CHEMIA DLA CIEBIE

Stefan Skowski
Fotochemia domowa - Wydanie drugie
Warszawa 1990; Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne

Zamiast wstpu
Co tu duo ukrywa spotykamy si ju po raz 11. Tak, tak, po raz 11. Popatrz na tytuy!
Widzisz?. Zaczo si od: galwanotechniki, potem przysza kolej na kleje, kity, nastpnie
na 2 tomiki ciekawych dowiadcze, elektrochemi, tworzywa sztuczne, na domowe
laboratorium znw w dwch ksieczkach, bya ju te chemia organiczna i pierwiastki w
domowym laboratorium, i tak seria ksieczek Chemia dla Ciebie" rozrosa si do
dziesiciu pozycji. Ta jedenasta ksieczka powicona jest fotochemii.
Dlaczego akurat fotochemii pytasz a nie na przykad pirotechnice, paliwom
rakietowym czy gazom zawicym? Twoim zdaniem taka wanie tematyka byaby o wiele
bardziej interesujca, a dowiadczenia jake efektowne!
Ja osobicie jestem jednak odmiennego zdania i tego rodzaju dowiadczenia, a zwaszcza
pirotechniczne, okrelam nie efektownymi lecz efekciarskimi. Chemii tam niewiele, a
ryzyko ogromne. Ot; krtki bysk, huk, moe dym i po wszystkim (czasem cznie z
palcami i wzrokiem). Co z czym przereagowao, jak, dlaczego i jakie powstay produkty
oto przykady pyta, ktrych amatorzy efektw pirotechnicznych nie zadaj z zasady. Nie
mona im si wcale nawet dziwi. Ich interesuje samo zewntrzne zjawisko, a nie chemia.
Nie dla nich jest niestety nasza seria. Modelarze rakiet te musz paliwa do swych modeli
szuka w swoich klubach, a nie tutaj. Pozostaje mi tylko odpowiedzie na Twoje pytanie:
Dlaczego akurat fotochemia?
C, z pytania tego wynika, e nie znasz wszystkich pozycji z serii. Na podstawie czego
tak sdz? Bo starsi Twoi koledzy, z ktrymi spotykam si juz po raz wanie jedenasty
przy stole laboratoryjnym, dobrze wiedz, ze tematyka poszczeglnych ksieczek jest
odzwierciedleniem ich zainteresowa. To wanie oni poprzez swoje listy sygnalizuj, co
ich interesuje, jakie maj problemy i trudnoci.
Poniewa w ostatnim okresie otrzymaem wiele pyta dotyczcych fotografii na tkaninach,
odbitek i rysunkw na najrozmaitszych podoach, postanowiem wszystkie te zagadnienia
poczy i omwi w jednej ksieczce, wanie w "Fotochemii domowej". No, a teraz
sprawa bardzo, a bardzo wana. Dotyczy ona stylu i sposobu pracy w Twoim domowym
laboratorium. Tylko, prosz Ci, nie obraaj si, e to jest Twoja i jedynie Twoja prywatna
sprawa. Ot, wcale nie Kade Twoje potknicie, bd czy drobny przypadek roznosz si
lotem byskawicy i mobilizuj opini publiczn przeciw amatorom eksperymentu. Dlatego
te przyrzeknij mi, e:
- Bdziesz respektowa podane w ksieczce wskazwki i wprost rygorystycznie
przestrzega bezpieczestwa pracy. W czasie wykonywania dowiadcze bdziesz
niejednokrotnie operowa substancjami palnymi, rcymi, szkodliwymi dla zdrowia. A wic
istnie bdzie pewne ryzyko. Rzecz w tym, aby to ryzyko sprowadzi do minimum. Jest to
na pewno realne, trzeba tylko opanowa wrodzone lenistwo, zamiowanie do prowizorek,
miecioplastyki" i z zasady najpierw pomyle, potem zrobi. Ryzyko tylko wwczas
spadnie do minimum, jeeli bezwzgldnie i z elazn konsekwencj przestrzega
bdziesz wszelkich podawanych rodkw bezpieczestwa.
- Dopomoesz mi udowodni caemu otoczeniu, e mona eksperymentowa bez
wybuchw, zatru i poarw. Jestem szczery i przyznaj, e wcale nie auj Twoich

poparzonych palcw czy dziur w ukochanych dinsach. Bo musisz stale pamita, e I

najmniejsze Twoje potknicie czy najbahszy nawet wypadek, to nie tylko sprawa Twego
bezpieczestwa, ale rwnie przysowiowa woda
na myn przeciwnikw
eksperymentowania w warunkach domowych. Bd wic solidarny, nie dawaj broni do rk
naszych nieprzyjaci. A raczej odwrotnie sw starann prac udowodnij otoczeniu, e
eksperymentowanie chemiczne nie jest wcale niebezpieczniejsze od radioamatorstwa,
metaloplastyki, rzebiarstwa czy kadego innego modelarstwa. Jednak mimo najlepszych
nawet chci i starannoci, niektre dowiadczenia mona wykonywa jedynie pod okiem
nauczyciela lub odpowiedniego, dorosego opiekuna.
Co, krzywisz si, e to ju syszae?
Nic nie szkodzi. O bezpieczestwie i starannoci pracy w domowym laboratorium musz
powtarza stale, aby z kolei w Tobie wytworzyy si odpowiednie odruchy i
przyzwyczajenia.
Jeszcze wic raz apeluj, aby sw ostron prac stal si ambasadorem bezpiecznego
eksperymentu chemicznego. Wierz, ze mog na Ciebie liczy w tej materii i e pomoesz
mi, i co najwaniejsze pocztkujcym chemikom, ktrzy dopiero toruj sobie drog do
zaoenia wasnego laboratorium.

Apeluj rwnie, podobnie jak i w poprzednich ksikach, aby, juz

tylko dla swoich potrzeb, prowadzi dziennik pracy. Co prawda w
Twoim wieku nie miewa si jeszcze sklerozy, ale za to yjesz w
czasach tak szybkiego przepywu wiadomoci, e moe Ci si
zdarzy zapomnie, co z czym zmieszae poprzedniego dnia i potem
nie bdziesz wiedzia czemu zawdziczasz powodzenie, albo w
ktrym momencie popenie bd. Powierz tez swojemu dziennikowi
obserwacje i uwagi, jakie nasun Ci si podczas pracy. I jeszcze
jedn rzecz mam Ci do powiedzenia. Zgodnie z obowizujcym ju w
kraju midzynarodowym ukadem jednostek miar SI i my bdziemy
si w tej ksieczce i we wszystkich dawniejszych, ale wieo
wznawianych, posugiwali m. in. centymetrami szeciennymi [cm3]
zamiast mililitrami [ml] do wyraania objtoci. W praktyce nic si
waciwie nie zmieni, bo kolbka miarowa, dajmy na to o pojemnoci 100 ml, bdzie nadal
miecia do kreski 100 ml wody destylowanej o temp. 20oC, tyle tylko, e zamiast w
mililitrach objto wyraona zostanie w centymetrach szeciennych. Tak wic jak dawniej
1 l zawiera 1000ml, tak teraz 1 dm3 zawiera 1000cm3. Podobnie, dawna jednostka iloci
ciepa, kaloria, w ukadzie SI zastpiona jest dulem, a jednostka cinienia atmosfera
paskalem. Na marginesie tych zmian dodam Ci jeszcze, e w ksikach wydawanych
okoo 20 lat temu i dawniej, objtoci podawane byy w centymetrach szeciennych. W
latach szedziesitych wprowadzono mililitry. Bdziesz si wic styka zarwno z
mililitrami, jak i z centymetrami szeciennymi. Mam nadziej, e dasz sobie z tym rad. I
starym ju zwyczajem przypominam: jeeli masz kopot zupenie nierozwizalny, pytanie,
ktre mimo powanych poszukiwa nie ma wci odpowiedzi, gdy reakcje kilkakrotnie
powtarzane nie chc wychodzi i ogarnia Ci juz czarna rozpacz", pisz na adres:
Dzia cznoci z Czytelnikami
Redakcja Modego Technika
ul. Spasowskiego 4
00-389 Warszawa

PHOS PO GRECKU ZNACZY WIATO

Dugo si zastanawiaem nad rozoeniem materiau i treci poszczeglnych rozdziaw.
W kocu doszedem do wniosku, e najlepiej bdzie ca ksieczk podzieli na 3 czci.
Co bdzie treci pierwszej czci?
Sam chyba rozumiesz, e trudno studiowa literatur, jeeli si nie umie czyta, czy te
budowa dom, gdy si nic nie wie o trzymanym po raz pierwszy w rku bloczku siporeksu.
Podobnie i my zanim przejdziemy do konkretnego wykorzystania wiatoczuych zwizkw
elaza i chromu, co bdzie stanowi czci 2 i 3, musimy zacz od poznania przedmiotu.
Dlatego w tej czci omwimy wsplnie spraw zasadnicz, a mianowicie sam zakres
poruszonych w tej ksieczce zagadnie fotochemicznych, dalej bd migawki z dziejw
fotografii i w kocu prezentacja pewnych skutkw dziaania wiata. O tym wszystkim
porozmawiamy zreszt przy stole laboratoryjnym, przeplatajc starym zwyczajem teori
dowiadczeniami.
Ley oto przed Tob ta maa ksieczka, ktr dugo mitosie w doniach, kartkujc j od
przodu do tyu i z powrotem, a teraz mylisz i zastanawiasz si, i wahasz, bo tak na dobr
spraw dalej nie wiesz, o czym ona jest. Wstpu jak zawsze nie przeczytae albo
przeczytae go szybko, pobienie. Przypomn Ci wic, ze tematyka tej ksieczki wysza
od Twoich kolegw, po prostu wynika z treci ich listw. Dlatego wanie bdzie w niej
mowa o fotochemii. Aha, zaczynasz sobie co kojarzy: a wic bdzie tu mowa o
fotografii! I ju zapewne puszczasz wodze fantazji, czujesz si autorem piknych fotogramw, fantastycznych zdj trikowych czy te zaskakujcych fotografii mikroskopowych.
Moja odpowied brzmi: i tak,i nie, przy czym zdecydowanie bardziej nie ni tak. Po prostu
fotografi jako tak, a wic sam technik wykonania i reprodukcji zdj,zajmowa si nie
bdziemy. Teraz juz nic nie rozumiesz, a z wyrazu Twoich oczu odczytuj pytanie:
No to, co tu waciwie jest grane? Grana" bdzie fotochemia, a cilej - jeden z jej
wanych dziaw, w ktrych bada si reakcje chemiczne zachodzce pod wpywem
wiata, czsto stosowane te w technice reprodukcji rysunkw i obrazw. Zacznijmy wic
moe od tego, czym waciwie jest fotochemia? W naukach mamy juz bardzo daleko
posunit specjalizacj. Wemy jako przykad sam chemi. Z grubsza biorc, dzieli si
ona na chemi nieorganiczn, organiczn i fizyczn. Dalej przychodzi ju podzia na
poszczeglne dziedziny praktyczne i zwizany z tym sam warsztat pracy. Mamy wic
biochemi, geochemi, agrochemi czy wanie fotochemi.
Ta ostatnia, jak Ci ju przed chwileczk wspomniaem, jest dziaem chemii powiconym
reakcjom zachodzcym pod wpywem wiata. A wic, bdzie to brzowienie Twojej skry
pod wpywem soca lub wiata kwarcwki, synteza chlorowodoru, bielenie ptna na
socu, czernienie halogenkw srebra na wietle, powienie barwnikw czy te doniose
przemiany fotosyntezy zachodzce w zielonych liciach rolin, wszystkie te procesy i
jeszcze wiele innych nie wymienionych, a pozornie tak rnych, czy wsplna cecha.
Mianowicie:
procesy zachodzce tu s wynikiem reakcji chemicznych wywoanych czy te
zainicjowanych przez wiato.
W ciemnoci, czyli bez dostpu wiata, rolina nie uronie, Ty si nie opalisz i nie
wykonasz zdjcia fotograficznego, szare lniane ptno nie zbieleje, a barwna tkanina nie
zsiwieje, za z mieszaniny chloru i wodoru nie powstanie chlorowodr.
Fotochemia zna wiele typw reakcji.
Kiwasz gow, e ju o tym bya mowa.
Nie, mj kochany, dotychczas bya tylko mowa o rodzajach, a wic o asymilacji dwutlenku
wgla czy czernieniu halogenkw srebra. Teraz przyszed ju czas, pozna typy reakcji

fotochemicznych. Zacznijmy od pocztku:

w reakcjach fotochemicznych dziaanie wiata polega na pochoniciu przez czsteczk
substancji kwantu energii wietlnej, czyli fotonu. Dopiero gdy foton zostanie pochonity, w
czsteczkach substancji zaj mog najrniejsze reakcje. Widz, ze krcisz gow, bo
co Ci si tu nie zgadza. Juz wiem, o czym mylisz. Normalnie mwic o wietle mamy na
myli rnej dugoci fale elektromagnetyczne. Tymczasem ja mwic o wietle zaczem
od wymienienia fotonw, czyli kwantw energii wietlnej. Zupenie wic susznie zadajesz
pytanie:

Czym wic jest wiato: fal czy czsteczk?

We, prosz, monet, na przykad dwuzotow. Po jednej stronie widzisz na niej ora, a po
drugiej tzw. reszk napis 2 z" wkomponowany w gazk.
I teraz ja si pytam:
Czy moneta ta jest orem, dokadniej wizerunkiem ora?
Nie odpowiadasz.
A moe w takim razie jest reszk?
Tez nie stwierdzasz.
I susznie. Moneta nie jest ani orem ani reszk. lecz krkiem metalu posiadajcym po
obu stronach rne rysunki. Podobnie jest i ze wiatem. Nie ma ono ani charakteru tylko
falowego, ani tylko czsteczkowego, a wic korpuskularnego. Std odpowied na Twoje
wcale nie proste pytanie brzmi: wiato jest rodzajem materii, ktra w pewnych
dowiadczeniach ujawnia sw struktur falow, a w innych struktur korpuskularn.
W interesujcych nas dowiadczeniach fotochemicznych dominuje struktura
korpuskularn, kwantowa. Energi kwantu energii wietlnej, czyli fotonu, wyraamy
wzorem
E = hv
Z wzoru tego wynika, e energia niesiona przez kwant jest proporcjonalna do czstoci v
(grecka litera ni) pomnoonej przez tzw. sta Plancka h.
A teraz podam Ci przykady reakcji, ktre mog zosta zapocztkowane przez
pochonicie kwantw energii:

atomizacji
syntezy
redukcji
acuchowa
izomeryzacji

Tak zwana czsteczka wzbudzona, czyli czsteczka,

ktra pochona foton, moe w przecigu bardzo
krtkiego czasu, okoo 10-8 sekundy, albo
przereagowa z inn czsteczk, albo utraci uzyskan
energi i wrci do stanu podstawowego. Zbiorowisko
czsteczek tracc pochonite kwanty energii wieci, a
obserwowane wtedy zjawisko nazywamy fluorescencj,
ale tylko w przypadku, kiedy trwa krtko po
nawietleniu. Jeeli trwa duszy czas po nawietleniu,

wtedy mwimy o fosforescencji Tyle o fotochemii powiniene zapamita.

Z wielkiej liczby reakcji i procesw, zachodzcych pod wpywem wiata, w ksieczce tej
zajmiemy si tylko jednym ich typem. Bd to
reakcje fotochemiczne, stosowane w rnego
rodzaju technikach utrwalania rejestracji czy te
reprodukcji wszelkiego rodzaju obrazw.
Naciskajc
spust
migawki
aparatu
fotograficznego, Ty i Twoi koledzy z zasady nie
interesujecie si procesami, jakie wtedy
zachodz w warstewce emulsji wiatoczuej ani pniej, w trakcie wywoywania i
utrwalania negatyww oraz pozytyww.
Tymczasem wanie nas, chemikw eksperymentatorw, powinny obchodzi i interesowa
przede wszystkim reakcje i procesy chemiczne. Dlatego pozostaw fotografikom dobr
aparatw, umiejtno kompozycji, wyszukiwanie motyww i technik pracy ciemniowej, a
sam zajmij si w pierwszym rzdzie reakcjami wywoywanymi przez wiato. Inaczej
mwic: ksieczka ta nie jest nastpnym poradnikiem fotograficznym, ale zbiorem
ciekawych dowiadcze z jednej dziedziny fotochemii, i to dowiadcze moliwych do
wykonania w domowym laboratorium.
Oczywicie, jak tego juz wymaga tradycja ksieczek z serii Chemia dla Ciebie", nie
bdzie to tzw. sztuka dla sztuki. Podam Ci wiele konkretnych zastosowa. Jednak jeszcze
raz uprzedzam i zapowiadam: fotografi klasyczn, artystyczn, zajmowa si nie
bdziemy. Przykadowo fotograficy oprcz zwizkw srebra do wykonania piknych, o
wysokich walorach artystycznych fotografii, wykorzystuj wiatoczue zwizki elaza i
chromu. My rwnie tak postpimy, ale nie w celu uzyskania efektownych fotografii, lecz
przede wszystkim w celu poznania samego mechanizmu reakcji. Postaramy si wic
wsplnie przy stole laboratoryjnym pozna rne reakcje fotochemiczne od
najtypowszych, powszechnie w fotografii znanych, a do bardzo rzadko stosowanych, i to
wycznie w technice, a nie w fotografice.
Niejako produktem wtrnym naszych dowiadcze bd rne mieszne, pomysowe, a
moe dziwne drobiazgi, ktre przy okazji da si wykona. Bd to, krtko mwic,
rnego typu rysunki i obrazy na najprzerniejszych podoach. Ju w samym doborze
sw ostatniego zdania kryje si motyw przewodni naszego postpowania.
Nie mamy zamiaru konkurowa z fotografikami, natomiast chcemy pozna reakcje
fotochemiczne, stosowane w technice reprodukcyjnej i z ich pomoc wykona
najrozmaitsze obrazy czy rysunki, ale bez adnych ambicji artystycznych. Powiedzmy
sobie szczerze, czasem przez zbieg okolicznoci czy tez przypadkowy dobr zestawu
barw. moe Ci wyj zwyczajna szmira. Tak, uywam tego okrelenia z ca
wiadomoci. Daleki jestem od namawiania Ci do celowej i wiadomej fabrykacji rzeczy
nieartystycznych, ale dla mnie znacznie waniejsze jest w tej chwili poznanie przez Ciebie
mechanizmw reakcji i opanowanie zdolnoci eksperymentatorskich ni walory
artystyczne u-zyskanych obrazw. Chocia i na to radzibym Ci w drugiej kolejnoci
powici troch czasu, wysiku i inwencji.
Stosujc reakcje fotochemiczne, bdziesz mg wykona rne praktyczne przedmioty,
barwne metalowe plakietki, tabliczki znamionowe, form do druku sitowego, skal na
szkle, dowolne wklse i wypuke rysunki, napisy i podziaki na metalach. A czy nie jest
przyjemnie posi umiejtno wytwarzania obrazw na tkaninach, drewnie, tworzywach
sztucznych, ceramice? Na pewno tak. Eksperymentowa bdziemy z rnymi
wiatoczuymi substancjami, np.: zwizkami srebra, elaza, chromu, miedzi. Taki zakres
dowiadcze z fotochemii postanowiem omwi z Tob w tej ksieczce.
Celowo natomiast pominem fotosyntez, nie omawiam reakcji zachodzcych w skrze
pod wpywem promieni nadfioletowych ani te nie analizuj mechanizmu powienia
barwnika. S to reakcje bardzo ciekawe na pewno godne opisania przez kogo w formie

praktycznej. W zakres tej ksieczki jednak nie wejd.

MIGAWKI Z DZIEJW FOTOGRAFII

Nie mam wcale zamiaru wygasza pogadanki o historii rozwoju fotografii. Chc natomiast
zapozna Ci z paru wanymi odkryciami,poniewa ich dzieje nierozerwalnie wi si z
tematyk naszej ksieczki, a wic z fotochemicznym utrwalaniem obrazw.

Schultze i chlorek srebra

Posuchaj wic, prosz.
redniowieczni alchemicy wiedzieli, e krysztaki azotanu srebra, normalnie biae, oraz
potarte nimi przedmioty wystawione na dziaanie wiata po pewnym czasie cakowicie
czerniej. Pierwszym czowiekiem, o ktrym Ju ze rde historycznych wiemy, ze
stosowa zwizki srebra do prymitywnego utrwalania obrazw, by niemiecki lekarz,
Heinrich Schultze. Schultze chcia wynale substancj, ktra wystawiona na dziaanie
soca, mogaby nastpnie dugo wieci w ciemnoci. Wiedzia z wasnego
dowiadczenia, e zwizki srebra s szczeglnie czue na dziaanie wiata i dlatego bd
si najlepiej nadaway do jego celw. W pracy swej Schultze doszed do zadziwiajcych,
cho wcale nie zamierzonych rezultatw. Oto w roku 1727, zamiast substancji
magazynu wiata, odkry zwizek bardzo szybko i silnie czerniejcy na socu. Zwizkiem
tym by chlorek srebra AgCl.
Jeeli jeste przygotowany, to od razu moemy odtworzy odkrycie niemieckiego lekarza
sprzed 270 lat. Potrzebny tu bdzie azotan srebra AgNO3 i sl kamienna, a wic chlorek
sodu NaCl. Dokadne przepisy, z czego i jak w domowych warunkach otrzyma azotan
srebra, podaem Ci ju w ksieczce Pierwiastki w moim laboratorium, wic nie ma
potrzeby do tego powraca.
W tym momencie przypominam Ci i przestrzegam Ci
pracuj rozwanie, z ca wiadomoci, e roztwr AgNO3,
jest zdradliwy. Pocztkowo bezbarwny, gdy wyschnie,od
razu czernieje. Dlatego palce, ubranie, st, firanki, sowem
wszystko co znajduje si w zasigu Twojego stou, jeeli
tylko pobrudzisz roztworem AgNO3 sczernieje. I mao
tego niczym si ju nie da wywabi. Wyjtek stanowi tu
tylko skra na Twoich palcach, ktrej te nie uda si umy,
ale chocia po kilku dniach si zuszczy. No, moemy si
zabra do pracy: Probwk napenij do poowy wod
destylowan (a jeeli jej nie masz, to wod uzyskan ze
stopnienia szronu, jaki zawsze pokrywa zamraalnik
domowej lodwki). W wodzie rozpu 23 mae krysztaki
AgNO3. Osobno, w drugiej probwce rozpu wier
yeczki chlorku sodu NaCl. (Oba roztwory s bezbarwne i
klarowne, prawda?) A teraz do roztworu AgNO3, wkraplaj
powoli roztwr NaCl. Widzisz, co si dzieje? Ju dodanie
pierwszej kropli NaCl powoduje zmtnienie i wytrcenie si
biaego serowatego o-sadu, ktry powoli opada na dno. Roztwr NaCl dodawaj po kropli
tak dugo, a przestanie si ju wytwarza biay osad. Pytasz. Co to jest za osad? Po
co go strcamy?
Popatrz na rwnanie reakcji:
NaCl + AgNO3 => NaNO3 + AgCl

inaczej mona je zapisa jonowo:

Ag+ + Cl- => AgCl
czyli, w roztworze wodnym aniony chloru Cl- czc si z kationami srebra Ag+, daj
nierozpuszczalny osad chlorku srebra AgCl. Wanie skierowana do dou strzaka
(umieszczona za symbolem AgCl) informuje, e zwizek jest nierozpuszczalny i w postaci
osadu opada na dno naczynia.
Warto zapamita t reakcj strcania si AgCl, poniewa przeprowadzajc j moesz
bardzo szybko i atwo wykry obecno kationw srebra, jak te anionw chlorkowych i
jego krewnych, ale o tym potem.
Teraz odscz chlorek srebra, roz go cienk warstewk na bibule i wystaw na dziaanie
promieni sonecznych. Mino dopiero 5 minut, a Ty ju si denerwujesz, e nic si nie
dzieje! Spokojnie, bez nerww. Gwarantuj Ci. e pewna reakcja ju dawno zostaa
zapocztkowana, tylko Ty jeszcze nie widzisz jej skutkw. No, zaczo si prawda? W
porwnaniu z bibu, dawniej biay, a wic prawie na jej tle niewidoczny, osad AgCl jakby
zszarza, a teraz przybiera wyranie fioletowy kolor. Na Twoich oczach zachodzi reakcja
fotochemiczna. Oto pod wpywem wiata AgCl zmienia barw, fioletowieje, a nastpnie
czernieje. Wracamy do odkrycia Schultza. W porwnaniu z azotanem srebra, chlorek
srebra uywany przez Schultza czernia wyjtkowo szybko.
Schultze napenia butelki mieszanin chlorku srebra z kred, do szka przykada
papierowe szablony liter, a cao wystawia na dziaanie soca. Po paru minutach
chlorek czernia z wyjtkiem miejsc osonitych przez szablony. W ten sposb na czarnym
tle powstaway wyrane biae litery. Innym razem zamiast liter niemiecki lekarz do cianek
butelki przykada licie lub motyle i otrzyma ich jasne sylwetki na zaczerniaej powierzchni
chlorku srebra. Trudno zabaw t, bo tak traktowa sam wynalazca swe odkrycie, nazwa
juz fotografi. Efekty byy kadym razie bardzo krtkotrwae, po zdjciu szablonu biay
rysunek utworzony na chlorku srebra pod wpywem wiata szybko czernia, a tym samym
cay obraz gin.

Scheele i amoniak
Nastpnego, bardzo wanego zreszt kroku, ktry jednak niestety poszed cakowicie w
zapomnienie, dokona w roku 1777 znany chemik szwedzki Karol Scheele. Zostawi on
opis nastpujcej metody:
Na papier pokryty chlorkiem srebra kadzie si np. szablony liter i cao wystawia na
dziaania soca. W miejscach nie zakrytych szablonami chlorek srebra czernieje.
Nastpnie papier zanurza si w roztworze
amoniaku NH3 aq. Roztwr ten rozpuszcza tylko nie-sczerniay chlorek srebra, a wic
chlorek z miejsc poprzednio nie nawietlonych. W ten sposb, dziki usuniciu resztek
chlorku srebra, obraz na papierze zostaje utrwalony, poniewa przestaje ju by wraliwy
na dziaanie wiata.
Niestety, genialnym tym odkryciem, po przedwczesnej mierci szwedzkiego chemika, nikt
si bliej nie zaj. Widz, ze masz ochot powtrzy rwnie dowiadczenie Scheela.
Prosz bardzo.
Wykonaj jaki napis czy rysunek czarnym dugopisem na kalce krelarskiej. Tylko nie
przesadzaj nie powinien on by wikszy ni pudeko zapaek. Jeeli wolisz, to zamiast
rysowa, uyj do dowiadczenia yletk. We teraz arkusik biaego papieru np.
maszynowego, potnij go na kawaki wielkoci kart pocztowych. W probwce napenionej
wod destylowan rozpu ok. 0,5 g AgNO3, kart papieru po na pytce szklanej i za
pomoc pdzelka zwil ca roztworem AgNO3. Gdy tylko zwilysz ca karteczk, po

na niej bibu nasycon wodnym roztworem NaCl. Od tej chwili nie wolno Ci ju pracowa
przy penym wietle dziennym czy te jasnym owietleniu sztucznym. Podobnie jak
mionicy fotografii, tak i Ty musisz dalsze czynnoci wykonywa przy wietle
pomaraczowym. Jeeli jeste uparty, bd niewierny, to prosz bardzo pracuj sobie
przy penym wietle, tylko eby potem nie byo pretensji, e dowiadczenie nie wyszo. (O
rodzajach i roli wiata w rnych pracach fotochemicznych pomwimy zreszt obszerniej
w nastpnym rozdziale.)
Po naoeniu bibuy nasyconej NaCl na powierzchni karteczki papieru zajdzie znana Ci ju
reakcja:
AgNO3 + NaCl => NaNO3 + AgCl, z tym e utworzony AgCl pokrywa bdzie cieniutk,
lecz rwnomiern warstewk ca karteczk. Po 23 minutach bibu zdejmij, karteczk
odwr do gry nogami. przy do pyty szklanej, przycinij mocno i tak wysusz.
I tu znw przypominam musi si to odbywa przy wietle pomaraczowym, a najlepiej,
szczeglnie samo suszenie, ju w ciemnoci. wiatoczuo, czyli wraliwo na dziaanie
wiata AgCl wzrasta (i to sobie dobrze zapamitaj) wraz z jego wysychaniem.
Nastpnego dnia, przy wietle pomaraczowym, na such karteczk odwrcon stron
pokryt do gry po swj rysunek czy yletk. Teraz cao wynie na soce lub umie
pod mocn arwk. Po okoo 5 minutach zauwaysz, ze to rysunku, jak te i te
powierzchnie karteczki, ktrych nie zakrywaa yletka, silnie ciemniay. Nie zdejmujc
rysunku czy yletki, przenie cao do pomieszczenia z owietleniem pomaraczowym.
Dopiero teraz moesz zdj yletk czy kalk. No i co widzisz? Mniej lub bardziej ostry
jasny rysunek lub kontur yletki na ciemnym tle. A wic metod fotochemiczn otrzymae
negatyw, czyli obraz o odwrconym ukadzie partii jasnych i ciemnych. Powiem to inaczej:
jasnemu tu rysunku na kalce odpowiada ciemne to na papierze, i odwrotnie jasne linie
rysunku na papierze zostay zastpione czarnymi na kalce.
Jednym sowem, zaszo tu odwrcenie ukadu jasne ciemne. Tylko nie prbuj jeszcze
bada dokadnie swojego pierwszego negatywu przy wietle dziennym, bo go od razu
zniszczysz. Jasne linie na rysunku zawdziczasz przecie temu, e czarne linie na kalce
osoniy sob chlorek srebra przed dziaaniem wiata. Jeeli wic teraz negatyw
wynisby na wiato, to podziaa ono natychmiast na biay chlorek srebra i spowoduje
jego ciemnienie.
Zanim przystpilimy do tego dowiadczenia, opowiedziaem Ci, e szwedzki uczony
Scheele odkry prosty sposb zabezpieczenia negatyww przed czernieniem. Po prostu
usun on nienawietlony biay chlorek srebra. Zrb to samo i Ty.
We zwitek waty, umocz go w 10% roztworze amoniaku NH3 aq i pocieraj nim jasne partie
Twego negatywu. Moesz te na cay negatyw pooy bibu nasycon NH3 aq Zwizek
ten stosunkowo atwo rozpuszcza nie nawietlony AgCl. Po 10 minutach bibu usu,
karteczki opucz dokadnie wod i dopiero teraz moesz je dowolnie dugo oglda na
socu. Co miao na Twoim negatywie ciemnie ciemniao, a wic to ju ciemniao,
natomiast z jasnego rysunku usune AgCl, a przez to linie te pozostan na zawsze
jasne. Zaciekawia Ci reakcja rozpuszczania si chlorku srebra w roztworze amoniaku,
ale nie bardzo wiesz, na czym ona polega. Czy nie tak? Ja rwnie jestem przekonany, ze
warto jej powici par sw. bo jest to reakcja czsto przeprowadzana w pracach
fotochemicznych i analitycznych.
Str, prosz, w probwce odrobin osadu chlorku srebra AgCl. Po chwili, gdy cay ju
osad opadnie na dno, zlej ostronie klarowny roztwr znad osadu i wtedy do probwki z
osadem AgCl dodaj 10% wodny roztwr amoniaku. Zamieszaj cao albo potrznij, a
przekonasz si, e biay osad zginie, po prostu rozpuci si. Reakcj zachodzc w
probwce mona zapisa tak:
AgCl + 2NH3aq => Ag(NH3)2Cl

Zwizek o wzorze Ag(NH3)2Cl nazywamy chlorkiem chlorosrebrowym. A teraz do probwki

z klarownym roztworem dodawaj po kropli 10% kwas azotowy HN03. Widzisz, co si
dzieje? Roztwr mtnieje, przy czym na dno probwki zaczyna opada dobrze Ci znany
biay osad AgCl. Powsta on w wyniku reakcji:
Ag(NH3)2Cl + 2HNO3 => 2NH4NO3 + AgCl
Radz Ci nie tylko przeczyta, ale i zapamita te dwie reakcje!
Po tych dowiadczeniach wracajmy do dalszych dziejw fotochemii:
Powiedziaem Ci ju, e genialnym odkryciem Scheela, ktre umoliwio otrzymanie, czyli
zabezpieczenie negatyww, nikt si bliej nie zainteresowa. W nastpnym okresie
czynione byy prby wykorzystania wiatoczuoci rnych ywic, oczywicie ywic
naturalnych, bo sztucznych jeszcze nie znano. Prby te byy z gry skazane na
niepowodzenie, poniewa wiatoczuo ywic jest znikoma w porwnaniu ze zwizkami
srebra, a jednoczenie substancji tych nie mona utrwali, tzn. po wykonaniu obrazu
uczyni je ju niewraliwymi na dziaanie wiata.

Niepce i camera obscura

Za przeomow dat w historii fotografii uznajemy rok 1822, w ktrym Francuz Wiktor
Niepce po raz pierwszy otrzyma obraz na pytce szklanej pokrytej asfaltem. Epokowym
osigniciem Niepce'a byo umieszczenie owej (zreszt bardzo mao czuej) ywicy na
pytce, na tylnej cianie wntrza camera obscura. Nawietlanie byo do dugie, bo trwao
prawie 10 godzin. Niewyrany obraz powstay na warstewce asfaltu po kilkunastu
nastpnych godzinach znika zupenie. Na pozr wic cakowite fiasco. W rzeczywistoci
jednak nie. Dziki Doczeniu wiatoczuej substancji (nawet tak niedoskonaej jak
ywica) z zastosowaniem ukadu optycznego camera obscura, jakiego wanie dokona
Niepce, pooy on trway fundament pod przyszy, bardzo ju szybki rozwj techniki
fotograficznej.
Zasada zostaa odkryta. Teraz trzeba byo tylko pracowa nad udoskonaleniem
poszczeglnych zespow.

Daguerre i nie zamknity soiczek z rtci

Czowiekiem, ktry dokona tu wiele, by francuski lekarz Ludwik Daguerre. Daguerre
odkry, midzy innymi, e jodek srebra przewysza znacznie sw wiatoczuoci chlorek
srebra. Ale prby umieszczenia w camera obscura pytek pokrytych jodkiem srebra, przez
dugi czas nie daj mu pozytywnych rezultatw. Na to, aby na powierzchni jodku powsta
wyrany obraz, pytki trzeba byo nawietla co najmniej przez par godzin Raz Daguerre
pozostawi w szafie pytk pokryt jodkiem srebra, nawietlan tylko kilkanacie minut.
Gdy po jakim czasie zajrza do szafy, ze zdziwieniem ujrza bardzo wyrany, metalicznie
byszczcy obraz fotografowanego przedmiotu, utworzony na tej pytce.
Analizujc to zjawisko Daguerre stwierdzi, e obraz na pytce pojawi si dziki obecnoci
w szafie par rtci. Mianowicie, pytka leaa kilkanacie godzin w ssiedztwie otwartego
naczynia z rtci. W ten sposb Daguerre odkry bardzo doniosy dla przyszego rozwoju
fotografii proces wywoywania. Istota tego procesu polega na wielokrotnym skrceniu
czasu powstawania niewidocznego jeszcze obrazu metod chemiczn. Aby na pokrytych
warstewk jodku srebra pytkach Daguerrea otrzyma obraz, trzeba byo dawniej
nawietla je wiele godzin. Tymczasem okazao si, ze zaledwie po paru minutach
nawietlania, w warstewce jodku srebra juz zachodz pewne niewidoczne jeszcze goym
okiem przemiany. Dziki tym przemianom miejsca poddane poprzednio dziaaniu wiata,

nabieraj zdolnoci gromadzenia na swej powierzchni kropelek rtci. Pary rtci osiadaj
na nawietlonych miejscach, speniaj rol wywoywacza, i dziki ich pomocy powstaje
wyrany, metalicznie byszczcy obraz. Odkrycie tej metody pozwolio Daguerre'owi
skrci czas nawietlania pytek z paru godzin do kilkunastu minut, co tym samym nadao
caemu procesowi fotografii znaczenia praktycznego. Trudno bowiem wyobrazi sobie, aby
- dajmy na to portretowane osoby mogy wytrzyma w bezruchu, jak to byo poprzednio
konieczne, dugie godziny. To wanie odkrycie i udoskonalenie Daguerrea jest jego
najwiksz zasug. Odtd stao si moliwe zakoczanie reakcji zapocztkowanych w
zwizkach srebra wiatem, juz za pomoc rnych metod chemicznych.
Widz, e okropnie korci Ci, aby powtrzy metody Daguerre'a. W tym przypadku
stanowczo si temu sprzeciwiam. Bez odpowiednich urzdze, po pierwsze, bez sprawnie
dziaajcego wycigu i szczelnie zamykanych duych naczy, a wic eksikatorw, nie
moe by mowy o eksperymentowaniu w warunkach domowych z parami rtci.
A sam Daguerre, sam lekarz, trzyma w szafie nie zamknite naczynie z rtci?
prbujesz mnie zaatakowa. Wic odpowiadam:
Nie wycofuj si. Rzeczywicie tak byo. Daguerre dokona swego odkrycia w roku 1839.
tj. przeszo wiek temu; wtedy jeszcze nie zdawano sobie w peni sprawy ze szkodliwoci
par rtci dla czowieka. I trudno jest nam dzi wiedzie, czy Daguerre i inni
eksperymentatorzy nie przepacili swojej niewiedzy czciow utrat zdrowia. Moesz za
to z powodzeniem wykona dwa inne dowiadczenia:
jedno ilustrujce dziaanie camera obscura; drugie dajce porwnanie
wiatoczuoci chlorku i jodku srebra.
We pudeko od butw i w krtszej jego ciance,
tak jak to widzisz na rysunku obok, zrb may
otworek. Jego rednica powinna wynosi 12 mm.
Przygotowany znanym Ci ju sposobem papier,
pokryty chlorkiem srebra i wysuszony w wietle
pomaraczowym, umie wewntrz pudeka i
przytwierd pinezkami na ciance przeciwlegej do
tej z otworkiem. Pudeko zamknij i aby wiato nie
wpadao szparami bocznymi, owi je starannie czarnym papierem, ale oczywicie tak,
eby otworek pozosta nie zakryty.
W soneczny dzie wynie pudeko na dwr i ustaw w odlegoci 12 m od drzewa,
krzaku czy np. metalowej kraty ogrodzeniowej. Pozostaw go tak przez 46 godzin. Po
otwarciu pudeka przy wietle pomaraczowym, na powierzchni papieru zauwaysz jasne
kontury krzaka, drzewa czy kraty.
Ale, co to? Obraz jest odwrcony dziwisz si.
A tak. Przy stykowym kopiowaniu rysunku na papierze mamy tylko odwrcenie
stosunku wiato-cie. Natomiast camera obscura (bo tak mona szumnie nazwa Twoje
pudeko od butw z otworkiem) powoduje jeszcze dodatkowo odwrcenie obrazu do gry
nogami. Dlaczego tak si dzieje, atwo zrozumiesz, patrzc na powyszy rysunek, na
ktrym widzisz bieg promieni wiata w Twoim pudeku.
W drugim dowiadczeniu poznasz, jak dziaa wiato na rne o rnej wiatoczuoci
zwizki srebra.
Trzy jednakowej wielkoci kawaeczki papieru nasy wodnym roztworem AgN03. Osobno
trzy kawaki bibuy nasy:

pierwszy 5% wod. roztw. chlorku sodu NaCl,

drugi 5% wod. roztw. jodku potasu KI,
trzeci 5% wod. roztw. bromku potasu KBr.

W ciemnoci na kady z papierw po jedn z bibu, potrzymaj 5 minut, po czym (ale

koniecznie w ciemnoci) wysusz je dokadnie. Jakie reakcje zaszy na papierze pod

dziaaniem NaCl, ju wiesz? Pozostae za mona napisa nastpujco:
AgNO3 + KI => KNO3 + AgI
AgNO3 + KBr => KNO3 + AgBr
We wszystkich wic trzech przypadkach powstaj halogenki srebra, czyli poczenia
srebra z pierwiastkami nalecymi do grupy chlorowcw. I, co bardzo wane, caa ta
rodzina, czyli halogenki srebra, wykazuj wiatoczuo.
Postaraj si o trzy yletki albo trzy takie same rysunki. Po je na papierach i szybko
wynie na wiato soneczne. Obserwuj prosz dokadnie, ktry papier najszybciej
ciemnieje. Zgaszasz mi:
Pierwsze oznaki ciemnienia zauwayem na papierze z AgBr, w dalszej kolejnoci
zciemnia papierek z AgI, ostatni za zareagowa papierek z AgCl. Tak. Susznie wic
moesz wykona sobie przypominaczk". w ktrej jeden pod drugim wypiszesz zwizki:
AgBr
AgI
AgCI
Prosz, pozostaw jeszcze tylko z prawej strony troch miejsca na uwagi:
przy AgCI wpisa powiniene "wiato pomaraczowe", przy AgI wiato bardzo
ciemnoczerwone", przy AgBr cakowita ciemno".
W ten sposb zapamitasz, e:
z AgCI pracowa moesz bez obawy jego czernienia przy wietle pomaraczowym;
AgI jest ju bardziej wiatoczuy i dlatego mona z nim pracowa tylko przy arwce
bardzo mocno czerwonej
najsilniej wiatoczuy AgBr wymaga ju pracy w ciemnoci.

Talbot i chlorek sodu

I znowu wrmy do historii fotochemii. Nastpnym po Daguerre'rze uczonym ktry dokona
bardzo istotnych ulepsze, by Anglik, Fox Talbot. W tym samym czasie co Daguerre i
Niepce, i on rwnie pracowa nad metod chemicznego utrwalania obrazw.
Uwzgldniajc dawne odkrycia Schultza, Talbot szczegln uwag powici chlorkowi
srebra i za jego pomoc wytwarza wiatoczue papiery.
W tym celu, tak jak Ty przed chwil, arkusze mocnego papieru kpa w roztworze azotanu
srebra, a nastpnie w roztworze chlorku sodu. W ten sposb na papierze powstawaa
warstewka chlorku srebra. Po wysuszeniu Talbot nawietla swoje papiery w kamerze, a
nastpnie wywoywa w roztworze kwasu gallusowego (kwas organiczny). Utrwalaczem,
ktry usuwa resztki nie rozoonego chlorku srebra, by dla, stosowany do tego celu po
dzi dzie roztwr tiosiarczanu sodu. Zdaje si, e masz jakie pytanie. Sucham.
- Obrazy otrzymywane w ten sposb przez Daguerre'a i Talbota, byy chyba jeszcze tylko
negatywami?
- Oczywicie. O ile jednak Daguerre nie umia temu zaradzi, o tyle Talbot znalaz prosty
sposb pozwalajcy na otrzymywanie z negatyww pozytyww, czyli obrazw o rozkadzie
wiata odpowiadajcemu fotografowanemu przedmiotowi. W tym celu Talbot
przetuszcza swe negatywy, ktre staway si przezroczyste. Nastpnie na wiatoczuy
papier kad taki przetuszczony, a wic przezroczysty negatyw i przeze nawietla papier.
Teraz silnie sczerniae na negatywie nie przepuszczay wiata, natomiast miejsca jasne
przepuszczay go swobodnie. By to sposb prymitywny, ale skuteczny.

Po wywoaniu i utrwaleniu Talbot otrzymywa wierny, pozytywowy, a wic nieodwrcony

ju obraz fotografowanego przedmiotu. Co wicej, dziki posiadaniu negatywu, mg ze
wykonywa dowoln liczb odbitek. Tymczasem dagerotyp o negatywowym, odwrconym
obrazie, otrzymywao si tylko w jednym egzemplarzu. (Sowo dagerotyp pochodzi, rzecz
jasna, od nazwiska jego twrcy Daguerrea.)
Zastosowanie organicznych wywoywaczy do wiatoczuych zwizkw srebra oraz
opracowanie sposobu uzyskiwania dowolnej liczby pozytyww, s niezaprzeczalnie
wielkimi osigniciami Talbota. Dokona on ich w latach 1841 -1843. Mimo to nazwisko
jego pozostao zawsze w cieniu synnego nie tylko za ycia, ale i po mierci Francuza
Daguerre'a.

Par spraw
Nagromadzio si znowu par spraw, ktre musimy wyjani, oczywicie za pomoc
dowiadcze. Nawietl w swoim pudeku od butw, ach przepraszam, w Twoim
przyrzdzie optycznym, nawietl wic, prosz, ale krtko, papierek pokryty AgCl.
Nawietlanie powinno trwa 58 min.
Gdy przy wietle pomaraczowym obejrzysz wyjty z pudeka papierek, to na jego
powierzchni nie dostrzeesz nawet ladu obrazu. Nic nie szkodzi. Papier ten umie w
roztworze zwykego wywoywacza fotograficznego. Teraz ju po paru minutach,
wydawaoby si ze na przekr zdrowemu rozsdkowi, niespodzianie wyoni si obraz.
Wanie taki proces uwidoczniania obrazu nazywamy wywoywaniem, a stosowany
odczynnik oczywicie wywoywaczem. A poniewa zajmujemy si w tej chwili histori
fotografii, zamiast dostpnego w sklepach gotowego wywoywacza, moesz uy,tak jak to
czyni Talbot, roztworu kwasu galusowego. (Do zwizku tego powrcimy w 2 czci
ksiki.) Zreszt nie chodzi tu o konkretny zwizek, lecz o jego dziaanie.
Ju nawet podczas krtkiego nawietlania w halogenkach srebra zachodz pewne
niewidoczne dla oka procesy. Oto w nawietlanych czsteczkach halogenkw srebra
wytwarza si co w rodzaju materiau wybuchowego. Gdy w nastpnej fazie halogenki
zostaj poddane dziaaniu reduktorw, zaczyna nastpowa lawinowy rozkad ich czstek,
jednoczenie wydziela si czarne metaliczne srebro. Reduktorami stosowanymi do
wywoywania obrazw z halogenkw srebra s rne zwizki organiczne, m. in.
wspomniany kwas galusowy, pirogalol, metol czy glicyna lub pirokatechina.
Dostpny w handlu gotowy wywoywacz zawiera metol. substancje alkaliczne, rodki
konserwujce oraz inne dodatki, ktre tu pominiemy. Musz tu raz jeszcze powrci do
mechanizmu wywoywania.
Jak wiesz, z punktu widzenia chemicznego, sam wywoywacz jest to zwizek o
waciwociach redukujcych, a wic powodujcych rozpad halogenkw z wydzieleniem
czsteczek metalicznego srebra. Bdem byoby iednak, gdyby uwaa, ze wywoywacz
dziaa redukujco tylko na poprzednio nawietlone krysztaki halogenkw srebra. Tak nie
jest. Wywoywacz dziaa redukujco na wszystkie krysztaki halogenku srebra zawarte w
emulsji, ale szybko tej reakcji jest rna. I tak krysztaki nawietlone redukuj si do
metalicznego srebra szybko, w przecigu kilku, a najdalej kilkunastu minut. Natomiast
redukcja krysztakw nienawietlonych zachodzi bez porwnania wolniej. Aby t rnic w
szybkoci dziaania jeszcze powikszy, w skad wywoywacza dodawane s zwizki,
ktrych zadaniem jest ochrona nie nawietlonych krysztakw przed jego redukujcym
dziaaniem.
A teraz dalsza sprawa. Czy rozumiesz, na czym polega rnica pomidzy negatywem a
pozytywem?
- Jeste nieomale oburzony takim pytaniem. Moe masz i racj. Ja Ci jednak
zaproponuj dowiadczenia. Prosz, wykonaj wic. tak jak kiedy Talbot, negatyw na
moliwie cienkim papierze, przetu go, powlekajc tylko z jednej strony, po na

pokrytej AgCl kartce papieru i wystaw na wiato soneczne. Jeeli nauczony ju

dowiadczeniem - chcesz skrci czas nawietlania, to ju po 4--5 minutach umie papier
w roztworze wywoywacza.
Pozostaje jeszcze tylko sprawa utrwalenia, czyli usunicia z miejsc nienawietlonych
AgCl, inaczej obraz Ci zciemnieje. Zabiegu utrwalania moesz dokona roztworem
amoniaku NH3 aq lub te o wiele wygodniej, wodnym roztworem tiosiarczanu sodu
Na2S2O3. Zwizek ten doskonale, i co waniejsze, szybko rozpuszcza nienawietlony
AgCl. (W sklepach fotograficznych mona naby gotowy utrwalacz, ktrego gwnym
skadnikiem jest oczywicie tiosiarczan sodu Na2S2O3).

Auer i jodek srebra

Dalszego udoskonalenia, ktre pchno na nowe tory produkcj materiaw wiatoczuych,
dokona siostrzeniec Niepcea, F. S Auer w 1851 r. Jako materia wiatoczuy zastosowa
on jodek srebra, przytwierdzony do pytki szklanej biakiem jajka kurzego. Po paru latach
biako zostao zastpione przez kolodium, czyli roztwr azotanu celulozy. Pyty szklane
pokryte warstewk kolodium z jodkiem srebra, stosowane byy przez blisko 30 lat.
wczesny fotograf wybierajcy si w teren musia nosi ze sob cae laboratorium
chemiczne, bo pyty kolodionowe trzeba byo przygotowywa bezporednio przed
zdjciem i natychmiast je wywoywa. Po kilkudziesiciu latach te tzw. pyty mokre ustpiy
miejsca pytom suchym. Do ich wyrobu zastosowano po raz pierwszy bromek srebra,
zawieszony w elatynie wylanej na pytk szklan. Pyty takie mona byo wykonywa na
zapas i po wyschniciu przechowywa dowolnie dugo (oczywicie bez dostpu wiata).
Dziki zastosowaniu bromku srebra, odznaczajcego si, jak wiesz, jeszcze wiksz
wiatoczuoci ni chlorek i jodek, czas nawietlania pyt suchych zosta skrcony. Od
suchych pyt szklanych by ju tylko krok do, po dzi dzie uywanych, bon zwojowych,
czyli przezroczystej tamy z tworzywa celulozowego, pokrytej warstewk elatyny z
bromkiem srebra. Twrc pierwszej bony zwojowej w roku 1882 by H. Goodwin.
Kropka. Koniec wiadomoci historycznych.

WIATO WYWOUJE REAKCJE FOTOCHEMICZNE 3

Powtrz jeszcze raz. Reakcjami fotochemicznymi nazywamy takie, ktre
zapocztkowane s albo tez wywoane przez wiato Do najtypowszych reakcji
fotochemicznych naley fotosynteza zachodzca w zielonych czciach rolin, to jest
budowanie" z czsteczek wody i dwutlenku wgla wielkiej liczby rnorodnych zwizkw
organicznych. Reakcj fotochemiczn rwnie jest powienie na socu barwnikw tkanin.
Krzywisz si, e powienie barwnikw przebiega w tak wim tempie, e nie bardzo
mona z nim eksperymentowa. Wolaby w tym miejscu otrzyma ode mnie przykad
dosownie byskawicznej reakcji fotochemicznej Czy tak? Bardzo prosz, jest ni synteza
chlorowodoru HCl.

Synteza chlorowodoru
Mieszanina gazowego chloru i wodoru, a wic Cl2 +
H2, jeli nie zostanie silnie ogrzana, nie ulega
syntezie. Po ostu chlor nie czy si samorzutnie z
wodorem. Ale ,prcz ciepa istnieje jeszcze i inny
czynnik zdolny pjdzie t mieszanin do reakcji.
Jest nim silne wiato. Co dziwniejsze, zupenie
spokojna i bezpieczna w ciemnoci i w pcieniu

mieszanina Cl2 i H2, wystawiona na wiato soneczne natychmiast eksploduje. Tak, sowo
eksplozja nie jest tu adn przesad. Ostrzegam wic przed tym i Ciebie i kadego innego
eksperymentatora. Od razu stawiasz pytanie: - Dlaczego tak si dzieje i co jest tego
przyczyn? Ot odpowiednio intensywne wiato jest zdolne zapocztkowa reakcj
syntezy chlorowodoru. Dziwna to jednak reakcja, bo jej przebieg jest acuchowy. Nie
bardzo rozumiesz, co to znaczy przebieg acuchowy? Reagowa ze sob mog, jak
wiesz, jedynie atomy lub jony. Dlatego wstpnym warunkiem rozpoczcia si syntezy
chlorowodoru z mieszaniny Cl2 i H2, jest rozbicie dwuatomowych czsteczek na atomy.
Pod wpywem odpowiednio intensywnego wiata padajcego na mieszanin Cl2 + H2,
rozpadowi ulega pewna liczba czsteczek chloru:
Cl2 => Cl + Cl
I teraz kady z atomw chloru zderza si z czsteczk wodoru i
tworzy chlorowodr, ale jednoczenie i uwalnia jeden atom
wodoru:
Cl + H2 => Cl2 + H
Znasz ju teraz mechanizm tej reakcji, sprbuj wic odtworzy
sobie 2 poniszego schematu cay proces, w ktrym strzaka
symbolizuje kierunek zderzania si atomw i czsteczek:
Rozumiesz teraz, e raz zapocztkowana reakcja syntezy
przebiega ju dalej samorzutnie. Jak wykazay badania, rozpad
jednej czsteczki chloru zapocztkowuje byskawiczn syntez
ok. 100000 czsteczek chlorowodoru. Wanie z uwagi na tak
szybko i zwizane z tym wydzielanie si wielkich iloci ciepa,
reakcja syntezy chlorowodoru staje si zwyczajnie wybuchem.
Po Twoim ironicznym umiechu domylam si, e w moim
przykadzie znalaze pewne niejasnoci, wrcz sabe punkty, i
teraz cieszysz si, jakby mnie zapa z palcem w soiku demu. Sucham. Mw.
Pierwsze primo: dlaczego wielokrotnie uywa Pan mao precyzyjnego okrelenia wiato
odpowiednio intensywne:
Drugie primo: dlaczego to, pod wpywem takiego wiata ulega rozpadowi akurat
czsteczka Cl2 a nie H2

A teraz ja mgbym Ci zapa, bo nie mwi si pierwsze primo, bo primo znaczy tyle
samo co pierwsze, wic jest to maso malane. Ale to wiesz na pewno sam dobrze,
jednak powiedzenie to jest modne i stosujesz je tylko dlatego. Wracamy do tematu.

Zaczniemy od drugiego Twojego dlaczego".

W ciepy, soneczny dzie po obok siebie dwa kawaki blachy, jeden pomalowany na
biao, drugi na czarno. Ju po paru minutach, nawet bez termometru z atwoci
stwierdzisz, e blacha czarna jest znacznie cieplejsza.

I ja pytam: Dlaczego"?

Milczysz, a potem nieporadnie tumaczysz, e ju tak zawsze jest, e z czarnymi ju tak

bywa. Sowem, obserwowane zjawisko jest dla Ciebie tak naturalne, i popularne, ze nawet
nie zastanawiasz si. dlaczego tak si dzieje.

Podpowiem Ci: farba czarna znacznie intensywniej pochania promieniowanie od farby

biaej, biaa za wikszo promieniowania odbija. Podobnie sprawa przedstawia si w
przypadku mieszaniny czsteczek chloru z wodorem. Jedne, to znaczy czstki chloru,
pochaniaj o wiele intensywniej wiato ni czsteczki wodoru. I dla. tego to one wanie
ulegaj rozpadowi na atomy.
Sprawdzamy to dowiadczalnie
Na pierwsze Twoje pytanie odpowiedzi szuka bdziemy w dowiadczeniu. Ale, i to musz
w tym miejscu zaakcentowa mocno, to dowiadczenie moesz wykona tylko pod
nadzorem nauczyciela, opiekuna kka chemicznego czy innej odpowiedzialnej osoby.
Jeeli syntez chlorowodoru przeprowadzisz w malekich cienkociennych probwkach
(objtoci 510 cm3), a ponadto zachowasz cile podane rodki ostronoci, wtedy
dowiadczenie bdzie zupenie bezpieczne.
A wic w duym otwartym u gry kartonowym pudle (np. po 10 paczkach makaronu)
zamocuj w rodku na dnie arwk jednorazowego uycia do lampy byskowej. Przewody
od oprawki o dugoci 2 metrw wyprowad na zewntrz. Nastpnie w pudle ustaw wok
arwki cztery drewniane klocki lub powki cegie. Poniewa koszt arwki do lampy
byskowej jest niewielki, a Ty powiniene mie pewno, e cala instalacja zaponowa
dziaa sprawnie, powi jedn arwk i dokonaj prby, wczajc zdalnie" z odlegoci
co najmniej dwu metrw prd z bateryjki 18 V (dwie baterie 9 V poczone szeregowo). W
tej to odlegoci od puda znajdowa si bdzie Twj punkt dowodzenia" i obserwacji.
Jeeli prba z arwk wypadnie pozytywnie, to znaczy wntrze puda zostanie na uamek
sekundy owietlone silnym byskiem wiata, wtedy moesz arwk zuyt wymieni na
now i przystpi do dalszych przygotowa.
Postaraj si o 4 mae soiki, 4 mae, cienkocienne pro-bweczki, tyle samo odpowiedniej
rednicy koreczkw gumowych oraz kawaki tomofanu koloru czerwonego, tego,
niebieskiego. W tym miejscu mae wyjanienie. Ot tomofanem nazywamy foli
celulozow popularnie zwan celofanem. Prawidowa nazwa tomofan pochodzi od nazwy
fabryki sztucznego jedwabiu celulozowego w Tomaszowie Mazowieckim, ktra wyrabia te
i wspomnian foli. Gdy nie dysponujesz kolorowym tomofanem. moesz zwyke
bezbarwne soiczki szklane pomalowa odpowiedniego koloru przezroczystym, a wic
transparentnym lakierem, np. nitro. Pamitaj jednak, e pomalowane szko musi by
przejrzyste, inaczej dowiadczenie si nie uda.
W przyciemnionym pokoju, ale pamitaj, w bezwzgldnie przyciemnionym pomieszczeniu,
napenij 4 probwki mieszanin H2 i Cl2. Mieszanin tak najatwiej uzyskasz poprzez
elektroliz wodnego roztworu NaCl. Nadal w przyciemnionym pokoju probwki napenione
mieszanin H2 i Cl2 zamknij koreczkami gumowymi, ustaw w pudle na klockach i kad z
probwek nakryj soikiem innej barwy. Przypominam, ze jedna probwka nakryta jest teraz
soikiem bezbarwnym, druga czerwonym, trzecia tym, a czwarta niebieskim.
Sprawd jeszcze raz instalacj, odsu si 2 metry od kartonowego puda i zacznij
odliczanie. Uwaga: 3, 2, 1 start. Gdy dojdziesz do 0, wcz prd z bateryjki 18 V. Jeeli
wszystko zostao przygotowane naleycie, to olepiajcemu byskowi wiata towarzyszy
bdzie leciutka eksplozja.
Nie zapalajc nadal wiata, podejd do kartonu i obejrzyj, co si w nim stao. Stwierdzisz,
e:
eksplodowaa probweczka nakryta soiczkiem ze szka bezbarwnego;
eksplodowaa probweczka nakryta soiczkiem niebieskim;
adnych zmian nie da si stwierdzi w probwkach nakrytych soikami tym i
czerwonym.
Ostry bysk wiata arwki lampy byskowej zapocztkowa fotosyntez chlorowodoru w

probwkach. Na skutek bardzo gwatownej reakcji wytworzyo si tyle ciepa i powstao

takie cinienie, ze probwki pky rozsadzone.
Tak oponujesz ale nie wszystkie, tylko dwie. Odlego wszystkich probwek od
rda wiata bya jednakowa, dlaczego wic tylko w niektrych zasza synteza. I jeszcze
pytasz.
Jak rol speniay soiki; czy tylko ochrony przed odamkami? Chyba nie tylko. Zwr
uwag na ich barwy.
Aby ostatecznie dowie, e w probwkach nakrytych soikiem czerwonym i tym
synteza chlorowodoru nie nastpia, probwki te nakryj soikami ze szka bezbarwnego,
ustaw w tym samym pudle i zapal z odlegoci 2 metrw jeszcze jedn arwk byskow.
I teraz, zgodnie z przewidywaniami, zajd reakcje syntezy chlorowodoru i obie probwki
ulegn rozerwaniu.
Dlaczego wobec tego reakcja syntezy chlorowodoru zalena jest od barwy soika?
pytasz.
Podobnie jest i z chlorkiem srebra.
Pracujc w zaciemnionym pokoju i wystawiajc biay chlorek srebra na dziaanie wiata
arwek owinitych foli lub papierem czerwonym, tym, zielonym i niebieskim, atwo si
przekonasz, ze tylko wiato czerwone nie powoduje czernienia chlorku srebra. A wic i
tym razem widzisz, ze kolor wiata odgrywa decydujc rol.
W przypadku chlorku srebra, gdy wystawisz go na dziaanie promieni wietlnych, wanie
pod ich wpywem nastpuje powolny rozkad tego zwizku i powstaje czarne metaliczne
srebro. Ponownie wic zadajesz pytanie, dlaczego nie kady kolor wiata wywouje t
przemian? Zanim odpowiem, sprawdmy prosz jeszcze, czy i dziaalno wiata
sonecznego jest te zalena od barwy. W tym celu str wie porcj biaego chloru
srebra i podziel j na cztery czci. Kad cz umie oddzielnie na biaym kartoniku.
Nastpnie pierwsz porcj chlorku srebra owi wraz z kartonikiem tomofanem barwy
niebieskiej, drug tomofanem barwy tej, trzeci czerwonej. Porcj czwart pozostaw
na kartoniku, niczym nie osonit. Teraz wszystkie cztery porcje chlorku srebra wystaw
bezporednio na dziaanie promieni sonecznych.
Przegldu zachowania si Twoich krlikw dowiadczalnych" dokonaj po upywie 15, 30,
a nastpnie 60 minut. Oczywicie prbka niczym nie nakryta sczernieje zupenie. Podobny
los spotka i prbk nakryt tomofonem niebieskim. Natomiast chlorek srebra nakryty
tomofonem tym, jedynie nieznacznie zniebieszczeje, nakryty czerwonym pozostanie
nadal bielutki jak nieg.

wiato wiatu nierwne

Tak zwane wiato biae, np.: dzienne, w rzeczywistoci skada si z promieni wszystkich
kolorw tczy, czyli fal o rnej dugoci. Kademu kolorowi odpowiada inna dugo fali. I
tak najkrtsze s fale promieniowania fioletowego, dusze ju nieco fale
promieniowania niebieskiego, dalej id fale promieniowania o dugoci odpowiadajcej
barwie zielonej, tej i pomaraczowej, a najdusze s fale promieniowania czerwonego.
Kady rodzaj promieniowania, czyli kada dugo fali niesie z sob pewien zapas energii;
zapas ten jest tym wikszy, im krtsza jest dugo fali danego promieniowania. A wic
fale promieniowania fioletowej maj najwicej energii, niebieskiego czy zielonego ju
mniej, a czerwonego, jako najdusze oczywicie najmniej. Na to, aby wywoa
czernienie chlorku srebra, czyi rozkad tego zwizku z wydzielaniem czarnego
metalicznego srebra, czy te np. zapocztkowa syntez chlorowodoru HCl z mieszaniny
gazw H2 i Cl2, padajce fale wietlne musz mie odpowiedni energi. W do statecznym
stopniu ma j wiato biae i- niebieskie, wiato te i czerwone jest po prostu zbyt sabe
Poniewa wiem, e lubisz porwnania ilociowe. poniej podaj Ci zestawienie barw
wiata widzialnego, odpowiadajcych im dugoci fali i niesionej energii:

Dugo
[nm]

fali Barwa
Pocztek
400 widzialnego

Energia [dul/mol]
widma
71500

420 fioletowa

68000

470 niebieska

60000

530 zielona

53900

580 ta

49300

620 pomaraczowa

46100

700 czerwona

40800

800 Koniec widma widzialnego

35700

Przypomn tylko, ze l nm, czyn i nanometr, rwna si 10-9 metra lub wedug dawnych
zwyczajowych jednostek 1 nanometr rwny jest 10 Angstremom. Maego komentarza
wymaga ostatnia rubryka tej tabelki. Ot podano w niej energi, jak zyska jeden mol
substancji, a wic np. gazu. cieczy czy ciaa staego, jeeli kada z czsteczek bd
atomw wchodzcych w skad tego mola substancji pochonie padajce na
promieniowanie. Ale te i sam sposb pochaniania energii wietlnej przez atomy lub
czsteczki, jest dosy specyficzny. Mianowicie atom lub czsteczka to nie gbka
wchaniajca pyny w dowolnych niemal ilociach. Te najmniejsze czstki materii mog
pobiera tylko cile okrelone porcje energii wietlnej. Wie si to z sam natur
wiata. Jak ju wiesz, wbrew pozorom, promieniowanie wietlne nie stanowi jakiego
zwartego strumienia, jak np. strumie wody, lecz skada si, podobnie jak materia, z
malekich czstek zwanych kwantami lub fotonami. A wic tak jak atom jest najmniejsz
czstk pierwiastka, tak kwanty stanowi najmniejsz porcj energii wietlnej. Dlatego te
atomy i czsteczki mog pochania tylko cile okrelone iloci energii wietlnej,
odpowiadajce energii poszczeglnych fotonw. I tak kwanty wiata o duej dugoci fali
nios may zapas energii za kwanty wiata o maej dugoci fali s energetycznie
zasobniejsze Oprcz tego musisz pamita, e poszczeglne zwizki, atomy czy
czsteczki nie pochaniaj wcale caego padajcego na nie promieniowania. Najlepszy
tego przykad miae z kawakami blachy pomalowanej na biao i na czarno. Ale i w tym
przypadku chemicy umiej sobie poradzi. Z dowiadczenia juz wiesz, e np. wiato
zdecydowanie ciemnoczerwone nie powoduje czernienia halogenkw srebra. Jeeli
jednak do halogenkw srebra dodamy odpowiednie barwniki, to uczulimy je nie tylko na
czerwie, ale nawet i na promienie podczerwone, a wic promienie niosce ze sob
jeszcze mniejszy zapas energii. Teraz bd spokojny, ze zrozumiae ju, dlaczego z
rnymi wiatoczuymi zwizkami musisz pracowa przy cile okrelonym owietleniu.
Tym samym odpowiedziaem te na Twoje drugie dlaczego?"

ELAZO W SUBIE REPRODUKCJI

Gdy padnie sowo fotografia czy reprodukcja, od razu przychodz nam na myl
wiatoczue zwizki srebra, a wiec chlorek, bromek czy jodek. Nie negujc doniosej roli
srebra, a cilej biorc jego halogenkw w fotografii a zwaszcza w kinematografii, musisz
wiedzie, ze halogenki srebra nie maj wcale monopolu na wiatoczuo, czyli na
przemiany fotochemiczne zachodzce pod wpywem wiata.
ledzc dzieje rozwoju techniki reprodukcji rysunkw, planw, dokumentw, okazuje si.

e do tego celu ju od bardzo dawna, bo niemal od 100 lat, stosowane byy wiatoczue
zwizki elaza. Wanie dziki zwizkom elaza bdziesz mg teraz metod
fotochemiczn wykona rne obrazy na rozmaitych podoach, np. na aluminium,
papierze, tkaninach. Zapoznasz si z prawie juz dzi nieznanymi technikami, takimi jak
cyjanotypia i kalitypia. Ktre zwizki elaza wykazuj wiatoczu-o, na czym polegaj
zachodzce wtedy reakcje fotochemiczne i wreszcie, jak Ty moesz praktycznie i do
czego ich waciwoci wykorzysta, dowiesz si z 5 kolejnych rozdziaw.

OBRAZY NA ALUMINIUM
Dziwi Ci, e mwi o obrazach,a nie fotografii. Celowo nie uyem sowa fotografia",
poniewa pod tym pojciem, zwaszcza w mowie potocznej, rozumiemy troch co innego.
A wic fotografia to przede wszystkim wspaniaa gra ptonw. Tymczasem my, w
naszych dowiadczeniach operujemy jedynie wiatem i cieniem bez jakichkolwiek
ptonw. Dlatego te, aby nie obraa fotografikw, to co uzyskasz na aluminium,
nazywam nie fotografi, lecz wanie obrazem. Oczywicie obraz rozumiem tu w sensie
fizycznym, jak np. obraz czyj w lustrze, a nie myl o artystycznym tworze na ptnie.
Najwaniejsze jest jednak to, e w ten sposb wykona mona dowolne rysunki czy
obrazy na aluminium i to bez soli srebra. Dziwisz si?
A ja Ci przypominam, ze na przemiany pod wpywem wiata czue s rwnie sole elaza,
chromu, miedzi i nawet niektre zwizki organiczne.
Najpierw przygotuj pytk aluminiow
Utlenion anodowo w kwasie siarkowym pytk
aluminium, po bardzo dokadnym wypukaniu
umie na 20 minut w roztworze zawierajcym:
woda - 100 cm3
chlorek elaza (III) FeCl3 - 10 g
kwas winowy - 3 g
Kpiel pytki w takim roztworze bdziesz
przeprowadza przy wietle przyciemnionym.
Natomiast samo suszenie ju koniecznie w
ciemnoci. Na tak przygotowan pytk po (w
ciemnoci) odpowiedni negatyw fotograficzny albo
dowolny rysunek, wykonany czarnym tuszem na
kalce. (Nawietlanie trwa od 2 -10 minut i zaley od
rodzaju uytego wiata.) Prawidowo nawietlony
obraz na aluminium powinien by barwy tej. Ale
nie zapomnij, i jest on dosy nietrway i dlatego
trzeba go od razu wzmocni i utrwali. W tym celu
nawietlon
pytk
zanurz
do
roztworu
zawierajcego:
woda + 100cm3
kwas galusowy (lub tanina, lub pirogalol) - 4g
kwas szczawiowy - 5 g
Jak pod dotkniciem rdki czarodziejskiej tawe li nie i paszczyzny rysunku ciemniej,
staj si czarne. Po 5 minutach kpieli pytk aluminiow wyjmujesz, puczesz w wodzie i
suszysz.

Jedna z dwu rodzin zwizkw elaza, zwizki elaza (III)

Zacznijmy od spraw analitycznych, a waciwie od prezentacji zwizkw elaza. Ot,
metal ten tworzy dwa szeregi, jak gdyby dwie rodziny zwizkw. W pierwszej mamy do
czynienia z trjdodatnimi (trjwartociowymi) kationami elaza (III) Fe3+, za w drugiej z
dwudodatnimi (dwuwartociowymi) kationami elaza (II) Fe2+.
Przykadami zwizkw nalecych do rodziny pierwszej, to jest zawierajcych kationy
Fe3+, s m.in.:

azotan elaza (III) - Fe(NO3)3

chlorek elaza (III) - FeCl3
cytrynian elaza (III) - FeC6H5O7 * 3H2O
szczawian elaza (III) - Fe(C2O4)3

Jest rzecz charakterystyczn, e 3 ostatnie zwizki, a wic chlorek, cytrynian i

szczawian, wykazuj czuo na wiato.
Prostym odczynnikiem, ktry umoliwi Ci szybk identyfikacj kationw Fe3+ jest
elazocyjanek potasowy K4Fe(CN)6 (krysztay te). Sprawd to dowiadczalnie. W
probwce napenionej do poowy wod rozpu krysztaek K4[Fe(CN)6] i dodaj do rodka
odrobin roztworu FeCl3 lub Fe(NO3)3. Po dodaniu ktrejkolwiek soli elaza
trjwartociowego (kationy Fe3+), powstaje natychmiast bkitny osad elazocyjanku
alaza (III).
elazocyjanek elaza (III), zwany potocznie bkitem pruskim lub bkitem berliskim, jest
wysoko cenionym pigmentem stosowanym przy wyrobie farb i tuszw.
Zapamitaj prosz: elazocyjanek potasu K4[Fe(CN)6] reaguje z solami elaza
trjwartociowego, a nie reaguje z solami elaza dwuwartociowego. Reakcj barwn,
rwnie tylko z trjdodatnimi kationami elaza (III) Fe3+ daj:

rodanek potasu KCNS

rodanek amonu NH4CNS
kwas galusowy lub tanina.

Prosz, sprawd dowiadczalnie:

W 15 cm3 wody rozpu 23 mae krysztaki soli elaza trjwartociowego, a wic np.
FeCl3 lub Fe(NO3)2 otrzymanego roztworu odlej 23 cm3 i dodaj 2 krople 5% roztworu
rodanku potasu lub amonu:
3KCNS + FeCl3 => Fe(CNS)3 + 3KCl
Powstajcy rodanek elaza (III) Fe(CNS)3 zabarwia roztwr na pikny kolor
karminowoczerwony. We nastpnie 2 - 3 cm3 roztworu elaza trjwartociowego i dodaj 2
krople 10% roztworu kwasu galusowego albo taniny. Natychmiast cao ciemnieje i
wytrci si atramentowoczarny pigment galusanu elaza (III). Okrelenia
atramentowoczarny uyem nie przypadkowo, bo galusan elaza (III) stosowany by ju od
wiekw do wyrobu najpikniejszych i najtrwalszych atramentw, zwanych niegdy
inkaustami. W starych, redniowiecznych ksigach alchemicznych znale mona wiele
przepisw na sporzdzanie atramentw, do ktrych uywano soku z naroli na liciach
dbu, czyli tzw. galaswek, oraz siarczanu elaza (III).
Zawarty w soku galaswek kwas galusowy w poczeniu z jonami Fe3+ tworzy wyjtkowo
trway czarny pigment, bdcy gwnym skadnikiem atramentu. O trwaoci tak
sporzdzonych redniowiecznych inkaustw najlepiej wiadcz zachowane po dzi dzie

ksigi, w ktrych pismo jest mniej wyblake ni wspczesne po niewielu latach.

Druga z dwu rodzin zwizkw elaza, zwizki elaza (II)
porwnaniu z kationami Fe3+, kationy Fe2+ wiod ywot o wiele skromniejszy, poniewa nie
mog tworzy tylu barwnych zwizkw. Jedyn praktycznie reakcj analityczn,
pozwalajc na szybkie wykrywanie kationw Fe2+ jest dziaanie elazicyjanku potasu,
K3[Fe(CN)6] (krysztay czerwone). Najpopularniejszymi pryedstawicielami rodziny elaza
dwuwartociowego s zwizki:
chlorek elaza (II) - FeCl2
siarczan elaza (II) FeSO4
W 10 cm3 wody rozpu 12 krysztaki jednego z podanych zwizkw. Do 23 cm3
takiego roztworu dodaj 1 kropl roztworu elazicyjanku potasu. Mieszanina w probwce
natychmiast ciemnieje i zacznie si wytwarza jaki osad. Jest nim elazicyjanek elaza
(II) Fe3[Fe(CN)6]2. zwany od nazwiska odkrywcy i badacza tej reakcji bkitem Tumbulla.
Prosz przepisz do swojego dziennika, nawet niezalenie od tego, czy bdziesz j sam
przeprowadza, czy te Ci si to nie uda. rwnanie tej reakcji:
3FeSO4 + 2K3[Fe(CN)6] => Fe3[Fe(CN)6]2 + 3K2SO4
Poniewa omawialimy tu dwa bardzo podobne zwizki tworzce z rnymi solami elaza
takie same (na oko) osady bkitw, nie zawadzi dokona maego podsumowania:
a) elazocyjanek potasu K4[Fe(CN)6] (krysztay te) reaguje jedynie z kationami Fe3+,
dajc bkit pruski czyli elazocyjanek elaza (III) Fe4[Fe(CN)6];
b) elazicyjanek potasu K3[Fe(CN)6] (krysztay czerwone) reaguje jedynie z kationami Fe2+,
dajc bkit Turnbulla, czyli zelazicyjanek elaza (II) Fe3[Fe(CN)6]

I jeszcze jedno wane przypomnienie.

Do wielu nastpnych efektownych dowiadcze potrzebny nam bdzie elazocyjanek

potasu (krysztay te), dlatego musisz ju teraz pomyle o tym odczynniku. Jak i z
czego otrzyma w laboratorium elazocyjanek potasu K4[Fe(CN)6] oraz jak zwizek ten
przeksztaci w elazicyjanek potasu K4[Fe(CN)6] (czerwony), dowiesz si juz sam z
ksieczki z serii Chemia dla Ciebie", z tomiku Pierwiastki w moim laboratorium.
Twj elazawy papier wiatoczuy
Chcesz wiedzie, w jakim celu powicilimy a tyle czasu i
uwagi reakcjom analitycznym kationw elaza, skoro w
gwnym punkcie naszych zainteresowa stoj zwizki
wiatoczue? Na pytanie to za chwil odpowiem, z tym e
przed tym chciabym zapozna Ci z jeszcze jednym
dowiadczeniem.
W przyciemnionym pomieszczeniu sporzd roztwr o
skadzie:
woda - 10 cm3
siarczan elaza (III) Fe2(SO4)3 - 5 g
kwas winowy C4H6O6 - 5 g
Roztwr przelej do paskiego naczynia, np. kuwety
fotograficznej i na powierzchni roztworu po kartk

dobrego kredowego papieru. Zaznaczam wyranie, e kartk musisz jedynie ostronie

pooy na powierzchni roztworu, lecz nie zanurza jej. Gdyby zaistniay tu dla Ciebie
jakie specjalne trudnoci, bierzesz szeroki pdzel i prostu powlekasz jednostronnie kartk
papieru roztworem. Ale i tym razem pamitaj, ze celem jest jedynie zwilenie jednej
powierzchni papieru, a nie jego nasycenie roztworem.
Jednostronnie zwilone kartki papieru susz w ciemnoci, przyczepione spinaczami do
rozcignitej yki. W czasie gdy papiery schn, sporzd 50 cm3 5% roztworu
elazocyjanku potasu i 50 cm3 5% roztworu elazicyjanku potasu. W ciemnoci na
wysuszony papier (na stron zwilon uprzednio roztworem) po daleko od siebie 2
yletki lub 2 kawaeczki w zbki powycinanej blachy. Cao wynie na wiato dzienne lub
umie w pobliu silnej arwki i nawietlaj na socu 3 minuty, albo arwk - - 10
minut. Po nawietleniu papier szybko przetnij na dwie czci, po czym na jedn powk
na bibu lekko zwilon roztworem elazocyjanku potasu, na drug powk bibu,
te lekko zwilon, lecz roztworem elazicyjanku potasu.
Ju po paru sekundach na obu powkach pojawi si barwne niebieskie plamy. Ale
porwnaj dokadnie rysunki. S one zupenie inne. I tak, pod bibu nasycon
elazocyjankiem potasu, na papierze na jasnym tle pojawi si ciemnoniebieski wyrany
rysunek yletki bd kawaka blachy. Natomiast pod bibu nasycon elazicyjankiem
potasu to na papierze bdzie ciemnoniebieskie, a sam rysunek zupenie jasny. Skoro
wiesz, ze elazocyjanek daje reakcj barwn tylko z kationami Fe3+, a elazicyjanek tylko z
kationami Fe2+, to jasno z tego wynika, e oba te rodzaje kationw musiay si znajdowa
na papierze. Ba, ale skd? Przecie do nasycenia papieru uye roztworu, w skad
ktrego wchodzi siarczan elaza (III) Fe2(SO4)3, czyli zwizek zawierajcy tylko kationy
Fe3+. Skd pytasz wic pojawiy si kationy Fe2+, ktrych obecno wykry
elazicyjanek potasu? Sprawc tego jest wiato. To wanie pod jego wpywem zachodzi
redukcja kationw Fe3+ do Fe2+ Im wiato jest silniejsze i bardziej krtkofalowe, tym
szybciej przebiega proces redukcji kationw elaza (III) Do dalszych dowiadcze radz
Ci jednak uy inne zwizki elaza, a mianowicie szczawian i cytrynian. Wykazuj one
znacznie wiksz od siarczanu elaza (III) czy chlorku wiatoczuo i wiksz
selektywno. z ich pomoc bdziesz mg nie tylko wykonywa rne zupenie nieze
papiery wiatoczue do kopiowania rysunkw, ale sprbujesz rwnie przebada wpyw
intensywnoci owietlenia na zachodzce procesy fotochemiczne.
Szczawian potasowoelazowy
Uprzedzam z gry, e otrzymanie tego zwizku o wzorze K3[Fe(C2O4)3] w warunkach
amatorskich nie bdzie atwe, a cilej biorc, zabierze nam duo czasu. Syntez rozoy
musisz na trzy etapy:
otrzymanie szczawianu elaza (III);
otrzymanie zwizku zespolonego szczawianu potasowoelazawego,
utlenienie zwizku elaza (II) do elaza (III).
Rozpoczynamy od wykonania roztworu 20 g kwasu szczawiowego H2C2O4 w 200 cm3
wody. Po przesczeniu roztwr ten zobojtnij, dodajc ok. 50 cm 3 10% roztworu amoniaku
NH3aq. Odczyn musisz kontrolowa papierkiem lakmusowym. W wyniku reakcji powstaje
szczawian amonu. Do tak otrzymanego roztworu szczawianu amonu dodaj 42 g siarczanu
elaza (II) FeSO4 rozpuszczonego w 90 cm3 wody Wytrca si ty osad szczawianu
elaza (II). Otrzymany osad przenie do zlewki i dodaj 10 g szczawianu potasu
rozpuszczonego w 50 cm3 wody. Jeeli nie masz gotowego szczawianu potasu, to
moesz go atwo otrzyma, zobojtniajc kwas szczawiowy wodorotlenkiem potasu KOH
lub wglanem potasu K2CO3.
W wyniku dziaania nadmiaru szczawianu potasu na szczawian elaza (II), podczas

krystalizacji tworzy si kompleksowy zwizek szczawian potasowoelazawy, a waciwie

cilej - dwuszczawianoelazian potasu K2[Fe(C2O4)2] * 2H2O.
Cao bardzo dokadnie odparuj, a gdy zaczn si ju tworzy pierwsze krysztaki,
preparat odstaw do krystalizacji. Kompleksowy zwizek szczawianopotasowoelazawy ma
barw t. Odscz go i nie suszc zadaj 3% roztworem wody utlenionej H 2O2. Wod
utlenion dodawaj maymi porcjami po 23 cm3 i cao intensywnie zmieszaj.
Ju po dodaniu pierwszej porcji wody utlenionej, zauwaysz co osobliwego. Oto
dotychczas ty krystaliczny osad zacznie ciemnie, niebieszcze, a wreszcie przyjmie
barw szmaragdowozielon. Takie wanie zabarwienie sygnalizuje, e powsta potrzebny
Ci zwizek kompleksowy elaza trjwartociowego. Mianowicie w procesie utleniania ty
K2[Fe(C2O4)2] * 2H2O przechodzi w szmaragdowozielony K3[Fe(C2O4)3] * 3H2O. Zapiszemy
to jeszcze inaczej, zaznaczajc wartociowo barwnych anionw.
Fe2+ [(C2O4)2]4- ty
Fe3+ [(C2O4)3]6- szmaragdowozielony
Jak z tego widzisz, pod dziaaniem wody utlenionej zniky kationy Fe2+, a powstay Fe3+.
Dowiadczenie niech udowodni, czy tak jest rzeczywicie oraz czy Twoje wysiki zostay
naprawd uwieczone powodzeniem.
W jednej probwce przygotuj bardzo rozcieczony roztwr elazocyjanku potasu, w
drugiej te rozcieczony wodny roztwr elazicyjanku potasu. We odrobin substancji
tej, czyli K2[Fe(C2O4)2] * 2H2O, rozpu w wodzie i dodaj par kropli roztworu
elazicyjanku potasu Zgodnie z przewidywaniami, pojawi si znany Ci juz dobrze bkit
Turnbulla. Czyli, jak dotychczas, wszystko sie zgadza w roztworze substancji tej
obecne s kationy Fe2+.
A teraz tak sam prb wykonajmy z roztworem substancji szmaragdowozielonej.
Poniewa jest ona barwna, musimy zastosowa j w duym rozcieczeniu. Tym razem
dodanie roztworu elazicyjanku nie powinno wywoa reakcji barwnej.
Dlaczego uywa Pan w rym miejscu trybu warunkowego? chcesz wiedzie.
Po prostu nie mam jeszcze pewnoci, czy wszystkie kationy Fe 2+ zostay ju utlenione do
Fe3+. Dlatego wanie powiedziaem, ze dodanie elazicyjanku potasu nie powinno
wywoa reakcji barwnej. (Jeeli jednak reakcja taka zostanie wywoana, to musisz po
prostu doda jeszcze raz wie porcie H2O2 i cao dokadnie wymiesza)
Szczawian potasowoelazowy + wiato
Zanim wreszcie przystpisz do dowiadcze z wanie
otrzymanym
szczawianem
potasowoelazowym,
uprzedzam Ci lojalnie, e jest to zwizek nadzwyczaj
delikatny i wraliwy. Ogrzewany podczas suszenia do
60oC ulega ju samorozkadowi. Co gorsze, pozostawiony
na wietle zmienia barw, to znaczy stopniowo janieje, az
wreszcie staje si tawy. Znajc ju z dowiadczenia
reakcj odwrotn, to jest przeprowadzenie przez utlenienie
zwizku tego w niebieskozielony, atwo si domyli, e
pod wpywem wiata zachodzi redukcja. Dlatego wieo
otrzymany zwizek odscz i susz w ciemnoci, a jeeli jest
to niemoliwe przynajmniej przy wietle czerwonym.
Do dowiadczenia konieczne s co najmniej 3 mae
probwki.
Z
kolei
musisz
przygotowa
may
krystalizatorek. Boczne cianki krystalizatorka od
zewntrz, jak rwnie i dno musisz oklei ciemnym
papierem albo szerokim przylepcem. Oprcz tego

naszykuj 2 rurki zwinite z cienkiego papieru i 10% roztwr szmaragdowozielonego

roztworu szczawianu potasowoelazowego. Ten ostatni roztwr wykonaj przy wietle
czerwonym. Rwnie przy wietle czerwonym napenij roztworem szczawianu
potasowoelazowego 3 mae probwki i do krystalizatorka wlej 2-centymetrow warstw
tego roztworu.
Z kartonu wytnij spory krek, a nastpnie wykonaj w nim 3 otwory takiej rednicy, aby
weszy w nie nasze probwki. Teraz (cigle przy wietle czerwonym) napenione
cakowicie probwki zamknij kolejno palcem, odwr wylotem do dou i w pozycji pionowej
wstaw do krystalizatorka. (W adnej z probwek nie powinien pojawi si pcherzyk
gazu!). W jednej jest, o ile si nie myl. Wic probwk musisz jeszcze raz napeni
roztworem. Podkrelam z ca stanowczoci obecno pcherzy powietrza w
probwkach zepsuje cay efekt dowiadczenia. Chyba nauczye si ju mi wierzy? Gdy
probwki umieszczone s ju w krystalizatorze, odczekaj 10 minut. W probwkach
widoczne s pcherzyki dwutlenku wgla. Reakcje, ktre zaszy, mona przedstawi
nastpujco:
Fe3+C2O42- => Fe2+ + 2 CO2
(C2O4)- + Fe3+ (C2O4)2- => 2CO2 + Fe2+ + (C2O4)2Pierwszym i decydujcym procesem jest wic redukcja kationw Fe3+ do Fe2+ przez jony
szczawianowe pod wpywem katalitycznego dziaania wiata. Sumarycznie zapisa to
moemy tak:
2K3[Fe(C2O4)2] => 2K2[Fe(C2O4)2] + K2C2O4 + 2CO2
Jak ju mwiem, reakcja rozkadu zespolonego zwizku elaza przebiega w cisej
zalenoci od iloci pochonitej energii wietlnej. Dlatego wanie szczawian
potasowoelazowy znajduje zastosowanie w aktinometrii do pomiarw energii wietlnej.
Majc ten zwizek, a cilej biorc jego wodny roztwr, moesz wietnie dowiadczalnie
przeledzi, jak energi nios ze sob poszczeglne rodzaje promieniowania. I tak np.,
zaledwie parominutowe nawietlanie lamp kwarcow (promienie nadfioletowe)
spowoduje wydzielenie takiej iloci CO2, jak kilkudziesiciominutowe nawietlanie zwykym
wiatem dziennym. Dalej, przy tym samym czasie nawietlania, znacznie wiksze iloci
CO2 powstaj pod dziaaniem promieniowania o barwie niebieskiej ni tej.
Przypuszczam, e wykonasz teraz takie prby samodzielnie. Oczywicie pomiar energii
pochonitego wiata poprzez oznaczenie objtoci wydzielajcego si CO2 jest metod
bardzo prymitywn. Dlatego te w aktinometrach stosowanych w pracach
fotochemicznych, wykorzystuje si o wiele czulsz reakcj. Mianowicie, do roztworu
szczawianu potasowoelazowego dodaje si par kropel roztworu organicznego zwizku
fenantroliny. Zwizek ten, niczym pies goczy, wy wcha nawet ladowe iloci jonw
elaza (II) Fe2+, z ktrymi natychmiast tworzy jaskrawoczerwone zwizki. Dziki tej reakcji
pochonita energia wietlna jest proporcjonalna do intensywnoci barwy roztworu, ktry
atwo i dokadnie okrela si za pomoc kolorymetru.
Najnowoczeniejsze aktinometry wykorzystuj impulsy laserowe do fotolizy,czyli rozkadu
pod wpywem wiata rnych barwnych zwizkw.

CYJANOTYPIA JAKO TAKA

Zajmiemy si teraz praktycznym zastosowaniem wiatoczuych zwizkw elaza do
wszelkiego rodzaju kopiowania i powielania np. reprodukcji planw czy rysunkw. Metoda
ta bya szeroko stosowana w technice od koca ubiegego wieku a do poowy wieku XX.
Obecnie wypara j niemal cakowicie kserografia. W tym miejscu na moment zatrzymam

si przy kserografii, poniewa jestem zdania, e powiniene wiedzie o niej co najmniej

tyle:
W technice kserograficznej wykorzystywane s waciwoci gromadzenia si adunkw
elektrostatycznych w ciemnoci na powierzchniach rnych substancji, np. selenu i ywic.
Miejsca nawietlone trac adunki, a miejsca nie nawietlone nie trac adunkw
elektrostatycznych i dziki temu mog zatrzymywa na swojej powierzchni barwny
proszek. Ten proszek pniej przenoszony jest na papier i tworzy obraz.
Poniewa dzi w wiecie panuje moda retro, zaplanowaem teraz dla Ciebie
przeprowadzenie cyklu ciekawych dowiadcze wanie z nieuywanymi ju prawie w
technice wiatoczuymi zwizkami elaza. Domylasz si juz na pewno, e
wykorzystywa bdziemy wiatoczue waciwoci zwizkw elaza, a wic reakcje
kationw elazowych i elazawych, jak rwnie i reakcje barwne, charakterystyczne dla
kationw Fe3+ i Fe2+. W zalenoci od obranej techniki, obraz bd nam tworzy produkty
barwne albo jednych, albo drugich kationw.
I jeszcze jedno zdanie natury oglnej. Sama nazwa cyjanotypia wywodzi si od faktu, ze w
trakcie procesu reprodukcji powstaj elazocyjanki i elazicyjanki. Myl tu oczywicie o
pierwszej czci wyrazu cyjano", bo druga cz typia" pochodzi od greckiego sowa
typos odbicie.
W zalenoci od sposobu, w jaki tworz si barwne zwizki elaza w cyjanotypii,
rozrniamy dwie techniki:
a) pozytywow,
b) negatywow.
Technika pozytywowa to zastosowanie waciwoci nie rozoonych soli elaza. W tym
przypadku barwny zwizek powstaje w wyniku reakcji odpowiedniego odczynnika z nie
rozoonymi (nie zredukowanymi) przez wiato zwizkami trjwartociowego elaza. W
technice pozytywowej, gdy kopiujesz rysunek, czarnej kresce na oryginale odpowiadaj
ciemne linie na powstajcej kopii. A wic zalenie od stosowanego zwizku, na jasnym tle
powstaj linie niebieskie, czarne lub sepiowe.
Technika negatywowa to zastosowanie waciwoci soli elaza dwuwartociowego
rozoonego. Otrzymujesz jasny rysunek na ciemnym tle. S to linie biae na tle
niebieskim, ewentualnie sepiowym. Liniom biaym na odbitce odpowiadaj czarne miejsca
rysunku. Wanie w tych miejscach chronionych ciemnym kolorem przed wiatem, nie
nastpia redukcja zwizkw elaza (III).
A ktr z tych technik Pan mi poleca? chcesz wiedzie.
Trudno odpowiedzie jednoznacznie, bo kada z nich ma swoiste wady oraz zalety.
Bezsprzecznymi zaletami metody pozytywowej jest doskonaa czytelno powstajcych
odbitek, gdzie ciemny rysunek kontrastuje z jasnym tem. Drug, bardzo wan zalet
metody pozytywowej jest wysoka wiatoczuo papierw, dziki czemu nawietlanie trwa
bardzo krtko. Natomiast do wad zaliczy trzeba trudniejsze do sporzdzenia roztwory i
wiksz ni w technice negatywowej liczb czynnoci, np. utrwalanie.
Z kolei zalety metody negatywowej to proste roztwory i nieliczne operacje. Wady dugie
czasy nawietlania i nie zawsze cakowicie czytelny rysunek. W Twoich warunkach
amatorskich kluczem do wybrania tej lub tamtej techniki musz by po pierwsze sprawy
surowcowe, czyli mwic zwyczajnie moliwo nabycia bd wykonania
takiego czy innego zwizku Dlatego podam Ci par przepisw, aby byo z czego wybiera.
Chcesz o co zapyta? Sucham, mw.
Do jakich celw moe suy technika cyjanotypii, niezalenie czy to pozytywowej, czy
negatywowej?
Bardzo suszne pytanie natury oglnej. Uwaam, e przede wszystkim do kopiowania, a
wic do powielania planw i rysunkw technicznych, wykonanych na kalce lub

przewiecajcej bibuce. Metod cyjanotypii, bez uycia aparatu fotograficznego,moesz

rwnie powiela teksty, wykona ozdobny papier listowy czy kartki pocztowe i w kocu
sporzdza desenie na abaurach. Ponadto, dziki wykorzystaniu wiatoczuych
waciwoci soli elaza, bdziesz mg wykonywa obrazy nawet na... tkaninach.

CYJANOTYPIA POZYTYWOWA
Zrobisz teraz sam wiatoczuy papier, ktry Ci umoliwi wykonywanie reprodukcji metod
cyjanotypii pozytywowej. Krtko mwic wykorzystasz nie rozoone przez wiato zwizki
elaza i dziki temu uzyskasz ciemne linie rysunku na jasnym tle.
W zalenoci od skadu roztworu, ktrym pokryjesz papier, barwa powstajcego w wyniku
kopiowania rysunku moe by rna od niebieskiej poprzez sepiow do czarnej.
Bdzie to nie tylko zabawa, ale take praktyczna lekcja chemii i cierpliwoci i jednoczenie
satysfakcja z osignicia.
Rysunek niebieski
W oddzielnych naczyniach sporzd 3 roztwory:
a) 20 g gumy arabskiej w 100 cm3 wody destylowanej
b) 50 g cytrynianu elazowo-amonowego w 100 cm3 wody destylowanej;
c) 50 g chlorku elaza (III) FeCl3 w 100 cm3 wody destylowanej.
Bezporednio przed uyciem roztwory zmieszaj przy pomaraczowym wietle w
nastpujcych ilociach i kolejnoci:
roztwr: a 20 cm3
b 8 cm3
c 5 cm3
Po zmieszaniu cao odstaw na 23 godziny
(obowizuje ciemno lub wiato pomaraczowe). Po
tym czasie powstanie rodzaj rzadkiej pasty. Past t
nakadaj na papier szerokim pdzlem cienko, lecz
rwnomiernie, po czym papier wysusz. Papier,
przeznaczony do uczulania go wiatoczu mieszanin,
nie moe by zbyt nasikliwy. czyli musi by dobrze
klejony. Jeeli nie dysponujesz dobrym papierem
klejonym, np. kredowym, to zwyky papier powlecz 3%
wodnym roztworem elatyny. Tu prosz Ci o chwil
uwagi.
Papier powlekany roztworem elatyny bdziesz
jeszcze wielokrotnie wykonywa na potrzeby otrzymania
rozmaitych typw odbitek. Prosz Ci, czytaj uwanie
przepisy, ktre Ci podaj, bo drobne rnice s tu bardzo
wane i nie moesz ich lekceway.
Dopiero po wysuszeniu, na stron pokryt elatyn. I
moesz nakada mieszanin wiatoczu. Tak
przygotowanego i wysuszonego papieru nie moesz juz
bez obawy zniszczenia wystawia na dziaanie wiata
sonecznego ani sztucznego.
Kopiowanie na Twoim papierze polega na pooeniu na nim rysunku wykonanego np.
czarnym tuszem na kalce, przykryciu czyst szyb i poddaniu nawietlaniu. Czas

nawietlania w wietle sonecznym wynosi 25 minut. Nawietlanie przerwij, gdy na

papierze zauwaysz wyrany ju ty rysunek na ciemnym tle.
Teraz przystpujesz do wywoywania obrazu. W tym celu papier umie na pycie szklanej
i gbk lub mikkim pdzlem zwil powierzchni papieru 20% wodnym roztworem
elazocyjanku potasu K2[Fe(CN)6]. Jak pod dotkniciem czarodziejskiej paeczki na
papierze wystpi ciemnoniebieskie linie czy paszczyzny, odpowiadajce ciemnym
punktom kopiowanego rysunku.
Skoro cay obraz ju si pojawi, powierzchni papieru spucz wod, uwaajc, aby nie
podcieka ona pod papier. W przeciwnym razie utworz si brunatne zacieki. . W celu
utrwalenia papier tym razem ju cay kp przez 12 minuty w 3% roztworze kwasu
solnego HCl, a nastpnie bardzo dokadnie wypucz w wodzie. Jestem przekonany, ze
opis dowiadczenia jest dla Ciebie jasny. Natomiast bd spokojniejszy, gdy powtrz Ci,
jaki jest chemizm tych reakcji.
Niebieski rysunek powstaje w wyniku reakcji elazocyjanku potasu z nie zredukowanymi w
miejscach ciemnych rysunku kationami Fe3+. Natomiast dodatek gumy arabskiej spenia
rol ochronn zredukowanych kationw Fe2+ przed ich utlenieniem si na powietrzu do
Fe3+.
Rysunek sepiowy
Teraz w oddzielnych naczyniach sporzd 3 inne roztwory:
a) 12 g cytrynianu elazowo-amonowego i 2 g kwasu winowego. w 100 cm3 wody dest.;
b) 3 g elatyny w 50 cm3 wody dest;
c) 5 g azotanu srebra AgNO3 w 50 cm3 wody dest.
Roztwory a i b ogrzej do temp. 40oC, po czym, ju w wietle pomaraczowym, zmieszaj i
dodaj roztwr c. Cao znw dokadnie wymieszaj. Do powlekania takim roztworem
konieczne s papiery mocno klejone, a wic np. fotograficzne. Jeeli papieru takiego nie
masz, to w 100 cm3 wody rozpu ogrzewajc 3 g elatyny (poprzednio ju namoczonej).
Po rozpuszczeniu si elatyny dodaj 5 cm3 wody, w ktrej rozpuszczone jest 0,3 g
siarczanu chromowoamonowego NH4Cr(SO4)2 * 12H2O, zwanego popularnie aunem
chromowym. Ciepym jeszcze roztworem elatyny, za pomoc szerokiego pdzla powlekaj
gadki papier maszynowy, po czym susz go zawieszony spinaczami na sznurku czy yce.
Tak przygotowany papier przy wietle pomaraczowym powlecz mieszanin wiatoczu.
Uywaj do tego rwnie szerokiego pdzla. Po wysuszeniu (oczywicie w ciemnoci)
papiery s juz gotowe do kopiowania.
Nawietlanie poprzez rysunek na kalce przy wietle sonecznym trwa bardzo krtko, 0,5
1 minuty. Wywoywanie nawietlonego rysunku prowadzisz kpic go w wodzie.
Natychmiast po zanurzeniu papieru w wodzie, pojawi si ciemne linie rysunku. Aby obraz
wzmocni i utrwali, papier umie na 5 minut w 1% wodnym roztworze tiosiarczanu sodu
Na2S2O3. Po wzmocnieniu i utrwaleniu papier wypucz i wysusz.
Pytasz: A jakie reakcje zachodziy tym razem?
W opisanej metodzie zasadnicz substancj wiatoczu s sole elazowe. Pod
katalitycznym dziaaniem wiata ulegaj one redukcji, czyli kationy Fe3+ przechodz w
Fe2+. Natomiast w miejscach nie nawietlonych wskutek reakcji soli elazowych Fe3+ z
solami srebra tworzy si brunatnosepiowy produkt reakcji.
Rysunek czarny
Sporzd oddzielnie a cztery roztwory:
a) 10 g siarczanu elaza (III) Fe2(SO4)3 w 100 cm3 wody dest;
b) 10 g kwasu winowego w 100 cm3 wody dest.-

c) 10 g elatyny w 100 cm3 wody dest.;

d) 10 g chlorku elaza (III) FeCl3 w 100 cm3 wody dest.
Bezporednio przed uczulaniem papieru roztwory a, b i c zlej razem, po czym dodaj i
roztwr d. Papier przeznaczony do powlekania mieszanin wiatoczu musi by znw
silnie klejony. Jeeli takiego nie masz, to zwyky gadki papier maszynowy powlecz, tak jak
w poprzednim przepisie, roztworem elatyny z aunem chromowym.
Przy wietle pomaraczowym powlecz papier za pomoc szerokiego pdzla mieszanin
wiatoczu. Po wysuszeniu papier jest gotowy do kopiowania na nim rysunkw. Po na
nim rysunek, przycinij go szyb i wystaw na wiato soneczne. Czas nawietlania wynosi
25 minut i musisz go sobie eksperymentalnie wyznaczy. Oglna rada, to nawietla tak
dugo, a nawietlone miejsca zbielej. Wywoywanie obrazu wykonaj w roztworze
zawierajcym okoo 500 cm3 wody, 4 g kwasu galusowego i 1 g kwasu szczawiowego. Ju
po paru sekundach zanurzenia nawietlonego papieru w podanym wywoywaczu, pojawi
si czarne linie rysunku.
Jeeli czas nawietlania dobrae waciwie, to na cakiem biaym tle otrzymasz czarne
linie rysunku. Gdy czas nawietlania by za krtki, to zamiast biaego bdzie szare, a gdy
nawietlanie trwao za dugo, linie obrazu nie s cakowicie czarne. Tym razem Twj obraz
tworz niezredukowane sole elazowe, ktre w poczeniu z kwasem galusowym daj
zwizek o barwie czarnej. Inaczej mwic, w miejscach nawietlonych nastpia redukcja
kationw Fe3+ do Fe2+. Natomiast w miejscach osonitych przed wiatem rysunkiem,
kationy Fe3+ reaguj z kwasem galusowym i daj produkt reakcji o barwie intensywnie
czarnej. I popatrz. Tak szybko omwilimy obrazy pozytywowe. Technika ta jest doprawdy
nieskomplikowana.

CYJANOTYPIA NEGATYWOWA
W technice negatywowej bdziesz mia do czynienia z rozoonym przez wiato solami
elaza. Dlatego te otrzymasz tu jasny rysunek na ciemnym tle. Bd to linie biae na tle
niebieskim bd sepiowym. Liniom biaym z Twojego rysunku odpowiadaj wic na
odbitce czarne miejsca rysunku. Wanie w tych miejscach chronionych ciemnym kolorem
rysunku przed promieniami wiata, nie nastpi rozkad zwizkw elazowych. elazo nie
ulegnie redukcji.
Sposb postpowania i surowce
Wytworzenie albo przeniesienie rysunku czy jakiego obrazu na papier, karton albo
tkanin metod cyjanotypii skada si z nastpujcych czynnoci:
1) sporzdzanie mieszaniny wiatoczuej;
2) przygotowanie i uczulanie papieru;
3) stykowe kopiowanie obrazu;
4) wywoywanie i utrwalanie obrazu;
5) ewentualne tonowanie,czyli podbarwianie ta.
Zanim przystpisz do prac zwizanych z reprodukowaniem rysunkw czy obrazw,
powiem Ci jeszcze par sw o surowcach i odczynnikach.
Papier. Musi on by silnie klejony, aby nie nasika w gb. Cakowicie wic nieprzydatna
jest bibua, bo ciecz wsika w ni i na zasadzie woskowatoci rozpeza si we
wszystkich kierunkach.
Na papierze przesikliwym nie da si wic otrzyma rysunku o rwnych cienkich liniach.
Bd one zawsze szerokie, postrzpione, rozlane. Obiektywnym miernikiem przydatnoci
bd nieprzydatnoci danego papieru do cyjanotypii, jest moliwo cakowitego zmycia
ze wiatoczuej mieszaniny.

Prb przeprowad nastpujco. Paseczek badanego papieru powlecz przy wietle

pomaraczowym jedn z mieszanin wiatoczuych. Po wysuszeniu w ciemnoci bez
nawietlania zmyj mieszanin wod. Jeeli zmya si ona cakowicie i paseczek nie rni
si odcieniem od caego arkusza, papier przeszed prb przydatnoci. Natomiast nie
usunite zabarwienie brunatne wiadczy o nieprzydatnoci danego papieru do cyjanotypii.
elazicyjanek potasu powinien by jasnobrzowy.
Cytrynian elazowoamonowy spotykany jest w dwu
odmianach, zielonej i brzowej. Do celw cyjanotypii,
dziki swej wyszej wiatoczuoci, lepsza jest
odmiana zielona.
Jako przyszych rysunkw czy obrazw zaley od
czystoci obu tych zwizkw. Wiem dobrze, i
nabycie cytrynianu elazowoamonowego nie bdzie
atwe. Dlatego podaj Ci przepis na wykonanie tego
zwizku we wasnym zakresie. Pproduktami do
syntezy tego zwizku jest wieo strcony osad
wodorotlenku elaza (III) Fe(OH)3, kwas cytrynowy
oraz amoniak. Prac zacznij od otrzymania
wodorotlenku elaza (III) Fe(OH)3. W tym celu
sporzd 100 cm3 10% roztworu chlorku elaza (III)
FeCl3. Do roztworu tego dodaj 500 cm3 wody, 10 cm3
10% amoniaku i cao dopenij do 2 dm3 wod.
Wytrca si wtedy osad wodorotlenku elazowego.
Osad przemywaj przez dekantacj wod, a do
zaniku reakcji na chlorki (prba na AgCI). W tym celu
do wody po pukaniu dodaj kropl roztworu azotanu srebra AgNO3. jeeli nie wystpi
zmtnienie wiadczy to o nieobecnoci chlorkw.
Ale uwaga do przemywania osadu Fe(OH)3 musisz koniecznie uywa wody
destylowanej, bo w wodocigowej zawsze wykryjemy chlorki. Gdy stwierdzisz juz zanik
chlorkw, wtedy osad odscz, lekko wycinij na bibule i rozpu w roztworze o skadzie:
140 cm3 wody, 36 g krystalicznego kwasu cytrynowego.
Aby przyspieszy rozpuszczanie si osadu, cao ogrzej do 50oC. Po rozpuszczeniu
roztwr przescz i wreszcie dodaj do niego 18 g krystalicznego kwasu cytrynowego
(kupisz go na pewno w sklepach spoywczych pod nazw kwasek cytrynowy").
Teraz nastpuje moment najwaniejszy. Tak otrzymany roztwr naley zobojtni
stonym, a nastpnie bardzo lekko zalkalizowa rozcieczonym amoniakiem. Odczynnik
ten dodajesz wic powoli, stopniowo, bardzo maymi porcjami, mieszajc stale roztwr.
Jednoczenie papierkiem lakmusowym lub lepiej papierkiem tzw. uniwersalnym
kontrolujesz odczyn. Najpierw musisz osign pH = 45, a nastpnie doda bardzo
may nadmiar rozcieczonego 2 3% amoniaku, aby roztwr by tylko lekko alkaliczny
(pH = 8). Przypominam i ostrzegam, e czynno t przeprowadzasz bardzo ostronie,
aby nie doda zbyt wiele amoniaku. Teraz otrzymany roztwr cytrynianu
zelazowoamonowego zag, ale te bardzo ostronie. Chodzi o to, aby podczas
ogrzewania nie przekroczy temperatury 50oC, bo nastpi rozkad zwizku po uzyskaniu
ju konsystencji syropu, roztwr wylej na szko i susz w temperaturze 40oC. Suszenie, i to
bez najmniejszego ryzyka przegrzania, moesz rwnie przeprowadzi w lodwce. W
niskich temperaturach rwnie nastpuje intensywne parowanie.
Gotowy produkt jest brunatnym proszkiem lub uskami, doskonale rozpuszczalnymi w
wodzie.
Uwaga: Cytrynian elazowoamonowy musisz po przesuszeniu przechowywa tak, aby

chroni go od wiata.
A oto metody kontroli jakoci" Twoich surowcw:
a) Cytrynian elazowoamonowy:
Do 35 cm3 wodnego rozcieczonego roztworu tego zwizku dodaj par kropli roztworu
elazicyjanku potasu K3[Fe(CN)6]. Nie powinno wystpi niebieskie zabarwienie, skoro
jednak roztwr zniebieszczeje, wiadczy to o czciowej redukcji cytrynianu. W takim
przypadku sporzd wodny 10% roztwr cytrynianu elazowoamonowego i w celu
utlenienia kationw Fe2+ do Fe3+ dodawaj po kropli, stale mieszajc, 5% roztwr
nadmanganianu potasu KMnO4. Nadmanganian dodawaj tak dugo, a pobrana prbka
roztworu zadana elazicyjankiem potasu nie daje ju niebieskiego zabarwienia. Dopiero
taki preparat mona stosowa do wykonywania mieszanin wiatoczuych.
b) elazicyjanek potasu K3[Fe(CN)6]
Zwizek ten tworzy krysztay czerwone. Rwnie , wodny roztwr tej soli powinien mie
barw brunatno-czerwon. Jeeli jednak maa prbka elazicyjanku rozpuszczona w
wodzie daje roztwr zielonkawoniebieski, wiadczy to o czciowym utlenieniu zwizku.
Wwczas krysztay elazicyjanku potasu przemyj wod destylowan, aby rozpuci i
usun zewntrzn warstewk utlenionych produktw. Tyle o surowcach. Najwyszy ju
czas na wykonanie reprodukcji.
Sporzdzanie mieszaniny wiatoczuej
W przyciemnionym pomieszczeniu lub przy wietle pomaraczowym sporzd oddzielnie
dwa roztwory
a) cytrynianu elazowoamonowego - 25 g w 60 cm3 wody dest.
b) elazicyjanku potasu - 8 g w 60 cm3
Bezporednio przed uyciem oba roztwory zmieszaj w proporcji 1:1. Od tej chwili
mieszanina musi by zuyta w przecigu 12 godzin, bo jest nietrwaa i nie moe by
przechowywana. wiatoczuo cytrynianu nie jest zbyt dua, ale moesz j znacznie
podnie, dodajc chlorek elaza (III) FeCl3, kwas cytrynowy lub kwas szczawiowy.
Niestety, nic si nie dzieje za darmo. Podniesienie wiatoczuoci wie si z obnieniem
trwaoci papieru z kilkunastu miesicy do paru tygodni. Aby temu zaradzi, dodaje si
dwuchromianu amonu.
Skoro wic chcesz wykona papiery do cyjanotypii odznaczajce si jednoczenie du
wiatoczuoci (krtkie czasy nawietlania), wtedy sporzd oddzielnie i takie roztwory:
a) cytrynian zelazowoamonowy - 25 g w 50 cm3 wody dest.
b) elazicyjanek potasu - 9 g w 40 cm3
c) dwuchromian amonu - 0,5 g w 20 cm3
d) szczawian amonu - 0,3 g w 10 cm3
Roztwory a i b miesza si ze sob, dalej dodaje si roztwr c i dopiero po 10 godzinach
roztwr d. Tak otrzymany kocowy roztwr do uczulania musisz przechowywa w butelce
z ciemnego szka, napenionej po sam korek.
Przygotowanie i uczulanie papieru
Jeeli Ci si nie uda dosta dobrze klejonego papieru, ktry speniaby wymagania

opisanej przed chwil kontroli, moesz zastosowa papier gorszego gatunku, ale naley
go odpowiednio spreparowa:
Tak jak poprzednio, sporzd na gorco wodny 5% roztwr elatyny spoywczej i
roztworem tym, za pomoc szerokiego pdzla powlecz jednostronnie arkusze papieru.
Arkusze papieru musz by do tej operacji dokadnie i gadko napite, np. na desce.
Pokryte elatyn arkusze podsusz na desce. Jeeli si bardzo spieszysz, to je dosusz
zawieszone spinaczami na sznurku.
wiatoczuy roztwr nanosisz na papier szerokim pdzlem. Papier powinien lee
poziomo napity, np. na desce lub gadkiej pycie pilniowej. Moesz rwnie roztwr
uczulajcy wla do pytkiej kuwety fotograficznej i na powierzchni roztworu pooy arkusz
papieru. Papier kad bardzo ostronie, aby si cay nie zanurzy w roztworze. Uczulanie t
metod trwa 23 minut. Uczulony ktrkolwiek z metod moliwie od razu dokadnie
wysusz. Przypominam, i i uczulenie, i suszenie papieru nie moe si odbywa przy
wietle sonecznym ani sztucznym biaym, lecz tylko pomaraczowym.
wieo uczulony papier do cyjanotypii powinien by barwy tozielonej. Starannie
chroniony od wilgoci i wiata, moesz przechowywa 34 miesicy.
Stykowe kopiowanie obrazu
Kopiowanie obrazu musisz wykona przy penym
wietle sonecznym albo silnym wietle sztucznym.
Na papier zwrcony stron uczulon ku grze
kadziesz przeznaczony do kopiowania czy te
powielania rysunek i przyciskasz go czyst szyb
szklan. Jak ju Ci mwiem, najlepsze wyniki
uzyskuje si przy kopiowaniu rysunkw czy napisw
wykonanych czarnym tuszem lub atramentem na
kalce krelarskiej. Moesz jednak kopiowa i rysunki
wykonane na mniej przezroczystym podou - wtedy
czas nawietlania musi by oczywicie o wiele duszy. A teraz dobrze uwaaj:
w zalenoci od sposobu pooenia kalki z rysunkiem czy tekstem na uczulonym papierze,
otrzymasz kopi o prawidowym albo odwrconym ukadzie stron.
Pokazuj Ci to na rysunkach. Przypatrz si im uwanie i powiedz swoimi sowami, o co tu
chodzi. Sucham.
Jeeli kopiowany orygina uo na papierze w kierunku wiata, wtedy po nawietleniu
otrzymam kopi q prawidowym ukadzie stron. To wida po lewej stronie rysunku. Ale
jeeli powierzchnia rysunku bdzie leaa na powierzchni papieru, wtedy po nawietleniu
dostan kopi z odwrconymi stronami. A to wida po prawej stronie rysunku. Oczywicie.
Od siebie dodam w tym miejscu, ze takie odwrcenie stronami moe by nieraz nawet i
podane z punktu widzenia artystycznego czy dekoratorskiego. Jasne, e nie mona
odwrci stronami rysunkw z napisami czy te tekstw, bo trzeba by je potem czyta w
lustrze. A moe to Ci wanie bawi?
Jeszcze par sw o czasie nawietlania. Niestety, dokadnych danych poda Ci nie mog.
Kady, indywidualnie wykonany papier odznacza si jemu tylko charakterystyczn
wiatoczuoci. Jednoczenie czas nawietlania zaley te od pory roku i pory dnia.
Dlatego musisz go dobra eksperymentalnie. W tym celu wykonaj par prb na maych
skrawkach uczulonego papieru. Z atwoci zauwaysz, i w trakcie nawietlania to, a
wic miejsce na ktre pada najwicej wiata, zmienia barw z niebieskawej na szar, a
chronione przed wiatem czarne linie rysunku staj si na kopii brudno te.
Rozumiem mwisz. Szare zabarwienie ta wiadczy o dostatecznym ju nawietleniu
kopii.

Wywoywanie i utrwalanie obrazu

W przypadku omawianej teraz przez nas techniki negatywowej, po nawietleniu musisz
rysunek jedynie utrwali. Zabieg ten przeprowadzasz przez przemywanie wod papieru, a
jego istota polega na wypukaniu i usuniciu z papieru nierozoonych, inaczej
niezredukowanych soli elaza (III).
I tak w rezultacie to zostao utworzone przez bkit Turnbulla, powstay w wyniku reakcji
elazicyjanku potasu z powstaymi przez nawietlanie cytrynianu elazowoamonowego
kationami Fe2+. Natomiast w miejscach zasonitych przez czarn kresk rysunku,
cytrynian elazowoamonowy nie uleg redukcji. Tym samym, zawarte w nienawietlonym
cytrynianie kationy Fe3+ nie day z elazicyjankiem potasu barwnego zwizku. Wanie te
resztki nienawietlonego cytrynianu musisz usun w trakcie przemywania papieru wod.
Prawidowo nawietlona i utrwalona kopia powinna zawiera wyrane biae, czyste linie na
niebieskim tle.
Moe si jednak zdarzy, e z tego czy innego powodu (oczywicie z powodw
obiektywnych, a nie z Twego niedbalstwa), cay rysunek albo jego cz jest nieco...
nieudana. Oto, linie rysunku, zamiast by biae, s blade, niebieskawe, i co tu duo
ukrywa niewiele rni si od ta. W takim przypadku moesz jeszcze podj prby
naprawienia za. Sporzd kpiel o takim skadzie:
kwas szczawiowy 3 g
aun chromowy 3 g
H2O dest. 100 cm3
Do roztworu tego zanurz na 12 minuty utrwalon ju poprzednio odbitk, a po tym
opucz j. ponownie w wodzie. Pod wpywem dziaania takiego roztworu to stanie si
ciemniejsze, a przez to biae linie rysunku bd bardziej widoczne.
Tonowanie barwienie ta
Intensywno niebieskiego ta odbitki moesz zwikszy kpic j ju po utrwaleniu w 1%
wodnym roztworze kwasu solnego. Poza t, istnieje jeszcze par innych metod tonowania,
czyli barwienia ta na rozmaite na przykad ciemniejsze kolory.
Tonowanie na fioletowo
Sporzd 1% wodny roztwr siarczanu miedzi (II) CuSO4. Do roztworu siarczanu
miedziowego dodaj maymi porcjami roztwr wglanu amonu i cao dokadnie
wymieszaj. W pierwszej chwili zacznie si strca zielonkawoniebieski osad, ktry jednak
w miar dodawania wglanu amonu ulegnie rozpuszczeniu. Do tak sporzdzonego
roztworu tonujcego zanurz kopi. Natychmiast to z niebieskiego stanie si
ciemnofioletowe. Zabarwienie to powstaje w wyniku reakcji bkitu Turnbulla ze zwizkami
miedziowymi. Po tonowaniu kopi musisz dokadnie wypuka wod.
Tonowanie na brzowo
Sporzd dwa roztwory:
a) 10% wodny roztwr taniny,
b) 2% wodny roztwr wodorotlenku sodu.
Utrwalon ju kopi kp przez 5 minut w roztworze a. a potem przez 30 sekund w
roztworze o, na koniec pucz w wodzie. To kopii przybiera barw brzow.
Tonowanie na czarno
Tym razem musisz sporzdzi a 3 roztwory:

a) 5% wodny roztwr wodorotlenku sodu

b) 4% wodny roztwr taniny lub kwasu galusowego
c) 0,5% wodny roztwr kwasu solnego.
Utrwalon ju kopi zanurz na 2 minuty do roztworu a. Niebieskie to przybierze barw
brunatn. Nastpnie kopi opucz wod i umie na 1 minut w roztworze b. Teraz
brunatne to staje si intensywnie czarne. Po opukaniu wod, kopi przenie na 1 minut
do roztworu c, po czym opucz j w wodzie.
Na zakoczenie jeszcze par sw o trwaoci kopii cyjanotypowych. Najmniej trwae, bo
blaknce ju po paru miesicach na wietle, s kopie niebieskie i to zarwno negatywowe,
jak i pozytywowe. Za to odbitki tonowane, zwaszcza brzowe i czarne, wykazuj bardzo
dobr wiatooodporno i s praktycznie cakowicie trwae.

OBRAZY NA TKANINACH
Nadszed ju czas praktycznego wykorzystania Twoich wiadomoci o wiatoczuych
zwizkach elaza, jak te i zdania egzaminu z biegoci eksperymentatorskiej, bo
zgodnie z tytuem przystpimy teraz do wykonania pierwszych obrazw na materiaach
nietypowych. Bd to tkaniny, a posugiwa si bdziemy oczywicie metod
fotochemiczn.
Rne wiadomoci wstpne
Podobnie jak w przypadku aluminium, tak te i teraz, uyem zwrotu obraz", a nie
fotografia".
powiedzmy sobie jeszcze raz otwarcie i po msku ^to. co zaraz wytworzysz na dowolnej
tkaninie, bdzie bezsprzecznie rysunkiem bd obrazem. Jednak nazwanie tego fotografi
byoby troch ryzykowne. Trudno tu przecie mwi o jakich wikszych walorach
artystycznych, skoro nie dysponujesz ptonami. Dlatego lepiej bdzie nie naduywa
sowa fotografia", pod ktr kady prawie rozumie co wicej ni kreskowe reprodukcje
np. geometrycznego wzoru czy jakiego rysunku. Jako chemicy pozostamy raczej przy
skromnej nazwie obraz czy rysunek na tkaninie, uzyskany metod fotochemiczn. Wanie
ta droga, czyli sposb tworzenia si obrazu, jest dla nas najistotniejsza, nie zamierzamy
natomiast czyni konkurencji prawdziwym fotografikom. Przejdmy juz wic do konkretw.
Rodzaj tkaniny. Teoretycznie biorc, obrazy wykonywa moesz na kadej tkaninie. W
praktyce najatwiej i najprociej pracuje si na tkaninach gadkich bawenianych,
lnianych, jedwabnych. Nie musz to by wcale tkaniny biae, mog by ju barwione.
Obowizuje oczywicie zasada, i barwa rysunku musi by ciemniejsza od barwy ta
tkaniny.
Obrazy rysunki. Do utrwalania na tkaninach nadaj si przede wszystkim rysunki
kontrastowe. Praktycznie biorc, moe to by dobry kontrastowy negatyw albo diapozytyw.
Poniewa kopiowanie na tkaninach odbywa si z zasady stykowo, maego formatu
negatywy lub pozytywy wykona moesz metod fotograficzn, natomiast wiksze trzeba
niestety wykona samemu tuszem na kalce.
Jeeli wic na chusteczce bd podobnej wielkoci kawaku tkaniny chcesz wykona profil
czyjej twarzy wwczas posugujesz si fotograficznym negatywem czy diapozytywem
formatu 6*9. Skoro jednak pragniesz makatk, firank czy narzut ozdobi rysunkiem
laguny z palmami i krokodylem, czy jedenastk naszych pikarzy wtedy odpowiedniej
wielkoci rysunek musisz wykona tuszem lub czarnym flamastrem na kalce krelarskiej,
albo uzyska go metod fotograficzn.
Podam Ci teraz kilka przepisw na wykonywanie rysunkw na tkaninach. Przepisy zostay
uszeregowane wedug stopnia trudnoci ich realizacji, ale i zarazem wiernoci
otrzymywanych reprodukcji. Moesz wic sobie dobra przepis do Twoich potrzeb,

zainteresowa i moliwoci.
Metoda cyjanotypowa A
jest to metoda najprostsza. Warstewka elazowa odznacza si nisk wiatoczuoci.
Powstajcy obraz zabarwiony jest na niebiesko. Przy odrobinie zachodu barw t mona
jednak zamieni na czarn, fioletow lub brzow. Przystpujc do pracy metod
cyjanotypowa A sporzdzasz osobno dwa roztwory:
Roztwr 1
W 150 cm3 wody moczysz i rozpuszczasz 1 g elatyny, po czym mieszasz go z 150 cm3
wody, w ktrej rozpuszczone zostao 0,7 g dwuchromianu potasu K2Cr2O7. W tak
powstaym roztworze moczysz przez 5 minut tkanin, a jeeli jest dua, to powlekasz j
roztworem napit poziomo za pomoc szerokiego pdzla. Suszenie tkaniny musi si
odbywa w ciemnoci albo przy czerwonym wietle lub na pycie szklanej.
[BRAK STRON W SKANIE KTO ODPOWIE ZA TO GOW]
Tonowanie
Powiedzmy sobie szczerze, e niebieska barwa obrazu nie kademu odpowiada. Dlatego
warto pozna metody tonowania, czyli podbarwiania ta na rne kolory.
Barwa czarna
Tkanin z wytworzonym ju na niej obrazem powlekasz za pomoc szerokiego pdzla
wodnym 3% roztworem wodorotlenku sodu NaOH, lub 5% wglanu sodu Na2CO3. Pod
wpywem dziaania tych odczynnikw niebieskie to rysunku staje si tobrunatne. Skoro
uzyskasz ju t barw, tkanin puczesz w wodzie, po czym powlekasz j roztworem
zawierajcym w 150 cm3 wody 4 g pirogalolu, lub kwasu galusowego lub zwykej taniny.
Kady z wymienionych zwizkw reagujc ze zwizkami elazowymi daje
nierozpuszczalne w wodzie pigmenty odznaczajce si gbok czarn barw. Jeszcze
tylko wypukanie tkaniny w wodzie i ju nasz obraz jest gotowy.
Barwa fioletowa
jeeli odpowiada Ci ta wanie barwa, to niebieski obraz na tkaninie zwil zalkalizowanym
roztworem siarczanu miedzi (II).
by roztwr taki otrzyma, w 100 cm3 rozpu 2 g siarczanu miedzi (II) CuSO4 * 5H2O.
Nastpnie dodawaj maymi porcjami, stale mieszajc, 35% wodny roztwr wglanu
amonu (NH4)2CO3 tak dugo, a rozpuci tworzcy si pocztkowo osad. Pod wpywem
pierwszych kropli wglanu amonu strca si osad zasadowego wglanu miedzi (II)
Cu(OH)2 * CuCO3 Osad ten w nadmiarze wglanu amonu ulega rozpuszczaniu. Pod
wpywem tak otrzymanego roztworu niebieski obraz na tkaninie staje si ciemnofioletowy.
Nie zapomnij oczywicie o dokadnym spukaniu tkaniny wod.
Barwa brzowa
Aby obrazowi nada barw brzow, tkanin kpiesz przez 5 minut w wodnym 10%
roztworze taniny. Nastpnie bez pukania tkanin przenosisz do wodnego 2% roztworu
wodorotlenku sodu NaOH. Dopiero w tym roztworze niebieski obraz staje si brzowy.
Gdy uzyskasz ju t barw, tkanin trzeba dokadnie wypuka w ciepej wodzie.
Wywoywanie obrazu, tak jak i w metodzie poprzedniej, odbywa si poprzez kpiel i
pukanie w czystej wodzie.
Par sw o samym mechanizmie reakcji

Na zakoczenie warto jeszcze przypomnie, i w obu wspomnianych metodach

cyjanotypii, oczywicie cyjanotypii negatywowej, rnicych si tylko nieznacznie
fotoczuoci preparatw, waciwy obraz powstawa w wyniku reakcji soli elaza (III) Fe3+
ze wiatem. Mianowicie pod wpywem promieni wietlnych otrzymywae jasny rysunek
na ciemnym tle. Byy to linie biae na tle niebieskim bd sepiowym. Liniom biaym na
odbitce odpowiaday czarne miejsca rysunku. Wanie w tych miejscach chronionych
przed wiatem ciemnym kolo-rem diapozytywu, nie nastpowa rozkad zwizkw elaza
(III). W rezultacie to zostao utworzone przez bkit Turnbulla, powstay w wyniku reakcji
elazicyjanku potasu z powstaymi przez nawietlanie cytrynianu elazowoamonowego
kationami Fe2+. Natomiast w miejscach zasonitych przez czarn kresk rysunku,
cytrynian elazowoamonowy nie uleg redukcji. Tym samym zawarte w nienawietlonym
cytrynianie kationy Fe3+ nie day z elazicyjankiem potasu barwnego zwizku. Wanie te
resztki nienawietlonego cytrynianu musiae usun w trakcie wywoywania, przez
przemywanie tkaniny wod. Przypomnienie istoty procesw cyjanotypii negatywowej byo
tu konieczne, bo zaraz poznasz inn. doskonalsz technik wytwarzania obrazw na
tkaninie, w ktrej, w tej nowej metodzie cyjanotypii. mechanizm reakcji bdzie juz znacznie
bardziej skomplikowany.
Kalitypia. czyli wsppraca elaza ze srebrem
Metoda, ktr chc Ci teraz przedstawi, a za pomoc ktrej mona uzyskiwa wysokiej
ju jakoci obrazy na tkaninach, zwana kalitypia, wykorzystuje wiatoczuoci soli
elazowych, a porednio i soli srebra. Bdziesz tu mia do czynienia niejako z symbioz, a
nastpnie katalitycznym dziaaniem jednych zwizkw na drugie.
W kalitypii ostateczny obraz utworzony jest z koloidalnego srebra metalicznego. Powstaje
ono w wyniku redukcji soli srebra, ktry to proces inicjowany i katalizowany jest przez sole
elaza (II), tworzce si z soli elaza (III).
W metodzie ktr teraz poznajesz, powstajcy obraz barwy brunatnej utworzony bdzie z
czstek srebra koloidalnego.
W porwnaniu z obiema znanymi Ci metodami cyjanotypii A i B, obecna odznacza si
znacznie wysz wiatoczuoci, dziki czemu nawietlanie trwa krtko i moe by
prowadzone wiatem sztucznym. Tym samym moesz juz zastosowa rzutnik, co
ogromnie upraszcza i uatwia prac. Uczulenie tkaniny. W celu nadania tkaninie
wiatoczuoci sporzdzisz oddzielnie 2 roztwory:
1) w 100 cm3 wody moczysz az do cakowitego rozpuszczenia 1,5 g elatyny. Nastpnie
odwaasz i wsypujesz 10 g kwasu cytrynowego i 25 g cytrynianu elazowoamonowego.
Cao dokadnie mieszasz.
2) W 100 cm3 koniecznie destylowanej wody rozpuszczasz 10 g azotanu srebra AgNO3.
Tu uwaga, mj drogi Oba roztwory 1 i 2 s nietrwae, nie moesz wic sporzdza ich
na zapas.
Bezporednio przed przystpieniem do pracy, wieo sporzdzone roztwory 1 i 2
mieszasz w stosunku objtociowym 1:1, wstrzsasz i od razu przystpujesz do kpania
tkaniny. W przypadku duych formatw, mieszanin nakadaj na tkanin szerokim
pdzlem. Osobicie radz Ci oprcz tkaniny zasadniczej, preparatem wiatoczuym
nasyci par skrawkw tkaniny. Posu Ci one do eksperymentalnego ustalenia
optymalnego czasu nawietlania.
Kopiowanie. Po dokadnym wysuszeniu tkaniny w ciemnoci lub przy wietle czerwonym,
moesz ju przystpi do kopiowania diapozytywu.
Jak ju wspomniaem, preparat elazowosrebrowy odznacza si nieco wiksz
wiatoczuoci, moesz wic oprcz zwykego kopiowania stykowego zastosowa
rzutnik. Nie zapomnij jednak, i nie jest to fabryczny papier bromowy i dlatego nawietlanie

poprzez rzutnik trwa musi dugo, powiedzmy 10-15 minut Zreszt odpowiedni czas
nawietlania dla danego konkretnego diapozytywu musisz ustali eksperymentalnie. W
tym celu posu Ci wanie owe skrawki tkaniny. Zasada jest taka, e nawietlanie musi
wywoa wystpienie szczegw rysunku. Uprzedzam jednak, i w trakcie dalszej obrbki
obraz bdzie si stopniowo wzmacnia. Std wniosek, i obraz powinien by raczej lekko
niedowietlony ni przewietlony.
Wywoywanie i utrwalanie.
Wywoywanie obrazy prowadzisz w czystej wodzie. A wic nawietlon tkanin, moliwie
rozoon, umieszczasz w duym naczyniu z wod. Wywoywanie trwa okoo 10 minut,
przy czym woda musi by co najmniej 2 razy zmieniana. W czasie wywoywania zachodz
dwa podstawowe procesy pierwszy to wypukiwanie nierozoonych przez wiato
zwizkw elaza trjwartociowego; drugi w miejscach nawietlonych, gdzie pod
wpywem wiata zasza reakcja fotoredukcji przez jony cytrynianowe, utworzone kationy
elaza dwuwartociowego redukuj sole srebra do srebra metalicznego. Wanie to srebro
metaliczne w postaci czstek koloidalnych tworzy obraz na tkaninie.
Po wywoaniu obraz musisz koniecznie utrwali. Chodzi mianowicie o usunicie z miejsc
nienawietlonych resztek soli srebra, ktre ulegajc rozkadowi, w miar upywu czasu
zepsuyby obraz.
Utrwalanie prowadzisz w obojtnym roztworze tiosiarczanu sodu Na2S2O3. W 500 cm3
wody rozpu 25 g tiosiarczanu sodu. Utrwalanie trwa 10 minut, po czym tkanin musisz
bardzo dokadnie wypuka w wodzie. Jeli przy zastosowanym czasie nawietlania obraz
na tkaninie okae si zbyt ciemny, to moesz go nieco rozjani, kpic w 30% wodnym
roztworze tiosiarczanu sodu Na2S2O3.
Kalitypia w penej krasie
Tak nazwaem roboczo technik, ktra umoliwia ju pene i wierne oddanie nie tylko
kresek, ale i ptonw na tkaninie. Mao tego, tak otrzymany obraz jest bardzo trway, to
jest tkanina nim ozdobiona znosi doskonale pranie, nie blaknie na socu, a obraz moe
by uzyskiwany niemal w dowolnym kolorze. No, ale jak wiesz, na wiecie niczego nie ma
za darmo. Tak wielkie zalety i wierno obrazu musz by okupione dosy dugim
procesem fotochemicznym i farbiarskim. Tak, tak. To nie adna omyka. Ostatni faz
uzyskiwania obrazu na tkaninie bdzie jej zwyke farbowanie. No, ale nie uprzedzajmy
faktw. Mechanizm powstawania obrazu w metodzie kalitypowej rozszerzonej jest
nastpujcy. Pod wpywem energii wietlnej zwizki elaza (III) ulegaj redukcji do elaza
(II). Dalej jony Fe2+ powoduj znan Ci ju redukcj soli srebra do srebra metalicznego.
Nastpnie dziaaniem elazicyjanku oowiu (II) metaliczne srebro przeprowadzane jest w
elazocyjanek srebra, a pod wpywem chlorku miedzi (II) powstaje elazocyjanek miedzi
(II). Wreszcie zwizek ten pod dziaaniem siarczynu sodu przechodzi w elazocyjanek
miedzi (I).
elazocyjanek miedzi (I) stanowi lep", do ktrego przylegaj i z ktrym wi si w
sposb trway czstki odpowiedniego barwnika. W ostatecznym wic rezultacie obraz na
tkaninie utworzony jest z czstek barwnika zwizanego trwale z wknem poprzez
elazocyjanek miedzi (I). Poniewa boj si troch, eby nie pogubi si w tym
skomplikowanym mechanizmie, przygotowaem dla Ciebie poniej schemat przemian
zachodzcych w procesie kalitypii.
No, a teraz ju czas zabra si do roboty.
Podaj najpierw opis kolejnych czynnoci:
1. Uczulanie. Do uczulenia tkaniny na wiato sporzd nastpujcy roztwr:

cytrynian elazowoamonowy (zielony) - 100 g

kwas cytrynowy lub winowy - 100 g

azotan srebra - 50 g
woda destylowana - do 1000 cm3

Kady z podanych skadnikw rozpu oddzielnie w destylowanej wodzie, roztwory

zmieszaj i dopenij do 1000 cm3. Tak sporzdzona kpiel musi si odsta co najmniej
przez 6 godzin Samo uczulanie tkaniny prowadzisz przez jej 5 minutowe kpanie przy
wietle czerwonym. Oczywicie suszy trzeba w ciemnoci lub przy wietle czerwonym.
2. Nawietlanie wiatem sonecznym lub siln arwk. Czas nawietlania dobiera si
eksperymentalnie.
3. Wywoywanie 35-minutowa kpiel w biecej wodzie.
4. Kpiel chlorkowa 5-minutowa kpiel tkaniny w 10% wodnym roztworze NaCl lub 2%
roztworze HCl.
5. Pukanie 23-minutowe pukanie w biecej wodzie.
6. Dziaanie elazicyjankiem 5-minutowa kpiel w 3% wodnym roztworze elazicyjanku
oowiu (II)
7. Pukanie jak p. 5.
8. Dziaanie CuCl2 5-minutowa kpiel w 6% wodnym roztworze chlorku miedzi (II)
CuCl2.
9. Pukanie jak p. 5.
10. Utrwalanie 10 minutowa kpiel w 10% wodnym roztworze tiosiarczanu sodu
Na2S2O3.
11. Pukanie jak p. 5.
12. Redukcja jonw miedzi (II) do miedzi (I) tkanin kpiesz w roztworze o skadzie:
siarczyn sodu Na2S03 - 30 g
wglan sodu Na2C03 - 5 g
hydrochinon - 0,1 g (34 krysztaki)
woda - do 100 cm3
Kpiel trwa tak dugo, a obraz ulegnie niemal cakowitemu odbarwieniu.
13. Pukanie jak p. 5
14. Barwienie. Jest to juz operacja finalna, stosunkowo prosta ale te i decydujca o
wszystkim.
Na wknach tkaniny masz w tej chwili niewidoczny goym okiem obraz utworzony przez
czstki elazicyjanku miedzi (I). Czstki tego zwizku, zwizane doskonale z powierzchni
wkien, stanowi tzw. zapraw, a wic czynnik wicy czstki barwnika. Z chwil
zanurzenia tkaniny do roztworu odpowiedniego barwnika zaprawowego jego czstki
osiadaj i wi si jedynie z czstkami zaprawy. Natomiast nie wi si z czystymi
wknami. Do barwienia czyli tworzenia obrazu stosuje si 0,5% wodne roztwory
barwnikw, ktre wymieniam w tabelce.
Na kady dm3 kpieli barwicej dodajesz 23 cm3 10% kwasu octowego. Temperatura
kpieli wynosi 7080oC, a czas barwienia 1015 minut.
Wikszo z wymienionych barwnikw to indykatory (wskaniki) i naby je mona w
sklepach z odczynnikami chemicznymi.
Nazwa barwnika

Uzyskiwany kolor

Chryzoidyna

brzowy

Ziele metylowa

tobrzowy

Fuksyna

czerwony

Fiolet metylowy

fioletowy

Eozyna

czerwony

Erytrozyna

czerwony

Bkit metylenowy niebieski

Ziele metylenowa niebieskozielony
cie
akrydynowa

pomaraczowy

15. Pukanie Po skoczonym barwieniu tkanin puczesz w wodzie, nastpnie w

gorcym 5% wodnym roztworze myda i jeszcze raz na koniec w wodzie biecej.
Suszenie rozumie si samo przez si.
Swoj drog bardzo jestem ciekaw, do ktrej z kolejno opisanych metod doszede. A
moe w pocie czoa dobijasz juz do mety, pokonujc po drodze wszystkie przeszkody jakie
przed Tob postawia kalitypia? Wierz mi, ogldaem t metod wykonywane rysunki i
obrazy na tkaninach. Byy naprawd adne, estetyczne.
Pytasz, kto je wykonywa?
Twoi starsi koledzy nadesali na konkurs zorganizowany przez redakcj Modego
Technika dziesitki takich prac. Myl, e twoje nie bd gorsze.

KOLOIDY TRAC ROZPUSZCZALNO

W tej czci ksiki zajmiemy si wiatoczuymi zwizkami chromu. O ile fotochemiczne
reakcje elaza, a wic procesy cyjanotypii i kalitypii, po wynalezieniu kserografii nie
odgrywaj juz dzi powaniejszej roli w technice reprodukcyjnej, o tyle wiatoczue
zwizki chromu zajmuj nadal trwa pozycj w wielu dziedzinach techniki. Dla przykadu
wanie zwizki chromu s podstawowym skadnikiem wszelkich emulsji wiatoczuych
stosowanych np. przy druku offsetowym gazet, w poligrafii do sporzdzania klisz, dalej
su do wykonywania rysunkw na metalach, drewnie, szkle, porcelanie.

SOLE CHROMU A KOLOIDY ORGANICZNE

Pierwsze dowiadczenia
Juz zaraz, za chwil, poznasz skutki, jakie wywouje
wiato padajce na emulsj stanowic mieszanin
koloidw organicznych i zwizkw chromu. A wic do
dziea. Na pocztek naszym koloidem bdzie
albumina, gwny skadnik biaka jaja kurzego. Z
jednego biaka jaja kurzego ubij pian, prze j do
szklanki i odstaw w chodne miejsce na 4-5 godzin. W
tym miejscu przypomn Ci, ze rczne ubijanie piany
jest czynnoci pracochonn i mocno ju
starowieck.
Na
szczcie
moemy
j
zmechanizowa, biorc do pomocy znajdujcy niemal
w kadym domu robot kuchenny bd tez mikser.
Poniewa krzywisz si z niesmakiem na sowo
,,kuchenny", chc tu podkreli, e wprawne

posugiwanie si zmechanizowanym sprztem kuchennym nie tylko nie obnia, ale nawet
podnosi autorytet chemika. Z jednej strony s to przecie urzdzenia techniczne, z drugiej
za wielu i wybitnych i przecitnych chemikw znao sie i zna doskonale na kuchni i potrafi
wietnie gotowa.
A teraz, gdy piana stoi ju spokojnie w chodnym miejscu, w 20 cm 3 wody rozpu 1 g
dwuchromianu amonu (NH4)2Cr2O7. Po paru godzinach piana, klapnie", a na dnie szklanki
zbierze si prawie bezbarwny pyn. Stanowi go potrzebny nam wanie wodny roztwr
biaka albuminy. Roztwr albuminy rozciecz 1:1 wod destylowan, we 10 cm3 tak
przygotowanego roztworu, zmieszaj go z 10 cm3 roztworu dwuchromianu amonu
(NH4)2Cr2O7, po czym cao zabarw na niebiesko np. atramentem czy alkoholowym
roztworem tuszu z dugopisu.
Kartk grubego papieru lub cienkiego kartonu umie w kuwecie fotograficznej i oblej
sporzdzon mieszanin. Suszenie musisz ju wykona w ciemnoci.
Na such kartk papieru lub kartonik, ktrego powierzchnia pod wpywem emulsji staa si
niebieskawa, po np. yletk lub dowolny rysunek wykonany czarnym tuszem na kalce.
Cao przycinij kawakiem czystej pyty szklanej i wystaw na 30-40 minut na dziaanie
wiata sonecznego. Nastpnie kartk umie w kuwecie napenionej czyst wod i po 5
8 minutach jej dziaania nawietlon poprzednio powierzchni pocieraj, ale bardzo
delikatnie, mikkim mokrym tamponem waty. I oto nastpuje punkt kulminacyjny. Pod
wpywem dziaania wody i pocierania tamponem, na niebieskawej czystej dotychczas
powierzchni kartki pojawia si biay obraz yletki, albo kopiowanego rysunku.
Pierwsze dowiadczenie z solami chromu, nie ukrywam ze atwe, wyszo Ci znakomicie.
Inna rzecz, ze na dobr spraw, to nie bardzo rozumiesz, o co w nim chodzio. Przypomn
Ci wic, e sporzdzona emulsja miaa barw niebiesk, wywoywanie byo dziecinnie
atwe, polegao na moczeniu kartki w wodzie, a nastpnie na pocieraniu jej powierzchni
tamponem z waty. I wanie wtedy, podczas wywoywania na niebieskawym tle ukaza si
biay obraz. atwo si domyle, ze obraz tworzya odsonita biaa powierzchnia kartki
papieru.
Dlaczego jednak kartka w tym miejscu si odsonia? Pod wpywem dziaania wiata
zapocztkowana zostaje reakcja fotochemiczna. Sole chromu zaczynaj reagowa z
organicznym koloidem. Wynikiem takiego dziaania, zwanego dziaaniem garbujcym, w
koloidzie organicznym a wic np. elatynie, albuminie, kleju zwierzcym, s zachodzce
nieodwracalne juz przemiany fizykochemiczne. Jedn z takich przemian (a jest ich, jak
niedugo si przekonasz wiele) jest utrata przez koloid rozpuszczalnoci.
Teraz wic wszystko staje si jasne. Miejsca Twojej emulsji poddane dziaaniu wiata
zatraciy rozpuszczalno w wodzie, a miejsca chronione, konkretnie pokryte yletk albo
czarnym tuszem rysunku, zachoway rozpuszczalno w wodzie. Nic wic dziwnego, e w
trakcie wywoywania po prostu zmye zabarwion na niebiesko emulsj z miejsc
nienawietlonych.
Koloidy i ich garbowanie
A teraz proponuj Ci praktyczne zapoznanie si z metodami i skutkami garbowania
koloidw organicznych. Twoim krlikiem dowiadczalnym moe by zwyky papier
fotograficzny. Jak wiesz, zawiera on wiatoczu warstewk, w skad ktrej wchodzi koloid
organiczny elatyna. Do temperatury 20 jest ona w wodzie nierozpuszczalna, mona
wic swobodnie papiery takie obrabia w wodnych roztworach.
Zagrzej w zlewce wod do temperatury 3035 C i umie w niej may skrawek papieru
fotograficznego. Juz po paru minutach z atwoci zauwaysz tworzenie si duych
pcherzy albo wrcz spywanie emulsji z podoa. W dwu oddzielnych naczyniach
sporzd roztwory o skadzie:
a) 100 cm3 wody + 5 g aunu chromu KCr(SO4)2 * 12H2O lub siarczanu chromu (III)
Cr2(SO4)3

b) 100cm3 wody+3cm3 30% formaldehydu czyli formaliny (sprzedawana jest w drogeriach i

sklepach chemicznych)
Do kadego z tych roztworw zanurz na 15 minut po jednym pasku papieru
fotograficznego. Po wyjciu paski te dokadnie opucz pod biec wod, po czym, tak jak
i poprzednio, umie w zlewce z wod ogrzan nawet do 40oC. Tym razem paski mog
godzinami przebywa w ciepej wodzie i nie zaobserwujesz objaww rozpuszczania si i
spywania emulsji. Jednym sowem kpiel w zwizkach chromu, czy tez w roztworach
formaliny, uodpornia elatyn na dziaanie ciepej wody. Okrelamy to jako jej
zgarbowanie. Ze zjawiska tego korzysta si szeroko w technice fotograficznej, gdy
zachodzi konieczno obrabiania materiaw fotograficznych (niezalenie czy
negatywowych, czy pozytywowych) w wodnych roztworach o temperaturze
przekraczajcej 20oC, co ma miejsce np. w tropiku.
W jaki sposb garbuj zwizki chromu?
W przypadku garbowania elatyny na papierach fotograficznych uywalimy roztworw
aunu chromowego lub siarczanu chromowego.
Przypatrz si uwanie wzorom tych zwizkw:

aun chromowy - KCr(SO4)2 * 12H2O

siarczan chromu - (III) Cr2(SO4)3

Jakie widzisz podobiestwo midzy tymi zwizkami? W obu przypadkach mamy do

czynienia ze zwizkami zawierajcymi kationy chromu trjdodatniego (inaczej
trjwartociowego) Cr3+ stwierdzasz. I mwisz dalej:
_- W takim razie w sprzecznoci z tym faktem stoi uycie przez nas w poprzednim
dowiadczeniu do sporzdzania wiatoczuej emulsji biakowej dwuchromianu amonu
(NH4)2Cr2O7. Przecie od razu wida, e w soli tej mamy do czynienia z chromem
szeciododatnim, a nie trjdodatnim. Czy wic i zwizki zawierajce chrom szeciododatni
te odznaczaj si waciwociami garbujcymi?
Bardzo atwo moesz si przekona, e tak nie jest. Ot, po prostu wystarczy pasek
papieru fotograficzngo wykpa w roztworze dwuchromianu amonu, a nastpnie umieci
go w ciepej wodzie. Bardzo szybko emulsja zacznie spywa, czyli garbowanie elatyny
nie miao tam miejsca.
A moe kombinujesz dalej przyczyna tej dziwnej sprzecznoci tkwi w rnych
typach koloidw? Przecie kationami Cr3+ dziaalimy na elatyn, za chromem
szeciododatnim na biako albumin?
Nie. Garbujce dziaanie kationw Cr3+ jest niemal takie samo w stosunku do wielu
rnych koloidw, takich jak elatyna, kleje zwierzce i rybie, albumina, kazeina, a nawet
polialkohol winylowy. Natomiast chrom szeciowartociowy w stosunku do tych koloidw
waciwoci garbujcych nie wykazuje.
Sedno zagadki tkwi w wiatoczuych waciwociach mieszaniny koloidw i zwizkw
zawierajcych chrom szeciowartociowy. Do zwizkw czuych na dziaanie wiata
widzialnego nale przede wszystkim dwuchromiany, a wic:

dwuchromian amonu - (NH4)2Cr2O7

dwuchromian potasu - K2Cr2O7
dwuchromian sodu Na2Cr2O7

Sole te, gdy znajduj si w roztworach, koloidw organicznych nie garbuj. Natomiast te
same sole w stanie suchym zmieszane z koloidami (o czym musisz koniecznie pamita),
pod wpywem wiata ulegaj rozkadowi. Z dwuchromianw powstaj sole chromu (III)
zawierajce kationy Cr3+ i one to wanie, dziaaj silnie garbujco na koloidy organiczne.

O tym, e pod wpywem wiata w mieszaninie z koloidami zachodzi rozkad

dwuchromianw,
a
zarazem
redukcja
chromu
szeciowartociowego
do
trjwartociowego,
moesz
si
atwo
przekona.
Na
podstawie
reakcji
charakterystycznych moesz wykry pojawienie si kationw Cr3+. Reakcje takie zostay
szczegowo opisane w ksieczce Pierwiastki w moim laboratorium. Co waniejsze,
stopie zgarbowania koloidu jest proporcjonalny do czasu nawietlania, czyli wanie
dziki tej zalenoci moesz uzyskiwa tzw. ptony.
Garbujce dziaanie jonw Cr3+ na koloidy organiczne polega moe na:

zmniejszeniu, bd wrcz zaniku ich rozpuszczalnoci;

zmianie zdolnoci przyjmowania farb;
zmianie nasikliwoci.

W przypadku pierwszym miejsca nawietlone trac rozpuszczalno, a tym samym

podczas wywoywania woda wymywa koloidy z miejsc niezgarbowanych czyli
nienawietlonych. Utrata rozpuszczalnoci przez koloidy organiczne, czyli krtko mwic
garbowanie, polega na tym, e zwizki zawierajce kationy Cr3+ wnikaj pomidzy
czsteczki koloidu i cz je w ogromne zespoy. Tak powstajcy zesp koloidu jest juz w
wodzie nierozpuszczalny.
W przypadku drugim tuste farby zostaj zatrzymywane jedynie przez miejsca, w ktrych
koloid uleg zgarbowaniu, przy czym stopie zgarbowania (a wic i nawietlenia) jest
proporcjonalny do iloci farby zatrzymanej. I wreszcie przemiana trzecia, to zmiana
nasikliwoci koloidu organicznego, a tym samym i zmiana jego zdolnoci zatrzymywania
ziarenek suchej farby. Ziarenka suchej, sproszkowanej farby zatrzymywane s tym silniej,
im mniej zosta zgarbowany dany koloid organiczny. Inaczej mwic, miejsca silnie
nawietlone, a wic tez i silnie zgarbowane, trac nasikliwo, przez co w ogle nie
mog zatrzymywa na swej powierzchni ziarenek farby.
W przyszoci postaramy si dowiadczalnie pozna kady z tych przypadkw i
praktycznie wykorzysta jego waciwoci.
Skad wiatoczuych emulsji chromianowych
Interesujce nas wiatoczue emulsje zawiera musz dwa podstawowe skadniki
odpowiedni koloid organiczny i wiatoczuy zwizek chromu. Poza tym wprowadzane s
rne substancje pomocnicze.
Spord licznej grupy koloidw w praktyce stosuje si trzy rodzaje:
1) naturalne koloidy organiczne;
2) koloidy ywiczne;
3) syntetyczne koloidy organiczne.
Z naturalnych koloidw organicznych uywamy biako jaj kurzych, biako w proszku (czyst
albumin), elatyn, klej kostny, klej skrny, klej rybi i kazein. Z koloidw ywicznych
stosuje si zmydlony szelak. Natomiast z syntetycznych koloidw organicznych uywa si
przewanie poli(alkohol winylowy).
Z kolei zwizkiem wiatoczuym bywa ktry z dwuchromianw, a wic dwuchromian
amonu, sodu lub potasu. W praktyce stosujemy przewanie dwuchromian amonu
(NH4)2Cr2O7, poniewa garbuje on najsilniej, najbardziej twardo i atwo rozkada si pod
wpywem dziaania wiata. Dwuchromian amonu atwiej rozpuszcza si w wodzie, np. w
100 cm3 wody o temp. 30 C rozpuszcza si tylko 15 g dwuchromianu potasu, a
dwuchromianu amonu 32 g. Ponadto ogromn zalet dwuchromianu amonu jest to, e
nawet przy duym steniu nie krystalizuje on w emulsji. A musisz wiedzie, e
krystalizacja zwizkw chromu w emulsji (co dzieje si czsto w przypadku dwuchromianu

potasu) psuje je od razu. Roztwory dwuchromianw maj w koloidalnych roztworach ma

zdolno dyfuzji, czyli mieszaj si powoli. Dlatego to, po sporzdzeniu emulsji
chromianowej, musisz postawi j w spokoju na kilka godzin, aby w wyniku dyfuzji
nastpio cakowite wymieszanie si jej skadnikw. Okres taki nazywamy dojrzewaniem
emulsji. wiatoczuo emulsji chromianowych jest 400000 razy mniejsza od
wiatoczuoci zwykych bon lub klisz fotograficznych srebrowych. W zwizku z tym, do
ich nawietlania naley stosowa odpowiednio silniejsze
rda wiata oraz duszy czas kopiowania. Przy sabym owietleniu garbowanie koloidu
organicznego w ogle nie zachodzi. Po przekroczeniu charakterystycznego dla danej
emulsji progu intensywnoci nawietlania rozpoczyna si od razu garbowanie, rosnce w
miar przeduania czasu nawietlania. Emulsje z naturalnych koloidw organicznych, np.
z albuminy, kleju zwierzcego, rybiego, kazeiny, wymagaj zawartoci 1530%
dwuchromianu w stosunku do ciaru suchego koloidu. Przy elatynie stosunek ten
wynosi ok. 5%, przy polialkoholu winylowym) nawet 36%.
W tym miejscu dodam jeszcze, ze nie znamy adnego rodka, ktry by uczula warstwy
koloidalne na zielone i czerwone promieniowanie. Tyle teorii o emulsjach chromianowych.
Praktyk zajmiemy si w nastpnych rozdziaach.

FOTOGRAFICZNA PIECZTKA
Tak z pewnym uproszczeniem mona nazwa prost i jednoczenie ciekaw technik
fotochemiczn, w ktrej odbitki uzyskujemy podobnie jak rysunki czy napisy przez
odciskanie pieczci. Podstaw tego rodzaju procesu, zwanego metod przesikow, jest
wanie wykorzystywanie wiatoczuych waciwoci zwizkw chromu. Oto nasycona
zwizkami chromu elatyna, pod wpywem dziaania wiata, ulega zgarbowaniu, inaczej
mwic - zatraca sw zdolno rozpuszczania si w wodzie. Ale na tym jeszcze nie
koniec.
elatyna w ogle nienawietlona bardzo atwo i chtnie ulega zabarwieniu. Nawietlona
nieznacznie barwi si ju trudniej, a silnie nawietlona - barwnik przyjmuje ju bardzo
niechtnie.
Uwzgldniajc t zaleno i posugujc si elatyn oraz zwizkami chromu, moesz
metod fotochemiczn wykona rodzaj pieczci. Piecz taka, przyjmujc na swej
powierzchni rne iloci barwnika, umoliwi Ci reprodukowanie obrazw lub rysunkw.
Co bdzie potrzebne?
Aby zastosowa metod przesikow musisz mie:
a) diapozytyw obrazu;
b) szklan pyt fotograficzn;
c) dwuchromian amonu (NH4)2Cr2O7;
d) utrwalacz fotograficzny.
Poniewa nawietlanie prowadzi bdziesz metodyk
stykow, dlatego na samym wstpie musisz wykona
danej wielkoci diapozytyw. Poniewa widz Twoj
niepewn min, aby unikn nieporozumienia, ca
spraw rozpatrzymy na konkretnym przypadku.
Na maoobrazkowej bonie zwojowej wykonae zdjcie
np. planu miasta, czy gniazda z bocianem. Po
wywoaniu, na Twojej bonie zwojowej powsta obraz

negatywowy. Inaczej mwic, biae pira bociana s czarne i odwrotnie czarne kreski
na planie stay si biae.
Negatyw taki jest dla Ciebie teraz nieprzydatny, wic musisz go zamieni na diapozytyw,
czyli zamieni biel na czer i odwrotnie. Dokona tego moesz bardzo atwo przez zwyke
kopiowanie i nawietlanie. Poniewa zaley Ci na obrazie wikszego formatu, klatk z
negatywem w do powikszalnika, po czym oczywicie przy wietle czerwonym
powikszony obraz skieruj na odpowiedniej wielkoci fotograficzn pyt szklan. Po
zwykym wywoaniu i utrwaleniu na pycie szklanej otrzymasz duego formatu diapozytyw.
Ogldany pod wiato na pycie fotograficznej obraz oddaje ju wiernie rozmieszczenie
czerni i bieli tak, jak to miao miejsce na fotografowanych obiektach, a wic na bocianie,
ktry ma bia kamizelk i czarne skrzyda. Ale Ty zatroskany pytasz:
Ale co robi, jeeli nie uda mi si kupi duego formatu pyt fotograficznych?
I na to znajdziemy rad. Ot do wykonania diapozytywu zamiast pyty fotograficznej
moesz uy zwyky papier fotograficzny do odbitek. O ile jest to moliwe, postaraj si,
aby by on jak najcieszy.
I teraz na zwykym papierze fotograficznym, za pomoc powikszalnika, wykonaj duy
diapozytyw, czyli zwyczajnie mwic, odbitk fotograficzn. Po normalnym wywoaniu,
utrwaleniu i wysuszeniu, diapozytyw, w celu nadania mu przejrzystoci, przetu olejem
parafinowym, ale bardzo ostronie, tzn. unikajc nadmiaru oleju. Po uzyskaniu
przejrzystoci, diapozytyw na papierze moesz ju uy do naszych celw tak samo jak
diapozytyw szklany.
Wracamy wic do sprawy wykonania waciwej piecztki". Pproduktem do jej
sporzdzenia moe by:
a) nienawietlona szklana pyta fotograficzna
b) nienawietlony papier fotograficzny.
Szklan pyt fotograficzn lub papier, oczywicie w ciemnym pomieszczeniu lub przy
pomaraczowym wietle, zanurz na 15 minut do roztworu zwykego handlowego
utrwalacza. Kpiel taka ma za zadanie wypukanie z emulsji pokrywajcej papier czy pyt
wiatoczuych halogenkw srebra (AgCl lub AgBr). Dziki temu pyta bd papier straci
ju sw wiatoczuo, natomiast pozostaje na niej potrzebna Ci warstwa elatyny.
Wykonywanie piecztki
Po wypukaniu w wodzie, ktr to czynno moesz juz wykona przy penym wietle,
przystp do uczulania. W tym celu sporzd roztwr o skadzie:

dwuchromian amonu (NH4)2Cr2O7 6 g

woda dest. 500 cm3

Po rozpuszczeniu si dwuchromianu w wodzie, do roztworu dodaj kilka, ale dosownie

kilka kropli 5% roztworu amoniaku, tyle tylko, aby roztwr z pomaraczowego sta si
tawy. Do tak uzyskanego roztworu zanurz na 2-3 minuty pozbawion ju uprzednio
zwizkw srebra pyt fotograficzn lub papier. Nastpnie bez pukania w wodzie pyt
albo papier wysusz, ale teraz znw koniecznie w ciemnoci lub przynajmniej przy wietle
pomaraczowym. Pamitaj cay czas, ze wiatoczuo zwizkw chromu wzrasta w
miar ich odwadniania czyli schnicia. Po wysuszeniu, na uczulon pyt lub papier
odwrcony elatyn do gry, po swj diapozytyw, cao przykryj czyst pyt szklan i
w celu nawietlania wystaw na bezporednie dziaanie promieni wietlnych.
Czas nawietlania musi by przez Ciebie ustalony eksperymentalnie. Jedynie orientacyjnie
mog poda, i wynosi on zalenie od rodzaju elatyn, stenia dwuchromianu, jasnoci
diapozytywu i tym podobnych czynnikw, 5 do 15 minut. Po nawietleniu papier lub pyt

opucz pod biec wod, aby usun nierozoone przez wiato zwizki chromu.
Natomiast w miejscach nawietlonych uczulajce elatyn zwizki chromu ulegy
rozkadowi. Produkty rozkadu zwizkw chromu, reagujc z elatyn garbuj, co objawia
si utrat rozpuszczalnoci w wodzie oraz zmniejszon zdolnoci przyjmowania barwnika
przez elatyn. I co waniejsze - stopie nawietlania Twojej emulsji chromianowej jest
cile proporcjonalny do zakresu zachodzcego procesu garbowania. Std wanie masz
moliwoci uzyskania nie tylko czerni i bieli, ale tez i ptonw. Obraz jest juz nawietlony,
ale Ty martwisz si, e jest on nadal niewidoczny.
Dlaczego tak jest? pytasz si.
Dlatego, e tworz go przecie zgarbowane i niezgarbowane powierzchnie elatyny.
Aby obraz taki teraz uwidoczni, klisz lub papier zanurz na 10 minut do wodnego
roztworu barwnika organicznego. Wybr masz tu ogromny. Gdy nie mamy pod rk
adnego ciekawszego barwnika, moemy uy rozcieczony 1:1 wod odpowiedniego
koloru atrament. Dopiero teraz, po zanurzeniu do roztworu barwnika, w oka mgnieniu
ukae si obraz, czyli Twj plan miasta, bd gniazdo z bocianem.
Obraz tworz teraz drobniutkie czstki barwnika, ktre mocno wi si z niektrymi
fragmentami powierzchni i elatyny. Jednak nie caa powierzchnia elatyny w sposb
rwnomierny przyjmuje" czyli zatrzymuje czstki barwnika. Miejsca silnie nawietlone, a
wic i silnie zgarbowane przez dziaanie zwizkw chromu, prawie zupenie barwnika nie
przyjmuj. I przeciwnie miejsca elatyny nienawietlone, czyli odpowiadajce silnie
zaciemnionym miejscom diapozytywu, nie ulegy zgarbowaniu, a tym samym atwo i
chtnie zatrzymuj czstki barwnika Porednio zachowuj si te miejsca elatyny, ktre
zostay nawietlone tylko czciowo. W sumie po 10-minutowej kpieli, na papierze lub
kliszy fotograficznej otrzymasz pozytywowy obraz. Z t chwil jest ju gotowa i moesz z
jej pomoc przystpi do powielania obrazu.
Samo powielanie
Obraz utworzony na kliszy albo na papierze, po wyjciu z kpieli barwicej spucz krtko
pod biec wod otrznij z nadmiaru wody i po na papierze odbitkowym do metody
przesikowej. Papier taki moesz z atwoci wykona sam. Zrobisz to tak arkusze
dobre go, moliwie gadkiego papieru powleczesz ciepym roztworem elatyny w wodzie.
W celu jego otrzymania 8 o elatyny zalejesz na noc 100 cm 3 wody. Rano cao
ogrzejesz do temp. 35-40 , ale koniecznie na ani wodnej, podobnie jak to si robi
normalnie w przypadku rozpuszczania kleju stolarskiego. Gdy elatyna rozpuci si ju
cakowicie, szerokim pdzlem powleczesz arkusze papieru. Czynno powlekania musisz
wykona co najmniej dwukrotnie, przy czym za kadym razem zmieniaj kierunek
wahadowego ruchu pdzla. Inaczej mwic, papier powlekaj ruchami pdzla raz wzdu,
a nastpnie w poprzek arkusza papieru. Zamiast samodzielnie wykonanego papieru, do
odbitek przesikowych moesz si posuy zwykym papierem fotograficznym do odbitek.
Pamitaj jednak, e koniecznie musisz go wczeniej wykpa przez 15 minut w roztworze
utrwalacza. Inaczej zawarte w emulsji elatynowej zwizki srebra pod wpywem wiata
sczerniej i zepsuj cay obraz.
I teraz, z chwil, gdy pyt lub papier z obrazem
pooysz, ale uwaga - koniecznie elatyn do elatyny,
na papierze do odbitek i lekko lecz rwnomiernie
obciysz, rozpocznie si migracja czyli przenikanie
czsteczek barwnika. Oto wiele z czstek zawartych w
mokrym diapozytywie przeniknie, czyli przedyfunduje do
elatyny papieru do odbitek. Po 5-10 minutach
fotochemiczna odbitka piecztkowa jest juz gotowa. Z tej
wielkiej radoci nie wyrzu czasem wykorzystanej ju piecztki. i ona zanurzona ponownie

w roztworze barwnika umoliwi Ci otrzymanie nastpnej odbitki. Zabaw tak moesz

powtarza tak dugo, az zniszczeniu ulegnie zgarbowana warstewka elatyny. Oznacza ze
w praktyce z jednej takiej fotochemicznej piecztki uzyska moesz 15 do 20 zupenie
dobrych odbitek. Metod t polecam zwaszcza hobbistom bibliofilom sporzdzania
ekslibrisw, lub wykonawcom ozdobnych kart pocztowych, papierw fotograficznych, a
moe zdobie do abaurw lamp.

DRUGIE WCIELENIE EMULSJI CHROMIANOWYCH GUMA

Przypomnij mi, prosz, jakie to waciwoci fizykochemiczne koloidw zmieniaj, si, gdy
zmieszamy je z odpowiednimi solami chromu i poddamy nawietlaniu? Zastanawiasz si
chwil, ale zaraz zaczynasz wymienia powoli, ale poprawnie, cechy koloidw.

trac rozpuszczalno w wodzie;

zmieniaj zdolno przyjmowania tustej farby;
zmieniaj zdolno zatrzymywania farb sproszkowanych.

I jeszcze dodajesz:
- Wszystko to razem zaley od stopnia zgarbowania danego koloidu, inaczej - od
intensywnoci, dziaania wiata.
Tak. Widz e nauka nie posza w las". Znasz ju gwne podstawy zjawisk
fotochemicznych zachodzcych w emulsjach chromianowych.W tym, oraz w nastpnym
rozdziale zajmiemy si nowymi technikami chromianowymi. Tu od razu uzupeni, e
nowe to one bd tylko dla Ciebie, bo tak naprawd to s ju znane i stosowane dobre
kilkadziesit lat. Eksperymentowa bdziemy wsplnie dwiema metodami, ktre umoliwi
uzyskanie obrazw nie tylko na papierach ale te na drewnie, metalach, szkle, porcelanie.
Zamierzam opisa Ci metody zwane - jedna gum", druga pigmentem.
Wspln cech obu tych metod jest skad warstwy wiatoczuej i sposb powstawania
obrazu. Ot w gumie i pigmencie w skad warstwy wiatoczuej oprcz soli chromu i
koloidw organicznych, wchodz jeszcze barwniki lub pigmenty. One to, po wywoaniu,
tworz waciwy obraz czyli rysunek.
Obrazy takie mog powstawa na papierze lub tez mozesz je przenosi na inne podoa,
np. na metal, drewno, szko, tworzywa sztuczne.
Mwic gwarowo: guma
Technik gumow lub inaczej metod gumow wrd fachowcw
nazywa si krtko gum. Jest to sposb wytwarzania obrazw, w
ktrym garbowanym przez sole chromu koloidem organicznym jest
guma arabska. W wielkim skrcie zasada otrzymywania obrazw
metod gumy, jest taka: Odpowiednio spreparowany papier pokrywa si
wiatoczu mieszanin, w skad ktrej wchodz: guma arabska, sole
chromu oraz odpowiednia farba. Po nawietleniu przez negatyw w
miejscach odpowiadajcych jasnym partiom negatywu, zachodzi fotoliza,
a wic rozkad soli, w tym przypadku soli chromu. Jednoczenie
zachodzi zgarbowanie gumy arabskiej. Jak ju wiesz, rezultatem
zgarbowania koloidu organicznego jest m. in. tego rozpuszczalnoci w
wodzie.
Nastpnie, podczas wywoywania w wodzie, wymyciu, a wic
rozpuszczeniu, ulegaj tylko te miejsca obrazu, ktre nie zostay silnie
nawietlone, to jest miejsca odpowiadajce ciemnym partiom negatywu.
Cay powstay w ten sposb obraz utworzony jest z zabarwionej
odpowiedni farb zgarbowanej czyli nierozpuszczalnej gumy arabskiej.
Schemat postpowania widzisz na rysunku obok. A oto poszczeglne

etapy gumy:

przygotowanie papieru; uczulanie papieru;

nawietlanie;
wywoywanie.

Omwimy je po kolei.
Przygotowanie papieru
Do wykonywania obrazw i rysunkw metod gumy lepiej nadaje si papier rysunkowy
bd te papier do malowania akwarelami Pamitaj, ze na papierach o powierzchni
chropowatej moesz uzyska pikn gbok czer rysunku. Natomiast gdy powierzchnia
uytego papieru bdzie gadka, wtedy kontury obrazu czy rysunku bd nie tylko zawsze
lekko rozmyte, nieostre, ale rwnie nie uzyskasz gbokiej czerni.
Przygotowanie powierzchni papieru, czyli tzw. jego klejenie, polega na wytworzeniu
cienkiej warstewki dobrze zgarbowanej elatyny. Zadaniem tej warstewki zaporowej jest
niedopuszczenie farby do zetknicia si z papierem, a wic niedopuszczenie do trwaego
zabarwienia podoa. Jak Ci ju mwiem, w skad waciwej mieszaniny wiatoczuej,
obok zwizkw chromu i gumy arabskiej, wchodzi jeszcze farba. Jej to wanie nie wolno
dopuci do kontaktu z czyst powierzchni papieru.
Waciwym rodkiem klejcym papier jest wodny, ogrzany do 70oC 3 4% roztwr elatyny.
A wic 3-4g elatyny fotograficznej lub nawet zwykej spoywca zalej 100 cm 3
destylowanej wody i po 20- 30 minutach ogrzewaj na ani wodnej do temperatury 6570oC. i otrzymanym roztworem, w odstpach 15-20 minutowych, czterokrotnie powlecz
papiery napite poziomo na desk. elatyn nakadasz cienko, ale rwnomiernie za
pomoc paskiego pdzla. Po ostatecznym wyschniciu elatyn, w celu zgarbowania,
wykp w roztworze formaldehydu. Inaczej mwic, powleczone juz elatyn arkusiki
papieru kadziesz (oczywicie elatyn ku doowi) na powierzchni 5% wodnego roztworu
formaliny nalanej do paskiego naczynia, np. kuwety fotograficznej.
Tu przypomn Ci, e formalina odznacza si bardzo silnym specyficznym zapachem. Nie
jest ona szkodliwa, ale jej zapach naley do wyjtkowo niemiych.
Uczulanie papieru
Zasadniczymi skadnikami mieszaniny uczulajcej s guma arabska i dwuchromian amonu
lub potasu oraz odpowiedni barwnik.
Na chwil zatrzymam si w tym momencie przy gumie arabskiej. Chc ci mianowicie
ostrzec, e klej biurowy o nazwie guma arabska imit" jest najczciej roztworem
odpowiednio spreparowanej skrobi. Do celw fotograficznych mona j uy, ale za wyniki
nie mog rczy. Osobicie radz Ci zada sobie troch trudu i poszuka oryginaln gum
arabsk w sklepach chemicznych lub fotograficznych Przystpujc do pracy sporzd
osobno dwa roztwory: roztwr dwuchromianu; roztwr gumy arabskiej + barwnik
Roztwr A
woda destylowana 100 cm3
wglan potasu K2CO3 0,8 g
dwuchromian amonu (NH4)2Cr2O7 12 g
lub dwuchromian potasu K2Cr2O7 14 g
Tak otrzymany roztwr w szczelnie zakorkowanej butelce moesz przechowywa
miesicami.

Roztwr B
woda destylowana 100 cm3
guma arabska 40 g
kwas salicylowy 0,4 g
Ostatni skadnik, kwas salicylowy, nie jest konieczny, ale dziaa konserwujco, co
umoliwia Ci dugie przechowywanie roztworu. Rozpuszczenie si gumy arabskiej trwa
dugo. Wsyp j wic do soika, dodaj kwas salicylowy, zalej odpowiedni iloci wody,
zamknij i postaw w ciepym miejscu na 12 - 24 godzin. Gdy ju arabska si rozpuci,
roztwr trzeba koniecznie przesczy przez gst tkanin.
Przechodzimy teraz do sprawy bardzo wanej, a mianowicie do farb, nadajcych
przyszym obrazom odpowiednie kolory. Do dyspozycji masz farby w tubkach
przeznaczone do barwienia farb emulsyjnych i plakatwki.
Nie ograniczajc Twojej inwencji twrczej, podam najtypowsze zestawy stosowane w
metodzie gumowej:
obraz czarny
farba czarna 1015 g
roztwr B 50 cm3
woda destylowana 20 cm3
obraz brzowy
farba brzowa 10 g
roztwr B 20 cm3
woda destylowana 15 cm3
obraz niebieski
farba niebieska do uzyskania danego (np. bkit pruski) odcienia
roztwr B 20 cm3
woda destylowana 10 cm3
(w przypadku tej farby mona wyjtkowo pozwoli sobie na do du dowolno proporcji
barwnika do roztworu B)
obraz oliwkowozielony
uzyskujesz dodajc do gotowego roztworu brzowego odrobin bkitu pruskiego.
Zawarto barwnika w roztworze gumy arabskiej podaem jedynie orientacyjnie. Nic nie
stoi na przeszkodzie, aby w zalenoci od potrzeby lub upodobania iloci te zwikszy lub
zmniejszy. Musisz jednak pamita, e zwikszenie iloci barwnika zwiksza zdolno
krycia, czyli powstawania ostrych, wyranych obrazw, natomiast przy maych ilociach
barwnika obraz staje si jasny i wyglda jak rozmyty. Najwaniejsze jednak, aby farba bya
jak najdokadniej roztarta i wymieszana z gum arabsk. Teraz wic moemy przystpi
do waciwego ju procesu uczulania papieru. Istniej 2 metody uczulania:
1) powlekanie papieru oddzielnie roztworem A i dzielnie roztworem B;
2) powlekanie papieru mieszanin roztworw A i B
Zacznij od metody pierwszej, ktra jest bardziej uciliwa, ale za to daje lepsze wyniki.
Arkusz powleczonego, a wic tzw. zaklejonego i suchego papieru napnij na desk i
dwukrotnie powlecz roztworem A (dwuchromianu). Po wysuszeniu, ktre musisz
prowadzi w pmroku lub przy wietle pomaraczowym, papier powlecz dwukrotnie
roztworem B. Gdy chcesz uzyska intensywn barw obrazu, powlekanie roztworem B

powtrz 4 razy. Tak jak i poprzednio przy zaklejaniu, tak i teraz przy uczulaniu, do
nanoszenia roztworw uywaj mikki pdzel paski.
I jeszcze jeden wany szczeg. Pierwszego powlekania zarwno roztworem A jak i
roztworem B dokonuj prowadzc pdzel poprzecznie do arkusza papieru, za powlekanie
drugie rwnolegle do arkusza papieru. Oczywicie przy powlekaniu czterokrotnym
prowadzisz pdzel kolejno prostopadle, rwnolegle, prostopadle i rwnolegle.
Roztwr B nakadaj moliwie szybko i w pomieszczeniu przyciemnionym. Rwnie i
suszenie uczulonego papieru prowad w pmroku lub wietle pomaraczowym,
Nawietlanie
Do nawietlania papieru w technice gumy" stosuje si stykowe kopiowanie negatywu.
Std te pynie jasny wniosek, e do otrzymywania obrazu bd rysunku formatu np. 6 x 9
lub 13 x 18 cm musisz dysponowa negatywem tej wanie wielkoci
Ba, ale skd taki negatyw mam wzi? zastanawiasz si. Przy odrobinie wprawy i
dowiadczenia w dziedzinie techniki fotograficznej negatyw moesz z atwoci wykona
sam. (polecam folie do wydrukw s warte swojej ceny przyp. OCR). Poniewa jednak
naszym gwnym tematem s teraz reakcje soli chromu z koloidami organicznymi, sprawy
natury czysto fotograficznej omwi jedynie skrtowo. Przed nami konkretny przykad. Na
maoobrazkowej bonie zwojowej masz, powiedzmy, portret kota lub rysunek XVIIIwiecznej fregaty. Aby z malekiego motywu otrzyma potrzebny do kopiowania na gumie
negatyw formatu 13 x 18 cm, may negatyw kopiujesz stykowo na niskoczuej czarnobiaej
bonie zwojowej. Po wywoaniu utrwaleniu otrzymujesz ju diapozytyw. Jest on co prawda
malekiego formatu, ale za to ma ju prawidowo odwrcone cienie i wiata.
Teraz posiadany diapozytyw za do powikszalnika i kopiuj go na podanego formatu
papierze lub szklanej pycie fotograficznej. Po wywoaniu i utrwaleniu otrzymujesz
odpowiedniego ju formatu negatyw Jeeli bdzie on na pycie szklanej, to kadziesz go od
razu na papierze do gumy, a jeeli negatyw wykonae na papierze fotograficznym, to w
celu nadania mu przezroczystoci, trzeba go, ale tylko od strony papieru, lekko przetuci
np. olejem parafinowym. Cay cykl zwizanych z tym czynnoci masz podany na rysunku.
Czasu nawietlania nie da si dokadnie okreli. Zaley on od wielu czynnikw, a wic np
od stopnia suchoci warstwy wiatoczuej, iloci, rodzaju i koloru uytej farby, rodzaju
rda wiata i innych. Oglnie mog posiedzie, e najbardziej czue s warstwy zupenie
suche, wiatoczuo maleje te w zalenoci od barwy, od zielonej, poprzez niebiesk i
t, od czerwonej. Dlatego czas nawietlania moesz ustali tylko eksperymentalnie na
skrawkach takiego samego papieru. Przecitnie kopiowanie w penym socu trwa 3-8
minut, a przy arwce 100 W z odlegoci 30 cm przez matwk 20-40 minut. A wic
przystpujc do kopiowania w przyciemnionym pomieszczeniu na wiatoczu warstw
papieru, do techniki gumy kadziesz negatyw emulsj do dou. Cao przyciskasz czyst
pyt szklan i rozpoczynasz nawietlanie.
Wywoywanie
Istnieje wiele odmian i sposobw wywoywania obrazu w
technice gumy. Wszystkie one sprowadzaj si do
wypukania i usunicia barwnej wiatoczuej warstwy z
miejsc nienawietlonych. Inaczej mwic, jeeli Ci
okropnie spieszy, to rezygnujc nieco z ostroci. ale
zarazem i ryzykujc moe nawet cakowite zniszczenie
obrazu, papier umie na deseczce ustawionej pod ktem
30-40o pod wylotem sitka rurki naoonej na kurek z
zimn wod. Po 10-15 minutach powolnego dziaania
strumykw wody, powierzchni obrazu bardzo lekko
przecieraj mikkim pdzlem. Zabieg ten zdecydowanie

przyspiesza usuwanie rozpuszczalnych produktw a tym samym uatwia rozpuszczenie

si warstewek gbszych. Ale pamitaj, eby lekarstwo nie byo gorsze od choroby.
Zbyt energiczna ingerencja pdzlem w dodatku za twardym, moe spowodowa cakowite
zniszczenie delikatnych miejsc nierozpuszczalnych. Dlatego te o wiele bezpieczniejsza
jest metoda dusza.
Nawietlony papier kadziesz pasko (koniecznie warstw wiatoczu do dou) na
powierzchni wody wypeniajcej kuwet fotograficzn. Temperatura wody powinna
wynosi 14 -16oC. W zalenoci od stopnia zgarbowania i uytej farby, wywoywanie trwa
od p godziny do trzech godzin. W trakcie wywoywania, ktre moesz prowadzi juz przy
penym wietle, papier trzeba co 3-15 minut lekko porusza.
Zanim poegnamy si z technik gumow, ycz Ci sukcesw w tej konkurencji.
Jednoczenie, aby unikn zbdnej korespondencji oraz pyta, podaj w telegrafiom
skrcie przyczyny najczciej wystpujcych niepowodze:
Warstwa wiatoczua nie rozpuszcza si a) silne przewietlenie
w wodzie, bd te rozpuszcza si, ale b) za maa zawarto gumy w warstwie
bardzo opornie
c) suszenie uczulonego papieru odbywao si
w zbyt wysokiej temperaturze
Powstajcy obraz jest zbyt ciemny

a) silne przewietlenie
b) za krtkie wywoywanie

Obraz jest pokryty plamami

a) nierwnomierne pokrycie papieru w trakcie

uczulania
b) nierwnomierny dostp wody w trakcie
wywoywania

Spynicie caego
wywoywania

obrazu

podczas a) silne niedowietlenie

b) za ciepa woda wywoujca

O PIGMENCIE PRAKTYCZNIE
Nie ma techniki pigmentu bez przenoszenia
A teraz przed nami dowiadczalne zapoznanie si z drug ciekaw technik chromianow
zwan w skrcie pigmentem". Jak zawsze na wstpie zorientuj Ci czym to si je", i
powiem par sw o samej zasadzie techniki pigmentu. Pomoe Ci te jeszcze dodatkowo
umieszczony obok schemat. A wic na odpowiednio spreparowany papier nakada si
warstw wiatoczu. w skad ktrej wchodz dwuchromiany, elatyna i odpowiednia
farba.
Po nawietleniu sam obraz, jeszcze czciowo utajony,
to znaczy nie w peni wywoany, przenosi si na inne
podoe i dopiero na nim wywouje. Przeczuwam od
razu Twoje pytanie:
A waciwie, po co jest to przenoszenie obrazu?
Aby zrozumie i naleycie doceni wanie czynno
przenoszenia, cofnijmy si jeszcze do obrazu
powstaego w technice gumowej. W technice tej nie ma
ani sowa o uzyskiwaniu ptonw. Mamy jedynie
wiato i cie.
Dlaczego tak si dzieje? Popatrzmy na rysunek obok. Poniewa warstwa wiatoczua jest
cienka, widzisz, wiato przechodzc przez jasne miejsca negatywu, jak te i miejsca

odpowiadajce ptonom, cakowicie zgarbowao koloid organiczny.

- No dobrze - powiesz. A dlaczego nie zastosowa warstwy wiatoczuej o wiele
grubszej?
Zgoda. Przeanalizujmy i to. Gdy warstwa wiatoczua bdzie gruba, wtedy koloid pod
jasnymi partiami negatywu zostanie zgarbowany gboko, a do podoa, a w partiach
ptonw koloid zostanie zgarbowany sabiej, powiedzmy tylko do poowy gruboci
warstwy. Twoja rada byaby wrcz doskonaa, gdyby nie pytanie - co bdzie z
wywoywaniem?
Popatrzmy znw na rysunek. Widzisz, ze niezgarbowana w partiach ptonw
warstewka koloidu znajduje si od strony papieru i jest szczelnie przykryta warstewk
zgarbowanego. ju nierozpuszczalnego koloidu. W taki wic sposb w trakcie
wywoywania zdoamy przez papier podoa warstewk t rozpuci i usun. Moliwoci
takie daje nam dopiero technika pigmentu, a cilej mwic - zabieg przenoszenia obrazu.
A teraz spjrzmy na rysunek s. 163. Widzisz, ze podczas przenoszenia obrazu jego cz
spodnia staje si czci wierzchni. Innymi sowy przez przeniesienie uzyskujemy dostp
do spodniej strony obrazu, a tym samym moemy rozpuci koloid niezgarbowany od
spodu. W rezultacie mamy mono wydobycia ptonw. A przecie tego nie musz Ci
tumaczy, jak ptony wzbogacaj obraz. Ponadto, co jest dla nas bardzo wane, technika
pigmentu wanie dziki przenoszeniu obrazu umoliwia nakadanie tych obrazw na
metale, szko, drewno, ceramik, tworzywa sztuczne. Przenoszenie obrazu w technice
pigmentowej jest jej integraln i nierozerwaln czci. Dlatego tez stanowczo Ci
odradzam wszelkich racjonalizacji majcych na celu wyeliminowanie zabiegu
przenoszenia. Swj czas i wysiek skieruj raczej w kierunku przeciwnym, to jest lepszego
opanowania techniki przenoszenia.
Czekajce Ci etapy pracy
Przechodzc do konkretw zapoznaj si teraz z czekajcymi Ci etapami pracy. Bd to:
1.
2.
3.
4.
5.

Przygotowanie papieru.
Uczulanie papieru.
Kopiowanie obrazu.
Przenoszenie obrazu.
Wywoywanie obrazu.

Przygotowanie papieru. Do techniki pigmentu najodpowiedniejszy jest dobry gadki

papier redniej gruboci. Moe to by np papier maszynowy III klasy. Arkusiki takiego
papieru o formacie A4. przed uyciem poprzekadaj lekko nawilon bibu filtracyjn i tak
pozostaw przez 12 godziny. W czasie gdy arkusiki papieru zyskuj odpowiedni
wilgotno. Ty zajmiesz si pracami
chemicznymi. Musisz mianowicie wykona
mieszanin, ktra stanie si w przyszoci emulsj wiatoczu. W tym celu osobno odwa
lub odmierz:

elatyna fotograficzna lub spoywcza 34 g

cukier spoywczy (sacharoza) 11 g
mydo toaletowe, struynki 7 g
farba (pigment) 0,5 g
woda destylowana 250 cm3

150cm3 wody zalej elatyn i pozostaw tak na noc. Nastpnego dnia po ogrzaniu do 40 oC,
gdy elatyna si rozpuci, dodaj 100 cm3 wody z rozpuszczonym w niej cukrem i mydem.
Cao wymieszaj i dodaj ok. 0,5 g odpowiedniego pigmentu. Do tego celu nadaj si

doskonale wszelkie farby mineralne. Naby je moesz w postaci bardzo drobnych

rnokolorowych proszkw w sklepach z farbami. Proszki te su do barwienia tzw.
klejowych farb ciennych. Zamiast nich moesz rwnie uy bardzo drobno
sproszkowane akwarele lub tempery.
A oto najtypowsze kompozycje barw stosowanych w technice pigmentu:
karmin 4g
brunat - 4g
czer 3g
sjena palona 16 g
czer 2 g
czerwie 5 g
czer 4g
czer 2 g
karmin 2 g
bkit 1 g
Odmierzon ilo suchej farby wsyp do modzierzyka i bardzo starannie ucieraj z
niewielk iloci poprzednio ju otrzymanego roztworu. Gdy uzyskasz jednorodn past
rozciecz j i zmieszaj z caym roztworem. Miesza trzeba dugo i starannie, lecz
powolnymi ruchami. Chodzi mianowicie o to, aby do roztworu nie wprowadzi
pcherzykw powietrza, ktrych usunicie bdzie potem trudne Cao ogrzej do 35oC, po
czym, w celu usunicia staych zanieczyszcze, przescz roztwr przez gste ptno
lniane. Gotow mieszanin nakadaj dokadnie na papier rwn warstw za pomoc
szerokiego paskiego pdzla. Kady arkusik papieru powinien lee zupenie poziomo i
musi by bardzo dobrze napity. Orientacyjnie na arkusz papieru formatu A 4 zuywa si
ok. 40 cm3 roztworu. Gdy elatyna skrzepnie, arkusiki dosusz juz w pozycji wiszcej.
Uczulanie. Oczywicie nie bdzie to dla Ciebie rewelacj, e podstawowym skadnikiem
roztworu uczulajcego emulsj na wiato bdzie dwuchromian potasu K2Cr2O7.
A oto przepisy na roztwory uczulajce:
a) dwuchromian potasu K2Cr2O7 20 g
5% roztwr amoniaku NH3aq ok. 15 kropli
woda do objtoci 500 cm3
Amoniak dodawaj kroplami do wodnego roztworu dwuchromianu potasu tak dugo, a
barwa roztworu z pomaraczowej stanie si ta.
b) dwuchromian potasu K2Cr2O7 25g lub dwuchromian amonu (NH4)2Cr2O7 30g
woda do objtoci 400cm3
Bezporednio przed uyciem 25 cm3 tak otrzymanego roztworu zmieszaj z 250 cm3
alkoholu etylowego.
c) dwuchromian potasu K2Cr2O7 6 g
aceton 11ml
W tym miejscu pragn Ci jeszcze raz przypomnie ze kontrastowo uczulanej emulsji
zaley przede wszystkim od iloci uytego dwuchromianu. Im jest go wicej tym
kontrastowo wiksza, i odwrotnie. Pokryte emulsj papiery uczula si w rny sposb,
zaleny od rodzaju roztworu.

I tak, gdy wykonasz roztwr a, wwczas papier ostronie kadziesz emulsj w d na

powierzchni roztworu wlanego do kuwety i pozostawiasz tak przez 10 minut. Natomiast
roztwory uczulajce b i c nanosisz na warstw emulsji szerokim pdzlem. Zabieg
uczulania i suszenia musisz wykona przy wietle pomaraczowym.
A teraz o trwaoci. Papier uczulony roztworem a i c moesz przechowywa 3-i-4 dni.
Natomiast papier uczulony roztworem b musi by uyty od razu.
Kopiowanie obrazu
Do kopiowania obrazu stosowa musisz negatyw. Moe on by wykonany na szkle lub
papierze. Poniewa kopiowanie odbywa si stykowo, obraz otrzymasz tej samej wielkoci
co negatyw.
Czyby dostrzega ju podobiestwo czce technik gumy i technik pigmentu? Tak.
masz racj, i w gumie, i w pigmencie do nawietlania obrazu konieczny jest negatyw. O
tym, jak wykona duego formatu negatyw mwilimy dokadnie w poprzednim rozdziale.
Nie widz wic potrzeby, aby si powtarza.
Przystpujc do kopiowania, na suchy papier pigmentowy po negatyw, ale koniecznie
emulsj w d, czyli do papieru. Cao przycinij czyst pyt szklan i wynie na pene
wiato soneczne. Kopiowanie w wietle sonecznym trwa 310 minut, ale dokadny czas
nawietlania musisz, jak zawsze, sam ustali eksperymentalnie.
Tu musz Ci jednak ostrzec, ze nawietlanie nie powoduje na papierze pigmentowym
jakichkolwiek zmian widocznych przed wywoaniem. Dlatego te eksperymentalne
dobranie czasu nawietlania jest konieczne.
Przystpujemy do przenoszenia obrazu
Tak wic zbliasz si do punktu kulminacyjnego. Praktycznie biorc, od sprawnego
wykonania przenoszenia obrazu zaley wszystko. Jeden niedbay ruch, odrobina
niecierpliwoci i ca dotychczasow prac moesz cakowicie zmarnowa. Ale za
cierpliwo, dokadno i staranno czeka Ci zasuona nagroda w postaci piknego
obrazu z ptonami.
Zabieg przenoszenia obrazu ma na celu odwrcenie stronami Twojej nawietlonej emulsji.
Inaczej mwic-poprzez przeniesienie obrazu uzyskujesz dostp do tylnej strony emulsji,
tej znajdujcej si poprzednio na powierzchni papieru. Obraz, a cilej biorc nawietlon
emulsj przenie moesz na odpowiedni papier, na metal, szko, porcelan, tworzywo
sztuczne czy nawet na drewno. Dopiero po przeniesieniu emulsji poddaje si ja
wywoywaniu, ktre polega na wymyciu wod nawietlonych jej partu. Podoe, na ktre
masz zamiar przenosi obraz, musi by odpowiednio przygotowane. Na pocztek
omwimy stosunkowo najprostsze przenoszenie obrazu na papier, a dopiero nastpnie
nauczysz si przenosi obrazy na inne podoa.
Najodpowiedniejszy do przenoszenia obrazu jest dobry papier rysunkowy lub akwarelowy
o matowej powierzchni. Moesz rwnie uy stare nienawietlone papiery fotograficzne.
Papier zwyky przeznaczony do przenoszenia obrazu, powlekasz roztworem 15 g elatyny
w 500 cm3 wody. Po wyschniciu warstewk emulsji garbujesz moczc j przez 10 minut
w wodnym 5-procentowym roztworze formaliny. Jak juz wiesz, dziaanie formaliny polega
na wywoaniu w elatynie nieodwracalnych zmian, ktre powoduj zanik rozpuszczalnoci
w wodzie. gorco polecam, aby sprawdzi to dowiadczalnie jeszcze przed
przystpieniem do waciwego przenoszenia obrazu.
Jeeli natomiast Twoim podoem do przenoszenia obrazu ma by zwyky papier
fotograficzny, to w celu usunicia zwizkw srebra, kp go przez 15 minut w 15% wodnym
roztworze tiosiarczanu sodu Na2S2O3.
Chwileczk, prosz pana przerywasz mi. Dla-czego wanie w roztworze
tiosiarczanu sodu?

Ju Ci o tym mwiem, jednak widz, e zapomniae, wic powtrz. Taka kpiel jest
konieczna, poniewa tiosiarczan sodu rozpuszcza i cakowicie usuwa z warstwy elatyny
zawarte tam wiatoczue zwizki srebra. Jeli wic zabieg ten pominiesz, albo nawet
wykonasz go niestarannie, resztki halogenkw srebra pod wpywem dziaania wiata
ciemniej i popsuj Ci cay obraz pigmentowy.
A teraz - uwaga, uwaga! Do ju dygresji, przystpujemy do waciwego przenoszenia
obrazu. Do kuwety napenionej wod o temperaturze 10-15oC (cieplejszej uywa nie
wolno), po nawietlony papier pigmentowy, oraz papier do przenoszenia. Oba papiery
umieszczasz w kuwecie warstw elatyny do dou. Po zanurzeniu w wodzie papier
pigmentowy pocznie si zwija. Pamitaj, nie wolno Ci interweniowa. Min 2-3 minuty, a
sam ulegnie wyprostowaniu. Gdy to nastpi, musisz manipulujc pod wod, zetkn ze
sob pokryte elatyn powierzchnie obu papierw. Ma to wyglda tak: pod wod na
elatyn papieru do przenoszenia, kadziesz stron z emulsj papier pigmentowy.
Zczone papiery bardzo ostronie, aby ich wzajemnie wzgldem siebie nie przesun,
wyjmujesz z wody i kadziesz na gadkiej pycie, np. szklanej, papierem do przenoszenia w
d. Teraz na wierzchu umie arkusz bibuy i gumowym wakiem fotograficznym bardzo
ostronie wyciskaj nadmiar wody, po czym cao pozostaw w spokoju przez 10 15 minut.
W tym czasie nastpi zczenie si zetknitych powierzchni emulsji elatynowych i
jednoczenie rozpuszczeniu ulegnie warstewka spajajca emulsj pigmentow z
papierem. Zreszt i tu rysunki bd Ci bardzo pomocne.
Wywoywanie
Proces ten tak cile wie si z przenoszeniem obrazu i tak z czynnoci t si zazbia,
ze doprawdy trudno jest okreli, kiedy si waciwie zaczyna. I tak po owych 10 15
minutach, nadal zczone ze sob papiery u-mie w duej kuwecie napenionej tym
razem wod ciep, koniecznie w granicach 35 40oC. Po kilku minutach zauwaysz, i
spomidzy papierw zacznie wypywa barwna struka.
Jest to dla Ciebie sygna, e zasadnicze wywoywanie si
rozpoczo, a zarazem, ze nadchodzi czas zdjcia
papieru. Mniej wicej w 90 sekund po zauwaeniu
wypywu barwnej struki, jednym powolnym, lecz pynnym
ruchem zdejmij grny arkusz papieru. Zdejmowanie
musisz zacz od jednego z naroy. Jeeli przy prbie
podwaenia rogu papieru okae si, ze obu papierw nie
daje si rozdzieli, proces moczenia w ciepej wodzie
przedu jeszcze o 1-2 minuty Gdy zabieg zdejmowania
juz Ci si uda, wtedy na wczeniej ju przygotowanym
papierze znajdzie si nasz ciemno zabarwiony obraz
pigmentowy. Natomiast podczas zdejmowania usunity
zostanie papier, ktry pierwotnie stanowi podoe Twego
obrazu pigmentowego.
Z chwil oddzielenia grnego arkusza papieru,
rozpoczyna si ostateczny ju proces wywoywania
obrazu. W ciepej wodzie przypominam, temperatura
musi wynosi 35-40oC rozpuszczeniu ulega elatyna z
tych partii obrazu, ktre poprzednio nie zostay nawietlone. Czciowo za rozpuszczaj
si partie obrazu odpowiadajce ptonom. Poniewa wraz z rozpuszczajc si elatyn
wypukiwany zostaje i pigment, stopniowo poczynaj si rysowa kontury obrazu. Gdy
wszystkie szczegy obrazu zostan ju uwidocznione, obraz utrwal przez garbowanie
elatyny. Jednak uwaga do tego celu nie naley stosowa formaliny, lecz 5% wodny
roztwr siarczanu chromowoamonowego NH4Cr(SO4)2 * 12H2O, czyli tzw. aunu

chromowego. Uf! Napracowae si solidnie.

Moliwe, e pocztkowo obrazy pigmentowe nie bd pierwszej" jakoci, ale nie zraaj
si. Nie od razu Krakw zbudowano". W kadej technice konieczne jest nabranie
odpowiedniej wprawy. Jestem pewien, ze drugie i nastpne obrazy pigmentowe bd ju
pod wzgldem technicznym o wiele lepsze.

BROMOLEJ-SPKA SREBRA Z CHROMEM

Znasz ju technik gumy i technik pigmentu. Teraz przedstawi Ci jeszcze jedn
interesujc i, co wane, praktyczn fotochemiczn metod reprodukcji, zwan
bromolejem. W wielkim skrcie i z pewnym uproszczeniem technik t moemy okreli
jako wspprac srebra z chromem.
Co ciekawsze, a dla Ciebie i wielu Twoich kolegw mionikw eksperymentu
najwaniejsze, w bromoleju bdziemy si posugiwali z zasady gotowymi i to do tego
dostpnymi w handlu preparatami i materiaami.
- Chwileczk przerywasz mi skd albo od czego pochodzi ta dziwna nazwa techniki
bromolej?
Utworzona zostaa z dwch stw: brom i olej. Pod okreleniem brom kryj si, jak zaraz
sam zobaczysz wiatoczue emulsje, ktrych gwnym skadnikiem jest bromek srebra. Z
kolei olej, to umowny skrt, pod ktrym wystpuj farby olejne. Skrtowego okrelenia olej
uywaj te czsto plastycy dla okrelenia, e dany obraz zosta namalowany farbami
olejnymi.
Co maj jednak za znaczenie pytasz dalej farby olejne w naszym przypadku?
Po prostu z ich pomoc bdziesz przenosi obrazy poprzednio uzyskane metod
fotochemiczn.
Zapraszam na odpraw
Jak zawsze przed bitw, nie mwic ju o
powaniejszej kampanii, musi by dokonana
odprawa, na ktrej m. in. podawany jest wasny plan
strategiczny, dane wywiadu o nieprzyjacielu, sprawy
dotyczce sanitariatu, transportu, zaopatrzenia,
materiaowe itd. Zaczniemy wic od planu dziaania.
Naszym celem bdzie wykonanie na zwykym
papierze fotograficznym rysunku lub obrazu, ktry
niczym stempel umoliwi uzyskanie kilkunastu
reprodukcji.
Przecie to juz byo oponujesz. Cay drugi
rozdzia by o fotochemicznej piecztce.
Pochwalam Twoj spostrzegawczo. Powiedz mi
jednak, czy produkcja prostego i w gruncie rzeczy
prymitywnego silnika dwusuwowego przekrela
moliwoci i potrzeb opracowywania innych,
doskonalszych silnikw spalinowych? Czterosuwowy,
silniki wysokoprny a ostatnio coraz popularniejsze
silniki Wankla, yj w zgodzie i harmonii z
dwusuwami. Kady z tych typw silnikw ma swj
cile okrelony zakres zastosowa, podobnie jest i z
fotochemicznymi procesami reprodukcyjnymi. Tak jak na statkach morskich krluj silniki
wysokoprne, a dwusuwy opanoway motocykle, tak i poszczeglne techniki
fotochemiczne maj swoje typowe zastosowania. Powrmy wic do techniki bromoleju.
Jako ludzie praktyczni i mocno stojcy nogami na ziemi, przechodzimy od razu do spraw

zaopatrzeniowo-materiaowych. I tu powiem otwarcie: nasze dowiadczenia mog by z

powodzeniem wykorzystywane do rnych celw praktycznych, ale my nie stawiamy sobie
za cel, ani tez nie mamy ambicji wykonywania fotografii artystycznych. Nas, jako
chemikw eksperymentatorw, interesuj przede wszystkim procesy fizykochemiczne
zachodzce podczas rnych etapw pracy. Dlatego te moemy sobie pozwoli na
daleko idce uproszczenia, na ktre nie mgby przysta artysta fotografik. Przykadowo,
do Twoich celw z powodzeniem moesz uy zwyky fotograficzny papier do powiksze,
natomiast fotografik musi stosowa bardzo kopotliwy do nabycia, a niezmiernie trudny do
wykonania samemu, specjalny papier bromolejowy. Ale oczywicie. Twj obraz nie bdzie
tak bogaty w ptony, a wic tak adny, jak fotogram bromolejowy rasowego fotografika.
A teraz mae przypomnienie. Powiedz mi, prosz, jak i z czego powstaje obraz, gdy
stosujesz emulsje srebrowe i chromowe.
W przypadku pierwszym, w miejscach nawietlanych nastpuje redukcja soli srebra do
srebra metalicznego i wanie czstki tego metalu tworz waciwy obraz.
Zgoda, masz u mnie 4. Czekam na drug odpowied.
Zwizki chromu pod wpywem wiata nie tworz obrazu. One jedynie wywouj rne
zmiany fizykochemiczne w koloidach organicznych, ktre np. trac rozpuszczalno,
zwilalno czy zdolno przyjmowania farby
Za t odpowied masz u mnie 5.
A dlaczego za poprzedni na temat srebra postawiem Ci 4, a nie 5? Bo zapomniae o roli
wywoywacza. Przecie dopiero pod jego wpywem zachodzi redukcja soli srebra i
powstaje obraz. Reasumujc technik pierwsz, srebrow, moemy nazwa
bezporedni, a chromianow poredni.
Natomiast teraz w technice bromoleju niejako skrzyujemy, czy te poczymy obie te
metody, bezporedni i poredni. Krtko mwic, na zwykym papierze srebrowym
wykonasz bezporednio obraz, ktry solami chromu, czyli metod poredni zamienisz na
obraz utworzony z miejsc elatyny zgarbowanej i niezgarbowanej. Nastpnie miejsca
niezgarbowane ulegn rozpuszczeniu. Tym samym powstanie co w rodzaju piecztki, a
wic obraz utworzony niczym paskorzeba z punktw niszych i wyszych. I tak jak
stempel zatrzymuje tusz tylko na fragmentach wypukych (czyli rysunku czy literach), tak i
Twj obraz-paskorzeba na papierze fotograficznym przyjmie farb tylko na
wypukociach, a wiec po odciniciu przeniesie farb na dowolne podoe Wszystko to
pikne, ale jak dotychczas nie bardzo jeszcze rozumiesz, na czym polega ma ta
wsppraca srebra z chromem, czyli na czym polega ma owa zmiana obrazu srebrowego
na rnie zgarbowan powierzchniowo warstw elatyny.
Nie zdradzajc przed czasem danych naszego wywiadu o nieprzyjacielu, chwilowo
powiem tylko, i metaliczne srebro tworzce obraz, w odpowiednich warunkach staje si
orodkiem redukcji soli chromu. W miejscach tych z dwuchromianw tworz si garbujce
elatyn zwizki chromu trjwartociowego.
Kolejne czynnoci
Powiedzmy, ze abaur lampy chcesz przyozdobi starymi sztychami bd rysunkami. W
tym celu aparatem fotograficznym na zwykej bonie zwojowej wykonujesz zdjcie sztychu,
rysunku, posgu, rzeby czy ornamentu. Teraz dopiero rozpoczyna si waciwa technika
bromolejowa, na ktr skadaj si nastpujce czynnoci:
1.
2.
3.
4.
5.

Otrzymanie obrazu srebrowego

Odbielenie obrazu i czciowe zgarbowanie elatyny.
Utrwalanie obrazu.
Nakadanie farby.
Wykonanie odcisku, tzw. przetoku.

Obraz srebrowy
Do Twoich celw najodpowiedniejszy jest papier bromowy pmatowy. W tym miejscu
przypominam, ze pa-fiery fotograficzne podzieli mona na dwie grupy. Do pierwszej
nale papiery chlorowe, czyli zawierajce chlorek srebra. S one przeznaczone do
kopiowania stykowego. Natomiast grup drug stanowi papiery bromowe, czyli
zawierajce bromek srebra. Tego rodzaju papiery uywane s do wszelkiego typu
powiksze. Dalej w obrbie kadej z grup, a wic chlorowej i bromowej, mamy papiery
cienkie, grube, o powierzchni byszczcej, matowej, pmatowej itd. Z tego szerokiego
wachlarza moliwoci, my do techniki bromolejowej potrzebujemy papier koniecznie
bromowy, pmatowy o powierzchni gadkiej, o ile monoci gruby. Pierwsza czynno to
nawietlanie papieru. A wic w ciemni za pomoc powikszalnika na papierze bromowym
kopiujesz negatyw starego sztychu. Oczywicie pracujesz przy wietle pomaraczowym
Do wywoania obrazu zastosuj zwyky handlowy wywoywacz metolowo hydrochinowy lub
wykonaj sam wywoywacz o skadzie:

amidol - 5g
siarczyn sodu bezwodny, Na2SO3 - 50 g
bromek potasu KBr, roztwr 10% 5 cm3
woda do objtoci 500 cm3

Podczas wywoywania nastpuje czciowa redukcja bromku srebra, a w emulsji

wytrcenie si czarnych ziarenek srebra metalicznego. Zaznaczam wyranie, ze redukcja
jest czciowa, bo dotyczy tylko miejsc nawietlonych, przy czym stopniowi nawietlenia
odpowiada teraz ilo zredukowanych czstek srebra. Natomiast miejscach
nienawietlonych w emulsji papieru pozostaje jeszcze wiele niezredukowanego bromku
srebra. Po wypukaniu w wodzie, wywoany papier przenosisz na 10 minut do roztworu
utrwalacza.
I tu wana uwaga. Pamitaj, ze do techniki bromolejowej papiery utrwala moesz tylko w
czystym, nie-zakwaszonym roztworze tiosiarczanu sodu Na2S2O3
Natomiast zwyky handlowy utrwalacz zawiera dodatek zakwaszajcy, ktrego zadaniem
jest zwikszenie trwaoci tiosiarczanu. Jeeli wic kupiony utrwalacz skada si z dwu
torebek, wikszej i mniejszej, wszystko jest w porzdku. Z torebki duej wysypujesz
tiosiarczan sodu i 100 g rozpuszczasz w 300 cm3 wody. W torebce mniejszej pozostanie
chwilowo niepotrzebny Ci dodatek zakwaszajcy, ktrym bywa zwykle mieszanina
siarczynu sodu Na2SO3 i kwanego siarczynu sodu NaHSO3 lub tez pirosiarczyn sodu
Na2S2O5.
Do techniki bromolejowej papiery utrwala moesz tylko w czystym, niezakwaszonym
Na2S2O3.
Jeeli natomiast w sprzeday znajduje si utrwalacz tylko w jednym opakowaniu, naley
si upewni, czy utrwalacz nie zawiera dodatku zakwaszajcego.
Podczas utrwalania tiosiarczan sodu rozpuszcza i usuwa z warstwy elatyny wiatoczuy
bromek srebra. Po utrwaleniu i wypukaniu masz obraz utworzony w warstwie elatyny
przez skupiska rnej koncentracji malekich czstek metalicznego srebra.
Odbielanie obrazu
Czeka Ci teraz bardzo efektowna z punktu widzenia eksperymentatora czynno,
odbielanie obrazu. Oto, po woeniu gotowej juz odbitki do odpowiedniej kpieli, obraz na
papierze niknie, tak dosownie znika ale za to po paru minutach na warstwie elatyny
utworzy si subtelna paskorzeba.
Aby przeprowadzi proces odbielania przygotowa musisz osobno 3 roztwory:
a) dwuchromian potasu K2Cr2O7 - 5 g

woda do objtoci - 50 cm3

b) bromek potasu KBr - 12 g
woda do objtoci - 120 cm3
c) siarczan miedzi (II) CuSO4 * 5H2O - 25 g
woda do objtoci 250 cm3
Przed przystpieniem do odbielania, ktr to czynno moesz prowadzi przy wietle
normalnym, sporzdzasz mieszanin o skadzie:
roztwr a 5 cm3
roztwr b 50 cm3
roztwr c 75 cm3
woda 150 cm3
W roztworze tym umieszczasz papier, obrazem do gry na okres 4-6 minut.
Efektowno zjawiska znikania obrazu jest wprost proporcjonalna do zoonoci
zachodzcych wwczas procesw fizykochemicznych. Polegaj one bowiem na:

redukcji dwuchromianw,
utlenieniu srebra.
utworzeniu si bromku srebra.

Tworzce obraz na papierze czstki metalicznego srebra katalizuj rozkad

dwuchromianu, w wyniku czego chrom znajdujcy si na szstym stopniu utlenienia w
anionie Cr2O72-, redukuje si do trzeciego stopnia utlenienia. Jednoczenie srebro zostaje
utlenione do jonw Ag+. W obecnoci zawartych w roztworze anionw bromkowych Brpowstaje nierozpuszczalny osad AgBr.
Idziemy dalej. W roztworze mamy rwnie siarczan miedzi (II) CuSO4. Ot cz
kationw Cu2+ w obecnoci jonw Ag+ ulega redukcji do Cu+ i tworzy z anionami Brbromek miedzi (I), zwizek o wzorze CuBr. Uwolniona niejako w ten sposb rwnowana
ilo anionw SO42- tworzy z kationami Ag+ rozpuszczalny w wodzie Ag2SO4. W
ostatecznym wic wyniku srebro metaliczne znika, jego cz opuszcza elatyn jako
rozpuszczalny Ag2SO4. cz za pozostaje w niej jako osad AgBr. Ale i na tym jeszcze
nie koniec. Dla samej techniki bromolejowej najwaniejsze s te niewidoczne procesy,
ktre zachodz podczas odbielania.
Jak pamitasz, redukcja dwuchromianw z utworzeniem jonw Cr3+ zachodzia przy
katalitycznym dziaaniu srebra metalicznego. Co wicej, intensywno procesu redukcji
jest cile zalena od zawartoci czstek srebra w danej partii obrazu. Czyli, im obraz
ciemniejszy, tym wicej na jego powierzchni zredukuje si dwuchromianu.
A co to znaczy na jego powierzchni"?
Po prostu na powierzchni elatyny, w ktrej rozsiane s czstki metalicznego srebra.
Reszta jest ju chyba jasna. Oto tworzce si zwizki Cr3+ tym silniej garbuje elatyn, im
wicej si ich wytworzy na danej powierzchni obrazu. Z kolei niezgarbowana elatyna
rozpuszcza si w wodzie, za zgarbowana nie. Trzeba teraz tylko moliwie szybko
usun z odbielonego papieru nalot bromku srebra. AgBr, bo inaczej pod wpywem wiata
ciemnieje. Bromek srebra usuwasz przez kpiel w zwykym utrwalaczu, czyli roztworze
tiosiarczanu sodu. Poniewa w procesie odbielania zachodzi wiele i to bardzo wanych
procesw, aby utrwali je sobie w pamici, dokonajmy maej powtrki.
W technice bromoleju wykorzystywana jest wsppraca zwizkw chromu ze srebrem. Co
prawda srebro na tej wsppracy wychodzi nie najlepiej, bo zwizki chromu, niczym
agresywny sublokator, wygryzaj waciciela lokalu, czyli powoduj usunicie srebra z
emulsji. No ale w wyniku tego procesu zachodz doniose przemiany w samej elatynie

emulsji.
I tak, podczas odbielania obrazu, iloci powstajcego Cr3+ s proporcjonalne do zawartoci
metalicznego srebra w warstwie emulsji. Jeeli dodamy jeszcze, e jony Cr3+ dziaaj
garbujco na elatyn, czyli zmniejszaj jej rozpuszczalno w wodzie, wszystko staje si
jasne. Oto widoczny goym okiem na papierze bromowym obraz srebrowy, po
odbieleniu zamieni si w niewidoczny (utajony) obraz utworzony z czci powierzchni
elatyny o rnej rozpuszczalnoci w wodzie.
Utrwalanie obrazu
Przed chwil po raz pierwszy utrwalie obraz srebrowy powstay na papierze bromowym.
Proces ten polega na rozpuszczeniu w roztworze tiosiarczanu sodu Na2S2O3
nierozoonego przez wiato i niezredukowanego przez wywoywacz bromku srebra.
AgBr. Tym samym, po utrwaleniu papier teoretycznie traci ju bezpowrotnie sw
wiatoczuo.
Tak, ale tylko teoretycznie, bo w trakcie bielenia obrazu cz metalicznego srebra
przesza w rozpuszczalny siarczan Ag2SO4 cz za w nierozpuszczalny ale za to
wiatoczuy osad bromku srebra AgBr. Wanie ten wiatoczuy osad musisz teraz
moliwie jak najszybciej usun z powierzchni papieru. W przeciwnym razie pod
dziaaniem wiata bromek srebra, AgBr, pocznie ciemnie. Aby do tego nie dopuci, po
odbieleniu obrazu i bardzo dokadnym wypukaniu papieru w wodzie, umie go na 5 minut
w utrwalaczu o skadzie:

tiosiarczan sodu Na2S2O3 10 g

siarczyn sodu Na2SO3 2 g
woda do objtoci 100 cm3

Jeeli nie uda Ci si naby samego Na2S2O3, to moesz w tym przypadku miao uy
znajdujcy si w sprzeday gotowy utrwalacz kwany.
Po 5 minutach utrwalania papier z utajonym obrazem wyjmujesz i puczesz w wodzie
biecej co najmniej 15 minut. Pamitaj w tym momencie, ze jeeli chcesz uzyska
pozytywny wynik, to podanego czasu pukania nie wolno jest Ci skraca.
Nakadanie farby
Teoretycznie zaraz po drugim wywoaniu i wypukaniu moesz juz przystpi do
nakadania farby. Ale zalecam ostrono, bo silnie spulchniona dugotrwaym dziaaniem
wody elatyna emulsji jest bardzo delikatna, a wic nadzwyczaj wraliwa na wszelkie
uszkodzenia mechaniczne. Odporno elatyny na uszkodzenia mechaniczne moesz
wielokrotnie podnie, jeeli j dokadnie wysuszysz, a dopiero bezporednio przed
nakadaniem farby lekko nawilysz. Radz wic utrwalony i wypukany.
lecz niewidoczny jeszcze obraz na elatynie wysuszy. W tym celu papier, aby si nie
pofadowa, przypnij szpilkami lub pinezkami do deseczki i susz w
temperaturze pokojowej przez 12 godzin.
Przystpujc do nakadania farby, papier w celu nawilenia umie
w kuwecie fotograficznej napenionej wod o temperaturze 20oC.
Po 10 minutach papier wyjmij z kpieli, po pasko na pytce
szklanej, zbierz bibu nadmiar wody i obejrzyj z boku powierzchni
elatyny. 10-minutowa kpiel powinna wywoa utworzenie si tzw.
reliefu, czyli wklsowypukego rysunku-obrazu. Jeeli rysunek taki
zaobserwujesz, to moesz by dumny z dotychczasowych
osigni. Twoja praca nie posza na marne, a pierwotny obraz
srebrowy poprzez dziaanie zwizkw chromu zamieni si w tak
swoist, bardzo subteln paskorzeb. Moe si zdarzy, ze po 10

minutowym nawilaniu relief nie stanie si widoczny. W takim przypadku nie zaamuj si
jeszcze. Umie papier ponownie na 5 minut w wodzie o temperaturze 25oC. Jeeli i to nie
pomoe, podnie temperatur wody o 5oC (czyli do 30oC) i kp przez nastpne 5 minut.
Uwaga: zrezygnowa z dalszej akcji ratowniczej powiniene dopiero wwczas, gdy
temperatura wody osignie 35oC. Wyszej temperatury elatyna ju nie wytrzyma. Skoro
uzyskasz upragniony relief, papier z obrazem zanurz do naczynia z wod moliwie jak
najzimniejsz. Taka zimna kpiel doskonale zrobi spulchnionej i rozpywajcej si ju
elatynie.
Papier z ponownie stwardnia elatyn kadziesz pasko na szybie szklanej i bibu lub
mikk szmatk lnian zbierasz nadmiar wody. Oczywicie nie moe by mowy o
jakimkolwiek tarciu. Bibu, najlepiej filtracyjn, lub szmatk po prostu kadziesz lekko na
powierzchni elatyny. Teraz juz wreszcie moesz przystpi do nakadania farby.
Wyaniaj si tu od razu dwa zasadnicze problemy: samej farby i narzdzi do jej
rozprowadzenia.
Zacznijmy od farby. Do naszych celw mona uy:

artystyczne farby olejne.

farby poligraficzne.

Pierwsze z nich, sprzedawane w tubach, uywane s przez malarzy artystw. Drugie

natomiast, stosowane w litografii, do powielaczy czy druku offsetowego, pakowane s
zazwyczaj w rnej wielkoci puszki. Posiadan farb rozcierasz gumowym wakiem na
pytce szklanej, po czym przystpujesz do nakadania jej na elatyn.
Najpierw jeszcze sprawa narzdzi do nakadania farby. Musisz dysponowa co najmniej
dwoma pdzlami. Jeden duy i twardy, za drugi may i mikki. Oba pdzle musz by
prosto lub ukonie cite tak, aby mogy rwnoczenie dotyka kocami wosw moliwie
duej powierzchni elatyny. Dlatego tez z gry uprzedzam, ze do omawianego celu
cakowicie bezuyteczne s doskonae skdind pdzelki do akwarel oraz wszystkie im
podobne, zakoczone wysmuko lub w ksztacie kropelki cieczy. Krtko mwic, radz
zaopatrzy si w zwyke paskie pdzle stosowane do farb olejnych.
A teraz uwaga: podczas nakadania farby na elatyn
nie wolno wykonywa pdzlem ruchw wzdu
powierzchni elatyny, czyli ruchw takich, jakimi
zwykle nakadamy farby olejne. I to jest bardzo
wane. Ty musisz postpowa inaczej, to znaczy
musisz nanosi farb za pomoc krtkich pionowych
uderze pdzla. A wic po dokadnym roztarciu farby
na pytce, ujmujesz trzonek pdzla dwoma palcami,
po czym z wysokoci 10 - 15 cm opuszczasz
pionowo pdzel na pytk. Podczas takiego uderzenia
farb zostaje pokryta tylko czoowa powierzchnia
pdzla. Nastpnie pdzel przenosisz na elatyn i
stukasz lekko pionowo trzymanym pdzlem w jej
powierzchni. Tego rodzaju nanoszenie farby przez
stukanie nosi nazw obtupywania".
Oczywicie, ze od samego sposobu przeprowadzenia
nakadania farby w decydujcej mierze zaley teraz
jako powstajcego obrazu czy rysunku. Jasne, e
ma to doniose znaczenie dla fotografikw
reprodukujcych t metod obrazy o walorach
artystycznych. Poniewa my ju z samego zaoenia

nie moemy mie pretensji ani wygrowanych ambicji artystycznych, musimy poprzesta na sprawach podstawowych, najwaniejszych. A wic w pierwszym etapie
obtupywania" uderzenia pdzla musz by bardzo lekkie. Z chwil gdy ju caa
powierzchnia elatyny pokryta zostanie cieniutek warstewk farby, zmieniasz nieco
technik pracy. Mianowicie w chwili gdy podczas uderzenia czoowa powierzchnia pdzla
dotknie juz powierzchni elatyny, wykonujesz bardzo krtki 2-3 mm ruch poziomy.
Oczywicie ten ruch poziomy pdzla po powierzchni elatyny musi by bardzo delikatny,
gdy inaczej j uszkodzisz.
I jeszcze jedna bardzo wana sprawa. Farb moesz nakada jedynie na elatyn
wilgotn. Skoro wic obtupywanie" bdzie trwao dugo, cz powierzchni elatyny moe
juz nadmiernie wyschn. W takim przypadku kadziesz na ni arkusz wilgotnej bibuy i
pozostawisz go przez 10 15 minut.
Ostatecznym rezultatem Twych poczyna bdzie obraz lub rysunek utworzony przez farb
na elatynie. Obraz bd rysunek taki moesz wysuszy i pozostawi, lub te moesz go
odbi na odpowiednim papierze.
Wykonanie przetoku
Przetokiem nazywamy przeniesienie obrazu utworzonego przez farb z elatyny na
odpowiedni papier. Odpowiedni do naszych celw jest niezbyt szorstki papier rysunkowy
lub papier do akwarel. Moesz rwnie, jeeli reprodukujesz stare sztychy, uy tzw.
papier czerpany. Arkusz papieru, na ktrym masz zamiar przetoczy obraz, musi by
wikszy od papieru z rysunkiem. Teraz przygotuj dwa tzw. podkady. Kady z podkadw
skada si, kolejno liczc od dou, z:

jednego arkusza tektury grubej;

3-4 arkuszy bibuy;
jednego arkusza tektury cienkiej.

Na jednym z takich podkadw umie papier do przenoszenia obrazu. Papier do

przeniesienia obrazu lekko nawil, po czym bardzo ostronie po na nim papier z
rysunkiem skierowanym ku doowi. Teraz z kolei kadziesz drugi podkad tektur ku grze,
po czym cao musisz moliwie silnie cisn.
Poniewa na pewno nie dysponujesz odpowiedni pras, przypominam, e moesz j
zastpi sprawn wyymaczk do bielizny. Chodzi mianowicie o to, aby pod silnym
naciskiem gumowych walcw farba z obrazu elatynowego przesza, a cilej zostaa
przetoczona na papier Std tez pochodzi i nazwa samego procesu przetaczanie. Po
nawileniu i ponownym pokryciu farb, moesz powtrzy przetaczanie obrazu.
Jeeli obraz na elatynie zosta wykonany prawidowo, a podczas nakadania farby i
przetaczania pracujesz odpowiednio starannie i delikatnie, to moesz si pokusi o
wykonanie z jednego papieru 4-5 odbitek" przetoku. A wic po dugich zmaganiach
jestemy u celu. Oto wykonane aparatem fotograficznym zdjcie sztychu, starego
rysunku czy rzeby, poprzez obraz srebrowy zostao zamienione na rodzaj piecztki
elatynowej, z ktrej farb wykonae przetok na papierze swego abauru. Jeeli do jego
wykonania uye papier czerpany, to dawny sztych czy miedzioryt bdzie si prezentowa
bardzo okazale. Na pocztku pytae si, skd taka dziwna nazwa techniki bromolej.
Teraz juz jest ona dla Ciebie zupenie zrozumiaa, prawda?
Swoj drog bardzo jestem ciekaw, jaki to motyw wybierzesz w pierwszym dowiadczeniu
z technik bromolejow. Ale Ty, widz, mylami jeste gdzie indziej. Nie rozumiem
mwisz niejasny jest dla mnie mechanizm utrwalania emulsji srebrowych w roztworach
tiosiarczanu sodu. Zwaszcza, e raz musia on by czysty. bez dodatkw, a drugi raz z
dodatkami.
Zacznijmy od sprawy najwaniejszej, od samego mechanizmu reakcji halogenkw srebra

z tiosiarczanem sodu Na2S2O3. Pamitasz przecie jeszcze, e halogenki srebra, a wic

chlorek AgCl, bromek AgBr i jodek AgI, s w wodzie praktycznie nierozpuszczalne. I to nie
tylko w wodzie. Dosownie ze wieczk trzeba szuka zwizkw rozpuszczajcych
halogenki srebra bez rozkadu. Jednym z takich zwizkw jest wanie tiosiarczan sodu
Na2S2O3. Wodne roztwory tej bezbarwnej krystalicznej soli szybko i skutecznie
rozpuszczaj halogenki srebra, tworzc przy tym sole podwjne. A oto zapis takich reakcji:
AgCl + 2Na2S2O3 => Na3[(Ag(S2O3)2] + NaCl
albo
AgBr + 2Na2S2O3 => Na3[(Ag(S2O3)2] + NaBr
Natomiast dodatek zakwaszajcy, jaki jest wprowadzony do handlowego utrwalacza, a
wic tiosiarczanu sodu, zupenie nie bierze udziau w reakcji rozpuszczania halogenkw
srebra. Rola rodka zakwaszajcego, ktrym jest zwykle kwany siarczyn sodu NaHSO3,
polega jedynie na utrzymaniu odpowiedniej kwasowoci roztworu, dziki czemu roztwory
utrwalacza s o wiele trwalsze i nie ulegaj rozkadowi pod wpywem dziaania tlenu. W
niektrych przypadkach silna kwasowo rodowiska, wywoana obecnoci kwanego
siarczynu sodu NaHSO3, szkodzi emulsjom chromianowym. Dlatego tez, jak ju
zaznaczaem, w niektrych przypadkach jako utrwalacz musisz koniecznie stosowa sam
czysty tiosiarczan sodu Na2S2O3. Spraw mechanizmu dziaania utrwalacza uwaam w
tym momencie za wyjanion. Teraz naprawd trzeba juz powrci do motywu czy
rysunku, ktry chcesz wybra do dowiadcze z bromolejem.

OBRAZY NA DREWNIE
Nadszed wic czas, kiedy wreszcie zaczn by rentowne Twoje inwestycje. Dotychczas
mniej lub bardziej ochoczo inwestowae sporo czasu, energii, odczynnikw i cierpliwoci
w poznanie tajnikw rnych procesw wiatoczuych Byy to tzw. guma, pigment,
bromolej. Przy omawianiu kadej z tych technik wspominaem, i w przyszoci przyda si
nam ona do wykonania obrazw na rnych podoach nietypowych, jak metal, porcelana,
szko czy drewno. O wanie drewno. Tworzywo dzi tak modne, ktre po wielu latach
pozornego zapomnienia przeywa wanie swj renesans. Dlatego te wraz z powrotem
mody na drewno istnieje powane zapotrzebowanie na wszelkie metody jego zdobienia.
Jedn z nich jest godna nas chemikw metoda fotochemiczna, czyli krtko mwic,
metoda wykonywania obrazkw na drewnie.
Pytasz: Gdzie i kiedy mona tak technik zastosowa?
Oto moje propozycje:

na ukonie ukrajanym z gazi brzozowej plastrze drewna wykona moesz

podobizn matki kolegi, czy aktualnej sympatii;
na deseczkach, ktre dzi czasem zastpuj talerze, moesz wykona rysunki np.
herbw miast, deseni ludowych figurek, jak owickie wycinanki, kurpiowskie leluje
czy gralskie szarotki. Zreszt mj kochany, po co ja mam si wysila na dalsze
wyliczanie. Znam Ciebie na tyle. ze wiem, ile masz pomysw. Dlatego spraw
samego przedmiotu drewnianego i motywu ozdobnego pozostawiam juz cakowicie
Twojej inwencji.

Nagroda dla wytrwaych

Bye wytrway. Dlatego dobrne a do tego miejsca
dowiadcze fotochemicznych i wanie teraz zabierasz
si do wykonania obrazu na drewnie metod
fotograficzn.
Metoda ta polega na:
odpowiednim
mechanicznym
przygotowaniu
powierzchni drewna,
odpowiednim spreparowaniu powierzchni drewna.
przeniesieniu na tak przygotowan powierzchni
obrazu przy zastosowaniu techniki pigmentowej.
No i teraz ju wszystko jasne. Mechaniczne i chemiczne
przygotowanie powierzchni drewna, to dla nas
pestka. Jeli wic masz opanowan technik
pigmentow, to tak prawie, jakby juz na stole leao 6
sztuk estetycznych deseczek zdobionych rysunkiem
kwatw, koni psw, a moe ryb. Nieco gorzej poczuj si Ci Twoi koledzy, ktrzy
poprzednie rozdziay czytali po ebkach i nie shabili si" samodzielnym wykonaniem
fotografii metod pigmentu.
Powiem im w tym momencie otwarcie: Kochani, na powtrk i uzupenienie wiadomoci
nie jest nigdy za pno, ale uprzedzam lojalnie bez opanowania techniki pigmentu nie
ma mowy o fotografii na innych nietypowych podoach, a wic drewnie, tworzywach
sztucznych, metalach, szkle, ceramice.
Mechaniczne przygotowanie powierzchni drewna
Zgodnie z nasz dewiz, e jestemy chemikami eksperymentatorami, a nie artystami
fotografikami, musimy z gry zaoy pewien poziom naszych fotografii, ktry, szczeglnie
na pocztku, nie moe mie zbyt wysokich aspiracji.
Najlepiej prezentuj si fotografie o obrazie ciemnym, silnie kontrastowym, wykonane na
drewnie moliwie jasnym, lub przeciwnie fotografie jasne na drewnie bardzo ciemnym.
Poniewa nie zawsze udaje Ci si zdoby odpowiednio jasne gatunki drewna, np. drewno
lipowe czy grabowe, przypominam, e tworzywo to daje si zupenie atwo bieli. Tak,
dosownie bieli, podobnie jak bieli si tkaniny, bielizn pocielow. Najbardziej
rozpowszechnionym sposobem bielenia drewna jest stosowanie roztworw kwanego
szczawianu potasu, czyli popularnie mwic soli szczawikowej, albo kwasu
szczawiowego, ktry jest kwasem sabym. Mona rwnie bieli rozcieczonym kwasem
solnym. Z rwnym skutkiem mona uy do tego celu 5% kwas siarkowy, jak rwnie
rozcieczony kwas octowy, a wic 10% spoywczy kwas octowy.
Innym dobrym rodkiem wybielajcym jest 2 i 3% woda utleniona. Wod utlenion musisz
nanosi specjalnym pdzlem z tworzywa sztucznego, powtarzajc t czynno
kilkakrotnie, lecz po odczekaniu za kadym razem a powierzchnia wyschnie. Nastpn
czynnoci, zupenie niezbdn, jest gruntowne zmycie powierzchni drewna czyst wod.
Pamitaj, e woda utleniona dziaa rco na skr, radz wic przy tej czynnoci chroni
rce, pracujc np. w rkawiczkach gumowych.
I wreszcie jeszcze jeden ostry", ale za to bardzo skuteczny sposb bielenia. Drewno
umieszcza si na 3040 minut w roztworze zawierajcym w 1 dm 3 wody 40 g, tj. 1
paczuszk tzw. chlorku" do bielizny oraz 25 g wglanu sodu Na2CO3, lub te w roztworze
wykonanym z 250 cm3 wody i 1 butelki Wybielinki". Po wybieleniu drewna w takim
roztworze, w celu neutralizacji oraz rozoenia chloru, drewno musisz jeszcze wykpa

przez 10 minut w 2% wodnym roztworze kwasu siarkowego. Potem bielutkie ju drewno

trzeba powoli, ale to bardzo powoli i ostronie suszy. Suszenie w temperaturze 50oC
doprowadzi nieuchronnie do spaczenia si i pkania. Drewno trzeba suszy w
temperaturze 20-30oC przez 8-10 dni, przy czym musi by ono silnie cinite, aby nie
dopuci do jego deformacji.
Teraz musisz zapamita, e nakadanie obrazu powinno by czynnoci finaln, czyli do
nakadania obrazu przedmiot drewniany powinien juz by cakowicie wykoczony.
Oznacza to, ze przeznaczone do zdobienia metod fotochemiczn deseczki czy plasterki
brzozowe musz ju mie nadany ksztat i by obrobione mechanicznie.
Przejd teraz do sprawy samej powierzchni drewna. A wic, przeznaczona do zdobienia
powierzchnia drewnianego przedmiotu musi by wiksza od powierzchni, jak zajmie
fotografia. Inaczej mwic przyszej fotografii musisz zapewni odpowiednie szerokie
marginesy. Powierzchnia, na ktrej chcesz wykona fotografi, musi by zupenie gadka i
czysta. Dlatego, jeeli zachodzi potrzeba, pory i szczeliny trzeba zaszpachlowa.
Powierzchnie zaszpachlowane, suchego juz drewna, czycisz pocztkowo
gruboziarnistym, a nastpnie drobnoziarnistym papierem ciernym. Poniewa w nastpnej
fazie cay przedmiot drewniany bdzie dugo moczony w wodzie, teraz, aby zmniejszy
jego nasikliwo, stron tyln i boki pokrywamy wodoodpornym lakierem bezbarwnym.
Preparowanie powierzchni i przenoszenie obrazu
Po wyszlifowaniu grubo, a nastpnie drobnoziarnistym papierem ciernym i
zabezpieczeniu tyu i bokw, przeznaczon do przeniesienia obrazu powierzchni drewna
dokadnie oczy z pyu i wtedy przystp do jej preparowania.
Sporzd wodny 10% roztwr elatyny i powlecz nim dwukrotnie w odstpach 6godzinnych powierzchni drewna. Teraz elatyn zgarbuj, powlekajc 5% wodnym
roztworem formaliny. Co? Pytasz, czy czynno t trzeba wykonywa przy wietle
pomaraczowym?
Ale nie. Sama czysta elatyna nie jest przecie wiatoczua. Nakadasz j na drewno po
to, aby umoliwi dokadne zwizanie si obrazu pigmentowego z drewnem. O tym, z
czego i jak wykona metod fotochemiczn obraz pigmentowy, mwilimy dokadniej w
rozdziale czwartym. Caa, waciwie jedyna rnica w postpowaniu, polega na tym, e
zamiast papieru, na ktry poprzednio przenosie obraz pigmentowy, teraz masz do
czynienia z drewnem. Po dokadnym dociniciu do siebie obu powierzchni, usuniciu
bibu nadmiaru wody, drewno kadziesz do wyschnicia. Po odpadniciu papieru,
przeniesiony na drewno obraz garbujesz w kpieli zawierajcej na 100 cm3 roztworu 5 g
siarczanu chromowo-amonowego NH4Cr(SO4)2 * 12H2O. Gdy obraz ju cakowicie
wyschnie, co trwa mniej wicej 24 godziny, musisz go koniecznie wzmocni i uodporni na
uszkodzenia mechaniczne. Moesz tego dokona dwiema metodami.
Metoda pierwsza polega na powleczeniu obrazu i drewna politur, czyli alkoholowym
roztworem jasnego szelaku. Taki stopie zabezpieczenia jest wystarczajcy dla
przedmiotw o przeznaczeniu czysto dekoracyjnym, np. fotografii w medalionie z krka
brzozowego.
Metoda druga jest nieco bardziej uciliwa, ale za to przedmioty z utrwalon fotografi
spenia mog funkcje uytkowe, a wic np. owych deseczek stoowych zastpujcych
talerzyki. Aby tego dokona, obraz na drewnie pokrywasz dwukrotnie w odstpach 30
minutowych, bezbarwnym lakierem nitro. Jeli lakieru takiego nie masz to moesz uy
zwyky lakier do wosw. Teraz, po takim dwukrotnym zabezpieczeniu obrazu, wskazane
jest powlec go wraz z drewnem chemoutwardzalnym lakierem Chemosil. Jest to lakier
dwuskadnikowy. Bezporednio przed uyciem waciw ywic miesza si dokadnie z
katalizatorem w naczyniu niemetalowym. Ju po 30-40 minutach lakier cakowicie wysycha
i powoka staje si twarda, szklista i przezroczysta. Powoka z Chemosilu jest cakowicie
wodoodporna, wytrzymaa na wikszo urazw mechanicznych i nietoksyczna.

 Dziwisz si:
A dlaczego radzi mi Pan stosowanie a dwch rodzajw lakierw? Chtnie Ci to
wyjani. Lakier chemoutwardzalny, Chemosil, daje powoki bardzo twarde i
wytrzymae, ale w stanie pynnym odznacza si silnie kwanym odczynem. Wanie ten
silnie kwany odczyn mgby cakowicie zniszczy Twj pigmentowy obraz. Nie
zapominaj, e utworzony jest on wanie z ziaren pigmentw, a te substancje s z zasady
wraliwe na kwasowo rodowiska. Natomiast pokrycie obrazu lakierem
nitrocelulozowym stanowi warstewk izolacyjn, ktra chroni pigment przed atakami
lakieru Chemosil o odczynie kwanym.

ZDOBIENIE METALI PO RAZ PIERWSZY

Tak wic przysza kolej na zdobienie metali. W zwizku z tym zajmiemy si teraz obrazami
i rysunkami wanie na metalach. Poza ciekawostk laboratoryjn, technika ta ma wiele
konkretnych i wanych zastosowa, jak chociaby wykonywanie tzw. tabliczek
znamionowych, skal, napisw, pyt czoowych przyrzdw, rnych ozdobnych napisw
itp. Poszczeglne metale, srebrzyste aluminium, czerwona mied, czy ty mosidz,
stanowi mog doskonae podoa, na ktrych wytwarzane s najrniejsze rysunki i
obrazy. Widz, ze kiwasz gow i o co si chcesz spyta. Wic sucham, mw.
Kiedy i do czego moe si nam przyda taka technika?
Oglnie biorc i do celw zdobniczych i do celw technicznych. I tak np. na adnie
obrobionej i oprawionej pycie miedzianej moesz wykona kopi jakiego starego
sztychu, np. fregaty, rycerza, miasta, a na pycie aluminiowej czy metalowej tacce
barwny rysunek. Z kolei techniczne zastosowanie fotografii na metalach, to bdzie
otrzymywanie skal, napisw, tabliczek znamionowych itd.
Zgodnie z nasz zasad, e nie mamy zamiaru konkurowa z fotografikami, celowo
pomijamy sowo fotograficzne", bo kojarzy si ono przede wszystkim z okrelonymi
walorami artystycznymi. Takich aspiracji nie mamy, poniewa naszym gwnym celem jest
strona chemiczna zjawiska i procesw, jak te i ich praktyczne wykorzystanie. Dlatego to
ograniczamy si do rysunkw i obrazw.
Istniej dwie zasadnicze techniki umoliwiajce wytwarzanie obrazw czy rysunkw na
metalach. Z uwagi na sam sposb postpowania, dzielimy je w ten sposb:
przenoszenie obrazu pigmentowego na metal;
wytwarzanie obrazu bezporednio na metalu.
Metoda pierwsza
Tak, tak Metoda pierwsza to nic innego, jak metoda poznana w rozdziale powiconym
technice pigmentu. Jeli wic technik t ju nieco zapomniae, to przeczytaj jeszcze raz
powoli tamten rozdzia. Wsplnie powicimy czas wycznie wskazwkom czym i jak
naley preparowa powierzchnie metali przed przenoszeniem na nie pigmentowych
obrazw i rysunkw.
A wic, niezalenie od rodzaju uytego metalu, jego powierzchnia musi by zupenie
gadka, czysta i odpowiednio spreparowana. Oznacza to po pierwsze konieczno bardzo
starannego oczyszczenia, mechanicznego wyszlifowania grubo, a nastpnie
drobnoziarnistym papierem ciernym, po czym dokadnego wypolerowania. Pamitaj, e
wszelkiego rodzaju wery i rysy szpeci bd bardzo przyszy obraz czy rysunek. Po
wyszlifowaniu i wypolerowaniu (najlepiej si do tego celu nadaje zielona lub czerwona
pasta polerownicza), powierzchni metalu trzeba odtuci. Wykonaj to za pomoc
acetonu, a nastpnie gorcej wody, szczotki i detergentu, np. pynu Antek. Skoro woda
cakowicie, ale tak naprawd cako-

wicie i rwnomiernie zwily ju powierzchni metalu, moesz uzna, iz jest ona

dostatecznie odtuszczona. Jeli jednak film wodny ulega rozrywaniu i pojawiaj si
miejsca niezwilone. wiadczy to o zym, niedostatecznym, jeszcze odtuszczeniu. Taka
powierzchnia nie nadaje si jeszcze do przenoszenia obrazu. W tym miejscu
przypominam, eby odtuszczonych powierzchni nie dotyka ju palcami, bo skra jest
zawsze mniej czy wicej tusta.
Gdy Twoim podoem ma by aluminium, wwczas po odtuszczeniu i wysuszeniu,
powierzchni przeznaczon do przeniesienia obrazu powlecz roztworem o skadzie:

woda destylowana 150 cm3

cukier spoywczy 80 g.

Natomiast powierzchni stali nierdzewnej (zwykej nie naley stosowa), mosidzu, miedzi
czy brzu, po odtuszczeniu acetonem przetrzyj dokadnie papk uzyskan z zarobienia
drobnoprzesianej kredy alkoholem etylowym. (Zamiast kredy moesz uy pasty do
zbw.) Po dokadnym opukaniu wod, powierzchnie metali powlecz za pomoc pdzla
roztworem o skadzie:

woda destylowana 100 cm3

elatyna 4 g

Na tak przygotowane podoe metalowe, w sposb Ci juz znany przenie poprzednio

wykonany obraz pigmentowy. Po wyschniciu, w celu utrwalenia obrazu, powleka si go
bezbarwnym lakierem caponowym lub dostpnym w handlu bezbarwnym lakierem
epoksydowym Zalet tego ostatniego lakieru jest cakowita wodo- i chemoodporno
bardzo twardej i mechanicznie wytrzymaej powoki. Niestety nie mona, z uwagi na silnie
kwany odczyn utwardzacza, stosowa do zabezpieczenia rysunkw na metalach
doskonaego do innych celw lakieru chemoutwardzalnego Chemosil.
Metoda druga, to ju wysza szkoa jazdy
Druga metoda uzyskiwania rysunkw czy obrazw na metalach, jest bezporednia.
Oznacza to, e na danej powierzchni metalu, bez potrzeby przenoszenia obrazu
pigmentowego metod fotochemiczn, obraz czy rysunek wytwarzamy bezporednio.
Podskoczye niemal do sufitu z radoci na wie o sposobie bezporednim. Musz
jednak ostudzi troch Twj entuzjazm. Wiem, e samo wytwarzanie, a dalej i
przenoszenie obrazw pigmentowych nie jest wcale atwe, ani proste. Przy metodzie
bezporedniej te bd trudnoci i kopoty, tyle, e nieco innego rodzaju. Bo i tu take nic
nie ma za darmo.
Tabliczki znamionowe
Jako pierwsze praktyczne zastosowanie chromiano-wej techniki bezporedniego
wytwarzania rysunkw na metalach, omwimy wykonywanie tzw. tabliczek znamionowych.
S to zwykle prostoktne blaszki z czarnymi napisami i jasnym tem lub odwrotnie, ktre
przymocowywane s do silnikw, maszyn, mebli i wielu innych wyrobw, a zawieraj ich
charakterystyk lub dane inwentarzowe.
W Twoich amatorskich warunkach najlepszym podoem do tego celu jest blacha cynkowa
lub stalowa cynkowana. Po dokadnym wypolerowaniu i odtuszczeniu, blach pokrywa si
wiatoczu emulsj biakowochromianow. W tym celu przyrzdzenia tej emulsji, wykonaj
roztwr o nastpujcym skadzie:

woda destylowana 100 cm3

dwuchromian amonu (NH4)2Cr2O7 5 g

Po rozpuszczeniu dwuchromianu, do roztworu dodawaj po kropli 5% roztwr amoniaku, a

do wystpienia tego zabarwienia. wiee biaka jaj kurzych ubij na pian. Pian
pozostaw przez 6 godzin i po tym czasie zlej zebrany na dnie pyn, ktry zawiera gwnie
albumin, i zmieszaj go 1:1 z roztworem dwuchromianu amonu. Czynno t musisz
przeprowadzi w pomieszczeniu zaciemnionym przy wietle pomaraczowym.
Po sklarowaniu emulsji (czyli po usuniciu pcherzy powietrza), oblewasz ni blachy
cynkowe, podsuszasz na powietrzu i dosuszasz na
wirwce. Przypuszczasz, e moje polecenie jest
niewykonalne? Nic podobnego.
Ot dobrym sposobem suszenia jest suszenie na
tarczy wirujcej. Ty do swoich prac moesz z
powodzeniem wykorzysta adapter. Na tarcz
na tyle przedziurawionych w rodku krkw
kartonowych, aby wyrwnaniu ulega powierzchnia
dookoa trzpienia. Na takim urzdzeniu, zwanym
wirwk, umieszcza si pyt oblan emulsj i wcza silniczek. Cieka emulsja rozoy si
wtedy rwnomiernie na caej powierzchni pyty, jednak przewanie utworzy na naroach
niewielkie nadlewy. Poniewa tworzenie si nadleww w praktyce amatorskiej jest trudne
do uniknicia, przeto pyt wykonaj na nieco wikszych wymiarach, tak aby umieci obraz
na rodku pyty, a nastpnie brzegi jej obci.
Nie musz Ci chyba przypomina, e oblewanie, a tym bardziej suszenie, musi si
odbywa przy wietle pomaraczowym, prawda? Na tak przygotowane blachy kopiujesz
stykowo pozytyw rysunku. Oznacza to, e rysunek Twj ma by czarny, a to
przezroczyste, biae, czyli przepuszczajce wiato. Pod wpywem wiata nastpuje
zgarbowanie biaka, co oznacza jak wiesz utrat rozpuszczalnoci. Nawietlania
wykonaj najlepiej na socu. Radz Ci nawietla przez 3040 minut.
Chciae ju przystpi do wywoywania? Chwileczk, po skopiowaniu rysunku pyt pokryj
za pomoc waka gumowego rwn warstw tustej farby. Twoja farba powinna si
skada z:

10 g asfaltu, paku lub lepiku,

16 g wosku pszczelego.

Skadniki te stop razem i dodaj 3 cm3 oczyszczonej terpentyny oraz 40 g farby drukarskiej,
litograficznej lub powielaczowej. Po dokadnym wymieszaniu na gorco farb ostud i
pokryj ni nawietlon pyt cynkow. Jeste zdziwiony i rozczarowany. Pomrukujesz
nawet pod nosem:
Te mi metoda bezporednia.
Zamiast narzeka, co potrafi kady, lepiej wyjanijmy sobie, po co powierzchni
nawietlonej emulsji pokrywalimy warstewk tustej farby.
Rol farby mona tu porwna do roli lepu na muchy. Tak jak lep swym zapachem wabi
muchy, a potem wizi je na swej powierzchni, tak te i warstewka farby w przyszoci
zatrzyma na swojej powierzchni czstki substancji tworzcej albo obraz,albo to tabliczki.
Wszystko zreszt samo si zaraz wyjani w trakcie
wywoywania.
A wic w celu wywoania pyt zanurz do zimnej wody i
powierzchni pokryt farb lekko, ale powtarzam, lekko,
pocieraj mikkim zwitkiem waty.
W miejscach nie nawietlonych niezgarbowana emulsja
rozpuszcza si w wodzie. Poniewa do kopiowania

stosowae pozytyw, wypukaniu ulegnie wic jedynie nie nawietlony rysunek, bo w tych
miejscach emulsj osaniay przed wiatem czarne linie rysunku. Nastpnie pyt wysusz,
po czym napyl bardzo drobno sproszkowan ywic, np. kalafoni albo asfaltem. Warstwa
proszku osiada tylko w miejscach odsonitych, to jest tych, ktrych podczas wywoywania
usune emulsj. W kocu przez ogrzewanie stop proszek, ktrym napylie pytk.
W ten sposb powsta waciwy obraz czy rysunek utworzony z wtopionej ywicy.
Nastpnie drog usunicia reszty zgarbowanej emulsji w alkalicznej kpieli wodnej (to
znaczy w wodzie zawierajcej 5 g Na2CO3 w 100 cm3) otrzymasz na jasnym tle rysunek
utrwalony asfaltem lub ywic. Moesz postpi jednak jeszcze inaczej. Mianowicie, na
pytce pokrytej emulsj chromianow kopiuj nie diapozytyw, lecz negatyw rysunku.
Nastpnie pokryj go tust farb i wywouj w wodzie. Tym razem to ulegnie rozpuszczeniu,
a rysunek nie. Przez napylanie asfaltem lub ywic i jej stopienie, uzyskasz ciemne to.
Zmyj reszt emulsji i miejsca odsonite, czyli rysunek, pokryj galwanicznie np. miedzi lub
zabarw cynk chemicznie. Nastpnie asfalt rozpu terpentyn lub naft, i barwny rysunek
jest gotowy. Schematy postpowania w obu przypadkach znajdziesz na rysunku s 214,
215.

ZDOBIENIE METALI PO RAZ DRUGI

Znasz ju metod otrzymywania obrazw i rysunkw na
metalach przy zastosowaniu techniki pigmentowej.
Omwilimy t prost metod wykonywania tzw. tabliczek
znamionowych. Teraz przychodzi ju pora na trudniejsze
ale bardzo efektowne, nazwijmy to wrcz klasyczne,
metody bezporedniego wytwarzania rysunkw i obrazw
na metalach.
W przeciwiestwie do wszystkich technik dotychczas
opisywanych w rozdziale 7, ta ktr zaraz poznasz,
pozwala nie tylko wykona na metalu wiern kopi rysunku
czy obrazu, ale rwnie nada jej plastyczn
trjwymiarowo. Po prostu metod fotochemiczn,
posugujc si wiatoczuymi emulsjami chromianowymi,
moesz wykona na metalach rodzaj paskorzeb. Jeeli
dodam do tego jeszcze moliwo barwienia ta lub
rysunku, a nawet jednego i drugiego na rne kolory, wtedy
w caej peni stan przed nami zalety oraz moliwoci
metody fotochemicznej.
Schemat postpowania
Niezalenie od rodzaju uytego metalu, niezalenie tez i od samego motywu rysunku czy
obrazu, schemat postpowania jest w zasadzie taki sam. Zmianie ulegaj jedynie skady
roztworw do trawienia czy barwienia, ktre s dobierane w zalenoci od rodzaju uytego
metalu. Jak ju Ci mwiem, rysunki i obrazy wykonywa moesz na stali kwasoodpornej,
miedzi, mosidzu, brzie i aluminium. Fotochemiczne reprodukowanie rysunkw na
metalu skada si z nastpujcych, kolejnych czynnoci:
1. dokadne wyszlifowanie, wypolerowanie metalowego podoa i jego odtuszczenie;
2. wytrawienie podoa w kwasach;
3. naoenie wiatoczuej emulsji i jej wysuszenie (e-mulsja zazwyczaj skada si z
roztworu biaka kurzego i dwuchromianu potasu);
4. nawietlenie obrazu poprzez diapozytyw;
5. naoenie farby (do tego celu suy farba drukarska, litograficzna lub

powielaczowa);
6. wywoywanie obrazu (miejsca emulsji nawietlone ulegn zgarbowaniu i przez to
zatrac rozpuszczalno w wodzie), ktre przeprowadza si w wodzie a ma na celu
usunicie emulsji z miejsc nienawietlonych;
7. zapudrowanie obrazu (do tego celu uywa si mieszaniny kalafonii z talkiem);
8. wtopienie pudru (przez lekkie ogrzanie wtapia si puder, ktry nastpnie chroni
metal przed kwasami);
9. trawienie obrazu w kwasach (wytrawieniu ulegaj jedynie miejsca nienawietlone, w
ktrych emulsja zostaa wypukana);
10. nakadanie lakieru, chemiczne lub elektrochemiczne barwienie obrazu czy ta.
Szykowanie podoa
Przejd teraz do bliszego omwienia poszczeglnych czynnoci, dodajc tylko w tym
miejscu, i od starannoci szlifowania i polerowania zaley w duej mierze jako Twojej
przyszej reprodukcji. Punkt pierwszy, a wic szlifowanie, bardzo staranne polerowanie i
oduszczanie, po tym, czego nauczye si par stron wczeniej, nie wymagaj ju
dodatkowych komentarzy. Pamitaj tylko, prosz, o przysowiu jak sobie pocielesz,
tak si wypisz". Pasuje ono doskonale do przygotowania powierzchni i jakoci przyszego
obrazu.
Trawienie podoa
Wytrawianie pyt brzowych, miedzianych, mosinych i ze stali nierdzewnej prowadzi si
przez 2- 5 minut w roztworze o skadzie:

woda - 80 cm3
kwas siarkowy st. H2SO4 20 cm3
dwuchromian potasu K2Cr2O7 0,15 g

Temperatura tego roztworu trawicego powinna wynosi 15-20oC. Natomiast pyty

aluminiowe trawisz w roztworze o skadzie:

wodorotlenek potasu KOH 10 g

woda 100 cm3

Czas trawienia w tym przypadku wynosi tylko 1-2 minut, a temperatura 15-20oC.
Wykonanie wiatoczuej emulsji i jej naoenie
Skad wiatoczuej emulsji stosowanej do reprodukcji t metod obrazw na metalach,
jest nastpujcy:

woda destylowana 100 cm3

10% wodny roztwr dwuchromianu amonu (NH4)2Cr2O7 12 cm3
roztwr biaka kurzego 10 cm3

Po rozpuszczeniu w wodzie dwuchromianu amonu, do roztworu dodawaj po kropli 5%

roztwr amoniaku, a do wystpienia tawego zabarwienia. Poprzednio ubij na pian
mikserem wiee biaka jaj kurzych. Pian pozostaw przez 6 godzin w spokoju, a potem
zlej pyn z dna naczynia. Wanie ten pyn, ktry zawiera jako gwny skadnik albumin,
rozciecz wod destylowan 1:1 Nastpnie tak przygotowany roztwr albuminy zmieszaj
w podanej proporcji z roztworem dwuchromianu amonu Czynno t wykonaj w
pomieszczeniu zaciemnionym przy pomaraczowym wietle. Emulsj wiatoczu, woln
ju od pcherzykw powietrza, nano na mokr jeszcze, wieo przemyt wod

powierzchni pyty metalowej. Po pierwszym polaniu, nadmiar emulsji zlej z pyty do

zlewu. Nastpnie, po lekkim przesuszeniu, pyt polej powtrnie emulsj. Tym razem
nadmiar cieczy zlej z powrotem do naczynia z emulsj. Oczywicie pyt oblewasz i
suszysz w zaciemnionym pomieszczeniu przy wietle pomaraczowym. wiatoczua
emulsja chromianowa jest nietrwaa i dlatego nie moesz jej wykona na zapas ani te
gotowych juz pyt przechowywa duej ni 2 doby.
Nawietlanie
Na cakowicie ju wysuszon powierzchni wiatoczuej emulsji chromianowej, w
przyciemnionym pomieszczeniu kadziesz odpowiedniej wielkoci diapozytyw, przyciskasz
go mocno czyst pyt szklan lub nie porysowan pyt z metapleksu, po czym moesz
przystpi do nawietlania.
Poniewa widz, ze na dwik sowa diapozytyw" zaczynasz si nerwowo krci,
przypomn Ci wic, e o technice wykonywania wanie duego formatu diapozytyww
mwilimy dokadnie w rozdziale powiconym gumie.
Do nawietlania stosuj wiato soneczne przez 10-15 minut lub siln arwk. Np. przy
250-watowej arwce czas nawietlania z odlegoci 15-20 cm wynosi 20-30 min.
Kopiowany rysunek lub diapozytyw wykonaj na przezroczystej bonie filmowej lub czarnym
tuszem na kalce krelarskiej.
Jak zawsze, czas nawietlania musisz dokadnie sam ustali eksperymentalnie. Pamitaj
jedynie, e przewietlenie obrazu prawie nie szkodzi, natomiast niedowietlenie
zepsuje go cakowicie.
Nakadanie farby
Po nawietleniu na emulsji chromianowej znajduje si niewidoczny tzw. utajony obraz.
Tworz go garbowane i nie zgarbowane dziaaniem wiata powierzchnie emulsji. Miejsca
nawietlone, czyli zgarbowane, zatraciy rozpuszczalno w wodzie, nie nawietlone s
nadal w wodzie rozpuszczalne. Przed wywoaniem wieo nawietlon powierzchni
emulsji musisz pokry cienk warstw tustej farby litograficznej. Do tego celu nadaje si
doskonale farba drukarska, litograficzna lub powielaczowa. Na grube szko kadziesz nieco
farby i dodajesz kilka kropli terpentyny. Za pomoc waka gumowego przyoonego do
szka rozwalcowujesz farb po powierzchni i gdy farba rozoy si na waku rwn
warstw, nakadasz j na powierzchni nawietlonej pyty. Farb rozprowadzasz wakiem
po pycie rwnomiernie, tak aby utworzya si niezbyt gruba jej warstwa. Po naoeniu
farby przystpujesz juz do wywoania.
Wywoywanie obrazu
Jak sam ju dobrze wiesz, wywoywanie ma na celu usunicie nie zgarbowanej emulsji z
miejsc nie nawietlonych. Pokryt farb pyt wywoujesz w wodzie o temperaturze
pokojowej. Po 5 minutach przebywania w kuwecie kawakiem zmoczonej w wodzie waty
ostronie wodzisz po powierzchni pokrytej farb. W miejscach ktre nie ulegy dziaaniu
wiata, emulsja rozpuszcza si w wodzie i schodzi z powierzchni pyty razem z warstw
farby. Na zgarbowanych przez dziaanie wiata odcinkach obrazu emulsja trzyma si
mocno powierzchni metalowej i pozostaje na niej razem z tust farb.
Zapudrowanie obrazu
W celu wzmocnienia warstwy emulsji z naoon farb (aby warstwa ta staa si pniej
bardziej odporna przy wytrawianiu) pyt pudrujesz sproszkowan mieszanin kalafonii i
talku. Proszek wykonasz z rozdrobnionej do postaci pudru kalafonii, do ktrej dodasz 15
20% talku.
A po co dodajemy talku pytasz? Aby pyki kalafonii nie zlepiay si w grudki.

Po napyleniu caej powierzchni pyty nadmiar pudru usu mikkim pdzelkiem. Ale przed
usuwaniem nadmiaru pudru pdzelek umocz" w talku. Puder powinien by cakowicie
usunity z jasnych miejsc obrazu. Sprawdza si to przez dokadne ogldanie caej pyty
ustawionej bokiem do wiata.
Wtopienie pudru
W celu wzmocnienia warstwy ochronnej, a wic cznie emulsji, farby i pudru, przed
wytrawianiem w kwasach, pyt ogrzej. Wtedy puder ochronny wtopi si w warstw tustej
farby. Pyt ujmij teraz za brzeg kleszczami laboratoryjnymi i ogrzewaj nad palnikiem
gazowym lub kuchenk elektryczn, poruszajc pyt ruchem kolistym w paszczynie
poziomej. Uwaaj, aby nie przegrza pyty, poniewa warstwa zgarbowanego biaka spali
si wtedy i obraz ulegnie zniszczeniu. Nagrzewanie zakoczysz wtedy, gdy szara, matowa
warstwa pudru ochronnego stopi si, zeszkli, nabierze poysku i zbrunatnieje. Na tym
operacja wtapiania pudru w warstw tustej farby koczy si i pyt moesz ju podda
wytrawieniu.
Obecnie po cikiej, wytonej i co tu duo ukrywa pozornie mao efektownej pracy,
przyjdzie Ci zbiera zasuone niwo. Dwie pozostae do wykonania czynnoci s ju
atwe, a co najwaniejsze, dosownie w oczach zmienia bd wygld Twojej metalowej
pytki. Te dwa ostatnie procesy, a wic trawienie i barwienie, nadadz obrazowi czy
rysunkowi na metalu plastycznoci i wyrazistoci.
Trawienie
Trawienie ma za zadanie utworzenie drobnego reliefu czyli cech paskorzeby.
Nienawietlona emulsja chromianowa (tzn. przykryta ciemnymi partiami diapozytywu), jako
w wodzie rozpuszczalna, zostaa z pyty usunita w trakcie wywoywania. Tym samym
powierzchnia metalowej pyty jest chroniona zgarbowan przez wiato emulsj, farb i
dodatkowo jeszcze wtopionym pudrem, wszystko to tylko w miejscach nawietlonych.
Jeeli wic teraz metalow pyt zanurzysz do odpowiedniego roztworu trawicego, to
bdzie on rozpuszcza metal (trawi go) jedynie w miejscach uprzednio nie nawietlonych.
W rezultacie po trawieniu miejsca odsonite staj si wklse, a gboko tego reliefu
dochodzi do 1,5 mm.
Zaraz, zaraz. Nie wkadaj jeszcze prosz pytki do kuwety z kwasem. Przed
przystpieniem do trawienia musisz przecie zabezpieczy jej boki i stron spodni przed
agresywnym dziaaniem roztworu trawicego. Nie zapomnij o tym.
A wic boki metalowej pyty oraz jej plecy" pokryj lakierem chlorokauczukowym (takim,
jaki jest stosowany do malowania znakw na asfalcie) lub lakierem poliwinylowym. Oba te
typy chemoodpornych lakierw spotyka si w sprzeday w sklepach z farbami. Gdy jednak
adnego z nich nie dostaniesz, nie zaamuj rk, tylko przygotuj lakier szelakowy lub
kalafoniowy w ten sposb:

denaturat 100 cm3

szelak 20 g

lub

denaturat 100 cm3

kalafonia 30 g

teraz roztwory trawice omwi wedug rodzajw metali podoa. W tym miejscu jednak
juz Ci przestrzegam, ze stosowane bd stone roztwory silnie rcych substancji,

musisz wic pracowa w rkawiczkach gumowych i bardzo ostronie.

W kadym przypadku trawienie prowadzisz tak dugo, a uzyskasz relief podanej
gbokoci.
Aluminium
Pyty aluminiowe moesz trawi w jednym z dwu roztworw:
a) wodorotlenek sodu NaOH 12 g
woda 100 cm3
chlorek sodu NaCl do nasycenia.
b) gliceryna 10 cm3
chlorek miedzi (II) CuCl2 roztwr wodny 40% 10 cm3
kwas ortofosforowy H3PO4 stony 10 cm3
Poniewa podczas trawienia na powierzchni aluminium gromadzi si nierozpuszczalny
osad, co 3 minuty trawienie przerywaj i powierzchni pyty przemywaj 10% roztworem
HNO3. I znw pyt umieszczaj w roztworze trawicym.
Brz
Pyty brzowe trawisz dwustopniowo. Pierwsze tra. wienie prowadzisz w 40% wodnym
roztworze chlorku elaza (III) FeCl3. Po okoo 10 minutach pyt wyjmujesz puczesz i, w
celu ostatecznego wytrawienia, umieszczasz w wodzie krlewskiej o skadzie:
kwas solny HCI st. 40 cm3
kwas azotowy HN03 st. 10 cm3
Uwaga: Trawienie w wodzie krlewskiej, ze wzgldu na wydzielajce si szkodliwe dla
zdrowia gazy, prowadzi moesz tylko pod wycigiem albo na wolnej przestrzeni.
Chrom
Pyty chromowe, a cilej chromowane, trawisz w 20% kwasie solnym lub w roztworze o
skadzie: chlorek wapnia CaCl2 * 6H2O 60 g
chlorek chromu (III) CrCl3 15 g
kwas solny st. HCl 2 cm3
woda do objtoci 100 cm3
Mied
Do trawienia pyt miedzianych uywaj roztwory chlorku elaza (III) FeCl3
Dziwisz si? Nie, to nie adna omyka mied trawisz w roztworze FeCI3.
Nie rozumiem, jak moe zachodzi trawienie, skoro r0ztworze nie ma kwasu zgaszasz.
Ot musisz si dowiedzie, e intensywne trawienie miedzi w chlorku elaza (III) polega
na redukcji chlorku elaza (III) do elaza (II) przy jednoczesnym dwustopniowym utlenianiu
miedzi wg reakcji:
Cu + FeCI3 => CuCl + FeCl2,
CuCl + FeCl3 => CuCl2 + FeCl2
Powstajcy podczas trawienia chlorek miedzi (I) CuCl jest praktycznie w wodzie
nierozpuszczalny. W czasie trwania procesu musisz wic energicznie porusza miedzian
pytk w celu mechanicznego wymywania z jej powierzchni osadu CuCl z miejsc
trawionych. Jeeli proces trawienia przebiega bez regeneracji roztworu trawicego, wtedy
stenie chlorku elaza (III) stopniowo maleje, podczas gdy stenie chlorku miedzi i
chlorku elazawego w tym czasie ronie.

W miar wzrostu zawartoci miedzi w roztworze zdolno utleniajca roztworu maleje,

przez co wzrasta rwnie czas trawienia. Moesz temu stosunkowo atwo zaradzi,
wprowadzajc may dodatek nadtlenku wodoru H2O2, a wic wody utlenionej oraz kwasu
solnego.
Zatrzymajmy si na chwil nad tymi reakcjami, poniewa warto jest nie tylko opanowa
sam proces trawienia, ale rwnie pozna dokadnie jego chemizm.
W tym miejscu chc Ci poda, jakie reakcje zachodz przy regeneracji roztworu
trawicego wod utlenion.
Oto one:
a) 2CuCl + H2O2 + 2HCl => 2CuCl2 + 2H2O
b) 2 FeCl2 + 2 H2O2 + 2 HCl => 2 FeCl3 + 2 H2O
Reasumujc, do trawienia sporzdzasz wodny 30-40% roztwr FeCl3 z maym dodatkiem
HCI (ok. 1 cm3 st. HCl na 100 cm3 roztworu). Samo trawienie prowadzisz w paskiej
kuwecie fotograficznej, przy czym trawion pytk stale poruszasz. Co 2-3 minuty dodajesz
po 2 cm3 3% H2O2. W mieszaninie takiej pozostaw pytk tak dugo, a uzyskasz relief
odpowiedniej gbokoci.
Mosidz
Mosidz moesz trawi w jednym z dwu roztworw:
a) kwas azotowy st. HNO3 80 cm3
kwas fosforowy st. H3PO4 10 cm3
woda 10 cm3
b) bezwodnik kwasu chromowego CrO3 30 g
siarczan glinu Al2(SO4)3 10 g
woda 100 cm3
Jeeli do trawienia mosidzu stosujesz przepis b, a wic zawierajcy CrO3, wtedy w celu
usunicia tworzcego na powierzchni osadu, pyt po paru minutach trafienia przenosisz
na chwil do roztworu o skadzie:

dwuchromian potasu K2Cr2O7 20 g

kwas siarkowy st. H2SO4 20 cm3
woda 100 cm3

Po opukaniu wod, pyt moesz trawi dalej.

Nikiel
Pyty niklowe czy niklowane trawisz w roztworze o skadzie:

kwas siarkowy st. H2SO4 20 cm3

kwas octowy st. 20 cm3
woda 15 cm3

Stal nierdzewna
Pyty stalowe trawi moesz w jednym z dwu roztworw:
a) kwas solny st. 80 cm3
chloran potasu KCIO3 15 g

b) kwas azotowy st HNO3 25 cm3

gliceryna 1 cm3
woda do objtoci 100 cm3
I jeszcze uwaga oglna. Niezalenie od rodzaj metalu i uytego roztworu, po
skoczonym trawieniu pytk dokadnie puczesz w wodzie, ostronie suszysz, tak aby nie
uszkodzi emulsji.
Barwienie obrazu
Miejsca obrazu czy rysunku poprzednio nienawietlone, po zmyciu emulsji zostay
wytrawione, a wic tworz wgbienia rzdu 1,5 mm. Zagbienia te warto teraz zabarwi i
wtedy moesz ju zmy emulsj.
Zabarwienie zagbie moesz wykona:

przez barwienie chemiczne

przez naoenie powoki galwanicznej,
przez naoenie lakieru.

Wikszo pospolitych metali i stopw umiemy chemicznie barwi na rne kolory. Z kolei
przy nakadaniu powok galwanicznych warto zastosowa metale kontrastujce z tem
barw. I tak, na pyt mosin, brzow czy miedzian dobrze jest nakada nikiel,
natomiast na stalow bd niklowan mied. Szczegy dotyczce chemicznego
barwienia metali i nakadania powok galwanicznych znajdziesz w ksice
Galwanotechnika domowa".
A teraz jeszcze par sw o lakierach stosowanych do wykaczania obrazu i rysunkw na
metalach. Barwa lakieru jest oczywicie tylko spraw gustu. Natomiast nie jest wcale
obojtny jego rodzaj. Pamitaj, e lakier uyty do barwienia wytrawionych zagbie nie
moe by rozpuszczalny w nafcie, bo wanie naft zmywa bdziesz emulsj i farb. Std
odpadaj wszelkie lakiery olejne naturalne i syntetyczne, jak tez i lakiery asfaltowe.
Zapamitaj natomiast, ze nafta nie rozpuszcza lakieru nitro, lakierw spirytusowoszelakowych i poliwynylowych.
Wysuszon po trawieniu pyt pokryj jednym z wymienionych lakierw. Moesz do tego
celu uy np. lakier Chronizol, produkowany w barwie zielonej, tej i niebieskiej. Po
wysuszeniu pyt wstaw na 4-6 godzin do naczynia z naft. W nafcie rozpuszcza si
kalafonia i tusta farba, emulsja miknie i pcznieje, tak e daje si atwo usun przez
pocieranie mikk szczotk. Dopiero teraz, po zabarwieniu wgbie i zdjciu warstw
ochronnych. Twj obraz czy rysunek pojawi si w penej krasie
Kilka stron o emulsjach wypalanych
Zdaj sobie doskonale spraw z tego, ile trudnoci i kopotw sprawiy Ci liczne czynnoci
zwizane z zabezpieczeniem i wzmacnianiem wiatoczuych emulsji. Zdobywanie i
nakadanie tustej farby i pudru o mao nie zaamao Ci ani Twych wyprbowanych,
zdawaoby si, zamiowa do eksperymentowania. Dlatego teraz na osod podam Ci
pewien efektowny sposb postpowania przy wytwarzaniu obrazw na metalach. Od
przepisw dotychczas opisywanych rni si on przede wszystkim skadem emulsji
wiatoczuej.
Ju obawiasz si o odczynniki i surowce?
Bd spokojny, podstawowym skadnikiem, a wic zwizkiem wiatoczuym, pozostan
nadal dwuchromiany. Inny natomiast bdzie rodzaj koloidu organicznego. Do tego celu
uyjesz klej rybi lub zwierzcy. Emulsje wytworzone z takich koloidw zwiemy

wypalanymi, bo po nawietleniu i wywoaniu poddaje si je silnemu ogrzewaniu. W

temperaturze 250- 300oC nastpuje zeszklenie si masy i powstaje warstewka twardoci
i poyskiem przypominajca emali.
Warstewka taka jest ju na tyle wytrzymaa mechanicznie i odporna chemicznie, e do
procesu trawienia pyta nie musi by dodatkowo zabezpieczana. A wic w tym przypadku,
kosztem trudniejszego skadu, oszczdzamy sobie dodatkowych czynnoci.
Podam Ci teraz przepisy i sposoby wykonania takich chromianowych emulsji wypalanych.
a) z kleju rybiego
woda destylowana 10 cm3
klej rybi 2530 g
roztwr biaka kurzego 35 cm3
dwuchromian amonu (NH4)2Cr2O7 2.5 g (ok. 10% masy kleju)
20% roztwr amoniaku 1 cm3
W tym momencie zapamitaj, ze amoniak klaruje emulsj, ale zmniejsza jej
wiatoczuo, a dodatek ponad 10% obnia trwao emulsji. Zamiast pynnego biaka
kurzego doda moesz chlorku miedzi (II), CuCl2 * 2H2O, w stosunku 0,5 g na 100 cm3
emulsji. Dodatek ten obnia czas nawietlania do poowy. Szczegln uwag musisz
zwrci na nieprzekraczanie temperatury suszenia 45oC, na co ta emulsja jest specjalnie
wraliwa.
b) z kleju skrnego Zalewasz 2,5 g kleju skrnego 100 cm3 wody destylowanej i
pozostawiasz w spokoju na przecig 24 godzin, aby napcznia. Po upywie tego czasu
ogrzewaj klej na ani wodnej do 50oC a do zupenego rozpuszczenia si. Pamitaj, e w
temperaturze 60oC klej traci sw kleisto. Do ostudzonego kleju wlej 1 cm3 pynnego
biaka kurzego i powtrnie ogrzewaj na ani wodnej przez 2 godziny w temperaturze 5060oC. Po zdjciu z ani pozwl roztworowi odsta si i zbierz z powierzchni
zanieczyszczenia, po czym cao przescz przez gst tkanin. W celu uczulenia emulsji
na wiato, zmieszaj j z roztworem:
woda destylowana 2 cm3
dwuchromian amonu (NH4)2Cr2O7 0,3 g
Do otrzymanej mieszaniny dolej po raz drugi 0,5 cm3 biaka kurzego i 0,2 cm3 20%
roztworu amoniaku.
NH3aq klaruje emulsj, ale zmniejsza jej wiatoczuo.
c) z kleju kostnego
Roztwr 1:
kostny klej w patkach lub perekach 812 g
woda 75 cm3
Klej mocz w chodnej wodzie przez 2-3 godziny, nastpnie ju spczniay ogrzewaj na
ani wodnej do zupenego rozpuszczenia, czsto mieszajc szklan paeczk.
Roztwr 2:
dwuchromian amonu (NH4)2Cr2O7 1,52 g
woda destylowana 25 cm3
Po przesczeniu obydwu ciepych roztworw stopniowo wlewaj roztwr 2 do roztworu 1,
stale mieszajc szklan paeczk. Nastpnie dodaj 0,1 - 0,3 cm3 stonego lub 20 kropli

10% roztworu amoniaku, a na kocu 2,5 cm3 denaturatu. Ten ostatni roztwr jest gotw do
uycia dopiero po 24 godzinach. Trwao roztworu wynosi 3-4 dni. Przechowywa go
musisz w chodnym i ciemnym miejscu. Pokrywanie pytek metalowych wiatoczu
emulsj wypalan prowadzisz tak, jak to miao miejsce z emulsjami zwykymi.
No a teraz przechodz do omwienia wywoywania emulsji wypalanych, bo przebiega ono
troch inaczej. Nawietlon pyt jednym szybkim ruchem zanurz ca do kuwety
napenionej wod o temperaturze pokojowej.
W kpieli wodnej pyta przebywa a do ukazania si czystych, ostrych kresek rysunku.
Miejsca nie nawietlone, a wic te odpowiadajce czerni na negatywie, nie powinny ju
mie ladw emulsji.
Wywoywanie obrazu odbywa si atwo, zwykle bez koniecznoci przecierania wat i
nastpuje nie pniej cigu 1,5-2 godzin po nawietleniu. Po wywoaniu w kuwecie pyt
opucz jeszcze raz strumieniem wody. Po zakoczeniu wywoywania pyt przenosisz do
drugiej kuwety z roztworem barwicym o skadzie:

woda 500 cm3

fiolet metylowy 3 g

Kpiel ta ma na celu uwidocznienie wywoywania. W roztworze tym kpiesz pyt

rwnomiernie koysan, a emulsja przybierze barw ciemnofioletow.
Teraz pyt przemywasz z obu stron strumieniem wody. Wszystkie miejsca nie
nawietlone nie powinny mie nawet najlejszego fioletowego zabarwienia i tym samym
powinien by widoczny metal podoa. W przeciwnym razie wynika, ze wywoywanie byo
niedostateczne, czyli nie nawietlona emulsja nie zostaa wymyta. W takim przypadku ca
pyt musisz przetrze wat zmoczon w ciepej wodzie a do usunicia tego zabarwienia
i znw spuka z obu stron ciep wod.
W temperaturze 250oC wiatoczua emulsja klejowa zamienia si w tward, szklist
emali, odporn na dziaanie mechaniczne przy tarciu, myciu i dziaaniu kwasw (przy
trawieniu). Przy ogrzewaniu, gdy temperatura pytki wyniesie ju okoo 150oC, znika
zaczyna fioletowe zabarwienie. Barwnik si zwyczajnie rozkada. Przy dalszym
ogrzewaniu, juz w temperaturze 200-250C, emalia przybiera odcie jasnobrzowy.
Jedynie przy wypalaniu emulsji na miedzi emalia przybiera odcie czekoladowy. Do
wypalania emulsji moesz z powodzeni wykorzysta domowy piekarnik, jeeli oczywicie
Sprawnie dziaa w nim termometr. Pytk metalow z tak wypalon emulsj, oczywicie po
zabezpieczeniu lakierem bokw i strony tylnej, moesz ju od razu umieci odpowiednim
roztworze trawicym.
PAW czyli poli(alkohol winylowy)
Na pocztku czci III, a konkretnie na stronie 140, mwiem Ci, e zwizki chromu
dziaaj garbujco na:

naturalnie koloidy organiczne, takie jak biako jaj elatyna czy klej skrny lub
kostny,
naturalnie koloidy organiczne ywiczne, takie jak np. zmydlony szelak,
syntetyczne koloidy organiczne, takie jak np. poli(alkohol winylowy).

Wanie z tym ostatnim pragn Ci zapozna bliej. Jeeli mieszanin wody i poli(octanu
winylu) ogrzejemy w rodowisku kwanym lub zasadowym, to powstanie reakcja
chemiczna zwana zmydlaniem. W jej wyniku otrzymujemy poli(alkohol winylowy), zwany w
skrcie PAW.
PAW to biay, czasem jasnoty proszek, ktry rozpuszcza si w wodzie. Jego
waciwoci zale od stopnia polimeryzacji produktu wyjciowego, jakim jest wanie

polioctan winylu.
- Ale. Prosz Pana...
Ju rozumiem, nie znane Ci jest pojcie polimeryzacji.
Zapamitaj wic Polimeryzacj nazywamy proces czenia pewnej liczby zwanej
najczciej n. jednakowych czsteczek substancji maoczsteczkowych w nowe wielkie
zwizki zwane wielkoczsteczkowymi.
Wracamy do naszego tematu.
wiatoczue emulsje wykonane z PAW cz w sobie zalety emulsji opartych na koloidach
naturalnych, ale s pozbawione ich wad. Dam Ci teraz przykad. Emulsj wykonan na
polichlorku winylowym moesz miao po wywoaniu przemywa wat, czego w adnym
przypadku nie wytrzymuje emulsja klejowa. Do wypalania stosuje si temperatur tylko
150 -160oC Z tego powodu metale trawi si rwnomiernie i na du gboko. Ta
emulsja jest odporna na dziaanie kwasu, czyli nie wymaga dodatkowego zabezpieczenia,
I na tym nie koniec jej zalet. Nie jest ona wraliwa na zmiany warunkw klimatycznych, a
powierzchnia emulsji jest do koca kwasoodporna, szklista. Mona j my na zimno nawet
ugiem bez obawy uszkodzenia. Skad tej cennej emulsji wiatoczuej jest nastpujcy:

1000 cm3 wody

80 g PAW
8 g dwuchromianu amonu
4 g rodanku amonu
40 cm3 1% roztworu nekaliny

80 g poli(alkoholu winylowego) czyli PAW w postaci biaego proszku zalewasz 1000 cm3
wody destylowanej i odstawiasz na noc w celu spcznienia. Nastpnego dnia ogrzewasz
cao na ani wodnej w temperaturze 95oC w celu zapewnienia penego rozpuszczenia.
Naczynie z PAW powinno by w tym czasie szczelnie przykryte. Pocztkowo tworzy si
biay kouch. Swe ogrzewanie przerwiesz, gdy kouch zniknie. Po cakowitym
rozpuszczeniu proszku roztwr ostud do temperatury 35-40oC i przefiltruj przez 4 warstwy
gazy. Sam roztwr PAW, jeeli bdziesz go przechowywa w zamknitym naczyniu w
temperaturze 20-22oC. jest trway przez kilka miesicy. Aby jednak doj do otrzymania
waciwej emulsji, z tak otrzymanego roztworu odlej 350 cm3. A teraz w 250 cm3 z
pobranych 350, rozetrzyj i rozpu 8 g dwuchromianu amonu. Rozpuszcza si on w
roztworze PAW lepiej ni w wodzie. Stosunek dwuchromianu amonu do PAW w tego typu
emulsjach powinien wynosi 1:10, liczc oczywicie such mas substancji. Tak
otrzymany roztwr dwuchromianu amonu wlej do podstawowego, liczcego 650 cm3
roztworu PAW. W podobny sposb musisz rozpuci 4 g rodanku amonu w ostatnich 100
cm3 roztworu PAW i wla, mieszajc, do caoci roztworu PAW. Na koniec 1 g nekaliny
rozpu w 40 cm3 wody. Roztwr przescz. Dodatek 40 cm3 tego roztworu do emulsji ma
na celu zmniejszenie jej napicia powierzchniowego w czasie rozprowadzania na pycie w
wirwce. Emulsja rozpywa si dziki niej bardzo rwnomiernie, bez pcherzykw, a
jednoczenie po wywoaniu wody spywa atwiej z powierzchni pyty. W pomieszczeniu o
temperaturze poniej 18oC do gotowego roztworu dodaj jeszcze 10 cm3 alkoholu
etylowego. Dodatek ten opnia elatynowanie si emulsji w niskich temperaturach.
Emulsja w tym stanie powinna si odsta 3 dni Gotow ju, odsta 3 dni emulsj o
temperaturze 18oC i wylewasz na pytk metalow i podsuszasz w tematurze 35 - 40oC.
Do nawietlania najlepsza jest lampa kwarcowa..
Wywoywanie nawietlonych emulsji wykonanych z PAW prowadzisz tak jak i emulsji na
klejach, a wic pod strumieniem wody o temperaturze 18-22 C Zabieg ten trwa 23
minuty W tym czasie woda wymywa i usuwa emulsj z miejsc nie nawietlonych.
Nastpnie emulsj garbujesz przez 1 minut umieszczajc j w naczyniu z roztworem o

skadzie:

woda 1 dm3
bezwodnik kwasu chromowego 50 g

Po zgarbowaniu emulsji wysusz jej powierzchni patkami ligniny, w kocu, w celu

wypalenia", umie na 10 minut w piekarniku ogranym do temperatury 140-150oC. Tak
przygotowana i wypalona emulsja, przygotowana na polialkoholu winylowym), nie boi si
kwasw. Moesz wic ju spokojnie pokryt ni pytk podda trawieniu.

OBRAZY NA CERAMICE
Ju po raz trzeci bdziesz mia mono wykorzysta umiejtnoci zdobyte w rozdziale 4.
Mam na myli oczywicie technik pigmentu.
Zaczn jednak od sprawy podstawowej, a mianowicie od omwienia na jakich to
podoach metod fotochemiczn mona wykonywa obrazy. W tytule tego rozdziau
mieci si ju informacja, i chodzi o obrazy na ceramice. Ba, ale pod t nazw kryje si
przecie wielka rodzina tworzyw. Ot proponowan technik moesz zdobi praktycznie
wszystkie szkliwione wyroby ceramiczne, a wic porcelan, fajans, kamionk i porcelit.
podajesz jeszcze:
_ Szko.
Masz racj. Szko naley do ceramiki, ale jego zdobieniem zajmiemy si w rozdziale
nastpnym.
Na zimno i na gorco
Z uwagi na sposb postpowania, obrazy na ceramice wytwarza moesz na gorco i na
zimno. Wytwarzanie obrazw na gorco, czyli tzw. fotoceramika, w cisym tego sowa
znaczeniu polega na naniesieniu na powierzchni ceramiczn obrazu utworzonego ze
specjalnych farb mineralnych. Nastpnie obraz poddaje si wypalaniu w temperaturze
rzdu 800 900oC. Wskutek wtopienia si farb w szkliwo podoa, otrzymuje si obraz
trway o byszczcej powierzchni charakterystycznej dla porcelany. Zdobienie przy
zastosowaniu tej metody ma nastpujcy przebieg. Na szklanej pycie wytwarza si
bardzo cienk rwnomiern warstewk masy otrzymanej przez zmieszanie wiatoczuych
soli chromu z koloidem ochronnym, a wic np. mieszanin elatyny, dekstryny, biaka lub
miodu. Na osuszon warstewk nakada si nastpnie diapozytyw fotograficzny i cao
poddaje dziaaniu wiata. Jako sole wiatoczue stosuje si tu zazwyczaj dwuchromian
amonu lub potasu. Sole te, jak wiesz, rozkadaj si pod wpywem wiata, przy czym w
miejscach nawietlonych emulsja przechodzi w stan nierozpuszczalny i twardnieje.
Natomiast nie nawietlone czci emulsji (tzn. osonite przed dziaaniem wiata przez
ciemne miejsca rysunku), nie trac rozpuszczalnoci, a oprcz tego zachowuj swoj
kleisto. Przez przypudrowanie pyem farby ceramicznej doprowadzamy do zatrzymania
farb przede wszystkim w miejscach nienawietlonych.
Po dokadnym retuszu obrazu, i osuszeniu, powierzchni polewa si lakierem
bezbarwnym. Po wysuszeniu caoci, a wic powoki skadajcej si teraz z warstwy
emulsji wiatoczuej, farby ceramicznej i lakieru, nacina si brzegi ostrym noykiem i
cao zanurza do wody obrazkiem ku grze. Film oddziela si od pyty szklanej. Teraz
film nakada si na zdobiony przedmiot ceramiczny obrazem ku grze (prawostronnie).
Po osuszeniu obraz wypala si na ceramice w piecu muflowym. W czasie tego zabiegu
emulsja i lakier spalaj si w pocztkowej fazie wypalania w rodowisku silnie
utleniajcym. Natomiast mineralne czstki farby wtapiaj si w szkliwo, a wic trwale cz
si z ceramik. Jak z tego widzisz, sposb otrzymania obrazw metod fotoceramiki jest
trudny do zrealizowania w warunkach amatorskich. Potrzebne s do tego specjalne farby

ceramiczne, czyli barwne niskotopliwe szkliwa, dalej topniki, czyli dodatkowe substancje
obniajce ich temperatur topnienia, a przede wszystkim piec, w ktrym mona
otrzyma dokadnie regulowan temperatur rzdu 800-900oC.
Dlatego te w Twoich warunkach wyroby ceramiczne radz Ci na pocztek zdobi przez
przenoszenie na nie obrazw, ale zabieg ten musisz wykonywa inn technik, wanie na
zimno.
W metodzie tej wykorzystasz przenoszenie obrazu pigmentowego. ktry po osadzeniu na
podou oraz wywoaniu jest nastpnie utrwalany i zabezpieczony lakierem.
Co bdziesz zdobi na zimno?
Metod t wytwarza moesz rysunki i obrazy (a nawet i fotografie) na wszelkiego typu
podoach ceramicznych, a wic kamionce, porcelicie, fajansie, porcelanie, a nawet
zwyczajnej glinie. Jedyne wymaganie dotyczy stanu powierzchni, ktra musi by pokryta
szkliwem. Natomiast sam ksztatu i wielko zdobionych przedmiotw wpywa jedynie na
nieznaczne uatwienie bd utrudnienie przeprowadzania samego procesu. Jasne jest
przecie, e atwiej bdzie pracowa na duych i paskich powierzchniach ni na maych i
do tego silnie profilowanych. Jasne, e umieszczenie rysunku czy obrazu na gadkiej i
paskiej azienkowej pytce ceramicznej jest o wiele atwiejsze od ozdobienia np. kieliszka
do jajek.
I w tym miejscu dochodzimy do kwestii podoy, a cilej biorc rodzaju wyrobw.
Pracuj na duych i paskich powierzchniach
Technik na zimno warto jest zdobi przedmioty, ktre nie s naraone na czste
dziaanie wody. Tak wic nie radz zdobi t metod talerzy codziennego uytku,
poniewa tak wytworzony obraz stosunkowo szybko ulegnie zniszczeniu.
Warto natomiast ozdobi metod na zimno talerz dekoracyjny, wazonik, polewan
doniczk, kafle, pytki wykadzinowe , szklane abaury itp. wyroby.
Zabieramy si do pracy
Powiedzmy, e chcesz sam wykona oryginalny zegar cienny. Oczywicie, nie
namawiam Ci do konstruowania samego mechanizmu, moesz przecie z powodzeniem
wykorzysta duy budzik lub tak popularne dzi zegary elektryczne. Mechanizm
umieszczasz z tylu, np. za odpowiedniej wielkoci gadkim talerzem ceramicznym. W
talerzu wykonujesz otwr na o wskazwek i... stajesz przed spraw rozwizania
plastycznego samej tarczy. oczywicie zaznaczenie na talerzu pisakiem punktw czy te
napisanie cyfr, byoby wstydliwym prostactwem, pjciem po linii najmniejszego oporu.
Wanie nas chemikw sta na to, aby takiej tarczy zegara nada estetyczny wygld przy
jednoczesnym zapewnieniu funkcjonalnoci. Sam dobr motywu, ktry zdobi bdzie
rodek tarczy, pozostawiam Twym gustom. Podpowiem Ci tylko, e doskonale si do tego
celu nadaj stare sztychy, miedzioryty, drzeworyty, jednym sowem - nie fotografie, ale
rysunki kreskowe.
Gdy ju masz obrany motyw centralny", musisz zadba o dorobienie pasujcych stylem
cyfr. Do starych sztychw pasuj cyfry rzymskie, natomiast gdyby do swych celw
wykorzysta chcia np. map Polski, warny byo jako wyeksponowa miejscowoci
wskazuje gwne kierunki geograficzne. Przykadowo jeeli osi obrotu bdzie d,
wwczas Elblgowi przypadnie godzina 12, a Krakowowi 6. W tych miejscach na mapce
moesz wmontowa herby owych miast. Po zmontowaniu takiej czy innej caoci,
fotografujesz j i sporzdzasz odpowiedniej wielkoci negatyw, po czym w znany Ci
sposb - wykonujesz obraz pigmentowy, pamitajc, ze musi on by danej wielkoci.
Przenoszenie obrazu
Gdy obraz pigmentowy masz juz gotowy, przystpujesz do jego przenoszenia na

odpowiednio spreparowan powierzchni ceramiki. W tym celu przeznaczon do przyjcia

obrazu powierzchni ceramiki powlekasz roztworem o skadzie:

5% wodny roztwr elatyny 50 cm3

3% wodny roztwr dwuchromianu potasu K2Cr2O7 2,5 cm3

W celu jego sporzdzenia 5 g elatyny zalej 100 cm3 wody i pozostaw, czsto mieszajc,
a do jego rozpuszczenia. Osobno w 10 cm3 wody rozpu 0,3 g dwuchromianu potasu.
Po wymieszaniu obu skadnikw, gotowym roztworem za pomoc mikkiego pdzla pokryj
czyst i such powierzchni Twego talerza czy innej sztuki ceramiki. Gdy warstewka
elatyny skrzepnie, talerz zanurz do naczynia z wod. Do naczynia tego w rwnie
obraz pigmentowy. Po paru minutach, stale pod wod, obraz pigmentowy umie na
spreparowanej powierzchni talerza. Nastpnie cao wyjmij z wody i nadmiar odcinij
bibu i susz na powietrzu. Po wyschniciu podoe papieru pigmentowego odpada, a
obraz pigmentowy pozostaje na powierzchni ceramiki. Gotowy obraz pokryj bezbarwnym
lakierem nitro albo olejnym, i ogrzewaj przez par godzin w temperaturze ok. 60oC, po
czym pozostaw do powolnego stygnicia. Przewanie ju po jednorazowym ogrzaniu i
wystygniciu otrzymasz na obrazie gadk i byszczc powierzchni lakieru, przy czym
nie rni si on wiele od obrazu otrzymanego na drodze klasycznej fotoceramiki, czyli
wypalania i wtapiania. Zabieg ten ogrzewanie i powolne studzenie w razie potrzeby
moesz powtrzy kilkakrotnie, a do uzyskania podanych wynikw. Zamiast
bezbarwnego lakieru olejnego lub nitrocelulozowego moesz uy najtaszy lakier do
wosw, bd tzw. werniks do obrazw olejnych. Natomiast w przypadku gdy zaley Ci na
wyjtkowej trwaoci, wodoodpornoci i niecieralnoci obrazu czy rysunku, po pokryciu go
lakierem nitrocelulozowym i wysuszeniu w temperaturze 60oC, powlecz go lakierem
chemoutwardzalnym, np. Chemosilem.

A TERAZ ZAJMIEMY SI SZKEM

Jak juz sobie powiedzielimy, wykorzystujc procesy fotochemiczne pokusi si moemy
o wykonanie obrazw czy rysunkw na rnego rodzaju wyrobach szklanych. Istniej 2
metody fotochemicznego otrzymywania obrazw na szkle:
a) przez wtapianie na gorco w szko farb ceramicznych;
b) przez trawienie obrazu zwizkami fluoru.
Metoda pierwsza jest pozornie prosta, ale podobnie jak to byo z fotoceramik. konieczne
s trudne do nabycia i rwnie trudne do wykonania pigmenty mineralne i trzeba
dysponowa piecem umoliwiajcym wtapianie pigmentw w temperaturze 800-900 C.
Dlatego to zaproponuj Ci metod trawienia.
Ciekaw, i co waniejsze, stosunkowo prost,a zaraz bardzo efektown metod
wykonywania obrazw i rysunkw na szkle, jest poczenie procesu fotochemicznego z
chemicznym.
A wic zamy, e Twoim celem jest wykonanie obrazu roliny, hemu rycerskiego czy te
innego dowolnego rysunku na pycie szka okiennego lub pytkach stanowicych obudow
lampy. W takim przypadku dokadnie umyt pyt szklan powlekasz roztworem o skadzie

Woda 150 cm3

dekstryna 6 g
mid 4 g
dwuchromian potasu K2Cr2O7 2 g

Po zmieszaniu skadnikw, do caoci dodajesz po kropli 5% roztwr amoniaku, a roztwr

zmieni barw z pomaraczowej na t. Po oblaniu pyty szklanej emulsj suszysz j przy
wietle pomaraczowym. Na such ju warstw emulsji kadziesz odpowiedni diapozytyw i
nawietlasz. Teraz kolej na wywoywanie. Proces przeprowadzasz za pomoc bardzo
drobno sproszkowanego i przesianego fluoru,czyli fluorku wapnia CaF2.
Tak wic za pomoc bardzo mikkiego pdzelka lub lunego tamponu waty nanosisz
sproszkowany fluoryt na nawietlony obraz. Czstki fluorytu zostan zatrzymane tylko
przez nie nawietlone miejsca emulsji, bo tylko te miejsca nie zatraciy lepkoci. Natomiast
w miejscach nawietlonych emulsja jest zgarbowana, zatraca lepko, a tym samym
proszku nie przyjmuje.
Tak wic po wywoaniu masz na powierzchni emulsji ewentualnie rysunek, wytworzony z
drobin fluorytu lub fluorku wapniowego Dalsze czynnoci moesz wykona jedynie pod
wycigiem lub na otwartej przestrzeni.
- I tak, pytk szklan z powstaym obrazem kadziesz pasko na dnie winidurowej
kuwety fotograficznej, po czym bardzo ostronie napeniasz j 15% wodnym roztworem
kwasu siarkowego H2SO4. Pod dziaaniem kwasu siarkowego fluorek wapnia CaF, ulega
rozkadowi z wydzieleniem fluorowodoru HF. Z kolei fluorowodr dyfunduje przez cienk i
porowat warstewk emulsji i reaguje z krzemionk SiO2 zawart w szkle, tworzc lotny
czterofluorek krzemu SiF4. I wanie na tworzeniu si uchodzcego od razu gazowego SiF 4
polega trawienie szka przez fluorowodr.
Zachodzce reakcje moesz zapisa tak:
CaF2 + H2SO4 => CaSO4 + 2HF
SiO2 + 4HF => 2H2O + SiF4
(Wanie dlatego, e zwizki fluoru s szkodliwe, a ten poza tym jest jeszcze i lotny,
musisz pracowa pod wycigiem.)
W rezultacie, po zmyciu emulsji otrzymasz nieprzezroczysty, matowy obraz lub rysunek na
przezroczystym tle. Wykorzystujc reakcj trawienia szka przez zwizki fluoru, rysunki i
obrazy na szkle moesz wykona jeszcze i w inny sposb. Mianowicie ca powierzchni
szka pokrywasz wiatoczu emulsj chromianow, tak jak stosowalimy do
wykonywania obrazw na metalach. Po nawietleniu i naoeniu farby i wywoaniu,
otrzymasz obraz czy rysunek utworzony z odsonitych paszczyzn szka. Natomiast to
pozostanie zakryte nie rozpuszczon emulsj z zewntrzn warstewk farby. Aby
zmatowa powierzchni szka w miejscach odsonitych, na cay przedmiot szklany
nakadasz past trawic lub cao posypujesz drobno przesianym kwanym fluorkiem
amonu NH4F * HF. Przy okazji informuj Ci, e od rodzaju uytego fluorku zalee
bdzie cile rodzaj matu powstajcego na szkle. I tak:

fluorek amonu NH4F daje mat gruboziarnisty szorstki,

fluorek sodu NaF daje mat rednioziarnisty mao efektowny,
fluorek potasu KF daje mat drobnoziarnisty jedwabisty,
fluorek amonu kwany NH4F HF daje drobnoziarnisty mat mleczny.

Najatwiej matuje si chemicznie szko zwyke sodowo-wapienne oraz oowiowe.

Natomiast szka aroodporne, borokrzemowe matuje si bardzo trudno.
Jeeli chcesz posuy si past, to nawietlon i wywoan pytk szklan pokrywasz
past z kwanego fluorku amonu NH4F * HF. Drobno sproszkowany kwany fluorek
amonu zarabiasz na gst past klejem z mki i dodajesz par kropli kwasu siarkowego.
Pasta ta powinna pozostawa na szkle przez 2030 minut, przy czym podana jest dua
wilgotno powietrza w pomieszczeniu. Po upywie podanego czasu ca powierzchni

szka dokadnie zmywasz. Obraz czy rysunek zostanie u-tworzony z mlecznych matowych
powierzchni.

NAJWYSZY STOPIE WTAJEMNICZENIA - FOTOCERAMIKA

Fotoceramika to sprawa trudna, nawet bardzo
trudna.
Ja
jednak
namawiam
Ci
do
przymierzenia swych si do tego zamiaru. A nie
zamiaru do si. Co prawda jest to zasada
romantyzmu, ale, upieram si, e pewna doza
fantazji bardzo pomaga przy przezwycianiu
trudnoci. Za to otrzymane efekty bd trwae i o
wysokich walorach uytkowych. Co do walorw
artystycznych jak zawsze wypowiada si nie
bdziemy.
Otrzymanie rysunkw, obrazw czy fotografii
metod fotoceramiki bdzie egzaminem ju nie
tylko z fotochemii ale po pierwsze z Twoich
zdolnoci ekspervmentatorskich i umiejtnoci
organizacyjnych.
Fotoceramika w skrcie
Do wytwarzania trwaych obrazw na ceramice
wykorzystywane s znane Ci ju swoiste
waciwoci emulsji chromianowych. Miejsca silnie
nawietlone
cakowicie
zatracaj
rozpuszczalno, a tym samym wysychaj dajc
tward, gadk powok. Natomiast miejsca nie
nawietlone zachowuj rozpuszczalno, przy czym ich powierzchnia jest lepka.
Oczywicie miejsca odpowiadajce ptonom odznaczaj si waciwociami porednimi.
Z chwil wic, gdy na powierzchni emulsji chromianowej skopiujesz diapozytyw, to na
emulsji tej powstanie obraz utajony, utworzony z fragmentw po-! wierzchni o rnej
lepkoci. Jeeli taki obraz utajony nastpnie napylisz bardzo drobnym proszkiem farby
ceramicznej, to tym samym dokonasz jego wywoania. Inaczej mwic czstki farby
zostan zatrzymane tylko przez te fragmenty powierzchni, ktre w trakcie nawietlania nie
utraciy lepkoci. Nasz wywoany obraz utworzony jest teraz z czstek farby ceramicznej.
Aby go nie zniszczy i nie zetrze, zabezpiecza si go warstewk lakieru bezbarwnego.
Nastpnie emulsj z zabezpieczonym proszkowym obrazem przenosisz na powierzchni
ceramiki, suszysz i wypalasz. W czasie wypalania farby ceramiczne wtapiaj si w
szkliwo, dajc obraz trway i odporny na dziaanie nawet czynnikw atmosferycznych.
Midzy innymi tak wanie wykonywane s fotografie nagrobkowe czy tez zdobiona jest
porcelana i szko. Reasumujc, proces fotoceramiki skada si z nastpujcych operacji:
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.

Przygotowanie pyty szklanej.

Wykonanie wiatoczuej emulsji.
Pokrywanie pyty szklanej emulsj
Optyczne kopiowanie diapozytywu
Napylanie pigmentami, czyli wywoywanie obrazu i utrwalanie
Przenoszenie obrazu na przedmiot ceramiczny
Wypalanie

Pigmenty i topniki

Pigmenty mineralne to one wanie decyduj o jakoci i trwaoci przyszego obrazu na

ceramice, a jednoczenie to wanie one stanowi t przysowiow raf koralow, o ktr
rozbi si moe nadzieja i zapa Twj i wielu innych amatorw fotoceramiki. To wanie z
powodu pigmentw mineralnych fotoceramika. chocia daje takie pikne efekty, to jednak
jest technik zdecydowanie trudn. Nim wic przystpi do opisania kolejnych czynnoci
koniecznych przy wykonywaniu obrazw fotoceramicznych, zatrzymam si chwil nad
spraw pigmentw. W skad pigmentw mineralnych stosowanych w fotoceramice
wchodz:

farby ceramiczne
topniki.

Pierwsze z nich, farby ceramiczne, s to z zasady barwne tlenki rnych metali, a wiec
miedzi, kobaltu, elaza, chromu. Zadaniem tlenkw jest nadanie pigmentom odpowiedniej
barwy. Z kolei topniki stanowi niskotopliwe szkliwa, ktre rozpuszczaj w sobie farby, a
podczas wypalania obrazu umoliwiaj trwae wtopienie si pigmentu w szkliwo
zdobionego wyrobu ceramicznego. Zaczn od topnikw.
Podaj Ci dwa przepisy, aby w zalenoci od indywidualnych moliwoci surowcowych
mg wybra odpowiedni.
Topnik 1
Dwutlenek krzemu (piasek kwarcowy) SiO2 30 g
Tlenek oowiu (II) (glejta) PbO 30 g
Azotan potasu (saletra) KNO3 10 g
Wglan potasu (pota) K2CO3 15 g
Topnik 2
Dokadnie przesiany, bardzo drobny piasek kwarcowy SiO2 20 g
tlenek oowiu (II) (glejta) PbO
60 g czteroboran sodu (boraks) Na2B4O7 * 12H2O 10 g
Wszystkie skadniki w przypadku obu topnikw musza, by dokadnie rozdrobnione,
przesiane przez gste sito, a cao starannie wymieszana. A teraz kolej na farby.
Farba czarna
Tlenek miedzi (II) CuO 20 g
Tlenek kobaltu (II) CoO 10 g
Tlenek manganu (IV) Mn02 20 g
Topnik 1 lub 2 20 g
Farba czerwona
Tlenek elaza (III) Fe2O3 10 g
topnik 1 30 g
Farba zielona
Tlenek chromu (III) Cr2O3 10 g
Topnik 1 lub 2 35 g
Farba niebieska
Tlenek kobaltu (II) CoO 10g
Tlenek cynku ZnO 15 g

Topnik 1 lub 2 90 g
Kady z podanych zestaww dokadnie mieszasz, wsypujesz do tygla szamotowego lub
porcelanowego i nakrywasz go. Tygiel umieszcza si w trjkcie na statywie i zaczyna
ogrzewa palnikiem gazowym.
Pocztkowo ogrzewa trzeba lekko, a po 10 minutach jak najintensywniej. Zawarto tygla
musi si stopi i ujednorodni. Przecitna temperatura stapiania podanych zestaww
wynosi 600-700oC. Tak temperatur jeste w stanie wytworzy w tyglu, jeli ogrzewa go
bdziesz gazowym palnikiem Meckera.
Od chwili stopienia si mieszaniny tygiel ogrzewaj jeszcze co najmniej przez 30 minut, po
czym w ochronna rkawiczk i jednym szybkim ruchem wylej jego zawarto do
duego naczynia z wod.
Wskutek gwatownego studzenia stop popka i pokruszy si na drobne kawaeczki. To
wanie jest nam bardzo na rk, bo pigment mineralny przez uyciem musi by jak
najdokadniej rozdrobniony. Mae iloci pigmentu moesz rozdrobni przez pocieranie
gwk porcelanowego waeczka na grubej tafli zmatowanego szka. Natomiast wiksze
iloci pigmentu musisz niestety pracowicie i w pocie czoa uciera w modzierzyku. Aby
zapobiec pyleniu oraz stratom pigmentu, rozcierasz go na mokro, po zwileniu wod.
Dokadnie ju rozdrobniony pigment mineralny suszysz, po czym musisz go koniecznie
przesia przez bardzo gst tkanin. Teraz, gdy ju wiesz, co to s pigmenty mineralne
oraz jak si je otrzymuje, moemy przystpi do omawiania kolejnych czynnoci procesu
fotoceramiki.
Przygotowanie pyty szklanej
Pyta taka, o wymiarach nieco wikszych od wymiarw projektowanego obrazu, jest
podoem przejciowym. Wywoany i utrwalony obraz przenosi z niej bdziesz na
powierzchni ceramiki, po czym dopiero obraz zostanie wypalony.
Czyst i rwn, bez rys i skaz. pyt szklan kpie si przez 30 minut w roztworze o
skadzie:

woda 100 cm3

kwas solny HCl, 10% 10 cm3
dwuchromian potasu K2Cr2O7 2 g

Nastpnie pytk spukujesz wod, suszysz, a przed wylaniem na ni emulsji powlekasz

bardzo cienk warstewk gliceryny.
Wykonanie wiatoczuej emulsji
Podaj Ci przepisy na najtypowsze skady emulsji wiatoczuych:
1) woda destylowana 100 cm3
biako kurze 20 cm3
mid prawdziwy, stopiony 15 cm3
dwuchromian amonu (NH4)2Cr2O7 2 g
2) woda destylowana 100 cm3
cukier spoywczy 5 g
dekstryna biaa 4 g
gliceryna 7 kropli
dwuchromian amonu lub sodu 2 g
3) woda destylowana 100 cm3

roztwr amoniaku 10% 5 cm3

biako kurze 20 cm3
klej kostny roztwr 10% 20 cm3
dwuchromian amonu (NH4)2Cr2O7 3 g
Dwuchromian amonu daje odbitki kontrastowe, za dwuchromian sodu mikkie.
Pamitaj, e im wicej soli chromowych zawiera emulsja, tym wicej ona pracuje. Nadmiar
jednak jest szkodliwy, poniewa soi chromu mog wtedy krystalizowa na emulsji.
Odwrotnie, gdy roztwory dwuchromianu s rozcieczone, uzyskuje si due kontrasty. Im
wicej wprowadzisz do emulsji koloidw, tym wicej musisz doda dwuchromianu.
Dodatki miodu, gliceryny i cukru maj za zadanie niedopuszczenie do wytwarzania si na
powierzchni emulsji zwartej twardej i gadkiej bonki. Dodatki te uatwiaj przyleganie do
powierzchni czstek farby ceramicznej
Pokrywanie pyty szklanej emulsj
Emulsja mokra jest prawie niewraliwa na wiato. Natomiast w miar schnicia jej czuo
na wiato, jak wiesz, ronie. O fakcie tym musisz specjalnie pamita podczas
wykonywania pyt. Dlatego wykonywanie emulsji, jak i jej wstpne podsuszanie, moesz
prowadzi przy wietle zwykym, unikajc jedynie bezporedniej operacji promieni
sonecznych. Jednak samo ju suszenie i przechowywanie pyt moe si odbywa tylko
przy wietle pomaraczowym. Gdy przystpujesz do oblewania, to na rodek ju
przygotowanej pytki wylej, ale z maej wysokoci (aby unikn powstawania pcherzy
powietrza), porcj emulsji, a gdy ta rozleje si juz po caej pycie, jej nadmiar zlej. Po 10
minutach schnicia, aby zwikszy rwnomierno gruboci warstwy, wylewasz emulsj
powtrnie. Suszenie, tak jak to byo opisane w rozdziaach poprzednich, przeprowadzasz
na obracajcym si talerzu adaptera. Uwaga: podczas suszenia nie wolno Ci jest
przekroczy temperatury 40oC, bo emulsja straci w sposb nieodwracalny swoj czuo.
Kopiowanie diapozytywu
Na such juz warstw emulsji kadziesz diapozytyw, caoc przyciskasz pytk szklan i
obraz diapozytywowy kopiujesz optycznie. Do nawietlania uy moesz wiato
soneczne, lub te sztuczne rdo wiata o duej mocy, np. arwk 500 W. Czas
nawietlania jest tu okoo 10-krotnie wikszy ni w przypadku papierw chlorowych, ale za
kadym razem czas ten musisz dobra eksperymentalnie, bo wiatoczuo emulsji
chromianowych waha si w szerokich granicach wraz z jej skadem, temperatur i
wilgotnoci, musisz rwnie pamita, e obrazu niedowietlonego nie da si ju
poprawi. Natomiast obraz przewietlony jest atwy do skorygowania przy wywoywaniu.
Std pynie chyba jasny wniosek starajmy si raczej obrazy przewietli, ni
niedowietli.
Napylanie,czyli wywoywanie obrazu
Na wstpie jeszcze jedna wana wskazwka. Stosowane przez Ciebie wiatoczue
emulsje chromianowe s higroskopijne. Dlatego te, gdy panuje dua wilgotna powietrza,
pyt, przed jej wywoaniem, musisz lekko. a|e zaznaczam tylko lekko, ogrza, co
najwyej do 30oC Dalej pamitaj, e chodna pyta wniesiona do ciepego pomieszczenia
natychmiast potnieje i przeciwnie pyta ciepa w pomieszczeniu chodnym nie chwyta
wilgoci.
Wywoywa moesz tylko pyt ostudzon, o temperaturze otoczenia. Dlatego szko, na
ktrym znajduje si nawietlona emulsja, kadziesz na grubej pycie szklanej lub blasze. W
ten sposb szybko uzyskasz wyrwnanie si temperatur. Aby uatwi obserwacj procesu
wywoywania, pod szko pod kartk biaego papieru.
Czynno wywoywania musisz wykonywa przy wietle pomaraczowym. Samo

wywoywanie polega na przypruszeniu i bardzo lekkim potarciu nawietlonej pytki suchymi

i dokadnie sproszkowanymi pigmentami mineralnymi. Czynno t, ktra ma za zadanie
przylepienie ziarenek mineralnego pigmentu w miejscach niezgarbowanych przez wiato,
wykonujesz za pomoc bardzo mikkiego pdzelka lub tamponu waty. Pigment
rozprowadzasz po pycie ruchami kolistymi.
W miar wywoywania, na pycie ukazuj si najpierw miejsca odpowiadajce cieniom,
pniej odpowiadajce pcieniom, wreszcie wiatu. Wywoany ju obraz zbudowany
jest z czsteczek mineralnego pigmentu. Nadmiar pigmentu z pyty usu pdzelkiem i
wtedy, w celu mechanicznego utrwalenia obrazu, pokryj pyt bezbarwnym lakierem. Do
tego celu moesz uy bezbarwny lakier nitrocelulozowy lub lakier do wosw.
Ale uwaga: obraz utworzony z czstek pyu pigmentu mineralnego jest wyjtkowo
delikatny. Jedno silniejsze przesunicie pdzla i cay Twj dotychczasowy trud pjdzie na
marne. Dlatego te do zabezpieczenia obrazu nie wolno jest stosowa lakieru gstego o
duej lepkoci, i pod adnym pozorem nie moesz go rozprowadza pdzlem. Tak wic
lakier celulozowy musisz rozrzedzi rozpuszczalnikiem nitro i dopiero takim rzadkim
lakierem polewaj powierzchni obrazu. Lakier nalewaj z maej wysokoci na rodek
poziomo lezcej pyty i czekaj a nadmiar sam spynie.
Jeeli natomiast chcesz uy lakier do wosw w opakowaniu aerozolowym, to pamitaj,
eby dyszy rozpylacza zbytnio nie zblia do powierzchni lakierowanej. Co prawda, w
takim przypadku rozpylony strumie lakieru pokryje Ci atwo i szybko powierzchni
emulsji, ale za to przy okazji w sposb bardzo skrupulatny zdmuchnie z niej czstki
pigmentu mineralnego. Operacja si wic uda, tylko pacjent jej nie przetrzyma. Aby do
tego nie dopuci, dysza rozpylacza musi si znajdowa w odlegoci nie mniejszej ni 0,5
metra od powierzchni emulsji. Oczywicie, przy takiej odlegoci niemal 3/4 lakieru trafi nie
na pyt, lecz w jej okolice, ale to trudno s to koszty wygodnictwa, ktre ponie
musisz. Tak utrwalony i zabezpieczony obraz moesz ju przenie na wyrb ceramiczny.
Przenoszenie obrazu na przedmiot ceramiczny
Oto na pytce szklanej masz ju gotowy obraz czy rysunek utworzony z ziarenek pigmentu
mineralnego. Obraz ten spoczywa na podwarstwie koloidu, a od gry pokryty jest bardzo
cienk powok lakieru.
Nadchodzi wic decydujcy moment. Obraz, oczywicie wraz z podwarstw koloidu,
trzeba teraz przenie na przedmiot ceramiczny, np. talerz czy szklank. W celu
oddzielenia podwarstwy koloidu od szka, pytk z obrazem umie w kuwecie napenionej
roztworem o skadzie:

czteroboran sodu Na2B4O7 * 12H2O 25 g

wodorotlenek sodu, NaOH 10 g
woda do objtoci 1000 cm3

Przed zanurzeniem, yletk albo ostrym noem przetnij emulsj w trzech naroach pytki.
Pytk umie w podanym roztworze obrazem do gry.
W tym czasie zupenie czysty przedmiot ceramiczny, np. kubek, wazonik czy talerz, w
do naczynia z roztworem:

kwas octowy 3-5% 15 cm3

woda do objtoci 1000 cm3

Gdy na pycie szklanej zauwaysz odstawanie i zwijanie si podcitych rogw emulsji,

poruszaj pytk i czekaj, bo zaraz caa bona zacznie ju odstawa. Pamitaj, e
niecierpliwo nie popaca. Bonka z obrazem jest bardzo delikatna jeden za mocny lub
przedwczesny ruch i ju wszystko zostanie zniszczone. A wic jak najwicej spokoju i

cierpliwoci. Skoro w kocu caa bona odstanie od szka, odetnij czwarty jej rg i,
trzymajc za dwa ssiednie rogi, przenie bon do naczynia z roztworem kwasu
octowego, w ktrym znajduje si przeznaczony do zdobienia przedmiot ceramiczny.
Stron, ktra dotykaa do szklanej pyty, kadziesz bonk na nowe podoe.
Uwaga: Bon z obrazem musisz nakada na zdobiony przedmiot ceramiczny koniecznie
pod powierzchni roztworu.
Uprzedzam, ze wszelkie usprawnienia, czyli prby nakadania bonki na powierzchnie
ceramiczne na powietrzu, skocz si le. Mianowicie, bona najprawdopodobniej si
pomarszczy, a wtedy nie ma juz mowy o jej wygadzeniu bez zniszczenia obrazu. Jeeli
jednak zabieg nakadania wykonasz pod powierzchni roztworu, wwczas bon atwo da
si naoy nacignit, bez fad i zmarszczek.
Po przeniesieniu bony na powierzchni ceramiki, przedmiot wyjmij, wysusz, a potem w
celu wyrwnania brzegw wykonaj tzw. ramk. Ramk tak po prostu malujesz
mikkim pdzlem i farb ceramiczn zarobion terpentyn.
Wypalanie
No i wreszcie operacja finalna wtopienie pigmentu mineralnego w szkliwo ceramiki. A
wic po wysuszeniu i ewentualnym retuszu obrazu pyem ceramicznym i malutkim
pdzelkiem, bd po wykonaniu ramki, cay przedmiot umie w piecu elektrycznym.
W tym miejscu uprzedzam Ci, ze wszelkie piekarniki w domowych kuchniach gazowych
do tego celu si nie nadaj.
Dlaczego? prbujesz si targowa.
Bo uzyskiwane w nich temperatury wynosz 200-300oC a Ty musisz ogrzewa do 850900oC.
Przedmioty czy przedmiot porcelanowy wkadasz oczywicie do pieca zupenie zimnego i
dopiero po jego zaadowaniu i zamkniciu rozpoczynasz powolne ogrzewanie.
Trwae wtopienie pigmentu mineralnego w szkliwo nastpuje po 30 minutach ogrzewania
w temperaturze 850900oC. Po tym czasie piec wyczasz i pozwalasz mu wraz z
zawartoci powoli ostygn.
Na zakoczenie jeszcze kilka sw o podoach.
Zawodowi fotoceramicy oprcz filianek, pytek ceramicznych, talerzy itp. uywaj te
owalnych porcelanowych medalionw produkowanych specjalnie do tego celu. Tobie, jako
amatorowi, trudno jest zdoby klasyczny porcelanowy medalion. Ale nie jest to znowu
trudno nie do pokonania. Jeeli wic chcesz koniecznie na medalionie wykona obraz
czy rysunek, wtedy medalion moesz wykona sam. W tym celu z dna paskiego
porcelanowego lub fajansowego talerza, za pomoc polewanej wod tarczy szlifierskiej,
wycinasz odpowiedni ksztat, po czym starannie zaokrglasz i wyrwnujesz jego brzegi.
Gdyby natomiast zasza potrzeba wykonania w takim
medalionie otworu, to wycinasz go odpowiedniej rednicy rurk oprawion w uchwyt
wiertarki. Pod czoow powierzchni obracajcej si poziomo rurki doprowad zdarty z
papieru proszek cierny zarobiony na past wod lub terpentyn.
ycz Ci gorco, aby przeama wszystkie trudnoci zwizane z wykonaniem pigmentw
oraz aby znalaz dostp do pieca elektrycznego zapewniajcego odpowiednio wysok
temperatur. W sumie ycz Ci, aby mg wykona zdobienia metod fotoceramiki. Jeeli
jednak tego nie osigniesz, to chocia teoretyczne poznanie toku postpowania rwnie
Ciebie wzbogaci.