Professional Documents
Culture Documents
MHMMD FZUL
SRLR
ALTI CLDD
I CLD
RQ-QRB
BAKI2005
Hmid Arasl
Redaktoru:
Teymur Krimli
894.3611 - dc 21
AZE
Mhmmd Fzuli. srlri. Alt cildd. I cild. Bak, rq-Qrb,
2005, 400 sh.
Azrbaycan-trk erinin tacidar Mhmmd Fzuli rq xalqlarnn
dbiyyatna qvvtli tsir gstrn dahi bir sntkardr. Xaqani, Nizami, Rumi,
Nsimi, Yunus mr, Nvai kimi lmz airlr srasnda zmtl dayanan
Fzulinin erimizd yeri ucalardan ucadr. Yaxn v Orta rq lklrinin he
birind ondan sonra onun sviyysind air yetimmidir.
Bu gn d erin dan yerind Fzuli ahndan bdi am yanr!.. sil airlr hl
d ilham ran bu ahn, bu amn odundan yandrrlar.
Fzulinin ad da ilahi haly brnn v Islamda mqdds saylan imzadan
gtrlbdr Mhmmd; htta doulduu yer dnyada n byk ziyart
nvanlarndan biridir Krbla. Qbri d Imam Hseyn trbsinddi...
Eq beiyind paklqla trbiylnn, szn flsfi mnasnda mhbbt v
dinin, dnya miqyasnda bnzrsiz bir eq tliminin banisi filosofu v airi olan
Fzuli btn dvrlrin n byk aiqidir...
srlrinin tqdim olunan birinci cildi XVI srin btn Yaxn v Orta
rqind bdii nnd tkkl tapan mumi, vahid trk dili mkannn bu byk
mllifinin azrbaycanca olan lirik irsini hat edir. Fzuli ana dilind yaratm
olduu bu Divan boyu airliyindn yox, aiqliyindn bhs ar, byk slflrini
airlrin deyil, aiqlrin arasnda tapr...
ISBN 9952-418-50-4
RQ-QRB, 2005
FZUL DVANININ LYAZMALARI V
NR HAQQINDA
Fzuli srlrinin oxuculara tqdim olunan birinci cildi airin Azrbaycan
dilind olan lirik irsini hat edir.
Dahi airin oxchtli zngin yaradclnda lirika mhm yer tutur. Fzuli klassik
erin, demk olar ki, btn nvlrind srlr yazm, flsfi-ictimai tutumuyla yana
poetik dyri il d lmz snt nmunlrinin mllifi kimi tannmdr. airin
xsusn ana dilind yaratm olduu Divan trk dili anlalan lklrd yaylm,
mhbbtl oxunaraq trk xalqlarnn dbiyyatlarna qvvtli tsir gstrmidir.
Fzuli znn qlb almindn xbr vern lirik eirlri, xsusil qzllrind saf,
tmiz bir qlbin inc, kvrk duyular, lvi bir mhbbtin hycanlarn ifad edir,
oxucusunu bdii szn qdrtil sehirlyib dnmy, z mnliyini, kainat, hyat
gzlliklrini drk etmy arr, dostlua, mhbbt sslyir. Fzuli btn dnyaya
aiq nzri il baxr, mhbbti kainatn yaranmasnn sas sanr. Shrin almasnda,
gnin domasnda, baharn gliind, blbln nalsind bir mhbbt duyur, btn
bunlar mhbbt dili il izah edir.
Fzuli qzllri hm d flsfi-irfani sciyy dayr. lahi bir nginlik duyulan bu
qzllrd hli-hqqin Tanrya mhbbti d zaman-zaman z ksini tapr. Btvlkd
is mumi ruhu il Fzuli erind mhbbt insanlar bir-birin yaxnladran, dostluq,
mehribanlq, fdakarlq, smimiyyt yaradan mqdds bir qvvdir. O, insana
gzlliyi duyma, drk etmyi yrdir, daxiln tmizliy, xsi varlndan bel
kemy, qorxmazla svq edir. Bu cht Fzuli qzllrind o qdr bdii, smimi
v aydn ifad olunmudur ki, xalq hikmti v xalq zkasnn qdrti il alanm bu
knl nmlrini oxuyan v ya dinlyn hr ks qlbind bir saflq, xeyirxahlq,
hyata mhbbt, insana v onun maddi v mnvi gzlliyin hrmt duyularnn
qvvtlndiyini hiss edir
Tqdim olunan cild airin elm almin mlum olan trkc Divannn n qdim
nsxsi sasnda hazrlanb, sonrak Divanlar v nrlrl mqayis edilmidir.
Mlumdur ki, Fzulinin z lyazmalar biz glib atmamdr. Htta air trtibisi
olduu Divanda bel btn qzllrini toplaya bilmmidir. Bunu airin z
Divanna yazd dibadn aydn grmk mmkndr.
Fzuli srinin dibasind yazd qzllri bir Divan klin salmaq istdiyini
qeyd etdikdn sonra, mxtsr Divan trtib etdiyini gstrir: Naar mhmilietibarimd bu ibar lazmdr dey, zmani-tfuliyytimd sadir olub, mtfrriq olan
qzllrdn bir mxtsr Divan cm etmk slahin grdm. V ol vqtd mndn
iltimasla alanlardan iltimasla alb surti- cmi ixtisar zr itmam yetirdim.
airin hrti, srlrinin srlr boyu sevil-sevil oxunmas xsusil, qzllr
mcmusi olan Divannn saysz-hesabsz adamlar trfindn krlm nsxlrl
yaylmasna sbb olmudur. Odur ki, rq lyazmalarnn saxland dnya muzey v
kitabxanalarnn hamsnda Fzuli srlrinin mxtlif lyazmalar vardr. Lakin
Fzulinin z xtti il yazlm srin hllik tsadf edilmmidir.
Fzulinin z xtti il yazlm klliyyat XVII srin vvllrind Sfvilrin saray
kitabxanasnda varm. Bunu ah Abbasn (1587-1629) kitabdar Sadq by farn
(Sadiqinin) Mcml-xvas srind verdiyi mlumata sasn txmin etmk olur.
Sadiqi Fzulidn bhs edrkn: Txminn otuz bin beyt ar bar kim, bu hqir
z xtti bil mtali qldm1 deyir ki, bu da Fzuli srlrinin saray kitabxanasnda
olduunu txmin etmy imkan verir.
Dnya muzeylrind olan Fzuli Divanlar irisind qdim tarixi olan bitkin
nsxlr ox azdr. Fzuli lyazmalar haqqnda mlumat vern prof. Y.E.Bertels
mhur muzeylrd olan lyazmalarn bel tsvir edir:
Fzuli srlrinin lyazmalar olduqca oxdur. Demk olar hr bir byk
kitabxanada onun srlrindn bir ne nsx vardr. Msl yalnz bu lyazmalarnn
keyfiyytinddir. Mn, demk olar ki, btn Avropa kitabxanalarnn kataloqlarn
gzdn keirmi v aadaklar mahid etmim. Avropada airimizin yeddi
srinin 41 lyazmas vardr: zahirn bu say oxdur, lakin bunlardan 13- nqsanl v
yalnz 9-u tarixlidir; bel ki, hmin lyazmalarndan XVII sr, biri XVIII sr v
ikisi XIX sr aiddir.
Sonra Bertels Sankt-Peterburq rqnaslq Institutunda olan yeni Fzuli
klliyyatnn tsvirini verir v hicri 997-ci (miladi 1589-90) ild yazld tsdiq olunan
bu klliyyatn dnya muzeylrind olan Fzuli lyazmalarnn n qdimi v n
mkmmli olduunu sylyir.
Bu mlumatdan aydn olur ki, mhur muzeylrd saxlanlan Fzuli lyazmalar
irisind n qdimi Sankt-Peterburq nsxsidir. Bu nsxni tsvir edn Bertels eyni
zamanda katibin rb v Azrbaycan mtnlrini farscaya nisbtn yanl krdyn
d qeyd edir. Buna gr d elm almin mlum olan Fzuli Divanlarnn n etibarls
hesab edilck bu nsxni d tnqidi mtn hazrlamaq n sas gtrmk mmkn
deyildir.
Lakin Azrbaycan Elmlr Akademiyasnn lyazmalar nstitutunda saxlanlan bir
Fzuli Divan elm almin mlum Fzuli lyazmalar irisind n qdim nsxdir.
Hmin nsx fonda mrhum Salman Mmtaz trfindn balanmdr.
2062 -li bu lyazmas 65 vrqdn ibartdir; hcmi 26,2 x 15, 2 sm-dir. Hr
shifd 20 misra vardr. Qaln, sarmtl kazda yazlmdr. Mtn zr haiy irisin
alnmdr. Nstliq xttildir. Diba v qzllr birbirindn ayrlr. Hr ikisi kiik,
zrif naxl bzkl balanr.
ox mkmml olan bu nsx yax saxlanmdr. Lakin bir sra shiflrd bzi
yerlr tin oxunur. Iki yerd tarix vardr. Birinci tarix dibanin, ikinci tarix is
Divann sonundadr. Dibanin sonundak tarix beldir:
Tmam od dibaeyi-divani-Fzuli fi yovmis-salisi hri mhrrmlhram min
huri snyi sbi tisini tismi (trcmsi: Fzuli Divannn dibasi doqquz yz
yetmi yeddinci ilin mhrrml-hram aynn nc gn tamam oldu).
Bu, katibin Divan 1569-cu il iyun aynda baladn aydnladrr. Son tarixd
katibin ad da mlum olur: Tmmt hzl-kitab bivni inayti mlikil vhhab la ydi
Mhmud ibni Davud-l-Uluyvi, hir bis-Sidi qfr-l-lah v li-valideynihi v
hsn ileyhima v alihi fi vaxiri rcbilmrccb, snti smanin v tisi mi-980
(trcmsi: Bu kitab Allahn mrhmtindn rcbl-mrccb aynn axrnda, doqquz
yz skkizinci id Sidi lqbil mhur Mahmud ibn-Davud lunyvi li il qurtard.
Allah onu v onun valideynini balasn v onlara cr versin). Bu stirlr hm d
lyazmasnn 1572-ci ilin noyabrnda bitdiyini gstrir.
Demli, hmin nsx elm almin mlum olan Fzuli Divanlarnn n qdimi
olub, airin vfatndan 16 il sonra yazlmdr. Lakin bu nsx tkc qdimliyi il
deyil, z mkmmlliyi v dzgnly il d dnyada n nadir nsxdir. Bu nsxnin
hmiyytini daha aydn tsvvr etmk n onu Fzulinin ap olunmu Divanlar
v foto surti limizd olan Sankt-Peterburq nsxsi il mqayis edk.
Fzuli srlri stanbul , Tbriz, Daknd v Misird dflrl ap olunmudur. Bu
kitablarn oxu Klliyyati-divani-Fzuli, bzilri Divani-Fzuli, Divani-Fzuli
m Leyli v Mcnun adlar, bzn d tkc Leyli v Mcnun ad il nr
edilmidir. Lakin biz bunlarn hamsn deyil, n son v tannm bir nsxni nzrdn
keircyik.
Bu nsx 1924-c ild M.F.Kprlzadnin mqddimsi il ap olunmu
Mshhhi-klliyyati-divani-Fzulidir. Mqayisdn vvl bel bir chti d qeyd
etmk lazmdr ki, 1328-ci (1910-cu) ild lbizad Mhmmd Mnir Dastaninin
nr etdiyi klliyyatn mtni sla dyidirilmdn bu apda tkrar olunmudur. Ona
gr d ap n gstrcyimiz nqsanlar eynil lbizad nrin d aiddir. Baqa
nsxlri is yeri gldikc xatrlatmaq lazm glckdir. Bizim nsxd olan
qzllrdn 30-u Sankt-Peterburq nsxsind, 11-I stanbul apnda, 5-i Tbriz v 32si Daknd apnda yoxdur.
Gstrdiyimiz tkc bu xsusiyytlr limizdki nsxnin elm almin mlum
Fzuli Divanlar irisind mkmml nsx olduunu tsdiq edir.
Biz mqayisd ap v lyazma nsxlrindki thriflrin hamsn nzrdn
keir bilmrik. Bu halda Fzuli Divan boyda baqa bir sr yarana bilrdi. Odur ki,
yalnz bir ne sas thrifi gstrmkl, geni yaylm ap nsxlrinin dyrini
myynldirib, onlar haqqnda yrtdymz fikri saslandrmaa alacaq .
stanbul nrindki thriflrin myyn hisssi airin iltdiyi qdim Azrbaycan
szlrini yeni szlrl vz etmk meylindn irli glmidir. Bel thriflr bzn
mnaya tsir etms d, airin hqiqi dil ehtiyatn myynldirmy imkan vermir;
tarixi gerkliyi pozur, dil tariximiz n hmiyytli olan xsusiyytlrin itirilmsin
gtirib xarr. Msln, 140-c shifnin 14-c strind oxuyuruq:
Dil ks nola can tni xaki-kuyin,
Xar xs artar onda ki, qu aiyan tutar.
Bu beytin ikinci misrasndak artar klmsi bizim nsxd iltrdir. Iltr
aparar demkdir. Bu halda beytin mnas aydn olur: rk can v bdni snin kuyin
kir, nec ki qu yuvasna r-p aparr. Demk, qdim Azrbaycan sz iltrin
artarla vz olunmas beytin mnasn itirir.
Yaxud 151-ci shifnin 11-ci strind oxuyuruq:
Mqimi-kuyi-drd eylr mni ahi-cigrsuzim,
Bu ahngi-mlalfzay bundan xo mqam olmaz.
kinci misrada ilnn xo klmsi bizim nsxd yeydir. Yax mnasnda
olan yey burada daha mnasibdir. Yen stanbul nsxsind oxuyuruq:
Mgr qan imk adt eylmidir nrgisi-mstin,
Bsi mey nu ednlr grdm, olmaz byl qan srxo.
Beytd misralar arasnda mntiqi mnasibt yoxdur. Bizim nsxd is ilk misra
beldir:
Hmid Arasl
10
11
12
13
14
15
insan nzrd tutarkn n qdr dnb-danmal idi ki, oxucular onu (onun
bdii qaysini) dzgn anlasnlar! Ax, insan v ocaq szlri tamam ayr-ayr
mfhumlar ks etdirir. Demk, oxar lamtlr tapmaq vacibdir. Hmin mqsdl
air obraz ibarli formaya salr; insan yanar olacaqdr fikrini ifad etmk
n tabeli mrkkb cml qurub, ocaq szn ba cmlnin xbri yerind
ildir v onu budaq cmlsindki szlr vasitsil aydn rh edir: Bir ocaz
biz ki, suzandr dr divarmz. Yni, biz el ocaq ki, qap v divarmz daim
od iinddir (insan cismn ona gr bir ocaa bnzyir ki, msln, d qfsinin
divarlar i zdn qan v ya od kimi qrmzdr; bdnin sas qaps azdrsa,
dodaqlar da od rngini andrr).
Obraz yaradclnda rb v fars szlrindn istifad etmk zrurt olsa da,
trk szlri hesabna airin yaratd obrazlar o dvrn dbi dilind yeniliyi,
travti v drinliyi il misilsizdir.
Leyli v Mcnun hzcinin dar qliblrin geni, siqltli fikirlr
yerldirmk n sz bdii mcrrdldirm yolu il obraza evirmk istedad
Fzuliy ox kmk etmidir. Msln, Leylinin z haqqnda dediyi szlr
diqqt edk: Mn bir quam, udum aiyandan... yaxud: Qn kimiym mniprian, Azm dutulu, iim dolu qan. Zahirn hr eyi Leyli z deyir: zn
qua, qny bnzdir. Amma burada oxucunu z bdii qdrti il sarsdan
inandrclqdr, bdii hqiqtl hyat hqiqtinin dmir yollar kimi axradk qoa
glmsidir.
Yeri glmikn, obrazn obrazlarla (obrazl szlrl, ifadlrl) rhi, yni
tamamlanmas, daha da qvvtlndirilmsi bdii dild Fzulinin byk
nailiyytidir, onun eir dilinin ali riyaziyyatdr. Bu msld Fzuli bir ox
slflrindn v xlflrindn stndr.
Mcazilikl laqdar olaraq, Fzuli dilind mcrrdldirm v
mumildirm sistem halndadr. Hmin xsusiyytlr ayr-ayr szlrdn
balayb, sz birlmlrin v cmllr (misra v beytlr) sirayt edir. Ona
gr d bzn ayr-ayr szlrdn bhs olunsa da, obrazn mzmununu,
obrazlln tbitini misra, yaxud beyti btnlkl thlil etmk nticsind amaq
mmkndr. nki bdii txyyln hrarti btn tsvir v ifad vasitlrin
eyni drcd hopmudur.
Xaki-rahindn mni qaldra bilmz say tk,
Qlsa drdun afitabn hr an bir kmnd.
Beyt btvlkd vfa, sdaqt anlaylarn obrazl kild ifad edir. V
ya:
Surtin ksin alb, baa girr hrdm su,
Rkdn qan iirir brgi-gli-rnay.
16
17
18
19
dilin mal olmamd. slind, Fzulinin demdiyi, lakin trk lfzil ikn nzminaziki dvar edn sbblrdn biri bu idi. Demli, ana dilind gzl v mnal
yazmaq istyn airin qarsna obyektiv tinliklr xmaya bilmzdi. Bu
sbbdn d, Fzuli, obraz yaradclnda dilin materialna isnad ets d, trk
szn obraz sviyysin qaldrarkn z txyyln xsusi gc vermli
olmudur.
Fzuli dilind obrazlln xsusiyytlrindn bhs edrkn bel bir cht
diqqti clb etmlidir: konkret predmet (canl v cansz) mfhumunu bildirn
szlrl digr konkret yalarn (xsusn, insann) obraz yaradlr. Yni ocaq,
qn, qu, at, say, sbh v s. szlrl insan anlay nzrd tutulur.
Hmin chti geni miqyasda izldikd mlum olur ki, Fzuli dili mcrrd v
konkret mfhum bildirn szlrin obrazllq mqamnda bir-birin evrilmsi,
bir-birinin vzifsini damas baxmndan mhdudiyyt bilmir, ninki cansz
predmetlr xslndirilir, canl ya mfhumunu ifad edir; htta srf mcrrd
olan mfhumlar da realladrlb konkretldirilir, konkret ya mfhumlar il
laqlndirilir. Fzuli dilind x nqtsi buradan balanan saysz-hesabsz sz
birlmlri vardr ki, onlar yuxardak rtlr zminind meydana xm v tkc
airin bdii ifad yaradclnda deyil, btn srin dbi dilind ulduzlar kimi
sayrmaqdadr.
Fzulinin frdi dil slubunu hmin ifadlrsiz tsvvr etmk mmkn deyil.
nki onlar hm dbi, hm d bdii chtdn dilin cvhridir, keyfiyyt
niansidir, drin zkann, inc hissiyyatn mhsuludur; ssqa tfkkr
epiqonulua, istedadszla qar real yayi-dlildir. Bzi faktlara mracit
edk.
air Mn sngi-mlamtm, sn at misrasnda Mcnunun atasn (hmin
szlr onun nitqindndir) bla da, Mcnunu is od adlandrrsa1, biz heyran
oluruq, amma tccblnmirik. Ona gr ki, hmin obraz (sngi-mlamt)
vvlki nmunlrdkilri xatrladr; Blk d xalq dilind da sznn itirak
il formalam birlmlr (eli da, axmaqda, ki da v s.) beynimizd
myyn assosiasiya dourur v obrazn qavranlmasna kmk edir. Halbuki
bunu airin iltdiyi rxti-ey (hrfn: sevinc paltar) trkibi haqqnda sylmk
olmaz. nki bu trkib klassik rq eri fonunda o birisindn frdi grnr,
Fzulinin txyylnn nticsidir.
Hrfi mnada trkibin mzmununu qavramaq tindir: sevincin d paltar
olarm? Indi is kontekstd baxaq:
Dadr hr lhz rxti-eyimi ahim yeli,
Qan nahq zlmdr kim, ruzgar etmz mana.
Lakonik obrazdr, mntiqi gcldr. Mqayis et: drdli ata v bdbxt oul yaxud
mumiyytl, ata-vlad mnasibti v axmaq dandan tryn od (qlcm).
20
Yzlrc Fzuli beyti kimi mstqil v kamil bir er brabr olan bu beytin
thlili gstrir ki, airin mqsdi o tbii, adi fakt nzr arpdrmaq deyil ki, yel
snd paltar dalar, yaxud ah knd ml gln klkdn, kksn
genilnmsindn paltarn yaxas alar v s. Obrazn aar ikinci misrann
mzmununda, xsusil ruzgar sznddir. air ruzgarn (mcazi mnas
dvr, mstqim mnas yeldir) insan sevincini, nlik hvali-ruhiyysini hr
anda yox etmsi il adi fakt arasnda bnzyi, htta eyniyyt grr. Aydndr ki,
kdrlnib ah kdikd insann znn grn, kli tamamil dyiir, sevinc
paltar dalr. Bellikl, airin sl mtlbi aydnlar.
Izaft trkibi, yaxud tyini sz birlmlri klind tkil olunan ifadlrd
mcrrd isimlrin tyinlik mvqeyind x etmsi az tsadf olunan
hallardandr. Fzuliy qdr bunun, demk olar ki, ancaq Nsimi dilind ilk
nmunlrin (ms.: hsrt ipi, qm mtbxi) rast glirik. Fzuli is bel ifadlr
hesabna dbi dilin yaradclq qvvsini artrd, bdii dil n yeni fqlr ad
v ntic etibaril, leksik-semantik, semantik-slubi imkanlarn glck inkiaf
n tam rait yaratd.
Dorudan da z txyyln arxalanb, konkret bir ismi mcrrd ismin
semantik tabeliyind saxlayan air bir-birindn travtli ifadlr qurursa, ninki
eir dilinin bdii tsirini qat-qat yksldir, hm d praktik olaraq, szn
(mfhumun) mna srhdini genilndirir. Msln, mid szn gtrk.
airin dilind (tklikd d dn-dn ilnmi) bu szn fall il yaranm
ifadlrl qarlarq: midim nxli, bai-mid, dri-mid, sbhimid, mid
gz, glzari-mid.
Hmin ifadlrin yerldiyi kontekstlri diqqtl nzrdn keirdikd aydn
olur ki, airin dilinin mumi bdii-estetik sviyysi mqabilind mid szn
hr yerd tklikd v mstqim mnasnda iltmk mfhumun zn
lpaqladrar, adi sz tkrarna sbb olard.
Buna baxmayaraq, oxucu hmi bdii tsir qaplmaya da bilr v hmin
birlmlrd szn arxasndak mfhumun mahiyyti il d maraqlanb soruar: o
ndir ki, hm zaman, hm d materiya xasssin malikdir: hm canldr, hm
cansz; onun sbh, gz, qaps, ba, glzar vardr? Blk bu, dilin v
tfkkrn qeyri-elmi, qeyri-hyati mcrrdliyindn, mntiqsizliyindn baqa bir
ey deyildir?! Yox. Bu hmin o yalandr, haqqnda Aristotelin dand, bdii
dild lpaq hqiqtdn gcl v faydal olan rasional yalandr ki, he d hmi
btn airlrd atmr.
gr air mid szn hr df bir obrazl ifad trkibind tqdim
etmsydi, zngin abstraksiya sasnda onun semantik v emosional radiuslarn
bytmsydi, hmin anlay oxucunun urunda iql fikirlrin, arzularn mtlq
reallaacann canl rmzi kimi qalmazd.
Fzuli dilind trflri konkret v mcrrd isimlrdn ibart olan orijinal,
lvan ifadlr oxdur. Bel bir chti qeyd etmk lazmdr ki, air
21
22
***
Bllidir ki, Fzulinin yaradcl rngarng bdii tsvir v ifad vasitlri il
zngindir. eird fsunkar ahngdarlq yaratmaq, kil v ya mnaca yaxn,
hminin ksmnal szlrdn mhartl istifad ed bilmk baxmndan Fzuli
tkrarszdr.
Dilimizd oxmnal szlr az deyil. Lakin air hmin szlri hazr kild
alb illstrativ material kimi xalqa qaytarmaqla kifaytlnmir. Sz onun dilind
hqiqi v mcazi mnalar il qoa qanad alb prvazlanr, o qiymtli kristal daa
bnzyir ki, zahirn bir rng alr, ancaq grm bucan dyin kimi iq
spektrindki yeddi rngl alb-yanr. airin ana dilind yazd srlrd
yetmk sznn 20 mnas, kmk sznn 40 v tutmaq sznn 50-dn
artq mnas vardr. Fzulinin qlmi szn mna nbzini hssaslqla tutur. air,
szn mna potensialna qzl bir stun kimi arxalanaraq, lvi v poetik-slubi
alarlar benqal odunun qlcmlar kimi hr trf splyir.
Fzulinin Divannda yetr, yetmzmi?, kr v tutar rdifli
qzllr vardr. Hmin qzllrd rdif kimi seiln szlr byk fallq gstrir,
tkc poetik ahngi saxlayan l qlib mcrasna smayb geri qaydr, yeni
kontekstlr yaradlmasna xidmt edir v bellikl, ahnrba kimi digr szlrin,
ifadlrin monolit birliyini yaradr. Msln, bir beyt nzr salaq:
Gn kr hr dm gy yerdn bari-rahini,
Tutiya n, bli, yerdn-gy minnt kr1.
lk baxdan birinci misradak kr sz, elc d digr szlr z adi
mnasndadr; lakin mhz bu szn tzyiqi v tsiril misra-cml obrazl drk
edilir: gnin ardcl axan iq zrrlri gzlin hr an gy yerdn kiln ayaq
tozu kimi tqdim olunur. Ikinci misrann vvlindn obraz daha da
saslandrlr: tutiya n ifadsi kr sznn ilk mnasn (dartmaq)
arxa plana keirir, srtmk anlayn yada salr (tutiya gz srtln madddir),
oxucu bdii tfkkrn zirvsin qaldrlr minnt kmk ifadsind szn
mnas gzlnilmdn, lakin ustalqla psixoloji mzmuna ynldilir: sn dem,
gn z gzn iq vermk (gziql olmaq) n hr an gzlin kediyi yolun
tozunun tlbind, hsrtinddir v tutiya kimi gy kdiyi hmin tozcuqlara
gr yerdn gy qdr minnt kmkddir! Istedadl qlm altnda szdki
mnann qanad ab umas, yerdn gy ucalmas bel olur.
23
24
25
26
hikmtbyani inn min-e ri lhikmtn1 tqriri-dilpziril mqbuliqlubihli-hal etmi. V snayi-biriya ol qafiyeyi-nzmi-nbiyay ki, dmi-iltifatlril
rtbeyi-er payeyi-ihantd qalmkn, silsileyi-sadtintisabi-riflril filcml
drceyi-e tibar yetmi.
Nzm
Ol dri-drci-n fsh ki, hikmt daysi,
e r hdil lbi-canprvrin tr qlmam.
e r bir zirvdir, mma biz kimi naqislr,
Ol ki, kamildir, onu mhtaci-zivr qlmam.
Farsi
hmde-mrsl, on ki, dr alm
Hre bad tfeyle-xilqte-ust,
Rtbeye-e r hm z ust bolnd,
Mhke-covhre-nbvvte-ust2
rbi
sna la xeyril-nami Mhmmdin,
Kuifd-duca biziyai-bdri-cmalihi.
Bisnaihi rufit mdaricu qdrina
Xsst thiyytuna leyhi v alihi3
mma b d raqimi-tsvidati-shayifi-syan, Fzuliyi-natvan bu trz il
byani-hal v bu nhc il rhi-mafilbal edr ki, n zvrqi-vcudim badbanitbit birl dryayi-qflti-tfuliyytdn sahili-idrak ehsas yetdi v thrikihvav hvs birl ati-sbavt iti al bulub, hrarti can canan t sir etdi v
rayizi-iqtizayi-kmali-m nvi inani-tvsni-iqbalimi canibi-iktisabi-adab mn
tif qlb v afitabi-hikmt cvhri-tb im sri-thsili-m arif salb, rbtiksbi-db qldqda v gli-bxtim ksbi-hnr hvasil aldqda, m dnicvahiri-iktisabi-kmalim bir
27
1
Trcmsi: Ltif bir shn, orada gzllr sf-sf oturmular. Onlarn grn Quran
stirlri kimi uurludur. Hr birisi ay kimi gn lvhsini qarsna qoymudur, hr birisi
kitab vrqini gl kimi lind tutmudur.
28
Qit
ahidi-nzm sraprdeyi-qvvtd ikn,
Qld ol bzmi grb, fe l fzasin xuram.
Qnlr knln amaa ltayif birl,
Blbl verdi sba rxsti-tqriri-klam.
Lacrm, ndlibi-eyda kimi srmst oldum v ol gllr qar trnnm
etmy iste dadi-fitrtdn rxst buldum. fqi-tb imd hilalimvzuniyyt
tlu edib, ol xuridvlrdn iqtibasi-nuri-vq etmgim gngndn bir aytd
mtzaid oldu ki, az mddtd i eyi-nvari-nzmiml ox hrlr v vilaytlr
doldu.
Qit
Seyti-fsaht il szm dutdu almi,
Mn mhdi-etibard tifli-zbun hnuz,
Buyi-xoumla oldu mttr dimalr,
Mn nafeyi-vcudd bir qtr xun hnuz.
Zaman-zaman sevdayi-er sair falim qalib db v gruh-gruh
leylivlr Mcnun kimi istimai-er n bama yb, airligim mqrrr
oldu. V avazeyi-nzmim il almlr doldu v hrti-tam buldu.
Beyt
Tbit hreyi-hr olmaa meyli-tmam etdi,
N pnhan eylyim, sevda mni rsvayi-am etdi.
Bu hal mqarin, mateyi-himmt rva grmdi ki, mxddreyihsninzmim pirayeyi-marifdn xali, minssyi-dhrd cilv qla v srrafi-iste dadilvvi-rif t riza vermdi ki, riteyi-silki-e rim cvahirielmdn ari grdnbndialm ola. Zira ki, elmsiz e r sas yox divar olur v sassz divar qaytd bie
tibar olur. Payeyi-e rimi hilyeyi-elmdn mrra olma mucibi-ihant bilib,
elmsiz e rdn qalibi-biruh kimi tnffr qlb, bir mddt nqdi-hyatim srfiiktisabi-fnuni-lumi-qli v nqli v hasili-mrm bzli-iqtibasi-fvaidi-hikmi
v hndsi qlman1 mrr il laliyi-snafi-hnrdn ahidi-nzmim piraylr
mrttb qldm v tdric il ttbb i-tfasir v hadis edb fzilti-e r
mzmmt isnadi-thmt olduunun hqiqtin bildim.
Qlmaqla
29
Qit
eir zvqindn olmayan agah
hli-nzmi mzmmt eylmsin.
Kndi chlin etiraf etsin,
Hr kramat sehr sylmsin.
lqiss, sbabi-ixtirai-fnuni-nzm cm olub mqtzayi-zhuri-asar olduu
zamanlarda ki, hr dm dsti-qdrtim, mxtrati-msnudn grdni-kainat bir
hmayil asard v hr sat syyahi-tbitim hdaiqi-mllfati-bdidn bir
glstan qdm basard; bir gn bir nigari-mikinxtt ki, daneyi-xalin mikiXtn demk xta idi v zlfi rgindn nafeyitatarn ruzigar qara idi, srvi-naz
kimi xuraman-xuraman mn ftadsin sayeyi-mrhmt sald v irin-irin
klimat il xatirim sorub, knlm ald. snayi-mhavirt v hiyni-msahibtd
dedi ki:
Ey kufeyi-bustani-fsaht v ey sbzeyi-novbhari-hsni-ibart, lillahilhmd iradeyi-tovfiqi-sbhani v miyyti-tyidi-rbbani mmalikifnuni-nzm
nsr tsxirin sn myssr etmidir v nvbti-riyastiqalimi-sxn tdricl
sn yetmidir. gri rbd v cmd v trkd yegan kamillr oxdur, mma
sn kimi cmii-lisan qadir, camei-fnuninzm nsr yoxdur. Hala ki, miftahizbanin ruyi-ruzigar bvabi-feyz amaqda v qvvasi-tbin xas am dryayifsahtdn cvahiri-blat xarb samaqdadr. haliyi-almdn bzi laliyimnat v mmmyatindn bhreyi-feyz almlar v bzi msnvi v
qsaidindn tmtt bulmular v bzi farsi qzllrin nqi-zmir etmilr v
bzi rbi rczlrin zvqin yetmilr, haa ki, trkzad mhbublr feyzinzmindn bhrmnd olmayalar v taifeyi-trak sahibmzaqlar bustaniklamindn kufeyi-divani-qzlin bulmayalar. Bu sbbdn trhi-binayi-tbitin
qabili-qsur ola v bu vasitdn bnyeyi-istedayi-kmalin rxn bula.
Q i t
Qzldr sfabxi-hli-nzr,
Qzldr gli-bustani-hnr.
zali-qzl seydi asan degil,
Qzl mnkiri hli-irfan degil.
Qzl bildirir airin qdrtin,
Qzl artrr nazimin hrtin.
Knl, gri ar ox rsm var,
Qzl rsmin et cmldn ixtiyar
Ki, hr mhfilin zintdir qzl,
Xirdmndlr sntidir qzl.
Qzl de ki, mhuri-dvran ola,
Oxumaq da, yazmaq da asan ola.
30
31
Trcmsi: Gzl klama hsd ednlrin gnah bykdr, onlarn tinliy uramalar
aydncasna aznlqlarndandr. Onlarn arasnda sntkarla riayt etmyrk yksli
yolunu balarlar.
2
Trcmsi: Vay paxllq lnd gzn v qara knl irfandan iqlanmayann lindn. O,
hrmk tk iki beyti biri-birin toxuduqda zn Beytl-mmur binasn tikndn
stnsanr. Onun nzri hr yerd nqsan axtarr. Paxllq tozu onun insaf gzn kor
etmidir.
34
35
36
37
1
2
38
39
40
1
Trcmsi: Gzllik flyindn gn dodu v onunla alm gzllik, adlq v iqla
doldu.
41
42
43
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
Dzmyib
55
rab
56
Demyin
57
58
59
60
Ey navki-vqin sipri-sineyi-hbab,
Zlfn xmi rbabi-vfa seydin qllab!
Mehrabd kli-xmi-bruyi-ltifin,
Vacib bu chtdn qamuya scdeyi-mehrab.
Suzim der idim m sana eyly rvn,
Nzzareyi-rxsarna yox md hm tab.
Xurid cmalndan ol ay sald niqabn,
Sbh oldu, dur ey bxt, ndir munca krxab?
Dn sbh yetirdim flk mvci-sirikim,
Qrq etdi flk zr olan ncm girdab.
Saqi mgr ol ll szn der meyi-nab
Kim, dd yain, lin pd meyi-nab?!
Cmiyyti-sbab knl verm, Fzuli
Kim, tfriqdir xatir cmiyyti-sbab.
61
62
63
64
65
1
2
Shraya
Trcmsi: Dorusunu Allah daha yax bilr.
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
1
2
81
82
83
84
85
86
87
88
89
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
Qbari-scdeyi-rahin xti-lvhi-cbinimdir,
Scudi-drghin srmayeyi-dnyav dinimdir.
gr zmi-rh etsm, vqi-vslin hadiyi-rahim,
V gr aram hm dutsam, xyaln hmniinimdir.
Hvayi-rvzeyi-kuyin, bahari-glni-canim,
Nihali-qamtin srvim, zarn yasminimdir.
Yqinimdir ki, mqsudum olur hasil sn yetsm,
Bihmdillah, mn sndn yana rhbr yqinimdir.
Tlbkari-vsalm, mjdeyi-vslin diri etm
Kim, ol mjd frhbxi-dili-nduhginimdir.
xard zvqi-vslin xatirimdn rvz prvasn,
Szn kvsr, mnvvr mclisin xldi-brinimdir.
Mn z gstrr hr lhz yz min ahidi-dvlt
mirati-rxn, mnzuri-emi-pakbinimdir.
Sriri-sltnt zvqindn fzundur mn ol sz
Ki, ltf iln demisn: bir qulami-kmtrinimdir.
Bri oldum, Fzuli, qeyrdn, ol dilrba ancaq,
nisim, munisim, yarm, nigarm, nazninimdir.
111
112
113
114
115
116
117
118
119
120
121
122
123
124
Aiyani-mri-dil zlfi-prianndadr,
Qanda olsam, ey pri, knlm snin yanndadr.
Eq drdil xoam, l k lacmdan, tbib,
Qlma drman kim, hlakim zhri-drmanndadr.
km damn, naz edib, ftadlrdn, vhm ql,
Gglr almasn llr ki, damanndadr.
Gzlrim yan grb ur, etm nifrt kim, bu hm
Ol nmkdndir ki, lli-kkrfanndadr.
Msti-xabi-naz olub, cm et dili-sdparmi
Kim, onun hr parsi bir nvki-mjganndadr.
Bs ki, hicranndadr xasiyyti-qti-hyat,
Ol hyat hlin heyranm ki, hicranndadr.
Ey Fzuli, m tk mtlq almaz yanmadan,
Tablar kim, snblndn riteyi-canndadr.
125
126
127
128
129
130
131
132
133
134
135
Demyin
136
137
138
139
140
141
142
143
144
145
146
147
148
149
150
151
152
153
154
155
156
157
158
159
160
161
162
163
164
165
166
167
168
169
170
171
172
173
174
175
ya qdh
176
177
178
179
180
Hisslr ayrlmayan
181
182
183
184
Trcmsi: Allah yeri snin n nurlu etsin, Allah snin torpan suvarsn.
Trcmsi: Allah crini oxaltsn, Allah mkafatn versin.
Trcmsi: Uzun mddt knl bizi munis etdi, onu sn fda etdik.
4
Trcmsi: Snin sevgin knl yol tapdqda zglrini qlbdn uzaqladrd.
5
Trcmsi: Dost istdikd eq drdi sn kifaytdir.
6
Trcmsi: Onun vslin nail olan mqsdin atd, snin tk he kim mvffqiyytsiz
olmad.
7
Trcmsi: Sni chalt zndn danlayb ondan uzaqladran hikmti inkar etmi oldu.
2
3
185
186
187
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
198
199
200
201
202
203
204
205
206
207
208
209
210
211
212
213
214
215
216
217
218
219
220
221
222
223
224
225
226
227
Ki ondan
228
229
230
231
232
233
234
Ey kmanbru, hidi-navki-mjganinm,
Bulmuam feyzi-nzr sndn, snin qurbaninm.
Kakilin tarin peyvnd etmim can ritsin,
Ban n, bir trhhm ql ki, srgrdaninm.
Nola qlsam trki-mey, minnt qlb zahidlr,
Neylrm mey nsin, mn kim, snin heyraninm.
anv yz navki-qm sanclbdr canim,
Ta siri-hlqeyi-geysuyi-mikfaninm.
l kib, qti-nzr qlm lacmdan tbib,
Bildi guya kim, xrabi-nrgisi-fttaninm.
Can meylin var is, hkm eyl, tslim eylyim,
ah snsn, mn snin bir bndeyi-frmaninm.
Qn qlmaz ad, gl amaz tutulmu knlm,
Arizumndi-rxi-al lbi-xndaninm.
Qan edib barm, iim ah etm hr dm, ey flk,
Hrmtim tut bir-iki gn kim, snin mehmaninm.
Ey Fzuli, ati-ah il yandrdn mni,
Qaliba sandn ki, mi-klbeyi-hzaninm.
235
236
237
238
239
Xa n sfr
240
241
242
243
244
245
246
247
248
Zamin
249
250
251
252
253
254
Haan
255
256
257
258
259
260
261
262
263
264
265
266
267
268
269
270
271
Ey dili-srgtv iksteyi-valeh!
Slli v sllim ln-nbiyy v aleh!1
Nti-nbidir kmali-ql niani,
Fti bima a min sifati-kmaleh2.
Dai-fraqin ehtimal v mmkin,
hrqni nari-itiyaqi-vsaleh3.
Zikri il xo keir hmi zamann,
Mftkirn fi cmalihi v claleh4.
Eyl xyali-rxn nzrd tsvvr,
Vqtbisin-nur min ai-cmaleh5.
Mrziy mkurdur cmi-fiali,
hsnu min xisstin cmi xisaleh6.
Tabei olmaqdadr ncat, Fzuli,
Yssrkllahu tabin li fialeh7.
272
Allah n
273
274
275
276
277
278
279
280
281
282
283
284
285
Trcmsi: Mkkli, drs oxumam, zkal, bir aadr, haimi, mdinli, qureyi v
rbidir.
2
Trcmsi: Allah ata-anam sn qurban etsin.
286
287
288
289
290
N edk
291
292
293
294
295
296
297
298
299
300
301
302
303
304
305
306
307
308
309
310
311
312
313
314
315
316
317
318
319
320
321
322
323
324
325
326
327
328
329
330
1
Mn kimm? Bir biks biarv bixaniman,
Taleim aft, iqbalm nigun, bxtim yaman.
Nmli kimdn zmin mmlu, nmdn asiman,
Ah nalm navki peyvst, xm qddim kman.
Tiri-ahim bixta, tsiri-nalm bigman,
Mttsil qmxaneyi-sinmd yz qm mihman.
Qanda bir qm its, mndn istsinlr, mn zman1,
Yox mn qeydi-blav dami-mhntdn aman.
xmad knlmdn nduh qm mhnt hman,
Ey mnim canm sn knlm sninl adiman.
Snsiz olman ayr mhntdn, bladn bir zman,
l-man, hicran blav mhntindn, l-man!
2
Fari idim cml almdn, bilir alm mni,
Eyb edrdi bixbr sanb bniadm mni.
Qoymad dvrani-rx z halim xrrm mni,
ad ikn almd, rx etdi siri-qm mni.
Eq nagh oldu peyda, tutdu msthkm mni,
Sald yz sevdaya ol geysuyi-xm dr-xm mni.
imdi Mcnundan rhi-eq ir sanmn km mni,
Yar xud qlmaz hrimi-vslin mhrm mni.
Sn ki, mhrmsn, sba, billah, anb hr dm mni,
Syl ey gl kim, sn bxt eylmz hmdm mni.
Snsiz olman ayr mhntdn, bladn bir zman,
l-man, hicarn blav mhntindn, l-man!
3
Zamin
331
332
1
Mnm ki, qafilsalari-karivani-qmm,
Msafiri-rhi-shrayi-mhnt lmm.
Hqir baxma mn, kimsdn sanma kmm,
Fqiri-padiahasa, gdayi-mhtmm,
Sirik txti-rvandr mn, bu ah, lm,
Cfav cvr mlazim, blav drd hm.
2
N mlk mal mn rx vers, mmnunm,
N mlk maldn avar qlsa mhzunm.
gri mflis pst mhqqr dunm,
Dmadm yl xyal ellrm ki, Qarunm.
Knld nqdi-vfa gnci, leyk pnhani,
Gzm xzaneyi-ll ghr, vli fani.
3
Hyat srf edbn, drd qlmam hasil,
Siriki-al rxi-zrd qlmam hasil,
Zmir gzgsn grd qlmam hasil,
Tbiti-sgi-bgrd qlmam hasil,
Iim qara, gec ta sbh nalv fryad,
N verslr ona akir, n deslr ona ad.
4
Sirikriz glndamlr hvasil,
iksthal siyhzlflr blasil,
Zman ir qmi-eq macrasil,
Hmi mslhtim zglr rizasil,
N dvri-grdii-grdun mnim muradiml,
N qayti-mlim hsni-etiqadiml.
5
Hsud surti-hvalim nzr qlmaz,
Cfa qlr mni biary, hzr qlmaz,
334
335
1
Gtir, saqi, qdh kim, nvbahari-almaradr!
Zmin sbz hva canbx gln rahtfzadr!
Prian olma kim, glbrg tk hala bu glnd,
Niat ey n sbabi-cmiyyt mhyyadr.
Ald lal, gld qn, gldi irt yyami,
Zbani-hali-sbz irt iymasna guyadr.
Gr z halini v km qmi-maziv mstqbl
Ki, hala mvsimi-glgt dvri-cami-shbadr.
Shr glzar gir, billah, bu mvsimlrd v hrdm,
Tmaa ql ki, divannda gln xo tmaadr.
Ald qn tumar v mlm oldu mzmuni,
Budur kim: fvt qlman1 mvsimi-gl, cami-glguni.
2
Gtir, saqi, qdh, bil kim, tlll fvti-frstdir,
Bu first var ikn fvt etm kim, frst qnimtdir.
Zmin: keyf yhyil-rz2 yazm xameyi-sbz,
Nzr ql kim, bu hm asari-rhmtdn bir aytdir.
Deyirlr cnnt ir at olmaz, bu cbdir kim,
Glstan atin gl birl rki-bai-cnntdir.
Cahani rki-glzari-Xlil etkn bahar ims,
Bu feyzi-dli-Ibrahim xani-paksirtdir.
Onun yannda kim, glbrg glzari-manidir,
Onun bzmind kim, srvi-rvani bai-behctdir.
1
2
Qlmayn
Yeri nec dirildr.
336
Oldunsa
Altndan aylar.
3
Cnntlr bunlardr.
2
337
338
1
Dn say sald baim bir srvi-srblnd
Kim, qddi dilrba idi, rftar dilpsnd.
Gftar gldi nagh ab lli-nuxnd,
Bir pst grdm bu drci-dhndir dedim, dedi:
Yox, yox, dvayi-drdi-nihanndrr snin!
2
ymi hilali stn trfi-klahini,
ox dilikstnin gg yetirmi ahini,
Zlfn datd, gizldi br ir mahini,
Grdm znd hlqeyi-zlfi-siyahini,
Ol pi tab ox n rsndir? dedim, dedi:
Dvri-rxmd riteyi-canndrr snin!
3
Vermi fru mi-rxi gn irain,
Salm ikst srv qdi gl budain.
Dn srv tk basanda qdm gz bulain,
Bir ne xardn lm irmi yain,
Gl brgin batan n digndir? dedim, dedi:
Mjgani-emi-kfanndrr snin!
4
Ceyr il sald ba gzr ol smnzar,
nvai-zib zint il fsli-nvbhar,
Am gl zr snbl giysuyi-mikbar,
Yaxm ltif ayana glbrg tk nigar,
Nsrin rngi-lal ndndir? dedim, dedi.
Qmzm xdngi tkdy qanndrr snin!
5
Dm zar zr mnbr slasili,
Afthal edib ne bisbr bidili,
339
340
341
342
343
Hbibiy txmis
Ta cnun rxtin geyib, tutdum fna mlkn vtn,
hli-tcridm, qbul etmn qbav pirhn,
Hr qbav pirhn geysm misali-qn mn.
Gr sninn qlmasam ak, ey bti-nazikbdn!
Gorum olsun bu qba ynimd pirahn kfn.
Gri sevdayi-sri-zlfindnm zar zlil,
Kemn ol sevdadn olduqca mn mri-tvil,
Sanma trk edm bu sevdayi, gr olsam hm qtil,
xmaya sevdayi-zlfn badan, ey mh, gr yz il
stxani-kllm ir tutsa qrblr vtn.
Qalib oldu sbhdm vqi-gli-ruyin mana,
Seyri-ba etdim ki, buyi-gl ver tskin mana,
Gl grb, yadnla drri-k sadm hr yana,
Dd bnm, ba gir, ta gl nisar etsin sana,
Sbznin hr brgin bir dr ki, taprm mn.
Der idim, ey dil, gtirm hi drd hlin k,
Ta sni hm salmasn bir drd dvrani-flk,
Almadn pnd imdi, aiqsn, iin ah eylmk,
Ey knl, eq hlin hr b glrdin m tk,
Mn demzmidim ki, danla alayasdr gln.
Xah sincab eylsin frin, Fzuli, xah kl,
Hicr il mtlq yuxu grmz gz, glnmz knl.
Yarsz eq hlinin dinlnmgi mmkn degl,
Nec dinlnsin Hbibi snsiz, ey ndami gl
Kim, batr cismin tnd hr tk olmu bir tikn.
344
Ltfiy txmis
Candadr sbhi-zldn mehri-rxsarn snin,
Nola ta ami-bd olsam tlbkarn snin,
Imdi cana bulmam min aiqi-zarn snin.
Ey zldn ta bd knlm giriftarn snin,
ar ql kim, buldu canm sr qmxarm snin!
Tutdular txisi-drd in maliclr rgim,
Tapd bu sihht ki, sihhtdn yqindir lmgim,
n yqin oldu dvasz drdiln can vermgim,
Can verir anda, Tanrn, qama gl bgim,
Bari grm bula min bir lhz didarn snin.
Xublarn imthan qlmaqda ox kdim cfa,
Naleyi-zaril bildim drdi-dil bulmaz fa.
Mn snadm, imdi sn pndim eit, ql iktifa,
nki xublar mzhbind yox imi rsmi-vfa,
Ey knl, n yer yetkay naleyi-zarn snin?
Knlm ald ol iki yyari-emi-prxumar,
imdi can qsdin hm etmilr n mkriln ki, var,
rf iind olsa hr yyar qvli stvar,
riln gr tutsalar srk szin etibar,
Qanma vergay danuqluq iki yyarn snin.
Sanma cvr etsn Fzuli incinib trkin ql,
Gr cfa ql, gr vfa canim fda sn qatil,
Mn xud ldm, imdi sn tii-cfa alb l,
Ltfini ldrsn, ey dilbr, cfa tii bil,
Anda hm bolay mnim ruhim mddkarn snin.
345
346
347
348
349
350
1
Hmdi-bihd dmbdm ol mbdii-yay kim,
Xilqti-imkan vcubi-zatini icab edr.
Gh svadi-girdbadi-qhri xaki-tiryi
Tutiyayi-dideyi-xuridi-almtab edr.
Gh nzuli-qtreyi-barani-bri-rhmti
Yer yznd sbzeyi-pjmrdeyi sirab edr.
Meyd mzmr eylyib keyfiyyti-tyiri-hal,
Simbrlr zlfn can qeydin qllab edr.
Can hm, lbtt, ondandr bu istedad kim,
Rbti-mhbub prvayi-rabi-nab edr.
Ola kim, mqbul ed zri-gnahim, n bilir,
Kim, ml tklifini cmiyyti-sbab edr.
2
ox tfaxr qlma cmi-mal il, ey xac kim,
Sim zr cmiyyti hli-qrur eylr sni.
Barigahi-qrbdn cmiyyti-mal mnal,
Hr n miqdar olsa, ol miqdar dur eylr sni.
Gri nemt ox, kifaytdn tcavz qlma kim,
Imtila bari-bdndir, bihzur eylr sni.
3
hli-kmal cahil gr qdr qlmasa,
Mzurdur, mlamtin etmk rva degil.
Cahil tbitind mzaqi-kmal yox,
Hr nfs iqtidai-tbit xta degil.
lft hmi fri olur ainaln,
Cahil fzilt hli il aina degil.
351
4
Ey sfayi-surtin qeydin kn, bil kim, hnuz
Jngdn ayineyi-idrakn pak etmdin.
Jngdir ayineyi-idrak hr surt ki var,
Sn hnuz, ey sad, bu mzmuni idrak etmdin.
5
Ey vcudi-kamilin ayindari-feyzi-hq,
Asitann qibleyi-hacati-rbabi-yqin.
Ey kmali-rftin srmayeyi-mn man!
Vey cmali-vktin pirayeyi-dnyav din!
Hsni-ryin afitabi-almi-sidq sfa,
Xaki-payin mni-cmiyyti-ruyi-zmin.
Glmmi bir sn kimi pakiztint alm,
Ta binayi-alm etmi nqbndi-ma tin.
Msndi-Nurirvandr bqyi-Darsslam,
Snsn istehqaq il Nurirvan caniin.
Cismdir mnid brci-vliya, sn ruhi-pak,
Bir nigindir xitteyi-Bdad, sn nqi-nigin.
Srvra, yz kr kim, feyzi-kmali-rftin,
vliya brcini etmi rki-firdvsi-brin.
Xas am olmu nvali-nemtindn bhrmnd,
Afrin, ey hriyari-mlkprvr, afrin!
Mn ki, bir kmtr dauguym, nzr saldn mn,
Qoymadn xaki-mzlltd qalm zar hzin.
Zaye ikn qdrimi bildirdin hli-alm,
Tir ikn eyldin xaki-vcudim nbrin.
352
353
354
12
Olsa mqsudunca dvrani-flk bir ne gn,
Olma mrur, ey ki, hali-dhr rvndir sn.
Qatili-abav cdadn maf etmz sni,
Umma ondan dustluq rsmin ki, dmndir sn.
13
Glin, ey hli-hqiqt, xalm almdn,
Qeyr yerlr gzlim, zg sfalr grlim.
Seyri-grmiyyti-qovayi-qiyamt qlalm,
Vzi-cmiyyti-hngameyi-mhr grlim.
Rvii-silsileyi-dhr mlul etdi bizi,
Nec bir dhrd ovzai-mkrrr grlim.
14
Sevrm ol nigari-simbri
Ki, cfapiv sitmgrdir.
Nec kim, ona eqbazlm
Msiyyt olduu mqrrrdir.
Cvr il ol mdam mnim edib,
Rhi-zhd slah rhbrdir.
Qalibi-cr olursa cvr, nola,
mri-mruf nhyi-mnkrdir.
15
Nec bir nfs tmnnas il,
Yemk imk ola dilxahn.
Eylyib zhd vrdn nifrt,
Tati-hqdn ola ikrahn.
Mbdin mtbx ola am shr,
Mstrah ola ziyartgahn.
Bunun nm olubsan mxluq?
Bumudur mri sn Allahn?
16
Hmi dustum oldur, derm ki, mal verib,
Qlr tbitimi bsteyi-laqeyi-mal.
355
356
20
Oldur zl ki, feyzi onun am olub mdam,
Arayii-mcalisi-hli-qbul ola.
Virdi-zbani-hli-sfav srur olub,
Mzmunu zvqbx, sril-hsul ola.
Ondan n sud kim, ola mbhm ibarti,
Hr yerd istimain ednlr mlul ola.
21
Srfi-nqdi-mr edib mn ksbi-irfan etmim,
hli-dnya hm kmali-chl il thsili-mal.
Dhr bir bazardr, hr kim mtain rz edr:
hli-dnya sim zr, hli-hnr fzl kmal.
Kim ki, mndn nf bulmaz, istmn nfin onun,
Ol ki, yox nfim ona, nfin mn olmaz hlal.
stmn nadan mn gr vers gnci-sim zr
Kim, vzsiz mal nadandan tsrrfdr vbal.
22
Eylyib nadan rzi-fzl izhari-hnr,
rmsar etmk, ta ummaq, ndir zlmi-srih!
Sn bilirsn, mcmln, ondan n alrsan, vli
Bilmz ol kim, ald sndn hsndir, ya qbih.
Zahirn satmaq hnr, almaq ta bir beydir,
Tifldir nadan, buyurmaz r onun beyin shih.
23
Hr kimin var is zatnda rart kfr,
Istilahati-lum il mslman olmaz.
Gr qara da qzl qan il rngin edsn,
Tb tyir verib, lli-Bdxan olmaz.
Eylsn tutiy tlim dayi-klimat,
Nitqi insan olur, mma z insan olmaz.
Hr uzun boylu, cat ed bilmz dva,
Hr aac kim boy ata, srvi-xuraman olmaz.
357
24
Ey xta lfzil Qurann kuhin sndran,
Mczi-ayati-Qurandan hzr qlmazmsan?
Hr lif bir xncri-xunrizi-brrandr sn,
Xncri-xunrizi-brrandan hzr qlmazmsan?
Bir hkimi-kamilin dar-fayi-hikmtin
Etmk istrsn xrab, ondan hzr qlmazmsan?
25
Sn n aftsn mn, ey qli-bdfrcam, kim,
Bulmaq olmaz surti-qrbnd asari-niat.
Tifllr, divanlr sndn mbrra olman,
Dnyv qbad bulmular kmali-inbisat.
zzt zilltd bilmzlr triqi-imtiyaz,
Hillt1 hirmanda kmzlr zabi-ehtiyat.
Ol ki, daim hmniinindir, mzzbdir mdam,
Net kim tklif hkmi-r il snsn mnat.
Ol zamandan kim, sn verdim inani-ixtiyar,
Ol zamandan keyldim2 mhkm sninl irtibat,
Olmayb xali qm nduhdn qbrim evi,
Xar bstrdir mn peyvst, xakistr bsat.
Olmayaydm, ka ki, hrgiz sninl hmniin,
Qlmayaydm ka ki, mtlq sninl ixtilat.
26
Ey xac, gr qulundan oulluq murad is,
fqt gzil bax ona daim oul kimi.
Vr olunu dilrsn ola sahibi-db,
lbtt, eyl zillt mtad qul kimi.
27
Ey vziri-mlkprvr kim, nizami-mlk n,
Intixab etmi cmii-xlqdn sultan sni.
1
2
Ziflik
Ki eyldim
358
359
360
361
39
Doruluq il ist lvvi-mqam kim,
Gldikc halin ver dvri-flk rvac.
Doruluq il hrflr sdrdir lif,
Ya hrfini aya buraxmdr evicac.
Dorular il gz ki, sni srblnd ed,
grilr il eylm, lbtt, imtizac.
Ya ixtilat il srir oldu payimal,
Bada mqam tutdu lif nsrtil tac.
40
Mddi eylr mn tqlid nzm nsrd,
Leyk namrbut lfaz mkddr zat var.
Phlivanlar, badpalr sgridnd hr yana,
Tifl hm cvlan edr, mma aacdan at var.
41
Ol sbbdn farsi lfzil oxdur nzm kim,
Nzmi-nazik trk lfzil ikn dvar olur.
Lhceyi-trki qbuli-nzmi-trkib etmyib,
ksrn lfazi namrbut nahmvar olur.
Mnd tovfiq olsa, bu dvar asan eylrm,
Novbahar olac tikndn brgi-gl izhar olur.
42
Sd nhs hvaln qlsan mnccimdn sual,
Mqtdai-mrift Brcis Keyvandr ona.
Eylsn rmmaldn tftii-hali-nik bd,
Mridi-rahi-yqin ngis Lehyandr ona.
Nqteyi-kali-rml seyri-crami-ncum,
Kim rhbr olsa, feyzi-ql bhtandr ona.
Bilmi ol kim, hr n sadir olsa zit xub bd,
Mzhri bir elmdir kim, ql heyrandr ona.
362
363
364
1
lhmd limn nar qlbi v hda,
V-kr lima fihi min-ovqi bda.
Ma mdh vahibn sivahu bda,
La rik fi snai-rbbi hda1.
2
lhmd limn zz kmaln v la,
Mn qam bi-mrihi v mn naz-la.
Smms-slavatu vt-thiyyatu la
Mn fzzlhul-lahu bi-izzin v la2.
3
Ey feyzi-vcud, ahidi-cud sana,
Vey ahidi-cud, hr n mvcud sana.
mmidi-qbul etimadi-krmin,
Mrdudini etmi yen mrdud sana.
4
Ey zatna mmkinat brhani-vcub,
Sabit sana imtinai-imkani-yub.
ayisteyi-nemti-hyati-bdi,
rvahi-marifinl bdan qlub.
5
Ey qdgayi-cm trk rb,
Rssami-rsumi-fzl asar db!
Mzmuni-hdisin sbqi-hr millt,
Dvayi-qbulun sndi-hr mzhb.
365
6
Xo ol ki, dmi-cl km badeyi-nab,
Srmst yatam qbrd ta ruzi-hesab.
Qovayi-qiyamtd duram mst xrab,
N fikri-hesab ola, n idraki-zab.
7
Saqi, krm et, rabi-glfam yrt!
Glfam rab verm aram, yrt!
Bzm ir hbabi-ki-glgunumdan
Min cam yrtm, cam n cam yrt.
8
Canmda olan zxireyi-nitq hyat,
Cismimd olan cvhri-hissi-hrkat.
Srf olmad xublar rhi-eqind,
fsus ki, bihud keirdim ovqat!
9
Tmiri-bqav cmi-mal etdin, tut!
Hr arizu etdins, ona yetdin, tut!
n mr bqasna tutulmaz mmid,
Hr hal il gldigin kimi getdin, tut!
10
Derlr ki, qlr qn lbi-yar il bhs,
Glbrgi-tr ol lli-ghrbar il bhs.
Ol bir ne dilsizlr thmtdir bu,
Dvay grk lhceyi-gftar il bhs.
366
11
Ey mehri-rxn qdim alm hadis!
Izhari-vcud kfi-razin bais.
Kedim sri-kuyind iki almdn,
Li beyn mqameyi mqamn salis1.
12
Xeyli-qmin etdi nqdi-sbrim tarac,
Sbr il myssr olmad drd ilac.
Rxsarma tkd mrdmi-emim qan,
Hinduyi grn, ll verir Rum xrac.
13
Ey faideyi-elmin alm mhtac,
Xaki-qdmin hli-hnr bana tac.
Hr kimd ki, grd himmtin sui-mizac,
Ol sui-mizac qld ltf il ilac.
14
Ey rbti-vslin lmi-hicr ilac!
Bazari-qmind eq nqdin rvac.
Gr tutsa xdngin rgi-canm n cb,
Nbz il qlr tbib txisi-mizac.
15
Ey zikri-lbin nasixi-nsafi-Msih!
Nitqin n fsh2, klimatn da fsih.
zhari-qbulun sri-ltfi-xfi,
xfayi-rhi-ritin zlmi-srih.
1
2
367
16
Tutduqca l sari-shbayi-sbuh,
Artar sri-zvqi-dil rahti-ruh.
Tuyani-qm mfiddir zvrqi-mey,
Tufan xtrind yl kim, ktiyi-Nuh.
17
Gl dvr xo ol kim, tuta glfam qdh,
Bzmind dmi tutmaya aram qdh,
Hr sbh ki, xridsift qaldra ba,
Bzmin bzyib, gzdir ta am qdh.
18
Mey vq olubdur mn adt, ey eyx!
Gldikc bu vq olur ziyadt, ey eyx!
Xodur mn mey, sn ibadt, ey eyx!
Ry il degil eq iradt, ey eyx!
19
Gr kuyin kim gzr eylr kstax,
Vr qddin emim nzr eylr kstax.
Eyb eylm, rngi-hreyi-zrdimi gr
Kim, oxlar almd zr eylr kstax.
20
Bir ab hvadr ki-grm dmi-srd
Kim, ondan alr nv nma glbni-drd.
Glzari-qmin bnfv yasmni,
Dudi-dili-aftdir hreyi-zrd.
368
21
Ta dvrddir daireyi-kvn fsad,
Mmkn degil olmaq hrkatndan ad.
Tasi-flk ir kbteyni-ncm,
Gstrmz imi hi kim nqi-murad!
22
Ta mhmili-mehrdir bu zngari-mhd,
Mehrinl vfa hlindir mhkm hd.
Birdir biz bzmgahi-eqind flk,
Gr qhril zhr vers, vr ltfl hd.
23
Hr yerd ki, ol simbr simin xd,
rz eyly ariz, aa snbl, k qd;
Rngi-gl buyi-snbl cilveyi-srv,
Hkm eylmzm kim, ola mqbuli-xird.
24
Ta boynuma sald ol xmi-zlf kmnd,
Tdbir il almad boynumdan bnd.
ox pnd verildi, olmad faidmnd,
Yetmzmi mn pnd vern, xlq bu pnd.
25
Dfi-qmi-ruzigardir bad mfid,
Rfi-lmi-eq rxi-sad mfid.
Trki-mey muqdur ol illt kim,
Olmaz ona hi nsn dnyad mfid.
369
26
Ey hdi-lbin sz krvar lziz!
Llin kimi qanda bir kr var lziz?
Tngi-kr olmasayd drci-dhnin,
Olmazd xan lhceyi-gftar lziz.
27
Gr mhnti-ksrdir v gr nemti-sbr,
Sbr il qnatd grk mslim gbr.
Hr nemt mhnt ki, verrsn, yarb!
Ver nemt bir qnat mhnt sbr!
28
Hrdm mn yar rzi-rxsar eylr,
Hsnil mni btr giriftar eylr.
Guya ki, kmali-eq drsin oxudur,
Hrdm mn tlimini tkrar eylr.
29
Hicrin, cigrini hr kimin qan eylr,
Tdric il vslin ona drman eylr.
Zlfn kimi kim, mddt il kafir idi,
Llin onu bir dmd mslman eylr.
30
Hr dil ki, siri-qmi-hicran olmaz,
ayisteyi-zvqi-vsli-canan olmaz.
Hr drd ki var, var drman, vli,
Bidrdlrin drdin drman olmaz.
370
31
Biz almi-eq almaralriyz,
Meyxaneyi-drd drdpeymalriyz.
Glbrgi-ndamt mnidir alm,
Biz bu mnin blbli-eydalriyz.
32
Kimdir ki, qmind naleyi-zar etmz!
Drdin sn nal il izhar etmz!
Fryadna hi kimsnin yetmzsn,
Fryad ki, fryad sn kar etmz!
33
Canan is mtlub, tm candan ks!
Mtlub is can, mid canandan ks!
Can sevmk il myssr olmaz canan,
Ya bundan mid, ya tm ondan ks!
34
Suzi-dilim ki-aldn eyl qiyas,
nduhimi zfi-haldn eyl qiyas.
Xurid ki, hsnnl qlr bhsi-kmal,
Trki-dbin zvaldn eyl qiyas.
35
dvari-zaman daireyi-heyrt imi,
sbabi-chan mhalik mhnt imi,
Dnyay hvs etmmk etmkdn yey,
n vvli hirs axiri hsrt imi.
371
36
Kuyind snin n da kim, vurdum ba,
Qldm onu qrqi-xun, tkb gzdn ya.
Gz yain rhm eyl ki, ox mddtdir,
Bidadin sbr edib basar barna da.
37
Ey ksbi-kmal etiqadn naqis,
Thsili-kmal ictihadn naqis!
Ar etm tlbd, ql hzr ondan kim,
Kamillr iind ola adn naqis.
38
Xo ol ki, qlb rhbri-sidqin ixlas,
Xlvtghi-qrb ola ixlas il xas.
Srrafi-vfa buteyi-tdib salb,
Hr qdn ed missi-vcudini xilas.
39
Ey bad, ql hvalm cananim rz!
Srgtligim srvi-xuramanim rz!
ldrd kinaytil yar mni,
Bu zlmi-srihi eyl sultanim rz!
40
Ey cvhri-eqin sri cism rz,
Yox aiq sndn zg almd qrz.
n bildin sirinm trhhm ql kim,
Tdbir grk, mxxs olduqda mrz.
372
41
Zahid, meyi-nabdndir ikrah qlt!
Sn xah szm shih tut, xah qlt.
Mscidlr girdigim degil rbtdn.
Srmstligimdn eylrm rah qlt.
42
Da urma dili-hzin, ey mikinxt!
Gr maili-hsn xttsn, qlma qlt
Kim, eylmmi katibi-divani-qza,
Dil hrflrin qabili-tzyini-nqt!
43
Mey nfyini eylyib ar, ey vaiz!
Tutdun rhi-tni-eqi-yar, ey vaiz!
Trki-mey mhbub edriz cnnt n,
rh eyl ki, cnntd n var, ey vaiz!
44
Thdid il kedi ruzigar, ey vaiz!
Fvt oldu rab vsli-yar, ey vaiz!
Gr kvsr hur is qrz, verm zab,
N trk buyur, n intizar, ey vaiz!
45
Ey vsfi-cmalin thyyr mane,
Vermi sn isbati-kmalin sane.
Vslind cfayi-tneyi-yarn,
Hicrind mni xyal etmi qane.
373
46
Prvany zlmi-bihesab eylr m,
Zlm oduna barn kbab eylr m,
Guya ki, bilir zlm srncam ndir,
Bihud degil ki, iztirab eylr m.
47
Hr am yetr vsali-canan ira,
Ta sbh qalr hmdm hmxan ira.
Rk odin yandrd mni hr sat,
Vhm eylmz ahim oduna yan ira.
48
Hr gh ki, bahar qld arayii-ba,
Nvmidlik urdu lalv barma da,
Zira tikn zr tutdu blbl mskn,
Gl bad gzrghind yandrd ira.
49
Yox dhrd bir mvafiqi-tb hrif
Kim, shbti dilga ola, tbi zrif.
Fryad ki, nacins msahiblr il
Bifaid zaye oldu ovqati-rif.
50
Mn zhd vrdn urmazam lafi-xilaf,
Daim rxi-sad istrm, badeyi-saf.
Trki-mey mhbub ed bilmn mtlq,
Gr etmk olur, derm, zhi bihud laf.
374
51
Ey navki-bidadin hr sin hdf!
Vey cvhri-peykanin hr did sdf!
Fryad fanm qmi-hicranndan,
Bzmi-qmdir naleyi-ney, novheyi-df.
52
Ey saliki-rahi-hq, sn qti-triq,
Dvardr olmasa rfiqin tovfiq.
Tut damni-mridi-tvkkl ki, sn
Mqsud myssr ola, tovfiq rfiq.
53
Srmnzili-hr murad rhbrdir eq,
Keyfiyyti-hr kmal mzhrdir eq,
Gncineyi-kainat gvhrdir eq,
Hr sadir olan ny msdrdir eq.
54
aq degil qeydi-laiq layiq,
Hrgiz qmi-ruzigar kmz aiq.
Qeydi-qmi-ruzigar bir illtdir,
Ol illt eqdir tbibi-haziq.
55
Ya mn bst l-rz v cr l-flak,
Idraku kmalihi kmall-idrak.
Fil-rzi v fis-smai la rbb sivak,
Ma nbd ya vahid, illah iyyak1.
375
56
Ya mn bik ilticau mn kan sivak,
Tuba limn iqtda bima fihi rizak.
Brhanuk filkmali ykfi lovlak,
Lovlak lma dar mdarl-flak1.
57
Mcnun oda yand leyi-ah il pak,
Vamiq suya batd, eqdn oldu hlak.
Frhad hvs il yel verdi mrn,
Xak oldular onlar, mnm imdi ol xak.
58
Ta hlqeyi-zlfi-yar ddn, ey dil!
Dami-qmi-ruzigar ddn, ey dil!
fsus ki, qtbi-hli-cmiyyt ikn
Ol dairdn knar ddn, ey dil!
59
Xurid ki, qld sbhdm rzi-cmal,
Drgahin z srmk il buldu kmal.
n yetdi kmal, etdi sn mah il bhs,
Ol trki-db verdi kmalin zval.
60
Mh durdu mqabil sn bulduqda kmal,
Grd ki, znd snc yox hsn cmal.
Bir qayt yetdi, inclib qmdn kim,
Zfi-bdnil bdr ikn oldu hilal.
376
61
Ey qdgayi-riteyi-tdbirim!
Hr tat fvin sbbi-tqsirim.
Tqsirim etm zg tqdiri-cza,
rmndligim yetr mnim tzirim.
62
Qd nqzni dvam dai daim,
Ma li csdi ll msai qaim.
Ya laim, lo vqt fima n fih
Vllahi lnasht v lmtl-laim1.
63
Hmdm, gr axan siriki-alimni mnim,
Tutmu rxi-khrbamisalimni mnim.
Billah, yr ol glrux rz eyly gr,
Bir rng il bu surti-halimni mnim.
64
fqandr iim, srvi-xuramnn n,
Qandr cigrim, qneyi-xndann n,
Eqind qm qss kib, pir oldum,
Mn pir trhhm et, igit, cann n!
65
Qd rrfkllah bitovfil-hrmeyn,
Min ryti mhdeyni qrrt lk eyn,
Tuba limn lqak, linnnt-thqiq,
Mn zark, qd zar liyyn v Hseyn2.
377
66
Ey qaib olan dideyi-xunbarimdn!
Vey raht olan sineyi-fgarimdn!
Mn varimi yox sninn etdim, n rva
Sn tutmayasan xbr yox varimdn.
67
Xunab tkb dideyi-giryanimdn,
Snsiz boyadm yer zn z qanimdn.
z qanimi eylrm zml dva,
Getmzs lim, nola, giribanimdan.
68
Qddin dedim ki, srvi-bustandr bu!
Tnd oldu ki, ey xst, n hdyandr bu.
Pabstv ur bizbandr dedigin,
Xndan qbapu xuramandr bu.
69
Dedim lbin: lli-Bdxandr bu!
Gld, dedi: ey fqir, bhtandr bu!
Bir da n rng il qlarsan nisbt,
irin krfan xndandr bu.
70
Yandrd mni vqi-cmaln, ey mah!
Hr lhz cb degil yetirsm gg ah!
Zlfn girehi xd limdn nagah,
Gr kim, n cfa etdi mn bxti-siyah.
378
71
Rxsar sri-zlfi prian eyl!
Gzdn gli-rxsarn pnhan eyl!
Bir ne prianlar z halna qoy,
Hr lhz yetr, qsdi-dil can eyl.
72
Mjganm, ey m, ghrbar etm!
Pnhan qmimi alm izhar etm!
Eq hlin zlmdr vfa eylmmk!
Zinhar, bu zlm etm, zinhar etm!
73
Rxsarna ey etm nigah etdigimi,
Gz ya tkb, nalv ah etdigimi.
Ey padihi-hsn, trhhm adr!
vf eyl ki, bilmim gnah etdigimi.
74
Fryad ki, eq biqrar etdi mni,
Drd qm il zar nizar etdi mni.
Xaki-sri-kuyind qbar etdi mni,
Srgtv xar xakisar etdi mni.
75
Grdm sni, ldn ixtiyarm getdi,
Baxdm zn, sbr qrarm getdi.
Xak oldum hr yana qbarm getdi,
lqiss, qapndan etibarm getdi.
379
lavlr
***
Ey cahandid gzm, bunca ki, ox yan var,
Az grbsn eyi gn, vh n yaman ban var?
Var rxsarim xunab kn mjganm,
Ql qlm kimi ki, nq etmy nqqan var.
vqi-nlim oda salr nec kim, qarmda,
Atin tlt iln zlf gzn, qan var.
Ll kani kimi, gr kksm ak eylylr,
Onda xunab iln rngli ox dan var.
Rhi-eq ir, Fzuli, dem tnha yrrm,
Key xbrsiz, qm mhnt kimi yoldan var.
***
Hvayi-eq bada, dild tabi-nari-firqt var,
Bla xakind tn pamal, gzd abi-hsrt var.
Nola bzmi-blad sineyi-nalani ak etsm,
Druni-dildn ol yar yen rzi-mhbbt var.
Mhi-nv sanma tutmu rxi tii-leyi-ahim,
duyi-bdnihad lmz ism, yen niyyt var.
Lbin yadna can vermi deyib, Frhadi-dil, cana
Yen fvahi-almd cb irin hekayt var.
Ghi drdi-frai-yar, gahi tneyi-yar;
Fzuli, sanma bu mhntsrad istiraht var1.
380
Gueyi-brulrind emi-cadularmdr?
Yoxsa girmi yay tirndaz hindularmdr?
Iqdi-bnmdir gli-tr zr, yaxud hr trf,
Qtr-qtr trdn ol rxsar z sularmdr?
Iki jdrdir ki, bir gnc zr ba qoymu yatr,
Ya mslsl arizin dvrind geysularmdr?
ki-emimdir sri-zlfn xyalil mdam,
Ya dzlm riteyi-mik zr lllrmidir?
Snmisn ancaq, Fzuli, byl xublr maili1,
Yoxsa eq hli qamu sn tk blacularmdr?
***
1
Rngim kli-zfran dnd snsiz,
Qddim xm olub, kman dnd snsiz.
Qurbann olum, gr sitmdir, bsdir,
Peymanm limd qan dnd snsiz.
2
Dlili-chldir eq hlin surtprst olmaq
Ki, aqil iftiraq mmkn il ittisal etmz.
Iradt zaye etmz hli-mna surt hrgiz,
Hqiqt cvhrin chli-mcaz paymal etmz.
Mqyyd olmaz hli-surtin rngin hal hli,
Fzuli kim mqyydir, mgr idraki-hal etmz.
381
3
Drd yoxdur kimsd, yoxsa tbibi-feyzi-eq,
Kimd grd drd kim, ol drd drman etmdi.
Sbr yoxdur mrdmi-almd, yoxsa ruzigar,
Hans mkldr ki, tdric il drman etmdi?
4
Qlbi-nadan olur hmi siyah,
Lalv, rngi ruyi-hmr olur.
z fzl hlinin riyaztl,
Zri-xalis misali fsr olur.
Gr zif olsa cismi danimnd,
rbi at nki lar olur.
5
Nkteyi-eq ne surtdn
hli-mna il tsrih etdik.
Ksrti vhdt qldq tbdil,
Cmldn zlti trcih etdik.
382
LT
A
Aba atalar.
Ac fil dii, fil smy.
Afaq fqlr.
Aaz balama, ibtida, balanc.
Alayi lklmk, bulamaq.
Arayi bzk, ss, zint.
Ariyt birovuz.
Ariz yanaq; baverm, meydana
xmaq; ikayti.
Asa kimi, tki.
Aiyan yuva, snacaq yeri.
Aub fitn; qarqla sbb olan,
hycan.
Aft prian, danq, zn
itirmi, qarxm.
Atbar od yadran.
Ayin rsm, adt, qayda-qanun.
Azimun (azmun) yrni, yoxlama,
tcrb.
B
Bab qap; fsil.
Badpa srtl qaan at.
Baqi bdi, daimi, hmilik; artq
qalan.
Bang ss, haray.
Bar meyv; yk.
Baran ya.
Barvr meyvli, yemili.
Behbud salq, shht.
Bey alver.
Beytl-hzn qm-qss evi.
Bdxah dmn, rqib, pis fikirli
adam.
Bdmehr rhmsiz, fqtsiz, namehriban.
Bha parlaqlq; iq, gzllik, qiymt;
dyr.
Bhaim heyvan.
Bhct gzllik, nlik, adlq.
Bid uzaq.
Bir dv.
Bnatn-n snbl brc.
383
384
ah quyu.
akr qul, nkr.
D
Damn (daman) tk.
Dani bilik, elm.
Darlman aman evi, qorxusuz ev.
Darsslam Badadn ikinci ad,
dinclik evi.
Dqaiq inc nktlr, dqiqliklr.
Drdnak drdli.
Dstamuz l yrnn, l yrnmi.
Dvvar dvr edn, frlanan, hrlnn.
Did gz.
Dinar qzl pul, sikkli qzl.
Dirf bayraq.
Dirm (dirhm) a pul, aa (gm
pul).
Diri heyf; sirgmk.
Dud tst, ttn.
Dun alaq, skik.
Dur uzaq.
Duzx chnnm.
Drd rabn dibin kn torta,
xlt.
Drr inci, mirvarid.
Drri-yetim sdfin iind tk bir
dn olan inci, misilsizrr.
Dvar tin, mkl.
E
Etimad etibar, inam.
Evicac yrilik, qvrm.
Ehram (Ihram) Haclarn Kbni
ziyart mddtind geydiklri
xsusi paltar v bu mddtd
myyn ilrdn kinmlri.
385
386
387
388
Xk quru.
Xtut xtlr.
389
J
Jngar (zngar) pas.
Julid danq, qarmaqarq.
K
Kax qsr, kk, saray.
Kam arzu; damaq, az.
Kamandar ox atan.
Kan mdn.
Kar i.
Kargr ilyn, ilk.
Kasid qiymtsiz, i kemyn.
Kazib yalan.
Kbbad yeni yrnnlr mxsus
tlim yay.
Kbud gy rng.
Kc yri.
Klimat klmlr, szlr.
Klimullah Musa peymbrin
lqbi; Allahla danan.
Kmin aciz.
Kmtr az, skik.
Kraht iyrnmk.
Krks quzun.
Ksrt oxluq.
Kti gmi.
Kvakib ulduzlar.
Kilk qlm.
Kimxt saqr drisi.
Kisvt paltar.
Kizb yalan.
Kvkb ulduz.
Kvn varlq, dnya, olmaq.
Kuh da.
Kuhkn Frhad; daapan.
Klb dar, qaranlq hcr, koma.
Kstax hyasz, srtq.
Q
Qazi rit hakimi.
Qr drinlik, suyun dibi.
390
Qba don.
Qvvas dalc..
Qilad boyunba, xalta.
Qillt azlq.
Qfran balama, gnahdan kem.
Qllab ngl, qarmaq.
Ql (lvv) comaq, hddi
amaq.
Qrb yaxnlq.
Qreyi Qrey tayfasna mnsub.
L
Lamkan yersiz, mkansz.
Laytczza blnmz.
Lb dodaq.
Lhd qbr.
Lxt-lxt para-para.
Lrzan titryn, sn.
Lziz lzztli, dadl.
Liva bayraq.
Lli-xoab n parlaq inci, sulu inci.
Lvh lvh, shif.
M
Ma su.
Mada ondan baqa, ondan qeyri.
Mahtab ay i.
Mannd kimi, bnzr.
Masva Allahdan baqa n varsa;
yaradlm, varlq.
Matin su v palq.
Mayil meyl edici, meyilli.
Mbd ibadt evi, ibadtxana.
Mmur abad.
Mzur zrl.
Mal mna, mfhum.
Mani mnalar, drin dnc.
Mcalis mclislr, yncaqlar.
Mdaris mdrslr, drs veriln
yerlr.
Mddi-nzr grm hdudu, fq,
gzn qeyri-ixtiyari olaraq bir
nqty dikilmsi, gzn yol
kmsi.
Mdni mdinli, Mdin hli.
391
Mdfn qbir.
Mftuh alm.
Mz ilik; i, beyin.
Mhd beik.
Mhfil toplanacaq yer, yncaq.
Mhfuz saxlanlm, qorunmu.
Mxuf qorxunc, qorxulu.
Mkki Mkk hli.
Mknun gizlnmi.
Mqal danq.
Mqasid mqsdlr.
Mqtu ksilmi, qt olunmu.
Mmlv dolu, azna qdr
doldurulmu.
Mnahi qadaan edilmi ilr,
bynilmyn eylr.
Mnsub trnc, ahmat.
Mnzilt drc, rtb, mrtb.
Mnzur nzr alnm, baxlm.
Mratib mrtblr, drclr.
Mrdud qovulmu, srlm, rdd
olunmu.
Mrdm gz gilsi; xalq, camaat.
Mrqd qbir, mzar.
Mrsum yol xrci; mumi qayda,
adt.
Msdr mn; bir eyin xd yer.
Msnd taxt, syknck yer.
Mkur kr olunmu, tkkr
edilmi.
Mrb xlq, xasiyyt.
Mruh rh, byan olunmu.
Mzahir zahir olan yerlr.
Mzhr bir eyin zahir olduu yer.
Midad qlm.
Miftah aar.
Minbd bundan sonra.
Minhac byk yol, ahrah.
Minqar dimdik.
392
393
Mntxb seilmi.
Mrbbe drdlk.
Mrsl gndrilmi; eli.
Msdds hr bndi alt misradan
ibart eir.
Msffa durulmu, saflam.
Msxxr istila edilmi, itat
gtirilmi.
Mshf Quran.
Mstar baqasndan qbul olunmu,
birovuz.
Mxxs txis olunmu, aydnlam.
Mvv qarq.
Mkbar mk yadran.
Mkbu mk qoxulu.
Mtabi tabe olmaq.
Mttqi phrizkar.
Mttsil bir-birinin ardnca, daima.
Mvhhid Allah bir biln.
Mzmr rtl, gizldilmi.
Mztrib iztirabl, narahat.
N
Naf gbk.
Nafrcam sonu pis vziyyt
dn, pis nticli, ncamsz.
Naq dii dv, maya.
Nal qam qlm iindki tel; nal
etmk.
Namrbut rabitsiz, balanmam.
Nasix pozan.
Nasft dlinmmi, deilmmi.
Navk ox.
Neyrng hil.
Nfi-dnyvi dnya mnfti.
Nhy qadaan etmk; bir adam pis
idn kindirmk.
394
395
396
ahid gzl.
ayist layiq, dyrli.
bgrd dara; gec nvbti.
hn dara, gzti.
hriyar padah.
krxab sizin yuxu.
qq blmk.
mm bir az, czi.
rar od paras, qlcm.
rh-rh para-para, dilim-dilim.
yyad frldaq, yalan, ikizl.
ift aiq, mftun, vurun.
itab tlsm.
ivn fryadla alamaq.
hr hrtli, mhur.
urid ura glmi, zn itirmi,
daln.
kuf ik.
kuh dbdb, rf, zmt.
T
Tabdar parlaq, iql; qvrlm.
Tak zm buda, tnk.
Tdib dblndirmk, db
vermk.
Tb mqqt, zhmt.
Tviz bladan qorunmaq n
yazl dua.
Tyid qvvt alma, gclndirm,
tsdiq etm.
397
398
cb z haqda yksk fikird olma,
tkbbr.
qd dym, tinlik.
qdi-irtibat laq ba.
lvv ucalq, yksklik.
lvvid-drcat ali drcli,
yksk mqaml.
mm ana.
mmi anadanglm yazb-oxumaq
bilmyn.
mml-xbais xbislrin anas;
raba veriln addr.
stxan smk.
stvar mhkm, qvvtli, daimi.
zar yanaq.
V
Vabst bal; asl olmaq.
Vajgun ba aa.
Vcdiyyat sevinclr, adlqlar.
Vh aydnlq, akarlq.
Vr haram eylrdn kinmk.
Vsm qaraltmaq n qaa yaxlan
madd.
V kimi, tk mnasnda ilnn
datdr.
Vcub lazm, grk.
Vhu vhi heyvanlar.
399
Z
Za qara.
Zahid dnya ilrindn l krk
ibadtl mul olan adam.
Zayir gr gedn, ziyart edn.
Zbun dkn, aciz, zif.
Zhi n xo, n gzl.
Zxir dar gn saxlanlan ey,
azuq.
Zxm yara.
Zman zamin.
Zmir knl, qlb.
Zrq hiyl, biclik.
Zrnigar qzl suyu il yazl.
Zrrin qzldan qayrlma.
Zind diri.
Zinhar saqn, aman.
Zivr bzk.
Ziyadt artq, artqlq.
Zhd zahidlik
Zvrq qayq.
Znnar xristian ruhanilrinin
balad quraq.
400
MNDRCAT
Fzuli Divannn nri haqqnda (Hmid Arasl)...4
Fzuli sznn sehri (Samt lizad).11
Fzuli divannn dibasi 26
Qzllr
Qd narl-eq-lil-aqi minhacl-hda ..37
Ya mn hat elmkl-ya kllha.38
Ya Rb, hmi ltfn et rhnma mana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ....39
Zhi, zatn nihan ol nihandan masiva peyda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. .40
rqt min flkil-behcti msn v biha . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41
Ey olub merac brhani-lvvi-an sana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ....42
Kargr dmz xdngi-tneyi-dmn mana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .43
Ey mlksima ki, sndn zg heyrandr sana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .44
Cam ir mey ki, dair salm hbab ona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... .45
Dustum, alm sninin gr olur dmn mana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .46
Kmali-hsn veribdir rabi-nab sana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .47
Ritdir cismim ki, dvri-rx vermi tab ona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . .. .48
Eq tvarn msllm eyldi grdun mana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .49
Qm diyarnda cl peyki gzar etmz mana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ..50
Canmn cvhri ol lli-ghrbar fda . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51
Qmdn ldm, demdim hali-dili-zar sana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .52
Qmzsin sevdin, knl, cann grkmzmi sana? . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53
Gri, ey dil, yar n z verdi yz mhnt sana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .54
Ey bivfa ki, adt olubdur cfa sana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... . .55
b ki, miftahi-mhi-nv ola gncinga . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .56
Fqr mlki txt alm trki fsrdir mana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .... .57
rbti-llin ki, derlr emeyi-heyvan ona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58
Hr zaman mnzur bir uxi-sitmgrdir mana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59
Mnim tk hi kim zar prian olmasn, ya Rb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60
Ey navki-vqin sipri-sineyi-hbab . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61
Sbh kmi rx, alm da tiin afitab . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... .62
Sbh salb mah rxndn niqab . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63
Qaliba bir hli-dil topraidir drdi-rab . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... .64
Qlsa vslin amm sbh brabr, yox cb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .65
Sn zndn almi rvn qlb saldn niqab . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... .66
Kuhkn irin z nqin kib vermi firib . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .67
401
402
403
404
405
406
407
408
Buraxla msul:
ziz Glliyev
Texniki redaktor:
Rvn Aayev
Trtibat-rssam:
Nrgiz liyeva
Kompyuter shiflyicisi:
Rvan Mrslov
Korrektor:
Prvan Mmmdova
409