Professional Documents
Culture Documents
nsz
Sevgili renciler,
1. yzylda Trk kltr ve sanat hayatnda beliren kprdanmalarn, XIX. yzylda etki alann
genileterek izlenebilen hareketlere dntn greceksiniz. Bir yandan gelenek iinde
oluan biimler korunurken te yandan deien zihniyet yapsna uygun tercihlerin edebiyata
yansdna dair rnekler okuyacaksnz. nk XIX. yzylda eski ile yeni i iedir.
Gelenein diri, biimlendirici ve dntrc ilevini XIX. yzylda grmek mmkn
deildir.
2. yzyl Trk edebiyatnn yeni sfatyla nitelenen temsilcilerini ve onlarn eserlerini
Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat adl dersinizde tandnz. imdi ise yeninin eski kkenlerini, XIX. yzyl Trk edebiyat iinde eskiyi temsil eden Enderunlu airleri, Encmen-i
uaraya katlan isimleri, giderek says artan kadn airleri, mesnevi tarznn son rneklerini
ve eski ile yeni arasnda biimlenen nesir dilinin temsilcilerini tanyacaksnz.
Osmanl kltr ve sanat hayatnda kkl deiimlerin yaand XIX. yzyln edeb manazarasn Yrd.Do.Dr. M. Kayahan zgl betimledi. Ayrca Encmen-i uara konusundaki
akademik birikimini paylat. Yrd.Do.Dr. smail Arkolu, Vasf merkeze alarak Enderun- lu
airleri; Yrd.Do.Dr. Recep Demir kadn airleri; Yrd.Do.Dr. Ozan Ylmaz ise mesnevi
geleneinin son temsilcilerini tantt. Prof.Dr. M. Fatih Kksal da XIX. yzyl nesrini yazd.
Bata yazarlarmz olmak zere, bu kitaba emei geen herkese teekkr ederim.
Editr Prof.Dr. Muhsin Macit
XIX. YZYIL TRK EDEBYATI
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
XIX. asrda edebiyatta grlen yenilemenin gelenekli ve Batl kaynaklarn ayrt edebilecek,
Edeb gelenek iindeki yenilik abalarn izleyebilecek,
<!^ Klasik edebiyatn gelenekli zelliklerindeki gevemeyi aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Batllama
Gelenekilik
Yenilik
Modern poetika
Deiim
iir
indekiler
GR
MODERNLEME YOLUNDA
YENLEEN EDEBYATIN ZELLKLER
SONU
GR
1. yzylda Trk kltr ve sanat hayatnda beliren kprdanmalar, XIX. yzylda etki alann
genileterek, izlenebilen hareketlere dnr. Bir yandan gelenek iinde oluan biimler
korunurken te yandan deien zihniyet yapsna uygun tercihler edebiyata yansr. XIX.
yzylda eski ile yeni i iedir. Bu bakmdan XVI ve XVII. yzyl Trk edebiyatn
biimlendiren gelenein diri, biimlendirici ve dntrc ilevini XIX. yzylda grmek
mmkn deildir.
2. yzyl Trk edebiyatnn yeni sfatyla nitelenen temsilcilerini ve onlarn eserlerini
Tanzimat Dnemi Trk Edebiyat adl dersinizde tandnz. imdi ise yeninin eski
kkenlerini, XIX. yzyl Trk edebiyat iinde eskiyi temsil eden Enderunlu airleri,
Encmen-i uaraya katlan isimleri, giderek says artan kadn airleri, mesnevi tarznn son
rneklerini ve eski ile yeni arasnda biimlenen nesir dilinin temsilcilerini tanyacaksnz.
MODERNLEME YOLUNDA
Modern kelimesi ilk defa VII. asrda, Charlemagnen a iin kullanlm; bylece -yine ilk
defa olarak- kadim olan, kartn yaratmtr. Bugn, durduumuz yerden bakldnda,
Charlemagnen zaman hi de modern grnmeyebilir; nk her a, kendi karakteristikleriyle, kendi i dinamikleriyle ve kendi imknlar dahilinde modernleir. Baka devirlerden bakldnda modernliin izine bile tesadf edilemeyen bir deiim, zaman iin
fevkalade radikal sonular dourmu olabilir. Osmanl iin de durum byledir. Osmanl
edebiyatnda modern unsurlarn beliriinden bahsetmek, Avrupai bir modern kavramnn
ltleriyle deerlendirilemeyecek, lakin Avrupa modernizminin etkileri paralelinde
incelenebilecek bir deiime iaret etmek demektir.
Batnn teknolojik rnlerinden (otomobil, telefon, televizyon, bilgisayar...) herhangi birini
alrken ona ait manevi kltr de alp almadnz kendi tecrbelerinizden karmaya aln.
Ik Doudan gelir cmlesi hem corafi anlamyla hem de metaforik olarak dorudur; fakat
sadece gnein douu iin... Ne zaman ki gurup vakti yanar, artk Dou da n Batdan
alr. Osmanl da zeval vakti geldiinde, yzn Batya dnme ihtiyacn duyar. Bu takip,
balangta masum bir teknolojik stnlk hevesinden ibaretken, zamanla plansz bir kltr
erozyonunu da beraberinde getirmeye balar. Gelenekli Douda her deiim, her yaplanma
planszdr. Bu planszlk sebebiyledir ki, Batllama hevesleri hedeflenmemi alanlara, kltr
hayatna ve nihayet poetik tercihlere yansmakta gecikmez.
Osmanlnn klasik edebiyatnn sonunu hazrlamak yolundaki ilk teebbsler iin mutlaka bir
balang tarihi aranacaksa, 1699un anlaml bir yl olaca dnlebilir. 1699, Osmanlnn
tl iir, Trk topraklarndaki byk gelenekle boumak ve oklukla malup olmak veya
yerlileip baka bir hle dnmek suretiyle yaayabilecektir.
Osmanl iirinin gelenekli poetikas Batnnkine benzemez; yeni olandan ok, mevcudun
iinde farkl olan aramay hedefler. Bir baka deyile, Osmanlnn klasik iiri mstesna olan
gelitirir. lk yenilikler ise, o zamana kadar kaideyi bozmayan istisnalarn genelletirilerek
kaideyi bozacak ekilde kullanlmalarndan doar. air, dnme cesaret edemedii yerde,
iirini yenilemek iin gemi rneklerden cevaz bekler; eski airlerden birinin, belki de
yalnzca bir kere denedii ve muhtemelen ald tepki zerine benzerini ne kendisinin ne de
adalarnn tekrarlayabildii bir farkll bulup gelitirerek yaygnlatrmay yenilik sayar.
XVIII. yzyl dahil olmak zere, klasik iirde tamamen avangard bir yenilie tesadf edilme
ihtimali hemen hemen hi yoktur; nk iirde daima eski ve yeni unsurlar birlikte bulunur
(trans-avant-garde). Bergsonun ileri srd gibi, gemiin hafzada yaamay srdrd,
hibir eyin hakikaten unutulmad fikri, btn milletler ve kltrler iin geerlidir. Gemiin
tecrbelerinden izler tamayan bir yenilik yoktur. Bize yeni olarak takdim edilen her iirde,
gemiin binlerce yllk poetik birikiminden gelen kadim ve kkl bir taraf hep vardr. Yeni,
ad eski olan bir devin omuzlarna oturmu ccedir; ccedir ama devin srtnda iken drt bir
yan, zellikle de ardndaki gemii ve nndeki gelecei ondan daha iyi grr. Eski ile yeni
arasnda -uzaktan uzaa da olsa- bir akrabaln bulunduunun fark edilmedii yerde, poetik bir
gelenek kopukluu, bir kkszlk var demektir. Kkszlk, bazen yeniliin bir art gibi
gsteriliyor olsa da doru deildir. Gelenekle ban tamamen koparmay reddeden bir
poetikay izlemeleri, XVIII ve XIX. asr ediplerinin geleneki olduklarn gstermez; nk
gelenek, yenilii de kapsamaktadr. Yeniliin baskn karak gelenei kapsamas ve klasik
deerlerin nostaljik-tarihsel bir anlam kazanmaya balamas iin XX. asr beklemek
gerekecektir.
XVIII ve XIX. asrda Osmanl edebiyatnn gelenekli izgisini deitirme gayretleri iin bk. M.
Kayahan zgl, Dvan Yolundan Peraya Selmetle- Modern Trk iirine Doru, Hece
Yaynlar, Ankara 2006.
Klasik'ten Barok'a
Sorokinin Dynamicsindeki nemli tespitlerden biri udur: Her sanat tipi; belli bir kltr,
toplum ve kiilik tipinin ortaya kmas, bymesi, deimesi ve kmesiyle birlikte ortaya
kar, byr, deiir ve ker. Bu forml Osmanl sanatna uyarlarsak, devletin alt asrlk
mr boyunca urad farkllklarn toplum ve kiilik tiplerini deitirdii; dolaysyla
edebiyatn da hep ayn klasik izgisini korumad gerei ortaya kar. Devlet deiirken,
toplum deiirken, fertler deiirken, bir fert olarak airin deimeden kalmas ve hep ayn iiri
yazmay srdrmesi mmkn olabilir mi? Yenilemenin tek mit hlini ald bir lkede airin
ve iirin deimeden kaldn, klasik iirin belki bozulduunu ama asla yenilenmediini
sylemek doru olur mu? Modern air, asrnda yaar ama asryla yaamaz; poetikasn gemi
yahut imdi deil, gelecek endiesi belirler. Oysa dinamiklerini deiimin belirledii bir devrin
Osmanl airini sosyal artlar oluturur, etkiler; bu sebeple de dekadan bir devrin airini
dekadan olduu iin eletirmek mmkn deildir. stelik hibir d etken olmasa da sanat
kendini yenileyecektir. J. L. Lowes, 1926da Bostonda nerettii Convension and Revolt in
Poetry adl almasnda, poetik deiimin ritmik yapsn aklarken, her iir anlaynn
zamanla katlaarak bir konvansiyon hline geldiini ve yeni bir iir anlaynn isyan ederek
onun yerini aldn syler. Yeni anlayn zamanla kemiklemesi ve konvansiyon oluturmas
da daha yeni bir iir anlaynn isyann hazrlayacaktr. Bu sre, her eyin alabildiine yava
deitii Osmanlda, ge ve etkileri zor hissedilir bir hafiflikte de olsa, XVIII. yzyldan
itibaren balamtr.
Neye eski, neye yeni dediinizi tartn. Yeninin ne zaman eskidiini, eskinin ne zaman
kymet kazandn anlamaya aln.
Wlfflinin Renaissance und Barocktaki fikirleri ve onun fikirlerine son eklini veren Focillon
ayn noktada birleirler: Klasisizmin kunt, kuralc, ahsi yaratmalardan ziyade mterek bir
malzemenin gelitirilmesini yeleyen, bu yzden de hatlar yumuamayan yaps cereyann son
demlerine doru gevemeye yz tuttuunda artk, barok dnem balyor demektir. Var
oluun kanunu gerei, klasik olan da doar, geliir ve dnr; dnt biimiyle artk
klasiin barok hlidir. Kurallar yumuar; tipik olann yerini ahsilik ve orijinalite, gelenein
yerini yaratma alr; orijinal ve cretkr bulular, artc syleyiler, allmadk imajlar, yeni
kelimelerle beslenirken arlaan, tumturakl, kaprisli bir dil, hayal gcnn de yardmyla hzl
bir ekilde soyutlaan tema, ilham perisini akln esaretinden kurtar, antikite yerine yaanan
gn tercih nem kazanr. Sanatkrn keyf seimleri, mizacnn ynlendirmeleri, heyecanlar
ne kar. Klasisizmin nceden hesaplanm heyecanlar reddedilip bir vecd annn her eye
hkmeden tabii heyecanlar yceltilir ve formlatrlr. Ayn heyecann zamanla geliip sosyal,
siyasi yahut din bir kisveye brnd de olur.
1. asr da Osmanl klasik sanatnn son grl ve barok dnemidir. Nasl ki, mimaride
Nurosmaniye Camii, resimde Levn nin son dnem naklarna eklemlenen Abdullah-
Buhar tasvirleri yahut musikide Emin Aann perev ve saz semaileri iin baroktan, hatta
Trk baroundan bahsediliyorsa, ayn dnemin klasik iiri iin de bu sfat kullanlmaldr.
Klasik Trk iirinin barok eilimler gstermesi iki sebeple kanlmazdr; ilki, yukarda da
ifade edildii gibi her klasik edebiyatn son devresinde mukadder olarak baroklamas
yznden; ikincisi de XVIII. asrda balayan Batllama gayretlerinin sanattaki yansmas
barok olduu iin... Bu asrda, klasik iirin form, tr, muhteva, dil, dnyay kavray ve ifade
edi gibi temel prensiplerinde grlen zlme ve deiim bir kten ok, dnmn
ifadesidir. Bu dnm, yenilenmeye msaade eden bir kap aralayacak ve XIX. asrn yenilik
peindeki edipleri bu kapdan geeceklerdir.
Batllamann D Etkenleri
Felsefi bir gerek var ki edebiyat da dahil, deimemek mmkn deil. Dolaysyla, Osmanl
edebiyatnn asrlar boyunca asli prensiplerini deitirmeyiini bir deimezlik gibi grmemek
gerek. Osmanlnn konserve edilmi bir hayat olsayd -ki byle bir hayat koca bir cihan
devleti deil, ancak Pigmeler yahut Koikoiler srdrebilirdi- veya bir cins mill otizm de
yaasayd -ki bu Osmanlnn genel niteliklerine aykr olurdu- yine deiecekti. Ska
zannedildii gibi Osmanl, ie dnk bir sistem kurmad iin Bat kltr ile tankl da
hayli eski ve derindir. Devletin, sarayn, ynetici kadronun Batl kltr unsurlaryla tanmas
ve onu kavramaya almas, sradan ferdin tanklndan ok daha nce olsa bile, XVIII. ve
bilhassa XIX. asrda gndelik hayatn iinde hayli Batl kltr unsurunun yaamas artk
yadrgatc olmaktan kmtr. Osmanlnn Batnn kltrel deerleriyle tanmasnn birka
yolu vardr:
1. Avrupal sefirler ve sefarethaneleri, stanbul alndndan beri Osmanl topraklarnda
mevcuttur. Osmanl ricali, sefarethanelerde verilen balolara davet edilmi; tiyatro gsterile-
rini seyretmiler; orada baslan kitap ve gazetelerle tanmlardr. Yeni tayin olunan her sefirin saraya ve devlet erknna sunduu armaanlar da Batl kltrle tankl artrmtr.
2. Levantenler, Osmanl topraklarnda ticaret yapmak isteyen Batl irket acentalar- nn Trk
topraklarnda yerlemi alanlardr. Bu topraklarda nesiller boyu oturur, evlenir, Trklerle
dostane mnasebetler kurar, Trke renir; fakat Batl kltrlerini yaat
may srdrrler. Evlerindeki Batl hayata Osmanllar dahil etmekte bir saknca grmezler.
Mslman bir Osmanlnn Avrupa tarz noel ve yortu kutlamas, bale gsterisi ve salon
hayat ile ilk tanmas onlar sayesinde olur.
3. Gayrimslim aznlklar, bir yandan Trk kltrne yakndrlar, te yandan Avrupa
kltrne... Bilhassa Ermeni ve Rumlar, ocuklarn milliyeti-romantik akmlarn tartld
Avrupa niversitelerinde okutur, Franszca renir, mefruattan elence tarzna kadar pek
ok bakmdan avrupai bir hayat srmeye alrlar. Ayn Ermeni ve Rumlar mimar, bestekr,
ressam, divan airi ve aug olarak Osmanl sanatnn Batl bir izgiye doru ilerlemesinde
nemli rol oynarlar.
. Misyonerler, bilhassa cizvit rahipleri, gittikleri yrenin dilini, kltrn hzla kavrayp halkla
abucak kaynaarak yerlileirler. Capucin rahipleri dil olanlar yetitirerek Osmanlnn sz
varln aznlklardan dini btn hristiyan genlerine retirken Devlet-i Aliyyenin drt bir
yanndaki misyoner mektepleri ve gezgin misyonerler de Batnn din kltrn ve din
edebiyatn halka sevimli gstermeye alrlar.
1. Mlteciler iin byk ve merhametli devlet Osmanldr; ona snan, canndan emin olur.
Mlteciler ise kurtarabildikleri maddi kltr unsurlarn yanlarna alarak, manevi kltr
birikimlerini zihinlerinde tayarak iltica ederler. Bylece, Avrupa kltrnn bir parasn
Trk topraklarnda yeniden ihya etme imkn bulurlar. Mesela spanya ve Portekizden gelen
Yahudiler bizi matbaayla tantrrlar. sve Kral Demirba arl, says bini bulan
maiyetiyle Osmanlya snp be yldan ziyade misafir edildiinde devlet ricaliyle tanp
grr; fikir alveriinde bulunarak Avrupann siyasi kltrn tantr. Er- del Beyi
Rakczinin lene kadar Tekirdada misafir edilmesinin etkileri, tercman brahim
Mteferrika zerinden anlalabilir. Rus zulmnden kaan Lehlerin Polonezkyn
kurmalar, Fransz htilalinden kaan aristokratlarn klasik kltr stanbula tamalar,
Bonapartn imparatorluunu ilan etmesinden sonra cumhuriyetilerin de ayn ekilde
Osmanl topraklarna kamalar nemli etkilenmelere sebep olur.
2. Osmanl sefirleri ve sefaretnameleri, Trkn Bat ile bizzat Batl topraklarda iletiim
kurmasnn ve gzlem yapp tecrbe edinmesinin tek yoludur. Yirmisekiz Mehmet
elebinin Paris Sefaret namesinden (1720-1721); Fransadaki ordu tekilat, sanayi tesisleri,
ilim ocaklar kadar, saray ve baheleri, tiyatro ve operalar, balo ve ziyafetleri, insan
manzaralar da renilir. Sonralar Moral Ali Efendinin Fransa, Hatti Mustafa ve Ebu- bekir
Ratib Efendilerin Viyana, Ahmet Resmi ve Ahmet Azmi Efendilerin Berlin, Dervi Mehmet
Efendiden balayarak Petersburg sefaretlerinden gelen raporlar ise, gnderildikleri lkenin
kltrne ait ayrntlarla doludur. Bilhassa 1793te ikamet eliliklerinin kurulmasndan sonra
artk, bir Batl lkede yaayan ve oradan gnderdii raporlarla Avrupay devletine daha
yakndan tantan yeni bir sefir tipi, bir kltr elisi belirecektir.
3. Avrupal sanatkrlar, asrlar boyu arka ilgi duymular ve arktan da ilgi grmlerdir.
Avrupal gezgin kumpanyalar, bilhassa talyan truplar sk sk stanbula gelip mzik, bale,
pandomima gibi, dil zerinden anlamay gerektirmeyen sanatlar sergilerler. Saray, baleyi
1582de Sultan III.
Muratn ehzadelerinin snnet dnnden beri bilir. Torrininin tiyatro temsillerini nce
sadrazam, sonra da Sultan III. Selim
izler. Bir bestekr olan Sultan Selim opera da seyreder, org da dinler, evkyye Kknde
Fransz danslar da izler. Fatihten beri zaman zaman stanbula gelen ressamlarn says
1. asrdan itibaren hzla artar. Oryantalist ressamlar, barok eilimli mimar, i mimar ve peyzaj
mimarlar, mzisyenler, sahne sanatkrlar, seyyah edipler Osmanl topraklarna kltrlerini
katarlar.
2. Mhtediler yani sonradan mslmanl seenler, ruhen slama balanm olsalar da
maddeten hl Batldrlar ve Osmanlnn iindeki kk Avrupay temsile devam ederler.
brahim Mteferrikadan Humbarac Ahmet Paaya, Mustafa Celalettin Paadan Osman
Nihali Paaya varncaya kadar pek ok mhtedi Batllamann kltrel cephesine nemli
hizmetlerde bulunmulardr.
. Sultanlar ve aydn memurlar, sradan bir meraklya nazaran yurt dyla daha kolay iliki
kurabildikleri iin nemlidirler; fakat daha nemlisi, onlarn devletin banda olmak veya
arkn evirmek gibi ayrcalkl konumlar sebebiyle, dardan rendiklerini yurda tatbik
etme imknn da tamalardr. III. Ahmetin Batllamaya olan inancn Damat brahim Paa
ile hayata geirme gayretleri, I. Mahmutun Nurosmaniye Camiini Avrupann mehur
kiliselerinin planlarn esas alarak ina ettirme niyeti, I. Abdlhamitin Mhendishane-i Berri-i
Hmayunu kurduruu, III. Selimin daha ehzadeliinde XVI. Louis ile mektuplamas ve
Fransz htilalini yakndan takibi, Ebubekir Ratib Efendiyi Viyanaya sadece bir sefir olarak
deil, bir medeniyet ve teknoloji kifi olarak gnderii, Vaubann harp sanatna dair
kitabn tercme ettirii hep bu yoldaki admlardr.
1. Ordu, asker mektepler ve hocalar, Batllamann nemli unsurlardr. Nizam- Ce- did
tabiri sadece askerlie has yeniliklerin ifadesi olarak anlalmamal; tam da szlk anlamndaki geniliiyle, Osmanlnn slahat teebbslerinin genel ad diye bilinmelidir. Batllama gayretlerinin asker kanatta balamas sebebiyle, kltrel deiimin yn ve dozu da
yine ilk olarak orada tartlm olsa gerektir. Tophanede Comte de Bonneval ve Baron de
Tottun faaliyetleri, Humbarac Oca, Fransz uzmanlar, asker mhendishanelerdeki yabanc hocalarn Trke bilmeyii sebebiyle Franszca srdrlen eitim yeni bir insan tipinin
filizlenmesindeki nemli etkenler olmutur.
. Yurt dna gnderilen talebeler, yurda yeni kltrel donanmlaryla dnerler. Sultan III.
Ahmet zamannda yurt dna musiki eitimi iin gnderilen renciler ve II. Mahmutun
saltanat yllarnda asker eitim almalar iin Avrupaya yollananlar,
1. asrda furyaya dnecek burslu renci gnn ilk rnekleridir.
Kolayca fark edilebilecei gibi, yenilemenin Batl kaynaklar bunlardan ibaret deildir;
kapitlasyonlar, harpler, anlamalar gibi pek ok etken eklenebilir; fakat bizim iin nemli olan
insan unsuru, bilhassa Avrupal ve Avrupai insan unsurudur. Bunun sebebi Osmanlya hastr:
Batda byk deiimleri byk hadiseler dourmuken, Osmanlda byk deiimleri fertler
oluturur. Osmanl iin istenen olumlu deiimin, biri kolay dieri zor olmak zere iki yolu
vardr. Birinde ferdi gayretler yukardan aaya doru bir etki yaratrsa, toplum
yavaa, istekle deiir. kincisinde ise, ferd gayretler bir direktife dnr ve toplumda hzl,
ama isteksiz bir deiim yaanr. Birincisini entellektel zeka, ikincisini otorite tercih ve tatbik
eder. Dnemin artlar dnlrse, otorite aydndr, aydn da edip... O hlde, istenen deiim
tercih edilen yollardan hangisi ile gelirse gelsin, edii hem aktif hem de pasif olarak birinci
dereceden ilgilendirir. Aydn lzumunu hissettirir, esaslarn gsterir; otorite yapar, kabuln
salar; edip uygular, anlatr. Bu misyon ayn kiide toplanmsa, edip deiimin gereini
erken farkedip farkettirecek dikkatlere ve bu bu dikkatleri gerekletirebilecek gce sahip,
eserleriyle bu deiimin asl unsurlarn tantacak ve benimsenmesine katkda bulunacak
bilinte biri oluverir. Sultanlardan balayarak ynetici ve aydnlarn ayn zamanda air olular,
edebiyatn deiim iinde nemli, hatta nder bir rol oynayarak yenilemesini salar. Osmanl
ve edebiyat yeni gelen XIX. asra ite bu yenileme- ci birikimle girer.
Tanzimat Ferman
Devletin Batllamaya karar verii 1699da iken, edebiyatn yenilenmeye balamasn 1839da
Tanzimat Fermannn ilanna balamak, zerinde ok dnlmeden verilmi bir karardr.
Tanzimat Ferman, devlet ve toplum hayatn deitirecek yenilikler getirmeyip, o gne kadar
geen yaklak iki asr iinde, devlet anlayndaki ve uygulamalardaki deiimle tebaya
tannan haklarn bir yeknn karr. Asl maksat, ieriye bir yenileme projesi gstermek
deil, darya bir itimatname gndermek olduu iin, bu fermann bir eyleri deitirmesi
mmkn deildir. Nitekim, bizzat tarihilerin dorulad, Tanzimatn ilanndan sonra, vergi
ve asker toplama gibi birka alandaki yenilikler dnda, kkl deiimlere de rastlanmaddr.
Kald ki Tanzimat, devlet ynetimine ait pek ok eyi deitirse dahi, bunlarn edebiyatta
yenilemeye sebep saylmas mmkn olabilir miydi? Yakn gemite, sadece Vaka-i Hayriyye
iin bile yzlerce iir yazlmken, Tanzimat-1 Hay- riyye gibi kkl ve airi de derinden etkiledii dnlen bir hadise niin bu kadar ilgisizlikle karlanmtr? Sultan Abdlmecite ve
Mustafa Reit Paaya hitap eden kasidelerde olsun, makamlarnn tebrii dnda farkl mit ve
heyecanlar aktarlmal deil miydi?
Devletin ald resm kararlar insann ve sanatn karakteristiklerini deitirmeye yeter mi?
Tartn.
smail Habip (Sevk)in Trk Teceddd Edebiyat Tarihi (1925)ne kadar Tanzimat
edebiyat adlandrmasna rastlanmaz. Ne sonradan Tanzimat edebiyats saydklarmz
kendilerini byle anar ne de Ebuzziya Tevfikten Abdlhalim Memduha, ehabettin
Sleymandan Kprlye varana kadar edebiyat tarihine yaklaan metinler oluturmu
yazarlar Tanzimat Edebiyat diye bir balk tanrlar. Adlandrmann mucidi ve takipileri,
altna nceki dnemlerde olmayan bir yenilik, bir form, bir tema koyamadklar hlde, neye
dayanarak byle bir balk tespit ettiklerini aklayamazlar. stelik 1839da balad iddia
olunan bir dneme ait ilk edeb mahsullerin, handiyse yirmi yl sonra, 1850li yllarn
nihayetindeki bir iki yla skmasn da hi garipsemezler. lk Tanzimat edibi i- nasi ise,
onun da ilk eserleri 1859 ve sonrasnda ortaya kyor. O hlde 1839dan sonraki yirmi ylda
baka edip yetiip baka eser vermedi mi? Cevabn hayr olmas maddeten de mmkn
olamayacana gre Evet, baka edipler ve eserler var. denecektir. Buna bal olarak bir
baka soru kendiliinden doar: 1839-1859 arasnda eser veren ve bir ksm tezkirelerde,
biyografi kitaplarnda kolayca bulunabilecek yzlerce isim nerededir? Niin Tanzimat edibi
saylmaz; niin grmezden gelinirler? Determinizm, bize her kn, kendisinden evvelki
gelimelerin sonucu ve kendisinden sonraki gelimelerin sebebi olduunu gsterdiine gre,
inasinin hazrlanna ve yetimesine sebep olan nesil nerededir? Sorular oaltlabilir.
Edebiyat, Tanzimat ilan olunduu iin yenilemeye balamaz; adna Tanzimat Edebiyat
dedikleri ve sonu belli ise de ban tayin etmenin bu kadar kolay olmamas gereken sre,
zannedilenden bir asr evvel balar ve metamorfozunu ancak XIX. asrn son yarsnda
tamamlar. Danilevskinin rneini tekrarlayarak sylemek gerekirse, yazn gne nlarnn en
dik geldii, gnlerin en uzun olduu ay hazirandr; lakin bunun sonularn almak ancak
temmuz ve austos aylarnda mmkn olur. Austosun sca, hazirann etkisidir. Bir
gelimenin balangc, onun sonularn farketmeye balaymzdan ok daha ncesine
tarihlenir. Bir baka deyile, yenilemenin ak iaretlerini farkettiimizde, onu tetikleyen
sebeplerin oluup amillerin ilemeye balamasnn zerinden epeyce zaman gemitir bile...
Demek ki, Tanzimat sonrasnda dikkatimizi ekmeye balayan yenileme, ondan ok daha nce
-belki de 1699dan itibaren- filizlenmi ve zamanla tomurcuk vermi edebiyat aacnn nihayet
meyveye durmasnn sonucudur.
Edebiyatn yenilik araylaryla geen bu uzun yolun stne mutlaka bir iaret ta dikilmek
isteniyorsa bunun iin, 1839 deil, belki de 1856 yl daha yerinde bir seim olacaktr. 1856,
Krm Harbinin ikinci ve son yldr; Krm Harbi ise ngiliz ve Franszlarla ayn saflarda
savaarak, stanbulun sosyal, siyasi, fikr, madd ehresini onlara gre ekillendirerek
Batllamaya yeni bir adm atan Osmanlnn ilk yldr. Islahat Ferman bu yl ilan edilerek
kltrel Batllama resmletirilmitir. Paris Antlamasnn ikinci maddesiyle artk, Osmanl
bir Avrupa devleti saylmtr. Tanzimat Edebiyat ad altna alnan ilk isimlerin ilk
rnlerinin hepsi de bu tarihten sonra geecek bir eser hazr- lamalk srenin sonunda, 18581860 yllar arasnda yaymlanr. Muhaverat- Hi- kemiyye (Mnif Paa), Tercman- Ahval,
air Evlenmesi (inasi), Tercme-i Telem ak (Yusuf Kmil Paa), Tercme-i Manzume
(inasi) hep bu yllarn rndr. Encmen-i uara ve Gen Osmanllar Cemiyeti (Meslek) de
1860n hemen eteine iliiverir. Bir iki yla sm bunca nemli gelimeden ve eserden sonra,
verilecek hkm netleiyor: Mademki Tanzimat- Hayriyyenin bir edeb yenilemeye yol
aacak dinamikleri yoktur; mademki Tanzimat Edebiyat tabiri XVIII.
asrda balayan bir yenileme cereyannn son halkas olmaktan teye mana tamyor;
mademki yirmi yl boyunca bu adn tad vasflara uygun eser verilmedii grlmektedir;
mademki edip ve eserde yenilik saylan her ey 1856 sonrasnda ortaya kmtr; o hlde bu
edeb devreye -mutlaka tarih gelimelere yaslanan bir isim aranyorsa- yaktr- labilecek en
uygun sfat Islahat Devri Edebiyat olacaktr. Bylece, yirmi yl boyunca eseri olmayan
Tanzimat Edebiyat da ismini unutup asl hviyetini kazanarak kaynana, o gne kadarki
yenileme macerasna eklemlenebilir.
Dnem adlandrmalar hakknda hl bir fikir birliine varlamam olmas yadrganmamaDKKAT
ldr. XIII. asr Italyasnda parlayveren oluuma, stnde herkesin birletii bir isim taklabilmesinin yzlerce yla mal olduunu ve ancak XIX. asrn ortalarnda Micheletnin kulland
rnesans kelimesinin bu ihtiyac karlayabildiini hatrladktan sonra, bizdeki adlandrmalarn niin henz yerini bulamadna o kadar da endielenmemek gerektii anlalr.
1. Divan tertibini bozarak medhiye tarz kasideleri almamak veya yerini deitirmek; gazellerin
alfabetik srasna kafiyetul-p, kafiyetul-im gibi gelenekte olmayan blmler ilave
etmek; gazelleri formlar yerine temalarna gre, sufiyane ve hakimane sylenilen
gazeliyyattr, rindane ve akane inad olunan gazeliyyattr gibi balklarla tasnif etmek...
2. Trk aruzunda nadiren kullanlan veya hi kullanlmayan vezinlere ilerlik kazandrmak;
Arapa ve Farsa asll kelimeleri Trk telaffuzuna gre aruza ekmeyi hata ve zaaf eseri
olmaktan kar (hsn yerine hsn gibi); hece veznini kullanmakta ve bu yoldaki
iirlerini divanna almakta mahzur grmemek...
3. Kafiye ve redifi iirin konu btnln salamada kullanmak; allmadk redifler bulmay
yenilik aray saymak; redifsiz iir kadar, btn msray kaplayan redifleri de denemek;
kafiye olarak Trke asll kelimeleri srarla kullanmak ve onlar Arapa, Farsa kelimelerle
kafiyelendirmekte bir mahzur grmemek; iirin vezinsiz ve kafiyesiz de olabileceini
sylemek...
. Nazm ekilleri gevemeye balar. Kasidenin bir form mu yoksa tema m olduunu
tartmak; drtlkler, belikler hlinde veya mesnevi formunda kaside ve gazel yazmak; kta
gibi, ilk beyti musarra olmayan kaside sylemek ve ilk beyti musarra kta dzmek; kasidede ve
gazelde tarih drmek; kasidenin blmlerini deitirmek, mesela tegaz- zl blm yerine
rubai koymak; kaside ve gazellere balk bulmak; gazellere zeyl yazmak; mahlasn hi
koymamak veya iirin son beyitlerinden birinde sylemektense banda bir yerlerde anmak;
n-tamam gazel terimini altst edecek ekilde, matla beyti olmayan veya beten daha az beyti
olan gazelleri eksiksiz saymak; mterek gazel sylemeye hz vermek; mselles denen ve
msralk bentlerden oluan bir nazm ekli yaratmak; bahr-i tavili mensur iirin atas olacak
ekilde kullanmak...
Muhteva Deiimleri
1. Gelenekli mazmunlarn bir ksmn khne, b-mana veya kerih bularak iirin lgatinden karmak ve bikr-i mazmuna nem vermek; aa uygun yeni mazmunlar icat
etmek (tiyatrohaneyi ibret sahnesi olarak dnyaya, vapur ocan n yanan gnlne,
telgraf tellerini sevgilinin salarna benzetmek gibi).
2. XVIII. asrn mahallleme cereyan bir sonraki asra, yerellemeden ziyade yerlileme olarak
tanr. Bir yandan iirde ran etkisi hafifletilerek dier yandan avami eilimler trplenerek
bir orta yol bulunmaya allr. Artk, Osmanl iir arsasna kurulmu eski Acem kk
yklmadan, yerine yeni ve yerli iirin ina edilemeyecei fark edilmitir.
3. Tasavvufi iir ile geni kitlelerin ihtiyac olan hikemi iir arasndaki fark almaya balar.
Sade mslmann gndelik ihtiyalarn karlayacak, mkillerine zm yollar tavsiye
edecek didaktik bir iir anlay ne geer. Bu anlay, XIX. asrn ikinci yarsnda siyas bir
ierik edinmeye balayacaktr.
. Klasik iirde k azndan maukaya hitap etmek geleneklemi bir ifade tarzdr. O kadar ki
kadn airler bile gazellerinde erkek azyla hitap ederler. Oysa XVIII. asrdan itibaren gittike
yaygnlaan bir tarz belirir ve erkek airler, sevilen kadnn azndan gazeller yazmaya
balarlar. Bylece o zamana kadar iirin pasif bir nesnesi olan kadn aktif bir varlk kazanrken
erkek air de empati kurmay renir.
1. iirin en yaygn konusu olan akta byk deiim grlr. air, sevday ve sevgiliyi
ycelterek ilah bir noktaya tamaktan vazgeerek daha beer, daha gereki bir zemine
indirir.
2. iirin gelenekli temalar arasna vatan, millet, hrriyet, adalet, eitlik, medeniyet, terakki,
alafrangalk gibi kavramlarn ilavesi; airin, aznlklar ve kendisini poetik figrlere
dntrmesi, ocuklar farkedi, ya ocuk azndan ya da ocuklar iin iir yazma, mahall
renkleri ileme, Osmanlnn hayatna yeni katlan nesneleri iire malzeme yapma (emsiye,
yelpaze, resm nian, tablo)...
iir Dilinin Deimesi
1. Klasik iir, edeb dilin resm kanallarla ynlendirilmesine Sultan II. Murat zamanndan beri
alkndr. XVIII. asrdaki mahallleme cereyan ve ynetici kadronun kaba Trklerden
olumas, iir dilinin sadelemesinde nemli bir etken olmutur. Bilhassa Sultan III. Selim ve
II. Mahmutun gayretleriyle dilde genel bir sadeleme yaanr. Nasl ki, Tercman- Ahvalin
mukaddimesi gazeteci lisan kadar edeb syleyii de etkilemise ondan otuz yl evvel, Sultan
Mahmutun Takvim-i Vekayiin dilinin anlalr olmas yolundaki tavsiyesi de btn bir
edebiyat ilgilendirmiti.
2. XVIII. asrda sade Trkenin yaygnlamas, tasavvufi edebiyatn dilinin de deitirilmesini
gerektirmez. te yandan dildeki sadeleme hemen kar kutbunu yaratr ve sebk-i Hindnin
girift dilini, zel kelime kadrosunu, ilgin terkiplerini canlandrr.
3. Osmanl iir dilinin Arapa ve Farsa asll kelimelerden beslenen ana arterine baka dillerin
eklendii, XVIII. asrda fark edilirse de bu durumun iir iin sknt yaratmaya balamas bir
sonraki asrn son eyreindedir. Rumca ve Ermenice bata olmak zere, aznlklarn
dillerinden kelime ve tabirlerin iire girii sevimli bir eitlilik olarak alglanr; fakat
eskilerde talyancadan, XIX. asrda bilhassa Franszcadan alnma kelimelerin iirde
kullanmnn gitgide yaygnlamas, Edebiyyat- Cedidenin alafrangalkla sulanmasna
kadar uzanan bir srecin balangc olur.
SONU
1. asrn balarndan itibaren klasik edebiyatn yava yava zld grlyor. Bu zlme,
bir yenileme gayretini de beraberinde getirdii iin edebiyatn gelenekli unsurlarnn
deiimi yolundaki teebbsler zaman zaman inhitat, inkraz gibi sfatlarla adlandrlmtr. Oysa gelenein bozulmaya ve dnmeye balad yerde yeni bir edebiyat
anlay yeermeye almaktadr. XIX. asra bu dikkatle bakldnda onda, gelenein devam
etme abas yannda, filizlenmeye alan modern edebiyatn ilk iaretleri de fark edilecektir.
Klasik edebiyatn ne zaman sona erdiini ve modern edebiyatn ne zaman baladn
sylemek ok da kolay deildir. Yanl olan, birinin sona erdii gn dierinin baladn
dnmektir. Yenilik gelenei dntrrken gelenek de yeniliin boyutunu ve karakterini
belirler. Hibir gelenek, an inkr ederek deimeden kalmay baaramazken hibir
yenilik de kklerini gelenee uzatmadan tutunamaz. Her gelenek bir zamanlar yeniydi ve her
yeni, bir gn gelenein paras olmaya adaydr.
zet
XIX. asrda edebiyatta grlen yenilemenin gelenekli 1 ve Batl kaynaklarn ayrt edebilmek,
Kadim inin titiz vakanvisleri, bir hadisenin tarihini yazarken onun sebeplerini aratrmak
iin elli yl ncesine mracaat etmeyi detten bilirlermi; nk bugn yaanan bir olayn
kaynann en az elli yllk bir gemii olduunu dnrlermi. Ayn gerekelerle klasik
edebiyatn sona eriinin de modern edebiyatn balangcnn da sanlandan ok daha uzun sren
bir hazrlk mddeti olduu bilinmelidir. Klasik edebiyat geleneinin tabii dnm ve
yenilenmesi, Batllama heveslerinin deiimi ve yenilemesi tarafndan gelitirilmitir.
Dolaysyla klasik ile modern arasndaki gei devresinde, gelenein iinden kan ve Batdan
tanan yeni unsurlarn harmanland fark edilir. Batnn kltrel etkisi hi yaanmasayd bile
klasik edebiyatn -tabii seyri iinde- zaten barok bir deiim geirerek gelenein kaln
kabuunu krmaya almas kanlmazd. Batllama kararnn alnmas, bu karara uygun bir
zihniyet ve zevk deiikliinin yaanmas, edebiyatn da kanlmaz olarak deiirken, rotasn
Bat istikametinde belirlemesine sebeptir.
Edeb gelenek iindeki yenilik kprtlarn izleyebilmek, Osmanl edeb geleneinde
deiimden ok, dnmden sz edilebilir. Mevcudun varyasyonlar evrilip evrilerek yeni bir
grnm kazandrlr. Edebiyatn ilkeleri o kadar eski tarihlerde konmutur ki, artk onlar
zerinde herhangi bir deiiklik yapma imkn kalmam gibidir. Bu gelenekli yapyla oynamay deneyenler daha ilk teebbslerinde ya cehaletle ya beceriksizlikle ya da ilkeleri hie
saymakla sulandklar iin, klarnn arkasn getirememilerdir. XVIII. asrda balayp
XIX. asrda da devam eden bir eilimle, yenilenmenin gereine inanan nesiller, bir yenilik
yapmaya kalktklarnda nceki nesillerin ite bu sulanan denemelerini gelitirmeyi yelerler.
Bylece, gelecek itirazlarn nn, gemiten emsal gsterilen bir divanla kesmek mmkn
olabilmitir. Form ve tema deiikliklerinin byk ksm, bu cins sakat rneklerin gelenee mal
edilii sayesinde gereklemitir. Yine de XIX. asrda -ufak deiikliklerle de olsa- hl
gelenekli formlarn kullanlmas, buna mukabil muhtevaya yeni konu ve kavramlarn ilave
edilebilmesi gerek yeniliin ierikte baladn gsteriyor.
^
Klasik edebiyatn gelenekli zelliklerindeki gevemeyi aklayabilmek,
Klasik ve modern a aydnn birbirinden ayran temel zelliklerden birinin de edebiyata olan
mesafesinde yatt sylenebilir. Klasik aydn, edebiyatla ve edebiyat zerinden dnmeyi
tercih ederek mtefekkir edip olurken, modern aydn edebiyata nispi bir mesafede durur.
Klasik edip toplumunun aydndr; modern edip ise, ilk aydnlananlardandr. Klasik edip,
tad aydn sorumluluu ile toplumunun deiim ihtiyacn nceden fark eden ve ynn,
yolunu, niteliini ortaya koyandr. Osmanl airi gibi kuldan ferde gemekte olan bir aydn tipi
iin bu misyon ok belirgin olarak grnmese de vardr ve nemlidir. Dolaysyla mtefekkir
edip, cemiyeti iin gerekli grd deiimin kk bir rneini iirinde gsterecektir.
Deiimlerin edebiyattan balayna dikkat eken mer Seyfettin, 1919da diyor ki,
Ictima inklaplar bir hareket ise o hareketin uuru da edebiyattr. Edebiyat bir cemiyetin deta
mfekkiresidir. Bir eyi yapmadan, evvela nasl dnr, nasl niyet edersek, cemiyet de bir
Okuma Paralar
GAZEL
Kande ehbz- hner olsa gelir pervza te meydn- shan gitmeyelim rza
Rumda erdi szm mertebe-i icza te meydn- shan gitmeyelim rza
Mlik oldum burada ben hner-i mmtza te meydn- shan gitmeyelim rza
Haleb onda ise bunda bulunur endze te meydn- shan gitmeyelim rza
Var m Anka-y hner olsa gelir pervza te meydn- shan gitmeyelim rza
Oldu galib hner-i Rmda fahr-i rza te meydn- shan gitmeyelim rza
mtihn ise garaz Rmda vardr std te meydn- shan gitmeyelim rza
Pehlivn- hnere sha-i mahss olmaz te meydn- shan gitmeyelim rza Sleyman
Fehim
GAZEL
Vdi-i sohbete dmlere sestir elfz Msi-i Tr- menye kyestir elfz
B-muhb reh-i tahkk gzer klsa nola Semt-i mnya aceb kafile-restir elfz
Bak temya bahrn- riyz- shan Zde-i tabma bd-i hevestir elfz
iyan-sz- hayl olal murg- tahkk Tti-i maniye zbende kafestir elfz
Nutk- akm vereli ehl-i hev cismine cn Kalib-i mani-i era nefestir elfz
ok gelir mlk-i dile denle katar- ilhm Krbn- shana bang-i cerestir elfz
Vasf- Sdni-i zlfe vereli reng-i kalem Ehl-i sevd sznn bana festir elfz
Sz bulunmaz edeb et midhat-i pre Zver Greli deng-i eker zre megestir elfz
Ahmet Sadk Ziver Paa
MFTH-I LSANdan
Allah diy, gkler siy, yer ter, komanse ibtid Dieu cieux terre commencer Dim tujur, bk
eternel, enfini b-intih toujours ternel infini Peygamberin ad profet, sdk fidel, gid reh-nm
prophte fidle guide Htif orakl, mcize mirakl, irsl anvua oracle miracle anvui Kuran
Koran, ncil evancil, pentatk Tevrattr Coran vangile pnetateuque Lepsom Zebur, Ms
Moiz, s Jezu, man fua psaumes
Mose Jsus foi
Cibrl yni Kabriel, Decclin antekrist ad Gabriel antchrist
Hem anj olmutur melek, umak vole, yol rut vua ange
voler route voie
Maher l jjman derniyer hem hirettir lotrmon Le jugement dernier Lautre monde
Tartmak peze, mzan balns, ar pezandr hem pua peser balance pesant poids
Tahir merzade Yusuf Halis Efendi
MENFDA KEN SZ-I DERN LE VD- DGERDE SYLENMTR
Pek arzlar gnl efendim seni Yakt kl eyledi firkn beni D ber-d edip bu cn teni
Yakt kl eyledi firkn beni
Hl-i pernm edesin sul Geer herbir gnm hicrinle bir sl Kalmad cismimde tkat
mecl Yakt kl eyledi firkn beni
Haylin durmakta gzmde dim Zebnm olmakta zikrimle kaim h feryd ile geer her nm
Yakt kl eyledi firkn beni
Akl fikri btn trmr ettim arp vdi-i hayrete gittim Nr- hicrinle eridim bittim Yakt
kl eyledi firkn beni
Dmeninden tutup szi-i firkat kt girbna le-i hasret Cierden yarlp nr- muhabbet
Yakt kl eyledi firkn beni Mehmet Akif Paa
aslnda Batnn yzlerce ylda yava yava oluturduu ve bu sre esnasnda eskittiidir. Her
yeninin kymetli olduu ve her eskinin deerini kaybettii fikri doru deildir. Eskinin bir
ksm yeniliklere ayak uydurabildii iin kymetini korurken bir ksm da orijinal hliyle
nemli bulunduundan mzelik bir deer kazanr. XIX. asrn edebiyatnda bu iki kymet normu
yan yana bulunur; eski deerlidir ve deimeyi baarabildii yerlerde yeniliiyle de bir baka
deerlidir.
Sra Sizde 3
Edebiyat mill bir deerdir ve asrlar boyunca devlet eliyle ynlendirilmitir. u kasideye deil
de buna caize veren devlet by -belki, oka farknda olmadan- airin, rabet bulmu
zellikleri dikkate alan iirler yazmasna sebep olmutur. Baz padiahlarn ran iirinden
holanmalar veya baz padiahlarn sade Trkeyle yazlmas ynndeki istekleri pek ok
edebiyaty ynlendirmitir. Devletin resmen Batllamaya karar vermesinin edebiyatta bir
yansmasnn grlmesi de kanlmazdr; fakat, sarayn glhanesinde Mustafa Reit Paann
ulem, mer ve sfernn (din bilginleri, komutanlar ve sefirler) huzurunda okuduu bir fermann hemen ertesinde yeni bir edebiyatn baladn sylemek mmkn deildir. Ferman
ferdin hayatn, kaderini, davranlarn, ruh dnyasn deitirmeye ynelik dikkatler
tamazken, 1839 ylnn Kasm aynda klasik edebiyatn bitip modern edebiyatn balamasna
yol aacak bir edeb etki oluturmas mmkn deildir. 12 Eyll sonrasndaki deiim, insan
etkileyecek bir ap ve derinlik tad iin, 1980 sonrasnda edebiyatn kendine has zellikler
kazand bilgisiyle bakldnda 1839un bu tarz bir etki yaratmad kolayca fark edilir.
Sra Sizde 2
Eski ve yeni kavramlar zerinde dndke fark ederiz ki, yeniyi genellikle daha evvel
mevcut deilken, yoktan ortaya kveren iin kullanyoruz. Oysa yeni tantmz birinin belki
de yirmi be yldr dnyada var olduunu hatrlarYararlanlan Kaynaklar
Holbrook, Victoria R. (1998). Akn Okunmaz Kylar, Trk Modernitesi Ve Mistik Romans.
stanbul: letiim Yaynlar.
repolu, Gl (1986). Topkap Saray Mzesi Hazine Ktphanesindeki Batl Kaynaklar
zerine Dnceler. Topkap Saray Mzesi- Yllk, stanbul.
Karal, E. Ziya (1940). Tanzimattan Evvel Garpllama Hareketleri (1718-1839) Tanzimat-I.
stanbul: Maarif Matbaas.
Kuran, Ercmend (1968). Avrupada Osmanl kamet Eliliklerinin Kuruluu ve lk Elilerin
Siyas Faaliyetleri 1793-1831. Ankara: Trk Kltr Aratrma Enstits Yaynlar.
Lewis, Bernard (1984). Modern Trkiyenin Douu. Tercme: M. Kratl, Ankara: Trk Tarih
KurumuYaynlar.
Mutakova, Elena (1980). Trk Aydnlanmasnn n-Tarihi (XVIII. Yzyl Edebiyat
zerine). Sovyet Yazarlarnn Trk Edebiyat ncelemeleri. stanbul: Cem Yaynlar.
Ortayl, lber (2001). Osmanlda 18. Yzyl Dnce Dnyasna Dair Notlar. Cumhuriyete
Devreden Dnce Miras-I: Tanzimat ve Merutiyetin Birikimi. stanbul: letiim Yaynlar.
Tanpnar, A. Hamdi (2006). XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Bavurulabilecek Kaynaklar
zgl, M. Kayahan (2006). Dvan Yolundan Peraya Selmetle- Modern Trk iirine Doru.
Ankara: Hece Yaynlar.
nver, smail (1988). XIX. Yzyl Divan Edebiyat. Byk Trk Klasikleri, 8. stanbul:
tken Neriyat.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan
sonra;
<j^ Enderun Mektebinin Trk eitim tarihi ve edebiyat
iindeki ilevini aklaya
bilecek,
<j^ Enderunda yetien XIX. yzyl airlerini tanyabilecek,
<j^ Enderunlu Vasfn
Trk edebiyatndaki yerine dair
airliine ve
deerlendirmeler yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Enderun Mektebi
brahim Ferit Bey
Hasan Yaver
Hamit
Nait
Enderunlu Vasf
r
Mahallleme
i
i
ak
indekiler
ENDERUN MEKTEB
ENDERUNLU VASIF
ENDERUN MEKTEB
Enderun Mektebi, Osmanl Devletinde medreseler dnda en nemli resm eitim kurumudur. Mlki ve asker idarecilerin yetitii bu mektep, temelde kap kulu snfn yetitirmek
iin kurulmutur. Enderun, Sultan II. Murat zamannda Edirne Saraynda biimlenmi, Fatih
Sultan Mehmet zamannda da kurumsallamtr.
Enderuna, devirme ocuklar alnmtr. Genellikle Hristiyan ailelerden devirilen ocuklar
nce Mslman ailelerin yannda slam adab ve Trke renir daha sonra Edirne, Galata,
brahim Paa saraylarnda eitim grrlerdi. Bunlara acemi olanlar denilmekteydi. Acemi
olanlar saraylarda eitim aldktan sonra, ilerinden ok baarl olanlar Enderuna alnr,
dierleri ise kma adyla eitli asker birliklere datlrd.
Topkap Saray iinde yer alan Enderundaki eitim Byk ve Kk Odalar, Doanc Kouu,
Seferli Kouu, Kiler Odas, Hazine Odas ve Has Oda olmak zere alt kademeden oluur.
Enderunun ilk kademesi olan Byk ve Kk Odalar, Topkap Saraynn giriinde yer alrd.
Burada ilkin Trke, Arapa, Farsa ve Kuran retilirdi. Byk ve Kk Odadakiler sadece
okur ve yazarlard. Bunlar Enderun Mektebinin hazrlk snflardr. Derslere daha sonra gre,
atlama, kou, ok atma gibi spor faaliyetleri eklenirdi. Bu odalarda bulunanlar dolama biiminde
bir cbbe giydiklerinden bunlara ayn zamanda dolamal denilmekteydi. Odalardaki genler
yaklak on be yalarnda olurdu.
Doanc Kouu, krk kiiden oluan kaftanl denilen Enderunlularn beinci ksmdr. leri
padiaha ait ahin, doan gibi hayvanlar besleyip umay retmektir. Bu kou, ava kt
zamanlarda padiaha hizmet etmektedir. Seferli Kouu, IV. Murat zamannda kurulmutur.
Hkmdarn amarlarnn ykanmas ve katlanmas grevi iin kurulan kou, daha sonra
sanat faaliyetlerine balamtr. Koutan birok air, kemanke, hanende kmtr. Padiahn
ok yaknnda grev yapan saray dilsiz ve cceleri bu kouta eitilmekteydi.
Kiler Odas, Fatih Sultan Mehmet zamannda kurulmutur. Hazine ile Hazine Odas arasnda
yer almaktadr. Bu odada bulunan olanlar padiaha ait yemekleri piirmek, sofra kurmak,
kahve, eitli reeller yapmakla ve muhafaza etmekle grevliydi. Saray odalar ve mescitlerin
mumlarn da bu kou salamaktadr. Kilerci Kouunun says otuz ile yetmi arasnda
deimitir. Bir dier kou olan Hazine de Fatih Sultan Mehmet tarafndan kurulmutur.
Hazine Odas, Yavuz Sultan Selim zamannda daha gelimi ve tekilatlanmtr. Oda, mertebe
bakmndan Kiler Kouu ile Has Oda arasnda yer alr. Hazine Odasndaki olan says
kaynaklara gre elli ile yz elli arasnda deikenlik gstermektedir. Sava ve bar
zamanlarnda her zaman padiahn yannda bulunan hazinedar-
bad: Mevlevi Ahmet Efendinin oludur. Farsa, Trke gazeller yazmtr. Farsa iirlerinde
kimi zaman Hafz mahlasn kullanmtr.
Nedim: stanbul doumlu olan Nedimin asl ad Mahmuttur. Gen Halil Aann oludur.
Sarayda raklk ve baz vezirlerin kap kethdal grevlerinde bulunmutur. Daha sonra
kasapbalk grevindeyken (1837-38) vefat etmitir. Gazel ve arklar bulunmaktadr.
brahim Ferit: stanbulludur. Divan hocalarndan smail Efendinin oludur. 1788 tarihinde
Enderunun Hazine-i Hmayun blmne dahil olmutur. Sultan Mahmut Hann ei iin
yaptrd caminin tevliyeti hizmetinde bulunduktan sonra 1842 ylnda surre emini olarak
Hicaza gitmek zere yola km ancak amda vefat etmitir. airin kendi hatty- la
oluturduu divannda iki kaside, mseddes, muhammesler, tahmisler ve gazeller vardr.
Nsfet: Asl ad Mustafadr. stanbulda domutur. Hasan Bayraktar isimli bir kiinin oludur.
Galata Saraynda rak iken Enderuna alnmtr. Nsfetin divan olduu ynnde bir kayt
yoktur.
Esat: Enderundan brahim Aann oludur. Kendisi de Enderunda yetimi ve kap- cbala
kadar ykselmitir.
Reit: Asl ad Mehmettir. Erikapl Mehmet Rasimin oludur. Sultan Mustafa zamannda
Enderuna alnm ve Abdlhamit dneminde darphane ktiplii grevinde bulunmutur.
Kilar- Hassa airleri
Hamit: stanbulda domutur. Asl ad Mehmet Tayfur olan airin babas Nuh Beydir. 1776
ylnda Enderuna gittii bilinmektedir.
Fenn: Hotin muhafz Ahmet zzet Paann oludur. Halepte dnyaya gelmitir. Babas
ldkten sonra Enderuna alnm, Sultan Mustafa zamannda sr ktipliine atanmtr. 1808
tarihinde lmtr.
Feyz: Tabip Mehmet zzettin Efendinin oludur. Enderun- Humayun ve Kilar- Has- sada
bulunmutur.
Arif-i Diger Mehmet Aa: 1769-70 ylnda stanbulda domutur. Enderunda Kiler Odasnda
bulunmutur. Babasnn ad Ahmettir. II. Mahmut zamannda kapcba olmutur. 1819-20
tarihinde stanbulda lmtr.
Raif: Gen Mehmet Paazade brahim Beyin oludur. Galata Saraynda rak iken Enderuna
alnmtr.
Hamid-i Diger: 1738 ylnda stanbulda domutur. Asl ad Mehmettir. Babas Abd- dullah
Kmil Efendidir. Babasnn lmnden sonra Sultan Mustafann isteiyle Ende- runa alnd.
Divan bulunan air ayn zamanda musiki staddr. Besteleri bulunan airin n Iraktan
Hicaza Acemden sfahana kadar ulamtr. Hamit Divan lmnden sonra Cavit Ahmet
Bey tarafndan toplanmtr. Eserde iki kaside, bir tahmis, bir tarih, on kta, yz elli alt gazel,
dokuz nazm ve sekiz beyit bulunmaktadr. Nait ile ayn dnemde yaam olan Hamit, onun
gibi yeni bir tarz yaratma peindedir. Nktedan bir kiilie sahip olan Hamit, mahallleme
cereyannn temsilcisi olmann tesine gidememitir.
Hane-i Seferli airleri
Rasih: Enderunda mehterba Osman Aann oludur. Sarayda eitli memuriyetlerde
bulunduktan sonra uhadar aas olmutur. Musikiinas bir airdir.
Kmil: air Fazl Beyin kardeidir. Seferli Ocanda rak iken 1786da vefat etmitir.
iirin sanatna ve lgatine ancak d tarafndan hkimdir. Derinlik yoktur. Onda kendinden
nceki airlerde yer alan mazmunlara ok rastlanmaz. Dier yandan Enderunda alm olduu
eitim sonucu gzel yaz ve musiki ile megul olduunu, cirit ve ok atma gibi sporlar iyi
bildiini divanndan anlamaktayz. O, eski terbiye sisteminin yetitirdii orta seviye bir
insandr (Tanpnar 2006: 85-86).
Vasfn iirleri eski iir asndan bakldnda bir zevk knn habercisidir. Realist tavr,
bayalktan dahi ekinmeyen mizac, gerek ak anlatan gazelleri ve arklar bizde gelenei
devam ettirmekten ok, ykmay dnd hissini uyandrr. Sevimlilii de buradan gelir. O
yeni bir airdir. Yenilii, dorudan doruya iire getirdii yenilik deildir. Vasfn gerek ak,
halk ifadesine ve halk hayatna merak, halk tiplerini yakalamaya almas, gndelik hayat ve
duygular zerine srarla durmas ok da geleneksel deildir. Vasf, hayatn kendisine mahsus
szcklerini iire sokmaya alan adamdr. Devrinin binicilik, cirit, ok atma gibi tabirlerini
onun kadar kullanan yoktur. Ancak asl merak halk ifadesi zerinedir. Kadn ve erkek
giyimleri de ilgisini eker. Osmanl iiri asndan bakldnda ok az iir gnlk hayata bu
kadar bakabilir. Bunun en gzel rnei bir anne-kz arasnda geen diyaloun
iirletirilmesidir. Anne-kz anlamazl etrafnda dnen iir, Vasfn keskin bir gzlemci
olduunun ispatdr. Annenin kzna tleri ve kzn anneye cevab biiminde gelien iirin bir
mahalle ve bir kesime ait btn bir terbiye ve hayat unsurlarn ierdii gzlenir. Hemen tm
arklarnda, gazellerinde halk syleyiine yaklama gayretleri grlr. Bazen bu syleyi,
msra seviyesini aar:
Dn sen bakp benden yana Syle niin gldn bana Gayet gcendim ben sana Syle niin
gldn bana
Cnn kimi isterse gr gayr karmam Kstm sana ben nfile yalvarma barmam
Kan ey mh geen eb Yenikyde beride Bir kaykda iki mah var idi bizden geride
O vesileyle sz adm sana geldi yeri de
O sz yazm idim kalm br anteride Vadiniz bse mi vuslat m unuttum ne idi
Yukarda verilen iir paralarnda Vasf, iire halkn konuma dilini ve syleyi tarzn
sokmutur. Vasf, syleyi gzellii ve iir btnl asndan baarsz bir airdir. O,
bulduklarn devam ettiremez. Bir arkda tek bir msrann veya bir gazelde tek bir beytin
gzelliinden sz etmek mmkndr. Belki bu yzden aadaki rnekte olduu gibi ksa
iirler yazmakta daha mahirdir:
O gl-endm bir al la brnsn yrsn Ucu gnlm gibi ardnca srnsn yrsn Alp
ga bu anda miyn- nz Saran ol serv-kadi Vsf gnsn yrsn
airin kimi syleyileri bir trkden alnm izlenimi uyandrr. Bu trden syleyiler iirin
tmne yaylmaz. ounlukla msralar eklindedir:
Hangi derdim syleyim dalarca derdim var benim
Felein mihneti dnyadan usandrd beni
Mecbr gnl yre ne derlerse desinler Yr ad bana yara ne derlerse desinler
Vasf kendinden nce yetien Snblzade Vehb, Enderunlu Fazl ve Srur gibi tannm
airlerin yaygnlatrd ak sak iir syleme modasna uymutur. Bu tr iirlerinde ve
sradan insann gnlk konumalarn iire sokmaya alt beyit ve msralarnda bayala
dt grlmektedir.
Neyleyim katt souk su yine pimi aa
3
Tenhda bulsam ol per-zd teldan Lknet gelip zebna kelm sylenilmiyor
Nesre eviri: Ol per-zd tenhda bulsam teldan lknet gelip zebna kelm sylenilmiyor.
per-zd : peri ocuu, peri kadar gzel, ok gzel lknet : pelteklik, dildeki tutukluk, kekeleme
Dilii eviri: O peri kzn tenhada bulsam, telatan dilim tutulur hibir sz syleyemem.
Cinlerin diisine peri denir. Periler, insandan kaar, gze grnmez; eme, hamam gibi
yerlerde bulunurlar. Perilerin ok ekici ve gzel olduu dnlerek sevgili yerine ak
istiareyle peri kullanlr. Periler by ile ortaya karlabilir. Bu sebeple onu yalnz bulmann
imknszl beyitte art kipiyle anlatlm. Vasf kendine hayran edip dilinin tutulmasna
sebep olan gzel, ancak bir peri kz olabilir.
4
Dahl etme bana derd-i dilin sylemez dey k ne yapsn h a paam sylenilmiyor
Nesre eviri: Derd-i dilin sylemez dey bana dahl etme. h a paam, k ne yapsn
sylenilmiyor.
Dilii eviri: Gnlndeki derdi sylemiyor diye beni knama. Ah, a paam! k ne yapsn bir
trl (bu dert) sylenilmiyor!
Beyte btnyle gnlk konuma dilinin havas hkimdir. Bildiiniz gibi gnl derdin, gamn
konadr. Akla ilgili hllerin oda gnldr. Gnln derdi vuslata erememektir.
Kavuamamann verdii strabn snr yoktur. Buna tahamml nispetinde n sevgili
katndaki deeri artar. nk dert, sevgiliden gelmektedir; ekmek gerekir. Gnl derdi
sylense de ilac yoktur. Doktorun verecei ila, aka kr etmez. Onun ilac sevgilidedir.
A paam sesleniinin muhatab gnl derdini syleyemeyen knayanlardr. Onu
knayanlar ise k olmayanlardr.
5
Vsf bezimde byle gazel dest-i yrdan N itmedike bir iki cm sylenilmiyor
Nesre eviri: Vsf, bezimde dest-i yrdan bir iki cm n itmedike byle gazel sylenilmiyor.
dest-i yr : sevgilinin eli
n it- : imek
cm : arap kadehi; bardak
Dilii eviri: Vasf, iki meclisinde sevgilinin elinden bir iki kadeh imedike byle gazel
sylenilmiyor.
Bezmin en mhim figrlerinden biri iki sunan sakidir. n nazarnda sevgili, saki
konumundadr. Aslnda sarho eden sevgilinin sunduu araptan ziyade onun gzelliidir.
Sevgilinin sunduu birka kadeh, airin dilinin almasn salyor. Byle bir gazelin
sylenmesine vesile oluyor.
Beyitte bezm kelimesi vezin icab bezim eklinde telaffuz ediliyor. Arapa ve Farsa kelimelerin Trk telaffuzuna uygun biimde iirlerde yer almas XVIII. yzyldan itibaren
yaygnlam, syleyiin bir paras hline gelmitir. Vasf, syledii iirin farklln sevgilinin elinden itii kadehle ilikilendirirken te yandan byle bir ortamda bulunduunu da
dolayl biimde sezdirmektedir. Bulunduu meclisle ilgili olarak kulland bezm, nu et-, cm
szckleri arasnda tenasp vardr. Cm (kadeh) sylenip iindeki arap kastedilmitir (mecaz-
mrsel).
rnek 2 (Gazel)
Aada Vasfn ...grmeyen grsn beni redifli gazelini okuyacaksnz. Bildiiniz zere
redif, gazelde anlamn odak noktasdr. Beyitler arasnda konu btnln salayan redifin
airin imge dnyasn da idare ettiini unutmaynz. Trke bir cmlecikten oluan rediften
hareketle bu gazelde Grmediyseniz veya bilmiyorsanz bana bakn grn, renin.
mesajnn verildiini syleyebiliriz. Vasf, rolne brnd n ruh hlini betimlemektedir.
k psikolojisini somut gstergelerle yanstrken airin bir karlatrma ve kendini stn
gsterme arzusu sezilmektedir.
2
Ol gln nr- firakyla donandm yle kim Vakt- glde glsitn grmeyen grsn
beni
Nesre eviri: Ol gln nr- firkyla yle donandm kim vakt- glde glsitn grmeyen beni
grsn.
nr- firk : ayrlk atei vakt-i gl : gl mevsimi, ilkbahar
Dilii eviri: O gl gibi sevgilinin ayrlk ateiyle ylesine donandm ki gl mevsiminde gl
bahesini grmeyen beni grsn.
Sevgili gl olunca k da ayrln strabyla yank yank dem eken bir blbl olur. Ayrln
strab batan ayaa ate klmtr. Ate krmzdr, gl de. Ateler iinde yanan k
kpkrmz bir gl bahesini andrmaktadr. O hlde gl bahesine hacet yoktur. Gl bahesini
grmek isteyenin a bakmas yeterli olacaktr.
Birinci beyitteki ayrlk ateiyle yanan k hayali bu beyitte de tekrar ediliyor. Tek fark, n
ruh hli burada klhan yerine gl bahesiyle ilikilendiriliyor (mbalaa). Sevgili gle
benzetilmi. Sadece benzetilen unsuru gl sylendiinden ak istiare yaplmtr. Divan
iirinde gl, ieklerin sultandr. Baharn dier adnn gl mevsimi oluu ( mecaz- mrsel )
gln neminden kaynaklanr.
3
ol kadar girynyam bir zlimin kim s-be-s Ci-i d- revn grmeyen grsn
beni
Nesre eviri: Bir zlimin ol kadar girynyam kim s-be-s ci-i d- revn grmeyen beni
grsn.
giryn : alayc, alayan
s-be-s : taraf taraf, her tarafa, her yana, her tarafta, her yanda ci : coma, kaynama
d- revn : adrvan, en ok cami avlularnda bulunan, etraf ok musluklu du varla evrili su
haznesi
Dilii eviri: Acmasz gzel yznden o kadar alyorum ki yer yer akan adrvann cokunluunu grmeyen bana baksn.
a strap ektirmekten holanan sevgili eziyet, cefa, naz, ilgisizlik gsteren bir zalim
hviyetiyle iirde arz- endam eder. k btn bu tavrlar kabullenen, iradesi elinden gitmi
bir tutkun edasyla gzya dker durur. n en byk korkusu sevgilinin zulm (eziyet,
cefa) den vazgemesidir. Alamak, devaml gzya dkmek, n zel- liklerindendir.
Dkt gzyalarnn okun bir adrvan gibi aktn syleyen Vasf, adrvan grmeyenlerin kendisine bakmalarn istiyor (mbalaa).
4
T o rtbe b-mecl oldum ki sarnca belin Ol nihl-i m-miyn grmeyen grsn
beni
Nesre eviri: Sarnca belin t o rtbe b-mecl oldum ki ol nihl-i m-miyn grmeyen beni
grsn.
rtbe : sra, derece, basamak
b-mecl : hlsiz, takatsiz, zayf, dermansz, bitkin
nihl : taze, dzgn fidan
m-miyn: ince belli fidan
Dilii eviri: Sevgilinin belini sarnca o kadar mecalsiz kaldm ki o kl gibi ince belli, fidan
boylu sevgiliyi grmeyen beni grsn.
Sevgilinin beli kl kadar incedir. Divan iirindeki yaygn anlaya gre k, sevgilinin belini
sarma arzusuyla kl gibi zayflar, hatta beli saran kemeri kskanarak mr tketir. Vasf ise beli
sarmann cokusuyla mecalsiz kalm, kl gibi incelmitir. Nedime kadar grlmeyen k ve
mak yaknlamas, arada stat farknn kalmamas (geda-sultan), n km almas gibi
unsurlar gelenee smsk bal divan iiri iin yenilik saylabilir. Ancak gelenein kalplar
dna kmay iirin seviyesini drmek olarak deerlendirenler iin bu hayal, pespaye
(baya) bulunabilir.
Sevgilinin beli kla benzetiliyor (beli tebih). Boy sylenmeyip onun benzetildii fidan (nihl)
sylenerek ak istiare; sevgili yerine nihl-i m miyn denilerek mecaz- mrsel yaplmtr.
5
D olup bir em-i hsnn akna pervne-ve Nr- hasretle yanan grmeyen grsn
beni
Nesre eviri: Pervne-ve bir em-i hsnn akna d olup nr- hasretle yanan grmeyen
beni grsn.
em-i hsn : gzellik mumu
pervne : geceleri n etrafnda dnen kk kelebek nr- hasret : zlem atei
Dilii eviri: Pervane gibi bir gzellik mumunun akna dp zlem ateiyle yanan birini
grmeyen beni grsn.
Pervane, n etrafnda dnen kk kelebektir. ok kere bu zarif, narin varln ksack mr
atete yanarak son bulur. Buradan esinlenen divan airleri pervaneye; sevgilinin yzn,
yanan, gzelliini muma benzetmilerdir. Hatta bu ak anlatan em Pervane adl
mesneviler kaleme alnmtr.
Beyitte, sevgilinin akna dp de zlem ateiyle yanann hlini grmeyen bilmeyen bana
baksn denilmi. k pervaneye, sevgilinin gzellii muma benzetilmitir. em, pervane, nar,
yan- kelimeleri arasnda tenasp vardr.
6
Szlerim yrn- akadr lisn- hl ile Vsf te-zebn grmeyen grsn beni
Nesre eviri: Szlerim lisn- hl ile yrn- akadr. Vsf te-zebn grmeyen beni grsn.
lisn- hl : hl dili, beden dili
te-zebn : uz dilli; uygun, yerinde, ustaca, dzgn sz syleyen Dilii eviri: Szlerim hl
diliyle k dostlara sylenmitir. Ey Vasf! Ate dilli bir air grmeyen beni grsn.
Gazelde makta beyti airin yeteneiyle vnd ksmdr. Szlerinin yakcln ima
etmektedir. Vasf, airliiyle yerinde ve hl dilini de kullanarak muhatabnn anlayaca szler
sarf etmekle vnrken byle bir air grmeyen bana baksn demektedir. Ak, szle anlatlmaya msait deildir; bireysel tecrbe baka dile tam olarak aktarlamaz. Kelimelerle
anlatlan ise hissedilenlerin tam karl deildir. Ancak, kelimelerle szsz iletiim arac olan
hl dili bir araya gelince mesaj muhataba ular. Bu dili, hl dilini de ancak ak yaam
olanlar bilir, anlar. Bu sebeple airin muhatabnn, k dostlar olduu vurgulanyor.
rnek 3 (ark)
Mefln mefln mefln mefln
I
Kimin mecbr- hsn nsn h- enin kimdir Benim sensin glm ey gonce-fem syle
senin kimdir Ne glzr- cemlin blblsn glenin kimdir Benim sensin glm ey goncefem syle senin kimdir
Sen kimin gzelliine ve albenisine tutkunsun? Senin apkn, nazl, en sevgilin kimdir? Ey
gonca azlm! Benim glm sensin, syle senin kimdir? Sen hangi gzellik bahesinin blblsn? Ey gonca azlm! Benim glm sensin, syle senin kimdir?
II
Nin kr eyledin kendine byle nle v zr Aceb sen kang serv-i kmetin oldun hevdr
nyet kl nolursun pheden kurtar bu gamhr Benim sensin glm ey gonca-fem syle senin
kimdir
Kendine byle aalayp inlemeyi niin i edindin? Acaba sen hangi servi boylunun akna
dtn? Ne olur bir iyilik et, bu dertliyi pheden kurtar: Ey gonca azlm! Benim glm
sensin, syle senin kimdir?
III
Eer kendin gibi bir dilrbya olmasan meftn Senin gnden gne olmazd byle tein efzn
Beni dilhn sen ettin ya senin kim etti barn hn Benim sensin glm ey gonce-fem syle
senin kimdir
Eer kendin gibi gnl alc bir gzele vurulmam olsan, senin gnden gne atein byle
artmazd. Benim gnlm sen zdn, ya senin barn kim kanla doldurdu? Ey gonca azlm!
Benim glm sensin, syle senin kimdir?
IV
ekip sen h- cngh eyledike arz- hhiler Senin hn benim mnend-i haner cnma iler
Nedendir sende Vasf gibi byle h u nliler Benim sensin glm ey gonce-fem syle senin
kimdir
Sen byle canevinden ahlar ekip isteklerini ortaya dkdke, senin ahlarn haner gibi benim
canma iliyor. Vasf gibi sendeki bu ahlar ve inlemeler nedendir? Ey gonca azlm! Benim
glm sensin, syle senin kimdir?
rnek 4 (ark)
Failtn failtn
I
Ey benim nevres nihlim Syleyem gel sana hlim Kalmad sabra meclim Rz u eb sensin
haylim
II
Hi gnl olur mu kil Vaslna gayr ola nil Olal ben sana mil Rz u eb sensin haylim
III
Mk erir rek-i beninle Gl solar derd-i teninle Edeli lfet seninle Rz u eb sensin haylim
IV
Ey benim cilve-nihdm Ben senin aknla dm Elde gayr yok murdm Rz u eb sensin
haylim
Okuduunuz bu arknn dilii evirisini yapnz.
rnek 5 (ark)
Mstefiltn
I
Bir ince belsin Pek b-bedelsin Bana emelsin Sen pek gzelsin
II
Ey verd-i ra n Yok mislin asl ok tze amm Sen pek gzelsin
III
Sayda seni pek Var bende istek Mmkn m gemek Sen pek gzelsin
IV
Reftrn al Tavrn dil-r Sanma mdra Sen pek gzelsin
V
Bu tavr- bendi Dn grd kendi Vsf beendi Sen pek gzelsin
zet
Enderun Mektebinin Trk eitim tarihi ve edebiyat iindeki ilevini aklayabilmek,
Enderun Mektebi, Osmanl Devletinde medreseler dnda en nemli resm eitim kurumudur.
Mlki ve asker idarecilerin yetitii bu mektep, temelde kapkulu snfn yetiirmek iin
kurulmutur. Enderunun
1. Murat dneminde ald, Fatih Sultan Mehmet dneminden itibaren kurumsallat
bilinmektedir. Enderuna devirme yoluyla salanm ocuklar alnmtr. Genellikle
Hristiyan ailelerden devirilen ocuklar nce Mslman ailelerin yannda Trke ve slam
adab renir daha sonra Edirne, Galata, brahim Paa saraylarnda eitim grrlerdi.
Topkap Saray iinde yer alan Enderundaki eitim Byk ve Kk Odalar, Doanc
Kouu, Seferli Kouu, Kiler Odas, Hazine Odas ve Has Oda olmak zere alt kademeden
oluur. Buralardaki eitimlerde baarl olamayan i olanlar kma adyla ayrlarak eitli
asker birliklere katlrd. Enderun kendi iinde bir sistemler btndr. Buraya alnacak
kiiler zenle seilmi ve srekli bir eitimden geirilmitir. Disiplinin temel prensip olduu
kurumda terfiler liyakat esasna gre yaplmtr. Devletin dier kurumlar gibi giderek
nemini yitirmesine ramen Enderun Mektebi, XIX. yzyln balarna kadar varln
srdrmtr.
Enderunda yetien XIX. yzyl airlerini tanyabilmek, Enderun; asker, idari ve siyasi ihtisas
akademisi olmann yannda birok air, musikiinas, hattat va Osmanl sanatnn eitli
kollarndan sanatkrlar yetitirmi bir kurumdur. Sz konusu sanatkrlardan eitli kaynaklarda
bahsedilmektedir. Akif tarafndan Enderunlu airler iin yazlan Mirat- ir adl eser yirmi
Enderunlu airi anlatmas ynyle dier tezkirelerden ayrlr. Eserde bahsi geen airler
kabiliyetlerine veya adlarna gre deil, Enderun Mektebinde yetitikleri odalara gre
sralanmlardr. Yukarda belirtildii zere Enderundan yolu geen birok air bulunmaktadr.
Enderunlu airlerin byk bir blmnn divan bulunmamaktadr. Sz konusu airler,
ounlukla bestelenmek iin gfte yazan kiilerdir. Enderunda yetien airlerde yetitikleri
muhitin ve eitimin etkileri grlr. Hemen hepsi yaptklar eitli grevlerin dnda
musikiinastr.
Enderunda yetien airlerden sz edildiinde ilk akla gelenler, Enderunlu Fazl ile Enderunlu
Vasftr. Fazl, zellikle mesnevileriyle tannmtr. Vasf ise XVIII. yzln sonu ile XIX.
yzyln ilk eyreini kapsayan dnem iinde nlenmi airlerdendir.
P
Enderunlu Vasfn airlii ve Trk edebiyatndaki yerine dair deerlendirmeler yapabilmek,
Divan iirinin hemen tm nazm biimleriyle iir yazan Vasf, ayn zamanda en ok ark yazan
kiidir. Vasf Divannda 28 kaside, 140 gazel, bir mstezat, 227 musammat, 87 tarih ktas, 78
muhtelif kta bir mesnevi ve beyitler bulunmaktadr. Grld gibi air en ok musammat
yazmtr. Bu musammatlar- dan 187 tanesi murabbadr. Genelde 4-5 bendli olan bu
murabbalarn byk blm devrinde ok beenilmi ve bestelenmitir. arklar ve
gazelleriyle hret bulan Vasf, daima bir ynyle Nedime baldr. Nefye nazre olarak
yazd kasidelerinde bile Nedim etkisi grnr. Gazellerinin birou ve arklar ise Nedimin
getirdii yeniliklerin kendi mizacna ve yetime tarzna gre yeniden yorumlanmasndan ibarettir. Vasfn iirleri eski iir asndan bakldnda bir zevk knn habercisidir. Realist
tavr, bayalktan dahi ekinmeyen syleyii, gazellerinde ve arklarnda belirginleen ak ve
insan anlayyla gelenei devam ettirmekten ok, ykmay dnd hissini uyandrr.
Sevimlilii de buradan gelir. O yeni bir airdir. Yenilii dorudan doruya iire getirdii yenilik deildir. Vasfn gerek ak, halk ifadesine ve halk hayatna merak, halk tiplerini
yakalamaya almas, gndelik hayat ve duygular zerine srarla durmas ok da geleneksel
deildir, yeniliktir. Vasf, hayatn kendisine mahsus szcklerini iire sokmaya alan
adamdr.
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi Enderun Mektebinde eitim kademelerinden biri deildir?
1. Byk ve Kk Odalar
2. Seferli Kouu
3. Has Oda
4. Hazine Odas
5. Hrka-i Saadet Odas
6. Enderunda aadaki odalardan hangisinin grevi padiahn yemeklerini hazrlamak ve
sofrasn dzenlemektir?
1. Kiler Odas
2. Has Oda
3. Doanc Kouu
4. Hazine Odas
5. Byk Oda
7. Aadakilerden hangisi Hazine-i Hmayun airlerinden deildir?
1. akir
2. Nedim
3. Fzl
4. rif
5. Nasfet
8. Aadaki Enderunlu airlerden hangisinin divan bulunmamaktadr?
1. Hasan Yaver
2. Esat
3. brahim Ferit
4. Fazl
5. akir
9. sraf, kanaatsizlik, rvet ve insanlar arasndaki gvensizliin yaylmas gibi sosyal
konular iirlerinde ileyen En- derunlu air aadakilerden hangisidir?
1. Fenni
2. Nedim
3. Hasan Yaver
4. Arif
5. Esat
10. XIX. yzylda Enderunlu airler hakknda dzenlenmi air tezkiresi aadakilerden
hangisidir?
1. Tezkire-i Enderun
2. Tezkire-i uara-y Enderun
3. Fenn-i Ear
4. Mirat- ir
5. Defter-i Ak
11. Hangi derdim syleyim dalarca derdim var benim dizesi, Vasfn iirinin hangi
zelliini gstermektedir?
1. Vasfn iir btnl asndan baarl olduunu
2. Vasfn halk iirine yaklatn
3. Vasfn ar adal bir syleyii olduunu
4. Enderunda yetimi olmasnn izlerini
5. Nedimden etkilendiini
12. Aadakilerden hangisi Enderunlu Vasfn ahsiyeti ve iirleriyle ilgili bir dnceyi
yanstmaz?
1. airin iirlerinin iki ayr air elinden kmasna farkllk arz ettiini sylemek
mmkndr.
2. Divan iirinin hemen tm nazm biimleriyle iir yazan Vasf, ayn zamanda en ok ark
yazan kiidir.
3. Bata Nedim olmak zere XVIII. yzylda mahallleme akmna bal airlerin etkisinde
kalmtr.
4. Vasf, hayatn kendisine mahsus szcklerini iire sokmaya alan adamdr.
5. Vasf, geleneksel iiri ok iyi bilir ve derinlii olan iirler yazar.
T o rtbe b-mecl oldum ki sarnca belin
Ol nihl-i m-miyn grmeyen grsn beni
1. Yukardaki beytin dilii evrisi hangi seenekte doru verilmitir?
1. Sevgilinin belini sarnca o kadar mecalsiz kaldm ki o kl gibi ince belli fidan boylu
sevgiliyi grmeyen beni grsn.
2. Sevgilinin belini sarnca o kadar mecalsiz kaldm ki ince belli fidan boylu sevgiliyi
grmeyen beni grsn.
3. Sevgiliyi sarnca o kadar mecalsiz kaldm ki o kl gibi ince belli fidan boylu sevgiliyi
grmeyen beni grsn.
4. Sevgilinin yannda o kadar mecalsiz kaldm ki o kl gibi ince belli fidan boylu sevgiliyi
grmeyen beni grsn.
5. Sevgilinin belini sarnca o kadar sevindim ki o kl gibi ince belli fidan boylu sevgiliyi
grmeyen beni grsn.
Ol gln nr- firkyla donandm yle kim
Vakt- glde glsitn grmeyen grsn beni
10. Yukardaki beyitte alt izili szckte hangi edeb sanat vardr?
1.
2.
3.
4.
5.
Tevriye
Hsn-i talil
Ak istiare
Tecrid
Kapal istiare
Okuma Paras
Osman Vasf Tahms b-slht- zenn der vd-i nush u pend ez-dehn- vlidesini ve
Cevab-nme-i pesendde- eser ez-dehn- duhter-i zbende-gher ini yazar. lk muhammesinde bir annenin azndan konuan air, devrin stanbulunda kaps alnacak her
sradan evde, her sradan kadnn kulland kelime ve deyim daarcn byk bir baaryla
taklit eder. Anne fazla hoppa bulduu on yandaki kzna nasihat vermektedir:
Kz dinle nush u pendimi kavlinde sdk ol Gzle rz-y kaynatay kul halyk ol Kim der sana
ki bir amura var bulak ol Ne kesret ile zhide ne pek de ak ol Olma sokak sprgesi kadn
kadnck ol
diye balad szleri, saduyunun ve gelenein sesi olduunu gsterir. Her beliin sonunda
kzna kadn kadnck olma s isteini tekrarlar. Kz ise, geleneklere fkeli, asi ve fazla
rahattr; deli deli akan kannn ve deien ann sesini dinler:
Pend ederse bir dahi aaca saraym Yanm odunla ban gzn yaraym Bal bana ben
dahi bir i baaraym Bir inya yalvaraym sonra varaym On be yanda kendime bir oyna
araym
O da her beliin sonunda oyna arama isteini tekrarlar. Vasf, kenar mahalle dilberinin
azyla konumakta ve kadnlar arasnda yaanan deiim sanclarn aktarmakta ok
baarldr. air, Osmanl kadnnn evlilik, kz evlat fikri, inanlar, ev hayat; yeni nesil
kzlarn geleneklere isyan ve sevdiini kendi seme istei, drt duvar arasna tkl bir gelecei
reddi; annenin kza fke ile efkati kartrarak hitabndaki dramatik baars ile Hseyin
Rahminin atas saylsa yeridir. Latife olsun diye sylenen iirlerin gerek yenilii tad
hakkndaki tezimi bir kere daha tekrarlayaym. Unutmamal ki kadn azndan iirler yazmak,
biraz da anadilinde iir yazmak demektir. air bir koldan elitist tavrn srdrrken dier
koldan da anasndan rendii tabii Trkeye ynelmektedir.
Kaynak: M. Kayahan zgl, Dvan Yolundan Peraya Selmetle-Modern Trk iirine Doru,
Hece Yaynlar, Ankara, 2006, 311-312.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
1. e Yantnz yanl ise Enderun Mektebi konusunu
yeniden gzden geiriniz.
1. a Yantnz yanl ise Enderun Mektebi konusunu
yeniden gzden geiriniz.
1.
2.
3.
4.
Sra Sizde 2
Vasfn iirleri eski iir asndan bakldnda bir zevk knn habercisidir. Realist tavr,
bayalktan dahi ekinmeyen mizac, gerek ak anlatan gazelleri ve arklar bizde gelenei
devam ettirmekten ok, ykmay dnd hissini uyandrr. Sevimlilii de buradan gelir. O
yeni bir airdir. Yenilii dorudan doruya iire getirdii yenilik deildir. Vasfn beer ak,
halk ifadesine ve halk hayatna merak, halk tiplerini yakalamaya almas, gndelik hayat ve
duygular zerine srarla durmas ok da geleneksel deildir, yeniliktir. Vasf, hayatn kendisine
mahsus szcklerini iire sokmaya alan adamdr. Ancak asl merak halk ifadesi zerinedir.
Kadn ve erkek giyimleri de ilgisini eker. zellikle kadnlarn nasihat vermeleri veya kendi
aralarnda konumalar da ilgisini eker. Kadn azndan konumak ayn zamanda Trke
konumak da demektir.
Sra Sizde 3
IEy benim yeni yetien fidan boylum! Gel sana hlimi anlataym: Sabretmeye artk
mecalim kalmad. Hayalimde gece gndz sen varsn.
IIGnl
hi sana bakalarnn kavumasna raz olur mu? Ben sana meyledeli
(k olal) gece gndz hayalimdeki sensin.
IIIYzndeki benin kskanlndan misk erir. Teninin pembeliinden
dertlenip gl solar. Seninle tanp dostluk kural gece gndz hayalimde hep sen varsn.
IVEy benim cilveli sevdiim! Ben senin aknla mutluyum, sevinliyim. Elimde baka
isteim yok: Hayalimde gece gndz hep sen varsn.
Yararlanlan Kaynaklar
Akkutay, lker (1984). Enderun Mektebi. Ankara: Gazi niversitesi Yaynlar.
ifi, mer. Fatin Tezkiresi. http://ekitap.kulturturizm.gov. tr/dosya/1-219117/h/metin.pdf
Grel, Rahan (1999). Enderunlu Vasf Divan, stanbul: Ki- tabevi Yaynlar.
Horata, Osman (2006). Son Klasik Dnem (1700-1800) iir, Trk Edebiyat Tarihi, II.
stanbul: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar.
pekten, Haluk (1989). Enderunlu Vasf, Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
pekten, Haluk vd. (1988). Tezkirelere Gre Divan Edebiyat simler Szl. Ankara: Kltr
Bakanl Yaynlar.
Klc, Mehmet (2001). Enderunlu Mehmet Akif, Mirat- ir. Adana: ukurova . YLT.
Levend, Agah Srr (1988). Trk Edebiyat Tarihi. Ankara: Trk Tarih Kurumu Yaynlar.
zgl, M. Kayahan (2006). Dvan Yolundan Peraya Selmetle. Ankara: Hece Yaynlar.
Tanpnar, A. Hamdi (2006). XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Bavurulabilecek Kaynaklar
Arslan, Mehmet (2010). Osmanl Saray Tarihi-Tarih-i Enderun, IV. stanbul: Kitabevi
Yaynlar.
obanolu, Ferda (2006). Enderunlu Ferid brahim Divannn Metni ve ncelenmesi. stanbul:
Marmara . YLT.
Dikba, Fatma (2005). uhadarzade akir Divan. Ankara: Gazi . YLT.
pekten, Haluk vd. (1988). Enderunlu Vasf. Byk Trk Klasikleri, VIII, stanbul: tkenSt Neriyat.
Karahan, Abdlkadir (1995). Enderunlu Vasf. slam An- kiklopedisi, XI. stanbul: TDV
Yaynlar.
Pakaln, Mehmet Zeki (1993). Osmanl Tarih Deyimleri ve Terimleri Szl. stanbul: MEB
Yaynlar.
Tuluk, brahim Halil (2010). Enderunlu Hmid Divan, Erzurum: Salkmst Yaynlar.
stner, Kaplan (2010). Enderunlu Hasan Yver Divan, Ankara: Birleik Yaynevi.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Encmen-i uaralarn ilevini ve kendini yenileyiini aklayabilecek, Encmen-i uarann
zel bir topluluk olarak tarihesini zetleyebilecek, Klasik iir ile modern iir arasndaki zel
konumunu fark edebilecek, iirde korumak ve deitirmek istedii ynleri ayrt edebilecek,
(i^ iirin sosyal grevlerine neler eklediini gzleyebilecek,
Yeniliki airler zerindeki etkilerini aklayabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Encmen-i
uara
Leskofal
Galip
Hersekli
rif
Hikmet
Konieli
Musa
Kzm
skdarl
Hakk
Namk
Kemal
Mehmet
Lebib
Mustafa
izzet
Osman
ems
Deiim
Eskiler ve
yeniler
indekiler
GR
ENCMEN- UARA
ENCMEN- UARA'NIN ARDINDAN
GR
Encmen-i uara bir cins isimdir. Asrlar boyu, Padiah saraynda veya vilayetlerdeki
ehzadelerin saraylarnda, etraflarnda birer muhit edinmi devlet byklerinin konaklarnda
tertib edilen ve airlerin de hazr bulunduu iki ve iir meclislerinin ismine genel olarak
encmen-i uara denmitir (pekten 1968: 235). Ekbirin konak, kk ve sahilhaneleri
haricinde, airlerin kendi evlerinde, mdavimi olduklar meyhanelerde ve dkknlarda, mevsim
msaade ederse, ba ve bahelerde toplanp encmen-i uara kurduklar da olur.
1. asrn balarndan itibaren, btn Trk dnyasnda encmen-i uaralarn ciddi bir deiim
geirdii ve ilevini yeni batan sorgulad grlr (Eckmann 1964: 128, 131; Aran 1964:
39-47). Ayn asrn Osmanl iirinde ise, byk nitelik deiimlerine ramen, gelenekli
muhitlerin tamam varln srdrmektedir. Asrn ediplerinin buluup konutuklar, yeni
eserlerini okuyup fikir alveriinde bulunduklar yerler maziden kopmam- tr. Hl nfuzlu
kiilerin veya kalemi gl edebiyatlarn meclisleri, kahvehaneler, meyhaneler edeb
mnakaalarn en hararetli zemini ve eletiriler yapmann en uygun atmosferidir. O hlde,
deien nitelikler nelerdir? Deien, airin hamisiyle kurduu gelenekli mnasebettir. Yeni
hami, airi nedimi katna tamakta iken, yeni air de ya hamisini efendi yerine dost
olarak grmeyi, nfuzlu bir dost edinmekten arpalk sahibi olmak manasn karmamay,
hatta daha da ileri giderek, hamilik kavramn iirin dnyasndan tamamen kovmay
renmektedir. Deien, encmen-i uaralarn ruhudur. Beikta Cemiyyet-i lmiyyesinden
beri, encmen-i uaralarda ekbir huzurunda ve rakip airler karsnda kendini gstermeye
alan sanatkr tipi ortadan kalkmaktadr. Artk, ev sahibi ve onun misafirleriyle ilikisini
dostane sohbetlerden ok, politik yaknlamalar zerine kuran; encmene katlan dier
airlerle mnasebetlerini ise yarmadan ok, poetik yaknlklara dayandran bir sanatkr tipi
1861 yl baharnda -muhtemelen Mays, Haziran gibi- Hersekli rif Hikmet Beyin Laleli
ukuremedeki evinde bulumaya balayan ve her sal muntazaman devamla bir seneye
yakn mddet bu edebiyat toplantlarn srdren airlerin encmen-i uarasn bu defa bir has
isim sayacaz.
Encmen-i uaralar bir dernek oturumu ciddiyetinde toplanmazlar. phesiz ki, her toplantda
bulunmaya alan mdavimleri vardr; lakin belki bir o kadar da davet edildii yahut merak
ettii iin bir iki sefer katlp arkasn getirmeyen isimler kacaktr. Bu sebeple, baz
kaynaklarda, encmenin asli mdavimlerinden olmayan isimlerin de anldna ska
rastlanmas garipsenmemeli. Encmenin asli kadrosunu belirlemek iin, devam ettiinden
phe edilmeyen isimleri sralamakta yarar var:
Yaa mdavimlerin bir ksmndan daha gen olmasna ramen, iirdeki kudretiyle kendini
kabul ettirmi ve encmenin reisi mevkiine oturtulmu olan, Emtia Gmr Tahrirat Mdr
Leskofal Mustafa Galip Beydir (1829-1867). Encmenin ev sahi
bi, Sadaret Mektub Kaleminden Hersekli rif Hikmet Beydir (1839-1903). Dier mdavimler: Takvim-i Vekayi ve Matbaa-i Amire Nazr Ruznamecizade Mehmet Lebib Efendi
(1785-1867), Rumeli Kazaskeri Mustafa zzet Efendi (1801-1876), Nakibendi eyhi Bazulenver Osman Nurettin ems Efendi (1813-1893), sabk alay emini Konieli Musa Kzm Bey
(1821-1889), smail Paazade (skdarl/ Kr/ Yek-em/ Deli) brahim Hakk Bey (18221895), Manastrl Hoca Salih Naili Efendi (1823-1876), stanbul Emtia Gmr Manifatura
Memuru Manastrl Salih Faik Bey (1825-1900), Mabeyn-i Hmayun Beinci Ktibi
Abdlhamit Ziya Bey (1829-1880), Rsumat Emaneti Heyet-i Tahririye - si ktiplerinden
brahim Halet Bey (1837-1878), Hariciye Nezareti Mektub Kaleminden Recaizade Mehmet
Celal Bey (1838-1882), Mabeyn-i Hmayun Kitabetinden Mazlum Paazade Memduh Faik
Bey (1839-1925), Nideli Deli Hikmet Bey (?-1888den sonra), Emtia Gmr Tahrirat
Kalemi Baktib Muavini Namk Kemal Bey (1840-1888), Me- zahib Odas hulefasndan
Mirati Mustafa Refik Bey (1843?-1865).
Encmen mensuplar hakknda etrafl bilgi iin, M. Kayahan zgln Osmanlnn Son
Encmen-i uaras (Trk Edebiyat Tarihi, C. III, st. 2006, KTB Y., s. 75-88) veya XIX.
Asrn zel Bir Edebiyat Mahfeli Olarak Encmen-i uara (Trk Dnyas Edebiyat Tarihi, C.
VII, Ank., 2006, AKM Y., s. 29-117) adl makalelerine bakabilirsiniz.
Encmenin toplantlar, meclis celseleri gibi bir ciddiyet tamad iin, ara sra baka air
dostlarn da ukuremeye geldiklerini tahmin etmek zor deil. Mdavimi saylmamasna
ramen, zaman zaman mahfele dahil olduu bilinen baka airleri de bu listeye eklemek
mmkn. Szn gelii, Hayrettin rfan Paa (1815-1888), Bursal Mustafa Eref Paa (18191894), Sadaret Mektupusu Maral Yusuf Kenan Bey (1830-1876), Hariciye Nezareti Mektub
Kaleminden Pepe Mustafa smet Efendi (1832-1892), Babali Tercme Odasndan Sadullah
Rami Paa (1838-1890)...
Encmen-i uaraya iki trl anlam verilebilir. Bu mahfele, kurulu ve dal tarihleri,
mdavimlerinin isimleri belli olan bir edeb topluluk olarak yanalabilir; bir topluluk deil,
iirdeki tavrn batllama karsndaki konumuna gre belirleyen mutavasstn in bir paras
olarak baklp Yeniehirli Avnden Muallim Naciye kadar ayn zihniyeti paylat dnlen
Hikmet olduu dnlebilir. Bu sebeple, Galipin kendisine szc olarak Hikmeti setiini
sylemek yanl olmaz. Kemal de ok gzel iir okur (Ebuzziya 1306: 19; Reid 1326: 89-90).
Encmenin gen mdavimlerinden olmas sebebiyle, dierlerinin syledii iirleri inad ii
Kemale verilir.
kinin, sohbetin, iir ve nazirelerin devrettii bu sal toplantlar muntazaman bir sene kadar
devam eder. 1862 ylnn ortalarndan itibaren pei peine gelmeye balayan pek- ok ahsi
sebepten dolay encmen mdavimleri yava yava kopup dalrlar. Bilmediimiz bir sebeple
nce Manastrl Nail encmenden kovulur. O da fkelenerek Encmen-i uara mensuplarn
hicveden mstehcen bir kta syler. Gerek bu ktann ierii, gerekse bir baka hicviyesinde;
Senin azndan o n-pk o muzahref szler
Ki kar nimet olur mu a yezd ibni yezid
diye balayp gerisi iyice kfre dnen ifadeleri, bu kovuluta Kemalin itiraz ettii bir
eylerin pay bulunduu hissini uyandrmakta...
Salih Nailnin Encmen-i uaradan kovulmasn, 1861 Austosunda Galipin Trab- lusgarb
Eyaleti Gmrk Emanetine tayini takip eder ki, reissiz kalan meclisin dalaca aikrdr. 30
Ocak 1862de Ziya Bey, Mabeyn Kitabetinden karlarak geici olarak Zabti- ye
Mstearlna getirilir; on gn sonra Atina Sefiri, bu grevden istifas zerine, Kbrs
Mutasarrf yaplr. brahim Hakknn 1854ten beri ara ara nkseden sinir hastal, akl
hastalna dnr. ubat aynn balarnda Takvimhane-i mire Nezareti, Maarif
Nezaretine balannca nazr Lebib Efendi de akta kalr. nce Osman emsin babas Seyyit
Mehmet Emin Efendi; ardndan 3 Haziranda Memduh Faikin babas Mustafa Mazlum Fehmi
Paa lr. Encmenin dalmasna sebep olan, hepsi de ayn yla toplanm kader oyunlar,
airlerin tekrar, eskisi gibi hep bir arada bulunmalarna imkn tanmaz.
O gnleri yaam birka air buluunca -maziyi yd etmek iin olsa gerek- nazireler, mterek
gazeller sylemeyi srdrrlerse de eski evki ve zevki bulamazlar. Neticede, Muallim Naci
heves ve canllk getirene kadar geecek durgun ve sessiz bir sreci yaamaya balarlar.
Hepitopu bir sene kadar devam edebilmi bir airler meclisinin edebiyat zerinde etkili olup
olamayaca hakknda ne dnyorsunuz? Bildiiniz baka air toplamalar varsa, onlarn
etkileriyle kyaslaynz.
Edebiyat sadece hissin ve hayalin deil, ayn zamanda fikrin de mahsuldr. Her fikir rn
gibi, edebiyat da devrinin dnce yapsndan, fikr eilimlerinden, felsefi ve siyasi
araylarndan etkilenir. Encmen-i uara mdavimlerinin eserlerini de bu etkilenmenin dnda
brakmak mmkn deildir. Onlarn eserlerinde dikkat edilmesi gereken husus sadece, bu
airlerin belli bir edeb norm iinde yetitikleri, dolaysyla sosyal ve siyasi fikirlerini de bu
normun msaadesi dhilinde ifade edebilecekleridir. Bu sebeple, Encmen-i uara
mdavimlerinin 1861-1862 yllarnda, niin yirmi yl sonrasnn Namk Kemali gibi yazp
sylemediklerini aratrmaya almak abestir. stelik, Kemalin iirinde -bir-ikisi dndayeni formlar denenmez. Onun asl yenilik tecrbesi, khne- mi norm ve prensiplerin yklmas
yolundadr. Bu tecrbelerin kayna ise encmenin muhteva araylardr.
Edebiyatnn sosyal bir varlk olarak, iinde yaad cemiyetin meselelerine yabanc kalamayaca; fakat ilerinden bazlarnn edeb tercihleri sebebiyle bunlar sanat zerinden ifade
etmek istemeyi hakknn da bulunduu unutulmamaldr.
XVIII. asrn sonlarnda belirginleen bir sre, Kemalle iire girdii kabul edilen vatan,
millet gibi sosyal kavramlarn aniden zuhur etmeyip hatlarn yava yava nasl da
barizletirdiini gsteriyor. Estetik deerlerin mutlak hkimiyeti, bu kavramlarn barizleme
aamasn uzatm ve gzellik unsurlarndan syrlp yalnlamasn, netlemesini
gletirmitir. Encmen-i uara mdavimleri, bu uzun sren aamann son merhalesi olarak
mill duygu ve kavramlarn ifadesindeki yalnlamann, netlemenin ilk iareti saylabilecek
eserler verirler. Gemi bir asrda bir silet gibi varln hissettiren fikr-siyasi muhteva, son
yarm asrda gittike netleen grntsyle iirdeki yerini bizzat belirlemektedir. Ziyann tercibendini sosyal ve siyasi edebiyat dilini, mazmunlarn ekillendiren ilk iirlerden biri, bir alfabe
olarak kabul etmek gerekir. Kemalin yan sra, encmen airlerinden bir ksmnn da o
sralarda bu alfabeyi renmeye altklar anlalyor.
Galipin;
Hud meys klma gnlm ikbl-i milletten Haberdr eyle Rahman ismini ahvl-i milletten
Olup mecrh peykn- kazdan tir-i devlet Demdem hn akar emim gibi ehbl-i milletten
ktas da mill hislerin ifadesinde yol gsterici olur. Yine Kemalden ilgin cmleler (Kemal
1967: I/ 51):
(...) stad- celill-menakb Galip Beyefendinin yastk zerindeki divan gzme ilitiinden
derhal sarlp anca, garib hldir ki ibtida-y sahifede Olup mecrh- peykn- havdis tir-i
devlet Demdem hn akar emim gibi ehbl-i milletten beyti zuhur eyledi. Kraatinden hasl
olan teessrm nasl tarif edeceimi bilemem. Dnyada ne kadar alam efkr var ise cmlesi
bama p b-ihtiyar sokaa frladm. Tavr u hareketimi gren mutlaka divane zannederdi.
Tek ilgin olan, Galipin ktasnn Kemale Besalet-i Osmaniyye ve Hamiyyet-i nsaniyye
Kasidesini -umuma mal olan adyla Hrriyet Kasidesini- ilham etmesi deildir. Belki
bundan da ilginci, Kemalin artk inasinin cazibe alanna girdii dnlen bir dnemde, hl
Galipin divann baucunda bulunduruu ve ancak pek byk kymet atfedilen kitaplarla
yapld gibi, fal almasdr. Galip sadece poetik deil, politik olarak da Kemale stad
olmutur (Kaplan 1948: 36-38). Memduh Faik de millet gazelinde; Medr- zam her
devletin lemde millettir Deildir devlete vbeste amm satvet-i millet derken ayn ilham
kaynandan feyz alyor gibidir. Vatan, millet gibi kavramlarn iirde kendine nemli bir
yer amas; mill meselelerin, sosyal problemlerin ve siyasi davalarn da airler tarafndan
ilenmesi, tartlmas sonucunu dourur. Birbirinden farkl sebeplerle de olsa, encmendeki
airlerin hemen hepsi Batllamadan ve onun getirdiklerinden honutsuzluk duymaktadr. Bu
honutsuzluu hicviyelerden ak ak; gazellerden ise imalar yoluyla karmak mmkndr.
Aada, okuma paralar arasnda, rif Hikmetin ve Kzm Paann bu yoldaki iki iirini
bulacaksnz.
air olsanz, bir sre sonra milletinizin hafzasndan silineceini bildiiniz gncel bir olayn iirini yazarak okurunuzla kader arkada olduunuzu hissettirmeyi mi yelerdiniz, yoksa daha
evrensel bir insanlk durumu hakknda yazarak bin yl sonra da okunmay m isterdiniz?
Tartn.
Encmen-i uara'nn Edebiyat Gr
Klasik edebiyatn hece veznini ktledii, taral bularak burun kvrd bilgisi doru deildir.
air, byk bir soukkanllkla faydac bir seim yapmakta, elinde aruz gibi daha etkileyici ve
gzel sesler karan bir enstruman varken, onun kadar gelikin olmayan hece veznine
ynelmeyi sanat adna akllca bulmamaktadr.
Encmenin niyeti, hece veznini folklorik kullanmyle yaatmak deil, onu klasik iirin
formlarna ilave etmektir. Bunun manas, divan iirinin gelenekli ekillerinin ad korunurken,
vezninin deitirilmesidir. Szn gelii, Manastrl Faikn Sadrazam li Paa iin kaleme
ald kaside, hece vezniyle ve drtlkler hlinde tasarlanmtr. Tamam on drtlkten oluan
iir yle balar:
Akn illerini harb eyleyen Kanl klncnn mcersdr Snk yrekleri kebb eyleyen
Kirpiin oklar, kan ysdr
Hece vezniyle yazlm bir de gazeli olan Faik, hece veznini aydn edebiyatlara tantmaya
karar verip -Ahmet Cevdet Paann tevikiyle- Trke Aruz adndaki kitabn kaleme alr.
Kemalin, Ziya Paann ve Nideli Hikmetin de heceyle yazd iirleri vardr.
Dier taraftan, gelenekli divan tertibinin bozulmaya balad ve kasidesiz olan, gazelleri
alfabetik deil de tematik ayrma gre sralanan divanlarn artt grlr. Buna mukabil,
gazellerin bir ksm hacim ve konu olarak kaside zellii gstermeye balar. lk beytinin kendi arasnda kafiyelendirilmemesi gereken ktalarn kafiyeli (musarra) yazldklar olur.
Gazellerin genellikle n azndan sevgiliye hitap etmesi gelenein icab iken, rif Hikmet,
Lebib gibi isimlerin kadn azndan erkee seslenen iirler yazmay denedikleri farkedilir.
Gelenek, beyitte balayp biten anlam ve her beyti kendi iinde bir btn tekil eden iirleri de
ho karlarken, konu btnl (yek-mn) eskisinden daha byk bir gereklilik hline gelir.
Klasik iirin neredeyse ayn manaya kullanlan nazm ve air kelimeleri arasndaki fark
belirginletirilir. rif Hikmetin deyiiyle, Vezn kafiye derecesinde kalan mbtedilere nazm
ve edebiyatta mtalaat- amika ile hsn-i selikaya malik olan mntehilere air denmelidir.
Nazm, iirin vezin ve kafiye gibi biimsel olan tarafna denir ve bir metnin iir olabilmesi iin
vezinle kafiye art deildir; muhayyel olmas elverir. Demek ki, iirin mensur (dzyaz) olmas
da mmkndr. iir makulat ve maneviyattan madud bir hayaldir.
Estetik Tercihlerdeki Deimeler
XIX. asr iirinde devrin fikr ve sosyal realitelerini ilemeye balayan air, bu tavr ile cemiyetin bir ihtiyacna cevap verdiini dnmektedir. Encmen-i uara airlerinin ounda,
aydn olmann gereklerini tayan, lakin air ruhunu tatminden uzak grnen bu cins
muhtevann ortaya kard ve eksikliini iki asrdr yava yava artan ekilde hissettiren bir
estetik alk yaanr. Encmen mdavimleri, estetik bakmdan tatminkr bulmadklar, ama
sylenmesinin gereine de inandklar gazelleri yannda; edeb alklarn bastran,
hazzalmalarn salayan iirler de yazarlar ve kendilerine model olarak, klasik airlerin
hayallerle ssl i dnyalarn aksettiren Sebk-i Hindyi seerler.
XIX. asrn ortalarnda, iir teblici bir anlaya hzla teslim olurken encmen airlerinden
birkann da bu aka kapldklar ortadadr; lakin, ezici ounluk beli iirin hasretiyle
Sebk-i Hindye komakta, arad elitist tavr orada bulmaktadr. Gelenein iirinde mevcut
^
olan kelime oyunlar, duygu girdaplar, incelmi dikkatler, hatta nkteler bile hi deilse bin
yllk bir sre iinde yava yava olgunlamtr; herey gayet hesapldr ve artk kavranmas
kollektif bir kltr birikimi ile kolayca mmkn olmaktadr.
Oysa Sebk-i Hind, airin ahsi zek, ahsi hassasiyet ve ahsi yaratclk ile eser vermesine; iir
okurunun ahsi algs, ahsi duygular ve ahsi uur d ile kavrayp anlamlandrmasna ak bir
iir estetii getirir ki, modern iirin/ airin yapmaya alt da birebir budur.
Bilhassa Leskofal Galip, gelenein iir dilini daha bir inceltmeye ve klasik iirde zaman zaman rastlanan kaba, irkin, hatta bazen iren
V___________________________________________________________________________
____
tasavvurlara dnen kelimeleri elemeye alrken eski iiri tekrarlamayacann, ama eski
poetikadan da vazgemeyeceinin, olsa olsa onu slaha alacann iaretlerini verir.
Tanpnar, Galipden bahsederken Onun iirinde eskilerin zevk dklklerine pek az rastlanr
dedikten sonra, rnek olarak da cier- kebab imgesini gsterir (Tanpnar 1976: 257, not 6).
Kemal, Harabatn mehur mukad- demesini tenkid ederken, stat bildii Galipin iirde
kullanlacak kelimelere dair koyduu bu kstas kabullenmi grnr (Kemal 1299: 650):
Hele Fuzul iin tanzim buyurulan
Yanktr o ukn kitb Nazmnda kokar cier kebb
beytini okuduka kendimi Harabatta deil, Bahekaps lokantalarnda zannediyorum. Af
buyurursunuz amma u cier kebab mazmnuna ne kokmu sz, ne iren tasavvur demekten bir trl kendimi alamayacam. Fuzul, divann kedi yavrular iin mi sylemi;
yoksa cierci Arnavutlarn Mandayuttu dedikleri mehur kitab mdr?
Kemalin bu edeb dil kriterini Galiple birlikte geen yllarda edindiini dnmek, phesiz
ki yanl olmaz. Dier encmen mdavimlerinde grlen itinal kelime seiminde de Galipin
etkisi hissedilir.
vesilesiyle anlarak yava yava unutulurlar. Encmenin baz airlerini de bu yanl ve bu son
beklemektedir:
Eski yolu terk ile khen-sl olan azmaz
Unvn- nev-cd kalem atlasa yazmaz
diyen Eref Paa ile pek ok noktada birleen Kzm Paa, birka kk tecrbesi hari, klasik
izgiden pek de ayrlmam; bunun iin de hep eskinin savunucusu olarak tannmtr. Ziya
Paa ise yenilemekte olan iire taraftar grnmesine ramen, Harabat nerederek eskiyle
rabtann koparlmasn istemediini ve encmenden dostlarn unutmay reddettiini
gstermitir. Buna mukabil Kemal onun, kendi davalarna ihanet ettiini dnr ve bu fikri,
devrinin gen airlerini derinden etkiler. Kemal de encmenle dorudan veya dolayl olarak
kurduklar mnasebet sayesinde tand bu airlerin Harabat yoluyla kalclatrlmasndan
honut deildir. Kemalin etkisindeki genliin haricinde kalan byk ounluk iin encmen
airleri, neminden hibir ey kaybetmemitir.
Sz gelii Muallim Naci, Kzm Paay medar- iftihar- millet olarak grr (Naci 1303:
371-373); Hakk ile yakn dostluk kurar; Ziya Paay muhtar sayar. Onun bu tavrna ve
tercihine sebep, iirin Batya aldka millliinden ok ey kaybedecei endiesi ve encmen
airlerini lml Batllama adna iyi birer model saydr (Naci 1302: 69-70).
Encmenin baz isimleriyle mcadele eden zihniyetin, ayn tavr rif Hikmet, Galip, Memduh
veya Halet iin gstermeyileri dndrcdr. Szn gelii, 1910da e- habettin
Sleymann Tarih-i Edebiyyat- Osmaniyyesi yaymlandnda Ali Canip bir ten- kid makalesi
kaleme alarak -birok baka ismin yannda- rif Hikmet ile Kzmn kitaba dhil edilmeyiini
de eksiklik saymtr (Yntem 1326: 91). Anlalan o ki encmeni -bugn yaptklar gibi- bir
btn olarak deerlendirmemiler ve hi deilse, birinci dereceden nemli isimlerini bir araya
getiren sebebin yeniliklere ak, araylara taraftar bir iir anlay olduunu fark etmiler.
brahim Necmi, Mill Mcadelenin ortasnda, herkes birer millci olmuken bastrd
edebiyat tarihinde, rif Hikmeti eklen eski, fikren yeni manzumeleri ile hret-i mahsusa
kazananlardan diye anar (Dilmen 1338: II/ 112). smail Habib, cumhuriyet devrinin eskiye
bakn da temsil eden Trk Teceddd Edebiyat Tarihi nde rif Hikmet iin,
htimal ki mr msait olayd, onu Kemal gibi, hi olmazsa Ziya Paa gibi, teceddd
edebiyatmzn mhim simalarndan grecektik
diye yazar (Sevk 1925: 363). Ayn sene, Bakde edebiyat tarihini neretmeye balayan smail
Hikmet, daha da ileri giderek, rif Hikmet iin, Eer o tahsile, o ilme slk etse, o vadide
yetise idi Trkiyenin bir Baudelairei olacandan phe yoktur. der (Ertaylan 1925: I/ 155).
Encmenin asli rkn, beyin takm olan airler -genel kanaatin aksine- gelenekli poetikay
srdrecek airlerin deil de modern ve deiime ak bir poetikay savunan airlerin
yetimesine hizmet eder, onlar desteklerler. Eer Kemalin modern iir adna nemli bir isim
olduu fikri yaygnsa, byle bir ismin yetimesinde Galip ve rif Hikmetin pay da akldan
karlmamal; en azndan, gzard edilmemelidir. Galipin Tuna Vilayetinde iken Ahmet
Midhata gnll iir retmenlii yapt da burada hatrlanmal.
Abdlhak Hamit, ilk eseri olan Maceray Ak (1290) yazarken baba dostu Mem- duh Faik
Bey oyunun ilk perdesini okumu; ok beenmi olacak ki tuttuu yolda yrmesini
tlemi ve ilerde nl bir yazar olacan da mjdelemitir (Aknc 1954: 29). Hamit, bu
cesaretle yazd li Kzn (1291) msveddelerini de Memduh Faike okutur. Faik bir istidad edeb grd bu gencin oyununu beenir, destekler, hatta tashih eder (Tarhan 1937: 197).
rnekleri artrmaktansa, Recaizade Ekremden Sami Paazade Sezayiye kadar pekok ismin
yetimesinde encmen airlerinin dorudan veya dolayl pay bulunduunu sylemek kfdir
sanrm.
zet
edilir. Yenilie kar kmamak fakat eskiyi de tamamen reddetmemek; eskiyi ortadan
kaldrmaya k- yamamak fakat onu dntrme azmini de hep korumak; Batllamaya hoa
bakmak fakat taklide de muhalefet etmek (rif Hikmetin deyiiyle taklid tarafna gidilecek
olursa, nee-i milliyyeye halel gelir diye korkmak)... Encmen airleri, dozu kam bir
Batllamay frenkleme sayarak uzak durmaya alrken, iyice Douya ekilmenin
yanllnn da farkndadrlar. iirlerinde, Batl tarzda bir yenilik aramak bouna olacaktr;
nk onlar XIX. asrn en yaygn hastaln tarlar; yaplmas gerekeni bilir fakat kalemleri
balanverdiinden yapamazlar. Bilmek ile yapabilmek arasnda skp kalan airin bu engeli amas iin Recaizade Ekrem ve Abdlhak Hamid nesline kadar beklemek gerekecektir.
iirde korumak ve deitirmek istedii ynleri 4 ayrt edebilmek,
iir, btn edeb formlar arasnda en kkl ve en kuralc olandr. Onun geleneini krp da
bireyleri deitirmek fevkalade zordur. Tanzimat sonrasnn roman, tiyatro gibi formlar zaten
Osmanl edebiyatnda bulunmad iin onlar kendi gelenekleriyle alnr ve ylece kabul
edilirler. Oysa Batl iirin forma ve temaya ait unsurlar, zaten asrlar boyu yava yava kemiklemi olan bir iir geleneinin iine szmaya altklar iin byk bir direnle
karlarlar. Dolaysyla Osmanl iirinde baz talarn yerinden oynamas gerekiyorsa, bunun
ilk adm Batnn damgasn tayan nazm unsurlarnn idhliyle deil, gelenekli unsurlarn
imentosunu gevetmekle, kklerini sallamakla olur. Bunun iin tutulmas gereken yol, iirin
ncelikle formal sonra da tematik malzemesini tartmaya amaktr. Divan tertibi mutlaka
byle mi olmaldr? Kta, gazele benzese ne olur? Gazel, kasidenin grevini stlenemez mi?
Kaside ve gazel gibi formlarn mutlak vezni aruz mudur? Hece vezniyle sylen- seler ne kar?
Sonra tematik denemeler... an etkilerini mazmunlatrmak, imgeyi grselletirmek, ge-
lenein baz mazmunlarn khne, hatta iren bularak terk etmek, kadn azndan gazel
sylemek, mensur iirin douunu hazrlamak gibi pek ok tecrbe gerekletirilir.
iirin sosyal grevlerine neler eklediini gzlemleyebilmek, Encmen-i uarann kurulduu
tarihler, Avrupada romantizmin vatan, millet, hrriyet, cumhuriyet gibi sosyal deerleri
ycelttii; kamuoyu kavramnn yeni yeni duyulmaya baland ve sosyolojinin doduu
tarihlerdi. Osmanl ise, bir yandan Islahat Fermanyla gelen sosyal dnmn yaarken dier yandan da Krm Harbinin etkilerini zerinden atmaya alyordu. Rejim, kendi
muhaliflerini dourmu ve Yeni Osmanllar Cemiyetini besleyecek merutiyeti fikirler
filizlenmeye balamt. Byle bir ortamda, encmen airi de sosyal bir varlk ve entelektel
olarak, iirini sosyal konulara daha bir amak ihtiyacn hisseder. Tanzimatn getirdikleri ve
gtrdkleri, ynetim zaaflar, rvet, yolsuzluk, insanln iflas, ekbirin kibri, iltimas,
maalarda dzenlemeler, sanata ve sanatkra ilgisizlik, alafrangalama, liyakatsizlik, becerikli
devlet adam yetime- yii (kaht- rical), zayflayan inanlar gibi pek ok mesele iire tanr.
XIX. asrda iir, didaktik tarafn kuvvetlendirirken, toplumu ekillendirme ve ynlendirme
vastas olma zellii kazanrken, muhalif sesin en gl enstrman hline gelirken encmen
de bu gelimelere ayak uydurur.
Yeniliki airler zerindeki etkilerini aklamaya Ve ynelik bilgi ve beceriler kazanmak,
Encmen-i uarann ksa mrn fazlasyla aan bir etki alan olduu sylenmiti. Hem
encmen daldktan sonra da ayn izgide ilerlemeyi srdren eski mdavimler hem de basm
ve basn dnyasnn bymesiyle onlarn iirlerinin daha geni bir okur evresine
ulatrlabilmesi bu etkiyi artrmtr. Encmenden Ziya Paann ve zellikle Kemalin, yeni
iire istikamet kazandrmaktaki paylar ise ok daha nemlidir. Recaizade Ekrem, Abdlhak
Hamid, Sami Paazade Sezayi gibi isimler, onlarn izlerine basarak ilerlemilerdir. Yine de
Galip ve rif Hikmet Beylerin birka nesli etkiledikleri, Memduh Faikin Hamidin tevikinde
ve ynlendirilmesinde zel bir yer kazand, brahim Haletin Osmanl Tiyatrosuna repertuvar ve oyuncu semekte nemli hizmetleri bulunduu sylenmelidir.
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi bir encmen-i uarada bulunan zelliklerden biri deildir?
1. Baarl airlerin ev sahibine caize vermesi
2. iir ve edebiyat sohbeti yaplmas
3. airlerin nkteyle ve doalama iirlerle rakiplerini alt etmeye almas
4. Okunan iirlerin sca scana eletirilmesi
5. Varlkl ve nfuzlu birinin evinde toplanmas
6. Encmen-i uarann gemiteki encmenlerden farkl olmayan taraf nedir?
1. Belli periyotlarda toplanmas
2. Sadece airlerin davetli olmas
3. airlerin birbirine nazireler sylemesi
4. iir zerinde yeni denemeler yaplmas
5. Bir akademi zellii tamas
7. Modern edebiyat iinde, encmenden yetitii bilinen isimler aadakilerin hangisinde
birlikte verilmitir?
1. Osman ems- Naili
2. rif Hikmet-Galip
3. Memduh Faik-Salih Faik
4. Namk Kemal-Ziya Paa
5. Kazm ve Eref Paalar
8. Encmenin edeb deiim hakkndaki tercihleri ile ilgili aadaki tespitlerden hangisi
dorudur?
9. Klasik iir kemikletii iin deimesi mmkn deildir.
1. iir yenilenirken yine de mill kalabilmelidir.
2. iirde deiimin ilk aamas taklittir.
3. Yenilik, iir geleneini sonlandraca iin yanltr.
1. iirin yenilenmesi iin nce toplumun yenilenmesi lazmdr.
10. Encmenin iirle sosyal meseleler arasnda kurduu ilgiyi, aadakilerden hangisi en
doru ekilde ifade etmektedir?
1. Sosyal meselelerin duyrulma yeri iir olamaz.
2. iir bir sanattr, ke yazs deil.
3. iir sylemek zaten toplumsal bir sanattr.
4. iir, toplumun problemlerine uzak duramaz.
5. Aydnn sosyal skntlar yanstmasnn yegne arac iirdir.
11. Encmen, iirin ieriine aadakilerden hangisini dhil etmemitir?
1. Ak
2. Tabiat
3. Millet
4. Adalet
5. Siyaset
12. Encmen, aadakilerden hangisini iirin formunu deitirmek iin kullanmamtr?
1. Hece veznini denemitir.
2. Divan tertibini bozmutur.
3. Ktann ilk beytini kendi arasnda kafiyelendirmitir.
1. Drtlkler hlinde kaside yazmtr.
2. Nazire sylemilerdir.
13. Aadakilerden hangisi Sebk-i Hindnin bir zellii deildir?
1. Dili ssl ve arcadr.
2. Allmadk imgeler vardr.
3. Sosyal meseleleri ele alr.
4. ie gemi, soyut tamlamalar kullanlr.
5. Derin ve youndur.
14. Encmen airlerinin mazmun anlaylar ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi yanltr?
1. Gelenekli mazmunlar iirin bir deeri olarak korunmaldr.
2. Mazmunun grsel deeri ne karlmaldr.
3. aa uygun mazmunlar bulunmaldr.
4. Eski mazmunlarn resmini yapmaya kalksanz, birer karikatre dnrler.
5. Mazmun, bir koldan imgeye dier koldan simgeye blnmektedir.
15. Encmenin sonraki yllara etkileri ile ilgili aadaki ifadelerden hangisi dorudur?
1. Dalmalarnn zerinden ok zaman gemeden unutulmulardr.
2. Eski mensuplar da edebiyatta baka baka yollar tutturmulardr.
3. iir anlaylar, sonraki nesiller tarafndan eletirilmitir.
4. Takipileri olmam ve anlaylar devam etmemitir.
1. Merutiyete kadar, birka nesli etkilemitir.
Okuma Paralar
Gazel
me-i lemde insf u mrvvet kalmam nhirf etmi tabat istikamet kalmam
Sret-i ihsn nez etmi heyldan Hud Nsha-i elfzda mn-y himmet kalmam
Akl-i evvel masdar- cehl ind olmu meer Mebde-i Feyyzda feyz-i letfet kalmam
Eylemi tessl-ekl-i net k arh Trmr olmu devir ekl sret kalmam
re-zr etmi cihn le-i nr- nifak Glen-i lfette sr- tervet kalmam
Devlet-i dnydan l eylemi Hak himmetim Hamdlillh arh- n-hemvra minnet
kalmam
Bir aceb devrindeyiz Glib ki bezm-i lemin Bdesinde rh yok cmnda safvet kalmam
Leskofal Galip
Gazel
Bel-y ak sanma bir dil-i n-kma dmtr Serp kint ol derd-i b-encma dmtr
Hals olmaz ep-endz-i endh keketen
sadece bir yl toplandklar hlde btn bir iir tarihini etkileyenler kabilir. Garip Hareketini
hatrlayn. abucak dalmalarna ramen, iirimiz stnde ne kadar uzun bir zaman etkili
olmaya devam ettiklerini greceksiniz. Encmen-i u- ara airleri de ayn ekilde, hayatn
gailelerine dayanamayp abucak ayrlm olsalar bile, iir iin gelitirmeye altklar anlay
deiip gelierek modern iire balanmtr.
Sra Sizde 3
23 Nisan, 19 Mays, 10 Kasm gibi zel gnlerde okunan iirleri hatrlayn. Tek gn iin
hatrlanan ve ertesi gn hayatnzdan kan iirler... Bir de hi hatrlamadnz iirler var ki,
onlar imdi hayatnzdan tamamen sildiiniz duygular, hlleri, olaylar ele aldklar iin
abucak eskidiler, yok oldular. Bir sanatkr sava, deprem, bayram gibi belli bir aktel durumu
eserine tayarak gn yakalamak istiyor olabilir; fakat tarih boyunca hatrlanmak niyetini
tayanlar, her zaman iin geerli olacak insanlk durumlarn (ak, lm, ayrlk, yalnzlk...)
konu olarak semeyi yelerler. Her iki seimin de kendine gre cazip ve olumsuz taraflar var.
Birinde abuk unutulursunuz, dierinde gn karm olursunuz. Bunun o manasz
tartmayla, sanatn sanat iin mi yoksa toplum iin mi olduu ekimesiyle bir ilgisi yoktur.
Daha ok, sanatnn kendini nasl konumlandrdna ilikin bir tercihtir.
Sra Sizde 4
Hi phesiz ki iir, bir anlam sanatdr. Okurken veya dinlerken anlamndan aldmz lezzetle
gzelleir; fakat sama ve anlamsz olann tamamen iir dna itilmesi de doru olmaz. Daha
ocukluumuzdaki Evvel zaman iinde, kalbur saman iinde diye balayan masal
allarndan veya O piti piti/ Karamela sepeti/ Terazi, lastik/ Jimnastik tekerlemesinden bu
yana, sama olandan da tat almaya alknzdr. MFnn Sude arksn da ayn alkanlkla
severiz. Biraz daha dikkat ederseniz, aslnda anladnz btn iirleri sevmediiniz gibi,
anlamadan sevdiiniz iirler olduunu da greceksiniz. Belki klasik iire ve nihayet encmenin
iirine yanarken, ilk admda yapmanz gereken de bu olabilir. Sonra, sevdiinizi anlama
ihtiyac da duyabilirsiniz.
Sra Sizde 5
Vezin, iirin sadece bir enstrmandr. Nasl ki bir arky sadece sesinizle okuyabilecek
olmanza ramen sazlar eliinde okursanz daha da gzel olduunu bilirsiniz; ayn ekilde,
iirin de vezin denen saz olmadan yazlp okunabilmesi mmkndr. Bir adm daha ileri
gidelim: Ayn arknn gitar eliinde mi yoksa ud eliinde mi alnd onun sanat deerini
deitirmez. Ne sazlarn ne de vezinlerin eskisi-yenisi olur; ancak, besteye ve iire uygun olan
ve olmayan bulunur. Dolaysyla klasik airlerin veya encmen mensuplarnn aruz veznini
tercihi; onlarn mutlaka eski, skc ve anlalmaz bir eyler sylediklerini dnmenize sebep
olmamaldr. Bu problemin kayna, iire yaklama tarzmzda olabilir. Besteleri dinlemek
yerine, okumay bilmediiniz notalarna bakyorsanz size her eser anlalmaz gelecektir. Ya
nota okumay renmek ya da alnrken dinlemek bir zm olabilir. Bunu iire de
uyarlayabilirsiniz; ya aruzu renin ya da bilen birinin iir okuyuunu dinleyin.
Sra Sizde 6
Mazmun, eski bir dnya geleneidir. Her kkl milletin dilinde ve iirinde byle mazmunlara
rastlanr. rencilerimiz arasndaki yaygn bir kanaat, mazmunun klasik iire ait olduu
yolundadr. Oysa ne klasik iir ne de onun mazmunlar elit bir evrenin tekelinde olmutur.
k merden Dertliye ve Seyraniye kadar aruzla yazan, hatta divan oluturan halk
airlerinin varl bir yana, halk iirlerinde de mazmunlardan bol bol istifade edilmitir. Siz de
hafzanz yoklarsanz, halk iirinde birer mazmun olduunu oka, fark etmeden dinleyip,
manasn da rahata anladnz kirpiklerin ok ok eyle yahut hilal ebrulerin gibi pek ok
syleyi bulabilirsiniz. O hlde, mazmunlarn sizin ok uzanzda, zmlenemez bir dnyaya
ait olduu fikri doru deilmi.
Yararlanlan Kaynaklar
Aknc, Gndz (1954). Abdlhak Hmit Tarhan, Hayat,
Eserleri ve Sanat. Ankara: DTCF Yaynlar.
Aran, Mehmet S. (1964). Azerbaycan airler Meclisi. Trk Kltr Degisi. 19: Azerbaycan
. S., Mays.
(Dilmen), . Necmi (1338). Tarih-i Edebiyyat Dersleri. stanbul: Matbaa-i mire.
Ebuzziya Tevfik) (1306). Keml. stanbul: Matbaa-i Ebuzziya.
Ebuzziya Tevfik (1330). Kahvehaneler. Mecma-i Ebuzziy. 130-131, 28 Muharrem-5 Safer.
Eckmann, Janos (1964). aatay Edebiyatnn Son Devri (1800-1920). Trk Dili
Aratrmalar Yll- Belleten-1963. Ankara: TDK Yaynlar.
(Ertaylan), . Hikmet (1925). Trk Edebiyat Tarihi. Bak: zer-ner.
nal, M. Kemal (bnlemin) (1327). Kemll-Hikme. Der- saadet: Tercman- Hakikat
Matbaas.
pekten, Halk (1968). Trk Edebiyatnda Edeb Muhitler (XV.-XVI. Asrlar). Erzurum:
Atatrk . (Doentlik Tezi); (1996). Divan Edebiyatnda Edeb Muhitler. stanbul: MEB
Yaynlar.
Kaplan, Mehmet (1948). Namk Kemal, Hayat ve Eserleri. stanbul: stanbul . Edebiyat
Fakltesi Yaynlar.
Kemal (Namk) (1299). Tahrb-i Harbat. Mecmua-i Ebuzziya. II/ 21, 15 Receb.
Kemal (Namk) (1967). Namk Kemalin Husus Mektuplar. C. I, (Hazrlayan: F. A. Tansel),
Ankara: TTK Yaynlar.
Levend, A. Srr (1934). Edebiyat Tarihi Dersleri-Tanzimat Edebiyat. stanbul: Marifet Matb.
Memduh Faik (Mazlum Paazade) (1332). Dvn- Ear. stanbul: Matbaa-i Hayriyye Ve
reks.
Naci (Muallim, Mesd- Harbt) (1302). yle Byle. stanbul: Matbaa-i A. K. Tuzlyan.
Naci (1303). Muallim. stanbul: Matbaa-i A. K. Tuzlyan.
Nazif (Sleyman) (1922). Nmk Keml. Dersadet: kdam Matb.
Onan, N. Halil (1950). Namk Kemalin Talim-i Edebiyat zerine Bir Risalesi. Ankara: Milli
Eitim Basmevi.
zgl, M. Kayahan (1988). XIX. Asrn zel Bir Edebiyat Mahfeli Olarak Encmen-i uar.
Ankara: Gazi . DT.
zn, M. Nihat (1941). Son Asr Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: Maarif Matbaas.
Parlatr, smail (1983). Recaizade Mahmut Ekrem, Hayat- Eserleri-Sanat. Ankara: DTCF
Yaynlar.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Divan edebiyatnda kadn airlerin konumunu aklayabilecek,
XIX. yzylda eser veren kadn airlerin ortak zelliklerini deerlendirebilecek, Leyla Hanm,
eref Hanm ve Adile Sultann edeb kiiliklerini karlatrabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Divan iiri
Kadn airler
o Leyla Hanm
eref Hanm
Adile Sultan
indekiler
GR
LEYLA HANIM
EREF HANIM
ADLE SULTAN
GR
Osmanl iirinde kadn airlerin says, erkeklere oranla son derece azdr. Bu oranszlk sadece
edebiyat alan iin sz konusu deildir. Zira Orta ada kadn, teki sanat dallarnda, sosyal ve
kltrel hayatta da etkin bir rol stlenememitir. Ayrca kadn edebiyat retmekten dlayan,
birey olarak varlk gstermesine alan brakmayan kltrel ve toplumsal koullar, yalnzca
Osmanl ve Orta Dou corafyasnda deil, Avrupada da ayndr.
Orta a bilinci, mutlak itaat gerektiren kutsal metinlerin retileriyle biimlenmiti. nsan
hayatnda, inan ve otorite; gelenek ve grenek, belirleyici rol oynamaktayd. Bireyin toplum
iindeki konumu, bu etkenlere itaatle yakndan ilgiliydi. Edebiyat ise, erkekler tarafndan ve
erkekler iin yaratlm bir gelenek grnmndeydi ve kadn olarak iir yazma giriimi,
otoriteye isyan ya da en azndan saygda bir kusur olarak yorumlanabilirdi.
Osmanl iiri de, kadn darda brakan ran ve Arap edebiyatlarnn etkisinde gelenek hlinde
yerlemi, iir sistemi kodlanmt. Modern anlamyla kiisel yarat, gelenein nne
geemezdi. Bu durumun bir rnei, XV. yzyl airi Necatinin, kendisine nazire yazan ada
Mihr Hatuna verdii tepkide grlmektedir. Bir kadnn kendisine nazire yazm olmasndan
rahatszlk duyduu hissedilen air, edepsizlikle sulad Mihri Hatunu rakip olarak
grmediini bildirmitir:
Ey benm irme nazire diyen kma rh- edebden eyle hazer Dime ki ite vezn kfiyede
irm old Nectye hem-ser
(Ey benim iirime nazire syleyen (Mihr Hatun), edep yolundan kmaktan sakn! iirim,
vezin ve kafiye ile Necat'nin iirine edeer oldu, deme!)
Divan iiri, kendine has semboller sistemi olan ve bu erevenin dna kmann mmkn
olmad bir sanatt. zgn olmak, bireysel bak asyla yazmak ya da duygularn kiisel
biimde yanstmak gibi tutumlar modern edebiyata zgdr. Divan airlerinin byle bir amac
yoktu ve dnemin estetik anlay byle bir kiisellie zaten olanak tanmyordu. Duygular,
klasik sembolleri kullanarak ifade edilirdi. Biim ve ierik olarak sk kurallarla rl olan bu
edebiyat anlamak da belli bir birikim gerektirmekteydi. iirlerin iletisini ancak bu kurallarn
eitimini grm olanlar anlayabilirdi. airin izdii imgeyi zihninde kurabilenler, yalnzca
kullanlan sembollerin deerini bilenlerdi (S- lay 2000: 188-204).
Oysa kamusal alanda kendisine yer bulamayan Osmanl kadnnn bu birikimi kazandracak
dzenli bir eitimden gemesi dnlmezdi. Okuryazarln bile pek yaygn olmad
koullarda, ancak toplumun st dzey kesimlerine mensup pek az sayda kadn, iir veya baka
sanat dallarnda varlk gsterebilmitir. Kadn airlerin neredeyse tamam vali, kad,
eyhlislam gibi yksek makamlarda grev yapan, eitimli ve zengin babalarn kzlardr. lk
eitimlerini aile iinde genellikle babalarndan alan bu airlerin dhil olduu sivil eitim
srecinde, ncelikli olarak din bilgiler, ardndan Arapa ve Farsa ile beraber iir ve edebiyat
bilgisi de kazandrlmaktayd.
Osmanl dnemi kadn airlerinin bir baka ortak yan da tamamnn, kltr ve sanat
etkinliklerinin youn olduu kltr merkezlerinde yetimi olmalardr. Bu ehirlerin zengin
konaklarnda oluan bilim, edebiyat ve musiki meclisleri de kadn sanatlarn yetimesine
nemli katk salamaktayd.
Ayrca kadn airlerin ounun Mevlevilik ve Nakilik gibi ehir hayatnda yaygn olan
tarikatlarn mensubu olduklar da dikkat ekmektedir. phesiz bu evreler de belli bir iir ve
edebiyat ortam oluturmaktayd.
Osmanlda sanat etkinliklerinin, ynetici st tabaka tarafndan himaye edilmesi, kadn airler
iin de tevik edici rol oynamaktayd. Bylelikle eserleri sayesinde saray ve evresiyle iliki
gelitirip destek gren, balanan maa sayesinde hayatn srdren kadn airler de mevcuttu.
Divan edebiyat kaynaklarnda ad geen en eski kadn airler Fatih dneminde yaam olan
Zeynep Hatun ve Mihr Hatundur. Hubb Hatun ise Arapay ok iyi bilen, bilgi ve yetenekleri
sayesinde sarayla iliki kurabilen Kanun dnemi airi olarak anlr. Bir kazasker kz olan
Sdk Hatun ile hattatl airliinden daha gl olan Ani Fatma Hatun,
1. yzyln ikinci yarsnda yaamtr. Ftnat Hanm ise, kendisinden sonra yetien kadn
airlerce rnek alnan XVIII. yzyl airidir.
XIX. yzyla gelindiinde kadn airlerin saysnda belirgin bir artma olduu grlmektedir.
Avrupa ve Trkiyedeki siyasal ve toplumsal deiim genel olarak kadnn sosyal hayattaki
konumunu da etkilemi, baka alanlarda olduu gibi edebiyat alannda da ncelikle kltr
seviyesi yksek evrelerde yetien kadnlar edebiyat dnyasnda yer edinmeye balamtr. Bu
yzylda en fazla tannm olan Leyla Hanm, eref Hanm ve II. Mahmutun kz Adile
Sultandan baka birok kadn air yetimitir.
Srr Hanm (1814-1877), Diyarbakrl kltrl bir aileye mensup olup sonradan geldii
stanbulda Kmil Paann konandaki edebiyat sohbetlerine katlm, daha sonra Paa ile
evlenmitir. Kadiri olan air, kznn lm zerine yazd mersiye ile tannmtr.
Nakiye Hanm (1845-1879), air eref Hanmn yeenidir. Daha ok eitimcilii ile tannr.
Trke ve Farsa iirleri dergilerde yaymlanan air, eitim faaliyetlerinden dolay II.
Abdlhamit tarafndan dllendirilmitir.
Hazinedarzade Ftnat Hanm (1842-1911), Trabzon valisi Abdullah Paann kzdr. Dergilerde
ak imzas ile iirleri yaymlanmtr.
Leyla Hanm (Saz), Hekimba smail Paann kz olarak 1845te stanbulda domu,
babasnn grevi nedeniyle yedi yana kadar bulunduu sarayda iyi bir eitim alm, airliinin
yannda bestecilii ile de tannm olan bir airdir.
Mahah Hanm ise, divan tarz iirleri yannda hece lsyle ilahiler ve bir de tiyatro oyunu
yazm olan bir airdir.
Bunlardan baka airliinin yannda hattatl da olan Feride Hanm, divan ve halk tarznda
iirler yazm olan Saniye Hanm ve ayrca Mnire, Hatice ffet, Hasibe Maide, Habibe, erife
Ziba ve Fatma Kmile gibi airler de XIX. yzyl kadn airleri arasndadr (Bekirolu 1999:
802-812).
XIX. yzylda kadn airlerin saysndaki art, hangi nedenlere balanabilir?
Osmanl kadn airlerin eserlerine toplu bir bakta ilk gze arpan zellik, genellikle erkek
airlerle ayn dil ve sembollerle iir sylemi olmalar, bir kadn olarak gerek duygu ve
dncelerini ifade etmekten uzak gibi grnmeleridir. Bu, gl bir gelenek hline gelmi
olan divan iiri estetiinin, kiisel duygular ifade etmeye pek izin vermemesinden
kaynaklanmaktadr. Edebiyat, bir gelenek meselesidir ve divan airinden beklenen, daha nce
Fars edebiyatnda kalplam mazmun ve istiareleri ustalkla kullanarak hnerini ispat
etmektir. Dolaysyla kadn airlerin de zellikle kane gazellerde bu allm kalplar
kullanm olmalar, erkek airlerle ayn sevgili imgesi etrafnda iir sylemeleri gelenein bir
sonucu olarak deerlendirilmelidir.
Bununla birlikte ilk dnemlerden itibaren kadn airler kendi seslerini deiik tonlarda
hissettirmektedirler. Mesela XVI. yzyl airlerinden Mihr Hatun, erkek veya kadn olmann
bir stnlk salamadn aka syleyebilmitir:
nki nks olur dirler nis Her szin mazr tutmaktr rev Bir mennes yig durur kim ehl ola
Bin mzekkerden ki ol n-ehl ola Bir mennes yig ki zihni pk ola Bin mzekkerden ki bidrk ola
(Kadnlar eksik olur diyerek szlerini mazur kabul ederler. Bir ite ehil olan bir kadn, ehil
olmayan bin erkekten yedir. Zihni berrak olan bir kadn, anlaysz bin erkekten yedir.)
Zeynep Hatun da sanatta cinsiyetin belirleyici olmadn, yetenekli nice kadnn erkeklere
stnlk saladn dile getirmitir.
Ne zenler var ki meydn- hnerde Bir erden yeg ururlar topa evgn Mzekkerlik keml
olmaya emse Menneslikden irmez mha noksn
(yle kadnlar vardr ki, hner meydannda evgn topuna erkekten daha iyi vururlar. Erillik
(mzekker) gne iin olgunluk iareti olmad gibi, diillik (mennes) de ay iin bir eksiklik
saylmaz.)
Bu msralarda duyulan, erkek egemenliine kar ykselen bir sestir. phesiz bir gerein
ifadesi olan bu msralar, sreklilik arz eden bir slup hline gelmemi, tezkire yazarlarnn
kadn airleri daha nesnel bir yaklamla deerlendirmesini salamak iin yeterli olamamtr.
Eseri merkeze alarak, cinsiyet ayrm gzetmeksizin yaplacak edeb eletirinin gelimesi iin
daha uzun zaman gemesi gerekecektir. XIX. yzyl iirine bakldnda bu durumun pek fark
etmedii, tezkire yazarlarnn kadn airleri genellikle teki kadn airlerle karlatrdklar
grlmektedir.
Buna ramen divan iirinin bu son dneminde kadn airlerin saysnn nceki yzyllara gre
artm olduu dikkat ekmektedir. Artk kadn airler kendilerini edebiyat dnyasnda ayr bir
deer olduklarn dnmektedirler. eref Hanm bir beytinde bunu yle dile getirir:
Hh u n-hh erefin kadrini bilsin yrn leme bir dahi Leyl ile Ftnat gelmez
(Seven veya sevmeyen btn dostlar erefin deerini bilsin. nk dnyaya bir daha Leyla ve
Ftnat gelmez.)
Bu durum genel olarak Osmanl kadnnn cesaretinin ve kendine gven duygusunun arttn
da gstermektedir. Mesela Leyla Hanm, toplum tarafndan eletirilmesi muhtemel u msralar
syleyebilecek cesareti kendisinde bulabilmitir:
bdeyi glende ne derlerse desinler lemde sen elen de ne derlerse desinler
lemde nedir fark bana medh ile zemmin Sa olsun ehibb da ne derlerse desinler
(Gl bahesinde kadehi i, dnyada elenmene bak, ne derlerse desinler. Benim iin dnyada
vg ya da yerginin fark yoktur; dostlar sa olsunlar da ne derlerse desinler.)
Bu gazele eref Hanmn syledii nazire de zamanna gre serbest saylabilecek bir eda ile
sylenmitir:
G itme bu lemde emmt- ady Zevkinde ol elen de ne derlerse desinler
Dil pmese lalin tutulur m fem-i ayr Kl bse kerem de ne derlerse desinler
(Bu dnyada dmann amatasna kulak asma; elen, zevkine bak da ne derlerse desinler.
Dudan pmemi olsam da elin az tutulur mu? Bir pck bala da ne derlerse desinler.)
Yukardaki beyitler, aslnda divan iiri geleneinde k-sevgili ilikisinde toplumun yabancs
olmad bir sylemi iermektedir. Erkek airlerin gazellerindekiyle ayn tarzda sylenmi
birok iir byle bir genel kabulle karlanmtr. Ancak Leyla Hanmn serbest hayat
tarzndan dolay tezkire yazarlar tarafndan eletirildii de bilinmektedir (Tos- ka 2006: II,
670-680.)
Yukardaki beyitlerdeki rahat syleyi Cumhuriyet dnemi eletirmenlerince Trk kadnnn
hrriyet temayl olarak yorumlansa da kadn airlerin slubu, eref Hanmn aadaki
msralarnda olduu gibi, bir yanyla ekingen ve ksk seslidir:
eref sencileyin b-mye Ne cesretle alr iiri ele Senin er- pernndan Yegdir k
merin nazm bile
(Ey eref! Senin gibi bir zavall ne cesaretle iir sylemeye yeltenir. Ak merin nazm bile
senin perian iirlerinden yedir.)
eref yok sende zerre kbiliyyet gn gibi zhir Ne mmd ile bilmem arz- irfn etmek istersin
(eref, sende zerre kadar yetenek olmad gn gibi aikr; byleyken hangi mitle irfan sahibi
olduunu gstermek istiyorsun.)
Aslnda divan airleri, sanat kabiliyetleriyle srekli vnrler. O hlde eref Hanmn bu
msralarn, sadece tevazu gstergesi olarak deil, erkeklerin egemen olduu edebiyat dnyasnda yer edinmeye alan kadn airlerin ekingen tavr olarak grmek daha dorudur.
Kadn divan airlerinin erkek airlerle ayn sylemi kullanmas nasl aklanabilir?
LEYLA HANIM
stanbullu olan Leyla Hanmn doum tarihi tespit edilememitir. Babas mderrislik ve eitli
kadlklarda bulunmu olan kazasker Moralzade Hamit Efendi, annesi Hatice Hanmdr.
Mefl Mefl Mefl Feln Pr-teim adrma benim agzm zinhr Zlim beni
syletme dernumda neler var Bilmez miyim itdiklerini eyleme inkr Zlim beni syletme
dernumda neler var
pr-te : ate dolu
zinhr : sakn, asla, aman
zlim : zulmeden, hakszlk eden
dern : i, ieri, dhil; gnl, kalp, yrek
inkr : yaptn saklama, gizleme; reddetme, tanmama
Dilii eviri: Zalim, ate doluyum, sakn benim azm atrma, beni syletme! iimde neler
neler var? Ettiklerini bilmez miyim? inkr etme! Zalim, beni syletme! imde neler var!
II
Aknla yrek yarelerim iler onulmaz Meydn- mahabbetde bu hicrn unudulmaz k sana
oksa bana dilber mi bulunmaz Zlim beni syletme dernumda neler var
mahabbet : sevgi
hicrn : ayrlk; unutulmaz ac, keder dilber : gnl alp gtren, gzel
Dilii eviri: Aknla yrek yaralarm artar, ifa bulmaz; ak meydannda bu ayrlk unutulmaz.
Sana k oksa bana gzel mi bulunmaz? Zalim, beni syletme! iimde neler var!
III
Her derdine ben sabr ideyim h- cihnm Leylya cef detin olsun yine cnm Tesr ider
elbet sana bu h u fignm Zlim beni syletme dernumda neler var
cihn : dnya, lem cef : eziyet, incitme
tesr : alamet, nian brakma; ileme, dokunma, ie ileme fign : zdrap ile barp arma,
inleme
Dilii eviri: Ey dnya gzeli sevgilim! Leylaya eziyet etmek detin olsa da ben yine her
derdine sabrederim. Belki ah ve inleyiim seni etkiler. Zalim, beni syletme, iimde neler var!
rnek 2 (Gazel)
Mefln Mefln Mefln Mefln
1
Felek derd mihenle dne-i mrm rtdrdi Tenim mecrh idp gam siybnda
gtdrdi
2
Bu meydn- mahabbet ire bak ey salar Leyl Seninle mcermz Kays u Ferhd
unutdurd
3
Leyl-i gamda kayd- kklnle t-seher ey mh Nice demdir fesnem rh- Mecnn
uyutdurd
4
Nicold ey per evvel yanup yakldgm demler Hev-y akn amm tatl cnmdan
soutdurd
5
Bu dem ml-hayt olsa dahi n eylemem sk Bana hecr firkn ac ac zehr
yutdurd
6
itdim hem-dem-i hr olduun ol gonca-i ran Sab geldi bu szle tende hep kanm
kurutdurd
7
Ezelden rh d olsun bize stdmz Leyl Elif-bdan ok evvel nsha-i ak
okutdurd
Szlklerden yararlanarak yukardaki gazelin dilii evirisini yapnz.
EREF HANIM
XIX. yzyln kadn airlerinden biri de eref Hanmdr. 1809da stanbulda domutur.
Kahire doumlu olduuna dair rivayet gereki kabul edilmemektedir. Babas, soyu sadrazam
Abdullah Nail Paaya dayanan air Mehmet Nebil Beydir. eref Hanm iirlerinde,
eref nesl-i erfinden kemne mmetindendir
Aceb mi iftihr itse giyhm y Reslullah
(Aciz eref, Peygamberin onurlu soyundan, onun mmetindendir. Ey Resulullah, (mezarmda
biten) otlar vnse alr m?)
gibi msralaryla birok yerde Hz. Muhammet soyundan geldiini dile getirmektedir. Hakknda
fazla bilgi bulunmayan eref Hanmn hayat ile ilgili ipularn iirlerinde grmek
mmkndr. Mesela,
Ben lrsem de eref lemde
Zhiren yok ise de evldm
Her gazel bir veled-i kalbimdir
Hare dek yine gm olmaz adm
(Ey eref! Ben lrsem, grnte evladm yoksa da her gazel kalbimin ocuklardr, kyamete
kadar adm kaybolmaz.)
msralarndan evlilik yapmad, en azndan ocuk sahibi olmad anlalyor. Kendisine uzak
yakn birok kimsenin hayatyla ilgili tarih manzumeleri sylemi olan airin, evlenmi olsayd
bu konuda da tarih sylemi olmas beklenirdi.
Yaad maddi skntlardan, deerinin bilinmemesinden yaknan airin beklentileri cevapsz
kalm olacak ki bir daha kbery iir yazmayacan sylemitir. Ancak Sadrazam Ali
Paaya sunduu manzumede,
Yok ma u meskenim ekl-i melek
n beer halk olmuum herey gerek
(Melek misali, maam ve evim barkm yok; hlbuki insan yaratlmm, her ey gerek.)
msralaryla durumunu aka ifade etmi olan aire maa baland bilinmektedir.
Kendisinden ksa bir sre nce len Leyla Hanm gibi Mevlevi olan eref Hanm, 1861de
ldnde Yenikap Mevlevihanesi muhibler kabristannda defnedilmitir.
Divan iirinde kullanlan nazm ekillerinden neredeyse hepsiyle iir syleyen eref Hanmn
divannda toplam 677 manzume bulunmaktadr. Bunlar arasnda 255 gazelden sonra kta nazm
ekliyle yazd 122 tarih manzumesi dikkat ekmektedir. Daha ok vefat ve doum gnlerine
has olan bu manzumeler arasnda yeeninin sakal brakmas, hatta ney renmeye balamas
gibi konulara bile yer vermitir. eref Hanmn iirleri arasnda, divan iirinde bu kadarn
grmeye alk olmadmz son derece kiisel saylabilecek tarih manzumelerinin nemli bir
yer tutmas, gelenein snrlarn zorlama olarak grlebilirse de zellikle gazellerinde klasik
mazmunlar kullanma konusunda divan airlerini takip etmitir.
Divannn kasideler blm eref Hanmn din ve tasavvufi evrenini yanstacak niteliktedir.
Bir tevhit ve naat sylemi olmasna ramen, Mevlana ve Mevlevilikle ilgili 6 kaside ve
Kerbel mersiyesi niteliinde 8 kasideye yer vererek samimi bir Mevlevi ve Bekta olduunu
gstermitir.
Bu zelliinin yannda, dnya zevklerine eilimli olduu da hissedilmektedir. Mesela Leyla
Hanmn ne dirlerse disinler redifli gazeline nazire syledii,
G itme bu lemde emtt- ady
Zevkinde ol elen de ne derlerse desinler
(Bu dnyada dmann amatasna kulak asma; elen, zevkine bak da ne derlerse desinler.)
eklindeki bir kadn iin fazla rahat grnen tavrndan dolay Leyla Hanm kadar olmasa bile
eletirilmitir.
Belki eref Hanmn mtevaz kiiliinden belki de Osmanl toplumunda iirin daha ok,
erkeklere mahsus bir alan olarak alglanmasndan olsa gerek, yer yer iire kabiliyeti olmadn,
k merin iirlerinin bile kendi iirinden stn olduunu sylemitir. Bu ekingenlie
ramen, takdir edilme isteini saklama gerei duymam, hatta kendisinden nce yetimi olan
kadn airlerle birlikte iir dnyas iin ayr bir deer olduunu ifade etmitir:
Hh u n-hh erefin kadrini bilsin yrn
leme bir dahi Leyl ile Ftnat gelmez
(Seven veya sevmeyen btn dostlar erefin deerini bilsin. nk dnyaya bir daha Leyla ve
Ftnat gelmez.)
iirleri edeb bakmdan ok stn nitelikli olmasa da ada Leyla Hanm takip eden eref
Hanm, divan sahibi bir kadn air olarak edebiyat tarihimizde kendisine yer edinmitir.
Mehmet Arslann, eref Hanm Divan (Kitabevi Yaynlar, 2002) adl kitabnda eref
Hanmn hayat ve sanatyla ilgili geni bilgi ve btn iirlerini bulabilirsiniz. rnek 3 (Gazel)
Mefln mefln mefln mefln
1
Huzr- yrda gavg-y ayr eylemek olmaz Gle kar hezra ekve-i hr eylemek
olmaz
2
Tahamml gse de derd-i rakbe hl-i dvr Sakn s-i edebdir yre izhr eylemek
olmaz
3
Mahabbetden garaz cn feddr dergeh-i yre Cefdan k- rde-dil zr eylemek
olmaz
4
Ald gz gz old nr- aynm iledi cna
Bir iki yara var gnlmde tmr eylemek olmaz
5
Nhfte lem-i akn nice hlt var amm Degil ayra yre kef-i esrr eylemek
olmaz
6
eref sorma mellim anla hlim ek yesimden Tkenmez mcer var dilde srr
eylemek olmaz
Osmanlca-Trke szlklerden yararlanarak yukardaki gazelin dilii evirisini yapnz.
Dilerim lemde ben Oyna v gl d u en Mehd-i letfetde sen Zevk ile ol mstedm
d : sevinli en : ferahl, sevinli mehd : beik
letfet : latiflik, holuk; gzellik; nezaket
mstedm: devam istenilen; devaml, srekli, srp giden
Dilii eviri: Dilerim ki, dnyada mutlu ve sevinli olarak glp oynayasn, gzellik beiinde
srekli zevk iinde olasn.
III
J^3 j ^
j
JA
Eylemesin ey gher Kimse sana bed-nazar Hsnne ems kamer Rek ide her subh u m
gher : elmas, cevher; inci; deerli ta; bir eyin asl, esas
bed-nazar : kt bak, kt bakma; kt dnce
hsn : gzel, iyi; gzellik, iyilik
ems : gne
kamer : ay
rek : kskanma, haset
subh : sabah, sabah vakti
m : akam
Dilii eviri: Ey cevher (gibi deerli ocuk)! Kimse sana kt gzle bakmasn. Gne ve ay,
gece gndz gzelliini kskansn.
IV
jj /^ ^j /i jj ^ tj /^N^> 4^^j|
^/S" j ^/^ 4.LI
Em meme feryd ko Yat uyu ey mh-r te sana ninni bu Eyle dilin d u km
mh-r : ay yzl dil : gnl, yrek, kalp d : sevinli
km : meram, arzu, emel, istek
Dilii eviri: Ey ay yzl! Meme em, alama artk, uyu. te sana sylediim ninniyle gnln
elendir.
V
ol!
^/
j^^
Aiiji
Kasdm etdim beyn Dinle Besmim amn ir-i rn-zebn Olmaga et ihtimm
kasd : niyet, bile bile yapma
beyn : anlatma, bildirme, dile getirme
rn-zebn : tatl dilli
ihtimm : dikkatle gayretle alma, zenle i grme
Dilii eviri: Dinle Besmim aman! steimi syledim. Tatl dilli air olmaya gayret et.
VI
J4jI
Jjl J^
Pendimi eyle kabl Gnlmi itme mell Ey pser ehl-i dil ol ster isen nk-nm
pend : nasihat, t
mell : usanm, bkm, bezmi; mahzun
pser : oul, erkek ocuk
nk-nm : iyi nam kazanm, iyi adl
Dilii eviri : Ey oul! tlerimi kabul et, gnlm mahzun etme. Gzel bir adla anlmak
istiyorsan gnl ehli ol.
VII
JVj o' Jl^ Jj
4J.J Jli j^j^ j JJ
Ey lebi b- zll Olma sakn bed-makl Ll cevher-misl ka dilinden kelm
leb
: dudak
b- zll : gzel, tatl su; berrak su
belh-makl : gayri szler, baka szler
ll
: inci
misl
: rnek, benzer
kelm : sz, lakrd
Dilii eviri: Ey dudaklar tatl suya benzeyen! Sakn gayri szler syleyen olma. Dilinden
dklen szler inci ve cevher gibi olsun.
VIII
J J
^ ^' ji/aS ijji 4Jji ^Ljj JU.S" jjj
Ey gl-i nahl-i murd Ola dernun gd Vire keml-i ziyd Sana Cenb- Hudm
nahl : hurma aac; ed. ince, uzun, narin vcutlu dilber
sylemitir. Musiki ile de ilgili olan airin musk redifli iiri olduu gibi baz iirleri de
eitli makamlarda bestelenmitir.
Fuzul, Nab ve Muhibbye nazireleri olan airin baz iirlerinde Sleyman elebi etkisi de
hissedilmektedir. Divannda tevhit ve mnacatlardan sonra naatlara yer veren air, sadece Hz.
Muhammet hakknda deil; drt halife, on iki imam, Nakibendi tarikat bykleri, bal
bulunduu eyh Ali hakknda da manzumeler yazmtr. Adile Sultann divannda Sultan
Abdlaziz, kocas Mehmet Ali Paa, kz kardei Hayriye Sultan, Sultan Ab- dlmecit, Ethem
Paa ve ehzade Mahmut Celalettin Efendi hakknda syledii mersiyeler de nemli bir yer
tutmaktadr.
Tahassrname ve ftirakname balkl manzumelerde ise, hayatn etkileyen en nemli kii
ve olaylarla ilgili samimi duygularn dile getirmektedir. Bata annesi ve babas olmak zere
kaybettii aile mensuplarn zlemle anm, acsn samimi bir dille ifade etmitir. Divan,
genellikle din ve tasavvufi konular ieren 179 gazelden sonra, yine din ierikli birka iir ve
bal bulunduu Nakibendi tarikatnn silsilesini and mensur metinle son bulur. Adile
Sultan Divan be yazma nsha karlatrlarak Hikmet zdemir tarafndan yaymlanmtr.
KTAP Hikmet zdemirin Adile Sultan Divan (Ankara: TC Kltr Bakanl Yay., 1996)
adl kita'
bnda Adile Sultan hakknda geni bilgi ve btn iirlerini
bulabilirsiniz.
rnek 5 (Gazel)
Filtn Ftn Filtn Filn
1
km hl-i dernun leme izhr g Ketmi lzmdr velkin derdimin izhr g
Am!, iimdeki hli leme bildirmek g; saklanmas gerekir, derdimin aa vurulmas g.
2
Remz-i ak zhid-i sret-perest etmez hayl Nkte-i tevhdi zr mnkire ir g
Grne tapan sofu, akn niteliini hayal etmez; zira tevhidin esasn inkrcya bildirmek
gtr.
3
Veremez em-i cemlin verdii evki dile Geceler meclisde sensiz kn envr g
Gnl, gzel yznn mumundan (baka bir ey) aydnlatamaz; geceleri, mecliste sen olmadan
n neelenmesi gtr.
4
Gh emin ya dker gh cigerden kan akar Arz-y vuslt eyler dil hayl-i zr g
Bazen gzya dker, bazen cierden kan akar; gnl (sevgiliye) ulamak ister, nasl alayp
inlediini hayal etmek gtr.
5
D- hicrnn eri erbb- aka tcdr Hasta-i uka kat-i iltift- yr g
Ayrlk yaras, ak erbab iin tatr; sevgilinin, ak hastalarna iltifat etmeyi terk etmesi g
gelir.
6
dile inkr eder elbet azb- dzah Cennet olsa meskeni sensiz yine ikrr g
Adile elbette cehennem azabna raz olmaz ancak, meskeni cennet olsa bile sensiz kabul etmesi
de gtr.
rnek 6 (Mseddes)
4^jj^ oJjJL^
o:>l^^ Ol^
I
ol^ JjJ*J'J_P ^^' OjjJ 4AJl^L^
dder
cihn
dermn
hekmn
ntvn
bgmn
karde
dnya,
lem ila,
are
doktorlar,
tabipler
zayf,
kuvvetsiz
phesiz
Dilii eviri: Ey kardeim Abdlaziz! Cennet sana mekn olsun. Zalim dnyann evladna nasl
kydn sen grmedin. Doktorlar onu saaltmakta aciz kaldlar, ellerinden bir ey gelmedi.
phesiz Allahn emri, sonunda yerini buldu. Mahmut Celalettin pek gen iken vefat etti, ah!
Kukusuz kinat yas tutsa yeridir.
IV
jJ 4 LfciU j Uj> Jjl olSl aJjIp ^l
Ey dile gh ol dny v m-fh nedir Lzm olan ehl-i dile meyhnedir peymnedir Zr bu
dnynn sonu bir ey degil virnedir Feryd edendir andelb szn olan pervnedir Pek gen
iken etdi veft Mahmd Celleddin h Mtem tutarsa kint yestedir b-itibh
gh
: bilgili, haberli, uyank
m-fh : teki dnya, ahiret
peymne : byk kadeh, arap barda
zr : nk, undan dolay ki
andelb
: blbl
szn
: yakan, yakc; yanan, yanc
Dilii eviri: Ey Adile! Dnya ve ahretin ne olduundan haberdar ol. Gnl ehline lazm olan
meyhane ve kadehtir. Blbl feryat eder, pervane yanar. nk bu dnyann sonu, viraneden
baka bir ey deildir. Mahmut Celalettin pek gen iken vefat etti, ah! Kukusuz kinat yas
tutsa yeridir.
Okuduunuz mseddes, Sultan Abdlazizin olu Mahmut Celalettin (1862-1888)in lm
zerine, halas Adile Sultan tarafndan yazlm bir mersiyedir. Mersiyeler, len birinin
ardndan duyulan znty dile getirmek, o kiinin iyi taraflarn anlatmak zere yazlan lirik
iirlerdir. Bu tarz iirlere halk edebiyatnda at, slamiyet ncesi Trk edebiyatnda ise sagu
denildiini biliyorsunuz. Yani mersiye; sagu veya atn divan iirindeki biimidir.
Mersiyeler, felee sitem ve bu dnyann geici oluunu vurgulayan bir giri, kaybedilen
yaknn vgs ve onun kaybndan doan znt ile lenin meknnn cennet olmasn dileyen
dua blmnden oluur. Mersiyelerde genellikle terkib-bent, terci-bent ve kaside gibi uzun
nazm biimleri tercih edilmekle birlikte murabba, muhammes, mseddes; gazel, mesnevi ve
kta eklinde de mersiyeler yazlmtr.
Trk edebiyatnda padiahlara, ehzadelere, vezirlere, devlet ileri gelenlerine, din ulularna, aile
bireyleri ile arkadalara ve dostlara yazlm mersiyelerin yan sra baz evcil hayvanlara ve
ehirlere yazlan mersiyeler vardr. Mersiye yazanla yazlan arasnda hemen daima bir alaka
mevcuttur. Mersiyelerin yazln belirleyen asl etken ise gelenektir.
Talcal Yahyann ehzade Mustafa Mersiyesi, Baknin Kanuni Mersiyesi, eyh
Galipin Esrar Dede Mersiyesi trn en gzel rneklerindendir. Kerbela konusunun ilendii
eserlere ise genel olarak maktel denir. Fuzulnin Hadikats-Seda adl eseriyle Kzm
Paann Kerbela Mersiyeleri en tannm maktellerdir (sen 1994).
zet
Tahamml gse de derd-i rakbe hl-i dvr Sakn s-i edebdir yre izhr eylemek olmaz
1. eref Hanma ait yukardaki beyitte aadakilerden hangisi sylenmemitir?
1. Rakibin derdine katlanmak zordur.
2. Kt durumu sevgiliye sylemek uygun deildir.
1. Sevgiliye rakibi ikyet etmek doru deildir.
2. Sevgilinin verdii skntya tahamml etmek gtr.
3. Rakipten duyulan rahatszlk sevgiliye belli edilmemelidir.
1. Divanndaki Tahassrname ve ftirakname adl iirlerde hayatn etkileyen kii ve
olaylarla ilgili duygularn anlatan kadn air aadakilerden hangisidir?
1. Adile Sultan
2. Leyla Hanm
3. eref Hanm
4. Hubb Hatun
5. Ftnat Hanm
dile inkr eder elbet azb- dzah Cennet olsa meskeni sensiz yine ikrr g
1. Adile Sultana ait yukardaki beytin ierdii anlam aa- dakilerden hangisidir?
1. air, cehenneme gitmek istememektedir.
2. air, cennete gitmek istediini belirtmektedir.
1. air, cehennem azabndan korktuunu dile getirmektedir.
2. air ,cenneti mesken tuttuunu dile getirmektedir.
1. air, cennet bile olsa sevgili olmadan gitmek istememektedir.
Okuma Paras
Bir Avu Kadnlar (I)
Bir avu kadndlar. ki elin parmaklarndan belki biraz fazla. uara Tezkirelerine baklrsa
Divan edebiyatnn kadn kanad ancak onlardan soruldu. Garip ki adlar vard da iirleri yoktu.
Ne yapsndlar? Yaamak kolay da yazmak ylesine zordu.
Kimi Trabzonlu, kimi Amasyal, ou stanbullu. Bereketli topraklarda boy verdiler hasl.
Kimi bir ehzade sancann glgesinde, kimi payitahttaki kendisi de bir air olan koca narn
sayesinde. yle ite, ama mutlaka bir sayede.
Kimi Fatih dneminin sanata ve sanatkra bakndaki o engin iklimde boy verebildi (Zeynep,
Mihr); kimi, Divan iirinin btn tarihesi boyunca en mkemmel rneklerin verildii on
altnc asr ihtiamnda kadn airleri tek bana temsil etti (Hubb Htun). Geri ayn asrda
Baknin hatunu Tutiden de air olarak sz edildi ya, naslsa, yzlerce iirle adn sahife-i
lemde sonsuz klan Baknin ikliminde, ondan geriye bir tek msra kalabildi. Bu yzden ite
on altnc asr kadn air olarak tek bana temsil eden Hubb Hatunun ii ne kadar zordu. Bata
hkmdarn kendisi (Muhibb) olmak zere, Fuzul, Bak, Hayal, Zt, Nev gibi muhteem
gnelerle dolu bir semada Hubb, her hlde ancak kendi hacmi kadar k salabilen dk
kadirden bir yldzckt. Kimi bir sadrazamn kzyd, kimi bir eyhlislamn. Kimi bir
mderrisin, kimi bir valinin. Babas kad, kazasker olanlar da vard. Demek istediim,
hemcinslerinin biroundan daha na- sipliydiler. zel hocalar tutulabildi onlara, eitimlerine
zen gsterildi. Bazlarnn bizatihi ilk hocalar babalaryd. Kimi, babann kz ocuk
zerindeki yansmas anlamna gelen aabey tarafndan yetitirildi, eitildiler. Ama bazen bu
n boyasyla yle bir boyandlar ki, sz gelimi Hamidin kardei Mihrnnisa ne sylese
aabeyinin sylediklerinin rengindeydi.
Hemen hepsi sosyal stat ve yaam standard itibariyle yksek ailelere mensuptular. Lakin
zaman zaman aralarndan ylesine ters talihli birisi kverdi ki Yaar Nezihe gibi, frtnal bir
gecede kadem bast bu dnyaya, yoksulluun ve skntnn frtnalarndan hi kurtulamad, yle
yaad yle lp gitti. Belki en ok ondaki cevheri merak etmeli. Hibir apalama, budama,
bakm grmeden, harabeler arasnda, kayalklar zerinde boy veren bir yabani iein
usaresini. ounlukla evlilikleri, iir ve sanat faaliyetleri ile pek de i ac bir temas iinde
deildi. Bu mutsuz ounluk, bir iiri var olduklar iin mi mutsuz oldular, mutsuz olduklar
iin mi bir iirleri var oldu, her zaman iin tartlabilir (belki tartmaya gerek bile yoktur),
ama iir yle anlalyor ki onlar iin hem bir sebep hem bir neticeydi.
Hem yle bir netice ki kimi Amasyal Mihr gibi, Hammerden gelecek Osmanl Saphosu
yaftalamasndaki, ilk bakta byleyici ama bir baka bakta incitici imalar gsleyebilecek
kadar kendi bana buyruk, hi evlenmeden yaad. Biraz da bana bela gzellik hretinin
himayesi ve tehdidi altnda, masum ak dedikodularna kart ad. Kimi daha ilk geceden
kabalna dayanamayacan anlad bir adamn ikliminden munis ve mfik baba evine
gerisin geri dnverdi (Leyla) ve hakknda kan dedikodular,
Sa olsun ehibba da ne derlerse desinler, msrayla karlayacak aknla ulat kimi.
Kimi srdrd, kimi bitirdi. Kimi kendisini mutlu edemeyen bir adamdan ayrldktan yllar
sonra, lm haberi zerine, salnda kendisini ber-murad edemeyen o dem iin o kadar ok
alayp ylesine yas tuttu ki (Mihrnnisa)! Ama kimi de kendisini ber-murad edemeyen o
demi, lm deindeki btn yalvarmalarna ramen, affetmeye yanamad (Yaar Nezihe).
Kadn ftrati mi, ben de bilmem ne demeli? Ama btn sorunlaryla ve btn sorunlarna
ramen vardlar. yle olmasayd, btn kymetlerini gzden geiren II. Merutiyet dnemi
Osmanl aydnnn, Trksnden slamcsna, Osmanlcsndan Batcsna, hepsinin, zerinde
birletii en byk ortak payda kadna dair olur muydu? Hepsinin programnda, aralarnda
reete ve yntem fark bulunsa da kadn ve kadnnn durumunun iyiletirilmesine dair hem de
babayiit bir madde mutlaka bulunur muydu? Bunun anlam, zm neriliyorsa problem de
var, demek deil miydi? Ve yine bunun anlam, o kadnlarn yannda omuzdalar erkekler de
vard; babalar, kardeleri, kocalar, meslektalar; byle demek deil miydi?
Byk byk annelerimizdiler. Bir avu gzel kadndlar. ki elin parmaklarndan biraz fazla.
Ya bir ehzade sanca, ya payitahtta bir koca nar. Hep glgede kaldlar.
(Nazan Bekirolu, Mavi Lle Yitik Lle, yi Adam Yaynlar, stanbul, 2001, 40-42)
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
1. d Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gz
den geiriniz.
1. c Yantnz yanl ise Giri konusunu yeniden gz
den geiriniz.
1. d Yantnz yanl ise Adile Sultan konusunu yeniden
gzden geiriniz.
1. e Yantnz yanl ise Leyla Hanm konusunu yeni
den gzden geiriniz.
1.
2.
3.
4.
5.
gzden geiriniz.
1. a Yantnz yanl ise rnek 5 (Gazel) konusunu ye
niden gzden geiriniz.
Sra Sizde Yant Anahtar
Sra Sizde 1
Kadn airlerin saysnn bu yzylda artmas toplumsal hayatn teki alanlarnda gerekleen
deiimden bamsz dnlemez. Osmanl dnyasnda asker, siyasal ve ekonomik deiim
ve dnm hareketleri Avrupa etkisiyle XIX. yzylda hz kazanmtr. Buna paralel olarak
kadn da Avrupada olduu gibi sosyal hayatta hak ettii konumu kazanmak zere birey olarak
hayatn eitli alanlarnda varln hissettirmeye balamtr. Osmanl toplumunun eitimli st
dzey kesimlerine mensup kz ocuklar, aile iinde okuma yazma, din bilgiler ve ardndan iir
ve edebiyat alannda eitim alma imknna sahip olmular, kltr ve sanat muhitlerinde kabul
grmlerdir.
Sra Sizde 2
Divan iiri, kalplam mazmun ve istiareleri kullanmay zorunlu klan bir iirdir. air olarak
kabul grmek bu kurallar erevesinde kalmakla mmkndr. Kadn airler de mevcut olan
ayn imgeleri kullandklar iin erkek airlerin sylemine yaklamlardr.
Sra Sizde 3
Felek, dert ve eziyetle mr tanemi rtt, vcudumu yaralayp gam deirmeninde tt.
Ey salar siyah olan sevgili! Bu ak meydanna bak, seninle olan maceramz Kays (Mecnun)
ve Ferhat unutturdu.
Ey ay (yzl sevgili), gam karanlnda kklnn derdiyle sabaha kadar (anlatlan) efsanem
hayli zamandr Mecnunun ruhunu uyutmaktadr.
Ey peri! Bir zamanlar yanp yakldm demler (imdi) nerede? Aknn hevesi, tatl canmdan
usandrd.
Ey saki, imdi lmszlk suyu bile olsa imem. nk ayrln, bana ac zehir yutturdu.
O gzel goncann dikenle birlikte olduunu iittim. Sabah rzgr bu szle kanm kuruttu.
stadmz Leylann ruhu ad olsun; nk bize ezelden beri alfabeden nce ak kitabn
okuttu.
Sra Sizde 4
Sevgilinin huzurunda yabanclarla (rakiplerle) kavga edilmez; gln karsnda blble
dikenden ikyet edilmez. Rakibin derdine katlanmak g olsa da, bu zor durumu sevgiliye
belli etmek edepsizliktir, sakn!
Sevmekte ama, can sevgilinin derghna feda etmektir; perian gnll an skntdan
alamas yakk almaz.
Ey gzmn (olan sevgili)! Gnlmde bir iki yara var ki ald, gz gz oldu, tedavi
etmek mmkn deil.
Ak leminin nice gizli yanlar var ama bu srlar deil yabancya, sevgiliye bile bildirmek
uygun dmez.
Ey eref! Mellimi, mitsizliimden ve gzyamdan anla, bana sorma; gnlde tkenmez
macera var, (anlatmam iin) srar etme.
Yararlanlan Kaynaklar
Arslan, M. (2002). eref Hanm Divan. stanbul: Kitabevi Yaynlar.
Arslan, M. (2003). Leyla Hanm Divan. stanbul: Kitabevi Yaynlar.
Bekirolu, Nazan (1999). Osmanlda Kadn airler. Osmanl. (Editr: Gler Eren), Ankara:
Yeni Trkiye Yaynlar, C. 9, s.802-812.
sen, Mustafa (1994). Acy Bal Eylemek Trk Edebiyatnda Mersiye. Ankara: Aka
Yaynlar.
zdemir, H. (1996). Adile Sultan Divan. Ankara: Kltr Bakanl Yaynlar.
Slay, K. (2000). Erkein Azyla Sylenen Gazel: Osmanl Kadn airler ve Ataerkilliin
Gc. Modernlemenin Eiinde Osmanl Kadnlar. (Editr: Madeline C. Zilfi) stanbul:
Tarih Vakf Yurt Yaynlar.
Toska, Z. (2006). Divan iirinde Kadn airlerin Sesi. Trk Edebiyat Tarihi, (Editr: Talat
Halman vd.). stanbul: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar, C.II, s.670-680.
Bavurulabilecek Kaynaklar
spirli, Serhan Alkan (2007). Kadn Divan airleri ve Gelenein Uzants. Erzurum:
Salkmst Yaynlar.
Sezer, Sennur (1997). Trk Safosu Mihr Hatun. stanbul: AD Yaynclk.
GR
KEECZADE ZZET MOLLA VE MESNEVLER
YENEHRL AVN VE ATEGEDE
GR
Klasik iirin drt ba mamur bir edeb gelenek hline geli sreci, her ne kadar gazel merkezli
bir dikkati zorunlu klsa da asrlara yaylm bu uzun servende mesnevi nazm eklinin zel
bir yeri vardr. XIV-XV. yzyllarda bolca yazlm ve okunmu din-mistik mesneviler,
Trkenin aruza uyum abasn gl bir biimde desteklerken, sonraki dnemlerde yazlan ve
lirizm bakmndan Fars edebiyatndaki benzerlerini aratmayan rnekler, tm divanlar
kuatacak klasik estetik anlaynn inasnda pay sahibi olmulardr. Rahat, gsterisiz ve
samimi sluplar sayesinde gl sanatkrlar snfna dhil olan kimi mesnevi airleri, bir
yandan klasik kltrle halk irfann buluturmu, dier yandan da grdkleri geni kabulle halk
anlatlarn besleyen nemli metinlere imza atmlardr.
Sosyal ve kltrel hayatn ciddi deiim sanclarna sahne olan XVIII. yzyl, mesnevi gelenei
iin de farkllklarn deer bulduu bir asra ev sahiplii yapar. yle ki ift kahramanl klasik
ak yklerinin grd ilgi, zgn kurgular ve mahall-realist ayrntlaryla dikkat eken
eserlere kaym durumdadr. Mesnevi gelenei iin gecikmi bir milat kabul edilebilecek
olan Hsn Ak ise son mesnevi ann sakinlerini gl ve romantik bir gn batm
kzllyla ba baa brakr. Nitekim XIX. yzylda yazlan mesnevilerin balca temalar
alegori ve aktr. Bunun yansra din, siyasi ve tarih konularda mesneviler yazlmtr. Bu
yzylda yazlm baz mesneviler, gzleme dayal gerek sahneler iermesi sebebiyle nceki
yzyl mesnevilerinden ayrlr.
XIX. yzyldaki mesnevi says, dier yzyllara gre daha azdr. Bunun balca sebebi,
Osmanl modernlemesinin Tanzimatla birlikte ivme kazanarak kltr ve sanat hayatn da Bat
estetiine gre biimlendirmesidir. Anlatmaya dayal geleneksel trler, yerini yava yava
romana brakmtr. Mesnevi geleneini srdren airler bile yeni araylara girmilerdir. ou
XIX. yzyln ilk yarsnda yazlm olan mesneviler ieriklerine gre yle snflandrlabilir:
Temsil (alegorik) mesneviler: Ategede (Yeniehirli Avn), Glen-i Ak (Keecizade zzet
Molla).
kane mesneviler: Yusuf u Zleyha (Mehmet zzet Paa), Naz u Niyaz (Keecizade zzet
Molla).
Din mesneviler: Mevlid (rad Baba), Mevlid (Selam).
Siyasi hiciv ieren mesneviler: Mihnetkean (Keecizade zzet Molla), Sergzetname
(Bayburtlu Zihn).
Tarih mesneviler: Zafername (Hayr), Manzume-i Sivastopol (Rzay).
ret hayatyla ilgili mesneviler: Sakiname (Antepli Ayn).
Yukardaki mesnevilerden bazlar tamamlanmamtr bile. Geleneksel mesnevi konular eski
itibarn kaybetmitir. Mehmet zzet Paann Yusuf u Zleyhas, gelenein etkisiyle yazlm
ak mesnevilerinin son rnekleri arasndadr. Naz u Niyaz, Keecizade zzet Mollann
tamamlayamadan vefat ettii yarm kalm bir mesnevisidir. rad Baba ve Selamnin
Mevlidleri, Hz. Peygamberin doumunu anlatan din mesnevilerdir. Keeciza- de zzet
Mollann Mihnetkean ve Bayburtlu Zihnnin Sergzetnamesi ise bozulan siyasi otorite ve
tara yapsn mizahi bir dille eletiren siyasi hiciv niteliindeki eserlerdir.
1. yzyln sonunda eyh Galipin Hsn Ak ile mesnevi geleneine kazandrd itibar XIX.
yzyl airlerini etkilemitir. zzet Mollann Glen-i Aknda ve Yeniehirli Avnnin
Ategedesinde Hsn Ak etkisi belirgin bir biimde hissedilir. Hsn Akn yenilik
vurgusu kadar, orijinal hayalleri de takipilerine cazip gelmitir. Modern Trk airlerinin de
ilgisini eken ate imaj, Yeniehirli Avnnin Ategede mesnevisini batan sona
kaplamtr. Mesnevi gelenei iinde ilk defa Hsn Akta kullanlan tardiye nazm ekli,
Keecizade zzet Mollann Glen-i Aknda da grlr.
Jjjfi
^Alj 4jj ^l
jjj
l^J 4^Jj jl
^ALl (jS"^lp ol* l
^aLI pj lJp jj (3^4^
(jS" J 4* jl (JjjS" ^3 ^*iJl (Jj AjlijlS"" jJj!
jp/* 4^Jjl A^^ (j^1 l^ls j- ^Ajl Aj
Aj
(o jJjA^j/ (jp ^JjjS
^Als 4^-aS ^^i^-jl ^liJl (3j 4j1 j AjJ jA^Jl^ 4^j j_*ji jA jjj j^^pl^ oJ^ 4i*lj ^^jjj
^
4^J t^/* jl 4^^j j
4a^ liAjjls l^
JJ ^Aljl ^ 4^si J.*i^ c-^jJjl a*jV a^a^^aS"" 4^_Sji
J^ij ^_J Ajl
Jjjj ^^iJ AiS ^ 4^si ^jJl
Jl*ij1 ^jAjl 4iAi^1 ^ jl
Jl^- j1 l^iS jj
^^i^uiS"- Jjl 4^-jS I^kj kaJj/^
^jlj 4j ^A^.S
j_^I1 J^ 4jS"" Ajl ^jS"^jj j_^-IaS"" ^ji^^ 43^^ Jj
jjS ^*1 jj lji ^/p jj ^jj1 j^ ljl J 4I_j j 4I5"" j 4I_^J ol ^Ajl j^
4^.aS gjl AiKjJ jAi
4^.aS^jS"A-'jjS"" J 4^.aSgjl jl
^jijjl iKj ^Aijl ^j3 ^jJjl 4jJ^ ^^^jj ^jjS
^_^1 ^l^^ 4jVjJ ^_^1 ^lii^l jSi Ajji^
4^-a^IS"" 4^j^ ^j^S" ^Ia^
4^.aS Jjl 4IU^J ^
^jj/^ ^aS" 4^ aJj/ ^aS jjljjl 4l gKjl (Jjj3jl
^^jj 4^Aj ^A-^a^ ^1 jj ^j^ ^j j3lS^Aijl
Benim ile derd ortadur kalem Nola sergzetim iderse rakam
Galata kazsnda hkim idim Ne shib-adlet ne zlim idim
dp ddmn- kaz iltihb Tutud bizim dmen-i intisb
Ne hlet ise old ol ber-taraf Yine kavl-i lem olup muhtelef
Kimi der kim urma kimi der kim ur Adlarda h yok idi dur otur
Kimi der ki yz mi dyn aceb Bolay kim o yzden ekeydi taab
Kimi der ki nefy eylemiler bu gn Kimi der gtrdi avu an dn
Kimi der ki dn azn kokladm Bakaym ne dermi diye yokladm
Kimi der ki asl deil hceti Yerinde herfin yine devleti
Meclisde nefyim havdis idi Benim kl klim mebhis idi
Be ay byle etdi zamnm mrr O pene bana haylice virdi zr
Bana h- lem kerem eyledi Cihn bu illet verem eyledi
Fakat ben mi grdm o ehden kerem Odur kinta veliyyn-niam
Szm yok hased eylese irn Neden hasmm old biraz kaltabn
Kaup gitdim stavroza bir zamn Yine kalmad bildiinden cihn
Skt eyledim kahr var dediler Biraz syledim zahr var dediler
Buradaki lelerin sebebi nedir, diye sordum. Meer ordan geerken len hayvan leleriymi.
O a dkknna baksan, temizlikten eser bulamazsn.
Su geldi diye mjde verilince susuzluktan can veren ller dirildi.
Bazen gen bir postacnn gemesi dnda, krlarnda fidan grlm deil.
Yzi nr- mndan olmu beri Bu deyr-i zemnin odur kfiri
Gelip hanc bir oda itdi kd Meer dzahler girip ola d
Ykk nerdbn o rtbe yce kar bmna yek kademde cce
Edip odasndan kenfin kys Ne re klnmd vaz- pals
Ann her deliinde vardr ylan Tebevvl eder mi zevil-akl olan
Dedim hancya bu ne al mahal Ne cy- mferrih ne ran mahal
Nedr bu letfet nedr bu hav Nedr bu etret nedr bu saf
Dedi hanc bunda vezrn yatar Bu gra gelip nie rn yatar
Konup gdiler nie devletliler Ne shib-keremler ne himmetliler
Gne gibi azm itdiler subh-dem Biri itmedi ner-i nr- kerem
kz gibi yat da hemn kl du Yahud eyle bir yz gurula bin
Alp bu cevb hicb eyledim Hemn meyl-i bln-i hb eyledim
Deil hb grmez idi gz gzi Eer yansa kandl-i mhn yzi
Uyutmad t subha dek zzeti Cidrndaki keh-gilin zneti
Olup mihre pervne pervkvr Sabh arardm elimde fenr
Meer anda gh sabh olmuyor Gelenlerde nkim felh olmuyor
Mrr itmeyp ghice fitb Tark- dierden idermi zihb
Gren an bir dah avd ide mi Aya ile dzaha gide mi
Binip gice gerdneye b-karr Alp mh itdm hemn-dem firr
Yznde iman nuru kalmam, bu yeryz kilisesinin kfiri denebilecek,
hanc gelip, ancak cehennemliklerin girince mutlu olabilecei bir oda at.
Ykk merdiveni o kadar yksek ki cce, atsna tek admda kar.
Odasna gre tuvaletini kyasla. Ne yapalm konulmutu bir kere.
Onun her deliinde ylan vardr. Akl olan hi oraya ier mi?
Hancya Bu ne ho, ne ferah, ne gzel yer. dedim.
Bu holuk, bu havadarlk, bu sevin, bu mutluluk nedir!?
Hanc, Burada vezirler yatar, bu maarada pek ok aslanlar yatar. dedi.
Pek ok devletli, ne cmertler ne yardmseverler konaklayp gittiler.
Sabah vakti gne gibi yola ktlar.
Hibiri de cmertlik belirtisi gstermedi.
kz gibi yat da dua et, ya da birka yz kurula yardmc ol.
Bu cevab alnca utanp hemen uyumaya niyetlendim.
Acebdr ki hem kel idi hem fodul Olur olmaza almaz idi davul
Yarm namecik eksik etmek muhl Btn dinlemezsen eder infil
Gelip ibtidki gece ald sz Nedr resi dinlemidik biraz
kinci gice geldi ol bed-sad Hud kimseyi itmesin mbtel
O eb de ne hl ise sabr eyledim Tahamml ile nefse cebr eyledim
Geceleri irkin sesli, irkin suratl ve irkin dilli bir beki vard.
yle bir beki ki felek bekisi onun sesini duyduka rkse gerek.
Namesi belki de oruca zarar verir.
Ermeni zangocu olsa yeridir.
yle nameler ki korkun bayku tesadfen duysa kulan tkar.
Zevk ehline onun yannda eyerlenmi eek sesi, ho nameli blbl gibi gelir.
Kollar omak, karn sanki davul.
Kendi zannnca da ba stat.
kk gs dmbelee benziyor.
Kaz ve kedi karm bir sesi var.
Acayip bir grnm, banda biraz da keli vard.
lgin olan hem kel hem foduldu, olur olmaza davul almazd.
Yarm namecik eksik brakmas imknsz. Tamamn dinlemeyince hemen fkeleniyor.
lk gece gelip saz alm, aresiz birazck dinlemitik.
O irkin sesli ikinci gece de geldi.
Allah kimseyi eline drmesin.
O gece de bir ekilde sabrettim, dayanp nefsime eziyet ettim.
nc gice kalmad tkatim Dedim msk ile yok lfetim
Heder olmasn name-i cn-gdz Varup baka yerde arsn biraz
Koyunca uak destine bahii Hemn karnnn tabla dnm ii
Olup mnfail akay itdi red Dimi olsa gencne-i l-yuad
Tamm olmadan besteh-y sakl Alp akay kendim itmem rezl
O eb fil-hakka idp infil Dimi bir dah gelmek emr-i muhl
Darld bana geri ol kten Kesildi ya bri tenenn ten
Bun g iden kizbe haml itmesin Tark- hilfa kup gitmesin
Bu lem ann bir ein grmemi Ann gibi bir seg dah rmemi
Muarr sesi gfte v besteden Muhazzin idi h- dil-hasteden
Mukadder imi dinledik gece O geceden grmedim g gece
Harm etdi zlim bana uykuy Gzm Ysuf- hba old kuy
Girerdim dolaba hicb itmesem Cnndan eer ictinb itmesem
Hayli girp hbma ghice Dalardm yem-i dehete ol gice
anlay, zzet Mollann Glen-i Aknda belirgin bir biimde grlr. Eser, Mevlevilik
elerinden izler tar.
Konusu yledir:
Leyla v Mecnun, Ferhad u irin, Vamk u Azra gibi eski zaman klarnn ak yolundaki
sohbetleri srasnda mecliste bulunan Blbl, birden zzet Mollann orada olmadn farkeder. Derhal bahvan, onu davet etmesi iin huzuruna gnderir. zzeti keder arsnda (sk-
mihnet) bulamayan bahvan, onu dert pazarnda (bazar- derd) aramaya koyulur. Ancak sevgilinin bulunmad bir ortamda yaayamayacan belirten Molla tarafndan reddedilir. Ardndan Mecnunun davetleri de sonu vermez. Ferhat, sevgilisinin orada olacan syleyerek
Mollay ikna etmeyi baarr. Birlikte yola kmalarnn ardndan, su yerine zehir aktan bir emenin zerindeki yanltc bir yaz yznden kendilerini ylanlarn istila ettii korkun bir vadide bulurlar. Ferhat, ar korkudan, kazmasn bana vurarak intihar eder. Tek bana kalan
zzet, Rabbine yalvarmaya balar. Bir maaraya sndn zanneden zzet, aslnda bir ejderhann azna girdiini farkedemeyince ejderha onu yutar. eride ektii ahn verdii rahatszlk
sonucu yaratk her tarafa saldrr, dnyay yakp ykar. Bir sre sonra Allahn merhameti neticesinde ate kresinde yaklmak zere ge ekilir. Kurtulu iin yalvaran zzetin duas kabul
olur ve kendisini bir bahede bulur. Sevincinden Rabbine kr eder. Anszn yannda beliren
yal bir adama Glen-i Ak sorar. Sonradan Mevlana Celalettin olduu anlalacak bu yal
adam, Glen-i Akn hayal olup her eyin aslnda tek varlk hlinde meydana geldiini syler.
lk bata bu durumu kabullenemeyen zzet, Glen-i Aka ulamak iin ok zahmet ektiini
anlatr. Bunun zerine yal adam sevgilisinin kim olduunu sorar. O da sevgilisinin isminin
Ak olduunu syler. Yal adam kendisinin Mevlana olduunu bildirerek zzetin derdine
derman olacan syler. Ak zzete yorumlar. zzete biraz nasihat verip hakknda hayr dualar ettikten sonra ge ykselir. Mevlanann dyle kendine gelen zzet, Akn gereini
anlar. Sonunda ak nurunun varlyla btnleir, zn bu nur ierisinde yok eder, bylece
sonsuzlua ular. Eser, Mevlana ve Mesneviye olan minnettarlk dolu ifadelerle devam ederek
bir tarih manzumesiyle sona erer.
rnek 2 (Glen-i Aktan)
jJ^T
C^^j
jj/j
C^j l lj JjLj/j jK^jAjI j/^^I jK' cij JS"" jl
jA-I
/^j3 g^lS j J-3 t_^j^ji ^jS"
/x*' ^^/p i Ajo-UI ajj jl A-l j/j IAJ jl lK^ Cl-S^'
^li l ^^-IS ^jjLj lK^ JLj j^^jI ^
AjI j/j
^l AjI 0J^jJjj jj
^T lAi l
jj^ l jAS /jU* oj jjJ j jlj Ajjj A^jI l]j"
-/^^3 j/j J^JJ
l^lj J
J/^j JJ J ^S"" Aj- J/apI a^JjI AjI _s
oAJIS IaS"!^ jj oAJLS j/j oAJIS L^i oAJIS jl
j^IaS"" jj jjKj AjS
ljI Ajj l a^IaJI
a^i-I tjlS" _jAjI cu^ o^j c3j- A^jI lKj Ajj^ ^.jpjt
jAVJj^ j/j Aj Jjl J^-lS jA^ j^v' jXl^^
jjjJj aJjI
a^/^
JjjJ /a^ Ajl j/j
ISI j^jJjI j^-^ aKiK^jS iKj jjA31j
A^-^lS
Ajl J^Ss Aijil j A-j
IAjI j^Ss Aj^ /Kj j Uj l ^S" j^I j^I
Uj-I ^S" lAiS" aL^
JjJjI
^J A^JJj jS j/j
jJJI lljj a^-J^ aL^
4^lj jK^jjjAaJ ^1 /Nj Lj ^
/*^^^S"" jjI
a^Lj a*^ ^1 Jji-sI^ a^Lj gJjls jj^ Ajl jj^
^lS ^i*' ^S" Ij^
^S ^XjI Jj j^^
j
j^jI ^Vp Jb
lAi j/jj^^
^l a^/^ a^iS! (3jj ^T jAS a^^ JjS j/s
^j/aaS"" jj ^j^N^jS""
^jij vjAjI ANjI ^pl
^^IAjj A^P oJ l Ah ^lA^ A^^VP' l
jijl i___ >S Ajjj^ j Jj/^^/p
jijl _S" oAjJj^ ^AjIs/^
^ AJjl j^-S
aLj^
^c aJjI oA:^jI
g'
L-J Ajj^^ ^ ^s'j-I
L^ ^-^JJ Aj^.^ j^S
A'Jj jjSjj 4_^JJj j/j A'jj^
jj a^^-I ^^pI
^^3 AaJJ jj K-^jS"" _j-jI As aJL^j j ojp A^Lj
rnek 3 (Ategededen)
jjJijl^ ^AP
jj^ 4** A
(jlj
4jjjj
J^l
^JJjjPjj 4Uj!
0K3 ^*jj^ ^ J.iij Aij/
O- Ajl Jjj^ ^J oAsAjjs
f"jAJl J* oJlj ^ ^^j (JjAjI JSl oAl ^A_Jjl
j^j^ j jJ ^j^ oA_j&
jK i
^ j jlj j jjj J"1 ojj-jl jljlj jJ 4_jj (JJjjjj l^ 4j^j i^j
ojj^ LL^ oA^a^^
LjL^ ^Ajj oJ 4AJ jj
j'j jJ^ Jj ^Jj^jjj
ij j^* j- Jjj A^
(JjjJjl v/?S" ^^jjS"^jT jjjjJjl l ^^'
^"T ^ljj j ^ j j^3 fl^ j j ^-_ j
^A^jJ 4jl^_I1 4jJj Jj ^ ^A-^jjJ 4jI^ jj
IjJ^ vjslj ^Aijl 4^ jj
^S^^ o/ o/ 4j 4S /i
l^ -U^S"" v^S ^AiiJj
ljA^ vl oj^J 4a^ jjj
jj_j/l^ 43^-t ^aJ JaJ jj^^j/^^l qK^1j ojslj
jAiA^^ Aij J j^^ 4S""
jAiA^Ujl o/a^^
Jjj fjis jJ ^jijAjJ jjj j^u^S''" 4^^-iP* -J
aJ/^ 4 jl ^-UasIj ^lj aJ/^ 4^jjJjl ^i Aa*jj^
ljlj
4^_dji oj^jl jjj
jjj3 jjJjl
jJJ^J
v|
^j* ^UJl jl j^ ^3^ j jAjl^ 4j/
jAjjjij gKjj 4S"" ojij Jji jAjjjlKj ^ 4S IjjS
vlj JaJ oAijl
^ij1 oJ
gPjj3 jAjl vj ^J^jj i_^jj3 jAjl ^^j^ 3l3j^
jAj/i*lp jj ojslj jAj/i*lp jj o^js lj
^"' J^
4jjj 4Jwji ^ ^S*"
4j ji^ o^S g^iiP J/^
4jjjJ ^"'
C^lj
^ll3l (jjj3 4a^ (_ ^l" 4si^3 ^"' Jj
j^ljlt l^ 4sJ3 jj^ jj
j^ljlt /^l J-Sj l^ jj
1 J^-^- ji^l^ jiPl^
1 J^-^- jK^ oAIaJI
(jllil J^l^ 4 oji jj
^jl" j vT jj g 4^-Sa^jI
Jl jA^a^ oAaJI jJjP^
JU
j g JjJjl oAU"' l-l" vl^l
l^ 4a* jJ JjAis
4Jl^I^1 4^jjS oj^ujl aJ/^ Ja AjIj oaKujT
(Aslj
ojJ 4j jj,
(Aslj ^l^-ji ojJ 4jjjJ
jjjlj j Jjj 4/j^ t- _^_-j1 4^^Aj Jj oA^K^^^j'
Ben haste-i te-mizcm Kim szi-i snedr ilcm
T yanmaycak hayt bulmam Kl olmaycak nect bulmam
Ben ser-ho- ule-i akm Volkan gibi ule-c- akm
te bana mye-i bekdur Billh gd-y cn-fezdur
Ser-mest-i mdm- ule-hrm Pervne-i em-i hsn-i yrm
jl jU Jj^l
jAjl^ oL^ jAjlSAjj j^P 4L^
lK1 ^AS ijj^-t 4u"T jSl ^Aljl ^*" 4UjT
jjKj oj/^ Vjl ^"T 3 jjKj oj/j ^ls oJj_3
^/p j^ jj oaKuj'
J ^jj oAji 4I^j_Jj ^T jj ^ j ^.j' jJa j/j/j oA^uU
jj^ _j^ JaJIj 4j jjj jj^ ^l^-jl Jj^ 4jl*lS
Jj jj b 4JV o-j/_jajS Jj jj b 4JI) oJjJiS
<>"' r1^ (j^ (>"T g
^J vj^ <v/a^I ev j^*
l^"T vljj j 4 jjT
Ben, ilac gnl yanmas olan ate yaradll bir hastaym.
er szn
yanmada.
Kne hark oca Kk yanyor, ocak
szn
yanmada.
Khsrda lle d- Dada lalenin gnl
ber-dil
yank, gl
Glzrda jle d- bahesinde iy
tanesinin gnl
ber-dil
yank.
Mey te germ-i arap ate, kadehin
cm te
scakl ate.
Esbb- tarab
Elence aralar
tamm te
tamamen ate.
Ski te arb
Saki, arap, ney ve
te
kanun sesi; hepsi
vz- ney
ate.
rebb te
zet
XIX. yzyl mesnevilerini tanyabilmek,
XIX. yzylda farkl konularda mesneviler yazlmtr. Tanzimat dnemindeki romana gei
srecinde son aama olan bu mesnevilerin muhtevas nceki yzyllara gre biraz daha
farkldr. Bu yzylda yazlm belli bal mesneviler unlardr: Keecizade zzet Mollann
Glen-i Ak ve Yeniehirli Avnnin Ategedesi alegorik anlatmn benimsendii eserlerdir.
ift kahramanl ak hikyesi olarak Mehmet zzet Paann Yusuf u Zleyhas ve Keecizade
zzet Mollann yarm kalan Naz u Niyaz vardr. Din ieriiyle Selam ve rad Babann
Mevlid isimli mesnevileri dikkati eker. Siyasi talama ve mizah trnde Keecizade zzet
Mollann Mihnetkean ve Bayburtlu Zihnnin Sergzetnamesi mehur olmutur. Tarih
konular ileyen Hayrnin Zafernamesi ve Rzaynin Manzume-i Sivastopolu ise artk iyice
ilevsizleen ga- zavatname geleneine balanabilir. ret hayatyla ilgili olarak da Antepli
Aynnin Sakinamesi saylabilir.
Mesnevi geleneindeki deiimi aklayabilmek,
Bat edebiyatndaki roman tr Trk edebiyatna girmeden nce, anlatma esasna dayal
konular mesnevi tarznda ilenirdi. XIX. yzyldan nceki mesneviler, gelenein kurallarna
uygun biimde tasarlanm eserlerdir. XIX. yzylda yazlan mesneviler gelenein imknlarn
kullanm olmakla birlikte teknik ve ierikleriyle baz yenilikler tar. Gerek kiilerin olmas,
gereki tasvirlere nem verilmesi, diyalog tipi konumalarn daha youn grlmesi, eski
mazmunlarn yeniden ele alnp ilenmesi ve manzum-mensur kark yaplarn varl
(Bayburtlu Zihnnin Sergzetnamesi gibi) nedeniyle bu yzyl mesnevileri, Tanzimat
dnemindeki romana geite kpr ilevi stlenir.
XIX. yzylda yazlm mesnevilerden Yeniehirli Avnnin Ategedesi ve Keecizade zzet
Mollann Naz u Niyaz yarm kalm eserlerdir. Yeniehirli Avnnin Ategedesi, sembolik
kullanmlarn younlukta olduu bir mesnevidir. Keecizade zzet Mollann Glen-i
Aknda olayn kahraman airin kendisidir. zzet Mollann bir dier mesnevisi
Mihnetkeanda daha nceki yzyllarda alk olunmayan gereki gzlemler, gereki tipler
ve d dnyaya ait gerek tasvirler n plandadr. Mihnetkeann iinde gazel, kaside, kta,
rubai gibi nazm ekilleri olmas nceki yzyllara gre bir baka farkllktr. Bayburtlu
Zihnnin Ser- gzetname isimli mesnevisinde manzum paralarn bir ksm hece, bir ksm
aruz lsyle yazlmtr.
88 zzet Molla ve Yeniehirli Avn Beyin mesnevilerini taV3 nyabilmek,
Keecizade zzet Molla, klasik edebiyatn XIX. yzyldaki en dikkate deer
temsilcilerindendir. Klasik tarzda yazd iirlerini Divan- Bahar- Efkr adl divan ve Hazan-
sar adl divanesinde bir araya getirmitir. Bunlarn dnda mesnevisi vardr. Dolaysyla
XIX. yzyl mesnevi edebiyatnda zzet Mollann nemli bir yeri vardr. Bu mesnevilerden
Mihnetke- an, Keana srgn edilen airin bir yllk srgn macerasn anlatr. Eser, 4166
beyit ve 6 tahmis bendinden oluur. Bu mesnevide stanbuldan Keana gidite urad
duraklar, Keanda bandan geen olaylar biraz hiciv biraz da mizahla kark bir dille anlatr.
zzet Mollann bir dier mesnevisi Glen-i Ak, 300 beyitten oluan alegorik bir mesnevidir.
Bu mesnevide, eyh Galipin Hsn Ak mesnevisinin etkisi hemen hissedilir. air, Mevlevi
disipliniyle yazd bu mesnevisinde, Mevlanaya rastlayana kadar geirdii yolculuk
aamalarn tek tek anlatr. Bu ynyle tasavvuftaki seyr-i sluk geleneine de gndermede
bulunmutur. Naz u Niyaz adl mesnevisi ise yarm kalmtr. air, Sebeb-i Nazm ksmyla
bitirdii 301 beyit kaleme alm, ancak mesneviyi tamamlamaya mr yetmemitir. Buna
ramen zzet Molla, mizahi slubu, gzlem yetenei ve gereki tasvirleriyle Trk mesnevi
edebiyatnda yer edinmitir.
Yeniehirli Avn Bey ise Hsn Ak etkisiyle Ate- gede adl bir mesnevi kaleme alm, ancak
tamamlayamamtr. air, batan sona ate imaj erevesinde oluturduu bu mesnevisinde
yenilik peinde olduunu her ynyle belli eder. Yer yer gereki tasvirlere bavurur. air,
atelik/ateli yer anlamna gelen Ategedeyi Hsn Aka nazire olarak yazmtr. Eser, 249
beyit ve dokuz ksa fasldan meydana gelir. Avn Beyin bir baka yarm kalm mesnevisi de
Mirat- Cnun (Delilik Aynas) adn tar. Eser, davranlar normal olmayan insanlar anlatr.
Kendimizi Snayalm
1. XIX. yzyldaki baz mesnevileri nceki yzyl mesnevilerinden ayran en nemli zellik
aadakilerden hangisidir?
1. Gzleme dayal gereki sahneler iermesi
2. Ak konusunun hkim olmas
3. Dier yzyllara gre en ok mesnevinin bu yzylda yazlmas
4. Mesneviyi oluturan fasllarn farkl sralanmas
1. erisinde farkl nazm ekilleri barndrmas
5. Aadaki seeneklerden hangisinde, XIX. yzylda eyh Galipin Hsn Aknn
etkisiyle yazlm alegorik mesneviler bir arada verilmitir?
1. Ategede-Sakiname
2. Mihnetkean-Sergzetname
3. Glen-i Ak-Yusuf u Zleyha
4. Ategede-Glen-i Ak
5. Glen-i Ak-Sakiname
6. Aadaki mesnevilerden hangisinde gazel, kaside, rubai, kta gibi nazm ekillerine
rastlanr?
1. Sergzetname
2. Ategede
3. Mihnetkean
4. Yusuf u Zleyha
5. Sakiname
7. Srgne gnderilen bir airin, dneminin siyasi otoritesini eletirmek amacyla yazd
mesnevi aadakilerden hangisidir?
1. Zafername
2. Mihnetkean
3. Sergzetname
4. Ategede
5. Manzume-i Sivastopol
8. Aadakilerden hangisi, Mevlevilik sevgisini yanstan elerle ssldr?
1. Naz u Niyaz
2. Ategede
3. Mevlid
4. Sergzetname
5. Glen-i Ak
9. Aadaki mesnevilerin hangisinde, belirgin bir Hsn Ak etkisi vardr?
a. Mihnetkean
b. Yusuf u Zleyha
1. Leyla ile Mecnun
d. Ategede
e. Zafername
OAjUJ jjj
jjsjl
jp j
1. Yukardaki beyit, hangi seenekte Latin harflerine doru aktarlmtr?
1. Yzi nr- mndan olmu beri / bu deyr-i zemnin odur kfiri
2. Yzi nr- mndan lm biri / bu deyr-i zemnin o der kfiri
3. Yzi nr- mndan olmu beri / budur zemnin odur kfiri
4. Yzi ne var eymndan lm biri / budur zemnin odur kfiri
5. Yzi ne var mndan olmu beri / bu deyr-i zemnin odur kfiri
6. Akn eyledi s-be-s cybr / Sararm idi korkusndan bihr beytinin dilii evirisi
aadakilerin hangisinde doru verilmitir?
7. Irmak, su su akn eyledi. Buhar, korkusundan sararmt.
8. Buhar korkusundan sararan nehir, taraftarafakn eylemiti.
9. Irmak taraftarafakn etti. Denizler, korkusundan sararmt.
1. Irmak taraf taraf akn edince denizler, korkusundan sararmt.
2. Korkusundan sararm denizleri gren rmak, taraf taraf akn etti.
OJ/j
4jI j/j
1.
2.
3.
4.
5.
6.
2.
a Yantnz yanl ise XIX. Yzyl Mesnevileri konusunu yeniden gzden geiriniz.
2. d Yantnz yanl ise XIX. Yzyl Mesnevileri konu
sunu yeniden gzden geiriniz.
1. c Yantnz yanl ise Mihnetkean konusunu yeni
den gzden geiriniz.
1. b Yantnz yanl ise Mihnetkean konusunu yeni
den gzden geiriniz.
1.
2.
3.
4.
5.
Keecizade zzet Molla, Keana srgn edildikten sonra bir yl ierisinde bu mesnevisini
yazm, adn da Mihnetkean koymutur. airin bu ad vermesindeki neden, mihnetke- an
terkibinin iki anlama gelebilecek bir arm barndrmasdr. Buna gre mihnetkean
terkibi Arapa sknt, dert, keder anlamndaki mihnet ve Farsa ekenler anlamna gelen
kean kelimelerinden olumu bir yapdr. Mih- netkean, sknt ekenler demektir. Bunun
yansra mih- netkean terkibinde geen Kean kelimesi airin srgn edildii Edirnenin
Kean ilesini de artrr. Bylece, Kean sknts anlamna da gnderme yaplmaktadr.
Bu yzden zzet Molla, gzel bir kelime oyunuyla bu mesnevisine Mihnetkean adn vermitir.
Sra Sizde 2
Glen-i Akta olayn kahraman airin kendisi, yani zzettir. Eser, bu ynyle dier ak
mesnevilerinden ayrlr. nk ak mesnevilerinde Mecnun, Ferhat, Tahir, Kerem gibi hayal
kahramanlar vardr. XIX. yzyla gelindiinde mesnevi nazm eklinde grlen deiimlerden
biri de gerek elerin mesnevi kurgusuna dahil edilmesidir. Glen-i Akta zzet Molla,
mesnevinin ana karakteri olarak birtakm olaylarn ierisinde yer alr. Dier ak
mesnevilerindeki kahramanlar yardmc tipler olarak kullanr.
Sra Sizde 3
Ategede kelimesi, atelik/ateli yer anlamna gelmektedir. Farsa gede eki, eklendii
kelimeye yer anlam katar. Ayrca ategede kelimesi, ateperestlerin (Mecusiler) byk ateler yakarak ibadet ettikleri tapnaklara verilen addr. Yeniehirli Avn Bey, atele ilgili birok
kelime ve kavram bir araya getirdii iin atelik/ate yeri anlamndaki Ategedeyi balk
olarak semitir.
Yararlanlan Kaynaklar
Ceylan, mr-Ylmaz, Ozan (2007). Bir Srgn aheseri: Mihnetkean. stanbul: Sahhaflar
Kitap Saray.
sen, Mustafa vd. (2005). Eski Trk Edebiyat El Kitab. Ankara: Grafiker Yaynlar.
Tanpnar, A. Hamdi (2006). XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Turan, Lokman (2008). Yeniehirli Avn Beyin tekede Mesnevisi zerine Bir nceleme.
Turkish Studies. S. M, (Yaz), s. 866-903.
nver, smail (1986). Mesnevi. Trk Dili-Trk iiri zel Says II (Divan iiri). 415-417
(Temmuz-Eyll), s. 430563.
nver, smail (1988). XIX. Yzyl Divan Edebiyat. Byk Trk Klasikleri, 8. stanbul:
tken Neriyat.
Amalarmz
Bu niteyi tamamladktan sonra;
Osmanl nesrinin XIX. yzyldaki tarihsel geliimini aklayabilecek, XIX. yzyl nesir
trlerini ve yazarlarn tanyabilecek,
XIX. yzyl nesri zerine deerlendirmeler yapabileceksiniz.
Anahtar Kavramlar
Biyografi
Sefaretname
Tarih
Seyahatname
Vakanvis
Belagat
Gazavatname
Gramer Mneat
indekiler
XIX Yzyl Trk Edebiyat XIX. Yzylda Nesir
XIX. YZYIL NESRNE GENEL BR BAK|
XIX zyl llk y
y
.'
XIX. YZYILDA MENSUR TRLER
XIX. YZYIL NESRNE GENEL BR BAKI
Edeb olaylarn siyasal ve toplumsal gelimelerden bamsz olamayaca, bilinen bir gerektir.
Bu durum, genellikle iine kapal, toplumdan ve hayattan kopuk bir edebiyat olmakla
eletirilen klasik Trk edebiyat iin de geerlidir. Hatta edebiyatn sosyal ve siyasal olaylarla
ilikisi, Trk edebiyat tarihinin hibir safhasnda XIX. yzyldaki kadar i ie ve birbirini
tetikler mahiyette olmamtr.
XIX. yzyl, deiim ve araylarn ok youn ve eitli yntemler denenerek yaand bir
dnemdir. Bu yzylda yenilik ve deiimler, sadece eitim ve bilim alannda deil edebiyat
dnyasnda da kendini gsteriyordu. Paris ve Londraya okumaya gidenlerin dnleri siyaset
sahasnn yan sra toplum yaps ve edebiyatta da muazzam bir farkllamay getirmiti. Bu
farkllama, eski yzyllarn Sebk-i Hind ve Mahallleme gibi slup araylar dzeyinde
deil, bsbtn toplum hayatn etkileyecek bir yneliti. Ne var ki, ban Namk Kemal, Ziya
Paa ve inasinin ektii yenilik taraftarlar ve onlarn -ok da mtecanis olmayan- edeb
anlaylar btn edebiyat dnyasn kuatan bir genilii yakalayamyordu. Toplumun adeta
uuraltna ileyen, uzun asrlara dayal klasik sanat ve estetik anlay, bir kanaldan gl bir
ekilde varln devam ettiriyordu. Kendilerine XVII. yzyl airlerini rnek alan edip ve
airler tarafndan kurulan Encmen-i uara, divan iirinin dt yerden yine kendi
imknlarn kullanarak kalkabileceine dair bir anlaya sahipti. lk mdavimleri arasnda
Namk Kemal ve Ziya Paann da bulunduu bu topluluk yelerinin temel asgari mterekleri
iirde eskiye ynelii ve klasik tarz devam ettirme hususundaki kabul ve srarlardr.
Sonradan Tanzimat Edebiyat adyla anlmaya balanacak olan Bat etkisinde gelien Trk
edebiyatnn balangc olarak ilk zel gazete olan Tercman- Ahvalin yayn hayatna
balad 1860 yl gsterilir. Ne var ki her edeb hadise veya akm, ilk nveleri, balangc,
gelime safhas ve sonularyla belli bir sre ierisinde cereyan eder. Bir bakma, geen
yzylda yazlan Muhayyelat- Aziz Efendi bu yeni dnemin habercisi gibiydi. u veya bu
sebeple Batya giderek orann yaantsn, idar yapsn, eitim-retim ortamn gren Jn
Trkler, oradaki gzlem ve birikimlerini belli kabullerle birlikte stanbula tarken elbette
lkeyi yabanc edebiyatlarla da tantrmlard. Tanzimatlarn edebiyat anlaylarna gre
eski edebiyat, diliyle, nazm ekilleriyle, mazmunlar ve edeb sanatlaryla btnyle terk
edilmesi gereken bir ucube idi. Ban Namk Kemalin ektii bu anlay sahipleri teoriyi
pratie dntrmede, zellikle de dilde sadeleme hususunda, pek baarl olamamlard.
Edebiyatta zellikle iirde hem muhteva hem de ekil hususunda kesin dnm ve yenilenme
ancak Abdulhak Hamit (Tarhan) ile gerekleebilecekti.
Osmanl devleti iin gerileme ve k, Osmanl aydn iin araylar devri olan bu yzylda
klasik edebiyatn geliiminde ok nemli ileve sahip olan sanatkr-hmi ilikisindeki anlayn
deimesiydi. Bu yzyla gelinceye kadar hemen btn padiahlar iir ve edebiyatla
ilgilenmiler, airleri musahip edinmi ve onlara byk oranda destek olmulard. Pek ou
divan sahibi olan padiahlara XIX. yzylda artk rastlayamyoruz. Yzyl banda lham
mahlasyla iirler yazan, divan sahibi air ve musikiinas III. Selim dnda bu asr padiahlar
iir ve edebiyatla ilgilenmemilerdir. Bu da iir, sanat ve edebiyatn gelimesini olumsuz ynde
etkileyen nemli bir etken olarak karmza kmaktadr. Bununla birlikte XVIII. yzyldan
itibaren airlerin oaldna dair nkteli, alayc ve tariz- li ikyetler eksik olmamtr. XIX.
yzylda ortaya konulan mensur eserler de nitelik asndan olmasa da nicelik asndan nceki
asrlardan geride deildir.
Hamilik (patronaj) anlayndaki deiim, XIX. yzyl Trk edebiyatna nasl yansmtr?
Geleneksel edebiyat anlay ierisinde iirin nesir karsnda tartmasz stnl vard. XVII.
yzylda Nefye;
Tenezzl eylemem inya eylesem belki
Msebbihn- felek vird iderdi inm
(Nesir yazmaya tenezzl etmem ama eer edip de nesirle yazacak olsam benim yazdm ssl
nesir gkteki meleklerin srekli azlarnda tekrarlayp durduklar bir sz olurdu.)
dedirten anlay, nesir yazmay -iire gre- tenezzl meselesi grmek ve nesre yukardan
bakmak, ne Nefnin ahsna ne de onun devrine zgdr. ok tannm bir airin ak bir itiraf
olduu iin alntlanan bu beyitte ifade edilen yaklam, klasik Trk edebiyatnn
balangcndan sonuna kadar devam etmitir. Yani nesir, doas gerei direnci peinen yitirmi
gibiydi. Bu devirde nesirle ilgili tartmalar anlalr olup olmama noktas zerinde
younlamtr. Bu tartmalarn ekseninde Ziya Paann iir ve na adl mehur makalesi
bulunmaktadr. Nefnin bir tenezzl meselesi olarak grd nesir, yeni edebiyatlar
nazarnda kmsenmek yle dursun nazma stn tutulmutur. Mesela Namk Kemal, nesir
dilindeki syleyi kusurlarn (rekket) aamamaktan ve manzum szn ilk gz ars
grnmesinden tr iire meylettiini, aksi halde bir beyit bile sylemek istemediini belirtir:
ama onda boulup kalma yanlna da dmeden garba doru alan bir kapyd. Ahmet Hamdi Tanpnar, pek ok bakmdan XIX. yzyla damgasn vuran Ahmet Cevdet Paann bu kapdan girdiini ve gelenein btn imknlarn dntrerek ann anlayna uygun bir nesir
dili yarattn Cevdet Paa Hakknda Dnceler balkl yazsnda izah eder ve onun Ksas-
Enbiyas iin eskinin tasfiyesi ile varlabilecek son kemal noktas der (1977: 203).
XIX. YZYILDA MENSUR TRLER
Biyografiler
Nesir dilinin tarihsel geliimi iinde biyografilerin, biyografi gelenei iinde de air tezkirelerinin nemli yeri vardr. XIX. yzylda Trk aydn yeni bir uygarlk arayna ynelince
pek ok baka alan gibi deien ve yenileen insan, edebi sahada da bir beklenti iine girmitir.
Toplumda derinden hissedilen ikilem biyografiye de yansr. XVIII. yzyln klasik
tezkirelerinin yerini, bu yzylda sistemsiz, muhtasar veya tamamlanamam msveddeler
hlindeki tezkireler alr. Dnemin en nemli tezkiresi Fatin Davutun Hatimetul-Eardr.
Eski Trk Edebiyatnn Kaynaklarndan air Tezkireleri adl kitabnzda konuyla ilgili daha
ayrntl bilgi bulacaksnz.
Fatin Davut, Esat Efendi ve Arif Hikmet klasik gelenei srdrrken Mehmet Sira- cettin ve
Mehmet Tevfik, mevcut birikimi deerlendirip btn Osmanl airlerini tek bir eserde
toplamaya alrlar. Fakat bunda baarl olunamaz. yle ki tezkirelere btncl bir gzle
bakmak, geleneksel birikimi ann anlayna gre ele almak ve daha nemlisi sonulandrp
yaynlamak bile Hammere ksmet olmutur. Hammerin Osmanl Tarihi kadar tannmam olsa
da Geschicte der Osmanischen Dichtkunts [Osmanl iir Sanat Tarihi (I-IV, Pesth 1836-1838)]
adl eseri, kurulutan 1834 ylna kadar geen dnemde yetien 2200 Osmanl airinin
biyografisini ierir. Yazar, eserinin ilk cildinin i kapanda kitabnn adn Cami-i Mehasin-i
Zurefa-y Ehlz-Zevk vel-rfan fi-Teracim-i uara-y Devlet-i l-i Osman; kendi adn da
Yusuf Hammer Purgstall olarak gstermitir. Eser, Trkeye evrilmek hatta eletirel bir
yaklamla bu i yaplmak istenmise de bu teebbs gerekleememitir. Mehmet Siracettin,
Mecma- uara ve Tezkire-i deba adl eserinde (1325/1907), eviri giriiminde bulunmusa
da bu tecrbe, Hammerin eserinin drdnc cildinin baz maddeleri ile snrl kalmtr (Arslan
1994).
XIX. yzyln en nemli tezkiresi saylan Hatimetul-Eardan sonra bu yzyln iiri iin
zellikle air biyografileri konusunda en nemli bavuru kayna Kemal-uaradr. lk
basm yaplrken ad Son Asr Trk airleri olarak deitirilen bu eser (stanbul 19301942),
resimli olmas, kaynaklar hakknda bilgiler vermesi, dipnotlar ve eletirel yaklam
bakmndan hem modern hem de en hacimli tezkiredir.
XIX. yzylda tezkire saylmasa da air biyografilerini ieren baka eserler kaleme alnmtr.
Recaizade Mahmut Ekremin Kudemadan Birka airi dokuz airden bahseden kk bir eser
olmakla beraber sadece biyografilerle kalmamas, kimi edeb tespit ve deerlendirmelerle
airleri el almas, zellikle de eski airlere yeni bir sanatkrn gzyle baklmas asndan
kayda deer bir almadr (1888). Muallim Nacinin Osmanl airleri (Kurnaz 1988) de
ierdii air biyografileri ve rnek metinlerle adnn anlmas gereken eserlerdendir. Bu
dnemde air ve yazarlarn hayat hikyelerine ynelik ilgi ve merak, giderek yerini edebiyat
tarihiliine brakr. Tarih-i Edebiyyat- Osmaniyye adl eseriyle Ab- dulhalim Memduh,
modern anlamda edebiyat tarihi yazmnn eksik ama ilk rneini verir. Ebuzziya Tevfikin
Numune-i Edebiyat- Osmaniyye ve Mehmet Celalin Osmanl Edebiyat Numuneleri de
ierikleriyle ksmen edebiyat tarihi izleri tar.
XIX. yzylda Trk biyografi geleneinin bir baka kkl kolunu temsil eden akayk zeyilleri
devam etmitir. eyhi Mehmetin akayk zeyli olan Vekayil- Fuzalasna, Fndkll smet,
Tekmilet- akaik f Hakk Ehlil-Hakaik adl kitabyla zeyl yazarak gelenei srdrr.
Fndk- ll smetin zeyli, 1730-1896 yllar arasnda yaam bilgin ve eyhlerin biyografilerini
ieren bir eserdir. Ne var ki eserin Abdlhamite sunulan ilk iki cildi dnda kalan blmleri,
1896daki Fndkl yangnnda yazarn eviyle birlikte yanmtr. Bunun zerine yazar
hafzasnda kalanlar yeniden kaleme alarak eserini drt ciltte toplamtr. Baz yapraklarn
sonradan doldurulmak zere bo brakld eserde, gnmzdeki ansiklopedik madde yazm
anlayna uygun bir yaklamla ahs biyografilerine birer takdim cmlesiyle balanlmas
dikkat ekicidir (zcan 1989). Mektubizade Abdlazizin, tespit ettii zeyilleriyle birlikte
akayk zetleyen eseri Teracim-i Ahval-i Ulema ve Meayh ise Osman Gaziden III. Murat
dnemine kadar geen dnemde yetien bilginlerin ve eyhlerin ksa biyografilerini ierir.
Bu yzylda yazlan biyografik eserlerin byk ounluunu zmre biyografileri olarak
adlandrabileceimiz; bir tarikata, meslee, ehre veya bir gruba mensup kimselerin hayatlarna
yer veren eserler oluturmaktadr. XIX. yzyl yazarlarnn en verimli olduklar biyografi
trnde, zellikle zmre biyografilerinde nceki asrdaki eitliliin artarak devam ettii
grlr. Gemi yzyllardan XIX. yzyla kadar yetien Osmanl sadrazamlar, vezirleri,
eyhlislamlar, nakibleraflar, reislkttaplar, kaptanlar ve eitli dallarda eser veren
sanatkrlar bazen btncl bir bakla bazen de belli bir dnemle snrlandrlarak ama mutlaka
zeyl geleneine uygun bir biimde bu eserlerde yer alr. Aada belirgin zellikleriyle
tantlacak olan zmre biyografilerinde adeta Osmanl devlet ve sanat erbabnn saym
dkmnn yapld grlr.
Sadrazamlar: Ahmet Rfat Verdl-Hakaik adl eserinde 1808-1863 yllar arasnda grev
yapan 24 sadrazamn (stanbul 1866); Badatl Abdulfettah efkat ise Ahmet Cavitin Verd-i
Mutarrasna yazd zeyilde 1805-1808 yllar arasnda grev yapan sadrazamlarn
biyografilerini yazmtr. Sadrazamlarn hayatlarn anlatma gelenei XX. yzyla da tam,
asrn balarnda Mehmet Memduh Paa ve bnlemin Mahmut Kemal de bu konuda eser
vermilerdir.
Vezirler: Mehmet Hafid, Osmanzade Taibin Hadikatl-Vzerasn rnek alarak yazd
Sefinetl-Vzerada Fatih dneminden 1792ye kadarki dnemde grev alan vezirlerin
biyografilerini verir (Parmakszolu 1952).
eyhlislamlar: Mstakimzade Sleyman Efendinin Osmanl eyhlislamlarnn biyografilerine dair eseri Devhatl-Meayihe XIX. yzylda birok zeyl yazlmtr. Antep- li
Mehmet Mnib, 1788-1806; Sakzl Sleyman Faik, 1806-1828; Mektubizade Abdla- ziz,
1832-1866 yllar arasnda; Ahmet Rfat da 1862den itibaren yz sekizinci eyhlislam mer
Hsamettine kadarki eyhlislamlarn biyografilerini kaleme almtr
Nakibleraflar: Osmanl ilmiye snfnn ve zellikle terifatnn (protokol) nde gelen bu
ahsiyetlerin tantld eserlerden biri Ahmet Nazifin Riyazun-Nukabas, dieri de Ahmet
Rfatn bu eserdeki 56 kiiye alt kii daha ekleyerek yazd Devhatn-Nukaba adl kitabdr
(Yksel-Kksal 1998).
Kaptanderyalar: Mehmet zzetin Harita-i Kapudan- Derya adl eserinde balangtan
Abdlmecit devrine kadar (1839), kaptanderyalk yapan kimselerin biyografileri verilmitir
(stanbul 1869).
Rebl-hirinin dokuzunc gni azle mbtel ve Burusaya icl olunmular idi. Otuz drt
Muharreminde karn-i tlk olarak skdrda zbende-i bl-hne-i ikmet ve gzrende-i
eyym- rhat iken otuz tokuz senesi Recebinin on drdnc gecesi bu khne sary- fnden
intikl rhlet ve azm-i dr- nam-i cennet olmulardr. Monl Grn Cmii karusnda
ceddi elebi-zde merkadi cenbinde mtevr-i hk-i pk-i mafiret oldu. Tafsl-i terceme-i
hli Meyh-i slmiyye srasnda zbyi-i silk-i sutr olmala burada bu kadarck ile iktif
olund. Rahmetllahi aleyh.
Hasan Yksel -M. Fatih Kksal, Osmanl Toplumunda Sdt- Kirm ve Nakbl-ErflarAhmetRfatDevhatn-Nukab, Sivas 1998, s. 110-111.
Dilii evirisi:
Saygn, Faziletli Zeynelabidin Efendi Ad anlan bilgin, selamet bulas eyhlislam elebizade
smail sm Efendinin ak yzl toru nu ve Surreeminizade Mehmet Sait Efendinin bahtiyar
oludur. 1163 (1750) tarihinde varlk beiinin ss olmutur. 1187 (1773) senesinde dorudan
doruya ilmiye rtbesine ulam ve bilim yolunun geleneksel mertebelerine ynelip ngrlen
dnemi tamamlayarak Sleymani- ye Darulhadisinde ba mderris olmu(tur). (lmiye
snfnda en st rtbelilerin gnderildii) malum ehrin (stanbul, Bursa, Edirne) birine
gnderilmeyi gzlerken [12]15 (1800) senesinde skdar Kadl kendisine verilince zld.
[1]221 (1806) senesinde Edirne, [12]22de (1807) Mekke-i Mkerreme ve stanbul Kadl
rtbesiyle merref oldu ve 4 evval 1223 (23 Kasm 1808) gn Drrizade Abdullah
Efendinin eyhlislamlk makamn ereflendirmeleriyle mertebesi nakipliin yksek makam
ile ikbal ve eref sahibi oldu. [122]8 Cumadel- ahiresinin ilk gnnde (2 Mays 1813)
azledilip sonra gelenler iin ncekilerden olmu ve bilginler defterinde azledilmi
nakibleraflardan diye yazlmtr. [122]9da (1814) Anadolu Kazaskerlii payesiyle anlar
yce ve 10 Rebilahir 12[30] (22 Mart 1815) gn saygnl yce eyhlislamlk makamna
oturarak arzularna nail oldular. 9 Rebilahir [12]33 (16 ubat 1818) gn (eyhlislamlk
makamndan) azledilerek ve Bursaya srlmlerdir. [12]34 Muharreminde (Kasm 1818)
srgn ksmen kaldrlarak skdarda ikamet atsn ssleyip gnlerini rahat iinde
geirirken 14 Receb [12]39 (15 Mart 1824) gecesi bu eskimi, gelip geici saraydan naklederek
gtler ve naim cenneti yurduna doru yneldiler. Molla Grani Camii karsnda atas
elebizadenin mezarnn yannda mafiretin temiz toprana sakland. Ayrntl biyografisi
Meayih-i Islamiyye adl eserin satrlarn sslediinden burada bu kadar- ckla yetinildi.
Allahn rahmeti zerine olsun.
Zmre biyografileri, edebiyat aratrmaclar iin bir kaynak deeri tar
m?
SIRA SZDE^
Yukarda baz zellikleriyle tantlan bu tip eserlerden baka herhangi bir meslek, merep ve
dnemle de ierii snrlanmayan, sadece bir tarafyla nemli olduu dnlen kimseleri
tantan kitaplar da bu dnemin biyografik eserleri arasnda geni bir yer tutar. Bu tr eserlerin
en nemlilerinden biri, Mehmet Sreyyann Sicill-i Osman adn verdii drt ciltlik
almasdr. Bu eserde, Osmanlnn kuruluundan 1899a kadarki dnem iinde yaam, her
altnda kaleme almtr. Tezkir in belgesel dilinden uzak bir slupla yazd bu eserinde
dnemin devlet adamlarn ar bir dille eletirmitir (Ahmet Cevdet Paa 1980).
Ahmet Cevdet Paann Tarih-i Cevdeti, bu yzylda pek snk kalan vakanvis tarihilii iin
parlak bir yldz konumundadr. Ksas- Enbiya adl eseri ise nesir dilinin XIX. yzyldaki
kvamn gstermesi bakmndan ilgin zellikler tar. Bu bakmdan Ahmet Hamdi Tanpnar,
eski nesir iinde Cevdet Paann eserlerini ayrcalkl bir konumda grr.
rnek 2 (Ksas- Enbiyadun)
Mevlid-i Muhammed
Fl ylnda ve uhr- Rmden Nisan iinde Rebl-evvel aynn on ikinci pazar ertesi gecesi
sabaha doru henz tan yeri aarmad vakit lem bir baka lem oldu. Yani hteml-enbiy
Muhammed Mustafa sallallahu aleyhi ve sellem hazretleri dodu ve gn domadan lem nr ile
doldu. Abdullahdan minenin alnna gemi olan nr- melhat onun alnna gedi. Devr-i
demden ber evlddan evlda intikl gelen nr- htemiyyet imdi sahibini buldu ve artk
anda karar kld.
Ferds pazar ertesi gn sabahleyin hep btler yz stne dm bulundu. Grenler
hayretde kald.
mineden mervdir ki, der imi ki Ben sir hatunlar gibi gebelik zahmeti ekmedim, gebelere rz olan arlklar grmedim. Fakat gece ryamda grdm, bir kimse gelip y mine, muhakkak bilmelisin ki sen hayrul-lemn ile hmilesin. Doduu vakit adn Muhammed koya
sn, dedi. Vakt-i vildet eridikde kulama bir byk ses geldi, rkdm. Hemn bir ak ku geldi, kanadyla arkam sad. Benden, korkma ve rkme hlleri gedi. Bir yanma bakdm, bir
beyz kse ile erbet sundular. Alp idigim gibi her tarafm nr kaplad. Ol nda Muhammed
dnyya geldi. Etrfma bakdm, grdm ki Abd-i Menf kzlarna benzer fakat gyet uzun
boylu birok kzlar beni tavf ediyorlar. Taaccb etdim, y Rabb bunlar kimler ola? dedim.
Vakt-i vildet-i Muhammediyyede minenin gznden perde kaldrlp ol vechle hr- cinn
ve melike-i kirm grm ve daha nie hrikul-de hller tem buyurmu olduu mervdir.
Aere-i Mbeereden Abdur-Rahman bin Avfhazretlerinin vlidesi if Hatun ol
Muhammediyyede markdan maribe dek btn dny nr ile dolmu gibi nie hrikul-de
eyler grnm olduunu olu Abdur-Rahmna sylemi o dahi sairlere hikye eylemidir.
Ol gece Abdul-muttalib Mescidl-harmda Cenb- Hakka tevecch ve mnct zre iken
Mjde y Abdul-muttalib! imdi mineden bir ocuk dodu. Vcdu leme rahmetdir dey
htifden bir ses iitmi ve hemn minenin yanna gitmi, orada dahi nie hrikul-de eyler
tem etmidir.
Hteml-enbiy hazretleri snnetli ve gbegi kesilmi olduu hlde domu idi ve arkasnda
iki kregi arasnda t kalbinin hizsnda bir ninesi var idi ki ana htem-i nbvvet ve
mhr-i nbvvet denilir.
Hazret-i ieden mervdir. Demi ki Mekkede bir Yahd var idi. Vildet-i Muhammediyye
gecesinin ferds mecma- Kureye gelip bu gece aranzda bir olan dodu mu dey sormu.
Evet, Abdullah bin Abdul-muttalibin bir olu oldu, demiler. te hteml-enbiy odur ve
arkasnda almeti vardr dey haber vermi. Varmlar ol hazreti grmler. Yahd onun ekl
emiline bakup arkasndaki htem-i nbvveti gricek akl bandan gitmi ve nbvvet
artk ben srlden gitdi. Bundan sonra baka peygamber gelmek mdi bitdi. Kureye bir
mertebe devlet ve satvet el verecek ki haberi markdan maribe dek erecek demi.
krnn Osmanl deniz savalarn anlatan Esfar- Bahriyye-i Osmansi (stanbul 1889) bu
yzylda kaleme alnan kurum tarihi niteliindeki eserlerdendir. XIX. yzyl kurum
tarihiliinin en kayda deer almalarndan biri Maarif ve Vakflar nazrlklar yapan Mustafa
Nuri Paann Osmanlnn kuruluundan 1841e gelene kadar btn ku- rumlarnn tarihini
ihtiva eden Netayicul-Vukuat adl eseridir (aatay 1992).
Gazavatnameler
Nesir geleneimizde olduka eski yeri olan gazavatname yazclnn, doal olarak bu
yzylda zayflad grlmektedir. Yazarlarn iftiharla kaleme alacaklar gazalar, fetihler ve
zaferler artk ok gerilerde kalmtr. gah Srr Levendin tespitine gre bu yzylda yazlan manzum veya mensur- btn gazavatnamelerin says sadece dokuzdur. Bir ksmnn yazar
belli deildir. Yazar belli olan iki gazavatnamenin biri yzyln hemen banda Mehmet Emin
Karahanzadenin Msrn Franszlardan geri alnmasn anlatt Msr Seferi Hakknda Tarihe
adl ksa kitab, dieri Abdurrezzak Bahirin Rusya Harbi adl eseridir.
Sefaretnameler ve Seyahatnameler
Osmanlda bir nceki yzyln sonlarna kadar yabanc lkelere daimi eli (sefir) grevlendirilmemi, eliler lzum grldnde ve geici olarak gnderilmitir. Bu elilerin
gittikleri yerlerde grdklerini ve yaadklarn, oradaki siyas gelimeleri ve yaptklar almalarla ilgili sunduklar bir tr rapor da kabul edilebilecek eserlere sefaretname dendiini
nceki derslerde renmitik.
Sefaretnameler, Osmanlnn d lkelerle olan siyas ilikilerinin nceki yzyllara gre olan
art nispetinde bu yzylda daha ok kaleme alnan bir tr olarak ne kmaktadr. XIX.
yzyln ilk sefaretname mellifi Abdurrahim Muhip Efendidir. Abdurrahim Muhip, nianclk
payesiyle bykeli olarak 1806-1812 yllar arasnda gnderildii Fransa elilii srasndaki
izlenimlerini Kk Sefaretname ve Byk Sefaretname olarak adlandrd iki ayr kitap
hlinde anlatmtr. Kk Sefaretnamesinde Yirmisekiz Mehmet elebinin anlatt Fransa
ile kendi grd Fransa arasndaki farkllklar vurgular. Fransann okul- lan, hastaneleri,
mahkemeleri, haberleme sistemi gibi yapsal zelliklerinin yan sra Paris ve evresi, gezilip
grlecek yerlerinin anlatld bu eser o zamanki Avrupann bir Trk aydn tarafndan nasl
grlp nitelendiini ortaya koymas bakmndan zel bir deer tar. Yazarnn ifadesiyle
gelecek kuaklar iin faydal olmak amacyla yazlan Byk Se- faretname ise iinde pek ok
deerli belgeyi barndrmas dolaysyla daha ziyade siyas, asker ve diplomatik bakmdan
deer tar. stanbul ktphanelerinde el yazmas nshalar bulunan her iki sefaretname de
Fransada yaymlanmtr (Paris 1920).
Seyyit Mehmet Emin Vahit Efendinin, Napolyonla bulumak zere gnderildii Lehistana
yapt seyahati, buradan Parise geii ve Pariste Napolyon tarafndan ikinci kez kabul
ediliini anlatt sefaretnamesi 1843 ylnda Pariste ve 1866, 1886 yllarnda iki defa
stanbulda yaymlanmtr. Bu yzylda Osmanl sadece Batya deil rana da sefirler
gndermitir. Seyyit Mehmet Refi Efendi, bir layiha (rapor) hlinde 1807de hazrlad ran
Sefaretnamesinde, yapt grmelerin zetini verir. Bu yzylda yazlan sefaret- namelerin
en ilginci Yasincizade Seyyit Abdulvehhap Efendinin 1811 ylndaki ran elilii seyahatinin,
tercman olarak maiyetine verilen Bozoklu Osman akir Efendi tarafndan kaleme alnd
Musavver ran Sefaretnamesidir. Adndan anlalaca gibi resimli bir sefaretname olan
eser, yol boyunca grlen yerlerin ayrntl tasvirleri ve resimlerini barndrmasyla bir nevi
seyahatname zellii de gstermektedir.
Balang ve biti ksmlar ile manzum olan eserin i ksmlarnda sk sk airin kendisine ve
baka airlere ait manzumeler vardr. Eserde gnlerce devam eden dne gelen davetlilerin
tek tek adlar, cihaz (eyiz) ve arus (gelin) alay, yaplan trl elenceler, nian alay, ziyafetler
teferruatl bir ekilde anlatlmtr (Arslan 2011: 11-284). Bu dnemde yazlan dier srname
ise yine divan sahibi bir air olan Abdunnafi ffet Efendinin (Abd) yazd Srname-i
Selatindir. Edebiyatmzda son srname olarak bilinen bu eserde Sultan Abdlmecitin kzlar
Cemile Sultan ve Mnire Sultann 1858 ylnda gerekleen dnleri anlatlmaktadr. Konu
olarak dier srnamelerdeki geit trenleri ziyafet ve elencelerin nitelendii bu srnamenin
olduka ar ve klfetli bir dili vardr (Arslan 2011: 451-541).
Mneatlar
na meselesi, bu yzyldaki edeb tartmalarn nemli bir konusu hlindedir. Bir taraftan
eskiden olduu gibi mneat mecmualar derlenmeye devam ederken bir yandan da belagat
kitaplarnda nemli bir blm olarak ina meselesi zerinde durulmaya balanm, ina ve
mneat konulu -birou eitim-retim amal olan- kitaplar kaleme alnmtr. Sleyman
Paann, belagat konusunu iledii eseri Mebanil-lnas bata olmak zere Manastrl
Mehmet Rfatin Nzhetl-Mneat (stanbul 1868) ve Zbdetl-Mneat (stanbul 1882),
Sahhaf Nur Efendinin derleyip padiah Abdulazize sunduu Mneat Azi- ziyye fi sari
Osmaniyye (stanbul 1875), Mustafa Reidin Bedayil-na (stanbul 1885) ve na Muallimi
(stanbul 1893) adl eserleri, Mehmet Atfn Glzar- Mneat (stanbul 1871), Sadk Rfat
Paann nas (stanbul 1891), Abdulahad Nurinin Mneat- Kavanini (stanbul 1887),
Muallim Nacinin na ve nad (stanbul 1893), Faik Readn Amel ve Nazar Talim-i
Kitabet yahud Mkemmel Mneat (stanbul 1900) gibi pek ok eser kaleme alnmtr. Hatta
Mehmet Fuatn Hanmlara Mahsus Usul-i Kitabet ve nas (stanbul 1899) ve Ahmet Eribin
Hanmlara Mneat (stanbul 1892) gibi dorudan hanmlara yazma usul ve esaslarn
retme amal eserler dahi kaleme alnmtr.
Bu dnemde yazlm ve baslm mneat mecmualarnn karakteristik zellii, mecmua sahibi
her kim olursa olsun Tanzimatla birlikte gelen dilde farkllamann u veya bu ekilde kendini
fark ettirmesidir. Feridun Bey Mneat gibi eski asrlarda yazlp basm bu yzyl iinde
gerekleen mneat mecmualar dnda bu asrda kaleme alnp yaymlanan belli bal
mneat mecmualar arasnda unlar saylabilir: Saitin Mecmaul- Mneat (stanbul 1855),
aylak Tevfkin iki cilt hlinde baslan Letaif-i na adl eseri (stanbul 1864, 1865), kif
Paann Mneat- el-Hc kif Efendi ve Divanesi (stanbul
1843), Mahmut Celalettin Paann Mneat (stanbul 1894), Ebubekir Rfatin olu tarafndan divanyla birlikte neredilen Mneat, (Bulak 1838), Ziver Paann yine divanyla
birlikte sar- Ziver Paa bal altnda baslan Mneat (Arslan, 2009).
Mneat kitaplarnn bu yzylda art gstermesinin sebepleri nelerdir?
Belagat ve Gramer Kitaplar
Bu yzylda belagat ve gramer kitaplarnda art grlr. Matbaann yaygnlamasnn yan sra
her iki konunun ders programlarnda yer almas verimliliin en bata gelen sebebidir. Bir
yandan klasik belagati devam ettirmek isteyen gelenekilerin, te taraftan Bat retoriini
benimseyip eski belagatle birletirmeye alanlarn gayretleri bu yayn zenginliinin bir baka
nedenidir.
XIX. yzyla kadar yazlan belagate dair Trke kitap says bir elin parmaklarn gemez. Ama
bu yzylda, zellikle 1867-1876 tarihleri arasnda belagat kitaplarnn says dikkat ekici bir
biimde artar ve ierikleri eitlenir. Tahir Selam tarafndan Arapa- dan evrilen Mizanl-
Edeb bu yzylda yaymlanan ilk Trke belagat kitabdr (stanbul 1257). Mehmet Nzhetin
Mugnil-Kttab ise Trkenin bu yzylda yazlan ilk telif belagat kitab saylr (stanbul
1869). Bu eserlerin ortak noktas, Arap ve Fars edebiyatnn yannda Trk edebiyatndan da
rnekler vermekle beraber Arap belagat kitaplarndaki sistemi benimseyip tekrarlamalardr. Bu
gelenein dna kan ilk eser Sleyman Paann Mebanil-nasdr. 1872 ylnda stanbulda
baslan Mebanil-nada dokuz asrlk gelenek ilk defa bozularak Arapa ve Farsa belagat
kitaplarnn yan sra Franszca retorik de teorik olarak belagat kitaplarmza girmeye balar.
Bundan sonra bu alanda hazrlanan kitaplarda ya eski tarz devam ettirilmi ya da Sleyman
Paann Bat retoriini de belagat usulnn bir paras olarak kabul eden tarz benimsenmitir.
Bundan sonra, klasik tarz izleyenlerin eserlerinde dahi metin rneklerinde Trke artarken
Arapa ve Farsa rnekler gittike azalacaktr.
Edebiyat dnyasnda asl byk yanky ise asrn en renkli simalarndan Ahmet Cevdet
Paann Belagat-i Osmaniyyesi yapar. nce fasikller hlinde neredilen eser, kitap olarak ilk
defa 1881 ylnda baslm ve tam dokuz kez daha basks yaplmtr. Bu eser etrafnda pek ok
eletiri ve bu eletirilere cevaplar yazlm, eser devrinde nemli bir tartma mihveri olmutur.
Bunun ana sebebi, Sleyman Paann tersine Ahmet Cevdet Paann eski belagati devam
ettirme hususundaki srar olmutur (Belagat-i Osmaniyye, Mimar Sinan niversitesi Yayn,
stanbul 1987; Belagat-i Osmaniye, Hazrlayan: Turgut Karabey, Aka Yaynlar, Ankara
2000).
Sleyman Paa, Fransz retorik kitaplarndan yararlanan ve bu yolda r aan mellif olmakla
birlikte bu esaslar Trk edebiyatndan rneklere tayarak daha sistemli hle getiren eser ise
tesirleri Cumhuriyet dnemine kadar uzayacak olan, Recaizade Mahmut Ekremin Talim-i
Edebiyatdr. Recaizadenin eserinde fesahat ve edeb sanatlarn tanmlarndaki yenilikten
baka, daha nce bizde bilinmeyen bir takm edeb sanatlarn getirilmesi gibi pek ok zellik,
Belagat-i Osmaniyye ile balayan tartmalar bsbtn alevlendirmi ve belagat konusu
dnemin esasl edebiyat sorunlarnn banda yer almtr.
Bu yzyl nesir edebiyatnn kayda deer bir taraf da nceki yzyllarda bilinmeyen,
aratrlmayan, allmayan bir konu olan Trkenin sarf ve nahvine (gramerine) dair kitaplarn kaleme alnmaya balanmasdr. Bu kitaplarn yazlmas sadece nesre bir eitlilik ve
zenginlik getirmekle kalmam, Trk yaz dilinin sadelemesine de ciddi katklar salamtr.
Belagat eserleri gibi Trke gramere dair kitaplarn da bu dnemde oka yazlmas, dnemin
siyas ve sosyal hayatyla ilgilidir. lk gramer kitaplarmz Osman veya Osmaniyye adl
altnda takdim edilirken daha sonra yazlanlarda artk Trk ve Trkiyye
tabirinin bulunmas melliflerin siyas grleri ve dnemin genel karakterinin eser adlarna
yansmasdr. Henz Trklk bilinci ve hatta dncesinin bulunmad sarf, nahiv dendi mi
akla ya Arap ya Fars gramerinin geldii XVIII. yzyl ve ncesinin Osmanl toplumunda
Trke sarf ve nahiv sz konusu bile edilmemitir. Bu dnce Osmanl / Trk aydnnda
ancak XIX. yzyln ikinci yarsndan sonra geliebilecek ve Trke adyla olmasa da Trk Trkiyye adlaryla Trkenin grameri Trkler tarafndan (da) incelenmeye balanacaktr.
Keecizade Mehmet Fuat Paa ve Ahmet Cevdetin mtereken yazdklar Kavaid-i
Osmaniyye, Trkiyede baslan ilk gramer kitabdr (stanbul 1864). Arapa ve Almanca- ya da
evrilen eserin sonradan birok kere daha baslmas ilgi grdn gstermektedir.
Abdurrahman Fevznin Mikyasul-LisanKstasul-Beyan ise DivanuLugatit-Trk ve Bergamal Kadrnin Myessiretl- Ulumunu hari tutarsak Trkenin ilk gramer kitab kabul
edilebilir. nceki gramer kitaplarndan farkl olarak Lisan- Trknin (Trkenin) yapsn
incelemesi asndan nemli ve deerli bir eserdir (stanbul 1871).
Nesir dilinin hem kuramsal hem de uygulamaya yansyan deiiminin en ak biimde
grld eserler, XIX. yzylda saylar olduka oalan belagat ve gramer kitaplardr.
zet
Osmanl nesrinin XIX. yzyldaki tarihsel geliimini aklayabilmek.
XIX. yzyl Osmanl Devletinin deiim araylarnn younlat bir dnemdir. Yenilik ve
deiim araylar asker ve siyas alanda olduu kadar kltr ve sanat alannda da kendini
gsteriyordu. Avrupayla ilikilerin younlamas edebiyat alann da etkiliyordu. Eski ile
yeninin i ie yaad bu ortamda, gelenein bsbtn terk edilmesi imknszd. Bir yandan
edebiyat dt yerden kaldrmak iin en parlak dnemlerin eserlerine, Sebk-i Hind
airlerine yknen Encmen-i uara gibi oluumlar, dier yanda gelenein imknlar dahilinde
sanat dnyasna atlan Namk Kemal ve inasi gibi yazarlarn yeni karlatklar uygarln
dnce kalplaryla eser retme arzular vard.
Nesir dilinin deiimi asndan en nemli atlm ilk zel gazete olan Tercman- Ahvalin
yayn hayatna balamasdr. Ynetici zmrenin siyasal araylar, sanat ve edebiyata ilgilerinin
nne gemi, sanatsal retimin aralar ve amalar deimiti. iir, toplum hayatndaki
itibarl yerini nesre brakmt. Nesir de iirin kurallar erevesinde ina edilen bir dili deil,
Mustafa Reit Paann emriyle Cevdet Paa tarafndan kaleme alnan bildiride ve inasinin
Tercman- Ahvalin ilk saysndaki bamakalesinde vurgulad gibi umum halkn
anlayabilecei bir dili ngrmekteydi. Eski alkanlklardan vazgemenin zorluu bir tarafa,
byle bir sadelemeye taraf olmayan geni bir kitle vard; onlar eski tarz nesir yolunu devam
ettirdiler. Esasen klasik Trk nesri tabiriyle bahis konusu olan da bu tarz olmaktadr. Fakat
tpk klasik Trk iirinde olduu gibi klasik nesirde de, asra imzasn atacak kudrette bir
yazardan, byle bir eilimden dahi bahsedebilmek zordur. Baka trl bir yazma / kitabet
usul bilmedikleri iin direniin zellikle kitabet grevindekiler tarafndan srarla srdrlmeye
alldn kaydetmek gerekir. Bununla birlikte eski nesrin imknlarn yeni bir anlayla
dntrmeye alan Ahmet Cevdet Paa gibi ustalar da vard.
XIX. yzyl nesir trlerini ve yazarlarn tanyabilmek. v2 XIX. yzyl mensur eserleri arasnda
biyografiler nemli yer tutar. Fatin Davutun Hatimetl-Ear gibi tezkireler, yerini
Kudemadan Birka air, Osmanl airleri gibi eserlere brakrken ilk rneini Abdulhalim
Memduh un verdii Tarih-i Edebiyyat- Osmaniyye gibi modern anlamda edebiyat
tarihiliinin ilk rnekleri grlmekteydi.
Osmanl biyografi gelenei iinde ok nemli yeri olan akayk zeyillerine Fndkll smet,
Tekmilet- akaik f Hakk Ehlil-Hakaik adl eseriyle yeni bir ilave yapar. Tezkire
geleneinde olduu gibi mevcut birikimi btncl bir gzle deerlendirmek isteyen Mektubizade Abdlaziz, Teracim-i Ahval-i Ulema ve Me- ayh adl eseriyle akayk geleneinin
bir dkm yapmak istese de Osman Gaziden III. Murat dnemine kadar geen dnemde
yetien bilginlerin ve eyhlerin ksa biyografilerini vermekle yetinir.
Herhangi bir meslek veya merep fark gzetmeksizin nl veya nemli grlen kiilerin
biyografilerini ieren eserler yazlr. Bu tr eserlerin en nemlilerinden banda Mehmet
Sreyyann Sicill-i Osman adn verdii drt ciltlik almas gelir. Muallim Nacinin
Esamisi , Faik Reatn Eslaf ve Teracim-i Ahvali, emsettin Saminin bir tarih-corafya
ansiklopedisi olmakla birlikte insanlk tarihine gemi nemli kimselerin biyografilerine de yer
veren Kamusul-Alam benzer nitelikteki biyografi eserleridir.
Bu yzylda bir tarikata, meslee, ehre veya bir gruba mensup kimselerin hayatlarna yer
veren zmre biyografilerinin saysnda da art grlr. Sadrazamlarn, eyhlislamlarn,
vezirlerin, nakibleraflarn, kaptan- deryalarn, reislkttaplarn, hattatlarn, tarih yazarlarnn
biyografilerine yer veren eserler kaleme alnr. XVII. yzyl sonlarnda balayan vakanvis
tarihilii bu yzylda da devam eder. Kamus Mtercimi olarak hret yapan Antepli Asm
Ahmet Efendi (Mtercim Asm) bu tip vakanvislerdendi. Ondan sonra anizade Mehmet
Ataullah Efendi vakanvis olmutur. Sahhaflar eyhizade Mehmet Esat Efendi, Vaka-i
Hayriyye olarak anlan yenieriliin lgas hadisesini yazd ss-i Zafer, vakanvis
tarihiliinin nemli rnlerindendir. Vakanvis ve yazar olarak Ahmet Cevdet Paa, dnemin
en nemli nesir ustasdr. Tarih-i Cevdet, Ksas- Enbiya, Tezakir ve Maruzat en bata gelen
eserleridir.
Vakanvis tarihiliin yan sra zel tarihler de yazlmtr. Mehmet akir Paann Yeni
Osmanl Tarihi adl eseri, bir tarih ve corafya lgatinin de yazar olan Ali Cevatn Mkemmel
Osmanl Tarihi ve Mehmet Tevfik Paann Telhis-i Tarih-i Osman isimli eserini de anmak
gerekir.
XIX. yzylda kurum tarihiliinin en kayda deer rnei ise Mustafa Nuri Paann
Osmanlnn kuruluundan 1841e gelene kadar btn kurumlarn tarihini konu edinen
Netayicl-Vukuat adl eseridir Osmanl edebiyatnda manzum ve mensur rneklerine sk
rastlanan gazavatname yazclnn, bu yzylda doal olarak zayflad grlr. Mehmet
Emin Karahanzadenin Msrn Franszlardan geri alnmasn anlatt Msr Seferi Hakknda
Tarihesi ve Ab- durrezzak Bahirin Rusya Harbi adl eseri gazavatna- me rnei saylabilir
XIX. yzylda zellikle Avrupada grevlendirilen elilerin yazdklar sefaretnameler nemli
yer tutar. XIX. yzyln ilk sefaretname mellifi Abdurrahim Muhip Efendidir. Muhip Efendi,
nianclk payesiyle bykeli olarak 1806-1812 yllar arasnda gnderildii Fransa elilii
srasndaki izlenimlerini Kk Sefa- retname ve Byk Sefaretname olarak adlandrd iki
ayr kitap hlinde anlatmtr.
Seyyit Mehmet Emin Vahit Efendinin, Napolyonla bulumak zere gnderildii Lehistana
yapt seyahati, buradan Parise geii ve Pariste Napolyon tarafndan ikinci kez kabul
ediliini anlatt sefaretna- mesi nemlidir.
XIX. yzylda rana gnderilen sefirlerin eserlerinden ok, Yasincizade Seyyit Abdulvehhap
Efendinin 1811 ylndaki ran elilii srasnda, maiyetine tercman olarak verilen Bozoklu
Osman akir Efendinin kaleme ald Musavver ran Sefaretnamesi ilgi ekicidir. XIX.
yzylda seyahatname yazarlar, ilgin bir ekilde bakasnn seyahatlerini yazmlardr. Ahmet
Nazifin Sefername-i Hayr adl eserinde, II. Mahmutun 1831 ylnda anakkale Boaz ve
Edirneye yapt yolculuk; Esat Efendinin Ayatl-Hayrnda ise II. Mahmutun 1837 ylnda
Tunaya yapt krk gnlk gezi anlatlmtr. mer Faiz ise Sultan Abdlazizin Avrupaya
yapt seyahatini ruzname tarznda kaleme almtr. Dervi Paa bakanlndaki bir heyetin
Dou Anadolu ve Irakta yapt incelemeleri, heyet ierisinde ktip sfatyla bulunan Mehmet
Hurit, Seyahatname-i Hudud adl eserinde anlatmtr.
Bu asrda yazlan iki mensur srname, II. Mahmut ve Abdlmecit dneminin trensel
terifatna dair ayrntlar iermektedir. II. Mahmutun kz Mihrimah Sultanla Ferik Mehmet
Paann 1836 ylndaki dnlerini konu edinen Srnameyi stanbullu Mehmet Lebib Efendi
yazmtr. Abdunnafi ffet Efendinin (Abd), Sultan Abdlmecitin kzlar Cemile Sultan ve
Mnire Sultann 1858 ylnda gerekleen dnlerini anlatt yazd Srname-i Selatin bu
gelenein son rnei olarak kabul edilmektedir.
na meselesi bu yzyldaki edeb tartmalarn nemli bir konusudur. Onun iin birou
tedrisat amal olmak zere pek ok mneat kitab hazrlanr. Manastrl Mehmet Rfatn
Nzhetl-Mneat ve Zbdetl-Mneat; Sahhaf Nuri Efendinin derleyip padiah
Abdulazize sunduu Mneat Aziziyye fi sar Osmaniyye; Mustafa Reitin Bedayil-na
ve na Muallimi adl eserleri gibi pek ok ina ve mneat konulu kitap kaleme alnmtr.
Hatta Mehmet Fuatn Hanmlara Mahsus Usul-i Kitabet ve nas ve Ahmet Eribin Hanmlara
Mneat gibi yazma usul ve esaslarn kadnlara retmek amacyla yazlm mneatlar
vardr. Bu asrda hazrlanan belli bal mneat mecmualar arasnda unlar saylabilir: Saitin
Mecmaul-Mneat, aylak Tevfkin iki cilt hlinde baslan Letaif-i na adl eseri, kif
Paann Mneat- el-Hac kif Efendi ve Divanesi, Mahmut Celalettin Paann Mneat,
Ebubekir Rfatin olu tarafndan divanyla birlikte neredilen Mneat, Ziver Paann yine
divanyla birlikte sar- Ziver Paa bal altnda baslan Mneat.
Bu yzylda belagat ve gramer kitaplarnda olaanst bir art grlr. XIX. yzyla kadar
yazlan belaga- te dair Trke kitap says bir elin parmaklarn gemez. Ama bu yzylda,
zellikle 1867-1876 tarihleri arasnda belagat kitaplarnn says dikkat ekici bir biimde artar
Kendimizi Snayalm
1. Aadakilerden hangisi, divan edebiyatnda nesre gre iirin daha ok tercih edilmesinin
nedenlerinden biri deildir?
1. iirde vezin ve kafiyeyle salanan ahenk airler iin ekiciydi
2. iir, sanatsal retimin daha doal ve pratik yolu olarak grlyordu.
3. Sanat-siyaset ilikisinin belirlenmesinde iir etkiliydi
1. Geleneksel eitim sisteminde ezberin nemli yeri vard ve iir ezberlemek kolayd.
2. slam dini iir sylemeyi tevik ediyordu.
4. Ahmet Hamdi Tanpnarn, XIX. yzylda geleneksel nesrin imknlarn dntrerek
dnemin ihtiyalarn uygun bir nesir dili gelitirdiini syledii devlet adam ve yazar
aadakilerden hangisidir?
1. Recaizade Mahmut Ekrem
2. Ahmet Cevdet Paa
3. Sleyman Paa
4. Muallim Naci
5. Tayyarzade Ata
5. Aadakilerden hangisi, Kudemadan Birka air adl eseri niteleyici deildir?
1. Dokuz airden bahseden kk bir eserdir.
2. airlerin hayat hikyelerini nakletmekle kalmaz, edeb ynleriyle de deerlendirir.
3. Yeni bir sanatkrn gzyle eski airlere baklr.
4. Modern edebiyat tarihi yazmnn ilk rneidir.
1. Recaizade Mahmut Ekremin eseridir.
6. Bir biyografik eser ad olan Meahirn-Nisann anlam aadakilerden hangisidir?
1. Kadn nller
2. nl szler
3. Nisa kentinde doan yazarlar
4. ftihar edilen kadnlar
5. nl insanlar
7. Aadaki yazar-eser eletirmelerinin hangisi yanltr?
1. Muallim Naci-Esami
2. emsettin Sami-Tezakir
3. Mehmet Sreyya-Sicill-i Osman
4. Faik Reat-Eslaf
5. Ahmet Cevdet Paa-Belagat- Osmaniyye
8. XIX. yzylda, nceki yzyllara gre gazavatname saysndaki azalmann sebebi nedir?
9. Bu yzylda yazar ve airlerin sefere katlmamalar
1. Gazavatname tr eserlere halkn eskisi kadar rabet etmemesi
2. Gazavatname yazlabilecek gaza, fetih ve zaferlerin yok denecek kadar azalmas
3. Padiahlarn bu dnemde air ve yazarlara destek olmamalar
4. Gazavatname yazm iini vakanvislerin stlenmesi
1. Fransz retoriinin izlerini tayan ilk belagat kitab aa- dakilerden hangisidir?
1. Mebanil-na
2. Kamus- Fransev
3. Talim-i Edebiyat
4. Belagat-i Osmaniyye
5. Fenn-i Bed
10. Aadakilerden hangisi, XIX. yzylda belagat ve gramer kitaplarndaki saysal artn
nedenlerinden biri deildir?
1. Matbaann yaygnlamas
2. Bu alanlarn ders programlarnda yer almas
3. Sosyal ve siyasal deiimlerin etkisi
4. Dier nesir trlerinde belli bir doygunlua ulalm olmas
5. Dilde sadeleme eilimlerinin yaygnlamas
11. Eski klasik nesir tarznn XIX. yzylda aadaki trlerden hangisiyle devam ettirildii
sylenemez?
1. Tarih
2. Gazavatname
3. Roman
4. Srname
5. Biyografi
12. Ahmet Cevdet Paa, aadaki mensur trlerin hangisinde eser vermemitir?
1. Tarih
2. Biyografi
3. Gramer
4. Belagat
5. Seyahat
Okuma Paras
ESK NESR
Eski nesrin ok defa lzumsuz bir yn sanat veya akada kalmasnn ve tarih gibi ok zengin
bir mahede kaynana dayanan taraflarnda bile genileyememesinin hakiki sebebi, kltrn
insana ayrd sahann darldr. Filhakika bu nesrin, din-tasavvuf retici eserlerin, Kuran
ve hadis tercmelerinin -birinciler daha ziyade balangta yani XIII. ve XIV. asrlardatefsirlerin ve baz istisnalar dnda daima saraya bal tarihlerle, tarih dncesiyle hi alkas
olmayan terceme-i hl tezkirelerinin, fermanlarn, resm yazlarn, siyas konuma
fezlekelerinin, lyihalarn dnda hemen hemen tatbik sahas yoktur.
(...)
Hlbuki Trke, tarihe Orhon Abideleri gibi hakikaten olgun bir nesir eseriyle girmiti. Daha o
devirde bile her eyden evvel bir nesir dili gibi grnr. Toplayc nahvi vuzuhun ta kendisidir.
Fakat nesir ancak bir vastadr. Ve yalnz insanda ve insanla beraber yrr. Bu itibarla Trk
nesrinin macerasn anlamak iin tarih ereve iinde Trk insann mtala etmek gerekir.
(...)
Hakikatte bizim bugn ina kelimesiyle hlsa ettiimiz bu sanatlar iyi bir nesrin asl kuvvet
ve hususiyetlerini alaca ferdin yerini, tpk iirde olduu gibi fakat ondan daha baka, btn
hayatlii giderecek ekilde hnerin almas demekti. Onun iindir ki eski nesirde ferdin asl
maliknesi olan sluptan ok g bahsedilebilir. Sinan Paay istisna edersek, Naima ve Evliya
elebi gibi bu sanat ve ina merakn, nesri bir ifade vastas addettikleri iin yenmi olanlar
bile tam mnsyla bir slup sahibi addedemeyiz.
Eski nesri boan sz sanatlar iptilsnn mhim bir sebebi de phesiz ki baka dillerde plstik
sanatlardan ve resimden gelen terbiyeden, onlarn insana at sarih gr imknndan
mahrum oluudur. Burada, edeb eserin her kltrde dier sanatlara takaddm ettii hakikatini
unutmu deiliz. Ancak muayyen bir gelime devrinden sonra dier sanatlardaki almalarn,
dilin ve insann zerindeki tesirin yokluundan bahsetmek istiyoruz. izginin, resmin,
heykeltranin ayn rengin ve hacmin tecrbesinden gememi, reel mahedesinin nizamn ve
nisbet fikrini bunlarda denememi ve bunlarn tecrit terbiyesini almam bir edebiyatta ve
bilhassa nesirde, elbette ki eya ve d dnya ile temas ok sath kalacakt. Yahya Kemal, nesir
ve resim bulunsayd kltrmz baka ekil alrd, der ki yerinde bir mtaladr.
Filhakika bizim bugn o kadar sulandrdmz inann lzumsuz ve donmu ssleri hep bu
terbiyenin yokluundan gelir. Hakikaten eski nesrin asl sl ina deildir. Fuzul ve
dris-i Bitlisnin verdii rnekle balayan ina ancak XVII. asrn ortasna kadar nesre hkim
grnr. Ondan sonra, en mbalal eserlerinde bile ancak muayyen terifat cmlelerinde
rastlanr. Hakikatte asl eski nesir, bir eit rahat ve dank konumada kalmtr. Yukarda
anlattmz gibi ilim dili olmam ve ilmin dile getirdii sarahatin tecrbesini tatmam bu
zk konuma asrdan asra ve muharrirden muharrire gelen asl tarzdr.
Trkede nesrin teekkl iin insann ve cemiyet mes- seselerinin deimesi, tahsil
sisteminin Trkeye dnmesi lzmd. te Tanzimat bunu yapt.
Ahmet Hamdi Tanpnar, XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi, Yap Kredi Yaynlar, stanbul 2005,
s.45-46.
Kendimizi Snayalm Yant Anahtar
1. e Yantnz yanl ise XIX.
Yzyl Nesrine Genel Bir
Bak konusunu yeniden
gzden geiriniz.
2. b Yantnz yanl ise XIX.
Yzyl Nesrine Genel Bir
Bak konusunu yeniden
gzden geiriniz.
3. d Yantnz yanl ise
Biyografiler konusunu
yeniden gzden geiriniz.
4. a Yantnz yanl ise
Biyografiler konusunu
yeniden gzden geiriniz.
5. b Yantnz yanl ise
Biyografiler konusunu
yeniden gzden geiriniz.
6. c Yantnz yanl ise
Gazavatnameler konusunu
yeniden gzden geiriniz.
7. a Yantnz doru deilse
Belagat ve Gramer Kitaplar
Sra Sizde 4
Sleyman Paann Mebaml-nasyla ilk defa belagat kitaplarmz arasna giren, Fransz
retorii, Talim-i Edebiyatla Trk edebiyatndan rneklerle aklanm, Sleyman Paann
at r bu eserle sistemli bir hle gelmitir. Talim-i Edebiyatta fesahat ve edeb sanatlarn
tanmlarndaki yenilikten baka, daha nce bizde bilinmeyen bir takm edeb sanatlarn
getirilmesi gibi pek ok zellik, dneminde byk yank yapm ve onun yolunu izleyen pek
ok eser kaleme alnmtr.
Yararlanlan Kaynaklar
Ahmet Cevdet (1882). Ksas- Enbiya Aleyhisselam ve Tevarih-i Hulefa. stanbul: Matbaa-i
Osmaniye.
Arslan, Mehmet (2011). Osmanl Saray Dnleri ve enlikleri 4-5 Lebb Sr-nmesi, Hfz
Mehmet Efendi (Hazn) Sr-nmesi, Abd Sr-nmesi, Telhsl- beynn Sr-nme Ksm.
stanbul: Sarayburnu Kitapl
Babinger, Franz (1992). Osmanl Tarih Yazarlar ve Eserleri. eviren: Cokun ok, Mersin:
Kltr Bakanl Yaynlar.
Cokun, Menderes (2004). Nesir (Ge Dnem). Trk Dnyas Ortak Edebiyat- Trk
Edebiyat Tarihi, 6. Ankara: Kltr ve Turizm Bakanl Yaynlar.
Kocatrk, Vasfi Mahir (1970). Byk Trk Edebiyat Tarihi. Ankara: Edebiyat Yaynevi.
Ko, Mustafa (1994). Eski Harfli Gramer Kitaplar ve Terimler Dizini. stanbul . YLT.
Ktkolu, Bekir (1994). Sultan II. Mahmud Devri Osmanl Tarihilii. Vekayinvis
Makaleler. stanbul: stanbul Fetih Cemiyeti Yaynlar, s. 194-210.
Levend, Agh Srr (1956). Gazavatnameler ve Mihalolu Ali Beyin Gazavatnamesi. Ankara:
TTK Yaynlar.
Levend, Agh Srr (1988). Trk Edebiyat Tarihi -Giri-. Ankara: TTK Yaynlar.
Okuyucu, Cihan, Kartal, Ahmet, Kksal, M. Fatih (2009). Klasik Dnem Osmanl Nesri.
stanbul: Kriter Yaynlar.
zcan, Abdulkadir (2009). Osmanl Tarih Edebiyatnda Biyografi Trnn Ortaya k ve
Gelimesi. Nazmdan Nesire Edeb Trler-Eski Trk Edebiyat almalar 4, 25 Nisan 2008
Bildiriler. Hazrlayan: Hatice Aynur vd., stanbul: Turkuaz Yaynlar.
entrk, A. Atilla-Kartal, Ahmet (2004). niversiteler in Eski Trk Edebiyat Tarihi.
stanbul: Dergh Yaynlar.
Tanpnar, A. Hamdi (2006). XIX. Asr Trk Edebiyat Tarihi. stanbul: Yap Kredi Yaynlar.
Tanpnar, Ahmet Hamdi (1977). Edebiyat zerine Makaleler. stanbul: Dergh Yaynlar.
Tayyarzade Ata (2011). Osmanl Saray Tarihi -Tarih-i Enderun. Hazrlayan: Mehmet Arslan,
stanbul: Kitabevi Yaynlar.
Tezcan, Nuran (2009). Seyahat-nme. slm Ansiklopedisi. stanbul: TDV Yaynlar.
Unat, Faik Reit (1992). Osmanl Sefirleri ve Sefaretnmeleri. Ankara: TTK Yaynlar.
Uzun, Mustafa (2006). Mnet. slm Ansiklopedisi. stanbul: TDV Yaynlar.
nver, smail (1988). XIX. Yzyl Divan Edebiyat. Byk Trk Klasikleri, 8. stanbul:
tken Neriyat.
Szlk
A
Abide : ant Aceb : acaba, acayip
Add etmek : farz etmek, saymak, kabul etmek Ad : dman
Ayr : yabanclar, bakalar
Ahbb : dostlar
lm : elemler
Almet : iz, belirti, emare
Anlar : onlar
Antoloji : seki.
rz : sonradan olan ey; taklan, yapan Arz etmek
: sunmak; aklamak
Arz : sunma, gsterme, bildirme
Asgar mterek : az da olsa ortak olunan gr, dnce birlii
Ashb : sohbet arkadalar; din bir terim olarak Hz.Muhammetin Mekkede islm kabuk
eden arkadalar iin kullanlan bir tabirdir.
Asr (asr) : yzyl siyb : su deirmeni
Aere-i mbeere : salklarnda cennetle mjdelenmi on kii
iyn-sz- hayl : haylin yuvasn kuran Avangard : nc
Azil : resm bir grev veya makamdan alnma
B
Bde : arap, iki Bde : arap, iki Bang-i ceres : an sesi Ben srail : srailoullar
Berat : bir kii veya toplulua ayrcalk veya bir hususta
izinli / yetkili olduunu bildiren
resm belge
Beer : insan
B-idrk : anlaysz
B-intih : sonsuz
Bilhassa : zellikle
B-mye : zavall, gsz
B-mye : zavall, gsz
B-muhab : korkusuz, ekinmeyen
Binenaleyh : bunun zerine; bundan dolay
Bse : pme, pck
Bt : put
C-
Ceml : yz gzellii Cemiyet : toplum Cereyan (etmek) : akm; akmak Cinn : cennetler
Cls : oturma; bir tarih terimi olarak padiahlarn tahta kmas
Cz : para; bir btnn blmlerinden her biri
Garp : bat
Gavg : kavga
Gyet : son derece; ok
Giray : krm hanlarna verilen unvan
Giyh : nebat, bitki, taze ot
Gricek : grnce
G : kulak, iitme, dinleme
Glen : gl bahesi
Gm : kayp, yitik
Gzer : gidi
H
Hh : isteyen, ister Hakiki : gerek
Hl tercmesi : biyografi, zgemi Hlt : haller, suretler Hmi : himaye eden, koruyucu
Hanedan : kkten asil ve byk aile.
Hanende : arkc, okuyucu, ark syleyen kii.
Hr : diken
Hrikul-de : olaanst Haset : kskanlk
Har : lleri diriltip mahere karma, kyamet Htem-i nbvvet : peygamberlik mhr
Hteml-enbiy : peygamberlerin sonuncusu; Hz. Muhammet
Htif : sesi duyulup kendi grnemeyen Hattat : gzel yaz (hsn-i hat) sanatkr Hayrullemn : alemlerin hayrls Hazer : saknma, kanma Hecr : ayrlk
Hemn : hemen, ayn zamanda Hem-dem : sk fk, cancier arkada Hem-ser : arkada,
kafadar Heyet : kurul, komisyon Hezr : blbl; bin
Hikmet : bilgelik, Tanrnn insanlar tarafndan anlalamayan amac.
Hn : kan
Hr : melek (hr- cinn: cennet melei)
Hususi : zel Hususiyet : zellik Hkkm : hkimler Hlsa : zet Hviyet : kimlik
ftihar : vn
ftirak : ayrlma, dalma, perian olma.
hsn : ba
htiam : hametli, anl grn; debdebe htiva etmek : kapsamak, iine almak krr : kabul,
tasdik lga : ortadan kaldrma, iptal etme
ltifat : ilgi gstermek, gzel sz ve davranla gnl okamak
nhiraf : dorudan sapma
nad : gzel iir okuma
ntelijansiya : aydn zmresi
ntizar : yol gzleme; birini veya bir eyi bekleme
ptil : bir eye kar ar ballk, dknlk
Mahiyet : bir eyin i yz, asl, esas Maiyet : yksek rtbeli birinin emrindeki kimseler
Malikne : byk gsterili konak, kk Manzume : vezinli, kafiyeli sz, iir.
Marifet : hner, maharet, ustalk Mark : dou
Mazmun : nkteli, sanatl, st rtl sz
Men : mnlar
Mecma: topluluk; toplanma yeri
Mecrh : yaral
Medh sen : vg
Medh : vme, vg
Meges : sinek
Mehkim : mahkemeler
Mektep : okul
Melhat : yz gzellii
Melike : melekler
Menf : srgn yeri
Mertebe : derece.
Merv : rivayet edilen Meta : eya, rn Metamorfoz : biim deitirme Methiye : birini vmek
iin yazlm iir.
Mevlevihane : Mevlevi tarikati dergh.
Mevlid : doum yeri; doum zaman
Mihen : eziyetler, skntlar
Mihver : ana hat, merkez
Misill : benzer, gibi
Misyon : grev
Muayyen : belli, belirgin
Muazzam : byk, iri; gsterili boyutlarda
Muhammes : her bendi be msral olan manzume.
Muharrir : yazar
Muhib : seven, sevgi besleyen, dost.
Muhtasar : zet hlinde, ksa
Muhtemel : olas, ihtimali olan, umulur, beklenir.
Muhteva : ierik Murg : ku
Musahip : sohbet arkada
Musammat : bentlerden oluan nazm ekillerinin genel ad.
Musavver : resimli Muvafk : uygun Mbalaa : abart Mdr : yze glme
Mderris : ders veren, medrese dersi okutan.
Mellif : yazar Mennes : dii Messese : kurum
Tahmis : bir gazelin her beytinin stne ayn vezin ve kafiyede er msra katlarak her beytin
beer msraya karlmas.
Tir-i devlet : devlet kuu Takaddm : ne geme, ilerleme Takdim : sunu
Takdir : beenme, deer verme.
Takrir : resm rapor
Tanzir : nazire yazma, bir iire ayn vezin ve kafiyede benzer bir iir yazma.
Tasfiye : temizlemek, saflatrmak Tasvir : niteleme; resmetme Tayin etmek : atamak;
belirlemek Tecrit : soyutlama, ayrma Tedrisat : retim Teferruat : ayrnt
Tefsir : yorumlama; bir terim olarak Kurn yorumlama biliminin addr.
Telhis : zet, zetleme, ksaltma; sadrazamn bir sorunu kendi dnceleriyle birlikte zet
olarak yazp padiaha sunduu kt.
Telif : szlk anlam bir araya getirmek demektir. Edeb terim olarak eser yazmak; orijinal bir
eser ortaya koymak anlamnda kullanlr.
Tema etmek : seyretmek Temenn etmek : dilemek
Tenezzl : yukardan aaya inmek. Mecazi anlam, yksek bir makamda bulunan kiinin
kendine layk olmayan deersiz ileri ltuf gsterip kabul ederek yapmas Tenkid :
deerlendirme, bir eyin (eserin, durumun, olayn) iyi ve kt, doru ve yanl, tamam ve eksik
ynlerini aklkla ve tarafsz olarak ortaya koyma Terceme-i hl : biyografi, zgemi Tesbi :
bir gazelin beyitlerine ayn vezin ve kafiyede be msra katlarak her beytin yedi msraya
karlmas.
Tesdis : bir gazelin beyitlerine ayn vezin ve kafiyede drder msra katlarak her beytin alt
msraya karlmas. Teekkl : oluum
Terf : ereflendirme. Byk veya nemli birinin bir yere gelmesi anlamnda kullanlr.
Terifat : protokol
Tevik : zendirme, gayrete getirme, evklendirme
Tevecch : ynelme
Tevhd : bir klma, birletirme
Tevhid : Tanrnn birliini anlatan iir
Tevliyet : vakf mallarna bakma grevi
Tezkire : baz meslek sahibi kimseler iin yazlan biyografi.
Tg : kl
Tmr : yara bakm Tt : papaan
Tlbend aas : padiahn sark ve amarlarn korumak, temizlemek, gereinde padiah
giydirmek ileriyle uraan ve trenlerde sar tayan grevlinin unvan.
U-
Ucube : alacak derecede garip, tuhaf olan ey
Ukul ashb : akl sahipleri
Ulm- gaybiye : gizli ilimler; sihir, tlsm, fal vb.
Umum : genel Uk : klar mmd : mit
zengi : eyerin iki yannda asl bulunan ve hayvana binil- diinde ayaklarn baslmasna
yarayan, alt dz demir halka.
Y
Yrn : dostlar Yes : mitsizlik, elem Yegne : bir tek, biricik Yekser : batan baa
Z
Zabit : rtbesi temenden binbaya kadar olan kimse.
Zhid : ar sofu, kaba sofu
Zhir : grnen, ak, belli
Zr : alayan, inleyen
Zay : kayp, kaybolmu
Zemm : yerme, knama, ayplama
Zen : kadn
Zevl : gnein bat
Zeyl : szlk anlam etek olan kelime edeb anlamda bir esere, onun brakt yerden
balamak zere bir ek olarak hazrlanan esere verilen addr.
Zikretmek : anmak, sylemek
V
Vaka : mevcut (olan) bir olay, gereklik
Vlide : anne
Vasta : ara
Vech : sebep; yz; yn
Veled : ocuk
Vildet : doum
Vuku bulmak : gereklemek
Vuslt : ulama, yetime, kavuma
Vuzuh : anlam akl
Yorum ekle
sim (gerekli)
E-Posta (gerekli)
Yenile
Gnder
JComments
Ana Men
Ana Sayfa
EdeBlog
E- Kitap
Kitaplar ve Sorumluluk niteleri
Sk Sorulan Sorular
Yatay Gei
Formasyon
Duyuru Arivi
Topluluk
Radyo
Baa dn
2015 Akretim Trk Dili ve Edebiyat
Site Haritas
letiim
Sitemap