap zyinelemelidir.. Yani, bir A iinde bir baflka A bulunmaktadr. zyinelemenin insan dillerinde ortak zellik olduunu grmfltk.
Eklentinin her bek trnde birden fazla kez kullanlabileceini ama tmlecin
bir tane olacan sylemifltik. Szdizim aalarnda eklentiler X yansmasn fiekil
(5)te de grld gibi baflka bir X olarak geniflletirler. rnein fiekil (5)te A3,
A2 ve A2 de A1 olarak genifllemifltir.
Adeki sralama flu flekilde gsterilebilir:
Belirleyici 1
benim
senin
onun
Belirleyici 2
baz
btn
T (Orta)
S
ok yakn
ok deerli
gzel
dn aldmz
Bafl Ad
arkadafllarm
kitaplarn
kaza
Bu sralama soldan saa doru izgisel bir dizilimi gsterir. En nce tamlayan
adl olan Belirleyici 1, sonra niceleyicilerden oluflan Belirleyici 2 ve daha sonra dizilimi daha zgr olan Sfat bei, ortalar ve belgisiz belirleyici bir kullanlabilir.
Bu izgisel dizilim fiekil (5)teki aata da grdmz gibi dz yani eflit dzlemde deildir. fiekil (5)teki ok katmanl (hiyerarflik) yap elik ltlerine uygun bir yap gsterimidir. Daha nce belirttiimiz gibi aa yaplarnda her budakta bir e bulunur. yleyse, aacn her budana bir ek ya da szck yerlefltirip
yerlefltiremeyeceimize bakabiliriz:
NE?
A11 -kiler?
Bel 1
benim
A12
Bel 2
btn
A13
T
yeni aldm
NEYM?
NELER?
A14
S
gzel
A1
A2
gmfl yzklerim
159
Grld gibi A yerine NE?, A1 yerine (benimkiler), A2 yerine NEYM?, A3

yerine NELER?, vs. gibi ek ya da szckler yerlefltirebiliriz. yleyse, bu Ad beinin doru gsterildii sonucuna varabiliriz. Dolaysyla, Trke iin genel bir A
bek kural yazacaksak, dilbilimdeki gelenei takip ederek A budann altndaki ilk iki e olan Belirleyici ve A elerini yazabiliriz:
A ( Belirleyici) A
A budann olas eleri flunlardr:
A (T) (S) (A) A
Bu bek kurallarndaki ayralar enin seimlik olduunu gsterir. yleyse Ad
dflnda tm eler bir A oluflmas iin flart olmayan elerdir. Bunun yan sra
Alerinin yerine kullanlan adllar ve gizli zne olan adl da A olarak adlandrlr. yleyse, afladaki kural da dorudur:
A adl
Bu nedenle, adl da iine alan bir kural yazmamz gerekirse afladaki Ad bei bek kuraln yazabiliriz:
( Belirleyici)
A
adl
A'
Buradaki kvrk ayralar { } ya stteki ya da alttaki eden birinin A oluflturabileceini belirtir.

Afladaki rnekte A(ler)i bulup elerini ve tmce iindeki ifllevlerini
belirleyin.
SIRA SZDE
Fil zplayamayan tek memeli hayvandr.
lge bei ()
D fi N E L M
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
D fi N E L M
lge bekleri () bafl ilge olan beklerdir. lgeler, zorunlu e olarak bir Ad
bei ya da ad tmcecii seen szcklerdir. , tmcedeki baflka
S O R bir
U bekle anlamsal bir iliflki gsterir. rnein, Eylem beini niteleyebilir.
lgeler neredeyse evrensel bir szck trdr. ngilizce gibi bafln ilk bek
DKKAT
esi olduu dillerde bein nnde, Trke, Japonca gibi bafl sonlu dillerde bein sonunda, Almanca gibi baz dillerde ise belli ilgeler baflta, dierleri sonda buSIRA SZDE
lunabilir. ngilizcede olduu gibi tmleci olan Aden nce gelen
ilgece nilge,
Trke gibi Aden sonra gelen ilgelere ise sonilge denir:
31. a. [ [ for] [A the children / him]]
b. [ [A ocuklar / onun] [ iin]
N N
Yukardaki rnekte ngilizcede for, Trkede iin kuranK ilgelerdir;

ilki nil T A P
ge, ikincisi ise sonilge rneidir. Her iki dildeki lerin iindeki Aler ilgelerin tmleci ya da ilgelerin nesnesidir. (31)deki adllarda da grld gibi ilgeler beklerindeki tmle Aye durum eki atarlar. de ilge
T E L Eyneten,
V Z Y O N nesnesi
olan A ise durum eki atanan ve ynetilen edir. Ayrca dnya dillerinde ilgeler ve ad durum ekleri evrensel olarak iki e arasndaki iliflkiyi gstermek amacyla kullanlan iki gruptur (Hagge, 2010:9). lgeler ve ad durum ekleri ayn iflle N T E R N E srecinde
T
vi grrler (Zwicky, 1992:70). Bazen de durum ekleri tarihsel deiflim
ilgece dnflerek dilbilgiselleflirler. rnein Latinceden tremifl olan Franszca, tal-
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
160
Genel Dilbilim-I
yanca gibi dillerde Latincedeki durum ekleri ilgece dnflmfltr (Hagge, 2010:
36). Bunun yan sra bazen ilgeler de durum eklerine dnflerek dilbilgiselleflmifllerdir (Hagge, 2010: 38).
Ad durum ekleri ve ilgeler ok fazla ortak zellik gsterirler. Hatta bazen ilge
ve durum eki birbirine karflr. rnein ile ilgecinin ada bitiflik kullanm bazen
onun bir durum eki yani arasal durum eki olduu grflne yol amfltr. Durum
ekleri, dnya dillerinde genellikle tek seslemli eklerdir. (Hagge, 2010: 25) Ad durumlar ile ilgelerin yakndan ilgili olduu gerei, baz dillerdeki ile ifade edilen elerin Trkede ad durum eki almfl A ile karfllanmasnda da kendini gsterir. Lewis (2000:83) tarafndan da belirtildii gibi ngilizcede ilgelerle kurulan
baz yaplar Trkede ad durumlar ile karfllanr:
32. a. destruction [of the city]
b. flehrin ykm
33. a. a teacher [of Turkish]
b. Trke retmeni
34. a. the ban [on smoking]
b. sigara yasa
35. a. keen [on tenis]
b. tenise
ler farkl dillerde farkl ifllevler grebilirler: (32a), (33a), (34a)daki ngilizce
ler, A tmlecidir. Bir baflka deyiflle, Ani tamamlar. (35a)da ise keen merakl sfatnn tmleci olarak ifllev grr. Bu rneklerde ngilizcede ler Trkede
durum eki almfl olan Alerle ifade edilir. (32b)-(35b) Trke rneklerinde de
Alerin iinde bafl tamamlayan adlar tmletir. Yani her iki dildeki Aler iindeki eler szdizimsel adan ayn ifllevi grrler: Andeki bafl ad tamamlarlar, yani adn tmlecidirler. Bu tmleler ngilizcede , Trkede ise durum eki almfl
ad olarak grlmektedir.
te yandan ler ngilizcede A niteleyicisi de olabilirler ve bu durumda eklentidirler ve Trkede sfat bekleri olarak ifade edilirler:
36. a. the lady [in red]
b. krmzl kadn
37. a. the book [on the table]
b. masadaki kitap
38. a. the coat [from Italy]
b. talyadan gelen manto
Yukardaki ngilizce rneklerdeki ler krmzl ve masadaki gibi Sfat
bekleriyle ya da talyadan gelen gibi ortalarla karfllanmaktadr. yleyse, her
zaman ler, ad durum ekleriyle ifade edilemeyebilirler. Bu, nn ifllev ve anlamna bal olarak deiflebilir. ngilizcede ad niteleyen ler Trke S ve orta
olabilir.
Buraya kadar olan ngilizce lerin karfllnda Trkede yerine durum eki
almfl Aler kullanlmfltr. Ancak, Trkede aflada greceimiz ifllev ve anlamlarda kullanlan ilgeler vardr.
161
Lewis (2000:83-92), Trkede ilgeleri ikiye ayrr:

A. Birincil lgeler
B. kincil lgeler
Birincil ilgeler, nesnelerine durum eki atayan gerek ilgelerdir; ikincil ilgeler ise ad kkenli olan ve adn durumlarn alan ama ilge gibi davranan szcklerdir. Bu ilgeler ve bekleri afladaki tablolarda grlmektedir:
Ad Durum eki
lge
eksiz
Boyunca Zamanda srerlik
Adllarla Tamlayan iin

eki (adlarda eksiz)
-e durum eki
alanlar
-den durum eki

alanlar
Anlam
yarar
rnek
Kirpiler [kfl boyunca]uyurlar
[Sermin iin] kazak rd.
[Senin iin] tatil bileti aldm.
gibi
benzerlik/yaklaflklk [Ali gibi] davranyor.
ile
birliktelik
ara
seyahat arac
tarz
Ahmet [Nermin ile] dans ediyor.

Ben kapy [anahtarla] atm.
Adanaya [uak ile] gittim.
Deniz [mutlulukla] glmsedi.
gre
fikir kayna/
karfllafltrma,
grecelilik
[Chomskyye gre] dil yetisi doufltandr.

[Sedata gre] Ayfle daha ok alflyor.
nazaran karfllafltrma,
grecelilik
Burada [kfla nazaran] yazn daha rahat ediyoruz.
doru
yn/
zamanda
yaklaflma
[Denize doru] yryfl yaptk.

[Sabaha doru] kez uyandm.
karfl
karfllk/
sorumluluk/
karfl konumlanma
Ahmetin grfllerine karfl fikir belirtelim.

[ocuklarmza karfl] sorumluluklarmz var.
[Denize karfl] oturuyoruz.
dair/
iliflkin
aidiyet, iliflkili olma
[ocuklara dair] endiflelerini belirteceim.

[Yeni geliflmelere iliflkin] yaplanmalar gzden geirdik.
karfln/
ramen
Beklentiyi
olumsuzlama
Ali Bey [yaflna karfln] ok iyi kofloyur.
nce/
evvel
zaman ya da yerde Eskiflehire [ilkbahardan nce] gelemem.

nce olma durumu Otobs, [Eskiflehirden nce] mola vermeyecek.
sonra
zaman ya da yerde Eskiflehire [ilkbahardan sonra] geleceim.

sonra olma durumu Otobs, [Eskiflehirden sonra] mola verir.
bu yana belli bir bafllang [Yazdan bu yana] yamur yamad.

noktasndan itibaren
zamanda srerlilik
beri
belli bir bafllang [fiubattan beri] srekli kar yayor.

noktasndan itibaren [Okuldan beri] durmakszn yryorum.
zaman ya da yerde
srerlilik
dolay
nedensellik
[Hastalktan dolay] ifl kayb yafland.
itibaren belli bir bafllang [fiubattan beri] srekli kar yad.

noktasndan itibaren
zaman ya da yerde
srerlilik
Tablo 7.1
Trede
Birincil
lgeler ve
lge
bekleri
162
Tablo 7.2
kincil lgeler ve
lge bekleri
Genel Dilbilim-I
lge
ara-
Anlam
yer
altkarfl
arka /art
dfl
etraf
i
orta
n
pefl
taraf
st
yan
Yz
yer
yer
yer
yer
yer
yer
yer
yer
yer
klc
yer
Yer
Neden
lge bei rnekleri

[ki evin arasnda] koflturup durdu.
[Laf aramzda] bu ifl hofluma gitmedi.
Kitap [masann altna] dflmfl.
Yeni pastane [okulun karflsna] yaplyor.
Sen [benim arkamdan] yrme.
[Parkn dflnda] yrdk.
[Havuzun etrafna] aalar dikildi.
Ben [havuzun iinde] su jimnastii yapyorum.
Ben [havuzun ortasnda] yzyorum.
Ben [havuzun nnde] gneflleniyorum.
Sen [benim peflimden] kofluyorsun.
Dersler [renciler tarafndan] hazrland.
Kitab [dolabn stne] brak ltfen.
[Evimin yanna] bir park yapld.
[Kar yznden] dada mahsur kaldk.
Tablolarda verilen Trke beklerinden de anlafllaca gibi ler bir A

iermektedir. zellikle birincil ilgelerle kurulmufl olan lerdeki Aler atlrsa
kuralsz olur:
39. a. *[iin] tatil bileti aldm.
b. *Ahmet [ile] dans ediyor.
c. *[gre] dil yetisi doufltandr.
Yukardaki rneklerde grld gibi ler, ilgelerin nesnesi - yani tmleleri-olmadan kullanlrlarsa kuralsz olacaklardr. yleyse, Trkedeki bek yap
kural afladaki gibi olacaktr:
A
Bunun yan sra ikincil ilgelerle oluflturulan baz lerdeki A atlabilir:
40. a. Sen [arkamdan] yrme.
b. [Etrafna] aalar dikildi.
Yine de bu rneklerde ikincil ilgecin zerindeki uyum ekinden anlafllaca gibi gizli zne adl vardr, ve adl da bir Adr. yleyse, bek yap kural A
ve ierir ve burada da tekrarlanan flekliyle dorudur: A
Tablo 7.3
lerin ifllevleri
lge beklerinin ngilizce ve Trke gibi dillerdeki, ifllevleri

fllev
ngilizce
Trke
Ad tmleci
a book [on linguistics]
dilbilim kitab
Ad niteleyicisi
The woman [with blonde hair]

[Sar sal] kadn
The office [across the river]
[Nehrin karflsndaki] ofisA house [for me]
[bana gre] bir ev
Sfat tmleci
fond [of sports] spora merakl

interested [in physics] fizikle ilgili
[konu ile] balantl
Eylem tmleci
Eylem niteleyici
insist [on the solution] zmde srarc ol-

walk [along the river]
[nehir boyunca] yr
163
Yukarda grld gibi lerin ifllevleri ngilizcede daha yaygndr. Daha nce de sz edildii gibi bunun bir nedeni de Trkede yerine ad durum eklerinin kullanlmasdr. Trkede Ad tmleci ve Eylem tmleci olarak bulunmamaktadr. Ayrca ikincil adllarla ad niteleyicisi olarak ilge kullandmz zaman bu
mutlaka -ki sfat ekiyle birlikte kullanlr, yani sfatlafltrlr:
41. [Nehrin karflsndaki] pastane iyi servis yapar.
rnek (41)de grld gibi ikincil ilge ki kullanlmak zorundadr. Ancak eylem niteledii zaman -ki olmadan kullanlabilir:
42. [Nehrin karflsnda] pastane alacak.
Buradaki eylem niteleyicisidir. Aslnda Trkede ler ounlukla E niteleyicisidir yani belirte gibi ifllev grrler. Bu konuya belirteler blmnde yeniden deinilecektir.
Afladaki rneklerde leri bulup tmlelerini belirleyin. Ayrca,SIRA
lerin
SZDE anlamlarn
belirtin.
1. Bugne kadar yaflamfl en ar kifli, 635 kiloya ulaflan Washingtonlu Jon Brower Minnoch.
fi N E L M
2. Erkeklere yldrm arpmas olasl kadnlara gre 6 kat daha Dfazladr.
3. nl Arap flairi Kahire niversitesi profesr fieyh Muhammed Abdul brahim 150 yaflnda vefat etmifltir. 105 sene bekr yaflamfl. 105 yaflnda evlendikten
5 ocuu
S O R sonra
U
olmufltur. (Habertrk, HT internet)
Sfat bei (S)
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
Sfatlar adlar niteleyen szck trleridir. Sfatlar tm dnya dillerinde bulunmakla

SIRATrkede
SZDE
birlikte baz dillerde eylemlere, baz dillerde ise adlara benzerler.
sfat ve
adlar ayrt etmek her zaman ok kolay deildir nk bazen sfatlar adlar gibi kullanlabilir. rnein, Ben bir gzel grdm ve Ben bir gzel kz grdm tmceleAMALARIMIZ
rindeki gzel szc srasyla ad ve sfat olarak kullanlmfltr.
Tipik olarak dillerde sfatlarn, ad ve eylemlere gre tremifl olmas daha yksek
bir olaslktr (Dixon ve Aikhenvald, 2004:10). Trke iin bu iddiann
ne lde doK T A P
ru olduunu irdelemek baflka bir alflmann konusudur. lk bakflta Trkede ad ve
eylemlerden tremifl sfatlar olduu gibi sfattan tremifl eylemler de bulunmaktadr:
N N
43. a. fiapkal ocuk

b. Masadaki kitap
c. Umutlu bir insan
d. Gururlu retmen
e. Sarsc haberler
f. Ynl elbise
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
Yukardaki rneklerdeki sfatlar, adlardan tremifltir; afladaki eylemler ise sfatlardan tremifltir:
44. a. Beyazlaflmak
b. Siyahlaflmak
Dolaysyla, sfatlarn ad ve eylemlere oranla daha fazla tremifl szck ulamlar
olup olmadn burada belirlemek zordur. Ancak, bu ilgin bir arafltrma konusudur.
Aflada, Dixonn (1982) snflandrmasna dayal sfat eflitleri grlmektedir:
164
Genel Dilbilim-I
Sfatlarn snflandrlmas
Boyut
Yafl
Deer
Renk
Fiziksel zellik
nsan zellikleri
Hz
Zaman gsteren sfatlar
Olaslk
uzun, ksa, dar, genifl

Eski, yeni, yafll, gen
iyi, kt, deerli, mkemmel
krmz, siyah, mor
ar, haifif
kskan, dfla dnk,
hzl, yavafl
nceki araba, eski sevgili
olas, muhtemel, mmkn, kesin
Sfat bekleri (S) szdizimsel olarak iki ayr flekilde kullanlr:

A. nad Sfat bekleri
B. Yklemcil Sfat bekleri
nad S niteledikleri addan nce kullanlr:
45. a. [ok akll] bir insan
b. [olduka hzl] bir araba
c. [sar] gmlek
d. [kskan] insanlar
Yklemcil Sler ise tmcenin ykleminde bulunur:
46. a. Ahmet [ok akll]dr
b. Bu araba [olduka hzl]yd.
c. Baz insanlar [kskan]tr.
Yukardaki S rneklerinde de grld gibi, S , bafl sfat olan bektir, ve
iinde bu sfat niteleyen ve ok, olaanst, fazlasyla v.b. derece bildiren bir
belirte bulunabilir. yleyse, S bek yap kuraln flu flekilde yazabiliriz:
S (Belirte) S
Daha nce de belirtildii gibi ayralar enin seimlik e olduunu ve bek
kurmak iin kanlmaz olmadn gsterir.
Ancak afladaki rneklerde Slere baktmzda bu kuraln yeterli olmad
grlmektedir:
47. a. [btn ocuklara dflkn]
b. [denize merakl]
Bu rneklerdeki btn ocuklar ve deniz Aleri olmazsa Snn baflnn anlamlar deiflir, dflkn, gsz, merakl ise genel insan zellii olarak her fleye
merakl anlam taflr. Bu da bize Alerin Sde tmle olduunu gsterir. yleyse, bek yap kuralnda bunu da eklemek gereklidir:
S (A) (Belirte) S
SIRA SZDE
D fi N E L M
Afladaki rneklerde
SIRA SZDESleri bulun. nad ya da yklemcil A olup olmadn belirledikten sonra ne flekilde snflandrlabileceini ve ifllevlerini yazn.
1. Salk, ok nemli bir nimettir.
D fi kan
N E L Mmavidir.
2. Istakozlarn
S O R U
S O R U
DKKAT
DKKAT
SIRA SZDE
SIRA SZDE
165
Belirte bekleri (B)

Belirte bekleri ve Dier Belirtecimsiler
Belirteler, farkl ifllevleri, anlamlar ve yaplar olduu iin dier szck trlerinden daha eflitli bir grup olufltururlar. Bunun yan sra farkl yapsal beklerin de
belirte ifllevi olmas belirteler konusunu daha da karmaflklafltrr. yleyse belirteler, bir yandan yapsal olarak belirte bekleri; te yandan ifllevsel anlamda belirte olanlar olarak iki grup belirteten sz edilebilir. Dilbilimde bir szck tr
olan belirte ile belirte olmayp da ifllevsel olarak belirte gibi davranan eleri
ayrt etmek iin ilkine belirte (bei), ifllevsel olana ise belirte beini de ieren
belirtecimsi denir.
Aflada ncelikle belirte ve belirtecimsi terimlerini aa kavuflturmamz gerekir. Belirtecimsiler, daha nce szn ettiimiz gibi, bir ifllev bildirir. Aflada belirtecimsilerin yaplar grlmektedir:
Belirtecimsiler
Yap
rnek
fllevi
Belirte bei
[ocuka] davranmayalm.
Eylem tmleci
Ad bei
[Geen hafta] sinemaya gittim. Eylem niteleyicisi
lge bei
[Kyya kadar] yzd.
Eylem niteleyicisi
Belirte Tmcecikleri
[Eve ulaflnca] beni arad.
Eylem niteleyicisi
Yukarda grld gibi belirtecimsiler ifllev belirtir ve B, A, ve tmcecik gibi farkl yapsal zellikler gsterebilirler. Oysa, B, bafl belirte olan yapsal
bir edir. Trkede belirte ve sfat ayrm izmek zaman zaman zordur. rnein
iyi hem sfat hem belirte olarak kullanlabilir:
48. a. yi insan
b. yi konuflur.
Szcn tr, tmce iinde ifllevinden ayrfltrlabilir. Trkede belirteler tremifl ya da trememifl szcklerden oluflabilir: artk, hala, vs; -CE ekiyle addan tremifl olanlar: ocuka, aptalca, vs; ikilemeli olanlar: kap kap, akllk akll, zaman zaman, gibi. Ayrca, Modern Arapadaki -en eki alan Trkeye gemifl baz
belirteler vardr: mecburen, hkmen, zmnen, hukuken, gibi.
Belirteler, szdizim alanyaznnda genellikle tmce ve Eylem bei (E) belirteleri olarak ikiye ayrlr. (Jackendoff, 1972; Molinier and Levrier, 2000).
49. a. Dorusu, ben tatile gitmek istiyorum.
b. Hasan haberi sakince karfllad.
Yukardaki rneklerde dorusu tmce, sakince ise E niteleyicisidir. Belirtecimsiler, eklenti olduklar iin birden fazla kullanlabilirler. Bu durumda tmce belirteci, Eden nce gelmek zorundadr:
50. a. Belki ben oraya asla gidemem.
b. *Asla belki ben oraya gidemem.
Belki tmceyi, asla ise Ey niteler ve tmce belirteci E belirtecine gre daha yukarda olmak zorundadr.
Belirtecimsi: Belirte
beinin de iinde
bulunduu ifllev olarak
belirte ifllevi gren her e
belirtecimsidir: Ad bei,
lge bei, Belirte
tmcecikleri de belirte
ifllevleri olduu zaman
belirtecimsi adyla anlrlar.
166
Genel Dilbilim-I
yleyse, belirtecimsilerin tmce ve E nitelediklerini grdk. Belirtecimsilerin

ifllevleri bu kadar deildir. Aflada, Trkeden rnekler vererek belirtecimsilerin
dillerde ne gibi ifllevleri olduunu grebiliriz:
Belirtecimsi rnei
Yaps
fllevi
[Yalnzca] yeni renciler geldi.
A (yeni renciler) niteleyicisi
[Senin iin] her fleyi yaparm.
E (her fleyi yaparm) niteleyicisi
[ok gzel] giyinir.
E (giyinir) tmleci
[Maalesef] Hasan snfta kald.
Tmce niteleyicisi
Hasan [ok] akll.
Derece bildiren Sfat (akll) niteleyicisi
[Pek] ocuka konufltu.
Derece bildiren belirte (ocuka) niteleyicisi
[Her yl] Parise gider.
E (Parise gider) niteleyicisi
Yukardaki rneklerde grld gibi belirtecimsiler A, E, tmce, sfat ve

belirte niteleyebilirler ve ayrca snrl sayda eylemlerin (giyinmek, davranmak,
gibi) tmleci olarak ifllev yaparlar. E niteleyen Blerin Trkede de eylemin
szcksel anlamyla yakn iliflkili olduu Erguvanl-Taylan (2001) ve Gvenin
(2006) alflmalarnda grlmektedir. Ancak bu konuya burada deinilmeyecektir.
Buraya kadar olan rneklerden grdmz gibi B bek yap kural olarak
bir belirte bafl ierir. Bunun yan sra derece bildiren baflka bir belirte (olduka,
pek, ok, gayet, vs.) tarafndan nitelenebilir. yleyse, B bek yap kural flu flekilde yazlabilir:
B (B) B
B belirte demektir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
Eylem bei
S O R U (E)
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
Eylemler ifl, olufl, hareket bildiren ve tmcenin ykleminde yer alan szck trleridir. Eylem bei (E) kuran szck eylemdir. Bu nedenle bein ne flekilde geKKAT
niflleyeceiniD belirleyen
eylemin szlksel ktnde yanulamlama zellikleridir.
Daha nce sz edildii gibi eylemin setii zorunlu e olan tmle szlke kSIRA SZDEgelir. Eylemin setii tmle, eylemle birlikte yklemi olufltutndeki bilgiden
rur. Yklemle znenin buluflmas sonucu ise tmce oluflur. Hem zne, hem de
nesneye eylemin yeleri denir. Nesne yklemin iinde olduu iin i ye, zne ise
AMALARIMIZ
yklemin dflnda olduu iin dfl yedir.
yleyse Ey anlamak iin i ye yaps ya da yanulamlama bilgisini irdelemek gerekir. Eylemler, yanulamlama zelliklerine gre afladaki gibi snflandrK T A P
labilirler:
N N
ye: Eylemin nesne ve
AMALARIMIZ
znesi eylemin yesidir. ye
yaps zne ve nesne zerine

olan szlke ve dilbilgisel
bilgidir.
K T A P
Afladaki tmcelerde
SIRA SZDEbelirtecimsileri belirleyerek, yaplarn, anlam ve ifllevlerini belirtin:
1. Dnya, binlerce yldr hi hz kesmeden deifliyor.
2. mparator penguenleri tm mrlerini Antarktikada geiriyor.
fi N Eyazar,
L M yeni kitabn gelecek hafta imzalyor.
3. DnyacaD nl
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
167
Yanulamlama zelliklerine gre eylemler

Eylem
E rnei
Geiflsiz(kofl, yr, uyu, dinlen, gez, yz, vs)
Kofluyor
Geiflli(oku, anla, yaz, piflir, srala, vs.)
kitab okudu
ift Geiflli(yolla, gnder, anlat, vs.)
Aliye mektubu yollad.
Nesnelerine
-e, -den durum eki atayan eylemler
(bak, hofllan, nefret et, vs.)
Aynaya bakt
ikolatadan hofllanr
tden nefret etti.
Yukardaki E rneklerinde de grld gibi E, bir ya da (ift geiflli eylem

ise) iki tmle alarak E oluflturur. Tmlelerin yan sra Elerde eklenti de bulunabilir ki bunlar, B blmnde de grdmz gibi belirtecimsi olan niteleyicilerdir:
51. Aysun bu hafta bu kitab bitirir.
T
E
A1
E1
A2
Aysun
Bel1
A1
bu
hafta
A3
Bel2
A2
bu
kitab
bitirir
Yukardaki aata E iinde grlen A2 belirtecimsi olan eklentidir ve kardefli

olan E (bu kitab bitirir) esini nitelemektedir. A3 ise bitir- eyleminin tmlecidir.
Buraya kadar olan Elerin bek yap kural flu flekilde yazlabilir:
E (B) (A) E
E (A) E
Daha nce de belirttiimiz gibi tmcenin mutlaka bir yklem, yklemin de eylem iermesi gereklidir. Oysa, afladaki tmcelere baktmzda eylemi olmad
gibi bir izlenim edinilebilir:
52. a. Nurcan retmen.
b. Bu kitap senin iin.
c. Selim ok baflarl.
d. Kertenkele sevimli bir hayvan.
e. Ayvalk harika bir kasaba.
Bu tmcelerin tmnn ykleminde grnmese bile bir eylem vardr. Bu eyleme kofla denir. Evrensel Dilbilgisinde koflacn her zaman aka bulunmas gereken standart ngilizce gibi diller vardr. rnein:
53. a. He is a teacher.
b. *He a teacher.
Yukarda (53a) rneinde is olarak grlen kofla tmcede olmazsa standart
ngilizcede (53b)de grld gibi tmce kuralsz olur. Koflasz tmce Afrikal
Kofla: Ykleminde A, ,
S olan tmcelerde bulunan
bazen -mEk eylemi ile ifade
edilen bazen de aka
grlmeyen eylem.
168
Genel Dilbilim-I
Amerikal konuflucularn dillerinde kuralldr (Labov, 1972) ama bu ngilizce iin

genellenemez. te yandan, Trke, Japonca, Rusa, Macarca, vs. gibi baz dillerde
bofl kofla lnl dilde de kullanlmaktadr. Aflada (55) ve (56) nolu rnekler,
Malta dili ve Rusadaki bofl koflal tmceleri gstermektedir:
Malta dili:
54. Albert tabib. (Albert doktor)
Rusa:
55. Moskva gorod (Moskova flehir) (rnekler Stassen, 2005:486)
Stassen (2005), inceledii 386 dilden 175 tanesinin bofl koflaca izin verirken 211
dilde koflacn aka ifade edilmesi gerektiini belirtmektedir. Trke 175 dilin
iindedir, yani belli durumlarda bofl koflaca izin verir. Bu da znenin 3. tekil ya da
oul kifli olduu ve zamann genifl zaman olduu durumlardr. zne dier kifliler
olduu zaman ya da eylemin zaman genifl zaman deilse -mEk kofla eylemi ekilerek kifli ve zaman ekleri alr
56. a. Ahmet doktor.
b. Ahmet doktordu.
c. Sedat cmert bir insan.
d. Sedat cmert bir insanmfl.
e. Ben doktorum.
f. Sen akll bir insansn.
Bu rneklerde eylem genifl zaman olmaynca ve zne 3. kifli olmaynca koflacn aka ifade edildiini gryoruz. Yukardaki rnekteki bofl kofla ya da -mEk
koflac belli bir zaman dilimindeki sabit, deiflmeyen bir durum iin kullanlr. te
yandan eer bir durum deifliklii sz konusu olursa olmak eylemi de kullanlr:
57. a. Can doktor oldu.
b. Souktan hasta olacam.
c. Meral anne olmufl.
Bu rneklerdeki ol-kofla eylemi bir durumdan bir duruma geifli anlatmaktadr. -Dr ekeylemi de koflal tmcelerde grlebilir: Konuflucunun tahmini ya da
nesnel bir durumun kesinliini belirten bir kiplik ekidir:
58. a. Ali belki evdedir.
b. Dnya yuvarlaktr.
Aflada kofla ieren tmcelerin aa yaplar grlmektedir:
T
T
A1
Ahmet
E
A2
doktor
A1
E kofla
E kofl
Sedat
A2
0
Bel
adl
A
babas
gibi
oldu
Bunun yan sra varlksallk belirten var ve yok szckleri kofla tmcelerinde
kullanlr. Lewise (2000:144) gre var ve yok sfattr. Kornfilt (1997:185) bunlarn eylem olduunu syler. Ancak eer bu szckler eylem olsayd, olumsuzluk eki -mE
eklenebilirdi:
59. *Dolapta st var-ma-d. (Dolapta st yoktu anlamnda).
Oysa, bildiimiz gibi yok olumsuzluk, ekle deil ayr bir szck olan yok ile elde edilir. Demek ki var ve yok szckleri kesinlike eylem deildir. Bunlarn kofla
eylemi ile birlikte kullanlan yklemcil sfat olma olaslklar vardr. Dnya dillerinde yer ve iyelik (rn: Odada bilgisayar var) gsteren varlksallk yaplarn pek ok
dilde ortak zellikler tafldklar iddia edilmektedir. (Lyons, 1967; Iatridou, 1996;
Sb, 2009). Afladaki ngilizce ve Trke rneklere bakalm.
60. a. The garden has lots of roses.
Bahede gller var.
b. I have some roses.
Benim gllerim var.
c. There are lots of roses in the garden.
Bahede gller var.
Yukardaki rneklerde (60c) ngilizcedeki tipik varlksallk yapsdr. Ayn yap
(60a)da grld gibi yer ve (60b)deki iyelik yaps da have (var olmak) eylemi
ile ifade edilebilir.
Trkede ise yer gsteren varlksallk ve iyelik tmcelerinde eylem olarak kofla grlmektedir. Gksel ve Kerslakein (2005:122) de belirttii gibi yer varlksal
tmcelerinde en az bir yer ya da zaman gsteren belirtecimsi olmas gerekir.
61. a. Ormanda ay var.
b. O zamanlar ay vard.
rnek (61a)da yer (ormanda), (61b)de zaman (o zaman bir) gsteren belirtecimsi vardr. lk tmcede bofl kofla, ikincisinde ise zaman ekimli kofla eylemi
grlmektedir. yelik varlksallk yaplar da adn -de ekini almfl yer gsteren ya da
tamlayan eki almfl iye ile ifade edilebilir:
62. a Bende gzel bir tablo var.
b. Benim gzel bir tablom var.
rnek (62a) bende gibi -de eki alan ve (62b) tamlayan eki alan yap iermektedir.
zet olarak, eylemler farkl yanulamlama zelliklerine sahiptir. Geiflli ve geiflsiz eylemlerin yan sra bu iki gruba dhil olmayan kofla eylemleri vardr. Koflalar ne geiflli ne de geiflsiz eylemlerdir. Tamamen farkl bir grup olufltururlar
ve yklemcil bir A, S, e ile birlikte zneye iliflkin bir zellik belirtirler. Bu
yzden yklemcil A, S, zneyi tamamlayan edir ve zne tmleci olarak
bilinir:
169
170
Genel Dilbilim-I
63. a. Ali ok aklldr. (ok akll = yklemcil S ve zne tmleci)

b. Ali retmen. (retmen= yklemcil A ve zne tmleci)
SIRA SZDE
10
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Afladaki ana
tmcelerdeki
eylemleri bulup, gruplandrn:
SIRA
SZDE
M.. 600de Babilde yaflayan insanlarn sadece tek bir dili varmfl. nsanlar dnyann farkl blgelerine dalp ayrlmamak iin Babilde bir kule infla edip Cennete ulaflmaya ve ora fi yaflamaya
NELM
da sonsuza Ddek
karar vermifller. nsanlarn bu kstahlna kzan Tanr onlarn
dillerini anlafllmaz klmak iin dillerini eflitlendirmifl. Farkl diller konuflmaya bafllayan
insanlar birbirlerini
S O R U anlamamfllar. Bylece kulenin yapmn srdremeyip bu ifli brakmfllar. O gn bugndr insanlar farkl diller konuflur ve bu diller bugn dnyann zenginlii olarak grlr.
DKKAT
N N
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
zet
Szlke, bir dilin szck varl ve konuflucunun biliflsel szldr. Szlkede her szcn bir kt
vardr ve bu ktk o szcn sesbilimsel, yapsal, anlamsal bilgilerini ve ayrca bek oluflturmak iin hangi
eleri semesi gerektii bilgisini ierir.
zne olan A ve yklem olan E tmceyi oluflturur.
Bu yzden T A E, yani tmce A ve E ierir.
te yandan bek, bir bafl olan edir. Bafl, bein kurucu esidir ve tmle ya da eklenti alarak geniflleyebilir. Tmle her zaman zorunlu edir ve bekten atld zaman ya anla deiflir ya da yap kuralsz olur. Oysa eklenti her zaman seimlik edir ve dflarda brakld zaman yap kuralsz olmaz. Eklentiler, genellikle,
Sfat bei, lge bei ve Belirte bei gibi, ad, eylem ve tmce niteleyici ifllevli yaplardr. Tmleler ise
eylem ya da ilgecin nesnesi gibi Ad bekleri olabilirler.
Tmle ve eklenti yaplar bunlarla kstl olmamakla
birlikte bu yaplar tipik rneklerdir.
bek yap kurallar, anadili konuflucusunun edincinde
bulunan sonlu saydaki yapy modelleyen kurucu kurallardr. Ancak bek yap kurallar, edinteki soyut bilginin sadece bir blmn oluflturur. Dierleri Evrensel
Dilbilgisindeki dier ilke ve deifltirgenlere dayal kurallardr. Konuflucular, bek yap kurallar da dhil, bu
sonlu saydaki kurallar ile sonsuz sayda yap retirler.
171
172
Genel Dilbilim-I
Kendimizi Snayalm
1. Afladaki tmcelerden hangisinde yklemcil A
vardr?
a. stanbulun farkl semtlerinde ekilen film, farkl din, dil ve rktan kiflileri bir araya getiriyor.
b. Bu filmde rol alan kifliler, stanbulun farkl semtlerinden, farkl din, dil ve rktan kifliler.
c. Farkl din, dil ve rktan kiflilerin bir araya geldii film, stanbulun farkl semtlerinde ekiliyor.
d. Farkl din, dil ve rktan kifliler, bir araya gelerek
stanbulun farkl semtlerinde film ekiyorlar.
e. Bu filmde rol alan kifliler farkl din, dil ve rktan
kifliler grdm.
2. [ T _____ ]
Afladaki eylemlerden hangisinin yanulamlama erevesi yukardaki flekildedir?
a.
b.
c.
d.
e.
Gelmek
Belirtmek
Yapmak
Sallanmak
Yrmek
3. Aydnlatma sistemleri Marsa kadar ulaflarak dnya

zerindeki yaflamn varln kantlyor.
Afladakilerden hangisi yukardaki tmcenin esi
deildir?
a. Aydnlatma sistemleri Marsa
b. Marsa kadar
c. Marsa kadar ulaflarak
d. Dnya zerindeki
e. Dnya zerindeki yaflam
4. Afladaki alt izilmifl elerden hangisi ara gsteren belirtecisimsidir?
a. Bakla ekmei kesti.
b. Dne arkadaflyla geldi.
c. Ayfle, titizlikle alflr.
d. Arkadafllarn, arabayla piknie gtrdler.
e. Sigarayla mcadele baflarya ulaflt.
5. Afladaki elerin hangisi eklenti-bafl yaps ierir?
a. Banka mdr
b. Aklm baflmda
c. Hrn deniz
d. Sedat geldi
e. Suyu iti.
6. Afladakilerden hangisinde kofla bulunmaktadr?

a. Kola, difl rmesi, diyabet ve kemik dokusunu
zayflatma gibi sorunlar yaratyor.
b. Yksek orandaki fleker ve kafein vcuttaki potasyumu yok ediyor.
c. 2007de dnya apnda flekerli gazl iecek tketimi 552 milyar litreydi.
d. Yani her insana ylda 83 litre dflyordu.
e. Bu orann 2012de 95 litreye kaca ngrlyor.
7. Afladakilerden hangisi Sdr?
a. Zmrt gibi yeflillik
b. Koyu yeflil
c. Marul ve baflka yeflil sebzeler
d. Bir renk
e. Deniz gibi
8. Afladakilerden hangisi tmce belirteci ierir?
a. Ziya her an gelebilir.
b. Belki yine gelirsin.
c. Bunu bir kez daha konuflalm.
d. Seda ok konufltu.
e. Ahmet kap kap dolaflt.
(9) ve (10) nolu sorular afladaki aaca bakarak yantlayn:
T
E
A1
Seil
A2
parkn
evresinde
9. Aataki deki A2, .....

a. Eklentidir
b. Tmletir
c. Bafltr
d. znedir
e. Niteleyicidir
10. , eylemin...
a. Niteleyicisidir
b. Tmlecidir
c. Nesnesidir
d. Bafldr
e. Birincil ilgecidir.
kofluyor
173
Okuma Paras
Afladaki parada yazlanlar bu nitede szlke ve szdizimdeki bek yap kurallar ile nasl badafltrabilirsiniz?
(Bilim ve Teknik, Yeni Ufuklara: Dilin Serveni Mart

2004 Ek say)
Anlamadnz m?
(Bilim ve Teknik, Yeni Ufuklara: Dilin Serveni Mart
2004 Ek say)
Zeynep Tozar
Eer ben bir szck kullanyorsam dedi Humpty
Dumpty, biraz da kmseyici bir tavrla, hangi anlama gelmesini istiyorsam o anlamda kullanrm. Ne bir
eksik, ne bir fazla! Ama szcklere bu kadar farkl
anlamlar yklemeye yetkiniz var m? diye sordu Alice.
Mesele, hangisinin en
yetkin olduuna karar vermekte diye yantlad onu
Humpty Dumpty. Alicein
kafas o kadar karflmflt ki, azn ap tek bir szck
syleyemedi. Humpty Dumpty devam etti: Szcklerin
kimi biraz kaprisli olur; zellikle yklemler. Onlar en
marurlar. Sfatlarla istediini yapabilirsin, ama yklemlerle, asla! Ama ben... ben hepsiyle bafl edebilirim
tabii. Anlafllamazlk! flte sylemek istediim bu! Anlayamadm, ne demek istediniz? diye sordu yine Alice.
flte flimdi akllanmaya baflladn diye yantlad
Humpty Dumpty kendinden ok memnun bir flekilde.
Demek istediim, bu konu yetti artk! (Alice Harikalar
Diyarnda / Aynann inden, Lewis Carroll)
Kaynak: http://www.biltek.tubitak.gov.tr/bdergi/yeniufuk/icerik/dilinseruveni.pdf ya da Science dergisi

fiubat 2004 says
flimiz Humpty Dumptye kalsayd, bakkaldan ekmek

almakta bile zorlanacak, belki elimizde ekmek yerine
iki kutu flekerle dnecektik evimize. Ama Lewis Carrollun dnyasndan kp kendi dnyamza dndmzde, Humpty Dumpty olmasa da birilerinin anlamlarn nceden verdii szckleri kullanarak, stelik
bunlar da kuralna uygun flekilde bir gzel sralayarak,
teklemeden konufltuumuzu, asl nemlisi baflkalaryla
szl iletiflim kurabildiimizi gryoruz. Bizi br canllardan ayran en nemli zelliimiz de belki bu: Szcklerden oluflan bir kpryle, bir baflkasnn zihnine
ulaflabilmemiz, karmaflk etkileflim alar, toplumlar kurabilmemiz. Bu inanlmaz beceriyi; anlaml szckleri
snrsz sayda kombinasyonla, stelik de
kuralna uyarak birbiri pefli sra dizme yetisini nasl kazandk? Bu kurallar btn nasl olufltu? Dil adn verdiimiz olgu, belki de tek bir anadille yola karak gnmzde konuflulan binlerce farkl dile nasl ayrflt? Ve
tabii, dili/dilleri gelecekte neler bekliyor?
Eer bu konular merak ediyorsanz, afladaki dergideki ayrntl yazlar okuyabilirsiniz:
Okuma Parasnn Sorusunun Yant:

Yukardaki parada yazd gibi, Alice karakterinin anlayfl kadar olmasa da szckler, dilin nedensiz blmdr. Bu da flu demektir: Bir meyvenin adnn Trkede elma, ngilizcede apple, Almancada Apfel olduuna iliflkin hibir neden syleyemeyiz. Szcklerin nereden geldiini ve neden bir nesneye belli bir adn verildiini bilmiyoruz. Szlkede yer alan szcklerdeki
bu keyfiliin aksine dilbilgisel kurallarn dizgesel olduunu grdk. rnein, bu nitede de grdmz gibi Trkede tm bek yaplarnda bafl sistematik biimde en sonda yer alr. stelik de bu nitede grdmz sonlu sayda bek yap kuralyla sonsuz sayda yaplar retebiliriz. Bu parada da anlaml szckleri snrsz sayda kombinasyonla, stelik de kuralna uyarak birbiri pefli sra dizme yetisinden sz ediliyor.

1. b
2. b
3. a
4. a
5. c
6. c
7. b
8. b
9. b
10. a
Yantnz yanlfl ise, Ad bei (A) konusunu

Yantnz yanlfl ise, Yanulamlama konusunu
Yantnz yanlfl ise, Tmcenin eleri konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, lge bei () konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Eylem bei (E) konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Sfat bei (S) konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Eylem bei (E) konusunu yeniden gzden geiriniz.
174
Genel Dilbilim-I

Sra Sizde 1
1. k- [A _______ ] ([Boaz turuna k-]
2. Syle- [T ______ ] [stanbulun bir ak hava mzesi olduunu syle-]
3. Anlat- [ A A _____ ] [bana bir yk anlat-]
Sra Sizde 2
1. Ali btn hafta boyunca havuzda yzd.
zne: Ali
Gerekeler:
Adn yaln durumu atanmfltr.
3. tekil kifli zne-yklem uyumu vardr.
Kim yzd? sorusunun yantdr.
Yklem: btn hafta boyunca havuzda yzd
Gerekeler:
Ali ne yapt? sorusunun yantn verir.
fl ve hareket bildirir.
Eylem, niteleyici olan eklentileriyle birlikte (btn hafta ve havuzda) yer almaktadr.
2. Sinemadaki yeni filmleri grmedim.
zne: gizli zne adl (1. tekil kifli olarak yorumlanr)
Gerekeler:
1. tekil kifli zne-yklem uyumu vardr.
Yklem: Sinemadaki yeni filmleri grmedim.
Gerekeler:
Sen ne yapmadn? sorusunun yantn verir;
fl ve hareketin bu kez olumsuzunu bildirir;
Geiflli gr- eylemi, tmleci olan dolaysz nesne
ile kullanlmfltr.
Sra Sizde 3
nsanlar bir mr boyu 10 kova gzyafl dkyorlar.
zne: nsanlar
Kim? sorusuna yant verir.
Tmcenin ardna taflnabilir.
Silinerek gizli zne olabilir.
Yklem: bir mr boyu 10 kova gzyafl dkyorlar.
nsanlar ne yapyorlar? sorusuna yant verir.
Yklemde eklenti: Bir mr boyu
Ne zaman sorusuna yant verir.
Eylemi niteler.
Tmce baflna taflnabilir.
Tmceden tmyle atlabilir.
Tmle: 10 kova gzyafl
Dk- eylemini tamamlar.
Ne dkyorlar? sorusuna yant verir.

Gen, kz arkadafln sinemaya gtrd. Sra Sizde 3 yantndaki Aa: 2ye baknz.
Sra Sizde 4
Gen kz arkadafln sinemaya gtrd.
T
T
E
A1
S
gen
gen
A1
kz
A1
E1
A2
Bel
adl
A3
A3
A1
Bel
E1
A1
adl A1
A3
A3
arkadafln sinemaya gtrd

kz
sinemaya gtrd
arkadafln
Sra Sizde 5
5. Gzel grnme abas
Tmle: Gzel grnme
Bafl: abas
Tmleler ne sorusuna yant verir: Ne abas?
abas tek baflna yetersizdir; yani tmle atlrsa
bafl, kuralsz bir yap olur.
6. Fizik retmeni
Tmle: Fizik
Bafl: retmeni
Ne retmeni? sorusuna yant verir.
Tmle atlamaz. Yoksa, retmeni anlamca eksik, yapca kuralsz olu.
7. Yeflil kazak
Eklenti: yeflil
Bafl: kazak
Eklenti bafl niteler.
Yeflil atlabilir. Yap kuralsz ve anlamca eksik
olmaz.
8. Harika kitap
Eklenti: harika
Bafl: kitap
Eklenti bafl niteler.
Harika atlabilir. Yap kuralsz ve anlamca eksik
olmaz.
Sra Sizde 6
Fil zplayamayan tek memeli hayvandr.
Fil: A (bafl)
zne
A A
tek memeli hayvan
Yklemcil A
memeli: sfat
tek ve memeli eklenti
hayvan: bafl
A S A
Sra Sizde 7
lge bekleri:
1. [ [A bugne] kadar]
2. [ [A kadnlara] gre]
3. [ [T 105 yaflnda evlendikten] sonra]
(1), (2) ve (3)teki tm ilgeler birincil ilgelerdir. (1) ve
(2)deki Aler ilgelerin tmleleridir. rnek (3)te ise
tmle A deil, Ad tmceciidir. Anlamsal olarak (1)
zaman gsteren belirtecimsi, (2) Fikir kayna gsteren
belirtecimsi, (3) zaman gsteren belirtecimsidir.
Sra Sizde 8
1. [S [B ok] nemli]
nad Sdir
[A [S ok nemli] bir nimet] nimet bafl adn niteler.
Deer gsteren sfattr.
2. [S mavi]
Yklemcil Sdir.
Renk gsteren sfat olarak snflandrlr.
Tmcenin znesi olan stakozlarn kann niteler.
Sra Sizde 9
1. binlerce yldr
A
Zaman gsteren belirtecimsi
Deifl- eylemini niteler.
hz kesmeden
belirte tmcecii
Tarz gsteren belirtecimsi
Deifl- eylemini niteler.
2. Antarktikada
A
yer gsteren belirtecimsi
Geir- eylemini niteler.
3. Dnyaca
Belirte
175
nl sfatn niteler.
gelecek hafta
A
Zaman gsteren belirtecimsi
mzala- eylemini niteler.
Sra Sizde 10
M.. 600de Babilde yaflayan insanlarn sadece tek bir
dili varmfl. nsanlar dnyann farkl blgelerine dalp
ayrlmamak iin Babilde bir kule infla edip Cennete
ulaflmaya ve orada sonsuza dek yaflamaya karar vermifller. nsanlarn bu kstahlna kzan Tanr onlarn
dillerini anlafllmaz klmak iin dillerini eflitlendirmifl.
Farkl diller konuflmaya bafllayan insanlar birbirlerini
anlamamfllar. Bylece kulenin yapmn srdremeyip
bu ifli brakmfllar. O gn bugndr insanlar farkl diller
konuflulur ve bu diller bugn dnyann zenginlii olarak grlr.
varmfl. Kofla Eylemi -mEk
karar ver- Ad Tmcesi yanulamlayan geiflli
eylem
eflitlendir- A seen geiflli eylem
Anla- - A seen geiflli eylem
Brak- - A seen geiflli eylem
Konufl- - A seen geiflli eylem
176
Genel Dilbilim-I
Kaynaklar
Chomsky, Noam (1981/1993) Lectures on Government
and Binding: The Pisa Lectures, Mouton de Gruyter.
Creissels, Denis (2009) Spatial Cases Andrej Malchukov and Andrew Spencer (eds.) The Oxford Handbook of Case, Oxford: Oxford University Press.
Pp:609-625.
Dixon, Robert W. (1982) Where have all the adjectives
gone? Mouton Publishers.
Dixon, Robert M. W . (2004) Adjective Classes in typological perspective Robert M. W. Dixon, and Alexandra Y. Aikhenvald (eds.), Adjective classes: a
cross-linguistic typology, Oxford: Oxford University
Press, Pp:1-45.
Ediskun, Haydar (1999) Trk Dilbilgisi, stanbul: Remzi
Kitap Evi.
Ergin, Muharrem (1993) Trk dil bilgisi, stanbul: Bayrak Basm Yayn.
Turkish grammar, University of California Publication
Erguvanl-Taylan (2001) On the relation between temporal/aspectualadverbs and the verb form in Turkish, The verb in Turkish, Amsterdam: John Benjamins, Pp: 133-142.
Gksel ve Kerslake (2005) Turkish: A Comprehensive
Grammar, London and New York: Routledge.
Gven, Mine (2006) Adverbials in Turkish: The third
parameter in Aspectual Interpretation, Muenchen:
Lincom Europe.
Haspelmath, Martin, Matthew S. Dryer, David Gil, and
Bernard Comrie (2005) The World Atlas of Language Structures, Oxford: Oxford University Press.
Hagge, Claude (2010) Adpositions, Oxford: Oxford
University Press.
Hewson, John and Vt Bubenk (2006) From case to adposition: the development of configurational syntax
in Indo-European Languages, Amsterdam: John
Benjamins.
Iatridou, Sabine (1996) To have and have not: On the
deconstruction approach, Proceedings of WCCFL
14, CSLI, Stanford, Pp: 185-201
Jackendoff, Ray (1983) Semantics and cognition, Cambridge: MIT Press.
Kornfilt, Jaklin (1997) Turkish, London and New York:
Routledge
Labov, William (1972) Language in the Inner City: Studies in Black English Vernacular, Philadelphia: University of Pennsylvania Press.
Lewis, Geoffrey (2000, [1967]) Turkish Grammar, Oxford: Oxford University Press.
Lyons, John (1967) A note on possessive, existential
and locative sentences, Foundations of Language,
3/4: 390-396.
Sb, Kjell Johan (2009) Possession and pertinence:
the meaning of have Natural Language Semantics
17: 369-397.
Stassen, Leon (2005) Zero Copula for Predicate Nominals Haspelmath, Martin, Matthew Dryer, David Gil
and Bernard Comrie (eds.), The world atlas of language structures, Volume 1, Oxford: Oxford University Press, Pp: 486-489.
Uzun, Engin N. (2000) Anaizgileriyle, Evrensel Dilbilgisi ve Trke, stanbul: Multilingual yaynlar.
Zwicky, Arnold M. (1992) Some choices in the theory
of morphology, Robert D. Levine (ed.), In Formal
grammar: Theory and implementation, New York:
Oxford University Press.Pp: 327-371.
GENEL DLBLM-I
Amalarmz
N
N
N
N
N
N
N
N
N
N
N

Baml ve bamsz tmceleri rnekleriyle tanmlayabilecek;
Yan tmce oluflturma biimini rneklerle aklayabilecek;
Karmaflk tmcede yan tmcecikleri rneklerle gsterebilecek ve aklayabilecek;
Ad tmceciklerinin tmcecik ve A zelliklerini aklayabilecek;
-mAK eki alan mastarl ad tmceciklerini rneklerle tantabilecek;
-mAK tmceciklerinde zne olan byk ADIL ve uyum ekli tmcelerde z
ne olan adl karfllafltrabilecek;
Denetleme ADIL ve soyut ADIL rneklerle tantabilecek;
Trkede ad tmcecik eklerinin dalmlarn rneklerle aklayabilecek;
Ortalar (Sfat tmceciklerini) rneklerle aklayabilecek;
Kstlayc ve geniflletici ortalar rneklerle aklayabilecek,
Belirte tmceciklerini rneklerle aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Baml tmce
Bamsz tmce
Temel tmce
Birleflik tmce
Karmaflk tmce
Ad tmcecii
Orta
Belirte tmcecii
zne denetleme
Nesne denetleme
Soyut ADIL
Denetleme ADIL
Ad bei Ulafllabilirlik Hiyerarflisi
Kstlayc ortalar
Geniflletici ortalar
indekiler
Genel Dilbilim-I
Temel ve Karmaflk
Tmce Yaps
BAIMSIZ VE BAIMLI TMCE

KARMAfiIK TMCELER VE YAN
TMCECKLER
AD TMCECKLER
ORTALAR (SIFAT TMCECKLER)
BELRTE TMCECKLER
Temel ve Karmaflk
Tmce Yaps
BAIMSIZ VE BAIMLI TMCE
En genifl ayrm ile sylemek gerekirse hem Trkede hem de dier dnya dillerinde iki tr tmceden sz etmek mmkndr: Bamsz ve baml tmceler. Kurall bir tmce oluflturmak iin en az bir bamsz tmceye gereksinim vardr. Bunun yan sra dillerdeki tm tmce trleri en az bir bamsz tmce olmak zere
bir ya da daha fazla baml tmce ierebilirler.
Afladaki rnekte bamsz bir tmce grlmektedir:
1. Ahmet kitab okudu.
Bu tmce, dilbilgisel olarak zerktir; baflka bir tmceye gerek duymakszn tek
baflna dilbilgisel bir tmce oluflturur. Her tmcede olmas gerektii gibi bu tmcede de bir zne ve bir yklem vardr. Eylemin zerinde zaman, grnfl ve kiplik
ekimleri ile zne-yklem uyumunu gsteren kifli ekleri vardr. Bu tmcedeki 3.
tekil kifli eki biimbirimsel olarak grnr deildir ama ak eklerle iflaretlenen dier kifli eklerine karflt olarak yorumlanr. Tmcedeki zne ise adn yaln durumundadr. Bu tr tmceleri basit anlamndaki yaln tmce olarak adlandracaz.
kinci tr tmce ise, yan yarg, yan cmlecik ya da baml cmlecik (Ediskun
1999: 381) olarak da adlandrlmfl olan yan tmceciktir. Yan tmcecik, yap ve
anlam asndan ana tmcenin bir paras olan ve dilbilgisel zerklii olmayan
tmceciktir. Bir baflka deyiflle, yan tmcecik ana tmceden bamsz olarak bir e
oluflturamaz. Yan tmceciin zne ve yklem uyumu, ad tamlamalarnda olduu
gibi adcl bir uyum eki olan iyelik ekleriyle iflaretlenir. Yan tmcenin zne ve yklem uyumundan daha sonra ayrntl biimde sz edilecektir. Aflada yan tmce
rnei grlmektedir:
Yan tmcecik, kendi baflna

kullanlamayan ancak bir
st tmcenin iine yerleflmifl
olan tmceciktir.
2. a. Ben [Ahmetin gel-di-i-] ni biliyorum.

b. *Ahmetin geldiini
rnek (2a)da kfleli ayra iinde yer alan yan tmcecik ana tmcenin bir paras, belirtili nesnesidir. (2b)de grld gibi bir yan tmcecik, bamsz olarak,
yani bir ana tmceye bal olmadan bulunamaz. Bu yzden dilbilgisel adan
zerk deildir. (2a)daki Ben [X..] biliyorum gibi bir yan tmcecii de ieren bamsz tmceyi ana tmce olarak adlandracaz.
Ana tmce (temel tmce

dilbilgisel olarak zerk olan
ama en az bir yan tmcecik
esi olan tmcedir.
180
Genel Dilbilim-I
SIRA SZDE
Afladaki tmcelerden
SIRA SZDE hangisi baml ve hangisi bamsz tmcedir?
1.
2.
3.
4.
D fi N E L M
S O R U
Senin ok alfltn
Sen her zaman
D fi N Eok
L M alflrsn.
Buralara kadar ulaflt.
Bulara kadar ulaflmasn
S O R U
Yaplarna Gre Tmce Trleri

Yaln
D tmce
K K A Tbir zne ve bir
yklemi olan bamsz
tmcedir..
SIRA SZDE
zyinelemeDilkesi
K K A Tevrensel olarak tm dillerde bulunan bir ilkedir ve bu ilke erevesinde bir tmcenin iinde bir baflka tmce bulunabilir. Tmceler, evrensel olarak flu flekilde grnm alabilirler:
N N
Birleflik tmce iki zerk

tmcenin bir bala ile eiflt
yapsal ve anlamsal dzeyde
kullanlmas ile oluflur.
AMALARIMIZ
SIRA SZDE
3. Mjgan kitab bitirdi.

Yaln tmce
(bir bamsz tmce)
AMALARIMIZ
4. Mjgan
kitab bitirdi ve Hasan onu kutlad.
Birleflik Tmce
(Bala ile balanmfl, efl dizinli iki bamsz tmce)
5. Hasan Mjgann kitab bitirdiini rendi.
Karmaflk tmce
K T A P
(Alt sralamal yan tmce ve bamsz ana tmce)
Karmaflk tmce, iinde en

az bir yan tmce cik ve bir
ana
K tmce
T A olan
P dilbilgisel
yapdr.
Bu tmcelerin aalar aflada grlmektedir:

T E L E Vfiekil
Z Y O N8.1
fiekil 8.2
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
A
Mjgan
Bala
T1
E
A
kitab
T2
ve
E
A
Mjgan
bitirdi
kitab
Yaln Tmce
A
E
bitirdi
Hasan
E
A
onu
E
kutlad
Birleflik Tmce
fiekil 8.3
T1
Karmaflk Tmce
E
A
T2
Hasan
A
Mjgann
A
kitab
rendi
E
bitirdiini
Tmcelerin aa gsterimlerinde
de grld gibi yaln tmce baflka
dilbilgisel elerin destei olmadan
tek baflna kullanlmaktadr. Efl dizinli olarak sral tmcede iki ayr bamsz tmcecik vardr ve bunlar bir
bala ile balanrlar. Bu tmcelere
birleflik tmce diyeceiz. Birleflik
tmce, dilbilgisel olarak fiekil (2)deki T1 ve T2 tmceciklerinde grld gibi ayn dzeyde yer alrlar.
Bu iki tmcecik ayrca anlamsal olarak eflit nemdedir. rnek (5) ve fiekil (3)teki gibi bir bamsz tmce-
8. nite - Temel ve Karmaflk Tmce Yaps
181
nin iinde en az bir baml tmce varsa bu yapy karmaflk tmce olarak adlandracaz. Karmaflk tmcede fiekil (3)te de grld gibi T2 yan tmcecii, T1
ana tmceciinin iinde bulunur ve onun bir paras olarak ifllev grr. fiekil (3)te
T2 yan tmcesi, T1 ana tmcesinin iine yerlefltirilmifl, yani altna dizinlenmifltir.
Dilbilgisel olarak ie yerlefltirilen yan tmcenin aflamal yapsnda daha aflada bulunur; anlamsal adan da ana tmcenin anlamna karflt nerme yapmaz.
Yan Tmcecik Oluflturma Yntemleri

Her dilde farkl yan tmce oluflturma yntemleri vardr. Hint-Avrupa dillerinde yan
tmcecik, tmleyici denilen szck gruplarndan birinin yaln tmcenin baflna
yerlefltirilmesiyle oluflturulur. rnein ngilizcede that, who, gibi szckler tmleyicidir ve tmcenin nne getirilerek yan tmce kurulur.
6. We know [that the world is round].
Trkede ise yantmce yan tmceciin eyleminin kkne -DIk, -mA, gibi ekler
eklenerek oluflturulur. Yan tmcecik oluflturan bu ekler eylemi eylemsilefltirirler,
yani eylem bir bakma adlaflr.
7. a. Sen pazara git-ti-n.
b. Selin [sen-in pazara git-ti-in-i] biliyor.
Eylemsiler, hem eylem hem ad zellikleri taflrlar. Bu zellikler daha sonra ayrntl olarak aklanacaktr.
Yan tmcecik, bamsz tmce gibi bir zne ve bir yklem ierse de, Trkede
bamsz ve baml tmcelerdeki zne ve yklem uyumu fakldr: (7a) ve (8a)da
grlebilecei gibi, bamsz tmcenin eylemi zaman, grnfl ve kiplik eklerinin
yan sra, zne ile uyumlu olan eylemcil ekim ekleri taflr ve zneye yklem tarafndan yaln ad durumu atanr. Yaln ad durumu eylemcil, tamlayan-iyelik durumu
adcl durumlardr (Kornfilt, 2003). Yani (7a) ve (8a)da zaman, kiplik, grnfl gibi tam eylemcil ulamlarn bulunduu git- eyleminin uyum ekimi zneye yaln durum ekini atamfltr. te yandan, tamlayan ve iyelik ekleri iki ad arasndaki uyumdan kaynaklanr. Bu yzden adcl durumdur. rnek (7b) ve (8b)deki yan tmcecikteki zne tamlayan, yklem ise iyelik eki taflr ve uyum bu flekilde salanmfltr.
Bu zneler arasndaki karfltlk aflada rneklendirilmifltir:
8. a. Can pazara gitti.
b. Selin [Cann pazara gittiini] syledi.
Grld gibi, (7b) ve (8b)deki yantmcelerin zne ile eylem uyumu, Adeki ad tamlamasnda grlen uyumdur. Bylece, (7a-8a)daki ana tmcelerin yaln
zneleri ve (7b-8b)deki tmcelerin tamlayan ekli zneleri srasyla eylemcil ve adcl yklemlerinin zelliini yanstrlar.
rnek (8a) ve (8b)de alt izili eler srasyla bamsz tmce ve baml tmceciin zneleridir. (8a)daki zne Can yaln durumda iken, (8b)deki yan tmcecik znesi iyelik eki ile uyumlu olarak tamlayan eki taflr. fiimdi bu yan tmceyi Ad
bei ile karfllafltrabiliriz:
9. Cann pazara git-ti-i
10. Cann kalem-i
Tmleyici yan tmcecik

oluflturmak amacyla
ngilizce, Farsa gibi dillerde
kullanlan bamsz
szckler (ngilizcedeki that,
who, which, vs. ve
Farsadaki ki gibi
szckler). Trkede ise yan
tmcecik eylemine
bitifltirilen -DIK gibi eklerdir.
182
Genel Dilbilim-I
rnek (9) ve (10)da adcl yani ada zg olan tamlayan {-(n)In} ve ona uyum
salayan iyelik {-sI} durum eklerini gryoruz. Bu nedenle yan tmcecik eylemsi
ykleminin adcl zne-eylem uyumu gsterdiini sylyoruz.
Buraya kadar grdmz yan tmcecik rnekleri ana tmce eyleminin nesnesi olan tmceciklerdi. Ana tmcenin znesi olan yantmcecikler de rnek (11)deki gibi zneleri asndan ayn adal uyum zelliklerini gsterirler.
11. [Cann pazara git-ti-i] doru.
Ancak bir baflka grup yan tmcecik ana tmcede eklenti ifllevi grr (Kornfilt,
2008). Eklenti yantmceleri zne ve eylem uyumu asndan zne ve nesne yantmcelerinden farkl zellikler sergiler. Bu eklenti tmcecikleri aflada kfleli ayralar iinde gsterilmifltir:
12. [Ben gelince] Ali toplantdan ayrld.
13. [Hasan yemek yaparken] Gliz salatay hazrlad.
rnek (12) ve (13)teki yan tmcecikler, -IncE ve -ken ekleri ile elde edilmifl
ve zaman belirteci ifllevi olan eklenti tmcecikleridir. Bu yan tmceciklerde zne
ve eylem uyumu yoktur. Bu rneklerde zne de bamsz tmce znesi gibi yaln durumdadr.
Sonu olarak, Trkede yan tmce oluflturma yntemleri farkllk gstermekle birlikte en belirgin ortak zellik yan tmcecik eylemine biimbirimsel ek getirilmesidir.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
Afladaki rneklerde
SIRA SZDEyan tmce oluflturma biimlerini yazn. Farkl dillerdeki ortaklk ve
farkllklar Trkedeki ile karfllafltrn.
1) (Farsa)D fi N E L M
Goft
ke
syledi S O R U
ki
Gelmeyeceini syledi.
2) (ngilizce)
D K K A T that
He
said
O
syledi
tmleyici
Gelemeyeceini
syledi.
SIRA SZDE
ne-mi-ya-d
olumsuz-gel-3tekil-kifli
(rnek Mahootian ve Gebhardt, 1997: 8)
he
o
would
ekeylem
not
olumsuzluk
come.
gel-
N N
KARMAfiIK TMCELER VE YAN TMCECKLER
AMALARIMIZ
Yukarda karmaflk
tmceciklerin zne, nesne ve eklenti olarak ifllev grdklerinden
sz etmifltik. Yan tmcecikleri yap ve ifllevleri asndan grupta toplayabiliriz:
a) Ad tmcecikleri
K T A P
b) Ortalar (Sfat tmcecikleri)
c) Belirte tmcecikleri
Bu eflit yan tmcecii aflada ayr bafllklar altnda inceleyeceiz.
TELEVZYON
AD TMCECKLER
NTERNET
Ad Tmcecikleri:
Yap ve fllevleri
NTERNET
Trkede ad tmcecikleri yantmcenin eyleminin zerinde afladaki ekler kullanlarak elde edilir:
-DIk
183
-(y)AcAk
-mA
-mAk
-(y)Ifl
Bu eklerin her birinin ne flekilde kullanldn ve zelliklerini daha sonra tartflacaz. Ad yantmceleri yukarda da rneklediimiz gibi flu flekilde kurulur:
14. a. Ben grdm. Bebek uyudu.
b. Ben [bebein uyu-du-u-]nu grdm.
-mAk dflndaki -Dk, -(y)AcAk, -mA ve -(y)Ifl ad tmcecik ekleri ortak yapsal
zellikler taflr. -mAk ekini dierlerinden ayran en nemli zeellik daha sonra da
greceimiz gibi onun ak bir znesinin olmayfldr. Bu yzden afladaki ilk iki
blmdeki tartflma -mAk eki dflndaki ekler iin geerlidir. -mAk eki ile oluflturulan yaplar ise daha sonra irdelenecektir.
-Dk, -(y)AcAk, -mA ve -(y)Ifl eklerinden biri eklendiinde yan tmce eyleminin
kkne daha nce de grdmz gibi yan zne yaln durumda kalamaz. Bunun
nedeni yan tmcedeki yklemin eylemcil durum eki olan yaln durumu atayamamasdr. Dolaysyla yan tmce znesi adcl durum eki almak zorundadr. Ayn
Ade olduu gibi yan tmcecikte de uyum, tamlayan ve iyelik ekleriyle salanr.
Afladaki rnekte -in tamlayan eki, -u ve -i ise ses uyumuna bal olarak deiflen
iyelik ekidir.
15. a. Bebe-in uyudu-u
b. Bebe-in oyunca-
Grld gibi ad tmcecii ve A arasnda durum ekleri asndan yakn bir
benzerlik bulunmaktadr.
Bunun yan sra ikinci bir benzerlik ana tmcedeki eylemin yan tmcecik ya da
A fark gzetmeksizin her iki nesnesine de durum eki atamasdr (bkz. Erguvanl, 1982: 72). Afladaki rneklerde gr- ana eyleminin yan tmcecik (T) ve A
olan nesnelerine atad belirtme durum ekleri -nu ve n olarak grlmektedir:
16. a. Ben [T bebein uyuduu-]-nu grdm.
b. Ben [A bebein oyunca-]-n grdm.
rnek
[T Seilin snavda ok baflarl olduu] belliydi.
[A Sorunun yant] belliydi.
fllevi
ZNE
Ahmet, [T Seilin snavda baflarl olduunu] anlad.

Ahmet, [A bu konudaki sorunu] anlad.
NESNE
Bilimde ama, [T en az kural ile en ok veriyi aklamak] tr.

Olaylar aklamak [A bilimin amac]dr.
YKLEM
Aya [T bale yapt] iin mutlu oluyor.

Aya [A doum gn] iin pasta siparifl etti.
LGE TAMLAYICISI
[T Yaflar Kemalin Trk edebiyatnn en byk ustalarndan biri olduu] gerei

[A nkleer fizik] rencisi
AD TAMLAYICISI
Tablo 8.1
Ad Yan Tmceleri ve
Ad bekleri rnekleri
184
Genel Dilbilim-I
Ad tmcecikleri ve A arasndaki nc benzerlik tmcedeki ifllevleri asndandr. Bir baflka ifadeyle ad yan tmcecii Ann kullanld yerlerde kullanlabilen yan tmceciktir. Ad yan tmcesi, A gibi zne, nesne, ilge tamlaycs, yklem ve ad tamlaycs olarak ifllev grr:
Tablodaki rneklerde grdmz gibi ad tmcecikleri ve Aler tmcede zne, nesne, yklem, ilge tamlaycs ve ad tamlaycs olarak ifllev grrler. yleyse, bizim ad tmcecii olarak adlandrdmz enin aslnda tmcecik deil de eylemden tretilmifl bir ad olup olmad sorusu gndeme gelebilir. Afladaki blmde bu soruya yant arayacaz.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Afladaki paragrafta
SIRA SZDEad tmceciklerini bulup ifllevlerini yazn:
Yetiflkin bir kiflide su kaybn dengelemek, gnde 2-3 litre su almak demektir. Su kaybndan lm, 3-5
D fignlk
N E L M sre iinde kiflinin vcut svsnn yzde 20lik blmn yitirmesi
ile gerekleflir.
S O R U
Ad Tmcecikleri mi Ad bekleri mi?

Yukarda ad tmcecikleri ve Aler arasnda yakn benzerlikler gzlemledik. Bu
DKKAT
yzden ad tmceciklerinin
de A olabilecei, yani -mA, -(y)Ifl ve -DIk gibi eklerin
gerek adlar tretebilecei olasl akla gelmektedir. Nitekim bu ekler, eylemlerden gerekSIRA
adlar
tretebilir: tan- eyleminden tandk, yr- eyleminden yryfl
SZDE
ve oku- eyleminden tremifl okuma (okuma bayramnda olduu gibi) adlar vardr. Tm bu gerekler gz nne alndnda belki de ad tmcecii diye bir eAMALARIMIZ
nin Trkede
olmad ve tm eklerin yalnzca eylemden ad trettii iddia edilebilir. Dolaysyla, ad tmceciinin Ami tmcecik mi olduu sorusu Trkeyi inceleyen dilbilimciler tarafndan sorulmufl ve incelenmifltir (Kennelly 1984, Kural
K T A P
1992, Kornfilt, 2003). Biz de aflada bu elerin ad tmcecii ya da A olduklarna iliflkin kantlar bulmaya alflacaz. Eer bu eler, tmcecik iseler bunlar zne ve yklem; yklemin iinde de nesne ve varsa eylem niteleyen belirte barnTELEVZYON
drrlar. A
ise bu eleri ieremez. rnein, bir ad olan ykm szc yk- eyleminden tretilmifltir. rnek (17)de grdmz [evin ykld] gibi bir e, [A
evin ykm] gibi tam anlamyla adlaflmfl bir e midir?
N N
NTERNET
17. a. [T evin ykld] gerei

b. [A evin ykm] gerei
Kennelly (1987)de belirtildii gibi gerek adlaflmfl szckler ve adlar nesneye
belirtili durum eki atayamaz. Ancak, bir eylem nesneye belirtili durum eki atayarak Eylem bei (E) oluflturabilir:
18. a. Aflnn pastay yapmas / yapfl / yapt
b. *Aflnn pastay yapm
rnek (18a)da yapmas, yapfl ya da yapt szckleri eylemsi zellie sahiptir; nk pasta Ane belirtili durum eki vererek onu nesne olarak alabilirler. Ancak (18b)deki yapm szc bir ad olmas nedeniyle belirtili nesne atayamaz.
Bir baflka kant, eylemsel at ve olumsuzluk eklerinden gelmektedir. Edilgen
at eki ve olumsuzluk eki -mA ancak eylemlere eklenebilir:
19. a. pastann yap-l-mas / yap-l-fl / yap-l-d
b. *pastann yap-l-m
185
20. a. Aflnn pastay yap-ma-mas / yap-ma-yfl /yap-ma-d

b. *Aflnn pastay yap-ma-m
rnek (19a) ve (20a)da -mA , -(y)Ifl ve -DIk eklerinin edilgen at eki ve olumsuzluk eki ile birlikte kullanlmas, szcn eylemsi zelliini koruduunu gsterir.
te yandan (19b) ve (20b)de bu eklerin bir ad ile kullanlamad grlmektedir.
Tmceciklerde eylemlerin eylem zelliklerini korumalar bize bu yaplarn tmcecik
zelliklerini koruduunu gstermektedir.
Ad tmceciklerinin A deil de gerek tmcecik olduuna iliflkin nc kant ise eylemin zaman belirteci ile nitelenebilmesidir. Buna karfln, bir ad, zaman
belirteci ile nitelenemez:
21. a. Aflnn her gn pasta yapmas / yapfl /yapt
b. *Aflnn her gn pasta yapm
Yukardaki rnekte her gn zaman belirtecimsisi, eylem zelliklerini koruduklar iin ad tmcecii eki almfl olan eylemsileri niteleyebilir ama tam anlamyla adlaflmfl olan yapm szcn niteleyemez.
Sonu olarak, -mA, -(y)Ifl ve -DIK ekleri, eklendikleri eylemin tm eylem zelliklerini yok etmemektedir. Bu blmde buna belirtili nesne eki, at ve eylem
olumsuzluk ekleri ve zaman belirteci kullanarak kantlar gsterdik. Ayrca, yan
tmcecik eylemi, geiflli ise nesnesini gerektirir. yleyse, bu eylemler znesiyle,
nesnesiyle ve gerekirse zaman belirteci gibi eklentileriyle bir tmce / tmcecik
yansmas gstermektedir. Borsley ve Kornfilt (2000) Trkedeki yan tmceciklerin zellikle -DIk tmceciinin hem adlafltrlmfl zellikler hem de tmce zellikleri gsterdiini ve bunun yapsal yansmasnn karma ulam olduunu belirtirler.
Baker (2011) Sibiryada konuflulan bir Trk dili olan ve Anadolu Trkesinin yapsal zelliklerini paylaflan Yakutun yan tmcecik zelliklerini incelemifl ve ad tmceciklerinin bir yanda tmce bir yanda adlaflmfl e olma gibi ikili karfltlktan ok
dereceli olarak tmce veya ad zellikleri taflyabileceini savunmufltur.
SIRA vardr?
SZDE Hangi ekAfladaki paragraftaki ad tmceciklerini bulun. Ka tane ad tmcecii
lerle elde edilmifllerdir? fllevleri nedir?
Kadnlarn gerek eflitlik iin talepleri kadna ynelik fliddetin nlenmesi

cinayetD fi Nve
E Lkadn
M
lerinin durdurulmas, ev ii emein deerlendirilmesi, babadan ve kocadan bamsz salk sigortas yaplmas, eitim ve salk hizmetlerinden eflit flekilde yararlanmak,
iflyerleS O R U
rinde kadnlara ynelik fliddet ve tacizin engellemesi ve bunlarn cezalandrlmas ve kadna karfl ayrmcln derhal durdurulmasdr.
N N
Bir nceki blmde -DIk, -(y)Ifl, ve -mA ekleri alan ad tmceciklerinin

SIRA SZDE zelliklerini inceledik ve adlaflmfl zelliklerinin yan sra zne-yklem ieren tmcecik zelliklerini koruduklar sonucuna vardk. Bu blmde de -mAK ad tmceciklerinin
AMALARIMIZ
elerini irdeleyeceiz. Afladaki rneklerde -mAk ekli tmcecik
ve A grlmektedir:
22. a. [ ___ Yrmek] insana iyi gelir.
b. [ ___ Yrmek] bana iyi geldi.
23. [A Bu yemek] bana iyi geldi.
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
-mAK Eki Alan Mastarl Ad Tmcecikleri
SIRA SZDE
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
NTERNET
NTERNET
186
Genel Dilbilim-I
rnek (22a) ve (22b)de [ ___ yrmek] esinin aka belirtilmemifl ama anlafllan znesi vardr. Yani, kim yrr / yrd? sorusuna yant olarak (20a)da
insan, (20b)de ben yantn verebiliriz. Oysa (23)te grdmz [bu yemek] iflaret adl ile belirlenen ve ad olan bir bafl ierir. Bu durumda kim yedi? sorusunu
sormak sz konusu olamaz. nk (23)teki [bu yemek] esinin iinde kendi znesi yoktur; tmcecik deil, Adr. Bylece, rnek (22) ve (23) karfllafltrarak
ilkindeki rneklerin zne -yklem yapsnda tmcecik, dierinin ise A olduunu grebiliriz.
Bunun yan sra, -mAKli e gerekten tmcecik ise znesinin yan sra, Eylem
bei iindeki nesne ve zaman belirteci gibi eler de ierebilir:
24. Canan [ ____arkadafln her gn aramak] istiyor.
Gerekten de rnek (24)te de grld gibi ad tmcecii iinde belirtili
nesne arkadafln ve zaman belirteci olan ve eylemi niteleyen her gn eleri
bulunabilir. yleyse -mAk eki taflyan elerin de -DIk, -(y)Ifl ve -mA eki alanlar
gibi tmcecik zellikleri bulunduu kararna varabiliriz. Aflada -mAK tmcecikleri biraz daha yakndan incelenecektir.
-mAk Ad Tmceciklerinde zne: ADIL

ADIL ve adl
ADIL ya da byk ADIL kifli
ve say uyum eki almamfl
olan yan tmceciklerde
belirtilmemifl ama anlafllan
znedir.
adl ya da kk adl kifli ve
say eki almfl olan eylemin
bulunduu ana tmce ya da
yan tmcecikteki znedir.
Ayrca Ad beinde
tamlayan adn
kullanlmad durumlarda
da adl vardr.
-mAk tmceciklerinde belirtilmeyen ama anlafllan bir zne olduunu grmfltk.

Bu zne, dilbilim kuramnda ADIL olarak bilinir ve burada da ADIL olarak anlacaktr. ADIL, daha nce grdmz adl ile farkllklar gsterir. Bilindii gibi
Trke gizli zneli, yani adl dflmeli, bir dildir. Gizli zne olan adl, yaln tmcede bulunabilecei gibi yan tmcecikte de bulunabilir. ADIL ise ancak yan tmcecikte bulunur. ADIL ve adl olarak bilinen bu iki zne eflidinin arasndaki dier
farklara rneklere bakarak ksaca deineceiz:
25. a. Can Mehmete [ _____ arabay al-aca--n] syledi.
b. Can Mehmete [ _____ arabay al-ma-s-n] syledi.
c. Can [ADIL araba almak] istiyor.
(25a)daki ad tmceciindeki bofl zne, Can olarak yorumlanabilecei gibi
ikinci tekil kifli ya da daha nce sz geen baflka bir kifli olarak da anlafllabilir.
(25b)deki bofl znenin ise Mehmet ya da daha nce sz edilen baflka bir kifli
okumas vardr. Yani, her iki durumda da gizli zne bulank anlamldr. Oysa
(25c)deki ADIL, yalnzca Can olarak alglanabilir.
(25a) ve (25b)deki yan tmcecik eylemlerinde kifli ve say eki bulunmaktadr.
Bu nedenle uyum ekleri aflada grld gibi kifli ve sayya bal olarak deifliklik gsterir:
[arabay alacan] [arabay alacam] [arabay alacamz]
[arabay almam] [arabay alman] [arabay almamz]
Ayrca, bu uyum ekleri dorultusunda eer zne sesbilimsel vurgu alyorsa ak
zne olarak kullanlr:
[senin arabay alacan] [benim arabay alacam] [bizim arabay alacamz]
[benim arabay almam] [senin arabay alman] [bizim arabay almamz]
187
Kifli ve say uyum eki varsa ve yerine ak zne kullanlabiliyorsa adl vardr. te
yandan ADIL, ad tmceciklerinde yalnzca -mAK eki almfl olanlarda kullanlr nk -mAKl ad tmceciklerin eyleminde zneye bal kifli ve say uyum ekleri yoktur.
Ayrca, ADILn yerine ak adl ya da ak A kullanlamaz. Oysa adln yerine
ak adl ve ak Ad bei kullanlabilir. Bu afladaki rneklerde gsterilmektedir:
26. a. Murat [Ahmetin / onun / adl / partiye gideceini] syledi.
b. Murat [ADIL partiye gitmek] istiyor.
c. *Murat [o / Ahmet partiye gitmek] istiyor.
(26a)da ad tmceciinde adl znesi bulunmaktadr, nk eylemde kifli uyumu eki vardr. Ayrca adl yerine ak adl (onun) ve A (Ahmetin) bulunabilir.
Oysa (26b)de ad tmcecik eyleminde (gitmek) uyum eki yoktur ve (26c)de grld gibi ADILn yerine ak zne kullanlamaz.
Sonu olarak ADIL iyelik uyum eki taflyan bir eylemin znesi olarak kullanlmaz. Dolaysyla, ADIL uyum eki almayan -mAK yan tmcesinin znesidir.
-mAk Tmceciklerinin znesi: ADIL

ADIL ve adl farklarn grdkten sonra -mAK ad tmcecikleri ve ADILn zelliklerine daha yakndan bakabiliriz.
27. Beni [ADILi her gn yzmek] istiyorum.
28. Seili [ADILi alflmaktan] keyif alr.
29. Zeynepi [ADILi Bursaya gitmeye] karar verdi.
Yukardaki rneklerde ADIL ana tmcenin znesi ile ayn kifli olarak alglanr.
Bir baflka deyiflle (27)teki Kim [...] istiyor? ve kim yzecek? gibi iki soruya da verilecek yant bendir. Ayn durum (28) ve (29)da da geerlidir: Ana tmce ve ad
tmceciindeki zneler ayn kifli olarak yorumlanr. Bu flekilde ayn kifli ya da varl gsteren iki edeki gnderime efl gnderim denir ve yukardaki rneklerde
de olduu gibi efl gnderimsel eler (i) ile iflaretlenir. Yani Seili ve ADILi buradaki gibi ayn iflareti taflyorsa ayn kifliye gnderimde bulunup efl gnderimsel yorum kazanrlar.
(27)-(29)daki rnekler, zne denetleme yaplar olarak bilinir. zne denetleme yaps flu demektir: Ana tmcedeki zne, ad tmceciindeki ADIL znesini denetleyerek efl gnderim yorumu salar. Buna karflt olarak, afladaki rnekler zne denetleme yaplar deildir.
Efl gnderim: Ayn

kifliye/varla gnderimde
bulunan iki Ad beinin
iliflkisi efl gnderim olarak
adlandrlr.
zne denetleme: Yan

tmcecikteki ADIL znesinin
st tmcedeki zne ile ayn
kifliye gnderim
yorumlamasdr.
30. Serap bebei i [ADIL i st imeye] zorlad.

31. Arkadaflm beni i [ADIL i hediyeyi paketlemeye] ikna etti.
32. Mdr alflma arkadafllarnai [ADIL i ifl yerinde sigara imeyi] yasaklad.
(30)-(32) rneklerinde grld gibi bu kez ADIL ana tmcedeki belirtili nesne ile efl gnderimseldir. (30)da kim st iecek? sorusuna bebek yant verilebilir
ki bu da ana tmcenin nesnesidir. Bu durum dier rneklerde de grlmektedir.
(30)-( 32)deki gibi yaplara nesne denetleme yaplar denir.
zne ve nesne denetleme yaplarnn arasndaki fark, ana tmcedeki eylemin
yan ulamlama zelliklerinden kaynaklanr. Geiflli eylemlerden bazlar nesne olarak sadece A alrken bazlar ad tmcecii seerler. Dier baz eylemler ise hem
A hem de tmcecik seebilirler. rnein, iste- eylemi hem A hem de tmcecik
yan ulamlayabilir:
Nesne denetleme: Yan

tmcecikteki ADIL znesinin
st tmcedeki nesne ile ayn
kiflye gnderim
yorumlamasdr.
188
Genel Dilbilim-I
33. a. Ben [A stl ikolatay] istiyorum.

b. Beni [T ADILi stl ikolatay yemek] istiyorum.
Yukardaki rnekte iste- eylemi (33a)da A ve (33b)de ad tmcecii almfltr.
(33b)de ad tmceciindeki ADIL znesi ise st tmcenin znesi tarafndan denetlenmektedir.
Baflka dillerde ve zellikle ngilizcede gzlemlendii gibi ad tmcecii seen
zne ve nesne denetleme eylemlerinin, yan ulamlama zelliklerinin yan sra szcksel anlamlar da nemlidir. Bu nem, bu yapy hem szdizimsel (Rosenbaum
1967, Chomsky 1981, Bresnan 1982, Landau 2000 ve dierleri) hem de anlambilimsel alardan inceleyen arafltrmaclar (Jackendoff 1972, Farkas 1988, Jackendoff ve
Culicover 2003ve dierleri) tarafndan kabul edilmektedir. rnein Chomsky
(1981:76) denetleme yaplarnda ana tmce eyleminin anlamsal zelliklerinden ve
belki de edimbilimsel etkilerin neminden sz eder. Trkede de -mAk ad tmcecikleri zerine alflmalar vardr (Kornfilt 1991, 1996, Erguvanl-Taylan 1996, Kural
1998, zsoy 1987, Bozflahin 2004, Slodowicz 2007) Erguvanl-Taylan (1996), Slodowicz 2007), Haig ve Slodowicz (2006) de alflmalarnda denetleme yaplarnda
eylem anlamnn nemini vurgulamaktadrlar. Denetim yaplarnda ana tmce eyleminin szcksel anlam ve yorumlama zelliklerinin yan sra ad tmceciinin
yaps da nemlidir.
zne denetleme eylemleri iste-, keyif al-, nefret et-, hofllan-, memnun ol-,
kork- gibi duygu durum belirten eylemler ile aba ve emek gsteren abala-, dene-, becer-, cebellefl-, urafl-, raz ol- eylemleridir. Nesne denetleme eylemleri ise
izin verme ve ykmllk gsteren eylemlerdir. Yine de denetleme eylemleri
bunlarla kstl deildir. Afladaki tabloda daha fazla zne ve nesne denetleme
eylemleri grlmektedir:
zne denetleme eylemleri
baflar-, baflla-, becer-, dene- , bitir-, hatrla-, hofllan-, iste-, kalkfl-,

kork-, reddet-, sz ver-, tercih et-, srar et-, nefret et-niyet et-, urafl-,
unut-, vazge-,
Nesne denetleme eylemleri
izin ver-, yasakla-, zorla-
Ayrca Slodowiczin (2007) de belirttii gibi yabanc dilden Trkeye girmifl

olan ve olmak ve etmek yardmc eylemleriyle kullanlan eylemler zne ve nesne
denetimi eylemleridir. Bu eylemlerden bazlar flunlardr:
Olmak ek eylemiyle kullanlan
zne denetleme eylemleri
ikna ol-, mecbur ol-, raz ol-
Etmek ek eylemiyle kullanlan

Nesne denetleme eylemleri
ikna et-, mecbur et-, raz et-
fiekil 4 ve fiekil 5teki aalarda srasyla mecbur ol- ve mecbur et- ana tmce
eylemlerinin zne denetimi ve nesne denetimi yaplarnda oynadklar rol grlmektedir. fiekil (4)te ad tmceciinin znesi olan ADIL ana tmcenin znesi, fiekil (5)teki ADIL ise ana tmcenin nesnesi ile efl gnderimsel olarak anlafllr.
189
fiekil 8.4
fiekil 8.5
T
A
A
E
T2
Sedat
Nermin
Sedat
E
A
ADIL
mecbur oldu
T
A
V
E
mecbur etti
ADIL
partiye gitmeye
partiye
mecbur ol- zne denetimi
gitmeye
mecbur et- nesne denetimi
Bu rneklerde olduu gibi ana tmcedeki zne ve nesne tarafndan denetlenen

ADILlar Evrensel Dilbilgisinde denetleme kuram olarak bilinen kuram erevesinde incelenir. Denetleme kuramnn ngrd ADIL zelliklerinden birinin ana
tmcedeki zne ya da nesne esi ile efl gnderimsel olduunu, denetlendiini,
grdk. Denetleyen eler ana tmcedeki zne ya da -i ya da -e halindeki nesnedir.
Burada sorulmas gereken soru her ADIL denetlenmek zorunda mdr? Bu soruya yant aramak iin biraz daha fazla veriye bakmamz gerekmektedir. Bunun
iin afladaki rneklere bakabiliriz:
Denetleme Kuram: ADIL

znesinin st tmcedeki
zne ya da nesne tarafndan
kontrol edildiini savunan
kuram
34. [ADIL yzmek] iyi bir spordur.

35. [ADIL sigara imek] salkszdr.
36. [ADIL her gn st imek] kemiklere iyi gelir.
rnek (34)-(36)daki ADILlar denetlenmemektedir. Ancak kim yzecek, kim sigara iecek ve kim her gn st iecek sorularna verilecek yant herhangi bir insandr. Bu tr denetlenmeyen ancak her hangi bir insan olarak yorumlanan ADIL soyut ADIL olarak adlandrlr ve ADILsoy olarak gsterilir. Soyut ADIL sadece tmce
baflnda grlmez. (34)-(36)da st tmcede ADIL denetleyecek bir e yoktur. Ancak bazen st tmcede baflka eler bulunsa bile ADIL, soyut ADIL okumas alabilir. rnein, Erguvanl-Taylan (1996) afladaki rnekleri gstermifltir:
37. Ben [ADIL kalabalkta sigara imeye] karflym.
38. Ben [ADIL inle ticari iliflkilere girmeyi] destekliyorum
(Erguvanl- Taylan 1996:51)
rnek (37) ve (38)deki ADILlar denetleyen bir ana tmce esi bulunmamaktadr, ama st tmcenin de znesi vardr. Yine de sigara ien ve inle iliflkilere girecek olan st tmcedeki zne ile ayn kifli okumas almaz. (37)deki
ADIL, sigara iecek herhangi biri olarak anlafllrken, (38)deki belki konuflucunun da iinde bulunduu belli bir ticaretle uraflan grup olarak yorumlanabilir.
Soyut ADIL (ADILsoy)

denetlenmeyen ancak
herhangi biri olarak
yorumlanan ADILdr.
190
Genel Dilbilim-I
Bunlar da ADILsoy olarak alglanabilirler. Erguvanl-Taylan (1996), deerlendirme gsteren bir grup eylemin bu tr ADIL kullanmn olas kldn gsterir. Bu
deerlendirme eylemleri karfl olmak, desteklemek, ummak, savunmak, vs. gibi
eylemlerdir. Bu eylemlerin nesnesi olan yan tmceciklerdeki ADIL znesi denetlenmek zorunda deildir.
Afladaki rneklere baktmz zaman ADILn yalnzca insanlar iin kullanlabilen bir zne olduunu gryoruz:
39. a. [ADIL bu hastanede doum yapmak] iyi olur.
b.*[ADIL bu kmeste yumurtlamak] iyi olur.
rnek (39b)deki ADIL insan dfl bir e olarak algland iin kuralszdr.
zet olarak, ADIL, -mAKli tmcelerin znesidir. fiekil (6)da ADIL eflitleri grlmektedir. Denetleme ADILlar zne ve nesne denetleme ADILlardr. Denetleme ADIL olmayan ise soyut ADILsoydur. ADIL, insan olarak yorumlanr.
fiekil 8.6
Adl eflitleri
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
ADIL
denetleme
ADIL soy
zne
denetleme
Nesne
denetleme
ADIL ve adlSIRA
farkSZDE
Afladaki zneleri ADIL ya da adl olarak gruplayarak nedenlerini belirtin:
1. ______ ikolatay
D fi N E L Mok seviyorum.
2. Deniz [ ________ sinemaya gitmek] istiyor.
S O R U
3. Denizi [ __________sinemaya gitsin] istiyor.

DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
DKKAT
4. Deniz [ ________ sinemaya gittiimi] biliyor.
N N
SIRA SZDE Eklerinin Dalm: Yapsal ve Anlamsal

Ad Tmcecii
zellikler
AMALARIMIZ
Olgu ve Devinim Tmcecikleri
Ad tmcecii oluflturmak zere kullanlan her ek farkl bir yap ve anlam ierir.
Dolaysyla,K ad
oluflturan -DIK, -(y)AcAk , -mA, -mAk ve -(y)Ifl ekleri
T tmcecii
A P
rastgele deil, kurallara bal olarak seilir. Bunu afladaki rneklere bakarak
aklayabiliriz:
T E L[adl
E V Z Ykitab
ON
40. Can
aldn] unuttu.
41. Can [ADIL kitab almay] unuttu.
NTERNET
rnek (40)da [Cann kitap ald] eylemi gerekleflmifltir. Oysa (41)de byle
bir eylem gerekleflmemifltir. Birinci tip tmcecie olgu tmcecii, ikinci tip tmcecie ise devinim tmcecii denir.
42. Ben [Cann evlendiini] biliyorum.
43. [Cann evlenmesi] beni flaflrtt.
rnek (42)de yan tmcecik bir olguyu ifade ederken, (43)teki yan tmcecikte olgu deil yaplan eylem yani devinim nemlidir. lki olgu, ikincisi devinim yan
tmcecii ierir.
Aflada daha fazla olgu ve devinim tmcecik rnekleri verilmifltir:
Olgu tmcecikleri
Devinim tmcecikleri
Hasan parka gittiini inkr etti
Hasann parka gitmesi mmkn.
Ben partide Nerminin flark syleyeceini duydum.
Nerminin flark sylemesi beni flaflrtt.
Ablas bebein yrdn grd.
Bebein yrmesi hzland.
Fsunun parti vereceini sylediler.
Fsunun parti yapmas olay oldu.
Toplantnn Eskiflehirde olaca belirtildi.
Toplantnn Eskiflehirde olmas kesinleflti.
Yllardr salkl beslendii gerek.
Salkl beslenmek gerekir.
Senin her gn bana destek oluflunu takdir ediyorum.
Senin her gn bana destek olman bekliyorum.
Bir ad tmceciinin olgu ya da devinim tmcecii olduunu flu flekilde snayabiliriz:

A. Gerek yklemi ya da bafl ad kullanarak
44. a. [Cann evlendii]gerek.
b. *[Cann evlenmesi] gerek.
45. a. [A [Cann evlendii] gerei]
b. *[Cann evlenmesi] gerei
Yukardaki rneklerde grdmz gibi eer yan tmcecik olgusal ise gerek
yklemiyle kurall bir tmce olufltururken, devinimsel tmce ayn yklemle birlikte kuralsz olur.
B. Doru / Yanlfl yklemi kullanarak
46. a. [Cann evlendii] yanlfl.
b. *[Cann evlenmesi] yanlfl (Byle bir olay yok).
(46 b) [Cann evlenmesi] yanlfl gibi bir tmce ancak deerlendirme tmcesi
olarak - yani Cann evlenmesinin eylem olarak - onaylanmad anlamna gelir. Ama olgunun dorulanmas anlamnda kuralszdr. Yani Cann evlendii iddias geersiz anlamnda kullanlrsa kuralsz tmce olur.
Sonu olarak, bu blmde olgu ve devinim tmcecikleri kapsamnda ad tmcecik eklerinin bir dalm gsterdiini grdk. Bunu flu flekilde zetleyebiliriz:
Olgu tmcecii ekleri
Devinim tmcecii ekleri
-DIk
-Ifl
-(y)AcAk
-mAk
-mA
191
Olgu tmcecii, olgusal ad
tmceciidir. Yani bu
tmcecikteki nerme
dorulanp yanlfllanabilir.
Gereklefltii ya da
gerekleflecek olmas
nemlidir.
Devinim tmcecii -mAk ve mA ekleriyle elde edilen ad
tmcecikleridir ve
nermedeki olayn
gerekleflmifl olmas nemli
deildir.
192
SIRA SZDE
Genel Dilbilim-I
1. Nurhan snav
baflard.
D fi Ngemeyi
ELM
2. Doktor bana kzartma yemeyi yasaklad.
D fi N E L M
S O R U Dalm zellikleri
Eklerin Dier
S O R U
Olgu ve devinim tmceciklerinin seiminde ve tmceciin yapsal zelliinin belirlenmesinde

D Kana
K A T tmce eyleminin szcksel anlam ve yanulamlama zellii
nemli rol oynar. Buna aklk getirmek amacyla afladaki rneklere bakabiliriz:
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
Afladaki tmcelerin
SIRA SZDEaalarn izerek zne mi, nesne mi denetleme yaplar olduunu
yaznz.
N N
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Dolayl aktarm bir
tmcenin baflkasna
aktarmnda kullanlr.
rnein Ali: Ben geldim ve
Ali geldiini syledi,
tmcelerinden ikincisi
birincisinin dolayl
aktarmdr.
SIRA SZDE
47. a. *[Alinin
gelmesini] merak ediyorum.
b. [Alinin gelip gelmediini] merak ediyorum.
c. *[Alinin geldiini] merak ediyorum.
AMALARIMIZ
48. a. *Canann anladn tercih ederim.

b. Canann anlamasn tercih ederim.
K T A P ne anlamasn tercih ederim.
c. *Canann
d. Ben durumu anlamay tercih ederim.
Yukardaki
merak et- ve tercih et- ana tmce eylemleridir. Merak etT E L E Vrneklerde
ZYON
eylemi -DIk ekli bir yan tmce alrken, tercih et- eylemi -mA veya -mAK ekleri taflyan bir yan tmcecik nesnesi seer. -Dk yerine -mA, ya da -mA yerine -Dk kullanlamaz. Ancak, ana tmce eylemi yalnzca yan tmceleme ekini deil, yan tm N T E R Nbelirler:
ET
cenin tamamn
*[Alinin geldiini] merak ediyorum tmcesi kuralszdr,
nk merak et- eylemi dolayl aktarm soru nermesi ieren bir yan tmcecik gerektirir. Yani, [Alinin gelip gelmedii] tmcecii Ali geldi mi gelmedi mi? gibi bir
tmcenin dolayl aktarm fleklidir. Dolayl aktarm ise olgusaldr ve biz bir devinimi deil, bir olguyu merak ederiz. rnek (49) ve (50)de yan tmcecikler sol taraftaki soru tmcelerinin dolayl aktarmlardr.
49. Ne yapyorsun?
50. Ahmet nereden geldi?
[Ne yaptn] merak ediyorum.

Selma, [Ahmetin nereden geldiini] sordu.
Anlam
Ana tmce eylemi
rnek
Dolayl Aktarm
belirt-, syle-, sor-,merak et-,
Ali [Hasann uzaklara gittiini]

syledi.
Biliflsel ifllem
anla-, dfln-, zannet-, san-, inan-,

fark et-,dikkat et-, vs.
Seil [Ayann uyuduunu] fark

etti.
Yaptrm, rica, ykmllk

(stek kipi)
tercih et-, rica et-, zorla-
Sedat [Nerminin kitab getirmesini] rica etti.
Duygu durum ve aba
iste-, zen-,alfl-, baflar-, beceronur duy, mutlu ol-, kork-, vs.
Zuhal [ADIL nihayet kitab bitirmeyi baflard].
Yukardaki tabloda ilk iki satrda yer alan eylemler olgu tmcecikleri; son iki
satrdakiler ise devinim tmcecikleri yanulamlar.
Bunlarn yan sra, ekler arasnda afladaki dier farklar vardr:
1. Arafltrmaclar, -DIk ve -(y)AcAk ad tmceciklerinde zaman ekimi olduunu savunmaktadrlar (Erguvanl, 1984: 76, George ve Kornfilt, 1981, Kural
193
1992). -DIk eki gemifl, flimdiki zaman ve genifl zaman belirtirken, -(y)AcAK
gelecek zaman eki gibi davranmaktadr. Yani -Dk eki gelecek zaman dier
dilbilgisel zamanlardan ayran bir zaman gsterir. Oysa ki -mA alan ad tmceciinde zaman ekimi yoktur
51. Nermin [dn / flimdi / her gn arflya ktn] syledi.
52. a. Nermin [yarn arflya kacan] syledi.
b. *Nermin [yarn arflya ktn] syledi.
53. Nermin [dn /bugn /her gn / yarn arflya kmamamz] istedi.
2) -mAk ve -mA yan tmcelerinin arasndaki en byk fark fludur -mAkli tmcecik ak zne alamaz ama st tmcedeki zne ya da nesne tarafndan denetlenir. Aksi halde zne soyut ADILdr. Oysa -mA tmceciklerinde ak
A ya da adl vardr ve bu adl yklemdeki kifli ve say uyumu ile iflaretlenmifltir. Bu nedenle ayn eylem her iki tr yan tmcecii de yanulamlarsa, seim ana tmce ve yan tmce znelerinin efl gnderimsel ya da ayrflk gnderimsel olmasna baldr:
Ayrflk gnderim: ki Ann

farkl varlk/kiflilere
gnderim yapmasdr.
54. a. Beni [ADILi sinemaya gitmeyi] tercih ederim.

b. Ben [Zeynepin sinemaya gitmesini] tercih ederim.
rnek (54)te grld gibi tercih et- eylemi hem -mAK hem de -mA ekli tmcecik yanulamlayabilir. Seim ana tmce ve yan tmcecik znelerinin efl gnderimsel (54a) ya da ayrflk gnderimsel (54b) olmasna baldr.
Afladaki rneklerde ad tmceciklerini bulun bunlar olgu ve devinim
tmcecikleri
olarak
SIRA
SZDE
ayrn:
1. Ayn insanlar etkiledii ok uzun yllardan beri biliniyor.

D fi N E L M
2. Eski filozoflara gre evlenmek ve tarlaya tohum ekmek dolunay zamanlarnda olmalyd.
S O R U
3. Ayn insanlar etkilemesine flaflrmamak gerek.
ORTALAR (SIFAT TMCECKLER)
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
DKKAT
Ortalar, sfatlar gibi ifllev gren yan tmcelerdir. Sfatlar ve ortalar adlar nitelerler:
55. a. Sar kazak
b. Dn aldm kazak
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
N N
Yukardaki rnekteki sfat olan [sar] ve orta olan [dn aldm] [kazak] bafl
adn nitelemektedirler. rneklerde grld gibi her iki niteleyen de niteledikleri adn solunda bulunmaktadr. Bunun nedeni daha nce belirtildii
gibi TrkeK T A P
nin bafl sonlu ve sola dallanan bir dil olmasdr. Sola dallanan dillerde tmle ve
eklentilerin bafltan nce, yani solda, olduunu grmfltk. Ortalar ad niteledikleri iin A iinde yer alrlar ve niteledikleri adn solunda bulunurlar. Orta ve sTELEVZYON
fatlar adn hangi insan, varlk, eflya ya da nesneye gnderimde bulunduunun daha iyi anlafllmas iin kullanlrlar.
Orta Oluflturma Yntemleri
NTERNET
Ortalar da ad tmcecikleri gibi eyleme eklenen ek ile yan tmcecie dnfltrlerek

elde edilirler. En yaygn olarak bulunan orta ekleri -En ve -DIKtr. Bunun yan sra AcAK ve -mIfl ekleri de vardr. Bunlardan son ikisi olan ile birlikte kullanlabilir:
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
194
Genel Dilbilim-I
En yaygn orta ekleri:

-En
-Dk
-AcAk (olan)
-mIfl (olan)
fliir okuyan ocuk

ocuun okuduu fliir
fliir okuyacak (olan) ocuk
fliir okumufl olan ocuk
Eylemde kullanlacak -En ve -DIK eklerinin seimi, tmcecikte nitelenen enin zne, nesne, tmle vs. gibi dilbilgisel ifllevine baldr (Underhill 1972). zne
nitelenecekse -En, baflka bir e nitelenecekse eyleme -DIk eki kullanlr. Eklerin
bu dalm aflada rneklerle gsterilmifltir:
ocuk
ZNE
glleri
NESNE
kadna
verdi.
DOLAYLI NESNE
Yukardaki rnekte ocuk zne, glleri nesne, kadna ise dolayl nesnedir. Aflada grld gibi zne nitelenirken -EN eki, dier durumlarda -DIK eki kullanlr:
zne
[ ____glleri kadna verEN] ocuk
Nesne
[ocuun ___ kadna verDi] gller
Dolayl Nesne
[ocuun glleri ___verDi] kadn
Evrensel olarak orta oluflturulurken bir boflluk ya da artk adl olduunu daha
sonra tartflacaz. Trke ve ngilizce gibi dillerde orta yaplarnda boflluk bulunur. Bu boflluk yukardaki rneklerde ile gsterilmifltir.
Ad bei Ulafllabilirlik Hiyerarflisi

Keenan ve Comrie (1977) yaklaflk 50 tane dnya diline bakarak evrensel olarak
ortalara iliflkin flu sonuca vardlar: Her dilde orta zneyi niteleyebilir. Yani evrensel olarak en yaygn orta zneyi niteleyendir. Bundan sonra srasyla dolaysz nesne, dolayl nesne, ilge nesnesi ve iyelik yaplardr.
zne > Dolaysz Nesne > Dolayl Nesne > lge Nesnesi > yelik tamlayan >Dier
Burada > iflareti daha ulafllabilir demektir. Yani zne, nesneye gre, dolaysz nesne dolayl nesneye gre daha ulafllabilirdir. Bu durumda Keenan ve Comrienin iddiasna gre iyelik en az ulafllabilir elerden biridir. fiimdi bu yaplara
afladaki tabloda gz gezdirelim:
Orta
zne
retmen dilekeyi mdre verdi.
[ __ dilekeyi mdre veren]

retmen
Dolaysz Nesne
[retmenin mdre ___verdii]

dileke
Dolay nesne
[retmenin dilekeyi ___ verdii]

mdr
lge nesnesi
Nermin [adamn hakknda] olumlu

szler syledi.
[Nerminin ___ hakknda olumlu szler syledii] adam
yelik
Adamn kz mezun oldu.
[___kz mezun olan] adam
Keenan ve Comrie (1977) tablodaki Alerin yukardan aflaya doru indike

dnya dillerinde retilebilirlik asndan azaldn ve en sonda yer alan bazlarnn
195
baz dnya dillerinde bulunmadn gsterirler. Ayrca bu hiyerarfli gerektirimseldir; yani eer bir dilde en alttaki ulam orta olabiliyorsa dierleri de olabilir. Ancak, baz dillerde sadece ilk kategori vardr. Bu durumda daha stteki bir kategori atlanarak alttaki kategoriye geilemez.
Keenan ve Comrienin Ad bei Ulafllabilirlik Hiyerarflisi, birinci dil ediniminde
ve yabanc dil reniminde de incelenmifltir (rnein Eckman ve dierleri, 1988).
Burada Ad bei Ulafllabilirlik Hiyerarflisi kapsamnda lge beine () deinmek gerekmektedir. Daha nce belirttiimiz gibi Lewis (2000:83- 90) Trkede
iki eflit ilge olduunu sylemifltir: Birincil ilgeler ve ikincil ilgeler. Birincil ilgeler gre, iin, ile, vs. gibi nesnesine durum ad eki atayan ve kendisi ek almayan ilgelerdir. kincil ilgeler ise ad soylu olup kendileri de ek alanlardr: hakknda, tarafnda, yznden, bakmndan, vs. Trkede yalnzca ikincil ilgelerin
nesneleri orta ile nitelenebilir. Bu konuya aflada tekrar deineceiz.
Ortalarda Dier zellikler: Boflluk ve Artk Adl

Ortalarda bulunan zelliklerden biri de zorunlu olan ve bir izgi ( ___ ) ile gsterilen boflluktur. rnein
[A [ __ glleri kadna veren] ocuk]
Ade ortacn iindeki boflluktan tmcenin znesi kartlarak Ann bafl olarak taflnmfltr. Bu taflnma ok iflareti ile gsterilmektedir. Dikkat edilirse dier ortalarda da Ann bafl olan ad, tmcecikten kartlmfl ve yerinde bir boflluk brakmfltr. Evrensel olarak baz dillerde ortalarda byle bir boflluk bulunur (Comrie ve Kuteva, 2005:494).)
Ortata nitelenen adn boflluk braklarak taflnmas evrensel olarak orta oluflturma stratejilerinden biridir. Daha nce ADIL ve adl gibi baflka bofl ulamlar grdk. Ancak ortataki bofl kategori, ADIL ve adldan farkldr ve bunlarla karfltrlmamaldr. ADILn -mAKli tmcenin znesi adln ise gizli zne olduunu hatrlayalm. Sfat tmceciklerindeki bu bofl ulam ise Ade bafla taflnan adn yerinde
kalan ve onun taflnd yeri gsteren izdir. Bu bofl iz ulam zerinde daha fazla
durmayacaz. Ancak Trkede ortalarn oluflmasnda bu boflluun var olduunu
bilmek nemlidir. Bunun yan sra, dnya dillerinde orta oluflturulurken her zaman boflluk brakma stratejisi geerli deildir. rnein aflada Farsadan ve Nijeryada konuflulan Urhobo dilinden alnan rneklerde nitelenen ad ile efl gndergeli bir artk adl bulunmaktadr:
Farsa
54. Man
[zan-i-ra [ ke
Hasan be us sibe
zamini dad]]misenasam
Hasan ona
patates Verdi biliyorum
ben
kadn- ki
Ben kadn- ki Hasan ona patates verdi- biliyorum.
Nijeryada konuflulan Urhobo dili
55. John
mle
[aye
[l-o
vbere]]
John
grd kadn ki o
uyuyor
John [o uyuyan] kadn grd.
(Tjung, 2006:99)
Artk adl, sfat tmcecii

iinde nitelenen adn bofl izi
yerine kullanlan adldr.
Artk adl, Trkede basit
sfat tmceciklerinde
bulunmaz. Ancak ilge
beinde ilge tamlayan A
artk adl olabilir. Trkede
artk adl kendi olarak
grlr.
196
Genel Dilbilim-I
Eer Trke basit ortalarda artk adl ieriyor olsayd, Farsadaki tmce karfll *[Ben [Hasann ona patates verdii] kadn biliyorum] fleklinde olacakt. Oysa bu tmce Trkede yan tmcecikteki artk adl nedeniyle kuralszdr. Yine de
Trkede de bazen zorunlu olmayan artk adli alan ortal yaplar vardr:
56. [A [T kendisine gre akll olan] insan]
Buradaki ortata kendisine artk adldr ve karlmas mmkn olmayan birincil ilgecin nesnesi konumunda kullanlmfltr. Trkede artk adl ancak kendisi
olabilir ve canl varlklarla kullanlabilir. rnein:
57. [A [T kendisine kemik attm] kpek]
58. *[A [T kendisinin iinde yzmek istediim ] havuz]
Buradaki rneklerde kpek ve havuz adlarnn arasndaki fark canllk farkdr
ve cansz bir varlk bafl ad olduunda ortata artk adl kullanlamaz.
Ortalar ve Ad Tmcecikleri
Kornfilt (1996) ve Uzunun (2000) belirttii gibi ngilizcedeki mastarl yan tmceciklerin tersine Trkede mastarl -mAK ile ya da -mAl orta bulunmaz. Afladaki rneklerde grld gibi ngilizcede mastarl yap ile oluflturulan ortalar vardr. Oysa bu Trkede mmkn deildir.
59. something
bir fley
yiyecek bir fley
*yemek bir fley
to
eat
mastar yemek
60. a
sonata to
play
bir
sonat mastar almak
alnacak bir sonat
*almak bir sonat
Kornfilt (1996: 201)
rneklerde grld gibi yiyecek bir fley ve alnacak bir sonat gibi Aler
iinde ngilizcede mastarl ortalar bulunabilir. Oysa Trke, mastar eki-mAk ile
orta deil, ancak ad tmcecii oluflturulmasna izin verir.
Ad tmcecikleri ve ortalar karfllafltracak olursak flu farklar grrz: Ortalar
Anin iinde ve ad niteleyen elerdir. Yani ortalar niteleyicidir. Oysa ad tmceleri ya zne, ya da dolayl, dolaysz nesne, vs. gibi tmle ifllevinde ve belirtecimsi olarak eklenti ifllevinde kullanlr. Ayrca, ortalarda nitelenen adn izi olan
ve onunla efl gnderimli olan bir boflluk olduunu grdk. Oysa ad tmceciklerinde, ADIL gibi -mAKl tmceciin znesi ya da gizli zne adl dflnda byle bir
boflluk bulunmamaktadr. Bu afladaki ad tmcecii ve orta rneklerinde ve onlarn aa flekillerinde grlmektedir:
197
fiekil 8.7
fiekil 8.8
T1
T1
A1
A1
Can
E1
ocuun
E2
E2
A2
A2
Can
T2
E2
A
T2
biliyor
A3
biliyor
ocuu
E2
A3
--
kadna
E1
A4
E1
A4
kadna A5
glleri
E1
verdiini
glleri
Can [ocuun kadna glleri verdiini] biliyor

Ad tmcecii (nesne konumunda)
veren
Can [A[---ocuun kadna glleri verdiini] biliyor

orta
Can [ocuun kadna glleri verdiini] biliyor rneindeki ad tmcecii eylemin nesnesidir; tmceciin (T2) iine baktmz zaman zne ve nesnelerinin eksiksiz olduunu gryoruz. Oysa Can [ ___ kadna glleri veren] ocuu biliyor
rneinde bu kez A ana eylemin nesnesidir; ocuk Anin bafldr ve orta bu ad
niteledii iin Anin iinde yer alr. Sfat tmceciinin znesi ise Anin bafl olmufltur; bylece ortata Anin bafl konumuna taflnan e sfat tmceciinin bir
esini mutlak olarak eksik brakr.
Ad tmcecikleri de ortalar gibi A iinde bulunabilirler. Ancak ad tmcecikleri A iinde, niteleyici deil, bafl ad tamamlayc, yani tmle olarak yer alrlar.
Bu ayrm afladaki rneklerle daha iyi anlafllacaktr:
Niteleyici (Eklenti)
Orta
Tamlayc (Tmle)
Ad tmcecii
[Glflenin dnden beri ___kurduu] hayal
[herkesin mutlu bir dnyada yaflamak] hayali
[kzlarn da ___ anlad] gerek
[kzlar arasnda dayanflma olduu] gerei
Hangi hayal? / hangi gerek?
Ne hayali? / ne gerei?
Yukardaki tabloda sol stunda grlen rneklerdeki ayralar iindeki eler

ortatr. Bu ortalarda A baflnn kt yerde ve onunla efl gnderimli olan izi
bulunmaktadr. Ancak sa stundaki ad tmceciklerinde bofl ulam yoktur. Ayrca
bir niteleyici olan orta Aden atlrsa yap kuralsz olmaz; ancak ad tmcecii
tamlayc olduu iin Aden atlrsa kuralsz bir bek olur; ayrca bafl adn anlam
da eksik kalr. Niteleyici olan ortac elde etmek iin Hangi hayal gibi bir soru sormak gerekirken, ad tmcecii iin Ne hayali sorusu sorulur.
zetlemek gerekirse, ortalarda nitelenen ad ile efl gnderimli ve onun izi olan
bir boflluk vardr. Ad tmceciklerinde ADIL veya adl dflnda boflluk yoktur. Ortalar A iinde yer alrlar. Oysa ad tmcecikleri daha fazla iflleve sahiptirler. Ne
ve hangi sorularn sorarak tmceciin ortal yap m yoksa ad tmcecii mi olduu anlafllabilir.
198
Genel Dilbilim-I
Dnya dillerinde eflit ortal yap bulunabilir. Kstlayc, geniflletici ve baflsz ortalar.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
Afladaki rneklerin
SIRA SZDEad tamlaycs m yoksa orta n olduunu bulun ve yantnz gerekelendirin:
1. Nkleer santrallerin
D fi N E L M gereksiz olduu karar
2. Nkleer santrallerin istenmedii karar
3. Halkn nkleer santral konusunda ald karar
S O R U
Kstlayc ve Geniflletici Ortalar

DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
D K K A Tgnderimi ok genifl olan bir kmenin yesini daraltmak iin

Kstlayc ortalar
kullanlr. rnein:
N N
SIRA SZDE
61. [A Kitap] iyi bir dosttur.
Buradaki kitap ok genel bir addr; belli bir kitaba gnderimde bulunmayp konuflucu veAMALARIMIZ
dinleyici tarafndan paylafllan belli bir kitap yorumu taflmamaktadr.
Oysa belli bir kitap sz konusu ise o zaman bu nesnenin daraltlmas iin belli
aralar kullanmamz gerekir. rnein, masadaki kitap diyebiliriz. Ancak masada
K T A P
birden fazla kitap varsa masadaki krmz kitap diyebiliriz. Masada birden fazla
krmz kitap varsa masadaki krmz kaln kitap diyebiliriz. Kstlayc ortalar da
ayn ifllevi grr. Dolaysyla, afladaki Ade kstlayc bir orta vardr:
TELEVZYON
62. [A [T Dn aldm] kitap] ok gzel.

NTERNET
Bunun nedeni de dn aldm tmceciinin kitap nesnelerinin arasndan bir taNTERNET

nesinin belirlenmesini
salamasdr. Bu dorultuda baflka rneklere bakabiliriz.
63. [A [T Karfldan gelen] kz] benim arkadaflm.
Buradaki orta kstlaycdr, nk bir grup kz iinden bir tanesini ayrt etmemizi, yani kstlamamz, salar. Bir insann ya da bir varln bir grup iinde hangisi olduunu belirlemek iin onun bir flekilde dierlerinden ayrlmas gereklidir.
Bu ayrm iflaret ederek yaplabilecei gibi, kstlayc bir sfat ya da orta ile de olabilir. Bylece bir grup kz arasndan bir tanesini ayrt etmek amacyla karfldan gelen kz diyebiliriz. Bu kstlayc bir ortatr.
64. a.[A Belgesellere] ok gereksinimimiz var.
b.[A [T Sanatlarn yaflamn yanstan] belgesellere] ok gereksinimimiz var.
(Doan Hzlan, 6 Haziran 2011, Hrriyet)
Yukardaki rnee baktmzda (64a)da tm belgeseller anlafllmaktadr. Oysa
yazarn kastettii daha kstl olan sanatlarn yaflam zerine belgesellerdir. Orta
kullanlarak, belgesel bafl ad nitelenmifl ve tr daraltlmfltr.
te yandan geniflletici ortalar, orta olmakszn da bafl adn ayrt edilebildii
durumlarda grlr. rnein, Eskiflehir zel bir addr ve bu flehrin Anadolunun
ortasnda yer alan bir kentimiz olduunu hepimiz biliriz. Byle zel adlarn gnderimlerinin daraltlmasna gerek yoktur. Ancak bu ad hakknda daha fazla bilgi
vermek iin sfat tmcecii kullanlabilir:
65. [A [T Eski ada Dorlion ad ile tannan] Eskiflehir], bugn Anadolunun
yldz haline gelmifltir.
199
Benzer flekilde afladaki rnek de geniflletici sfat tmcecii ierir:

66. [A [T Snfmzda en alflkan renci olan] Nursun] ayn zamanda ok iyi
bir arkadafltr.
Bunun nedeni de orta yaps olmakszn bir zel ad olan Nursunun kime gnderimde bulunduunu anlayabilecek olmamzdr.
SIRA SZDE
Afladaki orta ve ad tamlayc tmcecikleri bulun. Ortalarn kstlayc
m geniflletici mi
olduunu gerekeleriyle yazn:
D fi N E tesinde
LM
Baz dinler ve filozoflar tarafndan ska tekrarlanan, grlebilir evrenin
baflka
evrenler olduu sav, insanlk iin ok yeni bir dflnce deil. Havas suyu kimyas fizii
baflka kanunlarla perinlenmifl evrenler uzun zamandr anlatlyor. Dinler
S O R Uve retiler tarihi inanmas g kurallarla infla edilmifl evren arflmlar ve tasvirleriyle dolu. Cennetler, Cehennemler, Olympuslar ve benzeri alternatif imgelerin yap tafln bu dnyadakinDKKAT
den ok farkl maddeler oluflturuyor. (Atlas, 17 Ocak 2011, http://www.kesfetmekicinbak.com/paralel-evrenler/1525n.aspx)
Baflsz Ortalar
SIRA SZDE
N N
Baflsz ortalar, Ade bafl olan adn aka bulunmad durumlarda grlr. Baflsz
AMALARIMIZ
ortalarda Anin bafl olan ad yoktur. Bunun yerine tmcecik
adlaflmfl gibi davranr, varsa oul eki ve durum ekleri alabilir. Afladaki yaplar baflsz ortalardr:
67.
68.
69.
70.
71.
72.
K T A P
[Ackan] doymam sanr.
[Anlayana] sivrisinek saz, [anlamayana] davul zurna az.
[ok okuyan] m [ok gezen] mi bilir?
TELEVZYON
[Denize dflen] ylana sarlr.
[Tepebaflnda inecek] var.
[Beni arayan] oldu mu?
N T E R N EDikkat
T
Bu rneklerde ayralarn iindeki ortalarn niteledikleri ad yoktur.
edilirse ortata bulunan nitelikler kiflinin ya da varln belirlenmesinden daha nemlidir.
Bafl ad ile gnderimde bulunulacak kifli ya da varlk belirli bir kifli deildir ve kim olduu nemli deildir. yleyse, baflsz ortalara iliflkin genel bir kuralmz fludur:
Baflsz ortalarda, orta tarafndan nitelenen nitelik bafl adn belirlenmesinden
daha nemlidir.
Ancak bu kural, afladaki bir grup baflsz ortac aklamakta yeterli deildir:
73. A: Hangi kitab okuyorsun?

B: [Dn aldm]..
74. A: Patatesleri alabilir miyim?
B: Evet, [piflmifl olanlar] al.
Bu rneklerde ise ortataki bafl adn daha nce sz edilip belirgin hale getirilmesi nedeniyle baflsz orta yaps kullanlabilir. Bu durumda daha nce belirttiimiz kural flu flekilde yeniden yazabiliriz:
1) Orta ile ifade edilen nitelik bafl adn belirlenmesinden daha nemliyse
2) Bafl ad daha nceden sz edilerek belirgin hale getirildiyse
baflsz orta kullanlr.
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
200
SIRA SZDE
Genel Dilbilim-I
10
D fi N E L M
S O R U
Afladaki tmcelerde
SIRA SZDEortalar bulup trlerini belirleyin:
1.
2.
3.
4.
5.
Bunama srr zlemeyen bir hastalktr.

Omega 3D destei
annelerin ocuklar okumay daha abuk skyor.
fi N E L alan
M
Sra kflkte oturan, tafl atmaktan ekinmelidir.
Ktln karflsnda susan ktle ortak olur.
S O R U
Cannesda bu yl bir kez daha yarflan Nuri Bilge Ceylan arpc ve zg
filmler ekiyor.
DKKAT
DKKAT
Ortalarn Ade Sralanfl

SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
TELEVZYON
NTERNET
Daha nce SIRA

de belirttiimiz
gibi ortalar sfatlar gibi ifllev grdklerine gre niteleSZDE
yicidirler. Bir bekte birden fazla niteleyici olabilir. Niteleyiciler geici ya da kalc
zellik gsterirler. rnein, mavi gzl olmak kalc bir zelliktir; nk bu deiflebilir birAMALARIMIZ
durum deildir; oysa benim dn grdm gibi bir niteleme geicidir, nk bu zaman iinde deiflecektir. Larson ve Takahashiye (2002) gre Trkede (Korece ve Japoncada da) iki ortacn bulunduu durumlarda kalc zellik
K nitelenen
T A P
belirten orta
ada daha yakn olmak zorundadr. Bu durumu flu fleklide
rneklendirebiliriz:
N N
75. [Dn
[mavi gzl olan] kadn
T E Lgrdmz]
EVZYON
76. *[Mavi gzl olan] [dn grdmz] kadn
rnek (75)te geici olan nitelik, kalc zellikten nce kullanlmfltr. Oysa, rnek (76)daki
N T Ekalc
R N E T zellik dierinden nce kullanld zaman kuralsz bir tmce
elde edilmifltir. Ancak, Larson ve Takahashinin bu nerisinin daha fazla arafltrlmas gerekmektedir.
Ortalar burada bitirip aflada belirte tmceciklerini rnekleyeceiz.
BELRTE TMCECKLER
Belirte beklerinde olduu gibi belirte tmcecikleri de tmceyi ya da eylemi niteler. Niteleyiciler zorunlu e deil de eklenti olduklar iin tmceden atlmalar
mmkndr. Yani seimlik edirler. Ad tmcecikleri zne ve nesne gibi zorunlu
elerdir ama ortalar ve belirte tmcecikleri seimliktir. Ortalar adlar, belirte
tmcecikleri ise eylem ve tmceleri niteler. Belirte tmceciklerindeki znelerin
dier yan tmcecik zneleri gibi adcl olmadklarna daha nce deinmifltik. Bir
baflka deyiflle, zne tamlayan eki deil, yaln ek alr:
77. a. [Sen buraya gelmeden] Ayfle sorunu zd.
b. [Senin buraya gelmen] gerekmedi.
Yukardaki rnekte grld gibi (77a)daki belirte tmceciinin znesi yaln halde, (77b)deki ad tmceciinin znesi ise tamlayan eki almfl haldedir.
Belirte tmcecikleri yapsal ve anlamsal olarak ve ayrca znelerinin st tmce znesi ile zorunlu efl gnderimsellik, ayrflk gnderimsellik (Aydn, 2005) boyutunda ok fazla eflitlilik gsterirler. Bu nedenle belirte tmcecikleri zerinde
fazla durmadan onlar anlamlarna gre rneklendireceiz. Belirte tmcecikleri
zaman, koflul, tarz, neden-sonu, koflul vs. anlam taflrlar. Afladaki tabloda anlamlarna gre belirte tmcecikleri rneklendirilmifltir:
201
ZAMAN
ncelik
Sen buraya gelmeden (nce) ben bu sorunu halletmifltim.
Eflzamanllk
(rtflme)
alflrken hep kahve ier.
Eflzamanllk
alfltka baflarl oluruz.
Ardllk
(Tezlik)
Seran gelir gelmez annesi yemeini hazrlad.

Sen buradan kar kmaz biletini almalsn.
Tam seni arayacakken tatile gittiini rendim.
Ardllk
zamansal sralama iliflkisi
Odaya girip televizyonu at.
Bitmifllik
Kitab bitirdiimde sana veririm.

Kitab bitirince sana veririm.
Hrsz bu kadar eflyay aldktan sonra mutlaka
cezalandrlacaktr.
Srerlik
aylar iip iip uykumu kardm.

Kahveyi dke dke getirdi.
Koflul
Kstahlaflmadka herkese her soruyu sorabilirsin.

Eer yamur yamazsa piknie gideceiz.
Yamur yamasayd piknie gidecektik.
Neden
Nesrin ok alflmaktan yorgun dflmflt.

Nesrin eflinin evde olmamasndan dolay / tr
kendini yalnz hissetti.
Hava snd iin piknie gittiler.
Sonu
Artk tatile gittiklerine gre biraz dinlenebilirler.
Tarz
Ayhan kofla kofla gitti.

Serap lesiye alflr.
Bebek glerek uyand.
Murat evden koflarcasna kt.
Durmakszn alflyor.
Ama
Ge kalmamak iin erken kalkmak gerekli.
Konu deifltirmek amac ile

kullanlan belirte tmcecikleri
Dr. Murat Beye gelince ok iyi bir doktor olduunu

sylediler.
Dr. Murat Bey ise ok iyi bir doktor.
Afladaki rnekte belirte tmceciklerini bulun; anlam ve ifllevlerini

belirleyin:
SIRA
SZDE
Hristik, Yunancada buldum anlamna gelen heuriskodan geliyor. Bir
fi N E L M
psikoloji terimi olarak karar verme ya da sorunlarla bafla kmaD srelerimizde
kullandmz zihinsel ksa yollar anlam taflyor. fiyle ki, karmaflk sorunlarla karfllafltmzda ya da elimizde yeterli bir bilgi olmadnda evrimsel
flekilS Oiflleyifllerle
R U
lenegelmifl ya da deneyimlerle edinilmifl bu zihinsel kurallar kullanarak bir zm
yolu ya da anlayfl gelifltirmeye alflyoruz.
DKKAT
rnein, daha nceden adn duymadmz bir rn eer ki fiyat olarak dierlerinden daha yksekse, elimizde o rne dair baflka herhangi bir bilgi olmadSIRA ynelik
SZDE
ndan onun daha kaliteli olduu yargsna varyoruz. Kalitesine
yaptmz bu karmdan dolay tketici olarak adn hi duymamfl olmamza ramen o
rn satn alma davranfl gsterebiliyoruz.
AMALARIMIZ
(Tbitak, Bilim ve Teknik Dergisi, 2007)
(http://www.biltek.tubitak.gov.tr/gelisim/psikoloji/dusunce.htm)
11
N N
SIRA SZDE
D fi N E L M
S O R U
DKKAT
SIRA SZDE
AMALARIMIZ
K T A P
K T A P
TELEVZYON
TELEVZYON
202
Genel Dilbilim-I
zet
Bu nitede zerk ve baml tmcelerden sz ettik. Bir tmce oluflturmak iin en az bir zerk
tmce gerekir. Bir tek zerk tmce ile yaln tmceyi elde ederiz. ki yaln tmce bir bala ile
balanrsa buna birleflik tmce, bir zerk tmce
yan tmcecik ieriyorsa buna karmaflk tmce
denir.
Bu nitede evrensel olarak var olan tr yan
tmcecik grdk. Bunlarn farklar afladaki tabloda zetlenmektedir.
Yan tmceciklerin ayrt edici zellikleri

Evrensel olarak yan tmcecik ifllevleri tm dillerde ayndr. Ad tmcecikleri ounlukla zorunlu
yeler iken ortalar ve belirte tmcecikleri seimlik e, yani eklentidir. Bunun yan sra her
dilde yan tmce oluflturma stratejileri vardr.
Trkede yan tmcecik ekleri varken dier baz
dillerde tmleyici (ngilizce that, which, Farsa
ki gibi) kullanlr. Bunun yan sra evrensel olarak ortalarda dierlerinin aksine ya bofl kategori ya da artk adl bulunmak zorundadr (Diessel
2001).
Szdizimsel zellik
Ad tmcecii
fllev
zne, nesne, vs. gibi zorunlu Ad niteleyen seimli, e

eler
(eklenti)
Orta (Sfat tmcecii)
zellikleri
-DIk / -AcAk, -mAk /-mA

--En/-DIk, -AcAk/-mIfl (olan)
-Ip, -ErEk, -mEdEn, -vs. gibi
ekleriyle olgu ve devinim ekleriyle oluflturulan kstlayc
ekleriyle oluflturulan tmcecik
tmcecikleri
ve geniflletici tmcecikler
zne
ADIL bulunabilir
zne-yklem uyumu
Her zaman uyum

Tamlayan-iyelik ekleriyle adcl Tamlayan-iyelik ekleriyle Adcl bulunmayabilir; zne yaln
durum eki alr.
Bofl kategori
Yok
(ADIL ve adl dflnda)
ADIL bulunmaz
VAR
(Nitelenen adn izi olarak)
Belirte tmcecii
Eylem ya da tmce niteleyen
seimlik e (eklenti)
ADIL bulunabilir
Yok
(ADIL ve adl dflnda)
203
Kendimizi Snayalm
1. Kzlderililer [zellikle dolunayl gece ve gndzlerde ok su imeye] alflrlard.
Yukardaki ayrala gsterilen tmceciin tr afladakilerden hangisidir?
a. Ad tmcecii
b. Sfat tmcecii
c. Belirte tmcecii
d. zerk tmce
e. Olgu tmcecii
6. Hangi tmce baflsz orta iermektedir?

a. Aflk bu kadar youn alflan insanlara gre olmayabilir.
b. Aflk bu dnyadan, geici olandan vazgemektir.
c. Aflk sevgiden daha coflkulu olan bir duygudur.
d. En meflhur aflk hikyelerinden biri Leyla ile Mecnunun hikyesidir.
e. En byk sevgi karfllksz olan annenin ocuuna duyduu sevgidir.
2. Mevlanaya gre aflk anlamak Tanry anlamaktr.

Bu tmcedeki yan tmceciklerin znesinin tr afladakilerden hangisidir?
a. adl
b. zne denetleme ADIL
c. nesne denetleme ADIL
d. soyut ADIL
e. ad tmcecii
7. Hangi tmce geniflletici orta iermektedir?

a. Aynur, gzellii dillere destan, efsaneleflmifl bir
kz.
b. Aynur ok gzel olan bir kyl kzyd.
c. Kyn hem gzel hem de akll olan kzlar birer birer kasabaya g ettiler.
d. Gzellii dillere destan, efsaneleflmifl olan Aynur kyn en akll kzyd.
e. Kyn en gzel kz belirlenecei gn, Aynur
ky terk etmiflti.
3. Leyla ile Engin, [ayn okula giden] iki ocuktur

Ayra iindeki tmceciin tr afladakilerden hangisidir?
a. Belirte tmcecii
b. Kstlayc orta
c. Geniflletici orta
d. Devinim tmcecii
e. Olgu tmcecii
8. Hangi tmcecikte zne denetleme ADIL vardr?

a. Sana ayak uydurmak ok zor.
b. Akdenize gitmek istiyorum.
c. Merih her gn yzdnden ok salkl.
d. Seni tatil yapmaya ikna edeceim.
e. Ayhan ders alflmaya zorlamalyz.
4. [Kavuflma] arzusu
[kavuflma] kelimesinin tr afladakilerden hangisidir?
a. Sfat tmcecii
b. Sfat
c. Ad
d. Ad tmcecii
e. Belirte tmcecii
9. Afladakilerden hangisinde belirte tmcecii vardr?

a. ok konuflan ok yanlr.
b. ok konuflarak kendini yoruyorsun.
c. Tekrar bu konuyu konuflmaya bafllamayalm.
d. En sevdii fley konuflmaktr.
e. Konufltuumuz konular nemliydi.
5. Bu aklama [sorunu daha rahat anlamamz] salayabilir.

Ayral tmcedeki znenin tr afladakilerden hangisidir?
a. zne denetleme ADIL
b. adl
c. soyut ADIL
d. Ad bei
e. Artk adl
10. Afladakilerden hangisinde srerlik gsteren belirte tmcecii vardr?

a. Berrin yzerek yanmza geldi.
b. Berrin yzp yzp gnefllendi.
c. Berrin yze yze ocuu kurtard.
d. Berrin yznce daha salkl oluyor.
e. Berrin yzerken ben onun resmini ektim.
204
Genel Dilbilim-I
Okuma Paras
Afladaki metni okuyarak yan tmceleri bulup ad, sfat

ve belirte tmceciklerini ve ifllevlerini belirleyin.
Fethiyede Doal Yaflam
Her fley doal: Tafl, kerpi ve ahflap evler organik tarm
alanlarnn ortasna gizlenmifl. Hasat yapmak da mmkn, zeytinya ve flarap retmek de... Ya da kufl ve su
sesleri arasnda uzanp kitap okumak. Fethiyedeki Yanklar ky, doal bir yaflamn katksz rneini sunuyor.
Birok kent insan yorgun argn kendini evine attnda
sk sk fluna benzer dflncelere kaplr: fiyle flehir grltsnden uzak, yemyeflil aalar arasnda, kenarndan dere akan, deniz yaknnda, kmesten yumurtann
alnd, dalndan kopmufl salkl yiyeceklerin olduu
sakin bir yerde gitsek... Yllardr bu arzuyla gidilen sahil beldeleri ve doal alanlar, zamanla, ayn istekle gelenlerle kalabalklaflt ve betonlaflt. kinci konutlar ve
oteller bu sakin, yemyeflil aalar iindeki yerleri de flehirlefltirdi. Meyve baheleri tatil sitelerine dnflt. Sonu olarak doal bir tatil geirilebilecek ok az yer kald.
Yine de tam anlamyla doal bir tatil geirilecek yerler de yok deil. Fethiyenin Yanklar kyndeki Pastoral Yaflam Projesi krla kent insan arasndaki organik balarn kurulmas iin atlmfl nemli bir adm. Bu
kapsamda doal alanlardaki tarmsal retimden blgedeki mimari dokunun korunmasna kadar pek ok nlem alnyor.
Yanklar kyne ulaflmak iin Mula istikametinde, Fethiyeden 15 kilometre ilerlemek gerekiyor. Kyde sebze ve meyve yetifltiren ona yakn ifti uluslararas sertifikal organik tarm yapyor. Toros Dalarnn derin
kanyonlarndan, aalarn ve kayalarn dibinden kan
su ile beslenip gelen Karg ay kyn iinden geip
sahilinden Akdenize akyor. Kyn kumsal koruma altndaki Caretta caretta kaplumbaalarnn reme alan,
Karaot diye bilinen blmn tam arkasndaki tatl su
glnde ve civarndaki genifl sazlk alanda birok canl
ve endemik bitki bulunuyor. Kumsaln hemen gerisinde endemik sla aac orman bulunuyor. Bundan tr blge doal sit olarak koruma altna alnmfl. Bunlarn yannda Fethiye ve evresinin dier doal ve tarihi
zenginliklere, sahilden ilere doru gittike karflnza
kan geleneksel yaflam korunmufl kylere ulafllabiliyor. Dalaman Havaalannn ok yaknnda, pek ok turistik tesisin arasnda bu denli doal ve korunmufl bir
alana rastlamak lde vaha grmek gibi.
1. a
Kaynak: Emre Karabacak ATLAS TATL 2009 Haziran Temmuz - Austos
2. d
3. b
4. c
5. b
6. b
7. d
8. b
9. b
10. b
Yantnz yanlfl ise, Ad tmcecii konusunu

Yantnz yanlfl ise, Soyut ADIL konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, kstlayc orta konusunu
Yantnz yanlfl ise, ad tmcecii ve orta konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, ADIL ve adl konusunu
Yantnz yanlfl ise, baflsz orta konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Geniflletici orta konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, zne denetleme ADIL
konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Belirte tmcecii konusunu yeniden gzden geiriniz.
Yantnz yanlfl ise, Belirte tmcecii konusunu yeniden gzden

Sra Sizde 1
1. Senin ok alfltn - BAIMLI TMCE
2. Sen her zaman ok alflrsn. BAIMSIZ TMCE
3. Buralara kadar ulaflt. BAIMSIZ TMCE
4. Bulara kadar ulaflmasn BAIMLI TMCE
Sra Sizde 2
(Farsa)
Goft
ke
ne-mi-ya-d
syledi
ki
olumsuz-gel-3tekil-kifli
Gelmeyeceini syledi.
(rnek Mahootian ve Gebhardt, 1997: 8)
3) (ngilizce)
He said
that
he would
not
come.
O syledi tmleyici o ekeylem olumsuzluk gelGelemeyeceini syledi.
Hem Farsa hem de ngilizcede tmleyiciler ke ve that
ayr szcklerdir ve yan tmceciin nnde kullanlmfllardr. Trkede ise -AcAK eki yan tmce eylemine
eklenerek yan tmcecik oluflturulmufltur. Farsa ve ngilizce Hint-Avrupa dillerinin zelliklerini taflrken,
Trke Altay dil ailesinden gelen sondan eklemeli bir
dil olarak yan tmce oluflturma yntemi de bu dorultuda farkllaflmaktadr.
205
Sra Sizde 3
Yetiflkin bir kiflide su kaybnn dengelenmesi zne
gnde 2-3 litre su alnmas yklemcil
kiflinin vcut svsnn yzde 20lik blmn yitirmesi lge nesnesi
Sra Sizde 4
Aflada 8 tane ad tmcecii vardr ve bunlar yklemcil
ifllevde bulunurlar.
Kadnlarn gerek eflitlik iin talepleri kadna ynelik fliddetin nlenmesi,
kadn cinayetlerinin durdurulmas,
Ev ii emein deerlendirilmesi,
Babadan ve kocadan bamsz salk sigortas yaplmas,
Eitim ve salk hizmetlerinden eflit flekilde yararlanmak,
flyerlerinde kadnlara ynelik fliddet ve tacizin engellemesi
bunlarn cezalandrlmas
kadna karfl ayrmcln derhal durdurulmasdr.
Sra Sizde 5
ADIL ve adl fark
5. ______ ikolatay ok seviyorum. adl
6. Deniz [ ________ sinemaya gitmek] istiyor. zne
denetleme ADIL
7. Denizi [ __________sinemaya gitsin] istiyor. adl
8. Deniz [ ________ sinemaya gittiimi] biliyor. adl
ADIL, adln tersine baflka bir A ile yer deifltiremez.
Daha nce de grdmz gibi Trkenin gizli zneli
bir dil olma zelliine uygun olarak gerek ana tmcede gerekse yan tmcecikte zne bofl olabilir. Bofl ama
anlafllan bu zneye daha nce de adl demifltik. Bofl
zne olan adln yorumlanmas ayn tmcedeki eylemin zerindeki kifli ve say ekim eklerinden anlafllr.
Sra Sizde 6
T1
E
A1
T2
Nurhan
A2
ADIL
baflard
E
A
snav
E
gemeyi
Yukardaki aata baflar- ana eylemi zne denetleme

eylemidir. Aata grld gibi ad tmceciin (T2)
znesi ADIL, ana tmcenin znesi Nurhan tarafndan
denetlenmektedir.
T1
E
A
Doktor
E
T2
bana
A
ADIL
E
yasaklad
E
A
kzartma
yemei
Bu aataki yasak- ana eylemi nesne denetleme eylemidir. Ad tmceciin znesi ADIL ise, ana tmcedeki
dolayl tmle ya da ynelme eki almfl olan nesnesi tarafndan denetlenir. Bir baflka ifadeyle sylersek, kzartmay yemeyecek kifli ana tmce nesnesi olan ben
olarak yorumlanr.
Sra Sizde 7
1) Ayn insanlar etkiledii ok uzun yllardan beri biliniyor. zne Olgu tmcecii
2) Eski filozoflara gre evlenmek ve tarlaya tohum ekmek dolunay zamanlarnda olmalyd. zne Devinim tmcecikleri
3) Ayn insanlar etkilemesine flaflrmamak gerek.
Ayn insanlar etkilemesi, flaflr- eyleminin nesnesi
olan devinim tmcesi
Ayn insanlar etkilemesine flaflrmamak ana tmcenin znesi devinim tmcesi
Sra Sizde 8
1) Nkleer santrallerin gereksiz olduu karar
Ad tamlaycs Yan tmceciin iinde boflluk yok ve karar bafl ad ile anlamsal olarak yakn ilgisi var. Ne karar? sorusuna yant verir.
2) Nkleer santrallerin istenmedii karar
Ad tamlaycs Yan tmceciin iinde boflluk yok ve karar bafl ad ile anlamsal olarak yakn ilgisi var. Ne karar? sorusuna yant verir.
3) Halkn nkleer santral konusunda [] ald karar
Orta, yukarda ayrala gsterilen boflluk var. Hangi
karar? Sorusuna yant verir ve karar bafl adn niteler.
206
Genel Dilbilim-I
Kaynaklar
Sra Sizde 9
Baz dinler ve filozoflar tarafndan ska tekrarlanan, grlebilir evrenin tesinde baflka evrenler olduu sav
Sav bafl adn tamamlayan ad tmcecii. Bu tmcecikte boflluk yok ve ne sav? sorusuna yant verir.
[ -] Havas suyu kimyas fizii baflka kanunlarla
perinlenmifl evrenler
Orta ayrala gsterilen boflluk var. Kstlayc orta,
nk evrenler bafl adnn anlamn daraltr.
[-] Dinler ve retiler tarihi inanmas g kurallarla infla edilmifl evren arflmlar ve tasvirleri
Orta ayrala gsterilen boflluk var.
Sra Sizde 10
1. Bunama [srr zlemeyen] bir hastalktr.
Kstlayc orta
2. [Omega 3 destei alan] annelerin ocuklar okumay daha abuk skyor.
Kstlayc orta
3. [Sra kflkte oturan], tafl atmaktan ekinmelidir.
Baflsz orta, nitelenen zellik bafl addan daha
nemli, bafl ad belirsiz kiflidir.
4. [Ktln karflsnda susan] ktle ortak
olur.
Baflsz orta, nitelenen zellik bafl addan daha
nemli, bafl ad belirsiz kiflidir.
5. [Cannesda bu yl bir kez daha yarflan] Nuri Bilge Ceylan arpc ve zgn filmler ekiyor.
Geniflletici orta, zel ad nitelemekte.
Sra Sizde 11
Belirte tmcecikleri, anlam ve ifllevleri:
Bir psikoloji terimi olarak karar verme ya da sorunlarla bafla kma srelerimizde kullandmz zihinsel
ksa yollar anlam taflyor.
... karmaflk sorunlarla karfllafltmzda zaman belirte tmcecii, ana tmceyi niteler
elimizde yeterli bir bilgi olmadnda zaman belirte tmcecii, ana tmceyi niteler
evrimsel iflleyifllerle flekillenegelmifl ya da deneyimlerle edinilmifl bu zihinsel kurallar kullanarak Tarz belirte tmcecii , Eylemi niteler
elimizde o rne dair baflka herhangi bir bilgi olmadndan Neden belirte tmcecii
Kalitesine ynelik yaptmz bu karmdan dolay tketici olarak adn hi duymamfl olmamza
ramen Ztlk gsteren belirte tmcecii ana tmceyi
niteler
Aydn, zgr (2005) Trke Zarf Tmceciklerinde zne

Konumu, Dil Dergisi, 124:7-17
Borsley, Robert and Jaklin Kornfilt. (2000) Mixed
Extended Projections
Bozflahin, Cem (2004) On The Turkish Controllee,
Advances in Turkish Linguistics: Proceedings of the
12th International Conference on Turkish
Linguistics, Semiramis Yacolu, Ayflen C. Deer
ve di. (eds.) 12. 11-13 August 2004, zmir. Pp: 121136.
Bresnan, Joan (1982) Control and complementation
The mental representation of grammatical relations,
Joan Bresnan (ed.) Cambridge, MA: MIT Press. Pp:
282-390.
Carreiras, Manuel; Jon Andoni Duabeitia, Marta
Vergara, Irene de la Cruz-Pava and Itziar Laka
(2010) Subject Relative Clauses are not universally
easier to process: Evidence from Basque Cognition.
115 /1: 79-92.
Chomsky, Noam (1981) Lectures on government and
binding. Dordrecht: Foris.
Comrie Bernard and Tanya Kuteva (2005) Relativization
Strategies The world atlas of language structures,
1.Vol Martin Haspelmath and Hans-Jrg Bibiko
(eds.) Oxford: Oxford University Press. Pp: 494-496.
Comrie, Bernard and Kaoru Horie (1995) Complement
Clauses versus Relative Clauses: Some Khmer
Evidence Discourse grammar and typology: papers
in honor of John W.M. Verhaar. Werner Abraham,
John W. M. Verhaar, Talmy Givn, Sandra A.
Thompson (eds.), Amsterdam: John Benjmins, Pp:
65-77
Deny, Jean (1941) Trk Dili Grameri, ev: Ali Ulvi
Elve, Ankara: TDK Yaynlar.
Diessel, Holger (2001) The Ordering Distribution of
Main and Adverbial Clauses: A Typological Study,
Language, 77/ 3 : 433-455
Eckman, Fred; Lawrence Bell and Diane Nelson (1988)
On the Generalization of Relative Clause Instruction
in the Acquisition of English as a Second Language,
Applied Linguistics, 9 (1): 1-20
Erguvanl - Taylan, Eser (1993) Trkede -DIk ekinin
yantmcelerde ifllevi zerine, Dilbilim Arafltrmalar, 161-171.
Turkish grammar, Berkeley / Los Angeles:
University of California Press.
Erguvanl-Taylan, Eser (1996) Aspects of Control in
Turkish Current Issues in Turkish Linguistics, Bengisu
Rona (ed.) Ankara: Hitit Yaynevi, Sayfa: 47-60.
Erkman Akerson, Fatma ve fieyda Ozil (1998) Trkede

niteleme: Sfat ifllevli yan tmceler, stanbul: Simurg.
Giv6n, Talmy (1975) Promotion, accessibility and case
marking: toward understanding grammars. Working
Papers on Language Universals No. I9, Pp: 55-125.
Giv6n, Talmy (I979) On Understanding Grammar, New
York: Academic Press.
Haig, Geoffrey (1998) Relative constructions in Turkish,
Wiesbaden: Harrassowitz.
Haig, Geoffrey and Szymon Sodowicz (2006) Control
in Turkish non-finite complements Semiramis
Yacolu ve Ayflen Cem Deer. (eds.) Advances in
Turkish Linguistics. Proceedings of the 12th
International Conference on Turkish Linguistics, 1113. August 2004, Dokuz Eyll niversitesi Izmir:
Dokuz Eyll Yaynlar, Sayfa: 165-177.
Jackendoff, Ray (1972) Semantic Interpretation in
Generative Grammar, Cambridge, Mass: MIT Press.
Jackendoff, Ray and Peter Culicover (2003) The
Semantic Basis of Control in English Language,
79/3: 517-556
Johanson, Lars (1975) Fiilimsi nermeler zerine
Birinci Trk Dili Bilimsel Kurultay, Ankara, 27-29
Eyll 1972, Ankara niversitesi Basmevi, Sayfa: 525529.
Keenan, Edward L. and Bernard Comrie (1977) "Noun
Phrase Accessibility and Universal Grammar",
Linguistic Inquiry, 8 / 1: 63-99.
Kennelly, Sarah (1987) Turkish Gerunds In H. E.
Boeschoten and L. Th. Verhoeven, (eds.), Studies
on Modern Turkish: Proceedings of the Third
Conference on Turkish Linguistics. Tilburg
University Press.
Kerslake, Celia (2007) Alternative Subordination
Strategies in Turkish Connectivity in grammar and
discourse, Jochen Rehbein, Christiane Hohenstein,
Lukas Pietsch (eds.). Phialdephia / Amsterdam: John
Benjamins. Pp: 231- 290
Kornfilt, Jaklin (1996) On some infinitival Wh
constructions in Turkish, Dilbilim Arafltrmalar.
96: 192-215.
Kornfilt, Jaklin (2003) Subject case in Turkish
nominalized clauses Syntactic structures and
morphological information. Uwe Junghanns,
LukaSzucsich (eds.). Berlin: Mouton de Gruyter. Pp:
129- 216
Kural, Murat (1992) V-to(-to-I)-to-C in Turkish, UCLA
Occasional Papers in Linguistics; Vol 11: Recent
Papers in Syntax, Semantics, and Computational
Linguistics, Filippo Beghelli and Murat Kural, (eds).
Los Angeles: UCLA. Pp. 17-54.
207
Landau, Idan (2001) Elements of Control: Structure and

Meaning in Infinitival Constructions. Dordrecht:
Kluwer Publishing.
Larson, Richard and Naoko Takahashi (2002) Order
and Interpretation in Prenominal Relative Clauses
The annual meetings of the Linguistic Society of
America, San Franscisco, CA.
Lewis, Geoffrey (2000) Turkish Grammar, Oxford:
Oxford University Press.
Mahootian, Shahrzad and Lewis Gebhardt (1997)
Persian, London: Routledge.
Meral, Hasan Mesud (2004) Resumptive pronouns in
Turkish, Master tezi, stanbul: Boazii niversitesi.
zkan, Abdurrahman (2011) Eski Anadolu Trkesinde
baz fiillerin hal ekli tamlayclar ve bu
tamlayclarda zaman iinde grlen deifliklikler
Turkish Studies - International Periodical For The
Languages, Literature and History of Turkish or
Turkic 6/1: 512-522.
zsoy, Sumru (1994) Trkede Orta Yaps Dilbilim
Arafltrmalar, Sayfa: 21-30.
zsoy, Sumru. (1987) The null subject parameter and
Turkish Studies in modern Turkish. Proceedings of
the third conference on Turkish, Linguistics, Hendrik
E. Boeschoten and Ludo Th. Verhoeven (eds.),
Tilburg: Tilburg University Press. Pp: 82-90.
Robert Borsley (ed.), Syntactic Categories. New York:
Academic Press. Pp: 101-131.
Rosenbaum, Peter. (1967) The grammar of English
predicate complement constructions, Cambridge,
MA: MIT Press.
Sodowicz, Szymon (2007) Complement control in
Turkish, ZAS Papers in Linguistics 47, Studies in
Complement Control, Barbara Stiebels (ed.). Pp: 125157.
Tjung, Yassir (2006) The formation of relative clauses in
Jakarta Indonesian: A subject-object Asymmetry, Ph.
D. Thesis, University of Delaware
Uzun, Nadir Engin (2000). Anaizgileriyle Evrensel
Dilbilgisi ve Trke, stanbul: Multilingual Yaynlar.
Trke ngilizce Terimler Szl

A
Ak kme: Open class
Ad tmcecii: Noun clause
Ad: Noun
Adcl: Nominal
ADIL . PRO
Adl dflmeli dil: Pro drop language
adl: pro
Adsl ekim: Nominal inflection
Aktarm: Reportative
Alaflm biim: Portmanteau morph
Alflkanlk grnfl: Habitual aspect
Alta sralama / alt dizinleme: Subordination
Altbiim: Allomorph
Altbiimlik: Allomorphy
Ana budak: Mother node
Ana tmce: Main clause
Anlamsal lt: Semantic criteria
Ara: Instrument
Bofl biim: Empty morph

Blnemeyen: Indivisible
Budak: Node
Bulank anlam: Ambiguity
Bulank anlaml: Ambiguous
Buyurum: Imperative
Byltme: Augmentative
C-
Canl: Animate
Cansz: Inanimate
Cins: Gender
at: Voice
ekim eki: Inflectional affix
ekim: Inflection
ekimsel biimbilim: Inflectional morphology
ekimsel biimbirim: Inflectional morpheme
karm: Inference
kma durumu: Ablative case
Ayrflk: Disjoint
Dal: Branch
Baml biimbirim: Bound morpheme

Bamsz biimbirim: Free morpheme
Bala: Conjunction
Basit szck: Simple / simplex word
Bafl: Head
Bafllk ksaltma: Acronym
Belirleyici: Determiner
Belirte: Adverb
Belirtici: Marker
Belirtili: Definite
Belirtme durumu: Accusative case
Biim: Morph, form
Biimbilim: Morphology
Biimbilimsel koflullanma: Morphological conditioning
Biimbilimsel lt: Morphological criteria
Biimbirim: Morpheme
Biimbirimsel: Morphemic
Biimsel sesbilim: Morphophonology, morphophonemics
Biimsel sesbirim: Morphophoneme
Bileflme: (Lexical) Compounding
Bilgisellik kipi: Epistemic modality
Birleflik tmce: Coordinate sentence
Birleflme: (Syntactic) Compounding
Bitmemifllik grnfl: Imperfective aspect
Bitmifllik grnfl: Perfective aspect
Deillik: Negative
Deifltirgen: Parameter
Denetleme: Control
Deneyimsel tamamlk: Experiential perfect
Derecelendirilebilir: Gradable
Derecelendirilebilirlik: Gradability
Devinim: Action
Dfllayc: Exclusive
Dflmerkezli bileflik: Exocentric compound
Dilbilgisel: Grammatical
Dilbilgisel biimbirim: Grammatical morpheme
Dilbilgisel cins: Grammatical gender
Dilbilgisel durum: Grammatical case
Dilbilgisel grnfl: Grammatical aspect
Dilbilgisel koflullama: Grammatical conditioning
Dizim aac: Tree diagram
Doal cins: Natural gender
Dnfll: Reflexive
Durum: Case
E
Eden / klc: Agent
Edenli edilgen: Personal passive
Edensiz edilgen: Impersonal passive
Edilgen: Passive
209
210
Genel Dilbilim-I
Eik durum: Oblique case
lge: Adposition (preposition / postposition)
Ek: Affix
lk e: Immediate constituent
Ekilenen: Paient
lke: Principle
Eklenti: Adjunct
stek: Desiderative, optative
Eklefltirme: Affixation
fllek: Productive
Eril: Masculine
fltefl: Reciprocal
Efl gnderim: Co-reference
yelik eki: Possessive case
Efl gnderimsel: Co-referential
zin: Permission
Etiketli ayra: Labelled bracket

Etken: Active
Ettirgen: Causative
Kalma durumu: Locative case
Evrensel dilbilgisi: Universal Grammar
Kantlanabilirlik: Evidentiality
Evriflim: Conversion
Kapal kme: Closed class
Eylem: Verb
Kapatma eki: Closing suffix
Eylemcil ekim: Verbal inflection
Karma: Blending
Eylemsi: Gerund, participle
Karmaflk szck: Complex word
Karmaflk tmce: Complex sentence

Karfllafltrma: Comparison
Geirimli / birleflimsel: Transparent / compositional
Karfllkl: Mutual
Geirimsiz: Opaque
Karfltsal dalm: Contrastive distribution
Geiflli: Transitive
Kaynak: Source
Geiflsiz: Intransitive
Klc / eden: Agent
Gemifl dfl: Non-past
Krpma: Clipping
Gemifl: Past
Kip: Mood
Gelecek: Future
Kifli uyumu: Person agreement
Gelecek dfl: Non-future
Kifli: Person
Gereklilik: Necessity
Konuflma an/ zaman: Moment of speech
Gerioluflum: Backformation
Kk albiimlii: Root allomorphy
Gnderim: Reference
Kk: Root
Gnlllk: Volitional
Kural gdml yap ilkesi: Structure dependency principle
Grece zaman: Relative tense
Kltme: Diminutive
Grntsellik: Iconicity
Grnfl: Aspect
Gsterimsel: Deictic
Mli ikileme: Doublets with m
Gvde: Stem
N
Nitelik: Quality
Hedef: Goal
Niyet: Intention
O-
ek: Infix
Olaslk: Possibility
ekleme: Infixation
Olgusal: Factive
eyerlefltirme ilkesi: Embedding principle
Olumsuzluk: Negation
leyici: Inclusive
bek: Phrase
merkezli bileflik: Endocentric compound
dnleme: Borrowing
yap: Internal structure
dnlemeli eviri: Loan translation / calque
kil: Dual
e: Constituent
kileme: Reduplication
nek: Prefix
lerlemeli grnfl: Progressive aspect
nekleme: Prefixation

nilge: Preposition
Tamlama: (Syntactic) Compound
zegeiflli: Ergative
Tamlayan durumu: Genitive case
zgn: Idiosycratic
Tamlayc: Complement
zne-odakl: Subject-oriented
Tekil: Singular
zyineleme: Recursion
Tekrarlanabilir: Recurrent
Ters-evirim: Reversive
Tkama kural: Blocking rule
Paracl: Partitive
Toplu: Collective
Pekifltirme (yeinlik): Intensity
Tmce ayrfltrma: Sentence parsing
S-fi
Tmce: Sentence
Tmcecik: Clause
Saa dallanma: Right branching
Tmel tamamlk: Perfect of persistent situation
Say uyumu: Number agreement
Tmle: Complement
Say: Number
Tmleyici: Complemrentizer
Sesbilim: Phonology
Tretme: Derivation
Sesbilimsel koflullanma: Phonological Conitioning
Tretim eki: Derivational affix
Sesbilimsel lt: Phonological criteria
Tretimsel biimbirim: Derivational morpheme
Sfat tmcecii: Relative clause

Sfat: Adjective
U-
Sfr biim: Zero morph
Ulam: Inflection, category
Sfr tretim: Zero derivation
Uyum: Agreement
Sola dallanma: Left branching
l: Trial
Sonek: Suffix
nl deiflimi: Vowel change, umlaut
Sonekleme: Suffixation
Sonilge: Postposition
Sonulu tamamlk: Resultative perfect, perfect of result
Yakn gemifl tamamlk: Perfect of recent past
Sonuncul e: Ultimate constituent
Yaln durum: Nominative case
Sz dizilimi deifltirgeni: Word order parameter
Yaln tmce: Simple clause
Szck ailesi: Word family
Yaln zaman: Absolute tense
Szck snf: Word class
Yaln: Absolute, nominative
Szck: Word
Yanulamlama: Subcategorization
Szckbiim: Word form
Yan tmcecik: subordinate clause
Szcksel koflullanma: Lexical conditioning
Yansz: Neutral
Szdizim: Syntax
Yapsal bulanklk: Structural ambiguity
Szdizimsel lt: Syntactic criteria
Yararlanan: Benefactive
Szlk kt: Lexical entry
Yar ikileme: Partial reduplication
Szlk: Lexicon
Yeinlik (pekifltirme): Intensity
Szlkbirim: Lexeme
Yer: Location
Szlke: Lexicon
Yerine koyma: Substitution
Szlksel biimbilim: Lexical morphology
Yinelemeli: Recursive
Szlksel ktk: Lexical entry
Yn: Direction
Szlksel: Lexical
Ynelme durumu: Dative case
Szlsel biimbirim: Lexical morpheme
Ykmllk kipi: Deontic modality
fiimdi: Present
Z
Zaman (anlamsal): Time (semantic)
Taban: Base
Zaman (dilbilgisel): Tense (grammatical)
Tam ikileme: Full reduplication
Zihin szl: Lexicon
Tamamlk grnfl: Perfect aspect
Zorunluluk: Obligation
211

Genel Dilbilim 1 PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Genel Dilbilim 1 PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

T.C.

ANADOLU NVERSTES YAYINI NO: 2378

Bu kitabn basm, yaym ve satfl haklar Anadolu niversitesine aittir.

UZAKTAN RETM TASARIM BRM

Dil ve Dilbilim ..........................................................................

Biimbilim II: Szck Yaps ................................................... 36

Altbiimlii Douran Sreler ......................................................................

Biimbilim-III: Szlksel Biimbilim...................................... 60

ekimsel IV. Biimbilim ......................................................... 90

Dilbilgisel Durum ....................................................................................

Szdizim ................................................................................... 128

Tmce ve Tmcenin Yaps: Szck ve bekler............. 142

Tmce Yaps ...............................................................................................

Temel ve Karmaflk Tmce Yaps......................................... 178

Trke ngilizce Terimler Szl .................................... 209

Bu niteyi tamamladktan sonra;

Betimlemeli ve Kuralc Dilbilgisi

1. nite - Dil ve Dilbilim

Aflada verilmifl olan tmcelerden, sorulardan anladklarnz iflaretleyin.

SIRA SZDE Trkenin sesbilim kurallarna uygun olup olmadn syleyin.

1. nite - Dil ve Dilbilim

Bir dildeki szcklerin listesi o dilin szln oluflturur. Anadili konuflucular

Btn ve ocuklar szckleri birbiri ile birleflerek adbei (Ad) olufltururlar,

1. nite - Dil ve Dilbilim

Ben kitab okudum

Anadili konuflucular, szcklerin ve tmcelerin ne anlama geldiini anlarlar. Bir

1. nite - Dil ve Dilbilim

1. nite - Dil ve Dilbilim

Dile iliflkin bilgimizin neler olduunu aklamak

Dilbilgisi kavramnn kapsammn betimlemek.

6. Afladaki aklamalardan hangisi betimlemeli dilbilgisinde bulunur?

1. nite - Dil ve Dilbilim

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar

Yantnz yanlfl ise Dil ve Dilbilim konusunu

1. nite - Dil ve Dilbilim

Sra Sizde Yant Anahtar

Chomsky, N. (1986). Knowledge of Language. New

Bu niteyi tamamladktan sonra;

SZCK VE SZCK TANIMA

Szck Tanmada Kullanlan ltler

Szck snrlar konuflmada

2. nite - Biimbilim: Szck

Bir ses diziliminin szck

Szck olmann bir baflka

istenilen, beenilen nitelikleri taflyan

istenilen, beenilen nitelikleri taflyan

istenilen, beenilen nitelikleri taflyan

istenilen, beenilen nitelikleri taflyan

istenilen, beenilen nitelikleri taflyan

istenilen, beenilen nitelikleri taflyan

istenilen, beenilen nitelikleri taflyan

istenilen, beenilen nitelikleri taflyan

istenilen, beenilen nitelikleri taflyan

2. nite - Biimbilim: Szck

SZLK, SZLKBRM, SZCKBM N T E R N E T

Zihin szl dilin

2. nite - Biimbilim: Szck

Szlkbirim SEA deniz

Bazen tek bir szckbiimi olan szlkbirimler de olabilir:

Afladakilerden hangisinin szlkte listelenme olasl daha yksektir?

Dalar kuflatmfl [deniz].

Yer kabuunun ukur blmlerini

[Denizi] sev ama kyda dur.