Ilker Kombe, Münazara İlmi

Osmanl-Trk
dncesinde
mnzara ilmi ve
Abdnnf ffetin
Tercme-i Adb-
Gelenbev adl eseri
lker KMBE
u makalenin OsmanlTrk dncesiyle snrlandrlmasnn

sebebi, dbul-bahs
vel-mnzara ilmine
ait ilk mstakil eserlerin Osmanl ncesi telif edilmesine ramen,
Osmanlnn
resm
eitim kurumlarndan olan medreseler ile bu kurumlarn eitim mfredatlar ve bunlara arka plan salayan ilimler tasnifi iin anlam, yeri,
nemi ve ilevi bakmndan bu ilmin, kendinden nceki dneme nazaran Osmanl dneminde ok daha canl ve gl bir gelenek haline
dnm olmasdr.
Abdnnf ffet Efendinin Tercme-i db- Gelenbev adl erh ve

tercmesini ele alp deerlendirmek isteyiimiz ise, bu eserin kendisinden nce bu alanda kaleme alnm olan metinleri, tertip tarz ve
muhteva itibariyle kapsayc ve temsil edici bir zellie sahip olmasyla ilgilidir. Bu mlahazalarla; yani dbul-bahs vel-mnazara ilminin
Osmanl dnemi medrese sistemi iindeki yerini, nemini, ilevini ve
medreselerde bu alanda okutulan ders kitaplarn tespit edebilmek ve
gsterebilmek, yine Tercme-i db- Gelenbev adl eserin eitli ynlerden kapsaycln ve temsil gcn ortaya koyabilmek iin almamzn baln Osmanl-Trk Dncesinde Mnzara lmi ve
Abdnnf ffetin Tercme-i db- Gelenbev Adl Eseri eklinde
koymay uygun grdk.
Makalemiz, bir giri, blm ve bir sonutan olumaktadr. Birinci blm, mnzara ilminin tedvin ve tarih sreci zerine yaplan baz tespitlerle, makalenin dier blmleri iin teorik bir arka plan olmas ve mnzara ilmini slm felsefesi iinde kabul etmemizi zorun-
119
DVN lm Aratrmalar
sy. 20 (2006/1), s. 119-167
lker KMBE
lu klmas cihetiyle, bu ilmin konusuna, gayesine, ilkelerine, problemlerine ve mnzara, cedel ve hilf ilimleri arasndaki ilikilere ayrlmtr. kinci blmde, mnzara ilminin ilimler tasnifindeki, medrese sistemindeki ve mfredat programlarndaki yeri, nemi ve ilevi belirlenmeye, bu alanla ilgili medreselerde okutulan ders kitaplar ve bunlarn
seviyeleri tespit edilerek, genel bir literatr verilmeye allmtr.
nc blmde ise, Abdnnf ffet Efendinin hayat ve eserleri
hakknda muhtasar bir bilgi verildikten sonra, Tercme-i db- Gelenbev adl eser, temel zellikleriyle tantlarak, bu gelenee ait dier baz rneklerle tertip tarzlar ve muhtevalar konu ve gaye bakmndan
tanm ve terimlerin geliim sreleri, n plana karlan problemler ve
metinlerde verilen rnekler bakmndan karlatrlmaya allmtr.
Bu makaleyi esas itibariyle, iki temel soru(n) zerine in etmeye
zen gsterdik. Bu soru(n)lar ksaca yledir: a) Osmanl medrese sistemi ezbercilik ve tekrarclk ilkelerine gre mi dzenlenmitir ve zellikle bu problemin mnzara ilmiyle ilikisi nedir? b) XII. asrdan
sonra slm ilimler duraklam ve gerilemitir eklindeki kemiklemi
ve neredeyse bir mtearife (aksiyom) haline dntrlm olan retorik, mnzara ilminin zellikle Osmanl dnemindeki durumu iin de
geerli midir?
dbul-Bahs vel-Mnzara lmi
I. dbul-bahs vel-mnzara lminin
Tarihsel Sreci zerine Baz Tespitler
slm ilim ve kltr tarihinde cedele (diyalektie) duyulan ilgi ve ihtiyacn d ve i olmak zere iki milinden bahsedilebilir. Hristiyan teologlar ile mslman kelamclar arasndaki atma, mslmanlar asndan bu ilgi ve ihtiyacn da dnk ynn oluturmaktadr. Filozoflar,
kelmclar, fkhlar arasnda ve bunlarn kendi aralarnda ortaya kan
problemler ise bu ilgi ve ihtiyacn ie dnk ynn tekil etmektedir.1
Dikkat edilecek olursa, Hristiyanla kar ilk reddiye yazan kimselerin ounlukla daha sonradan mslman olan ahslar olduklar grlebilir.2 Bu durumun, bu kimselerin manta ve teorik anlamda di-
120
DVN
2006/1
1 George Makdisi, Ortaada Yksek retim (slm Dnyas ve Hristiyan

Bat), ev. Ali Hakan avuolu-Hasan Tuncay Baolu, stanbul 2004, s.
170-171.
2 Mehmet Aydn, Mslmanlarn Hristiyanla Kar Yazd Reddiyeler ve
Tartma Konular, A lhiyat Fak., Yaynlanmam Doentlik Tezi, Ankara 1979, s. 38.
Osmanl-Trk Dncesinde Mnzara lmi ve Abdnnf ffetin Tercme-i Adb- Gelenbev Adl Eseri
yalektie mslmanlardan daha fazla aina olmalar gibi bir sebepten

kaynaklanm olabileceini sylemek mmkndr.
Aristotelesin mantk kitaplarna ve dolaysyla tartma yntemine
ynelik ilginin ortaya k ve geliimi aamal olarak gereklemitir: Filozof-hekimlerin yrtt tercme hareketi, filozoflarla kelmclarn balatt hareket ve drt fkh mezhebinin geliimiyle ve
kalclyla sonulanan hareket. Cedel, hilf ve mnzara ilimlerinin
geliimi zerindeki nemli unsurlardan birisi olan Aristotelesin mantk eserlerinin tamam III./ IX. asrn ikinci yarsnda Arapaya tercme edilmi, zerinde allm ve zmsenmiti.
Cedel ilmi, nce filozoflar tarafndan ele alnd. Frb (. 950),
zellikle tartma sanatnn geliimi asndan nemli olan, bir tartmada nasl soru sorulaca ve sorulara nasl cevap verilecei konusunun ele alnd Topikann ikinci ve nc kitaplarn erhetti, sekizinci kitab hakknda da bir eser yazd.3 Daha sonra kelmclar, filozoflarn yolunu takip ederek cedel ilmini kendi problemleri iin bir
tartma yntemi haline getirdiler.4 IV./ X. asrn ilk yarsna doru fakihler, diyalektik almalarna ilgi duymaya baladlar ve diyalektii
kendi amalarna hizmet iin; yani hilf konularnda fkh mnzara
sanatn gerekletirmek iin kullandlar.5
3 George Makdisi, a.g.e., s. 172-173.
4 Burada belirtmek gerekir ki kelm ilminin konu, gaye ve yntemi gz nne alndnda, slm ilimler arasnda cedel ynteminin ilk olarak bu ilme
uyarlandn sylemek g olmayacaktr. Mesela, III./ IX. asrdan balamak zere nl kelmclardan bnr-Rvend diye bilinen Ebul-Hseyin
Ahmed b. Yahya (. 859 yahut 910) Kitabu edebil-cedel ve Ebul-Hasan elEar (. 935-936) de Edebl-cedel ve en-Nakz alel-Belh adl eserleri kaleme almlardr. bn Frekin Mcerredu makltl-Ear adl eserinde,
Earnin cedel hakkndaki grlerinin derlendii blmde verilen rneklerin itikad konulardan seilmesi ve yine ayn kaynakta, bnr-Rvendnin
Edebl-cedel adl eserinden yaplan alntlar, bu eserlerin kelm cedele ilikin olduklarn ak biimde gstermektedir. Bkz. kr zen, lm-i Hilf Yahut Fukaha Metoduna Gre Cedel Hakknda Klasik Bir Metin: Menen-nazar, Maklt, Kasm 1999, sy. 2, s. 172.
5 Mutezil iken Earlie geen Ebu Bekir el-Kaffal e- (. 947 yahut 976
m.), diyalektik konusunda bir eser yazd ve bu eser, fakihler tarafndan
mer (el-cedell-hasen) kabul edildi. rz, bunu yle ifade etmektedir: O, mer cedel (el-cedell-hasen) konusunda kitap yazan ilk fakihtir. Bu ifade de, bu konuda kitap yazan daha baka kimseler bulunduunu, fakat onlarn felsefeye ve kelma hizmet edenler safnda deerlendirildiini ma etmektedir, bkz. George Makdisi, a.g.e., s. 174; kr zen,
a.g.m., s. 172.
121
DVN
2006/1
lker KMBE
Cedelin fkh uslne uyarlanmasndan sonra, X. yzyldan itibaren,

cedel, hilf ve mnzara kavramlar birlikte veya eanlaml olarak birbirlerinin yerine kullanlmaya baland.6 Ortaya kan bu yeni durum,
aslnda din ilimler iin geerli olacak bir tartma ynteminin aray
anlamna da gelmektedir. nk, bu dnemde yazlan eserlerde, fkh
usl ve cedel ilmi; kelm ve fkh olmak zere er delilleri inceleyecek tarzda kaleme alnmaya balamt.7 dbul-bahs vel-mnzara
ilmine dair ilk eserlerin kaleme alnmaya balad dnemin hemen
ncesine ait ilimler tasnifi eserlerinde cedel, hilf (mnzaray) da
ieren ve din ilimlere uygulanan bir yntem ve ilim olarak ayr bir
balk altnda ele alnrken, dbul-bahs vel mnzara ilmi anlamna
gelecek ekilde mnzara ad altnda mstakil bir balk tahsis olunmamtr.8
Daha sonra, XIV. yzyln balarndan itibaren dbul-bahs velmnzara ad altnda eserler kaleme alnmaya balamtr. Bu eserlere
kadarki dnemde mnzara kavram, biztih tartmann kendisiyle
ilgili kurallar, ilkeler ve istidll yollar eklinde kll bir yntem ve mstakil bir ilim olarak ele alnmamtr. Bu boluk, emsuddin es-Semerkand (. 1303), Adudddin el-c (. 1355) gibi limlere ait eserlerle ve daha sonraki almalarla doldurulmaya allmtr. Cedel ve hilf ilimleri dnda, dbul-bahs vel-mnzara ilmi anlamnda m-
122
DVN
2006/1
6 Bu balamda, nahiv de hilfiyat tr eserler iinde deerlendirilebilir. Muhtemelen fkh hilfiyatnn etkisiyle VI./XII. asrdan sonra nahiv ekolleri ve
mehur dilciler arasndaki gr farkllklarn konu alan eserlerin kaleme
alnd grlr. Bunlar arasnda, Ebul-Berekt Kemaleddin el-Enbrnin
el-nsaf ve Ebul-Bek el-Ukbernin et-Tebyin adl eserleri saylabilir. Ayrntl bilgi iin bkz. kr zen, Hilf, DA, c. XVII, stanbul 1998, s.
528-529.
7 maml-Harameyn el-Cveyn (. 1085, el-Kfiye fil-cedel), Gazzal (.
1111, el-Mnteha fil-cedel), Ebul-Vefa bn Akl (. 1119, Kitabul-cedel),
Fahreddin er-Rz (. 1210, el-Kif an uslid-delil ve fuslil-ilel) ve bnl-Hcib (. 1249, Mntehes-sl vel-emel fi ilmeyil-usl vel-cedel) gibi
cedel ve fkh usl kitaplarnda hilf ve cedel birlikte ele alnp ilenmitir,
bkz. kr zen, lm-i Hilf yahut Fukaha Metoduna Gre Cedel Hakknda Klasik Bir Metin: Menen-nazar, s. 173.
8 bnl-Ekfn, Kitabu irdul-ksd il esnal-maksd, Leiden 1989, Cedel bahsi, s. 44. Ayrca, hilf ilmi yahut fkh metoda uyarlanm cedel konusunda kabul grm iki metod bulunmaktadr; yani Berev (. 1172) ve
Rkneddin Amid metodu. bn Haldunda Pezdev ve Amid metodu eklinde yer alan ve daha sonra hep bu ekilde bilinmesine ramen, kr
zen, bu ahsn Pezdev deil de el-Mukterah fil-mustalah adl cedel kitabnn sahibi Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed el-Berev olmas gerektiini ifade etmektedir, bkz. kr zen, Hilf, s. 531.
nzaraya mstakil olarak ilk yer ayran nemli ilim tasniflerinden birisi Molla Ltfiye aittir.9
Osmanl ilim dnyasnda, zellikle belirli dnemlerde bu alana ait
rnlerde nispeten daha fazla bir canllk ve art olduunu gzlemlemek mmkndr.10 Bu dnemler, bilhassa XV. asrn sonlaryla XVI.
asr, XVII. asrn sonlaryla XVIII. ve XIX. aslar iine almaktadr. Zikrolunan dnemlerde, bu alana ait eserlerde grlen art ve canllk
zerinde, Fatih Sultan Mehmed dnemi tartmalarnn, Kadzdeliler hareketiyle birlikte ykselen Selef tepkinin ve modernleme abalaryla birlikte bu alandaki klsik mirasn ve birikimin Trkeye evrilerek veya Trke telifler kaleme alnarak yeni nesle aktarlmak istenmesi gibi faktrlerin rol oynad dnlebilir.
II. Teorik Arka Plan
A. Kavram olarak Bahs ve Mnzara
Bir kimse iddiasn ispat etmek iin aba gsterdiinde, dier bir
kimsenin ona itiraz ederek veya hasmane tarzda mukabele etmesine
mbhase (tartma) denilmektedir.11 Buna gre, mbhase ya zhar- savab, bir baka deyile hakikati ortaya karmak iin olur, yahut sadece iskt- hasm, yani her ne halde olursa olsun hasmn teslimi iin olur. Hakkn ortaya karlmas iin cereyan eden mbhaseye mnzara ve bu yolla bahsedenlere mnzr denilir. Sadece
hasm susturmak iin yaplan mbhaseye cedel ve bu amala bahsedenlere de mcdil ad verilir. Aslnda, gerek anlamda tartma,
mnzara yoluyla gerekleen tartmadr. Cedel tartma, dierine
nispetle bir deer ve anlam ifade etmektedir. Bu ynyle, bahs ve m9 Molla Ltfi, Risle fil-ulmi-eriyyeti vel-Arabiyye, Beyrut 1994, Hilf
blm, s. 55; Cedel ve Mnzara blmleri, s. 56.
10 Yazma ktphanelerinde, mnzara ilmine ait yzlerce metin mevcuttur.
Trkiye Yazmalar Toplu Katalou (Tyatok) ve Kprl gibi yazma kataloglarnn incelenmesi durumunda, bu canlln ve artn seyrini takip
edebilmek mmkndr.
11 Hasmane olmayp da mcerred bir eyi renmek iin soru sormak sual-i istifsardr. Bunun cevab da bir aklamadan ibarettir. Bu sebeple, bu
yoldaki soru ve cevaplar mbhase kabilinden deildir. Bir meseleden
bahseden bir kimse ya nkil veya mdde konumundadr. Bir nkil tarafndan nakledilen bir rivayet zerinde mnzara yaplmas ciz deildir ve
fakat nkil, eer naklettii meselenin shhatini iltizam ederse bu durumda o mdde konumunda olur ve bu taktirde mnzara ciz olur. Bkz.
Ahmed Cevdet Paa, db- Sedd, stanbul h. 1294, s. 2-5.
123
DVN
2006/1
lker KMBE
nzara kavramlarnn elfz- mteradifeden olduklarn sylemek

mmkndr.12 Netice olarak bahs kavram, genel olarak biztih tartmann kendisini ifade ederken zel olarak da, mnzara kavramyla
birlikte dbul bahs vel-mnzara ilminin ad olmaktadr.
lim dallarnn snrlar birbirlerinden cihet-i vahdet itibariyle ayrlr. Her ilim dal bir dierinden, ya mevzunun (konusunun) veya
maksadnn (gayesinin ve faydasnn) farkll cihetinden mstakil bir
ilim dal hviyeti kazanr. Cihet-i vahdet-i ztiye bir ilmin mevzunu,
cihet-i vahdet-i araziye ise o ilmin maksadn belirler. ki ilmin mevzlar veya maksadlar ayn olabilir ve fakat hem mevzlar hem de
maksadlar ayn olamaz. Mevzlar ayn olursa maksadlar ayr, maksadlar ayn ise mevzlar ayr olmak zorundadr; zira aksi taktirde onlar iki ayr ilim deil bir ilim kabul edilirler.13
B. Mevzu (Konusu) Bakmndan dbul-bahs vel-mnzara
Konusu itibariyle mnzara, mvecceh olup olmamas cihetiyle
kll bahislerin ahvlinden bahseden bir ilimdir eklinde tanmlanr.
Bu tanma gre bu ilmin konusu, vecihlerin makbul olup olmamas
ynyle kll bahislere rz olan hallerdir.14
Men, nakz, muaraza ve bunlarn teferruatlar kll bahisleri oluturmaktadr. Bu bahislere rz olan haller ise mahmullerdir (hkmlerdir). Kll bahisler eklinde kaytlanmas, iki mnzr arasnda husus
olarak cereyan eden cz bahisleri darda brakmaya yneliktir. Buna
gre bu ilmin konusu, cz bahislerin hallerine (hkmlerine) ulaabilmek iin kll bahislerin ahvlinden bahisle kll kanunlardr; zira
cziytn bahislerini ihata etmek mmkn deildir. Kll kanunlarla
kastedilen kll kaziyelerdir. ekl-i evvelden olan bir kyasn kbras;
bir baka deyile kll kaziyesi kll bir kanun olup, mnzarann konusunu tekil eden kll bir bahis olmaktadr. Mesela, bu ilimden
124
DVN
2006/1
12 Abdnnf ffet Efendi, Tercme-i db- Gelenbev, stanbul, h. 1302,

s. 5.
13 Molla Fenr, erhu saguci, stanbul h. 1287, s. 2; Gelenbev smail Efendi, erhu saguci, stanbul ts., s. 31-33.
14 Kll bahislerin mevcud olup olmamalar bakmndan, bu bahislerin hallerinden bahsetmek zere mstakil olarak vaz olunan fenne snat- tevcih
ad verilmitir ki bu fenne dbul-bahs vel-mnzara ilmi de denilmektedir. Ayrca, mnzara ilmi, nazar ilmi adyla da anlmaktadr; zira nazar,
hakkn ortaya kmas ve muhatab susturmak iin iki ey (iki iddia) arasnda bir nispet ilikisi kurmaktr. Bkz. Mehmed Emin irvn, Fevidl-hakaniye, Bayezt Devlet Ktphanesi, Feyzullah Efendi, nr. 1410, vr. 67a;
Ahmed Cevdet Paa, a.g.e., s. 4.
olan her men mveccehtir / bu itiraz bu ilimden olan bir mendir

/ o halde bu itiraz mveccehtir denildiinde, bu ilimden olan her
men mveccehtir mukaddemesi kll bir kanun ve kll bir bahis
olup, mnzara ilminin bir konusunu tekil etmektedir. Bu bahisler
iin sz konusu olan vecihlerin makbul olmasndan maksad, mnzaracnn kelmn hasmnn kelmna mukabil ve onu dfi (defedici)
klmasdr.15
C. Maksad (Gayesi ve Faydas) Bakmndan
dbul-bahs vel-mnzara
Gayesi itibariyle mnzara, hakkn ortaya kmas iin sz mdafaa etmek ve mnzrlar mnzara esnasnda hatadan korumaktr eklinde tanmlanr. Bu tanma gre bu ilmin gayesi ve faydas,
tartmaclarn iddialarn ve delillerini hakkn ortaya kmas iin mdafaa etmelerini salamak ve cz bahislerde mnzaraclar hatadan
korumaktr.16
Mnzara stlahnda mdafaa, mnzrlardan her birinin kendi kelmn tashih ve hasmnn kelmn iptal (def) eylemesinden ibarettir.
Hakkn ortaya kmas kaydnn konulmas, cedelden kanmak iindir. Mnzara ilminin faydas, cz bahislerde mnzaraclar hatadan
korumaktr; zira bu ilmin kanun ve kaideleri hakknda malumat sahibi olan bir kimse, cz bahislerden bir bahsin shhat ve fesadn bu ilmin kll kaidelerinden birine sura-i sehletil-husl dayandrmak
(zammetmek) suretiyle bilir. Kll kaideyi kbra edip sura-i sehletil-husl ona dayandrarak ekl-i evvelden bir kyas tanzim etmek
suretiyle bu cz bahsin shhat ve fesadn tayin eder. Sehletl-huslden maksad, kll kanunun mevzunu cz bahsin mevzuna
mahmul (yklem) klmaktr. Bu ekilde elde edilecek cz kaziyeye
sura-i sehletil-husl ad verilir. rnein, mnzara ilminden olan
her bir muaraza mveccehtir / bu itiraz bu ilimden olan bir muarazadr / o halde bu itiraz mveccehtir birinci ekilden olan bu
kyasta, bu itiraz bu ilimden olan bir muarazadr nermesi, kyasn
surasn oluturan cz bir nerme olurken, ayn zamanda da sura-i sehletil-husl olmaktadr.17
15 Abdnnf ffet Efendi, a.g.e., s. 6-8; Saaklzde, Takriru Kavnn, stanbul h. 1289, s. 2-3.
16 Takprlzde, Mevzutul-ulm, c. II, stanbul, h. 1313, s. 250; Saaklzde, a.g.e., s. 3; Abdnnf ffet, a.g.e., s. 5.
17 Abdnnf ffet, a.g.e., s. 5-8.
125
DVN
2006/1
lker KMBE
D. Mebadi (lkeleri) Bakmndan dbul-bahs vel-mnzara

1. Genel lkeler
Mnzara ilmine ait genel ilkelerden bazlar unlardr: Mbhaselerde (tartmalarda) ortak referans alan mantk ilmidir; mantk ilminin kurallarna uymayan deliller ve davalar (tezler) mnzaraclar arasnda geerli deildir. Bir baka referans alan da tartmaclarn bal
bulunduklar inanlar ve dncelerdir. Mesela, bir kelmcnn evrenin
sonradan yaratldna kar kmas veya bir felsefecinin evrenin yaratlmam olduunu inkr etmesi tartmada kabul edilemez.18
Her iddia sahibinin (mddenin) davasn (tezini) bir delille ispat etmesi zorunludur; delilsiz dava tahakkmdr. Tahakkm, mnzara ilminde dikkate alnabilecek bir neme sahip deildir. Ancak, iddia bedih olursa bu durumda ona delil istenmez; zira bedih nermeler delille ispat edilmekten uzaktrlar. u kadar var ki bedih gizli (haf) olursa bu taktirde delil suretinde bir fkra ile gizlilii izale olunur ve bu
fkraya da tenbih ad verilir. Nitekim alemin deiken olduunu
ispat ve bylece gizliliini ak klmak iin, zira biz alemde hareketler
ve eitli tesirler mahede ediyoruz eklinde tenbih yoluyla bir
fkra getirilerek yleyse alem deikendir denildii gibi.19
Mnzara ilminde gasb reddolunmutur; silin (itiraz edenin) bir
mukaddemeyi men edecek (itiraz edecek-delil isteyecek) yerde bir delille iptal etmesine gasb ad verilir. Gsbn delili, mezkr mukaddemeyi defedici olmas itibariyle mvecceh olsa dahi, kendisi sil olmas
ynyle muallilden (mddeden) delil isteme vazifesindeyken bunu
brakp da, sz konusu mukaddemenin butlann iddia ve ispat yoluna
giderek hasmnn grevi olan istidlli elinden almas mnzara ehlince
kabul grmemitir.20
2. Ahlk lkeler
Mnzara srasnda sz uzatlmamaldr, szn mnay eksik brakacak derecede ksa tutulmas da yanltr. Tartmada kapal ve yabanc
lafzlardan kanlmaldr. Kar tarafn szn anlamadan mdahale
edilmemelidir. Konu d szlere yer verilmemelidir. Glmek, sesi ykseltmek gibi taknlklardan kanmak esastr. Kar taraf kk drc sz ve davranlarda bulunulmamaldr. Kar tarafn sz kesil-
126
DVN
2006/1
18 A. Hadi Adanal, Osmanl Medreselerinde Tartma Metodolojisi, Osmanl Dnyasnda Bilim ve Eitim Milletleraras Kongresi, stanbul 1215 Nisan 1999, der. Hidayet Yavuz Nuholu, IRCICA 2001, s. 41; A.
Cevdet Paa, a.g.e., s. 8-11.
19 A. Cevdet Paa, a.g.e., s. 5-6.
20 A. Cevdet Paa, a.g.e., s. 14.
memelidir. Tartmann dzenine riayet edilmelidir. Mnzara dbn ve kurallarn bilmeyen kimselerle tartmamak esastr.21
E. Mesili (Problemleri) Bakmndan dbul-bahs vel-mnzara
Mnzara ilminin konusu olan delil bahsi, ayn zamanda bu ilmin
en nemli ve merkez problemlerinden birisini tekil etmektedir.
nk, bu ilmin kll bahislerinden olan menin (delil istemenin),
nakzin (delili reddetmenin) veya muarazann (iddiay reddetmenin)
shhatli bir ekilde yaplabilmesi, delilin tanmna, ne olduuna ve delille neyin kastedildiine baldr. Bu konuda esas itibariyle, mantk
ehli ve fkh usl limleri arasnda bir ihtilf sz konusudur.
1. Mantklara Gre Delil (Kyas)
Mantklar nazarnda delil, iki veya daha fazla nermeden oluan
bir heyet olup, o nermelerin tasdik edilmesi durumunda, dier bir
nermenin tasdik edilmesi zorunlu olur eklinde tanmlanmaktadr.
Sonradan yaratlan her eyin bir yaratcs vardr / alem sonradan
yaratlmtr / o halde alemin bir yaratcs vardr gibi birinci ekilden olan bu kyasta, birinci ve ikinci mukaddemelerin (ncllerin)
doruluklarnn tasdik edilmesi, nc nermenin, yani neticenin
(matlubun-davann) tasdik edilmesini zorunlu klmaktadr.22
Yine, mantklara gre delil (kyas), maddesi itibariyle be ksma ayrlr. Burhan, yakin mukaddemelerden oluan ve birinci ekilden olan
bir kyastr. Yakin nermeler, bedih veya nazar olup, evveliyt, ftriyt, mahedt, mcerrebt, hadsiyt ve mtevatirttan ibarettir.
Burhan delilden ama, yakin bilgiye ulamaktr. Cedel, mehur (toplum katnda kabul gren) ve msellem (muhatabn kabul ettii) nermelerden oluan bir delildir. Hz. Muhammedin miracna kar kan
bir Hristiyan Hz. sann urcu meselesiyle susturmak gibi. Cedel
delilden ama, hasm ilzam ve burhan idrakten aciz olan ikna etmektir. Hitabe, makbul (toplumun deer verdii kimselerin szleri) ve
zann nermelerden terekkp eden bir delildir. Zann deliller, emare;
yani naks istikra ve temsil delillerinden oluur. Hitab delilden ama,
insanlar faydal eylere rabet ettirmek ve zararl eylerden de nefret
ettirmek olup, nakl delilleri genel olarak hatip ve vizler, emare ve
temsil delillerini ise fkh ehli kullanmaktadr. Drdncs iir ve beincisi de Safsatadr. Safsata, vehm nermelerden oluan bir delildir.
Dallet ehlinden olan kimselerin, Allah mevcuttur / her mevcudun mekn ve ciheti vardr demeleri gibi. Bir kimsenin byle fasid
21 A. Hadi Adanal, a.g.m., s. 43; A. Cevdet Paa, a.g.e., s. 54-56.
22 Abdnnfi ffet, a.g.e., s. 9-13; Saaklzde, a.g.e., s. 4-5.
127
DVN
2006/1
lker KMBE
olduunu bilerek tertip ettii delile ise Mugalata ad verilir. Mugalatadan ama, hasm talt yoluyla susturmaktr.23
2. Fkh Usl Ehline Gre Delil
Fkh usl limlerine gre delil, zerinde shhatli bir ekilde dnldnde insan er hkme (istenen sonuca) ulatran eydir eklinde tanmlanrken, kyas ise, iki bilinen eyden birinin nassla sabit
olan hkmn, aralarndaki mterek illetten dolay dierinde de itihadla izhar etmektir olarak tanmlanmaktadr.24
Fkh uslcleri nazarnda delil, mukaddemelerden terekkp eden
bir kyas tarznda olmak zorunda deildir. Byle olabilecei gibi, mfred bir kyas olmas da mmkndr. Delilin mfred olmas durumunda, bir eyin varl veya halleri baka bir eyin varlna ya da hallerine iaret eder; alemin varlnn yaratcnn varlna, yine alemdeki dzenliliin (nizamn) yaratcnn birliine ve kemline iaret etmesi gibi. Delilin mrekkep bir kyas olmas durumunda ise uslcler, mukaddemelerle netice arasndaki ilikiyi zorunluluk (lazm-melzum) ilikisi olarak kabul etmemektedirler. Zira bu netice, iki ncln kendilerinden zorunlu olarak deil de, bu iki ncln zihin d alanla (d
dnyayla) ilgili cz nermeler olmasndan kaynaklanr. Yine uslcler
nazarnda, bir kyasn delilini, kyasn heyeti deil de kyasn feri konumundaki ncl oluturur.25
Fkh usl stlahnda kyasn drt rkn vardr. Hkm hakknda
nass bulunan ncle el-Asl, hkm hakknda nass bulunmayan ncle el-Fer, hakknda nass bulunan asln hkmne Hkml-asl ve asl
hkmn bina edildii vasfa da el-llet ad verilir. arap imek asldr, zira hkm hakknda nass vardr, illeti ise sarho edici olmasdr. arap
dndaki sarho edici ikiler de ferdir, zira hkm hakknda nass yoktur. arapla dier ikiler sarho etmede msav olduklar iin haram olma hkmnde de msav olurlar. Bu fkh kyasta fer (arap dndaki
bu ikiler de sarho edicidir), kyasn neticesinin (arap dndaki ikiler de haramdr) delili olmaktadr.26
128
DVN
2006/1
23 A. Cevdet Paa, Miyr- Sedd, Mantk Metinleri 2 iinde, haz. Kudret

Bykcokun, stanbul 1998, s. 103-105.
24 Fahrettin Atar, Fkh Usl, stanbul, 1998, s. 23, 57.
25 Abdnnf ffet, a.g.e., s. 12; Saaklzde, a.g.e., s. 4-5.
26 Fahrettin Atar, a.g.e., s. 62. Ayrca, Kelm limlerine gre de netice, mantklarda olduu gibi, iki ncln terekkbnden oluur ve fakat Mutezile mezhebine gre bu iliki, tevlid yoluyla gerekleir. Earlere gre,
bu iliki lzum olmayp tarik-i de vastasyladr. Fahreddin Rziye gre ise, lzumdan murad, akl bir zorunluluktur (lzum-i akl), bkz. Abdnnf ffet Efendi, a.g.e., s. 15-16.
F. Mnzara lminin Cedel ve

Hilf limleriyle (Uslleriyle) likisi
Mnzara, cedel ve hilf gibi kavramlarn, birbirlerinden tam anlamyla ayrmadklar tarih oluum sreleri dikkate alndnda, tartma anlamna gelmeleri bakmndan, kavramsal dzeyde birbirlerine
ok yakn anlamlarnn olduu ve hatta zaman zaman birbirlerinin yerine kullanldklar sylenebilir. Bunun yannda, her biri mstakil birer ilim (usl) olma cihetiyle yek dierinden ayrlmtr. Hepsinin konusunu tartma bahisleri (deliller) oluturuyor olsa da, ya her birinin
bu bahisleri ele alp inceledikleri vecihler ve bu delillerin tadklar bilgi deerleriyle bunlara karlk gelecek istidll yntemleri, ya da gayeleri farkldr. Her durumda, dorudan ilgili olduklar ilimler gz
nnde tutulduunda, her birinin birbiriyle ok yakn bir iliki iinde
olduu ak bir biimde ortaya kmaktadr.
Mnzara ilmi, ilimler hiyerarisinde mantk ilminden sonra, fakat
onunla birlikte akl ilimlerin bir trn oluturmaktadr. Mnzara ilmi, zellikle mantk ilminin tasdikt ksmnn kyas ve delil bahisleriyle
sk bir iliki iindedir. db ilminin konusu deliller, gayesi ise hakkn
ortaya kmas ve tartmacy tartma srasnda hatadan korumaktr.
Hakkn ortaya kmas, delillerin bedih veya nazar olmasyla ilgilidir.
Hatadan korunmak ise, tartmacnn btn delil trlerini ve delilin iddia iin uygun olup olmadn bilmesine baldr. Mnzara yntemiyle yaplan nazar tartmalarda esas olan, yakin bilgiye ulaabilmek
iin bedih ve nazar deliller ortaya koymaktr. Burhan kyas, yakin bilgi, bedih ve nazar deliller mantk ilminde incelenmektedir.27 Ayrca,
mnzara ilmi meselelerini, mantk ilminden ald genel ilkelere dayandrarak ele alp incelemektedir. Bu ilkeler, btn ilimler iin geerli ve btn tartma konularna uygulanabilecek ilkelerdir. Bu cihetle
mnzara ilmi, dier tartma usllerine (yntem ve ilkelerine) genel ilkelerini veren kll bir tartma metodolojisi mesabesinde durmaktadr.
Cedel kelimesi, Latince dialectica szcnn Arapa karldr.
Dia ve legein szcklerinden meydana gelen dialectica, karlkl
konuma ve tartma anlamlarna geldii gibi, akl yrtme (istidll) anlamnda da kullanlmaktadr.28
Konusu itibariyle cedel, bir gr savunmayla ve rtmeyle ilgili
delil getirme yollarndan bahseden bir ilimdir. Gayesi itibariyle ise,
burhan, hatta hatal delilleri bile anlamaktan aciz olanlar mehur n27 A. Cevdet Paa, Miyr- Sedd, s. 58-78, 90-105.
28 Roland Hall, Dialectic, The Encyclopedia of Philosophy, c. I-II, 1972, s.
385-389.
129
DVN
2006/1
lker KMBE
cllerden veya muhataplarn kabul ettikleri hkmlerden kurulu bir

delille ikna ve ilzam etmektir.29 Buna gre cedel, hasm ibrm ve nakzetmesi asndan delillerle ilgilenmektedir. Mnzara ise, mvecceh
olup olmama bakmndan delilleri incelemektedir. Her ikisinin konusu
da ayn (deliller) olmakla birlikte, delilleri ele al ynleri arasnda fark
vardr. Cedelin gayesi, her durumda hasm ilzam ve ikna etmektir.
Mnzarann gayesinin hakk ortaya karmak olduunu dndmzde, bu ikisi asl olarak gaye itibariyle ayrmaktadrlar. Bu balamda, cedelde muhataba kar sert ve alayc bir tavr taknmak mmknken, mnzara yoluyla yaplan nazar bir tartmada taraflarn birbirlerine kar sert ve kmseyici tavrlardan uzak, soukkanl ve olgun bir
eda taknmalar esastr.30
Cedel ilmi, mantk ve mnzara ilimleriyle ilikili olmak zere akl
ilimlerin bir trn oluturmaktadr. Cedel de db ilmi gibi, mantk ilminin kyas ve delil bahisleriyle dorudan ilgilidir. Cedel kyas ve bu kyas oluturan ncllerin ierikleri (maddeleri) mantk ilminde incelenmektedir. Kyasnn formunu ve delillerinin ieriini mantk ilminden
alan cedel ilmi, genel ilkelerini mnzara ilminden alan ve kelm tartma meselelerine uygulanan zel bir tartma teknii haline dnmtr. Cedel tartma ynteminin, kulland kyas tr ve delillerin bilgi
deeri bakmndan mnzara ynteminde kullanlan kyas tr ve delillerin seviyesinde olmasa da, zihni fikren gelitirmesi, gr keskinletirmesi ve ikna gcn artrmas gibi, pek ok faydas bulunmaktadr.31
Hilf, ihtilf, ilm-i hilf ve hilfiyt tabirlerinin birbirleri yerine kullanlmalar uygun olsa da, aralarnda anlam ve kullanm farklar bulunduuna dikkat edilmelidir. htilf, ittifakn kart olup, farkl grler
karsnda tarafsz kalmay veya zayf da olsa bir tarafa temayl yanstt iin olumlu bir arma sahiptir. Hilf ise, tez ve anti tezden birini benimseme ve dierine kar tavr alma anlam tar. Sahabe ve tbin grlerinden ayr olarak, fakihlerin farkl grlerinin, gerek mukayese ve gerekse savunma amacyla biraraya getirilmesine hilfiyt ad
verilir ve bu anlamyla fkh ilminin bir alt dal olarak kabul edilir. Buna mukabil, cedel yntemiyle hasm susturma veya kendi mezhep grn savunup tekini rtme amacyla mezhepler aras veya mez-
130
DVN
2006/1
29 Molla Ltfi, a.g.e., s. 56; brahim Emirolu, Cedel Nedir?, Dokuz Eyll
niv. lhiyat Fak. Dergisi, zmir 1999, sy. 12, s. 17-37.
30 Saaklzde, Tertibul-ulm, Darul-basiril-slmiyye, 1408/1988, s.
142-143; Ktip elebi, Kefz-znn an esmil-ktb vel-fnn, c.II, s.
579-580.
31 brahim Emirolu, a.g.m., s. 37.
hep ii farkl grlerin dayand gerekeleri bilme anlamndaki ilm-i

hilf ise, fkh usl ilminin bir alt dal olarak grlmektedir.32
Konusu itibariyle hilf ilmi, eitli istinbat vecihlerinden elde edilen
icmal veya tafsil delillerden bahseden bir ilimdir. Gaye olarak ise, benimsenen mezhebin grleri zerindeki pheleri defetmek suretiyle, bu pheleri hasmn mezhep grleri zerine yneltmektir. Hilf
ilminin konusu da deliller olmakla birlikte, sz konusu delillerin ele
aln yn, mnzara ilminden farkllk arzetmektedir. Gaye bakmndan da, ibrm ve nakz melekesini kazandrarak kar mezhebin grlerini reddetmek cihetiyle, mnzara ilminin gayesinden ayrlmaktadr. Kulland kyas ve delil tr olarak bakldnda, mantk ilmiyle
yakn bir iliki iindedir. Esas itibariyle hilf ilmi, fkh konulara uyarlanm bir cedel yntemi olmas sebebiyle, cedel ilmiyle de dorudan
ilikilidir. Hilf ilmiyle cedel arasndaki iliki, madde ve suret itibariyledir. Cedel, ilkelerini hilf ilmine vermek suretiyle bu ilmin maddesini olutururken, hilf ilmi ise, bu ilkeleri kendi tartma konularna
uygulayarak suret konumunda bulunmaktadr. Hilf ilmiyle ilikileri
balamnda, mnzara ve cedel ilimleri, ayn zamanda fkh uslnn
bir alt dal olarak kabul edilmektedirler.33
Yukarda resmedilen tabloya bakarak u tespitleri yapmamz mmkndr: Mnzara, cedel ve hilf ilimleri, hem birer ilim, hem de birer tartma yntemi olmak zere hiyerarik bir sra dzenine sahiptirler. Bu dzen ierisinde mnzara ilmi, zikredilen tartma yntemleri iin de geerli olacak kll ilkeleri ortaya koymaktadr. Dierleri ise,
bir stten aldklar bu genel ilkeleri kendi zel alanlarna uygulamaktadrlar. Bunun yannda, hepsinin kendilerine tahsis olunmu konular, gayeleri ve meseleleri olmas ynyle de, her biri birer ilim hviyetine sahiptir. Yine, ilgili olduklar ilimler sz konusu edildiinde, her
birinin bir dieriyle sk bir iliki iinde olduu da ortaya kmaktadr.
Osmanl Medrese Sistemi ve Mnzara lmi
I. limler Tasnifi ve Mnzara lmi
131
A. limler Tasnifi
Muhtelif asrlarda ilimlerin mevzlarna dair problemlerin zamanla
artmas, ilimlerin oalmasna sebep olmutur. Bu yzden, ilimleri za32 kr zen, Hilf, DA, c. XVII, s. 527-538.
33 Molla Ltfi, a.g.e., s. 55; Takprlzde, Mevzutul-ulm, c. I, s. 250,
c. II, s. 334-335.
DVN
2006/1
lker KMBE
mann birikimine gre yeniden tasnif etme ve ilimler arasndaki ilikileri yeniden dzenleme ihtiyac ortaya kmtr. Bu durum ise, ilimler
tasnifi almalarn beraberinde getirmitir.34
limler tasnifiyle ilgili yaplan almalar, bu almalar yapan kimsenin inanc, mezhebi veya merebi ile o dnemin bilgi birikimini gsterirken ayn zamanda, o toplumun dnya grn yanstmakta ve eitim sisteminin de mfredatn oluturmaktadr.35
Genel olarak dnce tarihinde, zel olarak ise slm dnce geleneinde ilimler tasnif edilirken, temel olarak kriter gz nnde tutulmutur. Ontolojik kritere gre bilinenler (ilimler), varlktan pay alma erevesinde, var olmalar itibariyle ayn (fizikte varlk), zihn
(zihinde varlk), lisan (dilde varlk) ve kitab (hatt-yazda varlk)
olmak zere drt varlk sferinde yer alrlar. Psikolojik kriterin temelinde nefs teorisi yer almakta olup, bu teorideki nazar akl-amel akl
ayrmndan hareketle ilimler de nazar ilimler ve amel ilimler eklinde ayrlmtr. Epistemolojik kriterin temelini ise, burhan teorisi
oluturmaktadr. Bilgi bakmndan en kesin, dolaysyla en hakiki ilim
olan metafizik, ilimler hiyerarisinin en tepesinde durmaktadr. Metafiziin altnda ise, burhan teorisine yaknlk dereceleri bakmndan
srayla dier bilgi edinme yntemleriyle elde edilen ilimler yer almaktadr.36
B. limler Tasnifinde Mnzara lminin Yeri ve nemi
Osmanl medrese sistemi iinde dbul-bahs vel-mnzara ilminin
yerini ve nemini anlayp gsterebilmek, bu sistemin temelini tekil
eden tasniful-ulmun ve bu tasnif iinde de mnzara ilminin durduu yeri ve oynad rol tespit etmekle mmkndr. Bu tespiti yapabilmek iin Takprlzde Ahmet Efendiye ait olan Mifthus-sade ve Misbhus-siyde adl Arapa eserle birlikte, bunun Trke tercmesi olan Mevzutul-ulm adl almay esas almay uygun grdk. Zira Mifth, kendisinden nceki gelenei iermesinin yan sra,
Osmanl-slm medeniyetinde kendisinden sonrasna en ok tesir eden
ve temsil gc yksek ana eserlerin banda gelmektedir. Eser, sadece
132
DVN
2006/1
34 Halide Yenen, bn Snda limler Tasnifi, M Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2001, s. 8.
35 Takprlzde, Mifthus-sade ve Misbhus-siyde fi mevzutil-ulm,
Kahire 1968, c. I, s. 45-46.
36 lhan Kutluer, slmn Klsik anda Felsefe Tasavvuru, stanbul 1996,
s. 147-195.
bir tasnif deil ayn zamanda, her ilim dalnda mevcut telifat muhtev bibliyografik bir almadr.37
Takprlzde sz konusu eserinde bilgiyi (ilimleri) temel olarak,
ontolojik kritere gre snflandrmaktadr. Buna gre ilimler, hatt (yazda varlk), lisan (dilde varlk), zihn (zihinde varlk) ve ayn (fizikte
varlk) alana ait ilimler olmak zere drt snftr. Kitabet ilimleri ve
bunlarn ferleri hatt ilimleri olutururken, dil ilimleri ve bunlarn ferleri ise lisan ilimleri oluturmaktadr. Mantk ilmiyle nazar, cedel ve
hilf ilimlerini ieren mnzara ilmi ve ders db, zihni bilgi alanna
ait olan manev (anlama ilikin) alet ilimleridir.
Lisan ve hatt var olana ilikin bilgi dallar ise saf alet ilimleridir.
Zihn, lisan ve hatt var olana ilikin bilgi dallar sadece nazar yolla
elde edilebilirken, ayn var olana ilikin bilgi dallarna ise kimilerince
nazar yolla, kimilerince de tasfiye (kef) yoluyla ulalabilir. Yine, hatt ve lisan var olanlar alan mecaz bakmdan varlk deeri tarken,
zihn var olanlar alannn matematik nesneler konusundaki Platoncu
ve Aristotelesi tartmalar dikkate alndnda, hakik veya mecaz
olup olmad tartmaldr. Fakat, hakik ve asl varlk alan ayn var
olanlar alandr. nk, bu alana ilikin bilgi, hakik bilgi olduundan
zamana, dinlere ve milletlere gre deimez.
Ayn varlk alanna ait ilimler ise, hikem (felsef) ilimler, er ilimler
ve btn (kef-irfan) ilmi olmak zere snftr. Hikem ve er ilimlerin her biri de kendi aralarnda nazar ve amel olmak zere ikiye ayrlr. Metafizik, matematik ve fizik ile bunlarn ferleri hikem-nazar
ksmn altnda yer alrken, ahlk (fert), tedbir-i menzil (aile) ve siyaset
(toplum) hikem-amel ksmda yer alr. Kelm ile usl-i fkh ve bunun ferleri olan mnzara, cedel ve hilf er-nazar ksma ait ilimler,
fkh ilmi ve bunun ferleri ise er-amel ksma ait ilimlerdir. Ayrca,
37 Ktip elebi, Kefz-znn adl nemli almasnda byk oranda Takprlzdeden faydalanmtr. 1741de stanbulda Fransz Bykeliliinin
istei zerine kaleme alnan ve Osmanl medreseleri mfredat program ve
okutulan eserlerle yntemlerden bahseden Kevkibus-seba nispeten Mifthn zetidir. Bu durum, Mifthn bir nevi resm Osmanl ilim zihniyetini temsil eden bir eser olduunu gstermektedir. 19. yzyln ikinci yarsnda Hintli lim Hasan Kannuc ise, Ebcedul-ulmunda Mifthtan faydalanmtr. Bu da, Takprlzdenin etkisinin genilii ile srekliliine delalet
eder. Nitekim modern dnemde de slm ilim tarihi almalarnn ana kaynaklarndan birisi Mifthus-sadedir. Trkiye ve dnya yazma ktphanelerinde yzlerce nshas olan eser cilt olarak Beyrutta 1985 ylnda baslmtr. Bkz. hsan Fazlolu, Ahmed Efendi (Takprlzde), Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, stanbul 1999, c.I, s. 124.
133
DVN
2006/1
lker KMBE
Ahmet Efendiye gre, dnya ve ahiret saadeti iin ilim (nazar) ve

amelin (kef) ikisine de sahip olmak gerekir. nk, nazar ile irfan birbirinin lzmdr.38
Takprlzde, btn bu ilim dallarn asl ve fer seviyede ad ve tanm ynnden tasavvur, konu ve gaye (fayda) ynnden de tedebbr cihetleriyle tek tek ele alr. Tasnifi srasnda tahlil (analiz), terkip (sentez),
tmevarm ve tmdengelim yntemlerini beraberce kullanr. Daha sonra her bir ilim dalnda telif edilen muhtasar (ksa), mutavasst (orta)
ve mebsut (ileri) eserlerle melliflerini talebelere kolaylk olmas iin
zikreder. En nihayetinde bilgi dallarndaki bu sra dzeni Kuran- Kerimi anlamaya, yani tefsir ilmine gtren bir dizili gsterir.39
dbul-bahs vel-mnzara ilmi, Osmanl medrese sistemine ve
medreselerin mfredat programlarna zemin tekil eden Takprlzdenin yukarda resmedilen ilimler tasnifinde iki ynl bir yere sahiptir. Bir ynyle mnzara ilmi, mantk ilmiyle birlikte, zihn varlk alanna ilikin alet ilimleri iinde yer alrken, dier ynyle ise, ayn varlk alanna ilikin olan ve kelm ilmiyle beraber er-nazar ilimlerin altnda yer alan usl-i fkhn nazar, cedel ve hilf ilimleriyle birlikte ferlerinden birisini oluturmaktadr.
lm-i mnzarann iki farkl varlk alanyla ilikili olmas, bu ilmin
yerine getirdii ilevleri de belirlemitir. Sz konusu iki farkl konumu
sebebiyle bu ilmin iki tr grevi vardr. Dnceyi hatadan korumas
hasebiyle mantk ilmi, dncenin yntemini ve kll ilkelerini aratran ve tespit eden mstakil bir ilimdir. Dier yandan yine o, btn
ilimlerin nazar ksmlarna ilikin ilkeleri belirleyen ortak bir dil olmaktadr. Buna benzer bir ekilde, tartma (mbhase) srasnda taraflar
hatadan koruyan mnzara ilmi de, tartmann yntemini ve kll ilkelerini aratran ve ortaya koyan mstakil bir ilim olurken, ayn zamanda da cedel ve hilf ilimleri vastasyla din ilimlerde, nazar vastasyla da hikem ilimlerde cereyan eden tartmalarn yntemleri ve ilkeleri iin ortak bir dil ve zemin oluturmaktadr.
II. Mfredat Programnda Mnzara lminin Yeri ve nemi
A. Mnzara lminin Yeri
134
DVN
2006/1
Osmanl medreseleri mfredat programnda ders olarak okutulan

ilimler hiyerarisi iinde mnzara ilminin yerini Kevkib-i Seba adl
38 Takprlzde, Mifth, c. I, s. 66-70, 83-85; c. II, s. 3-5; c. III, s. 5-6;
Mevzutul-ulm, c. I, s. 110-118, 442-443; c. II, s. 253-255.
39 hsan Fazlolu, a.g.m., s. 123.
mfredat programn esas alarak tespit etmeyi uygun grdk.40 Ad

geen eser, medreselerde bir talebenin ilimleri genel olarak hangi sra
dzeni iinde ve hocalardan nasl alp okuduu hakknda u bilgileri
vermektedir:
Sbyan mektebinden sonra Osmanl medreselerinde renim gren
talebelerden ilk seviyedekiler suhte (mbted) adn alrken, ileri seviyedekilere danimend ad verilirdi. 12-15 yalarndayken Haiye-i
Tecrid medreselerine girerek suhte adn alan talebeler, medresedeki
renim hayatna adm atarlard. Suhteler, bu medreselerde mukaddemt- ulm veya mebn-i ulm denen sarf, nahiv, delalet bahsine kadar fkh, mantk ve mnzara gibi dersler grrlerdi. Bu derslere muhtasart dersleri denilirdi.
Muhtasart tahsilini tamamlayp Sahn- Seman medreselerine giren
suhteler, danimend adn alrlard. Semniye medreselerinde danimendlerin tahsilinde bundan sonra hocalar, iki yol takip ederlerdi. Bazlar, ilk olarak belagat ilmiyle balayp, daha sonra da nazar hikmet,
kelm, fkh usl ve hadis ilimleriyle dersleri bitirirlerdi. Genel olarak
belagat ilminde, zel olarak ise bu ilmin bir alt dal olan men ilminde getirilen delillerle iddia edileni anlamak pek ok ilme bal olduundan, bazlar da alet ilimlerinden hemen sonra dorudan nazar
hikmete geip, belagat, kelm, fkh usl, ve hadis ilimleriyle devam
ederek tefsir ilimleriyle bitirmeyi tercih ederlerdi. Nihayetinde ise,
hangi yol tercih edilirse edilsin mevhibe ilmini de tekmil eyleyenler,
icazet almaya ve ders okutmaya hak kazanrlard.41
Yukarda genel hatlaryla tasvir edilen tabloya baktmzda, mnzara ilminin dier alet ilimleriyle birlikte, Haiye-i Tecrid ve Tetimme medreselerinde ilimlere giri olarak okutulan bir alet ilmi olduunu grmekteyiz. Yine bu ilim, zikrolunan medreselerde tedris olunan alet ilimleri hiyerarisinin de en sonunda yer almaktadr. Ayrca,
mnzara ilmi mantk ilmiyle beraber, alet ilimlerinin okutulduu
medreselerle, hikem (felsef) ve din (er) ilimlerin ders olarak okutulduu Semaniye medreselerine geii salayan bir kpr olma
40 Kevkib-i Seba 1155 / 1741 tarihinde kaleme alnmtr. Ad mehul olan
yazar, eserinin nsznde, Fransa devleti tarafndan stanbulda eli olarak bulunan Marquis de Villeneuven elilii srasnda (1728-1741) kendisinin konuyla ilgili bir kitap yazmas hususunda bir mektup almas zerine bir risle kaleme alp, bu eseri bir nsz, iki blm ve bir sonsz eklinde tertip ederek, btn ilimlerin mevz, gaye, ve faydas ile ilimlerin
tertibini ve ele aln usln ksaca anlattn kaydetmektedir. Bkz. Cevat zgi, Osmanl Medreselerinde lim, stanbul 1997, c. I, s. 69-70.
41 Cevat zgi, a.g.e., c. I, s. 50-55, 70-75.
135
DVN
2006/1
lker KMBE
zellii tamaktadr. Son olarak ise bu ilim, yine mantk ilmiyle birlikte, er ve felsef ilimlerde vuk bulan tartma mevzlar ve meseleleri iin kullanlan bir usl (yntem ve ilkeler) olarak karmza kmaktadr.
B. Mnzara lminin nemi ve Faydalar
Osmanl medrese sistemi iin nemli bir yere sahip olan mnzara
ilminin pedagojik adan pek ok nemi ve faydas bulunmaktadr.
Adb ilmi, mfredat programlarnda yer alan eitli ilimlerin ve medreselerde okutulan derslerin okunu hiyerarisini ve aralarndaki ilikileri belirleyen temel kriterlerden birisi olmas bakmndan nemli bir
yere sahiptir. Zira, mfredatta genellikle mantktan sonra ve fakat hikmet, kelm ve usl-i fkhtan nce yer alan db ilmi, ilimler aras geii salayan bir kpr vazifesi grrken, ayn zamanda tartma usl
asndan da ilimlere zemin tekil etmektedir.42
Mnzara ilmi, medreselerde okutulan ders kitaplarnn telif edili
tarz zerinde nemli bir role sahiptir. Osmanl medreselerinde ilimler, iktisr (balang), iktisd (orta) ve istiks (ileri) olmak zere
mertebede okutulurdu. Her mertebenin de, ayrca kendi iinde
mertebesi bulunurdu. ktisr, fennin en mehur meselelerini delil getirmeksizin ihata eden ksa metinlere denirken iktisd, mehur meseleleri de zikrederek bu meseleleri baz delillerle ispat eden orta metinlere denirdi. Nadir meseleleri de ieren ve bunlar btn ynleriyle ele
alp tahkik ederek delil getirmek suretiyle muhalifleri red ve temhik
eden uzun metinlere ise istiks ad verilirdi.43 limlerin iktisr seviyelerinde grevleri esas itibariyle, ezber ve tekrar olan medrese talebelerinin, her ilmin iktisd ve istiks seviyesinde okutulan kitaplardaki tartmalar, bu tartmalarla ilgili olarak ortaya konulan delilleri anlayabilmeleri ve bu delilleri red ve kabul asndan temyiz edebilmeleri iin
mnzara ilmi ok byk bir nem tamaktadr.
136
DVN
2006/1
Yine, medreselerde hocalarn ders ileyi yntemlerinde ve talebelerin yetime tarznda mnzara ilminin merkez bir konuma sahip olmas, bu ilmi nemli klan en temel zelliklerden birisidir. Medrese talebeleri haftada be ders okurlard. Her derse, bir gn nce sekiz-dokuz saat bakp ertesi gn, hoca huzurunda nbetle bir renci ibare
okurdu. Hoca bir kat mna verdikten sonra etraftan herkes grn
hocaya syleyerek drt-be saat tartrlard. Bu ekilde her gn zihin42 A. Hadi Adanal, Osmanl Medreselerinde Tartma Metodolojisi, s. 36.
43 Cevat zgi, a.g.e., s. 76.
lerini gelitirip aarlard.44 Tartma uslne (yntem ve ilkelerine)

gre yaplan derslerde rencilerin vazifelerinden birisi de, ilenen
konuyla ilgili olarak yaplan tartmalara itirak etmesidir. Talebenin
bunu yapabilmesi, tartmann usln bilmesiyle ve tartma melekesini kazanmasyla mmkndr. Btn bu zellikleri ona mnzara ilmi kazandrmtr.
III. Medreselerde Okutulan Mnzara Eserleri
Osmanl medreselerinde ders kitab olarak okutulan yahut bilgi ak ierisinde yerini alm ilk dnem mnzara eserlerine baktmzda,
bu eserlerin Osmanl corafyas dndaki dier slm corafyalarnda
yetimi limler tarafndan kaleme alnm olduklarn grrz.45
Osmanl Devleti kurulu dneminde, oturmu kurumlara, yeterli
sayda ilim adam ile ilim ve kltr merkezlerine sahip deildi. Bu
problemi amak iin Osmanllar, kendilerinden nceki mevcut birikimleri hzla tevars etmeye baladlar. Kendi cazibe merkezlerini
oluturmak iin medreseler ina etmeye balamalarnn yan sra, evre merkezlere ilim tahsil etmek iin talebeler gnderdikleri gibi, farkl slm corafyalarndan da ilim adamlarn Osmanl topraklarna ekmeye alarak, limlerin farkl alanlarda yapm olduklar almalar
medreselerde ders kitab olarak okutuyorlard.46 Bu durum bir ok
ilim iin sz konusu olduu gibi, mnzara ilmi iin de geerliydi.
Ayrca, ilm-i mnzarayla da ilgili olan bu durum bize, Osmanl-Trk
dncesiyle slm dncesi arasnda bir srekliliin bulunduunu
44 Cevat zgi, a.g.e., s. 76-77. Semerkand matematik-astronomi okulundaki
ders ileme tarzyla ilgili Cemid K ve Fethullah irvannin verdii bilgiler ile Kevakib-i Sebada bu konuyla ilgili olarak yer alan tasvirler arasnda benzerlikler bulunmaktadr. Bu durum, siyasi yaplarn farkl olmasna
ramen slam dnce geleneindeki sreklilii gstermesi asndan dikkat ekicidir. K ve irvannin verdii bilgiler hakknda bkz. hsan Fazlolu, Osmanl felsefe-biliminin arka plan: Semerkand matematik-astronomi okulu, Dvn lm Aratrmalar, sy.14, stanbul 2003/1,
s. 55,57-58.
45 Mnzara ilmi hakknda yazlm ilk mstakil eserler; emsuddin Muhammed b. Eref el-Hseyn es-Semerkand (. 702 / 1303)nin er-RisletsSemerkand fi dbil-bahs ile Adudddin Abdurrahman b. Ahmed el-c
(. 756/1355)nin el-dbul-Adudiyye adl almalardr. Her iki limin
ortak zellii, Osmanl corafyas dnda yetimi olmalardr. Buna ek
olarak, mnzara ilminin tedvin tarihinin Osmanl Devletinin kuruluuyla e-zamanl olduunu syleyebiliriz.
46 hsan Fazlolu, a.g.m., s. 6-7.
137
DVN
2006/1
lker KMBE
ve Osmanl Devletinin slm medeniyetinin bir devam olduunu

gstermektedir.
Osmanl Devletinin siyas olarak glenmeye balamas, zellikle de
stanbulun fethi ve sonrasndaki gelimelerin ardndan dier ilimlerde
olduu gibi, mnzara ilmiyle ilgili olarak da Osmanl topraklarnda
kk salan merkezlerde ilim adamlar yetimeye ve bu limler tarafndan
telif edilen eserler ortaya kmaya balamtr.47 Fakat bir yandan da
klsik olma nitelikleri (ilkeleri koymu olmalar) sebebiyle, bu alanda
yazlan ilk eserler, erh ve haiyeler yoluyla mnzara alannda medreselerde ders olarak okutulmaya devam edilmitir.
Bu blmde, Osmanl ilim ve kltr hayatnn merkezi olan stanbul medreselerinde ders kitab olarak okutulan mnzara eserleriyle,
stanbul dndaki evre merkezlerde okutulan kitaplar arasndaki sreklilii, farkll ve bu eserlerin okutulduklar seviyeleri gstermeye
alacaz.
Medreselerde okutulan mnzara eserleri ve bunlarn seviyeleri hakkndaki tespitler, Cevat zginin Osmanl Medreselerinde lim adl almasndan, mer zylmazn Osmanl Medreseleri Mfredat Programlar adl eserinden ve kran Fazlolunun Neb Efendi-Zdenin
Kasde f el-ktb el-mehre f el-ulmuna Gre Bir Medrese Talebesinin Ders ve Kitab Haritas ile Talim ile ird arasnda: Erzurumlu
brahim Hakknn medrese ve ders mfredat adl makalelerinden hareketle yaplacaktr. Bunun iin de zellikle, stanbul merkezli medreselerin mfredat programn gstermesi bakmndan Kevkib-i Sebay
ve evre merkezlerdeki medreselerin mfredat programlarn gstermesi asndan da brahim Hakk Erzurumnin (. 1194/1780) Tertib-i Ulmu ile Neb Efendizde el-Uaknin (. 1200/1786) Kaside fi el-ktbil-mehure fi el-ulmunu temel metinler olarak setik,
zira bu almalar, mevcut malzeme iinde mnzara eserleri ve bunlarn seviyeleri hakknda en geni malumata sahip olan metinlerdir.
138
DVN
2006/1
47 db ilmiyle ilgili Osmanl topraklarnda yetimi ilim adamlar tarafndan

kaleme alnm pek ok alma mevcuttur. En nemlilerinden bazlar unlardr: Kemal Paazde (873-940/1468-1534), Risle fi dbil-bahs;
Takprlzde (1495-1561), Risle fi ilmi dbil-bahs; Saaklzde
Mehmed Mara (. 1145/1732), Takriru Kavnn ve Gelenbev smail
Efendi (1730-1791), dbul-Gelenbev. Bkz. Tyatok (stanbul), c. III,
Ankara 1987, s. 7-28; (stanbul), c. IV, Ankara 1994, s. 17-42; Kprl
Yazma Katalou, stanbul 1986, c. I, s. 447-448; c. II, s. 145-146, 231365; c. III, s. 130-163, 313-377.
A. Kevkib-i Sebada Yer Alan Mnzara Eserleri

Kevkib-i Sebaya gre, bir medrese talebesi, mantk ilmiyle ilgili
eserleri tahsil ettikten sonra tartmada yanltan saknmak iin db ilmine balar.
Mnzara ilminin iktisr rtbesinde Takpr erhini okur. Sonra,
iktisd rtbesinde Mesd- Rm kitabn okur. Bu db- Semerkand zerine erhtir. Talikleri yirmi birdir. Sonra, o rtbede Hseyin
Efendi Kitabn etraf ve havaisiyle okur. -drt cz bir kitaptr ama
ok meseleyi ihata eder. Sonra, Kad Adud Metnini ve erh-i Hanefiyye ve haiyesi Mr ile sekiz itinal haiyesi vardr; tahkik ve tedkik
ederek okur. Her ne kadar metnin asl iktisrn aa rtbesindeyse de
erhi ve haiyesiyle okunup ince aratrmaya yakn olduundan iktisrn yukar rtbesine varr derse engel deildir. Bu ilimde telif olunan
muhtasarat, sonradan gelenler erhetmilerdir.48
B. Tertib-i Ulmda Yer Alan Mnzara Eserleri
Bir dnem stanbulda da bulunmu olmas hasebiyle, stanbul
merkezli medreselerin mfredat programlaryla okutulan eserleri de
dikkate alarak manzum bir tarzda brahim Hakk tarafndan kaleme
alnm olan mezkr eser, bata Erzurum olmak zere Dou Anadolu merkezli medreselerin mfredat programn ve buralarda okutulan
mnzara eserlerini gsteren temsil gc yksek metinlerin banda
gelmektedir.
Tertib-i Ulma gre, mantk ilmiyle ilgili eserleri tahsil eden bir
medrese talebesi, bundan sonra mnzara ilmini tahsil etmeye balamaldr. Bu konuda ise u iki beyitteki eserlerin okunmas gerekli grlmektedir: db ren oku Hseyni. erh-i Adudla bul Mr Zeyni.
Merhum Saakl retmi ayin, dbdan eyle Takrir-i Kavnn.49
C. Kaside fi el-ktbil-mehure fi el-ulmda Yer Alan
Mnzara Eserleri
1761 yl balarnda Uak Cami-i Kebir Medresesinde mderrislik
grevinde bulunan Neb Efendizde, eitli mderrisliklerinin ardn48 Cevat zgi, a.g.e., s. 72.
49 kran Fazlolu, Talim ile rd arasnda: Erzurumlu brahim Hakknn
medrese ders mfredat, Dvn lm Aratrmalar, sy. 18, stanbul
2005/1, s. 127, 131, 150-151. mer zylmaz, Osmanl Medreselerinin Eitim Programlar, Ankara 2002, s. 132-133. mer zylmazn
ad geen eserinde, Tertib-i Ulmda yer alan eser adlar ve bu eserlerle ilgili pekok yanl okuma ve bilgi yer almaktadr. Bu yanllarn tesbiti ve
dzeltilmesi konusunda bkz. kran Fazlolu, a.g.m., s. 120-121.
139
DVN
2006/1
lker KMBE
dan 1786da stanbulda vefat etmi ve Eype defnedilmitir.50 Manzum olarak Trke kaleme alnan mezkr eser, stanbul merkezli medreseleri dikkate almasnn yannda, bata Uak olmak zere Bat ve Orta Anadolu civarndaki medreselerin mfredat programn ve okutulan
ders kitaplarn gsteren temsil kabiliyeti yksek ve nemli bir metin
olarak karmza kmaktadr.
Neb Efendizde, bir medrese talebesinin mantk ilminin akabinde
mnzara ilmini tahsil etmek iin yola koyulmasn vurguladktan sonra bu alanda ders kitab olarak okutulmasn uygun grd eserleri
yle sralamaktadr: Oku Adbdan Hseyniye ile Adb Mrin, ah
Hseyin ile Kara Haiye, Mesd her birin.51 Yukarda zikredilen
metinde de mnzara ilminin mantk ilminden sonra tedris edilmesinin gereklilii vurgulanmaktadr. Yine, bu metne baktmzda
db ilmi alannda ortak metinlerin yannda, farkl metinlerin de ders
kitab olarak okutulduklarn grmekteyiz. Aada, sz edilen ortak
eserlerle farkl eserler tespit edilecek ve akabinde de sz konusu eserler tantlacaktr.52
D. Genel Bir Literatr
Hseyniye, Kad Adud, erh-i Hanefiye ve db- Mr adl eserler,
Osmanl medreselerinde ders olarak okutulan mnzara eserleri konusunda temel aldmz metinde de yer alan ortak eserleri tekil ederken, erhu Mesud, Kara Haiye, Takpr erhi, ah Hseyin, Zeyn ve
Takrir-i Kavnn adl metinler ise ortak olmayan eserleri oluturmaktadr.
1. er-Rislets-Semerkand:
emsuddin Muhammed b. Eref el-Hseyn es-Semerkand (. 22
evval 702 / 9 Haziran 1303)ye ait bir eser olup, kaynaklarda Risle-i Mevlana emsuddin es-Semerkand,53 db el-Fazl emsuddin,54
140
DVN
2006/1
50 kran Fazlolu, Neb Efendi-zdenin Kaside fi el-ktb el-mehure fi

el-ulmuna Gre Bir Medrese Talebesinin Ders ve Kitab Haritas, Kutadgubilig, stanbul, sy. 3, Mart 2003, s. 191-222.
51 kran Fazlolu, a.g.m., s. 195.
52 Zikrolunan eserleri telif eden limlerin hayatlar ve dier eserleri hakknda
ayrntl bilgi iin bkz. lker Kmbe, Osmanl-Trk Dncesinde Mnzara lmi ve Abdnnf ffetin Tercme-i db- Gelenbev Adl Eseri,
M Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, stanbul 2004, s. 30-47.
53 Takprlzde, a.g.e., c. I, s. 331.
54 Ktip elebi, a.g.e., c. I, s. 39.
Hseyniye, db el-Fazl es-Semerkand,55 ve er-Rislets-Semerkand fi dbil-bahs56 eklinde de gemektedir.

Semerkandnin Arapa olarak yazm olduu sz konusu rislesi,
mnzara ilmi alannda yazlm en mehur eserlerden birisi olup, bu
rislenin pek ok erh ve haiyesi vardr.57 Kevkib-i Sebaya gre, Semerkandnin bu rislesi, Mesud erhi ile birlikte, medreselerde iktisd seviyesinde okutulurdu.58 Semerkandnin Arapa olarak telif etmi olduu bu rislesinin, Sleymaniye ktp., Ayasofya, 4437 numaral mecmua iinde 189b-195b varaklar arasnda okunakl bir yazma
nshas mevcuttur.
Semerkandden nceki limler kendilerini cedel, hilf ve mnzara
balklar altnda sadece kelm ve fkh tartma yntemlerine dair
eserler kaleme almakla snrlandrma yoluna gitmilerdir. emsuddin
es-Semerkand ise ilk kez, felsef (nazar), kelm (cedel) ve fkh (ilmi hilf) olmak zere btn tartma alanlarna uygulanabilecek bir mnzara metni yazmaya almtr. Bu yzden bu alma, kll bir
mnzara teorisi konusundaki ilk teebbs olarak kabul edilmektedir.59 Bu eser, blmden oluan muhtasar bir almadr. lk blmde, dbul-bahs vel-mnzara ilmine ait teknik kavramlarn tanmlar verilirken, ikinci blmde, mbhasenin (tartmann) tertibi
zerinde durulmaktadr. Son blm ise, felsef, kelm ve fkh meselelerdeki tartma rneklerine ayrlmtr.60
2. erhu Kemaluddin e-irvan:
Kemaluddin Mesud b. Hseyin e-irvan (. 905 / 14991500)ye ait bir almadr. Kaynaklarda, erh-i Mesud-i Rm, erhul-Muhakkik Kemaluddin e-irvan, Mesud-i Rm ve Mesud61
adlaryla gemekte olan ve Arapa olarak yazlm bu eser, Semerkan55 kran Fazlolu, a.g.m., s. 203.
56 L.B. Miller, Al-Samarkand, Shams el-Din, Encyclopedia of Islm, new
edition, c. VIII, Leiden 1995, s. 1038.
57 Bu rislenin erh ve haiyeleri iin bkz. Takprlzde, a.g.e., c. I, s. 331;
Ktip elebi, a.g.e., c. I, s. 39-40.
58 Cevat zgi, a.g.e., c. I, s. 72.
59 L.B. Miller, a.g.m., s. 1038. Ayrca, Semerkandnin kendisi de bu alandaki ilk mstakil eseri kendisinin kaleme aldn sylemektedir, bkz. emsuddin es-Semerkand, er-Rislets-Semerkand, Sleymaniye, Ayasofya,
nr. 4437, vr. 190b.
60 es-Semerkand, a.g.e., vr. 190b.
61 Takprlzde, a.g.e., c. I, s. 331; Ktip elebi, a.g.e., c. I, s. 39; kran
Fazlolu, a.g.m., s. 204.
141
DVN
2006/1
lker KMBE
d zerine yaplm erhlerin en mehurudur. Ayrca, e-irvannin bu

erhi zerine pek ok haiye ve talik yazlm olmas,62 bu eserin Osmanl medreselerindeki yerini ve nemini gstermesi bakmndan
nemlidir. Kevkib-i Sebaya gre, Mesud e-irvannin bu almas, Osmanl medreselerinde mnzara alannda iktisd seviyesinde ders
kitab olarak okutulmaktayd.63 Kemaluddin Mesud e-irvannin
Arapa olarak kaleme alm olduu bu erhinin, Sleymaniye ktp.,
Ayasofya, 2537 numaral mecmua iinde ve 29b-73b varaklar arasnda okunakl bir nshas bulunmaktadr.
3. el-Haiyetl-esved:
Kemaluddin Mesud e-irvannin Adbus-Semerkand zerine
yazd erhin haiyelerinden hacimce en byk olan maduddin Yahya b. Ahmed el-Knin (. 745 / 1344ten sonra) Arapa olarak kaleme alm olduu haiyesidir. Kaynaklarda el-Kan eklinde de
gemekte olan64 Ahmed el-K, mantk, matematik (hesap), belgat
ve hadis alanlarnda stnl olan bir limdir.
Kaynaklar, maduddin el-Knin 745 / 1344ten sonra sfehanda
vefat ettiini bildirmektedir. Ktip elebi ise, el-Knin hicr X. asr
limlerinden olduunu kaydetmektedir.65 Onun vefat tarihinin 745 /
1344ten sonra olduu bilgisini doru kabul edersek, Mesud e-irvannin 905 / 1500de ldn de dikkate aldmzda, el-Knin
e-irvannin yazm olduu db erhine haiye yazm olmas pek
gl bir ihtimal gibi grnmemektedir. Hicri X. asr doru kabul ettiimizde ise bu durumda, kaynaklarda biyografisi verilen Ahmed elK dnda baka bir el-Knin var olduu ortaya kmaktadr. Fakat
bu konuda herhangi bir bilgi elde etmek mmkn olmamtr.
Mesud e-irvannin ayn erhi zerine Celaluddin Devvan (.
908 / 1502)nin de bir haiyesi mevcuttur. Fakat Ahmed el-Knin
haiyesinin daha mehur olmas, bu erhin mnzara ilmi alannda Osmanl ilim evrelerindeki yerini ve nemini gstermesi bakmndan
dikkat ekici bir zelliktir. Ele ald konularn mulakl ve ifadelerindeki dikkat sebebiyle bu haiye el-Haiyetl-esved (el-sevda) adyla
mehur olmutur.66 Ayrca, bu eser kaynaklarda Haiye al erhi d-
142
DVN
2006/1
62 Haiye ve talikleri iin bkz. Ktip elebi, a.g.e., s. 39-40.

64 Hayreddin Zirikli, el-Alm: Tertibul-alm alel-avm, ts., c. IX, 13731378 / 1954-1959, s. 162; mer Rza Kehhle, Mucemul-mellifn tercimu musannifil-ktbil-Arabiyye, c. VIII, Beyrut ts., s. 184.
65 H. Zirikli, a.g.e., s. 162; . R. Kehhle, a.g.e., s. 184; Ktip elebi, a.g.e.,
s. 39.
bis-Semerkand fi dbil-bahs ve Haiye al erhi risleti dbil-bahs

adlaryla da gemektedir.67
4. el-dbul-Adudiye:
Ebul-Fazl Adudddin Abdurrahman b. Ahmed b. Abdilgaffar elc (. 756 / 1355)ye ait bir eser olup, kaynaklarda Risle-i Kad
Adudddin, dbul-allme Adudddin, dbul-bahs, el-dbulAdudiye ve er-Risletl-Adudiye adlaryla da anlmaktadr.68
Muhtasar ve mfid bir tarzda Arapa olarak telif edilmi olan bu risle, Osmanl medreselerinde mnzara ilmi alannda iktisrn aa
rtbesinde asrlarca okutulup ezberletilmi bir metindir.69 stidll yolu ve metotlaryla mnzara ilminin kurallarn, yntemini ve ilkelerini konu alan on satrdan ibaret bu risle zerine ok sayda erh ve haiye kaleme alnmtr.70
El-cnin db rislesi, mnzara ilmi tarihi ierisinde nne herhangi bir sfat almadan her ilim iin geerli olabilecek kll bir tartma teorisinin ilkelerini ve yntemini ortaya koymas bakmndan, esSemerkandnin db rislesi gibi klsik bir eser olma zelliine sahiptir. Bu adan bakldnda, yine es-Semerkand ile birlikte Adudddin
el-cnin, dbul-bahs vel-mnzarann mstakil bir ilim olarak ortaya k zerindeki nemli rol ve deeri, dnce tarihi ve tarihileri iin byk bir nem tamaktadr.
5. erhul-Hanefiye:
Muhammed emsuddin Molla Hanef et-Tebrizye (. 900 /
1494) ait bir alma olup, kaynaklarda erhu Mevlana Muhammed elHanef et-Tebriz ve erhu dbil-Adudddin eklinde de gemektedir. el-cnin db rislesinin erhleri arasnda en mehuru, Muhammed et-Tebrizye ait olandr. Son derece latif ve memzc bir erh
olup, zerine pek ok haiye kaleme alnmtr.71
Molla Hanefnin Arapa olarak yazm olduu bu eserinin, Sleymaniye ktp., Ayasofya, 4437 numaral mecmua iinde ve 45a-50b va66 Katip elebi, a.g.e., s. 39.
67 Zirikli, a.g.e., s. 162; Kehhle, a.g.e., s. 184.
68 Takprlzde, Mevzut, c. I, s. 331; Ktip elebi, a.g.e., s. 41; Tahsin
Grgn, c, Adudddin, DA, c. XXI, stanbul 2000, s. 413.
70 Bu rislenin erh ve haiyeleri iin bkz. Takprlzde, a.g.e., s. 331; Ktip elebi, a.g.e., s. 41.
71 Ktip eleb, a.g.e., s. 41; Badatl smail Paa, Hediyyetl-rifn, c. II, stanbul 1951-55, s. 218.
143
DVN
2006/1
lker KMBE
raklar arasnda okunakl bir yazma nshas mevcuttur. Muhammed etTebriz, Seyyid erif Crcannin (. 816 / 1413) el-cnin db rislesi zerine yazm olduu havaisinin baz nshalarn grdn ve
fakat sakim ve itimad edilemez olduu iin bu nshalardan nakillerde
bulunmay gerekli grmediini ve bunun zerine, sz konusu nshalar da tashih edecek tarzda el-cnin rislesine yeni bir erh yazdn
ifade etmektedir.72 Ayrca, bu erhi et-Tebriz, sadece mnzara ilminin baz meseleleri ve kavramlar hakknda mehur ve mehur olmayan
baz grlere iaret etmek ve baz dzeltmeler yapmak zere muhtasar ve mfid bir ekilde kaleme aldn bildirmektedir.73
6. Haiyetl-Mr :
Bu eser, Muhammed Hanef et-Tebriznin Adudddin el-cnin
mnzara metni zerine yazm olduu erhe Mr Ebu el-Feth Muhammed b. Emin b. Ebu Said Tc ed-Din es-Said el-Erdebil ( . 875
/ 1470 civar) tarafndan yazlm bir haiyedir. Mr Ebul-fethin
Arapa olarak kaleme alm olduu bu haiyesi, Osmanl medreselerinde tahkik edilerek okutulurdu. Kevkib-i Sebaya gre, Kad Adud
metni, erh-i Hanefiye ve haiyesi Mr, her ne kadar metnin asl aaiktisr rtbesindeyse de erhi ve haiyesiyle birlikte okunurken tahkike
yakn olduundan yukar-iktisr rtbesi saylrd.74 Muhammed Erdebilnin Arapa olarak kaleme alm olduu bu haiyesinin, Sleymaniye ktp., Carullah Efendi, 1876 numaral mecmua iinde ve 17a-42a
varaklar arasnda okunakl bir yazma nshas mevcuttur. Ayrca, Erdebilnin bu haiyesi zerine Gelenbev smail Efendinin ( 1730-1791)
Arapa olarak kaleme alm olduu matbu bir taliki bulunmaktadr.
7. erhut-Takpr:
Kaynaklarda, dbul-molla ebil-hayr ve dbul-bahs vel-mnzara75 eklinde geen ve samddin Ebu el-Hayr Ahmed b. Muslihiddin
Mustafa b. Hayreddin Halil el-Rm el-Hanefnin (. 963 / 1561)
yazd db rislesinin, yine kendisi tarafndan kaleme alnm olan bir
erhidir. Ktip elebinin verdii bilgilere gre, mnzara ilminin
nemli konularn cem eden gerekten faydal bir erhtir.76
144
DVN
2006/1
72 Muhammed et-Tebriz, erhul-Hanefiye, Sleymaniye, Ayasofya, nr.

4437, vr. 50b.
73 et-Tebriz, a.g.e., vr. 50a.
75 Ktip elebi, a.g.e., s. 41; Abdurrahim Gzel, Takprlzdenin db
el-Bahs ve el-Mnzara simli Rislesi (Tantm-Tercme-Tahkik), Erciyes nv. lhiyat Fak. Dergisi, sy. 7, 1990, s. 203-208.
76 Ktip elebi, a.g.e., s. 41.
Rislenin kendisiyle birlikte erhinin ve yine, farkl limler tarafndan bu metin zerine yazlm olan eitli erhlerin Sleymaniye ktphanesinde yirmiyi akn nshas bulunmaktadr.77 Bu durum bize,
Ahmed Efendinin db rislesinin kendisinden sonra oka kullanldn gstermektedir. Ayrca, Takpr erhinin Osmanl medreselerinde mnzara sahasnda iktisr seviyesinde ders kitab olarak okutulmu olmas da, bu almay nemli klan bir baka zelliktir.78
Sleymaniye, Laleli, 3019/1 ve Yazma Balar, 1802/1 numaralarda, erhlerinin yannda metnin kendilerinin de yer ald okunakl
nshalar mevcuttur. Takprlzde, mnzara ilmine dair bir risle
kaleme ald iin eserine bu ilme uygun bir dua ile balamaktadr.
Daha sonra, mnzara ilmini tanmlayarak soru sorann (itiraz edenin) ve cevap verenin (iddiada bulunann) grevlerini sralamaktadr.
Son olarak ise, eserine mnzarann nasl sona ermesi gerektiiyle ilgili gerekli aklamalar yapmak ve mnzara dbnn ahlki ilkelerini sralamak suretiyle son vermektedir.79
8. ah Hseyin:
ah Hseyin ismini ve onun mnzara eseri olan Hseyin Efendi
Kitabn bize, Neb Efendizde el-Uak haber vermektedir. Fakat,
Neb Efendizdenin ah Hseyinle kimi ve hangi eseri kastettii tam
olarak ak deildir.
Ktip elebinin verdii bilgilerden hareketle Neb Efendizdenin,
Mevlana ah Hseyin veya el-Fazl ah Hseyin diye bilinen ah Hseyini ve onun, Muhammed et-Tebriznin el-cye yazd erh zerine kaleme ald haiyesini veya Kemaluddin e-irvannin es-Semerkandye yazd erh zerine kaleme ald talikasn kastettii
sylenebilir.80
9. Zeyn:
Erzurumlu brahim Hakknn bu ifadeyle hangi eseri kasdettii
tam olarak belli olmamakla birlikte, balamdan eserin ya db-
Aduda yazlm bir erh ya da erhlerinden birisi zerine kaleme alnm bir haiye olduu dnlebilir. Zeyn, mellifin Zeynddin lakabn tayan bir ahs olduunu ima etmektedir.81
77 Abdurrahim Gzel, a.g.m., s. 203-204; hsan Fazlolu, Ahmed Efendi
(Takprlzde), Yaamlar ve Yaptlaryla Osmanllar Ansiklopedisi, c.
I, stanbul 1999, s. 124.
79 Abdurrahim Gzel, a.g.m., s. 204-207.
80 Ktip elebi, a.g.e., s. 40-41.
81 kran Fazlolu, Talim ile rd arasnda, s. 151.
145
DVN
2006/1
lker KMBE
10. Takriru kavnn:

Saaklzde diye tannan Muhammed b. Ebi Bekr el-Mara (.
1145 / 1732) tarafndan Arapa olarak kaleme alnm bir almadr.
Sz konusu bu eserin medreselerde ders kitab olarak okutulduu bilgisini bize, Erzurumlu brahim Hakk Tertib-i Ulm adl eserinde bildirmektedir. Eser, stanbulda h. 1279, 1289 ve 1312 yllarnda baslmtr. Bu eserin pek ok kez basksnn yaplm olmas, mnzara ilmi alannda dikkate alndn ve kullanldn gstermektedir. Yine,
bata stanbul olmak zere, Msr ve Berlin ktphanelerinde matbu
ve yazma nshalarnn okluu da, eserin nemini ve seviyesini gstermesi bakmndan dikkat ekicidir.82 Mezkr eser, bir mukaddime, iki
maksad ve bunlarn alt blmleriyle bir htimeden olumaktadr.
Mukaddimede mellif, db ilmiyle ilgili temel kavramlarn aklamasn yapmaktadr. Birinci ana blmde, tarifler ve taksimler gibi
mantn tasavvurt ksmyla ilgili olan bahisleri zerinde durmaktadr.
kinci ana blmde ise, mantn tasdikt ksmyla ilgili olarak nakil
(rivayet) ve iddia (dava) zerine yaplan itirazlarn aklamasn yapmakta ve zhr- savab ynyle delil ve mnzaraclarn grevleri zerinde durmaktadr.83 Saaklzde, Takriru kavnn adl eserini yazdn, etrafna da havaleri eklediini haber vermektedir, ancak bu risleyi okuyan talebeler iin baz yerlerin kapal olmasndan dolay, ayrca
Tahrirut-takrir adl bir eser daha kaleme aldn sylemektedir.84
Abdnnaf ffet Efendinin Tercme-i db- Gelenbev Adl Eseri
I. Abdnnf ffet Efendi
A. Hayat
1823 ylnda doan Abdnnf ffet Efendi, Ramazanoullar hanedanna mensup olduundan Ramazanzde, alak gnll, edep ve iffet sahibi bir kii olduu iin de ffet lakab ile tannmtr. Babas
Adana eski mfts Hac shak Efendinin olu Muhammed Said
Efendidir. Badatl smail Paann kaydettiine gre babas da mftdr.85
146
DVN
2006/1
82 Saaklzde, Tertibul-ulm, Darul-basairil-slamiyye, 1408 / 1988, s.

53.
83 Saaklzde, Takriru kavnn, stanbul h. 1289, s. 2-93.
84 Saaklzde, Tahrirut-takrir, stanbul h. 1289, s. 2-35.
85 Badatl smail Paa, Hediyye, c. I, s. 632.
Abdnnf ffet Efendi, Buharal Abdrrahim Efendiden ilim tahsil etti; renim hayatndan sonra Bursaya mderris olarak tayin edildi. 1845 ylnda stanbula gelerek devletin eitli kademelerinde grevler yapt. Memuriyet hayatnda ksa zamanda ykseldi. Adana mal
mdrl, Halep Meclis-i Kebir reislii, Adana, Halep ve Harput
defterdarl, Trabzon, Cezayir-i Bahr-i Sefid tahkikat ve rsmat memurluu, ntihab- Memurn Komisyonu bakanl yapt. 1869 ylnda Saraybosna, daha sonra da Hersek mutasarrflna getirilen Abdnnfi ffet Efendi, son olarak Musul valilii grevinden sonra hacdan dnerken 1890 tarihinde Taifte vefat etti ve oraya defnedildi.86
B. Eserleri
Hareketli memuriyet hayat srasnda ilm almalarn da ihmal etmeyen Abdnnf ffet Efendinin belagat, mantk, mnzara, felsefe,
ahlk, tasavvuf ve hadis gibi ilimlere dair bir ok telif ve tercme eseri mevcuttur.
(1) Tercme-i Nuhbetl-fiker: bn Hacer el-Askalnnin hadis uslne ilikin Nuhbetl-fiker adl kitabnn tercmesi olup, Mamuretlazizde (Elaz) baslmtr (h. 1301).
(2) Mntehabt- Nfii Risle-i Kueyriye: er-Risletl-Kueyriyeden yaplm semelerden oluan tasavvufa dair bir eser olup, stanbulda baslmtr (1307).
(3) Nfiul-sr Nevbve-i Simarl-esmr: Edeb ve tarih bilgilerin yan sra baz hikyelerle ahlka dair konular da ihtiva eden Trke bir eser olup, stanbulda baslmtr (1286).
(4) Mahzen-i Esrr- uar: Yetmi dokuz sayfadan ibaret bir Trke risle olup, ta basmas halinde yaymlanmtr (1273).
(5) Kmill-sr Hikye-i Cihandar: Hanya Girit matbaasnda baslmtr (1291).87
(6) en-Neful-muavvel fi tercmetit-Telhis vel-Mutavvel: Hatib elKazvinnin Arap belagatna dair mehur eseri Telhisul-Miftahn ve
bunun Teftazan tarafndan yaplm geni erhi olan el-Mutavvelin
gramer asndan tahlil bir tercmesi olup, Abdnnf ffet Efendinin Arap dili, edebiyat ve belagat sahasndaki ilm kudretini en iyi
gsteren eserdir. Ayrca, yine bu eserde sadece dil-kategori ilikisine
deil, onun da fevkinde dil-dnce ilikisine de sklkla iaret edil86 smail Durmu, Abdnnfi ffet Efendi, DA, c. I, stanbul 1988, s.
288.
87 Brockelman, GAL-Suppl., c. I, s. 519; smail Durmu, a.g.m., s. 288.
147
DVN
2006/1
lker KMBE
mektedir.88 Eserin birinci cildi Saraybosnada (1289), ikinci cildi stanbulda (1290) baslmtr.
(7) Tercme-i Burhan- Gelenbev: Fenn-i Mantk olarak da bilinen
bu eser, Gelenbev smail Efendi89 (1730-1791)nin mantk ilmine
dair kaleme alm olduu mehur el-Burhan adl eserin erhi ve tercmesidir. Burhan, XVIII. yzyl Osmanl mantk sahasnn en nemli ve
mehur eserlerinin banda gelmektedir. Gelenbev tarafndan yaplan
haiyesiyle birlikte mezkr eser 1306 / 1889 tarihinde stanbulda baslmtr. Bu eserin en mehur erh ve tercmelerinden birisi olan Abdnnf ffet Efendinin sz konusu eseri ise, 1297 / 1880 tarihinde
iki cilt halinde stanbulda baslmtr.
(8) Tercme-i db- Gelenbev: Gelenbev smail Efendi tarafndan
dbul-bahs vel-mnzara ilmine ilikin Arapa olarak kaleme alnm olan eserin, en nemli ve mehur erh ve tercmelerinden birisi de
Abdnnf ffet Efendiye ait olandr.
Abdnnf ffet Efendi eserini, hayatnn sonlarna doru Musul Valilii grevinden ayrld srada 1299 / 1882 tarihinde kaleme aldn
haber vermektedir.90 Bu eser, 1302 / 1885 tarihinde stanbulda Matbaa-i Osmaniyede baslmtr. Mezkr eser, yazld dnemin iki farkl zelliini gstermesi bakmndan dikkat ekicidir. nemli bir medrese metni zerine yazlm bir erh olmas ynyle eser, medrese talebelerinin faydalanabilecekleri veya medrese ehli arasnda mtalaa edilebilecek bir zellie sahiptir. Ayn zamanda, matbu ve Trke bir eser olmas ynyle de, o dnemde hzla yaylmaya balayan modern mekteplerde yetimekte olan ve bu ilme ilgi duyan ve fakat yeterince Arapa
bilmeyen kimselerin okuyup anlayabilecekleri bir zellie sahiptir.
Mnzara ilmine ait eserlerin geliim srecini dikkate aldmzda ise
unlar syleyebiliriz: Abdnnf ffet Efendinin erh ve tercmesi, bu
ilme dair mehur meseleleri ve konular gerektii kadar rneklerle
aklayan yukar-iktisd seviyesinde kabul edilebilecek mufassal bir
metindir. Ayrca, sistematii (tertip tarz) ve muhtevas asndan me-
148
DVN
2006/1
88 Dnce tarihinin en nemli ve ok boyutlu problemlerinden birisi olan

kategoriler meselesini kavram olarak ve tarih geliim sreci asndan ele
alan drt nemli metin hakknda bkz. Semih Ati, Kategoriler Hakknda Drt Metin (Rza Tevfik, smail Fenn Erturul, Ali Sedd ve Srr Girid), Kutadgubilig, stanbul 2004, sy. 5, s. 99-149.
89 Gelenbev smail Efendi (1730-1791)nin hayat, hocalar, talebeleri, eserleri ve ilm ahsiyeti hakknda geni ve ayrntl bilgi iin bkz. lker Kmbe, a.g.e., s. 47-75.
90 Abdnnf ffet Efendi, Tercme-i db- Gelenbev, s. 3.
tin, mnzara geleneinin o dneme kadar ulat geliim ve kemal

seviyesini gstermesi bakmndan da nemlidir. Yz elli sayfalk bu
Trke erh ve tercme, bir dibce, bir giri, drt blm, bir htime
ve bu htimenin sonunda yer alan takrizlerden olumaktadr. Makalenin asl konularndan birisini tekil eden bu eser hakknda ayrntl deerlendirme aada yaplacaktr.
Son olarak, Tercme-i db- Gelenbevnin kaynaklarn da zikretmek gerekir. Kendilerine eitli vesilelerle atfta bulunulan ahslar:
Kasm b. Kutluboa, Seyyid erif Crcan, Ebul-Hasan el-Ear,
mam Fahrur-Raz, Siyalkt, mam fi, mam- Azam, mam Muhammed, Sahib-i Telvih, Gelenbev smail Efendi, Mr Ebul-Feth,
Sadeddin Teftazan ve Mevlana Hicabdir.
Kendilerine atfta bulunulan eserler ise unlardr: erhu sllemiluyn, Hseyniye, erh-i Velediye (Mevlana Hicab), Takriru kavnn
(Saaklzde), erhu hikmetil-ayn (Seyyid erif Crcan), Telvih,
erh-i Adudiye, el-Burhan (Gelenbev smail Efendi), Haiye-i erh-i
Cell (Gelenbev smail Efendi), erh-i emsiye (Teftazan) ve Mutavvel (Teftazan).
II. Tercme-i db- Gelenbevnin Karlatrmal Olarak Tahlili
Makalemizin asl konularndan birisi olan Tercme-i db- Gelenbev ile eitli ynlerden karlatracamz eserleri, Osmanl medreselerinde okutulan mnzara eserleri arasnda yer aldklar ve dnemlerinin temsil gc yksek metinleri olduklar iin semi bulunuyoruz. Bunlar, emsuddin es-Semerkandnin (. 1303) er-RisletsSemerkand, bu eserin erhi olan Kemaluddin e-irvannin (.
1500) erhu Kemaluddin e-irvan, Adudddin el-cnin (. 1355)
el-dbul-Adudiye, bu eserin erhi olan Muhammed et-Tebriznin
(. 1494) erhul-Hanefiye ve Saaklzdenin (. 1732) Takriru kavnn adl eserleridir. Metinler temel olarak tertip ve muhteva ynnden karlatrlacaktr. Zira bir metnin seviyesi ve zgnl, o metnin formuyla (slubuyla-tarzyla) ve ieriiyle dorudan ilikili olup,
her metin bu iki ynyle bir anlam ve deer ifade etmektedir.91
91 Sz konusu iki ynden yaplacak karlatrmalarn neticeleri, esas itibariyle zikrolunan eserler iin geerli olacaktr. nk, bu karlatrmalarn,
tam ve boluksuz bir ekilde yaplabilmesi ve mnzara geleneine ait tm
metinleri yanstabilmesi iin her yzyla ait ve tenkidli neirleri yaplm
temsil gc yksek metinlere ihtiya vardr. Esas aldmz metinlerin, dnemlerinin temsil kabiliyeti yksek metinleri olduklarn sylemekle birlikte, edisyon kritikleri yaplm eserler olduklar ve zellikle de, XVI. yzyln sonunu ve XVII. yzyl tam olarak yansttklar sylenemez.
149
DVN
2006/1
lker KMBE
A. Tertip Tarz (Sureti) tibariyle Karlatrma

Asl metnimiz dnda karlatrmalara konu olan metinler, XVIII.
yzyln sonu ve XIX. yzyln banda gereklemeye balayan mektepleme (modernleme) srecine92 kadarki klsik dnemin temel
zelliklerini tamaktadrlar. Sz konusu dnemin zellikleri hakknda
ana hatlaryla unlar sylenebilir:
Bu eserlerin en temel zellii, modernleme ncesi veya klsik de diyebileceimiz bir dneme ait medrese metinleri olmalardr. Medrese
metinleri olmalar itibariyle bu eserler, ounlukla Arapa olarak yazlm olan ve matbu olmayan yazma eserlerdir. Ayrca, bu metinler, telif, erh ve haiye tarznda ve genel olarak, iki gayeye mebn olmak
zere; yani medrese talebelerinin seviyelerine uygun olacak ekilde iktisr (balang), iktisd (orta) ve istiks (ileri) seviyelerde ve hoca merkezli olmak zere, ya da ulem arasnda mtalaa edilmek suretiyle o metni kaleme alan ztn ilm gcn ve kudretini gstermesi
amacyla yazlmlardr.
Talebelerin seviyeleriyle uygunluu iinde bir ilmin konusuna, gayesine ve stlahlarna dair ayrntl tanmlar ve o ilmin problemleriyle ilgili geni aklamalar, ders esnasnda hoca tarafndan talebelere yapld
iin, hoca merkezli olarak muhtasar ve mfid bir tarzda kaleme alnm
olan balang seviyesindeki metinlerde yer almamaktadr. Bu tr ayrntl bilgileri ve aklamalar ancak st seviyeler iin yazlm erh ve haiyelerde veya mtalaa amacyla yazlan metinlerde bulmak mmkndr.
Genel hatlaryla ifade etmeye altmz bu zelliklerin, karlatrmalara konu olmas iin setiimiz mezkr metinler iin de geerli olduunu syleyebiliriz. H. 1279, 1289 ve 1312 yllarnda baslan Saaklzdenin Takriru kavnn adl eseri hari, bu eserlerin hepsi Arapa
olarak yazlm yazma eserlerdir. Yine, bunlarn hepsi medreselerde eitli seviyelerde ders kitab olarak okutulmulardr. Mesela, emsuddin
es-Semerkand, telifini mnzara yollar ve db konusunda bilgi sahibi olmak ve tartmada hataya dmekten korunmak isteyen ilim talipleri iin kaleme aldn sylerken, ayn ekilde Saaklzde de, eserini
dbul-bahs vel-mnzara ilmini ayrntl bir ekilde renmek isteyen baz talebelere bir giri olmas iin telif ettiini ifade etmektedir.93
150
DVN
2006/1
92 Osmanl-Trk-slm dncesinin cedid (modern-ada) ve kadim (klsik) eklinde adlandrlmas meselesi hakknda bkz. smail Kara, Din le
Modernleme Arasnda-ada Trk Dncesinin Meseleleri-, stanbul
2003, s. 11-263.
93 emsuddin es-Semerkand, er-Rislets-Semerkand, Sleymaniye, Ayasofya, nr. 4437, vr. 189b; Saaklzde, Takriru kavnn, stanbul h. 1289, s. 2.
Kevkib-i Sebaya gre, es-Semerkandnin mezkr eseri, Osmanl

medreselerinde balang (iktisr) seviyesinde tek bana okutulmaktayd. Ancak, bu eser Kemaluddin e-irvannin erhiyle birlikte okutulmak istendiinde, o zaman orta seviyeye (iktisd seviyesi) ykselmekteydi. el-cnin db rislesi ise, tek bana balangcn (iktisrn)
aa rtbesinde asrlarca okutulup ezberletilmi olan muhtasar ve
mfid bir almadr. Fakat el-cnin metni aa-iktisr seviyesinde
okutulurken, Muhammed Tebriznin erhiyle birlikte yukar-iktisr
seviyesine ykselmekteydi.94 Saaklzdenin mezkr eserinin ise, bu
metnin mnzara ilmini ayrntlaryla renmek isteyen talebelere bir
giri olarak yazldn ve muhtevasn dikkate aldmzda, tek bana
yukar-iktisr yahut belki aa-iktisd seviyesinde olduunu syleyebiliriz. Fakat erhi olan Tahrirut-Takrirle birlikte yukar-iktisd seviyesine uygun bir hale gelecei dnlebilir.
Tertip tarzlarna ve muhtevalarna baktmzda es-Semerkand, elc ve et-Tebriznin eserlerinin mnzara ilminin balang (iktisr)
seviyesinde olduklar ortaya kmaktadr. es-Semerkandnin metni,
bir mukaddime ve fasldan olumaktadr. Mukaddimede mellif,
akl balayan Allaha minnettarln ve krn sunduktan sonra
eserini niin yazdn belirtmektedir. Birinci faslda, mnzara ilminin delil, emare, rkn, illet, talil, mlazemet ve deveran gibi mehur
stlahlarnn tanmlarn yapmaktadr. kinci faslda, mbhesenin sra
dzeni hakknda bilgi vermekte ve bu dzenle ilgili nkil (nakil),
mdde (iddia), men (men-i mcerred, men meas-sened, mnkaza,
gasb), nakz (tehallf, nakz-i icmal, nakz-i tafsil) ve muaraza gibi genel kavramlar rnekler vermeden ksaca tanmlamaktadr. nc faslda ise, kelm, felsefe (hikmet) ve hilf alanlarna dair tartma rnei zikretmektedir. Kelmla ilgili Vcibul-Vcudun vhid olmas, hikmetle ilgili Vcibul-Vcudun zt itibariyle vcib olmas,
hilf ilmiyle ilgili ise, mam afi ve mam- zm arasndaki Evlenme ana gelmi bir ocuun nikhlanmas zerinde babann zorlamas problemleri mnzara yntemiyle tartlmaktadr.95
et-Tebriznin eseri, el-cnin erhi olmas sebebiyle, el-cnin metin dzenini korumutur. Buna gre bu eser, bir mukaddime ve
blmden olumaktadr. Girite, Allaha hamd ve kr ile Hz. Peygambere salt ve selam fasl yer almaktadr. Birinci blmde, nkil
(nakil), mdde, tenbih, delil gibi stlahlara ait ksa bilgiler verilmektedir. kinci blmde, men (men-i mcerred, men meas-sened),
94 Cevat zgi, Osmanl Medreselerinde lim, c. I, s. 72.
95 emsuddin es-Semerkand, a.g.e., vr. 189b-195a.
151
DVN
2006/1
lker KMBE
nakz (tehallf veya baka bir fesad yoluyla nakz) ve muaraza (muaraza
bil-kalb, muaraza bil- misl ve muaraza bil-gayr) gibi mnzara dzeniyle ilgili kavramlar rneklerle aklanmadan ksaca tanmlanmaktadr. nc blmde ise, Ehl-i Snnet ve Mutezile arasnda vuk bulan Allahn Kelm sfat kadim midir, hdis midir konusundaki
problem mnzara yntemiyle tartlmaktadr.96
es-Semerkandye, et-Tebrizye ve dolaysyla el-cye ait metinlere
tertip tarz asndan baktmzda, bu metinlerin mnzara ilminin en
mehur meselelerini delil getirmeksizin ve rneklerle aklama yapmakszn ihata eden iktisr seviyesinde muhtasar eserler olduklarn
grmekteyiz. Yine, zikrolunan metinlerin mnzara ilmine yeni balayan talebelerin kolayca ezberleyebilecekleri ve tekrar edebilecekleri biimde hazrlandklarna ahit olmaktayz.
Kemaluddin e-irvannin ve Saaklzdenin eserlerine tertip tarz
asndan bakldnda ise, bu metinlerin mnzara ilminin iktisd seviyesinde olduklar ortaya kmaktadr. rnek olmas asndan e-irvannin metni iin unlar syleyebiliriz: Bu eser, es-Semerkandnin
erhi olduu iin onun telif edili tarzn muhafaza etmektedir. Bunun
yannda rih, mnzara ilminin en mehur meseleleri yannda dier
baz meseleleri de ele alp incelemekte ve bunlar baz deliller ve rnekler getirmek suretiyle aklamaya almaktadr.
Mesela, e-irvan birinci faslda yer alan ve bu ilmin en temel stlahlarndan olan delil kavramn ilim kavramyla ilikilendirmektedir. lim kavramn mutlak idrak (mutlak veya yakin tasavvur ve tasdik), mutlak tasdik (yakin ve zann deliller) ve yakin tasdik (vkayla mutabakatn saland czim itikad) olarak ayrmakta ve mnzara ilminde, asl olarak delille yakin tasdiin, yani Burhann kasdolunduunu ifade etmektedir ve yine delili, mantklar ve fkh uslcleri asndan ve fakat btn ynleriyle ele almakszn incelemektedir.97 Rkn kavramn aklarken namaz rneini vererek kyam,
kraat, rk, scud ve son oturuun namazn kendilerine bal olduu, namaz oluturan ve namazn iinde (namaza dahil) olan etkenler
olduklar iin namazn rknleri olduklarn ifade etmektedir.98 Bunlar dnda yine, illet, art, mlzemet ve deveran kavramlarn aklarken de rnekler vermektedir.99 Mnzarann tertibi faslnda ise mese-
152
DVN
2006/1
96 Muhammed et-Tebriz, erhul-Hanefiye, Sleymaniye, Ayasofya, nr. 4437,

vr. 45a-50b.
97 Kemaluddin e-irvan, erhu Kemaluddin e-irvan, Sleymaniye, Ayasofya, nr. 2537, vr. 33b-35a.
98 e-irvan, a.g.e., vr. 36b.
99 e-irvan, a.g.e., vr. 36b-41b.
la, nakillerin ve rivayetlerin men olunamayaca konusuna deinirken fkhtan abdestle niyet arasndaki ilikiyi rnek gstermektedir.
Nkilin naklettii eyi iddia etmesi ve bu iddia zerine delil getirmesi durumunda mdde konumuna gemesi ve bylece iddiasna
men ynelebilecei meselesi ele alnrken de, fkhtan zekt konusu
rnek verilmektedir.100
Kemaluddin e-irvannin es-Semerkand zerine yazm olduu
sz konusu erh, mnzara ilminin en mehurlarnn yannda, mehur
stlah ve meselelerini de ele alarak bunlar baz deliller ve rnekler getirmek suretiyle aklamaya alan iktisd seviyesinde bir metin olarak
karmza kmaktadr. Ayrca, bu erhin ve bu trden eserlerin, talebelerin ezber ve tekrar zelliklerini deil, aksine tahlil ve tenkid kabiliyetlerini ortaya karmaya ynelik eserler olduklarn sylemek
mmkndr.
Abdnnf ffet Efendinin Tercme-i db- Gelenbev adl eseri,
Trke olarak kaleme alnm matbu bir metin olmas ynyle modernleme sreciyle balayan mektepleme dnemi eserlerinin zelliine sahiptir. Dier bir ynyle ise mezkr eser, Gelenbev smail
Efendinin mnzara alannda yazd Arapa eserinin erhi ve tercmesi olmas sebebiyle bu eserin tertip edili tarzna uygun bir ekilde
dzenlenmitir.
Tercme-i db- Gelenbev, yazld dnemin ve dolaysyla da Abdnnf ffet Efendinin iki temel zelliini gstermektedir. Abdnnf ffet Efendi, medrese eitimi almas ve bir dnem mderrislik
yapm olmasnn yan sra, eitli devlet memurluu kademelerinde
farkl grevlerde bulunmutur. Esasen, yabanc bir dilden bir tercme, yahut mstakil bir alma yapmayp bir medrese metnini erh ve
tercme etmesi de, onun medrese eitiminden gemesi ve mderrislik yapm olmasyla ilgilidir. Ayrca, onun yaam olduu dnem, bir
yandan medreselerin devam ettii, dier yandan modern mekteplerin
boy gsterdikleri bir dnemdir. Mekteplerde yetimekte olan renciler iin yazlan kitaplarn tertip edili tarz, talebenin seviyesine uygun hoca merkezli (hocaya baml) eser yazma tarzndan renci-metin merkezli kitap kaleme alma tarzna geii gstermektedir.
Bu yeni tarz, bir hocaya baml olmadan bir rencinin oturup kendi bana bir metni okuyup etraflca anlayabilmesi amacna matuftur.
Abdnnf ffet Efendi erh-tercme tarzndaki bu eserini, Gelenbev smail Efendinin mantk ilmine dair el-Burhan adl eserini erh
100 e-irvan, a.g.e., vr. 44b,45a.
153
DVN
2006/1
lker KMBE
ve tercme ettiini, mantk ilmiyle ilgili olan bu eserin mnzara ilminin esas ve bu ilme giri mesabesinde olmas, doruyu yanltan ayran faziletli kimselerin tevik etmeleri ve adnn hayrla anlmas sebebiyle ak ifadelerle, allm tabirlerle ve muhtasar olmak zere kaleme aldn beyan etmektedir.101
Abdnnf ffetin eserini yaz amacn ve eseriyle ilgili dile getirdii zellikleri gz nnde bulundurduumuzda, zikredilen erh ve tercmeyi, ezamanl fakat farkl iki tarzda devam etmi olan iki anlay
asndan ele aldmzda unlar syleyebiliriz: Yeni anlay asndan
baktmzda bu eseri, mekteplerde yetimekte olan rencilerin mnzara ilmiyle ilgili kendi balarna okuyup malumat sahibi olabilecekleri bir metin olarak grmemiz mmkndr. Eski anlay asndan
baktmzda ise, metnin tertip tarz ve muhtevasn dikkate aldmzda yukar-iktisd seviyelerinde bir eserle kar karya olduumuzu
syleyebiliriz. Bunun yannda, eserin sonunda birok takriz bulunmaktadr. eitli devlet memurluu grevinde bulunan bu kimselerin
de Abdnnf ffet Efendi gibi medrese tahsili alm olmalar muhtemeldir. Buradan hareketle, eserin bu kimseler arasnda mtalaa edilmek amacyla yazlm olabilecei de dnlebilir.102
154
DVN
2006/1
101 Abdnnfi ffet Efendi, Tercme-i db- Gelenbev, stanbul h. 1302,

s. 3.
102 Telif, tercme veya erh tarznda Trke bir eser kaleme alma dncesi
ve faaliyeti, evvel emirde Trkenin bir (b)ilim dili seviyesine ulam olmasna, yksek bir kltr (ilim) ve vahiy dili olan Arapa karsnda gerekli psikolojik ortamn salanmasna ve zorunlu bir ihtiyacn hsl olmasna bal olmutur. Bu adan bakldnda ve Abdnnfi ffet Efendinin
yaad dnemi dikkate aldmzda, Trke olarak yaplan ilim faaliyeti
iin gerekli olan ve zikrolunan artlarn olutuunu sylemek mmkndr. XVI. yzyldan itibaren Trk-i fasih, Trk-i basitin yerini alarak bir
kltr dili haline gelmeye balamtr. Dili toplumsal bir uylam arac ve
hakikatin ve bu hakikatin imajnn bir temsili olarak gren Osmanl bilgini, vahiy dili olan Arapay bu ynyle Trke iin bir engel olarak grmemidir. Ayrca, Lale devrinde Trke tercme faaliyetinin bizzat devlet eliyle yrtlmesi de Trke iin olumlu bir psikolojik ortam salamtr. Lale devrinden sonra Trke telif ve tercmelerde bulunan yazarlar, Trke telif ve tercme faaliyetinde bulunmalarna bir gereke gstermemeye balamlardr. Bu tavrn sonucu olarak Trke tercme ve telif doal bir davran halini almtr. Osmanl kltr hayatndaki Trke
ihtiyac iin de unlar sylenebilir: Osmanl kltr hayatnn ilk dnemlerinde eserlerin yalnzca mbtediler dnlerek Trke kaleme alnmas ve Trkeye tercme edilmesi zihniyeti, zamanla muhatap kitlenin
genilemesiyle faydann yaygnlatrlmas-istifadenin genelletirilmesi
kavramna uygun olacak ekilde deimitir. Belki de bu durum, medreseler dnda zellikle devlet brokrasisinde, konaklarda, tekkelerde ve
Tercme-i db- Gelenbev, Abdnnf ffet ve Gelenbev smail

Efendilerin dibacelerinden sonra bir mukaddime, drt blm ve bir
htimeden olumaktadr. Dibacelerde, yazlan eserin, hangi ilimle ilgiliyse o ilim dalna uygun bir duayla balamas gelenek olduu iin
mnzara ilmine uygun bir dua yer almaktadr.103 Mukaddimede,
bahs, mnzara, mdafaa ve cedel kavramlarna dair aklamalarla,
dbul-bahs vel-mnzara ilminin tanm, mevzu ve gayesi bulunmaktadr.104
Birinci blmde, delil, mukaddeme (ncl), takrib, nkil, mdde,
talil, istidlal gibi mnzara ilmine ait stlahlar tanmlanmakta, bunlara dair meseleler btn ynleriyle ve o meseledeki mevcut tm grlerle ele alnarak deil ve fakat gerektii kadar, rneklerle ve baz delillerle aklanmaktadr. Mesela, rih-mtercim delil kavramn tanmlayp mfred ve mrekkeb olarak ayrdktan sonra mantklar, fkh uslcleri ve kelmclar arasnda ihtilfl olan bu meseleyi muhtasar ve mfid bir tarzda baz delil ve rneklerle aklamaktadr. Yine,
nkil ve mdde kavramlaryla, talil ve istidlal kavramlar arasndaki farklar ayrntl ekilde anlatmaktadr.105 kinci blm, mnzarann tertibine ayrlm olup, delil getirmeden iddiada bulunan bir
mdde karsnda silin (itiraz edenin) grevlerinden; men-i mecaz, nakz-i ebih ve muaraza-i takdiriye, yine delil getirerek bir iddiada bulunan mdde karsnda silin grevlerinden; men-i hakik,
nakz-i icmali-i hakik ve muaraza-i tahkikiye ve silin men, nakz
ve muarazas karsnda muallilin (cevap verenin) grevlerinden
derghlardaki eitim-retim faaliyetinin yaygnlamas neticesinde
Trke okuma yazma bilenlerin saysndaki artla ilgiliydi. Bu ihtiya
modern tarzda eitim veren kurumlarn yaygnlamasyla daha da artmtr. nk, bir yandan, Avrupa dillerinden hareketle yeni eserlerin hazrlanmasna kadar, bu kurumlarda okuyan rencilere eski eserlerin sunulmas zorunluydu; dier yandan da, yalnzca Trke bilen yeni nesle
Osmanl klsik kltr birikimi aktarlmalyd. Yenileme dneminde bu
zorunluluklardan dolay bizzat medrese mensuplar eitli sahalarda hem
Trke eser yazmaya baladlar, hem de daha nceki dnemlerde telif
edilmi mevcut eserleri Trkeye tercme etmeye yneldiler. Osmanl
dnemindeki Trke eserlerin Trke olu nedenleri ve dil bilinciyle ilikileri hakknda bkz. hsan Fazlolu, Osmanl Dneminde Bilim Alanndaki Trke Telif ve Tercme Eserlerin Trke Olu Nedenleri ve Bu
Eserlerin Dil Bilincinin Oluumundaki Yeri ve nemi, Kutadgubilig,
stanbul (Mart 2003), sy. 3, s. 151-184.
155
DVN
2006/1
lker KMBE
olumaktadr. Bu blmle ilgili olarak mesela, teselsl konusunda filozoflar ve kelmclar arasndaki ihtilf, zet bir ekilde delil ve rnekler getirilerek aklanmaktadr. Yine ayrca, muarazann iddia (davamatlub) dnda mukaddeme zerinde de yaplp yaplamayaca problemi rneklerle tartlmaktadr.106
nc blmde ise rih-mtercim, Bu kitabn tasnifine hamdeleyle balamak vaciptir, eklinde bir dava (iddia) ortaya atarak mnzaraclarn karlkl grevlerini bu rnek zerinde uygulamal olarak
gstermektedir. Buna gre, zikrolunan iddia, nk bu kitabn tasnifi deerli bir itir (sura), Her deerli ie hamdeleyle balamak vaciptir (kbra), eklinde bir delille ispatlanmaya allmtr. Buna mukabil sil, mcerred men hakkn kullanrsa delilin mukaddemelerinden birisi iin, Biz bunu kabul etmiyoruz gibi bir ifadeyle ispat (delil) isteyebilir. Men meas-sened hakkn kullanacak olursa o taktirde,
Biz bunu kabul etmiyoruz, zira eriat tarafndan byle bir ey emrolunmamtr diyerek sz konusu mukaddeme iin delil isteyebilir. Sil, tehallf veya fesad istilzam yoluyla nakz hakkn da kullanabilir. Bu delil Kuran- Kerimde herhangi bir yeti okuma ii iin de geerlidir, oysa buna hamdeleyle balamak vacip deildir diyerek tehallf yoluyla nakz yapabilir. Yahut, Bu delil teselsle yol amaktadr.
nk hamdelenin kendisi de deerli bir itir, o halde ona da hamdeleyle balamak vaciptir. Bu ise teselsldr diyerek fesad istilzam vastasyla nakz yapabilir. Son olarak sil, Asl vacip olan besmeleyle balamaktr; nk Hz. Peygamber her kymetli i ki ona besmeleyle balanmazsa o bereketsizdir buyurmutur, o halde hamdle balamak vacip olmaz diyerek muaraza hakkn kullanabilir.107
Drdnc blm, tarif ve taksimlerde mnzara konularna ayrlmtr. Tarifin tanm ve eitleriyle taksimin tanm ve ksmlar zerinde durulmutur. Nihayet, bu blm mnzara dbyla ilgili ahlk ilkelerle son bulmaktadr.108 Htime blm ise, mantk ilminin tasavvurt ve tasdikt ksmlarnn muhtevalarna ayrlmtr.109
156
DVN
2006/1
Tertip edili tarz asndan, Abdnnf ffet Efendinin Tercme-i

db- Gelenbev adl eserinin, zikrolunan dier eserlerle yukarda yaplan karlatrlmas neticesinde eserler arasndaki sreklilikleri ve farkllklar tespit etmek mmkndr. Bu tespitler, mnzara eserlerinin
106
107
108
109
Abdnnf,
Abdnnf,
Abdnnfi,
Abdnnfi,
a.g.e.,
a.g.e.,
a.g.e.,
a.g.e.,
s.
s.
s.
s.
25-80.
80-96.
96-122.
122-149.
hepsinde bulunan ancak metinlerin tertip tarzna gre farkl blmlerde yer alan bilgiler ve Abdnnfde yer alan ve ancak dier eserlerde
bulunmayan bilgi ve blmler olmak zere iki ekilde yaplacaktr.
Zikrolunan mnzara eserlerinin hepsi, bu ilme uygun bir duayla ve
kaleme aln sebeplerinin zikredilmesiyle balamaktadr. Fakat bu blm, Saaklzdenin eseri dndaki karlatrmalara konu olan metinlerde mukaddime ksmnda yer alrken, Abdnnfi ve Saaklzdede dibace ksmnda yer almaktadr. Mnzara ilmine ait stlahta dair bilgiler, Saaklzdede mukaddime ksmnda, Abdnnfde
ve dier eserlerde birinci blmde yer almaktadr. Mnzarann
tertibi (men, nakz ve muaraza) ile ilgili aklamalar, Saaklzdede
ikinci blm ve htime ksmnda, Abdnnfde ve dier eserlerde
ikinci blmde yer almaktadr.
Saaklzdede, mnzara dzeninin uygulamal olarak rnekler
zerinde gsterilmesiyle ilgili mstakil bir blm bulunmamaktadr.
Bu konuyla ilgili rnekler, Abdnnfde ve dier eserlerde nc
blmde yer almaktadr. Bahs, mnzara, cedel gibi kavramlara, mnzara ilminin tanmna, konusuna, gayesine dair aklamalar, Abdnnfide mukaddime, Saaklzdede dibace ksmnda bulunurken, dier eserlerde bu konulara ayrlm mstakil bir blm bulunmamaktadr. Tarif ve taksimlerde mnzara konusuyla ve mnzara ilminin ahlk ilkeleriyle ilgili aklamalar, Abdnnfde drdnc
blmde, Saaklzdede birinci blmde yer alrken, dier eserlerde bu konuda mstakil bir blm yer almamaktadr. Mantk ilminin tasavvurat ve tasdikat ksmlaryla ilgili aklamalar, Abdnnfde
htime ksmnda, Saaklzdede birinci ve ikinci blmlerde bulunurken, bu konuya dair dier eserlerde mstakil bir blm bulunmamaktadr.
B. Muhteva (Madde) tibariyle Karlatrma
Muhteva asndan Tercme-i db- Gelenbev adl eseri dier eserlerle karlatrrken, esas itibariyle u sorularn cevaplar aranacaktr:
Mnazara ilminin konusu ve gayesi bakmndan eserler arasnda bir
farkllk var mdr? Kavramsal ereve bakmndan eserler arasnda bir
geliim, yeni karlalan yahut bilinen ve fakat ad konulmam durumlarla ilgili kavramsallatrmalar veya kavramsal deiim sz konusu mudur? Eserlerde mnzara ilminin hangi problemleri ne karlm ve hangi alanlardan ne tr rnekler seilmitir?
Muhammed et-Tebrizye gre, dbul-bahs vel-mnzara ilminin amac, tefekkr etmek ve dnp tanmak suretiyle hakk orta-
157
DVN
2006/1
lker KMBE
ya karmaktr (zhar- savab).110 emsuddin es-Semerkandye gre,

mnzara ilminin gayesi ve faydas, mbhasede insan dalalete dmekten korumaktr.111 Kemaluddin e-irvan ise, mnzara ilminin
konusu hakknda mnzara yollar, nazar ve delil gibi tabirler kullanmakta ve bu ilmin gayesiyle ilgili olarak hakk ortaya karmaktan
maksadn vaka ile mutabakatn salanmas olduunu sylemektedir.112 Saaklzdeye gre, konusu itibariyle mnzara ilmi, mvecceh olup olmamalar ynyle cz bahislerin hallerinin kendileriyle bilindii kll nermelerdir. Cz hkmlere, kll nermelerin mevzlarnn sura-i sehletil-husl (cz nerme) iin yklem klnmalar
suretiyle ulalr. Bu ilmin gayesi ve faydas ise, mnzara esnasnda
kiiyi hata yapmaktan korumaktr.113 Abdnnf ffet Efendiye gre, konusu itibariyle mnzara ilmi, mvecceh olup olmamalar cihetiyle kll bahislerin (men, nakz ve muaraza) hallerinden bahseden bir
ilimdir. Bu tanmla mnzara ilminin snrlar tam olarak izilmektedir. Kll bahisler denilerek, mnzaraclar arasnda husus olarak
gerekleen cz bahisler bu ilmin konusunun dnda tutulmutur.
Mvecceh olup olmamalar ynyle kll bahislerin incelenmesi, bu
ilmin snaat-i tevcih ilmiyle ilikisini ortaya koymaktadr. Bahislerin
mvecceh ve makbul olmalar gerektii snrnn getirilmesi, muhatabn szne mukabil ve onu dfi olmayan szleri darda brakmaya
matuftur. Kll bahislerin hallerinden maksad ise, bu bahislere ait
hkmlerdir (mahmulat). Kll bahislere ait bu hkmlerle cz bahislerin hkmleri elde edilir.114 Gayesi ve faydas itibariyle mnzara
ilmi, bahislerin shhatli olanlarn olmayanlarndan ayrarak tartmaclar tartma srasnda hatadan korumaktr. Bir kimse, cz bir bahsin shhatini ve fesadn bu ilmin kll bir kaidesine sura-i sehletilhusl dayandrmak suretiyle bilir. Bir baka deyile, birinci ekilden
bir kyasta, mnzara ilminin kll bir kaidesini kyasn kbras edip,
kyasn surasn da sura-i sehletil-husl klmaktr. Bu ekilde, kyasn kbras konumundaki kll ilkenin mevzu, kyasn suras konumundaki cz ncl (nerme-sura-i sehletil-husl) iin mahmul
(yklem-hkm) yaplm olur.115
158
DVN
2006/1
110
111
112
113
114
115
Muhammed et-Tebriz, a.g.e., vr. 45b.

es-Semerkand, a.g.e., vr. 189b.
e-irvan, a.g.e., vr. 30a.
Saaklzde, Takriru kavnn, s. 2-3.
Abdnnfi ffet Efendi, a.g.e., s. 6.
Abdnnfi ffet, a.g.e., s. 8.
Saaklzdenin Takriru kavnn adl eseri dnda116 karlatrmalara konu olan dier metinlerde tevcih meselesine deinilmekle birlikte, kelmn mvecceh olup olmamasn inceleyen bir ilme iaret etmesi ynyle snaat-i tevcih tabiri yer almamaktadr. Mnzara ilminde
birinci ekilden bir kyasn (delilin) sura konumundaki nclnn
(nermesinin) hkm anlamna gelen sura-i sehletil-husl tabiri,
Saaklzde dnda117 dier metinlerde mesele olarak bilinmekle beraber, isimlendirme ve kavram olarak bu ekilde yer almamaktadr.
emsuddin es-Semerkandye gre delil, kendisinin bilinmesi durumunda baka bir eyin bilinmesini gerekli klan eydir.118 Muhammed et-Tebriz ise delili, nazar mehule ulaabilmek iin iki nermeden mrekkep olan eydir diye tanmlamakta ve bu tanmn, daha mehur olan es-Semerkandnin yapm olduu delil tanmndan
aslnda daha uygun olduunu ifade etmektedir.119 es-Semerkandnin
yapm olduu tanm, fkh limlerinin delil tanmna yakn olurken,
et-Tebriznin yapt tanm ise, mantklarn tanmna iaret etmektedir. Bu farkn ve tercihlerin, el-cnin el-Mevakfn ve et-Tebriznin eserinin de el-cnin dbna yaplm bir erh olduunu hatrladmzda et-Tebriznin mantk ve kelmc ynnn, eserlerinden
hareketle es-Semerkandnin de fakih ynnn ar basmasndan kaynaklandn sylemek mmkndr. Abdnnf ffet Efendi, mezkr
eserinde uslcler ve mantklar arasndaki delil problemini tarttktan sonra bu problemin delilin kavramyla deil de delilin lafzyla ilgili olduunu beyan etmektedir.120
Muhammed et-Tebrizye gre, menin genel ve zel olmak zere
iki anlam vardr. Genel anlamyla men, nakz ile muarazay da ierir.
Delil getirilmemi dava zerine yaplan men, bu tr men olup buna
mecaz men (men-i mecaz) ad verilir. zel anlamyla ise, delil getirilmi dava zerine yaplan men olup, buna hakik men (men-i hakik), mnkaza veya tafsil nakz (nakz-i tafsil) de denir.121 es-Semerkand, el-c, e-irvan ve et-Tebrizde ebih nakz (nakz-i ebih) ve takdir muaraza (muaraza-i takdir) tabirlerine rastlanmamaktadr, zira bu kavramlar onlar mnzara ilmi iin uygun grmemektedirler. Ancak, et-Tebrizde genel anlamyla menin iinde kabul edi116
117
118
119
120
121
Saaklzde, a.g.e., s. 3.
emsuddin es-Semerkand, a.g.e., vr. 189b.
Muhammed et-Tebriz, a.g.e., vr. 45b.
Abdnnfi ffet, a.g.e., s. 9-13.
Muhammed et-Tebriz, a.g.e., vr. 46a-46b.
159
DVN
2006/1
lker KMBE
len nakzin, ebih nakze ve muarazann da takdir muarazaya iaret

ettiini sylemek mmkndr. Delil getirilmi bir davann deliline yaplan nakze delalet eden nakz-i icmali-i tahkik tabiri, et-Tebrizde
sadece nakz kavramyla ve yine delil getirilmi bir dava zerine yaplan
muarazaya delalet eden tahkik muaraza (muaraza-i tahkik) tabiri de
mnzara kavramyla karlanmaktadr.122
Kken itibariyle galat olan bir iddiay ispat etmek iin ortaya konulan delili men ederken getirilen senede hal ad verilir. Mesela, Eer
o ey ntk olmasayd senin dediin lazm gelirdi, lakin o eyin ntk
olmad men olunmutur. Abdnnfide yer alan bu terim,123 Saaklzde dnda124 dier metinlerde terim olarak yer almamaktadr.
Muallilin delilini men etmek iin sened getiren sil, bu senedini
gl klmak amacyla bazen delil suretinde bir sened daha getirir. Bu
delil suretindeki senede tenvir-i sened ad verilir. Burada ama, hakikaten delil getirmek deil, sadece senedi kuvvetlendirmektir.125 Abdnnfide ve Saaklzdede aklanan bu terim, mesele olarak dier
metinlerde yer almakla birlikte, tenvir-i sened eklinde bir isimlendirme bulunmamaktadr. Ayrca, bu tr sened, delile yakn (mukarin)
olduu iin bu mellifler tarafndan gasb olarak kabul edilmektedir,
zira mende delil getirme grevi muallile aitken, sil bu grevi gasb
etmektedir.126
Delil getirilen bir davann men edilmesi mecazen kabul edilmektedir. nk, esas itibariyle men, delilin mukaddemelerine itiraz etmektir. Aksi taktirde, hakik anlamyla iddiann kendisini men etmek ciz
deildir.127 Fakat, Abdnnf mezkr erhinde, mteahhirn ulemasndan muhakkik limlerden bazlarnn hakik anlamyla iddiann men
olunmasn ciz grdklerini beyan etmektedir. Bu limlere gre, iddiaya getirilen delilin kabul edilmemesi artyla davann kendisine men
yoluyla itiraz edilebilir.128
Zikrolunan mnzara eserlerinde muaraza, ounlukla zel anlamyla ele alnmtr. Buna gre muaraza, davann hkmnn mukabi-
160
DVN
2006/1
122
123
124
125
126
et-Tebriz, a.g.e., vr. 48a.

Abdnnfi ffet, a.g.e., s. 35,72.
es-Semerkand, a.g.e., vr. 190a; e-irvan, a.g.e., vr. 46b; et-Tebriz,
a.g.e., vr. 47b-48a.
127 et-Tebriz, a.g.e., vr. 45b; e-irvan, a.g.e., vr. 45a.
128 Abdnnfi ffet, a.g.e., s. 41.
linde bir iddiay ispat etmek iin delil getirmektir ve buna zel olarak,
iddia zerine yaplan muaraza ad verilmektedir. Ancak, mutlak anlamyla muaraza, dava ve mukaddeme zerine yaplan muaraza olmak
zere ikiye ayrlr. Mukaddemede muaraza, muarzn mukaddemeyi
ispat etmek iin getirilen delilin hilfna bir delil getirmesidir. Mesela,
Abdest iin tertip farzdr iddiasn ispat etmek iin muallil, Zira
abdestin tertibi hakknda nass vardr ve hakknda nass olan her ey
farzdr eklinde bir delil getirdiinde delilin surasn ve Abdestin
tertibi hakknda nass vardr nermesini ispat etmek iin, Zira tertip
abdest yetinden karlr ve yetten karlan her ey hakknda zerinde nass vardr denilir gibi bir delil getirdiinde silin, bu delilin surasna mukabele olmak zere, Nahivcilerin ouna gre atf vavnn
medlul mutlak cem olup tertibe delalet etmez, Halbuki, Kuran
Arap lisan zere mnzeldir ve bu yzden, abdestin tertibi hakknda
nass olmas mmkn deildir eklinde bir delil ortaya koyarak yapt bu muaraza, mukaddeme zerine yaplm bir muarazadr ve fakat
bu muarazann, muallilin delilin mukaddemesini ispat etmesinden
sonra yaplmas arttr.129 Delilin mukaddemesi zerine yaplan muaraza problemi, es-Semerkand ve e-irvande yer alp kabul edilirken, et-Tebrizde byle bir probleme yer verilmemitir.130
Muallilin iddiasn ispat etmek iin getirmi olduu delilini tamamlamasndan sonra silin nakz-i icmali-i tahkik ve muaraza-i tahkik
olmak zere iki itiraz hakk vardr. Nakz-i icmali-i tahkik, ya tehallf,
ya da fesad gerektiren bir baka yol olmak zere iki ekilde yaplabilir. Tehallf, delili ayn olan iki farkl davann hkmlerinin birbirine
muhalif olmasdr. Mesela, felsefeciler, lemin kadim olduunu ispat
etmek iin, Zira lem kadim olan yaratcnn eseridir, Kadim olan
yaratcnn her eseri kadimdir diye delil getirdiinde, silin , Senin
bu delilin insan iin de geerlidir, yani insan da kadim olan yaratcnn
eseridir ve fakat davann hkm, yani insann kadim olmas mtehalleftir demesi gibi.
Bir baka fesad gerektiren yol ise, ictima-i nakizeyn, yahut devr ve
teselsldr. Mesela, Bu delil ictima-i nakizeyni veya byn ke eitliini gerektirmekte olup bu ise fasiddir denildiinde, bu delil
itirazdan uzak olur ve fakat Bu delil ictima-i nakizeyni veya devr ve
teselsl gerektirmekte olup bu ise fasiddir denildiinde, ikinci mukaddeme (mukaddeme-i zmn) men olunabilir. nk, her devr ve
129 Abdnnfi ffet, a.g.e., s. 60-61.
130 es-Semerkand, a.g.e., vr. 190b; e-irvan, a.g.e., vr. 48b.
161
DVN
2006/1
lker KMBE
teselsl batl deildir. Bir eyin kendisine tekaddmn gerektirmesi

cihetiyle devr-i tekaddm batldr. Babalk ve oulluk gibi birbirini
gerektiren devr-i ma ise batl deildir. Yine, illet ve sebeplerde cari
olan teselsl butlan gerektirirken, belirli bir hadde durmamak anlamndaki teselsl batl olmaktan uzaktr.131
es-Semerkand, e-irvan ve el-c sadece tehallf yoluyla yaplan
nakze yer verirlerken, ictima-i nakizeyn, devr ve teselsl yoluyla yaplan nakz hakknda bir aklama yapmamaktadrlar.132 et-Tebriz ise, elcnin sadece tehallf yoluyla yaplan nakzi zikrettiini ve fakat tehallf dnda fesad gerektiren bir baka yolla da nakzin yaplabileceini
vurgulamaktadr, ancak bu yolun ne olduu hakknda bir aklama
yapmamaktadr.133
Mnzara stlahnda tahrir-i murad, iddiadan yahut men edilen
mukaddemelerden menin define sebep olacak ekilde muallilin muradn ak klmasdr. Muallilin, silin men etmek iin kulland manay kasdetmeyip, lafzn muhtemel anlamlarndan olan baka bir manay kasdettiini beyan etmesidir.134 Abdnnfide yer alan tahrir-i
murad terimi hakknda Saaklzde dnda, dier metinlerde bir aklama yaplmamaktadr.
Silin, bazen muallilin davasn ispat etmek iin getirdii delilin bir
mukaddemesini men ettikten sonra bu mukaddemeyi teslim ederek dier bir mukaddemeyi men etmesine mcarat- hasm (tenezzl / irha-i inan- bahs) ad verilir. Buradaki teslim, hakikaten bir teslim ve
tasdik demek deildir; zira stlahta teslim, silin men ettii eyin shhatini itikad olmakszn kabul etmek olup, mcarat- hasm ise byle
deildir. Bu sebeple, muallil bu mukaddemelerin ikisini de ispat etmedike davasn ispat etmi saylmaz.
Mesela muallil, Don giymek mekruhtur diye iddia edip de bunu
ispat etmek iin, Asr- sadette don olmayp, sonradan ihdas olunmas sebebiyle mekruhtur deyip delil getirmesi zerine sil de, Suray kabul etmeyiz, onu kabul etsek kbray teslim etmeyiz, nk
cmilerin minareleri gibi icad olunmu nice eyler var ki mekruh deildir dese, suray teslim etmekle mcarat- hasm yapm olur, yoksa bu mukaddemeyi hakikaten teslim etmi olmaz.135 Mnzara st-
162
DVN
2006/1
131
132
133
134
135

es-Semerkand, a.g.e., vr. 190b; e-irvan a.g.e., vr. 47b.
et-Tebriz, a.g.e., vr. 48a.
lahnda yer alan ve Abdnnfide aklanan mcarat- hasm kavramna ve meselesine, Saaklzde dnda dier mezkr metinlerde deinilmemitir.
Mnzara stlahnda tayin-i tarik kavram, sz uzattn, yahut
ifadelerin ak deil, yle demelisin, u ekilde ifade etmelisin diye muallile yol gstermek demektir. Tayin-i tarik, sadetten kp zhar- savaba uygun olmayan szlerle uramak demek olmas cihetiyle mnzara dbndan deildir.136 Abdnnfi ve Saaklzdede
aklanan tayin-i tarik terimi ve problemi zikrolunan dier eserlerde
aklanmamtr.
el-c ve et-Tebriznin mezkr eserlerinde mnzara ilmiyle ilgili
zellikle u problemler ne karlarak tartlmtr: Mnzara ilminde
mddenin iddias iin hangi durumlarda delil istenip istenmeyecei;
yani davann hkmnn nazar gayr- malum, bedih veya nazar
malum olmas meselesi. Naklin veya delil getirilmemi bir iddiann ancak mecaz olarak men edilebilecei problemi. Hakik menin mcerred veya senedle yaplmas meselesi; yani delilin ahidsiz men edilmesinin mukabere olmas, delilin belirli bir mukaddemesinin ahidsiz
men edilmesininse mukabere olmamas. Silin menine ve muallilin
iptaline fayda verip vermemesi cihetiyle sened problemi.137
es-Semerkand ve e-irvanye ait metinlerde, esas itibariyle u
problemler ele alnp uzunca tartlmtr: Mnzarann ancak zhar savab iin yaplabilecei meselesi. Delil problemi; delilin ne tr bir
bilgi (ilim) olduu meselesi ve mantklarla uslcler arasndaki delile dair ihtilaf. Emarenin ne tr bir bilgi (ilim) olduuna dair problem. Mlzemet; yani bir hkmn baka bir hkm gerektirmesi
meselesi. Muallilin ve silin hangi durumlarda teslim olmalar gerektii problemi. Sened meselesi; senedle yaplan mene kar muallilin grevi, silin menine ve muallilin iptaline fayda verip vermemesi ynyle sened. Nakiller zerine menin ynelip ynelemeyecei problemi.138
Abdnnf ffet Efendi ise erhinde, zellikle u problemlere nem
atfederek geni bir yer ayrmtr: Delille ilgili problemler; uslcler,
mantklar ve kelmclar asndan delil ve delilin takribi meselesi.
Mecaz menin, ebih nakzin ve takdir muarazann ciz olup olmamas. Hakik menle ilgili problemler; hakik menin duhul mana136 Abdnnfi ffet, a.g.e., vr. 79.
137 et-Tebriz, a.g.e., vr. 45b-48b.
138 e-irvan, a.g.e., vr. 31a-36b, 38b-40b, 43a-45a, 51a-53a.
163
DVN
2006/1
lker KMBE
snda kullanlmas, senedle yaplan men yollarndan birisi olmak zere

hal problemi, delil suretindeki senedin gasb olup olmamas, silin
menine ve muallilin iptaline fayda verip vermemesi cihatiyle sened
meselesi ve bedih delillerin men edilip edilememesi. Silin meni,
nakzi ve muarazas karsnda muallilin grevlerinden olan baka bir
delile geme ve delil deitirme arasndaki farka dair problem.139
el-c ve et-Tebrizde, mnzara ynteminde silin ve muallilin
men, nakz ve muaraza ile ilgili grevlerinin uygulamal olarak bir rnek zerinde gsterilmesi iin Allahn Kelm sfatnn kadm mi, hdis mi olduu konusunda Ehl-i Snnet ve Mutezile arasnda kelm ilmi alannda vuk bulan tartma rnek olarak seilmitir.140 Verilen
rnekler bakmndan, el-c ve et-Tebrizde kelm ilminin n planda
olduunu grmekteyiz.
es-Semerkand ve e-irvande yer alan rnekler hakknda unlar
sylenebilir: Mnzara stlahlarndan olan rkn, bir eyin varlnda (ztnda) bulunan (ona dahil olan) ve o eyin varlnn kendisine
bal olduu messirdir eklinde rkn kavramnn tanm yapldktan
sonra konunun daha iyi anlalmas iin fkh alanndan bir rnek seilerek, kyam, kraat, rk, scud ve son oturu namazn rknleridir
denilmektedir.
Bir baka mnzara stlah olan illetin, bir eyin varlnn kendisine bal olduu messir, o eyin varlnn dnda bulunuyorsa bu
messire illet denir eklinde illet kavramnn tanm yapldktan sonra
fkh alanndan, namaz vaktinin namaz iin illet olmas rnek verilmektedir. Yine, bir baka mnzara terimi olan art kavramnn, bir
eyin varlna dardan bir tesirde bulunmayan ve fakat o ey iin gerekli olan eydir eklinde tanm yaplarak yine fkh alanndan, abdestin namaz iin art olmas rnei seilmitir.141
164
DVN
2006/1
Sil ve muallilin men, nakz ve muaraza ile ilgili grevleri kelm, hikmet (felsefe) ve hilf ilimlerine ait rnek zerinde uygulanmaktadr.
Kelm ilmiyle ilgili olarak, Vacibul-Vcudun vhid olmas problemi, hikmet ilmiyle ilgili olarak, Vacibul-Vcudun zt itibariyle vcip olmas problemi ve hilf ilmiyle ilgili olarak ise, mam- afi ve
mam- Azam arasndaki evlenme ana gelmi bir ocuun nikhlanmas zerinde babann zorlayp zorlayamayaca problemi rnek
olarak verilmektedir.142
139
140
141
142
Abdnnfi ffet, a.g.e., s. 9-23, 27-31, 33-42, 68-72.

et-Tebriz, a.g.e., vr. 49a-50b.
e-irvan, a.g.e., vr. 36b.
e-irvan, a.g.e., vr. 63b-73b.
Abdnnfi ffet Efendinin erhinde yer alan rneklerin alan dalm hakknda ise unlar syleyebiliriz: Mnzara ilminde, kelmn
mvecceh olmasyla ilgili olarak mantk ilminin bir konusu olan bedih-i evvel nermeleri iin kl czden daha byktr rnei verilmektedir. Delilin mfred ve mrekkeb olarak ayrmnda, mfred
delile rnek olmas iin lemin varl bir yaratcnn varlna iarettir eklinde kelm alanndan bir rnek seilmitir.143
Delil konusundaki farkl anlaylar, lem mmkndr ve mevcuddur, her bir mmkn mevcud iin bir yaratc vardr, o halde
mmkn olan lemin de bir yaratcs vardr eklinde kelm alanndan seilmi bir rnek zerinde tartlmaktadr.144 Takdir muarazay
aklamak zere kelamclar ve filozoflar arasnda ihtilafl olan cisimlerin atomlardan meydana gelip gelmedii meselesi rnek verilmektedir. Delil getirilmeyen bir iddia iin silin grevlerini aklamak
zere bir eye hamdle balamann vacip olup olmamas eklinde fkh alanndan bir rnek seilmitir.145
Senedin silin menine ve muallilin de define fayda vermesiyle ilgili olmak zere mantk ilminin delalet bahsinden olan mutabakat,
tazammun ve iltizam rnek olarak verilmektedir. Senedin delille
ilikisi aklanrken, mantk ilmine ait olan msavat, mutabakat,
umum husus mutlak ve umum husus min vechin kavramlar rnek
olarak verilmitir.146
Tehallf yoluyla yaplan nakz aklanrken, filozoflarla kelmclar
arasnda ihtilafl olan Alemin hdis veya kadm olmas meselesi rnek olarak verilmektedir. Mnzara ilminin meselelerinden biri olan
nakz-i meksur konusunu aklamak iin kayp bir kiinin veya eyann durumu hakknda fkh mezhepleri arasndaki iftilaf rnek olarak
verilmektedir.147 Abdnnaf ffet Efendinin erhinde verilen rneklerden hareketle, dereceleri farkl olmakla birlikte mantk, kelm, felsefe, ve fkh alanlarndan seilen rneklerin arlkta olduunu syleyebiliriz.
Mnzara ilmine ait stlahlara dair kavramsal erevesi bakmndan,
eserler arasnda yaplan karlatrmalar neticesinde, terimlerin geliim
sreleriyle ilgili genel olarak bir fikir sahibi olunabileceini syleye143
144
145
146
147
Abdnnfi
Abdnnfi
Abdnnfi
Abdnnfi
Abdnnfi
ffet,
ffet,
ffet,
ffet,
ffet,
a.g.e.,
a.g.e.,
a.g.e.,
a.g.e.,
a.g.e.,
s.
s.
s.
s.
s.
6-7, 9-10.
13.
30-32.
38-39.
44-45, 50.
165
DVN
2006/1
lker KMBE
biliriz. Bu balamda, Abdnnf ffet Efendinin Tercme-i db- Gelenbev adl erhinin, mnzara ilmine ait terimlerin geliim srelerini
yanstan, zellikle de ayrntlarda, yeni karlalan durumlarn tanmlanmas suretiyle boluklar dolduran dneminin temsil gc yksek
bir eseri olduu tespitinde bulunmak mmkndr.
Esas itibariyle, bir ilmin konusuna ve gayesine ilikin tanmlar deimez, zira o ilmin konusu ve gayesi deimez. Fakat, tanmn hadd ve
resm olmak zere ikiye ayrldn ve bunlarn da kendi aralarnda
hadd-i tam, hadd-i naks ve resm-i tam, resm-i naks eklinde ayrldklarn dikkate aldmzda, Abdnnf ffet Efendinin erhinde
yer alan mnzara ilminin konusuyla ve gayesiyle ilgili tanmlarn, ilk
dnemlere ait metinlere nispetle hadd-i tam suretinde; efradn cmi
ve ayarn mani olacak ekilde yerli yerine oturmu tanmlar olduklarn grmekteyiz.
Problemler ve rneklerle ilgili yukarda resmedilen tasvirlere baktmzda, dbul-bahs vel-mnzara ilmiyle ilgili olarak zikrolunan
eserlerde, hangi dnemlerde hangi problemlerin daha n planda ele
alnp tartldn ve yine, bu eserlerde eitli konulara dair verilen rneklerin younluk derecesi bakmndan, hangi dnemlerde hangi
alanlardan daha fazla rnek seilmi olduunu da grebiliriz.
Ayrca, eitli ynlerden karlatrmaya altmz mnzara eserlerinde, zerinde durulan problemlerin ve eitli konularla ilgili olarak
verilen rneklerin mnzara ilminin hangi ilim dallaryla ne derecelerde ve hangi seviyelerde bir ilikiye sahip olduunun ak bir biimde
ortaya ktn da ifade etmek mmkndr.
Sonu
dbul-bahs vel-mnzara ilmi, nev-zuhur olarak ortaya km bir
ilim deildir. Bu gelenek, muayyen bir tarih sre sonucunda mstakil bir ilim hviyetine brnmtr. Bu ilmin ortaya kn ve tarih
oluum srecini tam olarak anlayabilmek ve ortaya koyabilmek, mezkr ilmi felsefe, kelm ve fkh usl ilimlerinin tarih geliim sreleriyle ilikisi balamnda ele alp incelemekle mmkndr.
166
DVN
2006/1
Herhangi bir ilmi ilim yapan zellik, esas itibariyle o ilmin teorik arka plandr. Bu itibarla, mnzara ilmini slm dncesi iinde kabul
etmemizi zorunlu klan zellik, bu ilmin teorik bir arka plana sahip
oluudur. Bu arka plan ise, bu ilmin konusu, gayesi (maksad ve faydas), ilkeleri ve problemleri oluturmaktadr.
Mnzara ilminin Osmanl-Trk dncesi iindeki yerini, grev ve

ilevlerini anlayabilmek, bu ilmi Osmanlnn resm eitim kurumlar
olan medreseleri, bu kurumlarda okutulan ilimleri ve bu ilimlere temel tekil eden ilimler tasnifini kuatacak ekilde bir btnlk iinde
ele almay gerektirmektedir. Bu balamda, Osmanl dnemi medrese
sistemi, yaygn kanaatin aksine, ezbercilik ve tekrarclk ilkesi zerine bina edilmi bir sistem deildir. nk, mnzara ilmi farkl seviyelerdeki medreseler aras geii salayan, hangi medresede hangi
seviyede ve hangi ilimlerin okutulacan, ders kitaplarnn kaleme aln tarzlarn ve snftaki ders ileyiini belirleyen en nemli ve temel
kriterlerin banda gelmektedir. Ezber ve tekrar, asl olarak medreselerin balang seviyesindeki talebeler iin geerli olurken, tartma
yntem ve ilkelerini (usln) konu alan mnzara ilminin bylesi
merkez konumu ve ilevi sebebiyle, medreselerin orta (iktisd) ve ileri (istiks) seviyelerinde ezber ve tekrar deil, aksine tahkik ve tenkid ilkesi esas alnarak dzenleme yapldn grmekteyiz.
Abdnnf ffet Efendinin Tercme-i db- Gelenbev adl eseri,
Osmanl dnemi asndan, dbul-bahs vel-mnzara geleneinin
geirmi olduu safhalar, bu ilme ait eserlerin gelmi olduklar niha
yeri ve durumu ile bu gelenein seviyesini gstermesi bakmndan dneminin temsil gc yksek metinlerinin banda gelmektedir. Bu sebeple, makalemizin konusu asndan baktmzda, XII. asrdan sonra slm ilimlerin Seluklu zellikle de, Osmanl dneminde durduu
ve bittii eklindeki mtearife (aksiyom) haline dntrlm ve
kemiklemi olan yaygn tasavvurun (sylemin) ok doru olmadn
sylemek mmkndr. Bu yaygn sylemin, siyas ve ahlk boyutlarnn dnda, en nemli problemlerinden birisi, yeterince tmevarmn,
yani tam istikrann neticesinde ulalm bir kanaat olmamasdr.
Bu ilmi ve bu ilme ait rnlerden oluan mnzara geleneini tm
boyutlaryla kuatabilmek, hi kukusuz belli bal metinlerin edisyon
kritikleri ve deerlendirmeleri yaplm olarak bu alana ait bir haritann elde edilmesiyle mmkndr, ancak bu adan ok bakir bir alanla kar karya olduumuz konusunda hibir phe yoktur.
167
DVN
2006/1
lker KMBE
168
DVN
2006/1

Ilker Kombe, Münazara İlmi

Uploaded by

Document Information

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Ilker Kombe, Münazara İlmi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Osmanl-Trk

u makalenin OsmanlTrk dncesiyle snrlandrlmasnn

Abdnnf ffet Efendinin Tercme-i db- Gelenbev adl erh ve

1 George Makdisi, Ortaada Yksek retim (slm Dnyas ve Hristiyan

yalektie mslmanlardan daha fazla aina olmalar gibi bir sebepten

Cedelin fkh uslne uyarlanmasndan sonra, X. yzyldan itibaren,

nzara kavramlarnn elfz- mteradifeden olduklarn sylemek

12 Abdnnf ffet Efendi, Tercme-i db- Gelenbev, stanbul, h. 1302,

olan her men mveccehtir / bu itiraz bu ilimden olan bir mendir

D. Mebadi (lkeleri) Bakmndan dbul-bahs vel-mnzara

23 A. Cevdet Paa, Miyr- Sedd, Mantk Metinleri 2 iinde, haz. Kudret

F. Mnzara lminin Cedel ve

cllerden veya muhataplarn kabul ettikleri hkmlerden kurulu bir

hep ii farkl grlerin dayand gerekeleri bilme anlamndaki ilm-i

Ahmet Efendiye gre, dnya ve ahiret saadeti iin ilim (nazar) ve

Osmanl medreseleri mfredat programnda ders olarak okutulan

mfredat programn esas alarak tespit etmeyi uygun grdk.40 Ad

lerini gelitirip aarlard.44 Tartma uslne (yntem ve ilkelerine)

ve Osmanl Devletinin slm medeniyetinin bir devam olduunu

47 db ilmiyle ilgili Osmanl topraklarnda yetimi ilim adamlar tarafndan

A. Kevkib-i Sebada Yer Alan Mnzara Eserleri

50 kran Fazlolu, Neb Efendi-zdenin Kaside fi el-ktb el-mehure fi

Hseyniye, db el-Fazl es-Semerkand,55 ve er-Rislets-Semerkand fi dbil-bahs56 eklinde de gemektedir.

d zerine yaplm erhlerin en mehurudur. Ayrca, e-irvannin bu

62 Haiye ve talikleri iin bkz. Ktip elebi, a.g.e., s. 39-40.

bis-Semerkand fi dbil-bahs ve Haiye al erhi risleti dbil-bahs

72 Muhammed et-Tebriz, erhul-Hanefiye, Sleymaniye, Ayasofya, nr.

10. Takriru kavnn:

82 Saaklzde, Tertibul-ulm, Darul-basairil-slamiyye, 1408 / 1988, s.

88 Dnce tarihinin en nemli ve ok boyutlu problemlerinden birisi olan

tin, mnzara geleneinin o dneme kadar ulat geliim ve kemal

A. Tertip Tarz (Sureti) tibariyle Karlatrma

Kevkib-i Sebaya gre, es-Semerkandnin mezkr eseri, Osmanl

96 Muhammed et-Tebriz, erhul-Hanefiye, Sleymaniye, Ayasofya, nr. 4437,

101 Abdnnfi ffet Efendi, Tercme-i db- Gelenbev, stanbul h. 1302,

Tercme-i db- Gelenbev, Abdnnf ffet ve Gelenbev smail

Tertip edili tarz asndan, Abdnnf ffet Efendinin Tercme-i

ya karmaktr (zhar- savab).110 emsuddin es-Semerkandye gre,

Muhammed et-Tebriz, a.g.e., vr. 45b.

len nakzin, ebih nakze ve muarazann da takdir muarazaya iaret

et-Tebriz, a.g.e., vr. 48a.

teselsl batl deildir. Bir eyin kendisine tekaddmn gerektirmesi

Abdnnfi ffet, a.g.e., s. 42-51.

snda kullanlmas, senedle yaplan men yollarndan birisi olmak zere

Abdnnfi ffet, a.g.e., s. 9-23, 27-31, 33-42, 68-72.

Mnzara ilminin Osmanl-Trk dncesi iindeki yerini, grev ve

You might also like