. SIYASI.

DEOLOJLER

SIYASI
DEOLOJLER
BR GR

Andrew Gamblen nszyle

evirenler:

Ahmet K. Bayram (1-3. Blmler), zgrTfeki (4. Blm),

Hsamettin na (5-7. Blmler), eyma Akn (8-11. Blmler),
Bura Kalkan (Terimler Szl)

Heyvvood, Andrevv
Siyas ideolojiler: Bir Giri
Political Ideologies: An Irtroduction (3rd ed.)
evirenler: Ahmet Kemal Bayram, zgr Tfeki, Hsamettin na, eyma Akn, Bura Kalkan

Adres Yaynlar / 18
5. Bask: Eyll 2013;
4. Bask: Mart 2011; 3. Bask: Mart 2010; 2. Bask: Ekim 2009; 1. Bask: ubat 2007

ISBN13: 978-975-6201-20-6
Adres Yaynlar, 2010, 2007
Palgrave Macmillian, 2003 3rded.
Bu kitap ilkolarak ngilizcede, Macmillan Publishers Limited'in bir markas olan Palgrave Macmillan tarafndan,

Political Ideologies ismiyle baslmtr. Trke eviri ve basks Palgrave Macmillan'n izniyle yaplmtr. Bu
Eser'in mellifi olarak yazarn haklar mahfuzdur.

Yayna Hazrlayan: Bura Kalkan

Tashih: Seluk Durgut
Sayfa Dzeni: Liberte Yaynlar
KapakTasarm: Muhsin Doan
Montaj: Merkez Repro
Bask: Tarcan Matbaas
Adres: Zbeyde Hanm Mah. Samyeli Sok. No: 15, skitler, Ankara
Telefon: (312) 384 34 35-361Faks: (312) 384 34 37 | Sertifika No: 25744

MeM-eliberteyayngrubu
Adres: GMK Bulvar No: 108/16,06570 Maltepe, Ankara
Telefon: (312) 230 87 03 | Faks:(312) 230 80 03
E-mail: info@liberte.com.tr | Web: www.liberte.com.tr
Sertifika No: 16438

Adres Yaynlar Liberte Yayn Grubu'nun tescilli bir markasdr.

Andrew Heywood

Heyvvood, nde gelen bir siyaset bilimi ders kitab yazardr. Britanyal
olan Heyvvood, Croydon College'n yardmc mdrl ve Orpington
College'da yneticilik grevlerinde bulunmutur. 20 yl akn bir sre eitli
niversitelerin Siyaset Bilimi blmlerinde dersler verip blm yneticilii
grevlerinde bulunmutur. u anda yaynevlerine danmanlk yapmaktadr.
Heyvvood'un dnyada ve Trkiye'de oksatan dier ders kitaplar unlardr:
Key Concepts in Politics (2000)
Siyasetin Temel Kavramlar, 2012, Adres Yaynlar
Political Theory: An Introduction (3,d ed., 2004)
Siyaset Teorisine Giri, 2011, Kre Yaynlar

Politics (3rded 2007)

Siyaset, 7. bask, 2012, Adres Yaynlar
Essentials ofU K Politics (2nd ed., 2011)
Global Politics (2011)
Kresel Siyaset, 2013, Adres Yaynlar
Political Ideologies: An Introduction (5th ed., 2012)
Siyas deolojiler: Bir Giri, 5. Bask, 2013, Adres Yaynlar

____ __________________________________________________________________________ J

1 .

GR: DEOLOJY ANLAMA

18

A. 21. Yzyl'da Siyas deolojiler

35

B. Deien Dnya Dzeni

36

1. Kreselleme.......................................... 38
2. Post-Modernite

37

C. Fikirlerin Rol

19

D. deoloji Nedir?

22

1. ideoloji, Hakikat ve iktidar

28

2. ideoloji Kavramlar................................... 23

E. Sol, Sa ve Merkez

2 .

LBERALZM

32

40

4. Sosyal Liberalizm ...............................

3.

MUHAFAZAKRLIK

82

A. 21. Yzyl'da Muhafazakrlk

112

B. Liberteryen Muhafazakrlk

101

C. Kkleri ve Geliimi

83

D. Muhafaza Etme Arzusu-Ana Temalar

85

1. Beer Eksiklik.........

88

2. Gelenek

86

3. Hiyerari ve Otorite

92

4. Mlkiyet.

94

5. Organik Toplum ..................................

90

E. Otoriter Muhafazakrlk

95

F. Paternalist Muhafazakrlk

97

1. Hristiyan Demokrasi

100

A. 21. Yzyl'da Liberalizm

77

B. Klasik Liberalizm

60

1. Doal HaklarTeorisi...............

61

2. Tek-Millet Muhafazakrl.....

2. Faydaclk

63

3. ktisad Liberalizm.................

64

4. Neo-Liberalizm

67

5. Sosyal Darwin zm...................................

66

C. Bireyin ncelii-Ana Temalar

73

G. Yeni Sa

97
103

1. Liberal Yeni Sa

104

2. Muhafazakr Yeni Sa

108

3. Yeni Sa iindeki Gerilimler

110

43

1. Adlet

49

2. Akl

47

3. Birey...........

44

4. Hogr ve Farkllk..............

50

5. zgrlk........................

45

4.

SOSYALZM

116

A. 21. Yzyl'da Sosyalizm

158

B. Kimse Tek Bana Bir Ada DeilAna Temalar

118

D. Kkleri ve Geliimi

41

1. Eitlik.............

E. Liberalizm, Ynetim ve Demokrasi

53

2. ibirlii

122

.121

1. Anayasal Ynetim

55

3. Ortak Mlkiyet

125

2. Demokrasi................

56

4. Sosyal Snf

124

3. Liberal Devlet

53

5. Toplum .............................

119

F. Modern Liberalizm

69

C. Kkleri ve Geliimi

117

1. Bireysellik

70

D. Marksizm

133

2. ktisad Ynetim

74

1. Marksizm ld m? ..................

3. Pozitif zgrlk

71

2. Modern Marksizm.................................. 142

144

3. Klasik Marksizm.................

134

4. OrganikToplum......................

168

a. Ekonomi........................................... 136
b. Felsefe...........................................

134

c. Siyaset............................................. 137
4. Ortodoks Komnizm.........................

138

6.

ANARZM

190

A. 21. Yzyl'da Anarizm

209

B. Anariye Giden Yollar

206

a. Leninizm.... ......................................139
b. Stalinizm........................................
E. Sosyal Demokrasi

141
146

1. Dzeltimci (Revisionist) Sosyalizm

149

2. Etik Sosyalizm......................................

147

3. Sosyal Demokrasinin Krizi

152

4. Yeni-Dzeltimcilik ve "nc Yol"...

154

F. Sosyalizme Giden Yollar

127

1. Devrimci Sosyalizm................

127

2. Evrimci Sosyalizm...

129

3. Kertecilik (Gradualism) Kanlmaz m?

5 .

MLLYETLK

A. 21. Yzyl'da Milliyetilik

1. ileri Okumalar...........
B. Milliyetiliin tesi
1. Liberal Milletlerarasclk

131

160

207

2. Dorudan Eylem .....

208

3. iddet ermeme (Non-Violence)

208

C. Bireyci Anarizm

202
205

1. Anarko-Kapitalizm.........

2. Egoizm.................................................... 203

3. Liberteryanizm (zgrlklk)............... 204

D. Devlete Kar - Ana Temalar

192

1. Anti-Devletilik...........

193

2. Anti-Klerikalizm (Kilisenin Siyasette

Etkisinin Olmasna Kar kmak).

196

3. Doal Dzen

195

4. Ekonomik zgrlk

197

188
189
184
184

2. Sosyalist Milletlerarasclk

(Enternasyonalizm).............................. 186
C. Milliyetilik ve Siyaset

1. Devrimci iddet......................

E. Kkleri ve Geliimi

191

F. Kolektivist Anarizm

199

1. Anarko-Komnizm

201

2. Anarko-Sendikaclk.

200

3. Mtekabiliyet (Karlkllk)

199

173

7.

FAZM

212

174

A. 21. Yzyl'da Faizm

230

3. Muhafazakr Milliyetilik

177

B. Birlikten Doan G - Ana Temalar

215

4. Yaylmac Milliyetilik.............

179

1. Anti-Rasyonalizm......................

161

2. Ar Milliyetilik.....

1. Anti-Smrgecilik ve
Smrgecilik Sonras Milliyetilik

181

2. Liberal Milliyetilik

D. Kkleri ve Geliimi
E. lke Ak Uruna-Ana Temalar

164

1. Kendi Kaderini Tayin

(Self-Determinasyon)........................... 169
2. Kimlik Politikalar

171

3. Millet

164

3. Liderlik ve Elitizm.....

215
221

...............

4. Mcadele...............................

219
217

5. Sosyalizm.................................................. 220

C. Faizm ve Devlet

222

1. Korporatizm........................................... 224

2. Modernleme........................................... 225
3. Totaliteryanizm ideali

223

D. Faizm ve Irksalclk ....

226

1. Irk Siyaseti

226

2. Kyl ideolojisi......................

229

3. Nazi IrkTeorileri................

227

E. Kkleri ve Geliimi

8.

213

FEMNZM

234

A. 21. Yzyl'da Feminizm

254

4. Kendini Gerekletirme........................... 271

5. Srdrlebilirlik...............

D. Kkleri ve Geliimi

259

10.

280

DN FUNDAMENTALIZM

A. 21. Yzyl'da Din Fundamentalizm

300

B. Fundamentalizm Ailesi

290

1. Dier Fundamentalist Akmlar................298

2. Hristiyan Fundamentalizm!...........

B. Cinsiyet ve Siyaset

244

1. Liberal Feminizm

245

266

a. Yeni Hristiyan Sa...........................

3. slm Fundamentalizm

295
296
291

a. ii Fundamentalizmi ........................... 294

2. Radikal Feminizm .................................. 249

C. Kkleri ve Geliimi

281

3. Sosyalist Feminizm................................... 247

D. Temellere Dn - Ana Temalar

283

4. Yeni Feminist Gelenekler...........

C. Kiisel Olann Siyaseti - Ana Temalar

1. Ataerkillik (Patriarchy)

253
237
239

1. Din ve Siyaset ..

284

2. Fundamentalist Drt

285

3. Militanlk

289

4. Modernizm Kartl.............................. 287

2. Cinsiyet ve Toplumsal Cinsiyet

(Sex and Gender)..................................240

3. Eitlik ve Farkllk.

243

4. Kamusal/zel Ayrm

238

D. Kkleri ve Geliimi

9.

11.

SONU: SONU OLMAYAN

DEOLOJLER M?

302

235

EKOLOJK DNCE

258

A. 21. Yzyl'da Ekolojik Dnce

278

B. Doa ve Siyaset

273

1. Eko Anarizm........................................... 276

2. Eko-Feminizm...............

277

3. Eko-Sosyalizm..........

274

A. deolojinin Sonu mu?

303

B. ideoloji Olarak Kreselleme

307

C. ideoloji Olarak Post-Modernizm

306

D. Tarihin Sonu mu?

304

DZN

332

KAYNAKA

310

TERMLER SZL

320

4. Sa Kanat Ekolojik Dnce.................... 273

C. Doaya Dn-Ana Temalar

260

1. evre Ahlk

270

2. Ekoloji.

261

3. Holizm.

263

(n )'

Schumacher, "Fritz"
(Ernst Friedrich) (1911-1977)

DNRLER

Bakunin, Michael (1814-1876)

198

Beauvoir, Simone de (1906-1986)

250

Bell, Daniel (1919-2011)

304

Bentham, Jeremy (1748-1832)

64

Bernstein, Eduard (1850-1932)

150

Bookchin, Murray (1921-2006)

276

Burke, Edmund (1729-1797)

210

Friedan, Betty (1921-2006)

237

Giddens, Anthony (1938-....)

156

Godwin, William (1756-1836)

196

Gramsci, Antonio (1891-1937)

26

Hayek, Friedrich August von (1899-1992)

105

Hitler, Adolf (1889-1945)

218

Humeyni, Ayetullah Ruhullah (1900-1989)

Jefferson, Thomas ( 1743-1826)

65

Stalin, Josef (1879-1953)

141

Tawney, Richard Henry (1880-1962)

148

Troki, Leon ( 1879-1940)

187

Wollstonecraft, Mary (1759-1597)

246

KAVRAMLAR (...ZM'LER)

87

Chomsky, Noam (1928-....)

Hobbes, Thomas (1588-1679)

88
292
62

Anayasaldk [Constitutionalism]
Anti-Semitizm [Anti-Semitism]

45
51

ok-Kltrllk / okKltrclk [Multiculturalism]

78

Faydaclk [Utilitarianism]

63

Fundamentalizm /
Kktencilik [Fundamentalism]

287
226

Irksaldk [Racialism]

Kropotkin, Peter (1842-1921)

203

Keynescilik [Keynesianism]

Lenin, Vladimir ilyi (1870-1924)

140

Lovelock, James (1919-....)

Madison, James (1751-1836)

266
58

228

Bireycilik [Individualism]

307

54

56

oulculuk [Pluralism]

Klein, Naomi (1970-....)

Locke, John (1632-1704)

268

Smith, Adam (1723-1790)

Kolektivizm /Ortaklaaclk [Collectivism]

76
120

Komniteryanizm /Toplulukuluk/
Cemaatilik [Communitarianism]

155

Korporatizm [Corporatism]

225

Kozmopolitlik [Cosmopolitanism]

185
101

Marcuse, Herbert (1898-1979)

143

Marx, Karl (1818-1883)

135

Liberteryanizm [Libertarianism]

Mazzini, Giuseppe (1805-1872)

175

Otoriteryanizm [Authoritarianism]

96

Paternalizm / Pederhlik [Paternalism]

98

Mill, John Stuart (1806-1873)

46

Mussolini, Benito (1883-1945)

224

Poplizm / Halklk [Populism]

288

Nietzsche, Friedrich (1844-1900)

216

Post-Modernizm [Postmodernism]

306

Nozick, Robert ( 1938-2002)

107

Pragmatizm [Pragmatizm]

27

Proudhon, Pierre-Joseph ( 1809-1865)

200

Rasyonalizm/Aklclk [Rationalism]

48

Rawls, John (1921-2002)

Rousseau, Jean-Jacques (1712-1778)

74
170

Sanayicilik [Industrialism]

267

Siyonizm [Zionism]

300

Terrizm [Terrorism]
Toryizm [Toryism]

290
99

Totaliteryanizm [Totalitarianism]

223

topyaclk [Utopianism]

197

Vatanseverlik [Patriotism]

172

NDEK GERLM LER

Anarizm indeki Gerilimler

[Bireyci - Kolektivlst]

206

Gerilimler, Ekolojik Dnce indeki (1)

[Derin - S ]......................................................263

Demokrasi zerine Bak Alar

59

Devlet zerine Bak Alar

194

Din zerine Bak Alar

285

Doa zerine Bak Alar

262

Ekonomi zerine Bak Alar

126

Eitlik zerine Bak Alar

123

deoloji zerine Bak Alar

31

nsan Doas zerine Bak Alar

89

Faizm indeki Gerilimler

[Faizm - Nazizm]

230

Gerilimler, Feminizm indeki (1)

[Eitleyici - Farkllk]

244

Gerilimler, Feminizm indeki (2)

[Radikal - Liberal]

252

Gerilimler, Liberalizm indeki (1)

[Evrenselci - oulcu]

52

Gerilimler, Liberalizm indeki (2)

[Klasik - M odern]................................................77
Gerilimler, Milliyetilik indeki (1)
[Yurttala Dayal - Etno-Kltrel]

173

Gerilimler, Milliyetilik indeki (2)

[Liberal - Yaylmac]

176

305

Gerilimler, Muhafazakrlk indeki (1)

[Pragmatik - Liberteryen]

102

Toplumsal Cinsiyet (Gender)

zerine Bak Alar

242

Gerilimler, Muhafazakrlk indeki (2)

[Liberal Yeni Sa - Muhafazakr Yeni Sa]

111

Toplum zerine Bak Alar

92

Gerilimler, Sosyalizm indeki (1)

[Sosyal Demokrasi - Komnizm]

151

Gerilimler, Sosyalizm indeki (2)

[nc Yol - Sosyal Demokrasi]

157

Millet zerine Bak Alar

166

Otorite zerine Bak Alar

220

zgrlk zerine Bak Alar

Tarih zerine Bak Alar

47

Jean'e...

nsz

deolojinin hep tuhaf bir tarihi olmutur deoloji, modern dnyann siyasal tecrbesinin ayrlmaz
bir parasdr Ancak, siyasette nemli yeri olan teorisyenlerden sadece bir ka ideolojiye ilikin
olumlu tutum sergiler Birbirlerinden ne kadar farkl kiilikler olsalar da Karl M arx, Michael Oakeshott ve Talcot Parsons; hepsi, farkl nedenlerden dolay ideolojiyi lnetlemilerdir Kartlarna
gre ideoloji; hakikat, bilim, rasyonalite, nesnellik ve felsefe gibi olumlu etkisi olan eylere zttr
deoloji, ya eletirinin ulaamad noktadaki naslar ya da bireysel ve grup karlarnn klf olan
inan ve retilere iaret eder
Bu olumsuz kavramlatrma dikkate alndnda, zaman zaman ideolojinin gz ard edilmesinin
ve sonunun geldiinin ilan edilmesinin bir modaya dnmesi hi de artc deildir Ancak, tarih
ve siyaseti gz ard etmek iin gsterilen benzer abalar gibi, ideolojinin de hep anmsanma al
kanl vardr M odern dnyadaki siyaset, kilit konumdaki ideolojik gelenekler tarafndan ekillen
dirilmektedir deolojiler, siyasal gereklii dzenleme, tanmlama, deerlendirmede ve de siyasal
kimliklerin tespit edilmesinde hayat nem e sahip kaynaklardr
Andrew Heywoodun kitabnn bykl; son dnemdeki ideolojik dncenin yeni tema ve
ynelimlerinin yan sra ideolojiyi cidd bir biimde ele almas ve takdire ayan bir aklkla klsik
Bat ideolojilerinin farkl zelliklerini sabrla izah etmesidir Heywood, bu konuda baslm en iyi giri
kitaplarndan birini yazmtr
18 yzyl Amerikan ve Fransz devrimlerinden doan Bat ideoloji gelenei, ne siyaseti anlama tarz
larn tketmekte, ne de Bat d pek ok siyasal dnce geleneini glgede brakmaktadr Ancak bu,
yine de vazgeilmez bir gelenektir; ve onun anahtar terimleri ile isel geliimini anlamaya ynelik bir
yetenek, modern dnyadaki yurttalk iin temel bir ihtiyatr Bu adan Andrew Heywood, ideal reh
berdir.

jln ctreu r ffcuM v

Sheffield niversitesi

ngilizce nc Baskya nsz

Siyasal d eolojilerin ilk basks, 1989-1991 deki Dou Avrupa devrimlerinin arka planyla ilgili ola
rak kaleme alnmt Geriye dnp bakldnda komnizmin k hem bir dizi ok nemli,
ou zaman da i ie girmi siyasal-tarihsel geliimin tezahryd hem de bu gelimeleri hzland
ran bir eydi Bu gelimeler arasnda en gze arpanlar, kresel kapitalist ekonominin bymesi,
etnik milliyetilikle beraber dini kktenciliin ykselii, postmodern ya da bilgi toplumlarnn
ortaya k, A B D nin hkimiyetindeki tek kutuplu dnya dzeninin ve de kresel terrizmin do
uu olmutur Ba dndrc ekilde tarih, hzlandrlm gibi gzkmektedir Eskiye ait kesin
likler ve m uteber iddialar artk pheyle karlanmakta ve baz durumlarda da tamamen skartaya
karlmaktadr Tm bu srelerin, siyasal ideolojiler zerinde ok nemli yansmalar vardr Sk
lkla sosyalizmin ld belirtilmektedir; bazlar, Bat liberalizminin niha zaferini iln etmekte,
buna karn bazlar da liberalizmin bunalmna iaret etmektedir; milliyetilik ulus-st ve ok
kltrllk kaynakl meydan okumalara intibak etmeye almaktadr, vs.
Baz yorumcular bu deiiklikleri, daha derin bir srecin belirtileri olarak deerlendirirler: Biz
zat ideolojinin (ve, bununla beraber, programl siyasal partinin) lm Tek kelimeyle, tipik zellii
sosyal paralanma olan ve kiisel tketimin hkim olduu postmodern, kresellemi bir dnyada
siyasal ideolojinin yeri yoktur Ancak, ahit olduumuz ey, (bunu sylemek, daima tehlikeli de
olsa) tam da ideolojinin sonu deildir nk tarihle beraber ana ideolojik gelenekler, aslnda hzla
her eye ayak uydurabilmektedirler Yeni ideolojik dnce, dnyay olduu gibi anlama mcadele
si vermektedir ve akas dnyann nereye gittiine dair ok fazla fikri de yoktur Ancak, siyasetteki
idealizmin ve anlamn ana kayna olarak ideolojinin -ald ekil ne olursa olsun- ideoloji hayat
n idame ettirmeye yazgldr Niha olarak, ideolojiden syrlm siyaset ya da tketimci siyaset,
mahkm edilir nk bu siyaset insanlara, madd kiisel kardan daha byk bir eye inanmalar
iin herhangi bir neden sunmamaktadr ve yine nk insanlarn kiisel anlatlar (hikyeleri) an
cak, daha geni tarihsel anlatlar iinde yer aldnda anlam kazanrlar
te bu nc bask, yukarda ana hatlaryla yer verdiimiz meydan okumalara kar ana ideolojik
geleneklerin ve bizzat ideolojinin nasl uyarlanm olduklarn dikkate almaya teebbs etmektedir Ki
tap, yeni gelimeleri ve bu konudaki yeni yazlar bnyesine almak zere gncelletirilmitir zellikle
Birinci ve O n Birinci Blmler deien dnya dzeni, kreselleme, postmodernite, postmodernizm

ve kresel terrizm gibi konulan dikkate almak iin yeniden gzden geirilmitir Bu meseleler, yeri
geldike, post-liberalizm, post-Marksizm, post-feminizm gibi post-izmlerin ortaya kna da dei
nen, birer birer ideolojilerin yer ald blmlerde de tartlmtr deolojilerin iinde yer alan nemli
gerilimleri ve rekabet eden alt geleneklere blnm meselelere k tutmak ve bunlar zetlemek
zere yeni kutucuklar eklenmitir Ayrca ek dnr ve izmler kutucuklarna da yer verilmitir
Bu kitabn nceki basklar zerinde yorum yapan ve geri iletimde bulunan herkese teekkr
ederim Ayrca bu nc basknn, onlarn nerileri ve gndeme getirdikleri meselelerde belli bir
mesafe kat etmesini umarm.

GR: DEOLOJY ANLAMA

san lar

s y a s a l d n r d r

. A

n l a m i n i b l s n l e r y a d a

b il m e s in l e r

n -

sanlar, dncelerinden, fikirlerinden her bahsettiklerinde, siyasal grlere ve kavramla

ra bavururlar. "zgrlk, hakkaniyet, eitlik adlet ve haklar gibi terimler gnlk

dilin her yanma salmtr. Benzer bir ekilde muhafazakr, liberal, sosyalist, komnist ve
faist gibi kelimeler, herkes tarafndan ya kendi grleri ya da bakalarnn grlerini betim le
mek iin dzenli olarak kullanlan kelimelerdir. Ancak bu terimler, bildik hatta sradan olsalar da,

nadiren ak seik bir anlamda kullanlrlar. rnein, eitlik nedir? Tm insanlarn eit olduunu
sylemek, ne demektir? insanlar eit olarak m doar, toplumun insanlara eitlermi gibi muamele
etmesi mi gerekir? Tm insanlarn eit haklara, eit frsatlara, eit siyasal etkiye/nfuza, eit c
retlere mi sahip olmaldr? Ayn ekilde komnist veya faist gibi kelimeler genellikle yanl
kullanlrlar. Birini faist olarak adlandrmak ne demektir? Faistlerin benimsedikleri deerler ve
inanlar nelerdir, faistler neden bu inanlar benimserler? Komnist fikirler, liberal, muhafazakr
ya da sosyalist fikirlerden nasl ayrlr? Bu kitap, ana siyasal ideolojilerin temel fikir ve inanlarn
incelemektedir. Giri niteliindeki bu blm, siyasette fikirlerin rol, siyasal ideolojinin doas,
ideolojileri snflandrmada sa/sol tayfnn ilerlii ve 21. Yzylda ideolojilerin karsndaki belli
bal meydan okumalar ele almaktadr.

FKRLERN ROL
Birok siyasal dnre gre, fikirler ve ideolojiler ok da nemli deildir. Siyaset bazen, salt iktidar
mcadelesinden azck daha fazla bir ey olarak grlr. Eer bu doruysa, o zaman siyasal fikirler,
salt oy kazanmak veya halkn desteini cezbetmek iin tasarlanm sloganlar ve szckler btn
olan propagandadan baka bir ey deildirler. Bu yzden de fikirler ve ideolojiler basite, siyasal ha
yatn derinlerindeki gerekleri gizlemek iin kullanlan gz boyamadr. Bu anlay, John B. Watson
(1 8 7 8 -1958) ve B. F. Skinnern (1 9 0 4 -1 9 9 0 ) grleriyle beslenen davran psikoloji ekolnn
destekledii bir anlaytr. Davran yaklama gre insanlar, dsal bir etkiye kar davranmaya (daha
dorusu tepki vermeye) koullanm, biyolojik makinelerden azck daha fazla bir eydir. Fikir, deer,
his ve niyetleri erevesinde dnen zne, bahis konusu deildir. Buna olduka benzeyen bir dier
gr de diyalektik materyalizme dayanr. Bu anlay, Sovyetler Birlii ve dier ortodoks komnist
devletlerdeki entelektel abaya hkim olmu ham bir Marksizm eklidir. Diyalektik materyalizme
gre, siyasal fikirler sadece ve sadece onlar dillendirenlerin ktisad ya da snfsal karlar erevesin
de anlalabilir. Fikirlerin madd temelleri vardr; kendi balarna anlamlar ya da nemleri yoktur.
Bundan dolay ortodoks Marksistler siyaseti, kesinlikle, sosyal snf asndan zmlerler ve siyasal
ideolojileri, belli snflarn karlarnn ifadesinden baka bir ey deilmi gibi grrler.
Buna kart birtakm iddialar da vardr. rnein, Jo h n Maynard Keynes (bkz. s. 7 6 ), dn
yann temelde iktisatlar ile siyaset filozoflarnn grleri erevesinde ynetildiini ne srer.
Keynes General Theory ( Genel Teori, 19 3 6 ) adl eserinin son sayfalarnda u grlere yer verir:

Kendilerini herhangi bir entelektel etkiden muaf olarak gren tecrbeli insanlar, ounlukla l
bir iktisatnn kleleri konumundadrlar. Havadan birtakm sesler duyan otorite konumundaki
ldrm insanlar da lgnlklarnn zn, birka yl ncesindeki akademik yazar izerden ufak
ufak damtmaktadr. (Keynes [1936] 1963, s. 383).

Fikirleri, pratik durumlara ynelmi koullu tepkiler olarak reddeden anlayn aksine bu
gr, inanlar ve teorilerin ne dereceye kadar insan eylemine tkenmez bir kaynak saladna
dikkat eker. Bu dnya niha olarak, akademik yazar-izer tarafndan ynetilmektedir. Bylesi
bir gr, rnein modern kapitalizmin Adam Smith (bkz. s. 6 5 ) ve David Ricardonun (1 7 7 2 1823) klasik iktisat anlaylar erevesinde gelitiini; Sovyet komnizminin byk oranda Kari
Marx (bkz. s. 135) ve V. . Leninin (bkz. s. 140) yazlaryla ekillendiini ve de Nazi Almanyasnn, H itlerin (bkz. s. 2 1 8 ) M ein K a m p f (K avgam [1 9 2 5 -1 9 2 6 ]) adl eserinde gelitirdii re
tilere yaplacak gndermelerle anlalabileceini ne srer.
Gerekte, siyasal hayata ilikin her iki aklama da tek ynl ve de yetersizdir. Siyasal fikirler,
salt kiisel hrs veya karlarn edilgen birer yansmalar deildir. Aksine bu fikirler, siyasal eyle
mi harekete geirip, bu eyleme rehberlik edebilir, dolaysyla da, madd hayat ekillendirebilirler.
Bununla beraber siyasal fikirler bir bolukta ortaya kmazlar. Bu fikirler, birer yamur tanesi gibi
gkten yere dmez. Tm siyasal fikirler, hizmet ettikleri siyasal arzular tarafndan ve ortaya k
tklar sosyal ve tarihsel koullar tarafndan ekillendirilirler. Basite ifade etmek gerekirse, siyasal
teori ve siyasal uygulama birbirlerinden ayrlmaz biimde balantldr. Tm bunlardan dolay, her
dengeli, inandrc siyasal hayat zmlemesi, bir tarafta yer alan fikir ile ideolojilerin, dier taraf
taki tarihsel ve madd glerle girdikleri sreklilik arz eden karlkl etkileiminin nemini dikkate
almaldr.
Fikir ve ideolojiler siyasal hayat eitli yollardan etkiler. Her eyden nce, fikir ve ideolojiler,
dnyann anlalmas ve aklanmas iin kullanlan bir bak as salar. nsanlar dnyay olduu
gibi grmezler, yalnzca olmasn istedikleri gibi grrler. Yani insanlar dnyay, yerleik inan, fi
kir ve varsaymlarn yer ald bir rtnn ardndan grrler. Bilinli ya da bilinsiz olarak herkes,
davranlarna yol gsteren ve tutumlarn etkileyen bir siyasal inan ve deer kmesini benim
ser. Sonuta siyasal fikir ve ideolojiler, siyasal faaliyeti harekete geirecek amalar tespit eder. Bu
adan siyasetiler, birbirlerinden olduka farkl nitelikteki iki etkiye mruz kalrlar. phesiz tm
siyasetiler iktidar arzular. Bu durum siyasetileri, pragmatik olmaya ve semenin gnln ho tu
tacak ya da i dnyas veya ordu gibi gl gruplarn desteini kazanacak siyasalar (policy) benim
semeye zorlar. Ancak siyasetilerin sadece iktidarn hatrna iktidar arayna girmeleri nadir bir
durumdur. Siyasetilerin ayn zamanda iktidara eritiklerinde, bu iktidarla ne yapacaklarna ilikin
inanlar, deerleri ve kanaatleri de vardr.
Pragmatik ve ideolojik kayglar arasndaki denge, siyasetiden siyasetiye, hatta herhangi bir
siyasetinin kariyerindeki farkl aamalarda deiebilir. Adolf Hitler (bkz. s. 2 1 8 ) gibi baz siyaset
iler kendilerini, dnsz hatta fanatik bir tutumla aka tanmlanm ideolojik hedefler grubuna

adayabilirler. H itlerin yazlarnda iddetli bir anti-Semitizm (bkz. s. 2 2 8 ) yer alr ve Hitler aka,
Dou Avrupada Alman hkimiyetinde rk bir imparatorluk kurma arzusunu dile getirir. Lenin
gibi Marksist devrimciler kendilerini, komnist, snfsz bir toplum ina etmeye adamlardr. An
cak hibir siyaseti, ideolojik kanaat erevesinde oluan krlkten doan kayplardan kurtulamaz:
ktidarn kazanlmas ve muhafazas gerekiyorsa, en azndan, baz stratejik uzlalar salanmaldr.
phesiz H itlerin 1933te anslye olarak atanmasndan sonra anti-Sem itik saldrlarda art oldu.
Bazlarna gre, H itlerin asl amac hep bu olsa da o, rk temelli soykrmlara sava yllarna kadar
girimedi. Lenin rneine baktmzda ise; kapitalizmle ilgili honutsuzluuna ramen 1 9 2 1 de
Rusyada snrl zel teebbsn yeniden douunu mmkn klan Yeni ktisad Siyasay uygula
maya koydu. Galiba sadece Amerikadakiler deil, dier siyasetiler de, siyasal metadan azck daha
fazla bir ey olarak alglana gelmilerdir. nk bu siyasetiler, fikirlere ve siyasalara fazla dikkat
etmeden, kendilerini imaj ve kiilik temelinde pazarlarlar. A B D li siyasetiler, salt iktidar arayn
daki pragmatistler deildirler. A BD siyasetindeki fikir ve deerlerin nemi, ayn kapsaml ideolojik
hedefleri paylaan iki ana partinin (Cumhuriyetiler ve Demokratlar) varlndan dolay aka
grlmez. A B D li siyasetilerin ou, Am erikan ideolojisi olarak adlandrlan gr paylar. Bu
ideolojinin kapsamnda, serbest piyasa ekonomisinin meziyetlerine ilikin liberal-kapitalist deer
ler kmesi ve A BD Anayasasnda yer alan ilkelere sayg vardr.
Siyasal fikirler ayn zamanda, siyasal sistemlerin doasnn ekillenmesinde katkda bulunur.
Ynetim sistemleri, tm dnyada birbirlerinden nemli lde farkldr. Ayrca, sistemler her za
man belli bal deer ve ilkeler erevesinde ekillenir. Mutlak monariler, bata krallarn lh
haklar olmak zere, derinlere kk salm dinsel birtakm fikirlere dayanr. ada Bat lkelerinin
oundaki siyasal sistemler ise birtakm liberal-demokratik ilkeler zerine ina edilmitir. Batdaki
devletler tipik olarak snrl ve anayasal ynetimlere saygldrlar; ayrca ynetimin, dzenli ve reka
bete ak seimlere dayal olarak temsil olmas gerektiine inanrlar. Benzer ekilde, geleneksel ko
mnist siyasal sistemler, Marksizm-Leninizmin ilkeleriyle uyumludur. Komnist devletlerde tek
partinin, Kom nist Partinin hkmranl vardr. Bu partinin otoritesi; Leninin, Komnist Parti
tek bana ii snfnn karlarn temsil etmektedir, eklindeki inancna dayanr. Hatta dnyann
ulus-devletler eklinde blnmesi ve ynetsel iktidarn genellikle ulusal dzeyde yer almas ger
ei, milliyetilik, daha da zelde, ulusal lekte kendi kaderini tayin etme ilkesi etrafnda oluan
siyasal fikirlerin derin etkisinin yansmasdr.
Son olarak belirtmek gerekirse, siyasal fikirler ve ideolojiler, sosyal bir imento ilevi yklene
bilirler. Bu ilev, sosyal gruplara, daha dorusu tm toplumlara, onlar bir arada tutacak birletirici
inan ve deerler kmesi temin eder. Siyasal ideolojiler genellikle belli bal snflarla ilikilendirilirler. rnein, liberalizm orta snfla, muhafazakrlk arazi sahibi aristokrasiyle, sosyalizm ii
snfyla... ilikilendirilir. Sz konusu fikirler, hayat tecrbelerini, sosyal snfn arzularn ve
karlarn yanstr. Bu yzden de aidiyet ve dayanma duygusunun beslenmesine katkda bulunur.
Ayrca fikir ve ideolojiler, toplum iindeki farkl grup ve snflar birbirine balamakta da baarl
olabilirler. rnein, Mslman lkelerde slm, ortak ahlk ilke ve inanlar kmesi olutururken,

Batl lkelerin ounun temelinde de birletirici liberal-demokratik deerler vardr. Siyasal fikir
ler, topluma birlemi bir siyasal kltr temin etmekle dzeni ve sosyal istikrar da beslem i olur.
Birletirici bir siyasal fikir ve deerler kmesi, toplum iinde doal olarak geliebilir. Ancak
bu kme yukardan aaya doru, itaat retme teebbsyle dayatlabilir ve bir sosyal denetim
biim i olarak iletilebilir. Siyasal ve asker liderler, hkmet yetkilileri, toprak sahipleri veya sana
yiciler gibi sekin gruplarn sahip olduu deerler, kitlelerin benimsedikleri deerlerden olduka
farkl olabilir. Ynetici sekinler siyasal fikirleri, muhalefeti denetim altnda tutmak ve bir ideolojik
ynlendirme (maniplasyon) sreci marifetiyle tartmay kstlamak iin kullanabilirler. Bu, Nazi
Almanyas ve Sovyetler Birlii gibi resm ideolojiye sahip lkelerde aka yer almtr. Her iki
lkede de resm ya da siyasal olarak gvenilir inanlar, hem nasyonal sosyalizm hem de Marksizm-Leninizmde siyasal hayata, aslnda tm sosyal kurumlara, sanata, kltre, eitime, medya
y a ... hkmetmiti. Kart gr ve inanlar ya sansrlenmi ya da bastrlmt. Bazlarnn iddia
sna gre, gze batmayacak bir ideolojik ynlendirme biimi tm toplumlarda yer almaktadr. Bu
iddia, bir sonraki blmde ele alacamz Marksist gr tarafndan ileri srlr. Marksist anlay,
kapitalist toplumlarn, ktisad olarak hkim olan snflarn karlarna hizmet eden fikirlerin tahak
kmnde olduunu ileri srer.

DEOLOJ NEDR?
Bu kitap ncelikle, ideolojinin doasn zmlemekten ziyade, siyas ideolojilerin incelenmesiyle
ilgilenmektedir. Karkln asl nedeni, birbirleriyle sk ilikileri olsa da, inceleme asndan ideo
loji ve ideolojilerin birbirinden olduka farkl olmalar gereidir. deolojiyi incelemek demek,
siyaset bilimi veya siyaset felsefesinden ayr, zel trden bir siyasal dnceyi ele almak demektir.
Siyas ideolojiyi incelemek, bu dnce kategorisinin nemini, roln ve doasn zmlemek ay
rca, hangi siyas fikir ve iddialarn ideoloji olarak snflandrlmas gerektii gibi sorular zerinde
dikkatlice dnmektir. rnein, ideoloji zgrletirici mi baskc m, doru mu yanl m? Ayn
ekilde, muhafazakrlk ve milliyetilik, liberalizm ve sosyalizmle ayn anlamdaki ideolojiler midir?
Yine, ideolojileri incelemek demek, siyasal dncenin ieriinin zmlenmesiyle eitli
ideolojik geleneklerin iinde yer alan retiler, teoriler ve fikirlerle ilgilenmek demektir. rnein,
liberalizm bize zgrlk hakknda ne syleyebilir? Sosyalistler geleneksel olarak neden eitlii des
teklerler? Anaristler devletsiz toplum fikrini nasl savunurlar? Faistler neden mcadele ve sava
yararl bir ey olarak grmlerdir? Tm bunlarn hricinde, bu trden ierie ilikin meseleleri
ele almak zere, ilgilendiimiz siyasal dnce tipi ni gz nnde tutmak bir zorunluluktur. Sz
de ideolojilerin zgn fikir ve retilerini tartmaya amadan nce, bu fikir kmelerinin neden
ideoloji olarak snflandrld zerinde uzun uzun dnmemiz gerekir. Daha da nemlisi, bu
snflandrma bize neyi ifade eder? rnein liberalizm, sosyalizm, feminizm ve faizmin ideoloji
olarak snflandrlmalar olgusu bize ne retebilir?

deoloji Kavramlar
deolojinin doasn kuatan her tartma ile ilgili birinci sorun, bu terimle ilgili yerleik ve ze
rinde hemfikir olunmu bir tanmnn olmamas gereidir. Elimizdeki tek ey, birbirine rakip ta
nmlarn toplamndan baka bir ey deildir. David M cLellann (1 9 9 5 ) belirttii gibi, "deoloji,
tm sosyal bilimlerde tarifi en zor olan kavramdr. Sadece birka siyasal terim, bu kadar derin ve
ateli bir tartma konusudur. Bunun iki nedeni vardr. lk olarak, tm ideoloji kavramlar teori ile
uygulama arasnda bir ban varln kabul ettiinden, bu terim bir taraftan, siyasette fikirlerin rol
ve inanlarla teoriler arasndaki iliki, dier taraftan da madd hayat veya siyas tutum hakknda
bir nceki blmde ele alnan hayli sert tutumlar gndeme getirmektedir. kinci olarak, ideoloji
kavram kendini, siyas ideolojiler arasnda sre giden mcadelenin dnda tutamamtr. Tarihsel
macerasnn ounda ideoloji terimi, rakip fikir ya da inan sistemlerine saldr silh veya arac ola
rak kullanlmtr. 20. Yzyl n ta ikinci yarsna kadar, tarafsz ve nesnellii ak olarak ifade edil
mi bir ideoloji kavram, yaygn bir ekilde kullanlmamtr. Bu dnemde bile, ideolojinin siyasal
nemi ve sosyal rol zerindeki fikir ayrlklar srp gitmitir. deolojiyle ilikilendirilen anlamlar
arasnda, en gze arpanlar aadakilerdir:
Siyas bir inan sistemi.
Eylem ynelimli siyas fikirler kmesi.
Ynetici snfn fikirleri.
Belli bir sosyal snf veya sosyal grubun dnya gr.
Snfsal veya sosyal karlar da vuran siyas fikirler.
Smrlenler veya bask altndakiler arasnda yanl bilinci yayan fikirler.
Bireyi sosyal bir balamda konumlandran ve mterek aidiyet hissi yaratan fikirler.
Bir siyas sistemi veya rejimi merulatrmak zere, resm olarak ayrcalk verilmi fikirler
kmesi.
Hakikat tekeli iddiasndaki her eyi kapsayan siyas reti.
Soyut ve olduka sistematik nitelikteki siyas idealler kmesi
deoloji teriminin kkenleri asla ak seik ortaya konmamtr. deoloji kelimesi, Fransz
Devrimi dneminde Antonie Destutt de Tracy (1 7 5 4 -1 8 3 6 ) tarafndan tretilmi ve alenen ilk
kez, 1796 ylnda kullanlmtr. D e Tracyye gre ideoloji, yeni bir fikirler bilim i, harfi harfine
idealoji anlamna geliyordu. D e Tracy, tipik rasyonalist Aydnlanma cokusuyla, fikirlerin kken
lerinin nesnel olarak ortaya karlabileceinin mmkn olduuna inanyordu. Ayrca, bu yeni
bilimin, aynen biyoloji ve zooloji gibi yerleik bilimlerin edindii gibi bir konum elde edeceini
iln etti. Daha da cretkr olan, tm aratrma-soruturma faaliyetleri fikirlere dayandndan, de
Tracy, ideolojinin niha olarak bilimlerin kraliesi olarak kabul edileceini ne srd. Ancak bu
yksek beklentilere ramen, terimin ilk kullanmnn sonrakiler zerindeki etkisi olduka azdr.

deolojinin siyasette anahtar bir kavram olma maceras, Karl M arxin (bkz. s. 1 3 5 ) yazlarn
daki kullanm ile balamtr. M arxin bu kavram kullanmasnn yannda, daha sonraki Marksist
dnr kuaklarnn terim e gsterdii ilgi, ideolojinin modern siyasal ve sosyal dncede edin
dii hretin ak bir gstergesidir. Ancak M arxin bu kavrama ykledii anlam, ana akm siyas
zmleme yaklamlarnda yer alan anlamdan olduka farkldr. Marx bu terimi, m r boyu or
taklaa almalar yapt Friedrich Engels (1 8 2 0 -1 8 9 5 ) ile beraber yazd Die Deutsche Ideologie
(A lm an deolojisi [1 8 4 6 ] 1970) adl erken dnem almasnn balnda kullanmtr. Bu ayn
zamanda M arxin ideoloji grnn en ak betimlemesidir:
Her dnemde ynetici snfn fikirleri, hkim fikirlerdir. Yani, toplumun madd gcne hkme
den snf, ayn zamanda hkim entelektel gtr. Madd retim aralarn elinde tutan snf, ayn
zamanda zihinsel retim aralar zerinde de denetimi elinde tutar. Bylece, genel olarak ifade
etmek gerekirse, zihinsel retim aralarndan yoksun olanlarn fikirleri, bu aralara sahip olanlarnkine tbidir. (Marx ve Engels, 1970, s. 64)

M arxin ideoloji kavram ok sayda can alc zellii bnyesinde barndrr. lk olarak, ideo
loji yanltma ve gizemletirme ile ilgilidir; ideoloji, daha sonralar Engelsin yanl b ilin olarak
adlandrd, yanl bir dnya grn iler. Marx, ideoloji kavramn, sistematik gizemletirme
srecinin maskesini drmek amacyla, eletirel bir kavram olarak kullanmtr. M arx kendi fi
kirlerini, tarih ve toplumun rnlerini gn na karmak zere titizlikle tasarlanm olduklar
gerekesiyle, bilimsel diye snflandrr. Sonuta, ideoloji ile bilim, yanllk ile hakikat arasndaki
kartlk, M arxin ideoloji terimini kullanmasnda hayat nem tar. kinci olarak, ideoloji, snf
sistemi ile ilikilendirilir. Marx, ideolojide ikin olan arpkln, bu kavramn topluma, ynetici
snfn karlar ve bak asn yanstmas gereinden doduuna inanr. Ynetici snf her zaman
kendisini baskc olarak grme konusunda isteksizdir ve bask altnda tuttuklarn tahakkmlerine
raz etm e endiesini tar. Yani snf sistemi, ba aa, tepetaklak bir biimde varolur. Marx, bu
ifadeyi camera obscura, yani insan gz ya da fotoraf makinesinin lensleri tarafndan oluturulan
ters resim fikriyle dile getirir. Bundan dolay, haklar, ancak mlk sahibi ve imtiyazllar tarafndan
kullanlabilecek evrensel haklar olarak tanmlayan liberalizm, klasik bir ideoloji rneidir.
ncs de, ideoloji, bir iktidar tezahrdr. Kapitalizmin, genelde de tm snfl toplumlarn dayand elikileri rtmekle ideoloji, smrlen proleterden smrld gereini gizlemeye,
bylece de, eitsiz snf iktidar sisteminin onaylanmasna hizmet eder. deoloji, tam anlamyla an
hkim dncelerini oluturur. Sonuta Marx, ideolojiyi geici bir ey olarak grr. deolojinin s
reklilii, ancak onu douran snf sistemi ayakta kald srece sz konusudur. Marxin anlayndaki
kapitalizmin mezar kazclar olan proleter snfnn kaderi, baka bir snfl toplum biimi olutur
mak deil, daha ziyade, serveti mterek mlkiyete aarak, tm snf eitsizliklerini ortadan kaldrmak
tr. Bylece, proleterlerin karlar ile bir btn olarak toplumun karlar akacaktr. Ksaca proleter
snfnn ideolojiye ihtiyalar yoktur. nk bu snf, yanlsamalara muhta olmayan yegne snftr.

lle de bir fark aranacaksa, sonraki Marksist kuaklar ideolojiyle M arxtan ok daha fazla ilgi
lenmilerdir. Bu aslnda, M arxin kapitalizm iin korkun bir son eklindeki kendinden emin n
grsnn ar derecede iyimser bir ngr olduunun gstergesidir. Bu durum ayn zamanda,
sonraki kuak Marksistleri, kapitalist retim tarznn beklenmedik bir ekilde zorluklarn stesin
den gelme gcn aklamadaki etkenlerden biri olarak, ideoloji zerinde odaklanmaya sevk etti.
Ancak kavramn anlamnda nemli deiiklikler de oldu. Bunlardan en nemlisi, artk tm snf
larn bir ideolojisinin olmas gerektiinin sz konusu edilmeye balanmasdr. Hmo deA am b? ( Shto
d e l a t N e Yapmal?, [1902] 19 8 8 ) adl eserinde Lenin (bkz. s. 1 40), proleter snfn fikirlerini,
Marx iin samalk ifade edecek bir ekilde, sosyalist ideoloji veya Marksist ideoloji olarak b e
timledi. Lenin ve 20. Yzyl Marksistlerinin ouna gre ideoloji, belli bir sosyal snfn kendine
zg fikirleri, snfsal konumunu dikkate almadan, bu snfn karlarn artran fikirleri demekti.
Ancak tm snflar gibi, proleter snfnn da burjuva snfnn da bir ideolojisi vardr ve ideoloji
terimi tm olumsuz ve aalayc armlarndan arndrld. deoloji artk ne zorunlu olarak yan
llk veya gizemletirmeyi ima etmekte ne de bilimin kart olarak durmaktayd; dahas, bilimsel
sosyalizm (Marksizm) bir proleter ideolojisi biim i olarak kabul grd. Leninin ideoloji kavram
aslnda yansz olsa da, Lenin, pekla, kapitalist sistemin ayakta tutulmasnda ideolojinin oynad
nemli roln farkndayd. Leninin iddiasna gre, burjuva ideolojisi tarafndan kleletirilmi
proleter snf, kendi bana asla kendi bilincine ulaamayacaktr. Bu yzden Lenin, kendilerine ait
devrimci potansiyelleri gerekletirme yolunda ii kitlelerine rehberlik edecek nc ( vanguard)
bir partiye olan ihtiyac iaret etti.
Marksist ideoloji teorisinin geliimini en ileriye gtren kii, belki de, Antonio Gram scidir.
Gramsciye gre, kapitalist snf sistemini ayakta tutan ey, sadece bu snfn eitsiz siyas ve ktisa
d iktidar deil, kendisinin kavramlatrmasyla burjuva fikir ve ideolojilerinin hegemonyasdr.
Hegemonya, nderlik ya da hkimiyet demektir. deolojik hegemonyann anlam ise burjuva fikir
lerinin kart grlerin yerini alp, an saduyusu olmas demektir. Gramsci, ideolojinin sanatta,
edebiyatta, eitim sisteminde, kitle iletiiminde, gnlk dilde ve popler kltrde, ksaca tm top
lumsal dzeylerde ne derece gml olduuna dikkat ekti. Gramsci, srarl bir biimde burjuva
hegemonyasna ancak siyas ve entelektel dzeyde meydan okunabileceini belirtti. Bu da sos
yalist ilke, deer ve teorilere dayal, kart bir proleter hegem onyasnn oluturulmas demektir.
Kapitalizmin meruluk retme marifetiyle istikrar baarma kapasitesi, Frankfurt O kulunun
da zel ilgi alanyd. Bu okul daha ok, Nazilerden kap A B D ye yerleen neo-Marksist Almanlardan oluuyordu. Bu okulun en nl yesi H erbert Marcuse (bkz. s. 1 4 3 ) One D im ensional M an
( Tek Boyutlu nsan, 1964) adl eserinde, ileri sanayi toplumunun, dnceyi ynlendirmek ve kar
t grleri kendilerini ifade etmekten yoksun brakmak zere, kendi ideoloji kapasitesinde tota
liter bir nitelik gelitirdiini ne srmtr.
M odern toplumlar, sahte ihtiyalar retmekle beraber, insanlar gz doymaz tketicilere
dntrmenin yannda, yaygn/kapsaml ve aptallatrc refahn yaylmasyla, eletiriyi felce u
ratmay baarmtr. Marcuseye gre, liberal kapitalizmin tartmasz hogrs bile baskc bir

Antonio Gramsci (1891-1937)

talyan Marksist ve soyal teorisyen. Bir memurun olu olan Gramsci, 1913'te Sosyalist Parti'ye
katlm ve 1921'de yeni kurulmu talyan Komnist Partisi'nin genel sekreteri olmutur. 1924
ylnda talyan Parlmentosu'na seilmi ama 1926'da Mussolini tarafndan hapse atlm ve
lene kadar hapiste kalmtr.
Gramsci, 1929 ile 1935 yllar arasnda yazd Quaderni del Carcere (Hapishane Defterleri,
1971) adl eserinde, ortodoks Marksizmde youn olarak yer alan ktisad ya da madd etken
lere ynelik vurguyu dzeltmeye almtr. Hegemonya teorisi araclyla, siyas ve entelektel mcadelenin
nemini vurgulayarak, her trden "bilimsel" determinizmi reddetmitir. Gramsci tm hayat boyunca bir Leninist
ve devrimci olarak kalmtr. Devrimci sadakt ve "iradenin iyimserlii" vurgusu onu Yeni Sol'a sevdirmitir.

amaca hizmet etmektedir. nk, liberalizm zgr tartma ve iddiada bulunma izlenimi vermek
te, bylece de alama ve ideolojik denetimin vard dzeyi gizlemektedir.
Marksizm dnda bir ideoloji kavram ina etmeye ynelik ilk teebbslerden biri, Alman sos
yolog Karl Mannheima (1 8 9 3 -1 9 4 7 ) aittir. M arx gibi Mannheim da, fikirlerin sosyal koullarca e
killendiini kabul etm itir ama M arxin aksine, ideolojiyi olumsuz imalarndan kurtarmaya gayret
gstermitir. deology an d Utopia (deoloji ve topya, [1929] I9 6 0 ) adl eserinde M annheim, ideo
lojileri, belli bir sosyal dzeni savunmaya hizmet eden dnce sistemleri ve bu dzendeki baskn
ya da ynetici grubun karlarnn kabaca ifadesi olarak tanmlamtr. te yandan topyalar ise
gelecein idealletirilmi temsilleridir; yani, her zaman bask altndaki gruplarn karna hizmet
eden radikal bir sosyal deime ihtiyacn ima ederler. Mannheim ayrca, zel ve btncl ( to
tal) ideoloji kavramlatrmalar ayrmn da yapmtr. zel ideolojiler, belli bal birey, grup veya
partilerin fikir ve inanlardr. Btncl ideolojiler ise bir sosyal snfn ya da toplumun, hatta
bir tarihsel dnemin btn Weltanschauung unu (dnya grn) kapsar. Bu anlamda, Mark
sizm, liberal kapitalizm ve slmc kktencilik btncl ideolojiler olarak grlebilir. M annhe
im, topyalar da dhil olmak zere tm ideolojik sistemlerin arptldn savunmaktadr. nk,
her ideolojik sistem sosyal gereklie ilikin ksm, zorunlu olarak da bencil kara dayal bir bak
asn yanstr. Ancak Mannheim, nesnel hakikati ortaya karma teebbsnden de vazgeilme
mesi gerektiini belirtir. Ona gre, nesnellik tamamen sosyal adan mstakil entelijensiya nn
koruluudur. Bu entelijensiya, kendilerine ait ktisad kar kaygs tamadndan, soukkanl ve
disiplinli bir ekilde aratrma faaliyeti ile megul olabilecek aydnlardan oluan yegne snftr.
deoloji kavramnn bundan sonraki maceras, byk lde savalar (Birinci ve kinci Dnya
Sava) aras dnemdeki totaliter diktatrlklerin ortaya k ve 1950-1960lardaki Souk Savan
artan ideolojik gerilimleriyle ynlendirilmitir. zellikle liberal teorisyenler, Faist talya, Nazi Almanyas ve Stalinist Rusyada ortaya kan rejimleri, tarihsel olarak yeni ve zgn baskc ynetim
sistemleri olarak betimlemekle beraber, tartma ve eletiriyi bastrp, kesin itaatin beslenmesinde

Pragmatizm [Pragmatizm]

Pragmatizm genel olarak, teorik inanlardan ziyade uygulamadaki koullara ynelik olan bir ilgiyi ifade eder. Yani
ideal dnyada baarlmas gerekene kar, gerek dnyada neyin baarlabileceinin ifadesidir. Felsef bir reti
olarak (ounlukla William James [1842-1910] ve John Dewey [1859-1952] gibi filozoflarla ilikilendirilir) prag
matizme gre, inanlarn anlam ve hakllatrlmas, uygulamadaki sonulara gre deerlendirilmelidir. Tanm
gerei, pragmatik bir siyaset tarz ideolojik deildi ama ilkesiz frsatlkla e anlaml tutulamaz. Pragmatizm, bilin
meyene doru bir d olduu gerekesiyle devrimlere ve kapsaml reformlara ihtiyatla yaklalmas gerektiini
savunur ve daha ok srekli ayarlamalar, belki de evrimsel bir deiimi ngrr.

resm ideolojilerin oynadklar role k tutmulardr. Kari Popper (1 9 0 2 -1 9 9 4 ), Hannah Arendt

(1 9 0 6 -1 9 7 5 ), J. L. Talmon, Berdnard Crick ve O n Birinci Blmde incelenen ideolojinin sonu
teorisyenleri kadar birbirinden farkl birok dnr, faizm ve komnizmi ideolojinin en belirgin
rnekleri olarak grmler ve ideoloji terimini olduka kstlayc bir tarzda kullanmlardr. Bu kul
lanma gre ideolojiler, kapal dnce sistemleridir ve hakikat tekeli iddiasyla, kart gr ve
inanlara hogry reddeder. Sonuta ideolojiler, sekler dinlerdir; btnclletiren bir nitelii
vardr ve itaat ile boyun edirmeyi teminat altna alan sosyal denetim aralar olarak hizmet grrler.
Ancak bu standarda gre, her siyasal ament ideoloji deildir. rnein liberalizm; zgrlk, hogr
ve farklla yapt vurgulardan dolay, ak dnce sisteminin en gzel rneidir (Popper, 1945).
Kendine zg, muhafazakr bir ideoloji kavram da tanmlanabilir. Bu ideoloji anlay, uzun
sre geerliliini korumu olan soyut ilkeler ve felsefeye ynelik muhafazakr gvensizlie dayanr.
Bu gvensizlik de rasyonalizm (bkz. s. 4 8 ) ve ilerlemeye ynelik pheci tutumlardan domu
tur. Dnya son derece karmak grlr ve bu karmak dnyay kavramak, insann zihinsel kapa
sitesinin ok tesinde bir yerlerdedir. Bu grn en nde gelen taraftar, Ingiliz siyaset filozofu
M ichael Oakeshotttur (1 9 0 1 -1 9 9 0 ). Oakeshott, Rationalism in Politics ( Siyasette Rasyonalizm ,
1962) adl eserinde, insanlarn siyasal faaliyetleri, snrsz ve dipsiz bir denizdeki seyahattir iddia
sn ortaya koyar. Bu adan ideolojiler, zorunlu olarak sosyal gereklii arptan veya basitletiren
dnce sistemleri, fikir kmeleri olarak grlr. nk ideolojiler, aka anlalamaz olann ne
olduunu aklama iddiasndadrlar. Sonuta ideoloji, gerek dnyann karmaklklarndan ayr
olan dogmatizm ve sabit veya doktrin niteliindeki inanlara eitlenir. Tm bunlardan dolay mu
hafazakrlar, nceden oluturulmu teoriler ya da soyut ilkeler kmesine gre dnyay yeniden
ekillendirme teebbslerine dayanan ideolojik siyaset tarzn reddederler. Muhafazakrlar, Yeni
San ar derecede ideolojik siyasetine bulamadan nce, Oakeshottun geleneksel duru ola
rak ifade ettii eyi tercih etmilerdi. Bu duru, pragmatizm (durumsallk) adna ideolojiyi redde
der ve insan davran iin en emin rehberler olarak tecrbe ve tarihe bel balar.
Ancak 1960lardan beri ideoloji terimi, geleneksel sosyal ve siyas zmlemelerin ihtiyalar
paralelinde ok daha revatadr. Bu yeni yaklam ideolojiyi, nesnel ve tarafsz bir kavram olarak tes-

pit etmi ve bir zamanlar ilikilendirildii siyas yklerinden arndrmtr. rnein M artin Seliger
(1 9 7 6 ) ideolojiyi, amalar verili bir sosyal dzeni muhafaza etmek, dzeltmek, yok etmek veya
yeniden ina etm ek gibi bir derdi olup olmadna bakmakszn, rgtl sosyal eylemin aralar ile
amalarn varsaymak, aklamak ve hakllatrmak iin bavurulan fikirler kmesi olarak tanmlar.
Bundan dolay ideoloji, eylem ynelimli dnce sistemidir. Byle tanmlandnda ideolojiler, ne
iyi ne kt, ne doru ne yanl, ne ak ne kapal, ne zgrletirici ne de baskcdrlar -ideolojiler
bunlarn hepsi olabilirler.
Bu sosyal-bilimsel ideoloji kavramnn deeri, tm izm lere, liberalizmden Marksizme, mu
hafazakrlktan ( conservatism) faizme vs., uygulanabilmesi anlamndaki kapsayc olma niteli
inden doar. Olumsuz ideoloji kavramnn sakncas, yksek derecede kstlayc olmasndandr.
Marx (bkz. s. 135), liberal ve muhafazakr fikirleri ideolojik, kendisininkini ise bilim sel grm
tr; liberaller, komnizm ve faizmi ideoloji olarak snflandrrken, liberalizmin de bir ideoloji ol
duunu kabul etmeyi reddederler; geleneksel muhafazakrlar liberalizmi, Marksizmi ve faizmi
ideolojik olduklar gerekesiyle mahkm ederler ama muhafazakrl salt bir m iza olarak res
mederler. Ancak her tarafsz ideoloji kavram, bnyesinde birtakm tehlikeleri barndrr. deoloji
terimi, zellikle siyasal yk zerinden atlnca, eletirel yann kaybedecek derecede genelleti
rilmi ve zararsz hle gelebilir. Eer ideoloji, inan sistemi, dnya gr, reti veya siya
set felsefesi gibi terimlerle yer deitirip, bu terimlerle ayn anlamlara gelebiliyorsa, o zaman bu
terimin ayr ve kendine zg bir anlam varm gibi davranmay srdrmenin anlam var mdr? Bu
adan zellikle iki soru olduka nemlidir: deoloji ile hakikat arasndaki iliki nedir? Ve hangi
anlamda ideoloji, bir iktidar biimi olarak grlebilir?

deoloji, Hakikat ve ktidar

Ksa ya da tek cmlelik ideoloji tanmlarnn, cevapladndan ok daha fazla soruyu ortaya koyma
ihtimli yksektir. Ancak tanm, gerekli ve zorunlu olan bir balang noktas salar. Bu kitapta
ideoloji, aada ifade edildii gibi anlalmaktadr:
ideoloji, mevcut iktidar sistemini muhafazaya, biraz deitirmeye veya ortadan kaldrmaya ynel
mi rgtl siyasal eylem iin zemin oluturan, az ok tutarl fikir kmeleridir. Bundan dolay tm
ideolojiler, (a) genellikle "dnya gr" biiminde mevcut dzene ait bir aklama sunarlar, (b)
arzulanan gelecee ilikin bir model, bir "iyi toplum" gr gelitirirler ve (c) siyasal gelimenin
nasl yaplaca ve nasl yaplmas gerektiini, (a)dan (b)'ye geiin nasl olacan aklarlar.

Bu tanm ne orijinal ne de yeni bir eydir; terimin sosyal-bilimsel kullanm biimiyle tama
men uyum hlindedir. Ancak bu tanm, ideoloji olgusunun nem li ve ayrt edici niteliklerine dik
kat eken bir tanm deildir. Bu tanm zellikle, betimleyici ve norm atif dnce ile siyasal teori

ve siyasal uygulama arasndaki geleneksel snrlara yakn durduu gereinden doan ideolojinin
karmaklna vurgu yapar. Ksaca ideoloji, dnce ile eylem ve de anlama ile edim arasnda orta
ya kan iki tr sentezi gndeme getirir.
Birinci sentezle ilgili olarak, anlama ile edimin kaynamasyla ideoloji, "olan ile olmas gere
ken arasndaki ayrm bulanklatrr. Aslnda ideolojiler, bireyler ve gruplara toplumlarmn nasl
ilediini gsteren entelektel bir harita, dahas, genel bir dnya gr temin etmeleri anlamnda
betim leyici niteliktedirler. Bu durum, rnein, ideolojinin nemli saylabilecek btnletirici ka
pasitesini, kiileri belli bir sosyal evrede konumlandrma yeteneinin aklanmasna yardmc
olur. Ancak bu trden betim leyici bir anlay, mevcut sosyal dzenlemelerin yerindelii ve alterna
tif toplumun doasna ilikin normatif veya buyruku inanlar kmesinin derinliklerinde sakldr.
Bundan dolay ideoloji, gl bir duygusal karaktere sahiptir: deoloji, umutlarn ve korkularn,
sevgilerin ve nefretlerin ifade arac olduu gibi, ayn zamanda da inan ve anlaylarn aka telf
fuz edilmesinin de aracdr.
Yukardaki (a) ve (b ) balantl olduundan, ideolojilerdeki olgular, kanlmaz olarak de
erler ile birleme ve karma eilimi tarlar. Bu durumun sonularndan biri, ideoloji ve bilim
arasnda net bir ayrmn yaplamamasdr. Bu erevede ideolojileri, Thomas Kuhnun The Structu
re ofScientific Rvolutions ( Bilimsel Devrimlerin Yaps, 1962) adl eserinde kulland paradigmalar
gibi grmemiz, bize yardmc olabilir. Byle bir durumda ideoloji, zihinsel aratrma srecini ya
plandrmaya yardmc olan teoriler, retiler ve ilkeler kmesi olarak grlebilir. Aslnda ideoloji,
iinde siyas bilgi araynn yer ald bir ereve, bir siyas sylem dili oluturur. rnein, aka
demik siyaset biliminin nemli bir blm ve daha ak olarak da ana akm iktisat liberal mirasn
iinde yer alan bireyci ve rasyonalist varsaymlar kullanr. deoloji nosyonu, entelektel bir ereve
veya siyasal bir dil olarak da nemlidir. nk ideoloji; ideolojinin insan anlayn yaplandrd
derinlie de k tutar. Birinin inanlarn (ounlukla, tam anlamyla bu gnah iledikleri iin di
er insanlar sularken) ideolojik olduklar gerekesiyle reddetme eilimi, dnyay anlalabilir k
lan kavramlar temin ederken ideolojimizin fiilen grnr olmamas gereiyle aklanabilir. D n
yaya, grdmz eyi ekillendiren ve dolaysyla da anlam ykleyen teori perdeleri, n kabuller
ve varsaymlarn ardndan baktmz gereini kabul etmeyiz.
kinci sentez, dnce ile eylemin kaynamas, yukarda (b ) ile (c) arasndaki balant, hi
de daha az nemli deildir. te bu, Seligerin (1 9 7 6 ), ideolojinin tem el ve ileyi dzeyleri
olarak adlandrd eylere gnderme yaparken dikkat ektii eydir. Temel dzeyde ideolojiler,
soyut fikirler ve teorilerle uratndan ve taraftarlar bazen soukkanl bir arayta olduundan
siyaset felsefelerine benzerler. deolog terimi ounlukla, belli bal ideolojilerin katksz ya da
bilinli destekisi olarak kullanlsa da, Joh n Locke (bkz. s. 5 4 ), Jo h n Stuart M ili (bkz. s. 4 6 )
ve Friedrich Hayek (bkz. s. 105) gibi saygn siyasal filozoflarn her biri ideolojik gelenekler iinde
faaliyet yapm ve ideolojik geleneklere katkda bulunmulardr. Ancak ileyi dzeyinde ideoloji
ler, halkn seferberlii ve iktidar mcadelesiyle balantl olan geni siyasal hareket biim ini alrlar.
Bu klktaki ideoloji, sloganlar, siyasal retorik, parti manifestolar ve hkmet siyasalarnda da

vurulur. Dorusunu sylemek gerekirse, ideolojiler hem fikir ynelimli hem de eylem ynelimli
olmak zorundadrlar ama belli bal ideolojilerin bir dzeyde, dier dzeyden daha gl olduu
da su gtrmez bir gerektir. rnein faizm her zaman, ileyile ilgili hedefleri vurgulamtr; bir
eylem siyasetidir. te yandan anarizm ise zellikle 20. Yzyln ortalarndan beri, temel ya da
felsef dzeyde varln devam ettirmektedir.
Tm bunlara ramen, ideolojiler her zaman siyaset felsefelerinin sahip olduu ekil ve isel
tutarllktan yoksundurlar; ideolojiler ancak, ok ya da ok fa z la tutarldrlar. Bu briz ekilsizlik
ksmen, ideolojilerin smsk mhrlenmi dnce sistemleri olmamalarndan kaynaklanr. deo
lojiler, tipik olarak, daha ziyade, baka ideolojiler ile akan ve birbirlerine dnebilen, akkan
nitelikteki fikir kmeleridir. Bu durum sadece ideolojinin gelimesini beslemekle kalmaz, liberal
muhafazakrlk, sosyalist feminizm ve muhafazakr milliyetilik gibi melez ideolojik biimlerin
de ortaya kmasna yol aar. Ayrca, her ideoloji, belli lde farkl, hatta atan gelenekler ve
bak alarn da bnyesinde tar. Ayn ideolojinin destekileri arasndaki tartmalarn daha ateli
olmas ve kart ideolojilerin destekileri ile aralarndaki iddialamalardan daha sert gemesi, hi
de olaanst bir durum deildir. nk burada sz konusu olan, ideolojinin gerek doasdr
- gerek sosyalizm, gerek liberalizm veya gerek anarizm nedir? deolojik geleneklerin hem
kendi ilerinde hem de aralarnda yer alan bylesi atmalar, genellikle ayn siyasal terimler top
luluu kullanlarak srdrldnden daha da karmaklar. Tartmadaki her iki taraf da kendi
ykledikleri anlamlar erevesinde zgrlk, demokrasi, adlet ve eitlik gibi terimlere ba
vurur. Bu, W. B. Gallienin (1 9 5 5 -1 9 5 6 ), aslnda tartmal kavramlar diye ifade ettii soruna k
tutar. Bunlar, zerinde hemfikir olunmu tanmlarna asla ulalamam, derin tartmalar barnd
ran kavramlardr. Bu anlamda ideoloji kavram da, bak alar kutucuklarnda ele alman dier
terimler gibi aslnda tartmal bir kavramdr.
Tm bunlarla birlikte, ideolojilerin tutarszl ya da ekilsizliinin de bir snr olmas gerekir.
nceleri alay konusu olan bir teoriyi benimsemek veya zerine titrenen bir ilkeden vazgemek
eklinde ortaya kt gibi, bir ideolojinin kimliini yitirdii, belki de rakip bir ideoloji tarafn
dan sourulduu bir nokta olmaldr. Liberalizm, zgrlk iddiasn terk ettiinde hl liberalizm
olarak kalabilir mi? iddet ve savaa itah kabartan bir sosyalizm, hl bir sosyalizm midir? Bu
meseleyi ele almann yollarndan biri, M ichael Freedenn (1 9 9 6 ) yaklamna uygun olarak, aynen
yatak odas, mutfak ve salonu ayrmamza yardmc olacak mobilyann ayarlanmas gibi, anahtar
kavramlar asndan ideolojinin ekline ve yapsna, yani morfolojisine dikkat ekmektir. Bundan
dolay, ze ait, birbirine ok yakn veya ksmen ilgili birtakm kavramlar kmesini barndrmak,
tm ideolojilerin tipik zelliidir. u ya da bu ideolojiye ait olarak grlmesi iin herhangi bir teori
veya reti iin bu kavramlarn tmnn mevcut olmas da gerekmez. rnein, eviye veya frn
mutfakta yok diye evin bu blmnn mutfak olmadn kimse syleyemez. Benzer ekilde bula
k makinesi, mikrodalga frn gibi yeni bulular zaman iinde mutfaa girse de mutfak hl mut
faktr. Ayn ekilde bireycilik (bkz. s. 4 5 ), rasyonalite ve zgrlk liberalizmin temeline ilikin
kavramlar olarak tanmlanabilir. Bu kavramlardan herhangi birinin yokluu, bir retinin varln

deoloji zerine

Bak Alar

Liberaller, zellikle Souk Sava dnemi boyunca ideolojiyi, sahte bir bilimsellik iddiasyla, resm olarak ayr
calk tannan, hakikat tekeli iddiasndaki inan sistemi olarak grmlerdir. Bundan dolay ideoloji, z gerei
baskc, hatta totaliter niteliktedir ve en gzel rnekleri komnizm ve faizmdir.
Muhafazakrlar, geleneksel olarak ideolojiyi, rasyonalist kibrin tezahr olarak grrler, ideolojiler, tehlikeli
ya da gvenilmez, girift dnce sistemleridir. nk gereklikten soyutlanmakla ideolojiler, baskya veya ger
eklemeyecek birtakm hayllere yol aacak ilkeler ve hedefler koyarlar. Bu erevede sosyalizm ve liberalizm
aka ideolojiktir.
Sosyalistler, Marx'i takip ederek, ideolojinin; snfl toplumun elikilerini rten, bylece ezilen snflar arasn
daki siyasal edilgenlii ve yanl bilinci besleyen bilgi btnleri olduunu iddia ederler. Liberalizm, klasik ynetici
snfn ideolojisidir. Marksistler daha sonra tarafsz bir ideoloji kavram benimsemilerdir. Buna gre ideoloji, al
an snfnki de dhil olmak zere herhangi bir sosyal snfn ayrt edici fikirleridir.
Faistler, ounlukla, ideolojiye kar dlayc bir tutum sergilerler. Onlara gre ideoloji, tutku ve iradeden ziya
de salt akla dayal, kuru ve entelektel siyasal anlay biimidir. Naziler fikirlerini, sistematik bir felsefe olarak deil
de Weltanschauung, "dnya gr" olarak tasvir ederler.
Ekolojistler, tm geleneksel siyas retileri, endstriyel anlaya ait st-ideolojinin paralar olarak grme ei
limindedirler. ideoloji, kibirli hmanizm ve byme ynelimli iktisatla girdii ilikide lekelenmitir. Bunun en ak
rnei de liberalizm ve sosyalizmdir.

Din Fundam entalistler, temel din metinleri, Tanr'nn vahyedilml kelm olarak fade etmek suretiyle, kap
saml sosyal yeniden yaplanma program temin ettikleri iddiasyla bir ideoloji olarak ele alrlar. Bu erevede
sekler ideolojiler reddedilir. nk onlar, din ilkelere dayanmadklarndan ahlk zden yoksundurlar.

tehlikeye atmaz. Ancak bu kavramlardan ikisinin yokluu, yeni bir ideolojik oluumun ortaya k
mas anlamna gelir.
deoloji ile hakikat ilikisi asndan bunun anlam nedir? Daha nce grdmz gibi M arx a
gre ideoloji, hakikatin amansz dmandr. Yanllk, ideolojide ikindir. nk ynetici snfn
rn olarak ideolojinin amac, bask ve smry gizlemektir. Ancak M annheimn da tespit et
tii gibi, proleterin yanlsama ya da ideolojiye ihtiyac olmadna inanmak, M arxi takip etmek,
inanc erevesinde hemfikir olmak, alan kitleleri insanln kurtarcs olarak grmek eklindeki
ar derecede romantik bir gr kabul etmektir. Bu eletiriye ramen, Mannhiemn, mstakil
entelektellere olan inan biiminde ortaya kan zm de bizi fazla tatmin etmez. Herkesin
gr, bilinli veya bilinsiz bir tarzda geni kltrel ve sosyal etkenler tarafndan ekillendirilir.
Ayrca, eitim, bir yandan insanlara grlerini daha bir heyecanla ve ikna edici ekilde savun
malarn mmkn klarken eilimin, bu grleri daha az znel veya daha yansz kldna ilikin
elimizde pek kant yoktur.
Bu da demektir ki, ideolojilerin deerlendirilebilecei herhangi bir nesnel hakikat lt eli-

mizde yoktur. Aslnda ideolojilerin doru veya yanl olarak addedilebileceini ne srmek, ide
olojilerin, doalar gerei bilimsel zmlemeye kar direnleri sz konusu olmayan deerleri,
hayller ve ulv amalar bnyesinde tad hayat nemdeki gerei gzden karmak demektir.
Hi kimse bir adlet teorisinin bir bakasna gre daha tercih edilebilir olduunu kantlayamaz.
Tpk tm insanlarn birtakm haklara sahip olduu, herkesin zgrlk hakknn olduu, yine tm
insanlarn doal olarak bencil olduu veya doal olarak sosyal ynlerinin ar bastn kantlamak
zere insan doasna ili kin kart kavramlatrmalarn cerrah mdahale ile test edilmemesi gibi.
deolojiler, dikkatli bir incelemeyi ve mantksal zmlemeleri reddettiklerinden dolay fazla b e
nimsenmezler ama birey, grup ve toplumlara, iinde yaadklar dnyay anlamlandrma ynnde
katkda bulunduklar iin de daha fazla benimsenirler. Andrew V incentn (1 9 9 5 , s. 2 0 ) belirttii
gibi: deolojileri, tarafsz gzlemciler olarak deil de yoldalar olarak ele alrz.
Tm bunlarla birlikte ideolojilerin, hakikati ortaya karma iddias barndrdklar phesiz
dir. Bu anlamda ideolojiler, hakikat rejimleri olarak da grlebilirler. deolojiler; bizlere, bir siya
sal sylem diliyle beraber, toplumun nasl ilediine ve nasl ilemesi gerektiine ilikin varsaymlar
salad iin hem dncemizi hem de eylemimizin niteliini yaplandrr. Hakikat rejimi olarak
ideoloji, her zaman iktidar ile ilikilendirilir. Hakikat, deer ve teorilerin rekabet ettii bir dnyada
ideolojiler, belli deerleri dierlerinden stn tutma ve meruluu, belli bal teoriler anlam kme
lerine ykleme arayndadrlar. deolojiler, ayrca sosyal dnyann zihinsel haritalarn temin ettik
lerinden, bir yandan birey ve gruplar arasndaki ilikileri olutururken, te yandan da daha geni
iktidar yaplarn kurarlar. Tm bunlardan dolay ideolojiler, mevcut iktidar yapsn hakkaniyetli,
doal, hakl gibi resmederek bir taraftan hkim iktidar yapsn destekleyebilir ama bir taraftan da
bu iktidar yapsnn ktlklerine ya da adletsizliklerine k tutarak ve alternatif iktidar yaplar
nn czibesine dikkat ekerek mevcut yapy zayflatabilir, hatta mevcut yapya meydan okuyabilir.
Her iki durumda da ideolojiler hayat bir rol oynarlar.

SOL, SA VE MERKEZ
Siyasal fikirler ve ideolojileri kategorize etme ve birbirleriyle ilikilendirme ynnde birok te
ebbs vardr. Bu teebbslerden en bilineni ve en kkls, sol-sa siyasal tayfdr (spectrum ). Bu
siyasal inanlar sol ve sa ular arasnda yerletiren dorusal bir yelpazedir. Sol kanat veya sa
kanat gibi terimler yaygn biimde bir kiinin siyasal inanlarn ya da konumunu zetlemek iin
kullanlr. Ayrca, insan gruplarndan mtereken sol, sa ve merkez olarak sz edilir. Ayrca,
farkl fikir ve ideolojilerin bu tayftaki yerleriyle ilgili olarak insanlar ounlukla hemfikirdirler. n
sanlarn ou, ekil 1.1.deki tayf bilirler.
Tayf olduka tandk olsa da, bu tayfn tam olarak ne anlama geldiini ve siyasal grleri
tanmlayp, betimlerken ne kadar yardmc olduunu tespit etmek olduka gtr. Sol ve sa
terimlerinin kkeni, 1789da Genel M eclisin (tats Gnraux) ilk toplantsnda benimsenen otur-

ekil 1.1. Dorusal Tayf

!
Komnizm

!
Sosyalizm

Liberalizm Muhafazakrlk

Faizm

ma dzenine, Fransz Devrim ine kadar gider. nc M eclisin yeleri olan radikaller solda otu
rurken, kral destekleyen aristokratlar kraln sanda oturuyorlard. Daha sonraki Fransz Meclislerinde benzer bir oturma tarz takip edilmitir. ok ksa bir sre sonra sa terimi, gericilik veya
kraliyet yanll olarak, sol terimi de devrimci veya eitliki duygudal barndran terim olarak
anlalmaya balanmtr. Ancak ada siyasette sa-sol ayrm, ar derecede karmaklamaya
devam etmitir. Bu ayrm artk, devrim ile gericilik arasndaki basit bir tercihi yanstmamaktadr.
rnein, sa kanat fikirler ounlukla gerici ve nceki dnemlerdeki daha iyi zamanlara geri dn
meyi vaaz ediyor olsa da, utaki sa olan faizm, devrimci ve talyan faizmi rneinde olduu gibi
gelecee dnk de olmutur. Benzer biimde, sol kanat fikirler genellikle devrimci veya ilerlemeci
olsalar da, sosyalistler ve komnistler zaman zaman deiime direnmilerdir. rnein sol grler,
refah devletini savunma arayndadrlar ya da merkez planlama kapsamndaki ekonominin refor
ma tbi tutulmas veya ortadan kaldrlmasn engelleme eilimindedirler.
Dorusal tayfn ounlukla, ekonomi siyasas ile ilgili farkl siyas deerleri, kart grle
ri yanstt dnlr. Deerler asndan tayfn bazen, eitlie ynelik farkl tutumlar yanstt
sylenir. Sol kanatta yer alanlar kendilerini eitlie adarlar ve bunun baarlabilme ihtimline ili
kin iyimserdirler. Sa kanat ise tipik olarak, ulalmas imknsz olduu iin veya arzu edilecek bir
ey olmad iin eitlii reddederler. U solda yer alan komnistler, devlet tarafndan planlanm
bir ekonomiye inanrlar; sosyalistler ve m odem liberaller karma ekonomi ve ynetimin mda
halesini savunurlar; sa kanat muhafazakrlar ise kendilerini serbest piyasa kapitalizmine ve zel
mlkiyete adarlar. M aalesef bu yorumlarn hepsi birtakm tutarszlklar ierir. rnein, tayfn sa
ucunda yer almalarna ramen faist rejimler, ekonomi ynetimi ve devlet denetimi uygulamalarn
benimsemilerdir. Ayrca anarizmin, bu tayfta alaca yerin neresi olduu belirsizdir. Anaristler,
eitlik fikrini gl bir biim de benimsedikleri iin normalde tayfn sol ucunda yer almalar gerekir
ama her trden ekonomi ynetimine ve her tr ynetim biimine kar olmalar nedeniyle, sa uta
yer almalar gerektii sylenebilir.
Dorusal tayfn zayflnn nedeni, siyaseti tek boyuta indirgeme abasdr. Yalnzca bir l
te dayal olarak siyas grlerin snflandrlabileceini ne srer: nsanlarn deiim karsndaki
tutumlar, eitlik gr veya ktisad felsefeleri. Oysa siyas ideolojiler gerekte, ileri derecede kar
mak inan, deer ve retiler toplamdr. Bu yzden her tayf tr, ar basitletirmeye ynelik
zorlamalardr. Buna ramen, iki veya daha fazla boyut kapsayan, daha derinlikli siyasal tayflar olu
turulmas ynnde birtakm abalar vardr. Dorusal tayf, u noktalarda yer verdii ideolojilerin,
komnizm ve faizmin, benzerlikler sergiledikleri gerekesiyle bazen eletirilir. zellikle komnist

m u '

ve faist rejimler, bazlarnn totaliter olarak betimledii, baskc ve otoriter nitelii ar basan si
yasal ynetim biimleri oluturmulardr. Sonuta alternatif bir siyasal tayf, at nal eklinde olabilir.
Bu tayf, sa ve soldaki u noktalarn liberalizmin, sosyalizmin ve muhafazakrln demokratik
inanlarndan ayr olarak, birbirlerine yaknlama eiliminde olduklarn gsterir (ekil 1.2.).
Bir baka tayf Hans Eysenckin Sense and Nonsense in Psychology (Psikolojide Anlam ve A n lam
szlk, 19 64) adl eserinde yer almtr. Eysenck, geleneksel sa-sol tayfn kendi sunduu tayfn
yatay ekseni olarak alm ama buna bir de dikey eksen eklemitir. Bu dikey eksen, bir uta dn
sz, otoriter bir zihniyet, dier uta da hogrl, demokratik zihniyet olarak gsterilen siyasal
tutumlar lmektedir. Bu tayfta siyasal fikirler, hem sa-sol ekseninde hem de dnsz, hog
rl ekseninde yerletirilebilmektedirler. Bu durumda, rnein, Nazizm ile Stalinizm arasndaki
farklar, sa-sol ekseninin kar iki ucuna konarak tespit edilebilirken, benzerlikleri de, dikey ekse
nin dnsz zihniyet ucuna yerletirilerek vurgulanabilmektedir (ekil 1.3.).
Tm bu zellikleri ile beraber her tayf, birtakm sorunlar dourmaktadr. nk her tayf,
olduka karmak nitelikteki siyasal fikir kmelerini basitletirme ve genelletirme eilimindedir.
Bu tayflar olsa olsa siyas fikir ve inanlar tanmlamann kestirme yoludur ve her zaman ihtiyatla
kullanlmaldr. Aslnda bu konuda gelien literatr, sa-sol ayrmn tamamen terk etmeyi savun
maktadr. Giddensn (1 9 9 4 ) (bkz. s. 156) belirttii gibi; feminizm, hayvan haklar ve evre gibi
yeni siyas meselelerin ortaya kmas geleneksel sa-sol fikirlerini byk lde gereksiz klmtr.
Yeil hareketi, ne sa, ne de sol ama ileri gibi sloganlar benimsemekle bu anlay, cesurca ifade
etmektedir. Ayrca, eski snfsal kutuplardan uzaklama, bu sreci daha da hzlandrm ve yeni
birtakm durumlarn ortaya kmasna yol amtr. rnein muhafazakrlar, radikalizm ve ideolo
jik siyasetten tat almaya; sosyalistler de rekabet ve piyasaya evkle ilgi gstermeye balamlardr.
Ancak bunun tam tersine, Norberto Bobbioya (1 9 9 6 ) gre, sa ve sol aslnda eitlie ynelik farkl

ekil 1.3. iki Boyutlu Tayf

Nazizm
Stalinizm

Yeni Sa

J Ol

..............................

bag

Sosyal Demokrasi

Anarko-Kapitalizm

zgiirlk

tutumlar yansttndan, yeni toplumsal eitsizlik biim lerinin ve global eitsizliklerin genileme
sinin yaand bir dnyada bu terimler, ilgisizmi gibi grlemez.

21. Y Z Y ILD A SYAS DEOLOJLER

20. Yzyl n sonlarndan beri, yaadmz dnyay yeniden ekillendiren ve tarihin hzland iz
lenimini veren bir dizi siyas, sosyal ve kltrel kargaa sz konusudur. Geriye bakarak deerlendi
rildiinde, 1789da Bastillein yklndan, 1989da Berlin Duvarnn yklna kadar geen iki yz
yl, ya da daha ksas, 1 9 1 4 te Birinci Dnya Savann patlak vermesinden 11 Eyll 2001 de New
York ve Washingtona yaplan terrist saldrlara; tm olaylar, en azndan belirsizlik ve ekilsizlik
le mukayese edildiinde, ada dnyann sreklilii ve greceli istikrarnn damgasn vurduu
grlmektedir. M arxin (bkz. s. 135) 1 8 4 8 de yapt, Kat olan her ey buharlayor yorumu,
rktc ama kuku gtrmez biimde de meseleyle ilgilidir. Bazlarna gre, bu gelimeler, ide
olojiler dneminin kapandn iaret etmektedir. Yani gnmzde ana ideolojilerin, bir zamanlar
yorumlayp ekillenmesinde katkda bulunduklar siyas dnyadan balantsnn kesildii ima edil
mektedir. Bu trden iddialar, kitabmzn son blmnde ele alnmtr. En azndan ana ideolojik
gelenekler kendilerini, bir dizi yeni, ounlukla da balantl meydan okumalara kar ayarlamakta,
hatta baz durumlarda da bunlara gre tanmlanmaktadrlar. Bu meydan okumalarn en nemlileri
aadaki gibidir:
Deien dnya dzeni
Post-Modernlik ve post-izmler
Kreselleme

DEEN DNYA DZEN

Souk Savan sona ermesinin bir sonucu olarak dnya dzeni, nemli lde deitirilmitir. So
uk Savan sona ermesi Dou Avrupada 1989-1991 devrimleriyle komnizmin kmesine; daha
yakn dnemlerde de kresel terrizmin (bkz. s. 2 9 0 ) ortaya kmasna yol amtr. Bu uzun
Souk Sava dnemi, ya da Hobsbawmin (1 9 9 4 ) ksa 20. Yzyl olarak gnderme yapt 1914
ile 1991 aras dnemin en gze arpan zellii, kapitalizm ile komnizm arasndaki ideolojik m
cadeledir. Bu mcadele, kinci Dnya Sava sonras dnemde, ABD ve SovyetlerBirliinin rakip
sper gler olarak ortaya kmalaryla ok daha fazla younlamtr. Komnizmin kmesinin
ortaya kard ideolojik sonular olduka nemli ve geni kapsaml olsa da, hl bir tartma
konusudur. Komnizmin kyle ilgili olarak yaplan ilk ve balangtaki en etkili yorum, Bat
tarz liberal demokrasinin, zellikle de demokrasinin A B D deki biiminin, dnya genelinde kendi
ayaklar zerinde durabilecek yegne ideolojik model olarak kalddr. Tarihin Sonu teziyle bes
lenmi bu gr, On Birinci Blm de tartlmaktadr. Bu trden gelimelerin sosyalizm zerinde
nemli etkiler oluturduu aikrdr. zellikle Sovyet tarznda yer alan M arksist-Leninist klktaki
devrimci sosyalizm, hem gelimekte olan lkelerde hem de komnizm sonras lkelerde harcan
m bir aba olarak grlmektedir. Demokratik sosyalizm de bu sreten etkilendi; hatta bazlar,
prestijinin ok cidd anlamda tehlikeye dtn ne srdler. Merkez planlamann baarszl,
zellikle tepeden-aaya doru devlet denetiminin en lmllarna olan inanc bile zayflatt. Bu
durum, demokratik sosyalistleri refahn oluturulmasnda yegne gvenilir ara olarak piyasay ka
bul etmeye mecbur brakt. Bu gelimeler, Drdnc Blm de ayrntl olarak ele alnmtr.
Ancak Souk Savan bitmesiyle beraber ortaya kan durumlar sadece sosyalist ideolojiyle
snrl deildir. Komnizmin kmesi, brakn evrensel liberalizmin zaferi olmasn, bir dizi ideolo
jik gcn ortaya kmasna yol at. Bu ideolojilerin en nemlileri, komnizm sonras devletlerde
ortaya kan ve Marksizm-Leninizmin yerini alan milliyetilik, zellikle etnik milliyetilik ile geli
mekte olan lkelerde etkisini artran ve eitli biimlerde ortaya kan dinci kktenciliktir. Ayrca,
sosyalizmin lm nden nemalanacaklar dnlen liberalizm ve muhafazakrlk gibi ideolojiler
bile tuhaf bir ekilde etkilenmilerdir. 20. Yzyl boyunca liberalizm ve muhafazakrln tutar
llklaryla beraber gleri, bir dereceye kadar, sosyalist veya komnist dm ann kart olarak
tanmlanmalar gereinden tretiliyordu. rnein 20. Yzyln sonlarna doru Yeni Sa, sinsice
yaklaan sosyalizme kar genel nefretle beraber Sovyet komnizmine ynelik de zel husumetin
ifadesi olarak ortaya kmtr. 21. Yzylda liberalizm ve muhafazakrln geleneksel dmanlar
nn zayflamas veya kmesi, her ikisinin de daha ekilsizleecei ve farkllaaca anlamna gelir.
New York ve Washingtonu perian eden terrist saldrlarn yer ald 11 Eyll 2001 tarihi,
geni lde dnyann deitii gn olarak yorumlanmaktadr. Ancak dnyann nasl deitii
ve bu deiimin sonularnn ana ideolojilerle ilgili sonularnn ne olaca ok belirgin deildir.
phesiz, kresel terrizmin gndeme gelmesi, ulusal ve uluslararas lekte birtakm cidd sonu
lar douracaktr. Uluslararas alanda ABD, George W. Bushun himayesindeki terre kar sava

erevesinde, gittike kstahlaan ve baz alardan tek yanl bir d politika izlemektedir. Bunun
rnekleri arasnda, Afganistandaki Tlibn rejiminin yklmas ve Saddam Hseyinin Irakna kar
yaplan sava yer alyor. Ancak bu hareketlerin ideolojik sonularnn neler olacan kestirmek
olduka gtr. Bir taraftan, eer terre kar sava Bat kart dinci militanl ve buna destek
verenleri bertaraf etme veya yok etmede baarl olursa, bu durum uzun vadede liberal demokra
tik deer ve kuramlarn evrensellemesine katkda bulunabilir ama te taraftan bu sava, Samuel
Huntingtonn Medeniyetler atmas tezine uygun olarak, Amerikan ve Bat kart ok daha
keskin tepkiyi tahrik edebilir, dahas, kktenci din anlayn daha da glendirebilir. Kresel ter
rizm ulusal lekte ise genelde devleti, zelde ise yurttalarn koruma ve gvenlii muhafaza etme
adna devlet otoritesini daha salam bir zemine oturtur. Bu yzden Philip B obbitt The Shield ofA chilles (A ilin K alkan , 20 0 2 ) adl eserinde, devletin z gerei savaan bir kurum olduunu ne
srer. Terrist tehdit, sivil zgrlkler ve bireysel haklarla ilgili hassasiyetlerin zerinde devletin
gvenlii ve dzenin nceliini tesis ettii lde, liberal duyarllklarn anmas ve muhafazakr
la doru bir kaymayla ilikilendirilebilir.

Post-Modernite
Siyasal ideolojilerin izleri, modern devleti ortaya karan srece kadar gtrlebilir. Modernleme
sreci, hem sosyal hem siyasal hem de kltrel boyutlara sahipti. Sosyal adan modernleme, yeni
sosyal snflarn, orta snf ve ii snfnn yer ald, piyasa ynelimli ve kapitalist bir iktisat anlay
ile balantldr. Siyasal olarak ise modernleme, mutlak monarilerin yerini, anayasal, zamanla da
demokratik ynetimlerin almasn gerektirmitir. Kltrel adan da modernleme, Aydnlanma
fikir ve grlerinin yaylmas biim inde karmza kmaktadr. Bu fikirler, geleneksel din ve si
yasal fikirlere meydan okumu ve genel olarak ilim, irfan, akl ve ilerleme ilkelerine teslimiyet ile
temellendirilmiti. Daha sonraki ideolojilerin doduu veya liberalizm, muhafazakrlk ve sosya
lizme muhalif olarak gelitirilen merkez ideolojiler, modernleme srecine ynelik birbirine zt
tepkiler yanstmlardr.
Eer ana siyas ideolojiler eitli ekillerde modernlemenin rn idiyseler, modern toplum
dan post-modern olana geiin, ideolojilerin rolleri ve nitelikleri zerinde ok gl bir anlamnn
olmas kanlmazdr. Modern toplumlar sanayileme ve snf dayanmas zerine ina edilmiti.
Post-modern toplumlar ise insanlarn reticiden tketiciye dnt; bireycilikle snfsal, din ve
etnik sadaktin yer deitirdii, gittike paral bir zellik arz eden, oulcu bilgi toplumlardr.
Post-Modernite bazen, hem geliigzel birtakm ideolojik hareketleri gndeme getiren, hem de
yerleik olanlar dntren ge modernlik olarak resmedilir. Post-modernitenin bnyesindeki b i
rinci eilim, nem i gittike artan hayat tarz ve kimlik meseleleriyle ilgili tartmalara yansr. Bu
meselelerin ortaya kmasyla, post-materyal duyarllklarn gndeme gelmesinin ve snfn sosyal
bir kimlik duygusu yaratma becerisinin zayflamasnn yakndan ilgisi vardr. Bu durum, yeni sosyal

hareket -b ar hareketi, kadn hareketi, gay hareketi, Yeil hareketi v s.- ve ideolojik geleneklerin
-zellikle radikal feminizm ve evrecilik- ortaya kmaya balad 19 6 0 lardan beri aka orta
dadr. Yeni ideolojik dnceyi tahrik eden bir dier unsur da post-modernizmin (bkz. s. 3 0 6 )
fikirleri ile yerleik ideolojik gelenekleri harmanlamaya ynelik teebbslerdir (bkz. Sonu bl
m, deoloji Olarak Post-Modernizm alt bal). Bu durum, post-liberalizm, post-Marksizm
ve post-feminizm gibi eitli post-izmlerin ortaya kmasna yol amtr. Bunlarn her biri ilgili
blmlerde tartlmtr. Post-modernizmin muhtemel sonularyla beraber geleneksel ideolojik
dncenin yerini alma ihtimli On Birinci Blmde ele alnmtr.

Kreselleme
Kreselleme, anlalmas zor, kaypak bir kavramdr. Kresellemedeki ana fikir, Kenichi
Ohmaenin (1 9 8 9 ) ifadesiyle, snrsz bir dnyanm, yani ulusal devlet snrlaryla tanmlanm
geleneksel siyas snrlarn geirgen olma eiliminin ortaya kmasdr. Sonuta kreselleme, sos
yal mekn yeniden ekillendirmektedir. Yani lkenin, toprak parasnn nemi azalmtr. nk
dnya apnda veya snrlar aan nitelikteki birtakm balantlar, hem sayca oalmakta hem
de eitlenmektedir. Uluslararas irketlerin retim ve yatrm kolaylkla konulandrmas; ml
piyasalarn, dnyann herhangi bir yerindeki ktisad olaylara nnda tepki vermesi; Coca-Cola,
M cD onalds hamburgerleri, Nike kou ayakkablar, Starbucks kafeleri gibi kresel mallar olarak
adlandrlan rnlerin ortaya kmas ve neredeyse dnyann her yerinde bulunmalar, bu balan
tlarn en ak rnekleridir.
Kreselleme, siyas ideolojileri eitli ekillerde etkilemektedir. ncelikle kresellemenin,
milliyetilik ve ulus olgusuyla temellendirilmi dier ideolojik projeler zerinde nemli etkileri
vardr. rnein, kendi kaderini tayin etme hakk ile balantl olan siyas milliyetiliin, post-egemen koullarda ileyen ulus-devletlerin yer ald bir dnyada nemini yitirme ihtimli vardr.
Ayrca, devletin siyaset ve yurttalk alannda sadakti tesis etme kapasitesinin zayflamas gerei
erevesinde, kltrel, etnik ve din milliyetiliin glenmesi muhtemeldir. Keynezci talep yne
timi gibi ulusal ktisad stratejilerin gcnn azalmas, modern liberalizmi ve sosyal demokrasiyi
tehlikeye atmaktadr. Ayrca muhafazakrlar, kresellemenin gelenei ve ulusal kimlii zayflatma
eilimiyle boumak zorunda kalmlardr. kincisi, kreselleme katiyen yansz bir ideolojik g
deildir. Daha ziyade neo-liberalizm ile beraberdir ve bu adan devlete ramen piyasay glen
dirir. ncs, kreselleme eitli muhalif glerin ortaya kmasna da yol amtr. Bunlarn
arasnda, gelimekte olan lkelerdeki din kktencilii glendirmek vardr. Bu lkelerde kresel
leme genellikle bir tr Bat, zellikle de ABD emperyalizmi olarak grlr ve gelimi lkelerdeki
kreselleme kart ya da kapitalizm kart hareketler sosyalizm, anarizm, feminizm ve evre
cilik dairesindeki fikirlerden yararlanmaktadr. Bir ideoloji olarak kreselleme fikri, On Birinci
Blmde tartlmaktadr.

leri Okumalar
Eagleton, T., Ideology: An Introduction. (Londra ve New York, 1991). ideolojinin farkl tanmlaryla ilgili bir
inceleme. Kitap ana Marksist dnrlerden eitli post-yapsalclara kadar birok fikri ele almaktadr.
Freeden, M., Ideologies and Political Theory: A Conceptual Approach. (Oxford: Clarendon Press, 1996). Kavram
sal morfolojilerine zel ilgi gsteren ana ideolojiler ile ilgili bir inceleme.

Journal o f Political Ideologies. (Abingdon, UK ve Cambridge, Mass., USA: Carfax Publishing). 1996'dan beri
baslan bu dergi, siyas ideolojinin doasn zmler ve somut ideolojik gelenekleri inceler; emek
gerektiren ama geni kapsaml ve gvenilir.
McLellan, D., Ideology. (Milton Keynes: Open University Press, 2. Bask 1995). Karmak ideoloji kavramyla
ilgili net ve ksa ama kapsaml bir giri.
Schwartzmantel, J. The Age o f Ideology: Political Ideologies from the American Revolution to Postmodern Times.
(Basingstoke: Macmillan, 1998) Ana ideolojik geleneklerin, post-modern toplumun meydan okuma
syla nasl baa ktklarna ilikin geni bir zmleme.
Seliger, M., Ideology and Politics. (Londra: Allen & Unwin, 1976). ok genel bir ideoloji aklamas. Bazlarna
gre ideoloji konusunun klasik eseridir.
Thompson, J. B., Studies in the Theory o f Ideology. (Cambridge: Polity Press, 1984). ideolojinin doas ve ne
mine ynelik tartmalarla ilgi gzel bir giri.

LBERALZM

KKLER VE GELM
Liberal terimi, 14. Yzyldan beri kullanlmaktadr ama ok eitli anlamlara gelmektedir. Ltin
ce liber, zgr insanlar snf, yani ne serf ne de kle olan insanlar anlamndadr. Ayrca liberal
yiyecek ve iecek yardmlarnda olduu gibi cm ert anlamnda da kullanlmtr veya sosyal tu
tumlar ifade etmek iin, aklk ya da ak grll ima etmek iin de kullanlr. ou zaman,
srarla, zgrlk ve tercihle ilgili fikirler ile ilikilendirildi. Liberalizm teriminin siyasal bir bal
l artrmas ok daha sonralar oldu: 19. Yzyln ilk yarsna kadar kullanlmad. lk kez 1812
ylnda Ispanyada kullanld. 1 8 4 0 lar itibariyle bu terim, Avrupada ayr bir siyasal fikir kmesi
olarak geni lde tannd; ancak, Birleik Krallkta ok daha yava bir ekilde yerleti: 1 8 3 0 lar
boyunca W higler kendilerini liberaller olarak adlandrmaya balasalar da Gladstoneun 1 8 6 8 de
grev almasna kadar liberal bir hkmet oluturulmad.
Siyas bir ament olarak liberalizm, muhtemelen 19. Yzyldan nce varolmamt ama libera
lizm, daha nceki yzylda gelien fikirler ve teorilere dayandrld. Liberal fikirler, Avrupada fe
odalizmin k ve onun yerine gelien bir piyasa toplumunun veya kapitalist toplumun bir sonu
cu olarak ortaya kt. Birok adan liberalizm, mutlak monarklarn ve arazi sahibi aristokrasinin
yerleik iktidar ile atma hlindeki byyen orta snfn zlemlerini yanstyordu. Liberal fikirler
radikaldi: Bu fikirler, temel reformlar hatta zaman zaman devrimsel deiimi talep ediyordu. 17.
Yzyl ngiliz Devrimi ve 18. Yzyln sonlarndaki Amerikan ve Fransz Devrimleri, bu dnemde
liberal kelimesi siyas anlamda kullanlmamasna ramen kolayca fark edilebilen liberal eler
barndryordu. Liberaller, krallarn lh hak retisine dayand varsaylan monarinin mutlak
iktidarna meydan okumulardr. Liberaller mutlakiyetiliin yerine anayasal, daha sonra da temsil
demokrasiyi savunmulardr. Liberaller, toprak sahibi aristokrasinin ktisad ve siyas imtiyazlaryla
beraber, sosyal konumun kazara doum ile belirlendii feodal sistemin hakkaniyetsizliini ele
tirmilerdir. Ayrca, dinde vicdan zgrl hareketini desteklemiler ve yerleik kilise otoritesini
sorgulamlardr.
19. Yzyl, birok adan liberal bir yzyldr. Sanayileme Bat lkelerinde yaygnlatka, li
beral fikirler zafer kazanmtr. Liberaller, ynetimin mdahalesinden bamsz, sanayilemi ve
piyasa erevesinde ileyen bir ktisad dzeni savunmulardr. Bu dzende, i dnyasnn kr pe
inde komas ve lkelerin birbirleriyle serbest ticaret yapmalar mmkn olacakt. Bu trden bir
sanayi kapitalizmi sistemi, 18. Yzyln ortalarndan itibaren Birleik Krallkta gelimeye balad
ve 19. Yzyln ba itibariyle tam anlamyla oturdu. Daha sonra Kuzey Amerika ve tm Avrupaya,
balangta Bat Avrupaya, daha sonra da tedricen Dou Avrupaya yayld. Sanayi kapitalizmi, 20.
Yzyldan bu yana, zellikle de sosyal ve siyasal geliim znde Batl terimlerle tanmlanmaya ba
laynca, Asya, Afrika ve Ltin Amerikadaki gelimekte olan lkeleri gl bir biimde cezbetmeye
balad. Ancak gelimekte olan lkelerdeki devletler, liberal kapitalizmin czibesine kar baz di
renlerle karlamaktadrlar. Bunun en nemli nedeni de, bu lkelerdeki siyasal kltrn bireyden
ziyade topluluu (cemaati) vurgulamasdr. Byle durumlarda bu kltrlerin, Bat liberalizminden

ok, sosyalizm veya m illiyetilik iin daha verimli bir ortam oluturduklar grlr. Japonyada ol
duu gibi, baaryla tesis edildii lkelerde de kapitalizm, bireyci olmaktan ok, kolektif bir nitelik
kazanma eilimine girmitir. rnein Japon sanayisini gdleyen eyin, bireysel kar aray deil
de grup sadakti ve devi gibi geleneksel fikirler olduu grlr.
Batl siyasal sistemler de liberal fikir ve deerlerle ekillenmitir. yle ki, bu sistemler o
unlukla liberal demokrasiler olarak snflandrlrlar. Bu sistemler, anayasal sistemlerdir. Yani, h
kmet iktidarn snrlama, yurtta haklarn koruma arayndadrlar ve siyasal yetkinin rekabete
ak seimlerle elde edilmesi anlamnda da temsilidirler. Liberal demokrasi ncelikle, Bat Avrupa
ve Kuzey Amerikada gelimi, gelimekte olan lkelerin bazlarnda, 1989-1991 devrimlerinden
sonra Dou Avrupada da kklenmitir. Afrika ve Asyadaki birtakm lkelerde olduu gibi, baz
rneklerde Bat tarz liberal rejimler, bamszla kavumann miras olarak kalmtr ama baar
derecesi farkllk gstermektedir. Hindistan, dnyann en byk liberal demokrasisidir. Ancak
baka yerlerde liberal demokratik sistemlerin, sanayi kapitalizminin yokluuna ya da yerleik siyas
kltrn doasna bal olarak zaman zaman ktkleri grlr. Bunun aksine, ou Batl lkenin
siyasal kltr, liberal-kapitalist deerler esas zerine ina edilmitir. badet zgrl, ifade z
grl, mlkiyet hakk gibi fikirlerin hepsi liberalizmden tretilmitir. Bu fikirler Bat toplumlarnda ylesine kk salmtr ki, bunlara ynelik meydan okuma, hatta sorgulama olduka ndirdir.
Aslnda liberalizm, sanayilemi Batdaki hkim ideoloji durumundadr. Hatta baz siyaset
dnrleri, liberalizm ile kapitalizm arasnda zorunlu ve kanlmaz bir ba bulunduunu da id
dia ederler. Bu iddia, liberalizmi eletirenler kadar liberalizm taraftarlarnca da dile getirilir. rne
in Marksistlere gre liberal fikirler, kapitalist toplumda mlkiyet sahibi ynetici sm fn ktisad
karlarnn yansmasndan baka bir ey deildir. Marksistler, liberalizmi burjuva ideolojisi nin
klasik rnei olarak grrler. te yandan Friedrich Hayek (bkz. s. 105) gibi dnrler, ktisad
zgrln -zel mlkiyete sahip olma, kullanma ve elden karma hakk- siyas zgrln zo
runlu teminat olduu iddiasndadrlar. Bundan hareketle Hayek, liberal demokratik sistemin ve
sivil zgrlklere saygnn sadece kapitalist ktisad dzen balamnda geliebileceini ne srer.
Bununla birlikte, 19. Yzyl dan bu yana baz tarihsel gelimelerin, liberal ideolojinin doasn
ve zn etkiledii aka ortadadr. Liberalizmin karakteri, ktisad ve siyas hkimiyet tesisinde
baarl olan ykselen orta snflar eklinde deimitir. Liberalizmin radikal hatta devrimci u
lar, liberal baarlar takiben yava yava ortadan kaybolmutur. Sonuta liberalizm, deiim ve
reformdan ziyade, geni lde liberal olan mevcut kurumlan korumay savunan muhafazakr bir
nitelik edinmitir. Liberal fikirlerin de dierleri gibi deimeden kalmas mmkn deildir. 19.
Yzyldan gnmze sanayilemedeki ilerleme, liberalleri erken dnem liberal fikirleri sorgulama
ya, baz alardan da gzden geirmeye sevk etmitir.
Yurttalarnn hayatlarna devletin mdahalesinin mmkn olduunca azaltlmas gerektiini
savunan erken dnem liberallerinin aksine; modern liberaller ynetimin, salk, konut, denek,
eitim gibi hizmetlerin verilmesinden; ayn ekilde ekonominin ynetimi veya en azndan regle
edilmesinden sorumlu olmas gerektiine inanrlar. Bu durum, liberalizm iinde iki dnce gele

neinin ortaya kmasna yol amtr: Klasik liberalizm ve modern liberalizm. Bunun sonucu ola
rak baz yorumcular liberalizmin, devletin arzulanan rol konusunda elikili inanlar benim se
yen, tutarsz bir ideoloji olduunu ne srerler. 20. Yzyln sonundan itibaren de liberalizm, Bat
dnyasnda artan kltrel ve ahlk farkllkla beraber, din fundamentalizm ve ana liberal ilkelere
kar olan birtakm siyas inanlarn meydan okumasyla kar karya gelmitir. Sonuta liberaller,
baz fikir ve deerlerini yeniden ekillendirmek, baz u rneklerde de liberalizmin tm halk ve
toplumlarda uygulanabilir olup olmadn sorgulamak durumunda kalmlardr.

BREYN NCEL - ANA TEMALAR

Liberalizm, bir anlamda, sanayilemi Batnn ideolojisidir. Liberal fikirler siyas, ktisad ve kl
trel hayata ylesine derin nfuz etmitir ki, bunlarn etkilerini sezmek olduka zorlam ve li
beralizm genel olarak Bat uygarl nn ayrlmaz bir paras olmutur. 18. ve 19. Yzylda liberal
dnrler Aydnlanmann evrensel akl inancndan etkilenmiler ve aka liberalizmin katksz
(foundationist) biimini benimsemilerdir. Bu anlay, daha ok kiisel zerklikle balantl olarak
gelimi ve stn, zel bir insan grn savunmular ve bu ynde temel deerleri tesis etme ei
limine girmilerdir. Liberalizmin bu yorumu, insanlk tarihinin, tedrici ama kanlmaz olarak libe
ral ilke ve kurumlarn zaferiyle yazlacan ima etmesi anlamnda cesurca, evrenselci bir yorumdu.
Ksaca ilerleme, tamamen liberal terimlerle anlalyordu.
Ancak 20. Yzyl boyunca liberalizmi, ahlk olarak tarafsz resmetmek moda oldu. Bu anla
y, liberalizmin iyi olana deil de haklara ncelik verdii inancnda yansmasn buldu. Baka
bir ifadeyle liberalizm; insanlarn ve gruplarn kendi tanmladklar iyi hayat her ne ise peinden
gidebilecekleri koullarn tesis edilmesi mcadelesini verir ama bunu yaparken, iyinin ne olduuna
ilikin zel bir nosyonu desteklemeye almaz veya bu ynde reeteler sunmaz. Bu adan libera
lizm, salt bir ideoloji deil, m eta-ideolojidir. Yani, siyasal ve ideolojik tartmann yer alabilecei
zeminleri oluturan kurallar btndr. Ancak bu, liberalizmin salt bir kendi iini yap felsefesi
olduu anlamna gelmez. Liberalizm bir taraftan aklk, tartma ve kendi kaderini tayin hakkn
nemserken, dier yandan, ayrt edici niteliklerinden biri de gl bir ahlk hamle olmasdr. L i
beralizmin ahlk ve ideolojik tutumu, kendine zg deer ve inan kmesine teslimiyetle aa
kar. Bu deerlerin en nemlileri unlardr:
Birey
zgrlk
Akl
Adlet
Hogr ve farkllk

Birey
Modern dnyada birey kavram ylesine in bir kavramdr ki, bu kavramn siyas nemi oun
lukla gzden karlr. Feodal dnemde kendine ait karlar olan ya da kiisel ve zgn kimliklere
sahip bireyler anlay neredeyse yoktu. Daha ziyade insanlar, ait olduklar sosyal gruplarn yeleri
olarak grlrlerdi: Aile, ky, yerel cemaat veya sosyal snf. Bu insanlarn hayatlar ve kimlikleri
byk oranda bu gruplarn nitelikleriyle belirlenirdi ve kuaktan kuaa ok kk bir deiim
gsterirdi. Ancak gittike byyen piyasa ynelimli toplumlar feodalizmin yerini aldka, bireyler,
ok daha geni tercih ve sosyal imknlar dizisiyle kar karya geldiler. Belki de ilk kez kendileri
iin, kiisel terimlerle kendileri zerinde dnme cesaretini elde ettiler. rnein ailesi, her zaman
ayn toprak paras zerinde hayat ve alm olan bir serf zgr insan oldu ve kim iin ala
can tercih etme becerisini; belki de topra tamamen terk edip, byyen kasaba veya kentlerde
i arama frsatn elde etti.
Feodal hayatn ana dayanaklar ktke, yeni bir entelektel iklim olutu. Rasyonel ve bilim
sel aklamalar tedricen geleneksel din teorilerin yerini ald ve toplum, her geen gn bireyin bak
asndan anlalmaya baland. Bireylerin, kiisel ve ayrt edici zelliklere sahip olduu dnld:
Her bireyin zel deeri vardr. Bu durum, 17. ve 18. Yzyllarda gelien doal haklar anlaynda
aka ortadadr. Bu anlaya gre bireyler, Tanr vergisi doal haklar kmesiyle donatlmtr. Bu
haklar, John Locke (bkz. s. 54) tarafndan hayat, hrriyet ve mlkiyet olarak tanmlanmtr.
Alman filozof Immanuel K an tin (1 7 2 4 -1 8 0 4 ) bireyleri; kendi bana ama olarak, ve salt ba
kalarnn amalarn gerekletirme aralar olmadklar eklindeki bir kavramlatrmasyla benzer
bir dnceyi dile getirmitir. Ancak bireyin nemini vurgulamak, iki kart sakl anlam gndeme
getirir. Birincisi, bu tutum her insann zgnlne dikkat eker: Bireyleri ncelikle kendilerine
has zellikler ve sahip olduklar nitelikler asndan tanmlar. Ancak kincisi, bu bireyler ayn sta
ty paylamazlar, nk onlarn hepsi en bata bireydirler. Aslnda liberal ideoloji iinde yer alan
gerilimlerin ou, zgnlk ve eitlikle ilgili bu kart grlere dayandrlabilir.
Bireyin nceliine inanma, liberal ideolojinin tipik temasdr. Ancak bu inancn liberal d
nceye etkisi farkl alardan olmutur. Bu anlay, baz liberallerin toplumu, salt kendi ihtiya
ve karlarn tatmin etme arayndaki bireylerin toplam olarak grmelerine yol amtr. Bylesi
bir gr, bireyleri toplum iinde yaltlm atomlar olarak tasavvur etme anlamnda, atomistik olarak adlandrlmtr. Aslnda bu gr, toplum un kendi bana varolmad ama salt kendi
kendine yeten bireylerin toplam olduu inancn dourabilir. Bylesi u bireyci bir anlay, bireyin
bencil, zorunlu olarak karc ve kendi ayaklar zerinde durabilen bir varlk olduu varsaymna
dayanr. C. B. M acpherson (1 9 7 3 ), erken dnem liberalizmini, sahiplenici bireycilik olarak nite
lendirmitir. nk Macphersona gre bu anlay, bireyi, kendi kiilik ve kapasitelerinin sahibi,
bu adan topluma hibir borcu olmayan varlk olarak grr. Aksine daha sonraki liberaller, insan
doasna ilikin daha iyimser bir gr benimsemiler ve bireylerin birbirlerine, zellikle de ken
dilerine bakamayanlara kar sosyal sorumluluklar olduunu dnme konusunda daha hazrlk-

Bireycilik [Individualism ]

Bireycilik, her tr sosyal grup veya mterek organ zerinde bireyin stn derecedeki nemine olan inanc ifade
eder. Metodolojik bireycilik, her siyasal teori veya sosyal aklamada bireyin merkeziliini ne srer -toplum hakkndaki tm yarglar, toplumu oluturan bireyler asndan dile getirilmelidir. te yandan etik bireycilik ise top
lumun, bireysel hak, ihtiya veya karlara ahlk ncelik tanyarak, bireyin yararna olacak ekilde ina edilmesi
gerektiini ima eder. Klasik liberaller ve Yeni Sa, bencil karlara ve kendi ayaklar zerinde durmaya vurgu yapan
bencil (egoist) bireycilii savunurlar. Bunun aksine modern liberaller, kar tatmini arayndan ok, nsan geliimi
nceleyen geiimeci bireycilii nemsemektedirler.

________________________________________________________________________________________J
ldrlar. nsan doas ister bencil olarak, isterse dierkm olarak tasavvur edilsin; liberaller, her bir
kiinin kendi potansiyelini tam olarak gelitirme yeteneine sahip olduu bir toplumu yaratma
arzusu etrafnda birleirler.

zgrlk
Bireyin stn derecedeki nemine olan inan, doal olarak bireysel zgrle adanmay gndeme
getirir. Liberaller iin bireysel zgrlk, (burada hem zgrlk [freedom ] hem de serbesti [liberty]
kelimesi birbiri yerine kullanlabilir) stn siyas deerdir ve liberal ideolojide birok adan bir
letirici unsurdur. lk dnem liberallere gre zgrlk, doal bir hakti; gerek bir nsan varoluu
srdrmek iin zorunlu bir gereksinimdi. Ayrca zgrlk bireylere, tercih marifetiyle kendi kar
larn gzetme frsat da tanr: Nerede yaayacann, kim iin alacann, neyi satn alacann
vs. tercihi. Liberaller daha sonra zgrl, insanlarn beceri ve yeteneklerini gelitirip, potansiyel
lerini gerekletirebilecekleri yegne koul olarak grmlerdir.
Ancak liberaller, bireyin mutlak anlamda zgrlk haklar olduunu kabul etmezler. zgr
lk snrsz olduunda, bir ruhsata, dierlerini taciz etme hakkna dnebilir. John Stuart Mili,
(bkz. s. 4 6 ) On Liberty ( Hrriyet stne, [1859] 1972, s. 7 3 ) adl eserinde, meden topluluun
herhangi bir yesinin iradesine ramen zerinde kullanlabilecek meru gcn yegne amac, di
erlerine zarar vermesini engellemek, olduunu ne srer. Mili, bireylerin mutlak zgrlk kulla
nacaklar kendileriyle ilgili eylemler ile dierlerinin zgrlklerini kstlayabilecek ya da onlara
zarar verebilecek dierleriyle ilgili eylemler arasnda net bir ayrm yapar. Mili, birey zerinde, ki
inin kendisine fiziksel veya ahlk olarak zarar vermesini engellemek zere tasarlanm olsalar bile
hibir kstlamay kabul etmez. Bu trden bir gre gre rnein, otom obil srclerinin emniyet
kemeri takmalarn veya m otosiklet kullanclarnn kask takmalarn zorunlu klan yasalar veya bir
bireyin ne okuyacan ya da dinleyeceini snrlayan her tr sansr kabul edilemez niteliktedir.
Ayn anlay erevesinde radikal liberteryenler, insanlarn, eroin ve kokain gibi uyuturucu mad-

John Stuart Mill (1806-1873)

ngiliz filozof, iktisat ve siyaseti. Mili, babas olan faydac teorisyen James Mili tarafndan
youn ve kat bir eitime tbi tutuldu. Bu durum, onun 20 yanda zihinsel olarak kmesi
ne yol at. Mill, London Review dergisini kurdu, basmn stlendi ve 1865'ten 1881'e kadar
Westminster milletvekillii yapt.
Mill'in eitlilik barndran karmak eseri, liberalizmin geliiminde hayat rol oynad. nk
bu eser, birok adan klasik ve modern teoriler arasnda bir kpr oluturdu. Mill'in, kolektif
eilimlere ve geleneklere kar taknd muhalif tavr, 19. Yzyl'daki hkim ilkelerde derinlere kk salmt. Ancak
onun, "bireysellie"adanmada kendisini da vuran, bireysel hayatn niteliine yapt vurgu, ayn ekilde kadnlara
oy hakk, daha sonra da ii kooperatifleri gibi davalara duyduu sempati, 20. Yzylin iple ektii gelimelerdi.
Mill'in balca eserleri arasnda, On Liberty (Hrriyet stne, 1859), Considerations on Representative Government
(Temsili Hkmet zerine Dnceler, 1861) ve The Subjection of Women (Kadnlarn Tebaalatrlmas, 1869) vardr.

deleri kullanma haklar olduunu savunabilirler. Birey kendi beden ve ruhu zerinde egemen olsa
da; herkes, tm dier bireylerin eit zgrlk hakkndan yararlanmalar gereine sayg duymak
zorundadrlar. Bu anlay, herkes iin eit zgrlkle tutarl olmak kaydyla, herkesin, mmkn
olan en geni lde zgrlk hakk olduu ilkesi erevesinde, ada liberal Jo h n Rawls (bkz. s.
7 4 ) tarafndan dile getirilmitir.
Liberaller, zgrln deeri hususunda hemfikir olsalar da, birey iin zgr olmann ne
demek olduu konusunda her zaman ayn gr paylamazlar. ngiliz dnce tarihisi Isaiah
Berlin, (1 9 0 9 -1 9 9 7 ) Two Concepts o f Liberty ( ki zgrlk Kavram , [1958] 1 9 6 9 ) adl eserinde,
negatif zgrlk teorisiyle, pozitif zgrlk teorisini birbirinden ayrmtr. Erken dnem veya
klasik liberaller zgrln, kiinin kendi bana braklmasna, mdahaleden bamsz ve tercih
ettikleri ekilde hareket etme becerilerine dayal olduuna inanrlar. Bu zgrlk kavramlatrmas
negatiftir; yani, birey zerinde dsal bir kstlama veya zorlamann olmad zaman sz konu
su olabilir. M odern liberaller ise daha pozitif bir zgrlk kavramlatrmasm benimserler. Bu,
Berlin tarafndan kiinin kendisinin efendisi olma becerisi, zerk olma olarak tanmlanr. Kiinin
kendisinin efendisi olmas, bireyin, beceri ve yeteneklerini gelitirebilmesini, anlayn genilet
mesini ve potansiyelini kulland iin de memnuniyet duymasn gerektirir. rnein J. S. M ille
gre zgrlk, salt d basklardan zade olmaktan ok daha fazla bir eydir: zgrlk, gelime
ve niha olarak da kendini gerekletirmeyi baarmak zere nsan kapasiteyi gerektirir. Farkl z
grlk kavramlatrmalar, liberalizm iinde sadece akademik tartmalar tahrik etmekle kalmaz;
liberallerin, bireyle devlet arasndaki ilikiye ait farkl grleri benimsemelerine de yol aar.

zgrlk zerine

Bak Alar

Liberaller, zgrle, stn bireyci deer olarak ncelik tanrlar. Klasik liberaller, zorlama yokluu veya tercih
zgrl olarak anlalan negatif zgrl savunurken; modern liberaller, kiisel geliim ve nsan ilerleme
anlamnda pozitif zgrlk taraftardrlar.
Muhafazakrlar, geleneksel olarak zayf bir zgrlk grne onay verirler. nk dev ve sorumluluklarn
gzetilmesi beklentisi varken negatif zgrlk, toplumun dokusu iin bir tehdit oluturur. Ancak Yeni Sa, ktisad
alandaki negatif zgrl, piyasadaki tercih zgrln benimserler.
Sosyalistler, zgrl genellikle olumlu terimler erevesinde alglarlar. Bu zgrlk, zgr yaratc emek
veya ibirlii hlindeki sosyal etkileim araclyla baarlm kendini gerekletirme anlamndadr. Sosyal de
mokratlar zgrl, bireysel potansiyelin gerekletirilmesi olarak grme asndan modern liberalizme yakla
mlardr.
Anaristler, zgrl mutlak bir deer olarak grrler ve zgrln hibir siyasal otorite biimiyle uyu
mayacana inanrlar. zgrlk, kiisel zerkliin baarlmas demektir. Yani salt kiinin "kendi bana" braklmas
deil; rasyonel olarak kendi kendini ynlendiren ve kendi istekleri dorultusunda hareket edebilir olmasdr.

Faistler, anlamsz olduu gerekesiyle her tr bireysel zgrl reddederler. Aksine "gerek" zgrlk, liderin
iradesine sorgusuz itaat ve bireyin ulusal topluluk iinde sourulmasdr.
Ekolojistler, zellikle de derin evreciler zgrl, kiisel egonun ekosfer veya evren iinde sourulmasyla
beraber ortaya kan kendini gerekletirme ya da biri olmann baarlmas olarak grrler. Siyasal zgrln
aksine, bu zgrlk, bazen "isel" zgrlk, kendini gerekletirme olarak zgrlk eklinde grlr.

Din fundam entalistler, zgrl, esasnda isel veya ruhan bir nitelik olarak grrler. zgrlk, Tanr'nn
vahyedilmi iradesine uyum; din otoriteye boyun emekle ilgili olan ruhan memnuniyet demektir.

_____________________________________________________________ _____________________

Akl
zgrlkle ilgili liberal anlay, akla olan inanca sk skya baldr. Liberalizm, tam anlamyla hl
Aydnlanma projesinin bir parasdr. Aydnlanmann ana temas, insann btl inan ve cehalet
balarndan kurtulup, bir akl a nn salverilmesi arzusuydu. Belli bal Aydnlanma dnrle
ri arasnda Jean-Jacques Rousseau (bkz. s. 170) Immanuel Kant, Adam Smith (bkz. s. 6 5 ) ve
Jerem y Bentham (bkz. s. 6 4 ) vardr. Aydnlanma rasyonalizmi, liberalizmi birok adan etki
lemitir. En bata, hem zgrle hem de bireye olan inancn glendirmitir. nsanlar, rasyonel
dnen varlklar olmalar derecesinde, kendi karlar iin en iyinin ne olduunu tanmlama ve
onun peinden gitme yeteneine sahip olurlar. Liberaller, bu adan bireylerin katiyen yanlmaz
olduklarna inanmazlar ama akla olan inan, paternalizm (bkz. s. 9 8 ) kart gl bir nyargy,
liberalizm iinde ayrlmaz bir para olarak ina eder. Paternalizm, bireyleri, kendi ahlk tercih
lerini yapmaktan ve gerektiinde kendi hatalarndan ders karmaktan alkoymakla kalmaz, ayn

Rasyonalizm / Aklclk [Rationalism]

Rasyonalizm, dnyann rasyonel bir yaps olduu ve bu yapnn insan akl ve eletirel soruturmayla ifa edile
bilecei inancdr. Felsef bir teori olarak da rasyonalizm, emprisizmin aksine bilginin, tecrbeden ziyade aklla
edinildii inancdr. Ancak genel bir ilke olarak rasyonalizm, insanlarn dnyalarn anlama ve aklama ve de so
runlara zm bulma kapasitelerine ar derecede vurgu yapar. Rasyonalizm, insanlarn tutumlar ile ilgili olarak
birtakm amalar ngrmese de, bu amalarn peinden nasl gidilmesi gerektiini kesinlikle belirler. Rasyona
lizm, gelenek veya grenee dayal ya da rasyonel olmayan gd ve drtlerin aksine, ilke ve akln ynlendirdii
davranlar vurgular.

zamanda, bakalar iin sorumluluk yklenmi kiilerin kendi konumlarn (yine kendi) amalar
uruna ktye kullanma ihtimlini de yaratr.
Rasyonalizmin bir dier miras da, liberallerin, gl bir ekilde ilerlemeye inanma eilimle
ridir. lerleme tam anlamyla gelimek, ileriye doru hareket etm ek demektir. Liberal bak asna
gre, zellikle bilim sel devrim marifetiyle ortaya kan bilgi art, sadece insanlara dnyalarn
anlama ve aklamay mmkn klmakla kalmad; bu dnyann daha iyi ekillendirilmesine de yar
dmc oldu. Ksaca akln gc insanoluna, kendi hayatlarnn sorumluluklarn yklenme ve kendi
yazglarn belirleme kapasitesi bahetmitir. Sonuta rasyonalizm, insanl gemiin penesiyle
beraber gelenek ve grenek yknden de kurtarmtr. Beer bilgi ve anlay envanteri ilerlemeci
bir tarzda arttndan her bir kuak, kendinden ncekinden daha ileriye gidebilmektedir. Bu ayn
zamanda eitim zerindeki karakteristik liberal vurguyu da aklamaktadr. nsanlar kendilerini
bilgi edinmeyle ve nyargyla beraber btl inanc terk etme yoluyla gelitirebilirler. zellikle m o
dern liberal anlayta eitim, kendi bana, znde iyidir. Eitim, kiisel olarak kendini gelitirme
ve geni lekte de tarihsel ve sosyal ilerlemenin hayat aracdr.
Ayrca akl; tartma, mnazara ve akl yrtmenin nemine k tutma asndan hayat nem
tar. Liberaller, insanlar, akln rehberliindeki yaratklar olarak grme erevesinde, insan doa
s hakknda genellikle iyimser bir gre sahip olsalar da, insan mkemmellii eklindeki topik
amenty ndiren desteklerler. nk liberaller, bencil kar ve bencilliin gcn kabul ederler.
Bunun kanlmaz sonucu da rekabet ve atmadr. Bireyler kt kaynaklar iin mcadele ederler;
i dnyas kr artrmak iin rekabet eder; devletler gvenlik veya stratejik avantaj iin arprlar
vs. Liberal tercih bu atmalarn kesinlikle, tartma ve mzakere yoluyla giderilmesi tarafndadr.
Akln en byk avantaj, atan iddia ve taleplerin deerlendirilebilecei bir zemin sunmasndan
kaynaklanr -b u iddialar analizler karsnda durabiliyor mu? Bu iddialar makl m? Bunun yann
da akl, atmalarn bar yollardan zmlenmemesinin ortaya karaca maliyeti, yani iddeti,
kan dkmeyi ve lm de gzler nne serer. Tm bunlardan dolay liberaller, zor kullanma ve sal
drganla bavurmay onaylamazlar; rnein sava her zaman, gndeme getirilecek son are olarak
grlr. iddet, sadece akln iflsnn bir gstergesi deil, ayn zamanda irrasyonel olan kan ehveti

ve kendi bana bir ama olarak iktidar arzusunun da salverilmesi demektir. Liberaller, g kullan
mnn sadece nefs mdafa durumunda veya baskya kar koyma arac olarak hakllatrlabileceine
inanrlar. Ancak bu kullanm her zaman sadece akl ve muhakemenin baarsz olmas durumunda
sz konusu olabilir.

Adlet
Adlet, zel bir ahlk yarg tipini artrr; bu yarg da zellikle dl ve cezalarn paylatrlmasyla ilgilidir. Ksaca adlet herkese, gereken ne ise onun verilmesiyle ilgilidir. Dar anlamda sosyal
adlet, toplumda cret, kr, konut, tbb bakm, sosyal yardm vs. gibi dl ve nimetlerin paylat
rlmas demektir. Liberal adlet teorisi, ok eitli alanlardaki eitlik inancna dayanr. Her eyden
nce bireycilik (bkz. s. 4 5 ), temel bir eitlie teslimiyeti ifade eder. Her bireyin eit ahlk deer
de olduu anlamnda, tm insanlarn eit olarak doduklar kabul edilir. Doal haklar veya insan
haklar nosyonunda ikin olan fikir de budur. kinci olarak, temel eitlik, biimsel eitlik inancn
da bnyesinde barndrr. Buna gre tm bireyler, zellikle hak dalm asndan toplumda ayn
biim sel statden faydalanmaldrlar. Sonuta liberaller; cinsiyet, rk, renk, inan, din ya da sosyal
arka plan gibi etkenler temelinde bazlarnn sosyal imtiyaz veya avantajlardan yararlanp dierleri
nin ise dlanmasna iddetle kar karlar. Haklar; erkekler, beyazlar, Hristiyanlar veya zenginler
gibi hibir grubun tekeline verilmemelidir. Biim sel eitliin en nemlileri yasal eitlik ve siyas
eitliktir. Yasal eitlik, hukuk nnde eitlii vurgular ve yasal ereveyle ilgili olmayan tm et
kenlerin, kesinlikle yasal karar alma sreciyle ilgili olmadn srarla belirtir. Siyas eitlik ise tek
kii, tek oy; tek oy, tek deer fikrinde ikindir ve demokrasiye ynelik liberal sadaktin temelini
oluturur.
nc olarak liberaller, frsat eitlii inancm benimserler. Her bir bireyin toplumda ykseli
i ve dyle ilgili eit ans olmaldr. Bu anlamda hayat oyunu, ayn dzeydeki oyun sahasnda
oynanmaldr. Bu, tm dl ve sonularn eit olmas gerektii ya da hayat ve sosyal artlarn herkes
iin ayn olmas gerektii anlamna gelmez. Liberaller, sosyal eitlii arzulanabilir bir ey olarak
grmezler, nk insanlar ayn domamtr. H er insann farkl yetenek ve becerileri vardr ve ba
zlar, dierlerinden ok daha fazla almaya hazrdr. Liberaller, liyakatin, becerinin ve alma
arzusunun dllendirilmesi gerektiine inanrlar. Aslnda liberallere gre, eer insanlar doutan
getirdikleri becerileri gelitirme ve potansiyellerini gerekletirme gdsne sahip iseler, bu dl
lendirme gereklidir. Bir liberal iin eitlik, bireylerin sahip olduklar eit olmayan beceri ve yete
neklerini gelitirmek iin eit frsata sahip olmalar demektir.
Bu da, tam anlamyla yetenekli veya beceriklilerin ynetimi anlamna gelen meritokrasi anla
yna yol aar. Liyakat ynetiminin hkim olduu toplumda, servet ve sosyal konum eitsizlikleri,
insanlar arasnda eitsiz beceri ve deer dalmnn yansmasndan baka bir ey deildir ya da bu
eitsizlikler, talih veya ans gibi insan kontroln aan etkenlere dayanrlar. Bylesi bir toplum, sos

yal olarak dildir. nk bu toplumda insanlar, cinsiyetlerine, derilerinin rengine veya dinlerine
gre deil, beceri veya alma arzularna gre; ya da M artin Luther Kingin ifadesiyle, karakterle
rinin ierii ne gre deerlendirilirler. Geni anlamda, sosyal eitlik dil deildir. nk bu eitlik,
eit olmayan bireyleri eitlermi gibi telkki eder.
Ancak liberal dnrler adletin bu trden geni ilkelerinin pratikte nasl uygulanmas gerek
tii hususunda fikir ayrlna dmlerdir. Klasik liberaller, hem ktisad hem de ahlk zeminlerde
kat bir liyakat ynetimi benimserler. Klasik liberaller ktisad olarak, zendirici, tevik edici eylere
olan ihtiyac ar derecede vurgulamlardr. Geni lekli bir sosyal eitsizlik, hem zengin hem de
yoksullar iin almaya ynelik ok gl bir zendirici etkendir: Zenginlerin daha fazla servet edi
nebilme ihtimli ve yoksullarn sefaletten kurtulma ynndeki iddetli arzular. Bireyler servetlerini
dil bir ekilde edindii veya aktard srece, niha servet dalm ne kadar eitsiz olursa olsun dil
olmaldr. Daha yetenekli olanlar veya ok alanlar servetlerini kazanrlar ve tembellere ya da
beceriksizlere gre daha mreffeh bir hayat hak ederler. Bu adlet teorisi, 17. Yzylda John Locke
(bkz. s. 54 ) tarafndan oluturulmu ve daha ok R obert Nozickin (bkz. s. 107) fikirlerinden
etkilenen neo-liberaller tarafndan 20. Yzyln sonlarndan beri daha da gelitirilmitir.
Modern liberaller ise sosyal adleti bir dereceye kadar, sosyal eitlii ima eder ekilde ele al
mlardr. rnein John Rawls, (bkz. s. 74) A Theory o f Justice (B ir A dlet Teorisi, 1970) adl ese
rinde, ktisad eitsizliin sadece toplumdaki en yoksullarn menfaatine ilediinde hakllatrlabileceini ne srmtr. Rawls gibi liberaller, dil toplumun, bir refah sistemi araclyla daha az
iyi durumda olanlarn menfaatine refahn yeniden paylatrld toplum olduu sonucuna varrlar.
Sosyal adletle ilgili bylesi farkl grler, liberalizm iindeki dil toplumu gerekletirebilecek
koullarn neler olduuna ilikin temel bir fikir ayrlnn yansmasdr. Klasik liberallerin inancna
gre, feodalizmin yerini alan piyasa ya da kapitalist ekonomi, her bireyin kendi deerlerine gre
baarl olabilecei sosyal koullar yaratmtr. Bunun aksine modern liberaller ise dizginlenmeyen
kapitalizmin, bazlarna ayrcalk bazlarna da zarar verecek ekilde yeni sosyal adletsizlik biim
lerine yol at inancn tarlar.

Hogr ve Farkllk
Liberal sosyal etiin ayrt edici zellii, ahlk, kltrel ve siyas farkll kabul etme, baz durum
larda da gklere karma arzusudur. Aslnda oulculuk veya farklln kklerinin bireycilik ilke
siyle beraber insanolunun ayr ve zgn yaratk olduu varsaymnda yer ald sylenebilir. A n
cak liberal farkllk tercihi, ounlukla hogr ile ilikilendirilir. Hogr, msamaha, insanlarn
bizim onaylamadmz bir ekilde dnme, konuma ve eylemlerde bulunmalarna gz yumma
isteklilii demektir. Bu, Fransz yazar Voltairein (1 6 9 4 -1 7 7 8 ), Sylediin eyden ireniyorum
ama senin bunu syleme hakkn lmne savunacam ifadesinde yer almtr. Hogr, hem
etik bir ideal hem de sosyal bir ilkedir. Hogr, bir yandan kiisel zerklik amacn temsil ederken,

oulculuk [Pluralism]

En geni anlamyla oulculuk, birok eyin varlna, farkllk veya eitlilie duyulan adanma inancdr. Betimleyici bir terim olarak oulculuk, parti rekabetini (siyasi oulculuk), etik deerlerin eitliliini (ahlk oulcu
luk veya deer oulculuu), kltrel inanlarn eitliliini (kltrel oulculuk) vs. artrr. Normatif bir terim
olarak ise oulculuk, farklln shhatli ve arzulanabilir bir ey olduunu ileri srer. Bunun nedeni olarak da
genellikle farklln, bireysel zgrl koruduu ve tartma, mnakaa ve anlay besledii gsterilir. Aslnda
oulculuk, iktidarn sekin veya ynetici snfn elinde younlamadn, geni lde toplumda orantl olarak
yayldn savunur. Bu ekildeki oulculuk genellikle, hkmete grup eriiminin geni demokratik tepkisellii
teminat altna almas anlamnda, bir"grup siyaseti"teorisi olarak grlr.

dier yandan da insanlarn birbirlerine nasl davranmalar gerektiiyle ilgili kurallar koyar. Hog
rnn liberal yorumu, Jo h n M ilton (1 6 0 8 -1 6 7 4 ) ve John Locke gibi yazarlarn, din zgrln
savunma teebbsleriyle 17. Yzylda ortaya kmtr. Locke, A Letter Concerning Toleration (Ho
gr stne Bir M ektup, [1689] 1963) adl yazsnda yle bir akl yrtmeye bavurur: Ynetimin
gerek ilevi hayat, zgrl ve mlkiyeti korumak olduundan, byle bir ynetimin insanlarn
ruhunun muhafazas na burnunu sokma hakk yoktur. Bu anlay, liberaller iin hayat nem ta
yan kamusal ve zel hayat alanlar ayrmna k tutar. Hogr, zel alan olarak grlen zemin
lerdeki tm meseleleri kapsayacak ekilde geniletilmelidir. Ahlk meselelerle ilgili olan din gibi
alanlar, tamamen bireye terk edilmelidir. Sonuta hogr, negatif zgrln teminatdr.
J. S. Mili (bkz. s. 4 6 ), On Liberty ( Hrriyet stne, [1 8 5 9 ] 1972) adl eserinde, hogr
nn bireysel olduu kadar toplum asndan da nemine k tutan daha geni bir hakllatrma
gelitirmitir. Bireyin bak asndan hogr, ncelikle bireysel zerkliin teminat, dolaysyla
da, ahlk kiisel geliimin bir kouludur. Bununla beraber hogr, bir btn olarak toplumun
salamln ve saln teminat altna almak iin de bir zorunluluktur. yi fikirler, kt olanlarn
yerini alacandan ve cehalet ilerlemeci bir tarzda bertaraf edileceinden, hakikat sadece fikirle
rin serbest piyasasnda ortaya kabilir. Farkllk veya eitliliin neticesi olarak, rekabet, tartma
ve mnakaa bundan dolay sosyal ilerlemenin motorudur. M ille gre bu durum, demokrasinin
ve ounluk her zaman hakldr inancyla balantl olan ahmak uyumculuun tehdidi altndadr.
Sonuta Mili ([1 8 5 9 ] 19 7 2 ) u sav ortaya koyabilmitir:
Bir kii hricinde tm insanlk bir gr benimserse ve sadece bir kii kart gre sahipse;
insanln bu kiiyi susturmasnn hakll, bu kiinin iktidar sahibi olduunda tm insanl sus
turmasndan daha fazla deildir.

Hogr ve farkllk fikrini anlayp paylamak, temel atmalarla paralanm olmayan den
geli bir topluma ait liberal inanla da ilikilidir. Bireyler ve sosyal gruplar ok farkl karlarn pe-

BERALZM

51

Liberalizm indeki Gerilimler (1) [Evren sele- o u lcu ]

w
Evrenselci Liberalizm
Evrensel akl
Hakikat aray
Temel deerler
insan haklar
Liberal-demokratik kltr
Liberal zafercilik

oulcu Liberalizm
phecilik
Dzen aray
Deer oulculuu
Kltrel haklar
ok-kltrllk
oulcu siyasal tarzlar

inden gitmelerine ramen liberaller, atan karlar arasnda derin bir uyum veya denge oldu
unu kabul ederler. rnein, iilerle iverenlerin karlar farkldr: iler daha iyi cret, daha
ksa alma saatleri ve iyiletirilmi alma koullar isterler; iverenlerin arzusu ise cretler de
dhil olmak zere tm retim maliyetlerini mmkn olan en dk dzeyde tutarak krlarn artr
maktr. Ancak bu atan karlar ayn zamanda birbirlerini tamamlayc niteliktedir: ilerin ie,
iverenlerin de igcne ihtiyalar vardr. Bir baka ifadeyle, her bir grup, bir dierinin amalarnn
gerekletirilmesi iin zaruridir. Bireyler ve gruplar kendi karlarnn peinden gidebilir ama doal
dengenin kendini kabul ettirme eilimi vardr. Denge ilkesi, liberalizmi, atmac toplum modeli
gelitiren geleneksel sosyalizmden ve ahlk, sosyal, kltrel farkll dzensizlik ve istikrarszlkla
ilikilendiren muhafazakrlktan ayrr.
Tm bunlara ramen liberal hogr, snrsz bir oulculuk ve farkll ima etmez. rnein
Locke (bkz. s. 54), hogr ilkesinin, dncesine gre yabanc bir papaya sadakt gsteren ve bu
yzden de ulusal egemenlik iin bir tehdit oluturan Roma Katoliklerini kapsayacak kadar geniletil
mesine hazr deildir. Daha genel bir ifadeyle hogr, bizzat hogrden uzak grlerle snrland
rlabilir. rnein liberaller, demokratik olmayan siyas partileri yasaklayan veya rk grlerin ifade
sini engelleyen yasalar desteklemeye hazrdrlar. Bu destein gerekesi ise bylesi fikirlerin yaylmas
veya bu tr partilerin baarlarnn liberal hogrnn varlnn sona ermesi anlamna geleceidir.
Buna ramen liberaller, birok durumda hogrszln bask altna alnmasna gerek olmadna
da inanmlardr. J. S. M illin (bkz. s. 4 6 ) iddia ettii gibi, ak tartma-mnazarann deeri, kt
fikirlerin ktlklerinin ifa edilmesinden gelir. Bu da iyi fikirlerin hkm srmesi demektir. Tm
bunlardan dolay hogrye olan inan, bir yazg olarak, liberal teori ve deerlerin nihayetinde liberal
olmayan alternatifler zerinde zafer kazanaca eklindeki evrensel inan ile ilgilidir.
Ancak 20. Yzyln sonlarndan itibaren birok liberal, hogrnn tesine gemi ve ahlk
tarafszlk fikrini benimsemitir. Bu, liberalizm iinde evrenselcilikten oulculua doru bir gei
in yansmasdr. Yani liberaller, farkl ahlk ve madd nceliklere sahip insanlarn bir arada bar
ve kazan dolu bir hayat srdrebilecekleri koullar yaratma arzusu erevesinde srdrdkle-

ri temel bir deer kmesi arayndan vazgemilerdir. Bylesi bir gr, Isaiah Berlinin ([1 9 5 8 ]
19 6 9 ) yazlarnda aka ifadesini bulan, deerlerin atmas insan hayatna ikindir, biimindeki
bir inanca dayanr. Ksaca insanlarn, hayatn niha amalaryla ilgili olarak fikir ayrlna dmele
ri zarurdir. Bu anlay, liberal deerleri, sahip olduklar imtiyazl konumlarndan mahrum braka
bilir ama hogr barndran liberal kuramlarn, ahlk oulculuk balamnda dzen ve istikrar
muhafaza edecek en iyi, belki de tek kurum olduunun nemini de vurgular. Ancak liberalizm bir
kere ahlk oulculuu benimsediinde bunu hl liberal erevede barndrmas olduka zordur.
rnein John Graye ( 1995b) gre, oulculuk; liberal deer, kurum ve rejimlerin artk meruluk
tekelinden yararlanamayacaklar post-liberal bir konumu ima etmektedir.

LBERALZM , YNETM VE DEMOKRAS

Liberal Devlet
Liberaller, dengeli ve hogrl bir toplumun, bireylerin ve gnll kurulularn zgr eylemle
rinin bir sonucu olarak doal bir hlde ortaya kacana inanmazlar. te bu noktada liberaller,
hem hukuku hem de ynetimi gereksiz gren anaristlerle fikir ayrlna derler. Liberaller her
zaman, zgr bireylerin karlarna uygun olduunda dierlerini smrme, mallarn alma hatta
kleletirme eilimine girecekleri korkusunu tarlar. Bireyler ayn zamanda, menfaatlerine uygun
olduunda, szlemeleri ineyebilirler veya gz ard edebilirler. Bundan dolay, bir kiinin zgr
l, dierlerini suiistimale uratma ruhsatna dnme tehlikesini her zaman tar; her bir kiinin
hem toplumun dier tm yelerine bir tehdit oluturduu hem de her bir kiinin toplumun dier
tm yelerinin tehdidi altnda olduu sylenebilir. zgrlmz, dierlerinin ona tacizden alkonmalarn gerektirir ve bunun karlnda da dierlerinin zgrl, bize kar teminat altn
da olmaldr. Geleneksel olarak liberaller, bylesi bir korumann ancak toplumdaki tm birey ve
gruplar kstlama yetenei olan egemen bir devlet tarafndan salanabileceine inanrlar. Bundan
dolay zgrlk, Jo h n Lockeun da belirttii gibi sadece hukukun boyunduruunda varolabilir;
hukuk olmayan yerde, zgrlk de olmaz.
Bu iddia ayn zamanda, toplum szlemesi teorilerinin de zeminini oluturur. Liberallere gre,
bireyin devlete kar siyasal ykmllklerini aklayan bu teoriler, Thomas Hobbes (bkz. s. 8 8 ) ve
Joh n Locke gibi 17. Yzyl dnrleri tarafndan gelitirilmilerdir. Hobbes ve Locke, devletsiz
bir toplumda, doa durumu olarak adlandrdklar dnemde, yani ynetim olumadan nceki
devirde hayatn neye benzediine ilikin bir tablo izerler. Bireyler bencil, tamahkr ve iktidar ara
ynda olduklarndan, doa durumunun tipik zellii, herkesin herkesle sonu gelmez bir i sava
hayatasdr. Byle bir durumda insan hayat, Hobbesun ifadesiyle, yalnz, sefil, iren, hayvan
ve ksa olacaktr. Hobbes ve Lockeun iddiasna gre, bunun bir sonucu olarak, rasyonel birey-

John Locke (1632-1704)

Ingiliz filozof ve siyaseti. Locke, Somerset'te dodu ve birinci Shaftesbury Kontu Anthony
Ashley Cooper'n sekreteri olmadan nce Oxford'da tp tahsili yapt. Siyasal grleri, ngiliz
Devrimi'nin arka planna kart olarak geliti ve bu devrimle ekillendi.
Genellikle erken dnem liberalizminin kilit dnrlerinden biri olarak grlen Locke, tutarl
bir mutlakiyetilik kartdr ve ska 1688'de anayasal monariyi kuran "anl Devrim"in filo
zofu olarak gsterilir. Locke, insanlarn doalar gerei eit ve zgr olduklarn kabul etse
de, mlkiyet haklarna ncelik vermesi, modern anlamda siyasal eitlik veya demokrasiyi benimsemesini engelle
mitir. Locke'un siyasetle ilgili en nemli eserleri, A Letter Concerning Toleration (Hogr stne Bir Mektup, 1689)
ve Two Treaties o f Governmenttr (Hkmet zerine iki inceleme, 1690).

1er egemen bir ynetim oluturmak zere bir anlamaya, toplumsal szleme ye varrlar. Bu ege
men ynetim olmakszn dzenli ve istikrarl bir hayat mmkn olamaz. Tm bireyler, bir hukuk
sistemi oluturmak adna zgrlklerinin bir ksmm feda etmenin onlarn menfaatine olduunu
fark ederler; aksi taktirde, haklar, dahas hayatar sreklilik arz eden bir tehdit altnda olacaktr.
Hobbes ve Locke, bu szleme nin tarihsel bir kurgu olduunun farkndaydlar. Zaten toplumsal
szleme iddiasnn birinci amac, egemen bir devletin birey iin nemini gzler nne sermektir.
Baka bir ifadeyle Hobbes ve Locke, bireylerin, sadece bir devletin salayabilecei gvenlie m in
nettar kalarak ve de ynetimle beraber hukuka sayg duyarak bu tarihsel kurgu sanki gerekmi gibi
davranmalarn dilemektedirler.
Toplum szlemesi teorisi zelde devlete, genelde de siyasal otoriteye ynelik ok saydaki
liberal tutumu somutlatrmtr. Bu teori ncelikle, siyasal otoritenin aadan yukarya do
ru olduu izlenimini vermektedir. Devlet, bireyler tarafndan bireyler iin oluturulur ve bu bi
reylerin ihtiyalar ile karlarna hizmet etmek iin varolur. Ynetim, ynetilenlerin rzas veya
szlemesinden doar. Bu, yurttalarn tm yasalara kar mutlak bir ykmllklerinin ya da her
trden ynetim biimini kabul etme zorunluluklarnn olmad anlamna gelir. Ynetim, yne
tilenlerin yapt bir szlemeye dayanyorsa, bizatihi ynetimin kendisi szlemenin artlarna
uymayabilir. Ynetimin meruluu kaybolduunda, insanlar bakaldrma hakkna sahip olurlar. Bu
ilke, Two Treaties o f Government (H km et zerine ki nceleme, [1 690] 1 9 6 2 ) adl eserinde Locke
tarafndan gelitirilmi ve 1688 anl Devrimini hakllatrmak zere kullanlmtr. Bu devrimle
Britanyada II. Jam es tahttan indirilmi ve William ile M arrynin idaresinde anayasal bir monari
kurulmutur. Ayn anlay, Amerikan Bamszlk Bildirgesinde Thomas Jefferson (bkz. s. 6 2 )
tarafndan da dile getirilmitir. Bu bildirgeye gre, ynetim mutlak bir despotizme dntnde,
halkn bu ynetimi deitirme veya ortadan kaldrma hakk vardr.
kinci olarak, toplum szlemesi teorisi devleti toplumda tarafsz bir hakem olarak resmeder.
Devlet, kitleleri smrmek isteyen ayrcalkl elit tarafndan deil, tm halkn taraf olduu bir sz

lemeyle meydana getirilir. Bundan dolay devlet, tm yurttalarn karlarn somutlatrr ve bi

reyler ya da gruplar arasnda atmalar sz konusu olduunda tarafsz bir hakem olarak harekete
geer. rnein bireyler, dierleriyle yaptklar szlemeleri inerlerse devlet, oyunun kurallar n
gndeme getirir ve szlemenin artlarn uygulamaya koyar. Tabu ki bunu yaparken szlemenin
tm taraflarnn bu szlemeye gnll olarak katlmlarnn ve her eyi tam olarak bilmelerinin sa
lanmas gerekir. Byle bir hakem iin zorunlu olan zellik ise eylemlerinin tarafsz olmas veya byle
grlmesi gerekir. Sonuta liberaller devleti, toplumda rekabet hlindeki birey ve gruplar arasndaki
tarafsz hakem olarak grrler.

Anayasal Ynetim
Liberaller devletin gerekliliine inanmlarsa da, onun bnyesinde barndrd tehlikelerin de far
kndadrlar. Liberallerin bak asna gre, btn devletler birey karsnda potansiyel zorbadr.
Bu gr bir yandan, devletin iktidar kullanmas ve dolaysyla, bireysel zgrle dimi bir tehdit
yneltmesi zerine kuruluyken; dier yandan da liberallere zg iktidar korkusunun bir yansma
sdr. insanolu kendi kendini gzeten bir yaratk olduundan, iktidar -bakalarnn davranlarn
etkileme becerisi- ele geirdiinde bu iktidar doal olarak dierlerinin pahasna kendi menfaati
iin kullanacaktr. Basite ifade etmek gerekirse, liberallere gre, bencillik art iktidar yozlamaya
eittir. Bu anlay, Lord Actonun mehur uyarsnda yle yer alr: "ktidar yozlatrr; mutlak ik
tidar mutlaka yozlatrr ve Acton u sonuca varr: Byk adamlar, neredeyse her zaman kt
adamlardr. Bunlardan dolay liberaller, keyf ynetim korkusu tarlar ve snrl ynetim ilkesini
benimserler. Ynetim, anayasal snrlamalarn konmas ve bir sonraki blmde ele alnacak demok
rasiyle snrlandrlabilir, uysallatrlabilir veya evcilletirilebilir.
Anayasa, ynetimin eitli kurumlan arasndaki grev, yetki ve ilevleri tahsis etme arayndaki
kurallar kmesidir. Bundan dolay anayasa, ynetimin bizatihi kendisini yneten kurallar oluturur.
Aslnda anayasa tam anlamyla hem ynetim iktidarnn boyutlarn tanmlar hem de bu iktidarn
kullanmn snrlar. Anayasalcla ynelik destein iki biim i vardr. Birincisi, ynetsel organlarn
ve siyasetilerin iktidar, dsal ve genellikle de yasal mecburiyetlerin devreye sokulmasyla snrlan
drlabilir. Bunlardan en nemlisi, yazl anayasa olarak bilinen anayasalardr. Bu anayasalar, tek bir
yetki belgesi iinde ynetsel kuramlarn sorumluluklarn ve ana yetki dalmn yasal bir dzene
balar. Sonuta yazl bir anayasa, st yasay oluturur. Bu trden belgelerin ilki, 1787 ylnda ya
zlan Birleik Devletler Anayasasdr. 19. ve 20. Yzyl boyunca da Birleik Krallk, srail ve Yeni Ze
landa hri, tm liberal demokrasiler yazl anayasalar benimsemilerdir. Birok durumda da, birey
ile devlet arasndaki ilikinin yasal olarak tanmlanmasn mmkn klarak, birey haklarn salam
bir ekilde konulandran haklar bildirgeleri vardr. rnein, Birleik Devletler Anayasasnda ya
plan ilk on slahat birey haklarn listelemi ve bu slahatlarn hepsi mtereken Haklar Bildirgesi
olarak adlandrlmtr. Bunun bir benzeri, nsan Haklar Bildirgesi (1 7 8 9 ), Fransz Devrimi esna-

A n ayasald k [Constitutionalism]

Dar anlamda anayasalclk, bir anayasann varlnn neden olduu snrl ynetim uygulamas demektir. Bu an
lamda, ynetsel kurumlar ve siyasal sre etkin bir ekilde anayasal kurallarla snrlandnda anayasalcln
varlndan bahsedilebilir. Daha geni anlamda ise anayasalclk, ynetsel iktidar zerinde dsal ve isel frenler
yerletirerek zgrl koruma arzusu yanstan siyas deer ve amalar kmesine karlk gelir. Bu da tipik olarak,
bir sisteme balanm anayasa, bir haklar bildirgesi, gler ayrl, iki-meclislilik ve federalizm ya da adem-i mer
keziyetilik gibi amalar barndran anayasal/kurucu koullara ait destekle ifadesini bulur. Sonuta anayasalclk,
siyasal liberalizmin bir trdr.

snda benimsenmitir. Birleik Krallkta olduu gibi ne yazl anayasalarn ne de haklar bildirgesinin
yer almad durumlarda liberaller, ynetsel iktidarn frenlenmesinde, hukukun stnl ilkesini
gndeme getirerek yazl hukukun nemini vurgularlar. Bu durum, 19. Yzylda Almanya'da kulla
nlan Rechtsstaat (hukukla ynetilen devlet) kavramnda aka ifadesini bulmutur.
kinci olarak, anayasalclk, siyas iktidar, belli bal kurumlar arasnda datan ve bir denge
ve fren ebekesi oluturan isel snrlamalarn devreye girmesiyle tesis edilebilir. Fransz siyaset
felsefecisi Montesquieunun (1 6 8 9 -1 7 7 5 ) da belirttii gibi, iktidar, iktidarn gemi, freni olmal
dr. Liberal nitelii olan tm siyas sistemler bir lde isel paralanma sergilerler. Bu da ancak,
bizatihi Montesquieu tarafndan ne srlen gler ayrl retisinin uygulanmasyla mmkn
olur. Bu retiye gre, ynetimin yasama, yrtme ve yarg iktidar bamsz kurum tarafndan
kullanlmaldr. Bylece tm birey veya kk gruplarn diktatrvri bir ekilde iktidar ele geir
mesi engellenecektir. rnein A BD deki bakanlk sistemi Kongre, Bakanlk ve Yksek M ahkeme
arasndaki kat gler ayrlna dayanr. Yargnn bamszl ilkesi, tm liberal demokrasilerde
sayg grr. Yarg, hem anayasal hem de yazl hukukun anlamn yorumladndan ve bundan do
lay da bizatihi ynetimin yetkilerini gzden geirdiinden bireyi devlete kar koruyacaksa, bi
imsel bir bamszla sahip olmal ve siyas adan tarafsz kalmaldr. Ynetsel iktidar paralayan
dier aygtlar kabine hkmeti (babakann gcn frenler), parlmenter hkmet (yrtme or
gannn gcn frenler), iki-meclislilik (her bir yasama organnn gcn frenler) ve federalizm,
yetki devri, yerel ynetim (merkez ynetimin gcn frenler) gibi blgesel blnmelerdir.

Demokrasi
Dem okrasi teriminin kkleri, Antik Yunana kadar uzanr. Sonu krasi ile biten dier kelimeler
-otokrasi, aristokrasi, brokrasi v s.- gibi demokrasi de Yunanca iktidar veya ynetme anlamna ge
len kratos kelimesinden tremitir. Demokrasi, dem os tarafndan ynetim i ifade etmektedir. B u
rada dem os, balangta yoksullar veya halkym n ima eden halk anlamna gelmektedir. Daha

modern bir demokratik gr, Abraham Lincoln un 1860 Gettysburg Konum asnda yer almtr.
Bu konumada halkn, halk iin, halk tarafndan ynetim inin erdemleri ve ve bitirilememiti.
Ancak demokrasi tartmal bir kavramdr: zerinde hemfikir olunmu, tartmasz bir demokrasi
tanm yoktur; birbiriyle ekien birtakm tanmlar vardr. Bundan dolay, tek bir demokratik y
netim modeli sz konusu deildir, aksine rekabet hlinde birtakm uyarlamalar sz konusudur. Ta
rihsel olarak, bu uyarlamalarn en baarls liberal demokrasi olmutur. 20. Yzyl itibariyle liberal
demokrasinin, gl rakiplerini alt ettii grlr. Ancak liberal demokratik siyasal sistemler melez
bir nitelik arz eder: Bu sistemler, iki farkl zellii bnyesinde barndrr; birisi liberal, dieri de de
mokratik niteliktir. Liberal e, snrl ynetime olan inanc, demokratik e de halkn ynetimine
ball yanstr. Bir demokrasi modeli olarak liberal demokrasinin ana zellii vardr:
Liberal demokrasi, temsil ve dolayl demokrasi biimidir. Siyas iktidar, biim sel eitlik te
melinde - tek kii tek oy; tek oy tek deer- gerekletirilen dzenli seimlerdeki baaryla
elde edilir.
Bu demokrasi, rekabet ve seim tercihine dayaldr. Bu, geni oranda atan inanlara, sos
yal felsefelere, rekabet hlindeki siyas hareketlere ve partilere hogr anlamna gelen siyas
oulculukla (bkz. s. 51 ) temin edilir.
Bu demokrasinin belirgin zellii, devlet ile sivil toplumun arasna belirgin ayrm koymasdr.
Bu durum, ktisad hayatn kapitalist veya piyasa rgtlenmesiyle, zerk karlar ve gruplarn
varlyla ve de ynetsel iktidar zerindeki isel ve dsal frenler araclyla muhafaza edilir.
Liberal demokrasinin melez doas, liberalizm iinde demokrasiye ynelik cidd bir belirsiz
lii yanstr. Bu belirsizlik, birok adan bireyciliin (bkz. s. 4 5 ) atan olas etkileriyle ekil
lenmitir. nk bireycilik, hem kolektif (mterek) bir iktidar korkusu barndrr hem de siyas
eitlik inancna yol aar. 19. Yzylda liberaller, demokrasiyi genellikle tehditkr veya tehlikeli bir
ey olarak grmlerdir. Bu adan, 19. Yzyl liberalleri, demokrasiyi, erdem ve mlkiyet pahasna
srlerin ynetim sistemi olarak gren Platon ve Aristoteles gibi daha nceki siyas teorisyenlerin
grlerini tekrarlamlardr. Ana liberal hassasiyet, demokrasinin bireysel zgrln dmanna
dnebilmesi ihtimlidir. Bu hassasiyet de, halkn tek bana bir varlk olmamas, daha ziyade,
farkl fikir ve atan karlara sahip olan bir birey ve grup toplam olmas gereinden doar. a
tma iin sunulan demokratik zm, saylara bavurma ve ounluun ynetimi ilkesinin uygu
lanmasdr. Yani ounluun veya en yksek saydakilerin iradesi aznln iradesi zerinde hkim
olmaldr ilkesi. Sonuta demokrasi, % 51inynetim inisiyatifine kalmaktadr. Fransz siyasetiye
sosyal yorumcu Alexis de Tocqueville (1 8 0 5 -1 8 5 9 ), bu durumla ilgili olarak mehur ounluun
zorbal eklindeki tasviri yapmtr. Bu durumda, bireysel zgrlk ve aznlk haklar halk adna
inenebilir. Jam es Madison, 1787deki Philadelphia A BD Anayasa Kongresinde benzer grleri
aka dile getirmitir. Madison, ounluun zorbalna kar en iyi savunmann bir denge fren

Jam es Madison (1751 -1836)

ABD'li devlet adam ve siyaset teorisyeni. Virginial Madison, 1774 ve 1775 Anayasa Kongrele-ri'nde ateli bir Amerikan milliyetilii savunucusuydu. 1778 Anayasa Kongresi'nin top
lanmasnda katklar oldu ve Anayasa'nn yazlmasnda barollerden birini oynad. Madison,
1801-1809 yllar arasnda Jefferson'un bakan olarak hizmet etti ve 1809-1817 dneminde
ABD'nin drdnc bakan olarak grev yapt.
Madison, oulculuk ve blnm ynetimin nde gelen savunucularnd. Federalizm,
iki-meclislilik ve gler ayrmnn ABD ynetiminin temeli olarak benimsenmesini srarla vurgulad. Madisoncu
anlay, zorbala kar direnmenin birincil arac olarak denge ve fren mekanizmalarn n plana kard. Ancak
grevdeyken Madison, ulusal ynetimin iktidarn glendirme ynnde aba gsterdi. Siyasetle ilgili en nl
yazlar, Anayasa'nn onaylanmas iin mcadele veren The Federaliste (1787-1788) yapt katklardr.

ebekesi olacan ne srmtr. Bu ebeke, ynetimi, rekabet hlindeki aznlklara kar duyarl
olmaya ve mlkiyet sahibi aznl mlkiyetsiz kitlelerle kar korumaya sevk edecektir.
Liberaller, demokrasiyle ilgili tereddtlerini sadece ounluun ynetim i tehlikesinden dola
y deil, m odern sanayi toplumlarndaki ounluun oluum biiminden dolay da dile getirirler.
rnein, J. S. M ille (bkz. s. 4 6 ) gre, siyasal erdemin paylam eitsizdir ve geni oranda ei
time baldr. Eitimsizlerin dar snfsal karlara gre hareket etme eilimi daha fazladr. Aksine
eitimliler, bakalarnn iyilii iin tecrbe ve erdemlerini kullanabilirler. M ili, bundan dolay, se
ilmi siyasetilerin, semenlerinin grlerini yanstmaktan ziyade, kendi adlarna konumalar
hususunda srarcdr. Mili ayrca, oul nitelikli bir oy sistemi nerisi yapmtr. Bu sisteme gre,
okuma yazma bilmeyenlerin oy hakk ellerinden alnmal ve eitim dzeyi ya da sosyal konumla
rna bal olarak baz insanlara bir, iki, veya drt oy tahsis edilmelidir. spanyol sosyal bilim ci
Ortega y Gasset (1 8 8 3 -1 9 5 5 ), L a Rebelin de las m asas (Kitlelerin syan, 19 3 0 ) adl eserinde, bu
korkular daha dramatik bir tarzda dile getirir. Gasset, kitle demokrasisinin ortaya kmasnn, m e
den toplum ve ahlk dzenin yklmasna yol at uyarsn yapar. nk bylece, kitlelerin en
temel igdlerine hitap edilerek otoriter yneticilerin iktidara gelmelerinin n almtr.
Ancak 20. Yzylda, birtakm retilere ve iddialara dayal olsa da liberallerin byk bir b
lm, demokrasiyi bir erdem olarak grmeye balamlardr. Demokrasi iin bavurulan ilk liberal
hakllatrma teebbs, rzaya ve yurttalarn kendilerini ynetimin tecavzlerinden koruyacak
aralara sahip olmalar gerektii fikrine dayandrlmt. 17. Yzylda Jo h n Locke (bkz. s. 5 4 ), oy
hakknn mlkiyet sahiplerini kapsayacak ekilde geniletilmesi gerektiini savunarak, snrl bir ko
rumac demokrasi teorisi gelitirmitir. nk mlk sahipleri, doal haklarn ynetime kar ancak
bu durumda savunabileceklerdir. Eer ynetim vergilendirme araclyla mlkiyeti kamulatrma
iktidarna sahipse, o zaman yurttalar da vergi koyan organ, yani yasamann oluumunu denetle
yerek kendilerini koruma haklar vardr. Bu fikir, Amerikan Devrimi boyunca, Temsil yoksa vergi

Demokrasi zerine Bak Alar

Liberaller, demokrasiyi, bireyci terimler erevesinde oy sandnda ifadesini bulan rza olarak grrler. Yani
demokrasi, dzenli ve rekabete ak seimler ile ayn eymi gibi grlr. Demokrasi bir yandan iktidarn ktye
kullanmn engellemektedir ama ounluun zorbalnn engellenmesi adna, her zaman anayasal bir ereve
de iletilmelidir.
Muhafazakrlar, liberal demokratik ynetimi benimsemektedirler ama bu demokrasi, mlkiyeti ve gelenek
sel kurumlan, terbiye grmemi "halk yn"nn iradesinden korunma ihtiyacn karlayacak nitelikleri barndrmaldr. Ancak Yeni Sa, temsil demokrasiyle ar mdahaleci ynetim ve ktisad durgunluk meseleleri arasnda
iliki kurmaktadr.
Sosyalistler, geleneksel olarak, halkn katlmna dayal radikal bir demokrasi eklini benimserler. Kapitalist
demokrasi olduu gerekesiyle liberal demokrasiyi dlayan sosyalistler, ktisad hayat kamusal denetim altna
alma arzusu tarlar. Ancak imdiki modern sosyal demokratlar, liberal demokratik yaplara sdk kalmada phe
etmezler.
Anaristler, dorudan demokrasiyi savunurlar ve sreklilik arz eden halk katlmla beraber radikal adem-i
merkeziyetilik vurgusu yaparlar.Temsil demokrasi, sekin tahakkmn rtme ve kitleleri baskya boyun edir
me teebbslerini gizleyen sahte bir grntden baka bir ey deildir.

Faistler, totaliter demokrasi dairesindeki fikirleri benimserler. Hakik bir demokrasinin mutlak diktatrlk ol
duu dncesini tarlar. nk nder, ideolojik bilgelii tekeline alabilir ve yalnzca bu lider tek bana halkn
gerek karlarn dillendirebilir. Bu yzden parti ve seim rekabeti, yozlam ve kokumutur.
Ekolojistler, ounlukla radikal ya da katlmc demokrasiyi desteklerler. "Koyu" Yeiller, zel bir temsil demok
rasi eletirisi gelitirmilerdir. Bu eletiri temsil demokrasiyi, mevcut kuan (bu ynde oy hakk olmakszn)
karlarn gelecek kuaklara, dier trlere ve doaya bir btn olarak dayatma arac gibi tanmlar.

de yok slogannda yer almtr. Jerem y Bentham (bkz. s. 6 4 ) ve Jam es M ili (1 7 7 3 -1 8 3 6 ) gibi
faydac teorisyenler demokrasi nosyonunu, evrensel oy hakk erevesinde birey iin bir koruma
biimi olarak gndeme getirmilerdir. Faydaclk (bkz. s. 6 3 ), bireylerin haz araynda olduklar
ve elemden kandklar inancna dayanr. Byle bir durumda bireyler, kendilerinin tanmladklar
karlar srdrme veya savunma adna oy verecektir. Bentham a gre, en yksek saydaki kiinin en
st dzeydeki mutluluunu tesis etmenin tek yolu ite bu evrensel oy hakkdr. (Benthamm zama
nnda sadece erkeklerin oy hakk tasavvur ediliyordu). Ancak demokrasiyi, koruyucu birtakm ze
minlerde hakllatrmak, ayn zamanda sadece nitelikli bir demokratik ynetim e destek salar. Niha
olarak, koruyucu demokrasi yurttalarna, tercih ettikleri bir hayat srdrebilecekleri en geni hayat
alann sunmay amalar. Bylece de bu demokrasi, asgar ynetim mdahalesi armn yapar.
Daha radikal bir demokrasi anlay ise siyasal katlmn erdemleriyle ilgilidir. Bu anlay,
J.-J. Rousseaunun (bkz. s. 170) fikirlerini artrr ama J. S. M illin eserlerinde liberal bir yoruma
tbi tutulur. J. S. M ili bir anlamda, demokrasiye kar liberal tutumun belirsizliini zetlemektedir.
Dizginlenmemi biimiyle demokrasi, zorbala yol amaktadr ama demokrasinin yokluunda da

cehalet ve vahlik hkm srmektedir. M ille gre, demokrasinin asl erdemi, nsan kapasitelerin
en st dzeyde ve en uyumlu ekilde geliimini salamasdr. Yurttalar, siyasal hayata katlmla
beraber, anlaylarn gelitirir, hassasiyetlerini glendirir ve kiisel geliimin daha st dzeylerine
ulaabilirler. Bu trden bir gelimeci demokrasi anlay, demokrasiyi ncelikle eitimsel bir tecr
be olarak ele alr. Sonuta M ili, siyasal eitlii reddetse de, oy hakknn okur yazar olmayanlar hri
herkesi, zamanla da (dnemine gre radikal bir tutumla) kadnlar kapsayacak ekilde geniletil
mesi gerektiini savunmutur.
Ancak 20. Yzyldan beri demokrasiye ilikin liberal teoriler, rza ve katlmdan ziyade top
lumda daha fazla uzlama ihtiyacn vurgulama eilimine girmilerdir. Bu durum, oulcu teorisyenlerin eserlerinde aka grlmektedir. oulcu yaklam, esas siyas aktrlerin bireyler deil,
rgtl gruplar olduunu ileri srm ve modern sanayi toplumlarm, atan karlarn belirledii
byyen bir karmaa olarak tanmlamlardr. Bu bak asndan demokrasinin czibesi, karmak
ve akkan modern toplumlarda dengeyi muhafaza etme yeteneine sahip yegne ynetim sistemi
olmasndan kaynaklanmaktadr. Demokrasi, rekabet hlindeki gruplara siyas bir soluk verdii s
rece, bu gruplar siyasal sisteme balar ve bylece siyas istikrar srdrr. Ancak bu anlay, daha
mtevaz demokrasi teorilerini gndeme getirmitir. Amerikal siyaset bilimciler Robert Dahi (d.
1915) ve Charles Lindblom modern demokratik sistemleri, tm yurttalardan farkl ounluk ta
rafndan ynetim anlamna gelen poliariler olarak tanmlamlardr. Poliarinin tipik zellii,
yurttaln greceli olarak yetikinlerin byk orann kapsayacak ekilde geniletilmesi ve bu
yurttalarn, iktidardan drecek ekilde oy vermekle hkmet yetkililerine muhalif olma hakla
rnn varldr. Bu, klasik, halkn kendini ynetmesi ilkesi iin yeterli olmasa da, halka kar duyarl
olma ve sorumluluk, tutarl bir dzey salama asndan ok nemli avantajlara sahiptir.

K L A S K LBERA LZM
Klasik liberalizm, liberal gelenein ilk dnemlerinde ortaya kmtr. Klasik liberal fikirler, feoda
lizmden kapitalizme gei dneminde gelimeye balam ve 19. Yzyldaki sanayileme srecinin
balarnda yksek bir dzeye ulamtr. Bundan dolay, klasik liberalizm zaman zaman 19. Yzyl
liberalizmi olarak da adlandrlr. Klasik liberalizmin beii, kapitalist ve sanayi devrimlerin en ileri
dzeylere ulat lke olan Birleik Krallktr. Klasik liberalizmin benimsedii fikirler, dnyann
dier blgelerine gre Anglo-Sakson lkelerde zellikle de Birleik Krallk ve A B D de daha derin
kklemitir. Ancak klasik liberalizm sadece, u anda tarihsel adan ilgi duyulan liberalizmin 19.
Yzylda ald ekil demek deildir. Aslnda klasik liberalizmin ilke ve teorileri, 20. Yzyln ikinci
yarsndan gnmze kadar artan bir ekicilie sahip olmutur. Neo-klasik liberalizm ya da neo-liberalizm balangta Birleik Krallk ve A BD de olduka fazla etkili olsa da, ksmen de kreselle
menin krklemesiyle, ok daha geni bir etki alanna sahip olmutur.
Klasik liberal fikirler eitli ekiller almtr ama baz ortak zelliklere de sahiptirler. ncelikle,

klasik liberaller bencil bireycilii kabul ederler. Klasik liberaller insanolunu, kendi ayaklar ze
rinde durabilme kapasitesi ok yksek ve rasyonel olarak bencil karlarnn peinde koan yara
tklar olarak grmlerdir. Bundan dolay, geni oranda kendi kendine yeten bireyler toplamndan
oluan atomistik bir toplum anlay vardr. Bu da, toplumlarn zelliklerinin insan doasnn daha
derinlerinde yatan zelliklere kadar geri gtrlebilecei anlam tar. kinci olarak, klasik liberal
ler negatif zgrle inanrlar. Birey, bakalarnn zorlamasna veya mdahalesine tbi olmadan
yalnz brakld srece zgrdr. Daha nce de ifade edildii gibi, bu anlamdaki zgrlk, birey
zerinde dardan herhangi bir snrlamann olmamasdr. nc olarak, en iyi ihtimlle devlet,
Thomas Painenin ifadesiyle zorunlubir k tu dr. Devlet, en azndan dzenin varl iin gerekli
olan koullarn temelini attndan zorunlu; topluma mterek bir iradeyi dayatmas ve bireyin so
rumluluklaryla zgrln snrlamas nedeniyle de ktdr. Sonuta klasik liberaller, Lockeun
(bkz. s. 5 4 ) kulland mecaz ifadeyle gece bekisi gibi alan minimal (asgar) bir devleti
onaylarlar. Bu bak asna gre, devletin yklenecei en iyi rol, toplumu dardan gelen saldrla
ra kar korumakla beraber, lke ii dzenin salanp muhafaza edilmesi ve szlemelere uyulmas
iin zor kullanmayla snrldr. Son olarak da klasik liberaller, geni lde olumlu bir sivil toplum
grn benimserler. Sivil toplum, zorlama alan olan devletle mukayese edildiinde sadece bir
zgrlk alan olarak grlmekle kalmaz, ayn zamanda denge ilkesinin yansmas olarak da g
rlr. Bu, kendi kendini dzenleyen piyasa ekonomisi anlayna olan liberal inanta aka ifade
sini bulur. Tm bunlarla beraber klasik liberalizm, eitli reti (doktrin) ve teorilerden yararlanr.
Bunlar arasnda en nemlileri unlardr:
Doal haklar teorisi
Faydaclk
ktisad liberalizm
Sosyal Darwinizm
Neo-liberalizm

D oal HaklarTeorisi
ngilteredeki Joh n Locke (bkz. s. 54) ve Amerikadaki Thomas Jefferson gibi 17. ve 18. Yzyln
doal haklar teorisyenlerinin liberal ideoloji zerinde nemli etkileri olmutur. M odern siyas
tartma, haklara ve haklara sahip olma iddialarna yaplan gndermelerle doludur. En basit
anlamyla hak, belli bir ekilde faaliyette bulunma veya muamele grme hakkdr. Bu trden hak
lar nitelik olarak ahlk ya da yasal olabilir. Locke ve Jeffersona gre haklar, insanlara doa veya
Tanr tarafndan bahedilmi olmalar anlamnda doaldr. Doal haklar gnmzde daha ok,
insan haklar olarak adlandrlrlar. Jeffersonun ifadesiyle bu haklar, devredilemez niteliktedirler.
nk insanlar bu haklar sadece insan olma erdemiyle hak ederler: Yani bu haklar, insandan ko-

Thomas Jefferson (1743-1826)

ABD'li siyaset felsefecisi ve devlet adam. Virginial zengin bir iftlik sahibi olan Jefferson,
1775'te kinci Kta Kongresi'nde delegelik ve 1779-1781 yllar arasnda Virginia Valilii yap
t. 1789-1794 yllar arasnda ilk Devlet Bakan olarak grev yapt ve 1801-1809 yllarnda
ABD'nin nc bakan oldu. Jefferson, Bamszlk Bildirgesi'nin asl yazar olmakla bera
ber, ok sayda mektup ve konuma metni de yazmtr.
Jefferson, demokratik bir toprak reformu uygulamas gelitirmitir. Bu uygulamada doal
aristokrasi ynetimiyle, snrl ynetim ve laissez-faire'in harmanland bir araya girmitir. Jefferson ayrca, sos
yal reforma scak bakm, halk eitiminin geniletilmesini, kleliin kaldrlmasn (kendisi de kle sahibi olmasna
ramen) ve iktisadi eitlii desteklemitir. ABD'de Jeffersonianizm, gl merkez ynetime kar direnci, bireysel
zgrlk-sorumluluk ve devletin haklarna yaplan vurguyu ifade etmektedir.

___________________________ .___________________________

parlamaz. Sonuta doal haklar, gerek bir nsan varoluu srdrebilmenin zorunlu koullarnn
oluturulabilmesi erevesinde dnlrler. Lockea gre, bu trden hak vardr: Hayat hrri
yet ve mlkiyet.Jefferson, mlkiyeti Tanr vergisi ya da doal bir hak olarak kabul etmez ve daha
ziyade, insanlarn iini kolaylatrmak iin ortaya konduunu dnr. Bundan dolay Jefferson,
Amerikan Bamszlk Bildirgesinde devredilemez haklar olarak hayat, hrriyet ve mutluluk aray na yer verir.
Doal haklar ya da insan haklar fikri, liberal dnceyi eitli ekillerde etkilemitir. rnein,
bu trden haklara verilen arlk, Thomas H obbes (bkz. s. 8 8 ) gibi otoriter dnrleri Joh n
Locke gibi ilk dnem liberallerinden ayrr. Daha nce de belirtildii gibi hem Hobbes hem de Locke ynetimin toplum szlemesi araclyla oluturulduuna inanrlar. Ancak ngiliz Sava
dneminde yazlan Leviathan ([1 6 5 1 ] 1968) adl eserinde Hobbes, sadece gl bir ynetimin,
tercihen bir monarinin toplumda dzen ve gvenlii tesis edebileceini ne srer. Hobbes, doa
d urum una dmektense, kral egemen ya da mutlak bir iktidar yetkisi ile donatmaya hazrdr.
Bundan dolay her yurtta, her trden ynetim biim ini kabul etmelidir nk baskc bir yne
tim bile ynetimsiz olmaktan daha iyidir. Tm bunlarn erevesinde Hobbes, gvenlik ihtiyacn
zgrlk arzusundan stn tutar. Locke ise keyf ya da snrsz ynetim anlayna kar kmtr.
Ynetim, temel hak olan hayat, hrriyet ve mlkiyeti korumak iin kurulur. Bu haklar devlet
tarafndan korunduunda, yurttalar ynetime sayg duymal ve yasaya itaat etmelidirler. Bunun
tersine, eer ynetim yurttalarnn haklarn iniyorsa, bunun karlnda da yurttalarn isyan
hakk vardr. Sonuta Locke, 17. Yzyl ngiliz Devrim ini onaylam ve 1688d e anayasal monari
nin kuruluunu alklamtr. Liberaller, daha sonraki yzyllarda ynetim in basksna kar yaplan
halk isyanlarn hakllatrmak zere bireysel haklar fikrini ska kullanmlardr.
Lockea gre, ayrca, devletle yurttalar arasndaki szleme zel ve snrldr: Bu szleme
nin amac, tanmlanm belli bal doal haklar kmesinin korunmasdr. Yani Locke, snrl bir

Faydaclk [Utilitarianism]

Faydaclk, Jeremy Bentham ve James Mill'in gelitirdii ahlk felsefesidir. Bu anlay, "iyi"yi haz veya mutlulukla,
"kt"y de elem ya da mutsuzlukla zdeletirir. Bundan dolay bireylerin, hazz azamletirme, elemi de asgari
letirmek zere eylemde bulunduklar varsaylr. Burada haz ve elem, fayda veya kullanm deeri asndan he
saplanr ve genellikle madd tketimden treyen tatmin olarak grlr. "En st dzeydeki mutluluk" ilkesi, yasa,
kurum ve hatta siyas sistemleri deerlendirmek iin kullanlabilir. Eylem faydacl, eylem, en azndan baka bir
eylem kadar elemden fazla haz retiyorsa, bu eylemi doru eylem olarak deerlendirir. Kural faydacl ise bir
eylemi, genellikle uyulduunda iyi sonular ortaya karan kuralla uyumluysa doru eylem olarak grr.

ynetim anlayna sahiptir. Ynetimin meru rol, hayat, hrriyet ve mlkiyetin korunmasyla
snrldr. Bundan dolay, ynetimlerin ilevleri, kamu dzenini muhafaza etmek, mlkiyeti koru
mak, dardan gelecek saldrlara kar bir savunma salamak ve szlemelere uymay teminat al
tna almak ile ilgili minimal ilevlerin tesine gememelidir. Dier meseleler ve sorumluluklar,
hakl olarak, bireylerin ilgi alanndadr. Thomas Jefferson yz yl sonra, en az yneten ynetim, en
iyi ynetim dir iddiasyla ayn duyguyu dile getirmektedir.

Faydaclk
Doal haklar teorileri, erken dnem liberalizminin tek dayana deildir. nsan doasna ilikin ol
duka etkili alternatif bir teori olarak faydaclk, zellikle Jeremy Bentham ve James Mili tarafndan
19. Yzyl balarnda ortaya konmutur. Bentham, haklar fikrini anlamsz olarak grm ve doal
haklar, cambaz ayaklklar zerindeki anlamszlk olarak adlandrmtr. Bentham, doal haklar
yerine daha bilimsel ve nesnel olduuna inand bir iddia ne srmtr. Bu iddiaya gre bireyler,
bencil karlar tarafndan gdlenir ve bu karlar, haz arzusu veya mutluluk ve de elemden sakn
ma istei olarak tanmlanabilir. Her ikisi de fayda asndan hesaba katlr. Bunun da tesinde fayda
ilkesi, ayn zamanda, mutluluu yceltme eilimi erevesinde bir eylem, siyasa veya kurumun
oluturulabilmesinin haklln ortaya koyma anlamnda ahlk bir ilkedir. Her bir birey, eyle
minden doan haz miktar dairesinde neyin ahlk olarak iyi olacan hesaplayabilecektir; bylece
en yksek saydaki kiinin en st dzeydeki mutluluu ilkesi, bir btn olarak topluma daha fay
dal olacak siyasalarn oluturulmasnda kullanlabilir.
Faydac fikirlerin, liberalizm zerinde dikkate deer etkileri olmutur. Bu fikirler zelde, bi
reylerin eylemlerini nasl ve neden byle gerekletirdiklerini aklayan bir ahlk felsefesi salar.
nsanolunu rasyonel olarak bencil karlar peinde koan yaratklar gibi gren faydac insan kavramlatrmas, daha sonraki liberal dnr kuaklar tarafndan benimsenmitir. Ayrca her bireyin,
kendisi iin neyin en iyi ekilde karna uygun olduunu idrak edebilecei dnlr. Bu tespit,

Jeremy Bentham (1748-1832)

ngiliz filozofu, reformcusu ve faydacln kurucusu. Bentham'n fikirleri, felsef radikalizmin

temellerini oluturmutur. Bu fikirler, Victoria Britanyas'ndaki birok dar, hukuk, ynetsel
ve ktisad reformun temelini oluturmutur.
Bentham, doal haklar teorisine, ahlk ve felsef sistem eklinde, bilimsel olduu varsaylan
bir alternatif gelitirmitir. Bu sistem, insanolunun rasyonel olarak bencil karlar peinde
koan yaratklar ya da fayda azamletiricileri olduu inancna dayanyordu. Bentham, ge
nel fayda ilkesini -en yksek saydaki kiinin en st dzeydeki mutluluu- kullanarak, laissez-faire ekonomisi,
anayasal reform ve daha sonra da siyasal demokrasi iin hakllatrma zemini oluturmutur. Bentham'n faydac
anlaynn z, Fragments on Governments (Hkmet zerine Fragmanlar, 1776) ekillenmi, Principles of Morals
and Legislation (Yasamann ve Ahlk Deerlerin ilkeleri, 1789) adl eserinde daha da gelitirilmitir.

bireyler adna devlet gibi baz ataerkil otoritelerce yaplamaz. Bentham, bireylerin kendi tercih ettik
leri ekilde haz veya mutluluk elde etmek iin faaliyette bulunduklarn ne srer. Bakaca hi kimse
bireylerin bu mutluluk derecesini veya niteliini yarglayamaz. Her birey, ona neyin haz verdiinin
yegne yargcysa, o zaman bu birey tek bana ahlk olarak neyin doru olduunu da tespit edebilir.
Faydac fikirlerin, liberallie aykr birtakm olas etkileri de vardr. Bentham, fayda ilkesinin
salt bireysel insan davranna deil, bir btn olarak toplumla ilikilendirilebilecei dncesini
tar. Kurumlar ve yasama, en st dzeydeki mutluluk kstasyla deerlendirilebilirler ama bu
formln ounluku bir karakteri vardr. nk forml, en yksek saydakilerin mutluluunu,
ahlk olarak doru olann lt olarak kullanr ve bundan dolay da, ounluun karlarnn
aznlklarnkiler zerinde ar basmasn mmkn klar. Bunun aksine liberaller, sadece ounluk
iinde yer alanlarn deil, her bireyin kendi karnn peinden koma hakk olmas gerektiine
inanrlar. Bu erevede liberaller, Benthamc ilkelerin kat biimde uygulanmasnn, ounluun
zorbalna yol aabilecei kaygsn tarlar. te yandan, en yksek say etrafndaki ilgi ayn za
manda, 19. Yzyln sonlar ve 20. Yzyln balarnda sosyalist dnrlerin neden faydacla
doru srklendiklerini de aklamaktadr.

ktisad Liberalizm
18. Yzyln sonlar ve 19. Yzyln balar, Adam Smith (bkz. s. 6 5 ) ve David Ricardo (1 7 7 0 1823) gibi siyasal iktisatlarn eserleri erevesinde klasik iktisat teorisinin geliimine tanklk et
mitir. Smithin The Wealth o f Nations ( Uluslarn Zenginlii, [1 7 7 6 ] 1 9 7 6 ) adl eseri, birok adan
ilk iktisat ders kitabdr. Smith, insan doasna ilikin rasyonalist ve liberal varsaymlardan olduka
yararlanm ve sivil toplum iinde devletin arzulanan rol etrafndaki tartmalara byk katks

Adam Smith (1723-1790)

sko iktisat ve filozofu; genellikle "kasvetli bilim"in kurucusu olarak grlr. Glasgow niversitesi'nde mantk ve ahlk felsefesi krssne geldikten sonra Buccleuch Dk'nn ho
cas oldu ve bu Smith'e, Fransa ile Geneva'y ziyaret edip, iktisat teorilerini gelitirme imkn
sundu.
Smith, The Theory of Moral Sentiments (Ahlki Duygular Teorisi, 1759) adl eserinde insann
bencil karcl ile herhangi bir ayarlamaya tbi tutulmam sosyal dzeni badatrmaya
abalayan bir gdleme teorisi ortaya koymutur. En nl eseri The Wealth of Nations (Milletlerin Zenginlii, 1776),
i blmnn nemini vurgulayan ve ekonominin ileyiini piyasa terimleriyle aklama ynnde ilk sistematik
teebbstr. Smith, ounlukla serbest piyasa teorisyeni olarak grlse de, laissez-faire'in zayf noktalar hakknda
herhangi bir fikri yoktu.

olmutur. Smith, eserini ynetimin ktisad faaliyet zerinde ok sayda kstlamalar koyduu bir
dnemde yazmtr. 16. ve 17. Yzyllarda hkim ktisad gr olan merkantilizm, mal ihrcatm
tevik edip ithalat kstlama teebbsyle, ktisad hayata devletin mdahalesini tevik ediyordu.
Smithin ktisad eserleri, merkantilizm yerine ekonominin devlet tarafndan kendi bana brakl
dnda daha iyi ileyecei iddiasn tayordu.
Sm ith iktisad, bir piyasa, daha dorusu birbirleriyle balant hlindeki piyasa dizileri olarak
gryordu. Smith, piyasann, zgr bireylerin kararlar ve isteklerine gre ilediine inanyordu.
Piyasadaki zgrlk-serbestlik, tercih zgrl demektir: dnyasnn retecei mallar seebil
me (tercih) becerisi, iinin ivereni seebilme becerisi ve tketicinin satn alaca mal ve hizm et
leri seebilme becerisi. Bu yzden bylesi bir piyasadaki ilikiler -iveren ile ii ve satc ile alc
arasndaki- gnll szlemeye dayaldr; bu szleme, haz ile servetin elde edilmesi ve tketil
mesini zdeletiren bencil karlarnn peindeki bireylerdir. Bu erevede iktisat teorisi; insann,
esasnda, bencil ve madd kazan konusunda kararl anlamna gelen ekonomik insan fikrini ina
ederken faydaclktan yararlanr.
Klasik iktisadn czibesi, her birey madd olarak kendi karn dnse de ekonominin kendi
kendine, gayriahs birtakm basklara -piyasa glerine- gre iledii ve bunun da doal olarak
ktisad refah artrma eiliminde olmas eklindeki aklamadan kaynakland. rnein, hibir re
tici tek bana maln fiyatn belirleyemez. Fiyatlar, sata sunulan mallarn miktar ile satn almak
isteyen tketicilerin miktar erevesinde piyasa belirler. Bunlar arz ve talep gleridir. Piyasa,
kendi kendini dzenleyen bir mekanizmadr: Dardan ynlendirmeye ihtiyac yoktur. Piyasaya
devlet mdahalesi olmamaldr; nk piyasa Adam Smithin grnmez el olarak iaret ettii m e
kanizmaca iletilir. Kendi kendini dzenleyen piyasa fikri, toplumda atan karlar arasnda doal
bir uyumun varolduunu belirten liberal inanc yanstr. Smith ([1 7 7 6 ] 1976), bu inancn ktisad
uyarlamasn yle ifade etmitir:

Akam yemei yem e umudumuz kasabn, frncnn veya bira reticisinin cmertliinin sonucu
deil, bu kiilerin kendi karlarn gzetmedeki hassasiyetlerinin bir sonucudur.

Grnmez el daha sonraki iktisatlar tarafndan isizlik, enflasyon veya dem eler denge
si aklar gibi sorunlarn piyasa mekanizmas tarafndan nasl bertaraf edilebileceini aklamak
iin kullanlmtr. rnein isizlik, almaya hazr insanlarn says, allabilinecek ilerden daha
fazla olduunda ortaya kar: Yani emek arz, talebi gemitir. Bunun sonucunda piyasa gleri,
emein fiyatn, yani cretleri drr. cretler dtke iverenler daha fazla ii altrabilirle
imknna kavuurlar ve isizlik azalr. Bu erevede piyasa gleri, hkmetin mdahalesine ihtiya
olmadan isizliin kkn kazyabilir ve dier tm fiyatlar gibi cret dzeylerinin de esnek olma
sn art koar.
Serbest piyasa fikri 19. Yzyl boyunca ABD ve Birleik Krallkta ktisad ortodoksiye dn
mt. Serbest piyasa dncesi zirve noktasna, braknz yapsnlar anlamna gelen laissez-faire
retisi ile ulamtr. Bu, devletin ktisad bir rolnn olmamas, ktisad hayat kendi hline brak
mas ve i adamlarnn diledikleri gibi hareket etmelerini mmkn klmas gerektiini belirten g
rtr. Laissez-faire gr, ocuklarn istihdamnn kstlanmas, alma saatlerinin snrlandrl
mas ve alma koullarna ait dzenlemeler de dhil olmak zere retime ilikin her trl yasama
faaliyetine kardr. Bu trden bir ktisad bireyciliin (bkz. s. 4 5 ) dayana, snrlandrlmam
kr araynn niha olarak genel faydaya yol aaca eklindeki inantr. Laissez-faire teorileri, 19.
Yzyl boyunca Birleik Krallkta gl konumlarn korumular ve A BD de de 1 9 3 0 lara kadar
cidd bir eletiriye tbi tutulmamlardr. 20. Yzyln sonlarndan itibaren neo-liberalizmin ortaya
k ve bu blmde daha sonra ele alnacak ynetimin l eline yapt sert eletiri erevesin
de, serbest piyasa inanc yeniden hayatiyet kazanmtr. ktisad liberalizmin bir dier tezahr olan
serbest ticaret savunusu, liberal enternasyonalizm ile olan ilikisi erevesinde Altnc Blmde
tartlacaktr.

Sosyal Darwinizm
Klasik liberalizmin en nemli ayrt edici zeliklerinden biri de, mlkiyet ve sosyal eitlie yne
lik tutumudur. Bireycilie dayal siyas bir anlay, sosyal koullar, her bir bireyin yetenekleri ve
alkanl asndan aklama eilimi olacaktr. Bireyler, kendi hayatlaryla ne yapmak istiyor ve
ne yapabiliyorlarsa onu yaparlar. Yetenekli ve alma istei olanlar mreffeh bir hayat srerken,
yetersiz veya tembel olanlar bunu gerekletiremez. Bu gr, Samuel Smilesn Self-Help (Kendine
Yardm, [1859] 1986) adl eserinin balnda unutulmaz bir ekilde ifade edilmitir. Balk, oka

dile getirilmi olan bir dsturu tekrarlayarak balar: Tanr, kendileri iin gayret gsterenlere aba
sarf eder. Bylesi bireysel sorumluluk fikirleri, 19. Yzylda laissez-faire destekileri tarafndan
ska dile getirilmitir. rnein, ngiliz iktisat ve siyaseti Richard Cobden (1 8 0 4 -1 8 6 5 ), ii

snfnn alma koullaryla ilgili baz iyiletirmeleri savunmu ama bu iyilemenin yasalardan
ziyade, kendi abalar ve ayaklar zerinde durma yeteneklerinden domas gerektiini ne sr
mt. Ayrca alanlara, Parlmento yerine kendilerine bakmay da tavsiye etmitir.
Bireylerin kendi ayaklar zerinde durma fikri en net ifadesini Herbert Spencerin The M an
versus the State (Devlete Kar nsan, [ 1884] 19 4 0 ) adl eserinde bulmutur. ngiliz filozof ve sosyal

teorisyen Spencer (1 8 2 0 -1 9 0 4 ), ngiliz bilim adam Charles Darwinin The Origin ofSpecies ( Tr
lerin Kkeni, [1859] 1972) adl eserinden yararlanarak laissez-faire retisi iin gl bir savunma

gelitirmitir. Darwin, yeryzndeki farkl trleri aklayacak nitelikte bir evrim teorisi sunmutur.
Darwin, her bir trn bir dizi tesadfi fiziksel ve zihinsel deiime veya mutasyona uradn ne
srmtr. Bu deiimlerden bazlar, belli bir tre hayatta kalma ve gelimeyi mmkn klmtr:
Bu deiimler, hayat destekleyen deiimlerdir. Dier mutasyonlar ise daha az elverilidir ve ha
yatta kalmay daha da zorlatrr hatta imknsz klar. Bundan dolay, bir yanda birok trn soyu
tkenmiken, byk eitlilik gsteren canl trleri ise yeryznde ortaya kmtr. Doal bir seleksiyon sreci, doalar gerei hayatlarn srdrmeye uygun olan ve olmayan trlerin hangileri
olduuna karar verir.
Darwinin kendisi bu fikirleri, sadece doada uygulasa da bu grler daha sonra hem sosyal
hem de siyasal teorilerin inasnda kullanlmtr. rnein Spencer, insan toplumunda da bir doal
seleksiyon srecinin varolduunu ne srmtr. Bu sreci belirleyen de en uygun olann hayat
ta kalmas ilkesidir. Bu erevede toplum, bireyler arasndaki hayatta kalma mcadelesi olarak
resmedilir. Doalar gerei hayatta kalmak iin en uygun olanlar zirveye trmanrken, bu zellii
barndrmayanlar dibe derler. Bundan dolay, servet, sosyal konum ve siyas iktidar eitsizlikleri
doaldr ve kanlmazdr ve de ynetimimin bu duruma mdahaleye ynelik hibir teebbs
olmamaldr. Aslnda yoksullara, isizlere ve engellilere her trden destek veya yardm teebbs
doaya ynelik bir hakarettir. Spencern Amerikal mridi William Summer (1 8 4 0 -1 9 1 0 ) bu ilke
yi, 18 4 4 te plkteki ayya, tam da olmas gereken yerdedir iddiasyla aka ortaya koymutur.

Neo-Liberalizm
Zaman zaman neo-klasik liberalizm olarak da adlandrlan neo-liberalizm, 1970lerden beri ze
rine konuulan ktisad liberalizmin yeniden hayatiyet kazanmasnn karl olarak kullanlr.
Neo-liberalizm, kar devrim niteliindedir: Amac, 20. Yzyla damgasn vuran iri devlet ve
devlet mdahalesi eilimini durdurmak, mmknse tersine evirmektir. Neo-liberalizm, balan
gtaki en gl etkiyi 19. Yzylda serbest piyasa ekonomisi ilkelerinin en muhkem biim de yer
ald ngiltere ve A B D de yaratmtr. Geni bir blmn neo-liberalizmin oluturduu hem n
gilteredeki Thatcherizm hem de A BD deki Reaganizm politikalar, znde muhafazakr olan
bir sosyal felsefe erevesinde, laissez-faire ekonomilerini kaynatrmay hedefleyen Yeni Saa ait
ideolojik projeydi. Bu proje, nc Blmde incelenmitir. Ancak neo-liberalizm sadece Yeni

Sa n elindeki bir silh deildir. Bu anlay, daha geni kapsaml gler tarafndan ekillendirilmi
tir. Bu glerin arasnda en dikkat ekici olanlar ktisad kresellemeden doan glerdir. Ayrca
neo-liberalizm, muhafazakr partiler zerinde olduu kadar, liberal ve sosyalist olanlar zerinde de
etkili olmu ve etkisi, Anglo-Amerikan snrlar amtr.
Neo-liberalizm, bir tr piyasa fundamentalizmi ile ayn anlama gelmektedir. Piyasa, ahlk ve
pratik olarak her trden siyas denetimin zerinde grlr. Bu anlamda neo-liberalizm, klasik k
tisad teoriyi aar niteliktedir. rnein Adam Smith (bkz. s. 6 5 ), yerinde bir tabirle piyasa eko
nomisinin babas olarak grlmesine ramen, o da piyasann snrlarn kabul etmi ve kesinlikle
insan doasna ilikin saf fayda azamletirme modelini benimsememitir. Neo-liberal bak asna
gre ynetimin aksaklklar say olarak olduka fazla ve eitlidir. Friedrich Hayek (bkz. s. 105)
ve A B D li iktisat M ilton Friedman (1 9 6 2 ) gibi serbest piyasay savunan iktisatlar, ynetimin
ktisad roln iddetle eletirmilerdir. Hayek, zelde merkez planlamaya, genelde de ktisad
mdahaleye ynelik ykc siyas ve ktisad eletiriler getirmitir. Hayeke gre, her trl planlama
ktisad verimsizlie mahkmdur. nk, devletin brokratlar, ne kadar yetkin olurlarsa olsunlar,
her zaman onlarn ele alma kapasitelerini aan nitelikte karmak ve geni hacimli bilgilerle kar
karya geleceklerdir. Bu bak asna gre ktisad mdahale, tek bana bireysel zgrlk iin en
cidd tehdidi oluturur. nk, ktisad hayat denetim altna almaya ynelmi her teebbs ka
nlmaz olarak devleti varlk alanlarna eker ve nihayetinde de totaliteryanizme (bkz. s. 223)
yol aar. Friedman, Keynezci iktisad (bkz. s. 7 6 ), vergi ve harcama siyasalarnn enflasyonu
krkledii gerekesiyle eletirir. nk bu siyasalar, sre ierisinde isizliin doal orann etkilemeksizin ynetimlerin borlanmasn tevik eder. Faydaclktan (bkz. s. 6 3 ) etkilenen kamu
tercihi teorisyenleri, ynetimler ile kamu kar arasndaki ilikiye kukuyla yaklap, ynetimin
meruluunu sorgulamlardr. insanolu rasyonel olarak bencil karlar peinde koan yaratklar
olduundan hkmet yetkilileri de kanlmaz olarak, kamusal amalardan ziyade kendi amala
rn n planda tutmak iin konumlarn kullanacaklardr. Yani iri bir devletin ortaya kmas, ne
kapitalizmin dourduu dengesizlikleri gidermek ne de demokratik bir baskya verilen cevapla il
gilidir. Bu daha ziyade, genel olarak kamu sektrnde alanlarn meslek bencil karlaryla ilgili
bir arayn rndr.
Tm bunlarn aksine piyasann mucizev saylabilecek nitelikleri vardr. Birincisi ve en nem
lisi, uzun vadeli denge eilimlerinden dolay piyasalar, kendi kendilerini dzenlemektedirler. Ha
yek, Smithin grnmez el fikrini yeniden ifade edecek ekilde piyasay devasa bir sinir sistemine
benzetmitir. Bu sistem kendi bana ekonomiyi dzenleyebilecek yeterliliktedir. nk piyasa,
fiyat mekanizmas araclyla, e zamanl olarak neredeyse sonsuz sayda ileti tayabilmektedir.
kinci olarak, piyasalar doal olarak verimli ve retkendirler. Kaynaklar, kar konulmaz ekilde en
krl kullanma srklendiinden ve zengin ile yoksul benzer alma drtlerine sahip oldukla
rndan, piyasa ekonomileri makro dzeyde verimlidir. Mikro dzeyde ise zel sektr doas gerei
kamu kurulularna gre daha verimlidir. nk bu sektrler, kr gds tarafndan disiplin alt
na alnrlar. Bu gd, zel sektrdekileri maliyetleri dk tutmaya zorlar; bir yandan da kamu

sal zararlarn faturas her zaman vergi deyenlere karlr. nc olarak piyasalar, duyarl hatta
demokratik mekanizmalardr. Rekabet, reticilerin sadece tketiciler tarafndan glerinin yettii
bir fiyata almaya istekli olduklar eyleri retir. Yani tketici kraldr. Son olarak da piyasann, hak
kaniyet ve ktisad adlet datt sylenebilir. Piyasa herkese beceri ve ok alma dzleminde
ykselme veya dme frsatn sunar. Sonuta madd eitsizlik, insanlar arasndaki doal eitsizliin
basit bir yansmasdr.
Neo-liberal fikir ve yaplarn ardndaki asl itici g ktisad kresellemedir. Kreselleme,
ulusal ekonomilerin, kenetlenmi kresel ekonomi eklinde birlemesine tank olmutur. Kresel
dzlemde retim uluslararas nitelik kazanm ve lkeler arasnda sermayenin serbeste, ounluk
la da nnda akt grlmektedir. Philip B obbitt (2 0 0 2 ), bu durumun ulus devletin piyasa dev
leti ile yer deitirmesinde nemli katks olduunu ileri srmektedir. Piyasa devletinin rol, bi
reylerin ulaabilecekleri tercihleri azamletirmenin biraz daha fazlasdr. Kresellemenin yaylma
koullarn tesis eden ey, 1970lerin banda Bretton Woods szlemesinin ortadan kalkmasdr.
Bu szleme, 1945ten beri uluslararas ekonomiye istikrar salam olan sabit dviz kuru sistemiy
di. Kresel dzlemde ktisad ynetimi elinde tutan Uluslararas Para Fonu ( I M F ) , Dnya Bankas
ve 1 995ten beri de Dnya Ticaret rgt (D T ), serbest piyasa ve serbest ticaret ilkelerine dayal
neo-liberal ktisad dzen fikrine dn yapmlardr. Bundan dolay, kreselleme ile neo-liberalizm el ele yrmeye balamtr ve bu sre gelimekte olan lkelerin ounda, zellikle de Dou
Avrupann komnizm sonras lkelerinde ve Ltin Amerikada ekonomilerin piyasaya dayal ola
rak yeniden yaplandrlmasyla 1990larda zirve noktasna ulamtr. Neo-liberalizmin piyasa y
nelimli kresel kapitalizmi koulsuz olarak onaylamas, bu anlayn bakaca meselelere ilgi duy
mayan dar ktisad liberalizmden ne kadar uzaklatn gsterir. rnein neo-liberaller, ulus-ar
irketlerin artan gcnn demokrasi iin ne tr muhtemel sonular douracayla, dizginlenemeyen bir tketimcilik ve rekabeti bireyciliin (bkz. s. 4 5 ) herhangi bir anlam barndran nsan
geliim nosyonu ile bir arada bulunabilme zorluuyla veya kresel mallarn ortaya kyla beraber
birleme ve tekel eilimleri erevesinde gndeme gelen ktisad ve kltrel farkllklarn yz yze
olduu tehditle hi kendilerini yormazlar. Aslnda bu durum, basite liberalizmin seici ahlk du
yarlln gzler nne serer. Liberalizm zellikle kapitalist toplumlardan ok sosyalist ve otoriter
toplumlarn kusurlarn ifa ederken bu duyarll gsterir.

M O D E R N L B ER A LZM
M odern liberalizm zaman zaman 20. Yzyl liberalizmi olarak adlandrlr. 19. Yzylda sanayi
kapitalizminin douuyla klasik liberalizmin geliimi nasl yakndan ilgiliyse, ayn ekilde modern
liberal fikirler de sanayilemenin daha da gelimesiyle balantldr. Sanayileme baz kesimler iin
devasa boyuttaki bir servet art demekti. Ancak ayn sre beraberinde sefalet, cehalet, hastalk ve
gecekondu yaygnlamasn da getirmiti. stelik sosyal eitsizliin gz ard edilme ihtimli daha da

zorlamt. nk, dk cretler, isizlik, kk drc hayat ve alma koullarndan dolay

byyen sanayi iisi snf dezavantajl konumdayd. Bu gelimelerin, ngiliz liberalizmi zerinde
19. Yzyldan gnmze kadar birtakm yansmalar olmutur ama baka lkelerdeki etkilenme
ise olduka sonralar meydana gelmitir. rnein, Amerikan liberalizmi 1 9 3 0 lardaki buhrana ka
dar etkilenmemitir. Bylesi deiken tarihsel koullarda liberaller, sanayi kapitalizmiyle beraber
genel refah dzeyinin ykselecei ve herkes iin zgrln salanaca eklindeki inanc srdr
mede daha da zorlanmaya balamlardr. Tm bunlarn sonucunda biroklar, denetimsiz bencil
kar araynn sosyal olarak dil bir toplum retecei biimindeki erken dnem liberal beklentiyi
gzden geirme durumunda kalmlardr. ktisad bireycilik fikrine ynelik saldrlar arttka libe
raller devlete ynelik tutumlarnn zerine yeniden dnmek durumunda kalmlardr. Klasik te
orinin bnyesindeki minimal devlet, sivil toplumun eitsizliklerini ve adletsizliklerini gidermede
kesinlikle yeterli deildi. Tm bunlardan dolay modern liberaller mdahaleci ya da imkn tanyan
bir devletin geliimini savunma hususunda hazrlklydlar.
Ancak modern liberalizme ynelik birbirinden olduka farkl iki yaklam vardr. Klasik libe
raller, bu yaklamn daha nce liberalizmi tanmlar nitelikteki ilke ve retileri inediini, zellik
le de bireycilii terk ederek kolektivizmi (bkz. s. 120) benimsediini belirtirler (bkz. Sosyalizm
blm, nc Yol alt bal). M odern liberaller ise klasik liberalizme ihanet etmek bir yana,
klasik liberalizmi gerektii gibi ina ettiklerini ifade etmek iin epey aba harcamaktadrlar. Bu g
re gre, teorik olarak ak bir tutarll ifade eden klasik liberalizmin aksine modern liberalizm,
yeni ile eski liberalizm arasndaki bir evlilii temsil eder ve bylece de ideolojik ve teorik gerilimleri
somutlatrr. M odern liberalizmin kapsamndaki ayrt edici fikirler unlardr:
Bireysellik
Pozitif zgrlk
Sosyal liberalizm
ktisad ynetim

Bireysellik
Joh n Stuart M illin (bkz. s. 4 6 ) fikirleri, liberalizmin kalbi olarak tanmlanmaktadr: Bunun en
nemli nedeni, M illin klasik ve modern liberalizm arasnda bir kpr olmasdr; onun fikirleri
hem 19. Yzyl balarna doru geriye hem de 20. Yzyl a doru ileriye bakar. Kadnlarn oy hak
kyla ilgili kampanyalardan siyasal ekonomiye kadar birok mesele M illin ilgi alannda yer alr. An
cak M illin modern liberal dnceye en byk katks, On Liberty ( Hrriyet stne, [1 859] 1972)
adl eserinde gelitirdii dncelerdir. Bu eser, bireysel zgrl destekleyici en cesur liberal ifa
deleri barndrr. Mili, kendi, bedeni ve ruhu zerinde birey egemendir (1 9 7 2 , s. 7 3 ) iddiasyla
esas itibariyle negatif bir zgrlk anlay benimsemektedir. nk bu anlay zgrl, bireyin

kendisiyle ilgili eylemlerinde herhangi bir kstlamann yokluu olarak tanmlar. M ili bunu, z
grlk iin zorunlu ama yeterli olmayan bir koul olarak grmtr. Ona gre zgrlk, pozitif ve
yapc bir gtr. Yani zgrlk, bireylere kendi hayatlar zerinde denetim, zerklik kazanma veya
kendini gerekletirme yetenei salar.
Avrupa romantizminden byk oranda etkilenen Mili, insanlar fayda azamletiriciler olarak
gren anlay hem s hem de inandrclktan uzak grmtr. Mili, her bir insann bireysellii
ni, farklln, hatta zgnln hararetle savunmutur. zgrln deeri, bireyin gelimesini
bilgi, yetenek, beceri kazanmasn ve duyarllklarm saflatrmay mmkn klmasndan doar.
Bentham n (bkz. s. 6 4 ), eylemler sadece rettikleri haz veya elem erevesinde deerlendiri
lirler, eklindeki faydac iddiasn benimsemez. M ille gre yksek ve dk hazlar vardr ve
onun asl ilgilendii hazlar, bireyin zihinsel, ahlk veya estetik duyarllklarn gelitiren hazlardr.
Yani salt haz aray ile deil kiisel geliim ile ilgilenir. Tatmin olmu bir aptaldan daha ok, ho
nutsuz Sokratesi tercih ettiini belirtir. Aslnda Mili tam anlamyla salt kar tatmininden ziya
de nsan geliime vurgu yapan gelimeci bireycilik (bkz. s. 4 5 ) modelinin temellerini atmtr.
Ancak Mili, devletin bireyleri kiisel geliim ve yksek hazlara doru ynlendirmesi gerektii
sonucunu karmaz. nk o da Tocqueville gibi toplumda uyumculuun yaygnlamas kaygsn
tar. rnein M ili, bireylerin en yksek doyumu elde edebilmelerinin belki de en iyi yolu olan
eitimin yaygnlatrlmasn tevik etmesine ramen, devletin verdii eitimin herkesin ayn gr
ve inanlar paylamas anlamna gelecei korkusunu hep tamtr.

Pozitif zgrlk
Liberal dnce gelenei iindeki en belirgin kopu, ngiliz filozof T. H. Greenin (18361882) 19. Yzyln sonlarna doru yapt almalar erevesinde olmutur. Greenin eserleri,
L. T. Hobhouse (1 8 6 4 -1 9 2 9 ) v e j. A. H obson (1 8 5 4 -1 9 4 0 ) gibi yeni liberal dnrler olarak
adlandrlan bir kua etkilemitir. Green, klasik liberalizm tarafndan savunulan denetimsiz kr
araynn, yeni adletsizlik ve yoksulluk biimlerinin ortaya kmasna yol aacan dnyordu.
Aznln ktisad zgrlnn, ounluun hayata anslar zerinde ykc bir etkisi oluyordu. J.
S. M illin takipisi olarak Green, insanolunu esasen bencil fayda azamletiricisi olarak gren er
ken dnem liberal kavramlatrmay reddetmi ve insan doasna ilikin daha iyimser bir tablo iz
mitir. Greene gre, insanlarn dierkmlk kapasiteleri vardr ve birbirlerine kar efkat beslerler.
Bireyler salt bireysel deil, sosyal sorumluluklar da tarlar. Bu yzden de her birey bir dierine empati ve mfiklik balar ile baldr. phesiz insan doasna ilikin bylesi bir kavramlatrmann,
insanlarn sosyallik ve ibirliki doasna vurgu yapan sosyalist fikirlerden etkilendii aka orta
dadr. Bunun sonucu olarak da Greenin fikirleri, sosyalist liberalizm olarak tanmlanmaktadr.
Green ayn zamanda klasik liberal zgrlk nosyonuna da meydan okumutur. Negatif z
grlk, sadece ve sadece birey zerindeki dsal snrlamalar bertaraf eder ve bu da bireye tercih

zgrl salar. Krn azamletirme peindeki i dnyas dikkate alndnda negatif zgrlk,
mmkn olan en dk cretle emein satn alnmas becerisini hakllatrr. rnein yetikin
ler yerine ocuklarn, erkekler yerine de kadnlarn istihdamn hakllatrabilir. Bu adan ktisad
zgrlk, smrye yol aabilir. Green, i szlemelerinin eit veya zgr bireyler arasnda yapl
madn ne srer. Zaman zaman iiler, tek alternatifleri sefalet veya alktan lmek olduu iin
ii kabul etmek zorundayken iverenler, ok saydaki ii arasndan ilerine yarayan iileri seme
lksnn tadn karrlar. Bundan dolay, piyasadaki tercih zgrl bireysel zgrlk iin yerin
de ve yeterli bir kavramlatrma deildir.
Green, negatif zgrlk yerine pozitif zgrlk fikrini nerir. zgrlk, bireyin bireysellii
kazanma ve gelitirme yeteneidir; yani zgrln ieriinde bireyin potansiyelini gerekletir
me, bilgi ve beceri elde etme ve doyuma ulama yetenei vardr. Snrsz kapitalizm, her birey iin
kendini eit gerekletirme frsat sunmamaktadr. rnein ii snf, chillik, isizlik, hastalk ve
yoksulluk gibi elverisiz koullar tarafndan frenlenmektedir. Negatif zgrlk, bireyin zerinde
ki dsal snrlamalar kaldrrken alktan lme zgrlnden daha fazla bir ey demek deildir.
Pozitif zgrlk ise bireyi glendirmeyi ve insanlar, hayatlarn felce uratan sosyal felketlerden
muhafaza etmeyi amalar. Bu trden bir gr, rnein ngilterede, geniletilmi bir refah devleti
uygulamas taslann ana hatlarn izen Beveridge Raporunda (1 9 4 2 ) be dev olarak adlan
drlan skntlarla mcadelede dile getirilmitir. Bunlar, mahrumiyet, hastalk, cehalet, sefalet ve
aylaklktr.
Eer piyasa toplumu bireylere geliim iin eit frsatlar sunamyorsa, m odern liberaller bunun
ancak ynetim tarafndan stlenilmi mterek bir eylemle gerekletirilebileceini ne srerler.
Devleti, toplumun mterek emellerini somutlatran etik bir fikir olarak tanmlayan Alman filozof
Hegeli n ( l 7 7 0 - 1 8 3 l ) etkisiyle Green, devletin yurttalar adna sosyal sorumluluklarla ilgili olarak
yetkili olduunu ileri srer. Bu, bireysel zgrle ynelik bir tehdit olarak grlmemeli, hatta bir
anlamda bu zgrln garantr olarak alglanmaldr. Erken dnem liberallerinin aksine m o
dern liberaller, sosyal ve ktisad sorumluluklarn birounu yklenme imknna sahip bir devlet
anlay erevesinde olumlu bir devlet algsn benimserler.
phesiz bu anlay, klasik liberal teorilerin cidd anlamda gzden geirilmesi gerektiini or
taya koysa da, bu, ana liberal fikirlerin terk edilmesi anlamna gelmez. Modern liberalizm, sosyaliz
me yaklamtr ama asla toplumu bireyin nne koymaz. rnein, T. H. Greene gre zgrlk ni
ha olarak bireylerin ahlk eylemlerine dayanr. Devlet insanlar iyi olmalar ynnde zorlayamaz;
yapabilecei tek ey, bireylerin daha fazla sorumluluk barndran ahlk kararlar verebilecekleri
koullan salamaktr. Devlet ile birey arasndaki denge deimitir ama bireyin ihtiya ve karla
ryla ilgili temel mesuliyet aynen kalmtr. Modern liberaller, klasik liberaller ile hayatnn sorum
luluunu yklenmi kendine gvenen birey tipini tercih etme hususunda hemfikirdirler. Buradaki
temel farkllk, bunun ancak sosyal koullar elverili olduunda sz konusu olabilecei gereinin
kabul grmesidir. Tm bunlarn sonucunda modern liberalizmin ana hamlesi, bireylerin kendileri
ne yardm edebilmeleri iin onlara yardm etmektir denebilir.

Sosyal Liberalizm
20. Yzylda Batl devletlerin ounda ve birok gelimekte olan lkede devlet mdahalesinin art
sz konusu olmutur. Bu mdahalenin nemli bir ksm, sosyal refah biimindedir. Yani, sefalet,
hastalk ve cehaletin stesinden gelme ve bylece ynetimlerin yurttalarna refah destei salama
teebbsleri sz konusu olmutur. Eer minimal devlet 19. Yzyln tipik devleti ise modern devlet
de 20. Yzylda tipik olarak refah devletidir. Bu durum birok tarihsel ve ideolojik etkenin rn
olarak ortaya kmtr. rnein hkmetler, ulusal verimlilii artrma, daha salkl igc ve daha
gl ordulara sahip olma arayna girmilerdir. Ayrca, genel oy hakk kazanan sanayi iisi ve baz
durumlarda da kylnn sosyal reform talepleriyle ykl seim basklar sz konusu olmutur. R e
fah devleti anlaynn ardndaki siyasal akl yrtme tarz, tek bana herhangi bir ideolojinin rn
olarak karmza kmaz. Bu anlay farkl ekillerde sosyalistler, liberaller, muhafazakrlar, feminist
ler hatta zaman zaman faistler tarafndan bile dile getirilmitir. Liberal gelenek iinde sosyal refah
anlay, modern liberaller tarafndan gndeme getirilmitir. Bu anlay belirgin bir ekilde, bireysel
sorumluluk ve kiisel abann erdemlerini gklere karan klasik liberallerin zddna gelitirilmitir.
Modern liberaller refah anlayn, frsat eitlii temelinde savunmulardr. Eer belli bal birey
veya gruplar, mevcut sosyal koullardan dolay zarara uruyorlarsa, o zaman devletin bu zararlar
azaltmak ya da ortadan kaldrmak zere yklenmesi gereken sosyal sorumluluklar vardr. Bununla
beraber modern liberaller, ynetimin sorumluluklarndaki bu trden artlarn, bireysel haklar or
tadan kaldrmayacana, aksine daha da genileteceine inanrlar. Yurttalar, konut edinme, eitim
ve alma hakk gibi eitli refah veya sosyal haklar elde etmilerdir. Bunun aksine klasik liberaller,
yurttalar iin sadece ynetsel iktidarn kstlanmasna dayal olan negatif haklarn sz konusu olabi
leceine inanrlar. Bu anlay, liberallerin sayg duyduklar ifade, dernekleme ve ibadet zgrlkleri
gibi geleneksel sivil haklarn ounu kapsar. Bu trden haklar, ynetimin asla dokunmamas gereken
zel alan oluturur. Bunun aksine refah haklar ise pozitif haklardr. nk bu haklar ancak dev
letin pozitif faaliyetleriyle tatmin edilebilir. Devletin bu erevedeki faaliyetleri arasnda, devletin
verdii kr paylar, emekli maalar, kamusal kaynaklarla salanan salk ve eitim hizmetleri yer alr.
20.

Yzyl boyunca liberal partiler ve hkmetler genellikle sosyal refah davasn kuvvetle sa

vunmulardr. Ingilterede refah devletinin temelleri, Birinci Dnya Savandan nce Asquith L i
beral hkmeti tarafndan atlmt. Bu hkmet, yallk ayl ve snrl da olsa bir salk ve isizlik
sigortas sistemini uygulamaya koymutu. ngiliz refah devleti uygulamalar, modern liberallerden
William Beveridge (1 8 7 9 -1 9 6 3 ) tarafndan kaleme alnan 1942 Beveridge R aporuna gre kinci
Dnya Savandan sonra daha da geniletilmiti. Bu uygulama, tm yurttalarn beikten meza
ra kadar hayatlarn ieren kapsaml bir sosyal gvenlik sistemi oluturmay taahht ediyordu.
A B D de ise liberal refah anlay 1930larda F. D. Rooseveltin ynetimi altnda gelitirilmitir. k
tisad bireycilik ve kiisel aba fikirleri 20. Yzyl boyunca baskn konumlarn muhafaza etmiler
dir ama Rooseveltin Yeni Dzen (N ew D eal) politikas erevesinde isizler, yallar, ocuklar,
dullar ve krler iin kamusal yardm uygulamaya konmutur. Yeni Dzen liberalizmi, Rooseveltin

John Rawls (1921-2002)

ABD'li akademisyen ve siyaset felsefecisi. Ravvls'un temel eseri A Theory ofJustice (Bir Adalet
Teorisi, 1970), ikinci Dnya Sava'ndan beri ngilizce'de kaleme alnm en nemli siyaset
felsefesi kitab olarak deerlendirilir. Bu eserin, hem modern liberal hem de sosyal demok
ratik dnce zerinde byk etkisi olmutur.
Rawls, liberal bireycilik ile yeniden paylam ve sosyal adalet ilkelerini badatrmak amacyla
bir tr toplum szlemesi teorisine bavurmutur. Kulland "hakkaniyet olarak adalet" mef
humuna gre,"cehalet perdesi"(yani sosyal konum ve koullarmzdan haberdar olmamamz) ardnda birok insan
iki ana ilkeyi benimseyecektir: (a) Her bir kiinin zgrl, benzer ekilde herkes iin zgrlkle uyumlu olmaldr
ve (b) Sosyal eitsizlik sadece toplumdaki en yoksullarn menfaatine ilediinde varolmaldr. Erken dnem ese
rinin evrenselci iddialar, Political Liberalism (SiyasalLiberalizm, 1993) adl eserinde az ok yeniden ele alnmtr.

1945 ylndaki lmnden sonra da devam etmi ve 1 9 6 0 larda John Kennedynin Yeni Snr
siyasalar ve Lyndon Johnsonun Byk Toplum program erevesinde en st dzeye ulamtr.
Johnsonun program daha ok A BD deki siyahilerin yurttalk haklar, A BD kentlerindeki sefalet
ve yoksullukla mcadele meseleleri zerinde younlamt.
Baz alardan modern liberalizm, liberalizm ile sosyalizm arasndaki ayrmn ortasnda durmak
tadr. rnein, 19. Yzyln sonlarnda ortaya kan yeni liberaller, Fabian sosyalizminden etkilen
milerdi. Bu akma, zellikle John Rawlsun eserleri erevesinde biimlenen ve sosyal demokra
tik liberalizm olarak adlandrlan anlayn ortaya kyla 20. Yzyln ikinci yarsnda ska telffuz
edilmeye balanmtr. Sosyal demokratik liberalizmin ayrt edici zellii, genellikle sosyalizmin temel
deeri olarak grlen greli bir sosyal eitlii desteklemesidir. Rawls A Theory o f Justice (Bir Adalet Te
orisi, 1970) adl eserinde, hakkaniyet olarak eitlik anlayna dayal refah uygulamalarn ve yeniden

paylam savunmutur. Rawlsun iddiasna gre, eer insanlar sosyal konum ve koullarnn farknda
olmasalard; eitliki bir toplumu, yoksulluktan saknma arzusu zenginliin czibesinden daha gl
olduundan, eitliksiz olana gre daha hakkaniyetli grrlerdi. Bundan dolay Rawls farkllk ilkesini nerir; yani, sosyal ve ktisad eitsizliklerin, -alm a gdsnn salanmas iin belli bir lde
eitsizlie olan ihtiyacn farknda olmakla birlikte- en az variyetli olanlarn menfaatini gzetecek ekil
de ele alnmas gerektiini ne srer. Tm bunlara ramen, bu trden bir adlet teorisi, sosyal dayan
madan ok bencillik ve bencil kar iddialarnda kk sald iin sosyalist olmaktan ziyade liberaldir.

ktisad Ynetim
20. Yzylda Batdaki devletler sadece sosyal refah salamakla kalmam, ekonomilerini ynete
rek serveti datma teebbsne de girmilerdir. Bu, klasik liberal dncenin, zellikle de kendi

kendini dzenleyen serbest piyasa ve laissez-faire retisinin, bir daha reddedilmesi anlamna ge
liyordu. Laissez-fairein terk edilme nedeni, endstriyel kapitalist ekonomilerin artan karmakl
ve kendi aralaryla genel refah teminat altna almada aka grlen yetersizliiydi. 1929da Wall
Streetin kyle tetiklenen 1930larn Byk Buhran, gelimekte olan lkelerin ounda ve
sanayilemi dnyann tmnde yksek oranda isizlie yol at. Bu, serbest piyasann baarsz
lnn en dramatik gstergesiydi. kinci Dnya Savandan sonra neredeyse tm Batl devletler,
sava ncesi isizlik oranlarna dn engelleme teebbs erevesinde birtakm ktisad mda
hale siyasalar benimsediler.
Bu mdahaleci siyasalarn byk oranda rehberliini yapan, ngiliz iktisat Joh n Maynard
Keynesin (1 8 8 3 -1 9 4 6 ) almalaryd. Keynes, The General Theory o f Employment, Interest and
Money ( Genel stihdam Teorisi, Faiz ve Para, [1936] 1 9 6 3 ) adl eserinde, klasik iktisad dnceye

meydan okumu ve kendi kendini dzenleyen piyasa grn reddetmitir. Klasik iktisatlar,
tm dier ktisad sorunlarla beraber istihdam sorunu iin de piyasa zm nn ileyeceini ne
srmlerdi. Bu iktisatlara gre, cretlerin dmesine izin verilirse isizlik de der; sorun sadece
sendika basksndan dolay cret miktarlar esnek olmadnda sz konusu olabilir. Bu gre gre
iiler, tam anlamyla yaptklar ilerle kendi kendilerini cretlendirirler. Ancak Keynes, ktisad
faaliyetin ve dolaysyla da istihdam dzeyinin, ekonomideki toplam talep miktarnca belirlendii
ni ne srmtr. Keynes, cretler dtnde, ekonomi iindeki satn alma gcnn de toplam
taleple beraber deceini belirtmitir. Eer insanlarn ceplerinde harcayacak paralar azsa, firma
lar daha az mal retecek ve sonuta da isizlik ykselmeye devam edecektir. Sonuta serbest piyasa,
buhrana doru srklenecek ve tekrardan kendisini toparlayamayacaktr. Keynese gre 1930larda olan ite budur. Daha nceki ticaret dnglerinin aksine Byk Buhran, ktisad tesadfler iin
de doal bir iyileme ile son bulmamtr.
Keynes, hkmetlerin toplam talep seviyesini etkileme yoluyla lkelerindeki ekonomileri
ynetebileceklerini ne srmtr. Bu erevedeki hkmet harcamalar aslnda, ekonomiye
yaplan bir talep rngasdr. Hkmet bir okul ina etmekle, inaat iileri iin istihdam, inaat
malzemeleri iin de talep yaratr. Bu yatrmn etkileri tm ekonomide bir kprdanmaya neden
olacaktr. rnein inaat iisi, daha fazla mal alacak paraya kavuacaktr. Bu, Keynesin arpan
etkisi dedii eydir. te yandan vergilendirme ise ekonomiden ekilme anlamna gelir ve vergi,
toplam talebi drmekle beraber ktisad faaliyeti de boar. Keynes, yksek isizlik dnemlerinde
hkmetlere, vergileri drme veya kamusal harcamalar artrma yoluyla ekonomideki emisyon
hacmini ykseltmelerini tavsiye eder. Bundan dolay isizlik, kapitalizmin grnmez eliyle deil,
devletin mdahalesiyle zlebilir. Bu durumda ortaya kan bte a, tam tamna devletin a
r harcama yapmas anlamna gelir. Sonuta Keynezci talep ynetimi, genel refah teminat altna
almak zere, hkmetlere istihdam ve byme seviyelerini ynlendirme becerisi kazandrmay
taahht etmektedir.
Modern liberaller sosyal refah salama erevesinde, ktisad ynetimi sivil toplum iinde
uyum ve refah beslem e asndan yapc bir etken olarak grmlerdir. Keynes, kapitalizme kar-

Keynescilik [Keynesianism]

Keynescilik dar anlamda, J. M. Keynes'in iktisat teorileri anlamnda kullanlr. Geni anlamda ise bu teorilerden et
kilenmi eitli ekonomi politikalar anlamndadr. Keynescilik, neo-klasik ekonomilere bir alternatif olutururken
zelde, laissez-faire kapitalizminin "ktisad anarisi"ne ynelik bir eletiriyi besler. Keynes'in iddiasna gre, by
me ve istihdam geni lde, ekonomideki "toplam talep" dzeyi tarafndan belirlenir ve hkmet tam istihdam
salamak zere, ncelikle para politikalarnda yapt ayarlamalarla talebi dzenleyebilir. Keynescilik daha ok
ksr bir taknt olan "vergi ve harcama" politikalar ile ilikilendirilir ama bu tutum, Keynes'in iktisat eserlerinin
karmakl ve derinliinin gz ard edilmesi anlamna gelir.

deildir; aslnda birok adan kapitalizmin kurtarcsdr. Keynesin basite iddia ettii ey, de
netimsiz zel teebbsn karmak sanayi toplumlarnda ilemeyeceidir. Snrl da olsa, Keynes

anlaynn A B D deki ilk uygulama teebbs, Rooseveltin Yeni Dzeni erevesinde gerek
letirilmitir. Ancak Rooseveltin denk bte srar ve kamusal ilerde devlet harcamalarn artr
makla beraber vergi gelirlerindeki arta scak bakmamas, isizlikteki dn ok kk ve tedrici
olmasna yol amtr. Aslnda Byk Buhran, isizlii zecek kastl birtakm teebbslerin so
nucundan ziyade, sava hazrl erevesinde asker harcamalarn ar derecede artmasyla sona
erdirilmitir. Bu durum, en aikr biimde Almanyada gzlenmitir. Almanyada isizlik, H itlerin
(bkz. s. 2 1 8 ) 1933te anslye olarak atanmasndan sonraki 18 ay iinde yarya drlmtr.
Yani, iki sava aras dnemdeki isizlik sorunu, kazara da olsa Keynezci politikalarla giderilmitir.
ikinci Dnya Sava sonunda Keynezci anlay B atda, eski laissez-faire inancn yerinden ede
rek ktisad bir ortodoksiye dnmtr. Sava sonras ktisad yeniden yaplanma ve byme
planlarn yrtebilmek adna neredeyse tm devletler, ktisad ynetim uygulamasna bavurmu
lardr. Keynezci anlayn itibar, uzun soluklu ktisad patlama nn anahtar konumunda olmasn
dan dolay artmtr. Bu patlama, yani 1950 ve 1 9 6 0 lardaki emslsiz ktisad byme, en azndan
Bat lkelerinde yaygn bir zenginlik ve bolluk yaratmt. Ancak 1 9 7 0 lerde ktisad skntlarn
tekrar ortaya kmas, klasik siyasal iktisat teorilerine ynelik sempatiyi yeniden canlandrd. Bu
durum Keynezci nceliklerden, zellikle de tam istihdamdan, neo-liberal anlaytaki dk ya da
sfr enflasyona doru bir kaymay gndeme getirdi. Ancak srdrlebilir ktisad bymeyi te
minat altna almak iin 1980 ve 1 9 9 0 larda uygulamaya giren serbest piyasa devriminin baarsz
l, yeni bir siyasal iktisadn, yani neo-Keynezciliin domasna yol at. Bu yeni anlay, 1950 ve
1960lardaki ham Keynezciliin, kresellemenin bir sonucu olarak geersizliini kabul etmekle
beraber, denetimsiz kapitalizmin dk yatrm, ksa vade anlay ve sosyal paralanma ya da
ke yol atnn farkndadr.

Liberalizm indeki Gerilimler (2) [Klasik - Modem]

i ,
K lasik Liberalizm
ktisad liberalizm
Bencil bireycilik
Faydann azamletirilmesi
Negatif zgrlk
Minimal devlet
Serbest piyasa ekonomisi
Haklara dayal adalet

M odern Liberalizm
Sosyal liberalizm
Gelimeci bireycilik
Kiisel geliim
Pozitif zgrlk
imkn tanyan devlet
Ynetilen ekonomi
Hakkaniyet olarak adlet

Kat liyakat anlay

Yoksullara ilgi

Bireysel sorumluluk

Sosyal sorumluluk

Gvenlik a refah

Beikten mezara refah

21. Y Z Y IL D A LB ER A LZM
21. Yzylda liberalizmin zaferinin tm dnyada doruk noktasna ulat grlmtr. nk,
piyasa temelli ekonomi ile birleen liberal temsil hkmet modeli, 19. Yzyldan beri tm dnya
da engellenemez bir ekilde yaylm ve Batdaki siyasal ve sosyal gelimeye hkim olmutur. Bu
gr, en net biimde A BD li sosyal teorisyen Francis Fukuyama (1 9 8 9 ) tarafndan dile getirilmi
tir. Fukuyamaya gre, Tarihin sonuna tanklk ediyoruz; yani, insanolunun ideolojik evriminin
son noktas ve Batl liberal demokrasinin niha ynetim biimi olarak evrensellemesi. Bu tezi
destekler nitelikteki kantlar bulmak olduka kolaydr. 1 9 4 5 te faizmin kmesinden sonra Bat
liberalizmi karsndaki ana alternatif Sovyet tarz komnizmdi. Ancak bu alternatif de, Dou Av
rupadaki 1989-1991 devrimleriyle ortadan kalkt ve zamanla planlama ve mdahalecilik grleri
nin altn oydu. Afrika, Asya ve Ltin Amerikada, rekabeti parti sistemleri ve piyasa reformlarna
ynelik artan ilgiyi de kapsayan bir demokratikleme sreci harekete geti. Bu sre, ister ideo
lojik rakipleri arasnda, zellikle de sosyalizm zerinde ( tarihin sonu teorisyenlerinin iddia ettii
gibi), liberalizmin stnlnn bir yansmas olsun, isterse ok-uluslu irketlerin hkim olduu
kresel kapitalist sistemin ortaya kard bir sonu olsun (eletirenlerin uyardklar gibi), gele
cein nceden ekillendirildii grlmektedir. 21. Yzylda, tm toplumlar, farkl dzeylerde de
olsa, esas olarak liberal gelime modeline yneldike ktisad ve siyas farkllklar gittike ortadan
kalkacaktr. Bu, rnein, piyasa devletinin ykselii ile kiisel tketim ve bireysel tercihle ilgili
meselelerin n plana kmasnda aka grlebilir (Bobbit, 2 0 0 2 ).
Tm bunlarla birlikte, liberalleri yeniden dnmeye, bazen de grlerini gzden geirmeye
zorlayan yeni meydan okumalar karsnda liberal zafer anlaynn, yumuatlmas gerei de gz-

'

ok-Kltrllk / ok-Kltrclk [Multiculturalism]

ok-kltrllk, hem betimleyici hem de normatif bir terim olarak kullanlr. Betimleyici bir terim olarak ok-kltrllk, inanlar ve uygulamalar farkl bir mterek kimlik duygusu yaratan iki veya daha fazla grubun olutur
duu bir toplumda ortaya kan kltrel eitlilii ifade eder. ok-kltrllk her zaman rksal, etnik veya dilsel
farkllklardan doan toplumsal bir eitlilii anlatr. Normatif bir terim olarak ise ok-kltrllk, toplumsal eit
liliin, farkl kltrel gruplarn tannma ve sayg grme hakk erevesinde onaylanmasn ima eder. Bu anlamda
ok-kltrllk, bireyler ve gruplar iin eit olarak deerli olduklar duygusunun yerletirilmesinde inan, deer
ve hayat tarzlarnn nemini dikkate alr.

den karlmamaldr. Aslnda baz alardan liberal ideoloji, bir gven krizi sorunuyla kar karya
dr. Bu sorun, liberallerin grlerini evrensel ya da temel ilkeler olarak sunmadaki isteksizliklerin
de aka grlr. Liberalizme kar 21. Yzylda ortaya kan meydan okumalar eitli kaynaklar
dan beslenmektedir. Ancak net bir biimde yenilgiye urayan sosyalist meydan okumayla beraber
bu yaklamlarn vurguladklar ana tema, eitlilik veya farklln onaylanmasdr. Bu iddia, zel
olann evrensel olan karsnda itibar artarken, deerler ve kimlii soyut birey mefhumuyla te
mellendirmenin zorlat gereine de dikkat eker. Komniteryanizm (bkz. s. 155), liberaliz
me ynelik bu tr ilk saldrlarn temelini oluturmutur. rnein, Alasdair MacIntyre (1 9 8 1 ) ve
Michael Sandel (1 9 8 2 ), bireycilii (bkz. s. 4 5 ) temelsiz olduu gerekesiyle reddetmilerdir.
Onlara gre benlik, engelsizdir ve kimliini sosyal, tarihsel veya kltrel balamndan ziyade ta
mamen kendinden alr. Her bir bireyin kendi tanmlad iyi hayatn peinden komas gerektiini
vazeden liberal toplum, dizginsiz bir bencillik eklinde dejenere olma tehlikesi tar ve ibirliiyle
beraber mterek gayreti gelitirmede yetersizdir.
Feministler de kendilerine ait bir farkllk politikas yorumu gelitirmilerdir. Liberalizme
ynelik bu saldrnn ana iddias, liberalizmin cinsiyet farkllklarnn nemini kavramada baarsz
olduu ve ska eril niteliklerin tahakkm altndaki kiilik kavramlatrmasm n plana kard
ynndedir. Bu iddiaya gre kadnlar, kadnn tanmlad deer ve kimlikleri benimsemelidir. Bu
da liberal evrenselci iddialarn reddedilmesi anlamna gelir. ok-kltrl toplumlarn ortaya k,
liberalizm iin baz zorluklar beraberinde getirmitir. Liberaller uzun sredir hogrnn gereklilii
ni savunmalarna ve ahlk-kltrel eitliliin faydalarn kabul etmelerine ramen, ok-kltrllk
liberalizmi iki ana sorun ile kar karya brakmtr. lki, ok-kltrllk etnisite, rk, dil gibi olgulara
dayal mterek bir kimlik mefhumuyla ilgilidir. kincisi ise grup kimliine zg deerler ister liberal,
ister liberalliin dnda isterse karsnda olsun geerli olarak kabul grmelidirler.
Liberalizme ynelik meydan okumalar, Bat dnyasnn dnda da sz konusudur. Kapitalist
Bat ile komnist Dou arasndaki atmann ekillendirdii iki kutuplu dnya dzeninin ortadan
kalkmas, liberal demokrasinin gelimesine olduu kadar, yeni ve liberal olmayan siyasal glerin de
gndeme gelmesine neden olmutur. Dou Avrupada ve gelimekte olan baz lkelerde popler c-

zibesi g, kesinlik ve gvenlie dayal olan isyankr milliyetiliin, farkl anlamlar barndrabilen
liberalizmden daha gl olduu kesindir. Ayrca bu milliyetilik, kendi kaderini tayin hakk ve in
sanlk onuru gibi liberal ideallerden ok, etnik saflk ve otoriteryanizm (bkz. s. 9 6 ) ile balantldr.
Orta Dou, Asya ve Afrikann baz blgelerinde ortaya kan eitli fundamentalizm (bkz. s. 2 8 7 )
biimleri de liberal kltr ile uyumamaktadr. Dahas, siyasal slm sahip olduu Bat d, hatta Bat
kart duru kapasitesinden dolay, gelimekte olan lkelerin birounda liberalizme stn gelebilir.
Ayrca, baarl piyasa ekonomileri her zaman liberal deer ve kurumlar zerinde ina edilmemi ola
bilir. rnein, Dou Asyann siyasal rejimleri varlklarn, rekabet ve mcadele gibi liberal deerlerin
etkisinden ok, Konfys anlaynn sosyal istikrar srdrme yeteneine borludurlar.
Belki de 21. Yzyldaki siyasal geliime, birlemi, liberal bir dnyadan ok ideolojik eitli
likteki art damgasn vuracaktr. Gnn birinde siyasal slm, Konfys anlay, hatta otoriter
milliyetilik, Bat liberalizminin karsna dili bir rakip olarak kabilir. Bat toplumlar kendi a
larndan, bu meydan okumalara, terrle savaa elik eden yurttalk haklarnn askya alnma
snda olduu gibi liberalizmden saparak cevap verebilir. Post-modernizmin (bkz. s. 3 0 6 ) bak
asndan liberalizmin krizi, her zaman bir paras olduu Aydnlanma projesinin knn bir
sonucudur. Bu projenin varsaymna gre, evrensel olarak uygulanabilir rasyonel ilkeler kmesi
bireylere, emslsiz hedefler peinde komalarn mmkn klacak koullar salar. Ancak Richard
Rorty (1 9 8 9 ) gibi post-modern dnrler, nesnel hakikat iddiasn sorgulamlar ve dier tm
ideolojiler, aslnda tm inan sistemleri gibi liberalizmin de salt bir szlkeden baka bir ey ol
madn ve dier szlkelerden daha eksiksiz olarak grmenin imknsz olduunu iddia eder.
Bu adan bir meta-anlat, tarihsel gelimenin ynnn taslan izen bir teori olarak liberalizm
lmtr. Eer durum byleyse liberalizm, ok saydaki siyas modeller arasndan sadece bir tanesi
olaca bir gelecekle yzlemek zorundadr. Bundan dolay John Gray ( 1 9 9 5 ), liberalizmin gerek
halefinin oulculuk (bkz. s. 5 1 ) olduunu ne srer. oulculuun gc, hem liberal hem de
liberal olmayan deer ve kurumlan eit olarak meru kabul etmesinden kaynaklanr.

leri Okumalar
Arblaster, A., The Rise and Decline of Western Liberalism. (Oxford: Basil Blackwell, 1984). Liberal doktrinler
zerine, bireyci karakterlerine yapt vurguyla olduka kapsaml ve k aklama.
Bellamy, R., Liberalism and Modern Society: An Historical Argument. (Cambridge: Polity Press, 1992). Liberaliz
min geliimini, yeni sosyal gerekliklere liberal deerleri uygulamak iin zorunlu olan intibaklar ze
rinde odaklanarak zmleme.
Conway, D., Classical Liberalism: The Unvanquished Ideal. (Basingstoke: Macmillan ve New York: St Martin's
Press, 1995). Modern liberal, cemaati ve muhafazakr eletirilere kar minimal devleti savunan klasik
liberal felsefeye ilikin bir inceleme.

Gray, J., Two Faces of Liberalism. (Cambridge: Polity Press, 2000). Liberalizmin evrenselci ve oulcu biimleri
arasndaki blnmeyi vurgulayan bir aklama.
Gray, J., Liberalism., 2. Bask (Milton Keynes: Open University Press., 1995b). Modernliin siyasal teorisi olarak
liberalizme ksa ve eletirel bir giri; post-liberalizm tartmasn da kapsyor.
Holden, B., Understanding Liberal Democracy., 2. Bask (Hemel Hepstead: Harvester Wheatsheaf, 1993). Li
beral demokrasinin doas ve kavramna ait faydal bir giri; eletiriler ve hakllatrmalar da kapsyor.
Ramsay, M., What's Wrong with Liberalism? A Radical Critique of Liberal Political Philosophy. (Londra: Leices
ter University Press, 1997). Farkl eletirel perspektiflerden liberal teori ve uygulamalara ait faydal bir
aklama.

MUHAFAZAKRLIK

KKLER VE G E L M
Gnlk dildeki muhafazakr terimi, farkl anlamlara sahiptir. Bu terim mtevaz veya ihtiyatl
davran, geleneksel hatta uyumcu bir hayat tarz, deiim korkusu veya deiimin reddi gibi zel
likle muhafaza etmek fiilinin belirttii anlamlara gelebilir. Ayr bir siyas konumu veya ideolojiyi
betimleyen muhafazakrlk, ilk kez 19. Yzyln balarnda kullanlmtr. Bu dnemde A BD de
muhafazakrlk, kamusal ilere ait ktmser bir gr ima ediyordu. 1 8 2 0 ler itibariyle bu terim,
1789 Devriminin ruhu ve ilkelerine kar bir muhalefeti artryordu. ngilterede muhafazakr,
aama aama Whiglere kar ana muhalefet partisi olan Tory adnn yerini ald ve 1835te bu parti
nin resm ad oldu.
Muhafazakr fikirler, birok adan Fransz Devrimi ile sembolletirilen siyas, sosyal ve ktisa
d deiimdeki gidie bir tepki olarak dodu. Muhafazakr ilkelerin ilk ve belki de klasik ifadeleri,
Edmund Burken (bkz. s. 8 7 ) Reflections on the Revolution in France ( Fransa'daki Devrim ze
rine Dnceler, [1790] 19 6 8 ) adl eserinde yer ald. Bu eser, bir nceki yl Ancien Regim ee (Eski

Rejim , Devr-i Sabk) kar devrimci meydan okumay, derin bir zntyle karlad. 19. Yzyl b o
yunca Batl devletler, sanayilemenin ortaya kard ve liberalizm, sosyalizm ve milliyetilik gibi
akmlarda yansmasn bulan basklarla dnme urad. Bu ideolojiler reformu gerekli grrken,
zaman zaman da devrimi desteklerken muhafazakrlk, gittike g duruma drlm gelenek
sel sosyal dzeni inatla savundu.
Muhafazakr dnce kendisini, mevcut gelenek ve ulusal kltrlere intibak ettirdike dikkate
deer bir ekilde eitlenmitir. rnein, ngiliz muhafazakrl temelde Burken fikirleri ereve
sinde ekillenmitir. Burke, deiime kar kr krne bir direnci savunmaz. Onun savunduu ey
daha ok, muhafaza etmek iin deime ye ynelik tedbirli bir isteklilik hlidir. 19. Yzylda ngiliz
muhafazakrlar, gl bir deiim srecinden gemi siyas ve sosyal dzeni savunmulardr. Bu de
iim zelde, 17. Yzyldaki ngiliz Devriminin bir sonucu olarak mutlak monarinin ortadan kal
drlmasyd. Benzer durumsal (pragmatik) ilkeler, ngiliz Milletler Topluluu ( the Commonwealth )
bnyesindeki lkelerde kurulmu olan muhafazakr partileri de etkiledi. Kanada Muhafazakr Par
tisi, kendini gerici fikirlerden uzaklatrmak iin lerici Muhafazakr adn benimsedi.
19. Yzyl boyunca baz otokratik monarilerin ayakta kald Kta Avrupasnda ise olduka
farkl, daha otoriter bir muhafazakrlk geliti. Bu muhafazakrlk, ykselen reform dalgas kar
snda monari ve kat otokratik deerleri savunuyordu. Ancak kinci Dnya Savandan sonra,
Hristiyan demokratik partilerin kurulmasyla beraber ktadaki muhafazakrlar, zellikle Almanya
ve talyada siyas demokrasi ve sosyal reformu tam anlamyla kabul etmilerdir. te yandan ABD,
greceli olarak muhafazakr fikirlerden ok daha az etkilenmitir. ABD, ngiliz Kraliyetine kar
yrtlen baarl koloni savann sonucunda olumutur. A B D nin ynetim sistemi ve siyas
kltr, byk oranda yerleik liberal ve ilerici deerleri yanstr. A B D deki her iki byk parti
nin de -Cum huriyetiler ve D em okratlar- siyasetileri, geleneksel bir ekilde muhafazakr ola
rak yaftalanmaktan kzgnlk duyarlar. Sadece 1 9 6 0 lardan beri her iki parti, tutucu ifadeleri dile

getirmektedir. Bu ifadeleri kullananlar zellikle gneyli Demokratlar, 1960larda Senatr Barry

Goldwatern bam ektii Cumhuriyeti Parti iindeki kanattr; ki bu kanat, 1 9 7 0 ler ve 1980ler
boyunca nce California Valilii ardndan da 1981-1989 arasnda bakanlk yapm olan Ronald
Reagan desteklemitir.
Muhafazakr ideoloji, Fransz Devrimi ve Batidaki modernleme srecine bir tepki olarak orta
ya ktndan, Avrupa ve Kuzey Amerika dndaki siyas muhafazakrl tespit etm ek daha zordur.
Afrika, Asya ve Ltin Amerikada deiime diren ve geleneksel hayat tarzm koruma amacndaki
baz siyas hareketlerin ortaya kt sylenebilir. Ancak bu hareketler, tam anlamyla muhafazakr
olan iddia ve deerlere ndiren bavururlar. Bunlar arasndaki bir istisna, 1955ten beri Japonyadaki
siyasette arl olan Japon Liberal Demokratik Partidir (L D P ). L D P nin i dnyasnn karlar
ile yakn balantlar vardr ve salkl bir zel sektr beslem ek adna byk gayret gsterir. Ayn
zamanda geleneksel Japon deer ve rflerini koruma teebbsleri de vardr. te bu yzden sadakt,
dev ve hiyerari gibi muhafazakrla zg ilkeleri destekler. Baz baka lkelerde ise muhafaza
krlk, poplist-otoriter bir nitelik arz etmitir. rnein Arjantinde Peron ve randa Humeyni (bkz.
s. 2 9 2 ) gl merkez otoriteye dayal rejimler kurmulardr ama bu rejimler milliyetilik, ktisad
ilerleme ve geleneksel deerlerin savunulmas adna kitlesel halk desteini de seferber etmilerdir.
Muhafazakrlk, siyasal ideolojiler arasnda entelektel adan en mtevaz ideoloji olmasna
ramen, belki de bu durumdan dolay, ayn zamanda dikkate deer bir biimde esnek ve kendini
abucak toparlayabilen bir zellie sahiptir. Muhafazakrlk, kendini sabit fikir sistemleri ile ba
lama taraftar olmadndan sreklilik arz eden bir gelime iindedir. Birok lkede siyas san
yeniden iktidara gemesiyle, 1970lerden beri muhafazakr anlayn kazand baarlarn yeniden
ortaya kt aikrdr. Bu adan, ngilteredeki Thatcher Hkmeti (1 9 7 9 -1 9 9 0 ) ve A B D deki
Reagan Ynetimi (1 9 8 1 -1 9 8 9 ) zellikle dikkate deerdir. H er iki ynetim de genel olarak Yeni
Sa olarak adlandrlan ve kolay rastlanmayacak bir ekilde radikal ve ideolojik biim deki bir mu
hafazakrl uygulamaya koymulardr. Yeni San fikirleri ounlukla serbest piyasa ekonomile
rinden tretilmi ve durum byle olunca, muhafazakrlk iinde derin blnmeler ortaya km
tr. Hatta baz yorumcular, Thatcherizm, Reaganizm ve genel olarak Yeni Sa projesine, aslnda
muhafazakr ideoloji iinde yer vermenin uygun olmadn, bu anlaylarn ok cidd biimde
klasik liberal ekonomilerden etkilendiini ne srmlerdir.
Yeni Sa, geleneksel muhafazakr ktisad grlere meydan okumutur ama muhafazakr
ideolojinin bir paras olarak kalmtr. lk olarak Yeni Sa, dzen, otorite ve disiplin gibi geleneksel
muhafazakr sosyal ilkeleri asla terk etmemi hatta baz alardan bu ilkeleri glendirmitir. Ayr
ca, Yeni San serbest piyasaya ynelik heyecan, muhafazakrln liberal grler tarafndan ne
dereceye kadar etkilendiini gsterir. Tm siyas ideolojiler gibi muhafazakrlk da bnyesinde e
itli gelenekleri barndrr. 19. Yzylda muhafazakrlk, monari ve aristokrasinin kat bir ekilde
savunulmas taraftardr. Bu anlay, gelimekte olan lkelerde otoriter poplist hareketler biimin
de varlm devam ettirmitir. 20. Yzylda ise muhafazakrlar, devlet mdahalesini savunan paternalistik bir eilim ve serbest piyasann liberteryen bir savunusu olarak blnmlerdir. Yeni Sa n

nemi, liberteryanizmi (bkz. s. 101) destekleyen gelenekler arasndaki dengeyi yeniden salama
araclyla muhafazakrln seim zaferi arayn yeniden canlandrmasndan kaynaklanr. Ancak
bunu yapmakla Yeni Sa, muhafazakrln ayakta kalmasn bile tehdit edebilecek nitelikteki derin
gerilimleri su yzne karmtr.

M U H A F A Z A ETME AR ZU SU - A N A T E M A L A R
Muhafazakr ideolojinin barndrd temel nitelik, belli bal iddialarn ve tartmalarn ana kayna
olmutur. rnein, muhafazakrlarn taraftar olduklar eyden ok, m uhalif olduklar eye ilikin
daha net bir anlaya sahip olduklar sklkla dile getirilir. Bu anlamda muhafazakrlk basite dei
ime kar direnmeyi, en azndan pheyi salk veren olumsuz bir felsefe olarak resmedilir. Ancak
muhafazakrlk status quo nun salt kr krne savunusundan daha fazla bir ey olmasayd, bir
ideolojiden ok sadece siyas bir tutum olurdu. Aslnda birok insan ya da grup, deiime diren
me anlamnda muhafazakr olarak grlebilir ama bu insanlarn tmnn muhafazakr siyaset
dncesini paylatklar sylenemez. rnein, devletletirilmi ekonom inin ortadan kaldrlma
sna muhalefet eden Sovyetler Birliindeki komnistler de, refah devletini ya da ulusal sanayileri
savunma adna kampanya dzenleyen sosyalistler de, siyas ilkeleri asndan kesinlikle deil ama
eylemleri asndan muhafazakr olarak snflandrlabilirler. Deiime direnme arzusu, muhafaza
krlk iinde tekerrr eden bir arzudur. Ancak muhafazakrlar rakip siyas dnce destekilerin
den ayran ey, bu konumu benimsemede takndklar kendilerini zg tarzlardr.
kinci bir mesele de, muhafazakrl bir ideoloji olarak tanmlamann, bizatihi muhafazakr
lar rahatsz etme riskidir. Muhafazakrlar, genellikle kendi inanlarn, bir zm veya ideolojinin
aksine zihinsel bir tutum veya yaygn kanaat olarak betimlerler. rnein Lord Hugh Cecil
(1 9 1 2 ), muhafazakrl insan zihninin doal mizac olarak tanmlamtr. Baka dnrlere
gre de muhafazakrl zgn klan ey, tarih ve tecrbeye yapt vurguyla beraber rasyonel d
nceden duyulan honutsuzluktur. Birinci Blm de tartld gibi muhafazakrlar tipik olarak
ilke siyasetinden kanrlar ve bunun yerine geleneki siyas tutumu benimserler. Muhafazakrl
a muhalif olanlar bu zellik zerinde dururlar ve bazen muhafazakrl, ynetici snf veya elitin
karlarnn ilkesiz savunusundan azck daha fazla bir ey olarak tanmlarlar. Oysa hem muhafa
zakrlar hem de eletirenler, muhafazakr yaygn kanaatin temelini oluturan teorilerin eitlili
ini ve arln grmezden gelirler. rnein muhafazakrlar, dncelerini soyut ilkelerden daha
ok tarih ve tecrbeyle temellendirmeyi seebilir ama bu tercih de kendi bana snrl rasyonel ka
pasitesi olan insan anlayna dayanmaktadr. Muhafazakrlk, ne basit pragmatizm (bkz. s. 27)
ne de salt frsatlktr. Muhafazakrlk, insan doasna, yaadklar topluma ve zgn siyasal deer
lerin nemine vurgu yapan zgn birtakm siyasal anlaylar zerine ina edilir. Aslnda liberalizm
ve sosyalizm gibi muhafazakrlk da bir ideoloji olarak tanmlanmaldr. Muhafazakrln barn
drd en nemli ve temel dnceler:

 Gelenek
Beeri eksiklik
Organik toplum
Hiyerari ve otorite
Mlkiyettir

Gelenek
Muhafazakrln, deiim kart iddialarnn dayanaklar farkl farkldr. Muhafazakrlkta teker
rr eden merkez konulardan birisi, yapt gelenek savunusudur. Gelenek, zamana kar koyabil
mi deerler, uygulamalar ve kurumlan, zelde de bir kuaktan dierine aktarlanlar kapsar. Bu an
layn aksine liberaller, sosyal kuramlarn ne kadar uzun sredir varlklarm devam ettirdiklerine
gre deil de, bireylerin ihtiya ve karlarna ne kadar cevap verebildii erevesinde deerlendi
rilmeleri gerektiini ne srerler. Eer kurumlar bu snav geemiyorlarsa, ya reforma tbi tutulma
ldrlar ya da ortadan kaldrlmaldrlar. Ancak muhafazakrlar bu gre kesinlikle katlmazlar ve
baz nedenlerden dolay, gelenek ve kuramlarn, tarih testini baaryla getiklerinden hassasiyetle
korunmas gerektiini dnrler.
Baz muhafazakrlara gre bu sonu, onlarn din inanlarn yanstr. Eer bu dnyann Yara
tc Tanr tarafndan bezendii dnlrse, toplumdaki geleneksel rfler ve uygulamalar Tanr
vergisi olarak grlmelidir. Burke, bu erevede toplumun Yaratcmzn yasasiyla ya da bazen
ifade ettii gibi doal hukuk tarafndan ekillendirildiine inanr. Eer insanlar yasaya aykr ola
rak dnyay deitirmeye kalkarlarsa, Tanrnn iradesine kar gelmi olurlar ve sonuta nsan
faaliyetleri daha iyi deil, daha kt yaparlar. 18. Yzyldan beri gelenein Tanr nn iradesini yan
sttn iddia etmek, gittike zorlamaktadr. Burke iin monari kurumunun Tanr takdiriyle atan
dna inanmak mmknd. nk bu inan, ok uzun bir sredir yerleik bir inant ve neredeyse
evrensel olarak kabul gryordu. Ancak tarihsel deiimin admlar hzlandka, yeni gelenekler
eskilerin yerini ald. Serbest seim ve evrensel oy hakk gibi bu yeni geleneklerin, her anlamda
Tanr vergisi olmaktan ok insan yapm olduklar aka grld. Ancak deiime ynelik din
ret, modern kktenciler tarafndan diri tutuldu. Kktencilerin inancna gre, Tanrnn istekleri
onlarn din metinlerindeki kesin hakikat olarak insanoluna vahyedildi. Muhafazakrlk ile din
kktencilik arasndaki iliki, Onuncu Blm de tartlmtr.
Ancak muhafazakrlarn ou, herhangi bir ilh kken iddias ne srme ihtiyac duymadan
gelenei desteklemektedir. rnein Burke, toplumu yaayanlar, ller ve doacaklar arasndaki
bir ortaklk olarak tanmlamtr. ngiliz romanc ve deneme yazar G. K. Chesterton (1 7 8 4 -1 9 3 6 ),
bu gr yle ifade etmektedir:
Gelenek, oylar tm snflardan en belirsiz olana vermek demektir: Atalarmza. Bu, lmlerin

Edmund Burke (1729-1797)

Dublin doumlu, Ingiliz devlet adam ve siyaset teorisyeni. Genellikle Anglo-Amerikan muhafaza-kr gelenein babas olarak grlr. Whig Partili bir siyaseti olarak Burke, 1776 Amerikan
Devrimi'ne scak bakyordu ama hretini, Reflection on the Reveloution in France (Fransa'daki
Devrim zerine Dnceler, 1790) adl eserinde 1789 Fransz Devrimi'ne ynelttii eletiriye
borludur.
Burke, zgrlk, eitlik, kardelik gibi soyut ilkeler erevesinde Fransz siyasetini yeni biim
lere sokma teebbslerine, bilgeliin byk oranda tecrbeye, gelenee ve tarihe dayand iddiasn savunarak
iddetle kar kt. Ancak Fransz Monarisi'nin bu sondan ksmen sorumlu olduunu belirtti. nk monari,
inatla "muhafaza etmek iin deime"yi reddetti. Burke, ktl engelleyebilecei hlde nadiren iyiyi besledii
iin ktmser bir devlet dncesi benimser. Adam Smith'in (bkz. s. 65) klasik ekonomisini destekleyen Burke,
piyasa glerini "doal hukuk" olarak grmtr.

demokrasisidir. Gelenek, sadece sada solda dolaanlarn kibirli oligarisine boyun emeyi red
deder.

Bu anlamda gelenek, gemiin bilgelik birikimini yanstr. Gemiin kurum ve uygulamala

r, zamann yapt snav gemitir; bundan dolay yaayanlarn ve gelecek kuaklarn menfaati
iin korunmaldrlar. Byle bir gelenek anlay neredeyse, hayatta kalan kurum ve gelenekler bu
hldedirler, nk bu gelenekler ilerlik kazanm ve deerli bulunmulardr, eklindeki Darwinci
inanc yanstr. Bunlar, doal seleksiyon(seilim) sreci tarafndan onaylanm ve hayatta kalmak
iin uygun olduklarn kantlam kurum ve rflerdir. rnein ngilteredeki muhafazakrlar, m o
nari kurumunun korunmas gerektiini belirtirler. nk bu kurum, tarihsel bilgelik ve tecrbeyi
somutlatrr. zelde ngilteredeki krallk, ulusal sadakt oda olmas ve partiler st sayg tesis
etmektedir; basite ifade edilirse, ilemektedir.
Muhafazakrlar gelenee sayg duyarlar nk gelenek, hem toplum hem de birey iin bir
kim lik duygusu yaratr. Yerleik rfler ve uygulamalar, bireylerin farkna varabilecekleri cinstendir;
inadrlar ve pheleri giderici niteliktedirler. Sonuta gelenek insanlara, aidiyet ve kkl olma
hissi verir. Bu hisler de tarihsel temelli olduklar iin gldrler. rnein monari kurumu, insan
lar gemie balayarak ve onlara kim olduklarna dir mterek bir duygu salayarak toplumsal
ballk yaratr. te yandan deiim ise bilinmeyene doru bir yolculuktur: Belirsizlik ve gven
sizlik yaratr, bylece mutluluumuzu tehlikeye atar. Gelenek, zaman snavn baaryla atlatm
birok eyi, siyas kurumlardan daha fazlasn barndrr. Gelenek, in olan, gvenlik ve aidiyet
yaratan tm rf ve sosyal pratikleri kuatr. Bu pratikler arasnda, yarglarn geleneksel elbiseleri
ve peruklarndan, posta kutular ve telefon kulbelerinin geleneksel rengini koruma seferberliine
birok ey vardr.

Thomas Hobbes (1588-1679)

ngiliz siyaset felsefecisi. Daha sonra ailesini terk eden bir papazn olu olan Hobbes; sr
gndeki Galler Prensi Charles Stuart'n hocas oldu ve Cavendish ailesinin himayesi altnda
yaad. ngiliz Devrimi'nin neden olduu i sava ve belirsizlik dneminde yazan Hobbes,
Aristoteles'ten sonra kapsaml bir doa ve insan davran teorisi gelitiren ilk dnrdr.
Hobbes'un klasik eseri Leviathan (1651), anari ve dzensizliin yegne alternatifi olarak
mutlakiyeti ynetimi savunmu ve yurttalara, devlete kar kaytsz artsz ykmllk
tamalarn ne srmtr. Byle yapmakla Hobbes, krallarn lh haklarn destekleyenleri hayl krklna u
ratmayacak ekilde otoriteryanizm (bkz. s. 96) adna rasyonalist bir savunma salamtr. Hobbesun bireyci me
todolojisi ve toplum szlemesi teorisi erken dnem liberalizminin temsilciliini yapmtr.

Beer Eksiklik
Muhafazakrlk birok adan bir beer eksiklik felsefesidir. (O Sullivan, 1976). Dier ideolojiler,
insann doas gerei iyi olduunu veya sosyal koullar dzeltildiinde insanlarn iyi klnabile
ceini iddia ederler. Bu ideolojilerin en uta yer alanlarnn kapsamndaki bylesi inanlar topiktir
ve ideal bir toplumda insanolunun mkemmelliini tasavvur ederler. Muhafazakrlar byle d
ncelerin, en iyi ihtimlle idealist ryalar olmalar nedeniyle zerinde durmazlar. Bunun yerine,
teorilerini insann hem eksik hem de mkemmelletirilemeyecei inanc zerine ina ederler.
nsann eksiklii, eitli ekillerde anlalr. lk nce insanlar, psikolojik olarak snrl ve bam
l yaratklar olarak grlrler. Muhafazakrlarn dncesine gre insanlar yaltm ve istikrarszlk
tan korkarlar. Psikolojik olarak gvenli ve in olana sokulurlar, her eyden nemlisi, yerlerini
bilmenin salad gven arayndadrlar. nsan doasn bu ekilde resmetmek, liberallerin kendi
ayaklar zerinde duran, mteebbis, fayda azamiletirici eklindeki insan imgesinden olduka
farkldr. nsanlarn gvenlii ve aidiyeti arzulad gr, muhafazakrlarn sosyal dzenin ne
mine vurgu yapmalarna ve zgrln czibeleri konusunda phe iinde olmalarna neden ol
mutur. Dzen, insan hayat iin istikrar ve tahmin edilebilirliin teminatdr; dzen, belirsiz bir
dnyada gvenlii salar. te yandan zgrlk ise bireylere tercihler sunar ve bu da deiim ile
beraber belirsizlik yaratr. Muhafazakrlar, sosyal dzen davas adna zgrl feda etmeye hazr
olmalar asndan ska Thomas H obbesun grlerini tekrarlarlar.
Ahlkszlk ya da su tekil eden davranlarn kkenlerini toplum iinde arayan dier siya
set felsefelerinin aksine muhafazakrlar, bu meselenin bireyde kklendiine inanrlar. nsanlarn
ahlk olarak eksik olduklar dnlr. Muhafazakrlarn insan doas gr ktmser, hatta
Hobbesu anlaya yakndr. nsanolu doutan bencil ve tamahkrdr, insan mkemmellikten
baka her eydir. H obbesun belirttii gibi, iktidar stne iktidar birinci insan drtsdr. Baz
muhafazakrlar, bunu Eski Ahitte yer alan ilk gnah retisine gnderme yaparak aklarlar. Bu

nsan Doas zerine Bak Alar

Liberaller, insan doasn, bireyde ikin olan ve doutan getirilen birtakm niteliklerin toplam olarak grrler
ve sosyal ya da tarihsel koullara ok az veya hi yer vermezler. nsanlar karc ve kendilerine gveni olan yara
tklardr; ama ayn zamanda aklla ynetilirler ve zellikle eitim araclyla kiisel geliimi gerekletirebilecek
yetenee sahiptirler.

Muhafazakrlar, insann esas itibariyle snrl ve gvenlik arayndaki yaratklar olduunu dnrler. nsan
lar bilinene, in olunana, denenmie ve snanma yanarlar. nsan rasyonalitesl gvenilir deildir ve ahlk
yozlama her insann iinde sakldr. Ancak Yeni Sa, bencil bireycilik biimini benimsemitir.

Sosyalistler, insanlar esasen sosyal yaratklar olarak grrler. insanlarn kapasiteleri ve davranlar, doadan
ok eitimle, zellikle de yaratc emek tarafndan ekillendirilir. nsanlarn ibirlii, sosyallik ve rasyonaliteye olan
eilimleri, nsan ve kiisel geliimin geleceinin nemli/sayg deer olduu anlamna gelir.
Anaristler, insan doasn byk oranda iyimser bir erevede ele alrlar, insanlarn sosyallik, girikenlik ve
ibirlii davranlarna ynelmi gl eilimleri vardr; mterek bir abayla dzeni muhafaza edebilme yetene
ine sahiptirler; temelde bencil olsalar da rasyonel olarak aydnlanmlardr.

Faistler, insanlarn irade ve rasyonel olmayan baka gdler, zellikle de ulus ya da rka odaklanm derin bir
sosyal aidiyet duygusu tarafndan ynetildiklerini iddia ederler. Kitlelere yakan sadece itaat ve hizmet etmek
olsa da ulusal cemaatin sekin yeleri, ulusal veya rksal davaya adanmakla "yeni insanlar" olarak kendilerini ya
ratma becerisine sahiptirler.

Feministler, genel olarak erkek ve kadnlarn ortak bir insan doasn paylatklarn, cinsiyet farkllklarnn ise
kltrel veya sosyal olarak dayatldn savunurlar. Ancak ayrlk feministler, erkeklerin genetik olarak tahakkm
ve gaddarla, kadnlarn ise doalar gerei sevimlilik, yaratclk ve sakinlie eilimli olduklarn iddia ederler.

Ekolojistler, zellikle de derin evreciler, insan doasn, daha geni olan ekosistemin, hatta doann bir para
s olarak grrler. Bundan dolay materyalizm, tamahkrlk ve bencillik, insann, hayatn birliinden ve dolaysyla
da kendi gerek doasndan ne derece yabanclatn yanstr. nsan potansiyel doaya dn gerektirir.

__________________ ________________ ___ J

yzden su, sosyalist ve modern liberallerin belirtme eiliminde olduklar gibi eitsizlik veya sos
yal dezavantajn rn deildir; daha ziyade insann temel igdleri ve ehvetinin bir sonucudur.
nsanlar sadece iddet ve anti-sosyal itkilerini ifade etmekten vazgeirildiinde meden bir tarzda
davranmaya ikna edilebilirler. Buradaki en nemli caydrc unsur da, kat bir ekilde uygulanaca
bilgisiyle desteklenmi hukuktur. Bu durum, muhafazakrlarn neden gl ynetim, sert ceza
hukuku, uzun sreli hapis cezalar ve bedensel ceza, hatta lm cezasn desteklediklerini aklar.
Muhafazakrlar iin hukukun rol zgrln desteklenmesi deil, dzenin korunmasdr. Hu
kuk ve dzen kavramlar, muhafazakr zihniyette ylesine i ie girmitir ki, neredeyse kayna
m ve bir kavrama dnmlerdir.
nsanolunun zihinsel becerilerinin de snrl olduu dnlr. Birinci Blm de tartld
gibi, muhafazakrlar geleneksel olarak dnyann, insan akimn tam anlamyla kavrayamayaca ka
dar karmak olduunu dnrler. ngiliz siyaset felsefecisi M ichael Oakeshottun (1 9 0 1 -1 9 9 0 )

belirttii gibi siyaset dnyas, snrsz ve dipsizdir. Bundan dolay muhafazakrlar, soyut fikirler ve
olan biteni anlama iddiasndaki dnce sistemlerine kar phe beslerler. Onlara gre, olan biten
basite anlalamaz niteliktedir. Muhafazakrlar, fikirlerini gelenek, tecrbe ve tarihe dayandrmay
tercih ederler; dnyaya ynelik olarak ihtiyatl, mtevaz ve her eyden te pragmatik bir tutum
benimserler ve mmkn olduka da doktriner yani dogmatik fikirlerden saknrlar. nsan haklan,
eitlik ve sosyal adlet gibi kulaa ho gelen siyas ilkeler tehlikelerle doludur. nk bu ilke
ler, dnyann yeniden ekillendirilmesinin tasarmlarn tedarik ederler. Muhafazakrlar, reform
ve devrimin ounlukla daha fazla zdraba yol at uyarsn yaparlar. Bir muhafazakra gre,
hibir ey yapmamak, belki de bir eyler yapmaya tercih edilebilir niteliktedir. Oakeshottun da
ifade ettii gibi, bir muhafazakr her zaman tedavinin, hastalktan daha kt olm adindan emin
olmak ister. Ancak Yeni San ykseliinin bir sonucu olarak muhafazakrln, gelenekilik ve
pragmatizme (bkz. s. 27) verdii destek zayflamtr. ncelikle Yeni Sa, refah ve mdahaleci
yaplar ykarak serbest piyasa reformlarn yrtme amac erevesinde radikaldir. kinci olarak da
Yeni San radikalizmi, rasyonalizme (bkz. s. 4 8 ) yani zellikle ktisad liberalizminkiler bata
olmak zere soyut teori ve ilkelere dayanr.

O rganikT oplum
Muhafazakr toplum gr, liberalizmin toplum grnden olduka farkldr. Liberaller; toplu
mun, bencil karlar peinde olan bireylerin eylemlerinden doduunu dnrler. Sosyal gruplar
ve dernekler, gnll olarak girildiinden szlemeyle ilgilidir. Liberal serbest piyasa fikirlerini
benimsemi olan, liberal Yeni Sa da dhil olmak zere, liberteryen muhafazakrlar, bu gr pay
lamaktadrlar. Margaret Thatcher, Jerem y Benthamn (bkz. s. 64) dncelerini yeniden ifade
ederek, Toplum diye bir ey yoktur; sadece bireyler ve aileleri vardr iddiasn ortaya koymutur.
Geleneksel muhafazakrlar ise bunun, bireylerin bakalarna muhta olmadan kendi ayaklar
zerinde durabileceklermi gibi bir anlaya dayanan atomist bir toplum gr olduunu belirtir
ler. Daha nce ifade edildii gibi, muhafazakrlar, insanlarn baml ve gvenlik arayndaki yaratk
lar olduklarn dnrler. nsanlar toplumun dnda deillerdir ve varolamazlar. Kesinlikle toplum
daki kklere ait olmaya, sahip olmaya iddetle ihtiya duyarlar. Birey, toplumdan koparlamaz, onu
besleyen sosyal gruplarn bir parasdr: Aile, arkadalar, akranlar, i arkadalar, meslektalar hatta
ulus. Bu gruplar, bireylere anlaml ve gvenli bir hayat salarlar. Sonuta geleneksel muhafazakrlar
zgrl, bireyin yalnz bana brakld negatif zgrlk asndan anlama taraftar deildir
ler. zgrlk daha ziyade, sosyal ykmllklerin ve deerlerinin farknda olan bireylerle kurulmu
balantlarn istekle kabul edilmesidir. zgrlk, (bir kimsenin) kendi grevini yapmasim ierir.
rnein ebeveyn ocuklarna nasl davranacaklarn retirken, onlarn zgrlklerini snrlamaz;
ocuklarnn menfaati gerei rehberlik yapm olur. Sorumlu bir ocuk olarak davranmak ve ebevey
nin isteklerine uymak, ykmllklerin bilinmesi sonucunda ortaya kan zgr eylemdir. Muhafa

zakrlara gre, bireylerin sadece haklarn bilip de devlerini kabul etmedikleri toplum, kksz ve
atomist olacaktr. Aslnda toplumu bir arada tutan ey, dev ve ykmllk balardr.
Tm bu fikirler, zel bir toplum anlayna dayanr. Muhafazakrlar geleneksel olarak toplu
mu yaayan bir ey, bir organizma olarak grrler. Bu organizmann paralar, aynen insan orga
nizmasnda olduu gibi beyin, kalp, akcierler ve karacier gibi alr. Organizma, iki adan insan
yapm olan eylerden veya makinelerden ayrlabilir. ncelikle, makinelerin aksine organizmalar,
dzenlenebilir veya istendiinde tekrar dzenlemeye tbi tutulabilir nitelikte tek tek paralarn basit
bir toplam deildir. Bir organizma iinde btn, tek tek paralardan daha fazla bir eydir; btn
ayakta tutan ey, paralar arasndaki hassas ilikiler kmesidir. Paralardan biri zarar grdnde
organizma lebilir. Yani insan bedeni, farz edelim bir bisiklet gibi paralarna ayrlamaz. kinci olarak
organizmalar, insan marifetiyle deil, doal etkenler tarafndan ekillendirilir. Organik bir toplum
niha olarak doal zorunluluk tarafndan ekillendirilir. rnein, aile herhangi bir sosyal dnr ve
siyaset teorisyeni tarafndan icat edilmemitir; ak, sorumluluk ve itina gibi sosyal nitelikli doal
drtlerin rndr. Hibir ekilde ocuklar, aile iinde, aileye katlmak iin bir szleme falan
imzalamazlar; sadece aile iinde yetitirilir, terbiye edilir ve ynlendirilirler.
Toplumu anlamak iin kullanlan organik mecaz, ok gl muhafazakr imalar barndrr.
Toplumun kendi amalar uruna rasyonel bireyler tarafndan ina edildiini belirten birok liberal
ve sosyalist tarafndan benimsenen mekanik toplum gr, toplumun iyiletirilebileceini ve de
itirilebileceini savunur. Bu, ister evrim isterse devrim biim inde olsun, ilerlemeye olan bir inan
c ortaya karr. Eer toplum organik ise yaps ve kurumlan insan denetimini aan birtakm gler
tarafndan ekillendirilmektedir. Buna gre, bu toplumun hassas dokusu, iinde yaayan bireyler
tarafndan korunmal ve sayg grmelidir. Organik anlay, bizim tek tek kurumlara, toplumun par
alarna ynelik tutumumuzu da ekillendirir. Bunlar ilevselci bir bak asyla ele alnr: Kurum
lar bir nedenden dolay geliir ve ayakta kalrlar; bu neden de daha geni btnn muhafazasna
yaptklar katkdr. Baka bir deyile, kuramlarn varolular onlarn deerini ve arzulandklarm
gsterir. Sonuta, bir kurumu reforme etme veya daha beter hle sokma ve ortadan kaldrmaya
ynelik her teebbs, birok tehlike barndrr.
Aile, yerleik deerler ve ulus lehine ne srlen muhafazakr iddialarda, organik fikirler
aikr olarak ortaya kar. Muhafazakrlar aileyi, toplumun en temel kurumu olarak grrler ve
birok adan dier sosyal kurumlar iin model olarak sunarlar. Basite, ocuk dourma ve yeti
tirme ihtiyacndan doan aile, yelerine, zellikle de ocuklara gvenlik salar ve bireylere devin
deeriyle beraber dierlerine sayg duyma ihtiyacn retir. Bundan dolay muhafazakrlar salkl
bir aileyi, toplumun istikrar iin gerekli grrler; aile korunmaldr ve gerekiyorsa da glendirilmelidir. Organik anlay, muhafazakrlarn yerleik deerleri savunmalarnn da temelini oluturur.
Liberallerin belirttii gibi, eer ahlk bir kiisel tercih meselesi ise toplumun ahlk dokusu ve bu
nunla beraber sosyal dzenin dayana olan kenetlenme sorgulanmaya balanr. Muhafazakrlar,
bu erevede ahlk ve kltrel oulculuk (bkz. s. 5 1 ) kaygs tarlar ve ok-kltrl toplumlarn doalar gerei istikrarsz olduklarn savunurlar. Muhafazakrlar bunun yerine, ortak kltr

Toplum zerine Bak Alar

_____________________ M

Liberaller, toplumu kendi bana bir varlk olarak deil, bireylerin toplam olarak grrler. Toplumun varl,
bencil insanolunun gnll ve szlemeye dayal onayyla ekillenir. Ancak toplumda uyum ve dengeyi besle
yecek nitelikte genel bir karlar dengesi vardr.

Muhafazakrlar, toplumu bir organizma, yaayan bir varlk olarak grrler. Yani toplumun, birey dnda bir
varl vardr ve bu anlamda bireye nseldir; toplum, gelenek, otorite ve ortak ahlk balar ile ayakta durur. An
cak Yeni Sa, bir tr liberal atomizm anlayn benimser.
Sosyalistler, geleneksel olarak, toplumu eitsiz snf iktidar asndan grrler. Burada ktisad ve mlkiyetle
ilgili olan blnmeler, her trden daha geni sosyal badan hem daha derin hem de daha gerektir. Marksistler,
toplumun ana belirleyicisinin snf atmas olduuna inanrlar ve tek istikrarl, kenetlenmi toplumun snfsz
toplum olduunu iddia ederler.
Anaristler, toplumu sosyallik ve ibirliine ynelik doal nsan mizaca dayal olan mdahale edilmemi do
al uyum olarak grrler. Sonuta sosyal atma ve uyumsuzluk doal deildir, siyasal ynetim ve ktisad eit
sizliin rndr.

Milliyetiler, toplumu kltrel ve etnik farkllk asndan ele alrlar. Toplumu belirleyen ey, niha olarak ortak
bir ulusal kimlikte kklenmi olan ortak deer ve inanlardr. Buradan, ok- uluslu toplumlarn doalar gerei
istikrarsz olduklar ima edilebilir.

Faistler, toplumu birlemi organik btn olarak grrler. Yani ortak iyiden ziyade, zel iyiye adanm bireysel
varolu anlamszdr. Toplum yelii kat bir biimde ulusal veya rksal zeminlerle snrlandrlmtr.
Feministler, toplumu ataerkillik ve hayatn "kamusal" ve "zel" alanlar arasndaki yapay bir blnme asndan
ele alrlar. Bundan dolay toplum, erkek iktidar sistemini ayakta tutmak ve srekliletirmek zere tasarlanm r
gtl bir iki yzllk olarak grlebilir.

_______________________________________________________

ve paylalan deerleri nemserler. Byle bir kltr, gelenek, aile, din gibi eitli kaynaklardan, ge
leneksel deerler, aile deerleri, Hristiyan deerleri biiminde ekillendirilebilir. Niha olarak
organik anlay, muhafazakrlarn neden ulusa deer atfettiklerini aklar. Uluslar, aileler gibi, ayn
dili, tarihi, kltr ve gelenekleri paylaan insanlar arasnda ortaya kan doal yaknlk erevesin
de doal olarak oluurlar. Bundan dolay vatanseverlik (bkz. s. 172), hem bireylere hem de toplu
ma btn olarak gerekli bir kimlik ve aidiyet duygusu salar. Muhafazakr milliyetiliin temelini
oluturan bu grler, Beinci Blm de incelenmitir.

Hiyerari ve Otorite
Muhafazakrlar geleneksel olarak, toplumun doas gerei hiyerarik olduunu ve sabit, yerleik
sosyal derecelerle nitelendiini dnrler. Bundan dolay sosyal eitlik, baarlamayaca ve is-

tenmeyecei gerekesiyle kabul grmez; iktidar, stat ve mlkiyet her zaman eitsiz datlmtr.
Bireyler arasnda doal eitsizlii kabul etmek asndan muhafazakrlar, liberaller ile hemfikirdir
ler; bazlar, bakalarnda olmayan birtakm yetenek ve becerilerle doarlar. Ancak liberal bak
asndan bu tutum, bireylerin yetenek ve alma isteklerine gre ykseli ve dlerini kapsayan
liyakat anlaynn domasna yol aar. Geleneksel olarak muhafazakrlar, eitsizliin ok daha de
rinlere kk saldn dnrler. Organik bir toplumda eitsizlik, kanlmaz bir niteliktir ve bu sa
dece bireysel farkllklardan doan bir nitelik deildir. Bu adan Burke (bkz. s. 8 7 ) gibi pre-demokratik muhafazakrlar, doal aristokrasi grn kolayca benimseyebilmilerdir. Vcuttaki
beyin, kalp ve karacier nasl farkl farkl ilevler gerekletiriyorsa toplumu oluturan farkl snf ve
gruplarn da kendilerine ait zel birtakm rolleri vardr. nderler ve takipileri, yneticiler ve ii
leri, ie gidenler ve evde oturup ocuk bakanlar olmaldr. Bundan dolay, aslnda gerek anlamda
sosyal eitlik bir hayldir; sosyal sorumluluklardaki eitsizliklere mukabil olma erevesinde hakllatrlabilecek nitelikte, servet ve sosyal konum asndan doal bir eitsizliin varl kanlmaz
dr. i snf, iverenleriyle ayn trden hayat standartlar ve frsatlarn tadn karmayabilir ama
bu smf, hayatlarn ve gvenliklerini onlarn srtna dayam dier birok insann sorumluluunu
da tamaz. Sonuta, geleneksel muhafazakrlkta yer alan hiyerari ve organik toplum anlaynn,
paternalizme (bkz. s. 98 ) doru bir eilimi dourduu sylenebilir.
Hiyerari gr, muhafazakrlarn otorite zerine yaptklar vurguyla daha da glenmitir.
Muhafazakrlar, otorite, zgr bireyler tarafndan gerekletirilen szlemeden doar eklindeki
liberal gr onaylamazlar. Liberal teoride otoritenin bireylerin kendi menfaatleri iin tesis edil
dii dnlr. Bunun aksine muhafazakrlar, otoritenin de toplum gibi doal olarak gelitiine
inanrlar. Ebeveynin ocuklar zerinde otoriteleri vardr: Herhangi bir szleme ykmllne
girmeden, genlerin hayatlarnn neredeyse her boyutunu denetim altnda tutarlar. Bu durumda
otorite tekrardan doal zorunluluun bir sonucu olarak ortaya kar: ocuklarn bakmnn temin
edilmesi, tehlikelerden uzak tutulmas, salkl yemek yemeleri, makl bir saatte yatmalar vs. gibi
ihtiyalar. Sadece ocuklar onlar iin neyin iyi olduunu tam olarak bilemeyeceklerinden, bu tr
den bir otorite ancak tepeden dayatlabilir. Bu otorite aadan ortaya kamaz; nk hibir
ekilde ocuklarn ynetilme ve ynlendirilme konusunda anlam olduklar sylenemez.
Otoritenin, toplumun doasnda ve tm sosyal kuramlarda kklendii dnlr. Otorite
okullarda retmenler tarafndan, iyerinde iverenler tarafndan ve genel olarak tm toplumda
devlet tarafndan kullanlmaldr. Muhafazakrlar, otoritenin zorunlu ve faydal olduuna inanrlar.
nk herkesin rehberlie, durduklar yeri bilmenin gvenlik ve desteine ve de onlardan bek
lentilerin neler olduunu bilmeye ihtiyac vardr. Yani otorite, kkszlk ve anomiye kar koyar.
Bu durum, muhafazakrlarn nderlik ve disipline zel vurgu yapmalarna yol amtr. nderlik,
ynlendirme ve dierlerine ilham verme kapasitesi olmas nedeniyle toplumlarn hayat nem
deki bileenidir. Disiplin ise kr krne itaat deil, otoriteye ynelmi irad ve salkl saygdr.
Otoriter muhafazakrlar daha da ileri giderek otoriteyi, mutlak ve sorgulanamaz nitelikte tanm
lamlardr. Ancak muhafazakrlarn ou, otoritenin belli snrlar iinde kullanlmas gerektiini

ve bu snrlarn yapay bir szleme tarafndan deil de, otoritenin gerektirdii doal sorumluluklar
tarafndan izilmesi gerektiini belirtirler. Ebeveynin ocuklar zerinde otoriteleri olmal ama bu,
onlara istedikleri gibi muamele etme hakkn vermemeli. Ebeveynin otoritesi kapsamnda terbi
ye, rehberlik ve gerektiinde ocuklarn cezalandrma ykmll vardr. Ancak bu ykmllk
ebeveyne suiistimal yetkisi vermez, rnein ocuunu kle olarak satamaz.

Mlkiyet
Muhafazakrlar iin mlkiyet, derinlikli, zaman zaman da neredeyse gizemli neme sahip bir deer
dir. Liberaller, mlkiyetin liyakati yansttn iddia ederler: ok alanlar ve yetenekli olanlar servet
elde ederler, hatta etmelidirler. Bundan dolay mlkiyet, kazanlan bir eydir. Bu retinin, servet
biriktirme becerisini nemli bir ekonomik drt olarak gren muhafazakrlar iin bir czibesi vardr.
Ancak muhafazakrlar ayn zamanda mlkiyetin, birok psikolojik ve sosyal faydalar olduunu da
ne srerler. rnein mlkiyet, gvenlik salar. Belirsizliklerle dolu ve tahmin edilemez bir dnyada
mlkiyet sahiplii insanlara, bir gven ve rahatlama duygusu verir; gvenilecek bir eye srtn daya
mak gibi. Mlkiyet, ister bir ev isterse bankadaki tasarruf olsun, bireylere bir koruma kayna tahsis
eder. Bundan dolay muhafazakrlar, tutumluluu -parann ynetimindeki ihtiyat- kendi bana bir
erdem olarak grrler ve zel tasarrufla beraber mlkiyet yatrmlarn tevik ederler.
Ayrca mlk sahiplii, nemli saydaki birok sosyal deeri de besler. Kendine ait mlk olan
larn, bakalarna ait mlke kar saygl olma ihtimlleri daha fazladr. Bu kiiler ayn zamanda,
mlkiyetin dzensizlik ve kanunsuzluk karsnda muhafaza edilmesi zorunluluunun da farkn
dadrlar. Bundan dolay, mlkiyet sahiplerinin toplumda bir hisseleri vardr; zellikle hukukun
ve dzenin korunmas, menfaatlerine uygundur. Bu anlamda mlk sahipliinin, hukuka saygnn
muhafazakr deerleri olarak dnlebilecek eyleri, otoriteyi ve sosyal dzeni gelitirecei sy
lenebilir. Ancak muhafazakrlarn niin mlkiyet sahipliini desteklediklerini belirten daha derin
ve daha kiisel olan neden, mlkiyetin neredeyse bireyin kiiliinin bir uzants olarak grlebilmesidir. nsanlar kendilerini sahip olduklar eyler erevesinde gerekletirirler hatta grrler.
Sahip olunan eyler sadece dsal nesneler veya yararl olduklar -in san souktan ve slaklktan
koruyan ev, ulam salayan araba v s.- iin deerli deildirler; bu eyler ayn zamanda sahibinin
kiilik ve karakterinin baz yansmalardr. Bundan dolaydr ki muhafazakrlar zellikle hrszl
en naho su olarak iaret ederler: Bu suun kurbanlar sadece mlkiyet kayb ya da verilen za
rardan muzdarip olmazlar, ayn zamanda kiisel olarak onurlarnn zedelenmesi duygusundan da
rahatsz olurlar. Bir ev, sahip olunan eyler iinde en kiisel ve mahrem olandr, sahibinin ihtiya
ve zevkine gre dekore edildiinden, sahibinin kiiliini yanstr. Geleneksel sosyalistlerin, m lki
yetin sosyalletirilmesi, bireylerden ziyade herkesin mlkiyetinde olmas gerektii biimindeki
iddialar, muhafazakrlar sarsmtr. Muhafazakrlar bu talebi, dehet verici bulmulardr; nk
bunun ruhsuz ve kiiliksiz bir toplum yaratma tehdidi olduunu dnrler.

Ancak muhafazakrlar, her bireyin kendi mlkn diledii gibi kullanmada mutlak hakk ol
duu iddiasn ne sren laissez-faire liberalleri kadar ileri gitmezler. Liberteryen muhafazakrlar,
dolaysyla da Yeni Sa, esasen liberal mlkiyet anlayn savunurken, muhafazakrlar geleneksel
olarak mlkiyet haklar da dhil olmak zere tm haklarn ykmllk gerektirdiini iddia ederler.
Mlkiyet yalnzca bireysel bir mesele deil, ayn zamanda toplum asndan da nemlidir. Bireyin
haklar, toplumun veya ulusun genel refahna gre dengelenmelidir. Muhafazakrlara gre, rnein
ynetimin ekonomiye mdahalesi mill menfaatlere hizmet ediyorsa, i dnyasnn zgrlkleri
kstlanmaldr. Ayrca mlkiyet, salt mevcut kuan birikimi deildir. Mlkiyetin ou -araziler,
evler, sanat eserleri- daha nceki kuaklardan aktarlmtr. Bu adan mevcut kuak, mill servetin
emanetisidir ve gelecek nesillerin menfaati iin bu serveti korumak ve muhafaza etmekle ykm
ldr. ngilterenin 1957-1963 yllar arasndaki Muhafazakr babakan Harold Macmillan, aynen
Thatcher hkmetinin 1980lerdeki zelletirme siyasasna benzer bir durum karsnda belirttii
gibi, bu, ailenin tm varln bedavaya elden karmaktr der.

OTORTER M U H A F A Z A K R L IK
Otoriteye sayg iddiasndaki tm muhafazakrlarn aksine az sayda modern muhafazakr, fikirle
rinin otoriter olduunu kabul etmitir. Bununla birlikte, ada muhafazakrlar demokratik, zel
likle de liberal demokratik ilkelere olan ballklarn gsterme hususunda olduka hevesli olmala
rna ramen; zellikle Kta Avrupasnda otoriter ynetim anlayn destekleyen muhafazakr bir
gelenek vardr. Fransz Devrimi dneminde otokratik ynetimin nde gelen savunucusu, Fransz
siyaset felsefecisi Joseph de M aistredir (1 7 5 3 -1 8 2 1 ). D e Maistre, Fransz D evrim ini iddetle ele
tirmiti ama Burken aksine mutlak iktidar irs monariye iade etmeyi savunuyordu. De Maistre
bir gericiydi ve 1789da ortadan kaldrlan Ancien Rgime ile ilgili herhangi bir dzenlemeye taham
ml yoktu. D e M aistrein siyaset felsefesi, efendiye irad ve tam anlamyla boyun eme anlay
na dayanyordu. D u Pape (1 8 1 7 ) adl eserinde de Maistre, daha da ileri gitmi ve tm dnyev
monarilerin zerinde papann kiiliinde stn ruhan bir iktidarn hkm srmesi gerektiini
belirtmitir. D e Maistre, toplumun kesinlikle organik olduuna inanyordu ve taht ile sunan
ilkeleri erevesinde kaytlanmad srece paralanaca ya da keceine inanyordu. Onun asl
ilgilendii nokta, dzenin korunmasdr. nk ona gre, sadece dzen insanlara gvenlik salaya
bilirdi. Devrim hatta reform, insanlar birbirine balayan zincirleri zayflatr ve karmaa ile baskya
yol aar. Gaddar bir yneticiye bile itaat edilmelidir; nk, yerleik otorite ilkesi bir kere sorgu
landnda, sonsuza kadar daha skntl durumlar ortaya kar.
19.

Yzyl boyunca Kta Avrupasndaki muhafazakrlar, otokratik ynetim in kat ve hiye

rarik deerlerine olan inanlarn muhafaza etmiler ve artan liberal, milliyeti ve sosyalist iti
razlara kar ayakta kalmlardr. Otoriteryanizm, hibir yerde Rusyadakinden daha salam bir
ekilde yerlememitir. Rusyada ar I. Nicholas (1 8 2 5 -1 8 5 5 ) Fransz Devrim inden esinlenmi

Otoriteryanizm [Authoritarianism]

a
Otoriteryanizm, "tepeden" aaya doru bir ynetim anlay veya uygulamasdr. Bu anlayta otorite, halkn
rzasnn olup olmad dikkate alnmadan kullanlr. Bu adan otoriteryanizm, otoriteden farkldr. Otorite me
rulua dayaldr; yani, "aadan"yukarya doru gider. Otoriteryen dnrlerin tipik dayanaklar ya mevcut n
derlerin bilgeliine olan inanc ya da sosyal dzenin ancak sorgusuz itaat ile srdrlebilecei fikridir. Ancak
otoriteryanizm genellikle totaliteryanizmden (bkz. s. 223) ayr tutulur. Monarik mutlakiyetilik, geleneksel dik
tatrlk ve asker ynetim biimlerinin ou ile ilgili olan "tepeden" ynetim uygulamas, devlet ile sivil toplum
arasndaki farkll ortadan kaldrmaktan ziyade muhalefet ve siyasal zgrlklerin bastrlmasyla ilgilidir.

zgrlk, eitlik ve kardelik deerlerine kar, gelenek, otokrasi ve milliyet ilkelerini sunmu
tur. N icholasn takipileri de iktidarlarnn anayasalarla veya parlmenter kuramlarn geliimiy
le snrlandrlmasn inatla reddetmilerdir. Almanyada anayasal bir ynetim gelitirilmitir ama
emperyal anslye Bismarck (1 8 7 1 -1 8 9 0 ) bunun yapmack olduunu aka ortaya koymutur.
Otoriteryanizm, baka yerlerde de, zellikle Katolik lkelerde gl biim de ayakta kalmtr. tal
yann birlemesinin ardndan, ki bu durum IX . Piusnun kendisini Vatikann mahkumu olarak
iln etm esine yol amtr, papalk sadece dnyev otoritesini kaybetmekle kalmam; ayn zaman
da, sekler siyas ideolojilerin glenmesiyle beraber papaln retilerine ynelik saldrlar da
gndeme getirmitir. 1864 ylnda papa, milliyetilik, liberalizm ve sosyalizmde yer alanlar da d
hil olmak zere tm radikal ya da ilerici fikirleri, en mutsuz amzn yanl retileri olduklar
gerekesiyle lnetlemitir. Ayrca, papala ait eyaletlerin ve R om ann elden kmasyla papalk
1870de papalarn yanlmazl fetvasn yaynlamtr. Kta Avrupas muhafazakrlarnn reform ve
demokratik ynetimi benimsemedeki isteksizlikleri, 20. Yzyla kadar uzanmtr. rnein talya
ve Almanyadaki muhafazakr elitlerin, Birinci Dnya Savann hem en sonrasnda parlmenter
demokrasinin ortadan kaldrlmasna ve artan faist hareketlere destek vermek suretiyle Mussolini
(bkz. s. 2 2 4 ) ile Hitler' in (bkz. s. 218) iktidara gelmelerinde byk katklar olmutur.
Baz durumlarda da muhafazakr otoriteryen rejimler, siyas destek iin oy hakkn yeni elde
etmi kitlelere bel balarlar. Bu durum, 1848 de evrensel oy hakk uygulamasna geen Fransada
ortaya kmtr. III. Louis Napoleon, bakan olarak seilmeyi baarm ve daha sonra, Fransz se
meninin en kalabalk blmn oluturan kk toprak sahibi kylleri ekerek, kendini mpara
tor III. Napoleon olarak sunmutur. Napoleon rejimi, 20. Yzylda daha sk rastlanr nitelikte, oto
riteryanizm ile ktisad refah ve sosyal reform taahhdn bir tr plebisit diktatrlnde kaynatrmtr. Bonapartizmin, 20. Yzyldaki Peronizm ile ortak yanlar vardr. Juan Peron, 1946-1955
yllar arasnda Arjantinin diktatryd. Peron da itaat, dzen ve ulusal birlik gibi in otoriter
vurgular yapmtr. Ancak Peronun siyas destei, geleneksel elitlerin karlarna deil, kendisinin
ulsuzlar olarak adlandrd yoksullam kitlelere dayanyordu. Peronist rejim, siyasalarn sra
dan insanlarn gd ve isteklerine gre ekillendirme anlamnda poplistti (bkz. s. 2 8 8 ). Yanki

em peryalizm ine kar duyulan nefret ile ktisad ve sosyal ilerlemeye duyulan yaygn arzu, bu d
nemdeki ana gdlerdi. Benzer rejimler, Afrika, Asya ve O rta Dounun baz kesimlerinde ortaya
kmtr. Ancak bu trden rejimler muhafazakr elitlerin konumlarnn pekitirilmesi eilimiyle
ortaya kmasna ramen, genellikle kendilerine zg bir tr muhafazakr milliyeti tarz benim
semilerdir. Peronunki gibi otoriter-poplist rejimlerin, diktatryal ynetim iin halk desteini
seferber etmeleri, belki de muhafazakrlktan ok faizme yakn birtakm zellikler gsterir.

PATERNALST M U H A F A Z A K R L IK
Kta Avrupas muhafazakrlar, deiime diren asndan uzlamaz bir tutum benimsemi ol
salar da; daha esnek ve kesinlikle daha baarl olan Anglo-Amerikan gelenei, Edmund Burkee
(bkz. s. 8 7 ) kadar geri gtrlebilir. Burken Fransz Devriminden kard ders, deiimin
doal veya kanlmaz olduu ve byle bir durumda da ona kar diretilmemesi gerektiiydi. Bur
kee gre, Deiim aralar olmayan devlet, bu deiimi muhafaza etmenin aralarndan da mah
rumdur. ([1 9 7 0 ] 1975, s. 2 8 5 ) Burke muhafazakrln kendine zg tarz ihtiyatl, mtevaz
ve pragmatiktir; ister gerici isterse devrimci olsun sabit ilkelere ilikin genel bir phe barndrr,
lan Gilmour' un (1 9 7 8 ) ifade ettii gibi, bilge Muhafazakr kla yol alr. Muhafazakrlara gre,
gelenek, dzen, otorite, mlkiyet vs. gibi en fazla benimsedikleri deerler, siyasa, sadece pratik ko
ullar ve tecrbenin nda gelitirildiinde gvenli olabilirler. Bylesi bir duru, cidd ve kkten
bir deiimi ndiren hakl karabilir ama muhafaza etm ek iin deime erevesinde ihtiyatl bir
arzuyu kabul eder. lke olarak, pragmatik muhafazakrlar ne bireyin ne de devletin tarafndadrlar;
daha ok, ileyen hangisiyse ona bal olarak ikisi arasndaki bir dengeyi tavsiye ederler.
Uygulamada, muhafazakrln bnyesindeki reformcu itki, 19. ve 20. Yzyllardaki neo-feodal paternalist deerlerle balantl olarak ayakta kalmtr. Paternalist muhafazakrln kapsamn
da iki ana gelenek vardr.
Tek-millet muhafazakrl
Hristiyan demokrasi

Tek-Millet Muhafazakrl
Anglo-Amerikan paternalist gelenei, genellikle 1868 ve 1874-1880 arasnda ngilterenin baba
kanln yapm olan Benjamin Disraeliye (1 8 0 4 -1 8 8 1 ) kadar gtrlr. Disraeli siyaset felse
fesini, bakanlk grevlerinden nce yazd iki roman olan Sybil (1 8 4 5 ) ve Coningsby (1 8 4 4 ) adl
eserlerinde gelitirmitir. Bu romanlar, o dnemlerde siyasal yapda baskn nitelikteki u bireyci
lie (bkz. s. 4 5 ) kar sosyal sorumluluk ilkesinin vurgulanmas iin yazlmtr. Disraeli, artan

Paternalizm / Pederhlik [Paternalism]

Paternalizm, tam anlamyla baba tarznda davranmak anlamna gelir. Siyas bir ilke olarak ise zarar engelleme
ve fayda salama niyetiyle dierleri zerinde kullanlan iktidar veya otorite anlamna gelir. Arabalarda emniyet
kemeri takma zorunluluu gibi yasalar ve sosyal refah uygulamalar paternalizmin rneklerindendir. "Yumuak"
paternalizmin ayrt edici zellii, paternalizme tbi kiilerin geni oranda rzalarna dayanmasdr. "Sert" pater
nalizm ise rzay dikkate almadan iler ve bu adan otoriteryanizm ile akr. Paternalizmin temelinde bilgelik
ve tecrbe, toplumda eitsiz dalmtr; otoriteler "en iyisini bilir" anlay vardr. Paternalizm kartlar, otoriteye
gvenilemeyeceini ve paternalizmin zgrl kstlayarak toplumun "ocuklatrlmas"na katkda bulundu
unu ne srerler.

sanayileme, ktisad eitsizlik ve en azndan Kta Avrupasnda ortaya kan devrimci bakaldr
ve bunlarn arka planm hedef alarak yazmtr. ngilterenin iki millet: Zenginler ve Yoksullar
eklinde blnme tehlikesine dikkat ekme abasna girmitir. Muhafazakr gelenei en iyi ekilde
yanstr biimde Disraelinin iddias basiret ve ilke bileimine dayanmaktadr.
Artan sosyal eitsizlikler devrim tohumlarn bnyesinde barndrr. Yoksul ve bastrlm
ii snfnn, sefaleti kolayca kabul etmeyecei gerei, Disraelinin kaygsdr. Avrupada 1830 ve
1848de patlak veren devrimler, Disraelinin bu kaygsn hakl karmtr. Bundan dolay reform,
devrim dalgasn engellemek asndan mantkldr ve niha olarak zenginlerin m enfaatine olacaktr
ama te yandan Disraeli, ahlk deerlere de gnderme yapmaktadr. Bu erevede D israeli servet
ve imtiyazn, zellikle yoksullar ve hli vakti yerinde olmayanlarla ilgili baz sosyal sorumluluklar
da beraberinde getirdiini iddia eder. Bunu ifade etmekle Disraeli toplum, dev ve sorumluluk
larn kabul grmesiyle ayakta kalr, eklindeki organik muhafazakr gre vurgu yapar. Disraeli
toplumun doal olarak hiyerarik olduunu kabul eder ama ayn zamanda servet ve sosyal imtiyaz
eitsizliklerinin, sorumluluk eitsizliine de yol atn dnr. Servet sahibi ve gl olanlar,
aslnda imtiyazn bedeli olarak sosyal sorumluluk klfetine omuz vermelidirler. Tm bu fikirler,
aristokrasinin erefli ve cm ert olabilmesi iin tamas gereken sorumluluk anlamndaki feodal
noblesse oblige, ilkesine dayanr. rnein toprak sahibi soylunun, kraln milletle olan ilikisi gibi

kylnn zerinde paternal (baba gibi) bir sorumluluk iddias vardr. Disraeli, bu sorumluluklarn
gz ard edilmemesi, aksine sanayilemenin artt dnyada sosyal reform iinde ifade edilmesi
gerektiini tavsiye eder. Bu trden fikirler, tek m illet slogan ile dile getirilmitir. D israeli grev
deyken hem ii snfnn oy hakkn genileten 1867 kinci Reform Szlem esine hem d e barnma
koullar ve hijyeni iyiletiren sosyal reformlara imza atmtr.
Disraelinin fikirleri, muhafazakrlk zerinde dikkate deer bir etki yaratmtr. Ayrca, mu
hafazakrlarn hl ekici bulduklar pragmatik igd ve sosyal dev duygularn kapsayan kkten
ve reformcu gelenee byk katklar olmutur. ngilterede bu fikirler, tek millet muhafazakrl
nn temellerini oluturmutur. Bu anlayn destekileri, sanayi ncesi dneme ait hiyerarik ve

Toryizm [Toryism]

a
"Tory", 18. Yzyl'da ngiltere'de, VVhiglere kar, monarik iktidar, Anglikan Kilisesi'ni savunmu ve toprak sahibi
eraf temsil etmi bir parlmento grubudur. Birleik Devletler'de ise ngiliz kraliyetine sadakti ifade etmitir. 19.
Yzyl'n ortalarnda ngiliz Muhafazakr Partisi Torylerden km olsa da, "Tory" ngiltere'de hl byk lde
Muhafazakr ile eanlaml kullanlmaktadr. Toryizm en iyi ekilde, geni kapsaml muhafazakrlk iinde zgn
ideolojik bir duru olarak anlalabilir. Tipik zellikleri, hiyerari, gelenek, dev ve organik anlaya ballktr. "Yk
sek" Toryizm bir taraftan ynetici snfa neo-feodal ve yerleik kurumlara da pre-demokratik inanc aka dile
getirirken; Tory gelenei, ayn zamanda, sosyal devamllk davasna hizmet eden refah ve reformcu fikirleri de
barndrr.

paternal deerlere yaptklar vurguyu gstermek zere, zaman zaman kendilerine Toryler adn
takarlar. Disraelinin fikirleri daha sonra 19. Yzyln sonlarnda, Lord Randolph Churchill tarafn
dan Tory demokrasisi biim inde benimsenmitir. Siyas demokrasinin geniledii bir dnemde
Churchill, daha geni bir sosyal destekten faydalanmak zere, geleneksel kurumlara -Lordlar K a
maras, monari, kilise g ib i- olan ihtiyacn altn izmitir. Muhafazakr Parti, sosyal destei ancak
ii snfnn oylarn alarak, Disraelinin sosyal reform siyasasn devam ettirerek kazanabilirdi. So
nuta tek millet muhafazakrl, bir tr Tory refah anlay olarak grlebilir.
Tek millet gelenei zirve noktasna 1950ler ve 1 9 6 0 larda ulamtr. Bu zirve noktas, ngilte
re ve dnyann baka yerlerinde, geni refah tahsisatn destekleme ve tam istihdam salama amac
erevesinde ekonomiyi ynetm e gereini savunan Keynezci sosyal demokrasi anlay uygulama
ya konunca yakalanmtr. Bu anlay, ne pozitif zgrlk (modern liberalizmde olduu gibi) ne de
eitlik arzusuna (parlmenter sosyalizmde olduu gibi) dayanr; dayand nokta, laissez-faire libe
ralizmi ile sosyalist planlamac devlet anlaynn u noktalar arasnda ideolojik olmayan bir orta
yol ihtiyacdr. Bundan dolay muhafazakrlk, azgn bireycilik ile zorba kolektivizm (bkz. s. 120)
arasnda bir denge arayndaki lml orta yoldur. Bu anlay ngilterede, Harold Macmillann The
Middle Way ( Orta Yol, [1 9 3 8 ] 1966) adl eserinde aka dile getirilmitir. 1957-1963 yllar ara

snda babakanlk yapan M acmillan, planl kapitalizm olarak adlandrd bu gr savunmu

ve bu sistemi, zel teebbs inisiyatifi ve gdsyle ktisad faaliyetin belli bal boyutlarn devlet
mlkiyeti, dzenlenmesi veya denetimiyle birletiren karma bir sistem olarak tanmlamtr. Oysa
tek m illeti ya da Tory, sosyal ve ktisad mdahale iin sadece artl bir zemin salar. Tek millet
muhafazakrl, hiyerariyi ortadan kaldrmaktan ziyade pekitirmek amacndadr. Ayrca, duru
mu iyi olmayanlarn koullarn iyiletirmeye ynelik abalar da yoksullarn yerleik dzene, artk
bir tehdit oluturmamasn teminat altna almak isteiyle snrldr.

Hristiyan Dem okrasi

Mdahaleci siyasalar, 1945 sonras Kta Avrupasmn eitli blgelerinde ortaya kan Hristiyan
demokratik partiler tarafndan da benimsenmitir. Bu partilerden en nemlileri, o dnemde Dou
Almanyadaki Hristiyan Demokratik Birlii (C D U ) ve talyadaki Hristiyan Demokratik Partidir
(D C ). kinci Dnya Sava sonrasnda ktadaki muhafazakrlar otoriter grlerini terk etmiler
dir. Bu yeni muhafazakrlk biimi siyas demokrasiyi benimsemi ve Katolikliin sosyal gelenekle
rinden etkilenmitir. Protestanlk, bireysel aba marifetiyle kurtuluu vurguladndan, sosyal teo
risini genellikle bireycilii (bkz. s. 4 5 ) onaylad ve alkanl, rekabeti ve kiisel sorumluluu
ok nemsedii grlr. rnein Alman sosyolog Max W eber (1 8 6 4 -1 9 2 0 ), Protestan ahlkm
kapitalizmin ruhu na balamtr. Bunun aksine Katolik sosyal teori, geleneksel olarak bireyden
ziyade sosyal gruba odaklanr ve rekabetten ok denge veya organik uyuma vurgu yapar. 19. Yzyl
boyunca ve 20. Yzyln balarnda papann otokrasiyi vurgulamasna ramen Almanyadaki Zent
rum (Merkez Parti) gibi Katolik partiler anayasal ynetim, siyas demokrasi ve sosyal reformu des
teklemilerdir. 1945ten sonra Katolik sosyal teori, yeni kurulmu Hristiyan demokratik partileri,
bir tr demokratik korporatizm (bkz. s. 2 2 5 ) uygulama ynnde cesaretlendirmitir. Bu anlay,
sosyal ortaklk fikri erevesinde birbirine balanm kilise, sendikalar ve iveren gruplan gibi
arac kurumlarn nemini srarla vurgular. Ulus zerine yaplan geleneksel vurgunun aksine H
ristiyan demokrasi zellikle Almanyada, kararlarn btn olarak bir grup tarafndan deil de ilgili
tm bireylerce veya en kk birimler tarafndan alnmasn ngren Katolik ilkeyi ( subsidiarity)
desteklemilerdir. Bu ilkeye ynelik olumlu tutum, Hristiyan demokratlarn, zellikle federalizm
biim inde hem adem-i merkeziyet anlayn hem de ngiliz muhafazakrlarnn aksine Avrupal
lamay veya Avrupa btnlemesini belirgin bir ekilde desteklemelerinin nn amtr.
Hristiyan demokratik partilerin Keynezci refah siyasalarn uygulamaya koyma arzular,
Adam Smith (bkz. s. 6 5 ) ve David Ricardonun kat piyasa ilkelerinden ok Friedrich List (17891846) gibi iktisatlarn esnek ve pragmatik fikirlerinden doar. List, rnein sert d rekabete kar
kk sanayileri korumak adna ynetimin mdahale etmesi gereini kabul etme erevesinde,
siyasetin ve siyas iktidarn ktisad nemini vurgulamtr. Bu anlay, tm Kta Avrupasnda ge
ni lde etkili olan sosyal piyasa ekonomisi fikrinin desteklenmesine yol amtr. Sosyal piya
sa, piyasa ilkeleri tarafndan ina edilen ve byk lde ynetimin denetiminden zade olmak
la beraber etkili kamu hizmetleri ve kapsayc bir refah sistemiyle ayakta tutulan sosyal btnlk
balamnda ileyen bir ekonomidir. Sonuta piyasann kendisi bizatihi bir ama deil, daha geni
birtakm sosyal hedeflere ulamak iin yaratlmas gereken refahn aracdr. Bu trden bir dnce,
Kta Avrupasnn ounda ve bir dereceye kadar da A Bde benimsenen zel bir kapitalizm m o
delini ortaya karmtr. Bu anlay bazen Anglo-Amerikan ya da teebbs kapitalizm inin zdd
olarak Ren-Alp kapitalizmi veya sosyal kapitalizm olarak da dile getirilir. Anglo-Amerikan tarz
kapitalizmi piyasa ekonomisinin serbest ileyiine dayanrken, bunun aksine Ren-Alp kapitalizmi
ortaklk ve ibirliini vurgular. 1970lerden bu yana sosyal piyasa dncesi, genelde Kta Avrupas

Uberteryanizm [Libertarianism]

Liberteryanizm, otorite, gelenek ve eitlik gibi dier deerlere gre (negatif anlamda) zgrle kat bir ekilde
ncelik tanyan teoriler grubuna karlk olarak kullanlr. Yani liberteryenler, kamu otoritesi alann asgariletirme,
bireysel zgrlk alann ise azamletirme arayndadrlar ve tipik olarak devleti, bireysel zgrlk karsnda
ki ana tehdit olarak grrler. Sosyalistler de liberteryanizmi benimsemilerdir ama en nl iki liberteryen gele
nek, bireysel haklar fikri (Robert Nozick'te olduu gibi, [bkz. s. 107]) ve laissez-faire ktisad retilerinde (Friedrich
Hayek'teki gibi, [bkz. s. 105]) kk salmtr. Klasik biiminde bile liberalizm dzenden ok zgrle ncelii ver
meyi reddettiinden; liberteryanizm, liberalizmden ayrlr. Ayrca liberteryenler, minimal veya gece bekisi de olsa
devlete olan ihtiyac kabul ettiklerinden anaristlerden ayrlrlar ve bazen de kendilerine "minarist" adn takarlar.

muhafazakrln, zelde de Hristiyan demokrasiyi, ngiltere veya A B D deki tek milleti paternalizm (bkz. s. 98) uyarlamalarna gre serbest piyasann czibesine kar daha direnli klmtr.

LBERTERYEN M U H A F A Z A K R L IK
Muhafazakrlk, organiki anlay, hiyerari ve ykmllk gibi daha ok sanayi ncesi fikirlerden
beslense de bu ideoloji ayn zamanda liberal fikirlerden, zellikle de klasik liberal fikirlerden olduka
etkilenmitir. Bu daha ok 20. Yzyln sonundaki bir gelime olarak ortaya kmtr. Yeni Sa, mu
hafazakrl bir ekilde silh zoru ile klasik liberalizmin ilgi alanlarna sokmutur. Ancak liberal
retilerin, zellikle de serbest piyasayla ilgili olanlarn 19. Yzyln sonlarndan itibaren muhafazakr
lar tarafndan gelitirildii ve muhafazakr paternalizme kar bir gelenek oluturulduu sylenebilir.
Bu fikirler, mmkn olan en st dzeyde ktisad zgrl ve sosyal hayata ilikin asgar ynetsel
dzenlemeyi savunmalar anlamnda liberteryendirler. Liberteryen muhafazakrlar, salt liberalizme
dnmemiler, liberal ekonomilerin otorite ve dev gibi deerlere dayanarak daha geleneksel, muha
fazakr bir sosyal felsefe ile uyumlu olmas gerektiini belirtmilerdir. Bu anlay, birok adan gele
neksel muhafazakrln kurucusu ve ayn zamanda Adam Smithin (bkz. s. 65) liberal ekonomi
anlaynn srarl bir destekisi olan Edmund Burken (bkz. s. 8 7 ) eserinde aka yer alr.
Liberteryen gelenek, klasik liberal fikirlerin derin etkilerinin sz konusu olduu lkelerde, yine
ngiltere ve ABDde, en gl konumdadr. Daha 18. Yzyl n sonlarnda Burke, ticarette serbestlik
ve i ilerinde rekabeti, kendi kendini dzenleyen bir piyasa ekonomisiyle ilgili tercihini aka ifade
etmitir. Burke e gre, serbest piyasa verimli ve dildir ama ayn zamanda doal bir zorunluluktur da.
nsan doasnn bir paras olan kazan ak, servet arzusunu yanstmas anlamnda doaldr. Bun
dan dolay piyasann yasalar doal yasalardr. Burke, piyasann dayatt alma koullarnn birok
kii iin kk drc, yakksz, insanlk d ve ounlukla ahlksz olduunu kabul eder ama
doal gidiat bozulduunda insanlarn daha da muzdarip olacaklarn srarla vurgular. Burke, piyasa

Muhafazakrlk indeki Gerilimler (1) [Pragmatik-Liberteryen]

r
P ra gm a tik M uhafazakrlk
Pragmatik

Liberteryen M uhafazakrlk
ideolojik

Gelenekilik

Kktencilik

Sosyal dev

Bencillik

Organik toplum
Hiyerari
Paternalizm
Ahlk sorumluluk
Doal dzen

Atomist bireycilik
Liyakat
Kiisel aba
ktisad haklar
Piyasa dzeni

"Orta yol"ekonomisi

Laissez-faire" ekonomisi

Snrl refah anlay

Anti-refah anlay

ekonomisine verdii destek ile yapt geleneksel sosyal dzen savunusu arasnda herhangi bir eliki
grmez. nk o, 18. Yzyl sonu itibariyle ngilteredeki geleneksel dzenin feodal niteliinin sona
erdiini ve bunun yerine kapitalist bir nitelik kazandn belirtir. Bundan dolay, monari ve kilise
iin sz konusu olduu gibi kapitalist serbest piyasa da gelenek zemininde savunulabilir.
Ancak liberteryen muhafazakrlar, tutarl liberal deildirler. ktisad bireycilii ve ynetimi, i
dnyasnn arkasndan ekmeyi savunurlar ama bu bireysel zgrlk ilkesini sosyal hayatn dier
boyutlarna doru geniletme taraftar deildirler. Richard Cobden (1 8 0 4 -1 8 6 5 ) ve Joh n Stuart
Mill (bkz. s. 4 6 ) gibi erken dnem liberalleri, sadece ktisad deil, sosyal ve ahlk sorumluluu
da bireyin ellerine terk etmeye hazrlkldrlar. Hayekin (bkz. s. 105) The Constitution o f Liberty
( zgrln Anayasas, I9 6 0 ) adl eserinde de vurgulad gibi liberalizm, dier insanlar tehdit

edecek bir tutuma dnmedii srece ahlk kararlarn bireye braklmas gerektiini vurgulamas
asndan hem sosyalizm hem de muhafazakrlktan ayrlr. Bundan dolay birey, mmkn olan
en az dzeyde devletin rehberliine muhtatr. Muhafazakrlar hatta liberteryen muhafazakrlar,
insan doasna ilikin daha ktmser bir gre sahiptirler. Kamu dzenini muhafaza etmek ve
otoriteye saygy teminat altna almak zere gl bir devlete ihtiya vardr. Aslnda baz alardan
liberteryen muhafazakrlar, sosyal dzenin gvenliini taahht etmeleri dolaysyla serbest piyasa
teorilerini benimserler. Liberaller, piyasa ekonomisinin bireysel zgrlk ve tercih zgrln
koruduunu dnrken muhafazakrlar zaman zaman piyasay sosyal disiplin arac olarak be
nimserler. Piyasa gleri, ktisad ve sosyal faaliyetleri dzenler ve denetim altnda tutar. rnein
piyasa gleri, isizlik tehdidi ile iileri yksek cret art taleplerinden vazgeirir. Piyasa, kendi
bana sosyal istikrar srdrmenin bir arac olarak grlebilir ve daha grnr nitelikteki birtakm
zorlayc glerle beraber iler: Polis ve mahkemeler. Baz muhafazakrlar piyasa kapitalizminin

sonu gelmez yeniliklere, soluksuz rekabete ve sosyal btnl tepe taklak edecek birtakm so
nulara yol aaca korkusunu tarlar. Baz baka muhafazakrlar ise piyasa kapitalizminin siyasal
otoritenin ynlendirici elinden ok, gayriahs doal yasalarn srdrebilecei bir piyasa dze
ni kurabilecei inancn tarlar.

YEN SA
1945 sonras dneminin ilk yllarnda pragmatik ve paternalist fikirler, Bat dnyasnn birok ye
rinde muhafazakrla hkim olmutur. 1970lerde Portekiz ve Ispanyadaki diktatrlklerin de
ortadan kalkmasyla, otoriter muhafazakrln artklar da temizlendi. Muhafazakrlar, 19. Yzylda siyas demokrasiyi kabul ettikleri gibi, 1945 sonrasnda da snrl bir sosyal demokrasi tipi
ni benimsemilerdir. Sava sonras yllarda hzl ve sreklilik arz eden ve ynetilen kapitalizm in
baars olarak ortaya kan byk patlama, bu eilimi glendirmitir. Ancak 1 9 7 0 ler boyunca,
dorudan Keynezci refah anlayn hedef alan baz kktenci fikirler ortaya kmtr. Bunlar Yeni
San fikirleriydi ve balangta ABD ve ngilterede derin etki yaratm, daha sonra Kta Avrupas,
Avusturalya ve Yeni Zelanda, tm dnyadaki Batl devletlerde etkili olmutur.
Yeni Sa olduka geni bir terimdir ve kapsamnda vergilerin drlmesinden, televizyon
ve filmlerde daha fazla sansre, g kart kampanyalardan, gmenleri lkelerine geri gnder
meye kadar birok farkl fikri barndrr. Aslnda Yeni Sa, birbirlerine kartlklar aka ortada
olan iki ideolojik gelenein birlemesidir. Bu ideolojilerden ilki, klasik liberal ekonomi zellikle de
Adam Smithin (bkz. s. 6 5 ) serbest piyasa teorileridir. Bu teoriler, 20. Yzyl n ikinci yarsnda
byk devlet, ktisad ve sosyal mdahale anlayna ynelik eletiri olarak yeniden hayatiyet ka
zanmtr. Bu eletiriler, liberal Yeni Sa veya neo-liberalizm (bkz. s. 6 8 ) olarak adlandrlmtr.
Yeni Sa iindeki ikinci e ise zellikle Disraeli ncesi geleneksel muhafazakr sosyal teorinin
kapsamndaki dzen, otorite ve disiplin savunusudur. Bu da muhafazakr Yeni Sa veya neo-muhafazakrlk olarak adlandrlmtr. Sonuta Yeni Sa, ktisad liberteryanizm ile devlet ve sosyal
alandaki otoriteryanizmi (bkz. s. 96) kaynatrma teebbsdr. Kendi bana Yeni Sa, kkten
ci, gerici ve geleneksel zelliklerin harmandr. Yeni San kktencilii, kendi mirasn, zellikle
mdahaleci ynetim ve liberal veya msamahal sosyal deerleri paralamada gsterdii youn
abadan anlalabilir. Bu kktencilik, rasyonel teoriler ve soyut ilkelerden tretilen ve sonuta da
gelenei dlayan liberal Yeni Sala olan ilikide olduka nettir. Ancak Yeni Sa kktencilii, ge
rici bir kktencilik ekli deildir. nk hem liberal hem de muhafazakr Yeni Sa genellikle, 19.
Yzyldaki ktisad edep ve ahlk metanet dolu altn adan bahseder. Bunun yannda Yeni Sa,
zellikle neo-muhafazakrlarn geleneksel deerlere yaptklar vazgeilmez vurgu erevesinde
gelenee de bavurur.
Yeni Sa fikirler, eitli tarihsel etkenlerin rndr. Bu etkenlerden belki de en nemlisi, sava
sonras dnemdeki byk patlamann, 1970lerin banda yksek enflasyon, artan isizlik ve ikti

satlarn durgunluk dedikleri olguyla sona ermesidir. nceleri istikrarl ktisad bymeyi payla
trdndan ve sosyal btnl srdrdnden itibar olan Keynezci talep ynetimi, daha nceki
serbest piyasa dncesini srarla isteyen siyas bir san artan basks altna girmitir. Yeni Sa, baz
sosyal etkenlerden, zellikle liberal sosyal felsefenin yaygnlamasndan da etkilenmitir. Muhafa
zakrlar bunu, msamahakrlk ve geni lde refah bamllnn oluturduu ikiz er endiesin
den dolay kaygyla karlamlardr. rnein, neo-muhafazakrlk, 1970 ve 1980lerde A BD de daha
nce liberal olan baz entelektellerin bir araya gelmesiyle domutur. Irving Kristol ve Norman Podhoretzin ban ektii bu grup, toplumun skntlarnn daha ok hak temelli yurttalk kltrn
den kaynaklandn iddia etmitir. nk bu kltr, dev ve sorumluluk duygusunu zayflatmakta
dr. Son olarak, uluslararas etkenlerin de Yeni Sam ortaya knda belirleyici olduu sylenebilir.
Bu etkenler, muhafazakrlk iindeki milliyeti duygular glendirmi ve iktidar (sert, ahin) siyase
tini yeniden canlandrmtr. A BD deki Yeni Sa, Sovyetler Birliinin artan asker gc ve Vietnam
ile randa ulusal prestije zarar veren olaylar karsnda harekete gemitir. ngilterede ise zellikle
1980lerden bu yana Avrupann btnlemesi olgusunun ortaya kmasyla stn iktidar konumunu
kaybetme korkusu ve mill egemenlie tehdit algsnn yerlemeye balamas sz konusudur.

Liberal Yeni S a
Yeni Sa dncenin liberal ynleri ounlukla m odern veya kinci Blmde ele alnan neo-liberalizmden ok klasik liberalizmden alnmtr. Liberal Yeni Sa, minimal devletin yeniden ifade
edilmesi ile e anlamldr. Bu anlay, zel, iyi; kamu, kt eklinde zetlenir. Liberal Yeni Sa
devletilik kartdr. Devlet, zor kullanma ve zgrln yer almad alan olarak grlr; kolekti
vizm (bkz. s. 120), bireysel inisiyatifi kstlar ve z saygy azaltr. Ne kadar yumuak olursa olsun
her ynetimin ayn ekilde nsan faaliyetlere zarar veren etkisi vardr. Devletin yerine inan, birey
ve serbest piyasa zerine odaklanr. Bireyler, kendilerine gvenme ve kendi karlar adna rasyo
nel tercih yapma asndan tevik edilmelidirler. Piyasa, bireysel tercihlerin toplamnn ilerleme ve
genel faydaya yol amas iin gerekli mekanizma olarak sayg grr. Liberal Yeni Sa kendi bana,
muhafazakr ideoloji iinde liberteryen fikirlerin paternalist olanlar zerinde baskn olmasn sa
lama teebbsdr.
Devletilik kart retiye ait baskn tema, serbest piyasa anlayna ideolojik bir teslimiyettir.
Friedrich Hayek ve M ilton Friedman gibi modern iktisatlarn eserlerinde yer ald gibi, Yeni Sa,
Smith (bkz. s. 6 5 ) ve Ricardonun (1 7 7 2 -1 8 2 3 ) klasik iktisat anlaylarn yeniden canlandr
mtr. 20. Yzylm balarnda Keynezci anlayn benim senm esi erevesinde bir yana braklm
serbest piyasa fikirleri, 1970ler boyunca yeniden itibar kazanmtr. Ynetimler, ktisad istikrarn
paylatrlmas ve srdrlebilir byme asndan almaz zorluklarla karlamtr. Tm ktisad
sorunlarn zmnn ynetimin iktidar dhilinde olup olmad ynnde cidd pheler ortaya
kmtr. rnein Hayek ve Friedman, ynetilen ya da planl ekonomi fikrine iddetle kar

Friedrich August von Hayek (1899-1992)

AvusturyalI iktisat ve siyaset felsefecisi. Akademisyen olan Hayek, London School of Econo
mics, Chicago, Freiburg ve Salzburg niversiteleri'nde ders vermitir. 1974 ylnda da ekono
mi dalnda Nobel dl'n almtr.
Avusturya Okulu'nun bir taraftar olarak Hayek, bireycilii ve piyasa dzenini savunur ve sos
yalizmi amansz bir ekilde eletirir. The Road to Serfdom (Klelik Yolu, 1944) adl eseri, ikin
olarak totaliteryen olduu gerekesiyle ktisad mdahalecilik anlayna saldran nc eser
lerdendir. Daha sonraki eserleri The Constitution of Liberty (zgrln Anayasas, 1960) ve Law, Legislation and
Liberty (Hukuk, Yasama ve zgrlk, 1979) lml bir gelenekilik biimini savunur ve anayasalcln (bkz. s. 56)
Anglo-Amerikan yorumunu destekler. Hayek'in eserlerinin Yeni Sa'n ortaya knda dikkate deer etkisi vardr.

kmlardr. Bu dnrler, Sovyetler Birlii ve Dou Avrupadaki merkez olarak planlanan eko
nomilerin verimsizliine iaret etmiler ve karmak sanayilemi bir ktisad yapda kaynak tahsi
sat grevinin brokratlar tarafndan yerine getirilmesinin imknsz derecede zor olduunu iddia
etmilerdir. Kolektivizmin kanlmaz sonular da hayat nem tayan mallarn ktl ve hayatn
en sade zorunluluklar iin kuyrua girme gereidir. te yandan piyasann erdemi ise ekonominin
merkez sinir sistemi olarak almas ve mal-hizmetlerin arz ile bunlara ynelik talebi bada
trmasdr. Piyasa, en krl olan kullanma kaynak tahsis eder ve bylece tketicinin ihtiyalarn
tatmin etmeyi teminat altna alr. 1970lerde isizlik ve enflasyonun yeniden ortaya kmas zerine
Hayek ve Friedman, ynetimin bir are olmaktan ok her zaman ktisad sorunlarn nedeni oldu
unu iddia etmilerdir.
Keynezci fikirler (bkz. s. 7 6 ), Yeni Sa eletirinin ana hedeflerinden biridir. Keynes, kapi
talist ekonominin kendi kendini dzenler nitelikte olmadm ne srmt. Keynes, ekonomi
nin zellikle talep ksm fna vurgu yapm ve ktisad faaliyet ile beraber istihdamn ekonomideki
toplam talep tarafndan ynlendirildiini belirtmiti. Keynesin isizlik sorunuyla ilgili zm,
hkmetlerin bte an yneterek talep ynetimi ni gerekletirmelerini kapsar: Hkmet
ekonomiye, kamu harcamalar araclyla vergi ile topladndan daha fazla paray rnga etmelidir. A ncakM ilton Friedman, doal-zorunlu bir isizlikoran nn varln iddia ederek, bunu ele
almann hkmetin gcn atn ifade etmitir. Ayrca, Keynezci teknikleri kullanarak hk
m etin isizlii ortadan kaldrmaya ynelik tm teebbslerinin, baka ama daha tehlikeli birtakm
ktisad sorunlara neden olacan belirtmitir.
Serbest piyasay savunan iktisatlara gre, isizlikten ziyde enflasyon, ktisad sorunlarn en
ciddsidir. Enflasyon, genel fiyat dzeyindeki arttr ve bu art parann deerinde dmeye yol
aar. Yani ayn miktarda para daha az mal satn alr. Neo-liberallere gre enflasyon, piyasa ekono
misinin btn temelini tehdit eder. nk mbadele arac olarak paraya gven azalrsa, insanlarn
ticar veya ktisad faaliyet iin taahht altna girme cesaretleri krlr. Bu yzden, salkl bir piyasa

ekonomisi, salkl ve istikrarl bir deere sahip olan para gerektirir. Hem Hayek hem de Friedman,
ynetimin ana ktisad sorumluluunun, enflasyonu drerek ya da Hayekin umduu gibi orta
dan kaldrarak, salkl para muhafazas olduunu belirtirler. Ancak Keynezci anlay, enflasyo
nu tetiklemi ve 1970lerdeki durgunlua yol amtr. Bu aklamay yapan teori parasalclktr/
monetarizmdir. Bu teoriye gre, fiyat dzeyini belirleyen ey, ekonomide yer alan para miktar,
yani para arzdr. Baka bir deyile, ok fazla para ok az maln peindeyse enflasyon ortaya kar.
Keynezci siyasalar ynetimlere, vergi gelirlerini gemek iin harcama yapma izini verdii iin bu
siyasalar para arzn artrmtr. Bylece sre iinde, doal isizlik oran asndan yararl herhan
gi bir etki yaratmadan enflasyonu tetiklemitir. Aslnda hkmetler para basmtr. 1980lerdeki
Reagan ve Thatcher ynetimlerinde uygulanan ktisad siyasalara, bu serbest piyasa ve monetarist/
parasalc teoriler rehberlik etmitir. H er iki ynetim de, sorunu sadece piyasann zebileceini
dnerek 1 9 8 0 lerin banda isizliin hzla artmasna gz yummutur. Benzer ekilde, hkmet
harcamalarndaki art ksarak veya denetleyerek enflasyonun drlmesi zerinde durmulardr.
Yeni Sa ayrca, karma ekonomi ve kamu mlkiyeti dncesine de iddetle kar kar.
1945ten sonra birok Batl devlet, ekonomilerinin ynetimini kolaylatrmak zere ana sanayi
kollarn milliletirmitir. Bu durum, devletin mlkiyetindeki kamu sektr ve bireylerin mlki
yetindeki zel sektr sanayilerinin karm niteliinde yeni ekonomilerin ortaya kmasna ne
den olmutur. Yeni Sa, bu eilimi tersine evirmeye teebbs etmitir. 1 9 8 0 lerde ngilteredeki
Thatcher hkmetiyle balayan ve daha sonra dier birok Batl devlete srayan, 1990larda da
komnizm sonras ortaya kan devletlerde skca takip edilen zelletirme siyasas, sanayi kolla
rn kamu mlkiyetinden zele aktararak hem karma hem de kolektif ekonomileri paralamtr.
Milliletirilmi sanayi kollar, ikin olarak verimsiz olduklar gerekesiyle eletirilmitir. nk bu
sanayiler, zel firma ve sanayilerin aksine kr gdsyle disipline edilmemilerdir. Yeni San iddi
asna gre, vergi mkellefleri her zaman faturay demeye hazr olduklarndan kamu sektrndeki
israf ve verimsizlik bir ekilde giderilebilir.
Serbest piyasa iktisatlar ayrca, dikkatleri ekonominin talep boyutundan, arz boyutuna
doru kaydrmlardr. Arz yanl iktisat demek, hkmetlerin tketicileri tketime deil de reti
cileri retime tevik edecek koullar salayarak bymeyi beslemesi demektir. Mteebbise daya
l veya arz boyutlu kltr oluturmann nndeki en byk iki engel, yksek vergiler ve devlet
dzenlemeleridir. Bu gre gre vergiler, teebbs caydrr ve mlkiyet haklarna tecavz eder.
1980lerdeki Reagan ktisad (Reaganom ics) geni anlamda, ABD tarihinde grlen en byk
ahs ve kurumlar vergisi indirimleri asndan tanmlanabilir. George W. Bush da 2 0 0 0 deki seim
zaferinden hem en sonra kapsaml bir vergi drme program erevesinde, bu siyasay yeniden
uygulamaya koymutur. ngilterede Thatcher ynetimiyle dorudan vergilendirme oranlar yava
yava A B D deki dzeylere indirilmitir, 1 9 7 9 daki en yksek gelir vergisi oran poundda 83 pe
niden, 1988de 4 0 peniye indirilmitir. Reagan ynetimi ayrca, devlet mdahalesini ortadan kal
drma amac da gtmtr. Reagan ynetimi, Kongre tarafndan kurulan ve 1 9 6 0 lardan itibaren
mantar gibi oalan bamsz dzenleyici tekiltlarn, zel sektrn elindeki ekonominin verim-

Robert Nozick (1938-2002)

ABD'li akademisyen ve siyaset felsefecisi. Nozick'in temel eseri olan Anarchy, State and Utopia
(Anari, Devlet ve topya, 1974) modern siyaset felsefesi eserlerinin en nemlilerinden biri
olarak grlr. Bu eser, Yeni Sa teorilerini ve grlerini olduka etkilemitir.
Nozick, John Ravvls'un (bkz. s. 74) fikirlerine kar cevap olarak hak temelli bir liberteryanizm
(bkz. s. 101) gelitirmitir. Locke, Lysander Spooner (1808-1887) ve Benjamin Tucker (18541939) gibi 19. Yzyl ABD'li bireycilerden yararlanarak, mlkiyetin dil olarak satn alnmas ve
aktarlmasn salayan mlkiyet haklarnn kat bir biimde gzetilmesi gerektiini iddia etmitir. Bu tutum, mi
nimal devlet ve minimal vergilendirmeye ynelik bir destek anlamna gelmekte, refah uygulamalaryla yeniden
paylamn da altn oymaktadr. Daha sonra Nozick, u liberteryanizmini daha lml bir hle getirmitir.

______________

____________________

liliini aksattn ve kamu karnn hkmet tekiltndan ok piyasa mekanizmas tarafndan

teminat altna alnmas ihtimlinin daha byk olduunu dnyordu. Sonuta bu tekiltlarn
kulland fonlarda ok cidd azalmalar olmutur; rnein evre Koruma Tekiltnm btesi
% 50 kesintiye uramtr. Ayrca, bu tekiltlara, hkmet dzenlemesinden ok serbest piyasay
destekleyen personeller atanmtr.
Liberal Yeni Sa, sadece ktisad verimlilik ve duyarllk asndan devletilik kart deildir.
zellikle bireysel zgrle yapt vurgu erevesinde benimsedii siyas ilkeler asndan da
devletilie kardr. Yeni San, sinsice yaklaan kolektivizm karsnda zgrl savunduu
sylenebilir. Bu fikirler u noktada, Yedinci Blmde tartlan anarko-kapitalizme giden yola y
nelebilir. Anarko-kapitalizm anlayna gre, mahkeme ve kamu dzeninde yer alanlar da dhil
olmak zere tm mal ve hizmetleri piyasa datmaldr. Liberallerin, liberteryenlarn, hatta Yeni
San anarist elerinin savunduu zgrlk, negatif zgrlktr: Birey zerindeki dsal kst
lamalarn ortadan kaldrlmas. Ynetimin mterek iktidar, birey karsndaki asl tehdit olarak
grldnden, zgrlk ancak devletin geri pskrtlmesi yle gvence altna alnabilir. zelde
bu, sosyal refah anlaynn geri itilmesi demektir. Refah anlayna kar ne srlen ktisad iddi
alarn -rnein, yksek sosyal harcamalar vergilerin artrlmasna yol aar ve kamu sektrndeki
refah kurumlan ikin olarak znde verim sizdir- yannda Yeni Sa refah anlayna ahlk zeminde
de itirazlar yneltir. ncelikle, 19. Yzyl kiisel aba fikirlerinin yeniden canlanmas erevesinde
dnldnde refah devleti, bamllk kltr yaratt iin eletirilir: Refah devleti, inisiyatif
ve teebbs azaltr, insanlarn salet ve z sayglarn talan eder. Bu erevede refah anlay, zara
rn, elverisizliin aresi deil nedenidir. Bu teori, hak etmeyen yoksul fikrini yeniden canlandr
mtr. Margaret Thatcherin, toplum diye bir ey yoktur iddiasnda olduka canl ifade edilen bu
anlaya gre, insanlarn topluma borlu olduklar ve karlnda toplumun insanlardan alacakl
olduu hibir ey yoktur. Charles Murray e (1 9 8 4 ) gre de, refah uygulamalarnn kadn, ekmek
paras kazanan erkee bamllktan kurtard iin bekr anne ve babasz ocuklardan oluan bir

alt snfn ortaya kmasna yol aan aile paralanmasnn en nemli nedenidir. Refah anlayna
kar ne srlen bir dier gr de bireysel haklarla ilgilidir. Robert Nozick (1 9 7 4 ), refah uygula
malar ve yeniden paylamla ilgili tm siyasalar mlkiyet haklarn ihll ettikleri gerekesiyle id
detle eletirmitir. Nozickin anlayna gre mlkiyet, dil biimde edinildii srece, rza olmadan
onu bir bakasna aktarmak, yasal hrszlk ile eanlamldr.

M uhafazakr Yeni Sa
Muhafazakr Yeni Sa, ya da neo-muhafazakrlk en iyi ekilde, liberal reform ve ilerlemeci de
erlerin yaygnlamasnn bir sonucu olarak ortaya kt dnlen sosyal paralanma korkusu
erevesinde tanmlanabilir. Girdii eitli klklarla otorite, paralanma ve dzensizliin zm
olarak grlr. nk otorite insanlara kim olduklarn ve onlardan beklentilerin neler olduunu
syleyen ve onlar birbirine balayan bir tr sosyal yaptrc olarak iler. Sonuta Yeni Sa, ahlk
standartlarn gevedii ve toplumda otoritenin zayflad eklindeki yaygn endieye tepki niteliin
deki otoriter poplizmin (halklk) bir ekli olarak yorumlanmaktadr (Hail ve Jacques, 1983).
Toplumun krlganlna duyarllk ile birleen bu otorite vurgusu, geleneksel veya organik muhafa
zakrlktan beslenen neo-muhafazakrlk iinde aka ortaya kar. Ancak ayn organik fikirlerden
youn biimde yararlanan paternalist muhafazakrlktan da olduka farkldr. rnein, tek millet
muhafazakrlar, yoksulluun ve madd eitsizliklerin azaltlmasyla toplumun en iyi ekilde ayakta
tutulabileceine inanrlarken; neo-muhafazakrlk toplumun glendirilmesi asndan otoritenin
onarlmasna ve sosyal disiplini kabul ettirmeye bel balamtr. Bu adan neo-muhafazakr otoriteryanizm (bkz. s. 96) ile neo-liberal liberteryanizm (bkz. s. 101) tutarllk arz ederler.
Muhafazakr Yeni San ana ilgi oda vardr: Yasa ve dzen, kamusal ahlk ve ulusal
kimlik. Neo-muhafazakrlar, artan su ve toplum kart davranlarn, 1 9 6 0 lardan bu yana Bat
toplumlarnn ounu etkileyen otorite zayflamasnn genel bir sonucu olduunu dnrler. n
sanlar, nerede durduklarn bilmenin verdii gvene muhtatrlar ve bunu isterler. Bu gvenli
i salayan ey, otorite kullanmdr: Ailede babann, okulda retmenin, iyerinde iverenin ve
btn olarak toplumda yasa ve dzenin kulland otorite. Msamahakrlkla beraber, birey ve
kendi iini yapma hayranl, otoritenin sorgulanmasna yol atklar hatta cesaretlendirdikleri
iin toplumun yerleik kuramlarn kemirirler. Bu adan neo-muhafazakrlk, bir tr sosyal otoriteryanizmi destekler. Bu durum, neo-muhafazakrlarn, ailenin glendirilmesi taleplerinde aka
grlr. Burada aile, tam anlamyla geleneksel terimler erevesinde anlalmaktadr. Yani, doal
olarak hiyerariktir: ocuklar ebeveynlerini dinlemeli, onlara sayg duymal ve itaat etmelidir; do
al olarak ataerkildir: Koca, tedarik eden, kars da yuvay yapandr. Eer bu otorite ilikileri zayf
larsa, ocuklar iyi ahlk deerlerden yoksun ve yallarna kar saygsz olarak yetiirler.
Hukuk ve dzen asndan dnsz bir duru olarak yansyan gl devlet arzusu erevesin
de, sosyal otoriteryanizmi ile devlet otoriteryanizmi eletirilebilir. kin ahlk yozlama fikrini

kabul etmekle neo-muhafazakrlar, dzensizliin kklerinin sosyal adletsizlikten ok insan ruhu

nun derinliklerinde yer aldna inanrlar. Bundan dolay sua kar ancak cezalandrma korkusuy
la kar durulabilir ve ceza sadece iddetli olduunda etkilidir. Bu, zellikle A BD ve ngilterede,
hapishane ie yaryor inancna dayal olarak daha uzun hapis ve gzaltna alma cezalarnn gl
bir ekilde vurgulanmasna yol amtr. A B D deki neo-muhafazakrlar, 1960larda Yksek Mah
keme tarafndan zlimce ve ender cezalandrma olduundan kaldrlacan duyurduu lm ce
zasnn, tekrar uygulamaya konmas iin kampanyalar balatmlardr. 1980lerin sonu itibariyle,
eyaletlerin ounda lm cezas yeniden yrrle girmiti. 1980lerde ngilterede ise genleri
gzaltna alma merkezlerinde ksa, keskin ok rejimi uygulamaya kondu. 1 9 9 0 larda ise John
M ajorun ynetiminde asgar hapis cezalar ve gen sulular iin ABD tarz bot (baca sktran
ikence leti) kamplar desteklenmitir.
Muhafazakr Yeni Sa, birok adan msamahakr 1 9 6 0 lara tepki olarak, kamusal ahlk
meseleleriyle de ilgilenmilerdir. 1960larda sava sonras dnemde ykselen refah dzeyi, zellik
le genler arasnda, geleneksel ahlk ve sosyal standartlar eletirme ve sorgulama ynnde byk
bir arzu dourmutur. Yeni San bak asndan bu, toplumun istikrarnn temelini oluturan yer
leik deerler ve ortak ahlka ynelik cidd bir tehditti. Bu liberal ahlk karsnda ngilterede That
cher, Viktoryen deerlere destek verdiini iln etti. A B D de ise aile deerlerine dnmek zere
Ahlk ounluk (M oral M ajority) gibi mcadeleler balad. Neo-muhafazakrlara gre, msa
mahakr toplum iki tehlike barndryordu. Birincisi, insann kendi ahlk deerleri ve hayat tarz
n seme zgrl, ahlksz ya da er dolu fikirler tercihine yol aabilirdi. zellikle A B D deki
muhafazakr Yeni Sa anlaynda cidd oranda din eler yer alr. 1970 ve 1980lerde kendilerine,
geleneksel deerlerin kn dert edinmi eitli gruplar ortaya kmtr. Bu gruplarn ou,
born again Christian (Hristiyanl, zellikle de muhafazakr Protestanl yeniden benimse
me) hareketi olarak birlemiler ve aslnda Hristiyan Yeni Sa oluturmulardr. Jerry Falwell
tarafndan 1979 ylnda kurulan ve Reagan ile beraber Jessie Helms gibi gl Gneyli senatr
ler tarafndan desteklenen Ahlk ounluk, bu hareketin emsiye rgt olmutur. 1980lerden
beri enerjisinin ounu krtaj kart mcadeleye, zellikle de A B D de krtaj yasallatran Yksek
Mahkemenin 1 9 7 3 te Roe v. Wade Davasnda verdii karar bozmaya harcamaktadr. Homosek
sellik, pornografi, evlilik ncesi seks ve en azndan A B D de ncildeki yaratma retisinden ok
Darwinci evrim teorilerinin retilmesi, ahlken kt olarak nitelendirilip, knanmaktadr. M
samahakrln ikinci tehlikesi ise insanlarn yanl ahlk deerler ve hayat tarzlar benimseme
lerinden ok , farkl ahlk konumlar tercih etme ihtimlleridir. Bir liberal iin ahlk oulculuk
(bkz. s. 51), salkl bir eydir. nk bu oulculuk, farkll ve rasyonel tartmay besler. An
cak bir neo-muhafazakr iin bu, kesinlikle bir tehdit unsurudur. nk toplumun uyum iindeki
beraberliine zarar verir. Msamahakr bir toplum, etik normlar ve birletirici ahlk standartlar
dan yoksun bir toplumdur. Yani, ne bireylere ne de ailelerine klavuzluk yapamayan yolu, izi belli
olmayan bir ldr. Eer bireyler her eyi sadece diledikleri gibi yaparlarsa, meden davran stan
dartlarn devam ettirm ek imknszlar.

Son olarak, muhafazakr Yeni Sa, ieriden ve dardan gelen tehditlere kar ulusal kimlii
glendirme arzusu asndan da sivrilir. Neo-muhafazakr bak asndan ulusun deeri, ortak bir
kltr ve yurttalk kimlii vermek suretiyle, toplumu birbirine balamasndan kaynaklanr. Bu ba,
tarih ve gelenekte salam kkler saldndan en gl olandr. Uluslar, aralarnda benzerlik olanlar
birbirlerine katlmaya doru srkleyen, doal eilimin rn organik varlklardr. Ulusa, ieriden
ynelen en nemli tehdit, ok-kltrlln (bkz. s. 7 8 ) gelimesidir. Artan kltrel farkllklar,
siyasal topluluu tehdit edecek ekilde hem ulusallk balarm zayflatr hem de etnik ve rksal a
tma kabusunu canlandrr. Bu nedenlerden dolay neo-muhafazakrlar, glerle ilgili sk denetim
kampanyalarnda n saflarda yer alrlar ve bazen de ev sahibi topluluun kltr iin ayrcalkl bir
konum talep ederler. rnein, A B D de Ltin Amerikal (zellikle Orta Amerika kkenli) nfusun
artmasna tepki olarak neo-muhafazkrlar, ngilizcenin lkenin resm dili olarak kabul edilmesini
istemilerdir. Dardan tehditler ise eitli ve ok saydadr. ngilterenin mruz kald ana tehdit,
Avrupa btnlemesidir. Aslnda, 1990larda ngiltere muhafazakrl, Avrupa btnlemesine ve
zelde para birliine kar koyduu direnle neredeyse Avrophecilik ( Euroscepticism ) ile zdele
mitir. 1970 ve 1980lerde A B D de ana tehdit olarak bata, Ronald Reagan iin bir eytan impara
torluu konumundaki Sovyetler Birlii olmak zere, dnyadaki komnizm grlyordu. 11 Eyll
2 0 0 1 den bu yana ise kresel terrizm (bkz. s. 2 9 0 ), karsnda ABD ulusal kimliinin tanmlan
d, en nde gelen stratejik, siyasal ve kltrel tehdittir. George W. Bushun Afganistan ve baka
yerlerdeki terre kar alan savan paralar olarak grlen tek tarafl ve srarl d siyasa, niha
olarak Amerikan deerleri ve hayat tarznn savunusu olarak resmedilir.

Yeni S a indeki Gerilimler

Yeni Sa fikirleri benimsemi dnrler veya siyasetilerin tmnn hem neo-liberal hem de
neo-muhafazakr grlerin hepsini destekledikleri sylenemez. rnein, ngiltereli muhafazakr
Roger Scruton (2 0 0 1 ), serbest piyasaya ilke dzeyinde balanmann muhafazakrlk iinde yeri
olmadn ne srer. Benzer ekilde, Nozick (bkz. s. 107) ve anarko-kapitalistler gibi tutarl liberteryenlar, muhafazakr sosyal teoriye pek ho bakmazlar. Ancak neo-liberal ve neo-muhafa
zakr grler ounlukla Yeni Saa ayrt edici bir nitelik kazandran, sosyal muhafazakrlk ile
ktisad liberalizmi kaynatrma teebbs asndan akrlar. Reagan ve Thatcher ynetimleri,
Yeni Sa grlerden en fazla etkilenen hkmetlerdir ve farkl derecelerle de olsa hem liberal hem
de muhafazakr Yeni Saa destek vermilerdir. ngilteredeki Thatcherizmin bu ikili yaps, Andrew
Gamble (1 9 8 8 ) tarafndan serbest ekonomi ve gl devlete teslimiyet olarak zetlenmitir. Bu
anlaya gre Yeni San hedefi, gl ama minimal bir devlet ina etmektir. Ancak neo-muhafazakrlk ve neo-liberalizmin ne dereceye kadar uyumlu olabilecekleri kendi bana nemli bir
tartma konusudur.
Gamblen zmlemesi, serbest piyasa ve gl devlet arasndaki ana siyasal balara vurgu

Muhafazakrlk indeki Gerilimler (2) [Liberal Yeni Sa - Muhafazakr Yeni Sa]

/
Liberal Yeni Sa
Klasik liberalizm
Atomizm
Kktencilik
Liberteryanizm

M u h afazakr Yeni S a
Geleneksel muhafazakrlk
Organik anlay
Gelenekilik
Otoriteryanizm

ktisad hareketlilik

Sosyal dzen

z kar/teebbs

Geleneksel deerler

Frsat eitlii
Minimal devlet
Uluslararas anlay
Kreselleme taraftar

Doal hiyerari
Gl devlet
Dar milliyetilik
Kreselleme kart

yapar. Yani, artan eitsizlik ve zayflayan devlet destekleri balamnda, piyasa dzenini denetleme,
sosyal ve siyas otoriteyi de ayakta tutabilme ihtiyac daha da artmtr. Bir baka ifadeyle, devletin
geri itilmesi sonucu aa kan siyas ve sosyal gler, sadece ve sadece devlet otoritesinin glen
dirilmesiyle denetim altnda tutulabilir. Yeni Sa teorisyenlerinin kendileri, noliberalizm ve neo-muhafazakrlk grlerinin derin, ideolojik dzeyde uyumlu olduklar fikrini edinmemilerdir.
rnein Letwin (1 9 9 2 ), ngilteredeki Thatcherizmi, zinde erdem ler adna ahlk bir cihad
olarak tanmlamtr. Bu erdemler -drstlk, kendi kendine yeterlilik, enerji, bamsz grl
olma, sadakt ve salamlk- ktisad hayatta devletin geri itilmesini gerektirirken, aksine sosyal ha
yatta hukuk ve dzeni srdrme, ulusal ideallerin desteklenmesi ve savunmann glendirilmesi
adna byk mdahalelerin gerekliliini ima ederler. W illetse (1 9 9 2 ) gre, Yeni Sa iindeki briz
gerilim, toplulukla ilgili taahhtleri karsnda bireyle ilgili taahhtlerini dengelem e zorundaki mu
hafazakrla ynelik, temel ve sreklilik arz eden kaygsndan baka bir ey deildir.
Tm bunlarla beraber Yeni Sa, ideolojik ya da siyas adan tam anlamyla tutarl grmek
olduka zordur. Neo-liberalizm, gl bireycilik (bkz. s. 4 5 ) ve kendine gveni vurgulayan insan
doas anlaynda kklenmi zgrlk, tercih, haklar ve rekabet gibi deerleri destekler. Neo-muhafazakrlk ise krlgan, yanlabilir ve sosyal bamll olan bir insan doas anlayna dayal,
otorite, disiplin, sayg ve dev gibi deerleri savunur. Siyas olarak bu gerilim, neo-liberalizmin,
neo-muhafazakrla ait en parlak umutlara kar ileyecek bask ve gleri salverme eiliminde
ortaya kar. D enetim e tbi tutulmam kapitalizmin amansz dinamizmi sosyal btnl incit
mekle beraber, yerleik deerler ve geleneksel kurumlarn otoritesini zayflatr. Ayrca, neo-liberaller zgrl, esas itibariyle ktisad adan piyasadaki tercih zgrl olarak anlamalarna ra
men; bireysel sorumluluk ilkesinin, ahlk olanlar gibi, dier meselelere uzanmasna mni olmak

olduka zordur. Son olarak da piyasalar, ulusal snrlar dikkate almadndan, tutarl neo-liberalizm, anlaml bir ktisad, siyasal ve kltrel varlk olarak ulusu ypratan kresellemeci ve uluslara
ras anlay n planda tutan birtakm ihtimlleri barndrr.

21. Y Z Y IL D A M U H A F A Z A K R L IK
20. Yzyln sonlarndaki gelimeler, bir zafer niteliinde olmasa da muhafazakr iyimserlii k
rklemitir. Muhafazakrlk, zellikle 1945ten itibaren 20. Yzyln hem en hemen tmne dam
gasn vurmu devletin lehindeki eilimi ortadan kaldrmada ve yerine piyasa lehinde bir eili
mi yerletirmede baarl olmutur. Bununla beraber, muhafazakrln asl baars, en byk raki
bi olan sosyalizmi alt etmesidir. Yeni Zelandadan Avustralyaya, spanyaya, svee ve ngiltereye
birok lkedeki parlamenter sosyalistler, kapitalizmin dnda uygulanabilirlii olan her hangi bir
ktisad alternatif olmadn kabul etmiler ve piyasa felsefesi ile beraber deerlerini benimseyerek
seime dayal itibarlarn ayakta tutma arayna girmilerdir. Daha da ilginci Dou Avrupada ko
mnizmin kmesi ile beraber en azndan balangta geleneksel siyas retiler ve serbest piyasa
ekonomilerinin geliimi sz konusu olmutur. Dahas muhafazakrln bu srece yapt katk,
byk oranda kendisini ideolojik bir proje olarak yeniden yaratma kapasitesinde yer alr. M uha
fazakrlk, Yeni Sa anlay erevesinde organiki, hiyerarik, ideolojik olmayan gdlerinden
kendini uzaklatrarak, piyasa bireycilii ve sosyal otoriteryanizm (bkz. s. 9 6 ) ile birlemitir.
Yeni Sa siyasetinin kahramanlk aamas, Thatcher ve Reagan gibi figrler ve dad devlet anla
yna kar mcadelelerle ilikilendirilse de ve iletm eci (devlet) aamasna geilmi olsa da bu
durum, piyasa deerlerinin muhafazakr dnceler tayfnn tmnde kabul grd gereini
rtmemelidir. Kamu siyasas, 20. Yzyldaki merkez planlamann sosyalist yanllar ve refah
kapitalizmine mruz brakldktan sonra, 21. Yzylda serbest piyasa ve gl devletten yaplan
yeni muhafazakr harmana bel balamtr. Bu durum, zellikle George W. Bushun ynetimi
altndaki A B D de aka ortadadr. Kresel terrizmin ortaya kyla, vatan gvenlii ve asker
kapasitenin artrlmasndaki kararllk vurgulanrken, Bush ynetiminde ibirlii ynelimli ve refah
anlay kart eilimler glendirilmitir.
Tm bunlarla beraber muhafazakrlk, birtakm meydan okumalarla kar karya kalmtr.
Bunlardan birisi, sosyalizmin knn kendi bana yaratt bir sorundur. 20. Yzyl boyunca
muhafazakrlk kendisini, genellikle sosyalizmin gelimesiyle ilikilendirilen devlet denetimine
kar besledii honutsuzlukla tanmlanmtr. Bu durumda, eer muhafazakrlk merkez planlama
ve ekonom inin ynetiminin eletirisi olarak ortaya ktysa, bunlar ortadan kalktnda yklenece
i rol ne olacaktr? Baka bir deyile, sosyalizm sonras bir ada muhafazakrlk, hl nasl uygun
bir konumda kalabilir? Dier bir sorun da, serbest piyasa felsefesinin uzun vadede ekonomik olarak
uygulanabilir olup olmad meselesinden ortaya kar. Serbest piyasa inanc, tarihsel ve kltrel
olarak snrldr. Herhangi bir dzenlemeye tbi tutulmam kapitalizm cokusu, klasik liberalizm

dairesinde 19. Yzylda zirve noktasna ulam Anglo-Amerikan bir olgudur ve 20. Yzylm son
larnda Yeni Sa biiminde tekrar hayat kazanmtr. ktisad hayatta devletin geri itilmesi gd
leri keskinletirebilir, rekabeti younlatrabilir ve mteebbis ruhu canlandrabilir ama er ya da
ge, ksa vadecilik, dk yatrm, artan eitsizlik ve sosyal dlama aka ortaya kacaktr. Nasl
ki, liberaller, nihayet serbest piyasa iktisat asndan tek kar yoldur anlayn benimsedilerse,
21. Yzylda muhafazakrlar da ayn dersi renmek zorunda kalabilirler. Bu anlamda A B D nin
piyasa ekonomisine olan mevcut inanc, Amerikan istisnaclmn basit bir rneine dnebilir.
Dahas, muhafazakrlk ile post-modernlik arasnda belirsiz bir iliki vardr. Bir yandan,
post-modernlerin Aydnlanma projesine ynelik itirazlarna kar ortada geleneksel muhafazakr
pheciliin yanklarndan daha fazla bir eyler vardr. Hem geleneksel muhafazakrlk hem de
post-modernizme (bkz. s. 3 0 6 ) gre, hakikat z gerei ksm ve yereldir. Ek olarak, Giddensn
(bkz. s. 156) iddia ettii gibi, risk ve belirsizlik arttka, koruma, muhafaza ve dayanma felsefesi
olarak grlen felsef muhafazakrln czibesi artmaktadr. Dier yandan, ge modernite veya
post-modernitenin ortaya k, geleneksel ya da organik muhafazakrln temellerini zayflatma
tehdidini gndeme getirmitir. M odern toplumun artan karmakl, bireyleri geni tercih ve frsat
imknlaryla kar karya getirmi ve bu durum, yerleik deerler, ortak kltr tanmlamasn
her geen gn zorlatrmtr. Kreselleme de sosyal ak younlatrp, her trden ulusal kimlik
duygusunu sulandrarak, bu gelenekselden uzaklama srecine katkda bulunmutur. Bu anlam
da, liberal Yeni Sa biimindeki muhafazakrln aslnda klasik muhafazakrln mahvolmasnda
byk katks olduu iddia edilebilir. Nihayet neo-liberal toplum topyas kat anlamda bireyci ve
sonu gelmez biim de devingendir.
Serbest piyasa neo-liberalizminin ktisad ve siyasal sakncalarna ramen muhafazakrlar iin
Yeni Sa fikirleri gzard etmek, bu fikirleri benimsem ekten daha zordur. Yeni Sa ilkelerinin b e
nimsenmesi, esasnda azalan muhafazakr oy ve siyas frsatlara pragmatik bir tepki olarak gr
lebilir. Yeni Sa ilkeleri beraberlerinde muhafazakrlkta yeri olmayan bir ilke tutkusu getirmi ve
muhafazakrla ideolojik kanaat virs bulatrmtr. Bu durum kanlmaz olarak daha byk
entelektel katl gndeme getirmitir. Baka bir deyile muhafazakrlar, ideolojik adan artk
kla yol alanlardan olmayabilirler. Buradaki tehlike udur ki, gemite muhafazakrlk kendisini
uygulanabilir ideolojik bir proje olarak yeniden yaratma teebbsnde kk bir i direnle kar
lamken, gelecekte durum bu olmayabilir.

leri Okumalar
Adonis, A. ve Hames, T. (ed.) A Conservative Revolution? The Thatcher-Reagan Decade in Pespective.
(Mancherster: Mancherster University Press, 1994). Bu kitapta 1980'ler boyunca muhafazakrlk iin
deki deiimlerin miras, uzants ve doasn aklayan bir dizi makaleler vardr.
Eatvvell, R. ve N. O'sullivan (ed.), The Nature ofthe Right: European and American Politics and Political Thought

since 1789. (Londra: Printer, 1989). Sa kanat dncesi ve sac geleneklerle muhafazakr gelenekle
rin eitlilii zerine cidd ve yetkin bir denemeler toplam.
Gamble, A., The Free Economy and the Strong State. (Londra: Macmillan, 1988). zellikle ngiltere'deki
Thatcherizm zerine odaklanm, Yeni Sa projesi zerine etkili bir inceleme.
Gray, J. veWiletts, D., Is Conservatism Dead?. (Londra: Profile Books, 1997). Muhafazakrln gelecei zerine
yaplan tartmann her iki tarafn da kapsayan ksa ve kullanl bir aklama.
Honderich, T., Conservatism. (Londra: Hamish Hamilton, 1991). Muhafazakr dnceye ilikin zgn ve
eletirel bir aklama; dikkatlice tartlm ve ilgin.
O'Sullivan, N. Conservatism. (Londra: Dent; New York: St Martin's, 1976). zellikle "eksiklik felsefesi" zerine
vurgu yapan klasik muhafazakrlk anlatm.
Scruton, R., The Meaning of Conservatism., 3. Bask (Basingstoke: Macmillan, 2001). Kendine ait muhafazakr
gelenek gr gelitiren olduka k ve uyumlu bir inceleme.

SOSYALZM

KKLER VE GELM
Birlem ek ya da paylamak anlamna gelen sosyalist terimi Ltince sociare den tremitir. lk
olarak 1827 ylnda Britanyada Co-operative M agazinein bir saysnda kullanlmtr. 1 8 3 0 larn
bana kadar Fransada Saint-Sim onun (1 7 6 0 -1 8 2 5 ) ve Britanyada R obert Owenin takipileri,
inanlarna sosyalizm olarak gnderme yapmaya balamlard ve 1 8 4 0 lara kadar endstrilemi
lkelerin ounda, zellikle Fransa, Belika ve Almanyada ok bilinen bir terimdi.
Sosyalistler bazen Thomas M oreun topya s veya Platonun D evletine kadar uzanan entelek
tel mirasa sahip kmalarna ramen, liberalizm ve muhafazakrlk gibi, sosyalizmin kkenleri de
19. Yzylda yatmaktadr. Sosyalizm, endstriyel kapitalizmin gelimesiyle Avrupada meydana ge
len sosyal ve ekonomik artlara kar bir tepki olarak ortaya kmtr. Sosyalist dnceler hzla,
erken endstrilemenin bir zellii olarak yoksulluk ve bozulmadan muzdarip olan, yeni ama b
yyen sanayi iileri snfnn geliimiyle ilikilendirilir hle geldi. Sosyalizm ve liberalizmin ortak
kklerinin Aydnlanmada olmasna ve teoride sebep ve sre olarak bir dnceyi paylamalarna
ramen sosyalizm, liberal piyasa toplumunun bir eletirisi olarak ortaya km ve endstriyel kapi
talizme bir alternatif sunma teebbs olarak tanmlanmtr.
lk dnem sosyalizmin karakteri, sanayi ii snfnn yaad ve alt kat, hatta ou kez
acmasz artlardan etkilenmitir. 19. Yzyln balarndaki laissez-faire politikalar, cret seviyeleri
ve fabrika koullar belirlenirken fabrika sahiplerine tam bir serbestlik verdi. cretler genellikle d
kt, ocuk ve kadn ii kullanlmas olaand, ign sk sk 12 saate kyordu ve isizlik tehdidi
vard. Buna ek olarak, yeni ii snf yanl ynlendirilmiti, onlarn hayatna bir istikrar veya anlam
kazandran sosyal kuramlarn ok azma sahipti; endstriyel hayat ve alma artlarn bilmiyordu
ve byk ounluu birinci kuak kent yerleiklerinden oluuyordu. Sonu olarak, ilk sosyalistler
endstriyel kapitalizm iin kkl bir deiiklik, devrimci bir alternatif aramaktayd. rnek olarak,
Fransada Charles Fourier (1 7 7 2 -1 8 3 7 ) ve Britanyada Robert Owen, rekabet ve agzllkten zi
yade ibirlii ve sevgiye dayanan topik toplumlarn kurulmasn savunuyorlard. Almanlar, yani
Karl M arx (bkz. s. 135) ve Friedrich Engels (1 8 2 0 -1 8 9 5 ), kapitalizmi ykan devrimin kanlmaz
olduunu belirten ve tarihin yasalarn ortaya koymay iddia eden daha karmak ve sistematik
teoriler gelitirdiler.
19.

Yzyln sonlarnda, sosyalizmin karakteri siyas demokrasinin gelimesi ve ii snfnn

hayat artlarndaki kademeli geliimiyle deitirilmitir. Sendikalarn, ii snf siyas partilerinin ve

spor ve sosyal kulplerinin oalmas daha fazla ekonomik gvenliin salanmasna ve ii snfnn
endstriyel toplum iine entegre edilmesine hizmet etmiti. Bat Avrupann ileri endstriyel toplumlarnda ii snfn devrimci bir g olarak grmeye devam etmek gittike zorlamt. Sosyalist
siyas partiler gittike yasal ve anayasal taktikleri benimsedi ve ii snf mensuplarna aamal olarak
oy hakk verilerek, ii snf tevik edildi. Birinci Dnya Savana kadar, sosyalist dnya, ak bir e
kilde oy sand ve reform sylemleri araclyla iktidar araynda olan sosyalist partiler ile genellik
le devrim ihtiyacnn hl var olduunu ileri sren ve Rusya gibi geri kalm lkelerde reforma vg

dzen partiler arasnda blnmt. 1917 Rus Devrimi bu blnmeyi salamlatrd: Reformist
sosyalistler, sosyalist veya sosyal demokrat adm korurken; Bolevikler ve Lenin (bkz. s. 140)
modelinin destekileri olan devrimci sosyalistler, genellikle komnist unvann benimsediler.
20.

Yzyl, Afrika, Asya ve Ltin Amerikada endstriyel kapitalizm deneyimi az olan ya da hi

olmayan lkelerde sosyalist dncelerin yaylmasna tanklk etti. Bu lkelerde sosyalizm ou kere
snf mcadelesinden ziyade anti-smrgeci mcadeleden dolay geliti. Snf smrs dncesi
Beinci Blmde daha ayrntl incelenmi olan milliyetilik ve sosyalizmin skca birlemesinden
oluan smrgeci bask dncesiyle yer deitirmitir. Komnizmin Bolevik modeli 1945ten
sonra Dou Avrupaya empoze edilmitir, model 1949 Devriminden sonra inde benimsenmi ve
daha sonra Kuzey Kore, Vietnam, Kamboya ve Laosa yaylmtr. Sosyalizmin daha lml modelleri
baka yerlerde de, rnein, 1947de elde edilen bamszlktan sonraki 10 yl Hint siyasetine ege
men olan Kongre Partisi (Hindistandaki en byk siyasal parti) araclyla denendi. Afrika ve Arap
sosyalizminin kendine zg eitleri, srasyla geleneksel kabile hayatnn ortak deerleri ve Islmn
ahlk prensiplerinden etkilenerek gelitirildi. Sosyalist devrimciler, 1960 ve 1970lerde O rta ve G
ney Amerikada, Birleik Devletler emperyalizminin karlar iin alan asker diktatrlklere kar
savamaktayd. 1959 Kba Devriminden sonra iktidara gelen Castro rejimi Sovyetler Birlii ile yakn
ilikiler gelitirmiti; ne var ki 1979da Nikaraguada iktidar ele geiren Sandinistra gerillalar balan
tsz kalmaya devam etti. 1970de ilide Salvador Ailende, dnyann ilk demokratik ekilde seilen
Marksist devlet bakan oldu, fakat, 1973te CIAin destekledii darbede ldrlerek devrildi.
20.

Yzyln sonlarndan bu yana sosyalizm, bazlarnn sosyalizmin lm n iln etmeleri

ne sebep olan birka olaanst aksilikten muzdarip oldu. 1989-1991 Dou Avrupa devrimlerinde
komnizmin yklmas bu aksiliklerin elbette en dramatiiydi. Bununla birlikte bu ilkeler, sosyalist
leri Batl sosyal demokrasinin ilkeleri etrafnda birletirmekten ziyade, dnyann birok ksmnda
genellikle liberalizm ve hatta muhafazakrlk ile ilikili politikalar ve dnceler benimsem i parla
m enter sosyalist partileri tartlr hle getirdi. Bu blmn son ksmnda, sosyalizmin kendine has
bir ideoloji olarak daha fazla bir geleceinin olup olmad incelenecektir.

KMSE TEK BAINA BR ADA DEL - ANA TEMALAR

Sosyalizm analizinin zorluklarndan birisi bu terimin en az ayr ekilde anlalmasdr. Bu g
rlerden bir tanesi, sosyalizmin genelde kolektifletirme ve planlamann birka eidi ile ilikili
bir ekonomik model olarak grlmesidir. Sosyalizm bu balamda, kapitalizme bir alternatif, yani
geleneksel olarak tm ekonomik sorunlarn en can alcs olarak grlmekte olan farkl iki verimli
sistem arasndaki seim olarak durmaktadr. Bununla beraber; saf sosyalizm ve saf kapitalizm
arasndaki seim dima bir yanlsamadr. nk tm ekonomik biimler, her iki sistemin zellik
lerini farkl yollarla harmanlamlardr. Gerekte, modern sosyalistler, sosyalizmi kapitalizme bir
alternatif olarak grmekle yetinmemiler, geni sosyal amalar iin kapitalizmden yararlanma ei

liminde olmulardr. kinci yaklam, sosyalizmi ii hareketinin bir arac olarak ele alr. Sosyalizm,
bu gre gre, iilerin siyas veya ekonomik g elde etmelerini salayacak program sunar ve ii
snfnn karlarn temsil eder. Sosyalizm, bylece gerekte rgtl igcnn karn artrmak
iin bir aratr ve emekiliin ( labourism ) bir eididir. Bu adan, sosyalizmin anlam evrensel
ii snf hareketinin baar veya baarszl ile deiir. Bununla birlikte, sosyalizm ve rgtl i
gc arasndaki tarihsel badan phe duyulamayacak olsa bile, sosyalist dnceler vasfl zanaatkrlar, kyl snf ve hatta siyas ve brokratik elitler ile de ilgilidir. Onun iin bu kitapta sosyalizm,
nc ve geni anlamda belirli birtakm dnce, deer ve teori kmesiyle ayrt edilen siyas bir
inan veya ideoloji olarak ele alnmaktadr. Bunlarn en nemlileri aadakilerdir:
Toplum
birlii
Eitlik
Sosyal Snf
O rtak sahiplik

Toplum
Aslnda, sosyalizm, basit bireysel abalardan ziyde toplumun gcn kazanarak sosyal ve eko
nomik problemlerin stesinden gelebilen sosyal varlklar olarak btnletirici bir insanolu viz
yonuna sahiptir. Bu kolektif bir vizyondur; nk kiisel karlar elde etm ek iin uramak yerine
birlikte alarak hedefleri takip edebilme yetenei ve isteklilii, ayrca kolektif hareket iin insan
kapasitesi zerinde durur. Pek ok sosyalist, ngiliz metafizik air, Jo h n D onneun (1 5 7 1 -1 6 3 1 )
dizelerini seslendirmeye hazr olacaktr.

Hi kimse bir adann tamam deildir;

Her insan ktann, esasn bir parasdr;...
Bir kimsenin lm beni hznlendirir, zir ben insanolunun bir yesiyim;
Ve bu yzden ann kimin iin aldn asla syleme;
O senin iin alyor.
Bundan dolay insanlar, arkada, erkek karde veya kz karde gibi genel insanlk balaryla
birbirlerine baldr.
Sosyalistler, insan doasnn doutan duraan ve deimez olduuna inanmak iin, liberaller
ya da muhafazakrlar kadar istekli deildirler. Daha dorusu onlar, insan doasnn esnek, ekil
lendirilebilir, yani sosyal hayat koullar ve tecrbeleri ile biimlendirilebilir olduuna inanrlar.
Uzun zamandr devam eden tartma, insan davrann yaratln m yoksa geliimin mi belirle-

Kolektivizm / Ortaklaaclk [Collectivism]

Kolektivizm, genellikle, kolektif insan abasnn bireysel uradan daha pratik ve daha fazla ahlki deeri ol
duu nancdr. Bu yzden, insan doasnn sosyal bir ze sahip olduunu ve sosyal gruplar olarak adlandrlan
"snf1ar'n, "milletler"in, "rklar"n anlaml siyas varlklar olduklarn ifade ettii dncesini yanstmaktadr.
Buna ramen terim, pek tutarl kullanlmamaktadr. Bakunin (bkz. s. 198) ve dier anaristler kolektivizmi, z
gr bireylerin kendi kendini yneten topluluklarna iaret etmek iin kullanrlar. Dierleri kolektivizmi birey
selliin (bkz. s. 45) tam kart olarak ele almakta, kolektif karlarn bireysel karlara baskn olmas gerektiine
inanmaktadrlar. Bazen de, kolektif karlar destekleyen ve dolaysyla devletin sorumluluklarnn artmasnn
kolektivizmin gelimesine iaret eden bir mekanizma olarak devletle balantlandrlr.

dii zerinedir. Sosyalistler, kesinlikle geliimden yanadrlar. Her birey doutan, hatta belki de
daha ceninken, onun kiiliini dzenleyen ve biimlendiren deneyimlere boyun eer. Tm insan
becerileri ve nitelikleri, konutuumuz dile smsk sarldmzdan dolay, toplumdan renilir.
Liberaller birey ve toplum arasnda ak bir ayrm izerken sosyalistler, bireyin toplumdan ayrla
mayacana inanrlar. Onlarn dncesine gre insanlar, ne bamsz ne de kendi kendilerine ye
tebilen varlklardr; onlar ayr veya atomize bireyler olarak dnmek manszdr. Bireyler sadece
ait olduklar sosyal gruplar sayesinde anlalabilir ve kendilerini anlayabilirler. Bu nedenle insan
davran bize, duraan insan doas hakknda sylediklerinden daha ok, insanlarn yetitirildikle
ri ve yaadklar toplum hakknda daha fazla ey syler.
Aslnda liberaller ve muhafazakrlar ounlukla insanlarn esas itibariyle karc ve egoist ol
duunu iddia ederler. Dier taraftan sosyalistler, bencil, agzl, materyalist veya saldrgan davra
nn yaratlla edinilen bir davran olmadn, daha ziyade sosyal olarak koullandrldn ileri
srerler. Byle zellikler, bencil ve agzl davran cesaretlendiren ve dllendiren toplumun
rndr. Bu, kesinlikle sosyalistlerin kapitalizme kar geleneksel olarak yaptklar bir sulamadr.
nsanlar fayday maksimize edici deildir; daha ziyade, kr kovalamaya ynelik, kapitalist piyasa
mekanizmas ile byle davranmaya cesaretlendirilirler.
Sosyalizmin radikal yan, insanlarn u anki durumundan daha ok ne olabileceklerine gster
dii ilgiden ortaya kar. Bu, sosyalistleri, insanlarn toplumun yeleri olarak gerek zgrl ve
amalarn elde edebilecekleri daha iyi bir toplumun topik ngrlerini gelitirmeye sevk eder.
Afrikal ve Asyal sosyalistler, sklkla, onlarn geleneksel endstri ncesi toplumlarnn zaten top
luluun deerini ve sosyal hayatn nem ini vurguladklar zerinde dururlar. Bu artlarda sosya
lizm, Bat bireyciliinin meydan okumas karsnda geleneksel sosyal deerleri korumaya alm
tr. Tanzanya D evlet Bakan (1 9 6 4 -1 9 8 5 ) Julius Nyererenin iaret etmi olduu gibi; Afrikada
bizim en nemli ihtiyacmz sosyalizmdir; demokrasiyi renm ek deil. O, bu yzden, kendi
grlerini kabilesel sosyalizm olarak tanmlamtr.
Bununla birlikte Batda, endstriyel kapitalizmin oluumundan sonra hayatn sosyal boyutu

da dzenlenmi olmak zorundayd. Toplumsal hayattaki tecrbeleri dzenleyen Fourier ve Owen

gibi 19. Yzyln topik sosyalistlerinin amac buydu. Charles Fourier toplum evleri (phalansteries )
diye adlandrd her biri yaklak 1800 yeden oluan model topluluklarn kurulmasn tevik et
mitir. Robert Owen birka deneysel topluluk kurmutur, bunlarn en ok bilineni 1824-9 tarih
lerinde Indianada kurulan New Harmonydir. En dayankl, baarl komniteryan deney, yeleri
tarafndan topluca sahip olunulan ve ilenilen, ibirliine dayal, genellikle krsal yerleim alanla
rndan oluan bir sistemi ieren sraildeki kibbutzdur. lk kibbutz 1909da kuruldu ve u anda
srail vatandalarnn % 5inden fazlas daha az sk Moshav yerleim alanlarnda yaarken %3 u

kibbutzim 'de yaamaktadr.

birlii
Sosyalistler, sosyal hayvanlar olduu dncesine dayanarak insanlarn doal ilikilerinin reka
betten daha ziyade ibirlii olduuna inanrlar. Liberaller ve muhafazakrlar insanlar arasndaki
rekabetin doal ve bir bakma salkl olduunu dnrler. Bu doaldr nk insanlara kendi
karna olduunu dndrr; sahip olduklar beceri ve yetenekleri gelitirdii ve ok almak
iin bireyleri tevik ettii srece de salkldr. Bireyler, kiisel baarlarndan dolay, rnein biri
nin dierinden daha hzl kotuu, snavlarda daha yksek not ald, i arkadalarndan daha ok
alt gibi durumlarda dllendirilmelidirler.
Dier taraftan sosyalistler, rekabetin bireyi dier birey ile kar karya getirdiine, onlarn
sosyal doasn kabul etm ekten ziyade gz ard etmek veya inkr etmek konusunda cesaretlen
dirdiine inanrlar. Sonu olarak rekabet, sadece sosyal davranlarn snrl bir ksmm tevik eder
ve sosyal davranlar yerine bencillik ve saldrganl destekler. Bununla beraber rekabet ahlk ve
ekonomik duyu ve dnceyi gelitirir. Birbirlerine kar olmaktan ziyade beraber alan bireyler
sempati, efkat ve yardmseverlik balarn geliletirirler. Ayrca tek tek bireylerin enerjisinden zi
yade toplumun enerjisinden de faydalanlabilir. Rus anarist Peter Kropotkin (bkz. s. 2 0 3 ); insan
trlerinin hayatta kalmalarnn ve gelimelerinin temel sebebinin onlarn karlkl yardmlamalar
olduunu iddia etmektedir. Sosyalistler, insanlarn sadece madd gdlerle deil ahlk gdlerle
de motive edilebileceklerine inanrlar. Teoride, kapitalizm bireyleri yaptklar i iin dllendirir:
ok almalar veya ok fazla yetenekli olmalar durumunda dl byk olacaktr. Dier taraf
tan, ok alma ahlk gds, hem cinsi insanolu iin sorumluluk duygusu ve sempati gelitiren
kamu yararna katkda bulunma arzusudur. M arx (bkz. s. 1 3 5 ), bu fikri, komnist datm teo
risini nerirken ifade etm iti: Herkesten yeteneine ve herkese ihtiyacna gre! Birka modern
sosyal demokrat, madd gdlerin tamamen ortadan kaldrlmasn dnmesine ramen, yine de
madd ve ahlk gdlerin arasnda denge oluturulmas ihtiyac olduu zerinde de durur. rne
in, sosyalistler, toplumda zayf ve ok hassas gruplarn refah ve salk iinde hayatalar iin gerekli

olan madd destei salamann ekonom ik bymeyi baarmak iin nemli bir gd olduuna ina
nrlar.
Sosyalistlerin ibirliine ball, kapitalizm altnda artm olan rekabeti ve hiyerarik i
letmelerin yerini alsn diye tasarlanm ortak teebbslerin bymesini tevik etmitir. retici ve
tketici kooperatiflerinin her ikisi de karlkl fayda iin alan insan gruplarnn enerjilerinden
faydalanmak iin almaktadr. Birleik Krallkta, kooperatif ortaklklar 19. Yzyln balarnda
ortaya kmlardr. Bu topluluklar mallar toptan alm ve kendi ii snf yelerine ucuz olarak
satmtr. Rochdale Pioneers 1 8 4 4 te bir spermarket kurmu ve onlarn rneklerini endstri
yel ngiltereden skoyaya kadar geniletmitir. ilerin kendilerinin sahip olduklar ve ilettikleri
retici kooperatifler, endstrinin iilerin kendi kendine ynetim prensibine gre organize oldu
u eski Yugoslavya ve Kuzey spanyann bir ksmnda yaygndr. Sovyetler Birliindeki kolhozlar
kendi kendine ynetim ve ibirlii zerine dizayn edilmilerdi; ne var ki uygulamada, yerel parti
yneticileri tarafndan kontrol ediliyorlar ve sk bir planlama sistemi iinde alyorlard.

Eitlik
Eitlie ballk, sosyalist ideolojiyi birok adan tanmlayan zelliktir ve politik deeri olan eit
lik, sosyalizmi dier rakiplerinden, zellikle liberalizm ve muhafazakrlktan, ok ak ekilde ayrt
eder. Muhafazakrlar toplumun doal olarak hiyerarik olduuna inanrlar ve bu yzden son de
rece anlamsz grdkleri sosyal eitlik dncesini reddederler. Liberaller ise eitlie baldrlar,
fakat temelde tm bireyler eit ahlk deere sahiptir ve bundan dolay eit haklara ve saygya lyk
trlar dncesini benimserler. Onlar ok farkl yetenek ve becerilerle domulardr ve ok alma,
kimsenin olmadndan daha ok zengin olmak iin gerekli kabiliyetlere sahip olma gibi zelliklere
gre dl hak eder. Bu yzden liberaller frsat eitliini desteklerler, fakat bunun sosyal ve ekono
mik eitlie sebep olmas gerektii veya olaca ynnde herhangi bir neden gremezler.
Sosyalizm, sosyal eitlik inanc veya sonularn eitlii tarafndan karakterize edilmitir. Sos
yalistler, eitliin bu eklini destekleyen en az argman gelitirmilerdir. Birincisi, sosyal eitlik,
adleti ve drstl destekler. Sosyalistler, bireyler arasndaki doutan gelen yetenek farkllkla
rna gre servetin eit olmad ynndeki aklamaya kardrlar. Sosyalistler, kapitalizmin reka
beti ve bencil davranlar desteklediine ve insan eitsizliinin ok geni lde toplumun eit
olmayan yapsn yansttna inanrlar. Onlar tm insanlarn hemen hemen ayn doduu, tam
anlamyla ayn yetenek ve becerilere sahip olduklar gibi saf inanlara sahip deildirler. Eitliki
( egalitarian ) toplum tm rencilerin matematik snavlarnda ayn notu aldklar toplum deildir.
Bununla birlikte, sosyalistler, insan eitsizliinin en nemli biimlerinin doa tarafndan eit ol
mayarak yaratlmlktan ziyade toplum tarafndan eit olmayan davranlar sonucunda olutuu
na inanrlar. Sosyalistler asndan adlet, toplum tarafndan, insanlara madd koullara ve onlarn
dllerine gre en azndan u anda olduundan daha eit davranlmasm gerektirir. Yasal ve siyasal

Eitlik zerine Bak Alar

____________________________ mm
Liberaller, insanlarn zlerinde eit ahlk deere sahip olmalar anlamnda eit "doduklar"na inanrlar. Bu
hem biimsel, zellikle yasal ve siyas eitlie, hem de frsat eitliine iaret eder; sosyal eitliin, zgrlk pa
hasna satn alnmas ve yetenein cezalandrlmas yoluyla elde edilmesi ihtimli vardr. Yine de klasik liberaller
ekonomik tevikler ile sk liyakat uygulamalarna duyulan gereksinim zerinde dururlarken; modern liberaller,
gerek frsat eitliinin greceli sosyal eitlii gerektirdiini iddia ederler.
Muhafazakrlar, toplumu, hiyerarik, bu yzden de eitliin olmad bir yap, ayrca soyut ve ulalamaz bir
hedef olarak grmektedir. Ne var ki Yeni Sa, madd eitsizliin ekonomik yararlar zerinde dururken frsat eitli
i eklinde gl bireyci inanc da vururlar.
Sosyalistler, eitlie temel bir deer olarak sayg duyarlar ve zellikle sosyal eitlii desteklerler. (Sosyal de
mokraside) frsat eitlii eklindeki liberal inanlara doru anlay deiikliklerine ramen sosyal eitlik, ister g
reli (sosyal demokratik) ister kat anlamda (komnist) olsun, adleti ve drstl tesis eden pozitif anlamda
zgrl genileten sosyal uyum ve kardelii gvence altna almann esas olarak grlmtr.
Anaristler, siyas eitlie, tam ve eit kiisel zerklik hakk eklinde anlalan siyas eitsizliin tm eitlerinin
ikenceyle e anlama geldiini ima eden zel bir vurgu yaparlar. Anarko-komnistler retken zenginliin ortak sa
hiplii araclyla tam sosyal eitlie ulalacana inanrlar.
Faistler, insanolunun gerek liderler ve yandalar gerekse dnya rklar ve eitli milletler arasnda olduu
gibi radikal eitsizlik ile dam-galanm olduuna inanrlar. Yine de millet veya rk zerindeki vurgu, en azndan
onlarn esas/temel sosyal kimlikleri asndan tm yelerinin eit olduunu gsterir.
Feministler, toplumsal cinsiyete bakmakszn eit sosyal veya ekonomik g (sosyalist feminizm) veya eit
haklar ve frsat eitlii (liberal feminizm) anlamnda cinsel eitlik olarak alglarlar. Bununla birlikte baz radikal
feministler eitliin erkek kimlikli (male-identified) olan kadnlara sebebiyet verdii iin talep edildiini iddia et
mektedirler.
Ekolojistler, tm hayat formlar yaamak ve gelimek iin eit haklara sahiptirler dncesini vurgulayan canl
merkezci (biocentric) eitlik kavramn gelitirmektedirler.
Bu yzden geleneksel eitlik kavramn, insanolunun dndaki tm varlk ve organizmalarn karlarn kapsam
d brakt iin insan merkezci (anthropocentric) olarak grrler.

_____________________________ ____________________________
anlamda biimsel eitlik, tamamen yetersizdir; nk kapitalist sistemin eit olmayan yapsn dik
kate almaz. Frsat eitlii, doutan eitsizlik mitini devam ettirerek eitsizlii merulatrr.
kincisi, sosyal eitlik toplumun ve ibirliinin temelini oluturur. Eer insanlar eit koullar
da yayorlarsa, onlarn kamu yarar iin birlikte almalar ve birbirlerine balanmalar daha ok
muhtemel olacaktr. Eit neticeler bu yzden sosyal dayanmay kuvvetlendirir. Sosyal eitsizlik a
tmaya ve istikrarszla neden olur. Bu, snf atmas hatta snf mcadelesi halikndaki sosyalist
teorilerde ok net bir ekilde yanstlmaktadr. Bu, sosyalistlerin, doal seleksiyon(seilim) mant
n gelitirdiinden dolay frsat eitliini eletirmesinin sebebini de aklar. rnein R . H . Tawney
(bkz. s. 148) onu bir iriba/kurbaa yavrusu felsefesi ( tadpole philosophy ) olarak reddetmitir.

nc olarak, sosyalistler sosyal eitlii desteklerler nk insann ihtiya duyduu doyumun,

kendini gerekletirmesi ve tatmin etmesi iin gerekli olduuna inanrlar. htiya bir zorunluluktur;
doyum gerektirir ve basit sama bir istek veya geici bir sevda deildir. Yemek, imek, barnmak, ar
kadalk vb. gibi temel ihtiyalar nsan bir toplumsal durum iin esas, sosyalistlere gre zgrln
ilacdr. Tm insanlar geni lde benzer ihtiyalara sahip olduklar iin, doyum ihtiyac temelinde
datlan servet aka eitliki bir anlam ierir. Bu nedenle liberallerden farkl olarak sosyalistler,
zgrln ve eitliin uyumlu doktrinler olduuna inanrlar. Yine de doyum-ihtiyac, fiziksel veya
zihinsel yetersizlikten doan zel ihtiyalarn olumas durumunda eitliki olmayan anlamlar ierir.
Sosyalistler, sosyal ve ekonomik eitliin avantajlar zerinde hemfikir olmalarna ramen, bu
eitliklerin sebep olabilecei ve sebep olmalar gereken eyler hakknda ayn fikirde deildirler. Marksistler ve komnistler, sermayenin devletletirilmesinin ve zel mlkiyetin kaldrlmasnn meydana
getirdii mutlak sosyal eitlie inanrlar. Bundan baka Marx, kapitalist snf sistemi zayflar zayfla
maz, dllerin gereksinim temeli zerine yaygnlatrlmas gerektiine inanr. Sosyal demokratlar
da sermayenin yeniden datlmasnn, refah devletinin ve artan oranl vergilendirme sisteminin ba
arld greceli sosyal eitlie inanrlar. Sosyal demokratlar, kapitalizmi ortadan kaldrmak yerine
uysallatrmak isterler; bu, madd teviklerin devam eden rolne ynelik bir kabul yanstmaktadr.
Zir ihtiya-tatminin nemi, byk lde yoksulluun ortadan kaldrlmasna baldr.

Sosyal Snf
Sosyal snf, yaygn olarak benzer sosyal ve ekonomik durumda olan insan gruplarn ifade eder.
Sosyalistler, sosyal snf nemli sosyal tabakalarn en derini ve siyas adan en nemlisi olarak
grrler. Bununla birlikte sosyalist snf politikas, iki ekilde ifade edilmitir. lk olarak sosyal snf
analitik bir aratr. Sosyalistler; en azndan ilk sosyalist toplumlarda insanolunun, genel ekono
mik pozisyon ve karlarn paylat dier insanlarla birlikte dnme ve hareket etme eiliminde
olduuna inanrlar. Dier bir deyile, bireylerden ziyade sosyal snflar tarihte ana karakterdirler ve
bu yzden sosyal ve siyasal deiimleri anlamada anahtar rol stlenirler. rnein kapitalist siste
min hakszlk ve adletsizlikleri en iyi olarak, ayrcalkl ve varlkl snflarn alt tabakalar ezme ve
bask kurma eilimi ile aklanr. kinci olarak, sosyalist snf politikalar zellikle ii snf zerine
odaklanmakta ve siyas mcadele ve zgrlk ile ilgilenmektedir. Sosyalizm genellikle ii snfnn
karlarnn da vurumu olarak ve sosyalizmi gerekletirecek bir vasta olarak grlr. Yine de,
sosyalist toplumlar toplumun kalc ve zorunlu bir zellii olarak grlmezler: sosyalist toplumlar
ya snfsz olarak ya da snf adletsizliklerinin byk lde azaltlm olduu bir toplum olarak
grlr. i snf kapitalist smrden kendini kurtardnda, snf kimliinden de kurtulur ve bu
srete insanolu tamamen geliir.
Yine de sosyalistler sosyal snfn doas ve nemi zerinde blnmlerdir. Marksist gelenek
te snf, retim aralar ile bireylerin ilikisi olarak tanmlanan ekonomik gle balantlandrlm-

tr. Bu adan snf ayrmlar igc ve sermaye arasnda, yani retici sermayenin sahipleri (burju
vazi) ve emein satmndan geimini salayanlar (proletarya) arasnda blnrler. Bu Marksist iki
snf modeli, burjuvazi ve proletarya arasndaki uzlatrlamaz atma ve proleter bir devrim ara
clyla kanlmaz olarak kapitalizmin yklmasna sebep olmas ile karakterize edilmitir. Marx
(bkz. s. 135) ve Engels Das Kommunistische Manifestin (Komnist Manifesto) sonuna, Tm dn
ya iileri birlein! Zincirlerinizden baka kaybedecek neyiniz var! ibaresini koymulardr. Dier
taraftan sosyalistler sosyal snf, beyaz yakal veya kol gc ile almayanlar (orta snf) ve mavi
yakal veya kol gc ile alanlar (ii snf) arasndaki gelir ve stat farkllarna gre tanmlama
eilimindedirler. Bu adan sosyalizmin geliimi, ekonomik ve sosyal mdahalenin beraberinde
getirdii ii snf ve orta snf arasndaki blnmelerin daraltlmasyla ilgilidir. Bu yzden sosyal
demokratlar, sosyal kutuplamadan ve snf mcadelesinden ziyade sosyal iyileme ve snf uyumu
nun yararna inanmaktadrlar.
Bununla birlikte sosyalizm ve snf politikalar arasndaki ba, 19. Yzyln ortalarndan beri
zayflamtr. Bu, ekseriyetle snf dayanmas dzeyinin, zellikle geleneksel ii snfnn veya
kent proletaryasnn azalmasnn bir sonucudur. Sosyalizm ve ii snf arasndaki geleneksel ba
Andr Gorzun Farewell to the Working Class (i Snfna Veda, 1982) adl eseri gibi almalarda
resmen terkedilmitir. Snf politikasndaki zayflama, endstrisizlemenin, yani kmr, elik, gemi
yapm gibi geleneksel emek-youn endstri eklinde da vuran ekonominin imalat tabannn da
ralmasnn bir sonucudur. Toptan retim ve toptan tketim zerine temellendirilen Fordist sistem,
oullatrlm snf oluumlaryla karakterize edilmi Post-Fordist sisteme yerini brakmtr. i
snf temelli sosyalist partiler zerindeki Post-Fordizmin etkisi hatr saylr derecededir. Onlar
sadece, orta-snf semenlerini cezbetmek iin geleneksel sosyalist politikalar terk etme basks
altnda olmamlar; ayrca, radikalliklerini artan biimde snf zgrlemesinden daha ok cinsiyet
eitlii, ekolojik uyum, hayvan haklar, bar ve uluslararas gelimeyle ilgili olarak tanmlamlardr.

Ortak Mlkiyet
Sosyalistler genellikle eitsizliin ve rekabetin kklerini zel mlkiyet kurumunda ararlar; burada
zel mlkiyetle giyim, mobilya veya ev gibi kiisel sahipliklerden ziyade servet veya sermaye kaste
dilmektedir. Mlkiyete ynelik bu tutum sosyalizmi, zel mlkiyete doal ve doru olduu gerek
esiyle sayg duyan liberalizm ve muhafazakrlktan ayrr. Sosyalistler birtakm gerekelerle zel
mlkiyeti eletirirler. lk olarak mlkiyet adletsizdir: Servet insan gcnn kullanlmasyla toplu
olarak elde edilir ve bu yzden sadece kiiler tarafndan deil, toplum tarafndan sahiplenilmelidir.
kinci olarak sosyalistler, mlkiyetin insanlar agzlle sevk ettiine ve bundan dolay da ahlk
ynden yozlatrc olduuna inanrlar. zel mlkiyet, insanlar materyalist olma ve insan mutlu
luunun ve insann kendini gerekletirmesinin servet peinde koma ile kazanlacana inandrma
ynnde cesaretlendirir. nsanlar serveti elde etmek iin az veya hi istek duymazken onlar, kendi

Ekonomi zerine Bak Alar

Liberaller, ekonomiyi sivil toplumun hayat bir paras ve mlkiyet, rekabet ve madd gdler zerine temel
lendirilmi bir piyasa veya ekonomik dzen iin gl bir tercih sebebi olarak grmektedirler. Bununla birlikte
klasik liberaller laissez-faire (braknz yapsnlar) kapitalizmini desteklerler, modern liberaller piyasann snrland
rlmasn onaylamakta ve snrl bir ktisad ynetimi uygun grmektedirler.
Muhafazakrlar, zel teebbse tam destek vermekte; fakat sosyal istikrarszlk riskini artraca ve laissez-faire'in her eyi serbest brakaca korkusundan dolay snrl bir mdahaleye pragmatik bir destei yelemektedir
ler. Bununla beraber Yeni Sa dzenlenmemi bir kapitalizmi desteklemektedir.
Sosyalistler, (Marksist gelenektekiler), ortodoks komnizmde devlet kolektifletirmesi ve merkez planlama
eklinde ifade edilen tam sosyal eitlik ve ortak sahiplik tercihi zerinde durmulardr. Sosyal demokratlar refa
h ve dzenlenmi kapitalizmi desteklemelerine ramen piyasann iyi bir uak fakat kt bir ynetici olduuna
inanrlar.
Anaristler, ekonomik kontroln veya ynetimin tm biimlerini reddederler. Anarko-komnistler ortak sa
hiplii ve kk apta kendi kendini ynetimi desteklerken; anarko-kapitalistler tam anlamyla dzensiz piyasay
savunurlar.
Faistler, genellikle, szde organik bir btn iinde igc ve sermayenin birlikte ele alnmasn ngren korporatizm dncesi araclyla ifade edilmi, kapitalizm ve komnizm arasnda nc bir yol aramlardr. Planla
ma ve millletirme milletin veya rkn ihtiyac iin ikinci derece kazanl denemeler olarak desteklenmektedir.
Ekolojistler, piyasa kapitalizminin ve devlet kolektifletirmesinin her ikisini de evresel olarak srdrlemez
olduu ve bymeyi etkiledii iin kabul etmezler. Bu yzden de iktisat, ekolojiden daha az nemli olmaldr; ve
her ne pahasna olursa olsun kr peinde koma, insanolu ile doa arasndaki uyum ve uzun vadeli srdrle
bilirlik meselesi ile yer deitirmelidir

mlkiyetlerini elde etmek arzusu iine sokar. Sonuta mlkiyet sorun kartr: Toplumda, rnein
mal sahipleri ile alanlar arasnda, iverenle iiler arasnda veya basit olarak zengin ve fakir ara
snda atmay destekler. Sosyalistler bu nedenle zel mlkiyet kurumunun ya retici sermayenin
genel sahiplenilmesiyle azaltlmasn ve kaldrlmasn ya da toplumun karlarna kar mlkiyet
hakknn mtevaz ekilde dengelenmi olmasn amalamaktadrlar.
Karl M arx zel mlkiyetin kaldrlmasn ve kapitalizmin yerine snfsz, komnist bir toplu
mun yaratlmasn tasavvur etmiti. Marx, akas mlkiyetin insanlk yarar iin kullanlacana
ve toplu olarak sahiplenileceine inanyordu. Buna ramen pratikte bunun nasl gerekleeceine
ynelik ok az ey sylemiti. Lenin (bkz. s. 140) ve Bolevikler 1917de iktidara geldikleri zaman
sosyalizmin, millletirmeyle yani ekonomi zerinde devletin dorudan kontrolnn yaygnlat
rlmas ile kurulacana inanyorlard. Bu sre, merkez olarak planlanm bir ekonominin, yani
devlet kolektifletirmesine ilikin bir sistemin oluturulmasn destekleyen Stalinin (bkz. s. 141)
ikinci devriminin gerekletii dneme, 1930lara kadar tamamlanamad. Ortak sahiplik, devlet

sahiplii veya Sovyet anayasasnda sosyalist devlet sahiplii olarak tanmlanan ey anlamna gel
meye balad. Bylece Sovyetler birlii sosyalist bir devlet biim i olarak yapland.
Servetin toplu olarak sahiplenilebildii ve ekonominin rasyonel olarak planlanabildii bir ara
olarak devlet, sosyal demokratlar cezbetmitir. Buna ramen Batdaki millletirmede seici davranlmtr; bu millletirmenin amac, tamamen devlet kolektivizmini (bkz. s. 1 2 0 ) uygulamak deil
baz endstrilerin zel mlkiyette kald dierlerinin de kamu tarafndan sahiplenildii karma bir
ekonomi oluturmaktr. rnein ngilterede 1945-1951 yllar arasnda Attlee Labour hkmeti,
ekonominin lokomotifi olarak bilinen kmr, elik, elektrik ve gaz gibi endstrileri devletletirmiti.
Bu endstriler araclyla hkmet kapsaml bir kolektifletirmeye gereksinim duymadan tm eko
nomiyi dzenlemeyi mit etti. Bununla birlikte 1950den beri parlamenter sosyalist partiler, mlki
yet politikasndan kademeli olarak uzaklamlar ve kamu mlkiyetinin gelimesinden ziyade sosyal
adalet ve eitlik aray asndan sosyalizmi tanmlamay tercih etmilerdir. Gerekte, 1980lerden
beri yeni olarak bilinen dzeltimciliin ( revisionism) ana zelliklerinden birisi, esas itibariyle zel
mlkiyete dayal bir ekonominin kabul ve hatta bazen zelletirmeye destek olmasdr.

SOSYALZME GDEN YOLLAR

ki ana sorun, sosyalizm iinde rekabet hlinde olan gelenekler ve eilimleri blmtr. Birinci
si sosyalistlerin gerekletirmek iin uratklar amalar veya hedeflerdir. Sosyalist bir toplumun
benzemesi gereken ey dncesi sosyalistlerde ok farkldr; gerekten onlar, sosyalizmle ilgi
li birbirinden farkl tanmlar gelitirmilerdir. Buradaki tem el anlamazlk, srasyla komnist ve
sosyal demokrat geleneklerle ifade edilen kktenci sosyalizm ve dzeltimci sosyalizm arasndadr.
Bu gelenekler bu blmn ikinci ksmnda incelenecektir. Bu ksm, sosyalistlerin gr ayrlna
dt ikinci konuyu yani sosyalist amalar gerekletirmek iin kullanmalar gereken aralar
veya sosyalizme giden yollar tartyor. Aralara ilikin bu ilgi, sosyalizmin m uhalif bir karaktere
sahip olmasndan kaynaklanyor; bu karakter, sosyalizmin ortaya kt kapitalist veya smrgeci
toplumlarn dnm ve deiimi iin zorlayc bir gtr. Sosyalistlerin benimsedii yol, sade
ce stratejik nemi olan bir mesele deildir; ayn zamanda hem sosyalist hareketin karakterini be
lirler hem de niha olarak elde edilen sosyalizmin eklini etkiler. Bir baka ifadeyle, sosyalizmdeki
amalar ve hedefler ou kere birbirine baldr.

Devrimci Sosyalizm
lk sosyalistler sosyalizmin, varolan siyas sistemin devrimci hareketle yklmasyla gerekletiri
lebileceine inanmaktaydlar ve iddetin byle bir devrimin kanlmaz bir zellii olduunu ka
bul etmilerdi. lk devrim savunucularndan birisi, iktidarn devrimle ele geirilmesinin planlan

mas ve uygulanmas iin kk bir suikast topluluu oluturmay amalayan Fransz sosyalist
Auguste Blanquidir. (1 8 0 5 -1 8 8 1 ) Dier taraftan M arx (bkz. s. 135) ve Engels, kapitalizmi yk
mak iin snf bilinci olan ii kitlelerinin ayakland proleter devrimini planlamlard. Ne var ki
Lenin ve Boleviklerin ayaklanmadan daha ok bir hkmet darbesi ile Rusyada iktidar ele geirdi
i 1917 ylna kadar baarl bir sosyalist devrim gereklememiti. ou adan Bolevik Devrim,
sonraki sosyalist devrimci nesiller iin bir model tekil etmektedir.
19. Yzyl da, devrimci yntem ler sosyalistleri iki sebepten dolay cezbetmektedir. Birincisi
endstrilemenin ilk evreleri, ii topluluklarn yoksulluk ve yaygn isizlik zulmne mruz bra
karak byk bir adletsizlie sebep olmutur. Kapitalizm ak bir zulm ve smr sistemi olarak
grlmektedir ve ii snf devrimin eiinde olduunun farkndadr. M arx ve Engels 1848de Bir
haylet -kom nizm hayleti- Avrupay saryor eklinde yazdklarnda, ktann birok ksmndaki
ayaklanma devrim ve devrimin gemiini yazyorlard. kincisi, ii snfnn, siyaseti etkileyecek
ok az arac vard; onlar, nerdeyse her yerde siyas hayattan dlanmlard. Rusya gibi otokratik
monarinin 19. Yzyl boyunca srd yerlerde, toprak sahibi aristokrasinin hkimiyeti vard.
Anayasal ve temsilci hkmetin gelitii yerlerde oy hakk genellikle orta snf iin mlkiyete sahip
olmakla snrlandrlmt. stisna durumlar olarak 1848 Fransas gibi evrensel oy hakknn ok
nceden uygulamaya sokulduu durumlar da vard, buralar, arlkl olarak tarmn ve ar dindar
ln olduu, semenlerin byk ounluunu kyllerin oluturduu, siyas olarak muhafazakr
insanlarn yaad blgelerdir. Bu trden durumlarda Fransz anarist Proudhon (bkz. s. 2 0 0 );
evrensel oy hakknn kar-devrim olduu ynnde uyarda bulunmutur. O y hakk engellenmi
ii snflar iin sosyalizmin gereklemesi ihtimli, sadece siyas devrimde yatyordu.
Bununla birlikte devrim, sosyalistler iin sadece taktiksel bir dnce olmamtr; onlarn dev
let ve iktidarn doasyla ilgili tahlillerini de yanstmaktadr. Liberaller devletin tarafsz, tm vatan
dalarn ihtiyalarn cevaplayan ve kamu yararna hareket eden bir kurum olduuna inanrlar; dev
rimci sosyalistler devleti, snf zulmnn bir arac, sermaye nin karna hareket eden ve ii nin
karsnda bir kurum olarak grmektedir. Marksistler, siyas iktidarn snf karlarn yansttna ve
devletin burjuvazi devleti, sermaye lehine kanlmaz ekilde nyargl olduuna inanmaktadrlar.
Siyas reform ve kademeli deiim anlamszdr. Evrensel oy hakk ve uslne uygun ve rekabeti
seimler en iyi ihtimlle bir aldatmacadan ibarettirler, onlarn amac ii snfnn siyas enerjisini
yanl yere kanalize etmek ve eit olmayan snf gereini gizlemektir. Bu yzden snf bilinci olan
proleteryann sosyalizmi kurmak iin baka bir alternatifi yoktur; ilk yapaca i siyas devrim arac
lyla burjuvazi devletini ykmaktr. Marx, bu devrimi proleterya diktatrl olarak anlan geici
bir dnemin takip edeceine; bu srete de devrimin, mlkszletirilmi burjuvazi tarafndan ger
ekletirilecek kar-devrim tehlikesine kar korunmaya ihtiyac olacana inanmaktadr.
20. Yzyln ikinci yarsnda, gelien dnyada sosyalistler arasnda devrim inanc ok yay
gnd. 1945 sonras dnemde birok milliyeti kurtulu hareketi, smrgeci dzenle ne mzakere
edilebilecei ne de byle bir dzende seim kazanma ile var olunabilecei dncesi ile silhl
mcadele yi benimsemiti. Asyada Mao Zedongun nderliini yapt 1949 in Devrimi, Japon

ve in Milliyetilerine, yani Kuomintanga kar uzun bir asker kampanyann sonucudur. Vietnam
mill birlii, nce Fransaya, daha sonra Amerika Birleik D evletlerine kar uzun bir savatan son
ra 1975te baarl olmutur. Arjantinli devrimci Che Guevara, 1967de lene kadar, Gney Ameri
kann eitli blgelerinde gerilla kuvvetlerine nclk etti ve Fidel Castronun Amerikan destekli
Batista rejimini ykarak iktidara geldii 1959 Kba Devrimi srasnda orduya komuta etti. Benzer
bir devrim mcadelesi Afrikada oldu; 1962de Cezayir, iddetli bir savala Fransadan bamszl
n kazand. Cezayir deneyiminin nda Fransz devrim teorisyeni Frantz Fanon (1 9 2 5 -1 9 6 1 );

The Wretched o f the Earth ( Yeryznn Lanetlileri, [19 6 1 ] 1965) adl eserinde, iddete bavurulan
bir ayaklanmann, sadece siyasal bir zorunluluk olmadn ayn zamanda anti-smrgeci mcade
lenin psikolojik olarak arzu edilen bir zellii de olduunu iddia etmitir. Fanon, smrgeci y
netimin; ancak kan dklerek ve ayaklanma deneyimi ile tasfiye edilen Afrikann siyah insanlar
arasnda gszlk ve aalk duygusunu yeerttiine inanmaktadr.
Devrimci veya isyankr siyas aralarn seimi, sosyalizm asndan derin sonular ierir. r
nein, devrimin kullanlmas kktenci amalarn kovalanmasna sebep olur. Devrimin, eski dze
nin kalntlarn yok etmek ve tam anlamyla yeni sosyalist sistemin oluturulmasn salamak gibi
bir avantaj vardr. Bu yzden Pol P o tun liderliini yapan Kzl Kmerler, 1975 ylnda Kam boyada
iktidar ele geirdiinde Sfr Yl iln etmitir. Kapitalizm kaldrlabilir ve yerine farkl nitelikler
de sosyalist bir toplum kurulabilir. Bu balamda sosyalizm, genellikle devlet kolektifletirmesi bii
minde tezhr etti ve Stalin dneminde Sovyetler Birliine model oldu. Devrim yolu siyas bask
kullanm ve diktatrle kay ile de ilgilidir. Bu, birka nedenden dolay meydana geldi. Birincisi,
g kullanm, yeni yneticileri iddeti politikann yasal bir arac olarak grmeye altrd. Maonun
ifade ettii gibi, ktidar silhn namlusundadr. kincisi, devrimci partiler, genellikle iktidar ele
geirildiinde salamlaan kat disiplin ve gl liderlik zerine bina edilen asker-stildeki yaplar
benimsemilerdir. ncs, eski dzenin izlerini tamamen silinmesinde, totaliter diktatrln
kurulmas iin yaplan hazrlklarda, tm kart gler ortadan kaldrlmtr. Devrimci sosyalist
gelenek, 1 9 8 9 -1 9 9 1 in kar-devriminde komnizmin yklmasyla lmcl bir darbe almtr. Bu,
1917de sosyalist politikalarda meydana gelen blnmeyi sonlandrmtr; ve sosyalizmin, anaya
sal ve demokratik politikalara dnm tamamlanmtr. Devrimci sosyalizmin uyguland yer
ler, sadece M aoist ayaklanmalarn devam ettii Peru ve Nepal gibi kuytu blgelerdir.

Evrimci Sosyalizm
lk sosyalistler devrim fikrini desteklemelerine ramen 19. Yzyl ilerledike popler ayaklanma
istei en azndan orta ve Bat Avrupann gelimi kapitalist devletlerinde azalmt. Bizzat kapi
talizm, olgunlam ve 19. Yzyln sonunda kentli ii snf devrimci karakterini kaybetmi ve
toplumla btnlemiti. cretler ve hayat standartlar, ksmen, 1875ten sonra Afrika ve Asyada
smrgeci yaylmann sonucunda ykselmeye balamt. i snf, hem endstriyel topluma d

hil olma ve gvenlik duygusu gelitiren hem de onlarn karlarn koruyan -i i kulpleri, sendika
lar, siyas partiler gibi- bir dizi kurum gelitirmeye balamt. Ayrca siyas demokrasinin aamal
olarak geliimi, ii snfna oy hakknn yaygnlamasna nclk etmiti. Birinci Dnya Savann
sonuna kadar Bat devletlerinin byk bir ounluunda evrensel oy hakk, kadna da oy hakknn
verilmesi ynndeki gelimeyle birlikte benimsenmiti. Bu faktrlerin birleik etkisi, sosyalistle
rin dikkatini iddetin kullanld ayaklanmalardan uzaklatrd ve onlar, sosyalizm iin evrimsel
bir alternatif olan demokratik veya parlamenter bir yolun var olduuna ikna etti. uras dikkate
deerdir ki; Marx, hayatnn sonuna doru Bat Avrupann gelimi kapitalist lkelerinde sosya
lizme yumuak bir geiin mmkn olabilirlii zerine speklasyon yapmaya hazrd; ve Engels,
aka, Alman Sosyal Demokrat Partisi tarafndan giderek artan bir ekilde kullanlan seimle ilgili
taktikleri uygun grmtr. Devrimci doktrinler, Rusya gibi ekonomik ve siyas olarak geri kalm
lkelerde uygulanmaya devam etmitir.
1884te biimlenen Fabian Cemiyeti (Fabian Society), ngilterede parlamenter sosyalizmin
oluumu ile ilgilenmekteydi. Beatrice Webb (1 8 5 8 -1 9 4 3 ) ve Sidney W ebbin (1 8 5 9 -1 9 4 7 ) nc
ln yapt Fabianlar, George Bernard Shaw ve H. G. Wells gibi nl entelektelleri kapsamak
tadrlar. Fabianlar isimlerini, Hannibaln istilac ordusuna kar uygulad dayankl ve savunma
c taktikleri ile tannan Romal General Fabius M aximustan almlardr. Onlarn grne gre;
sosyalizm, liberal kapitalizmin iinde ok benzer bir sreten geerek barl ve doal bir ekilde
geliebilir. Bu, siyas eylem ve eitimin bileimi araclyla oluacaktr. Siyas eylem, iddetin kulla
nld bir devrimden ziyade kurulan parlamenter partiler arasnda iktidar iin mcadele edebilen
sosyalist bir partinin oluumunu gerektirir. Bu yzden Fabianlar, devletin, snf zulmnn bir arac
olarak grld Marksizmden ziyade tarafsz bir arabulucu olarak grld liberal teoriyi kabul
etmektedirler. Webbler ngiltere i Partisinin oluumunda aktif olarak yer almlar ve 1918 Anayasasnn yazmnda yardmc olmulardr. Fabianlar, politikaclarn, brokratlarn, bilim adamla
rnn ve akademisyenlerin oluturduu elit gruplarnn eitimden geirilerek sosyalizmi benimser
duruma getirilebileceklerine inanmaktadrlar. Sosyalizmin, kapitalizmden ahlka daha stn ol
duu, ncilin kurallar zerine kurguland ve ok daha mantkl ve verimli olduu gibi dnce
lerle bu elit gruplara nfuz edilecekti. rnein, sosyalist bir ekonomi, snf atmas ve yoksulluu
azaltmaya harcanan enerjiyi tasarruf edebilir.
Fabianc dnceler 1 8 7 5 te kurulan SP D yi etkilemitir. SPD, Avrupada ok hzl bir ekilde
en byk sosyalist parti oldu ve 1912 de Alman M eclisindeki (Reichstag) en byk partiydi. Teori
de M arksist teorinin geerli olmasna ramen, pratikte reformist yaklam uyarlanm ve Ferdinand
Lassallein (1 8 5 2 -1 8 6 4 ) fikirlerinden etkilenmitir. Lassalle, siyas demokrasinin yaygnlatrlma
snn devleti, ii snfnn karlarna cevap verebilir hle getirecei dncesini savunmutur; ka
demeli bir sosyal reform srecinden geerek kurulmu olan bir sosyalizm tasavvur etmektedir. Bu
tarz fikirler, Evolutionary Socialism (Evrimci Sosyalizm, 1898) adl eserinde, kertecilik eklindeki
Fabian inanla paralellik arz eden dnceleri gelitirmi olan Eduard Bernstein (bkz. s. 150)
tarafndan, ok daha mkemmel bir ekilde gelitirilmitir. Bernstein zellikle demokratik devletin

geliimi ile ilgilenmekte ve Marksistlerin gereksiz devrim rtkanl yaptklarna inanmaktadr.

i snf sosyalizmin oluumunda seim sandklarn kullanacak ve bylece kapitalizmin evrimsel
bir sonucu olarak geliecekti. Bu tip yntemler, yeni yzyla girerken ortaya kan ii snf siyas
partilerine hkimdi. Bu partilere Avustralya i Partisi (1 8 9 1 ), ngiliz i Partisi (1 9 0 0 ), talyan
i Partisi (1 8 9 2 ), Fransz i Partisi (1 9 0 5 ) vb. rnek verilebilir. Bu fikirler, 1970lerde spanyol,
talyan ve Fransz komnist partilerin ba ektii Batl komnist partilerce de benimsenir hle
geldi. Bunun sonucu ortaya kan Avrokomnizmi ( Eurocommunism ), komnizm iin demokratik
bir yol takip etmeye ve ak, rekabeti siyas bir sistemi srdrmeye kararldr.

Kertecilik (Gradualism ) Kanlmaz m?

19. Yzyln sonlar, 20. Yzyln balarnda siyas demokrasinin vard nokta; kerteciliin ka
nlmazl eklindeki Fabianc kehanette da vurulduu gibi, sosyalist hareketin tmnde bir iyim
serlik dalgasna sebep oldu. Sosyalizmin zaferi kanlmazdr gr yeni deildir. Mesel Marx
(bkz. s. 135), proleter devriminde kapitalist toplumun yklmasnn kanlmaz olduunu syle
mekteydi. Bununla birlikte M arx; tarihin, snf atmasnn kar koyulamaz gleri tarafndan yn
lendirildiine inanrken; evrimci sosyalistler, bizzat demokratik srecin mantna vurgu yaptlar.
Onlarn iyimserlii birka varsaym zerine kurulmutur. Birincisi, oy hakknn aamal yay
gnlamas, netice olarak, evrensel oy hakknn kabul edilmesine ve bunun sonucunda siyas eit
lie neden olacaktr. kincisi, siyas eitlik pratikte ounluun yani seimlerin sonucuna karar ve
renlerin karna alr. Bylece sosyalistler, siyas demokrasinin, iktidar herhangi bir endstriyel
toplumda en kalabalk snfn, ii snfnn sorumluluuna vereceine inanmaktaydlar. ncs,
sosyalizm ii snfnn doal evi olarak dnlmektedir. Kapitalizm snf smr sistemi olarak
grld iin ezilen iiler, kendilerine sosyal adlet ve zgrlk umudu veren sosyalist partiler
tarafndan doal olarak cezbedilmekteydiler. Bu yzden sosyalist partilerin seim baars, ii sn
fnn saysal gc tarafndan garanti edilmekteydi. Drdncs, sosyalist partiler, bir kez iktidara
geldi mi, sosyal reform sreci sayesinde toplumun dnmn gerekletirebilirdi. Bu minvalde
siyas demokrasi, sadece sosyalizmin baarsnn olabilirliini hzlandrmaz, ayn zamanda bu sre
ci kanlmaz hle getirirdi. Siyas eitliin salanmasn hzl bir ekilde sosyal eitliin kurulmas
takip etmeliydi.
Ne var ki byle iyimser beklentiler geree dnmemitir. Bazlar demokratik sosyalizmin
bir eliki zerine kurulduunu iddia etmektedirler: Seim basklarna baarl bir ekilde tepki
vermek iin sosyalistler, ideolojik dncelerini dzeltmeye veya yumuatma ya zorlanmlardr.
Sosyalist partiler, Kuzey Amerika hri, neredeyse tm liberal demokrasilerde iktidar belli zaman
larda ele geirmiler, ne var ki, iktidarlarn garanti altna alamamlardr. sve Sosyal Demokrat
i Partisi bu adan ok baarldr; 1951den beri ya tek bana iktidar ya da ou koalisyonda
byk ortak olarak yer almtr. Ne var ki sve Sosyal Demokrat i Partisi bile sadece bir kez

oylarn % 50sini almtr ( 1 9 6 8 ). ngiltere i Partisi 1951 de %49 gibi byk bir destek kazanm
t; ayn ekilde spanyol Sosyalist i Partisi 1 9 8 2 de ayn destei kazanmt. Almanyada Sosyal
Demokrat Parti 1972de oylarn % 46sn ald, 1 9 7 6 da talyada ise birleik sosyalist ve komnist
oylar, % 44e tekabl etmekteydi. Ayrca bu partiler iktidardayken nemli sosyal reformlar gnde
me getirdiler. Bu reformlar, genellikle refahn yaygnlatrlmas ve ekonomi ynetimini kapsayan
reformlard; kesinlikle herhangi bir temel sosyal dnme nclk etmemilerdir. En iyi ihtiml
le kapitalizm yklmam, reforma tbi tutulmutur.
Demokratik sosyalizm, yaratclarnn da tasavvur etmedii birtakm sorunlarla karlat. Her
eyden nce ii snf, artk ileri endstriyel toplumlarda semenlerin ounluunu oluturmak
ta mdr? Sosyalist partiler, geleneksel olarak seim almalarn kapitalist toplumlarn fabrika
yemi olan kentsel el iileri zerinde younlatrmtr. Bununla birlikte modern kapitalizm, tek
nolojinin gelimesi ile beraber el ilerinden ziyade teknik ile megul olan kalifiye igcne ihtiya
duyuyordu. Bu yzden yerleik ar endstrilerde alan ve disipline edilmi el emeine bavuran
geleneksel ii snf, yoksulluk ve dezavantajn alt-snfta younlatrld toplumlarn te
b ir veya te ikisi diye anlan dncenin ortaya kmasna sebep olacak kadar klmt. The

Culture o f Contentmentd e (K anaat Kltr, 1 9 9 2 ) J. K. Galbraith, modern toplumlarda, en azn

dan siyas olarak aktif olanlar arasnda, ekonomik gvenlikleri ve madd zenginlikleri kendilerini
siyas olarak muhafazakr olmaya tevik eden mutlu bir ounluun ortaya kna dikkat eker.
Eer ii snf sosyalist partilere destek vermekten vazgeerse bu partiler, ya dier sosyal snfla
rn desteini ekmek iin uraacaklar ya da orta snf partileri ile koalisyon orta olarak iktidar
paylaacaklardr. deolojik ballklarn deitirmek iin sosyalist partilerin iki seenei vardr; ya
sosyalizm ile ilgisi olmayan veya ok az ilgisi olan semenleri cezbetmek ya da kapitalizmi destek
leyen partilerle almak.
Bundan baka ii snf gerekten sosyalist midir? Sosyalizm gerekten ii snfnn karna
mdr? Sosyalist partiler, Bat toplumlarnda tm snflara giderek artan bir zenginlik getirmi olan,
zellikle 1945 sonras uzun sreli gelime srasnda mallan sunma konusunda kapitalizmin
gcn kabul etmeye zorlanmtr. 1950lerde bir kere kktenci bir deiime balanm sosyalist
partiler, gittike zenginleen ii snfn cezbetme giriimiyle politikalarn revize ettiler. Benzer bir
sre 1980 ve 1990larda meydana geldi; zir sosyalist partiler, hem kapitalizmin snf yapsnda
ki deiiklikleri hem de ekonomik kresellemenin oluturduu basklar kabul etmeye altlar.
Aslnda sosyalizm, kapitalizmin sosyal yapsn yeniden dzenlemekten ziyade piyasa ekonomisini
alabilir hle getirmeye ynelik abalarla ilgili olmaya balad. Bu tarz deiimler, sosyal demok
rasinin karakterindeki deiimle balantl olarak, daha sonra, detayl ekilde incelenmitir.
Dier taraftan sol kanat sosyalistler, ii snfnn kktenci sosyalizmden vazgetiini kabul et
mekte isteksizdi. Daha dorusu, ii snfnn kendi karlarn yanstan bamsz siyas kararlar olutu
rabilme yeteneinden mahrum olduuna inanyorlard. rnein, Marksistler kapitalizmin ideolojik
maniplasyon ile desteklendiini iddia etmektedirler. Burjuva ideolojisi toplumda yaygnlamakta
ve ii snfnn kendi smrsnn gerekliini alglamas engellenmektedir. rnek olarak Lenin,

devrimci bir partinin liderlii olmakszn ii snfnn ancak, kapitalist sistemde madd gelime iin
bir istek anlamna gelen sendika bilinci kazanabileceini ancak tam bir devrimci snf bilinci kaza
namayacan belirtmektedir. Gramsci (bkz. s. 2 6 ), burjuvazinin sadece ekonomik gc ile deil
ayrca ideolojik hegemonya sreci ile de kapitalizme egemen olduunu belirtmektedir.
Son olarak, sosyalist partiler, iktidara gelseler bile sosyalist reformlar yapabilecekler mi?
Sosyalist partiler, Fransa, sve, spanya, Byk Britanya, Avustralya ve Yani Zelanday kapsayan
birok Batl lkede tek parti hkmetleri kurmulardr. Ne var ki seildikleri zaman hem devlet
hem de toplumdaki kklemi karlar ile kar karya gelmilerdir. 1902 kadar erken bir zamanda
Kari Kautsky, kapitalist snfn idare ettiine ama hkmet etmediine, hkmeti idare etmekle
yetindiine dikkat ekmitir. Seilmi hkmetler; Miliband tarafndan, grevlilerin seilmedii
ve iadamlarnn benzer sosyal gemilerden geldii -hkm et, mahkemeler, polis ve askeriyeden
oluan- bir devlet sistemi olarak adlandrlan eyin iinde alrlar. Bu gruplar bir snf eilimi
yanstr ve radikal sosyalist politikalar bloke edebilir ya da en azndan yumuatabilir. Bundan ba
ka, seilmi hkmetler, ideolojik eilimleri ne olursa olsun, dev irketlerin gcne sayg duyma
ldr; yle ki irketler, partiye parasal yardmlarda bulunan zengin kiiler olduklar gibi ekonomide
byk patron ve yatrmcdrlar. Baka bir deyile demokratik sosyalist partiler, hkmet olarak
seilmeyi baarabilmelerine ramen onlar, zorunlu olarak iktidar ele geirmeksizin sadece iktidar
makamn kazanma tehlikesi beklemektedir.

MARKSZM
Ak sylemek gerekirse, bir araya getirilmi olan bir dnce olarak Marksizm, M arxin 1 8 8 3 te
lmnden sonra gndeme gelmitir. Marksizm, zellikle M arxin mr boyunca i arkada olan
Engels, Alman sosyalist lider Kari Kautsky ve Rus teorisyen Georgi Plekhanov (1 8 5 7 -1 9 1 8 ) tara
fndan yaplan ve M arxin fikirlerini ve teorilerini giderek byyen sosyalist hareketin ihtiyalarna
uyan, sistematik ve kapsaml bir dnya gr hline getirmek iin yaplan giriimin rnyd.
Engelsin 1 8 7 6 da Marx hl hayattayken yazd Anti-Dhring adl eseri, Marksist ortodoksluun
ilk almas olarak grlr ve M arxin almalarnn gvenilir bir yorumuna olan ihtiyac belir
tir. (Plekhanov tarafndan icat edilen ve Marx tarafndan kullanlmam bir terim olan) diyalektik
materyalizm olarak tasvir edilen bu ortodoks Marksizm, daha sonradan, Sovyet komnizminin
temelini oluturdu. Vulgr (kaba) Marksizm olarak adlandrlm bu komnizm, Marxm yazla
rndan daha ok, mekanistik teoriler ve tarihsel kanlmazlk zerine ar bir vurgu yapmaktadr.
Dier taraftan sorun, M arxin Marksizminin kurulmasnn gl ve M arxin kendi yazdklarnn
genilii ve zorluu ile daha karmaklat. rnein bazlar M arxin hmanist sosyalist olduunu
belirtirler; dierleri, onu ekonom ik bir determinist olarak grrler. Bundan baka, onun ilk ve son
yazlar arasndaki farklar dikkati ekmi ve bunlar, bazen gen M arx ve olgun Marx arasndaki
ayrmlar olarak sunulmutur. Yine de ok aktr ki M arx; esas itibariyle kapitalizmin ahlk eleti

risini yapmaktan ziyade sosyal ve tarihsel geliiminin doasn aklamak ile ilgilendiinden, sosya
lizmin yeni bir eidini gelitirmi olduuna inand.
Marksizmin en az eidi tanmlamtr. Bunlar:
Klasik Marksizm
Ortodoks Marksizm
Modern Marksizm

Klasik Marksizm

Felsefe
Klasik Marksizmin -M a rx in Marksizminin- z, kapitalizmin niin sona ermeye mahkm ve sosya
lizmin niin kapitalizmin yerini almasnn mukadder olduunu ortaya koyan bir tarih felsefesi olma
sdr. Ne var ki bu felsefe, belirli bir trden felsefedir. Thesen ber Feuerbach ta (Feurbach zerine Tezler
M arxve Engels, 1968 [1 8 4 5 ]), Marxm ortaya koyduu gibi: Filozoflar sadece, belirli yollarla dnya
y yorumlamlardr; ne var ki asl mesele, onu deitirmektik. Bu yzden Marx kendi almasn hem
bir toplum teorisi hem de sosyalist siyas bir proje olarak grd. Gerekten, Marxin almalarnn
gizemi ve karmakl, ksmen, teoriyi pratikten ayr tutmaktaki isteksizliinden ve insanolunun,
sre iinde, dnyasn ekillendirirken kendisini de ekillendirdiine olan inancndan kaynaklanr
ama Marx, hangi anlamda kendi almasnn bilimsel olduuna inand? Marx, Saint-Simon, Fourier
ve Owen gibi daha nceki sosyalist dnrleri topyaclar olarak eletirdi; Marxa gre onlarn
sosyalizmi, snf mcadelesi ve devrimin gerekliliiyle ilgisiz toptan bir sosyal dnm isteine da
yandrlmt. Onlarn aksine Marx, sayesinde gelecekle ilgili gelimelerin doasna vakf olmay um
duu tarih ve topluma dir meakkatli ampirik bir tahlile giriti. Bununla birlikte M arxin yardmyla
veya yardm olmakszn, bilimsel yntemlerin kullanlmasyla tarihle ilgili bir anlaya sahip olmaya
dnk bir aba olarak Marksizm, daha sonra dine yakn bir statye erien bilimsel dorulardan oluan
bir btn eklindeki Marksizme dnt. Engelsin, Marx, tarihsel ve sosyal gelimenin kanunlarn
ortaya karmamtr eklindeki aklamas, bu geiin/dnmn ak bir gstergesidir.
M arxin yaklamn dier sosyalist dnrlerden farkl yapan ey M arxin, Engelsin tari
hin materyalist kavramsallatrlmas veya tarihsel materyalizm olarak adlandrd eye ball
yd, Marx, tarihin dnya ruhunun da vurmasna denk olduuna inanm olan Alman filozofu
Hegelin (1 7 7 0 -1 8 3 1 ) idealizmini reddererek sosyal ve tarihsel gelimenin her trl ekli iin mad
d koullarn temel olduuna inand. Bu, geimlik aralarn retiminin btn insan etkinliklerinin
en hayat olan olduu eklindeki inanca yansd. nsanlar gda, su, barnak vb. eyler olmakszn
hayatta kalamayacaklarndan btn bunlarn retilme biimi hayatn btn dier ynlerini koul-

Alman felsefeci, iktisat ve genellikle 20. Yzyl komnizminin babas olarak takdim edilen
siyasal dnr. Bir retmen ve gazeteci olarak ksa bir alma hayatndan sonra Marx,
mrnn kalan ksmn -esas itibariyle Londra'da yaayan ve arkada, mr boyunca dostu
olan, Friedrich Engels tarafndan desteklenen- aktif bir devrimci ve yazar olarak geirdi.
Marx'in almas Hegelci felsefenin, ngiliz siyas ekonominin ve Fransz Devrimi'nin bir sen
tezinden olutu. Onun temel konusu, sistematik eitsizlik ve istikrarszla dikkatleri ekerek
gei dnemine ilikin doasna dikkat ektii kapitalizmin bir eletirisiydi. Marx, sosyal gelimenin kanlmaz
bir ekilde komnizmin tesisiyle sona ereceini kabul eden teleolojik (gayesel) bir tarih teorisine bal kald.
Onun klasik almas, cilt olan Das Capital (Kapital, 1867,1885 ve 1894), daha ok bilinen ve ulalabilir olan ve
Engels'le birlikte yazd almas ise Dos Kommunistische Manifeste ir (Komnist Manifesto, 1848).

landrr; ksaca, sosyal varlk bilinci belirler. 1 8 5 9 da yazlm olan Kritik der Politischen konomie

(Ekonomi Politiin Eletirisine Bir Katk) balkl almasnn nsznde Marx, sosyal bilincin ve
hukuk ve siyas styapnn ktisad temel den, yani toplumun gerek temelinden ortaya kt
n ileri srerek bu teoriyi en zet bir ekilde ifade etti. Bu temel esas itibariyle retim biim ini
veya ktisad sistemi -feodalizmi, kapitalizmi, sosyalizmi ve benzerlerini- iermektedir. Temel ile
styap arasndaki ilikinin hakik doas, ok sayda tartmaya konu olmusa da kukusuz M arxi,
hayatn siyas, hukuk, kltrel, din, sanatsal ve dier ynlerinin esas itibariyle ktisad faktrlere
gnderme yaplarak aklanabilecei sonucuna ulatrd.
Baka ynlerden eletirmi olsa bile yine de M arx Hegelin, tarihsel deiimin itici gcnn
diyalektik, yani bizleri gelimenin daha ileri bir aamasna gtren atan gler arasndaki bir
etkileim sreci olduu inancn benimsedi. Aslnda ilerleme, isel atmann sonucudur. Hegele
gre bu; dnya ruhunun, bir tez ile onunla atan kuvvet yani, antitezi arasndaki atma yoluy
la daha yksek bir dzeyin yani sentezin, bir bakma yeni bir tezin, elde edilmesiyle kendini ger
ekletirmeye doru hareketini izah eder. Marx, Engelsin iaret ettii gibi, bu Hegelci diyalektii
materyalist bir yoruma tbi tutarak Hegeli ba aa evirdi. Bu yzden Marx tarihsel deiimi,
zel mlkiyetin varlndan kaynaklanan her bir retim biimindeki isel elikilere gnderme ya
parak aklad. Bundan dolay, kendi antitezini, yani M arx tarafndan kapitalizmin mezar kazcs
olarak grlen proletaryay iinde barndrd iin kapitalizm yklmaya mahkmdur. Kapitalizm
ve proletarya arasndaki atma, bizleri, sonu olarak, sosyalist, niha olarak komnist, bir toplu
mun kurulmasyla daha ileri bir gelimeye gtrecektir.
M arxin tarih teorisi, bu yzden, teleolojiktir; niha amac snfsz komnizm olan bir anlama veya
bir gayeye sahip bir tarih anlayna dayanr. Yine de bu ama ancak, tarih, her biri kendine has
ktisad yaps ve snf sistemiyle ayrt edilen bir dizi aamadan veya adan geerek elde edilebi
lecektir. Die Deutsche Ideologiede ( Alman deolojisi, ([1 8 4 6 ] 1970) M arx, bu trden drt aama

tespit eder: ( l ) M add ktln birincil atma kayna hlini ald ilkel komnizm veya kabile
toplumu; (2 ) klasik veya eski toplumlar kapsayan ve efendi ile kle arasndaki atmayla ayrt
edilen klelik; (3 ) toprak sahipleri ile seriler arasndaki atmayla ayrt edilen feodalizm; ve (4 )
burjuvazi ile proletarya arasndaki atmann hkim olduu kapitalizm. Beer tarih, bu yzden,
bask altna alan ile bask altna alman, smren ve smrlen arasndaki uzun bir mcadeleye sah
ne olmutur. Yine de tarihin her bir aamas, bir ncekine gre daha ileri bir aamay temsil etmi;
retim gleri nin -m akine, teknoloji, emek, vb.- daha da gelimesine sebep olmutur. Bununla
birlikte Hegeli takip ederek Marx tarihi, isel elikilerin veya atmalarn olmad bir toplum
kurulduunda vuku bulacak bir sonla bitirmeyi dnd. Bu son, M arxa gre, komnizm, yani
retken zenginliin mterek sahipliine dayal snfsz bir toplum anlamna geliyordu. Komniz
min tesisiyle birlikte M arxin insan tarihi ncesi olarak adlandrd ey, bir son bulacakt.

Ekonomi
M arxin ilk almalarnda yapt kapitalizm eletirisinin pek ou, yabanclama mefhumuna da
yanr. Bu kavram; kapitalizmin insanlar, gerek veya temel zelliklerinden, yani serbest retken
emein deneyimi yoluyla iiler olarak yeteneklerini, kabiliyetlerini ve anlaylarn gelitirme ka
pasitelerinden koparm olduunu ima eder. Kapitalizm, mbadele iin retim yaplan bir sistem
olduundan insanlar kendi emeklerinin rnne yabanclatrr: nsanlar, ihtiya duyduklar veya
faydal olan eyi retmezler, kr getirmesi iin satlacak mallar retirler. Onlar em ek srecine de
yabanclatrlrlar zir onlarn pek ou, ustabann veya yneticinin gzetimi altnda almaya
zorlanr. Ayrca i sosyal deildir: Bireyler bencil olmalar iin tevik edilir ve dolaysyla hemcinsi
insanoluna yabanclatrlrlar. Sonuta iiler kendilerine yabanclatrlrlar. Bizzat emek, srf bir
mal konumuna indirgenir ve alma, yaratc ve kendini gerekletiren bir eylem olmaktan kar
kiiliksizletirilmi bir eylem hlini alr. Bununla birlikte M arxin daha sonraki almalarnda ka
pitalizm, genellikle snf atmas ve smr asndan ele alnr.
Marx, snf ktisad g, zellikle insanlarn retim aralarnm veya retken zenginliin
sahipliiyle ilgili durduklar yer bakmndan tanmlad. O, kapitalist toplumun artan oranda biri
dierine kar duran iki byk snfa, burjuvazi ve proletarya ya ayrldna inanyordu. Burjuvazi,
kapitalist snf oluturmakta ve retken zenginliin mlkiyetiyle geinmektedir; proletarya, kendi
emek gcn satarak geimlik dzeyde hayatn srdrmeye zorlanan ve bu yzden cret kleleri
olarak grlebilecek olan mlkiyetsiz ynlar oluturmaktadr. Marx ve daha sonraki Marksistlere
gre snf sistemiyle ilgili tahlil, tarihsel kavrayla ilgili bir anahtar salar ve kapitalizmin gelecekteki
gelimiyle ilgili tahminler yapmay mmkn klar; Das Kommunistische Manifestin ( Komnist Ma

nifesto, 1848) ifadesiyle, bugne kadarki btn toplumlarn tarihi snf mcadelesinin tarihidir.
Bireylerden ziyade snflar, partiler veya dier hareketler tarihsel deiimin esas ajanlardrlar.
Daha da nemlisi M arx, snflar arasndaki ilikinin uzlatrlamaz kartlklardan birisi olduuna,

aa/ikincil snfn ynetici snf tarafndan zorunlu olarak ve sistematik bir ekilde smrldne inanyordu. Bu durum Marx tarafndan art deer fikrine bavurularak izah edildi. Deeri,
piyasa gleri tarafndan belirlenen fiyat asndan tahmin eden geleneksel iktisatlarn aksine
M arx, Locke (bkz. s. 5 4 ) gibi daha nceki kuramclarla ayn izgide ilerleyerek, bir em ek deer
teorisini benimsedi. Bu teoriye gre, bir maln deeri, bu maln retiminde kullanlm olan emek
miktarn yanstmaktadr. Kapitalizmin kr aray ancak, rettikleri deerden daha azn kendileri
ne deyerek iilerinden art deer alnmasyla tatmin edilebilir. ktisad smr, bu yzden, ka
pitalist retim biiminin temel bir zelliidir ve belirli iverenlerin cmertliinden bamsz iler.
Marx, sadece -uzlatrlamaz bir snf atmasna dayal olduu i in - kapitalizmin isel istik
rarszlna vurgu yapmakla ilgilenmedi, ayn zamanda kapitalist gelimenin tabiatn incelemekle
de ilgilendi. O, zellikle, kapitalizmin krizleri derinletirme eilimine dikkatleri ekti. Bu, esas iti
bariyle, ekonomiyi durgunlua sokan ve alan snf iin isizlii ve yoksulluu beraberinde geti
ren ar retimin dngsel krizlerinden kaynaklanr. Her bir kriz en sonuncudan daha derin etki
ler brakr, zir M arxin hesaplarna gre, uzun vadede kr oram decektir. Sermayenin az sayda
insann elinde birikmesinden, yani tekelleme dorultusundaki eilimden ve dier btn snflarn
proletarya snfna dhil olmasndan dolay daha ileri dzeyde gerilimler ortaya kacaktr. Ortak
bir ktisad menfaatle birletirilmi smrlen snf, bu yzden, herhangi bir kapitalist toplumdaki
ezici ounluu oluturmaya balayacaktr.

Siyaset
M arxin (bkz. s. 135) en nemli tahmini, kapitalizmin bir proleter devrimiyle yklmasnn mu
kadder olduu eklindeki tahminiydi. Bu devrim, sadece srf yneten eliti ortadan kaldracak veya
devlet makinesini yok edecek siyasal bir devrim olmayacakt; ayn zamanda, yeni bir retim bi
imini tesis edecek ve tam komnizme ulamay da mmkn klacak sosyal bir devrim olacakt.
M arxin dncesinde sosyal devrim a, snf sistemi yani retim ilikileri, retken teknikler ve
yenilikle yani, retim gleri olarak adlandrlan eyle ilgili daha ileri dzeydeki gelimelere dayal
bir pranga hlini aldklarnda balayacakt. Byle bir devrim, M arxa gre, retim glerinin kapita
list sistemin snrllklar iinde kendi snrlarna ulam olduklar en gelimi kapitalist lkelerde rnein, Almanyada, Belikada, Fransada veya Britanyad a- olacakt. Yine de devrim, srf objektif
artlarn geliimiyle belirlenmeyecekti. Bu artlara, snf bilinli bir proletaryayla sbjektif unsur
eklenecekti. Bylece devrim, hem objektif hem de sbjektif artlar olgunlat zaman olacakt.
Snf atmalar younlat iin proletarya, smrldnn farkna varacak ve devrimci bir g,
yani kendi iin bir snf hline gelecekti. Bu anlamda devrim, esasnda bizzat kendisine nclk
veya rehberlik edecek proleter snf tarafndan gerekletirilen kendiliinden bir eylem olacakt.
Bu devrimin ilk amac, burjuva devleti olmalyd. M arxin yazlarnda devletle ilgili iki teori
ayrt edilebilir. Birincisi Das Kommunistische Manifest ten (KomnistManifesto, 1848) yaplan ska

alntlanan u ifadedeki devlet teorisidir: M odern devletin yrtme organ, burjuvazinin mte
rek ilerini yneten bir komitedir. Bu adan bakldnda devlet, tamamen topluma dayandrl
makta ve ktisad olarak hkim snfa kullanlan bir bask aracndan baka bir ie yaramamaktadr.
Devletle ilgili -d ah a karmak ve m ulk- ikinci teori Der 18te Brumaire des Louis Napoleon (Louis

Bonapartem On Sekizinci Brumairei, [1 8 5 2 ] 1 9 6 8 )da bulunur. Burada Marx devletin ynetici s

nftan ayr, birinci grevi atan snflar arasnda araclk yapmak olan ve bu sayede snf sistemini
srdrmeye alan, greli zerklik olarak grlmesi gereken bir grev stlenebileceini ileri sr
mtr. Bununla birlikte her iki durumda da proletarya bir alternatife sahip deildir: Kapitalizme
kar baar elde etm ek iin, ilk olarak, onu ayakta tutan devlet makinesi yok edilmelidir.
Yine de Marx, kapitalizmden sosyalizme ni bir geiin olamayacan fark etti. M arxa gre, snf
atmalar varln srdrd mddete sosyalist gei sreci devam edecekti. Bu sre, Marxin
proletaryann devrimci diktatrl olarak adlandrd eyle ayrt edilebilecektir; esasnda prole
ter bir devlet olan bu diktatrln amac, mlkiyetsiz braklm burjuvazinin kar-devrimine kar
devrimin kazanmlarm korumak olacakt. Bununla birlikte, tam komnizmin ortaya kmasyla bir
likte snf atmalar azalmaya balayacandan, devlet de yok olacakt -b ir kez snf sistemi orta
dan kaldrlm olduundan devletin varlk sebebi ortadan kalkacakt. Bunun sonucunda ortaya kan
komnist toplum, dolaysyla, snfsz olmann yan sra devletsiz de olacak ve bir kimseye beer ih
tiyalarn tatminine gre ayarlanm bir mal retme sistemi salayacakt. lk kez insanolu kendi ka
derini belirleyebilecek ve Marxin her bir kimsenin zgr gelimesinin herkesin zgr gelimesinin
n koulu olduu eklindeki inancnda da yanstld zere btn potansiyelini gerekletirecekti.

Ortodoks Komnizm
Rus Devrimi ve onun sonular, komnizmin 20. Yzyldaki imajn belirledi. V. . Leninin
(bkz. s. 140) liderlik yapt Bolevik Parti, 1917de bir hkmet darbesiyle iktidara el koydu
ve takip eden yl Komnist Partisi adn ald. lk baarl komnist devrimciler olarak Bolevik
liderler, en azndan 1950lere kadar, sorgulanmaz bir otoritenin keyfini kardlar. Baka yerlerde
kurulmu komnist partiler, Moskovann ideolojik liderliini kabul ettiler ve 1 9 1 9 da kurulan Ko
mnist Enternasyonale ( Comintern ) katldlar. 1945ten sonra Dou Avrupada, 1 9 4 9 da inde ve
1959da Kbada kurulan komnist rejimler, bilinli olarak Sovyetler Birliinin yapsn model ald.
Bu yzden Sovyet komnizmi, komnist idarenin hkim modeli ve Marksizm-Leninizmin fikirleri
komnist dnyann iktidar ideolojisi hline geldi.
Bununla birlikte 20. Yzyl komnizmi Marx ve Engelsin fikirlerinden ve beklentilerinden
nemli lde farklyd. lk olarak, 20. Yzylda gelimi komnist partiler klasik Marksizmin teo
rileri zerine kurulmu olsalar da, siyas iktidar ele geirmek ve orada kalmak iin bunlar kabule
zorlandlar. Bu anlamda komnizm, pratikteki Marksizmdi. 20. Yzyl komnist liderleri, zel
likle, liderlik, siyas rgtlenme ve ktisad ynetim gibi meselelere M arxin yapm olduundan

daha fazla dikkat kesilmek zorundaydlar. kincisi, komnist rejimler, iinde gelitikleri tarihsel
artlar tarafndan ekillendirildiler. Komnist partiler -M a rx in tahmin ettii g ib i- Bat Avrupann
gelimi kapitalist devletlerinde deil de Rusya ve in gibi geri, geni lde tarm toplumu olan
lkelerde iktidara geldiler. Bu yzden kentsel proletarya, gerek bir snf devrimini gerekletir
meye muktedir olmayan, hayli kk ve basitti. Sonuta komnist idare, komnist elitlerden ve
komnist liderlerden mteekkil bir idare hline geldi. Ayrca, geri bir lke artlarnda ortaya kan
yeni oluturulmu komnist rejimlerde, ktisad gelime amac basknd. 20. Yzyl komnizmi, bu
yzden, sosyal ve kiisel zgrlemenin bir ideolojisi olmaktan ok, bir modernleme ideolojisi ol
mutur. 20. Yzyl komnist rejimleri ieriden ve dardan dmanlarla boumak zorunda kald.
Rusyadaki Bolevik rejimi, rnein, ngiltere, Fransa, ABD ve Japonya tarafndan desteklenen be
yaz veya ar kuvvetleri iindeki yl sren i savala ba etm ek zorundayd. Sonu olarak yeni
ortaya kan komnist rejimler, siyas istikrar srdrmek ve snf dmanlarna kar kendilerini
savunmak iin zorlayc aralar kullanmaya altlar. ncs, daha sonra dnya komnist hare
ketinin temeli hline gelen Sovyet komnizmi, byk lde ilk iki Bolevik liderin yani Lenin ve
Stalinin kararl kiisel katklaryla ekillendirildi.

Leninizm
Lenin hem bir siyas lider hem de nemli bir siyas dnrd. L eninin fikirleri hakknda, iktidarn
ele geirilmesi ve komnist idarenin tesis edilmesi sorunlaryla fazlaca ilgilenmesine baklarak bir
fikir edinilebilir. Lenin, parlmenter siyasetin, siyas iktidarn seim sandnda beliren iradeyle
kullanldna proletaryann inanmasn amalayan bir burjuva yalanndan ibaret olduuna inana
rak devrim fikrine sdk kald. Leninin devleti yok etmek iin yapt uyaryla uyumlu olacak
ekilde iktidar, silhl ayaklanmayla ele geirilmeliydi. M arxin (bkz. s. 135) kapitalizmin ortadan
kaldrlmas ile tam komnizme ulalmas arasndaki geici proletarya diktatrl istei, Leninde de vard. Devrim, snf dmanlarnn, zellikle kapitalizmi yeniden diriltmek isteyen mlkiyetsiz braklm burjuvazinin, kar-devrim ihtimline kar korunmalyd. Bu yzden sosyalist
devrimi, bir proleter veya ii devletinin inas takip etmeliydi.
Leninin fikirlerinden en nemlisi ve yenisi, onun yeni bir parti trne, devrimci veya nc
bir partiye duyduu inant. M arxin aksine Lenin, alan snfn burjuva fikirleri ve inanlar tara
fndan kandrldndan, proletaryann kendiliinden devrimci bir bilin gelitirebileceine inan
mad. Marksist tahlille ilgili herhangi bir fikri olmayan iiler, gerek dmanlarnn bizzat kapita
lizm olduunu fark etmede baarsz oluyorlar ve dahas rnein daha iyi cret, daha ksa alma
saatleri ve daha gvenli alma artlar elde ederek kapitalizmin iindeki artlarn iyiletirmeye
alyorlard. Lenin, ancak bir devrimci parti nin alan snf sendika bilinci nden devrimci
snf bilincine ynlendirebileceini ileri srd. Byle bir parti profesyonel ve adanm devrimci
lerden oluturulmalyd. Onun liderlikle ilgili dncesi de ideolojik bilgeliine, zellikle sosyal ve

Vladimir lyi Lenin (1870-1924)

Rus Marksist kuramc ve devrimci. Lenin, 1887'de erkek kardeinin tutuklanmasyla aktif siya
setin iine ekildi ve 1889'da Marksist oldu; 1903'te, 1917 devriminin fikir babas olacak olan 1
Bolevik Partisi'ni kurdu. Bir dizi kalp sorunundan sonra 1922'de fiilen emekli olsa da Lenin, I
lene kadar Sovyetler Birlii'nin lideri olarak kald.
Kukusuz 20. Yzyl'n en etkili Marksist kuramcs olarak Lenin, zellikle, rgtlenme ve ^
devrim konularyla megl oldu, '-tmo de/amb? (Shto delat7; Ne Yapmal?, 1902) adl eseri,
proletarya snfn ynlendirmek ve ona yol gstermek iin birbirine skca kenetlenmi "nc" bir partinin ha
yat derecede nemli olduuna vurgu yapt. \/Mnepuanu3M k o k et>auan cmadu KanumanuiMa (Imperializm
kak vysshaya stadiya kapitalizma; Emperyalizm, Kapitalizmin En Yksek Aamas, 1916) baln tayan kitabnda
ise Lenin, ktisad bir olgu olarak smrgecilii ele ald ve dnya savann bir snf savana dnme ihtimlini
gndeme getirdi, iocydapcmeo u peeontoLiUii (Gosudarstvo i revolyutsiya-, Devlet ve Devrim, 1917) adl kitapta ise
Leninin "ihtillci yol"a skca bal ve"burjuva parlmentarizmi"olarak seim demokrasini reddettii grlr.

tarihsel gelimenin bilimsel bir izahn sunsun diye dnlm Marksist teoriyle ilgili kavrayna
dayanacakt. Bu yzden parti, proletaryann ncs olarak eylemde bulunabilirdi; zir Marksizmle takviye edilmi bir ekilde proletaryann gerek menfaatlerini alglayabilecek ve proletarya
snfnn devrimci potansiyelini uyandrmaya kendisini adayacakt.
Lenin, nc partinin demokratik sosyalizm ilkelerine gre rgtlendirilmesi gerektiini sy
ledi. Parti, taban hcrelerini partinin en tepesindeki organlara, yani merkez komite ve politbroya balayan kuramlardan oluan bir hiyerariden olumalyd. Partideki demokrasi partinin her
seviyesinin zgrce tartma yapabilmesini, daha yksek organlara nerilerde bulunabilmesini ve
kendi delegesini seebilmesini ngryordu; te yandan merkezleme aznlklarn ounluun
grlerini kabul etmesi ve partinin alt kademelerindeki organlarn partinin daha yksek kademe
lerindeki organlar tarafndan alnan kararlara uymalarnn gerekli olduunu ima ediyordu. Dev
rimci parti, proletaryann ihtiya duyduu ideolojik liderlii salamak iin skca disipline edilmeli
ve merkez olarak rgtlenmeliydi. Lenin, demokratik merkezciliin tartma hrriyeti ile eylem
birliini salayacan ileri srd.
1917de iktidar ele geirdiklerinde Bolevikler bunu, bir nc parti olarak, ve bu yzden
proletarya adna yaptlar. Eer Bolevik Partisi alan snfn menfaatlerine eylemde bulunuyorduysa, muhalefet partisi de proletaryaya dman snflarn, zellikle burjuvazinin menfaatlerini
temsil ediyor olmalyd. Proletarya diktatrl, dmanlarna kar devrimin korunmasn gerek
tirdi; fiilen bu, Komnist Partinin dndaki btn partilerin bask altna alnmas anlamna geldi.
1920de Rusya, tek parti devleti hline gelmiti. Leninci teori, sonuta, srf proletaryann menfaat
lerini artrma ve niha amac olan komnizmi ina etm e dorultusundaki devrime rehberlikyapma sorumluluunu tayan tek dze bir partinin varln ima eder. Ayrca parti, bir iktidar partisi
de olmaldr. Komnist bir devletteki siyas otoritenin kayna olarak Komnist Parti, hkmet ve

Josef Stalin (1879-1953)

Rus devrimci ve Sovyetler Birlii lideri (1924-1953). Bir ayakkabcnn olu olan Stalin, dev
rimci etkinlikleri yznden, devam ettii yksekokuldan atld ve 1903'te Boleviklere katl
d. Stalin, 1922'de Komnist Partinin genel sekreteri oldu ve Lenin'in lmnn artndan ya
anan ktidar mcadelesini kazandktan sonra, yaygn terr ve bir kiilik kltyle srdrlen
tekdze bir emir-komuta sistemi oluturdu.
Ciltler dolusu eserlerine ramen Stalin, bir kuramc deildi, fikirlerden oluan bir sistemden
daha ok, ayrt edici bir siyasal-ekonomik sisteme gnderme yapt. Onun ideolojik miras, kapitalist kuatmaya
kar durma ve bir snf olarak kulak'lan (zengin kylleri) ortadan kaldrma isteiyle gerekelendirilen sanayi
leme ve kolektifletirme drtsn dikte eden "Tek lkede Sosyalizm" doktrinini takip etmektedir. Bu yzden
Stalin, Marksist bir snf savan andran dnceyi Rus milliyetiliiyle harmanlad.

dier btn kurumlar iinde nder ve yol gsterici olmaldr. Marksizm-Leninizmin ilkelerini ken
dilerine model alan ortodoks komnist devletler, bu yzden, kendilerine ait salam siyas iktidara
ve ideolojik bilgelik tekeline sahip bir iktidar komnist partisi kurmaldrlar.

Stalinizm
Sovyet komnizmi, Leninin idaresinden daha ok, Jo se f Stalinin idaresinden daha kkl bir ekil
de etkilendi. Dahas, Sovyetler Birlii, Ekim Devrimiyle karlatrldnda, Stalinin 1 9 3 0 lardaki
ikinci devriminden daha fazla etkilenmiti. Stalinin en nemli ideolojik farkll, ilk olarak Bukharin tarafndan gelitirilmi olan Tek lkede Sosyalizm doktrinini benimsemesiydi. 1 9 2 4 te or
taya atldnda bu doktrin, Sovyetler Birliinin, uluslararas devrime ihtiyac olmakszn sosyaliz
mi ina etmede baarl olabileceini ileri srd. Bu doktrin Stalini iktidar mcadelesindeki rakibi
-enternasyonalizmin ylmaz savunucusu o la n - Leon Trokiden (bkz. s. 187) (ve hatta Lenin ve
M arxtan) ayrt ediyordu. Ne var ki, iktidarn glendirdikten sonra Stalin, 1928 ylnda birinci
be yllk plann ilnyla dramatik bir siyas ve ekonomik kargaay idare etti. 1 9 2 1 de uygulamaya
sokulan Leninin Yeni Ekonomi Politikasyla Sovyetler Birlii, tarm ve kk lekli sanayinin
zel sektrn elinde kald ve sadece, Leninin ekonominin kumanda edici yksek tepeleri diye
adlandrd eylerin devlet tarafndan kontrol edildii karma bir ekonomi gelimiti. Ne var ki,
Stalinin be yllk planlar, zel giriimciin hemencecik ve tmden ortadan kaldrlmasnn yan
sra hzl sanayilemeyi beraberinde getirmiti. 1929dan sonra tarm kolektifletirildi ve Sovyet
kylleri, kelimenin tam anlamyla, topraklarndan skld ve devletin veya kolektif iftliklerin
bir paras hline getirildi. Sonuta ktisad Stalinizm, devlet kolektifletirmesinin veya devlet sos
yalizm inin bir ekline dnt. Kapitalist piyasa, tamamen ortadan kaldrld ve Gosplan denen

Devlet Planlama Komitesi tarafndan ynetilen merkez bir planlama sistemiyle yer deitirdi ve
Moskovaya dayal gl ekonomi bakanlarndan oluan bir grup insan tarafndan ynetildi.
Bu ikinci devrime bir dizi temel siyas deiim elik etti. ktidar elde etm ek iin Stalin, K o
mnist Partideki etkili mevkilere kendisini destekleyenleri atamay taahht ederek Partinin genel
sekreteri olarak bulunduu mevkii ktye kullanmtr. Parti grevlileri, tabandan seilmek yerine,

nometklatura olarak bilen tepeden atanma yoluyla greve geliyorlard. Demokratik merkeziyetilik;
parti liderlerinin patronaj ve tevik zerindeki kontrolleriyle rakipsiz otoriteye kavutuu dngsel
bir iktidar ak na yol aarak daha az demokratik daha fazla merkez hle geldi. 1930lar boyunca,
gizli polis yani NKVD tarafndan gerekletirilen ve srekli artarak devam eden bir dizi temizlikle
itaatte kusur eden ve eletiride bulunan herhangi bir kimseyi ortadan kaldrarak Stalin iktidarn in
sanlk d bir noktaya ulatrd. Komnist Parti yelii neredeyse ikiye ayrld ve bir milyonu akn
insan hayatn kaybetti. Hayatn kaybedenler arasnda Leninin Politbro yelerinden hayatta ka
lanlar da vard. ok sayda insan gulaglara (alma kamplarna) gnderildi. Siyas Stalinizm, sonu
olarak, her trl tartma veya eletirinin bizzat partiye kar yrtlen bir i sava aamasna ulat
terrle ortadan kaldrld tekdze bir iktidar partisi araclyla idare edilen totaliter bir diktatrlk
ekliydi. Totaliteryanizm (bkz. s. 2 2 3 ), Yedinci Blmde daha detayl bir ekilde tartlmaktadr.

Modern Marksizm
Marksizm -veya, daha genel olarak, M arksizm -Leninizm - Dou Avrupa ve dier yerlerdeki ortodoks komnist rejimler tarafndan dnyev bir dine dntrlrken Bat Avrupada Marksizmin daha mulk ve karmak ekli geliti. Modern Marksizm, Batl M arksizm veyahut da
Neo-Marksizm olarak gnderme yaplarak bu, belirli Marksist ilkelere veya Marksist m etodoloji
nin belirli ynlerine sdk kalarak, M arxin (bkz. s. 135) klasik fikirlerini gzden geirmeye veya
yeniden dzenlemeye dnk bir abaya vard.
Modern Marksizmin niteliini iki temel faktr ekillendirdi. lki, kapitalizmin eli kulanda
k hakkndaki M arxin tahmini gereklemedii zaman modern Marksistler, geleneksel snf
tahlilini yeniden incelemeye zorlandlar. zellikle, Hegelci fikirlere ve M arxin ilk dnem yaz
larnda bulunan yaratc nsan zerindeki vurguya daha fazla ilgi gsterdiler. Bir baka ifadeyle
insanolu, sadece kiisel olmayan madd glerce denetlenen kuklalar olarak deil de tarihin ya
pcs olarak grlmeye baland. ktisat ile siyaset, hayatn madd koullar ile insanlarn kendi
kaderlerini ekillendirme kapasiteleri arasndaki karlkl etkileime vurgu yaparak modern Mark
sistler, kat altyap-styap deli gmleini zerlerinden karabildiler. Ksaca, snf mcadelesi
artk, sosyal tahlilin balangc ve sonu olarak grlmedi. kincisi, modern Marksistlerin, genellikle
ortodoks komnizmin Bolevik modeliyle aras aktr ve bazen aralarnda derin gr ayrlklar
vardr. M odern Marksistler, Bolevik modelinin sadece otoriter ve baskc niteliini eletirmemekte, mekanik ve herkese bilinen ve kabul edilen bilimsel iddialarndan da irkilmektedirler.

Herbert Marcuse (1898-1979)

Alman siyaset felsefecisi ve sosyal kuramc, Frankfurt Okulu'nun kurucularndan. Hitler Almanyas'ndan g eden Marcuse, ABD'de yaad ve arlkl olarak Hegel ve Freud zerinde
duran Neo-Marksizmin bir eklini gelitirdi; 1960'larda nc Yeni Sol bir dnr ve renci
hareketinin "guru"su olarak temayz etti.
Marcuse'nin almasnn temeli, basknn btn sistemlerini kapsayan, iddia ve tartmay
denetim altna alan btn muhalefet ekillerini ortadan kaldran gelimi sanayi toplumun
-yani "baskc hogr"nn- ortaya konulmasdr. Bu "tek boyutlu toplum"a kar Marcuse, sadece topik bir
gelecei kabul etmedi, ayn zamanda nc Dnyadaki renciler, etnik aznlklar, kadn ve iiler gibi gruplara
gvenen geleneksel alan snfa devrimci bir g olarak bakt. Marcuse'nin nemli almalar unlardr: Reason
and Revolution (Akl ve Devrim, 1941), Eros and Civilization (Eros ve Medeniyet, 1958) ve One Dimensional Man (Tek
Boyutlu nsan, 1964).

Macar Marksist Georg Lucs (1 8 8 5 -1 9 7 1 ), kapitalizmin, iileri pasif maddelere veya pazarlanabilir mallara indirgeyerek insanlktan kard maddletirme/eyletirme srecine
vurgu yaparak, Marksizmi insancl bir felsefe olarak takdim eden ilk kiiydi. Antonio Gramsci
(bkz. s. 2 6 ), snf sisteminin basite srf eitsiz ktisad ve siyas g tarafndan desteklenme
diine ayn zamanda burjuva hegemonyas, yani burjuva deerleri ile inanlarnn sivil toplum
-medya, kiliseler, genlik hareketleri, sendikalar vb.- yoluyla yaylmas sayesinde oluan ynetici
snfn mnev ve kltrel stnl tarafndan da desteklendiine dikkatleri ekti.
Marksizmin daha belirgin bir biim de Hegelci tr, nde gelen isimleri Theodore Adorno
(1 9 0 3 -1 9 6 9 ), M ax Horkheimer (1 8 9 5 -1 9 7 3 ) ve Herbert Marcuse olan Frankfurt Okulu olarak
bilinen Marksist okul tarafndan gelitirildi. Frankfurt teorisyenleri, Marksist siyas ekonominin,
Hegelci felsefenin ve Freudcu psikolojisinin bir harmanlamas olan eletirel teori olarak adlan
drlan eyi gelitirdiler. Bu teori, Yeni Sol olarak adlandrlan evrenin zerinde hatr saylr
lde nemli bir etkiye sahip oldu. 1 9 6 0 lar ile 1970lerde belirgin olan Yeni Sol, eski sol alternatiflerin -Sovyet tr sosyalizmin ve daha az radikal hle getirilen Batl sosyal demokrasinin- hep
sini reddetti. G en M arxin yazlarnn yan sra anarizmden ve fenom onoloji ve varoluuluun
radikal kanatlarndan da etkilenmi olan Yeni Sol teoriler, ou kere dankt. O rtak temalar, yine
de, baskc olduu gerekesiyle geleneksel toplumun -sistemin- reddini, devrimin bir ajan olarak
alan snfla ilgili hayl krkln, zgrleme eklinde kiisel zerklie ve kendini tatmine ba
ll ve adem merkeziyetilik ve katlmc demokrasi tercihini ierdi.
Bunun aksine yapsal Marksizmin bir ekli, Fransz komnist Louis Althusserin (19181990) yazlarndan ortaya kt. Marksizmin bu ekli, M arxin bireylere onlarn yapsal konum
larndan kaynaklanan ilevlerin basite tayclar olarak bakt varsaymna dayandrld; bylece, Marksizm, esas itibariyle sosyal bir toplum yapsnn tahliliyle ilgili bir yeni bilim hline

gelmektedir. ok farkl bir yaklam, Marksizmi daha ok liberalizmle alkal olan m etodolojik
bireycilikle (bkz. s. 45) birletirmeye uram olan Jo h n Roem er (1 9 8 6 ) gibi analitik Marksistler tarafndan kabul edilmitir. Tarihin kolektif varlklar, bizim durumumuzda snflar tarafndan
ekillendirildiine inanmak yerine, analitik Marksistler, kolektif eylemi bencil bireylerin rasyonel
hesaplamalar ynnden incelemeye alrlar.

Marksizm ld m?
1989 yl komnizmin tarihinde ve genel olarak ideolojiye dir tarihte dramatik bir gelimeye sahne
oldu. Nisanda Pekindeki Tiananmen M eydannda renciler tarafndan ynlendirilen demokra
si hareketi gsterileriyle balayarak ve Kasmda Berlin Duvar nn yklmasyla zirveye ulaarak
Avrupann kapitalist bat ve komnist dou eklinde blnmesi son buldu. 1 9 9 1 de Sovyetler Bir
lii, yani ortodoks komnizmin modeli olan lke dalmt. in, Kba, Vietnam, Kuzey Kore gibi
komnist rejimlerin varln srdrd yerler, ya (daha ak bir biimde inde) siyas Stalincilii
piyasa ynelimli reformlarla harmanlamlar ya da (Kuzey Kore rneindeki gibi) artan yaltlma
dan ikyet etmilerdir. Bu gelimeler, ortodoks komnizmin ikyet ettii bir dizi yapsal kusurun
bir sonucuydu. Bu kusurlardan en nemlisi merkez planlamann, ilk dnem sanayilemeyi bera
berinde getirmede etkili olmasna ramen modern sanayi toplumlarnn karmaklyla bouamamas ve zellikle 1950lerden sonra kapitalist Batda gzlenen zenginlik dzeylerine erimede
baarl olamamasyd. Baskc tek parti idaresindeki devletler, artan biim de kentlemi, eitimli
ve siyas adan daha karmak nfustan gelen sivil ve siyas zgrlk taleplerine cevap veremediler.
Parti rekabetinin, bamsz bask gruplarnn ve hr medyann olmad komnist siyas sistemler,
deien veya artan kamusal talepleri takip edemedi veya cevaplayamad. 1985 sonras Sovyetler
Birliinde Gorbaov tarafndan gerekletirilen ve perestroika veya ktisad yeniden yaplanma
ve glasnost veya aklk sloganlarna dayandrlan reformlar sadece, yapsal kusurlarn ifa ederek
ve daha fazla siyas deiim talebi yaratarak ortodoks komnizmin ykln hzlandrmtr. Alexis
de Tocquevillein 1789daki Fransa iin syledii gibi Kt bir hkmet iin en tehlikeli an, hk
metin, yollarm tamir ettii andr.
Yine de, komnizmin yklnn Marksizme yansmalar hakknda hatr saylr lde bir tar
tma neden olmutur. Bir tarafta, tarihin sonu kuramcs Francis Fukuyama (1 9 8 9 ) gibi; kom
nizmin k nn, bir dnya gc-tarihsel g olarak Marksizmin sonuyla ilgili kesin bir kant
olduunu iddia edenler vardr. Bu bak asnda 20. Yzyl komnizmi, klasik Marksizmin siyas
ifadesiydi; yani birincisinin reddedilmesinin kincisinin uygun olmadn ortaya koydu. Hakikaten,
1960lar ve 1970lerdeki liberal ve muhafazakr yazlardan oluan srekli artan bir literatre dayan
drlan bu trden dnme, souk sava ortamnda, niha olarak Leninizm ve Stalinizm eklinde
hayata geirilmi olan Marksist dncedeki totaliter yansmalar ortaya koymutur. Marx (bkz. s.
135), deiik sebeplerden dolay Stalinci totaliterciliin babas olarak grld. rnein, M arxin

tarihin aknn nceden belirlendii eklindeki inanc, zgr iradeye ya ok az ya da hi yer brak
mayan determinist bir insan tabiat modeline dayandrlarak anlald. Marksizmin bilimsel iddialar
st kapal bir biimde baskc olarak da grld; zir bu iddialar, ileri srdkleri grlerinde Mark
sist liderlerin kendilerinden emin olmalarm salad ve sosyal ve siyas yeniden yaplanmayla ilgili
cretkr programlara girimeleri iin onlar tevik etti. Alternatif olarak Marksizm, isel olarak teki
olarak grld; yle ki, rakip fikirler burjuva ideolojisi olarak bir kenara atld ve beer toplumun,
sosyal rgtlenmeyle ilgili tek bir komnist model etrafnda bir araya geliyor olduu dnld.
Dier taraftan, Marxm komnizm modeli ile -M arksizm in mekanik veya genel bir yorumu
zerinde younlamaya eilimli Souk Sava dnemi M arx eletirileri tarafndan gizlenmi bir ger
ek olan - M arx adna Rusya, in ve baka yerlerde yaplan eyler arasnda nemli farkllklar vard.
Bu farkllklar M arxin, retim aralarnn millletirilmesinden (devlet sahiplii) ziyade sosyalleti
rilmesini (kolektif sahiplik) nerdiini; devletin srekli artan lde gl ve brokratik bir hl al
masndan ziyade snmleneceini; madd dllerin komnist elitin himmetinden ziyade ihtiyac
esas alan eitlik ilkesine gre datlacan; kararlarn tek dze bir parti-devlet aparatnn yerleik
lemi gcnden ziyade taban demokrasiyle alnacan da ieriyordu. Ayrca, Sovyet Boleviklii
nin eletirisini yapan pek ok M arksistin iaret etmi olduu gibi hem Leninizm hem de Stalinizm,
Marksizmden bir ayrlma ve hatta Marksizmin yozlatrlmas olarak grlebilir. rnein, Polonyal
Marksist devrimci Rosa Luxemburg (18 7 1 -1 9 1 9 ), Leninin parti teorisinin Marksizmi ikamecilie sevk edecei uyarsnda bulundu. Luxemburg a gre, ikamecilik yle ileyecekti: nce iktidar
partisi kendisini proletaryann, sonra da parti lideri kendisini partinin yerine ikame edecekti. Leon
Troki (bkz. s. 187), Stalin (bkz. s. 141) idaresindeki Sovyetler Birliinin brokratik bozulmadan muzdarip olduunu ileri srd ve devletin avantajl brokratik katmanlarn yok etmek ve Sov
yetler Birliini tekrar sosyalizm yoluna sokmak iin siyas bir devrimin gerekli olduunu belirtti.
1989-1991 aras dnemde km olann Marksizm deil de Marksizm-Leninizmin Stalinci
versiyonu olduuna iaret etmek, yine de Marksizmin hlen uygun bir ideoloji olarak devam ettii
ni gstermekten hayli uzaktr. Marksizm iin daha cidd bir sorun, Marxin kapitalizmin kanlmaz
bir biimde k ve onun yerini komnizmin almasyla ilgili tahminlerindeki yanlgsdr. ok
basit bir ekilde ifade etmek gerekirse gelimi sanayi toplumlar komnizm hayletiyle korkutulmamlardr. Baz eletirmenler bunun, sadece M arxm tarih ve toplumla ilgili yaklamnn esas
itibariyle kusurlu ve gvenilmez olduu hakikatini yansttn ileri srmlerdir. rnein, Kari
Popper (1 9 5 7 ) M arxi tarihselcilikle sulad. Ona gre Marx, beer tarihin hayli karmak ya
psnn bir dizi tarihsel kanunlara indirgenebilecei eklinde yanl bir inanca sahipti. Modern
Marksistler de M arxm ekonomiciliini, yani tarihsel ve sosyal deimenin izahnda ekonomik
veya madd faktrlerin gereinden fazla abartlmasn eletirmilerdir. Dier taraftan, ekonomik
temel artk siyas ve ideolojik styapy belirlemiyorsa u hlde Marksizm, tahmin yrtme
kapasitesini yitirmektedir. M arxm yabanclama ve smr gibi konular zerindeki dncele
rinin geerli olduuna inananlar bile, klasik Marksizmin kapitalizmin kayda deer esnekliini ve
kendisini yeniden retme kapasitesini tehis etmede baarsz olduunu kabul etmelidirler. Bu, ka

pitalizmin grne baklrsa teknolojik yenilik isteinde aka grlebilir; derin krizler yaamak,
proletaryay devrimci snf bilincine ulatrmak yerine kapitalizm, daha az etkili krizler yaar hle
gelmi ve snf bilinci de hayat standartlarnn artmasyla birlikte azaltlmtr. Ayn ekilde kapita
lizmin kltrel kaynaklarnn ve onun zellikle tketimcilik ve rekabeti bireycilik (bkz. s. 4 5 )
gibi yerleik deerleriyle sosyalizme ynelik destein altn oyma kapasitesinin, Marxin tahmin
ettiinden daha gl olduu grlmtr.
Baz Marksistler bu sorunlar post-Marksist fikirler ve teoriler gelitirerek amaya al
mlardr. Post-Marksizm, yine de, iki imaya sahiptir. Birincisi, Marksist projenin, ve onun ze
rine dayandrld tarihsel materyalizmin, genellikle post-modernizmden (bkz. s. 3 0 6 ) elde
edilen alternatif fikirler uruna bir kenara braklmas gereidir. Bu, bir zamanlar Marksist olan
Jean-Franois Lyotardn (1 9 8 4 ) yazlarnda belirgindir. Lyotard, tarihin tamamyla ilgili bir teori
olarak Marksizmin ve bundan dolay btn byk anlatlarn, post-modernitenin ortaya kyla
birlikte ilevsiz hle gelmi olduklarn ileri srd. Alternatif versiyonunda post-Marksizm, Marksizmi post-modernizm ve post-yapsalclm nermeleriyle badatrmaya ynelik bir abayla belirli
Marksist fikirleri kurtarma abasn ierir. Ernesto Laclau ve Chantal Mouffe (1 9 8 5 ), geleneksel
olarak sosyal snfa hasredilen nceliin ve sosyal deiimi meydana getirmede alan snfn m er
kez konumunun, artk srdrlemez olduunu kabul ettiler. Byle yaparak onlar Marksizmde, ge
nellikle kadn hareketi, ekolojik hareket, gay ve lezbiyen hareketi gibi yeni sosyal hareketler olarak
adlandrlan hareketlerle balantl dier mcadele biim lerinden oluan geni bir yelpaze iin bir
alan atlar. Siyasetin oul yaps artan bireycilikle ve post-modernitede bulunan farkllkla uyumlulatrlabilir ama ekonomik meselelerde yerleik olmayan bir sosyal ve kiisel zgrleme imaj
gelitirerek bu bak as, galiba, Marksist dncenin ayrt edici yann ortadan kaldrmaktadr. Bir
baka ifadeyle post-Marksit duru, Marksistten daha ok post zerine vurgu yapmaktadr.

SOSYAL DEMOKRAS
Sosyal demokrasi terimi, ok farkl anlamlara sahip olmutur. Onun esas anlam ortodoks Marksizmle alkaldr ve siyas demokrasinin dar hedefi ile daha radikal kolektifletirici, demokratikle
tirici retken zenginlik gayesi arasndaki ayrm vurgulamak iin tasarland. Ge 19. Yzylda ku
rulmu Marksist partiler, bu yzden, ou kere kendilerini sosyal demokrat partiler olarak takdim
ettiler; bunun en iyi rnei, 1 8 7 5 te kurulan Alman Sosyal Demokrat Partisi (SPD - Sozialdemokra
tische Partei Deutschlands) idi. Bununla birlikte, 20. Yzyln ilk yllarnda bu trden pek ok parti
parlmenter taktikleri benimsemi ve sosyalizme doru yavaa ve barl bir geie vakfedilmiti.
Sonu olarak, sosyal demokrasi, artan bir biimde devrimci sosyalizmin aksine demokratik sosyali
me iaret etmek iin kullanlyordu. 1917 Rus Devriminden sonra, Rus Bolevikleri rneini takip
eden devrimci sosyalistler kendilerini reformcu sosyal demokrat partilerden ayrt etmek iin ko
mnist sfatn kullanmaya baladlar. Sosyal demokrasinin anlamndaki son kayma, 20. Yzyln

ortasnda oldu ve bu durum, sosyal demokrat partiler arasnda yaanan ve bu partilerin sadece parlmenter stratejileri kabul etmeleri deil ayn zamanda sosyalist amalarn da gzden geirmeleri ei
liminden kaynakland. zellikle, Batl sosyal demokratlar artk kapitalizmi ortadan kaldrmaya a
lmyor, aksine onu reforma tbi tutmaya veya insancl hle getirmeye alyorlard. Sonu olarak
sosyal demokrasi, bir tarafta piyasa ekonomisi ile dier tarafta devlet mdahalesi arasndaki geni bir
denge iin kullanlr oldu. Bu duru, reformcu sosyalizmle ak bir biimde ilikili olmamsa da; az
veya ok, dierleri, yani modern liberaller ve paternalist (bkz. s. 98)muhafazakrlar tarafndan da
benimsenmitir. Sosyal demokratik duruun temel zellikleri unlardr:
Sosyal demokrasi, liberal-demokratik ilkeleri onaylar ve siyasal deiimin barl bir biim
de ve anayasa erevesinde olabileceini ve olmas gerektiini kabul eder.
Kapitalizm, zenginlik yaratmann tek gvenilir yolu olarak kabul edilir; bu yzden sosyalizm,
nitelik bakmndan kapitalizmden farkl deildir.
Kapitalizm, yine de, zellikle bir zenginlik datm arac olarak ahlk adan kusurlu grlr;
kapitalizm yapsal eitsizlik ve yoksullukla ilikilidir.
Kapitalist sistemin kusurlar, bir ktisad ve sosyal mhendislik sreciyle devlet mdahalesi
sayesinde giderilebilir; devlet kamusal veya mterek yararn koruyucusudur.
Ulus-devlet, devletlerin kendi snrlar iinde ktisad ve sosyal hayat dzenlemede nemli
bir gce sahip olmalar anlamnda, siyas ynetim iin anlaml bir birimdir.
Sosyal demokrasi, daha ok sosyal demokrat fikirler ve teorilere hayranln, sosyal demok
rasinin ilk ortaya kt yerlerin tesine tat ve pek ok Batl devlette sosyal demokrat bir uz
lama yaratt 1945 sonras dnemden nce gelitirildi. Bununla birlikte 1970lerve 1980lerden
sonra sosyal demokrasi, neo-liberalizmin gelimesi karsnda sosyal demokrasinin seim ve siyas
uygunluunu muhafaza etmeye alm ve ktisad ve sosyal artlar deitirmitir. Bu yzden, 20.
Yzyln son on yllar reformcu sosyalist partilerin dnya apnda ideolojik zafer kazandklar bir
srece sahne oldu. Bu partilerin bir ksm, modernletirilmi sosyal demokrasi dedikleri eyi b e
nimsemeye devam etti; ama dierleri, nc yol, radikal merkez, aktif merkez veya yeni orta
gibi fikirleri benimsemilerdir. Yine de nc yol veya radikal merkez ile geleneksel sosyal de
mokrasi arasndaki iliki ve bunlarn genel olarak sosyalist gelenekle ilikisi, ok sayda tartmann
konusu hline gelmitir.

Etik Sosyalizm
Sosyal demokrasinin teorik temeli, bilimsel tahlilden daha ok, ahlk veya din inanlar tarafndan
salanmtr. M arx (bkz. s. 135) ve Engels kendi teorilerini bilimsel sosyalizm olarak betim le
miler ve daha nceki yllarn topyac sosyalizm ini reddetmilerdi. Marksizmin bilimsellik tale-

Richard Henry Tawney (1880-1962)

Birleik Krallkt sosyal felsefeci ve tarihi. Sosyal bilinciyle Londra'nn Dou Snrnda eitim
sel sosyal almaya balayan Tawney hayatn, ilerin Eitimi Dernei isimli derneiyle, i
Partisi'yle ve London School of Economlcs'te iktisat tarihi profesr olarak sosyal yeniden
yaplanmaya adad.
Tawney'in sosyalizmi, Marksist snf sistemiyle balantl olmayp sk bir ekilde Hristiyan sos
yal ahlkl iinde kk sald. Kapitalizmin dzensizlikleri, denetimsiz para hrs ve yaygn
madd eitsizlie yol aan bir "ahlk ideal" yoksunluundan kaynakland. Sosyalizm projesi, bu yzden, sosyal
uyum ve dayanma iin temel salayacak bir "ortak kltr" ina etmekti. Tawney'in nemli almalar unlardr:
TheAcquisitive Society (Agzl Toplum, 1921 ), Equality (Eitlik, 1931 ) ve The Radical Tradition (Radikal Gelenek, 1964).

bi u inan zerine dayanyordu: Marksizm sosyal ve tarihsel gelimenin yasalarn ortaya kard;
sosyalizmin zaferi kanlmazd; bunun sebebi Marksizmin daha yksek bir ahlk vizyonu ieriyor
olmas deil, snf mcadelesinin, snfsz bir toplumdan oluan niha bir baarya kadar art arda ge
len aamalarla tarihi ilerletecek olmasyd. M arxin bilimsel yntemi tarihsel materyalizme, insan
dncesi ile davrannn hayatn ktisad koullar tarafndan belirlendii inancna dayandrld.
Sosyal demokratlar Marx ve Engelsin materyalist ve hayli sistematik fikirlerini kabul etmekle kal
mamlar, ayn zamanda kapitalizmin esas itibariyle ahlk bir eletirisini de yapmlardr. Ksaca,
sosyalizm, ahlk adan kapitalizme stn tutulmutur; zir insanolu birbirlerine sevgi, sempati
ve tutku balaryla bal olan etik varlklardr. Bu tr fikirler ou kere sosyalizme gzle grlr bir
biim de topik bir nitelik kazandrmtr.
Etik sosyalizmin altnda yatan ahlk vizyon, insancl ve din ilkelere dayandrlmtr. Fransa,
Birleik Krallk ve dier milletler topluluu ( Commonwealth ) yelerinde sosyalizm, Karl M arxin
bilim sel amentsnden daha ok Fourier, Owen ve William M orristen (1 8 5 4 -1 8 9 6 ) etkilen
mitir. Sosyalizm de byk lde Hristiyanlktan esinlenmitir. rnein, R. H. Tawneyin al
masnda 20. Yzylda grlen Birleik Krallktaki Hristiyan sosyalizmiyle ilgili uzun-yerleik bir
gelenek vardr. ngiliz sosyalizmine ilham veren Hristiyan etii, evrensel kardelie, btn bireyle
re Tanrnn yaratklar olarak gsterilmesi gereken saygya Komuyu kendiniz gibi seveceksiniz!
emrinde karmza kan ilkeye dayanr. The Acquisitive Society (Agzl Toplum, 1921) kitabnda
Tawney, dzenlenmemi kapitalizmi mahkm etti; zir bu tr bir kapitalizm, bir mterek in
sanlk inancndan daha ok tamahkrlk gn ah yla yrtlr. Equality ( Eitlik, [1 9 3 1 ] 1969)
kitabnda ise Tawney, ngiliz snf sistemini zellikle Hristiyanlar iin iren olduu gerekesiyle
eletirdi ve sosyal eitsizlikte hatr saylr lde bir d talep etti.
Bu trden din ilham, zellikle Ltin Amerikada pek ok gelimekte olan Katolik dnya dev
letini etkilemi olan zgrleme teolojisine ilikin fikirlerde de karmza kmaktadr. Ltin Am e
rikadaki baskc rejimlere yllarca destek saladktan sonra Medellin, Kolombiyada toplanan Roma

Katolik piskoposlar 1968 ylnda yoksullar iin ncelikli tercihi deklare etti. Din adamlar snfnn
din sorumluluklar dar bir ekilde din olann tesine genileyecek ve sradan insann sosyal ve siyas
mcadelesini ierecek bir biimde grlmeye baland. Papa II. Jean Paul ve Vatikann knamasna
ramen Ltin Amerikann pek ok blgesindeki radikal papazlar, yoksullua ve siyas baskya kar
kampanya yrttler ve bazen sosyalist devrimci hareketleri bile desteklediler. Ayn ekilde Kuzey
Afrikann, O rta Dounun ve Asyann, ounluu Mslman olan lkelerindeki sosyalist hareket
ler, dinden ilham almlardr. slm, sosyal adlet, yardmseverlik ve ibirlii ilkelerini tlemesi ve
zellikle tefecilii veya vurgunculuu yasaklamas anlamnda sosyalizmle balantldr.
Bununla birlikte ahlk ve din ilkelerin lehinde bilimsel tahlilin bir kenara brakmasyla sos
yal demokrasi, sosyalizmin teorik temelini zayflatt. Sosyal demokrasi, esas itibariyle, toplumdaki
zenginliin dil veya haka datm mefhumuyla ilikilendirilmitir. Bu, sosyal demokrasinin ok
a vurgulanan ilkesinde, daha fazla eitlie balla iaret eden sosyal adlette, ve [bakalarna]
ihtimam gsterme ve merhamet etme gibi deerlerde karmza kar. Sosyal demokrasi, sonu
itibariyle, eitliin geniletilmesine ve zenginliin kolektif sahipliinin geniletilmesine dnk sos
yal kanat bir ballktan liberalizmin veya muhafazakrln belirli ekillerinden ayrt edilemeyecek
olan piyasa verimlilii ve bireysel zgven ihtiyacn kabul eden sa kanat bir sosyal demokrat an
layna kadar giden geni bir tayfta byk bir alan iine alr hle geldi. Yine de sosyal demokrasiye,
genellikle bizzat kapitalizmin yeniden incelemesini ve sosyalizm amacnn yeniden tanmlanmas
n da ieren teorik bir temel kazandrmaya dnk abalar olmutur.

Dzeltimci (Revisionist) Sosyalizm

Sosyalizmin asl hedefi, retken zenginliin herkes tarafndan ortaklaa sahiplenilmesi ve dola
ysyla ortak menfaat iin kullanlmas gereiydi. Bu, zel mlkiyetin ortadan kaldrlmasn ve
M arxin (bkz. s. 135) sosyal devrim, yani kapitalist retim biim inden sosyalist retim biimine
gei olarak adlandrd eyin balamasn gerektirdi. Kktenci sosyalizm, kapitalizmin dzeltile
mez yani, sadece reforma tbi tutulmakla kalmayp tamamen ortadan kaldrlmay hak eden snf
smrs ve baskya dayal bir sistem olduu inancna dayandrlmaktadr.
19.

Yzyln sonunda baz sosyalistler, M arxin tahlilinin kusurlu olduuna inanmaya balam

lard. Bu inancn en ak bir ekilde ifade edilii, Eduard Bemsteinn Marx in kapsaml bir eletirisi ile
Marksist tahlilin ilk esas dzeltimini yapan Evolutonary Socialistn (Evrimci Sosyalizm, [1 898] 1962)
adl almasnda bulunuyordu. Bernsteinn tahlili byk lde ampirikti; Bernstein, M arxin tah
lil yntemini -yani, tarihsel materyalizmi- reddetti zir M arxin yapm olduu tahminlerin doru
olmad ortaya kmt. Kapitalizm kendisinin hem istikrarl hem de esnek olduunu gstermiti.
Hatta 19. Yzyln sonunda, M arx ve Engels tarafndan Das Kommunistische Manifestte ( Komnist

Manifesto, 1848) iaret edilen komnizm hayleti nin Avrupada hl dolayor olduuna dir ok
az kant vard. Snf atmasn younlatrma yerine kapitalist toplumu burjuvazi ve proletarya ek-

Eduard Bernstein (1850-1932)

Alman sosyalist siyaseti ve kuramc. Alman Sosyal Demokrat Partisi'nin ilk dnem yele
rinden birisi olan Bernstein, bu partinin nde gelen entelektellerinden biri hline geldi,
dzeltimcl tartmay derinden etkiledi. Bernstein, daha sonra Parti'ye dndyse de, Birinci
Dnya Savana kar kt iin partisinden ayrld.
ngiliz Fabianclk ile Kant'n (1724-1804) felsefesinden etkilenen Bernstein, ortodoks Marksizml dzeltmeye ve modernletirmeye alt. Evrimci Sosyalizm'de (1898) Bernstein, ktisa
d krizlerin -daha iddetli deil de- daha az iddetli hle geldiini iddia etti ve "alan snfn istikrarl ilerlemesi"ne dikkatleri ekti. Bernstein, bu yzden, liberal orta snflar ve kyller arasnda ittifaklar kurulmasn talep
etti ve sosyalizme doru yava ve barl bir gei ihtimli zerinde durdu. Daha sonraki yazlarnda Bernstein,
Marksizmle ilgili her trl gr terk etti ve Neo-Kantla dayal etik bir sosyalizm ekli gelitirdi.

linde iki byk snf a blerek, Bernstein, kapitalizmin srekli daha karmak ve farkllatrlm
hle geldiini ileri srd. zellikle zenginliin sahiplii, bir tek gl sanayinin yerine birden fazla
hissedarn sahibi olduu anonim irketlerin kurulmasnn bir sonucu olarak genilemiti. O rta snf
ikinlemiti; maal pek ok ii, teknisyen, devlet memuru ve profesyonel ii artk ne kapitalist
ne de proleterdiler. Bernsteinn bak asnda kapitalizm artk, plak snf basksndan oluan bir
sistem deildi. Bu yzden kapitalizm, temel sanayilerin milliletirilmesi ve alan snf iin hukuk
koruma ile refah amal demelerin geniletilmesiyle reforma tbi tutulabilirdi; Bernsteinn ken
dinden emin olduu bir sre, barl ve demokratik bir biimde alabilirdi.
Batl sosyalist partiler, teoride her zaman byle olmasalar da, pratikte kapitalizmi ortadan
kaldrmaktan daha ok evcilletirmeyi amalayan dzeltimci partiler olmulardr. Baz durum
larda bu partiler, kktenci hedeflere eklen ballklarn uzun sre muhafaza ettiler; rnein n
giliz i Partisi Tznn IV. maddesinde yer alan retim, datm ve mbadele aralarnn
mterek sahiplii ne duyulan inan, 1995 ylna kadar deitirilmeden kalmtr. Yine de, 20.
Yzyl ilerledike sosyal demokratlar, kapitalist piyasann verimliliini ve enerjisini fark ettikle
rinden dolay, ballklarn planlama dzeyine kadar indirdiler. sve Sosyal Demokrat i Par
tisi resm olarak planlamay 1930larda terk etti; Alman Sosyal Demokratlar ise bunu partinin
1959daki Bad Godesberg Kongresinde yapt ve mmknse, rekabet; gerekliyse, planlama il
kesini benimsedi. ngilterede, 1950lerde dzeltimcilii iine alacak resm bir giriim i Partisi,
konferans daha sonra lider olacak olan Hugh Gaitskellin IV. maddeyi kaldrma isteini reddetti
inde, son buldu. Yine de iktidarda olduu zaman i Partisi asla, tmden millletirmeye dnk
bir niyetinin olduunu belirtmedi.
Planlama ve kapsaml millletirmenin terk edilmesi, sosyal demokrasiye ok geni hedef
brakt. Bunlardan birincisi, serbest piyasa kapitalizmi ile devlet kolektivizmi (bkz. s. 1 2 0 ) ara
snda duran kamusal ve zel sahipliin bir karm olan karma ekonomiydi. Sosyal demokratlar

Sosyalizm indeki Gerilimler (1) [Sosyal Demokrasi - Komnizm]

r
Sosyal Demokrasi

Etik sosyalizm
Dzeltimcilik
Reformculuk
Evrim/Kertecilik (gradualism)
Kapitalizmi "insancl hle getirme"
Yeniden datm
Snf atmasn iyiletirme
Greli eitlik

Kom nizm

Bilimsel sosyalizm
Kktencilik
topyaclk
Devrim
Kapitalizmi ortadan kaldrma
Ortak mlkiyet
Snfsz toplum
Mutlak eitlik

Karma ekonomi

Devlet kolektifletirmesi

ktisad ynetim

Merkez planlama

Parlamenter parti
Siyasal oulculuk
Liberal-demokratik devlet

nc parti
Proleterya diktatrl
Proleterci/halk devlet

tarafndan savunulduunda millletirme, her zaman seicidir ve ekonominin kumanda eden zir
veleri veya doal tekeller olduu dnlen sanayiler iin dnlr. 1945-1951 aras Attleenin
i Partisi hkmeti, rnein, temel mal ve hizmetleri -elektrik, gaz, kmr, elik, demiryolu vb.
gibi sanayileri- milliletirdi ama ngiliz sanayisinin pek ounu zel sektre brakt. kincisi, sosyal
demokratlar ktisad bymeyi devam ettirmek ve isizlii aaya ekmek iin kapitalist ekonom i
leri dzenlemeye veya ynetmeye altlar. 1945 sonras pek ok sosyal demokrat parti, ekonom i
yi denetlemenin ve tam istihdam salamann bir arac olarak Keynezyen iktisada yneldi. ncs, sosyalistler, kapitalizmi reforma tbi tutmann veya insancl hle getirmenin birincil arac
olarak refah devletine sarldlar. Refah devleti, sosyal eitlii tevik etmeye ve yoksulluu ortadan
kaldrmaya yardm edecek yeniden datmc bir mekanizma olarak grld. Artk kapitalizmin
kaldrlmasna gerek duyulmuyor, sadece reforma tbi tutulmu veya refah kapitalizmin tesisiyle
deitirilmesi yeterli grlyordu.
Bu gelimelere teorik salamlk katmaya ve esasnda Bernstein gncellemeye ynelik bir aba,

The Future o f Socialism ( Sosyalizmin Gelecei, 1956) adl kitabyla Britanyal siyaseti ve sosyal ku
ramc Anthony Crosland tarafndan gerekletirildi. Crosland (1 9 1 8 -1 9 7 7 ) modern kapitalizmin
Marxn zihnindeki 19. Yzyl kapitalizm modelinden daha az usandrdn iddia etti. Crosland, Ja
mes Burnham in fikirlerinden etkilendi; The Monaperial Revolution ( Ynetsel Devrim, [1941] 1960)
kitabnda Burnham, yneticilerden, uzmanlardan ve teknokratlardan mteekkil yeni bir snfn eski
kapitalist snfn yerini aldn ve hem kapitalist hem de sosyalist, btn gelimi sanayi toplumla-

rnda hkim olmaya baladm ileri srd. Crosland, zenginliin sahipliinin onun denetiminden
ayrlm olduuna inanyordu. Ona gre, gnlk i kararlarn alan maal yneticiler ynettikleri
irketlerin kamusal imajnn yan sra snai uyumun srdrlmesi de dhil ok geni bir hedefler yel
pazesini sahiplerken; bunun aksine iletmelere sahip olan hissedarlar, esas itibariyle krla ilgilidirler.
Marksizm, bu yzden, ie yaramaz hle gelmitir; eer kapitalizm artk bir snf smrme sistemi
olarak grlemiyorsa temel amalar olan millletirme ve planlama basite geersizlemiti.
Bununla birlikte bir sosyalist olarak Crosland, zenginliin daha eit datm olarak anlad
sosyal adlet hedefine bal kald. Zenginliin ortaklaa sahiplenilmesine gerek yoktu; zir artk
zenginlik, artan oranl vergilendirme yoluyla finanse edilen bir refah devleti sayesinde yeniden da
tlabilirdi. Artan oranl vergilendirme zengin ve gl olanlarn genilemi refah desteklerinin
ykn ekmelerini gvence altna alrken; refah devleti, yoksullarn ve toplumdaki en incinebilir
durumda olanlarn hayat standartlarn ykseltecekti. Sonuta, Crosland, ktisad bymenin sos
yalizmin baarlmasnda hayat bir rol oynadn fark etti. Byyen bir ekonomi, daha bonkr sos
yal harcamalar finanse etm ek iin ihtiya duyulan vergi gelirlerini yaratmak iin gerekliydi. Ayrca,
zenginler ancak, eer kendi hayat standartlar ktisad byme sayesinde garanti edilirse, ihtiya
iinde olanlar finanse etmeye hazr hle getirilecektir.

Sosyal Demokrasinin Krizi

1945 sonras dnemin ilk yllarnda Keynezyen sosyal demokrasi -veya geleneksel sosyal demok
rasi- zafer kazanm gibi gzkt. Onun gc, Marxn (bkz. s. 135) kapitalizmi sona erdirece
ine inand eitsizlik ve istikrarszlk dzeylerine yenilmeksizin piyasann dinamizminden yararlanmasyd. Liberal partiler eit frsatlara ve muhafazakr partiler de paternalist veya tek millet
idealine dayal olarak hem encecik kendi sosyal demokrasi tarzlarn gelitirerek buna cevap verdi
ler ama grld gibi lml sosyalizm, fikirler savan kazanmt: Siyas dnce durdurulamaz
bir ekilde sola doru hareket ediyordu. Yine de Keynezyen sosyal demokrasi, bir uzlamaya dayal
olarak devam etti. Bir tarafta, zenginlik yaratmann tek gvenilir yolu olarak piyasann faydac ka
bul vard. Piyasaya bu isteksiz yneli, sosyal demokratlarn piyasaya kar geerli sosyalist bir al
ternatifin olmamasn kabullendikleri anlamna geldi; bu da, sosyalist projenin kapitalizmin yerine
gem ek iin deil de onu reforma tbi tutmak iin yeniden doduu anlamna gelir. Dier tarafta,
sosyalist etik, sosyal adlete, toplumdaki faydalarn veya dllerin ahlk olarak savunulabilir bir
datmyla ilgili bir fikre, ballk eklinde varln srdrd. Bu, sras gelince, zayf bir eitlik
mefhumuyla -datm c eitlikle, yani yoksulluun ve eitsizliin zenginden fakire yaplacak bir
yeniden datmla azaltlmas gerektii fikriyle- ilikilendirildi.
Bununla birlikte, kapitalizmi reforma tbi tutmaya ilikin dzeltimci gaye hi de ak deildi
ancak, kktenci sosyalizm -kapitalizmin ortadan kaldrlmas eklinde- ak ve ok iyi tanmlan
m bir gayeye sahipti. Btn sosyal demokratlar, kapitalizmin sosyal adlet ilkesiyle uyumlu bir

biim de deitirilmesi gerektiini kabul ettiler ama bunun nasl olaca, ve hatta sosyal adletvin
nasl tanmlanaca konusunda ok farkl bak alarna sahiptiler. rnein, karma bir ekonomide
kamusal ve zel sahiplik arasndaki denge ne olmalyd? Hangi sanayiler milliletirilmeli, hangileri
zel sektre braklmalyd? Refah devleti, vergi yknn ktisad bymenin nnde bir engel ol
masna sebep olmakszn, ne kadar geniletilmeliydi? Sosyalist hkmetler, eer enflasyona sebep
olma riski tayorsa, az cret alan iilerin cret taleplerine olumlu yant vermeli miydi? Ayrca,
sosyal demokratlar mdahaleyi, geleneksel sosyalist ilkelerden daha ok, frsat eitlii ve pozitif
zgrlk gibi modern liberal fikirlere gnderme yaparak savunmaya balad. Bu yzden, sosyalizm
ve liberalizm arasndaki ayrm srekli olarak daha mulk hle geldi.
Keynezyen sosyal demokrasinin kalbinde, Keynezyen sosyal demokrasinin hem ktisad ve
rimlilik hem de eitlikilie ball arasndaki bir atma yer almaktadr. Sava sonras dnemin
uzun sreli gelimesi sresince sosyal demokratlar, bu atmayla yzlemek zorunda kalmad
lar; zir srdrlen byme, dk isizlik ve dk enflasyon, btn sosyal gruplarn hayat stan
dartlarn iyiletirdi ve refah daha cmerte sunmay finanse etmeye yardm etti. Bununla birlikte,
Croslandin tahmin etmi olduu gibi, 1970ler ve 1980lerdeki ktisad krizler, sosyalist dnceyi
daha belirgin bir ekilde tanmlanm sol-kanat ve sa-kanat pozisyonlar eklinde ayrtrarak, sos
yal demokrasi iinde hizipler yaratt. ktisad kriz, e zamanl olarak yeniden ortaya km olan
isizlik iin refah destei talebini artran refah devletinin ml krizi ni tetikledi; zir daha az sayda
insan alyor ve iletmeler daha az krlyd. Zor bir soru cevaplandrlmalydi: Sosyal demokrat
lar, enflasyonu ve belki de vergileri azaltma anlamna gelebilecek piyasa ekonomisinin verimliliini
tamir etmeye abalamak mydlar, veya refah harcamalarn devam ettirerek ya da genileterek yok
sullar ve daha dk cret alanlar savunmal mydlar?
Sosyal demokrasinin bu krizi, bir dizi faktrlerin bir araya gelmesiyle birlikte 1 9 8 0 ler ve
19 9 0 larda derinleti. lk olarak, sosyal demokrasinin seim zaferi kazanma ihtimli, sanayisizleme
ve -geleneksel sosyal demokrasinin sosyal taban- geleneksel alan snfn nemini yitirmesiyle
birlikte azald. 1945 sonras dnemin ilk yllarnda demokrasi dalgas ilerici siyasetle birlikte akmt
ancak, 1980lerden sonra her gn biraz daha fazla J. K. Galbraithn memnun ounluk dedii
eyin menfaatleri etrafnda younlatrld. Bu yzden Keynezcilik (bkz. s. 76), srekli olarak
enflasyonun yksek seviyelerde seyretmesine sebep olan ktisad ynetime ynelik bir vergilendir
ve harca yaklamyla birlikte ele alnd; refah devleti, zellikle istihdam edilenin ve genel olarak
zenginlik yaratmann zerinde bir yk olarak algland; ve milliletirilmi sanayiler tketicilerin
taleplerine duyarsz ve verimsiz olarak grldler. Sosyal demokrat partiler, sosyal sramalar ile
seim baarlar iin byk bir bedel dedi. rnein, ngiltere i Partisi, 1979-1992 arasnda ard
ardna drt tane genel seimi kaybetti; Alman Sosyal Demokrat Partisi, 1982-1998 yllar arasnda
iktidarda yoktu; ve Fransz Sosyalist Parti, zellikle 1993te ve sosyalist aday Lionel Jospinin ba
kanlk seiminde baarsz olduu 2002d e ezici yenilgilerle karlat. kincisi, sosyal demokrasinin
ktisad adan baarl olma kabiliyeti, ktisad kresellemenin artmasyla birlikte zayflatlmtr.
Ulusal ekonomilerin daha geni kresel bir kapitalist sistemle btnlemesi sadece, Keynezyen

politikalarn, hkmetlerin ayr ayr ulusal ekonomileri ynetebilmelerini gerektirmesinden dolay

Keynezcilii ie yaramaz hle getirmedi, ayn zamanda, zellikle refah devletini reforma tbi tutarak
vergi ve harcama seviyelerini aaya ekme ve igc esnekliini tevik etme ynnde bask yaratan
uluslararas rekabeti artrd. ncs, sosyal demokrasinin entelektel gvenilirlii, komnizmin
kyle birlikte kt bir biimde zarar grd. Komnizmin k, kapitalist olmayan nemli
herhangi bir ktisad modelsiz bir dnya yaratmakla kalmad, Anthony Giddensn (bkz. s. 156)
sosyalizmin sibernetik modeli dedii ve toplumdaki beyin gibi eylemde bulunan devletin, ktisad
ve sosyal reformun birincil ajan olarak hizmet grd eye olan inanc da azaltt. Bu balamda
Keynezyen sosyal demokrasi sadece, 1989-1991 aras dnemin devrimlerinde birdenbire skartaya
atlan tepeden aaya devlet sosyalizminin daha mutedil bir versiyonu olarak grlebilir(di).

Yeni-Dzeltimcilik ve "nc Yol"

1980lerden sonra dnyadaki reformcu sosyalistler, bazen yeni-dzeltimcilik olarak ifade edilen,
dzeltimciliin daha ileri bir aamasna gemiler; bu aamada, az veya ok, kendilerini gelenek
sel sosyal demokrasinin ilke ve ballklarndan uzaklatrmlardr. Ortaya kan ideolojik duru,
modernletirilmi sosyal demokrasi, nc yol radikal merkez aktif merkez ve yeni o rta
y ieren deiik adlarla ifade edilmitir. Ancak yeni dzeltimciliin ideolojik nemi ve zel olarak
geleneksel sosyal demokrasiyle ve genel olarak sosyalizmle ilikisi, tartma ve kemeke ortamnda
gizlenir. Bunun sebebi, ksmen, yeni-dzeltimciliin, farkl lkelerde farkl ekiller alm olmasdr.
Bu yzden, Almanya, Hollanda, talya ve Yeni Zelanda gibi devletlerde ortaya km olanlarn yan
sra A BD deki Bili Clinton ve yeni Demokratlar ile Birleik Krallktaki Tony Blair ve yeni i
Partisi arasndakiler de dhil birbirine zt ok sayda yeni-dzeltimci proje vardr. Baz durumlarda
bu projeler nitelik itibariyle sosyalist veya post-sosyalist deildirler; buna karn dierlerinde sosya
list veya en azndan sosyal demokrat deerleri kurtarmak iin ak bir aba gsterilmitir. Ayrca, ye
ni-dzeltimcilik, deiik ideolojik gelenekleri bir araya getirmektedir. Sosyal demokrasiye ek olarak,
ktisad liberalizm, sosyal liberalizm, kmniteryenizm ve sosyal muhafazakrlktan etkilenmitir.
Bu yzden, kendi hlinde tek, tutarl bir ideolojik gelenekten daha ok, rekabet hlindeki gelenekle
ri bir araya getirmeye ve ak bir biimde birbiriyle atan fikir ve deerleri badatrmaya ynelik
bir abadr. Sonu olarak, yeni-dzeltimcilik, ak bir ideolojik nyargyla malldr. Yeni bir ideo
lojik sistem gelitirmek isteinden ok, alabilir politika zmleri aray ve semenin gnln
tekrar kazanmaya dnk bir abayla mehur olmutur. Hakikaten, yeni-dzeltimcilik bazen ideo
lojik sistemleri rijit/ar ve modas gemi ekilde deerlendirmesi bakmndan post-modernizme
(bkz. s. 306) benzemektedir.
Yeni-dzeltimciliin asl hamulesi, szde bir nc yol gelitirmeye ynelik abas olmu
tur. nc yol, genel olarak, hem kapitalizme hem de sosyalizme alternatif bir fikri ifade etmek
tedir. Bu terim, ilk olarak, faistler tarafndan kullanld ve ok makl bir biimde, geleneksel sosyal

Komniteryanizm /Toplulukuluk/Cemaatilik [Communitarianism]

Komniteryanizm, benliin veya kiinin topluluk sayesinde kurulduu inancdr; bu inanca gre bireyler, ait ol
duklar topluluklarca ekillendirilirler ve bu yzden onlara bir sayg ve hrmet borcu iindedirler"ykmsz ben
likler" yoktur. Liberal bireycilikle ak bir biimde atmasna ramen komniteryanizm, yine de, eitli siyas e
killere sahiptir. Sol-kanat komniteryanizm, topluluun (anarizmde olduu gibi) snrlandrlmam zgrlk ile
sosyal eitlii talep ettiini kabul eder. Ilml komniteryanizm, topluluun (sosyal demokraside/Torylerin babaca
ynetiminde olduu gibi) karlkl haklar ile sorumluluklarn kabul edilmesinde kk saldn dnr. Sa-kanat
komniteryanizm, topluluun (Yeni Sa'da olduu gibi) otorite ve yerleik deerlere saygy gerekli kldn be
nimser.

demokrasiyi betimlemek iin kullanlabilirdi. Ancak modern ekilde nc yol, eski usl sosyal
demokrasi ile neo-liberalizme alternatif bir mefhumu temsil etmektedir. nc yol, (belki isel
olarak) kesin olmaktan uzak ve ok sayda yoruma ak da olsa, yine de nc yolun belli bal
ayrt edici zelliklerinden sz edilebilir. Bunlardan birincisi -e n azndan yukarnda aaya devlet
sosyalizmi eklindeki- sosyalizmin ld inancdr. 1995te yeniden yazlan ngiltere i Partisi
Tznn IV. Maddesinin piyasa ekonomisi olarak atf yapt eyin bir alternatifi yoktur. Bunun
devam olarak nc yol, kresellemeyi genel olarak kabul etmekte ve kapitalizmin bilgi teknolo
jisini, bireysel yetenekleri ve hem emei hem de iin esnekliini her eyin zerinde tutan bir bilgi
toplumu na dnerek mutasyon geirmi olduuna inanmaktadr. Genel olarak piyasann dev
lete tercih edilmesi, ve i-giriimci yanls bir tutumun benimsenmesi, nc yolun, 1980ler ve
1 9 9 0 larn neo-liberal devrimini tersine evirmekten daha ok, bu devrimin zerinde ykselmeye
alt anlamna gelir.
kinci nemli nc yol inanc, nc yolun topluluk ve ahlk sorumluluk zerindeki vur
gusudur. Topluluk, doal olarak, kardelik ve ibirlii gibi bir sosyal z fikri zerine kurulan uzun
sosyalist mirasa sahiptir. Ancak nc yol dncesini etkileyen komniteryanizm (bkz. s. 155),
liberal bireyciliin (bkz. s. 4 5 ) bir eletirisiyle alkaldr. Alasdair M aclntyre (1 9 8 1 ) ve Michael
Sandel (1 9 8 2 ) gibi topluluku kuramclar, bireyi mantksal olarak toplumun zerinde veya dn
da kabul ederek liberalizmin, kamusal iyiyle ilgili nemli bir fikrin deerini azaltarak bencil ve ego
ist davran merulatrm olmaktan baka bir ie yaramadn iddia ettiler. Bu yzden nc yol,
neo-liberalizmin ktisad teorisinin pek ounu kabul etmemesine ramen felsef temelini, ahlk ve
sosyal yansmalarn tamamen reddeder. Piyasa kktenciliinin tehlikesi, bu kktenciliin, toplu
mun ahlk temellerini sarsan her eyi serbest brakmasdr. Yine de nc yolun baz versiyonlar,
zellikle Birleik Krallk taki Blair projesi pek ok ynden 19. Yzyln neo-liberalizmine benze
yen bir topluluku liberalizm ekli yaratr. Komniteryen liberalizmin temel inancna gre, haklar ve
sorumluluklar hakik anlamda birbirine baldr: Tm haklar, buna mukabil sorumluluklarla denge
lenmelidir ya da tersi geerli olmaldr. Bu bak as, zerklii kabul eden ama bireylerin karlkl

Anthony Giddens (1938-....)

Ingiliz sosyal ve siyasal kuramc. Giddens, 1997-2003 yllar arasnda London School of Economics'in yneticisiydi. Sklkla "Tony Blair'n gurusu" olarak atf yaplan Giddens, ngiltere ve
baka yerlerdeki yeni bir sosyal demokrat gndemin gelimesi zerinde nemli bir etkiye
sahip olmutur.
Bir sosyal kuramc olarak Giddens'n nemi onun, New Rules of Sociological Method (Sosyo
lojik Yntemin Yeni Kurallar, 1976) ve geleneksel yap ve ajan ikiliini amay denedii The
Constitution of Society (Toplumun Kuruluu, 1984) gibi almalarda gelitirdii yaplanma kuramyla kalc hle
geldi. Beyond Left and Right (Sa ve Solun tesinde, 1994), The Third Way (nc Yol, 1998), The Runaway World
(Elimizden Kap Giden Dnya, 1999) ve The Third Way and Its Critics (nc Yol ve Eletirileri, 2000)'nin de iinde
yer ald daha sonraki almalarnda Giddens; kreselleme, geleneksellemeden uzaklama ve (karlkllk ve
karlkl bamllk gibi) sosyal dnmsellikteki art gibi gelimeleri dikkate alarak, ge modernliin geliimi
nda sosyal demokrasiyi yeniden modellemeye almtr.

bamllk ve karlkllktan oluan bir balamda ilem yaptklarn vurgulayan szde yeni bir bi
reycilie dayandrlmaktadr. Bu adan bakldnda hem sosyal demokrasi hem de neo-liberalizm
sorumluluklar ekonomik ve sahiplik haklan -geniletilmeksizin artrlm haklara sosyal ve refah
haklarna- sahip olduklar iin mahkm edilebilir. Bu yzden nc yol siyaseti, toplumdaki so
rumluluk an gidermeye uramaktadr.
ncs, nc yolun destekileri, sosyalizmin toplumla ilgili atma fikrinin aksine, top
luma ilikin bir uzlama fikrini kabul etme eilimindedir. Bu, rnein, toplumun btn yelerini
birbirine balayan balar vurgulayan, ve snf farkllklar ile ktisad eitsizlikleri gz ard eden veya
gizleyen topluluk eiliminde aikrdr. Ayn ekilde bir bilgiyle hareket ettirilen ekonomi fikri,
madd dllerin artk yapsal eitsizlikler temelinde datlmadn aksine bugn, ile ilgili yetenek
lerin toplumdaki hzl dalmna daha yakndan denk dtn ileri srer. Bir uzlama inanc ve
sosyal uyum, geleneksel ahlk ve ideolojik dnmenin ya o/ya bu yaklamn reddeden ve nere
deyse ikili olmayan bir dnya grne denk den eyi neren nc yolun deer sisteminde de
grlr. Bu yzden nc yolcu siyasetiler, tipik olarak, giriimi ve hakkaniyeti, kiisel frsat ve g
venlii, zgveni ve karlkl bamll, vb. kabul ederler. Bu, nc yolun -A nthony Giddensn
(1 9 9 4 ) iddia ettii g ibi- sa ve solun tesi ne getiini gsterebilirken; ayrca nc yolun, en iyi
ihtimlle mulk ve en kt ihtimlle tamamen tutarsz olduu eletirisine de kap aralamaktadr.
Drdncs, nc yol, geleneksel sosyalist gelenein eitlie ballnn yerine sosyal
ier(il)meyle/kapsa(n)mayla ilgili bir ilgiyi ikame etmitir. Bu, frsat ve meritokrasi gibi liberal fi
kirlere yaplan vurguda aka grlr. Bu yzden eitlikilik, frsat eitliine inan veya kazan
temelli eitlikilik -yani bireylerin potansiyellerini gerekletirmelerine imkn salayan aktif var
lklara ve frsatlara ulama hakk- dzeyinde ele alnmaktadr. Bylece nc yolun refah reformu
iin nerileri tipik olarak hem kendi ayaklar zerinde durma zerindeki neo-liberal vurguya hem

Sosyalizm indeki Gerilimler (2) [nc Yol - Sosyal Demokrasi]

nc Yol

Sosyal Demokrasi

Faydac
Kreselleme

Ulus-devlet

Bilgi toplumu
Topluluk

Sanayi toplumu
Snf siyaseti

Piyasa ekonomisi
Tam istihdam edilebilirlik
Frsat eitlii
Meritokrasi/deerli aydn snf
Herkes iin frsat
er(il)meyi/kapsa(n)may tevik
Haklar ve sorumluluklar
alan iin refah
Rekabet/piyasa devleti

deolojik

Karma ekonomi
Tam istihdam
Sonularn eitlii
Mazluma ilgi
Sosyal adlet
Yoksulluu kazmak
Sosyal haklar
Beikten mezara kadar refah
Sosyal-reformcu devlet
>

de kapsaml veya beikten mezara kadar refaha sosyal demokrat inanc reddetmektedir. Bunun
yerine refah, sosyal olarak dlanm olanlara ynlendirilmeli ve insanlarn kendi kendilerine yar
dm etmeleri veya Clintonn ifade ettii gibi insanlara ellerini amay deil i yapmay retme
eklindeki modern liberal yaklam takip etmelidir.
Son olarak, nc yol, devletin en uygun rolyle ilgili yeni fikirlerle ayrt edilmektedir. Neo-liberaller devletin minimal veya gece bekisi rolyle yetinmesi gerektiini ileri srerlerken ve sosyal
demokratlar devleti, kapitalizmin adletsizliklerine kar bir denge olarak kullanmay isterlerken;
nc yol, rekabet veya piyasa devleti fikrini de ihtiva eder. Bir rekabet devleti; birincil rol, kre
sel rekabeti artran koullarda ulusal zenginlik iin stratejiler gelitirmek olan bir devlettir. Bu yz
den devlet, ekonominin altyapsn iyiletirme ve daha da nemlisi lkenin igcnn yetenekleri
ni ve bilgisini glendirme anlamna gelen sosyal yatrm zerinde younlamaktadr. Bu yzden,
ktisad olarak, tketimi artrmay ve yoksulluu ortadan kaldrmay amalayan sosyal demokrat
talep-yanl bir yaklam yerine, retimi artrmay ve rekabeti gelitirmeyi amalayan arz-yanl bir
yaklam ifade eder. Dolaysyla hkmetin ncelii, sosyal gvenlikten ziyade sadece kendi bana
deerli olduundan deil, kiisel gelimeyi de ilerlettiinden (modern liberal gr) ve istihdam
edilebilirlii artrd ve ekonomiye fayda saladndan (faydac veya klasik liberal gr) eitim
olmaldr. Bu adan bakldnda hkmet, esas itibariyle, amac ktisad ve sosyal bir mhendislik
programn hayata geirmekten ziyade nfusun tutumlarn, deerlerini, yeteneklerini, inanlarn
ve bilgisini ekillendirmek veya yeniden ekillendirmek olan kltrel bir aktrdr.

21. Y ZYILD A SOSYALZM

Bazlar 21. Yzylda sosyalizm tartmasn anlamsz olarak grecektir. Sosyalizm ldr ve lm
ilnlar yazlmtr. Bu bak asn srdrme istei ok tandktr. 1989-1991 aras Dou Avru
pada gerekleen devrimler, gerekten varolan sosyalizmin son kalntlarm da ortadan kaldrd,
ve - in , Kuzey Kore ve Kbadaki g ib i- grnrde sosyalist rejimlerin varln srdrd yerler
de sosyalizm, komnist partilerin piyasa reformlarm uygulamaya sokmaya ynelik istekliliinen
dolay varln srdrmektedir. Baka yerlerde parlmenter sosyalist partiler, piyasa ynelimli ik
tisada artan sempati gstermek yoluyla seim gvenilirliini artrmaya uraarak geleneksel ilke
lerden kamlardr. Tek cidd tartma, sosyalizmin lmnn sebebi hakknda olmutur. Francis
Fukuyama (1 9 8 9 ) gibi tarihin sonu kuramclar bunu, btn sosyalist modellerdeki isel kusurlara
ve liberal kapitalizmin belirgin stnlne balamlardr. Dierleri, kreselleen bir ekonominin
kar konulmaz bir biimde btn lkeleri kresel kapitalist bir sistemin iine doru ektii bir ei
lime vurgu yapmlardr. Yine bakalar, sosyalizmin siyas temelinin alan snfn ktle hlinde
gruplarndan yaltlm ve siyasetten uzaklatrlm bir alt snfa doru ekildiini gndeme getir
milerdir. Sosyalizmin lm sebebiyle ilgili aklama ne olursa olsun dnya; sosyalizmi, Trokinin
(bkz. s. 187) ok farkl artlarda tarihin p tenekesi olarak adlandrd eye gndererek, dra
matik bir biim de ve srekli olarak saa doru kaymtr.
Bununla birlikte, daha uzun bir tarih duygusuna sahip sosyalizmin bu karamsarla kendini
kaptrmas ihtiml dhilinde deildir. 20. Yzyln banda sosyalizmin kanlmaz zaferiyle ilgili
tahminlerin yanl olduunun kantlanmasnda grld gibi; 21. Yzyln banda sylenen sos
yalizmin lm halikndaki bu trden ifadelerin gvenilir olmas ihtiml dhilinde deildir. G er
ekten, 1960lar gibi yakn bir zamanda sosyalizmin kar konulamaz ilerlemesi karsnda serbest
piyasa liberalizminin gereksiz olduu deerlendirildi. Sosyalizmin hayatta kalmas iin umutlar, b
yk lde kapitalist sistemin devam eden ve belki de asl zaaflar zerine dayandrlmaktadr. Son
almas Socialismfor a ScepticalAge (Bir phe a it Sosyalizm, 1995) adl eserinde Milibandn
ortaya koyduu gibi; kapitalizmin tamamen dnm ve insanolunun ulaabilecei en iyi ideo
lojiyi temsil ettii dncesi, insan rknn zerindeki korkun bir lekedir. Bu anlamda sosyalizmin,
sadece beer gelimenin piyasa bireyciliinin tesine geirilebileceinin hatrlatcs olarak hizmet
ettii iin hayatta kalmas mukadderdir. Ayrca, kreselleme sosyalizme, tehditlerin yan sra frsat
lar da sunabilir. Kapitalizmin, iktisad hayatn uluslar st niteliinin artan nemi sayesinde dn
mesinde olduu gibi; sosyalizm de kresel smr ve eitsizliin bir eletirisine dntrlen bir
srete olabilir. Teorik olarak henz berrak olmamasna ramen bu, her eyden nce, yeni ortaya
kan kapitalizm kart veya kreselleme kart hareket basksdr. Bir baka ifadeyle 21. Yzyldaki sosyalizm, srf kapitalizm kart bir ideoloji olarak yeniden gndeme getirilebilir.
Eer sosyalizm varln srdrecekse bu, sosyalizmin hangi tr olacaktr? Ak gibi gzken
ey, hayatta kalacak olan sosyalizmin, Sovyet dneminin brokratik otoriteryanizmi (bkz. s. 9 6 )
olmasnn pek ihtiml dhilinde olmamasdr. Marksizm-Leninizm, hakikaten, lm olabilir ve az

sayda sosyalist gzya onun ardndan dklecektir. Bunun sonularndan biri, bugn, Leninizm
ve Stalinizm deneyiminden ayrt edilen M arxin (bkz. s. 1 3 5 ) mirasnn yeniden gzden gei
rilmesi olacaktr. Ancak bu, 20. Yzyln ktisad belirlenimcilii esas alan bildik M arxtan daha
ok, hmanist bir Marx olacaktr. Parlamenter sosyalizmle ilgili olarak nemli bir hedef varln
srdrmektedir. En azndan 1945 sonras brnd kisve altnda Keynezyen sosyal demokrasi,
skartaya atlm olabilir ama piyasa kapitalizmine siyas ve seimle gelen geerli bir alternatif he
nz kmamtr. nc yol ve dier yeni-dzeltimci projelere gsterilen ilgi bize, phesiz, sosya
lizm iinde yeni dnme arzusunun, ve hassaten kktenci neo-liberalizme kar durma isteinin
delilini sunabilir ama bunu, sosyalizmin yeniden doumunun bir kant olarak grmek zordur. Bu
esnada, yeni sosyalist paradigma aray srmektedir.

leri Okumalar
Giddens, A., The Third Way: The Renewal of Social Democracy. (Cambridge: Polity Press, 1998). nc yol
siyasetinin temel metni olarak geni kabul grm bir eser.
Harringyon, M., Socialism: Past and Future. (Londra: Pluto Press, 1993). Sosyalizmin nerede olduu ve nereye
gittiine dir tutkulu ve geni kapsaml bir tartma.
Lane, D., The Rise and Fall of State Socialism. (Oxford: Polity Press, 1997). 1917 Bolevik Devrimi'yle birlikte
gndeme gelmi olan sosyalist gelenein konular ve yaplar hakknda detayl bir tahlil.
Martell, L. (ed.), Social Democracy: Global and National Perspectives. (Basingstoke ve New York: Palgrave,
2001). Kreselleme, Avrupallama ve farkl ulusal gelenekler nda sosyal demokrasideki gelime
leri nceleyen makalelerden oluan bir derleme.
McLellan, D., The Thought of Karl Marx,. 2. Bask (Londra: Macmillan, 1980). Seilmi metinlerle desteklenmi
Marx'in almasna mkemmel ve yardmc bir giri.
Moschonas, G., In the Name of Social Democracy -The Great Transformation: 1945 to the Present. (Londra ve
New York: Verso, 2002). "Yeni sosyal demokrasi"nin ortaya k zerinde younlaan sosyal demokra
sinin doas, tarihi ve etkisi zerine etkileyici ve mkemmel bir deerlendirme.
Sassoon, D., One Hundred Years of Socialism. (Londra: Fontana, 1997). Demokratik sosyalist fikirler le hareket
lerin hayat ve tarihi hakknda k ve detayl bir deerlendirme.
Wright, A., Socailisms: Theories and Practices. (Oxford ve New York: Oxford University Press, 1996). Sosyalist
ailedeki gr ayrlklarnn sebepleri zerinde duran sosyalizmin temel temalarna iyi, zet ve ula
labilir bir balang.

S|

MLLYETLK

KKLER VE GELM
M illet kelimesi 13. Yzyldan beri kullanlmakta ve Ltince doum anlamna gelen nasa keli
mesinden tremektedir. Natio ekline dntnde, doum ya da doum yeri asndan birleen
insanlar grubuna tekabl eder. zgn kullanmyla millet (nation)-, hibir siyas atf tamamakla
birlikte, bir insan trne ya da rksal bir gruba iaret eder. Terim 18. Yzyln sonlarna kadar fazla
bir siyas ton tamam ve birey ya da grup olarak insanlarn milliyetiler olarak tasnifine temel
referans olmutur. Milliyetilik terimi matbuata yansm olarak ilk defa, Jakobenlere kart olan
bir Fransz papaz olan Augustin Barruel tarafndan kullanlmtr. 19. Yzyl n ortalarna gelindi
inde milliyetilik yaygn bir biim de siyas bir doktrin ya da hareket olarak kabul edilmeye ba
land. rnein, 1848 de tm Avrupay sarsan devrimin temel ieriini oluturdu. Pek ok adan,
milliyetilik son iki yzylda dnyann birok blgesinde tarihi yeniden ekillendiren siyas inan
larn en baarl ve en etkilisinin iinde geliti.
Milliyetilik fikri Fransz htilli srasnda dodu. Daha nceleri lkeler; hkimiyet alanlar

(realms), prenslikler, ya da krallklar olarak bilinmekteydi. lkenin sakinleri siyas kimlikleri

mill kimlikler ya da vatanseverlik (bkz. s. 172) duygular yerine yneticiye ya da ynetici hane
danla ballkla ekillenen tebaalar d. Bununla birlikte, 1 7 8 9 da Fransada XV I. Louise kar kal
kan devrimciler halk adna ayn eyi yaptlar ve halktan Fransz milleti ni anladlar. Jean-Jacques
Rousseaunun (bkz. s. 170) yazlarndan ve yeni bir doktrin olan halkn kendi kendini ynetimi fik
rinden etkilendiler. Milliyetilik, bundan dolay, tahtn tebaas nn Fransann vatandalar olmas
gerektii fikrini yanstan devrimci ve demokratik bir inant. M illet kendinin efendisi olmalyd. Bu
nunla birlikte, bu tarz fikirler Franszlar dlayc bir nitelik tamamaktayd. Devrim ve Napoleon
Savalar boyunca, 1792-1815, Kta Avrupas, Fransaya kar byk bir kzgnlk ve bamszlk ar
zusu uyandran Fransz igline mruz kald. Uzunca bir sredir devletler derlemesi hlinde bln
mlk arz eden talya ve Almanyada fetihlerin getirdii tecrbe, tarihte ilk defa, Fransadan tevars
eden milliyetiliin yeni dilinde ifadesini bulan bir mill birlik bilinci dourdu. Milliyeti fikirler, 19.
Yzyln balarnda, zgrletirici (liberator) Simon Bolivarn ( 1783-1830) Yeni Grenada olarak
bilinen ve u an Kolombiya, Venezuela ve Ekvadoru kapsayan ve ayrca Peru ve Bolivyada da hit
olunan spanya ynetimine kar isyan hareketine meknlk eden Ltin Amerikaya da srad.
Milliyetiliin ykseli dalgas; Trkiye, Avusturya ve Rusya gibi ok-milletli imparator
luklarn liberal ve mill basklarla yzlemeleri neticesinde zayflama srecine girmelerine ve 19.
Yzylda Avrupa haritasnn yeniden izilmesine yol at. 1 8 4 8 de mill direni hareketleri talyan
devletlerinde, ek ve Macarlar arasnda ve mill birlik arzusunun ksa sreli Frankfurt parlamen
tosunun oluumunda dile getirilen Almanyada patlak verdi. 19. Yzyl, millet inas dnemiydi.
Avusturya anslyesi Metternich tarafndan sadece coraf bir ifadeden ibaret olarak grlerek
gzden karlan talya 1861de birleik bir devlet hline geldi. Birleme sreci 1 8 7 0 de Rom ann
alnmasyla tamamlanm oldu. Daha nceleri 39 devletin bileimi olan Almanya, Fransa-Almanya
Savann akabinde, 1871 senesinde birleik bir devlet hline geldi.

Ne var ki, milliyetilii bu dnemde kar konulamayan ve tamamen halk desteine dayanan
bir akm olarak grmek yanltr. Milliyetilik tutkusu, geni anlamda mill birlik ve anayasal h
kmet fikirlerini ekici bulan, ykselen bir orta snfa zglenmiti. O rta snf milliyeti hareket,
mill birlik ve bamszlk ryalarn diri tutsa da, kendi balarna millet-ina srelerini baaracak
gce henz sahip deillerdi. M illiyeti hedeflerin sonuca ulat Almanya ve talyada bu baarnn
salanabilmesinin temel nedeni, Piedmont ve Prusya gibi ykselen devletlerin emelleriyle m il
liyetilik fikrinin akmasyd. rnein, Almanya, birlemesini liberal milliyeti hareket uruna
yapmad; daha ziyade, 1866da Avusturyay ve 1870 ve 1871 yllarnda Fransay yenen Prusya
ordusuna borluydu.
Bununla birlikte, 19. Yzyln sonunda milliyetilik, bayrak, mill mar, vatansever iirler ve
edebiyat, halk trenleri ve mill tatiller gibi sem bollerin yaygnlamas sonucu, gerekten bir halk
hareketi hline geldi. Milliyetilik, ilkretimin yaygnlamas, okuma-yazma orannn artmas, po
pler gazetelerin yaymlanmas gibi unsurlar sayesinde kitlesel siyasetin etkin dili hline geldi. Bu
srete milliyetiliin temel yaps da kkten deiti. Daha nceleri milliyetilik liberal ve ilerlem e
ci hareketlerle btnleirken, zamanla muhafazakr ve gerici politikaclar da gittike artan oranda
iine almaya balad. Mteakip dnemlerde sosyal devrim ve uluslararas ii snfnn dayanma
s fikirleriyle tecessm eden sosyalizmin meydan okuyuuna kar milliyetilik, sosyal btnlk,
dzen ve istikrar kavramlarn ne srerek karlk verdi. Bylelikle, bir ekilde gl ii snfn
kendisiyle btnletirme abas iine giren milliyetilik, sosyal yapy ancak bu surette koruyabile
ceini dnmeye balad. Bundan byle milliyetilik cokusu siyas zgrlk ve demokrasinin za
feriyle deil, mill onur ve asker baaryla ykselecekti. Bu tarz milliyetilik, ovenizm ve yabanc
dmanlna dayanan bir ideoloji hline dnt. H er millet, dier m illetleri yabanc, gvenilmez,
hatta tehditkr grrken, kendini biricik ve stn olarak alglamaya balad. Halka dayal milli
yetiliin bu yeni iklimi, 1870 ve 1880lerde smrgeci yaylm politikalarnn iini doldurmasna
ve yzyln sonunda dnya nfusunun byk bir ksmn Avrupann kontrolne brakmasna yar
dmc oldu. Ayn zamanda milliyetilik, uluslararas kuku ve rekabet duygusunun uyanmasna ve
dolaysyla 1914te Dnya Savann kmasna da yol at.
Birinci Dnya Savann sonu, Orta ve Dou Avrupada millet-ina srelerinin tamamlanma
sna hit oldu. Paris Bar Konferansnda ABD Bakan Woodrow W ilson milletlerin kendi ken
dini ynetmesi ilkesini savundu. Alman, Avusturya-Macaristan ve Rus imparatorluklar dald ve
Finlandiya, Macaristan, ekoslovakya, Polonya ve Yugoslavya olarak sekiz yeni devlet ortaya kt.
Bu yeni lkeler varolan mill ve etnik gruplarn corafyasna uygun olarak mill devletler hlinde
dizayn edildiler. Bununla birlikte, Birinci Dnya Sava ilk etapta atmay hzlandran cidd ulusal
gerginlikleri zmede baarsz oldu. Gerekten de, bar anlamasnn artlarnn getirdii bozgun ve
hayl krkl yerini aknlk, hrs ve acya brakmt. Bu durum en ak bir biimde, iki dnya sava
arasnda, yaylmac ve emperyal politikalar uygulayarak ulusal gururu tamir etme szyle iktidara
gelen faist ve otoriter hkmetlere sahip olan Almanya, talya ve Japonyada kendini gsterdi. M il
liyetilik, bundan dolay, hem 1914 ve hem de 19 3 9 da savaa yol aan gl bir faktr hline geldi.

20.

Yzyl boyunca Avrupada doan milliyetilik doktrini, smrgeci ynetim e kart olarak

Asya ve Afrika halklar arasnda ve ayn zamanda kresel dzeyde yayld. Smrgecilik sreci,
sadece siyas kontrol ve ekonomik stnlk kurulmasyla deil, ayn zamanda milliyetilik de d
hil Batl fikirlerin smrgecilerin bizzat kendilerine kar kullanlmas olgularyla birebir balan
tldr. M illiyetilik ayaklanmalar 1 9 1 9 da M srda meydana geldi ve hzla O rta Douya yayld.
Ingiliz-Afgan Sava 1919da kt ve Hindistanda, Hollanda Dou Hindistan ve Hint ininde
isyanlar ba gsterdi. 1945ten sonra Afrika ve Asya haritas ngiliz, Fransz, Hollanda ve Portekiz
mparatorluklar olarak yeniden izildi. yle ki, bu imparatorluklarn her biri ya bamszln ya
da mill zgrl kazanma savalarnn mzakerelerinde baarya gtren milliyeti hareketlerle
yzleince dalmaya balad.
Anti-smrgecilik sadece Bat tarz milliyetiliin gelien dnyaya yaylmasna deil, ayn za
manda milliyetiliin yeni ekillerinin retilmesine de sebep oldu. Gelien dnyada milliyetilik
geni apl birtakm hareketleri iine ald. inde, Vietnam da ve Afrikann bir ksmnda milliyeti
lik Marksizmle birleti ve mill zgrlk sadece basit bir hedef olarak grlmedi, ayn zamanda
sosyal devrimin bir paras eklinde algland. Daha baka yerlerde, gelien dnya milliyetilii hem
liberal demokratik ve hem de devrimci milliyeti sosyalist kavramlar reddeden Bat kart bir p o
zisyon almtr. Bu tarz fikirleri ifade etmenin en nemli arac, din inanlar ve zellikle slm idi.
zgn bir siyas inan olarak slmn douu ve ykselii, zellikle 1979 ran Devriminden beri,
Orta Dou ve Kuzey Afrikada siyas hayat dntrmtr. Baz alardan slm gncel olarak
dnya apnda hkimiyet salayan Batl liberal demokrasiye kar ok nemli bir meydan okumay
temsil etmektedir.
Bununla birlikte, milliyetiliin sadece 19. Yzylda Avrupa millet-ina sreci ya da kinci D n
ya Sava sonras anti-smrgeci mcadelelerle ilgili olup olmad ya da milliyetiliin bugn yaayp
hayatad, yahut anakronik bir yaklamdan ibaret olup almad cidd bir tartma konusudur. Bu
tez, bu blmn son ksmnda ele alnacak ve zellikle kresellemenin ykselii balamnda deer
lendirilecektir. Ne var ki, sadece milliyetiliin devamnn deil, ayn zamanda yeniden diriliinin de
ak kantlar yakn tarihimizde mevcuttur. 1960lardan beri istikrarl mill-devletler gittike mill ge
rilimler yznden kesintiye urar. rnein, ngilterede sko, Galler ve rakip rlanda milliyetilikleri
siyas hayatn kurulu zellii hline geldi. Ayrlk hareketler Kanadamn Q ubec eyaletinde ve kuzey
spanyada Basklar, Trkiye ve Irakta Krtler, Sri Lankada Tamiller ve Hindistanda Kemir Msl
manlar gibi gruplar arasnda geliti. 1989 ve 1991 yllar arasnda Dou Avrupann dnm bl
gede milliyetiliin yeermesine imkn salad. Sovyetler Birlii, Rus olmayan halklarnn arasnda
milliyetiliin ykselmesi sonucu kt. ekoslovakya, 1992de bamsz ek ve Slovak devletlerinin
kurulmas sonucu hayatiyetini kaybetti. Yugoslavya, 1991de Srplar ve Hrvatlar arasnda byk l
ekli bir savan ve 1992-1996 yllar arasnda Bosnada drt yl sren bir i mcadelenin meydana
gelmesi ve youn bir etnik ihtilfn sonucu paraland. Bu tarz milliyetilik biimleri, bunun tesinde,
etnik-kltrel birlik arzusu ve baz durumlarda aka ovenist ve yaylmac arzularca ekillendirildi.

LKE AKI URUNA - ANA TEMALAR

Milliyetilii bir ideoloji olarak ele almak, en azndan problemle yzlemeyi gerektirir. Birin
cisi; milliyetilik bazen henz olgunlamakta olan bir ideoloji olarak alglanmaktan ziyade, siyas
bir doktrin olarak tasnif edilir. Hlbuki, rnein liberalizm, muhafazakrlk ve sosyalizm birbiriyle
ilgili fikirler ve deerler yelpazesini oluturur ve milliyetilik, milletin, ynetimin doal ve uygun
bir birim olduu inancnn kalbidir. Bu grn zayf ve eletiriye ak taraf, kltrel ve etnik mil
liyetilik gibi milliyetiliin dier boyutlarn gz ard ederek, sadece 'klasik siyas milliyetiliin
nasl deerlendirilmesi gerektii zerine younlamasdr. Milliyetiliin temel zellii, tm bu
boyutlarndan dolay, kendi kendini ynetim ve mill-devletle arasnda var olan dar birliktelikten
ibaret deildir. Aksine, milletin hayat nemini farkl boyutlaryla gsteren akm ve fikirlerin olu
turduu geni sosyolojik ve tarihsel balam, milliyetiliin temel karakterini oluturur. kincisi,
bazen de milliyetilik, teorik bir kurgu olarak tanmlanmaktan te, birinin milletine sadakti ve
bir dier milletten holanmamas gibi, esas olarak psikolojik bir olgu olarak betimlenir. Kukusuz
milliyetiliin en nemli anahtar zelliklerinden birisi de duygusal da vurum ya da etkilere ak
olmasdr ama milliyetiliin sadece bu ynn ne srmek, milliyetilik ideolojisinin vatansever
lik duygusunu yanl deerlendirmek olur.
nc olarak, milliyetilik izofren bir siyas karakter tamaktadr. Farkl dnemlerde mil
liyetilik, ilerici ve gerici; demokratik ve otoriter; rasyonel ve irrasyonel, sa ya da sol sfatlarla ni
telendirilmitir. Milliyetilik, ayn zamanda, ana ideolojik geleneklerle balantl bir damar olagel
mitir. Liberaller, muhafazakrlar, sosyalistler, faistler ve hatta komnistler milliyetilie ilgi duy
mular ve sadece anaristler devlete kkten kar olduklarndan milliyetilie duyarsz kalmlardr.
Ne var ki, milliyeti doktrin artc oranda farkllk arz eden siyas hareketlere kaynaklk etse de ve
bazen siyas sebeplerle bu hareketlerle kkten atsa da milliyeti fikir ve teorilerin tanmlanmas
na referans olan baz dayanak noktalar mevcuttur. Bunlardan en nemlileri aada saylanlardr:
M illet
Organik toplum
Kendi kaderini tayin (self-determinasyon)
Kimlik siyaseti

Millet
Milliyetiliin temel inanc, milletin siyas rgtlenmenin ana ilkesi olmas ya da olmas gerektii
dir. Bununla birlikte, milletin ne olduu ve nasl tanmlanmas gerektii hususlarnda cidd kuku
lar mevcuttur. Gnlk kullanmda, millet, devlet, lke ve hatta rk gibi kavramlar birbiriyle
kartrlr ve deta birbiriyle dnml anlamlar ieriyormu gibi kullanlr. Pek ok siyas a

tma, bunun tesinde, belirli bir insan grubunun millet saylp saylamayaca ve millet olmann
gerektirdii hak ve statlerden faydalanp faydalanamayaca noktalarnda odaklanmaktadr. r
nein, bu sorgulama Tibetlilere, Krtlere, Filistinlilere, Basklara, Tamillere ve buna benzer grup
lara uygulanabilir. En temel dzeyde milletler, ortak olarak paylalan deerler ve geleneklerin bir
araya getirdii insanlarn oluturduu kltrel varlklardr ( entities). zel anlamda ise ayn coraf
alan igl eden ve ortak bir dil, din ve tarihe sahip olan insanlarn tad kimliksel kategorilerdir.
Bu bak asndan ele alndnda, millet, bir halkn aidiyet hissedebilecei ve yabanc bir halka
ait olanlardan ayrt edilebilmeyi salayan baz o bjek tif parametrelerle tanmlanabilir. Bununla
birlikte, milleti basit bir biimde, ortak kltr ve geleneklerin bir araya getirdii insan topluluu
olarak tanmlamak birtakm cevaplanmas g sorularn ortaya kmasna da neden olabilir. Dil,
din, etniklik, tarih ve gelenek gibi millet olmann tem el parametreleri verili kltrel zellikler ola
rak tanmlanabildii hlde, bir milletin ne zaman ve nerede varolabileceini gsterebilen kesin bir
plan ya da objektif bir kriter mevcut deildir.
Dil, sklkla, millet olmann en ak sembol olarak alglanr. Zir dil, bir toplumu dierlerin
den ayrt edici davranlar, deerleri sembolize eder ve aidiyet ve inalk hislerini yaratan ifade
ekillerini retir. rnein Alman milliyetilii Alman dilinin safl ve beks zerine kurgulanan
kltrel birlik duygusuyla formle edilmitir. M illetler dillerine ynelik herhangi bir tehdide ya da
sulandrma faaliyetine karn olduka hassastrlar. rnein, Q uebecin Franszca konuan halkla
rn, nfusun geri kalann oluturan ngilizce konuan Kanadallardan ayran en nemli unsur, dil
dir. Benzer bir biimde, Galler milliyetiliini, geni bir biimde, Galler dilini koruma ve yeniden
diriltme abas ayakta tutmaktadr. Ayn zamanda ortak mill kimlik kavramsallatrmasna sahip
olmakszn ayn dili paylaan halklar da vardr: Amerikallar, AvustralyalIlar, Yeni Zelandallar ilk
dil olarak ngilizceyi konumakla beraber kendilerini kesinlikle ngiliz m illeti nin yeleri olarak
grmezler. Baz milletler da herhangi bir mill dile sahip olmakszn mill birliin ana unsurlarn ta
yabilirler. rnein ortak bir svire dili olmayan svirede Franszca, Almanca ve talyanca olm ak
zere dil bir arada kullanlmaktadr.
M illet olmann bir dier ana unsuru da dindir. Din, ortak ahlk deerler ve mnev inanlarn
bir ifadesini oluturmaktadr. Kuzey rlandada ayn dili konuan insanlar din saflar hlinde ayr
r: ngiltereyle balarn gl tutma yanls olan pek ok Protestan kendisini Birliki ( uniotist)
olarak tanmlarken, Katolik cemaati birleik bir rlanda hayli peinde komaktadr. Kuzey Afrika
ve O rta Dou da mill bilincin ekillenmesinde rol oynayan en nemli faktr, slmdr. 1 9 7 9 da
gerekleen ran slm Devrimi, ran Bat ve zellikle Amerikann etkisinden kurtarmak isteyen
kktenci i Mslmanlarn fikirlerinden esinlenmitir. Ne var ki, din inanlar her zaman m illet
olma duygusuyla rtmeyebilir. ngilterede Katolik ve Protestanlarn arasndaki blnme reka
beti mill hareketlere ilham kayna olmad gibi, Amerika Birleik D evletlerinde (A BD ) sz
konusu olan din eitlilik, lkenin farkl milletlerin bir bileimi olmas hususunda bir tehdit olu
turmaz. Ayn zamanda, Polonya, talya, Brezilya ve Filipinler gibi lkeler ortak Katolik inancn
paylamakla birlikte, kendilerini birleik bir Katolik m illetine de ait hissetmezler.

Millet zerine Bak Alar

Liberaller, kltrel birlik kadar siyas iddialara da vurgu yapan milletle ilgili "meden" bir bak asn onaylarlar.
Milletler, haklarla, zellikle eit seif-determinasyon hakkn haiz olmalar anlamnda ahlk varlklardr.

Muhafazakrlar, milleti, ortak etnik kimlik ve paylalan tarihle olu-turulan bir ba ve "organik" bir varlk
olarak alglarlar. Sosyal btnleme ve kolektif kimliin kayna olarak millet, sosyal gruplarn belki de politik
adan en nemlisidir.
Sosyalistler, milleti, sosyal adletsizlii ve varolan kurulu dzeni korumak ve srdrmek amacyla insanolunu
yapay blnmelere iten ve istenmeyen bir olgu olarak grme eilimindedirler. Siyas hareketler ve talepler bun
dan dolay mill deil, uluslararas bir nitelik tamaldr.
Anaristlere, gre milletler, genel anlamda ancak devletle, ve bundan dolay baskyla ayakta dururlar. Millet
bylece ynetici elitin karlar iin itaati artrmaya ynelik tasarlanan bir mit olarak grlr.

Faistler, milleti, sklkla bireysel varla anlam veren rkla tanmlanan, organik olarak birlemi sosyal btnlk
olarak grrler. Bununla birlikte, milletler bazlar baarl olmak, bazlar kaybetmek noktasna gelen bir rekabet
ve atmann iinde yer alr.
Din Fundamentaf istler, milleti esasnda, mminler topluluundan mteekkil bir din varlk olarak grrler.
Ne var ki, din ile millet nadiren akrlar. Zir "Islm mmeti" gibi millet-ar din topluluklar, millet kategorisinin
zerinde yer almaktadr.

M illetler etnik ya da rksal bir birlik olma duygusuna da dayanabilirler. Bu durum Nazi d
nemi boyunca Almanyada ok aka yaanmtr. Alman dilinde halk anlamna gelen Volk,
hem kltrel bir birlii ve hem de kan ban artrmaktadr. Irkn nemi, ar sac ve g ve
yabanc kart gruplar tarafndan da yceltilmitir. Fransadaki M ill Cephe (Front National) ve
ngilteredeki ngiliz M ill Partisi (BN P) bu rneklerden sadece ikisidir. Bununla birlikte, milliyet
ilik biyolojik temellerden ziyade kltrel unsurlara sahiptir. Irka dayal etnik birliktelii yanstan
milliyetilik daha ok paylalan deerler ve ortak kltrel inanlara vurgu yapmaktadr. Amerikal
siyahilerin milliyetilii renklerinden ziyade ayrt edici tarih ve kltrlerine dayanr. Amerikada,
bat yerlileri arasnda ve Avrupann ve Afrikann bir blmnde siyah bilinci, klelik tecrbesine
bal olarak siyah kltrel kkenlerinin yeniden kefine odaklanmaktadr. Bununla birlikte, etnik
birlik her zaman iin mill kimlie temel oluturmaz. Bu durum ou modern milletin ok-kltrl
karakteri asndan alt izilen ve milletin A B D de eritici pota ve rk ayrmcl sonras dnem
Gney Afrikada gkkua milleti alglamasnda aka tank olunan bir realitedir.
M illetler ounlukla ortak bir tarih ve gelenei paylarlar. M ill kimlik sklkla gemi zaferler,
mill kurtulu gnleri, mill liderlerin doum gnleri ya da asker baarlar hatrlanarak korunmaya
ve diri tutulmaya allr. A BD Bamszlk (independence) ve kran (Thanksgiving) Gnlerini
kutlarken, Franszlar Bastille Gnn anar. ngilizler iin ise Dunkirk ve D Gn iin yaplan t-

renler hl tm canllyla srmektedir. Dier yandan, mill duygular, paylalan htralar ve ortak
gemiten ziyade gelecek beklentileri ve gelecekte de birlikte hayata azim ve kararllna da daya
nabilir. Vatandala kabul edilmi gmenlerin durumu, gmen memleketi olan A B D de bu
duygular aka yanstmaktadr. Mayflower seyahati ve Bamszlk Savann gereklemesinden
yzlerce yl getikten sonra bu topraklara yerleenler iin bu olaylar pek bir ey ifade etmez. Bun
dan dolay Amerikan milliyetiliinin ortak tarih ve gelenekle ok az bir ilintisi vardr. Ancak bir
millet adna dnm noktas tekil eden bu olaylar abartlarak anayasaya ve liberal kapitalizmin de
erlerine ortak balln salanmas iin kullanlmak zere daha sonralar uydurulmutur.
M illet olmann tek bana bir ifadesi olarak kabul edilen kltrel birlik, irdelenmesi ve zl
mesi olduka zor, girift bir konudur. Kesin bir formle dayandrlamayan kltrel birlik, farkl ve
deiken kltrel faktrlerin bir bileimini yanstr. Niha olarak, bundan dolay milletler, d fak
trler yerine yelerin aidiyet oranlarn test etmeye ynelik birtakm sbjektif unsurlarla tanm
lanr. Bu adan millet, insan gruplarnn kendilerini doal siyas bir topluluk olarak algladklar ve
vatanseverlik eklinde paylalan bir sadakt ve sevgiyle da vurulan psiko-siyas bir varlktr. Va
tan yaplacak topran yokluu, kk bir nfusa sahip olma, ekonomik kaynaklardan yoksunluk
gibi objektif zorluklar, mill haklar olarak deerlendirdikleri eyleri talep etmede srarl olduklar
takdirde bir insan grubu iin ok az bir nem tar. rnein, Letonya sadece 2,6 milyon nfusu
olmasna, bu nfusun ancak yarsnn etnik Leton olarak tanmlanmasna ve yakt ve enerji kaynak
larndan yoksun bulunmasna ramen 1991de bamsz bir millet oldu. Benzer bir biimde, O rta
Dou nun Krt halklar tarihin hibir dneminde siyas bir birlik hline gelemedikleri ve Trkiye,
Irak, ran ve Suriyenin farkl blgelerinde dank hlde bulunuyor olmalarna ramen, hl milli
yeti em eller tayabilmektedirler.
Milletlerin objektif ve sbjektif faktrlerin bileiminden olutuu gerei, milletin rakip kav
ramlarnn domasna yol amtr. Tm milliyetiler milletlerin kltrel ve psiko-siyas faktrlerin
bir karm olduu hususunda hemfikir olmalarna ramen, bu ikisi arasndaki dengenin nerede
kurulmas gerektii noktasnda iddetle atmaktadrlar. Bir yandan, milletin dlayc kavramlar
etnik birliin ve paylalan tarihin nemine vurgu yapar. Mill kimliin verili, deimez ve gerek
ten deitirilemeyen bir olgu olarak alglanmas durumunda, milletin ortak soy tarafndan ekillendirildii kabul edilmekte ve bylelikle millet ve rk arasndaki ayrm karmak hle gelmektedir. Bu
durumda milletler dil, din, geleneksel hayat tarz ya da vatan gibi parametrelere hissedilen gl ve
doutan gelen duygusal ve ilksel/zc ba (primordial bond ) la kurulmu olur. Farkl derecelerde,
muhafazakrlar ve faistler de bu tarz bir millet algsn kabul etmektedirler. te yandan, milletin
kapsayc kavramlar vatandalk bilincini ve vatanseverlik sadaktini, millet olmann ok rkl, ok
etnikli, ok dinli ve ok-kltrl boyutuna vurgu yaparak ne karr. Bu durumda ise milletle dev
let, milllikle vatandalk arasndaki ince ayrm bulanklama eilimi gsterir. Liberaller ve sosyalist
ler, milletin kapsayc boyutunu kabul etmeye eilimlidirler.

OrgamkToplum
M illiyetiler milletin tanmlayc zellikleri hakknda anlamazla dseler de milletlerin organik
toplumlar olduklar inancnda hemfikirdirler. nsanolu, farkl bir ifadeyle, her biri farkl ve kendi
ne zg bir karakter ve ayr bir kimlie sahip bulunan milletlerin toplamlarna blnr. Milliyet
i iddiaya gre bu durumun nedeni daha yksek sadakt ve daha derin siyas nemin farkl bir
sosyal grup ya da kolektif organdan ziyade m illet kategorisine atfedilmesidir. Hlbuki, rnein,
snf, cinsiyet, din ve dil belirli bir toplumda belli koullarda nem tayabilirken millet olmak iin
daha nemli grlmektedir. Mill balar ve ballklar tm toplumlarda bulunur, zamanla daha da
glenir ve gdsel ve hatta ilkesel dzeyde ilevler yerine getirmeye balarlar.
Ne var ki, bu konuda farkl aklamalar yaplabilir. Milliyetilie ynelik ilki yaklamlar mill
kimlii tarihsel bir temele dayandrr: M illetler ortak kltrel bir mirasa ve kurtuluun ve devlet
olmann temeli olan dile beiklik ederler. M illetler bylece, akrabalk bana benzeyen derin duy
gusal balarla karakterize edilirler. rnein, Anthony Smith (1 9 8 6 ) modern milletler ve etni diye
adlandrd modern ncesi etnik topluluklar arasndaki sreklilii vurgulamtr. Bu bak as et
niklik ve ulusallk arasndaki farkn azln ve modern milletlerin ancak, eski etnik topluluklarn
gncelletirilmi bir versiyonundan ibaret olduunu ifade eder. Aksine, milliyetilie kar durumsalc ( situationalist) yaklam savunanlara gre, mill kimlik deien koullara ve tarihsel meydan
okumalara kar uydurulmu ve kurgulanmtr. Ernest Gellner (1 9 8 3 ), bu yzden, milliyetiliin
modernlemeyle ve zellikle endstrileme sreciyle dorudan balantl bir olgu olduuna dikkat
ekmitir. Ona gre, m odern ncesi ya da tarm-eitimli ( agro-literate) toplumlar feodal ba ve
ballklara dayanan bir ilikiler a tarafndan yaplandrlmken, ortaya kan endstriyel toplum
lar sosyal hareketlilii, kiisel aba ve rekabeti, kentlemeyi ve bireysellemeyi getirmi ve ortaya
kan yeni durumda kltrel ball salayacak yegne aidiyet duygusu ancak milliyetilikle sa
lanabilmitir. Her ne kadar Gellnerin teorisi milletlerin, belirli sosyal koullara cevap niteliinde
ortaya kt varsaymndan hareket etse de, mill topluluklarn derin kkleri olduu, sreklilik arz
edecei ve modern ncesi kimliklere dnn imknszl da vurgulanmtr.
Ne var ki, ulusal topluluk ok zel ve kendine zg bir topluluktur. Sosyal ve siyas bir ilke
olarak topluluk dostluk, ballk ve sorumluluk balarna dayanan gl bir kolektif kimlie sahip
bir sosyal grubu ifade eder. rnein, Alman sosyolog Ferdinand Tnnies (1 8 5 5 -1 9 3 6 ), topluluk
( gemeinschaft) kavramn, tipik olarak geleneksel toplumda bulunan ve doal sevgi ve karlk
l sayg ile nitelenen bir sosyal kategori olarak alglarken, kurum ( gesellschaft) kavramn, tipik
olarak kentli ve endstrilemi toplumlarda bulunan, daha gevek, yapay ve szlemeye dayal ili
kilerle betimlenen bir sosyal kategori olarak ele alr. Milliyetilere gre millet, gemeinschaft-tipi ili
kiler zerinden kurgulanmtr. Hlbuki Benedict Andersona (1 9 8 3 ) gre, milletler sadece hayl
cemaatler ( imagined communities) oluturabilirler. Anderson, milletlerin, ortak kimlik mefhumu
nu koruyabilecek yz yze ilikileri gerektiren gerek topluluklardan ziyade, zihinsel imajlara daya
narak var olabildiini savunur. Bir millete mensup olan bireylerden ok az bir dierinin kendisiyle

ayn mill kimlie sahip olduunun kantlarna tank olabilecektir. Eer milletler mevcutsa, anCak
bize eitim, kitlesel medya ve siyas sosyalleme sreleriyle kurgulanarak enjekte edilerek, tahay
yl ve tasavvura dayanan yapay aparatlar olarak mevcuttur.
Milletlerin organik deil, bilakis hayl topluluklar olduu fikri, ayn zamanda, milliyeti
lie kar eletirilerin de kaynan oluturur. Milliyetilie kurguculuk ( consructivism) asndan
yaklaan teorisyenler mill kimlii geni lde gl gruplarn karlarna hizmet eden ideolojik
kurgu olarak alglarlar. rnein, Marksist bir tarihi olan Eric Hobsbawm (1 9 8 3 ) milletlerin icat
edilmi geleneklere (invented traditions) dayandn savunur. Eric Hobsbawm, tarihsel sreklilik ve
kltrel safln bizzat milliyetiliin kendisi tarafndan yaratlan bir mit olduu inancn ne srer.
Bu bak asna gre, milliyetilik, milleti yaratmtr. Millet olma bilinci 19. Yzyl sonlarna kadar
olumam, bilakis daha sonralar mill marlar, mill bayraklarn icad ve ilkretimin ve kitlesel
anlamda okur-yazarln yaygnlamas yoluyla moda hline getirilmitir. Sosyalistler ve zellikle
Marksistler, bu srecin istikrarl olmayan snf toplumlarmn takviyesi amacyla iletildiini iddia
ederler. Bu perspektiften ele alndnda milliyetiliin sosyal devrim tehdidiyle yzleen ynetici
snf tarafndan kullanlan bir ara olduu, mill ball snf dayanmasnn nne geirmek ve ii
snfn varolan iktidar yapsna baml klmak suretiyle ynetimlerinin beks uruna milliyetilik
ten yararlanld sonucu kendiliinden ortaya kmaktadr.

Kendi Kaderini Tayin (Self-Determinasyon)

Siyas bir ideoloji olarak milliyetilik, ancak mill topluluk fikrinin mill egemenlik doktriniyle
yzletii Fransz htilliyle ortaya kmtr. Bu htill, modern milliyetiliin babas olarak da
nitelendirilen Jean-Jacques Rousseaunun eserlerinden etkilenmitir. Rousseau millet sorununu
tartmam ve milliyetilik olgusuna deinmemi olmasna ramen, kendisinin gelitirdii genel
irade fikri ve bu fikir zerine kurgulad mill egemenlik kuram, milliyetilik doktrinini dou
ran bir tohum hline geldi. Polonyann Rusyadan bamszln kazanma mcadelesi sonucunda,
bu zaferin ancak kltrel adan birlemi bir topluluk tarafndan kazanlabilecei inancna ulat.
Genel irade, toplumun ortak ya da kolektif kar ve herkesin bir etkiye kar, birbirinden ha
bersiz olarak ve kendiliinden yapt fiillerin ve ortaya koyduu tepkilerin toplamndan ibarettir.
Rousseau ynetimin, krallarn mutlak iktidarna deil, tm toplumun blnmez kolektif isteine
bal olarak ekillenmesini savundu. Fransz htilli boyunca sz edilen bu inanlar, Fransz hal
knn yadsnamaz hak ve grevleri olan vatandalar olduklar ve bundan byle kraliyet iktidar
nn tebalar olarak grlemeyecekleri eklinde mtemadiyen yanstld. Bylece egemen iktidar,
Fransz milletiyle kadim hle geldi. Fransz htillinin ortaya kard milliyetiliin ekli, bun
dan dolay, kendi kendini yneten halk ya da milletin vizyonuna bal kalacakt. Baka bir ifadeyle,
artk millet sadece doal bir topluluk deil, ayn zamanda, doal siyas bir topluluktur.
Bu milliyetilik geleneinde millet ve devlet olu, esas asndan balantldr. M ill kimlii test

Jean-Jacques Rousseau (1712-1778)

Cenevre doumlu Fransz ahlk ve siyaset filozofu, belki de Fransz Devrimi zerinde en etkin
entelektel tesiri yapan bilim adam. Rousseau kendi kendini eitmitir. 1742'de Paris'e git
mi ve zellikle Diderot (1713-1784) bata olmak zere Fransz Aydnlanmasnn nde gelen
yelerine yakn olmutur.
Rousseau'nun eserleri eitim, sanat, bilim, edebiyat ve felsefe gibi geni bir disiplinler yelpa
zesini ierir. Felsefesi, "doal insan"n iyiliine ve "sosyal insan"n yozlamasna duyulan derin
inanc aka yanstr. Rousseau'nun siyas retisi, Emile, ou De l'education'da (Emile veya Eitim zerine, 1762)
zetlenir ve Du contrat social'da (Toplumsal Szleme, 1762) gelitirilir. Bu eserlerde "genel irade" fikrine dayanan
radikal demokrasi eklini savunur. Rousseau'yu hibir siyas doktrinle zdeletirmek mmkn deildir. Onun
retisi liberaller, sosyalistler, anaristler ve bir nebze de olsa, faistler zerinde etkin olmutur.

eden turnusol kad; milletin kendi kaderini tayin ilkesinde ifadesini bulan siyas bamszl elde
etme ve koruma arzusudur. Bundan dolay milliyetiliin hedefi, bir mill-devlet kurmaktr. ki
yoldan birini kullanarak bu hedefe ulamak mmkndr. Birincisi, birleme yoluyla mill-devletin
kurulmasdr. rnein Alman tarihi birleme olgusuna defalarca hit olmutur. O rta ada, Al
man devletleri, Charlemagnen (arlman) daha sonralar Alman milliyetilerinin Birinci Devlet
(.Reich ) olarak atfta bulunacaklar, Kutsal Rom a mparatorluu altnda birleti. Almanya Bismarckn kinci Devlet (Reich ) i kurduu 1871 tarihine kadar bir daha birlemedi. H itlerin nc
Devlet (Reich)i birleme srecini, Avusturyay Byk Almanyaya dhil etmesiyle tamamland.
kinci Dnya Savanda H itlerin yenilgiye uramas ve bunun sonucunda 1949da Dou Almanya
ve Bat Almanyann kurulmas ve Avusturyann bamszlyla gene ayrma yaand. ki Almanya
1990da niha olarak yeniden birleti.
kincisi, mill-devletler bir milletin yabanc idareden kurtulmasna ve kendi kaderini tayin
imknna kavumasna yol aan bamszlk mcadelesi sayesinde kurulabilir. rnein, Polonya
tarihinin byk bir blm, eitli yabanc glerin kontrolnden ard arda gelen kurtulma ve ba
mszlk abalarna tanklk etmitir. Polonya, 1 7 9 3 te Rusya, Avusturya ve Prusya arasnda payla
larak ortadan kaldrlm, ancak, 1919da Versaille (Versay) Antlamasnn kabulnn akabinde
tekrar bamszlna kavumutur. Bununla birlikte, 1939 Nazi-Sovyet Pakt gereince Alman igline urayan lke, bu defa Almanya ve Sovyetler Birlii arasnda paylalmtr. 1945 te resmen
bamszln kazanm olmasna ramen Polonya, sava sonras dnemde Sovyet etkisi altnda
kalmtr. 1989da komnist olmayan bir ynetimin seimle i bana gelmesinin akabinde lke
yabanc kontrolnden niha olarak kurtulmutur.
Milliyetilere gre, mill-devlet, en yce ve en arzulanr siyas rgtlenme eklidir. Mill-dev
letin en byk gc, hem kltrel btnlk ve hem de siyas birlii ayn anda salama baars
dr. Ortak kltrel ve etnik kimlii paylaan ve kendi kendini ynetme hakkn kazanan bir halk,

ulusallk ve vatandal e zamanl ve paralel olarak yaamaktadr. Bunun tesinde, milliyetilik

ynetimin otoritesini merulatrr. Mill-devlette siyas hkimiyet bizzat halkta ya da millettedir.
Sonu olarak, milliyetilik halka dayal z ynetim ve mill kar a uygun olarak halk adna ve halk
tarafndan ynetim fikirlerini sembolize eder. Bu adan milliyetiler dnyada yeni yeni bamsz
devletlerin domasnn doal ve kar konulamaz olduuna, zir baka herhangi bir sosyal grubun
baka bir anlaml siyas topluluk oluturamayacana inanrlar. Ksaca, uygulanabilir ve varln
srdrebilir yegne siyas birim, ancak mill-devlettir.
Tm bu alglaylara ramen, milliyetiliin dima kendini mill-devlet ve kendi kendini y
netim fikriyle zdeletirdiini sylemek yanltcdr. Zir baz milletler, rnein, tam bamszl
ve devlet olmay sona erdiren baz siyas zerklik nlemleriyle yetinebilmektedir. Szn ettiimiz
bu duruma ngilterede Galler milliyetiliinde, Fransada ise Breton ve Bask milliyetiliklerinde
rastlanabilir. Bylece ortaya kmaktadr ki, milliyetilik her zaman ayrlklk ( separatism ), daha
byk bir siyas oluumdan ayrmak suretiyle bamsz devlet kurmak yoluyla deil, zaman zaman
g aktarm ( devolution) ya da federalizm olarak da tezahr edebilir. Ancak bu oluumlarn milli
yeti talepleri ne lde tatmin edebilecei tartmal bir konudur. spanyann Bask blgesini daha
geni yetkilerle donatma fiili, ETAnn terrist eylemlerinden dolay baarszlkla sonulanmtr.
Benzer bir biimde, 1 9 9 9 da ngilterede sko Parlamentosunun kurulmas, SN P nin Avrupa Bir
lii ierisinde bamsz bir skoya kurma kampanyasn sona erdirmeyi baaramamtr.

Kimlik Politikalar
Milliyetiliin istisnasz tm ekilleri, kimlik meselesiyle dorudan balantldr. Milliyetilikle
kurgulanan siyas hedefler her ne olursa olsun, millet olma bilinci, genelde vatanseverlik olarak
alglanan kolektif kimlik duygusuna dayanr. Siyas milliyetilere gre, toprak din ve dil gibi objek
tif unsurlar irade, htra ve vatansever ballk gibi sbjektif unsurlardan daha nemli deildirler.
Bundan dolay milliyetilik sadece siyas hedefler ne srmekle kalmaz, ayn zamanda insanlara
kim olduklarn da empoze eder: Bu yolla milliyetilik insanlara bir tarih verir, insanlar iin sosyal
balar ve kolektif bir ruh uydurur ve bireysel varoluun tesinde bir ortak kader duygusunu yaratr.
Gerekten de, bu yaratlan milliyetiliin etkileyici unsurlarnn gc ya da siyas bir inan olarak
milliyetiliin mutat olmayan baarsn tanmlayan doktrinin grece zaafdr.
Bununla birlikte, milliyetiliin belirli ekilleri dierlerine oranla ak siyas taleplerle daha
az ilgidir. Bu daha ok-kltrel ve etnik milliyetilik iin geerlidir. Kltrel milliyetilik, birincil
vurguyu, sa duyulu siyas bir topluluktan ziyade ayrt edici bir uygarlk olarak ulusun yeniden re
tilmesine veren bir milliyetilik eklidir. H er ne kadar genel nitelik tamamakla birlikte, kltrel
milliyetiler, devleti, yabanc bir unsur olarak olmasa da evresel bir faktr olarak grr. Hlbuki
siyas milliyetilik rasyoneldir ve ilkelere dayanr. Kltrel milliyetilik ise yegne organik ve ta
rihsel bir btnlk olarak millete duyulan rom antik inanca ve m istik bir alglaya sahiptir. Tipik

Vatanseverlik [Patriotism]
i
Vatanseverlik (Patriotism, Ltincede"anavatan"anlamna gelen patria"dan tremitir); kiinin milletine psikolojik
ball ve kelime kelimesine "kiinin lke ak"diye tanmlanabilecek bir duygudur. Milliyetilik ve vatanseverlik
terimleri sklkla birbiriyle kartrlr. Milliyetilik doktriner bir yapdr ve milletin, bir ekilde, siyas rgtlenmenin
ana ilkesi olduu inancn ierir. Vatanseverlik bu inanca duygusal bir destek salar ve bylelikle milliyetiliin
tm ekillerine alttan destek verir. Ulusal grubu vatansever bir sadakat ya da mill bilin olmakszn sadece bam
szla meyleden bir topluluk olarak alglamak zordur. Bununla birlikte btn vatanseverler milliyeti deildirler.
Kendisini ulusuyla birlikte tanmlayanlarn ve hatta ulusunu sevenlerin hepsi, vatanseverlii, siyas talepleri ek
lemleyerek btnletirebilmenin bir arac olarak grmektedir.

olarak, kltrel milliyetilik elit ya da yksek kltrden ziyade popler riteller, gelenekler ve ef
sanelerden oluan, milliyetiliin en alt birim idir. Geri kltrel milliyetilik her ne kadar yapsal
olarak anti-modern grnse de, halkn kendini yeniden yaratmasna imkn verdiinden dolay,
modernlemenin bir ajan olarak ilev grr.
Ayrt edici bir nitelik tayan mill bilincin nemi, ilk defa, 18. Yzyln sonunda Almanyada
vurgulanmtr. Herder (1 7 4 4 -1 8 0 3 ) ve Fichte (1 7 6 2 -1 8 1 4 ) gibi yazarlar, Fransz htillinin getir
dii fikirlerin aksine, Alman kltrnn biriciklii ve stnl inancn yceltmilerdir. Herder
her milletin, insanlarna yaratclk igds veren mill ruh (volksgeist) a sahip olduuna inan
mt. Bundan dolay, milliyetiliin rol milletin kltr ve geleneine ynelik bilin ve takdiri ge
litirmektir. 19. Yzyl boyunca bu kabil kltrel milliyetilik, halk geleneklerinin yeniden dirilii
ve Alman mit ve efsanelerinin yeniden kefi alardan tm zgnlyle Almanyada ortaya kt.
rnein, Grim m Kardeler Alman halk hikyelerini toplad ve yaymladlar. Ayn ekilde besteci
Richard Wagner besteledii operalarn byk bir ksmn kadim a efsane ve mitlerine dayan
drd. 20. Yzyln ortalarndan beri, ok-milletli devletlere yelik yznden byk bir tehdide
mruz kalan ve mill kltrlerini korumann yollarn arayan ngiltere Gallerleri ve Fransa Bretton
ve Basklar arasnda kltrel milliyetilik olduka yaygn bir biimde revatadr. Baz noktalarda,
politikadan kltre ve bylece devletten blgeye doru milliyetiliin iindeki bu dnm eko
nomik kreselleme balamnda sadakt ve tutkunun anlamn srdrmede mill-devletlerin gittik
e gerileyen kapasitesini yanstmaktadr.
Baz alardan, her ne kadar etniklik ve ulusallk aka rtseler bile etnik milliyetilik ve kl
trel milliyetilik birbirinden farkllamaktadr. Etniklik, ayrt edici bir nfus, kltrel grup ya da
lkesel topraa sadaktin bir ifadesidir. Hem rksal ve hem de kltrel tonlar tadndan dolay
etniklik kavram girift bir yapya sahiptir. Etnik grubun yeleri, doru ya da yanl, ortak atalardan
bugnk soya, yukardan aaya olumakta ve gruplar bylece aralarnda kan ba bulunan genile
tilmi bir akraba a olarak alglanmaktadr. Etnikliin dar bir biimde kltrel terimlerle anlald
durumlarda bile etniklik, derin duygusal seviyede ilev grr ve insanlara ayr olu hissi veren deer-

Milliyetilik indeki Gerilimler (1) [Yurttala Dayal - Etno-Kltrel]

Yurttala Dayal M illiyetilik

Etno-Kltrel M illiyetilik

Siyas millet

Kltrel/tarihsel millet

Kapsayc
Evrenselcilik
Eit milletler

Dlayc

Rasyonel/ilkeli
Mil egemenlik
Gnlllk esasna bal
Vatandala dayal

Partiklarizm/paralanmaclk
Biricik milletler
Mistik/duygusal
Mill 'ruh'
Organik
Soya dayal

Vatanda sadakti

Etnik sadakt

Kltrel eitlilik

Kltrel birlik

leri, gelenekleri ve pratikleri yceltir. Bir etnik gruba katlma nn mmkn olmamasndan dolay
(etnik gruplar aras evlilik hri), etnik milliyetilik ak bir biim de dlayc bir karaktere sahiptir.
Batnn pek ok blgesinde siyah milliyetilii gl bir etnik karaktere sahiptir. A B D deki ve
Bat yerlileri arasndaki siyahiler kendilerinden klelik yapmalar beklenen ve aalanmaya alt
rlm bir kltr iinde byyen klelerin torunlardr. Siyah bilinci ve mill gururunun gelimesi,
siyahilerin kendilerini beyaz kltrnn zerinde grmeleri ve kendi kltrel kkenlerini Afrikada
yeniden kefetmelerini gerektirdi. Jamaikal siyas dar ve eylemci Marcus Garvey (1 8 8 7 -1 9 4 0 ),
Amerikadaki siyahilere anayurt olarak Afrikay iaret eden ilk kii oldu. 1960larda A B D deki siyahi
politikas, Siyahi G (Black Power) adl siyas hareketin domas, bymesi ve Siyah Mslmanlardan (Black Muslims) Malcolm X in (1 9 2 6 -1 9 6 5 ) liderliinde yeniden slm Milleti (Nation of
slam) adyla ortaya kmalaryla daha da radikalleti. Bununla birlikte, siyahi milliyetilii bilincin
ykseltilmesi ve kltrel gurura vurgu yaparken etnik milliyetilik, ayn ekilde, daha karanlk bir
yana sahiptir. Ykseltilen etnik bilin atavistik korku ve nefretle ve yabanc halklara odaklanr. Bun
dan dolay etnik milliyetilik sklkla ovenizm ve rksalclk (bkz. s. 2 2 6 ) ile birlikte anlr. Milliyet
iliin bu yz, ilerde, yaylmac milliyetilikle balantl blmde daha geni olarak irdelenecektir.

M LLYETLK VE SYASET
Siyas milliyetilik, kolayca anlalr deerler ve hedefler yerine mphemlik ve elikilerle ekil
lendirilmi, olduka karmak bir olgudur. rnein, milliyetilik hem zgrletirici, hem de bas
kcdr: Bir yandan z-ynetim ve zgrl getiren milliyetilik, dier yandan fetihlerin ve itaate

zorlamann da nn amaktadr. Milliyetilik hem ilerici ve hem de geriletici bir nitelik tar: Bir
yandan mill bamszlk ya da mill bykln gelecek perspektifine ynelip gelecekte birlikte
hayata azim ve kararlln alarken, dier yandan gemi mill baarlar kutlanr ve gemite ka
bul edilmi olan kimlikler pekitirilir. Milliyetilik hem rasyonel, hem de irrasyoneldir: Bir ilke
etrafnda kmelenmi milletin kendi kendini ynetimi gibi inanlara prim verir ama te yandan
erksi dnemlerden kalan korku ve nefretler gibi rasyonel olmayan duygu ve gdlerden beslenir.
Bu ideolojik ekilsizlik pek ok faktrn bir rndr. Milliyetilik ok farkl tarihsel balamlarda
ortaya km, birbirine zt kltrel miraslar tarafndan ekillendirilmi ve pek ok siyas neden ve
emel uruna kullanlm bir olgudur. Bununla birlikte, milliyetilik dier siyas doktrinleri hazmet
me, onlarla kaynama ve rakip milliyeti gelenekler yaratma kapasitesinden de yoksun deildir. Bu
geleneklerin en nemlileri aadaki gibidir:
Liberal milliyetilik
Muhafazakr milliyetilik
Yaylmac milliyetilik
Smrgecilik kart ve smrgecilik sonras milliyetilik

Liberal Milliyetilik
Liberal milliyetilik, Fransz htilline kadar giden ve bu devrimin temel deerlerini tayan, m il
liyetiliin en eski eklidir. Bu fikirler hzla tm Avrupaya yaylm ve talyan birlemesinin pey
gamberi olarak bilinen Giuseppe Mazzini tarafndan veciz ekilde ifade edilegelmilerdir. Bu fikir
ler ayn zamanda 19. Yzyln balarnda Ltin Amerikann bamszlk hareketine liderlik eden
ve spanyollar Hispanik Amerikann dna atan Simon Bolivar da derinden etkilemitir. Birinci
Dnya Savann akabinde Avrupann yeniden inasna zemin hazrlayan Woodrow W ilsona ait
on drt madde de liberal milliyeti ilkelere dayandrlmtr. Bunun tesinde anti-smrgeci pek
ok lider de liberal fikirlerden esinlemitir. Bunlarn en mehurlar, inin 1911 htilli nin liderle
rinden biri olan Sun Yat-Sen ve Hindistann ilk babakan Jawaharlal Nehrudur.
Liberal milliyetiliin temel fikirleri, genel irade mefhumuyla zgn olarak ifade edilen, halk
egemenliinin savunusunu yapan J.-J. Rousseau (bkz. s. 170) tarafndan ekillendirilmitir. 19.
Yzyln ilerleyen dnemlerinde halk egemenlii fikri liberal ilkelerle btnlemi ve bu btn
lemeyi, otokratik ve baskc ok-milletli imparatorluklarla savaan milliyetiler gerekletirmitir.
rnein, Mazzini talyan devletlerini birletirmek istemi ama bu amaca ulamak uruna otokratik
Avusturyayla mcadele etmek zorunda kalmtr. 19. Yzyln ortalarnda pek ok Avrupal dev
rimci iin liberalizm ve milliyetilik birbirinden ayrlamaz durumdadr. Gerekten de, balangta
birey, millet ve uluslararas siyasete ilikin olarak gelimi olan, onlarn bu milliyeti inanlar, b
yk lde, liberal fikirlerin uygulamasyla ekillendi.

Giuseppe Mazzini (1805-1872)

talyan milliyeti. Bir doktorun olu olan Mazzini, talya, Cenova'da dodu. Vatansever gizli
bir rgt olan Carbonari'nin bir yesi olarak devrimci siyasetle temasa gemiti. 1848 devrimleri boyunca Mazini, Milan'n Avusturya etkisinden kurtulmasna yardm etti ve ksa sreli
Roma Cumhuriyeti'nin ba oldu.
Mazzini'nin milliyetilii zgl dilsel ve kltrel topluluk olan milletle liberal cumhuriyetilik
arasnda zdelik kuran bir inantr. Hepsinin tesinde, Mazzini'nin ilkeli milliyetilik ekli,
z-ynetim hakkna sahip sayg deer/yceltilmi bireyler btn olarak grr. Mazzini mill self-determinasyon
ilkesinin sonunda ebed ve kalc bar getireceine inanr.

Liberalizm geleneksel olarak haklar diliyle ifade edilen bireysel zgrlk savunusu zerine
kurgulanm ve kurulmutur. Milliyetiler, milletlerin, egemen varlklar olduklarna, zgrl
hak ettiklerine ve haklara, zellikle kendi kaderini tayin etme hakkna sahip olduklarna inandlar.
Bundan dolay, liberal milliyetilik iki adan zgrletirici bir gtr. Birincisi, liberal milliyeti
lik, ister ok-milletli imparatorluklar isterse smrgeci gler tarafndan olsun her trl yabanc
hkimiyet ve baskya kardr. kincisi, anayasalclk (bkz. s. 56) ve temsiliyet inancnda pratie
yanstlan z-ynetim ( self-government) ideali, liberal milliyetiliin temel dayanan oluturur.
W oodrow Wilson, rnein, tm Avrupa adna sadece mill-devleti deil, ayn zamanda otokratik
idareden ziyade siyas demokrasiyi nermitir. Ona gre, ABD modelinde tecessm eden/cisimleen demokratik cumhuriyet gerek bir mill-devlet olarak alglanabilecek tek siyas yapdr.
Bunun tesinde, liberal milliyetiler milletlerin, aynen bireyler gibi eit olduuna ve en azndan
bu eitliin kendi kendini ynetim noktasnda mutlak kabul edilmesi gerektiine inanrlar. Liberal
milliyetiliin niha hedefi, bundan dolay, sadece bir milletin bamszl ya da birlemesini sa
lamak deil, ayn zamanda dnyann bamsz devletlerini ina etmektir. John Stuart Mill (bkz. s.
46) bu ilkeyi u ekilde aklar: Hkmetin snrlar ulusalln snrlaryla rtmelidir. Mazzini
birleik talya fikrini tevik etmek iin gizli bir rgt olan Gen talyay ve milliyeti fikirleri tm kta
ya yaymak umuduyla da Gen Avrupay kurdu. Paris Bar Konferansnda W oodrow Wilson self-determinasyon ilkesini sadece Amerikan karlarn korumak uruna Avrupa imparatorluklarn dat
mak amacyla deil, ayn zamanda Polonyallar, ekler, Macarlar ve dierlerinin de Amerikallarn
faydaland gibi ayn siyas bamszlk haklarndan yararlanmasn salamak maksadyla getirmitir.
Liberaller denge ya da doal uyumu, sadece toplumdaki bireylere deil, dnya milletlerine de
uygularlar. Mill self-determinasyonun baars, baarl ve istikrarl milletlararas dzeni kurmann yo
ludur. Wilson Birinci Dnya Savann, otokratik ve asker imparatorluklarn hkim olduu eski dzenden kaynaklandna inanr. Demokratik mill-devletler, te yandan, komularnn mill bamsz
lklarna sayg duyacak ve savan kmasn tevik etmeyecek ve tekileri boyun emeye zorlamayacak
tr. Bir liberale gre, milliyetilik gvensizlik, rekabet ve sava krkleyerek milletleri bir dierinden

Milliyetilik indeki Gerilimler (2) [Liberal -Yaylmac]

m yr
Liberal M illiyetilik

Mill self-determinasyon
Kapsayc
Gnllle dayanan
lerlemeci
Rasyonel/ilkeli
insan haklar
Eit milletler
Anayasalclk
Etnik/kltrel oulculuk
Kozmopolitlik
Kolektif gvenlik
Milletstclk

Yaylm ac Milliyetilik

Mill ovenizm
Dlayc
Organik
Gerici/Tepkisel
Duygusal/Gdsel
Mill kar
Milletlerin hiyerarisi
Otoriterlik
Etnik/kltrel saflk
Emperyalizm/Militarizm
G siyaseti
Milletleraras anari

ayrmaz. Bunun yerine milliyetilik, her milletin iinde birlii ve hem de tm milletler arasnda mill
haklar karlkl sayg temelinde salamaya muktedirdir. zetle, liberalizm, bu blm iinde daha son
ra tartacamz zere, milleti kozmopolitlik (bkz. s. 185) ve milletlerarasclk asndan da ele alr.
Liberal milliyetiliin eletirileri, ortaya koyduu fikirlerin naif ve romantik olduklar noktas
na odaklanmaktadr. Liberal milliyetiler, milliyetiliin ilerlemeci ve zgrletirici yzn grr
ler; onlarn milliyetilii rasyonel ve hogrldr. Bununla birlikte onlar belki de milliyetiliin
karanlk yzn, irrasyonel ba, bizi tehdit eden yabanc onlardan ayrt edici kabilecilik y
nn gz ard ederler. Liberaller milletiyetilii evrensel bir ilke olarak grrler, ancak milletlerin
adlet ve hakllklarna bakmakszn bireylerine lme ya da ldrmeye ikna ediindeki duygusall
daha az gndeme getirirler. Liberal milliyetilik, mill-devletin siyas ve milletleraras uyumun sa
lanmas iin kilit bir role sahip olduu inancyla yanl ynlendirilmektedir. Wilsoncu milliyeti
liin yanl, milletlerin coraf alanlarla uygun ve rten bir ekilde yaadklarna olan inant.
Hlbuki, pratikte, szde mill-devletlerin geni bir yelpazeye uzanan dilsel, dinsel, etnik ya da
blgesel gruplardan mteekkil olmalarna ramen bunlarn ok az gerekte millet olarak nite
lendirilebilir. rnein, 1918de yeni kurulan ekoslovakya ve Polonya mill-devletleri Almanca
konuan ok sayda insan iinde barndrr ve ekoslovakya, ekler ve Slovaklar olmak zere iki
ana etnik grubun bileimidir. Versaille (Versay) Antlamasyla kurulan Eski Yugoslavyada millet
olma emelini tayan artc eitlilikte etnik grup -Srplar, Hrvatlar, Slovenler, Bonaklar, Arnavutlar ve dierleri- vardr. Gerekte, siyas olarak birlemi ve kltrel adan hom ojen mill-devlet
ideali ancak aznlk gruplarn yurtd ederek ve g aka yasaklayarak baarlabilir.

Muhafazakr Milliyetilik
19. Yzyln balarnda muhafazakrlar milliyetilii, dzene ve siyas istikrara tehdit oluturan
radikal ve tehlikeli bir g olarak algladlar. Bununla birlikte, yzyln ortalarna doru grmek
teyiz ki, Disraeli, Bismarck, ve hatta ar III. Alexander gibi birtakm muhafazakr devlet adamlar
sosyal dzeni korumada ve geleneksel kurumlan savunmada doal bir mttefik olarak grdkleri
milliyetilii sempatik buldular. Modern dnemde pek ok muhafazakr iin milliyetilik artk bir
inan esas hline gelmiti. ngilteredeki bu durum Margaret Thatcherin 1982 Falklands Sava
na muzaffer bir cevap vermesinde aka grlr ve daha genel olarak, Muhafazakr Partinin
Avrupa entegrasyonuna duyduu antipatide ifade edilmitir. Ronald Reagan, Grenadann igline,
Libyann bombalanmasna kadar varan iddial bir d siyasa izleyerek Amerikan milliyetiliini
yeniden tututurmaya alt. Baba George Bush, Panamay igl ederek ve 199 de Amerikan
glerini Krfez Savana gndererek bu politikay srdrd. George W. Bushun szde terrle
sava, benzer bir biimde asker adan kendine gveni, mill deerlerin savunulmasna ve mill
karakterin davurumuna eklemeye uramaktadr.
Muhafazakr milliyetilik, millet-ina srelerindeki devletlerden ziyade kurulu mil-devletlerde daha fazla gelime eilimindedir. Muhafazakrlarn dikkati, evrensel milliyetilikten ok,
mill vatanseverlik kavramnda ifadesini bulan sosyal btnlk ve kamu dzeni zerine younla
maktadr. Muhafazakrlara gre, toplum organiktir: Muhafazakrlar milletlerin, ayn bak asna,
alkanlklara ve bizzat grne kendileri olarak meydana karmaya sahip olanlarla birlikte hayata
arzusundan doal olarak doduuna inanrlar. Zir insanlarn, ancak mill topluluk iinde anlam ve
emniyet arayan snrl ve kusurlu varlklar olduklarna inanrlar. Bundan dolay, muhafazakr milli
yetiliin ana hedefi, zellikle sosyalistlerce ortaya atlan ve blc bir fikir olan snf dayanmas
mefhumuna kar koruyucu olarak, yurtsever sadakti ve lkeyle gurur duyma melekelerini can
landrarak mill birlii muhafaza etmektir. Gerekten de, alan snf millete dhil ederek muhafa
zakrlar, milliyetilii sosyal devrimin panzehiri olarak grdler. Fransz devlet bakan Charles De
Gaulle (1959-1969) zel bir yetenek ve kvraklkla, milliyetilii Fransada muhafazakr dava iin
kullanmay baard. De Gaulle Fransz birliklerini N ATO kontrol dna ekmesine kadar varan
bamsz ve anti-Amerikan savunmas ve d politikas izleyerek mill gurura bavurdu. Sosyal ha
yatta dzeni ve otoriteyi yeniden salayabilmek ve gl bir devlet ina edebilmek iin bakanln
gcn artrd. Bu tarz politikalar Beinci Cumhuriyetin kurulduu 1958den Mitterandn bakan
seildii 1981e kadar Fransada muhafazakr kontroln salanmasna yardmc oldu. Baz alar
dan, ngilterede Thatcherizm, gl bir devlet ve etkin bir liderlik vaadiyle en azndan Avrupada
mill bamszla dayal bir yaklam oluturarak Gaullizmin ngiliz versiyonunu meydana getirdi.
Milliyetiliin muhafazakr karakteri gelenek ve tarihin klavuzluunda salanr; milliyetilik
geleneksel kurum ve hayat tarznn mdafii hline gelir. Muhafazakr milliyetilik esas itibaryla,
gemi dnemlerin parlak ve muzaffer gnlerine atfta bulunan, nostaljik ve geriye dnk bir in
adr. Milletin tarihi gnlerinin ve asker zaferlerinin gsterili nmayi ve ritellerle hatrlatlma-

snn arkasnda yatan neden de budur. Buna paralel olarak geleneksel kuramlarn mill kimliin
bir sembol olarak kullanlmas da bunun apak bir gstergesidir. Buna en gzel rnek, krallk
kurumuyla dorudan balantl olan ngiliz milliyetiliidir. Britanya (Kuzey rlandayla birlikte)
Birleik Krall oluturur ve bu oluan yapnn mill mar Tanr Kralieyi Korusun du (G od Save
the Queen) ve kraliyet ailesi, Atekes Gn (Armistice Day) ve Parlamentonun al gibi mill
kutlamalarda nemli bir rol oynar.
Muhafazakr milliyetilik, millete kimliin tehdit altnda olduu ya da yok olma riskine girdii
dnemlerde daha da bir nem kazanr. Bu nedenle, yabanc g ve millet-stclk ( supranationalism) akm modern devletlerde bu tarz bir milletiliin canl kalmasnda hayat bir nemi haizdir.

Yabanc gyle ilgili olarak ortaya konulan birtakm ekinceler ok-kltrlln (bkz. s. 78)
istikrarszlk ve atma yarataca kaygsndan ileri gelmektedir. Zir bu tarz bir milliyetilie gre,
istikrarl ve baarl toplumlar paylalan deerlere ve ortak kltre dayal kalmak mecburiyetindedir.
Farkl bir din ve gelenee sahip olan yabanclarn lkeye g ya sk bir biimde kstlanmal ya da
aznlk etnik gruplar ana lkenin kltrnde asimile edilmeye zorlanmaldr. rnein, Fransada
Mill Cephe (Front National) ve ngilterede BNP, aznlk gruplarnn gnll olarak ya da zorla kendi
lkelerine geri gnderilmelerini neren bir ar muhafazakr milliyetilik versiyonunu benimsemi
lerdir. Bu tarz g kart ve yabanc dmanlna dayal konumlar, dlayc ve bir milletin yeleri ve
tekiler arasnda kaln ve provokatif izgiler eken, tarihsel tanml bir mill kimlik yaklamn gn
deme tamaktadr. Muhafazakr milliyetilik, benzer biimde, Avrupa Birlii gibi millet-st kurum
lan mill kimlie ve zellikle toplumun kltrel balarna cidd bir tehdit olarak alglamaktadrlar. Bu
anlay somut ifadesini, tpk Fransz Mill Cephesi bnyesindeki ar sac gruplar iinde olduu
gibi, ngiltere Muhafazakr Partisinin Avrupa kukuculuu ( Eurocepticism) anlaynda bulur. Av
rupa kukucular sadece bamsz mill kurumlan ve zerinde milletin sembollerini tayan ve millet
olmann en temel gstergesi olarak algladklar mill parann korunmasn savunmakla kalmaz, ayn
zamanda siyas bir birliin mill, dilsel ve kltrel eitlilik zerinden asla kurulamayaca varsaymn
dan hareketle Avrupa Projesi nin lmcl bir hata olduu uyarsnda bulunurlar.
Muhafazakr politikac ve partiler milliyetilie bu iddetli bavurularndan byk siyas ka
zanlar elde etmi olmalarna ramen, muhalifler, bazen, onlarn fikirlerinin yanl ynlendirilmi
varsaymlara dayal olduklarna iaret etmilerdir. lk etapta muhafazakr milliyetilik bir elit maniplasyonu olarak grlebilir. Zir millet kavram, bu kavram kendi siyas amalar iin kullanmak
isteyen siyas liderler tarafndan icat ve tarif edilmitir. Bu gerek kendini, ak olarak, sava dnem
lerinde ya da milletleraras bir kriz esnasnda bir milletin anavatanm (fatherland ) vatansever
duygularla korumas amacyla seferber edildikleri dnm noktalarnda gsterir. Bunun tesinde,
muhafazakr milliyetilik, hogrszlk, dar kafallk, banazlk ve yobazln yaratlmasnda da
etkin rol oynayabilir. Kltrel safln ve kurulu geleneksel yapnn korunmas hususundaki srar,
muhafazakr milliyetilerin gmenleri, mltecileri ve yabanclar, genel anlamda, bir tehdit ola
rak grdklerini ve ilerleyen srelerde, rksalcl ve yabanc dmanln krkleyen politikalar
merulatrmay amaladklarn gstermektedir.

Yaylmac Milliyetilik
Pek ok lkede milliyetiliin baskn imaj, mill self-determinasyonun getirdii olumlu havann ak
sine, saldrganlk ve militarizmdir. Milliyetiliin saldrgan boyutu, 19. Yzyln sonlarnda briz bir
biimde ortaya kt; nk Avrupal gler, mill grkem ve gneteki yerini koruma uruna, Af
rika kapmas na tututular. 19. Yzyln sonlarnda ba gsteren emperyalizm, halk destekli milli
yetiliin iklimiyle desteklenmesinden dolay daha nceki smrgeci yaylmalardan farkllar. Mill
prestij, imparatorluk sahibi olmakla artar ve her smrgeci zafer, kamusal destei ve tasvibi artrr.
ngilterede bu tarz milliyetilik yeni bir kavram olarak ar milliyetilikin (jingoism ) kullanlmas
na yol am; saldrgan, yaylmac ve smrgecilii esas alan bu milliyetilik tarz, ar milliyetilik
olarak adlandrlmtr. 20. Yzyln balarnda Avrupann byk gleri arasnda gittike byyen
rekabet ktay iki silhl kampa bld: ngiltere, Fransa ve Rusya l tilaf (Triple Entente) ve
Almanya, Avusturya ve talya ise l ttifak (Triple Alliance) olarak adlandrlan kategoriyi olu
turmaktayd. Nitekim Dnya Sava Austos 1914te, ard arda gelen uluslararas krizlerin akabinde,
Avrupann tm byk ehirlerinde yaayan halklar galeyana getirdi. Saldrgan ve yaylmac milli
yetilik, iki dnya sava aras dnem de de zirveye kt. Bu sreci tetikleyen olaylar, Japonya, talya
ve Almanyann faist, smrgeci, baskc ve dnya hkimiyeti kurma amacna ynelik iddet yanls
politikalarn ortaya koymalar ve 1939da savaa yol amalaryd.
Bu kabil milliyetiliin, liberal milliyetilikten en nemli fark, stnlk ve bask inancndan
kaynaklanan ovenist karakteriydi. ovenizm terimi, kendini fanatik bir biimde Napoleona ada
yan bir Fransz askeri olan Nicolas Chauvinden tremitir. Milletlerin kendi kaderlerini tayin hak
larnda eit olmadklar, baz milletlerin tekilere kar stnlklerini kanlmaz ve zorunlu klan
nedenlere ve niteliklere sahip olduklar inanc ovenizmin belkemiini oluturur. Bu fikirler, bir
rksal ve kltrel stnlk ideolojisince hakllatrlan Avrupa emperyalizminde aka grlyor
du. 19. Yzyl Avrupasnda Avrupa ve Amerikann beyaz halklarnn, Afrika ve Asyann siyah,
sar ve kahverengi halklarndan entelektel ve moral adan kyas kabul etmeyecek derecede
stn olduklar inanc, geni ve yaygn lde kabul grd. Avrupallar smrgecilii, gerekten
de, ahlk ve din bir misyon gibi stlendiler: Onlara gre smrge halklar beyaz insann yky
dler ve smrgecilik uygarln ve zellikle Hristiyanln gzellik ve nimetlerini dnyann geri
kalan anssz ve chil halklarna gtrmek gibi ulvi bir amaca hizmet etmekteydi.
Mill ovenizmin daha belirgin ekilleri, Rusya ve Almanyada geliti. 19. Yzyln sonlarnda ve
20. Yzyln balarnda, Rusyada hayli gl olan bu milliyetilik, pan-Slavizm ya da Slavophile
milliyetilik eklini ald. Buna gre, Ruslar Slavdr ve Dou ve Gneydou Avrupann Slav toplumlaryla dilsel ve kltrel birlikleri siyas btnlemeyi zorunlu klmaktadr. Pan n eki hepsi, tm,
tm veya her anlamna gelmekte ve bylelikle pan-Slavizm, Ruslarn tarihsel bir misyon olarak
kabul ettikleri Slav birlii hedefini yanstr. 1914 ncesi dnemde, bu fikirler Rusyay Balkanlarn de
netimi hususunda Avusturya-MacaristanIa gittike artan iddette bir atmann iine itti. Pan-Slavizmin ovenist karakteri, Ruslarn Slav halklarnn doal lideri ve Slavlarn kltrel ve mnev an

lamda, orta ve Bat Avrupa halklarndan daha stn olduu inancndan kaynaklanr. Bundan dolay
pan-Slavizm Bat kart ve anti-liberal bir siyas harekettir. Pan-Slavizmin eitli ekilleri 1991den ve
Sovyetler Birliindeki komnist ynetimin knden bu yana yeniden uyandrlmtr.
Geleneksel Alman milliyetilii de, Napoleon Savalarnda yaad hezimetten sonra dik
katleri eken bir ovenizme kendini brakt. Fichte ve Jahn gibi yazarlar, Fransaya kar iddetle
tepki gsterdiler ve zellikle Fransz htilline reaksiyonun ideolojisi olarak Alman kltr ve dili
nin biricikliine vurgu yapan ve Alman halknn rksal arln yanstan provokatif bir dnceler
dizisi oluturdular. 1871deki birlemeden sonra Alman milliyetiliinin ovenist yaps, Almanca
konuan Avusturya ve Almanyann gneteki yeri olan bir Alman mparatorluu iin kampanya
dzenleyen pan-Alman Ligi ve Donanma Ligi gibi, birtakm bask gruplarnn oluumuna yol at.
Pan-Germenizm, Almanlarn mutlak hkim olduu bir Avrupa hayliyle tasarlanm yaylmac ve
saldrgan bir milliyetilik eklidir. Alman ovenizmi en yksek ifadesini Naziler tarafndan gelitiri
len anti-Semitik (bkz. s. 228) ve rksalc sylem ve doktrinde buldu. Naziler pan-Germenizmin ya
ylmac hedeflerini byk bir tutkuyla benimsediler ve bu hedefleri siyas sylemlerin yan sra biyo
lojik verilerle de desteklemeyi ihml etmediler. (Faizmin irdelendii Yedinci Blmde bu konunun
detaylarna ulaabilirsiniz). 1945ten sonra, Dou Almanya gemiin yaylmac ideallerinden uzak
ve farkl bir milletal gelenek benimsedi. Bununla birlikte 1990daki yeniden birleme ar sac ey
lemlerin ve anti-Semitik saldrlarn yeniden ortaya kmasna yol at ve bazlarnn ada Alman
milliyetiliinin henz tarihin derinliklerine gmlmediini iddia etmelerine de zemin hazrlad.
Mill ovenizm, youn, hatta histerik milliyeti bir tutkudan beslenir. Ayr, zerk ve rasyonel
bir varlk olarak birey, vatansever duygularla silinip saldrganlk, iddet, yaylma ve sava arzulary
la kendini ifade edebilir hle gelir. Bu balamda Fransz sac milliyeti Charles Maurras (18681952) bu youn vatanseverlii, btnleyici milliyetilik ( integral nationalism ) olarak adlandrr.
Zir bireyler ve bamsz gruplar kimliklerini, bireyin tesinde bir varl ve anlam alan mutlak
kudret sahibi milletin iinde eriterek kaybederler. Bu tarz, militan milliyetilik, sklkla militariz
min eliinde var olabilir. Asker baarlar ve fetihler, mill bykln niha delilidir ve milliyeti
balln youn duygular retebilmesinin de garantisini oluturur. Aslnda sivil nfus kkl bir
biimde askerlemitir: Mutlak sadaktin, tam adanmann ve gnll fedakrln sava deer
leriyle btnleir. Milletin eref ve btnl sz konusu olduunda, sradan vatandalarn hayat
nemsiz hle gelir. Bu tarz duygusal younluk, Austos 1914te gsterildi ve belki de slm gruplar
asndan mukaddes sava demek olan cihad iin yeter artlarn temelini oluturur.
Mill ovenizm, yalnzlam ve gsz insanlara gvenlik, zgven, gurur ve onur vadeden
gl bir duygusal iksirdir. Militan ya da tamamlayc ya da btnleyici ( integral) milliyetilik, ayr
ve zgn bir mill gruba gl ve yceltilmi bir aidiyet hissi gerektirir. Bu youn mill duygu, baka
bir millet ya da rk tehdit ya da dman hline getiren negatif btnleme ile tevik edilir. D
manla yzleme hlinde, millet btnlemeye gl bir ekilde smsk sarlr ve kendi kimliine ve
bu kimliin nemine verilen iman pekiir. Bundan dolay mill ovenizm onlar ve biz ayrmn
keskinletirir. Biz kimliinin maslahata uygun bir biimde yeniden ekillenebilmesi iin onlarla

alay edilmesi ve hatta onlardan nefret edilmesi gerekmektedir. Politikada mill ovenizm, daha
ok dnyay iinde bulunulmas gereken ve istenen grup ve istenmeyen grup olarak ikiye ayran
rksalc ideolojilerde yer verilmitir; istenen grupun mruz kald her trl ansszlk ve hayl k
rklnn kayna olarak gsterilen ve amar olanna evrilen grup istenmeyen gruptur. Bundan
dolay ovenist siyas inanlar, rksalc fikirlerin remesine uygun bir zemin hazrlar. Hem pan-Slavizm ve hem de pan-Germenizm, rnein, nefret dolu ve zehirli anti-Semitizm (bkz. s. 228) ta
rafndan ekillendirilmitir.

Anti-Smrgecilik ve Smrgecilik Sonras Milliyetilik

Milliyetilik Avrupada domu olabilir ama smrgecilik sayesinde dnya apnda bir fenomen
hline geldi. Smrgeci ynetim tecrbesi millet olma duygusunun oluumuna ve Asya ve Afrika
halklar arasnda mill zgrlk arzusunun uyanmasna ve en nemlisi anti-smrgeci bir milli
yetilik eklinin domasna yardmc oldu. 20. Yzyl boyunca dnyann byk bir ksmnn siyas
corafyas anti-smrgecilik sayesinde byk bir dnm geirdi. Versaillen (Versay) ilkeleri
ve zellikle self-determinasyon ilkesi tm Avrupaya uyguland ama Alman kolonilerinin ngiliz ve
Fransz denetimine brakld dnyann geri kalan blmlerinde kendi kaderini tayin hakk gz
ard edildi. Bununla birlikte, iki sava aras dnem de bamszlk hareketleri ngiltere ve Fransann
zaten iyice toprak kaybetmi olan imparatorluklarn tehdit eder hle ge ld i. Avrupa imparatorluk
larn niha k kinci Dnya Savann akabinde gerekleti. Baz durumlarda, artan milliyeti
bask ve azalan ekonomik performans smrgeci gleri, greli olarak barl bir ekilde geri e
kilmeye ikna etti. Nitekim Hindistanda 1947de, Malezyada 1957de bu durum aynen gerekleti.
Bununla birlikte, 1945 sonras smrgeciliin sona ermesi devrimler ve zaman zaman da silhl
mcadelelerle mmkn oldu. Nitekim bu durumun rnekleri 1937-1945 aras (Japonlara kar)
inde, 1954-1962 aras (Franszlara kar) Cezayirde, 1946-1954 aras (Franszlara kar) Viet
namda ve 1964-1975 yllar arasnda (Amerikallara kar) gene Vietnamda gerekleti.
Bir adan, smrgeci Avrupallar kendi silhlarnn, yani milliyetilik doktrininin kurban ol
dular. rnein, pek ok bamszlk ya da zgrlk hareketinin lideri konumundaki insan Batl
eitim formasyonuna sahipti. Bundan dolay smrgecilik kart bu hareketlerin Mazzini (bkz.
s. 175) ve W ilsonu artrr bir biimde liberal milliyetilikten yer yer esinlenmi olmalar a
knlk yaratmamaldr. Bununla birlikte, ortaya kan Afrika ve Asya milletleri, Avrupann 19. ve
20. Yzyl banda yeni kurulan devletlerinden ok farkl bir konumdaydlar. Bu yeni ortaya kan
Afrika ve Asya milletleri asndan siyas bamszlk, ekonomik az gelimilik ve Avrupa ve Kuzey
Amerikann sanayilemi lkelerine bamllk bilinciyle yakndan ilgilidir. Bylece smrgecilik
kart hareketler, hem siyas hem de ekonomik anlamda mill zgrleme arzusunun bir ifadesi
hline geldi. Bu durum gelimekte olan dnyada, farkl bir kategoriye yerletirilerek irdelenmesi
gereken nevi ahsna mnhasr bir milliyetilik eklinin domasna yol at.

Asya ve Afrika liderlerinin smrgecilik kart byk bir ounluu sosyalizmin farkl e
kil ve tonlarna ilgi duymaya baladlar. rnein, Hindistanda Gandhi ve Nehru lml ve barl
bir sosyalizm algsn benimserken, inde M ao Zedong, Vietnamda H o Chi Minh, Kbada Fidel
Castro devrimci ve radikal bir Marksizm uygulayclar hline geldiler. Daha nce tarttmz ze
re, yzeysel olarak bakldnda, sosyalizm, milliyetilikten ok milletlararasclk fikrine yakndr.
Ne var ki sosyalist fikirler gelimekte olan dnyada paradoksal olarak daha ok milliyetileri tesiri
altna almtr. lk etapta, sosyalizm geleneksel ve sanayi ncesi toplumlarda zaten iyice yerleik
olan topluluk ve ibirlii deerlerini temsil eder ve somutlatrr. Daha da nemlisi sosyalizm ve
zelde Marksizm, smrgeci glerin bavurduu ve smrgecilik tecrbesini anlalr klan eit
sizlik ve istismarn ok ynl analizini mmkn klar.
Marksizm mlkiyet sahibi ynetici sn fla baskya ve istismara mruz kalan alan snf ara
sndaki mcadeleyi dikkatlere sunar ve proleter devrim yoluyla snf sisteminin sona erdirilmesini
salk verir. Bu fikirler, ilk defa, devletler aras ilikilere Lenin (bkz. s. 140) tarafndan uygulanmtr.
Lenin ([1916] 1970) emperyalizmin, ekonomik bir olgu ve yatrm frsatlar, ucuz igc, gve
nilir bir pazar ve hammadde araynda olan kapitalist lkelerin bir arac olduunu iddia etmitir.
Gelimekte olan dnya milletleri, Marksist zmlemeyi, smrgeci yneticiler ve baml halklar
arasnda uygulamaya tbi tutmulardr. Snf mcadelesi, artk, istismar ve baskya kar smrlen
lerin mcadelesi hline dnmtr. Bundan dolay smrgecilerin iktidarn devirmek iin sadece
siyas bamszlk yeterli gelmeyecek, ayn zamanda hem siyas ve hem de siyas zgrl getirecek
sosyal bir devrim de gerekli olacakt.
Baz durumlarda, gelimekte olan dnya rejimleri Marksist ve Leninist ilkeleri aka kucak
lam ve sklkla gereksinim duyduklar alanlara uygulamlardr. Bamszl salamak amacyla
in, Kuzey Kore, Vietnam ve Kamboya hzl hareket ederek yabanc servete el koymu ve ekono
mik kaynaklar milliletirmitir. Bu lkeler tek parti devletleri kurmular, merkez tarafndan plan
lanan ekonomik sistemi benimsemiler ve Sovyet modeline yakn bir politika izlemilerdir. Baka
durumlarda, Afrika ve Orta Doudaki lkeler milliyeti sosyalizmin daha az ideolojik biimlerini
gelitirmilerdir. Bunun en aikr rnekleri, Cezayir, Libya, Zambiya, Irak ve Gney Yemendir.
Bu lkelerde tek parti devletleri kurulmu ve Libyada Kaddafi, Irakta Saddam Hseyin gibi karizmatik ve gl liderler topluma nderlik etmilerdir. Bu kabil lkelerde sosyalizm, birletirici
bir mill dava gibi alglanm ve ekonomik ve sosyal gelimenin yegne aresi ve zm olarak
referans kayna olmutur.
Anti-smrgecilik Batl g ve tesirlere kar bir devrim ve isyan l olduu iin her zaman
liberal ve Batl niteliini koruma dikkatini gstermemi, Afrika sosyalizminde olduu gibi bazen
mill kabullerden hareketle, sosyalizm farkllatrlarak uygulanmtr. rnein, Afrika sosyalizmi
Tanzanya, Zimbabwe ve Angolada uygulama alan bulabilmitir. Afrika sosyalizmi Sovyet tarz
devlet sosyalizmi ya da Batl sosyal demokrasiyi baz almakszn geleneksel komniteryen (top
lumcu) deerlere dayandrlm ve ekonomik ilerlemeyi salamak ve kabilelerin birbiriyle atan
karlarn blnmeye frsat vermeden karlamak zere kurgulanmtr. Gelimekte olan dnya

nn baz lkeleri milliyetiliklerini dier eski kolonilerle ba kurarak oluturduklar nc Dn

ya zerinden seslendirmeyi tercih etmilerdir. Bu lkelere gre, kapitalist Batl lkeler Birinci
Dnya y, komnist lkeler kinci Dnya y oluturmaktadr. Bu aba yzn ilk defa 1955 Ban
dung Konferansnda gstermi, bamszlklarna yeni kavumu Asya ve Afrika lkeleri Souk
Sava dnemi boyunca bu giriimi canl tutmay baarmlardr. nc Dnyaclk emperyaliz
me kar iddetli bir kar koyuu ve smrgecilik gemiini paylaan lkeler arasnda ekonomik
ilerlemeyi salama ortak arzusunu yanstmaktadr. Bununla birlikte, smrgecilik htralarnn
unutulmas, smrgeci glerin bu faaliyetlerini geri ekmeleri ve smrlen lkeler arasndaki
kltrel ve siyas farklarn gn yzne kmaya balamas gibi faktrlerin de etkin rol oynamasyla
beraber mevcut balar zayflamaya balamtr.
Smrgecilik sonras dnem olduka farkl milliyetilik ekillerini oluturdu. Sz edilen bu
milliyetilik, Batl fikir ve kltr yeniden uygulamak ya da onlardan bamsz kalmaktan ziyade
tm bunlarn ret ve inkryla ekillendirilmitir. Eer Bat bask ve istismarn kayna olarak gr
lrse smrgecilik sonras milliyetilik, sadece Batl-olmayan deil, tamamen Bat kart bir ses
aramaldr. Ksmen, ortaya kan bu durum Batnn, zellikle Amerikann gelimekte olan lke
ler zerinde oluturduu kltrel ve ekonomik hegemonyasna kar bir tepki olarak kendi gs
termekteydi. Geri Amerika ak bir siyas kolonileme yapmad ama yatrm kontrolne almas,
yeni i ve istihdam alanlar yaratmas, Batl tketim mallarn istihsal etmesi gibi ortaya koyduu
etkiler, dnya apnda bir stnlk ve smrge kurma abas olarak yansd. te bu yeni-smrgecilik (neo-colonialism ) , ak bir siyas form almadndan dolay mcadele ve ba edilmesi zor
bir durum olarak iddetli bir gcenme ve hn yaratt. ran Devrimi boyunca Ayetullah Humeyni
(bkz. s. 292) Amerikay Byk eytan olarak isimlendirdi. Amerika kartl 1979 Devriminin akabinde ran politikasnn en belirgin zellii hline gelmi ve El-Kaide gibi terrist rgt
ler tarafndan daha sesli bir biimde telffuz edilmitir. Genel olarak Baty ve zelde Amerikay
ret, Batl olmayan felsefe ve fikirlere dayanan yeni bir milliyetiliin yaygn bir biimde kabulyle
sonuland. Dinin ve zellikle slmn gittike artan nemi gelimekte olan dnya milliyetiliine
kendine zg bir karakter ve yenilenmi bir potansiyel kazandrd. Bu konu, Onuncu Blmde,
din fundamentalizm konusunda daha detayl bir biimde ele alnacaktr.

MLLYETLN TES
Siyas inanlarn eitlilii milliyetiliin tesine yneldii sylenebilir. Bu yaklam siyas kim
liin millet-tesi boyutunu ne sren herhangi bir doktrin ya da ideolojiye uygulanr. Bylece,
feminizmle milliyetilii badatrmak olduka zordur. Zir, feminizm sosyal ya da biyolojik an
lamda cinsiyet farkllna birincil nem atfeder ve bylelikle mill balan ikincil ve siyas karl
olmayan anlamsz bir parametre hline getirir. Benzer bir biimde, rksalclk (bkz. s. 226) ve din
fundamentalizm her devirde milliyetilikle balantlandrlmtr ama bu fikir akmlar kesinlikle

milliyetiliin alt dallar olamazlar. Zir rksalclkve din fundamentalizmin ortaya kartt farkl
kimlikler, ulusal snrlar keserek milletlerarasclk fikrinin zayf bir ekli olarak alglanr hle gel
milerdir.
Bununla birlikte, milletlerarasclk en gl ekliyle, siyas milliyetiliin mutlaka almas ge
rektii varsaymna dayanan radikal bir inanla ekillenir. Zir, bu yaklama gre, dnya halklarn
birletiren balar, ayran unsurlardan ok daha gldr. Bu duru asndan, milletlerarascln
hedefi, din, dil, rk, sosyal ve mill farkllklara bakmakszn, dnyann tm halklarnn oluturduu
siyas ittifak ynetebilecek millet-st yaplarn inasdr. rnein, bu tarz bir tek dnyaclk
evrensel ahlk ve kresel bar ve ibirlii inancyla karakterize edilen uluslararas ilikiler disiplini
iinde idealist bir gelenein temelini oluturdu. Alman felsefeci Immanuel Kant (1724-1804),
bu gelenein babas olarak grlr. nk Zum ewigen Frieden ( Ebed Bar, [1795] 1991) adn
verdii eserinde hibir sava yaplmamaldr fikrini dikte eden, akl ve inan birlikteliine daya
nan ve Milletler Cemiyetine (League ofN ations) benzeyen bir m odel nermitir. Ana ideolojile
rin ilgili olduklar kadaryla, bu vizyon, her biri milletlerarascln zel bir yorumunu gelitirmi
olan liberalizm ve sosyalizmle aka ilikilidir.

Liberal Milletlerarasclk
Liberaller ilke olarak milliyetilii pek yadsmazlar ve milletlerin doal varlklar olduunu, kltrel
benzerliklerin kimlik duygusu ve ortak bir aidiyet ba oluturduunu, ve bu duygu ve ynelimle
rin en uygun siyas birim olarak liberal milliyetilii oluturduunu kabule yatkndrlar. Bununla
birlikte liberallerin asla kabullenemedikieri ey, milletlerin siyas otoritenin en yksek kaynan
oluturduklar varsaymdr: Zir denetlenmeyen mill g, snrlanmayan bireysel zgrlk kadar
sakncaldr. Bu adan liberal milletlerarascln iki dayana mevcutsa, bu dayanaklardan birinci
si, milletleraras doa durumu korkusudur.
Liberaller, uzunca bir sre, mill self-determinasyonun karmak bir iyilik tadm kabul et
milerdir. Zir mill self-determinasyon z-ynetimi korur ve yabanc denetimini engellerken, di
er yandan her milletin kendi karn takip etme zgrlne sahip olduu bamsz bir mill-devletler dnyas yaratr. Liberal milliyetiler anayasalclk (bkz. s. 56) ve demokrasinin militarizm
ve sava eilimini azalttn kesin bir dille kabul etmi ama egemen milletlerin uluslararas anari
artlarnda ilediinde, kendi kendini denetimin tek bana sonsuz bar salamada yeterli olama
yacan da belirtmilerdir. Liberaller genel olarak, fetih ve yamaya bavurmay engellemek iin
iki yol nerdiler. Birincisi; ikili anlama ve ibirliini salamay amalayan karlkl mill bam
llktr, ki bu, liberallerin niin geleneksel olarak zgr ticareti desteklediklerinin de gerekesini
oluturur: Karlkl ekonomik bamllk, uluslararas atmann madd maliyetinin gze alna
mayacak kadar yksek olmasndan dolay sava durumunun dnlemez hle geldii bir durumu
ifade eder. 19. Yzylda ngilteredeki Manchester liberallerinden Richard Cobden (1804-1865)

Kozmopolitlik [Cosmopolitanism]

Kozmopolitlik kozmopolis'e yani, "dnya devleti"ne inan anlamna gelir. Bu anlamda kozmopolitik, mill kimlik
lerin sona erii ve tm insanlar birletiren ortak siyas sadakatin tesisini gerektirir. Bununla birlikte, bu terim kar
lkl anlay, hogr ve hepsinin tesinde, bamszlk parametrelerine dayal ve uluslararasnda bar ve uyum
gibi mtevaz hedeflere sahiptir. Liberal Kozmopolitlik, uluslararas anlay ve madd refah getireceini umarak
zgr ticarete destek verir. Kozmopolit ideal milletler arasnda ibirliini tevik etme amacn gden millet-st
kurum ve organlarla ykselir, geliir ve yaygnlar.

v e jo h n Bright (1811-1889) bu karlkl bamllk tercihinin kozmopolitlik (bkz. s. 185) ilkesine

derin bir ball yansttna iaret etmilerdir. Bu kozmopolitlik lkelerin sadece en iyi rettik
lerini retmeleri konusunda branlamalarna (iktisatlarn karlatrmal stnlk terimiyle
ifade ettikleri kuram) imkn salamayacak; ayn zamanda, farkl rk, din, dil, inanca sahip halklarn
C obdenin ebed bar balar diye ifade ettii prensipler etrafnda birleebilmelerini salamasna
da katkda bulunacaktr.
Liberaller mill hrs ve emelin, hukuksuz bir milletleraras arenann olumasn engelleyecek
bir dzeni getirebilme kapasitesine sahip millet-st kuramlarn inasyla denetim altna alnabi
leceini ne srmlerdir. Bu iddia toplumsal szleme teorisiyle ayn mantk zerine kurgulanr:
Hkmet dzensizlik problemine zmdr. Bu argman W oodrow W ilsonun baarszlkla so
nulanan dnya hkmetinin ilk deneyimi olan ve 1919 tarihte kurulan Milletler Cemiye tini ve
1945te San Francisco Konferansyla kurulan ve Millet Cemiyetinin halefi olan Birlemi Mil
letlere (BM ) ynelik daha geni destek aklar. Liberaller bu organlar, uluslararas atmalarn
barl yollarla zmn mmkn klan hukukun ynettii devletleri kurmas gerekesiyle des
tekler. Bununla birlikte liberaller hukukun zorla uygulanmas gerektiini ve bundan dolay kolektif
gvenlik ilkesinin geerliliini onaylarlar. Bu fikir; saldrnn, en iyi, birok devletle birlikte birleik
bir direnle salanabileceine iaret eder. Liberallerin millet-stcle duyduu bu sempatinin
en ak rneini, Avrupa Birlii gibi kurumlar oluturur. Avrupa btnlemesinin mill bamszl
ortadan kaldracandan ve mill kimlii zayflatacandan korkan muhafazakrlarn aksine liberal
ler, daha ok, ibirlii ve bamszl salama arac olarak, kendine zg gelenek ve kimliklerini
yine de koruyan milletlerarasnda federal Avrupa y destekleme eilimdedirler.
Liberal milletlerarascln ikinci temeli, birey ve bireycilik (bkz. s. 45) ilkesine sk sk
ya ballktan kaynaklanr. Bu yaklam, rk, inan, sosyal arka plan ve ulusalla bakmakszn, tm
insanolunun eit ahlk deere sahip olduunu ima eder. Liberaller mill self-determinasyonu
onaylarken, bunun, hibir durumda milletlere, insanlara diledikleri gibi davranma yetkisi verdiine
inanmazlar. Bu balamda birey hak ve zgrlklerine sayg, mill egemenlik taleplerinden nce gelir.
Liberal milliyetilik, bylece, siyas bir oluum olarak milletin yerine gemek arzusundan ok, insan
haklar doktrininde somutluk kazanan yksek ahlka uygun millet talebiyle ekillenir. Liberaller bu

haklarn evrensel adan kabul edilebilir olduuna ve gerek insan varlnn asgari artlar olarak
uluslararas hukukun temelini de oluturduuna inanrlar. Bu tarz inanlar 1948de BM nsan Hak
lar Bildirgesi ve 1956da nsan Haklar ve Temel zgrlkler Avrupa Konvansiyonu gibi belgelerin
tasarlanmasna yol at. Bu belgeler uluslararas Adlet Divan ve Uluslararas Ceza Mahkemesi gibi
kuramlarla yrrle sokulan uluslararas hukukun stnl prensibini de destekler.
Bu tarz bir liberal milletlerarascln emkalifleri, muhafazakrlar ve gelien dnya milliyet
ilerini ierir. Bunlardan birincisi olan muhafazakrlar evrensel insan haklar fikrinin zgn mill
gelenek ve kltrleri hesaba katma hususunda baarsz olduunu savunurken; ikinci kategoriyi
oluturan gelien dnya milliyetileri, daha ileri giderek, insan haklarnn esas olarak Bat liberaliz
minin manifestosu olduunu ve bu haklarn yaygnlk kazanmasnn Bat emperyalizminin gizli bir
eklinden ibaret olduunu iddia ederler.

Sosyalist Milletlerarasclk (Enternasyonalizm)

Milliyetiliin bir sa politika rn ve atma unsuru olduuna inanan sosyalistler ilke olarak,
liberallerden daha ok milliyetilii reddederler. Geri bu dnce yneticiler ve arzulu yneticiler
olarak modern sosyalistleri mill-devletle uzlama yolu aramaktan alkoymamtr. Ayn zamanda
sosyalistler, en azndan sylem baznda, milletlerarascl bir z deer olmasa da sosyalist ima
nn bir maddesi olarak alglamlardr. Bu alglama Marksist gelenekte daha belirgin bir ekilde
gzlemlenmektedir. Marksizm geleneksel olarak snf dayanmasnn daha gl olduu ve siyas
anlamda mill kimlikten daha fazla nem kazand fikrinden kaynaklanan proleter bir milletlerarascl ihtiva eder. Das Kommunistische Manifestte Komnist Manifesto Marx (bkz. s. 135) unlar
yazmt:

alan adamn lkesi yoktur. Biz onlardan sahip olmadklarn alamayz. Proleterlerin ncelikle
siyas stnl ele geirme ve milletin nc gc olma zorunluluu olduundan kendi milleti
ni ancak kendi kurmaldr. Ancak bu millet, burjuvann anlad anlamda deil, kendine zg bir
millettir" (Marx ve Engels, [1848] 1968, s. 51).
Marx herhangi bir sosyalist devrimin nemli bir mill boyuta sahip olduunun farkna varm
t. Nitekim eserinde de belirttii gibi her lkenin proleteri ncelikle kendi burjuvasyla meselele
ri ni halletmelidir. Bunun tesinde, baml halklar iin mil zgrlk sosyalist devrimini bir n ko
uludur. Bu yaklam ve durula, Marx, Polonya ve rlanda bamszlk hareketlerine destek olmu
tur. Ne var ki, alan snfn burjuvann anlad anlamda mill nitelikte olmasn tasarlamad.
Ancak Engelsin mill egoizm diye adlandrd kategoriyi tm proleterlerin kardelii kavramn
icat ederek amay baard. Komnist Manifesto bu durumu u son cmleyle ifade eder: Tm lke
lerin alanlar, birlein! Bundan dolay sosyalizm z olarak milletleraras bir karaktere sahiptir.

Leon Troki (1879-1940)

Rus Marksist, siyas dnr ve devrimci. 1905 St. Petesburg Sovyet lideri olan Lenin'in ilk
eletirmeni olan Troki, 1917'de Boleviklere katld. Daha sonra d ileri ve sava komiseri
oldu. Lenin'in lm ve Stalin tarafndan alt ediliinin akabinde 1929'da Sovyetler Birlii'nden srgn edildi. Stalin'in emriyle 1940'da Mekska'da suikasta urad.
Troki'nin Marksizme teorik katks sosyalizmin, gelimenin burjuva aamasna ihtiya olmak
szn Rusya'da kurulabilecei ngrsnde bulunan srekli devrim kuramna dayanr. Trokizm, genellikle hi sona ermeyen milletlerarasclk ve pedaHHaff peeomoma (Predannaya revolyutsiya; hanet
Edilmi Devrim, 1937) eserinde zetlenen brokratikleme tehlikesine dikkat eken anti-Stalinizmle balantldr.

Proleter snf dayanmas mill snrlar kesmekle kalmaz, Marxin vurgulad gibi, dnya piyasa
larn oluumu, kapitalizmi sadece gerek bir uluslararas hareketle durdurabilecek olan uluslararas
bir sisteme dntrd. Tam da bu realite, Marxin 1864te lk Enternasyonel olarak adlandrlan
Milletlararas Emekiler Derneinin kuruluuna yardmc olmasnn nedenini oluturur. Birinci
ya da kinci Sosyalist Enternasyonel 1889da kuruldu ve 1951de yeniden ihya edildi. nc
Enternasyonel ya da Komintern Lenin (bkz. s. 140) tarafndan 1919da kuruldu. te yandan
bu oluuma rakip olarak Leon Troki (bkz. s. 187) tarafndan 1936da Drdnc Enternasyonel,
Stalinin (bkz. s. 141) Bir lkede sosyalizm politikasna gl bir eletiri olarak ekillendirildi.
Bununla birlikte, sosyalistler nadiren proleter milletlerarascl niha anlamda ulalacak
bir hedef olarak grrler amalar mill hatlarla blnm dnyay, snf hatlaryla blnm bir
dnya hline getirmek deildir. Lkin onun yerine -milletleraras snf mcadelesi yoluyla- dn
ya halklar arasnda uyum ve ibirliini kurmaktr. nsanolunun karlkl sempati, tutku ve akla
birbirine balanabilecei fikri; blndnde azalan eylerin paylaldka daha da artaca inan
cndan kaynaklanmaktadr. Bu bak asna gre, sosyalistler milliyetilii sadece kapitalizmin ve
dier btn snf toplumlarnn elikilerini gizleyen bir burjuva ideolojisi olduu iin deil, ayn
zamanda insanlar ortak nsan deerlerini inkra zorlad iin de iddetle reddetmektedirler. Bir
sosyaliste gre milletlerarasclk uluslararas hukuk erevesinde milletler arasndaki ibirliini ge
rektirmez, ayn zamanda milletin daha radikal ve daha topik bir hedef erevesinde kkten yok
oluunu salamay ve tek dnya ve tek halk ilkesi etrafnda btnlemeyi de ierir.
Sosyalist milletlerarascla yaplan eletiriler balca iki kategori hlinde ele alnabilir. Birinci
kategori; milletleraras sosyalistlerin pratikte yksek ideallerini gerekletirmedeki cidd baarsz
lklardr. eitli Enternasyoneller, mill farkllklarn gn yzne kmasnn yan sra derin kiisel
ve ideolojik rekabet yznden engellenmitir. kinci kategori, siyas milliyetiliin sregelen g
cnn farkna yarlamamasndan tr sosyalizme verilen zarara vurgu yapan eletiri kmesidir.
Milliyetilii yapay ve aalanm bir saik olarak gz ard etme eilimi sosyalistleri, uluslararasc
fikirleri olduundan fazla etkin ve czip grme hatasna drd. Avrupa proleterleri ve bunlarn

sosyalist partilerinin ou sava ve mill gurur tahmin ve beklentilerinde yanlgya urayarak zayf
ladklar zaman dilimiyle kinci Enternasyonalin Austos 1914te k sosyal devrim beklenti
sinden ziyade milliyetiliin potansiyel gcnn daha etkin olduunu aka gstermi oldu.

21. Y ZYILD A M LLYETLK

Pek az siyas ideoloji milliyetilik kadar uzun bir sre leceine ynelik sylemlere ramen varln
srdrebildi. 1848in hemen balarnda Marx Mill farkllklar ve ztlklar gnden gne ortadan kalk
maktadr iddiasnda bulunmutu. Benzer bir ekilde, millet ina sreleri projesi olarak milliyetili
in lm, Avrupann mill self-determinasyon ilkesiyle yeniden ekillenmesini takip eden Birinci
Dnya Savandan sonra, Afrika ve Asya bata olmak zere farkl corafyalarda kolonilemenin sona
ermesinin bir sonucu olan kinci Dnya Savandan sonra da iln ve iddia edilegeldi. Mill-devletlerden mteekkil bir dnyann kurulmasyla milliyetiliin daha sonraki rol ne olacaktr? Bunun
tesinde, 20. Yzyl boyunca, ekonomik ve siyas hayatn ilerlemeci bir biimde milletleraraslamasyla millet adedi de fazlalat. Uluslararas rgtler, -Birlemi Milletlerden Avrupa Birliine, Dnya
Ticaret rgtnden Uluslararas Para Fonuna (IM F )- birer birer yetkileri milletlerden alarak dnya
politikasna hkim hle geldi. Bu olgu yaygn olarak kreselleme olarak tanmland.
Kreselleme mill farkllama fikrinden kaynaklanan siyas doktrinler ve mill-devlet zeri
ne uzun vadeli bir etki yaratt. rnein, yatrm kararlarnn mill hkmetlerin eylemleri yerine
ulus ar irketler tarafndan alnd madd refah anlamna gelen btnlemi bir kresel ekonomi
bu alglaylarn sonucunda ortaya kt. Kltrel alardan, uak seyahatlerinin art, d turizm,
uydu televizyonu ve nternet ve kreselleme gibi parametrelerin anlam, piyasa kkenli tketim
toplumunun, baka bir ifadeyle dnyann McDonaldslamas nn yaygnlamasyd. Dnyann
farkl blgelerinde farkl insanlar ayn filmleri izlerler, ayn yemekleri yerler, ayn sporlarla elenir
lerken acaba milletlerin hl etkin ve anlaml kategoriler olarak hayatiyetlerini srdrebilecekleri
dnlebilir mi? Tm bu gelimelerin umutsuz boyutu dikkate alndnda, 21. Yzyl siyas mil
liyetiliinin niha kne tank olacaktr.
Ne var ki, en azndan iki faktr milletin siyas neminin devamn salamaktadr. Birincisi,
grnen o ki, geleneksel yurttalk ve mill balarn zayflamas zerine kreselleme, etnik temelli
ve bazen de milliyetiliin saldrgan ekillerini ateleyebilir. Uzlamac mill-devlet anlaml kolektif
kimlikler retmede artk yetersizse yerini, din, dil, etniklik ya da rka dayanan partiklarizm e b
rakabilecektir. Eski Sovyet Blokunun ve zellikle eski Yugoslavyann pek ok blgesinde etnik a
tmalarn patlamas henz gereklemiken, merkezka milliyetilikler de ngiltere, spanya, talya
ve Belika gibi devletlerde kklerini bulmulardr.
kincisi, kreselleme, mill projeye, gittike globalleen ve bamszlaan dnya milletlerinin
gelecei adna bir yol haritas izerek, yeni bir anlam ve nem katabilir. Bu adan kreselleme,
toplumlar kayganlaan ve rekabete alan bir dzlem de bir sosyal dayanma ve kimlikle besle

yerek, milletlerin kendilerini yeniden ina etmelerine imkn salayabilir. Farkl yollardan Singa
pur, Malezya, Avustralya, Yeni Zelanda ve Kanada gibi devletler, mill kimliklerini esas itibariyle
gelecee ynelerek ama gemi bileenlerini bir araya getirerek yeni bir benlik tazeleme srecine
girmilerdir

leri Okumalar
Alter, P., Nationalism. (Londra: Edward Arnold, 1989). Milliyeti fikirlerin kkleri ve geliimi ile farkl milliyet
ilik ekilleri iin iyi ve anlalr bir giri.
Brown, D., Contemporary Nationalism: Civic, Ethnocultural and Multicultural Politics. (Londra: Routledge:
2000). Milliyetilie ynelik farkl yaklamlar ile modern milliyeti siyasetin birbirine zt ekilleri hak
knda anlalr ve srkleyici bir deerlendirme.
Hobsbawm, E. J., Nations and Nationalism since 1780. (Cambridge ve New York: Cambridge University Pres
1990). Milliyetilie iyi ve anlalabilir bir giri.
Hutchinson, J. ve Smith, A. D. (eds.), Nationalism. (Oxford ve New York: Oxford University Press, 1994). Mil
liyetiliin doas, geliimi ve nemi zerine yaplm tartmalar inceleyen okumalarla ilgili geni
kapsaml ve faydal bir derleme.
Kedourie, E., Nationalism., revised edition (Londra: Hutchinson, 1985). Kendi kendini ynetmenin nemini
vurgulayan eletirel bir perspektiften milliyetilikle ilgili klasik bir deerlendirme.
Smith, A. D., Nationalism: Theory, Ideology, History. (Cambridge ve Madlen, MA: Polity Press 2001). Milliyetilik
konusuna ve onun deiik davurumlarna ak/anlalr ve zekice yazlm bir giri.
Spencer, P. ve Wollman, H., N ationalism s Critical Introduction. (Londra ve Thousand Oaks, CA: Sage, 2002).
Btn sorunlara teorilere ve tartmalara deinen milliyetilie ynelik klasik ve modern yaklamlarla
ilgili ok faydal bir aratrma.

ANARZM

KKLER VE GELM
Anari szcnn kkeni Yunancadan gelmektedir ve kelime anlam kuralszlk demektir. Anar
izm kavram eletirel ve negatif biimde meden veya kurumsallam dzenin yklmas anlamnda
Fransz Devriminden beri kullanlmaktadr. Ayn zamanda kavrama pejoratif (kmseyici, aa
layc) anlamlar yklenmeye devam edilmektedir. Gndelik dilde anari, kargaa ve dzensizlik
anlamlarnda kullanlmaktadr; popler anlayta anaristler bombal intihar eylemcisi bombal te
rristlerden ayr grlmemektedirler. Anaristlerin bu tr yaktrmalara iddetle kar ktklarn
belirtmeye gerek yoktur. Pierre-Joseph Proudhonun (bkz. s. 200) Qu'est-ce que la proprit? ( Ml
kiyet Nedir?, [ 1840] 1970) adl eserinde gururla Ben bir anaristim demesine kadar kavram politik

dncelerin pozitif ve sistematik btn olarak deerlendirilmemekteydi. Anaristler kanun ve

ynetimin ilgasyla, doal, kendiliinden bir dzenin gelieceini savunmaktadrlar. Proudhonun
(bkz. s. 200) nerdii gibi toplum anarideki dzenin peinden koar. iddet ile olan balant
da yanltcdr. Baz dnemlerde anaristler bombalamalar ve terrizmi (bkz. s. 290) aka hatta
gururla desteklemilerdir. Hlbuki anaristlerin ounluu iddeti bir yanlg ve kar tepki olarak
grrken, pek ou da ahlk olarak kabul edilemez bulur.
Anarist dncelerin kkeni, bazen Taoist veya Budist dncelere dayandrlrken, bazen
Antik Yunann Siniklerine ya da ngiliz Savandaki Kazclara (Diggers), dayandrlr. Esasen
anarist dzenin kurallar ilk olarak William Godwinin (bkz. s. 196) Enquiry Concerning Political
Justice ( Siyasal A dalet zerine nceleme, [1793] 1971) adl eserinde belirtilmitir, geri Godwin

kendisini hibir zaman anarist olarak tanmlamamtr. 19. Yzyl boyunca Anarizm, yaylan ve
byyen sosyalist hareketin nemli bir paras idi. Proudhonun takipileri 1864 ylnda Uluslara
ras i Birliini (Birinci Enternasyonel) kurmak iin Marksistlere katlmtr. Michael Bakuninin
(bkz. s. 198) liderliini yapt anaristlerle Marksistler arasnda byyen ztlktan dolay 1871
ylnda Enternasyonel kt. 19. Yzyln sonlarnda anaristler, Rusya ve Gney Avrupadaki top
raksz kyllerden, anarko-sendikaclarla endstri alanlarndan geni bir destek buldular.
Anarizmin 20. Yzyln ilk yllarnda gerek bir kitle hareketine dnmesine sebep olan
sendikaclk, Fransa, talya, spanyada popler olan devrimci bir meslek birlik formuydu. Fran
sadaki gl C G T sendikas 1914ten nce anaristler tarafndan ynetiliyordu, spanyadaki
C N T nin ynetimi de anaristlerdeydi ve Sava dneminde iki milyon yelerinin olduunu
iddia ediyorlard. Anarko-sendikaclarla hareketler 20. Yzyln ilk yllarnda Ltin Amerikada,
zellikle de Arjantin ve Uruguayda ortaya kt ve sendikalci dnceler Emiliano Zapata nder
liindeki Meksika Devrimini etkiledi. Otoriteryanizmin (bkz. s. 96) ve politik basknn art
Avrupa ve Ltin Amerikada anarizmi baltalad. spanyol Savann (1 9 3 6 -1 9 3 9 ) sonucunda
General Franconun zaferi, kitle hareketi olan anarizme son verdi. C N T nin faaliyetleri durdu
ruldu ve sol kanat savunucular ile anaristler baskya mruz kaldlar. Lenin (bkz. s. 140) ve Boleviklerin 1917deki baarlar neticesinde komnizmin ve devrimci, sosyalist hareketlerin artan
saygnl anarizmin yaylmasn engelledi.

Anarizm, politik ideoloji olarak ulusal dzeyde dahi baar kazanamamtr. Herhangi bir
toplum veya millet anarist kurallara gre oluturulmu bir modelde hayatamtr. Fakat bu du
rum anarizmi liberalizm, sosyalizm, muhafazakrlk veya faizm gibi iktidar harekete geirebilen,
toplumu ekillendirebilen ideolojilerden daha nemsiz klmaz. Anaristlerin iktidara en yakn ol
duu dnem spanyol Savanda spanyann batsnda baz blgeleri ele geirdikleri ve Katalonyada ii ve kyl kolektifleri kurduklar dnemdir. Bu nedenle anaristler kendi dzenlerini
ifade edebilmek iin Antik Yunan veya Ortaa a ait tarihi toplumlar veya Rusyadaki mir (arlk
Rusyasnda topraa ortak sahip olan toplum) gibi geleneksel komnleri rnek verirler. Anaristler,
geleneksel toplumlarn hiyerarik olmayan, eitliki dzenlerini -Afrikadaki Nuer gibi- vurgular
lar ve Bat toplumlarndaki kk lekli komnal hayat deneyimlerini desteklerler.
Bir politik hareket olarak anarizmin etkisi, sonular ve yntemleri tarafndan daraltlmtr.
Devleti kertmek ve politik otoritenin tm biimlerini paralamak anarizmin hedefidir ve bu he
defler imknsz olmasa bile gerekd olarak kabul edilmektedir. Ekonomik ve sosyal gelimenin
devletin klmesi ya da ortadan kalkmas ile deil devletin rolnn artmasyla ortaya kt modern
dnya tarihine bakldnda grlmektedir. Bunun tesinde devletsiz/idaresiz bir toplum mefhumu,
en iyi tabirle topik bir hayldir. Anaristler siyas parti kurmak, seim kampanyalar dzenlemek,
koltuk kapmak gibi geleneksel politik nfuz kullanma aralarn yozlam ve ykc diyerek reddeder
ler. Sonu olarak anaristler kitlesel kendiliindenlie ve halkn zgrlk arzusuna inanarak siyasal
rgtlenme ve stratejik planlamann avantajlarndan kendilerini mahrum braktlar. Tm bunlara ra
men anarizm lmeyi reddeder. Anarizmin politik otorite ve eylemcilikle, aktivizmle uzlamaz tavr
nedeniyle zellikle genler nezdinde uzun sreli ekicilie sahiptir. Kapitalizm ve kreselleme kart
hareketlerin ortaya knda anarist fikirler, sloganlar ve gruplarn nemi grlebilir.

DEVLETE KARI - ANA TEMALAR

Anarizmin tanmlayc zellii, devlete, devletin kurumlan olan hkmet ve hukuka kartldr. Anar
istler bask ve mecburiyetin olmad, bireylerin gnll olarak ilerini yrtt devletsiz bir toplumu
tercih ederler. Anarizmin ideolojik karakterini iki faktr bulanklatrr. lk olarak anarizm, aklama ve
analizden te ahlk bir iddiadr. Anarizm devlet sistemini analiz ederek, bask ve zorlamann nasl or
tadan kaldrlabileceini zmlemektense igdsel olarak zgrle ve zerklie ynelen, kalben ah
lk varlklar olan insanlann bu zelliklerini harekete geirmek iin enerjisini harcar. kinci olarak anar
izm, devlete kar kma noktasnda ayn dnen fakat temelde birbirine rakip iki ideoloji sosyalizm
ve liberalizm arasnda bir ara noktadr ve bu iki ideolojiye gre tutarll daha az olan bir ideolojidir. Bu
yzden anarizmin ikili karakteri vardr: Liberal bireycilie (bkz. s. 45) benzedii iin ultra-liberalizmin veya ar sosyalist kolektivizme (bkz. s. 120) benzedii iin ultra-sosyalizmin bir formu olarak
yorumlanabilir. Deiik siyas geleneklerden gelen ve birbirlerinden farkl dnen takipileri olsa da
anarizm, ayr bir ideoloji olarak kabul edilir. Anarizmin en nemli biimleri aada listelenmitir:

 Anti-devletilik
Doal dzen
Anti-klerikalizm (Kilisenin, siyasette etkisinin olmasna kar kmak)
Ekonomik zgrlk

Anti-Devletilik
Sbastian Faure, YEncyclopdie anarchiste Az (Anarist Ansiklopedi, 1934) anarizmi "Otorite pren
sibinin zdd olarak tanmlar. Otorite karsnda anarizmin durumu basit ve aktr: Otorite, z
grlk ve eitlik ilkelerinin karsndadr. Anarizm serbest politik eitlik ve mutlak zgrlk ilke
lerini aka onaylamasyla esizdir. Bu deerlendirme dorultusunda otorite politik eitsizlie ve
bireyin verilmi haklarnn dierleri tarafndan etkilenmesine, bask altna alnmasna, insan haya
tnn snrlandrlmasna dayanr. Bu durum otoriteyi kontrol edenleri ve otorite tarafndan kontrol
edilenleri yozlatrarak zarar verir. nsanlar zgr ve zerk varlklar olduu iin otoritenin kontro
lnde olmalar onlar snrlandrr, insan doasn bask altna alr, zayflatc bamlla yenik d
rr. Otorite sahibi olmak, doktorlarn ve retmenlerin uzman otoritelii gibi, bilginin toplumda
eitsiz dalmndan kaynaklanan itibar, kontrol ve stnlk kazanma isteidir. Amerikal anarist
ve sosyal eletirmen Paul Goodmana (1 9 1 1 -7 2 ) gre, birounun merhametsiz olduu ve o
unluun korku iinde yaad bir toplumda, otorite, iktidar psikolojisinin ykselmesine sebep
olur ve hkimiyet ve itaat modeline dayanr.
Otoritenin anarist eletirisi pratikte politik otoriteye, zellikle de modern devletin meka
nizmalarna odaklanr. Dier tm politik ideolojiler devletin olas kt durumlar engellediini
kabul ederler. rnein liberaller devleti bireysel haklarn koruyucusu olarak kabul ederler, muha
fazakrlar devleti dzenin ve sosyal balln sembol olarak kutsarlar, sosyalistler devleti sosyal
adletin kayna ve reformun bir arac olarak grrler. Buna karn anaristler ad geen ideolojile
rin politik otoritenin doasn cidd ekilde yanl anladklarn, hukuk ve hkmet kumrularnn
negatif ve ykc ynlerini gremediklerini iddia etmektedirler. Bu anarist eletiri Proudhonun
(bkz. s. 200) mehur hicivlerinden birinde u ekilde ifade edilir:

idare edilm ek, gzlenm ek, soruturulmak, aratrlmak, ynlendirilm ek, disiplin altna alnmak, s
nrlandrlmak; bu fiillerin tam am bu nu yapm aya hakk, bilgisi olm ayanlarn yapt davranlardr
(alntlayan Marshall, 1993, s. 45).

Devlet, belirlenmi coraf alanda yaayan bireyler ve kurulular zerinde yce bir otorite uy
gulayan hkmran yapdr. Anaristler devletin otoritesinin kat ve snrlandrlmam olduunu
vurgulamaktadrlar. Kanun, kamusal davran kstlar, politik hareketi snrlandrr, ekonomik ha
yat dzenler, zel hayata ve dnceye burnunu sokar, devletin otoritesi ayn zamanda zorlaycdr.

Liberaller, devleti toplum iinde rekabet ve mcadele eden snflar arasnda sosyal dzeni salamak iin gerek
li, tarafsz bir hakem olarak grrler. Klasik liberaller devleti gerekli bir ktlk olarak grrler ve minimal devleti
verler, modem liberaller zgrl genileten ve frsat eitliini salayan devletin pozitif roln vurgularlar.
Muhafazakrlar, devleti otorite ve disiplini salayarak, toplumu kaos ve dzensizlikten koruma ihtiyacyla
balantl olarak grdkleri iin geleneksel olarak gl bir devleti tercih ederler. Geleneksel muhafazakrlar dev
let ve sivil toplum arasnda pragmatik bir dengeyi desteklerken, neo-liberaller brokratik ilemlerle ekonomik
baary engelledii iin devletin etkisinin aa ekilmesini benimser.

Sosyalistler, devletle ilgili birbiriyle atan gr alarna ship olmulardr. Marksistler snflar arasndaki
mcadeleyi dzenleyen devlet ve snf sistemi arasndaki balanty vurgularlar. Dier sosyalistler devleti ortak
faydann somutlam hli olarak grrler ve bu yzden sosyalizmin hem sosyal demokrat hem de devleti-kolektivist ekli, devletin mdaheleciliini onaylar.
Anaristler, devletin gereksiz bir ktlk olduu kabul ederler. Devletin hkim, baskc ve zorlayc otoritesi
gl, ayrcalkl sekinlerin basksndan daha az masum deildir. Devlet doal olarak baskc ve zlim olduu iin
tm devletlerin ayn karakteri vardr.
Faistler, totaliteryanizme (bkz. s. 223) olan inanlarndan tr, zellikle Italyan geleneinde, devleti, ulusal
topluluun btnln yanstan stn etik ideal olarak grrler. Naziler devleti iinde rk veya ulus bulunan bir
damar olarak grrler.
Feministler, devleti; kadnlar kamusal veya siyasal hayattan dlamaya veya bu alanda onlar kincil konuma
itmeye yarayan ataerkil devletin, erkek iktidarnn bir arac olarak grrler. Liberal feministler yine de devleti,
seimlerle hayata geirilebilecek reformlarn bir arac olarak grrler.

Din Fundamentalistler, sosyal, moral ve kltrel yenilenmeyi getirecek ara olarak grdkleri devleti pozi
tif olarak deerlendirirler. Din fundamentalist devlet, din otoritenin ve hikmetin siyas manifestosu olarak kabul
edilir.

Anaristler liberallerin toplum szlemesine gre gnlllkten doan devlet anlayn reddeder
ler ve bir anlama yerine bireylerin doduklarnda politik otoritenin emrine girdiklerini savunurlar.
Rusya doumlu Amerikal anarist Emma Goldmana (1869-1940) gre, devleti kulp, silh, ke
lepe ve hapishane sembolize eder. Devlet bireyleri mlkiyet haklarndan, zgrlklerinden hatta
cezalarla hayatlarndan mahrum edebilir. Devlet ayn zamanda smrcdr, kanunlar uygulayarak
cezalandrma tehdidiyle bireyleri vergi sistemleri yoluyla soyar. Anaristlere gre devlet zenginlerle
ve imtiyazllarla birlikte hareket ederek zayflar ve yoksullar bask altna alr. Sonu olarak devlet
ykcdr. Amerikal anarist Randolph Bournee gre, sava devletin kalbidir. Bir devletin dier
devletlerin zararna olan blgesel genilemesi, yamalamas veya ulusal zaferi iin yaplan savalarda
bireylerin savamalar, lmeleri ve ldrmeleri gerekir.
Bu eletiri insan doasnn anarist deerlendirmesi zerine temellenir. Anaristler insan p o
tansiyeli konusunda hayli iyimser olsalar da ekonomik eitlik ve politik otoritenin yozlatrcl

noktasnda bir hayli ktmserdirler. nsanlar yaadklar politik ve sosyal koullara gre iyi veya kt
olabilirler. Baka trl sempatik, ibirliki ve sosyal kabul grenler, gle, imtiyazla veya zenginlikle
dierlerinin zerinde ykseltildiklerinde, neredeyse baskc tiranlar hline gelirler. Baka bir deyi
le gcn/iktidarn mutlak yozlamay getireceini vurgulamak iin anaristler liberallerin uyarsn
kullanrlar: ktidar yozlamaya meyillidir, mutlak iktidar mutlaka yozlar. (Lord Acton) Zorba ve
baskc hkmranln deposu olarak devlet, ktln younlatrlm formundan baka bir ey
deildir. Anarist devlet teorisi de eletiriyi hak etmektedir. nsan doas ile ilgili teorinin kavramlar
bir tarafa, politik ve sosyal evrelerinin bireyleri yozlatrmasndan kaynaklanan devlet basks varsa
ym, politik otoritenin ilk olarak nasl ortaya kt sorusunu cevaplamakta yetersizdir.

Doal Dzen
Anaristler devleti sadece kt deil ayn zamanda gereksiz olarak kabul ederler. William Godwin
eletirilerini toplumsal szleme teorisi zerinden yapmaya alr. H obbes (bkz. s. 88) ve Lockeun (bkz. s. 54) toplum szlemesi tartmalarna gre, insanlarn birbirleriyle srekli m
cadeleleri devletsiz bir toplumda toplumsal dzeni ve gvenli hayat imknsz klacaktr. Bu m
cadelenin kayna Hobbes ve Lockea gre, bencil, agzl, potansiyel olarak saldrgan olan insan
doasdr. Sadece gl bir devlet bu mcadeleyi engelleyebilir ve sosyal dzeni salayabilir. Ksaca
hukuk olmadan dzen olmaz. Bu iddialarn aksine Godwin, insanlarn temelde rasyonel varlklar
olduklarn, eitim ve Aydnlanma sayesinde evrensel hukuk kurallarna uyacaklarn iddia etmi
tir, kendi hayatlarn dzenleme noktasnda insanlarn doal bir isteklerinin olduunu belirtmitir.
O na gre insanlar adletsizlie, a gzlle ve saldrganla iten sebep doutan gnahkr olma
lar deil, devletin ve insan doasna aykr kanunlarn yozlatrcldr. Baka bir deyile hkmet
dzen sorununun zm deil bizzat sebebidir.
Anaristler Jean-Jacques Rousseaunun (bkz. s. 170) Du contrat socialnn ( Toplumsal
Szleme, [1762] 1913) giriindeki nsan zgr domutur ama artk her yerinden zincirlere ba

ldr cmlesine ilgiyle bakarlar. Anarizmin kkeninde insan doasnn iyiliine, en azndan p o
tansiyel iyiliine duyulan topik bir kabul yatmaktadr. Bu adan sosyal dzen kanun ve hukukun
mekanizmalaryla deil, doal ve kendiliinden olarak ortaya kar. nsan doas hakknda tama
myla iyimser dnen siyaset dnrlerinin anarist iddialar kabul etmelerinin temel sebebi budur. rnein kolektivist anaristler insan kapasitesinin sosyal ve paylamc ynn vurgularken,
bireysel anaristler aydnlanm insan aklnn altn izerler. Sanldnn aksine, insan doasna ili
kin olan kendiliinden doan uyum potansiyeli, doann kendisinin ve hatta evrenin doal dzen
den yana eilimine olan inanla balantldr. Bu yzden anaristler, karlkl bamll ve teklii
vurgulayan Budizm ve Taoizm gibi Batl olmayan dinlere ynelmilerdir. Bu durumun en modern
versiyonu Murray Bookchin (bkz. s. 276) gibi sosyal ekoloji dnrlerinde grlr. Sosyal eko
loji eko-anarizmle balantl olarak Dokuzuncu Blmde ele alnmtr.

William Godwin (1756-1836)

ngiliz felsefeci ve romanc. Godwin Presbiteryen papazyken btn saygnln kaybetti ve
profesyonel bir yazar oldu. Caleb Williams (1794) en baarl romandr. Wordsworth, Shelley
gibi gen yazarlarn ve ei Wollstonecraftin da yesi olduu entelektel bir grubu ynet
mitir.
Enquiry Concerning Political Justice (Siyasal Adlet zerine inceleme, [1773] 1971) adl eseriyle

Godwin, siyas bir hret kazanmtr, bu eser anarist inanlarn geni kapsaml aklamasn
ieren ilk otoriteryanizm eletirisidir, insann eitime ve sosyal artlara dayanan mkemmelliini savunan liberal
rasyonalizmin u bir eklini gelitirmitir. Bireyci de olsa Godwin, insann fayda gzetmeden iyilik yapabilecek
kapasiteye sahip olduuna inanr.

Anarizm basit bir ekilde insann iyilii inanc zerine temellendirilmemitir. lk olarak insan
doasnn anarist teorileri dima karmak olagelmitir ve insan ruhunda rakip potansiyellerin var
olduunu kabul etmitir. rnein Proudhon, Bakunin ve Kropotkin (bkz. s. 203) insan varlkla
rnn farkl ynlerden bencil ve mcadeleci olabilecei gibi sosyal ve paylamc da olabileceklerini
kabul etmilerdir. (Morland, 1997) nsann z ahlken ve bilgi ynnden aydnlanm olabilecei
gibi; her insanda ykc bir kapasite gizliden gizliye varln srdrr. kinci olarak, anaristler,
insan doasna gsterdikleri ilgiyi sosyal kurumlara da gstermilerdir. nsanlarn yaadklar sos
yal, politik ve ekonomik koullardan etkilenmeleri sebebiyle insan doasn deitirilebilir olarak
kabul ederler. Hkmet ve devletin bekledii hukuk gibi dier sosyal kurumlar uyumun, ibir
liinin ve kendiliinden uyumun/harmoninin gelimesine yardmc olur. Bu yzden kolektivist
anaristler, ortak mlkiyeti veya karlk kurumlan aka onaylarken bireyci anaristler piyasay
desteklerler. Dzenli ve barl bir devletsiz toplumun u ana kadar grlmemi olmas, anarist
teorinin en zayf yndr. Anarizm kartlar, sosyal kuramlarn insan doasna negatif etkileri ya
da yozlamaya sebep olmasnn mmkn olabileceini fakat tm bunlarn doal dzeni topik bir
hayl olmaktan kurtaramayacan belirtmektedirler.

Anti-Klerikalizm
(Kilisenin Siyasette Etkisinin Olmasna Kar kmak)
Anarist muhalefetin temel hedefi devlet olsa da, baskc otoritenin tm biimlerine kar ayn
muhalefet uygulanr. Anaristler zellikle 19. Yzylda devlete kar sergiledikleri muhalefetin
daha fazlasn kiliseye kar gstermilerdir. Bu durum, Katolik spanya, Fransa, talya ve anti-klerikal fikirlerin yaygn olduu Ltin Amerika lkelerinde anarizmin neden gelitiini bize ak
lamaktadr.

topyaclk [Utopianism]
(Yunancada anlam hibir yer olan utopia kelimesinden veya anlam iyi/gzel yer anlamndaki eutopia kelimesin
den tremi olan) topya; ideal veya mkemmel toplum anlamna gelmektedir. Arzunun yok edilmesi, atma
nn olmamas, bask ve iddetin engellenmesi ile karakterize edilen topyalarn birok eidi vardr. topyaclk,
mevcut dzeni eletirerek ideal veya mkemmel bir alternatif ortaya koyan siyasal teoriletirmenin bir biimidir.
Anarizm ve Marksizm, iyi birer topyaclk rneidir. topyac teoriler, insann bireysel geliiminin snrsz im
knlar zerine kuruludurlar. topyaclk genelde realist olmayan, gerekletirilemez inanlar vurgulamak iin
pejoratif (kmseyici, tahkir edici) bir kavram olarak kullanlr.

rgtl dine ynelik itirazlar, genellikle, daha geni bir otorite eletirisini yapmaya imkn
salar. rnein dinin kendisi bizatihi otoritenin kayna olarak grlmtr. stn varlk olarak
Tanrnn yneticilii ve sorgulanamaz olmas otorite nosyonunu yanstr. Proudhon ve Bakunin
gibi anaristlere gre anarist politik felsefe Hristiyanln reddi zerine temellendirilmelidir.
Ancak bu ekilde insan varlnn zgr ve bamsz olduu kabul edilebilir. Bakunine gre, T op
lumun gerek zgrl iin kilisenin ve devletin ilgas ilk ve en nemli arttr. Din anaristlere
gre devletin destek noktasdr. Din ruhan liderlere ve dnyev kurallara uymay salayan bir
ideolojidir. Incilde dedii gibi Sezarn hakkn Sezara verin. Dnyev kural koyucular krallarn
Tanrsal haklar doktrininde aka grld gibi kendi iktidarlarn yasal klmak iin dini kul
lanrlar.
Sonu olarak din bireylere ahlk kurallar zorla kabul ettirir ve kabul edilebilir davran kod
lar ina eder. Din inanlar papalar, piskoposlar veya rahipler gibi din otoriteler tarafndan belir
lenen iyi veya kt standartlarna uymay gerektirir. Bylece bireyler, etik deerlendirmelerden ve
ahlk zerklikten mahrum braklrlar. Anaristler, din etkiyi reddetmemektedirler. Dinle anar
izm arasnda ak mistik bir ba vardr. Erken dnem anaristleri, 1.000 yl sonra sann dnerek
Tanr Krallm kuraca fikri binylclktan ( millenarianism ) etkilenmilerdir. Modern anaristler
doal harmoniye sayg duyan, hogryle ilgili deerleri vaaz eden ve bireysel kavray neren
Taoizm ve Zen Budizmi gibi dinlere ilgi gstermilerdir.

Ekonomik zgrlk
Anaristler, asl hedef olarak devleti ortadan kaldrmak iin alsalar da hayatn sosyal ve ekono
mik yaplaryla da ilgilenmilerdir. Bakunin (bkz. s. 198), politik g ve refah birbirinden ayrla
maz demitir. 19. Yzylda anaristler, ii snf hareketi ile beraber mcadele etmi ve sosyalist
toplumsal felsefeye katlmlardr. Kapitalizm snf kavramyla u ekilde aklanmtr: Kitleleri
smren ve bask altna alan bir ynetici snf. Burada geen ynetici snf, Marksizmde olduu

Michael Bakunin (1814-1876)

Rus anarist ve devrimci. Bakunin, varlkl aristokrat bir ailenin ocuu olarak dnyaya geldi.
Askeri bir kariyer ve felsefe eitiminden sonra 1948-9 devrimleriyle politik harekete katld.
1860'larda anarizm iin Slav milliyetiliini terk ederek hayatnn geri kalann anarist pro
paganda ile geirdi.
Bakunin'in anarizmi, eit insanlarn oluturduu topluluun, zgrlk tutkusu ve kutsal
devrim igds olarak aklad beer cinsiyet/insancllk inanc zerine kuruludur. Ser
best bireylerin kendilerini ynettii bir kolektivizme olan inanc, onu, Marx ve takipileri arasna yerletirir. Ba
kunin'in anarist hareket iin nemi, anarist bir teorisyen olmasndan veya orijinal bir dnr olmasndan ok,
tarihsel anarist hareketin kurucusu olmasndandr.

gibi, basit ekonomik kavramlarla yorum lanmamakta, toplumdaki tm refah, g ve nfuz sahip
lerini kapsamaktadr. Bu yzden sanayicileri ve bankerleri ierdii gibi, krallar ve prensleri, si
yasetileri ve devlet memurlarn, yarglar ve polis memurlarn da ierir. Bakunin, gelimi bir
toplumda grubun var olacan savunur: Smrlen geni bir kesim, smren ve ayn lde
smrlen bir aznlk ve stn ynetici tabaka, baskc ve smrc kk aznlk. 19. Yzyl
anaristleri bu yzden kendilerini fakir ve ezilen kiiler olarak tanmlam ve smrlen kitleler
adna kapitalizm ile devleti ortadan kaldracak bir sosyal devrim iin mcadele etmilerdir. Anar
izmde en ok tartlan nokta, hayatn ekonomik yapsdr. Birok anarist sosyalizmle akrabal
kabul etse de, mlkiyet ve eitsizlik konularndaki ortak nefretten tr bazlar mlkiyet haklarn
savunmular ve rekabeti kapitalizmi desteklemilerdir. Bu durum kolektivist ve bireyci anarizm
gelenekleri arasndaki ayrm aka gsterir. Kolektivist anaristler ibirlii ve ortak mlkiyete da
yal ekonomiyi savunurken, bireyci anaristler piyasay ve zel mlkiyeti desteklerler.
Bu temel farkllklara ramen 20. Yzyln ouna hkim olan ekonomik sistemlerden ho
lanmama konusunda anaristler hemfikirdirler. 1945 sonras Bat lkelerinde gelien mdahaleci
kapitalizm e tm anaristler kardr. Kolektivist anaristler devlet mdahalesinin snf smr
sn desteklediini savunur. Bireyci anaristler ise devlet mdahalesinin rekabeti piyasay tah
rif ettiini, devlet ve zel tekellerin gdmnde bir ekonomi yarattn iddia ederler. Sovyet tipi
devlet sosyalizmi ni onaylamama konusunda anaristler tamamyla hemfikir olmulardr. Bireyci
anaristler, mlkiyet haklarnn ve bireysel zgrln planl ekonomiyle ihll edilmesine kar
karlar. Kolektivist anaristler devlet sosyalizminin kavramsal olarak kendi iinde elitiini, sm
rnn ana kayna olan kapitalist snfn yerine devletin getiini iddia ederler. Tm anaristler,
zgr bireylerin devlet dzenlemesi ve ortak mlkiyete ihtiya duymadan kendi ilerini yrte
bildii ekonomi modelini tercih ederler. Bu onlarn, anarko-komnizmden, anarko-kapitalizme
kadar birok farkl ekonomik sistemi desteklemelerine msaade eder.

KOLEKTVST ANARZM
Kolektivist anarizmin kkleri liberalizmden ok sosyalizmdedir. Sosyalist kolektivizmin snrlar zor
landnda anarist yarglara ulalabilir. Kolektivizm (bkz. s. 120) temelde insanlar, bireysel fayda
iin almaktansa birlikte ortak fayda iin alan sosyal hayvanlar olarak grr. Kolektivist anarizm
Kropotkinin karlkl yardm olarak ifade ettii insann sosyal dayanma kapasitesini vurgular ve
bu yzden bazen sosyal anarizm olarak adlandrlr. Daha nce de belirtildii gibi, bu, doal iyilie
safa bir inan deildir, tm insanlarda iyilik iin var olan potansiyeli vurgular. nsan eilimi temelde
toplumsal, da dnk ve ibirlii yapan varlklardr. Bu balamda doal ve dzenli ilikiler insan
lar arasnda sempatiyi, etkileimi, uyumu ortaya karr. nsanlar, ortak insanlk kabulyle bir araya
geldiklerinde hkmet tarafndan ynlendirilmeye veya kontrol edilmeye ihtiya duymazlar; Bakuninin (1973) iddia ettii gibi; Toplumsal dayanma ilk kuraldr, zgrlk ikinci kural Hkmet
zgrlk yerine sadece bask uygulad iin deil dayanmay imknsz kld iin de gereksizdir.
Anarizm ve sosyalizm, zellikle de Marksist sosyalizm arasndaki felsef ve ideolojik ortaklk
lar, anaristlerin devrimci sosyalist hareketlerle sk sk birlikte almalarnda aka grlr. rne
in, ilk Enternasyonel (1 8 64 -1 87 2 ) Marx (bkz. s. 135) ve Proudhonun destekileri tarafndan
kurulmutur. Kolektivist anarizm ve Marksizm arasnda birok teorik paralellik tespit edilebilir.
kisi de temelde kapitalizmi reddeder; kapitalizmi snf smrs ve yapsal adletsizlik sistemi
olarak kabul eder, siyasal deiim iin devrimi gerekli grr, mallarn kolektif mlkiyetini ve sosyal
hayatn toplumcu rgtlenmesini tercih eder; Marxin teorisinde aklanan devletin ortadan kalk
masyla (zayflayp bitmesiyle) tamamyla anarik ana inanr, insanlarn politik otoriteye ihtiya
duymadan kendi ilerini ynetebilecek kapasiteye sahip olduklar hususunda hemfikirdir.
Kapitalizmden komnizme geile ilgili birbirine rakip kavramlar kolektivist anaristler ve
Marksistler arasndaki ak gr ayrldr. Proleter devrim ve tam komnizm dnemi arasndaki
dnemi Marksistler, proletarya diktatrl olarak adlandrrlar. Proletarya bir kar devrim teh
didine kar rgtlenmeli, kendi iinde organize olmaldr. Kapitalist snflarla kartlk azalsa da bu
proleter devlet ortadan kalkacaktr. Bu bak asyla devletin gc, snf sisteminin yansmasndan
baka bir ey deildir, devletin var oluu snf basksnn bir aracdr. Dier taraftan anaristler, dev
leti baskc ve kt olarak kabul ederler, yozlama ve ykclk devletin doasnda vardr. Bu yzden
anaristler, burjuva devletleri ile proleter devletler arasnda hibir fark grmezler. Bir anariste gre
gerek devrim, sadece devleti ortadan kaldrmak deil devletin gcn de ortadan kaldrmaktr.
Devletin rmesine izin verilmemeli, devlet ortadan kaldrlmaldr.

Mtekabiliyet (Karlkllk)
Sosyal dayanmaya duyulan anarist inan, ibirliine dayal davran eitlerini hakl karmak iin
kullanlagelmitir. Bir taraftan, tam komnizm inancna yol am; ama dier taraftan mtekabiliyet-

Pierre-Joseph Proudhon (1809-1865)

Fransz anarist. 1847'de Paris'e yerlemeden nce Lyon'da radikal siyasete ynelmi olan
Proudhon kendi kendini iyi eitmi bir yayncyd. 1848'de Kurucu Meclis'in yesi olarak, "Ana
yasa olduu iin anayasa"ya ret oyu verdi. Daha sonra yl tutuklu kald ve aktif siyasetten
men edildi, yazlarna ve teoriye younlat.
Proudhon'un en bilinen eseri Qu'est-ce que la proprit?de (Mlkiyet Nedir?, [1840] 1970) ge
leneksel mlkiyet hakkna ve komnizme saldrd ve kendi kendini yneten komnlerin kr
amac gtmeden birlikte retim yaptklar ortakl savundu. Hayatnn son dneminde ii hareketine ilgi duydu,
Du principe Fdratif (Federasyonun lkeleri, [1840] 1970) adl eserinde "ilerin yolunda gitmesi iin" minimal bir dev
letin gerekliliini kabul etti.

le ilgili daha gsterisiz fikirleri de Pierre-Joseph Proudhonla birlikte anlan gndeme getirmitir.
Proudhonun zgrlk sosyalizmi, anarizmin bireyci ve kolektivist geleneklerinin ortasnda yer
alr. Proudhonun fikirleri Amerikal bireycilerden Josiah Worrenla (1978-1874) ortaklk gsterir.
Q u est-ce que la proprit? (Mlkiyet Nedir?, 1840) adl eserinde, Proudhon Mlkiyet hrszlktr

tespitini yapar ve sermaye biriktirmeye dayal ekonomik smr sistemini sular. Ayn zamanda,
M arxin (bkz. s. 135) aksine Proudhon, zel mlkiyetin tm biimlerine kar deildir, mlkiyet
ve sahip olma arasnda bir ayrm yapar. Kk kyllerin, ustalarn, zanaatkrlarn bamszlna
ve giriimciliine hayran olmutur. Proudhon, bu yzden smry engelleyen ve sosyal harmoni
yi salayan bir mlkiyet sistemi kurabilmenin abas iinde olmutur.
Mtekabiliyet; birey veya gruplarn dier birey ve gruplarla pazarlk ederek rnlerini sat
t, vurgunculuk ve smrnn olmad, sosyal etkileimin gnll, karlkl olarak yararl ve
uyumlu olduu, hkmetin mdahalesine gerek duyulmayan dil ve makl bir mbdele sistemi
dir. Proudhon takipileri Fransa ve ngilterede kr amac gtmeden, bankann masraflarn karla
yabilecek oranda cret alan, giriimcilere dk fizli krediler veren ortak kredi bankalar kurarak
bu fikirleri pratie geirmeyi denemilerdir. Proudhonun kendi grleri, ortak ibirliiyle ilerini
geleneksel biimde yneten kyl ve zanaatkrlardan oluan kk topluluklara, zellikle de svi
reli saat yapmclarna olan hayranl zerine kuruludur.

Anarko-Sendikaclk
19. Yzyln sonlarnda ve 20. Yzyln balarnda ortaklk ve anarko-komnizm sosyalist hare
ketle beraber nemli bir etki gsterirken; anarizm, anarko-sendikaclk biiminde bir kitle hareke
ti olarak geliti. Sendikaclk; devrimci sendikacln bir biimidir, kelimenin kkeni birlik ve grup
anlamlarna gelen Franszca syndicat tir. Sendikaclk ilk olarak Fransada ortaya km ve 1914

ncesinde gl C G T sendikasn kapsamtr. Sendikalist fikirler talya, Ltin Amerika, ABD ve

en arpc biimde lkenin en byk sendikas C N T desteinde spanyaya yayld.
Sendikalist teori sosyalist fikirlerden etkilendi ve snf savann yaln bir mefhumu hlini ald.
iler ve kyller ezilen snf oluturuyordu, sanayiciler, toprak sahipleri, hkimler ve polisler s
mrc olarak ifade ediliyordu. iler meslek dallarna, sanayiye ve uzmanla dayal sendikalar
kurup birlikte hareket ederek kendilerini savunabilirlerdi. Ksa dnem de cretleri artran, alma
saatlerini ksaltan, alma koullarn iyiletiren bu sendikalar, geleneksel sendikalar olarak eylem
de bulundular. Sendikalistler ayn zamanda kapitalizmi ortadan kaldrarak iilerin gc eline ge
irmesini destekleyen devrimciydiler. Rflexions sur la violence ( iddet zerine Dnceler, [1908]
1950) adl eserinde etkili Fransz sendikalist teorisyen George Sorel (1847-1922), bylesi bir dev
rimin genel grevle gelebileceini savunur; bu devrim isizlerin devrimidir. Sorel, genel grevin ii
snfnn sembol bir mit olarak devrimi ateleyebileceine inanmt.
Sendikalci teorinin sistemsiz ve karmak olmas, fikirlerini kitlelere yaymak isteyen anarist
lerin gl ekilde sendikalara ilgi duymasn salad. Anaristler, sendikalist harekete katldkla
rnda anarko-sendikaclk fikirlerini gelitirdiler. Sendikacln iki zellii, anarist cokuya ilham
verdi. Birincisi, sendikalist [Sendika hareketi savunucusu] yozlatrc ve amasz olduu gereke
siyle geleneksel siyaseti reddediyorlard. iddet kullanarak, boykotlarla, sabotaj ve grevlerle ve son
olarak genel grevle ii snfnn gcnn gsterilmesi gerektiine inanyorlard. kincisi anaristler
sendikalar gelecein merkezilememi, hiyerarik olmayan toplumunun bir biimi olarak gr
yorlard. Sendikalar, tipik olarak taban demokrasisinin daha yksek bir eklini temsil etti ve ya ayn
alandaki ya da ayn sanayideki bir dier meslek rgtleri ile federasyonlar oluturdular.
Anarko-sendikalizm gerek kitlesel destekten holansa da spanyol Savayla birlikte devrim
ci zelliklerini harekete geirmede baarsz oldu. Mulk genel grev fikrinin tesinde anarko-sendikaclk, smrlen ve ezilen snfn kendiliinden harekete gemesini umut ederek, ak bir siyas
strateji ya da devrim teorisi gelitirmedi. Anarko-sendikaclk ksa sreli meslek hedefler peinde
koarak devrim ve reformculuktan uzak durduu iin dier anaristler tarafndan eletirilmitir.

Anarko-Kommzm
En radikal biiminde, sosyal dayanmaya duyulan inan kolektivizm (bkz. s. 120) ve komnizm
ynnde ilerler. Toplumsal ve evresiyle uyumlu insan varlklar katlmc ve komnal var olua
ynelebilir. rnein emek bir sosyal deneyimdir, insanlar dier insanlarla ortak alrlar ve ret
tikleri mal topluluk tarafndan ortak bir ekilde sahiplenilmelidir. Bu bak asyla, mlkiyet hrsz
lktr; mlkiyet mal tek bana reten iilerin iverenler tarafndan smrlmesini yanstr. Bunun
da tesinde zel mlkiyet bencillii artrr, atmay ve toplumsal karmaay ortaya kartr. Geli
rin paylalmasndaki eitsizlik tamahkrln, kskanln, kzgnln gelimesine yardmc olur,
dzensizlii ve suu besler.

Anarko-komnizmin kkeni en bilinen ekliyle, Kropotkinin karlkl yardm teorisiyle

aklad, insann ibirlii kapasitesine olan yksek inanca dayanr. Kropotkin, Darwinin evrim
teorisini yeniden aklayarak sosyal dayanmaya biyolojik bir destek bulmaya almtr. Herbert
Spencer gibi sosyal dnrler, Darwinizmi rekabeti ve saldrgan insan varl fikrini desteklemek
iin kullanrken, Kropotkin, trlerin kesinlikle baarl olduunu nk ibirliiyle kolektif ener
jilerini baarl hle getirdiklerini savunmutur. Bu yzden evrim sreci toplumsall glendirir
ve rekabetin deil ibirliinin tarafnda yer alr. nsan tr gibi baarl trlerin, karlkl yardm
lamaya gl bir istekleri vardr. Kropotkin e gre, Antik Yunandaki site devletlerinde ve Ortaa
Avrupasnda gelien karlkl yardmlama, rekabeti kapitalizm tarafndan alt st edilmitir.
Proudhon komnizmin sadece otoriteryen bir devlet tarafndan getirilebilecei noktasnda
uyarrken Kropotkin ve Maletesta (1 8 5 3 -1 9 3 2 ) gibi Anarko-komnistler gerek komnizmde
devletin ortadan zaten kalkacan savunmulardr. Anarko-komnistler kendi kendini yneten
Ortaa ehir devletlerine, kyl komnlerine hayrandrlar. Kropotkin her biri kendi geimini
ortaklaa karlayan byk komnlerin oluturduu bir toplumun haylini kurmutur. Anarko-komnist bak asndan sosyal ve ekonom ik hayatn komnal rgtlenmenin nemli avantaj
vardr. Birincisi, komnler, paylama ve kolektif aba prensipleri zerine kurulduu iin sevgi ve
dayanmay glendirir, ihtiras ve bencillikten uzak tutar. kincisi, komnlerde kararlar paylam
c ya da dorudan demokratik srelerle alnr. Anaristlere gre popler kendi kendini ynetim
kabul edilebilir yegne ynetimdir. nc olarak, komnler insanlarn yz yze ilikiler kurarak
ilerini hallettikleri kk lekli veya insan lei nde topluluklardr. Anarist bak asyla mer
kezleme, kiiliksizletirilmi brokratik sosyal srelerle iler.

BREYC ANARZM
Bireyci anarizmin felsef temelleri egemen bireyden oluan liberal fikirden beslenir. Liberal
bireyciliin (bkz. s. 45) mantk snrlar zorlanarak anarist karsamalara ulalmtr. rnein
Godwinin (bkz. s. 196) anarizmi klasik liberalizm kaynakldr. Liberalizmde bireyin nceliinin
ve bireysel zgrlnn merkez nemi vardr. Klasik liberal grte zgrlk negatiftir: Bireyin
dardan gelen bir snrlandrmadan yoksunluunu ifade eder. Bireyciliin snrlar zorlandnda
her insan varlnda kesin ve snrsz bir otoritenin varl anlamna gelen bireysel bamszlk kav
ram ortaya kar. Bu bak asyla bireyi snrlandran her ey ktdr ama tanm itibariyle ba
msz, zorunlu ve zorlayc devlet tamamen kt anlamna gelir. Aka belirtilmelidir ki, kanun ve
hkmet tarafndan ynetilen bir toplumda birey bamsz olamaz. Bu yzden bireycilik ve devlet
birbiriyle badamayan zt ilkelerdir.
Bu fikirler liberal kaynakl olsa da liberalizm ve bireyci anarizm arasnda nemli farkllklar
vardr. lk olarak liberaller bireysel zgrln nemini kabul etseler de bunun devletsiz bir top
lumda gerekletirilebileceine inanmazlar. Klasik liberaller hrszlk, korku, iddet, hatta cinayet-

Peter Kropotkin (1842-1921)

Rus corafyac ve anarist teorisyen. ar II. Alexander'in hizmetine ilk giren soylu bir ailenin
olu olan Kropotkin, Fransa ve svire arasndaki Jura blgesinde alrken anarist fikirlerle
tant. 1874 ylnda St. Petersburg'daki hapishaneden tahliye olunca uzun bir Avrupa seya
hatine kt ve 1917 Devrimi'nden sonra Rusya'ya geri dnd.
Kropotkin'in teorisi, Darvvin'in teorisine alternatif ieren bir evrim teorisine dayanr. Karlkl
yardmlamay insan ve hayvan geliiminin temel ilkesi olarak deerlendirerek anarizm ve
komnizm iin deneysel bir taban oluturmaya abalamtr. Kropotkin'in temel eserleri Mutual Aid (Karlkl Yar
dm, 1897), Fields, Factories and Workshops [Tarlalar, Fabrikalar ve alma Atlyeleri, 1901) ve 3aeoeeaHue Xne6a
(Zavoyevaniye Khleba-, Ekmein Igli, 1906)

le bireylerin birbirlerine zarar vermesini engellemek iin minimal veya gzetleyici (gece bekisi)
devletin gerekli olduunu savunurlar. Bu yzden hukuk, zgrl snrlandrmak iin deil, z
grl korumak iin vardr. Modern liberaller bu iddiay daha da ileri gtrrler ve pozitif z
grl daha da genilettii iin devletin mdahalesini savunurlar. Bunun aksine anaristlere gre
bireyler, dier insanlardan korunmak iin topluma polislik yapan devlete ihtiya duymadan bar
l, dzenli ve baarl bir ekilde kendi kendilerini idare edebilirler. Rasyonel ve ahlkl olmalar
sebebiyle zgr bireylerin bir arada yaayabileceine inanrlar. Akl, anlamazln olduu yerde
sorunun iddetle deil hakem karar veya tartma ile zlmesini emreder.
ikinci olarak, liberaller anayasa ve temsil kuramlarn gelimesiyle hkmetin gcnn
kontrol altna alnabileceine inanrlar. Kurumlar, eitli denetim ve dzenlemelerle hkmetin
ve hkmetin eitli organlarnn gcn snrlandrarak bireyi koruma iddiasndadrlar. Dzenli
seimler hkmetin genel halktan veya en azndan semenlerin ounluundan sorumlu olmas
iin dzenlenmitir. Anaristler, snrl, kurumsal ya da seimle greve gelen hkmeti reddederler.
Demokrasi ve anayasalcl (bkz. s. 56) mutlak siyas basknn ynlendirdii sahte grnler
olarak kabul ederler. Hkmetin kard kanunlar ister anayasal ister keyf olsun ister demokratik
isterse diktatrce olsun; tm kanunlar bireysel zgrle tecavz eder. Baka bir deyile tm dev
letler bireysel zgrle kar birer saldrdr.

Egoizm
Egemen birey fikri zerine ina edilen anarist inanlarn en belirgin ifadesi, Max Stirnern Der
Einzige und sein Eigenthum (Ego ve Onun Sahibi, [1845] 1971) adl kitabnda bulunur.

Marx gibi Stirner d a (l8 0 6 -1 8 5 6 ) Hegelin (1770-1831) dncelerinden derin bir ekil
de etkilenmitir, fakat her iki dnr de tamamyla farkl sonulara ulamtr. Stirnern teori

leri bireyciliin u bir biimini temsil eder. Egoizm kavram iki anlama sahip olabilir. Bireylerin
temelde kendileriyle ve egolaryla ilgili olduklarn iddia eder. Hobbes (bkz. s. 88) ve Locke
(bkz. s. 54) gibi dnrler tarafndan kabul edildii gibi bireyler karcdrlar. karclk birey
ler arasnda atmalara sebep olur ve bu durum bireylerin dier bireylere zarar vermesini engelle
yebilecek bir devletin varln gerekli klar.
Stirnera gre, egoizm bireyi ahlk evrenin merkezine yerletiren bir felsefedir. Bu sayede birey,
toplumsal szlemeleri, din veya ahlk ilkeleri dikkate almadan tercih ettii gibi aklar. Bylesi bir
durum hibir eye inanmayarak, tm politik, sosyal ve ahlk kurallarn reddi anlamna gelen nihi
lizme ular. Bu durum akas ateizm ve bireyci anarizmin radikal biimini ifade eder. Devletsiz
bir toplumda dzenin nasl salanabileceine dir birka neri ieren ve anarist hareketin ortaya
knda kk etkileri olan Stirnern anarizminin kkenleri, Aydnlanmann ilkelerine dayanr.
Onun fikirleri, yine de, Nietzsche (bkz. s. 216) ve 20. Yzyl varoluuluunu etkilemitir.

Liberteryanizm (zgrlklk)
Bireyci gr zellikle Amerikada Henry David Thoreau (18 17 -1 86 2 ), Lysander Spooner
(1808-1887), Benjamin Tucker (18 54 -1 93 9 ) gibi zgrlk dnrler tarafndan gelitiril
mitir. Thoreaunun ruhsal hakikat ve z gven aray onu, meden hayattan kamaya yneltmitir
ve Walden da ([1 85 4] 1983) aklad gibi birka yl doayla i ie gerek bir inziva hayattr.
Thoreau, Jeffersonun (bkz. s. 62) En iyi ynetim en az ynetendir slogann desteklemi ve en
nemli siyas almas Civil Disobedience (Sivil taatsizlik [1849] 1983) bu slogan kendi anarist
dncesine uyarlamtr: En iyi ynetim, hi ynetmeyendir. Thoreauya gre bireycilik, sivil
itaatsizliin klavuzluunda ilerler: Birey kendi vicdanna bal olmal ve hkmetin kanunlarna,
toplumun isteklerine kaytsz kalarak sadece doru bildii eyleri yapmaldr. Thoreaunun anar
izmi bireysel vicdan politik sorumluluun zerinde tutar. Thoreaunun bu anlay klelii yay
gnlatrd ve dier lkelere kar savamay srdrdne inand Amerikan hkmetine itaat
etmemesine sebep oldu.
Benjamin Tucker zerk bireylerin atma ve itaatsizlik olmakszn bir arada nasl yaayabi
leceklerini ve alabileceklerini dikkate alarak liberteryanizm (bkz. s. 101) dncesini daha da
gelitirdi. Bireycilere gre bu sorunun iki zm vardr. lki rasyonaliteyi vurgular ve atma veya
anlamazlk durumunun saduyulu bir tartmayla zlebileceini nerir. Bu dnce hakikatin
her zaman yanllar ortadan kaldracana inanan Godwin (bkz. s. 196) tarafndan kabul edilen
bir durumdur. kinci zm, zgr bireylerin bamsz hareketlerini dier bireylerle uyumlu hle
getirecek eitli mekanizmalar bulmaktr.
Josiah Warren ve Benjamin Tucker gibi ar bireyciler atma olmakszn bir arada yaaya
bilmenin piyasa mbadele sistemiyle gerekletirilebileceine inanrlar. Warren, bireylerin kendi
rettikleri mallar zerinde mlkiyet haklar olduunu ama ayn zamanda ekonomik mantk ge

rei emein paylalmasnn avantajndan yararlanabilmek iin dier insanlarla birlikte almak
zorunda kaldn belirtir. Bunun bir insann emeinin yine emek eklinde karlanaca zaman
maazalar kurarak emekle emein dei toku edildii bir sistemle gerekletirilebileceini
nermitir. Richard C obden (1 8 0 4 -1 8 6 5 ) ve John Brightn (1 8 1 1 -1 8 8 9 ) serbest ticaret ve ser
best piyasa ilkelerine atfta bulunan Tucker, Anarizmin Manchesterizmle uyumlu olduunu sa
vunmutur. 19. Yzyln sonlarna gelince Amerikadaki bireyci anaristler siyas organizasyona
gerek brakmadan piyasann grnmez elinin tm sosyal etkileimleri dzenleyebilecei fikrine
ulatlar.

Anarko-Kapitalizm
20. Yzyln ikinci yarsnda serbest piyasa ekonomisinin canlanmasyla radikal politik dnce
lerde cidd bir art olmutur. Yeni Sa muhafazakrlar mdahaleci bir devletin piyasay ynetme
si yerine devletin i dnyasndan ekilmesini ve ekonominin piyasa gleri tarafndan ynlendiril
mesini istemilerdir. Robert Nozick (bkz. s. 107) gibi sa kanat zgrlkler temel ilevi birey
sel haklan korumak olan minimal devlet kavramn canlandrmlardr. Ayn Rand (1905-1982),
Murray Rothbard (1 9 2 6 -1 9 9 5 ) ve David Friedman gibi dnrler, serbest piyasa dncesinin
snrlarn zorlayarak anarko-kapitalizmi gelitirmilerdir. Bu dnrler devletin piyasadan e
kilebileceini ve yerini serbest piyasa rekabetine brakabileceini savunurlar. Mlkiyet kendi
karlar iin dier insanlarla gnll anlamalar yapabilecek gl bireylerde olmaldr. Bu sayede
birey serbest kalr, pazar tek bir bireyin elinde olmaz ve piyasa tm sosyal etkileimleri dzenler.
Anarko-kapitalistler serbest piyasa liberalizmini daha da gelitirirler. Liberaller, birok rne
ulaabilmek iin etkili ve verimli bir mekanizma olsa da piyasann snrlandrlmas gerektiini
savunurlar. Baz hizmetler, rnein d saldrlardan koruma, i dzeni salama ve anlamalar
uygulama gibi kamu yararna ynelik faaliyetler devlet tarafndan salanmaldr, nk piyasa
rekabeti bunu salayamaz. Anarko-kapitalistler piyasann insanlarn tm ihtiyacn karlayabi
leceine inanrlar. rnein Rothbard (19 78 ), anarist bir toplumda bireylerin kendilerini dier
bireylerden koruma ihtiyac iinde olabileceini belirterek, bu ihtiyacn polis gc veya devlet
yarg sistemi olmadan zel mahkemeler ve zel gvenlik kurulular tarafndan giderilebileceini
savunmutur.
Anarko-kapitalistlere gre kr amal gvenlik kurulular mevcut polis gcnden daha iyi
bir hizmet salayabilirler, nk rekabet mterilere tercih hakk sunar, firmalar daha ucuz fi
yat vermeye sevk eder. Benzer ekilde sorunlarn zmek isteyen bireyler iin zel mahkemeler
tarafszlklarn gelitirmeye zorlanabilir. En nemlisi de zel kurulularla yaplan anlamalarn
tamamen gnllle dayal olmas ve bireysel olmayan piyasa koullarnca dzenlenmesidir.
Bu tr neriler u dnceler gibi grnse de zelletirme politikalar birok Bat lkesinde cid
d gelime kaydetmitir. A B D de zel hapishaneler ve zel mahkemelerde grlen davalar, ha-

Anarizm indeki Gerilimler [Bireyci - Kolektivist]

Bireyci Anarizm
Ultra-liberalizm

Kolektivist Anarizm
Ultra-sosyalizm

Ar bireycilik

Ar kolektivizm

Egemen birey
Sivil itaatsizlik

Ortak insaniyet/insanlk
Sosyal devrim

Atomculuk
Egoizm
Szlemeye dayal ykmllk
Piyasa mekanizmas
zel mlkiyet
Anarko-kapitalizm

Snf siyaseti
ibirlii/ortaklk
Sosyal grev
Toplumsal rgtlenme
Ortak sahiplik
Anarko-komnizm

kem kararyla zlen sorunlar birok eyalette baarl bir ekilde kurumsallamtr. ngilterede
zel hapishaneler ve gvenlik acenteleri yaygnlamtr, Komu Gzetlemesi (Neighbourhood
Watch) projesi gibi projeler kamu dzenini salamada polisin sorumluluunu topluma transfer
etmede yardmc olmutur.

ANARYE GDEN YOLLAR

Anaristler ideallerini tanmlamada pratikteki uygulamalarna nazaran kitaplarda ve brorlerde
daha baarl olagelmilerdir. Anaristler aktif siyasetten ayrlarak yazmaya, toplumcu/komnal ya
da ibirliine dayal hayat deneyimlerine ynelmilerdir. Anaristler sadece siyasete duyarsz kal
makla kalmamlar, ayn zamanda, kesinlikle geleneksel srelerce ve siyas mekanizmalarca redde
dilen siyaset kart bir tutum benimsememilerdir. Devlet zararl ve baskc olarak kabul edilirse,
hkmeti, iktidar kazanmay ya da etkilemeyi amalayan tm giriimlerin yozlatrc ve salksz
olarak deerlendirilmesi anarizmin kar karya kald bir sorundur. rnein anaristlerin kesin
bir ekilde reddettii siyas seimler temsil demokrasi zerine temellenir. Seim sandndan da
ksa silhn namlusundan da ksa politik g her zaman baskcdr. Benzer ekilde anaristler
parlmenter ve devrimci siyas partiler tarafndan d krklna uramlardr, nk bu partiler
brokratik ve hiyerarik rgtlerdir. Anarist hkmet, anarist siyas parti veya anarist siyaseti
kavramlar kendi iinde elikilidir. Geleneksel bir Anari yolu yoktur, anaristler politik eylem
ciliin daha ortodoks aralarn aratrmaya zorlanmlardr.

Devrimci iddet
19. Yzylda anarist liderler ezilen kitleleri ayaklanma ve devrim iin harekete geirmeye alt.
rnein gizli bir birlik olan Sosyal Demokrasi in Birlik grubunu yneten Michael Bakunin
(bkz. s. 198), Fransada ve talyada anarizmin ykselmesinde etkili oldu. talyada Malesta, Rus
Halklar ve Meksikadaki Zapata devrimcileri bir kyl devrimi iin altlar. Anarist ykseli,
devrimin planl bir ekilde deil kendiliinden geekleeceine inanyordu. 19. Yzyln son bul
masyla birlikte birok anaristin ilgisi sendikalist hareketin devrimci potansiyeline yneldi ve 20.
Yzylda anarizm, desteini kaybederek yerini daha iyi organize olmu, daha disiplinli bir hareket
olan komnist harekete brakmt.
Baz anaristler terrizm (bkz. s. 290) ve iddetin devrimci potansiyeline nem vermeyi
srdrmlerdir. Anarist iddet, zellikle iki dnemde, ksmen 19. Yzyln sonlarnda, en st
seviyeye 1890larda ulaarak ve daha sonra 1970lerde etkili olmutur. Anaristler terr veya en
die atmosferi yaratmay amalayan bombalama, suikast gibi gizli iddet yntemlerini kullan
mlardr. ar II. Alexander, talya Kral Humbert, Avusturya mparatoriesi Elizabeth, Fransann
Carnot bakanlar ve Amerikada McKinley gizli iddetin madurlardr. Pariste Caf Terminusa
bomba yerletirdikten sonra 1894 ylnda giyotinle cezalandrlan Emile Henry veya II. Alexan
dera suikast dzenleyen Rusyadaki Halkn radesi gibi gizli gruplar genelde tek balarna alrlar.
Dou Almanyadaki Baader Meinhof, talyadaki Kzl Tugaylar, Japon Kzl Ordusu ve ngilterede
ki Kzgn Tugaylar gibi gruplar 1970lerde anarist iddeti stlenmilerdir.
Politik hedeflere ulaabilmek iin iddet kullanm siyas gruplar ve eitli hareketler tarafn
dan kabul edilerek desteklendi. Bombalama ve suikastlarda anarist iddet sadece politik hedeflere
ulamak iin bir yol deil ayn zamanda adleti salamann bir yntemi olarak belirgin olmutur.
Anarist bak asyla iddet intikam veya misilleme biimidir. iddet, alan kitlelere siyasetiler,
sanayiciler, hkimler ve polisler tarafndan uygulanan bask ve smrden kaynaklanr. Anarist
iddet, toplumda her gn gzlenen iddeti yanstr ve iddeti gerek sululara ynelten devrimci
adletin bir biimidir. rnein, Kzl Tugaylar kurbanlarna suikast dzenlemeden nce, talya
Babakan Aldo M oro rneinde olduu gibi halk mahkemeleri ve proleter durumalar tertip
etmilerdir. iddet, ynetici snfn hkim olduu gc ve imtiyaz kaybettiini gstermeyi ama
layan bir moral bozma yntemi olarak da grlr. Ayrca iddet, politik bilinci artran ve kitleleri
devrim iin uyaran bir yntemdir. Rus Haklar, ynetici snf zayf ve savunmasz gsterecek bir
gsterinin kyllerin ayaklanmasna sebep olacana, iddetin de fiil propaganda nn bir biimi
olduuna inanyorlard.
Fakat anarist iddet amaca zarar vermitir. Kitleleri baskdan kurtarmann tesinde kamu
oyunda korku ve fkeyi krklemitir. Anarizm ve iddet arasndaki ibirliinin anarist ideolo
jinin popler czibesine zarar verdii konusunda neredeyse hi phe yoktur. Bunun da tesinde
iddet, ynetici snfn iktidarn brakmasn salayacak umutsuz bir yntemdir. Devletin aka
stnlnn olduu blgede iddet ve bask devlete meydan okur. 1790larda ve 1890lardaki

terrist saldrlar, devletin halk desteini arkasna alarak baskc mekanizmalarn glendirmesini
ve geniletmesine imkn vermitir.

Dorudan Eylem
Mevcut toplum dzenine yaplan devrimci saldrlarn bir tr de anaristlerin sklkla bavur
mu olduklar dorudan eylem taktikleridir. Dorudan eylem, pasif direniten terrizme (bkz. s.
290) kadar varan kurumsal ve hukuk yapnn dnda gerekletirilen siyas harekettir. rnein,
anarko-sendikalistler, seimlere katlmay reddederek onun yerine iverenlerin rnlerini boykot
ederek, kitlesel protesto hareketleri dzenleyerek, makineleri sabote ederek ve grevler yaparak i
verenler zerinde dorudan bask kurmay tercih ederler. Anarizmden etkilenen modern kre
selleme kart hareketler veya anti-tekelleme hareketleri kitlesel protestolar ve dorudan politik
szlemeleri kullanrlar. Kuvvet kullanmann anarist bak asyla iki avantaj vardr. lk olarak,
bu tavr, hkmet ve devlet mekanizmalar tarafndan kirletilmemitir. Bu sayede politik honut
suzluk ve muhalefet aka, drste ifade edilebilir; muhalif gler kurumsal ynlendirmeyle yn
deitirmez ve profesyonel siyasetiler tarafndan ynlendirilemez.
Kuvvete bavurmann ikinci avantajl yn katlmc karar alma ile adem merkezlemeye
dayal olarak rgtlenebilecek popler bir politik aktivizm formu olmasdr. Bu durum kurulu par
tileri, kar gruplarn ve temsil srelerini kabul etmeyerek protest siyasetin teatral-yeniliki ve
teatral ekline ynelen Yeni Siyaset olarak grlr. Yeni sosyal hareketler olarak adlandrlan fe
minist, evreci, gay haklar ve kreselleme kart hareketlerde anarizmin ak etkileri grlebilir.
Dier yandan, kuvvet kullanmnn sakncalar da vardr. Sorumsuzluk veya arla yol aabilecek
hareketler ve politik gruplardan ayr hareket edilmesi, halkn desteine zarar verebilir. Kuvvet kul
lanma medya ve halkn ilgisini ekse de toplumsal karar alma srecinde yer almay baaramam bir
yabanc hareket veya grup olma izlenimi, politik etkiyi snrlandrabilir.

iddet ermeme (Non-Violence)

Anaristlerin birou iddetin pratikte taktik olarak yanl ynlendirilmi olduunu dnrken,
Godwin (bkz. s. 196) ve Proudhonun (bkz. s. 200) takipileri, ilke olarak iddeti tiksindirici
olarak kabul ederler. iddeti reddeden anaristler, Lev Tolstoy (18 2 8 -1 9 1 0 ) ve Mahatma Gandhi
(1 8 69 -1 94 8 ) tarafndan gelitirilen pasifizme ve iddet eylemi iermeyen ( non-violence) prensip
lere ilgi duymulardr. Tolstoy ve Gandhi anarist olarak snflandrlamazlar, fakat her ikisi de farkl
yollardan da olsa anarizme sempatiyle bakan dncelerini aklamlardr. Rus romanc Tolstoy,
siyas yazlarnda modern medeniyetin ykc ve yanl ynlerini ortaya koymutur. Kurtuluun
din kurallara uyarak, Rus Kyllerin basit hayat biimlerine dnerek mmkn olduunu iddia

etmitir. Tolstoyun retilerinde yer alan komnlerin merkez ilkesi iddet kartldr. Tolstoya
(1937) gre Hristiyanln hayat anlay u ilkeyi ierir: Her ne sebeple olursa olsun hi kimse
bir bakasna iddet uygulamamaldr.
Gandhi, rk ayrmcla kar kampanya yrtt, Hindistann Birleik Krallktan bamszl
n amalayan ve 1947de baarya ulaan harekete liderlik yapt. Tolstoydan ve Hindu din pren
siplerinden etkilenen Gandhinin politik dncesi, iddet iermeyen (pasif) direni satyagraha
fikrine dayanyordu. Anarist bir teorisyen olmamasna karn Gandhiye gre hkmet, youn
latrlm iddeti temsil ediyordu. nk hkmet bask ve zorlamaya dayanyordu. Gandhi sev
gi ilkesini temel alan bir hayat iin alt; Gandhinin ideal topluluu kendini yneten ve kendine
yeten geleneksel Hint kyleriydi. Bamszl ve hayat kaynan simgeleyen ktk sembol,
Hindistan bayranda da yer almtr.
iddete iermeme Gandhinin felsefesi iin iki sebepten dolay nemliydi. lk olarak, iddet
aleyhtar olmak, insan hayatnn kutsiyetini yanstyordu. Gandhiye gre sevgi temelli bir toplu
mun z efkat ve kurallara saygdr. kinci olarak, iddet iermeme politik bir stratejiydi, nk
tehdit ve gzdana kar iddet kullanmaktan kanmak bireyin moral gcn artrr. ngiliz y
netimine kar yrtlen kampanyada gsterilen diren gl bir mermiydi, bu sayede dier lke
lerde Hindistann bamszlna destek artt. Pasifizmin ve iddet iermemenin ilkelerini benim
seyen anaristler, kitlesel politik eylemcilik yerine iblmn ve birlikte hayat sergileyen model
topluluklar tercih ederler. Anarist fikirlerin siyasal kampanya ve gsterilerle deil, bar ve mem
nuniyetin kesin uyumunun yaand bu tr komnlerle yaylacan umut ederler, Thoreaunun
szleriyle mutlak umutsuzluk geleneksel hayatn en nemli zelliidir.

21. Y ZYILD A ANARZM

21. Yzylda srf bir fantazi olarak anarizm dncesinin tamamm yok saymak kolay olacaktr.
Anarizmin 20. Yzyllm ilk dnemlerinden bu yana nemli bir politik hareket olarak varln
srdrd sylenemez, anarizm herhangi byk bir toplumda siyasetin yeniden inasna da te
mel oluturmakta baarsz olmutur. Ancak anarizmin devam eden nemi, daha ok dier poli
tik retilere meydan okuduu iindir; yoksa politik gc kazanmaya ve kaybetmemeye ideolojik
kaynak salamad iin deildir. Anaristler politik gcn baskc ve ykc doasn n plana
karmlar, byle yaparak liberalizm, sosyalizm ve muhafazakrlk gibi devleti eilimleri olan dier
nemli ideolojilere kar durmulardr. Bu dorultuda anarizmin modern politik dncede artan
bir etkisi olmutur. Liberal eilimler tamalarna ramen Yeni Sol ve Yeni San her ikisi de anar
ist fikirlerin etkilerini tarlar. Yeni Sol, 1960 ve 70lerin banda renci hareketleri, smrge kar
tl, feminizm ve evre hareketleri gibi etkin olan hareketlerin birounu kuatmtr. Yeni Solun
birletirici temas zgrlk hedefiydi; Yeni Sol bireysel mutluluu hedefledi, anarizmden aka
etkilenerek eylemci siyasetin dorudan harekete ve yaygn protestoya dayal biimini destekledi.

Noam Chomsky (1928-....)

Amerikal dil teorisyeni ve radikal entelektel. Chomsky'nin Syntactic Structures (Sz Dizimsel
Yaplar, 1957) almas insanlarn dil renmede doutan bir kapasitelerinin varolduunu id
dia ederek dil almalarnda bir devrime sebep olmutur. Bireylerin ahlk duyarllklarna sayg
duyan ve tm sosyal kurumlara da kukuyla bakan Chomsky'nin politik radikalizmi, anarist
inanlara dayanr.
Zlim otorite ile ilgili deerlendirmeleri, Amerikan d politikasn neo-smrgeci ve militarist
olarak nitelendirdii otuzun zerindeki kitabnda aka ifade edilir. nemli eserleri unlardr: American Power and
New Mandarins (Amerikan iktidar ve Yeni Manderin, 1965), New Military Humanism (Yeni Asker Hmanizm, 1999) ve
9/7 7 (2003). Amerikan demokrasisine eletirilerini ve medyann sradan vatandalar maniple etme kapasitesini
vurgulad Manufactring Consent (Rzann imalt, Edward Harman ile birlikte, 1988) Chomsky, Amerika'da ilk srada
gelen politik muhaliftir.

______________________________________________________________________________________ /

Yeni Sa da bireysel zgrln nemini vurgular ancak bireysel zgrln sadece piyasa rekabe
ti ile gvence altna alnabileceine inanr. Anarko-kapitalistler devlet mdahalesinin zararlarnn
altn izerek serbest piyasa ekonomisinin yeniden kefinde nemli olmulardr.
21.

Yzylda anarizmin kaderi dier politik dnrlerin ve geleneklerin canlar istedikleri

de yaralanacaklar bir dnce avuzu olmaktan daha fazlas deil midir? Anarizmin artk sadece
felsef nemi mi vardr? Anarizmin geleceinin daha iyimser bir tablosu yaplabilir. Anarizmin
sre giden nemi, onun farkl karakterinde gizlenmitir. Siyas mcadelelere ve snf atmalarna
ilveten anarizm; kirlilik ve evresel ykm, tketicilik, kentsel kalknma, cinsiyet ilikileri ve k
resel eitsizlik gibi hareketlerin adresi hline gelmitir. Kreselleme kart hareket veya modern
kapitalizm kart hareket, ideolojik glerin geni bir koalisyonu olarak ifade edilse de bu kav
ramlarn birou anarist zellikler tamaktadr. rnein kreselleme kart harekete en nemli
teorik etkide bulunan Noam Chomskynin fikirleri anarist kabullere dayanr. Anarizmin bir kitle
hareketi olmaktan artk ktn iddia etmek nemli bir ayrnty gzden karmaktadr. Dnyann
artan bir ekilde karmak ve blnm bir hle gelmesi, kitle politikalarnn kendi kendine lmesi
demektir. Post-modernizmin (bkz. s. 306) meydan okumalarna kar, bireycilik (bkz. s. 45),
blmclk, adem-i merkezleme ve eitlik gibi deerlerle olan birlikteliinden dolay anar
izm, dier siyas retilere nazaran daha donanmldr.

leri Okumalar
Carter, A., The Political Theory o f Anarchism. (Londra: Routledge & Kegan Paul, 1971). Anarizmle ilgili temel
eletirilere yant veren, anarist dncenin felsef temeline ilikin klasik modern bir inceleme.

Marshall, P., Demanding the Impossible: A History of Anarchism. (Londra: Fontana, 1993). Bir fikir ve hareket
olarak anarizm zerine uzun sreli bir alma; gvenilir ve hal mracaat edilmeye deer.
Miller, D., Anarchism ., (Londra: Dent, 1984). Anarizmi daha ortodoks siyas teoriyle karlatran anarist
fikirlerle ilgili faydal ve dolambasz bir incelemesi.
Purkis, J. ve Bowen, J., Twenty-first Century Anarchism: Unorthodox Ideas for a New Millennium. (Londra:
Cassel, 1997). Anarist teoriler ile inanlarn tamamnn ok kapsaml, gvenilir ve olduka okulu bir
deerlendirmesi.
Roussopoulos, D. (ed.), The Anarchist Papers. (New York ve Londra: Black Rose Books, 2002). Anarist fikirler
ile teorilere mkemmel ve kavrayl bir giri.
Wolff, R. P., In Defence of Anarchism., 2. ed. (Berkeley, CA: University of California Press, 1998). Ge 20. Yzyl'daki anarist fikirler ile eylemleri ele alan makalelerden oluan ilgin bir derleme.
Woodcock, G., Anarchism: A History of Libertarian Ideas and Movements. (Harmondsworth ve New York:
Penguin, 1962). Modern anarist meselelerin hepsini ele alan anarist dnrlerin yazd makale
lerden oluan bir derleme.

FAZM

KKLER VE GELM
Faizm Roma mparatorluu dneminde yerel yarglarn otoritesini simgeleyen bir deste ubu
un arasnda ne kan balta amblemi iin kullanlan fasces kelimesinden tremitir. 1890lardan
sonra fascia kelimesi talyada devrimci sosyalist politika gruplar iin kullanlmtr. Mussolininin (bkz. s. 224) Birinci Dnya Sava ncesinde ve sonrasnda oluturduu asker birliklere
fascismo adn vermesiyle kavram tam bir ideolojik anlam kazanmtr. Ancak belki de hibir poli

tik terim, faist ya da faizm kadar geliigzel ve kabaca kullanlmamaktadr. Bu terimler, politik
hayatta aalayc ve tahrik edici biimde ok amal olarak kullanlmaktadr. rnek olarak faist
ve diktatr terimleri, farkl zgr dncelere tahamml olmayan kii anlamnda birbirinin ye
rine ok sk kullanlmaktadr. Ancak faizm, basit anlamda bask ile e tutulmamaldr, nk faist
dnrler pek ok teori ve deerden ilham almlardr ve 1920 ve 1930larda ortaya kan faist
rejimler gelierek farkl politik dzenler ortaya koymulardr.
Liberalizm, sosyalizm ve muhafazakrlk 19. Yzylda ortaya kan ideolojilerken, faizm
20. Yzylda, baz dnrlere gre Birinci Dnya Sava srasnda domutur. Faizm byk l
de Aydnlanmann getirdii deerlere, dncelere, modernizme ve yol at politik dzenle
re kar bir isyandr. Almanyada Nazilerin 1789 kt iddias bunu rneklemektedir. Faizmin
kalyasnda, Fransz Devriminin zgrlk, Eitlik ve Kardelik ilkelerinin yerini nan, taat Et
ve Sava, Dzen, Otorite, Adlet gibi sloganlar almtr. O Sullivana (1983) gre, Faizm bek
lenmedik bir zamanda ortaya kmam, dnemin politik dnce mirasnn tamamyla kkn
kazyarak yeni bir dnem kurmak istemitir.
Faizmin temel doktrin ve dnceleri 19. Yzyla dayansa da hepsinin bir araya gelerek e
killenmesi Birinci Dnya Sava ve sonrasnda, zellikle sava ve devrimin gl birleimiyle ger
eklemitir. Faizmin talya ve Almanyada ortaya k ve ykselii ok hzl oldu. 1919da tal
yada kurulan Faist Parti lideri Benito Mussolini (bkz. s. 224) 1922de babakanla getirildi ve
1926 ylnda tek partinin ynettii Faist talya kuruldu. Naziler olarak bilinen Alman Nasyonel
Sosyalist i Partisi 1919 ylnda kuruldu. A dolf Hitlerin (bkz. s. 218) liderliinde bilinli bir
ekilde Mussolininin faist ynetimini rnek aldlar. 1933te Hitlerin Alman anslyesi olduktan
sonra bir yl daha gemeden Almanya, rtbesindeki ykseliini izleyen bir yl iinde Almanya, Nazi
diktatrlne dntrld. Bu dnemde Avrupann pek ok yerinde demokrasi km ya da
kertilmiken, demokrasinin yerine sac, otoriter veya ak bir biimde Faist rejimler gelmiti.
1938 itibariyle Dou ve Orta Avrupada Romanya ve Macaristan Nazi Almanyasyla ibirlii ya
parak faizme doru kayarken blgedeki son demokratik lke ekoslovakya idi. 1928 ylnda Por
tekizde Salazar diktatrln kurdu. spanyada 1936-1939 Savanda Milliyetilerin zaferi,
Franco diktatrlne yol at. 1930larn Japonyasnda ve Peronlarn ynetimindeki 1945-1955
dneminde Arjantinde, Avrupa dnda faizmle balantl rejimler ortaya kt.
Faizmin kkleri ve anlam, tarihesine ilgi uyandran ve anlamazlklara yol aan bir konudur.
Faizmin ykseliini tek bir faktrle aklamak mmkn deildir. Faizm, iki dnya sava arasn

daki dnemde var olan tarihsel glerin karmak yapsndan ortaya kmtr. ncelikle, Avru
pann pek ok blgesinde daha yeni kurulmu olan demokratik sistemlerin ilkeleri eski otokratik
sistemin nne geememitir. Ortak kar gruplarnn ya da partilerin oluturduu demokratik
hkmetler, ekonomik ve politik krizler karsnda zayf kalmlardr. Bu artlarda kiisel ynetimi
ortaya kartan gl lider fikri ilgi ekmitir. kinci olarak, sanayileme Avrupann mevcut top
lum dzenini bozdu. Byk i adamlar ve organize igc, kk esnaf, iftileri, zanaatkrlar ve
dier orta snfn altndakileri tehdit eder hle gelmiti. Faist hareket gcn byk lde bu alt
snf yelerinden alyordu. Bir baka deyile faizm, merkezdeki radikal kesim olan orta alt snfn
devrimi olarak adlandrlabilir (Lipset, 1983) ve faizmin hem kapitalizme hem de komnizme
olan dmanlm aklar.
nc olarak, Birinci Dnya Savandan sonraki dnemde, Rusya Devri-minin tm Avru
pay etkilemesinden korkan varlkl snflar etkili olmutur. Faist gruplar, phesiz, hem ekono
mik hem de politik adan i evrelerinden destek almlardr. Buna bal olarak Marksist tarihiler
faizmi, burjuvazinin faist diktatrlere verdii destekle oluan bir kar devrim olarak yorumla
maktadrlar. 1930lardaki tm dnyay etkileyen ekonomik krizler krlgan demokrasilere son
darbeyi indirmitir. Artan isizlik ve ekonomik kriz ve ktmser atmosfer radikal politikaclar ve
demagoglar tarafndan smrlmeye msaitti. Son olarak, Birinci Dnya Savann lkeler arasn
daki rekabeti ve dmanl bitirememekle kalmayp intikam iin yanp tutuan fkeli milliyetilii
miras olarak brakmas faizme zemin hazrlamtr. Milliyeti fke hem Almanya gibi savata yeni
len lkelerde hem de talya ve Japonya gibi Versailles (Versay) Bar Antlamasnda hayl krkl
na urayan lkelerde glendi. Buna ek olarak, yaanan asker deerlerle doldurulmu militan bir
milliyetilik ortaya karmtr.
Faist rejimler, bir devrim ya da protestoyla deil, kinci Dnya Savandaki malbiyet
leriyle alaa edilmitir. Faizmin sadece iki sava arasnda yer alan dnemin konjonktrnde,
tarih artlarn ortaya kard tarih bir fenomen olduuna baz kiileri inandrmak 1945ten
beri faist hareketin tek baars olmutur (Nolte, 1965). Bazlar ise faizmi, kkeni insan psi
kolojisine dayanan ve her zaman var olan bir tehlike olarak grrler ve bu durumu zgrlk
korkusu olarak tanmlarlar (Fromm, 1984). Modern medeniyet daha fazla bireysel zgrlkle
birlikte yalnzlk ve gven bunalm tehlikesini ortaya karmtr. Bu yzden kriz dnemlerinde
bireylerin zgrlkten kap gvenlik kaygsyla totaliter bir devlete ya da tm gc elinde top
layan bir lidere snma ihtimlleri vardr. Politik dalgalanmalar ya da ekonomik krizler, faizmin
yeniden dirilmesine uygun artlar oluturabilir. 1989-1991 yllarnda Dou Avrupada komnist
dzenin kyle neo-faizmin bymesi korku kayna olmutur. Benzer ekilde tm dnyada
etkileri artan demografik, ekonomik ve kltrel kresellemenin basks ar sac ya da faist
benzeri politik hareketlere frsat salamaktadr. Ekonomik krizlerin, politik dengesizliklerin ve
fkeli milliyetiliin gemite faist hareketlere zemin hazrladn gz nne alrsak, faizmin
gelecekte tekrar ykselie gemeyeceini dnmek aptallk olur. Faizmin ykselme olasl b
lmn sonunda ele alnmtr.

BRLKTEN DOAN G - ANA TEMALAR

Faizm, en az iki sebepten dolay analizi zor bir ideolojidir. Bunlardan birincisi, faizme, bir ideoloji
olarak herhangi bir anlam atfedip atfedilemeyeceine dir arasra ortaya kan phedir. Faizm
mantkl ve tutarl bir temelden yoksun olduu iin, Hugh Trevor-Ropern da tanmlad gibi
dank fikirler yn (W oolf, 1981, s. 20) olarak grlmektedir. Mesel Hitler, dncelerini sis
tematik bir ideoloji olarak deil, sadece bir dnya gr olarak tanmlamaktadr. Bu balamda, bir
dnya gr mantkl analiz ve tartmay gerektiren bir kavram deil sadece teslimiyet ve ball
gerektiren tamamyla din bir gr niteliindedir. Faistler, entelektel anlamda dnyay anlamay
salayan teori ve dncelerle ilgilenmediler nk politik hareketlilii salayacak dzeyde kapasi
teye sahiptiler. Bununla birlikte, aada akland gibi, fikirlere deil eyleme; akla deil ruha ya
plan karakteristik faist vurgunun kendisi, Aydnlanmanm rasyonalist yaklam karsnda gerici
bir tepki olarak bal bana entelektel ve felsef bir deiimin rndr.
kincisi faizm, bir fenomen olarak yle karmak bir hl almtr ki, onun temel ilkelerini ya
da faizmin alt snrlarn belirlemek mmkn olmad iin bazen genel ( generic) faizm olarak
bile adlandrlr. Faizm nerede balar ve nerede biter? Hangi rejimler ve hareketler gerek anlamda
faisttir? mparatorlukJaponyas m, Vichy Fransas m, Franconun spanyas m, Peronun Arjantini mi ya da Hitlerin Almanyas m faist olarak snflandrlabilir? Bu blmn son ksmnda ele
alnd zere, Fransadaki milliyetiler gibi ada radikal sa gruplar ve faizm arasndaki balant,
tartma konusudur. Bu gruplar faist, neo-faist, post-faist ya da ar milliyeti midir?
Faizmin ideolojik tabann, Ernst Nolte (19 65 ), snrlar amaya kar durmak; A. J. Gregor
(1969), tamamen karizmatik toplum oluturmak; Roger Griffin (1993) ar milliyetiliin yeni
den doumu; Roger Eatwell (1996), radikal btncl nasyonel nc yol olarak tanmlamaya
almlardr. phesiz her birisi faizmin nemli bir ynn ne kartsa da, tamamen ekilsiz
faist ideolojiyi tek cmlede formlletirecek bir fenomen olarak ortaya koyamamaktadr. Belki ya
pabileceimiz, ana temalarn bir araya getirerek faizmin yapsal temellerini belirlemek olacaktr.
Bunlardan ne kan nemli balklar unlardr:
Anti-rasyonalizm
Mcadele
Liderlik ve Elitizm
Sosyalizm
Ar milliyetilik

Anti-Rasyonalizm
Faist politik hareketler Birinci Dnya Savayla ortaya kan kargaadan dosa da, 19. Yzyln
son dnemlerinden beri var olan dnce ve teorilere dayanmaktadr. Bunlarn en belirgin olan

Friedrich Nietzsche (1844-1900)

Alman felsefeci. Schopenhauer'in (1788-1860) dncelerinden etkilendi, filolojiyi brakarak
felsef ve geleneksel din dncenin eletirisine giriti. Yazlarn derleyen kardei Elizabeth,
bozulan sal ve ruh hli nedeniyle, 1889 ylndan itibaren Nietzsche'nin bakmn stlendi.
Nietzsche'nin karmak ve tutkulu eserleri, gcn nemini zellikle de g arzusunu vurgula
mtr ve "Tanr ld" szyle modern varoluuluktaki "her insann kendi dnyasn yaratarak,
kendi deerlerini oluturdu'dncesini etkilemitir. Hristiyanla kar getirdii kat eleti
rileriyle anarizm ve feminizmi etkiledii kadar faizmi de etkilemitir. Nietzsche'nin en mehur eserleri Also sprach
Zarathustra (Byle Buyurdu Zerdt, 1883-1884), Jenseits von Gut und, Bse (yi ve Ktnn tesinde, 1886) ve Zur
Genealogie der Moral (Ahlkn Soy Kt zerine, 1887)'dir.

anti-rasyonalizm ve Aydnlanma kart dncedir. Evrensel akl, doal iyilik ve kanlmaz geli
im zerine kurulu olan Aydnlanma, insanl btl inan ve mantkszln karanlndan kurtar
mtr. Bu dnceler Fransz Devriminde ne km, liberalizm ve sosyalizmde vcut bulmu
tur. 19. Yzyl sonlarnda dnrler, insan zeksnn snrlarna dikkat ekerek daha gl olan
igd ve drtleri n plana kartmlardr. rnek olarak Friedrich Nietzsche insanlarn akllar
dorultusunda deil, daha ok arzular dorultusunda hareket ettiini ne srm ve bu duru
mu gc arzulamak/g istenci olarak adlandrmtr. Fransz sendikac Georges Sorel (1 8 4 7 1922), Rflexions sur la violence ( iddet zerine Dnceler [1908] 1950) eserinde politik efsanele
rin, zellikle genel grev efsanesi nin, politik gereklerin pasif tanmlamas olmadn, tam aksine
duygularn uyandrd hareketin, istein ifade edilmesi olarak ortaya konduunu ileri srmtr.
Fransz filozof Henri Bergson (1859 -1 94 1 ) hayatsalclk ( vitalism ) teorisini gelitirerek tm canl
organizmalarn karakteristik zelliklerini evrensel hayat gcnden aldn aklamtr. Bu yzden
insann varlk sebebi, ruhsuz hesaplamalar ve saf akln basksyla hayat gcn rtmesi deil,
ona bir anlam katmasdr.
Anti-rasyonalizm ar sac ya da ilkel-faist bir karakter tamasa da, Aydnlanma kar
t tm radikal ve u grler faizmde politik ifade bulmulardr. Anti-rasyonalizm faizmi, pek
ok ynden etkilemitir. Faizm, soyut dnceyi kmseyip hareketten holanan anti-entelektel ynn anti-rasyonalizmden alr. Mesel, Konuma, hareket et Hareketsizlik lmdr
Mussolininin (bkz. s. 224) en sevdii sloganlardr. Entelektel hayat deersiz ve alay konusudur;
souk, kuru ve canszdr. Faizm ruhu, duygular ve igdleri n plana karr. Faizmin dn
celerindeki tutarllk ok azdr ama efsanev ynn kullanmaya alr. Hitler ve Mussolini gibi
faizmin nemli ideologlar, teorilerle ve fikirlerle sadece topluluklar harekete geirmek ve duy
gusal tepki almak iin ilgilenen propagandaclardr. Bu yzden faizm arzularn siyaseti ni gerek
letirir. Aslnda faizm, sradan irrasyonalizm deildir. Faizmin ayrlan yn mantksz igd ve
duygular desteklemesi deil, politik hareketi salamak iin ele ald zel dnce ve duygu yel

pazesidir. Aydnlanmann reddediliyor olmas faizme ykc ve negatif bir karakter kazandrmtr.
Faistler her zaman neyin karsnda durduklarn, destekledikleri dnceden daha ak biimde
ortaya koymulardr. Bu yzden faizm anti-felsefedir. Anti-rasyonel, anti-liberal, anti-muhafazakr, anti-kapitalist, anti-burjuva, anti-komnist... vb. Bu bakmdan faizmin nihilist bir yaklam
olduu sylenebilir, nk mevcut ahlk ve politik ilkeleri reddeden ve hibir eye inanmayan
bir yapdadr. zellikle Nazizm, nihilizmin devrimi olarak tanmlanr. Ancak faizm mevcut d
nce ve ilkelerin basit, olumsuz ifade edilii deildir, Aydnlanmann miras brakt sreci geri
evirme abasdr. Faizm, Batnn karanlkta gizli kalm politika geleneinin, elden braklmam
ama deitirilerek alt st edilmi ynn temsil eder. Mesel faist dzende zgrlk, sorgusuz
teslimiyet; demokrasi, katksz diktatrlk, srekli mcadele, sava anlamna gelen ilerlemedir.
Hatta nihilizmin sava ve lme olan eilimine ramen faizm kendini, yaratc ykm ile yeni bir
medeniyet kurmay hedefleyen yaratc bir g olarak grr. Aslnda doum ve lmn bu kesi
imi, yaratclk ve ykcln kesiimi faizmin temel zelliklerinden birisidir.
Evrensel akln standartlarn bir kenara brakan faizm tamamyla tarihe, kltre ve organik
toplum dncesine dayanan bir yapya sahiptir. Mesel Aydnlanma kart Alman filozof Johann
Gottfried Herder (1 7 4 4 -1 8 0 3 ) tarihle ilgisi olmadn dnerek evrensellii reddeder: Her bir
milletin kendine has tarihinden, kltrnden ve dilinden oluan kolektif ruhu ( volksgeist) vardr.
Bu yzden toplumlar, akll bireylerin hesaplama ve karlarna gre deil, ortak gemiin salad
duygusal baa ve sadakte gre ekillenen organik ya da doal varlklardr. Faizmde bu organik
btnlk zirvededir. Nazi tabiriyle Volksgemeinschaft, yani mill toplum, daha yce olan ortak hedef
uruna tm rekabetten ve anlamazlklardan arnm blnmez bir btndr. Bir milletin ya da
rkn gc, onun ahlk ve kltrel birliinin yansmas olmasndandr. Niteliksiz sosyal uyumun
reetesi Nazi slogannda birlikten g doar eklinde ifade bulur.

Mcadele
ngiliz Biyolog Charles Darwinin (1809-1882) The Origit ofSpecies (Trlerin Kkeni, [1859] 1972)
sadece doa bilimlerinde deil, 19. Yzyl n sonlarna doru hem sosyal hem de politik dncede
etkili olmutur. Liberal filozof ve sosyolog Herbert Spencern (1820-1903) doal seleksiyondan
yola karak gelitirdii en gl olan ayakta kalr fikri, bireyler arasndaki mcadele, ok alan
ve yetenekli olanlar dllendirirken, tembel ve yeteneksizleri cezalandrr olarak aklanabilir. n
sann varlnn mcadele ve rekabete dayand fikri, uluslararas rekabetin had safhada yaand
1914te savaa doru giden dnemde zellikle ekicilik kazanmtr. Faizmin ortaya knda sos
yal Darwinizm nemli lde etkili olmutur. Faistler mcadeleyi sosyal hayatta ve uluslararas d
zeyde doal ve kanlmaz olarak gryorlard. En gl ve hzl olann hayatta kalmasn salayarak
insanln gelimesini garantileyen tek yol, mcadele ve rekabettir. Hitler (bkz. s. 218) 1944te st
dzey yneticilerine Zafer glnn, lm zayfndr demitir. nsan varlnn test edildii alan

Alman Nazi diktatr. AvusturyalI gmrk memurunun olu; Hitler, 1919 ylnda katld
Alman Nasyonel Sosyalist ii Partisl'nin 1921 ylnda lideri oldu. 1933'te anslye oldu ve
bir sonraki yl kendisini, Almanya'nn Fhreri olarak iln etti. Hitler'in rejimi acmasz asker
yaylma politikasyla ve yok etmek istedii AvrupalI Yahudiler ile bilinir.
zgn bir dnr olmayan Hitler, Mein Kampf (Kavgam [1925-1926]) adl eserinde yaylma
c Alman milliyetiliini, rk anti-Semitizmi ve Nazi program iin acmasz mcadeleyi bir
araya toplamtr. Hitler'in dnyaya bakn ekillendiren tarih teorisine gre, Almanlar ve Yahudiler arasndaki
sonsuz mcadele, iyi ve ktnn birbirleriyle mcadelelerini yanstyordu.

______________________________________________________________________________ S
mcadele ve rekabet ise Hitlerin hayatn deimez kanunu olarak tanmlad sava en utaki test
alandr. Sava kendi iinde iyi olarak niteleyen faizm, politik ideolojiler arasnda bu ynyle tektir.
Mussoliniye gre sava erkeklerin, annelik kadnlarn iidir.
Darwinci dnce, faizme iyiliin g, ktln zayflk olduu politik deerini alamtr.
Sempati, merhamet, efkat gibi insanln geleneksel ve dinlerinin deeri aksine, faizmde sadakt,
grev, itaat gibi savaa dayanan deerlere sayg gsterilmektedir. Sava zaferle sslendiinde, gce
ve dayanklla taplr. Ayn ekilde zayflkla alay edilir ve zayf ya da yetersiz olann ortadan kal
drlmas ho karlanr. Ortak kar iin zayflar feda edilirler nk bir trn hayatta kalmas, o
trn mensubu bireylerin her birinin hayatndan daha nemlidir. nsancl yaklam, bunun tam
tersine, zayf korumay tler. Faizmde zayflk ve zrllk katlanlamaz ve yok edilmelidir.
Bunun rnei Nazi Almanyasnda uygulanan rk iyiletirmecilii (jenik [ eugenics] ) programnda
fiziksel ve zihinsel engelli kiiler nce ksrlatrlm ve 1939-1941 yllar arasnda sistematik bir
ekilde ldrlmtr. 1941den sonra Avrupal Yahudilere de yaplan, ayn politikann yani rk
iyiletirmeciliinin bir rneidir.
Son olarak faizmin, hayat, sonu olmayan bir mcadele olarak grmesi ona, yaylmac ve
hareketli bir yap kazandrmtr. Mill deerlerin gelimilii kargaa ve mcadeleden zaferle
karak ispatlanm olur. Bu durum Hitlerin Meit K am pf ( Kavgam , 1925-1926) adl kitabndaki
d politika hedeflerinde Douda hayat alan oluturmak ve tm dnyaya hkim olmak eklinde
ifade edilir. 1933te iktidarele geiren Hitler, 1930larn sonlarna doru uygulamaya koyaca ge
nileme politikasna hazrlk olarak hzl bir silhlanma programna girimitir. Avusturyay 1938,
ekoslovakyay 1939 Bahar, Polonyay 1939 Eyllnde igl ederek Fransa ve ngiltereye mey
dan okumutur. Hitler, Sovyetler Birliini igl etmek iin 1941de Barborossa Operasyonunu
balatmtr. 1945te tam yenilgiden sonra bile Hitler, sosyal Darwinizmden vazgememi ama
Alman milletinin lmne dvmeyerek, verdii emirleri uygulamadn ve kendisini yar yolda
braktn aklamtr.

Liderlik ve Elitizm
Faizm eitlii reddeden radikal tutumuyla dnemin politik grlerinden ayrlr. Faizm elitist
ve babaerkil bir yapdadr. Faizm mutlak liderlik ve elit ynetiminin doal ve istenen bir sistem
olduu dncesi zerine kuruludur. Tm insanlar farkl yetenek ve zelliklerle doarlar. Bunla
rn iinden ok az liderlik yeteneine sahiptir ve takip etme kabiliyeti bulunanlarn nne sadece
mcadeleyle geebilirler. Faizme gre toplum, genel anlamda tip insandan oluur. Bunlardan
birincisi ve en nemlisi yce, her eyi gren, rakipsiz, otoriteyi elinde bulunduran liderdir. kincisi,
ounlukla erkek olan, geleneksel elite ters olarak kahramanl, vizyonu, fedakrl ile ne kan
sava elittir. Almanyada bunlara SS birlikleri denmitir, ancak Nazi dneminde devlet iinde dev
let olmulardr. nc olarak zayf, tembel, aptal ve sorgusuz itaate mahkm olan kitleler vardr.
Sradan insanlarn kabiliyetleri konusunda bu kadar ktmser olmas, faizm ve (her ne kadar fr
satlkla kendi karlar uruna semenleri smrseler de) liberal demokrasiyi zt kutuplara oturt
maktadr. Aslnda faist ynetimin mutlak lideri ile demokratik ynetim arasnda bir ba olduu
da iddia edilmektedir.
Liderlie faist yaklam, zellikle Nazi Almanyasnda, zel yetenekler bahedilmi gl bi
rey anlamna gelen Friedrich Nietzschenin (bkz. s. 216) stn insan ( bermensch ) fikrinden et
kilenmitir. Also sprach Zarathustra: Ein BuchfrAlle nd Keineride ( Byle Buyurdu Zerdt [ 1884],
1961) Nietzsche, stn insan, sr psikolojisinden ve ahlk deerlerden kurtularak kendi istei
ve drtleri dorultusunda yaayan insan olarak tanmlar. Faistler stn insan idealini sorgulanamaz politik lider teorisine evirdiler. Faist liderler, sradan liderlik kavramndan kendilerini stn
tutmak iin farkl isimler kullanmlardr; Mussolini kendini II Due, Hitler de Der Fhrer unvanyla
kendilerini talandrmlardr. Bylelikle liderlik sadece o lidere ait olan karizmatik otoritenin ifa
desi hlini almtr. Max W eberin tanmyla blgesel resm otorite belirlenen kanun ve yasa er
evesinde otoritesini salarken, karizmatik otorite snrszdr. Lider esiz yeteneklere sahip olarak
grldnden otoritesi sorgulanamazd. Bu yzden Nrnberg M itinginde Nazi yandalar Al
manya Hitlerdir, Hitler Almanyadr eklinde tezahrat etmilerdir. talyada Mussolini her zaman
hakldr prensibi, faist dogmann temeli hline gelmitir.
Faist devletin temel ilkesi btn otoritenin liderin ahsnda toplanmasdr. Seim, parlmen
to, parti gibi ara kurumlar liderin isteine kar klmamas iin zayflatlm ya da tamamen or
tadan kaldrlmtr. Bu liderlik anlaynn altnda liderin ideolojik bilgelii tek bana halknn
kaderini, isteklerini ve hedeflerini belirler prensibi vardr. Nietzschenin liderlik teorisi, Rousseaunun (bkz. s. 170) halkn tek ortak kar vardr fikriyle kesimektedir. Bu dorultuda gerek
demokrasi aslnda katksz diktatrlktr. Mutlakiyet ve popler egemenlik anlay totaliter demokrasi nin farkl bir eklidir (Talmon 1952). Liderin rol halk kadercilikten uyandrmak ve on
larn iindeki birikimi kar konulmaz bir g hline getirmektir. Faist rejimler, bu yzden, pop
list politikalaryla geleneksel diktatrlkten ayrlrlar. Geleneksel diktatrlk ise kitleleri siyasetten
uzak tutmay amalar. Totaliter diktatrlkler srekli propaganda ve politik duygu smrsyle

Liberaller, otoritenin "aadan" ynetilenlerin rzasna dayal olarak ykseleceine inanrlar. Sistemli bir varl
a duyulan ihtiyaca ramen, otorite rasyonel, amaca ynelik ve snrlandrlmtr; yasal-rasyonel otorite ve halk
denetiminde yansyan bir tercihin grntsdr.
Muhafazakrlar, otoritenin, "yukardan", deneyimin, sosyal konumun ve bilgeliin eitsiz dalmnn fazile
tinden kaynaklanan doal bir zaruryet olarak ykseleceine inanrlar. Otorite zaruryet olduu kadar faydaldr
da, bu anlamda saygy ve ball besler ve sosyal uyumu glendirir.
Sosyalistler, tamamen baskyla zdeletirdikleri ve genellikle gl ve ayrcalkl olanlarn karlaryla ilikilendirdikleri otoriteye tipik olarak pheyle yaklarlar. Yine de sosyalistler, bireycilii ve agzll kontrol et
mek iin, kolektif kurumun otoritesini onaylarlar.
Anaristler, otoriteyi bask ve yamayla zdeletirerek, tm otorite ekillerini gereksiz ve ykc grrler. Oto
riteyle plak g arasnda hibir fark kabul etmeyince, otorite zerindeki kontroller ve tm hesap verebilirlik
eitleri btnyle sahte olur.
Faistler, otoriteyi, srad (eer esiz deilse) yetenekli bir birey tarafndan sahip olunan kiisel liderliin veya
karizmann almeti olarak kabul ederler. Byle kartizmatik bir otorite, mutlak ve sorgulanamazdr -veya yle
olmaldr- ve dolayl olarak ya da aka totaliter karakterlidir.
D in Fundamentalistler, otoriteyi, din bilgelie eitsiz ulamn bir yansmas olarak grrler; otorite, esa
snda kalplerde, aydnlanm bireylerin sahip olduu ahlk vasftr. Bu tarz otorite karizmatik bir karaktere sahip
olduu iin ona meydan okumak ya da anayasalclkla badatrmak zordur.

__________________________

rejimin deerleri ve amalan iin insanlar kullanrlar. Faist rejimler bunu sk sk miting, toplant
ve halk oylamas yaparak gerekletirirler.

Sosyalizm
Mussolini ve Hitler kendi fikirlerini bazen sosyalizmin bir ekli olarak ifade ettiler. Mussolini n
celeri talyan Sosyalist Partisinin nde gelen isimlerindendi ve Partinin gazetesi Avantinin edit
ryd. Almanyada Nazi Partisinin politik izgisine nasyonel sosyalizm deniyordu. phesiz ki,
bu, ehirli alanlarn desteini almak iin sinsi bir denemeydi. Faizm ve sosyalizm arasndaki
ak rekabete ramen faistlerin baz sosyalist dnce ve grlere eilimi vard. ncelikle orta
snfn altndakiler kapitalizme, byk iletmelere ve finans kuramlarna kin besliyorlard. Mesel
kk iletmeci byk marketlerin; arazisi az olan ifti makinelemi tarmn; kk yatrmc
bankalarn tehdidi altndayd. Sosyalist ya da solcu akmlar Almanyann SA (Kahverengi Gmlek
liler) gibi kkl organizasyonlarnda, orta snfn altndaki insanlarn alt yerlerde glyd.
kinci olarak, sosyalizm gibi faizm de kapitalizmin burjuva deerleri ne ters den kolektivist

anlay benimser. Faizmde toplum bireyden daha nemlidir. Nazi paralarnn stnde ahs
kardan nce ortak kar yazmaktadr. Kapitalizm ise tam tersine ahs karn elde edilmesini
hedefleyerek mill birlii ya da rk birliini tehdit eder. Faizm, kapitalizmin dourduu materya
lizmle alay eder. Faistlere ilham veren mill uyan ve tm dnyaya hkim olma anlay, bireysel
kar ve varlk iin mcadele etme anlayyla taban tabana zt dmektedir.
ncs, faist rejimler kapitalizmi kontrol etmek iin sosyalizm benzeri ekonomik politi
kalar uygulamlardr. Kapitalizm faist devletin ideolojik hedeflerinin yannda ikinci planda kal
yordu. ngiliz Faistler Birlii lideri Oswald M osleyin dedii gibi: Kapitalizm, sermayenin devleti
kendi karna kulland bir sistemdir. Faizm ise devletin sermayeyi kendi karna kulland bir
sitemdir. Hem talyan hem de Alman rejimleri eitli devlet politikalaryla byk i sahiplerini
kendi yanlarna ekmek ve ynetmek istediler. 1939dan sonra kastl olarak Sovyetlerin be yllk
kalknma plann m odel alan Hermann Gringin drt yllk planyla Alman kapitalizmi yeniden
dzenlendi.
Faist sosyalizm fikri ok kat snrlandrmalara sahiptir. Mesel Almanyadaki SA ve talyada
ki Sorela Devrimci Sendikaclar gibi faist hareketin iindeki solcu gruplar Faist Parti iktidara
gelince dlanarak zengin iadamlarnn destei kazanlmaya allmtr. Bunun en dramatik r
nei Nazi Almanyasnda 1934teki Uzun Baklar Gecesi nde SAnn tasfiye edilmesi ve lideri
Ernst Rohm un ldrlmesidir. Bu yzden Marksistler faizmin amacnn kapitalizmi batrmak
deil, batmaktan kurtarmak olduunu iddia etmektedirler. Ayrca, ekonominin dzenlenmesi ile
ilgili faist fikirler belirsiz ve dzensizdi. Faist ekonominin politikasn ideoloji deil pragmatizm
(bkz. s. 27) belirliyordu. Faistlerin yapmak istedikleri devrim, kle-sahip dzenini devirecek
sosyal bir devrim deil, yeni bir insan tipi oluturmak isteyen (ki bu ounlukla erkektir) ruhan
bir devrimdir. Bu yeni faist adam, sosyal btnlk iinde kendi kimliini kaybetmeye hazr,
grev bilincine sahip, kendini feda etmeye hazr bir tiptir. Sonu olarak u sylenebilir ki faizm,
anti-komnist olmaktan ok, kapitalizm kart bir akmd. Faizmin temel amac ii snfn Bolevizm ve Marksizmden uzak tutarak eitlik ve dayanma gibi deerlerin n plana kmasn engelle
mektir. Faistler mill birlik ve btnle kendilerini adamlardr. Irk ve millet ortaklnn sosyal
snf ortaklndan daha gl olmasn istemilerdir.

Ar Milliyetilik
Faizm, Avrupa emperyalizminde ve evrensel milliyetilik ( pan-nasyonalizm ) ekillerinde grlen,
Birinci Dnya Savandan nce gelimi yaylmac ve ovenist bir milliyetilik geleneinin u bir
versiyonunu benimsedi. Bu gelenek milletleri eit ve bamsz varlklar olarak deil, hkimiyet iin
mcadele eden doal dmanlar olarak grr. Faist milliyetilik farkl kltr ve mill geleneklere
sayg gstermeden bir milletin dierlerine olan stnln savunur. Nazizmin iindeki rksalc
milliyetilik, Almanlarn stn rk olduuna inanan Ariler tarafndan savunuluyordu. ki dn

ya sava arasnda militan milliyetilik, fke ve yenilginin hrsyla perinleniyordu. Birinci Dnya
Savann kazananlarndan talya, Versaillesda (Versay) umduu toprak kazancn bulamamt.
Almanlar, hem sava kaybetmiti hem de Versaillesda tazminatlar, toprak kayb ve sava sulusu
maddesiyle aalanmt.
Faizmin sradan vatanseverlii deil, militan ve youn milliyeti kimlii desteklemesi Action Franaisenin bakan Charles Maurras (18 68 -1 95 2 ) tarafndan tam/integral milliyetilik"
olarak tanmlanr. Mill gururun yeniden douu ve mill ykseliin gereklemesiyle faizm, fana
tik ve kurtarc bir rol stlenir; faizmin bu kadar popler olmasnn nedeni, mill mkemmeliyeti
vaat etmesidir. Griffine (1993) gre, genel (generic) faizmin efsanev temeli, yeniden doula
poplist ar milliyetilii kesitirmesidir. Bu yzden tm faist hareketler nce modern toplu
mun ahlk ve kltrel kne dikkat ekmiler, sonrasnda kllerinden yeniden doan Anka
Kuu gibi toplumun mkemmeliyete ulaabileceini vaat etmilerdir. Faizm, modernizme kar
bir isyan olabilirken gelenein tepkisine ve ekicililiine de boyun emez. anl bir gemiin efsa
neleriyle beraber o gnlerin yeniden geleceine dir vaatler ve stn insan modeli, bir tablo olu
turmaktadr. talyada bu tablo Roma mparatorluudur. Nazi rejimi ise nc Reich vaat eder.
Bunlardan birincisi Charlemagnen (arlman), kincisi Bismarckn dnemleridir.
Pratikte, mill ykseli yaylma, sava ve fetihlerle dier milletlere g kullanarak stnlk sa
lama giriimidir. Millet ve rk olarak stnle inanan ve sosyal Darwinizmden etkilenen faist mil
liyetilik, militarizm ve emperyalizmle ayrlmaz bir ba kurdu. Nazi Almanyas Sovyetler Birliini
de kapsayan daha byk Almanya y kurmann peindeydi. Faist talya 1934te Flabeistan (Eti
yopya) igl ederek Byk Afrika mparatorluunu kurmaya alt. Emperyalist Japonya, 1931de
Manuryaya saldrp ban Japonyann ektii bir ortaklaa zenginlik alan oluturmak istedi.
Bu imparatorluklarn hepsi, sk bir biimde kendi kendine yeten bir ekonomiye sahipti. Ekonomik
gelimenin uluslararas ticaret ve dayanmadan kaynaklandm savunan liberal grn aksine
faizm, ekonomik gc kendine yetebilme ve dier kaynaklar direkt olarak kontrol edebilme ola
rak alglar. Fetih ve yaylma ekonomik gveni salayan, daha fazla hammadde, daha geni pazar ve
daha fazla ucuz igc kaynana dayanan, kendi kendine yeten imparatorluun ayakta kalmasn
salayan temel aralardr. Mill ykseli ve ekonomik gelime asker gce dayanmaktadr. Bu ne
denle Almanyada savatan nce olduu gibi Hitlerin (bkz. s. 218) silhlanma politikas, Nazi
rejiminin her zaman politik ncelii olmutur.

FAZM VE DEVLET
Faizmin ortak deer ve ilkelerini belirlemek mmkn olsa da, Faizm talyasna ve Nazi Almanyasna baktmzda farkl hatta zt inanlardan etkilenen faizm versiyonlarn gryoruz. Faist
rejimler ve hareketler iki temel gelenekten birisine tekabl etmektedir. Birincisi talya faizminde

Totaliteryanizm [Totalitarianism]

Totaliteryanizm yaygn ideolojik maniplasyon, ak terr ve vahlik zerine kurulu geni kapsaml bir politik
kurallar btndr. Toplumsal ve bireysel varln zerinde "tm [bir] iktidar" hedeflemesiyle otokrasi, otoriteryanizm ve geleneksel diktatrlkten ayrlr. Bu yzden totaliteryanizm, zel hayatn ve sivil toplumun ilgas
anlamna gelir. Faizm ve komnizm, hogry, oulculuu ve ak toplumu reddetmeleri sebebiyle bazen
totaliteryanizmin sa ve sol kanat biimleri olarak kabul edilmitir. Marcuse (bkz. s. 143) gibi radikal dnrlere
gre liberal demokrasiler de totaliter zellikler sergilerler.

olduu gibi tm gc elinde toplayan totaliter devlet anlay, kincisi ise Almanya Nazizminde ya
da nasyonel sosyalizmindeki rk ve rksalclk anlaydr.

Totaliteryanizm deali
Totaliteryanizm (bkz. s. 223) tartmal bir kavramdr. Ortak ynleri olan vaheti belirginletire
rek faist ve komnist rejimler arasndaki paralelliklere dikkat ekilmeye balandnda totaliter fa
izmin popleritesi souk sava esnasnda zirvesine ulamt. Bylelikle totaliteryanizm, anti-komnist grleri ve Sovyetler Birliine dmanl ifade etmek iin bir ara hline gelmitir. Buna
ramen totaliteryanizm, faizmin analizinde yararl bir kavramdr. Genel faizm en az iki ynden
totaliteryanizme ynelir. Bunlardan birincisi, faist ideolojinin merkezinde yer alan ar kolektivist
anlayn, sdk ve tamamen itaatkr, faist bir adamn yaratlmas amacnn zel ve kamusal
varolu arasndaki ayrm yok etmesidir. Kolektif yapnn, devletin veya milletin kar bireylerin
karnn nne geerek kolektif egoizm bireysel egoizmi tketir. kinci olarak, faist lider ilkesi
lidere snrsz otorite saladndan, devlet ve sivil toplum arasndaki ayrm ngren liberal dn
ceyi inemektedir. Lider ve halk arasndaki ortas bulunmayan iliki, kitlelerin politize edilmesi
anlamna gelen vatandalarn aktif katlmn ve artsz itaatini gerektirir. Ancak tm gc elinde
toplayan devlet anlay, talya faizminde ne kan belirgin bir nitelik hlini almtr.
talya faizmi bir nevi devlete tapclktr. Filozof Giovanni Gentilenin (1 8 7 5 -1 9 4 4 ) aktar
dna gre, her ey devlet iindir, hibir ey devletin karsnda olamaz, devletin dnda bir ey
olamaz Mussolininin ok sk tekrarlad bir formldr. Bu yzden bireyin politik sorumluluklar
kesindir ve tm hayatn kuatr. Vatandatan, en azndan, sorgusuz sualsiz itaat ve srekli ballk
beklenir. Bu faist devlet teorisi, bazen Alman filozof Hegelin (17 70 -1 83 1 ) dnceleriyle ilikilendirilir. Hegel, liberal muhafazakr olsa da, devletin bir vatanda dierinden koruma yolu oldu
unu belirten toplum szlemesini kabul etmez. Bunun yerine yelerinin karlkl anlayna ve
dierkmla dayanan etik bir fikir olduunu savunur. Byle bakldnda devlet, bireyleri ortak
kar dorultusunda hareketlendirecek kapasiteye sahiptir. Bu yzden Hegel, daha stn mede-

Benito Mussolini (1883-1945)

talyan faist diktatr. Siyas hayatndan nce retmenlik ve gazetecilik yapan Mussolinl,
1914 ylnda Birinci Dnya Sava'n destekledii iin talyan Sosyalist Partisi'nden atldktan
sonra 1919 ylnda Faist Partiyi kurdu, 1922'de Babakan oldu, ylda tek parti ynetimin
deki Faist devleti kurdu. Konumalar ve yazlar yardmclar tarafndan hazrlansa da Mussolinl, kendisini faizmin kurucusu olarak tanmlamaktan holanyordu, insan hayatnn ancak
toplum tarafndan desteklenmesi ve srdrlmesiyle anlaml olabilecei inanc, onun temel
politik felsefesini oluturuyordu. Bu durum devletin "evrensel etik isten" olduu kabulyle
totaliteryanizmde (bkz. s. 223) ifade buldu. Devletin dnda "hibir insan veya ruhan varlk mmkn olamaz."
y

niyetlerin devletin genilemesi ve kendini gelitirmesiyle mmkn olduunu savunur. Hegelin

politik felsefesi devleti eletirmez ve dneminin otokratik Prusya devletine hayranln ifade et
mekten kanmaz.
Bunun tam tersine Naziler, devlete tapmak yerine devleti hedefe ulamak iin bir ara olarak
grrler. Hitler, yaratc gcn Alman rkndan geldiini belirterek devleti sradan bir ara olarak
grr. Hitler totaliter ideali gerekletirmeye Mussoliniden daha fazla yaklamtr. Kiisel ya da
kurumsal rakiplerine ramen Nazi devleti, politik kartlarn vahetle bastrarak medya, sanat,
kltr, eitim ve genlik organizasyonlar zerinde politik otoritesini artrmtr. talyan devleti
ise totaliteryanizme resm ballna ramen baz ynlerden totaliter diktatrlk olarak deil de
geleneksel ve vah diktatrlk gibi ilemitir. Mesel talyan monarisi faist dnemde de ayakta
kalm; zellikle gneydeki pek ok yerel politik lider glerini korumu; Katolik Kilisesi bam
szln ve ayrcalklarn faist dnem de tekrar kazanmtr.

Korporatizm
Faizmin tm ekillerinde olduu gibi talyan faizminde de gemiteki gl devletler m odel
alnyordu ancak, talyan faizminin Alman faizminden daha modernist ynleri vard. Faistler
devlete sayg duysa da bu, ekonomik hayatn kolektiflemesi noktasna varmyordu. ounlukla
sistemsiz faist ekonomisi faistlerin, sosyal yapy deil insan bilincini deitirmeyi amaladn
gstermektedir. Korporatizm fikri, Mussolininin kapitalizm ve sosyalizm yannda nc Yol
olarak deerlendirdii, ngilterede M osleyin, Arjantinde Peronun benimsedii faizmin ne
kan zelliklerinden birisidir. Korporatizm, bireylerin snrsz kr salad serbest piyasa ekonomi
sine ve snflar aras savaa yol aan blc merkez ekonomiye kardr. Bunlarn tersine korpora
tizm, para ve emein organik ve ruhan bir btn oluturduu fikrine dayanr. Her eyi kucaklayan
bu btncl gr, sosyal snflarn birbirleriyle anlamazla dmelerindense mill ve ortak kar

Korporatizm [Corporatism]

Korporatizm, en geni anlamyla, organize karlar hkmetle birletirmektir. Korporatizmin iki yz vardr. Otoriteryen korporatizm (Faist talya'yla yakndan ilikilidir) hem bir ideoloji hem de ktisad bir yapdr. Bir ideoloji
olarak, holizm ve grup entegrasyonu zerine kurulu olan otoriteryen korporatizm, kapitalizm ve sosyalizme kar
bir alternatif sunar. Otoriteryen korporatizm, bir ktisad yap olarak, sanayi ve organize igc zerindeki do
rudan siyas kontroln genilemesi tarafndan karakterize edilir. Liberal korporatizm, gelimi liberal demokrasi
lerde bulunan rgtl siyasa oluturma srecine imtiyazl ve kurumsal katlma imknlarn ieren menfaat elde
etme eilimine iaret eder. Otoriteryen varyantna kart olarak, liberal korporatizm devletten ziyade gruplar
kuvvetlendirir.

dorultusunda uyumlu bir ekilde alabilecei inancndadr. Bu gr, Protestanlarn vurgulad

bireysel alkanln deeri fikriyle zt kutuplardadr ve byk lde geleneksel Katolik sosyal
dncesi olan sosyal snflar, grev ve karlkl sorumluluklarla birbirlerine baldrlar.
dnyas ve emekiler arasndaki sosyal uyum hem ahlk hem de ekonomik ykselii vaat et
mektedir. Mill kar aznlklarn karndan nde tutmas gereken devlete snf ilikilerinde arabulu
culuk grevi dmektedir. 1927de talyada her biri devleti, iiyi ya da ivereni temsil eden 22 tane
korporasyon kuruldu. Bu korporasyonlar talyann temel endstrilerinin gelitirilmesinden sorum
luydu. Ortak devlet ( corporate state) 1939 ylnda talyan Parlamentosu yerine Fasces ve Korparasyonlar odasnn kurulmasyla zirveye ulat. Ancak korporatist teori ile Faizm kalyasndaki ekono
mik politika gerei arasnda byk fark vard. Ortak devlet ideolojik bir slogandan te bir eydir;
pratikte korporatizm Faist devletin nemli karlarn korumak iin kulland bir aratan pek fark
yoktu. alkan snf temsil eden organizasyonlar paramparayd ve serbest giriimci, korkutulmutu.

Modernleme
Devlet, Mussolini ve talyan faistleri iin olduka nemliydi. Mill ykselii ekonomik modernle
meyle zdeletiren talya faizmi, sanayide ngiltere, Fransa ve Almanya gibi Avrupadaki komu
larndan daha az gelimiti. Mussolininin mparatorluk Romas gibi btn faist rejimler, mzideki
ulusal baarlar ne kararak gemie bakarlar. talyan faizmi, ayn zamanda, modern teknoloji ve
endstriyel hayat verek gelimi bir endstriyel toplum kurma hayliyle gelecee bakyordu. talyan
faizminin bu eilimi, Flippo Marinettinin (1876-1944) bam ektii, endstriyel hayat, makine
lemeyi, fabrikalar simgeleyen Ftrist sanat akmna dayanmaktadr. 1922den sonra, Marinetti ve
dier nde gelen Ftristler, gemii reddedip, makinelere ve dinamizme neredeyse taparak faizme
kendilerini kaptrdlar. Mussoliniye gre tm gc elinde bulunduran devlet, gericilii ve geleneki
lii krarak endstrilemi gelecein devletini oluturmann bir yoluydu.

Irksalclk [Racialism]

Irksalclk, farkl siyas ve sosyal kararlarn olumasn deiik biyolojik rklarn varlyla aklar. Bu yzden rksalc
teoriler iki n kabule dayanr. lk olarak, dnyadaki insanlarn birbirlerinden temel genetik farkllklar vardr. kinci
olarak, genetik ayrmlar siyas ve toplumsal olarak nemli ahlk, kltrel ve entelektel farkllklarda yanstlr.
Siyas rksalclk, rk ayrmna ve kan stnlne veya kann bayalna (Arianizm veya anti-Semitizm) vurgu
yapar. Irksalclk ve rklk sklkla birbirleri yerine kullanlrlar, fakat rklk herhangi bir rk teorisine dayanmadan
farkl rklardaki insanlara duyulan dmanlk anlamna gelir.

FAZM VE IRKSALCILIK
Faizm trlerinin tamam ar rksalclk iermez ve her rksalc da faist deildir. Mesel talyan
faizmi Mussoliniye sorgusuz teslimiyet ve faist devletin bireye olan stnlne dayanyordu.
Bu yzden en azndan teoride bir nevi gnll faizm olarak adlandrlabilir, nk doduu lke,
renk, rk gzetmeksizin herkesi kucaklayabilir. Mussolini 1937de anti-Semitik yasalar ideolojik
amatan yoksun bir ekilde sadece Hitler ve Almanlar yattrmak iin kabul etmitir. Buna ra
men, faizm her zaman, ya rksalclktan tremi ya da rksalclkla bir araya gelmitir. Aslnda, mili
tan milliyetiliin faizmin btn trlerinde rksalcla davetiye kartt ya da doktrinleri aktan
ya da gizli olarak benimsedii tartma konusudur (Griffin 1993). Faizm ve rksalclk arasndaki
ba, resm ideolojinin bilime dayanmayan histerik anti-Semitizme dnt Nazi Almanyasndan baka hibir yerde bu kadar belirgin olmamtr.

Irk Siyaseti
Millet ayn dile, dine, geleneklere...vs. sahip insanlarn oluturduu kltrel bir varlktr. Irk
kavram ise insanlar arasndaki biyolojik ve genetik farklara inanc yanstr. Bir mill kimlii b
rakarak bir uyruklatrma sreciyle baka bir mill kimlie brnmek mmknken, doumda
hatta doumdan nce anne-babann rkna gre belirlenen rk deitirmek mmkn deildir.
Milletin simgesi olan vatandalk, pasaport, belki din gnll olarak tercih edilebilir, ancak rkn
simgesi olan deri rengi, sa rengi, kan ve vcut yaps deitirilemez. Emperyalizmin beyaz Avrupal rklar Asya ve Afrikann siyah, kahverengi ve sar rklaryla yakn ilikiye sokmas 19.
Yzylda Batda rksalc terim ve kategorilerin kullanmn artrd. Bu rklarn, biyolojik adan
birbirlerinden farkl yapda deiik insan topluluklar olduu dnlyordu. Irksalc dnrler,
her zaman tek insan trnn var olduunu reddetmiler ve rklarn her birini ayr bir tr olarak
kabul etmilerdir.

Gerekte rk kategorileri kltrel sterotipleri yanstr ve bilimsel temelden neredeyse yoksun

dur. En geni rk snflandrmalar bile mesel beyaz, kahverengi, sar, siyah gibi... deri rengine
dayanr, yanltc ve belirsizdir. Nazilerinki gibi daha detayl ve tutkulu rksalc teoriler anormal
likler yaratt ve bunun en byk rnei olan Hitler, Nazi literatrnde Ari olarak tanmlanan uzun
boylu, geni omuzlu, sar sal, mavi gzl sterotipe uymamaktadr. Herkesten daha ok bu konuya
younlaan Naziler bile, stn rkn nasl tanmlanaca konusunda gr birliine varamamtr.
Bazlar bunu Hindistan kkenlilerle Kuzey Avrupallar arasnda benzerlik bulunduunu ima eden
Ari kelimesi ile bazlar da Almanlar ve ak tenli Kuzey Avrupallar birletirip Kuzey Avrupa
(.Nordic) kelimesi ile ifade etti. Germen kelimesi de kullanld ama rk dil, kltr ya da vatanda
lk gibi tanmlam olduu iin vazgeildi.
Irksalcln temeli dnyadaki rklar arasnda doutan gelen temel farklardan, siyas ve top
lumsal sonulara varlabilecei dncesidir. Ksacas genetik, politikay belirler. Irksalc politik
teoriler biyolojik varsaymlara dayanmaktadr. Gizli rksalcln bir ekli muhafazakr milliyeti
likte ifade bulur. Muhafazakr milliyetilik, kalc ve baarl toplumlarn ortak kltr ve deerlerle
birbirine bal olduu inancm temel alr. Mesel 1960lardan beri ngilterede Enoch Powel ve
1980 lerden beri Fransada Jean-Marie Le Pen beyaz yerli vatandalara zg gelenek ve kltr
tehdit ettii gerekesiyle bu lkelere beyaz olmayanlarn g etmesine kar kmaktadr. Bu tip
grler, rksalc nyarglarn mill bilincin doal ve kanlmaz ifadesi olarak lanse ederler. Hlbu
ki rksalcln daha sistematik gelimi ekilleri, farkl rk gruplarnn kapasiteleri, doalar ve ka
derleri hakknda ak varsaymlar temel alrlar. Bu varsaymlarn pek ou din kaynakldr. rnek
olarak, 19. Yzyl Avrupa emperyalizmi, ksmen, Avrupann stn Hristiyan halklarnn Asyal ve
Afrikal gnahkrlar zerindeki szde stnlyle gerekelendirildi. A B D de Savatan sonra
Ku Klux Klan tarafndan hazrlanan rk ayrmlar doktrini ve 1940lardan 1993e kadar Gney A f
rikada faaliyet gsteren apartheid (Afrikallar arasnda ayrlk anlamna gelir) sistemin kurucular
ncili delil olarak kullanmlardr. Nazi Almanyasnda ise rksalclk (bkz. s. 226), biyolojik, yani
ksmen bilimsel varsaymlara dayanr. Kltr ve dine dayananlara kar biyolojik temelli rksalc
teoriler, bilimsel inanan szde objektiflii ve kesinlii bir halkn temel ve kanlmaz doas hak
knda taleplerde bulunduu iin daha militan ve radikaldir.

Nazi Irk Teorileri

Nazi ideolojisi, rksalc anti-Semitizmin (bkz. s. 228) ve sosyal Darwinizmin birlemesinden or
taya kmtr. Anti-Semitizm Hristiyan ann balangcndan itibaren, zellikle Dou Avrupada
Avrupa siyasetini belirleyen bir g olmutur. Anti-Semitizmin kkeni byk lde teolojiktir.
Yahudiler sann lmnden sorumludurlar ve Hristiyanla gemeyerek hem Tanrnn bykl
n reddettiler hem de lmsz ruhlar tehlikeye soktular. Yahudilerle ktln bir tutulmas,
Nazi dneminin yaratt yeni bir durum deildir, hatta, bu, Yahudilerin, saygdeer toplumdan s-

r~

Anti-Semitizm [Arti-Semitism]

U
Samiler, Nuh'un olu Sam'in neslindendirler ve Orta Dou nfusunun nemli bir ksmn olutururlar. Yahudilere
kar duyulan nyarg ve kin, anti-Semitizm olarak adlandrlr. Anti-Semitizmin ilk biiminde, sa'y Tanr'nn olu
olarak kabul etmeyerek sa'nn katledilmesinde su ortakl yaptklar iin Yahudilere kar Hristiyanlarn kinini yan
stan din bir nitelik vard. Ekonomik anti-Semitizm, Orta a'da gelien, Yahudilerin tefeciliklerine ve tccarlklarna
kar duyulan nefreti ifade eder. 19. Yzyl'da Yahudileri eytanlkla ve ykclkla sulayan Wagner ve H. S. Chamberlain'in almalaryla rksal anti-Semitizm ortaya kmtr. Bu tr dnceler, Alman Nazizmine ideolojik destek
salamtr ve en geni ifadesi Holocaust, Nazilerin yapt Yahudi katliamdr.

______________________________________________________________________________________ /
rlp gettolarda yaamak zorunda kaldklar orta aa kadar geri gitmektedir. Ancak anti-Semitizm
19. Yzyl sonlarnda younluk kazanmtr. Milliyetilik ve emperyalizm Avrupada yayldka, Ya
hudilere yaplan zulm de artt. Fransada bu 1894-1906 arasnda kutlanan Dreyfus olaylarna ne
den olmutur. Rusyada ise III. Alexander dneminde Yahudilere toplu katliamlar dzenlenmitir.
Anti-Semitizmin nitelii 19. Yzyl boyunca deimitir. Politik ve sosyal konularda yar bi
limsel fikirler reten rk bilimi nin ykselii Yahudilii din, ekonomik ya da kltrel bir grup
konumdan bir rk konumuna getirmitir. Bundan sonra da, Yahudiler kanlmaz olarak sa rengi,
yz ekli ve kan gibi biyolojik faktrlerle tanmlanmlardr. Bu yzden anti-Semitizm, Yahudileri
zararl ve aalk bir rk sterotipi olarak alglayan daha karmak bir rk teorisine dnt. Irksalcln bilimsel bir teorisini gelitirme denemesi, yazar tarafndan tarih bilimi olmasn istedii Essai
sur l'ingalit des races humaines ( nsan Irklarnn Eitsizlii zerine Deneme, [1854] 1970) adl ese

rin yazar Fransz sosyalist teorisyen Joseph Arthur Gobineaudan (1816-1882) geldi. Gobineau,
farkl niteliklere ve zelliklere sahip bir rk hiyerarisinin var olduunu ne srd. Ona gre en
gelimi yaratc rk Ari olarak adlandrd beyaz halklardr. Dier taraftan, Yahudiler yaratc
zekya sahip deillerdir. Ancak rklar aras evlilik o kadar ilerlemitir ki Arilerin kurduu muhte
em medeniyetin yeniden kurulmas imknszdr diyerek Gobineau, Nazilerden ayrlan ktmser
rksalc kimliini ortaya koyar. Irksalc anti-Semitizm Almanyaya Ari insanlarn biyolojik stn
ln savunan Gobineaunun almalar yoluyla girmitir. Onun fikirlerini benimseyen Richard
Wagner ve ngiliz damad H. S. Chamberlainin (1 8 55 -1 92 9 ) FoundationsoftheNineteenth Century
(19. Yzyln Temelleri, [1899] 1913) adl eseriyle Hitleri veNazileri okfazla etkilemitir. Cham

berlain, en stn rk aka Almanlar kastederek Cermenler ( teuton ) olarak snrlandrmtr.

Tm kltrel gelimeler Almanlarn hesabna yazlrken Yahudiler fiziksel, ruhsal ve ahlk adan
bozuk olarak nitelendiriliyordu. Chamberlain tarihi Cermenlerin Yahudilerle mcadelesi eklinde
sundu ve Yahudileri Almanyann tarihteki ansszlklarna sebep olarak gsterip Nazi Irk Teorisi ne
temel hazrlad. Almanlar, 1918deki yenilgiden, Versaillesda (Versay) Almanlarn aalanmasn
dan, sosyal devrim tehlikesi ve ii hareketlerinden, byk iverenlerin ve bankalarn sahibi olarak
burjuvazinin altndaki insanlar kleletirmekten Yahudileri sorumlu tutuyordu. Hitlere gre Ya-

hudiler, Almanlar zayflatp yok etmek isteyen kapitalist ve komnistlerin uluslararas komplosun
dan da sorumluydu. Nazizm ya da nasyonel sosyalizm dnyay, Yahudilerin ktl, Almanlarn
iyilii temsil ederek dierine stnlk kurmaya alt yar din yar bilimsel kavramlarla aklar.
Hitler (bkz. s. 218), dnyadaki rklar e ayrr. Herrenwolk yani Ariler dnyann hkimi olan
rktr. Hitler Arileri kltrn kurucusu olarak tanmlar ve sanatta, mzikte, felsefede siyasette
tm yeniliklerin Ariler tarafndan gerekletirildiine inanr. kinci snf, Almanlarn fikirlerinden
ve icatlarndan yararlanabilen ancak yaratclktan yoksun kltr tayclardr. En dipte Hitlerin
tanmyla asil ve yaratc Arilere kar sonu gelmeyen bir sava veren Yahudiler kltr dmanlar
vardr. Bu yzden Hitlerin dnya gr, ancak Arilerin dnya hkimiyeti ya da Yahudilerin niha
zaferiyle sona erebilecek bir atma, Almanlar ile Yahudiler arasndaki rksalc bir mcadele ek
linde karmza kan iyi ile kt arasndaki atma fikrine dayanr.
Bu ideoloji Hitleri ve Nazileri geri dnlmez trajik bir sona srklemitir. Her eyden nce
Arilerin esiz bir biimde yaratc, en gl rk olduu inancna dayal Aricilik, genilemeye ve sa
vaa dayal bir politikay dikte etti. Eer Almanlar en stn rk ise dier rklar ynetmeye haklar
vardr. Dier rklar daha aadaki hak ettikleri yere gnderilmelidir. rnek olarak Dou Avrupa
Slavlar alt insanlar olarak grlyor ve Alman efendilerinin kar iin kendilerine uygun olan ayak
ilerini yapyorlard. Bu yzden Nazi ideolojisi, rk imparatorluu ve tm dnyaya hkim olmak
iin saldrgan bir d politika yrtyordu. Bu yzden silhlanmaya, yaylmaya ve savaa bavurdu.
kincisi, Naziler ba dmanlar Yahudiler var olduka Almanyann gvende olmayacana
inanyorlard. Yahudiler ldrlmeliydi nk onlar ktl temsil ediyorlard. 1935 ylnda gei
rilen Nrnberg Yasalarna gre Hitlerin hayat kaynak olarak grd eyi tehdit eden ve rksal
stou kirleten rk Yahudilerin gya biyolojik olarak Almanyann altn oymasna mni olmak iin
Yahudilere evlilik ve cinsel iliki yasaklanmt. Kristal Geceden ( Kristallnacht) sonra Yahudiler
ekonomiden tamamen dlanmt. Hlbuki Mein K a m p f taki ( Kavgam ) manta gre, Yahudiler
tamamen yok edilene kadar Almanlarn mkemmellii salama alnamazd. Bu nedenle Hitlerin
zulm politikas ar terre, soykrma ve rksalc kk kazmaya dnmt. 1941de kazanlmas
gereken bir dnya sava varken Nazi rejimi, son zm olarak tm Avrupada alt milyon kadar
Yahudinin lmne neden olan toplu katliama giriti.

Kyl deolojisi
Alman ve talyan faizmi arasndaki farklardan biri de Almanyann modernizm kart bir felsefeyle
hareket etmesidir. talyan faizmi kendisini teknolojinin ve endstrinin nimetlerini kucaklayarak
modernleen bir g eklinde gstermeye hevesliyken, Nazizm, modern medeniyeti rm ve
km olarak deerlendiriyordu. Bu, zellikle, endstrileme ve ehirlemede kendisini hissetti
riyordu. Nazi ideolojisi, Almanlar, fiziksel emee dayanan ve toprakla temas ederek basit bir hayat
sren topluluk olarak gryordu. Hatta ar kalabalk ve salksz ehirler Alman ruhunu ve rk

Faizm indeki Gerilimler [Faizm - Nazizm]

m
Faizm

Kutsal devlet
ovenist milliyetilik
Gnlllk
Ulusal byklk
Organik birlik
Pragmatik anti-Semitizm

Nazizm

Ara olarak devlet

Ar rklk
Zorunluluk
Biyolojik stnlk
Genetik saflk/rk iyiletirmeci
Soykrmc anti-Semitizm

Ftrizm/Modernizm
Korporatizm

Kyllk ideolojisi
Sava ekonomisi

Smrgeci yaylma

Dnya hkimiyeti

zelliklerini tehdit ediyordu. Bu tip korkular Walter Darrenin Blut und Boden ( Kan ve Toprak) adl
kitabnda belirtiliyordu. Tm bunlar, Bat medeniyetinin esas itibariyle ii bo rnleri karsnda
Nazilerin neden Alman toplumunun yeteneklerini ve geleneklerini yanstan Kulturun erdemlerini
ge kardn da aklamaktadr. Bu kyl ideolojisinin d politikada da yansmalar olmutur.
zellikle hayat alan ( lebensraum) fikrini ve yaylmac politikay atelemitir. Ancak yzlm
bakmndan genilemesiyle kalabalk Alman halk sradan kyl varln srdrebilmek iin gerek
li hayat alanna sahip olabilir.
Bu politika, aslnda, yaman bir elikinin zerinde kuruludur. Kyl ideolojisiyle merulatrldnda bile modern endstriyel toplumun tekniklerinden ve nimetlerinden yararlanmadan aske
ri genileme gerekleemez. Nazi rejiminin temel ideolojisi hedefleri geniletmek ve imparatorluk
kurmaktr. Bu da sava teknolojisinin gelitirilmesini ve endstriyel tabann geniletilmesini zorunlu
klyordu. Hitler dneminde Nazileri artacak bir biimde topraa dn yerine hzl sanayile
meyle byk ehir ve kasabalarn oluumuna hit olunmutur. Bu yzden kyl ideolojisi retorik
olarak kalmtr. Militarizm byk kltrel deiiklikler getirmitir. Nazi sanat basit kasaba ve krsal
kesim rejimiyle yoluna devam ederken, basn ve yaynda Almanlar srekli olarak panzer tanklar V 1,
V2 roketleri, Stuka bombardman uaklar gibi modern teknoloji resimleri ile karlayordu.

21. YZYIL DA FAZM

Baz yorumculara gre faizm, 20. Yzyln ikinci yarsna kadar bile ayakta kalamamtr ve 21.
Yzylda da ciddye alnacak bir varl yoktur. rnek olarak Ernst Noltenin (1965) klasik ana
lizinde faizm, geleneksel toplumun kltrel ve ruhan birliini korumak isteine bal olarak

modernlemeye ve milliyetiliin ilerlemesine kar tarihin belli bir dnemine zg bir isyandr.
Modernleme srecinin bu dnemi getiine gre, faizmle ilgili tm cmleler gemi zamanda
kurulmaldr. Sovyet Kzl Ordusunun Berlin kaplarna dayanmasyla Fhrer snanda Hitlerin
intihar, faizmin Gtterdmmerung ya da Tanrlarn Alacakaranl olarak adlandrlr. Ne var
ki bu tip yorumlar, 20. Yzyln sonlarna doru faizmin yeniden douu ya da faizmin benzeri
hareketleri ngrmesi ok kolay olmamtr. Ancak bu hareketler ok farkl strateji ve tarzlarda
gelimilerdir.
Jean-Marie Le Penin ban ektii Fransa'daki Mill Cephe (Front National) 1980lerden
beri gmenlere kar karak artan bir oy destei kazanmtr. 2002de Le Pen, be milyon oy ala
rak bakanlk seimlerine soyunmutur. 2000 ylnda Avusturyada Jrg Haiderin liderliini yap
t sac zgrlk Partisi, oylarn %27sini alarak koalisyonda yer almtr. talyada Gianfranco
Fininin talya Sosyal Hareketinin (MSI) 1994 ylnda faist gemiini grmek iin Mill Birlik
(A N ) ismini alarak post-faist bir gndemi resm olarak benimsemitir. Almanyadaki Cumhuri
yeti Parti gibi yabanc kart ve radikal milliyeti gruplar 1990da Berlin Duvarnn yklmasyla
gerekleen birlemeden sonra eski komnist Dou Berlinden gelen glere kar kan tutumla
ryla daha fazla destek toplamlardr. ngilterede, Mill Cephe nin (National Front) gm en kart
yeni rkl, 1980lerde ve 1990larda ngiliz Mill Partisi (BNP) tarafndan yeniden canlandrlmtr. Belika, Danimarka ve 2002 de suikast sonucu ldrlen Pim Fortuyn nclndeki
Hollandada radikal sac gm en kart partiler, politikada nemli yer edinmilerdir.
Pek ok ynden, ge 20. Yzyldan bu yanaki tarihsel koullar, iki sava aras dnemin dersle
rinden bir ksmn, yani faizmi besleyen kriz, belirsizlik ve dzensizlik koullarn ortaya karm
tr. 1945 sonrasnn ilk dnemlerindeki politik istikrar ve dzenli ekonomik byme, radikal sa ile
zdeleen fkeli ve saldrgan politikaya kar bir panzehir olmutur. Ancak dnya ekonomisindeki
belirsizlik ile politik ve sosyal problemlerde mevcut partilerin yetersiz kalmas, g ve zayflayan
mill kimlik korkusu yayan ar sa partilere frsat kaps at. Souk Savan sona ermesi ve artan
kreselleme, bir ekilde bu faktrleri glendirir. D ou Avrupada komnist ynetimin son bul
mas, zellikle eski Yugoslavyada ar milliyeti ve faizm tarz hareketlerin artmasna ve yllardr
bastrlm mill rekabetlerle rksalc fkenin su yzne kmasna neden olmutur. Kreselleme
kendi payna deni yapm, dar grl etnik ya da rk temelli milliyetiliin ykseliine katkda
bulunarak yurttalk yapsna dayanan mill devletlerin zayflamasna neden olmutur.
Dier yandan, klasik faizm kalnts temalarm sahiplenen ar sac ve gmen gruplara
kar gruplar, Birinci Dnya Sava sonras dnemindekinden ok farkl olan artlar ve zorluklar
karsnda ekillenerek ok farkl bir yap sergilemektedir. Mesel Avrupa emperyalizminin miras
zerine kurulmak yerine modern radikal sa, post (smrgecilik sonras bir balamda) zerine
almaktadrlar. ok-kltrllk (bkz. s. 78) Bat toplumlarnda o kadar ok ilerlemitir ki, saf
rktan oluan mill devlet kurma fikri, artk gerekiliini kaybetmitir. Ayn ekilde iki dnya sava
aras dnemde faizmin karakterini ve baarsn belirlemede etkili olan geleneksel snf ayrmlar,
yerini, daha karmak ve fazla saydaki post-endstriyel sosyal yaplanmalara brakmtr. Ekono

mideki kreselleme, klasik faist hareketleri kstlayan en byk engeldir. Kresel kapitalizm mill
snrlarn belirginliini zayflattka sava, gelime ve ekonomide kendi yayla kavrulma fikrinin
douraca faizm ideali tarihe gml kalacaktr.
Modern faist benzeri parti ve gruplar, nasl bir faizmi benimsemektedir? ou yeraltnda
olan baz gruplar hl Hitler (bkz. s. 218) ve Mussoliniye (bkz. s. 224) inanarak militan ve
devrimci faizmi savunurken byk partilerin ve gruplarn ounluu faist gmleini kart
tklarm veya hibir zaman giymediklerini savunmaktadr. Bu tip gruplar iin neo-faist kavram
kullanlabilir. Mill Cephe, Avusturya zgrlk Partisi, ngiliz Mill Partisi, talyadaki MSI veya
A N gibi gruplar ok partili siyasete ve seime dayanan demokrasiyi savunduklar iin faizmden
farkl olduklarn iddia ederler. Dier bir deyile mutlak liderlik, totaliter rejim ve ar rksalclktan
(bkz. s. 226) vazgeen faizme demokratik faizm ad konabilir. Pek ok ynden bu tarz bir fa
izm, 21. Yzylda baarl olabilir. Liberal demokrasiyi kabullenip gemilerini gmerek Mussolini
ve Hitlerin barbarlnn brakt lekeden kurtulmutur. 21. Yzyln ekonomik krizler ve politik
istikrarszlklara gebe olmas, bu gruplarn sosyal uyum ve organik btnlk politikalarn ok iyi
bir ekilde kullanmalarn salayabilir. Le Pen, Haider ve Fortuyn gibi karizmatik bir liderde vcut
bulan gl devlet anlay, bu artlarda ok ekici olacaktr.
Neo-faizmi deerlendirirken iki ihtimli mutlaka gz nnde bulundurmalyz. Bunlardan
birincisi, liberalizmle birleen faizmin, faist ilkeye ne kadar sdk kalacadr. Mill toplumun or
ganik btnln vurgulayan ynyle faizm, ok partililik, hogr, bireycilik (bkz. s. 45) ve
sava kart liberalizmle zt kutuplarda yer almaktadr. Bu belki de demokratik sosyalizmin geli
mesine paralel olarak, demokratik faist partileri ayakta kalabilmek iin geleneksel fikir ve deerle
rinden vazgemeye doru gtrecektir. Bylelikle demokrasi faizme kar galip gelecektir. kinci
ihtiml ise faizmin liberal demokrasiyle birlemesi taktik gereidir. Bu, faizmin, gerek ruhunun
g ve saygnlk kazanana kadar neo-faizmle rtld anlamna gelir. Bu faizmin klasik politi
kasdr. Mesel Hitler ve Naziler, 1933te iktidar ele alana kadar parlamenter demokrasiyi destekler
gibi grnmlerdir. Neo-faist parti ve hareketlerin demokrasiyi yine basit bir taktik arac olarak
kullanp kullanmadklar, ancak ayn ekilde baarl olurlarsa ortaya kacaktr.

leri Okumalar
Eatwell, R Fascism: A History (Londra: Vintage, 1996). ideolojiyi nemli addeden faizmin mkemmel bilinen
ve ulalabilir bir tarihi; hem iki sava aras hem de sava sonras faizmleri kapsyor.
Griffin, R. (ed.) Fascism (Oxford ve New York: Oxford University Press, 1995). Faist bak alarn ve onlarn
deerlendirilmelerini ortaya koyan faizm zerine mkemmel ve geni kapsaml bir derleme.
Griffin, R., International Fascism: Theories, Causes and the New Consensus (Londra: Arnold ve New York: Oxford
University Press,1998). Birbirine zt faizm deerlendirmelerini inceleyen ama bir "sanat" teorisi "harikas"na ulaan denemelerinden oluan bir derleme.

Kallis, A. A: (ed.) The Fascist Reader (Londra ve New York: Routledge, 2003). Faizmin karmak davurumlar
ile klasik ve modern deerlendirmeler iin geni kapsaml bir giri.
Laqueur, W. (ed.), Fascism: A Readers Guide (Harmondsworth: Penguin, 197). nemli otoriteler tarafndan
yaplm faizmin deiik ynlerini ele alan almalardan oluan nemli bir derleme.
Neocleous, M., Fascism (Milton Keynes: Open University Press, 1997). Faizmi modernliin ve kapitalizmin
ztlklar iinde bir yere yerletiren, ksa ve ulalabilir bir faizm incelemesi.
Passmore, K., Fascism: A Very Short Introduction, (Oxford ve New York: Oxford University Press, 2002). Faiz
min doas ve sebepleri iin anlalr ve kkrtc bir giri.

J
J

FEMNZM

KKLER VE G E L M
Siyas bir terim olarak feminizm bir 20. Yzyl buluudur ve 1960lardan beri gnlk dilin bir
paras hline gelmitir. ( Feminist 19. Yzylda nce tbb bir kavram olarak kullanlmt, bu
kavram erkeklerin feminenletirilmesi [kadnlatrlmas] veya kadnlarn masklenletirilmesi
[erkekletirilmesi] anlamn tayordu.) M odern kullanmda feminizm kadn hareketiyle ve kad
nn sosyal roln gelitirme abasyla ilikilendirilir. Hl byle olunca feminizm iki temel inanla
badatrlr: Kadnlar cinsiyetleri nedeniyle dezavantajl durumdadr; bu dezavantaj ortadan kal
drlabilir ve kaldrlmaldr. Bu amala feministler cinsiyetler aras siyas ilikiler olarak grdkleri
erkeklerin stnln ve ou, hatta btn topluluklarda kadnlarn bamlln ortaya koymu
lardr. Yine de feminizm ok eitli gr ve siyas konumlar tarafndan tanmlanmtr. rnein
kadn hareketi, seme ve seilme hakknn elde edilmesi, eit eitim almann yerletirilmesi ve
kamusal hayatta elit konumda olan kadnlarn saysndaki arttan krtajn yasallamasna, kadn
snnetinin sona erdirilmesine, kstlayc ve alaltc giyim ynetmeliklerine kadar geni bir tayfta
hedeflere ulamaya almtr. Benzer ekilde feministler, devrimci ve reformcu siyas stratejiler
benimsemiler, feminist teori ise zaman iinde farkl siyas gelenek ve deerlere ynelmitir.
1960lara kadar toplumsal cinsiyet ( gender ) ayrm, siyas adan ilgin veya nemli bulun
mamt. Eer erkek ve kadnlarn ok farkl sosyal, ekonomik ve siyas rolleri hi gz nnde bulundurulmasayd, bu roller doal bir durum ve dolaysyla kanlmaz olarak grlrd. rnein
erkekler ve muhtemelen ou kadn, toplumda kadn-erkek i blmnn biyolojik gereklerden
kaynaklandn kabul ediyordu: ocuk dourup emzirme gereinden dolay kadnlar evcimen
bir hayat tarzna uygundu, erkeklerin daha fazla fiziksel gce sahip olmas nedeniyle darda ve
kamusal dnyada almas uygun grlyordu. Geleneksel siyas teori, bu tr inanlar ayakta
tutmada roln oynuyor ve genelde toplumsal cinsiyet ayrmlar konusunu gz ard ediyordu.
Gerekten de feminizmin nyarglarn seferber edilmesi ni ortaya kard sylenebilir; bu n
yarglar geleneksel olarak siyas teori iinde ileniyordu ve bunun da araclyla hemcinslerinin sa
hip olduu gc ve ayrcal incelemeyi kabul etmek istemeyen erkek dnrler, kadnlar siyas
gndemden uzak tutmay baarmlard.
Feminizm kavramnn kkeni daha yeni olsa da feminist grler birok farkl kltrde ifade
edilmiti ve bu grleri eski Yunan ve in medeniyetlerine kadar izleyebiliyoruz. Christine de
Pisann 1405te talyada yaynlanan Le Livre de la Cit des Dames ( Hanmefendiler ehrinin Kita
b ), gemiteki nl kadnlarn eylemlerini kaydederek siyas etki ve eitim haklarn savunarak

gnmz feminizmin birok fikrini nceden dile getirmitir. Ne var ki, 19. Yzyla kadar organi
ze bir kadn hareketi gelitirilememitir. Fransz Devriminin temeline kar yazlm olan Mary
Wollstonecraftin (bkz. s. 246) Vindication o f the Rights o f Women ( Kadn Haklarnn Savunmas,
[1792] 1967), ilk modern feminizm metni olarak kabul edilir. 19. Yzyln ortalarnda kadn ha
reketi en nemli ilgi oda olmutu: Kadnn seme hakk iin kampanya yrtld, esin kayna
ise erkeklere oy hakknn verilmesinin geniletilmesiydi. Bu dneme genelde ilk feminizm dalga

s denir ve kadnlarn erkekler gibi ayn yasal ve siyas haklara sahip olmas talebiyle ayrt edilir.
Kadnn seme hakk ncelikli hedefiydi, nk kadnlar seme hakkna sahip olduunda her tr
cinsiyet ayrmnn ve nyargnn hzlca kaybolacana inanlyordu.
Siyas demokrasinin en ileri olduu lkelerde kadn hareketi en glyd; kadnlar eleri ve
oullarnn birok alanda sahip olduu haklar talep ediyorlard. A B D de 1840larda bir kadn ha
reketi ortaya kt, esin kayna ksmen klelii kaldrma kampanyas olmutu. 1848de yaplan
nl Seneca Falls Szlemesi, ABD kadn haklar hareketinin douunu gsterir. Elizabeth Cady
Stanton (1815-1902) tarafndan yazlan Duygularn Deklarasyonu (Dclaration o f Sentiments)
kabul edilmitir; bu deklarasyon bilinli olarak Bamszlk Deklarasyonunun dili ve ilkelerini kul
lanm ve dier konularn yan sra kadna seme hakkn istemitir. Stanton ve Susan B. Anthony
(1820-1906) tarafndan yrtlen Mill Kadnn Seme Hakk Birlii, 1869da kuruldu ve 1890 da
daha baka muhafazakr Amerikan Kadnn Seme Hakk Birliiyle birleti. Benzer hareketler
dier Batl lkelerde de geliti. ngilterede 1850lerde rgtl bir hareket gelitirildi ve 1867de
Avam Kamaras kadn seme hakk iin ilk neriyi reddetti; bu, John Stuart Mili (bkz. s. 46) tara
fndan nerilen kinci Reform Yasasnn bir deiikliiydi. ngiliz seme hakk hareketi, Emmeline
Pankhurst (1858-1928) ve kz Christabel (1880-1958) tarafndan yrtlen Kadn Sosyal ve Po
litik Birliinin 1903teki kuruluunun ardndan gittike militan taktikler benimsemeye balamt.
Paristeki yeralt merkezlerinden Pankhurstler dorudan eylem kampanyas koordine ettiler, buna
gre seme hakk taraftarlar mlkiyete genel saldrlar gerekletirdiler ve bir dizi iyi duyurduk
lar kamusal yry dzenlediler.
lk dalga feminizmi, ilk olarak Yeni Zelandada 1893te yrrle giren kadn seme hakk
nn elde edilmesiyle bitti. ABD Anayasasnn 19. Tdilt, Amerikan kadnlarna 1920de oy kul
lanma hakk verdi. ngilterede seme hakk 1918de geniletildi, ancak, kadnlar, bir on yl sonra
erkeklerle eit seme haklarna kavuabildi. Tuhaftr ama birok adan seme hakk kazanlmas
kadn hareketini zayflatt ve bu hareketin altn oydu. Kadn seme hakk abalar, harekete ilham
vermi ve onu birletirmiti, ona ak bir hedef ve tutarl bir yap kazandrmt. Dahas birok
eylemci, seme hakkn kazanarak kadnlarn tam bamszlk kazandklarn zannetmiti. Ancak
1960larda kadn hareketi feminizmin ikinci dalga syla yenilenebildi.
1963te Betty Friedann (bkz. s. 237) The Femirine Mystique ( Kadnln Gizemi ) adl ese
ri, feminist dncenin yeniden hareketlenmesine ok katk salad. Friedan ad olmayan sorun
adn verdii eyi aratrmak iin kollar svad; bu problem ise ev hanm ve anne rol ile snrl
kalmann sonucunda yaanan mutsuzluk ve hayl krklyd. kinci dalga feminizmi, siyas ve
yasal haklarn elde edilmesiyle kadn sorunu nun zlmediini kabul etti. Gerekten de femi
nist fikir ve argmanlar gittike daha radikal bir hl ald ve bazen devrimci nitelik kazand. Kate
Millettn Sexual Politics ( Cinsel Siyaset, 1979) ve Germaine Greerin Kadn The Female Eunuch
(Hadm Edilmi Kadn, 1970) gibi kitaplar, kadn basksnn kiisel, psikolojik ve cinsel ynlerine

ilgiyi ekerek daha nceleri siyas olarak ele alnan snrlar geniletmitir. kinci dalga femi
nizmin amac, sadece siyas zgrlk deil byyen Kadn zgrleme Hareketinin fikirlerinde

Betty Friedan (1921-2006)

ABD'li feminist ve siyas eylemci, bazen kadn zgrlemesinin "anas"olarak grlr. Friedan'n
The Feminine Mystique (Kadnln Gizemi, 1963) adl eseri, "ikinci dalga" feminizminin ortaya
knda ok etkili olduu ileri srlr. 1966'da Mill Kadn rgt (National Organization of
Women, NOW) kuruluuna destek oldu ve ilk bakanln yapt.
Kadnn eve balln srdren kltrel mitlere saldrd ve ev hanm ve e rol ile snrl bir ha
yat yaayan varotaki Amerikan kadnlarnn yaad hayl krkln ve umutsuzluu vurgula
d. Kadnlar iin eitim ve kariyer frsatlarn geniletmeyi hedefledi ve orta snf kadnlarnn ihtiyalarna odaklanp
"zel"alanda erkek egemen yaplar gz ard ettii iin radikal feministler tarafndan eletirildi. Friedan'n The Second
Stage (kinciAama, 1983) eserinde "kiilik" araynn kadnlar, ocuk, ev ve ailenin nemini gz ard etmeye tevik
edebilecei tehlikesine dikkatleri ekti.

yanstlan kadnn zgrletirilmesi olmutur. Byle bir hedef, tek bana siyas reformlar veya
yasal deiikliklerle elde edilemezdi, ou feministin ileri srd gibi radikal belki de devrimci
bir sosyal deiim sreci gerekliydi.
1960larn sonu 1970lerin banda radikal feminist dncenin ilk yeermesinden beri femi
nizm fikirleri ve deerleri geleneksel siyas dncenin en temel varsaymlarna meydan okuyan farkl
ve yerleik bir ideoloji ynnde gelimitir. Feminizm, akademik bilim dallar iinde toplumsal cin
siyet ve toplumsal cinsiyetle ilgili bak alarnn nemli konular olarak yerlemesinde ve genelde
kamusal hayatta toplumsal cinsiyet meselesi hakkndaki bilimin ykselmesinde baarl olmutur.
1990lara geldiimizde feminist rgtler btn Batl lkelerde ve gelimekte olan lkelerin biro
unda var oldu. Ancak iki sre bu gelimelere elik etti. lki radikallemeden uzaklama srecidir;
burada 1970lerin banda feminizmi nitelendiren uzlamama konumundan geri adm atlmt. Bu
nun sonucunda post feminizm fikrinin yaygnlamas grlmtr; yani feminist hedeflere byk
lde ulaldka kadn hareketi feminizm tesine kaymtr. kinci sre paralanma srecidir.
Radikal veya eletirel snrlar gevetmek yerine feminist dnce, radikal bir farkllama srecinden
gemitir; bylece feminizm iinde ortak bir zemin bulmak zorlam, belki de imknsz hle gel
mitir. ekirdek feminist gelenee, yani liberal, sosyalist/Marksist ve radikal feminizme ilveten
post-modern feminizm, psikoanalitik feminizm, siyahi feminizm, lezbiyen feminizm vs. eklenmelidir.

K S E L O L A N IN SYASET - A N A T EM A LA R
1960lara kadar feminizmin kendi dorular iinde ele alnmas gerektii fikri sorgulanabilirdi.
Feminizm, liberalizm ve sosyalizmin bir alt grubu olarak grlebilir, bu iki ideolojinin temel te
orileri ve deerleri cinsiyet konularna da uygulanabilirdi. Radikal feminizmin ykselii, radikal

feministlerin toplumsal cinsiyet ayrmlarnn temel siyas nemini ileri srerek bunu deitirdi;
hibir geleneksel ideoloji de byle bir eyi kabul edemezdi. Dolaysyla geleneksel ideolojiler, ka
dnn sosyal roln gelitirmek iin uygun aralar olarak grlmedi ve zaman zaman erkek egemen
tutum ve varsaymlar besledikleri iin eletirildiler. Yine de feminizmin ortaya kan ideolojisi bir
ok eyle kesien bir ideolojiydi, iinde k noktasndan beri genel gelenei ieriyordu: Liberal
feminizm, Marksist veya sosyalist feminizm ve radikal feminizm. Ayrca ekirdek feminist gele
neklerin her biri dmanca eilimler ierir ve bu gelenekler hibrit veya ikili sistem feminizmle
ri (radikal feminizmi belirli Marksist fikirlerle kartrma abalar gibi) retmilerdir ve zellikle,
1980den sonra yeni feminist gelenekler ortaya kmtr. Feminizmi umut vermeyecek biimde
paralanm olarak dnmek feminizmin uzlamaktan ok uzlamama zelliini tadn sy
lemek kolaydr. Yine de feminizm iinde bir dizi ortak zemin konular tespit edilebilir. Bunlarn
iinde en nemlileri aada sralanmtr:
Kamusal/zel ayrm
Ataerkillik
Cinsiyet ve toplumsal cinsiyet ( sex and gender)
Eitlik ve farkllk

K am usal/ zel Ayrm

Siyas denince ne anlalaca konusundaki geleneksel gr, siyaseti zel hayattan ok kamu
sal alana yerletirir. Siyaset, genelde hkmet kurumlarnm, siyas partilerin, bask gruplarnn ve
kamusal tartmann kamusal alan iinde gerekleen bir eylem olarak alglanmtr. Aile hayat
ve kiisel ilikilerin zel hayatn bir paras ve dolaysyla gayri siyas olduu dnlmtr.
Ancak modern feministler, siyasetin btn sosyal gruplar iinde gerekleen bir etkinlik olduu
ve hkmet veya dier kamusal kurumlarm ileriyle snrl olmad konusunda srarldr. Sosyal
atmann olduu her meknda ve zamanda siyaset vardr. rnein Kate Millett (1970), siyaseti
bir grup insann bir bakas tarafndan kontrol edildii g-yapl ilikiler ve dzenlemeler ola
rak tanmlamtr. Dolaysyla hkmet ve bu hkmetin vatandalar arasndaki iliki ak ekilde
siyasdir, ancak bir irket iindeki iveren ve iiler arasndaki iliki, aile iindeki, kar-koca ve ebe
veyn ve ocuklar arasndaki iliki de byledir.
Neyin siyas olduunu tanmlamak sadece akademik evrelerin ilgi alan deildir. Feminist
ler, toplumda yaygn olan ile ilgili cinsiyet ayrmnn siyas deil de doal grlmesi nedeniyle
cinsiyet eitsizliinin korunduunu ileri srerler. Bu, Jean B. Elshtainn Public Man, Private Woman
(Kamusal Erkek, zel Kadn, 1981) yazsnda vurgulanmtr. Geleneksel olarak siyaset, i, sanat ve

edebiyat ieren kamusal hayat alan, erkeklerin hkimiyet alan olmutur; kadnlar ise aile ve ev so
rumluluklar etrafnda dnen zel hayat ile snrl kalmtr. Siyaset sadece kamusal alanda gerek

leiyorsa kadnn rol ve cinsiyet eitlii sorusu pek fazla bir siyas nem tamayan meselelerdir. Ev
hanm ve anne zel rol ile snrlandrlm olan kadnlar, bylece siyasetin dnda tutulmaktadr.
Dolaysyla feministler, kamusal erkek ve zel kadn arasndaki ayrm ortadan kaldrma
ya almlardr. Ancak zel/kamusal ayrmn ortadan kaldrmann ne anlama geldii, nasl elde
edilebilecei veya ne lde istendii konusunda her zaman uzlamamlardr. Siyasetin kapnn
eiinde kald fikrinin en keskin muhalifleri radikal feministler olmutur; bunun yerine zel
siyasdir iddiasn ileri srmlerdir. Yani kadn basksnn hayatn her alannda olduu ve birok
adan ailenin iinden kaynakland dnlmektedir. Bylece radikal feministler, gnlk hayat
politikas ad verilecek eylerin ne olduunu incelemeye koyuldular. Buna aile iinde artlandr
ma, ev ii ve dier ev ii sorumluluklarnn dalm ve kiisel ve cinsel davran siyaseti sreleri
dhildir. Baz feministler iin kamusal/zel ayrmn ortadan kaldrmak, zel hayatn sorumluluk
larn devlete veya dier kamusal kurumlara devretmek anlamna geliyor. rnein ocuk bytme
yk, ailelere daha fazla destek vererek veya i yerlerinde kre veya yuva alarak hafifletilebilir.
Bununla birlikte liberal feministler, kadnn, kamusal olan eitim, i ve siyas hayata giriini snr
landraca gerekesiyle, kamusal/zel ayrmna itiraz ederler; liberal teoriye gre kiisel tercih ve
bireysel zgrlk sahas olan kamusal alann siyasiletirilmesi tehlikesine kar da uyarrlar.

Ataerkillik (Patriarchy)
Feministler, sosyal snf, rk veya din gibi konularda cinsiyetin nemli sosyal bir blnme oldu
una inanyorlar. Gerekten de radikal feministler, toplumsal cinsiyetin en derin ve siyas adan
en nemli sosyal ayrm olduunu ileri sryorlar. Dolaysyla feministler, sosyalistlerin snf siyaseti ne vg dzm olmasyla benzer bir biimde, bir cinsiyet siyaseti teorisi gelitirmelidir.
Irklk veya rksalc bask ile bilinli ekilde bir benzerlik kurarak bir bask ekli olarak cinsiyet
ayrmna da iaret ediyorlar. Ancak geleneksel siyaset teorisi, cinsel basky gz ard etmiti ve top
lumsal cinsiyeti siyas adan nemli bir kategori olarak grmede baarsz olmutu. Sonu olarak
feministler, toplumun, cinsiyet eitsizlii ve baskya dayal bir sistem olduu fikrini aa karmak
iin yeni kavram ve teoriler gelitirmek zorunda kaldlar.
Feministler, kadn ve erkek arasndaki g ilikisini anlatmak iin ataerkillik kavramn kul
lanrlar. Bu kelimenin gerek anlam babann ynetimidir ve dar anlamda aile iindeki koca-baba
stnlyle ve dolaysyla e ve ocuklarn ast durumda olmasyla ilgilidir. Baz feministler, aile
nin yaps ve babann hkimiyetini anlatmak iin ataerkillik kavramn sadece bu dar ve snrl an
lamda kullanr; toplumun genelinde cinsiyet ilikilerini anlatmak iin ise erkek egemenlii veya
erkek stnl gibi daha geni kavramlar tercih ederler. Ancak feministler, aile iinde babann
stnlnn, btn dier kurumlarda da erkek egemenliini sembolize ettiine inanr. Dahas,
pek ok feminist, ataerkil ailenin, hayatn btn alanlarnda -eitimde, ite ve siyasette- erkek h
kimiyeti retmesinden dolay, onun erkek hkimiyetinin kalbinde yer aldn ileri srecektir. D o

laysyla ataerkillik, hem aile iinde hem de darda erkein ynetimi anlamna gelen daha geni
anlamnda kullanlyor. Kate Millett (1970, s. 25) rnein, ataerkil hkmeti, kadn olan halkn
yarsnn erkek olan dier yar tarafndan ynetildii bir kurum olarak tarif ediyor. Ataerkilliin
iki ilkesi olduunu ne sryor: Erkekler kadnlar ynetir; yal erkekler gen erkekleri ynetir.
Dolaysyla ataerkillik, hem cinsiyet hem de nesil basks nitelii tayan hiyerarik bir topluluktur.
Yine de ataerkil kavram genitir. Feministler, erkeklerin btn topluluklarda kadnlara hk
mettiini dnebilirler, ancak bask eklinin ve derecesinin farkl kltr ve zamanlarda deitiini
kabul ediyorlar. En azndan Batl topluluklarda kadnlarn sosyal konumu, seme hakk kazanlma
s ve eitime daha kolay ulam, evlilik ve boanma hukukundaki deiiklikler, krtajn yasallamas
vs. sonucunda 20. Yzyl iinde olduka deimiti. Ancak gelimekte olan baz lkelerde ataerkil
lik acmasz hatta korkun bir ekil alabilmektedir: ou Afrikada olmak zere 80 milyon kadn
snnet uygulamasna mruz braklmakta, Hindistanda hl gelin cinayetleri grlmekte ve eyiz
sisteminin mevcudiyeti kz ocuklarnn genelde istenmemesine ve bazen lme terk edilmesine
sebep olmaktadr.
Dolaysyla feministlerin elinde, tek veya basit bir ataerkillik analizi yoktur. Liberal feminist
ler, ataerkillik kavram kullandklarnda, bu kavramla genel olarak toplumdaki hak ve yetkilerin
adletsiz datmna dikkat ekerler. Dolaysyla onlarn vurguladklar ataerkillik boyutu, kadn
saysnn siyaset, i hayat, ticaret ve kamusal hayattaki st konumlardaki yetersizliidir. Sosyalist
feministler, ataerkilliin ekonomik boyutlarn ne karr. Onlara gre ataerkillik, bask sistemleri
ile balantl olarak kapitalizm, toplumsal cinsiyet ayrm ve snf eitsizlii ile birlikte ilemektedir.
Gerekten de baz sosyalist feministler, toplumsal cinsiyet eitsizliinin snf sisteminin bir sonucu
olduuna dayanarak kavram btnyle reddederler: mesele ataerkillik deil kapitalizmdir. Dier
taraftan radikal feministler, ataerkillie ayr bir vurgu yapar. Onlara gre ataerkillik, kkleri ailede
olan sistematik, kurumsallam ve yaygn erkek gcdr. Bylece ataerkillik toplum genelini nite
lendiren erkek egemenlii ile kadnn ikinci srada olmasnn temelde ev hayat iinde ileyen g
yaplarnn bir yansmas olduu inancn yanstr.

Cinsiyet ve Toplum sal Cinsiyet (Sex and Gender)

Genelde muhafazakrlar tarafndan ileri srlen en yaygn feminizm kart argman, toplum iin
deki toplumsal cinsiyet ayrmlarnn doal olduudur: Erkek ve kadn, doann onlar iin hazr
lad sosyal rolleri stlenirler. Kadnn fiziksel ve anatomik yaps bylece toplum iinde ikinci
srada olmaya ve evcil bir rol almaya uygundur; ksacas biyoloji kaderdir. Uygulamada btn bu
biyolojik argmanlar haylidir. Erkek ovenistlerin vurgulad gibi kadn beyni, erkek beyninden
daha kk olabilir ancak, bedenine oranla nispeten daha byktr, bu da ak bir zek gstergesi
dir. Kadn genelde fiziksel adan erkekten daha gszdr, kaslar daha az gelimitir. Bir bakma
bu basite baz sosyal faktrleri yanstr: Erkekler, fiziksel iler ile dar ilerini yapmak, spora katl

mak ve tipik erkeksi bir fizie sahip olamak iin tevik edilmilerdir. Ancak fiziksel g zira ve en
dstriyel toplumlarda nemli olsa da, ara ve makinelerin insan gcnden ok daha etkili olduu
gelimi toplumlarda pek de nemli deildir. Gerekten de kasl erkek, robotlar ve mikroiplerin
olduu teknolojik dnyada nemli bir rol oynamaz. Her durumda, erkein daha uygun olduu fi
ziksel iler, otorite sahipleri tarafndan deil de daha alt statdeki insanlar tarafndan stlenilmitir.
Kadnlarn sosyal konumu ile ilikilendirilen biyoloji faktr, kadnn ocuk dourabilme
kapasitesidir. phesiz ocuk dourma, det grme ve bebek emzirme kapasitesi kadn cinsine
zeldir. Ancak bu tr biyolojik faktrler, kadn dezavantajl konuma sokmaz ve de sosyal kader
lerini belirlemez. Kadnlar anne olabilirler, ancak anne sorumluluklarn, yani kendilerini ev ve
aileleri iin feda ederek ocuklarn beslemeyi, eitmeyi ve yetitirmeyi kabul etmek zorunda de
ildirler. ocuk dourma ve ocuk bytme arasndaki balant biyolojik olmaktan ok-kltreldir: Geleneksel aile hayat yaps nedeniyle kadnlardan evde kalp ocuklarna bakmalar ve evle
ilgilenmeleri beklenir. Ev ii sorumluluklar, erkek tarafndan stlenilebilir veya simetrik aileler
dediimiz aile yaplarnda kadn ve erkek arasnda eit paylatrlabilir. Dahas, ocuk yetitirme,
toplum veya devlet tarafndan gerekletirilebilir ya da geni ailelerde olduu gibi akrabalar tara
fndan stlenilebilir.
Feministler, cinsiyet ve toplumsal cinsiyet arasnda keskin bir izgi izerek biyolojinin bir ka
der olduu fikrine meydan okumulardr. Bu anlamda cinsiyet (s e x ) erkek ve kadn arasndaki
biyolojik farklara atfta bulunur; bu farkllklar doaldr ve dolaysyla deitirilemez. En nemli
cinsiyet ayrmlar, retkenlikle ilgili olan farkllklardr. Toplumsal cinsiyet (gender) ise kltrel
bir kavramdr; bu kavram toplum tarafndan erkek ve kadna biilen rolleri artrr. Toplumsal
cinsiyet farkllklar, erkeklik ve kadnlk anlayn kar karya getirerek empoze edilir. Simo
ne de Beauvoirnn (bkz. s. 250) belirttii gibi, kadn doulmaz, olunur. Ataerkil fikirler, cinsi
yet ve toplumsal cinsiyet arasndaki ayrm bulandryor ve erkek ve kadn arasndaki btn sosyal
ayrmlarn biyoloji ve anatomiden kaynaklandn varsayyor. Bunun aksine feministler, cinsiyet
ve cins arasnda gerekli ve mantkl bir balant olduunu reddediyor ve toplumsal cinsiyet ayrm
larnn sosyal hatta siyas bir temeli olduunu vurguluyorlar.
ou feminist, erkek ve kadn arasndaki cinsiyet farkllklarnn nispeten kk olduuna
ve bunun toplumsal cinsiyet ayrmlarn ne akladna ne de doruladna inanr. Sonu ola
rak insan doasnn her iki cinsin de zelliklerini stnde tad, yani androjen olduu varsaylr.
Cinsiyete bakmakszn btn insanlar annenin ve babann genetik mirasn alrlar ve dolaysyla
hem erkek hem de kadn zellikleri veya karakterlerini tarlar. Byle bir gr cinsiyet ayrmlar
nn hayatn biyolojik gerekleri olduunu kabul eder, ancak sosyal, siyas ve ekonomik bir nem
tamadklarna srar eder. Erkek ve kadnlar cinsiyetlerine gre deil bireyler olarak, kiiler ola
rak deerlendirilmelidir. Dolaysyla feminizmin amac toplumsal cinsiyetsiz kiilik e ulamak
tr. Biyolojik cinsiyetten ayr toplumsal bir cinsiyet tesis etmek, feminist teori iin ayr bir neme
sahipti. Feminizm sadece sosyal deiim ihtimlini, yani sosyal olarak yaplandrlm kimliklerin
yeniden ina edilebileceini ya da ortadan kaldrlabileceini vurgulamamt; ayn zamanda ka-

Toplumsal Cinsiyet (Gender) zerine Bak Alar

Liberaller, erkek ve kadn arasndaki farkllklar tamamen zel veya kiisel nemi olan bir konu olarak ele al
mlardr. Kamusal veya siyas hayatta btn insanlar bireyler olarak deerlendirilir, toplumsal cinsiyet ise etnik
veya sosyal snf gibi uygun bir deerlendirme birimi olarak grlmez. Bu adan bireysellik, "toplumsal cinsiyet
krl"yle malldr.

Muhafazakrlar, toplumsal cinsiyet ayrmnn sosyal ve siyas nemini vurgulamlar ve erkek ile kadn arasn
da ile ilgili cinsiyet ayrmnn doal ve kanlmaz olduuna iaret etmilerdir. Bylece toplumsal cinsiyet kavra
m, topluma organik ve hiyerarik zelliini veren faktrlerden biridir.
Sosyalistler, liberaller gibi toplumsal cinsiyeti siyas adan nemli bir kategori olarak ele almlardr. Toplum
sal cinsiyet ayrmlarnn nemli olmasnn sebebi, bu ayrmlarn genelde daha derin ekonomik ve snf eitsizlikle
rini yanstmalar ve yine bu eitsizlikler tarafndan devam ettirilmeleridir.
Faistler, toplumsal cinsiyeti insanlk iindeki temel bir ayrm olarak grrler. Erkekler doal olarak liderlik ve
karar vermeyi tekellerinde tutarlar, kadnlar ise tamamen evcil, destekleyici ve ikincil bir role uygun grlrler.
Feministler, genellikle, toplumsal cinsiyeti biyolojik ve kaldrlamaz cinsiyet ayrmlarnn aksine kltrel veya
siyas bir ayrm olarak grrler. Dolaysyla toplumsal cinsiyet ayrm erkek gcnn bir da vurumudur. Yine de
farkllk feministleri, toplumsal cinsiyet farkllklarnn, erkek ve kadn zellikleri ve hassasiyetleri arasndaki psiko-biyolojik bir uurumu yansttna inanyorlar.
Din fndam entalistler, toplumsal cinsiyeti genelde Tanr vergisi bir ayrm olarak ele alyorlar; bylece, sos
yal ve siyas rgtlenme iin gerekli bir zellik olduunu kabul ediyorlar. Dolaysyla ataerkil yaplar ve erkeklerin
liderlii, dolaysyla doal ve istenen bir durumdur.

dnlarn toplumsal cinsiyete sahip hle getirildikleri ve bu yzden bask grdkleri srelere de
dikkat ekmiti.
Pek ok feminist, cinsiyet/toplumsal cinsiyet ayrmn yetki salayc bulsa da bazlar buna
saldrmtr. Bu saldrlar iki ynden gelmitir. lki yani farkllk feministleri ad verilen grup, er
kek ve kadn arasnda temel farkllklar olduunu ileri srer. Bu zc bak asndan sosyal ve kl
trel zelliklerin daha derin biyolojik farkllklar yanstt dnlr. Ancak byle bir bak as,
kadns niteliklerin bask ve ikincil konumda olma ile balantl olumsuz durumlardan ok, bes
leme, ibirlii ve sezgi kapasitesi gibi olumlu zellikleri iermesi nedeniyle muhafazakr anti-feminizmden farkllk gsterir. Cinsiyet/toplumsal cinsiyet ayrmna yaplan ikinci saldr, kategorilerin
kendisine meydan okuyor. Post-modern feministler, genelde varsayld gibi cinsiyet in biyolojik
ayrm iin ak bir snr izip izmediini sorgulamlardr. rnein biyolojik kadnlk nitelikleri
kadn olarak snflandrlan birok kiiye uygun olmayabiliyor: Baz kadnlar ocuk douramyor,
bazlar erkekleri cezbedici bulmuyor vs. Sabit biyolojik/kltrel bir ayrmdan ok biyoloji-kltr
devamll sz konusuysa erkek ve kadn kategorileri az veya ok keyf bir hl alr ve cinsiyet ve
toplumsal cinsiyet kavramlar istemeden de olsa birbirine karr.

Eitlik ve Farkllk
Feminizmin amac ataerkillii ykmak ve cinsiyet basksna son vermek olmasna ramen femi
nistler, pratikte bunun ne anlama geldii ve nasl gerekletirilebilecei konusunda bazen emin
olamamlardr. Geleneksel olarak kadnlar erkeklerle eitlik istemilerdir; hatta feminizm ou
kere cinsiyet eitlii elde etmek iin yaplan bir hareket olarak nitelendirilir. Ancak eitlik konusu
feminizm iinde temel atlaklar da meydana getirmitir: Baz feministler, zt eitlik fikirlerini kabul
etmiler; bazlar ise farkllk fikrini desteklemek amacyla eitlii tamamen reddetmilerdir. Libe
ral feministler, erkeklerle yasal ve siyas eitlii savunurlar. Bunlar, cinsiyete bakmakszn kadnlarn
kamusal hayatta erkeklerle eit llerde rekabet etmesine imkn veren eit haklar gndemini des
teklemilerdir. Bylece eitlik, kamusal alana eit giri anlamna gelir. Sosyalist feministler, bunun
aksine, kadnlar da sosyal eitlikten faydalanmadklar srece eit haklarn bir anlam tayamayaca
n ileri srerler. Bu anlamda eitlik, ekonomik adan uygulanabilir olmaldr ve dolaysyla eit
lik, mlkiyet sahiplii, deme farkllklar ve maal ve maasz igc gibi konulara ynelmelidir.
Radikal feministler, temelde aile ve kiisel hayattaki eitlik ile ilgilenirler. Dolaysyla eitlik, ocuk
bakm ve dier ev ii sorumluluklar, kendi bedeninin kontrol ve cinsel ifade ve ifa gibi konular
asndan ilerlik gstermelidir.
Aralarndaki gerginliklere ramen bu eitleyici konumlar, olumsuz bir anlatmdaki toplumsal
cinsiyet farkllklarn ele alma konusunda birletirilir. Eitleyici feminizm ekilleri, basknn bir
gstergesi olarak grdklerinden farkll ataerkillikle ilikilendirir. Bu adan feminist ama,
kadnlar farkllktan kurtarma istei ile tanmlanabilir. Ancak dier feministler eitlikten ziyade
farkll savunuyorlar. Farkllk feministleri, eitlik fikrini yanl ynlendirilmi veya istenmeyen
bir durum olarak gryorlar. Erkekle eit olmay istemek, erkeklerin olduu veya sahip olduu eye
gre hedeflerini tanmlamalar asndan kadnlarn erkek kimlikli olduklar anlamna gelir. Femi
nistler ataerkillii ykmaya alsalar da birou, erkeklere gre ekillenmeye kar uyaryorlar: Bu
ekillenme sonucunda kadnlar, erkek topluluklarn zelliini tayan rekabeti ve saldrgan davra
nlar benimsemek durumunda kalacaktr. Birok feminist iin zgrleme, kadn olarak gelime
ve amalarn gerekletirme istei, yani baka bir ifadeyle kadn kimlikli olma anlamna gelir.
Bylece farkllk feministleri, cinsiyet farkllklarnn siyas ve sosyal nemi olduunu savunan
kadn lehine bir konumu onaylarlar. Bu, erkek ve kadnlarn temelde psiko-biyolojik dzeyde
farkl olduklar inancna dayanr. Erkeklerin saldrgan ve rekabeti doasnn, kadnlarn ise yaratc
ve empatiye yatkn karakterlerinin toplum yapsndan ziyade hormonal ve dier genetik farkllk
lar yanstt dnlr. Kiilii idealize edip cinsiyet farkllklarn gz ard etmek hata olur. Ka
dnlar, kendi cinslerinin farkl zelliklerinin grmeli ve onlarla vnmelidir; zgrl cinsiyetsiz
kiiler olarak deil gelimi ve tatmin olmu kadnlar olarak aramallar. Kltrel feminizm ek
linde bu, kadn hnerleri, yani, sanat ve edebiyat ile sadece kadnlara zg deneyimlerin zerinde
nemle durulmasna ve ocuk dourma, annelik ve det grme gibi bir kz kardelik fikrinin
desteklenmesine neden olmutur.

Feminizm indeki Gerilimler (1) [Eitleyici - Farkllk]

Eitleyici Fem inizm

kili eeylilik/androjenlik
Kiilik
insan haklan
Cinsiyet eitlii
Farkllklar azaltma
Cinsiyet/toplumsal cinsiyet ayrm
Biyolojiyi amak
insan tarafl

Farkllk Feminizmi

Essentialism/ temelcilik/ zclk

Kz kardelik
Kadn haklar
Cinsiyet zgrl
Farkllklarla vnme
Cinsiyet eittir toplumsal cinsiyet
Biyolojiyi onaylamak
Kadn tarafl

Erkekler kurtarlabilir

Erkekler "sorun"dur

Erkekle nian

Feminist ayrlklk

CN SY ET VE SYASET
Feminizm, apraz kesen bir ideolojidir. Feminizmin dman gelenekleri genelde, yerleik ideo
lojilerin veya teorilerin, daha ak sylemek gerekirse liberalizm ve sosyalizmin ama son zaman
larda post-modernizm (bkz. s. 306) ve psikanaliz gibi fikirlerin iinden ortaya kmtr. Bu tr
ideolojiler ve teoriler, eitlie genellikle sempatiyle baktklarndan dolay kadnn sosyal roln
gelitirmede itici gler olarak hizmet vermilerdir. Aksine hiyerarik veya eliti teoriler daha ok
anti-feminizmle balantldr. rnein geleneksel muhafazakrlk, toplumun ataerkil yapsnn ve
kamusal erkek ve zel kadn arasndaki ile ilgili cinsiyet ayrmnn doal ve kanlmaz oldu
unu ileri srer. Kadnlar ev hanm ve anne olmak iin dnyaya gelmilerdir ve bu kadere kar ba
kaldrmak hem anlamsz hem de yanltr. Muhafazakrlar, en iyi kadnn aile sorumluluklarnn
erkein kamusal grevleri kadar nemli olduuna dayanarak cinsiyet eitliini savunabileceklerini
ileri srebilirler. Buna gre kadn ve erkek eit ama farkldr.
Tepkisel feminizm ekilleri de baz artlar altnda gelimitir. Bu, kadnlarn geleneksel stats
ve konumu hzl sosyal veya kltrel deiim nedeniyle tehdit edildiinde ortaya kmtr. slmc
feminizm dediimiz oluumda bu zellikler vardr. ran, Pakistan ve Sudan gibi slmc devletlerde
eriat hukukunun empoze edilmesi ve geleneksel ahlk ve din ilkelerinin geri dnmesi, Batl tutum
ve deerlerin tehdidi altnda olan kadnn statsn artrma arac olarak yanstlmtr. Bu bak a
sndan pee ve dier giyim kurallar ve kadnn kamusal hayattan karlmas, baz Mslman kadnlar
tarafndan zgrlemenin bir sembol olarak grlmtr. Ancak geleneksel feminizm asndan tep
kisel feminizm, geleneksel zel/kamusal ayrmn kadna stat ve koruma kazandrd yanl inancn

yanstmas bakmndan bir tezattr. Gerekten de tepkisel feminizm, kltrel ataerkillik gcne ve bu
gcn kadnlar kendi kapasitesine ilikin kant salar. Feminizm iindeki temel gelenekler unlardr:
Liberal feminizm
Sosyalist feminizm
Radikal feminizm
Yeni feminist gelenekler

Liberal Fem inizm

lk feminizm, zellikle de kadn hareketinin ilk dalgas liberalizmin fikir ve deerlerinden byk
lde etkilenmiti. lk temel feminist metin, Wollstonecraftin Vindication o f the Rights ofW om en
(Kadn Haklarnn Savunmas, [1792] 1967), insan olmalar nedeniyle kadnlarn da erkekler gibi

ayn hak ve ayrcalklara sahip olmas gerektiini ileri srmt. Kadn eitim hakkna sahip olur ve
kendi haklar iinde mantkl yaratklar olarak grlrse cinsiyet ayrmnn siyas ve sosyal hayatta
nemsiz olacan iddia etmiti. John Stuart Mill in (bkz. s. 46) Harriet Taylor ile birlikte yazd
On the Subjection ofW om en (Kadnlarn Tebaalatrlmas, [1869] 1970 ) adl kitapta toplumun

mantk ilkesine gre organize edilmesi ve cinsiyet gibi doum tesadflerinin (accidents ofb irth )
geerli olmamas gerektii ileri srlr. Bylece kadnlar, erkeklerin faydaland hak ve zgrlk
leri zellikle de seme hakk verilmelidir.
kinci dalga feminizmi de belirgin liberal zelliklere sahiptir. Liberal feminizm, A B D deki
kadn hareketini etkilemiti; bu hareketin nde gelen szcs ise Betty Friedan (bkz. s. 237) idi.
Friedann The Feminine Mystique (Kadnln Gizemi, 1963) eseri 1960lardaki feminist dncenin
yeniden domasna neden olmutu. Friedann bahsettii kadn srr kadnn ev hayatnda ve ka
dns davrannda gvenlik ve tatmin aradn syleyen kltrel bir mittir; bu mit, kadnlarn i
hayatna, siyasete ve genelde kamusal hayata girmesini engellemitir. Friedan, ad olmayan sorun
dedii konuyu vurgulamt; bu sorun ile ev hayatyla snrl kalp kariyer ve siyas bir hayat ile tat
min olamadklarndan birok kadnn yaad umutsuzluk ve mutsuzluu kastediyordu. 1966da
Mill Kadn rgtnn (National Organization ofW om en, NOW) kurulmasna yardmc oldu ve
ilk liderliini yapt, bu rgt dnyadaki en byk kadn organizasyonu ve en gl bask grubu oldu.
Liberal feminizmin felsef temeli, bireycilik (bkz. s. 45) ilkesine dayanr; buna gre beer
birey ok nemlidir ve dolaysyla btn bireyler eit ahlk deerdedir. Cinsiyet, rk, renk, inan
veya dinine bakmakszn bireyler eit muamele hakkna sahiptir. Bireyler muhakeme edilecekse
mantkl nedenlere, karakterlerine, yeteneklerine veya kiisel deerlerine gre deerlendirilme
lidir. Liberaller bu inanc, eit haklar talebi ile ifade ederler: Btn bireyler, kamusal veya siyas
hayata katlma veya ona girme hakkna sahiptir. Bu adan kadnlara kar yaplan herhangi bir
ayrmclk ekli, kesinlikle yasaklanmaldr. rnein Wollstonecraft, onun zamannda erkek alan

Mary Wollstonecraft (1759-1597)

ngiliz sosyal teorisyeni ve feminist. Fransz Devrimi nedeniyle kendini radikal siyasetin iin
de bulan Wollstonecraft, kocas anarist William Godwin (bkz. s. 196) dhil olmak zere yara
tc ve entelektel bir evrenin bir parasyd. Kz Mary'yi doururken ld, Mary daha sonra
air Shelley ile evlenip Frankenstein'\ yazd.
Wollstonecraft'in feminizmi, mantkta Aydnlanmac liberal inanca ve eitlie ynelik radikal
hmanist bir balla dayanr. "Kiilik" fikri temelinde zellikle eitim konusunda kadnn
eit haklarn savunur. Ancak almas, arzu nesneleri ve zneleri olarak daha karmak bir kadn analizi ierir ve
ev alann bir topluluk ve sosyal dzen modeli olarak sunar.

_____________________________________________________________________________________J
olan eitimin kadnlara da almasnda srar etti. Mili, eit vatandalk ve siyas haklar savundu.
Gerekten de btn seme hakk hareketi, liberal bireycilie ve kadnlar, erkeklerle eit seme hak
larna sahip olunca kadn bamszlnn beraberinde gelecei kansna dayanmaktayd. Benzer
ekilde Friedann almas ve NOW gibi grup eylemleri, kadnlarn kariyer yapma ve siyas adan
aktif olmalarn snrlandran, kalan sosyal ve yasal basklar ortadan kaldrmay hedefledi. NOW
ve Emilys List (Emilynin Listesi) gibi rgtler, zellikle kadnlarn kamusal ve siyas hayatta st
konumlarda temsil edilmesinin arttrlmas iin kampanya yrtmlerdir.
Liberal feminizm znde reformisttir: Feministlerin ataerkil toplum yaps olarak grdkleri
duruma meydan okumaktan ziyade erkek ve kadn arasndaki rekabeti eitlemek iin kamusal hayat
amaya alr. Liberal feministler genelde kamusal ve zel hayat alanlar arasndaki ayrm ortadan
kaldrmay amalamazlar. Onlara gre reform gereklidir; ancak bu, kamusal alanda eit haklar yer
letirmeyle gvence altna alnabilir. Eitim hakk, seme hakk, kariyer yapma hakk bu kapsamda
ki haklardandr. Sanayilemi Batda phesiz nemli reformlar yaplmtr; en nemlileri seme
hakknn geniletilmesi, boanma hukuku ve krtajn serbest braklmas, eit deme vs.. Yine de
zel alan, cinsiyete gre i ayrm ve aile iinde g dalm konulan zerinde daha az durulmutur.
Liberal feministler, erkek ve kadnn farkl doas ve eilimi olduunu varsaymlar ve dolaysy
la kadnn aile ve ev hayatna meylinin ksmen doal bir gd ve bylece istekli bir seim olduunu
kabul etmilerdir. Geleneksel aile hayatnn yapsn doal gren 19. Yzyl feministleri iin bu ke
sinlikle geerliydi, ancak Friedan gibi modern liberal feministlerin almalarnda da bu grlyor.
Friedan Second Stagede (kinci Aama, 1983) ocuklar, ev ve aile ile temsil edilen sevgi ihtiyacyla i
ve kamusal hayattaki kadnlar iin daha geni frsatlar aarak kiilik elde etmeyi uzlatrma proble
mini tartmtr. Friedann kadnn hayatnda ailenin devam etmesini ve merkez nem tamasn
vurgulamas, annelik srr na katkda bulunduu iin radikal feministler tarafndan eletirilmitir.
Daha derin bir dzeyde radikal feministler, toplumsal cinsiyet politikas temeli olarak birey
ciliin snrlarna dikkat ekmilerdir. lk olarak bireyci perspektif, dikkatleri ataerkilliin yapsal
karakterinden uzaklatryor; bu yapda kadnlar hak ve frsatlar inkr edilen bireyler olarak de-

il, sistematik ve yaygn baskya mruz kalan bir cinsiyet olarak ikinci konuma atlyorlar. kincisi,
bireycilikte kiilie vurgu yaplmas nedeniyle kadnlarn ortak toplumsal cinsiyet kimlii, kz
kardelik Ieri temelinde kolektif dnmeleri ve eylem yapmalar zorlayor. ncs, liberal
bireycilik ancak, toplumsal cinsiyet ayrmlar zerinde ykselerek ortaya kyor gibi gzkmek
tedir. nsanlar birey olarak grnce liberalizm toplumsal cinsiyet ve dier sosyal kimlikleri am
gzkyor ve insanlar sadece kiisel yetenek ve baarlarla deerlendirmeyi mmkn klyor. Ne
var ki bu, toplumsal cinsiyeti grnmez klarak cinsiyet ilikilerini siyaset dna itebilir ve en kt
ihtimlle erkek zelliklerini ve isteklerini kadnlara yutturabilir; nk bu cinsiyetsiz birey, gizli
erkek normlar tar. nsanlara eit davranmak, kadnlara erkek gibi davranmak demektir.
Son olarak liberal feminizmin temelinde yatan eit haklar talebi, eitim ve sosyal arka plan
daha geni bir eitim ve kariyer frsatlarndan faydalanma imkn veren kadnlarn ilgisini daha ok
ekmitir. rnein 19. Yzyl feministleri ve seme hakk hareketinin liderleri, eitimli, seme hak
kndan faydalanma frsat olan, kariyer yapabilen ve kamusal hayata girebilen orta snf kadnlary
d. Eit haklar talebi, btn kadnlarn daha iyi eitim ve ekonomik frsatlar gibi konulardan fayda
lanma hakkn ister. Gerekte kadnlar, sadece yetenek ve yetkinlikleriyle deil sosyal ve ekonomik
faktrleriyle de deerlendirilir. zgrleme sadece kadn ve erkekler iin eit hak ve frsatlarn elde
edilmesi anlamna geliyorsa dier sosyal dezavantaj ekilleri -rnein sosyal snf ve rkla balantl
olanlar- gz ard edilir. Bylece liberal feminizm, gelimi toplumlardaki beyaz orta snf kadnlarn
karlarn yanstyor olabilir ancak, ii snf kadnlar, siyahi kadnlarn ve gelimekte olan dnya
kadnlarnn problemlerine hitap etmekte baarszdr.

So sy a list Fem inizm

lk feministler, sosyalist fikirleri kabul etmi olsalar da sosyalist feminizm ancak 20. Yzyln ikinci
yarsnda belirgin hle gelmitir. Liberal yoldalarnn aksine sosyalist feministler, sadece eit yasal
haklar veya eit frsatlar elde ederek kadnlarn siyas veya yasal dezavantajlarnn ortadan kaldrla
bileceine inanmazlar. Sosyalist feministler, cinsiyetler arasndaki ilikinin sosyal ve ekonomik yap
nn kendisinden kaynaklandn ve hibir ni sosyal deiimin, yani sosyal devrimin, kadna gerek
bir zgrlk umudu veremeyeceini ileri srerler. 1980de Birlemi Milletler raporunda belirtildii
gibi: Kadnlar dnya nfusunun %50 sini temsil ederken toplam alma saatlerinin te ikisini a
larak geiririrler, dnya gelirinin onda birini alrlar ve dnyada mlkiyetin sadece %1ine sahipler.
Sosyalist feminizmin temel konusu, ataerkilliin sadece sosyal ve ekonomik faktrler nda
anlalabileceidir. Bu argmann klasik ifadesi, Friedrich Engelsin D er Ursprung der Familie, des
Privateigenthums und des Staats (Aile, zel Mlkiyet ve Devletin Kkeni, [1884] 1976) adl eserinde

gelitirilmitir. Kari Marxn (bkz. s. 135) mr boyu arkada olan ve onunla alan Engels (18201895); kadnn toplum iindeki konumunun, kapitalizmin geliimiyle ve zel mlkiyetin kurumsal
lamasyla temelden deitiini ileri srmtr. Kapitalizm ncesi toplumlarda aile hayat komn

biimindeydi ve anne hakk -mlkiyet ve sosyal konumun anne tarafndan miras alnmas- yaygn
bir biimde grlyordu. Ancak erkein zel mlkiyet sahibi olmasna dayanan kapitalizm, anne
hakkn ortadan kaldrmt ve Engelsin ifade ettii ekilde dnyada kadn cinsiyetinin tarih ye
nilgisini beraberinde getirmiti. Birok sonradan gelen sosyalist feministler gibi Engels, kadn bas
ksnn aile kurumu ile ilediine inanyordu. Burjuva aile ataerkil ve baskcdr, nk erkekler
mlkiyetlerinin sadece oullarna gemesini salamak ister. Erkekler, tek elilik ( monogamy ) evlilik
lerine srar ederek tartlmaz himayecilik elde ederler; bu kstlama sadece kadnlara uygulanr ve
onlarn baka cinsel elerinin olmas engellenir, ancak Engelsin belirttii gibi kocalan tarafndan da
ihml edilirler. Kadnlk klt nn geliimi ile bu basknn karln alrlar; bu romantik ak gk
lere karr ancak gerekte ise erkek mlkiyetini ve ayrcalklarn korumak iin tasarlanm organize
bir ikiyzllktr. Engels, sosyalist bir toplumda evliliin feshedilebilir olmas gerektiine ve zel
mlkiyet ortadan kaldrlnca ataerkil yaplarn, hatta belki tek eliliin de kaybolacana inanyordu.
Dier sosyalist feministler, geleneksel, ataerkil ailenin yerini, Fourier ve Owen gibi ilk topyac sos
yalistlerinin savunduu gibi komn hayat ve serbest ak sisteminin almas gerektiini nerdiler.
ou sosyalist feministe gre kadnlarn ev ileri ve annelik gibi evcil alanla snrlandrlmas,
kapitalizmin ekonomik karlarna hizmet eder. Bazlar ise kadnlarn bir ii ordusu stounu
oluturduunu iddia etmitir; retimde arta ihtiya varsa bu ordu igcne katlr, ancak iveren
veya devlete yk olmadan ekonomik kriz dnemlerinde evcil hayata geri dndrlebilir. Ayrca
geici iiler olarak kadnlar, dk maal, dk statl iler kabul etmeye artlandrlr, bylece
erkeklerin ilerine bir tehdit oluturmadan maa oranlarn aa ekme avantaj elde edilir. Ayn
zamanda kadnn ev ii almas, ekonominin sal ve verimlilii iin hayat nem tar. Kadnlar
ocuk dourup yetitirerek bir sonraki nesil iin igc retirler ve gelecek retimi garanti altna
alrlar. Ayrca kadnlar, ocuklarn sosyalletirilmesi, artlandrlmas ve hatta eitilmesinden so
rumludurlar ve bylece disiplinli ve itaatkr iilere dnmesini salarlar.
Benzer ekilde ev hanmlar olarak kadnlar, ev ii ve ocuk bytme yknden erkekleri kur
tarrlar ve erkeklerin enerjilerini ve zamanlarn maal ve verimli istihdama younlatrmalarna
imkn salarlar. Bu anlamda fabrika veya ofislerde maal i gren erkekler ve maasz ev ii yapan
kadnlar arasndaki ile ilgili cinsiyet ayrm ekonomik verimlilii destekler. Ayrca ev hanmlar,
elerinin iyi giyimli ve beslenmi olarak, zor gnn ilerine balamaya hazr bir ekilde ilerine za
mannda ulamalarn da salarlar. Geleneksel aile, desteklemesi gereken bir ei ve ocuklar oldu
undan bir i bulup ona devam etmesi iin iiyi tevik eder. Aile yine iiye, maa klesi olarak
hayl krklklar ve yabanclamasna kar gerekli bir rahatlama salar. Gerekten de geleneksel
aile hayat, e-babaya nemli karlklar sunar: Baba-e ekmei kazanan olma statsn kazanr
ve kadn, sradan ev ii ile megulken kendisinin evde rahatlamas ve dinlenmesi garanti edilir.
Baz feministler, dk sosyal statye ve kadnlarn finansal olarak kocalarna bal olmalarna
neden olan eyin ev ilerinin maasz olma zelliinden kaynaklandn ve bunun da sistematik
sosyal eitsizlii yerleik hle getirdiini ileri srerler. Costa ve James (1972) ile ngilterede bala
tlan ev ii iin maa kampanyasnn iddias uydu: Kadnlarn emekleri erkeklerinki gibi verimli

kabul edilir ve maa verilerek deerli bulunursa kadnlar ekonomik bamszlk kazanrlar ve daha
fazla sosyal stat elde ederler. Bu argman, fuhuun yasal ve maal i olarak kabul edilmesini ileri
srmek iin kullanlmt. Ancak ou sosyalist feminist zgrlemenin kadnlara, ev hanm veya
seks objeleri olarak geleneksel sosyal rollerini yerine getirdikleri iin deme yaplmasndan ziyade
daha geni sosyal ve ekonomik frsatlar sunulmas gerektiini iddia eder.
Sosyalist feministler kadn sorunnun sosyal ve ekonomik hayattan ayrlamayacan kabul
etseler de bu balantnn yaps konusunda derin gr ayrlklar iindedirler. Toplumsal cinsiyet
ayrmlar akas, toplumsal cinsiyet ve sosyal snfn nisp nemi hakknda sosyalist feminist ana
lizle gerilim ortaya karan ve Marksist feministler iin de zellikle zor sorular gndeme getiren
snf ayrmlarn aprazlama keser, ortodoks Marksistler, cinsiyet politikasndan nce snf politi
kasnn gelmesi gerektiine srar ederler. Engels rnein kadn bir alt sraya koyan burjuva ailenin, zel mlkiyet sonucunda ortaya ktn ve dolaysyla kapitalizmin bir yan rn olduuna
inanmtr. Bunun anlam snf istismarnn, cinsel baskdan ok daha derin ve nemli bir sre
olduudur. Kadnlar erkekler tarafndan deil, zel mlkiyet kurumu, kapitalizm tarafndan bask
altna alnr. Ayrca kadnn zgrletirilmesi kapitalizmin devrilip yerini sosyalizmin ald sosyal
bir devrimin yan rn olaca anlamna da gelir. Dolaysyla zgleme arayan kadnlar, snf sava nm cinsiyet savandan daha nemli olduunu grmelidirler. Bylece feministler, enerjileri
ni ayrlk bir kadn hareketini desteklemeye harcamak yerine ii hareketine ynlendirmelidirler.
Ancak modern sosyalist feministler, snf politikasn cinsiyet politikasnn nne koymay ka
bul etmekte zorluk ekmektedirler. Bu, ksmen sosyalizmin kendisinin ataerkillie son vermediini
gsteren Sosyetler Birlii gibi sosyalist toplumlardaki kadnlarn yaad hayl krkl srecinin bir
sonucuydu. Modern sosyalist feministler iin cinsel bask snf istismar kadar nemlidir. Bu femi
nistlerin pek ou modern Marksizmi destekliyor; buna gre toplumdaki ekonomik, sosyal, siyas ve
kltrel glerin karlkl etkileimi kabul edilir, ortodoks Marksizmde ise maddenin veya ekono
mik faktrlerin nceliinde srar edilir. Dolaysyla bunlar, kadnn konumunu basit ekonomik kav
ramlarla incelemeyi reddederler ve onun yerine ataerkilliin kltrel ve ideolojik kaynaklarna nem
verirler. rnein ngiliz sosyalist feminist Juliet Mitchell (1971), kadnlarn drt ilev yerine getir
diini ileri srmt: ( l ) Onlar igcnn bir parasdr ve retimde aktiftir, (2) ocuk doururlar
ve bylece insan neslini retirler, (3 ) ocuklarn sosyalletirilmesinden sorumludurlar ve (4 ) cinsel
nesnelerdirler. Bu adan baklnca zgleme, kadnlarn bu alanlarn hepsinde bamszlamasn
gerektirir, sadece kapitalist sistemin sosyalist sistemle yer deitirmesiyle zgrleme elde edilmez.

R adikal Fem inizm

kinci dalga feminizminin en ayrt edici zelliklerinden biri pek ok feminist yazarn mevcut
siyas ideolojilerin perspektiflerinin tesine gitmeleridir. Toplumdaki toplumsal cinsiyet farkl
lklar, ilk kez, bizatihi nemli, kendi zgn artlarnda anlalmas gereken bir konu olarak g-

Simone de Beauvoir (1906-1986)

Fransz roman ve oyun yazar ve sosyal eletimen. De Beauvoir, 1931 'den 1943'e kadar Sorbonne'da felsefe okutmutur ve sonra bamsz bir yazar ve sosyal teorisyen olmutur. Toplumsal
cinsiyet politikas meselesini yeniden etkin biimde aarak ve radikal feministlerin daha sonra
gelitirdikleri baz konular nceden grerek Le Deuxime Sexe (kinci Cins, 1949) feminist hare
ketini olduka etkilemitir. De Beauvoir uzun yllar Jean-Paul Sartre'nin (1905-1980) arkadayd.
De Beauvoir, kadnn konumunun doal deil sosyal faktrlerce belirlendiini iddia etmi ve
ataerkil kltre karmak bir eletiri getirmitir. almalar, erkein ne lde olumlu veya norm olarak sunuldu
una ve kadnn da ne kadar"teki"olarak gsterildiine vurgu yapar. Byle bir"tekililik", doal olarak kadnlarn
zgrln snrlandrr ve onlarn insanlklarn tam anlamyla ifade etmelerini engeller. De Beauvoir, bu sreci
aa karma ve kadnlara kendi hayatlarnn sorumluluunu verme arac olarak mantksalla ve eletirel analize
inanmtr.

____________________________________________________________________________________ J

rlmtr. Liberal ve sosyalist fikirler, zaten kadnn toplum iindeki konumuna k tutmak iin
benimsenmiti, ancak hibiri, toplumsal zihniyetin, sosyal ayrmlarda en temel konu olduunu
grmemiti. Ancak 1960 ve 70lerde feminist hareket, ataerkilliin etkisini sadece siyaset, kamusal
hayat ve ekonomide deil, btn sosyal, kiisel ve cinsel varlk boyutlarnda bulmaya almt. Bu
eilim Simone de Beauvoirnn nc almasnda aka grld ve Eva Figes ve Germaine Greer
gibi ilk radikal feministler tarafndan gelitirildi.
Figesin Patriarchal Attitudes (Ataerkil Tutumlar, 1970) adl eserde kadnlarn yaad bil
dik yasal veya sosyal dezavantajlara deil, ataerkil deer ve inanlarn toplumun kltr, felsefe,
ahlk ve dinine yayld gereine dikkat ekiyor. Hayatn ve renmenin her alannda kadnlar
erkeklerden daha aada ve ikinci derecedeymi gibi gsteriliyor; bu kadnlk rnei kadnlara
erkekler tarafndan empoze edilmitir. The Female Eunuch'ta ( Hadm Edilmi Kadn, 1970) Greer,
kadnlarn pasif cinsel bir role artlandrldn ve bylece gerek cinselliklerinin ve de kiilikle
rinin daha aktif ve macerac taraflarnn bastrldn ileri srmtr. Bunun sonucunda kadnlar,
kltrel ebed dii timsli ile hadm edilmi ve cinsiyetsiz nesnelere dntrlmlerdir. Greer
almasnda Wilhelm Reich (1897) ve Herbert Marcuse (bkz. s. 143) gibi yeni-sol yazarlardan
etkilenmitir; bu yazarlar, cinsel zgrlk gereksinimini iln etmiler ve geleneksel toplumun
baskc doasn eletirmilerdir.
Ancak AB D li yazar Kate Millett (do. 1934) ve Kanadal yazar Shulamith Firestone (do.
1945) gibi eylemcilerin almas ile radikal feminizm, yerleik liberal ve sosyalist geleneklerden
ayr duran sistematik cinsel bask teorisi gelitirebilmiti. Radikal feminizmin temel zellii, cinsel
basknn toplumun en temel zellii olduu ve dier adletsizlik biimlerinin -sn f istismar, rksal
nefret vs.- ikinci derecede kald inancdr. Toplumsal cinsiyetin, en derin sosyal uurum ve siyas
adan en nemli konu olduuna inanlr; bu konu rnein, sosyal snf, rk veya milletten daha

nemlidir. Dolaysyla radikal feministler, tpk sosyalistlerin kapitalist kelimesini ekonomik is

tismarn nemine dikkat ekmek iin kullandklar gibi, cinsel basknn temel roln vurgulamak
iin toplumun ataerkil olarak anlalmas ve tarif edilmesini isterler. Bylece ataerkillik, toplum
sal cinsiyete ilikin sistematik, kurumsallam ve yaygn bir cinsiyet bask srecine iaret eder.
Kate Millett da Sexual Politics te ( Cinsel Siyaset, 1970) ataerkillii btn siyas, sosyal ve eko
nomik yaplardan geen ve her tarihsel ve geici toplumlarda ve de temel dinlerde bulunan sosyal
bir deimez olarak tarif etmitir. Kadn ve erkein farkl rollerinin temeli artlanma srecinde
yatar: Erken yalardan itibaren kzlar ve erkekler ok belirgin toplumsal cinsiyet kimliklerini, ka
bul etmek iin tevik edilirler. Bu sre byk lde aile iinde, ataerkilliin temel kurumu nda,
gerekleir ancak, edebiyat, sanat, kamusal hayat ve ekonomide de grlr. Millett, 1960larda ve
1970lerin balarnda Siyah G hareketinden etkilenen bir fikir olan bilinli ykseltme ( cons
ciousness rising) sreci ile ataerkillie meydan okunmasn nerdi. Tartma ve eitim ile kadn

lar, toplumlarna yaylan ve onu ekillendiren cinselliin farkna varabilir ve ona daha iyi meydan
okuyabilecek durumda olabilirler. Bylece kadnn zgrlemesi devrimci bir deiiklik gerektirir:
Aile kurumu yklmaldr ve toplumun her dzeyinde ilerlik gsteren kadnlara yaplan psikolojik
ve cinsel bask yok edilmelidir.
Firestoneun The Dialectic o f Sex ( Cinsiyetin Diyalektii, 1972), cinsiyet ayrm asndan sosyal
ve tarihsel srelerin o zaman bile ok aba isteyen aklamasna giriti. Firestone, sosyal snf ye
rine cinsiyet kategorisini koyarak kadnn roln incelemek iin Marksist teoriyi uyarlad. Firestonea gre cinsiyet ayrmlar sadece artlanmadan deil biyolojiden de kaynaklanyordu. Kadnlarn
bebek dourabilme gerei, biyolojik aile dedii kurum iinde doal bir i paylamna neden
olmutur. ocuk dourarak kadnlar, srekli biyolojinin merhametine baldr ve dolaysyla o
cuklar gibi fiziksel adan hayatta kalmalar iin erkeklere bamldrlar. Yine de Firestone, ataer
killiin doal veya kanlmaz olduunu kabul etmiyor. Ona gre kadnlar, biyolojik doalarn
aabilirler ve Havvann laneti nden kaabilirler. Firestone, modern teknolojinin kadnlar hami
lelik ve doum yknden kurtararak gerek cinsel eitlik umudunu getirdiine inanyor. Hamile
lik, doum kontrol ile engellenebiliyor veya krtaj ile sonlandrlabiliyor; ancak yeni teknolojiler,
ayrca, test tplerinde yapay retim ile hamilelii nleme ve ocuk yetitirme sorumluluklarn
sosyal kurumlara devretme imkn da salyor. Baka bir ifadeyle biyolojik retim sreci, siberne
tik kullanlarak laboratuarlarda gerekletirilebiliyor ve bylece kadnlara tarihte ilk defa biyolojik
aileden kama ve erkeklerin gerek eitleri olarak topluma katlma ans sunuyor.
Kate Millett ataerkilliin kklerini sosyal artlandrmada, Firestone ise biyolojide grmesi
ne ramen zglemenin erkek ve kadn arasndaki toplumsal cinsiyet farkllklarnn azaltlmas
ve nihayetinde ortadan kaldrlmasn gerektirdii konusunda hemfikirlerdi. Her ikisi de cinsle
rin gerek doasnn eit ve ayn olduuna inanyordu; bu gerek [toplumsal cinsiyet] ya ataerkil
kltrn etkisiyle ya da kadnlarn rahimlerle birlikte domas ansszlyla sakl tutuluyor. Her
ikisi de insan doasnn temelde iki eeyli (androjen [ androgynous] ) olduunu kabul ediyor. Ancak
radikal feminizm, bir dizi farkl unsurlar ierir, bunlardan bazlar erkek ve kadn arasndaki temel

Feminizm indeki Gerilimler (2) [Radikal - Liberal]

R adikal Feminizm

Kadnn zgrlemesi (emancipation)

Ataerkillik
Kz kardelik
Kiisel siyasdir
zel alan deitir

Liberal Fem inizm

Kadnn zgrl
Toplumsal cinsiyet eitsizlii
Bireyselcilik
Geleneksel siyaset
Kamusal/zel ayrm

Toplumsal cinsiyet eitlii

Kamusal alana giri

Cinsiyet siyaseti

Eit haklar/frsatlar

Devrimci deiim
Bilin ykseltme

Reform/aamaclk
Siyas eylemcilik

ve deimez farkllklar vurgular. Buna bir rnek zellikle Fransa ve ABDde gl olan "kadn le
hine konumdur. Firestoneun kadnn ocuk dourma ve ocuk bytme lnetinden kurtarlmas
gerektii inancnn tam aksine bu konum, olumlu dourganlk ve annelik erdemlerini ver. Kadn
lar daha fazla erkek gibi olmaya almamaldrlar. Onun yerine kadnlar birbirine balayan kz
kardelik ban grmeli ve kucaklamaldrlar. Dolaysyla kadn lehine konum, kadnn tutum ve
deerlerinin erkeinkinden farkl olduunu kabul ediyor, ancak erkeklerin asla tamamen takdir
edemeyecei ve gelitiremeyecei yaratclk, hassaslk ve ilgililik zelliklerine sahip olduklarndan
kadnlarn baz alardan erkeklerden stn olduklarna iaret ediyor. Bu tr fikirler, Dokuzuncu
Blmde ele alman eko-feminizm ile ilikilendirilmitir.
Erkek ve kadn arasndaki deimez farkllklarn kabul edilmesi, baz feministleri kltrel bir
feminizme doru gtrmtr; bu hareket, siyas aktiflik ieren bozuk ve saldrgan erkek dnya
sndan, siyasetten uzak, kadn merkezli bir kltr ve hayat tarzna geri ekilme ile aklanabilir. Baz
feministler tam tersine siyas bakmdan iddial ve hatta devrimci olmutur. Cinsiyet farkllklar d o
alsa ataerkilliin kkleri erkein kendi iinde yatar. Btn erkekler, fiziksel ve psikolojik adan
btn kadnlar a bask yapma eilimindedir; baka bir ifadeyle erkekler dmandr. Bu, aka
feminist ayrmcla nderlik etmektedir. Erkekler saldrganlk, hkimiyet ve yok etmeye adanm
baskc bir cinsiyet snf n oluturur; dolaysyla kadn cinsiyet snf evrensel kurbandr. r
nein Susan Brownmillerin Against Our Willi ( rademize Karn, 1975), erkein kadna fiziksel ve
cinsel istismar sreci ile hkmettiini vurgular. Erkekler bir tecavz ideolojisi yaratmtr, bu ise
btn erkeklerin btn kadnlar bir korku hlinde tuttuklar bilinli bir aalama sreci anla
mna gelir. Brownmiller erkeklerin kadnlara tecavz ettiklerini nk, biyolojik adan tecavz
etme kapasitesi ne sahip olduklarn ve tecavz etmeyen erkeklerin bile yine de kadnlar arasnda
tecavzn neden olduu korku ve endieden faydalandklarn ileri srer.

Bu ynde argman getiren feministler, bunun kadnn kiisel ve cinsel davrann ok etkile
diine inanrlar. Cinsel eitlik ve uyum imknszdr, nk erkek ve kadn arasndaki btn ilikiler
bask iermek durumundadr. Dolaysyla heteroseksel kadnlarn, tam olarak gerek doalarn
gremeyen ve kadn kimlikli olamayarak erkek kimlikli olduu varsaylr. Bu ise siyas lezbiyenlie neden olmutur, yani cinsel tercihin kadnlar iin siyas adan nemli bir mesele olduu
ileri srlr. Sadece bekr kalan veya lezbiyenlii seen kadnlar kendilerini erkek basksndan ka
abilen kadn kimlikli kadnlar olarak grebilir. Ti-Grace Atkinsonun ifade ettii gibi, feminizm
teoridir; lezbiyenlik ise uygulamadr. Ancak ayrmclk ve lezbiyenlik konular kadn hareketini
derin biimde blmtr. Feministlerin ounluu, bu tr uzlamaz konumlar geleneksel erkek
toplumuna yaylan kadn nefretinin arptlm bir yansmas olarak gryor. Bunun yerine cinsi
yet eitlii hedeflerine ve cinsiyet ayrm taraftar olmayan bir toplumda erkek ve kadn arasnda
uyum salamann mmkn olabilecei inancna sdk kalyor. Bu yzden cinsel tercihin kesinlikle
bir kiisel tercih olduuna ve siyas bir ballk meselesi olmadna inanyor.

Yeni Fem inist Gelenekler

1960lardan beri feminizmi liberal, sosyalist ve radikal olmak zere ayrm asndan incelemek
gittike daha zor hle gelmitir. ekirdek gelenekler iindeki ayrmlar bazen derinlemi bazen
de gelenekler arasndaki ayrmlar belirsizlemitir. Ayrca yeni feminist akmlar da ortaya kmtr.
Bu yeni akmlar, ok eitli etkilere dayansalar da farkllk meselesine ve zellikle de farkll sade
ce erkek ve kadn arasndaki ilikiye deil de daha ok kadna uygulama isteine ortak bir ilgiyi yan
strlar. Yeni feminist geleneklere psiko-analitik feminizm, post-modern feminizm, siyahi feminizm
ve lezbiyen feminizm dhildir. De Beauvoir (bkz. s. 250), Friedan (bkz. s. 237) ve Kate Millett
gibi feministler, genelde psikoanalizi ve zellikle, de hadm kompleksi ve penis kskanl gibi
teorileri apak kadn dmanlnn kant olarak grerek Sigmund Freudu (1856-1939) iddetle
eletirmilerdir. Ancak Juliet Mitchellin nclk yapan Psychoanalysis and Feminism ( Psikoanaliz
ve Feminizm, 1974) almasndan balayacak olursak feministler, zellikle Jacques Lacan ( 1901-

1981) gibi dnrlerin gelitirdii hliyle Freudun almalar ile uzlamlardr. Psikoanalitik
feminizmin temel zellii, erkek ve kadnlarn toplumsal cinslerinin zelliklerinin verildii ve cin
siyet farkllklarnn biyolojik deil de psikolojik biimde oluturulduu sreci anlamaktr.
Post-modern veya post-yapsalc feministler, erkek ve kadn arasnda temel farkllklarn oldu
unu ileri sren kltrel feminizm gibi feminist hareketlerle ters dmlerdir. Onlara gre sabit
kadn kimlii yoktur, kadn fikri kurmacadan baka bir ey deildir. Ancak kadn/erkek ayrmn
sorgulayarak post-modern feminizm, belki de kadn hareketinin fikrine glge dryor. Siyah
feminizm, feminizm iinde rk farkllklarn gz ard eden ve cinsiyetlerinin erdemiyle kadnla
rn yaygn bir baskya dayanmalarn neren eilime meydan okumutur. zellikle A B D de gl
olan siyah feminizm, cinsiyet ayrmcl ve rkl balantl bask sistemleri olarak tanmlyor ve

renkli kadnlarn kar karya kald cinsiyet, rk ve ekonomik olumsuzluklarn karmakln

vurguluyor. Lezbiyen feminizm ok eitli ekillerde grlr. Baz durumlarda lezbiyenlik, radi
kal feminizmin siyas ifadesi, yani ataerkillikten kaan ve kadn kimlikli olan btn kadnlarn
ulaabilecei bir ara, olarak kabul edilir. Ancak baka lezbiyen feministler, homoseksel kadn
ve heteroseksel kadnlarn deneyimi arasndaki fark vurgularlar. Dolaysyla lezbiyen feministler,
homoseksellik korkusuna, hom ofobiye kar mcadeleyi, ataerkillie kar verilen mcadele ka
dar nemli bulurlar.

21. Y Z Y IL D A F E M N Z M
Baz alardan feminist teori, 1960larn sonu ve 1970lerin banda en st yaratclk ve radikallik
noktasna ulamt. O zamandan beri kadn hareketi de gemitir ve post-feminizmi tar
tmak moda hline gelmitir. phesiz, feminizm birok zorlukla yzlemitir. lk olarak kadn
hareketi gittike blnm ve birbiriyle ilikisiz fikirlerden oluan bir hareket hline gelmitir; ger
ekten de bazlar kadn hareketinin hl anlaml olup olmadn sorgulamaktadr. Kadnn roln
gelitirme ortak inanc ile birleilmi olsa da bunun nasl elde edilebilecei ve uygulamada ne anla
ma geldii konusunda feministler hemfikir deildirler. Ayrlklar uzun zamandr var -reformist ve
devrimci feministler arasnda, radikal ve sosyalist feministler arasnda ve ayrlklk ve lezbiyenlik
gibi ok atmal konularda bu grld. Ancak fuhu, pornografi ve sansr, krtaj, annelik, rk ve
etniklik, refah devleti vs. gibi konular ile ortaya kan ayrmlar ile bunlar hzla oalmtr. Bu ka
dar geni konu ve ilgi alannn olmas feminizmin gszlnden ok gcnn bir gstergesidir.
Gerekten de bu; feminizmin, siyas bir hareketten dier ideolojiler gibi birbirine rakip gelenekleri
ieren siyas bir ideolojiye dntn vurgulamaya yardmc olur.
Bir baka sorun, zellikle 1980lerde feminizmin dman siyas bir evrede hareket etmesiy
di. slm lkelerinde fundamentalizmin (bkz. s. 287) ilerlemesi, kadnlarn kamusal hayattan ve
siyasetten karlmasna, yasal haklarnn kaldrlmasna ve rtnmeye geri dnlmesine ynelik
baskyla kendini da vurdu. Feminizme kar bir baka muhafazakr geriye dn sanayilemi
Batda da grld. 1980lerde hem Thatcher hem de Reagan ynetimi, rnein, kadnn ev hanm
ve anne olarak geleneksel roln vurgulayarak ve aile deerlerinin restorasyonuna ar yaparak
aka anti-feminist duru sergiliyordu. Yeni Sa, sadece doal olduu iin deil ayn zamanda
sosyal dzen ve istikrar garantr olarak grldklerinden aile lehine ataerkil deer ve fikirleri
yeniden gndeme getirmeye almtr. rnein genlik arasnda su ve ykcln ( vandalism)
artmasnn nedeni, alan annelere yklenmiti ve hem ngiltere hem de A B D de anneler, gele
neksel aileyi tehdit ettikleri ve refah ykn arttrdklar gerekesiyle sulanmlard. Bunlar, Susan
Faludinin Backlash ( Geriye Dn, 1991) kitabnda suu feminizme at sendromu olarak adlan
drd konuya birtakm rneklerdir. Ancak ayn zamanda bu tr anti-feminizm, kadn hareketine
dolayl iltifat salamtr. Geleneksel sosyal ve din deerleri yeniden savunma abas, kadnlarn

yerleik tutumlar sorgulamalarn ve geleneksel cinsiyet rollerini yeniden gzden geirmelerini

desteklediinden feminizmin baarsn yanstmtr.
21. Yzylda feminizm, birok ilk hedefine ulatndan veya ulamakta olduundan da baz
sorunlarla kar karya kalyor; bu konu post-feminizmin temel eletirisi olmutur. 20. Yzyln
balarnda seme hakk nasl kazanldysa ikinci dalga feminizmi de krtaj, eit deme yasas, ay
rmclk kart yasalar ve eitim ile siyas ve profesyonel hayata daha rahat giri iin birok lkede
kampanyalar yrtmtr. Hatta bazlar feminizm zaferinin, eskilerin ovenist darkafal olmayan
ve kadns unsurlaryla bark ve de simetrik aile iinde ev ile aile sorumluluklarn paylamaya
hazr yepyeni bir erkek trnn ortaya kmasnda grldn ileri srer. Erkek hareketi ad ve
rilen oluum, gerekten de baz konularda ok daha ileri gidildiini, erkeklerin toplumsal cinsiyet
politikalarnn kurban hline geldiklerini ve ondan bir fayda salamadklarn tartmlardr. Bu
bak as, feminizmin geliiminin fazla ileri gittiini ileri srer. Geleneksel erkek mesleklerinin
azalmasyla yzleen, iyerinde ve evde kadn kaynakl rekabet ile karlaan ve ekmei kazanan
sfat elinden alman erkekler, zellikle de gen erkekler, kadnlarn olan bir gelecekle baedemeyen
baarszlk kltrne geri ekilecektir.
Btn bunlarla yzleen kadn hareketi, radikallemeden kesinlikle uzaklaan bir sreten
gemitir. Hareketin militan ve devrimci kanad, gittike marjinallemekte ve feminist literatr her
eyin yeniden gzden geirildiine dir ak kantlar sunmaktadr. Friedann The Second Stagei
( kinci Aama, 1983) ve Greerin Sex and Destin/si ( Cinsiyet ve Kader, 1985) ocuk dourma ve

anneliin nemini vmler ve geleneksel toplumsal cinsiyet rollerini destekledikleri iin radikal
feministlerin eletiri oklarn zerlerine ekmilerdir. Dahas yeni feminist dnrler, 1960 ve
1970lerdeki hemcinslerine gre daha ikonoklast (yerleik inanlara kar kan) ve siyas adan
daha az radikallerdirler. rnein Camille Paglia (1990); kadnlarn kurban imajm eletirmi ve
kendi cinsiyet ve kiisel davranlar iin daha fazla sorumluluk almalar gerektiini savunmutur.
Post-feminizmin temel yanlgs, en briz cinsiyet ayrmclna dayal basknn yenildii ve
dolaysyla toplumun artk ataerkil olmaddr. phesiz gittike daha fazla kadn alyor, Batl
lkelerde ounluk evli kadnlardan oluur. Ancak erkeklerin baarszlk endielerine ramen d
k maal, dk statl ve genelde yar zamanl ilerde alanlarn ounluu yine kadnlardr.
Kadnlarn da hl gl kadnlk ve gzellikle zde kimliklerinden dolay erkeklere gre daha az
kontrole sahiptirler ve aile iinde ikincil bir rol oynamaya ve toplumda yetersiz temsil edilmeye
devam ederler. Greer The Whole Womanda ( Btnyle Kadn, 1999) kadnlarn her eyi olmas
fikrine meydan okumutur; ona gre zgrleme hedefi braklm ve daha fazla erkek gibi olmak
iin asimile olmaya doru giden szde bir eitlik seilmitir. Bu, ataerkilliin kendini her nesil ye
nilemesine imkn verip kadnlar yapmack zgrleme ekilleri yaratarak ikincil konuma sokmak
tadr. Gayet basit ifade edecek olursak feminizm, ataerkillik var olduu srece hayatta kalacaktr.
Ancak 21. Yzylda feminizmin karlat temel zorluk, toplumsal cinsiyet ilikisinin deien d o
as ve post-feminizm mitini ykmaya ilikin bir anlay gelitirebilecek uygulanabilir ve tutarl bir
nc dalga oluturmaktr.

leri Okumalar
Beasley, C., What is Feminism? (Londra: Sage,1999). Feminist teori iinde modern gelimeleri de ele alan
feminizm doasna ilikin yararl bir inceleme.
Bryson, V. (Campling, J. ile birlikte), Feminist Political Theory: An Introduction (Basingstoke: Macmillan, 2003).
Feminist teorilerin eitleri ve geliimi iin kapsaml ve ulalabilir bir giri.
Coole, D., Women in Political Theory: From Ancient Misogyny to Contemporary Feminism -2. Ed. (Hemel Hem
pstead: Harvester Wheatsheaf, 1993). Kadn dmanlnn tutunduu farkl ekilleri vurgulayan Batl
siyas dncede kadnlara kar tutum biimlerini gzler nne seriyor.
Elshtain, J. B., Public Man, Private Woman: Women in Social and Political Thought (Oxford: Martin Robertson,
1981). Temel Batl dnrler teorilerinde grldkleri biimde kamusal ve zel fikirlerine feminist
adan eletirel bir yaklam.
Freedman, J., Feminism (Buckingham ve Philadelphia, PA: Open University Press, 2001). Feminist teori ve
pratikteki temel tartmalarn bir ksm iin ksa, ak ve gncel bir giri.
Schneir, M., The Vintage Book of Feminism: The Essential Writings of the Contemporary Women's Movement
(Londra: Vintage , 1995). Temel ada feminst teorilerden alnm yazlardan oluan faydal ve kap
saml bir derleme.
Squires, J., Gender in Political Theory. (Cambridge ve Malden, MA: Polity Press, 1999). Feminist siyas teorideki
temel konularla ilgili itinal ve geni kapsaml bir deerlendirme.

i\p 111

KKLER VE G E L M
Ekoloji kavram, 1866da Alman zoolog Ernst Haeckel tarafndan icat edilmitir. Kendisi bu te
rimi, Yunanca hanehalk veya habitat (bir bitki veya hayvann doal ortam) anlamna gelen oikos
kelimesinden tretilmi olan bu kelimeyi, Haeckel, hayvann hem organik hem de inorganik ev
resiyle toplam ilikisinin aratrlmasna iaret etmek iin kulland. 20. Yzyln balarndan itiba
ren ekoloji, yaayan organizmalar ve evreleri arasndaki iliikiyi aratran biyolojinin bir alt dal
olarak grlmtr. Ancak zellikle 1960lardan beri byyen Yeil hareketinin kullanm nede
niyle siyas bir kavrama dnmtr. Yine de bu yeni ideolojinin ierii konusunda hatr saylr
lde kafa karkl vardr.
Yeil, evre konular ve projelerine sempatizanlk gstermek amacyla 1950lerden beri kul
lanlm ve 1970lerin son yllarndan itibaren ilkin Alman Yeilleri (Die Grnen) olmak zere, git
tike daha fazla evreci parti tarafndan benimsenmitir. Ancak Yeil partilerin ortaya kmas, bu
kavramn geni evreci hareketlerin ilkeleri olmaktan ziyade bu tr partilerin belirli fikir ve politi
kalaryla ilikilendirilmitir. 1950lerden beri kullanlan evrecilik kavram ise insan hayatnn an
cak doal evre balamnda anlalabilecei inanc ile aklanan teori ve fikirler ile ilikili kullanl
mtr. Byle olunca mevcut Yeil hareketinin destekledii fikirler gibi belirli politika alanlarndan
ok ok eitli inanlar -bilimsel, dinsel, ekonomik ve siyas- kapsamaktadr. Ancak evreciliin
dezavantaj, bazen evreye doal dnya hakknda geleneksel grleri temelde sorgulamadan eko
lojik krizlere cevap veren lml veya reformist bir yaklama atfta bulunmak iin kullanlmasdr.
Ekolojik dnce nin avantaj, ekolojinin temel nemini vurgulayarak geleneksel anlaylardan
nitelik bakmndan farkl bir siyas anlay yaklamn vurgulamasdr. Radikal sosyo-politik dei
im ve insan ile doal dnya arasndaki ilikiyi temelden yeniden dnmeyi ne kararak ekolojicilik kendi bnyesi iinde bir ideolojiye dnmtr.
Modern evreci veya Yeil politikalar 1960lara kadar ortaya kmam olsa da ekolojik fikir
ler ok daha eskilere uzanr. Gnmz ekolojiciliin ilkelerinin, Toprak Ana kavramn vurgulayan
eski pagan ve Hinduizm, Budizm ve Taoizm dinlerine ok ey borlu olduunu birok kimse ileri
srer. Ancak byk lde ekolojik dnce, sanayileme srecine bir tepkiydi ve yle olmaya da
devam edecek. Bu durum, ehir ve sanayi hayatnn yaygnlamas ideal krsal bir hayat nostaljisi
yarattnda aka grlyordu, bu ayn zamanda Thomas Hardy gibi roman yazarlar, ngiliz liberteryen sosyalist William Morris (1934-1996) ve Peter Kropotkin (bkz. s. 203) gibi siyas d
nrler tarafndan aa karlmtr. Sz konusu tepki, en hzl ve dramatik sanayileme srecini
yaayan lkelerde en fazla hissedilmiti. 19. Yzyln sonlarnda rnein Almanya yaklak otuz yl
iinde ngiltere ve A B D nin ekonomik gcne meydan okuyabilen bir sanayi gc hline gelmiti.
Bu deneyim Alman siyas kltrne derin izler brakt; kyl hayatnn safl ve saygnlna dir
gl mitler yaratt ve Alman genlii arasnda gl bir doaya dn hareketine sebep oldu. Bu
tr romantik pastorallik 20. Yzylda milliyeti ve faistler tarafndan istismara mruz kald.
20. Yzyln sonlarndan beri ekolojik dncenin gelimesi, sanayileme ve kentlemenin

daha fazla ve youn ilerlemesi sonucu meydana gelmitir. evre endiesi, ekonomik bymenin
hem insan soyunun hem de stnde yaad gezegenin devamlln tehdit ettii korkusu nede
niyle daha iddetli bir hl almtr. Bu tr endieler, gn getike daha fazla literatrde yer almak
tadr. Bcek illar ve dier zira kimyasallarn fazlaca kullanm nedeniyle vah hayat ve insana
yaplan zararn bir eletirisi olan Rachel Carsonun The Silent Spring ( Sessiz Bahar, 1962) yazs,
artan ekolojik krize dikkatleri eken ilk kitap olarak grlr. Dier nemli nc almalara Ehrlich
ve Harrimann How to be a Survivor? (Nasl Hayatta Kalnr?, 1971), Goldsmithin Blueprint fo r
Survival ( Hayatta Kalamann Ayrntl Plan, 1972), gayr resm BM raporu Only One Earth ( Tek
Bir Dnya, 1972) ve Roma Kulbnn The Limits to Growth ( Bymenin Snrlar, 1972) dhildir.

Ayn zamanda nkleer enerji, kirlilik ve fosil yaktlarnn yok olan rezervleri tehditleri gibi evreci
konular vurgulayan yeni nesil eylemci bask gruplar olumutur; bunlara rnekler Greenpeace
ve Friends o f the Earthdr. Worldwide Fund for Nature gibi daha yerleik ve geni gruplar ile bu
gelime, halka iyi duyurulan ve gittike glenen evreci bir hareketin ortaya kmasna neden
olmutur. 1980'lerden beri evrecilik sorunlar birok sanayilemi lkede var olan Yeil partiler
tarafndan siyas gndemin balarnda tutulmaktadr.
evreci politikalar, kirlilik, koruma, asit yamuru, sera etkisi ve kresel snma gibi konulara
dikkat ekmitir, ancak evreciler bunlarn sadece tek konulu bir lobi grubu olduunu kabul et
mezler. lk olarak evreci hareket, ok daha geni bir konu yelpazesine dikkatleri eker. rnein Al
manyadaki Yeiller; kadnn rol, savunma ve silhszlanma, refah devleti ve isizlik ve de Alman
yann Nazi gemiinin yeniden ele alnmasnn gereklilii, ayrca daha dar evrecilik konular iin
kampanya yrtmtr. Daha nemlisi ekolojistler dnyay daha iyi anlamak ve aklamak iin bir
dizi yeni kavram ve deerler gelitirmilerdir. Ekolojik dnce, geleneksel siyas inanlardan ayr
durur. nk onlarn gz ard ettikleri bir aratrmadan yola kar: nsanlar btn yaayan orga
nizmalara ve daha geni biimde ifade edecek olursak hayat a na (Capra, 1996) balayan kar
lkl ilikiler bir incelemeyle balar. Bu nedenden dolay ekolojik dnceyi, yerleik sa-sol siyas
ayrm iine koymak veya yerleik doktrin ve felsefeler asndan anlamak zordur, hatta imknszdr.
Alman Yeillerinin sloganndaki gibi: Ne sa ne de sol, yalnzca ileri!.

DOAYA D N - A N A T EM A LA R
Ekolojistler, geleneksel siyas dncenin zerine kurulmu olduu en temel varsaymlar eletirmek
tedir. Geleneksel doktrin ve ideolojiler, insan merkezlidir. Ekolojistlere gre bunlar, insann varln
merkez olduuna inanmalaryla trajikomik bir hataya dyorlar. David Ehrenfeld (1978), buna
hmanizmin kibirlilii adn vermitir. rnein geleneksel dncenin dnyay inceledii katego
riler insanlar ve insan gruplardr -birey, sosyal snf, cinsiyet, uyruk ve insanlk gibi. Dahas, ebed
deerleri insan ihtiya ve karlarn yanstan deerlerdir -zgrlk, eitlik, adlet ve dzen gibi. Eko
lojistler, sadece insanlarn ele alnmasnn insan tr ve doal evresi arasndaki ilikiye zarar verdiini

ve onu bozduunu ileri srerler. Dnyay ve stnde yaayan trleri koruyup onlara sayg gstermek
yerine insanlar, John Lockeun (bkz. s. 54) ifadesiyle doann hkimleri ve sahipleri olmaya al
mlardr. Bu adan doa, fethedilmeli ona kar savalmak ve stnde ykselmelidir.
Ekolojik dnce, yeni bir siyaset tarzn temsil eder; nsanlk veya insan ihtiyacndan yola
kmaz, doay insan tr de dhil yaayan trler ve doal evre arasndaki deerli ama krlgan ili
kilerden oluan bir a olarak grr. nsanolu artk merkez konumda deil, doann ayrlmaz bir
paras olarak grlr. Dolaysyla insanlar, tevazu, lmllk ve nziklii hayata geirmek ve de bilim
ve teknolojinin btn sorunlarn zebilecei yanl hayli terk etmek zorundadr. Bu vizyona an
lam katmak iin ekolojistler, bilim alannda yeni kavramlar bulmaya ve din ile mitoloji alanlarndan
eski kavramlar yeniden kefetmeye zorlandlar. Ekolojik dncenin temel konular unlardr:
Ekoloji
Btnclk
Srdrlebilirlik
evre ahlk
Kendini gerekletirme

Ekoloji
Btn Yeil dncelerin ana prensibi ekolojidir. Ekoloji, organizmalarn evde veya kendi d o
al hayat alanlar iinde incelenmesi anlamna gelir ve biyolojinin ayr bir dal olarak gelitirip bit
kiler ile hayvanlar, canl ve cansz unsurlardan oluan kendi kendini dzenleyen doal sistemler
-ekosistemler- tarafndan srdrlr. Ekosisteme basit rnekler tarla, orman, gl ve hatta glckler
dir. rnein bir gln zemininde duran kelti, eitli bitki trlerini destekleyen besinler ierir. Bu
bitkiler, oksijen ve gda salar ve bylece glde yaayan balk ve haaratn devamll salanr. Bitki
ve hayvanlar ldnde bedenleri rr ve srekli bir dnme sreci olan keltiye besinler bra
kr. Btn ekosistemler, kendi kendini dzenleyen bir sistem araclyla uyum ve denge durumuna
meyillidir. Yiyecek ve dier kaynaklar yeniden dntrlr ve hayvan, haarat ve bitkilerin says,
doal olarak elde edilebilen yiyecek tedariine gre kendini ayarlar. Ancak bu tr ekosistemler tama
men kapal veya kendi kendini devam ettirme zelliine sahip deildir; her biri dier ekosistemlerle
karlkl etkileim iindedir. Bir gl ekosistem oluturabilir, ancak akarsular araclyla temiz suyla
beslenmeye ve Gneten s ve enerji almaya ihtiyac vardr. Buna karlk gl, kylarnda yaayan
trlere, buna insanlar da dhil, su ve gda salar. Dolaysyla doal dnya karmak ekosistem alarn
dan oluur; bunlarn en by ekosfer veya biyosfer diye de adlandrlan kresel ekosistemdir.
Bilimsel ekolojinin geliimi, doal dnya ve iindeki insanlarn yeri konusundaki fikirlerimizi
radikal biimde etkiledi. Ekoloji, insanolunun doann sahibi olduu fikri ile atr ve bunun ye
rine u ana kadar gz ard edilen hassas bir karlkl iliki ann insan topluluunu hatta btn insan

Doa zerine Bak Alar

Liberaller, doay insan ihtiyalarnn karland bir kaynak olarak grrler, ve bu yzden, insann doa ze
rindeki hkimiyetini ndiren sorgularlar. Kendiliinden bir deer tamayan doa, ancak insan emeiyle dn
trlerek veya nsan amalara ynlendirilerek deer kazandrlabilir.

Muhafazakrlar, genellikle, doann, nsan varoluu ekillendiren ahlksz bir kavga ve sertlik tarafndan karakterize edilen tehditkr, hatta zlim bir portresini izerler. nsanlar "muhteem varolu halkas"nn iinde olan
doann bir paras olabilir, insann stnl ona doann korucusu olarak bir stat baheder.

Sosyalistler, liberaller gibi doay bir kaynak olarak grp yle davranrlar. Bununla birlikte, sosyalizmin iin
deki romantik veya pastoral gelenek, doann gzelliini, ahengini ve zenginliini ver ve insan m utluluunu
doaya yaknlkta ararlar.
Anaristler, genellikle, regle edilmemi henge ve bymeye vurgu yapan doa grn benimserler. O
yzden doa, insanlara sosyal organizasyonlarn sosyal ekoloji formunda uygularlarsa bilgece olan basit ve den
geli bir model sunar.

Faistler, genellikle, igdsel gc ve ilkel hayat glerine vurgu yapan, karanlk ve mistik bir doa grn
benimserler; doa insanlarn km entelektalizmini yok etmeye muktedirdir. Doa, vah bir kavga ve dngsel bir yeniden retim tarafndan karakterize edilir.
Feministler, doann yaratc ve yumuak huylu olduunu varsayarlar. Erkekler, -k lt r n yarattklar- doayla
uyum iinde deilken ya da onunla atma halindeyken, dourganlklarna ve eitme yeteneklerine dayanarak,
kadnlarn, genellikle doaya yakn olduklar ve doal glerle uyumlu olduklar dnlr.

Ekolojistler, zellikle derin ekolojistler, insanlar insan olmayanlar ve hatta cansz dnyay kapsayan doay
birbirine bal bir btn olarak grrler, Doa bazen bilgeliin ve "doru hayatn" kayna olarak grlr, insann
mutluluu doaya egemen olma abasndan deil ona yakn olmak ve sayg duymaktan kaynaklanr.

Din fundam entalistler, doay lh bir yaratln ifadesi olarak grrler: "Doa"Tanr'nn bahettiidir. Bu
gr doaya kar saygy bir grev olarak ima edebilirse de ayn zamanda doann insan amalarn tatmin
etmek iin zel olarak yaratldn da ileri srebilir.
____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ J

trn koruduunu ileri srer. Ekolojistler, nn grmeyen ve tutkulu madd zenginlik arzular
iinde doann dengesi ni bozup insan hayatn mmkn klan ekosistemleri tehdit etmeleri nede
niyle insanolunun, u anda bir evre felketiyle kar karya olabileceini sylyorlar. Bu, ok e
itli yollarla gereklemitir. nsan nfusunun Dnya zerindeki ar art; kmr, petrol ve doalgaz gibi snrl ve yeri doldurulamaz yakt kaynaklarnn tketilmesi; Dnya iklimini dzenleyebilen
ve havay temizleyen tropik yamur ormanlarnn yok edilmesi; besin maddelerinde kimyasal, hormonal ve dier katk maddelerinin kullanm ve insan trnn hkimiyetiyle e zamanl gerekleen
baz trlerin yok olmasndaki hzl art nedeniyle ortaya kan biyo-eitlilik tehdidi buna dhildir.
Ekolojik dnce, doa ve iindeki insann yeri konusunda tamamen farkl bir gr sunar;
bu gr insan merkezli olmaktan ok evre merkezli veya doa merkezlidir. Ancak Yeil veya

Ekolojik Dnce indeki Gerilimler (1) [Derin - S]

"D e rin " Ekoiojizm

Ekolojizm
evre-merkezcilik
Mistisizm/gizemcilik
Doa
Radikal btnclk
Doadaki deer
Canl-merkezli eitlik

" S " Ekolojizm

evrecilik
"Hafif" insan merkezcilii
Bilim
insanlk
Gnlsz btnclk
Arasal deer
Beer olmayan doay korumak

Hayvan haklar

Hayvan refah

Byme kart

Srdrlebilir byme

Ekolojik bilin

Kiisel geliim

evreci dnrler, ekolojik fikirleri eitli yntemlerle uygulamlar ve bazen ok farkl sonular
karmlardr. evreci hareket iindeki en nemli ayrm, Norveli filozof Arne Naessin (1973)
s ekoloji ve derin ekoloji ayrmdr. S [ekoloji] perspektifi, ekoloji derslerini kabul eder,
ancak onlardan insan ihtiyac iin faydalanr. Baka bir ifadeyle doal dnyay korur ve seversek
doann da insan hayatn srdreceini iddia eder. Bu gr, nfus artn denetleme, snrl, ye
nilenemeyen kaynaklarn kstlanmas ve kirlilii azaltma gibi meselelere zel ilgi gsterir.
Derin ekolojistler, s evrecilii gizli bir insan merkezcilik anlayna sahip olduundan ele
tirirler ve onun esas amacnn gelimi lkelerdeki insanlarn refah ve zenginliini korumak oldu
unu ileri srerler. Derin [ekoloji] perspektifi, insann bir ekilde dier trlerden ve hatta doadan
stn olduu inancn tamamen reddeder. nsan hayatnn amacnn doadan destek almak deil
doay desteklemek olduu fikriyle ok daha radikal bir fikri gndeme getirir. Naessin evreci fel
sefe (ekosofi) adn verdii ey, tamamen yeni ahlk bir vizyonun yan sra felsef ekolojiye dayanan
tamamen farkl yeni bir dnya grn temsil eder. S ekolojistler veya kendilerinin tercih ettii
biimiyle hmanist ekolojistler, derin ekolojiyi mantksz veya mistik doktrinleri kabul ettii veya
herhangi bir olayda, insan topluluklarna pek fazla hitap etmeyen tamamen gerek d zmleri
savunduu iin eletirirler. Alternatif Sosyal ekoloji eko-anarizmle birlikte deerlendirilecektir.

Holizm
Geleneksel siyas ideolojiler insanolu ve doa arasndaki ilikiye hibir zaman cidd biimde
bakmamlardr. Tipik olarak insanlarn doal dnyann hkimleri olduunu varsaymlar ve d o

laysyla doaya ekonomik kaynak gzyle bakmlardr. Bu anlamda zmn bir paras deil
sorunun bir paras olmulardr. The Turning Pointte ( Dnm Noktas, 1982) Fritjof Capra, bu tr
fikirlerin temelinin Ren Descartes (1596-1650) ve Isaac Newton (1642-1727) gibi bilim ada
m filozoflardan kaynaklandn gstermitir. Dnya daha nceleri organik olarak grlyordu;
ancak 17. Yzyl filozoflar onu bir makine gibi ele almlardr; onun paralar, dikkatli tekrar edi
lebilen deneylerle gereklere kar hipotezleri test etme yntemleri de ieren yeni kefedilmi
bilimsel yntemlerle incelenebilir ve anlalabilirdi. Bilim, insan bilgisinde ok nemli ilerlemeleri
mmkn klm ve modern sanayi ve teknolojinin geliimi iin temel salamt. Bilimin meyveleri
o kadar etkileyiciydi ki modern dnyada entelektel aratrma bilimselliin hkimiyeti altna gir
miti; bu inanca gre bilimsel yntem, gerei oluturmann tek gvenilir aracdr. Ancak Capra
Descartes-Newton paradigmas adn verdii ortodoks bilimin gnmz evre krizinin felsef
temelini oluturduunu ileri srer. Bilim doay makine gibi grr; yani doa herhangi bir makine
gibi kurcalanabilir, onarlabilir, gelitirilebilir veya yerine bir ey konulabilir. Capraya gre insanlar
doann hkmdar deil de bir paras olduklarn reneceklerse bu Newton dnya makinesi
yklmal ve yerini yeni bir paradigma almaldr.
Bu yeni paradigma aray iinde evreci dnrler, m odern bilim ve eski mit ve dinlerden
etkilenen eitli teori ve fikirler ortaya atmlardr. Ancak bu fikirlerin arasnda en birletirici konu
holizm fikridir. Holizm (Doann Btnl) kavram 1926da bir Boer [Hollanda asll Gney
Afrika halk] generali ve Gney Afrikann iki kez babakanln yapm olan Jan Smuts tarafndan
bulunmutur. Bu kelimeyi, doal dnyann bireysel paralaryla deil, ancak bir btn olarak an
lalabilecei fikrini anlatmak iin kullanmtr. Smuts, bilimin indirgemecilik gnahn ilediine
inanr: almak iin her eyi paralarna ayrr ve her paray kendi iinde anlamaya alr. Bunun
aksine holizm btnn bireysel paralardan daha nemli olduu inancna dayanr; gerekte
her parann sadece dier paralarla birlikte ve nihayetinde btnle anlam kazandn ileri srer.
rnein salk biliminde bir hastalk, hastann bir btn olarak hayat iindeki dengesizlik deil
de nceleri belirli bir organn veya vcuttaki belirli hcrelerin rzaland anlamna gelmi ve yle
tedavi edilmitir. Bu yzden ilgi, fiziksel semptomlarn tedavisine younlam, psikolojik, sosyal
ve evresel faktrler ise ihml edilmitir.
Bazlar bilimi, insanlara doann nasl yamalayacan gsteren sulu olarak grse de dier
leri modern bilimin belki de insan dncesine yeni bir paradigma sunabileceini ileri srerler.
rnein Capra, Descartes-Newton dnya grnn birok bilim adam, zellikle de kendisi gibi
fizikiler tarafndan brakldn syler. Yeni fizikin geliimi ile 20. Yzylda fizik, Newtonun
mekanistik ve indirgemeci fikirlerinin ok tesine gemitir. nemli gelime, geleneksel zaman ve
mekn kavramlarna meydan okuyan, izafiyet teorisinin sahibi Almanya doumlu A B D li fiziki
Albert Einstein (1879-1955) ile 20. Yzyln balarnda gerekleti. Einsteinn almas, Niels
Bohr (1885-1952) ve Verner Heisenberg (1901-1976) gibi fizikiler tarafndan gelitirilen kuantum teorisi ile daha ileri gtrlmtr. Atom alt aratrmalardaki ilerlemelerden yeni fizik ortaya

kt ve mutlak veya nesnel bilgi fikri terk edildi. Fiziksel dnya bireysel molekller, atomlar veya
zerreciklerin toplam olarak deil, bir sistem ya da daha dorusu bir sistemler a olarak alglanyor.
Dnyaya ilikin sistemler gr sadece bireysel talar bir araya getirmeye deil ayn zaman
da sistem iindeki organizasyon ilkelerine de younlar. Bu yzden sistem iindeki ilikileri ve
btn iindeki eitli unsurlarn btnlemesini vurgular. Byle bir grn pek ok nemli yans
mas vardr. rnein nesnel bilgi, imknszdr, nk gzlemleme eyleminin kendisi gzlemlenen
eyi deitirir. Bilim adam kendi deneyinden ayr deildir, aksine onunla ilikilidir; dolaysyla
zne ve nesne birdir. Benzer biimde sebep sonu kavramlar yeniden gzden geirilmelidir, nk
deiikliklerin bir tek, dorusal sebebin bir sonucundan dolay deil de eitli faktrlerden oluan
bir an iinde oluan bir sistemde gelitii dnlr. Capra, hayatla ilgili byle bir sistemler g
rnn fizik alannda devrim gerekletirdiini, dier bilimleri de deitirme srecinde olduunu
ve sosyal, siyas ve evreci sorunlarn incelenmesinde de uygulanabileceini ileri srer. Ksaca yeni
fizik, artk ie yaramayan mekanistik ve indirgemeci dnya grnn yerini alabilecek bir para
digma salayabilir.
Yeni kavram ve teorilerin alternatif ve zellikle de verimli bir kayna ise dindir. Capra, The
Tao o f Physicsinde ( Fiziin Taosu, 1975) modern fizik ve Dou mistisizminin fikirleri arasndaki

nemli paralelliklere dikkat ekmitir. Hinduizm, Taoizm ve Budizm, zellikle de Zen Budizmi
gibi dinlerin her eyin tekliini veya birliini savunduklarn ve Batnn bu kefi ancak 20. Yzylda
yapabildiini ifade eder. Yeil hareketteki birok insan, Dou mistisizmi cezbetmitir, nk onda
ekolojik bilgelii ifade etmeyi salayan bir felsefe ve de dier insanlar, dier trler ve doal dnya
y sevmeyi destekleyen bir hayat tarz bulmulardr. Baka yazarlar ise insanolu ve doann lh
yaratma rnleri olduunu kabul eden Hristiyanlk, Yahudilik ve slm gibi tek tanrl dinlerde
ekolojik ilkelerin var olduuna inanrlar. Bu artlarda insann Tanr nn yeryzndeki vekili olduu
ve dolaysyla gezegeni sevme ve koruma grevini, stlendii dnlr.
Ancak modern Yeiller iin en etkili kavram belki de Hristiyanlk ncesi ruhan fikirlere d
np baknca gelitirildi. lkel dinler, genelde, insan ve dier hayat biimleri, dolaysyla da canl
ve cansz varlklar arasnda bir ayrm yapmaz. Talar, nehirler, dalar ve hatta Tabiat Ana olarak
grlen Dnyann kendisi canldr. Tabiat Ana fikri, insan ve doal dnya arasnda yeni bir iliki
ifade etmeye alan evreciler, zellikle daha sonraki blmde incelenecek olan eko-feminizme
scak bakanlar iin ok nem li olmutur. Gaia: A New Look at Life on Earthte ( Gaia: Dnyada
Hayata Yeni Bir Bak, 1979) James Lovelock (bkz. s. 266), gezegenin kendisinin canl olduu

fikrini gelitirmi ve ona Yunan Dnya tanrs Gaia adn vermitir. Lovelock, Gaiay Dnyann
biyosferi, atmosferi, okyanuslar ve topra olarak tanmlam ve Gaiann kendi varln devam
ettirmeye alan yaayan bir organizma olduunu ileri srmtr. Lovelock bunu, Dnyann di
er hayat biimlerinde grlen kendini dzenleyici davrana sahip olduu temeline dayanarak
iddia etmitir. Gaia, homoestasis e; yani Gne sisteminde gerekleen dramatik deiimlere ra
men dinamik bir denge duruma ulamtr. Bunun en byk gstergesi, Gnein hayat balad
ndan beri % 25ten fazla snmasna ramen Dnyann ss ve atmosferinin yaps hemen hemen

James Lovelock (1919-....)

Kanadal atmosfer kimyacs, m ucit ve evre teorisyeni. Comvvall'da yaayan bamsz bir
bilim adam olan Lovelock, uzay programlarnda NASA ile ibirlii ve Mars'ta hayat arama
yntemlerinde danmanlk yapmtr.
Lo velo ck'u n Yeil harekete etkisi G aia ad verdii (rom an yazar W illiam G oldin g'in nerisi ze

rine) dnya biyosferini karmak, kendini dzenleyici, yaayan "varlk" olarak tanmlamasndan
kaynaklanr. Gaia hipotezi, bu hipotezi bir ekosistem olarak Dnya'ya uygulamasyla ekolojik
fikri asa da Lovelock, teknoloji ve sanayilemeyi destekler ve "doaya dn" mistisizmine ve Dnya'ya tapnmaya
kardr. Balca almalar unlardr: Gaia: A New Look at Life on Earth (Gaia: Dnya'da Hayata Yeni Bir Bak, 1979) ve
The Ages of Gaia: A Biography of our Living Earth (Gaia alar: Yaayan Dnyamzn Biyografisi, 1989).

__________________________________________________________________________________ /

hi deiime uramamasdr. Atmosferdeki oksijen oranndaki veya Dnyann ssndaki kk

bir deiiklik gezegendeki btn hayat biimlerini tehdit etmi olurdu. Lovelock Man and Gaia
(nsan ve Gaia) almasnda (1988, s. 63) ekosistemin nasl altn tam anlamadan byle b
yk yaayan bir ekosistemi yok etmek, uu srasnda modern bir uan kontrol sistemini skmek
gibidir uyarsn yapmtr.
Gaia dncesi, insanlarn gezegenin salna sayg gstermesi ve gzellik ve kaynaklarn
korumas gerektii mesajn ifade eden ekolojikbir ideoloji ye dnmtr. Ayrca canl ve can
sz dnya arasndaki ilikiye devrimci bir bak asn da ierir. Lovelock, Dnyann kendisinin
canl olduunu ve yaayan ve yaamayan Dnya y bir olarak grdn ileri srmtr. rnein,
Dnyadaki ou kaya ve topran dntrlm bitki, haerat ve dier hayat biimlerinden olu
tuunu ve buna karlk bitki ve dier trlere destek saladn vurgulamtr. Ancak Gaia felsefesi,
her zaman evreci hareketinin ilgi alanlaryla uyumaz. S ekolojistler, insan trnn hayatta kal
masn salamak iin politikalar ve tutumlar deitirmek istemitir. Dier taraftan Gaia ise insan
merkezli deildir ve Gaia teorisi, gezegenin salnn, zerinde yaayan tek tek trlerden ok daha
nemli olduunu ileri srer. Lovelock, fayda gren trlerin bir zamanlar Gaiann varlnn devam
etmesini destekleyenler olduunu ve Gaiann hassas dengesine bir tehdit oluturan her trn, u
anda insanlarda olduu gibi, yok olmaya mahkum olduunu syler.

Srdrlebilirlik
Ekolojistlerin iddiasna gre, btn ana siyas partilerce ( gri partiler ce) benimsenen geleneksel
siyas inanlarn temel yerlemi varsaymlar udur: nsan hayat madd gelime ve refah iin son
suz imknlara sahiptir. Dnyann birok yerindeki insanlar elli veya yz yl nce hayl edileme
yen bir hayat standard srdryorlar. Bilim ve teknoloji fakirlik ve hastalk gibi eski problemleri

Sanayicilik [Industrialism]

evreci teoriler tarafndan kullanlan sanayicilik terimi, kapitalizm ve sosyalizm, sa ve sol dnceyi kapsayan
bir "sper id eo lo jiyle balantldr. Ekonomik bir sistem olarak sanayicilik, geni lekli retim, sermaye biriki
mi ve amansz bymeyle ayrt edilir. Bir felsefe olarak materyalizm, faydac deerler, bilime tamamen inanma
ve teknolojiye tapnmaya adanmtr. Dolaysyla birok ekolojist, sanayiciliin bir "sorun" olarak grr. Ancak
eko-sosyalistler, (sahiplik, kr ve piyasann rol gibi nemli konular gz ard eden) sanayicilikten ok kapitalizmi
sularlar; eko-feministler ise sanayiciliin kknde ataerkilliin yattn ileri srerler.

zyor ve televizyon ve video, bilgisayarlar ve robotlar, hava yolu ve hatta uzay yolu gibi yeni
imknlarn nn ayor. Ancak evre merkezli bir bak asndan snrsz zenginlik ve madd re
fah vaatleri, Herman Dalynin (1974) dedii gibi byme tutkusu (growthmania ) , sadece yanl
deil ayn zamanda evre felketinin temel nedenidir. Gerekten de Yeil dnrler, kapitalizm ve
komnizmi ayn kefeye koyarlar ve her ikisini de sanayileme rnekleri olarak tanmlarlar. Dola
ysyla Yeil ekonomi, zellikle Dnyaya bakmz ve ierdii kaynaklar asndan, yeniden dn
mek iin, ekonomik faaliyetin doas ve amac konusunda ortodoks/kat varsaymlara gerek duyar.
evreci, hareket iin zellikle etkili bir mecaz, uzay mekii Dnya benzetmesi olmutur,
nk bu mecaz, snrl ve tkenebjlen zenginlik fikrini vurgular. Dnyann bir uzay gemisi ola
rak dnlmesi gerektii fikri, ilk Kenneth Boulding (1966) tarafndan nerilmiti. Derin ekoloji
asndan bu teorinin olumsuz yan, gezegenin insan ihtiyalarna hizmet etmek iin var olduu
eklindeki insan merkezli gr iermesidir: Dnya bir teknedir; bizim teknemizdir. Yine de uzay
mekii Dnya kavram, kesinlikle, geleneksel snrsz kaynak ve imknlar inancn deitirmeye
hizmet eder. Boulding, insanlarn geleneksel olarak sanki bir kovboy ekonomisi nde, gei dne
minde Bat Amerikadaki gibi snrsz frsatlar olan bir ekonomideymi gibi davrandklarn ileri
srer. Boulding, bunun Amerikada olduu gibi dncesiz, istismarc ve vah davran destek
leyeceini savunur. Ne var ki, uzay gemisi bir kapsldr ve dolaysyla snrl kaynaklar ierir. Ge
lecekteki uzay adam ekonomisi nde insanolu snrlar iinde yaamak ve uzayda onlar gtren
gemiye daha dikkatli davranmak zorunda kalacaktr.
Uzay gemisinde yaamak, hayatn devamn salayan ekolojik srelerin anlalmasn gerekti
rir. Daha nemlisi, insanlar uzay gemisi Dnyann kapal bir sistem olduunu grmelidir. Ak sis
temler dardan enerji veya girdi alrlar; rnein Dnyadaki btn ekosistemler, gller, ormanlar
ve denizler Gne ile devamlln salarlar. Bu tr ak sistemlerin kendini dzenleyici zellikleri
vardr ve doal bir denge ya da sabit bir durumu oluturma eilimine sahiptir. Ancak bir uzay ge
misi olarak dnldnde gerekleecei zere Dnya gibi kapal sistemler, "entropi emresi
gsterirler. Entropi, sistem iindeki karmaa veya uyumsuzluk derecesinin bir lmdr. Btn
kapal sistemlerde bozulma veya uyumsuzluk olacaktr; nk bu sistemleri d girdiler ile devam
llklar srdrlemez, kendi kaynaklarna baldrlar ve bu kaynaklar tketilir ve yenilenemez.

"Fritz" (Ernst Friedrich) Schumacher (1911-1977)

Almanya doumlu Ingiliz ekonomisti ve evre teorisyeni. Schumacher, Oxford Rhodes

rencisi olarak 1930'da ngiltere'ye tanm ve iletme, iftilik ve gazetecilik konusunda
pratik deneyim kazanm ve ardndan akademik hayata yeniden dnmtr. Almanya'daki
ngiliz Denetim Komisyonu'nda (British Control Commission, 1946-1950) ve Mill Kmr Kurulu'nda (National Coal Board, 1950-1970) ekonomik danmanlk yapmtr.
Schumacher'in Small is Beautiful (Kk Gzeldir, 1973) almas, insan lekli retimi destekle
mi ve ahlk ve "doru hayatann" nemini vurgulayan "Budist" bir ekonomi felsefesi gelitirmitir. Endstriyel dev
lemenin muhalifi olmasna ramen Schumacher, "uygun" lekli retime inanyordu ve "orta yollu" teknolojinin
savunucusuydu.

Sonunda insanlar ne kadar akll ve dikkatli davranrlarsa davransnlar Dnya, Gne ve btn
gezegen ve yldzlar tkenecek ve lecektir. rnein enerji sonsuza dek dntrlemez; enerji
her dntrldnde biraz kaybolur ve sonunda tkenir. Entropi yasas sosyal ve ekonomik
meselelere uygulandnda ok radikal sonular ortaya kar.
Hibir konu, enerji krizi kadar entropi yasasn daha ak yanstamaz. Sanayileme ve bol
luk, kmr, gaz ve petrol rezervlerinin iletilmesiyle mmkn olmutur; bu kaynaklar elektrik
santralleri, fabrikalar, otomobiller, uaklar vs. iin yakt salamlardr. Bu yaktlar, tarih ncesi
zamanlarda lm olan organizmalarn ayrmas ve sktrlmasyla oluan fosil yaktlardr. Ayr
ca yenilenemezler, bir kere tketildi mi yerine konamazlar. Small is Beautifulda ( Kk Gzeldir,
1973) E. F. Schumacher, insanlarn byk bir yanlgya dtklerini iddia eder, ona gre insanlar
enerjiyi, idare etmek zorunda olduklar doal bir sermaye olarak deil de her hafta veya her ay
zerine eklenen bir girdi olarak grmlerdir. Bu hata, enerji taleplerinin frlamasna sebep ol
mutur; zellikle sanayilemi Batda bu, snrl yakt kaynaklarnn tkenmeye yz tuttuu ve bir
sonraki yzyln sonuna kadar bitmesi muhtemel bir zamanda gereklemitir. Uzay gemisi, fosil
yakt a nn sonlarna doru ilerlerken dalmaya da yaklayor, nk henz kmr, petrol ve
gaz telfi edecek alternatif enerji yoktur. Fosil yakt stoklarnn kalanlarn korumak; daha az ara
baya binmek, daha az enerji kullanmak ve ksacas daha dk bir hayat standardn kabul etmek
anlamna gelir.
Ekolojik iktisat, sadece uyar ve tehditlerden olumuyor, zmler de sunuyor. Entropi ka
nlmaz bir sre olabilir ancak, hkmet ve zel kiiler ekolojik ilkelere sayg gsterirlerse etkileri
yavalatlabilir veya nemli lde ertelenebilir. Ekolojistler, insan trnn ancak, eer bu insan
lar kendilerinin karmak bir biyosferin tek bir paras olduklarn fark ederlerse srdreceklerini
ve zenginleeceklerini ve sadece salkl, dengeli bir biyosferin insan hayatn devam ettireceini
ileri srerler. Dolaysyla politikalar ve eylemler; bizim rneimizde biyosfer saln korusun ve
varln srdrsn diye srdrlebilirlik ilkesiyle yani, bir sistemin kapasitesiyle deerlendirilme

lidir. Srdrlebilirlik, insan isteklerine ve madd hayatla ilgili ryalarna snr koyar; nk reti
min, krlgan kresel sisteme olabildiince az zarar vermesini gerektirir. rnein, srdrlebilir bir
enerji politikas fosil yaktlarn kullanmnda nemli bir kstlamaya ve Gne enerjisi, rzgar ener
jisi ve gel git enerjisi gibi alternatif, yenilenebilir enerji kaynaklarnn aratrlmasna dayanmaldr.
Bunlar doalar gerei devam ettirilebilir ve bylece doal sermayeden ziyade girdi olarak ele
alnabilirler. Bu yzden Yeiller, fosil yakt arun yerini Gne a nn almas gerektiini sy
lemiler ve hkmetlerin, yenilenebilir enerji kaynaklarnn aratrlmas ve gelitirilmesine nc
lk etmelerini desteklemilerdir.
Ne var ki srdrlebilirlik, sadece doal kaynaklarn daha akll kullanlmasn gerektir
mez ayn zamanda ekonomik etkinliklere alternatif bir yaklam da gerektirir. te bu, tam da,
Schumacherin (1973) (bkz. s. 268) Budist iktisat fikrinde sunmaya alt eydi. Schumachere gre Budist iktisat, doru hayata ilkesine dayanr ve bireyleri fayda maksimize eden kiiler
olarak gren geleneksel ekonomi teorilerinin tam tersidir. Budistler, mal ve hizmet retmeye il
veten retimin, yetenek ve beceri gelitirerek kiisel bymeyi kolaylatrdna ve sosyal balar
kuvvetlendirip insanlar birlikte almaya tevik ederek bencilliin stesinden gelmeye yardmc
olduuna inanrlar. Byle bir gr ekonomiyi, refah yaratma saplantsndan uzaklatrr; ekolo
jistlere gre bu saplant ne doaya ne de insan hayatnn mnevi kalitesine nem vermitir. Ne var
ki, Budizmin ana hedefi, yani mnev kurtulu, madd zenginlik ile badamaz deildir. Schuma
cherin belirttii gibi zgrlemenin nnde duran zenginlik deil, zenginlie ballktr; zevkli
eylerin tadn karmak deil, onlara duyulan tutkudur. Dolaysyla evre hareketi; gelecekte eko
nominin, insanl kleletirmek yerine insanla hizmet edeceini umut etmektedir.
Bunun pratikte ne anlama geldii konusu olduka youn tartmalara neden olmutur. Al
manyada Realos (realistler) ad verilen ak/haff Yeiller (light greens), srdrlebilir byme
fikrini onaylyorlar; yani daha yava da olsa zenginlemeye olumlu bakyorlar. Bu anlay, madd
zenginlik arzusunun evresel maliyetlere kar dengelenebileceine inanyor. Bunu elde etmenin
bir yolu, vergi sisteminde deiiklik yapmaktr, kirlilii cezalandrmak veya snrl kaynaklarn kul
lanmn kstlamaktr. Bu konumdayken alnabilecek Schumacherci tutum, insan yzl bir teknoloji nin deerini vurgular ve byk ehirler ile kitle retiminin insanlktan uzaklatran dnyas
adn verdii eyin yerine kk lekli veya insan lekli bir retim sistemini savunur. Ancak
Almanyada Fundis (fundamentalistler) ad verilen kat/koyu Yeiller ( dark greens), bu tr g
rlerin yeterince radikal olmadn ileri srerler. Onlara gre srdrlebilen byme fikri, evre
korkularm hafifletiyor ve insanlarn hibir ey yokmu gibi devam etmelerini mmkn klyor.
Kat/koyu Yeillerin srar ettii gibi ekolojik krizinin temelinde materyalizm, tketicilik ve eko
nomik bymeye sabitlenme yatyorsa zm sfr bymede ve insanlarn ufak topluluklarda
yaadklar ve zanaat becerilerine dayandklar post endstriyel a yaplanmasndadr. Bunun
anlam da sanayi ve modern teknolojiyi temelde ve genelde reddetmek, kelimenin tam anlamyla
"doaya dnmek "tir.

evre A h lk
Ekolojik siyaset btn ekilleriyle bir dizi yeni dorultuda ahlk dnceyi yaymakla ilgilidir. Bu
nun nedeni geleneksel ahlk sistemlerinin aka insan merkezli olmasndandr. rnein faydaclk
(bkz. s. 63), iyi ve ktuy insann ald zevk ve acya gre deerlendirir. Fayday maksimize
edenler olarak insanlar, onlara en fazla mutluluu veya en az mutsuzluu veren eyler dorultu
sunda hareket ederler ve etmelidir. Beer olmayan dnyann -dier trler, aalar, bitkiler, toprak
vs.- bir deeri varsa bu tamamen arasal bir deer olur, yani insan hedeflerine ulamak ve insan
karlarn gidermek iindir. Ayns John Locke (bkz. s. 54), David Ricardo (1772-1823) ve Karl
Marx (bkz. s. 135) gibi dnrler tarafndan gelitirilmi olan emek deer teorileri iin de geerlidir. Bunlarda beer olmayan dnyaya ancak insan emei ile kark olduu lde veya insan
ve doa arasndaki etkileim emek ile insan yetenekleri ve hassasiyetlerinin geliimini destekledii
iin deer verilir.
Hmanist ve s ekolojistlerin bile boutuu ahlk bir mesele, gelecek nesillere kar bizim
ahlk sorumluluklarmz sorunudur. Yaptmz eylemlerin sonularnn on yllar veya yzyllar
boyunca hissedilmemesinin nedeni evre konularnn doasndan kaynaklanr. Tkendiklerinde
biz olmayacaksak neden fosil yaktlarn bitmesinden endielenelim? Baetmesi gereken nesiller
daha domamsa neden nkleer atklarn birikmesini dnelim? Aka kendi karlarmz ve
yakn aile ve arkadalarmzn karlar ile ilgilenmek biraz gelecee doru uzanr. Dolaysyla eko
lojistler, insan trn bir btn olarak, mevcut nesil ve gelecek nesil, yaayanlar ve doacak olanlar
arasnda bir ayrm yapmadan ele almak iin insan karlar dncesini geniletmek durumunda
dr. Bu trden gelecek kuak eitli yollarla gerekelendirilebilir. rnein eko-muhafazakrlar
bunu gelenek ve devamlla, u anki neslin eski nesillerin rettii zenginliin sorumlusu olduu ve
dolaysyla gelecek nesillerin faydas iin onu korumas gerektii fikrine balarlar. Eko-sosyalistler
ise gelecek nesilleri dnmenin; insanlk iin merhamet ve sevginin mill, rksal, toplumsal cinsi
yet ve dier ayrmlar aprazlama kestii gibi zaman kavramn genilettii gereini yanstmaktan
ibaret olduunu kabul ederler.
evre ahlkna alternatif bir yaklam, insanlarn dier tr ve organizmalarla ilikili olarak ge
litirilmi olan ahlk standartlar ve deerleri uygulamay ierir. Bunun en bilindik giriimi hayvan
haklar eklinde grlr. Peter Singerin (1976) hayvan haklar davas, gelien hayvan zgrl
hareketi zerinde nemli bir etkisi olmutur. Singer, dier trlerin iyi durumda olmas iin zverili
bir ilginin, onlarn sezgili varlklar olarak ac ekebilme zelliklerinden doduunu ileri srmt.
Bir faydac olarak tpk insanlar gibi hayvanlarn fiziksel acdan kanma eilimleri olduunu vur
gulam ve dolaysyla insan karlarn hayvan karlarnn nne koyma fikrini knamtr, ona
gre cinsiyet ayrmcl ve rklk gibi bu da mantksz bir nyargyd. Ancak dier trlere zverili
ilgi gstermek eit muamele anlamna gelmez ve Singerin argman aa, kaya ve nehirler gibi
deer tamayan sezgisi olmayan hayat trlerine uymaz.
nsan ve hayvanlarn ayn ahlk statye sahip olabileceklerini ne sren daha radikal bir fikir

AB D li filozof Tom Regan tarafndan gelitirilmiti; Regan The Casefor Animal Rightstu ( Hayvan
Haklan Davas, 1983) yaayan her yaratn haklara sahip olabileceini ileri srmt. Bu tr bir

konum hayvan ve insan dnyas arasnda ak bir ayrm yapmay zorlatryor hatta imknsz kl
yor. Yine Reagan, mantkl dnme ve ahlk otonomi yetenei olmas gereine dayanarak baz
haklarn insanlara verildiinden bunlardan sadece bazlar hayvanlara, yani bir veya daha ileri ya
taki normal memelilere uygulanabileceini ne srmt. Ancak bu bireyci, haklara dayal evre
ahlk yaklam, daha btnleik veya her eyi kapsayan ahlk bir vizyonu gelitirmeye alan
derin ekolojistleri tatmin edememitir.
Derin ekolojinin ahlk duruu, doann kendi iinde bir deeri olduunu syler. Bu bak
asndan evre ahlk, insan arasall ile ilgili deildir ve de beer deerlerin beer olmayan
dnyaya yaylmas ile ifade edilemez. rnein Goodin (1992), insan etkinliklerinden ok doal
srelerden ortaya ktndan, kaynaklarn tam olarak deerlendirilmesi gerektiini ngren bir
Yeil deer teorisi gelitirmeye almtr. Ancak bu deer, doal evrenin insanlara hayatlarn
da birtakm anlam ve kalplar grmelerine ve yine doal evrenin onlarn kendilerinden daha b
yk bir ey olduunu grmelerine yardm ettii gereinden yola klarak gelitirildiinden; baz
derin ekolojistleri tatmin etmeyen hmanizm kalntlar ierir. Derin ekolojistlerin, daha radikal
durularnn klasik bir ifadesi toprak ahlk eklinde Aldo L eopoldun Sand County Almanac nda
(Toprak Hkimiyeti Almana, [1948] 1968, s. 225) ifade edilmitir: Bir ey biyotik bir topluluun

btnln, istikrarn ve gzelliini koruma eiliminde ise dorudur. Baka bir eilimde olursa
yanl olur. Doa bylece ahlk bir topluluk olarak tasvir edilir, yani insanlar topluluk iindeki
dier yelerden daha fazla hakka sahip ve saygy hak eden sade vatandalar deildir. Byle bir ah
lk duru canl merkezli bir eitlik ierir, bu ilke ekosferdeki btn organizma ve varlklarn eit
ahlk deer tadn ve her birinin birbirine bal bir btnn bir paras olduunu ifade eder.
Arne Naess (1989), bunu yaamak ve yeermek iin eit bir hak olarak ifade etmiti. Yine de de
rin ekoloji eletirmenleri, bu duruun, rnein, besin zincirini ve hayatta kalma mcadelesini gz
ard eden gereki olmayan, masum doadaki grne dayandn veya doada deer duruunun
ahlkn bir insan icad ve doay doal yapann tam olarak ahlk d olduunu ileri srerler.

Kendini Gerekletirm e
Ekolojinin srekli ele ald konularndan biri, bencillik ve madd hrsn reddedilmesi olduundan
kiisel tatmini doa ile dengeyle birbirine balayan alternatif bir felsefe gelitirmeye almtr.
1960lardan beri evre konularna duyulan ilginin artmas genelde post-materyalizmle balantl
dr (Inglehart, 1977). Post-materyalizm, ekonomik gelimilik dzeyi asndan siyas ilgi alanlar
ve deerleri aklayan bir teoridir. Ksmen de olsa sayg ve kendini gerekletirme ihtiyacn madd
veya ekonomik ihtiyalarn zerine koyan Abraham Maslowun ihtiyalar hiyerarisi ne dayanr.
Post-materyalizm, madd yetersizlik artlarnn egoist ve agzl tutumlar doururken yaygn refah

artlarnn post-materyal veya hayat kalitesi meselelerine kar bireylerin daha fazla ilgili olmasn
saladn ileri srer. Bunlar tipik olarak ahlk, siyas adlet ve kiisel tatminle ilgilidir ve de femi
nizm, dnya bar, rklarn uyumu, ekoloji ve hayvan haklarn ierir. Bu anlamda ekolojik dnce,
20. Yzyln ikinci yarsnda ortaya kan, geleneksel toplumun hiyerarik, materyalist ve ataerkil
deerlerini reddeden yeni bir sol gndem ile ilgili yeni sosyal hareketlerden biri olarak grlebilir.
Ne var ki ekolojik dnce, dier yeni sosyal hareketlere gre daha geni lde beer hassa
siyetler ile kendini gerekletirmenin doas hakknda radikal ve yeniliki dnceye dalmtr. r
nein btn ekolojistler, insan geliiminin nasl tehlikeli biimde dengesini kaybetmeye balad
grn kabul ederler: nsanlar youn know-how ve madd zenginlikle kutsanmtr, ancak, ok
deerli olan know-why (bir eyin niin olduunu bilme) konusunda ok az bilgi sahibidirler. n
sanolu, madd hedeflerini gerekletirme yeteneklerini elde etmilerdir ancak, bu hedeflerin has
sas veya mantkl olup olmadn sorgulama bilgeliine ulamamlardr. Schumacherin (1973)
(bkz. s. 268) uyard gibi; nsanolu bilgelik olmadan hayatta kalmak iin fazla aklldr. Ancak
baz s veya hmanist ekolojistler, bilgelik sorusu evrecilii Yeni a fikirleri veya din mistisizm
alanna ektiinde cidd kayg duyarlar. Murray Bookchin (bkz. s. 276) rnein, bu tr eilimleri
bir anti-hmanizm ekli olarak tasvir etmitir, ona gre mitolojik bir Doa yaratarak sz edi
len ekolojistler insann kendine gvenini kaybediini temsil ediyorlar ve sosyal konular neredeyse
tamamen ihml ediyorlar. Pek ok Yeiller, zellikle de derin ekolojiyi destekleyenler, yine de ge
limi Batdaki siyas gre hkim olan dnya grlerinden ok farkl grleri benimsemitir.
Onlara gre, bu, ekolojik dnce ortaya karmay amalad ve bu olmazsa eski siyasetin hata
larn tekrarlamaya mahkum olduu, nk kavramlarnn ve varsaymlarnn tesine geemedii
paradigma kaymasnm temelini oluturur.
Derin ekolojistler, genelde kendi siyas grlerinin, bir adan mnev bir boyutu olduunu
ifade etmekten holanrlar. Doaya yaknlk teorik bir duru veya etik bir konum deildir; daha
ok znde bir beer yaant, evre bilinci nin elde edilmesi veya ekolojik benliktir. AvustralyalI
filozofW arwick Fox (1990), kiilik tesi ekolojiyi benimseyerek derin ekolojinin tesine gittii
ni ileri srmtr, bunun z bir eylerin olduunun, insanlar ve btn dier varlklarn tek bir
gerein paras olduunun farkna varmaktr. Naesse gre kendini gerekletirme, dierleri ile
daha geni ve derin bir zdeleme ile elde edilir. Bu tr fikirler sk sk Doulu dinlerle, zellikle
de Budizm ile ekillenmitir ve kendi iinde bir ekoloji felsefesi olarak tasvir edilmitir. Budizmin
anahtar doktrinlerinden biri benliin olmad fikridir, yani altnda bireysel egonun bir mit veya
aldatmaca olduu ve Aydnlanmann kendinin tesine gemeyi ve her ahsn dier canllara ve de
evrenin kendisine bal olduunu anlamay gerektirdii fikri yatar.
zgrln varln yaants ve organik btnln gerekletirilmesiyle eitlendii bu,
btncl bir bireycilik (bkz. s. 45) trne dntrlebilir. Bu tr fikirler Alman psikoanalist
ve sosyal filozof Erich Fromm (1900-1980) tarafndan To Have or To Be de ( Sahip Olmak veya O l
mak, 1979) gelitirilmiti. Fromm, sahip olmay elde etmeyi ve denetimde tatmin olmay arayan

ve tketicilik ve materyalist toplumlarda aka yanstlan zihinsel bir tutum olarak izah etmitir.

Olmak ise aksine yaant ve paylamadan tatmin elde eder ve kiisel gelime ve mnevi bilince
gtrr. Ancak Frommn belirttii gibi olmak ynl bir varolu, sadece radikal sosyopolitik bir
deiimi deil insanolunun deiimini gerektirir.

D O A VE SYASET
Derin ekolojistler, geleneksel siyas inanlar, her biri doa kart eilim ieren farkl insan mer
kezcilik trleri olarak deerlendirir. Onlar, evreci ve btncl ilkelerin radikal uygulanmasyla
gelitirilen btnyle yeni bir ideolojik paradigma gelitirdiklerini iddia ederler (oysa birou in
san merkezli arm nedeniyle ideoloji kavramn reddeder). Yine de dier ekolojik ve evreci
dnrler, az ok yerleik siyas geleneklerden ilham almlardr. Byle bir duru, bu geleneklerin
pozitif beer olmayan bir gr barndrma ve ekoloji krizinin neden ortaya ktn ve nasl ba
edilebileceini aydnlatma yetenei olan deer ve doktrinler ierdii inanlarna dayanr. Bu an
lamda evrecilik, tpk feminizm ve milliyetilik gibi her kesime hitap eden bir ideoloji gibi gr
lebilir. eitli zamanlarda muhafazakrlar, faistler, sosyalistler, anaristler, feministler ve liberaller
evreye zel bir sempati duyduklarn iddia etmilerdir. Ancak ekolojik fikirleri, eitli siyas hedef
lerini desteklemede ele almlardr. Ekoloji iindeki en nemli alt gelenekler unlardr:
Sa kanat ekolojik dnce
Eko-sosyalizm
Eko-anarizm
Eko-feminizm

S a Kanat Ekolojik D n c e
Modern Yeil siyaset genelde sol kanat olarak grlen neden ve ilgi alanlar -adem -i merkeziyeti
lik ve dorudan eyleme inanma ve hiyerari ve materyalizme kar muhalefet g ib i- ile ilikilendirilmesine ramen siyas ekolojinin ilk manifestolarnda sa kanat ynler grlyordu (Bramwell,
1989). Bu en ok Almanyadaki Nazi dnemi srasnda bir tr faist evreciliin ortaya kmasyla
kendini gstermiti. Temel savunucusu ise Hitler (bkz. s. 218) altnda ziraat bakanl (19331942) yapan, ve ayrca Nazi kyl liderlii grevini elinde tutan Walter Darre idi. 20. Yzyl sonlar
Almanyasndaki hzl sanayileme deneyimi, zellikle genleri ve rencileri eken kye dn
hareketini dourmutu. ehir hayatnn yabanclatrmasndan orman ve dalara kaan Alman
renci gruplar olan Wandervogel hareketinden Alman Genlik Hareketi ortaya kmtr. Darrenin
kendi fikirleri Kuzeyli rksalclk (bkz. s. 226) ile kyl veya krsal hayatn idealletirilmesinin
bir karmyd; bu gr milliyeti sosyalizm ile eitli konularda rten tarmsal/krsal Kan

ve Toprak felsefesiyle kaynamt. rnein Nazizm, hayat gc roln vurgulayan ve dier

materyalizm ekilleriyle uyumayan bir hayata ekli ile ilikilidir. Kyl lideri olarak Darre, kk
ve orta lekli iftlik sahiplerine tapu gvencesi veren irs iftlik yasasn karmaktan ve fiyatlar
yksek tutup krsal zenginlii koruma amacyla zira rnleri pazarlamak iin Mill Gda Emlakn
kurmaktan sorumlu idi.
Nazilerle balantsna ramen Darrenin fikirlerinin modern Yeil fikirlerle ortak yn oktur.
lk olarak doaya ve topraa yakn bir hayatn gerekten tatmin edici olduuna inanyordu ve dola
ysyla kyl Almanyay yeniden yaplandrmay arzu ediyordu. Bu tr fikirler, Edward Goldsmith
(1988) gibi modern ekolojistler tarafndan tekrarlanmtr. Dahas Darre, sadece hayvan gbre
si gibi doal gbreler kullanan organik ziraatn nde gelen bir savunucusu olmutu. Darre, hayvan-toprak-gda-insan organik dngsne inanyordu, ve bunu AvusturyalI filozof ve eitimci
Rudolph Steinerin (1861-1925) almalarnda ve benlik felsefesi ( anthroposophy ) hareketinde
bulmutu. Organik ziraat, ekolojik ilkeler tar ve evre dostu ziraat fikrinde temel bir ilke olmutur.
Nazi dneminde Darrenin kyllk ideolojisi, Nazilerin krsal kesimde destek bulmasna yardm
c oldu. Ancak bilimsel bir rksalc olmasna ramen Darre, hibir zaman bir Nazi olmamt ve
kendisi Fhrerprinzipe, yani lider ilkesine, ve de yaylma ve imparatorluk konumalarna aka bir
mesafe koymutu. Gerekte Nazi rejimi Darrenin gl, kyl Almanyas ryasn gerekletirmek
iin pek fazla bir ey yapmamt. Hitlerin Kan ve Toprak fikrine bal olmasna ramen asker
yaylmaclk saplants, Almanyadaki sanayileme srecini younlatrd ve krsal kesime fakirlik
getirdi.
Yumuak sada muhafazakrlar da evre konularna sempati gstermeye baladlar. Eko-muhafazakrlk, kasaba ve ehirlerin bymesiyle tehdit edilen krsal hayata romantik ve nostaljik bir
ball yanstr. Kesinlikle, sanayileme ve ilerleme fikrine kar bir tepkidir. birlii ve ekoloji
ilkelerine dayal post-sanayi toplumu yapsn simgelemez aksine daha tandk sanayi ncesi toplu
ma geri dn simgeler. Bu tr evreci hassasiyetler, genellikle, koruma meselesine ve mimar ve
sosyal mirasn yan sra doal miras -orman arazileri vs.- koruma giriimlerine odaklanr. Dola
ysyla doann korunmas, geleneksel deer ve kuramlarn savunmasyla balantldr. Bu yzden
ekoloji, arazinin kk bir aznla ait olduu ve yukardan empoze edilen siyas kontroln hkm
srd feodal gemie dn simgeleyebilir. rnein ngiliz evreciliin babas olan Edward
Goldsmith, ekolojik toplumun aile ve toplum iindeki geleneksel dzeni -dolaysyla gl otori
ter hkmetin oluumunu yeniden canlandracan ileri srmtr.

Eko-Sosyalizm
Yeil hareket iinde belirgin sosyalist bir tutum vardr; bu, zellikle de liderlerinin ounun eski
u sol grup yeleri olan Alman Yeilleri arasnda grlr. Eko-sosyalizm, genelde Marksist analize
bavurur ve dier evrecilik hareketlerinde grlen etkin szde din fikirlerden uzak durmaya al

r. rnein nde gelen bir Alman eko-sosyalisti Rudolph Bahro, kapitalizmin evre sorunlarnn
kayna olduunu iddia eder. Doal dnya sanayileme ile zarar grmtr, nedeni ise kapitalizmin
kr araydr. Bylece kapitalizmin nitelii sadece snf atmas deil doal evrenin bozulmas
dr. Hem insan emei hem de doal dnya istismar edilmektedir, nk her ikisine de ekonomik
kaynak gzyle baklr. Dolaysyla evreyi gelitirmek amacyla yaplan her trl giriim sosyal
deiim srecini, belki de sosyal devrimi iermek durumundadr. Ancak doal dnya konusunda
Marxn kendi konumu baz tezatlklar ierir. Marxn, retim glerinin geliimine inancn ba
zlar klasik bir sanayileme ifadesi olarak alglarken; bakalar, ilk yazlarndaki emein doann
insanlatrlmas ve insann doalatrlmas olarak emek tasvir etmesinin ekolojik bir zellie
sahip olduunu ileri srerler.
Eko-sosyalizmin temel konusu, kapitalizmin evre dman, sosyalizmin ise evre dostu ol
duu fikridir. Ancak sosyal feminizm de olduu gibi byle bir forml iki unsur arasnda, bu kez
krmz ve Yeil ncelikler arasndaki gerginlikleri iine alr. evre felketi kapitalizmin bir yan
rn olmaktan baka bir ey deilse evre sorunlaryla, en iyi, kapitalizmi ortadan kaldrarak veya
snrlandrarak ba edilebilir. Dolaysyla ekolojistler, ayr Yeil partiler oluturmamal veya dar ev
reci rgtler kurmamal, aksine daha geni sosyalist hareket iinde almal ve dikkatleri gerek
meseleye, yani ktisad sisteme ekmelidirler. Dier taraftan sosyalizm, bir baka retim yanl
bir siyas inan olarak grlmtr: Sadece kapitalist snf adna deil insanln iyilii iin geze
genin zenginliini smrme taraftardr. Sosyalist partiler evre politikalarn benimsemekte yava
kalmtr, nk dier gri partiler gibi seimler nedeniyle ekonomik byme vaadine dayanma
ya devam etmektedirler. Sonu olarak ekolojistler yeili krmznn altna yerletirmekte tereddt
etmiler ve Alman Yeilleri kendilerini ne sa ne de sol olarak iln etmitir. Gerekten de Bahro
(1984) gibi eko-sosyalistler ekolojik krizin aciliyetinden dolay, snf atmasndan nce gelmesi
gerektii sonucuna varmtr.
Eko-sosyalistler, sosyalizmin doal olarak evreci olduunu iddia ederler. Refah, genele ait ise
herkesin karna uygun biimde kullanlacaktr ve bu, uzun vadede insanln karna demektir.
Ancak ekolojik sorunlarn sadece refah sahipliinde bir deiiklikle zlmesi imknszdr. Sz
konusu durum Sovyetler Birlii ve Dou Avrupadaki devlet sosyalizmi ile aa kmt, buralarda
dnyann en kontrol edilemez evre sorunlarna sebep olundu. 1960larda rnein Sovyet A s
yadaki Aral Denizini besleyen iki ana nehrin, pamuk ve pirin tarlalarn sulamak iin ynleri de
itirilmiti. Bunun sonucunda dnyann drdnc byk gl olan Aral Denizi, eski boyutunun
yarsna inmi ve baz blgelerde kys tuzlu ve kirlenmi bir l gerisinde brakarak 100 km ka
dar geri ekilmitir. Dou Avrupadaki en iyi bilinen evre felketi, 1986da Ukraynadaki ernobil
nkleer patlamasyd, bu olayn boyutu Sovyetler i genel olarak evre sorunlar konusunda daha
ak olmaya itti. Komnizm sonras dnemde evreci protesto gruplar, Sovyetler Birliinden d o
an devletlerde yaygn biimde ortaya kmtr. Ancak Batdaki Yeil hareketin aksine bu grupla
rn nadiren eko-sosyalizmi benimsedikleri ve daha ok muhafazakr ve tepkisel siyas doktrinlerle
balantl bulunduklar kayda deer bir durumdur.

Murray Bookchin (1921-2006)

ABD'li anarist, sosyal felsefeci ve evreci dnr. Bookchin, 1930'lardaki Amerikan ii ha

reketinde radikal bir eylemci ve evre meselelerini ciddye alan ilk sosyal dnrlerden bi
riydi. Vermont'taki Institute of Social Ecology'nin eski retim grevlisidir.
Bookchin'in anarizme katks, ktlk sonras artlar iinde hiyerarik olmayan ibirlii potan
siyeli ve modern topluluklar iinde adem-i merkeziyetilik ve komnleri destekleme yolu
zerindeki vurgularla ilgilidir. "Sosyal e ko lo jin in nde gelen taraftar olarak ekolojik ilkele
rin, sosyal rgtlenmeye uygulanabilecei grn savunuyor ve ekolojik krizin hem toplum hem de doann
organik dokusunun bozulmas sonucunda meydana geldiini ileri sryor. Bookchin'in balca almalar un
lardr: Post-Scarcity Anarchism (Ktlk Sonras Anarizm, 1971), The Ecology of Freedom (zgrln Ekolojisi, 1982)
ve Remarking Society (Toplumu Yeniden Dnme, 1989).

Eko-Anarizm
evrecilikasndan en duyarl olduunuiddiaedebilecekolanideolojiherhalde anarizmdir. Rachel
Carsonun The Silent Spring i ( Sessiz Bahar) yaynlamasndan birka ay nce Murray Bookchin
(bkz. s. 276) Our Synthetic Environment ( Sentetik evremiz, [1962] 1975) kard. Yeil hareket
teki birok insan 19. Yzyl anarko-komnistlerine, zellikle de Peter Kropotkine (bkz. s. 203)
ok ey borlu olduunu kabul eder. Bookchin (1977), anarizm ve ekoloji ilkelerinin arasnda
ak bir ba olduunu ileri srmtr; bu da sosyal iktidar iin ekolojik dengenin en gvenli temeli
olduu inancn tayan sosyal ekoloji fikrinde ifade edilir. Anaristler, uyumun insanlar arasn
daki karlkl sayg ve sosyal dayanmadan doan devletsiz bir topluma inanrlar. Byle bir top
lumun zenginlii, onun eitlilii ve farkll zerine kurulur. evreciler de denge veya uyumun
kendiliinden ekosistemler biiminde doa iinde gelitiine ve bunlarn anarist topluluklarda
olduu gibi dardan bir otorite veya kontrole ihtiya duymadna inanrlar. Dolaysyla anarist
lerin insan topluluu iinde hkmeti reddetmesi evrecilerin doal dnya iindeki insan kurallar
uyarlarna paralellik gsterir. Bylece Bookchin, anarist toplumu bir ekosisteme benzetmitir ve
farkllklar, denge ve uyum ilkelerine deer vermeleri asndan her ikisinin de sekin olduunu
ileri srmtr.
Anaristler ayrca komn veya kyler topluluu olarak dzenlenmi adem-i merkeziyeti
topluluklarn olumasn savunmulardr. Bu tr topluluklarda hayat, doaya yakn olur, her bir
topluluk mmkn olduunca kendi kendine yetmeye alacaktr. Bu tr topluluklar ekonom ik
adan farkl olur; ok eitli yiyecek, mal ve hizmetler retirler ve dolaysyla ziraat, zanaat ve
kk lekli sanayiler ierirler. Kendi kendine yetme durumu her bir topluluu doal evresine
bal klar ve sonucunda organik ilikiler ve ekoloji anlay ortaya kar. Bookchinin grne
gre adem-i merkeziyetilik daha zeki ve sevgi dolu bir evre kullanm na neden olur. nsanlar

arasnda kendinden gelien sempati ile dzenlenen bir topluluk, insan ve doal dnya arasndaki
ekolojik dengeyi destekleme eilimindedir.
phesiz, birok evrecinin sahip olduu sanayileme sonras topluluklar gr, Kropotkin
ve William M orrisin yazlarndan etkilenmitir. Yeil hareket ayrca adem-i merkeziyetilik, ka
tlmc demokrasi ve anarist hareketten esinlenen dorudan eylem gibi fikirleri benimsemitir.
Ancak anarizm, ekolojik adan salam bir gelecek vizyonu salyor grlse de oraya ulama arac
olarak pek grlmez. Anaristler ilerlemenin ancak hkmet ve btn siyas otorite biimlerinin
yklmasyla mmkn olacana inanrlar. Bunun aksine Yeil hareketteki birok insan hkmeti,
kolektif eylemin organize edilebildii ve dolaysyla ekonomik krizin ele alnabilecei, en azndan
ksa vadede, bir arac olarak grrler. Hkmeti paralara ayrma veya en azndan zayflatma sade
ce, her eyden nce, sanayilemeyi reten ve ncelikle doal evreyi bozan gleri babo braka
bileceinden korkarlar.

Eko-Fem inizm
Feminizmin Yeil konulara farkl ve deerli bir yaklam sunaca fikri, yle bir bymtr ki
eko-feminizm, evreci dncenin temel felsef ekollerinden birine dnmtr. Temel konusu,
ekolojik zararn kknde ataerkilliin olmasdr: Doa, insanolunun tehdidi deil erkek ve erkek
kontrolnde olan kurumlarn tehdidi altndadr. if cinsiyetli insan yanl veya cinsiyetsiz bir insan
doas grn benimseyen feministler; ataerkilliin erkekleri zel besleme, ev kurma ve kiisel
ilikiler dnyasndan ayrarak onlarn gd ve duyarllklarna zarar verdiini ileri srerler. Bylece
ile ilgili cinsiyet ayrm, erkekleri, kendilerini her ikisinin de efendisi olarak grdnden hem
kadna hem de doaya hkmetmeye sevk eder. Bu adan eko-feminizm, belirli bir sosyal ekoloji
ekli olarak snflandrlabilir. Ancak birok eko-feminist, teorileri erkek ve kadn arasnda temel
ve ortadan kaldrlamaz farkllklar olduu inancna dayal teorileri olmas bakmndan zcl,
temelcilii destekler.
Byle bir duru rnein Gyn/Ecology'de ( Jin/Ekoloji, 1979) Mary Daly tarafndan benimsen
mitir. Daly, kadn doas n kadnlar benimserse, kendilerini ataerkil kltrden kurtaracaklarn
ileri srmtr. Kadn ve doa arasnda doal bir ban olduu fikri yeni bir ey deildir. Hristi
yanlk ncesi dinler ve ilkel kltrler, dnya ve doa glerini tanra olarak tahayyl ederlerdi;
bu fikir baz alardan Gaia hipotezinde de yeniden ortaya atlmtr. Ancak eko-feministler, ka
dnlarn doaya yaknlnn biyolojik temelini zellikle ocuk dourmalar ve emzirmeleri ger
eine dayandryorlar. Kadnlarn doal ritim ve srelerden ayr yaayamadklar gerei, onla
rn siyas-kltrel ynlerini de ekillendirir. Dolaysyla geleneksel kadn deerleri, karlkl,
ibirliini ve beslemeyi ierir; bu deerler yumuak veya ekolojik zelliklere sahiptir. Doann
kullanlabilecek bir kaynak veya boyunduruk altna alnacak bir g olduu fikri, daha ok kadnlar
iin itici gelir, nk doann bunun iinde ve araclyla ilediini grrler ve kiisel tatminin

doaya kar deil doayla birlikte olmaktan kaynaklandm hissederler. Dolaysyla ataerkilliin
ortadan kaldrlmas, insan topluluu ve doal dnya arasnda tamamen yeni bir ilikiyi beraberin
de getireceini vaat eder.
Kadn ve doa arasnda gerekli veya doal bir ba varken erkek ve doa arasndaki iliki ol
duka farkldr. Kadnlar doa mahlklaryken erkekler kltr mahlklardr: Onlarn dnyas sun
veya insan yapmdr, doal yaratclktan ok insan ustalnn bir rndr. Bu durumda erkek
dnyasnda akl sezilerin stnde yer alr, materyalizm mneviyattan nce gelir, mekanik iliki
ler btncl ilikilerden nemli bulunur. Siyas-kltrel adan bu, rekabet ve hiyerari inancnda
yanstlr. Doal dnya iin bunun anlam aktr. Bu adan ataerkillik, kltrn doa zerinde
stnln beraberinde getirir; doa ise boyunduruk altna alnmas, kullanlmas ve stnde
ykselinmesi gereken bir gtr. Ekolojik zarar ve cinsiyet eitsizlii, kltrl erkein doal
kadn ynettii ayn srecin bir parasdr.

21. Y ZYIL D A EKOLOJK D N C E

21. Yzylda ekolojinin beklentileri, evre krizi durumu ile ve de evre meseleleri ve sorunlar hak
knda genel bir anlay dzeyi ile balantl gibi grnyor. Doann bozulmasnn kant arttka
(kresel snmadan doan deien havalar, kirliliin neden olduu erkek ksrlnn artmas, hay
van ve bitki trlerinin yok olmas vs.) bir byme-saplantl sanayilemeye alternatif araylar da
kesinlikle artacaktr. Yeil partilerin ve tek konulu evreci gruplarn ini k gsteren talihleri,
ekolojik fikir ve deerlerin gcnn gvenilir bir gstergesini salamyor. Yeil partilerin yzletii
sorunlardan biri, rakiplerinin bir zamanlar sadece kendilerine ait olan evre dostu durularn be
nimsemi olmalardr. Benzer ekilde tek-konulu evreci gruplarn yelikleri ve eylemci temelleri,
genel toplum iindeki destekleyicilerin rakamn ve geri dnm ve organik gda kullanm gibi
ekolojik uygulamalarn benimsenmesini yanstmaz. Ayrca evreci gruplarn ve ekolojik eylem
cilerin gelimekte olan kreselleme kart hareket iinde gze arpmalar nemlidir. Bu adan
insanolunun 21. Yzylda, hem insan trn hem de doal dnyay yok olmann eiine getiren
politika ve uygulamalar geri evirmekten baka seenei kalmayacaktr.
Ancak ekolojik teoriyi bir dizi problem bekliyor. lk olarak, ekolojinin kresel bir ideolojiye
nasl dneceini anlamak zordur. Gelimekte olan dnya lkeleri sz konusu olduunda ekolo
jik dnce eletirmenleri, Baty yakalama frsatn reddettii grlr. Byk lekli sanayileme
ile gelimi, snrl kaynaklar suiistimal eden ve doal dnyay kirletme hevesi olan Batl dn
yadaki uygulamalar, gelimekte olan dnyaya verilmez. Ancak sanayilemi Bat, gelimekte olan
lkeler kadar ekolojik ncelikleri tamamen benimsemeye meyilli deildir, nk bu, Batnn ana
enerji ve kaynak tketicileri olarak u anda tadn kard zenginlikten vazgemeleri anlamna
gelecektir. kincisi, sanayileme ve onu rekabeti bireycilik ve tketicilik gibi alttan destekleyen de
erler ekonomik kresellemenin sonucunda daha yerleik hle gelmitir. Bu adan kreselleme,

bir tr hiper-sanayileme biimi olarak grlebilir. Baka bir ifadeyle ekoloji ve kreselleme kart
hareket arasndaki balant tesadf deildir. ncs, ekolojik dncenin byme kart mesaj
baz zorluklar iermektedir. Srdrlebilir veya sfr byme politikasnn topluluklar iin czibesi
o kadar az olabilir ki Bramwellin The Fading o f the Greens te ( Yeillerin Sesinin Kslmas, 1994) ileri
srd gibi seim asndan imknsz olabilir veya yanl anlalabilir, nk evre krizi sadece
gelimi ve madd bakmdan zengin topluluklar tarafndan halledilebilir. Drdncs, Yeilcilik
basite bir kentsel geici heves, sanayileme sonras romantizm biimi olabilir. Bu, evreciliin,
sanayilemeye kar geici bir tepki eklinde bir evre bilincini yanstabilir ve genler ile zenginlerle
snrl kalma ihtimli vardr.
Ekolojinin karlat en yldrc zorluk belki de getirdii deiimlerin leidir. Ekolojik d
nce, en azndan derin ekoloji kisvesinde, sosyalizm, faizm, feminizm veya bu kitapta ele alman
siyas inanlardan daha radikaldir. Sadece ekonomik sistemin veya siyas sistem iinde g iliki
lerinin dnmn gerektirmekle kalmaz, ayn zamanda yeni bir varlk eklini, varl farkl ha
yata ve anlama eklini yerletirmeye alr. Dahas, ekolojinin teorileri, deerleri ve hassasiyetleri,
geleneksel adan sanayi toplumlarna hkim olanlardan tamamen farkldr. Dolaysyla ekolojinin
sorunu, baarl olmak istiyorsa etkilemek istedii kltre tamamen yabanc bir felsefeye dayanyor
olmasdr. Ancak bu cezbedici yan da olabilir.

leri Okumalar
Baxter, B., Ecologism: An Introduction. (Edinburgh: Edinburgh University Press, 1999). Ekolojinin ahlk, siyas
ve ktisad anlamlarn ele alan ekolojiye ilikin temel unsurlarnn ak ve kapsaml bir aratrmas.
Bramwell, A., Ecology in the20'hCentury: A History. (New Haven ve Londra: Yale University Press, 1989). Ekolo
jik hareketin entelektel ve siyas tarihinin etkileyici bir incelemesi; ayrntl ve kkrtc.
Capra, F., The Web of Life: A New Synthesis of Mind and Matter. (Londra: Flamingo, 1997). Derin ekolojiyi teorik
paradigmas olarak kullanan ekoloji politikasna yeni bir temel salamak iin cesur bir giriim.
Dobson, A., Green Political Thought,. 3. Bask (Londra: HarperCollins, 2000). Yeil politikann ardndaki fikirle
rin anlalabilir ve yararl bir aklamas; bazen konunun klasik metni olarak grlr.
Eckersley, R Environmentalism and Political Theory: Towards an Ecocentric Approach. (Londra: UCL Press,
1992). Gnmz siyas dncelerine dir evreci fikirlerin etkisinin ayrntl ve kapsaml bir incele
mesi.
Marshall, P., Nature's Web: Rethinking Our Place on Earth. (Londra: Cassell, 1995). Farkl dnemlerde ve farkl
kltrlerden kaynaklanan doaya kar eitli yaklamlarn zetini sunan ekoloji fikirlerinin tarihesi.

10

DN FUNDAMENTALIZM

K KLER VE G E L M
Fundamentalizm kelimesi, Ltince temel anlamna gelen fundamentum kknden tretilmitir.
Bu kavram ilk olarak 20. Yzyln balarnda Amerikan Protestanl tartmalarnda kullanlm
t. 1910 ve 1915 yllar arasnda Evanjelik [ncili retmeye/yaymaya alan] Protestanlar, The
Fundamentals adl kitapk serisi yaynlamlard, burada Hristiyanln modern yorumlar ba

kmndan Incilin hatasz esas veya gerek anlam desteklenmitir. Gncel kullanmnda ise fun
damentalizm, (bkz. s. 287), dnyann byk dinleri -slmiyet, Yahudilik, Hinduizm, Sihlik ve
Budizm - ile balantldr ve kutsal metinlerin kitab anlamnn aklamasndan ok din-kltrel
hareketin veya projenin bir tr olarak grlr (oysa bu belirli fundamentalizm ekillerinin bir
zellii olarak kalr).
Fundamentalizm kavram olduka tartmaldr. Birou iin bask ve hogrszlk anlam
tayan, fundamentalizm liberal deerler ve kiisel zgrln dman olarak grlr. Bu eilim,
Komnizmin yklmasyla younlaan; gelimi Batdaki birok kiide din fundamentalizmin
zellikle de slm fundamentalizmin dnya dzeninin ncelikli tehdidi olarak Marksizmin yerine
getii inancn uyandrmtr. Souk Savan sonu bylece kresel bir medeniyetler atmas nn
(Huntington, 1993) domasna neden olmutur. Fundamentalizm sabitlik, dogma ve otorite ile
ilikilendirildiinden fundamentalist olarak snflandrlanlarn ou bu kavram, basitletirici veya
kk drc bulduklar iin reddederler. Ancak gelenekselcilik, muhafazakrlk, ortodoksluk ve uyanlk gibi alternatif kavramlarn aksine fundamentalizm, siyas olguyla ilgili ayrt
edici bir zellik tama avantajna sahiptir.
20. Yzyln son on yllarndaki din fundamentalizmdeki duygu patlamas, laikletirme, seklerleme tezinin savunucularn allak bullak etmitir (modernleme ve zellikle de sanayileme
nin mantn din zerindeki zaferi ve mnev deerlerin madd deerlerin yerini almas ile birlikte
dnlmesi sz konusudur). Dnyann birok kesiminde din hareketler yeniden bir g kazan
mtr. Dahas fundamentalist kisvesinde bu din yeniden canlan ak siyas bir ekil almtr. Din
fundamentalizmin kendi dorular iinde bir ideoloji olarak ele alnmas gerektii iddias, dinin,
toplumu yeniden canlandrma ve kapsaml biimde yeniden ina etme giriimlerinde kendini gs
teren hukuk ve siyasetten ayrlamayaca varsaymna dayanr.
Geriye bakan vurgusuna ve modernizm kartlna ramen din fundamentalizm, modern
dnyann bir rndr. Gerekten de ou yorumcu bunu ak bir biimde modern bir olgu ola-,
rak ele alr ve tarih paralelleri olduunu reddeder. Bunun muhtemel istisnalar kyl savan y
neten Alman vaiz ve Anabaptist Thomas Mntzer (1489-1525) ve de hemen hemen btn kent
ilerini denetleme imknn veren Cenevrede teokrasiyi kurmu olan Fransz Protestan reformcu
Jean Calvindir (1509-1564). Benzer biimde Pritenler, 17. Yzyl ngiliz Devrimini balatmada
nemli bir rol oynamlardr ve de dnyev ilgilerini Yeni [bir] ngiltere kurmak iin Kuzey Am e
rikaya doru giderek yeni bir siyas ve sosyal sistem oluturmakla ortaya koymulardr.
20. Yzylm sonlarndan beri meydana gelen fundamentalist patlamalarn kaynaklarn genel

letirmek zordur, nk, fundamentalizm dnyann farkl yerlerinde farkl doktrin ekilleri almlar
ve zt ideolojik zellikler gstermilerdir. Yine de ak olan fundamentalizmin, derin sorunlar olan
toplumlarda, zellikle de kimlik bunalm yaayan atmal toplumlarda ortaya kmasdr. Bu tr
krizlere katks olan faktrler arasnda zellikle , din fundamentalizm ile ilgilidir: Seklarizm, s
mrgecilik sonras dnem ve kreselleme. Seklarizmin -din veya kutsal deer veya fikirlerin yeri
ni dnyev veya aklc deer ve fikirlerin almas- geleneksel dinin nemini yitirmesine ve toplumun
ahlk dokusu olarak grlen eylerin zayflamasna katks olmutur. Bu anlamda fundamentalizm,
yozlama ve ikiyzlle kar ahlk bir tepkiyi temsil eder; doru dzeni oluturmay ve beer
dnya ve lh dnya arasndaki ba yeniden oluturmay amalar. Bu tr ahlk muhafazakrlk,
1970lerden beri yaylan ABD'deki szde Yeni Hristiyan Sanda aa kmtr ve ran, Msr, Tr
kiye, Pakistan ve Afganistan gibi lkelerde slm fundamentalizmin nemli bir unsuru olmutur.
Smrgecilik sonras dnemin etkisi fundamentalizm dnyann her yerinde grlse de, fun
damentalizm, en gl ve etkili iddialarnn neden gelimekte olan dnyada grldn akla
maya yardmc olur. Smrge sonras topluluklar, bir dizi cidd problemlerle boumutur. rne
in, smrge kltr, yerli kltrleri aalam ve bask altnda tutmutur; bunun sonucunda da
smrge sonras topluluklar, zellikle elit gruplar arasnda Batl deer ve kurumlara zayflatc bir
balanmay da ieren zayflatlm bir kimlik duygusu miras almlardr. Dahas bamszlk elde
edildikten sonra genellikle biraz sosyalizm ba da olan birletirici smrgecilik kart mcadele
nin ardndan millet oluturma ve rejim salamlatrma gibi daha karmak konular ortaya kmtr.
Siyas bamszlk zgrlemeyi de beraberinde getirmedi; daha ok geleneksel emperyalizmin ye
rini, Batl g ve karlara boyun emeye ve kresel eitsizlie neden olan yeni-smrgecilik ald.
Bu tr artlar altnda din fundamentalizm, hem Batl olmayan hatta, Bat kart olan siyas bir
kimlik nmunesi salad hem de 1970lerden beri devrimci sosyalizmin inie gemesiyle kentsel
fakirlerin ve alt orta snfn umutlarn ifade ettii iin cezbedici gelmitir.
Son olarak fundamentalizm, kresellemenin ilerlemesinden g almtr. Kreselleme, g
venli ve istikrarl kimlikler oluturmak iin meden milliyetiliin gcn zayflatmtr. Bu yz
den din, kolektif kimliin temel kayna olarak milletin yerini almtr; yani fundamentalizm etnik
milliyetiliin bir alt eidi biiminde ortaya kmtr. Bu, zellikle mill kimlie meydan okunan
veya kimlii tehdit edilen blgelerde nem kazanmtr. Etnik seferberlik olarak fundamentalizm,
rnein Sri Lankadaki Seylanl militan Budizminde, sraildeki Yahudi yerleimci hareketinde,
Hindistandaki Hindu ve Sih arcln ve de birleik rlandadaki Ulster Protestanlarnn direni
inde grlebilir. Fundamentalizm iin kresellemenin anlam yine de karmaktr. Gittike kar
lkl bamllklarn artt bir dnyada toplumu belirli mill, din ve siyas planlara gre yeniden
yaplandrma kapasitesi, snrldr. 1989da Ayetullah Humeyninin (bkz. s. 292) lmesinden beri
pragmatik fundamentalizm ad verilen durumun ortaya kmas, iktidardaki fundamentalistler
zerindeki uygulamaya ilikin kstlamalar vurgular. Pragmatizmin (bkz. s. 27) sz konusu re
jimdeki fundamentalist itikatlar eletirdii nokta ise baka bir konudur.

TEM ELLERE D N - A N A TEM A LA R

Din fundamentalizm, iki anlamda tipik olmayan siyas bir ideolojidir. Birincisi, doktrin ve yap
farkllklarna bakmakszn birok, belki de btn dinleri ilgilendirir. Din fundamentalizmi tekbir
birletirici birim olarak incelemek, dnya dinlerini blen (ister tek bir tanrya, ister birok tanrya
inansn, ister hibir tanrya inanmasn; ister kutsal kitaplar, ister bir dizi kitabeleri ya da szl gele
nekleri olsun; ahlk ve sosyal davrana baklar farkl olsun vs.) temel farkllklar ikincil anlamda
ele almaktr. Dahas baz fundamentalizmler iddetle ve anayasa kart siyas eylemle ilikisi olur
ken bazlar da kanuna uymay ve barl davran desteklemitir. Bu tr farkllklar, din fundamentalizmin siyas fikir ve deerlerin mstakil maddesel bir birikimi olmaktan ok siyas dnce
nin bir tarz olduu gereine dikkat eker. rnein, ou fundamentalizm liberal bireycilie (bkz.
s. 45) tersken, Kuzey Amerikadaki Protestan fundamentalizmi bir inan unsuru olarak kaba
bireycilii kabul eder. Ayn ekilde Kurann tefecilik ve fiz temelli bankacl reddetmesi, slm
fundamentalistlerin piyasa ekonomisini kabul etmesini zorlatrr, oysa ABDdeki Yeni Hristiyan
Sa laissez-faire kapitalizmini desteklemektedir. Din fundamentalizmin temel veya ana konular
tehis edilebildii lde; fundamentalistler ieriine bakmakszn fundamentalizmin belirli ilke
lerini esas veya deimez gerekler olarak tanma eilimindedirler.
kincisi, dinin kutsal, mnev veya uhrev konularla ilgisi dnldnde din doktrin ve
deerlerin siyas bir ideoloji oluturabileceini varsaymak yersizdir. Elbette din fikirler havuzndan karlan ideolojiler yeni bir ey deildir. Ahlk sosyalistleri, deer sistemlerine bir temel olu
turmak iin Hristiyanla, slmiyete, Yahudilie ve dier dinlere bakmlardr, muhafazakrlar ise
dini sosyal [bir] tutkal ekli olarak grmlerdir. Ancak din fikirleri, siyas doktrinleri savunma
ve fikirleri gzelletirme arac deil de siyas dncenin kendisi olarak ele almas bakmndan
fundamentalizm farkldr. Toplumu din ve din ilkeler dorultusunda kapsaml biimde yeniden
ekillendirme program olarak fundamentalizm, kendi dorular iinde bir ideoloji olarak snflan
drlmaldr. Yine bazlar fundamentalizmin milliyetiliin bir alt tr olduu yorumunu getirir;
ve baz durumlarda fundamentalizmin din bir milliyetilik eklinde hareket ettiini yalanlamak
zordur. Ancak en azndan daha radikal biimlerinde din fundamentalizm mill ve etnik farkllk
iddiasnn tesindedir; ve sz konusu slm olduunda mill snrlar aan bir boyut grlr. Din
fundamentalizmin karakteristik konular unlardr:
Din ve siyaset
Fundamentalist drt
Modernizm kartl
Militanlk

Din ve Siyase t
Fundamentalizmin temel konusu, din ve siyaset ayrmnn reddedilmesidir. Aslnda Humeyninin
kendi ifadesiyle siyaset dindir. Din siyasetin temeli olabilir, ancak din nedir? En genel anlamyla
din, genelde bir dizi eylem ve uygulamalarla ifade edilen bir tr stn gerekle ilgili ortak inan
btn ile birbirine bal insanlardan oluan rgtl bir topluluktur. stn kavramn burada ta
nmlamak zordur, nk st bir varlktan, rnein yaratc Allahtan, nesli tkenmek anlamna
gelen Budist nirvana kavramnda olduu gibi kiisel zgrleme yaantsna kadar herhangi bir ey
anlamna gelebilir.
Dinin siyas hayat zerindeki etkisi, liberal kltr ve fikirlerin yaylmasyla srekli daha da
snrlandrlmtr; sanayilemi Bat ise elbette bu srete ba ekmitir. Yine liberal seklarizm
kesinlikle bir din kart eilim deildir. Daha ziyade din iin uygun bir alan ve rol belirlemeyle
ilgilidir. Liberal kltrn anahtar bir zellii kamusal/zel ayrmdr. Sz konusu ayrm, kolektif
kurallar ile dzenlenen ve siyas otoriteye bal kamusal hayat alan ve de insanlarn istedii gibi
davranabildikleri zel alan arasndaki kesin ayrm belirler. Liberal bak asndan bu ayrmn yce
erdemi, hkmetin kiisel veya zel ilere mdahale etme kabiliyetini snrlandrarak bireysel z
grl garanti etmesidir. Ancak burada zel alanla snrl olan ve zel hayatn tamamen sekler bir
temelde dzenlenmesini gerektiren din iin nemli anlamlar vardr. Dinin zellemesi ni bera
berinde getiren seklarizm, kamusal/zel ayrmn siyaset ve din arasndaki ayrma kadar genilet
mitir. Bunun en ak gstergesi, A B D de ve baka yerlerde anayasada belirtilen ve hatta yerleik
kiliselerin devletle ilikili resm ayrcalklardan faydalanan ngiltere gibi lkelerde gzlemlenen
kilise ve devletin ayrlmasdr.
Din fundamentalizm ruhunun ounda kamusal/zel ayrmnn reddedildii grlr. Bir
dzeyde fundamentalizm, kimlik politikasnn bir ilndr. Seklarizm ve aklc bir temel zerinde
dzenlenen bir zel alan genilemesi, geleneksel sosyal normlar, dokular ve deerleri yava yava
zayflatmtr ve birounu kimliksiz brakm veya Eric Hobsbawmin (1994) ifade ettii gibi m o
dern dnyadaki kszleri yaratmtr. Fundamentalizmi nitelendiren younluk ve coku, nce
likli kolektif kimlik olarak dini yerletirir ve yelerine aksi durumda eksikliini hissedecekleri aitlik
duygusunu ve kklemilii verir. Daha nemlisi, dinin ideolojik inanlarn oluturan zel veya
kiisel konular kabul etmeyi reddetmek tam da din fundamentalizmin iidir. Dini sadece kiisel
veya mnev bir konu olarak ele almak kamusal hayata ktlk ve yozlamay ve ayrca msama
hakrlk, materyalizm, yolsuzluk, hrs, su ve ahlkszl dvet etmektir. Fundamentalist zm
basittir: Yeni bir dnya mevcut yaplar, din ilkeler zerine ina edilen ve hukuk, siyaset, toplum,
kltr ve ekonomiyi barndran kapsaml bir sistem ile yer deitirmelidir.
Ancak sekler kamusal alann alglanm rml, iki tepkiden birine yol aabilir. Birin
cisi, bazen pasif fundamentalizm olarak da adlandrlan eilimde, geri ekilme yolu seilir ve ge
ni kitleler tarafndan lekelenmemi inananlar topluluu oluturmaya allr. A B D deki Amish ve
Haredim, sraildeki ar ortodoks Yahudiler gibi gruplar phesiz dinin sosyal, ekonomik ve siyas

Liberaller, dini bireysel seim ve kiisel geliimle ilgili "zel" bir mesele olarak grrler. Din zgrlk bylece
sivil zgrlk iin gereklidir ve din ancak siyaset, Kilise ile devlet arasndaki kesin ayrm ile garanti altna alnabilir.
Muhafazakrlar, dine deerli (belki de gerekli) bir istikrar ve sosyal ba kayna asndan bakarlar. Topluma
ortak deerler ve ortak kltr temeli saladndan din ile siyaset ve Kilise ile devlet arasnda rtmeler kanl
mazdr ve arzuya dayanr.

Sosyalistler, dini genelde olumsuz adan; en iyi ihtimlle siyas mcadeleden ayr ve en kt ihtimlle bazen
devlet ateizmi benimsenmesine neden olan bir yneten snf ideolojisi ekli olarak tanmlamlardr. Sevgi ve
tutkuyu vurgulayarak din, yine de, sosyalizme ahlk temel salayabilir.
Anaristler, genelde dini kurumsallam bir bask kayna olarak grrler. Kilise ve devlet birbirine baldr;
din, dnyev yneticilere itaat ve boyun emeyi vaaz eder ve ayn zamanda bireyden ahlk otonomiyi alan bir
dizi otoriter deerleri belirler.

Faistler, dman bir ballk ve inan kayna olarak ilev grd ve tutku ve insan sempatisi gibi "gzden
dren" deerleri vaat ettii iddiasyla dini bazen reddetmilerdir. Yine de faizm, terminolojisi ile i yaplarn
-ballk, fedakrlk, mneviyat, kurtarlma vs - benimseyerek siyas" din olarak ilev grmeye alr.
Din fundam entalistler, dini sadece kiisel davran deil sosyal, ekonomik ve siyas hayatn dzenlenmesini
dikte eden "temel" ve deitirilmez ilkeler olarak grrler. Din, "zel" alanla snrl kalamaz ve kalmamaldr, aksine
en yksek ve en iyi ifade biimini popler geni seferberlik ve sosyal yeniden yaplanma politikasnda bulur.

ilkeleri dikte ettiine inanrlar, ancak genelde toplumun kapsaml yeniden yaplanmasndan ziyade
bu ilkeleri kendi inanlaryla yaamayla ilgilenirler. kinci tepki, aktif fundamentalizmdir; bu akm
arpma ve muhalefet yolunu seer ve aka siyas bir duru benimsemesi nedeniyle kendisi bir ide
oloji olarak grlmelidir. Ancak siyasetin benimsedii fikir, geleneksel bir zellik tar. Kamusal/zel
ayrmna kar kan feministlerin aksine din fundamentalistler, siyasete hkmet politikas ve devlet
eylemi asndan bakarlar. Politikaya tamamen rm gzyle bakmaktan ziyade ahlk yeniden
yaplanmann arac olarak grdkleri modern devleti ele geirmeye veya en azndan onu etkilemeye
alrlar. Yine de fundamentalizmi eletirenler, din ve siyaset arasndaki ayrm ortadan kaldrma ka
rarnn fundamentalizme bir totaliter iti gc verdiini dnyorlar. Din ilkeler zerine kurulmu
bir devlete, kamusal/zel ayrm fikrinden ortaya kan snrlamalar ile engel olunamaz. Ancak belirli
fundamentalistlerin bu totaliter gdye boyun eme dereceleri, byk lde farkllk gsterir.

F u n d am e n talist Drt
En geni anlamyla fundamentalizm, temel veya kurucu olarak grlen fikir ve deerlere bal
l anlatr. evresel ve fni inanlarn aksine fundamentalist inanlar, teorik bir sistemin ekirde-

i olarak grldklerinden srekli ve deimeyen bir zellie sahiptirler ve sistemin orijinal veya
klasik ekline baldrlar. Dolaysyla fundamentalizme, greceliliin tersi denebilir; grecelilik,
ifadelerin ancak kendi balamlar iinde deerlendirilebilecei inancnda yanstld zere objek
tif veya mutlak standartlarnn olduunu reddeder. Bu standart ile baz siyas ideolojiler, zel
likle faizm ve komnizm, fundamentalizm-grecelilik ekseninde fundamentalist uca daha yakn
bir yere yerletirilebilir; mantk ve hogrye ball ile phecilie daha yakn olan liberalizm
ise greceli tarafa daha yakndr. Ancak btn ideolojiler, fundamentalizm eleri ierir. Fundamentalizmin orijinal veya klasik fikirlere inanc korumas bakmndan bir ideoloji iindeki baz
gelenekleri fundamentalist olarak adlandrrken bazlarn da byle nitelememek mmkndr. Bu
adan fundamentalizm, revizyonizmin tersidir. Kapitalizmi ortadan kaldrp onun yerini almay
amalayan klasik Marksizm, bylece fundamentalist sosyalizmin bir ekli olarak grlmtr; sos
yal demokrasiye ise zel mlkiyet, piyasa, madd drtler vs. gibi konulara muhalefetini deitirdi
inden revize edilmi bir sosyalizm asndan baklmtr.
Din fundamentalizm sz konusu olduunda fundamentalistler her zaman olmasa da ge
nelde kitab doruluklar iddias ile desteklenerek kutsal metinlerin ieriinden ortaya karlm
lardr. Gerekten de kutsal yazlara ait gereklik, Amerikan Protestan fundamentalizminin temel
bir zelliiydi; rnein yaratcl veya yaratma ilmini vaaz etmeye devam etmitir ve Darwinin
evrim teorisini reddederek Tekvinde ( Genesis) tarif edildii gibi insann Tanr tarafndan yaratld
n savunmutur. Bu tr eilimler kitab dinde -Hristiyanlk, slmiyet ve Yahudilikte- bu
lunabilir; her biri, Tanrnn vahyedilen szleri olduunu iddia ettikleri kutsal metinlere sahiptir.
Yine de, ou kez ilikili olsa da din fundamentalizm, kutsal kitap yazlaryla eit tutulmamaldr.
lk olarak btn kutsal metinler, karmak ve farkl fikir, doktrin ve ilkeler dizisi ierir. Kutsal siyas
bir ideoloji olarak, yani toplumun yeniden yaplanmas ve kitlelerin seferber edilmesine ynelik bir
ahlk veya siyas bir program olarak kutsal kitab ele almak iin onun temellerini ortaya kar
mak gerekir. Bunlar, din kimliin tam ve anlam karkl olmayan tanmn salayan basit ve ak
ilkeler dizisidir. John Garveyin (1993) ifadesiyle fundamentalizm, hafif ve hzl seyahat eden,
paralar sklm bir din trn oluturur.
kincisi, esas hedefleri kitaba gre yaamak olan ar ortodokslarn aksine fundamentalist
ler, metinleri eylemci biimde okumay desteklemilerdir, bylece metindeki karmakl ve de
rinlii ilh-siyas bir projeye indirgeme imkn bulmulardr. slmda bu, dinamik yorum olarak
ifade edilir. Ancak seicilik ve yorum, metnin veya doktrinin versiyonunun nasl dier versiyon
lar zerinde tutulaca sorusunu gndeme getirir. Fundamentalistler genelde bu sorunu, yorumu
kimin yaptm ortaya koyarak zmlerdir. Bu adan, din konumu ve din grevi ikincil derece

de olabilir; daha da nemlisi gerek yorumcu, derin inanca ve ahlk temizlie sahip (tabi ki bir
erkek) kimse ile ayrca mcadele sreci ile mneviyat daha derinlemi olan bir eylemci olmaldr.
Din fundamentalizmin ona, eletirmenlerin iddia ettii gibi, srekli st kapal olarak otoriter bir
zellik kazandran karizmatik bir liderlikle ilintilendirilmesinin sebebi budur.
20. Yzyln sonlarndan beri fundamentalist hareketlerin hzla artmasyla grlen funda-

Fundamentalizm / Kktencilik [Fundamentalism]

Fundamentalizm, ieriine baklmakszn belirli ilkelerin deimez ve st bir otoriteye sahip temel "dorular" ola
rak grld dnce tarzdr. Dolaysyla mstakil fundamentalizmlerin, destekilerinin doktrinel kesinlikten
doan bir ciddiyet veya tutkuyu aa vurma eilimleri dnda ortak bir yan yoktur veya ok azdr. Din ve kutsal
metinlerin kitab doruluklar ile genelde ilikili olsa da, fundamentalizm, siyas inanlarda da grlebilir. Liberal
pheciliin bile kendisininki dnda btn teorilere pheyle yaklalmas gerektii temel inanc barndrd
sylenebilir. Katlk, dogmaclk ve otorite anlamnda kk drc biimde kullanlsa da fundamentalizm,
kendini dnmeme ve ilkelere ballk ifadesini de erebilir.

mentalizmn byk gc, onun siyas eylemcilik ve inananlar mobilize etme kapasitesidir. Bylece fundamentalizm, hem psikolojik hem de sosyal dzeyde ilev grr. Psikolojik adan onun
czibesi, belirsiz bir dnyada kesinlik sunabilme kapasitesine dayanr. Din olarak insanolunun
yzletii en derin ve kafa kartrc problemlere hitap eder; fundamentalist dmdz, pratik ve
hepsinden te mutlak zmler sunar. Sosyal adan onun czibesi eitimli ve alan kesimlere
yaylm olsa da fundamentalizm, temelde ekonomik ve siyas adan dlanmlarn umutlarna
hitap etmekte baarl olmutur. zellikle de gelimekte olan dnyada, gvenli bir kimlik ve sosyal
dzen midi, sunmayla birlikte siyas yenilik ve sosyal adlet inanc olarak sosyalizmin yerini alm
tr. Ne var ki, onun basitliinin ve apak olma zelliinin onu karmak sorunlarla uramasn ve
kapsaml zmler gelitirmesini engellemesi, fundamentalizmin snrllklar arasndadr. Siyas
bir plan eksiklii nedeniyle iktidardaki fundamentalistler, randaki gibi, acele bir eyler yapmak ve
mevcut siyas geleneklerden bir eyler almak zorunda kalmlardr ve hibir yerde fundamentalist
hareketler ve liderler, tutarl bir fundamentalist ekonomi gelitirememilerdir.

M o d e rn iz m Kartl
Din fundamentalizmin en bilindik zellii, modern dnyaya srtn keskin biimde evirmesidir.
Modernleme, d ve bozulmayla eit grlr ve tanrsz seklarizmin yaylmas olarak nitelen
dirilir; yeniden yaplanmann ise eskinin altn a nn geleneklerine ve mneviyatna dn ile
mmkn olaca ileri srlr. Ne yazk ki bu imaj ok basittir ve belirli alardan yanltcdr. Din
fundamentalizm, ak biimde gelenekseldir ve ayn zamanda moderndir; bir ksknlk ve ks
kanlk karm, onun moderniteyle ilikisini gsterir. Fundamentalizmin bir yz phesiz keskin
modernizm kartldr. Bir tr ahlk muhafazakrlk ile e anlaml olan geleneksel deerlerin
onaylanmasnda bu, en ak biimde grlr. Birey klt ve kiisel tatmin iin tutkuya yenilen Batl
topluluklar, en iyi ihtimlle ahlk d ve en kt ihtimlle dejenere grlr. Msamahakrlk, zina,
fuhu, ecinsellik ve pornografi, bu ahlk kirliliin semptomlarndan sadece birka tanesidir. Libe-

Poplizm / Halklk [Populism]

Ltincede halk anlamna gelen populus'tan tretilm i poplizm, hem belirgin siyas hareketleri hem de belirli
bir siyas dnce geleneini tarif etmek iin kullanlmaktadr. Poplist ad verilen hareket veya partiler, "yolsuz"
ekonomik veya siyas elitlere ramen onlarn sradan halk destekleme iddialaryla ayrtedilmitir. Siyas gelenek
olarak poplizm, insanlarn drt ve isteklerinin siyas eylemin yasal temellerini salad inancn yanstr. Dola
ysyla poplist politikaclar dorudan insana hitap ederler ve onun en derin umut ve korkularn ifade ettiklerini
iddia ederler, btn arac kurumlara gvensizlik duyulur. Poplizm, herhangi bir amala veya ideolojiyle balan
tl grlebilmesine ramen, ou kez, "oulcu"demokrasinin rakibi olan zmnen otoriter, "poplist"demokrasi
olarak grlr

rai bireycilii (bkz. s. 45) din fundamentalizmden ayran byk bir ahlk alan vardr; birincisi
insanlarn kendi ahlk kararlarn vermesini destekler, kincisi ise belirlenmi ve ilh temelli bir ah
lk sistemine uymay gerektirir. Dolaysyla slm fundamentalizm, eski eriat hukukunun yeniden
uygulanmasn talep eder ve Hristiyan fundamentalistler, ailev veya din deerlere geri dnerek
msamahakrlk ve materyalizmin yaylmasyla mcadele etmeye alrlar.
Fundamentalizm, muhafazakrlk veya gelenekselcilik ile kartrlmamaldr. (Muhafazakr
lk ve fundamentalizm arasndaki rtmelere ve birlikler oluturmalarndaki kolaylklara ramen
zellikle ABDdeki Cumhuriyeti Parti iindeki Ahlk ounluk [Moral Majority] gibi rgtler
araclyla) ikisi miza ve hedef bakmndan farkldr. Muhafazakrlk mtevaz ve dikkatlidir, fun
damentalizm ise keskin ve tutkuludur; muhafazakrlk elitlii koruma ve hiyereriyi savunma eili
mindedir, fundamentalizm ise poplist ve eitleyici ynelimleri iinde barndrr; muhafazakrlk
devamllk ve gelenei tercih eder, fundamentalizm ise radikal bazen de aka devrimcidir. Gele
nekselcilik, miras alnan kurum ve uygulamalarn, zellikle de uzun ve devaml bir tarihi olanlarn,
insan davran iin en iyi rehber olduuna inanr. Bu hliyle fundamentalizmin gelenekselcilik ile
ortak noktas azdr, nk din retilerin yeni yorumlarn onaylama, kapsaml sosyal oluumlar
oluturma eilimindedir. Fundamentalizm ve tepkisel radikalizm arasnda daha yakn bir balant
vardr. Yine de fundamentalizm, gerici olmaktan ziyade tepkiseldir: Ahlk gelenekselcilik retorii
nin ardnda belki de idealletirilmi bir gemiten ziyade saf bir gelecek fikri yatyordur. Fundamen
talizm iindeki karizmatik liderlik, poplizm (bkz. s. 288) ve psiko-sosyal yeniden yaplanmaya
ynelik eilim, faizmle baz paralelliklerin olduu izlenimini verdi; ancak bu, fundamentalizmin
gerekten din tutkularca ortaya karld dzeyi gzard etmeyi beraberinde getirmektedir.
Fundamentalistlerin sadece uzlamaz gericiler olduunun en ak kant, belirli modern ynle
re kar duyduklar ilgidir. rnein dnyann her yerindeki fundamentalistler, modern teknoloji ve
kitle iletiim avantajlarndan faydalanmlardr, yani bu durum sadece A B D deki Tele-Evanjelistler
durumu iin geerli deildir. Bu, kurtarlmam dnyaya kar olan ve modern a ncesi yntem
ve uygulamalar benimseyip geri ekilen ar ortodoks hareketler ve uyan hareketleri ile tezat iin-

dedir. Moderniteyle fundamentalist uzlamann sadece sinik bir yan yoktur. Teknoloji, bilim, m o
dem devlet mekanizmas ve hatta nkleer silhlar onaylamalar, modernite ruhuna sempati ve br
dnya mistisizminden ok bu dnya rasyonalizmine (bkz. s. 48) sayg duyduklarn gsterir.
rnein randaki slm bilim fikrine ilgi duyulmas, geleneksel ve dolaysyla Batl bilimin ka
bul edilmesine yol at. Benzer ekilde slm ekonomisi aray, ekonomik liberalizmden tretilen
piyasa ilkelerinin uygulanmasna dnt. Son olarak unu belirtmek gerekir: Fundamentalistler,
znde modernist bir din grn benimsiyorlar ve miras kalan yaplar ve geleneklerdeki inantan
ziyade dinamik yorumlara dayanyorlar. Parekhin (1994, s. 121) ifade ettii gibi fundamentalizm,
din snrlar iinde moderniteyi ele alsa da dini, modernite snrlar iinde yeniden tanmlyor.

M ilitan lk
Din fundamentalistler, geleneksel, devlet merkezli bir siyas gr benimserken farkl bir siyas
eylem tarzn izlemilerdir: Enerjik, militan ve bazen de iddet ieren bir siyas eylem tarz. Funda
mentalistler kendilerini militan olarak grmekten memnuniyet duyarlar, nk militanlk atma
iindeki kiinin cokunluk ve tutkusunu ima eder. Militanlk nereden geliyor ve onun yansmalar
nelerdir? Fundamentalist militanlk eitli kaynaklardan ortaya kmtr. lk olarak, din hususundaki
atmalarn youn olma eilimi vardr, nk din, temel deer ve inanlarla urar. Din adna hare
ket edenler, inandklarnn lh temelli olmasndan ilham alrlar; bu da, btn dier grlerin nne
geer. Tarih boyunca neden bu kadar ok din savalarnn olduu da belki bylece aklanm olur.
kinci bir faktr ise fundamentalizmin bir siyas kimlik ekli olmasdr: nsanlara kim olduklar
n tanmlamaya yardm eder ve kolektif bir kimlik kazandrr. ster sosyal, mill, rksal temelli isterse
din ayrm temelli olsun, btn siyas kimlik ekilleri, onlar ve biz arasndaki, grup d ve grup
ii arasndaki ayrmclklara dayal olma eilimindedir. Elbette din fundamentalizm, dman ve
teki olann varl ile ilikilendirilir, bylece youn bir kolektif kimlik yaratmaya ve kendisinin
muhalif ve atmac zellii glendirmeye hizmet eder. Bu eytanletirilmi teki, seklarizm
ve msahamakrlktan dman dinlere, Batllamaya, A B D ye, Marksizme ve emperyalizme kadar
uzanan eitli kisvelere, brnebilir. nc bir faktr ise fundamentalistlerin manik bir dnya g
rne sahip olmalardr, buna gre aydnlk ve karanlk veya iyi ve kt arasndaki atma vurgu
lanmaldr. Tanr iradesi sonucu hareket eden seilmi insanlar biz isek onlar sadece gr ayrl
olan insanlar deil ayn zamanda Tanrnn dnyadaki amalarn engellemeye alan varlklardr
ve karanlk gleri temsil etmekten baka bir ey yapmazlar. Fundamentalistler iin siyas atma,
bir sava veya arpmadr ve sonunda ya inananlar ya da kfirler hkim olmaldr.
Militanln sonularndan biri, yasad, anayasa kart siyas eyleme girmeye hazr olma
durumudur. Yine de Tanrnn yasas insan yasasndan nce gelmesine ramen fundamentalistler,
kincisini gz ard etmezler, rnein Yeni Hristiyan Sa yasa ve dzeni aka destekler. Ancak
en elikili konu, fundamentalist iddet kullanmdr. Fundamentalist tepki, genelde barl ve

Terrizm [Terrorism]

En geni anlamyla terrizm, siyas amalar desteklemek iin terr kullanm anlamna gelir; korku ve endie iklimi
yaratmay amalar. Yine de bu, olduka tartma yaratan bir kavramdr. Birincisi, terrizm ve dier iddet ekilleri ve
sava arasndaki ayrm, kincisinin daha geni kitlelere korku datmay amalamas gerei ile bulanktr. kincisi, bu
kavram ok kk drc olduundan ayrc ve genelde znel kullanlma eilimindedir (bir kiiye gre terrist
olan bir bakas iin zgrlk savasdr). ncs, terrizm hkmet kart bir eylem olarak alglanmasna kar
lk hkmetler, terr kendi toplumlarna kar da kullanabilirler, tpk "devlet terrizm inde olduu gibi.

yasal olduundan intihar bombaclar ve terristler olarak fundamentalistlerin genel imaj denge
siz ve yanl ise de; fundamentalizmin terrizm (bkz. s. 290) ve iddetle balants olmadn
ileri srmek imknszdr. Bunun en dramatik rnei 11 Eyll 2001de Dnya Ticaret Merkezine
ve Pentagona yaplan El-Kaide saldrlardr. Dier rnekler 1981de slm fundamentalistlerin
Msr cumhurbakan Enver Sedata, 1984te militan Sihlerin Hindistan babakan ndira Gandhiye, 1995te Yahudi bir fanatiin srail babakan Yitzak Rabine yaptklar suikasttr; Hizbullah
(Allahn Partisi) ve Hamas gibi slmc gruplar tarafndan srailde terr kampanyalar yrtl
yor; Sri Lankadaki militan Budistler, srailin igl topraklarndaki Yahudi fundamentalistler, Ce
zayir deki slmc terristler iddet eylemleri gerekletiriyor; ve ABDde bombalama ve cinayet ile
eylemlerde bulunan krtaj kartl da buna rnektir.
Bu tr eylemlerin en yaygn fundamentalist gerekesi udur: Onlar kty silmeyi amala
dklarndan Tanrnn iradesini yerine getirirler. rnein slmc bombaclar, Allah yolunda hayat
larn feda ettiklerinde hemen cennete gireceklerine inanrlar. Fundamentalist gruplar arasndaki
iddet olaylar, kyametten kaynaklanan beklentiler ve devrimsel tutku ile daha da artar; buna gre
kyamete yaklatmz dnlr. Fundamentalist hareketler genelde bin yllk inanc onaylar,
yani yaknda bin yllk bir Tanr hkmdarlnn kurulacana ve Tanrnn dnyaya dn umu
duna dayanan kurtarc beklentilere inanrlar.

F U N D A M E N T A L IZ M ALES
Marty ( l9 8 8 )nin belirttii gibi fundamentalizm trleri, faraz bir aile oluturabilir. Yine de aile
yeleri biribirinden en azndan nemli konuda farkllk gsterir. Birincisi, bunlar, farkl dinlerden
trerler. Btn dinler fundamentalist veya fundamentalist benzeri hareketler retmi olsa da baz
dinler fundamentalist gelimelere daha meyilli olabiliyor veya fundamentalizmin ortaya kmasna
daha az engel koyabiliyor. Bu adan slm ve Protestan Hristiyanlk, fundamentalist hareketleri
retmeye eilimlidir, nk her ikisi de tek bir kutsal metne dayanr ve yetkili temsilcilerin elin
de younlamaktan ziyade inananlarn ruhan bilgelie dorudan ulaabileceini syler (Parekh,

1994). kincisi, fundamentalizm ok farkl topluluklarda ortaya kar. Fundamentalist hareketlerin

etkisi ve doas, dolaysyla ortaya kt toplumun sosyal, ekonomik ve siyas yaps ile artlandrlmtr. ncs, fundamentalizm, balantl olduu siyas kaynaklara gre farkllk gsterir. Bunlar
kategoriye ayrlr. Din fundamentalizm, kapsaml siyas yenilik elde etmek iin bir ara olarak
kullanlabilir; bu da, zellikle dlanm veya bask grm insanlara cazip geliyor; birleik bir siyas
kltr yaratarak sevilmeyen bir lider veya hkmeti dlama yolu veya tehdit altndaki mill veya
etnik bir kimlii glendirme arac olarak kullanlabilir. Temel fundamentalizm ekilleri unlardr:
slm fundamentalizm
Hristiyan fundamentalizmi
Dier fundamentalizm ekilleri

slm Fundam entalizm

slm, dnyada ikinci byk din ve en hzl byyendir. Gnmzde yaklak 1,3 milyar Mslman
70den fazla lkede yaamaktadr. slmn gc coraf adan Asya ve Afrikada younlamtr;
rnein Afrika nfusunun yarsndan fazlasnn yakn zamanda Mslman olaca tahmin ediliyor.
Ancak slm Avrupa ve baka yerlere de yaylmtr. slm, kesinlikle sadece bir din deildir ve
asla sadece bir din olmamtr. Daha ok, birey ve milletler iin ahlk, siyas ve ekonomik davra
n kurallar ile btn bir hayat biimidir. slm hayat tarz, Muhammed peygamberin (yaklak
MS 570-632) retilerine dayanr; Kuranda akland gibi bu, btn Mslmanlar iin Allahn
kelmdr ve samim Mslmanlar tarafndan gzlemlenen geleneksel detlerden oluan Snnet
veya takip edilen yolun, peygamberin kendi hayatndan rnek alnd sylenir. slm iinde iki
blm vardr, bunlar peygamberin MS 632 lmnden 50 yl sonra ortaya kmtr. Snn blm,
Mslmanlarn ounluunu oluturur; i ksm ise Mslmanlarn % 10undan biraz fazladr ve
ounlukla ran ve Iraktadr.
slm tarihi boyunca din ve siyaset arasnda, sekler anlay tayan ve slm ilkeleri siyas
hayata uygulamada esneklik taraftan olan slm liderler ile peygamberin ilke ve hayat tarzna bire
bir uyulmasnn gerektiine inanan fundamentalistler arasnda her zaman atma olmutur. slmda fundamentalizm, Kurann gerek anlamna inanmak demek deildir, nk bu, btn Ms
lmanlarn kabul ettii bir eydir ve bu anlamda btn Mslmanlar fundamentalisttir. Aksine
slm inanlara, zellikle de sosyal hayat ve siyaset konusuna ve de kiisel ahlk konulara youn
ve militan bir ballk anlamna gelir. slm fundamentalistler, dinin siyaset zerine hkmetmesini
salamaya alrlar. Uygulamada bu, slm bir devlet kurmak demektir, yani geici bir otorite
yerine ruhan bir lider tarafndan ynetilen ve Kuranda ifade edilen ilkelere dayal eriat, lh s
lm hukukunu, uygulayan bir teokrasi anlamna gelir. eriat bir dizi yasal ve drst davran ortaya
koyar ve buna, hem erkek hem kadn iin kiisel davran kurallar ve de birok su iin ceza siste-

Ayetullah Ruhullah Humeyni (1900-1989)

ranl din ve siyas lider. i din adamlarnn olu ve torunu olarak Humeyni, din bir eitim
ald ve 1964'te ran'dan srgn edilene kadar Kum'daki ba ilhiyat merkezinde en nde ge
len bilginlerden biriydi. 1979'da srgnden geri dn, ahl ykan halk devrimini kvlcmlandrd, bylece Ayetullah ("Allah'n ihsan"anlamna gelir) lmne kadar dnyann ilk
slm devletinin lideri hline gelmiti.
Humeyni, 1940'lar gibi erken bir zamanda slm devleti fikrini ne karm olsa da kurum
sallam bir ruhan ynetim, yani "slm cumhuriyeti"nin temel fikri 1960'larn sonuna kadar ortaya kmamt.
Humeyni'nin dnya gr, fakirler ve nc Dnya'daki dlananlar olarak alglanan mazlumlar ile eytann iki
zi olarak grlen zlimler yani, bunlar ABD ve Sovyetler Birlii, kapitalizm ve komnizm, Bat ve Dou arasndaki
kat ayrma dayanyordu. Bylece slm, dardan gelen igl ve yozlamadan arndrarak slm dnyasn yeniden
yaplandrmay amalayan ilh-siyas bir proje hlini almtr.

___________________________________________________________________________________

mi dhildir. Dier dinlerle ortak olarak slm, doktrinler ve birok siyas davay hakl karabilen
inanlar ierir. Bu, zellikle slm ekonomik fikirler iin geerlidir. rnein Kuran, zel mlkiyet
kurumunu onaylar, bazlarna gre bu kapitalizmin desteklenmesidir. Ancak tefecilik ve vurguncuu da yasaklamtr, bu durum ise bazlarna gre sosyalizme yaknl gsterir.
20. Yzylda slm fundamentalizmin yeniden canlanmas, 1928de Msrdaki hvan-
Msliminin (Mslman Kardelerin) kurulmasyla balamtr. Msr, 1922de ksm bamszlk
elde etmi ve 1936da tam bamszlna kavumu olmasna ramen ngiltere, lkede gl bir
ekonomik ve asker bir varlk hline gelmiti. hvan, Haan el-Benna (1906-1949) tarafndan b o
zuk bir slm inanc deitirmek ve inananlarn siyas ses, siyas partisi olmak amacyla kurulmu
tu. hvan, hem kapitalist hem de sosyalist geliim ekillerine alternatif sunan slm bir hkmet
kurmaya amalamtr. Byle bir hkmet, slm ilkeleri ekonomik ve siyas hayata ve ayn za
manda kiisel ahlk konularna uygulayarak sosyal sistemi deitirecektir. Byle ruhan bir arnma
sreci, Msrn yabanc kontrolden zgrlemesini ierecek ve hvan, btn slm topluluklarnn
tamamen zgrlemesini ve birliini canlandracakt. hvan, rdn, Sudan, Suriyeye yayld ve
cami, okul, genlik kulpleri ve hatta ticar iletmeler de dhil olmak zere kollar oluturdu. Gen
insanlar fiziksel ve asker alardan eitti ve gelecek cihada hazrlad, bylece bu kutsal sava ile
amalarna ulaabileceklerdi.
Ancak fundamentalizm, Arap siyasetinin ularnda kalmaya devam etti, Arap liderler ise ya
Bat yanlsyd ya da Msr'da Cemal Nasrn ykselmesiyle bir Arap sosyalizm trn destekledi.
Nasr, 1956da Svey Kanaln milliletirdi ve ngiltere, Fransa ve srailin asker mdahalesine
direnebildiinden Arap dnyasnn tartlmaz lideri oldu. Nasrn sosyalizmi, Sovyetler Birlii ile
yakn diplomatik ilikiler kurmasna ve hvan bastrmasna neden oldu. Ancak 1967deki Arap-srail savanda Msrn yenilmesi, Arap sosyalizmi fikirlerini gzden drmeye balad ve funda-

mentalist hareketin bymesine imkn salad. Smrge ynetiminin sona ermesine ramen Orta
Dou ve Kuzey Afrika lkeleri, Bat veya Sovyetler Birliine bamlklarnn ve de srail devletini
ayakta kalmas ile aka grlen siyas iktidarszlklarnn farkndaydlar. Bu artlar altnda yeni
den canlanan milliyetilik, slm fundamentalizm eklini ald. 1970 lerden beri ou Mslman
lkede fundamentalist gruplar ortaya kt ve genler ve siyas eilimliler arasnda gn getike
artan bir destek buldu.
Bu srecin odak noktas ran olmutur, burada kitlesel bir devrim Ayetullah Humeyniyi ik
tidara getirdi ve rann slm Cumhuriyeti iln etmesine neden oldu. Bir sonraki blmde i
fundamentalizm! ile balantl olarak daha etraflca ele alnacak olan ran rnei, dnyann birok
yerindeki fundamentalist gruplara ilham kayna olmutur. 1981 de hvan- Mslimin Msr bakan
Sedata suikast yapt; Pakistan ve Sudan gibi eitli slm lkelerdeki liderler ise fundamentalistlerin
basksyla eriat kanunlarn uygulamaya balad. Fundamentalizm, zellikle, 1980lerin Lbnann
da hkimdi; Lbnan, Hristiyan ve Mslmanlar arasndaki savala blnm ve gneyi srail kuzeyi
ise Suriye tarafndan igl edilmiti. Beyrutun baz ksmlar ran destekli Hizbullah gibi fundamen
talist gruplarn denetimine geti; bunlar Batl rehineleri karp baarl biimde dnyaya duyurma
y baard. slmcln geliimi birok farkl ekil almtr. Trkiyede anayasal bir fundamentalizm
biimi Adalet ve Kalknma Partisinin (AK Parti) 2002de seim baars ile n kazanmtr, bu parti
bir yl nce daha nce yasaklanm slm gruplardan kurulmutu. Ne var ki, Afganistanda devrim
sel fundamentalizmin gc, 1997de kurulan ve 2001de Amerika ynetimindeki asker giriim ile
yklan Tlibn rejimi ile grlmtr. Tlibn rnei, kendi dnyalarndan farkl olan slm veya
dier dnceleri reddeden yeni bir radikal fundamentalizm! ortaya koymutu. Bu, Deobandizmin
ar bir ekline dayanyordu, sz konusu akm ngiliz Hindistannda gelien ancak en derin kkleri
Pakistanda bulunan bir Snn-Hanef slm koludur. Tlibnlar, btn slm olmayan yozlama
lar kaldrmaya ve kat ve baskc bir eriat yorumunu uygulamaya sokmaya almtr. Kadnlar ge
nel olarak eitimden, ekonomik ve kamusal hayattan tamamen soyutlanmt. Sansr o kadar katyd
ki btn mzik trleri yasaklanmt. Tlibn ynetimi, ok otoriterdi, siyas g, Molla m erin
liderlii altnda kk bir grup Tlibn din adamlar grubunun elinde toplanyordu.
1990lardan beri ortaya kan yeni cihad gruplar -bunlardan en nemlisi same Bin Ladin
tarafndan ynetilen El-Kaidedir- radikal yeni fundamentalizme anlam kazandrmtr. Bu gruplar
iin slma ballk cihad biimindedir, kutsal bir sava olarak alglanr, zellikle ABD ve sraile
( Yahudi-Hristiyan hal seferleri savaanlarna ) kar srdrlr ve ana hedef ise Suudi Arabis
tann yabanc etkisinden kurtarlmasdr. Bu tr militan slamizm, 11 Eyll 2001de ve 2002de
Balideki bombalama gibi intihar saldrlarn ve terrizmi yasal ve hatta arndrc, siyas ve sosyal
abann ifadeleri olarak grr. slm eletirmenlerine gre, bu tr geliimler slm deerler ve liberal-demokratik Bat deerleri arasndaki temel uyumazl gsterir. Bu bak asndan slm
totaliterdir, nk eriat kanunlarna dayanan slm devleti ni kurma hedefi tamamen oulculuk
(bkz. s. 51) kartdr ve kamusal/zel ayrm fikri ile zttr. Terr ve iddet uygulamas, bu tota
liter potansiyelin briz bir gstergesidir.

Ancak byle bir gr, temel slm ilkeleri yanl yorumlam olur, oysa bu ilkeler terrizme
destek salamaz, aksine bar, sayg ve adlete dayaldr. Muhammed peygambere gre, rnein,
daha byk cihad kfirlere kar siyas atma deil, bir i atmadr: Ahlk disiplin ve slma
ballk ile daha iyi bir insan olma abasdr. Btn din geleneklerle ortak olarak slm, birok
gr iinde barndrr ve bunlar herhangi bir dava veya eylemi hakl karmak iin kullanlabilir.
Din fundamentalizm! ayran husus ise din retilere yeni yorumlar getirmesi ve bu yorumlar
sorgulanamaz otoritesi iin talep etmesidir.

i Fundamentalizmi
ran siyas slmn yeniden canlanmasn sembolize eder; Lbnan, Pakistan, Afganistan ve ngiltere
gibi lkelerdeki fundamentalist gruplar, ruhan ve siyas liderlik iin ran izlerler. ran nfusu
nun ounluu iki mezhebin daha k olan i mezhebine aittir. slmn iki mezhebe ayrlma
s siyas bakmdan nemlidir, nk ikisinin mizac ve siyas amalar birbirinden uzaklamtr.
Blnme, peygamberin lm ardndan gelecek haleflerin tartlmas zerine balamtr. Snnler, peygamberin ardndan gelen ilk drt hlifenin veya vekilin, Hlefa-i Raidin, ilh bilgelie
ulatklarna inanyorlard. Bunlardan sonuncusu peygamberin kuzeni Ali idi ve Snnler Alinin
halefinin ulema arasndaki konsenss ile belirleneceini dndler. Ancak byle seilen bir lider,
ilh veya amaz olarak grlemezdi. Bunun aksine iler her sonraki imamn, veya din liderin
kusursuz ve amaz ve dolaysyla mutlak din ve siyas otoriteye sahip olduunu ileri sryorlard.
Snnler, slm tarihini peygamber ve hemen ardndan gelen drt halife dneminde hkim
olan ideal topluluktan yava yava uzaklama olarak grmeye eilimli olmulardr. iler ise ilh
ynetimin kusursuz imamn retilerinde bulunduuna veya gizli imarnn dnmesi veya do
rudan Allah tarafndan ynlendirilen mehdinin gelmesiyle ilh bilgeliin yeniden ortaya kmak
zere olduuna inanrlar. ilere gre tarih, ideal topluluktan uzaklama deil ona yaklamadr. Bu
tr lml Snnlerin scak bakmad yeniden canlanma ve yakn bir kurtulu fikri, i mezhebine
Mesihi ve duygusal bir nitelik katmtr. i mezhebinin din tabiat da Snnlerinkinden farkl
dr. iler, ac ekme ve dindar ve basit bir hayat srmekle bireyin gnahlarndan arnabileceine
inanrlar. Ruhan kurtulu umudu, i mezhebine onun ayrt edici younluk ve duygusal gcn
kazandrmtr. Bu tr din bir evk siyas bir hedefe balannca cidd ballk ve fedakrlk meyda
na getirmitir. i mezhebi geleneksel adan Snn mezhepten daha siyas eilimli olmutur. Bu,
zellikle fakir ve dlananlara cazip gelmitir; onlara gre ilh bilgeliin yeniden ortaya kmasyla
toplumun arnmas, adletsizliin ortadan kalkmas ve baskdan kurtulma yaanacaktr.
1979da ahn lkeden kamasna neden olan ve Humeyninin dn iin zemin hazrla
yan halk gsterilerinin ardndan ran slm Cumhuriyeti iln edildi. ktidar, Humeyninin kendi
ynettii on be din adamndan oluan slm Devrim Konseyinin eline geti. Seilmi slm Da
nma Meclisinin kard btn yasalar, Anayasay Koruma Konseyi tarafndan onaylanmaldr;

bu konseyde yasalarn slm ilkelere uyup uymadn denetlemek iin alt din ve alt sekler hu
kuku bulunur. ran ar bir din bilin sergilemitir; bu Byk eytana, ABDye, kar genel
bir antipatide ve sosyal ve siyas hayatta kat slm ilkelerin uygulanmasnda kendini gstermitir.
rnein ba rts ve arafn giyilmesi Mslman olan ve olmayan randaki btn kadnlar iin
zorunlu hle geldi. ok elilikle ilgili kstlamalar kaldrld, doum kontrol yasakland, zina kr
balama ve idam etme ile cezalandrld ve ecinsellik iin lm cezas getirildi. Hem ran siyaseti
hem de toplumu slmlatrld ve Tahrandaki Cuma namazlar resm hkmet politikasnn bir
ifadesi ve siyas hayatn odak noktas hline geldi. slm Devrimi ile doan din milliyetilik, 19801988de ran-Irak Sava srasnda yeni zirvelere kt.
Ancak ran daki devrim isteinin hayatta kalmas iglci Iraka kar verilen vatanperver savala
ve de Humeyninin devam eden kurtarc etkisi ile dorudan balantlyd. Savan sona ermesi ve
1989 da Humeyninin lm, ran iinde daha lml glerin yzeye kmasna yol at. ran ekono
misi sekiz yllk savan maliyeti ve yabanc ticaret ve yatrmn olmamas ile zarar grmt. rann
sanayilemi Batdan diplomatik adan soyutlanmas sona ermedii srece ekonomik canlanmann
imknsz olaca gr yaygnlamaya balad. Bu, ran Parlamentosu szcs (slm Danma M ec
lisi) Haimi Rafsancaninin ortaya kmas ile kendini gsteriyordu ve Rafsancaninin 1989da bakan
olarak seilmesi, ran siyasetinde daha fazla pragmatik ve daha az ideolojik bir dnme iaret edi
yordu. Filistin ve baka yerlerdeki radikal slmc gruplarla balants ve onlar desteklemesi devam
etse de ran slm Devriminin tarihi, gn getike kreselleen bir dnyada militan fundamentaliz
min ilerlik gsteremeyeceini ortaya koyuyor. Ancak randaki siyas ve ekonomik hayatta daha fazla
pragmatizmin, din itaat veya balln azalmasn beraberinde getirmedii de ifade edilmelidir.

Hristiyan Fundam entalizm i

Yaklak iki milyar mensubu ile Hristiyanlk dnyann en byk dinidir. Filistindeki kklerinden
Roma mparatorluu araclyla btn Avrupaya yaylm ve daha sonra Batl yerleimcilerle
Amerika ve dier yerlere tanmtr. Hristiyanl fetih ve misyonerlik faaliyetleri ile yaygnlatr
ma giriimlerine ramen 1900lerde dnya Hristiyanlarnn yaklak %83 u hl Avrupada ya
yordu. Ancak 20. Yzylda Hristiyan inanc Batda, zellikle Avrupada azalrken gelimekte olan
dnyada gl bir byme gerekletirmitir, bu da, Hristiyan ounluunun bugn Afrika, Asya
ve Ltin Amerikada yayld anlamna gelir.
Hristiyanlk, Yahudilik iinde bir hareket olarak balad. sann Eski Ahitte ad geen Mesih
olduu ve hayat ve retilerinin Yeni Ahitte tasvir edildii inanc ile ayrmtr. Btn Hristiyanlar ncilin otoritesini kabul etseler de temel ayrm ortaya kmtr: Katolik, Ortodoks ve
Protestan Kiliseleri. Roma Katoliklii, Romadaki papann geici ve ruhan liderliine dayanr; bu
mevki, yanlmazlk doktrininin ilnndan beri tartlmaz hldedir. Doulu Ortodoks Hristiyanl
, 1054te Romadan ayrlarak ortaya km ve birka otonom Kilise meydana gelmitir, bunlar-

dan Rus Ortodoks Kilisesi ve Rum Ortodoks Kilisesi en nemlileridir. Protestanlk, 16. Yzylda
Roma otoritesini reddeden Reform hareketlerini ve yeniden ekillendirilmi mill Hristiyanlk
trlerini iinde barndrr. En etkili Protestan hareketleri svete ve Almanyann baz kesimlerin
deki Luterizm, Cenova ve skoyadaki Kalvinizm ve ngilteredeki Anglikanizm idi. Protestanlar
arasnda birok doktrin ayrm olsa da Protestanclk ncilin tek gerek kaynak olduu inancna ve
insanlarn dorudan Tanr ile ilikiye sahip olabileceinin mmkn olduu fikrine sahiptir.
Reform hareketinden beri Hristiyanln siyas nemi olduka azalmtr. Liberal anayasalcln (bkz. s. 56) geliimi, ksmen Kilise ve devletin ayrmnda ve siyas hayatn seklerlemesinde kendini gstermitir. Hristiyanlk, en azndan gelimi Batda, kiisel bir dine dnerek
bu artlara uyum salad, toplumun ahlk ve siyas yaplanmasndan ziyade bireyin mnev kur
tuluuna younlat. Bu da 20. Yzyln sonlarndan beri Hristiyan fundamentalizmini ekillen
dirmeye katkda bulundu. stikrarl sosyal, ekonomik ve siyas yaplarla yz yze gelen, sekler
deer ve hedeflere sabitlenen fundamentalistler, oulcu ve anayasal bir ereve iinde almaktan
mutluluk duymulardr. Teokrasi oluturmaktan ok bireysel konulara eilmeyi veya ahlk sava
vermeyle ilgilenmeyi yelemilerdir.
Hristiyan fundamentalizmin ifade edilmesine yardmc olduu davalardan biri etnik milli
yetiliktir. Bu, Kuzey rlandada grlmtr, Evanjelik Protestanlktaki bir patlama 1969dan beri
yaanan sorunlarn sonularndan biri olmutur. Ian Paisleyin kopuu ile meydana gelen Hr
Presbiteryen Kilisesi (Free Presbyterian Church) ile kendini ifade eden ve Demokratik Birliki Parti
(Democratic Unionist Party) (DU P) ile siyas adan rgtlenen Ulster fundamentalizmi, Kato
likliin Romadaki zaferiyle kendinin birleik bir rlandadaki zaferini denk tutar. Paisleyin kendisi
iddeti asla desteklemedii hlde yeniden birleme devam edecek olursa Protestan topluluun di
reniinin srecei uyarsnda bulunmutur. i snf Protestanlarma ve de fundamentalistlere hitap
ederek Paisley ve destekileri, Ulster birlemesinin ruhu nu korumay ve birleik bir rlandann ku
rulmasna gtrecek siyas hareketleri engellemeyi baarmlardr (Bruce 1993). Ancak Paisleyvri
bir direniin teolojik temeli, byk lde Evanjelik Protestanln dou yeri ve en etkin Hristiyan
fundamentalist hareketin, Yeni Hristiyan Sann, merkezi olan ABD'den alnmtr.

Yeni Hristiyan Sa
Kiliseye giden Hristiyan says bakmndan ABD, Batl lkelerin en dindardr. Yaklak 60 milyon
Amerikan vatanda yeniden doduunu iddia ediyor ve bunlarn yars kendilerini fundamen
talist olarak gryor. Bu, byk lde, Amerikann zulmden kamak isteyen din tarikatlar ve
hareketler iin bir barnak salamas gereini yanstyor. 20. Yzylda ncilin liberal grn
benimseyen modernistler ve kitab anlamn kabul eden muhafazakrlar (daha sonra fundamen
talistler) arasnda Amerikal Protestanlk iinde iddetli atmalar gereklemitir. Yine de bu tr
din tutku ve grler, byk lde zel hayatla ve ev ile snrlyd. Din gruplar nadiren aktif si

yasete ekiliyordu, girdikleri zaman da pek baarl olamyorlard. Yasaklama dnemi, 1920-1933,
nemli bir istisna idi. 1970lerin sonlarnda ortaya kan Yeni Hristiyan Sa, Amerikay saya
dndrme giriimlerinde din ve siyaseti birletirmeye almas bakmndan yeni bir gelime idi.
Yeni Hristiyan Sa, temelde ahlk ve sosyal meselelerle ilgilenen ve Hristiyan kltr
olarak nitelendirdikleri konular korumay veya yeniden oluturmay amalayan geni bir koalis
yon grubunu tarif eden bir emsiye kavramdr. Bu gelimenin ardnda iki sebep vardr. Birincisi,
1945 sonras dnemi Amerikasnda, her yerde olduu gibi, kamusal alann youn biimde ge
nileme tecrbesidir. rnein 1960larn balarnda Yksek Mahkeme, Amerikan okullarnda
dua edilmesine kar hkm verdi (nk din zgrlkleri garanti altna alan lk Tdilta [First
Amendment] aykryd), sivil haklar kanunu istihdam kotasna ve okullarda ayrmcln sona erdi
rilmesine neden olmutu ve zellikle Lyndon Johnsonn Byk Toplum giriiminin bir paras
olarak refah, kentsel geliim ve dier programlarda hzl bir art grlmt. Bunun sonucunda
Tanrdan korkan birok gneyli muhafazakr, geleneksel deer ve hayat tarzlarnn tehdit edildi
ini ve Washington kkenli liberal gelimenin bunda parma olduunu dnd.
kinci faktr, geliimleriyle geleneksel sosyal yaplar tehdit eden siyahileri, kadnlar ve ecin
selleri temsil eden gruplarn zellikle krsal kesim Amerikasnda siyas nem kazanmasyd. Gele
neksel aile deerleri nin yeniden oluturulmas amacyla kampanya yrtmek iin 1970lerde Yeni
Hristiyan Sa ortaya ktnda zel amalar arasnda olumlu eylem (siyahiler lehine pozitif
ayrmclk), feminizm (zellikle nerilen Eit Haklar Kanunu) ve ecinsel hareketi vard. 1980ler
ve 1990larda bu ahlk politikas, krtaj kartl konusu ile birletirildi.
Bu konulara deinmek iin zellikle tannm Tele-Evanjelist ile harekete geirilen bir dizi r
gt ortaya kt. Bunlara, Din Yuvarlak Masa (Religious Round Table), Hristiyan Sesi (Christian
Voice), Amerikan Geleneksel Deerler Koalisyonu (American Coalition for Traditional Values) ve
hepsinden nemlisi Jerry Falwell tarafndan 1980de kurulan Ahlk ounluk (Moral Majority)
dhildir. Krtaj kart harekette Katolikler nde olsa da Yeni Hristiyan Sa gruplar, ncile ina
nanlar olarak kitab hataszl kabul eden ve kiisel olarak saya dnme tecrbesini hayat olma
lar anlamnda yeniden doduklarna inanan Evanjelik Protestanlar srasndan destek almlardr.
Yine de Evanjelikler arasnda blnmeler vardr, rnein kendilerine fundamentalist ad veren ve
inanmayan toplumlardan uzak durmaya alanlar ile Kutsal Ruhun peygamberlik ve iyiletirme
yetenei verilen bireyler araclyla ilerlik gsterebileceine inanan Allahn ltfuna nail olanlar
arasnda gr ayrl vardr. 1980lerden beri Ahlk ounluk (Moral Majority) ve dier benzer
gruplar, kampanya finansman saladlar ve liberal veya eme taraftar Demokratlar hedef alan
ve krtaja muhalefete dayal bir sosyal ve ahlk gndemi kabul etmeleri ve Amerikan okullarnda
dualarn yeniden uygulanmasn salamalar iin Cumhuriyetileri destekleyen rgtl bir semen
kayt giriiminde bulunmulardr. Ronald Reagann 1980lerde bu gndemi kabul etme istei, bu
Yeni Hristiyan Sann ekonomi ve d siyaset gibi hem geleneksel hem de ahlk konulara nem
verdiini gsteriyor. Ancak Reagan, Hristiyan sann ieriini benimsemi ve Yksek Mahkemeye hayat lehine atamalar yapm olsa da, ahlk gndemi yerine getirmede baarsz oldu.

Reagan dneminin sonuna kadar Yeni Hristiyan Sa nn etkisi ini klar gstermitir. Reagann halefi Baba George Bush, onlardan biri deildi (rnein 1980e kadar krtaj desteklemi
ti) ve vergiyi artrmayacana dir verdii seim kampanyas vaadini yerine getirmedi. Bu, Hristi
yan sann kendi bakan adayn karmasna ve Tele-Evanjelist Pat Robertsonn 1992de baar
sz Cumhuriyeti adaylna neden olmutur. Robertsonn baarszl ve Reagan ve Bushun bu
konuya eilmemesi, hareketin kar kt iki temel blou vurguluyor. Hristiyan Sann siyas
temelini beyaz Evanjelik Protestan topluluunun tesine gtrememesine ilveten ABD gibi o
ulcu topluluklardaki kitle partileri, tek bir sosyal, etnik veya ilgi alan ile snrl kalamaz. Bu sorun
lara tepki olarak Evanjelik hareketinin baz unsurlar militan stratejiler benimsemilerdir. Buna bir
rnek militias adl kiilerin ortaya kmasdr; bunlar Hristiyan vatanseverler (Christian Patriots)
gibi glge gruplardan etkilendiklerini sylerler ve 1995teki Oklahoma Bombalamas gibi rnek
lerle kendini gsteren terr kampanyalarn balatmlardr.
Ancak Hristiyan Sa, 2000 ylnda George W. Bushun seilmesiyle byk bir destek ald.
Bushun kendisi ve bakan yardmcs Dick Cheney da dhil olmak zere Bush kabinesinin bir
ksm yeniden domu Hristiyanlardan oluuyor ve ayn zamanda nde gelen Evanjelik John
Ahcroft da basavc tayin edilmiti. Bundan dolay 11 Eylln ardndan Bush ynetiminin sraile
desteini arttrdn ve bunun Eski Ahit te Filistinin Yahudilerin topraklar olarak tasvir edilme
sine dayandrld ileri srlmtr.

D ie r F u n d am e n talist A km lar
slm ve Protestan Hristiyanlk, ok farkl zellik ve amalarla da olsa kapsaml siyas yenilik prog
ramlar ortaya karma yeteneklerinden dolay ayr bir yerde ele alnmtr. Ancak dier fundamen
talist hareketler ou durumda mill veya etnik kimlii yeniden tanmlamak veya aa kavuturmak
iin daha ok uramtr. Bu anlamda birok fundamentalist akm, etnik milliyetiliin alt trle
ri olarak grlebilir. Sz konusu durum, dman etnik veya din gruplarn bymesi ya da tehdit
edici blgesel deiikliklerle ortaya kan mill kimlikteki deiiklie bir tepki biiminde kendini
gstermitir. Esas siyas kimlik kayna olarak milletten ziyade dinin cazip olmasnn sebebi, dinin
grup yelii oluturmak iin ezel ve deimez bir temel salamasdr; dinin aznlk kltrnn or
taya kmas ile ilikilendirilmesinin sebebi budur. Ulster Protestanlarnn fundamentalizmi -dinleri onlara mill kimliklerini kazandrr, Britanyal olmak etnik bir zellikleridir- etnik kimlikleri
ile pek ilikili olmayan ABD Evanjeliklerinin fundamentalizminden farkldr. Hindu, Sih, Yahudi
ve Budist fundamentalizmleri de benzer mill seferberlik ekilleridir. Hindistann birincil dini olan
Hinduizm, dtan baknca nispeten fundamentalizme daha uzak grnyor. Hinduizm resm metin
ve doktrinlerden ziyade gelenek ve sosyal uygulamann vurguland bir dinin en ak rneidir.
Yine de sekler Kongre Partisi iin destek ile kyaslandnda lml kalsa da 1947de elde edilen
Hindistan bamszl abasndan fundamentalist bir hareket ortaya kmtr. Ne var ki, bu hare

ket, 1980lerin ortasndaki Nehru-Gandhi hanedannn sona ermesi ve Kongrenin dnden beri
canlanmtr. Ana hedefi Hinduizmi mill kimliin temeli hline getirerek Hindistann ok-kltrl ve ok-milletli mozaiine kar koymaktr. Bu, yabanc din ve kltrlerin atlmas, Mslman,
Sih, Cacin ve dier topluluklarn Hindulatrlmas anlamna geliyor. Bharatiya Janata Partisi (BJP,
[Hint Halknn Partisi]) 1996dan beri Hindistan parlamentosundaki en byk partidir, ifade ettii
konular yeni zenginleen orta snfn duygularn modernletirmektir ve mill kimliin zayflama
syla ilgili endielerdir. Daha radikal Dnya Hindu Konseyi (World Hindu Council) Hindistan
Hindular iindir propagandasn yapar ve onun bir st kurulu, RSS, Burmadan Irak a uzanan Daha
Byk Hindistan oluturmay ve Orta Asyada Hindistann j eopolitik hkimiyetini kurmay ama
lar. Hindu militanlnn en dramatik gstergesi, Ayodhyadaki Babri Mescidinin 1992de yklma
s ile grld; Mescidin Roma tanrsnn doum yerinde ina edildii dnlr. Bu, Hindular ile
Mslmanlar arasndaki Gujaratta toplumsal iddet gsterilerine neden olmutur.
Sih fundamentalizmi farkldr, nk mevcut bir kimlik iinde mill bir kimlik oluturma ile
ilgili deil bamsz bir ulus devletini kurma abas ile ilgilidir. Byle olunca liberal milliyetiliin
konular ile rtmekte ve ondan sadece din bir birim olarak millete bak asndan farkllamak
tadr. Bu yzden, Sih milliyetiler, Sihizmi devlet dini ve bu dinin ilerlemesini salamaktan sorum
lu Sih hkmetini imdiki Pencapta yerleik bir Khalistan kurmay hedeflerler. Hindu milliyet
iliinin slm kart bir nitelii olduu gibi Sih milliyetilii de ksmen Hinduizme kardr. Bu,
militan lider Jarail Singh Bhindranwale altnda 1982de Damdami Taksal tarafndan Altn Mabetin
ele geirilmesiyle ve de mabet basknnn ardndan iki yl sonra ndira Gandhinin ldrlmesiyle
kendini gsterdi. Hindistanda ba gsteren Hindu, Sih ve slm fundamentalizmindeki ayr patla
malar hi phesiz birbirleriyle balantl gelimelerdir. Bunlar sadece tehdit ve kzgnlktan oluan
zincirleme tepkileri meydana getirmediler, ayn zamanda etnik kimlii din tutkulara balayarak
birbirlerine ilham kayna oldular.
Yahudi ve Budist fundamentalizmi de etnik atmalarn sivriltilmesine bal gelime gs
termitir. Ar-ortodoks Yahudilerin aksine, ki bunlardan bazlar Eski Ahitte ngrlen Yahudi
devleti olarak sraili kabul etmeyi reddeder, Yahudi fundamentalistler Siyonizmi (bkz. s. 300),
alansal saldrganlk zellii tayan Daha Byk srail Devleti ni savunmaya dntrmlerdir.
srailin en bilindik fundamentalist grubunda, yani nananlar Topluluunda ( Gushmun Emunim),
ise bu anlay 1967 Alt Gn Savanda igl edilen alanlarda Yahudi yerleim yerleri kurma kam
panyalarnda ve ardndan bu yerlerin resm bir ekilde sraile dhil edilmesi ile kendini gster
mitir. Katch gibi daha radikal gruplar, Yahudi ve Araplarn asla birlikte yaayamayacaklarn iddia
ederler ve dolaysyla vaat edilmi topraklardan btn Araplarn karlmasn isterler. Kk de
olsa srailin ar-ortodoks partileri daha byk etki yaratmaktadr, nk bunlarn destei her iki
byk partinin, Likut ve i Partisinin, hkmet kurmas iin gereklidir.
Sri Lanka daki Budist milliyetiliin yaylmas, Budist Seylanllardan oluan ounluk ve Hin
du, Hristiyan ve Mslmanlar iine alan Tamil topluluundan oluan aznlk arasnda artan bir
gerginlik sonucunda meydana gelmitir. Yzeyde -bireysel sorumluluk, din hogr ve iddet

Siyonizm [Zionism]

a
Siyonizm (Siyon Ibranicede Cennet Krall demektir) genelde Filistin olarak grlen Yahudi memleketinin ku
rulmasn amalayan harekettir. Fikir, ilk kez 1897'de Theodore Herzl (1860-1904) tarafndan Basel'deki Dnya
Siyonist Kongresi'nde ileri srlm ve Yahudi halkn eziyetten kurtarmann tek yolu olarak grlmtr. ilkSiyonistler, genelde sosyalizme sempati duyan sekler ve mill amalar gden kiilerdi. Ancak 1948'de srail devletinin
kuruluundan beri Siyonizm, btn Yahudilere bir memleket salama vaadi ve srail'e sempatiyi artrma ve d
manlarna kar onu savunma giriimleri ile ilikili hle gelmitir, ikinci anlamda fundamentalizmle (bkz. s. 287)
balantl olduu sylenmitir, Filistinlilere gre ise Arap kart, yaylmac bir nitelie sahiptir.

kartlna ballk sonucunda- Budizm, byk dinler iindeki en az fundamentalist olan din olsa
da (Dalai Lama, 1996) Gney Asyadaki Theravada Budizmi, milliyetilik ve din hareketlenme
biribirine kartnda fundamentalist trden gelimeleri desteklemitir.
Sri Lankada Halkn zgrleme Cephesi gibi militan gruplarn destekledii mill kimliin
Seylanllamas nn talebi; Budizmin bir devlet dini hline getirilmesi talebiyle ifade edilmitir.
Ancak bu tr basklar, Tamil ayrmcln daha ok tetiklemi ve 1970lerin sonunda balayan Tamil Kaplanlarnn gerekletirdii bir terr kampanyasna imkn vermitir.

21. Y Z Y IL D A D N F U N D A M E N T A L IZ M
Din fundamentalizm, 21. Yzyl boyunca srecek mi, yoksa belirli tarih olaylarn kesimesine
bal geici bir olay olarak m grlecek? Fundamentalizmin gelecei sorusu, ok farkl iki senar
yoyu gndeme getiriyor. lki, modern dnyada din temelli siyas inancn uzun vadeli srdrlebi
lirliini sorgular ve siyas bir proje olarak fundamentalizmin belirli snrlarn ne karr. Bu gre
gre fundamentalist din, temelde modernlemenin beraberinde getirdii etin uyum srecinin bir
semptomudur, ancak modernleme srecinin temel unsurlaryla uymadndan sonunda ortadan
kaybolacaktr. Batllama olarak modernleme hkim gelecektir, nk ekonomik kresellemeye
doru eilimden ve liberal demokrasinin yaylmasndan destek grmektedir. Dolaysyla din, uy
gun zel alanna ekilecek ve kamusal meseleler yine sekler siyas inanlara gre ele alnacaktr.
Bu analiz, fundamentalizmin temelinde yatan ilh-siyas projelerin yava yava kaybolacan
ve din gruplarn daha geni mill hareketlerin unsurlar hline geleceini varsayar. Batnn hkim
olduu kresel sistemin ortaya kmas, meden milliyetiliinin hayatta kalmasna imkn veriyor
olsa da, zellikle din farklla dayal militan etnik milliyetiliin gelecei olmadna inanlyor.
Fundamentalistler iktidara gelip karmak hkmet grevleriyle yzleince fundamentalizmin
snrlar aa kacaktr. Ak siyas bir program veya tutarl bir ekonomi felsefesi olmadndan

bir tepki ideolojisi olarak fundamentalizm, hayatta kalsa da ancak bir hitabet sanat veya bir rejim
kurma miti olarak varln srdrecektir.
Kart gr, din fundamentalizmin post-modern gelecee gz krptn ileri srer. Bu adan,
kriz iinde olan seklarizm ve liberal kltrdr. Bunlarn fundamentalizm ile ortaya kan yetersizlik
leri, daha derin beer ihtiyalara hitap edememeleri ve sosyal dzene ahlk bir temel veren otoriter
deerler oluturamamalardr. Batl liberal demokrasiye gre ekillenmi tek dzelilii tevik eden
kresel sistemin ortaya kmasndan te bu gr, daha muhtemel bir senaryo nermektedir: Kapi
talizm ve komnizm arasndaki 20. Yzyl atmas bir tr medeniyetler atmasna neden olacak
tr. Rakip uluslararas g bloklar ortaya kacak, din ise muhtemelen onlara farkl bir siyas-kltrel
kimlik salayacaktr. Bu versiyonda fundamentalizmin yetersizlikleri deil gl yanlar vardr. Din
fundamentalistler, zaten modern dnyann silh ve ruhunu benimseyerek uyum salayabildiklerini
gsterdiler ve gelenekle engellenmeyip aksine hzl seyahat etmeleri gerei, post-modernitenin
zorluklarna kar tepki biiminde inanlarn yeniden dzenleme imknn mmkn klyor.

leri Okumalar
Ahmed, A. ve H. Donnan, Islam, Globalization and Postmodernity. (Londra ve New York: Routledge, 1994).
Siyas islmn doasn ve modemiteyle ilikisini inceleyen denemelerden oluan faydal bir derleme.
Ahmed, R., Jihad: The Rise o f Militant slam in Central Asia. (New Haven, CT: Yale University Press, 2001). Orta
Asya'nn eitli blgelerindeki radikal yeni fundamentalizmin ykselii ve nemi konusunda ak ve
gvenilir bir deerlendirme.
Bruce, S., Fundamentalism. (Oxford: Polity Press, 2000). Anahtar kavram olarak fundamentalizmin incelen
mesi; fundamentalizm hzl sosyal deiimin bir semptomu biiminde tarif ediliyor, ancak onun ideo
lojik nitelii cidd bir biimde ele alnyor.
Hadden, J. K. ve A. Shupe, Prophetic Religons and Politics: Religion and Political Order. (New York: Paragon
House, 1986). nemli din sosyologlarnn dnya zerindeki hareketlerini inceleyen faydal denemele
rinden oluan bir derleme.
Hiro, D., Islamic Fundamentalism. (Londra: Paladin, 1988). Fundamentalist slmn geliimi ve nemi konu
sunda iyi ve ulalabilir bir deerlendirme.
Marty, M. E. ve R. S. Appleby, Fundamentalisms and the State: Remaking Polities, Economies, and Militance.
(Chicago ve Londra: University o f Chicago Press, 1993). Kapsaml, gvenilir, hl ulalabilir alt ciltlik
Fundamentalizm Projesinin bir ksm. Dier ilgin ciltler unlardr: Fundamentalism Observed. (1991)
ve Accounting for Fundamentalism. (1994).
Parekh, 8., "The Concept o f Fundamentalism", The End o f 'isms'? Reflections on the Fate o f Ideolojical Politics
after Communism's Collapse, (ed. A. Shtromas) (Oxford ve Cambridge, Mass.: Blackwell, 1994). Funda
mentalizm ile modernleme srecinin doasna ilikin ak ve anlalr bir giri.

SONU: SONU OLMAYAN

DEOLOJLER M ?

Son iki yzyldan beri siyas ideoloji, dnya tarihinin nemli bir paras olmutur. deoloji, modern
dnyann ekillendii -ekonom ik, sosyal ve siyas- ayaklanmalardan ortaya km ve sosyal de
iim ve siyas geliim sreci iinde hep bulunmutur. deoloji ilk bata sanayileen Batda ortaya
ksa da yava yava btn dnyada kendini gsterdi ve dnya apnda siyas bir sylev dili yaratt.
Ancak ideolojinin insanlk tarihinde oynad rol konusunda grler ok farkldr. deoloji ger
ei, ilerleme ve adletin kayna m olmutur, yoksa hogrszlk ve baskya sebep olan tahrif
edilmi ve sndrlm dnya grlerini mi yaratmtr?
Bu tartma, 19. Yzyla, Marxn (bkz. s. 135) ideoloji ve bilim arasndaki ayrmna da
yanr. Bilimin insan bilgisini ilerletmede nesnel ve deer yargsz bir yntem sunmas ve bylece
insanl mantksz.ideolojilere kle olmaktan kurtard fikri, modern zamanlarn sren mitlerin
den biri olmutur. Bilim, ideolojinin antitezi deildir, ancak belki kendi ap iinde bir ideoloji ola
rak grlebilir. rnein bilim, zellikle sanayi ve teknolojiyle temsil edilenler olmak zere sosyal
glerin karlar ile ilintilendirilmitir. Derinden bir sosyal deiim srecine katkda bulunmu ve
bir bakma sanayi toplumunun hkim ideolojisi hline gelmitir. Bu adan ideoloji, bir sosyal grup
veya btn bir topluluun ortak bir kimlik veya kolektif hedefler oluturarak kendi bilincini elde
etmesi aracdr. Byle olunca ideoloji ne zgrletirici ne de bask uygulayc, ne yanl ne de doru
olarak grlmelidir. deoloji, bunlardan hepsi olabilir. deolojinin karakteri, ortaya kt tarihsel
gler ile ekillenir ve hizmet ettii sosyal ve siyas ihtiyalara gre moda hline gelir. Dolaysyla
ideoloji, beer durumun vazgeilemez ve ortadan kaldrlamaz bir zelliine dnmtr. Yine
de siyas dnrlerin sk sk ideolojinin sona erdiini veya erdirilmesi gerektiini ileri srmeleri
ilgintir.

DEO LO JN N SO NU M U ?
deolojinin sonu fikri 1950ler ve 1960larda moda oldu. Bu duruun en etkili ifadesi Daniel Bell
(1960) (bkz. s. 304) tarafndan yapld. Bell, kinci Dnya Savandan sonra Batda siyasetin
byk siyas partiler arasndaki uzlama ve ideolojik ayrm veya tartmann eksiklii ile ayrt edil
mesi gereinden etkilenmiti. Hem faizm hem de komnizm cazibesini yitirmiti, kalan partiler
ise en iyi ekonomik bymeyi ve madd zenginlii kimin salayaca konusunda anlamazlk iin
deydiler. Esasnda ekonomi siyasetin nne gemiti. Siyaset daha ok nasl zenginlik salanacak
gibi teknik sorunlara indirgendi ve iyi toplumun doas konusundaki ahlk veya felsef sorular
ele almay brakmt. Btn ama ve hedefler iin ideoloji, uygun olmayan bir ey hline gelmiti.
Ancak Bell in dikkat ektii sre, ideolojinin sonu deildi, daha ok byk partiler arasn
daki geni ideolojik uzlamann ortaya kmas ve dolaysyla ideolojik tartmann ortadan kalkmasyd. Sava sonras dnemde temel Batl ideolojinin -liberalizmin, sosyalizmin ve muhafa
zakrln- temsilcileri ynetilen kapitalizm ortak hedefi zerinde anlatlar. Ancak bu hedefin
kendisi ideolojikti -rnein sosyal refah ve ekonomik mdahale aracl ile piyasa ekonomisi, zel

ABD'li akademisyen ve yazar. Harvard niversitesinde sosyoloji profesr olan Bell, hem ge
ni siyas hem de akademik nem tayan modern toplumun incelemesini gerekletirmitir.
Irving Kristol ile 1960'larda The Public Interest dergisini yaynlad, burada "byk" hkmet fel
sefesini eletirmi ve ABD'de yeni muhafazakrla entelektel bir gvenirlik kazandrmtr.
The End o f Ideologde (ideolojinin Sonu, 1960), Bell, sosyal ve siyas konulara mantkl yak
lamlarn tkendiine dikkat ekmitir ve 1988 basksnn son sznde topik devletlerin
zorbalna kar uyarda bulunmutur. Ayrca yeni bir "bilgi snf"nn hkim olduu "bilgi toplumlar"nn orta
ya kn vurgulayarak "sanayileme sonras"nn poplerlemesine yardmc olmutur. Cultural Contradictions
ofCapitalism'de (Kapitalizmin Kltrel Ztlklar, 1976) Bell, kapitalizmin "duygu", kiisel m utluluk ve kendini ifade
etme gibi deerleri glendirme eilimini ve retimi devam ettirmek iin verimlilik ve mantk arasndaki artan
gerilimi incelemitir.

mlkiyet ve madd drtlere duyulan inanc yanstyordu. Aslnda her ne kadar geici de olsa refah
kapitalizmi veya sosyal demokrasi, ideolojisi, bu ideolojinin dmanlarna galip gelmiti. 1960lar
daha radikal Yeni Sol fikirlerin ykselii, ne Marksist ve anarist dncelerin diriliine ve feminizm
ve evrecilik gibi modern ideolojilerin neminin artmasna hit oldu. 1970lerdeki ekonomik ge
rilemenin ilk balangc, uzun zamandr ihml edilen serbest piyasa doktrinlerine yeniden ilgi uyan
drd ve 1945 sonras uzlamasn da sarsan yeni hukuk teorilerinin geliimini tetikledi.
Son olarak ideolojinin sonu tezi, sadece sanayilemi Batdaki gelimelere odaklanmt ve
1950ler ve 60larda komnizmin Sovyetler Birlii, Dou Avrupa, in ve dier yerlerde yerleik
kald gereini ve de Asya, Afrika ve baz Ltin Amerika lkelerinde devrimci siyas hareketlerin
yrrlkte olduunu gz ard etmiti.

TA R H N SO NU M U ?
Daha geni bir perspektif, Francis Fukuyama tarafndan The End o f History ( Tarihin Sonu,
1989) makalesinde benimsenmitir. Bellin aksine Fukuyama, siyas fikirlerin geersiz olduunu ile
ri srmedi; aksine, belirli bir fikirler setinin, yani Batl liberalizmin, btn rakipleri karsnda galip
geldiini savundu. 1945te faizm yenilmiti ve Fukuyama, 1989da D ou Avrupada komnist y
netimin kmesinin Marksizm-Leninizmin dnyaca nem tayan bir ideoloji olarak geip gittiine
inanmaktadr. Tarihin sonu ile Fukuyama, fikirler tarihinin ve onunla birlikte temel ideolojik tart
mann bittiini kasteder. Ona gre btn dnyada liberal demokrasi talebi konusunda bir uzlama
vard, liberal demokrasi ise piyasa veya kapitalist ekonomi ve ak, rekabeti bir siyas sistemdir.
phesiz 1989-1991 D ou Avrupa Devrimleri ve in gibi ayakta kalan komnist rejimle-

Liberaller, tarihi, bilgi ve anlayn birikmesi ile her neslin bir ncekine gre daha da ilerledii bir sre olarak
grrler. Liberaller, bunun genelde devrim ile deil, tedrici ve artarak bir yeniden ekillenme ile gerekletiine
inanrlar.
Muhafazakrlar, tarihe gelenek ve ilerlemeye ok az yer veren devamllk asndan bakarlar. Gemiin dersi,
imdi ve gelecekteki davranlar iin rehberlik eder. Gerici muhafazakrlar, tarihin dte olduuna inanr ve
daha nceki zamanlara dn arzu ederler.
Sosyalistler, gelimeci bir tarih grn benimserler ve sosyal ve kiisel gelimeye vurgu yaparlar. Marksistler, snf atmasnn tarihi ileri gtrdne ve snfsz, komnist bir toplum un tarihin son noktas olduuna
inanrlar.

Faistler, tarihe yozlama ve bozulma, yani gemi "altn an" d, sreci olarak bakarlar. Yine de ulusal
yeniden dou ihtimlini koruyan bir dngsel tarih teorisini benimserler; bu da, genelde, iddetli atma ve
sava ile olur.
Din Fundamentalistler, tarihe kar eliik tutumlara sahiptirler. deal gemie kyasla imdiki zaman ahlki
ve mnevi bakmdan yozlam grseler de modernist adan sosyal yeniden yaplanmay benimserler.
_______________________________________________ ._______________________________________________

rin reformlar, dnya apndaki ideolojik tartmalarn dengesini derinden deitirmitir. Ancak
bu srecin tarihin sonuna denk dp dmedii tartmaya aktr. Tarihin Sonu tezinin bir
zorluu, ileri srlmesinin hemen ardndan yeni ideolojik glerin yzeye km olmasdr. 20.
Yzyl boyunca liberal demokrasi nemli bir ilerleme kaydetmi olabilir, ancak yzyl sona erer
ken ok farkl ideolojilerin yeniden canland aka grlyordu; bu zellikle etkisi Asya ve Afrikadaki Mslman lkelerden eski Sovyetler Birliine ve de sanayilemi Batya uzanan siyas
slm iin geerliydi. rnein, Sovyetler Birlii ve D ou Avrupadaki komnizmin knn
liberal demokrasinin niha zaferi iin frsat yaratm olmaktan daha ziyade; milliyetilik, rksalclk
(bkz. s. 226) ve din fundamentalizmin nn am olmas muhtemeldir.
Fukuyamann tezinin altnda klasik liberalizmden alnan ve endstriyel kapitalizmin btn
toplum yelerine sosyal hareketlilik ve madd gvence sunduuna dir iyimser bir inan yatar;
bylece bu durumu her vatanda mantkl ve cazip bulacaktr. Baka bir ifadeyle iyi bir toplum ya
ps konusunda geni ve hatta evrensel bir uzlamaya varlabilir. Yine de sz konusu durum ancak,
btn byk sosyal gruplarn karlarn karlamaya ve tek tek vatandalarn en azndan nemli
bir ksmnn arzularn yerine getirmeye yetkin bir toplum yaplandrlabilirse elde edilebilir. Kapi
talist piyasann ortaya koymu olduu aba ve verimlilie ramen kapitalizmin, btn sosyal snf
lara ve bireylere eit davrand sylenemez. Bylece ideolojik atma ve tartmalar, liberalizmin
dnya apnda zafer elde etmesiyle 20. Yzyln bittii ileri srlemez; ayn biimde, 19. Yzyln
sonunda sosyalizmin kanlmaz zaferi ngrlmt.

Post-Modernizm [Postmodernism]

Post-modernizm, bata genel Batl sanat, mimari ve kltrel gelimelerdeki deneysel hareketleri tarif etmek iin
kullanlan karmak ve kafa kartran bir kavramdr. Sosyal ve siyas analiz arac olarak post-modernizm, sanayile
me ve snf dayanmas zellii tayan topluluklardan gittike daha blnm ve oulcu "bilgi" topluluklarna
doru kaymay ne karr; bu toplumlarda bireyler, reticiden tketiciye dnr; bireycilik snf, din ve rk bal
lklarnn yerini alr. Post-modernistler, kesinlik diye bir eyin olmadn ileri srerler; mutlak ve evrensel dorular
tepeden bakan birer yorum olduundan bunlardan vazgeilmelidir. Bunun yerine sylem, tartma ve demokrasi
vurgulanmaldr.

DEOLOJ O LA R A K P O ST -M O D ER N ZM
Bir baka sonculuk ( endism ) ekli ise modern toplumun yerleik zellikleri paraland gibi or
taya koyduu siyas inan ve doktrinlerin de geersiz hle geldii iddiasdr. Bu grn altnda
yatan fikir, birinci blmde ele alnan post-modernizm (bkz. s. 306) fikri aracl ile gelitiril
mitir. Balca siyas ideolojiler sadece post-modern artlara uyum salamad (post-liberalizm,
post-Marksizm ve post-feminizm gibi post-izmler bunun sonucunda grld) ayn zamanda
post-modernist teorisyenlere gre dnyay anlama ve yorumlama biimimiz deiir ve deime
ye ihtiya duyar. Sz konusu durum modernizmden post-modernizme doru bir kaymay yans
tyor. Modernizm, byk lde, Aydnlanma fikirleri ile teorilerinden domu ve birbirine zt
iyi hayat yorumlar sunan ideolojik geleneklerde siyas olarak ifade edilmitir. En briz rnekler
liberalizm ve Marksizmdir. Modernist dncenin temelinde genelde ilerlemeye duyulan inanca
bal olarak, nesnel gerekler ile evrensel deerleri, oluturmann mmkn olduu inanc yatar.
Post-modernizm ise bunun tam zttdr, yani esasclk kartdr, post-modernizmin ana konusu,
Jean-Franois Lyotard (1984) tarafndan meta-anlatya ynelik kukuculuk olarak zetlenmiti;
meta-anlat ise toplumu btnleik bir toplam olarak gren evrensel tarih teorileridir.
Aydnlanma projesi sona ermise siyas ideoloji nerede kalr? Bir bak asna gre post-m o
dernizm, hem dnce tarz hem de sosyal hayat dzenleme arac olarak ideolojinin sonunu ifade
eder. Tercih edilen bir alternatif imaj gelitirerek mevcut toplumun eletirisini sunan tutarl fikir
btnleri olarak siyas ideolojiler, esasclk zellii tar. Grnrde salam gerekler ve kabul edi
len inanlar insafszca sorgulayarak post-modern teoriler, geni apl teorilerin artk daha fazla
ileri gtrlemeyeceini gzler nne sermeyi amalar. Btn bilgiler, yerel ve zel olmaldr. Bu
durum, kimlik ve farkllklara ilgiyi ve de siyas talepler ifade etmede yeni sosyal hareketlerin rol
ne vurguyu arttrmtr. Bu anlamda Naomi Klein ve Noam Chomsky (bkz. s. 210) gibi yazarlarn
fikirlerinden etkilenen anti-kapitalist ve anti-kreselleme hareketi, 21. Yzyln yeni politikas
na bir rnek olabilir. Ancak bu yeni politika nn ierii genitir. rnein, bir zamanlar bir ama
salayan ve duygusal bir ba temeli oluturan ideolojik geleneklerden partiler uzaklatka siyas

Naomi Klein (1970-....)

Kanadal gazeteci, yazar ve irket kart eylemci. Klein, sk sk medya yorumlar da yapmakta
dr. Toronto'da yayor, ancak Kuzey Amerika, Asya, Ltin Amerika ve Avrupa'ya seyahat eder
ve "ilk gerek uluslararas halk hareketi"diye adlandrd konunun ykseliinin izini srmeye
alr.
No Logo: Taking Aim at the Brand Bullies'm (Markaya Hayr: Kresel Markalar Hedef Tahtasnda,
2000) uluslararas baars, onu irket kart hareketin szcs hline getirmi ve yeni nesil iin
siyaseti yeniden icat etmesine yardmc olmutur. Kitap, hayat tarz markalamasnn geni apl bir eletirisidir ve
kreselleme ve irket hkimiyetine kar direnme ekillerini ele almaktadr. Artan irket kart hareketin Das Kapi
tal"! olarak tarif edilse de tketici kapitalizminin doas ile marka kltrnn zorbalnn zerine dnmeyi tahrik
etmesi asndan daha geni nemi haizdir.

partiler siyas pazarlama ve tketiciye duyarl seim makinelerine dnmlerdir. Geleneksel

izmlerini terketmi, ideolojisizletirilmi partiler, ynetselcilie yenilmilerdir. Benzer biimde
kreselleme kart hareket gibi modern siyas hareketler, siyas sorunlarn nasl ve niin ele al
nacana dir kapsaml bir analiz yapmaktan ziyade tamamen farkl gruplar arasnda siyas destek
bulmada baarl olmulardr.
Ancak bu anlamda siyas hayatn nasl ideolojiden uzaklatrlaca pek ak deildir. lk
olarak, ideolojiden uzaklatrlm politikalar, muhalif g ve siyas memnuniyetsizlikleri uygun
biimde ifade etmekte yetersizdir. Post-modernizm, siyas adan muhafazakr olduu iddiasna
aktr. Fikirlerin hiyerarisini reddetme, herhangi sosyal ve siyas hiyerarinin reddedilmesi de
mektir; esaslara kar siyas bir duru, mevcut dzenin eletirilebildii tutarl bir perspektif ve alter
natif sosyal dzenin oluturulmas iin bir temel sunmaz. kincisi, ideolojiden uzaklam siyaset,
idealizmden ok realizmle ilgilidir: Siyas vizyon deil siyas rn satar. Azalan parti yelikleri ve
den semen says, gerekten, ana akmn baarszlnn sonucu olabilir, dar partiler ahlk
ballk ve tutkular dzeyinde semenleri harekete geiremiyordur. Ayrca, ana partiler semen
lerine kendi kar ve madd gelimenin tesinde bir eye inanma sebebi sunmazlarsa; daha derin
siyas ballk arayanlar, istediklerini u gruplarda ve partilerde bulacaklardr.

DEOLOJ O LA R A K K R ESELLEM E
Siyas ideolojiye bir tehdit oluturan bir konu da kreselleme srecidir. Kreselleme, zellikle
sosyalizm, milliyetilik ve din fundamentalizm gibi birok ideolojik gelenek zerinde etki yarat
mtr, ancak bir btn olarak ideoloji zerinde de ok etkili olmutur. Kresellemenin nemli
yanlarndan biri, insanlar arasndaki blge tesi ilikilerin artmasdr: Geleneksel snrlar umur

samayan karmak birbirine bal bir a ortaya ktka fiziksel corafya daha da geersiz hle geli
yor. Bu, ekonomik etkinlik ve ticaretle ilgili yeni uluslararas kalplarda ve de rnein siber-uzay
olgusunu yaratan bilgi ve iletiim teknolojilerinin yeni ekillerinin arifesinde grlr. Snrl ki
isel, sosyal ve alma ilikileriyle ayrt edilen coraf bakmdan birbirinden uzak topluluklarda
yaamaktan ok, bizden ok uzakta verilen kararlar ve gerekleen olaylar ile ekillenen kresel
bir dnyada kendimizi buluyoruz. Byle gelimeler ideoloji iin temel sorunlar gndeme getirir.
Daha da nemlisi, kresel birbirine ballk; risk, belirsizlik ve istikrarszla doru bir eilimi g
lendirmitir; bir zamanki salam gerekler uup gitmektedir. Bu adan ideolojinin, daha nceki
ve daha basit zamanlara, yani tanmlanabilen sorunlara tutarl zmler getirmenin mmkn oldu
u zamana ait olduu dnlebilir.
Yine de kresellemeyi ideolojik adan tarafsz grmek zordur. Kresellemenin iki alter
natif versiyonu vardr. Birincisi, yani neo-liberal kreselleme, piyasa temelli ekonomik yap ve
deerlerle ilgilidir. Bu adan kresellemenin z, kresel kapitalist bir ekonomi oluturmaktr;
bu yap, uluslararas irketlerin karlar ile ilgilenir ve devletin gcn, zellikle de sosyal yapy
ekillendirme yetkinliini azaltr. Bylece kreselleme, liberal kapitalizmin niha zaferi anlamn
da, tarihin sonu nun gerekletirildii bir mekanizmadr. Kresellemenin ikinci versiyonu, bir
devlet gvenlii versiyonudur. Sz konusu versiyon, kresel terrizm (bkz. s. 290) ve genelde
Batl glerin, zellikle de A B D nin, ona verdii cevabn bir rndr. Terrle mcadele denilen
sava snr olmayan bir savatr, nk dman uluslararas rgtler araclyla alan devlet
alt aktrlerdir. Devlet gvenliinin kresellemesi, liberal-demokratik deerlerin ve nsan ideal
lerin savunulmas ve de dnyann tek sper gc olan ABDnin kresel hegemonya kurma abas
olarak grlmtr.
Ancak ister kreselleme veya post-modernizm ister tarihin veya ideolojinin sonu olsun, bun
larn her birinin ideolojide eletirdii ey, genellikle, bizatihi ideolojik bir zellie sahiptir. Her
bir tez, rakiplerinden stn siyas fikir ve deerler dizisini ekillendirmeye ve kendi niha zaferini
ngrmeye alr. Tarihin yetkisi, ister sosyal reformizm, liberal demokrasi, mzakereci demokrasi
ister kresel kapitalizm olsun tek bir ideoloji veya inanc geerli klmaktr ve btn dier siyas
inanlar gzden drmektir. deolojinin niha lmn mjdelemek yerine bu tr iddialar, daha
ok, ideolojik tartmalarn hlen canl ve ideolojinin devam eden ve bitmeyen bir sre olduunu
gstermektedir.

leri Okumalar
Butler, C., Postmodernism: A Very Short Introduction. (Oxford ve New York: Oxford University, 2002). Post-modernizmin nemi ve tarihine dir anlalr ve zl bir giri.
Freedan, M., Reassessing Political Ideologies: The Durability o f Dissent. (Londra ve New York: Routledge, 2001).

"Post-ideoloji" a ad verilen dnemdeki temel ideolojik geleneklerin yeniden deerlendirilmesini

ele alan bir dizi deneme.
Gray, J., Endgames: Questions in Late Modern Political Thought. (Oxford ve Malden, Mass.: Blackwell, 1997).
"Aydnlanma projesinin d ile kar karya gelen temel ideolojik geleneklerin durumuyla ilgili
fevkalde ve anlalr bir tartma.
Scholte, J. A., Globalization: An Introduction. (Londra: Palgrave, 2001). Kreselleme ve onun nemi hakknda
tartmalara kapsaml ve gvenilir bir giri ve nemi hakknda tartmalar.
Shtromas, A., The End o f "isms"?: Reflections on the Fate o f Ideological Politics after Communism's Collapse. (Ox
ford ve Cambridge, Mass.: Blackwell, 1994). Komnizmin yklmasnn ardndan ideoloji siyasetinin du
rumu ve geleceine dir dikkatlice tartlmas yaplm denemelerden oluan bir derleme.

KAYNAKA

Acton, Lord (1956) Essays on Freedom and Power.

Londra: Meridian.

the Democratic Ideal, 4. ed. Londra ve New

York: Longman.

Adams, 1.(1989) The Logic o f Political Belief: A Philo

sophical Analysis. Londra ve New York: Har
vester Wheatsheaf.

Baradat, L. P. (2003) Political Ideologies: Their Origins

and Impact, 8. ed. Upper Saddle River, NJ:
Prentice Hall.

Adams, I. (2001) Political Ideology Today, 2.ed. Manc

hester: Manchester University Press.

Barker, R. (1997) Political Ideas in Modern Britain:

In and After the 20th Century, 2. ed. Londra ve
New York: Routledge.

Adonis, A. ve Hames, T. (1994) A Conservative Revo

lution? The Thatcher-Reagan Decade in Pers
pective. Manchester: Manchester University
Press.
Ahmed, A. ve Donnan, H. (1994) Islam, Globalization
and Postmodernity. Londra ve New York: Routledge.
Ahmed, R. (2001) Jihad: The Rise o f Militant Islam in
Central Asia. New Haven, CT: Yale University
Press.
Alter, P. (1989) Nationalism. Londra: Edward Arnold.
Anderson, B. (1983) Imagined Communities: Reflecti
ons on the Origins and Spread o f Nationalism.
Londra: Verso.

Barry, J. (1999) Rethinking Green Politics. Londra ve

Thousand Oaks, CA:Sage.
Barry, N. (1987) The New Right. Londra: Croom Helm.
Baxter, B. (1999) Ecologism: An Introduction. Edin
burgh: Edinburgh University Press.
Beasley, C. (1999) What is Feminism? Londra: Sage.
Beauvoir, S. de (1968) The Second Sex, ev. H. M. Parshley. New York: Bantam.
Bell, D. (1960) The End o f Ideology. Glencoe, IL: Free
Press.
Bellamy, R. (1992) Liberalism and Modern Society: An
Historical Argument. Cambridge: Polity Press.

Arblaster, A. (1984) The Rise and Decline o f Western

Liberalism. Oxford: Basil Blackwell.

Benn, T. (1980) Arguments for Democracy. Harmondsworth: Penguin.

Arendt, H. (1951) The Origins o f Totalitarianism.

Londra: Allen & Unwin.

Bentham, J. (1970) Introduction to the Principles of

Morals and Legislation, ed. J. Burns ve H. L. A.
Hart. Londra: Athlone Press (Glencoe, IL: Free
Press, 1970).

Aristotle (1962), The Politics, ev.T. Sinclair. Harmondsworth: Penguin (Chicago, IL: University of
Chicago Press, 1985).

Berki, R. N. (1975) Socialism. Londra: Dent.

Aughey, A., Jones, G. ve Riches, W. T. M. (1992) The

Conservative Political Tradition in Britain and
the United States. Londra: Pinter.

Berlin, I. (1969)'Two Concepts o f Liberty', Four Essays

on Liberty iinde. Londra: Oxford University
Press.

Bahro, R. (1982) Socialism and Survival. Londra: He

retic Books.

Bernstein, E. (1962) Evolutionary Socialism. New

York: Schocken.

Bahro, R. (1984) From Red to Green. Londra: Verso/

New Left Books.

Blakeley, G ve Bryson, V. (eds) (2002) Contempo

rary Political Concepts: A Critical Introduction.
Londra: Pluto Press.

Bakunin, M. (1973) Selected Writings, ed. Lehning.

Londra: Cape.
Bakunin, M. (1977) 'Church ve State', G. Woodcock
(ed.), The Anarchist Reader iinde. Londra:
Fontana.
Ball, T. ve Dagger, R.(2002) Political Ideologies and

Bobbio, N. (1996) Left and Right. Oxford: Polity Press.

Bobbin, P. (2002) The Shield o f Achilles. New York:
Knopf ve Londra: Allen Lane.
Bookchin, M. (1975) Our Synthetic Environment.
Londra: Harper & Row.
Bookchin, M. (1977) 'Anarchism ve Ecology', G. Wo

odcock (ed.), The Anarchist Reader, iinde.

Londra: Fontana.

Capra, F. (1982) The Turning Point. Londra: Fontana

(Boston, MA: Shambhala, 1983).

Bouiding, K. (1966) 'The Economics of the Coming

Spaceship Earth', H. Jarrett (ed.), Environmen
tal Quality in a Growing Economy, iinde. Balti
more: Johns Flopkins Press.

Capra, F. (1997) The Web o f Life: A New Synthesis o f

Mind and Matter. Londra: Flamingo.

Bourne, R. (1977) 'War is the Health of the State', G.

Woodcock (ed.), The Anarchist Reader, iinde.
Londra: Fontana.
Bracher, K. D. (1985) The Age o f Ideologies: A History
o f Political Thought in the Twentieth Century.
Londra: Methuen.
Bramwell, A. (1989) Ecology in the Twentieth Century:
A History. New Haven, CT ve Londra: Yale Uni
versity Press.
Bramwell, A. (1994) The Fading o f the Greens: The
Decline o f Environmental Politics in the West.
New Haven, CT: Yale University Press.
Brown, D. (2000) Contemporary Nationalism: Civic,
Ethnocultural and Multicultural Politics. Lond
ra: Routledge.

Carson, R. (1962) The Silent Spring. Boston, MA: Hou

ghton Mifflin.
Carter, A. (1971) The Political Theory o f Anarchism.
Londra: Routledge & Kegan Paul.
Cecil, H. (1912) Conservatism. Londra ve New York:
Home University Library.
Chamberlain, H. S. (1913) Foundations o f the Ninete
enth Century. New York: John Lane.
Charvert, J. (1982) Feminism. Londra: Dent.
Club of Rome. See Meadows etal. (1972).
Collins, P. (1993) Ideology After the Fall o f Commu
nism. Londra: Bowerdean.
Constant, B. (1988) Political Writings. Cambridge:
Cambridge University Press.

Brownmiller, S. (1975) Against Our Will: Men, Women

and Rape. New York: Simon & Schuster.

Conway, D. (1995) Classical Liberalism: The Unvanqu

ished Ideal. Londra: Macmillan ve New York: St
Martin's Press.

Bruce, S. (1993) 'Fundamentalism, Ethnicity ve Enc

lave', M. Marty ve R. S. Appleby (eds), Funda
mentalism and the State iinde. Chicago, IL ve
Londra: Chicago University Press.

Coole, D. (1993) Women in Political Theory: From An

cient Misogyny to Contemporary Feminism, 2.
ed. Hemel Hempstead: Harvester Wheatsheaf.

Bruce, S. (2000) Fundamentalism. Oxford: Polity

Press.

Costa, M. D. ve James, S. (1972) The Power o f Women

and the Subordination o f the Community. Bris
tol: Falling Wall Press.

Bryson, V. (2003) Feminist Political Theory: An Intro

duction, 2. ed. Basingstoke: Palgrave Macmil
lan.
Burke, E. (1968) Reflections on the Revolution in Fran
ce. Harmondsworth: Penguin.
Burke, E. (1975) On Government, Politics and Society,
ed. B. W. Hill. Londra: Fontana
Burnham, J. (1960) The Managerial Revolution. Har
mondsworth: Penguin ve Bloomington: Indi
ana University Press.
Butler, C. (2002) Postmodernism: A Very Short Intro
duction. Oxford ve New York: Oxford Univer
sity Press.
Capra, F. (1975) The Tao o f Physics. Londra: Fontana.

Crewe, I. (1989)'Values: The Crusade that Failed', D.

Kavanagh ve A. Seldon (eds), The Thatcher
Effect iinde. Oxford: Oxford University Press.
Crick, B. (1962) A Defence o f Politics. Harmon
dsworth: Penguin.
Critchley,T. A. (1970) The Conquest o f Violence. Lond
ra: Constable.
Crosland, C. A. R. (1956) The Future o f Socialism.
Londra: Cape (Des Plaines, IL:Greenwood,
1977).
Dahl, R. (1961) Who Governs? Democracy and Power
in an American City. New Haven, CT: Yale Uni
versity Press.

Dalai Lama (1996) The Power o f Buddhism. Londra:

Newleaf.

Private Woman. Princeton, NJ: PrincetonUniversity Press.

Daly, H. (1974) 'Steady-state economics vs. grow thmania: a critique o f orthodox conceptions of
growth, wants, scarcity ve efficiency', iinde
Policy Sciences, cilt 5, s. 149-67.

Engels, F. (1976) The Origins o f the Family, Private

Property and the State. Londra: Lawrence & C.
Wishart (New York: Pathfinder, 1972).

Daly, M. (1979) Gyn/Ecology: The Meta-Ethics o f Radi

cal Feminism. Boston, MA: Beacon Press.

Etzioni, A. (1995) The Spirit o f Community: Rights,

Responsibilities and the Communitarian Agen
da. Londra: Fontana.

Darwin, C. (1972) On the Origin o f Species. Londra:

Dent.

Eysenck, H. (1964) Sense and Nonsense in Psycho

logy. Harmondsworth: Penguin.

Dickinson, G. L. (1916) The European Anarchy, Lond

ra: Allen & Unwin.

Faludi, S. (1991) Backlash: The Undeclared War Aga

inst American Women. New York: Crown.

Dobson, A. (1991) The Green Reader. Londra: Andre

Deutsch.

Fanon, F. (1965) The Wretched o f the Earth. Harmon

dsworth: Penguin (New York: Grove-Weidenfeld, 1988).

Dobson, A. (2000) Green Political Thought. Londra:

HarperCollins.
Downs, A. (1957) An Economic Theory o f Democracy.
New York: Harper & Row.
Eagleton,'T. (1991) Ideology: An Introduction. Londra:
Verso.
Eatwell, R. (1996) Fascism: A History. Londra: Vintage.
Eatwell, R. ve N. O'Sullivan (eds) (1989) The Nature o f
the Right: European and American Politics and
Political Thought since 1789. Londra: Pinter.
Eatwell, R. ve Wright, A. (eds) (1999) Contemporary
Political Ideologies, 2. ed. Londra: Pinter.
Eccleshall, R. et al. (2003) Political Ideologies: An Int
roduction, 3. ed. Londra ve New York: Routledge.
Eckersley, R. (1992) Environmentalism and Politi
cal Theory: Towards an Ecocentric Approach.
Londra: UCL Press.
Edgar, D. (1988)'The Free or the Good', iinde R. Le
vitas (ed.) The Ideology o f the New Right. Ox
ford: Polity Press.
Ehrenfeld, D. (1978) The Arrogance o f Humanism.
Oxford: Oxford University Press.
Ehrlich, P. ve A. Ehrlich (1970) Population, Resources
and Environment: Issues in Human Ecology.
Londra: W. H. Freeman.
Ehrlich, P. ve R. Harriman (1971) How to be a Survivor.
Londra: Pan. Elshtain, J. B. (1981) Public Man,

Faure, S. (1977) 'Anarchy-Anarchist', G. Woodcock

(ed.), The Anarchist Reader ignde Londra: Fon
tana.
Figes, E. (1970) Patriarchal Attitudes. Greenwich, CT:
Fawcett.
Firestone, S. (1972) The Dialectic o f Sex. New York:
Basic Books.
Foley, M. (1994) (ed.) Ideas that Shape Politics. Man
chester ve New York: Manchester University
Press.
Fox, W. (1990) Towards a Transpersonal Ecology: De
veloping the Foundations for Environmenta
lism Boston, MA: Shambhala.
Freeden, M. (1996) Ideologies and Political Theory:
A Conceptual Approach. Oxford ve New York:
Oxford University Press.
Freeden, M. (2001) Reassessing Political Ideologies:
The Durability o f Dissent. Londra ve New York:
Routledge.
Freedman, J. (2001) Feminism. Buckingham ve Phir
ladelphia, PA: Open University Press.
Friedan, B. (1963) The Feminine Mystique. New York:
Norton.
Friedan, B. (1983) The Second Stage. Londra: Abacus
(New York: Summit, 1981).
Friedman, M. (1962) Capitalism and Freedom. Chica
go, IL: University of Chicago Press.

Friedman, M. ve R. Friedman (1980) Free to Choose.

Harmondsworth: Penguin (New York: Ban
tam, 1983).
Friedrich, C. J. ve Brzezinski, Z. (1963) Totalitarian Di
ctatorships and Autocracy. New York: Praeger.
Fromm, E. (1979) To Have or To Be. Londra: Abacus.
Fromm, E. (1984) The Fear o f Freedom. Londra: Ark.
Fukuyama, F. (1989) 'The End of History', National
Interest, Summer.
Galbraith, J. K. (1992) The Culture o f Commitment.
Londra: Sinclair Stevenson. Gallie, W. B. (19556) 'Essentially Contested Context', iinde Pro
ceedings o f the Aristotelian Society, cilt 56.
Gamble, A. (1988) The Free Economy and the Strong
State. Londra: Macmillan (Durham, NC: Duke
University Press, 1988).
Gandhi, M. (1971) Selected Writings o f Mahatma
Gandhi, ed. R. Duncan. Londra: Fontana.
Garvey, J. H. (1993) 'Fundamentalism ve Polities',
Martin E. Marty ve R. Scott Appleby (eds),
Fundamentalisms and the State iinde. Chica
go, IL, ve Londra: University of Chicago Press.
Gasset, 0. y (1972) The Revolt o f the Masses. Londra:
Allen & Unwin. Gellner, E. (1983) Nations and
Nationalism. Oxford: Blackwell.
Giddens, A. (1984) The Constitution o f Society. Camb
ridge: Polity Press.

ce, ed. K. C. Carter. Oxford: Oxford University

Press.
Goldman, E. (1969) Anarchism and Other Essays.
New York: Dover.
Goldsmith, E. etal. (ed.) (1972) Blueprint for Survival.
Harmondsworth: Penguin.
Goldsmith, E. (1988) The Great U-Turn: De-industrialising Society. Bideford: Green Books.
Goodin, R. E. (1992) Green Political Theory. Oxford:
Polity Press.
Goodman, P. (1964) Compulsory Miseducation. New
York: Vintage Books.
Goodman, P. (1977) 'Normal Politics ve the Psycho
logy o f Power', G. Woodcock (ed.), The Anarc
hist Reader iinde. Londra: Fontana.
Goodwin, B. (1997) Using Political Ideas, 4. ed. Lond
ra: John Wiley &C Sons.
Gorz, A. (1985) Farewell to The Working Class. Lond
ra: Pluto Press (Boston, MA: South End Press,
1982).
Gould, B. (1985) Socialism and Freedom. Lond
ra: Macmillan (Wakefield, NH: Longwood,
1986).
Gramsci, A. (1971) Selections from the Prison Notebo
oks, ed. Q. Hoare ve G. NowelLSmith. Londra:
Lawrence & Wishart.

Giddens, A. (1994) Beyond Left and Right: The Future

o f Radical Politics. Cambridge: Polity Press.

Gray, J. (1995a) Enlightenment's Wake: Politics and

Culture at the Close o f the Modern Age. Londra:
Routledge.

Giddens, A. (1998) The Third Way: The Revival o f Soci

al Democracy. Cambridge: Polity Press.

Gray, J. (1995b) Liberalism, 2. ed. Milton Keynes:

Open University Press.

Giddens, A. (2000) The Third Way and its Critics.

Cambridge: Polity Press.

Gray, J. (1996) Postliberalism: Studies in Political

Thought. Londra: Routledge.

Gilmour, I. (1978) Inside Right: A Study o f Conserva

tism. Londra: Quartet Books.

Gray, J. (1997) Endgames: Questions in Late Modern

Political Thought. Cambridge ve Maiden, MA:
Blackwell.

Gilmour, I. (1992) Dancing with Dogma: Britain under

Thatcherism. Londra: Simon & Schuster.
Gobineau, J.-A. (1970) Gobineau: Selected Political
Writings, ed. M. D. Biddiss. New York: Harper
& Row.
Godwin, W. (1971) Enquiry Concerning Political justi

Gray, J. (2000) Two Faces o f Liberalism. Cambridge:

Polity Press.
Gray, J. ve Willetts, D. (1997) 7s Conservatism Dead?
Londra: Profile Books.
Green, T. H. (1988) Works, R. Nettleship (ed.). Londra:

Oxford University Press (New York: AMS Press,

1984).

Hegel, G. W. F. (1942) The Philosophy o f Right, ev..T.

M. Knox. Oxford: Clarendon Press.

Greenleaf, W. H. (1983) The British Political Tradition:

The Ideological Heritage, cilt 2. Londra: Methu
en.

Hiro, D. (1988) Islamic Fundamentalism. Londra: Pa

ladin.

Greer, G. (1970) The Female Eunuch. New York: McG

raw-Hill.
Greer, G. (1985) Sex and Destiny. New York: Harper
& Row.
Greer, G. (1999) The Whole Woman. Londra: Doub
leday.
Gregor, A. J. (1969) The Ideology o f Fascism. New
York: Free Press.
Griffin, R. (1993) The Nature o f Fascism. Londra: Rout
ledge.
Griffin, R. (ed.) (1995) Fascism. Oxford ve New York:
Oxford University Press.
Griffin, R. (ed.) (1999) International Fascism: Theo
ries, Causes and the New Consensus. Londra:
Arnold ve New York: Oxford University Press.
Hadden, J. K. ve Shupe, A. (eds) (1986) Prophetic Re
ligions and Politics: Religion and Political Order.
New York: Paragon House.
Hall, J. A. (1988) Liberalism: Politics, Ideology and the
Market. Londra: Paladin.
Hall, S. ve Jacques, M. (eds) (1983) The Politics o f
Thatcherism. Londra: Lawrence &Wishart.
Harrington, M. (1993) Socialism, Past and Future.
Londra: Pluto Press. Hattersley, R. (1987) Cho
ose Freedom. Harmondsworth: Penguin.
Hayek, F. A. von (1944) The Road to Serfdom. Londra:
Routledge & Kegan Paul (Chicago, IL: Univer
sity of Chicago Press, 1956, new edn).
Hayek, F. A. von (1960) The Constitution o f Liberty.
Londra: Routledge & Kegan Paul.
Hayward, T. (1998) Political Theory and Ecological Va
lues. Cambridge: Polity Press.
Heath, A., R. Jowell ve J. Curtice (1985) How Britain
Votes. Oxford: Pergamon.
Heffernan, R. (2001) New Labour and Thatcherism.
Londra: Palgrave.

Hitler, A. (1969) Mein Kampf. Londra: Hutchinson

(Boston, MA: Houghton Mifflin, 1973).
Hobbes, T. (1968) Leviathan, ed. C. B. Macpherson.
Harmondsworth: Penguin.
Hobhouse, L. T. (1911) Liberalism. Londra: Thornton
Butter worth.
Hobsbawm, E. (1983) 'Inventing Tradition', E. Hobsbawm ve T. Ranger (eds) The Invention o f Tra
dition iinde. Cambridge: Cambridge Univer
sity Press.
Hobsbawm, E. (1992) Nations and Nationalism Sin
ce 1780: Programme, Myth and Reality, 2. ed.
Cambridge: Cambridge University Press.
Hobsbawm, E. (1994) Age o f Extremes: The Short
Twentieth Century 1914-1991. Londra: Michael
Joseph.
Hobson, J. A. (1902) Imperialism: A Study. Londra:
Nisbet.
Holden, B. (1993) Understanding Liberal Democracy,
2. ed. Hemel Hempstead: Harvester Wheatsheaf.
Honderich,T. (1991) Conservatism. Harmondsworth:
Penguin. Huntington, S. (1993) 'The Clash of
Civilizations', Foreign Affairs, cilt 72, no. 3.
Hutchinson, J. ve A. D. Smith (eds) (1994) Nationa
lism. Oxford ve New York: Oxford University
Press.
Hutton, W. (1995) The State We're In. Londra: Jonat
han Cape.
Illich, I. (1973) Deschooling Society. Harmondsworth:
Penguin (New York: Harper & Row, 1983).
Inglehart, R. (1977) The Silent Revolution: Changing
Values and Political Styles amongst Western
Publics. Princeton, NJ: Princeton University
Press.
Jefferson, T. (1972) Notes on the State o f Virginia.
New York: W.W. Norton.
Jefferson,T. (1979)'The United States Declaration of

Independence', W. Laqueur ve B. Rubin (eds),

The Human Rights Reader. New York: Meridan.
Journal o f Political Ideologies iinde. Abing
don, UK ve Cambridge, MA: Carfax.
Kallis, A. A. (ed.) (2003) The Fascist Reader. Londra ve
New York: Routledge.
Kant, I. (1991) Kant: Political Writings, ed. Hans Reiss,
ev. H. B. Nisbet. Cambridge: Cambridge Uni
versity Press.
Kautsky, K. (1902) The Social Revolution. Chicago:
Kerr.
Kedourie, E. (1985) Nationalism, rev. edn. Londra:
Hutchinson.
Keynes, J. M. (1963) The General Theory o f Employ
ment, Interest and Money. Londra: Macmillan
(San Diego: Harcourt Brace Jovanovich, 1965).
Kingdom, J. (1992) No Such Thing as Society? Indivi
dualism and Community. Buckingham ve Phi
ladelphia PA: Open University Press.
Klein, M. (2001) No Logo: Taking Aim at the Brand Bul
lies. Londra: Flamingo.
Kropotkin, P. (1914) Mutual Aid. Boston, MA: Porter
Sargent.
Kuhn,T. (1962) The Structure o f Scientific Revolutions.
Chicago, IL: Chicago University Press.
Lane, D. (1996) The Rise and Fall o f State Socialism.
Oxford: Polity Press.
Laqueur, W. (ed.) (1979) Fascism: A Reader's Guide.
Harmondsworth: Penguin.
Larrain, J. (1983) Marxism and Ideology. Londra:
Macmillan.
Leach, R. (1996) British Political Ideologies, 2. ed.
Londra: Harvester Wheatsheaf.
Lenin, V. I. (1964) The State and Revolution. Peking:
People's Publishing House.
Lenin, V. I. (1970) Imperialism, the Highest Stage of
Capitalism. Moscow: Progress Publishers.
Lenin, V. I. (1988) What is to be Done? Harmon
dsworth ve New York: Penguin.
Leopold, A. (1968) Sand County Almanac. Oxford:
Oxford University Press.

Letwin, S. R. (1992) The Anatomy o f Thatcherism.

Londra: Fontana.
Lindblom, C. (1977) Politics and Markets. New York:
Basic Books.
Lipset, S. M. (1983) Political Man: The Social Bases o f
Behaviour. Londra: Heinemann.
Locke, J. (1962) Two Treatises o f Government. Camb
ridge: Cambridge University Press.
Locke, J. (1963) A Letter Concerning Toleration. The
Hague: Martinus Nijhoff.
Lovelock, J. (1979) Gaia: A New Look at Life on Earth.
Oxford ve New York: Oxford University Press.
Lovelock, J. (1988) 'Man ve Gaia', E. Goldsmith ve N.
Hilyard (eds), The Earth Report iinde. Londra:
Mitchell Beazley.
Lyotard, J.-F. (1984) The Postmodern Condition: The
Power o f Knowledge. Minneapolis: University
o f Minnesota Press.
MacIntyre, A. (1981) After Virtue. Londra: Duckworth.
Macmillan, H. (1966) The Middle Way. Londra: Mac
millan.
Macpherson, C. B. (1973) Democratic Theory: Essays
in Retrieval. Oxford: Clarendon Press.
Mannheim, K. (1960) Ideology and Utopia. Londra:
Routledge & Kegan Paul.
Manning, D. (1976) Liberalism. Londra: Dent.
Marcuse, H. (1964) One Dimensional Man: Studies
in the Ideology o f Advanced Industrial Society.
Boston, MA: Beacon.
Marquand, D. (1988) The Unprincipled Society. Lond
ra: Fontana.
Marquand, D.(1992) The Progressive Dilemma. Lond
ra: Heinemann.
Marquand, D. ve Seldon, A. (1996) The Ideas that
Shaped Post-War Britain. Londra: Fontana.
Marshall, P. (1993) Demanding the Impossible: A His
tory o f Anarchism. Londra: Fontana.
Marshall, P. (1995) Nature's Web: Rethinking our Place
on Earth. Londra: Cassell.
Martell, L. (2001) Social Democracy: Global and Na

tional Perspectives. Basingstoke ve New York:

PaIgrave.

Montesquieu, C. de (1969) The Spirit o f Laws. Glen

coe, IL: Free Press.

Marty, M. E. (1988) 'Fundamentalism as a Social Phe

nomenon', Bulletin o f the American Academy
o f Arts and Sciences, cilt 42, s. 15-29.

More, T. (1965) Utopia. Harmondsworth: Penguin

(New York: Norton, 1976).

Marty, M. E. ve Appleby, R. S. (eds) (1993) Fundamen

talisms and the State: Remaking Politics, Eco
nomics, and Militance. Chicago, IL ve Londra:
University o f Chicago Press.
Marx, K. ve Engels, F. (1968) Selected Works. Londra:
Lawrence & Wishart.

Morland, D. (1997) Demanding the Impossible: Hu

man Nature and Politics in Nineteenth Century
Social Anarchism. Londra ve Washington, DC:
Cassell.
Mosca, G. (1939) The Ruling Class, trans, ve ed. A. Li
vingstone. New York: McGraw-Hill.

Marx, K. ve Engels, F. (1970) The German Ideology.

Londra: Lawrence & Wishart.

Moschonas, G. (2002) In the Name o f Social Democracy-The Great Transformation: 1945 to the Pre
sent. Londra ve New York: Verso.

McLellan, D. (1979) Marxism After Marx. Londra:

Macmillan.

Murray, C. (1984) Losing Ground: American Social Po

licy: 1950-1980. New York: Basic Books.

McLellan, D. (1980) The Thought o f Karl Marx, 2. ed.

Londra: Macmillan.

Murray, C. ve R. Herrnstein (1995) The Bell Curve: In

telligence and Class Structure in American Life.
New York: Free Press.

McLellan, D. (1995) Ideology. 2. ed. M ilton Keynes:

Open University Press.
Meadows, D. H., Meadows, D. L., Randers, D. ve Wil
liams, W. (1972) The Limits to Growth. Londra:
Pan (New York: New American Library, 1972).
Michels, R. (1958) Political Parties. Glencoe, IL: Free
Press.
Miliband, R. (1969) The State in Capitalist Society.
Londra: Verso (New York: Basic, 1978).
Miliband, R. (1995) Socialism for a Sceptical Age. Ox
ford: Polity.
Mill, J. S. (1970) On the Subjection o f Women. Londra:
Dent.
Mill, J. S. (1972) Utilitarianism, On Liberty and Consi
deration on Representative Government. Lond
ra: Dent.
Miller, D. (1984) Anarchism. Londra: Dent.
Millett, K. (1970) Sexual Politics. New York: Double
day.

Naess, A. (1973) 'The shallow ve the deep, long-ran

ge ecology movement: a summary'. Inquiry,
cilt 16.
Naess, A. (1989) Community and Lifestyle: Outline o f
an Ecosophy. Cambridge: Cambridge Univer
sity Press.
Neocleous, M. (1997) Fascism. M ilton Keynes: Open
University Press.
Nietzsche, F. (1961 ) Thus Spoke Zarathustra, ev. R. J.
Hollingdale. Harmonds-Worth: Penguin (New
York: Random, 1982).
Nolte, E. (1965) Three Faces o f Fascism: Action Fran
aise, Italian Fascism and National Socialism.
Londra: Weidenfeld & Nicolson.
Nozick, R. (1974) Anarchy, State and Utopia. Oxford:
Blackwell (New York: Basic, 1974).
Oakeshott, M. (1962) Rationalism in Politics and Ot
her Essays. Londra: Methuen (New York: Rout
ledge Chapman & Hall, 1981).

Mitchell, J. (1971) Women's Estate. Harmondsworth:

Penguin.

Ohmae, K. (1989) Borderless World: Power and Stra

tegy in the Interlinked Economy (Londra: HarperCollins).

Mitchell, J. (1975) Psychoanalysis and Feminism.

Londra: Penguin.

O'Sullivan, N. (1976) Conservatism. Londra: Dent.

O'Sullivan, N. (1983) Fascism. Londra: Dent.

Paglia, C. (1990) Sex, Art and American Culture. New

Haven, CT: Yale University.

Rawls, J. (1993) Political Liberalism. New York: Co

lombia University Press.

Paglia, C. (1992) Sexual Personae: Art and Decaden

ce from Nefertiti to Emily Dickinson. Harmon
dsworth: Penguin.

Regan, T. (1983) The Case for Animal Rights. Londra:

Routledge & Kegan Paul.

Parekh, B. (1994) 'The Concept o f Fundamentalism',

A. Shtromas (ed.), The End of'isms'? Reflections
on the Fate o f Ideological Politics after Commu
nism's Collapse iinde. Oxford ve Cambridge,
MA: Blackwell.
Parekh, B. (2000) Rethinking Multiculturalism: Cultu
ral Diversity and Political Theory. Basingstoke:
Macmillan.
Pareto, V. (1935) The Mind and Society. Londra: Cape
ve New York: AMS Press.
Passmore, K. (2002) Fascism: A Very Short Introduc
tion. Oxford ve New York: Oxford University
Press.
Pierson, C. (1995) Socialism After Communism.
Cambridge: Polity Press.
Plato (1955) The Republic, ev. H. D. Lee. Harmon
dsworth: Penguin (New York: Random, 1983).
Popper, K. (1945) The Open Society and Its Enemies.
Londra: Routledge & Kegan Paul.
Popper, K. (1957) The Poverty o f Historicism. Londra:
Routledge.
Poulantzas, N. (1968) Political Power and Social Class.
Londra: New Left Books (New York: Routledge
Chapman & Hall, 1987).
Proudhon, P. J. (1970) What is Property?, ev. B. R. Tu
cker. New York: Dover.
Purkis, J. ve J. Bowen (1997) Twenty-First Century
Anarchism: Unorthodox Ideas for a New Millen
nium. Londra: Cassell.
Ramsay, M. (1997) What's Wrong with Liberalism? A
Radical Critique o f Liberal Political Philosophy.
Londra: Leicester University Press.
Randall, V. (1987) Women and Politics: An Internatio
nal Perspective, 2. ed. Basingstoke: Macmillan.
Rawls, J. (1970) A Theory o f Justice. Oxford: Oxford
University Press (Cambridge, MA: Harvard
University Press, 1971).

Roemer, J. (ed.) (1986) Analytical Marxism, Camb

ridge: Cambridge University Press. Rorty,
R. (1989) Contingency, Irony and Solidarity.
Cambridge: Cambridge University Press.
Rothbard, M. (1978) For a New Liberty. New York:
Macmillan.
Rousseau, J.-J. (1913) The Social Contract and Dis
course, ed. G. D. H. Cole. Londra: Dent (Glen
coe, IL: Free Press, 1969).
Roussopoulos, D. (ed.) (2002) The Anarchist Papers.
New York ve Londra: Black Rose Books.
Sandel, M. (1982) Liberalism and the Limits o f Justice.
Cambridge: Cambridge University Press.
Sassoon, D. (1997) One Hundred Years o f Socialism.
Londra: Fontana.
Schneir, M. (1995) The Vintage Book o f Feminism: The
Essential Writings o f the Contemporary Wo
men's Movement. Londra: Vintage.
Scholte, J. A. (2001) Globalization: An Introduction.
Londra: Palgrave.
Schumacher, E. F. (1973) Small is Beautiful. Lond
ra: Blond & Briggs (New York: Harper & Row,
1989).
Schumpeter, J. (1976) Capitalism, Socialism and De
mocracy. Londra: Allen & Unwin (Magnolia,
MA: Petersmith, 1983).
Schwarzmantel, J. (1991) Socialism and the Idea
o f the Nation. Hemel Hempstead: Harvester
Wheatsheaf.
Schwartzmantel, J. (1998) The Age o f Ideology: Poli
tical Ideologies from the American Revolution
to Postmodern Times. Basingstoke: Macmillan.
Scruton, R. (2001) The Meaning o f Conservatism, 3.
ed. Basingstoke: Macmillan.
Seliger, M. (1976) Politics and Ideology. Londra: Allen
& Unwin (Glencoe, IL: Free Press, 1976).
Shtromas, A. (ed.) (1994) The End of'isms'? Reflections
on the Fate o f Ideological Politics After Commu

nism's Collapse. Oxford, ve Cambridge, MA:

Blackwell.

Tarn, H. (1998) Communitarianism: A New Agenda for

Politics and Citizenship. Londra: Macmillan.

Singer, P. (1976) Animal Liberation. New York: Jonat

han Cape.

Tawney, R. H. (1921) The Acquisitive Society. Londra:

Bell (San Diego: Harcourt Brace Jovanovich,
1955).

Smart, B. (1993) Postmodernity. Londra ve New York:

Routledge.

Tawney, R. H. (1969) Equality. Londra: Allen & Unwin.

Smiles, S. (1986) Self-Help. Harmondsworth: Pengu

in.

Thompson, J. B. (1984) Studies in the Theory o f Ideo

logy. Cambridge: Polity Press.

Smith, A. (1976) An Enquiry into the Nature and Cau

ses o f the Wealth o f Nations. Chicago, IL: Uni
versity of Chicago Press.

Thoreau, H. D. (1983) Walden and 'Civil Disobedien

ce'. Harmondsworth: Penguin.

Smith, A. D. (1986) The Ethnic Origins o f Nations. Ox

ford: Blackwell.
Smith, A. D. (1991) National Identity. Harmon
dsworth: Penguin.
Smith, A. D. (2001) Nationalism: Theory, Ideology, His
tory. Cambridge ve Maiden, MA: Polity Press.
Sorel, G. (1950) Reflections on Violence, gev.T. E. Hulme ve J. Roth. New York: Macmillan.
Spencer, H. (1940) The Man versus the State. Londra:
Watts & C Co.
Spencer, H. (1967) On Social Evolution: Selected Wri
tings. Chicago, IL: University o f Chicago Press.

Tocqueville, A. de (1968) Democracy in America.

Londra: Fontana (New York: McGraw, 1981).
Tolstoy, L. (1937) Recollections and Essays. Oxford:
Oxford University Press.
United Nations (1972). bkz. Ward ve Dubois (1972).
United Nations (1980) Compendium o f Statistics:
1977. New York: United Nations.
Vincent, A. (1995) Modern Political Ideologies, 2. ed.
Oxford: Blackwell.
Ward, B. ve Dubois, R. (1972) Only One Earth. Har
mondsworth: Penguin.
White, S. (ed.) (2001) New Labour: The Progressive Fu
ture? Londra: Palgrave.

Spencer, P. ve Wollman, H. (2002) Nationalism: A Cri

tical Introduction. Londra ve Thousand Oaks,
CA: Sage.

Willetts, D. (1992) Modern Conservatism. Harmon

dsworth, Penguin.

Squires, J. (1999) Gender and Political Theory. Camb

ridge ve Maiden, MA: Polity Press.

Wollstonecraft, M. (1967) A Vindication o f the Righ

ts o f Women, ed. C. W. Hagelman. New York:
Norton.

Stirner, M. (1971) The Ego and His Own, ed. J. Carroll.

Londra: Cape.
Sumner, W. (1959) Folkways. New York: Doubleday.
Sydie, R. A. (1987) Natural Women, Cultured Men: A
Feminist Perspective on Sociological Theory.
Milton Keynes: Open University Press.
Talmon, J. L. (1952) The Origins o f Totalitarian De
mocracy. Londra: Seeker & Warburg.

Wolff, R. P. (1998) In Defence o f Anarchism, 2. ed. Ber

keley, CA: University o f California Press.
Woodcock, G. (1962) Anarchism: A History o f Liber
tarian Ideas and Movements. Harmondsworth
ve New York: Penguin.
Woolf, S. J. (1981) (ed.) European Fascism. Londra:
Weidenfeld & Nicolson.
Wright, A. (1996) Socialisms: Theories and Practices.
Oxford ve New York Oxford University Press.

TERMLER SZL

Bir terim kitabn iindeki kutularda daha kapsaml bir ekilde ele alnyorsa, szlkteki tanmn ar
dndan referans sayfa numaras verilir.

Adlet [Justice]: Adletli olmann ve tarafszln

ahlk standard; sosyal adletse toplum da, dil
veya savunulabilir bir zenginlik ve mkfat datm
nosyonudur.

Aydnlanma [Enlightenment, the]: Doruk noktasna

Adem-i Merkezileme [Decentralization]: Yerel

ynetimlerin/zerkliklerin, mill veya merkez organ
lardan uzaa iktidar ve sorumluluk transferi yaparak
genilemesi.

Ayrlklk [Separatism]: Bamsz bir devlet kurma

Anari [Anarchy]: Szlk anlam iktidar yoksunluu

demektir; anari, genellikle pejoratif anlamda istikrar
szlk, hatta kaos anlamnda kullanlr.

Anayasalclk [Constitutionalism]: Hkmet ikti

darnn, hkm et kurumlarnn grevlerini, yetkisini
ve fonksiyonlarn ve birey haklarn tanmlayan bir
ereve kurallar (bir anayasa) dhilinde kullanlmas
gerektiine olan inan, (bkz. s. 56)

Ancien Regime [Eski Rejim]: Szlk anlam eski dzen

demektir; genellikle Fransz Devrimi'nden nceki
mutlakiyeti yaplarla ilikilendirilir.

Anomi [Anomie]: Deerlerin ve norm atif kurallarn

zayflamas; tecritlik, yalnzlk ve anlamszlk duygula
ryla ilikilendirilir.

18. Yzyl'da kan ve akl ve ilerleme adna genel ola

rak din, siyaset ve bilgi edinm e hakkknda geleneksel
inanlara meydan okuyan entelektel bir hareket.

gryle siyasal bir formasyondan ayrlma talebi.

Bat [West, the]: Kltrel anlamda Greko-Roman ve

Hristiyan kkleriyle, sosyal alanda endstriyel kapita
lizmin hkimiyetiyle ve siyas olarak liberal demokrasi
nin yaygnlyla belirginleen dnyann paralar.
Belirlenim cilik / Determ inizm [Determinism]: insan
eylemlerinin ve tercihlerinin tamamen dsal faktrler
tarafndan artlandrld inanc; determinizm hr
iradenin bir m it olduunu ima eder.
Bencillik/Egoizm [Egoism]: Birinin kendi kar ve iyi
liiyle ilgilenmesi, bencillik; veya her bireyin kendi ah
lk evreninin merkezi olmas, ve bu yzden bireylerin
ahlk adan zerk varlklar olarak isimlendirilmesi.
Bilim [Science]: Dikkatli inceleme ve tekrarlanabilir
deneyler tarafndan test edilen hipotezler sreciyle
bilgi edinme yntemi.
B ilim cilik [Scientism]: Bilimsel metodun gerei

Anti-Semitizm [Anti-Semitism]: Yahudilere kar

yneltilen nyarg ve kin; Yahudi dmalnn din,
ekonomik ve rksal formlar olabilir, (bkz. s. 228)

Art Deer [Surplus Value]: Kapitalist smr meka

nizmas tarafndan proletaryann emeinden alnan
deere iaret eden Marksist bir terim.

Ar M illiyetilik [Jingoism]: Asker genileme veya

emperyal iglin kkrtt milliyeti evkin bir karak
teri ve halk kutlamas.

Atomizm [Atomism]:Toplumun sosyal gruplardan

ziyade, bencil ve ounlukla kendi kendine yeten
bireylerin veya atomlarn toplamndan olutuuna
inanma.
Avro-Komnizm [Eurocommunism]: Marksizmi
liberal demokratik ilkelerle harmanlamay amalayan
bir eit trplenm i komnizm.

ina etm ede nyargdan yoksun ve nesnel tek yol

olduuna ve bu m etodun her trl renme alanna
uygulanabilir olduu inanc.

Bireycilik [Individualism]: Sosyal grup ya da kolektiviteye kar bireyin merkez nem ine duyulan itimat,
(bkz. s. 45)
Bireysellik [Individuality]: Bir bireyin ayrtedici ya da
biricik kimliinin ve yeteneklerinin farkna vararak -k i
bu onu dier tm insanlardan farkllatrr- kendini
gerekletirmesi.
Burjuvazi [Bourgeoisie]: Kapitalist toplum un ynetici
snfna iaret eden Marksist terim, retken zenginliin
sahipleri.
Burjuva deolojisi [Bourgeoisie Ideology]: Kapitalist
top lum u n arpklklarn gizleyerek burjuvann kar
larna hizmette bulunan fikir ve teorilere iaret eden

Marksist terim.

oulculuk [Pluralism]: eitlilie ya da tercihe du

yulan inan veya siyas gcn genie ve tarafsz bir
ekilde dalmasnn gerekliliini veya dalmasnn
iyi olacan ngren teori, (bkz. s. 51)

Devlet Sosyalizmi [State Socialism]:Jeonde, devle

tin, toplum yararna, ekonomik hayat ve ekonomik
kararlar kontrol altna almas ve ynlendirmesi.
Devletilik [Statism]: Problemlerin zm nde ve
ekonomik ve sosyal geliimin garanti altna alnmasn
da en uygun aracn devlet olduu inanc.

atma [Conflict]-. ki ya da daha fazla g arasndaki

kartlk veya rekabet; uzlamaz amalarn takibinden
veya ekien fikirlerin mcadelesinden doar.

evrecilik [Environmentalism] Doal evrenin

nem ine olan siyas inan; evrecilik genellikle (ekolojizmin kart olarak) insan ihtiyalarn ve karlarn
yanstan doaya kar reformist bir yaklam vurgula
mak iin kullanlr.
ift Cinsiyetlilik (Androjeni) [Androgyny]: Erkek
ve dii karakteristiklere birlikte sahip olma; cinsiyetin
sosyal rol ve siyas statyle ilikili olmad anlamnda,
insann cinsiyetsiz varlklar olduuna iaret etmek iin
kullanlr.

ounlukuluk [Majoritarianism]: ounluk yne

tim ine olan inan; ounlukuluk hem ounluun
aznla hkmetmesini hem de aznln ounluun
kararna boyun emesi gerektiini ierir.

Devrim [Revolution]: Kkten ve dn olmayan

bir deiim, genellikle ksa ama arpc bir kargaa
dnemi; sistematik deiim.

Dierkmlk [Altruism]: Bakalarnn iyilii ve esen

liiyle ilgili olmak, dierkm, ya aydnlanm kiisel
kara ya da ortak insanlk inancna dayaldr.

Dirimselcilik / Canlclk [Vitalism]: Yaayan or

ganizmalarn karakteristik zelliklerini evrensel bir
'hayata-gc'nden aldklarn varsayan teori; vitalizm,
yetenek ve akl yerine gd ve drtlere vurguyu ima
eder.
Diyalektik [Dialectic]: arpan iki g arasndaki
etkileimin bir sonraki veya daha ileri bir aamaya
nderlik ettii geliim sreci; bir toplum un iindeki
isel elikilerin yol at tarihsel deiim.
Diyalektik Materyalizm [DialecticalMaterialism]:

ok-Kltrllk / ok-Kltrclk [Multiculturalism]: Genellikle, farkl kltrel gruplarn saygy ve

tannmay hak ettii inanc zerine kurulan toplumsal
eitliliin (genellikle rk, etnisite, din veya dille ilikili
dir) onaylanmas, (bkz. s. 78)

Demokrasi [Democracy]: Halkn ynetimi; demokrasi

hem genel katlm hem de devlet ynetimini kapsar
ve ok farkl biimlerde ortaya kabilir.
Dem okratik Merkeziyetilik [Democratic
Centralism]: Tartma zgrlyle sert eylem birlii
arasnda bir denge ngrs zerine kurulu Leninist
parti organizasyonu ilkesi.

Ortodoks komnist devletlerde entelektel hayata

hkim olan, Markslzmin kaba ve deterministik biimi.

Doa Hli [State o f Nature]: Snrlandrlmam

zgrlk ve kurumsallam otoritede yokluuyla
karakterize edilen siyaset ncesi toplum.
Doal Aristokrasi [NaturalAristocracy]: Yetenein
ve liderliin gayret veya kiisel geliim sayesinde
kazanm dnda doutan ya da irsi olduunu iddia
eden gr.
Doal Haklar [Natural Rights]: insana Tanr tarafn
dan bahedilen tem el ve devrolunamaz (elinden
alnamaz) haklar.

Derin Ekoloji [Deep Ecology]: insan-merkeziyetilii

reddeden ve ncelii doann korunmasna veren
Yeil bir ideolojik perspektif; derin ekoloji biyosentrik
eitlik, eitlilik ve adem-i merkeziyetilik gibi deer
lerle ilikilendirilir.

Devlet [State]: Blgesel bir alanda tanmlanan ve

genellikle zor kullanma tekeline sahip, egemenlik
gcn kabul ettiren bir kurum.

Dorudan Demokrasi [Direct Democracy]: Hk

met etme grevinde, vatandan dorudan ve srekli
katlmyla ekillenmi yaygn zerklik.

Dorudan Eylem [Direct Action]: Anayasal ve yasal

snrlamalarn dnda uygulamaya konulan siyas
eylem; terrizme pasif direniten kaynaklanabilir.
Dzen [Order]: Kiisel gvenlii destekleyen, yerleik,

ngrlebilir ve barl sosyal artlar.

Egemenlik [Sovereignty]: Kar klmaz yasal otorite

veya sorgulanamaz siyas g olarak da ifade edilen
mutlak veya snrlandrlmam gcn ilkesi.
Eko-Sentrizm [Ecocentrism]: nsan amalar baar
maktan ziyade ekolojik dengeyi korumaya ncelik
veren teorik oryantasyon.

Fayda [Utility]: Kullanm deeri; iktisatta, fayda, mad

d rnlerin ve hizmetlerin tketilmesinden alnan
doyum u tarif eder.
Faydaclk [Utilitarianism]: yilik'i zevk ve a terim le
rinin kapsamnda yorumlayan ve sonuta da 'en ok
nsan iin en byk mutluluu'baarmay hedefleyen
ahlk ve siyas bir felsefe, (bkz. s. 63)
Federalizm [Federalism]: Egemenliin merkez

Ekoloji [Ecology]: Yaayan organizmalarla evre

arasndaki ilikinin incelenmesi; ekoloji, tm hayat
formlarnn hayatlarn devam ettirecek ilikiler ana
vurgu yapar.

(genellikle mill) kurumlarla evresel kurumlar ara

snda paylatrlmas zerine kurulmu olan iktidarn
blgesel dalm.

Feodalizm [Feudalism]: Deimez sosyal hiyerari

Sekincilik [Elitizm]: Bir elit veya aznlk tarafndan
ynetilm enin gerekliliine olan inan; elitin yneti
minin cazip -e lit, stn yetenek ve hnere sahiptir
veya kanlmaz olduu dnlebilir, demokrasi
ve sosyalizm gibi egalitaryan fikirlerin uygulamas
basite imknszdr.

Emperyalizm [Imperialism]: Ak siyas aralarla ya

da ekonom ik hkimiyet yoluyla, bir lkenin dieri
zerindeki kontroln geniletmesi.
Enternasyonalizm [Globalism]: Kresellemeyi
modern toplum un arzu edilir veya kar durulamaz
bir zellii olarak destekleyen ideolojik duru.
Eitlik [Equality]: insanlarn eit/zde deere sahip
olduu ya da ayn ekilde muamele grmeye haklar
olduu lkesi; eitliin geni apta farkl uygulamalar
olabilir.
Eitlikilik [Egalitarianism]: Eitlii destekleme
arzusu zerine temellenmi bir teori veya pratik; egaliteryanizm bazen, eitliin temel siyas deer olduu
yolundaki nan olarak grlr.
Etnik M illiyetilik [Ethnic Nationalism]: Aslen keskin
bir etnik ayrt edicilik ve bunu koruma steiyle dol
durulmu bir milliyetilik biimi.
Etnisite [Ethnicity]: Belirli bir nfusa, kltrel bir gru
ba veya mahall bir alana kar duygusal bir ballk;
likiler rksal olmaktan ziyade kltreldir.

lerle ve sert ykm llk kalplaryla ekillendirilen

tarmsal retim temelli bir sistem.

Fundamentalizm / K ktenicilik [Fundementalism]:

Bir itlkatin orijinaline veya en temel ilkelerine olan
Ina; genellikle keskin taahhtlerle illkilendirlllr ve
bazen fanatik cokuda yansmasn bulur, (bkz. s. 287)

Gelenek [Tradition]: Zamanla geerliliini koruyabil

mi bir uygulamann veya bir kurumun bylece daha
nceki dnemden miras alnmas.

Gelenekilik [Traditionalism]: zellikle uzun ve

devamll olan bir gemie sahip, miras kalm
kurumlarn ve uygulamalarn insan davranna en iyi
rehberlii salayacana duyulan inan.
Gericilik [Reactionary]: insanlk tarihine kn ve
rm enin damgasn vurduuna olan inan zerine
kurulan, deiime diren veya bir nceki sisteme
dnmeye duyulan zlem.
Genel rade [General Will]: Kolektif btnn hakik
karlar, kamusal iyilie denk gelir; her bireyin bencil
olmayan hareketlerinin toplamyla salanan iyilik.

Grecelilik [Relativism]: Ahlk veya olgusal cm lele

rin yalnzca likili olduklar balamda deerlendirile
bileceine, nk hibir nesnel ya da'kesin'standar
dn bulunmadna duyulan nan.

Haklar [Rights]: Belirli bir ynde davranmaya ve

muamele grmeye verilen ahlk yetki.

Evrenselciliki(7n/Ve/'so//'sm7:Tarihsel, kltrel ve
dier farkllklara bakmakszn, tm insanlara ve tm
toplumlara uygulanabilecek deerler ve ilkelerin
ortaya kartlabilecei mknna duyulan nan.

Hegemonya [Hegemony]: Bir sistemin bir esinin

dierleri zerindeki stnl veya hkimiyeti;
Markslstlere gre, hegomaonya ideolojik hkimiyet
anlamna gelir.

Hristiyan Demokrasisi [Christian Democracy]:

Sosyal piyasa ve nitelikli ktisad mdahale vaadiyle
karakterize edilen, Avrupa muhafazakrl iindeki
ideolojik bir gelenek.

Hiyerari [Hierarchy]: Sosyal mevkilerin ve statlerin

derecelenmesi; hiyerari mevkiinin bireysel yetenekle
balantl olmad yerlerde yapsal veya deimez
eitsizlii ima eder.
Holizm [Holism]: Btnn paralarndan daha nem
li olduuna olan inan; holizm, kavrayn paralar
arasndaki ilikileri inceleyerek kazanlacan ima
eder.

Hogr [Toleration]: Msamaha; ihtilfl gr veya

eylemleri kabul etme isteklilii.

lerleme [Progress]: ileriye doru gitme, genellikle

gelimeyi ima eder; ilerleme, bilgi birikim inin ve
daha yksek medeniyet seviyelerine ulamann insan
tarihine damgasn vurduuna olan inan zerine
kurulmutur.
nsan Haklar [Human Rights]: insan olmann erde
miyle kazanlan haklar; evrensel ve ana haklar.

nsan Doas [Human Nature]:Tm insanln,

toplum dan ziyade doaya borlu olduu asl ve
doutan gelen zellii.
nsan Merkezcilik [Anthropocentrism]: insan ihti
yalarnn ve karlarnn ahlk ve felsef stnlne
olan inan; ekosentrismin kart.
integral M illiye tilik [Integral Nationalism]: Bireysel

Hukuk [Law]: Devlet mekanizmas: polis, mahkeme

ler ve hapishaneler tarafndan desteklenen sosyal
davranlarn yerleik ve kamusal kurallar.

Hmanizm (nsanclk) [Humanism]: insan ihtiya

larnn karlanmasna ve amalarnn baarlmasna
ahlk ncelik tanyan bir felsefe.

Hkm et [Government]: Genellikle yasama, yrtm e

ve yargy kapsayan ve kolektif kararlarn devlet adna
alnd mekanizma.
Irk [Race]: Ortak bir genetik kaltm paylaan ve bu
sayede biyolojik etkenler araclyla dierlerinden
ayrlan bir insan topluluu.

Irksalclk [Racialism]: Irklarn yalnz hayatalar gerek

tii veya farkl zelliklere sahip olduklar ve bylece
farkl sosyal rollere brndkleri in, rksal ayrmn
siyas anlamda nemli olduuna duyulan inan, (bkz.
s. 226)
dealizm [Idealism]: Ahlkn ve ideallerin nemine
vurgu yapan siyas bir gr as; felsef adan,
idealizm, idealarn madd dnyadan daha gerek"
olduunu ima eder.

deoloji [Ideology]: Baz organize olmu siyas eylem

lere temel salayan, birbiriyle az ok uyumlu bir dizi
fikir.
ktisad Liberalizm [Economic Liberalism]: Kendi
kendini regle eden piyasa mekanizmasnn doal
olarak herkese refah ve frsatlar sunma eiliminde
olduuna duyulan inan.

kimlii milletin iinde yok eden youn, hatta histerik

milliyeti evk.

birlii [Cooperation]: Birlikte alma; karlkl fay

day gerekletirmeye ynelmi kolektif aba.
icilik [Labourism]: Daha geni ideolojik amalar
takip etmekten ziyade rgtl igc hareketinin
karlarna hizmet eden ve sosyalist partilerce ortaya
konulmu bir eilim.
Kapitalizm [Capitalism]: Servetin zel bireyler veya
firmalar tarafndan sahiplenildii ve mallarn piya
sann ynlendirmesine bal olarak, mbadele iin
retildii ktisad sistem.
Kardelik [Fraternity]: Szlk anlam kardeliktir;
insanlarn arasndaki ve iindeki sempati ve dostluk
balar.
Karizma [Charisma]: Czibe veya kiisel g; ballk
uyandrma yetenei, duygusal ballk, hatta bakala
rna adanma.

Karlkllk [Mutualism]: Bireylerin ve gruplarn

vurgun ve smr olmadan birbirleriyle pazarlk, mal
ve hizmet ticareti yaptklar, gnll, karlkl yararl
ve henkli bir mbadele sistemi.
Katlmc Demokrasi [Deliberative Democracy]:
Kamu yararn tanmlamaya yardm iin konuma ve
tartma zerine vurgu yapan bir demokrasi biimidir.

Kendini Gerekletirme [Self-Actualization]:

Hassasiyetlerin inceliiyle ortaya kan kiisel doyum;

kendini gerekletirme genellikle egoizmin ve mater

yalizmin stnlyle ilikilendirilir.

Keynezyenizm [Keynesianism]:Toplam talebi regle

etmek ve tam istihdam salamakla ilikili bir ekonomi
ynetim i (J. M. Keynes tarafndan gelitirilmi) teorisi
veya siyasas, (bkz. s. 76)
Klasik Liberalizm [Classical Liberalism]: Liberalizm
iindeki, genellikle minimal devletin kurulmasna
ve piyasa ekonomisine dayanan, snrlandrlmam
bireysel faaliyet alann maksimize etmeyi amalayan
bir gelenek.
Kolektifletirm e [Collectivization]: Genellikle devlet
mekanizmas araclyla, zel mlkiyetin ilgas ve or
tak veya kamusal mlkiyet sistemin geni bir ekilde
kurulmas.

Kolektivizm [Collectivism]: nsan amalarn en iyi

ekilde ibirliine ya da kolektif abaya dayal olarak
baarlaca inanc; kolektivizmde sosyal gruplarn
nemi vurgulanr, (bkz. s. 120)
Komniteryanizm /Toplulukuluk / Cemaatilik
[Communitarianism]: Bir kii ya da ahsiyetin toplum
sayesinde olutuu inanc; bu anlamda hibir "snr
landrlmam ahsiyet"yoktur, (bkz. s. 155)

Komnizm [Communism]: Servetin ortak mlkiyeti

prensibi; komnizm genellikle, daha geni anlamda,
Marksist ilkelere uygun olarak kurulmu hareket ve
rejimlere gnderme yapmak iin kullanlr.
Konsenss (Oydama) [Consensus]: Meselelerin
ayrntlar veya vurgular hakknda anlamazla izin
verse de temel konular ve ilkeler zerinde varlan
anlama.

Korporatizm [Corporatism]: Temel ekonomik kar

larn -i ve igc- hkmet srecine dhil olmas
veya olmas gerektii yolundaki (faist ve liberal
teoriyle ilikilendirilebilir) teori, (bkz. s. 225)

Korumaclk [Protectionism]: Yerli reticileri yabanc

rakiplerden korumak iin tasarlanm kotalar ve tarife
ler gibi ithalat kstlamalar.

Kutsal Haklar [Divine Right]: Dnyev yneticilerin

Tanr tarafndan seilmi olduklarn ngren doktrin,
bu sayede kar klamaz otoritenin kullanm me
rular; kutsal haklar monarlk mutlakiyetiliin bir
savunusudur.
Kltrel M illiyetilik [Culturel Nationalism]:Jerr\e\
vurgusunu z ynetim den ziyade milleti ayrt edici
bir uygarlk olarak yeniden retme zerine kuran bir
milliyetilik ekli.

Kreselleme [Globalisation]: Hayatn, artan bir

ekilde uzaktan alnan kararlar ve olaylar tarafndan
ekillendirilmesiyle oluan karmak bir karlkl iliki
ler a; kreselleme mill devletlerin artan geirgen
liini yanstr.
Laissez-faire [Braknz Yapsnlar]: Ekonomik aktivitenin devlet mdahalesinden tamamen bamsz
olmasn savunan doktrin, serbest piyasaya duyulan
ar gven.
Leninizm [Leninism]: Lenin'in, zellikle proleteryay
snf bilincine ykseltecek devrimci veya nc bir
partiye olan ihtiyaca inancyla Marksizme yapt
terorik katk.
Liberal Demokrasi [Liberal Democracy]: Hem
snrlandrlm devleti hem de dzenli ve yarmac
seim sistemini iine alan bir demokrasi biimi; liberal
demokrasi ayn zamanda bir rejim tipi olarak da
kullanlr.
Liberteryanizm [Liberterianism]: Bireyin olabilecek
en geni zgrlk alanna sahip olmas gerektii
inanc; liberteryanizm bireyin zerindeki dsal ve isel
zorlamalarn kaldrlmasna iaret eder. (bkz. s. 101)
Meritokrasi [/Meritocracy]:Tam karl liyakate
dayal ynetim; liyakat zekay ve almay birlikte
gerektirir; sosyal mevkilerin yalnzca yetenek ve ok
almayla belirlendii bir toplum .
Meruluk [Legitimacy]: Siyas otoritenin yasal oldu
unun kabul ve dolaysyla onunla ilgili konularda
itaate ahlk bir zorunluluktur.
M ilenyum culuk [Millenarianism]: lh ynetim in

K ozm opolitlik [Cosmopolitanism]: Kelime anlam bir

dnya devletine olan inanc ifade eder; daha genel
anlamda, milletler arasnda anlay ve hengi besle
yen bir ifadedir, (bkz. s. 185)

bin yllk dnem ine olan ina; siyas milenyumculuk,

sefalet ve baskdan ni ve tam bir kurtuluu nerir.

M ilitanlk [Militancy]: Ykseltilmi veya u ykm l

lk; tipik olarak mcadele veya savala likili bir evk

ve tutku seviyesi.

in zel ahslar, insan gruplar ya da devlet tarafn

dan sahiplii.

Militarizm [Militarism]: Asker yollarla hedeflerin

gerekletirilmesi ya da asker fikirlerin, deerlerin ve
uygulamalarn sivil hayatta geni yer edinmesi.

Msamahakrlk [Permissiveness]: insanlarn kendi

M ille t [Nation]: Ortak deer ve gelenekler, bir genel

dil, din ve tarih balaryla bir arada olan ve genellikle
ayn coraf alan paylaan nsan topluluu.
Milletlerarasclk [Internationalism]: Milletleraras
ya da kresel birliine dayal bir siyaset teorisi veya
uygulamas; milletlerin yapay ve stenmeyen formas
yonlar olduu inanc.
M illet-stclk / Ulus-stclk [Supranationalism]: Uluslaras veya kresel yarglama yetkisine
sahip kurumlarn, iradelerini mill devletlere empoze
edebilme yetenekleri.

M ill Devlet [NationalState]: Vatandaln ve

milliyetin rtt zerk bir siyas birlik; tek devlet
tek millet.
Millletirm e [Nationalization]: Devlet malnn veya
kamusal maln, zel mlkiyet veya zel sanayilerin
aleyhinde genilemesi.
M it, Siyas [Myth, Political]: Akl bir nermeden
ziyade duygusal ve sembolik g araclyla siyas bir
eylemi provoke etme kapasitesine olan nan.
Modern Liberalizm [Modern Liberalism]: Liberalizm
iinde, (klasik liberalizme kar) zgrlkleri genilet
me amacyla sosyal ve ktisad mdahaleye bilinli bir
onay veren bir gelenek.

Modernleme [Modernisation]: Modern endstriyel

toplum larn yaad sosyal ve siyas deime sreci;
kapitalist ktisad dzenin ve liberal demokratik siyas
sistemin ortaya k.

Monizm [Monism]: Yalnzca tek bir teoriye veya

deere duyulan nan; monizm siyas olarak niter
iktidara boyun emee zorlanmak olarak yansr ve bu
yzden, dolayl olarak totaliterdir.

kiisel ahlk tercihlerini yapmalarna zin verilmesine

olan isteklilik; msamahakrlk hibir belirleylci/hkim
ahlk deerin bulunmadn leri srer.

Nasyonal Sosyalizm (Nazizm) [N ationalSocialism]:

Hitler Almanyas'nda uygulanan ve totaliter terrle
karakterize edilen faizmin bir tr; soykrma dayal
anti-Semitizm ve yaylmac rklk.

Negatif zgrlk [Negative Freedom]: Seme zgr

lne izin veren, birey zerinde dsal snrlama ve
zorlamalarn bulunmay/yokluu.

Neo-Liberalizm [Neoliberalism]: Piyasa bireyciliine

ve minimal devletilie adanan klasik politik iktisadn
gncellenmi bir versiyonu.
Neo-Marksizm [Neo-Marxism]: Ekonomiye ve prole
taryann ayrcalkl statsne ncelik veren, determi
nizmi reddeden Marksizmln gncellenmi ve gzden
geirilmi bir versiyonu.
Neo-Muhafazakrlk [Neoconservatism]: Dzeni
restore etme ihtiyac zerine vurgu yapan, geleneksel
veya aile deerlerine dnen ya da milliyetilii ye
niden canlandran, sosyal muhafazakrln modern
versiyonu.

Nihilizm [Nihilism]: Szlk anlam hibir eye inan

mamak, tm ahlk ve siyas lkeleri reddetmek; nihi
lizm her zaman deilse de bazen, ykmla ve iddet
kullanmyla ilikllendirillr.
Norm atif [Normative]: Olan tanmlayan ifade eden
ziyade, ne olmas gerektiinin ahlk standardn
belirleyen reete.
Organizmaclk/rgan/c/sm/:Toplunnun bir orga
nizma veya yaayan bir varlk gibi ilediine, bireysel
paralarnn toplamndan ziyade btn bir varolu
olduuna duyulan bir inan.

Ortodoksi [Orthodoxy]: Genellikle"resm"onay veya

M utlakiyet [Absolutism]: Siyas gcn -zellikle

destek gren oturm u ya da geleneksel bir gre

ballk.

m utlak bir monaride- tek bir kinln ya da kk bir

grubun elinde topland bir hkmet formu.

Otarki [Autarky]: ktisad kendine yeterlilik; otari,

M lkiyet [Property]: Fiziksel eyalarn veya zenginli

piyasalar ve doal kaynaklar koruma amac gden

ekspanslyonizmden veya uluslararas ekonomiden

ekilme yoluyla gerekleir.

O tonom y [Autonomy]: Szlk anlam kendi kendini

ynetim dir; d basklardan zade hayatann erdemiy
le birinin kendi kaderini kontrol edebilmek.
O torite [Authority]: itaate zorunluluun kabul edil
mi erdemine dayanarak bakalarn etkileme hakkna
sahip olmak.

Otoriteryanizm [Authoritarianism]: Gl bir mer

kez otoriteye olan inan; ister arzu edilir olsun isterse
gerekli olsun otoriteryanizm, yukardan zorla dayatlr,
bu yzden sorgusuz itaat ister (bkz. s. 96).
jemk/ugen/cs7:Trlerin yelerinin "uygun" olanlar
arasnda remeyi destekleme ya da "uygun olma
yanlarn remesini nlemeyle baarlan sekinci bir
yeniden reme teorisi veya uygulamas.

paternalizm babayla ocuklar arasndaki iliki modeli'

zerine kurulmutur, (bkz. s. 98)

Patriari [Patriarchy]: Szlk anlam baba tarafndan

ynetimdir; patriari ou kez daha genel anlamda
byk lde toplum da erkek egemenliini ve kad
nnn ikincil plana itilmesini tanmlamak iin kullanlr.
Piyasa [Market]: Gayriahs ekonomik gler -'piyasa
gleri'- tarafndan kontrol edilen, alclarla satclar
arasnda ticar mbadelenin gerekletii bir sistem.
Piyasa Sosyalizmi [Market Socialism]: Piyasa rekabeti
kontekstinde alan, kendi kendini yneten mte
rek yatrmlara dayal ekonomik bir sistem.

Poplizm [Populism]: Popler gdlerin ve dileklerin

siyas faaliyetin tem el meruiyeti olduuna duyulan
inan; poplizm, genellikle siyas elitlere gvensizlii
ve dmanl yanstr.

zelletirme [Privatization]: Devlet mlkiyetinin

kamudan zel sektre transferi, devlet sorumluluklar
nn daralmasnn bir yansmas.

zgrlk (Serbestiyet) [Freedom/Liberty]: Birey,

sosyal bir grup veya bir m illetle ilikilendirilebilen z
grlk, birinin kendi istei dorultusunda dnmesi
ve hareket etmesi anlamndadr.

Pan-Mi\\iyeti\ik [Pan-Nationallsm]: Yaylmaclk

veya siyas dayanma yoluyla apayr insanlar birle
tirm eye kendini adayan bir tr milliyetilik ('pan' hepsi
veya herkes anlamndadr).
Parasaiclk/Monetarizm [Monetarism]: Enflasyonun
para arzndaki ykseliten kaynaklandn savunan
bir teori: "ok fazla parann ok az maln peinde
komas."
Partiklarizm [Particularism]: insanlar ve halklar ara
sndaki tarihsel, kltrel ve dier farkllklarn, onlarn
ortak yanlarndan daha nem li olduu inanc.

Post-Materyalizm [Postmaterialism]: Madd

zenginlik yaygnlatka,'hayat kalitesi'meselelerin
ve bununla ilgili konularn ekonomik konularla yer
deitirme eilim ine girdiklerini ngren teori.
Post-Modernlik [Post-Modernity]: Endstri ve snf
dayanmas tarafndan yaplandrlm toplumlardan,
paralanm, akc ve pluralistik'bilgi' toplumlarna bir
kay.
Post-Modernizm [Post-Modernism]: Kesin ve evren
sel gerek fikrini reddeden ve genellikle konuma,
tartma ve demokrasiye vurgu yapan entelektel bir
hareket, (bkz. s. 306)
Pozitif zgrlk [Positive Freedom]: Kendi hayatna
hkim olma ve kendini gerekletirme; zerklii ve
insan kapasitesinin geliimini baarmak.
Pragmatizm [Pragmatism]: ideolojik amalar yerine
pratik olaylar ve hedeflere uygun olarak ekillenen
davran, (bkz. s. 27)

Pasifizm [Pacifism]: Savaa ve her trl iddete temel

ktlk olarak bakarak, prensipte kar kmak.

Pastoralizm [Pastoralism]: Krsal hayatn ahlkliine duyulan inan: Kentin ve endstrilemi hayatn
szde ykc etkisine kar, basitlik, cemaat ve doaya
olan yaknlk.

Profesyonelcilik [Managerialism]: Hem kapitalist

hem de komnist t m endstriyel kurumlara hkim
olan, byyen bir -te kn ik ve dar vasflara sahip
yneticiler, teknokratlar ve devlet memurlar snf
teorisi.

Paternalizm / Pederahlik [Paternalism]: st olarak

Proleterya D iktatrl [Dictatorship o f the

Proletariat]: Geici proleter devletinin kurulmasyla

otoritenin astlara rehberlik etmesi ve destek vermesi;

karakterize edilen, kapitalizmin yklmasyla komniz

min tam olarak kurulmas arasndaki gei dnem ini

belirten Marksist bir terim.

basite imknszdr.

Seklarizm [Secularism]: Dininin sekler (dnyevi)

Proleterya [Proletariat]: Kendi igcn satarak
hayatn kazanan bir snfa iaret eden Marksist bir
terim, dar anlamda kullanlrsa, proletarya ii snf (el
ii yapan iiler) anlamna gelmez.

Radikal Demokrasi [RadicalDemocracy]: Adem i

merkeziyetilik ve katlm destekleyen bir eit de
mokrasi: Siyas gcn en geni mnda datlmas.

Radikal Feminizm [Radical Feminism]: Cinsiyet

ayrmn sosyal blnm enin en nemli siyas olgusu
olarak ele alan ve bu blnm enin yerel hayatn yap
snda kkletiine inanan bir tr feminizm.
Radikalizm [Radicalism]: Ilml veya marjinal
deiime karr, kkten veya geni bir alan etkileyen
deiime olan inan.

ilere bulatrlmamasn ngren bir inan, genellikle

kilisenin devletten ayrlmas isteinde yansmasn
bulur.

Sendikaclk [Syndicalism]: Kaba bir snf sava nos

yonu zerine kurulmu ve dorudan eyleme ve genel
greve vurgu yapan ticaret sendikaclnn devrimci
bir ekli.
Serbest Piyasa [FreeMarket]: Snrlandrlmam pi
yasa rekabeti ve devlet mdahalesinden zade olma
prensibi veya siyasas.
Serbest Ticaret [Free Trade]: Devletler arasnda tari
feler ve dier korumaclk trleriyle snrlandrlmam
bir ticaret sistemi.
S Ekoloji [ShallovvEcology]: Ekolojinin derslerini

Rasyonalizm / Aklclk [Rationalism]: Dnyann

rasyonel yaps hakkndaki varsaymlara dayanan ve
insan akln kullanarak dnyann kavranabileceine ve
aklanabileceine olan inan, (bkz. s. 48)

Refahlk [Welfarism]: Devletin veya toplum un

vatandalarnn refahn/esenliini garanti altna alma
sorumluluunda olduuna duyulan inan, genellikle,
bir refah devletinin ortaya knda yansr.

Reformculuk [Reformism]: Devrime ve gericilie

kar, kademeli ve tedrici gelimeye duyulan inan;
bir reform bir sorun veya skntya are olmak iin
tasarlanm eylem ve politikadr.

Revizyonizm [Revisionism]:"Dze\\m\"b\r gr
sunma giriimi iinde nceki yorumlardan ayrlan
siyas teorinin revize edilmesi veya yeniden alm.
Sa [Right]: Otorite, dzen, hiyerari ve grev gibi
ilkelere duyulan sempati tarafndan ekillendirilen
geni bir ideolojik karakter.

Sanayicilik [Industrialism]: Byk lekte fabrika

retimi ve aralksz sermaye birikimi zerine kurulu
ekonomik bir teori ya da sistem, (bkz. s. 267)
Sekincilik [Elitizm]: Bir elit veya aznlk tarafndan
ynetilmenin gerekliliine olan inan; elitin yneti
minin cazip -e lit, stn yetenek ve hnere sahiptir
veya kanlmaz olduu dnlebilir, demokrasi
ve sosyalizm gibi egalitaryan fikirlerin uygulamas

insan ihtiyalarna ve amalarna uygulayan Yeil bir

ideolojik perspektif; s ekoloji srdrlebilirlik ve
koruma gibi deerlerle ilikilendirilir.

Snf Bilinci [Class Consciousnees]: Snfsal karlarnn

tam anlamyla farknda olmay ve onlarn peinden
gitm e istekliliini iaret eden Marksist bir terim; snf
bilincine sahip bir snf, yalnzca kendi iin vardr.
Siyonizm [Zionism]: Yahudi anavatan inas hareketi,
imdilerde, srail'in karlarnn ve karasal btnl
nn savunusuyla balantldr.
Sivil zgrlk [Civil Liberty]: Varoluun zel alan,
devlete deil kiiye ait olan; devletten bamsz
olmak.
Sivil Toplum [Civil Society]: zel vatandalar tara
fndan ekillendirilen ve devletten bamsz varolan
zerk birlik ve gruplarn alan; sivil top lum kavram
irketleri, dernekleri, aileleri ve bunun gibi kurumlan
iinde barndrr.
Siyaset [Politics]: Devlet kurumuyla veya hkmet
mekanizmasyla ilikilendirilmi faaliyet; daha geni
anlamda, sosyal atmalarn ifade edildii ve m uhte
melen zld bir sre.

Sol [Left]: zgrlk, eitlik, kardelik ve ilerleme gibi

ilkelere duyulan sempatiyle karakterize edilen geni
bir ideolojik tavr.

Sosyal Demokrasi [Social Democracy]: Kapitalizmin

kaldrlmas, yerine piyasa ve devlet arasnda bir den
ge neren sosyalizmin lml veya reformist kanad.

korkusu tarafndan ekillendirilmi geleneksel muhaJ

fazakr reformlzm.

Temsil Demokrasi [Representitive Democracy]: Halk

Sosyal Devrim [Social ftevo/uf/on/: Toplumsal yapda
niteliksel bir deiim; bir Marksist iin sosyal devrim,
retim eklinde ve m lkiyet sisteminde bir deiimi
de gerektirir.

Sosyal Ekoloji [Social Ecology]: insan toplumlarnn

ekolojik lkelere gre lemesini ngren teori, doal
bir henge ve Insanoluyla doa arasnda bir denge
ye olan ihtiyaca duyulan inanca iaret eder.

adna ynetecek olanlarn seilmesine (genellikle

seimlerle) dayanan snrl ve dolayl bir demokrasi
eidi.

Teokrasi [Theocracy]: Szlk anlam Tanr'nn yne

timidir; genellikle kilisenin devlet zerinde hkimiyet
kurmasyla din otoritenin siyas otoriteye stnlk
kurmas gerekliliinin lkesi.
Terrizm [Terorism]: Sonraki siyas amalar uruna

Sosyal Snflar [Social Class]: Ekonomik ve sosyal

etkenlere dayal sosyal bir blnme: Bir sosyal snf,
ayn sosyo-ekonomlk pozisyonu paylaan bir nsan
kmesidir.

bir korku ve terr iklimini harekete geirmek in

kullanlan iddet; ak bir pejoratif anlam olan ve ge
nellikle sbjektif bir mn tayan terim, (bkz. s. 290)

Thatcherizm [Thatcherism]: Margaret Thatcher ile

Smrgecilik [Colonialism]: iskn veya ekonomik
stnlkle yabanc bir blgede hkimiyet kurmann
teorisi veya uygulamas.

Szleme [Contract]: Gnllle ve karlklla

dayal makl artlarda varlan anlama.

ilikllendlrllmi serbest plyasa/gl devlete dayal

ideolojik duru; Yeni Sa siyas projesinin ngiltere
versiyonu.

Toplumsal cinsiyet [Gender]: Erkekler ve kadnlar

Stalinizm [Stalinism]: Stalin Rusyas'nn yaps zerine

arasndaki sosyal ve kltrel bir ayrm; erkeklerle

kadnlar arasnda biyolojik ve dolaysyla giderilemez
farkllklara atfta bulunan cinsiyete kardr.

kurulan sistematik ve vah siyas baskyla desteklen

mi sert bir ekilde planlanm ekonomi.

Toplumsal Szleme [Social Contract]: 'Doa duru-

Srdrlebilirlik [Sustainability]: Bir sistemin salkl

kalabilmesi ve varln devam ettirebilme yetenei;
Yeil ekonominin temel lkesi.

mu'nun dzensizliinden ve kaosundan kamak iin

bireyler arasnda bir devlet oluturmak zere yaplan
(varsaymsal) bir anlama.

Toryizm [Toryism]: Muhafazakrlkta, hiyerariye

iddet [Violence]: Mlkiyete ya da kiiye kar giriilen
ykc eylem.

ovenizm [Chauvinism]: Bir olaya ya da gruba

eletlrilemeyen ve mantksz thaf; ovenizm, "ulusal
ovenizm" veya "erkek ovenizm inde olduu gibi,
tipik olarak bir inancn stnl zerine kurulur.
Tarihsel Materyalizm [Historical Materialism]:
Madd ve ekonomik artlarn hukuku, siyaseti, kltr
ve dier sosyal varolu biim lerini kesin bir ekilde
biim lendiini farz eden Marksist bir teori.

Tartma [Discourse]: nsan etkileim, zellikle de

iletiimde; tartma, iktidar ilikilerini aa kartabilir
ve tasvir edebilir.

Tek-Millet Muhafazakrl [One-Nation Conserva

tism]: Babaya alt grev ve geni toplumsal eitsizlik

duyulan itimat, gelenee yaplan vurgu ve grev ve

organizmacla verilen destek tarafndan ekillendiri
len ideolojik bir duru, (bkz. s. 99)

Totaliter Demokrasi [Totalitarian Democracy]: Tipik

olarak, liderin deolojik bilgelik tekeline sahip olduu
iddias zerine kurulu mutlak bir diktatrln bir
demokrasi grntsyle maskelenmesi.

Totaliteryanizm [Totalitarianism]: Devletin sosyal

kurumlara nfus ettii ve onlar kontrol ettii bir
yerde siyas ynetim in tamamen kuatlmas; bylece
sivil toplum un ve'zel'hayatn ortadan kaldrlmas,
(bkz. s. 223)

nc Yol [Third Way]: Muhafazakrlar, sosyalistler

ve faistler tarafndan deiik zamanlarda ortaya
koyulmaya allan, hem devlet sosyalizmine hem de

serbest piyasa kapitalizmine bir alternatif ktisad form

nosyonu.

topyaclk [Utopianism]: Tipik olarak mkemmel

veya deal toplgm vizyonunda cisimleen insan geli
iminin snrlandrlmam olaslklarna duyulan inan,
bir topya, (bkz. s. 197)
Vatandalk [Citizenship]-. Bir devlete yelik; bireyle
devlet arasnda karlkl haklar ve sorumluluklara
dayal iliki.

Vatanseverlik [Patriotism]: Szlk anlam birinin

baba topran sevmesidir; birisinin m illetine ve lke
sine psikolojik ball ve sadakti. (bkz. s. 172)

Yabanclama [Alienation]: insann kendi gerekli

inden veya esas doasndan ayrlmas; bu kavram,
Marksistler tarafndan, kapitalizmde igcnn
yalnzca bir mala indirgenmesi ve almann yaratc
ve btnleyici bir aktivite olmasndan kartlarak ki
iliksizletiren bir aktiviteye dntrlmesine neden
olma srecini tanmlamak iin kullanlr.

Yanl Bilin [False Consciousness]: Alt snflarn

smrIdkleri gereini kavramalarn engelleyen
aldatma ve artmaya iaret eden Marksist bir terim.

Yeni Sol [NewLeft]: ileri endstri toplumlarnn radi

kal bir eletirisini gelitirerek, adem-i merkeziyetilie,
katlma ve bireysel zgrlemeye olan ihtiyaca vurgu
yapan, sosyalist dnceyi canlandrmay amalayan
entelektel hareket.

Yetki Devri [Devolution]: iktidarn merkez hkmet

ten, egemenlik paylamna gitm eden (federalizm
den farkl olarak) ikincil blgesel kurumlara transfer
edilmesi.
Zenofobya [Xenophobia]: Yabanclara duyulan korku
veya fke; patolojik etnik-merkezcilik.

DZN

#
11 Eyll 2001 35, 36,110, 290,
293,
298
9/11 (Chomsky, 2003) 210
79. Yzyl'n Temelleri
(Chamberlain, 1899) 228

Dou Almanya 100,170,180,

207
Nazi Almanyas 20,22,26,213,
218-222, 226,
Althusser, L. 143
Alt Gn Sava (1967) 299
Altn Mabet 299
Amerikan Devrimi (1776) 59,87

287
anti-rasyonalizm 215,216
anti-Semltlzm 21,181,226-230,
321,326
anti-irketilik (irket kart
hareket) 307
Antik Yunan 56, 191,192,202
apartheid 227
Aral Denizi 275

Action Franaise 222

Amerikan Geleneksel Deerler

Koalisyonu 297

Acton, Lord 55,195,311

Amerikan ideolojisi 21

Arblaster, A. 79,311

Agzl Toplum (Tawney, 1921)

148
Adalet ve Kalknma Partisi (AK
Parti, Trkiye) 293

Amerikan iktidar ve Yeni Manderin

(Chomsky, 1965) 210
Amerikan Kadnn Seme Hakk
Birlii 236

Arendt, H. 27,311

Adonis, A. 114,311

Amish (ABD) 284

anarko-kapltalizm 107,198,205,
206
anarko-komnizm 198,200-202

Aristoteles 57, 88
Arjantin 84,96,191,213,224
Arnavutlar 176

Adorno, T. 143
Afganistan 37,110, 282, 293, 294
Afrika sosyalizmi 182,183
Ahcroft, J. 298
Ahlkn Soy Kt zerine
(Nietzsche, 1887) 216
Ahlk ounluk 109,288,297

anarko-sendikallzm 200,201
anari 88,176,185,191,206,321
Anari, Devlet ve topya (Nozick,
1974)
107

Arap sosyalizmi 118

Ariler 221,228,229
aristokrasi 21,41,56,62,84,98,
128

asker harcama 76
ar milliyetilik 179,215,221,
321
ayaklanma/syan 128-130,139,
163, 207, 303

Ahlk Duygular Teorisi (A. Smith,

1759) 65

anayasaclk 176,321
Ancien Rgime 83, 95, 321

aznlk gruplar 177,178 ak

toplum 223

Ahmed, A. 301, 311

aile
aile inde g dalm 246
burjuva aile 248, 249

Anderson, B. 168
androjen 241,251,322

art deer 137, 321

Anglikan Kilisesi 99

Ail'in Kalkan (Bobbitt, 2002) 37

Anglikanizm 296

Aile, zel Mlkiyet ve Devletin

Kkeni (Engels, 1884) 247
Akl ve Devrim (Marcuse, 1941)
143

Ataerkil Tutumlar (Figes, 1970) 250

anomi 93, 321

ateizm 204, 285

Atklnson,T-G. 253

Alexander, II. 203, 207

Alexander, III. 177,228
Allende, S. 118
Alman Genlik Hareketi 273
Alman ideolojisi (Marx ve Engels,
1846) 24, 135

Anthony, S. B. 236
Anthony, Stanton 236
antl-smrgecillk/kolonyallzm.
Bkz smrgecilik kart
antl-devletilik 193

Asquith, H. H. 73

atomizm 92, 111, 321

Attlee, C. R. 127,151
Avam Kamaras 236

Anti-Dhring (Engels) 133

Avanti (gazete) 220

Avrupa Birlii 171, 178,185,188

anti-feminizm 242, 244, 254

Avustralya 112,131,133,189

anti-kapitalizm (kapitalizm kart)

38, 158,210,217,221,306

Avusturya Okulu 105

Almanya 56,76,83,96,100,
anti-klerikalizm 193,196
117,132,
137, 154, 161,
anti-kreselleme 306
162,166, 170, 172, 179,
anti-kreselleme (kreselleme
180, 213, 214, 218-225,
kart) 38,158,192,208,
228-231,259, 260,264,
210,278,279,307
268, 269, 273, 274, 296
anti-modernizm (modernizm
Bat Almanya 170
kartl) 229,281,283,

Aydnlanma 23,37,43,47,
79, 113, 117,195,204,
213-217, 272,306,309,
321
Aydnlanma projesi 47,79,113,
306, 309
Ayodhya: Babri Mescidi 299

B
Baader M einhof (Bat Alman) 207
Babri Mescidi 299
Bamszlk Bildirgesi 54,62
Bahro, R. 275,311
Bakunin, M. 120,191,196-199,
207,311
Bali Bombalamalar (2002) 293
Bandung Konferans (1955) 183
banka 94, 200, 220, 228
Barruel, A. 161
Bask milliyetilii 171
Basklar 163,165,172
Baxter, B. 279,311
Beauvoir, S. de 241, 250,253, 311
Belika 117,137,189,231
belirlenimcilik/determinizm 26,
159,321,326
belirsizlik 35, 57, 88,113, 231, 308
Bell, D. 303, 304
Bellamy, R. 79,311
bencillik/egoizm 55, 74, 78, 89,
121,187, 203-206,223,
271,321
benlik felsefesi (anthroposophy)
274
Bentham, J. 47, 59,63, 64, 71,90,
311
Bergson, H. 216
Berlin 35,144,231
Berlin,l. 46,53,311
Bernstein, E. 130,149,150,151,
311
beer eksiklik 86,88
Beveridge Raporu (1942) 72,73
Beyrut 293
Bharatiya Janata Partisi (BJP) 299
Bhindranwale, J. S. 299
bilgi toplum u 155,157
BilimselDevrimlerir Yaps (Kuhn,
1962) 29

99,102,111,144,146,186, Brown, D. 189,312

202-206,210,232, 242,
Brownmiller, S. 252,312
245, 247, 252, 272, 278,
Bryson, V. 256,311,312
306,321
Brzezinski, Z. 314
liberal bireycilik 74,155,192,
Budist iktisat 269
202,
246, 247, 283, 287
Budizm 195, 259, 265, 272, 281,
bireysel zgrlk 45,47, 51, 55,
300
57, 70, 72,107,198, 202,
fundamentalizm 298, 299
203,210,214, 284
Theravada 300
Birlemi Milletler (BM) 185,188,
Zen 197,265
247
Bukharin, N. 141
insan Haklar Bildirgesi 186
burjuva ideolojisi/deerleri 25,
Bismarck, O. von 96,170,177, 222
42, 132,143, 145,187,220,
biyo-eitlilik 262
321
biyoloji / biyolojik 19,23,166,
burjuvazi 125,128,133,136-140,
180, 184, 202,226-229,
149,214,228,321
235,
240-242, 251-253,
Burke, E. 83, 86, 87, 93-97,101,
277, 324, 329
312
psiko-biyoloji 242, 243
Burma 299
biyolojik aile 251
Burnham,J. 151,312
biyosfer 261,265,266,268
Bush, G. (ABD Bakan 1989-1993)
Blair, T. 154,156
177, 298
Blanqui, L. A. 128
Bush, G.W. (ABD Bakan 2001Bobbio, N. 34, 311
2009) 106, 110, 112, 177,
Bobbitt, P. 37,69
298
Bohr, N. 264
Bush, G. W. (ABD Bakan 2001Bolivar, S. 161,174

2009) 36

Bolivya 161

Butler, C. 308,312

Bolevizm / Bolevikler 118,126,

128,138-142, 145, 146,
159, 191,221

brokrasi / brokratlar 56,68,

105,130

Bonapartizm 96
Bookchin, M. 196,272,276,311
Bosna / Bonaklar 163,176
boanma hukuku 240, 246
Boulding, K. E. 267,312
Bourne, R. 194,312
Byle Buyurdu Zerdt (Nietzsche,
1884) 216,219
Bracher, K. D. 312
Bramwell, A. 273,279,312
Breton milliyetilii 171

BrettonVVoods 69
Bir Adalet Teorisi (Rawls, 1970) 50,
Brezilya 165
74
Bright,
J. 185,205
bireycilik/bireysellik 30,37,44, 45,
Britanya 54,117,133,137,178
49, 50, 57, 70-73, 77, 89,

Btnyle Kadn (Greer, 1999) 255

Bymenin Snrlar (Roma Kulb,
1972) 260

c-
Caleb Williams (Godwin, 1794)
196
Calvin, J. 281
canl merkezci eitlik 123
Capra, F. 260, 264, 265, 279, 312
Carbonari 175
Carnot, M. F. S. 207
Carson, R. 260,276,312
Carter, A. 210, 312
Castro, F. 118,129,182

CDU 100

ekler 175,176

Descartes, R. 264

Cecil, H. 85,312

devlet mdahalesi 65,67, 73, 84,

106, 147, 198,210, 325,
328

cemaat/topluluk 41,44,168

ekoslovakya 162,163,176,213,
218

CGT (Fransa) 191,201

ernobll (Ukrayna) 275

Chamberlain, F. S. 228,312

eitlilik 46, 51,67, 78, 79, 85,114,

165,173,176,178, 184,
262, 276, 322
evre krizi 264, 278, 279

Charlemagne (arlman) 170,222

Chauvin, N. 179
Chauvin. Bkz ovenizm
Cheney, D. 298
Chesterton, G. K. 86
Chomsky, N. 210,306

evre merkezlllik 262, 267

evrecilik 38, 259, 260, 273, 274,
304, 322

Devlet ve Devrim (Lenln, 1917) 140

Diderot, D. 170
dierkmlk 45,71,223
diktatrlk
asker diktatrlk 118
geleneksel diktatrlk 96,219,
223
totaliter diktatrlk 26,129,
224

CIA (Amerikan Merkez istihbarat

Tekilt) 118
clhad 111, 180,292-294

in 118, 128,129, 138, 139, 144,

145,158, 163, 174, 181,
182,235,304
1911 Devrimi 174
1949 Devrimi 118,128,138

dinfundam entalizm 43,184,

281-283, 286,289, 307
Disraeli, B. 97-99,103,177

cihad 111,180,293,294

ocuk bakm 243

diyalektik 19,135,322

Churchill, R. Lord 99

Cinsel Siyaset (Mlllett, 1970) 236,

251

ocuk dourma / bytme

91,235,239, 241,243,
cinsiyet 49, 78, 89,125,168,184,
248-252, 255, 277
198,210,
235-255,260,
ocuk yetitirme 241,251
270, 277, 278, 329
ocuklar 74, 91 -94,108, 238, 246,
Cinsiyet ve Kader (Greer, 1985) 255
251
Cinsiyetin Diyalektii (Firestone,
babasz ocuklar 107
1972)
251
ocuk istihdam 66,72,117
Clinton, W.J. "Bill" 154,157
ounlukuluk 322
CNT (Ispanya) 191,201
ok-m illetllim paratorluklar 161,
174,175 Cady, E. 236

Co-operative Magazine 117

Cobden, R. 66,102,185,205
Coningsby (Disraeli, 1844) 97
Constant, B. 312
Conway, D. 80, 312
Coole, D. 256,312
Costa, M. D. 248,312
Crewe, I. 312
Crick, B. 27,312
Critchley,T. A. 312
Crosland, C. A. R. 151-153,312

D
"doann dengesi" 262
Dahl, R. 60,312
Daly, M. 267,277,313
Darwin, C. 67, 202, 203, 217, 286,
313
davranlk 19
De Gaulle, C. 177

alma saatleri 52,139

demokrasi
dorudan demokrasi 59
parlamenter demokrasi 232
temsil demokrasi 41,59,206

arpan etkisi (Keynes) 75

Demokratik Birliki Parti 296

atma 41, 92,110,125,135,136,

153, 156, 164,178,186,
204,229, 262, 289, 291,
294, 305

Deobandlzm 293
Descartes-Newton paradigmas
264

Cumhuriyetiler (ABD) 21,83,297

alma koullar 52

Demokratlar (ABD) 21,83,84

diyalektik materyalizm 133

Dobson 279,313
doal aristokrasi 62,93,322
doal haklar 44, 61-64
doal hukuk 86, 87
doal seleksiyon (seilim) 67,87,
123,217
doaya/topraa dn 89,230,
259, 260, 266
doum kontrol 251,295
Donnan, H. 301,311
Donne, J. 119
Dnm Noktas (Capra, 1982) 264
Drdnc Enternasyonel 187
Dreyfus olaylar (1894-1906) 228
DUP 296
Dnya Bankas 69
Dnya Hindu Konseyi 299
Dnya Sava
Birinci Dnya Sava (19141918) 35, 73,96, 117,
130, 162, 174, 175,188,
213-215, 221-224, 231
ikinci Dnya Sava (1939-1945)
26, 36, 73-76, 83, 100, 163,
170,
181, 188,214, 303
Dnya Ticaret rgt 69,188

Elshtain, J. B. 238,256,313

The Federalist 58

Eagleton, T. 39, 313

Izmile veya Eitim zerine

(Rousseau, 1762) 170

Federasyonun lkeleri (Proudhon,

1840) 200
feodalizm 41,44,50,60,135,136,
323
frsat eitlii 49, 73,111,122,123,
153,156, 157, 194

Eatwell, R. 114,215,232,313
Ebed Bar (Kant, 1795) 184
Eckersley, R. 279,313

Emperyalizm, Kapitalizmin En
Yksek Aamas (Lenin,
1916) 140

edebiyat 25,162,170, 238, 243,

251

enflasyon 66, 68, 76,103-106,

153,327

egaliteryanizm 323
egoizm. Bkz bencillik

Entropi yasas 268

egoizm/bencillik 187,203-206,
223,
325

Eros ve Medeniyet (Marcuse, 1958)

143
Eski Ahit 88, 295, 298, 299

Filistin 295,298,300

Eski Ahit. Bkz ncil

Firestone, S. 250-252,313

Eit Haklar Kanunu 297

Fiziin Taosu (Capra, 1975) 265

eitim 22,25,31,42,46,48,
58-62,71,73,89,130,144,
148, 157, 168-170,181,
195-198, 224, 235-239,
240, 245-247,251,255,
274,
287, 292, 293
Ehrenfeld, D. 260,313
Ehrlich, P. 260,313

Eric Hobsbawm 36,169,189,315

Fichte, F.G. 172,180

Figes, E. 250,313
Filipinler 165
Filistinliler 165, 300
Fini, G. 231

eit cret 19

Foley, M. 313

Eitlik (Tawney, 1931) 148

eitlikilik 153, 156,323

Francis Fukuyama 77,144,158,

304, 305,314

ETA 171

Franco (General) 191,213,215

Einstein, A. 264

etnisite 78, 322

Frankfurt Okulu 25,143

ekoloji 259,261,273,323,328,
329

Evanjelizm/Evanjelikler 281,
296-298

ekolojik dnce 259,272,273,

278
eko-anarizm 196,263,273,
276
eko-feminizm 252,265,273,
277
eko-feminizm 252,277
eko-muhafazakrlar 270,274
eko-sosyalizm 273-275

evlilik 109,173,228,229,240,248

Frankfurt parlamentosu 161

Fransa 65,83,87,96,117, 129,
133, 137, 139,144, 148,
161, 162,166,171, 172,
177-181, 191, 197, 200,
203, 207,215,218, 22-228,
231,252,
292

ekolojik kriz 259, 260, 269, 275,

276
Ekonomi Politiin Eletirisine Bir
Katk (Marx, 1859) 135

Evolutionary Socialism 130,149,

311
Evrenselcilik 173,323

Fabian Cemiyeti/Fabianlar/
Fabianclk/Fabian
sosyalizmi 74, 130,150

Fransa-Almanya Sava 161

Fransz htilli/Devrimi (1789) 23,
33, 56,83, 84, 87, 95-97,
135, 169, 170, 174, 191,
213,216,235, 246, 321

Fabius Maximus 130

Freeden, M. 30,39,313

Faludi, S. 254,313

Freedman, J. 256,313

Falwell, J. 109,297
Fanon, F. 129,313

Freud, S. 143,253

ekonomicilik 145
ekonomik kriz 214,232,248,277

farkllk ilkesi (Rawls) 74

Friedan, B. 236, 237, 245, 246,

253,
255,313

ekonomik zgrlk 193,197

fascismo 213

Friedman, D. 205

ekosistem 89,261,262,266,267,
276
Ekvador 161

faist adam 221

Friedman, M. 68,104-106

Faist talya 26, 222, 225

Faist Parti (talya, 1919-) 213,
221,224
Faure, S. 193,313

Friedrich Engels 24,117,125,128,

130, 133-138, 147-149,
186, 187, 247-249,313,
317

faydaclk 59,61-64,270,323
eylem faydacl 63
kural faydacl 63

Friends of the Earth (Dnyann

Dostlar) 260
Fromm, E. 214,272,273,314

El-Kaide 183,290,293
Elimizden Kap Giden Dnya
(Giddens, 1999) 156
elitler/sekinler 22, 96, 97,119,
139,194, 288,327

The Fundamentals 281

fundamentalizm 43,79,183,184,
281-293, 300, 301,307,
323
Budist fundamentalizm! 298,
299
slm fundamentalizm 281,
282,288,291-293
Fhrer 218,219,231

Goodin 271, 314

hayvan haklar 34,125,270

Goodman, P. 193,314
Gorz, A. 125,314

Hayvan Haklar Davas (T. Regan,

1983)
271

grnmez el 65-68, 75, 205

Gtterdmmerung 231
Gramsci, A. 25, 26,133,143, 314
Gray 53, 79, 80,114, 309, 314
Greer, G. 236,250,255,315
Grenada 161,177
Griffin, R. 215,222,226,232,315

Guevara, E. ('Che') 129

Gala alar: Yaayan Dnyamzn
gulag 142
Biyografisi (Lovelock, 1989)
Gushmun Emunim 299
266
g istenci 216
Gaia: Dnya'da Hayata Yeni Bir
gl devlet 108-112,224,232,
Bak (Lovelock, 1979)
329
265, 266
Gney
Afrika
166,227,264
Gaitskell, H. 150
Galbraith, J. K. 132,153,314
Galler 88, 163,165,171

Hayward, T. 315
Hegel, G. W. F. 72,134-136, 143,
203, 223,224,315
Heisenberg, V. 264
Herder, J.G. 172,217
Herrenwolk 229
Herzl, T. 300
Hristiyan demokrasi 97,100
Hristiyan demokrasi /Hristiyan
demokratlar 100,101,324
Hristiyan Demokratik Birlii 100
Hristiyan Demokratik Parti (DC)
(talya) 100
Hristiyan demokratik partiler 83,
100
Hristiyan fundamentalizm! 291
Hristiyan vatanseverler 298

Gamble, A. 110,111,114,314

Flabeistan (Etiyopya) 222

Gandhi, indira 290,299

Gasset, O. y 58,314
gazeteler 162

Hadden 301,315
Hadm Edilmi Kadn (Greer, 1970)
236, 250

Hristiyan Yeni Sa 109

Hristiyanlk 265, 277, 286, 290,
295-298
hrszlk 202

Gemeinschaft 168

"hadm kompleksi" 253

Hrvatlar 163,176

Gen Avrupa 175

genel grev 201,216,328

Haider, J. 231,232
Haklar Bildirgesi 56

genel irade 169,170,174

halk hikyeleri 172

Hindistan 42,118,163,174,181,
182,
209, 227, 240, 282,
290, 298, 299

Genel Teori (Keynes, 1936) 19

geni aile 241
Gentile, G. 223

Halkn zgrleme Cephesi (Sri

Lanka) 300
Hamas 290

Hanmefendiler ehrinin Kitab

Geriye Dn (Faludi, 1991) 254
(Pisan, 1405) 235
Giddens, A. 34,113,154,156,159,
Hannibal 130
314
Hapishane Defterleri (Gramsci) 26
Gilmour, I. 97, 314
giriimci/mteebbis 88,106,113 Haredim (ABD) 284
giriimcilik/mteebbislik 200
glasnost 144
Gobineau, J. A. 228,314
Godwin, W. 191,195,196,202,
204,
208, 246,314
Golding, W. 266
Goldman, E. 194,314
Goldsmith, E. 260,274,314,316
Goldwater, B. 84

Harriman 260,313
Harrington, M. 315
Haan el-Benna 292
hayat standartlar 129,146,152,
153, 266, 268
hayat tarz 37, 83, 8 4 ,1 0 9 ,110,
167,178,235,252, 265,
291,307
Hayek, F. A. von 29, 42, 68,
101-106,315

Hinduizm 259,265,281,298
Hitler, A. 20,21,76,96,143,170,
213-232,273,274,315,
326
hiyerari 84,86,92-95,98-102,
108,111,112,122,123,
140,176,192, 201,206,
228, 240-244, 272, 273,
276, 278, 307,323, 324,
328,329
Hizbullah 290,293
Hobbes, T. 53, 54, 62, 88,195, 204,
315
Hobhouse, L.T. 71,315
Hobson, J. A. 71,315
Holden, B. 80,315
holizm 225,263,264,324
Hollanda 154,163,231,264

Holocaust 228
homoseksellik 254
Hogr stne Bir Mektup (Locke,
1689) 51,54
Hukuk, Yasama ve zgrlk
(Hayek, 1979) 105
Humeyni, A. R. 292
Humeyni, A. R. 84,183, 282, 284,
293-295
Huntington, S. 281,315
Huntington, S. 37
Hutchinson 189,315,316
Hkmet zerine Fragmanlar
(Bentham, 1776) 64
Hkmet zerine iki nceleme
(Locke, 1690) 54
Hlefa-i Raidin 294
hmanizm 31,271,272
hmanizmin kibirlilii (Ehrenfeld)
260
Hr Presbiteryen Kilisesi 296
Hrriyet stne (J. S. Mili, 1859)
45,46,51,70
Hseyin, Saddam 37,182

-i
IMF. Bkz Uluslararas Para Fonu
Inglehart, B. 271,315
Irak 163,167,182,291,295,299
rksalclk 173,184,223,226,227,
232, 273, 305, 324
ideoloji ve topya (Mannheim,
1929) 26
ideolojinin sonu 27, 303, 304, 308
deolojinin Sonu (Bell, 1960) 303,
304
ifade zgrl 42
hanet Edilmi Devrim (Troki,
1937) 187
ihtiyalar hiyerarisi 271
ihvan- Mslimin (Mslman
Kardeler) 292,293
iki-meclislilik 56,58
ikinci Aama (Friedan, 1983) 237,
246, 255

ikinci Cins (de Beauvoir,1949) 250

ktisad zgrlk 42,71,72,101

sa 197,227,228,295,297

ktisad ynetim 69, 76,126,138,

153

slm 79,149,163,173,254,265,
283, 289- 299, 305
slm Danma Meclisi (ran) 294

Incil 109, 130, 197,295

ngiliz Devrimi 41,54,62,83,88,
281
ngiliz Faistler Birlii 221

slm 21,166,292

slm Devrim Konseyi (ran) 294

slmfundamentalizm 281,282,
288,291-293

ngiliz Sava 62,191

ngiliz Mill Partisi (BNP) 166,178,
231,232

spanya 41,103,112,122,133,
161,163,171,189, 191,
192,197,201,213

ngiliz-Afgan Sava (1919) 163

ngiltere 61,67, 72, 73,83, 84, 87,
95,98-106, 109-114, 122,
127, 163-166, 171,172,
177-181, 185, 189, 200,
206,218,224-227,231,
236, 248, 254, 259, 268,
281,284,
292-296

spanyol i Sava (1936-1939)

191,192,201

insan doas 32,44,45,48,61,

63, 64,68,71,85,88,89,
101,102, 111, 119,120,
193-196, 241,251,277,
324
insan doas 48, 88,111,120, 277
insan haklar 49,52,56,61,62,90,
176,186,
244, 324
insan haklar 49,61,62,186
nsan Irklarnn Eitsizlii zerine
Deneme (Gobineau, 1854)
228
insan merkezci (anthropocentric)
123
insan merkezcilik
(anthropocentrism) 324

srail 300
srail 55,121,282,284,290-293,
298, 299, 328
istihdam 66,72,75,76,99,105,
151,153,157,183, 248,
297, 325
isyan/ayaklanma 62,79,129,161,
163,183,213, 222,231
i Partisi (Avustralya) 131
ii Partisi (Fransa) 131
i Partisi (ngiltere) 130,131,
132,148,
150-155
ii Partisi (srail) 299
i Partisi (talya) 131
iiler 52, 72, 75,93,102,117,119,
122,125, 126, 131,132,
136-139, 143, 148, 153,
201,238,248,328
iveren 52,65,66, 72,93,100,108,
126,137,
201,208, 225,
228, 238, 248

talya 26,83,96,100,132,154,
161,162,165,175,179,
189, 191,197, 201,207,
213,214,219,221-225,
ran 84,104, 163,165,167,
231,232,235
183,
244, 282, 287,289,
iyi toplum 28, 303
291-295
yi ve Ktnn tesinde (Nietzsche,
ran slm Devrimi (1979) 165,295
1886) 216

internet 188
irademize Karn (Brovvnmiller,
1975)
252

ran-lrak Sava (1980-1988) 295

ran-lrak Sava (1980-1989) 295
rlanda 163,165,187,282,296
rlanda milliyetilii 163

James, II. 54
Jefferson, T. 54, 58, 61 -63, 204,

315
Jin/Ekoloji {Da\y, 1979) 277
Johnson, L. 74, 297

K
Kaddafi, M. 182
Kadn Haklarnn Savunmas
(Wollstonecraft, 1792)
235, 245

99, 101,102,117,126, 283, Kzl Ordu (Japon) 207

325
Kzl Ordu (Sovyet) 231
liberal 25,26,41,130,158,167, Kzl Tugaylar (talyan) 207
308
kibbutz 121
refah 112,304
kimlik bunalm 282
tketim mallan 183
kitle demokrasisi 58
ynetilen 103,303
klasik iktisat 20, 64, 75, 104
kapitalizm kart. Bkz antikapitalizm

Kadn Sosyal ve Politik Birlii 236

Kapitalizmin Kltrel Ztlklar (Bell,

1976)
304

kadn snneti 235

karizma 220, 324

Kadnlarn Tebaalatrlmas (J. S.

Mili, 1869) 46

karma ekonomi 33,106,150,151,

157

Kadnlarn Tebaalatrlmas
(Taylor, 1869) 245
Kadnln Gizemi (Frledan, 1963)
236, 237, 245
Kalvinizm 296

kar devrim 83,138,140

Kanada 83,163,189
Kant, I. 44,47,150,184,316

Kavgam (Hitler, 1925-1926) 20,

218,229

Kap/fa/(Marx, 1867,1885,1894)
135, 307

kazan tem elli eitlikilik 156

Kazclar 191

kolektif gvenlik 176,185

kolektif sahiplik 145,149
kolektifletirme/kamulatrma 58,
118, 126-129, 141, 151,
224

kolektivizm 70,99,104,105,120,
127, 150,192, 198-201,
325
karlatrmal stnlk 185
ar 206
karlkl yardm 121,199,202,203
sinsice yaklaan 107
karlkllk 156,199,324,329
Kolombiya 148,161
Katalonya 192
Komnist Enternasyonal
Kamboya 118,129,182
Katch (srail) 299
(Comintern, 1919-) 138
kamu kar/kamusal kar 68,107 katlmc demokrasi 59,143,277,
Komnist Manifesto (Marx ve
kamu harcamalar 105
324
Engels, 1848) 125,
kamu sektr 68,106,107
Katolik Kilisesi 224
135-137, 149, 186,187
kamu tercihi teorlsyenleri 68
K atoliklik/Katolikler 52,96,100,
Komnist Partisi (Bolevik Parti)
148,
149, 165,197, 225,
Kamusal Erkek, zel Kadn
138,140
295-297
(Elshtain, 1981) 238
komniteryanizm 78,155,325
Kautsky, K. 133,316
Kan ve Toprak (Darre) 230
komniteryen liberalizm 155

Kedourle, E. 189,316
kapitalizm 128-131,135,136,
147,
149, 192, 197, 221,kendine gven 72,111,177,272
247, 301,324
Kendine Yardm, (Smiles, 1859) 66
ahlk eletiri 134
kendine yeterlilik 111,326
anarko-kapltalizm 107,198,
kendini gerekletirme 46,47,71,
205,
206
124,125,135, 261,271,
anti-kapitalizm (kapitalizm
272,321,324-327
kart) 38,158,210,217,
Kennedy, J. F. 74
221,306
kesinlik 306
elikileri 24,187
Kemir 163
denetimsiz/dzenlenmemi
112,113,148
Keynes, J. M. 19, 20, 39, 75, 76, 80,
dngsel krizler 137
105,233,314-319,325
ekonomik olarak geerli alter
Ktlk Sonras Anarizm (Bookchin,
natif olmamas 152
1971) 276
laissez-faire 62,-67,75, 76, 95,
Kzgn Tugaylar (ngiliz) 207

komnizm 27, 28, 33, 36,136,

138,191,199-202,214,
286, 301-304, 325, 327
anarko-komnizm 198,200,
201,202

Avro-komnizm/Avrupa-komnizmi 131,321
Avrupa'da dolaan komnizm
hayleti 128, 149
k (1989-1991) 36,112,
118, 129, 144, 154, 305
gerek 202
ilkel 136
ortodoks 126,138,142,144
pratikteki Marksizm 138
snfsz 135
sonras 36,69,106,275
Sovyet/Sovyet tarz 20, 36, 77,
133, 138,139, 141
tam 137,138,139,199

komnler 192,200,202,209,276
Konfys 79

Leopold, A. 271,316

158,

159, 304, 325

Malezya 181,189

Konfyslk 79

Letonya 167

Kongre Partisi (Hindistan) 118,

298

Letwin, S. R. 111,316
lezbiyenlik 253, 254

Manchester liberalleri 185

Manchesterizm 205

konsenss 294, 325

liberalizm
korporatizm 100,126, 225, 230,
klasik liberalizm 43,60,61,
325
66-71,77,101, 104,111,
113, 202, 305,325, 326
kozmopolitlik 176,185
sosyal
liberalizm 154
Klelik Yolu (Hayek, 1944) 105
liberal bireycilik 74,155,192,
Kristallnacht (1938) 229
202,
246, 247, 283, 287
Kropotkin, P. 121,196,199,202,
liberal demokrasi 36,42, 55,
203,
259,276,277,316
56-59,77, 79, 80,131, 163,
Ku Klux Klan 227
219, 223,225,232, 300,
Kuhn,T. 29,315
301,304, 305,308, 321,
kutsal haklar 325
325
liberal muhafazakrlk 30
Kuzey rlanda 165,178,296
liberteryanizm 85,101,103,
Kuzey Kore 118,144,158,182
107,108, 111,204,325
Kba Devrimi (1959) 118,129,
modern
liberalizm 38,43,47,
138
69-74, 77, 99,134,142,
Kk Gzeldir (Schumacher,
326
1973)
268
neo-liberalizm 38,60,61,
kresel mallar 38,69
66-69, 103, 104,111-113,
kresel terrizm 36,37,110,112,
147,155, 156,159,326
308
Libya 177,182
kreselleme kart. Bkz antiLikut (srail) 299
kreselleme
Lindblom, C. 60, 316
kresellemecilik 112
Lipset, S. M. 214,316
krtaj 109,235,240,246,251,
Locke, J. 29,44, 50-54, 58,61, 62,
254, 255, 290, 297, 298
107, 137, 195, 204, 261,
Krtler 163,165
270,316
London Review 46

Malcolm X 173

Mannheim, K. 26,31,316
Manning, D. 316
Mao Zedong 128,182
Marcuse, H. 25, 143, 223, 250, 316
marka kltr 307
Markaya Hayr (Klein, 2000) 307
Marksizm 19,21-26,36,38,133,
134,138, 141-148, 152,
158,182, 186, 197, 199,
286,
304, 306, 326
klasik Marksizm 134,138,144,
146,286
modern Marksizm 249
post-Marksizm 38,146, 306
Marx, K. 20,24-26,28,31,35,
117,121,124-152, 159,
186-188, 198-200, 203,
247,270,275,
303,317
materyalizm
diyalektik materyalizm 133
post-materyalizm 271,327
McLellan, D. 23,39,159,317
Medellin (Kolombiya) 148
medeniyetler atmas
(Huntington) 37,281,301
medya 22,143,144,169, 208,210,
224,
307
mehdi 294
meritokrasi 49,156

Lordlar Kamaras 99
Louis, XVI. 161

meritokrasi 49,156,157, 325

laissez-faire 62-67, 75, 76, 95, 99,

101, 102, 117,126,283,
325

Lovelock, J. 265,266,316
Lucs, G. 143

merkez planlama 33, 36, 68,112,

126,144
Msr 163,282,290-293

Laissez-faire 66, 75,102, 325

Laos 118

Miliband, R. 133,158,317

Lassalle, F. 130

MacIntyre, A. 78,155
MacIntyre, A. 316

Laclau, E. 146

Le Pen, J. M. 227,231,232

Macmillan, H. 39, 80, 95, 99,114,

Lenin, V. i. 20, 21, 25,118, 126,
159,
256,312-319
128,133,
138-142, 145,
Macpherson,
C.
B.
44,315,316
182, 187, 191,316, 325
Madison, J. 57,58
Leninizm 21,22,36,138-145,

merkantilizm 65

militarizm 176-180,184, 222, 230,

326
Mill, J. S. 29,45,46,51,52,58-60,
70,71, 102,175,236, 245,
246,317
Mili, James 46, 59,63
millet/ulus inas 161

milletlara rasclk/uluslararasclk
176, 182-188,326

Muhammed, Hz. 291,294

Mlkiyet Nedir? (Proudhon, 1840)
191,200
msamahakrlk 104,108,284,
287,
288, 326

orta snf 21,37,41,42,125,128,

132, 150,162,214, 220,
237,
247, 282, 299

Millett, K. 236, 238, 240, 250-253,

317

mteebbis Bkz. giriimci

mill bamszlk 174-177,185

otorite 20,47, 54, 84, 86, 92-98,

101-103, 108, 111,
138-142, 155, 177, 184,
192-199, 202,210,219,
220, 223, 241,276,277,
281,284,
287,291,294,
323-329
karizmatik 219
yasal-rasyonel otorite 220

Milletler Cemiyeti 184,185

Milletlerin Zenginlii (A. Smith,
1776) 65

mill birlik 161,162,221,231

Mill Cephe (Front National)
(Fransa) 178,231,232
Mill Cephe (National Front)
(ngiltere) 231
mill kar 171,176, 225
mill hkmet 188
mill/ulusal ekonomi 69,153,154

Naomi Klein 306, 307

Nasl Hayatta Kalnr? (Harriman,
1971) 260
Nasr, C. 292
nasyonel sosyalizm/Nazizm
22, 34,217, 220-223,
228-230, 274, 326

NATO (Kuzey Atlantik Antlamas

mill-devlet/ulus devlet 21,38,
rgt) 177
147,157,162-164,170,
Ne Yapmal?(Lenin, 1902) 25,140
171,
172,175-177, 184,
negatif zgrlk 47, 71, 72, 90
186-189,231,325, 326
Nehru,J. 174, 182,299
Mill Kadnn Seme Hakk Birlii
Neomuhafazakrlk 111,326
236
Nepal 129
m illiyet 96
Newton, I. 264
modernite/modernizm 113,213,
222,229,281,287, 289,
301,306
anti-modernizm (modernizm
kartl) 229,281,283,
287
post-modernizm 38, 79,
113, 146, 154,210, 244,
306-308, 327
modernleme 37,84,139,168,
172,225, 231,300, 301,
326
monari
anayasal 54, 62
mutlak 21, 37,83
mutlakiyetilik 41, 54, 96, 325
monizm 326
Montesquieu, C. de 56,317
Moro, A. 207
Mosca, G. 317
Mouffe, C. 146
Muhafazakr Parti (ngiltere) 99,
177,178
Muhafazakr Parti (Kanada) 83

Nietzsche 204,216,219,317
nihilizm 204, 217, 326
Nikaragua 118
nirvana 284
Nolte, E 214,215,230,317
nomenklatura 142
Nozick, R. 50,101,107-110,205,
317
nkleer atk 270
nkleer silhlar 289
Nyerere, J. 120

o -
O'Sullivan, N. 88,114, 213, 313,
317
Oakeshott, M. 27, 89, 90, 317
Ohmae, K. 38, 317
organik toplum 86,90,93,102,
164,168,217
organik ziraat 274
Orta Amerika 110

ortodoksi 326
otarki 326

otoriter hkmet 162,274

otoriteryanizm 79, 88, 96, 98,103,
108,109,111, 112, 158,
191, 196,223,327
brokratik 158
Owen, R. 117,121,134,148,248
dev 42,47,84,91,98-104,111
jenik 218,327
lm cezas 89,109,295
nyarglarn seferber edilmesi 235
zelletirme 95,106,127, 205,
327
zgrlk
bireysel 45,47,51,55,57,70,
72,107,198, 202, 203,210,
214,284
din zgrl 51
negatif 47, 51, 61, 71, 72, 77, 90,
107,
326
pozitif 47, 70-72, 77, 99, 153,
203,
327
mutlak 45,193
sivil 37,42,285,328
vicdan zgrl 41
zgrln Anayasas (Hayek,
1960) 102,105
zgrln Ekolojisi (Bookchin,
1982) 276

P-Q
Paglia, C. 255,318
Paisley, I. 296
Pakistan 244, 282,293, 294

Panama 177

154,210, 244,306-308,
327

parasalclk 106,327

Robertson, P. 256, 298

Roma Kulb 260

Parekh 289,291,301,318
Pareto, V. 318

post-yapsalclk 146

Rothbard, M. 205,318

Poulantzas, N. 318

Paris Bar Konferans (1918-1919)

162,175

pragmatizm 27,85,90,221,282,
295,327

Rousseau, J.-J 47,59,161,169,

170, 174, 195,219,318
Rus Devrimi (1917) 118,138,146

Pankhurst, E. 236

proleter devrim 128,131,137,

182,199

parlamenter sosyalizm 130

partiklarlzm 173,189,327
Passmore, K. 233, 318
pastoralizm 327
paternalizm 47, 98,102, 327
Pencap 299

proleterya diktatrl 128,151,

327
Protestanlk / Protestanlar 100,
109, 165,225,281-283,
286, 290, 295-298

perestroika 144

Proudhon, P.-J. 128,191,193,

196-202, 208,318

Peru 129,161
Pierson, C. 318

Psikoanaliz ve Feminizm (Mitchell,

1974)
253

piyasa
devleti 69,78,157
ekonomisi 61,68,100-102,
105, 113, 132, 147,
153-157, 283, 303,325
fundamentalizmi 68
gleri 65,66, 87, 102,137, 205,
327
ilkeleri 100,205,289
mekanizmas 66,107,120,206,
324
sosyalizmi 327
serbest piyasa 21,33,51,
65-69, 75-77, 84, 90,
101-107,110-113, 150,
158, 205,210,224, 304,
325, 328-330
sosyal piyasa ekonomisi 100
Platon 57,117
Polonya 162,165, 169, 170,176,
187,218
Popper, K. R. 27,145,318
poplizm 288, 327
Portekiz 103,163,213
post-endstriyel 231
post-feminizm 38, 254, 255, 306
post-ideoloji a 309
post-Marksizm 38,146,306
post-materyalizm 271,327
post-modernizm 38, 79,113,146,

Psikolojide Anlam ve Anlamszlk

(Eysenck, 1964) 34
The Public Interest 304
Qubec 163,165

Rusya 21, 26, 96,117,128,

130, 139, 140, 145, 161,
169, 170, 179, 180, 187,
191-194, 203,207,214,
228

S-
Sa ve Solun tesinde (Giddens,
1994) 156
Sahip Olmak veya Olmak (Fromm,
1979) 272
sanat 22,25,95, 170,224,225,
229-232, 238, 243,251,
301,306
sanayi toplum u 25,143,157, 274,
303

Rafsancani, H. 295

sanayileme 37,41,42,60,69,
83, 98, 141, 144,214,230,
259, 266-268,273-281,
304, 306

Ramsay, M. 80, 318

Sandel, M. 78,155,318

Rand, A. 205

Sandinistra 118

Randall, V. 318

sansr 22,45, 103,254,293

Schlte, J. A. 309,318

Radikal Gelenek (Tawney, 1964)

148

Rawls, J. 46,50,74,107,318
Reaganizm 67,84

Schumacher, E. F. 268, 269, 272,

318

Reagan, R. 84,106,109-112,177,
Schumpeter, J. 318
254,
271,297,298,311
Scruton,
R. 110,114,318
Rechtsstaat 56
seimler
21,42,57,59,128,131,
Regan, T. 271,318
194, 203, 206, 208,231,
Reich 170,222,250
275,
329
Reichstag 130
Sedat, E. 290, 293
rekabet 32, 34,48, 51, 55-60, 79,
self-determinasyon 164,166,169,
111,117,121,126,127,
175-179, 181,184, 186,
150, 154,157, 162, 166,
188
176, 179, 188,194,202,
Seneca
Falls Szlemesi (1848)
205,218, 243,255,278,
236
322
Sentetik evremiz (Bookchin, 1962)
Rzann imalt (Chomsky ve
276
Harman, 1988) 210
Ricardo, D. 20, 64,100,104, 270

sermaye 125,128, 200, 267-269,

sonularn eitlii 122,157

SessizBahar(Carson, 1962) 260,
Sorel, G. 201,216,319
276
sosyal adlet/adletsizlik 49,50,
snf
74, 90,109, 127, 131, 149,
atmas 92,123,130,131,136,
152, 153, 166,193,287,
137,149,151,275,
305
321
dayanmas 37,125,169,177,
sosyal dayanma 74,123,189,
186.187, 306, 327
199,201,202,276
dmanlar 139
sosyal demokrasi 38, 99,103,118,
mcadelesi/sava 118,123,
132, 143,146-156, 159,
125, 134, 136, 140-142,
183,286, 304
148.182.187, 201,249,
Sosyal Demokrasi iin Birlik 207
328
Sosyal Demokrat i Partisi (sve)
sistemi 24,25,124,135-138,
131,150
143,148, 182, 194, 199,
Sosyal
Demokrat
Parti (SDP)
240
(Almanya) 130,146,150,
snf siyaseti 157,206,239
153
snfsal kar 19,58,328
Sosyal Demokrat Parti (SDP)
snfsz toplum 92,151
(Almanya) 132
Srplar 163,176
sosyal devrim 137,149,162,163,
silhl mcadele 128,181
169,177, 188,198,228,
Singapur 189
247,
275, 329
Singer, P. 270,319
sosyal dlama 113
sivil haklar 73,297
sosyal ekoloji 196, 262, 276, 277
Sivil itaatsizlik (Thoreau, 1849)
204
sivil toplum 57,61,64,70,76,96,
126,143,194, 223, 328,
329
Siyah G (Black Power) 173,251
siyah milliyetilii 173
Siyah Mslmanlar (Black
Muslims) 173

sosyal gler 111,303

sosyal istikrar 22, 79,102,126
sosyal kabul 195
sosyal ortaklk 100
sosyal paralanma 77,108
sosyal reform 62, 73, 83, 96-100,
130-132, 154,308
sosyal sorumluluk 44,71-73,93,
98

Siyasal Adalet zerine nceleme

sosyal/toplumsal szleme 54,
(Godwin, 1773) 191,196
185, 195, 204
Siyasal Liberalizm (Rawls, 1993) 74
sosyal yansma 155
Siyasette Rasyonalizm (Oakeshott,
sosyal ykm llk 90
1962) 27
sosyalist devlet/hkm et 127,
Siyonizm 300, 328
153
Slovaklar 176
Sosyalist ii Partisi (spanya) 132
Slovenler 176
Sosyolojik Yntemin Yeni Kurallar
Smith, A. 20,47, 64-68, 87,
(Giddens, 1976) 156
100-104,168, 189,315,
Sovyetler Birlii 19, 22, 36, 85,
319
104, 105, 110, 118,122,
Smuts, J. 264
129, 138, 140-145, 163,
Souk Sava 26,31,36,145,183,
170, 180, 187,218,222,
231,281

223, 275, 292, 293, 304,

305
smrgecilik 163, 179, 181,182,
183,329
smrgecilik kart (anti-kolonyalizm) 163,174,181-183,
282
smrgecilik sonras (post-kolonyalizm) 174,181,183,
231,282
smrgecilik yeni 183,282
Sz Dizimsel Yaplar (Chomsky,
1957) 210
szleme 329
Spencer, H. 67,189,202,217,319
Spooner, L. 107,204
Sri Lanka 163,282,290,299,300
Stalin, J. 126,129,139,141,142,
145, 187,329
Stalinizm 34,141-145,159,187,
329
Stirner, M. 203,204,319
Suriye 167,292,293
Svey Kanal 292
Syfc// (Disraeli, 1845) 97
anl Devrim (1688) 54
iddet zerine Dnceler (Sorel,
1908) 201,216
ili 118
ovenizm 162,173,179-181,329

T
Tahran 295
Tlibn 37, 293
Tamil Kaplanlar 299, 300
Tanzanya 120,183
Taoizm 195,197,259,265
tarm/ziraat 128,139,141,220
tarihselcilik 145
Tawney, R. 123,148,319
Tek Bir Dnya (BM Raporu, 1972)
260
Tek Boyutlu nsan (Marcuse, 1964)
25,143
Tek lkede Sosyalizm 141

teknoloji 136, 225, 230, 266, 269,

288
Tekvin 286. Ayrca bkz ncil
Temsil Hkmet zerine
Dnceler (). S. Mili, 1861)
46
terre kar sava 36,37
Thatcher, M. 84,90,95,106-112,
177,
254,311,329
Thatcherizm 67, 84,11 -114,177,
329

Trkiye 161,163,167,282,293
Trlerin Kkeni (Darwin, 1859) 67,
217

Wollstonecraft 196,235,245,246,
319

u-

ucuz igc 182,222

Yabanclama 330

Uluslararas Para Fonu (IMF) 69,

188
Uruguay 191

Yahudilik 265,281,295
yanl bilin 24

ulus-devlet Bkz. mill devlet

Thoreau, H. D. 204,209,319

l tilaf 179

Tibetliler 165

l ittifak 179

Tocqueville, A. de 57,71,144,319

nc Yol (Giddens, 1998) 70,

154-157, 224,329

Tolstoy, L. 208,209,319
toplam talep 75,76,105,325
Toplumsal Szleme (Rousseau,
1762) 170
Toplumu Yeniden Dnme
(Bookchin, 1989) 276
Toplumun Kuruluu (Giddens,
1984)
156
toprak ahlk 271
Toprak Ana 259

yeni rklk 231

Yeni Sa 36, 45, 47, 59, 84, 85,
89-92, 95, 101-114, 123,
126, 155, 205,210,254,
329

V
vatanda 305
vatanseverlik 92,161,164,167,
171,172,177,180,222,
330
Versaille Antlamas 170,176

total 26

Versailles Bar Antlamas 214,

222, 228

Tucker, B. 107,204,205,318
tketim 78,125,183,188
tketimcilik 69,146

Yeni Ahit 295. Ayrca bkz ncil

retim aralar 24,124,136,145

topyaclk 151,197,330

Venezuela 161

Troki, L. 141,145,158,187
Trotki 187

yatrm 38,75,77,94,113,133,
157, 182, 183,188,220,
295,
327
Yeni Asker Hmanizm (Chomsky,
1999) 210

Toryizm 99,329

Trevor-Roper, H. 215

Yasamann ve Ahlk Deerlerin

ilkeleri (Bentham, 1789) 64

nc Yol ve Eletirileri (Giddens,

2000) 156

Toprak Hkimiyeti Almana

(Leopold, 1948) 271

totaliter 25, 26, 31, 34, 59,129,

142, 144,214,219,220,
223, 224, 232, 285, 293,
326
totaliteryanlzm 68, 96,142,194,
223, 224, 329

Worren, J. 200

Yeni Zelanda 55,103,112,154,

189, 236
Yeil hareketi 34, 38
Yeillerin Sesinin Kslmas
(Bramwell, 1994) 279
Yetki devri 330
yolsuzluk 284
Yugoslavya 122,162,163,176,
189, 231

Vietnam 104,118,129, 144,163,

181,182
Vincent, A. 32

yurttalk 38, 74, 79,104,110,

189,231

Wagner, R. 172,228
Walter Darre 230, 273, 274

zenginlik yaratma 147,152,153

Zapata 191,207

Weltanschauung (dnya gr)

26,31

Zenofobya 330

Wilson, W. 162,174,175,181,185

Zimbabwe 183

Zentrum 100

. SYAS.
DEOLOJLER
Andrew Heywood
Andrew Heywood, iki yzyl akn bir sredir dnya siyasetine hkim olan ve onu

ekillendiren siyas ilkelere ve doktrinlere siyasi deolojiler kitabyla ak, kavranabilir ve

kapsaml bir giri yapmaktadr. Yazar uluslararas bir perspektifle, klasik 19. Yzyl
ideolojileri olan liberalizm, muhafazakrlkve sosyalizmden, yakn zamanlarda doan
feminizm, ekolojik dnce ve siyas slam gibi ideolojilere okuyucuya kapsaml ve
sistematik bilgi sunuyor. Kitapta her ideoloji, tarihsel geliimi, temel kavramlar, balca
temsilcileri ve2i.Yzyldaki mevcut durumlar asndan ayrntl ama nemsiz bilgilerle
okuyucuyu yormadan ele alnmaktadr.
Kitapta ayrca,
- temel siyas figrler ve filozoflar hakknda bilgi veren
- ana siyas akmlar zetleyerek tantan
- farkl ideolojilerin belirli temalara nasl baktklarn gsteren
- ve ideolojiler iindeki akmlarn yaratt fikr gerilimleri karlatran kutucuklar
bulabilirsiniz.

Andrew Heywood

A
M

DU R\ \ E L S J

y a y n l a r

^o

Dnya genelinde yz binlerce renci tarafndan kullanlan Siyaset (Politics), Kresel Siyaset (Global
Politics) ve Siyasetin Temel Kavramlar (Key Concepts in Politics) gibi ok satan kitaplarn da yazardr.

t liberte.cot
2 7 S0