Nefahat'ül-Üns Mi̇n Hazarat'i̇l-Kudüs PDF

TASAVVUF KLASKLER
Editr
PROF. DR. ETHEM CEBECOLU
ISBN 978-605-5932-52-7
TASAVVUF KLASKLER
Editor
Prof. Dr. Ethem CEBECOLU
Ankara, 2010
Bask
Erkam Matbaaclk
kitelli Organize Sanayi Blgesi
Turgut zal Caddesi 117/4
Kkekmece stanbul
Tel : 0 212 671 07 00
Faks
: 0 212 671 07 17
info@erkammatbaasi.com
NDEKLER
ER-RYE L-HUKKLLAH ................................................................................ 7

HATMUL-EVLY ............................................................................................... 23
EL-LMA ............................................................................................................... 55
KTL-KULB ................................................................................................... 71
ET-TAARRUF L-MEZHEB EHLT-TASAVVUF .......................................... 89
BAHRUL-FEVD.............................................................................................. 105
KEFUL-MAHCB ............................................................................................ 123
ER-RSLE ........................................................................................................... 135
HYU ULMD-DN ...................................................................................... 159
EL-FETHUR-RABBN VEL-FEYZUR-RAHMN ................................... 179
DVN-I HKMET .............................................................................................. 197
AVRFL-MARF........................................................................................ 223
FUSSUL-HKEM ............................................................................................. 251
EL-FTHTL-MEKKYYE ........................................................................ 309
ET-TEDBRTL-LHYYE F ISLHI MEMLEKETL-NSNYYE .... 355
KTBL-B ...................................................................................................... 381
MESNEV- MANEV ......................................................................................... 399
MEKTBT ........................................................................................................ 447
TAKDM
lm stlahlar ve kaynaklar bilgisi her ilim dal iin merkezi ehemmiyete haiz
hususlardr. lkiyle herhangi bir ilm alma alan bir disiplin olarak dier alma alanlarndan bamszlna kavuur. kincisiyle ise zerinde geliip ykselecei salam bir zemin oluturur. Bylesi bir entelektel altyap zerinde hareket eden sonraki aratrmaclar eserler telif ederek ilm ehliyet ve maharetlerini ortaya koymaya alrlar. Elinizdeki naizane almamz bu meyanda
serdedilen artk klasiklemi kaynaklara gnmz aratrmaclarnn dikkatini
ekerek onlara mtevaz bir rehberlik hizmeti sunmaktr.
Tasavvuf ilm bir disiplin olarak, hicretin ilk asrlarndan itibaren ilimler
tasnifinde yerini alm ve zaman ierisinde tekml ile gnmze kadar gelmitir.
1990l yllarn balarna kadar slam Felsefesi ierisinde mtalaa edilen tasavvuf, bu tarihten itibaren bamszlna kavumutu. Bu ayrma ile son 20
yl iinde tasavvuf alannda ciddi bir gelime yaanm, ok sayda tasavvuf
uzman doktoralarn yaparak ilim dnyasnda aratrmac, yardmc doent,
doent, profesr olarak yerini almtr.
te bu srece katk salamak zere Temmuz 1999dan beri yaynlanan Tasavvuf dergisinde tantm yaplan tasavvuf kaynaklarn derli toplu bir kitap
halinde yaynlamay dndk. Toplam 18 kaynakla bu alma ortaya km
oldu hamdolsun Allah(cc)a<
Hi phesiz Tasavvuf klasikleri burada tantlan 18 eserden ibaret deildir. Buradaki saynn 18 ile snrlandrlmas sadece Tasavvuf dergisindeki makalelerin temel alnmas sebebiyledir.
Elinizdeki kitaptaki makalelerin sralamas incelenen eserlerin yazl tarihlerine gredir. Makalelerdeki tantmlarda nce yazarn hayat sonra eserin analizi ve tantm yaplm, ardndan her kaynaktan ikier sayfa metin-eviri verilmitir. evirilerin bir ksm ilgili makalenin yazar tarafndan dierleri ise piyasadaki evirilerden alnm olup bu alntlarn sahipleri dipnotla belirtilmi-
6 | Tasavvuf Klasikleri
tir. Tasavvuf alannda ilm alma yapacak gen akademisyenlere kolaylk salamak ve rehberlik yapmak zere dndmz bu esere tantm yaparak
destek vermi akademisyen arkadalarma ok teekkr ederim.
Gnl, kltr tarihimizin tasavvufla ilgili eserlerin edisyon-kritik almalaryla otantik olarak neredilmesini istiyor. Sonra Arapa, Farsa, Osmanlcaya
ain olmayanlara bu eserlerin eitli dillerde eviri ve sadeletirmelerinin deerlendirmelerle birlikte cidd bir seviyede yaynlanp kltr dnyasna sunulmas insanlk ailesinin tekml iin byk nem arzeder.
Bu eserle biz, ilim dnyasna son derece mtevaz bir katkda bulunduumuzu dnyor ve karlnda sadece Allah(cc)n rzasn talep ediyoruz.
Yetersizliimizin mahsul bir takm kusurlarmz olduysa affmz dileriz
efendim. Allahu Veliyyut-tevfk<
Prof. Dr. Ethem CEBECOLU
ER-RYE L-HUKKLLAH
HARS B. ESED EL-MUHASB
ahin FLZ
1. slam Dncesinde Sf Dnya Grnn lk Teorisyeni Haris b. Esed

el-Muhasib (165-243/781-857)
Montgomery Watt, 950 ylna kadar olan dnemi, slam dncesinin teekkl
devri olarak1 adlandrmaktadr. slam tasavvuf dncesi de bu dnem iinde
neet edip tabi seyir iinde ortaya kan din bir ilim ve disiplin olarak kabul
edilmelidir. Bugn bile varln devam ettiren klasik slam bilimleri, sz konusu teekkl devrine ait meden, kltrel ve din birikimlerimiz, ksacas zenginliklerimiz saylmaldr. slam dncesi ve buna dayal olarak ortaya kan klasik slam bilimleri, dnemin din, kltrel ve siyasal karakterinin oluumuna ev
sahiplii yapm olan Kfe, Badat, skenderiye, Basra gibi belli bal slam
medeniyet merkezlerinde doup gelimitir.
Basra ehri, ilm, siyas, kltrel ve tasavvuf ynlerden olduka zengin ibr
miras ve gelenein merkezlerinden biri olarak zellikle nemlidir. O dnemin
Basras, din dnce ve bilimdeki etkinlii, yeni bir takm klara sahne olmas bakmndan slam dnyasnn ok nemli merkezlerinden birisidir.
Mrcie ve Kaderiye orada ortaya km, Nazzam, Vasl b. At, Hasan- Basr ve
Ear dncelerini orada yayp gelitirmilerdir.2 Basra, bundan da nemlisi,
1
2
Prof. Dr., Akdeniz niversitesi.

Bk. Montgomery Watt, slam Dncesinin Teekkl devri, ev.: Ethem Ruhi Flal, s. 381.
Bk. Enver Uysal, hvan- safa Felsefesinde Tanr ve lem, MFV Yay., stanbul 1998, s. 21.
Haris b. Esed el-Muhasib gibi sf bir ahsiyetin yetitii yerdir.

Tam ad Ab Abdillah Haris b. Esed el-Anazi olan Muhasib, Basrann en
sekin sf ve mutasavvfdr. Sfdir, nk bu mistik ve derun hayat tarzn
bizzat kendi ahsnda pratize eden bir simadr. Mutasavvftr, nk bizzat yaad bu zahidane ve sfiyane hayat tarzyla ilgili kle, aklc gerekelerden
oluan felsef bir zemin hazrlamtr. Yazmz, kendi zel hayat alanna giren
sf kiiliinden ok, bu anlayna ilikin da yansyan halleri, szleri, eserleri
ve davranlarn konu alacaktr. nk tasavvuf fikirlerine geni yer veren
tabakt kitaplar onun kelm, hadis, fkh ve tasavvufta bir otorite olduunu
kaydederlerken, zel hayat ile ilgili fazla bir malumat vermemektedirler. 3
Kaynaklarda Muhasibnin zel hayatna dair yeterince bilgi bulunmamas
normaldir. Esasen bu noktada gerekli malumata sahip olmamzn, bir tasavvuf
teorisinin nasl kurulduu meselesine beklendii gibi bir katks olmayacaktr.
Hatta belki de ahs hayat alann aydnlatt dnlen malumatlarn, ilgili
mtefekkirin asl kimliini ve fikirlerini bulanklatrmaya yol aabilecei de
hesaba katlmaldr. Tabakt kitaplarnda, bilgi ve malumat adna ahslara zel
bir takm gr ve yorumlar ile ilgili hayli rnek vardr. Biyografi bilgisi saylamayacak bu tr malumatlar, ilgili mtefekkirin din ve ahlak kiiliine ilikin
yaklamlardan teye gitmemektedir.
te Muhasib hakknda bu tr malumatlara eriemememiz, onun tasavvuf
grlerini tespit etmemize mani olmamaktadr. Ne ans ki Muhasibnin kendi
eserlerinin ouna sahip bulunmaktayz. Onu ve dnce sistemini, bizzat
kendi eserlerine bavurarak renmemiz bylece mmkn olabilmektedir.
Bu ksa balangtan sonra, yine de Muhasibnin sf kiiliine dair bilgilerin bulunduu baz kaynaklara bavurmamz, faydadan uzak olmayacaktr.
2. Muhasibnin Kimlii ve ahsiyeti
Muhasib, ocukluunu Basrada geirmitir. Gen yalarnda devrin dier nl bir ilim ve kltr merkezi olan Badata gitmitir. Baz aratrmalara baklrsa Muhasib, Badata gitmeden nce Basrann yksek ilm ve kltrel atmosferinden nemli lde yararlanmtr. Ancak, kimlerden hangi dersleri ald
hususunda tam bir bilgiye sahip deiliz. Bununla birlikte bn Teymiye (.1328),
3
bn Hallikan, Vefeytl-Ayan ve Enba Ebnaiz-Zaman, Kahire 1948, c. I, s. 348; bn Mnavi, elKebakibd-Drriyye, vr. 94a-95a, Yusufaa Ktp. No: 297; Hayreddin ez-Zirikli, el-Alam, Kahire
1927, c. I, s. 201; . Rza Kehhale, Muceml-Mellifin, Beyrut 1957, c. III, s. 174.
er-Riye li-Hukkillah | 9
Abdullah b. Kllab el-Basr (.240/854)yi Muhasibnin hocas olarak gstermektedir.4 Bunun yannda Hasan el-Basr (.643/728)nin de onun hocalarndan
biri olduu ifade edilmektedir.5
Eb Abdillah Haris b. el-Esed, Muhasib lakabyla hret bulmutur. O bu
lakabn Takprzadeye gre, dern hayatnda kendi nefsini devaml hesaba
ekmesi ve kontrol altnda tutmas sebebiyle almtr.6 bn Mlekkan da onun
nefis muhasebesi hakknda yle sylediini aktarr:
Muhabbet demek, her eyinle Mahbb (Allah)a ynelmen, sonra Onu kendi nefsine,
ailene ve malna tercih etmen, en sonunda da Ona olan muhabbetinin her zaman kusurlu olduunu bilmen demektir.7
Nitekim Macit Fahri de onun tasavvufu nefis muhasebesinin ve Mahbub yolunda en ar skntlara katlanmaya hazr olma eklinde iki temel rkne dayanr. diyerek8 Muhasib lakabna, onun balca zelliklerinden olan nefis muhasebesinin temel tekil ettiini belirtir. Mellifini tespit edemediimiz elMntehabat adl eserde Muhasib iin geen u kayt, mutasavvfmzn tasavvuf
dncesine getirdii yenilik asndan olduka nemlidir. Muhasib nefsin
ayplar konusunda ilk tahlilleri yapan kiidir.9
eyh Abdullah b. Halifin Pirlerimizden u be kiiyi kendinize rnek alp
hallerine uyunuz. diye takdir ettii be pirden biri olan Muhasib10 kaynaklardan rendiimize gre, Kader veya Vakf olan babasndan kalan miras, dinlerimiz ayrdr gerekesiyle reddetmiti. Tabakt-afiiyyede de, babasnn
Revafzdan olduuna dair bir kayt gemektedir. Ali Hayran el-Fakih ise
Muhasibnin nce babasyla annesi hakknda iddetli bir tartmaya giritiini
ve olayn akabinde de babasn herkesin nnde aka tekfir ettiini anlatmaktadr.11
4
5
6
7
8
9
10
11
Bk. Mecmul-Fetava, (komisyon ev.), Tevhid Y., stanbul 1988, c. III, s. 99.
Hilmi Ziya lken, slam Dncesi, stanbul 1966, s. 118.
Takprzade Ahmed Ef., Mevzuatl-Ulm, ev.: K. Muhammed Ef., stanbul 1331, c. II, s.
844.
bn Mlekkan, Tabaktl-Evliya, thk. N. eribe, Beyrut 1986, ss. 175-177.
Macit Fahri, slam Felsefesi Tarihi, ev.: Kasm Turhan, stanbul 1987, s. 189.
Muhasib, el-Mntehabat, vr. 216a, Laleli no: 3706.
bn Mnavi, el-Kevakibd-Drriyye, vr. 94a-95a; F. Attar, Tezkiretl-Evliya, ev.: S. Uluda,
Bursa 1984, s. 303; M. Abdurrahman Cm, Nefehatl-ns min Hadaratil-Kuds, ev.: K.
Candoan-S. Malak, stanbul 1971, s. 116.
Bk. Eb Nuaym el-sfahani, Hilyetl-Evliya ve Tabaktl-Asfiya, Beyrut 1967, c. X, s. 75;
Tacddin Takyddin es-Sbki, Tabakt-afiiyyetil-Kbra, Beyrut, ts., c. II, s. 38; bn
Muhasibnin baba mirasn reddetmesi, zhd ve verandan kaynaklanmaktadr iddiasnda bulunanlar olduu gibi, fkhta da byk stad olan mutasavvfmzn, bu davrann, fkh bir saikle yapt da ileri srlmektedir. 12
Esasen iki farkl saik gibi grnen bu sebepler, zahirle btn ahsnda btnletiren Muhasib13 gibi bir sf iin, birbirinden farkl eyler deildirler.
Sfce ve zahidane yaay tarz, helallii kesin olan almasn, pheli olan terk etmesini gerektirmitir.14 Muhasib, hayat boyunca ilk nce farz ve vacip gibi fkhn gerektirdii zahiri amellere riayete, daha sonra nafile, zhd ve
veraa mteallik ibadetlere eilmi grnmektedir. Muhasib sadece i murakabe ve ihlsla kalp ibadetler hususunda geveklik gistermemi, her ikisini ed
bir btnn ayrlmaz paralar olarak telakki etmitir. Dolaysyla tasavvuf
onun ahsnda zahir (fkh) ile btn (sflik)n ahenkli bir btn olarak somutlam; zevk ile itikad, ilim ile hali hem yaaynda hem de eserlerinde birletirmitir. Btn ile zahir arasnda kurduu bu harmoniyi, Muhasibnin hayat ile ilgili son anekdotlar serilmedikten sonra, onun aheseri olan er-Riye liHukukillaha dayanarak, analiz etmeye alacaz.
Muhasib zahir ilimlerine derinlemesine vakf olmakla birlikte, her eyden
nce sistemci bir sf idi. Tasavvuf tarihinde hemen tamam Ehl-i Snnetten
olan bin kadar sf ierisinde onun yeri bu yzden olduka farkldr.15 Ancak o,
Ehl-i Snnet anlayna kendine zg bir yorum getirmektedir. yle ki: Birincisi, Ahmed b. Hanbel (.241/855)in temsil ettii Ehl-i Snnet; ikincisi, mmessilleri Kfe ve Badatta bulunan Mutezile olmak zere, birbirine zt iki fikir
akmnn mcadele ettii bir ortamda yetiti. Muhasibnin yetitii bu ortam,
ayn zamanda Abbasilerin siyaset sahnesinde olduklar ve dolaysyla, Mutezilenin devlet destei grd bir dnemi ifade etmektedir. Muhasib, Mutezilenin yan sra, Ahmed b. Hanbelin temsil ettii Ehl-i Snnete de scak bakamyordu. nk o, her ikisinin de vusle kfi gelemeyeceini dnyordu.
Ancak onun, hakiki marifet, hakiki kulluk, sonsuz ihls, btn varln kuatacak bir takva anlay ve dinin btn klliyat ve cziyyat ile birlikte gaye ve
12
13
14
15
Hallikan, Vefeyatl-Ayan, c. I, s. 348; F. Attar, age, s. 304.

es-Sbki, age, c. II, s. 38; Abdlhalim Mahmud, stazs-Sairin, s. 9.
Eb Bekr ahmed b. Ali, Tarihul-Badad ev Medinets-Selm, Beyrut, ts., c. VIII, s. 211;
Abdlvahhab arani, et-Tabaktl-Kbra, c. I, s. 64; Cm, age, s. 116; zzddin bn Kesir elCezer, el-Lbab fi Tehzibil-ensab, Beyrut, ts., c. III, s. 171.
Kueyr Rislesi, ev.: T. Yazc, stanbul 1966, s. 41; bn Hallikan, Vefeyt, c. I, s. 348.
Abdlkadir Badad, Usuld-Din, ss. 315-316.
vesileleriyle iyice renilmesi yolunu ihdas ederek 16 balatt sfiyane irad,

Badatta herhalde devletin payitahtnda17 kelam meselelerine kadar uzannca
bn Hanbelle atmaya girdi. Esasen bn Hanbelin Muhasibden farkl bir dncesi yoktu. Ancak bn Hanbel, onun kelami meselelere dalp bir takm deerlendirmelerde bulunmasndan pek honut olmamt. Gereke olarak da
Muhasibnin Mutezileye reddiye yazarken onlara ait grlere uzun uzadya
yer verip - ister istemez- byle bidati fikirlerin mmet arasnda yaylmasna
yardm ettiini18 gsteriyordu. te bu nedenle bn Hanbelle Muhasib geinememiti.
Bu srtme, akln nazarnda itibar ve nfz sahibi olan bn Hanbel lehine
sonulannca, muhasib gzden dm, kitaplar yasaklanmtr. Bunun zerine Muhasib, halkn bu zata olan ar ballndan ekinerek bir yere gizlenmitir. Sonunda H. 243/M. 857 ylnda tek kurua muhta olarak br leme
gtnde, cenazesine sadece drt kii katlmt.19
Muhasibnin eserleri hakknda kaynaklarda geen bir takm bilgilere baklrsa, yazd risale ve kitaplarn says otuz drt adettir. Bunlardan pek ou
elimize kadar ulaabilmitir. Hatta onun iki yz kadar eser kaleme aldndan
sz edilir. Ancak bizim tespitlerimize gre, bu rakam abartldr.20
3. er-Riye ve Muhtevas
Bu eserleri iinde en kapsaml ve en nemli olan, onun er-Riye li-Hukukillah
adl eseridir. Muhasibnin sistemli tasavvuf grn, dier eserlerinden ziyade sz konusu kitabnda bulmamz mmkndr. er-Riye, Muhasib ve onun
tasavvuf grleri hakknda kafi ve vafi bilgi iin, en nemli kaynak durumundadr. Bu, ayn zamanda ilk sistematik sf dncenin yazl bir belgesidir. Genel muhtevasna nce ksaca baktmzda bile, bunu fark edebilmekteyiz.
Muhasib, Gazzlnin manevi hocasdr. er-Riye, onun hyau UlumidDininin adeta orijinalidir. Gerekten de ikisini karlatrdmzda, hyann
neredeyse er-Riyenin tefsiri mahiyetinde olduu dncesine kaplrz. stelik
16
17
18
19
20
Abdlkadir Mahmud, stazs-Sairin, ss. 9-10.

A, MEB, stanbul 1960, c. VIII, s. 49.
bn Kesir, el-Bidaye ven-Nihaye, X/329-333; bn Esir, el-Kamil fit-Tarih, Beyrut 1965, VII/184.
Bk. bn Kesir el-Cezeri, el-Lbab fi tehzibil-Ensab, c. III, s. 171.
Muhasib, er-Riye, ev.: ahin Filiz-Hlya Kk, stanbul 1998, ss. 35-55.
hyann pek ok yerinde, Muhasibye ak referanslar yaplmakszn, erRiyeden aynen iktibaslara da rastlayabilmekteyiz. Bu konuda mstakil bir
aratrma yaplrsa, iki mutasavvf ve iki eseri arasndaki ekil ve muhteva benzerlii daha etrafl ve daha net grlebilir.
Muhasib de pek ok slam mtefekkiri ve bilgini gibi, er-Riyesinde ayet
ve hadislerden bol bol rnekler vermektedir. Ancak onun farkl bir taraf vardr. Kurmaya alt dncelerinde yer alan ayet ve hadisler, birer iktibas
malzemesinden daha ziyade, allmn dnda, kendine has dnce kompozisyonunun kolay fark edilemeyecek bir czn tekil etmektedir. Dncelerini rerken, dorudan ilgili ayet ve hadisleri almakatdr.
Muhasibyi tasavvuf dnce ve sf doktrininin ilk teorisyeni olarak incelediimiz bu yazmzda, onun sadece er-Riyesini esas alacaz. ahin Filiz ve
Hlya Kkn, Trk diline kazandrd A. Ahmed Ata nerinin nsan Yaynlar, stanbul 1998 evirisini msdak kabul ederek konumuzu ileyeceiz.
er-Riye, ilk nce Allahn hukukuna riayet etmenin ne demek olduunu
felsefi denebilecek derin tahlillerle izah etmektedir.21 Muhasib, Allahn hukukundan neyi kastettiini teker teker aklar.22 lerleyen blm, tamamyla ahlak
felsefesini ilgilendiren hususlarn tahliline ayrlmtr. Birbirine taban tabana zt
olan riya ve ihls kavramlar olmak zere, riyaset (ba olma sevdas), mbahat
(nemsemezlik, vurdumduymazlk), tefahr (iinme), tehasd (hasedleme),
stn gelme arzusu< gibi ahlak kavram ve kelimelerin analizi yaplmaktadr.23
Ahlak felsefesiyle ilgili olarak niyet ve irade de bu blmde ele alnmaktadr. Arkasndan haya, masiyet, riya gibi mevzulara tekrar dnlerek bu blm
tamamlanmaktadr.
24
Daha sonraki blmde Muhasib, yine tasavvuf ahlakla ilgili bir problem
olan marifetn-nefs (nefsin ve hallerinin bilinmesi)i enine boyuna tartmaktadr.25 Buna bal olarak kendini beenmilik, byklenme gibi insan nefsine
mahsus halleri tahlil ettikten sonra, eser, mridin26 nasl bir eitime tabi tutula-
21
22
23
24
25
26
Muhasib, er-Riye, A. Ata neri, Beyrut 1970, ss. 26-64.

Ayn eser, ss. 64-154.
Ayn eser, ss. 154-241..
Muhasibnin dilinde, sadece lgat anlamyla Allah ve Ona yaknlamay dileyen kimse.
cana ilikin nerilerle son bulmaktadr.27

4. er-Riye ve Sf Doktrinin lk Temelleri
slam dncesinin manev ve dern karakterini aksettiren tasavvuf alanndaki gelime de, dier slam ilimler gibi kendi dnya grn VIII. yzyldan
itibaren kurmaya ve gelitirmeye balad. Kuran ve hadislerde tasvir edilen Allah-insan mnasebeti, ahiret hayatyla ilgili sahnelerin deheti, baz Mslmanlar dnyann geici nimetlerinden yz evirmeye sevk etti. Daha sahabe devrinde grlen bu zhd anlaynn H. II. yzyln balarndaki temsilcisi, slam
toplumunun sahabeden sonra en ok hrmete layk grd Hasan- Basr
(.728) idi. Onun takva, fakr, zhd, fikr, zikir, muhasebe, Allahn iradesine rza
ve teslimiyet eklinde zetlenebilecek bu hayat anlay ok sayda insan kendine ekti. III/IX. yzyl her biri tasavvufa yeni unsurlar katan birok sfnin
yaayna tank oldu. Maruf el-Kerh (.815), Mansur b. Ammar (.873), Bir b.
el-Haf (.842), Muhasib (.857), Znnn el-Msr (.859), Seriyy es-Sakat
(.870), Eb Hafs el-Haddad (.873), bn Ebid-Dnya (.894) ve Tster (.896)
bunlarn ileri gelenlerinden idiler. X. yzyln balarnda Cneyd el-Badad
(.920), Eb Talib el-Mekk (.909), Hallc (.922) ve ibl (.945) gibi, tasavvuf
tarihinin en nemli simalarnn ortaya kmasyla tasavvufun teekkl aa
yukar tamamlanm oldu.28
Tasavvuf tarihi iinde Muhasibnin yeri, teki sf-mutasavvflardan olduka farkldr. O, teki sf ve mutasavvflardan sadece birisi deildir. Kendisinden birka yz yl sonra kaleme alnacak olan tasavvuf klasiklerinin ilk ve en
sistemli rneini o, otuz ksura yaklaan eserleriyle ve belki de sadece er-Riye
gibi sistemli eseriyle vermi bulunmaktadr. Muhasib, btn ilah dinlerin tabiatnda sakl bulunan btn (irek) deerleri, yaad dnemde henz
hlden sze gememi bir ifah mistik gelenein hakim olduu atmosferde,
er-Riyesiyle sistemli ve ahenkli bir fikir btnl ierisinde yazya geirip
belgelendirmitir. O bu ynyle, tasavvuf deer ve ahlak felsefesini, salt dille
terennm etmekle yetinen bir dervi deil, bu hayat anlayn, teki slam bilimleriyle de tahkim etmeye alan bir sf teorisyen olarak karmza kmaktadr. Muhasibden sz eden kaynaklar, zahir ile btn ahsnda btnletiren
kii derken, pek muhtemeldir ki bu geree iaret etmilerdir.
27
28

Kasm Turhan, Amiri ve Felsefesi, MFY., stanbul 1992, ss. 5-6.
er-Riye, slamn irek deer ve ilkelerini tahlil etmekle kalmamaktadr.

Ayn zamanda bunlar, insan tabiatnn btn bir varlk yaps ile karlatrmakta; er-Riyede her insan kendine eken bir efsunlu slbun varl da bu
sebepten kaynaklanmaktadr. nk Muhasib, tasavvuf ahlakn deerleriyle
insan varln neftse ifadesini bulan bireysel zelliklerini karlatrmal olarak
analiz etmektedir. Bu eser, Allahn bir dizi emir ve yasaklarn ieren klasik ahlak anlayndan ziyade, insan ve onun nefsiyle ilgili tahlillere, dnemi ve artlarna gre, yer veren bir ahlak psikolojisi grnm vermektedir. Bundan dolay er-Riye, Tanrdan insana deil, insandan Tanrya uzanan uzun ve riskli
bir yolculuun ruhan servenini gzler nne sermektedir.
Tanrdan inana gidi, ayn zamanda stad bulunduu fkhn kolay ve
zahmetsiz bir tarz olarak benimsenebilirdi; haramlar ve helallerin dkm yaplr; her an, belirli ekil ve kalplar altnda kolayca kamufle edilebilecek resm
ibadetleri yapmayanlarn cezas; yerine getirenlerin de mkfat belirtilip sonuca ulalabilirdi. Ancak bu emir ve nehiyleri yerine getirmesi beklenen insan
ve onun beni, ya da btn bir varlk tarz, aratrlmaz; insann kendisine ve
yaad evrene nasl bir anlam vermekte olduu realitesi ile nefsinin bu realite
karsndaki duruu, hi hesaba katlmayabilirdi. te Muhasib, er-Riyede bu
yolu tercih etmemitir.
Eserin ba taraflarnda Muhasib, Allahn haklarn gzetmenin ve onlar
Onun istedii ekilde gerekletirmenin nemi zerinde durarak, Tanrdan
insana gidie eilimli olduu grnts verir. Ancak bu ilk prensip ve onun
bilgisine duyulan ihtiya, er-Riyeye gre, her eyden nce gelen bir postulattr.29 nsan nefsinin psikolojik temelleri ite bu postulata dayanlarak yaplr.
Muhasibnin nefs adn verdii bu insan varlk btn, nominal bir varlk
deil, gerek bir varlktr ve insann kendisi demektir.30 nsan duygu ve dncelerinin atma mekn ve kaynadr. Nefs, tm atma ve huzursuzluklardan, kendisini, kendi nefsinden daha yce ve daha stn bir varlk olan Allahn makamna hazrlayarak, kurtarabilir. Muhasib yle diyor:
Allahn yardm ve desteini alm kimsenin yz kara kar m? Byleleri benlikleri
bakmndan yaratklarn en ycesi, kalpleri en aydnlk olan, zenginlik bakmndan en
ihtiyasz, geimi en temiz olanlardr. nanlarn mutluluk duymalarna karn onlar
zntldrler. nsanlar zldnde onlar sevin iindedirler. Halkn kat eyin
peinden koarlar. Gaflet ve onur tutkunu kimselerin rabet ettii eyden, onlar kaar-
29
30
Muhasib, er-Riye, ss. 187-197.

Ayn eser, s. 176.
lar. nsanlar yalnzlk duygusuna kapldklarnda onlar sosyalleirler. nk onlar, yakarlarn olgunlatrmak iin tek olan Allaha nsiyet peyda ederler, Onunla iliki
iine girerler. Onun huzurunda srlarn aar ve ihtiyalarn Ona sunarlar. Zira Allah bir zrh, bir kalkan ve bir snak edinmilerdir. Yaratklarndan ok kendisine
gvenirler. Her trl ilgi ve balarn, sadece Allaha adarlar.31
Muhasibye gre insan, kendisini aldatan ve aldatmaya da bir trl doyamayan varlktr. Bu aldann temel sebepleri, bilgi ve akl noksanldr. 32
Raymond F. Paloutzian, din ahdin be eit boyutundan bahseder. Bunlar ayn
zamanda dindarln farkl spektrumlardan izahdr. Buna gre din inan ideolojik boyuta, din pratikler ritel boyuta, din his ve duyular tecrb boyuta,
din bilgi entelektel boyuta ve nihayet din etkiler sonu verici boyutuna tekabl etmektedir.33 te Muhasib, dinin ve dindarln btn bu boyutlarn marifet kavram kapsam iinde ele almakta ve din bilgi onun literatrnde entelektel (ilm-irfan) bir boyut kazanmaktadr. Bu adeta, bilgi, ahlak ve psikolojinin harmonik bir birlikteliini ifade etmektedir.
Sf doktrinini marifet anlay zerine kuran Muhasib, sf ahlakn temeline ska kulland akl kavramn yerletirir. Sokratesin bilgi-erdem zdelii fikrinin er-Riyede sistematik bir sf doktrininin temelini oluturduunu
grmek mmkndr. Mutasavvfmz, ahlak ve dolaysyla dindarl bilgi ve
akla dayanmaktadr. Muhasib yle diyerek bu grn temellendirmeye alr:
O halde kul karlat herhangi bir drtnn ne olduunu anlayabilecek ekilde, bu
drtlere delalet eden motivasyonu bilmek suretiyle dikkatli ve teennili davranmak
zorundadr. Byle yapt takdirde Kitap ve Snneti kendisine klavuz edinmi olur.
Ancak aklyla istikrarl davranmaz ve ilmi de kendisine klavuz edinmezse, ne kendine
faydal olan ne de zararl olan ayrt edebilir. Baz hakmler: Eer akln tutkuya stn
gelmesini istiyorsan sonucunu kestirinceye kadar nemli bir ie girime. demilerdir.34
Muhasibnin hakmlerin diliyle aktard son ifade hayli ilgi ekicidir. O,

bu ifadesiyle eylem ve pratii, akl ve dnceden sonraya brakmaktadr. Ona
gre, eylemde dlebilecek hata ve yanl (ya da din diliyle sylenirse, gnah)
pay, dnme ve akletmedeki hata ve yanl payndan daha yksek bir ihtimal
31
32
33
34
Muhasib, er-Riye, ss. 195.

Bk. Raymond F. Paloutzian, Invitation to the Psychology of Religion, Allyn and Bacon,
Massachusets 1996, ss. 14-20.
Muhasib, er-Riye, s. 241.
tamaktadr. Ksaca sylemek gerekirse, hataya ve gnaha dmek bakmndan, ok dnmek, ok eylemde bulunmaktan daha az risklidir. Muhasib bu
dncesini u sznde daha ak bir ekilde dile getiremktedir:
te akl, ilim ve durup dnmekle (tesebbtle) insan, kalplerin drtlerle hareket
eden davetilerinden hangisinin faydal veya zararl olduunu ayrt edilebilir.35
Bir baka yerde mutasavvfmz yle demektedir:

Salkl gz una benzer: Salkl gz akl demektir. Lamba ise ilimdir. Tesebbtle
bakmak ya da nazar etmek, aklla teennili olmak demektir. Kitap ve Snnete motive
eden bir durum, ilimle aydnlanmak demektir.
Watson gibi B. F. Skinner (1904-1990), dini, insan davranlarn kontrol

eden balca geleneksel bir ara olarak grmektedir.36 zellikle mistik tecrbe
kavramsal din tartmalarnda XX. yzyln en belirleyici gesi olarak varln
srdrmektedir.37 Muhasib mistik tecrbesini, ilim ve bilgi temeline dayanan
bir kontrol mekanizmasna dntrerek insan davranlarnn denetlenebilecei grn savunmaktadr. Onun mistik tecrbesi, akl, ilim ve dncenin
yardmyla, salt znel bir duygu ve his olmaktan kmaktadr. Kalbe akan bir
takm hataratn eytan mi yoksa Rahman mi olduu hususunu kendi sbjektif
tecrbesinin yannda ilme de bavurarak zmenin gerekliliini vurgular. yle
demektedir:
Bunun tek yolu, Allahn bunlar emrettiine ya da kendisini tevik ettiine veya izin
verdiine ilikin ilmin sabitliidir. Artk kul, herhangi bir eyi Allahn bir takm sebep,
illet ve vakitler dolaysyla yasaklam olduunu gsteren ve bunu belgeleyen ilim olmadan, ne kendisine musallat olan bir drty ne kalbini o drtden saklayan bir duyumu yadrgar.38
Muhasibnin er-Riyede yapm olduu derinlemesine ruh tahlillerini,

Sigmund Freudun, inceden inceye ilenmi dinin psikoanalitik grleri ile
karlatrmak gerekten nemli bir aratrma konusu olabilir. Bu ksa makalede bu mahiyette ve apta bir konunun ele alnmas elbette mmkn deildir.
Ancak, biz burada aralarnda bin yla yakn bir mesafe bulunan Muhasib ve
Freudun insan psiesi ile ilgili analizlerine ksaca deinmek istiyoruz.
35
36
37
38
Ayn yer.
David M. Wulf, Psychology of Religion-Classic and Contemporary, John Wiley and Sons, Inc., NY.
1997, s. 129.
Ralph W. Hood, Jr and His Friends, The Psychology of Religion-An Empirical Approach, The
Guilford Press, NY. 1996, ss. 224-232.
Muhasib, insan kalbine musallat olan eytan ve Rahman hatarattan sz

eder. nsann nefsi, bilinli ya da bilinsiz her an pek ok drtlerin kaynad,
birbirleriyle att ve arpt bir yapdadr. ok ulv ve iyi gibi grnen
drtler, insan yanla, onun diliyle riyaya ve ktle srkler. Bu karmak
hlet-i ruhiye, insanst bir kaynaktan gelen ilimle netleebilir. Bu ilmi alabilecek tek insani g ise, insan akl ve bilincidir. Akl, bilin ve ilim, kompleks durumdaki drtlerin asl mahiyetleri ve ynlerini tayin etmede insann biricik
aresidir. Bu yola bavurmayan insan, birbiriyle atan drtlerin, isteklerin,
en nemlisi de bilin altndaki riyakr duygularn dorultusunda hareket etmeye mahkum olur. Din, Tanr ve inan, bilinsiz ve kompleks idealardan
domaz; aksine, bu tr idealar, dinin ve bilincin yokluunda insana musallat
olurlar.39
Freud ise tam tersini dnr. Onun psikanalizmi, kukusuz Muhasibnin
insann nefsini dini merkeze alarak psikolojik tahlile tabi tutmasna tam olarak
benzemez. Ancak genel anlamyla da olsa din, Freudun en bata gelen ilgi
alanlarndan birisi, belki de en nemlisi olmutur.
Freuda gre din inanlar ve pratikler, korkularda ve ocukluk arzularnda, zellikle Oedipus Complexlerini kuran isteklerde kklerini bulmaktadr.
Tanr figr, ocukluk ann merhametli ve koruyucu baba imajnn yeniden
yaratmdr. Bu figr, dindarn ilahi olan karsndaki tavrn karakterize eden
korku ve sevgiyi ilk olarak ilham eden figrdr.40 Ksaca Freuda gre din, bilinaltnda atan ve ok deiik nedenlerle bastrlan duygularn bir ifadesi
olarak deerlendirilmektedir.41
Muhasib, dinin kkenini insan ruhunun birbirleriyle atan ve farkl artlarda bastrlan duygulara dayandrmaz. nk ona gre duygu, dinin deil,
din alglayn sadece bir tarafdr. Din, inann, ne zaman bilinli ne zaman bilinsiz olaca kestirilemeyen atkan ve bastrlm duygularnn objesi deildir. Muhasib, insanda bilin ve bilinaltnn -bugnk modern kavramlarla
olmasa bile- farkndadr. nsann nefsine ilikin derin psikolojik analizleri, din
gereklii temel alarak, yapar. Din, Muhasibnin sadece ilgi alanlarndan biri
deildir. Ayn zamanda insann varlk btnln anlamlandran bir sretir.
39
40
41
Bk. Muhasib, er-Riye, ss. 143, 266-376.

Bk. David M. Wulf, Psychology of Religion, ss. 258-287.
Bk. Sigmund Freud, Uygarlk, Din ve Toplum, ev.: S. Budak, Ank. 1995, ss. 162-163; Calvin S.
Hall, Freudyen Psikolojiye Giri, ev.: E. Devrim, stanbul 1999, ss. 81-84; Antoine Vergote, Din
nan ve nanszlk, ev.: Veysel Uysal, stanbul 1999, s. 18.
Bu, bilincin, dncenin, akln ve nihayet bunlara bal olarak ahlakn ortaya
kabilecei tek kaknaktr. Din, salt duygunun objesi olamaz. Eer byle olsayd, Muhasibye gre, hangi drtnn doru, hangisinin yanl olduuna dair
muhta olunan akl, ilim ve tesebbte gerek kalmazd.
Muhasibye gre, Freudun aksine, korkular ve ocukluk arzularndan
kaynaklanan duygular, din inan ve pratiklerin ortaya kmas deil, tam tersine, bunlarn bastrlmasdr. Din inan ve pratikler, korku ve cinsel isteklerin
deil, akl, ilim ve tesebbtn kl krk yaran bilinli srecinden geerek asl anlamna kavumaktadrlar. nsan, en aalk duygu ve hislerini, sblime ederek
din ve ahlak deerleri elbette ktye kullanabilir. Bu sblimasyon,
Muhasibye gre, din inan ve ahlak ilkelerin kayna deil, onlarn yalnzca
arptlm bir grntsdr. Sonucu ise riyadr, yoksa din ve ahlak deildir.
Muhasib, tipik riyakr portresi izerek sblimasyona yaln ibr rnek vermektedir:
Riyada din ve dnyay birletirerek davranta bulunan kimseler vardr. (Bu tip insanlar) ihtiyac iin hzla yrr, hzla konuur. Yalnz bana kaldnda eski haline geri
dner.
Bu durum u adamnkine benzer: Bir ihtiyac iin hzlca yrr. Veya oturur, kalkar,
dner. Kendisini vakarl, huu ve sekinet ehli bir insan olarak grmelerini istedii din
ve dnya ehlinden bazlar onu grdkleri zaman, kendisine yrynde hafif merepli adam dememeleri iin, yrynde edal ve oturakl bir tutum taknr, ban
eer ve hatal bir kul olduu grntsn vermeye alr. Yine ayn ekilde, tez canl
davranlardan kanr. Daha nce hi vaki olmad ekilde huulu bir edayla konuur. Ancak ne Allahn azametini ne de ahireti anmak onda herhangi bir korku ve rperti meydana getirir. Onun korku ve rpertisi, yalnz bu durumundan haberdar olanlar iindir<42
Antoino Vergotenin i kaynakl din ve d kaynakl din eklindeki tasnifini hatrlatan bu ifadeler, Muhasibnin daha ok birinci kategorideki din anlayndan yana olduunu gstermektedir. Vergoteye gre, d kaynakl bir
ynelime sahip olan ahslar, dini kendi gayeleri iin kullanma yatkndrlar<
D kaynakl deerler daima ara niteliinde ve faydacdr. Bu ynelime sahip
baz kimseler, dinin eitli biimlerde faydal olduunu dnebilirler< Bu kiiler ya kendi inanlarna daha sk biimde sarlrlar ya da onu kendi temel
inanlaryla daha ahenkli bir ekle sokarlar. kaynakl bir ynelime sahip kimseler ise, baskn gdlenmelerini dinde bulurlar. Bu ahslar, ne kadar gl
42
olursa olsun, dier ihtiyalarn daha az yce iaretler (manalar) olarak kabul
ederler ve ellerinden geldii kadar da onlar din inan ve buyruklarla uyumlu
hale getirirler. Bu dini kabul eden birey, bu dini iselletirmeye ve tamamen
ona sarlmaya gayret eder. Bu manada byle bir kii, dierlerinin yararland
kendi dinini yaar.43
Nefsi inceden inceye psikolojik analizlere tabi tutan muhasib, insan akl ve
dncesini, nihayet kalbini huzursuz eden, saptran ve mutsuz klan duygular tek tek sayarak ayrntl bir ekilde onlar aklar.44 Riya, kibir, hased, bbrlenme, gurur, dnya sevgisi, soy-sopla vnme vs. zaman zaman yceltilmeye
kalklsa da, mrleri az bilind duygulardr ve en nemlisi bunlar, srasyla
akl, ilim, dnce ve kalbin en tehlikeli hastalklardr. Bunlardan din ve din
duygu kmaz. Uzun sre kamufle de edilemezler. Uzun mrl olmalarnn
tek bir nedeni vardr: O da nefis muhasebesini brakmaktr. Oysa Allah ve
Onun haklarna riayeti isteyen (mrid) insann en esasl grevi, srekli nefis
muhasebesi yapmaktr. Muhasibnin, lakabn borlu olduu bu nefis muhasebesi konsepti, akl, ilim ve tesebbtle iselletirilmi mistik bir tecrbe srecini,
slam tasavvuf tarihinde yerleik bir geleneksel sf doktrinine dnmtr.
Onun deyimiyle din ehli, spiritel muhasebe yntemiyle din inan ve pratiklerini srekli denetleme ve olgunlatrma imknn elde edecektir.
Muhasib, mistik karakterli muhasebe dncesiyle insan ve onun nefsini
imar etmenin gereini vurgulam ve slam dncesinde insan bir ahlak ve
din varl olarak tanmlamaya almtr. er-Riye, muhasebenin manev ve
uhrev ayan tamamlamtr. Bununla birlikte dnya ehlinin, iinde,
mesleinde, ilmi ve teknik faaliyetlerinde, ksacas yaad dnyada dnyev
otokontroln salayacak bir muhasebe anlaynn gelitirilemsine olan ihtiyac kavrayabilmesi, er-Riyenin tekrar tekrar okunmasna ve daha iyi anlalmasna bal olacaktr. Muhasib, er-Riyeyi, dua cmleleri iine yerletirdii
bu mesaj ima ederek, le tamamlamaktadr:
Allah, bu kitab yazana, okuyana, iindekileri yaamaya alana ve btn Mslmanlara rahmet etsin. Allah affedendir, kullarna acyandr.45
43
44
45
Antoine Vergote, Din nan ve nanszlk, s. 79.

Bk. Muhasib, er-Riye, ss. 433-587.
rnek Metin

.
( ) ( )

:
:

(:)
.

:
.

.
:
( ).
:
( ).
: .
: :
:
( ).
!!

.
( : ).

ALLAHIN HAKLARINI GZETME VE ONLARI GEREKLETRME ZERNE *

(Haris yle demitir): Allahn haklarn gzetmek ve onlar gerekletirmek konusunda sorduun soruya gelince, bu, devrinde yaayan insanlarn ounun yitirdikleri olaanst bir durum hakknda soruyorsun, demektir. Bu, Allahn peygamberler ve sevdiklerini sorumlu tuttuu bir itir. nk onlar, Ona verdikleri sz
tutmu, talimatn ciddiye almlardr.
Muhammed b. Ali b. Hseyin b. Fatma, yani Hz. Peygamberin kznn bizzat rivayetine gre bu konuda peygamberimiz yle demitir: Korktuklar her eyden
emin bulunduklar zamanda byk hkmranlk onlarndr. Ulamay istedikleri ve
emellerinin ulamad her eyde baarl olmulardr. Allahn onlara, kendi yzn
(vechini) gstermeyi vaat ettii doruluk makamnda bulunmaktadrlar. Allah
orada onlara kendinin temaas ve honutluu gibi en byk ikramn ulatrr. stnde daha byk bir yerin ve konumun olmad, kendinden sonra hibir ama
ve deerin bulunmad bu makamda Allah onlar Ho geldiniz, ey kullarm, anlamama sayg gsteren ve talimatm koruyan yaratklarmn en hayrllar, benden her zaman ve her yerde korkun. (Kaf, 36.) nk onlar, uhdelerine verilen,
kendilerinden gzetmeleri istenen, ksacas Allahn gerekletirilmesini istedii her
eyi korumulardr. Kukusuz Allah, Hz. Peygamberin Hepiniz obansnz ve hepiniz gttklerinizden sorumlusunuz buyurduu gibi, ahdinin ve hakknn gzetilmesini emretmitir (Buhari, Cuma, 11).
Allahn onlara kendi nefslerine ve onu gzeten kimselere vacip kld eyi imam
(devlet bakan), insanlar iin yapar ve gzetir. Onun, halkn ihtiya ve dileklerini
yerine getirmesi gerekir. Gereklilik sekin ve ileri gelen kimseler iin deil, ayn zamanda halk iin de geerlidir. mer b. Hattabn, Eer Frat kysnda bir koyun
kaybolsa, Allahn beni ondan sorumlu tutacandan korkarm. Dediini bilmiyor
musun? Kullarn bizzat kendilerini veya birbirlerini ilgilendiren btn haklar yine onlara gerekli bir dev olarak emretmitir. te bunlar, Allahn kullara farz kld ve
gerekletirmelerini emrettii hakknn gzetilmesi demektir.
Bilindii gibi Allah hi de emretmemi olduu ruhbanl icat eden
srailoullarndan bir kesimi yermitir. stelik onlar, ruhbanl dahi hakkyla koruyup
gzetmemilerdir: zerlerine farz klmadmz ruhbanlk icat ettiler.
Farz kldk deyiminin ne anlama geldii tartlm ve Mcahid yle demitir: Biz
ruhbanl ancak, onlar Allahn rzasna erisinler diye yazdk: Yani, biz ruhbanl
Bu ksm ahin Filiz ve Hlya Kk tarafndan yaplan eviriden alntlanmtr.
onlara, Allahn rzasn ummaya yol bulmalar iin farz kldk.

Ebu mame ve bakalar yle demilerdir: Biz onlara ruhbanl zorunlu klmadk. Yani, biz onlara farz klmadk ve onlar da ruhbanl icat etmediler. Bunu ancak Allahn honutluunu aramak iin yaptlar. Allah da onlar ruhbanl terk etmelerinden tr ayplad. Bu gr, mfessirlerinden en fazla tercih ettikleri grtr. Bilginlerin ou bu gr zerinde konsensz salamlardr. Allah Onu
hakkyla gzetmediler buyurmutur.
Farz klmad halde, Onun zorunlu grmedii eyin gzetilmesini braktklar iin
Allah onlar yermitir.
Yitirildiinde gazap ve cezasn gerektiren Allahn zorunlu haklarn ihlal eden kiinin durumu bilmem nasl olacaktr. Allah, haklarnn yerine getirilmesini, takva olarak dnya ve ahiretteki btn iyiliin anahtar diye belirlemiken Onun haklarn
ineyen kiiye ne demeli? Allahn hukukunu gzeten kimseleri cennetin hazrland, ahirette kendilerine emniyet ve gven verildii ve kendilerinin Allah dostluu ile adlandrld bu sorumluluu gzetmeyi dnmeyen kimse nasl bir insandr? Allahn, yalnzca btn yaratklara musallat olacak skntlar dnda, kendilerini korku ve keder gnnde gvenli klmann, dnyada yardma ve kendisine
itaate mazhar klmann garantisi olarak ykledii ilahi haklarn gzetilmesi grevine aldrmayan kiiye ne demeli? Allah, kullarna sknt veren her eyden bir k
yolu vermenin, hesap etmedikleri ok eitli ynlerden rzk bahetmenin, gvenli
dayana olan hukuku gzetme, nasl olur da ihmal edilebilir ki? Allah buyuruyor:
Kim Allahn yasaklarndan saknrsa Allah ona bir k yolu yaratr ve onu ummad yerden rzklandrr. (Talak, 2-3) Rabbinizden bir balanmaya ve genilii gklerle yer aras kadar olan, korunanlar iin hazrlanm cennete koun. (Nisa, 133)
Sen bu durumda korunan (takva sahibi) insandan bakas iin herhangi iler-tutar
bir k yolu grebiliyor musun?
HATMUL-EVLY
MUHAMMED EL-HAKM ET-TRMZ
Salih FT *
1. Hakm Tirmiznin Hayat ve Eserleri

1.1. Hayat
Tam ad Eb Abdullah Muhammed b. Ali1 b. Hasan2 (Hseyin)3 b. Bir4 (Ber)5,
b. Hrn6 el-Hakm et-Tirmizdir. Knyesi Eb Abdullahtr7. Tirmizde doup
*
1
2
3
4
5
6
7
Do. Dr., Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Tasavvuf Anabilim Dal.

Abdlkerim Kueyr, er-Risletl-Kueyriyye, tahk.: Abdlhalim Mahmud, Mahmud b. eerif, Kahire 1974, s. 149; Ali b. Osman el-Hucvir, Keful-mahcb: Hakikat Bilgisi, ev.: Sleyman Uluda, stanbul 1982, s. 244.
Eb Abdurrahman es-Slem, Tabakts-sfiyye, tahk.: Nureddin eribe, Haleb 1986, s. 217;
Eb Nuaym Isfahn, Hilyetl-evliy, Beyrut 1967, c. X, s. 234.
bnl-Cevz, Sfats-safve, Beyrut, ts., c. IV, s. 167.
Zeheb, Tezkiretl-huffz, Haydarabad 1986, c. II, s. 645; Tcddin Sbk, Tabakt-fiiyye,
Kahire 1964-76, c. II, s. 245; Hayreddin Zirikl, el-Alm, Beyrut, ts., c. VII, s. 156.
bn Hacer el-Askaln, Lisnl-mzan, Beyrut 1986, c. V, s. 308; mer Rza Kehhle, Mucemulmellifn, Beyrut, ts., c. X, s. 315; Abdlfettah Abdullah Bereke, Mukaddime, Mekrun-nefs,
tahk.: Abdlfettah Abdullah Bereke, Mehadu MahtutatilArabiyye, c. XX, Kahire 1974, s. 131159,
Bereke, Mukaddime, s. 131.
Slem, Tabakt, s. 217; Slem burada Hakm Tirmizyi ikinci tabakada yer alan sfler arasnda saymaktadr. Kueyr, Risle, c. I, s. 159; bnl-Cevz, Sfats-safve, c. IV, ss. 167-168;
Abdurrahman Cmi, Nefehtl-ns, ev.: Lmii elebi, haz. S. Uluda, M. Kara, stanbul 1995,
s. 169. Molla Cmi de Tirmizyi ikinci tabakadaki sfiler arasnda anmaktadr. Hakm Tirmiz
de eserlerinde kendi adn belirtmesi gerektiinde genellikle knyesi olan Eb Abdullah ter-
bym olmasndan dolay et-Tirmiz nisbesiyle mehur olmutur.8 Ayrca

kaynaklarda onunla ilgili olarak, el-mm9, Sf10, Zhid11, Muhaddis12, Hfz13,
Usld-dn limi14 gibi eitli sfatlar da zikredilmektedir.
Bunlar arasnda Hakm sfat zerinde durmak gerekir. Kendisinden
sonra onun fikirlerini yaatmaya alanlarn meydana getirdikleri akma
Hakmiyye adn uygun grmeleri bu hususu aklamay gerekli klan nedenler arasndadr.15 Tirmiznin hangi sebepten dolay bu lakapla anldna dair
farkl grler mevcuttur. Bu konu hakknda ok deiik yorumlar yaplmsa
da burada vkaya en yakn iki ihtimal zerinde durulacaktr: Ele ald konularla ilgili grlerini herhangi bir filozof ya da klasik bir din liminden ziyade
kendine zg bilgece bir yaklamla ortaya koymas ve bunlarla ilgili fikirlerini
ksa fakat hikmetli szlerle ifade etmesi sebebiyle kendisine bilge anlamnda
Hakm denilmi olabilir. Zira Tirmiznin yaad dnem ve corafyada
benzer zelliklere sahip olup kendisinden nce ve sonra bu nvanla tannan
birok sf ve lim yaamtr.16 Bunlardan hibirine, felsefe ya da tpla megul
olduklar iin bu lakap verilmi deildir. Bilakis, bilgece, hikmetli szler syledikleri, halkn gznde manev ynden zel bir konumda bulunduklar iin bu
ekilde anlmlardr. Bir baka ihtimal de bu kelimenin vel manasnda kullanlm olmasdr. Hakm Tirmiz kendi eserlerinde hikmet kavramn marifet,
hakmi ise genellikle rif ve vel manasnda kullanmaktadr. Ona gre
hikmet marifetle e anlamldr ve hikmet sahibi demek olan hakm de
evliyullahdandr. Dolaysyla hakm ile vel onun terminolojisinde ayn mana-
8
9
10
11
12
13
14
15
16
cih etmektedir.
Ayn nisbeyle anlan ve hemen hemen ayn zaman dilimi ierisinde bu blgede yaayan nl
hadis limi Eb sa et-Tirmiz (.279/892) ile sk sk kartrlmtr.
Zeheb, Tezkiretl-huffz, c. II, s. 645.
Zirikli, el-Alm, c. VII, s. 156; Kehhale, Mucemul-mellifn, c. X, s. 315.
Zeheb, Tezkiretl-huffz, c. II, s. 645; Sbk, Tabakt-fiiyye, c. II, s. 245.
Sbk, Tabkt-fiiyye, c. II, s. 245; Zirkl, el-Alm, VII, s. 156; Kehhale, Mucemul-mellifn,
c. X, s. 315.
Zeheb, Tezkiretl-huffz, c. II, s. 645; Kehhale, Mucemul-mellifn, c. X, s. 315.
Zirikli, el-Alm, c. VII, s. 156.
Hucvir, Keful-mahcb, s. 244.
Bunlardan bazlarn zikretmek gerekirse: rnein Ahmed Yesevnin zl szlerle dolu
olan kitabna Divn- Hikmet ad uygun grlmtr. Yine onun halifelerinden biri Sleyman
Hakm Ata adn tamaktadr, bk. Kprl, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Ankara
1991, s. 34.
Hatmul-Evliy | 25
ya gelmektedir.17
Hakm Tirmiznin babas hadis ilmiyle megul olan ve hadis rivayet eden
rvilerdendir. Kendisi baz eserlerinde babasndan dinledii hadisleri zikretmitir.18 Hatb Badd (.463/1071) babasnn tam adn, Ali b. Hasan b. Hrun
et-Tirmiz eklinde vermekte ve bir sre Badatta muhaddislerden hadis dinlediini sylemektedir.19 Tezkirtl-evliyda yer alan bir ifadeden20 hareketle babasnn erken bir zamanda ld sonucu karlyorsa da Hakm Tirmiznin
genlik yllarnda babasnn hayatta olduu bilinmektedir.21
Tirmiznin annesi de ehl-i hadistendir. Ayca anne tarafndan dedelerinin
hadis ilmi ile megul olduklarna dair rivayetler mevcuttur.22 O, er-Red alelMuattla isimli eserinde annesinden dinledii hadisleri nakletmektedir.23 Hakm
Tirmiz 27 ya civarnda Hac yolculuuna kt esnada, annesinin vefat etmi
olduu anlalmaktadr.24 Tirmiz ile ilgili rivayet edilen menkbelerde annesinin, onun hayat zerinde belirleyici rol stlenen biri olarak tasvir edilmesi
dikkat ekicidir.25
Hakm Tirmiznin doum tarihi hakknda kaynaklarn hibirinde bilgi verilmedii gibi ne kadar yaad ve hangi tarihte vefat ettiine dair nakledilenler de birbirini tutmamaktadr. Tirmiznin mr sresi ile alakal olarak, zerinde yorum yaplabilecek ilk veriler kendisinin Bdvv en isimli eserinde
mevcuttur. Burada, 27 yanda iken hacca gittiini belirtmekte ve 269/882 senesinde grd bir ryay tarih vererek nakletmektedir.26 Eserlerinde genellikle
kendisi ve birlikte olduu insanlar hakknda malumat vermeyen mellifin ha17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
Tirmiz hakmi u ekilde tarif etmektedir: Hakm kendisi iin perdelerin kaldrlm olduu
kiidir, Nevdirul-usl, c. II, s. 27. Baka bir eserinde ise: Hakm, hikmete dair sylenen sz halk iin beyan diliyle aklayan kiidir demektedir, bk. Beynl-fark, s. 52.
Hakm et-Tirmiz, Menzilul-ibd minel-ibde (tahk.: Ahmed Abdurrahman es-Syih), Beyrut
1990, Mukaddime, s. 3. Bizzat adn da zikrederek babasndan rivayet ettii baz hadisler iin
bk. el-Ekys vel-muterrn, s. 45; Kitbul-menhiyyt, s. 23, 51.
Hatib Badadi, Trhu Badat, Beyrut, ts., c. XI, s. 373.
Feridddin Attar, Tezkiretl-evliy, ev.: Sleyman Uluda, stanbul 2002, c. II, s. 111.
Muhammed brahim el-Cey, Mukaddime, el-Mesilul-meknne, tahk.: Muhammed brahim el-Cey, Kahire 1980, s. 9.
Ahmed Abdurrahman es-Syih, Mukaddime, Menzilul-ibd, s. 3.
Ahmed Abdurrahman es-Syih, es-Slk indel-Hakm et-Tirmiz, Kahire 1988, s. 42.
el-Cey, Mukaddime, s. 9.
Feridddn Attar, Tezkiretl-evliy, c. II, s. 111. Hakm Tirmiznin hayat ve belli kararlar
zerinde annesinden sonra einin etkin olduu dikkate alndnda, onun yaantsnda kadnlarn aktif rol oynadklar ortaya kmaktadr.
Hakm Tirmiz, Bdvv en, tahk.: Osman Yahya, Beyrut 1965, s. 31.
yat ile ilgili ulalabilen bilgiler snrldr. Onun mr sresi hakknda tarih veya rakam zikreden nadir kaynaklardan olan Zehebye gre yaklak 80 yl yaamtr.27 bn Hacer el-Askaln ise onun, 90 yana kadar hayatta kaldn ve
320/932 yl civarnda vefat ettiini ifade etmektedir.28 Bu tarihi verirken bnlEnbrnin (.328/940)29 318/930 ylnda Tirmizden hadis dinledii bilgisine
dayandn sylemektedir. Molla Cmiye gre ise vefat tarihi 255/867dir.30
Sbk bu son tarihle elien bir rivayette bulunarak Tirmiznin 285/896 ylnda
Niaburda olduunu ve burada hadis dinlediini ne srmektedir. 31 Bu bilgiler nda, talebesi ya da mridi olduu ahslarn vefat tarihleri ile birlikte,
Tirmiznin cidd anlamda bir din ve tasavvuf eitime baladm dedii 27
ya da dikkate alndnda onun muhtemelen 210/825 ylndan hemen sonra
doup 320/932 senesinde veya biraz ncesinde vefat etmi olabilecei sylenebilir.
Hakm Tirmiznin eitim hayatyla ilgili bilinenler de yine kendi ifadeleriyle snrldr. Bunlarn hemen tamamna yakn da Bdvv ene dayanmaktadr. Buna gre o sekiz yanda tahsil hayatna balamtr. ocukluk yllarn
oyunla geirmek yerine ilim renmeyle deerlendirmitir. Henz genlik alarnda iken ilm-i sr ve ilm-i reye (akl ve nakl ilimlere) sahip olduunu
belirtmektedir.32 Burada kastettii, ilk olarak ailesinden temel eitimini ald
hadis ilmi ve Hanef fukahsndan okuduu fkh olsa gerektir.33 Yirmi yedi yana geldiinde hacca gitme niyetiyle yola km ve bir sre hadis renmek
maksadyla Irak ve Basrada kalmtr. Daha sonra Receb aynda buradan Mekkeye hareket etmi hac zamanna dein orada kalm ve bu grevi yerine getirmitir.34
Dn yolculuu esnasnda iinde Kurn ezberleme arzusunun olutuunu ve ara vermeksizin, daha yolda iken bu ie balayarak memleketi
27
28
29
30
31
32
33
34
Zeheb, Tezkiretl-huffz, c. II, s. 645.

bn Hacer el-Askaln, Lisnl-mzan, c. V, s. 308.
Eb Bekir Muhammed b. el-Ksm el-Enbr iin bk. bn Hallikan, Vefeytl-ayn ve enbu
ebniz-zaman, Beyrut 1977, c. IV, ss. 341-343; Ik, Emin, bnl-Enbr, DA, c. XXI, ss. 24-26.
Molla Cmi, Nefahtl-ns, s. 169.
Sbk, Tabakt-fiiyye, c. II, s. 285.
Bdvv en, s. 14.
Hucvir, Keful-mahcb, s. 244.
Bdvv en, s. 14. Tirmiz hac ibadeti esnasnda yaad duygular anlatarak, Mltezim denilen yerde her gece seher vaktine dein kalp dua ve tevbe ettiini belirtir.
Hatmul-Evliy | 27
Tirmize dnnce hfzn tamamladn belirtmektedir.35 Daha sonra bir taraftan eitimini devam ettirirken, dier yandan manev ynden hissettii alk
duygusunu tatmin etmek maksadyla adeta bir aray ierisine girmitir. O, meramn u ekilde dile getirmektedir: Ben bu hal iindeyken marifet ehlinin
szleri hakknda bir eyler iittim. Bu arada Antaknin36 kitab elime geti ve
onu okudum. Nefsi terbiye etme konusunda bana rehberlik edecek nitelikte
malumat buldum ve nefs muhasebesi hususunda mesafe katettim.37
Tirmiznin zhir ilimleri tahsil sreci hakknda bilinenler bunlarla snrldr.
Hakm Tirmiznin fkh mezheplerden hangisine mensup olduuna dair
rivayetler olduka farkldr. Bu konudaki en eski bilgi Hucvirye aittir. Ona gre, Tirmiz, Eb Hanifenin sekin yrnndan fkh okumutur ve dolaysyla
Hanef mezhebindendir.38 Massignon da onun Hanef olduu fikrini benimseyenler arasndadr.39 Dier taraftan Tirmiznin Hanef olamayaca zira eserlerinde bazan zhir ulems olarak zikrettii40 ve eletirdii kesimin Hanefler
olabilecei tarznda bir gr de mevcuttur.41
Bir baka bilgiye gre o, Tirmiz ve Belhte fi fkhn tedris etmitir.42
eyhleri arasnda zikredilen Eb Trb en-Naheb (.245/859) fidir.43 Ayrca
Sbk onu Tabakt-fiiyyetil-kbr isimli eserine alarak bu mezhebe mensubiyetini gstermi olmaktadr.44 Hakm Tirmiznin o dnemde mehur olan
fkh mezheplerden hibirine intisap etmedii ve eserlerinde de mensubu bulunduu mezhebin grlerini yanstacak herhangi bir ifadeye rastlanmad
35
36
37
38
39
40
41
42
43
44
Bdvv en, ss. 14-15.

Tirmiznin szn ettii, ancak tam knyesini vermedii bu ahs, Ahmed b. sm el-Antak
(.239/853) olsa gerektir, bk. Osman Yahya, Bdvv en, s. 15, 17 nolu dipnot.
Bdvv en, s. 15. Hakm Tirmiz gibi tasavvuf hayata ynelme srecini kaleme alan
Gazzlnin de, balangta bir eyhe intisab etmektense bu sahada daha nceleri yazlm
olan eserlere mracaat ettii bilinmektedir. O, Eb Tlib Mekk ve Hris Muhsibnin kitaplarn okuduunu, ayrca Cneyd, ibl ve Byezid Bistm gibi byk sflerden nakledilen
szleri ihtiva eden eserleri mtalaa ettiini sylemektedir, bk. el-Munkzu mined-dall, ner.:
Ahmed emsuddin, Beyrut 1988, s. 57-58.
Hucvir, Keful-mahcb, s. 244. Hakm Tirmiz eserlerinde yeri geldike Eb Hanifenin adn
da zikrederek kendisinden olumlu bir ekilde bahsetmektedir, mesel bk. el-Mesilulmeknne, s. 46.
Massignon, L., EI, c. IV, s. 797.
Mesela bk. Nevdirul-usl, c. I, s. 151; el-Ekys vel-muterrn, s. 21.
Van Ess, Sufism and its Opponents, Islamic Mysticism Contested, Leiden 1999, s. 32.
Schimmel, Mystical Dimensions of Islam, Chapel Hill 1975, s. 57.
Mehmet Demirci, Eb Trb en-Naheb, DA, c. X, s. 243.
Sbk, Tabakt fiiyye, c. II, s. 285.
eklinde bir gr daha mevcuttur. 45 Bu durum gayet normal karlanmaldr.

Zira Tirmiz fkh meselelere klasik bir fakh gibi deil, tamamen kendine zg
bir tarzda yaklamaktadr. Onun gayesi amel problemlerin zhirlerine ynelik
zmler aramak deil, bilakis yerine getirilmesi emredilen bu amellerin btn
hedeflerini, ulv amalarn aratrmaya abalamaktr. badetlerin eklinden ziyade z ve hedefi onun iin daha nemlidir.
tikd anlamda bal olduu mezhep meselesi de akla kavuturulmu
deildir. Tirmiznin, kelam konusundaki fikirlerinin Muhammed b.
Kerrmdan (.255/869) mlhem olduu, zellikle marifet-iman ilikisi ve ruhakl balants ile ilgili konular bata olmak zere bn Kerrmn tesirinde kald iddia edilmitir.46 Ancak Hakm Tirmiznin yaad dnemde itikd
mezheplerin oluum aamalarn tamamlamadklar ve bunun yannda bugne
ulaamayan pek ok mezhebin varl dikkate alndnda, onun mensup olduu mezheple ilgili kesin bir yargya varmann zorluu daha iyi anlalacaktr.
Tpk tasavvuf anlaynda oluu gibi, kendi sistemine uygun grd fikirleri,
kayna kim ve ne olursa olsun aldn ve kendine has bir itikd anlay gelitirdiini sylemek bu artlar altnda mmkn gzkmektedir.
Hakm Tirmiz bilinen ilk seyahatine hac ibadetini ifa maksadyla kmtr.47 Kendisi bu yolculuu srasnda, Basra ve Kfeye de uradn, bir mddet buralarda kalarak hadis dinlediini sylemektedir.48 Bu seyahati onun hayatna yeni bir yn vermesine neden olmas asndan dikkate deerdir. Zira
Horasan blgesi dnda Badat ve am civarnda yaayan ve sadece o dnemin
nlleri olarak kalmayp, btn bir tasavvuf tarihi iin zirve kabul edilen ahsiyetleri grme ve tanma frsatn ona bu seyahati salamtr. Zira gittii yerler dnemin belli bal tasavvuf merkezleri durumundayd. Daha sonra tasavvuf hayata yneldii yllarda eyh bulmak maksadyla, bata Tirmize yakn
merkezlere olmak zere birok seyahat daha gerekletirmitir. 49
Tirmiz ikinci nemli yolculuunu Tirmizden srgn edildii dnemde,
45
46
47
48
49
el-Cey, Muhammed brahim, Menhecul-Hakm et-Tirmiz fil-Hads vel-Fkh,

Mecelletl-Ezher, Kahire 1981, 53/6, s. 1072.
lken, slam Dncesi, s. 90. III./IX. Yzylda etkin olan Kerrmiyye ve bn Kerrm iin bk.
Abdlkhir el-Badd, Mezhepler Arasndaki Farklar, ev.: Ethem Ruhi Flal, Ankara 2001, ss.
160-169; ehristn, el-Milel ven-nihal, Beyrut 1990, c. I, ss. 124-131; D.S. Margoliouth,
Kerrmiyye, A, c. VI, ss. 594-596; Laoust, slamda Ayrlk Grler, ss. 135-136.
Bdvv en, s. 16.
Bdvv en, s. 16.
Bdvv en, s. 15.
Hatmul-Evliy | 29
285/898 ylnda Niabura gerekletirmitir.50 Melmetiyye hareketini daha yakndan tanmas ve Melmetiyyenin nde gelen eyhleriyle fikir al-veriinde
bulunmas, Niabura yapt bu seyahat esnasnda gereklemi olmaldr. Ayrca srgnde olduu bir dnemde seyahat etmesine izin verildiine gre, ona
getirilen yasan yalnzca Tirmiz ehri iin geerli olduu anlalmaktadr.
Tasavvufa ilgi duymaya balad yllarda Tirmiz aray iindedir.
Antaknin eseri ve dier okumalar ona yol gstermi ve bu dorultuda eitli
uygulamalara koyulmutur. Kendisi bu durumu u ekilde tasvir etmektedir:
Nefs riyzeti hususunda bu eser bana rehberlik etti. Baladm ve Allah da bana yardm etti. Nefsime ehevtn menni ilham edildi. yle ki kalbime ardarda birok eyler
ilka ediliyordu. Bazan souk su imeyi kendime yasaklyordum, nehir suyu imekten
de kanyordum. Kendi kendime yle diyordum: Belki de bu su haksz bir yerden
akmtr... Yalnzlk ve sahraya kp dolama sevgisi beni kaplad. ehrin etrafndaki
harabelerde ve bo arazilerde dolayordum. Bunu huy edinmitim. Bana yardm edecek dostlar aryordum. Yalnzla ve bo meknlara kendimi kaptrmtm.51
Hakm Tirmiz kendisinin eyhi ya da eyhlerine dair herhangi bir isim

vermemektedir. Tasavvuf hayata ynelmesinde ona tesir eden, girdii bu yoldaki mnev seyrini ynlendiren ve kendisine yardmc olan bir eyh mevcut
olsayd, Bdvv ende bundan mutlaka sz ederdi. Ayrca eserlerinde ortaya
koyduu grlerinden ve yaklam tarzndan anlald kadaryla Tirmiz,
belli bir kiinin kontrol altna girecek, baka hocalara ve fikirlere kapal kalacak bir yapya sahip deildir. Bu ynyle o, kendi ihtiyacna cevap verebileceini dnd her kii ve fikre ak gzken bir durum sergilemektedir. Bununla birlikte klasik anlamda eyh-mrid ilikisi yaad isimlerden ziyade,
sohbetlerine katlp bir ekilde kendilerinden istifade ettii rivayet edilen ahslardan bazlar unlardr:
50
51
52
53
1.
Eb Trb en-Naheb52
2.
Ahmed b. Hadraveyh el-Belh53
Sbki, Tabakt-fiiyye, c. II, s. 285.

Bdvv en, ss. 15-16. Tirmiznin yaad bu halin benzerini ondan yaklak iki yz yl sonra yaayan ve hissettiklerini kaleme alan bir baka isim Gazzldir (.505/1111).
Slem, Tabakt, ss. 146-151; Eb Nuaym Isfahan, Hilyetl-evliy,c. X, s. 233; Kueyr, Risle,
ss. 129-132; Hucvir, Keful-mahcb, ss. 221-222; Feridddin Attar, Tezkiretl-evliy, ss. 351357; Mehmet Demirci, Eb Trb en-Naheb, DA, c. X, ss. 243-244.
Slem, Tabakt, ss. 103-106; Eb Nuaym Isfahn, Hilyetl-evliy, c. X, ss. 42-43; Kueyr,
Risle, ss. 115-116; Hucviri, Keful-mahcb, ss. 219-221; Feridddn Attar, Tezkiretl-evliy, ss.
343-349; Kara, Ahmed b. Hadraveyh, DA, c. II, s. 71.
3.
Yahya b. Muz er-Rzi54
4.
Yahya el-Cell55
Yaad dnemde, fikirleri nedeniyle eletirilmi ve zaman zaman bask

grm olsa da, Tirmiz hayattayken evresinde toplananlarn, ldkten sonra
adna nisbetle oluturulan harekete dahil olanlarn saysnn hi de az olmad
anlalmaktadr. Zira eserlerinin byk oranda zamana direnebilmi olmas onlarn yazldklar andan itibaren, en azndan belli muhitlerde kabul grdklerine delalet etmektedir. Ayrca baz fikirlerinin bn Arab ve Gazzal gibi zirve
ahsiyetlere ilham kayna olmas bu gr desteklemesi ynyle nemlidir.
Ancak ne var ki onun mridleri ile ilgili kaynaklarda pek fazla malumat yoktur. Onun mridi olduklarna dair tabakt melliflerinin zikrettikleri isimlerden bazlar unlardr:
1.
Hasan b. Ali el-Czcn56
2.
Eb Bekir el-Verrk57
3.
Abdullah er-Rz.
Hakm Tirmiznin yaad ada, ncesinde ve sonrasnda bir ksm tasavvuf erbabna ve sf olmadklar halde belli evrelere muhalif gr ortaya
koyanlara uygulanan tedib yntemlerinden biri de srgne gndermektir. Tasavvufun yalnzca bir zhd biimi olmaktan kp, kendine zg inan ve uygulamalar olan bir hareket halini almaya balamasyla birlikte, bu cereyana
farkl evrelerce eitli engeller konulmaya allmtr. Bu tr engellemelere
muhatap olan Hakm Tirmiz kendi srgnne neden olan mesele hakknda
unlar sylemektedir:
ftira ve kouculuk yoluyla bama keder verici eyler isabet etti ve bunlar bana haksz bir ekilde yklendi. Mamafih bunlarla baa kmak benim iin kolay oldu. Ben gece gndz dosdoru yolumda devam ederken, bana eziyet eden, sapklk ve bidat ile
54
55
56
57
Hatmul-evliy, s. 403.
Slem, Tabakt, s. 217; Eb Nuaym Isfahan, Hilyetl-evliy, c. X, s. 233; bnl-Cevz, Sfatssafve, c. II, s. 411; Kueyr, Hakm Tirmiznin, bnl-Cellnn sohbetinde bulunup ondan yararlandn kaydediyorsa da, bk, Risle, s. 142, aslnda kastettii kii, bu ahsn babas Yahy
el-Cell olsa gerektir.
Slem, Tabakt, ss. 246-248; Eb Nuaym Isfahn, Hilyetl-evliy, c. X, s. 350. Isfahn burada
Crcn nisbesini kullanmaktadr. Hucviri, Keful-mahcb, ss. 250-251; Feridddin Attar,
Tezkiretl- evliy, II, ss. 149-150. Kueyr dier klasiklerin aksine bu sf hakknda bilgi vermemektedir.
Slem, Tabakt, ss. 221-227; Eb Nuaym Isfahn, Hilyetl-evliy, c. X, ss. 235-237; Kueyr,
Risle, s. 160; Hucvir, Keful-mahcb, ss. 245-246; Feridddin Attar, Tezkiretl-evliy, c. II, ss.
121-125.
Hatmul-Evliy | 31
beni ayplayan ve iftirada bulunan szde ilim ile megul kimselerden58 birok eylere
maruz kaldm. Bela o denli iddetlendi ki olay Belh valisine bildirildi ve ben onun yannda kk drldm.59 Ona, burada, mahabbetullahtan bahseden, insanlar ifsad
eden, bidat ortaya koyan ve nbvvet iddiasnda bulunan birisi var diye ikyette
bulunuldu. ikyetiler, kalbimden dahi gemeyen eylerle beni suluyorlard. Nihayet
Belhe geldim. Belh valisi, mahabbet hakknda konumamam iin bir artnme yazdrd. Bu benim arnmam iin ismi mbarek olan Allahtan bir sebep olmutu. Zira kederler kalbi temizler. Bu durum karsnda Davudun (a.s.) u szn hatrladm: ...Ey
Rabbim! Bedenimi oru ve namaz ile temizlememi emrettin. Fakat kalbimi ne ile temizleyeyim? Allah Tel yle cevap verdi: Ey Dvud! Keder ve zntlerle.60
Hakm Tirmiznin szlerine dikkat edilecek olursa, yneticileri sulayc,

ya da knayc ifadeler kullanmad grlecektir. Btn suun ve sorumluluun kendisine iftira atan ve buna dayanarak ikyette bulunanlarda olduunu
sylemektedir. Bu tavr ayn zamanda onun, Mslmanlarn, kendilerini ynetenlere kar nasl davranmalar gerektiiyle ilgili kanaatleri hakknda baz
ipularn da barndrmaktadr. Ayrca o, srgn ile ilgili bilgi verdii
Bdvv en isimli risaleyi kaleme almak suretiyle, yaad bu kt tecrbenin
i yzn bilmeyen ve hakknda s-i zanda bulunanlar aydnlatmay hedeflemi olmaldr.
Burada zerinde durulmas gereken meselelerden biri de, Hakm
Tirmiznin ikyet edilmesine neden olarak gsterilen hususlardr. Kendi ifadesine gre o, bidatilik, mahabbetten bahsediyor olmas ve nbvvet iddias
gibi gerekelere dayanlarak ikayet edilmitir.61 Srgn olarak gnderildii
Belhte valinin ilk yapt bu mesele ile alakal konumamasn temin maksadyla kendisinden imzal bir belge almak olmutur.62 Aslnda sz konusu meselelerin o dnemde yaayan sfler tarafndan yaz ve sohbetlerde ska ilendii
bilinmektedir. Bununla birlikte Tirmiznin yer yer sertleen slubu ve eserindeki baz mulak ifadeleri tepki grmesine yol am olmaldr.
58
59
60
61
62
Hakm Tirmizi eserlerinde zhir ulems tabirini kullanmak suretiyle bu kiileri kastederek
hem bir manada onlar kmsemekte ve hem de yaadklarndan dolay sorumlu tuttuu bu
insanlardan intikam almaktadr, byle bir kullanm iin bk. Nevdirul-usl, c. I, s. 153.
Burada mellifin szn ettii vali, 265/879-287/908 yllar arasnda bu blgenin hakimi olan
Saffr emiri Amr b. Leys olsa gerektir, bk. Bosworth, slam Devletleri Tarihi, ev.: E. Meril-M.
pirli, stanbul 1980, s. 130; zaydn, Abdlkerim, Amr b. Leys, DA, c. III, s. 86.
Bdvv en, ss. 17-18.
Bdvv en, s. 18.
Bdvv en, s. 18.
1.2. Eserleri
Esas itibariyle sfi olan mellif, yazlarnda bazan Hadis, Fkh, Kelam, Tefsir
ve dier din ilimlerle ilgili meselelere yer verse de, asl gayesi bu sahalara dair
grlerini beyan etmek deildir. lk birka asrda yaayan ve slam dncesinin oluumunda pay olan pek ok Mslman dnr gibi Tirmiz de henz
ayrma durumunda olan bu temel disiplinleri biliyor olmann verdii destekle
tasavvuf fikirlerini ortaya koymaya alm ve bunda da baarl olmutur.
1.2.1. Hakm Tirmiznin Mevcut Eserleri
1.
Bdvv en-i Hakm et-Tirmiz (=Bed en):63 Tasavvufun ilklerinden olan

bu risale bir eit otobiyografidir. Kk hacimli olan eser ilk olarak Osman Yahya tarafndan neredilmitir (Mark 55/ 1961, s. 245-276). Ayn
isim tarafndan hazrlanan Hatmul-evliynn ba tarafna eklenerek tekrar
okuyucuyla buluturulmutur (Beyrut 1965). Muhammed Halid Mesud,
ngilizce bir tantm yazs ilave ederek Islamic Studies adl dergide bu risaleyi yaymlamtr (Karai 1965, c. IV, s. 315-343). Bernd Radtke ve John
OKane bu eseri ngilizceye tercme edip yaymlamlardr (The Concept of
Sainthood in Early Islamic Mysticism, Richmond Surrey 1996, s. 15-38).
2.
Beynl-fark beynes-sadr vel-kalb vel-fud vel-lbb:64 Sadr, kalb ve bunlarn

dern boyutlar ile akl, nefs, ruh v.b. konularda mecaz tasvirlere dayal
yorumlar ihtiva eden bir eserdir. Nicholas Heer tarafndan tahkikli neri
yaplmtr (Kahire 1958). Ayn ahs bu eseri A Sfi Pyschological
Treatise, A Translation of the Beyan al-Farq bayn al-Sadr wa al-Qalb wa alFuad wa al-Lubb balyla ngilizceye tercme etmitir (Muslim World,
LI, (1961) s. 25-36, 83-91, 163-172, 244-258).
3.
el-Ekys vel-muterrn65(=Tabiun-nfs): Ahmed Abdurrahim es-Syih ve

Seyyid el-Cmeyl tarafndan Tabiun-nfs adyla neredilmitir (Kahire 1989).
63
Brockelmann, GAL, c. II, s. 666; Osman Yahya, Loeuvre de Tirmidi, Melanges Louis
Massignon, Dmek 1956, s. 425; Sezgin, GAS, c. I, s. 654.
Brockelmann, GAL, c. I, s. 216; Brockelmann, GAL Suppl, c. I, s. 955; Osman Yahya, Loeuvre
s. 424; Sezgin, GAS, c. I, s. 657.
Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 356; Osman Yahya, Loeuvre s. 421; Sezgin, GAS, c. I, s. 654.
64
65
Hatmul-Evliy | 33
4.
Menzilul-ibd minel-ibde66 (= Menzilul-ksdne ilallah):67 Tirmiznin bu

eserinin, Herevnin Menzilus-sirn ve bn Kayymn Medricus-slikn
isimli Menzil erhine nclk ettii kabul edilmektedir.68 Muhammed brahim el-Cey tarafndan neredilmitir (Kahire 1977). Daha sonra Beyrutta, Ahmed Abdurrahman es-Syih tahkikiyle tekrar baslmtr (1990).
Hakm Tirmznin vatan Tirmiz gnmzde zbekistana bal bir snr
ehridir ve zbekistann bamszln kazanmasnn ardndan ilk defa
Tirmiznin eserlerinden biri olan Menzilul-ibd zbeke evirisi ve Arapa metniyle birlikte baslmtr (Takent 2003).69
5.
Riyzetn-nefs:70 Eser ilk olarak Abdlmuhsin el-Hseyn tarafndan

Hakkatl-demiyye adyla yaymlanmtr (Mecellet Klliyyetil-db, III,
1946, s. 50-108). A.J. Arberry ve Ali Hasan Abdlkdir tarafndan,
Tirmiznin Edebun-nefs isimli eseriyle birlikte tahkikli olarak bir defa daha
neredilmitir (Kahire 1947). Bu iki eser adeta Tirmiznin insan ve tasavvuf anlaynn zeti durumundadr. Bu eser son olarak yakn zamanlarda
brahim emsuddin tarafndan Kueyrye ait bir risale ile birlikte neredilmitir (Beyrut 2002).71
6.
Kitbu edebin-nefs:72 Arberry ve Ali Hasan Abdulkdir tarafndan yine Hakm Tirmizye ait olan Riyzetn-nefs adl risale ile bir arada yaymlanmtr (Kahire 1947). Ahmed Abdurrahim es-Syih bu eseri bir defa daha neretmitir (Kahire 1993).
7.
el-Mesilul-meknne:73 Hakm Tirmiznin Tefsir, Hadis, Fkh, Tevhid ve

Tasavvuf gibi sahalarla alakal belli grlerini ihtiva eden bir eserdir.
66
67
68
69
Osman Yahya, Loeuvre, s. 438.

Brockelmann, GAL, c. II, s. 666; Osman Yahya, Loeuvre s. 438; Sezgin, GAS, c. I, s. 656.
es-Syih, Mukaddime, Menzilul-ibd, s. 4.
20-22 Mays 2005tarihlerinde stanbulda gerekletirilen Uluslararas Aziz Mahmud Hdy
Sempozyumuna katlan Dr. Nadirhan Hasana Menzilul-ibdn bu nerini ltfedip getirmi
olmalarndan dolay mteekkirim.
Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 356; Brockelmann burada Riyzetn-nefsi dierlerinden ayr
olarak zikretmektedir.
Hakm Tirmiznin bu eseri, isnadl hadis ihtiva eden tasavvuf kitaplara rnek olarak zikredilmektedir, bk. Kettn, er-Risletl-mustatrafe, ev.: Yusuf zbek, stanbul 1994, s. 364.
Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 356; Osman Yahya, Loeuvre, s. 419. Mellif burada bu eserin ayrca Riyzetn-nefs eklinde anldn belirtmektedir; Sezgin, GAS, c. I, s. 656;
Brockelmann, GAL, c. I, s. 216; Brockelmann, GAL Suppl., c. III, s. 1203; Osman Yahya,
Loeuvre, s. 440.
70
71
72
73
Muhammed brahim el-Cey tarafndan neredilmitir (Kahire 1980). 74

8.
Nevdirul-usl75 (ve taarruf li mezhebit-tasavvuf)76 f marifeti ahbrir-Rasl:77

Hadis edebiyatnda el-Garib ad verilen bir tarza rnek olarak gsterilen Nevdirul-usl 78 291 hadisin erhini ihtiva etmektedir. Mellif burada,
dier hadis kitaplarndan farkl olarak her birine asl adn verdii 291
konu bal tespit edip her balk altnda bir hadisi erh etmitir.
Celleddn Suyt (.911/1505) mehur hadis kitaplarnda yer almayan ancak Nevdirde bulunan hadisleri Zevidu nevdiril-usl lil-Hakm et-Tirmiz
adyla bir araya toplamtr. Eser, ilk olarak Mustafa b. smail edDmeknin Mirktl-vsl li nevdiril-usl adl haiyesiyle birlikte baslmtr (stanbul 1293).79 Mustafa Abdlkdir At tarafndan tahkikli neri yaplmtr (I-II, Beyrut 1992). Yusuf Abdurrahman el-Mara eserde geen hadisler zerine Fihrist ehdis-i nevdiril-usl isimli bir alma
yapmtr (Beyrut 1987). H. Rec Mustafa, Hakm Tirmiznin Nevdiruluslde rivayet ettii hadisler zerine bir alma yapmtr: el-Hakm etTirmiz ve menhecuhul-hadis f nevdiril-usl (Kahire 1998).
9.
es-Salt ve meksduh80(=erhus-salat ve meksiduh81): Namaz ibadetinin

gayesinin ve namaz ierisinde uygulanan hareketlerin dern anlamlar
hakknda yorumlar ieren risale Tirmiznin fkh meselelere tasavvuf bakn yanstan rneklerden biri durumundadr. Eser, Hsn Nasr Zeydn
tarafndan neredilmitir (Kahire 1965). Behc Gazzv yaklak yirmi yl
sonra bu eseri tekrar yaymlamtr (Beyrut 1986).
10. Kitbul-akl vel-hev:82 Ahmet Suphi Furat tarafndan neredilmitir

(arkiyt Mecmuas, 5/ 94-133 stanbul 1964). Eser ayrca Vecih Ahmed Abdullah tarafndan bir kez daha yaymlanmtr (skenderiye 1991).
74
75
76
77
78
79
80
81
82
Bu neirde 127-132. sayfalar arasnda mellifin Mekrun-nefs isimli risalesi de yer almaktadr.
Nir bunu kendisinin ilave ettiini belirtmektedir, bk. s. 127. Ayrca, Tirmiznin, Muhammed b. Fadl el-Belhye yazd bir mektup da bu eser ierisinde yer almaktadr, ss. 71-76.
Brockelmann, GAL, c. I, s. 216; Osman Yahya, Loeuvre, s. 460.
Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 356.
Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 356; Sezgin, GAS, c. I, s. 655.
Uur, Mcteba, Hadis limleri Edebiyat,Ankara 1996, s. 100.
Brockelmann, GAL, c. I, s. 216; Brockelmann, GAL Suppl., c. III, s. 1203.
Osman Yahya, Loeuvre, s. 463; Sezgin, GAS, c. I, s. 655.
Brockelmann, GAL, c. I, s. 216; mellif burada eserin adn el-Akl vel-hd eklinde vermekteyken dier almasnda el-Akl vel-hev olarak zikretmektedir. Brockelmann, GAL Suppl.,
c. I, s. 356; Osman Yahya, Loeuvre, s.422; Sezgin, GAS, c. I, s. 656.
Hatmul-Evliy | 35
11. Kitbul-menhiyyt83 (ve Kll m vucide min hadisin bin-nehy84)(=el- Munhiyt

ve kll m vucide hadisin bin-nehy85): Adndan da anlalaca zere, daha
ziyade baz fkh meselelerin, zellikle dinen nehyedilen belli hususlarn ilendii bir eserdir. Kitbul-menhiyyt Eb Hcir Muhammed es-Sad tarafndan yaymlanmtr (Beyrut 1985). Muhammed Osman el-Hut bu eserin tahkikli nerini gerekletirmitir (Kahire 1985).86
12. el-Emsl minel-Kurn (el-Kitb) ves-Snne (= el-Emsl li ehlil-hakik): 87 Her
ne kadar fkh meselelere tahsis edilmi gibi gzkse de, Hakm
Tirmiznin tasavvuf anlayn genel hatlaryla ortaya koyan eserlerinden
biridir. Sahasnda ilklerden olduu kabul edilen bu eser, hadisilerin
Emsll-hads88 diye adlandrdklar alann nemli rneklerinden biri
olarak kabul edilmektedir.89 Ali Muhammed el-Bicv tarafndan eserin
tahkikli neri yaplmtr (Kahire 1975).90 Mustafa Abdulkdir At bu kitab
daha sonra tekrar yaymlanmtr (Beyrut 1989).
13. Kitbu mekrin-nefs:91 Kk hacimli bir eserdir. Tirmiznin ele ald temel
konulardan olan nefs, nefsin hileleri ve bunlarla baa kma yollar hakknda mellifin gr ve tavsiyelerini iermektedir. Abdlfettah Abdullah
Bereke tarafndan tahkiki yaplmtr (el-Mahedu Mahtutatil-Arabiyye, c.
XX, s. 131-159, Kahire 1974). Ayrca Tirmiznin bir baka kitab olan el-
83
84
85
86
87
88
89
90
91

Sezgin, GAS, c. I, s. 656.
Abdlmuhsin el-Hseyn bu eserin aslnda, Hucvirnin eserinde zikrettii Kitbun-nehc isimli risale olduu kanaatini tamaktadr. O, Arapada her iki kelimenin imlsnn benzer oluu
ve Hucvirnin kitabnn istinsah edilmesi esnasnda yaplan bir yanlln bu neticeyi dourduunu sylemektedir, bk. Abdlmuhsin el-Hseyn, el-Marife indel-Hakm et-Tirmiz, Kahire, ts. s. 21. Burada yaplan tahlil ve yorum ikna edici grnmektedir.
Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 356; Osman Yahya, Loeuvre, s. 421; Sezgin, GAS, c. I, s.
655.
Hadislerde geen meselleri bir araya toplayan eserlere genel olarak Emsll-hads ad verilmektedir, bk. Mcteba Uur, Hadis limleri Edebiyat, s. 78.
Uur, Hadis limleri Edebiyat, s. 78.
Nir Ali Mustafa el-Bicvye gre bu eser, nl mfessir Muhammed b. Ahmed Kurtubnin
(.671/1272) tefsirinin kaynaklar arasnda yer almaktadr, bk. Kitbul-emsl, Mukaddime, s. 3.
lim talebi iin memleketinden Msra gelip yerleen ve zhd takvsyla tannan bir isim
olan Kurtubnin (ayrntl bilgi iin bk. Cerraholu, Tefsir Tarihi, c. II, s. 116). Hakm
Tirmiznin eserlerine muttali olmas normal karlanmaldr. Zira yaklak olarak ayn zaman
diliminde bn Arabnin bu blgeye yakn bir yerde Tirmiznin eserlerini okuduu bilinmektedir.
Mesilul-meknne ierisinde 127-132 sayfalar arasnda tekrar neredilmitir (Kahire 1980).

14. er-Red alel-Muattla92(=el-Mesilul-Muattla93): Hayatnn genlik yllarnda
etkisini hissettii Mutezileye Muattla diye hitap ederek, belli grlerini eletirdii bir risaledir. Tirmiz bu eserde zellikle Allahn sfatlar konusunu ilemekte ve ehl-i snnet akdesine yakn bir anlay ortaya koymaktadr.
15. er-Red aler-Rfza: 94 lk halifeyi tanmayan Rfzlere kar telif edilen
bir risaledir. Ahmet Suphi Furat tarafndan neredilmitir (arkiyt Mecmuas 6/1966/ s. 37-46).
16. Tahslu neziril-Kurn:95 nl mfessir Muktil b. Sleymann (.150/767)
el-Vch ven-nezir isimli tefsirinin erhi durumunda olan bir eserdir.
Tirmiz burada ayrca Muktilin baz fikirlerini de eletirmektedir.96 Hsn
Nasr Zeydn tarafndan tahkikli neri yaplmtr (Kahire 1970).
17. Cevbu kitb miner-Rey:97 Bu risale ilk olarak Abdlfettah Abdullah Bereke
tarafndan yaymlanmtr (Mecellet Klliyyeti Uslid-dn, 1981-1, s. 293296). Daha sonra, Bernd Radtke tarafndan mellife ait dier iki risale ile
birlikte tahkikli neri gerekletirilmitir (Beyrut 1992).
18. el-Mesilullet seeleh ehlus-Serahs anh 98 (dbl-mrdn): 99 Bu eser ilk
olarak Abdlfettah Abdullah Bereke tarafndan dbl-mrdn adyla
92
93
94
95
96
97
98
99
Brockelmann, GAL Suppl., s. 1203; Osman Yahya, Loeuvre, s. 462; Sezgin, GAS, c. I, s. 657.
Brockelmann, GAL, c. I, s. 216; skenderiye, Belediye, 3583/3 (80-125 vr.) H. 593.
E-zel, Muhammed, en-Nezir fil-kurnil-kerm beyne Muktil b. Sleyman el-Belh ve
Muhammed b. Ali el-Hakm et-Tirmiz, el-Lisnl-Arab, c. XV, Rabat 1977, say: 1-2, ss. 116121. Mellif burada ayrca her iki isim ve eserleri arasndaki baz benzerlikleri karlatrmalar yapmak suretiyle zikretmektedir; el-Cey, Muhammed brahim, Menhecul-Hakm etTirmiz fit-tefsr, Mecelletl-Ezher, Kahire 1981, 53/5, s. 900.
Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 356; Osman Yahya, Loeuvre, s. 435; Sezgin, GAS, c. II, s.
466;
Hucviri, Keful-mahcb, s. 388; Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 356; Osman Yahya,
Loeuvre, s. 419. Tirmiznin yaad dnemde mellif sflerin zerine eser kaleme aldklar mhim meselelerden biri de dbul-mrid konusudur. Yahya b. Muz er-Rz
(.258/872) Kitbl-mridn (GAS, c. I, s. 646), Cneyd-i Badad (.298/910) Edebul-mftakr
ilallah (GAS, I, s. 649), Eb Ali er-Ruzbr (.303/915) Kitbu edebil-fakr (GAS, c. I, s. 663) adl
risalelerini ayn zaman diliminde kaleme almlardr, bu konuyla ilgili daha fazla bilgi iin bk.
Uluda, dbul-mrd, DA, c. I, ss. 336-337.
Hatmul-Evliy | 37
neredilmitir (Kahire 1976). Daha sonra, Tirmizye ait dier iki risale ile
birlikte Cevbu mesilillet seeleh ehlu Serahs anh adyla, Bernd Radtke
tarafndan ikinci defa yaymlanmtr (Beyrut 1992).100
19. Kitbul-frk ve menut-terdf:101 Hakm Tirmiz bu eserinde, e anlaml
gibi grnen baz kelimelerin aslnda e anlaml olmadn, aralarnda az
veya ok bir anlam fark bulunduunu ispatlamaya alr. el-Frk Muhammed brahim el-Cey tarafndan neredilmitir (Kahire 1998).
20. lelul-ubdiyye:102 Bu eser henz neredilmemitir.
21. Keyfiyyets-slk il Rabbil-lemn: Ahmet Abdurrahim es-Syih tarafndan
neredilmitir (Kahire 1993).
22. Mesilut-tabr:103 A.J. Arberry bu eseri tahkikli olarak neredip ngilizceye
tercme etmitir (Rivista Studi delgi Orientali, 18/1940, s. 315-327.
23. Beynl-kesb:104 A. Abdullah Bereke tarafndan neredilmitir (Kahire
1976).
24. lmul-evliy:105 Sami Nasr Lutf tarafndan yaymlanmtr (Kahire 1988).
25. Marifetl-esrr:106 M. brahim el-Cey bu eseri neretmitir (Kahire 1977).
26. Kitbu il Eb Osman en-Nisabur:107 A. Abdullah Bereke tarafndan neredilmitir (Mecellet Klliyeti Uslddn, 1981-1, s. 297-301).
27. Sebebut-tekbr fis-salt108
28. Gavrul-umr109
29. Kitbul-ulm110
100
101
102
103
104
105
106
107
108
109
110
Hakm Tirmiznin yazd dnemde, yalnzca ikamet ettii ehir ve burann yakn evresinde deil, btn bir Horasan blgesinde tanndnn kant durumunda olan bu risale, bilhassa bu ynyle dikkate deerdir.
Brockelmann, GAL, c. I, s. 216; Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 356; Osman Yahya,
Loeuvre, s. 428; Sezgin, GAS, c. I, s. 655.
Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 356; Sezgin, GAS, c. I, s. 654; Osman Yahya, Loeuvre, s.
433.
Brockelmann, GAL, c. II, s. 666; Osman Yahya, Loeuvre, s. 441.
Osman Yahya, Loeuvre, s. 462; Sezgin, GAS, I, s. 658. Bursa, Haraolu, 806/2 (20b-26b).
Brockelmann, GAL, c. I, s. 216; Osman Yahya, Loeuvre, s. 430; Sezgin, GAS, c. I, s. 656.
Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 357; Sezgin, GAS, c. I, s. 657; Osman Yahya, Loeuvre, s.
468.
30. el-Fark beynel-yt vel-kermt111

1.2.2. Hakm Tirmiznin Kaynaklarda Zikredildii Halde Bugn Mevcut
Olmayan Eserleri
1.
Trhul-meyih112 (Tabaktl-meyih)113
2.
Tefsr114
3.
Kitbun-nehc115
4.
Azbul-kabr116
5.
Edebul-lim vel-mteallim117
6.
Kitbul-irdt118
1.2.3. Hakm Tirmizye Aidiyeti pheli Olan Eserler

Aadaki eserlerin, en azndan bugn elde mevcut olan ekilleriyle Tirmizye
ait olamayacaklar, mellif ve eserleri zerine alan baz aratrmaclar tarafndan ileri srlmektedir:
1.
Beynl-fark beynes-sadr vel-kalb vel-fud vel-lbb119
111 Brockelmann, GAL, c. II, s. 666; Osman Yahya, Loeuvre, s. 428; Sezgin, GAS, c. I, s. 657.
112 Hucvir, Keful-mahcb, s. 46;Hucvirnin bu eserden sz ederken verdii rnek Eb Hanifeyle ilgilidir. yle demektedir: Rivayet olunur ki, mm- Azm Eb Hanife Muhammed
b. Ali Tirmiznin sfilerin tabaktna dair telif ettii Tarihte yazldna gre- ilk zamanlarda
yn elbise giyer, uzleti kasteder ve mnzev bir hayat yaard, s. 126. Brockelmann, GAL
Suppl., c. I, s. 356; Osman Yahya, Loeuvre, s. 467.
113 Katip elebi, Kefuz-znn, s. 1104.
114 Hucvir, Keful-mahcb, s. 244. Hucvir burada, Tirmiznin bir tefsir yazmaya baladn ancak tamamlamaya mr vefa etmeden vefat ettiini, bununla birlikte yazlm olan miktarn
ilim ehli arasnda yaylm olduunu sylemektedir; Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 356;
115 Hucvir, Keful-mahcb, s. 141; Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 356; Osman Yahya,
Loeuvre, s. 465. Ktip elebi bu eseri Kefz-znnda Kitbul-menhec eklinde anmaktadr, bk. s. 1883. Bu eser ve Kitbul-menhiyyt ile olan balants hakknda yukarda ilgili blmde yeterince bilgi verilmitir.
116 Hucvir, Keful-mahcb, s. 141; Brockelmann, GAL Suppl., c. I, s. 356; Osman Yahya,
Loeuvre, s. 422.
117 Osman Yahya, Loeuvre, s. 419. Bu eser aslnda Hakm Tirmiznin mridi olan Eb Bekir elVerrka ait olup nisbe ve sfat benzerliinden dolay Tirmizye atfedilmi olsa gerektir. ElVerrkn bu risalesi neredilmitir, Kahire 2001.
118 Tirmiz el-Mesilul-meknnede bu eserinden bahsetmektedir, bk. s. 109.
Hatmul-Evliy | 39
2.
Kitbul-hacc ve esrrih120
3.
Mrifetl-esrr121
4.
Gavrul-umr122
Yukarda zikredilenlerin dnda Hakm Tirmizye ait belli meselelere hasredilmi kk hacimli daha pek ok risale vardr. Hakm Tirmiznin henz
kendisi hayattayken eserlerinin youn bir ekilde okunduu ve istinsah edilerek yaad blgenin dnda, mslmanlarn bulunduu farkl corafyalara
ulatrld bilinmektedir. Bu faaliyetin kendisinin vefatndan sonra da devam
ettii kesindir.
Burada zikredilmesi gereken hususlardan biri de Hakm Tirmiznin eserlerinin muhteva niteliidir. O, yzyllarca nce, birok farkl kaynaktan devirdii fikirleri kendi dnce sistemi iine, pek ok meselede ncs olduu kabul edilen bn Arab kadar olmasa da, 123 olduka iyi bir ekilde yerletirmeyi
baarmtr. Yazdklarndan ve yorumlarndan anlald kadaryla o geni bir
hayal dnyasna sahiptir. Ancak unu hemen ifade etmek gerekir ki Tirmiz
yalnzca hayal leminde yaan biri de deildir. Edindii bilgileri, gl olduu
anlalan bu yetisi sayesinde kendine zg bir yorum szgecinden de geirerek
kurmu olduu sisteme dhil etmitir. Kaba bir ekilde oradan buradan toplayp bir araya getirdii malumat bu haliyle okuyucuya gtrmemi, bilakis
bunlar mhir bir edayla kurgulayarak muhatabna sunmay baarmtr.
2. HATMUL-EVLY
2.1. Hatmul-evliynn Kaynaklar
Oluum dnemi mutasavvflar arasnda nemli bir yere sahip olan Hakm
Tirmiznin tasavvuf grlerinin ekillenmesinde birbirinden fakl pek ok
kaynan etkili olduu anlalmaktadr. Bununla birlikte onun temel kaynaklar
Kurn ve Snnettir. Her ne kadar grlerini dayandrd ayet ve hadisleri
119 Bernd Radtke ve John OKane Beynl-farkn, en azndan u andaki mevcut ekliyle
Tirmizye ait olamayacan ifade etmektedirler, bk. The Concept of Sainthood, s. 5; The
Concept of Wilaya in Early Sufism, Classical Persian Sufism, London 1993, s. 486.
120 Radtke, The Concept of Wilaya in Early Sufism, s. 486; Radtke, OKane, age, s. 5.
121 Radtke, agm, s. 486; Radtke, OKane, age, s. 5.
122 Radtke, agm s. 486; Radtke, OKane, age, s. 5.
123 Bk. Nasr, Three Muslim Sages, s. 98.
kendine zg bir anlayla yorumlasa da o hemen her kanaatini bir ayeti referans alarak ortaya koymaktadr. Bunun yannda hadisi kimliinin salad
imknla yerine gre konuyla alakal bildii btn hadisleri de kullanmaktadr.
Eserlerinde tesiri altnda kald kitaplardan veya bunlarn melliflerinden
pek bahsetmeyen Tirmiznin fikir kaynaklarn tam ve doru olarak tespit etmek mmkn gzkmemektedir. Bu durumun istisnalarndan biri Ahmed b.
sm el-Antkdir (.239/853). Ahmed b. Ebul-Havar (.230/845) ve Eb Sleyman ed-Drnnin (.215/830) mridi olan Antaknin melmet konusunda
Hamdun Kassardan (.271/885) evvel ilk sz syleyen kii olduu kabul edilmektedir.124 Tirmiz aray iinde olduu dnemde Antaknin tasavvufa dair
bir eserini okuduunu ve bunun tesirinde kaldn sylemekteyse de125 ne bu
eserin adn telaffuz etmekte ve ne de daha ziyade hangi konular ihtiva ettii
hakknda bilgi vermektedir. Dolaysyla Hatmul-evliynn oluumunda
Antaknin fikirlerinin ynlendirici olduunu sylemek mmknse de kesin
ifadeler kullanmak gtr.
Hakm Tirmiz Hatmul-evliyda muasr olan sfilerden yalnzca Yahya b.
Muz er-Rzyi (.255/869) ismen zikretmekte ve onun velyete dair grlerinden bahsetmektedir. Herhangi bir eseri gnmze ulamayan Raznin tasavvuf grlerinin bir blmn ok daha sonralar kaleme alnan tabakt
kitaplarndan ksmen renmek mmkn olmaktadr. Buna ramen mevcut
bilgilerle Tirmiznin grleri karlatrldnda aradaki benzerlikler gzden
kamamaktadr.126 Bu benzerlikler ve Tirmiznin ifadeleri Yahy b. Muzn
baz kanaatlerinin Hatmul-evliynn kaleme alnp ekillenmesinde messir olduunu akla getirmektedir.
2.2. Hatmul-evliynn Yazl Sebebi
Hakm Tirmiz, yaad dnemde farkl kesimlerce youn ekilde tartlmakta
olan ve belli gruplar tarafndan deiik mecralara ekilmek istenen velyet meselesini btn ynleriyle ele alp, grlerini ortaya koymak iin Hatmulevliyy yazmtr. Bununla alakal olarak kendi ifadeleri yledir:
nsanlardan bir ksmnn megul olduu; velyetin durumu, evliynn ve bulunduk124 Bk. Mustafa Bilgin, Ahmed b. sm el-Antak, DA, c. II, s. 44.
125 Bdvv en, s. 15.
126 Yahy b. Muzn tasavvuf grleri hakknda ilk dnem kaynaklar iinde en fazla bilgi Eb
Nuaym Isfahan tarafndan verilmektedir, bk. Hilyetl-evliy, c. X, ss. 51-70.
Hatmul-Evliy | 41
lar menzillerin emili, onlarn kabulnden ne lazm geldii ve velnin, kendisinin vel
olup olmadn bilip bilmedii gibi meseleleri soruyorsun. Ayrca insanlardan bazlarnn yle sylediklerini belirtiyorsun: Vel, vel olduunu bilmez ve her kim vel olduunu dnrse o bundan uzaktr.127
Eserde bahis konusu edilen hususlar, Tirmizye sorulan sorular ve onun

verdii cevaplar velyet konusunun o dnemde hem mutasavvflar ve hem de
i gruplarca tartlmakta olduunu gstermektedir. Ayrca velayet meselesiyle balantl olan nbvvet de sz konusu asrda felsefe ile megul olan Mslman mtefekkirlerin ilgilendikleri konular arasndayd. rnein nl filozof
Eb Bekir Zekeriya er-Rznin nbvvete dair ortaya koyduu grleri reddetmek maksadyla Eb Htim er-Rznin (.322/933) kaleme ald Almunnbvve128 adl eser bu balamda deerlendirilebilir.129
Tirmiz ile ayn ada yaayp velyet ve bununla balantl hususlar zerine eilen mutasavvflar arasnda Eb Said el-Harrz (.277/890), Sehl b. Abdullah et-Tster (.283/896), Hallac (.309/922), Cneyd-i Badd (.297/910)
gibi isimler bulunmaktadr.130 zellikle Eb Said el-Harrazn kaleme ald elKef vel-beyn adl risale, hacim olarak daha kk ve nitelik ynnden ksmen
farkl da olsa, Tirmiznin bu eseriyle benzerlik arz etmektedir. Yine Hakm
Tirmiznin ada olan bn Ebd-Dnya (.281/894) da ayn dnemlerde velyet konusunu ele alan Kitbul-evliy adnda bir eser telif etmitir. Mellife
nisbet edilen Kermtl-evliy isimli kitapla ayn olduu kabul edilen bu eser
neredilmitir (Kahire 1935, Beyrut 1993). bn Ebd-Dnyann nefs hakknda
kaleme ald Muhsebetn-nefs isimli kitab da, onun Hakm Tirmiz ile benzer
meseleler zerine eildiklerinin bir baka delili durumundadr.131 Burada verilen ksa malumattan da anlalaca zere Tirmiz farkl disiplinlere mensup
limler tarafndan ele alnan ve tartlmakta olan bir mesele hakknda kendi
kanaatlerini ortaya koymak maksadyla Hatmul-evliyy telif etmitir.
127
128
129
130
131
Hatmul-evliy, ss. 115-117.

Bk. Almun-nbvve, tahk.: Salh es-Sv, Gulam Rza Avn, Tahran 1977.
Eserin tantm hakknda bk. Yusuf evki Yavuz, Almun-nbvve, DA, c. II, ss. 337-338.
Schimmel, Mystical Dimensions of Islam, 55-56; Radtke, OKane, The Concept of Sainthood, s. 6.
Ayrntl bilgi iin bk. brahim Hatipolu, bn Ebd-Dnya, DA, c. XIX, s. 458; bk. Radtke,
Bernd, The Concept of Wilaya in Early Sufism, s. 483.
2.3. Hatmul-Evliynn Telif Tarihi

Hatmul-evliynn mukaddimesinde yer alan bir ifadeden hareketle132 Hakm
Tirmiznin bu kitab 270/883 senesinde yazm olabilecei iddia edilmitir.133
Hakm Tirmiz zerine yapt almalarla tannan Bernd Radtkeye gre yazl ekli ve muhtevas, III./IX. yzyln 70-80li yllar arasnda telif edilmi olduuna delalet etmektedir.134 Eserin ald tepkiler ve mellifinin srlmesine
neden olmas Tirmiznin bir daha bu meseleler hakknda teferruatl yazlar
yazmasn engellemi olmaldr. Zira o her ne kadar hatmul-velye konusuyla tannagelmi olsa da baka birok kitabnda buradaki kadar ayrntya girmemeye zen gstermi gibi gzkmektedir. Buradan hareketle onun eserlerinin ounu bu kitaptan sonra yazd sylenebilir.
2.4. Eserin Metodu ve slubu
Hatmul-evliy, klasik telif metodlarndan olan soru-cevap yntemiyle kaleme
alnmtr. Burada yer alan sorular gerekten zaman zaman kendisine sorulmu
olabilecei gibi, usul gerei konunun akna gre Tirmiz tarafndan da retilmi olabilirler. zellikle yer yer sertleen slubu Tirmiznin kelamc ynnn
etkisini hissettirmektedir.
Eserin btnnden anlald kadaryla Tirmiz yaad muhitte hkim
olan tasavvuf anlayndan honut deildir. Rahatszlk duyduu hususlarn
banda belli karlar iin tasavvufu istismar eden insanlar gelmektedir. Ayrca
bir ekilde bu hayatn iinde dalp aslnda hibir mesafe kat etmedikleri halde
erdiklerini zanneden ve zellikle velyet ve bununla balantl meseleler zerinde rasgele konuanlar da onun eletirilerinin muhataplar arasndadr. deti
olduu zere isim vermeden, eitli i gruplar ile bata Melmetiyye hareketi
olmak zere dneminin mehur tasavvuf akmlarn hedef alan eletirilerinde
yer yer bu mmetin Mecsleri gibi ar ifadeler kullanmaktadr. O, belli meselelerde kendisinden farkl dnenleri ahmaklkla sulayabilmekte ve fikrini
aka dile getirmekten saknmamaktadr.
Tirmiz kendinden ve fikirlerinden olduka emindir. fadelerinin satr aralarndan karlabilecek neticelerden biri de kendisini almas gereken btn
132 Bk. Hatmul-evliy, s. 30.
133 El-Cey, Mukaddime, el-Mesilul-meknne, s. 8.
134 Radtke, Mukaddime, Selsu Musanneft, s. 3.
Hatmul-Evliy | 43
makamlar am biri olarak gryor olmasdr. Bunun bir sonucu olarak o,

kendinden nce yaam olan sfilerin szlerini ndiren zikreder. Kendi dneminde yaayanlardan ise hemen hi bahsetmez. Bu tavrnn istisnalarndan biri
dneminin nl teorisyenleri arasnda kabul edilen Yahy b. Muzdr. Ancak
Yahy gibi bir sfi bile onun nazarnda yalnzca belli bir makama nail olmu,
bunun tesine geememi biridir.
2.5. Hatmul-evliynn Yazma ve Matbu Nshalar ile Tercmeleri
Hatmul-evliynn yazma nshalarnn bulunduu ktphaneler unlardr:
1. Sleymaniye, Fatih, 5322 (153b-168b), 947 H.de istinsah edilmitir.
2. Beyazt, Veliyyuddn, 770 (90a-127b).
3. British Museum, Orients, 8348 (95b-124a)
Hatmul-evliy ilk olarak Osman Yahya tarafndan, Tirmiznin otobiyografisi olan Bdvv en ve son ksmnda konuyla alakal deiik melliflere ait
metinlerle birlikte neredilmitir (Beyrut 1965). Hatmul-evliyy ngilizceye
tercme etmi olan Bernd Radtke, yazma nshalarn tamamnn grlmemi
olmas ve yer yer yanl okumalarn mevcudiyeti gibi nedenlerden tr Osman Yahya nerinin salkl olmadn sylemektedir.135
Eser, Bernd Radtke tarafndan Kitbu sretil-evliy adyla, mellife ait olan
dier iki risaleyle birlikte ayrca tahkikli olarak yaymlanmtr (Beyrut 1992).136
Hatmul-evliy, ayrca 1999 ylnda Beyrutta baslmtr.
Hatmul-evliy, Bernd Radtke ve John OKane tarafndan ngilizceye tercme edilmi ve yine Tirmizye ait olan Bdvv en isimli risalenin tercmesi
ile birlikte neredilmitir (The Concept of Sainthood in Early Islamic Mysticism:
Two Works by al-Hakim al-Tirmidhi, Richmond Surrey 1996, s. 38-98).
Eser daha nce Trkeye tercme edilmeye allmsa da137 mtercimi
belli olmayan, fahi tercme hatalar ve bilinli yapld anlalan tahriflerle
dolu olan bu almann shhatli bir eviri olmadn vurgulamak gerekir.
135 Radtke, The Concept of Wilaya in Early Sufism, s. 485.

136 Dier iki risale, Cevbu mesililleti seeleh ehlis-Serahs anh ve Cevbu Kitb miner-Rey
isimli eserlerdir.
137 Kalblerin Anahtar Hatmul-evliy Kitab, ev.: mer ngt , stanbul 2002. Hatmul-evliynn
mtercimi olarak tercmenin kapanda mer ngt ad yer alyorsa da takdim yazsnn altnda Eseri nere hazrlayanlar ifadesi yer almaktadr.
2.6. erhleri ve lgili Dier almalar

Hakm Tirmiznin yaad dnemde eserlerinin tannmaya baland ve bunlarn bir ksmna erhler yapldna dair rivayetler mevcutsa da 138 bunlardan
hibiri zamana direnememitir. ayet bu bilgi doruysa kendi dneminde erh
edilen eserlerinin banda Hatmul-evliynn bulunduu sylenebilir. Zira burada yer alan baz kapal ifadeler erhi gerekli klan hususlardandr. Bununla
birlikte Hatmul-evliynn, Tirmiznin vefatndan bugne kadar geen zaman
ierisinde dier nemli tasavvuf klasikleri gibi oka erh edilmi bir eser olmad ifade edilmelidir. Burada yer alan baz grlerin genelde tasavvuf evrelerinde kabul grmemi olmas bu duruma sebep olarak gsterilebilir.
Bilindii kadaryla Hatmul-evliy ilk olarak bn Arab tarafndan ksmen
erh edilmitir. el-Cevbul-mstakm amma seelehu et-Tirmiz el-Hakm adn tayan139 bu erh Tirmiznin eser ierisinde cevapsz brakt sorulara bn Arabnin vermi olduu cevaplar iermektedir.
Son dnemde yaplan iki akademik almada Hatmul-evliyda geen baz
hadisler shhat dereceleri ve ierikleri asndan bahis konusu edilmilerdir.
Bunlar, Ahmet Yldrmn Tasavvufun Temel retilerinin Hadisteki Dayanaklar
(Ankara 2000) ile Muhittin Uysaln Tasavvuf Kltrnde Hadis (Konya 2001) adl almalardr.
2.7. Hatmul-evliynn Muhtevas
Tirmiz bu eserinde birbirinden farkl pek ok konuya deinmekle birlikte esasen risalet ve nbvvet kavramlarndan hareket etmek suretiyle zel anlamdaki
velinin bu sfat hak edene dein geirdii aamalarn tavsif ve tahlilini yapmaktadr. Onun burada, velnin manevi ilerleyiinin psikolojik sreleri hakknda yapt yorumlar bilhassa nemlidir.
Kk hacimli bir eser olan Hatmul-evliyda Tirmiz birbiriyle balantl
olarak u meseleleri ele almaktadr:
1. Vel kavram ve tahlili,
2. Evliynn zhir ve btn zellikleri,
3. Nbvvet ve velyet arasndaki fark,
138 Bk. Osman Yahya, Loeuvre, s. 411.

139 Beyazt, 3750, vr. 240a-253a ( H. IX. yy). Ayrca bk. Ftht, c. II, ss. 39-139.
Hatmul-Evliy | 45
4. eitli velyet mertebeleri ve zellikleri,

5. Hatmul-evliy,
6. lim, marifet ve hikmet,
7. Vahiy, ilham ve hadisin mahiyeti ile bunlar arasndaki fark,
8. Kalp ve kalbin deiik boyutlar,
9. Nefs ve terbiyesi,
10. Kalp ve nefs ilikisi,
11. Zikir ve nemi,
ncelikle vel kavramn ele alarak eserine giri yapan Tirmiz veliyi ikiye
ayrmaktadr: Veliyyu hakkillah, veliyyullah. Bunlardan birincisi ile ilgili yapt izahattan veliyyu hakkillah ifadesiyle genel olarak btn mminleri ya da
bu yola girmi olduu halde herhangi bir nedenle vuslata erememi olan kimseleri kastettii anlalmaktadr. Veliyullah ise kurbet makamna nail olan kiidir.
Mellif konuya genel bir giri yaptktan sonra ayn zamanda eserin zeti
niteliinde olan yz elli civarnda140 soru sorar ve bunlar cevapsz brakr. Dier taraftan Hatmul-evliynn tamamna yakn sz konusu sorularn cevabn
kendi iinde barndrmaktadr.
Velyetin kesb mi yoksa vehb mi olduu konusunun ilk dnemden itibaren tartld bilinmektedir. Eserinde bu konuya da yer veren Tirmiz unlar
sylemektedir:
Tevbe etmek suretiyle hidyete erdirilene gelince; o Allah Telya ynelip, Ona vsl
oluncaya dein samimiyetle gayret etmeyi arzulamaktadr. O elinden gelen btn abay gstermi, inabesinden dolay da Allah ona Kendisine giden yolu gstermitir.
Bununla birlikte bu kul gstermi olduu gayreti srekli gz nnde tuttuundan bu
onunla Rabbi arasnda bir perde olur. Her ne kadar bunlarn ihsan olduunu zihninden geirip, diliyle sylese ve kendi cehdini inkra kalksa da onlar gznn nnde
durmaya devam eder ve bu bilgi nefsinden uzaklamaz. Meczb (Allahn Kendisine
doru ektii kii) iin byle bir durum sz konusu deildir. Enbiynn (Allah tarafndan) seilmesinde olduu gibi, o Allaha doru ilerler, Allah da onu Kendisine ulatrr. Ona hibir ekilde rehberlik edilmi deildir. O hads sahibidir, mjdelenmitir ve
Allahn ilerini stlenmitir. Onun hakknda bu szlerden baka sylenebilecek hibir
yce sz yoktur.141
140 Sorularn says nsha farkllklarndan ve cmlelerin nerede blnmesi gerektii ile ilgili deiik yorumlardan dolay tam olarak verilememektedir.
141 Hatmul-evliy, s. 407.
Tirmiz velilerin sahip olduklar zhir ve btn zelliklerden de bahsetmekte ve zhirde onlarn tannmasn kolaylatran alametleri hakknda yle
demektedir:
Birincisi, Raslllaha(s) sorulan bir soru zerine verdii rivayet edilen cevaptaki zelliktir. Kendilerine: Allahn velleri kimlerdir? diye sorulduunda, yle demilerdir:
Grldklerinde Allah hatrlatan kimselerdir. Msann (a.s.) yle dedii nakledilmektedir: Y Rabbi! Senin vellerin kimlerdir? Ona u ekilde cevap verilmitir: Onlar
yle kimselerdir ki, Ben anldmda onlar hatrlanr, onlar anldnda Ben hatrlanrm. kincisi, onlarda hakkn gc vardr. Bu g sebebiyle hi kimse onlara mukavemet edemez. nc olarak, onlar firset sahibidirler. Drdnc zellikleri, ilhama
mahzar olmalardr. Beincisi, onlara ez edenin ldrp kt bir sonla karlamasdr.
Altncs, onlara haset etmeyi alkanlk haline getirenler hari, diller onlar vme hususunda birleirler. Yedinci almetleri, dualarnn makbul olmas ve ok ksa srede bir
yerden baka bir yere gitme (tayy- mekn), su stnde yrme, Hzrla (a.s.) sohbet
etme gibi deiik ekillerde keramet gsterebilmeleridir. Hzr, kendisiyle grmeyi
arzulayan birilerini bulmak iin dalar, ovalar, denizleriyle btn yeryzn dolar.142
Velilerin ve bulunduklar makamlarn birbirine stnlkleri hususunda

onun esas ald l neblerdir. Ona gre, nasl ki enbiynn bir ksm belli
zelliklerinden dolay dierlerinden stn iseler vellerden bazlar da sir
evliynn nnde bulunmaktadrlar.143 Onun bu grne dayanak olarak sunduu delillerden biri Hz. Muhammedle ilgilidir. Allahn Hz. Muhammede
lemde hi kimseye vermedii hususiyetler bahettiini syleyen Tirmiz bunlardan bazlarn herkesin bilebileceini ama geri kalannn yalnzca Allahn
sekin kld kiilere aldn iddia etmektedir. Allah baka pek ok eyin yan sra Hz. Muhammede htemunbvveti de vermitir. Bu enbiy ierisinde
yalnzca ona ihsan edilmitir.
Burada Hakm Tirmiznin htem ve hatm kelimelerini mhr anlamnda
kullandn zellikle vurgulamak gerekir. Ona gre Allah nbvvetin btn
czlerini bir araya toplam, tamamlam ve kendi mhryle de mhrlemitir. Bu nokta nemlidir, zira bu mhr sayesinde eytan ve nefs nbvvet alanna szmak iin yol bulamazlar. Hz. Peygamber dndaki enbiynn byle bir
zellii bulunmadndan, onlar nefslerinin kalplerine etki etmesinden emin
olamazlar.144 Hz. Muhammedin bu zelliinden hareket eden Tirmiz

Hatmul-Evliy | 47
htemul-evliy ile ilgili grn u ekilde ortaya koyar:

Aziz ve Celil olan Allah nebsinin(s) ruhunu kabzettiinde, onun mmetinden krk
sddk ortaya kar. Yeryz onlarla ayakta durur ve onlar onun ev halkdr (l-i beyt).
Onlardan biri ldnde yerini bir bakas alr. Onlarn saylar tkenip dnyann sonu geldiinde Allah bir vel gnderir. Allah onu semi, ayrm, kendisine yaklatrm, yaknlatrm, evliyya verdiini ona da vermi ve ona zel olarak Htemulvelyeyi ihsan etmitir. Bylece o, dier velilere Allahn kyamet gnndeki delili
olur. Muhammedde(s) sdkun-nbvvet bulunduu gibi onda da bu mhr sebebiyle
sdkul-velyet bulunur. Ne eytan ona yaklaabilir ve ne de nefs bu velyetten kendi
payna deni alabilir.145
Tirmiznin buradaki ifadelerinden hatmul-velye sahibi olan velye atfettii zelliklerin Hz. Peygamberin zellikleri ile benzerlik arz ettii ortaya kmaktadr. Bilhassa son cmledeki yaklam onun deiik evrelerden gelen
eletirilere maruz kalmasna sebep olmutur. Ancak o bu yorumunu yol aabilecei tehlikeleri nceden tahmin ederek velyetle nbvvet arasndaki farka
dikkat ekmi ve bu dorultuda aklamalar yapmtr:
Nbvvet ve velyet arasndaki fark udur: Nbvvet, bir ruh eliinde vahiy olarak
Allahtan gelen kelamdr. Vahiy tamamlannca o ruhla mhrlenir. Vahyin kabul
onunla olur. Bu ekilde tasdik edilmesi gerekir. Kim onu inkr ederse kfir olur. nk o Allah Telnn Kelmn reddetmitir. Velyet ise, Allahn baka bir yolla kendisine hads ulatrmay stlendii kii iin sz konusu olur. Bylece o hadse nail olur.
Bu hads Aziz ve Celil olan Allahtan, sekne eliinde hak lisan zere ayrlr.
Muhaddesin kalbinde bulunan sekne o hadsi karlar, muhaddes de bunu kabul eder
ve onunla skun bulur.146
Bu mesele balamnda bn Abbasdan gelen bir rivayete dayanarak

muhaddes dedii vellerin de tpk nebler gibi grevlendirilmi olduklarn
syleyen Tirmiz yle devam etmektedir:
Bununla onlarn insanlara gnderilmi eliler olduklarn kastetmiyorum. Demek istediim onlarn Aziz ve Celil olan Allah tarafndan yalnzca eli olarak gnderildikleridir. Allahn, iini stlenip, seip, Kendisine ayrd her kii dnyada elidir ve gnderilmitir. srailoullar arasndaki kullarna bir ceza olmak zere hazrlad dmanlarndan bazlarn, Allahn nasl zikrettiini grmyor musun? yle buyuruyor:
zerinize pek gl olan kullarmz salacaz.147 Burada O, ceza ve ktlk iin
gndermitir. u ayette zikredilenler ise hayr ve yardm iin gnderilmilerdir: Sen-

147 sr, 17/5.
den nce hibir rasl ve neb gndermemiizdir ki< Bu u demektir: Biz hibir neb
gndermedik. Bir kavme neb gnderilmi midir? ayet byle ise o rasldr. O halde
neb ile rasl arasnda ne fark vardr? Rasl, (Allahtan) haber veren, belli bir kavme
gnderilip onlar uyaran ve elilik grevini yerine getiren kiidir. Neb ise haber verir
ama belli bir kavme gnderilmemitir. Ancak kendisine sorulduunda cevap verir. nsanlar Allaha arr, onlara nasihat eder ve rasln erati dorultusunda yrmeleri
gereken yolu aklar.
Rasle gelince, o Allahtan getirmi olduu bir erate sahiptir ve insanlar

buna uymaya davet eder. Neb ise eli olarak gnderilmi deildir. O kendisinden nceki rasln eratine tabi olur, halk o rasln getirmi olduu erate
uymaya davet eder ve onlara rehberlikte bulunur. Ayn ekilde muhaddes de
sz konusu erat kanalyla Aziz ve Celil olan Allaha arr ve rehberlik eder.
Hak lisanyla Allahtan ona gelen mjde, destek ve nasihattir. Kendisine gelenler, eratten hibir eyi neshetmez, bilakis ona tamamen uygunluk arz eder. te buna kar kan vesvesecinin ta kendisidir. bn Abbas(ra), tilavetinde bu
rasl, neb ve muhaddesi bir arada okumutur. nk onlar Allah katndan
gnderilmilerdir. Allah onlarn her birinden ayr ayr sz almtr (msak).
Rasln msak risletiyle, nebnin msak nbvvetiyle, muhaddesin msak
velyeti ile ilgilidir. Onlarn hepsi Allaha davet ederler. Bununla birlikte
rasln risleti eratle yerine getirmesi gerekir. Nebnin Allahtan haber vermesi gerekir ki bunu inkar eden kafir olur. Muhaddese gelince, onun hadsi
rasln erati dahilinde onun iin bir destek ve ilave bir delildir. ayet bunu
Allahn kullar iin kullanrsa bu onun Allaha yaknlamas iin bir rahmet ve
vesile olur. Onu inkr eden onun bereket ve nrundan mahrum kalm olur.
Zira o Allaha arp rehberlik eden olgun bir kiidir.148
Kendi dnemindeki farkl velyet anlaylarna ynelik eletiriler getiren
Tirmiz burada ahs, ekol ve mezhep ismi vermekten kanr. Ancak kulland
ifadelerden hareketle bunlarn kimler olduu ksmen de olsa tahmin edilebilmektedir. Mesela kendisine sorulan bir soruda geen vel halka nazaran kendisinin kt olduunu dnr ve nefsini aalar ifadesinden, tenkidlerinin
bir ksmnn dnemin nl akm Melmetiyyeye ynelik olduu sylenebilir.
Ona gre bu tarz bir dnceyi benimseyenler nefsle o derece megul olmulardr ki onu ap daha telere, yce makamlara varamamlardr.
Dneminin fkh ve kelm meselelerine dair kendine zg fikirler ortaya
koymu olan Tirmiznin bilhassa iaya kar muhalefeti dikkate deerdir. On148 Hatmul-evliy, s. 352.
Hatmul-Evliy | 49
larn belli konulardaki grlerini eletirmek maksadyla onun er-Red alerRfza adyla bir de risale yazd bilinmektedir. O, dier eserlerinde olduu gibi Hatmul-evliyda da zaman zaman isim vermeksizin iaya gndermeler
yapmaktadr. ia mensuplarnn Hz. Eb Bekir ve merle ilgili ar ifadeler
kullanp Hz. Ali ve evldn yceltmelerine karlk Tirmiz nce kendine zg
yeni bir Ehl-i Beyt tanm yapp arkasndan unlar sylemektedir:
Yakn ve kalplerin Allaha ulamas hususundaki stnle gelince; Eb Bekir ve
merden sonra gelen herhangi bir insann onlara yetimesi dnlemez.
Raslllahn(s) yle dedii rivayet edilmitir: Semda parlak bir yldzn grlmesi
gibi cennet ehli de daha st makamlarda bulunanlar greceklerdir. Eb Bekir ve mer
onlardandr (st makamlarda bulunanlardandr). Bu ekilde Rasl onlar st makamlarda bulunanlar arasnda saymtr.149
Hatmul-evliy iinde yer alan ve yazld gnden bugne eitli evrelerce

tartlan hususlar bir kenara braklarak Tirmiznin bu eserinde genel olarak
vermeye alt mesaj zerine younlamak gerekir. Buna gre, ncelikle insann yaratl gayesinin kulluk olduu noktasna vurgu yapan mellif bunun
iman ile balayp kurb (ya da kendi tabiriyle kurbet) makamna varncaya kadar deiik kademelerle devam ettiini sylemektedir. Btn inananlarn niha
makama ulamas doal olarak mmkn deildir. Ancak hedefe varm olanlar
bunu kendi gayretleri ile deil Allahn ltfu sayesinde gerekletirmilerdir.
Hakikat byle olmakla birlikte bu tek tarafl bir sre de deildir. Dolaysyla
Tirmizye gre kul kendisine deni yapmal, hazrlkl olmal ki Allahn ihsanna nail olmay umabilsin.
2.8. Hatmul-evliynn Tesirleri
Kaleme alnd tarihten itibaren hem mutasavvflar hem de tasavvuf d evrelere mensup limlerden gelen tenkidlere muhatap olan Hatmul-evliynn bn
Arabye kadar yaklak asrlk zaman diliminde yeterli ilgiyi grd sylenemez. Bununla birlikte Slem (.412/1021), Hucvir (.465/1072) ve
Abdlkdir Geyln (.562/1167) gibi mutasavvflarn Hatmul-evliydan deiik vesilelerle istifade ettikleri bilinmektedir. Slem gerek tefsirinde ve gerekse
rislelerinde Hatmul-evliydan alntlar yapmtr.150 Hucvir eserinin hal

150 Hakikut-tefsrdeki nakiller iin bk. Selsu musanneft lil-Hakm et-Tirmiz, tahk.: Bernd
Radtke, Beyrut 1992, ss. 41-43. Risalelerindeki baz atflar iin bk. Slemnin Risleleri, haz.:
tercemeleri ksmnda Tirmiz hakknda biyografik malumat aktardktan sonra

tasavvuf frkalar ile ilgili bilgi verdii blmde Hakmiyye bal altnda
Tirmiznin bilhassa velyet ve kermete dair grlerini Hatmul-evliyya dayanarak ayrntl ekilde aktarm, bu konu etrafnda kendi zamanna kadar ortaya konulan farkl yorumlara yer vermitir.151 Abdlkadir Geyln ise elGunyede velayete nail olana kadar kat edilmesi gereken aamalar, velinin zellikleri ve velayetle nbvvet arasndaki farkla ilgili olarak verdii bilgileri tabir
caizse virglne dahi dokunmadan Hatmul-evliydan nakletmitir.152
Hakm Tirmiznin ve eserinin ilim ve tasavvuf dnyas tarafndan tannmas asl bn Arab ile birlikte olmutur. Triminghama gre o, bn Arab kendisini sz konusu dnyaya yeniden kazandrncaya dein unutulup gitmiti. 153
Hemen her konudaki grlerinde Tirmiznin tesiri sezilebilen Muhyiddin bn
Arabnin (.638/1240), alar tesindeki manev hocas diye nitelendirilebilecek
olan bu stadnn kitaplarn ilk defa 597/1201 ylnda hacca gitmek zere Tunustan yola kp, Kudsten sonra urad Hall kasabasndaki brahim Camii imam Zhir el-Isfahanden okuduu bilinmektedir.154 bn Arabnin bu
okumalarnn ardndan gittii Mekkede byk eseri Fthtl-Mekkiyyeyi
yazmaya balad155 dnlrse, Hakm Tirmiznin fikirlerinin bu kitabn ortaya kmasndaki pay daha iyi takdir edilebilir. bn Arab, Tirmiznin
Hatmul-evliyda velyete dair sorduu ve cevapsz brakt sorular cevaplandrmak iin el-Cevbul-mstakm amm seeleh el-Hakm adl bir risale kaleme
almtr. Ayrca Ftuhtn ilgili blmlerinde hem sz konusu sorulara yeni cevaplar vermi ve hem de velyet ve hatm- velyet konusunu tekrardan ele almtr.156
bn Arabnin nde gelen muarzlarndan olan ve tasavvuf dncenin
vahdet-i vcd eksenli yorumuna muhalefeti ile tannan bn Teymiyye
(.728/1328) zellikle velyet ve hatm- velyet balamnda Hakm Tirmizye
ve grlerine eserlerinde yer vermitir. bn Teymiyyenin ifadelerinden ve
Sleyman Ate, Ankara 1981, ss. 19, 118.
Hucvir, Keful-mahcb, ss. 325-363.
Bk. Abdlkdir Geyln, el-Gunye li tlibi tarkil-Hakk, Beyrut, ts., c. II, ss. 140-142.
Spencer Trimingham, The Sufi Orders in Islam, New York 1973, s. 4.
Nihat Keklik, Muhyiddin bnl-Arab, stanbul 1966, s. 140; Mahmut Erol Kl, bnl-Arab,
DA, c. XX, s. 494.
155 Seyyid Hseyin Nasr, Three Muslim Sages, Massachusets 1969, s. 95; Sleyman Uluda, bn
Arab, Ankara 1995, s. 35.
156 Bk. Ftuht, c. II, s. 40-139.
151
152
153
154
Hatmul-Evliy | 51
Hatmul-evliyy grd ve okuduu anlalmaktadr. Ancak o, bn Arabye

kar sergiledii kat tavr onun ncs olan Tirmizye gstermemitir.157
Daha sonraki dnemlerde de zellikle vahdet-i vcd anlayn benimseyen bir ksm mutasavvflar yazdklar eserlerde Hatmul-evliyya mracaat etmiler ve genelde kendilerinden nceki tartmalar tekrarla yetinmileridir.
rnek Metin

:
.
:
. :
.
.

. .
.
. .

: . .
. .
: .

.
. .
157 Bk. bn Teymiyye, Mecmu Fetv, Riyad 1381-1386, c. I, ss. 221-228; c. II, ss. 218-247.
MELLFN MUKADDMES *
Ebu Abdullah Muhammed b. Ali b. el-Hasan b. Bir el-Hakim et-Tirmizi Allah ona
rahmet etsin- yle demitir: Hamd, lemlerin Rabbi olan Allaha, salt selam
neb Muhammede ve btn line olsun.
nsanlardan bir ksmnn megul olduu; velyetin durumu, evliyann ve bulunduklar menzillerin emili, onlarn kabulnden ne lazm geldii ve velinin, kendisinin
veli olup olmadn bilip bilmedii gibi meseleleri soruyorsun. Ayrca insanlardan
bazlarnn yle sylediklerini belirtiyorsun: Veli, veli olduunu bilmez ve her kim
veli olduunu dnrse o bundan uzaktr.
unu bil ki, bu mesele ile ilgilenmekte olan kiiler aslnda bu hususta hibir ey bilmemektedirler. Onlar velayet konusunu ancak ilim yoluyla deerlendirmekte, kyas, zan ve vehimlerine dayanarak konumaktadrlar. Onlar Rableri tarafndan
sekin klnmaya da ehil deillerdir. Velayet makamna nail olmamlardr ve Allahn ltfunu da bilmezler. Onlarn szleri sdk (samimiyet) zerinedir ve btn ilerindeki kstaslar da sdktr. Allahn ihsanlar sz konusu olduunda sesleri kesilir ve
Onun kulu zerindeki tasarrufunu bilmekten aciz kalrlar. Zira onlar Allah bilmekten acizdirler. Her kim Allah bilmekten acizse, Onun fiillerini bilmekten de acizdir.
Bylelerinin syledikleri ise bo ve anlamszdr.
BRNC BLM
VELYYU HAKKLLAH
Bize gre veliler iki snftr: Birincisi evliyu hakkillah (Allahn hukukunun velileri),
ikincisi evliyaullah (Allahn velileri). Her iki grupta yer alanlar da kendilerini Allahn
velileri olarak kabul ederler.
Veliyyu hakkillaha gelince; o sarholuundan (sekr) aylm olan kimsedir. O Allaha tevbe etmi ve tevbesine bal kalmaya karar vermitir. Bylece o, u yedi
organn muhafaza hususunda kendisinden beklenen sadakati gerekletirmeyi
dnmektedir: Dilini, kulan, gzn, elini, ayan, karnn ve fercini. stikamet
zere oluncaya dein her eyden sarf- nazar edip btn dikkatini bu azalarn
muhafazasna yneltir. Artk o, farzlar eda eden, haramlardan kanan ve bunun
dnda hibir eyle megul olmayan biridir. Allaha verdii sz bozmamak iin
bu azalarn muhafazaya devam eder. Btn bunlarn sonunda onun nefsi skn
*
Bu ksm Salih ift tarafndan yaplan eviriden alntlanmtr.
Hatmul-Evliy | 53
bulur ve azalar da yatr.
EL-LMA
EB NASR ES-SERRC ET-TS
Abdulhakim YCE
1. Serrc ve el-Lma Adl Eseri

Tasavvuf, ilk nce slam bir inan ve dn ekli olarak ortaya kt. Kk
ve tohumu, birinci asrda btn slam lemine hkim olan zhd hareketinin
iinde mevcuttur. Bu asrdaki zhd anlay dnyadan ve dnya nimetlerinden
yz evirmek, din konularla titizce ilgilenmek, eriatn emirlerine harfiyen riayet etmek esasna dayanyordu. bid ve zahidlerin ulamak istedikleri gaye,
Allahn rzasn kazanarak Onun azabndan kurtulmakt.
II./IX. asrn ikinci yarsnda zahidler arasndan zuhur eden baz ahslar,
dnyay terk ve nefs riyazeti bakmndan adalarndan farkl bir hayat yaamaya baladlar. Bunlarn zel bir isim almalar adeta kanlmaz olmutu. Baz
limlere gre giyindikleri ynden yaplm ve kaba dokunulmu elbiseler gz
nne alnarak bunlara mutasavvfa veya sfiye ad verildi. Bunlarn tasavvufu, bir para mbalaa ile ilk adaki zahidler mesleinin ve zhd anlaynn uzantsndan ibaretti.
III./X. asrda yaam olan mutasavvflarn szleri zerinde dikkatle duranlar, tasavvuf kavramnda fikr bir deimenin ortay kmaya baladn da tespit edebileceklerdir. Gerekten de bu dnemde sfilerin szlerinde yeni fikirler,
zel tabir ve stlahlar zuhur etmitir. Bunlardan bazlar tasavvufun nazar y-
Prof. Dr., Yznc Yl niversitesi lahiyat Fakltesi.
n ile ilgili olup tasavvuf yolunun iaretlerini tespit, makam ve halleri tertip
gibi hususlardr. Dier bazlar da nefs ve vicdan, yani psikolojik olup Allahta
fani olmak, masivay yok saymak vb. hususlardr. Bu arada baz ahslarda yle fikirler de grlmeye balanmt: er hkmlerin ruhu ve btn ekilden
ve sretten daha nemlidir; niyet amelden nce gelir; snnet farzdan hayrldr;
taat ve kulluk ibadetten hayrldr. Bu ve benzeri szler o zamanki baz insanlarn dikkat kesilmelerine neden olmutu. zellikle fkhlar bu szleri slam
cemiyeti iin tehlikeli sayyor, bazen sfileri bidat karmakla, bazen de kfr
ve ilhadla itham ediyorlard. Dolaysyla nc asr, sfilerle fkhlarn fikr
atmalarnn balangc saylr. Aralarndaki ekimenin temel nedeni u idi:
slamn ilk dnemlerinde er hkmler rivayet yoluyla alnr ve renilirdi.
Bir meselenin ibadet, inan veya muamelatla ilgili olmas bu bakmdan farkl
bir durum meydana getirmezdi. ok gemeden Mslmanlar din konular
aratrma ve tartmaya, illetlerini ilm metotlarla incelemeye koyuldular. Aratrlan ve tartlan konular bir ilim halinde tertip ve tanzim ettiler. Neticede de
fkh ilmi dodu. Bu ilim yle bir rabet grd ki, halk onunla megul olmay
ve onunla amel etmeyi dinin gayesi zannetti.
Dier taraftan adlar yeni konulmaya balanan tasavvuf ehlinin baz din
konular hakknda kendilerine has grleri vard. Onlara gre fkhlarn rfnde din, btnyle bir merasim, hayatiyeti ve ruhaniyeti olmayan bir kaideler toplam haline gelmitir. Oysa din kemalin zahir anlamlardan ok btn,
ie dnk anlamlarda aratrlmas gerekir. Tasavvuf ilminin ortaya k bir
ynyle bu anlayn eseridir. Neticede er ilim, biri zahir dieri de btn olmak zere ikiye ayrlm oldu. Tabidir ki, gr alar farkl olan iki zmre
arasnda zamanla ihtilaflar ortaya kacaktr. Nitekim ok gemeden fkhlar
sfilere tepki gstermeye baladlar. Hatta bazlar zndk, kfir ve mlhid olmakla itham edildiler. Bu ithamlar baz sfilerin mahkemelere karlmasna,
bazlarnn deiik cezalar almasna hatta idam edilmesine sebep oldu. Badatta Gulam Halil Fitnesi sflerin ekmi olduu skntlarn son haddine vardn gsterdi.
Bu taassubun sonucu olarak byk sfler Kuran, Hadis ve akl ilimlere
daha ok nem vermeye, eser tasnif ve telifiyle megul olamaya ve kendilerini
kitapla savunmaya baladlar. te tasavvuf bu sralarda mdevven ve muntazam bir ilim haline geldi. IV. asrda tasavvuf makamlar, mcahedelerin eitleri ve bunlardan doan zevk ve vecd halleri konusunda eserler telif edilmeye
baland. Mtekmil slam tasavvufunun esas ve kaideleri bu asrlarda (III. ve
IV. asrlar) yaam olan sfler tarafndan konulmu, tamamlanmas iin her
sf elinden geleni yapm, bylece salam temeller zerine kurulan slam Ta-
el-Lma | 57
savvufu zamanmza kadar gelebilmitir. te bu dnemde ksaca anlatmaya altmz gayelerle yazlan eserlerden biri de Serrcn el-Lma adl eseridir.
2. Eb Nasr Serrcn Hayat1
Serrc, tasavvuf klasiklerinin ilki saylan el-Lma isimli bir eser kaleme alm
olmasna ramen, hakknda kaynaklarda verilen bilgiler yok denecek kadar azdr. Sf tabakt mellifleri, szleri ve menkbeleri ile halk arasnda nlenmi
sfilere eserlerinde sayfalarca yer ayrdklar halde eser sahibi sflere her nedense pek yer vermemilerdir. Belki de onlara gre tabakatta yer alabilmek iin
sfnin, byk bir veli, kutup, gavs veya o seviyede bir kii olmas gerekirdi.
Serrc bu ynyle o seviyede grmemi olabilirler. Serrc, Kelbz, Slem,
Kueyr, Hucvir, Shreverd vb. ahslar birer tasavvuf tarihisi olarak grlm ve o ekilde deerlendirilmi olabilirler.
Ayrca Serrc vb. ahslar mezhep ve frka asndan tarafsz davranm,
mezheb tartmalardan uzak durmu, hatta mezhepler st bir anlayla meselelere yaklam olduklarndan tr de baz tabakt kitaplarnda yer bulamam olabilirler.
Kaynaklarda Eb Nasr Serrc ile ilgili bilgileri kronolojik olarak yle sralayabiliriz:
1.
Eb Abdurrahman Slem (412/1021), Tabaktus-Sfiyyede yzden

fazla yerde Abdullah b. Ali b. Muhammed b. Yahya Eb Nasr es-Serrc
adyla nakilde bulunduu ve Galatus-Sfiyye adl eserini, el-Lman
ayn ad tayan blmnden ufak tefek deiikliklerle aynn aktard
halde, eserinde onun hayatna yer vermemitir. Nureddin eribenin
de belirttii gibi Serrc, Slemnin hocalar arasnda yer ald halde
Tabaktus-Sfiyyede hayatnn bulunmamas artcdr. Ancak bu
hayretimizi izale edecek bilgiye Zehebnin Tarihul-slamnda rastlyoruz. Zeheb, Slemden naklen unlar sylemektedir: Eb Nasr Zhd
ehlindendir. Ftvvet ve sf edebiyat konusunda blgesinin nderiydi. eriat ilmine bal bir sf idi. Tasavvuf eyhlerinin gnmzdeki bakiyelerinden biridir. Receb 378/Ekim 988 ylnda ld. Babas da
El-Lma eklerle beraber Trkeye eviren Hasan Kmil Ylmazn sz konusu evirinin giriine yerletirdii blmden geni lde yararlanlmtr. Bk. Eb Nasr Serrc Ts, el-Lma
(slam Tasavvufu Tasavvufla lgili Sorular-Cevaplar), Haz. H. Kmil Ylmaz, st. 1417/1996.
secde halinde iken lmtr.2 Zehebnin bu szlerine kaynak olduu

tahmin edilen Slemnin Tarihus-Sfiyye adl eseri bugne ulamamtr.
2.
Abdulkerim Kueyr (465/1072), er-Risale adl mehur eserine seksen

zahir sfnin terceme-i halini alm, her nedense Serrca zel yer
ayrmamtr. Ancak eserinde pek ok yerde Abdullah b. Ali et-Teym
adyla Eb Nasr Serrctan nakillerde bulunmaktadr. Bu nakillerin elLmadan alnm bilgiler olduu grlmektedir. Kueyrnin Risalesinden baka yerde, Serrcn et-Teym nisbesiyle anlmamas da ilgintir.
3.
Ebul-Hasan Ali b. Osman Hucvir (465/1072)nin Keful-Mahcub adl

eserinde de Serrcn hayatna dair zel bir blm yoktur. Ancak iki
yerde menkbesine rastlanmaktadr. Bunlardan biri sohbet adab blmnde, dieri ise oru bahsindedir.
4.
Muhammed b. Mnevver (VI./XII. yy) Esrrut-Tevhid fi Makamatieyh Eb Said adl Farsa eserinde u bilgileri vermektedir: eyh EbulFadl Hasan, Serrcn mridi, eyh Eb Said Ebul-Hayrn da eyhidir.
Bylece Eb Nasr, Eb Saidin eyhinin eyhi olmaktadr. Eserde silsile
Serrctan yukar doru Eb Muhammed Murtai, Cneyd, Seri Sakat,
Maruf Kerh, Davud T, Habib Acem, Hasan- Basr ve Hz. Ali kanalyla Hz. Peygambere ulamaktadr. Yine eserde Serrcn TvsulFukara lakabyla anld, Tsta ikamet ettii ve kabrinin de orada
olduu ifade edilmektedir.
5.
Ferduddin Attar (628/1230) Tezkiretl-Evliya adl eserinde Eb Nasr

Serrca Zeyl blmnde sayfa am, bylece Serrc ilk defa bir sf
tabakt kitabnda yer alm olmaktadr. Vaktin eyhi, imam- kmil ve
temkn ehli, Tvsul-Fukara lakabnn sahibi, ilimde kemal sahibi, riyazet ve muamelede byk bir ana sahip, eyhlerin szlerini erh etmekte harika idi. denildikten sonra el-Lma adl eserin mellifi
oludu, bata Seri ve Sehl olmak zere birok eyhi grd ifade
edilmektedir. Ancak gerek Seri (257/870) gerekse Sehl (273/886) ile grmesi tarihi adan mmkn deildir. Zira Serrc 378/988)de vefat
etmitir.
6.
emseddin Zeheb (748/1347) hem Tarihul-slam hem de el-ber fi Haberi
Zeheb, Tarihul-slam, Beyrut 1989, ss. 625-626.
el-Lma | 59
men Gaber adl eserlerinde serrctan bahseder. Tarihul-slamda verdii

bilgiler yledir: Abdullah b. Ali b. Muhammed b. Yahya Eb Nasr
Ts, sf ve el-Lma mellifi Cafer Huld, Eb Bekir Muhammed b.
Davud Dukk, Ahmed b. Muhammed Saihten hadis dinledi. Eb Said
Muhammed b. Ali Nakka ve Abdurrahman b. Muhammed Serrc ve
bakalar kendisinden rivayetlerde bulundu. el-berdeki ifadeler de
Tarihul-slamdakilerin zetidir.
7.
Eb Muhammed Abdullah Yafi (768/1366) Miratl-Cinan adl eserinde Serrcn kitabnn adn, herhalde bir yanl okuma neticesi
Kitabul-Milh olarak vermektedir. Serrctan sz eden dier kaynaklarda yukarda anlatlanlarn dnda bir iki menkbe hari deiik bir bilgi bulunmamaktadr.
Yukarda zikrettiimiz kaynaklar ve kendi eserinden Serrcn hayat izgisi

yle tespit edilebilir: Mellifimizin tam ad Abdullah b. Ali b. Muhammed b.
Yahyadr. Knyesi Eb Nasr, nisbesi Ts, lakab Tvsul-Fukara, hreti ise
Serrctr. Binek hayvanlarna eer, balk, hamut, kemer vb. eyleri yapanlarn
sanat olan saralk, onun veya baba ve dedelerinin meslei miydi? Kaynaklarda bu hususta herhangi bir bilgi bulunmamaktadr. Ancak hemen her sfnin
aln teriyle geinmek iin bir meslek edindii hesaba katlrsa, Eb Nasrn saralk yapm olabilecei dnlebilir. Serrc, bugn ran snrlar iinde bulunan ve tarihte pek ok ilim ve fikir adam yetitiren Mehedin 100 km. kuzey
batsndaki Ts ehrinde dodu. Kaynaklarda Serrcn babas, ailesi ve eitimiyle ilgili fazla bir bilgi bulunmamaktadr. Ancak Zehebnin yukarda da
verdiimiz Tarihul-slam adl eserinde yer alan bilgilere gre, Eb Nasr Serrc,
bir zahitler ailesinden gelmekteydi. Kendisine blgesinde ftvvetin mmessili
nazaryla baklmaktayd. Tasavvuf ehlinin szcsyd. Grlerinde eriat bilgisine dayanan Serrc, yaad devirde eyhlerin fakihi idi. Babas secde halinde vefat etmiti.
Bu rivayetler ksa ve sayca az olmalarna ramen baz ipular vermektedir. Her eyden nce Serrcn, iinde zahidlerin yer ald bir aileden geldii
anlalmaktadr. Kendisine ftvvetin mmessili nazaryla baklmas slamn
istedii bir ruh haletine sahip olduunu dndryor ki, bunun belirli zellikleri arasnda bakalarn nefsinden stn tutma, cmert olma, menfaat endiesi
tamama ve tehlikeler karsnda teenni ve skneti muhafaza etme bulunmaktadr. Mutasavvflarn szcs konumunda olmas, Serrcn kalemi ve
szleriyle onlar ve ilimlerini anlatn ve yeri geldike mdafaa ettiini gstermektedir. Nitekim el-Lma bunu aka ispatlamaktadr. Rivayette yer alan
eriat bilgisiyle slam Fkh kastedilmi olmaldr. Onun grlerinin temelinde

bu bilginin yer al, Tasavvuf sahasnda salam bir zeminden hareket ettiini
gstermektedir. Bu son rivayet Serrcn ciddi bir fkh renimi grdn de
dndryor.
Kaynaklar Serrcn tasavvuf sahasndaki hocalar arasnda Cafer elHuldnin grlerini otuzu akn yerde zikreder. Bu rivayetlerin ou elHuldnin dier sflerden naklettii szlerdir. Ancak drt yerde bu hocasndan
okuduunu gsteren rivayetler yapar. Cneydin talebesi olan el-Huldnin
Badatta byk bir irad halkasna sahip olduu ve Hadise olan hakimiyeti
dolaysyla sfilerin muhaddisi olarak tannd bilinmektedir. Serrc dier hocas Eb Bekir ed-Dukkyi kitabnn yirmi iki yerinde anar. Bunlarn arasnda
iki yerdeki rivayetler, bu hocasyla amda bir arada olduunu gsterir.
Murtaiten ise drt yerde sz eder ve nakillerde bulunur. Esrrut-Tevhid adl
eserde Serrcn eyhinin Murtai olduu dier iki zattan ise hadis dinledii
ifade edilmektedir.
Serrc 378 hicri ylnn Recep aynda (Ekim 988), doduu ehir olan Tsta
vefat etmi ve oraya defnedilmitir.
3. Serrc ve Eseri zerinde Yaplan almalar
Serrc hakknda tarihi kaynaklardaki bilgilerin azl ve eserinin yaygn bir ekilde tannmam olmas bir talihsizliktir. Eserinin er llere uygun bir tasavvuf izgide olmasna ramen mehur olmamasnn sebebini izah zordur.
Serrc ve eserini ilim dnyasna tantan ngiliz msterik R. A. Nicholsondr.
Onun ardndan Serrc ve eseri hakknda baz almalar yaynlanmtr. Birka
tanesini yle zikredebiliriz:
1.
Reynold Alleyne Nicholson, Introduction The Kitap al-Luma fitTasavvuf of Abu Nasr, (Leiden, 1914; London, 1963) el-Lman tahkikli
neri ile birlikte Serrcn hayat hakknda girite bilgi vermektedir. Sahasnda yaplan ilk alma olmas bakmndan nemlidir. Yaplan bu
ilk neirde eser hakknda uzunca bir deerlendirme yer almaktadr.
Ancak Nicholsonun da belirttii gibi bu neirde be bab eksiktir.
2.
A. J. Arberry, Pages From The Kitab al-Lma of Abu Nasr al-Serraj,

(London 1947). Adndan da anlalaca gibi Arberry bu eserde
Nicholsonun nerinde eksik bulunan be bablk blm Bankipore
(825) nshasndan tahkik ile tamamlamtr. Bylece el-Lma ayr iki
kitap halinde de olsa tamamyla yaynlam oldu.
el-Lma | 61
3.
Abdulhalim Mahmud ve Taha Abdulbaki Surr, el-Lma.

Nicholsonun nerinde eksik olan be blm tamamlayarak neretmilerdir. Bylece eser ilk defa bir arada tam olarak baslm oldu.
(Kahire 1960)
4.
Abdulkerim Zuhur Adi, Eb Nars Serrc ve Kitabul-Lma

Mecelletl-Lugatil-Arabiyye, (Dmak 1982, c. 57, s. 1-2, ss. 35-91.)
Makalede Serrc ve eseri genie tantlmtr.
5.
Richard Gramlich tarafndan Schlaglichter ber Das Sfitum, The

Kitab al-Lma adyla tahkikli bir neir ve Almanca tercmesi yaynlanmtr. (Stuttgard 1990)
6.
Abdulhamid Medkr, Eb Nasr es-Serrc es-Sf, MevsuatulHadaretil-slamiyye, (Amman 1993). Ansiklopedi maddesidir.
7.
Ahmed Subhi Furat, Tasavvuf Edebiyatnda Kaynak Bir Eser el-Lma

Fit-Tasavvuf, slam Edebiyat Dergisi, stanbul 1993, Nisan-MaysHaziran, ss. 25-28. Bu sahada yaynlanan ilk Trke makale olmas bakmndan nemlidir.
8.
Pir Muhammed hasan tarafndan el-Lma Urducaya tercme edilerek

yaynlanmtr. (Pakistan 1994)
9.
P. Lory, al-Sararj, The Encyclopaedia of Islam (Leiden 1995), IX, ss.

65-66. Milli Eitim Bakanlnca baslan slam Ansiklopedisinin Trke nerinde Serrc maddesi bulanmamaktadr. ngilizce yeni neirde
Serrca yer verilmi, gerek kendisi gerek eseri ksaca tantlmtr.
10. Abdulillah Deniz, Eb Nasr Serrc ve Kitabul-Lma, Yksek Lisans

Tezi, (Bursa 1992). Tez danman Prof. Dr. Mustafa Kara.
11. Hasan Kamil Ylmaz, el-Lma slam Tasavvufu, Tasavvufla lgili Sorular
ve Cevaplar, stanbul 1996. Eser iki ana blmden olumaktadr. Birinci
blmde Serrcn ksaca hayat ve el-Lman Trke tercmesi bulunmaktadr. Bylece ilk defa eser Trkeye tercme edilmi oldu.
kinci blmde ise Tasavvuf ve tarikatlarla ilgili deiik zamanlarda
sorulan sorulara yazar tarafndan verilen cevaplar yer almaktadr. Bu
haliyle eser, klasik bir tasavvuf kitabna ek olarak her kesimden insann yararlanabilecei, gnmzde tasavvufla ilgili ortaya atlan sorulara ksa da olsa cevap bulabilecei bir hale getirilmi ve faydas arttrlmtr.
4. el-Lman Yazl Nedeni ve Metodu

Serrc eserinin birinci blmnn giriinde kitab yazma nedenini yle aklyor: Birisi benden Tasavvufun ve sfilerin yolunun ne olduunu ve halkn
mutasavvflar hakkndaki farkl yorumlarnn sebeplerini sordu. Zira sfiler
hakknda halkn bazs ifrata varacak dnceler ne srerek onlar yce mertebelere karmakta; bazs onlar, normal llerin dna karak, kmsemekte; bir grubu onlar cehaletine aldrmayan oyun ve elence dkn kiiler
olarak grmekte; bir baka grup ise zhd ve takva ehli, yn giyen, konuma ve
giyime nem vermeyen kiiler olarak deerlendirmektedir. Dier bazlar ise bu
konuda daha da ileri giderek sfileri zndklk ve sapklkla itham edecek dereceye varmaktadr. Soru soran zat benden bu grlerin hangisinin doru olduunu, bunlarn Kitap, Snnet, ashab ve tabiin ahlak ile salihlerin adabna uygun olan usullerini aklamam istedi. Bu yzden ben szlerimi Kitap ve Snnete bal olarak aklayp hakkn hakk olarak ortaya kmasn, batln ortadan
kalkmasn, ciddinin gayr-i ciddiden, salamn sakattan ayrlmasn ve her eyin yerini bulmasn istedim. nk tasavvuf din ilimlerden biridir.
Mukaddimesinde ise yle diyor: stihare ederek tasavvuf ehlinin yol ve
szlerinin anlam, metotlar ve grlerinin temeli ile ilgili bir eser yazmaya karar verdim. Sfilere ait haberleri, iirleri, makamlar, halleri ve hakikatlerine
ulalmas zor ibareler blmler halinde anlatan bir eser derledim. Eserin her
blmnde sfilere ait nkteler, bilgiler, fikir ve grlerden parltlar (Lma
(lemalar) sundum. Bylece Serrc, kitabna vermi olduu ismin de ne anlama geldiini belirtmi oluyor. Yazarn parlt, rlt, k sama, iaret etme, (treli olursa) kurumaya yz tutmu bitki veya iek demeti, taife, para, gizli ve
kapal iaret gibi anlamlara gelen lema kelimesinin szlk anlamn aksettiini
sylemek mmkndr. Ancak tasavvuf ehlinin kullanm olduu levmi kavramna da iaret etmi olmas dnlebilir. Onlara gre levih, tevli ve
levmi yakn anlamlarda kullanlan kelimelerdir. Aralarnda nemli fark yok
gibidir. Bu stlah, kalp ile ykselme halinde olan, fakat devaml olarak marifet gnei tarafndan aydnlatlmayan balang durumundaki mbtedilerin sfatlarn ifade eder.
Daha sonra kendi dneminde ortay kan bir durumdan ikayet etmektedir. Sfilerin ilimlerine dair sz syleyenler pek oald. Sfilere benzemek
isteyenler, tasavvuf konularda iaret yoluyla konuanlar hayli artt. Bu gruplardan her birinin kendilerine ait ibarelerle yazlm eserleri vardr. Ancak bunlarn hepsini gzel saymak mmkn deildir. nk meayh bu konuda sz
syleyen ilk bykleri, dnya ile olan balarn koparmadan, nefislerini
el-Lma | 63
mcahede, riyazet ve vecdle ldrmeden konumamlardr. Dnyaya arkalarn evirip Hakkn dnda her eyden soyutlanmlar, ilme sarlp amelde
tahkik ehlinden olmular ve bylece ilim, hakikat ve ameli birletirdikten sonra
sz sylemilerdir. Serrc, herkesin her ey hakknda, zellikle de din hakknda kendisini yetkili sayd ve lsz bir ekilde konutuu gnmz grseydi kim bilir neler sylerdi?
Serrc, kendinden sonra hakknda aratrma yapacak kiilerin, Sadece nakilde bulunmu, kendi grn hi belirtmemi, dolaysyla orijinal bir ey yapmam diyenlerin olacan tahmin ederek onlara u
cevab veriyor: amzdaki baz limlerin dt hataya dmemek iin daha ok ilk mutasavvflarn gr ve szlerin nakletmeyi tercih ettim. Zira asrmzda yaayan baz limler, tasavvuf manalardan
sz syledikleri veya kendilerine bir eyler izafe ettiklerinde bu hakikatlerden ok uzaktrlar. Onlar ilk sfilerin sz, hal ve vecdlerini farkl
bir ekilde ssleyip kendilerine izafe ederek halk arasnda mevki ve
itibar kazanmay amalarlar. Byle kt niyet tayanlarn hasm yce
Allahtr. Allah hesaba ekici olarak yeter. nk Allah onlara bir
emanet vermi, onlar bu emanete hyanet etmilerdir.
Bu ifadelerden, tasavvuf ilmi hakknda konuacak veya eser yazacak kiilerin u noktalara dikkat etmesi gerektii anlalmaktadr:
1.
slami ilimleri kapsaml bir ekilde renmek, rendii ilimle amel

etmek, ilim ve amelin inceliklerine, gizli sr ve iaretlerine vkf olacak
bir manevi seviyeye kmak ki bu da tasavvuf tecrbeden ibarettir.
2.
Bir konuda nceki limlerin sz ve izahlar varsa, onlar zenle olduu

gibi aktarmak, tefsir ve tevillerle, belki de syleyenin kastetmedii anlamlar yklememek. Onlarn szlerini ya aynen ya da baka klflarla
kendisine maletmek, kendi duygu ve mktesebat imi gibi ortaya
srmek, ilm haysiyetle badamad gibi emanete hyanet saylr.
3.
mkanlar lsnde ayet ve hadisler nda konular aklamak, onlardan deliller getirmek; daha sonra da gemi Salih ve lim kiilerin
sz ve davranlarn aktarmak, sonra da gerektii yerde erh mahiyetinde kendi gr ve mktesebatn kaydetmek gerekir.
5. el-Lman Kaynaklar
el-Lma incelendiinde serrcn birok ilim merkezini dolat ve birok
limden dersler ald anlalmaktadr. rnein urad ilim merkezleri ara-
snda Badat, Basra, Tster, Tebriz, Dmk, Antakya, Trablus, Sur, Remle, Msr ve Dimyat saymaktadr. Bunlar mnasebet dtke sz edilen ehirlerdir.
Ancak bu ehirler, Msrdan Horasana o gnn slam corafyasnn snrlarn
izmektedir. Dolaysyla Serrcn dolat corafyann geniliini gstermeye
kfidir.
Bu gezi ve ziyaretleri srasnda birok limle grp onlardan yararlanmas tabidir. Nitekim kitabnda, mnasebet dtke, kendilerinden ders ald yz lim ve eyhin adn anmaktadr. Eer, Aktardm sz ve bilgilerin
senetlerinin ounu hfzettim. Metoduna uygun davranmasayd, phesiz
baka isimler tespit etmemiz de mmkn olacakt. Ayet, hadis, sahabe, tabin
ve ilk dnem zahidlerin sz ve davranlar dnda, yazl eser ve belgelerinden
yararland lim ve eyh says ise yz ellidir. zellikle Irak blgesi limlerinden ok aktarmalar yapmaktadr. Eserinin birok yerinde bu trden szlere
rastlamak mmkndr: Mekknin Kitabul-Mahedede iaret ettii zere,
Cafer el-Huldnin hatt olduunu zannettiim eserde buldum. Eb Said
Ahmed b. sa el-Harraza gelince, Kitabus-Sr adl eserinde dile getirdii ifadelerden tr limlerden bir grup onu reddetmi ve kfrle itham etmilerdir,
Vecd adl eserinde Eb Said yle dedi, Kendisine okuduum metinlerde
Cafer el-Huld bana yle haber verdi, vs. el-Lmada, verlienlerin dnda da
baz eserlerin adlar gemektedir.
Btn bunlar Serrcn, ilm yolculuklarn yaptktan sonra yani mrnn
sonlarnda eserini kaleme aldn gsterdii gibi, szl kltrn yan sra geni bir yelpazede yazl eser ve belgelere dayandn da gstermektedir. Elbette
bunlara bir mutasavvf olan Serrcn kendi kef ve varidatn da eklemek
mmkndr.
6. el-Lman Ana Konular
Ana blmler ve onlarn altnda yan balklarla ayrlm tali blmlerden meydana gelen el-Lma, kendi iinde mantk ve ilm bir btnlk oluturmaktadr.
Eserde ilenen ana konular u ekilde sralamak mmkndr:
1.
Mukaddime: Kitabn yazl gayesi ve metodunu aklar.
2.
Bir lim Olara Tasavvuf: Tasavvufun hadis ve fkh ilminden bamsz

bir ilim olduun aklamakta, hal ve makamlar ele almaktadr.
3.
Tasavvuf lminin Metodu ve stinbat Yolu: Din konular anlama ve

Kurana uyma, sve-i hasene olarak Hz. Peygambere uyma, istinbat
ve sahabe rneklii anlatlmaktadr.
el-Lma | 65
4.
Tasavvufta Edep: Yazma adab dahil tasavvuf ehlinin seyr u slkleri

ve hayatlar boyunca uymalar gereken adab ve pratikler incelenmektedir.
5.
Tasavvufun Anlalmas G ve Tartlan Konular: zerinde tartma

olan konularla birlikte farkl cevaplar verilen sorular, sema, vecd, keramet vb. konulara aklk getirilmitir.
6.
Tasavvuf Dili: Tasavvuf ehlinin kulland deiik kavram ve terimler

aklanmtr.
7.
Deiik ekilde kullanlan kavramlarn asl anlamlaryla izah, rnein

atahat trnden olan baz sz ve kelimelerin ne anlama geldiinin
izah ve eriatla elimezlii tartlmtr.
8.
Tasavvufun zne dhil olmayan yanllk ve sapmalarn reddi, rnein tasavvuf ehlinin kabul etmedii baz atahat tr szler, baz uygulamalar ve aklamalar incelenmitir.
7. el-Lman Tesirleri
Serrcn eseri her nedense dier tasavvuf klasikleri kadar yaygn bir alana yaylma imkn elde edememi, zerinde erh, talik ve ihtisar gibi almalar yaplmam, hatta XX. asrn bana kadar neredeyse mehul kalmtr.
el-Lma ile birlikte ilk tasavvuf klasikleri saylan et-Taarruf ve KtulKulbun mellifleri, Serrc ile ada olduklarndan eserlerinde, el-Lma ve
mellifinden bahsetmezler. Kueyr ve Hucvir ise Serrcn biyografisine yer
vermeseler bile, eserinden alntlar yapmlardr. Mesela Kueyr 76, Hucvir ise
83 yerde ondan alntlar yapmaktadr. Gazzal, hya adl eserinde bazen ismini
anarak, bazen ismini anmadan alntlar yapmtr. zellikle sema ve vecd bahsini ilerken el-Lmaa atfta bulunmutur. Dier bir tasavvuf klasii olan
Avrifl-Merifte de el-Lmaa atflar vardr. Nitekim Shreverd eserinin 22,
32, 37, 38 ve 40nc blmlerinde el-Lmadan alntlar yaparak yararlanmtr.
Serrcn etkisinin en bariz ekilde grld eser Eb Abdurrahman esSlemnin Galatus-Sfiyye adl eseridir. Eserin muhakkiki Abdlfettah
Ahmedin belirttii gibi, bu risale geneli itibariyle el-Lman ayn bal tayan blmnn kopyas gibidir. Sflerin kendi kendilerini tenkit etmeleri konusunu ilerken Abdurrahman Bedev, hem Serrca hem de Slemye iaret
etmitir. Arberry de ayn konuya ilikin bir makale yazarak Abdurrahman Bedevden nce bu geree dikkat ekmitir. Slem Tabaktus-Sfiyye adl eserinde ise ona ayr bir blm amamasna ramen 124 yerde ondan bahsetmekte
ve alntlar yapmaktadr.
Dier taraftan Serrcn ana yetimi olan Eb Sad el-Harg
(406/1015)nin Tehzibl-Esrar adl eseri, konu ve bab balklar itibariyle elLman ayn gibidir. Hatta bu yzden Tehzibl-Esrarla ilgili bir makale yazar
Arberry, ii biraz da ithama vardrarak unlar sylemektedir: el-Lmadan aynen aktarlm tarihi yamacln ahitlerinden biri<3 Gerekten iki eser
muhtevas ve ana balklar asndan karlatrldnda bu benzerlik grlmektedir.4
Ancak Serrcn asl etkisi, tasavvuf ilmini, dier slam ilimler gibi ama onlardan ayr bir ilim olarak deerlendirip ilemesi, tarifini yapmas, delillerini
zikretmesi, snrlarn izmesi, konularn belirleyip tertip etmesi, adeta ona bamszln kazandrmasnda ortaya kmaktadr. Nitekim daha sonraki melliflerin onu bu noktada taklit ettiklerini ve yolunu takip ettiklerini sylemek
mmkndr. Tespit edebildiimiz kadaryla u cmleleri ilk defa Serrc yazmtr: limler eitlidir. Din ilmi de eittir. Kuran ilmi (daha sonra buna
fkh diyecektir), snnet ilmi ve iman hakikatleri ilmi. Bu ilim, bu grup
arasnda dolar. Bunlar Allahn ayetlerinden, Raslnn snnetinden ve veli
kullarnn kalplerine den hikmetlerden oluur. Bunun da asl iman hadisi
(Cibril Hadisi)dir. (<) Bu snflardan (hadisi, fkh ve sf) her birinin ilim,
amel, hal ve hakikat ynnden bir takm ekl esaslar olduu gibi, anlam asndan da kendilerine gre bir takm terimleri, kavramlar ve yorumlar vardr.
limleri bu zellikleriyle bilenler o sahada lim, bilmeyenler ise cahil saylrlar.5
Serrcn tespitlerine gre, tasavvuf limlerinin dierlerinden farkl baz
zelliklerini yle sralamak mmkndr:
3
4
5
1.
Mutasavvf, kendisiyle ulamak istedii hedef arasna girecek her eyden ilgisini keser ve yz evirir. Hedef ve gayesi ise sadece Allahtr.
Bu yolda dnyaya kar zahid davranma, nefse muhalefet etme ve
zevklerinden yz evirme, mcahede etme ve heva-i nefse kar kma
gibi metotlar uygular.
2.
Cenab- Hakka huzurlu bir kalp ve tam bir huu ve younlama ile
A. . Arberry, Khargshis Manual of Sufism, Bulletin of School Oriantal Studies, IX, S. 2, s.

145.
Bk. Eb Sad Harg, Tehzbul-Esrar, thk. rfan Gndz, st. 1990. (Baslmam Doentlik Tezi).
Serrc, el-Lma, s. 10.
el-Lma | 67
ibaret edebilmek iin, i lemini sakinletirir, btn gzel duygularn

iletir, srlara kulak kabartr.
Sonra dier limlerde olmayp Allahn onlara bahettii baz haller,
ykseldikleri baz makamlar vardr.
3.
Ayrca onlar, marifet elde etme, inceliklerine vakf olma, nefsi ve emrettiklerini, riya, gizli arzular, gizli irk vb. durumlar tanma ve onlardan kurtulu yolunu bulma konusunda hrsldrlar.
4.
Dier limlere mkil gelen baz manalar kef edip ortaya karma,
istinbat etme metotlar da bulunmaktadr. Bu durum, ibarede gizli, iaret eklinde bulunan, ciddi bir teksif isteyen latife ve nkteler eklindedir. Bunlar ibadetin hakikati, ihls, deiik haller, makamlar, srlar,
marifet dereceleri vs. konular ierir.
5.
rnek Metin

{ }
: :
:
:

{}

:

.

() .
:

) ( :
:)(
:
) (
) (
)(
.
:
: ) (
. :
:
:

.
Sufi Ad Nereden Geliyor?
Biri kar ve derse ki: Hadisileri hadise, fakihleri fkha nispet ettin. Niye sufileri bir
hal veya ilme nispet etmedin ve onlara sadece Sfiyye demekle yetindin? Halbuki sen, zahidleri zhde, mtevekkilleri tevekkle, sabirleri sabra izafe ettiin gibi,
onlar da herhangi bir hal ve makama izafe edebilirdin?
Ona yle cevap verilebilir: Sufiler sadece bir ilimde teferrd etmi, sadece bir
makam ve hale brnm kimseler deildir. Aksine onlar btn manevi ilimlerin
kayna, hallerin barna, eskilerin ahlaknn mazhardrlar. Onlar maiyet-i ilahiye
sayesinde bir halden bir hale intikal etmede ve daima daha iyi ve gzele komadadrlar. Halleri byle deiken olan ve devaml ilerleyen kimselerin bu hallerden
sadece birinin adyla anlmas uygun olmaz. Ben onlar sadece bir hal ve makam
ile kaytlamamak iin bu hallerden biriyle isimlendirmekten kandm. ayet onlar
iinde bulunduklar en etkili hal, makam, ilim ve ahlaka izafe ederek isimlendirecek olsaydm, her zaman ayr bir isimle adlandrmam gerekecekti. Bu olmayacana gre onlar giydikleri eye izafe ederek sfiyye adyla adlandrdm. nk sf
*
Bu ksm Hasan Kmil Ylmazn evirisinden alntlanmtr.
el-Lma | 69
(yn) giymek nebilerin adeti, peygamberlerin ve asfiyann iardr.

Bu konudaki rivayet ve haberler pek oktur. Sfileri libaslarna izafe edince bu onlarn ilimlerine, uygulamalarna, hal ve ahlaklarna amil bir isim oldu. Nitekim Allah
Tel hazretleri sa(s)nn ashabn giydikleri beyaz elbiseye nisbetle Havrler diye yad etmitir. Allah Tel onlar sahip olduklar ilim, davran ya da hal ile anlam
yerine bu adla anmay tercih etmitir. Bana gre sufilerin durumu da ayndr. En
dorusunu Allah bilir. Sufiler zahir libasna nispetle bu ad alm, brndkleri bir
hal ve ilimle anlmamlardr. nk suf giymek peygamberlerin ve sdklarn adeti;
miskinlerin ya da ibadet ehli kiilerin iardr.
Sf Kelimesinin Menei
Biri kp: Biz sfiyye adn Allah Rasl(s)nn ashab arasnda ve onlardan hemen
sonraki ada hi duymadk. Biz o devirlerde bid, zhid, saih ve fakir gibi baz
terimler kullanldn biliyoruz. Allah Resulnn ashabndan hi kimsenin ad ve
lakab sf deildir diyecek olursa, biz ona u cevab veririz: Allah Rasul ile sohbetin ve sahabi adyla anlmann belli bir saygnl vardr. Sahabilere sahabilikten
daha ok yakacak bir isim bulunamaz. Bu, Allah Rasulnn kendi eref ve saygnlndan kaynaklanan bir zelliktir. Sahabiler, btn abidlerin, zahidlerin, mtevekkillerin, fukarann, rza ve sabr ehli kimselerle mtevazlarn makamlardr. Onlar
nail olduklar her trl eref ve meziyete Allah Resulnn sohbeti sayesinde nail
olmulardr. Sahabiler, hallerin en ycesi olan sahabilie (sohbet) mensup bulunduklarndan onlarn hallerin en deerlisi olan sohbetten baka bir faziletle yceltilmeleri mmkn deildir. Baarya erdiren sadece Allah Tel hazretleridir.
Biri de kp: Bu sf kelimesi Badatllarn uydurduu bir kavramdr derse, bu da
muhaldir (imknszdr). nk bu terim Hasan Basrinin zamannda biliniyordu. Hasan Basri, Allah Rasul(s)nn ashabndan baz kimselerle grm bir tabidir. Rivayete gre o, yle demitir: Mekkede tavaf srasnda bir sf grdm ve ona
bir eyler vermek istedim, fakat o bunu almad ve: Benim yanmda drt eyrek
dinar var, yanmdaki bana kfi. dedi.
Rivayete gre Sfyan Sevr yle demitir: Eb Him Sf olmasayd ben riyann
inceliklerini renemezdim.
Muhammed b. shak b. Yesar ve dierlerinden gelen Mekke ile ilgili rivayetleri toplayan bir kitapta yle bir haber nakledilmektedir: slamdan nce bir ada
Mekke bombo ve Beytullah tavaf edecek kimse kalmam. Mekkeye uzak bir
beldeden bir sf gelip Beytullah tavaf ederek memleketine geri dnyormu.
Eer bu rivayet doru ise slamdan nce bile sf kavramnn bilindii ortaya
kmaktadr ki, o zaman da bu isim fazilet ve salah ehli kimselere nispet ediliyormu. En dorusunu Allah bilir.
KTL-KULB
EB TLB EL-MEKK
Ramazan MUSLU *
Bir tasavvuf klsii olan Ktl-kulb hakknda bilgi vermeden nce, mellifi
Eb Tlib el-Mekkyi ve yaad dnemi ksaca ele almak istiyoruz: Mellifin
yaad IV. asr, Abbs hilfetinin dalmaya yz tuttuu buhranl ve istikrarsz bir dnemdir. slam lemi, Abbs ynetiminin dalmasndan sonra siyas
otorite asndan paralanm ve baz mahall sultanlklara ayrlmtr.1 Bu dnemde, Mslman gruplar (ehl-i snnet/a) arasnda yer yer atmalar km
ve bu nedenle birok insan hayatn kaybetmitir. 2 st seviyedeki yneticiler,
lks ve israf iinde yaarlarken; halk sefil ve perian bir vaziyette hayatn srdrmeye almtr.3
te yandan bu asr, siys istikrarszla ramen ilm, felsef ve kltrel hareketler asndan canl bir dnem olmutur. Bunda hi kukusuz devlet adamlarnn, gerek bu faaliyetlerde bizzat aktif olarak rol almalar, gerekse meclislere
itirak ederek destek vermeleri etkili olmutur. 4 Nitekim Tefsir, Hadis ve Fkh
*
1
2
3
4
Do. Dr., Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi

bnl-Esr, el-Kmil fit-trh, (nr. C.J. Tornberg), I-XIII, (Beyrut 1386/1966), VIII, 323-324; bn
Kesr, el-Bidye ven-nihye, I-XIV, Beyrut 1977, XI, 319-320; B.Saklan, Eb Tlib el-Mekk
(386/996) ve Baz Hadis Meselelerine Bak, S.lahiyat Fakltesi Dergisi, yl: 1996, sy. 6, s. 71.
bn Kesr, age, XI, 49, 203-204; B.Saklan, agm, SFD, s. 72.
bn Kesr, age, XI, 213, 282, 302, 306, 322-323; B.Saklan, SFD, ayn yer.
Hasan brahim Hasan, Siys-Dn-Kltrel-Sosyal slam Trihi, ev.: smail Yiit ve dierleri,
gibi slm ilimlerde deerli limler yetimitir.5 Tasavvuf ilminde ise, Eb Nasr
Serrc (.378/988), Kelbz (.380/990) ve Eb Tlib el-Mekk dikkati eken en
nemli mutasavvflardr.
1. Eb Tlib el-Mekknin Hayt ve Eserleri
Hicr IV. asr Tasavvuf anlaynda nemli bir yere sahip mutasavvflardan biri
olan Eb Tlib el-Mekknin ne yazk ki, hayatyla ilgili yeterli bilgiye sahip deiliz.6 Kaynaklarda yer ald kadaryla onun hayat hikyesini u ekilde zetlemek mmkndr:
ez-Zhid, es-Sf, el-Mzekkir, el-Viz ve el-stz gibi sfatlarla
anlan7 mellifin tam ad, Eb Tlib Muhammed b. Ali b. Atiyye el-Hris elAcem el-Mekkdir.8 Talebelerinden Muhammed b. Ali el-Allfn bildirdiine
gre, aslen rann Cebel9 blgesinden olup,10 uzun mddet Mekkede kald
10
stanbul 1985-86, c. III, ss. 333 vd.; B.Saklan, agm, SFD, s. 71.
Eb Cafer et-Tahv (.321/933), bn Eb Htim er-Rz (.327/939, bn Hbbn el-Bust
(.354/965), Bezzr (.354/965), Tabern (.360/971), Rmehrmz (.360/971) ve Drekutn
(.385/995), Hadis ilmi sahasnda; bn Cerr et-Taber (.310/923), Tefsir ve Fkh ilimlerinde
sz sahibi olmu nemli ahsiyetlerdir. bk. bn Kesr, age, XI, 259, 270, 317, 324, 336; B.Saklan,
agm, SFD, s. 72-73.
nk, mehur sf tabakt melliflerinden Slem (.412/1021), Tabakts-sfiyye; Eb
Nuaym el-Isfahn (.430/1038) Hlyetl-evliy; Kueyr (.465/1072) Risle; bnl-Cevz
(.597/1201) Sfats-safve; Feridddin Atr (.620/1220) Tezkiratl-evliy; bnl-Mlakkn
(.804/1401) Tabaktl-evliy; rn (.973/1565) et-Tabaktl-kbr ve Mnv (.1031/1621)
el-Kevkibd-drriyye adl eserlerinde, genellikle sf olarak tannmasna ramen onun hayat
hikayesine yer vermemilerdir. bk. B.Saklan, agm, SFD, s. 70-71; a.mlf, Eb Tlib elMekk, DA, X, 329.
bn Kesr, age, XI, 319; Zeheb, Mznl-itidl f nakdir-ricl, (nr. Ali Muhammed el-Bicv), IIV, Kahire 1382/1963, III, 655; a.mlf, Siyeru almin-nbel, (nr. uayb el-Arnad ve dierleri.),
I-XXIII, (Beyrut 1404/1984), XVI, 536; bn Hacer el-Askaln, Lisnl-mzn, I-VII, Beyrut
1406/1986, V, 300; Badatl smail Paa, Hediyyetl-rifn esml-mellifn ve srul-musannifn,
(nr. bnlemin Mahmud Kemal-Avni Aktu), I-II, stanbul 1951-55, II, 55; B.Saklan, agm,
SFD, s. 73.
Daha geni bilgi iin bk. bn Hallikn, Vefeytl-ayn ve enb ebniz-zamn, thk. hsan Abbas, Beyrut, ts., IV, 303-304; Zeheb, el-ber f haberi men aber, (nr. Eb Hcer Muhammed
Sad), I-V, Beyrut 1405/1985, II, 170; bnl-md, ezertz-zeheb f ahbri men zeheb, I-VIII,
(Kahire 1350-51), III, 120-121; bnl-Esr, el-Lbb f tehzbil-ensb, I-III, (Dru hyi TrsilArab), Beyrut, ts., II, 174-175; B.Saklan, agm, SFD, s. 74.
Cebel, rann batsnda Irak- Acem olarak anlan blgenin addr. En nemli ehirleri, Isfahan, Hemedan ve Reydir. Daha geni bilgi iin bk. Ykt el-Hamev, Muceml-buldn, I-V,
(Beyrut 1986), II, 99; H.J. Kramers, ran, A, V/2, 1013-1014.
Hatb, Trhu Badd, I-XIV, (Beyrut ts), 89.
Ktul-Kulb | 73
ve buraya yerletii iin Mekk nisbesini ald. Eb Tlib, renimine Mekkede Hadis tahsil ederek balad; eitli beldeleri dolat; gittii yerlerde tannm limlerden ilim rendi. Mekkede istifde ettii hocalarndan biri,
bidatn yaylmasndan rahatsz olarak Badat terk eden Eb Bekir el-ccr
(.360/970); dieri ise Abdldan biri olarak kabul ettii Eb Ali elKirmndir.11 Ali b. Ahmed el-Mass ve Ebu Bekir el-Mfd, onun Hadis ald
dier hocalardr.
Eb Tlib el-Mekk zhde nem veren bir mutasavvftr. Nitekim onun
gen yalarda nefis mchedesine balad; oka riyzat yapt ve bir sre
helal bitkilerden baka bir ey yemedii iin cildinin renk deitirdii rivyet
edilir.12
Semn mbah olduu grn benimseyen Eb Tlib el-Mekk, muhtemelen asrn ortalarnda Badata gitti. Burada mehur Hadis eyhlerinden
Abdussamed b. Ali (.354/957) ile aralarnda bir ihtilaf vuk buldu. Anlatldna gre eyh, Eb Tlibin ziyaretine gelmi, ancak sem yaparken grnce
onu bu davranndan dolay knamtr. Bunun zerine Eb Tlib bir iirle karlk vermek istemise de Abdussamed b. Ali kzarak yanndan ayrlmtr.13
Eb Tlib, Badattan sonra Basraya gitti ve burada Ebul-Hasen b. Slim
(.350/961 veya 360/970)14 ile tant ve onun kelm ve tevhid konularndaki fikirlerini benimseyerek Slimiyye mektebine mensup oldu. Tasavvuf grlerini, bn Slim vastasyla Sehl b. Abdullah Tsterden ald. bn Slimin veft
zerine, bir mddet daha Basrada kaldktan sonra, tekrar Badata dnd ve
insanlarn ilgi oda haline geldiinden kendisi iin vaaz meclisleri tertip edildi.15 Kaynaklarda kaydedildiine gre Eb Tlib, bu vaazlarn birinde, kendisine ait olduu tartmal olan ataht tr bir sz sylemi ve bu nedenle insanlar onu bidat ehli sayarak terk etmilerdir. Nitekim lnceye kadar bir daha
Badat camilerinde vaaz vermemitir.16 Zebd, Eb Tlibi bir tarikat kurucusu
11
12
13
14
15
16
Eb Tlib el-Mekk, Ktl-kulb, I-II, (Kahire 1310), I, 377; II, 248. bn Kesr, el-Bidye, I-XIV,
Beyrut 1967, XI, 270.
bn Hallikn, age, IV, 303; bnl-Esr, el-Kmil fit-trh, IX, 128; bnl-md, age, III, 120-121;
Zeheb, Siyer, XVI, 537; B.Saklan, agm, SFD, 74; a.mlf, Eb Tlib el-Mekk, DA, X, 329;
S.Uluda, Eb Tlib Mekk (r.h.), SGAD, VII, 21-22.
bn Kesr, el-Bidye, XI, 320; bnl-md, age, II, 373.
Veft tarihi ile ilgili farkl rivyetler iin bk. bnl-Esr, el-Kmil fit-trh, VIII, 582; bnlmd, age, III, 36; Abdullah b. Esad el-Yfi, Mirtl-cenn ve ibretl-yakzn f marifeti
havdisiz-zamn, Beyrut 1970, II, 430.
Ktl-kulb, II, 153, 192, 294; B.Saklan, agm, SFD, 75-76.
Daha geni bilgi iin bk. Hatb, age, III, 89; bn Hallikn, age, IV, 303; bnl-md, age, III, 121;
olarak gsterir ve eyhinin Eb Sad b. el-Arab olduunu syler.17 Ayrca, Eb

Bekir b. Cell,18 Eb Sad b. el-Arab el-Basr (.341/952),19 Muzaffer b. Sehl, 20
Ahmed b. Dahhk ez-Zhid21 ve Muhammed b. s b. Hakan el-Mukr22 gibi
sflerden de ilim tahsil etmitir.
Slih ve ibdete dkn bir zt olarak tannan Eb Tlib el-Mekk, 6
Cemziyelhir 386/26 Haziran 996 Cuma gn veft edince Badatn dousunda bulunan Mlikiye mezarlna defnedildi. Kabri, gnmzde ziyaret edile gelen yerlerden biridir.23
Ebul-Ksm b. Serrt,24 Eb Tlib el-Mekknin yetitirdii talebelerden biridir. Mekk ile alkasn hayat boyunca srdrm; hastalnda yanndan ayrlmam ve ona hizmet etmitir. Veft ettiinde de cenaze ve defin ileriyle
kendisi ilgilenmitir.25
Abdlaziz b. Ali el-Ezc, Ebul-Feth Muhammed b. Muzaffer el-Hayyt ve
Eb Thir Muhammed b. Ali el-Allf, Mekknin dier nde gelen talebeleridir.26
Ayn zamanda Hadis, Fkh ve Kelm limi olan Eb Tlib el-Mekknin
bugn mevcut olan yegne eseri, Ktl-kulbtur. Bundan baka, gnmze
ulaamayan veya idiyeti pheli birka eser daha kaynaklarda kendisine atfedilmektedir:
1. el-Erben: el-Hamd lillhi knhe hamdihi bi-hamdihi< cmlesiyle balayan krk hadis mecmasdr.27
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
B.Saklan, agm, SFD, 76-77.

Zebd, Ikdl-cevheris-semn, (nr. M. Tanc), s. 85.
Ktl-kulb, II, 153, 298.
ae, I, 330.
ae, II, 543.
Zeheb, Siyer, XVI, 536.
Ktl-kulb, II, 153.
Hatb, age, III, 89; bn Hallikn, age, IV, 303; bnl-md, age, III, 121; B.Saklan, Eb Tlib elMekk, DA, X, 329.
Zeheb, ayn zt Ebul-Ksm b. Brn olarak kaydetmektedir. bk. Siyeru almin-nbel,
XVI, 537.
bn Kesr, el-Bidye, XI, 320.
Hatb, age, III, 89, 468; X, 468; bnl-Cevz, el-Muntazam, VII, 189; Zeheb, Siyer, XVI, 537; bn
Hacer, Lisnl-mzn, V, 300; B.Saklan, agm, SFD, s. 84.
Zeheb, Siyer, XVI, 537; bn Hacer el-Askaln, Lisn, V, 300; B.Saklan, agm, SFD, s. 85.
Ktul-Kulb | 75
2. lml-kulb: Eserin Eb Tlib el-Mekkye ait olduunda phe vardr.28

3. Tevhid: Bu gn elimizde bulunmayan eserin, Ktl-kulbun otuz nc
fasl ile muhteva bakmndan bir benzerlik arz ettii iin, kaynaklarda bu
blmle bir ilgisinin olabilecei kaydedilir.29
4. Tefsir: Eser, Eb Tlib el-Mekkye sehven isnd edilmitir. 30
5. Mkil irbil-Kurn: Eser, mellife yalnzca Badatl smil Paa tarafndan isnd edilir.31
6. lml-kulb: Brockelmann ve Zirikl tarafndan mellife isnad edilir. Ancak,
bir nshasnn Drul-ktbil-Msriyye yazmalar arasnda 113 numarada
kaytl olduu iddia edilen32 eserin, mellife ait olduu tartmaldr. Eser,
Abdlkdir Ahmed At tarafndan 1348/1964te Kahirede neredilmitir.33
7. el-Beyn-f: Mellife nisbet edilen bu eser, aslnda Muhammed b. brahim er-Rund tarafndan Ktl-kulbun bz ksmlarna yaplan bir erhtir.34
8. Mensikl-hac: Haccn mensiki ve ahkmnn anlatld eser, mellifin
Ktl-kulbta atfta bulunduu eserlerinden biridir. 35
9. el-Msned: Mellifin Ktl-kulbta atfta bulunduu eserlerinden bir dieridir.36
2. Ktl-kulbun Yazl Sebebi
Eb Tlib el-Mekk, eseri hangi sebeple yazdn ak bir ekilde ifde etmemektedir. Ancak, dnemin zellikleri gz nnde tutulduunda bir tahminde
bulunmak mmkndr. Mellifin yaad asr, tasavvuf ehli ile ona kar olanlarn mnkaa halinde bulunduklar bir dnemdir. Dolaysyla onun bu eseri,
28
29
30
31
32
33
34
35
36
B.Saklan, agm, SFD, s. 84-85.

Hatb, age, III, 89; bn Hallikn, age, IV, 303; B.Saklan, agm, SFD, s. 85.
B.Saklan, agm, SFD, s. 86.
Hediyyetl-rifn, II, 55; B.Saklan, agm, SFD, s. 86.
Brockelmann, GAL, Suppl. Leiden 1937, I, 360; Zirikl, el-Alm, VI, 274; B.Saklan, agm, SFD,
s. 86.
B.Saklan, agm, SFD, s. 87; a.mlf, Eb Tlib el-Mekk, DA, X, 329; S.Uluda, Eb Tlib
el-Mekk, Sahabeden Gnmze Allah Dostlar, stanbul 1995, VII, 22.
Tahsin Yazc, Eb Tlib el-Mekk, A, VII, 643-644; B.Saklan, agm, SFD, s. 87.
Ktl-kulb, II, 231.
ae, I, 133.
iki taraf arasnda bir kpr kurmak ve Tasavvufun Kuran ve Snnet izgisinde
bir ilim olduunu ortaya koymak amacyla kaleme aldn rahatlkla syleyebiliriz.37
3. Ktl-kulbun Yazma ve Baskl Nshalar, Tercmeleri
Tam ad Ktl-kulb f mumeletil-mahbb ve vasfi tarkil-mrd il makmittevhd olan ve deiik ktphanelerde yazma nshalar bulunan eser, birka
defa baslmtr.
Ktphane kaytlarna gre Ktl-kulbun tespit edilen baz yazma nshalar unlardr:
1. Afyon Mzesi, no: 20, 265 vr. stinsah tarihi: 1075.
2. Atf Efendi Ktp, Atf Efendi, no: 1475, 277 vr., (h.610); no: 1476, 241 vr.
(h.867).
3. Beyazt Devlet Ktp, Veliyyddin Efendi, no: 1756, (h.588), 460 vr.; no: 1757,
460 vr., stinsah tarihi. 558.
4. Edirne Selimiye Ktp, no: 1064, (h.730).
5. Hac Selim Aa Ktp, Hdy, no: 523, 288 vr.
6. Kprl Ktp, Fazl Ahmed Paa, no: 765, 430 vr.
7. Millet Ktp, Feyzullah Efendi, no: 1267, I, 292 vr. (H. VII. Asr); II, 236 vr.
(h.VII.asr); III, 232 vr. (h.570).
8. Sleymaniye Ktp.:
37
a.
Ayasofya, no: 2001, 343 vr. (h.598).
b.
Crullah, no: 1076, 197 vr. stinsah tarihi: 562/1166.
c.
Ftih, no: 2765, 344 vr., Mstensihi: Abdlgan b. Abdddim enNeccr, (H. 575); no: 2766, I, 212 vr. (h.IX.asr); II, 212 vr. (h.877).
d.
Hekimolu, no: 497, 575 vr.
e.
brahim Efendi, no: 438, 236 vr., (h.668).
f.
Lleli, no: 1478, 399 vr. (h.1127).
g.
Musalla Medresesi, no: 115, Mstensih: Sleyman b. Gazi el-Eyyb,

(H. 828), 338 vr.
h.
Nfiz Paa, no: 436, 411 vr.
Bilgi iin bk. B.Saklan, Eb Tlib el-Mekk, DA, X, 239.
Ktul-Kulb | 77
i.
Resl-kttb, no: 489, 352 vr., (h.922).
j.
Thir Aa Tekke, no: 436, 411 vr.
k.
Turhan H. Sultan, no: 324/1, 143 vr.
l.
Yeni Cami, no: 723, 345 vr.
9. TYTK, Antalya-Akseki, no: 59, I, 238 vr.; II, 252 vr., stinsah tarihi: 1732.
10. Fuat Sezginin kaydettiine gre eserin yurt dndaki yazma nshalarndan
bazlar unlardr:
a.
Tunus, el-Ahmediyye Ktp, no: 3560-62,
b.
zbekistan, Takend (El Yazmalar) Ktp, no: 3134,
c.
Msr-Khire, Talat Ktp, Tasavvuf, no: 1544, 179 vr. (h.492).38
Eserin matbu nshalar, erhleri, muhtasarlar ve eserle ilgili yaplan tahkik

almalarndan tespit edebildiklerimizi u ekilde sralamak mmkndr:
1.
Eser; Msr, 1306/1888 (Drus-sadr); 1351/1932 (el-Matbaatl-Msriyye);

Khire, 1310; 1371/1961 (Mustafa el-Bb el-Haleb); 1412/1991; 1416/1996;
Beyrut, 1985, 1995 yllarnda baslmtr.
2.
Mahmud b. Ali zzeddin el-K (.735/1334) tarafndan Lbbl-Kt min

hazinil-melekt adyla erhedilmitir.39
3.
Muhammed b. Halef el-Emev (.743/1342) tarafndan el-Vusl ilel-garazilmatlb min cevhiri Ktil-kulb adyla ihtisar edilmi ve Ktl-kulbun
hmiinde yaymlanmtr.40
4.
Hseyin b. Man ve Dervi Abdlkerim b. Ali (H. XI. asr) tarafndan ihtisar edilmitir. 41
5.
Sad Nesm Mekrim tarafndan tahkik edilerek neredilmitir. Mekrim,

bu almada eserde geen yetlerin yerlerini dipnotlarda gstermi ve
sayfa kenarlarnda nceden yaygn olan basknn sayfa numaralarn da
vermitir.42
6.
Eb Abdullah et-Tabers b. Abdillah el-mhted bi-nrillh, Tebstu Kitbi
38
39
Daha geni bilgi iin bk. Fuat Sezgin, GAS, Leiden 1967, I, 667.
241 varak hacmindeki eser, h.1070te Abdlhalim Muhammed tarafndan istinsah edilmitir.
bk. Beyazt Devlet Ktp., Veliyyddin Efendi, no: 1769.
Ktl-kulb, (Dru Sdir), Msr 1306.
TSMK, Hazine Kit., no: 235, 259 vr. (h.1085). Ayrca, h. 1105te Ahmed b. Muhammed elMezzin tarafndan istinsah edilen bir muhtasar nshas iin bk. Sleymaniye Ktp, Fatih, no:
2768, (370 vr.)
Ktl-kulb f mumeletil-mahbb, I-II, thk. Sad Nesb Mekrim, Beyrut 1995, (Dru Sadr).
40
41
42
Ktl-kulb f mumeletil-mahbb adyla erh etmitir.43

7.
Muhammed b. brahim er-Rund tarafndan eserin bz zor ksmlar erh

edilmitir.44
Eser, iki defa Trkeye tercme edilmitir. Bunlardan ilki, Yakup iek
tarafndan 1998-99 yllarnda yaplmtr. Bu alma, noksan olup eserin sadece
birinci cildini kapsamaktadr.45 Trke tercmelerin ikincisi ve tam olan ise,
Muharrem Tan tarafndan 1999da tamamlanm ve drt cilt olarak yaymlanmtr.46
Eserle ilgili baz akademik almalar yaplmtr:
1.
Ktl-kulbdaki Tasavvuf Hadislerin Hadis Metodolojisi Asndan Deeri: Bilal Saklan, bu doktora almasnda Eb Tlib el-Mekknin Hadis meselelerine bakn tespit etmi ve ayrca hicr IV. asrdaki dier sflerin Hadis
ilmine baklarna da k tutmutur.47 (Konya 1989)
2.
Eb Tlib el-Mekk ve menhecuhus-sf: Abdlhamd Abdlmnim, bu

master almasnda Eb Tlib el-Mekknin sflik ynn, Tasavvuf ilmindeki yeri ve metodunu ortaya koymaya almtr.48 (Kahire 1972)
3.
Ktl-kulb-Eb Tlib el-Mekkde Din Yaayn Psikolojisi, Hseyin Certel,

bu yksek lisans almasnda, Ktl-kulba dayanarak tasavvuf yaayn psikolojik tahlilini yapmaya almtr.49 (stanbul 1993)
4.
Mehmet Ekiz, Eb Tlib el-Mekknin Ktl-kulbuna Gre man ve slam,

Atatrk nv. lahiyat Fakltesi, Lisans Tezi (30 y.). (Erzurum 1981)
5.
Aziz Kalayc, Eb Tlib el-Mekknin Hayt, lm ahsiyeti ve Eserleri, Atatrk

nv. lahiyat Fakltesi, Lisans Tezi (48 y.), (Erzurum 1981)
6.
hsan Soysald tarafndan Eb Tlib el-Mekk (.386/996)nin KtulKulb Adl Eserindeki Baz Tasavvuf Kavramlar, adl bir makle yaymlanmtr.50
43
44
45
Sleymaniye Ktp. Fatih, no: 2765.

Tahsin Yazc, Mekk, A, stanbul 1972, VII, 644.
Eb Tlib el-Mekk, Ktl-kulb (Kalplerin Az), ev. Yakup iek, (Umran Yaynlar), I, stanbul 1998; II, stanbul 1999.
Eb Tlib el-Mekk, Ktl-kulb-Kalplerin Az, I-IV, ev. Muharrem Tan, (z Yaynclk), stanbul 1999.
Baslmam Doktora Tezi, Konya 1989.
Daha geni bilgi iin bk. B.Saklan, agm, SFD, s. 68.
Mustafa Akar, Tasavvuf Tarihi Literatr, Ankara 2001, s. 59.
Tasavvuf lm ve Akademik Aratrma Dergisi, yl: 3, sy. 9, Temmuz-Aralk 2002, ss. 293-301.
46
47
48
49
50
Ktul-Kulb | 79
4. Ktll-kulbun Muhtevs ve Kaynaklar

Ktl-kulbun muhtevsn, mellifin eserde kulland ana balklardan hareketle vermek istiyoruz: Buna gre eser, krk sekiz ana balktan olumaktadr.
Bunlar srasyla:
1.
Mumeleye dir bz yet-i kerimeler,51
2.
Gece ve gndz evrd ile ilgili yetler,52
3.
Mridin gece ve gndz farz veya nafile olarak yapmas gereken ameller,53
4.
Sabah namaznda selamdan sonra okunmas mendup ve mstehap olan

zikir ve yetler,54
5.
Sabah namazndan sonra okunacak seme dular, 55
6.
Mridin sabah namazndan sonra yapaca ameller,56
7.
Gndz yedi evrd, 57
8.
Gecenin be evrd, 58
9.
Fecir vakti, 59
10. Zevl vakti, 60

11. Gndz ve gece namaz klmann fazileti, 61
12. Vitir ve teheccd namaznn fazileti, 62
13. Kulun uykudan uyandnda ve sabah kalktnda sylemesi mstehb
olan szler, 63
14. Gece ibadetinin taksimi ve gece ibdete kalkanlarn sfatlar,64
15. Kulun tesbih, zikir ve du olarak yapaca virdler, cemaatle namaz klma51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
64
Ktll-kulb, (Kahire 1310), I, 4.

ae., I, 4-5.
ae., I, 5-6.
ae., I, 6-7.
ae., I, 7-14.
ae., I, 14.
ae., I, 14-19.
ae., I, 19-22.
ae., I, 22-23.
ae., I, 23-27.
ae., I, 27-31.
ae., I, 31.
ae., I, 31-35.
ae., I, 35-40.
nn fazileti, dualarn kabul edilmesi umulan zamanlar ve tesbih namaz, 65

16. Kuran okuma db ve okuyucularn sfatlar, 66
17. Kuranda geen mufassal ve muvassal ifdeler, limlerin (amel edenlerin)
methi ve gfillerin yerilmesi ve Kurandaki bz garip kelimelerin tefsiri,67
18. Gaflet ehlinin irkin sfatlar,68
19. Kuran- Kerimi sesli ve sessiz okumann hkmleri, 69
20. Gecelerin ihys, 70
21. Cuma gnnn db ve bu konuda mrdin bilmesi gerekenler, 71
22. Oru, orucun tertibi ve orulularn sfatlar, 72
23. Nefis muhsebesi ve vakitlere riyet edilmesi, 73
24. Mrid iin virdin mhiyeti ve riflerin durumu, 74
25. Nefsi tanmak ve riflerin vecd halleri,75
26. Murkabe ehlinin mhedesi, 76
27. Mridlerin ess, 77
28. Mukarrebnun murkabesi ve yakn iman sahiplerinin makamlar,78
29. Mukarrebnun makamlar ve yakn iman sahibi riflerin durumlar,79
30. Kalp ehline gelen havtr, 80
31. lim, ilmin fazileti, limlerin sfatlar, marifet ilminin dier ilimlere stnl, selef-i slih limlerinin yollar, btn ilminin zhir ilmine stnl,
dnya limleriyle hiret limleri arasndaki fark, ilimleriyle dnyalk pe65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
ae., I, 40-44.
ae., I, 44-51.
ae., I, 51-57.
ae., I, 57-59.
ae., I, 59-61.
ae., I, 61-63.
ae., I, 63-73.
ae., I, 73-75.
ae., I, 75-81.
ae., I, 81-84.
ae., I, 84-88.
ae., I, 88-94.
ae., I, 94-100.
ae., I, 100-109.
ae., I, 110-113.
ae., I, 113-129.
Ktul-Kulb | 81
inde koan er limlerinin durumu, ilmin sfatlar, Selefin ilimde izledii

yol, sonrakilerin uydurduklar kssa ve szler, Selef tarafndan yaplmad
halde sonradan uydurulan sz ve fiiller, iman ve yakn ilminin dier ilimlere stnl, haberlerin ayklanmas ve rivyetlerin deerlendirilmesi,81
32. Yakn makamlarnn aklanmas, bu ilme sahip olanlarn halleri (Tevbe,
Sabr, kr, Rec, Korku, Zhd, Tevekkl, Rz ve Muhabbet), 82
33. slmn be temeli:
a.
Tevhid ehdeti: Allaha yakn klnanlarn ehdeti olan bu lafzn faziletleri, Allah Raslnn ehdeti ve bunun yakn imana sahip
olanlar iin tad faziletler, 83
b.
Namazn aklanmas: Abdestin farz ve snnetleri, faziletleri, nama

zn farz ve snnetleri, namaz klann vakti karmas ve yetimesi ile
ilgili meseleler, namazn durumu ve namaz klann uymas gereken
dap, 84
c.
Zektn aklanmas, verilme zaman, sadakann faziletleri, sadaka

verme db ve fakirlerin durumlar, 85
d.
Ramazan orucunun aklanmas, 86
e.
eriatn keml ve dinin tamamland son rkn olan haccn aklanmas, 87
34. slm ve imann aklanmas, snnetin akitleri, insanlarn zhir ilmine gre
muameleleri, slmn temel dayanaklar, iman esaslar, iman slm balants, kalp-amel ilikisi, iman slm ayrmnn aklanmas, imanda istisna,
nifaktan korunma ve selefin bu hususta izledii yol,88
35. Ehl-i Snnet ve tarikatin faziletleri ve selef imamlarnn yollar,89
36. Kiinin slm gzellii ve Allahn onu sevmesinin almetleri, Mslmann dier Mslmanlar zerindeki haklar, slmn Mslmanlara farz
81
82
83
84
85
86
87
88
89
ae., I, 129-178.
ae., I, 178-271, II, 1-83.
ae., II, 83-93.
ae., II, 93-106.
ae., II, 106-113.
ae., II, 113-114.
ae., II, 114-123.
ae., II, 123-138.
ae., II, 138-140.
kld hrmet, beden snnetler ve sakalla ilgili gnah ve bidatler, snnet

ve nafile namazlar,90
37. Byk gnahlar ve kfirlerin hesaplaryla ilgili meseleler, 91
38. hls, niyet ve niyetin gzelletirilmesi, 92
39. Diyet (alnan gdalarn kiinin durumuna gre ayarlanmas), 93
40. Yemekler, bunlarla ilgili dap ve snnetler, mekruh ve mstehaplar, 94
41. Fakirliin gerekleri, faziletleri, fakir avm ve havssn sfatlar, balarn
kabul edili ve reddedili yollar ve selefin yolu, 95
42. Yolcunun hkmleri ve yolculuk yapmann amalar, 96
43. mamn hkm, immet ve imama uyanlarn sfatlar, 97
44. Allah yolunda kardelik ve dostluk, kardelerin birbirlerini sevmeleri,
kardelerle ilgili hkmler ve dostlarn sfatlar, 98
45. Evlilik, evlenip evlenmeme konusunda hangisinin daha hayrl olduu ve
kadnlarla ilgili hkmler, 99
46. Hamama girme db,100
47. Geimi temin etme yollar, zanaatlar, al-veri ve bu konuda bilinmesi gereken hususlar, 101
48. Helal, haram ve ikisi arasnda kalan pheliler, helalin fazileti, phelinin
yerilmesidir. 102
Eserin muhtevsn bu ekilde ortaya koyduktan sonra, kaynaklarna geebiliriz: Bu dnemde Tasavvufa dir kaleme alnan eserlerin temel zellii, bir
nceki asrda olduu gibi, tasavvuf anlayn Kitap ve Snnete dayandrlm
90
91
92
93
94
95
96
97
98
99
100
101
102
ae., II, 140-147.

ae., II, 147-155.
ae., II, 158-164.
ae., II, 164-178.
ae., II, 178-192.
ae., II, 192-204.
ae., II, 204-208.
ae., II, 208-213.
ae., II, 213-237.
ae., II, 237-259.
ae., II, 259-261.
ae., II, 261-286.
ae., II, 286-297.
Ktul-Kulb | 83
olmasdr.103 Bu nedenle Eb Tlib el-Mekknin, Ktl-kulbta ilemi olduu

konular yet ve hadislere dayandrr; ayrca eitli vesilelerle ok sayda kiiden nakilde bulunur ve eserde ileri srd grleri bunlarla desteklemeye
alr. Bu ahslar ierisinde arl sf eyhler oluturur. zellikle Hasan-
Basr (.110/728), brahim b. Edhem (.161/777) Hris el-Muhsib (.243/857)
ve Sehl b. Abdullah et-Tster (.283/896) gibi mehur mutasavvflarn merep
ve metotlarndan etkilenir.
5. Ktll-kulbun Yazl Yntemi
Eb Tlib el-Mekk, Ktl-kulbta, IV/X. asrda yaygn bulunan fikirleri ve tasavvuf cereyanlar genel hatlaryla anlatmtr. Tasavvuf meseleler, tamamen
yet ve hadisler nda ele alnmtr. Eser bu bakmdan bir hadis mecmas
izlenimi de vermektedir. Mellif, itikatta selef anlaya sahip olduu iin, bidatlere kar da sert bir slp kullanmtr.104
6. Ktl-kulbun Tasavvuf Eserler indeki Yeri
Ktl-kulb, Tasavvufun ilm ve amel meselelerini konu edinen temel kaynaklarndan biridir.105 Ayrca, Tasavvufun amel rnekleri ve incelikleriyle dolu
olan eser, Snn tasavvufun ilk kaynaklarndan biri olma zelliine de sahiptir.106
7. Ktl-kulbun Tesirleri
Ktl-kulb, kendisinden sonra gelen Gazl (.555/1111) ve Abdlkdir
Geyln (.561/1166) gibi byk mutasavvflar etkilemi olmas ynyle son
derece nemli bir eserdir. Nitekim Gazl, otobiyografisini anlatt el-Munkz
mined-dall adl eserinde Ktl-kulbu okuduunu belirterek bu durumu yle
anlatr:
103 Abdlhamd Abdlmnim, Eb Tlib el-Mekk ve Menhecuhus-sf, (Baslmam yksek lisans

tezi), Kahire 1972, s. 16; B.Saklan, agm, SFD, s. 73.
104 B.Saklan, Eb Tlib el-Mekk, DA, X, 239.
105 B.Saklan, agm, SFD, s. 67.
106 Ktib elebi, Kefuz-zunn, tashih: Kilisli Rifat, 1366/1947, II, 1361; Sleyman Uluda, Dou
Devrinde Tasavvuf: Taarruf, s. 17-18.
Tasavvufun ilim ciheti bana amelden daha kolay geldi. Bu sebeple evvel mutasavvflardan Eb Tlib el-Mekknin Ktl-kulb adndaki kitabn, Muhsibnin kitaplarn, Cneyd, ibl ve Bayezd-i Bistm gibi byk mutasavvflardan nakledilen szleri
ihtiva eden kitaplar mtalaa etmek suretiyle bu ilmi tahsile baladm.107
Eser ayrca, hyu ulmid-dndeki tasavvuf konularn kaynaklarndan

biri olmutur.108 Dier taraftan Gazl, Mekknin ameli imandan cz sayan grn de tenkit etmitir.109 Ayrca o, Shreverd (.632/1235) ve zil tarikat
zerinde de etkili olmutur.110
Abdurrahman Cm (.898/1492), Mekkden sz ederken, Ktl-kulb
adl eseri, tarikat esrrnn hazinesidir, tasavvufun incelikleri konusunda slm
leminde onun gibisi yazlmamtr. diyerek ondan vgyle bahsetmitir.111
Ktib elebi ise, birok lim tarafndan byle bir eserin o zamana kadar
telif edilmediini ve tarikatn incelikleri konusunda bu eserin benzerinin bulunmadn kaydeder.112
Snn tasavvuf tarihine damgasn vurmu bir ahsiyet olmasna ramen,
Eb Tlib el-Mekk ve eseri Ktl-kulb, baz mellifler tarafndan da tenkit
edilmitir. Mutedil ve hakl eletirilerin yan sra, ar, haksz ve tutarsz eletiriler de olmutur. Nitekim Hatb el-Badd, bnl-Cevz, bn Kesr, bn
Teymiyye, Saan (.650/1252) ve zmirli smail Hakk 113 gibi melliflerin, eseri
ve mellifi eletirdikleri bilinmektedir.114 Abdlhay Leknev (.1304/1887) ise
107 Gazl, el-Munkz, Beyrut 1408/1987, s. 61.
108 Mustafa arc, hyu ulmid-dn, DA, XXII, 10. hyu ulmid-dnde (I-VI, Beyrut
1417/1997) Eb Tlib el-Mekkye atfta bulunulan yerlerden bazlar unlardr: I, 23,154,421;
II, 21, 42, 377; III, 216; IV, 253, 257.
109 Gazl, hy, I, 154.
110 B.Saklan, agm, SFD, s. 70.
111 Cm, Nefeht Tercmesi, stanbul 1270, s. 172.
112 Ktib elebi, Kefz-znn, II, 1361.
113 Osmanlnn son dneminde Tasavvuf hakknda eyh Safvet Efendi ile tartan zmirli smail
Hakk, bu mnkaada Ktl-kulbda pek ok mevz hadisin yer aldn; zellikle de,
Regib Gecesi hakkndaki hadislerin sbit olmadn, muhaddislerin eserlerinden kaynaklar
vererek eletirir. eyh Safvet Efendi ise bu eletiriye yle cevap vermitir: Huffz- Hads, kitaplarnda ehds-i mevza bulundurmak hussunda teshl etmezler. Teshlleri ancak eddd-daf
olmayan, sfat ve ahkma taalluk etmeyen ehds-i dafenin bulundurulmasndadr. diyerek, ahkm
ve inanca ynelik olmayan konularda zayf hadis kullanmann bir eksiklik olmayacan savunmutur. bk. zmirli smail Hakk, Mustasvife Szleri mi? Tasavvufun Zaferleri mi? Hakkn Zaferleri, stanbul 1341, s. 88-89; eyh Safvet Efendi, Tasavvufun Zaferleri, stanbul 1343, s. 89
114 Eletiriler daha ok sfatlar, ruyetullah ve mevzu hadisler zerinde younlamaktadr. bk.
Hatb, age, III, 89; bnl-Cevz, el-Muntazam, VII, 189; a.mlf., Telbs ibls, (nr. Muhammed
Mnr ed-Dmak), Kahire 1368, s. 164; bn Teymiyye, Buyetl-mrtd, (bask yeri yok
Ktul-Kulb | 85
eseri savunanlar arasnda yer alr.115

Ktll-kulbdaki hadislerin shhatini inceleyen ve deerlendiren Bilal Saklan ise, bu konuda zetle unlar syler:
Eserde geen hadislerin % 45.7si merdd; % 42si ise makbl hadistir.116 Byle bir sonu da normaldir. nk Eb Tlib el-Mekk; Buhr, Mslim vb. Hadis otoriteleri gibi
bu ilimle meguliyeti melsek haline getirmemitir. Ayrca o, Ktl-kulbta, sahih hadis mecmalarnn stlenmi olduu misyonu, yani sadece sahih Hadisleri derlemeyi
de hedeflememitir. Bilindii gibi, mellif nemli bir sf; eser de Tasavvuf Tarihinin
temel kaynaklarndan ve bu ie slk edenlerin el kitaplarndandr. Byle olunca da
delil olarak istifde edilen hadisler, ahkmdan ziyde mridin irfn hayatyla; teknik
tabiriyle Fadil-i Aml boyutu ile alkaldr<117
Nitekim btn sfler, hadisleri daha ok zhd, ahlk ve irfan ynleriyle

ele almlar ve irad iin kullanmlardr.118
Sonu olarak ifde etmek gerekirse, Eb Tlib el-Mekk ve bir Tasavvuf
klsii olan Ktl-kulb, pek ok mehur ahsiyet ve sf zerinde etkili olmu
ve Snn Tasavvuf Tarihine damgasn vurarak slam Kltr Tarihindeki hakl
yerini almtr. Hadis ilminde olduu gibi, bata Tasavvuf ilmi olmak zere
Tefsir, Kelam ve Fkh ilimleri asndan da tetkik edilmeli ve deerlendirilmelidir.119
rnek Metin

19 :) ( :
115
116
117
118
119
1408/1988), s. 115; zmirli smail Hakk, Siyer-i Celle-i Nebeviyye, stanbul 1914, s. 98; B.Saklan,
agm, SFD, s.92-93; a.mlf., Eb Tlib el-Mekk, DA, X, 239.
Abdlhay Leknevye gre, Ktl-kulb ve benzer eser sahipleri, Hz. Peygambere hadis
vaznda bulunmazlar. Byle bir isnad, irkin bir davrantr. Bu tr hadisleri, chil zhidlerle
zndk ve inkarc kimseler uydurmulardr. bk. Leknev, el-srul-merfa f ahbril-mevda,
thk. Eb Hcer Muhammed Zaglul, Beyrut 1984, s. 9-10; B.Saklan, agm, SFD, s. 93.
Bu aratrmada, merdd ve makbl olan hadis oranlarnn toplam, 87.7 rakamna ularken; 12.3lk bir hadis orannn ise, deerlendirme dnda kald grlmektedir.
B.Saklan, agm, SFD, s. 93-94.
B.Saklan, agm, SFD, s. 67.
B.Saklan, agm, SFD, s. 94, 123.
( :
) 20 : ( :
) 39 : 04 41 ( :
) 24: ( : ) 132 : :
(
) 37: ( : ) 43:
( : ) 17:
) 59-58 : ( :

( :
) 127:

( : ) 62:
( : ) 8-7: ( :
) 26-25: ( :
) 40-39: ( :
) 49-48 : ( :
) 6: ( : 130: )
( :
) 9: ( : ) 61:
( : ) 64: ( :
) 18-17: ( :
) 79-78:( :

) 114:
( :
) .18-17:
*
Birinci Fasl
Muameleye dair yet-i kerimeler hakkndadr

Bunlar, ilerinde muamelenin zikredildii ayet-i kerimelerdir. Allah Tel buyurdu
ki: Kim de mmin olarak ahireti ister ve ve amelini de onun iin yaparsa, ite
bunlarn amelleri makbul olur. (sra /19) Her kim ahiret kazancn isterse, ona onBu ksm Yakup iek evirisinden alntlanmtr.
Ktul-Kulb | 87
dan veririz. Her kim de dnya kazancn isterse, ona da ondan veririz. Ama onun
iin ahirette nasip yoktur. (ura /20) Yce Allah buyurdu ki: nsan iin, ancak
amel ettii vardr. Onun ameli grlecektir ve yeterli dl verilecektir. (Necm
/39-41) Kudreti esiz olan Allah baka bir ayette yle buyurmaktadr: Gemi
gnlerde takdim ettiklerinize karlk yeyin, iin, afiyet olsun. (Hakka /24) Allah Tel bir dier ayetinde yle buyurur: Herkes iin yaptklar amellere karlk dereceler vardr. (Ah-kaf /19) Allah Tel baka bir ayette ise yle buyurmaktadr:
Halbuki ne mallarnz, ne ocuklarnz sizi Bize yaklatrr. Ancak iman edip salih
amel ileyenler mstesna. te onlarn amellerine kar, kendilerine kat kat
mkafaat vardr. (Sebe /37) Yce Allah bir ayetinde ise yle buyurmaktadr:
te bu grdnz, amellerinizle varis klndnz cennettir. (Araf /43) Baka bir
ayette de yle buyurmaktadr: Onlarn yapm olduklar amellere mkafaat olarak kendileri iin gz aydnlndan nelerin gizlenmekte olduunu imdi hi bir
kimse bilmez. (Secde /17) O, dier bir ayetinde yle buyurmaktadr: Sabreden
ve Rablerine tevekkl eden amel sahiplerinin mkafaatlar ne kadar da gzeldir.
(Ankebut /58) Allah Tel baka bir ayetinde ise yle buyurmaktadr: Rableri
katnda selamet yurdu onlarndr. Ve Rableri, evvelce ilemi olduklarndan dolay
onlarn Velisidir. (Enam /127)
kinci Fasl
Gece ve gndz evradnn bulunduu yet-i kerimeler hakkndadr.
Burada, gece ve gndz evradn tekil eden ayet-i kerimeleri zikredeceiz. Allah
Tel buyurdu ki: Dnp ibret almak veya kretmek isteyenlere gece ile
gndz birbiri ardnca getiren de Odur. (Furkan /62) Yce Allah baka bir ayetinde ise yle buyurmaktadr: nk sana gndzn uzun bir meguliyeti vardr.
Hem Rabbinin ismini an: Kendini her eyden ekerek Rabbine ynel. (Mzzemmil
/7-8) Allah Tel baka bir ayetinde ise yle buyurmaktadr: Ve Rabbinin ismini
sabah - akam an! Gecenin bir blmnde de Ona secde et. Hem de Onu geceleyin uzun uzadya tebih et! (nsan /25-26) Yce Allah bir dier ayetinde ise
yle buyurur: O halde sen onlarn sylediklerine sabret de gne domadan
nce ve batmadan nce hamd ile Rabbini tebih et. Ve gece saatlerinde ve
gndzn etrafnda da Onu tebih et ki, Allahn rzasna eresin. (Ta-ha /130)
Yce Allah, baka bir ayet-i kerimede ise yle buyurmaktadr: nk gece kalk hem daha tesirli hem okuyua daha tesirlidir. (Mzzemmil /6) Allah Tel
baka bir ayette ise yle buyurur: Ve gece saatlerinde ve gndzn etrafnda
da Onu tesbih et ki, Allahn rzasna eresin. (Taha /130) Dier bir ayette ise yle
buyurmaktadr: Yoksa o gece saatlerinde kalkan, secdeye kapanp kyama durarak daima vazifesini yapan, Ahiretini hesaba katan ve Rabbinin rahmetini dileyen o kimse gibi mi olacakt? De ki: Hi bilenlerle bilmeyenler bir olur mu? Ancak
akl sahipleri t alrlar. (Zmer /9) Allah Tel baka bir ayetinde ise yle buyurmaktadr: Onlar geceleyin yataklarndan kalktklarnda, korku ve mit iinde
Rablerine dua ederler. (Secde /16) Allah Tel baka bir ayette de yle buyurmaktadr: Onlar Rableri iin secde ve kyamla gecelerler. (Furkan /64) Allah
Tel baka bir ayette de yle buyurur: Geceleri pek az uyuyorlard. Seher vakitleri balanma diliyorlard. (Zariyat /17-18) Allah Tel baka bir ayette ise
yle buyurur: Gnein le vakti zevalinden, gecenin karanlna kadar namaz
kl. Bir de sabah namazn kl. nk sabah namaz ahitlidir. Geceleyin de sana
mahsus fazla bir namaz iin de uykudan kalk. Teheccd kl. (sra /78-79) Yine
baka bir ayetinde yle buyurmaktadr: Hem de gndzn taraflarndan ikisinde ve gecenin gndze yakn saatlerinde namaz kl. nk gzel iler, ktlkleri
giderir. Bu, idraki olanlara bir ttr. (Hud /114) Allah Tel baka bir ayetinde
ise yle buyurmaktadr: O halde akama girerken, sabaha ererken Allah tesbih
edin. Gklerde ve yerde hamd Onun iindir. Gnn sonunda ve le vaktine
girince Allah tenzih edin, namaz kln. (Rum /17-18).
ET-TAARRUF L-MEZHEB EHLT-TASAVVUF
EBU BEKR MUHAMMED EL-KELBZ
Erhan YETK
Tcul-slam Eb Bekir Muhammed b. shak Buhar Kelbznin et-Taarruf liMezhebi Ehlit-Tasavvuf isimli eseri en nemli tasavvuf kaynaklarndan birisidir.
nce bu alanda ortaya konan birikimi gzden geiren Kelbz dnemiyle
ilgili gzlemlerde bulunmu, devrinin yaayan sfleriyle grmeler yapm,
bu yolla elde ettii bilgi, belge ve bulgularn nda belirledii bir problemin
zmne katk salamak istemitir. O problem de Snn tasavvufla Snn akaidi arasnda bir ayrmann olmamasnn gerektii ve olmad gereinin ortaya konulmasdr. te bu nedenle mellifimiz dier tasavvuf klasiklerinden eserinde akaid ve kelam konularna arlkl bir biimde yer vermi ve bu konular
mteerrirlerle mutasavvflar birletiren bir slup ve ierikle ilemi, asrlarca
nce, dn olduu kadar bugn iin de nemli olan bir konuda gzel bir rnek
vermi, slam disiplinler arasnda olmas gereken btnlemeye nclk etmitir.
1. Tcul-slam Eb Bekir Kelbznin Hayat ve Eserleri
Tcul-slam Eb Bekir Muhammed b. shak b. brahim Kelbz Buhrnin
knyesi Eb Bekir1 olup onun, kendisinden sz eden hemen hemen tm kay
1
Prof. Dr., Ondokuz Mays niversitesi lahiyat Fakltesi.

Kehhle, mer Rza, Muceml-Mellifin, Beyrut 1957, c. VIII, ss. 212-213; c. VII, s. 222; Zirikli,
naklarda ismi yerine kullanlan nisbesi ise Kelbz olmakla birlikte amelde
Hanef mezhebine mensubiyeti nedeniyle Hanef,2 Buharal olmas sebebiyle de
Buhar3 nisbeleriyle de anldn gryoruz. Bu arada onun isim ve
nisbetindeki benzerlikler nedeniyle Muceml-Mellifin ve ezertzZehebde4 Eb Nasr knyesiyle ve Ahmed b. Muhammed b. Hseyin b. Ali b.
Rstem Buhar Kelbz (.398) olarak tantlan kii ile kartrld da olmutur.5
O ismi ile zdeleen Kelbzi nisbesini Buharann bir mahallesinden almtr.6 Onun ne yazk ki eserleri ve fikirleri konusunda olduu kadar hayat
hakknda fazla bilgi sahibi deiliz. Buharal olduu bilinen Kelbznin doum
tarihi belli deildir. Vefat tarihi konusunda da 380/990, 384/994 ve 385/995 eklinde birbirine yakn olarak verilen tarihlerden sonuncusu daha ok kabul grenidir ve Kelbz bu tarihte Buharada lmtr.7 Onun fkh bilgilerini Muhammed b. Fadldan, tasavvufu ise Hallcn mridlerinden Fris b. sadan rendii rivayet edilir.8 Hemen btn kaynaklarda onun muhaddis kimliine
4
5
6
7
8
Hayrettin, el-Alm, Beyrut 1969, c. VI, s. 184.

Kehhle, age, c. VIII, s. 222; Brockelmann, Carl, Geschichte Der Arabischen Litteratur, Erster
Supplementband, Leiden 1937, c. I, s. 360; Sezgin, Fuat, Geschichte Des Arabischen Schrifttums,
Leiden 1967, c. I, s. 668.
Zirikli, age, c. VI, s. 184; Kehhle, age, c. VIII, s. 222; Ktip elebi, Kefuz-Znn, st. 1971, c. I,
s. 419; Badatl smail Paa, Hediyyetl-Arifin Esml-Mellifin ve Asrul-Musannifn, st.
1955, c. II, s. 54.
Kehhle, age, c. II, s. 95; bnl-md, Abduhay b. Ahmed, ezertz-Zeheb f Ahbri Men Zeheb,
Beyrut trs., c. III, s. 151.
Ylmaz, Nusrettin, slam Dncesinin Tasavvuf ve Kelam Alannda Bir Karlatrma:
Kelbz ve Mturd, isimli nn . Darende lahiyat Fak. Aratrma Dergisi, Yl: 1, S. 1, Darende 1995, s. 81de yaynlanan makalesinde verdii kaynaklarda Kelbzye nispet edilen
farkl bir eserden ve sadece muhaddis ve hafz olma zelliklerinden sz edilmesine ve mesela
muceml-Mellifinnin VIII. cildinin 212-213 ve 222. sayfalarnda iki ayr yerde Kelbznin
doru ismi ve eserleri tantlm olmasna ramen benzer bir mellifin ismi mevzubahis edilmitir. Bk. Katip elebi, Kefuz-Znn, c. I, s. 88; Brockelmann, Supplementband, c. I, s. 280;
Fuat Sezgin, GAS, c. I, s. 130; Kehhale, Muceml-Mellifin, c. II, s. 95; Zeheb, Eb Abdullah
emsuddin Muhammed, Kitabu Tezkiretil-Huffz, Mekke 1377, c. III, s. 1027; Arberry, Arthur
John, The Doctrine of The Sfis (Kitabut-Taarruf li-Mezhebi Ehlit-Tasavvuf), Lahore 1966, s. 11
(Esere yazd sunu).
Nwyia, P., al-Kalbdh, The Encyclopaedia of Islam, Leiden 1978, c. IV, s. 467; Arberry, A. J.,
Kelbz, MEBA, st. 1977, c. VI, s. 538.
Arberry, The Doctrine of The Sfis, ss. 9-10 (Esere yazd sunu); Kelbz, Taarruf (Dou
Devrinde Tasavvuf), ev.: Sleyman Uluda, st. 1979, s. 12 (Sunu ksm, 1-43).
Arberry, Kelbz mad., MEBA, c. VI, s. 538; Uluda, age, s. 11; Sleyman Uluda,
Kelbz, Allah Dostlar, st. 1995, c. VII, s. 20.
et-Taarruf li-Mezhebi Ehlit-Tasavvuf | 91
iaret edilir ve bir hadis hafz, bir hadis limi olduu bildirilir.9 zellikle
Taarrufta akaid ve kelama dair konular ele almas durumu dikkate alndnda ise ayn zamanda onun bu ilimlere olan vukufuna da iaret etmeliyiz. Dolaysyla btn bu zellikler ona Tcul-slam unvannn verili nedenini aklamak iin yeterli olduuna ahitlik etmektedir, diyebiliriz.
Eb Bekir ibl (.334), Ebul-Hasan Benc (.348), Cafer Huld (.348),
bn Nceyd (.366), Ebul-Kasm Nasrabz (.367), Ruzbr (.371), Ebu Osman
Marib (.373), Eb Nasr Serrc (.378), Eb Talib Mekk (.386) gibi mehur
mutasavvflarla ayn dnemde yaayan Kelbz bu dnemde yaanan fikr
zenginlie Taarruf dnda kaleme ald Erban fil-Hads, el-Ef vel-Etvr,
Emli fil-Hadis, Bahrl-Fevid, Fasll-Hitb, Muaddils-Salt gibi eserleriyle
katk salamtr.10 Ne var ki sz edilen eserlerden gnmze sadece iki eseri
gelebilmitir. Bunlar da tantmaya alacamz et-Taarruf li-Mezhebi EhlitTasavvuf ile Menil-Ahbar, Meni Ehdsil-Mutasavvife gibi isemlerle de
anlan Bahrl-Fevid isimli hadise dair olan mehur eseri olup, bu eserinde
Kelbz, Arberrye gre 222, Sleyman Uludaa gre 223, Ziriklnin nakline
gre ise ki bu yanl bir tespittir; 592 hadisin11 tasavvuf adan erhini yapmtr.12
Kukusuz bu alma, tasavvuf hadis erhlerinin ilk rneklerinden olmas
ve ayn zamanda tasavvufi yaklam ve anlaylarn hadislerle temellendirilmesi dorultusundaki ynelilere de nclk etmesi asndan son derece nemlidir.
2. et-Taarruf li-Mezhebi Ehlit-Tasavvufun Yazl Sebebi
Sfliin balang dnemine dair deerli bilgileri ieren Taarruf yerleik din
9
10
11
12
Kehhle, age, c. VIII, s. 222; Zirikli, el-Alm, c. VI, s. 184; Uluda, age, s. 14.
Badatl smail Paa, Hediyyetl-Arifin, c. II, s. 54.
Uluda, Kelbz, s. 14; Arberry, Kelbz mad., MEBA, c. VI, s. 538; Zirikli, el-Alm, c.
VI, s. 184.
Bahrl-Fevidin yazma nshalar iin bk. Menil-Ahbr (Bahrul-Fevid, Mefthu MenilAhbar, Menil-Ehdsil-Mustafaviyye ve Menil-Ahbr el-Mutabeviyye). Nshalar: Yeni Cami,
274, 307 vr; Murad molla, 610, 128 vr., 1055 h. ; Fatih, 697, 288 vr., 694 h. ; Defter-i Ktbhnei Ragp Paa, 311, 300 vr., 1128 h. ; st. n. Ktp., 494, 151 vr., 1083 h.; Carullah, 995, yaklak
100 vr.; skdar, Hdai, hadis, 23; Paris, Bibliotheque Nationale, 5855, 398 vr., 691 h.; skenderiye Belediye Ktp., 3179, 247 vr, 1110 h.; Veliyddin, 718, 323 vr.; orlulu, 128, yaklak 300
vr.; M. Buhari, 94/1, vr. 1-209b, 1111 h.; Kastamonu, 1398, 785 h.; Londra n., 19074. (Sezgin,
Fuat, Geschichte Des Arabischen Schrifttums, c. I, s. 668 vd.).
inanlarla sfilik arasnda ortak bir temel oluturmak,13 bu alanda yaanlan

karmaann zmne katk salamak ve bu yola girmek isteyenlere rehberlik
etmek amacyla kaleme alnmtr.
Kelbz, Taarrufun nsznde yaad dnemle ilgili bir deerlendirme
yapar, gzlem ve tespitlerini aktarr. Yapt bu tespitler onu Taarrufu yazmaya sevk edene en nemli etkendir. yle ki, ona gre bu dnemde tasavvufa
rabet azalm, tasavvufun hakikati ve z yitirilmi, manas yok olmu, ismi
kalmtr. ekilcilik ne karlm ve o yaanlan bir hayat tarz olmaktan ziyade hakknda sorular sorulan, cevaplar verilen, kitap ve risaleler yazlan ve bunlarla snrl saylan bir disiplin haline dntrlmtr. Bu alanda ehil olan
gerek sfiler kelerine ekilmi, cahiller bilginlerin yerine gemi, szleriyle
bu hareketi savunanlar, davranlaryla, yaptklaryla onu yalanlar olmulardr.
zellikle bu alanda itikad bir takm sorunlarn da yaand grnde olan
Kelbz, bu konuda dorular ortaya koymak, gerek tasavvufu anlatmak, yanllklar, yanl anlamal nlemek, sufilerin zerinde oluan pheleri izale
etmek, kukular datmak iin ve bu yola girmek isteyenlere rehberlik etmek
amacyla Taarrufu kaleme alm14 olup, o bu almasyla sufi dnce ile
Snn akideler arasnda olmas gereken yaknlamann ve de btnlemenin
teminine alanlar arasnda yer almtr.
3. et-Taarruf li-Mezhebi Ehlit-Tasavvufun Yazma ve Baskl Nshalar,
Tercmeleri
Taarruf metni, A. J. Arberry tarafndan 1934 ylnda Kahirede neredilmitir.
Daha sonra Abdlhalim Mahmud ve Taha Abdlbaki Srrun 1960da yine
Kahirede yaptklar bir basks ile Mahmud Emin Nevvv tarafndan yaplan
ve Kahirede 1970de ikinci basm da gerekleen tahkikli bir neri mevcuttur.
Taarrufun yazma nshalar ise eitli ktphanelerde yer almaktadr.15
13
14
15
Annemarie Schimmel, Tasavvufun Boyutlar, ev.: Ender Grol, st. 1982, s. 83.
Kelbz, et-Taarruf li-Mezhebi Ehlit-Tasavvuf, Kahire 1970, s. 27 vd.; a.e., ev.: Sleyman Uluda, Sunu ksm ve nsz evirisi, st. 1979, ss. 11-49.
Taarrufun yazma nshalar iin bk. Carullah, 995/2, vr. 200-231; Fatih, 2777, 70 vr., 853 h.;
ehit Ali Paa, 1148, 62 vr., 853 h.; ehit Ali Paa 1149/1, vr. 1-60b, 1053 h.; Rstem paa, 155/1,
vr. 1-61b, 1064 h.; st. n. Ktp., 3317, 1334 h.; Murad Molla, 1254, 102 vr.; Bursa Orhan, tasavvuf 1; Ulucami, tasavvuf, 6; Erefzde, 161; lala sm. 706/16, 77 vr.; Nafiz Paa, 376/1, 1b-106b;
orlulu A., 433/19, vr. 535-568; M. Buhari, 94/2, vr. 210b-238a; Selimaa, 407/2, vr. 130b-157b;
skilip, 1244/1, vr. 6b-97b, 838 h.; Paris, Supplementband Persisch, 981; Cambridge, oriento,
1424, 33 vr., 700 h. (Sezgin, Fuat, Geschichte Des Arabischen Schrifttums, c. I, s. 668 vd.).
Taarrufun Farsaya yaplm mstakil bir tercmesi yoktur. erh ve bu erhlerin hlasalar vastasyla ranl okuyucu Taarrufu tanmak ve ondan faydalanmak imknna sahip olmutur. Bu manada Hlasa-y erh-i Taarruf tefsiri
(aklamal) bir tercme saylabilir. Kelbznin vefatndan ksa bir sre sonra
Taarrufun Farsaya erh ve tercme suretiyle aktarlm olmas durumu onun
ayrca Farsaya tercme edilmesine ihtiya brakmamtr16 denilebilir.
1934te Kahirede A. J. Arberry tarafndan neredilen asl metin The
Doctrine of The Sufis ad ile ngilizceye evrilmi ve bu eviri 1935te
Cambridgede baslmtr.17
Taarrufun Tre evirisi ise Dou Devrinde Tasavvuf Taarruf ad ile
Sleyman Uluda tarafndan yaplm ve eviri de 1979 ylnda stanbulda baslmtr.
Taarrufun erhlerine gelince; mesela bunlardan Farsa olarak yaplan ilk
erh hem onun Fars okurlar tarafndan tannmasna ve hem de daha iyi anlalmasna vesile olmutur. Bu erh, Kelbznin mridi ve talebesi olmas muhtemel smail b. Muhammed b. Abdullah Msteml (.434) tarafndan ayplm
olup birka defa 4 cilt halinde baslmtr. (Leknow, 1328; Bnyad- Ferheng,
1346). Hulsa-y erhi Taarrufu neretmi olan ahmed Ali Reca, Msteml
erhinin bir kere de Maverannehirde baslm olduunu bildirmektedir. Bu
erhin ran basks ise Hasan Menuihr tarafndan neredilmi olup18 orijinal
ismi ise Nrul-Mrdn ve Fadhatl-Mdden ve Kamul-Mbtedin ve
Huccet Ehlis-Snne vel-Mminndir.19
kinci Taarruf erhi Kad Alauddin Ali b. smail b. Yusuf Konev (.729)
tarafndan yaplan, dili Arapa olan Hsnt-Tasarruf fi erhit-Taarruf isimli erhdir.20 Bu erh Ktip elebi tarafndan yanllkla olsa gerek mellife ait
olarak gsterilmitir.21 Yine Ktip elebinin gzel bir erh diye tavsif ettii
16
17
18
19
20
21
Kelbz, et-Taarruf, ev.: Sleyman Uluda, s. 39 (Sunu ksm).

Arberry, Kelbz mad., MEBA, C. VI, S. 538.
Kelbz, et-Taarruf, s. 36 (Sunu ksm).
Bu erhin yazma nshalar iin bk. Carullah, 1027, 607 vr., 666 h.; Amasya, 720, 269 vr., 567 h.
Muhtasarlar: ehit Ali, 1231, 611 vr, 951 h.; st. n. Ktp., 3317, 161 vr., 1334 h.; Bursa Hara,
tasavvuf, 32, 293 h.; Paris, Blochet, 80; Berlin Persisch, 246; ehit Ali, 1447, 289 vr., 847 h.;
Konya Yusuf Aa, 5467, 207 vr., 616 h. (Sezgin, Fuat, GAS, c. I, s. 668 vd.).
Bu erhin yazma nshalar iin bk. Veliyddin, 1709/1, vr.. 1-109b; Fatih, 2660, 185 vr.; Nafiz
paa, 415, 302 vr., Defter-i Ktbhane-i Hamidiye Trbe (stanbul), 644, 344 vr., 823 h.; elebi
Abdullah, 176, vr. 1b-269b, 882 h.; ehit Ali Paa, 1232, 232 vr., 724 h.; Feyzullah ef., 1254.
Katip elebi, Kefz-Znn, c. I, s. 419; Arberry, The Doctrine of The sfis, s. 11 (Sunu).
eyhlislam Abdullah b. Muhammed Ensari Herevi (.481)ye ait olduunu

syledii22 erhin ise bugne kadar tespit edilebilen bir nshas yoktur. Bu erhin anonim erh olarak bilinen23 erhin ayn olma ihtimali vardr.24
4. Taarrufun Muhtevas ve Kaynaklar
Taarrufun yazl sebebinin akland, tasavvuf ve sfiler hakknda deerlendirmelerin yapld nszden sonra yer alan 75 blm vardr. Burada yazarmzn eseri hakknda verdii tantc bilgilerden hareketle ve de onun muhtevasna bakarak Taarrufu yazarken ele ald konular temellendirmek iin
nce kaynak olarak ayet ve hadislere bavurmu olduunu, izah ve tercihlerini
byk sufilerden nakiller yapmak suretiyle hem aklamak hem delillendirmek
yoluna gittiini syleyebiliriz. Keza onun eserini yazmadan kendinden nce bu
konuda yaplan almalarn inceledii ve birikimi temel materyal olarak kullanm olduu da gerektir.25
Bu arada Taarrufta ayn zamanda onu gzelletiren, sahibi zikredilerek
ya da zikredilmeden itihad amal kullanlm olan ok sayda iir olduunu
da belirtmeliyiz.
Eserin birinci blmnde sufi kavramnn kullanlma nedeni aklanm
ve sufilere verilen dier isimlerden sz edilmitir.
kinci blmde riclus-sfiyye bal altnda bu dnceyi yaatan ve
yayan sahabilerden sonra Zeynelbidin, Muhammed b. Ali Bkr, Cafer b. Muhammed Sdk, Uveys karen, Herim b. Hayyn, Hasan Basr, Eb Hazm Seleme b. Dinr, Malik b. Dinr, Abdulvhid b. Zeyd, Atebetl-Gulm, brahim
b. Edhem, Fudayl b. yaz, Ali b. Fudayl, Davud T, Sfyn b. Sad, Sfyn b.
Uyeyne, Eb Sleyman Drn ve olu Sleyman, Ahmed b. Havr Dmek,
Znnn Msr ve kardei Zl-kifl, Ser Sakat, Bir Haf, Marf Kerh, Eb Hanife (Huzeyfe) Mara, Muhammed b. Mbarek Sur, Yusuf b. Esbt ismen
andktan sonra ayn zelliklere sahip kiiler arasnda Horasan ve el-Cebel yresinden olduklarn belirterek Eb Yezdd Bistm, Eb hafs Haddd, Ahmed b.
Hadraveyh, Sehl b. Abdullah Tster, Yusuf b. Hseyin Rz, Eb Bekir b. Tahir
22
23
24
25
Katip elebi, age, c. I, s. 419.

Bu erhin yazma nshalar iin Bk. Carullah, 1028, 108 vr., 756 h.; Bursa Ulu Camii, tasavvuf,
7. (Sezgin, Fuat, GAS, c. I, s. 668 vd.)
Kelbz, et-Taarruf, ev.: S. 37 (Sunu ksm).
Kelbz, et-Taarruf, ss. 25-28.
Ebher, Ali b. Sehl b. Ezhur sfahan, Ali b. Muhammed Bariz, Ebu Bekir
Dnever, Eb Muhammed b. Hasan b. Muhammed Rehn, Abbas b. Fadl b.
Kuteybe b. Mansur Dnever, Kehmes b. Ali Hemedr, Hasan b. Ali b.
Yezdenyr gibi zevat zikretmitir.
nc blmde Kelbz yazdklar kitap ve risalelerle bu ilmi yayan
sfilerin listesini vermitir ki ona gre bunlar: Cneyd-i Badd, Eb Hseyin
Nr, Eb Sad Harrz, Ruveym b. Muhammed, Ebu Abbas Ahmed b. Ata Badad, Amr b. Osman Mekk, Yusuf b. Hamdr Ss, Muhammed b. Eyyb
Nehrecor, Ebu Muhammed Cerir, Muhammed b. Ali Kettn, brahim Havvs,
Ebu Ali Evrc, Ebu Bekir Vst, Eb Abdullah Haim, Eb Abdullah Heykel
Kure, Ebu Ali Rzbr, Eb Bekir Kaht, Eb Bekir ibl gibi byk mutasavvflardr.
Drdnc blmde Bunlar herkesin faziletlerini kabul ettii kesb ve
vehb ilimlere sahip, din ilimleri tahsil etmi tasavvuf bykleridir. dedii
muamelat bahsinde eser kaleme alm olan Abdullah b. Muhammed ve Ahmed
b. Asm Antakiyyn, Abdullah b. Hubeyk Antk, Haris Muhasib, Yahya b.
Muz Rz, Eb Bekir Verrk, Eb Osman Sad b. smail Rz, Eb Abdullah
Muhammed b. Ali Tirmiz, Eb Abdullah Muhammed b. Fadl Belh, Eb Ali
Crcn, Eb Kasm b. shak b. Muhammed Hakim Semerkand gibi isimlerdir.
Kelbznin 2. Blmde szn ettii drt, 3. Blmde yer verdii on sekiz, 4. Blmde mevzubahis ettii on bir sfi tasavvuf tarihi asndan tasavvufun kurucular olarak kabul grm olan kimselerdir. Kendisi onlarn anlad
bir tasavvufu benimsemi olduundan olmaldr ki, eserini bu sufilerin grlerinden alntlar yaparak mutedil bir izgide ortaya koymaya almtr.
Taarrufun 5. blmnde tevhid-i Br konusu, 6. ve 7. blmlerde Allahn sfatlar, 8. blmde Allahn isimleri hakknda bilgi verilmi, 9. blmde
sfilerin Kuran hakkndaki dnceleri, 10. blmde Allahn kelam sfat ve
mahiyeti aklanm, 11. ve 12. blmlerde ruyet bahsi, 13. blmde kader konusu ve insann fiilini yaratmas problemi, 14. Blmde istitat, 15. Blmde
cebir, 16. Blmde Allahn her konuda en ideal ve en ayrarl olan yaratmas,
17. Blmde vad ve vad konusu, 18. Blmde efaat, 19. Blmde ocuklarn
din sorumluluklar, 20. Blmde mkellefiyet sorunu, 21. Blmde marifet-i
ilahiye, 22. Blmde marifet ve ilim arasndaki fark, 23. Blmde sfilerin ruh
hakkndaki grleri, aklamalar, 24. Blmde melekler ve peygamberler konusu, 25. Blmde peygamberlerden sdr olan zelle (kk hatalar) bahsi, 26.
Blmde velilerin kerametleri, 27. ve 28. Blmlerde iman ve imann hakikati,
29. Blmde fkh mezhepleri ve fukahann farkl itihatlar karsnda sufilerin
takndklar tavr, 30. Blmde kesb (alp kazanma), 31. Blmde tasavvufi
hallerle ilgili bilgiler, 32. Blmde tasavvufun temel zellikleri, 33. Blmde tasavvuf ve istirsl (kulun kendisini Allahn hkm ve iradesine brakmas, kaytsz ve artsz olarak Ona teslim olmas) konular ilenmitir.
Taarrufun bu ksmnda 35. Blmden balayarak 52. Blme kadar srasyla; tevbe, zhd, sabr, fakr, tevazu, havf, takv, ihls, kr, tevekkl, rz,
yakn, zikir, ns, kurb, ittisl ve muhabbet olmak zere on yedi tasavvuf makam aklanmtr.
Kelbz eserinin sonraki ksmnda ise nemli tasavvuf stlahlarna rya,
lm ve sema gibi konulara yer vermitir. yle ki, 52. Blmde tecrd ve
tefrd, 53. Blmde vecd, 54. Blmde galebe, 55. Blmde sekr, 56. Blmde
gaybet ve uhd, 57. Blmde cem ve fark, 58. Blmde tecelli ve istitr (perdelenme), 59. Blmde fen ve bek, 60. Blmde marifetin hakikati, 61. Blmde tevhd konusu, 62. Blmde rifn zellikleri, 63. Blmde mrd ve
murd kavramlar anlatlmtr.
Daha sonra tasavvuf db ve erknn arlkl olarak ele alnd ksmnda
ise mellifimiz, 64. Blmde mcahede ve muameleler konusunu, 65. Blmde
sohbet ve halka nasihatta bulunma dbn, 66. Blmde vera ve mcahede anlaylarn, 67. Blmde sfilere Allahtan gelen, htiften (gaybdan) ulaan iaretler ve ikazlar bahsini, 68. Blmde firsetle, 69. Blmde havtrla, 70. Blmde rya ile uyarlma konularn, 71. Blmde Hak Teldan sfilere ulaan
latifeler ve Hakkn onlar korumas bahsini, Gayretullaha muhatap olma durumlarn, 72. Blmde onlarn ilah latifelerle dayanabilme glerini, 73. Blmde lm ve sonras ile ilgili olarak Allahtan kendilerine intikal eden latifeler konusunu, 74. Blmde sfilerin karlatklar latf halleri anlatm ve nihayet 75. Blmde sema bahsini ileyerek eserini bitirmitir.
5. Taarrufun Yazl Yntemi
Taarruf kendinden nce oluan sf dnceyi dikkate alan ve o birikimi zl
bir anlatmla bize aktaran, muhalifleri tenkit yerine, dorular ortay koyma
yntemini benimseyen bir eserdir. O, dneminde en ok tartma konusu olan
mevzular ilerken bile Snn gre muhalif olan mezheplere kar keskin ve
kavgac bir yaklam tercih etmemitir.
Bir Hanef fkh limi olan Kelbz bazen Selefiye ve Hadisiler lehine
mam- Azamn el-Fkhul-Ekberinde ortaya koyduu grlerden farkl tercihlere yneldii gibi bazen de mesela imann tasdik, ikrar ve amelden ibaret
olduu kabul ile Maturidnin grnden ayrlr, sf dnceye daha yakn

olan Hadisilerin kanaatini benimser.26
Kelbz eserinde kelm konular tevhid ve akaid ilmi snrlar iinde ele
alm, sfilerin temel iman konulardaki yaklamlarn ortaya koymaya alm, kitabnda yer verdii tasavvuf kavramlarnn hem seiminde hem de aklamalarnda ittihad ve hull anlaylarn artrabilecek bir slp kullanmaktan zenle kanm, Snn gre muhalif yorumlara ve kabullere yer vermemitir.
Mahmud Emin Nevvvnin yapt tahrili nerindeki tespitlerine gre
Eb Bekir ok namaz kld ve ok oru tuttuu iin sizden daha stn deildir. Onun size stnl gsnde (kalbinde) olan bir ey sebebiyledir.27 gibi
sflerce kullanlan, ancak kaynaklarda bulunamayan ve Emanet ehli olmayan
kimsenin iman yoktur.28 Hadisi gibi saylar ok olmayan birka zayf senetli
hadis dnda Taarrufta mevzubahis edilen tm hadisler sahih hadis kitaplarnda bulunan hadislerdir.
Kelbz eserinde byk sfilerin szlerini, grlerini ou kez sahibini
zikretmek suretiyle nakletmitir. Ancak onun Sflerden biri, bir ksm, baz
sfiler yle dedi, yle demilerdir. gibi genel ifadeler kullanarak yapt nakiller de az deildir. Bu durum, onun nceki birikimi dikkate aldn, ncekilerin grlerinden yararlandn gstermekle birlikte onun yntem olarak zgn, zgn olduu kadar ok ynl ve ok kapsaml bir sentezi baarmasna,
bunun yannda orijinal izah ve yorumlarda bulunmasna engel olmamtr.
6. Taarrufun Tasavvuf Eserler indeki Yeri
Taarruf ilk asr slam tasavvufunu anlamada temel bir kaynak durumundadr.29 Hem hadis, hem fkh, hem de kelm alannda vukuf sahibi olan Kelbz
zellikle sfi akaidini aklayan iman konularda sufilerin dncelerini derli
toplu bir biimde sunma baarsn gsteren biri olarak Taarrufla alannda
kendisinden sonra izlenen ve nemsenen bir r amtr. Bir taraftan
ibhiyeci, hullcu, ittihadc diye nitelenen eriat d tasavvuf cereyanlarnn
26
27
28
29
Kelbz, et-Taarruf, ev.: S. 16 (Sunu ksm).

Kelbz, et-Taarruf, Muhmad Emin Nevvv neri, s. 95.
Ayn eser, s. 106.
Nwyia, P., al-Kalbdh, The Encyclopaedia of Islam, c. IV, s. 467; Arberry, A. J., Kelbz,
MEBA, st. 1977, c. VI, s. 538.
faaliyetlerini younlatrdklar, dier taraftan tasavvufun kkten reddedildii

bir dnemde yaam olan mellifimiz bu almasyla Snn tasavvufla Snn
akideler arasnda bir aykrlk olmad gereini ortaya koymay amalamtr.
Taarruf, sahasnda ilk sistematik eser olma zellii30 yannda daha sonra da tasavvuf ve tarihi konusunda kaynak kabul edilen nemli bir tasavvuf klasii
olma zelliini kazanm olan lmsz bir eserdir.
Kelbz nc ve drdnc blmlerde yer verdii mellif sfilerin
eserlerinden en azndan pek ounu grm olmaldr. Kitabnda bu zatlardan
yapt nakiller de bu durumu dorular niteliktedir. Ayrca kendisi de eserinin
mukaddimesinde kitabn yazarken birok limin kitabn incelediini belirtmitir.31
Ksacas taarruf, ele ald konular ve bu konular ilerken kulland ilm
ve dzeyli olan slubu, ortaya koyduu makul ve mutedil izahlar, yapt orijinal yorumlar ile tasavvuf klasikleri iinde zel yeri olan ve vazgeilmez kaynak bir eser olma zelliine sahip bulunan mstesna bir tasavvuf klasiidir.
7. Taarrufun Tesirleri
Taarruf hem sufilerin iman konulardaki grlerini renmek isteyenlerin bir
bavuru kitab olmu hem de sahasnda ilk sistematik alma olmas nedeniyle
sonraki melliflere bir lde nclk etmitir. Hakknda Taarruf olmasayd
tasavvuf bilinemezdi. cmlesi kullanlm olan32 Taarruf iin Aliyyl-Kr de
benzeri yazlmamtr deerlendirmesini yapar.33 Arberry, Taarruf, sfiliin
Snn slamn resmi kabulndeki baarsnda olduka byk bir neme sahiptir. O nedenle, hysnda tasavvuf ve kelam uzlamasna son noktay koyan
byk kelamc Gazzl (.505) bile Kelbznin am olduu bu yolu izlemitir.34 tespiti ile onun tasavvufi dnce tarihi iindeki nemli ve hayati konumuna iaret eder. Keza Taarruf, tasavvufun en fanatik bir Snn tarafndan
dahi helal hatta mstehab dairesine sokulmasn hedefleyen zekice hazrlanm bir fkh fetvas konumundadr.35 diyen Cbir de sz edilen durumu
30
31
32
33
34
35
Kelbz, et-Taarruf, ev.: S. 18 vd. (Sunu ksm).

Kelbz, age, s. 28.
Katip elebi, Kefz-Znn, c. I, s. 419.
Aliyyl-Kr, Fkh- Ekber erhi, ev.: Yunus Vehbi Yavuz, st. 1981, s. 319.
Arberry, The Doctrine of The sfis, s. 14 (Sunu).
Cbir, Muhammed bid, Arap Aklnn Oluumu, ev.: brahim Akbaba, st. 1997, s. 396 vd.
dorulamaktadr.
Taarruf Serrc, Eb Tlib Mekk, Slem ve Kueyrnin eserleri arasnda
yer alan tasavvuf tarihinin birinci derece kaynak eserlerinden biridir.36 Eski ve
yeni tm aratrclar bu kaynaktan yararlanmlardr. Gnmzde de yerli ve
yabanc, yaplan pek ok aratrmada o, vazgeilmez bir kaynak eser olma zelliini korumakta, ayrca onda yer alan grler de akademik almalarda inceleme konusu olarak ele alnmaktadr.37 Bu itibarla o, yazld dnemden itibaren gerek slubu, gerek verdii bilgiler sebebiyle srekli ilgi gren ve okuyanlar etkileyen bir eser olmutur.
rnek Metin
: :
. : :
. : :
. : :
: :
.
. : :
. : :
:

.
. :
. :
:
. :
:)( :
36
37
Arberry, Kelbz mad., MEBA, c. VI, s. 538.

Bk. Ylmaz, nusretti, slam Dncesinin Tasavvuf ve Kelam Alannda Bir Karlatrma, :
Kelbz ve Mturd, ss. 73-90.
{ }.
- - : .
: : : :
. : .
:
.
: ()
:

( :) !
: .
({ :)
}.
: )( .
: ( ) .
: .

.
:
.
({ : ) } : { :
} ( )
.
({ : ) } :

.
({ : ) } .
: {
} :
.
{ : }.
({ : )
}.
: : .
.} { : )(
! :- -
. :
:
.
:) (
.
SUF KAVRAMI
Sflere sf denilmesinin sebebi hakknda sflerin grleri

Sflerden bir ksm yle dedi: leri saf, dlar pk olduu iin sflere: Sfiyye
ad verilmitir.
Bir b. Hris: Sf, Allah iin kalbini saf hale getirmi olan zattr demitir.
Sflerden biri; Sf, Allah ile olan muamelesini saf hale getirdii iin Aziz ve Celil
olan Allahn saf ikramna ve kerametine nail olan kimsedir demitir.
Baz Sfler bu konuda yle derler: Sflere sfiyye denilmesi, ulu ve yce olan Allahn huzurunda ilk safta bulunmalarndandr. Gerekten de sfler yce himmetleri ile Hakka dnmler, kalbleri ile Ona ynelmiler, ruhlar ile Onun huzurunda bulunmular, onun iin de birince derecede nemli olan bir yer igal etmilerdir.
Dier baz sflere gre, sflerin vasflar Resulullah(s) zamanndaki Ehl-i suffann
zelliklerine yakn olduu iin kendilerine Sfiyye denilmitir.
Baka bir sf grubuna gre, sfler yn manasna gelen softan yaplan elbiseler giydikleri iin sf adn almlardr.
Sfler, dnyay terk ederek vatanlarndan ayrlan, dostlarn brakarak memleket
memleket dolaan, karnlarn a, bedenlerini plak brakan mahrem yerini rtme
ve al giderme konusunda terk edilmesi caiz olmayan miktardan fazla dnya
nimetlerinden faydalanmayan bir zmredir.
Sfler, vatanlarn terk ettikleri iin gureb (garibler), memleket memleket dolatklar iin sayyhn (seyyahlar), sahalarda dolatklar ve zaruret halinde maaralara sndklar iin -baz memleket ahalisi tarafndan- ikeftiyye diye ad-
Bu ksm Sleyman Uludan evirisinden alntlanmtr.
landrlmlardr. Sflere ikeftiyye diyen ahalinin Horasanllarn) dilinde ikeft,

maara manasna gelmektedir.
amllar sflere: ciyye (alar) adn vermilerdir. Sflerin gda maddelerinden
sadece zaruret miktarnca faydalanmalar bu ismi almalarna sebep olmutur. Nitekim Reslullah(s), nsanolunun hayatn srdrmek iin birka lokma yemesi
kafidir. buyurmutur.
Seriyys-Sakati sfleri tasvir ederken; Hasta insanlar gibi yemek yerler, suya batan kimseler gibi uyurlar ve mahcub kiiler gibi konuurlar. demitir.
Mlkiyetlerinde bulunan eyay terk ettikleri iin sflere fukar (fakirler da denilmitir.
Sflerden birine, Sf kimdir?, diye sorulunca u cevab vermiti: Sf malik ve
memlk olmayan kiidir. Yani o, mala, hrs da ona mlik deildir.
Baka biri de yle demiti: Sf bir eye sahip deildir, eer sahip olursa onu hemen harcar.
Giyim ve kyafetleri dikkate alnarak tasavvuf ehline sfiyye denilmitir. Onlar
nefsin hazz iin yumuak ve gzel grnl elbiseler giymezler. Sadece mahrem
yerlerini rtmek iin elbise giydikleri iin sert kldan ve kaln yn ipliinden yaplan
elbise ile yetinirler.
Yukarda anlatlan hususiyetlerin hepsi Reslullah (s) zamanndaki Suffa ehlinin halleridir. Onlar da garib, fakir ve muhacir idiler. Mal ve memleketlerini terke mecbur
edilmilerdi. Ebu Hureyre ve Fudale b. Ubeyd, Suffa ehlinden bahsederken: Alktan yerlerde srnrlerdi. Onlar gren bedeviler kendilerini deli sanrd. Yn elbise giyinirlerdi. Terledikleri zaman elbiselerinden, yamur altnda kalan koyunlardan kan koku gibi bir koku kard. demilerdi. Suffa ehlinden bazlar, dierlerini
ite byle tasvir etmilerdi. Hatta bir kere Uyeyne b. Hsn, Resulullah (s)a Bunlarn
kokular bana eziyet veriyor, acaba sizleri rahatsz etmiyor mu? diye sormutu.
Yn elbise, peygamberlerin kyafet ekli, evliyann giyim tarzdr. Ebu Musa Eari,
Resulullah(s)in yle dediini rivayet eder: u kayalklardan yetmi peygamber
geti. zerlerinde aba olduu halde yaln ayak Kabeyi tavaf etmilerdi. Hasan
Basr; sa (a.s) kldan yaplan elbise giyer, aatan (hasl olan eyleri) yer, geceyi
akamlad yerde geirirdi. demitir. Ebu Musa; Resulullah(s), uha (yn, sof) giyer, eee biner, zayf kiilerin davetine icabet ederdi demitir. Hasan Basr diyor
ki: Bedir savana itirak etmi olan yetmi sahabeye yetitim. Bunlarn softan baak bir ey giydiklerini grmedim.
zah ettiimiz gibi sufiler Ehl-i suffann sfat, kyafeti ve gidiat zerine olduklar iin
Sufiyye veya Sufiyye adn almlardr.
Tasavvuf ehlini sfat ve Saff- evvele nisbet edenler, onlarn kalblerini ve batnlarn dikkate almlardr. Gerekten de bir kimse dnyay terk eder, ona rabet
etmez ve ondan yz evirirse, Allah o kulun srrn ve ruhunu saf, kalbini nurlu klar.
Resulullah(s), ine nur giren kalb alr ve geniler buyurmutur. Ya Resulallah,
bunun alameti nedir? diye sorulunca, Yalan dnyadan uzaklamak, ebedi olan
ahiret yurduna gnl vermek ve gelmeden evvel lme hazrlanmaktr diye cevap verdi. Hz. Peygamber, dnyadan uzaklaanlarn kalblerini Allahn nurlandracan bu hadisiyle haber vermilerdir.
Resulullah, mann hakikati nedir? diye sorduu vakit Harise, Dnyadan el, etek
ekince gndzlerim susuz, gecelerim uykusuz hale geldi. Rabbimin arn aka
grr gibi oldum. Birbirini ziyaret eden cennet ehli ile yekdierine dman kesilen
cehennem ehlini grr gibiyim demiti.
Harise, Dnyadan el-etek ekince Allah kalbimi nurlandrd da daha evvel bana
gaib olan hususlar gzle grlr gibi bir vaziyete geldi diye durumunu haber
vermitir. Bu konuda Resulullah, Bir kimse Allahn kalbini nurlandrd bir ahs
grmek isterse Hariseye baksn buyurmu ve bu sz ile Harisenin, kalbi nurlu bir
kii olduunu beyan etmitir. Bu gibi vasflarndan dolay sfilere Nriyye ad verilmitir. Mescid-i Nebde Temizlenmek isteyen adamlar var, phesiz ki Allah temiz olanlar sever. )Tevbe, 9/109) mealindeki ayetten anlaldna gre, kalbin
saf ve nurlu olmas da Suffa ehlinin vasflarndandr. Zahirdeki temizlik pis olan eylerden; batndaki temizlik akl kt dncelerden, kalbi aa ve kkrtc arzulardan uzaklatrmak suretiyle olur. Allah Teala yle buyurur: O adamlar ki ne ticaret ne de alveri kendilerini Allah zikretmekten alkoymaz. (Nur, 24/37)
Sflerin srlar temiz olduu iin firasetleri (tespit ve tehisleri) de dorudur. Ebu
Umne Bhili(ra) Reslullah(s)dan u hadisi rivayet eder: Mminin firasetinden korunun. nk o Allahn nuru ile nazar etmektedir.
Ebu Bekir Sddk(ra): Harice hanmn karnndaki bebein kz olduu kalbime ilham
olundu demi ve dedii gibi de olmutu.
Reslullah(s): Hak merin diliyle konuur buyurmutur.
veys Karn, kendisine selam veren Herim b. Hayyna, Ve aleykm selam ya
Herim b. Hayyan diye karlk vermiti. Halbuki daha evvel Herimi hi grmemiti.
Sonra veys, Herime, Ruhum ruhunu tand demiti.
Ebu Abdullah Antak; Doru insanlarn sohbetinde bulunduunuz zaman doru
olun. nk onlar kalb casusudur. Srrnza girer himmetinizden karlar, onlardan
hibir ey gizleyemezsiniz demitir.
Srr saf, kalbi temiz ve ii nurlu olan bu vasftaki bir kimse (Allahn huzurunda) ilk
safta bulunur. nk bahis konusu hususlar (fazilet yarnda) nde gidenlerin

(sbikn) vasflardr.
BAHRUL-FEVD
EB BEKR EL-KELBZ
Vahit GKTA *
1. Giri
limlerin teekkl devriyle alakal almalar sistemin ana temellerini gstermesi asndan olduka nemlidir. Kelbz, tasavvuf dncesinin temellerinin olutuu bir dnemde yaam ve yine tasavvuf disiplininin en temel eserlerinden birini telif etmitir. Kelbznin sfi, eyh, rif, imm, muhaddis,
hfz, fakh, uslc, zhidlerin kutbu, slihlerin kutbu gibi sfatlarla nitelenmi olmas onun ok ynl biri olduunu ortaya koymaktadr. Kelbz ilk
dnem sfilerinden Murtai (..328/939), Benc (.348/959), Rzbr
(.369/979), Nasrabaz (.367/977) ve bn Haff (.372/982), ibl (.334/945)
gibi devrin byk sfileriyle adatr. Bu da onun bu ahslarla alakal verilen bilgilerin birinci elden kaynak olmasn salamaktadr. Ayrca ilk dnem mutasavvflarnn hemen hepsinin ayn zamanda birer muhaddis olmas onlarn bu dnemde hadis ilmine verdikleri nemi ve hadis almalarna yaptklar katky gstermesi asndan dikkate deer bir konudur.
Kelbz, X. yzyl slm dnyasnda, dnce ve siyaset alannda byk
alkantlarn meydana geldii bir dnemde yaayan bir mutasavvftr. O, slm
ilminin nemli merkezi olan Buhrda yetien, orann kltryle yorulan
Yrd. Do. Dr., Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi
nemli bir ilim adamdr. Kelbz, devrinin nemli ilim adamlarndan ilm eitimini alm, hemen tm alanlarda vukfiyet sahibi, devrinin ihtiyalarna cevap verebilecek mktesebat sahibi, dnemindeki Mslmanlarn inan ve
kelam problemlerini ele alp akla kavuturabilecek bir limdir. Kelbznin
btn ilimlere olan vukfiyeti, o dnem sflerin ortak bir zelliinden kaynaklanmaktadr. nk o an mutasavvflar, Kurn ve snnete bal, birok ilmi kesbetmi ilmiyle mil kiilerdir.1 Bu ilim ortamnda, muhtelif ilim dallarnda nemli ahsiyetlerin yetitiini, kymetli eserler verildiini gryoruz. Yine
bu asr, muhtelif ilim dallarnda tedvin faaliyetlerinin yapld, daha nce tesis
edilen baz kaidelerin, bu esaslar dahilinde kaleme alnd dnem olarak da
bilinmektedir. Bata bn Sina (429/1037) olmak zere, slm Felsefesinin temel
talarndan Trk filozofu Frb (339/950), Kelam ilminin iki nemli ahsiyeti
Er mezhebinin imam Ebul Hasen el-Ear (260/873-324/935) ile Maturd
mezhebinin imam Eb Mansur el-Maturd (334/944) bu asrda yaamtr.2
Tefsir sahasnda rivyet tefsirinin temel kaynaklarndan Camiul-beyan isimli
eserin yazar bn Cerir et-Taber (224/838-310/922), tefsir ve fkh sahasnda ve
bu asrda yaam nemli bir isimdir.3
Bir Hanef fakihi olan Kelbznin tasavvuf anlay, akl ile hisse, lafz ile
manaya ve zahir ile batna ayn derecede nem veren Muhasibi (.243/857),
Eb Talib el-Mekk (.386/996), Kueyr (.465/1073), Serrac (.378/988),
Hucvir (.470/1077) ve Gazl (.505/1111)nin tasavvuf anlay gibi aklc ve
nas bir tasavvuftur. Bu nedenle ar u fikirlere yer yoktur. 4
Kelbz, sadece yaam olduu dnemin din ve tasavvuf hayatn etkilemi bir sf ve ilim adam deil, kendisinden sonraki sflerin sahih bir tasavvuf anlayna sahip olmalarna nclk eden ve hatta itikd, amel ve ahlk
1
2
3
Sleyman Uluda, Dou Devrinde Tasavvuf, Taarruf, stanbul 1992, s. 16.

Bilal Saklan, Hadis limleri Asndan Muhaddis Sfiler ve Sf Muhaddisler (h. IV./m.X.
asr), Konya 1997, s. 11.
Taberi ayn zamanda bir mezheb kurucusudur. Ancak mezhebi yaygnlamamtr. Bu dnemde Taberiyye, Zarihiriyye ve mamiyye mezhebleri taraftar bulmaya balamtr. bnulEsir, el-Kamil fit-Tarh, Beyrut 1966, c. IX, s. 136.
Bilal Saklan, Ebubekir Muhammed el-Kelbz ve Menil Ahbar, Yaynlanmam alma,
Konya 1991, s. 14; Kelbznin hayat hakknda geni bilgi iin bk. Fikret Karapnar, Eb Bekr
Muhammed b. Eb shk brahim b. Yakub b. Yusuf b. Kesir b. Htim b. Abdirrahman elGlbd (.380/990)nin Manil-Ahbr Adl Eserinin lk Seksen Varann Tahkik ve
Tahrci, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Konya
1999, Karapnarn Trke mukaddimesi, ss. 75-84; Fikret Karapnar Muhaddis- Sf Eb Bekir el-Glbd (Kelbz) (380/990), Marife, Yl: 8, say: 1, Bahar 2008, ss. 77-104.
Bahrul-Fevid | 107
adan sahih bir tasavvuf geleneinin temellerinin atlmasnda ve bu gne kadar ulamasnda nemli katklar bulunan bir sf olarak tarihteki hak ettii yeri almtr. Sistemin ilk kurucular ayn zamanda kavramlarn ilk oluturuculardr. Kelbz ile birlikte tasavvuf kavramlar yerine oturmutur. Kendisinden
nceki sfilerde ve zellikle Muhasibnin metinlerinde karlalan baz kavramlarn ak ve net olmamas Kelbazde sz konusu deildir. Onun iki eseri
gnmze kadar gelebilmitir. Bunlardan biri Taarruf, dieri Bahrul-fevaiddir.
2. Taarruf
Kelbznin bilinen en mehur eseri Taarruf li mezhebi ehlit-tasavvuftur. Bu
eser tasavvufun en nemli klasiklerinden biri olarak kabul edilmi, bu hakkat
de, Taarruf olmasayd, tasavvuf bilinmezdi szyle ifade edilmitir. Taarruf
kendisinden sonra gelen mutasavvflara kaynaklk etmitir. Taarruf hakknda
asrmzda ilk almay yaparak ilim dnyasna tantan; ngiliz msterik A.
John Arberydir. Arberry, eserin ilk defa tahkikini yapm ve eser 1934 ylnda
Msrda Hanci Yaynlar arasndan kmtr. Bundan sonra Arberry eseri ngilizceye evirmi, ksa bir mukaddimeyle The Doktrine of Sfis adyla Londrada
yaynlanmtr. Arberryden sonra eserin ikinci tahkikini, tasavvuf aratrmalaryla tannan Abdulhalim Mahmud ile Th Abdulbk yapmtr. Bu eser 1960
ylnda Kahirede baslmtr. Daha sonra Ahmed emseddin tarafndan yaplan
tahkik 1993 ylnda Beyrutta baslmtr. Eserin daha sonra birok basks yaplmtr.5
Taarruf, tasavvufun en nemli kaynaklarndan biridir. Tasavvufla alakal
byk oranda btn meselelerden bahseden, tasavvuf tarihi ve doktrini ile ilgili temel bilgiler veren, sfilerin akide ve tecrbelerinden bahseden bu eser,
Kelbz tarafndan mrnn sonuna doru kaleme alnmtr. Bu eser tasavvuf ve sfiler hakknda olumu yanl kanaatleri dzeltmeyi amalamaktadr.
Bu dnemde yazlm tasavvufla ilgili Ktul-kulb, el-Lm ve Kefl-Mahcb
gibi eserlerin arasnda yer alr. Yine bu eser kendisinden sonra gelen mutasavvflardan zellikle Kueyr (.465/1073), Gazl (.505/1111) ve Hce Muhammed Prs (.822/1419)ya etki etmitir. imdi asl konumuz olan Bahrul-fevid
adl eseri ele almak istiyoruz.
Bk. Arthur John Arberry, The Doctrine of The Sufis, London 1977.
3. Bahrul-Fevid/Menil-Ahbar
Kelbznin en az Taarrufu kadar nemli bir eseridir. Eser, muhtelif isimlerle
kaynaklarda gemektedir. Kullanlan isimler yledir: Bahrul-fevid el-msemma
bi manil-ahbar, manil-sr, manil-ahbr, miftahu manil-ahbar, manilehadsil-mustafaviyye, manil-ahbaril-mctebeviyye.6 Fuat Sezgin bu eserin hicri
375 senesinde telif edildiini kaydeder.7 Eserin lkemizde ve yurt dnda muhtelif ktphanelerde pek ok yazma nshas bulunmaktadr. 8 Eserin ilk kez,
Msr skenderiye Belediyesi ktphanesindeki nsha (1011/1602 ylnda yazlm) ile Drul-Ktbl-Msryye (1348/1929) nshasn kullanarak 223 hadisten 79 hadisin tahkikini Muhammed Hasan smail ile Ahmed Ferid elMezd birlikte yapmlardr. Bu alma Bahrul-fevid el-mehr bi-Manilahbr adyla Drul-ktbul-ilmiyye tarafndan 1999 ylnda Beyrutta yaynlanmtr. 9
6
7
8
Fuat Sezgin, Tarihu trasil-Arabi, ev.: Mahmud Fehmi Hicazi c. I, Suudi Arabistan 1983,
s.175.
Ayn yer.
Fuat Sezgin, Tarihu trasl-Arabi adl eserde, Kelbzinin bu eserinin yazma nshalar
hakknda u bilgileri verir: Yeni Cami 274 (307 vr. H.9. asr), Murat Molla 610 (128 vr. 1055 h.),
Fatih 697 (288 vr.694 h.), Ragp 311 (300 vr. 1111 h.), Mektebet-i camiat-i stanbul 494 (151 vr.
1083 h.), Carullah 990 (100 vr. civarnda 1111 h.), - 23, Paris 5855 (398 vr. 691 h./
253), Cart 1368 (169 vr. H. 13.asr), skenderiye Belediyesi 3189( 248 vr. 1110 h. Bk. Fihris
mahed mahtttil-Arabi 63/1), Zahiriye, Hadis 243, Kahire ikinci 96/1 hadis 811, Saray, III.
Ahmet 538/3 (272 vr. 605 h.), 600 (234 vr. 8. h. asr), 619 (150 vr.744 h. Bk. el-fihris 129/2-130),
Veliyyddin, 718 (323 vr. 9. h. asr), orlulu 128 (300 vr civarnda 8. h. asr), Muhammed
Buhari 94/1, (209-1 b 1111 h.), Kastamonu 1398 (785 h. bk. Orients 5.45), Londra niversitesi,
19074, Halep Ahmediyye, 274 (302 vr. 11. h. asr. Bk. Fehres mahed el-mahtttil-arabiyye,
106/1) Fuat Sezgin, Tarihu trasil-Arabi, c. I, blm IV, Arapaya ev.: Mahmud Fehmi Hicazi,
Suudi Arabistan 1983, s.175.
Bahrul-fevid el-mehr bi manl-ahbr adyla Muhammed Hasan Muhammed smail ile
Ahmed Ferd el-Mezd tarafndan tahkik edilen eser, 1999 ylnda Beyrutta Fikret Karapnarn yapt almadan sonra baslmtr. Tahkikte ne mellif hakknda ne de eserin dier
yazma nshalar hakknda herhangi bir bilgi verilmitir. Kelbzinin eserlerini tespit ederken
ise, sadece Kefz-Znnla yetinen muhakkikler, onun kitaplarn tam olarak tespit etmedikleri gibi ona ait olmayan bir eseri de ona izafe etmilerdir. Ayrca farkl iki eseri de tek bir eser
olarak vermilerdir. Mellifin ismini dahi tam olarak tespit etmeyen muhakkikler, onun vefat
tarihini de tetkik etmeden vermilerdir. Tahkikte 1011/1602 tarihinde istinsah edilen skenderiye Belediyesi Ktphanesi nshas ile 1348/1929 tarihinde istinsah edilen Drul-KtbilMsryye nshalarn kullanmlardr. Tarihlerden de anlalaca zere, bu nshalar olduka
muahhardr. Bununla birlikte tespitlerimize gre, eserin en eski nshas tam ve H.522 tarihli
olup bunlarn dnda daha 32 nshas bulunmaktadr. Karapnar, eserin tahkikini yaparken
inceledii 7 adet tam yazma nshalarda 223 hadisin erhi bulunurken, matbu olan bu almada 150 hadis erhi bulunmaktadr. Matbu kitabn ilk 100 hadisini, Karapnar hazrlad
100 hadislik alma ile geri kalan 50 hadisini de Sleymaniye Carullah nshas ile karla-
Bahrul-Fevid | 109
trmtr. Bir iki yerde takdim-tehir dnda hadis srasnda uygunluk bulunduunu yapt
almada tespit etmitir. Okuma hatalar ve ufak tefek eksiklikler dikkati ekmektedir. Ancak
matbu kitap, 215 varaka karlk 111 vara inceledii iin eserin neredeyse yars kadardr.
Dolaysyla ok eksiktir. almada hadisler numaralandrlmad gibi konu balklar da belirtilmemitir. Ancak hadislerin tahrici yaplarak ksmen shhat durumu hakknda bilgiler
nakledilmitir. Eserin ilk 80 vara (100 hadis) Karapnar tarafndan tahkik edilmi olup yazma nshalarn tantm iin bk. Glbd, Manl-ahbr, Karapnarn Trke mukaddimesi,
ss.75-84; Muhammed Ren Taarrufun Msteml erhine yazd takdimde Manl-ahbarla
ilgili u bilgileri verir: Bu kitap 592 hadisi iine alan bir mecmuadr. Dier bir ifadeyle
Manl-ahbr, mtearz ve mteabih ahbr ve hadislerin arasndan 222 nebev hadisin cem
ve bir araya getirilmesiyle ortaya konulmutur. Manl-ahbrn bir erhinin yeniden tannmas konusunda Afganistanl ada ilim adam std Abdl-Hay Habb kendisinin bulduu bir nshann tavsifini yaparken yle yazyor: Ben onun erhinin bir yazma nshasn
Pver Koleji slmiyet Ktphnesinde buldum. Nsha, Abdlkerim b. Abdullh dmn
tarafndan Cmdil-l hicri 803de 561 sayfa olarak eski Hokond kadna istinsah edilmi
ve bu erhi Mehedli bir ahs Arapa yazmtr. Manl-ahbrn erhinin ilk varana bir ahs, kitabn telif maksadn ve Kelbznin rhn hretini ortaya koyan u cmleleri kaydetmitir: Nakledildiine gre eyh Kelbz Eb shak (k.r.) Hz. Peygamber(s)i ryasnda
grm, Reslullh(s) kendisine gl demetiyle reyhan demeti sunarak yle buyurmutur:
Tze iken ve kurumadan benim hadislerime erh yaz. Uykudan uyandnda gl demetini
karsnda bulur. Bylece emir gerei Manl-ahbr yazar. -Hce Ahrrn ifadeleri- erh-i
Manl-ahbr, Pver Koleji slmiyet Ktphnesinde 354 numarada kaytldr< erh-i
Manl-ahbrn dier bir nshas Seringerde Mirviz Muhammed Yusuf Kemr
Ktphnesinde mevcuttur. Sefer hicri 701de (s.5) Muhammed b. Haccc el-Abdes tarafndan istinsah edilmitir. Bu nsha, yazlma devrinin eskiliine gre Pver nshasndan daha
nceydi. Hl onun rtograf Lhor niversitesi Ktphnesinde mevcuttur. Bu kitabn asl
274 varakt ve yle balamaktayd: le-eyz-Zhidl-rif Eb Bekr b. Eb sa elKelbz el-Bur raimehullhu, addeen Ebul-Fal Muammed b. Amed b. Mezdek
le addeen Muammed b. s e-arss v.s bk. Msteml, erh-i Taarruf, c. I, s. 4. Burada eserin Sarayova Gazi Hsrev nshas hakknda u bilgileri bize ulatran Karapnara teekkr bir bor telakki ederiz.

:
(/990380 )
. . (304)
.
(4094).
.
:1/225. : : 1/200 :
1
: . : :
2
:
Eser hakknda alma yapan Saklan, onun nshalar hakknda u bilgileri verir Eserin gnmze kadar gelebilmi pek ok nshas vardr. Bu nshalar arasnda en eski olan, hicr 605
tarihlidir. Mellifin vefatndan yaklak 225 sene sonraya tesadf: eden bu nsha, Topkap saray III. Ahmet Ktphanesi numarada kaytldr. Tam olan bu nsha, elimizde mevcut en
salam nshalardan biridir. Daha sonra eskilik sras, H. 691 tarihli Paris 5855 numaradaki
nsha ile H. 694 tarihli Fatih 697 numaradaki nshaya aittir.Saklan, Man, s. 78; Taarrufun
zbekistan Takent Fenler Akademisi Birun arkiyat Enstits Yazmalar Fondundaki yazma
Eser zerine yaplan dier alma ise daha geni ve daha kapsamldr. Bu
alma, 17 nshas zerinde 223 hadisten 100 hadisin tahkki 1999 ylnda Fikret Karapnar tarafndan yaplmtr. Bu alma Eb Bekr Muhammed b. Eb shk
brahim b. Yakub b. Yusuf b. Kesir b. Htim b. Abdirrahman el-Glbd
(.380/990)nin Manil-Ahbr Adl Eserinin lk Seksen Varann Tahkik ve Tahrci
ad altnda Seluk niversitesinde Yksek Lisans tezi olarak sunulmutur.
Maanil-ahbr zerine yaplan dier tahkik almas ise Sudi Arabistanda yaplan almadr. Bu alma ayr blm halinde mastr tezi olarak
hazrlanmtr. Manil-ahbr lil-imam Eb Bekir Kelbz, tahkk ve dirase bal
altndaki bu almann birinci ve ikinci blm Hiam Hatim el-Msul tarafndan nc blm ise Ahmed b. Ali Musa Tr tarafndan yaplmtr. 10
Eser zerine ayrca, Bilal Saklan 1991 ylnda Eb Bekir Muhammed el-Kelbz
ve Manil-ahbr ad altnda bir alma yapmtr. Bu almada Saklan,
Kelbznin hayat ve ilm kiiliini vermenin yannda eser zerinde muhteva
ynnden, hadis ilmi asndan, kaynak ve isnad bakmndan inceleme yapmtr. Bu eser, doentlik almas olarak sunulmutur, matbu deildir.
3.2. Eserin Muhtevas nemi ve Etkileri
Kelbz bu eserinde, ahlak ve ibadetle alakal 100e yakn eyhten dinledii11
223 hadisin tasavvuf erhini yapmtr. Hadislerin hikmet ve incelikleri zerinde durmu, isnatl olarak zikrettii hadisleri yet, hadis sahabe szleri, Arap
rf ve adetleri, darb- mesel, iir ve sfi szleriyle izah etmitir.12 Hadis erhinde grdmz odur ki, Kelbzi dini gerekilikten ve aklclktan ayrlmayan, hayalcilie ve nazariyecilie sapmayan tasavvuf anlayna sahiptir. 13
Saklan, eserde mkerrerlerle birlikte 1028 hadis mevcut olduunu, bunlar-
10
11
12
13
nshalarndan bizi haberdar eden kymetli aratrmac Nadirhan Hasana teekkr bir bor
biliriz. Buna gre yazma nshalar u ekildedir: Ebu Bekir Muhammed b. brahim el-Buhari
el-Kalabazi, Taarruf li mezhebit-tasavvuf, 1. yazma no 10395/VII. H. 1243/m. 1827 ylnda istinsah edilmi. Katip nyetullah. 54 vr. (ss. 31-85), Arapa; 2. Yazma no 3154 683 ylnda istisnan edilmi 40 vr. (ss.124-163).
http://www.kfcris.com/ http://213.150.161.217/scripts/minisa.dll/1125/D370/KEYSEARCH
uzantsnda grebildiimiz bu eserler Melik Faysal Aratrma ve eitim Merkezinin niversitede yaplan tezler blmnde srasyla 32489-32430-16419 numaralarda kaytldrlar. Bu
eserlerden bizi haberdar eden Fikret Karapnara sonsuz teekkrlerimi sunuyorum.
Saklan, Man, s. 25.
Ayn yer.
Bk. Uluda, Dou Devrinde Tasavvuf, s. 26.
Bahrul-Fevid | 111
dan 590 hadisin senetli olarak zikredildiini, 223 hadisin erhe esas alndn,
267 hadise izahlar esnasnda mracaat edildiini kaydetmektedir.14 Hadislerin
isnad srasnda, genelde mellifimiz ile Reslullah(s) arasnda 7 kii bulunduu
gzlenmektedir.15 Ktb-i sitte melliflerinden Tirmz ile aralarnda bir kii
bulunurken, Ahmed b. Hanbel ile iki, Malik b. Enesle kii bulunmaktadr.16
Eserine sevgiyle alakal hadislerin erhini yaparak balayan Kelbz daha
sonra Hz. Peygamberin bizzat kendi ifadelerinden bir duy zikreder ve akabinde du balnda 5 blm daha aar ve konuyla alakal yet ve hadislerin
yorumunu yapar.
Eserin muhtevsn ortaya koymas asndan, Kelbznin eserinde setii
hadislerdeki konu balklarn burada zikretmenin faydal olacan dnyoruz: Allah sevgisi ve sevginin almetleri, dnyada Hz. Peygambere sevdirilenler, dunn nemi, ok yemek yemek, haset ve s-i zan, ebdl, kolaylatrmak,
zorlatrmamak, cehennem ehli, kiinin mutluluunu etkileyen hususlar; sliha
kadn, geni ev, hafif sakal ve ucubu (nefsini beenme) terk etmenin nemi, konuurken aksrmann konuann doruluuna ehadet etmesi, hasep ve nesep,
mnafklarn eksersinin kriler olduu, fakirlik, borlanma, sesi Kurnla
tezyn etmek, insanlara sevgi gstermek, Kurn kraatinin nemi, vad konusu,
adavet ve muhabbet, Hz. Eb Bekir ve Hz. merin fazileti, alktan dolay karna ta balamann hkm, oru, kalbin mlyemet ve rikkti, Allaha hsn
zan besleme, Allahn demi kendi sretinde yaratmas, Hz. Peygamberin,
kendi kardei Yunustan stn tutulmamasn istemesi, Allahn vermi olduu
nimetin eserinin izhr edilmesi, nashat, Hz. Peygambere en sevimli olan fakirlik, nazarn hak olmas, ihtiyacn sakl tutulmas, bela ve musbetler, ihtiyacn
gzel yzller nezdinde giderilmesi, kpek, alg ve resimin dindeki yeri,
mahlkt Allahn zulmette yaratm olmas, istikmet, kibriy ve limlerle beraber olmak, mescide cnb olarak girmenin hkm, eytann kiiye yakn olduu, adalet, tevbe etmek, gece ve gndz slih amellerle megul olmak,
eftin ummi olduu, Yusuf(s)un hapisteki sabr, Allahn tek oluu ve teki
sevmesi, Kalbin Allahn iki parma arasnda oluu ve Allahn onu istedii yere evirii, tevekkl, mnafklarn sfatlar, hacc terk edene yaplan tehdit, lnet, yemin etmek, iki imek ve baa kakmak, fakirlik, zillet ve zulmet, Allaha
ruc etmek, Hz. Peygamberin ebeveynine efaat edecei, amel-i slihle
14
15
16
Saklan, age, s. 227.

Ayn yer.
Ayn yer.
mminin surr bulaca, mlynyi terk etmek, yldzlarn semya, nebnin

mmete, ashbn da mminlere emn olaca, tevbe, dnyann lanetli olduu,
kiinin amelini beenmesinin afetleri, hay, iyiliin yaplmas, insanlara teekkr etmek, Kurey ve nemi, Allahn gayreti, sahura kalkmann nemi, gnahn rzka mani olduu, sabr sfatnn Allahn sfatlarndan olup olmad, terik gnleri, uh ve cimrilik, yalan yere yemin etmek, tevzu ve sadaka, Allahn
glmesinden ne anlamalyz, Allahtan mell ne demek, Allahn ucbu ne demek, Kurn kraatyla kederlerin idare edilmesi, kadn ve eytanlarn Hz.
merden katklar, mminin, mmin olduu halde zin edemeyei, Deccl,
tevbe, ihtiyar, zn ve yalancnn imannn durumu, sinek kanatlar,
muttaklerle beraber yemek yemek, sarf ve adlin manas, zikir ve nevileri, hay
perdesini yrtan kiinin gybetinin yaplabilecei, dnyaya kar zhid olan
kimseden kymetli szlerin sadr olaca, gzel ahlk, rza ve gerekleri, imn,
ksf ve tecelli, hay, riy, eytann zikirden gafil olann kulana bevletmesi,
emirlere tevcih edilen tehditler, Allaha kurbiyyet, halil ve habb kavramlar,
sahabe ve halifeler, Hz. merin fazileti, Hz. Alinin fazileti, Hz. Ftmnn fazileti, Allahn hay sfat, lik, kabir azab, Hz. Peygamberin gzlerim uyur
ama kalbim uyumaz sznn anlam, alun-nebi bilgisi ve sevgisi, zlimi affetmek, Kibriy ridmdr kutsi hadsinin anlam, buz ve tenfs, insanlar arasndaki ihtilaflar, yedullah meselesi, yalan ryaya yaplan tehdid, dnyann en
faziletli eyi namaz, oru, namazda rkdan immdan nce ban kaldrann
durumu, kr ve sabr terk, hikmetin bann Allah korkusu olduu, meleklerin ilim taliplerine kanatlarn sermesi, dnyay zem ve ancak ihtiya ve zaruret
halinde talep, fakirin kendisine inam edene duda bulunmas, dnyaya ynelenler ve ondan yz evirenler, visal orucu, Hz. brahimin kere yalan syledii, Hz. Peygamberin hirette dier peygamber ve insanlara stn olmasna
ramen bununla vnmedii, ehadet, Hz. Musann lm meleine tokat atmas, takva ve zikir, isim ve knye meselesi, mminlere hayrl ahitlikte bulunmak, mmetin yamura benzetilmi olmas, evliy ve ebdller, mazlumun
yapm olduu seyyielerin zlim stnde klnmas, keder, znt ve tembellik, yakn, ldkten sonra yaklmay isteyen adam, Deccalin vasflar, iyiliklerin gnah rtecei, gaflet, Allahla kul arasnda yetmi perdenin olduu,
ruyetullah meselesi, ihtiyalarn sakl tutulmas, Hz. Peygamber muhterem validelerinin kurtulua erdii, afiyet ve yakn, tesbih ve tehlil, cenaze namaz,
demin mrnden hibede bulunmas, hanif dni, dnyann zemmi, Allah ve
Resullerine itirazn fasit oluu, ocuun cennet kokularndan oluu, Cennette
Hz. Peygambere komu olmak, Allahn eitli nimetleri, Reslllahn zntsnn iddetli oluu, aklerin slm olduktan sonra deiecekleri, resim ve k-
Bahrul-Fevid | 113
pek, mminlerin kadrinin yce olduu, gnahn, ucubdan (nefsini beenmeden) hayrl olduu, rzkn yeryznde yaygn olduu, kk amellerin tazimi,
beleh saf kiilerin cennetlik olular, Muhabbet, Gzel ahlak, Kurn kraati ve
toplanmas, Haberin gzle grmek gibi olmad, ehitlik, Krtas hadisi, Zilzal
sresinin fazileti, mamlk, Fedilul-Kuran, gayr- sahih kraat, huzuru kalp ile
Kurn tilaveti, kraatin fazileti, mendub Kuran kraatinin miktar, gufran,
nebiz kullanm, kabir azab, haynn keyfiyeti, yemek yemenin db, iki kiinin yemeinin kiiye yettii, cennet ve cehennem yiyecekleri, mminlere
mjde, Kurn tilaveti esnsnda alamak, mmin ve mnafn hali, akln ksmlar, Hz. Peygamberin minberde kere mn demesi, sefer, doru ahitlik, nefsin fetleri, mminin dr olduu bela ve musbetler, korkan kalbin
sfat, az da olsa hediyenin kabul edilmesi, hrs haset ve gazap, havf ve rec, kyamet almetleri, cehr ve haf kraat, zikir, sefer ve gzel ahlk, temenn ve
db, akam yemeinin namaza takdimi, byklerin kklerin hukukuna
saygl olmas, ucub ve kibir, vecd ve ahvalin deimesi.
Seilen hadislerin konu balklarndan da grlecei zere eser, Taarruf
kadar sistematik deildir. Bunun yannda ahlak ve tasavvufla ilgili konular
arlkl olmakla beraber; dnemin ihtiyalarna cevap verebilecek mahiyetteki
konular da seilmi gibidir. Bunlar; itikad, kelam, fkh, hukuk, sahabeden bazlarnn fazileti gibi< Yine mellif yaad dnemdeki Mslmanlarn itikat ve
kelamla ilgili problemlerinin yannda, gnlk hayatta kendileri iin lazm olacak baz fkh ve hukuk meseleler hakknda da bilgi vermitir. Ancak unu
zellikle belirtmek gerekir ki; burada zikredilen konularla ilgili mellif kendi
grlerinin ortaya koyarken hlk ve tasavvuf tarzda bir bak as sergilemitir. Saklann ifadesiyle hadislere iar tefsir yaplmtr.17 Fkh konularda
dahi fkh yorumlar neredeyse yok denecek kadar azdr.
Eserde, konu olarak baz tekrarlar var gibi grnse de erhteki yaplan yorumlar farkllk arz etmektedir. Konular baz yerlerde tasnif edilmi olsa da tam
olarak sistematize edilmitir denilemez. Eserin slm kltr tarihindeki yeri ve
nemi byktr. imdi bu nem ile daha sonraki limlere ve eserlere yapm
olduu etkilere ksaca deinelim.
Ebu Said el-Mln (.412/1022)nin Kitbul-erban f uyhus-sfiyye si,
Slem (.412/1022)nin el-Erbini, Eb Nuaym sfehn (.430/1038)nin Ulmul-hadsi, Kueyr (.465/1072)nin Erbani, Herev (.481/1089)nin el-Erban f
17
Saklan, Man, s. 33.
delilit-tevhdi, Ebl-Hassan Muhammed b. Vedan (.494/1101)n Erbanu,

Ferv (.500/1107)nin Tabbul-Kulb adl eseri, Muhammed et-Ta
(.555/1160)nin el-Erbani, es-Silef (.576/1180)nin Erban erhi, Ahmed erRifa (.578/1183)nin Erbaune Hadsen adl eseri Kelbzden sonra mutasavvflar tarafndan yazlm hadis kitaplar ve erhleridir.18 Bir sfi olarak hadisle
alakal eser verme ve erh etme geleneini balatan biri olarak Kelbznin bu
melliflere dolayl da olsa bir etkisinden sz edilebilir kanaatindeyiz.
Bu eser, IV/X. asrda Snn akideye bal sfilerin hadis erhlerinde tuttuklar yolu gstermesi asndan nemlidir.19 Eserde selef akidesinin hakim olduu ve ibadet, ahlak itikad gibi konularda Kuran ve Snnet izgisinde bir yol
izlendii grlmektedir.20
Ylmaz, Kelbz ve bu eseriyle ilgili u bilgileri verir:
Hakim Tirmizi (.216/831)den sonra tefekkre dayal tarzda ve iar mahiyette hadis
erh edenlerden biri de Taarruf adl tasavvuf klasiinin yazar Kelbzdir. Kelbz
iyi bir mutasavvf ve hadis limidir. Hadisleri tasavvufi tefekkre ve iar anlaya uygun olarak erheder. Onun bu yaklam, Konev ve bnl-Arab (.638/1241) gibi mutasavvflara yol amtr. Hakim Tirmizinin temelini att konuda direkler Kelbz
tarafndan dikilmi, duvarlar bnl- Arab eliyle rlp at Konev vastasyla tamamlanmtr. Bunlardan sonrakiler bu binann tezyinatn tamamlam, eskiyen, ya da bozulan taraflarn ilemilerdir.21
Saklan, eserin nemiyle ilgili u bilgileri verir:

Deiik konularda derlenmi 223 kadar hadisin, ahlk ve tasavvuf erhlerini ihtiva
eden Manil-ahbr pek ok ynden nem arz etmektedir. Evvel, kitaptaki hadisler
genelde senedli olarak zikredilmitir. Bu durum, esere bir orijinallik kazandrmaktadr.
nk bilindii gibi sened ve isnadn hadis ilminde ok byk bir yeri ve nemi vardr ve Hz. Peygamberin hadislerinin shhatinin tesbitinde, kendisinden istifde edilen
en byk unsurlardan biridir. Ayrca, sened mtekaddim ve mteahhir hadis mecmualarnn snr ta olarak da kabul edilmekte ve senedleri hazfedilerek meydana getirilen hadis mecmualar da orijinal olarak nitelendirilmemektedir. Byle olunca, eserimizin orijinal olarak telakki edilmesi uygun olmaldr. Bilindii gibi, hadis tarihi ierisinde hadis rihliinin gemii anlatlrken, bir eit erh kabul edilen ve hadisin metinlerindeki garib kelimelerin izah mahiyetindeki garbul-hadis almalarnn dnda,
18
19
20
21
Tasavvuf hadis erhleri ile ilgili alma yapan Ylmaz bu hadis kitaplarnn kaynaklarnn
tamamn eserinde zikretmektedir. Bk. H. Kamil Ylmaz, Tasavvuf Hadis erhleri ve Konevnin
Krk Hadis erhi, FAV Yay., stanbul 1990, ss. 40-47.
Uluda, Dou Devrinde Tasavvuf, s. 25.
Saklan, age, s. 81.
Ylmaz, Tasavvufi Hadis erhleri, s.116.
Bahrul-Fevid | 115
anladmz manada hadis erhiliinin ilk rnekleri arasnda, almas gnmze

kadar gelebilme ansn elde etmi olmas hasebiyle de, byk hadisi Hattab
(.388/998) gsterilmektedir. Geri kaynaklarda Hattbden nce baz ahslara atfta
bulunulmusa da, mahiyetleri hakknda bilgi sahibi deiliz. Byle olunca, grlmektedir ki elimizdeki bu alma erh edebiyatnn ilk rnlerinden olarak grnmektedir.
Genel nitelikli erh almalarnn ilklerinden olduu gibi, zel nitelikli erh almalarnn ilklerinden de saylabilir.22
Manil-ahbr, nemine binaen ksa zamanda deiik slm beldelerine

ulamtr. Nitekim daha Kelbznin vefatndan bir asr gemi olmasna
ramen, eser Maribde tetkik edilme frsat bulmutur. bn Hayr el-bl, kitabn bir nshasn Kd Iyzda grd rivyet etmektedir.23
Eserin nemiyle ilgili olarak, Uluda unlar syler:
Bahrul-fevid, IV/X. Asrda, Snn kelm akidesine bal olarak yaayan sfilerin
vcda getirdikleri hadis erhlerinde tuttuklar yolu ve usl tesbit etmemize imkn
vermesi bakmndan da gyet gzel bir rnektir. Sonraki devirlerde bile hadisleri
Kelbzi kadar gl ve gzel ekilde erh ve tefsir eden mutasavvflara ve zahir limlerine ok az tesadf edilir. Bu bakmdan Bahrul fevid gerekten fevkalade nefis bir
eserdir ve hibir ekilde Taarruftan daha az nemli deildir. Zira Manil-ahbr, ilk
sfilerin hadislere bak biimini hem bugnk mutasavvflara hem de zahir limlerine en beli ve en ak ekilde gsterecek bir niteliktedir. sminden de anlald gibi
Bahrul-fevidde gerekten faydal bilgiler toplanm, lzumsuz malumata yer verilmemitir.24 Bahrul-fevidde erh ve tefsirleri yaplan hadislerin sahih olmalarna da
nem verilmitir. Genellikle ahlak ve terbiyev maksatlarda yazlan ve nasihat gayesi
gden eserlerde mevcud olan zayf ve mevzu hadislere bu eserde ok az rastlanr. 25
Daha sonraki dnemlerde, zellikle tasavvuf tefekkr ve iar anlaya

uygun olarak yaplan erhleri ile Kelbz ve eseri Manil-ahbr baz mehur
sflere etkilemi ve kaynaklk etmitir. Nitekim Sadreddin-i Konevnin Krk
Hadis erhini nere hazrlayan H. Kmil Ylmaz, bu hususa dikkat ekerek bilhassa bnl-Arab (.638/1241) ve Sadreddin Konevnin Kelbznin eseri
Manil-ahbardan etkilendiini; zellikle Konevnin Krk Hadisinde tesbih,
tahmid gibi konularda yapt yorumlarn Kelbznin yorumlarna benzediini ifade etmektedir. 26
22
23
24
25
26
Saklan, Man, s. 33.

Ylmaz, Tasavvufi Hadis erhleri, s. 39.
Uluda, Dou Devrinde Tasavvuf, ss. 25,26.
Ayn yer.
Ylmaz, Tasavvuf Hadis erhleri, s. 116.
Bunun dnda, Bahauddn-i Nakbendin (.791/1389) ikinci halifesi olan,

Hoca Prs (.822/1419) eserinde Kelbz ve Taarrufun yan sra, Manilahbra da atflarda bulunmutur. Mesel l-i Muhammedi bilmek, beraet vesilesidir. 27 hadisine yaplan erhi tamamen nakletmitir. 28 Saklan, eserin Mrib,
dnda Filibeye kadar da ulatn ifade eder.29 Ayrca, eserin hicr 1110lara
kadar elden ele dolat, okunduu ve istinsah edildii de rivyet edilmektedir.30 Nsruddn el-Elbn de, sahih ve zayf hadisleri derledii Silsilelerinde
zaman zaman Manil-ahbra atflar yapmaktadr. Deerlendirmeye tabi tuttuu hadisleri tahri edenleri zikrederken bazan Kelbznin de hadisi eserinde
naklettiini ifade etmektedir.31
Btn bunlar, eserin slm kltr tarihi ierisinde byk bir nem arz ettiini gstermektedir. Bu eserin en nemli yn bizce bir sfi olarak Kelbz rneinde ilk sflerin hadisleri ele al biimini gstermesidir.
3.3. Eserin Kaynaklar
Kelbz ve eseri Manil-ahbrn bu ynn tesbit ettikten sonra, imdi de kitapta, konularn izah ve meselelerin halli esnasnda mracaat edilen kaynaklara bir gz atalm.
Kelbz bu eserini kaleme alrken Taarrufun aksine eserin oluumuyla
ilgili fazla bilgi vermemitir. Ancak baz ahs ve kitaplardan istifade etmitir.
Saklan, Kelbznin, dorudan kitap ismi vermeksizin, birka garb kelimenin
izah iin garibl-hads konusunda kitaplar bulunan Nadr b. meyl ile Eb
Ubeydden nakillerde bulunduunu ifade eder.32 Mesel, Melike Sadn ruhu
ile mjdelendi, Ar Onun iin ihtizaz etti (titredi).33, mealindeki hadis-i erifte
mevcut htizaz kelimesini Nadr b. meylin Ferah, sevin olarak akladn ifade eder. Ayn ekilde Eb Ubeydin hadisindeki Latusbih anhu biduike aleyh hadisindeki sebeha kelimesini haffe olarak akladn sy-
27
28
29
30
31
32
33
Prs, Fasll-hitb, ss. 496-498.

Saklan, Man, s. 77.
Ayn yer.
Ayn yer.
Saklan, age, s. 72.
Buhari, Menakibul-Ensar, 93803; Mslim, Fezaill-Sahabe, 2466/124; Tirmizi, Menakib, 3848;
Kelbz, Bahrul-fevid, s. 225.
Bahrul-Fevid | 117
ler.34 Bu ipular bize Kelbznin bu zatlardan istifade ettiini gstermektedir.

Yine Bu dnemde Hasan Basr (.110/727)nin el-Ehdis el-Mteferrikas,
Sfyan es-Sevr (.161/778)nin Mimma ensede Sfyan es-Sevri adyla anlan
rivyetleri, Sfyan b. Uyeyne (.196/811)nin Msnedi, Maruf b. Frz el-Kerh
(.200/815)nin Msned ve Erbini, Hakim Tirmz (.320/932)nin NevdirilUsl f Ehdsir-Rasl adl eserleri Kelbzye kadar olan dnemde yazlm
mutasavvflarn yazm olduu en nemli hadis kitaplardr.
Eserdeki altma yakn hadisin, isnad zincirinde zikrettii ve hocas EbulLeys Kasr b. el-Fethden yapm olduu rivyetlerin hemen hemen hepsinin
rviler halkasnda bulunan Tirmizye zellikle hadislerin shhatini tesbitte mracaat edilmitir. Mesel, Deccal ile ilgili hadis-i eriflerin varyantlar zikredildikten sonra, Eb sa Muhammed b. sa b. Sevre et-Tirmizinin hadis hakknda
Haz hadsn hasenn sahihun dedii ifade edilmitir. Bu durum,
Tirmiznin Manil-ahbarn temel kaynaklar arasnda olduunu gstermektedir.
Kelbz bunlarn dnda istifade etmi olduu kaynaklara kapal ifadelerle atfta bulunur, aklayc bilgi vermez; Lgat ehlinden bazlar, Edebiyatlardan bazlar, Mtekellimlerden bazlar Filozoflardan bazlar,
Hukemdan bazlar, Ehli Kibardan bazlar, Eser ehli Nazar ehli,
Meyihten bazlar ve Sf eyhlerden bazlar gibi.35 Hce Muhammed
Prs (.822/1419), Kelbz ve benzeri limlerin kitab ve risalelerindeki eski
hukemnn szlerinden hakikat ehillerinin hallerine uyanlarn, Syleyene deil, sylenene bak fehvasnca, temiz olan al, kirli olan brak hkmnce aldklar kanaatindedir. 36
Baz yetlere yaplan tefsirlerden istifade eden Kelbz, konuyu izah iin
Leyl ile Mecnun hikyeleri ile bns-Semmk ile Harun Reit arasnda geen
hadiseleri ve sflerin zellikle Ebul-Kasm shak b. Muhammed el-Hkimin
ind etmi olduklar iirleri de kaynak olarak kullanr. 37
Haklarnda herhangi bir tantc bilgi vermedii baz ahslardan eitli
muhtelif yerlerde nakillerde bulunan Kelbz bu nakilleri bazen senedli verir,
bazen da isnad kullanmakszn dorudan ilgili ahstan yapar. Bu ahslar Sak-
34
35
36
37
Saklan, age, s. 72.

Saklan, Man, s. 73.
Prs, Fasll-hitb, s. 323.
Saklan, age, s. 73.
lan yle sralar: Abdullah el-Antk, Ahmed b. s el-Misr, Ali b. el-Fadl,

mir b. Abdullah, A b. Kays. Avf b. Mlik el-Ece, Bir b. Eb Hzim, Cafer
b. Muhammed, Cneyd el-Badd, Duyl b. Ali, Eb Amr b. Al, Eb Amr
ed-Dimek, Eb Bekir el-Verrk, Ebl-Ksm shk b. Muhammed el Hkim,
Eb Sleyman ed-Drn, Eb Yezd el-Bistm, Efltun, el-Perr, Haccc elHanef, Hasen, Arap tabibi Haris b. Kelde, Kuzeyme b. Him, brahim b.
Edhem, Muhammed b. Ali et-Tirmiz, Muhammed b. shk ed-Dimek, mer
b. Abdulazz, Sad b. Uftaym, Slim b. Hn, Sehl b. Abdullah, Sufyn, Useyd,
Vehb b. Mnebbih, Yahya b. Muz ve Zrre b. Evf.38
Hadis-i eriflerin erhlerinde eitli vesilelerle istifade etmi olduu ve deiik fikir ve mereblerden ahs ve eserler, Kelbznin bize ok ynl bir lim
olduunu gsterir. Ayrca, kaynak olarak kabul edilen ahslar hakknda kendisi bilgi vermemitir. 39
Grld gibi Kelbz eseri Bahrul-fevidde yazl kaynaklara hemen
hemen hi atfta bulunmamtr. Bu durum, onun kaynaklarnn hepsinin ifah
olduunu gstermez. Kanaatimizce, bu husus Kelbznin kendinden nceki
limlerin geleneine uyarak eserden ziyade mellifinin ismiyle yetinme dncesinden kaynaklanm olabilir.40
Sonu olarak ilk dnem tasavvuf hadis erhlerinin ilklerinden ve hadis yorumlaryla ilgili gnmze mhim bilgiler sunan Kelbznin Bahrul-fevid
isimli eseri en az Taarruf kadar nemlidir. Eser hadis erh geleneinin ilklerinden saylabilir. Bu manada Kelbz kendisinden sonra gelen hadis erhilerine
rnek olmutur. Eser, tasavvuf, hadis, tefsir, slm tarihi ve birok ilahiyat alan
iin kaynaklk edebilecek bir klasik olma durumundadr. Ancak gnmzde
ilim dnyas tarafndan yeterli ilgiyi grememitir. Eserin henz tam olarak
basks yaplmamtr. Trkeye tercme edilmemitir. Eser bu haliyle aratrmaclar beklemektedir.
4. Kaynaka
bnl-Esr, Izzuddin Ebul-Hasen Ali, el-Kamil fit-Tarh, c. I-XIII, Beyrut 1966.
ler, Seyfettin, Kelbz ve Kelm Grleri, Yksek Lisans Tezi, Seluk nv. Sosyal Bilimler Enstits, Konya 1998.
38
39
40
Ayn yer. Burada zikredilen ahslarn birou Taarrufta da atfta bulunulan ahslar olmakla
birlikte bazlar Taarrufta gememektedir.
Ayn yer.
Saklan, Man, ss. 71-75.
Bahrul-Fevid | 119
Karapnar Fikret, Muhaddis- Sf Eb Bekir el-Glbd (Kelbz) (380/990), Marife, Yl: 8, say:
1, Bahar 2008, ss. 77-104.
Karapnar, Fikret Muhaddis Sfilerin Hadis Usul ve Hadisleri Anlama Yntemleri (H. IV.-V./m.X.XI.asr), Doktora Tezi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Konya 2006.
Karapnar, Fikret, Eb Bekr Muhammed b. Eb shk brahim b. Yakub b. Yusuf b. Kesir b. Htim b.
Abdirrahman el-Glbd (.380/990)nin Manil-Ahbr Adl Eserinin lk Seksen Varann Tahkik
ve Tahrci, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Baslmam Yksek Lisans Tezi, Konya 1999.
Kelbz, Bahrul-fevid el-mehr bi-Manil-ahbr, thk. Muhammed Hasan smail-Ahmed Ferid elMezd Drul-ktbul-ilmiyye, Beyrut, 1999.
Kelbz, Bahrul-fevid, Sleymaniye Ktphanesi, Fatih Blm, 697 numara. 280 vr.
Msteml, Muhammed Buhr, erht-Taarruf li Mezhebi ehli-t-Tasavvuf, c. I-IV, tah. Muhammed
Ren (ntirt- Estr) Tahran 1363.
Prs, Hce Muhammed, Faslul-hitb: Tevhide Giri, ev. Ali Hsrevolu, Erkam Yay., stanbul
1988.
Saklan, Bilal, Ebubekir Muhammed el-Kelbz ve Menil Ahbar, Yaynlanmam alma, Konya 1991.
Saklan, Bilal, Hadis limleri Asndan Muhaddis Sfiler ve Sf Muhaddisler (H. IV./m.X. asr), Konya
1997.
Uluda, Sleyman, Dou Devrinde Tasavvuf, Taarruf, Dergay yay., stanbul 1992.
Ylmaz H. Kamil, Tasavvufi Hadis erhleri ve Konevinin Krk Hadis erhi, FAV, st. 1990.
rnek Metin
: : ()
:
: - :
.
: - : -
:
.
: . :-
. : :
:
. 45 :( )
: :

.
. : :
: : :

. : - - : -


:
.)11 : (
:
)23 : ( :
Hadis: Resulullah(s) buyurdular ki: Nimetleriyle sizi besledii iin Allah sevin. Beni
de Allah sevgisi iin sevin. Ehl-i Beytimi de benim sevgim iin sevin.41
erh:
Nebi(s)in Allah seviniz ibaresi her ne kadar emir sgas olsa da, sahabilerin Allaha olan sevgilerinden bir haber olarak deerlendirilebilir.
Bunun benzerini, Ebu Derda (ra) yle rivayet eder:
nsanlar az olduklarn haber verirken buldum. Bu, u demektir: Onlara az olduklarn haber verdim. Bunun gibi, Nebi (s)in Allah sevin sznn manas, ancak
Allah seversiniz, zira O size nimet verendir. Bu yzden O da sizi sever. yleyse siz
de onu Allahn size olan sevgisinden tr sevin. Allah Tel da (Allah onlar sever, onlar da Allah severler) [Maide: 54] ayeti kerimesinde mminlerin Allaha
olan sevgisinden nce Allahn onlara olan sevgisini haber verir.
Nebi(s)in Beni de Allah sevgisi iin sevin sz, Allah-u Tel beni sevdii iin siz
de sevin anlamna gelir. Zira bir hadiste de getii gibi, Allah sizin iinize benim
muhabbetimi koydu. Allah bir kulu sevdi mi Hz. Cebrail(s)a: Allah falan seviyor,
onu sen de sev! diye seslenir. Onu Cebrail de sever. Sonra o, sema ehline: Allah
falan seviyor, onu siz de sevin! diye nida eder, derken, btn sema ehli de onu
41
Tirmizi, Menakib (3789) (5/664); Taberani, Kebir (3/38) hadis no (2639), (10/342) hadis no
(10664); Hakim, Mstedrek (3/150); Ebu Nuaym, Hilye (3/211); Hatib, Tarih (4/160); bu hadisin
tariki ile ilgili olarak bni Cevzi, lell Mtenahiye (430) (1/267); el-Mizz, Tehzbl-Kemal (5/64);
ez-Zehebi, Mizan (2/432)de rivayet etmilerdir.
Ebu sa yle demitir: Bu hadis hasen gariptir. Sadece bu vechini biliyoruz. Hakim yle
demitir: snad sahihtir, ancak ihrac yoktur. Zehebi bu hadisin sahihliini dorulamtr/onaylamtr.
Ebu Nuaym el-sfahani yle demitir: Bu hadis, Ali bin Abdullah bin Abbasn hadisi dnda
Nebi sallallahu aleyhi ve sellemden senedi bilinmeyen bir lafzla nakledilmi olup gariptir.
Sadece Abdullahtan nakleden Hiam bnu Yusufun hadisi vardr.
bni Cevzi yle demitir: el-Hatib yle demitir: Ahmed bin Razkuye ( ) bize gre
maruf deildir Abdullah ez-Zri da hccet olarak kabul edilmez.
Bahrul-Fevid | 121
sevmeye balar. Sonra onun iin, insanlar arasna hsn- kabul konur.42
Baka bir hadiste de yle geer: Ebu Hureyre (ra) anlatyor: Resulullah(s) buyuruyor
ki: Allah, bir kulunu sevdi mi, onun sevgisini suya indirir ve bu sudan ien, iyi ve
kt herkes onu sever. Bir kula da Allah buz etti mi, durum ayn ekilde her tarafa
ular.43
Allah Tel, bir kulunu sevdii zaman her eye hatta cansz varlklara bile onun
muhabbetini koyduunu haber verir. Ancak biz haberin manasn dediimiz eye
atfettik. Sevgi/muhabbet nimet artna bal olduunda malul/kusurlu ve eksik
olur. nk nimete bal bir sevginin derecesi, sevenin elde ettii haz kadar olur,
sevilenin layk olduu kadar deil. Kald ki nimetlerin hepsi, ya da ekserisi, nefislerin sna, bedenlerin barnadr. Kim zevke ve rfka dknse, bu eleme ve holanlmayan eylere dnr ve nefsin houna giden zevkler elinden kaar. Allah
Tel buyuruyor ki: (nsanlardan ylesi de vardr ki, Allaha kydan kenardan kulluk eder. Eer kendisine bir hayr dokunursa gnl onunla ho olur. yet bana
bir ktlk gelirse gerisin geri (kfre) dnverir.) [Hac: 11].
Zleyhann Yusufa olan muhabbeti/ak hakknda demilerdir ki: Zleyha gerekten ak deildi, onda sadece ehvet ve nefsin arzusu vard. Zira Allah yle buyurur: (Evinde bulunduu kadn (gnln ona kaptrp) ondan arzulad eyi elde
etmek istedi) [Yusuf: 23]. Onun dediini yapmayp, ondan ve onun arzusundan
kanca da bana byk bir acnn geleceini syleyerek onu tehdit etti:
(Andolsun, eer emrettiimi yapmazsa mutlaka zindana atlacak ve zillete urayanlardan olacak.) [Yusuf:32]. Ayette geen dier kadnlar iin ise Zleyhann
sevgisi imknszd. Kadnlar, kskanlklarn ve aclarn hissedemediler yle ki, hibir ac hissetmeden ellerini kestiler. (imdi gerek ortaya kt. Ondan ben murad
almak istedim.) [Yusuf:51]. Zleyha bylece gerei itiraf etti ve onun masumiyetini kabul etti. Bu; nimet sevgisinin, lezzet alma istei ve nefsin hazlarn arzulamak
olduuna delildir. Eer bu hadisi, szlk anlamna atfedersek, malul bir emir olur.
Muhabbet ise, pek ouna cevaz verilen malul hallerin sona ermesidir. Malul/kusurlu bir emirle konumayanlarn misali, Allah Telnn dedii gibidir. Kadnlarn drdncs veya baka biri yle demitir: Vallahi bu lkede beni para
42
43
mam Ahmed, Msned (5/263) (2/509); Hafz Ebu Nuaym, Hilye (3/77); Abdurrezzak,
Musannef (19673); Rebi bin Habib, Msned (1/19)de rivayet etmilerdir. Ayrca Zbeydi,
thafs-Sadetil-Mttekin (8/910) (9/610)de zikretmitir.
Buhari, hadisin benzerini Bedl-Halk (3209), Edeb (6040), Tevhid (7485); Mslim, Birr (2637);
Tirmizi, Tefsir (3161); Malik, Muvatta fi-ir (15); Ahmed, Msned (2/267, 341, 413, 480, 509,
514) (5/209, 263)de rivayet etmilerdir.
para kestiin iin sevginden tr seni ycelttim. Muhabbet anlamna gelmeyen bu durum, nefsin hazlar olan nimeti grmektir. Hadisin manas, insanlara bir
tembih olarak dediimiz eye hamledildiinde, biz bu manay Allahn onlara ihsan ettii eye de hamlederiz. Allah Telnn ((Savata) onlar siz ldrmediniz,
fakat Allah ldrd.) [Enfal:17]
Nebi(s)in Ehl-i Beytimi de benim sevgim iin sevin. sz u anlama gelir: Onlar
sadece ben sevdiim iin sevin. nk ben de onlar Allah Tel sevdii iin seviyorum. Nebi(s) burada onlar sevmemizi emrediyor olabilir. Onlar sevmemiz de
Nebi(s)in onlar sevdiini kabul etmektir. Onlar sevmenin manas, bakalarn onlara tercih etmektir.
KEFUL-MAHCB
EBUL-HASEN AL B. OSMAN B. EB AL EL-HUCVR
Mustafa AKAR
Ebul-Hasen Eb Ali el-Hucvirnin tantacamz Keful-Mahcb adl bu eseri

Farsa yazlm, tasavvufun teorik ve pratik konularn sistemli bir ekilde ele
alan mhim bir tasavvuf klasiidir. Birok ilim adamnn bu tasavvuf klasiini
ve mellifini takdir ettiini gryoruz. Hucvir, dier tasavvuf klasiklerinden
farkl olarak bu eserinde hayat hikyesini anlatt her sufinin en dikkate deer
birka szn ele alr ve yorumlar yapar. Dier taraftan gezdii memleketlerde
grt sufilerden bizzat nakillerde bulunmu, karlat olaylar hakknda
bilgiler vermitir. Ayrca Hucvir, tasavvufu yanl anlayan ve yanl uygulayanlar iddetle eletirmi, tasavvufun otokritik sistemini en cesur bir tarzda
iletmitir.
1. Eb Ali el-Hucvirnin Hayat
Ebul-Hasen Ali bin Osman bin Eb Ali el-Cllab el-Hucvir, Gaznev olarak
anld gibi, ayn blgede yer alan Cllb ve Hucvirden dolay Cllb veya
Hucvir diye de bilinir. Cllab ve Hucvir, Gaznenin iki mahellesidir.
Hucvirnin ismi baz kaynaklarda Hazine baheden din adam anlamna gelen, Data Gensbab olarak gemektedir. Uzun asrlardan beri Hindistan ve Pakistan blgesinde bu isimle bilinen Hucvir, Gazneliler dneminde Gaznede
domu ve hayatnn tamamn bu devletin glgesinde geirmitir. Mellifin
Prof. Dr., Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi.
doum tarihi hakknda kesin bir bilgi yoktur. Hucvirnin ailesi hakknda da
kaynaklarda fazla bilgi bulunmamaktadr. Sadece onun Gaznede zhd ve takvasyla mehur bir aileye mensup olduu bildirilmektedir.1 Babasnn ad, eyh
Osman bin Eb Alidir.
Hucvir, Gaznede babas eyh Osmandan ilk din bilgileri aldktan sonra
devrindeki ulemann geleneine uyarak eitli yerleri gezmeye balad. Kaynaklardan Suriye, Azerbaycan, Irak, Hindistan, Crcan, Horasan gibi blgeleri
dolat anlalmaktadr. Bir ara mridinin vasiyeti zerine Hindistana gitti.
Lahor ehrinin batsnda Rava rma kysnda yaptrd mescide talebelere
ders vermeye ve slamiyeti yaymaya balad. Onun bu faaliyetleri sayesinde
birok Hintli Mslman oldu. Bu arada tasavvufa dair eserler yazd. Eserlerinin
says on ikiye ulamaktadr. O, bu faaliyetleri yrtrken Hint racalar birleerek Lahoru muhasara ettiler ve Mslmanlar esir aldlar. Arkasndan gazneli
Sultan Mevddun Hintlileri yenerek kurtard be bin Mslman esir arasnda Hucvir de vard. Hucvir, Lahorda 465/1072 ylnda vefat etti.2
2. Keful-Mahcbun Yazl Sebebi
Hucvirnin gnmze kadar ulam yegane eseri, Keful-Mahcbdur. Ktip
elebi, eserin adn Keful-Mahcb li-Erbbil-Kulb eklinde verir ki, eseri grmeden yazd anlalmaktadr.3 Ayrca tasavvuf tarihinde ilk defa Farsa yazlan eser olma zelliiyle beraber, tasavvufun teorik ve pratik ynn en detayl
bir biimde anlatan bir eserdir. Bundan nce bu tarz bir eser o dilde yazlmamtr. Arapada Eb Nasr es-Serrcn el-Lma ne ise Farsada Keful-Mahcb
odur. Her ikisi de yazlm olduu dilin ilk tasavvuf kaynaklardr. Tasavvuf
konusunda muhteva asndan en geni eserler bunlardr. Hucvir, eserini yazarken, Slemnin Tabakts-Sfiyyesinden, Serrcn Lmandan, Kueyrnin
er-Rislesinden yararlanm, ayn ekilde kendinden sonra telif edilen Nefeht
1
2
Gulm Surr, Haznetl-Asfiy, c. II, Lahor 1914, s. 233.

Hucvir, Keful-Mahcb, haz.: Abdlhad kndl, (Tercme edenin girii), (Drun-NahdatilArabiyye) Beyrut 1980, ss. 39-71; Lmi elebi, Nefehtl-ns Tercmesi, stanbul 1289, s. 356;
Mstakimzde, Mecelletn-Nisb fin-Niseb ve7l-Kn vel-Elkb, Sleymaniye Ktb. (Hlet
Efendi Bl.), no. 628, v. 439b; Abdulmunim Hafn, el-Mevsats-Sfiyye, (Drur-Red) Kahire
1992/1412, ss. 401-402; Sleyman Uluda, Hucvir, DA, c. XVIII, stanbul 1998, ss. 458-460.
Katip elebi, Kefz-Znn, c. II, s. 1494. Ayrca ayn isimde smaili Gnostizmi ele alan
Keful-Mahcb adnda bir eser daha vardr ki, bunlar birbirine kartrmamak lazmdr. Bk.
Eb Yakub Sicistan, Keful-Mahcb, haz.: Henri Corbin, (Kitabhne-i Tahr) Tahran
1358/1979.
Kefl-Mahcb | 125
gibi eserleri etkilemitir.

Hucvir, bu eserini Eb sad Hucvir isimli bir kimsenin, tarikatn usulleri,
sufilerin makamlar, szleri ve davranlar hakkndaki sorular zerine yazdn bildirmektedir.4 Hucvir, eseri yazmadan nce kitabn konusunu zihninde
canlandrm, eserin ana hatlarn belirlemi ve ondan sonra bu plan zerine
yazmtr. Hucvirnin eserde daha evvel yazd veya ileride yazaca hususlara atflarda bulunmas, eserin yazl planna dikkatle uyduunu gstermektedir. Eserde lzumsuz uzatmalarn, gereksiz teferruatlarn yer almamasnn bu
titizliin bir eseri olduu anlalmaktadr. Hucvir eserini tasavvuf adab ve erknn ne olduunu ve bunlarn eriatn zahirine nasl uygun dtn gstermek amacyla yazm ve bunu da byk oranda gerekletirmitir.
3. Keful-Mahcbun Yazma ve Baskl Nshalar, Tercmeleri
Gerek slam lemindeki ktphanelerde gerekse batdaki ktphanelerde
Keful-Mahcbun pek ok yazma nshas mevcuttur. Eserin yazma nshalar
dnyann farkl ktphanelerindedir.5 Eser ilk defa 1903te Lahorda basld.
Nicholson eserin bu basksn esas alarak ngilizceye evirdi ve yaynlad. 6
1926da Rus arkiyats Zhukovsky eseri, Farsa nshasn tashih ve tahkik yaparak, Leningradta Rusa 57 sayfalk bir inceleme yazsyla birlikte neretti.
Zhukovsky, eserin tenkitli ve ilmi nerini yaparken Viyana, Takent,
Semerkand, Petersburg ve Paris nshalarn esas alarak yapmtr. Bu almann randa tamam Farsa olan basks, Kasm Ensarnin takdimi ile yaynlanmtr.7
Keful-Mahcb, XX. yzyln bana kadar hibir dile tercme edilmemitir.
zellikle eserin Osmanl ulemas tarafndan tannmam olmas ve tercme
edilmemi olmas dikkat ekicidir. Keful-Mahcb ilk defa Reynold A.
4
5
6
7
Bk. Hucvir, Kefu7l-Mahcb, tsh. Zhukovsky, tkd. Kasm Ensar, 3. bs., (Kitabhne-i Tahuri),
1375, s. 7; Hucvir, keful-Mahcb, (Tercme edenin girii), ss. 112-113.
Bk. Hucvir, Keful-Mahcb, (Tercme edenin girii), ss. 185-186.
Bk. Hucvir, A. Translation of The Kashf al-Mahjub, The oldest persian Treatise on sufism, (E. J.
W. Gibb Memorial) London 1911, 420 s.
Bk. Hucvir, Keful-Mahcb, tsh. Zhukovsky, takd. Kasm Ensar, 607 s. Burada tantm esnasnda sd Abdlhadi Kndil tarafndan yaplan Arapa tercmesi esas alnmtr. Bk.
Hucvir, Keful-Mahcb, haz.: Abdlhadi Kndl, (Drun-Nahdatil-Arabiyye) Beyrut 1980,
709 s. Eser hakknda ayn ahs, Khire-Aynu-ems niversietsi Edebiyat Fakltesine bal
olarak el-Hucvir ve Mezhebuh fit-Tasavvuf kem Yebd min Kitbih Kefil-Mahcb adyla
1969da doktora yapmtr.
Nicholson tarafndan A Translation of The Kashf al-Mahjb The Oldest Treatise on

Sufism adyla, Lahor basks ve British Museum nshalarn kyas ederek ngilizceye tercme edilmitir.8 Tercme 1911 ylnda yaynlanmtr. Nicholson bu
tercmeyi yaparken baz yerleri atlam ve bylece ngilizce tercme ksaltlm
bir tercme halini almtr. Arkasndan sd Abdlhadi el-Kndl, KefulMahcb hakknda bir doktora tezi yapm ve bu akademik almadan sonra
1983 ylnda eserin Farsadan Arapaya tercmesini tamamlayp yaynlamtr.
Zaten eserin Arapa tercmesinin giri ksmndaki 188 sayfalk takdim blm
bunu ispat eder mahiyettedir. Yine dier bir tercmesi, Ebul-Azam tarafndan
yaplp yaynlanmtr. Ancak bu ikincisi Farsa aslndan deil ngilizcesinden
yaplmtr. Ayrca eser Sleyman Uluda tarafndan dilimize evrilmitir. 9
4. Keful-Mahcbun Muhtevas ve Kaynaklar
Eser iki ana ksmdan olumaktadr. Birinci ksmda, mellifin yazd mukaddimeden sonra ilk alt babta srayla, ilim, fakr, tasavvuf, giyim, fakr hakknda
grler, melmet konular detaylaryla anlatlr.10 Yedinci blmden on nc blme kadar srasyla, sahabeden zahid kimseler, ehl-i beytten imamlar,
ehl-i suffe, tabin ve ensardan zhidler, tebe-i tabinin zahidleri,
mteahhirnden nde gelen sfiler, farkl beldelerin sufileri olmak zere toplam 114 zahid ve sufinin biyografisi yer alr. Eserde yer alan sahabe ve mutasavvflar unlardr: Hz. Ebbekir, mer b. Hattab, Osman b. Affan, Ali b. Eb
Tlib, Hasan b. Ali, Hseyin b. Ali, Zeynelabidin, Muhammed Bkr, Cafer
Sdk, Veysel Karn, Herim b. Hayyan, Hasan Basr, Said b. Mseyyeb, Habib
Acem, Mlik b. Dinar, Eb Hatim R, Eb Hazim Meden, Muhammed b. Vsi, Eb Hanfe, Abdullah b. Mbrrek, Fudayl b. yaz, Znnn Msr, brahim b.
Edhem, Bir Haf, Bayezid Bistam, Haris Muhasib, Davud T, Ser Sakat,
akk Belh, Eb Sleyman Daran, Maruf Kerh, Htem Esam, mam afi,
Ahmed b. Hanbel, Ahmed b. Eb Havar, Ahmed b. Hadraveyh, Eb Trb
Naheb, Yahya b. Muaz Rz, Hamdun Kassr, Mansur b. Ammar, Ahmed b.
Asm Antak, Abdullah b. Hubeyk, Cneyd-i Badad, Eb Hseyin Nr, Eb
8
9
10
Bk. Reynold A. Nicholson, A. Translation of The Kashf al-Mahjub, The oldest persian Treatise
on Sufism, London 1911, 420 s.
Eser, Sleyman Uluda tarafndan Keful-Mahcb: Hakikat Bilgisi adyla Trkeye tercme
edilmitir. Bk. Hucvir, Keful-Mahcb: Hakikat bilgisi, ev. Sleyman Uluda, Dergah Yaynlar, stanbul 1982, 608 s.
Hucvir, Keful-Mahcb, haz.: Abdlhadi Kndl, ss. 203-266.
Kefl-Mahcb | 127
Osman Hir, bn Cell, Ruveym, Yusuf b. Hseyin Raz, Semnun Muhib, ah

uc Kirman, Amr b. Osman Mekk, Sehl b. Abdullah Tster, Ebu Abdillah
Belh, Hakim Tirmiz, Eb Bekir Verrk, Eb Sad Harraz, Ali b. Sehl sfahan,
Hayrun-Nessc, Eb Hamza Horasan, bn Mesrk, Ebu Abdillah Marib, Eb
Hasan b. Ali Czcan, Eb Muhammed Cerir, Ebu Abbas Ahmed bin Sehl
Adem, Hallc- Mansur, brahim b. Ahmed Havvas, Ebu Hamza Badad, Eb
Bekir Vast, ibl, Cafer bin Nusayr el-Huld, Ruzbar, Eb Abbas Seyyari, bn
Hafif, Ebu Osman Said b. Selm, Nasrabz, Husr, Ahmed b. Muhammed
Kassab, Eb Ali Dekkk, Harakan, Dabistan, Eb Said Mihen, Hutl, Kueyr,
Eb Abbas akkan, Eb Ksm Crcan, Muzaffer b. Ahmed b. Hamdan.
On drdnc blmle balayan ikinci ana ksmda ise u tasavvuf ekolleri
anlatlr: Muhsibiyye, Tayfuriyye, Kassariyye, Cneydiyyye, Nriyye,
Sehliyye, Hakimiyye, Harraziyye, Hafifiyye, Seyyriyye, Hulliyye,
Hulmniyye. Ba tasavvuf ekolleri ilk defa Hucvirde yer alr, daha sonrakiler
ondan nakille zikrederler. Bundan sonra her balk Keful-Hicab, yani o konuda perdenin almas espirisiyle anlatlr. Bu ekilde perdelerin kaldrlarak anlatld konular unlardr: Marifetullah, iman, temizlik, abdest, namaz, zekat,
oru, hac. Arkasndan eserin adab blmne geilir. Adab konular iinde, sohbet, yeme, yrme, uyku, sefer, hazar, konuma, susma, soru sorma, evlenme
yer alr. Bundan sonra kk bir blm halinde u stlahlar ele alnr: Halvakit, makam-temkn, muhdara-mkefe, kabz-bast, ns-heybet, kahr-ltuf,
nefy-isbat, msmere-muhdese, ilmel-yakn, aynel-yakn, hakkal-yakn,
ilim-marifet, eriat-hakikat, hak, hakikat, hatart, vatant, tams, rems, alik,
vesit, zevid, melce, mnc, klliye, levih, levmi, tevli, tavrk, latife, sr,
necv, iaret, im, vrid, intibah, itibah, karr, inziac, lim, muhdis, kadm,
ezel, ebed, zt, sfat, isim, tesmiye, nefy, isbt, eyn, zddn, gayrn, cevher,
araz, cism, sul, cevab, husn, kabh, sefeh, zulm, adl, melek, htr, vk, ihtiyar, imtihan, bel, tahall, tecelli, urd, kusd, stn, stf, stlm, reyn,
gayn, tevbe, telbis, rb, zevk. On birinci ve son blm sem adab hakkndadr. Bu ksmda sema meselesi detayl bir ekilde anlatlr.
5. Kefu-Mahcbun Metodu
Cneyd-i badad tasavvuf ekolnn en nemli temsilcilerinden biri olan
Hucvir, Muhasib kadar akla nem vermekle beraber, geni, hr ve hogrl
bir anlaya sahiptir. Hucvir, tasavvufun zn kavrayabilmek ve ifade edebilmek iin akl ve mantk llerinin sonuna kadar kullanlmas taraftardr.
Bu hususta ada Kueyrden daha ileri olduu sylenebilir. Hucvirnin bu
eseri, kendinden nce yazlan Eb Nasr es-Serrc (.378/988)n el-Lmana olduka benzemektedir.11 Yine ayn dnemde yazlan Kueyr (l. 465/1072)nin
er-Rislesi de bu eserden etkilenmi gzkmektedir.12 Bu eserle ilgili olarak
Schimmelin deerlendirmesi yledir:
Hucvirnin nemli yenilii Keful-Mahcbu Farsa yazm, tasavvuf edebiyatnda
yeni bir dnem balatm olmasndadr. Kef, Farsann balang dnemindeki antlarndandr, anlatm bakmndan da pek ilgintir. Geerli ve nl kitaplardandr ve baka kaynaklarda seyrek rastlanan birok ilgin bilgi ierir. Yazarn sistemletirme eilimi zaman zaman ar giderse de, yaklam ve konuyu dengeli ele al asndan deeri byktr.13
Hucvir bu eserinde sadece tasavvufi konular aktarmakla kalmam, gerekli aklamalar ve zgn yorumlar yapmtr. Gerektii zaman yer yer eletirilere de girmitir. Bylesine geni bir etde sahip olan Hucvirnin eseri, tasavvuf aratrmalarnda rahatlkla bavurulabilecek kaynaklar arasndadr.
6. Keful-Mahcbun Tasavvuf Eserler Arasndaki Yeri
Keful-Mahcb, tasavvuf klasikleri denince hemen akla gelen eserlerden birisidir. Bundan nce tasavvufa dair birok eser yazlmtr ancak, Kelbznin etTaarrufunda olduu gibi, Keful-Mahcbta da tasavvufi konular ele alnrken
istifade edilen daha nceki eserlerin ad ve mellifleri zikredilerek literatre
katkda bulunulmutur. Bu eserlerden zamanmza kadar gelen ve Hucvirye
kaynaklk eden balca eserler unlardr.
1.
el-Lma: Mellifi, Eb Nasr Abdullah bin Ali es-Serrc (.378/988)dir. Bilindii gibi Serrc tm slam lemini dolam ve dnemindeki mutasavvflarn biyografilerini ve szlerini toplamtr. Tasavvuf literatrnde ilk
klasik tasavvuf eser olarak nitelendirilir. Sonradan yazlan hemen tm
eserlerde kaynak olarak kullanlmtr. el-Lma, tasavvuf tarihi asndan
nemli ve ilk kaynaklardan biri olmasna ramen, mellifinin kendinden
nceki rivayet ve bilgileri sadece rivayet etmekle yetinip, kendi fikir ve grlerini bildirmemi olmas dikkat ekmektedir. Hucvir, Serrctan farkl
olarak bu hususta kendi deerlendirmeleri cesurca yapm ve fikirlerini
11
Benzer konularn karlatrmas iin bk. Hucvir, Keful-Mahcb, haz.: . Abdlhadi Kndl,
(Tercme edenin girii), ss. 165-171.
Hucvir, age, ss. 172-175.
Annemarie Schimmel, Tasavvufun Boyutlar, ev.: Ender Grol, stanbul 1982, s. 86.
12
13
Kefl-Mahcb | 129
aka ortaya koymutur. Dier taraftan Hucvir kendinden sonra geleceklere tasavvuf szlerin nasl yorumlanabileceine dair bir rnek de oluturmutur.
2.
Tabakts-Sfiyye: Slem (.412/1021)nin sfilerin biyografilerinin yer ald geni bir eseridir. u ana kadar tasavvuf literatrnde bilinen ve mevcut en eski tabakat kitabdr. Hucvir eserinde zellikle biyografi hususunda geni lde yararlanm olmasna ramen, bilgileri aynen aktarmam,
ilaveler ve yorumlar eklemitir. Slem, mutasavvflarn szlerini sadece
nakleder. Hucvir ise yorumlar yapar, kendi kanaatlerini ekler.
3.
Risle: Kueyr (.465/1072)nin eseridir. Mutasavvflarn biyografilerinin

yannda, birok tasavvuf kavram hakknda daha nce rivayet edilen sz
ve fikirleri toplamtr. Kueyr, ele ald her tasavvuf mesele hakknda
varsa ayet ve hadislerden balayarak, sufi szleriyle de destekleyerek, konu hakknda zengin bilgiler verir. Ancak kendi fikir ve grlerine yer
vermez. Dier taraftan Hucvir Keful-Mahcbda Kueyrnin biyografisine yer verir. Eserin Farsa matbu nshasna mukaddime yazan Kasm elEnsar ile Arapaya tercme eden Abdlhadi Kndl Keful-Mahcb ile yukarda ele alnan el-Lma, Tabakts-Sfiyye ve Risle arasndaki benzerlik
ve etkileimleri mukayeseli olarak alntlarla gstermeye almlardr.14
Netice olarak, Keful-Mahcb zellikle metodoloji, ierik ve zengin yorumlarla ilk dnem tasavvuf klasikleri arasnda zel bir yeri haizdir. Gemite olduu gibi gnmzde de birok tasavvuf almaya kaynaklk etmeye devam
edecektir.
7. Keful-Mahcbun Tesirleri
Hucvir, kendisinden sonra gelen mutasavvflara dorudan veya dolayl olarak
tesir eden byk ahsiyetlerden biridir. Hucvirden sonra tasavvufa dair yazlan ve Keful-Mahcbdan etkilenen eser unlardr:
1.
14
Esrrut-Tevhd: Mellifi Muhammed bin Mnevver bin Eb Saddir.

Bu eser yaklak 574/1178 yllarnda yazlmtr. Belli bir sufinin hayat, dervileri ile mnasebetleri hakknda ilk defa yazlan en geni eser
budur. Tekke adab ve gelenekleri hakknda V/XII. asrdaki tasavvufi
Bk. Hucvir, Keful-Mahcb, tkd. Kasm Ensar, ss. 24-28; a. Mel., Kefull-mahc, ev.:
Abdulhad Kndl, (Tercme edenin girii), ss. 165-176.
hayata dair nemli bilgiler ihtiva eder.

2.
Tezkiratl-Evliya: Feridddin Attar (.618/1219-1221)n mehur eseridir. Attar bu eserini yazarken Keful-Mahcb ve Esrrut-Tevhdden
yararlanmtr.
3.
Nefehtl-ns: Molla Cami (.898/1492)nin mehur eseridir. Molla

Cami bu eserinde yer yer Keful-Mahcbdan yararlanm ve burada
olduu gibi atflarda bulunmutur: Kitb- Keful-Mahcbda byledir ki, Hakk Sbhneh ve Tel nbvvet burhann kyamete dek
baki klmtr ve evliyay ol burhan izharna sebep klmtr. T daim
olarak Hakkn ayetleri ve Muhammed(s)n sdknn delilleri zahir ola
ve onlar lemin velileri klmtr, sumandan yamur onlarn ayaklar
bereketi iin yaar.15
Molla Cam, Crcan, ekkn, Hutl, Muzaffer Kirman, Kueyr ve

Ahmed Serahs gibi mutasavvflarn biyografilerini verirken KefulMahcbtan aynen aktarmalar yapar. zetle, son dnemde doulu ve batl pek
ok ilim adam tasavvufla ilgili alma ve aratrmalarnda Keful-Mahcbu
kaynak olarak kullanmaktadrlar. lkemizde de son yllarda artmakta olan
akademik aratrmalarn birounun bibliyografyasnda yer almaktadr.
Hucvirnin sadece mutasavvflarn szlerini ve menkbelerini nakil ve rivayet
ettii eyleri tahlil ve mnakaa ederek bir neticeye varmas, tasavvufun adab
ve erkann nakletmesi, sufilerin biyografilerini de ekleyerek kendine has bir
usulle ele almas, baka eserlerde grlmeyen on iki tasavvuf frkaya yer vermesi Keful-Mahcbun balca zelliklerini tekil etmektedir.
rnek Metin

.
. .
:

15
Bk. Lami elebi, Nefeht Tercmesi, s. 24.
Kefl-Mahcb | 131
: .

.
:

.
.

.
:
:
(/98) .

.

.
.
.
:

: .

:
(40 /41) .

. .
:

.

.
:
. .

.

. . .
Bismillahirrahmanirrahim
(Rabbim, kolaylatr ve tamamlamay nasip et)

Hamd olsun o Allaha ki, melekt leminin btn ynlerini velilerine gsterdi,
cebert leminin srlarn szp setii kullarna at, azametinin klc ile aklarn
kann aktt, itiyak ve zlem iinde olanlarn srrna ve gnlne vuslat rahatln
tattrd. drakinin nurlar ile l kalplere hayat veren, isimlerini neretmek suretiyle
marifetin ruhunun rahatl ile kalplere nefes aldran Odur. Salat, peygamberi
Muhammedin ondan sonra linin, ashabnn, elerinin zerine olsun.
eyh Ebu Hasan Ali b. Osman b. Ebu Ali, nce Cllb, sonra Hucvir(ra) der ki: (Bu
eseri yazmak) iin istihare yolunu tuttum. Nefse ait garazlardan kalbimi sildim. Senin davetine icabet ederek Allah sana saadet ihsan eylesin bu ie teebbs ettim. Bu kitap vastasyla maksat ve muradnzn eksiksiz hasl olmas iin tam olarak
azmettim. Bu kitaba Keful-mahcb adn verdim. Maksadn malum olmutur. (Ne
istediini anlam bulunmaktaym). Kitaptaki ifadeler senin maksadna gre tertip
edilmitir. Bu kitab tamamlamak iin Allah Teldan yardm ve baar niyaz ediyorum. Sz ve ite kendi gcmden ve kuvvetimden teberi ediyor (mutlak kudret
sahibi yce Allahn yardmna snarak l havle vel kuvvete diyor)um. Muvaffakiyet Allah iledir.
Kitaba ismimi yazmadaki maksadm ikidir: Birincisi havassn, ikincisi avamn nasibidir.
*
Kefl-Mahcb | 133
Avamn nasibi olan ey udur: Bu ilmin cahilleri, muhtelif yerlerinde mellifinin ismi
bulunmayan yeni bir kitap grdklerinde, onu kendilerine nispet etmektedirler.
Bylece mellifin maksad gereklememektedir. Derleme, telif ve tasnif etmekten maksat, mellifin ismini o kitap vastasyla yaatarak okuyucularn ve rene
durumunda bulunanlarn kendisine hayr dua etmelerini temin etmekten baka
bir ey deildir.
Byle bir hadise iki defa bama gelmiti: Bir kere adamn biri iirlerimi ihtiva eden
Divanm benden istedi ve ald. Elimde, Divann asl nshasndan baka bir nshas da mevcut deildi. Adam Divanm batan sona kadar deitirdi. Divann
banda yazl olan ismimi de kard. abalarm Allah ona tevbe nesip eylesinzayi etti.
Baka bir seferinde Minhacud-din adyla tasavvuf yoluna dair bir kitap telif etmitim. Burada ismi bile anlmaya demez sahtekrn biri adm kitabmn bandan
sildi. Halka, bu kitab kendi almasnn mahsul olarak takdim etti. Fakat havas
onun bu iddiasna glmlerdi. Hak Tel da onun bu hareketini kendisi iin mbarek ve hayrl bir amel saymamt, o mddeinin ismini, huzuruna vasl olmaya
talip olanlarn (isimlerinin yazl olduu yce) divandan silmiti.
Havassn nasibi de udur: Havas ve aydn kiiler bir kitap grdkleri zaman, bu
eserin mellifinin bu ilimde veya fende lim ve tahkik ehli olduunu bilirlerse, onun
hakkna en gzel biimde riayet etmi ve o eseri okumak ve okutmak iin ellerinden geldii kadar gayret gstermi olurlar. Bylece okuyucunun murad da, eserin mellifinin maksad da en iyi ekilde gereklemi olur. Bununla beraber doruyu en iyi bilen Allahtr.
stihare yolunu tuttum szmden maksadm, Ulu ve Yce Allahn riayet edilmesini istedii adab muhafaza etmektir. Allah Tel bu adaba (ve kaidelere) uymay Peygamberine(s) ve ona tabi olanlara emretmi ve yle buyurmutur:
Kuran okuduun zaman, lanetlenmi eytandan Allaha sn (Nahl, 16/98).
Ayette geen istiaze, istihare ve istihane (Allaha snma, Allahtan hayrl olan
eyi isteme, Allahtan yardm dileme) kelimelerinin hepsi niyaz etmek, ileri Hak
Sbhanehu ve Telya teslim ve havale etmek ve her trl afetten kurtulmak
manasna gelir. Ashab(ra) Peygamber(s)in kendilerine Kuran rettii gibi istihareyi de talim ettiini rivayet etmilerdir. nsan, ilerin hayrl oluu kulun kazanmasna ve tedbirine bal deildir, zira kullarn maslahat ve menfaatini en iyi bilen Allah Teldr, kulun bana gelen hayr veya er mukadderdir, diye bilinirse, bu durumda kaza ve kadere teslim olmaktan ve Ondan yardm dilemekten baka are var mdr? Allah nefsin tesirini ve her halukarda nefsin hakimiyet kurmasn kulundan defeder. Kulun hayrn ve karna olan hususu ona ihsan eder, bildirir.
te bu esas zerine insann her iin balangcnda istihare etmesi lazm gelir. Umulur ki, Allah Tel kulunu (bu sayede) tehlikelerden, zarardan ve musibetlerden
muhafaza eder, zaten muvaffakiyet Allah sayesindedir.
Nefse ait heva ve hevesi kalbimden sildim cmlesinden maksadm udur: Herhangi bir ie nefsani bir maksat ve arzu karrsa, o iin bereketi gider, kalp doru
yoldan saparak dolambal yerlere saplanr, meguliyetlerin iine der. Bu da iki
netice meydana getirir: Nefs, arzularn ya gerekletirir veya gerekletiremez.
Nefsin garaz ve arzusu gerekleirse; onun helaki bundadr. Nefsani arzularn gereklemesinden baka cehennemin kapsn aan bir anahtar mevcut deildir.
Nefsin arzusu tahakkuk etmezse, ekseriya bu arzu kalpten silinmi olduu iindir.
Nefsin kurtuluu da bundadr. Nefsin, arzularndan menedilmesinden baka cennet kapsnn anahtar yoktur. Nitekim Hak Tel yle buyurur: Cennet, nefsini
heva ve hevesinden menedenin yurdudur (Naziat, 79/40, 41). Yaplan ilerdeki
nefsani arzular, o ilerin Allah Telnn rzasn kazanmaktan baka bir gaye iin
yaplmas ve nefsi, azaptan kurtarma maksadnn gdlmemesi manasna gelmektedir. Velhasl nefsin benliinin bir snr yoktur. Nefsin hedefleri de gizlidir, ak
deildir. nallah Tel yeri gelince bu kitabn bir blmnde bu husus izah edilecektir.
Davetine icabet ederek bu kitap vastasyla maksadnzn ve muradnzn eksiksiz
hasl olmas iin tam olarak azmettim szmden kastm udur: Beni soru sormaya
ehil grdn, vakan yani mkilini bana sordun bu kitab (yazmam) istedin. Maksadn da istifade etmek idi. Onun iin sualinizin hakkn demek, mutlak surette
zerime vacip oldu, sualinizin hakkn derhal eda edemedim. Onun iin kesin bir
ekilde bu ie niyet ve azmetmem lazm geldi. Bylece kitab yazmaya balamam ve tamamlanmas iin niyet etme halinde, sualin hakkn eda etmi ve cevabn vermi olma vaziyetinde bulunmak istedim. ayet bir kulun, bir ie balama
zamanndaki maksad niyetle beraber bulunursa, o ii yapma esnasnda kendisinden bir takm eksiklikler zuhur ederse, bu konuda kul mazur olur. Bunun iindir ki
Peygamber(s); Mminin ameli niyetinden daha hayrldr buyurmulardr. in bandaki niyet, ie niyetsiz balamaktan daha iyidir.
ER-RSLE
ABDULKERM EL-KUEYR
Kadir ZKSE *
er-Risaletul-Kueyriyye, Ebul-Kasm Abdulkerim el-Kueyrnin en nemli ve
en fazla hret kazanan eseridir. 437-438/1044-1045 tarihleri arasnda yazlmtr. Eser klasik tasavvuf kaynaklar arasnda en bata gelenlerdendir. zelde tasavvuf anlay, genelde slm dncesinde kymetli bir konuma sahip bulunmaktadr. Kueyr bu eseriyle, ehl-i snnet akdelerine uygun tasavvuf anlayn ortaya koymakta, tasavvufa yneltilen saldrlara cevap vermekte ve
tasavvufa slm Dnyasnda mer bir zemin hazrlamaya almaktadr. Mfrit olmayan hareketlerinden dolay mutasavvflarn kabul grmesini ve tasavvuf fikirlerin serbeste her tarafa yaylmasn salamasndan dolay mam
Kueyrnin er-Risaletul-Kueyriyye isimli bu eserini tantmay dnmekteyiz.
1. Mellifin Terceme-i Hali
Ebul-Ksm Abdlkerim b. Hevazin b. Abdlmelik b. Talha el-Kueyr enNeysabr. Niabur civarndaki stv kasabasnda 376/986 ylnda dodu 1.
ok iyi Arapa rendi ve edebiyat tahsili grd2. Kylerden alnan ar vergi*
1
Do. Dr., Cumhuriyet . lahiyat Fakltesi

bn Askir, Ebul-Kasm Ali b. Hasan b. Hibetullah, Tebynul-Kezbil-Mfter, MatbaatutTevf, Dmek 1347, s.272; bnul-Cevz, Ebul-Ferec Abdurrahman b. Ali, el-Muntazam f Tarihil-Muluk vel-Amme, Beyrut 1995, c.IX, s.507.
bn Tagriberd, Ebul-Mehsin Yusuf, en-Ncmuz-Zahire f Mlki Msr vel-Kahire, DarulKutubil-Msriyye, Kahire 1929, c.V, s.91.
lerden halk korumak maksadyla Niabura gidip, hesap renimi grmeyi ve

maliye memuru olmay dnmekteydi3. Kueyr okumak iin Niabura geldi
ve orada Eb Ali ed-Dekkk ile tant4. Sohbetlerini dinlerken etkisinde kald
ve ona mrid oldu. Kueyr, eyhi Eb Ali ed-Dekkka mr boyunca minnettar kald ve onun etkisinden kurtulamad. eyhi tarafndan ncelikle, zahir
ilimleri tamamlamas istendi. eyhinin tavsiyesiyle, Eb Bekir Muhammed b.
Bekir et-Tsden afii fkhn tahsile balad. Hocas Eb Bekir Muhammedin
tavsiyesi ile dnemin nde gelen kelm limlerinden Eb Bekir Muhammed b.
Hseyn b. Frek el-sfehn (.406/1015)nin derslerine devam etti. Ayn zamanda, mehur kelm bilgini Eb shak el-sfernnin kelm derslerini devam
etmeye balad5. Byk kelmc Eb Bekir b. Tayyib Bakllnnin kelma dair
eserlerini tetkik etti. Kelm ve Akaid ilimlerinde sekin bir konuma ykseldi.
Kueyr bir yandan andaki bn Furek, sferin gibi mehur limlerden er
ilimleri reniyor, bir yandan da eyhinin yannda kendini mnen yetitiriyordu. Zaman iinde eyhi Eb Ali ed-Dekkkn kerimesi ile evlendi ve ona damat oldu6. eyhini kaybettikten sonra, adn saygyla and Tabaktus-Sfiyye
mellifi Eb Abdurrahman es-Slem (.412/1021)nin sohbetlerine devam etmeye balad. Bylece yalnz Niabur deil, ayn zamanda Horasan ulemas ve
stadlar arasnda anlmaya balad.
Seluklu Devletinin kuruluu srasnda Kueyr, Niaburda bulunmaktayd. Burada hadis meclisleri dzenledi. Hadis rivayet edip, yazdrmaya balad7. Usl bakmndan Er olan Kueyr, bu derslerinde, Mutezile mezhebine mensup bulunan ve Er kelmclarna kar msamahasz bir tutum sergileyen dnemin veziri Amdl-Mlk el-Kundrye tepkisini dile getirmekte8,
Erlii savunan fetvalar vermekteydi9. slm Dnyasndaki tm ulemaya hitaben, ikytu Ehlis-Snne bi-Hikyt ma Nlahum minel-Mihne adn verdii
uzun bir mektup yazd10. Turul Bey, vezirinin tevik ve tahriki ile Kueyryi
3
4
5
6
7
8
9
10
bn Hallikan, Ahmed b. Muhammed b. brahim, Terceme-i Vefeytil-Ayan, ev.: Muhammed

b. Muhammed Berdu, Tabhane-i Amire, stanbul 1280, s.330.
bn Askir, ayn yer.
Ayn eser, ss.272-273; bnul-mad, Ebul-Felah Abdulhayy b. Ahmed , ezertuz-Zeheb f
Ahbri min Zeheb, Mektebetul-Kuds, Kahire 1350, c.V, s.277.
es-Subk, Tcuddin Eb Nasr Abdulvehhab, et-Tabaktu-fiyyetil-Kbra, MatbaatulHseyniyye el-Msriyye, Msr 1324, c.IV, s.344.
bn Hallikan, age, s.331
es-Subk, age, c.IV, s.344.
Ayn eser, c.IV, s.245.
Ayn yer.
er-Risle | 137
hapsetti. Bu olay yaklak, 451/1059 senesinde gerekleti. 555/1063 ylnda hapisten kurtulan Kueyr, Badata Halife Kim bi-Emrillahn yanna gitti. Halifenin hsn- kabul ile karlat. Badat ulemasnn sevgisine mazhar oldu.
Tarihu Badat mellifi el-Hatib el-Badad, eserinde ondan vgyle bahseder.
Kendisinden hadis yazdn kaydetmektedir11. Bu esnada hacca gitti. Ayn yl
Amidul-Mlkn zulmnden kurtulmak iin drt yz kadar Hanef ve afii
kads hac iin Mekkeye gelmilerdi. O yzden bu seneye senedul-kudt ad
verilmiti. Kadlar adna konuma yetkisi Kueyrye verilmiti. Bu durum
Kueyrnin itibar ve hretini gstermektedir.
el-Kudrnin lmnden sonra Kueyr, memleketine geri dnd. Sultan
Alparslan kendisine izzet-i ikramda bulundu12. Hayatnn son yllarn refah ve
huzur ierisinde geirdi. Vaktini hadis yazdrmak ve eserlerini okutmakla deerlendirmekteydi13. Kueyr 16 Rebiulevvel 465/02 Aralk 1072 tarihinde vefat
etti. eyhi ve kaynpederi Eb Ali ed-Dekkkn mezarnn bulunduu yere
defnedildi14.
es-Sehv, Kueyrnin eriat ve tasavvuf ilimlerini cem eden emsalsiz ve
kmil bir ahsiyet, edebiyat, nahiv ve usl limi, mfessir, muhaddis, mtekellim, fakih, sf, air ve yazar olduunu sylemektedir15.
Kueyr gl bir zek ve hafzaya sahipti. Eb shak el-sferinnin derslerine devam eder, fakat hi not tutmazd. Fakat kendisine Kelm ilminin dinlemekle tahsil edilemeyeceinin, not tutulmas gerektiinin sylenmesi zerine,
Kueyr o gne kadar dinledii derslerin hepsini ezberden tekrar etti. Grdklerine aran hocas, ona artk derslere devam etmemesini, yalnz kitaplarn
okumasn syledi16.
Statik, mnzev ve duraan kiilik yerine dinamik ve hareketli bir ahsiyete sahipti. Cesareti ile tannr, atclk ve binicilikte mahirdi17. Kalemi gl, li11
12
13
14
15
16
17
el-Hatibul-Badad, Eb Bekir Ahmed b. Ali, Tarihu Badad, Mektebetul-Hanc, Kahire

1931, c.XI, s.83.
ez-Zirikli, Hayruddin, el-Alam: Kamusu Tercim, Matbaatu Kustatsumas, Kahire 1954, c.II,
s.180.
es-Subk, Tabakt, c.IV, s.246.
bn Kesir, maduddin Ebul-Fida smail, el-Bidaye ven-Nihaye, Matbaatus-Saade, Msr 1932,
c.XII, s.107.
bnul-mad, ezertuz-Zeheb, c.V, s.275; ez-Zeheb, emsuddin Muhammed b. Osman, elber f Haberi men Gaber, tah. Zalul Eb Hacer Muhammed, Darul-Ktubil-lmiyye, Beyrut
1985, c.II, s.319.
Subk, age, c.IV, s.244; bnul-mad, age, c.V, s.277.
bnul-Esir, Ebul-Hasan Ali b. Ebil-Bekir, el-Kmil fit-Tarih, daretut-Tbaatil-Mniriyye,
san akcyd, iirleri zevkle okunurdu18. Hsn-i hatta stad idi. Hitabeti akc,
gzel ve gl idi. kna kabiliyeti kuvvetliydi. Szleri ve konumas hikmetlerle
dolu idi19.
Tasavvuf eitimini Eb Ali ed-Dekkk ve Slem gibi sekin simalardan
alan Kueyr, eyh ve stad silsilelerini u ekilde sralamaktadr: stad Eb
Ali ed-Dekkk Eb Ksm en-Nasrbz - ibl - Cneyd Seriyyus-Sakat
Maruf Kerhi - Dvud T Ferkadus-Senc Hasan Basr Enes b. Mlik Hz.
Peygamber(s)20.
2. er-Rislenin Yazl Nedeni
er-Risle orijinal bir eserdir. Tasavvuf tarihinin klasik kaynaklarndan biri, hatta en nemlisidir. Eserde eriat ve hakikat dengesi baaba gitmektedir. Hicr
ikinci asrn sonlarnda ortaya kan ve iki buuk asrlk bir dnemden sonra
Kueyrnin zamanna ulaan tasavvuf hareketi zaman iinde erattan kopmaya balam ve bir takm uzaklamalar ortaya kmtr. Kueyr hemen eserin
mukaddimesinde, bu istikamette serzenilerde bulunmaktadr. Kueyr kendi
ifadeleriyle unlar syler: Dostlar iyi biliniz ki bu taifeye mensub olan hakik
suflerin ou yok olup gitmilerdir. u zamanda bu zmrenin kendisi deil,
sadece eserleri kalmtr. Tasavvuf yolunda bir duraklama ve geveme
bagstermitir. Daha dorusu bu yol hakiki anlamda yok olup gitmitir. Kendileriyle hidayete ulalan eyhler vefat edip gitmi, eyhlerin yollarna tabi
olan genler azalm veya kaybolmutur. eriata hrmet hissi ortadan kalkmtr. Dine kaytszl, menfaat temin etmenin en gvenilir vastas olarak kabul
eden zamann sofular, haram ile helal arasnda fark grmemeye balamlar,
dine ve din byklerine kar saygsz davranmay det haline getirmilerdir21.
te bylece Kueyryi bu eseri yazmaya gtren saikler ortaya km oluyor.
Hemen eserin banda risale slm lkelerindeki suf cemaatlere hitaben yazldn ifade etmesi de eserin adeta tasavvufa eki dzen vermek iin bugnk
tabirle zeletiri amacyla yazldn anlatmaktadr. Eserin isminin mektup an-
18
19
20
21
Msr 1348, c.VIII, s.118.

Ebul-Fid, smail b. Ali b. Mahmud, Muhtasar f Tarihil-Beer, Darut-Tbaatil-Amire,
Kostantnyye 1286, c.II, s.199.
Subk, age, c.IV, s.245.
el-Kueyr, Ebul-Kasm Abdlkerim, er-Risletul-Kueyryye fi lmit-Tasavvuf, haz. Maruf
Zerrik, Ali Abdulhamid Baltac, Darul-Hayr, Beyrut 1993, s. 297.
el-Kueyr, er-Risle, ss.36-37.
er-Risle | 139
lamna da gelen er-Risle diye adlandrlmasnn da bu balamda bir esprisi olsa

gerektir.
Kueyr tasavvufu, bulatrlan lekelerden temizlemek iin nclk yapt.
Eserini yazd ada, biroklar tasavvuftan kayor, sufilerden nefret ediyor,
onlara ac tenkitler yneltiyor ve tasavvufi retilere phe ile bakyordu. O
vakit tasavvuf bir zndklk, Kuran ve hadisten k ve uzaklama olarak grlyordu. Tasavvufa bu ekilde baklmasnn sebebi sadece baz mutasavvflarn
dini ananelerden azad olma ve er mkellefiyetleri itibardan drme
mnsn yanstan retilere halk davet etmeleri deildi. Bunun sebebi daha
ok tasavvufun baz yabanc retilerle kaynam, baz ii akideleri ve batni
inanlar ile imtizac etmi olmasdr.
Rislenin giri blmn okuduumuz zaman, Kueyrnin yaad dnemde tasavvufun k karsnda ne derece esef ve elem duyduunu, bu
hareketin tekrar eski ekline dnmesi iin ne kadar ok istekli ve sabrsz olduunu anlarz.
Kueyrnin bu abalar, tasavvufu kuatan tehlike konusunda baz zihinlerin uyarlmasnda tesirli oldu. Kendisine bulaan lekelerden temizlenmesi ve
arndrlmas meselesinde faydas grld. Kueyrnin ve onu takiben
Hucvirnin samimi ve gayretli almalar, meyvelerini mam Gazali vastas ile
verdi. Gazali, tasavvufu Snni slamlnn zne ithal iin olanca gcn harcad. V/XII. asrn sonunda yazd hya isimli eseri tartmasz Snni tasavvufun kayna olarak kabul edildi.
Snni mezhebinin en ak tesbiti, en beli ifadesi saylan tasavvufun tanzim ve tesisi erefi Gazaliye ait ise, bu slah hareketine davet etmek ve bunun
iin gerekli havay ve ortam hazrlamak hususunda aba harcamak erefi de
Kueyr ile Hucvirye aittir22.
Rislenin banda Kueyrnin mutasavvflara kar bu klar ve onlar
tasavvufun ilk ekline dnemeye davet etmesi, ilk sufilerin eriata smsk sarldklarn ve snnete ittiba ettiklerini gsterir. Kueyr, mutasavvflarn hakikat adn verdikleri tasavvuf anlaylarna itimad ederek eriata kar gevek ve
ilgisiz davrandklarn grd iin bu konuda feryatlar koparmtr. Tasavvuf
dncenin snrlarn hibir zaman amamtr23.
22
23
Hucvir, Ali b. Osman, Keful-Mahcb (Hakikat Bilgisi), haz. Sleyman Uluda, stanbul 1996,
II.bask, Dergh Yaynlar, ss.23-27.
Afifi, .Ebul-Ala, Tasavvuf -slamda Manevi Devrim-, ev.: H.brahim Kaar - Murat Sln,
Risle yaynlar, stanbul 1996, ss.136-137.
Kendisi tasavvuf yoluna dil uzatmann ve tasavvuf ehlini ktlemenin yersizliine dikkat ekmekte, dneminde tasavvufa saldrda bulunanlarn insafsz
davrandklarn syleyip maksadn zl bir ekilde u ifadesiyle noktalamaktadr: Bu risalemde sflerin slkunu, edep, ahlk, hal ve hareketlerini, duygu ve dncelerini anlatmaya altm. Onlarn dikkat ektii ilh hakikatleri
sunmaya, bu yolda nasl terakki ettiklerini gstermeye, bidayetten nihayete bu
yolu tantmaya altm24.
3. er-Rislenin Metodu
bn Halduna gre, Haris el-Muhasib vera ve btn fkh esas alrken, Kueyr
istikamet yolu, kef ve mcahedeyi esas almaktadr. Slik mcahede yolunu
izlemek suretiyle, gayb grmeye engel olan perdeleri ortadan kaldracak, manev lemi seyredecek ve ilh tecellileri tem edecektir25. Kueyr tasavvufu,
sadece zhd ve veradan ibaret grmemi, zhdden tasavvufa, amelden marifete, ibadetten irfana ve eriattan hakikata gei tarznda ele almtr. Bu nedenle
Kueyr, sf kimlii kadar mteerr zellii bulunan, btn ilimlere vkf rif
bir zat olduu kadar zhir ilimlerde mhir bir lim, marifet ve atahatlar ile
mehur mutasavvflarn kemlt sahibi veli kiiler eklinde grmesi kadar eriatn en kk bir hkmn ihlal edenlere ar saldrlarda bulunan bir ahsiyettir. Kueyr Rislesinde zahirle btn, eriatla hakikat, tasavvufla nakli
birarada ele almaktadr. Bu nedenle es-Sehv, Kueyr iin, el-Cm beyneeriati vel-hakika nitelemesinde bulunmaktadr. Kueyrnin msbet almalar, snn evrelerin tasavvufu mahzurlu ve pheli grmesine engel oldu. Zahir ulemasnn tasavvufa baknda deiim gerekleti. Tasavvuf snn kitleler
arasnda hzla yayld ve geni taraftar kazand.
Kueyr, er-Rislede tasavvufun marifet cihetine oranla amel cihetine daha
fazla nem vermektedir. Sflerin eriata ballklarn yanstan sz ve davranlarndan zenle bahseder. Keramete ve kef hallerine daha az yer verir. stikamet ehli olmayann sayi boa gider, seyrini salam bir temele bina edemez,
demektedir26. Vecd ve sekr hallerinden daha ok vera, sabr, tevbe, takva, zhd
konularna deinmektedir. Rislede atahata rastlanlmamaktadr. Hull,
24
25
26
el-Kueyr, age, ss.37-38.

bn Haldun, Tasavvufun Mahiyeti -ifus-Sil-, haz.Sleyman Uluda, Dergh Yaynlar,
ikinci bask, stanbul 1984, ss.54-55.
Kueyr, er-Risle, s.205.
er-Risle | 141
ittihad ve panteist anlaylar yanstacak hibir ifadeye yer vermemektedir.

Rislede vehdet-i uhd ve vahdet-i kusd anlaylar bulunduu halde, vahdet-i vcd anlayna rastlanlamaz27. Mteebbihe, mcessime ve mutezile
mezheplerinin grlerini tenkit eder28. Anlatt tevhid anlay, ehl-i snnet
ve seleften etkilenen sflerin tevhididir29. Rislede Nur-i Muhammed, ricalulgayb, hazarat- hamse ve rabta gibi konular da bulunmamaktadr.
Kueyr eserinde, naslar tevile pek ihtiya duymam, tasavvuf grlerin eriata uygun tefsirlerini yapmtr. Slem eserinde Hallacn hayatndan
bahsettii halde, talebesi Kueyr Hallacn terceme-i haline yer vermemitir.
Yine ada mehur sf Eb Said Ebul-Hayrdan nefret etmitir. Daha sonraki dnemlerde dost olsalar da, Kueyrnin balangta Eb Saidden nefret etmesinin sebebi, bu zatn eriata aykr fikirlere sahip bulunmasndan kaynaklanmaktayd. Kueyrnin tasavvuf anlaynda athyye ve devriye bulunmaz.
Rislede anlatlan tasavvuf, tm sufilerin ittifakla kabul ettikleri tasavvuftur.
Snn tasavvufu sistemletiren Kueyr, ele ald konular yet ve hadislerle aklamaya zen gstermektedir. Rislede 150den fazla hadis bulunmaktadr. Bu hadislerin %90 ktb-i sittede ve dier sahih hadis kitaplarnda bulunmaktadr. yi bir hadis tahsili gren ve uzun yllar hadis hocal yapan
Kueyr, hadisleri senetleriyle birlikte nakletmektedir. Kulland hadislerin
geneli sahih hadislerden ibadetken, ok nadir rastlanan zayf ve mevz hadisler
tasavvufun esas ile deil, teferruat ile ilgilidir30.
4. er-Rislenin Kaynaklar
Kueyrnin eserini hazrlarken yararland eserler konusunda Rislede kesin
bilgi bulunmamaktadr. Fakat genel anlamda yararland kaynaklar u ekilde sralayabiliriz:
27
28
29
30
1.
Eb Ali ed-Dekkk: Kueyrnin etkisinde kald en nemli ahsiyettir.

Sflerin hal tercmelerini hemen hemen olduu gibi Eb Ali edDekkktan nakletmektedir.
2.
2.Eb Abdurrahman es-Slem ve Tabaktus-Sfiyye: Sflerin hal
Ayn eser, ss.42,80-82,94,132,204.

Ayn eser, ss.9,12,16,37,426.
Kueyr, er-Risle, ss.298-3.
Besyn, el-mamul-Kueyr, ss.127-134.
tercemelerine dair yazlan eserlerin elimizde bulunan en eskisidir.

Kueyr, sflerin hayat hikyelerini yazarken kendisinden byk lde yararland. Hatta Kueyrnin hocas Slemyi byk oranda taklit ve takip ettiini sylesek abartm olmayz. Slem gibi Kueyr de
sadece sflerin szlerini nakleder, onlar erh ve izah etmez. Fakat
Slemnin eserinde geen yirmiden fazla sfnin Rislede ismine rastlanmamaktadr. Hallac bunlardan biridir. Kueyrnin anlatt Dvud
Ti gibi kimi ahsiyetlere Slemnin eserinde rastlanlmamaktadr.
31
32
3.
Eb Nasr Abdullah b. Ali es-Serrac ve el-Lum: es-Serrc ise

Kueyrnin hocas Slemnin eyhidir. Luma, tasavvufa dair yazlan
en eski ve en gvenilir kaynak eserdir. Tasavvuf ilminin kaynaklar ve
ortaya k hakknda bilgi veren, tasavvuf kavramlarn en geni bir
biimde ele alan ilk eserdir. Tasavvufa ve mutasavvflara zeletirileri
ilgintir. Sonradan gelenler bu kitaptan istifade etmilerdir.
Kueyrnin en ok gvendii kaynaktr. Lumada bulunan fikirlerin
ounluu Rislede de bulunmaktadr. Fakat Luman baz konular
Rislede, Rislenin baz konular Lumada yer almamaktadr. Fakat
Serraca zel bir yer ayrmamtr. Eserinin pek ok yerinde Abdullah
b. Ali et-Teym adyla Eb Nasr Serrcdan nakillerde bulunmaktadr.
Kueyrnin Rislesinden baka yerde, Serrcn et-Teym nisbesiyle
anlmamas ilgitir31.
4.
Eb Bekir Kelbz ve et-Taarrufu: Kueyr gibi kelm, fkh ve hadis

limidir. Et-Taarrufta itikad konularla birlikte tasavvuf kavramlar
aklanmaktadr. Kueyr, tasavvufu anlama bakmndan geni lde
Kelbzye benzemektedir. Slemnin Tabaktnda ve Kueyrnin
Rislesinde hayat hikyeleri anlatlan Mrtai, Benc, Rzbr,
Nasrbz, bn Hafif ve ibl gibi devrin byk sufileri ile Kelabazi
muasrd. Dolaysyla bu zellii, sufiliin gelime ve ilerleme srecini
bizzat mahede etmesi asndan nemlidir. Taarrufun Risle kadar
tasavvufi hayat zerinde tesirli olduunu ve ilm incelemelerde kaynak olarak kullanldn sylemeye maalesef imkn yoktur 32.
5.
Eb Tlib el-Mekk ve Ktul-Kulbu: Zhd, ibadet ve taat konularn
es-Serrac, Ebu Nasr, el-Lm - slm Tasavvufu - Tasavvufla lgili Sorular-Cevaplar, haz.
H.Kmil Ylmaz, Altnoluk Yaymlar, stanbul 1996, s.X.
Kelbz, Eb Bekir, Dou Devrinde TASAVVUF - TAARRUF-, haz.Sleyman Uluda, Dergh Yaynlar, kinci bask, stanbul 1992, s.41.
er-Risle | 143
aklayan ve Gazaliye kaynaklk eden eserlerden biridir.

6.
Eb Nuaym el-sfehn ve Hilyetul-Evliy ve Tabaktul-Asfiys: Eb

Nuaym, Slemnin talebesidir. Kueyr gibi Eb Nuaym da, eserinde
hocasnn eserlerinden istifade ettiini belirtmektedir.
Btn bu eserlerden istifadesi yannda Kueyri, Rislede kendi ahsiyetini

muhafaza etmitir.
5. er-Rislenin Muhtevas
Kueyr nin bu eseri, bir giri ve drt ana blmden olumaktadr. Giri ksmnda eserin yazl sebebi anlatlmakta, hakiki sufileri methederken, zamanndaki mutasavvflara, eriattan uzaklamalar sebebiyle eletiriler yneltmektedir. Arkasndan suflerin Allah konusundaki inanlar ksa, fakat z olarak
anlatlmaktadr33.
Birinci blmde, tasavvuf stlahlar ele alnmaktadr. Kueyr, sflerin
mnlar ancak kendileri tarafndan bilinen ve bakalar iin anlalamayan baz
terimleri kullandklarn sylemektedir34. Burada tamam 27 adet farkl kavram
aklanmaktadr. Bu blmde anlatlan stlahlarn bir ksm tasavvuf hallere,
bir ksm marifet, kef, hakikat, ilham ve firaset gibi manev bilgilere delalet
eder. Tasavvuf bilgilerin manev ve ruh tecrbeler neticesinde renilebilecei
anlatlr. Kueyrnin tasavvuf terimlere verdii mn, fazla bir deiiklie uramadan mteerri sfler tarafndan gnmze kadar muhafaza edilmitir.
Tasavvuf stlahlarnn genel deerlendirmesini bizzat kendisi u ekilde
gerekletirmektedir: Her grup limin arasnda zel olarak kullandklar bir
takm lafzlar ve terimler bulunmaktadr. Bu terimler ancak onlara mahsustur.
Tasavvuf erbab baz gayelerinin tahakkuku iin zel terimler kullanmaktadr.
Bu terimleri kullanmaktaki maksatlar, mereblerinden olmayan kimselerden
hallerini gizlemektir. Mutasavvflar tasavvuf ehli olmayanlarn arasnda, srlarnn yaylmasn kskanmaktadrlar. Onlarda bulunan manev hakikatler, Allahn bu kavmin kalbine yerletirdii mnlardr. O mnlarn hakikatlar iin
bu kavmin srlarn halis klmtr. Biz o terimlerin aklamasn yapmaktan unu kastediyoruz: Kavmin yolunu takip eden ve izlerinde yryen kimselerden
33
34
Kueyr, er-Risle, ss. 35-49.

Ayn eser, s.53.
manlarna vakf olmak isteyene anlamasn kolaylatrmak35.

Bu blmde aklanan tasavvuf stlahlar unlardr: Vakt, hl, makm,
kabz-bast, heybet-ns, tevcd-vecd-vcd, cem-fark-cemul-cem, fen-bek,
gaybet-huzur, sahv-sekr, zevk-rb, mahv-isbt, setr-tecell, muhdaramkefe-mhede, levih-tevl, bevdih-hcm, telvin-temkin, kurb-bud,
eriat-hakikat, nefes, havtr, ilmel-yakn, aynel-yakn, hakkal-yakn, vrid,
hid, nefs, ruh, sr36.
Her blmdeki yaklamn ortaya koyabilmek iin, birer rnek vermeyi
uygun grmekteyiz. Sahv ve sekr konusunu u ekilde ele almaktadr:
1.
Sahv, gaybetden sonra aylmak ve manevi sarholuktan aylmaktr.
2.
Sekr, kuvvetli bir varid ile gaybet demektir.
3.
Sekr, bir bakma gaybetten fazladr. Sekr sahibi, manevi sarholuk haline
tamamyla dalmadndan bazan uyank olur, bazan kalbine eyann
dncesi der. te bu hal, tam olarak varidata mazhar bulunmayann ve
yar sekre urayann halidir. yle ise bu halde hissetmenin yeri vardr.
Bazan Sekr hali gaybet halini basacak derecede geliir. Gaybet hali, ibadete
dalan kullar iin bazan kalblerini istila eden istek ve korku gerektiren
durumlarndan ortaya kar. Bazan da korku ve mid istekleri onu
oluturur.
4.
Sekr hali, ancak vecd ve muhabbet ehlinde gerekleir. Zira, Allahn Cemal sfatna mazhar olan kul, sekr haline brnr. Konu hakknda u iir
sylenmektedir:
Kavmi, bir kadehin gezdirilmesi sarho etti. Benim sarholuum ise o kadehi
gezdirenden oldu.
Benim iki sarholuum vardr. Biri ak sarholuu, br (hud) arabnn
sarholuudur.
5.
Bil ki, Sahv (ayklk) hali sekr (sarholuk) hali oranndadr.
6.
Kimin sekri Hak ile olursa onun sahv da Hak ile gerekleir. Kimin sekri
karksa, onun sahv beraberde bulunan bir nasip iledir. Sahv halinde
nefsin paylarndan uzak bulunmak suretiyle, hakl grlen bir kimse, sekir
halinde nasipdar olur.
7.
Sekr ve sahv halleri tefrikann bir tarafn iaret eder.
35
36
Kueyr, er-Risle, s.51.

Ayn eser, ss.51-88.
er-Risle | 145
Hakk Tel(cc) buyurdu: Rabbisi tecelli edip daa grndnde da

paralad. Musa da baygn olarak yere yld. Musa(s), peygamberliine ve
kadr-u kymetine ramen baylp yere dt. Dada selabet ve muhkemline
ramen, parampara oluverdi. Kul sekr hallnde, halin muahedesiyle ayakta
bulunur. Sahv halinde ise ilmin mahedesiyle ayakta durmaktadr . Ancak u
kadar vardr ki; Kul sekr halinde zorlama bulunmadan nasiplenir. Sahv halinde
ise kendi tasarrufuyla gayreti orannda nasiplenir. Sahv ve sekr, zevk ve irb
hallerinden sonra elde edilebilir37.
kinci blmde ise tasavvuf ahlknn temel talar olan makamlardan bahsedilmektedir. Makamlar sra ile bir arada zikredilmemektedir. Hallerle kark
olarak anlatlmaktadr. Rislede nelerin hal, nelerin makam sayld konusunda bir kayt bulunmamaktadr. Konu sf evreler tarafndan ok iyi bilindiinden bylesi bir tasnife gitmeyi dnmedii sylenebilir. Tasavvufun
amel ve ahlk boyutu bilhassa burada anlatlmaktadr. Dolaysyla kitabn en
nemli ksm da burasdr. Anlatt ahlk esaslarnn hepsini en gvenilir
sflere dayanarak ksa ve zl bir ekilde sunmaktadr. Tasavvuf ahlk en gzel ifadesini bu eserde bulmaktadr. Kueyrnin tasavvuf ahlk anlay bazan
dorudan, bazan dolayl olarak sonraki mutasavvflar zerinde geni lde
tesirli olmutur. Burada bizim dikkatimizi eken en nemli ey ilk defa
Kelabaz (390~999)nin Taarrufunda rastladmz hal ve makam sralamasnn
bu eserde de aynen tekrar edilmesidir. Bazlarnn sralamas deimekle beraber kavramlarn hem sras hem isimleri ok benzemektedir. Yaklak ayn srann Kueyrden iki asr sonra gelecek olan Shreverd (539/1144)nin rdlMridininde de grlmektedir. kinci blmde toplam 53 madde sralanr:
Tevbe (makam), mchede, halvet-ihtilt, takv, ver (makm), zhd
(makm), samt, havf-rec, hzn, alk, tevazu-kibir, nefs-i emmre, haset, gybet, kanaat-ihtiras, tevekkl (makm), kr, yakn, sabr, murkabe, rz
(makm), ubudiyyet, irde, istikmet, ihls-riy, doruluk-yalanclk, hay,
hrriyet, zikir, ftvvet, firset, huy, ahlk, cmertlik-cimrilik, gayret, velyet,
dua, fakr (makm), tasavvuf, edeb, sefer, sohbet, tevhid, lm, marifet, muhabbet, evk, eyhlere sayg, sem, kermet, vel, ryet, rya, mridlere tavsiyeler38.
Tasavvuf bahsini ele alrken, 56 sfnin tasavvuf tanmn sunmaktadr.
rnek olarak birka tanesini belirtmek istiyoruz:
37
38
Ayn eser, ss.71-72.

Kueyr, Risale, ss. 89-350.
Cneyd: Sofi, toprak gibidir iyide, ktde oraya basar, bulut gibidir, her eye glge
yapar, yamur gibidir her eyi sular.
Sehl b. AbduIIah: Sfi, kann heder, mlkn mbah grendir.
el-Kettn: Tasavvuf ahlaktr. Ahlakta senden ileri olan, sefada da senden ileridir.
ibli: Tasavvuf, yakc bir imektir!
eI-Muzeyyen: Tasavvuf, Hakka itaat etmektir.
Eb Turab en-Naheb: Sfi, hi bir eyin onu bulandrmad, her eyin onunla
sefavet bulduu kimsedir39.
nc blm, haller ve kermetlerle ilgilidir. Bu blmde tasavvufun

nemli meselelerinden kermet olgusu genice yer alr. Burada Kueyr,
kermetn cevazn isbat etmekle ie balar ve Kuranda ve hadislerde geen
kermetvar olaylar rnek olarak aktarr. Arkasndan velnin tarifi ve velyetin
masumiyeti gibi konular irdeler.
Velayet ve keramet konusunda u deerlendirmelerde bulunmaktadr:
Byklerin deimeyen hali korkudur. Seriyyus-Sakat: Bol aal bir
baheye giren kimse, her aata bir ku grse, bunlarn hepsi de gayet ak bir
dille ona sen velisin diye barsa, eer bu manzaradan korkmazsa, aldanmtr demektedir40.
Velilerin en byk kerameti, her an itaat halinde bulunmak, gnahlardan
ve Allaha muhalefet etmekten kanmaktr.
Ebu Hseyin en-Nrnin bir gece Dicle kenarna vard, iki kynn yaptn grd, fakat dnp unlar syledii rivayet edilmektedir: zzetine
yemin ederim. Dicleyi kayksz gemem!
Ebu Yezide; Bir kiinin bir gecede Mekkeye vard sylendi. Ebu Yezid,
eytan Allahn lneti ierisinde bir saatte dou-bat arasndaki yolu kateder
(byle gidi bir hner deildir) der.
Falan adam, su zerinde yryor, havada uuyor denildi. Ebu Yezid: Ku
da havada uuyor, balk da su zerinde yryor (bu bir hner olamaz) dedi.
Sehl b. Abdullah: Kerametlerin en by, kt ahlakndan birini deitirmendir dedi.
Bir gn Abdurrahman b. Ahmed sohbetine katld Sehl b. Abdullaha
39
40
Ayn eser, ss.279-283.

Ayn eser, s.360.
er-Risle | 147
sordu: Abdest aldm baz durumlarda abdest suyu nmde altn ve gm

cirpileri olup uzanyor (ne buyurursun?) Sehl: ocuklar aladklarnda megul olsun diye bir haha danesini verirler, bilmez misin? der41.
Kueyrnin bu blmde zerinde durduu dier bir konu, ry meselesidir. Bu blmn son konusu mridlere tavsiveler ile biter 42. Bu blm ada
saylabilecek Serrc (378/988)n Luma, kendisinden sonra gelecek Hucvir
(465/1072)nin KefuI-Mahcb ve Shreverd (53911144)nin Avrif ve radIMrdininde de benzer balkla yer alacaktr. Anlatldna gre ilk dnem tasavvuf klasiklerinde bir blm veya balk halinde ele alnan tavsiyeler ve db
meseleleri zaman iinde tarikatlarn ortaya kmasyla mstakil db kitaplarnn kmasna zemin hazrlamtr.
Drdnc blmde suflerin hal tercmeleri anlatlr. Rislenin bu ksmnda 83 sufnin hal tercmesi anlatlmaktadr. Kueeyrnin esas maksad,
sflerin hayat hikyelerini anlatmak deildir. lk sflerin sz, davran ve halleriyle eriata gsterdikleri derin ballk bu ksmn esas gayesini tekil eder.
Kueyrnin eski sufileri kendi zamanndaki mutasavvflara eriat ynnden
rnek gstermesi, o zamanki birok mutasavvfn eriattan uzaklam olduunun bir delilidir. Kueyri, eserine ald sufilerin hakknda dedikodu yaplmam byk ahsiyetler olmasna zenle dikkat etmitir. Serrc, Lumada
Bayezid Bistmnin athyelerinden bahsettii ve onlar eriata uydurmak iin
alt halde, Kueyri Rislede buna ihtiya duymamtr. Rislede hal
tercemeleri anlatlan sufilere; Rical-i Kueyri, Ehl-i Risle, uyuh- Risle
gibi isimler verilmektedir. Risledeki sufiler, slm tasavvufunun hakiki temsilcileridir43. Kueyr zamanndaki ve sonradan gelecek nesillere adeta onlarn
hayatn rnekleme olarak sunarak, mesaj vermektedir. Yine tasavvufta ideal
rnek tipler, daima mridlerin manev oluumunu tamamlama ve aynleme
(identification) srecinin en nemli unsurlarndandr. Gnmzde hl
Tezkiratl-Evliy tr kitaplarn yaygn bir ekilde tedavlde olmas ve hemen
her tarkat evresinde okunmas bunu ispat eder mahiyettedir. Allahn
Kurnda Darbul-Emsl metodunu oka zikretmesinin altnda da, insanolunun bu rnekleme ve aynleme temayl yatmaktadr.
bn Haldun, Risledeki sufileri u ekilde deerlendirmektedir:
41
42
43
Ayn eser, s.408.

Kueyr, Abdulkerim, Kueyr Rislesi, ter ve tah. Sleyman Uluda, Dergh yaynlar, stanbul 1978, ss.40-41.
Kueyrinin Rislesinde anlatlan sufiler byk slm limlerindendir. Bunlar, duygularn ldrerek ulv lemlerin srlarn kefetmeyi ve bu gibi eyleri anlamay kastetmi deildirler. Bunlarn maksatlar, eriat hkmlerine uyarak, ellerinden geldii
kadar ibadet etmekti. Bunlarn biri, bu kabilden bir hal ile karlarsa, buna nem
vermez, bu halden kamaya alrd. Bunu, kendini ibadetten alkoyan bir engel, bir
snama ve mihnet telkki ederdi. Mahlk ve hdis olduu iin, nefsinin idrakleri
mahdud ve varlklarn insan idrakinin kavramasndan ok geni olduunu dnrd. Allah(cc)n ilmi geni, yaratt varlklar ise sayszdr. nsan hidayete erdirme zelliine en ok sahip olan eriattr. Bunun iin ilk sufiler, gaybe ait bir eyi idrak ettikleri
zaman bunu bahis konusu etmemilerdir. Aksine bu nevi eylere dalmann mahzurlu
olduunu sylemilerdir. Kendilerine mensup bulunanlarda gayb kefetme gibi bir
hal grdkleri zaman, onlar bu halin iine dalmaktan ve orada duraklamaktan menetmilerdir. lk sufiler, keften nce, duygularn kaybetmedikleri vakit ne derece eriata bal ve ona tb iseler, keiften sonra da o derece bal kalmlar ve kendilerine
intisap edenlere bu yoldan katiyyen ayrlmamalarn emretmilerdir. Bir sufi ve mridin hali ite byle olmaldr. in hakikatini en iyi bilen Allahtr44.
Bu blmde anlatlan sufiler, tabin dneminden balar ve hicr VI. asrn

ortasna kadar devam eder. Bunlar u isimlerdir: brahim b. Edhem, ZunnnMsri, Fudayl bir Iyaz, Maruf Kerh, Seriyy Sakat, Bir Haf, Hris Muhasib,
Dvud Ta, akk Belh, Bayezid Bistam, Sehl Tster, Eb Sleyman Dasn,
Htemul-Esam, Yahy b. Muaz Raz, Ahmed b. Hadraveyh, Ahmed b. EbilHavar, Eb Hafs Haddd, Eb Turab Naheb, Abdullah b. Hubeyk, Ahmed b.
Asm, Mansur b. Ammar, Hamdun Kassr, Cneyd, Eb Osman Hir, Nuri,
bnul-Cell, Ruveyn, Muhammed b. Fazl, Zekkk, Amr b. Osman, Semnun
Muhib, Eb Ubeyd Busr, ah Kirman, Yusuf b. Hseyn, Hakm Tirmiz, Eb
Bekir Varrak, Eb Said Harraz, Eb Abdullah Marib, bn Mesruk, Ali b. Sehl,
Eb Muhanned Cerir, bn At, brahim Havvas, Abdullah Harraz, Bnan
Hammal, Eb Hamza Badad, Vasit, bnus-S, Rakk, Mmad Dinever,
Hayrun-Nessc, Eb Hamza Horasan, ibl, Mrtai, Ruzbar, bn Mnazil,
Eb Ali Sakaf, Ebul-Hayr Akta, Eb Bekir Kettan, Nehrecor, Mzeyyin, Eb
Ali b. Katip, Muzaffer Kirminis, Eb Bekir b. Tahir, bn Bnan, brahim b.
eyban, bn Yezdenyr, Eb Said b. Arab, Eb Amr Zccac, Cafer Huld,
EbuI-Abbas Seyyar, Dukk, Abdullah Raz, bn Nceyd, Buenc, bn Hafif,
Bndar, Ebbekir Tamestan, Ebul-Abbas Dinever, Eb Osman Marib,
Nasrabazf, Husr, bn Ata Ruzbr.
44
bn Haldun, Mukaddime, ev.Zahir Kadir Ugan, M.E.B. yaynlar, stanbul 1990, c.II, s.559.
er-Risle | 149
6. er-Rislenin Tesirleri
Kueyr, kendisinden sonra gelen mutasavvflara bazan dorudan, bazan dolayl olarak tesir eden byk ahsiyetlerdendir. eriata aykr tasavvuf anlayna ve eriata uymayan mutasavvflara kar kmas, eserinin zahir ulemas tarafndan okunmasn salad. eriata aykr unsurlar tamayan tasavvuf eserlerin muhafazakr snn evreler tarafndan zevkle okunduunu gren sonraki
sufiler, Kueyriyi takip, hatta taklit etmek zorunda kalmlardr45. Bilhassa
Anadolu sufileri, Rislede sunulan ahlk anlaynn etkisinde kalmlardr.
Risle metin olarak Anadoluda ok okunmutur. Pek ok tercemesi yaplmtr. Hoca Saadettin, Seyyit Muhammed Tevfik ve Abdnnafi gibi limler tarafndan yaplan tercmeler, Trk irfannn inkifnda tesirli olmutur.
Kueyrnin etkisinde kalan pek ok Arap, Acem ve Trk mutasavvflarndan
en nemlilerini ksaca u ekilde sunabiliriz:
1.
Hucvir: Daha salnda Kueyriden faydalanmtr. Hucvir, Kueyr ile

grm ve eserinin birok yerinde ondan saygyla bahsetmitir. Eserinin
son ksmnda Kueyrden bahsederken Allah rahmet etsin demektedir.
Jikovski, Ethe ve Rieu gibi msterikler, Kueyri ile Hucvirnin arasndaki
mnasebetleri incelemilerdir.
2.
mam- Gazal: Kueyri vefat ettiinde, Gazal onbe yanda bulunmaktayd. Gazali Risleyi okumu ve ondan faydalanmtr. Gazalinin eyhi
Eb Ali el-Farmed, Kueyrnin mrididir. Dolaysyla Kueyr, Farmed
vastasyla Gazlnin de eyhidir. Gazali Rislenin izgisini sistemletiren
en nemli ahsiyettir.
3.
Feridddin Attar: Mellifler Risle ile Tezkiretl-Evliya arasndaki benzerlie dikkat ekmektedirler. Rislenin daha nce Farsaye tercme edildii
dnlecek olursa bu durum gayet iyi anlalacaktr. Dolaysyla Attar,
Rislenin Arapa metninden ok, Ebu Ali Hasan b. Ahmed Osmn tarafndan yaplan Farsa tercmesinden faydalanmtr. Tezkirede Rislenin
sfler blm geniletilmi bir ekilde bulunmaktadr. Rislenin dier
blmlerde verilen bilgiler taranm, bu fikirler hangi sfye aitse Tezkirede o blme eklenmitir46.
4.
Eb Hafs ihbddin mer es-Shreverd: Shreverd, Kueyrnin yolun-
45
46
Kueyr, Kueyri Rislesi, s.36.

Attar, Feridddin, Tezkiretl-Evliya, haz.Sleyman Uluda, stanbul 1991, ss.25-26.
da yryerek Avriful-Maarifi snn tasavvuf anlayn yaymak ve sistemletirmek zere kaleme almtr. Risle gibi Avrifte de tasavvufun tefekkr tarafndan ok amel cihetine arlk verilmi, eriat izgisindeki tasavvuf telkkisi anlatlmtr. htiva ettii konular bakmndan Kueyri
Rislesine benzemektedir47.
5.
bn Haldun: bn Haldun hem Mukaddimeyi, hem de ifus-Sil li TehzbilMesil isimli tasavvuf eserini yazarken kaynak olarak Risleyi kullanmtr. ifus-Sildeki stlahlar bahsi aynen Risleden alnmtr. eyhmrid mnasebetleri konusunda da bir takm benzerlikler vardr. Eserin
birok yerinde Kueyrinin adn takdir ederek zikretmi, tasavvuf grleri karsnda saygl olmu ve grlerimnden hibirini tenkit etmemitir48.
7. Rislenin erhleri
Tasavvuf tarihinin ba eserlerinden biri olan er-Rislenin 437/1045 ylnda
Kueyrinin ilim ve ve kemlatta en st dzeyde olduu bir dnemde yazldn biliyoruz. Risle gayet ak, sade ve klfetsiz bir lisanla yazlmtr. Dildeki
gelimeler, ilimdeki gelimeler, tasavvuf konular anlatmann gl, konularn nazar bir hal almas Risle ile ilgili bir takm erh, haiye ve taliklerin yazlmasna yol at. er-Rislenin yaygnl, yazma nshalarnn okluunu dourmaktadr. Anadolu yazma ktphanelerinin hemen hepsinde bulunan bu
eserin bugne kadar be farkl erhi tesbit edilebilmitir49. Eser bugnk aslyla
ilk defa 1284/1867 ylnda Msr Bulakta baslmtr. Bundan sonra mteaddit
basklar yaplm olan eserin gnmzde en gvenilir metinlerinden birisi, bizim de burada kullandmz tahkikli basksdr. Bu basks iinde muhakkikler
tarafndan hazrlanm isim, belde ve memleket, fkir akmlar ve taife fihristleri, aratrmaclarn aradklarna ulamalarnda byk yararllk gstermektedir.
Yine gnmzde nemli tasavvuf ve tarih kaynaklarnn ierdikleri ile ilgili
yaplan br almada, Rislenin fihristi verilerek aratrmaclara sunulmutur50.
47
48
49
50
Shreverdi, Ebu Hafs ihabuddin, Avariful-Maarif-Tasavvufun Esaslar, ev.: H.Kamil Ylmaz-rfan Gndz, stanbul 1990, s.xv.
bn Haldun, ifus-Sil, s.25.
Kueyr, Risle, (muhakkklarn giriinden), ss. 28-29.
Muhyiddin Tum, et-Tabakatl-Kbra, c. I, ss. 450-452.
er-Risle | 151
Eserin erhlerini u ekilde sralayabiliriz:

1.
Ahkmd-Delle al Tahririr-Risle: Ebu Yahya Zekeriyya b. Muhammed

Ensr (.926/1520) tarafndan yazlan bu eser, Rislenin en kymetli erhidir51.
2.
Neticul-Efkril-Kudsiyye: Mustafa Ars tarafndan Ensrnin erhi zerine yazlm olan bir haiyedir. Haiye ve erh birka defa baslmtr.
3.
ed-Delle f Fevidir-Risle: Seddddin Eb Muhammed Abdlmut b.

Mahmud Lahm el-skender tarafndan yazlan bir erhtir52.
4.
Seyyid Muhammed Hseynnin erh-i Risle-i Kueyriyyesi baslmtr

(Haydarbd 1341).
8. Risalenin Tercmeleri
8.1. Farsa Tercmeleri
Risle, Trkeden nce Faraya tercme edilmiti. Kueyrinin mridlerinden
Eb Ali Hasan b. Ahmed Osman tarafndan yaplan tercmenin bir nshas
Sleymniyededir53. Ayasofya Ktphanesi no: 2077de kaytl bulunan tercmenin mtercimi belli deildir. Bediuzzaman Firuzanfer tarafndan tetkik edilen Eb Alinin tercmesi neredilmitir54.
8.2. Bat dillerine yaplan tercmeler
er-Risleyi tahkik edenler, 1329/1911 ylnda Franszcaya evrildiini bildirmektedirler55. Sleyman Uludan ifadesine gre eser, Mme Olga de Lebedew
tarafndan tasavvuf stlahlar blm tercme edilip, 1911de Romada baslmtr56. Batda yaplan tasavvuf almalaryla ilgili nemli bir etd olan
Arberry, er-Rislenin Richard Hartmann tarafndan zet bir tercmesinin ya51
52
53
54
55
56
Ktip elebi, Kefuz-Znn, haz. erafettin Yaltkaya, Maarif Vekleti, Ankara 1310, c.I, s.561.
Ayn yer.
Kueyr, Abdlkerim, Risle, ev.: Eb Ali Hasan b. Ahmed, yazma, Sleynaniye Ktphanesi, Lala smail Bl., no. 120.
Kueyri, Abdlkerim, Terceme-i Risale-i Kueyriye, ev.: Eb Ali Hasan b. Ahmed, tah.
Bediuzzaman Firuzanfer, Tahran 1345.
Kueyr, Risale, haz. Sleyman Uluda, s.53..
Mme. Olga de Lebedew, Traite sur le Soufisme de Ilmam Erudit Abou l-Qasim, Roma 1911.
pldn kaydeder57. Daha sonra yakn dnemde, Almanca tam tercmesi

Richard Gramlich tarafndan yapld58. Ancak bugn elimizde ngilizce tercmesi vardr. Schlegell, yakn dnemde Prirciple of Sufsm adyla ngilizceye
evirmi olduu bu esere Hamid Algar da bir takdim yazmtr59. Ancak tercme edilen ksm, eserin tamam deil, sadece tasavvuf stlahlar (makamlar ve
haller) ksmdr. Yani, zahid ve mutasavvflarn hayatlar dahil edilmemitir.
8.3. Risalenin Trke Tercmeleri:,
Risale Trk-slm leminde byk ilgi grm, hem metninden, hem de zaman
zaman yaplan tercmelerden geni lde istifade edilmitir. Bu tercmeleri
u ekilde sralayabiliriz:
1.
Hoca Saadettin (940/1536-1000/1599) tarafndan yaplan tercmede senetler

ve ravi isimleri karlmtr. III. Murat devrinin mehur tarihisi ve
eyhulislm tarafndan yaplan bu tercme Arapasndan daha kolay saylmayacak derecede klfetli bir dille yazlmtr.
2.
Abdlmecit zamannda Seyyid Muhammed Tevfik tarafndan yaplan tercmede Risalenin g yerleri Nefehtl-ns ve buna benzer eserlerden
alnan notlarla izah edilmeye allmtr. Sultan Bezm-i leme ithaf edilen ve erh-i Risale-i Kueyriyye adn alan bu tercme de adal bir dille yazlmtr.
3.
Abdn-Nfnin Mntehabt- Nfile-i Kueyriye adl tercmesi, tam bir tercme olmayp, Risaleye ait baz blmlerin tercmesidir60.
4.
Milli Eitim Bakanl tarafndan 1966 ylnda yaymlanan, Tahsin Yazcya ait Risale tercmesi61.
5.
Prof.Dr.Sleyman Uludaa ait Risale tercmesi62.
57
Arbery. An lntroduction to the History of Sufsm, s. 35. Bu Almanca tercme iin bk. Richard
Hartmann, al-Kuschairis Darsellung des Sufitums mit bersetzungs-Beilage, Berlin 1914.
Richard Gramlich, Das Sendschreiben ber das Sufium, Wiesbaden 1989.
al-Qushayri, Principle of Sufsm (Risalah a!-Qushayriyah), ev.: B. R. Von Schlegell, (Mizan
Press) Berkeley 1990. XIX+399 s.
Kueyr, Abdlkerim, Mntehabt- Nfile-i Risale-i Kueyriye, ev.: Abdun-Nf, stanbul
1307/1889.
Kueyr, Abdlkerim, Tasavvufun lkeleri (Risle-i Kueyr) 1-2, ev.: T. Yazc, (Tercman 1001
Teme1 Eser) stanbul 1978.
el-Kueyri, Ebul-Kasm Abdlkerim, Kueyr Risalesi, haz. Sleyman Uluda, Dergh yaynlar, stanbul 1978.
58
59
60
61
62
er-Risle | 153
6.
Ali Arslana ait Risale tercmesi63.
Ayrca Msrda Kuseyr hakknda bir de monografik alma yaplmtr64.

Bu mhim eser, batl aratrmaclarn da dikkatini ekmi. Annemarie
Schimmel zetle u deerlendirmeyi yapmtr:
Kueyrnin er-Risle adl yapt tam Ear dinbilimcisi asndan suf retilerini ve
trelerini inceler. bn Haffin de ait olduu bu okul, Seluklular anda ve randa ve
daha baka yrelerde gelimitir. 1045da yazlan Kueyrnin Rislesi, sufliin balang dnemine ait en ok okunan bir zettir. Batda sufilik zerine yazlm baka
birok kitaptan nce incelenmitir. zellikle sufi deyim ve terimleriyle ilgili ayrntl
blmler ierir65.
zetle, Kueyrinin tasavvuf-erit dengesinin en st dzeyde kurulduu,

kuru menkblardan ar ve tasavvufun ehl-i snnet anlayyla bartrld bu
kymetli eseri gemite olduu gibi gnmzde de hemen herkesin tasavvuf
deyince aklna ilk gelebilecek kaynaktr. Tasavvuf alan aratrmalarnda gvenerek bavurulabilecek bir kaynak olma zelliini her zaman tamaktadr.
rnek Metin

.
.
.

.
.

: .
. :
63
64
65
el-Kueyri, Ebul-Kasm Abdlkerim, Risale-i Kueyr, ev.: Ali Arslan, Arslan yaynlar, stanbul 1980.
brahim Besyni, el-mmu1-Kueyr, Sratuhu, Asruhu ve Mezhebuh fit-Tasavvuf, Kahire 1392/1972.
Schimmel, Annemarie, Tasavvufun Boyutlar, ev.: Ender Gral, Ankara 1982, ss. 85-86.
: :

.

.
Giri
Melektunun bykl bakmndan esiz, cebertunun gzellii ynnden biricik, teklifindeki ycelik cihetinden aziz, her nevi ihtiyac grmedeki (samediyyet)
ykseklii itibariyle mukaddes, zat bakmndan herhangi bir eye benzemiyecek
kadar ulu, sfatlar bakmndan her nevi son ve kusurdan mnezzeh, ulhiyet makamnn hakk ve hususiyeti olan sfatlara sahip ve yaratt eylerden hi birine
benzemediini ifade eden delillere mlik olan Allaha hamd olsun.
O ne kadar aziz ve ne kadar mukaddes bir varlktr ki, knhne ve snrna ulalmaz, en ince mnada bile okluk (kesret) Ona yol bulamaz, hi bir gaye ve hudut Onu snrlandramaz, hi bir kimse Ona yardmda bulunamaz, kendine efaati olacak ne bir ocua ne de bir ortaa sahip olmaz, hi bir say ile ihata edilemez, (O saylarn toplam deildir), hi bir meknda ikmet etmez, hi bir zaman Onu eviremez, hi bir akl Onu idrk etmeye kadir olamaz ve hi bir muhayyile Onu tasvir edemez. Hakknda, O nasldr? veya O nerededir? denmekten
veya sanat vastasiyle zinet ve keml kazanmaktan-veya fiili ile kendisinden kusuru ve irkinlii defetmekten pek ok -ycedir nk Onun misli gibi bir ey yoktur. O iiten ve grendir (ura, 42/11). Hi bir canl Onu malb edemez. Her
eyden haberdrdr, her eye kadirdir. Kullarna yapt ihsana ve onlar idare etmesine mukabil Ona hamd ederim. Vermediine ve defettiine karlk da Ona
krederim. Ona tevekkl eder, Onunla kanaat ederim. Verdiine de, vermediine de raz olurum.
1. Melekt, madd ve manevi lemlerin tm, Allah hari her ey, Cebert Allahn kahr, galebesi, stn kudreti, istediini zorla yaptrma gc; samediyyet ve
samed, her ey kendisine muhta, kendisi hi bir eye muhta olmayan, szlm
ve seilmi kuludur, mmtaz bir eminidir ve btn mahlklara gnderilmi bir resuldr. Allah; Ona, karanlklar aydnlatan mealeler olan ailesine, soyuna ve hi-
er-Risle | 155
dayet anahtarlar olan ashabna pek ok salt ve selm eylesin.

Bu eser, her zaman Allah Talya muhta olan Abdlkerim b. Hevzin Kueyr
tarafndan 437/1045 senesinde slm lkesindeki sfi zmreleri iin yazlm bir
Risledir.
Dostlar! Allah sizlerden raz olsun, biliniz ki Hakk Tal u sfiler zmresini dostlarnn
sekini, Nebi ve Resuller mstesna btn kullarnn en faziletlisi kld. Bunlarn kalplerini ilhi sz cevherleri iin kaynak kld. mmet iinde ilhi nurlarn doduu
mahal olma hususiyetini onlara bahetti. Skk durumlarda kalan halkn sndklar
merci bunlardr. Bunlar btn hllerinde (nefsleri ile deil) Hakk ile beraber ve
Hakkn irdesi ile bulunurlar.
Allah onlar beeri ve nefsni bulanklklardan tasfiye etmi, ahadiyyete ait ilhi
hakikatlardan kendilerine gelen tecellilerle onlar ulhiyeti temaa (mahede)
makamlarna ykseltmi, ubudiyetin (kulluun) dabn ifa etmeye muvaffak klm
ve ilhi kanunlarn cereyan tarznn meneini grmelerini salamtr. Bu sebeple
onlar da mkellef tutulduklar vazifeleri ifa etmeye koyulmular ve Allah Teldan kendilerine gelen Allahn yaratt eyler zerindeki tasarrufu ve idare ekli
karsnda kalbin huzur ve skn iinde bulunmas meziyetini kendi vasflar haline
getirmiler ve bu hasletleri kendilerinde gerekletirmilerdir. Sonra bu teslimiyet
iinde amel ederek samimi bir ihtiya hali iinde ve boyunlar bkk bir vaziyette
Hakk Tal Hazretlerinin huzuruna dnmler, iledikleri ameller ve elde ettikleri
saf hallerden hi bahsetmemilerdir. Zira Aziz ve Celil olan Allah Telnn dilediini yaptna ve kullarndan istediini velilie setiine kanaat getirmiler, hibir
mahlkun ona hkmedemiyeceine ve hi bir varln onun irdesi zerinde hak
iddia edemiyeceine, hak edilmeden, amel karl olmadan verdii sevabn
dorudan doruya bir ltuf olduuna, azabn ise adaletinin eserleri (izleri veya
kitaplar) kalmtr. u iir bu hali ok gzel anlatr:
adrlar onlarn adrlarna benziyor, halbuki gryorum ki adrlarn iinde duran kabilenin kadnlar, sevgilimin kabilesine ait adrlarn kadnlarndan baka!
imdi sfiler ekil ve kyafet bakmndan eski sfilere benziyor ama ruh ve muhteva
bakmndan bakalamlardr.
Tasavvuf yolunda bir duraklama ve geveme ba gstermitir. Daha dorusu bu
yol hakiki manasyla yok olup gitmitir. Kendileriyle hidyete ulalan eyhler vefat
edip gitmi, eyhlerin gidiatna ve detlerine tbi olan genler azalm, ver
kaybolmu, ver sergisi durulmu, tamah kuvvetlenmi, ihtirasn kkleri ve balar
glenmitir. eriata hrmet hissi kalplerden zail olmutur. Dine kar kaytszl,
menfaat temin etmenin en gvenilir vastas olarak kabul eden zamann sofular,
haram ile helal arasnda fark grmez olmular, dine ve din byklerine kar saygsz olmay, din haline getirmilerdir, badet etmeyi hafife almlar, namaz klmay
ve oru tutmay basit bir ey saymlar, gaflet meydannda at koturmular,
nefsni arzulara kendilerini teslim etmiler, ilenmesi mahzurlu olan eyleri hi aldrmadan ilemiler; halktan, kadnlardan ve zlim devlet adamlarndan temin
ettikleri eylerden hi ekinmeden faydalanmlardr.
Sonra bu nevi kt eyler yapmaya da kanaat etmiyerek bir de en yksek manevi hallere ve hakikatlara iaret etmiler, bu gibi eylerden bahsederek kulluk boyunduruundan kurtulup hrriyete kavutuklarn, Allaha vuslat hli ve hakikati ile
muttasf olduklarn, daima Hakk ile kim bulunduklarn, zerlerinde kendi
irdelerinin deil de Allahn hkmnn cri olduunu, nefsniyetlerinin yok olup
fena mertebesine ulatklarn, iledikleri haramlardan veya ilemedikleri farzlardan
dolay azarlanp yerilemiyeceklerini, ahadiyyetin srlarn kefen bildiklerini, cismani
varlklarnn arplma ve kaplma suretiyle kendilerinden tamamen alndn, beer varlklara ait hkmlerin kendilerinden sakt olduunu, gya nefislerinden fni
olduktan sonra samediyetin nurlar ile baki kaldklarn, konutuklar zaman kendilerinden kendi namlarna bakasnn, (Hakkn nuru ile baktklarn syler olmulardr.
Bu yanl inanlar yaygn bir hal ald zamanda bir dert halini alm ve bu durum
uzayp gitmitir. Ben tenkit ve red dilini bu kadar uzatmak istemezdim. nk u
tasavvuf yolunun ehli olan sfilerden kt bir tarzda bahsedilmesini ve tasavvufun
aleyhinde bulunanlarn bu szleri sfileri ayplamann caiz olduuna delil saymalarndan endie ederdim. Zira bu memleketlerde tasavvuf yoluna muhalif olan. ve
tarikat reddedenlerin giritikleri etin mcadele bir dert ve bel haline gelmitir.
Tasavvufta grlen bahis konusu rehavet ve kaytszlk sebeplerinin ortadan kalkmasn mit ederek; Allah Tel, tasavvuf yolunun dabna riayeti hie sayan,
ok gzel din ve tasawufl detlerden sapan kimselere belki ltuf ve ihsanda bulunur da onlar irad eder, derdim. Bir yandan zaman ilerimi gletirirken, dier
taraftan zamanmzda yaayan kimseler, tercih ettikleri hareket tarzna aldanarak
alkanlklarna devam etmektedirler. Bu sebeple gnl sahiplerinin (ehl-i dil) tasavvuf yolunun temellerinin sahte sofularn iddia ettikleri gibi, bu ekilde atld ve
sfilerin selefi olan zevatn da bu tarzda hareket ettikleri kanaatna varmalarndan
endielendim, bu fikre sahip olurlar, diye onlara acdm.
Sfi dostlarm, Allah sizleri lutfuna nail eylesin. Bu Risleyi ite bu sebeple sizler iin
yazm bulunmaktaym. Baz tasavvuf eyhlerinin db, ahlk, muamele ve kalplerinde besledikleri inan gibi hususlar bu Rislede bahis konusu ettim. Sfilerin
iaret ettikleri vecd hllerini seyr ve slk esnasnda batan sona kadar ykseli
keyfiyetini de bu eserde anlattm. Gaye, bu tarikata girmek istiyenlere kuvvet
vermek, ilk sfilerin durumlarn izah etmek suretiyle tasavvuf yolunu tashih ettiim
er-Risle | 157
hususunda lehimde ehadette bulunmanz temin etmek, sahtekr sofularn halleriyle ilgili ikyetlerimi yazarak teselli bulmak ve kerem sahibi olan Allahn lutfuna.
ve ihsanna nail olmaktr.
Anlatacam hususlarda Allah Tel Hazretlerinden yardm niyaz ediyor, bahsedeceim meselelerde bana kfi olmasn ve beni hatadan korumasn diliyor, bana af ve afiyet bahetmesini temenni ediyorum. hsanda bulunmaya lyk ve dilediini yapmaya kadir olan Odur.
HYU ULMD-DN
EB HAMD MUHAMMED EL-GAZZL
Sezai KK *
Huccetl-slm Eb Hmid Muhammed el-Gazzlnin hyu Ulmid-dn isimli
eseri en nemli tasavvuf kaynaklarndan biridir. Gazzl bu eserini isminden de
anlalaca zere slam mmeti iin bir slah ve ihy projesi erevesinde yazmtr. Eserinde; zhirle btn, eratla hakkati badatrm, tasavvuf fikirlerin ve hayatn erata uygun olduunu gstermeye almtr. slamn tasavvufa gre yorumlanmas esasna dayanan bu eser ve Gazzlnin tasavvufa dair
dier eserleriyle tasavvuf, Ehl-i Snnet muhitlerde kabul grm ve gelierek
glenmitir.
1. Huccetl-slm Eb Hamid Muhammed el-Gazzlnin Hayat ve Eserleri
Gazzl, slam dnce tarihinde kendi hayat hakknda bizzat eser vermi az
sayda dnrlerden biridir. Hayatnn sonlarna doru yazm olduu elMunkz mined-Dall isimli otobiyografik eserinde, hayat hikyesiyle birlikte
kendisinde husule gelen fikr ve ruh deimeleri anlatmtr.1 Fakat eserin kronolojik olmaktan ok ematik telifi sebebiyle, tek bana Gazzlnin hayatn
nakletmesi bakmndan yeterli bir kaynak deildir. el-Munkzla birlikte, dier
*
1
Yrd. Do. Dr., Sakarya niversitesi lahiyat Fakltesi

Ebu Hamid Muhammed el-Gazzl, el-Munkz mined-Dall, Beyrut 1988. Trke tercmesi
iin bk. el-Munkz mined-Dall, Dalletten Hidayete (nceleme ve notlar ve Arapa Metinle beraber eviren: A. Subhi Furat) stanbul 1978.
eski ve yeni biyografik eserler de, Gazzlnin onun hayat hikayesindeki baz
belirsizlikleri gidermesi bakmndan pek farkl deildir.2
slamn delil veya kant anlamna gelen Huccetl-slam lakabyla bilinen Ebu Hamid Muhammed b. Muhammed b. Muhammed b. Ahmed elGazzl et-Ts e-fi3, 405/1058 ylnda Horasann Ts (bugnk Mehed)
vilayetinin Taberan kasabasnda domutur.4
Ailesi hakknda fazla bilgi bulunmamakla birlikte kaynaklar; Ebul-Futh
Ahmed el-Gazzl isminde lim ve mutasavvf bir kardei ile birka kz kardei
ve Ebu Hmid el-Gazal adnda bir amcas olduunu nakletmektedir.5 Tasavvuf
yn de bulunan babas Muhammed, fakir ve eirdii ynleri satarak geinen
kk bir esnaftr. Hayatnn sonlarna doru Muhammed ve Ahmed ismindeki iki olunu sf bir arkadana emanet etmi ve oullarn yetitirmek zere
rica ve vasiyette bulunmutur. Bu zat iki kardein eitim ve retimiyle babalarndan kalan miras tkeninceye kadar megul olmu, daha sonra da bakmlarn slenemeyecek durumda olduu iin kendilerinin bir medreseye intisaplarn tavsiye etmitir.6 Gerek babasnn gerekse hamisinin zhd ve tasavvufa eilimli ruh yaplarnn daha ocukluk dneminde Gazzlnin manev hayatn
etkilediini ve ileride teekkl edecek tasavvuf kiilii zerinde messir olduunu dnmek mmkndr.7 ki karde de, o dnemde rencileri barnma,
2
3
4
5
6
7
Sabri Orman, Gazzlnin Hayat ve Eserleri, slam Aratrmalar, XIII/3-4, s. 237.

bn Hallikn, Vefyatl-Ayn, Beyrut 1978, IV, 216; emseddin Ahmed b. Muhammed
Zeheb, Siyer-i Almn-Nbela, XIX, 322; mer Rz Kehhle, Muceml-Mellifin, III, 671.
Gazzl kelimesinin okunuu bakmndan iki gr sz konusudur: Birinci gre gre;
Eb Muhammed Hamide babasnn meslei nisbetiyle ift zli olarak Gazzl denilmitir.
(Bu gr iin bk. Kasm Kufral, Gazzl, MEBA, 1977, s. 748). kinci gre gre ise;
Tsun kylerinden biri olan Gazeleye nisbetle tek zli olarak Gazl denilmitir. (Bu gr iin de bk. Ebul-Abbas emseddin b. Ahmed b. Muhammed bn Hallikn, VafaytlAyn, Beyrut 1978, I, 35; Zeheb, Almn-Nbela, XIX, 343-344; W. Montgomery Watt,
Muslm Intellectual: A Study of Al-Ghazali, Edinburg 1963, s. 101-102. Ayrca her iki gr iin
bk. Mstakimzade Sleyman Saadeddin Efendi, Mecelletl-Ensb, (Tpkbasm) Ankara 2000,
v. 330; Seyyid Murtaza Muhammed b. Muhammed el-Huseyn el-Zebd, Ithaf es-Sde elMuttakn bi erh hyu Ulmiddin, Khire 1311, s. 18. ) Gazal ile ilgili Trke yaplan almalarda da, her iki kullanma rastlamak da mmkndr. Bk. S. Orman, agm, s. 237; Mustafa
arc, Gazzl, DA, XIII, 489.
ibli Numan, Btn Ynleriyle Gazzl (ev.: Yusuf Karaca), stanbul 1972, s. 12; Salih Ahmed
e-m, mml-Gazzl, Drl-Kalem, Dmek 1993, s. 19.
bn Hallikn, Vefayt, I, 97-98; Watt, Muslm Intellectual, s. 20; Emin Hseyin, Fakihen ve
Feylesufen ve Mutasavvifen, Badat 1963, s. 8; K. Kufral, agm, IV, 748; M. arc, agm, s. 489.
Zebd, age, s. 7;
M. arc, agm, s. 490.
hyu Ulmid-Dn | 161
beslenme, eitim ve retim imknlaryla kabul eden Nizmiye Medreseleri trnden bir medreseye bavurmulardr.8
Gazzl, Tsta Ahmed b. Muhammed Razaknden bir mddet fkh
okuduktan sonra Crcna gitmi ve smil denilen bir zttan dersler almtr.
Be yl sren Crcndaki eitiminden dnte, btn kaynaklarda yer alan
soyguncularn basknna uramas ve soyulmas maceras vuku bulmutur.
Gazzlyi soyan akiler eyalaryla birlikte biriktirdii ders notlarn (Talik) da
almtr. Gazzl de aklerinin reisine kadar giderek btn rendiklerini ieren ders notlarn istemi, soyguncularn reis de; rendiini nasl iddia edebiliyorsun ki, ders notlarn elinden alnnca, btn bildiklerinden oluyorsun deyince, reisin szlerine hak veren ve bu eletiriyi Allahn bir ikaz sayan Gazzl,
Tsa dnnce yl boyunca, fkh ve hadis ieren ders notlarn ezberlemitir.9 Daha sonra mmul-Haremeyn Ebul-Mel el-Cveyn (.478/1085)den
ders almak zere Nibura gitmitir. Nibur Nizmiye Medresesinde
473/1080 senesinden hocas Cveynnin vefat olan 478/1085 senesine kadar
derslerine devam etmi ve gzde rencileri arasnda yer almtr.10
Subk, Gazzlnin Niburda iyi bir eitim sreci yaadn ve fi fkh,
hilaf, cedel, akaidle fkhn kaynaklar ve mantk alanlarnda parlak bir lim olarak yetitiini, ayrca hikmet ve felsefe okuduunu ve btn bu alanlarda salam bilgilere sahip olduunu kaydeder. Gazzl bu dnemde, hem hocasnn
takdirini kazanm hem de zekas ve ilmi kabiliyetiyle btn arkadalarn geride brakarak eser telif edecek dzeye ulamtr.11 zellikle bu dnem
Gazzlnin, Kueyrnin talabelerinden ve Ts ve Nibur sflerinin mehurlarndan olan Ebu Ali Frmed (.477/1084)12den renim grmesi sebebiyle, tasavvuf kiiliinin olumas asndan da nemli bir dnem kabul edilmitir. 13
Cveynnin vefatndan sonra, Niburda fazla kalmayan Gazzl, yirmi
sekiz yalarnda iken nl vezir Nizml-Mlkn yanna gitti. lme dknl ve limleri himayesi ile tannan Nizml-Mlkn evresinde ok geni
8
9
10
11
12
13
S. Orman, agm, s. 238.

Ebu Nasr Taceddin Abdlvehhb b. Ali b. Abdlkf es-Subk, Tabakat-fiiyyetl-Kbra,
Kahire 1964, IV, 103; Zebd, age, s. 7; M. arc, agm, s. 490.
Subk, age, IV, 103; bn Hallikn, Vefayt, IV, 217; M. arc, agm, s. 490.
Subk, age, IV, 103, 107.
Eb Ali Frmed ile ilgili bk. Abdurrahman Cam, Evliy Menkbeleri (haz.: S. Uluda-M. Kara), stanbul 1995, s. 513-515.
Subk, age, IV, 109; Abdurrahman Cami, age, s. 516; M. arc, agm, s. 491.
bir ilim halkas vard ve Gazzl saygyla karlad.14 Gazzl bu ilim halkasnda
bulunan limler arasndan ksa srede sivrilerek Nizml-Mlkn nazarnda
nemli bir yere sahip oldu. Uzun yllar vezirin ilmi maviri ve ba hukukusu
olarak alt ve bu zaman zarfnda devrinin devlet idaresi ve siyas problemleri
hakknda yakndan bilgi sahibi olma imkn buldu.15 Gen Gazzl alt yl kald bu ortamda entelektel evreden ve iyi yetimi ilim ve fikir adamlarndan
istifade, ayrca yapt ilmi mzakere ve tartmalarla nn artrma imkn
buldu.16 Bu baars 484/1091 ylnda Badat Nizmiye Medresesi ba mderrisliine tayinini salad. Drt yl srecek olan mderrislik dnemi Gazzl iin
hem kitap telifi asndan yirmi bee yakn kitap yazd hem de 300e yakn
talebeye dersler verdii en verimli dnemi olacaktr.17
el-Mnkzdaki aklamalarna gre Gazzl, bu dnemde kelam, felsefe,
Btnlik ve tasavvuf hakknda aratrma ve almalarda bulundu. Bu aratrmalar neticesinde ulat sonu, onun zihin ve ruh dnyasnda kelimenin tam
anlamyla bir bunalma yol at.18 Eb Ali Frmed ve eyhim dedii Yusuf
en-Nessc gibi sflerden ald tasavvufi bilgilerini bu dnemde Kueyr bata
olmak zere Muhsib, Eb Tlib el-Mekk, Cneyd-i Badd, Eb Bekir ibl,
Byezid-i Bistm gibi sfilerin tasavvuf miraslaryla kuvvetlendirerek tasavvuf zerinde karar kld.19 Rhen yaam olduu skntlar hastalanmasna sebep oldu ve derslerden elini ayan ekti.20 Nihayet ilah bir ltuf eseri olarak
gnlnden makam, mal, evlat, dost sevgisi kalkarak Badattan ayrlmaya karar verdi ve mallarnn ailesine yetecek ksmndan fazlasn datp, etrafndakilere Hicaza gideceini syleyerek am (Filistin-Suriye) yresine gitmeye karar
verdi. Medresedeki mevkiine de kardei Ahmed el-Gazzlyi brakarak
488/1095 ylnda Badattan ayrld.21
el-Munkizde; ama gittiini ve orada iki yl kaldn belirtmektedir. Bu
14
15
16
17
18
19
20
21
Subk, age, IV, 107; bn Hallikn, Vefayt, IV, 217; Sleyman Uluda, Gazzl; Tasavvuf Grleri, DA, XIII, 516.
Harun Han irvn, slamda Siyasi Dnce ve dare, (ev.: Kemal Kuu) stanbul 1965, s. 9495.
Subk, age, IV, 107
El-Munkz mined-Dall, s. 16-17; Subk, age, IV, 107; bn Hallikn, Vefayt, IV, 217; arc,
agm, s. 491.
El-Munkz mined-Dall, s. 21.
El-Munkz mined-Dall, s. 44-46.
El-Munkz mined-Dall, s. 47; S. Uluda, Gazzl; Tasavvuf Grleri, DA, XIII, 516.
El-Munkz mined-Dall, s. 48; bn Hallikn, Vefayt, IV, 217.
hyu Ulmid-Dn | 163
sre zarfnda Emev Camiiine ekilerek nefsini terbiye etmek, ahlakn gzelletirmek ve kalbini arndrmak maksadyla riyzet ve mchede ile megul oldu. Kudse gitti ve bir sre de orada inziva hayat yaad. hyu Ulmid-Din
adl eserinin bir blmn olan er-Risletl-kudsiyyeyi burada telif etti.22 Ardndan hac farizasn yerine getirmek ve Hz. Peygamberin kabrini ziyaret etmek
iin Hicaza gitti. Daha sonra da vatan hasreti ve ocuklarnn daveti onu memleketine ekti. Bu bilgilere ramen, Gazzlnin on bir yl srdn23 ve kendisine saysz durumlar kefetme imkn verdiini24 belirttii bu halvet dnemi
yeterince net deildir. Tarih ve tabakt kitaplar da hangi tarihlerde nerelerde
bulunduu hususunda farkl bilgiler aktarmaktadr. 25
Kaynaklar, Hicaz yolculuu esnasnda, skenderiyeye uradn, yolculuk dn de ama, oradan da Badata gelip bir mddet kaldn ve daha
sonra da Hemedn26 zerinden memleketi Tsa getiini27 ve evinin yanna bir
tekke ve medrese yaptrarak etrafna toplanan rencilere ders okuttuunu
nakletmektedir.28
Gazzlnin inziva dnemi bata hya olmak zere nemli birok eserini telif ettii dnemdir.29 Gazzl yaklak on bir yl sren inziva hayatndan sonra
Nizml-Mlkn halefi Fahrl-Mlkn srar ve iknas zerine 499/1106 ylnda Nibura dner ve Nizmiye Medresesinde tekrar retim grevine balar.30 Bu dnemle ilgili kanaatini, slam mmetinin manevi hastalklara mptela
olduunu ve helake doru gittii bir dnemde uzlete devam etmenin doru
olup olmad hususunda nefis muhasebesi yaptn ve baz mhade ehli ile
yapt istiarelerin de eitime dnmesi kararn vermesine yardmc olduunu
belirtir.31
Gazzlnin bu ikinci eitim ve retim dnemi yl kadar srmtr.
Muhtemelen zledii sknet hayat ve salnn bozulmas da grevini bra22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
Ebu Muhammed Hamid el-Gazzli, hyu Ulmid-Dn, Msr 1939, I, 104.

El-Munkz mined-Dall, s. 67
El-Munkz mined-Dall, s. 49.
Bk. bn Hallikn, IV, 217; .. Rza Kehhale, Muceml-Mellifn, III, 671; M. arc, agm, XIII,
492-493.
Watt, Muslm Intellectual, s. 147-148.
Sbk, IV, 200, 210; bn Hallikn, Vefayt, IV, 217; . Rza Kehhale, Muceml-Mellifn, III, 671
Subk, age, 105, 109; Kufral, agm, IV, 749; S. Orman, agm, s. 242.
M. arc, agm, XIII, s. 493.
Sbk, age, IV, 107; bn Hallikn, Vefayt, IV, 218; . Rza Kehhale, Muceml-Mellifn, III, 671
El-Munkz mined-Dall, s. 65-68.
kp 503/1109 senesinde bir kere daha Tsa dnmesine neden olmutur. Yine bu
yl iinde de telif hayat devam etmitir.32
Tsa dnen Gazzl mrnn geri kalan iki yln evinin yanna yaptrd
tekke ve medresede ders okutmak ve gnl ehli ile sohbet etmekle ve eser
yazmakla geirmitir.33
Huccetl-slam mam- Gazzl 14 Cemaziyelhir 505/18 Aralk 1111 tarihinde elli be yanda arkasnda benzersiz bir ilim miras brakarak vefat etti.34
Tsta nl air Firdevsnin mezarnn yaknna defnedildi.35
Gazzl bilim ve dnce tarihinin en verimli mellifleri arasnda yer alr.
Kelam, felsefe, fkh, metedoloji, mantk ve tasavvuf alannda yz veya drt
yz civarnda eser braktn36, eserlerinin sayfa saysnn hayatnn gnlerine
blnnce, gn bana ortalama on alt sayfa veya drt cz (krk sayfa) dtn syleyenler vardr.37 Fakat eserlerinin bazsnn kaybolduu, baz eserlerin de Gazzlye isnad edildii ve hya gibi krk ayr kitaptan oluan bir telifinin krk eser kabul edildii gibi ihtimaller gz nnde bulundurarak,
Gazzlnin eserlerinin saysn yz-drt yz olmayp daha az olduunu
nakledenler de mevcuttur.38
ok ynl dnr tipinin en baarl rneklerinden olan Gazzl, hemen
hemen zamannn her alannda eserler vermitir. Biz bu eserlerinden kelam, fkh, felsefe ve tasavvufa dair olanlarndan bazlarn zikrederek dierleri iin
mracaat yerlerine iaret edeceiz.
Kelam ve tikada dair eserleri: El-ktisd fil-tikd, Ankara 1962; erRisletl-Kudsiyye f Kavidil-Akid, Beyrut 1985; el-Erban, Beyrut 1409; elKnnl-Kll fit-Tevl, Upsala 1937; lcml-Avm an lmil-Kelm, Beyrut
1958; Faysalatt-Tefrika Beynel-slm vez-Zenadika, am 1986.
Felsefeye dair eserleri: Meksdl-Felsife, Kahire 1961; Tehftl-Felsife,
stanbul 1980.
32
33
34
35
36
37
38
Watt, Muslm Intellectual, s. 147.

Subk, age, IV, 105, 109.
bn Hallikn, Vefayt, IV, 217; Zeheb, XIX, 324; . Rza Kehhale, Muceml-Mellifn, III, 671.
Zeki Mbarek, El-Ahlak indel-Gazli, Kahire 1971, s. 66; Kufral, agm, IV, 750; M. arc, agm,
XIII, 494. Gazzl ile ilgili literatr iin bk. Mustafa arc, Gazzl; Literatr, DA, XIII,
530-534.
Sleyman Dnya, El-Hakkat fi Nazar el-Gazzl, Msr 1949, s. 7; H. Bekir Karla, Gazzl;
Eserleri, DA, XIII, 518-524.
Zebd, age, s. 27; Nmn, age, s. 50.
S. Orman, agm, s. 245
hyu Ulmid-Dn | 165
Btnlie dair eserleri: Kitbl-Mustazhir (el-Fadihul-Batnyye), Leiden

1916; Huccetl-Hakk, Mufassll-Hlaf, ed-Durrl-Merkm bil-Cedril, elMuntehal f lmil-Cedel, Kavsml-Btnyye.
Mantka dair eserleri: Myrul-Ulm, Kahire 1329; Mihakkun-Nazar f lmil-Mantk, Beyrut 1966; el-Kstsul-Mustakm, Kahire 1900; ifl-lil fi Beyani
Mesilit-Tlil, Beyrut 1971; el-Mustasf.
Tasavvufa dair olan eserleri: hy, Kahire 1939; Kimy-y Sadet, Tahran
1319; Mkefetl-Kulb, Kahire 1320; Minhcl-bidn, Beyrut 1984; BidyetlHidye, Bulak 1287; ed-Drretl-Fhira fi Kefi Ulmil-hira, Kahire 1280; ElMaksadl-Esn, Kahire 1324; er-Risaletl-Lednniyye, Kahire 1303; el-Munkz
Mined-Dall, am 1990; Miktl-Envr, Kahire 1964; Cevhirl-Kurn, Kahire
1320.
Ayrca Gazzlnin Ahlak ve siyasetle ilgili eserleri de mevcuttur.39
2. hyu Ulmid-dnin Yazl Sebebi
Gazzl bir sf gibi yaam ve tasavvuf yoluyla ilh hakkat (marifetullah)
iin ile ekmekle beraber, zhir ilimlerin zellikle fkhla kelamn nisb bir deeri bulunduunu ifade etmi, ancak vaktini ve eserlerinin byk bir ksmn
tasavvufa ayrmtr. Mehur eseri hyda ile dolu halvet hayatnn bir rndr.40 Gazzl de tarih vermeden eseri bu dnemde yazd kitaplar arasnda
zikreder.41
Eserin gerek ismi ve gerekse ksa nszndeki aklamalar, Gazzlnin bu
eseri slam mmeti iin bir slah projesi niteliinde kaleme aldn gstermektedir. Eski ve yeni ilim evrelerinde de hynn byle bir iddia ile yazld kabul edilmektedir.42
hynn nsznde slam leminin o yllardaki dini ve ilmi durumuna da
deinen Gazzl, bu eseri niin yazdn yle belirtmektedir:
39
40
41
42
Bk. Sleyman Uluda, Bir Dnr Olarak Gazl, slm Aratrmalar Dergisi, XIII/3-4, 250251; H. B. Karla, Gazzl; Eserleri, DA, XIII, 518-524. Gazzlnin eserleri ve dnya ktphanelerindeki yazma nshalaryla ilgili bk. Abdurrahman Bedev, Melleftl-Gazli, Kuveyt 1977; Brockelmann, GAL, I, 537-547; Suppl., I, 744-756.
S. Uluda, Gazzl; Tasavvuf Grleri, DA, XIII, 516; Mustafa arc, hyu UlmidDin, DA, XXII, 10.
Ebu Hamid Muhammed el-Gazzl, el-Mustasfa, Beyrut 1335, I, 3-4.
M. arc, agm, s. 10.
Hak yolun klavuzlar, peygamberlerin varisleri olan hakiki limlerdir. Zamanmzda

byle limler azald. Ortalkta eytana uyup azgnla den, ilim kisvesine brnm
kimselerden bakas kalmad. Bunlardan da her birinin gzlerini geici dnya mal
sarm durumdadr. Bu sebepten marufu mnker, mnkeri maruf grrler. yle ki,
dini ilimleri ortadan kalkacak, hidayet alametleri yeryznden silinecek duruma gelmitir. Halka ilmi yle gsterdiler ki, ilim; kadlarn anlamazlklar gidermek iin verdikleri fetvalardan veya kendini beenenlerin hasmlarn susturmak iin kullandklar
Cedelden veyahut da avam tabakasn etkilemek iin vaizlerin kullandklar yaldzl
konumalardan ibaret hale geldi. nk bu yoldan baka haram mal avlamak iin
bir tezgah grnmyordu.
Allahn Kuran- Kerimde, fkh, hikmet, ilim, ziya, nur, hidayet, rd diye ifade ettii,
selef-i slihinin yoluna sevk eden ilimler halk arasnda unutulup yok olmaya yz tutmutur.
Bu durum dinde alm zararl bir gedik, karanla gtren korkun bir tehlike olduu iin, dini ilimleri diriltmek, mttak imamlarn yrdkleri yolu amak, peygamberler ve salihler nezdinde faydal olan ilimleri aklamak zere bu eseri telif etmeyi
gerekli grdm.43
3. hyu Ulmid-dnin Yazma ve Baskl Nshalar ve Tercmeleri

hyu Ulmid-Dnin Trkiyede ve Trkiye dndaki ktphanelerde yzlerce
tam ve ksm yazma nshalar bulunmaktadr. Bunlardan en eskisi Sleymaniye Ktphanesinde bulunan 502/1108-1109 tarihli nshadr.44 hynn IV. cildine dair bir baka yazma nsha ise 553/1158 tarihinde istinsah edilmitir.45 Yine Tahran Meclis-i uar-y Mill Ktphanesinde bulunan ve hynn IV. cildinde bulunan Kitbul-havf ver-rec bahsini ieren yazma nsha ise
597/1200 tarihi tamaktadr. Bu yazmalar dnda hynn birok lke ktphanesinde eitli dnemlere ait yazmalar bulunmaktadr.46 Muhtemelen ilk defa 1269/1853 ylnda Kahirede baslan ve daha sonra pek ok basks yaplan
eserin47 imdiye kadar ilm bir neri gerekletirilememitir.
hy, bata mellifin kardei Ahmed el-Gazzlnin Lbb hyi Ulmid-dn
43
44
45
46
47
hy, I, 9.
Muhtasarl-hy, Sleymaniye Ktphanesi, Hac Mahmud Efendi, no: 1675.
Bk. Sleymaniye Ktphanesi, zmir, no: 2945.
Eserin yazmalarnn listesi ve yerleri iin bk. Brockelmann, GAL, I, 422; Supll., I, 748;
Abdurrahman Bedev, age, 114-118.
Baz basklar iin bk. Brockelmann, GAL, I, 422; Supll., I, 748; Abdurrahman Bedev, age, 112,
123-125.
hyu Ulmid-Dn | 167
adl eseri olmak zere bnl-Cevz, Muhammed b. mer b. Osman el-Belh,

Abdl-Vehhb b. Ali el-Htib el-Mer, Muhammed b. Ali b. Cafer el-Acln
gibi mellifler tarafndan pek ok kez ihtisar edilmitir. 48 Ayrca hy, Seyyid
Muhammed Murtaz ez-Zebd tarafndan thfs-Sadetil-Mttakn bi-erhi
Esrri hyi Ulmid-dn adyla erh edilmi ve eserin ba tarafnda Gazzlyi
tantan geni bir giri verilmitir.49
Eser Trke, Farsa, Urduca, ngilizce ve Almanca gibi dillere de tercme
edilmitir. Eserin ilk Trke tercmesi, Bostanzde Mehmed Efendi
(.1006/1598)nin Yenbiul-yakn fi hyi Ulmid-dn ismiyle yapt tercmedir.50 XIX. yzylda ise Yusuf Ahmed Stk tarafndan Siyeri Ummil-muvahhidn
Tercmet ve erhu hyu ulmud-dn ismiyle dokuz cilt halinde tercme ve erh
edilmitir.51 Ayrca Sleyman Tevfik el-Hseynnin I. cildin ikinci blmnn
sonuna kadar getirebildii Trke tercmesi stanbulda 1326-1327 tarihinde
baslmtr.
hynn tamam gnmz Trkesine de; Ahmed Serdarolu (Ankara
1963; stanbul 1974) ve Ali Aydn (stanbul 1977) tarafndan evrilmitir.
Meyyedddin Muhammed el-Hrizm tarafndan 620/1223 ylnda Hindistan Hkmdar ltutmn istei zerine hynn tamam Farsaya evrilmi ve baz ksmlar (Tahran 1358) yaynlanmtr. Ayrca eserin VII/XIII. Yzyla ait bir Farsa tercmesi ile II. cildine ait bir baka tercmesi varsa da mtercimleri bilinmemektedir.52
hy, Trke ve Farsann dnda Urducaya da, M. Ahsen Sddik tarafndan evrilmi ve 1331 ylnda Leknevde baslmtr.
Eserin bat dillerinden ngilizceye ve Almancaya evrilmi ok sayda
ksm tercmeleri bulunmaktadr.53 Ayrca hy zerine pek ok ilm alma da
yaplmtr.54
48
49
50
51
52
53
54
Bk. Brockelmann, GAL, I, 422; Supll., I, 748; Abdurrahman Bedev, age, 98-112.
Zebd, s. 2-53. Esere yaplan erhler iin bk. Abdurrahman Bedev, age, s. 114-118.
Bk. Sleymaniye Ktphanesi, Fatih, no: 2574.
Bk. stanbul niversitesi Ktphanesi, Trke Yazmalar, no: 5851-5860.
Abdurrahman Bedev, age, s. 119.
Abdurrahman Bedev, age, s. 118-122; M. arc, agm, 11-12.
Gazzl ve hy zerine yaplan almalarla ilgili bk. Abdurrahman Bedev, age, 118-122; AlGhazali: A Select Bibliography Of Work in English, Islam and The Modern Age, vol: XIII/3
(1982), New Delhi, s. 184-190; Hseyin nal, Gazl Hakknda Yazlm Eserler ve Tezler
Bibliyografyas, slm Aratrmalar Dergisi, XIII/3-4, 2000, 540-551; M. arc, agm, s. 11-12.
4. hyu Ulmid-dnin Muhtevas ve Kaynaklar

Gazzlnin kitabn nsznde belirtmi olduu eserin telif amac, eserin muhtevasn da belirlemitir. Dikkatle incelendiinde; o zamanki Mslmanlarn
iine dm olduklar din-ahlak, kltrel yozlamann, bunlarn itima ve
siyas yansmalarnn ele alnd grlr. slam ilimlerin o dnemde lmese
bile can ekitirmekte olduunu, onun iin canlandrlmas gerektiini dnen
Gazzlnin eserine Dn limlerin hys anlamna gelen ismi vermesi de son
derece dikkat ekici ve anlamldr.
Gazzl eserin nsznde kitabn tertibi bal ad altnda, eserini drt blme (Rub) ayrdn ve bu blmlerin ve detaylaryla birlikte vermitir.
Rubul-badt (badetler), Rubul-dt (Adetler), Rubul-Muhlikt (Kt
Huylar), Rubul-Mnciyat (yi Huylar) balklar altnda drt ciltten oluan eserin, her cildinde kitab bal altnda on konu ilenmitir.
Rubul-badt balkl ilk ciltte; ilim, akid, namaz, zekat, oru, hac,
Kuran tilveti, zikir ve dua, virdler ve gecelerin ihyas konular ele alnmtr.
Bu blmn en nemli zellii ibadetlerin zahir usl ve erkn hususunda bilgi verildikten sonra fkh kitaplarndan farkl olarak bunlarn ihls, hu gibi
mellifin kalbin amelleri dedii manevi (batn) artlaryla ahlaki boyutlar
zerinde durulmasdr. badetlerde zhirin ara, btnnn ama olduunu belirten Gazzl daha ok ibadetlerin ama olan ynnn altn izer. badetlerde
niyet, ihls, hud, hu, kalb huzuru ve Yce Allah ile bir tr manevi iliki
kurmak ok nemlidir. Birinci derecede nemli olan ibadetlerdeki hikmetler,
maksatlar, manevi maslahatlar, ruh faydalar ve ahlaki verilerdir. badet insan
olgunlatrd, ahlak erdemlerle donatt ve Allaha yaklatrd nispette bir
anlam ifade eder. Bu da ibadetlerdeki hikmetleri ve srlar kavrama lsnde
gerekleir. Bu zeliiyle ihya slam kltr tarihinde ibadet psikolojisi bakmndan zel bir yere sahiptir.
Yeme ime adab, evlilik, ekonomik hayat, helal ve haram, lfet, kardelik,
sohbet ve muaeret adab, uzlet, sema ve vecd, emir bil-marf nehiy anilmnker, maiet adab ve peygamber ahlakna dair Rubul-dat baln tayan ikinci ciltte Gazzlnin slam bir ile, devlet ve iktisat dzeninin teorik
temellerini ortaya koymaya alt ve bunu byk lde baard grlmektedir. Bu modelde asl unsurun ailev, ictim, iktisad, siyas vb. ilikileriyle ilgili din ve ahlak bilgisi, bilinci, duyarll ve sorumluluk duygusu gelimi fertler olduu grlr. Bu gelimenin saland fertlerin elindeki dnya
hayatnn kendisi gzel olaca gibi, bu hayat ahiret mutluluunun da hazrla-
hyu Ulmid-Dn | 169
ycs olacaktr.
Rubul-mhlikt balkl nc ciltte insann manev, ahlak yn, nefsin gazap, kin ve haset, dnyann anlam ve nemi, cimrilik ve mal tutkusu,
mevki tutkusu ve riya, kibir ve kendini beenmilik, kuruntu (gurur) konular
ele alnmtr. Gazzl bu konular ilerken ahlak ve tasavvuf literatrnden
geni lde yararlanmakla birlikte, son derece dirayetli psikolojik ve
pedegojik tahlilleriyle seleflerini amtr. Gazzl kendi deyimiyle bu ahlak
hastalklarn psikolojik ve sosyal sebeplerini ve iyiletirme yollarn gsterirken,
her seviyedeki okuyucusunu bir i gzleme yneltmekte, onu kendi ruhunu tanmaya, ahlaki uurunu ve iradesini harekete geirmeye sevketmektedir. Bu
cildin zemml-ch ver-riy blmnde insandaki mevki tutkusunun psikolojik temelleri incelenirken ortaya konan insan tasavvuru felsefi antropoloji bakmndan nemlidir. Ayrca bu cildin sonunda Zemmil-gurr bal altnda,
dnemin slam toplumuyla ilgili olarak gereki ve yararl bir dindarlk eletirisi yaplmtr.
Rubul-mnciyt baln tayan son ciltte ise; tvbe, sabr ve kr,
havf ve rec, fakr ve zhd, tevhd ve tevekkl, muhabbet, evk, ns ve rz, niyet, ihls ve sdk, murakabe ve muhasebe, tefekkr, lm ve ahiret hayat konular incelenmitir. Ancak bu balklar altnda dar anlamda tasavvuf ve ahlak
grler ortaya konulmakla yetinilmemi, konunun zelliine gre ince fikr ve
felsef tahliller de yaplmtr. Mesela; tvbe, sabr ve kr, tevhd ve tevekkl
blmlerinde yeri geldike irade ve zgrlk problemi zerine ortaya konan
grler mellifin felsef, kelm ve tasavvuf birikimi yannda dehasnn da bir
rn saylacak niteliktedir. Gazzl ayrca bu ciltte sanat felsefesine dair parlak tahliller yapm, gzellik ve ahenk kavramn inceleyerek buradan Allahn
varln ispata gitmitir.
hynn ana blmleriyle ihtiya duyulduka alt blmlerinde nce konularla ilgili ayet ve hadisler genellikle yorum yaplmadan sralanm, ardndan
Hulef-i Ridn ile Abdullah b. Mesd, Selmn- Fris, Eb Sleyman edDrn, Ebud-Derd, Eb Zerril-Gffr, Hasan- Basr, Sfyn es-Sevr gibi
zhd ve takvalaryla tannan sahab ve tabi limlerinin, Cneyd-i Badd,
Zunnn el-Msr, Byezid-i Bestm, Fudayl b. yaz, Yahya b. Muz gibi ilk dnem sflerinin szleri aktarlmtr.55
Abdullah b. Mbrek, Haris el-Muhasibi, Eb Talib el-Mekk, Abdlkerim
55
M. arc, agm, DA, XXII, 10.
Kueyr gibi mutasavvflarn eserleri de, hynn tasavvuf konulardaki balca

kaynaklardr.56 Gazzl bu eserinde bazen ismini anarak bazen de ismini anmadan Eb Nasr es-Serrcn el-Luma isimli eserinden alntlar yapmtr. zellikle sema ve vecd bahislerini ilerken el-Lumaa atfta bulunmutur.57
A.J. Arberry, Gazzlnin hyda kelam ve tasavvufu uzlatrarak bu konuya son noktay koyduunu ve bu hususta da Kelebznin am olduu yolu
izlediini belirtmektedir.58 Bu sebeple et-Taarrufu da hynn kaynaklar arasnda zikretmemizi gerektirmektedir.
Gazzl eyhi Eb Ali Frmednin Kueyrnin mrdi olmas sebebiyle
bata hy olmak zere dier tasavvufa dair eserlerini telif ederken Risleden
de faydalanmtr.59
Gazzl ismini zikretmemekle birlikte hyy telif ederken; Ihvn- Saf risalelerinden, Eb Hayyn et-Tevhd, bn Sin, bn Miskeveyh gibi filozoflarn
eserlerinden de yararlanmtr. Yine ismini kaydetmemesine ramen ok faydaland eserlerden biri de Rb el-sfahninin ez-Zer il Mekrimi-era adl
ahlak kitabdr. hydaki hadislerle ilgili tahric almalar mellifin bata
Ktbs-sitte olmak zere en az yirmi hadis mecmuasndan istifade ettiini
gstermektedir.60
5. hyu Ulmid-dnin Yazl Yntemi
Gazzl, eserinin ba tarafnda, hynn muhtevas hakknda bilgi verdii gibi
yazl yntemine dair de szler sylemitir. Mellif eserini drt cildi (rub)
ayrm ve bunun sebebini de yle aklamtr:
Beni bu kitab drt cilt olarak tasnife zorlayan iki sebep vardr. Birincisi; bu yntemin,
konunun anlatlmas ve anlalmas bakmndan adeta kanlmaz olmasdr. nk
kendisiyle ahirete ynelinen ilim, muamele ilmi ve mkefe ilmi diye ikiye ayrlr. Bu
kitapta amacmz mkefe ilmi deil muamele ilmidir. Muamele ilmi de; zhir ilmi
(yani bedeni amellerin ilmi) ve batn ilmi (yani kalbi amellerin ilmi) diye ikiye ayrlr.
56
57
58
59
60
Abdlkerim Kueyr, Kueyr Risalesi (ev.: S. Uluda), S. Uludan Kueyrnin Hayat ve

Risalesine dair yazd blm. s. 32; M. arc, agm, s. 10.
Ebu Nasr es-Serrc, el-Luma slam Tasavvufu, (ev. H. Kamil Ylmaz), stanbul 1996, (Giri), s.
5.
Artur John Arberry, The Doctrine of The Sfs, (Kitbut-taarruf li mezhebi ehlit-Tasavvuf),
Lahor 1966, (Sunu), s.14.
S. Uluda, age, s. 32.
M. arc, agm, s. 10.
hyu Ulmid-Dn | 171
Bedenle yaplan ameller ise ya ibadetler ya da ameller eklinde tasnif edilir. Kalple ilgili ameller ise; ya vlen yada yerilen trdendir. Byle olunca muamele ilim zaruri olarak zahir ve batn diye ikiye; bedenle ilikin olan zahir ilmi, ibadet ve adet diye tekrar
ikiye; kalbin hallerine ve nefsin huylarna ilikin olan batn ilmi de vlen ve yerilen
diye yine iki ayrlr ki, bunlarn toplam da drt eder ve muamele ilmine nereden baklrsa baklsn bu drt ksm gzden kamaz.
kincisi ise; fkh ilmi kitaplarnn drt blm zerine yazlyor olmalardr ki, sevilen
bir eyin tarz zerine yazlan baka bir eyin de sevileceini umuyorum.61
Gazzlnin eserinin banda eserinin iindekileri vermesi ve eserini nasl

bir sistematik iinde yazdn aklamas, okuyucunun eseri eline aldnda
eserde hangi konularn yer ald ve eserin muhtevas bakmndan genel bir
bilgi sahibi olmas iindir. Bu yntem eski klasik eserlerde pek rastlanmayan
bir usuldr. Mellif eserinde kendine has bir slpla, konu ilenirken muhteva
ve ekil ynnden standart bir yntemin uygulamtr. Buna gre alt balklar
bazen deise de her konu u drt aamada ele alnp bir dzen iinde ilenmitir:
1.
Konunun takdimi (tanm, dini hkm, ittifak ve ihtilaf edilen ynleri)
2.
Konunun ksmlar ve bunlara dair ayrntlar
3.
Faydalar ve faydalar temin etmenin yollar
4.
Sakncalar ve bu sakncalardan korunmann yolar
Bu yntem, okuyucunun basitten karmaa, genelden ayrntlara doru

zihinsel bir seyir izleyerek konuyu zihinsel bir seyir iinde kavramasn kolaylatrmaktadr. Ayn zamanda bu yntem sayesinde okuyucuya hacimli olan
eser ierisinde istedii konuyu bulabilme ve okuma kolayl da salanmtr.
hyda bu sistem iinde konular takdim edilirken anlatmda da bilgiler u
sra ile sunulmutur:
nce konu ile ilgili ayetler sralanarak bu ayetlerin iaret ettii hususlara
dikkat ekilmi, ardndan bu konular hadislerle desteklenmi, sonra limlerin
ve mutasavvflarn konuyla ilgili szlerine yer verilmi, son olarak da, mellif
kendi deerlendirmelerini sunmutur.62
Gazzl, hyy sadece ilim erbabna deil, her tabakadan insana yazd
iin, eserin dili kolay, slbu da gzel ve ekicidir. Cmleler ksa ve kolay anla-
61
62
hy, I, 9-10.
Suat Cebeci, Yazl Din iletiim ve Gazlinin hys, slm Aratrmalar Dergisi, XIII/3-4,
2000, s. 470.
lr kelimelerden oluturulmutur. On asr nce yazlm olmasna ramen eserin dilinin gnmzde bile kolay anlalabilecek sadelikte olduu, kullanlan
kelimelerin genelde okuyucuyu zorlayacak mulak, ok az kullanlan, lehe ve
yresellik arz eden trden olmad grlr. Tasavvufla ilgili konular takdim
ederken, bu alana ait kelime ve kavramlar sadece tasavvufla itigal edenler anlayabilecek olsa da kullanmtr.
Gazzl, eserinde hitap ettii kesimlerin bilgi ve kltr dzeyini dikkate
alarak, onlarn bilgi dzeyini aacak hususlara girmemeye zen gstermitir.
Anlatmlarnda tekrarlara dmeden oka rnekleme ve benzetmelere yer
vermi bylece anlatt konunun kolayca kavranmasn salad gibi, ara sra
da rnein ne alnd rnekleme usuln benimseyerek, eserin slbuna gzellik katmtr.
Gazzlnin slp zelliklerinden biri de nemsedii hususlar soru haline
getirerek, soruyu okuyucuya sordurup cevap vermesidir. Bylece izahn
nemli bulduu, okuyucunun iyice kavramasnn istedii konuya, nceden
dikkat ekerek okuyucunun zihnini hazrlam olmaktadr. 63
hynn slbu ve muhtevas btnyle dikkate alndnda o dnem iin
top yekun bir slah projesi dncesiyle kaleme alnd grlecektir. 64
6. hyu Ulmid-dnin Tasavvuf Eserler indeki Yeri
Gazzl vaktinin ve eserlerinin byk bir ksmn tasavvufa ve tasavvufu Mslmanlarn gznde merulatrmaya ve yceltmeye harcam ve bunda byk
lde baarl olmutur. Ondan sonra tasavvuf Ehl-i Snnet muhitinde kendine salam bir zemine yerlemi ve bu zemin zerinde gelime ve glenme imkn bulmutur.
Haris el-Muhasib, el-Harraz, Cneyd-i Badad, bn Haff, es-Serrc,
Kelebz ve nihayet Kueyri gibi sflerin ortaya koyduu erat ilmine aykr
dmeyen lml bir tasavvuf anlayn benimseyen Gazzl, ahlak deerlere
ve din ilimlere bir canllk getirmeye, ihy hareketini tasavvuf zemininde gerekletirmeye almtr. Zhirle btn, eratla tarkati badatran bir dnr olarak kabul edilen Gazzl, bu anlay sebebiyle mfrit tasavvuf grleri
63
64
S. Cebeci, agm, s. 470-471; Mehmet Vural, Gazlde Metodolojik Yaklamlar, slm Aratrmalar Dergisi, XIII/3-4, 2000, s. 483-491.
Kufral, agm, s. 492.
hyu Ulmid-Dn | 173
acmaszca eletirmi ve zhir ulemasnn da kendisine sayg duymasn salamtr.65 Nitekim onun etkisiyle tasavvuf, Snn slamn iinde tamamlayc bir
unsur olarak kabul edilmi ve bu hususta icma hasl olmutur.66 Bununla birlikte, Byezid-i Bistm ve Hallc- Mansur gibi cokulu tasavvuf anlayn benimseyen sflerin anlayn da yabanc kalmam, zahiri ilimlerle dinin tam
anlalamayacan grerek hedefine ilahi nurun aydnlnda sfi zevkiyle
ulamay denemi ve noktada psikolojik tecrbeyi akli kyaslara tercih etmitir.
Bata hy olmak zere tasavvufla ilgili eserlerinde bu anlamda gerek inan ve
ibadetlerin, gerekse ahlak deerlerin tasavvuf izahlarn yaparak ciddi bir din
felsefesi meydana getirmitir.67
hyda kef ve ilham iin yaplacak mcahedede, takva ve istikamet iin
yaplan mcahedelerin bulunmasn art koan Gazzl, eserini her iki yolu da
ihtiva edecek ekilde telif etmitir. Eserinde, hem Muhasibnin er-Riyesindeki
btn fkh ve vera yolu, hem de Kueyrnin Rislesindeki istikamet ve kef
mcahedesi mevcuttur.68 Bylece Gazzl, Kueyrnin yarm asr nce balatt
dinin emirleriyle tasavvufu, hakikat ile erat uzlatrma grevini yerine getirmi ve tasavvufa din bir temel kazandrmtr. Gazzl bu eserinde, tasavvufun
unsurlaryla Kuran- Kerim ve Hadisin unsurlarn btnyle meczederek, tasavvufu herkese kabul ettirmitir.69
Yukarda belirttiklerimiz erevesinde telif ettii hy da bylece tasavvuf
eserler iinde yerini alm ve gerek kendi dnemi gerekse daha sonraki dnem
tasavvuf muhitlerinde sk mracaat edilen kaynak eser olmutur.
7. hyu Ulmid-dnin Tesirleri
Genelde Gazzlnin bir btn olarak dnce dnyasnn, zelde ise bu dnce dnyasndan tasavvufa dair aktardklarn toplad eserlerinden biri ve
en nemlisi olan hynn, mellifin yaad ada dahil olmak zere gnmze kadar etkisi hi eksilmemitir. Bu balamda Gazzlnin tasavvuf dn-
65
66
67
68
69
Fazlurrahman, slam, London 1966, s. 95, 140; S. Uluda, Gazzl; Tasavvuf Grleri, DA,
XIII, 516.
Fazlurrahman, age, s. 95
S. Uluda, Gazzl; Tasavvuf Grleri, DA, XIII, 516-517
Kueyr, Kueyr Risalesi, s., 18-19.
Ebul-Al Aff, Tasavvuf slamda Manevi Hayat, (ev. E. Demirli-A. Kartal), stanbul 1996, s.
106.
cesine dair yaplan deerlendirmeleri onun bu alandaki ba eseri olan hy zerine yaplan deerlendirmeler kabul edebiliriz.
Seluklu Devleti iki byk lim yetitirdi. Gazzl ve mer Hayyam. Gazzl dinle
akl arasnda taksim edilmi bir yama mal idi. Sonunda tasavvuf Gazzlyi ekti yanna ald. Gazzl gzel konuurdu. Tesirli idi. Halk tasavvufa tevik ede ede tasavvufu sevdirdi. Birok tasavvuf frkalarnn domasna sebep oldu. Eer bu gnk Mslmanlk, Ebul-Hasan el-Er ile Gazzlnin Mslmanldr dersek hakikatten
uzaklam saylmayz.70
Gazzl filozoflara kar slamn hcceti (delili) olduu kadar da, zhir
ulemasna kar btn ulemasnn ve mutasavvflarn hcceti oldu. Bu da tasavvuf akmnn hzl bir ekilde yaylmasn ve glenmesini salad. 71
Bu gnk ekliyle Snnlik bir sf olan Gazzlye ok ey borludur. Onun eseri hy
ve sfyne rneklii sayesinde slamn tasavvuf yorumu hi de kmsenmeyecek
ekilde akl ve naklin iddialaryla hemahenk klnmtr.72
Gazzlnin tasavvuf konusunda vard sonu, otoritesi de gz nne

alndnda ahsyla snrl kalmad kesindir.73 Bir taraftan gl eletirisi ve
slam d unsurlardan arndrmasyla tasavvufun ilk ve en byk slahats
olduu kabul edilirken74 dier taraftan onu dier ilimlerle balantl hale getirerek slam dnyasnda yeni oluumlara yol at ileri srlr.75 Gazzl bylece
tasavvuf hayatn temeline kitap ve snnette emredilip slm ilimlerde sistematik bir ifadeye kavuan harici amel ve ibadetleri koymu ve bu anlayyla tasavvuf kartlarn daha ll olmaya ittii gibi, tasavvuf konusunda tereddt
tayanlar da bu yola kazandrmtr.76
Gazzl sayesinde slam dnyas iinde tasavvuf kendisine emin bir yer
edinirken, slam dini de Afrika, Orta Asya ve Hindistanda yeni ve byk yaylma imknlar elde etmitir.77
Gazzlnin en hacimli ve en nemli eseri olan hya hakknda slama dair
btn kitaplar kaybolup sadece hy kalsayd dierlerini aratmazdeklinde
70
71
72
73
74
75
76
77
Ahmed Emin, slamn Bugn, (ev.: Abdlvehhab ztrk), Gaziantep 1977, s. 122.
S. Uluda, Bir Dnr olarak Gazzl, s. 252.
Reynold A. Nicholson, slam Sfleri (evl.m. Da ve dierleri), Ankara 1978, s. 21.
Sabri Orman, Gazzl Hakikat Aratrmas Felsefe Eletirisi Etkisi, stanbul 1986, s. 140.
Fazlurrahman, age, s. 95
S. Orman, age, s. 141.
Watt, Muslim Intellectual, s. 176-177; S. Orman, age, s. 141.
Fazlurrahman, age, s.6-7, 140
hyu Ulmid-Dn | 175
yaygn bir kanaat bulunduu ifade edilir.78 hy neredeyse Kuran gibidir anlamna gelen bir zdeyiten dahi sz edilir. Eser zellikle Kuzey Afrikadaki
zeliyye, Yemendeki Ayderusiyye tarkatlarnn mensuplar zerinde derin
etkiler brakmtr. Bu blgede hynn baz blmlerinin vird olarak okunduu nakledilmitir. 79 Gazzl Abdlkdir Geylnye de tesir etmitir. Sonraki
dnemlerde ona nispet edilen Cneydiyyenin ve Sehliyyenin bir kolu saylan
Gazzlyye tarkat kurulmusa da pek etkili olmamtr.80
Fahrettin Razinin Kitabun-Nefs ver-Ruh ve erhu Kuvvhim balkl eseri,
Nasruddin Tsnin Ahlak- Nsrsi, bn Haldunun Mukaddimesi, ehabettin
es-Shreverdnin Avriful-Merifi, Mehmed Birgivnin, et-TarkatlMuhammediyyesi gibi tannm eserler dahil olmak zere sonraki dnemlerde
yazlm pek ok kitapta hyu Ulmid-dinin farkl llerde tesiri olmutur.81
Buna karlk Hanefi fakihleri bu esere ar eletiriler ynelttii grlmektedir. Henz Gazzl hayatta iken Endlste hynn yaklmas ynnde fetvalar verilmi, bu hkm uyarnca murabt hkmdar Ali b. Yusuf b. Tafn
bir ara eserin lkesinde okunmasn yasaklamtr. Gazzlnin adalarndan
Kad yaz, bn Eb Rendeka et-Turt ve Ebu Bekir bnl-Arab eseri ilk tenkid
edenlerdendir. Esere en ar eletiriler Ebul-Ferec bnl-Cevz tarafndan yneltilmitir. hyy eletirenler arasnda bn Teymiyye de bulunmaktadr. Son
dnem limlerinden Mustafa Sabri Efendi de, hydaki fikirleri dolaysyla
Gazzlyi eletirenler arasnda yer almaktadr. Esere yneltilen en ciddi eletiriler eserde bulunan hadislerin shhatiyle ilgili olmutur. Kitapta pek ok sayda zayf ve uydurma hadis bulunduu belirtilmektedir. hya yaplan bu eletirilere bizzat mellifin kendisi bata olmak zere cevap niteliinde kitaplar da
yazlmtr.82
Her eye ramen Gazzl ve en nemli eseri olan hy slam dnyasnda
pek az lime nasip olacak bir kabule mazhar olmutur. Bata bu eserinde ortaya
koyduu fikirleri olmak zere, Gazzlnin faaliyetleri slam Dnyas iin
tecdd ve ihy hareketi olarak deerlendirilmi ve kendisi ann yenileyicisi
78
79
80
81
82
Ktip elebi, Kefizzunn, Maarif Matbaas, 1941, I, 23; Zebid, age, I, 27.
M. arc, agm, DA, XXII, 12.
S. Uluda, Gazzl; Tasavvuf Grleri, DA, XIII, 517.
M. arc, hyau Ulmid-Din, DA, XXII, 12.
hyya yaplan eletirilere ve bu eletirilere cevap niteliinde yaplan almalara dair bilgi
iin bk. Kufral, agm, s. 755-757; arc, agm, s. 12; S. Uluda, Bir dnr Olarak Gazzl,
s. 252-253.
olarak kabul edilmitir. Onun ve eseri hynn grd ilgi ayla snrl kalmam, gittike artan bir oranda gnmze kadar srp gelmitir. hynn birok dile tercmesi ve bu eser zerinde gnmze kadar uzanan almalar bunun en gzel kantdr.83
rnek Metin

.
.
.

( :
)

.

.

.
;S. Orman, age, s. 142-143. Ayrca Gazzlnin Batya tesirleri iin bk. S. Orman, age, s. 127-133
S. Uluda, Bir dnr Olarak Gazzl, s. 252-253.
83
hyu Ulmid-Dn | 177
MUKADDME
Bismillahirrahmanirrahim
nce azamet-i rabbanyesi nnde btn kinatn hamdi kk kalan Allah Telya sonsuz hamd ve senalar ederim! Bata beerin efendisi olmak zere btn
peygamberlere salt ve selm eder ve din ilimleri ihya etmek gayesiyle bir kitap
yazmak iin comu bulunan azmimin bana msbet neticeler kazandrmasn Allah Teldan niyaz ve tazarr ederim.
Ey inkarclar zmresi arasnda ar bir ekilde ayplayan! Ey inkrc gafillerin arasnda en iddetli saldran mfrit! Senin gururunu ve bykln yerle bir etmek
iin muraza ve mcadeleye hazrlanm bulunuyorum. Apak olan hakk grmeyip, btla yardm etmen, cehaleti gze! grmen, halkn merasiminden.yzeviren, kalbin slah ve nefsinin tezkiyesi iin Allahn kendisine ykledii
kulluk erefine nil olmak gayesinde bulunan; ilmin gerektirdii tarzda, ekilcilikten
vazgeip hakik amele ynelen, bouna sarfedilen hayatnn zararlarndan bir
ksmn telfi etmek isteyen kimselere haksz yere saldrman, konumay boynuma
bor yapt. Senin nifaktaki irretliin benim dilimi zd! Buna ramen, gemiteki
kusurlarm affettirecek kadar slim bir eser yazp yazamayacamdan endie
duymaktaym.
Hz. Peygamberin haklarnda yle buyurduu kimselerin sapknlndan uzaklamak iin yazyorum: Kyamette insanlarn azap ynnden en iddetlisi o limdir
ki, bildii ilminden Allah onu faydalandrmamlar. Yemin ederim ki, inkr ve gururda gsterdiin inatlk ancak hu iin zirvesini dnmekten aciz, sonucun feci
ve korkun oluundan habersiz, tehlikenin bykln idrk etmemek, dnyann
her an akp giderek yerine ahiretin geldiini grmemek; ecelin her an yaknda
oluunu, seferin ok uzun ve korkun olduunu, elindeki azn ise ok az olduunu, buna karlk tehlike eitlerinin bir hayli kabark olduunu, yolun tkal olduunu grmemekten ileri geliyor. Allah rzas iin istenmeyen ilmin ve o ilimle yaplan
amelin hakik limler tarafndan ho karlanmadn; delil ve arkada olmadan;
uzun ahiret yolunun ok yorucu olacan bilmeyen cemaatlar yakalayan bu
hastalk, her ktln geli kaynadr. Klavuzu olmayan insan, ok byk zorluklarla karlar!
Bu yolun klavuzlar ise, peygamberlerin varisleri olan ve ilmi ile amel eden limlerdir. Bu limler ise, yeryznde hemen hemen hi kalmamtr! Ancak ortal
lim kisvesine brnm birok insan kaplamtr. Bunlarn ou da, eytana malp olup tuyana, gaflete ve btla dalmtr. Onlarn herbiri geici dnya maln
toplamakla meguldr. Onun iindir ki Allahn iyi dediini kt, kt dediini iyi
grrler. Neredeyse din ilimleri ortadan kalkacak duruma gelmitir. Yeryznden

deta hidyet almetleri silinmitir. inde yaadmz u dnemde halka sadece
kadlarca bilinmesi gereken cidal ilmi verilmeye allmaktadr. Mcadele edenlerin hasmlarn susturmak iin kullandklar cedel ilmi veya halkn tesir altna alnmas iin vaz krslerinde vaizlerin kullandklar kafiye ilimleri sadece ilim saylmaktadr. nk bu ilimlerden bakasyla halkn maln haram yoldan almann imkn
yoktur! Dnyalk kazandran baka bir ilim mecut deildir. Kuran- Kermde rd,
hidyet, nur, ziya, ilim, hikmet ve fkh diye adlandrlan ve selef-i salihnin ahiret
yolunda klavuz olarak kullandklar ilme gelince, o ilim gnmzde halkn arasndan ekilip gitmi, deta bir daha hatrlanmamak zere zihinlerden silinmitir.
Ahiret yolunda yrmeyi kolaylatran bu ilimlerin unutulmas, dinde alan en byk yara ve uurumdur. Onun iin bu kitab yazmay bir zaruret olarak grmekteyim.
Elinizdeki bu kitab, din ilimlerin ihyas, gemi imamlarn yolunun gsterilmesi,
peygamberlerin ve onlara tbi olanlarn faydal bulduklar ve fayda grdkleri
ilimlerin mahiyetini izah etmek iin kaleme alyorum.
EL-FETHUR-RABBN VEL-FEYZUR-RAHMN
ABDLKDR EL-GEYLN
Dilver GRER *
Tasavvuf birikimin nesilden nesile aktarlmasnda ifh ve yazl hemen her
trl slup kullanlmtr. Bu gelenein bir paras da byk sflerin sohbetlerinin yazya aktarlmas olmutur. Trih boyu pek ok sfnin vaaz ve sohbetleri nnda kayda geirilerek tasavvuf kltrn olumasna bu yolla byk bir
katkda bulunulmu ve bu tr eserler pratik tasavvufta, tasavvuf haytn ekillenmesinde nemli grevler stlenmitir. el-Fethur-rabbn vel-feyzur-rahmn
de Abdlkdir el-Geylnnin vaaz ve sohbetlerinden derlenmi mhim bir
eserdir. Bizler, bu byk sf, pr, kalp tabbi ve gnl erinin tasavvuf ve tarkat
anlayn en geni bir ekilde, ayn zamanda vaaz edebiytna dir nemli ve
gzel bir kaynak da olan bu eserinde bulmaktayz. Gerekten de, el-Fethurrabbn, hem gnmze kadar ulam en eski ve dnydaki en yaygn tarkat
olan Kdiriyye mensuplarnn, hem de tasavvufla ilgilenen hemen herkesin
bavurduu, snn tasavvuf anlaynn gelimesine katkda bulunmu nemli
bir tasavvuf klasiidir.
1. Abdlkdir el-Geylnnin Hayt ve Eserleri
1.1. Hayt
el-Gavsl-Azam, el-Bzl-Eheb gibi lakaplarla da anlan Muhyiddn Eb
Prof. Dr., Seluk . lahiyat Fakltesi
Muhammed Abdlkdir b. Ms el-Geyln el-Hanbel 470/1078 ylnda, bugn

rann kuzeyinde, Hazar Denizinin gneyinde bulunan Geyln blgesinin
Btr kasabasnda dnyya gelmitir.1 Anne ve babasnn dindr ve tasavvuf
bir yaama ship ilelere mensup olduu kaydedilir. Kendisinin hem seyyid,
hem de erf olduunu gsteren nesep silsileleri vardr.
On sekiz yanda iken, ilim tahsli yapmak zere devrin ilim, kltr,
ticret, siyset ve hilfet merkezi olan Badat geldi. Bilhassa fkh, akid,
hads ve edebiyt shalarnda zamnn mehur hocalarnn ders halakalarna
katlarak tahslini ikml etti.2
Abdlkdir el-Geyln Hanbeliyye mezhebinin nde gelen imamlarndan
birisi olarak da kabul edilir. Ancak, bz kaynaklarda onun Hanbeliyye ve
fiiyye mezhebine gre fetv verdii, dolaysyla Hanbellerin olduu kadar
filerin de imam olduu zikredilir.3
Badatta bir yandan ilm tahslini devam ettiren Abdlkdir el-Geyln,
dier yandan tasavvuf eitimini de ihmal etmemi ve zaman zaman Badat
harbelerine ekilerek nefis terbiyesi ve tezkiyesine arlk vermitir. Onun bu
inziv hayt kendi ifdesiyle 25 yl kadar srmtr. 4 Bu esnda 513/1119 ylnda, melmet merebine de ship olduu anlalan sf Ebul-Hayr Eb
Abdullh Hammd b. Mslim ed-Debbs (.525/1130) ile karlam ve onun
sohbetlerine katlm, onunla arkadalk etmitir.5 Hammdn yannda bir sre
tarkat ilmi (tasavvuf) ile megul olduktan sonra, ayn zamanda fkh hocas ve
medrese shibi olan Eb Sad el-Muharrimden hrka-i tarkat giymitir.
Abdlkdir el-Geyln, Eb Sad el-Muharrimnin veftndan sonra onun hem
medresesinin hem de tarkatinin bana gemitir.6
1
2
3
4
5
6
el-Hamev, Ykt, Muceml-bldn, Beyrut, 1986, I/426; el-Frzbd, Eb Thir Muhammed, el-Kmsl-muht, Msr, 1332, I/372.
Abdlkdir el-Geylnnin hocalar iin bk. Grer, Dilver, Abdlkdir Geyln Hayt, Eserleri,
Grleri, stanbul, 1999, s. 61-63.
E-attanf, Al b. Ysuf, (bn Cahzam), Behcetl-esrr ve madinl-envr, Msr, 1304, s. 118
(attanfnin bu eseri Abdlkdir el-Geyln hakknda olduu kadar, onun zamnnda bilhassa Badatta yaayan sfler iin de ilk tabakt niteliindedir; biz sonraki kaynaklarn hep
ondan nakillerde bulunduklarn tesbit ettik); es-Sincri, Abdurrahmn b. s el-Kdir, esSubhus-sfir, Khire Drul-Ktbil-Msriyye, Trih, no:: 1850, mikrofilm no:: 35489, vr. 14a;
et-Tdif, Muhammed b. Yahy, Kalidl-cevhir, Msr, 1303, s. 9, 48.
E-attanf, age, s. 85.
Age, s. 20.
Age, s. 106; bnl-Verd, Zeyneddn mer, Tetimmetl-Muhtasar, tah.: Ahmed Rifat Bedrv,
Beyrut, 1970, III/111; el-Yfi, Affeddn, Mirtl-cinn, Beyrut, 1970, III/353; ed-Deyr, EbulVef brhm b. Al el-Kdir, er-Ravduz-zhir, Khire Drl-Ktbil-Msriyye, Trh Talt,
el-Fethur-Rabbn | 181
lm ve tasavvuf diryeti herkes tarafndan gnden gne artarak kabul

edilen, byk bir hsn-i kabul gren lim ve eyh Abdlkdir el-Geyln, rencilerine verdii dn ilim retimini medresesinde, mridlerinin eitimini ise
ribtnda yapmtr.
Bir mddet evlenmemesine ramen, Hz. Peygamberin ireti zerine7 evlenmi, drt hanmndan 22si kz olmak zere toplam 49 ocuk dnyya gelmitir.8 ocuklarnn ve torunlarnn onun tasavvuf ve din anlaynn slm
dnysnn drt bir yanna intir etmesinde ve byk bir tarkat hline gelmesinde katklar son derece byk olmutur.
Geride, birok eser, fikriytn devam etirecek bir nesil, binlece talebe ve
mrd brakan Hz. Pr el-Gavsl-zam Seyyid Abdlkdir el-Geyln 91 yanda iken 8.4.561/16.2.1166 trihinde, bir Cumartesi gecesi veft etmitir. 9
1.2. Eserleri
Ktphnelerimizde Abdlkdir el-Geylnye it pek ok eser bulunmaktadr.
Bunlar arasnda ise el-Gunye li tlib tarkl-Hak, el-Fethur-rabbn, Cill-htr ve
Fthul-gayb onun dn ve tasavvuf grlerini ortaya koymak asndan en
nemlileridir. Bu eserlerden ilki teliftir, dierleri ise vaaz ve sohbetlerden derleme eklinde meydna gelmitir.
el-Gunye li-tlib tarkl-Hak fkh, akid ve tasavvufla ilgilidir. Klasik bir
ilmi-hl kitab mhiyetindedir. Eserde fkh konular Hanbel mezhebine gre
aklanr. Akidle ilgili konular selef bir anlayla F marifetis-Sni blmnde, tasavvufla alkal mevzlar ise kitabn sonundaki dbul-mrdn
blmnde, snn bir tasavvuf anlay erevesinde ilenir.
el-Gunyenin ktphnelerimizde pek ok yazma nshas mevcuttur ve ilk
basks 1288/1871de Khirede Bulak Matbaasnda yaplmtr.
Brockelmann, Cill-htr fil-btn vez-zhirin Sittn meclis adyla
7
8
no:: 1969, mikrofilm no:: 13497, vr. 8a.

Es-Shreverd, Eb Hafs mer, Avrifl-marif, Beyrut, 1966, s. 167; es-Sincr, age, vr. 9a; etTdif, age, s. 52
bnn-Neccr, el-Mstefd, tah.: Muhammed Mevld Halef, Beyrut, 1986, s. 307; ez-Zeheb,
Muhammed b. Ahmed, Siyeru lmin-nbel, tah.: uayb el-Arnavd, Beyrut, 1985, XX/447;
et-Tdif, age, s. 52.
bnl-Cevz, Ebul-Ferec, el-Muntazam, tah.: Muhammed Abdlkdir At, Beyrut, 1992,
XVIII/173; bn Receb, ez-Zeyl al Tabaktil-Hanbile, Beyrut, ts., I/299; et-Tdif, age, s. 166.
Khirede H. 1281 ylnda basldn belirtir.10 Bu eser bz almalarda elFethur-rabbnnin 57. ve 59. blmlerinin bir araya getirilmi ekli11 olarak tantlr ki, bu doru deildir. Cill-htr, Abdlkdir el-Geylnnin vaazlarn
bir araya getiren el-Fethur-rabbn gibi mstakil bir derleme ve el-Fethurrabbnnin det bir devm niteliindedir. Ne var ki, Cill-htr, el-Fethurrabbn kadar tannmamaktadr.12
Abdlkdir el-Geylnnin nemli eserlerinden bir dieri de Fthulgaybdir. Olu Abdrrezzkn onun sohbet, vaaz ve hutbelerinden derlemi
olduu 78 blmlk (konu bal) bir kitaptr. Eser bn Teymiyye tarafndan
erhu kelimt min Fthl-gayb adyla erhedilmi, bu erh Cmiur-resil
(Cidde 1984, 71-189) iinde yaynlanm ve zerinde T. Michel tarafndan da
bn Teymiyyes Sharh on the Futh al-ghayb of Abd al-Qdir al-Jln adyla bir alma yaplmtr (Hamdard Islamicus, say 4, 3-12).
Essen Abdlkdir el-Geylnnin bunlardan baka da eserleri vardr ki,
bunlar gruba ayrarak sdece isimlerini zikretmekle yetinmek istiyoruz:
a.
Nesirler: Mektbt, Srrul-esrr ve mazharul-envr f m yahtcu ileyhil-ebrr,

es-Sircl-vehhc f leyletil-mirc, ed-Drers-seniyye fil-mevzlGeylniyye, Tenbhl-gab f ryetin-Neb, el-Muhtasar f lmid-dn, Uslsseba, Usld-dn, Risle fit-tevhd, Akde.
b.
iirler: Onun iirleri Dvn ad altnda biraraya getirilmi ve Dvn Ysuf

Zeydn tarafndan tahkik edilerek Khirede 1990da baslmtr. Bunun
hricinde Abdlkdir el-Geylnye it olan pek ok iir de mevcuttur ki,
bunlarn isimleri de u ekildedir: el-Kasdetl-ayniyye, Refl-mntehiln,
el-Esml-hsn, Hamriyye, mmiyye, Tiyye, Lmiyye, Tasavvufiyye, Hamse-i
Geyln, Vesle.
c.
Virdler, hizbler, dular: Bunlarn isimleri de: Salavt, el-Kibrtl-ahmer fissalti alen-Neb(s), Davetl-celle, Kenzl-zam, Duu fethl-basir, ed-Delil
(es-Saltl-kbr), Evrd, Hzb beiril-hayrt, Hzbt-tazarru vel-ibtihl
(btihl-eyh Abdilkdir), Hzbs-seriyyniyye (Davets-Seriyyniyye),
10
Brockelmann, Carl, Geschichte der Arabischen Litteratr Supplementband (GAS), Leiden

1937, I/778.
Margoliouth, David Samulel, Abdlkdir el-Cl .A., stanbul, 1993, I/81; Uluda, Sleyman,
Abdlkdir-i Geyln D..A., stanbul, 1988, I/236
Bu sebeple Cill-htr tantma ihtiyc hissettik ve bunu bir makle hline getirdik. (Bk.
Grer, Dilver, Abdlkdir Geylnnin Fazla Tannmayan Bir Eseri: Cill-htr fil-btn
vez-zhir Journal of the Hstory of Sufism, (pecial issue: The Qdiryya Order), Paris, 2000,
s. 21-51.)
11
12
Hzbs-sar, Hzbl-hfz, Hzbn-nasr, Du hzbin-nasr eklindedir. Bunlarn ou da sml b. Muhammed Sad el-Geyln el-Kdir tarafndan elFyztr-rabbniyye fl-evrdil-Kdiriyye (stanbul 1281 h.) ve elFyztr-rabbniyye fl-mesir vel-evrdil-Kdiriyye (Beyrut ts.) isimleriyle
biraraya getirilmitir.
Ayrca, onun Tefsrul-Kurnil-Azm (Miskl-htm)13 vey HavssulFtihati-erfe (Vatikan, V. 1458)14 isminde bir tefsri de vardr.
Er-Risletl-gavsiyyenin ona it olup olmad ise phelidir.15
3. el-Fethur-rabbn vel-feyzur-rahmnnin Yazl Sebebi
Kitabn Abdlkdir el-Geylnnin vaaz ve sohbetlerinden olutuunu belirtmitik. Dolaysyla onun yazl sebebi bellidir: Kitap telif etmeye zamn
msit olmayan byk sf ve vizin tasavvuf anlaynn en kolay bir ekilde
sonraki nesillere aktarlmas. Ayrca, sflerin nemli zelliklerinden birisinin
de zuhrta gre konumalar olduunu, onlarn hazrlksz ve irticl olarak
konumay tasavvuf ynden daha doru bulduklarn biliyoruz. Bu sebeple,
Abdlkdir el-Geylnnin krk yl sren vaaz ve sohbetlerinden zaman zaman
notlar alnm ve onun tasavvuf ve tarkat anlaynn kitaplamas hedeflenmitir.
Aslnda, Abdlkdir el-Geylnnin vaaza nasl balad da burada nem
kazanmaktadr. Dolaysyla onun vaaza balay ve vaazlarna olan ilgiden de
bahsetmenin gerekli olduuna inanyoruz.
Dn eitimini baaryla tamamlayan ve tasavvuf ynden de nemli
mesfeler kateden Abdlkdir el-Geyln, yine de kendisini halka vaaz u
nashat etme konusunda yeterli grmyor ve bu yzden, hocas Eb Sad elMuharrimnin Bbl-Ezcdeki medresesinde ondan sonra ders vermeye balam olmasna ramen, vaaz krssne kmaktan imtin ediyordu. Ne var ki,
zamnn byk sfsi Ysuf el-Hemednnin (.535/1140) tevki ile 521/1127
ylnda ayn medresede vaazlar vermeye balamtr. Bu olay Abdlkdir elGeyln yle anlatr:
13
14
15
Es-Smerr, Ynus, e-eyh Abdlkdir el-Geyln hayth sruhu, Badat, ts., s. 16.
Brockelmann, GAS, I/778.
Abdlkdir el-Geylnnin eserleri hakknda geni bilgi iin bk. Uluda, agm, I/236-237;
Grer, Abdlkdir Geyln, s. 109-128.
Hemedndan kendisine Ysuf el-Hemedn denen bir adam geldi. Ona kutup deniyordu. Ribatta konuk oldu. Oraya gittim fakat onu gremedim. Bana kendisinin
serdbda (bodrumda) olduu sylendi. Hemen oraya indim. Beni grnce ayaa kalkt. Beni yanna oturttu. Ahvlimi bana zah etti, mkiltm hlletti. Sonra bana insanlara konumam syledi. Ben ise ona, Acem birisi olduumu, Badatn fasihleri gibi
konuamayacam, bildirdim. Bunun zerine unlar syledi :
- Sen fkh, fkh usln, hilf, nahvi, lgati ve Kurnn tefsrini iyice rendin. O
halde, konuma sana neden uygun dmeyecekmi?!.. Krsye k ve konu!.. Ben
sende hurma olacak bir tohum, bir kk gryorum!..16
Bir menkbeye gre ise Abdlkdir el-Geyln (yakaza hlinde iken) Hz.
Peygamberi grr. Hz. Peygamber ona insanlara neden konumadn sorar.
O da kendisinin Acem olduunu ve Badatn fasihleri gibi konuamayacan syler. Bunun zerine Hz. Peygamber, Abdlkdir el-Geylnden azn
amasn ister. O da azn aar. Hz. Peygamber onun azna yedi defa fler ve
ona insanlara konumas emreder.17
te bu olaydan sonra o, halka vaaz u nashat vermeye, onlar irad etmeye,
tasavvuf deyile, mneviytn ferahlatc rzgrndan nmetlendirmeye balar.
nceleri, vaazlarn dinlemeye olduka az sayda kiinin geldii kendi
lisnndan rivyet edilir.18 Ancak ksa zamanda n yaylr. Meclisleri deiik
din mensbu insanlarla dolup tamaya balar. yle ki 528/1133 ylnda, vaaza
balamasndan 7 yl sonra medrese geniletilmek zorunda kalnr.19
Sohbet ve zikir meclislerine geni halk kitlelerinin yan sra ulem, sfiye
ve devlet riclinden de pek ok kimse katlmtr. Vaazna gelenlerin saysnn
70 bin dolaynda olduu, bir kermeti olarak da mecliste en uzakta bulunan kiinin en yakndaki gibi onun sesini iittii rivyet edilir.20
Vaazlarnn sdece Mslmanlar zerinde deil, dier din mensuplar
zerinde de son derece tesirli olduunu gryoruz. Yahudi ve Hristiyanlar-
16
17
18
19
20
E-attanf, age, s. 92, 147; ez-Zeheb, Trhul-slm, Beyrut, 1996, h. 561-570 olaylar cildi, s.
95-96; el-Askaln, bn Hacer, Gbtatn-nzr, ner.: Muhammed Slim Bevvb, (es-SefnetlKdiriyye, I. cilt ierisinde), I/15.
E-attanf, age, s. 25-26;bnl-Mlakkn, mer b. Al, Drerl-cevhir, Sleymniye Ktp.,
Abdullah Efendi, no:: 171, vr. 11a-11b.
el-Vst, Takyyddn Ebul-Ferec, Tirykul-muhibbn (Tabakt hrkatis-sfiyye), Khire, 1305,
s. 50; bnl-Verd, age, III/108; el-Askaln, age, s. 26.
bnl-Cevz, age, XVIII/173; el-Cevziyye, bn Kayyim, Mirtz-zemn, Haydarbd, 1951,
VIII/254; e-attanf, age, s. 106.
bnl-Verd, age, III/108; el-Askaln, age, s. 28
dan yzlerce kiinin onun sohbetini dinleyerek mslman olduu ve on binlerce gnahkr mslmann da onun eliyle tevbe ettii kaydediliyor.21
Ne var ki, onun sohbetini dinleyip, ilk anda birey anlamayanlar da kmtr. Bunlardan mehur nahivci Eb Muhammed Abdullh el-Hab
Abdlkdir el-Geylnnin yle sitem ettii zikredilir: --Yazklar olsun sana!
Bizim zikir meclisimize kar nahiv ile uramay tercih ediyorsun. Halbuki,
bizim sohbetimize devam etsen biz seni Sbeveyh yaparz!.22
4. el-Fethur-rabbnnin Yazma ve Bask Nshalar ve Tercmeleri
Eserin kim ya da kimler tarafndan derlendii kesin olarak belli deildir. Bununla birlikte el-Karamn el-Fethur-rabbnyi Affin Abdlkdir elGeylnnin lisnndan yazdn syler.23 es-Smerr de onun halfelerinden
Affeddn b. el-Mbrek tarafndan nakledildiini belirtir.24 Gerek elKaramnnin, gerekse es-Smerrnin bahsettii kii eyhin torunlarndan
Affeddn b. el-Mbrek25 olsa gerektir. u da var ki, o vaaz ederken, oullarnn da iinde yer ald takrben yz kiilik bir grubun onun szlerini notlar hlinde kaleme ald rivyet edilmektedir.26
el-Fethur-rabbnnin ktphnelerimizdeki yazma nshalar unlardr:
Sleymniye Ktp., Hekimolu, no:: 978; Yazma Balar, no:: 1971, istinsah
trihi: 1069/1659; Esad Efendi, no:: 1676; Hac Mahmud Efendi, no:: 2419; Topkap Saray Mzesi Ktp., Emnet Haznesi, no:: 1281, istinsah trihi: 1111/1700;
Hac Selim Aa Ktp., no:: 536; Beyazt Devlet Ktp., Beyazt, no:: 3716.27
Kitabn ilk basks Khirede (Bulak) H. 1281 ylnda yaplmtr. Dier basklar: Msr (Khire, Bulak) 1284, 1289, 1302, 1303, 1318, 1960, 1968, 1973; Beyrut, 1983, ts., (Drl-Elbb); Karai, 1992. Ayrca, yerini tesbit edemediimiz bir
basks da Dru hyil-Ktbil-Arab tarafndan 1985 ylnda yaplmtr.
21
22
23
24
25
26
27
bnl-Cevz, age, XVIII/173; bns-S, Trhul-hulefil-Abbsiyyn, Khire 1993, s. 128; eattanf, age, s. 96; ez-Zeheb, Siyeru almin-nbel, XX/447, 449; et-Tdif, age, s. 7-8, 22;
bnl-md, ezertz-zeheb, Beyrut, 1979, III/199.
bnn-Neccr, age, s. 306; el-Askaln, age, s. 31; ed-Deyr, age, vr. 15a.
El-Karamn, Al b. Muhammed, el-Hakkuz-zhir f erhi hli-eyh Abdilkdir, (?-?), s. 28.
Es-Smerr, age, s. 16.
Bk. e-attanf, age, s. 115.
Bk. bnl-Verd, age, II/110.
Bunlarn dnda Brockelmann bir ka tne yazma nshadan daha bahsetmektedir. (Bk.
Brockelmann, Geschichte der Arabischen Litteratr (GAL), Leiden 1943, I/562; GAS, I/778.
el-Fethur-rabbn Muhammed Gassl Nash Azkl ve Muhammed

Zekeriyy ez-Zam tarafndan tahkik edilerek Sriyede baslmtr (Dimak,
1996). Ne var ki, onlarca yazma nshas bulunan bu eserin tahkki iin am
Zhiriyye ve Halep Mevleviyye ktphnelerindeki sdece iki nshann ve Msr-1281 basksnn kullanlm olmas tahkkin gvenilirliini pheye drmektedir.
Trkeye Abdlkdir Akiek tarafndan el-Fethur-rabbn lh Armaan
(stanbul, 1961, 1968, 1977, 1980; Ankara, 1962, 1988), Yaman Arkan tarafndan
Abdlkdir Geylnnin Sohbetleri (stanbul, 1985) ve Stk Glle tarafndan da
Huzur Sohbetleri (stanbul 1997) adyla tercme edilmitir. Muhammed el-Ftih
tarafndan ise Franszcaya Enseignemets Soufis (al-Fath al-Rabbani wal-faydh alRahmani) adyla tercme edilmitir (Beyrut, 1996).
Memleketimizdeki Trke tercmelerin basks, ihtiyca binen ksa srede
tkenmekte ve bu yzden tekrar tekrar baslmaktadr. Ne var ki, nemli bir
ihtiyc karlamasna ramen, bu tercmelerin ilm olduunu sylemek mmkn deildir. Tercmelerin olduka rahat bir slupla ve ilm endieden uzak bir
tavrla gerekletirildii dikkatlerden kamamaktadr. Bu sebeple, eserin tahkikli nshas da gz nnde bulundurularak ve ilm slba riyet edilmek artyla yeniden tercme edilmesi elbetteki gereklidir.
Kitabn sonunda yer alan Abdlkdir el-Geylnnin veft nnda syledii szler Vasiyyet adyla da istinsah edilmitir. Vasiyyetin nshalar:
Sleymniye Ktp., Hac Mahmut Efendi, no:: 2941/2 ve Hekimolu, no:: 524/2.
5. el-Fethur-rabbnnin Muhtevs ve Kaynaklar
el-Fethur-rabbn Abdlkdir el-Geylnnin, eitli trihlerde, 36sn medresede, 17sini ribatta yapt, toplam 62 adet vaazndan derlenmitir. Vaazlarn
9unun yapld yer ise belli deildir. Eserde vaazlar meclis bal altnda verilir ve ou meclisin trihi kaydedilmitir. Ancak meclisler trih srasna gre
yerletirilmemitir. Bunlarn en erken trihlisi 6 Cemziyelhir 545 trihi ile 30.
meclistir ve ribatta gereklemitir. En son trihlisi ise medresede yaplan ve 25
Receb 546 (Recebin sondan 6. gn) trihini tayan 62. meclistir.28
28
Gnmz aratrmaclarndan Abdrrezzk el-Geyln bu meclislerin bir seneden daha az bir

zamanda gerekletiini syler ki, (el-Geyln, Abdrrezzk, e-eyh Abdlkdir el-Cln ve
lml-Kdiriyye, Dimak, 1994, s. 322) bu doru deildir. Burada el-Geylnyi yanltan,
onun ilk ve son meclislerin trihine bakmas olmutur. Halbuki arada ilk meclisten daha nce
Abdlkdir el-Geylnnin vaaz ve sohbet meclisleri haftada cefa yaplrd. Cuma sabahlar ve Sal akamlar medresede, Pazar sabahlar ise ribatta
olurdu.
Bask, tahkik ve tercmelerden anlaldna gre aslnda meclislerin konu
bal yoktur, ancak, konunun muhtevsna uygun balklar sonradan konmutur. Konusu tamniyle tasavvuf dnce, ahlk, dp ve erkn vs. ile ilgilidir.
Eserde hem tasavvufun ana konularna, hem de tarkat esaslarna ilikin
eyhin grlerini para para ve bzan da biraz daha toplu bir ekilde bulmak
mmkndr. Bu cmleden olarak onda; zhd, tevbe, takv, kr, sabr, rz,
sdk, ihls, muhabbet, uzlet, halvet, celvet, kalp tasfiyesi, nefis tezkiyesi, tefekkr, murkabe, tat, zhir ve btn cihad, hrs, riy, tevzu, havf, mhede,
ilim-amel ilikisi, zhir-btn uyumu, zikir ve eitleri, irde, havtr, ilhm,
athiye, kurbet, tevhd, Kitap ve Snnete ittib, fen-bek, kn, mrifet-irfnrif, seyrin aamalar, vuslat, hakkat, msivy terk, kabz-bast, velyet, evliyenbiy, mahv-isbt< gibi nazar ve pratik tasavvufun ana konularnn yansra,
Hakk ak vey gizli tiraz etmemek, evliyya hrmet, seyr u slk, niblik,
halkn derecelendirilmesi, ricl-i gayb (kutup, evliy, abdl, nceb), mrdmurd, sohbet eitleri, eyh-mrd ilikisi, eyh zarreti, eyh eitleri, kalp-sr
ve ruh gz, irk, yalnzca Allha gvenme ve ondan isteme, nefse muhlefet,
erat-tarkat ilikisi, dervilere hizmet, yakaza hli, bidyet-nihyet, velnin
nazar, nefsn putlar, hell lokma yemenin nemi, dny-hiret dengesi,
evliynn lm, lm eitleri< gibi tarkat esaslar da ele alnm ve ilenmitir.
Tasavvuf kaynaklarda ska rastlanan ve zaman zaman hads olarak zikredilen Nefsini bilen Rabbini bilir Bir saat tefekkr, bir geceyi ibdetle geirmekten hayrldr Dny sevgisi her hatnn badr Allh tanyann
dili tutulur Dny hiretin tarlasdr.. Yalan mn uzaklatrr nce dn
ilimlerde derinle, sonra uzlete ekil Ben kalpleri benim iin krk olanlarla
berberim nsanlar uykudadr, ldkleri zaman uyanrlar gibi szler elFethur-rabbnde de kullanlmtr.
el-Fethur-rabbn Arapa olmasna ramen ierisinde, rezkriyye,
cmekiyye, rzene, zkr gibi Farsa vey Trkeden Arapaya getii zan-
trihli olan meclisler vardr.
nedilen kelimelere de rastlanmaktadr.29

Eserin muhtevs kimilerince tenkit konusu edilegelmitir. Mesel, bn
Kesr el-Gunye ve el-Fethur-rabbnde gzel eyler olmakla birlikte, mevz ve
zayf hadslerin kullanldn iddi eder.30
el-Karamn ise el-Fethur-rabbnde kendisine ho gelmeyen, akla ve
akide muhlif bz bilgilerin bulunduunu, oysa bunlarn Abdlkdir elGeyln gibi slih, rif ve sf bir ahstan sudr edemeyecei kanatinde olduunu belirtir. Ancak, verdii rnekleri hi anlamad, ya da tammiyle kaba
bir mantkla yorumlad anlalmaktadr.31
Klasik vaaz ve nashat kitaplarnda olduu gibi bu eserde de bz szlerin
Hz. Peygambere isnat edildii ve hads olarak zikredildii grlmektedir. Klasik tasavvuf kaynaklarndaki ihtilafl hadslerin deerini aratran M. Uysala
gre bz tasavvuf kaynaklarnda olduu gibi, el-Fethur-rabbnde de, Hz. Peygambere it olmayan bz szler ona isnat edilerek, merf bir hads gibi kullanlmtr. Ancak onun da belirttii gibi Abdlkdir el-Geyln mteerri ve
hads birikimi olduka salam olan bir sfdir. Kitabn derleme olduu dikkate
alnnca bu tr szlerin hads olarak kaydedilmi olmasnn derleyen kiinin de
hats olabilecei ihtimal dhilindedir.32 Kaldki Uysal tergb ve terhb amal
haberlerle birlikte mevza ve fadil konularnda haber kullanma hussunda,
bizzat hadsilerin dahi ahkm hadslerinde olduklar kadar sk davranmadklarnn bilindiini; mesel hads ve ricl tenkdinde eddlii ile bilinen bnlCevznin Saydl-htr (Khire, 1996) adl eserine bir gz atvermenin bu hususta insana yeterli bir fikir vereceini kaydettikten sonra, Abdlkdir elGeylnnin bu eserde kulland haberlerin btnnn bu ereveye giren
rivyetler olduunu belirtir.33
6. el-Fethur-rabbnnin Yazl Yntemi
Eser, Abdlkdir el-Geylnnin sohbetlerinden para para derlenmitir. Zr
konulara bakldnda, onlarn bir sohbetin tammn aksettirmedii, ounun
29
30
31
32
33
El-Geyln, age, s. 324.

bn Kesr, el-Bidye ven-nihye, Beyrut, 1981, XII/252.
El-Karamn, age, s. 28-31.
Uysal, Muhittin, Tasavvuf Kitaplarnda Bulunan htilafl Hadsler, Seluk n., Sosyal Bilimler
Enstits, Konya-2000, baslmam doktora tezi, s. 166 vd.
Age, s. 182.
eksik olduu, vaazdaki nemli yerlerin ya da yazan kiinin not edebildii vey
yazlmasn uygun bulduu ksmlarn aktarld grlr. Son meclis ise olduka uzun ve mteferrik konulardan olumaktadr. Kitabn sonuna eyhin
veft ilve edilmitir. Bu ilvenin kim tarafndan ve ne zaman yapld ise
mehldr.
Abdlkdir el-Geyln vaaza balamadan nce Kurn- Kerm okunur ve
sonra konumasna, klasik slm gelenekte olduu gibi du ile balard. Sonra
ileyecei konu ile ilgili yet ve hadsleri verir, belli bir metne bal kalmadan,
irticl olarak konuya devam ederdi.34 Meclislerin sonunda ise genellikle Rabbimiz bize dnyda da hirette de iyilik ver ve bizi cehennem azbndan koru35 yetinin okunduunu tesbit ediyoruz.
eyh vaazlarnda son derece tesirli, akc ve sammdir. Cennet-cehennem,
mkfat-cez, iyi-kt, hayr-er gibi zt unsurlar dim bir arada kullanm,
insanlar yapacaklar amellere gre uyarmaya veya mjdelemeye olduka ihtimam gstermi, bol bol yet, hads, kssa, rivyet, menkbe, kelm- kibr ve
veczeler kullanarak sohbetini sslemitir. Dny haytnn geicilii, asl
haytn hirette balayaca, Allah rzsn kazanmann balca hedef olduu
vaazlarnn ana temasn oluturur. Konular arasnda belli bir btnln olduu da sylenemez. Konuma irticl olarak yapld iin, konumann akna gre konudan konuya geilmekte ve muhtev kendiliinden ekillenmektedir. Onun konumasnn tesriyle insan kendisini bir anda cennetin en yksek
katnda vey cehennemin en aa derekesinde hissetmektedir. Bu, sohbetin
son derece canl olduunun bir ireti olduu gibi, halk tarafndan sohbetlere
fazlaca rabet gsterilmesinin de bir sebebini de zah etmektedir.
Sz arasnda sk sk ey oul!, ey kavim gibi nidlar ile muhatabn zihni
uyank tutulmaya allmtr. Kimi zaman tatl, yumuak szler, latf ifdeler
kullanlrken, kimi zaman da yazklar olsun sana! gibi olduka sert uyarlara
yer verilmitir ki, bunlarn says da az deildir.
nsanlarn ummuna ynelik hitbeti ihtiv ettii iin kitabn dili olduka
basit ve aktr. Sohbet esnsnda ak, anlalr tebihlere bolca yer verildii
dikkat eker. Hitap dorudan doruya muhtabadr. Hz. eyh sk sk kendisinden rnekler verir ve dinleyici ile aralarnda sk bir yaknlk gerekletirir.
Mesel yle der:
34
35
el-Geyln, Abdlkdir, el-Fethur-rabbn, Beyrut, ts. (Drul-Elbb), s. 120-121.

Bakara, 2/201.
Biliniz ki, ben sizin obannzm, sizi sevkedenim, sizin bekinizim. Buraya kolay
gelmedim. Her eyi tevhd klc ile kestikten sonra bu makma ulatm. Size zarar da
verebilirim, fayda da.. Beni vmeniz de, yermeniz de, bana tevecch etmeniz de, benden yz evirmeniz de benim indimde ayndr. Birok kii vardr ki, nceleri beni oka zemmederken, onun zemmi vmeye dnmtr. Aslnda her ikisi de Allahtandr, ondan deil. Size tevecchm, sizi tutmaya almam Allah iindir. Keke
mmkn olsayd da her birinizle kabre berber girseydim ve Mnker ve Nekire onun
yerine ben cevap verseydim. Bu sdece size olan merhametimden ve efkatimden dolaydr. Allah bir kuluna dier bir kulunu sevdirince onun kalbine o kiiye kar vecd
ve efkat ilk edermi<36
Zaman zaman yetler ir olarak aklanr. O gn ne mal, ne de evlat

fayda vermez; ancak Allh selm bir kalp ile gelenler mstesn..37 yetini
Abdlkdir el-Geyln yle aklar: (Kalb-i selm shibi) malna ve olukocuuna kalbi ile bakmaz, kalbi onlarla seknet bulmaz; aksine onlar iyi grr.. Onlara ship oluu sdece Rabbinin emrine muvfakat iindir. Onun kalbi
evlat ve mal fetlerinden selmettedir<.38
Abdlkdir el-Geyln, sohbetlerinde mehur sflerin szlerine, dncelerine, menkbelerine yer vererek konular halkn anlayaca seviyede anlatm
olmasnn yansra, zaman zaman da bz tasavvuf konular sfiyenin stlahlarn kullanmak sretiyle semboll bir ekilde ifde etmitir.39
7. el-Fethur-rabbnnin Tasavvuf Eserler indeki Yeri
Sfler, tasavvuf kaynaklarn yazlmasna ve bylece doru tasavvuf anlaynn ortaya konmas gerektiine ancak Hallc el-Mansr (i. 309/922) hdisesinden sonra hz vermilerdir. Bu dnemde kaleme alnan ve tasavvuf ilmini anlatan bu eserlerde bilhassa snn tasavvuf anlayna zen gsterildiini, baka
bir ifdeyle, tasavvufun snrlarnn Ehl-i Snnet anlaynn ierisinde tutulmaya gayret edildiini gryoruz. Dolaysyla dierlerinin yansra, zellikle
Abdlkerm el-Kueyrnin er-Rislesi ve mm el-Gazlnin hy ulmid-dn
isimli eserleri syesinde er ilim erbb ile mutasavvflarn arasndaki problemlerin bir noktaya kadar en aza indiini ve her iki tarafn birbirine olduka
yaknlatn syleyebiliriz.
36
37
38
39
El-Geyln, a.g.e, s. 358.

uar, 26/88-89.
El-Geyln, age, s. 333.
Azkl, Muhammed Gassn, el-Fethur-rabbn (tahkknin nsz), Dimak, 1996, s. 19-20.
el-Fethur-rabbn ise hemen bu zaman diliminin akabinde, tasavvuf dncenin toplumun hemen her kesimi tarafndan sempatiyle benimsendii bir
dnemde, yni tarkatler dneminin hemen balarnda kaleme alnmtr. Bu
adan da onun, zelde Kdiriyyenin, genelde ise dier tarkatlerin sisteminin
belirlenmesinde bir nclk ettiini sylemek yanl olmaz. Bu sebepledir ki,
dier tarkatlerde de ayn metot tkip edilerek prlerin grlerinin kayda geirildiini tesbit ediyoruz. Mesel Rifiyye tarkatinin pri Ahmed er-Rifnin elBurhnl-meyyed ve en-Nizml-hs li-ehlil-ihtiss isimli eserleri ayn ekilde
vaazlardan derlenmitir.40 Yine, Mevlnnn Mesnevsinin de mridlere tasavvuf ve tarkat esaslarn retmek amacyla kaleme alndn biliyoruz.41 Hocann ya da eyhin sohbetini kayda geirerek kitap hline getirme gelenei ok
eskilere dayand gibi, bu gelenek gnmzde de geerliliini etkili bir ekilde
devam ettirmektedir.
8. el-Fethur-rabbnnin Tesirleri
Abdlkdir el-Geyln Hris el-Muhsib, Abdlkerm el-Kueyr ve mm elGazl gibi selefleri tarafndan snrlar izilen snn tasavvuf anlaynn yerlemesinde ve gelimesinde nemli rol oynam sflerden birisidir. Hatt,
Hallc el-Mansr ve bn Arab ve tkipilerine kar olduka edd davranan
bn Teymiyyenin dier sflere kar tam tersi bir tavr sergilemesinde,
Abdlkdir el-Geyln ile ayn mezhepten, mensuplar daha nce mutasavvflara kar en sert tepkiyi gstermi olan Hanbeliyye mezhebinden olmasnn
tesirli olduu uzak bir ihtimal olmasa gerektir. Burada, tasavvuf ile onun en
sert murz durumunda olan Hanbeliyyenin barmasnda ve uzlamasnda
eyhin emeinin ve paynn son derece nemli olduunu da syleyebiliriz.
phesiz ki, Abdlkdir el-Geylnnin tasavvuf grlerinin gnmze
kadar ulamasnn ve Kdiriyyenin hzla slm dnysna yaylmasnn sebeplerinin birisi de Hz. Prin sohbetlerinin biraraya getirilmesiyle oluan eserleridir.42 S. Uludan da belirttii gibi,43 onun tasavvuf bakmndan en nemli eseri
40
41
42
43
Bk. Tahral, Mustafa, Ahmed er-Rif, D..A., stanbul, 1989, II/129.

Bk. Grer, Dilver, Fussul-hikem ve Mesnevde Peygamber Kssalarnn Yorumu, Konya, 2001,
baslmam alma, s. 17-18.
Kara, Mustafa, Badattan Bursaya Bir Yol: Erefiyye Journal of the Hstory of Sufism, (pecial
issue: The Qdiryya Order), Paris, 2000, s. 398.
Uluda, agm, I/236.
ise el-Fethur-rabbndir. Onun Badattki, nefes ve sohbetleriyle balayan tasavvuf dncesinin, tarkat anlaynn Endonezyadan Endlse, Yemenden Yesiye, Nijeryadan Niboluya kadar ok geni topraklarda kendisine tlip ve slik bulabilmi44 olmasnda bu eserinin ok nemli bir yerinin olduu muhakkaktr.
Bugn Abdlkdir el-Geyln ve Kdiriyye hakknda yaplan almalarda
onun tasavvuf anlaynn ve tarkat sisteminin ortaya konmasnda el-Fethurrabbnnin en fazla mrcaat edilen kaynak olduunu gryoruz.
Kald ki, bu kitapla ilgili akademik almalar da yaplmtr. Bizim tesbit
ettiimiz kadaryla, bunlardan birisi Ankara . lhiyat Fakltesinde Kerem
Bykzer isimli bir renci tarafndan 1992 ylnda Abdlkdir Geylnnin elFethur-rabbn Eserindeki Hadsler ismiyle yaplan lisans tezidir. Seluk .
lhiyt Fakltesi retim yelerinden Muhittin Uysaln doktora tezine de daha nce atfta bulunmutuk. Bir dier alma ise Jean-Claude Vadete ittir.
LInspiration du Shaykh Al-Jlni dans le Fath al-Rabbni ismini tayan bu alma Revue des Etudes Islamiques Dergisinin (Paris, 1983) 51. saysnn 51-62. sayfalar arasnda yaynlanmtr. Vadet, bu maklesinde Abdlkdir el-Geylnnin
el-Fethur-rabbndeki tasavvuf dncesini ortaya koymaya almtr.
El-Fethur-rabbn hakkndaki szlerimizi bn Azzzun u szleri ile noktalamak istiyoruz: Bu, mbrek, latf bir kitaptr. Btn gzel meziyetler onda
toplanmtr. O nefs bir kitaptr. Mrdler iin bir tabsra (gnl gzn aan),
rifler iin bir tezkire (gzel bir nashat), gfiller iin bir tenbh ve eytann
dostlarn perian eden bir kitaptr.45
Gerekten de, insan el-Fethur-rabbnyi okuyunca onun tesirinden hemen
etkilenmekte ve iinde bir ferahlk, gnlnde bir sevin, kalbinde Allh bir
yaknlk, hirete dnk bir yaama ve msivya kar zhit olma arzusu, Hz.
Peygambere daha sk sarlma ihtiyc.. gibi duygularla dolmaktadr. Bylece,
bu eserin yzyllardan beri ve hl niin elden ele dolatnn, insanlarn niin
ona bu derece rabet gsterdiklerinin sebebini de en ksa yoldan anlyoruz.
44
45
Kara, agm, s. 399.

Azkl, age, s. 18 (Resil bn Azzz, s. 183ten naklen).
rnek Metin

.
:
. .
. ( )

.
: . ( :
) . ( :
) .
. .
. . .
.
. (
) .
. .
.
.
.
.
.
. .
.
.
.
. !
.
. . .
. . :
. .
. .
.
( : )
. .
).
! ( :
1. MECLS
Kader baa geldii zaman gnderene kafa tutmak, inanc ldrr; Tevhid
Allah birleme- nurunu sndrr; tevekkl ve ihls yok eder.
man sahibinin kalbi, niin ve neden oldu, gibi szleri bilmez. Belki undan veya
bundan oldu, gibi yersiz laflar da dile getirmez. Bildii tek ey vardr, o da:
-Bastne, ho geldi; Safalar getirdi diye karlamaktr.
Nefis, tmyle muhalefet safnda durur. Durmadan niza karr; daima karklk
ister. Onun slahn dileyen, cihad ehli olsun. Ta errinden emin oluncaya kadar. O
nefis, er iinde erdir. Onunla cihad edersen emin olabilirsin. Neticede greceksin ki, hayr iinde hayr oluyor. Cihad devam ettii mddete onu her iyilie uyar
bulursun. badetleri holukla yapmaya koyulur. Ve bu uyarlk mkafat olarak u
ilahi hitap ona gelir: Ey mutmeinne sakin, Hakka uyar- nefis, Rabbine dn. O,
senden raz; sen de ondan honut olarak (89/27, 28, 29)
Bu cihad sonunda, nefse itimat caiz olur. nk, erli yn slah olmutur. Nefsi
halkn eline brakma Ta ki, manevi pederi brahime(s) nisbeti yerinde olsun
O ki, nefsi bir yana atmt. Ve herkesten ayr tutmutu. ahsi hevesini sndrmt.
Bolukta uuyordu. Btn varl ile sakindi. Her ey onu ateten korumaya geliyordu. Ama, onun bunlara aldr ettii yoktu. Allahtan baka kimseden talebi
yoktu. Biz atee: brahime yakc olma, serin ve selamet zre ol dedik. (21/69)
mealinde gelen ilahi fermann inzaline sebep oldu.
Sabrl kullara, Allahn bu dnyada hesapsz yardm olur. Ahirette ise saysz nimetleri u ayet-i kerime szmze ahittir: Sabrl kullarn mkafat bol ve hesapsz
verilir. (39/10) Sabrl kullarn bu lemde ektii cefa, onun gznden kamaz.
Siz, bir an olsun onun uruna sabr yolunu tutun; yllarca ecrini alrszn. Zaten mr
boyunca Kahraman lakabyla gezen, onu, bir anlk cesaret sonunda almtr.
Allah sabrl kiilerle olur. (2/153). Bu olu, maddi bir terim deildir, manevidir.
Sabrly Allah zafere ulatrr, yardmn bol eder. Siz sabra devam ettike her an
yardmcnz O olur. Yeter ki, Ona balanmay ve Onun varlna snmay bilesiniz. Onunla sabredin, Onunla ayk olun; gaflet uykusundan uyann.
Uyanmay, lm anna brakmayn; nceden uyann. Biliniz ki, o anda uyanmanz
sizi felaketin kucandan eviremez. Onun huzuruna varmadan uyann. Onun
*
Bu ksm Abdulkadir Akiek evirisinden alntlanmtr.
edid emirlerini duymadan gzlerinizi an. Sonra piman olursunuz; ama ne are
ki, faydasz olur.
Kalplerinizi slh etmeye aln. nk onun salh bulmas, btn varln salha
ermesi saylr. Bu mevzuda, Peygamber(s) Efendimizin u hads-i erifini anlatmak
yerinde olur: Ayk olun, insanda bir et paras vardr. O iyi olunca, b tn duygular gzelleir. O fesada urarsa btn duygular iyiliini kaybeder. te o et paras
kalptir. Kalbin salh; takva, tevekkl ve btn ilerde ihls sahibi ol makla
mmkndr. Fesad ise; bunlarn yokluu ile olur. Kalp, u bnye kafesinde bir ku
gibidir. Ve bir ie iinde sak l inciye benzer; hazinede gizli, muteber bir meta gibidir. Bakla cak ey, kafes deil, iindeki kutur. indeki inciye baklmaldr, i eye
deil. Hazinedeki muteber nesne dururken, duvarna, kerpicine bakmak neye yarar.
Allahm, duygularmz itaatinde kullan. Kalplerimizi marifet nurunla doldur. Hayatmz boyunca yolunda kalmak iin bizlere ba ar ihsan eyle! Bizleri gemiteki iyilere kat. Onlara verdiini bi ze de nasip et. Onlara zatn vermitin; bize de ver!
min!
Ey cemaat! Allah yolunda olun. Slihler byle yapt da erdi. Siz Allah yolunda
olursanz, O da size yardmc olur. Slih kiiler, hak yolda bylece erdiler; bir an bile ilhi yardm onlardan kesilmedi. Hak katndan kacak kararlarn lehinize olmasn arzu ediyor sanz, Onun itaatine koun. Onun yolunda sabrla devam edin.
Yap t ilere boyun ein. Hakkn hkm ne olursa olsun, raz olun. Gerek size,
gerekse bakasna bu yolda her ne ki geldi, uhdenize d en raz olmaktr, teslim
olmaktr. Allah yolcular dnyay bir yana attlar. Ksmetlerini alrken takva eli ile
aldlar. Bu arada ver -phelileri brakma- hlini de bir yana atmadlar. Bu hli
benliklerine sindirdikten sonra br lemi istediler. Bu ileri bitince, hiret yolculuuna hazrlk yapmaya koyuldular. Nefislerine kar isyan bayran ektiler. Yaratanlar nnde boynu bkk ve itaat ehli oldular. Onlarn vazifesi, nce ne fislerini
yola getirmek, sonra bakalarn. nce zlerine t verdi ler; sonra da bakalarna.
Ey evlat! nce nefsine t ver. Onu yola getir; sonra da baka larn. Sana nefsin
zelliklerini bulmak balca vazifedir. Bunu yap madan bakasna gitme. Senin,
henz slaha muhta hllerin vardr. Bunu sen de biliyorsun. Yazktr; bunu bildiin
hlde, gayrn slah sana nice nasip olur? Gzlerin bir adm teyi grmyor. Krleri
ne yinle yola getirmek sevdasndasn? nsanlar, ancak ileri grl ve basiret sahibi olanlar yola getirebilir. Daim dalgalarla kabaran de nizden ancak
Mahmd(s) -Peygamberimiz- kurtarabilir. Ve onun hakiki vrisleri nsanlar Allaha, Allahn irfan ve tam man nasip ettii kimseler gtrebilir. Ama onun hakik
ilminden ve irfanndan nasibi olmayanlar, nc olamazlar. Hak tasarrufundan sana laf amak dmez. Sana gereken; Onu sevmek ve Ondan gayr kimseden
korkmamak. Ve btn ileri Onun uruna grmek Bunlar kalple olur. Dil grltsne getirip sze bo makla olmaz. Sonra mihenk tana vurulunca utanrsn. Herkesin iin de iddia etmek yakmaz. Kuru davaya kimse inanmaz. Halk arasn da
sylediin szleri, yalnz kaldn zaman da sylyor musun? Ay n duygular tek
bana kaldn zaman da duyman kabil oluyor mu? te, en nemli i, bu oluyorsa mesele yok! Kap nnde tevhid, ieri girince de irk! Yakr m? Bu, nifak alametidir. i bozuk olma nn ta kendisidir.
Acrm sana. Szn ittik -ktlkten saknma- dan alyor, kalbin ise fitne karmaya meyyal. kr dilinden braktn yok; ama kalbin daima itiraz hlinde. Allah Tel bir kuds hadiste yle bu yurur: Ey insanolu, iyiliim sana daima inmekte; ama senin de k tlklerin bana gelmekte Bu nasl oluyor? Tehlikede
olduunu gryorum; acyorum. Allaha kul olduunu iddia ediyorsun, ibadet
ederken de kalbinde bakasn saklyorsun. Hakiki mnada Ona kulluk etseydin,
Onda yok olurdun. Onun var lnda erir, kaybolurdun.
Tam mana sahip olan, nefis eytanna boyun emez. ahs arzu larna uymaz. Aslnda man sahibi, nefis denen bir eye hak tanmaz. Hakk tannmayan ve bilinmeyen bir varla nasl boyun eilir ki? Hele ktl herkese msellem olunca man sahibi, Rabbinden bakasna inanmaz ve varlk tanmaz, Onun gayrn bir yana atm tr. Hele dnyalk eylerden hi holanmaz, br lemi arzular. Bu
hle eren, elbette ki Mevls ile olur. Btn kulluunu Onun uruna yapar. Cmle
vaktini Onun yolunda geirir. man sahibi, can kula ile u ilh hitab iitmitir:
Onlar yalnz Allaha kullukla emrolunmulardr. Din yolun da pak ve ihls sahibi
olarak. (el-Beyyine, 98/5) Varlnda beslenen halk, Hakka e etmekten sakn.
Allah tevhid et. nk btn eyann yaratcs Odur. Her ne varsa hepsi Onun
elindedir. Ey Onsuz ey arayan adam, bata akln ara! Sen akln yitirmisin.
Onun hazinesi dnda bir ey var m? u yet-i kerimeyi iyi dinle: Bize gre, sakl
hibir ey yoktur. Her ey bize malmdur. (el-Hicr, 15/21)
DVN-I HKMET
AHMED YESEV
Kadir ZKSE *
1. Giri
Ahmed Yesev, tasavvuf mahiyetteki iirleri ve tesis ettii tarikat ile Trklerin
manev hayat zerinde asrlarca tesir etmi bir ahsiyettir. Biz bu makalemizde
onun bir btn olarak tannmasn ve bir tasavvuf klasii olarak Dvn- Hikmet
isimli eserini tantmaya alacaz. Sf bir ahsiyet rneinde mill ve slam
geleneimizin daha iyi tannmasna katkda bulunmak istiyoruz. Burada
Ahmed Yesevinin kiilii, fikirleri ve Yeseviyye Tarikat hakknda detayl bir
tartmaya girmek istemiyoruz. Onun bu zelliklerinin bir btn hlinde deerlendirilmesinden sonra daha ok Dvn- Hikmet zerinde duracaz. Eserinin
daha iyi tannabilmesi iin yer yer onun tasavvuf kiiliine vurgu yapacaz.
XI-XII. asrda Mverunnehir, Karahanllar Devletinin hakimiyeti altnda
idi. Bu dnemde Trk hanedanlar arasnda taht mcadelesi, srekli kargaa ve
siyas istikrarszlk hkm sryordu. Batn ve Rafiz unsurlar, devleti iten
kemirerek ykmn eiine getiriyordu.1 te bylesi bir atmosferde Ahmed
Yesev, Trk halklar arasnda vahdetin salanmasna, er izgiden uzak kitlelere slam hassasiyeti alamaya, nebev snnetin yaygnlamasna ve birlikte
yaama tecrbesinin tekmlne nclk etmitir.
*
1
Do. Dr., Cumhuriyet niv. lahiyat Fakltesi Tasavvuf Anabilim Dal

Dosay Kenjetay, Hoca Ahmet yesevi: Yaad Devir, ahsiyeti, Tarikat ve Tesiri, Tasavvuflmi ve Akademik Aratrmalar Dergisi, Aralk 1999, yl: 1, say: 2, ss. 110, 128.
2. Ahmed Yesevinin Hayat

Pr-i Trkistn2, Hce-i Trkistn3, Hazret-i Sultn, Sultanul-Evliy, Evliylar
serveri gibi unvanlarla anlan Ahmed Yesevnin doum yeri bugnk Kazakistan Cumhuriyetinin imkent ehri yaknlarnda bulunan Sayram kasabas 4
olmakla birlikte, doum tarihi kesin olarak bilinmemektedir. Ancak Yusuf-
Hemedn (.535/1140)ye intisab ve onun halifelerinden oluu dikkate alnrsa, V./XI. asrn ikinci yarsnda dnyaya geldii sylenebilir.
Sayramn tannm ahsiyetlerinden olan babas, kerametleri ve menkbeleri ile mruf ve Hz. Ali (k.v.) soyundan geldii kabul edilen eyh brahim, annesi ise Aye Htundur. Ahmed Yesevnin Aktrbet5 olarak nitelendirdii
eyh brahimin kabri Sayramda bulunmaktadr. Aye Htun, babasnn halifelerinden Musa eyhin kzdr. eyh brahimin Aye Htundan olma bir dier
ocuu Gevher-ehnaz adl kzdr. nce annesini, sonra babasn kaybeden
Ahmed Yesev, babas vefat ettiinde yedi yanda olduundan bakm ve terbiyesi ile ablas Gevher ehnz ilgilenmitir.
Ahmed Yesev daha kkken, bilmediimiz bir sebeple ablasyla birlikte
Yesiye6 gelmi ve oraya yerlemitir. Yeside ilk tahsil hayatna balayan
2
Trklerin slam kabulleri ile beraber Orta Asyada balayan erken sflik geleneini temsil
ettii iin Pr-i Trkistn unvanyla anlmtr. Bk. Feriddin Attr, Tezkiretl-Evliy, Erkam
Yay., stanbul 1404/1984, s. 227; A.Yaar Ocak, Anadolu Trk Sfliinde Ahmed-i Yesev
Geleneinin Teekkl, Milletleraras Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1992, s. 75.
Sayramda mam Muhammed b. Ali neslinden gelenlere Hce, bu silsileye bal olanlara da
Hcegn denilmekteydi. Ahmed Yesev de bu silsileye bal olduu iin Hce Ahmed,
Hce Ahmed Yesev, Kul Hce Ahmed eklinde anlmaktadr. (Kemal Eraslan, Giri,
Divn- Hikmet Semeler, Kltr Bakanl Yay., 2.bs., Ankara 1991, s. 10.) Ayrca XV. yzyln
sonlarna doru Yesevlikle aa yukar ayn mntkada teekkl eden Nakbendlik geleneinin de douuna etkisi olan Hcegn silsilesinden saylmas nedeniyle Ahmed Yesev
Hce-i Trkistan unvanyla anlmtr. (A.Yaar Ocak, Ahmed-i Yesev Geleneinin Teekkl, Milletleraras Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri, s. 75.)
Sayram kasabas, Aksu sancana bal ve Aksunun 176 km. kuzeydousunda bulunmaktadr. Sayram, Tarm rmana bal hyr nehrine dklen Karasunun zerinde kk bir
kasabadr. stcb ve Akehir adyla da anlmaktadr. Halkn Trkler ve Acemler oluturmaktadr. (Eraslan, Giri, Divn- Hikmet, 6.) Neler gelse, grmek gerek o Hdadan; Yusufunu
ayrdlar o Kenandan, doduum yer o mbarek Trkistanndan, barma talar vurup
geldim ite. tarznda devam eden hikmette ise doum yerinin Trkistan olduu belirtilmektedir. Ahmed-i Yesev, Divn- Hikmet Semeler, haz. Kemal Eraslan, Kltr Bakanl yay.,
2.bs, Ankara 1991, s. 94.
lgili drtlk yledir: Arzuluyum akrabalk vilayete, byk babam ravzalar Ak Trbete,
babamn ruhu sald beni bu gurbete, bilmem ki ben nasl taksir kldm ite. Yesev, Divn-
Hikmet, s. 96.
Yesi, bugnk adyla Trkistan ehri Ouz Hann hkmet merkezi olmas dolaysyla, Trk
Dvn- Hikmet | 199
Ahmed Yesev, kk yata bir takm tecellilere mazhar olmu, umulmadk

meziyetler sergilemi, kk yata Hzrn sohbet ve iradna nail olmu ve
onun bu hline ablas Gevher ehnaz vakf olmutur. 7
Ablas ile Yesiye gelip yerleen Ahmed, burada Arslan Baba namndaki
tannm Trk eyhinin tevecch ve iltifatna ve hayr duasna mazhar olur. 8
Arslan Babaya intisabnn yedi yanda bulunduu hikmetlerinde ifade edilmektedir.9 Menkbelere gre, ashabtan olan Arslan Baba, Hz. Peygamberden
ald hurma emanetini,10 Yesiye gelerek, sahibi olan Ahmed Yesevye teslim
eder.11
Hikmetlerinde Ahmed Yesev, yedi yanda Arslan Babaya bende olmasndan baka on bir yana kadar bir takm tasavvuf hllere ulatn da dile
getirmektedir.12 ocukluk dnemlerinde gerekletiinden bahsettii bu mane-
7
8
9
10
11
12
menkbelerine karm mehur bir yerdir. Bilhassa Hoca Ahmedin bu ehre izafetle Yesev
lakabn almas, Trk lemindeki tarih ehemmiyetini bir kat daha artrmtr.
Kasm Kufral, Nakbendiliin Kurulu ve Yayl, baslmam doktora tezi, stanbul niversitesi, stanbul 1949, s. 30.
Fuad Kprl, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Diyanet leri Bakanl Yay., Ankara 1993,
ss. 63-64.
Yiti yata Arslan Baba birdim selam
Hak Mustafa emanetin klng inm
Uol vaktda ming bir zikrin kldm tamam
Nefsim lp l-mekna atm muna
(Yedi yata Arslan Baba selam verdim; Hak Mustafa emanetini lutfedin! dedim; hem o vakit bin bir zikrini tamam ettim; nefsim lp l-mekna ykseldim ite.) Bk. Yesev, Divn-
Hikmet, s. 54.
Tasavvuf, sembolik dile nem veren bir dnce sistemidir. Buradaki hurma ifadesini de
remz olarak ele almamz gerekir. Dolaysyla Hurma kavram ile kastedilen hurmann
maddesi deil, Arslan Baba vastasyla Hz. Peygamberden dorudan doruya emnet olarak getirilip Ahmed Yesevye verilen mnev bir olgudur. Kendisine takdim edilen bu
hurma onu iki lemden geirip mest klmtr. Bursev rneinde grlecei zere mutasavvflar, Nahl suresinin on birinci yetinde geen hurma kelimesine ir (sembolik) bir
anlam ykleyerek, bunu ilh mrifet ve hakkatler, mevhibeler, mnev hller, ilh sfatlarn tecellleri, ahlk- hamde ve meyveleri olan mhede, mkefe ve mnev hller olarak aklamlardr. (smail Hakk Bursevi, Tefsiru Rhul-Beyn, Eser Yaynevi, stanbul 1389,
c. V, ss. 15-16.) Ksaca, Hz. Peygamberden Ahmet Yesevye Arslan Baba vstasyla ulatrlan hurma remzi ile ifde edilen bu mnev deerlerin Muhammed ahlk, Muhammed irfan, ilh ak ve mrifet olduu Hikmetlerinde iledii mevzlardan da anlalmaktadr. Bk.
Mustafa Tahral, Ahmed Yesevnin Dvn- Hikmetinde Din-Tasavvuf Unsurlar, Yesevlik
Bilgisi, Ahmet Yesev Vakf yay., Ankara 1998, s. 168.
Kufral, Nakbendiliin Kurulu ve Yayl, s. 31.
Ge umas, Ar ve Krs pyesini elde etmesi, ruhlardan hisse almas, peygamberlerin gelip
kendisini grmeleri, krklarla bulumas, Hz. Peygamber(s)den hurma almas, sapm kiilere
doru yolu gstermesi, Hzr ile arkadalk yapmas, taate ynelmesi, oruca devam etmesi,
v tecrbeleri ancak tasavvuf terminolojisine vukufiyetle salayabiliriz. Tasavvuftaki veldet (doum) kavram, talibin mride intisb etmesi ve tarikata
girmesi eklinde tanmlanr. Bu ikinci doum (veldet-i snye), manev doum
(veldet-i maneviyye), ruhsal dou (veldet-i rhiyye) gibi isimlerle anlr. Birinci doumda, madde lemi ile ba kuran insan, ikinci douunda mn lemi
ile irtibat kurar. Dolaysyla onun bu manev tecrbeleri tasavvuf intisabnn
akabinde gereklemitir.13 Dolaysyla Ahmed Yesevnin Arslan Baba adl
eyhle yedi yanda bulumas, onun tasavvuf hayata balaynn yedinci senesinde olmas gerekir. Cebeciolu, Ahmed Yesevnin Arslan Baba ile grt tarihe dair tespitini u ekilde ortaya koymaktadr:
Doar domaz dokuz saat duramayp ge umas, onun tasavvufa ilk adm att
gn yaam olduu bir tecrbe eklinde deerlendirilmelidir. nsann ruh tekmlnde akn, soyut dnceye yatknlk kazanabilmesinin ilm olarak on bir yandan
sonraya ait oluu gz nnde bulundurulursa, Ahmet Yesevnin bu manev doumunun, madd doua ait on bir veya onu takip eden yalarda vuk bulduunu syleyebiliriz. Bu takdirde Arslan Baba ile 18-20 yalarnda karlam ve ondan mnev emaneti almtr. Bir insann, bu yata manev alanda olgunlua mazhar olmas
makldr.14
Ksaca, Hikmetlerde anlatlan olaanstlkler, bir takm merhalelerin

mecaz yoluyla ifade edilmesidir. Mesela ge umak ruh lemindeki ykseliin, sonra yere dmek insanln aslna yneliin ifadesidir. Beikte ve kundaktayken ilah feyizlere mazhar olma, kk yalardayken fevkalde hller
gsterme gibi anlatmlar vcut yayla deil, seyr-i slktaki geliim yayla
ilgili olarak deerlendirilebilir.
lk tahsiline Yeside balayan Ahmed Yesev, Arslan Babann vefatndan
sonra tahsilini tamamlamak maksadyla nemli bir slam merkezi olan Buharaya gitmitir.15 Buharada devrin ileri gelen lim ve mutasavvflarndan Yusuf
Hemednye intisap etmi ve seyr u slukunu onun yannda tamamlamtr.
13
14
15
gece-gndz Allah zikretmesi, insanlardan kamas, ge kp meleklerden ders almas,

alkalardan ve dnya ehlinden uzaklamas, eyhi Arslan Baba ile bulumas, maneviyattan
sekiz yol almas, Pr-i Mgn (Hz.Muhammed veya eyhden) maneviyat arab imesi,
oul olmas, hcelie (ilim adam olmaya) ynelmesi, kulaklarna zikret nidasnn gelmesi,
eytann kendisinden kamas, sen-ben fikri ve geici heveslerin kaybolmas. Bk. Yesev,
Divn- Hikmet, ss. 59-65.
Ethem Cebeciolu, Hoca Ahmed Yesev, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara 1993, c. XXXIV, ss. 99-100.
Cebeciolu, Hoca Ahmed Yesev, A. lahiyat Fakltesi Dergisi, c. XXXIV, s. 100.
Kprl, lk Mutasavvflar, ss. 63-64; Kufral, Nakbendiliin Kurulu ve Yayl, s. 31.
Dvn- Hikmet | 201
Hikmetlerinden birinde eyh Yusuf-i Hemednye yirmi yedi yanda intisap

ettiini ifade etmekle beraber,16 bu intisabn ka tarihinde olduu belirtilmemektedir.
Ksa zamanda eyhinin tevecchn kazanp onun yannda kemale eren
Ahmed Yesev, her bakmdan Hemednnin tesiri altnda kalm, onu ilmi, fazl ve takvasyla kendisine bir mukted bilmitir. eyhi gibi er esaslara, nebev
snnete ve Hanefi fkhna ballk gstermitir.
Arslan Babadan melmet esaslarn, Yusuf Hemednden zhd, takv,
riyzet, mchede, ibadet ve zikir esaslarn alan Ahmed-i Yesevnin yetimesi,
sadece bu iki ismin etkisinden ibaret deildir. Hikmetlerinde brhim Ethem
(.161/777), akk-i Belh (.194/809), Marf-i Kerh (.200/816), Byezid-i
Bistm (.261/875), Cneyd-i Badd (.297/909), Hallc- Mansr (.309/921)
ve ibl (.334/945) gibi byk mutasavvflarn tesiri altnda kald, bylece
zengin bir muhteva kazand aka grlmektedir.17
Yusuf Hemednnin vefatndan sonra vasiyeti gereince irad makamna
nce birinci halifesi Hce Abdullah Berk (.552/1157), onun vefatyla ikinci halifesi Hce Hasan Endak (.555/1160)nin vefatndan sonra nc halife olarak kendisi irad grevini stlenir. Buharadaki bu tekkenin eyhliini ne kadar
sre deruhte ettii bilinmemekle beraber, bir sre sonra, vaktiyle eyhinin verdii iaret zerine irad makamn drdnc halife Hoca Abdulhlk-
Gcdvn (.595/1199)ye brakarak Yesiye gitti.18
Sr-Derya ve Takend evresinde, Seyhunun kuzeyindeki bozkrlarda yaayan gebe Trkler arasnda gl bir nfuza sahip oldu. Etrafna toplanan
ahsiyetler, slamiyete yeni girmi, fakat inanlarnda son derece samimi olan
saf ve sade Trklerdi. Herhangi bir medrese eitimi alamam, Arap ve Acem
lisanlarna vukfiyeti olmayan, din anlaylarnda yzeysel bir yapya sahip
bulunan bu kitleler, onun ilgi oda haline geldi. Arap dilinde, Fars edebiyatn16
17
18
lgili drtlk yledir:

Min yigirme yitti yada pmi taptm
Her sr krdm perde birlen bkp yaptm
stnesin yastanban izin ptim
Ol sebebdin Hahha snp kildim mene.
Yirmi yedi yata pri buldum, grdm her srr perde ile sarp rttm. Derghbna snarak izini ptm. O sebepten Hakka snp geldim ite. Bk. Yesev, Divn- Hikmet, s. 72.
Kemal Eraslan, Ahmed-i Yesev, Yesevlik Bilgisi, Ahmet Yesev Vakf yay., Ankara 1998, s.
82.
Kprl, lk Mutasavvflar, s. 72.
da, medrese ilimlerinde mtehasss bir ahsiyet olmasna ramen, mntesiplerine anlayabilecekleri bir dil ile hitap etmi, gnn modasna uyarak Farsa
eserler kaleme almak yerine Trke hikmetler sylemitir. Arapa ve Farsa
bilmeyen Trklere, tasavvuf zevki ve manev neeyi Trk edebiyatnn basit
ekilleri, ahlk ve tasavvuf manzumeleri ile anlatmtr.19
63 yana girdikten sonra Ahmed Yesev, tekkesinin bir tarafna arn
derinliinde bir ilehane yaptrarak oraya ekilmitir. Onun bu tutumu, Hz.
Peygamberin mrnn o kadar oluunu kendine sve edinmesinden kaynaklanmtr.20 Kesretten kinaye de olsa etrafnda 99.000 mridin topland rivayet edilmitir.21
Ahmed Yesev tpk mridi Hemedn gibi Hanefi mezhebinde bir fakih
ve er esaslara vkf, eriatla tarikat kaynatran bir lim, dinin gereklerine
kar duyarszln tarikat dbyla uyumayacan ner ve telkin eden bir
mriddi.22 Onun manev ve ilm kiiliini, Kprl u tespitleriyle zetlemektedir:
Ahmed Yesev vakarl, uzak grl ve muhakemeli bir Trk mutasavvfdr.
Cneyd-i Baddnin Tasavvuf terk-i dev ve ktmn-i menden ibarettir. szn
tamamen yerine getirmekteydi. Eserlerinde itikat esaslarn tehlikeye drecek zel
yaklamlara rastlanlmamaktadr. Geni perspektife sahip kimi ran sflerinin eriata
ksmen de olsa ters den dikkatsiz szleri, aykr fikir ve temaylleri Ahmet Yesevde
grlmemektedir. Bir vakit namaz klmayann domuzdan fark kalmayacan syleyecek kadar er hkmlere ballk gstermekteydi. Her manzumesinde gnahtan
bahsedip istifar eylemekte, cennet-cehennem hllerinden ve sf menkbelerinden
bahsederek tevazu ile mafiret dilemektedir. Etrafnda ok sayda kiinin toplanmasnda ana sebep, eriat noktasnda gsterdii bu denli titizlik ve kulland sade dildir.
Ksaca Ahmed Yesev, evresinin ihtiyalarn anlam ve onun gereklemesine gayret
sarf etmitir.23
Gnmz Yesi ananesine gre Ahmed Yesevnin brahim adl bir olu
dnyaya gelmi, fakat daha babas hayattayken vefat etmitir. Ayrca Gevher
Hons veya Gevher ehnz isimli bir kz dnyaya gelmi ve asrlardan beri
19
20
21
22
23
Kprl, lk Mutasavvflar, ss. 74-75.

Yaptrd ilehanesinde, vaktini zikirle geiren Ahmed Yesev zikrettike gs dizlerine
srtne stne zedelenir. Bu yzden kendisine Ser Halka-i Snern denir. Bk. Cebeciolu,
Hoca Ahmed Yesev, A. lahiyat Fakltesi Dergisi, c. XXXIV, s. 89.
Ayn yer.
Ayn eser, s. 76.
Dvn- Hikmet | 203
kendilerini Hoca Ahmed Yesev torunlarndan sayan birok kimsenin Gevher

ehnzn soyundan geldii ifade edilmitir. Ahmed Yesev soyundan olduunu iddia edenler arasnda; X. Asr Mverunnehir ileri gelenlerinden eyh Zekeriya, Semerkand limlerinden Sadr- lem eyh, Ejderhan yaknlarnda katledilen Baba eyh, Badat-Kazvin arasndaki Grganda yaayan eyh Muhammed Dem Tiz b. Ahmed Yesev, Kemirde medfun bulunan Hoca Hfz
Ahmed Yesev en-Nakbend, on altnc asrda hac maksadyla maiyetindeki
dervilerle beraber Osmanl topraklarna gelen eyh Zeng, on drdnc asrda
Yesinin mehur ahsiyetlerinden Tonguz eyh, Altnordu hanlarnn saraynda
Yesev ailesinden kabul edilen eyh Mahmud, skpl air Ati ve mehur
Osmanl seyyah Evliy elebi de bulunmaktadr. 24
Kesin olmamakla beraber 120 yana kadar yaad ve 562/1167de ld
kaydedilir. Ananeye gre vefatndan sonra da kerametleri devam eden Ahmed
Yesev, kendisinden yaklak iki asr sonra yaayan Sultan Timurun ryasna
girer ve zafer mjdesinde bulunur. Timur da krane olarak ona ant-mezar
eklinde bir trbe yaptrr. ki sene iinde tamamlanan trbe inaat, camii ve
dergh ile bir klliye hlini almtr. Zamanla harap olan trbe, bir rivayete gre zbek Han Abdullah Han, bir dier rivayete gre ise eyban Han tarafndan tamir ettirilmitir.25 Trbenin bulunduu camiye Cami-i Hazret, bu camiinin bulunduu Trkistan ehrine de Hazret-i Trkistan veya sadece Hazret
denmektedir.26
Ahmed Yesevnin trbesi yln her mevsiminde ziyaret edilirse de, bilhassa senede bir defa Zilhiccenin onunda Trkmen, zbek, Kazak ve Krgz Trkleri tarafndan grkemli merasimler dzenlenmektedir. Mezarnn bulunduu
blgede Ahmed Yesevnin, mezar civarna defnolunanlara kyamette efaat
edecei inanc yaygn olduu iin, Krgz ve Kazak Trkleri cenazelerini trbe
yaknlarna getirmekte ve buraya defnetmektedirler. zbek-Kazak zenginleri,
daha salklarnda, trbe yaknnda bir para toprak satn alrlar, bunlar kn
lseler bile cesetleri keeye sarlarak bir aaca aslr ve ilkbaharda Yesiye gtrlerek Ahmed Yesevnin kabri civarna defnolunurdu.27
24
25
26
27
Kprl, lk Mutasavvflar, ss. 76-77; Ahmed Yesev, slm Ansiklopedisi, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1993, c. I, s. 211; Hayati Bice, Hoca Ahmed Yesev ve Dvn- Hikmet zerine, Dvn- Hikmet, TDV Yay., Ankara 1993, s. xv.
Nihad Smi Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1997, c. I, s.
278.
Kprl, Ahmed Yesev, slm Ansiklopedisi, I/211; Kemal Eraslan, Ahmed-i Yesev, Tr-
Ahmed Yesevnin Trk dnyasndaki kalc tesirlerinden biri de yetitirdii ve Trk dnyasnn drt bir yanna gnderdii halifeleridir. Bu isimler her
yerde Ahmed Yesevnin telkinleri dorultusunda bir irad faaliyetini srdrerek, ortak slm bilincin hakim olmasna katk salamlardr.28 Rivayete gre,
Ahmed Yesevnin on iki bini kendi blgesinde, doksan bini uzak blgelerde
olmak zere mridleri ve tasavvuf geleneine uygun olarak ok sayda halifesi
vard.29 Ahmed Yesev Trkistann her tarafna birok halifeler gndermitir.
Bunlarn byk ksm gelien olaylar sonucu unutulmusa da, nde gelen kimi
halifeleri bilinmektedir. Bunlarn ilki Mansur Ata (.594/1197)dr. Menkbelerde kendisinden oka bahsedilen Arslan Babann oludur. Mansur Atadan
sonra yerine olu Abdulmelik Ata, onun yerine ise olu Tc Hce (.607/1210),
daha sonra Zengi Ata gemitir. kinci halifesi Harezmli Said Ata
(.615/1218)dr. nc halifesi Sleyman Hakim Ata (.582/1185), Ahmed
Yesevnin Trkler arasnda en tannm halifesidir. Dervilik yolunda Trke
hikmetler syleyen, ibretli latifeleri ile tannan bir ahsiyettir. Sleyman Hakim
Ata Harezmde yaam ve blge halknn irad ile megul olmutur. Tarikata
mensup mridin byk ksm onun etrafnda toplanmtr.30 Ahmet Yesevnin
edebiyat sahasndaki ilk ve en tannm takipisidir. Reehat onun bir takm
Trke eserlerinden ve onlarn Trkistanda fazlasyla nl olduundan bahsetmektedir.31 Hem derviler arasndaki gelenek, hem de tarih, Hakim Sleyman Atann da Hoca Ahmed Yesev gibi bir mutasavvf air olduunu gstermektedir. Hakim Sleyman Ataya isnat edilmekte olan balca eserler; Bakrgan
Kitab, Ahirzaman Kitab, Meryem Kitab gibi Orta Asyada ve bilhassa dil evresinde hl byk bir vecd ve hararetle okunan bir takm halk eserleridir.
Ahmed Yesev tarznda sfiyne hikmetler yazmak srf edeb ve ahs deil,
deta Yesevlik zel dbndand. Hakim Sleyman Ata, bu gelenei ilk defa
tesis etmi olmak bakmndan, Yesev takipileri arasnda nemli bir yere sahiptir.32 1185de vefat edip Akkurgana defnedilen Hakim Sleyman Atann
28
29
30
31
32
kiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul 1989, c. II, s. 160.

Bice, Hoca Ahmed Yesev ve Dvn- Hikmet zerine, Dvn- Hikmet, s. xv.
Kprl, lk Mutasavvflar, s. 74; Nesimi Yazc, Hoca Ahmed Yesev Dneminde Trk-slm
Kltrnn Oluum Ve Geliimi zerine Baz Dnceler, Yesevlik Bilgisi, Ahmet Yesev
Vakf yay., Ankara 1998, s. 74.
eyh Safiyddin Mevlana Ali b. Hseyin, Reahat Can Damlalar, nr. Necip Fazl Ksakrek,
Byk Dou Yay., 2.bs., stanbul 1995, s. 13.
Dvn- Hikmet | 205
yetitirdii en nemli sf Zengi Atadr. Zengi Atann Orta Asya steplerinde

mehur olmu drt halifesi vardr: Uzun Hasan Ata, Sadr Ata (Sadreddin Muhammed), Bedr Ata (Bedreddin Muhammed) ve Seyid Ata. 33
Yeseviyye silsilesi, Zengi Atann halifelerinden Seyyid Ata ve Sadr Ata vastasyla devam etmitir.34 Sadr Atadan sonra Eymen Bab, eyh Ali, Mevdud
eyh, Kemal eyh, Hadm eyh gibi Yesev dervileri silsileyi srdrmtr.
Son iki eyhten gelen iki ayr silsile, hemen hemen XVI. asr sonlarna kadar,
kaynaklarda tespit edilmitir.35
Ahmed Yesevnin bunlardan baka Sf Muhammed Danimend Zernuk,
Baba Main, Emir Ali Hakm, Hasan Bulgan, mam Mergaz, eyh Osman
Marib isimli halifeleri de bulunmaktadr.36
3. Dvn- Hikmet
Tasavvuf stlah olarak hikmet, amel ve bilgi btnlemesinden meydana gelen ilmin addr. Hikmet, insann, gc orannda, fktaki nesnelerin hakikatini
olduu gibi bilip ona gre hareket etmesinden bahseden ilimdir. Bu ilim, tabi,
riyz ve ilah olmak zere e ayrlr. 37 bnl-Arabi (.638/1240) ise, Fussulhikem isimli kitabnn blm balklarnda kulland hikmet terimini, btn
peygamberlerin ve velilerin Hakikati Muhammediyeden tevars ettikleri
batn miras ya da Hz. Peygamberin mikatinden alm olduklar ilim olarak
tanmlamaktadr. 38
Trk tasavvuf geleneinde, tasavvuf iirlere de hikmet denmektedir. Bu
minvalde, Ahmed Yesevnin tasavvuf manzumelerini iine alan mehur eserine Divn- Hikmet ad verilir. nk o manzumelerin hepsi ayr ayr bir hikmettir. Anadolu Trklerinde bu tarz tasavvuf manzumelere nasl ilahi ad veriliyorsa, Dou Trklerinde de Ahmed Yesevnin ve o tarzda iirler yazan dier
dervilerin eserlerine ekseriyetle hikmet denilmektedir; bu sebeple, Dvn-
Hikmet unvannn yalnz Ahmed Yesevnin iir mecmuasna has bir unvan ol-
33
34
35
36
37
38

Kprl, Ahmed Yesev, slm Ansiklopedisi, c. I, s. 212.
Ethem Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri & Deyimleri Szl, Anka Yay., stanbul 2004, s. 276.
Ebul-Al el-Afif, Fussul-Hikem Okumalar in Anahtar et-Talikt al Fussil-Hikem, ev.:
Ekrem Demirli, z Yaynclk, stanbul 2000, ss. 69-71.
mad, hatta belki daha kuvvetli bir ihtimal ile bu ismin ona sonradan verildii
sylenebilir.39
3.1. Dvn- Hikmetin Yazl Sebebi
mr boyunca samimi ve saygn bir sf olarak yaayan Ahmed Yesev, Arapa ve Farsa lisanlarndaki tasavvuf eserlerini anlayamayan Trkleri aydnlatma ve mridine tasavvuf hakikatleri takrir ve telkin maksadyla iire ynelmitir. Dolaysyla o hikmetlerini, edeb bir eser ortaya koymak amacyla yazmamtr. Ahmed Yesev iin hikmetler gaye deil, ancak birer vasta idi. slamiyetin esaslarn, eriatn ahkmn ve ehl-i snnet akdesini slmiyete yeni
girmi veya henz girmemi Trklere retmek, tasavvufun inceliklerini ve tarikatn db ve erknn mridlerine telkin etmek Ahmed Yesevnin hikmetlerinin balca gayesini tekil ediyordu.40
D leme ve onun tezahrlerine kar kaytsz kalan, ierisinde bulunduu
lem-i vahdetle, iki dnyay birer haha danesine benzeten Ahmed
Yesevnin yegne ilgi oda, halk irad ve onlar doru yola sevk dncesidir. Tasvir ettii din menkbeler, mnctlar, feryatlar ve istifarlar hep bu
yksek dnceyle yazlmtr. Erenlerin szn dinlemek, Kurn ve hadis
hkmlerine uymak, eriatla tarikat meczeylemek, ho dnyay brakmak,
riyzet ve mchede yolunu tutmak onun en ok tavsiye ettii eylerdendir. 41
Trklerin slamlamasn salayan ve Trkler arasnda tasavvuf dncenin nev nem bulmasna yol aan ok sayda sf bulunmasna ramen
Ahmed Yesev kadar Trk dnyasnda ilgi uyandran, kitleleri srkleyen ve
kendisinden sonra tesir halkasn bu denli devam ettiren baka bir isim yoktur.
Zira dierleri ya Acem kltrnn etkisinde kalm ya da ehir merkezlerinin
dna kamamtr.
Hitap ettii kesimlerin hem beer hem de manev dnyalarna ynelen
Ahmed Yesev, onlar dnmeye, duymaya ve bilhassa kendi kendilerinin
farkna varmaya armtr. O, btn dervilii ve mtevazilii ile t ve tavsiyelerini nce kendi benliine yneltmi, ikaz ve irat edilmeye en ok mstahak ve muhta olann yine kendisi olduunda srar etmi, bu ie, evvela ken39
40
41

Yazc, Trk-slm Kltrnn Oluum Ve Geliimi zerine Baz Dnceler, Yesevlik Bilgisi, s. 74.
Dvn- Hikmet | 207
dinden balama prensibiyle hareket ettii iin szleri etkili, tavsiyeleri tutulur
olmutur. O gnn tarihi ve corafyas iinde aknlk ve strap ierisinde bulunan halklarn yol gstericisi ve nderi olma zelliini kazanmtr. 42
Kitleleri dinin formel boyutundan azade klarak, er esaslara kar pervasz bir tutum sergileyerek mensuplarna tehlikeli bir hrriyet vadeden
Kalender, Hayder ve btn zmreler halkn ve bilhassa yeni mslman olmu
Trklerin iman ban zayf drmekte veya yanl mecralara srklemekteydiler. Samimi ve salam bir inanca sahip bulunan, fkh esaslarda otorite bir
kimlik hline gelen, slm eitimini st dzeyde tamamlayan Ahmed Yesev,
toplumun her kesimine ynelik mesajlar sunmaya balam, Ehl-i Snnet inancna ball, eriat n plana karan tarikat anlay, retime dnk ve istikamet izgisini esas alan gerek melametilii ile bu badirelerin Trkler arasnda
intiarna set ekmi, Trkistan batl ve sapkn fikirlerden arnm saf bir iman
izgisinde tutabilmitir. Arslan Babadan ald Melm merep kiilii ile asosyal deil hayatn merkezinde yer alan, gnn sorunlarnn farknda olan, itidalli ve verimli tutum sergileyen aktif bir eyh profili izmitir. Eli ile bizzat yapt ahap krek, kak ve kepeleri satarak geimini temin etmi, aln teri ve el
emei ile geinmeye zen gstermi, helal ve tayyib olann istenmesini
mridlerine tavsiye etmi, riyakr zhid, sevdal abid, dilenci suf ve hercai
dervilerden yaknmtr. 43 Dvn- Hikmette geen:
Erenleri Hakk yadndan afil olmaz

Ricaln la tlhihim44 der Halkun-nas
Eren yolunu tutan asla yolda kalmaz45
eklindeki hikmeti onun bu anlaynn bir gstergesi olarak deerlendirilebilir.
3.2. Dvn- Hikmetin Yazma ve Matbu Nshalar
Dvn- Hikmet, mretteb bir divan deildir. Ahmed Yesevnin btn hikmetlerini iine alan tam ve gvenilir bir nshas da bulunmamaktadr. Eldeki yazma
42
43
44
45
rfan Gndz, Ahmed Yesevnin Tarikat ve rad Anlay, Yesevlik Bilgisi, Ahmet Yesev
Vakf yay., Ankara 1998, s. 189.
277; Gndz, Ahmed Yesevnin Tarikat ve rad Anlay, Yesevlik Bilgisi, ss. 189-190.
Ne ticaret ne de al-veri Allah anlamaktan, namaz klmaktan ve zekat vermekten alkoyamad erkekler... mealindeki yet-i kerime iin bk. en-Nur, 24/37.
Yesevi, Dvn- Hikmetten Semeler, s. 187.
nshalarn en eskisi XVI-XVII. asra aittir. Ahmed Yesevye ait hikmetler eitli
blgelerde ve deiik ahslar tarafndan derlenip yazya geirilmitir. Bu yzden yazmalarn hepsinde hikmet says farkldr. Dvn- Hikmetin yazma ve
basma nshalarnda bulunan hikmetlerin ounluunu Ahmed Yesevnin
hikmetleri tekil etmektedir. Bu hikmetlerde Kul Hce Ahmed, Hce Ahmed,
Miskn Ahmed, Yesev gibi pek ok mahlaslar kullanlmtr. Divn- Hikmet
mecmualarnda Ahmed Yesevye ait olanlarn dnda, Ubeyd, Zell,
Seyfddin, Nevy, Mereb, Meczb, Kul erf, Keml, Kasm, kan, Hveyd,
Hac Salih, Hlis, Garb, Fuzul, Fakr, Esad, Behbd, Azm Hce gibi Yesev
ahsiyetlerin hikmetleri de bulunmaktadr.46
Dvn- Hikmet mecmualarnda yer alan hikmetlerin says birbirinden farkldr. Dvn- Hikmetin dnya kitaplklarnda ve hususi ellerde pek ok yazma
ve basma nshalar vardr. En fazla hikmet Kazan basklarnda yer almaktadr.
Divn- Hikmetin Takend ve baz Kazan basklarnn banda veya sonunda
Ahmed Yesevye isnad edilen Fakrnme adl bir risale de yer almaktadr. Kprl ve Eraslann tespitlerine gre Fakrnme mstakil bir risaleden ziyade
Dvn- Hikmetin mensur mukaddimesini andrmaktadr. Slk db ve slk
mertebelerini anlatan bu risale Ahmed Yesev tarafndan deil, Hcenin bu husustaki grlerini esas alan bir Yesev dervii tarafndan kaleme alnmtr.47
Kprl, bu eserin Haznnin Cevhirul-ebrr min emvcil-bihr adl eserinden
karldn sylemektedir.48 Kemal Eraslan, 1977 ylnda Fakrnme isimli bu
risaleyi yaynlamtr.49
Dvn- Hikmetin yazma nshalarn u ekilde sralayabiliriz:
46
47
48
49
1.
stanbul niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits yazmalar, no:

2497.
2.
Ahmet Caferolu Nshas.
3.
Tek-Esin Vakf Ktphanesi, no:4.
4.
Manchester, The John Rynalds University Library, no:67.
5.
stanbul niversitesi Merkez Ktphanesi, Trke Yazmalar, no:3898.
6.
Millet Ktphanesi, Ali Emir, Manzum no:16.
Eraslan, Giri, Divn- Hikmet Semeler, s. 35.

Kemal Eraslan, Yesevnin Fakrnmesi, .. Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, c.
XXII, stanbul 1977, ss. 45-120.
Dvn- Hikmet | 209
7.
Konya, Mevln Mzesi, no: 2583.
8.
Leningrad, Asya Halklar Enstits nshas, no: D.41
9.
Trk Dil Kurumu nshas. 50
nceleri yazma nshalar hline bulunan Dvn- Hikmet, daha sonralar

basma teknii ile oaltlmtr. Bilindii kadaryla geen iki yz yl iinde on
yedi kez Takentte, dokuz kez stanbulda, be kez Kazanda ve birer kere de
Buhara ve Kaganda matbu olarak yaynlanmtr.51 Basma Nshalar ise u ekildedir:
1.
Kazan, h.1295 basks.
2.
Takend, h.1314 basks.
3.
stanbul, h.1299 basks.52
3.3. Dvn- Hikmet zerinde Yaplan almalar

Dvn- Hikmetin mevcudiyetinden bahseden, hatta ondan sekiz-on para rnek ner ve tercme eden ilk msterik Wamberydir.53.
Ahmed Yesev ve Dvn- Hikmete dair hususlar, Fuad Kprl tarafndan
Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar isimli almasnda detayl bir ekilde ele
alnmtr.
Sovyetler Birliinin dalmasndan sonra ortaya kan yeni imknlar
Dvn- Hikmetin Trk Cumhuriyetlerinde yeniden gn na kmasn salamtr. Bu minvalde zbekistanda Dvn- Hikmetin Kiril harfli iki yeni basks yaplmtr.
lkemizde Kemal Eraslan tarafndan hazrlanan ve Kltr Bakanl tarafndan yaynlanan Dvn- Hikmetten Semeler isimli alma yetmi adet hikmetten olumaktadr. Bir dier alma ise Hayati Bice tarafndan hazrlanan ve
Dvn- Hikmet adyla yaynlanan eserdir.
Dvn- Hikmetin dier son dnem basklarn u ekilde sralayabiliriz:
50
51
52
53
1.
Erges Tamedolu Elnazar, Trkistan 1991
2.
brahim Hakkulov, Takent 1991
Eraslan, Ahmed-i Yesev, Yesevlik Bilgisi, 92; Develi, Ahmed Yesev, ss. 31-32.
Bice, Hoca Ahmed Yesev ve Dvn- Hikmet zerine, Dvn- Hikmet, s. XVII.
Eraslan, Ahmed-i Yesev, Yesevlik Bilgisi, s. 92.
3.
Resul Muhammed Asurbayolu, Takent 1992
4.
Anna vezov, Moskova 1992
5.
Hayati Bice, Ankara 1993 (Resul Muhammed Asurbayolunun basks esas alnmtr)
6.
Yusuf Azmun, stanbul 1994 (Tek-Esin Vakf no: 4deki nshann neridir.)54
3.4. Yazl Yntemi

Ahmed Yesevnin halka slamn esaslarn, eriat hkmlerini, tarikat db ve
erknn retmek gayesiyle syledii Hikmetler, kendi dervileri tarafndan
kada dklm ve Yesev dervilerinin dilinden en uzak Trk obalarna kadar ulatrlmtr. Daha sonralar bu hikmetlerin yazld risaleler bir araya
getirilerek Dvn- Hikmet ad ile bilinen el yazmas eserler teekkl etmitir.
Muhteva bakmndan Yesev dervilerince yaatlan hikmetlerin dili zamanla kimi deiikliklere uramtr. Zamanla mahall bir takm dil hususiyetleri de hikmetlere dahil edilmitir. Ahmed Yesevnin ana lehesini, Argu,
Hokand ivesine, aatay veya zbek edeb diline ait grmek yerine mterek
Orta Asya yaz dili dairesine dahil etmek veya Dou Trkesi yaz dili kabul
etmek akla en uygun olandr.55 Ahmed Yesevnin doup byd, eitim
ald corafya Karahanl ynetimi altnda olduundan dolay, bu corafyada
kullanlan edeb Trkenin, yani Karahanl Trkesinin Dvn- Hikmetin dilidir
dememiz mmkndr.56
Drtlklerle yazlm hikmetlerde kta says 5-28 arasnda deimekle birlikte ounlukla 10-12 ktalk hikmetler tercih edilmitir. Bir ksm hikmetlerde
gazel tarznn, mnacatlarda ise mesnev tarznn kullanld bilinmektedir.
Gazel tarzndaki hikmetlerin bir ksm musammat eklindedir. 57 Gazellerdeki
beyit saylar 5-15 arasnda deimekte, ancak, 7 beyitlik gazeller ise ounluktadr.58
Ahmed Yesev, hikmetlerini ounlukla Orta Asya halklar arasnda ok
54
55
56
57
58
Develi, Ahmed Yesev, s. 32.

Eraslan, Giri, Divn- Hikmet Semeler, ss. 38-39.
brahim ener-Alim Yldz, Trk-slm Edebiyat, Rabet Yay., stanbul 2003, s. 82.
Dvn- Hikmet | 211
sevilen ve eskiden beri ok kullanlan hece vezninin iki durakl yedili (4 + 3),
durakl on ikili (4 + 4 + 4) ve on drtl (7 + 7) ekilleriyle yazmtr. Bazen de on
altl (8+8) l kullanlmtr. Mncatta arzun Mefln mefln feln
vezni, arzla sylenen dier hikmetlerde ise Filtn filtn filn,
Mefln mefln feln, Mefln mefln mefln mefln,
Mefl mefl mefl feln vezinleri kullanlmtr. Baz hikmetlerde
arz vezninin ustalkla kullanlmas, bunlarn Ahmed Yesevye ait olmadklarn dndrmektedir. Drtlk eklindeki hikmetlerde mahlasn yer ald
msrada ou zaman bir hecelik fazlalk, baz msralarda ise bir hecelik eksiklik
grlmektedir. 59
Setii vezinlerde o devrin ortak zevkine uyan Ahmed Yesev, ahs yeniliklerden tamamyla ekinmi, kafiye bakmndan Arap ve Acemlere bal olmam, mill edebiyat geleneine tamamen sadk kalm ve halk edebiyatn
taklitle daha ok yarm kafiyeler kullanmtr. Yarm kafiyeler de ounlukla
fiillerin ekimlerinden vcuda gelmi ve eski redif usulne bal kalnmtr. 60
Kafiye olarak seilen kelimeler Arapa ve Farsa olduunda tam kafiyeye bavurmu, Trke kelimelerde ise yarm kafiye kullanmtr. Bazen de kafiye kullanmayp sadece redifle yetinmitir. Hikmetler henk unsuru olarak rediflerin
ayr bir yeri vardr. 61
Hikmetlerinin ekli, yani drtlklerdeki son msralarn daima ilk bendin
son msras ile ayn kafiyede olmas, hikmetlerin dini toplantlarda topluca
okunmak, belki ilahi eklinde sylenmek zere yazldn gsterir. 62
Hikmetlerin kayda geirilmesinde kadnlarn byk katks olmutur. Daha Ahmed Yesev hayatta iken kz Gevher ehnz, onun hikmetlerini renmi
ve retmitir. Gevher ehnz vastasyla hikmetler nce komulara, evre kylerin kadnlarna ve sonra da dalga dalga btn Trkistana yaylmtr. XII.
yzyldan gnmze kadar devam etmi olan bu gelenek, iltan diye isimlendirilen krk kiiden oluan kadn/kz grubu tarafndan belirli bir dzen ierisinde gerekletirilmitir. iltan grubu kare eklinde diz kerek otururlar, aralarnda kadn ve ocuklardan oluan dinleyiciler bulunurdu. Bylece dualar ve
59
60
61
62

Kprl, lk Mutasavvflar, ss. 145-148; Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, c. I, s. 280.
ener, Trk-slm Edebiyat, s. 82.
Kprl, Ahmed Yesev, slm Ansiklopedisi, I/214; Yazc, Trk-slm Kltrnn Oluum
Ve Geliimi zerine Baz Dnceler, Yesevlik Bilgisi, s. 74.
hikmetler onarlk gruplar halinde, koro eklinde okunurdu.63

Ahmed Yesev hitap ettii topluluun fikir seviyesini ve ruh hallerini tamamen gz nnde bulundururdu. Onlara tasavvuf felsefenin anlayamayacaklar inceliklerini deil, daha ok er ve ahlk bir takm meseleleri t verici bir emir eklinde tebli eder ve uhrev saadet iin mutlaka onlara bal
kalma gereini anlatmaya alrd.64
3.5. Dvn- Hikmetin Muhtevas
Dvn- Hikmet, derin ve airane bir tasavvuf eseri olmaktan ok, din ve ahlk
vaz ve hikyelerden, tarikat uslne ve slk adbna dair retici, didaktik
manzumelerden mrekkep basit bir eserdir. slamiyete yeni giren Trklere tasavvufun inceliklerini, tarikat db ve erknn samimi ve cokun duygularla
retmeyi hedefledii iin Ahmed Yesev, sanat endiesinden uzak ve retici
bir hviyete sahip olmutur.65 Buna ramen sz sanatlar asndan bakldnda zayf metinler olmadklar da aktr. Bu manzumeler, gzelliklerini ve telkin kudretlerini, Ahmed Yesevnin inan ve syleyiteki samimiyetinden almtr. Dolayyla hikmetler ierisinde saf, samimi ve bazen dern bir lirizm ile
ekillenmi manzumeler de vardr.66 Bilhassa tasavvuf mecazlarla ykl hikmetler az deildir. Ak, mey, meyhane, pr-i mugan sk kullanlan mecazlardandr.67 Hikmetlerin msra iinde ses tekrarlaryla da iiriyeti kuvvetlendirilmek istenmitir.68
Dvn- Hikmetin muhtevasn genel anlamda slm dncesinin ana konular, Horasan sfliinin temel esaslar ve Yesev tarikatnn prensipleri tekil
etmektedir. Kimi hikmetlerde toplumsal sorunlar, ahlk esaslar zerinde durmaktadr. lh ak, tevhid, ilahi irade ve kudret, Hz. Peygambere hrmet ve
peygamber sevgisi, snnete ittiba, zhd ve takva, slm ahlk, menkbeler,
63
64
65
66
67
68
Yazc, Trk-slm Kltrnn Oluum Ve Geliimi zerine Baz Dnceler, Yesevlik Bilgisi, ss. 74-75.
280.
rnein; Vahdet hum ald meyhnege kirsem men / Bir cm iip ol meydin mest hayrn
bolsam men (52. Hikmet); Gevvs bahrga kirdim vcd ehrini kezdim / Drni sadefte krdm gevhemi kn iinde (62. Hikmet)
Dvn- Hikmet | 213
hiret hayat, kyamet hlleri, cennet-cehennem tasvirleri, dnyadan zhidne

ikayet, derviliin faziletleri, sflere ait ykler, zikir ve halvet gibi hususlar
hikmetlerin genel muhtevasn oluturmaktadr. Yer yer yet ve hadislerden
referans veren Ahmed Yesev, iirlerinde gnahlardan ve sevaplardan, Allahn
kahrndan ve rahmetinden bahsetmitir.
Ahmed Yesev hikmetlerini siyas ve itima hizmet rn olarak dile getirmi fakat bunlarn temeline de ahlk esaslar, doruluk, hak, adalet ve
uhuvvet prensiplerini yerletirmitir. Kprlnn ifadesi ile o gnn corafyasnda kime efendi, kime kul olacan bilmeyen akn ve muzdarip halk kitlelerinin yol gstericisi ve nderi olmutur. Kurtulu ve k yolu arayan fert
ve toplumlara hikmetlerinde, slm huzuru, insan gayeyi sunmu, lah ak,
ihls ve samimiyet, insan sevgisi, msamaha, alma hayatnn incelikleri ile
emein kutsiyetine vurgu yapmtr.
Vahdet anlay zerinde sklkla duran Ahmed Yesev, Ben, sen diyen
kimselerden getim ite demek suretiyle, ayrlk gayrlk gtmeyi yermitir.
Tevhid aacnn meyvesinden tadanlarn huzur bulacan sylemitr.
3.6. Dvn- Hikmetin Tesirleri
Kprl, Trk Edebiyatnn vcuda getirdii eserler arasnda Dvn- Hikmetin
zellikle iki adan byk bir ehemmiyeti haiz bulunduunu sylemektedir:
On ikinci yzylda vefat eden Ahmed Yesevnin bu eseri slami Trk Edebiyatnn Kutadgubiligden sonra en eski bir rneini gstermektedir. Lisan ve edeb
mahsullerin pek az bulunduu bir devre ait olan byle bir eser, gerek lisan gerek edebiyat tarihi bakmndan olduka byk neme sahiptir.
Eski Halk Edebiyatnn birok unsurlarn alan ve slam ruhunu o unsurlarla
ifade eden ilk eser olmas bakmndan da Dvn- Hikmet, Tasavvufi Trk Edebiyatnn en eski ve en mhim bidesi saylmaktadr.69
Buhara medreselerinde okutulan farkl din disiplinleri eksiksiz okuyan
Ahmed Yesev, daha sonra hikmetleri vastasyla bu yazl kltr, szl kltr
haline getirmi ve ehirlerde olduu kadar bozkrlarda okuma imkn bulamayan kiilere bu bilgileri aktarmtr.70
69
70

Yazc, Trk-slm Kltrnn Oluum Ve Geliimi zerine Baz Dnceler, Yesevlik Bilgisi, s. 75.
Gerek bir vris-i Muhammed ve insn- kmil olan Ahmed Yesev, vaz
ettii tarkat ve devrinde yetitirdii mrd ve talebeleriyle Pr-i Trkistan
sfatn almaya hak kazanm ve byk bir veli olarak tannmtr. Ayn zamanda o, Trk dili ve edebiyatnda bir byk r am, kendisinden sonra
gelen Ynus Emre, Erefolu Rm, Niyz-i Msr, Aziz Mahmd Hdy gibi
Anadolu ve Sleyman At rneinde olduu gibi birok Trkistan tekke
irlerine, ruh ve mnda olduu gibi, dil ve nazmda da rehberlik etmi, Trk
tasavvuf iirinin pr i olmutur. Onun rehberliinde Trk dili ile yazlm tasavvufi-edeb eserler slm edebiyat iinde ayr bir kol tekil etmi ve salam
bir yer alabilmitir. Ahmet Yesevnin on ikinci asrda tohumunu atarak gerekletirdii bu byk i, onun bir insn- kmil, bir pr oluunun, yani
mnev ahsiyetinin neticesidir. Zir o, sekiz asrdr zamann btn inklaplarna ve zevk deimelerine mukavemet ederek yaayan, sekiz asrdr birok aire taklit rnei olan, byk halk kitlesinin zevkine asrlarca nzmlk vazfesi
f eden bir edeb eser vcda getirmitir. Onun diktii Trk tasavvuf iiri
aac Ynus Emrenin dilinde Anadoluda kemalini bulmu, olgun meyvelerini
vermitir.71
Trk Edebiyatndaki tesir halkasn Kprl, iki boyutta ele almaktadr:
1.
slm, yani din-tasavvuf unsur.
2.
Mill, yani halk edebiyatndan alnan unsur.
slm unsur konuda, yani esasta daha kuvvetli bir durumdadr. Mill unsur ise ekil ve vezinde daha ok gze arpmaktadr.72
Mill ananeyi ve manev neeyi birlikte yanstan Dvn- Hikmeti okuyup
ezberlemek, hatta muktedir olanlarca o tarzda iirler, yani hikmetler yazmak
Yesev tarikatna girenler iin deta tarikatn esaslarndan saylmtr. Zikir
meclislerinde okunan hikmetler, tabii, yle herhangi bir halk iirinin eseri gibi
telakki edilmemi, ona edeb hviyetinin tesinde kuds bir mahiyet verilmitir.
Yzyllar boyunca, zevk deimelerine ramen, Dvn- Hikmetin btn bu deimelerin stnde yaayabilmesi, onun derviler arasndaki tartmasz kuds
kymetinden ileri gelmektedir. Kprl, Dvn- Hikmeti asrlarca yaatan ve
yzyllarca bir takm takipilere rnek ittihaz ettiren iki nemli etkenden bahsetmektedir. Bunlar:
71
72
Tahral, Ahmed Yesevnin Dvn- Hikmetinde Din-Tasavvuf Unsurlar, Yesevlik Bilgisi,

s. 169.
Dvn- Hikmet | 215
Birinci mil, eserin edeb kymetinden ok, Hoca Ahmed Yesevnin din-tasavvuf
nfzudur. kinci mil ise, Dvn- Hikmetin hkm srd alanlarn sekiz yzyldan
beri ayn hakim esaslar altnda yaamas ve bir fikir uyankl gsterememesidir.
Ahmed Yesevnin yayd ve telkin ettii din-tasavvuf gayeler, halk arasnda o zamandan beri deimek yle dursun, aksine, daha genilemi ve daha derinlemitir.
On ikinci yzyldan itibaren fkh, kelm, tasavvuf ve felsefe limleri, yeni bir ey vcuda getirememiler, eski belli esaslar etrafnda yersiz bir takm teferruatla uramlar, fikir alann geniletecek yerde, bilakis onu daha fazla daraltmlar ve kayt altna
almlardr. Mool istilas, bir aralk, Orta Asyann slm medeniyetine Uzakdoudan yeni bir takm unsurlar getirecek gibi olmusa da, din ve tasavvuf fikirler zerinde bunun hemen hibir deitirici tesiri grlmemitir. Nihayet Timur ve ocuklar
zamannda Orta Asya en parlak medeniyet devresini geirdikten sonra, eybn hanedannn dnden Rus istilasna ve u son asrmza kadar daimi bir d ve gerilemeye maruz kalmtr. Bununla beraber, mimariye, naka, musikiye, l-din edebiyata, zetle bedi hayatn btn bu gibi eitli tezahrlerine bahettii byk ve parlak
gelimeye ramen, Timurlular devri, en son tahlilde yine skolastiin ve tasavvufun galebe devridir. On beinci asr, Cm, Hoca Ubeydullah Ahrar gibi bir takm byk air
ve mutasavvflar yetitirdii gibi, Cm tesiri de Ali ir Nev ile ada ve takipileri
zerinde cidden byk bir tasavvuf nfuz yapmt.73
Ahmed Yesevyi takip edenler arasnda mutasavvf halk airleri nemli bir
yer tutmaktadr. Bunlar tekke airi deil ama edeb telkkilerini tekkelerden
alm ahsiyetlerdir. Dolaysyla tam bir mutasavvf saylamayan bu halk airleri, ellerinde sazlar tekke tekke, kahve kahve, ehir ehir dolaan Aklar zmresidir. Eski Trk Ozan veya Bakslarnn yerini alan bu bestekr-mugann airler, ekseriyetle hi medrese tahsili grmemi, kendi kendilerine yetimilerdir. Halkn zevkini ve ruhunu yakndan biliyorlar ve halk edebiyatndan geni
lde faydalanyorlard. Bununla birlikte, bunlarn hemen hepsi Yesev veya
Nakbendi tarikatna mensup olduklarndan, tasavvuf hkmlerine ve slk
adbna ait birok eyleri kulaktan reniyorlar ve inad ettikleri eserlerde o
gibi deyim ve kelimeleri, tabii bol bol kullanyorlard.74
Orta Asyada yetien ve Ahmed Yesevyi taklit eden mutasavvfairlerlerden bazlarnn isimlerini u ekilde sralayabiliriz. Kul emseddin,
Huddd, Ikn, Kul Ubeyd, Fakir, Ahmed Yesev, Beyz, Bihbd, uhd,
Kul eref, Ged, Gazl, Tufeyl, Ksm, Mereb, Huveyd.
Bazlarnn baslm veya baslmam Divanlar, bazlarnn ise yalnz bir
takm dank paralar bulunan bu airler, hem aruz vezniyle bir takm iirler,
73
74

hem de yine Hoca Ahmed Yesev tarz ve edasnda Hikmetler yazmlardr.

Bunlarn bir benzeri olarak, Gldeste mahlasl Hokandl bir air Dvn- Hikmeti taklitle byk ve ehemmiyetli bir Divan vcuda getirmitir. 75
4. Sonu
Yahya Kemalin ifadesi ile Ahmed Yesev, milletimizin kendisinde gizli olduu
bir ahsiyettir. yle ki Trkler, Dvn- Hikmete feyz-i ilahi olarak bakmlardr.
Yesevlie gnl veren derviler onu ezbere, vecd ile okumulardr.
Ahmed Yesev, Trkler arasnda ilk tasavvuf mektebinin kurucusu olmas
ve slmn yaylmasna nclk etmesi ile tannmaktadr. Onun manev
nevesi iki ayr kanalla gnmze kadar ulatrlmtr. Birisi yetitirdii halifeler, dieri ise dile getirdii hikmetlerdir.
Elimizde bulunan en eski Dvn- Hikmet nshalar on yedinci yzyldan
teye gemedii iin hikmetlerin ne kadarnn kendisine ait olduunu tespit
edememekteyiz. Onun tarznda sz sylemek Yesevlikte bir gelenek hlini ald iin Yesev dervilerine ait pek ok hikmet Dvn- Hikmet nshalarnn ierine girmitir. Fakat tm hikmetler ayn duygunun bir rn olmalar nedeniyle Ahmed Yesev slubunu yanstmaktadr. Hikmetler ekil ve vezin bakmndan mill, muhteva bakmndan slm unsurlar yanstmaktadr. Zhd, vera,
muhasebe ve tezkiye gibi Tasavvuf ilminin ahlk boyutunu benimsedii kadar
melmet, ak, hogr ve ftvvet anlay ile de Horasan sfliinin inceliklerini temsil etmektedir.
zetle, Ahmed Yesev, Orta Asya Trk edebiyat zerinde, byk ve kuvvetli ahsiyeti ile asrlarca tesir icra etmi ve tamamyla kendisine mahsus bir
iir tarz yaratm nemli bir sfdir.
5. Kaynaka
el-Afif, Ebul-Al, Fussul-Hikem Okumalar in Anahtar et-Talikt al Fussil-Hikem, ter. Ekrem
Demirli, z Yaynclk, stanbul 2000.
Ahmed-i Yesev, Divn- Hikmet Semeler, haz. Kemal Eraslan, Kltr Bakanl yay., II. Bask, Ankara 1991.
Araz, Nezihe, Anadolu Erenleri, zgr Yaynlar, IX.Bask, stanbul 2000.
Attr, Feriddin, Tezkiretl-Evliy, Erkam yaynlar, stanbul 1404/1984.
75
Dvn- Hikmet | 217

Aykut, Said, Hoca Ahmed Yesev (R.H.) (.562/1166), Sahabeden Gnmze Allah Dostlar, le
Yaynlar, stanbul 1998, VII/59-65.
Banarl, Nihad Smi, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1997.
Bice, Hayati, Hoca Ahmed Yesev ve Dvn- Hikmet zerine, Dvn- Hikmet, TDV Yaynlar,
Ankara 1993, x-xv.
Bilgin, brahim Edhem, Hoca Ahmed-i Yesev (K.S.), Byk slam ve Tasavvuf nderleri, Vefa Yaynclk, stanbul 1993, 119-123.
Bursev, smail Hakk, Tefsiru Rhul-Beyn, Eser Yaynevi, stanbul 1389.
Cebeciolu, Ethem, Hoca Ahmed Yesev, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Ankara
1993, XXXIV/87-132.
Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri & Deyimleri Szl, Anka Yaynlar, stanbul 2004.
Develi, Hayati, Ahmed Yesev, ule Yaynlar, stanbul 1999.
Ekinci, Yusuf, Hoca Ahmet Yesev, Ocak Yaynlar, Ankara 1995.
Eraslan, Kemal, Dvn- Hikmet, Trkiye Diyanet Vakf slam Ansiklopedisi, stanbul 1994, IX/429430.
Eraslan, Kemal, Ahmed-i Yesev, TDV slam Ansiklopedisi, stanbul 1989, II/159-161.
Eraslan, Kemal, Giri, Divn- Hikmet Semeler, Kltr Bakanl Yaynlar, II. Bask, Ankara 1991,
1-46.
Eraslan, Kemal, Ahmed-i Yesev, Yesevlik Bilgisi, Ahmet Yesev Vakf yay., Ankara 1998, 78-96.
Eraslan, Kemal, Yesevnin Fakrnmesi, .. Edebiyat Fakltesi Trk Dili ve Edebiyat Dergisi, c.XXII,
stanbul 1977, 45-120.
Glpnarl, Abdlbaki, Yunus Emre ve Tasavvuf, nklp Kitabevi, II.Bask, stanbul 1992.
Gndz, rfan, Ahmed Yesevnin Tarikat ve rad Anlay, Yesevlik Bilgisi, Ahmet Yesev Vakf
yay., Ankara 1998, 189-196.
Kenjetay, Dosay, Hoca Ahmet Yesevi: Yaad Devir, ahsiyeti, Tarikat ve Tesiri, Tasavvuf-lmi
ve Akademik Aratrmalar Dergisi, yl 1, sy. 2, Aralk 1999, 105-129.
Kprl, Fuad, Trk Edebiyatnda lk Mutasavvflar, Diyanet leri Bakanl Yay., Ankara 1993.
Kprl, Fuad, Ahmed Yesev, slm Ansiklopedisi, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1993, I/210215.
Kufral, Kasm, Nakbendiliin Kurulu ve Yayl, baslmam doktora tezi, stanbul niversitesi
1949.
Ocak, Ahmet Yaar, Trk Sufliine Baklar, letiim Yaynlar, stanbul 1996.
Ocak, A.Yaar, Anadolu Trk Sfliinde Ahmed-i Yesev Geleneinin Teekkl, Milletleraras
Ahmed Yesev Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1992.
ener, brahim-Yldz, Alim, Trk-slm Edebiyat, Rabet Yaynlar, stanbul 2003.
eyh Safiyddin Mevlana Ali b. Hseyin, Reahat Can Damlalar, nr. Necip Fazl Ksakrek, Byk
Dou Yaynlar, II. Bask, stanbul 1995.
Tahral, Mustafa, Ahmed Yesevnin Dvn- Hikmetinde Din-Tasavvuf Unsurlar, Yesevlik Bilgisi, Ahmet Yesev Vakf yay., Ankara 1998, 157-169.
Togan, A.Zeki Velid, Umum Trk Tarihine Giri, Enderun Kitabevi, III.Bask, stanbul 1981.
Yazc, Nesimi, Hoca Ahmed Yesev Dneminde Trk-slm Kltrnn Oluum Ve Geliimi
zerine Baz Dnceler, Yesevlik Bilgisi, Ahmet Yesev Vakf yay., Ankara 1998, 65-77.
HKMET-1
HKMET-1
Bismillh dep beyn eyley hikmet
Bismillah deyip beyan ederek hikmet
aytp
syleyip
Tliblerge drr gevher satm
Taleb edenlere inci, cevher satm ben
mena
ite.
Riyazetni katt tartp kanlar yutup
Riyazeti sk ekip, kanlar yutup
Men defter-i sni szin atm mena
kinci defter szlerini atm ben ite.
Szni aydm her kim bolsa didr-
Sz syledim, her kim olsa cemale ta-
taleb
lip
Cnn cna peyvend klp regni
Can cana balayp, damar ekleyip,
avlap
Garip, yetim, fakirlerin gnln okayp
Garib yetim fakrlerni kngli sylap
Gnl krk olmayan kiilerden katm
Kngfi
ben ite.
btn
halaykdn
katm
mena
Nerde grsen gnl krk, merhem ol
Kayda krseng kngli snuk merhem
yle mazlum yolda kalsa, yolda ol
boll
Anda
Maher gn dergahna yakn ol

mazlum
yolda
kalsa
hemdem boll
Ruz- maher dergaha mahrem
boll
M u menlik halaykdn katm mena
Garib, fakir, yetimlerni Resl sord
Ben-benlik gden kiilerden katm ben

ite.
Garip, fakir, yetimleri Rasul sordu
O gece Miraca kp Hakk cemalini
grd
Geri gelip indiinde fakirlerin halini sor-
Ual tni mirc kp ddr krdi
du
Kaytp tp fakir halin sord
Gariplerin izini arayp indim ben ite.
Gariblerni izin izlep ttm mena
mmet olsan, gariplere uyar ol
mmet bolsang gariblerge tbi
Ayet ve hadisi her kim dese, duyar ol
boll
Ayet hadis her kim aytsa smi boll
Rzk, nasip her ne verse, tok gzl ol

Tok gzl olup evk arabn itim ben
Rzk u ruzi her ne berse kni boll
ite.
Kni bolup evk arabn itim mena
Medineye Rasul varp oldu garip
Medinege Resul barp bold garib
Gariplikte sknt ekip oldu sevgili
Dvn- Hikmet | 219
Gariblikde mihnet tartp bold habb
Cefa ekip Yaradana oldu yakn
Cefa tartp Yaratkana bold karib
Garip olup menzillerden getim ben
Garib bolup ukbalardn atm mena
ite.
Akil erseng gariblerni kngli avla
Akll isen, gariplerin gnln avla
Mustaf dek elni kezip yetim kavla
Mustafa gibi ili gezip yetim ara
Dnya-perest n-cinslerdin boyun
Dnyaya tapan soysuzlardan yzn
tavla
evir
Boyun tavlap dery bolup tatm
Yz evirerek derya olup tatm ben i-
mena
te.
Ik bbn Mevlm aka menge
Ak kapsn Mevlm anca bana
tekdi
dedi
Tufrak klp hzr bol dep boynum
Toprak eyleyip Hazr ol! deyip boy-
egdi
numu edi
Brn-sfat melmetni ok tegdi
Yamur gibi melmetin oku dedi
Peykn alp yrek barm tetim
Ok saplanp yrek, barm detim ben
mena
ite.
Knglm katt tilim a zm
Gnlm kat, dilim ac, zm zalim
zlim
Kuran okuyup amel klmyor sahte lim
Kuran okup amel klmay yalan lim
Garip canm harcayaym, yoktur ma-
Garib cnm sarf eyleyim yoktur
lm;
mlm
Haktan korkup atee dmeden pitim
Hakdn korkup otka tmey pitim
ben ite.
mena
Altm e yam ulat, getim gafil;
Altm ke yam yetti ttm afil
Hakk emrini sk tutmadm, kendim cahil;
Hak emrini mehkem tutmay zm
Oru, namaz kazaya brakp oldum er-
chil
gin;
Rze namz kaz klp boldum khil
Kty izleyip iyilerden getim ben ite.
Yaman
Vah ne yazk, sevgi kadehini imeden,
izlep
yahlardn
ketim
mena
oluk-ocuk, ev-barktan tam geme-
V-deria muhabbetni cmn imey
den
Ehl u ayl hnumndn tkel kemey
Su ve isyan dmn burada z-
Crm
meden
emey
isyan
girihlerin
munda
eytan galip, can verirkende atm
eytn alib cn bererde atm
ben ite.
mena
manma engel vurup kld gaml,
mnma engel urup kld gamnk
Mrid-i kamil Hazr ol! deyip sat koku
Pir-i mun hzr bol-dep sat teryk
Lnetli eytan benden kap korkusuz
eytn-lain mendin kap ketti bi-
gitti kirli
pk
Allaha hamd olsun, iman nuru atm
Bihamdillh nur- imn atm mena
ben ite.
Pir-i
Mrid-i kamil hizmetinde gidip yr-
muan
hizmetide
ygrp
yrdm
dm;
Hizmet klp kzm yummay hzr tur-
Hizmet klp gz yummadan hazr dur-
dum
dum;
Meded kld azzilni kavlap srdm
Yardm etti, eytan kovalayp srdm;
Andn songra kanat kakp utm
Ondan sonra kanat rpp utum ben
mena
ite.
Garib fakir yetimlerni kln dman
Garip, fakir, yetimleri sevindiresin;
Halkalar klp aziz cnng eyle kurbn
Paralayp aziz cann eyle kurban;
Tam tapsang cnng birle kll
Yiyecek bulsan, cann ile misafir
mihman
Haktan iitip bu szleri dedim ben ite.
Hakdn etip bu szlerni aydm mena
Garip, fakir, yetimleri her kim sorar,
Garib fakr yetimlerni her kim sorar
Rz olur o kulundan Allah.
Rzi bolur ol bendedin Perverdigr
Ey habersiz, sen bir sebep, kendisi sak-
Ey bi-haber sen bir sebeb zi asrar
lar;
Hak Mustaf pendin etip aydm
Hak Mustafa dn iitip dedim ben
mena
ite.
Yetti yada Arslan Bba kldm se-
Yedi yata Arslan Babaya verdim se-
lm:
lm;
Hak Mustaf emnetin klng inm
Hak Mustafa emanetini eyleyin arma-
Ual vaktda ming bir zikrin kldm
an
tamm
te o zamanda binbir zikrini eyledim
Nefsim lp l-mekna atm mena
tamam
Hurm berip bam silep nazar kld
Nefsim lp l-mekna ykseldim ben
Bir fursatta ukb sar sefer kld

El-ved dep bu lemdin gzar kld
ite.
Hurma verip, bam okayp nazar ey-
Dvn- Hikmet | 221
Mekteb barp kaynap coup tatm
ledi
mena
Bir frsatta hirete doru sefer eyledi
Snnet ermi kfir bolsa berme zr
Elveda deyip bu lemden g eyledi
Kngli katt dil-zrdn Hd bizr
Medreseye varp, kaynayp coup ta-
Allah hakk anda kula seccin
tm ben ite.
tayyr
Snnet imi, kfir de olsa, verme zarar
Dnlardn eitip bu sz aydm mena
Gnl kat, gnl inciticiden Allah ika-
Snnetlerin mehkem tutup mmet
yeti;
boldum
Allah ahid, yle kula Siccin hazr
Yer asta yaluz kirip nura toldum
Bilgelerden iitip bu sz syledim ben
Hak-perestler makma mahrem
ite.
boldum
Snnetlerini sk tutup mmet oldum:
Btn t birle nefsni yantm mena
Yer altna yalnz girip nura doldum;
Nefsim meni yoldn urup hr eyledi
Hakka tapanlar makamna mahrem
Telmrtrb halaykka zr eyledi
oldum,
Zikr aytturmay eytn birle yr eyledi
Btn mzra ile nefsi detim ben ite.
Hzrsn dep nefs ban santm
Nefsim beni yoldan karp hakir eyledi
mena
rpndrp halka alamakl eyledi
Kul Hce Ahmed gaflet birle mrng
Zikr syletmeyip eytan ile dost eyledi;
tti
V-hasret kzdin tizdin kuvvet ketti
Hazrsn deyip nefs ban deldim ben

ite.
V-veylet nedmetni vakt yetti
Kul Hoca Ahmed, gaflet ile mrn ge-
Amel klmay kervn bolup ktim
ti;
mena
Vah ne hasret, gzden, dizden kuvvet

gitti;
Vah ne yazk, pimanln vakti yetiti;
Amel klmadan kervan olup gtm
ben ite.
AVRFL-MARF
EBU HAFS HABUDDN MER ES-SHREVERD
Ethem CEBECOLU *
Tasavvuf bin yl akn ok ynl engin bir birikime sahiptir. Prof.

Fazlurrahmann da ak yreklilikle ifade ettii gibi, tefsir, hadis, fkh ve kelam gibi donuklam bilimlere karlk, amzda slamn son k kaps ve
yumuak karn, tasavvuftur.
Tasavvufu slamn fikr donukluundan kurtulu aresi klabilmek iin,
hi phesiz, onun kaynaklarnn ortaya karlmasna ve dilinin anlalmasna
ihtiya vardr. Sleymaniye ktphanesindeki el yazmalarnn yzde altmtan
fazlasnn srf tasavvufa ait olmas, onun, her asrda dier slam ilimler yannda parlak ve canl bir yapya sahip bulunduunu gsterir. Btn bu kltr mirasmz, ulu orta n ehil ellerle yalan-yanl deil, alann gerek mtehassslarnca ok ynl olarak gnmze tanmay bekliyor. te bunun iin, biz tasavvufun imam saylan bir numaral uzmanlarnca kaleme alnm kaynak
eserleri ilk elde lkemiz aydnlarna tantmay kanlmaz bir grev olarak gryoruz.
Bunlar arasnda H. VI ve VII. yzyllarda yaam Ebu Hafs ihabuddin
mer es-Shreverd, Avrifl-Marif adl lmez eseriyle ilk srada yerini alr.
Shreverdyye tarikatnn kurucusu, Hz. Ebu Bekir(ra) neslinden olan mer
Prof. Dr., Ankara . lahiyat Fakltesi.
es-Shreverd, asrlarca slam toplumlarnn zihin ve kalp dnyasna k tutan

klasiklemi Avrifl-Marif adl eserindeki irfn katklaryla, tasavvuf tarihinin nemli kilometre talarndan biridir. imdi onu, eserlerini ve Avrifini eitli ynleriyle tanmaya alalm.
1. Ebu Hafs ihbddin mer es-Shreverdnin Hayat ve Eserleri.
1.1 Hayat
mer es-Shreverd Zencnn Shreverd kasabasnda 539/1145te dnyaya
gelmitir.1 Babasnn ad Muhammeddir. Soyu Hz. Ebu Bekir(ra)e kadar ular.
yle ki: mer b. Muhammed b. Abdullah b. Muhammed b. Abdullah
Ammye b. Sad b. el-Huseyn b. el-Ksm b. Alkame b. en-Nadr b. Muaz b.
Abdurrahman b. el-Kasm b. Muhammed b. Ebu Bekir es-Sddk(ra)2
ihabuddin-i Shreverd, eyhul-slam, eyhu-uyh lakablaryla tannmtr. Knyesi Eb Abdullah ve Eb Hafstr. Hz. Ebu Bekir(ra) neslinden
geldii iin el-Bekr, el-Kure ve et-Teym gibi nisbelerle anlr.3
Eflak Dedeye gre Hz. Ebu Bekir(ra) neslinden gelmesi mnasebetiyle
Shreverd, Mevln Celleddin-i Rm (.1273) ile akrabadr.4
Shreverdnin ailesi ilmiye snfndand. Bu aileden pek ok tannm lim
ve sufi zuhur etmi olup bazlar unlardr:
1.
Amcas, Nehcs-Slk adl siys etik konusunda kymettr eserin sahibi Ebun-Necib Ziyuddin Abdulkahir es-Shreverd.
2.
Babas Ebu Cafer Muhammed es-Shreverd.
3.
Byk dedesi Abdullah b. Sd Ammye.5
U fikirlerinden dolay 585/1190da Halebde idam edilen Shreverd-i

Maktul olarak tannm Yahya b. Habe es-Shreverd (548/1154-585/1190) ile
nisbe benzerlii dnda her hangi bir akrabal yoktur. 6
1
2
3
4
5
6
el-Mnzr, et-Tekmile li-Vefeytin-Nakale, Beyrut 1981, c. III, ss. 380-1.

bn Hallikn, Vefeytl-Ayn, Beyrut 1977, s. 204, 446; Sbk, Tabakt-fiiyyetil-Kbr, Msr trz. C.VIII, s. 338.
ez-Zeheb, Siyeru Almn-Nbel, Beyrut 1985, c. XXII, s. 374; bn Hallikn, Vefeyt, c. III, ss.
204-5.
Eflk, Menkibl-Arifn, nr. Tahsin Yazc, Ankara 1947, c. I, s. 45.
ez-Zeheb, Tarihul-slam, c. X, ss. 97-8.
Corbin, Henri, La Philosophic Shahabaddin Sohrawardi Maqtul, Paris 1935, s. 21.
Avrifl-Marif | 225
Hereyden nce mer es-Shreverdnin doksan yllk uzun mrnde, alt

Abbs halifesinin saltanatn grmtr: 1. Muktef li-Emrillah (530/1135555/1160), 2. el-Mstencid Billah (555/1160), 3. el-Mustaz Billah (566/1170575/1179), 4. en-Nsr li-Dnillah (575/1179-622/1125), 5. ez-Zahir Billah
(622/1225-623/1226), 6. el-Mustansr Billah (623/1226-640/1243).7
Yine bu dnemde doudan Mool istilas ve batdan da Hal saldrlaryla,
slam dnyas byk tehditlere maruz kalmt. Ayrca sosyo-politik hareketliliin en st seviyede seyr ettii bu zaman diliminde, Abdulkadir-i Geyln
(561/1160), Ahmed er-Rif (578/1182), Necmedn-i Kbr (618/1221),
Muhyiddin bnl-Arab (638/1240) ve Feridddn-i Attr (632/1235) gibi tasavvufun pek ok abide ahsiyetlerinin yetitiini grrz.
mer Shreverd, on alt yana kadar memleketi Zencnn Shreverd kasabasnda ilk tahsilini yapt. Alt aylk iken babasnn vefat ettii gz nnde
tutulursa, onun bu dnemdeki tahsilini amcas Ebun-Necb es-Shreverd veya
baz yaknlarndan ald dnlebilir.
Ebun-Necb es-Shreverd, yeeni mer es-Shreverdyi on alt yanda
iken yksek tahsil iin Badata gtrr. Orada Nizamiyeda tedris ile megul
olan Ebun-Necib bir sre sonra am ve Kdse gider. Oradan dnte
Badadda kendi medrese ve zaviyesinde ders vermeye balar. O srada bir
yandan yeeni mer es-Shreverdnin ve dier talebelerinin tahsiliyle megul
olurken, dier yandan Badadn nl Hanbel sufisi Abdulkadir-i Geyln ile
grmeler yapar. mer es-Shreverd yirmi drt yanda, amcas EbunNecibi kaybeder (563/1168).8
mer es-Shreverdnin hayat boyu ders okuduu hocalar unlardr:
Ebul-Kasm b. Fadln (.565/1169), Ebul-Muzaffer Hibetullah e-ibl
(.563/1167), Ebul-Feth bnl-Batti (.564/1168), Mamer b. el- Fhir (564/1168),
Eb Zra el-Makdis (.566/1170), Ebul-Fth et-T (555/1160), Abdulkadir-i
Geylni (.567/1165). Shreverdnin hocalarndan ald dersler de yledir:
Tasavvuf, Kelam. Fkh, Tefsir, Hadis. Rivayetlere baklrsa, Shreverd bu ilimler arasnda zellikle Hadis alannda tebahhur ettii grlr.9
Shreverdi ilim tahsilinden sonra, Badattan ayrlr Basraya gider. Orada
7
8
9
Shreverdi, Avarifl-Marif, ev.: H. Kamil Ylmaz-rfan Gndz, stanbul 1990 (Giri), s. IX.
ez-Zeheb, el-ber f haberi men gaber, Beyrut 1985, c. IV, s. 181; Sbk, Tabakt, c. VII, ss. 173-4.
Zeheb, Alm, c. XX, s. 420, 481-7; Katip elebi, Kefz-znn, c. I, s. 56; Cam, Nefahat, Lami
elebi, stanbul 1289, s. 472.
Ebu Muhammed Abdel-Basri (499/1105-572/1176)nin sohbetlerinde bulunur.10

Daha sonra Ebus-Sud el-Badd ile grr. Bir sre ilm-i kelamla megul
olur.11
Shreverdi btn bunlardan sonra Gazalnin amda Umeyye Camiinde
uzlete ekildii gibi insanlardan uzaklar. Manevi olgunlua erdikten sonra,
amcasnn Dicle kysndaki medrese ve tekkesinde derslere ve vaazlara balar.
Etrafnda byk bir mntesip halkas oluur.12
Badadda Makber Mahallesindeki toprak minberinde uzun yllar vaz u
nasihatta bulunur.13
Onun bu zaman zarfnda halife Nasr li-Dinillah ile irtibata getii grlr.
Ftvvet tekilatnn kurucusu olan bu halife hadis rivayet edecek kadar ilmi
olgunlua sahiptir.14 Nasr, Shreverdye derin sayg duymakta, her ite ona
danmakta, onun fikrirne tibar etmekte ve duasn almaktadr.15 Ayrca Halife
Nasr, onun iin bir tekke ina ettirir.16
Gvenilir kaynaklar, onun Shreverdye intisap ettiini ve onunla Badad
Merzebniye Tekkesinde zel olarak grtn kaydeder.17
Halife, Shreverdiyi Badaddaki tekkelerin nikap mridi olarak kabul
ederek, ona eyhu-yh, eyhl-slam ve eyhl-Irak unvanlar verir.18
Halife Nasr li-Dnillah, devrin siyasi alkantlar iinde, gerek sulh, gerekse hakimiyetini salamak zere, civar blge yneticileri ile srekli diplomatik
irtibat halindeydi. te bu noktada halifenin Shreverdiyi, sefaret greviyle sk
sk eitli yerlere gnderdii grlr.
Shreverdi amdaki Eyyubi sultanlarndan Melik Erefe birka defa eli
olarak gnderilmitir. 1217de Harezm Sultan kalabalk bir ordu ile Badad
almak zere yola ktnda, Halife Nasr onu durdurmak zere Shreverdyi
eli olarak gnderir. Ne kadar urasa da Shreverd Harezm Sultann ikna
10
11
12
13
14
15
16
17
18
Cami, Nefahat, s. 527.

Hocazde, Hadikatl-evliya, ss. 27-8.
Zehebi, Tarih, c. IV, s. 97; Sbki, Tabakat, c. VIII, s. 340.
bn Tariberd, en-Ncmz-Zhire, Kahire 1375, c. VI, s. 285.
Zehebi, Alm, c. XXII, s. 197.
Sbk, Tabakat, c. VIII, s. 339.
zzddin Ali el-K, Msbhul-Hidaye, Tahran 1323, s. 23.
el-Mnzir, et-Tekmile li-vefeytin-nakale, c. III, s. 380. Ayrca bkz: Shreverd, Avarif, ev.: H.
Kamil Ylmaz-rfan Gndz, (Giri), s. XVII.
Sbk, Tabakat, c. VII, s. 339.
Avrifl-Marif | 227
edemez. Ancak Badad almaya kararl bu orduyu semv bir felaket durdurur: iddetli souk ve kar ya.19
Onun bu siyas kiiliinin teekklnde, amcas Ebun-Necib esShreverdinin byk rol olduu muhakkaktr. O, sultanlarla temas halinde
bir sufi idi. Ayrca onlar uyarmak zere ok kymetli bir eser telif etmitir:
Nehcs-Slk. O, bu eserinde tpk Farabnin el-Medinetl-Fazlasndaki gibi, ideal bir devletin ve yneticilerinin nasl olmas gerektiini ele alm, siyasi
ahlak konularnda tavsiyelerde bulunmutur.
Shreverdi, Badat halifesinin bir mektubu ve itimadnamesini, yetmi sekiz gibi ileri bir yata olmasna ramen Konyaya Alaeddin Keykbda gtrm, yolda Malatyaya urayarak orada Mirsdl-bd yazar nl sufi
Necmddin Daye ile grmtr. Hatta bu grmede Necmddin Daye, eserini Shreverdiye sunmu ve onun takdirini kazanmtr.20 Konyaya giden
Shreverd orada Alaaddin Keykubadla grtkten sonra, Mevlnnn babas Sultanul-Ulem ile bir araya gelir, onunla sohbetler yapar.21 Bu sohbet ve bulumalarda Mevlnnn bulunduu hususu kesindir.
Bu seyahatlerinde Shreverdinin Hicaza gittii, sk sk hac yapt da
kaydedilir. Mehur sufi bnl Fard ile Mekkede gren Shreverdi, onun iki
oluna hrka giydirir. Ayn sene, Msrl Ziyaeddin sa b. Yahta el-Ensr esSebt de Mekkede Shreverdi tarafndan hrka ilbasna nail olur.22
Vefatna az bir zaman kala gzlerini kaybeden Shreverdi, manevi grevlerini ihmale uratmadan srdrr. Doksan yanda 1 Muharrem 632/ 26 Kasm 1234 tarihinde vefat eder. Kalabalk bir cemaatle cenaze namaz klnr.
Verdiyyedeki tekkesinde defnedilir.23
Rivayete gre ok cmert olan Shreverdi, eline geeni fakir fukaraya datt iin vefat ettiinde onu kefenlemek zere bir bez paras bulmakta sknt
ekilmiti.24
Shreverdi, pek ok ilim adam yetitirmitir. Ondan hadis dinleyip, fkh
tahsil edip icazet alanlardan tespit edilenler unlardr.
19
20
21
22
23
24
Zehebi Alm, c. XXII, s. 195, 233.

Necmddin Daye, Mirsd (takdim), Tahran 1365, ss. 22-3.
Eflk, Menkbul-Arifin, c. I, s. 45.
Zehebi, Alm, c. XXII, s. 377.
Tarihul-slm, c. IV, s. 98.
Sbk, Tabakt, c. VIII, s. 340.
1.
Muhammed b. Sad el-Malul (.633/1236)
2.
bn Nokta (.629/1232)
3.
Zekiyyddin Ebu Abdullah Muhammed b. Yusuf el-Birzal el-bil

(.632/1234)
4.
bn Neccr (.643/1245)
5.
ihabuddin Ebul-Mehamid smail b. Hamid el-Ensar el-Hazrec

(.653/1255)
6.
Ebul-Ganaim b. Allm (.630/1233)
7.
Ebul-Abbas el-Eberkuh
8.
Hafz Zeyneddin (mam Nevevnin hocas)
9.
Mnzir (et-Terb vet-terhb sahibi)
10. Fahr b. Asakir

11. e-ems e-iraz
12. el-Kd el-Hanbel
13. Ebul-Abbas el-Vasit (.694/1295)
14. Ebul-Mehamid ez-Zencan (.674/1275)
15. Ebul-Fadl el-Hlat (.675/1276)
16. Sad b. Muzaffer el-Mutahher (.637/1239)
17. bn Meymun el-Kays (.686/1287)
Ayrca Shreverdinin kendisine intisab ile kemalt makamlarn ihraz etmi ok sayda mridi ve halifesi vardr. Onlar da unlardr:
1.
Ebu Cafer Muhammed b. mer es-Shreverd (olu) (.655/1257)
2.
Bahauddin Zekeriyya el-Multan (.661/1262)
3.
Necibuddin Ali b. Buzgu e-iraz (.678/1279)
4.
Kemaleddin-i Isfahan (.635/1237)
5.
Izzuddin b. Abdusselam (.660/1262)
6.
Sad-i iraz (.691/1292)25
1.2. ESERLER
Shreverdinin slm kltrne, talebeleriyle olduu gibi kaleme ald eserle-
25
Shreverdi, Avarif, ev.: H. Kamil Ylmaz-rfan Gndz (Giri), ss. XXII-XXVI.
Avrifl-Marif | 229
riyle de geni lde katkda bulunduu grlr. imdi ksaca bunlar verelim.
1.
Avariful-Marif: tasavvuf ve inceliklerine dair makalemizin de konusu

olan klasiklemi abide bir eserdir.
2.
Bubetl-beyan f tefsril-Kuran: Sleymaniye, Beir Aa 24te kaytl 333

varaklk ir, muhtasar bir Kuran tefsiri.
3.
Refun-nasayhil-imaniyye ve Keful-fedayihil-yunaniyye: Yunan felsefesine

ve onu benimseyen slm felsefecilerine kar, eriat savunmak zere yazlm tenkid-tahlil bir eserdir.
4.
radul-mridn ve mecdut-talibn: Tasavvuf ve edepleriyle ilgili bir eser.

(Bkz. zhul-meknn, c. I, s. 63)
5.
lamul-Hd ve Akidet erbbit-tuk: Tasavvuf ve kelama dair bir eser.
6.
er-Rahkul-mahtm: lah srlara dair bir eser.
7.
Risalets-seyr vet-tayr: Tecelli, seyr tayr ve slka dair bir risale
8.
Vesy: Shreverdinin mridlerine ve oullarna yapt tavsiyeler.
9.
Cezbul-Kulb il Muvsalatil-Mahbub: Tasavvuf bir eserdir.
10. Evrdus-Shreverdi: Shreverdinin tertib ettii virdleri ihtiva eden bir

mecmua. 110 virdden mteekkildir. Halifesi Zekeriyya Multn tarafndan Farsaya evrilmitir. (Bkz. Fihrist-i Gencbah, s. 566; Ahvl ve Asr-
Multn, ss. 91-5.
11. Snhul-Futuh bi Zikrir-Ruh: Ruh, nefs, istirak, vcud, havatr vs. gibi
konular ihtiva eden drt-be varaklk bir risale.
12. el-Esile vel-Ecvibe: 35 varaklk sorulan tasvvuf sorulara kar verilen cevaplar ihtiva eden bir eser.
13. Ftvvetnme: Farsadr, ftvvete dairdir.
14. Risle f guraril-halk ve stidrcihim
15. Makmtl-Arifn
16. Risle fil-fakr.26
Aratrmac Necib Mayil Herev Shreverdnin bu eserlerine unlar da
ekler:27
1.
Edilletl-yn alel-burhn: Arapa olan bu eser slam akidinin savunmas

ve sapk mezheplerin reddine dairdir. (Kefuz-znn, c. I, s. 50; Mikrofilm
26
27
Shreverdi, Avarif, ev.: H. Kamil Ylmaz-rfan Gndz, (Giri), ss. XXVI-XXXII.

Bk. Herev, Necib Mayil, Terceme-i Avrifl-Maarif-i Shreverd, Ner-i Dni, c. VI, no: 2,
Tahran 1363/1986, ss. 37-9.
Fihristi, c. I, s. 424.)
2.
Esrrul-rifn ve siyerut-tlibn: Arapadr, Farsaya evirilmitir. (Trih-i

Nazm u Ner, Nefs, s. 731. Eserin hatt Shreverdye aittir.)
3.
el-Esmul-erban: Arapadr. Farsaya tercme eden: Fahruddin EbalMekrim. (Kefuz-znn, c. I, s. 90.)
4.
Behcetl-ebrr: Arapadr. Abdulkdir-i Geylnnin menkabelerini

muhtevdir. (zhul-meknn, c. I, s. 199.)
5.
Hilyetn-nsik: Arapadr. Tarih-i Erbil mellifi bu eserden bahseder.

(Vefytul-ayn, c. VII, s. 323.)
6.
Risle-i Shreverd be Fahr-i Rz: Arapadr. (Mikrofilm Fihristi, c. I, s. 517.)
7.
Risle fis-slk: Arapadr. (Kefuz-znn, s. 872.)
8.
erh-i Rub-i eyh ihabuddin Shreverdn es-Sf: (Mikrofilm Fihristi, c. I, s.

569; Suhann- Manzm Eb Said Ebul-Hayr, s. 151.)
9.
Kelmu ihabddin es-Shreverd ve erhuh: Arapadr. Mikrofilm Fihristi, c.

III, s. 157.
10. Kenzl-ibd f erhil-evrd: Arapadr. Shreverdye ait evrdn Ali b.

Ahmet Gr tarafndan yaplm erhidir. (Kefuz-znn, s. 1517.)
11. el-Levmiul-gaybiyye: Arapadr. (Ulm-i Yezd, no: 630; Meclis-u r-y
slm, no: 126.)
12. Nme-i Shreverd be Kemleddin smail-i Isfehn: Arapadr. (Mukaddime-i
Dvn- Isfehn ve Mikrofilm Fihristi, c. I, s. 423.)
13. Nisbet-i Hrka-i Shreverd: (Mikrofilm Fihristi, c. I, s. 676.)
14. en-Niktuz-zevkiyye: Arapadr. er-Risletu-evkiyye eklinde de bilinir.
Hsameddin Yahya Lhic Farsaya evirmitir. (Fihrist-i Nshh-y Hatt,
V. defter, s. 412.)
2. AVRFL-MARF
2.1. Avarifin Yazl Sebebi
Shreverdi, siyasi adan olduu kadar fikr ve kltrel ynden de alkantl bir
dnemde yaamtr.
O, kitabnn mukaddimesinde nce bu kargaa iinde sufilerin Allah en
iyi tanyan takva ve veralaryla gerek kullua erebilen kiiler olduunu syler
ve onlar zetle u ekilde takdir eder: Arifler dnya ile ilgili menfaatleri deer-
Avrifl-Marif | 231
siz grr ve onlarn kalpleri, zikir yla aydnland iin i lemleri hep mele-i alya bal olarak korku ve midin de tesine ynelmitir. Onlar bedenleriyle bu dnyaya ait gibi gzkseler de kalpleriyle kurb fezasnda tayern etmektedirler. Bu durumlarn bilmeyen cahiller, onlar yoldan km sanr. Oysa
ki onlar zaman ve meknn tesinde ar etrafndaki yce lemleri seyre dalmlardr. Onlar gndz alk susuzlukla, geceyi de hicret ve ibadetle geirirler.
ehvetlerine karlk namazla teselli bulurlar, Kuran tilavetinden zevk alrlar.
Kalplerindeki k yzlerine yansmtr. Her zaman Hakk bilen bu arifler,
lemde eksik olmazlar. Bunlar, Kuran ve snnete tam anlamyla ballklar
sebebiyle slma davet ve muttakilere rnek olmakla ikram olunmulardr.
Shreverdi, onlar yaklak bu tarzda deerlendirip takdir ettikten sonra
kitabn yazl sebebine u ekilde temas eder: Sufilerin sdkna olan inancm,
onlara olan muhabbetim ve kitap snnete ballklar, beni onlarn erefli halini
yazmaya ve savunmaya yneltti. Bu kitabmda sufilerin fikirlerini, dayandklar
ilm delillerle aklamaya altm. Bu ekilde, devrimizde oalan sahte
sufilerin yalan yanl, nefrete ve su-i zanna sebep olan ekle dayal ruhsuz anlaylarn gerek sufilerden ayrdm.
Shreverdi bu ekilde hakiki sufileri sahtelerinden ayrma gerekesi dorultusunda bu eseri yazmaya baladn ifade ederken, ikinci bir sebep olarak
da sufiyye yoluna rabeti artrmay zikreder.
2.2. Avarifin Yazma ve Matbu Nshalar ile evirileri ve Avarifle lgili Yazlar:
Bir tasavvuf klasii olarak Avarifin ok sayda nshalar bulunmaktadr. imdi
bunlar grelim.
2.2.1. Avarifin Yazma Nshalar
Sleymniye Ktp. Lala smail Paa, no: 180 tarihen en eski Avrif nshas olup
614/1217de yani Shreverdi hayatta iken Abdulkerim b. Mansur tarafndan
istinsh edilmitir.
2.2.2. Matbu Avarifler
1.
Beyrutta 1966, 1973 mstakil olarak baslan Avarif.
2.
hyau ulmid-din kenarnda Kahirede 1289da baslan Avarif. Bu nsha
1302, 1306 ve 1312de olmak zere drt defa neredilmitir.

3.
hyann ekinde Beyrutta 1983te nerolunan Avrf.
4.
Mstakil olarak Beyrutta 1966da yaynlanan Avarif.
5.
Yine mstakil olarak Msrda 1973de neredilen Avarif.
6.
Tahkikli yazma nshann karlatrlmasyla Ezher stadlarndan

Abdlhalim Mahmud ve Mahmud b. e-erf tarafndan yaplan Avarifin
ilk cildi 1971de neredilmitir. Bu cild 21. bab (Sufilere Gre Evlilik ve Bekarlk) ile hitm bulmaktadr.
2.3. Avarif Tercmeleri

Avarifin en eski tercmesi, Farsaya Shreverdinin vefatndan on sene sonra
642/1244de Kasm Dvud tarafndan yaplandr. Bu zt, Shreverdinin halifesi Zekeriyya el-Multannin mridlerindendir.
smail b. Abdul-Mmin Ebu Mansur Mde 665/1267de Farsaya yaplan ikinci bir tercme. Bu eviri Kasm Ensr tarafndan Tahranda 1985de
neredilmitir.
Yine zzeddin b. Muhammed b. Ali el-Knnin ksmen Avarifi evirerek, ksmen de telif olmak zere Msbhul-Hidye ve Mifthul-kifye adyla
Farsaya yapt nc bir tercme. Bu eviri nce 1291de Haydarabadda
daha sonra Celaleddin Hma tarafndan 1325de Tahranda olmak zere iki
defa baslmtr.
Farsa drdnc bir tercme de Zahruddn Abdurrahman b. Ali Buzgu
tarafndan yaplmtr.
Hind Shreverdileri tarafndan Farsaya defalarca yaplan Avrif evirilerinin hi birisi tam deildir.
eyh Cneyd b. Fadlullah tarafndan Farsaya yaplan bir tercme ZeyllMarif fi tercemetil-Avarif adn tamaktadr.
Beinci Farsa bir terceme, Bihbud Ali Horasan tarafndan XIII. yy.da
Nects-Slikn nvanyla yaplmtr. (Bu tercme Asitn- Kuds Khanesi, no:
284tedir.)
Altnc Farsa evirirsi Kemalzde elebi tarafndan yaplmtr. (Bkz: Fihrist-i Fris-i Mnzev, c. II, s. 1186)
Avarif, 863/1458de Zeyniyye meayhndan Bigal Hac Ahmed b. Seydi
tarafndan 2 cild halinde Trkeye evirilmitir. lk cild 262, ikincisi 255 varaktr. Bu tercme, Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Ktphanesinde Genel
Avrifl-Marif | 233
no: 4453 de kaytldr. Bu eviri 918/1512de 515 byk varak halinde istinsah
edilmitir.
Kaynaklara gre, bir Avarif evirisi de on yedinci yzylda Arif ve Kni-i
Rm diye tannan Ahmed b. Abdullah- Bursev (.1643) tarafndan yaplmtr. Bu tercme ereful-Mluk adn tamaktadr.
Avarifin son zamanlardaki en baarl evirisi, Hasan Kamil Ylmaz ve rfan Gndz tarafndan yaplarak Vefa yaynclk eliyle 1989da stanbulda baslmtr.
Eserin Almanca evirisi, Richard Gramlich tarafndan baz tashihlerle birlikte yaplarak 1978de Wiesbadende nerolunmutur. Almanca evirisinin ad
yledir. Die Gaben der Erkenntnisse, (Hartmann, Angelika, al-Shreverdi,
EI, new edition, c. IX, Leiden 1977, s. 780)
H. Wieberforce Clarke, Avarifi, Farsa evirisini esas alarak ngilizceye
tercme etmitir. Bu tercme 1891de Londrada, 1970te de New Yorkta olmak
zere iki kere nerolunmutur: The Awarifl-Maarif Written in the Thirteenth
Century by Shaikh Shahabeddin Umar.
Yine Dilaver Selvi tarafndan yaplan Trke bir evirisi stanbulda 1995te
neredilmitir. Umran yaynlar arasnda kan bu eviri Avarifl-Maarif (Gerek Tasavvuf) adn tamaktadr.
2.4. Avarif zerine Yazlm Makaleler, erhler, Zeyiller ve Talikler
Avarif zerine ok sayda alma yaplmtr. Sleyman Uludan ifadesiyle
Avariful-Maarifin Arapa metninin okunmasna Shreverdiyyenin
Anadoludaki bir kolu olan Zeyniler ayr bir nem vermilerdir. Bu husus,
Zeynddin el-Hfnin Merzifonlu eyh Abdurrahim-i Rmye verdii icazetnamede de ifade edilmektedir.28
Tasavvufun lmez klasiklerinden biri olan Avarif zerine yaplan tespit
edebildiimiz almalar unlardr.
1.
2.
28
Avarife Ali b. el-Mehm (.835/1431) tarafndan bir erh yaplm olup bu

Avarifl-Letif adyla tannmtr.
Daha sonra da Ali b. Burhaneddin el-Haleb (.1044/1634) tarafndan erh
yaplmtr. Bu erh el-Letif an Avarifil-Maarif adn tar.
Uluda, Sleyman, Avariful-Maarif DA, c. V, s. 111
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
14.
29
30
31
32
33
34
35
36
Avarif, Muibbuddin Ahmed b. Abdullah (.694/1294) tarafndan semeler

yaplarak ihtisar edilmitir.
Sadreddin Cneyd b. Fadlullahn Avarife zeyl yazarak Farsaya yapt
eviri, Zeylul-marif f tercemetil-Avrif adyla tannmtr.
Katib elebi, Seyyid erif Crcnnin (.816/1413) Avarife talik yazdn,
Kasm b. Kutlu boa (879/1474) tarafndan hadislerinin tahric edildiini, elArifi tarafndan da Trkeye evrildiini29 kaydeder. Ancak Mustafa Karann da tespitine gre eserin el-Arif tarafndan yaplm bu tercmesi
elimizde mevcut deildir.30
mam- Rabbaninin Avarife, et-Talkt al Avrifil- Merif adyla bir talk
yazd kaydedilir.31 Ancak bu talike rastlayamadk.
Avarife, ez-Zavarif adyla bir erh yazlmsa da, arihi belli deildir.
Gsdraz tarafndan Avarife Arapa olarak yaplan erh sonradan Farsaya evrilmitir.
Avarife Zeynddin-i Hf tarafndan bir hiye yazlmtr.
Bir hiye de Abdullah b. Sadeddin el-Medeni tarafndan yazlmtr.
Avarifin deerlendirilmesi konusunda makalelerinden biri, Kasm
Ensarnin E.A. Isfahannin Farsaya yapt evirisinin bandaki takdim
yazsdr.32
Necib Mayil Herevnin Avarif evirisine yapt tenkid yazs da nemlidir.33
slam Ansiklopedisinde William C. Chittick tarafndan yazlan Avarif
maddesi34
Sleyman Uludan TDV slam Ansiklopedisinde yazd Avariful Marif
maddesi35
Avarifin tantm zerine Msrl Abdul-Hafz Faral el-Karen tarafndan
kaleme alnan bir makale de olduka seviyeli ve objektiftir. 36
Katip elebi, Kefuz-Zunun, c. II, s. 1177
Kara, Mustafa, XIV. ve XV. Yzyllarda Osmanl Toplumunu Besleyen Trke Kitaplar, slm Aratrmalar- Osmanlya Dair- II., c. II. sy. 2, Ankara 1999, s. 146.
El-Hn, Muhammed b. Abdullah, el-Hadkatn-Nediyye, Msr 1908, s. 190.
Suhreverdi, Avarifl-Marif, ev.: E. A. Isfahan, Tahran 1374 (Kasm Ensarnin takdim yazs).
Bk. Necib Myil Herev, Terceme-i Avarifl-Marif-i Shreverdi, Ner-i Dni, c. VI, no. 2,
Tahran 1363/1986, ss. 34-40.
Bk. William C. Chittick, Awaref el-Maref, EIr, c. 3, London 1989, ss. 114-5.
Uluda, Sleyman, Avarifl-Marif, DA, c. 5, ss. 109-10.
Abdul-Hafz Faral el-Karen, Kitab u Avariful-Marif lis-Shreverdi, Mecelletl-Ezher,
c. 56, say: 2, Kahire 1983, ss. 307-12.
Avrifl-Marif | 235
15. Kasm Ensarnin Farsa Avarif evirisinin bandaki takdim yazs, ilmi ve
tahlil adan neme haizdir.37
16. Hasan Kamil Ylmaz tarafndan yazlan ve Avarif evirisinin Giri ksmndaki yirmi sayfa halinde yaymlanan yazdaki tahliller son derece mhimdir.38
17. Mustafa Akar tarafndan yaplan Avrif tantm, objektif kstaslarla deerlendirilmesi ynyle kymetlidir.39
2.5. Avarifin Muhtevas ve Kaynaklar
Shreverdi hadis ahzeden ve kendinden hadis nekledilen bir muhaddis-sufidir.
Hz. Resulullaha(s) olan sevgisi ve ball sebebiyle Shreverdi, Avarifi onun
yana uygun olarak altm fasla ayrmtr. imdi srasyla bunlar grelim
1.
Tasavvuf lminin Kayna
2.
Sufilerin ittiklerini Anlamalar
3.
Tasavvuf lminin Fazileti
4.
Sufilerin Halleri ve Yollar
5.
Tasavvufun Mahiyeti
6.
Sufi Kelimesinin Kk
7.
Mutasavvflar ve Onlara Benzemeye alanlar
8.
Melmetilik ve Melmetiler
9.
Sahte Sufiler (Bu Olmadklar Halde Sufi Zannedilenler bal altnda verilmitir.
10. eyhlik Makam

11. Hizmet Edenler ve Onlara Benzemeye alanlar
12. Sufilere Gre Hrkann Hkm
13. Rbat ve Tekkelerde Yaayan Sufiler
14. Suffe Ashab ve Rbattaki Sufiler
15. Murabtlar ve Sufilerin zellikleri
37
38
39
Shreverdi, Avariful-Marif, ev.: E. A. Isfahan, Kasm Ensarnin takdimi, ss. 1-72, Tahran
1374/1985.
Shreverdi, Avariful-Marif, Tasavvufun Esaslar, ev.: H. Kamil Ylmaz- rfan Gndz, stanbul 1990, H. Kamil Ylmaz tarafndan kaleme alnan Giri yazs, ss. IX-XXXII.
Akar, Mustafa, Tasavvuf Tarihi Literatr, Kltr Bakanl Yay., no: 333, Ankara 2001, ss. 848.
16. Sefer ve kamet Adb

17. Seferin Farzlar ve Faziletleri
18. Seferden Dnme Adb
19. Esbaba Tevessl ve Sfler
20. Feth-i Manevi ve hsan- lh
21. Sflere Gre Evlilik ve Bekrlk
22. Sflerin Sem
23. Sema Kar kanlar
24. Sema htiya Duymayanlar
25. Sem db
26. Halvet
27. Halvette Ortaya kabilecek Fetihler
28. Halvete Nasl Girilir
29. Sfyyenin Ahlk anlay
30. Sflerin Ahlk
31. Tasavvufta Edeb
32. Huzr- lhde Edeb
33. Taharet db
34. Abdest db
35. Havssn Abdest db
36. Namazn Faziletleri
37. Namazn Keyfiyeti ve Evsf
38. Namazn db ve Srlar
39. Orucun Fazileti ve Tesiri
40. Orula lgili Muhtelif Grler
41. Orucun db
42. Yemenin Fayda ve Zararlar
43. Yeme-me db
44. Giyinme db
45. Geceleri hya Etmenin Fazletleri
46. Teheccde Kalk ve Uyku db
47. Teheccd ve db
48. Geceyi Blmlere Ayrmak
Avrifl-Marif | 237
49. Gndze Ait Edebler

50. Gnlk badetlerin Vakitleri Gre Dal
51. Mrid-Mrid Mnasebetleri
52. eyhin Riayet Edecei db
53. Sohbet ve Tesirleri
54. Sohbet ve Kardeliin Sorumluluklar
55. Sohbet ve Kardeliin db
56. Kendini Tanma Hususunda Sflerin Grleri
57. Kalbe Gelen Havtrn Tannmas
58. Hal-Makam ve Aralarndaki Fark
59. Makamlarn Deerlendirilmesi
60. Makamlar Hakknda Sflerin Grleri
61. Hallerle lgili Baz Aklamalar
62. Hallere Dair Baz Tasavvufi Istlahlar
63. Bidyt ve Nihytla lgili Aklamalar.
Chittick bu altm bab be ana blme ayrma cihetine gider.40 Onun bu
tr kategorik yaklamn kabul etmekle birlikte biz, Avrifin alt ana blm
altnda toplanabilecei dncesindeyiz.
1.
1-9. bablar aras tasavvuf, sufi gibi kavramlarn aklanmasn ihtiv

eder.
2.
10-28. babalar aras, tasavvufla zel yaplar ve uygulamalar anlatr:

eyh, hdim, hrka, ribat, suffe, sefer, evlilik, bekarlk, sema, erbain.
3.
29-30. bablar Ahlakla ilgilidir: Tevzu, hilm, sr...vs.
4.
31-55. bablar kitabn en geni ana blm olup dbla alkaldr.
5.
56-57. bablar marifeti ele alr.
6.
58-63. bablarda hal ve makamlar incelenir.
Avarifte ibadetler ele alnrken, insan ftratna uyumas ynnde baz deerlendirmeler yaplr. Mesela teheccd namaz ve itina gstermek konusu anlatlrken Suhreverd yle der: Gece namazna mani olan hususlardan bir
ksm unlardr: Dnya ilerine fazla itina gstererek onlarla oka megul olup
vcudu yorgun drmek, mideyi yemekle doldurmak, ok ve bo konumak,
40
Chittick, William C., Awref al-Maaref, EIr., London 1989, c. III, s. 115.
halkn arasna karmak, kaylle uykusunu terk etmek.41

phesiz eyh, tasavvufta olgun insan ifade eder. O kemlat tamamlamtr. O kamlat olgunlama srecini gemi byle bir slikte meydana gelen
i yaplanma Suhreverd tarafndan u minval zere deerlendirilir:
eyhlik makmna lyk olan ve Allah tarafndan sevilen ve istenen sliklerin kalbi selim olur. Gs (sadr) geniler, derisi yumuar kalbi ruhun zelliklerine ship olur.
Nefsi her trl isyana istekli ve ktl emredici iken yumuayarak ibdet ve tata
ynlendirici hle gelir. Nefs uyumad iin cild ve ceset de yumuayarak, sahibini hissettii ve bulduu bir hl ile amel ve ibadetlere ynlendirir. Ruhu ilh huzurda kesintisiz bir cezbe iinde bulunur. Ruh kalbin, kalb nefsin, nefs de bedenin kendisini tbi
olmasn ister. Kalbi ile bedeni birbirine, zhir btnna, btn zhirne, kudreti hikmetine, hikmeti kudretine, dnyas ahiretine, ahireti dnyasna yle karmtr ki bunlardan menfi olanlar da msbete inkilb etmi; sahibini ibadet ve tata tevik eder hale
gelmitir.42
Suhreverd, eserinde sistem ii bir takm tenkitlere yer verir. Mesela o,

Melmet, Kalender ve Sfyi kendi deerlendirme skalasndaki bir eletiriyi
yle dile getirir:
Kalender ve Melmet arasndaki fark yle aklanabilir: Melmet ibdetlerini gizlemeye zen gsterir. Kalender ise det tahrib etmek, allanlar bozmak iin alr.
Melmet, her trl iyilik ve hayrn kaplarn smsk sarlr ve bunlarda fazlet olduunu kabul eder. Ancak btn amelleri ve hallerini bakalarndan gizlemeye alr.
Melmet, kendisini avam derecesindeki insanlar seviyesine koyar; klk kyafette hareket ve davranlarnda onlar gibi gzkerek, hlini izlemeye ve tannmamaya alr.
Bununla beraber o bulunduu derecelerden daha yksek derecelere varmak ister.
Kendisini Mabduna yaklatracak her eyi btn gcyle yapmaya alr.
Kalender, bilinmeye veya bilinmemeye pek aldrmaz. Belli bir kyafet ve grn iine
girmez. Btn sermayesi olarak kabul ettii kalb temizlii dndaki eylere aldrmaz.
Sfye gelince, o, her eyi yerli yerine koyar. Btn vakitleri ve halleri bilerek harcamaya ve tedbirli hareket etmeye alr. Hakk Hak yerine koyar. Gizlenilmesi yerde
gizlenir. Ak tavr alnmas gereken yerde de aka davranr. Her ii yerinde ve zamannda yapmaya, yaplmas gereken her eyin huzurlu bir akl, kmil bir mrifet ile
ihls ve sadkat kidelerine riyet ederek yerine getirmeye alr.43
Eserdeki iirler olduka hikem manlar ihtiva eder. rnek olarak birka
41
42
43
Avrif, 48. Blm

Avrif, 10. Blm
Avrif, 9. Blm
Avrifl-Marif | 239
beytini zikretmek isteriz:44
Pislii ebediyen sevgilisi gibi kendinde tayan;

Bununla iken nasl nebilir nasl kibirlenebilir.
(nsann balangc pis bir su, sonu da cifedir.)
Suhreverd, Sem ederken alayanlar sevin veya korku kaynakl diye
ikiye ayrr. Sevinten alamaya u iiri ahid getirir.
zerime sevinler ylesine sald ki

Beni sevindiren (Allah)n bykl beni alatt.45
Allah ile muameleyi anlatrken u iiri ird eder.
O sevgilinin konumas da tatldr, susmas da!..46

Shreverd, bir mridin ibadetlerini vakitlere gre tanzim eder ve her rektta okuyaca yetlere kadar teferruata gider. Mesela le ile ikindi arasnda
klnacak 20 rektlk namazda hangi ayetlerin okunacan yle belirtir:
1. Rekat: Bakara 201; 3. Rekat: Bakara 286; 4. Rekat Al Imrn 8; 5. Rekat Al Imrn
193; 6.Rekat: Al Imrn 53; 7. Rekat: el-rf 155 8. Rekat: Yusuf 101; 9. Rekat: brahim
38; 10. Rekat: Tah 114; 11. Rekat: Enbiy 87; 12. Rekat: Enbiy 89; 13. Rekat: Mminn
118; 14. Rekat: el-Furkn 74; 15.Rekat: en-Neml 19; 16. Rekat: Gfir 19; 17. Rekat: elAhkf 15; 18. Rekat: el-Har 10; 19. Rekat: el-Mmtahine 4; 20. Rekat: Nh 28.
Suhreverdnin sefer dbna ait ekli unsurlar anlatmadaki incelii kadar,

o konudaki fikir ayrlklarn ar yal bir hakem edas iinde deerlendirerek,
selim akln emrettii orta yolu gstermedeki ustal da ilgi ekicidir:
Daha nce de sylediimiz gibi sefer gn sabahleyin erkenden tekkeden karken iki
rekat namaz klmak sfyyenin zhir dbndandr. Dervi, iki rekat namazdan sonra
tekkeden kar, ayakkabsn evirir tozunu silkeler, ayakkablarn giymeyi arzulad
yere kadar gelir. Seccdesini yere iki kat yayar, ayakkablarn birbirine srter. Ayakkablarn sol eline, torbay sa eline alr, Ayakkablar sol eliyle torbann dip tarafna
gelecek ekilde koyar. Sonra seccdenin zerine oturur ve mestini sol eliyle evirir ve
tozunu silker ve sadan balayarak girer. Mest ve ayakkab cinsinden hibir ey brakmadan yerine yerletirir. Sonra ellerini ykayarak yzn yola kacak hale getirir
ve orada bulunanlara ved edip ayrlr. Tekke dna karak su kabn tamak isteyene; as ve ibriini gtrmek arz edene mni olmaz. Kendisini yolcu edenlere ved et-
44
45
46
Avrif, 30. Blm

Avrif, 24. Blm
Avrif, 31. Blm
tikten sonra su kabn sa elini kaldrarak omzuna takar. Sol elini sa koltuunun altndan kararak su kabn sol tarafna balar. Sa omuzu bo kalr, sadece su kabnn
ba sa tarafta bulunur. Yolculuu esnasnda iyi bir mevkie ulat, ya da ihvandan
bir grup veya sfiyyeden bir eyh kendisini karlad zaman srtndaki su kabn zer, ortaya yerleip bir sre ikmet eder, onlarla grr ve selmlar. Oradan ayrlnca su kabn yeniden balar, tekke veya benzeri bir konaa yaklanca su kabn tekrar
zer ve onu sol koltuunun alnda tar, as ve ibrii de sol elinde tutar.
Btn bu saydklarmz Horasan ve Cebel sfilerinin seip benimsedii kaidelerdir.
Irak, am ve Marib (Kuzey Afrika) sfilerinin ekserisi bunlara riayet etmez. Derviler
arasnda bu kaideler riyet hususunda bir mcadele devam eder durur. Bu kaidelere
riyet etmeyenler kendilerini yle savunurlar: Bunlar uyulmas gerekli kaideler deildir. Bunlara balanmak insan ekle ve srete bal klar, gereklerden ve zden
uzaklatrr.
Bu kaideleri benimseyenler de yle derler: Bunlar, bizden ncekilerin koyduu
dbdr. Bu gruptaki sfiler bu kideleri ihll eden birini grdkleri zaman ona hakaret ve istiskal nazaryla bakarlar. Hatt byleleri iin Bu sf deildir derler. Her iki
taife de birbirlerinin grn reddetmek hususunda ar gidiyorlar. Bu hususta gerek lye gre bu kaidelere baml kalanlar reddolunamaz; nk bunlar eriata aykr eyler deildir ve gzel bir edepden ibarettir. Bunu byle kabul etmeyenlerin gr de bsbtn reddolunamaz. nk bunlar eriatn gerekli kld eyler de deildir. Horasan ve Cebel dervilerinin ekserisi bu kaidelere riayette mbalaa ediyor ve
ii ifrta vardryorlar. Irak, am ve Marib lkeleri dervilerinin ou da bu kaideleri
ihll ederek ii tefrit snrna zorluyorlar. Halbuki en mnasibi, eriatn reddettiini
reddetmek, onun reddetmediini reddetmeyip kabul etmektir; davranlarnda
mnker veya mer olan ihll eden bir tavr bulunmadka ihvn mzurdur. Baarya
gtren Allah Teldr.47
Suhreverd, hle bal kalmas ve ona mahkum olmay duraklara ve gerileme olarak grr ve bunu mantk bir izahla yle izh eder:
Hal sahibi baz kimseler, kurb makamna yaklap o makamn manevi refhna erince
evkleri azalmaz olur ve onlar gece namazn evk makamna vkf olarak grrler.
Ancak bu makam son derece aldatc ve iddi sahiplerini helke gtrc bir makamdr. Kendisinde byle bir hl bulunan kimse bunun devaml olmasnn zor olduunu
bilmelidir. nsan, kusur, phe ve hatalarn sergilendii bir yer gibidir. Reslullah
(s.a.)n hlinden daha deerli bir hle sahip olan kimse bulunmad halde o, gece
namazndan uzak kalmazd. Kyam o kadar uzatrd ki ayaklar ierdi.
Reslullah (s.a.)n byle ayaklar iecek derecede gece namaz klmas, kendisine delil
gsterilenlerden bazs: Raslullahn bu hli, bunun mer olduunu gstermek iindir, der. Biz de deriz ki:
47
Avrif, 17. Blm
Avrifl-Marif | 241
Biz Reslullah (s.a.)n gsterdii bu mer hkme tbi olmusak ne olmu yani?
Bu ince bir konudur. Bilirsiniz ki, fazileti gece namazn terk etmekte grp uyku ve
uyankl eit sayarak Cenb- Hakka yaknlk iddi etmek, yok olan var saymak eklinde bir ibtildr, iinde bulunan hle balanp kalma ve bir hlden baka hle gemeye engel olmaldr. Gl sfilere hl tahakkm edemez. Aksine onlar, amellerin zhiri
iinde hle tasarruf ederler. Bunun byle olduu bilinmelidir. Biz pek ok sfi arkadamz da bu hlde grdk. Allah Tel, kefen bize, hle mahkm olmay gerileme ve
kusur olarak bildirdi.48
2.6. Yazl Yntemi

Suhreverd bu kymetli eserini ncelikle Kuran ve Hadis referanslarna dayandrmtr. Shreverdi, zellikle Hadis ilminde mtebahhir bir limdir. zellikle
Kueyr ashab denilen erken dnem suflerinin hemen hemen tamamnn muhaddis olmas, tasavvuf yolunun meriyet snrlar iinde kalmasna nemli
lde katkda bulunmutur. Bu muhaddis-sf yaplanmas gelenei, Ser esSakatnin, yeeni Cneyde yapt u nasihatte veczelemitir: Sf muhaddis deil, muhaddis sf ol!
Shreverd de bu gelenekte nemli bir muhaddis-sfdir. Onun hadisilii,
selefe olan ballyla, Hz. Peygamber(s)e ittiba noktasnda bidatlere kar sert
bir tavr halinde kendini gsterir.
Shreverdi eserini metodik bir yaklamla, ilmi zihniyetin gerei olarak,
basitten balayp daha kompleks konulara doru ilemek suretiyle kaleme almtr. O, eserinde, kendinden nceki sflerden sk sk alntlar yapar, iir
istihadlarnda bulunur sonuta kendi deerlendirmesini yapar.
2.7. Tasavvufi Eserler indeki Yeri
Avarifin yazld dnemde tasavvufun kendi iindeki yaplamas, onun tarihi adan dier kaynaklara gre olan nemini ortaya koyacaktr.
Siyasi olarak Abbasilerin yklna rastlayan Suhreverdi dneminde Badat, siyasi olmaktan ok dini-manevi bir otorite durumundayd. Seluklu sultanlarnn Badat hilafet merkeziyle mnasebetleri bu emsiye altnda teekkl
etmiti.
48
Avarif 48. Blm
Yine bu dnem Byk Seluklularn yklp, paraland ve kk beyliklerin ortaya kt bir zaman dilimi olarak dikkat eker. Artukoullar,
Harzemahlar, am, Musul, Suriye, Erbil ve Fars atabekleri gibi.
Btn bunlarn yannda Batdan Piyer Lermitin tetikledii Hal Seferleriyle, Doudan Mool istilalarnn balamas, siyasi, itimai ve iktisadi adan
byk skntlara mncer olmutu.
Nasr li-Dinillah o dnemde ftvvet tekilatn kurarak sosyo-ekonomik
hayat zapt u rapt altna almaya almt.
Yine o dnemde Nizamiyenin yannda Mustansriyye gibi bir medresenin
kuruluu, ayrca bu eitim-retim kurumlarnn sayca art dikkati eker.
Herat, Basra, Musul, Niabur, Merv, sfahan, Rey, Konya, Sivas, Erzurum, Kayseri gibi.
Bata Muhyiddin bn Arabi olmak zere Fahreddin-i Razi, Abdlkadir-i
Geylani, Ahmed-i Rfai, Necmeddin-i Kbra, Mevlana gibi abide eserler vermi
tasavvufun yldzlam duayenleri de bu zaman diliminde yerlerini almlardr.
te bu dnem, tarikatlarn messeseletii, tasavvufun organize hale geldii nemli bir devri gsterir. Bir baka deyile 12. ve 13. yzyl byk tarikatlarn kurulduu bir dnemdir.
1.
Necmeddin-i Kbrann Kbreviyyesi
2.
Abdlkadir-i Geylaninin Kadiriyyesi
3.
Seyyid ahmed er-Rifainin Rifaiyyesi
4.
Mevlanann Mevleviyyesi
5.
mer shreverdinin Shreverdiyyesi
6.
Ahmed-i Yesevinin Yeseviyyesi vs. gibi.
te bu tasavvufun organize olma dneminin tam ortasnda grlen

Shreverdi, yazd Avarifi ile bu konuda nemli katk salam dominant bir
unsur halinde gl etkilerde bulunmutur.
te bu noktada Avarif, Kueyrinin Risalesi, Mekkinin Kutul-Kulubu ve
Muhasibinin er-Riayesinden bir para farkllk arzeder. hyann baz ksmlar
istisna edilirse, nceki dier klasik eserlerin, tarikat adabna, ekli-ruhi kurallara balanmasna yapt vurgunun ve tema olarak sistematik tarzda ele alnn
Avarif seviyesinde olmad grlr.
Bir rnek vermek gerekirse Shreverdinin Erbain konusundaki
sistematize ele al ve belli bir takm ekil-kural btnlne gsterdii geni
alml yaklam kendisinden nceki eserlerden olduka farkldr. zellikle 26,
Avrifl-Marif | 243
27 ve 28. bablarda halveti anlatrken halvette yenecek yemein rtlna yani ka

gram olacana kadar llere dkmesi ilgintir. Onun getirdii bu kural imdi
onun kaleminden izleyelim.
Halvet ve erbainde nce ekmek ve tuzla yetinilmelidir. Mrid bir gece iinde yatsdan
sonra olmak zere bir rtl- Badadi (yani 375 gram) lsnde yer. Eer bunu iki ne taksim edecek olursa, yarsn gecenin evvelinde, dierini de sabaha kar yer. Bylesi mide iin daha hafif, kalkp geceyi zikir ve namazla geirmek iin daha elverili
olur, eer sabaha kar yiyeceini seher vaktine tehir etmek isterse byle de yapabilir.
Mrid katk yememee sabredemeyecek olursa katk da alabilir. Ancak katktan ald
lde yemeini azaltr. Yediini daha da azaltmak isterse, her gece lokmasn azaltarak erbainin son on gnnde yarm rtla (180 gram) inecek hale getirir. Erbainin bandan itibaren nefsinin kanaat duygusunu yarm rtl ile glendirir. O, bu ekilde her
gece tedrici olarak yiyecei azaltmaya devam eder. Nihayet erbainin sonuncu gn
sahur yemei eyrek rtla (90 gram ) kadar iner.49
Tasavvufun messeselemesi tekamlnde Shreverdinin tasavvuf stlahlara tanm getirmesi ve ekl yapda ictihad etmesi, byk nem arz eder.
Yine onun, halvette mridin davran adabn formlletirmesi de kendinden ncekilere gre daha ileri bir yaplanmay gsterir.
O yle der:
Mrid halvetteyken tm vaktini, kendisine Allah(cc) iin verilen bir eye gnl holuuyla tahsis eder. Bu, ya Kuran tilaveti, ya Allah(cc) zikir, ya nafile namaz ya da murakabe olur. Bu vazifeleri yaparken zerine yorgunluk ve geveklik gelmesi durumunda uyur. Dilerse namazlarn rekatlarn ve tilavetin miktarn belli bir say ile belirler.
Bylece srayla bir onu, bir tekini yapar. Eer iinde bulunduu hale gre tercihte bulunmak isterse, bunlar iinde kalbine en hafif geleni yapar. Ondan da usan hali oluursa o zaman uyur. ayet secde rku ve kyamda uzunca bir sre kalmak isterse, diledii kadar uzatabilir. Halveti esnasnda srekli abdestli bulunmaya alr. yice bastran uykusunu datmaktan aciz dnceye kadar uyumamaya alr. Gece gndz
meguliyeti budur.50
Shreverdnin tasavvufun messeselemesi bazndaki bu tr abalar,

ribat ve tekkelerdeki organizasyon zerinde de younlar. Avarifte eyhin ve
dervilerin tekke iindeki grevleri, adab ve usul olarak netlikle ortaya konur.
u esaslar ribatlarda yaayan dervilerde bulunmas gereken artlardandr.
49
50
Bkz: Shreverdi, Avarifl-Maarif, bab: 28

1.
Mahlukatla olan ilgi ve alakay azaltmak, Hakk ile olan alaka kapsn
aarak Onunla meguliyeti oaltmak,
2. Cenab- Hakkn kefaleti ile yetinerek rzk iin almay terketmek,
3. Kendini ve nefsini masiva ile hemhal etmemek,
4. ehvetlerden, heva ve hevesten kanmak
5. Her eit alkanlklarn terk ile gecesini gndzne katarak ibadet
etmek,
6. Vaktini gaflet ve nisyandan korumak,
7. Evradna devam etmek,
Namazlarnn arasndaki beklemelerde gafletten korunmak. 51 (Bkz:
Shreverdi, Avarifl-Maarif, blm: 13)
Bu ve benzeri pek ok kurallar vaz eden Shreverd, tasavvufun messeselemesi yolunda genel hatlar izmitir.
Tekke hayatn tanzim eden esaslar daha nce Ebu Said-i Ebul-Hayr
(.440/1049) tarafndan ortaya konulmakla birlikte, bu husus sistematik manada
ve belli bir dzen iinde ilk olarak Avarifte aklanmtr. Tekke ve ribatlarn
kurumlamas yolunda bu ok nemli bir admdr.52
Kendisinden nce Serracn (.378/988) Lmanda, Kueyrinin (.465/1072)
Risalesinde, Ebu Talib-i Mekkinin (.386/996) Kutl-Kulubnde bu trden geni spektrumlu bir yaklam grlmez.
Ancak iindeki genel konularda, Avarifin, kendinden nce yazlan eserlere
benzedii ve onlar bazen ihtisar ederek, bazen da genileterek ele ald hususu da bir gerektir.
Mesela Shreverdi, her devirde olduu gibi, kendi dneminde de ortaya
kan sahte sufilere kar karak, hakikilerin onlardan ayr olduunu vurgulamas ve gerek sufilii anlatma gayreti iinde gzkmesiyle Serrac, Kueyri ve
Hucviri ile ayn safta yer alr.
2.8. Avarifin Tesirleri
Avarifin kendi dneminde ve sonradan icra ettii tesir pek mhimdir. Eser,
her eyden nce hadis ilminde mtebahhir ehl-i snnet inancnda bir limsufinin kaleminden kmtr. Her ne kadar doduu Zencan blgesi bugn
51
52

Uluda, Avarifl-Maarif mad., c. 5, s. 110
Avrifl-Marif | 245
ran-ii mntkasnda bulunmakta ise de, onun, itikatta Eari ve amelde afii
mezhebine bal oluu, Hz. Rasulullah(s)n snnetine ittibada kemal noktasnda
bulunmas gibi ynleri bata olmak zere, ok geni alml bir etkide bulunduu hususu calib-i dikkattir. imdi hususu grelim.
Tarikat- Shrevediyye, ihabuddin Shreverdnin halifelerinden
Zekeriyya Multani tarafndan Hind alt ktasna yaylmtr. ok kuvvetli bir
ehl-i snnet nvesi olarak bu tasavvufi yolun, dini itimai, ahlaki ve iktisadi
alardan Asyann gneyine k verdii ve manevi dokuyu besledii grlr.
Zengin olmaya kar kmadan, yneticilerle iyi geinen, medrese-tekke
dalitesinde mantkl ve matlub bir dengenin ifadesi olan ideal birkonumu iyi
koruyan bu tarikat mensuplar, Avarifi kendileri iin ana kaynak olarak grmlerdir.53
Bu yzden Avarifin bir baka dile ilk evirisi halifesi Zekeriyya
Multaninin mridi Ahmed Nezir tarafndan yaplmtr. Bu Avarifin en eski
evirisi olup, Shrevedinin vefatndan on sene sonra 642/1244 de yaplmtr.54
Necib Mayil Herev, Avrifin Farsa evirirsi zerine yapt eletiri hviyetindeki makalesinde, Shreverdnin Sad irz zerindeki etkisine iaret
ederken yle der: Shreverdnin Sad ile grmesi, mrnn sonlarna doru, genlerin devern ettii bir toplantda gerekletiinin ileri srlmesi phe
gtrmez. Bostann birok nshasnda, bu grmeye atf yaplan beyitler bulunmaktadr. Konuyla ilgili beyitlerin, hemen hemen hepsi, merhum Fur tarafndan Klliyt- Sadnin haiyesinde belirtilmitir (bk. s. 271). Ancak sz konusu almalarn hi birinde de aratrlp incelenmesi gereken asl konuya,
yani Sadnin bu beyitleri niin yazdna hi temas edilmemitir.
Bilinen nshalardaki delillerden hareketle, bu beyitlerin ilave ediliine ve
miktarna ksaca deinilmelidir. Bostann eski nshalarndan ou gnmze
ulaamad iin, eserde geen hikayelerle beyitler arasndaki man btnl
yakalanamamaktadr. Bunun temel sebebi, baz beyitlerin, yukarda da belirtildii zere, Sad ve Shreverdnin grmesiyle alakal olmasdr.55
Daha sonralar Avarifin ran ve Hind Shreverdileri tarafndan defalarca
erhi ve evirisi yaplmtr. Ancak bunlarn ou tam tercme deildir.
53
54
55
Cebeciolu, Ethem, mam Rabbani Hareketi ve Tesirleri, stanbul, 2000, s. 21

Uluda, Avarifl-Maarif, mad., c.5, s. 110.
Herev, Necib Myil, Terceme-i Avriful-Maarif-i Suhreverd, Ner-i Dni, Tahran
1364/1986, c. VI, no: 2, ss. 35-6.
Shreverdi tekkeleri zellikle Avarifin okunduu yerler olarak grlr.

Kaynaklardan, Bahaddin-i Multani, Necibddin Ali Buzgu ve EbulMehamid-i Zencaninin Avarif okuttuklarn reniyoruz. Abbasi devlet ricalinden tarihi Reidddin Fadlullah, Badatdaki naibine, Gazan Tekkesine
ihabeddin mer es-Shreverdinin eserlerini, zellikle Avarifi okutmak zere
eyh Mecdddin-i Badadi (.838/1434)yi mtevelli olarak tayin ettirmiti.56
Farsa evirisinin mukaddimesini yazan Kasm Ensari, Avarifin etkisini yle
dile getirir:
Shreverdi, Avarifini engin malumatna ve kaynaklara dayanarak kaleme ald. Bu
eserde ehl-i tasavvufun zevke dayal irfanibilgileri ehl-i eriatn kurallaryla birlemitir. Shreverdi eserinde ariflerin sluk adabn, sufilerin izledikleri yol ve irfan ele alm, bunlar Kuran ve hadislerle sslemitir. Yazldndan itibaren tm tarikatlardaki
mridann istifade ettikleri bir eser haline gelmitir.57
Aratrmaclar, Avarifin Osmanl ilim ve kltr hayatna olan katksna

iaret etmilerdir. zellikle tekkelerde bir baucu kitab olan Avarif, Osmanl
entellektel muhitinin ilgisinden uzak kalmamtr.58
Shreverdiliin bir kolu olan Zeyniyye Tarikat iin Avarif, her zaman
nemini koruyagelmitir. Ad geen tarikatn messisi Zeynddin-i Hafinin,
826/1423de Derviabadda Avarifin baz ifadelerini erh etmi olduu elyazmas bir nsha da dikkati calibtir.59
Shreverdinin Zeyniyye zerindeki etkisinden olmal ki, mezkur tarikatn
meayhndan Bigal Hac Ahmed b. Seydi 1485de Avarifi Trkeye evirmitir. Bigal, Avarifl-Maarifi aynen ve slubunu koruyarak evirdiini, metinde
geen ayetleri Tefsir-i Kebir, Keaf, Teysir, Hakaikt-Tefsir, Tevilat-
Necmiyye, el-Maalim vel-Uyun gibi tefsirlere dayanarak akladn, hadisleri aklarken de Mearik ve Mesabih ile Buhari ve Mslim erhlerine mracaat ettiini kaydeder. Eserde geen iirler Farsaya ve Trkeye tercme edilmitir. Ayrca Farsa evirisinden faydalanlarak Avarifin geniletilmi olduu
56
57
58
59
Ahmed Ali Recai, Ferheng-i Ear- Hafz, Tahran,1340, s.413; ayr. bk. Shreverdi, AvariflMaarif, Tasavvufun Esaslar, Hasan Kamil Ylmazn Giri Yazs, s. XXVIII.
Shreverdi, Avarifl-Maarif, ev.: E. A. Isfahani, Tahran 1374, Kasm Ensarinin Takdim Yazs, ss.17-8
Bk. Kara, Mustafa, Osmanl Toplumunu Besleyen Trke Kitaplar; slami Aratrmalar, Osmanlya Dair I, c.II, sy.2, Ankara 1999, ss. 146 vd.
Shreverdi, Avarifl-Maarif, ev.: Ebu Mansur Abdulmunim Isfahani, Farsa evirisine takdim yazan ve nereden Kasm Ensari, s. 18. Kasm Ensarinin verdii bilgiye gre bu nsha,
ran Senato Mecilsi Ktphanesi 3355 noda kaytldr.
Avrifl-Marif | 247
grlr.60
Uluda, Avarifin Arapa metninin okunmasna Zeyniyye mensuplarnn
ayr bir nem verdiklerini ve bu hususun Zeynddin-i Hafinin Merzifonlu
eyh Abdurrahim-i Rumiye verdii icazetnamede de dile getirildiini kaydeder.61
Avarif, hemen tm slam dnyasnda tannm ve kabul grmtr. mam Rabbani, smail Hakk Bursevi, Salahaddin-i Uaki bata olmak zere pek ok
sufi mellif eserlerinde Avarife atflarda bulunmulardr.
Avarifteki Melametiler ve Kalenderilerle bunlara benzemeye alanlar
hakkndaki dnceler, bata Molla Cami olmak zere pek ok sufi tarafndan
kabul edilerek savunulmu, kabul grmtr.
2.9. Avarifin Kaynaklar
Avarifin ba kaynaklar Allah(cc)n kitab Kuran- Kerim ile Resl(s)nn sahih
hadisleridir.
Hucvirinin Keful-Mahcubu hari Avarif, kendinden nceki nemli tasavvuf referanslarn kullanmtr. Bunlarn en nemlileri unlardr: Muhasibinin
er-Riayesi, Serracn Lma, Kueyrinin Risalesi, Ebu Talib-i Mekkinin KutlKulubu, Abdullah el-Ensarinin Menazils-Sairini, Gazalinin hyau UlumidDini, Kelabazinin Taarrufu, Abdullah bn Mubarekin Kitabz-Zhd, Hakim Tirmizinin Nevadiri ve amcas Ebun-Necib es-Shreverdinin AdablMridini.
Bu kaynaklarn hemen hepsi, Snni tasavvuf anlaynn oluumuna katkda bulunmutur.
Avarifin hadis kullannda da olumlu bir husus dikkat eker.
Shreverdinin kulland hadislerin pek az mstesna, hep sahih hadis olup
tamam muteber kaynaklarda yer almaktadr. Pek az zayf hadisin olmasna
ramen Avarifde mevzu hadis bulunmamaktadr.62
60
61
62
Uluda, Avarifl-Maarif, mad. c. 5, s.110; Bu tercme 918/1512de byk boy 515 sayfa halinde istinsah edilmi olup Bursa Yazma ve Basma Eserler Ktphanesinde Genel no: 1449
da kaytldr.
Uluda, Avarifl-Maarif mad., c. 5, s.110
(Suhreverdi, Avriful-Maarif, Hasan Kamil Ylmazn Giri Yazs, s.XXVIII.
rnek Metin
:

. : . :
. : .
. .
: ( )
:

. : ( )

. .

.
: ( )

( .) : -
.
( )
.

: ( ) ()
: . .
: .
Avrifl-Marif | 249
BRNC BLM
TASAVVUF LMNN MENE

stadmz eyhlislam Ebun-Necib Abdlkahir b. Abdullah b. Muhammed esShreverd Hicri 560 senesinin evval (M.1165/Austos) aynda kelime kelime yazdrmak suretiyle bize yle rivayet etti:
Eb Musa el-Ear(ra), Rasulullah(s)in yle buyurduunu bildirdi: Benim ve Allahn
benimle gnderdii ey bir adamn kendi kabilesinin bulunduu yere gelip de onlara: Ey kavmim, size hcum edecek orduyu gzlerimle grdm. Sizi aka uyaryorum, gerekten onlar grdm demesine benzer. Onu duyanlardan bir ksm,
szne inanarak nlerindeki mhletten istifade edip kurtuldular. Dierleri ona
inanmayarak olduklar yerde sabahladlar. Dman ordusu sabahleyin hcum
ederek hepsini yok etti. Bu durum bana inanarak, getirdiime tabi olmaya veya
bana kar gelerek Allahtan getirdiim eyleri yalanlamaya benzer.
Hadiste geen ( onlar yok etti) kelimesi ( kkn kazd) manasn
da tamaktadr. Nitekim bu yzden kk zarar gren aacn meyveleri de bozulur.

Rasulullah(s) dier bir hadisinde yle buyurdu: Allahn benimle gnderdii hidayet ve ilim, zerine bol yamur yaan bir araziye benzer. Bu arazinin bir paras,
suyu emen ve akabinde zerinde bol ve yemyeil ayrlar biten verimli bir topraktr. Dier ksm ise, Allahn kullarn faydalandrmak iin suyu toplayp tutarak, insanlarn imelerini, hayvan ve bitkilerini sulamalarn ve ekip bimelerini temin
eder. Geri kalan ksm ise ne su tutmaya, ne de ekip bimeye yarayan orak bir
arazidir. Bu farkl zellikteki araziden ilk ikisi, Allahn benimle gnderdiinden
faydalanarak dinde ihtisas sahibi olan ve bildiini insanlara reten kiiye benzer.
ncs ise, etrafnda olan biten hibir eye ban bile kaldrp bakmayan ve
benim kendisiyle gnderildiim hidayeti kabul etmeyen kiiye benzer.
eyh yle dedi: Allah Tel, rasul ile gnderdiini kabul etmeleri iin en saf
kalpleri, en temiz nefisleri hazrlad. Fayda ve karn deerlendirilmesiyle gerek
saflk ve temizliin farkllklar ortaya kt, nefsi temizlemenin deiik zellikleri belirdi.
zerinde gr ve yeil otlar biten topraa benzeyen kalpler, bu ilahi bilgiden faydalanarak hidayete ulaanlara benzer; ilimleri onlara fayda vermi ve
Bu ksm Hasan Kmil Ylmaz ve rfan Gndz evirisinden alntlanmtr.
Rasulullah(s)e balananlarn mutedil yoluna ulatrmtr.

Suyu toplayp tutan topraa benzeyen kalpler ise sufilerden ve eyhlerden zhd
ilmini bilen, kendini temizleyen, kalplerini tasfiye edenlerdir. Onlar bu konuda ihtisas sahibi olduklarndan, ilm-i ilahiden ok faydalandlar ve sonunda onu toplamay ve tutmay baardlar.
Mesrk dedi ki: Rasulullahn ashab ve arkadalk yaptmda onlar ilimle
topdolu buldum. nce bo birer kap gibiydiler ama sonunda saf anlaytan istifade ederek ilimle dopdolu kaplar haline geldiler.
eyh mam Radyuddin Ebul-Hayr Ahmed b. smail el-Kazvin nakletmek zere
icazet vererek bize haber verdi ki: Abdullah b. Hasan, Hkka suresinin 12. ayeti
olan anlayl kulaklar anlasn diye mealindeki ayet nazil olduu zaman
Rasulullahn Hz. Aliye hitaben yle buyurduunu haber vermektedir: Ya Ali! Allah Subhanehu ve Teldan senin kulan ayette geen anlayl kulaklardan
eylemesini niyaz ettim. Hz. Ali(ra): Efendimizin bu duasndan sonra hibir eyi
unutmadm, artk benim iin unutmak diye bir ey olmad. demitir.
Ebu Bekir Vst yle demitir: Ayette bahsedilen kulaklar Allahtan gelen srlar
tam manasyla anlayp muhafaza edenler demektir.
FUSSUL-HKEM
MUHYDDN BN ARAB
Dilver GRER *
Tevhd-i Hak, ey hulsa-i muhterat,

Bed be-sohen yften ez mumtenat;
Rev, nefy-i vucd kon ki der hod yb,
Srr ki ne-yb zi-Fuss vu Lemat.
(Ey mahlktn hlsas olan insan!
Tevhd-i Hakk sz ile ifdenin imkn yoktur;
Yr, varlktan fn ol ki, Fssta ve Lematta bulamadn bir srr kendinde
bulasn!)
Abdurrahmn- Cm
1. Giri
Fussul-hikem, grleri, Mslman dncesinin ayan oluturan Tasavvuf, Kelm ve Felsefeyi derinden etkilemi olan bn Arabnin dnce sisteminin tam bir zeti ve en olgun meyvesidir. Bu yzdendir ki, onun erhlerinin,
muhtasarlarnn, zerinde yaplan almalarn, ona kar yazlan reddiyelerin,
bu reddiyelere yazlan kar reddiyelerin, lehinde ve aleyhinde verilen
fetvlarn saysn tesbit edebilmek bile mmkn grnmemektedir. Yazld
trihten beri hemen hemen eli kalem tutan herkesin u vey bu sebeple atfta
Prof. Dr., Seluk . lhiyat Fakltesi
bulunduu, hacim olarak hi de byk olmayan bu eserin konusu irfn tasavvuf ya da baka bir deyile tahakkuk tasavvuftur. 27 peygamberin isminde
mndemi olan 27 ayr hikmet zerine bin edilmitir. Btn bu hikmetlerin
odak noktasnda ise hteml-enbiy, hteml-evliy ve insn- kmil olan Hz.
Peygamber vardr. Eser ayn zamanda mellifin temel dnce sistemi olan
Vahdet-i Vcd fikrini derli toplu bulabileceimiz bir kaynaktr.
2.. Muhyiddn bn Arab
17 Ramazan 560/28 Temmuz 1165te1 Endlsn gneydousunda bulunan
Mrsiye (Murcia) ehrinde doan ve bilhassa tasavvuf evrelerde eyh-i
Ekber lakabyla mehur olan bn Arabnin tam ad Muhyiddn Eb Abdullh
Muhammed b. Al b. Muhammed el-Arab et-T el-Htimdir. Ailesinin dn
ve tasavvuf ilimlerle mcehhez olduu bilinmektedir.
bn Arab sekiz yana kadar, doduu yer olan Mrsiyede yaad. lk eitimini ve dn bilgileri burada ilesinin gzetiminde almaya balad. Sekiz yanda iken babasnn bilinmeyen bir sebeple memleketini terketmesi zerine,
ilesi ile birlikte, yaklak otuz sene ikmet edecei biliyyeye (Sevilla) g etti. biliyye o zaman Endlsn en nemli ilim ve tasavvuf merkezlerinden birisi idi. Orada daha kk yalarda olmasna ramen, nl filozof bn Rdn
dikkatini ekti ve takdrini toplad. Tasavvuf haytn hep iinde olmasnn
yansra, blgenin ileri gelen limlerinden zhir ilimleri tahsil etti. Bu ekilde
bir yandan tasavvuf hayt teorik ve pratik ynleriyle tanm, dier yandan da
fkh, hads, tefsr, kelm, felsefe, krat, edebiyt gibi ilimleri tahsil etmiti.
Zhir ilimleri kendilerinden okuduu eyhlerin ounun tasavvuf ynleri de
vard. O bu eyhlerin isimlerini eserlerinde dim sayg ve hrmetle anar.
Zhiriyye mezhebine bal idi. Bu yzden ibdette zhir, tikatta (tasavvufta)
btn idi denilmitir.
Gen yalarda, mnev ilimlerde derinlemek zere halvet ve murkabeye
daha fazla nem verme ihtiyc hisseden bn Arab tammiyle tasavvuf hayta
yneldi. 580/1184 ylnda seyr u slknn henz banlarnda iken bz tasavvuf makamlara ulat bizzat kendisi tarafndan ifde edilmitir. Hayt boyunca 300 akn eyhten istifde eden bn Arabnin ilk mridinin, muhtemelen 20 yalarnda iken intisap ettii Ebul-Abbs el-Uryeb olduu belirtilir.
1
Bz kaynakarda bn Arabnin ayn yln 27 Ramazan/7 Austosunda doduu da rivyet

edilir.
Fussul-Hikem | 253
Bu yalardan tibren haytnn sonuna kadar srecek olan seyahatler

dnemi balar. Yirmi yanda iken Tunusa giden bn Arab, bir sre burada kalarak aralarnda, daha sonra el-Fthtl-Mekkiyyeyi kendisine ithaf edecei
eyh Abdlazz el-Mehdevnin de bulunduu sflerle grt. Kuzeybat Afrikann yakn yerlerine ve Endlsn bz blgelerine ksa sreli seyahatlerde
bulundu. Bu esnda kendisine yirmi yl arkadalk ve yoldalk edecek olan
Abdullh Bedr el-Hebe ile drt yl kald Fasta tant. 590/1193 ylnda babas vefat eden bn Arab 596/1200 ylnda, Merkete iken aldn syledii
bir iretle Douya doru yola kt. Mekkeye kadar gidip ilk haccn yaptktan sonra tekrar Kuzey Afrikaya dnd. Maksad nl sf Eb Medyen ile grmekti. Ancak Eb Medyen bir sre nce (594/1198) vefat etmiti. Bu yzden
grme mmkn olmad. Bununla berber Eb Medyenin rhniyetinden
hayt boyunca istifde ettiini sk sk dile getirmitir. bn Arabnin Eb
Medyene byk bir hayranlk duyduu onunla ilgili atflarndan anlalmaktadr.
Hacca gitmek maksadyla tekrar seyahate balad. nce Msra, sonra da
Kudse geti. Kudsten Mekkeye doru yola kt. Hall kasabasna urayarak Hz. brhmin kabrini ziyret etti. Oradaki ikmeti esnsnda brhm
Cmiinin imam Zhir el-sfahnden Hakm et-Tirmiznin kitaplarn okudu.
Medneye urayp Hz. Peygamberin kabrini ziyret ettikten sonra Mekkeye
geti. Burada gerek tahsil ve gerekse tedrs yoluyla ders halakalarna devam etti. Uzun yllar harcad emein mahsl olan nl kitab el-FthtlMekkiyyeyi ilk defa burada yazmaya balad. Bu kitapta yazdklarnn hepsinin
ya Kbeyi tavaf ederken, ya da murkabe iin Harem-i erfde oturduu
esnda Allhn kendisine bahettii ilkt ve fetihler olduunu syler.
bn Arab, Mekkede yaklak iki buuk yl kaldktan sonra Badata gitti
(601/1204). Burada on gn kaldktan sonra Musula geti ve ibdetlerin i yzn anlatt et-Tenezzltl-Mevsliyyeyi burada kaleme ald. Bir yl Musulda kaldktan sonra (Zilkde 602/Hazran 1202) Urfa, Diyarbakr, Sivas zerinden Malatyaya geldi. Badattan sonraki yolculuklarnda kendisine
Sadreddn-i Konevnin babas Mecdeddn-i shk da refkat etmekteydi. Bu
srada Anadolu Seluklular hkmdarlarndan, ikinci defa tahta kan I.
Gyseddn Keyhsrev eski dostu Mecdeddn-i shk Konyaya dvet edince
bn Arab de onunla birlikte Konyaya gitti. Bir mddet Konyada kaldktan ve
burada Evhadddn-i Kirmn ile grtkten sonra Halep, Kuds ve Msr yoluyla tekrar Mekkeye gitti. 612/1215de Konyaya dnd. Halep ve Sivasa yapt yolculuklardan sonra Malatyaya yerleti. Dostu Mecdeddn-i shk vefat
edince Dimaka (am) geti.
bn Arab, pek ok yer gezdikten sonra, yann ilerlemesinin de tesiriyle,

havasndan holand ama yerleti. O esnda amn hkimi olan Melik Muazzam ayn zamanda bn Arabnin yakn bir mrdi ve kendisinden 400 akn eserini rivyet etmek hussunda iczet alm bir zat idi. bn Arab, ama
yerletikten sonra, kendi ifdesiyle, Hz. Peygamberin ireti ve emri ile
Fussul-hikemi 627/1230 ylnda burada telif etti. Daha sonra zamnnn byk
bir ksmn el-Fthtl-Mekkiyyeyi gzden geirmeye ve tekrar yazmaya ayrd. lk nsha zerine birok ilve ve tashih ihtiv eden bu ikinci nshay
veftndan bir yl kadar nce tamamlad.
Haytnn son yllarn rahat ve huzur ierisinde geiren bn Arab, 22
Reblhir 638/10 Kasm 1240 trihinde amda vefat etti. Cenzesi Ksiyn
Da eteindeki Slihiyye semtinde bulunan Kad Muhyiddn bnz-Zek
ilesinin kabristanna defnedildi. Daha sonra iki olunun da gmld bu
yer, sonraki devirlerde yaygnlk kazanmaya balayan tasavvuf kart akmlar
sebebiyle, aleyhte propagandalar netcesinde bakmsz kald ve unutulmaya
yz tuttu.
Yavuz Sultan Selim, Msr seferi dnnde urad amda ilk i olarak
bn Arabnin kabrinin yerini tesbit ettirmi ve kabrin zerine bir trbe, yanna
da bir cmi ve bir tekke yaptrmtr. II. Abdlhamd tarafndan tmir ettirilen
trbe bugn de eyhin muhipleri tarafndan ziyret edilmektedir.
Kaynaklardan bn Arabnin drt def evlendiini reniyoruz. Bu evliliklerden, Sadeddn Muhammed ve mdddn Muhammed adlarnda iki erkek
ve Zeyneb isminde bir kz ocuu olduu bilinmektedir.
Eserlerinin says tahmnen 5502 civrnda olan ve bunlardan 245i gnmze kadar ulaan eyh-i Ekberin fikirleri dim tesirli, dim canl kalmtr.
leride de grlecei zere, fikirleri ve dnce sistemi kendisinden sonraki
hemen herkesi lehte vey aleyhte etkilemitir. Bu sebeple onu, ilh hakkati
hakk vechesiyle, en doru biimde aklayan birisi kabul edip ba tc edenler
olduu gibi; fikirlerinin saf inanc zedelediini, dnin esaslarn tahrif ettiini
ileri srerek iddetle reddedenler de olmutur. Aleyhinde ve lehinde yazlan
kitaplar ve ve hakknda verilen fetvlarn says yzlerle ifde edilmektedir.3 u
2
Osmn Yahy, bn Arabnin eserleri zerine yapt kymetli almasnda bn Arabye it

olmak zere, dnynn eitli ktphnelerinde kaytl bulunan ve eitli kaynaklarda ismi
zikredilen 990n zerinde eser ismi tesbit etmitir. (Bk: Yahy, Osmn, Melleft bn Arab
trhuh ve tasnfuh, Franszcadan ev.: Ahmed Muhammed et-Tb, (Khire), 1992, s. 632.)
Zhir ilim erbbndan bn Arabnin lehinde ve aleyhinde olanlar iin bk. Aff, Ebul-Al,
slm Dncesi zerine Makaleler, ev.: Ekrem Demirli, stanbul, 2000, s. 277-280; Uluda, S-
Fussul-Hikem | 255
da var ki, onun dncelerinin btn tasavvuf sistemleri derinden etkilediini,

kendisinden sonraki tasavvuf dncenin onun fikirleri etrfnda ekillendiini sylemek pek de abartl bir hkm olmaz.4
3. Fussul-Hikem
3.1. Giri: Kitabn smi
bn Arabnin en ok rabet gren, istinsah edilen, okunan, zerine erhler ve
tlikler yaplan, eitli dillere tercme edilen ve tasavvuf dncesinin temel
kitaplarndan biri olan eserinin tam ad Fussul-hikem ve hussul-kilemdir.
Fussul-hikem tamlamas yzk ka, yuvas, gz bebei, eklem yeri gibi
anlamlara gelen fass kelimesinin oulu fuss ile hikmetin oulu hikem kelimelerinden meydna gelmitir.5 Hussul-kilem6 tamlamasn ise
kelimelerin/logoslarn hussiyetleri eklinde tercme etmek mmkndr.
Kitabn isminin bu ksm mn asndan biraz karmak olduu iin, hemen
hemen hi kimse kitabn isminin bu tarafndan bahsetmez. Bu durumda eserin
5
6
leyman, bn Arab, Ankara, 1995, s. 191-194; Ate, Ahmed, Muhyiddn Arab .A., stanbul,
1987, drdnc bask, VIII/552-553; Kl, bnl-Arab, Muhyiddn D..A., stanbul, 1999,
XX/512-513. u da var ki, A. Knyshin nemli almas (bk. Knyhs, Alexandre, Ibn Arabi in the
Later Islamic Tradition, New York, 1999) tammiyle slm literatrdeki bn Arab yansmalarn ilemektedir.
bn Arabnin haytn ilerken u eserlerden istifde ettik: Abdurrahmn- Cm, Nefahtlns min hazartil-kuds, ev.: ve erh.: Lmi elebi, haz.: Sleyman Uluda, stanbul-1993,
ikinci bask, s. 621-632; Addas, Claude, Quest for the Red Sulphur, (Trkesi: bn Arab Kibrit-i
Ahmerin Peinde, ev.: Atila Ataman, stanbul, 2003), Franszcadan ev.: Peter Kingsley,
Cambridge-1993, s. 17-293; Keklik, Nihat, Muhyiddn bnl-Arab Hayt ve evresi, stanbul1966, s. 55-172; Uluda, age, s. 3-91; Ate, agm, VIII/533-557; Kl, bnl-Arab, Muhyiddn
XX/493-516; Aff, slm Dncesi, s. 274-280; akmaklolu, Mustafa, Klasiklerimiz/X elFthatl-Mekkiyye Tasavvuf, yl 4, say: 11, Ankara, 2003, ss. 406-417. unu da belirtmek
gerekir ki, Keklikin almas bn Arabnin haytn yl yl (kronolojik) olarak vermekle okuyucuya son derece kolaylk salamaktadr. Buna karlk, C. Addasn almas bn Arabnin
hayt konusunda bizim rastladmz en kapsaml alma niteliindedir. Bu kitabn sonunda
bn Arabnin haytndaki nemli dnemlere ilikin uzunca bir kronoloji, haytndaki nemli
ahslarn bir listesi ve drt adet tarkat silsilesi de verilmektedir. (Bk. Addas, age, s. 296-321.)
Kl, Fussl-hikem, XIII/231.
Lgatte, ayn mnya gelen kelime ve kilme kelimelerinden ilkinin oulu kelim ve
ikincisinin oulu da kilem eklindedir. (Bk. el-Frzbd, Muhammed b. Yakb, elKmsl-muht, Beyrut, 1995, s. 1047 ke-le-me md.). Bu adan, biz, kitabn isminin bu son
kelimesini, mn asndan kelim eklinde okumak belki daha uygun olmasna ramen,
farkl anlam tamad ve kfiye asndan daha uygun olduu iin kilem eklinde okumay tercih ettik.
ad, Trke olarak Hikmetlerin zleri/Yuvalar ve Kelimelerin Hussiyetleri anlamna gelir ki buradaki kelime kavramyla peygamberler kasdedilmektedir.
3.2. YAZILII
bn Arab, el-Fihristinde 187. ve el-czesinde 194. srada zikrettii7 Fussulhikemini neden telif ettiini kitabnn hemen giri cmlelerinde yle aklar:
627(1230) ylnn son on gnnde bana gsterilen bir mbeirede/slih ryda
Raslullh grdm. Elinde bir kitap vard. Bana buyurdular ki: te bu Kitbu
Fussl-hikemdir; bunu al, insanlara gtr ki ondan faydalansnlar. Ben de: Allaha
Reslne ve iimizden olan ull-emre itat etmek bamzn stne dedim.
Reslullhn bana trif ettii ekilde, ne bir eksiklik ne de bir fazlala meydan vermeden bu kitabn halka aklanmas hussundaki mdimi gerekletirdim. Hlis bir
niyetle hareket ettim. Temiz bir maksat ve himmet gttm.
Allh Teldan istedim ki, beni bu iimde ve btn ahvlimde, zerlerinde eytann
tasallutu olmayan kullarndan klsn; parmaklarmn yazd, dilimin syledii ve kalbimin zerine kvrand her eyde beni tertemiz yardm syesinde, ilk-i sbbh ve
nefs-i rh ile beni mtahasss klsn. T ki, kalb shibi olan ehlullhn hakkat bilgisine ulamasnda kendi kendine hkm veren kimse deil, mtercim olaym.
u bir gerek ki bu kitap kudsiyet makmndandr, nefsin garazlarndan mnezzehtir.
Niyzm odur ki, Hak dum iitir ve nidma icbet eder. Ben ancak bana ilk edileni
sylyorum. Bu satrlarda ancak bana indirileni yazyorum. Halbuki ben ne bir
nebyim, ne de bir reslm; ben sdece bir vrisim ve hiretimin koruyucusuyum.8
te bn Arabnin Fssun hemen bandaki kitabn telif sebebi ile ilgili bu

aklamalar, daha ilk dnemlerden tibren okuyucular tarafndan gsterilen
tepkide belirleyici rol oynamtr. Onun kitabn Hz. Peygamberin elinden aldn sylemesi, bunun gerek olduuna inanan bz kimseler tarafndan kitabn batc edilmesine, dier taraftan da bunun uydurma olduuna, byle bir
eyin olamayacana inananlar bz kimseler tarafndan da daha batan her eyiyle reddedilmesine sebep olmutur.9
7
8
9
Yahy, age, s. 479.

bn Arab, Fussul-hikem, tah.: Ebul-Al Aff, Badat, 1989, ikinci bask, ss. 47-48.
Bk. Atay, Hseyin, lmi Bir Tenkit rnei Olarak bn Keml Paann Muhyiddin bn Arab
Hakknda Fetvs (eyhlislm bn Keml Sempozyumu iinde), Ankara, 1986, ss. 270-277.
Fussul-Hikem | 257
3.3. NSHALARI
3.3.1. Yazma Nshalar
Eserin Sadreddn-i Konev tarafndan yazlan ilk nshas stanbul Trk ve slm Eserleri Mzesinde bulunmaktadr (no: 1933). 630/1233 trihli bu en eski
nshann zahriyesinde eserin, ktipliini yapan Konev tarafndan bn-i Arabye okunarak mukbelesinin yapldn gsteren bir sem kayd yer almaktadr. Yine Fussun eyhin (S. Konev) mbrek elleriyle istinsah ettii bir
nshasnn eyhin talebeleri tarafndan, bn Arab muhiplerinden olan Sivas
Beyi Kad Burhneddne gnderildii bilinmektedir.10 Ancak, Kad
Burhneddne, bugn elde bulunan bu nshann m, yoksa Konevnin istinsah
ettii baka bir nshann m gnderildii belli deildir. Trk ve slm Eserleri
Mzesindeki Konev nshasnn yansra (no: 1882), Sleymniye Ktp.
Crullah Efendi no: 98611, ehit Ali Paa no: 1351 (istinsah trihi: 689/1290),
Hd Efendi no: 331 (istinsah trihi: 781/1380) ve orum l Halk Ktp. no:
3909da (istinsah trihi: 728/1328) bulunan nshalar da eserin tesbit edebildiimiz en eski yazma nshalarndandr. Zaman zaman Frbnin el-Fuss filhikme adl eseri ile kartrlan kitabn dnynn eitli ktphnelerinde bulunan ok saydaki yazma nshalarnn bir listesi O. Yahynn bn Arabnin
eserleri zerine yapt mehur doktora almasnda yer almaktadr. 12
3.3.2. Matb Nshalar
Fussul-hikemin ilk basks Khirede 1252/1836 ylnda yaplmtr. Bu trihten
gnmze gelinceye kadar bata Msr, stanbul ve Hindistan olmak zere
dnynn eitli blgelerinde onlarca defa baslmtr. En eski trihli matb
Fusslar arasnda Khire (1252, 1291, 1304), stanbul (1271, 1287, 1290) ve Hindistan (1282, 1300, 1306) basklarn zikredebiliriz. Bu nshalarda dikkati eken
husus, basklarn Bosnev, Ankarav, Kayser erhleri gibi, mutlak bir erh ile
birlikte yaplm olmasdr.
Eserin tahkikli neri Ebul-Al Aff tarafndan yaplm ve ilk defa
Khirede 1946 ylnda baslmtr. Ne var ki bu bask, Aff, tahkkine sdece
10
11
12
Bk. Esterbd, Bezm Rezm, ev.: Mrsel ztrk, Ankara, 1990, s. 355.
Kl, Fussl-hikem, XIII/232.
Bk. Yahy, age, s. 476-477.
Drul-Ktbil-Msriyyedeki (Khire) iki nsha ile Nicholsondaki bir nshay

esas ald, asl nsha olan Konev nshasna mracaat etmedii ve metni kendi tercihleri dorultusunda harekelendirilip notlandrd iin, her ne kadar bir
boluu doldursa da, ilim evrelerince ihtiyatla kullanlmaktadr. Dorusu, yazld gnden beri neredeyse en fazla tarlan kitap konumundaki Fussun
tahkkinde Affnin bunca nsha arasndan sdece n esas almas ve zellikle de asl nshay ihmal etmesi tahkkinin ciddiyetini zedelemektedir.
3.4. MUHTASARLARI
Fussul-hikem, bn Arabnin grlerinin ve zellikle de Vahdet-i Vcd anlaynn det bir hlsas, hatt zor anlalan bir zeti olmasna ramen, bizzat
bn Arabnin kendisi tarafndan Nakl-Fuss adyla muhtasar hle getirilmitir. Nakl-Fussun ktipliini bn Arabnin talebelerinden sml b.
Sevdekn (.646/1248) yapt iin, Sehv gibi bz kimseler tarafndan bu zetin ona it olduu da iddi edilmitir. Eser Fussta faslarda esas olarak zerinde durulan ana konunun/fikrin birer ikier cmlelik ifdesi eklindedir.
Ktphnelerde pek ok nshas bulunan bu muhtasar, Hulsa-i Fussul-Hikem
adyla stanbulda (1910) baslm ve Resil bn Arab ierisinde de yaynlanmtr (Dru Sdr, Beyrut, 1997, ss. 514-523).13
Baba Nimetullh b. Mahmd el-Akehr en-Nahcivn (.920/1515) tarafndan Tercme-i Nak-i Fuss adyla Farsaya (Sleymniye Ktp., Reid
Efendi no: 1041); M. Rahmi Balaban tarafndan Fusus Naki (stanbul, 1947)
adyla Trkeye; W. Chittick tarafndan Ibn Arabis Own Summary of the
Fuss, The Imprint of the Bezels of the Wisdom (Journal of the Muhyiddin Ibn Arabi Society, Oxon (ngiltere), 1982, v. I, s. 30-93) adyla da ngilizceye14 tercme
edilmi olan Nakl-Fuss zerine pek ok erh yazldn da gryoruz ki
bunlar arasnda aadakiler saylabilir:
13
14
1.
Sadreddn-i Konev (.673/1274): el-Mukaddime min erh-i man-yi

Nakil-Fuss (Sleymniye Ktp., Pertev Paa, no: 647).
2.
Rkneddn Mesd rz
(.744/1344): (erh-i Nakil-Fuss)
Nakl-Fuss hakknda daha fazla bilgi iin bk. Yahy, age, ss. 616-617.
Chittick, bu tercmesinin daha nce Sophia Perennis adl derginin say: I, no 2 (Tahran,
Autumn-1975) ve say: II, no 1 (Tahran, Spring-1976) saylarnda yaynlandn belirtir.
(Chittick, W., Ibn Arabis Own Summary of the Fuss, The Imprint of the Bezels of the
Wisdom Journal of the Muhyiddin Ibn Arabi Society, Oxon (ngiltere), 1982, say: I, s. 30.)
Fussul-Hikem | 259
(Sleymniye Ktp., Ayasofya, no: 2050). Farsadr.

3.
emseddn b. erefeddn ed-Dihlev (.795/1392): (erhu) NakilFuss.15
4.
Nimetullh- Vel (.834/1431): (erhu) Nakil-Fuss, (Deh Risle-i

Mtercem-i bn Arab iinde, ner. Necb Mil-i Herev, Tahran, 1987,
s. 81-138, -Farsa ?-).
5.
Abdurrahmn- (Molla) Cm (.898/1492): Nakl-Fuss. Cm,

Fussu Nakl-Fuss adyla nce Arapa olarak ihtisar etmi, daha
sonra da Farsa olarak Nakdn-nuss f erhi Nakil-Fuss (nr. W
Chittick, Tahran, 1977) adyla erhetmitir.16
6.
E-erf b. Nsr el-Hseyn (.940/1533): Matliu(matlau)n-nak vennuss (Bir nshas ursa Eski Yazma ve Basma Eserler Ktp., Hseyin
elebi, no: 460da vardr).
7.
sml Rush Ankarav (.1041/1631): Zbdetl-fuhs f Nakil-Fuss.

Osmanlca/Trke olan bu erhin ktphnelerimizde onlarca yazma
nshasn bulmak mmkndr. Eski harflerle Khire 1252 ve stanbul,
1328de ve yeni harflerle de stanbul, 1981 ve 1995de (haz. lhan
Kutluer) baslmtr.17
8.
Muhibbullh Allh-bd (.1088/1648): Akidl-havss (Enfslhavss -?-).
9.
Muhammed Nrul-Arab (.1305/1887): Ferecn-nfs f erhi NakilFuss. Bz ktphne kaytlarnda Ferecn-nuk eklinde gemektedir. O. Yahy tek nshasnn olduunu kaydetmesine ramen,
ktphne kaytlarndan bir ka nshasnn olduu anlalmaktadr
(stanbul Belediye Ktp., Osman Ergin Yzm., no: 268).
10. Abdullh b. Ahmed el-Cenh: (erhu Nakil-Fuss). Tek nshas Beyazt Devlet Ktp., no: 3758dedir.18
11. Bunlardan baka mellifi mehul dier bz erhler de vardr (Edirne
Selimiye Ktp., no: 615; Sleymniye Ktp., ehid Ali Paa, no: 1438;
Khire Drl-Ktbil-Msriyye, Tasavvuf, no: 2774).
Derv Al el-Burasnin Muhtru Fussl-hikem (tek nshas Sleymniye
15
16
17
18
Bk. Kl, Fussl-hikem XIII/232.

Okumu, mer, Cm, Abdurrahmn D..A., stanbul, 1993, VII/97.
Zbdetl-fuhs hakknda ayrca bk. Yetik, Erhan, smail-i Ankarav, stanbul, 1992, ss. 80-81.
Kl, Fussl-hikem XIII/232.
Ktp., Nfiz Paa, no: 624tedir) adnda bir Fuss muhtasar vardr. Yine, W.
Chittickin The Chapters Headings of the Fuss (The Journal of the Muhyiddin
Ibn Arabi Society ierisinde, Oxford, 1984, volume II, ss. 41-93) adl almas da
Fussun muhtasar mhiyetindedir.
3.5. ERHLER
Bu kitap zerinde alanlarn ortak kanati olarak unu belirtmek isteriz:
Fussul-hikem yazld andan tibren tercme, erh, tlikt, tenkit, aratrma
eklinde yzlerce almann konusu olmu ve olmaktadr. Bu kitap ile ilgili ilk
almalar bn Arabnin yine kendisinin yaptn gryoruz. Biraz nce de
getii zere Nakul-Fuss, Fussul-hikemin bir zetidir; buna karlk bn
Arabnin Mifthul-Fuss adl eseri Fssul-hikemin mukaddimesinin bir erhi,
ya da Fussa daha geni bir mukaddime niteliindedir.19 Daha sonra kltr
mrsmzda Fussul-hikem ile alkal, ona erh vey erh mhiyetinde olan pek
ok eser braklmtr. Osmn Yahy, ktphne kaytlar ve bz bilgilerle birlikte Fuss erhlerinin bir listesini verir. Aslnda eksik olma ihtimli yksek ve
bir hayli kark olan bu listede verilen erh says 122yi bulmaktadr.20 erhlerin Arapa, Trke/Osmanlca, Farsa21 ve Urduca dillerinde olduunu gryoruz. Aadaki listede tek nshas olanlarn yerlerini ve nshas bulunmayanlarn da kaynaklarn zikrettik. Buna karlk en az iki ve daha fazla nshas olanlar hakknda herhangi bir kayt dmedik. Krolonolojik sraya gre bz erhler
unlardr:
19
20
21
1.
sml b. Sevdekn (.646/1248): el-Fassul-drs (Sleymaniye Ktp., Ftih,

no: 5322, vr. 217b-226b). Fuss erhlerinin ilki saylr. Mellif bn Arabnin en yakn mridlerindendir. Bu eser Fussun tam bir erhi olmayp sdece drs Fassndan ibrettir
2.
Sadreddn-i Konev (.673/1274): Kitbl-Fkk f esrri mstenidti hikemil-Fuss. ok fazla yazma nshas olan Fkk, Muhammed Hcev
tarafndan tahkik ve Farsaya tercme edilerek Tercme ve metn-i
Mifthul-Fuss hakknda daha fazla bilgi iin bk. Yahy, age, ss. 574-575.
Bk. Yahy, age, 479-500. Fussul-hikemin erhleri iin ayrca bk. Ktip elebi, Kefuz-znn,
stanbul, ikinci bask, 1972, II/1261-1265; Brockelman, G.A.L., Leiden, 1943, I/572-573; G.A.S.,
Leiden, 1937, I/792-794.
Farsa erhler hakknda ayrca bk. Cell-i Misgernejd, Berres-yi urh- Fris-yi Fussulhikem Marif, VIII/2, Tahran, 1991, ss. 41-69.
Fussul-Hikem | 261
Kitbil-Fkk y kild-i esrr- Fussl-hikem adyla baslmtr (Tahran, 1413/1992, 330 s.). Bir erh olmaktan ok eserin Fussun
arkaplannn anlalmasna katks byk olan teorik bir almadr.
22
23
24
*
25
3.
(Ayn mellif): Risletn-nuss, k (Aa) Mrz Him Ebkrnin

tlikt ve notlarla ner.: Seyyid Celleddn tiyn, Tahran, 1362, 117
s.). Bu da Konevnin yukardaki eserinin bir mukaddimesi
mhiyetindedir ve onun zuhr nazariyesi varlk zerine dncelerini
ihtiv etmektedir.
4.
Fahreddn-i Irak (.688/1289): Lemat. Konevnin Fuss derslerine

devam eden Fahreddn-i Irknin her dersten sonra odasna murkabeye ekildii ve lema (parlt) adn verdii bz beyitler ind ettii rivyet edilir. Irk, dersler sona erince syledii btn beyitleri
Fussun blmleri saysnca yirmi yedi blme ayrm ve mehur
eseri Lemat byle meydna gelmitir. Bu ilgin yaknlktan dolay
Lematn bir bakma manzum bir Fuss erhi olduu sylenir.22 bn
Arabnin fikirlerinin Fars dnysna ulamasnda birinci ve en nemli
kaynak olduu kaydedilen23 Lemat zerine Al r Nevnin istei
zerine Abdurrahmn- Cm 886/1481 ylnda tamamlanan,
Eiatl-lemat f erhi Lemat isimli bir erh yazmtr. ok sayda
yazma nshas olan bu eser Tahranda baslmtr (1353). Lemat, Saffet Yetkin tarafndan Lemat-Parltlar adyla Trkeye evirilmi ve
stanbulda 1988de baslmtr.24
5.
Affddn et-Tilimsn (.690/1291): (erhu Fssl-hikem)* Aslnda

isimsiz olan Tilimsnnin bu erhi (Sleymniye Ktp., Yahy Efendi
no: 2654, vr. 1a-75b) Fussun bz yerlerine dlen hiyelerden
ibrettir.25
6.
Buraya kadar olan erhler, klasik mnda anlalan birer erh olmaktan ziyde daha ok Fussun arka plann vermeye alan eserlerdir
ve ilk dnem erhler diye anlrlar. Fussun ikinci nesil erhlerini

Ate, agm, VIII/553.
Lemat hakknda daha fazla bilgi iin bk. Bilgin, Orhan, Fahreddn-i Irk D..A., stanbul,
1995, XII/85-86.
Asllarnda isimsiz olan ve kaytlarda yalnzca erh/erhu Fuss gibi isimlerle geen bu
erhleri biz (erhu Fussl-hikem) eklinde isimlendirdik.
ise Konevnin talebesi Meyyededdn el-Cend ile balatmak mmkndr.

7.
Meyyededdn el-Cend (.691/1292): erhu Fssl-hikem (ner.

Seyyid Celleddn tiyn, Mehed, 1982). Cendnin bu erhi, metinle irtibatl ilk tam erh olma zellii tar ve metnin diliyle ilgilenmekten ok bn Arabnin metafizik ve kozmolojik grlerine arlk verir. Abdullh Bosnevnin bu eserle ilgili erhu baz kelimti-eyh
Meyyed< (Sleymniye Ktp., Crullah, no: 2129) adnda bir rislesi
vardr. Yazcolu Mehmed Bcnn da (.855/1451) bu erh zerine
el-Mnteh alel-Fuss (erhu Fussl-hikem) adl Arapa bir tlikt bulunmaktadr. Bu tlikt mellifin kardei Ahmed Bcn (.859/1455)
genileterek ayn isimle Trkeye evirmi (bir nshas stanbul Bld.
Ktp., Osman Ergin Yazmalar, no: 250da mevcuttur) ve onun bu evirisi de Bah-Zde Abdurrahm tarafndan Lbb-i Mnteh-y Fuss
(tek nshas Topkap Saray Mzesi Ktp., Emnet Haznesi, no:
1251dedir) adyla ihtisar edilmitir. Her ne kadar O. Yahy, stanbulda 1290da basldn sylese de bunun yukardakilerden hangi
kitabn basks olduunu tesbit edemedik ve bu basknn gerekletiini ktphne kaytlarndan dorulamayamadk. Abdullah Bosnev
de (.1054/1644) Cendnin Fuss mukaddimesinde taayyn-i evvel
mertebesinin karl olarak elifi mi yoksa hemzeyi mi ald konusunun kendisine sorulmas zerine onun grn aklayan bir risle
kaleme almtr (Sleymaniye Ktp., Crullah Efendi, no: 2129, vr. 158a159b).26
8.
Sadeddn Muhammed b. Ahmed el-Fergn (.700/1301): (erhu

Fssl-hikem)27
9.
Hasan (Hseyin) b. Abdullh el-Abbs (.708/1308): el-Huss biedtin-nuss f erhil-Fuss (.. Ktp., Arapa Yazmalar, no: 4480).
10. Kemleddn Muhammed b. Al el-Ensr (bnz-Zemelkn)

(.727/1327): Nassun-nuss f erhil-Fuss. Tek nshas Sleymniye Ktp.,
Crullah, no: 1033dedir (is. t.: 784/1382).
11. Muhammed b. Al el-Ensr (.728/1327): (erhu Fssl-hikem).28
26
27
28
A.y.
Ktip elebi, age, II/1261.
A.y.
Fussul-Hikem | 263
12. Abdrrezzk el-Kn (.730/1330): erhu Fssl-hikem. Cendnin

talebesi olan Knnin bu erhi metnin dilini anlamaya fazla bir
yardm olmamakla birlikte, fikri aklamada nemli bir erhtir. Metin, gramer ve kelimelerin szlk anlamndan hareketle aklanmaz;
bilakis dorudan doruya ibrenin fikr boyutunun zh yoluna gidilmitir. Pekok yazma nshas bulunan bu eser, ilki 1309 (1891) ylnda Khirede olmak zere birka defa baslmtr. T. Izutsu, bnlArabnin ontolojisini mukayeseli olarak inceledii ve biraz sonra daha da kendisinden bahsedeceimiz Sufism and Taoism (Tokyo, 19661967) adl almasnda temel kaynak olarak bu erhi kullanmtr.
13. Muhammed el-Vird (.732/1332den sonra): (erhu Fussl-hikem)
Abdullh- Bosnev tarafndan istinsah edilen bir nshas
Sleymniye Ktp., ehid Ali Paa, no: 1250de kaytldr.
14. Ald-Devle-i Simnn (.736/1336): erhu Fussl-hikem.29 Farsadr.
Tek nshas Tahran niversitesi Ktp., Bestm Rd, no: 964dedir.
15. Ebul-Mun Abdullh b. Ahmed el-Buhr (.736/1336dan sonra):
Merikun-nuss el-bhis an gavmizil-Fuss. Yalnzca Sleymniye
Ktp., Esad Efendi, no: 1539 ve Hac Mahmud Efendi, no: 2521de mevcuttur.
16. Rkneddn Mesd e-rz el-Esterbd (.744/1344): Nussul-huss
f tercemeti (erhi)l-Fuss (ner.: R. A. Mazlm, Tahran, 1980). Farsa
ilk tercme ve erhtir.
17. Buraya kadar ismini zikrettiimiz erhler, dil ve gramer zellikleri gibi konulara temas etmeksizin dorudan fikr zahlar yapan ve bu ynleriyle de dank ve retim asndan tkibi zor olmakla berber
mny yakalama hussunda alamayan erhlerdir.30
18. Dvd- Kayser (.751/1350): Matlau hussl-kilem f erhi Fusslhikem. En fazla yazma nshas olan, en fazla baslan ve en fazla
mrcaat edilen Fuss erhidir. Esas metni tkip ederek aklayan ilk
dzenli ve bu adan da en kullanl erh olarak kabul edilir. Trk,
Arap ve Fars dnysnda kaleme alnan Fuss erhlerinin hemen hemen tammnda, Knnin talebesi ve ayn zamanda Osmanl Devle-
29
30
Simnnnin bn Arabnin fikirlerine kar olmas dolaysyla bu erhin gerekten ona it olup
olmad phelidir.
Kl, Fussul-hikem XIII/233.
tinin de ilk mderrisi olan Dvd- Kaysernin erhinin etkisi grlr. yleki, srf onun erhi esas alnarak yaplan erhler vardr. Bu
erhlerden birka unlardr:31
a)
el-Emrl-Kebr Seyyid Al el-Hemedn (.786/1384): (erhu Fusslhikem.) Arapa-Farsa olan bu erhin bir nshas Sleymniye Ktp.
ehid Ali Paa, no: 2794 vr. 503a-677ada mevcuttur.
b)
i kelmc ve mutasavvf Haydar- ml (.787/1385ten sonra):

Nassn-nuss f erhil-fuss, (el-Mukaddimt) (ner. H. Corbin-O.
Yahy, ilk basks: Tahran, 1975). mlnin bu erhi kimi yazarlarca
i ve Snn irfnnn birleme noktas olarak kabul edilir.
c)
emseddn e-erf Nsr es-Sicz el-Geyln (.940/1533): Mecmaulbahreyn f erhil-Fuss.32
d)
Molla Sadr Srz (.1050/1640): e-evhidr-rubbiyye (ner.:

Celleddn tiyn, Mehed, 1346). Bu kitab yaymlayan Celleddn
tiyn, eserin birinci blmnn det Matlau hussl-kilem mukaddimesinin bir erhi olduunu syler. Kaysernin erhinin tesiri
bunlarla snrl deildir. zellikle Farsa ve Urduca tercme ve erhlerde onun eserinin arl aratrmaclarn hemen dikkatini ekmektedir.33
Yukardaki erhlerden baka, Molla Fenr, Kutbeddn-i znik, Sofyal Bl

Efendi, Abdullh- Bosnev, sml Hakk Bursev, Molla Hd-i Sebzivr, Molla Demverd, Abdlgan en-Nbls ve Emr Abdlkdir el-Cezir gibi pek
ok mslman ve sf dnr etkileyen Dvd- Kaysernin erhi, slm
dnyasnn geleneksel medreselerinde umumiyetle en yksek irfan dersleri iin
tercih edilen ve bugne kadar da okutulmaya devam edilen bir metin olmutur. Nitekim zmirli smail Hakk, Drlmuallimnde renci iken Fusslhikem dersi almak isteyince hocas Ahmed sm Bey kendisine Dvd-
Kaysernin erhini okuttuunu syler.34
31
32
33
34
Bayraktar, Mehmet, Dvd-i Kayser D..A., stanbul, 1994, IX/34.

Nsr el-Geylnnin erhini yaz hikyesi Fussun yazlma hikyesine benzemektedir. (Bk.
Ktip elebi, age, II/1265.)
Bk. Umar, Muhammad Suhayl, The Influence of Daud al-Qaysari on the Fuss Commentary
Tradition in the Indian Subcontinent (Uluslararas Dvd el-Kayser Sempozyumu ierisinde,
editr: Turan Ko), Ankara, 1998, s. 85 vd. (Trkesi: Dvd el-Kaysernin Hind
Altksatndaki Fuss erhi Geleneine Etkisi (ayn yer) s. 75 vd.)
Bu erh ve tesirleri hakknda ayrca bk. Bayraktar, agm, IX/34-35; Kl, Fussul-hikem
XIII/233.
Fussul-Hikem | 265
Matlau hussun metodu ksaca yledir: Bir fas ilenirken nce konuya bir
giri mhiyetinde bilgiler verilir. Sonra metnin erhine geilir. breler/cmleler
tek tek ele alnr. brenin veya cmlenin lafz ve fikr anlam aklanr. Gerekiyorsa gramer bilgisi ve szlk anlamna bavurulur.
Ktphnelerde pekok yazma nshas bulunan Matlau huss, ilk defa
Tahranda 1299da ve ertesi yl da Bombayda tabask olarak mukaddimesiyle
birlikte baslmtr. Seyyid Celleddn tiyn tarafndan da tahkik edilerek iki
cilt hlinde yaymlanmtr (Tahran, 1375/1991, 483+499 s.).
Kaysernin erhini kymetli klan bir baka zellik ise onun erh kadar
kymetli olan mukaddimesidir. el-Mukaddimt adn tayan ve on iki blmden (mukaddime) oluan erhin bu giri ksm, sfilerin varlk grleri zerine en derli toplu giri olmasndan dolay Risletl-vcd, Rislet vahdetilvcd, Rislet vasfil-vcd, el-Usl fit-tasavvuf, Risle fil-ayb vel-ayn gibi deiik isimlerle anlarak mstakil bir eser gibi deerlendirilmi ve zerine ayr almalar yaplmtr.
Bedreddin-i Simv (.823/1420) bu mukaddimenin bir nshasnn kenarna kendi tliktn dmtr (.. Ktp. Arapa Yazmalar, no: 2982). Molla
Muhammed Slih Fahrul-Ulem (.1886) mukaddimeyi Farsaya evirip
Tibynur-rumz y erh-i Terceme-i Mukeddime-i Fussul-hikem adyla
erhetmitir (nr. Mahmd Fzl, Mehed 1981). emseddn Sleymn h
Nizmnin (.1911) Mukaddime-i Kayser (slmbd Ceng Bah Koleksiyonu,
Farsa Yazmalar Blm, no: 1501/2) isimli Farsa tercmesinin mkemmel olduu kaydedilir.35 Nihyet son olarak Seyyid Celleddn tiyn tarafndan
yine Farsa olarak zerine erh-i mukaddime-i Kayser ber Fussul-hikem (der Tasavvuf-i slm) (2. basks: Tahran, 1991) adyla geni bir felsef-tasavvuf erh
yazlmtr.
Mukaddime zerine rannn ada mehur limlerinden k Muhammed Rz-i Kumeh(r)nin, Mrz Ebul-Hasan Halvenin, Mrz Him
Retnin erhleri ve nihyet Kumdaki hocal srasnda uzunca bir sre bu kitab okutan yetullh Humeynnin de Arapa bir tlikt bulunmaktadr
(Talkt al erhi Fussl-hikem, Tahran, 1985).36 Mukaddime, Hasan ahin, Turan Ko ve Seyfullah Sevim tarafndan tahkik ve Mukaddemat adyla Trkeye tercme edilerek, bn Arabnin Mucem stilhtis-Sfiyye isimli eseriyle
35
36
Umar, agm, ss. 86-87. Burada dier Farsa yazma erh nshalarndan da bahsedilir.
Bk. Dinn, brhm, Dvd el-Kaysernin randaki Etkileri (Uluslararas Dvd el-Kayser
Sempozyumu ierisinde, editr ve ev.: Turan Ko), Ankara, 1998, ss. 70-71
birlikte baslmtr (Kayseri, 1997).37 Fuss erhlerine devam edelim:

1.
Ahmed b. el-Muhib el-Makdis (.789/1387): (erhu Fussl-hikem). Bilinen

tek nshas Berlin, no: 2849 Spr 790dadr.
2.
Muhammed b. brhm b. Abbd er-Rnd (.792/1390): erhul-Hikem

(Khire, 1871).
3.
brhm b. shk b. Sleymn et-Tebrz (.800/1398): Esrrs-srr < f

erhin-nuss (is. t.: 871/1467). Tek nshas Beyazt Devlet Ktp., Veliyddin
Efendi, no: 1737de kaytldr.
4.
Abdlkerm el-Cl (.820/1417): (erhu Fussl-hikem).
5.
Hce Muhammed Prs (.822/1420): erhu Fussl-hikem, (ner.: Cell-i

Misgernejd, Tahran, 1987). Farsadr.
6.
Sinddn Al b. Muhammed Trke el-Isfahn (.835/1432): (erhu

Fussl-hikem). Daha nce randa 1315 ylnda baslm olan bu erh Muhsin Bdrfer tarafndan tahkik edilerek iki cilt hlinde tekrar yine randa
baslmtr (Kum, 1999).
7.
Al b. Ahmed el-Mehim (.835/1432): Hussun-niam f erhi Fussulhikem.
8.
Zeyneddn el-Isfahn (.835/1432): Kitbl-Fuhs erhul-Fuss. O. Yahy,

bu erhi tetkik ettikten sonra onun metafizik ile alkal bir kitap olduunu
ancak Fuss ile alkasnn bulunmadn kaydeder.
9.
Zeyneddn Al b. Ahmed el-Kurmev: Meriul-huss il menin-nuss

Sleymniye Ktp., Him Paa, no: 9da kaytldr. Kaytta istinsah trihi
835/1432 olarak belirtilmitir. Brockelmann Meraul-huss adyla zikrettii38 eser bu olmaldr.
10. Tceddn Hseyin b. Hasan Hrizm (.838/1435): erhu Fussl-hikem

(ner. Necb Mil-i Herevi, Tahran, 1985). Farsadr.
11. Zeyneddn Abdurrahmn Muhammed B. Al el-Antak el-Bistm
(.858/1454): Fevhirun-nuss ve cevhirul-Fuss.
12. Ubeydullh Ahrr (.859/1455): (erhu Fussl-hikem) (Mze-i Mill-yi
37
38
Matlau huss ve el-Mukaddimt hakknda ayrca bk. Bayraktar, Mehmet, Kayserili Dvd
(Dvdul-Kayser), Ankara, 1988, ss. 19-20; Demirli, Ekrem, Dvd el-Kaysernin Fussulhikem erhi: Matlau< Uluslararas Dvd el-Kayser Sempozyumu, editr: Turan Ko, Ankara,
1998, ss. 62-67; Tahral, Mustafa, Dvd el-Kaysernin Fuss erhi Mukaddimesi (Uluslararas Dvd el-Kayser Sempozyumu ierisinde, editr: Turan Ko), Ankara, 1998, ss. 261-267.
Brockelman, G.A.S., I/793.
Fussul-Hikem | 267
Pkistn, no: 246). Bz beyitler zerine yaplm erhtir.

13. Muhammed b. Kutbeddn el-Hy (Kutbeddn-i znik, Kutbeddn-Zde)
(.885/1480): Zbdet-tahkk ve nzhett-tevfk f erhi Fussl-hikem.
Kutbeddn-i zniknin en-Nuss f mefthil-Fuss (.. Merkez Ktp., Arapa, no: 4670) adl bir eseri daha vardr.
14. Ahmed b. Ahmed ez-Zebd (.893/1488): (erhu Fussl-hikem). O. Yahy
metin tetkkinden bu erhin Abdurrahmn- Cmnin erhinin ayns olduunu tesbit etmitir.39
15. Abdurrahmn- (Molla) Cm el-Herev (.898/1492): erhu Fussl-hikem
(stanbul, 1304, Bombay 1307, Khire, 1323).
16. Byezd Halfe-i Rm (.922/1516dan sonra): Srr- Cnn. Byezd Halfe,
Dede mer Rennin yannda girdii halvetten sonra Fuss zerine nce
Arapa bir erh kaleme alm, daha sonra bir dostunun rics zerine muhtemelen erhinin manzum bir hiyesi olan ve 5500 akn beyitten oluan
bu eserini tellif etmitir. eitli illerde birka yazma nshas mevcuttur.
Mellifin, kaynaklarda zikredilen erhul-Fuss, Hiye al Fussl-hikem,
erhun-nuss gibi eserleri gnmze kadar ulamamtr.40
17. Muzaffereddn Al e-rz (.922/1516): (erhu Fussl-hikem).41
18. drs b. Hsmeddn el-Bidls (drs-i Bitlis) (.926/1520): (erhu Fusslhikem). Tek nshas Sleymniye Ktp., ehid Ali Paa, no: 1437dedir.
19. Keml Paa-Zde (.940/1533): Mebhis al baz fuslil-Fuss. Fusstan
sdece iki paragrafn erhidir. O. Yahy tek nshasnn Berlin no: 2887 pet
68313 vr. 183b-185a arasnda olduunu kaydeder.
20. Bl Efendi (.960/1553): (erhu Fussl-hikem) (stanbul, 1309, 444 s.). Klasik kelime/ibre aklamas tarznda olan Bl Efendinin bu kymetli erhi
erhler ierisinde ihtiyatl erh olarak kabul edilir ve bilhassa Firavunun
mn konusunda dier erhlerden ayrlr.42 Bl Efendinin bu erhinden
baka, Fussun bz kapal yerlerinin zahlarn yapt Mkiltl-Fuss
(Risle f Halli(zleti) mkiltil-Fuss) adl bir eseri daha vardr.
21. Yahy b. Al el-Halvet (Nev) (.1007/1597): Kefl-hicb an vechil-kitb.
Nev Trke olan bu erhini Sultan III. Muradn istei zerine telif etmi
39
40
41
42
Bk. Yahy, age, s. 488.

Trer, Osman, Bayezid Halife D..A., stanbul, 1992, V/242.
Ktip elebi, age, I/1261.
Bk. Bl Efendi, erhu Fussl-hikem, stanbul, 1309, ss. 414-415.
ve 1002/1593 ylnda tamamlamtr. erhin isminin pdiah tarafndan verildii rivyet edilir. Bu erhin yazld trih hakknda drlen u msra
ayn zamanda onun kymetli olduuna da iret etmektedir: erh-i Fuss-
Nev, kmil (=1002).
22. Abdullh Bosnev (.1054/1644): Tecelliyt arisin-nuss (Khire, 1252, stanbul 1290). Ktip elebinin muhtemelen, en gzel erhtir dedii ve
mellifinin rih-i Fuss lakabyla anlmasna vesle olan Tecelliytn
pek ok yazma nshas vardr. rih-i Fuss bu eserini nce Trke yazm, bu erhinin Arap memleketlerinde mehur olmas zerine daha sonra
Arapa olarak yeniden kaleme almtr. Ayn zamanda Trke ilk erhtir.43
Blent Rauf tarafndan Ismail Hakki Bursevis Translations of and Commentary
of (the) Fusus al-Hikam I-IV (Oxford, 1986-1991) adyla ngilizceye tercme
edilerek drt blm hlinde yaymlanan ve yanllkla sml Hakk
Bursevye nisbet edilen eser Bosnevye it olan bu erhtir.
23. Sar Abdullh b. Muhammed el-Ankarav el-Bayram (.1071/1661): Fuss
erhi.Trke tek nshas Sleymniye Ktp., Mihriah Sultan, no: 233tedir.
24. Al b. Mehmed el-Kastamon (.1081/1670): Kifl-mkilt erhu
mkiltil-Fuss.
25. Abdllatf b. Bahddn el-Bal el-Hanef (.1082/1671): (erhu Fusslhikem, is. t.: 1068). Ba taraf eksik olan tek nshas Drl-KtbilMsriyye, no: 149da kaytldr.
26. Karaba- Vel (Aleddn Al Atvel) (.1097/1686): Kifl-esrr. Karaba
Vel bu erhini Cmiu esrril-Fuss (Mazil-Fuss) adnda baka bir eserinde zetlemitir.44
27. Nimetullh b. Muhammed b. el-Hasen el-Hseyn (.1130/1818): (erhu
Fussl-hikem).45
28. Abdlgan en-Nbls (.1143/1730): Cevhirun-nuss f halli kelimtilFuss (stanbul, 1304 ve Msr, 1323).
29. Hasan b. Ms el-Krd (.1148/1735): (erhu Fussl-hikem). Tek nshas
stanbul n. Ktp., no: 3570de kaytldr.
43
44
45
Daha fazla bilgi iin bk. Kara, Mustafa, Abdullh Bosnev D..A., stanbul, 1988, I/87;
Shelley, Christopher, Abdullah Effendi, Commentator on the Fuss al-Hikam Journal .of the
Muhyiddin Ibn Arabi Society, Oxford, 1995, say: XVII, ss. 79-83.
Bk. Kara, Kerim, Karaba Vel D..A., stanbul, 2001, XXIV/370.
Ktip elebi, age, II/1261.
Fussul-Hikem | 269
30. brhm b. Haydar es-Safev (.1151/1758): Fussul-ykt f esrril-lht.

Fussun bz ksmlar zerine erhtir. Tek nshas .. Merkez Ktp., no:
3624dedir.
31. Seyyid Mehmed Hakm (.1183/1771): Tercme-i Fussul-hikem. Trke tek
nshas Topkap, Emnet Haznesi, no: 181dedir.
32. Muhammed Mahmd b. Al ed-Dmn (.1199/1785): Cevhirul-kdem al
Fussl-hikem. ki cilttir (Sleymniye Ktp. Reid Efendi, no: 407).
33. Abdll b. Nizmeddn el-Leknev (Bahrul-Ulm) (.1235/1819): erhulfassn-Nh min Fussl-hikem.46
34. Sleymn b. Muhammed el-Konev: Kitb Esrrin-nuss f erhil-Fuss.
Tek nshas stanbul Trk ve slm Eserleri Mzesi Ktp., no: 1883te kaytldr.
35. Mahmd b. Sd b. Muhammed en-Necd : (erhu Fussl-hikem) (Stlce
Mevlev Tekkesi, no: 486).
36. erefddn es-Sddk : (erhu Fussl-hikem). Farsa bir erh olup, tek nshas Sleymniye Ktp. Ayasofya, no: 1893tedir.
37. Abdurrahmn b. Ahmed el-Hcc: (erhu Fussl-hikem).47
38. Muhammed b. Ahmed el-Hanef el-Al: el-Ikdl-mahss bi-tersl-Fuss.48
39. El-Hc Al el-Hanef: (erhu Fussl-hikem). Tek nshas Bursa Eski Yazma
ve Basma Eserler Ktp., no: 1108, vr. 4b-215b arasndadr.
40. sml b. Al el-Kdir: (erhu Fussl-hikem). O. Yahy nceki (el-Hc Al)
erhle bunun ayn olduunu kaydeder.
41. Abdurrahmn Nreddn el-Halvet: erhun-nuss. Tek nshas Rgb Paa
Ktp., no: 699da kaytldr.
42. Dvd-Zde Sad el-Harput e-bn: Glzr- Fussul-hikem.49
43. emseddn b. erefeddn ed-Dihlev: Nakl-Fuss.50
44. Mevly Muhammed Hasan: Et-Tevll-muhkem f mtebihi Fussl-hikem
(ran, 1893).
45. Muhammed Hasan Shib el-Hind: Et-Tevll-muhkem f mebihi Fussl-
46
47
48
49
50
Bk. Brockelman, G.A.S., I/793, (Kairo2, I/332).

Bk. A.y. (Kairo2, I/232).
Bk. A.y., (Kairo2, I/332).
Bk. Kl, Fussul-hikem XIII/232.
Bk. Brockelman, G.A.S., I/793, (Kairo2, I/392).
hikem. Farsa tek nshas Sleymniye Ktp., Zhd Bey, no: 422dedir ve
Farsadr.
46. Hoca-Zde Mehmed Rsim: Fussul-hikem erhi ve Tercmesi. Osmanlca tek
nshas .. Merkez Ktp., Trke, no: 2008.
47. Muhammed Cafer e-ihb ed-Dimak: (erhu Fussl-hikem). Tek nshas .. Merkez Ktp., no: 4907dedir.
48. Muhammed Bedrddn Haleb: Nussul-kilem al Kitbi Fussl-hikem
(Khire, 1907).
49. Ahmed b. Ahmed el-Bah: erhu Fussl-hikem (Msr, tsz.).
50. Tceddn Hseyin b. Hasan: erh-i Fussul-hikem (Tahran, 1985). Farsa.
51. Nasrullh Nusret: Cnnl-mecnn. Farsa manzum bir erhtir.
52. Abdlkerm it: Hall-i mulekt- Fuss (Bahavalpur Merkez Ktp., no: 68,
is. t.: 1851). Farsa.
53. Munddn-i Kdir: Hussul-kilem f erhi Fussl-hikem (Uc erf Geyln,
Geylni Ktp., no: 390). Kenar notlarla Farsa tercmedir.
54. Ahmed Hasan Hnpr: erh-i Fuss (Karai, Encmen-i Tarakk-i Urdu,
no: 933). Farsa.
55. Seyyid Yakb Hn- Kgr: Tavzhul-beyn erhu Fussl-hikem (Kemir,
1287; Delhi, 1315). Farsa.
56. Kermet Hseyin Kader: Fussul-hikem (bir nshas Pencap . Ktp., Urduca Yazmalar, no: 513, telif trihi 1870). Urduca.51
57. Kutbeddn arkpur: Mirt- Fuss (Pencap . Urduca Yazmalar, no: 259).
Urduca.
58. Mevlev Seyyid Abdlhak Miyanv: erh-i Fussul-hikem (Karai, Mill
Mze, Yazmalar, no: 7014). Urduca.
59. Ahmed Avni Konuk (.1938): Fussul-hikem Tercme ve erhi I-IV, haz.:
Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, stanbul, 1987-1992. Kymetli bir Fuss
erhidir ve Trkedir. Birok erhten yararlanlarak telif edilen bu erhin
matb nshas da geni bir indekse shiptir ve titiz bir almann rndr.
60. Mahmd Mahmd el-Gurb: erhu Fussl-hikem (Dimak, 1985).
61. Muhyiddn et-Tm (ada): Fenl-levhi vel-kalem f erhi Fussl-hikem,
51
almamzda Urduca olarak belirttiimiz eserler hakknda fazla bilgi iin bk. Umar, agm, ss.
85-88.
Fussul-Hikem | 271
(Beyrut, 1992). Et-Tum nce metni/fass topluca verir, sonra da o metin

zerinde sde ve anlalr bir yorum yapar.
62. Abdlbk Mifth (ada): Mefthu Fussl-hikem, (Merke, 1997). Bu
erh bize gre erhler arasnda en ilgin olandr. Zr konular tammen
ebced hesb tekniiyle ilenmitir ve gerekten de rihin rgsndeki
mahreti insan hayrette drmektedir. Kitabn hemen i kapanda bu
erhin maksadnn Fussun bir erhi olmad, onun gnmze kadar
meskt geilmi ynnn tesbti olduu vurgulanmaktadr.
Fussul-hikemin erhleri elbetteki bu kadar deildir. Yukarda saydklarmzdan baka ktphnelerde pek ok mellif ismi kaydedilmeyen erh vardr.
O. Yahy mellifi mehul 42 adet erh tesbit etmitir.52 Kaldki, gerek bizim yukardaki listemizin ve gerekse dier aratrmalarda verilen erhler listesinin eksik olduunu tahmin ediyoruz.
3.6. REDDYELER
Aslnda bu konu dorudan bn Arabye yneltilen hcumlar ve reddiyeler ile
ilgilidir. Zr aratrmaclarn da belirttikleri gibi bn Arabye yneltilen hcumlar genellikle Fsstaki grlerinden kaynaklanr. Bu reddiyelerden
bzlar unlardr:
1.
Muhammed b. mer Al ed-Dimak (.652/1254): Risle f zemmi bn Arab,

(Drul-Ktbil-Msriyye, Talat, no: 816).
2.
mdddn Ahmed b. brhm el-Vst (.711/1311): Eiatn-nuss f hetki

estril-Fuss, (Sleymniye Ktp., Lleli, no: 3679).
3.
bn Teymiyye (.728/1327): Hakkat mezhebil-ittihdiyyn ev Vahdetil-Vcd

(Msr, 1349; Vahdet-i Vcd Rislesi, ev.: heyet, stanbul, 1998, ikinci bask).
4.
Abdllatf b. Abdullh es-Sud (.736/1336): Beyn hukmi m fl-Fuss,

(Sleymniye Ktp., Ftih, no: 2266).
5.
sml b. Eb Bekr b. Adbullh el-Mukr (.833/1429): (El-Kasdet) elHuccetd-dmia li-riclil-fussz-zia, (Sleymniye Ktp., Ftih, no:
3144).
6.
Aleddn Muhammed b. Muhammed el-Buhr (.841/1437): Fazhatl-
52
Bk. Yahy, age, ss. 495-498.
mlhidn ve nashatl-muvahhidn. Ktphnelerde farkl isimlerle nshalar

mevcuttur. Bu reddiye yanllkla Sadeddn Taftznye (.792/1390)
nisbet edilmi53 ve onun ismiyle hret bulmutur. stanbulda 1304te baslan bu kitab Lutfullh el-Kd Tercme-i Risle-i Fazhatl-mlhidn adyla
Trkeye evirmitir.
7.
Bedreddn Eb Muhammed el-Ehdel (el-Hseyin b. Abdurrahmn)

(.855/1451): Kefl-gt an hakkatit-tevhd, (Tunus, 1964).
8.
brhm b. mer el-Bik (.885/1480): Tenbhl-gab al tekfri bn Arab,

(Khire, 1953, Riyad, 1994); Tahzrul-ibd, (Sleymniye Ktp., Lleli, no:
3679); Tehdml-erkn, (Sleymniye Ktp., Lleli, no: 3661).
9.
Abdlbr b. Turhn b. Durmu (Sinoplu) (.936/1529): Haytl-kulb, (Beyazt Devlet Ktp., Beyazt, no: 1651 ve 3328).
10. brhm b. Muhammed el-Haleb (.956/1546): Tesfhl-gab f tekfri

(tenzhi) bn Arab, (Sleymniye Ktp., Ftih, no: 2880); Drretl-muvahhidn
ve reddetl-mlhidn, (Kprl Ktp., no: 720); Nimetz-zera f nusratiera (Riyad, 1998).
11. Al b. Sultn el-Kr (.1014/1606): El-Mertebet-hdiyye vel-menziletlvcdiyye, (Sleymniye Ktp., Ftih, no: 5336); Ferrul-avn min mdde (min
men yedda) imni Firavn, (stanbul, 1294 ve Khire, 1964); Risle f vahdetilvcd (Kitb reddil-fuss), (stanbul, 1294).
12. Ahmed b. Salh ed-Devvr (.1018/1610): El-Kmill-mtedrik f beyni
mezhebil-mutasavvfil-hlik, (Vatikan, no: 1083).
13. Safiyyddn Muhammed b. Ahmed el-Hanef (.1060/1610): Es-Ska elmuhrika, (Khire, Drl-Ktbil-Msriyye, Tasavvuf, no: 248).
14. Bedrn b. Ahmed el-Hlid (.XI/XVII. yy.): Netcett-tevfk vel-avn, (Ezher
. Ktp., no: 775, Halm).54
Reddiyeler genel olarak u konular etrfnda kaleme alnmtr: Vahdet-i
Vcd, Hakkn sfatlar, Hak-halk ilikisi, hteml-evliy, ricl-i gayb, Firavunun mn, putlara tapma, ilh- mutekad, gayba muttal olma, kef,
kermet, ry tbiri, tenzh-tebh, Hakka dvet v.s. Reddiyelerin bir baka ortak zellii ise melliflerinin hibir insaf ls gzetmemeleri, bn Arabyi ve
muhiplerini en erir, en zndk, en kfir insan olarak grdkleri iin, olabildiince sert bir slup taknarak, dni koruma ve kurtarma grevi edsyla,
53
54
Kl, Fussl-Hikem XIII/234.

Bunlardan baka Sehv 11 adet reddiyenin ismini daha zikreder. (Bk. Yahy, age, ss. 135-137.)
Fussul-Hikem | 273
Fusstan direk metin aktarma yerine genellikle ondan zihinlerinde kalan vey
kulaktan duyduklar ifdeler zerine fikirlerini belirtmi olmalardr. Daha ok
bn Teymiyyenin bayraktarln yapt bu zihniyet tam bir nefretle bn Arabye ve onun eserlerine hcum eder. Oysa bn Teymiyye ve tkipilerinin bn
Arabyi anlama gibi bir dertlerinin ve gayretlerinin olmad, tam tersine onun
hakknda bata verdikleri hkmlerde onun grlerini herhangi bir
mertibe tbi tutmakszn yorumladklar, bn Arab zerine alanlarn
ifdesiyle onlarn eyh-i Ekberi hep yanl okuduklar aka grlr.55
Kaldki bn Teymiyye ile bn Arab arasndaki mereb farkll aktr. M.
Gurb, bn Teymiyyenin tasavvuf anlaynn tam bir akl tasavvuf olduunu, zevk tasavvuftan onun nasbi olmadn vurgular.56
Gnmz Arap aratrmaclardan Muhammed el-Gurbn Fussun bn
Arabye it olmad eklinde garip bir iddis da vardr. Ne ilgintir ki, aslnda bn Arab hayrn ve Fuss zerine erhi de olan Gurb bu yzden eserlerinde Fssu kaynak olarak gstermez.57 Gurbn iddisna ise M.
Chodkiewicz tarafndan cevap verilmitir.58 Zaman zaman baka kimseler tarafndan da dile getirilen bu iddinn imdilik ciddye alnacak taraf olduunu
dnmyoruz.
3.7. MDFLER
Reddiye shiplerine kar, bn Arabnin fikirlerini benimseyenler ve onu sevenler de bo durmam, eyhin fikirlerini aklayan ve savunan kar reddiyeler
telif etmilerdir. Bunlardan bzlar da unlardr:
1.
Abdlgaffr b. Ahmed el-Kavs (bn Nh) (.708/1308): K. el-Vhid f slki

ehlit-tevhd, (Sleymniye Ktp., Lleli, no: 1583; Esad Efendi, no: 1794; Rabat, el-Haznetl-mme, no: 974).
2.
Affddn Abdullh el-Yfi (768/1367): K. el-rd, (Sleymniye Ktp., Lle-
55
Bk. bn Teymiyye, Vahdet-i Vcd Rislesi, ev.: (heyet), stanbul, 1998, ikinci bask, ss. 109-132,
374 vd. Msrn gnmz veld aratrmaclarndan Dr. Ysuf Zeydn da bn Arab,
Sadreddn-i Konev ve et-Tilimsn hakknda naklettii bir rnekle, bn Teymiyyenin lsz ve haksz tutumunu insafl bir aratrmac gzyle iddetle eletirir. (Bk. Zeydn, Ysuf,
Dvn Afifiddn et-Tilimsn (nsz), Khire, 1990, ss. 23-27).
Gurb, Muhammed, erhu kelimtis-Sfiyye (er-Redd al bn Teymiyye), Dimak, 1981, ss.
96-99.
Bk. Age, s. 122.
56
57
58
li, no: 1512).

3.
Sirceddn mer el-Hind (.773/1327): Levihul-envr er-redd al men enkere

alel-rifn-Letifl-esrr (Sleymaniye Ktp., Crullah, no: 2070).
4.
Muhammed b. Yakb el-Frzbd (.817/1415): Risle fr-redd alelmuterizn al Muhyiddn (Khire-?-, Mahedl-Mahtttil-Arabiyye, Tasavvuf, no: 201).
5.
Muhammed b. Muhammed ez-Zebd el-Mizcc (.829/1426): Hidyetsslik (hlik) il ehdel-meslik (Sleymaniye Ktp., Badatl Vehbi Efendi, no:
646). El-Mukrnin reddiyesine cevap olarak yazlmtr.
6.
Aleddn Al b. Ahmed el-Mehim (.835/1432): Risle fr-red al baz men

enkere al ehlit-tark (.. Merkez Ktp., Arapa Yazmalar, no: 281).
7.
Akemseddn (Muhamnmed b. Hamza) (.863/1458): Risletn-nriyye

(Hac Selim Aa, Hd Efendi, no: 516). Al b. Hamza tarafndan Tercmei Risle-i nriyye adyla Trkeye tercme edilmitir (Sleymniye Ktp.,
Hac Mahmud Efendi, no: 2408).
8.
Celleddn Muhammed b. Esad ed-Devvn (.908/1502): Risle fir-redd al

men kle bi-tekfri bn Arab, (Sleymniye Ktp., Hac Mahmud Efendi, no:
385); Risle f mni Firavn (Khire, 1964).
9.
Celleddn Abdurrahmn es-Syt (.911/1505): Tenbhl-ab f tebrieti

bnil-Arab (nr.: A. Hasan Mahmd, Khire, 1990). El-Biknin reddiyesine cevap olarak yazlmtr.
10. Al b. Meymn el-Marib (.917/1511): Risle fl-intisr l-eyh Muhyiddn

(Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Ktp., Genel, no: 1489).
11. eyh Muhammed b. Hamdddn el-Mekk (.926/1519): el-Cnibl-arb f
halli mkilti bn Arab (Tahran, 1985). Yavuz Sultn Selmin emri zerine
kaleme alnan ve Farsa olan bu risle, Muhammed b. Abdrresl elBerzenc (.XI/XVII. yy.) tarafndan bz ilvelerle el-Czibl-ayb ilelcnibil-garb adyla Arapaya (Sleymniye Ktp., Lleli, no: 1352), MrzZde Ahmed Neyl (.1161/1747) tarafndan da el-Fazll-vehb adyla da
Trkeye (Sleymniye Ktp., Uk Tekkesi, no: 315) tercme edilmitir.
eyh Mekknin ayn konuda Aynl-hayt (Topkap Saray Mzesi Ktp., III.
Ahmed, no: 1549) adl bir eseri daha bulunmaktadr.
12. Ulvn el-Hamev (Al b. Atiyye) (.936/1530): Er-Risle fid-dif an bnilArab (Berlin Ktp., no: 2852 We 1545).
13. Abdlvehhb e-arn (.973/1565): El-Kibrtl-ahmer f beyni ulmieyhil-Ekber (Khire, 1305 ve 1959) ; el-Kavllmbn fir-red ani-eyh
Fussul-Hikem | 275
Muhyiddn (Drl-Ktbil-Msriyye, no: 9).

14. Al b. brhm Kr el-Badd (.1014/1606): Ed-Drrs-semn f menkbieyh Muhyiddn (Kprl Ktp., Fzl Ahmed Paa, no: 759), (Trkesi:
Muhyiddn bn el-Arabnin Menkbeleri, ev.: A. ener-R. Ayas, Ankara,
1972).
15. Al b. brhm Ahmed el-Halebi (.1044/1635): El-Cmiul-ezher .. e-eyhilEkber.59
16. Abdullh Bosnev (.1054/1644): (Risle f mni Firavn)(Sleymaniye Ktp.,
Crullah Efendi, no: 2129).60 Devvnnin yukarda ad geen Risale f mni
Firavn adl eserini tenkit eden Ali el-Krye cevap olarak kaleme alnmtr.
17. Beyz-Zde Ahmed b. Hsmeddn (.1098/1687): Rislett-tahkk fir-redd
alez-zndk (Sleymniye Ktp., Esad Efendi, no: 1468).
18. brhm b. Haan e-ehrezri el-Grn (.1101/1697): Er-Reddl-metn
ani-eyh Muhyiddn (skenderiye Ktp., no: 3758); el-cze ven-nasha (..
Merkez Ktp., Arapa Yazmalar, no: 3239).
19. Mevln Seyyid Him el-Bahrn (-?-Him b. Sleymn, v. 1108/1695):
Risle f tahkk kelmi bn Arab (Sleymaniye Ktp., ehid Ali Paa, no:
1362/12).
20. Hce Ubeydullh Hord: Risle-i Nr- Vahdet (Delhi, 1289 ve 1308, ayrca
nr.: W. Chittick, ran-nme iinde, say 9, yl 1993, ss. 101-120). mm
Rabbnnin halfelerinden olan Hce Hord eyhinin tenkitlerine katlmayarak bn Arabnin fikirlerini benimser.
21. Abdlgan en-Nblus (.1143/1730). Es-Srrl-muhteb f darhi bn Arab
(Sleymaniye Ktp., Esad Efendi, no: 3606); er-Reddl-metn l muntaksilrif Muhyiddn (Sleymaniye Ktp., Esad Efendi, no: 1689); el-Vcdul-hak
(nr.: Bekr Aleddn, am, 1995). Nblsnin zellikle sonuncu eseri de
Aleddn Muhammed el-Buhrnin reddiyesine cevap niteliindedir.
22. Abdullh b. Abdlazz el-Uak es-Salh (.1196/1779): Mifthul-vcdileher f < e-eyhil-Ekber (Sleymniye Ktp., Him Paa, no: 27).
23. Hmid b. Al el-md (.XII/XVIII. yy.): Kurrat ehlil-hazzl-evfer, (Drl-
59
60
Badatl sml Paa, zhul-meknn fiz-zeyl al Kefiz-zunn, stanbul,1972, ikinci bask, I/350.
O. Yahynn Ezher . Ktp.nde (no: 2794, Halm) Risletl-Bosnev f mni Firavn adyla
Abdullh er-Rm mellif ismiyle kaytl eser de muhtemelen bununla ayndr. (Bk. Yahy,
age, s. 142)
Ktbil-Msriyye, no: 3445).

24. Mehmed Thir Efendi (eyh Seyyid Muhammed Llezrnin olu)
(.1204/1790): Risle f def-i itirz Rb Paa f hakkl-Fuss (Sleymniye
Ktp., Esad Efendi, no: 3771). Mehmed Thir Efendi, Sadrazam Rgb Paann, Sefnesinde Fussul-hikemden nakilde bulunan Lhicye tiraz ettiini okuyunca bu tirazlara bir reddiye olarak bu kitabn telif etmitir.
25. eyhlislm Hasan Fehmi Efendi (.1298/1881 ): Er-Risle f mni Firavn.61
26. Muhammed Nrul-Arab (.1305/1887): Risletl-mukaddime li-mtliilFuss (stanbul Belediye Ktp., Osman Ergin Yzm., no: 268).
27. mer el-Attr e-fi (.1308/1890): El-Fethul-mbn f reddi itirzlmuterizn al Muhyiddn (Khire, 1304). Bu kitap mellifin iki rislesini
ihtiv etmektedir. lk risle Buhrye, ikinci risle Al el-Krye cevap
mhiyetindedir.
28. erke-Zde Mehmed Tevfik Efendi (.1319/1901): Levyihul-kudsiyye (stanbul, 1303).
29. Eb Bekir b. Ahmed en-Nakbend: Kitbl-hakkl-mbn (Berlin Ktp., no:
2892) Taftznnin zannedilen Aleddn el-Buhrnin reddiyesine cevap
olarak yazlmtr.62
30. Mehmed Fevz Efendi (Edirne mfts): Tahrrl-murd (Balkesir, 1306).
Firavunun mn meselesinde bn Arabnin maksadn aklayan Trke
bir risaledir.
31. Uakl brhm Efendi (Bursa mfts): El-Miskl-ezher f tebrieti-eyhilEkber.
32. Hall es-Semn et-Trablus: Et-Tliul-enver li-nusrati-eyhil-Ekber.63
Bu kitaplardaki temel hususlar yle sralayabiliriz:
61
62
63
a.
Reddiyelere cevap yazanlara gre, bn Arabye kar reddiye yazanlar

eyhin grlerini anlamamlar ya da anlayamamlardr. Bunun bz
sebepleri arasnda taassup, haset, cehlet ve mereb farkll ve bilhassa yanl okuma saylabilir.
b.
bn Arabnin ilimdeki derinlii, genilii ve dn hkmlere

hasssiyetle ball. Onun Fusstaki grlerinin kfr olmayp,
Kl, Fussl-Hikem XIII/235.

Brockelman, G.A.L., I/573.
Badatl, age, II/77.
Fussul-Hikem | 277
tam tersine hlis, gerek bir tevhd olduu. Bunlarn yet ve hadsler
ile delillendirilmesi.
c.
Rediyelerde yer alan grlerin ve genellikle Fusstan yaplarak yanl deerlendirilen pasajlarn zh.
Burada unu belirtmekte de fayda vardr: Fuss erhleri birer erh olmakla
birlikte, ayn zamanda reddiyelere kar da birer cevap niteiliindedir.
3.8. FETVLAR
Hakknda bu kadra lehte ve aleyhte eser yazlan Fussul-hikem ayn zamanda
hakknda en fazla fetv verilen kitap nvnna da shiptir. Reddiyelerde olduu gibi, bu fetvlar da genellikle bn Arab ile ilgilidir, ancak, daha ok onun
Fusstaki grlerinden kaynaklanr. O. Yahy, Sehvnin eserinden 138
aleyhte fetvy nakleder. Ancak bunlarn ou kat zerinde ismi olan
fetvlardr. Hatt ounun fetv derecesine ulatn sylemek dahi mmkn
deildir. Buna karlk O. Yahy, ktphnelerde ve deiik eserlerde lehte 33
fetv bulmutur.64
Onun aleyhine fetv verenler arasnda Muhammed b. Abdlgan b. Nukta
el-Badd (.629/1233) kronolojik olarak ilk srada yer alr. Vefat trihinden anlaldna gre bu ahs ehy hayatta iken onun aleyhinde fetv vermitir. Daha sonraki aleyhte fetvclar arasnda bn Teymiyye, Takiyyddn es-Sbk,
Takiyyddn el-Fs, Bedreddn bn Cema, Ahmed b. Abdlazz e-rzi,
Muhammed b. Muhammed el-Buhr, Al el-Kr, bnl-Ehdel, Abdllatf esSud, bn Haldn gibi pek ok kimse bulunmaktadr.
Aleyhte verilen fetvlarda sflerin snnete uyan ve bidati olmak zere
iki grup olduu, bn Arabnin ikinci gruba giren mutasavvflarn banda geldii, onun Fussul-hikem ve el-Ftht el-Mekkiyye gibi eserlerinin tammnn
her kelimesinin Hristiyn, Yahd ve Mslman tm din ehlince tartmasz
kfr olarak kabul edildii, bunlar ele geirildiinde yaklmas vey yazlar
okunamaz hle gelinceye kadar suyla ykanmas gerektii ya da suya atlmas,
suya atlrken de suyun kiinin zerine sramamasna zam dikkat gsterilmesi, dni bu gibi bozuk ve sapk akdelerden temizlemenin herkesin grevi olduu, bn Arab ve benzerlerinin Hristiyanlardan ve Yahudilerden daha kfir
olduklar, hatt zndklk ve mlhidlikte, insanlar arasnda bn Arab ve benzer-
64
Bk. Yahy, age, ss. 145-162.
leri gibisinin bulunmad, yalnzca onlara inananlarn deil, onlarn fikirlerini

beenenlerin dahi kfir olacaklar, onlar hakkndaki ilemlerin devlet idrecileri
tarafndan derhal icr edilmesinin lzmu gibi hususlar olduka sert, kesin,
acmasz ve biraz da aslnda traji-komik bir slupla hkme balanr.65 Ayn
komiklikte bir baka eletirinin de Mustafa Sabri Efendiden geldiini gryoruz. O bn Arabnin yansra, ona varlk dncesindeki zemni hazrlayan felsefecileri de iddetle eletirir.66
Ebussud Efendinin (.982/1573) fetvs da olduka tuhaftr. Osmanlnn
en ihtiaml eyhlislam, Fuss hakkndaki sule verdii cevapta, onda erat-i
erfe ile badatrlmas mmkn olmayan cmleler bulunduunu, eritten
habersiz kimselerin uydurduklar eylere tibar olunamayaca, bu gibi cmlelerin kitaba bir Yahd tarafndan sonradan sokuturulduunu, bunlarn bn
Arabye it alamayacana eyhin yce nnn ve dier kitaplarnn dellet ettiini, bunun yannda kitabn aslnn okunmas hlinde dahi ok ihtiyatl olmak
gerektiini, hatt bu hususta sultnn nehyi olduunu, ksaca her vecihle ondan
kanmak gerektiini belirtir.67 Onun Fussa bir Yahd tarafndan sonradan
sokuturulan husslar ibresi ile Firavunun mn konusunu kasdettii bir
baka fetvsndan anlalmaktadr.68
Lehte fetvs olan isimler arasnda Mecdddn el-Badd, Kemleddn
bnz-Zemlekn, Ahmed b. Abdullh et-Taber, Kad Beyzv, bn Arabah elsfahn, el-Frzbd, bn Hacer el-Askaln, Celleddn es-Syt, Fahreddn
er-Rz, bn Askir, bn Keml (Keml Paa-Zde), bn Hacer el-Heytem,
ehbeddn el-ls, Ktip elebi, eyhlislm Eb Yahy Zekeriyy, bn
bidn, emseddin el-Bist, Mevln Hdim gibi lim ve grevliler yer alr.
Lehteki fetvlar aleyhte verilen fetvlarn tam tersine bn Arabyi ven,
ycelten ifdelerle doludur. Mesel, hayt Ehl-i Snnet kart grlere kar
mcdele ile geen, Osmanl Devletinin mehur eyhlislm Keml Paa-
65
66
67
68
Bk. bn Teymiyye, age, s. 120, 130-131; bn Haldn, Fetv (ifs-sil ierisinde), tah.: Tavit
Tanc, stanbul, 1957, ss. 110-111 (Bu fetvnn bn Haldna idiyeti phelidir. Zr o ilk olarak, bn Arab dmanl ile mehur el-Buk tarafndan nakledilmitir. Fetvnn Trke tam
metni ve yorumu iin bk. Uluda, Sleyman, bn Haldnun Tasavvuf Grleri ve ifsSil (Tasavvufun Mhiyeti ifs-sil ierisinde), stanbul, 1984, ikinci bask, ss. 28 vd.); bu tr
fetvlarn muhtevlar ve yorumlar iin ayrca bk. Knysh, age, s. 120 vd.
Bk. Karada, Cafer, bnl-Arab, Muhyiddn D..A., stanbul, 1999, XIII/517.
Ebussud Efendi, Marzt, (Osmanl Knunnmeleri ierisinde, ner.: Ahmed Akgndz), stanbul, 1992, c. IV, s. 45.
Bk. ngren, Reat, Osmanlda Tasavvuf, stanbul, 2000, s. 390-391.
Fussul-Hikem | 279
Zdenin fetvsnda bn Arabnin kmil bir mctehid, fzl bir mrid olduu, onun eserleri arasnda yer alan Fussul-hikem ve el-Ftht el- Mekkiyyedeki
meselelerden bir ksmnn lafz ve mn tibtiyle mlum iken, bir ksmnn ise
keif ve btn ehlinin anlayabilecei, zhir ehlinin anlayamayaca trden bilgiler olduu, bu sebeple onun fikirlerini anlayamayanlara den en uygun davrann susmak olduu<69 ifde edilmitir.
3.9. GNMZDE FUSS TARTIMALARI
bn Arab ve Fuss zerindeki tartmalar gnmze gelinceye kadar hzn
kesmeden devam etmi, bu tartmaya Batllarn da itirak etmesiyle birlikte
tartma halakas genilemitir. Son asrda msterik L. Massignon,70 Ebul-Al
Aff,71 Sleyman Ate72 gibi aratrmaclar u vey bu iddette onun fikirlerini
eletirir ve bn Teymiyye izgisine yakn bir tavr sergilerlerken, buna kar
dnynn her yerinde pek ok akademisyen ve fikir adam bn Arab zerinde
cidd aratrmalar yapmakta ve onun fikirlerinin yaylmasna katk salamaktadr.
Yine burada zellikle Gelenekselciler adyla anlan grubu ve merkezi ngilterede bulunan Ibn Arabi Societynin ismini zikrekmek gerekir. Her iki grubun da temel dinamiinin bn Arabnin fikirleri ve yegne hedeflerinin de
onun fikirlerinin intir olduu rahatlkla sylenebilir. Bunlar modern
dnynn fikr kmazlarna ve buhranlarna kar eyhin fikirlerini panzehir
olarak kabul ederler. . F. Erturul73 ve S. Eraydn74 ve S. Uludan75 almalar
69
70
71
72
73
74
75
Fetvnn tam metni iin bk. bnl-md, ezertz-zeheb, Beyrut, ts., V/195; fetvnn deerlendirilmesi iin bk. Tahral, Mustafa, Muhyiddn bnl-Arab ve Trkiyeye Tesirleri (Endlsten spanyaya ierisinde), Ankara, 1996, ss. 72-74.
Lehte ve aleyhte fetvlarn bir karlatrmas iin bk. Knysh, age, s. 135 vd.
Bk. Gngr, Zlfikar, Muhyiddn bn Arab Hakknda Louis Massignonun Eletirileri ve
Veled elebi (zbudak)nin Cevaplar Tasavvuf, yl 4, say: 11, Ankara, 2003, ss. 377-406.
Aslnda Affnin durumu dikkat ekicidir. nk onun bn Arabye kar balangta daha
keskin ve daha sert olan tutumunun gittike yumuadn gryoruz. Mesel onun mrnn
son rnlerinden biri olan bn Arab Hakknda Yaptm alma, (bn Arab Ansna
(Makleler) iinde, ev.: Tahir Ulu, stanbul, 2002, ss. 25-49) adl teblii -en azndan- slp
yumuakl asndan doktora ve daha sonraki almalarndan bir hayli farkldr.
Ate, Sleyman, r Tefsr Ekol, Ankara, 1974, ss. 170-177.
Erturul, . Fenn, Vahdet-i Vcd ve bn Arab, haz.: Mustafa Kara, stanbul, 1991, ss. 105-266.
Eraydn, Seluk, Fussul-hikeme Yaplan Bz tirazlar, (Fussul-hikem Tercme ve erhi, IV.
cildin Takdmi), stanbul, 1992, ss. 27-62.
Uluda, age, ss.183-190.
Fussa yaplan tirazlara cevep verme geleneinin gnmzdeki rneklerindendir.

Burada gnmz asndan dikkat eken bir baka nokta da udur: Yzyllar nce kaleme alnan reddiyelerin Suud Arabistan, Msr, Tunus gibi
mslman lkerinde yeniden baslmas, buradaki ulemann bn Arabye bakna da bir irettir. Gnmzde zellikle kendilerini selef diye isimlendiren
ve S. Arabistan Devletinin resm din siysetinden (Vahhblik) beslenen ya da o
izgiye yakn olan kimseler, bn Arabye kar bn Teymiyyenin tutumunu devam ettirmektedir.
3.10. TERCMELER
Asl Arapa olan Fussul-hikem, ilk dnemlerden tibren mslmanlarn kullandklar dillere tercme edilmeye balamtr. Dolaysyla Fussun Farsa,
Trke ve Urducaya tercmesi Bat dillerine tercmesinden ok ncelere dayanr. Burada dikkati eken bir baka husus da, Fussun dorudan tercmesine rastlamak zordur. Onu bir erh yardm olmakszn anlamak ok zor olduu
iin genellikle Mslman corafyada erhli olarak tercme edilmitir. Eser,
Titus Burckhardtn Franszcaya ksmen tercme ettii La Sagesse de Prophetes
(ilk basks: Paris-1955) adl ksm tercmesi ile (daha sonra tamamlanmtr)
Bat dnysnda tannm ve bu eviriyi ksmen vey tammen olmak zere ngilizce Almanca, Rusa (Alexander Knysh) ve spanyolca tercmeler tkip etmitir.
Farsa: Muzaffer Al Kusr: Fussul-hikem (Ceng erf, eyhul-Cmia
Ktp., no: 114).
Urduca: 1-Seyyid Mbrek Al: Fussul-hikem Mtercem (Kevnpus, 1869 ve
Karai, 1994). 2-Abdlgafr Dost: Fussul-hikem (Haydarbd, 1304 ve Karai,
1968, ner.: Berektullh). 3-Muhammed Abdlkdir Sddk: Fussul-hikem
(Lahor, 1979). 4-Baba Zahin ah Tc: Fussul-hikem Tercme Tenbht u Terht
(Karai, 1976).76
Trke: M. Nri Gencosman: Fussul-hikem (ilk basks: 1952).
Franszca: Titus Burckhardt: La Sagesse des Prophetes, 1974, Paris, 150 s.
Charles-Andre Gilis: Le Livre des Chatons des Sagesse, V. 1-2, 1998, Beyrut,
150 s.
76
Urduca tercmeler hakknda fazla bilgi iin bk. Umar, agm, ss.89-90.
Fussul-Hikem | 281
ngilizce: 1-Shib Hce Hn: Wisdom of the Prophets (Madras, 1929):

Brockellman zet bir tercme olduunu kaydeder.77 2-Titus Burckhardt-Angela
Culme-Seymour: The Wisdom of the Prophets [Fusus al-Hikam], Aldsworth,
Beshara Publications, 1975 ve Delhi, 1984, x+146 s. 3-R. W. J. Austin: The Bezels
of Wisdom, New York 1980, 302 s. 4-Aisha Abd al-Rahman at-Tarjumana, The
Seals of Wisdom-Muhyiddin Ibn al-Arab, Norwich, Diwan Press, 1980, 207 s. 5Micheal Sells: Towards a Poetic Translation of the Fuss al-Hikam M. I. Arab:
A Commemorative Volume, London, 1883, ss. 124-139. Fusstaki bz blmlerin
nazmen tercmesinden ibrettir.
E. Aff yapt bir ngilizce tercmenin baslmay beklediini belirtmesine ramen bu tercmenin basldna dir bir kayda rastlamadk.
78
Almanca: Hans Kofler: Fusus al-Hikam: das Buch der<, 1970, Graz (Avusturya), xx+179 s.
3.11. ZERNDE YAPILAN ALIMALAR
Fuss zerinde dorudan vey dolayl olarak yaplan pek ok almann olduunu biliyoruz. Affnin almalar ve T. Burkhardtn tercme almalaryla
birlikte eser, Mslman dnynn yannda Batda da tannmtr. Gelenekselci
Okul ve Ibn Arabi Societynin entelektel dnynn dikkatlerini bn Arab zerine ekmesi, onun eserleri ve en bata da Fuss zerindeki almalar artrmtr.
Affnin et-Talkt al Fussl-hikem (Beyrut, 1980; Trkesi: Fussul-hikem
Okumalar in Anahtar, ev.: Ekrem Demirli, stanbul, 2000) adl kitab gnmz Fuss almalarnn ilklerindendir. Kitabn ekl grnts klasik bir erh
gibi olmakla birlikte, Aff Fussta her fasta yer alan bz problemli ifdelere
kendi birikimini de kullanmak sretiyle zahlar getirmitir.
W. Chittick Fuss zerinde Batda yaplan iki almaya dikkat eker. Bunlardan ilki T. Izutsunun Sufism and Taoism A Comparative Study of Key
Philosophical Concepts (University of California Press, 1983, Los Angels) 79 adl
eseridir. kincisi ise, Henry Corbinin Creative Imagination in the Sufism of Ibn
77
78
79
Brockelman, G.A.S., I/792

Aff, bn Arab Haknda Yaptm alma ss. 41-43.
ki ayr kitaptan (cilt) oluan bu almay A. Yksel zemre Trkeye tercme etmi ve bunlar bn Arabnin Fussundaki Anahtar-Kavramlar (stanbul, 1998) Taoculukdaki AnahtarKavramlar (stanbul, 2001) adlaryla baslmtr.
Arabi (ev.: R. Manheim, Princeton University Press, 1981) adl eseridir. Chittick
bu iki alma zerinde deerlendirmelerde ve karlatrmalarda bulunur. 80
Batda son gnlerde kan bir kitap da Fuss zerindeki almalaryla bilinen
Ronald L. Nettlere it olan Sf Metaphysics and Quranic Prophets: Ibn Arabis
Thought and Method in the Fuss al-Hikam,81 (Cambridge, 2002) isimli kitaptr.
T. Burchardtn Introduction aux Doctrines Esotriques de lIslam (Trkesi:
slam Tasavvuf Doktrinine Giri, ev.: Fahreddin Arslan, stanbul, 1995, ikinci
bask) isimli eserinin zellikle II Blm Fussa bir giri ya da onun bir zeti
mhiyetindedir.
Fuss ile ilgili bir dier alma da bize ittir. Fussul-hikem ve Mesnevde
Peygamberlerin ykleri (stanbul, 2003, ikinci bask) isimli kitabmzda peygamber kssalarnn bn Arab tarafndan nasl deerlendirildiini ortaya koymaya altk.
Fuss zerinde makle boyutundaki almalarn adedi daha fazladr. Bunlarn saysn ve isimlerini tesbit etmek zor olmakla birlikte tesbit edebildiimiz
ve burada dipnotta kullanmadmz bz makleler unlardr:
Masataka Takashito, The Theory of Universals in Ibn Arabis FH. (Uluslararas Dvd el-Kayser Sempozyumu ierisinde, Trkesi: Turan Ko), Ankara,
1998, ss. 95-118; The Theory of the Perfect Man in Ibn Arabis FH. Orient, XIX,
Tokyo, 1983, ss. 87-102.
James W. Morris, Imagination in the Fuss of Ibn Arabi and Qaysari
(Uluslararas Dvd el-Kayser Sempozyumu ierisinde, Trkesi: Turan Ko), Ankara, 1998, ss. 161-171.
Mustafa Tahral, LExpression en Alternance dans les FH. Noto (talya),
1989; The Polarity of Expression in the FH. M. I. Arab: A Commemorative
Volume, London, 1993, ss. 351-359.
Charles Anr Gillis, La Sagesse de la Ralit Actuelle dans le Verbe de
Dawud (David) Etudes Traditionelles, Paris, Avril-Sept. 1976, ss. 102-124; Oct.Dc. 1976, ss. 162-185; Jan.-Mars 1977, ss. 27-45.
Andreas dSouza, Jesus in the Ibn Arabis FH. Islamochristiana, say 7,
Roma, 1982, ss. 185-200.
Ian Richard Netton, Theophany as Paradox: Ibn al-Arabis Account of alKhadir in FH. JMIA Society, say XI, Oxford, 1992, ss. 11-22.
80
81
Geni bilgi iin bk. Chittick, William, The Sf Path of Knowledge, New York, 1989, ss. xvi-xx.
Bundan sonra FH. eklinde ksaltlacaktr.
Fussul-Hikem | 283
Ronald L. Nettler, The Wisdom of Divine Unity< on Hud in the FH.

JMIA Society, say XVI, Oxford, 1994, ss. 39-50; Ibn Arabi and the Quran: Some
Passages Concerning Musa in the FH. JMIA Society, say XX, Oxford, 1996, ss.
53-66; The Figure and Truth of Abraham in the Ibn Arabis FH. JMIA Society,
say XXIV, Oxford, 1998; Ibn Arabis Conception of Gods Universal Mercy:
The Chapher on Zakariya< Consciousness and Reality: Studies in memory of
Tashihiko Izutsu ierisinde, Tokyo, 1998.
3.12. SLBU
Kendisinden nceki ve hatt sonraki teliflerden dier zelliklerinin yansra slp asndan da olduka farkl olan Fussul-hikemde her fas/blm genellikle
iki temel unsur zerine bin edilmitir. ncelikle, ismi zikredilen peygamberin
kelime/logosundan82 hareketle, o peygamberin btn yn zah edilmekte;
sonra da, ounlukla, ilenen mevz ile alkal olarak o peygamberle -bzan da
baka bir peygamberle- ilgili kssa ya da kssalar aktarlmakta ve bu kssalar
bn Arab kendi slbunca yorumlamaktadr. Aslnda, kitabn zerine bin
edildii anahtar terim hakkat-i muhammediyyedir. Buna gre her peygamberin btn bir kelimedir; fakat hepsinin ship olduu hakkat mertebesi farkldr. Hakkatlerin hakkati ve kll kelime ise hakkat-i muhammediyyedir; dier btn mertebeler o kelimeden neet eder.83 bn Arabnin kitabndaki konular, sistemli bir ekilde, bir btnlk iinde ilediini, bir konuyu ele alp derinliine ve geniliine incelediini sylemek mmkn deildir. O, yukardaki
konular tbiri cizse rastgele bir ekilde iler. Bzan bir konuya uzunca yer
ayrp, o konu hakknda nisbeten uzun zahlara girerken, bzan da ok ksa bir
ekilde konuya temas edip geiverir.
Fssta blmler arasnda kronolojik bir sra tkip edilmedii gibi (mesel s blm Sleymn blmnden ncedir) belli bir fikr btnln olduu da sylenemez.
Mesel Nh, Ms ve s blmlerinde ele alnan konularla ilgili peygamberlerin hayatlar ve teblileri arasnda ok sk bir irtibat kurulmuken dier bz blmlerde blme adn veren peygamberle, anlatlanlar arasnda bu derece bir ban bulunmad
gze arpar. Ayrca, ship olduklar hikmet nevleri anlatlan t ve Hlid b. Sinnn
peygamber olduklar sdece baz hadslerde zikredilmekte, Lokmn ise Kuranda
82
83
Affi Kelime kavramnn bn Arabnin sistemindeki ve Fusstaki anlamn veyerini mstakil bir maklesinde ilemitir. (Bk. Aff, slm Dncesi, ss. 78-106).
peygamberden ziyde bir vel olarak gemektedir.84
Buna karlk, Kurnda ismi geen peygamberlerden Zlkifl, Elyesa ve

Zlkarneynden ise Fussta hi bahsedilmemektedir.
Metin iinde yer yer bz tezatl ve aykr (paradoksal) ifdelere de rastlanr. Bu tarz
metinlerde oka grlen bu durum bn Arabnin eserlerinin en briz zelliklerinden
olup bir hakkatin farkl mertebelerde farkl ekiller almasnn sonuta baz farkl ifdelendirmeleri zarr klmas ile aklanmtr. Nitekim bn Arab el-FthtlMekkiyyede85 bu durumun btn yazdklar iin geerli olduunu, eserlerini mahretli
yazarlarn sluplaryla kaleme almadn, iml-y ilh ve ilk-y rabbn sonucu
kendisine ulaanlar geldikleri gibi kaydettiini ve dolaysyla edeb adan bz dzensizliklerin grlmesinin tabii ve zarr olduunu ileri srer.86
3.12.1. Fussul-hikemin Anlalmasndaki Zorluklar

Meyyededdn el-Cendnin ifdesine gre, veftndan yaklak on yl evvel yazya geirilen bu esere bn Arab byk nem verir, evresindekilere bu eseri
dier risleleriyle bir arada ciltlemeyip mstakil olarak tutmalarn sylerdi.87
Yine Cend, dier bir kitabnn yardm olmakszn Fussu tek bana okumay
eyhin yasakladn da kaydeder.88 Zr onun aklad hakyk ve marif, A.
Avni Konukun ifdesiyle kldan ince ve kltan keskin bir srt-
mstakmdir. Tevfk-i ilh rehber olmadka py-i akln kaymas havfi vardr.89 Ayn grlere Nicholson da katlr. Ona gre Fussu anlamak zordur,
aklamak ise daha zordur.90
Kitabn slbundaki zorluun, kitabn anlalmasnda okuyucuya ayrca
bir sknt getirceei muhakkaktr. Gerekten de bn Arabnin stlah ve slbuna in olmadan, hatt kimi sflerin beynna gre mellif ile kalb bir alka kurmadan Fussul-hikemi anlamak imknsz gibidir. Bunda kitabn, ele
alnan meseleler bakmndan zor anlalr olmasnn yansra, dil olarak da ok
84
85
86
87
88
89
90
A.y
bn Arab, el-Ftht el-Mekkiyye, Khire, 1293, l/59; II/456.
Bk. A.y.
Chittick, age, s. xvii.
Konuk, A. Avni, Tedbrt- ilhiyye Tercme ve erhi, haz. : Mustafa Tahral, stanbul, 1992, s.
27.
Nicholson, R. Alleyne, Studies in Islamic Misticism, (Some Notes on the FH.), Cambridge,
1921, s. 149.
Fussul-Hikem | 285
muamml bir yapya ship olmasnn etkisi vardr.91 Bu durumu Affnin bandan geen htrasn naklederek rneklendirmek istiyoruz. Aff, bn Arab
zerinde alan Batllarn hibirinin Fussa hi atf yapmadklarnn dikkatini
ektiini belirttikten sonra, doktora almas esnsnda bandan geenleri yle anlatyor:
<Fussul-hikemden balayarak bn Arabnin kitaplarn okumaya baladm.
Fussul-hikemi Knnin erhiyle birlikte defalarca okudum, fakat Allah bana bu kitaptan hibir hakkati amad. Kitap ak bir Arapa idi (ki, ayn zamanda Aff de bir
Araptr), tekil olarak aldmda her lafz anlalyordu, fakat her cmlenin vey cmlelerin byk ksmnn toplam anlam deyimler ve sembollerden ibretti. erh ile berber
ise eserin sdece kapall ve karmakl derinlemekteydi<
Aff, durumu hocas Nicholsona arzeder. Hocas, Fussul-hikemi bir

mddet brakarak, bn Arabnin dier kitaplarn okumasn tavsiye eder. eyhin dier kitaplarn okumaya balar. Netcede, Aff, Fussul-hikemin, kk
hacmine ramen bn Arabnin dncelerinin youn bir zeti olduunu grr.92
Bu tibarla, Fususu okumak ve anlamak iin ncelikle, bn Arabnin dnce sistemini ok iyi bilmek ve Tasavvuf ve slm dncesi hakknda bir
altyap shibi olmak gerektir. Hatt bundan da te bn Arab ile mereb uyumluluu gerekir. Onun en nde gelen talebesi Sadreddn-i Konev, eyhin eserlerinin mkemmel bir zeti ve kaleme aldklarnn htimesi, kendisine nzil
olanlarn da sonu olan bu kitabn Allh bilmeye dir olduunu, makm-
Muhammed menbandan zt, yni cemul-ehad merebi zere geldiini
syler. Ona gre, zevk-i Muhammednin znde topluca ve btn byk
evliy ve enbiyda ayr ayr bulunan zevklerin kaynaklarna iret eden eser,
bu nebev kaynaklara gzn evirmi olan kimseleri irad etmek gyesiyle yazlmtr. Byle bir kitabn srlarna, btn bu zevkleri tadarak fthat ve kefe
ship olanlar vkf olabilirler. Bu sebeple Fussul-hikemi erhedebilmek bile
ilh bir ilham ve mellifiyle ruhan bir rbtay gerektirir. 93 Abdullah Bosnev
de eserin htem-i velyet-i Muhammediyyenin btin olan velyet-i klliyye-i
Muhammediyyenin zevki zerine yazldn, bu zevke ship olmayanlarca
knandn syleyerek, bunu ancak ttl- ilh ve kef-i rabbn ile anlamann
91
92
93

Aff, Fuss Okumalar, ss. 43-44.
Konev, Sadreddn, K. el-Fkk f esrri mstenidti hikemil-Fuss, tahk.: Muhammed Hcev,
Tahran, 1413/1992, , ss. 180-181.
mmkn olduunu, resm ilimlerin kurallar ile, akl ve mantk delillerle bunu
anlamann imknsz olduuna zellikle vurgu yapar.. 94
Bu anlalmazln esas sebebi, mellifin bizzat belirtii gibi, eserin
mcmel lafzlarla yazlm olmasdr. Onun iin kendisi de, anlayanlarn bu
kitaptaki fikirleri geniletmesini95 arzu etmektedir.
Bu mcmel hatt iret derecesinde kapal olan fikirlerin anlalmas
iin, mellifin Ftht ve daha nce ve sonra yazd eserlerindeki fikirlerinin,
kulland stlahlarn iyi bilinmesi ve anlalmas gerekmektedir. Bilhassa
Fusstan nce yazd eserlerdeki fikirlerine sdece stlahlarla yapt iaretlerin anlalmas, ancak o kitaplarn okunmasndan sonra mmkn olabilir.
Onun iin bu eseri okumadan ya bn Arabnin eserlerinin byk bir ksm, bilhassa Ftht okunmal veya en az bir Fuss erhine bavurulmas tavsiye edilir.96
bn Arab Fussul-hikemde ele ald mevzlarn cb olarak, muhtelif ilimlerdeki stlahlar kullanm, fikirlere ok ksa ve kapal ifdelerle iret etmi. hem-fikir olduu
ve ayrld noktalar da yine mcmel olarak yazmtr. Muhtelif ilim ve fikirlere it stlahlar nceden bilinmeden Fussun tkip edilmesi hakkaten gtr. Bunun iin bn
Arabnin yaad devre kadar bilinen ilimler ve bu ilimlerde kullanlan stlahlar ve
mnkaa edilen fikirler hakknda en azndan toplu bir bilgiye ship olmadan, eserdeki fikirleri anlamak mmkn grnmemektedir. Muhakkak ki bn Arab gerek renim hayt esnsnda, gerekse sonradan bu ilimlere it kitaplar okumu ve limleriyle
grm, mevzlar ve fikirler hakknda onlarla sohbetlerde bulunmutur. Devrin
ilimleri, stlahlar ve mnkaa edilen bz temel mevzlar hakknda, bu sebeple
umm izgilerle bile olsa, nceden bir bilgiye ship olmak ok faydal olacaktr. Bu
ilimleri ylece tasnf etmek mmkndr:
Din ilimleri: Tefsr, Krat, Hads, Fkh, Kelm ve Tasavvuf ile alkal bn Arabye kadar yazlm eserler (ki, bunlardan birkann ismi Fussul-hikemde zikredilmektedir);
bizzat bn Arabnin telif ettii eserler.
Dil ilimleri: bn Arabnin anadili Arapay ok iyi bildii, Arap dili ile alkal ilimlere,
lgat, iir ve edebiytna vkf olduu muhakkaktr.
Felsefe ve felsefe iinde mtla edilen ilimler: Mantk, Fizik, Matematik, Astronomi,
94
95
96
Bk. Kl, Fussl-hikem XIII/231-232.

bn Arab, Fussul-hikem, s. 48.
Tahral, Fussul-hikem, erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alkal Bz Meseleler (Fussul-hikem
Tercme ve erhi I cildin takdminde, haz.: Mustafa Tahral-Seluk Eraydn,) stanbul, 1987,
s.XXXV-XXXVI.
Fussul-Hikem | 287
Tp v.s.97
Bunlara ilveten, eser yksek seviyeden havssa mahsus bir tasavvuf kitab olmas sebebiyle, ummiyetle tasavvuf eserlerin anlalmasnda karlalan glk bunda da ziydesiyle karmza kar. lk mutasavvflardan nakledilen ath nevinden szler, nasl artc ve anlalmaz bir ifde iinde ise,
Fussul-hikemdeki bz cmleler de birbirine zt ve paradokslar hlinde, fakat dikkat edilince anlalan, farkl bir mantk ve muhkeme slbu iinde
ifde edilmitir. bn Arabye kadar yazlm tasavvuf kitaplarndaki bilhassa
tevhd, mrifet, muhabbet, fen, bak, vecd, vcd, fark, cem, sekr, sahv,
gaybet, huzr, ns ve benzeri bahisler iinde sylenilenlere vkf olmak
Fusstaki fikirlerin daha kolay anlalmasn salayacaktr. Bu tasavvuf kitaplarna Knnin Istlhts-Sfiyye ve Seyyid erf Crcnnin Tarft gibi
stlah lgatlarn da ilve etmek gerekir. Fussul-hikem mtercimi Nri
Gencosman, bu ana eserleri tetkik ve tetebbu etmeden eyh-i Ekberin metinlerinden bir mn karmak cidden imknszdr98 demekte ve tasavvuf eserlerin
anlalmasnda stlahlarn ehemmiyetine dikkat ekmektedir.99
Fssun anlalmas noktasndaki bir baka zorluk da ilh kelmn bizzat
kendi yapsndan kaynaklanmaktadr. bn Arab Fussunda: lh eratlarn
dili, Haktan sz atklar vakit, onu ancak avma kar ilk mefhm olarak ve
havssa kar da o lafz, hangi dilden olursa olsun, o dilin yapsna gre, o lafzn eitli mnlarnda anlalan dier bir mefhm zere sylerler100 demekle,
Kurn- Kermin, dier ilh kitaplarn ve peygamberlerin, bilhassa Allah hakkndaki ifdelerinde, ilk bakta anlalan mndan baka mnlar da tayan
bir slb kullandklarn belirtmektedir. A. Avni Konuk buradaki dnceyi
yle aklamaktadr: Allah tarafndan nzil olan eratlar Hak hakknda bir
ey syledii vakit yle lafzlar ile syler ki, kavminin hepsi o lafzlar iittikleri
vakit, ilk bakta anlalan mnlar, tevil etmeksizin, zhiri zerine alrlar. Zr
Hakkn hitb ummadr. Bununla beraber bir peygamberin umma syledii
o lafzlarn, o lisnn yaps tibriyle, muhakkklar, muvahhidler ve zhir
ulemsndan her bir zmreye nisbetle, hussi mefhmlar birok vecihleri ve
mteaddid mnlar vardr. Hads-i erflerde de Kurnn zahr, batn, haddi
97
98
Age, s. XXXVII.
Gencosman, M. Nuri, Fuss l-hikem (tercmesinin nsz), stanbul, 1981, beinci bask, s.
XIV.
99 Tahral, Fussul-hikem, erhi ve .. s. XXXIX.
100 bn Arab, Fussul-hikem, s. 68.
ve matla vardr101 ve Kurn yedi batn zerine nzil oldu102

buyurulmutur.103 zellikle bz yet ve hadslerin dikkatlice tahkik ve tedkik
edildii takdirde, birden ok mn tad, bu mnlarn ummiyet tibriyle
zahir ve btn diye iki ksmda toplanlabilecei, yine bz yetlere ve
hadslere dayanlarak tasavvuf ehli tarafndan kabul ve beyn edilmitir.
Fussta tefsr edilen yetlerin ve erh edilen hadslerin byle bir anlayla yorumland gz nnde bulundurulmaldr. Zhir ile btn ayrm bir bakma akl ve keif shalarnn ayrm demektir. Akln muhkeme ve istidll yoluyla idrk ettii zhir bilgiden ayr olarak, kef ile idrk edilen bir de
btn bilgi olduu sflerce dim ifde edilmitir. Ummiyetle Kurnn bir
zhir bir de btn olduu kabul edilmekle berber, yetlerin hepsinin ayn
lde ve kolayca akl ile idrk edilemedii bilinmektedir. bn Arab bunu yle ifde etmektedir: Peygamberlerden daha akll insan yoktur. Muhakkak ki
onlar, ilh haberden getirdikleri eyi getirmitir. Buna gre de akln isbt ettii
eyi isbt ettiler. Ayrca akln yetiemedii ve kendi kendine imknsz grerek
tecellde kabul ve ikrar ettii hakkati de ilve ettiler. u halde akl, tecellden
sonra, kendi nefsiyle babaa kalnca grd eyde hayrete der.104 Bu cmlede naslardan akln idrk ettii eyler olduu gibi, akl-st olan, ancak tecell
syesinde kavranabilen eyler de olduu belirtilmektedir.105
3.13. MUHTEVSI
Fussul-hikem, yirmi yedi peygamberin isimlerinden hareketle, her bir ismin/peygamberin hikmetine izfeten yirmi yedi blme ayrlmtr. Bu blmlerin her biri slm btnliin ana doktrinlerini oluturur. Bu sebeple Fuss,
det bn Arabnin mnev bir vasiyetnmesi niteliindedir. Her bir peygamberin insn ve bireysel mhiyeti, asl gereklii bu kelimelerde mndemitir.
101 Bu tr rivyetler iin bk. El-Heysem, Nreddn, Mecmauz-zevid, (Khire, 1407), VII/15153;
es-Syt, Celleddn, el-tkn f ulmil-Kurn, stanbul, 1978, II/236.
102 Bu hads sahihaynda yedi harf ibresiyle mevcuttur. (Bk. El-Buhr, Fazill-Kurn, 5;
Mslim, Saltl-msfirn, 272-274. Bu rivyetlerin bn Arab mektebindeki deerlendirmeleri iin bk. Eren, Mehmed, Sadreddn Konevnin Tasavvuf Hads erhilii Akademik
Aratrma, yl 1, say: 1, ss. 29-30.
103 Konuk, A. Avni, Fussul-hikem Tercme ve erhi I, haz.: Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, stanbul, 1987, I/261.
104 bn Arab, Fussul-hikem, ss. 185-186.
105 Tahral, Fussul-hikem, erhi ve .. s. XXXIII-XXXIV.
Fussul-Hikem | 289
Bu yzden her blm ayr bir hikmet baln tar.106 Bu hikmetlerin zh srasnda zellikle Vahdet-i Vcd zviyesinden her nebnin temsil ettii hikmetin tahlli yaplr. Btn bu hikmetlerin hlsas Ferdiyet hikmetinin mmessili olan Hz. Muhammedde mevcut bulunduundan107 kitabn esas konusunun
Hakkat-i Muhammediyye olduu ve muhtevnn bu konu etrfnda ekillendii ortaya kar.
Eserde esas mihveri tekil eden ve tecell-i evvel, akl- evvel, akl- kll, vcd- evvel,
dem-i hakk, hakkat-i dem, ruhu-lazam, mebde-i evvel, sebeb-i evvel, levh-i
mahfz, mml-kitb gibi sfatlarla tanmlanan bu merkez Hz. Muhammedin btn
cevheri, onun hakk vechesidir. Ksaca eserin ana temasnn insn- kmil olduu da
sylenebilir. Bu bakmdan Fussul-hikemi zhir ve yatay dzlemde bir peygamberler
trihi; btn, metafizik ve dikey dzlemde tasavvufi bir naat- Neb gibi grmek de
mmkndr. Hikmetin asl kaynann nebev olduuna iret edilen kitapta batan
sona ztiyyet, ulhiyyet, rubbiyyet, vcd, mevcd, izf vcd. adem, dem, lem,
insn- kmil, Hakkat-i Muhammediyye, hakkat, vahiy, tecelliyt, zuhr, akl, ruh,
nefis, isimler, sfatlar, vahdet-kesret, nbvvet, velyet, immet, ilim-malm, irk, kfr, irde, klller-czler, ibdet, kymet gibi metafizik konulara bn Arabnin bak
asndan aklamalar getirilmektedir.108
bn Arab bu ktabnda ulat mrifet seviyesinden Kurn- Kerm ve Hz.

Peygamberin bir vgsn yapmaktadr. Bu bakmdan eser Kurn- Kermin
czn beyn eden, adet bir medhiye ve ehl-i hakkat diliyle sylenmi
mensr bir naat- peygamberdir. Eserde ilenen ana konu ise tevhddir. Bu
tevhd anlay da, tasavvuf ehlinin havassul-havs denilen sekinlerin sekini riflerin mrifeti seviyesinden ifde edilmitir.
Bir peygambere ayrlan blmde, o peygambere verilen hikmet yet-i
kermelere istind edilerek, ilgili yetler tefsr edilerek anlatlmakta, mny
aklayan veya destekleyen hads-i erfler ksaca zikredilmektedir. Blmlerin
temel dinamikleri bir bakma sdece yetler ve hads-i erflerdir. Bu ynden
Fussul-hikem peygamberler hakkndaki yetlerin hakyk ilmi bakmndan
tefsridir de denilebilir. Sahh hadslerin vey tasavvuf ehlinin mn bakmndan sahihliini kefen kabul ettikleri hadslerin erhi de, yine hakyk ilmi,
yni yksek bir mrifet seviyesinden, kef ve kalb bir bilgi ile yaplmtr.
Mihver mevz, dima tevhd, fakat sonradan vahdet-i vcd terimiyle ifde
edilen anlayla ilenmi, zah edilmi bir tevhddir. Hemen hemen her mese106 Nasr, S. Hseyin, Mslman Bilge, ev.: Ali nal, stanbul, 1985, s. 111.
107 Gencosman, age, s. XII.
108 Kl, Fussl-hikem XIII/231.
le bu idrk noktasndan ele alnmtr. Sz edilen yet ve hadisler hep ayn

tevhd anlayyla tefsr ve erh edilmitir.109
te yandan, bn Arabnin temel dncesinin Vahdet-i Vcd ve dier
btn eserleri gibi Fussul-hikemin de bu dnceyi zahla dolu dolu olduu,
hatt Fussul-hikemin onun bu dncesini en derli toplu eseri bulunduu bn
Arabyi tanyanlarn in olduklar bir gerektir. Fussun Trke tercmesini
yapan Gencosman da bu noktaya u szleriyle vurguda bulunur: eyh-i
Ekber, Vahdet-i Vcd telakksini tarih skenderiye Mektebinin nazariyelerine
istinden bir felsef sistemin devm olmaktan ziyde slm Dninin aslnda ve
man akdelerine bal bir hakkat mezhebi olarak zah ve mdfaa eder. Bz
muhkem ve mtebih Kurn yetlerini btn mnlar ve hakkat lisnyla
tefsr ederek btn varln tek ve esiz Vcd- Mutlaktan belirdiini, bu Zt-
Mutlakn kendisinde mevcut en ve nisbetleri zhr etmesiyle sonsuz birokluk meydna geldii, fakat bu okluun hakk birer varlk olmayp her an bir
hal ve ende bulunan Zt- Mutlakn deiik tecellleriyle mahvolmakta ve
yeniden misillerinin yaratlmakta bulunduunu anlatr. Ona gre Zt- Mutlakta bilkuvve mevcut olan kudret ve nisbetlerin bilfiil zuhr lemine kmas,
ey ve kinat dediimiz u lemi dourmu, daha dorusu Zt- Mutlak kendisini ey ile kinat sretinde aa vurmutur. Zhir, Btn, Evvel, hir hep
Odur ve Ondan baka varlk yoktur. Ey ve kinat, Allhn zhiri; Allah,
ey ve kintn btn ve rhu mesbesindedir. nk vcd birdir.110
Kitap ksa bir mukaddime ile balar, sonra srasyla aadaki 27 blm
(fass) eserde yer alr. Biz burada, gerek O. N. Gencosmann tercmesinde ve
gerekse O. Yahynn tahkkinde detayl bir iindekiler ksm olmad iin,
Fuss okuyucunun kitaptan daha kolay istifde etmesini salamak maksadyla,
her fas ierisinde ilenen konularn bir dkmn, yni Fussun detayl bir
fihristini kardk:
3.13.1. demiyye kelimesindeki ilhyye hikmeti. 111
lemin yaratl, nsann lemin yaratlndaki yeri ve nemi, nsana insan
denmesinin sebebi, demin yaratl, nsann melekten stn oluu, lim-
109 Tahral, Fussul-hikem, erhi ve .. s. XXXI.

110 Gencosman, age, s. XIII.
111 Hikmet ifde eden her kelimenin o peygamber ile irtibt tercme ve erhlerin ilgili yerlerinde
zah edilmektedir.
Fussul-Hikem | 291
malm meselesi, Umr- klliyye, Hakkn ilmi, Vcib varlk-hdis varlk ilikisi, Hakkn evvel-hir, zhir-btn gibi zt sfatlar, nsann/demin halfelii,
nsn- kmil, demin mhiyeti, Kitabta bu blmden sonra ilenecek kelimelerin fihristi.
3.13.2. siyye kelimesindeki nefsiyye (peltek se ile) hikmeti.
Balar Zttan ve esmdan olmak zere iki trldr, steklerin ve istek
shiplerinin eitleri, Velyet-Nbvvet ilikisi, Htem-i enbiy-htem-i evliy
meselesi, Eksik tula sembol, lh isimler ile ilh balar arasndaki iliki,
lh isimlerin birbirleriyle ilikisi, t kelimesinin anlam, t (a.s.), Hz. deme
Cenb- Hakkn bir badr, lh sfatlarn ayna sembol ile zh.
3.13.3-Nhiyye kelimesindeki sbbhiyye hikmeti.
tikad asndan tenzh ve tebh, Hakkn trif ve tahddinin imknszl,
Tenzh ve tebhi cem etmenin gereklilii, Furkn-Kurn fark, Hz. Nhun
dvetinin tenzh ve tebh asndan iyz ve bunun Hz. Muhammedin
dveti ile kyaslanmas, Hakka ve putlara ibdetin iyz, Rab ve ilh kavramlar arasndaki fark.
3.13.4-drsiyye kelimesindeki kuddsiyye hikmeti.
Gne felei ve dier felekler ierisindeki yeri, Ulvv (Ycelik) kavramnn anlam, Mekn ve meknet ycelii, Hak Telnn Aliyy isminin zh, saylarn
hkm, saylarn bir (vhid) ile ilikisi ve bu durumun tabattaki/lemdeki
tezhr.
3.13.5-brhmiyye kelimesindeki mheyyemiyye hikmeti.
brhm peygambere hall sfatnn verilmesi, Hakkn sfatlarn halkta
tezhr ettirmesi, Kul/insan ile lh/Hak arasndaki iliki.
3.13.6-shkyye kelimesindeki hakkyye hikmeti.
Ry yorumu, Hz. brhmin olunu kesmesi ile ilgili olarak grd
rysnn yorumu, Hz. Peygamberin rysnda itii stn yorumu, rifin
kalbinin vsati, Enel-Hak sznn anlam, bn Arabye aklanan bir sr.
3.13.7-smliyye kelimesindeki aliyye hikmeti.

Allh isminin anlam, Allh-Rab-lh kavramlar arasndaki iliki, sml
(a.s.)n Rabbinin rzsn kazanmas, Rabbin rzs ve kulun fiili ile ilikisi,
Ehadiyet, Cenb- Hakn sml (a.s.) sadkatinden dolay vmesi, Cehennemliklerin cehennemde aldklar lezzet ve bunun cennetliklerin cennette aldklar lezzetten fark.
3.13.8-Yakbiyye kelimesindeki rhiyye/ravhiyye hikmeti.
Din iki trldr, Allah katndaki ve Allahtan olan din, Halk katndaki din, dinin kelime ve stlah anlamlar, slmn kelime ve stlah anlam, dnin zhir ve
btn ynleri, Peygamberlerin vazfelerinin ve teblilerinin mhiyeti, lh
irdenin kulun fiili ile ilikisi.
3.13.9-Ysufiyye kelimesindeki nriyye hikmeti.
Hayl lemi ve ry, Hayl mertebesi, Msiv Hakkn vcdunun glgesidir,
vcd nurdur, glge ile glge shibi ve (gerek) varlk arasndaki iliki,
lem/ey ile Hakkn vcdu arasndaki iliki, mevcdtn hayl iinde hayl
oluu ve gerek varln zt ve ayn tibriyle Hak olmas.
3.13.10-Hdiyye kelimesindeki ahadiyye hikmeti.
Srt- mstakmin anlam, Dalletin riz, rahmetin asl bir zellik oluu,
lm-i ercl (yrme ilmi, ayaklar ilmi), Cehennem kavramnn anlam, Halk
kavramnn akl bir kavram oluu, nsanlarn, yrdkleri yolu bilenler ve bilmeyenler olmak zere iki grup oluu, bn Arabnin peygamberlerin ayn-
sbite lemindeki sretlerini grmesi ve Hd (a.s.) ile konumas, Am, Tenzhtebh-takyd, Hakkn varln ayn oluu, Nefes-i rahmn, nsn- kebr,
Takv shipleri, lh- mutekad, Hakkn vechinin bir yere hasredilemeyecei.
3.13.11-Slihiyye kelimesindeki fthiyye hikmeti.
Yaratmak: Ferdiyet essna dayanr ancak unsuru vardr, Yaratmann unsurunun mantktaki kyas ile zh, Allhn Slih peygamberin kavmini
cezlandrmay gn geciktirmesi.
Fussul-Hikem | 293
3.13.12-uaybiyye kelimesindeki kalbiyye hikmeti.

Rahmet-kalb-nefes ilikisi, Kalbin vsati, lh- mutekad, Halk-Hak ilikisi,
Kalbiyye hikmetinin uayb (a.s.)a verilmesi, Tecellde tekrrn olmay, Cevher-heyl/birlik okluk ilikisi, Felsefeciler ve kelmclarn hakkati anlayamamalar, Cevher-araz ilikisi, Keif ehli riflerin lem hakkndaki keifleri.
3.13.13-Ltyye kelimesindeki melkiyye hikmeti.
Melek kelimesinin anlam, Kuvvet ve zaafiyetin yaratln asl ile ilikisi,
Mrifet-himmet-tasarruf ilikisi, Eb Bekir b. E-iblin tasarruf edememesi,
eyh Eb Medyenin acziyet ve dknlnn sebebi, Resln ve velnin tasarruf yetkisini kullanmas, Hz. Peygamberin himmeti.
3.13.14-zeyriyye kelimesindeki kaderiyye hikmeti.
Peygamberlerin rislet bilgileri ve bunun mmetlerinin ihtiyc ile alkas,
zeyir (a.s.)n kaderin srrn bilmek istemesi ve azarlanmas, Velyetnbvvet ilikisi, eratlerin hiretle birlikte son bulaca, Maher gn fetret
ehline erat uygulanmas.
3.13.15-seviyye kelimesindeki nebeviyye hikmeti.
Melein (Cebrl) dokunduu yere hayat vermesi, Smirnin Cebrlin dokunduu topraktan buzay yapmas, Rhul-emnin Hz. Meryeme gelmesi,
Hz. snn yaratlndaki farkllk ve bunun mcizeleri ile ilikisi, Hz. snn
eratindeki bz icraatlar ve bunlarn onun ftrat ile ilikisi, Hz. s hakkndaki hull inancnn yanll, Meryem olu s/Rhullh kavramlarnn anlam,
Diriltmenin iyz, Nefes-i Rahmn/nefes-i ilh, Allh-lem ilikisi, lemin
katmanlar, nsann Allhn iki eliyle yaratlmas, nsana beer denmesinin sebebi, Hz. s ile Allh Tel arasnda Kurnda geen konumalarn tefsri,
sev Muhammed szn anlam, Hz. Peygamberin bir yeti sabha kadar
tekrarlayp durmas, Muntakim, Muizz, Muazzib ilh isimlerinin anlam,
Hakkn sevdii kulunun dusn geciktirmesinin sebebi.
3.13.16-Sleymniyye kelimesindeki rahmniyye hikmeti.
Hakkn rahmeti, Amel-uzuv-Hak/sret-hviyet ilikisi, Hz. Sleymna ve Hz.
Peygambere verilen kudret ve mrifet, Rahmet-Rahmn-Rahm isim ve kav-
ramlar, Rahmetin vcb/zorunlu ve imtinn/ihsn olmak zere ikiye ayrlmas, limde derecelenmenin hakkati ve ilh isimlerle ilikisi, Hakk inkr ve
isbt etmek, lh isimlerin birbirleriyle ilikisi, yette Hz. Sleymnn isminin
Allh Telnn isminden nce zikredilmesinin zh, Belksn ilimdeki derecesinin ykseklii ve siys zeks, nsan trnn cin tfesinden stnl,
Belksn tahtnn tecddi, Halk- cedd (yeniden/srekli yaratma), Hz.
Sleymnn ilmi, Allh Telnn isbetli bir mctehidin ictihd ile hkmetmesi, Belksn ve Firavunun teslmiyetlerinin fark, Hz. Sleymna verilen iktidar, Teshrin (hkm altna alma) ve himmetin anlam, Rynn tevlinin gereklilii, Hz. Peygamberin st ile ilgili tevilleri.
3.13.17-Dvdiyye kelimesindeki vcdiyye hikmeti.
Neblik ve reslln vehblii, Peygamberlerin birer nmet oluu, Dvd peygamberin ve Hz. Peygamberin isimlerindeki harflerin farkll, Cenb-
Hakkn Hz. Dvda bahettii nmetler, Hz. Dvda verilen halfelik ve bunun Hz. deme ve dier peygamberlere verilenden fark, Allahtan hilfetReslden hilfet/Allhn halfesi-Resln halfesi, Hz. Peygamberin kendisinden sonra halfe tyin etmemesinin sebebi, Hz. snn risleti ve eratlerde
yaplan deiiklikler, Kl halfelii ile ictihad halfeliinin fark, Hakkatte
lemde ancak Allhn hkmnn icr edildii, Tekvn emir-teklf emir, Gazap-rahmet ilikisi, Hz. Dvdun demiri yumuatmasnn anlam.
3.13.18-Ynusiyye kelimesindeki nefesiyye hikmeti.
nsann yaratl, Beyt-i Mukaddesin yapl, nsan haytnn nemi-ksas, diyet, fidye, cizye, Allhn insan kendisi iin yaratmas, Allh zikretmenin
nemi ve anlam, lmn anlam, Cehennem ehlinin ateteki durumunun Hz.
brhmin atld ateteki durumu ile mukyesesi.
3.13.19-Eyybiyye kelimesindeki gaybiyye hikmeti.
Suyun haytn temeli ve kayna oluu, Rz-gazab ilikisi, Cehennem ehlinin
ateteki durumu, Eyyb (a.s.)a gayb leminden verilen su, Sabrn anlam ve
iyz, Sabr-du-ikyet ilikisi, men.
20-Yahyviyye kelimesindeki celliyye hikmeti.
Hz. Zekeriynn oluna Yahy isminin verilmesinin anlam, Hz. sya ve
Hz. Yahyya verilen selmn mukyesesi, Mcize.
Fussul-Hikem | 295
3.13.21-Zekeriyyviyye kelimesindeki mlikiyye hikmeti.

Allhn rahmeti ve bu rahmetin her eyi kuatmas, Rahmet-ey-vcd ilikisi, Rahmet-Rahmn-Rahm kavramlar, sim-msemm-zt ilikisi, lh sfatlarn Zt ile ilikisi, Rahmete ulamann iki yolu: Vcb yolu ve imtinn yolu.
3.13.22-lysiyye kelimesindeki nsiyye hikmeti.
lys ile drsin ayn ahs olduu, Hz. lysa bahedilen at, lys peygamberin
mrifetinin zellikleri, Tenzh-tebh, Vehmin nemi ve akldan stnl, Vehim-akl/tenzh-tebh ilikisi, Ryda Allh grmek, Allh kavram, Messir-messer/Allh-lem ilikisi, Vahdet-kesret ilikisinin insana tebh edilerek
zh, lm-i ilh ve hayl, llet-mall ilikisi, riflerin vasflar, lys (drs)
(a.s.)n semya refi ve iki trl yaratl srrna mazhar olmas, Hayvanlk
mertebesine inenlerin elde edecekkeri fetihler, bn Arabnin bir mddet hayvanlk mertebesinde bulunmas ve o andaki hli, Tabatteki rahmn nefes.
3.13.23-Lokmniyye kelimesindeki ihsniyye hikmeti.
Lokmn (a.s.)a verilen iki trl hikmet, Earlerin cevher-araz konusundaki
grleri ile bn Arabnin grlerinin uygunluu, Zevk ilim, Zt ile nisbetleri
arasndaki iliki, Hz. Lokmnn oluna yapt ve Kurnda geen nashatinin
irfan ve metafizik boyutu, Allha irk komann anlam.
3.13.24-Hrniyye kelimesindeki immiyye hikmeti.
Hrn (a.s.)n Rahamt leminden olduu, Anne-rahmet ilikisi, Ms (a.s.)n
Hrn (a.s.) muhaze etmesi, bdetin asl/Yahudlerin buzaya tapmas,
Kalb-mal ilikisi, Hayvanlardaki ve insanlardaki irde ve itat kudreti, Teshrin
iki tr, Mahlkatta taplmayan bir eyin kalmayaca, Akn en byk ibdet
mahalli olmas, Nefis ve hevya uyma ile Allha ibdet etme arasndaki iliki,
Her mbudun Hakkn bir tecellsine ship olmas, lahlk mertebesi, riflerin
ibdet anlay.
3.13.25-Mseviyye kelimesindeki ulviyye hikmeti.
Ms yznden ldrlen ocuklar, bn Arabnin mn leminde Ms (a.s.)
ile grmesi, Teshrde uzaklk ve yaknln etkisi, Yamurun Hz. Peygamberi teshri, Hz. Msnn tabuta konularak suya braklmasnn hikmeti ve
btn anlam, lemdeki sretlerin hakkat ile ilikisi, demin sretinin lh

varln sreti ile ilikisi, nsn- kmilin zellikleri, nsn- kmil ile insn-
hayvnn fark, Hidyet-hayret/toprak-hayat-su ilikisi, Ms kelimesinin anlam, Hz. Msy Firavun ile einin ocuk edinmesi, Firavunun mn meselesi, Hz. Msnn st annelerini kabul etmemesi, eratler arasndaki farkllklar,
Bebek-anne-st annesi ilikisi, Nebnin msumiyeti, Hzr (a.s.)n olaydaki
icraatnn Hz. Msnn haytndaki benzerleri: Hz. Msnn Kptyi ldrmesi-Hz. Hzrn ocuu ldrmesi; Hz. Msnn tabuta konmas-Hz. Hzrn
gemiyi delmesi; Hz. Msnn koyunlar cretsiz sulamas-Hz. Hzrn ykk
duvar cretsiz yapmas, Hz. Msnn Msrdan kamas, Vcd-keml-huds
ilikisi, Peygamberlerin hitaplarnn zellikleri, Avm ve havssn peygamberlerin szlerinden anladklar, Hz. Ms ile Hz. Hzrn ilimlerinin fark, Hz.
Hzrn Hz. Msdan ayrlmasndaki hikmet ve aralarndaki edeb, Peygamberlerin bilgileri ile dier insanlarn bilgilerinin fark, Halfe ile resl arasndaki
fark, Firavun ile Hz. Ms arasnda geen konumalarn (sorular ve cevaplarn)
iyz, Firavun-Hz. Ms ve sihirbazlar arasnda geen olaylar, Allhn kelimeleri, Ynus (a.s.)n kavminin istisn yn, Firavunun mn, lm n
ile man ilikisi, Allh Telnn Ms (a.s.)a ate sretinde tecellsinin hikmeti.
3.13.26-Hlidiyye kelimesindeki samediyye hikmeti.
Hlid (a.s.)n berzah lemindeki neblii, Nmet ve amele gre ecir kazanmak.
3.13.27-Muhammediyye kelimesindeki ferdiyye hikmeti.
Hz. Muhammede ferdiyet hikmetinin verilme sebebi, Bana dnynzdan
ey sevdirildi: Kadn, gzel koku ve gz aydnlm namazda klnd112
hadsinin ir erhi, Vuslat iin lmn gerekli olduu, nsann menei ve yaratl, Nr-nr ilikisi, Hak-erkek/dem-kadn/Havv arasndaki muhabbetin
iyz, Erkein kadna muhabbetinin anlam, Hak ile tabat ve erkek ile kadn
arasndaki iliki, Hadsteki gramer kurallar ile hadsin mns arasndaki iliki,
Hadsteki sralamann varlktaki sralama ile ilikisi, Varln aslnn kerhet
deil, gzellikten ibret olduu, Namazn mhede, mnct ve zikir oluu,
Namazdaki tesbhtn anlam, Namazn insann ve mahlktn btn hareket-
112 Ahmed b. Hanbel, III/285.
Fussul-Hikem | 297
lerini hv oluu, lh- mutekad, Allhn musall ve musall sfatlarnn

anlam, Suyun rengi kabnn rengidir113 sznn zh.
Konularn zhnda ve ele alnmasnda en nemli unsurun yetler olduu
kitabn ilk dikkati eken zelliklerindendir. Gerekten de bn Arab, ister bir
konuya balarken olsun, isterse daha sonra olsun hep yetlere mrcaat etmi
ve kaynak ve delillendirmede hep yetleri kullanmtr. Ancak onun yetleri
kullan ve yorumlaynn gelenekselden farkl olduunu sylemeliyiz. O,
gramer ve szlk bilgisindeki derin birikiminin de yardmyla yetleri ok
mhir bir ekilde kendi dncesi dorultusunda anlamlandrr. Bu adan, M.
N. Gencosman, W. Chittick, M. Tahral ve dier Fuss zerinde alan kimselerin ortak kanat olarak belirttikleri gibi, Fuss hakkndaki bizim de kanatimiz,
onun en briz zelliinin bz yetlerin r bir tefsrinden ibret olduudur.
bn Arabnin kitabndaki fikirlerini temellendirdii ve delillendirdii temel argmanlar Kurn yetleridir. Baka bir ifdeyle onun bu eseri bz yetlerin bir
tefsrinden baka bir ey deildir. Btn bu alardan, Fussul-hikemin Tasavvuf, Felsefe, Dinler Trihi, Tefsr ve Kelm asndan nem arzettiini, buna
karlk, esere en youn ilgi ve nemin sfler tarafndan gsterildii de ayr bir
gerektir.
Aff ise kitab Felsefe-Tasavvuf ilikisi asndan deerlendirir. Ona gre,
bn Arab, bu kitapta amel ve nazar tasavvufun meselelerini sunmad gibi,
onun burada salt felsef meseleleri ele alp bunlar tasavvuf adan yorumladn sylemek de mmkn deildir. O bu eserinde tasavvuf-felsefesindeki bir
sistemi zetlemitir. Bu sistem onun hem akl ve hem de dn cokusundan taan, oturmu ve olgunlam bir sistemdir. Bu sistemde varln tabat hakknda genel bir nerme ortaya koyar (vcd hakkat z ve ztyla birdir, sfatlar
ve isimleri asndan oktur: vahdet-i vcd) ve bu nermeden Allah-leminsan hakknda karabilecek btn sonular kartr ki, bu eserin felsef yndr. Ardndan bu felsefeyi sf zevk ve ahs tecrbeyle teyde ynelir ki, bu da
eserin tasavvuf tarafdr.114
Fussta filozoflar, Hisbniyye, kelamclar, Eariyye, mantklar gibi kesimler grup hlinde zikredilirken, sfler ehl-i kef, ehl-i vcd gibi sfatlarla
anldklar gibi, tek tek isim olarak da zikredilmektedir. sim olarak zikredilenler arasnda Byezd-i Bistm, Eb Tlib el-Mekk, Hakm et-Tirmiz, Ebul-
113 Cneyd-i Baddnin mehur szdr.

114 Age, s. 46.
Hseyin en-Nr, Cneyd el-Badd, Ebul-Ksm b. el-Kss ve Ebus-Sud b.

e-ibl gibi sfler yer alr. bn Arabnin dierlerini yalnzca grup olarak anmasna karlk, sflerin isimlerini zikretmekten kanmamas ilgintir.
bn Arab, vahdet-i vcd dncesini en derli toplu, en ak bir biimde
bu eserinde ortaya koymutur. Ayn zamanda, Fussul-hikem, bn Arabnin en
nemli, en derin ve kendi asrnda ve sonraki devirlerde tasavvuf anlaynn
olumasndaki en messir eseri115 olmasnn yannda, tasavvuf dnce
trihinde sistematik ve dzenli bir mezhebin (vahdet-i vcd) temellerini
ihtiv eden bir muhtasar mhiyetindedir. Bu mezhebi, onun bir baka eserinde
kmil bir ekilde neredeyse bulamadmz gibi, bunun bir benzerini de kendisinden nceki vey sonraki herhangi bir sfnin eserleri arasnda bulamayz. 116
u da var ki, her ne kadar Fussul-hikem bn Arabnin dier eserlerinin ve grlerinin bir zeti, derli toplu bir numnesi olsa da, o bu kitabnda iledii konulara ilk defa el-Fthtl-Mekkiyyede deinmitir. Onun, bu kitabnda tamamlad, belli bir sisteme oturttuu fikirlerinden, daha nce, el-FthtlMekkiyyenin II. cildinde yer alan Tbi ve Filozofun Mrc117 balkl blmnde bahsettiini gryoruz.118 Ayrca, Peygamberlerin btn ynleriyle ilgili
ifdelere bn Arabnin baka eserlerinde de yer vermitir. Mesel onun
Kitbl-sr il makamil-esr isimli rislesinde rtl-demiyye, rtlMseviyye, rtl-seviyye, rtl-brhmiyye, rtl-Ysufiyye ve
rtl-Muhammediyye balklar altnda bu trden fikirlerine rastlyoruz.119
Yine o, hayt balangcndan tibren konu edindii rislesi Kitbl-sfrnda
da bz peygamberlerin seferlerinden bahsetmektedir.120
3.14. KAYNAKLARI
bn Arabnin, dolaysyla Fussun kaynaklar aratrmaclar iin bal bana
115 Aff, Ebul-Al, Fussul-hikem Okumalar in Anahtar, ev.: Ekrem Demirli, stanbul, 2000, s.
29.
116 Age, s. 30.
117 Bu blm el-Fthtl-Mekkiyyenin Mumeleler anabal altnda yer alr, II. cildinin, 167.
bbdr. Bbn ismi Kimys-sadet Makm ve Srlar eklindedir. (Bk. bn Arab, elFthtl-Mekkiyye, II/357-377.)
118 Aff, slm Dncesi, s. 283; Kl, Fussl-hikem XIII/231.
119 Bk. bn Arab, Kitbl-sr il makamil-esr, ner.:Muhammed ehbeddn el-Izz, Resil bn
Arab ierisinde, Beyrut-1997, s. 229-235.
120 Bk. bn Arab, Kitbl-sfr an neticil-esfr, (Resil ierisinde), Beyrut-1997, s. 456 vd.
Fussul-Hikem | 299
bir problem olmutur. Dipsiz kuyu grnmndeki bu mesele zellikle

bzlarnn zihinlerini epey megul etmi ve bulandrm grnmektedir.
yleki, mrn bn Arab zerine harcam olan E. Affnin en fazla zorland
meselenin bu olduu onun aratrmalarndan sezilmektedir. O bn Arabnin
beslendii kaynaklar detaylca aratrr, zaman zaman ok yakn ipular ve
karneler de bulur, ama kesin bir karar veremez. O bu konuyu uzun uzadya
aratrd maklesinin ilk cmlesinde felsef tasavvuf akmlarn inceleyen bir
aratrmac bn Arabyi belirli bir kaynaa vey kaynaklara irc edemez121 diyerek maklesi boyunca ulat sonucu tek cmle ile zetler.122 Dier aratrmaclar iin de durum ayndr. Bunlar bn Arabnin kaynaklar olarak Yunan
Felsefesi, Yeni Efltunculuk, Stoaclar, Hermetizm, Hristiyn Gnostisizmi,
hvn- Saf, Meiyye Felsefesi, Revkiyye Felsefesi, Btn smiller,
Karmatler, Mutezile, Eariyye Kelm, Hallc- Mansr, bn Meserre, Hakm
et-Tirmiz ve Gazl gibi sfleri ve nihyet Kurn- Kerm ve hadsleri gsterirler. Onlarn grleri ile bn Arabnin grleri arasndaki yaknlktan sz
ederler. Ama btn abalarna ramen bu yaknl benzerlikten teye geiremezler ve aynlktan sz edemezler.123 nk, gerekten de bn Arabnin
fikirlerinin benzerleri orada burada bulunabilir ve aslnda eyh bu fikirleri oralardan da derlemi olabilir, fakat eyhin o fikirler ile rd ve ulat fikr sistem metafiziin tasavvuf yorumu, irfn dncenin zirvesi ve Vahdet-i
Vcddur. Dolaysyla bn Arabyi bir rif olmaktan kararak, onu u vey
bu ekolden bir felsefeci, bir kelamc, bir btnc, hatt nceki sflerin bir benzeri gibi anlamaya almann yanl sonularn balangc olaca ynndeki
kanatlere biz de katlyoruz.124 bn Arab kendisine kadar gelen tasavvuf birikimi, kendi birikimi ile birletirmi ve ortaya tasavvuf bir dnce sistemi
karmtr -burada bu sistemin tohumlarnn ya da kklerinin nceki sfilerde
olduunu belirtmeliyiz-. O ne bir felsefecidir, ne bir kelamcdr, ne de baka bir
eydir; o bir sfdir. Eserleri ve grleri ncekilerden ok farkl ve tammen
orijinaldir.
121 Aff, slm Dncesi, s. 213.

122 Aslnda bu mesele o kadar da kark deildir. Zr H.Z. lken bn Arabnin felsef sistemi ile
dier felsef sistemler arasndaki ilikiyi ve fark ok basit bir dille aklamaktadr. (Bk. lken,
H. Ziy, slm Felsefesi, stanbul, 1983, nc bask, s. 243.)
123 Bk. Age, ss. 213-271; Muhyiddn nbul-Arabnin Tasavvuf Felsefesi, ev.: Mehmet Da, Ankara,
1975, ss. 153-172; Ate, agm, VIII/548-549, 554-555; Kaya, Mahmut, bnl-Arab, Muhyiddn
D..A., stanbul, 1999, XX/520-521; Karada, agm, XX/517-518.
124 Bk. Kl, bnl-Arab XX/498-499.
Tasavvuf bilginin bu ynne dikkat eken S. H. Nasrn u ifdeleri bilimsel ilhiyatlarn houna gidecek trden olmamakla birlikte, ksa ve net bir
ekilde meseleyi aklamaktadr: Yolun hedefini kavram olan sf, yatay
etkilere bal olmadan ilham dorudan ve dikey olarak ald iin, herhangi
bir sf yazarn eserlerinin kkenleri ve kaynaklar hakknda trihsel adan
konumak mmkn deildir. Sf bilgisini kalbinin ilh tecellilerle aydnlanmas sonucunda kazanr. O ancak i tecrbelerinin ifdesi ve formlasyonunda
belki bakalarnn yazlarna dayanabilir. Bu durum bn Arab iin de ayndr;
onun birinci derecedeki kayna tefekkr anlarnda kazanlm ve sf yola
giriiyle (slk) birlikte almaya balad Peygamberin bereketiyle edinilmi
bir irfandr. te yandan, dncelerinin yorumlanmas ve ifde biimleri dzeyinde bn Arabnin trihsel kaynaklarndan sz edilebilir; yle ki, ok sayda
okulun doktrinleri en derin ifde ve yorumlarn eyhin yazlarnda bulmutur.125
Yukardakiler aynen Fuss iin de geerlidir. Fuss tahlil edildiinde bile
onun peygamber kssalar zerine kurulduu ve bu kssalarn tammna yaknnn Kurndan dier kalannn da hadslerden iktibas edildii grlecektir. Essen Fuss ir bir tefsr olarak kabul edildiinde tartma ve bulanklk
nisbeten azalacaktr.- Peygamberlerin zellikleri ilenirken ok orijinal yorumlar yaplm ve Vahdet-i Vcda dim vurgu yaplmtr. Ksaca, Fussun asl
kayna yetler ve hadslerdir. Bizim kabaca tesbit ettiimize gre bu kk
hacimli kitapta ortalama her sayfada iki yete dorudan aklamada bulunulmakta vey atf yaplmaktadr. Kitapta dorudan kullanlan yet says 283tr
ki bu sayy dolayl olarak atfta bulunulanlarla birlikte artrmak mmkndr.
Temel kurgu yetler ve hadsler etrfnda ekillenir. Ancak, yetlerin ve
hadslerin ilenmesi esnsnda baka yet ve hadslerin yansra, dier fikr
ekollerin sistemlerinden ve unsurlarndan da istifde edilmitir.
3.15. TESRLER/SONU
Fussun tesirilerine gemeden, onunla dorudan balantl olarak nce ksaca
bn Arabnin tesirlerinden bahsetmenin gerekli ve faydal olduunu dnyoruz. phesiz onun etkisi en fazla tasavvufta olmutur. Her ne kadar kimileri
onun tasavvufu da bozduunu iddia etseler bile bizim kanatimiz bu gr-
125 Nasr, Mslman Bilge, s. 113.
Fussul-Hikem | 301
n doru olmaddr. Bilakis, hakkatin en ince noktalarn zah etmede bn

Arab nceki sflerin tecrbelerini sistemletirip gelitirmi, slm tasavvufun
en temel iki gesinden biri olan mrifet ki dieri ibdettir- onunla en zirvede,
en derin boyutuyla ilenmi ve sonraki sfler onun at rda tasavvuf tefekkr, mrifet ve hakkati anlamakta zorluk ekmeden, en azndan emin admlarla yrmlerdir. bn Arab seleflerini zaman zaman tenkit etmekle birlikte,
onlarn adn ve grlerini anmaktan zevk duyar ve kendisini onlarn bir
tkipisi olarak takdim eder. Bununla birlikte, kendisinin tasavvuf dnceye
getirdii yenilikleri, daha dorusu yeni almlar zikretmekten de geri durmaz.
O irfn tasavvufu, mkefe ve ilhma dayal tasavvufu anlama ve anlatma noktasnda tam bir otorite olarak kabul edilir. Byk sf Gazlnin
(.505/1111) hika eseri hyu ulmid-dnde, tasavvufu mumele ve mkefe
ilmi olmak zere iki ksma ayrdn ve mumele ilminin sylendiini ve yazldn, buna karlk mkefe ilmini sylemenin ve yazmann ciz olmadn belirttiini nakleden S. Uluda, bz sflerin Gazlnin sylenmesi ve
yazlmas ciz olmayan ilimle Vahdet-i Vcdu kasdettii grnde olduklarn da kaydederek Mumele ilmini en gzel ekilde yorumlayan Gazlden
sonra gelen Muhyiddn bn Arab mkefe ilmine dalm ve bunun en gzel
rneklerini vermitir der.126 Gerekten de bn Arab ile birlikte tasavvufa yepyeni bir ehre gelmi ve ondan sonra btn sfler Vahdet-i Vcd anlay ile
varlk/vcdu yorumlamlardr.127 bn Arabnin selefi olan Mevln ise
126 Uluda, Sleyman, Gazzl D..A., stanbul, 1996, XIII/517.
127 Tasavvuf evreler genellikle bn Arabnin btn grlerini sayg ile karlam ve benimsemilerdir. Ancak, mm- Rabbn adyla mruf olan Ahmed Frk Serhind onun zellikle
Vahdet-i Vcd ile alkal bz grlerine kar kmtr. (bk. Serhind, Ahmed Frk,
Mektbt- Rabbn, ev.: Abdlkdir Akiek, stanbul-1988, 43. Mektup:I/149-154, 234. Mektup:I/284-297, 272. Mektup:I/634-653, 291. Mektup:I/749-755, 314. Mektup:II/9-19, 357. Mektup:II/158-166, 479. Mektup:II/540-542, 486. Mektup:II/557-560, 487. Mektup:II/560-566, 500.
Mektup:II/600-610, 601. Mektup:II/611-618, 526. Mektup:II/698-708-). Buna karlk
Serhindnin tirazlarna A. Avni Konuk mm- Rabbn Mektbtnn Reddiyesi isimli eserinde cevap vermitir. (Bk. Kl, M. Erol, el-Fthtl-Mekkiyye D..A., stanbul-1996, XIII/257.)
Vahdet-i vcd ile vahdet-i hdun bir kyaslamas iin bk. Kl, M. Erol, bnl-Arab
XX/506-507; ayrca, Abdlhak Ensr, genel olarak mm- Rabbnnin grlerini inceledii
almasnn bir blmnde vahdet-i vcd-vahdet-i hd konusunu iler. (Bk. Ensr,
Abdlhak, erat ve Tasavvuf, ev.: Ysuf Yazar, Ankara-1991, s. 145-146.) Yine bu konuyu ileyenlerden bir bakas da Ethem Cebecioludur. O da mm- Rabbn ile ilgili almasnn
Vahdet-i hd balkl ksmnda vahdet-i vcd hakknda biraz bilgi verdikten sonra mm Rabbnnin vahdet-i vcda ynelttii eletirileri sralar. (Bk. Cebeciolu, Ethem, mm-
Rabbn, Hareketi ve Tesirleri, stanbul, 1999, s. 96-107.) unu da belirtmek gerekir ki, bu konu
eskiden beri melliflerin dikkatini ekmi ve bu konuda irili ufakl eserler kaleme alnmtr.
(Mesel bk. Mustaf Fevz b. Numn, Mirt-hd f meseleti vahdetil-vcd, stanbul, 1995
onun bu ilm diyebileceimiz irfn tasavvuf anlayn zevk/ak bir boyuta tayarak tasavvuf dncenin btn almlarnn tamamlanmasnda son
halka olmutur.
Tabiki onun tasavvuftaki tesiri sdece dnce boyutu ile snrl deildir.
O tasavvufun amel konularnda birinci dereceden kaynak eserler brakmasnn
yannda, btn fkhn, ir tefsrin ve r hads erhinin, tasavvuf inan esaslarnn da gerekten ok kymetli eserlerini mras olarak brakmtr.
bn Arabnin slm dnce zerindeki etkisi sdece Tasavvuf shasyla
snrl kalmamtr. Onun slm dncenin tammn derinden etkilediini
syleyebiliriz. Mesel Felsefe alannda zellikle rk eilimler tayan felsef
okullarn zerinde onun inkr edilemez bir tesiri olmutur. O slm Felsefesini
peripatetizmin (Aristoculuk) indirgemeci tekelcilinden kurtararak ona ezoterik ve irfn almlarn da katlmasn salayan bir dnrdr.128
Mslman dnysnn yansra,129 Hristiyn Avrupa dnysna130 ve
Yahd Kabbala mistikliine de onun tesirlerinin uzandn gryoruz. M.
Mcgaha, bn Arabnin eserleri ile ilk dnem Kabbalistik eserler arasnda karlalan yakn benzerliklere dikkat ekerek, Kabbalistik eserlerin Endlsl
sfden (bn Arab) en azndan ksmen etkilendiinin ve ilham aldnn muhakkak olduunu kaydederek, bu hususta M. Chodkiewiczin grlerine katldn syler.131
Elbetteki bn Arabnin tesirlerinin Anadolu topraklarnda ve Osmanl
Devletinin dn sistemindeki yanks bambakadr. Onun ilm irfn anlay,
Mavlnnn zevk/ak irfan anlay ile berber Osmanlnn din anlaynn
iki ayandan birini oluturan tasavvufun iki temelini meydana getirmitir
Osmanldn din anlaynn dier aya ise Mturdiyye ve Hanefiyyeden oluur-. Bu cmleden olarak, Osmanlnn mnev kurucusu eyh Edeblinin
128
129
130
131
(bu kitap zerinde birok alma yaplmtr); Konuk, A. Avni-hsan, Mehmed, Vahdet-i
Vcd ve Vahdet-i hd Mnkaalar, stanbul Belediye Ktp., Osman Ergin Yazmalar, no::
1813; Sunar, Cvit, Vahdet-i Vcd Vahdet-i hd Meselesi, Ankara, 1960.)
Kl, bnl-Arab, XIII/499
bn Arabnin zellikle ran dnysna etkileri iin bk. Nasr, S. Hseyin, Farsa-Konuan
Dnyda bn Arab (bn Arab Ansna eirsinde), ev.: Tahir Ulu, stanbul, 2002, ss. 171-176;
Tasavvuf Makleler, ss. 111-116; Mslman Bilge, ss. 131-134
Bk. Ate, agm, VIII/554; Aff, agm, s. 43; Nasr, Mslman Bilge, s. 133.
Mcgaha, Micheal, The Sefer Ha-Bahir and Andulisian Sufism Mediavel Jewish, Christian
and Muslim Culture Encounters in Influence and Dialogue, say: 3, no 1, Mart 1995, Leiden,
ss. 48-49.
Fussul-Hikem | 303
amda renim grrken bn Arabnin sohbetlerine katldna dir

rivyetlerin bulunduunu, Dvd- Kaysernin devletin ilk resmi bamderrisi
ve onun talebesi Molla Fenrnin de eyhlislm olduunu hatrlamak gerekir. Osmanl-Trk dnysnda hemen hemen btn sfler bn-Arab-Mevln
izgisinde bir tasavvuf anlay benimsemilerdir ki, bunlar arasnda, burada
ismi geenlerin dnda, Azz Mahmd Hd (.1038/1629), Atpazr Osman
Fazl lh (.1102/1690), sml Hakk Bursev (.1137/1724), Abdullh Salh-yi
Uak (.1196, 1781), Harr-Zde M. Kemleddn (.1299/1881), Ahmed
Ziyeddn Gmhnev (.1311/1893) gibi nl sfler de yer alr.132
Fussa gelince; elbetteki bn Arabnin Douda ve Batdaki tesirinden
onun ayr bir pay vardr. Zr o btn fikirlerinin bir zetidir. A. Knysh,
tkipileri, eyhin bu eserinde ortaya koyduu rnek metot syesinde tasavvuf metafizii temelletirdiler, gelitirdiler ve bu syede varlk ve yaratl
probleminin stesinden geldiler133 diyerek Fussun tasavvuf dncedeki yerini olduka veciz bir ekilde ifde etmektedir.
lgintir ki, aratrmaclar yksek seviyeden dnceye hitap eden ve en
girift nesirlerden biri olan Fussun Trk, ran ve Arap edebiytna etksinin son
derece iddetli olduuna dikkat ekerler. Buna gre, bilhassa ranl irlerin geride braktklar tasavvuf iir mrs Fussul-hikem yazarnn ilk olarak ortaya
koyduu ve zgn Farsa iirin kendisinden tevrs ettii dncelerin bir
yansmasdr. ran ve Trk sf irlerinin kalpleri, Vahdet-i Vcdun kapsaml anlamlar ve her eye hkim olan ve her eyin kendisine dayand ilh sevgiyle comutur ki, bunlarn hepsi de z tibriyle Fussul-hikemin veciz olarak ifde bir takm grlerin manzum almndan ibrettir.134
Osmanl eyhlislamlarndan Ebussud Efendi, ivi-Zde gibi Fuss aleyhinde fetv verenler olduu gibi, dier taraftan Fuss okutan eyhlislmlar da
vardr. Mesel Rif Seyyid Nr Mehmed Efendi genliinde eyhlislm Mft-Zde Ahmed Efendiden Fuss okuduunu syler. Nak-Hlid eyhi Muhammed b. Abdullh el-Hnnin Emr Abdlkdir el-Cezirden Fussun zor
yerlerini sorduunu torunu nakleder. Son devir Fuss statlar arasnda Trab-
132 Bu konuda ayrca bk. Tahral, Muhyiddn bnl-Arab ve Trkiyeye Tesirleri ss. 75-78;
ngren, age, ss. 384-392; Ycer, Hr Mahmut, Osmanl Toplumunda Tasavvuf (19. Yzyl), stanbul, 2003, s. 776 vd.; Baz, brhim, Abdlehad Nur Sivsnin Hayt, Eserleri ve Tasavvuf Grleri, Ankara, 2004, (ASBE, baslmam doktora tezi), ss. 213-215, s. 256 vd., 435 vd., s. 457.
133 Knysh, age, s. 13.
134 Aff, Fussul-hikem Okumalar, ss. 30-31.
lusgarp nib-i hkmdar emseddn Paann ismi geer. Her ne kadar

trihte Mesnev-Hneler benzeri zellikle Fuss okutulan Fuss-Hneler teekkl etmemise de deiik yerlerde ve zamanlarda birok ders halkasnda
bu kitap okutulmaya devam edilmitir. Yenikap Mevlevhnesi eyhi Osman
Selhaddin Dedenin, olu Celleddn eyh Dedeye Fussu okuttuu, Mevlev Esad Dedenin Ftih Cmiinde cemate Mesnevi, medresedeki odasnda bz
zel kiilere Fuss dersleri verdii rivyet edilir. Son devir mesnevhanlarndan
ve Sleymniye Ktphnesi eski mdrlerinden Uk eyhi Mehmed Hazm
Turann 1960l yllarda Ftih Camiinde Mesnevi okuturken Keecilerdeki
Mahmud Bedreddin Derghnda da az saydaki kiiye Fuss okuttuu bilinmektedir. ndiye Sad Derghnn son eyhi Rid (Er) Efendi ile Bandrmal
Dergh eyhi Ysuf Fhir Baba, Kelm Derghnda Nak eyhi Esad
Erblden Fuss okuduklarn sylemilerdir. smil Hakk zmirli genliinde
sm Bey adl bir kiiden Fuss okuduunu, ancak ileriki yalarda farkl dndnden dersi srdrmediini syler.
1910larda stanbulda kurulmas dnlen Medresetl-Meyih adndaki tasavvuf mektebinde okutulmas tasarlanan derslerin banda el-FthtlMekkiyye ile Fussul-hikem geliyordu. Hlen ngilterede Behara Esoteric
School adl zel bir okulda Fusstan blmler okunarak buradaki konular zerinde meditasyon yaplmaktadr.
Dier taraftan Fuss birok airin iirlerine de konu olmutur. Mesel
Nbnin Fuss iin syledii:
Btn- yt- Kurndr Ftht Fuss

Gevher-i dery-y irfndr Ftht Fuss
Shibi hatml-velye olduundan Nbiy
ki hid iki burhndr Ftht Fuss.
ktas ile Niyz-i Msrnin:
Muhyiddn Bedreddn ettiler ihy-y dn

Dery Niyz Fuss, enhndr Vridt.
beyiti en ok mehur olanlardr. 135
Trk dnysndaki bu kkl Fuss okutma ve erhetme geleneinin bir
benzerini ran, Pkistan ve Hind dnysnda, hatt Uzak-Douda dahi gryoruz. Fssu ve bn Arabnin dier eserlerini yorumlayan bu gelenek,
135 Kl, Fussl-hikem XIII/236-237.
Fussul-Hikem | 305
trihinin detaylar ak olmasa bile, Osmanl, Safev ve Mool dnemlerinde,

hatt ok sonralar gnmze kadar srdrlmtr. randa kimi talebeleri hl
yaayan ve XI/XVII. yzyldan XII/XVIII. yzyla uzanan dnemi kapsayan
Molla Hasan Lunbn, Mr Seyyid Hasan Tlign, Molla Muhammed Cafer
Abdih, Seyyid Rz Mzendern ve Mrz Him Rat gibi bz statlar grnr. Ayn ekilde, ok saydaki eserleri yeterince hl incelenmemi olan pek
ok Arap, Trk ve Hind-Pkistanl rih de grlmtr. in Malezya ve Endonezyada ran ve Arap dnylarnn klasik erhlerini yeniden ele alan baka
erhler de yaplmtr. Fussu erhetmi olan statlarn byk ksm bunlar
medreselerdeki halkalarda vey zel gruplarna retmilerdir; bzlar da
Sadreddn-i Konevnin eseri zerine erhler yazmlardr. Daha da iyisi, onlar
slm isellie (ezoterizm) it mnev metotlarn uygulanyla mmkn hle
gelmi, kendilerine zg mnev gereklik bak alar syesinde her bir nesilde bizzat onlar ve dier statlar tarafndan genletirilmi olan szl bir metafizik gelenei aktarmlardr.136
Fuss zerinde ok ey sylenmi ve yazlmtr. Yazld andan tibren,
tahmnen her seneye onunla ilgili en az bir yazl dokman dmekte olan,
eyh-i Ekberin bu hikmet yuvalar hakknda yle grnyor ki, bundan sonra da ok ey sylenecek ve yazlacaktr.
rnek Metin

) -2(
:

.
.
.
.
.
.
.

136 Nasr, S. Hseyin, Tasavvuf Makleler, ev.: Sadk Kl, stanbul, 2002, s. 116.
- -
.
.
.
. .

.
. .
.

. .
I. FASS
DEM KELMESNDEK LAH HKMET

Yce ve esiz Tanr, sayya smayan gzel isimlerinin yan-i sahite lemindeki suretlerini grmek diledi. stersen baka bir ifade ile- tanr Vcut ile vasflanmasndan dolay emre hasreden toplu varlk leminde kendi aynn grmeyi ve bu grle kendi srrn kendine aklamay murat etti diyebilirsin.
Bir eyin kendi benliini kendi nefsiyle grmesi, o eyin mesela ayna gibi baka bir
eyde kendi nefsini seyretmesine benzemez. nk kendisine baklan mahallin
verdii surette bakann kendi nefsi grnr. Byle bir mahal olmasayd ve Tanrnn
ona tecellisi bulunmasayd kendisine bir suret grnmezdi. Hlbuki Ulu Tanr btn
lemi ruhsuz bir ceset olarak yaratmt. Bu itibarla lem henz tesviye edilmemi
donuk ve cilasz bir ayna gibi idi. Tanr hikmetinin an ise herhangi bir mahalli ancak rahmani nefes denilen ilahi ruhu kabul edebilecek bir istidatta tesviye etmektir. Bu da bitmez, tkenmez daimi tecelli feyzinin kabul iin tesviye olunan bu surette istidat hsl olmasdr. imdi bir kabil (=ekil ve suret kabul eden varlk) kald
ki, o da ancak feyz-i akdesten gelmektedir. Byle olunca her emrin balangc
da sonu da ondandr. Btn varlk ondan balad gibi yine ona dner. Emir,
lem denilen aynann cilalanmasn gerekli kld. Bundan dolay dem bu aynann
cilas ve bu suretin ruhu oldu.
Melekler de sofiye stlahnda insan- kebir denilen bu suretin yani lemin suretinin
*
Bu ksm Ekrem Demirlinin evirisinden alntlanmtr.
Fussul-Hikem | 307
baz kuvvetlerinden oldu. u hale gre melekler insann yaratlndaki hissi ve ruhani kuvvetler gibi sayld. Onlardan her kuvvet kendi nefsi ile rtlmtr. Kendisinden daha stn bir ey gremez ve phesizdir ki bu kuvvetler, Tanr katndaki
her yce mertebe ve yksek derece iin kendilerinde ehliyet olduunu sanrlar.
nk bunlar nazarnda Allaha ve gereklerin gerei ynne ve bu vasflar tayan ilk yaratlta lemdeki kabillerin hepsini, ykseini, alan iine alan btn
tabiat leminin icap ettirdii birlie raci olan ey arasnda ilah bir cemiyet (topluluk) vardr.
Bu hakikati akl, nazari dnce ile bilemez. Belki bu fen ancak ilahi keif yolu ile
anlalabilir ve ruhlarn taknan lem suretlerinin asl bundan belli olur.
te sz geen bu mahlka nsan ve Halife ad verildi. Bu isimle anlmasnn sebebi ise yaratlndaki topluluktan ve hakikatlerin btnn inhisar altna almasndan dolaydr. nsan, Tanr katnda bakan bir gzdeki bebek gibidir ve grmek sfat ile tabir edilmi olan mahlk odur. te bundan dolay ona insan denildi. nk Tanr, mahlklarna insan ile nazar kld ve onlara rahmet eyledi. u halde O
ezeli olan insan, (ekliyle) hdis, zuhur ve neeti bakmndan ebedi ve daimidir. O
iki ciheti birletiren ayrc bir varlktr. (Yani ezel ve ebedi ynlerini onun vcudu
birletirmitir.) lem onun vcuduyla tamam oldu. Bu itibarla O leme nazaran
yzn ka gibidir. O, Padiahn hazineleri zerine vurduu mhrn nakna mahal oldu. Bundan dolay ona Halife ad verildi. Mhr hazineleri koruduu gibi
Tanr mahlklarn da o Halife korur. Padiahn mhr o hazineler zerinde bulunduka onlar amaya kimse cesaret edemez. Ancak onun izniyle alr. u halde
Tanr lemi korumak hususunda demi kendine halife kld. Bu hale gre iinde
insan- kmil var olduka lem, daima korunmu olacaktr.
Grmez misin ki, dnya hazinesinin mhr olan insan- kmil o hazineden ayrlp
da mhr bozulacak olsa Tanrnn bu hazinede saklayaca bir eyi kalmaz. inde her ne varsa boanr. Varlklarn bazs bazsna karr. Ahirete varr. u halde
insan- kmil, ahiret hazinesi zerine ebedi mhrn vurmu olur. u halde ilahi suretlerde olan isimlerin hepsi insann bu douunda akland. byle olunca da
onun rtbesi bu varl ile her eyi kendinde toplamak ve kavramak mertebesine
eriti ve Allahn hcceti melekler zerine onunla yerleti. O halde uyank ve dikkatli ol; muhakkak ki Ulu Tanr sana senden bakasyla t verdi ve dn; zerine Tanr itab gelen kimseye bu itap nereden geldi?
EL-FTHTL-MEKKYYE
MUHYDDN BNL-ARAB
M. Mustafa AKMAKLIOLU *
el-Fthtl-Mekkiyye, eyh-i Ekber Muhyiddin bnl-Arabnin (.638/1240)

derin irfann, dneminin dn ve tasavvuf kltrn, ayrca bizzat mellifin
hayatn, ve mnev yolculuunu yanstan kapsaml bir eserdir. Ftht, otuz
yllk uzun bir telif sresinin yansra, bnl-Arabnin hayatnn sonlarna
doru geni tedris halkasnda etd edilip gzden geirilerek tekrar kaleme
alnd iin eyhin son telifi ve adeta dier btn eserlerinin olgunlam bir
meyvesi mesabesinde olmutur. Biz bu yazmzda, ncelikle bnl-Arabnin
hayat hakknda ksa bir bilgi verdikten sonra tasavvuf kltrmzn zirvesini, adeta dnm noktasn tekil eden bu kapsaml eseri genel hatlaryla tantmaya alacaz.
1. Muhyiddin bnl-Arabnin Hayat ve Eserleri
1.1. Hayat
Tam knyesi: e-eyhul-Ekber Muhyiddin Muhammed b. Ali b. Muhammed el-Arab
et-T el-Htm eklindedir. Mehur Mlik kads ve mtekellim Ebbekir
bnl-Arab (.543/1148)1 ile kartrlmamas iin ismi, kaytlarda genelde ga*
1
Yrd. Do. Dr., Erciyes . lahiyat Fakltesi

Hayat ve eserleri hakknda bk. Baltac, Ahmet, bnl-Arab, Eb Bekir, DA, c. XX, ss. 488-
lat- mehur olarak bn Arab eklinde gemektedir. Ayrca kimi zaman,

memleketi olmas hasebiyle el-Endels nispeti de knyesine eklenir. bn
Srka2 ve bn Eflatun3 gibi lakaplar ise baz aratrmaclarn yaktrmalarndan ibarettir.4
Muhyiddin bnl-Arabnin hayat ve eserlerinin doru bir ekilde tespitini kolaylatracak nemli sebepler vardr. ncelikle bizzat bnl-Arab, yeri
geldike eserlerinde kendisi, ailesi, yaknlar, yaad yerler, tanm olduu
ahsiyetler ve eserleri hakknda bilgiler veren bir sfdir.5 Bizzat bnlArabnin vermi olduu bu otobiyografik bilgilerden istifade edilmek sretiyle
onun hakknda muhtelif menkpnme ve biyografiler de hazrlanmtr.6 te
4
5
491.
Makkr, Gubrinnin Unvnd-Dirye isimli eserine istinaden bnl-Arabnin Endlste bu
lakapla bilindiini syler. Bk. Makkr, Ahmed b. Muhammed, Nefhut-Tb min GusnilEndelsir-Ratb, tahk.: Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Kahire 1949, c. II, s. 379.
Bu lakab kaynak belirtmeden ilk kullanan M. Asin Palacioustur. Bk. Palacios M. Asin, bn
Arab: Hayatuh ve Mezhebuh, ev.: Abdurrahman Bedev, Kahire 1965, s. 5. Daha sonra bu
lakap baz aratrmaclar tarafndan da tekrarlanmtr. Mesel bk. Corbin, Henry, Creative
Imagination in the Sufism of Ibn Arabi, ngilizceye ev.: Ralph Manheim, Princeton 1969, s. 21.
Kl, Mahmut Erol, Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri, (Baslmam Doktora Tezi),
MSBE., stanbul 1995, s. 8.
zellikle ed-Drretl-Fahire ve Rhul-Kuds, isimli eserlerinde bnl-Arab, eitli vesilelerle
grm olduu ve kendilerinden istifade ettii eyhlerden bahsetmektedir. Ralph W.
Austin, Rhul-Kuds, ed-Drretl-Fahireden paralarla birlikte, Sufis of Andalusia ad altnda
ngilizceye evirmitir. bnl-Arabnin eyhleri hakknda dorudan bilgi bulabildiimiz
mezkr iki eseri esas alnarak oluturulan bu eser, dilimize de evrilmitir. Bk. Austin, Ralph
W., Endls Sfileri, ev.: Refik Algan, stanbul 2002. Ayrca, Fthtnda da bnl-Arabnin
hayat hakknda birok mlmt bulmak mmkndr. Mehmud el-Gurab bnl-Arabnin
eserlerindeki bu tarz otobiyografik bilgileri derleyerek bir biyografi denemesi yapmtr. Bk.
Gurb, Mahmud M., e-eyhl-Ekber Muhyiddin bnl-Arab; Tercemet Hayatih min Kelmih,
am 1983. Ayrca Fthtdaki bu tarz otobiyografik bilgilerin bir ksm Nihat Keklik tarafndan taranarak bir araya getirilmitir. Bk. Keklik, Nihat, bnl-Arabnin Eserleri ve Kaynaklar
iin Misdk olarak el-Ftht el-Mekkiyye, Ankara 1990, ss. 257-305.
Bk. Ali b. brahim el-Kr el-Badd, ed-Drrus-Semn f Menkbi-eyh Muhyiddin, Beyrut
1959. (Trke tercmesi: Muhyiddin bnl-Arabnin Menkabeleri, ev.: A. ener-M. Rahmi
Ayas, Ankara 1972); Muhammed Receb Hilmi, el-Burhnul-Ezher fi Menkbi-eyhil-Ekber,
Msr, 1326; Palacios, M. Asin, El Islam Cristianizado, Madrid 1931. LIslam Chiristianise ad altnda Franszcaya tercme edilmi olan eser, Abdurrahman Bedev tarafndan ksmen Arapaya da evrilmitir. A. Bedev, eserin, bnl-Arabnin muhtelif eserlerinden seilmi metinlerden oluan nc blm tercme etmemitir. Bk. Palacios, bn Arab: Hayatuh, ; Bursal,
Mehmet Tahir, Terceme-i Hl ve Fezil-i eyh-i Ekber, stanbul 1898; Keklik, Nihat, Muhyiddin
bnl-Arabi: Hayat ve evresi, stanbul 1966; bnl-Arabnin biyofgrafisi hakkndaki ilm bir
almay ayrca zikretmek istiyorum. Claude Addas tarafndan, Ibn Arab: Ou La Quete du
Soufre Rouge ismiyle Franszca yazlan eser ngilizce ve spanyolcaya evrilmitir. ngilizce
evirisi iin bk. Addas, Claude, Quest for The Red Sulphur: The Life of Ibn Arab, ev., Peter
Kingsley, Cambridge 1993. Bizzat bnl-Arabinin kendi eserlerinden balayarak birok farkl
el-Fthtl-Mekkiyye | 311
btn bu kaynaklar bnl-Arabnin hayat hakknda dorudan bilgi edebilmemizi kolaylatrmaktadr.

1.1.1. Ailesi
Halis bir Arap olduunu, asil bir soydan geldiini ve soyunun, cmertlii ve
mertlii ile mehur Htem-i Tye dayandn, Ben Tayy kabilesinden geldiini bnl-Arabnin kendisi syler.7 Ailesi, Endls toplumunun en yksek
tabakasn oluturan hssaya dahildir. bnl-Arabinin titiz bir biyografisini kaleme alan Claude Addasa gre, eyh-i Ekberin mensup olduu Ben Tayy kabilesinin bir ksm, kesin olmamakla beraber, ilk fetih yllarnda spanyaya gelip yerlemi olmaldr.8
Babas, Abbas halifesi Mstencid Billahn komutan ve Muvahhidlere
muhalif olarak arkl-Endelse belirli bir sre hkmeden Muhammed b. Sad
bn Merdeni9 katnda hatr saylr bir mevkii olan ve ayrca dnemin mehur
filozof ve kads bn Rdn (.595/1198) yakn dostu10 Ali b. Muhammeddir.
Her ne kadar hangi vazifeyi yerine getirdii tam olarak bilinmese de babasnn,
nce bn Merdeniin ynetiminde, onun ynetimden dnn ardndan da
Muvahhid Sultan Ebu Yakup Yusuf dneminde nemli bir resm grevi yerine
7
8
9
10
kaynakta yer alan, bnl-Arabnin hayat hakkndaki bilgilerin derlenip tahkik edilmesi ve
bata Asin Palacios tarafndan yaplan ve sonraki birok bnl-Arab aratrmacs tarafndan
tekrar edilen hatalarn tashihi anlamnda olduka nemli olan bu biyografik eser yakn zamanda dilimize de kazandrlmtr. Bk. Addas, Claude, bn Arab: Kibrit-i Ahmerin Peinde,
ev., Atila Ataman, stanbul 2003.
Bk. bnl-Arab, Muhyiddin, Dvn, nr., Muhammed Rikb er-Red, Kahire 1992, s. 50, 52.
Addas, bn Arab, s. 36.
bn Merdeni, Murabtlarn ardndan hemen hemen btn Endls fetheden Muvahhidlere
muhalif olarak arkl-Endelse hkmetmitir. Hristiyan paral askerleriyle kuvvet bulan
bn Merdeni, on be yla yakn bir zaman boyunca Muvahhid imparatorluuna meydan
okumutur. 554/1159da Kurtubay almaya alm, ardndan da biliye zerine yrmtr. Fakat babas Abdlmminin 558/1162de lmnn ardndan Muvahhidlerin bana geen Ebu Yakub Yusufun Kuzey Afrikadan toplanm askerlerle kuvvetlenen ordusu bn
Merdenii, bnl-Arabnin doduu sene 560/1165te malup etmitir. bn Merdeni,
Mrsiyeye snmak zorunda kalm, olduka mstahkem olan bu ehirde Muvahhidleri belirli bir sre daha megul etmitir. Bk. Addas, age, s. 35, 36.
bnl-Arab, Muhyiddin, el-Fthtl-Mekkiyye, tahk.: Osman Yahya, Kahire 1985, c. II, s.
372. Biz bu almamzda ncelikli olarak, Fthtn Osman Yahya tarafndan hazrlanan
tahkikli nerini kullanmaya gayret ettik. Fakat maalesef bu alma yarm kald iin, ayrca
Ahmet emsettin tarafndan hazrlanan Beyrut basksn kullandk. Bu sebeple bu iki basky
tefrik etmek amacyla sonraki atflarda eser, Ftht (tahk.:) ve Ftht (byr.) eklinde ksaltlacaktr.
getirdii baz kaynaklarda kaydedilir.11 Sarayla bu yakn ilikisinin yan sra

bnl-Arabnin babas, ok Kuran okuyan, fkh ve hadis ilmiyle megul takv
sahibi bir zttr.
590/1194 ylnda babasnn, hemen ardndan da annesinin vefatndan sonra, ailenin tek erkek ocuu bnl-Arabye iki kz kardeine bakma ykmll kalr. Halbuki o, yllar nce fakirlik yolunu seip btn variyetini terk
ederek maietini Allaha havale etmitir. Yakn evresi onu, tercih ettii yolu
terk etmesi hususunda ikna etmeye alr, bu sebeple yakn evresiyle baz
problemler yaar. Fakat o, eyhlerinden Salih el-Berberinin yllar nce yapm
olduu tavsiyelere uyarak setii yolu terk etmez. 12 Fakat iki kz kardeinin bakmn da ihmal etmez, onlar daha sonra Fasta evlendirir.13
Muhyiddin bnl-Arab, ilk evliliini memleketinin ileri gelenlerinden
olan Muhammed b. Abdun el-Bicnin kz Meryem ile yapmtr. Bu ilk hanmndan srekli vgyle bahseder ve tasavvuf ynden Hz. Meryeme benzediini syler.14 kinci defa evlenmesi ise Mekkede, Haremeyn Emri Yunus b. Yusufun kz Fatma ile olacaktr. Bu evliliinden Muhammed mdddn
(.667/1268) adndaki olu olur. bnl-Arabi daha sonra bu oluna Fthtn
ilk nshasn verir.15 nc evliliini Sadreddin el-Konevnin dul annesiyle,
drdnc evliliini ise am kads ez-Zevvnin kzyla yapt rivayet edilir.
Bu son iki evliliinden hangisinden olduu aka belli olmayan Muhammed
Sadeddin (.656/1258) isimli ikinci bir olu vardr. 16 Ayrca hakknda fazla bir
mlmta sahip olamasak da Zeynep isimli bir kznn olduu da bilinmektedir.17
Amcas Ebu Muhammed Abdullah b. Muhammed el-Arab ve daylar Ebu
Mslim el-Havln ile Yahya b. Ygn da devrin nemli sufileri ve hatr saylr
ahsiyetlerden saylrlar. Bu ahsiyetlerin bn Arabnin yetimesinde byk te-
11
12
13
14
15
16
17
Ebu Yakub Yusuf, bnl-Arabnin babasnn yan sra, rakibi bn Merdeniin saraynda grev yapm birok kimseyi kendi hizmetine almtr. Bk. Addas, age, s. 37; Badd, bnlArabnin babasnn, Endls sultann veziri olduunu syler. Bk. Badad, bnl-Arabnin
Menkabeleri, s. 21.
bnl-Arab, ed-Drretl-Fahire, Endls Sfleri iinde, s. 83, Addas, bn Arab., s. 136.
bnl-Arab, age, s. 84.
bnl-Arab, Muhyiddin el-Fthtl-Mekkiyye, haz. Ahmed emseddin, Beyrut 1999, c. I, s.
420; c. V, s. 348.
age, c. VIII, s. 389.
Makkr, Nefhut-Tb, c. II, s.369; Addas, age, s. 100, 101; Kl, agt., s. 17.
bnl-Arab, Ftht (byr.), c.VII, s. 172.
sirlerinin olduu bn Arabnin kendi ifadelerinden anlalmaktadr. bnlArab, genlik yllarnda zellikle amcas Ebu Muhammed el-Arabden etkilenmitir. Nitekim bnl-Arab, onun, kesin bir tevbe ile geirdii manev deiim hadisesine18 ve tasavvufi mertebesine eserlerinde19 yer vermektedir. Olduka ilerlemi bir yata slka giren Ebu Muhammed el-Arab, bnl-Arabnin
gerek anlamda slkundan (H. 580) nce vefat etmitir.20 Amcasnn hayatndaki manev deiime benzer bir hadise, days Tlemsen Meliki Yahya b. Yn
es-Senhc (.537 h.)nin hayatnda da grlmektedir.21 bnl-Arab, dier days Eb Mslim el-Havlnnin ise, abidlerden olup btn geceyi kyam ile
geirdiini syler.22 Grld gibi bnl-Arab, henz ok erken denilebilecek
yalarda, bid, zahit ve velilerden oluan yakn evresinden mnev olarak etkilenmektedir. Ayrca onun sekin ve soylu bir aileden geliyor olmas, dneminin
sekin smlaryla, devlet ricli ve ilmiye snfyla irtibatn, dolaysyla da iyi
bir eitim almasn salamtr. Bunun yan sra, sufyne hayat yaayan yakn
evresi ve manev etkilenmelere ak kiilii onun olduka gen yalarnda bir
takm olaan st tecrbeler yaamasnda etkili olacaktr.
1.1.2. Doumu ve Genlik Yllar
bnl-Arab, Muvahhidlerin kuatmas ve tehdidi altnda ve olduka mstahkem bir ehir olan Mrsiyede 560/1165 ylnda, ailesinin ilk ve tek erkek ocuu olarak dnyaya gelir.23 Muvahhidlere muhalif olarak arkl-Endelse
18
19
20
21
22
23
bnl-Arabinin kaydettiine gre, bir gn, gen bir ocuk, yal bir adamn eczanesine girerek bir ila sorar. O esnada bnl- Arabnin amcas da eczanededir ve ocuun ilalar konusundaki cehaletini istihz konusu yapar. Erken yata manev bir inkiafa sahip olmu gen,
kendisinin ilalar bilmemekle her hangi bir ey kaybetmediini, ama yal adamn, gaflet ve
itaatsizliinin ona pahalya mal olacan syler. Bu ifade bnl-Arabinin yal amcasna derinden tesir eder. Gen ocuun hizmetine girer ve yl sonraki lmne kadar kendini ibadete verir ve yksek bir velayet derecesine ular. Bk. bnl-Arab, ed-Drretl-Fahire, Endls Sfleri iinde, s.124.
bnl-Arab, Rhul-Kuds, nr., Abdurrahman Hasan Muhammed, Kahire 1989, s. 110, 111;
Austin, age, ss. 123-125.
bnl-Arab, age, s. 111.
Senhcnin hayatndaki bu deiim hadisesi iin bk. bnl-Arab, Ftht (byr), c. III, s. 29;
Addas, bn Arab, s. 40. Ayrca Senhacnin manev mertebesi hakknda bk. bnl-Arabi, age,
c. I, s. 312.
age, c. III, s. 28.
bnl-Arab, eserlerinde sk sk aile yelerinden, babas, annesi ve iki kz kardeinden bahseder. Fakat bu bilgileri verirken her hangi bir erkek kardee en ufak bir atf yapmaz. Babasnn
lm dei etrafnda toplanan aile fertleri de bnl-Arabnin kendisi, annesi ve iki kz kar-
hkmeden, Muhammed b. Sad b. Merdeni zamannda Mrsiyede doduunu bizzat kendisi syler.24 amda grt tarihi bn Neccra da
(.643/1245) tam doum vaktini sylemitir: 17 Ramazan 560/27 Temmuz 1165
Pazartesi gecesi.25
bnl-Arabnin ocukluunun ilk sekiz yl doduu ehir Mrsiyede
gemitir. 563/1168de Muvahhidlerin bana geen Ebu Yakub Yusufun, bn
Merdenii yenmesi ve akabinde 567/1172de bn Merdeniin vefatndan sonra
Mrsiye eraf ve bn Merdeniin oullar, Muvahhid sultanna ballklarn
bildirmek iin biliyyeye giderler.26 bnl-Arabnin ailesi de bu sralarda,
muhtemelen 568/1173de, Mrsiye (Murcia)den kesin olarak ayrlp bakent
biliyye (Seville)ye gider27 ve bnl-Arabnin babas burada Sultan Ebu
Yakubun hizmetine girer. Ebu Yakub Yusuf, felsefe, tp, astroloji, edebiyat konularna zel bir ilgisi olan, kltre nem veren bir siyaset adamyd. Dn ilimlerde bilgiliydi, Sahhayni ezbere bilmekle vnrd. Etrafna bn Tufeyl, bn
Rd ve bn Zhr gibi mehur ilim erbbn toplam ve pek ok air,
mskinas, lim ve filozofu bir araya getirmiti.28 bnl-Arab, ocukluk ve ilk
genlik yllarn ite bylesi bir kltrel-siyasi ortam ierisinde geirmekteydi.
1.1.3. Tahkik Yoluna Girii ve lk Hocalar
Asil ve zengin bir ailenin ocuu olan bnl-Arab, huzurlu ve kaygsz bir
genlik geirmi, btn yksek tabaka ailelerinin ocuklar gibi, zel retmenlerle eitilmitir.29 ocukluk alarnda Ebu Abdullah el-Hayyat isimli tasavvuf
ehli bir zattan Kuran- Kerim dersleri almtr. bnl-Arab, Ebu Abdullah elHayyat ve onun kardeinden o kadar etkilenmitir ki ehlullahtan bu iki zata
benzemeyi ister.30 Yine bu yalarnda, amcasnn arkada arif bir zt olan Ebu
Ali e-akkz ile tantrlmtr.31 Ayrca bnl-Arab, bizzat kendisinin kay-
24
25
26
27
28
29
30
31
deinden ibarettir. bnl-Arabnin, aile fertleri hakknda Fthtta yapm olduu atflar
iin bk. Nihat Keklik, Misdk Olarak el-Ftht, ss. 262-265.
bnl-Arab, Ftht (byr.), c. VII, s. 304.
Makkr, Nefhut-Tb, c. II, s. 362.
Addas, bn Arabi, s. 43.
Makkr, Nefhut-Tb, c. II, s. 361.
age, s. 44, 45; Kl, agt., s. 9
Addas, age, s. 45.
bnl-Arab, Rhul-Kds, s. 105, 106.
bnl-Arab, age, s. 108, 109. Bu ahs hakknda ayrca bk. bnl-Arab, ed-Drretl-Fahire,
dettiine gre, henz yznde ty bitmemi bir ocukken Kurtuba Kads bn

Rd (.595/1198) ile grp onunla sembolik tarzda konuur.32 Olduka yksek bir makam igal etmesine ramen, bilgiye doymayan ve son derece mtevaz olan bn Rdn bizzat kendisi, o sralarda henz on be yalarnda33 bulunan gen bnl-Arab ile grmek ister.
bnl-Arabnin bn Rsdle karlamas hususunda vermi olduu bilgiler ile Fthttaki dier baz kaytlardan, henz ok genken, manevi bir iaretle inzivaya (halvet) ekilip kendi i dnyasn dinlemeye karar verdiini ve bunun neticesinde de manevi alm (fetih)lar elde ettiini renmekteyiz. bnlArab, bu manevi deiim sonras birok kez halvete ekilir. Fakat slkunun
balarnda, muhtemelen biliye mezarlndaki inzivas esnasndaki fethi olduka nemlidir ve dier sflerin manevi servenleri gz nnde bulundurulduunda istisn bir durumdur. nk bnl-Arabi, marifete taalluk eden
btn ilimlerini, manev yolculuunun balangcndaki bu ilk inzivasnda
icml tarzda elde eder.34 eyh-i Ekberin slkundaki ilk menzil dolaysz bir
fetih ya da bir cezbe olduu aktr. Bu manev alm bir halvet esnasnda her
hangi bir n hazrlk yapmakszn ve aniden elde etmitir. Yani, onun bu fethi,
Allaha giden yolu adm adm takip eden tedrici bir ilerlemenin, bir slkun
nihayetinde deil, yolun henz balangcnda gereklemitir. 35
Btn bu tecrbeleri, manev halleri yaarken bnl-Arab henz bir eyhe
intisap etmi deildir. Muhtemelen yirmi yalarnda iken, 580/1184 ylnda artk
bir eyhe intisap eder.36 Bu manevi yolda elinden tutan ilk mridi, eserlerinde
32
33
34
35
36
Endls Sfleri iinde s. 121, 122.

...Bir gn kad Ebul-Velid bn Rdle grmek zere Kurtubaya gelmitim. Halvetim esnasnda Rabbimin bana bahettii fetihlerden haberdar olmutu ve bu sebeple de benimle
grmek istiyordu... O sralarda henz yznde ty bitmemi bir ocuktum. Yanna girdiim zaman oturduu yerden kalkt ve muhabbet ve hrmetle beni kucaklad, sonra evet
dedi. Ben de ona karlk evet dedim. Onu anladm dnerek mutluluu daha da artt.
Ben, ona bu mutluluu veren eyin ne olduunu hissedince bu sefer hayr dedim... Bana
senin kef ve feyz-i ilahde bulduun ey mantn (nazar) bize verdii ey midir? diye sordu. Ona hem evet hem hayr diye cevap verdim. Bu evet ve hayr arasnda ruhlar
yerlerinden, boyunlar cesetlerinden frlar deyince benzi sarard, titreme geldi, birden sanki
elli ya yaland. Ne demek istediimi anlamt... Bk. bnl-Arab, Ftht (thk), c.II, s. 372.
Bk. Addas, bn Arab, s. 54.
Badd, bnul-Arabinin Menkabeleri, s. 21.
Addas, bn Arab, s. 55, 57.
age, s. 65. Esasnda onun iin slk, yani eyhlerin rehberlii altnda katedilen ve hakikate
tedrc olarak yaklalmasn salayan yol tahakkuka ulama adna izleniyor deildir. Zr
daha nce de vurguland gibi bnl-Arab, henz yolun balangcnda ve tek bir seferde
tahkik derecesine ulamtr ve eyhi Uryeb ile karlatnda sadece zahir itibaryla
zellikle de Fthtda birok kez zikrettii Ebul-Abbas el-Uryeb olmutur. 37

Bizzat bnl-Arabnin ifadesine gre bu zat, ne yaz ne de hesap bilen mm
bir kyldr.38 Her ne kadar slkunun balangcnda bnl-Arabnin her
hangi bir mridi olmasa da zamanla muhtelif yerlerde birok sufyle grecek, her birinden ayr ayr istifade edecektir.39 bnl-Arab, msteft olduu bu
statlarn her zaman hayrla yad eder ve eserlerinde onlarn manev hallerine
genie yer verir.40
bnl-Arabnin yaad dnemde, Marib tasavvufuna balca iki cereyan hakimdir. Bunlardan biri, Ebul-Abbas bnl-Arf (.536/1142) ve EbulHakem bn Berrecn (.536/1142)n temsil ettii Meriye ekoldr. Meriye mektebi temsilcilerinden bnl-Arif, Meriyede etrafna geni bir mrdn halkas
toplam, bn Berrecn ise biliye yresinde, olduka geni bir muhitte imam
olarak tannmtr.41 bnl-Arabi, bu suflerden en ok bnl-Arften etkilenmitir. Fthtn pek ok yerinde ondan bahseder ve onun Mehasinl-Meclis
isimli eserine atfta bulunur.42
bnl-Arabnin yaad dnemde, Maribin bir dier tasavvuf mektebi
ise, aslnda zel bir reti ve yazl bir esere sahip olmadklar iin tam anlamyla bir ekol saylmasa da, balca, bn Hirzihim (.559/1163), Ebu Yeza
(.572/1177) ve daha sonra da bu iki sfnin rencisi Ebu Medyen (.594/1198)
tarafndan temsil edilen ekoldr.43 Bu tasavvuf ekolnn en byk temsilcisi
37
38
39
40
41
42
43
mbted saylabilir. Fakat manevi derecesi ne olursa olsun, her arifin, veyslerde olduu gibi
merhum da olsa mutlaka bir eyhin eliyle manev eitimden gemeli, kendisine lutfedilen hal
ve mearife hakim olabilmesini salayan usulleri renmesi gerekmektedir. Dier bir ifadeyle,
eyh-i Ekberin durumunda, mrit sfatyla eyhlerine gstermesi gereken itaat, arif sfatyla
onlardan stn olmasna engel deildir. Bu anlamda ball mahlkt ierisinde sadece Hz.
Muhammededir denilebilir. age, s. 76.
bnl-Arab, Rhul-Kuds, s. 88; Uryeb hakknda ayrca bk. bnl-Arab, ed-Drretl-Fahire,
Endls Sfleri iinde, s. 70, 71 bnl-Arab, Ftht (byr), c. I, s. 282, 338, 369; c. VII, s. 181,
182, 354; c. VIII, s. 287.; bnl-Arabnin bu ilk mridinin ad kimi zaman Ebu Cafer Ahmed
el-Uryeb olarak da verilmektedir. Bk. Addas, age, s. 65.
bnl-Arab, Rhul-Kuds, s. 88.
eyh-i Ekbere gre birden fazla eyhe balanmann her hangi bir sakncas yoktur. Hatta ona
gre aksi tarzda bir kural cahiller tarafndan icat edilmitir. Bk. Addas, age, s. 78, bnlArabnin Kitb-u Nesebil-Hrka isimli eserine istinaden.
zellikle Rhul-Kuds, ed-Drretl-Fahire ve Fthatta kendilerinden istifade ettii birok
sufden bahseder. Bk. 4 nolu dipnot.
Meriye ekol hakknda ayrntl bilgi iin bk. Corbin, Henry, slam Felsefesi Tarihi, ev.: Hseyin Hatemi, stanbul 1985, ss. 217-221; Addas, age, ss. 67-71.
Mesel bk. bnl-Arab, Ftht (byr), c. I, s. 145, 174, 345; c. VII, s. 136; c. VII, s. 384.
Addas, bn Arab, s.72.
Ebu Medyen olmutur. Gazal hayranl ile mehur bn Hirzihimden,

Muhasib ve Gazalnin eserlerini okuyan Ebu Medyen, Ebu Yezann mrididir. bnl-Arab hi karlamasa da44, eserlerinde ska zikrettii45 bu sfden
olduka etkilenmitir.46 Zr, bnl-Arabnin eyhlerinin pek ou Ebu
Medyenin halifeleridir: Yusuf el-Km, Abdlaziz el-Mehdev, Abdullah elMevrr vs.47
bnl-Arab, tasavvufi bir eitim almakla kalmaz er ilimlerde de derinlemesine vukfiyet kazanr. ocukluk yalarndan itibaren bu ilimleri tahsile
balar. Hayatnn sonraki dnemlerinde ald birtakm manevi iaretler sonrasnda tam bir tecrit ve fakirlik yolunu seen bnl-Arab, yine manevi bir iaretle kendisini ciddi bir ekilde Kuran ve Hadis ilmine verir.48 bnl-Arabnin
geleneksel dn ilimler sahasnda istifade etmi olduu hocalarnn ve kendi
eserlerinin ksm bir listesini Melik Muzaffere gnderdii cazesinde kaydeder.49 Burada zikredilen hocalarn ou Muvahhidler devrinin en saygn limlerindendir ve bunlarn yedisi Muvahhid iktidar altnda kad ya da hatip olarak
resm grev f etmitir: Hacer, bn Zerkun, bn Eb Cemre, Tdil, bnlHarrt, bnl-Feres, bn Semhn. O halde bnl-Arabnin, Endls entelektel elitinden uzak olmad hatta ulem ve resm din grevlileri evreleriyle yakn iliki kurduu aikrdr.50
44
45
46
47
48
49
50
bnl-Arab, Rhul-Kuds, s. 125, 126;

Mesel bk. bnl-Arab, Ftuht (byr), c. I, s. 279, 335, 370, 379; c. II, s. 106, 152, 284; c. VIII,
276, 291, 294; et-Tedbrtl-lahiyye, Kleinere Schriften des Ibn al-Arabi iinde, nr. H. S. Nyberg,
Leiden 1919, s. 126, 158-159.
Bu mehur sfnin hayat, fikirleri ve bnl-Arab ile irtibat iin bk. Makkr, Nefh, c. IX, ss.
342-351; Bedevi, Abdurrahman, Ebu Medyen ve bn Arab, Kitbut-Tezkr Muhyiddin bn
Arabi iinde, Kahire 1969, ss. 115-128; Claude, Addas, Abu Madyan and Ibn Arab,
Muhyiddin Ibn Arab, A Commemorative Volume, ed. Stephen Hirtenstein-Michael Tiernan,
(Element Books), Dorset 1993, ss. 163-181;Yazc, Tahsin , Ebu Medyen mad., DA, c. X, s.
186-187; A. Bel, Ebu Medyen, A., c. 4, ss. 36-38.
Addas, bn Arab, s. 73. Ayrca bnl-Arabinin, Endls ve Maribdeki muhtelif tasavvufi
akmlarla ilikisi hakkndaki bir izelge iin bk. age, s. 329, 330.
Addas, age, s. 60; Kl, Agt., s. 12, dipnot 37. eyhin Kuran ve Hadis ilimlerindeki hocalar ve
eitimi hakknda bk. bnl-Arab, Muhyiddin, caze lil-Melikil-Muzaffer, Istlhtu-eyh
Muhyiddin bnl-Arab iinde, tahk.: Bessm Abdulvahhab el-Cb, Beyrut 1990, ss. 23-27.
Bk. age, ss. 23-39.
Addas, age, s. 112, 113.
1.1.4. Seyahatleri
bnl-Arabi hayatnn byk bir ksmn hakikati aramakla, srekli seyahatle
geirir. Kendisini belirli bir mekn ve ahsla snrlandrmayan bnl-Arab, bu
seyahatlerinde pek ok eyh ve limle tanr, onlarn ders halkalarna katlr ve
onlardan istifade eder. lk kez 589/1193 yllarnda Cezretl-Hadr zerinden
Fasn nemli bir liman kenti Sebteye, oradan da Tunusa geer ve burada, daha sonra el-Fthtl-Mekkiyye51 ve Rhul-Kuds52 isimli eserlerini kendisine
ithf edecei eyh Abdl-Aziz el-Mehdev ile tanr.
bnl-Arab, Markete iken grd manevi bir iaretle 596 yl sonlar
ya da 597/1200 yl balarnda bir daha Endlse geri dnmemek zere ve hac
niyetiyle, Mekkeye doru yola kar.53 Meraketen ayrldktan sonra Kahire ve
Filistin zerinden, burada Mescid-i Aksay ve Hz. brahimin kabrini ziyaret
ettikten sonra 598/1201de Hicaza ular.54 Byk eseri el-Ftuhtl-Mekkiyye
ilk defa Mekkede kendisine ilham olunmaya balar. Yine bu kutsal topraklarda, byk vgyle bahsettii mam Ebu ca Zahir b. Rstemle tanr ve ondan Tirmiznin Snenini okur.55 bnl-Arab, mezkr imamn kz Nizamla
da Mekkede tavaf esnasnda karlar. eyh-i Ekberin ilim, edep, marifet ve
gzellik bakmndan esiz kabul ettii bu kz, Tercmnl-Evktaki iirlerinin
ilham kayna olacaktr.56
bnl-Arab btn bu seyahatlerle de yetinmez, Badata, oradan da Msra geer. Daha sonra 601/1204 ylnda Urfa, Diyarbakr ve Sivas zerinden
Malatyaya gelmitir. Ona bu yolculuunda Sadreddin el-Konevinin babas
Mecdddin shak da refakat etmitir ki, onunla ilk kez 600/1204te Mekkede
karlar. O sralarda ikinci defa Anadolu Seluklu Devleti tahtna kan I.
Gysuddin Keyhsrev eski dostu Mecdddini Konyaya davet edince bnl-
51
52
53
54
55
56
bnl-Arab, Ftht (thk), c. I, s. 72

Bk. bnl-Arab, Rhul-Kuds, s. 31.
Addas, bn Arabi, s. 184; Kl, agt., s. 19.
bnl-Arab, Fthat (tahk.:), c. I, s. 72. Addas, bnl-Arabnin bu hac yolculuunda izledii
gzergahn sembolik bir anlam olduunu ifade eder. nk bnl-Arab, dier hac adaylar
gibi Kahireden ayrldktan sonra dorudan Mekkeye gitmek yerine Filistin zerinden, Hz.
brahimin kabrini ve Mescid-i Aksay ziyaret ettikten sonra Hicaza gelmitir. Addas, onun
bu ha seyahatini Hz. Peygamberin mira hadisesi ve eyh-i Ekberin manevi yolculuuyla
paralel tarzda sembolik olarak aklar. Bk. Addas, age, s. 206, 207.
bnl-Arab, Zehairl-Alk erhu Tercmnl-Evk, tahk.: Halil mran Mansur, Beyrut 2000,
s. 7.
age, s. 8, 9.
Arab de onunla beraber Konyaya ynelir. 602/1205te Konyada bulunan

bnl-Arab, burada bir mddet sonra eyh Evhadddin Kirman ile grr
ve hatta talebesi Konevnin eitimini bir mddet iin Kirmnye tevd eder.57
bnl-Arabnin Anadoludan tam olarak ne zaman ayrld bilinmemekle
beraber 620/1221 ylnda artk ama yerlemi olduu grlmektedir. Burada
627/1229 yl Muharrem aynda manevi bir iaretle Fussl-Hikem isimli kitabn yazar.58 Mekkede 598/1201 ylnda telife balad hacimli eseri Fthtn ilk
nshasn amda 629/1231 ylnda tamamlar. eyhl-Ekber Muhyiddin bnlArab 22 Rebilhir 638/ 8 Kasm 1240 tarihinde amda vefat etmi ve burada
Kasyn da eteklerine defnedilmitir.59 Trbesi, sonraki devirlerde oluan ilmi
taassub ve aleyhte propagandalarn tesiriyle unutulmaya yz tutmu ve bir sre bakmsz kalmtr. Osmanl Sultan I. Selim (Yavuz) Msr seferi dnnde
eyhin trbesini tamir ettirmi, yanna bir cami bir de tekke ilave ettirmitir.
Daha sonra II. Abdlhamid tarafndan bir kere daha tamir ettirilen bu trbe halen ziyaret mahalli olmay srdrmektedir.60
1.2. Eserleri
Olduka veld bir mellif olan bnl-Arab, hayat hakknda olduu gibi eserleri hakknda da bizzat kendisi bilgi vermektedir. Bata Ftht olmak zere
muhtelif eserlerinde melleft hakknda bilgiler vermesinin yan sra iki kez
kendi eserlerinin listesini karmtr. Osman Yahyann tespit ettiine gre, 627
senesinde amda, Sadreddin Konev iin oluturulan ilk listede bnl-Arabi,
248 tane eserinin ismini zikretmektedir.61 Eserlerinin bir dier listesini ise
bnl-Arabi, Eyyb hanednndan Melik Adilin olu, am Sultan Melik Eref
Muzaffer Bahauddin Musaya62 verdii icazetnamede sralamaktadr. 632 sene57
58
59
60
61
62
Addas, bn Arabi, s. 235, 236, 237; Kl, agt., s. 22.

Bk. Kan, Abdurrezzk, erhu Fussil-Hikem, Kahire 1966, s. 9
Makkar, Nefh, c. II, s. 363. Ayn trbeye daha sonra iki olu Muhammed Imduddn ve Muhammed Sadeddn de defn edilmitir. age, c. II, s. 369, 370.
Sm, emsettin, Kmsul-Alm, (Mihran Matbas), stanbul 1306, c. I, s. 647; Uluda, Sleyman, bn Arab, Ankara 1995, s. 57, 58; Kl, agt., s. 24.
Bk.Yahya, Osman, Melleftu bn Arab, Franszcadan ev.: Ahmed Mahmud et-Tb, Kahire,
1992, s. 30, 31.
Eyyub hkmdarlarndandr. nce 607-618 yllar arasnda Meyyafarikinde, ardndan da
627den 635/1238deki vefatna kadar amda hkm srmtr. Meyyafakirinde kendisinden sonra, 627den 645/1247ye kadar hkm srm olan Melik Muzaffer ihabddinle kartrlmamaldr. Addas bn Arabi s. 112.
sinde amda yazm olduu bu icazetnamede ise 289 eserini zikretmektedir.63

eyh-i Ekberin eserleri zerine en kapsaml alma, mezkr bu iki liste ve
eyhin dier eserleri esas alnmak suretiyle Osman Yahya tarafndan Franszca
olarak kaleme alnmtr.64 Osman Yahyann oluturduu genel fihristten, mkerrer ve izafeler65 kartldnda bnl-Arabnin yaklak 550 civarnda eseri
olduu tahmin edilmektedir.66 Fakat malesef bu eserlerden sadece 245 kadar
gnmze ulaabilmitir.67 bnl-Arab, bata Tasavvuf olmak zere Tefsir,
Hadis, Fkh, Tarih vb. gibi konularda yzlerce eser kaleme almtr. Genelde
yazlarn nesir ile yazmakla beraber nazma da nem verdiinden bir hayli iiri
de bulunmaktadr. fadeleri veciz ve mcmel olmakla birlikte bezen hayli youn ve tezatldr. Zira o, btn eserlerini dier kitap telif edenler gibi sistematik
olarak dnp yazmadn, bunlarn dnce mahsl olmaktan ziyade birer
ilahi dikte olduklarn zellikle belirtir.68 En mehur eserleri unlardr: elFthatl-Mekkiyye, Fssl-Hikem, nd-Devair, Ukletl-Mstevfiz, etTedbrtl-lahiyye, et-Tenezzltl-Mevsliyye, Ank- Murib, el-Merifllahiyye (Divan), el-Abdile, Ruhul-Kuds, Tercmanl-Evk...
1.2.1 el-Fthtl-Mekkiyye
Ksaca el-Ftht olarak anlan eserin tam ad el-Fthtl-Mekkiyye f
63
64
65
66
67
68
bnl-Arabi, caze, ss. 23-39; Yahya, Melleft, s. 45.

Yahya Osman, Historie et Classification de Loeuvre dIbn Arab, am 1964. Eser Arapaya evrilmitir bkz 58. Dipnot.
Mesela u eserler bnl-Arabye izafe edilenlerdendir: Tefsru bnil-Arab: bnl-Arabye
izafeten baslan bu tefsir (Beyrut 1968) Knnin Tevltl-Kurnyla kartrlmtr. Bk.
Yahya, Melleft, s. 254, 255; Lory, Pierre, Kniye Gre Kurann Tasavvuf Tefsiri, ev.: Sadk
Kl, stanbul 2001, s. 25, 26. bnl-Arabinin bizzat kendi eserlerinde zikrettii ve 64 ciltten
olutuunu syledii el-Cemu vet-Tafsil isimli tefsiri ise maalesef bu gn kayptr. Bk. bnlArabi, caze, s. 32; Yahya, Melleft, s. 276; Kl, agt. s. 30. Yine u eserler de bnl-Arabye
izafe edilenlerdendir: Risaletl-Ehadiyye, bk. Yahya, age, s. 323, 324. Rislett-Tevhd:
emseddin Fenr (.834/1431)ye aittir. Bk. Yahya, age, s. 331. Risletn fil-Ehadiyye/Risaletn
men Arefe Nefseh Fekad Arefe Rabbeh: Evhadddin Balbn (.686/1287)ye aittir. Bk. Yahya
age, s. 342, 343. el-Blga fil-Hikme: bnl-Arabiye ait olduu iddiasyla Nihat Keklik tarafndan yaymlanmtr. Bk. bnl-Arab, el-Bulga fil-Hikme, nr. Nihat Keklik, stanbul 1969.
Tahkik edilen eserde her hangi bir mellif ismi olmadn bizzat Nihat Keklik syler. age, s.
9. Fakat bu eser, M. Tak Dnipejuh tarafndan irk dnr Ykut el-Ebherye izafe edilerek Tahranda nerolunmutur. Bk. Kl, agt. s. 29, dipnot 112.
Yahya, age, s. 79.
Kl, agt. s. 29; Ayn mellif, bnl-Arab, DA, c. XX, s. 514.
bnl-Arab, Ftht (tahk.:), c. I, s. 265.
Marifetil-Esrrl-Mlikiyye vel-Mlkiyyedir.69 Ayrca bnl-Arab bu eserinden

ksaca el-Fethul-Mekk eklinde de bahsetmektedir.70 bnl-Arab bu devs
eserini zellikle eyhi Abdlaziz el-Mehdev ve yakn dostu, zatl kle Abdullah Bedr el-Habeye ithfen kaleme almtr.71 Feth/ftht kelimesinin etimolojik ve stlh anlamnn da iaret ettii gibi bnl-Arab bu eserini, Mekkedeki tecrbesi esnasnda elde ettii manev almlar ve ilhamlar neticesinde
kaleme almtr. Nitekim el-Fthtl-Medeniyye72, el-Fethul-Fs73 ve
Tenezzltl-Mevsliyye74 gibi eserlerini de kendisine fetihlerin geldii yerlere
(Medine, Musul, Fas) gre isimlendirmitir. Fthtn bu zelliini eitli vesilelerle vurgulayan bnl-Arab, sadece ihtiva ettii bilgilerin ilham rn olmas bakmndan deil, bu bilgilerin ileni biimi, slbu, imls, tertibi gibi
hussiyetleri bakmndan eserinin tam bir mnev feth ve ilahi ilham rn olduunu syler.75 Bu zellik sadece Ftht iin deil onun dier eserleri iin de
geerlidir. Fussl-Hikemin yazl hakknda da bu trden bilgiler vermektedir.76
1.2.1.1. Eserin Yazl
bnl-Arab, Mekkedeki ilhi fetihler sonucu kendisinde hasl olan marifetleri
kaleme ald Fthtn ilk yazl serveni hakknda misal leminde yaam
olduu baz tecrbelerini sembolik tarzda anlatr. Esasnda hayatndan bahsederken de deindiimiz gibi bnl-Arabnin klli tarzdaki ilk fethi henz
Mekkeye gelmezden nce biliyye mezarlndaki uzleti esnasnda gereklemitir. Bu ilk fethi sonrasnda yle syler: O mezarlkta drt gn kaldm, sonra oradan btn bu ilimlerle ktm77 Bu ekilde sahip olduu btn ilimlerini bu
ilk fethine balayan bnl-Arab, daha sonra da eitli veslelerle bu tarz tecr-
69
70
71
72
73
74
75
76
77
age, c. I, s. 73.
bnl-Arab, Kitbul-Mm vel-Vv ven-Nn, Resailu bn Arab iinde, tahk.: Muhammed zzet,
Kahire ts. s. 90; Yahya, Melleft, s. 430.
Eser hakknda bk. Yahya, age, s. 474.
eyhin harfler ilmi zerine yazd el-Mebd vel-Gyt isimli eserinin dier ismidir. Bk.
bnl-Arab, Kitabul-Mim, s. 90; Yahya, age, s. 541.
Eser hakknda bk. Yahya, age, ss. 260-262
bnl-Arab, Ftht (byr), c. III, s. 245.
bnl-Arab, Fussl-Hikem, tahk.: Ebul-Al Affi, Kahire 1946, s. 47.
Badd, bnl-Arabnin Menkabeleri, s. 21; Addas, bn Arab, s. 56, 57.
beler yaayacak, icml tarzda elde ettii merifini tafsl olarak gerekletirecek
ve bu bilgilerini uzun bir telif hayat boyunca, mrnn sonuna kadar yazacaktr. Mekkede yaad bu tecrbelere bnl-Arabi, Fthtta genie yer vermektedir. Bunlarn ilkinde, 598 senesinin hac mevsiminde 78 yaad bir tecrbesinde hem Ftuhat yazmaya balamas ve hem de kendisinin velayetin nihi
derecesine ulatrlmas hususunda ak bilgiler vermektedir. Misal lemindeki
bu vakasnda bnl-Arab, Hz. Peygamberi olduka yce bir makamda grr;
dier peygamberler ile Hz. Ebbekir, Hz. mer, Hz. Osman ve Hz. Ali onun
huzurundadrlar. Melekler Hz. Peygamberin makamn evrelemiler ve onun
nnde saf tutmulardr.79 Bu tecrbesini bnl-Arab, yle anlatr:
...Hz. Peygamber, Htem (Hz. sa) ile aramzdaki makam ortakl sebebiyle beni
Htemin arkasnda grd ve ona yle dedi: Bu senin benzerin, olun ve dostundur.
Onun oturmas iin krsy getir ve nme koy. Sonra bana iaret etti ve szlerine
yle devam etti: Kalk ey Muhammed, krsye k ve beni gnderene, seni vazifelendirene hamd et; nk sende benden bir para vardr ve artk benden uzak kalmaya
sabr kalmamtr. Senin zatndaki hakikate hkmeden de o paradr... Htem krsy
yerletirdi. Krsnn alnlnda parlak bir nurla bu en saf Muhammed makamdr,
buraya oturan onun varisidir, Allah bu zat eriatn muhafazas iin gndermitir yazyordu. O anda bana hikmet vergileri bahedildi. Sanki bana cevmiul-kelim verilmiti...80 Nihayet bu yce vakadan geri gnderilerek bu dnyaya dndm ve bu mukaddes hamd kitabn giri ksm yaptm81
Fthatn giriini bu ekilde misal lemindeki bir vakasndan sonra kaleme alan bnl-Arab, Kbede, tavaf esnasnda yaad esrarengiz bir tecrbesini de Fthtda anlatr. Bu tecrbesinde bnl-Arab, Hacer-i Esvedin
nnde bir vecd hali yaar, ve olaan st vasflar olan, sra d bir genle
(fet) karlar. Bir grnp bir kaybolan bu gen, hem susan hem konuan,
hem basit hem mrekkeptir, ayn zamanda ne canldr ne de l. Yaratl gerei iaret ve remizlerle konuur.82 Kendisinden kh bir melek kh bir insan gibi bahsedilen bu gencin kim olduu konusunda; Rhul-Kudsn bir tecessm83, bnl-Arabnin rhn ei, semv ikizi (divine alter ego)84 gibi farkl g-
78
79
80
81
82
83
84
Addas, age, s. 207.

bnl-Arab, Ftht (thk), c. I, s. 44, 45.
age, c. I, s. 58.
age, c. I, s. 215, 216.
Addas, bn Arabi, s. 210.
Corbin, Creative Imagination, s. 278, 279.
rler ileri srlmtr. Esasnda bnl-Arabnin bu tecrbesini anlatrken

kulland ifadeleri olduka semboliktir ve feta ile kimi ya da neyi kastettii
tam olarak anlalmamaktadr. Kbenin hakikati ya da levh-i mahfuzun tecessm etmi bir ekli olabilecei ynnde grler de ileri srlmtr.85 Burada
bizim iin nemli olan husus, feta ile gerekletirilen bu sessiz/sembolik diyalogdan el-Fthtl-Mekkiyye gibi devsa bir eserin husle gelmesidir. nk
ibare ehline kapal olan, en beli hatiplerin dahi hibir nasibinin olmad bu
sembolik konumay bnl-Arab anlam ve onun hakikati kendisine almtr.86 Nihayet Fet, bnl-Arabye unlar syler:
Peimden ayak izlerimi takip ederek benimle birlikte tavaf et. Bana bizzat benim ay
mla bak ki neetimden kitabna yazacan ve ktiplerine dikte ettirecein (bilgileri)
alasn.87 ...imdi zerimdeki perdeleri kaldr ve suretimin ihtiva ettiklerini oku.88 Bende greceklerini kitabna koy ve arkadalarna ret.89 O zaman perdelerini atm ve
gz ucuyla onun yazlarna, satrlarna baktm. Kendisine tevd edilmi olan nuru, o satrlarn ihtiv ettii gizli ilimlere gzlerimin nfuz etmesini salad. Onun sretinde
okuduum ilk satr ve muttal olduum ilk sr, imdi gelecek olan ikinci bapta anlatacamdr.90
bnl-Arabinin, esrarengiz gen ile olan sembolik diyaloguna yer verdii

birinci baba Bu kitaba yazdm eyleri, onun neetinin inceliklerinden aldm ruhun tannmas ve benimle onun arasndaki srlar91 eklinde bir balk
semesinden de anlalaca gibi Ftht bu tarz mnev tecrbe ve fetihlerin
rndr. Bu kapsaml eserin ve hatta bnl-Arabnin dier btn eserlerinin
ihtiva ettii merif, bu ve benzeri tecrbeler neticesinde onda icml tarzda hasl olmutur. bnl-Arabnin bu tecrbesi hakkndaki ifadelerinden de anlalaca gibi burada renme, zahir anlamda bir eitim faaliyeti ve zihinsel bir
eylem deildir. Yani bu tecrbesinde eyh, be yz altm bblk devs eserini
bir kiiden veya bir kitaptan satr satr okuyup renmi deildir. bnl-Arab
85
86
87
88
89
90
91
Chodkiewicz, Michel, An Ocean Without Shore, Franszcadan ev.: David Streight, New York,
1993, s. 28, 29; Kl, Mahmut Erol, el-Fthtl-Mekkiyye , DA, c. XIII, s. 251.
bnl-Arab, age, c. I, s. 218.
bnl-Arab, Fthat (tahk.:), c. I, s. 219.
bnl-Arab, Ftht (tahk.:) c. I, s. 230.
Bu ifade, Osman Yahya tarafndan hazrlanan tahkikli neirde bulunmamaktadr. Bk. age, c. I,
s. 230; Fakat, Bulak 1329 basksnda ve Ahmet emsettin tarafndan hazrlanan Beyrut basksnda vardr. Bk. Ftht (byr.), c. I, 85.
Bk. age, c. I, s. 215.
eserine dercedecei srlar bir kitapta deil bir kimsede mtalaa etmitir.92 Yine
o, bu kimsenin ona bu srlar okumas ya da telkin etmesi eklinde deil, bizzat
bu kimsenin neetinde ve hakikatinde bu srlar mahede etmitir. nk fet,
srlarn renmek istediinde bnl-Arabye neetimin inceliklerine ve grnmdeki tertibe bak, istediin eyin bende yazlm olduunu grrsn.
nk ben ne sz syleyenim ne de syleten93 der. Zaten daha nce de bahsettiimiz gibi bu diyalog sessiz/sembolik bir diyalogdur. Aslnda bu karlamada kelime bile kullanlmamtr, zir yaratl gerei sadece sembol ve m ile
konumakta olan fet konumaz ama olduka fasihtir.94 eyh-i Ekberin muttal
olaca ve bizim iin tercme edecei ilimler fetann bizzat neetinde sembolik
olarak ve icml tarzda bulunmaktadr. Fakat bu vakay nasl yorumluyor
olursak olalm, neticede Fthtn hemen o anda mellifin zihninde niha eklini aldn iddia etmemiz olduka zordur. Pek ok seneye yaylacak bir yazm
sreci iinde sk sk hususi birtakm noktalarda baka ilhamlar sz konusu olacak ve bunlar bazen bnl-Arab iin bile beklenmedik bir nitelik tayacaktr.95
Bazen de bir mesele hakknda daha nceki bir bapta sylemi olduklarn, talebelerinin sorular ya da ihtiyalarna gre bir baka bapta tamamladn ya da
tasrih ettiini grmek mmkndr. Mesela 296. babn sonunda halkul-efal meselesine deinirken, talebesi bn Sevdekinin bir tespiti zerine bu meseleyi 2.
bapta ele alm olduundan baka bir tarzda aklar. Ve hatta tpk eyhlerinin
kendisinden istifade ettii gibi kendisinin de talebesinden istifade ettiini ve
Allahn inayetiyle daha nce bilmedii bir eyi rendiini syler.96
bnl-Arab eserinin ve daha genel olarak, ister ifh ister yazl olsun btn irfannn ilhama dayandn pek ok defa vurgulamaktadr: Sohbetlerimde ve eserlerimde sylediim her ey Kuran hazretinden ve bana fehim anahtarlarnn verilmi olduu hazinelerinden gelmektedir.97 Ftht sz konusu
olduunda ise bu vurgu iyice belirginleir. Hatta ona gre ilh ilham eserin
sadece muhtevasn deil tanzimini de tayin etmektedir ve mesela baplarn sralanndaki zahir ahenksizliin sebebi de bu ilhamdr. er ahkmn srlarna dair 88. baba ilikin olarak yle yazar: Bu bab ibadetlere dair babn n-
92
93
94
95
96
97

bnl-Arab, age, c. I, s. 219.
age, c. I, s. 222.
bnl-Arabi, Ftht (byr.), c. IV, s. 464.
age, c. VI, s. 61.
cesine yerletirseydik daha muntazam grnrd, ama byle varid oldu. Bu

benim ahsi bir tercihim deildir.98 Bunu da bizzat Kurann tertibine benzetir.
Zr bnl-Arabye gre, namazlara (zellikle) orta namaza (ikindiye) devam edin.
Sayg ve ballk iinde Allaha kulluk edin (Bakara 2/238) ayetinin talak ve nikah
hakknda hkmler ihtiva eden ayetler arasnda gelmesi de zahiren irtibatsz
gibi grnen bu tertip de bir hikmete binaendir.99 te bnl-Arab, Mekkedeki
manev ftht neticesinde 598/1201 ylnda Ftht telife balam ve bu
muhteem eserini amda 629/1231 ylnda uzun bir tahkik neticesinde tamamlamtr.
1.2.1.2. Eserin Nshalar
bnl-Arabi, Mekkede 598/1201 ylnda telife balad hacimli eseri Fthtn
ilk nshasn amda, 629/1231 yl Safer/Aralk aynda tamamlar.100 Mekke erifi Ynus b. Yusufun kz Fatmadan doan olu Imdddn Muhammed elKebre verdii101 Fthtn bu ilk mellif nshas, mstensih nshas (Beyazt,
no: 3743-3746) bulunmakla beraber, bu gn mevcut deildir. Mellif yaklak
yl sonra 632/1234te bu eseri btnyle gzden geirerek ikinci kez yazmaya balam ve 24 Reblevvel 636/1238de tamamlamtr.102 bnl-Arab, vefatndan iki yl nce bizzat kendi eliyle otuz yedi cilt halinde yazd bu ikinci
nshaya baz eklemeler yaptn syler.103 Baz tashihleri de ihtiva eden bu
nshann eyhin en mtekmil fikirlerini ihtiva ettii sylenebilir. Eserin ilmi
nerini hazrlayan Osman Yahya Fthtn en mkemmel metninin bu iki mellif nshasnn birlikte tahkik edilerek elde edilebileceini, zra ikinci nshada
bu eklemelerle birlikte baz karmalarn da sz konusu olduunu syler. 104
Osman Yahya bu iki nsha arasnada tespit ettii lafz, fikr ve tarih baz farkllklara iaret eder ve bnl-Arabnin ilk nshada ifade bakmndan daha cretkr olduunu vurgular.105 Mellif tarafndan kaleme alnan ikinci nsha bir
98
99
100
101
102
age, c. III, s. 245.

age, c. III, s. 245.
bnl-Arab, Ftht (tahk.:), c. I, s. 20, (takdim); Yahya, Melleft, s. 434.
bnl-Arab, Ftht (byr.), c. VIII, s. 389.
Ayn yer
Yahya, Melleft s. 434; Addas, bn Arab, s. 287, 289.
103 bnl-Arab, Ftht (byr.), c. VIII, 389.
104 bnl-Arab, Ftht (tahk.:), c. I, s. 20, (takdim).
105 age, c. V, s. 37, 38, (takdim).
sre bnl-Arabnin amdaki trbesinde muhafaza edildikten sonra vey olu Sadreddin Konevye intikal etmi, XX. yzyln balarna kadar da onun
Konyadaki zaviye ktphanesinde zenle korunmutur. Bu nsha bugn stanbulda Trk ve slam Eserleri Mzesindedir (no: 1845-1881). Konya nshas
olarak bilinen ve otuz yedi ciltten mteekkil bu nsha ak ve itinal bir
marib neshiyle yazlmtr.106 Bu nshada, eserin tamammn mellife hayatta
iken okunduunu ve eserin hem mellif ve hem de geni bir renci kitlesi tarafndan dinlenip tetkik edildiini gsteren sema kaytlar bulunmaktadr.107
Osman Yahya Fthtn yetmi bir sema kaydn tespit etmitir ve bu kaytlara
eserin tahkikli nerinde yer vermi, kaytlarn tamamn ise bnl-Arabnin
eserleri hakkndaki kapsaml almasnda zikretmitir108 Bunlardan ilk elli yedisi 633 ve 638 seneleri arasnda bizzat bnl-Arabi tarafndan verilmi olan
derslerin sema kayddr.109 Son on drd ise eyhin vefatndan sonra bn
Sevdekin ve Konev tarafndan verilen derslerin kaytlardr.110 Bu kaytlar hem
bu derece kapsaml bir eserin sonradan izafelerle tahrif edilmesi gibi bir problemi ortadan kaldrmas hem de eyhin yakn evresi ve rencileri hakknda
shhatli bilgiler vermesi asndan olduka nemlidir. Nitekim bnl-Arabnin
hayat hakknda kymetli bir eser vcda getiren Claude Addas, bu sema kaytlarn deerlendirmek sretiyle eyhin rencileri hakknda baz kanaatlere
ulamtr. Mesel Addas, 633 ve 638 seneleri arasnda bizzat bnl-Arab tarafndan verilmi olan ilk elli yedi dersin sema kaytlarndan eyhin derslerine
katlanlarn saysnn yz yirmi civarnda olduunu syler.111 Yine bu kaytlardan, eyhin zellikle tasavvuf kimlikleriyle temayz etmi mehur rencileri
Konev, Tilimsn ve bn Sevdekinin haricinde, ulem evrelerinden de bu ders
halkasna katlanlarn olduu tespit edilmitir. Bunlar; kad, hatip, vaiz, imam,
muhaddis gibi ulem muhitinden olan talebelerdir. Ayrca olduka geni olan
bu dinleyici kitlesinde, mehur suflerin ve ilim adamlarnn yan sra, sradan
106 bnl-Arab, Ftht (tahk.:), c. I, s. 34, 35, (takdim); Kl, Ftht, DA, c. XIII, s. 252, 253.
107 Bu sema kaytlar sadece Ftht iin deil eyhin dier eserleri iin de sz konusudur. Fakat,
konularnn olaanst eitlilii sebebiyle eletirilere en az imkn veren Ftht derslerine
olduka kalabalk bir dinleyici kitlesi katlrken, eyhin doktrinal ve metafizik nitelii daha
ar basan eserlerinin ise ok daha snrl bir renci halkas iinde okunmaktadr. Mesel,
Fussun tek bir sema kayd vardr ve yegane dinleyici de Konevdir. Bk. Yahya, Melleft, s.
479.
108 Mesel bk. bnl-Arab, Fthat (tahk.:), c. I, s. 137, 214, 294, 361; Yahya, Melleft, ss. 435-466.
109 age, ss. 435-463.
110 age, ss. 464-466.
111 Addas, bn Arab, s. 272.
mtevaz bir toplumsal tabakaya mensup kiilerin de bulunmasndan hareketle

Addas, eyh-i Ekberin irfannn belki herkese ak ve harc- lem saylmasa bile gayr-i mer ve gizli saylmad kanaatine ulamaktadr.112
eyhin vefatndan sonra da asrlar boyunca birok defa istinsah edilen
Fthtn stanbul ktphanelerinde, hatta sadece Sleymniye Ktphanesinde yzlerce nshas bulunmaktadr.113 Bu nshalardan bazlar olduka eskidir. Mesel, mellifin 629 ylnda tamamlad ilk nshadan istinsah edilen
Beyazt (no: 3743-3746) nshas 683/1284 ylndan nce istinsah edilmitir. Maalesef eksik olmakla beraber Fatih (no: 275) nshas da, bizzat bnl-Arabnin
ilk dnem rencilerinden olan bn Sevdekin en-Nri (.646/1248) tarafndan
istinsah edildii iin eski ve nemli bir nshadr.114 Grld gibi bu gn
Fthtn, bizzat bnl-Arab tarafndan yazlan ikinci nshas mevcuttur ve
bu nsha Trkiyededir. Yine bizzat onun yazd ve bu gn mevcut olmayan
ilk nshann ise, bnl-Arabnin asrnda ve ilk dnem rencisi tarafndan kaleme alnan olduka eski mstensih nshalar bulunmaktadr. Byle olmakla
beraber Abdlvehhb e arn, Msrdaki baz nshalarda tahrifat yapld
iddiasn ileri srmtr. arn, Ftht zetlemeyi amalad el-Yevkt velCevhir isimli eserinde, Fthtn baz nshalarnda rastlad cumhurun itikadna muhalif ifadelerin onun eserine sonradan yaplm izafeler olduu tezini
ileri srer. Bu tezini de, bu tr sokuturmalarn tarih boyunca birok mehur
limin eserlerinde de rastlandn ileri srerek desteklemeye alr.115 Bu iddiasn ileri srerken arnnin hangi nshalar kastettii kesin olarak belli deildir. bnl-Arab zerine almalaryla mehur Ebul-Al el-Aff ise
arannin, bnl-Arabyi savunma sikiyle bu iddiasn ileri srd ve bunu
yaparken de eyhi olduka snrl bir bak asyla deerlendirdii kanaatindedir. Zir bizzat bnl-Arabinin yazd nsha ile Bulak basksnn pek ok sayfasn karlatrdn ve aralarnda pek bir anlam deeri olmayan basit farkllklardan baka bir eye rastlamadn syler ve en azndan Bulak basks iin
her hangi bir tahrifin sz konusu olmadn ekler.116
Sadece tasavvuf tarihi asndan deil, btn slam dnce tarihi asn112 Addas, bn Arab, s. 274.
113 Bk. bnl-Arab, Ftht (tahk.:), c. I, s. 34 (takdim). Eserin, birok farkl ktphanede bulunan nshalar iin bk. Yahya, Mellefat, ss. 430-434.
114 Bk. bnl-Arab, Fthat (tahk.:), c. I, s. 35, 36.
115 arn. Abdlvehhab, el-Yevkt vel-Cevhir f Beyani Akidil-Ekbr, Kahire 1959, c. I, s. 7.
116 Ebul-Al Aff, bnl-Arabnin el-Fthtl-Mekkiyye simli Eseri, slam Dncesi zerine Makaleler iinde, ev.: Ekrem Demirli, stanbul 2000, ss. 288-290.
dan olduka nemli bir eser olan Fthatn, mellif nshas lkemizde mevcut
olmasna ramen maalesef tam bir ilm nerine bugn sahip deiliz. Esasnda
eserin ilm nerine 1972 ylnda Osman Yahya tarafndan Msrda balanmtr.
Olduka kapsaml ve titiz bir tahkik faaliyeti olarak planlanan bu almada
Fthtn yukarda bahsettiimiz Konya, Beyazt, Fatih nshalar ile Bulak
basks esas alnmtr.117 Msr Kltr Bakanl ve Sorbone niversitesinin
balatt bu projeye XII. ciltten itibaren UNESCO tarafndan da destek verilmitir. Konya mellif nshasna uygun olarak otuz yedi cilt halinde neredilmesi planlanan eserin maalesef en son XIV. cildi yaymlanabilmitir.
Fthtn tahkikli olmasa da birka farkl basks vardr. Eser, ilk olarak
Emir Abdulkadir el-Cezair tarafndan Msrda neredilmitir (Bulak 1297).
Ayrca eser 1876 ve 1911de tekrar baslm, bu son basknn Beyrutta birok
tpkbasm yaplmtr (Beyrut, ts.). nc basmda nceki basklara gre baz
farkllklar ve bask hatalar bulunduundan ilk bask daha muteber saylr.118
Ayrca eser, Beyrutta Ahmed emseddin tarafndan 9 cilt halinde baslm, bu
baskda IX. cilt Fthtn genel bir fihristi olarak dzenlenmitir.119 Ayrca eserin, bnl-Arabinin vasiyetlerini ihtiva eden son blm el-Vasya ad altnda
ayr bir kitap olarak baslmtr.120
1.2.1.3. erhleri, Muhtasarlar ve Tercmeleri
Olduka geni muhteval ansiklopedik bir eser olduu iin Fthtn tam bir
erhi yoktur. Fakat eserin geneline nispetle kapal bir slupla yazlm olan baz
bblar ile eserdeki baz beyitler erh edilmitir. Mellifi mehul birok erhin
yan sra ekber izgileriyle mehur baz nemli simalar da Fthtn ksm
erhlerini yapmlardr.121 Bu ksm erhlerden bazlarn ilgili blmlerine gre
u ekilde sralayabiliriz:
1.
Fthatn giri ksm zerine yaplan erhler: Muhammed b. Arab elCezirnin erhu Hutbetil-Ftht (DTCF. Ktp., smail Sib, no: 5147),
Muhammed el-Bal el-Earnin mukaddimedeki baz ifadeleri erhi, (Ber-
117
118
119
120
121
bnl-Arab, Fthat (tahk.:), c. I, ss. 34-36, (takdim).

Kl, Ftht, s. 254.
Bk. bnl-Arab, Ftht (byr.) c. IX.
bnl-Arab, el-Vasy, tahk.: Muhammed zzet, Kahire ts.
Bu erhler hakknda ayrntl bilgi iin bk. Yahya, Melleft, ss. 468-471; Kl, Ftht, s.
254, 255.
lin Kniglichen Bibliothek no: 2875), Abdullah Salhnin eserin, el-hamd

lillhillez evcedel-eye an ademin ve ademih eklindeki ilk cmlesi zerine isimsiz bir erhi (Selmiye no: 630/vr. 121b-126a), Abdullah
Bosnevnin yine bu ilk cmle zerine Enfesl-Vridt isimli erhi (Yahya
Efendi no: 2864/ vr. 38-54).122
2.
Fthtn 6. bb zerine erhler: Abdullah Bosnevnin Rislet HallilMahallil-Mukfel isimli erhi (stanbul nv. no: 3164/ vr. 15b 19b).123
3.
559. bb zerine erhler:
4.
Abdlkerim el-Clnin erhu Mkiltl-Fthtil-Mekkiyye (ehit Ali Paa

no: 2717/ vr. 48-70) ve Risaletn fl-Etvris- Seba (ehit Ali Paa no: 1397/
vr. 127- 128) adl eserleri.124
5.
Ayrca eyh mer Grn, erh-i Mntehabt- Ftht- Mekk adyla eserin
baz blmlerini Trke, ksmen de Arapa olarak erh etmitir.
6.
Sar Abdullah Efendi de, Fthtn zellikle 309. blm ve dier baz blmlerinde yer alan melmete dair konular Mirtl-Asfiy f Sfti
Melmetiyyetil-Ahfiya ad altnda erh etmi ve bu ser Mirktl-Evliy adyla Trkeye evrilmitir.125
7.
smail Hakk Bursevye mi yoksa Niyz-i Msrye mi ait olduu kesin

olarak bilinmeyen Lbbl-Lb adl risale ise Fthtn hazerat- hams ile
ilgili blmlerinin tercme ve erhinden ibarettir.126
8.
Ayrca tam bir erh niteliinde olmasa da, yakn zamanda Nihat Keklik tarafndan kaleme alnan bnl-Arabnin Eserleri ve Kaynaklar in Misdk
Olarak el-Ftht el-Mekkiyye isimli kapsaml alma da Fthtn anlalp
yorumlanmas asndan olduka nemlidir. Mezkr eserde Fthttan,
bnl-Arabnin kaynaklar ve eserleri bakmndan kriter olabilecek muhtelif birok para seilmi ve tahlil edilmitir.127
Bunlarn yan sra eserde geen baz iirler de mstakil erhlere konu olmutur. Mesel, Knn hurfen aliyen... eklinde balayan beyit
Meyyidddin el-Cend, Molla Fenr, Abdurrahman el-Bistm, Celleddin
122
123
124
125
126
Bk. Yahya, age, s. 468, 469.

age, s. 469.
age, s. 470, 471.
Kl, ag, s. 255.
Eser, smail Hakk Bursevye izafe edilerek ngilizceye de evrilmitir. Bk. Bursevi, Ismail
Hakki, Kernel of Kernel, Great Britain 1981.
127 Bk. 4 nolu dipnot.
ed-Devvn, Ulvn el-Hamev gibi limler tarafndan, bi kuvveti aynihd... ibaresiyle balayan beyit de Dvd-i Kayser tarafndan erh edilmitir.128 Subhne men ezhrel-eye... eklinde balayan beyit ise Mifthul-VcdilEher ad altnda Abdullah Salhaddn-i Uk tarafndan er edilmitir.129 Ayrca er-Rabbu hakkun vel-abdu hakkun.. eklinde balayan beyit ise Risletlfethil-Mbn adyla Abdullah el-Hlid ve Ceml-i Halvet tarafndan erh
edilmitir.130
Ayrca bnl-Arabnin havssl-havsn akidesini anlatt blmde pek
tafslt vermediini syleyen ada Msr meyihinden Muhyiddin et-Tum
de ilgili bba Tekmilet Fthtil-Mekkiyye ad altnda altm blmlk bir tekmile yazmtr.131
Fthtn erhlerinin yan sra ihtisarlar da yaplmtr. Bunlardan en
mehurlar arn (.973/1567)nin Levkihul-Envr, el-Yevkt vel-Cevhir ve elKibrtl-Ahmer isimli muhtasarlardr. arn, Fthat nce Levkihul-EnvrilKudsiyye el-Mntekt minel-Fthtil-Mekkiyye isimli eserinde zetlemi, sonra
da bu eserini El-Kibrtl-Ahmer f Beyni Ulmi-eyhil-Ekber ad altnda daha
da muhtasar hale getirmitir.132 Ayrca rn bu balamda, el-Yevkt velCevhir f Beyni Akidil-Ekbr133 ad altnda baka bir eser yazm ve bu eserinde de keif ehli ile kelamclarn inanlarn uzlatrmaya almtr. Eser, bata
Ftht olmak zere eyh-i Ekberin dier baz eserlerinden geni alntlar ihtiva ettii iin Fthtn muhtasar niteliindedir. Zaten rn de Yevktin,
Ftht ekseninde dndn, her bir blm yazmak iin Fthat bir kez
mtlaa ettiini eserin sonunda belirtir.134 Ayrca eyh-i Ekberi, ifade ve derinlik bakmndan sfiyyenin en kapsamls grdn, dolaysyla da byk
suflerin akidesini ihtiva eden eserini, eyhin bata Ftht ve dier baz eserleri
temelinde in ettiini syler.135
128 Kl, Ftht, s. 255.
129 erh hakknda ayrntl bilgi iin bk. Akku, Mehmet, Abdullah Salhaddn-i Uknin Hayat
ve Eserleri, Ankara 1998, ss. 108-111.
130 Yahya, Melleft, s. 469.
131 Et-Tum, Muhyiddin, Tekmilet Fthtil-Mekkiyye, (Mektebets-Sakafiyye) Beyrut 1993.
132 Bk. e-rn, Abdlvehhb, el-Kibrtl-Ahmer, el-Yevkt vel-Cevhrin hamiinde, Kahire
1959, s. 2.
133 rnnin hayat ve bu eseri hakknda bk. Ulu, Tahir, Abdlvahhb e-arn ve elYevkt vel-Cevhir f Beyni Akidil-Ekbir Adl Eseri, Tasavvuf, yl: 3, s. 9, temmuz-aralk
2002, ss. 209-219.
134 Bk. rni, el-Yevkt, c. II, s. 201.
135 age, c. I, s. 3.
Ftht zerine baka birok ihtisar almas daha vardr: Abdulgan enNablsnin Sevatiul-Envril-Kudsiyyesi, Abdulmuhsin b. Muhammedin elMntehab minel-Ftht, Hseyin Hamdi el-Hanef er-Rmnin SafvetlFtht, hep eyhin ansiklopedik eseri zerine yaplm muhtasarlardr. 136
erhlerinde olduu gibi Fthatn tam bir tercmesi de yoktur. Fakat baz
dillere ksm tercmesi yaplmtr. Batda ilk kez Michel Valsan (Mustafa Abdlaziz) tarafndan Franszca ksm bir tercme yaplm ve on bir paradan
ibaret olan bu tercme 1953-1966 yllar arasnda Etudes Traditionneles (Paris)
dergsinin eitli saylarnda yaymlanmtr.137 Daha sonra Valsann talebelerinden Charles-Andr Gilis (Abdrrezzk Yahya), Hac ve Srlar adl 72. blm La Doctrine Initiatique du Prinage (Paris 1982) adyla, Rahman Nefes ve
Srlar adl 198. blm ise Le Coran et la Fonction dHerms (Paris 1984) adyla
Franszcaya tercme etmitir. Dier taraftan muhabbete dair 178. Blm
Maurice Gloton tarafndan Trait de Iamour (Paris 1986), Kimy-i Sadet adl
167. blm ise S. Ruspoli tarafndan LAlchimie du Bonheur Parfait (Paris 1980)
adyla Franszcaya evrilmitir. Yine bnl-Arab zerine aratrmalaryla tannan Michel (Ali) Chodkiewiczin bakanlnda Franszca ve ngilizceye yaplan tercmeler ise, Chodkiewiczin olduka nemli bir mukaddimesiyle birlikte yaymlanmtr (Les Illuminations de la Mecque, Paris 1988).138
Batda ayrca Ftht eksenli olduka nemli almalar da yaplmtr. M.
Asin Palaciosun, Fthtn baz blmleriyle Dantenin lh Komedyas arasndaki benzerlikleri gsteren La Escatologia Musulmna en la Divina Comedia
(Madrid 1919) isimli eseri yaymlanmtr. Chodkiewiczin Ftht zerine yorumlarndan oluan makalelerini ihtiv eden dier bir Franszca eser ise Un
Ocan Sans Rivage adyla yaymlanmtr (Paris 1992).139 Yine William Chittickin
The Sfi Path of Knowledge isimli eseri bu adan olduka nemli bir almadr.
Fthttan nemli birok nakil zerine in edilmi olan eserde bnlArabnin metafizik hakkndaki grleri, mellifin eserin giri ksmnda kaydettii gibi uzman olmayanlarn da anlayabilecei bir tarzda ele alnmtr. 140
Stephen Hirtenstein ve Michael Tiernan tarafndan yayma hazrlanan
136
137
138
139
Bk. Yahya, Melleft, s. 471, 472.

Yahya, Melleft, s. 472; Kl, Ftht, s. 255.
Kl, Ftht, s. 255.
Eserin ngilizce tercmesi iin bk. An Ocean Without Shore, ev.: David Streight, New-York
1993.
140 Bk. Chittick, William C., The Sufi Path of Knowledge, New-York 1989 s. XX.
Muhyiddin Ibn Arab: A Commemorative Volume adl derlemede de Fthttan

baz sekilere yer verilmitir.141
Fthtn ksm de olsa Trkede hayli tercmesi vardr. Farkl birok bb
Osmanlcaya ve gnmz Trkesine aktarlmtr. Bir eyh bulmadan nce
mridin yapmas gereken eyleri ihtiv eden 53. bbn mtercimi mehul bir
tercmesi Sleymaniye ktphanesinde (Tahir aa no: 772), cennet ve menzillerini ihtiva eden 65. bbn yine mtercimi mehul bir tercmesi de stanbul Belediyesi Atatrk Kitaplnda (Osman Ergin, no: 72) bulunmaktadr. eyhlere
sayg ve onlarn kalplerine girme konusuna dair 181. babn eyh Mustafa Efendi tarafndan yaplan bir tercmesi de baslmtr (stanbul 1285). Yine 178. bb
Neba-i Muhabbet ad altnda mer Ltfi Efendi tarafndan, eyhin vasiyetlerini
ihtiva eden 560. bb ise Kaymakam Osman Bey tarafndan tercme edilmitir.142
Ftht ayrca, Selahattin Alpay, M. Sadettin Bilginer, brahim Ak Tank,
Naim Erdoan ve zellikle de son zamanlarda Mahmut Kank tarafndan ksm
olarak gnmz Trkesine kazandrlmtr.143
1.2.1.4. Eserin slbu ve Muhtevas
Tasavvuf eserler ierisinde ihtiva ettii madde ve konu bakmndan en zengin,
ifade bakmndan en titiz ve fikir bakmndan da en derini olan Ftht, Tasavvuf Tarihi asndan zirvede bir yerde, adeta dnm noktasnda bulunmaktadr. eyh-i Ekberin vefatndan gnmze kadar birok mutasavvf, dnr ve
aratrmac onun eserlerine ve grlerine kaytsz kalamamtr. Zengin muhteva ve slupla kaleme alnan Ftht, bazen eletirel mahiyette ve dolayl
tarzda da olsa asrlar boyunca birok kimsenin ilgisini ekmitir.
Daha nce de vurgulamaya altmz gibi muhteva, iml ve tertibi ba-
141 Bk. Muhyiddin Ibn Arab, A Commemorative Volume, ed. Stephen Hirtenstein-Michael Tiernan,
(Element Books), Dorset 1993. Mesel, William C. Chittikin Two Chapters from The
Futht al-Makkiyye, age, ss. 90-124 ve J. Winston Morrisin How to Study the Futht: Ibn
Arabis Own Advice age, ss. 73-90 isimli yazlar bu adan nemlidir.
142 Kl, ag, s. 256.
143 Bk. Selahattin Alpay, Ftht- Mekkiyye, stanbul 1986; M. Sadeddin Bilginer, Ahadiyyet Risalesi ve Ftht- Mekkiyyeden Seilmi Tasavvufa Dair Blmler, stanbul 1983; brahim Ak Tank, Tasavvuf, stanbul 1955; Naim Erdoan, Ftht- Mekkiyyeden Altn Sayfalar, stanbul ts.;
Mahmut Kank Fthtn u blmlerini tercme etmitir: 178. bb, lh Ak, stanbul 1992;
1., 2., 3. czler ile muhtelif baz bblardan sekiler, Marifet ve Hikmet, stanbul 1995; 1., 2., ve
26. bablar, Harflerin lmi, Bursa 2000; 560. bbn ilk ksm ile muhtelif birok bbdan ekiler,
Hakikat ve Tefekkr, Ankara 2003.
kmndan btnyle ilham rn olan Fthtn fikr ak artc ve zor takip edilir bir mahiyet arz etse de eserin geneli itibaryla bir slup sadelii iinde
yazldn sylemek mmkndr. zl ve dolaysz bir nesir slbu, eyhin
dier baz eserleriyle mukayese edildiinde Fthtn okumasn kolaylatrmaktadr. zellikle mellifin Fussl-Hikem144, el-Ankul-Mugrib145 ya da
Kitbul-sr146 gibi veciz eserlerini dikkate aldmzda, Fthtn, baz blmleri istisna edilmek kaydyla sade bir nesir slbuyla yazldn syleyebiliriz.
Byle olmakla beraber baz blmler erh edilmeye ihtiya duyulacak kadar
kapaldr. Nitekim eserin erhlerinden bahsedilirken de vurguland gibi bu
blmler erh de edilmitir. Geneli tibaryla ak bir nesir slbuyla yazlm
olmasna ramen Ftht ilk etapta yzeysel bir okumayla anlalp ihtiva ettii
konular hakknda hemen shhatli bir kanaate ulalabilecek tarzda bir eser de
deildir. nk bnl-Arabnin slbundaki kapallk her zaman dikkati
ekmi, hatta baz hususlarda aka ifade etmek yerine sadece iaret derecesinde kapal ifadeler kullanmtr. 147 Dier taraftan dil slubunun yan sra
bnl-Arabyi anlamay zorlatran baka etkenler de vardr. Mesela onun bu
eserinin bir stlahlar deryas olmas, kendinden nce sfler tarafndan kullanlan stlahlar kullanmasnn yan sra onlara kendi varlk, insan ve bilgi tasavvuru dorultusunda zel anlamlar yklemesi ve anlam erevelerini semantik
adan geniletmesi onu anlamay zorlatran, ya da baka bir ifadeyle yanl
anlalmasn ve hakknda birok tartmalarn husule gelmesini kolaylatran
sebeplerdendir. bnl-Arabnin det kendine has bir literatr vardr. O, kelimelere zel diyebileceimiz anlamlar ykler, kendi ifadesiyle mcmel lafzlar kullanr.148 Bu hussiyet eserlerinin tercmesini de zorlatrmaktadr. Zr
tercme edildiinde kelimelerin pek ou ya orijinal haliyle kalacaktr ki byle144 eyhin en veciz ve dolaysyla da en ok erh edilen eseri konumunda olan Fussun slbu
hakknda, bnl-Arabnin felsefesi zerine doktora tezi hazrlayan Affnin u szleri olduka dikkat ekicidir: Fussul-Hikemden balayarak bnl-Arabnin kitaplarn okumaya
baladm. Fussul-Hikemi, Knnin erhiyle birlikte defalarca okudum, fakat Allah bana
bu kitaptan hibir hakikati amad. Kitap, ak bir Arapa idi, tekil olarak aldmda her lafz
anlalyordu, fakat her cmlenin veya cmlelerin byk bir ksmnn toplam anlam, deyimler ve sembollerden ibaretti... Aff, Ebul-Al, Fussl-Hikem Okumalarin Anahtar, ev.:
Ekrem Demirli, stanbul 2000, s. 43.
145 Bk. bnl-Arabi, el-Ankul-Mugrib, tahk.: Halid ibl Ebu Sleyman, Kahire 1997.
146 Bk. bnl-Arab, Kitbl-sr il Makmil-Esr, Resail iinde, ss. 156-222.
147 Tahral, Mustafa, Fussl-Hikem erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alakal Baz Meseleler,
Fussl-Hikem Tercme ve erhi-I., stanbul 1999, iinde, s. 35.
148 Bk. Hakim, Suad, el-Mucems-Sf, Beyrut, 1981, ss. 15-20; Ayn mellif, bn Arab ve
Mvellid Lgt Cedde, Beyrut 1991, s. 59 ve devam; Tahral, Mustafa, agm. s. 35.
si bir tercmeyi okumann hibir anlam olmayacaktr. Ya da stlahlar anlamlaryla birlikte verilecektir ki bu durumda da muhtemelen anlam kaymalar olacak, tercmenin hacmi genileyecek ve okuyucu byk bir arlk hissedecektir.149 Ayrca onun temelde varlk ve bilgi anlaynn zorunlu bir sonucu olarak
grdmz paradoksal ifadeleri150 de onu doru anlamak asndan olduka
nemlidir. Mantk adan birbiriyle eliir grnen bu ifadeler, onun genel sistemi asndan bakldnda bir birini tamamlayan ifadelerdir ve her biri hakikatin baka bir vehesini ifade etmektedir.
Btn bunlarn yan sra daha nce de vurgulamaya altmz gibi, kendisi asndan esas tekil eden grlerinin, baka bir ifadeyle onu dier dnrlerden hatta dier baz sflerden ayran esas itikadnn, her hangi bir konu
btnl sz konusu olmakszn eserlerinin btnne yaylm olmas151 onun
temel vurgularn anlamay zorlatrmaktadr. te btn bu hususlar dikkate
alnmayp yzeysel ve aland bir yaklamla okunduu zaman bnl-Arab,
kendisiyle elien ve hatta zerinde srarla vurgu yapt din ve eriat dairesi
dna kan biri olarak deerlendirilebilmektedir.152 bnl-Arabnin iki nemli
eseri Fussl-Hikem ve Tedbrt- lhiyyenin arihi Avni Konuk, eyhlEkberin eserlerinde aklad marifetlerin ne kadar ince ve anlalmas zor olduu hususunda unlar syler:
ou kimseler eyhin aklam olduu hakikat ve marifetlerden rkp onlar inkr
ederler. Ve birtakm kimseler ise anladklarn zannedip kulluun gerei olan taatten
uzaklaarak dallete derler. Bu hakikat ve marifetler kldan ince kltan keskin bir
srat- mstakmdir. lah tevfik rehber olmadka akln ayann kayma korkusu
vardr.153
Ayrca bnl-Arabnin eserlerinde, cmle ierisinde isimlerin yerine ok

149 Grer, Dilaver, bn Arabde Lgat, Istlah ve Btn Anlamlaryla Din Kavram, Mrife, yl:
1, say: 3, k 2002, s. 45.
150 bnl-Arabnin eserlerinde geen paradoksal ifadeler hakknda bk. Chittick, The Sf Path, ss.
69-76; Ayn mellif, Hayal Alemleri, ev.: Mehmet Demirkaya, stanbul 1999, ss. 40-43; Tahral,
Mustafa, Fususl-Hikemde Tezadl fadeler ve Vahdet-i Vcd, FHT-II, iinde, stanbul
1997, ss. 9-38; akmaklolu, M. Mustafa, Muhyiddin bnl-Arabye Gre Hayal ve Dzeyleri, Tasavvuf, Ocak-Haziran 2003, yl: 4, say: 10, s. 308, 309.
151 bnl-Arabi, Ftht (tahk.:), c. I, s. 213.
152 Mesel, brahim el-Bik, Fthttaki baz meselelerden dolay eyh-i Ekberi tekfir eder. Fakat Biknin bu yaklam birok lim tarafndan reddedilmitir. Celleddin es-Suyt bu
dorultuda kk bir eser kaleme almtr. Bk. es-Suyt, Celaleddin, Tenbhul-Gab f Tahteti
bn Arab, haz: Abdurrahman Hasan Mahmud, Kahire 1990.
153 Konuk, Ahmed Avni, Tedbrat- lhiyye Tercme ve erhi, haz.: Mustafa Tahral, stanbul 1992,
s. 27.
sayda iaret zamiri kullanmas da154 cmleyi zorlatrmakta, dolaysyla da anlalma problemini dourmaktadr.
Ksacas dncesini daha ok varlk zerine younlatran, varln mahiyeti hususunu tasavvuf bir metotla anlatmaya ve izah etmeye alan bnlArabnin, tasavvuf tecrbesi sonucu elde ettii marifeti ifade etmede kulland dil slbu bal bana bir problemdir. zellikle Fuss ve Ankul-Mugrib
gibi kapal bir slpla yazlm eserlerinin yan sra Fthtn baz blmleri
de olduka veciz ve mldr. bnl-Arab ve eserleri hakknda nemli almalar olan Aff, Fussun Arapa olduu halde anlayamad ilk eser olduunu,
bu problemi de bata Ftht olmak zere bnl-Arabnin dier eserlerine
bavurmak suretiyle atn beyan etmektedir.155 Dolaysyla Ftht, baz blmleri ml olmakla birlikte bnl-Arabnin bata Fuss olmak zere veciz
eserlerinin anlalmas bakmndan nemlidir ve hatta onlarn kapsaml bir erhi konumundadr.
Fakat btn bu kompleks, anlalmas zor slbunun yan sra, bnlArabnin eserlerinin ayrcalkl bir yn vardr: Hangi konudan bahsederse
bahsetsin, bu, felsef-kelm bir konu olabilecei gibi, fikh veya dil ile ilgili bir
konu olabilir, hepsinin temel bir fikrin, tevhid ve vahdet-i vcd fikrinin damgasn tamasdr. O, ele ald konular, ya vahdet-i vcd anlayndan hareketle
ilemekte ya da niha olarak vahdet-i vcda balamaktadr. Bu sebeple onun
fikirleri zaman zaman dank, bir birinden kopuk gibi grnse de, bir biriyle
ince bir mantk rgyle balantl ve insicamldr.
Ftuht ansiklopedik bir eser olduu iin fkh, kelam, tasavvuf vb. gibi
birok ilmin konular eserde ele alnmtr. Bu konular ilenirken de avamhavas her kesin kendi idrak seviyesine gre anlayabilecei kapsaml bir slup
kullanlmtr. Mesel mellif, Fthtn mukaddimesinde, genel olarak
mslmanlarn ve kelam limlerinin itikat esaslarndan aka bahsettikten
sonra, ou insan idrakten aciz olduu iin havassn akidesini ise kitabn btnne yaydn sylemektedir.156 Bylesi kapsaml bir eserde yer yer kapal
sembolik ifadeler bulunsa da geneli tibaryla ak ve sade ifadelere rastlanmas
artc deildir. Esasnda bnl-Arab byle bir slbu benimsediini
Tedbrtnda aka ifade eder ve eserlerinde ak ifade (beyan) ile sembolik anlatmn (remz) bir arada verildiini syler. Bylece hem avm ve hem de havs
154 Mesel bk. bnl-Arab, Ftht (tahk.:), c. II, s. 64.
155 Aff, Ebul-Al, Fuss Okumalar, s. 44.
156 bnl-Arabi, Ftht (tahk.:), c. I, s. 213.
bu ifadelerden kendi nasibini alr.157 Farkl bak alarn gz nnde bulunduran bu ok ynl ifade slubu esas tibaryla Kuran ve Snnetin slbudur.
Bunun iindir ki her ayet, ilk bakta anlalan genel anlamndan sonra, baka
pek ok anlama tefsir edilmitir.158
bnl- Arab grlerini srekli ayet ve hadislere dayandrr. Hatta bazen
ayet ve hadisleri kendi ifade kalplar ierisinde verir.159 Kuran ve Snnet eserin temel kaynaklardr. Zr, Mutlak Vcd kendini insanlara kutsal metinler
araclyla, onlarn konutuu bir dil formunda aar. Vcudun mutlak hakikati asla bilinemez olmasna ramen, Kuran ve Hadiste zikredilen her ilah isim
Vcdun hakikati hakknda bir eyler syler. Bu yzden bnl-Arabnin eserlerinin ou Kuran ve Hadisin yorumundan ibarettir.160 Hatta btn irfann,
yazd ve syledii her eyin Kuran hazretinden, onun hazinelerinden kaynaklandn bizzat kendisi syler.161
bnl-Arab elde ettii marifet hakknda konumasnn Allah(cc)n emri ve
iznine bal olduunu, kendisi iin bir snr izildii zaman orada konumasn
kestiini syler.162 Dolaysyla onun eserleri, zerinde detaylca dnlp, belirli bir plan dahilinde yazlmaya karar verilmi sistemli konulardan mteekkil
deildir. Takip ettii metodun dier melliflerinkinden farkl olduunu bizzat
kendisi vurgular. yle ki, marifetin dndaki bilgileri kaleme alan dier mellifler, her ne kadar inceledii ilmin etkisinde kalsa da, istedii eyi eserine alma,
istediini de kartma hususunda zgrdr. bnl-Arab kendilerinin ise byle
olmadklarn, lah Hazretin kapsnda btn his ve ilimlerinden uzaklatklarn, ancak lah bir emirle ve kendilerine izilen snra gre eserlerini yazdklarn syler.163
bnl-Arab Fthtta, ele ald konunun mahiyeti, kendisi ve rencile157 bnl-Arab, Tedbrt, s. 106. Mesela o, Tedbratta, bir yandan slam dnyasnda hkmdarlk
makamnda bulunan halifeye nasihat ederken, bir yandan da tasavvuf anlamda Allahn
yeryznde halifesi olan insan- kmili gz nnde bulundurmaktadr. Dolaysyla bnlArabnin nasihatleri sadece siyasi halife ve hkmdara deil, insan- kmile, insan- kmil
olacak kiiye ve kendi vcdunda halife olan insana hitaben sylenmi olmaktadr. Bylece
okuyucu kendi anlay ve irfanna gre, bu anlam seviyelerini anlayp istifade edebilmektedir. Konuk, Tedbrat erhi, s. xxv (takdim).
158 age, s. xxv.
159 Bk. bnl-Arab, Ftht (tahk.:), c. I, s. 43; c. II, s. 117.
160 Chittick, Hayal Alemleri, s. 36.
161 bnl-Arab, Fthat (byr.), c. VI, s. 61.
162 bnl-Arab, el-Futht (tahk.:), c. I, s. 264.
163 age, c. I, s. 265.
rinin halleri ya da onlarn sorularna binaen kimi zaman diyalog slbunu, kimi zaman hakimne ilm slbu, kimi zaman da edeb ve hayal slbu kullanmaktadr. Her ne kadar Massignon, eyhin Fthtdaki slubunu duygusuz
ve donuk bulsa da164 eserde birok farkl slbun, edeb ve hayal tasvirlerin
bulunmas ona canllk katmaktadr. Kald ki Ftht, srekli anlalmas zor,
ilm meselelerin tartld souk, yorucu bir eser olmayp, mellifin farkl manev tecrbelerinin ve bunlarn canl tasvirlerinin anlatld, eyhleri ve dostlar hakknda samimi ve duygulu ifadelerinin yer ald kapsaml bir eserdir. Daha sonra hayal slubundan bahsederken de deineceimiz gibi, Allahn sfatlar meselesi gibi kelm bir konuyu hayl tasvirlerle, sembolik olarak anlatrken eserin slubu hi de donuk deildir. Yine ftvvetin165, efkat, merhamet
ve diergamln zayf gl btn mahlukata amil olmas gereini vurgulamak zere zikrettii u hadiseyi anlatrken de slbu souk deildir:
...eyhi misafirlere sofray sermesini emretmiti. O ise sofrann zerindeki karncalardan dolay sofray hazrlamada gecikti. Sofrann zerindeki karncalar datmay ftvvete uygun grmyordu. nk hayvanlara dokunmamak, onlar serbest brakmak
da ftvvettendir. te bu sebeple, karncalar kendiliklerinden kncaya kadar, onlar
sofradan zorla karmakszn bekledi... Nihayet eyhi ona, hassas davrandn dedi.166
eyh-i Ekber hi phesiz hkimne bir slupla kendini ifade etmektedir,

zra yolun nih menziline varp hakkal-yakine ulam biri olarak konumakta,
getii yol zerindeki hal ve dereceleri tam bir vukfiyetle tasvir etmekte ve bu
yolda rehberlik etme adna yazmaktadr.167
Esasnda Ftht, ilk mellif nshas otuz yllk uzun bir zaman dilimi ie-
164 Hallc hayranlyla tannan L. Massignon eyhin slubu hakknda unlar syler: bn Arabi
bir taraftan hakimne bir tavr ve sk bir lll yanstan, bir taraftan teknik stlahlarla
dolup taan slubu iinde genel grlerini ve ahs vakalarn anlatmakta, daima duygusuz
ve donuk bir ed tayan bu slup onun Hallac hakkndaki kanaatini nasl oluturduuna dair en deerli ipucunu sunmaktadr. Addas, bn Arabi, s. 212, Massignonun La Passion de
Hallaj isimli eserinden (c. II, s. 414) naklen. Massignonun eyh hakkndaki bu kanaati, bnlArabnin Hallc hususunda sk sk dile getirdii ihtiyat kaytlar sebebiyle olabilir. Yukarda
Massignondan iktibas edilen metnin son ksm da bu ynde bir ipucu vermektedir. Bk.
Addas, ayn yer.
165 Ftvvet: Fedakrlk, fergat, mertlik. Bir kimsenin srf insn mlhzalarla bakalarnn hak
ve menfaatn kendisininkinden nde tutmas. Bk. Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul 1991, s. 183; Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara
1997, s. 280, 281. Konu hakknda ayrntl bilgi iin bk. Aff, Ebul-Al, Melmlik, Sflik ve
Ehl-i Ftvvet, slam Dncesi zerine Makaleler iinde, ss. 135, 194
166 bnl-Arab, Ftht (tahk.:) c. IV, s. 68.
167 Addas, age, s. 212.
risinde yazlm otuz yedi ciltlik ansiklopedik bir eser olduu iin tek bir yaz
slbundan sz etmek mmkn deildir. Temelde mellifin yaad rhn
tecrbe ve hallere ve bunun yan sra rencilerinin durumuna ve sorularna
bal olarak birok farkl slbu eserde grmek mmkn: Hayal, ilm, edeb
slubun yan sra Fthtda kimi zaman diyalog slubuna da yer verilmektedir.
Bazen eer yle denirse biz de yle cevap veririz, eklinde diyalog slbunu kullanr.168 Genelde hitabet sanatna ait olan bu slpta mellif, dinleyici ya da okuyucularn azim ve gayretlerini harekete geirmek iin onlarla konuur. Bu ifade tarznda duruma gre istifham, taaccp ve istihkra kadar btn ifade ekillerine bavurularak hitapta etki, zenginlik ve gzellik salanr.169
Genelde istifhamlarla diyalog slbunu kullanan bnl-Arab, kimi zaman rencilerinin sorular zerine, kimi zaman da bizzat kendisi muhtemel sorular
dile getirerek, ortaya koyduu gr hakknda akla gelebilecek yanl anlalmalara tek tek iaret eder ve bu yanl anlalmalar gidermeye alr.170 Mesel
lemin varl konusunu ilerken muhtemel yanl anlalmalara u ekilde iaret eder:
Tevehhm olarak, lemin varl Hakkn vcdundan ne zaman sonra vcd buldu? gibi bir soru sorulursa yle deriz: Ne zaman sorusu zamana aittir, zaman ise greceli nispetler lemine ait olup Allahn yaratklarndandr. Nispetler lemi iinse yaratma takdrdir, cd deil. Dolaysyla bu soru batldr.171
Dier taraftan bnl-Arab eserinde, misal/hayal leminde yaam olduu

birok tecrbesini anlatr, kimi zaman da baz metafizik problemleri hayal tasvirlere bavurmak sretiyle zihinlere yaknlatrmaya alr. Bu ynyle onun
bu tasvirleri tabi mitlerin172 dilini anmsatmaktadr. Paul Tilich mann Dinamikleri adl eserinde, Allah-lem ve insan ilikilerini sembolik tarzda anlatmaya
matuf olan mitlerin her zaman mevcut olduunu, zir bizzat man dilinin
168
169
170
171
172
bnl-Arab, Futht (tahk.:), c. I, s. 277.

Hm, Ahmed, Cevheretl-Belaa fil-Meni vel-Beyn vel-Bed, stanbul 1984, s, 44.
bnl-Arab, el-Futht (tahk.:), c. II, s. 76-78, 84, 85.
age, c. II, s. 77.
Burada sz konusu olann tabi mittir, yoksa bnl-Arabnin slbunu eski ran ve Yunanda
olan tarih mitolojilerle mukayesesini yapmak gibi bir niyetimizin olmadn zellikle vurgulamak istiyoruz. Tabi mitlerin yan sra bir de tarih mitler vardr. Eski randa olduu gibi,
yer yzn iki ilh gcn sava alan olarak gren anlay, yine eski Yunanda olduu gibi
yer yznn bir birine eit olmayan bir tanrlar hiyerarisi tarafndan yneltildiini iddia
eden anlaylar tarih mitlerdir. Bk. Tillich, Paul, mann Dinamikleri, ev.: Fahrullah TerkanSalih zer, Ankara 2000, s. 55.
sembollerden kurulu olduunu vurgular. Mitolojik dil, zaman ve meknn tesinde olan metafizii nihalik iddialarn ortadan kaldrmadan zaman ve mekn
ats altna yerletirir. Esasnda tek Tanr bile, hakknda konuulmaya baland andan itibaren zaman ve mekn evresine ekilmitir ve dolaysyla da mitolojik dilin bir nesnesi olmutur. 173
nsann nih kaygsna ait sembollerin bir bileimi olan mitler insan bilincinin daima var olan formlardr, btnyle sklp atlamaz. Fakat kutsal kitaplarda bulunan mitolojik eler, mitolojik olarak kalmal, sembolik unsurlar
srekli korunmal ve bulunacak bilimsel karlklarla yer deitirilmemelidir.
nk sembollerin ve mitlerin yerini alabilecek bir ey yoktur. Sembolleri ve
mitleri dorudan anlamlaryla alglamaya alan literalist174 bir yaklamda
semboln kendisinin tesinde bir eye iaret etme karakteri gz ard edilmektedir. Literalizm Tanry nihliinden ve hametinden yoksun brakmakta,
Onu snrl ve baml olann seviyesine indirmektedir. Bu sebeple eer manda
semboller literal anlamyla alnacak olursa bir putperestin seviyesine inilmi
olunur.175 zelde bnl-Arabnin eserlerinin genelde de dn metinlerin anlalmasnda bu hussiyet olduka nemlidir. Tasavvufi metinlerin zerinde yaplan tartmalar da hep bu nokta gz ard edildii iin vuku bulmakta, metnin
temel vurgusu anlalmadan ilgili eserin mellifi kolayca zndklkla sulanabilmektedir.
Bizim burada zerinde durduumuz konu tabi mitdir. bnl-Arabnin
kullanm olduu hayl/mitolojik sluptan bahsederken, eski Yunan, ran ya
da Hint kltrlerinde rastladmz tarih miti deil, Paul Tillichin vurgulad
gibi, metafiziin kendine has sembollerinin bileimini, yani tab miti kastediyoruz. Zr bnl-Arabnin eserlerinde ne bir tanrlar hiyerarisini ne de mutlak
dalist bir anlay bulmak mmkndr. bnl-Arab, Kurandan ve kendi
manev deneyiminden mlhem olarak, Allah-lem ve insan ilikisi, Allahn sfatlar ve lemin yaratl gibi hususlar hayl unsurlar kullanmak suretiyle
canl bir ekilde anlatr. Ayrca onun bu anlatm slbunda, ayr bir ontolojik
gereklik olarak kabul ettii hayl lemi ve bizatihi bu lemde yaam olduu
tecrbeleri olduka nemlidir. Zr bnl-Arab, duyular leminden daha ger-
173 age, s. 51.

174 Literalizm/Lafzclk: Metindeki bir ifadenin ve dncenin zahirde gzken anlamna ball ifade eder.
175 Tillich, mann Dinamikleri, s. 53.
ek bir lem olarak tanmlad hayl/misal leminde176 bir takm metafizik hakikatleri bizzat sembolik olarak mahede etmitir. nk hakikatleri semboller eklinde sunma bizzat haylin doasndan kaynaklanmaktadr. Dolaysyla
onun bu hayal/sembolik anlatmlar, salt talim kaygsyla, ince metafizik hakikatleri zihinlere yaklatrmak iin seilen sradan benzetmeler olmayp, onun
bizzat varlk ve hakikat anlayyla paralel bir nitelik tamaktadr. imdi
bnl-Arabnin kullanm olduu hayli anlatm tarzndan baz rnekler vermeye alalm:
Mesel, Fthtn giriinde lemin yaratl ayet ve hadislerden mlhem
olarak olduka canl bir ekilde, hayal bir slupla anlatlmaktadr:
...Sonra irade kalemini ilim mrekkebine daldrd da korunmu, saklanm olan levh-i
mahfuza kudret sayla; olan, olacak olan ve hali hazrda olmakta olan, hatta olmayacak olan her eyi yazd... te bu yce kalemin, dier isimlerden ayr olarak yazd
ilk isim u oldu: Ey Muhammed! Ben, senin iin, senin mlkn olan bir lem yaratmak
istiyorum ve su cevherini yaratyorum. Bu su cevherini esiz izzet perdesi olmaszn
yarattm. Ve Ben, amda nasl isem yleyim, benimle beraber hibir ey yoktur. Yce
Allah suyu souk ve donmu olarak, tpk daire biiminde dnen bir cevher gibi yaratt. Ve bu cevhere, cisim ve rzlarn ztlarn bilkuvve tevd etti. Sonra ar yaratt ve
Rahman ismi bu ar kaplad. (Taha 20/5). Sonra krsy dikti ve iki ayak ona doru
sarkt. Sonra souk ve donuk olan bu cevhere cell nazaryla bakt da o, utancndan
eridi, paralarna ayrld ve su olup akt. te yeryz ve gkyz var olmadan nce
Onun ar bu su zerindeydi...(Hud 11/7) Sonra Allah, bu suya bir nefes gnderdi de
su, bu nefesin sarsntsndan dalgaland ve kprd. Dalgalar ar sahiline vurunca
Hakkka, vlm bir hamdle hamdederek nid etti. O zaman incik (es-sk) titredi ve
ona Ben Ahmedim dedi. Su utand, hemen geri ekildi, saf z olan ve eyann pek
ounu ihtiva eden kpn sahilde brakt. Yce Allah, boyu ve eni vgye deer
bir bykle sahip olan arz yuvarlak olarak ite bu kpkten in etti. Sonra da arzn
ondan ayrlrken ki srtnmesinden oluan ateten duman in etti. O duman iinde
de yksek semlar yarlp meydana geldi...177
Grld gibi bnl-Arab, lemin yaratln olduka canl bir ekilde,

hayal bir slupla anlatmaktadr. Denizin dalgalanmas, kyya vurmas ve bu
esnada kard ses, geri ekilirken kyda brakt kpk gibi ekl ve hiss
unsurlar lemin yaratl anlatlrken sembolik tarzda kullanlmtr.
176 bnl-Arabnin dncesinde hayalin insan ve ontolojik farkl dzeyleri iin bk. Corbin,
Creative Imagination, ss. 179-237; Chittick, The Sf Path,ss. 112-139; Ayn mellif, Hayal Alemleri, ss. 97-112 Kasm, Mahmud, El-Hayl f Mezhebi Muhyiddin bn Arab, Kahire 1969;
akmaklolu, agm. ss. 299-329.
177 bnl-Arab, Fthat (tahk.:), c. I, s. 48-50.
Yine ilh sfatlarn lemde tecellisi de hayal olarak canl bir ekilde tasvir
edilmektedir. Gizli hazine (kenz-i mahf) ierisindeki sonsuz cevherler olan bu
ilh isimlerin hem mutlak mnezzeh olan Zta hem de brnd huss
mnya delaleti vardr. O halde her bir isim Zta delaleti bakmndan
msemmnn ayndr ve bu ynyle dier btn isimleri de ihtiva eder. Dier
taraftan kendi tad hususi manas ve tecell ettii yerler (yn- sbite) zerinde hkmlerini icra etmeleri bakmndan bir birlerinden farkllamaktadrlar.178 lem, ite bu ilh isimlerin tecell yeridir. lemdeki her bir hakikatin bu
ilhi isimlere mahsus bir isimi vardr ve o ismin tekellf altndadr, ona ibadet
eder, o isim de ona Rabb olur.179 te bnl-Arabi, Allah-lem mnasebetini, sfatlarn lemde tecellisini Fthtda u ekilde tasvir eder:
Btn bu ilah isimler imamlarna180, onlar da Allah ism-i celline sndklarnda, Allah ismi de, bu isimlerin istedikleri yardm talep ederek btn isimlerden mstani
olmas tibaryla Zta snd. Mutlak iyilik ve cmertlik sahibi olan Zt onlara istedikleri eyle ihsanda bulundu ve Allah ismi celline yle dedi: simlerin imamlarna syle kendi hakikatlerince lemin ibrazna koyulsunlar. Allah ismi celli, isimlere yneldi
ve onlara bu haberi verdi. Onlar da hzla mutlu ve neeli bir ekilde ayrldlar...181
Bu hayal slup Fthtta bariz bir ekilde mahede edilmektedir. Ruhtan ve nefsten bahsederken ruhun Hakk ile ve nefs ile konumas, nefsle mcadele edip onunla savamasn anlatrken de bnl-Arab hep bu slbu kullanmaktadr.182 Yine bu slbu ierisinde o, kendisinden ok nce yaam olan
insanlarla, peygamberlerle, rhnilerle karlamasn, onlarla diyalogunu ve
baz manev tecrbelerini183 anlatmakta, adeta fizikle fizik tesini ve tarihle tarih tesini bir arada vermektedir. Bu slpla salt metafizik konular insan zihnine canl tasvirlerle yaklatrlmaktadr. Dier taraftan da anlalmas zor ilm/felsef slbun soukluu ve iticilii aza indirgenmi olmaktadr. Esasnda
bu hayali slup, daha nce de vurgulamaya altmz gibi bnl-Arabnin
varlk, hakikat ve marifet anlayyla alkaldr. bnl-Arabye gre hayalin
belirsiz oluu, iki ayr alan arasnda her ikisinin zelliklerini tar ekilde para-
178 bnl-Arab, Ftht (tahk.:), c. II, s. 129.

179 age, c. II, s. 124.
180 bnl-Arabiye gre ilhi isimlerin imamlar drt tanedir: Hayy, Mtekellim, Sem ve Basr.
Bk. bnl-Arab, Ftht (tahk.:), c. II, s. 127.
181 age, c. II, s. 131.
182 Mesel bk. age, c. II, s. 194, 195, 199.
183 bnl-Arabnin bu tarz tecrbelerinden bazlar hakknda bk. Chittick, Hayal Alemleri, ss.
113-128.
doksal bir mahiyette olmas, dier taraftan bu lemin suretler ve semboller

lemi olmas, eyhin eserlerinde bariz bir ekilde grnen hayal ifadelerinin
mahiyeti hakknda da bize k tutmaktadr. Bu ifadeler temelde semboliktir ve
derin tasavvuf tecrbeye dayaldr. Bu slbun mahiyeti gz ard edilip ifadelerin dorudan zahir anlamlar esas alndnda, eyhin tarih hatasna dt, ya da metafizii nihliinden koparp snrl ve kaytl olan seviyesine indirgedii gibi bir yanlsamaya dmek kanlmaz olacaktr.
Dier taraftan, herhangi bir edeb kayg gdlmese de, Fthtda edeb
slba da rastlamaktayz. yle ki eserde bnl-Arabnin Divnndan ok daha
fazla, yaklak be kat iir bulunmaktadr. Bu iirlerde bnl-Arab ilgili
bblardaki konuyu iir sembolizminden faydalanarak anlatmaktadr. Bu iirler
bulunduklar babn deta anahtar niteliindedir. bnl-Arabi her babn bandaki bu iirlerin, bablarda tafslen anlatlanlarn icml tarzda bir tekrar olmadn, bablarn ayr bir aklamas olduunu zellikle vurgular.184 Ayrca sadece iirlerini deil nesrini de kimi zaman edeb bir slpla yazar. Klasik birok
eserde, hatta Kuran- Kerimde de rastlanan muvzene185 slubunu kullanarak
cmleleri bir biriyle uyumlu tarzda deta iir gibi kaleme alr. 186
Daha nce de vurgulamaya altmz gibi Ftht otuz yedi kitaptan
(sifr) meydana gelmektedir. Eser ematik olarak alt ana blme (fasl), bu ana
blmler de 560 alt blmlere (bb) ayrlmtr. Bu bblardan bazlar bir iki
sayfa, bazlar ise mstakil bir kitap hacmindedir. Mesel birok farkl
menazilin srlarn ihtiva eden 559. bb hacim itibaryla en geni olandr ve
mstakil bir kitap gibidir. Hatta bizzat bnl-Arabnin beyanna gre, btn
bblar muhtasar olarak ihtiv eden bu bb- cm Fthtn zeti mahiyetindedir.187 Eser, bu 560 babn dnda bir nsz, (hutbetl-kitab), bb adlarnn tek
tek sraland bir blm, uzunca bir mukaddime ve bir de sonutan olumaktadr. bnl-Arab nszde, hakikat-i vcdiyye, hakikat-i muhammediyye ve varln yaratl konularna veciz bir ekilde deindikten sonra eserini bata eyhi
Abdlaziz el-Mehdev, yakn dostu ve talebesi Abdullah Bedr el-Habeye ve
onlarn ahsnda da btn muhakkik sufilerle, yakn dost ve kardelerine ithaf
184 bnl-Arab, Fthat (byr.), c. IV s. 439.
185 Kafiye sz konusu olmakszn cmlelerdeki faslalarn birbirine uyumlu olmas, nesirde cmlenin paralarnn bir birine eit ve uyumlu tarzda yazlmas. Mesel; ...mesffeh ...mebsseh,
...edd ...karb ifadelerinde olduu gibi. et-Tehnev, Muhammed Ali b. Ali, Keafu
Istlhtil-Fnn, Kalkta 1862den tpk basm, stanbul 1984, c. II, s. 1519.
186 Bk. bnl-Arab, Fthat (tahk.:), c, I, s. 43, 44, 172; c. II, s. 117, 118.
187 Bk. bnl-Arab, Fthat (byr.), c. VIII, s. 63.
eder.188 Hemen ardndan eserin bblarnn fihristi saylacak tarzda 560 babn
isimlerini sraladktan sonra189 mukaddimeye geer. Burada ilmin mertebelerinden190, nazar ve nebev ilimden191 bahsettikten sonra slamn genel inan
esaslarndan192 ve ihtisas sahiplerinin inan esaslarndan bahseder.193 Mukaddimeden sonra eserin alt ana blmne birinci bbdan itibaren balanr. Daha
nce de vurguladmz gibi, konu btnl asndan Fthtn sistematik
bir eser olmadn hatrlatarak eserin alt ana blm ve ilenen konular genel
hatlaryla vermeye alalm:
1.
Mearif: Genel olarak tasavvuf ilmi, srlar ilmi ve eriat ilimlerine ayrlm
olan bu blm 73 bbdan mteekkildir. bnl-Arab bu blme daha nce Fthtn yazlndan bahsederken de ksmen deindiimiz, Kbeyi
tavaf ederken yaad manevi tecrbesini anlatarak balar. yle ki bu tecrbesi onun hem bu kapsaml eserinin, hem de dier eserlerinde kaleme
ald irfannn kayna olacaktr.194 Ardndan bu blmn balarnda ayrntl bir ekilde harfler ilminden bahseder. Harflerin mertebeleriyle varlk
mertebeleri arasndaki paralellie dikkat ektikten sonra harflerin de yatay
bir de dikey boyutlar olduunu, onlarnda bedenleri ve ruhlar olduunu
vurgular.195 Yine bu blmde insann idrak yetileri ve bunlarn snrlar
zerinde durulur.196 Ayrca bu blmde Allah(cc) hakknda Kuran ve Snnete geen tebihvr ifadeler, slmn tenzih anlayyla bir btn olarak
ele alnp yorumlanr. bnl-Arab bu tarz ifadelerin akl olarak tevilini
hatal bulur ve aynen alnmalar gereini vurgular. Bu sebeple onun ulhiyet anlay tenzih ve tebih zerine kurulmutur. Allah, zt itibaryla mutlak mnezzeh iken, sfatlar ynnden tebihten sz etmek mmkndr.197
Ayrca bu blmde besmelenin, ardndan da Fatiha suresinin, harf harf,
188
189
190
191
192
193
194
195
196
197
Bk. bnl-Arab, Fthat (tahk.:), c. I, s. 72.

age, c. I, ss. 75-136.
age, c. I, s. 138.
age, c. I, s. 145.
age, c. I, ss. 162-173.
age, c. I, ss. 187-213.
bnl-Arab, Fthat (tahk.:), c. I, ss. 215-230
age, c. I, s. 231 ve devam.
age, c. I, ss. 99-102.
age, c. I, s. 103 ve devam. eyhin tenzih ve tebih hakkndaki grleri iin ayrca bk. Aff,
Ebl-Al, The Mystical Ppilosophy of Muhyiddin Ibnul-Arab, Cambridge 1939, ss. 18-24;
Chittick., The Sf Path, ss. 69-76, 113-115; Izutsu, Toshihiko, Sufism and Taoism: A Comparative
Study of Key Philosophical Concepts, London 1984, ss. 49-65; Chittick, Hayal Alemleri, ss. 40-43
kelime kelime srlarndan bahsederek uzunca bir tefsirini yapar. 198 Adeta
eserin btn fikri rgsn ihtiva eden bu blmde birok farkl konu ele
alnmtr: lemin zuhuru, yaratl, ulv ve sfli lemler, insan, insann
yaratl, hakikat diyar, hakikat-i muhammediyye, mlumt eitleri, zaman ve hakikati, cennet, cehennem, berzah, velayet...vb gibi birok farkl
konu zerinde durulmutur. Dier taraftan bu blmn sonunda, temizlik, namaz, zekat, oru ve hacc gibi temel fkh konular199 ve bunlarn srlar
zerinde genice durulmutur. Fakat bnl-Arab bu konular ele alrken
sadece zahiri hkmlerini zikretmekle yetinmez, kendi irfan dorultusunda bunlarn srlarndan bahsederek tasavvufi ynden yorumlar. Mesel, temizlik konusundan bahsederken, az bir suya isabet eden bir pisliin o
suyu kirleteceini ve kullanlaz bir hale getireceini, oysaki denize atlan
bir pisliin ise onda kaybolup gideceini, onu kirletemeyeceini vurguladktan sonra kuvvetli ve zayf kalp te byledir der. Zayf kalbe gelen bir
vesvese ona hemen etki ederken, ilimle, ruhl-kudsle teyit edilmi salam
bir kalbe gelen vesvese ve phe onda kaybolup gider. 200 Yine namazn
vakitlerinden bahsederken, kendi varlk ve zaman anlay dorultusunda
lemin ezelilii meselesini tartr.201
2.
Mumelt: Sfnin seyr-i slukuyla alakal olarak yapmas gerekenleri ihtiva eden bu blm 116 bba ayrlmtr. Bu blmde artk nazar aklamalardan ok tasavvufun uygulamalarana, sufilere mahsus stlahlara, ve
sufinin manev yolculuu esnasnda katettii merhalelere yer verilmitir.
Bu blmde tevbe, mcahede, halvet, uzlet, takva, zhd, ftvvet, haset,
ehvet, tevekkl, kr, sabr, murakabe, ihls... gibi tasavvuf birok konu
ve kavrama yer verilmitir.202 Bu tr konulara Risale, Kefl-Mahcub, elLuma, et-Taarruf... gibi dier klasik eserlerde de yer verilmitir. Fakat btn bu kavram ve konular Fthtda ayr bir boyut kazanr. Semantik adan bu kavramlarn anlam ereveleri srekli geniler, tabir caizse ontolojik, metafizik bir boyut kazanr. Mesela, halvet, sadece sfnin yalnzln
ifade etmede deil, ayn zamanda hatta hakiki manada Allahn, mahlukat
198 Bk. bnl-Arab, Fthat (tahk.:), c. I, ss. 132-205.

199 bnl-Arabnin temel fkhi konular hakkndaki grleri iin bk. el-Gurb, Mahmud, el-Fkhu
inde-eyhil-Ekber, Muhyiddin bn Arabi, am 1981.
200 Bk. bnl-Arab, Fthat (tahk.:), c. IV, s. 152.
201 age, c. VI, s. 60, 61.
202 Bk. bnl-Arab, Fthat (byr.), c. III, s. 208 ve devam.
yaratmadan nceki zaman tesi teklii iin, kullanlr.203 Yine fedakrlk,

diergamlk, cmertlik anlamna kullanlan ftvvet de Fthtda, btn mahlkata varlk baheden Allah(cc)n mutlak cmertliini ifade iin
kullanlr. Zr, vcd bakmndan tek ve mutlak olan Hakk tela, sonsuz
cmertlii ve sryla lemi yokluktan varla karmtr.204
3.
Ahvl: Ruhn miracnda salike arz olan halleri ihtiva eden bu blm 80
bba ayrlmtr. Bu blmde manev yolculuu esnasnda sufinin yaad
hallere yer verilmitir. Sefer, tarik, hal, makam, ath, riyazet, tecell, telvin,
hayret, kabz, bast, fena, beka, cem, tefrika, himmet, vecd, tevacd, mahv,
isbat... gibi birok tasavvufi konu bu blmmde yine bnl-Arabiye has
slupla ele alnmtr. Btn bu tasaavufun uygulamalarna ynelik hususlar, eyhin varlk, insan, lem, marifet ve tevhid anlayyla paralel tarzda
ele alnmaktadr. Mesela daha ok tasavvufi hallerin konu edindii bu blmde harfler ve varlk mertebelerinden, lemin yaratlndan bahsedilmektedir.205
4.
Menzil: Manev tahakkuk esnasnda salikin ykseldii rhn derecelerin

yer ald bu blm 114 bbdan olumaktadr. Bu blmde kutb, iki imamn menzilleri, Muhammedi ve Msev menziller, ehadet ve gayb lemleri, saadet ve ekavet ehli, melamet, vahyin ini ekilleri, nebi, veli ve meleklerin dereceleri, azap, azabn gereklilii, uhuvvet...gibi birok konu ve
bunlarn srlar hakknda geni malumt verilmitir.206 Yine bu blmde
Kuran menzilinden bahsedilir ve burada bnl-Arabi, Kurann anlam
erevesini sadece lafzlaryla snrlandrmaz. Burada bnl-Arab, Kuran,
varlk ve insan bir birleriyle paralel tarzda aklar. Nasl ki insan btn
lemi kendisinde toplayan kk lemdir, Kuranda btn kitaplar kendisinde toplayan kitab- cmdir.207 Ayrca bu blmde varlk mertebeleri,
am, heyl ar, krsi, felekler, semann katlar, yeryz, cennet ve cehen-
203
204
205
206
age, c. III, s. 225 ve devam; Hakim, Mucem, ss. 433-438; Addas, bn Arabi, s. 214.
bnl-Arab, age, c. III, s. 349.
bnl-Arab, Ftht (byr.), c. IV, ss. 35-38; s. 76 ve devam.
Mesel melamiyye hakknda bk. age, c. V, ss. 50-55; melek, neb ve velilerin dereceleri hakknda, age, c. V, ss. 77-83.
207 age, c. V, s. 137, 138. bnl-Arabnin Kuran, varlk ve insan anlayyla paralel tarzda aklamas hakknda ayrca bk. Eb Zeyd, Nasr Hamid, Felsefett-Tevl Dirsetn fi TevlilKurn inde Muhyiddin bnl-Arab, Beyrut 1993, s. 297 ve devam. Ayn mellif, Sf Dncede Hakikat-Dil likisi zerine: bn Arabde Dil, Varlk ve Kuran, ev.: mer zsoy,
slmiyt, c. 2, say: 3, (Temmuz-Eyll 1999), ss. 16-38
nemin tabakalar ilgin ekiller izilmek suretiyle anlatlmtr.208

5.
Mnzelt: Sufnin manevi miracna mukabil olarak ilh tenezzlt ihtiva

eder. Salikin ykseldii, tavsifi mmkn olmayan en son noktay ihtiva
eden bu blm 78 bb halindedir. Bu blmn banda bnl-Arab
mnazeleyi, bir birini arzulayan iki failin karlkl tenezzl ve birbirleriyle karlamalar olarak tanmlar. Aslnda mnazelede kulun fiili manev
bir ykselitir ve ilah tenezzl olmasa kul pek bir mesafe katedemez. Burada bnl-Arab, hadislere istinaden Hakkn dnya semasna tenezzlnden bahseder. Vahiy yoluyla Hakkn kul ile konumas da bir nevi tenezzldr.209 Yine ayetlere istinaden, Hakkn kuluna ah damarndan daha yakn olmas ve her nerede olursa onunla beraber olmas bir mnazele
olarak anlatlmtr.210 Ayrca bu blmde ruyet, irfni kefin gereklilii,
kbe kavseyn makam, slam, iman ve ihsan mertebelerinden bahsedilmitir.
6.
Makmt: Salikin ruhn terakkisi esnasnda katettii merhaleler ve tahakkuk ettii makamlar ihtiva eden bu blm ise 99 bba ayrlmtr. Bu blmn banda ricll-gayb konusuna yer verilmi, Muhammed kutuplardan ve on iki kutupdan bahsedilmitir. Bu kutuplardan her birinin ayr
menzilleri olduu vurgulanm, her biri kendi menziline gre ayr balklar altnda aklanmtr. Mesel menzilleri l ilhe illallah,
sbhanallah ve Allahuekber olan kutuplardan ve her birinin menzili
bir ayete tekabl eden kutuplardan bahsedilir.211 Bu blmn sonlarna
doru da genel hatlaryla hatml-evliy konusuna deinilmi, ardndan
da esmy hsn erhi yaplmtr.212 Daha nce de deindiimiz gibi
bnl-Arab 559. babda eserini zetledikten sonra son bbda da
mridlerine er ve hikem nasihatlerde bulunur.213
Eserin blm ve bblarnn saysnn dahi sembolik anlamlar tad ileri

srlmtr. Mesel, alt ana blm Allah(cc)n semalar ve yer yzn yaratt alt gn, Merif blmnn bb says imann 73 ubesini, Menzil blmnn bb says Kurann 114 suresini, Makmt blmnn bb says ise
208
209
210
211
212
213
Bk. bnl-Arab, Fthat (byr.), c. VI, ss. 186-194.

age, c. VI, ss. 331-335.
bnl-Arab, Ftht (byr.), c. VI, s. 342, 343.
age, c. VII, s. 110 ve devam., s. 130 ve devam.
bnl-Arab, Fthat (byr.), c.. VII, s. 287, 288.
age, c. VIII, s. 234 ve devam.
Allahn 99 ismini sembolize etmektedir. Yine mellifin doum tarihiyle

(560/1165) Fetih suresinin kelimelerinin toplamnn da Fthtn bb saysyla
ayn (560) olmas da dikkat ekicidir.214
Sonu olarak, tasavvufun hatta genel olarak mistisizmin esiz eserlerinden
kabul edilebilecek bir nitelik ve nicelie sahip olan Ftht, eyh-i Ekberin
eserlerinin hlass ve onlarn en kapsaml olandr. Hemen hemen dier btn
eserlerini kapsar. bnl-Arabinin mrnn yaklak yarsn harcad bu eser
ayn zamanda dnemine kadar olumu olan irfann da bir hlss saylr.
nk bnl-Arab bu muhteem eserinde gemi sflerin grlerini de
sunmu, birok farkl gr eserinde harmanlayarak onlara kendi damgasn
vurmutur. Kendinden nceki sflerin brakm olduu miras alr fakat bunlarla yetinmez. Kimi grleri aynen alr ve sk sk tekrar ederken, baz grlerin de belirli bir veheden doru fakat eksik olduunu vurgulayarak konu hakknda kendi kapsaml, eklektik grn serdeder. Mesel ilk hakikatler ve feleklerin hareketleri hususunda Eb Talib el-Mekk ve dier baz sflerin grlerini zikrettikten sonra bunlarn doru fakat eksik olduunu syler ve bu grleri uzlatrr. Bu noktada da ne Eb Tlibin ne de bir bakasnn szn
aktarp onunla yetiniyoruz der.215
Muhteva itibaryla olduka zengin olan eserde; ilim, felsefe, kssalar, tarih,
tefsir, hadis, kelam, fkh, edebiyat, slk esaslar, nihayet eyhin mritlerine
huss vasiyetleri ve hatta dneminin siyasilerine nemli uyarlar vardr. Nitelii ve nicelii itibaryla her zaman dikkatleri ekmi olan bu eser, eyh-i
Ekberin vefatndan sonra Ekberiyye ekolnn olumasnda etkili olmutur.
zellikle suf muhitlerde birok lim Fthttan alntlar yaparak fikirlerine
destek aramtr. Her ne kadar muhtevas ve fikri derinlii itibaryla kimi zaman anlalamam ve baz evrelerce tenkide maruz kalm olsa da Ftht,
douda ve batda tetkik edilmi ve hl da tetkik edilmektedir. Bu aratrmalar
vastasyla da eyh-i Ekberin irfan zaman ve mekn snr tanmakszn gnmz insanna ulamaktadr.
214 Bk. bnl-Arab, Fthat (tahk.:), c. III, s. 37, 38 (takdim); Chodkiewicz, Michel, An Oceon, s.
64, 65; Hirtenstein, Stephen, The Unlimited Mercifer, The Spiritual Life and Thought of Ibn Arab,
Oxford, 1999, s. 215.
215 bnl-Arab, el-Futht (tahk.:), c. II, s. 62, 63.
rnek Metin
BRNC FASIL
Batlnn Diliyle Kim Taycnn (Cevherin) lmi

Batl imam kalkm ve yle demitir: lminin mertebesi nedeniyle ncelik benimdir. lkseller hakkndaki hkm, benim hkmmdr. Toplantda bulunanlar yle
demitir: Anlat ve zetle! Doyurucu ve susturucu ekilde konu.
Blm: Sonradan Var Olann Sebebi Vardr

Batl lim yle demi: Var olmayp sonradan meydana gelen ve hakknda zamanlarn eit olduu ey iin (var olduu) o anda bir oluturucu (yaratc) bulunmaldr.
Blm: Sonradan Var Olanlardan Bota Kalamayann Hkm

Ardndan yle demitir: Bir durumdan mstani kalamayan her hangi bir ey, o
durumun hkmne sahiptir. Fakat bu durum, sz konusu eyin yaratma leminden olmasna baldr. Dolaysyla aratrmac onu incelemeli ve inceleyen ona
gvenmelidir.
Blm: Bek ve Kadmin Yokluu

Varlk bir eyin ayrlmaz zellii ise o eyin yokluu imknszdr. Yok iken var olan
eyin de, kadm olmas imknszdr. Byle bir eyin yokluu imknsz olmasayd,
kadimlikte zddnn (hdislik) kendisine elik etmesi gerekirdi. Zddnn yokluu imknsz deil ise o zaman kendisinde hdislik daha yerleiktir. Zdd mevcut ise var
olmu olan bu ey iin de (yokluk) imknszlard. art sahih olduu ve ba salamca durduuna gre, onun kendisi nedeniyle yok olmas imknszdr.
Blm: Gizlenme ve Grnme

D varl ortaya kp hkm gerektirmeyen bir eyin zhir olmas imknszdr.
nk o bir bilgi ifade etmez.
Bu ksm Ekrem Demirlinin evirisinden alntlanmtr.
Blm: Arazn Yer Deitirmesi ve Kendisi Nedeniyle Yokluu Fikrinin

rtlmesi
Arazn meknlar doldurmas imknszdr. nk araz, var olduktan sonraki ikinci
anda bulunduu yerden kendisi nedeniyle ayrlamaz. Ayrlabilseydi, kendi bana
var olabilir ve bir mahalle muhta kalmaz, kendisi yoksunluk ile (hilik) nitelendii
iin zdd veya bir fail onu yok etmezdi. nk senin hilik yapmtr demen akllnn syleyecei bir sz deildir.
Blm: Balangc Olmayan Sonradan Yaratlm Fikrinin rtlmesi

Varl bir eyin yok olmasna bal olan her ey, sz konusu ey yok oluncaya kadar var olamaz. Var olmusa o zaman varlnn bal olduu ey yok olmu ve
(varl iin) sebep gereklemitir. Bir eyin nceledii herhangi bir varlk, nceleyen eyin aasndadr ve orada snrlanmtr. Sonsuza dek olsa bile, bu nitelik
kendisinden ayrlmaz. Bylece varlk, iki Lm vastasyla sabit olmutur.
Blm: Kadimlik
Bir eye dayanann hkmyle dayanlan eyin hkm ayn olsayd, i teselsle gider ve var olmak geerli olmazd.
Blm: Cevher Deildir
Sonra yle demitir: Varln ispat ettiimiz ey boalsa ve dolsayd (hal ve mele), hi kukusuz, kendisi yok olur, bakasn yok edemezdi.
Blm: Cisim Deildir

Sonra yle demitir: Bileimi kabul etse ayrr, telifi kabul etseydi yok olur, benzerlik olsayd, (bir eye dayanann dayanlandan) stnlk ortadan kalkard.
Blm: Araz Deildir

Sonra yle demitir: Onun varl var olmak iin bakasn gerektirseydi, bu baka
kendisine dayanmazd. Halbuki ona dayand ortadadr. O halde varlnn baka bir eye dayanmas geersizdir. Kukusuz yaratmakla onu snrlamtr. Sonra,
niteliin nitelii olmas imknszdr. Dolaysyla bu inanca yol yoktur.
Blm: Ynlerin Reddi

Sonra yle demitir: Kre yok olucu bir ey olsa bile, herhangi bir yn yoktur.
Ynler bana doru, hkmleri benim zerimde olsa bile, ben onlardanm ve onlarn dndaym. O halde, o vard ve ben yokum. O halde tartma ve didime hangi konudadr!
Blm: stiva
Sonra yle demitir: Bir yere yerleen herhangi bir ey oradan ayrlabilir ve yer
deitirebilir. Bizzat bir eyin paralelinde olan, oradan uzaklaabilir. nk l
onu snrlar ve belirler. Bu akln daha nce ortaya koyduu hkmyle eliir.
Blm: Mutlak Birlik

Sonra yle demitir: Bir ey, trde ya da farkl iki bamsz eyden var olsayd,
varlkta ayrma ve bir araya gelmeler grmezdik. Takdir edilmi eyin hkm gerekleen eyin hkmyle ayndr. Burada itiraz eden iin takdir yararl deildir.
Blm: Grmek
Sonra yle demitir: Bir ey d varlnda mevcut olduunda, gz sahibinin yzyle ve gz kapaklaryla snrlanm gzyle onu grmesi mmkndr. Earlerin
byk ksmnn grne gre, grmeyi gerektiren sebep bir yap ile ya da onsuz
varlktr. Bir yap bulunmaldr. Grmek, grlende etkin olsayd, bunu imknsz grrdk.
Kantlanmak istenilen eyler, bylece kantlaryla birlikte aklanmtr.
Sonra, Allaha hamd ve Peygambere salt selm getirdikten sonra, oturmu,
oradakiler veciz anlatm ve anlamlar ince iaretlere sdrmas nedeniyle kendisine teekkr etmitir.
1.3. Kaynaka
Aff, Ebul-Al, bnl-Arabnin el-Fthtl-Mekkiyye simli Eseri, slam Dncesi zerine
Makaleler iinde, ev. Ekrem Demirli, (z y.), stanbul 2000.
-------, The Mystical Ppilosophy of Muhyiddin Ibnul-Arab, (Cambridge Unv. Press.), Cambridge 1939.
-------, Fussl-Hikem Okumalar in Anahtar, ev: Ekrem Demirli, (z Yaynclk) st. 2000.
-------, Melmlik, Sflik ve Ehl-i Ftvvet, slam Dncesi zerine Makaleler iinde, ev. Ekrem
Demirli, (z y.), stanbul, 2000.
Akku, Mehmet, Abdullah Salhaddn-i Uknin Hayat ve Eserleri, (MEB. y.), Ankara 1998.

el-Badd, Ali b. brahim el-Kr, , ed-Drrus-Semn f Menkbi-eyh Muhyiddin, Beyrut 1959.
Trke tercmesi: Muhyiddin bnl-Arabnin Menkabeleri, ev.: A. ener-M. Rahmi Ayas,
(AF yay.), Ankara 1972.
Baltac, Ahmet, bnl-Arab, Eb Bekir mad. DA.
Bedevi, Abdurrahman, Ebu Medyen ve bn Arab, Kitbut-Tezkr Muhyiddin bn Arabi iinde,
(Mektebetl-Arabiyye), Kahire 1969.
Bel, A., Ebu Medyen mad. A.
Bursevi, Ismail Hakki, Kernel of Kernel, (Beshara Publications), Great Britain 1981.
Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, (Rehber y.), Ankara 1997.
Chittick, William C., The Sufi Path of Knowledge, (State University of New-York), New-York 1989.
-------, Two Chapters from The Futht al-Makkiyye, Muhyiddin Ibn Arabi: A Commemorative
Volume, ed., S. Hirtenstein-M. Tiernan London 1993.
-------, Hayal lemleri, ev. Mehmet Demirkaya, (Kakns y.), stanbul 1999.
Chodkiewicz, Michel, An Oceon Without Shore, Franszcadan ev. David Streight, (State University
of New-York), New-York 1993.
Claude, Addas, bn Arab: Kibrit-i Ahmerin Peinde, ev., Atila Ataman, (Gelenek y.), stanbul 2003.
ngilizce tercmesi, Quest for The Red Sulphur: The Life of Ibn Arab, ev., Peter Kingsley, (The
Islamic Texts Society), Cambridge 1993.
-------, Abu Madyan and Ibn Arab, Muhyiddin Ibn Arab, A Commemorative Volume, ed. Stephen
Hirtenstein-Michael Tiernan, (Element Books), Dorset 1993.
Corbin, Henry, Creative Imagination in the Sufism of Ibn Arabi, ngilizceye ev., Ralph Manheim,
(Princeton University), Princeton 1969.
-------, slam Felsefesi Tarihi, ev. Hseyin Hatem, stanbul 1985.
akmaklolu, M. Mustafa, Muhyiddin bnl-Arabye Gre Hayal ve Dzeyleri, Tasavvuf, yl: 4,
say: 10, Ocak-Haziran 2003.
Ebu Zeyd, Nasr Hamid, Sf Dncede Hakikat-Dil likisi zerine: bn Arabde Dil, Varlk ve
Kuran, ev: mer zsoy, slmiyt, c. 2, say: 3, (Temmuz-Eyll 1999).
-------, Felsefett-Tevl, Dirsetn f Tevlil-Kurn inde Muhyiddin bn Arabi, (Tenvr ner.), Beyrut
1993.
el-Gurb, Mahmud, el-Fkhu inde-eyhil-Ekber, Muhyiddin bn Arabi, (Matbaatu Nadr), am 1981.
Grer, Dilaver, bn Arabde Lgat, Istlah ve Btn Anlamlaryla Din Kavram, Mrife, yl: 1, say:
3, k 2002.
Hakim, Suad, bn Arab ve Mvellid Lgt Cedde, (Dendere n.) Beyrut 1991.
-------, el-Mucems-Sf, (Dendere n.), Beyrut 1981.
Hm, Ahmed, Cevheretl-Belaa fil-Meni vel-Beyn vel-Bed, (Kahraman ner.), stanbul 1984.
Hilmi, Muhammed Receb, el-Burhnul-Ezher fi Menkbi-eyhil-Ekber, Msr, 1326.
Hirtenstein, S.-Tiernan, M., Muhyiddin Ibn Arabi: A Commemorative Volume, London 1993.
Hirtenstein, Stephen, The Unlimited Mercifer, The Spiritual Life and Thought of Ibn Arab, (Anqa
Publishing), Oxford, 1999.
Izutsu, Toshihiko, Sufism and Taoism: A Comparative Study of Key Philosophical Concepts, (California
University Press) London 1984.
bnl-Arab, Muhyiddin, Rhul-Kuds, nr: Abdurrahman Hasan Muhammed, (leml-Fikr), Kahire 1989.
-------, ed-Drretl-Fahire, Ralph W. Austinin Endls Sfleri iinde, ev. Refik Algan, (Dharma y.),
stanbul 2002.
-------, Dvn, nr., Muhammed Rikb er-Red, (Drr-Rikb), Kahire 1992.
-------, et-Tedbrtl-lahiyye, Kleinere Schriften des Ibn al-Arabi iinde, nr. H. S. Nyberg, Leiden 1919.
-------, caze lil-Melikil-Muzaffer, Istlhtu-eyh Muhyiddin bnl-Arab iinde, thk. Bessm
Abdulvahhab el-Cb,(Drl-mm), Beyrut 1990.
-------, Zehairl-Alk erhu Tercmnl-Evk, thk. Halil mran Mansur, (Darl-Ktbil-lmiyye),
Beyrut 2000.
-------, el-Bulga fil-Hikme, nr. Nihat Keklik, (EF. y.) stanbul 1969. (zafe)
-------, Kitbul-Mm vel-Vv ven-Nn, Resail iinde.
-------, Fussl-Hikem, thk. Ebul-Al Affi, Kahire 1946.
-------, el-Ankul-Mugrib, thk. Halid ibl Ebu Sleyman, (leml-Fikr), Kahire 1997.
-------, Kitbl-sr il Makmil-Esr, Resail iinde, thk., Muhammed zzet, (Mektebett-Tevfkiyye),
Kahire trs.
-------, el-Vasy, thk. Muhammed zzet, (Mektebett-Tevfkiyye), Kahire ts.
-------, Muhyiddin, el-Fthatl-Mekkiyye, tah: Osman Yahya, (el-Heyetl-Msryye), Kahire 1985.
-------, el-Fthtl-Mekkiyye, haz: Ahmet emsettin (Drl-Ktbil-lmiyye), Beyrut 1999.
Fthttan tercme edilen paralar

Alpay, Selahattin, Ftht- Mekkiyye (akir Hoca Kitabevi), stanbul 1986.
Bilginer, M. Sadeddin, Ahadiyyet Risalesi ve Ftht- Mekkiyyeden Seilmi Tasavvufa Dair Blmler,
stanbul 1983.
Erdoan, Naim, Ftht- Mekkiyyeden Altn Sayfalar, (Pamuk Yaynrlar), stanbul trs.
Kank, Mahmut, 178. bb, lh Ak, (nsan y.), stanbul 1992; 1., 2., 3. czler ile muhtelif baz
bblardan sekiler, Marifet ve Hikmet, (z y.), stanbul 1995; 1., 2., ve 26. bablar, Harflerin lmi,
(Asa y.), Bursa 2000; 560. bbn ilk ksm ile muhtelif birok bbdan ekiler, Hakikat ve Tefekkr, (Hece y.), Ankara 2003.
Tank, brahim Ak, Tasavvuf, (Trkiye Ticaret Matbaas) stanbul 1955.
Kasm, Mahmud, El-Hayl f Mezhebi Muhyiddin bn Arab, (Mahedil-Buhs), Kahire 1969.
Kan, Abdurrezzk, erhu Fussil-Hikem, Kahire 1966.
Keklik, Nihat, bnl-Arabnin Eserleri ve Kaynaklar iin Misdk olarak el-Ftht el-Mekkiyye, (KB
yay.), Ankara 1990.
Keklik, Nihat, Muhyiddin bnl-Arabi: Hayat ve evresi,(r y.), stanbul 1966.
Kl, Mahmut Erol, Muhyiddin bnl-Arabde Varlk ve Mertebeleri, (Baslmam Doktora Tezi),
MSBE., stanbul 1995.
-------, bnl-Arab mad. DA.
-------, el-Fthtl-Mekkiyye mad., DA.
Lory, Pierre, Kniye Gre Kurann Tasavvuf Tefsiri, ev. Sadk Kl, (nsan y.), stanbul 2001.
Makkr, Ahmed b. Muhammed, Nefhut-Tb min Gusnil-Endelsir-Ratb, thk. Muhammed
Muhyiddin Abdulhamid, Kahire 1949.
Morris, J. Winston, How to Study the Futht: Ibn Arabis Own Advice, , Muhyiddin Ibn Arabi: A
Commemorative Volume, ed., S. Hirtenstein-M. Tiernan London 1993.
Palacios, M. Asin, bn Arab: Hayatuh ve Mezhebuh, ev: Abdurrahman Bedev, Kahire 1965.
Sami, emsettin, Kmsl-Alm, (Mihran matbas), stanbul 1306.
Es-Syt, Celleddin, Tenbhul-Gab f Tahteti bn Arab, haz: Abdurrahman Hasan Mahmud, Kahire 1990.
E-arn, Abdlvehhab, el-Yevkt vel-Cevhir f Beyani Akidil-Ekbr, (Mektebetl-Elbn), Kahire 1959.
-------, el-Kibrtl-Ahmer, el-Yevkt vel-Cevhrin hamiinde, Kahire 1959.
Tahral, Mustafa, Fussl-Hikem erhi ve Vahdet-i Vcd ile Alkal Baz Meseleler, FusslHikem Tercme ve erhi I, (Takdim), MFVY., st. 1999.
-------, Fususl-Hikemde Tezadl fadeler ve Vahdet-i Vcd, Fussl-HikemTercme ve erhi II,
(Takdim), MFVY., stanbul 1997.
et-Tehnev, Muhammed Ali b. Ali, Keafu Istlhtil-Fnn, Kahraman Yay., Kalkta 1862den
tpk basm, stanbul 1984.
Tillich, Paul, mann Dinamikleri, ev. Fahrullah Terkan-Salih zer, (Ankara Okulu Yaynlar), Ankara 2000.
et-Tum, Muhyiddin, Tekmiletl-Fthtil-Mekkiyye, (Mektebets-Sakafiyye), Beyrut 1993.
Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, (Marifet y.), stanbul 1991.

-------, bn Arab, (TDVY.), Ankara 1995.
Ulu, Tahir, Abdlvahhb e-arn ve el-Yevkt vel-Cevhir f Beyni Akidil-Ekbir Adl Eseri, Tasavvuf, yl: 3, s. 9, Temmuz-Aralk 2002.
Yahya, Osman, Melleftu bn Arab, Franszcadan ev. Ahmed Mahmud et-Tb, (Drl-Hidye),
Kahire 1992.
Yazc, Tahsin , Ebu Medyen mad., DA.
ET-TEDBRTL-LHYYE
MUHYDDN BNL-ARAB
M. Mustafa AKMAKLIOLU *
Giri
Tasavvuf Dergisi okuyucularnn mlmu zere periyodik olarak yaymlanan
Klasiklerimiz yaz dizisinde ncelikle mellif hakknda bilgi veriliyor ve sonra
eser hakknda deerlendirmelerde bulunuluyordu. bnl-Arabnin mehur
eserleri Ftht ve Fuss hakknda daha nce dergide deerlendirme yazlar
yaymlanm ve bu yazlarda eyhl-Ekberin hayat hakknda genel
mlmtlar verilmiti. Dolaysyla bnl-Arabnin bir dier nemli eseri
Tedbrt konu edinen bu yazmzda bnl-Arabnin hayatndan bahsetmek
yerine dorudan eseri tantmay uygun grdk. eyhl-Ekberin hayat ve hayatyla ilgili kaynaklar hususunda bahsi geen yazlara 1 mracaat edilebilir.
*
1
Yrd. Do. Dr., Erciyes niversitesi lhiyt Fakltesi

Bk. Grer, Dilaver, Klasiklerimiz/XII, Fussul-Hikem, Muhyiddin bn Arab, 560-638/11651240, Tasavvuf, lm Akademik Aratrma Dergisi, yl: 5, say: 13, Temmuz-Aralk 2004, ss. 395442; akmaklolu, M. Mustafa, Klasiklerimiz/X, el-Fthtl-Mekkiyye, Muhyiddin bnlArab, Tasavvuf, yl: 4, say: 11, Tmmuz-Aralk 2003, ss. 407-444.
1. Eserin Yazl
Genel olarak insan konu edinen ve Kitbul-mmil-Mbn Ellez L Yedhuluh
Raybn ve L Tahmn eklinde de isimlendirilen2 Tedbrtn yazlma sebebi hakknda bnl-Arab u bilgileri verir: bnl-Arab, eyh Ebu Muhammed elMevrryi3 ziyareti esnasnda onda, ismini zikretmedii bir filozofa (Hakm)4
ait Srrul-Esrr isimli bir kitaba rastlar. Bu kitap, dnyev siyaset sanat hakkndadr ve Zlkarneyn (skender) iin yazlmtr. Ebu Muhammed el-Mrr,
bnl-Arabden, madd siyaseti ihtiva eden bu kitaba karlk, insan asl mutlulua gtren manev siyaseti, insan lkesinin ynetimini ihtiva eden bir kitap
yazmasn ister. te bunun zerine bnl-Arab, et-Tedbrtl-lhiyye fi IslahilMemleketil-nsaniyye isimli eserini yazmaya balamtr. Kendi ifadesine gre;
nsz (Dibce), Takdm (Temhd), Giri (Mukaddime), yirmi bir blm (bb)5 ve
bir de Sonutan (Htime) oluan bu kapsaml eserini, Endlste, Mevrr
(Moron) ehrinde yazm ve drt gnden daha az bir zaman ierisinde tamamlamtr.6
Her ne kadar eyhl-Ekber, Tedbrt gibi baz eserlerini ksa bir zaman diliminde ve tek para halinde yazsa da dier baz eserlerinin yazmn yllara
2
Bk. bnl-Arab, et-Tedbratl-lhiyye, nr.: H. S. Nyberg, Kleinere Schriften des Ibn Arab ierisinde, E. J. Brill, Leiden 1919, s. 106; Yahya, Osman, Melleftu bn Arab, Franszcadan ev.:
Ahmed Mahmud et-Tb, Drl-Hidye, Kahire 1992. s. 243.
Tedbrtn yazlmasn talep eden eyh Mevrrnin manevi ahsiyeti hakknda bnl-Arab,
Rhl-Kuds isimli eserinde bilgi verir. Ayrca bu zattan Ftuhtta da bahseder. eyh Eb
Medyenin mridlerinden olan bu zt, bnl-Arabnin Endlste tanp sohbetlerine katld eyhlerdendir. Bk. bnl-Arab, Risalet Ruhul-Kuds, nr.: Abdurrahman Hasan
Mahmud, Aleml-Fikr, Kahire 1989, ss. 111-118; ayrca bk. Keklik, Nihat, Muhyiddin bnlArabinin Eserleri ve Kaynaklar in Misdak Olarak el-Ftht l-Mekkiyye, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1990 s. 284, 291, 292.
slam dnyasnda uzun asrlar bu filozofun Aristo olduu sanlm, fakat gnmzde, SrrulEsrar isimli eserin mellifi hakknda kesin bir bilgiye ulalamamsa da Aristoya ait olmad kesinlemitir. Bu husustaki ayrntl deerlendirmeler hakknda bk. Konuk, Ahmed Avni,
Tedbrat- lhiyye Tercme ve erhi, haz.: Mustafa Tahral, z Yay., stanbul 1992, (Takdim), s.
xiii, xiv; Kaya, Mahmut, slam Kaynaklar Inda Aristoteles ve Felsefesi, Ekin Yay., stanbul
1983, s. 294-296; Addas, Claude, bn Arab: Kibrit-i Ahmerin Peinde, ev.: Atila Ataman, Gelenek Yay., stanbul 2003 bn Arab, s. 122.
Elimizdeki tahkikli ve matb nshalarda grdmz kadaryla Tedbrt, on yedi ana blm
ve son on yedinci blm de ayrca be alt blm olmak zere yirmi iki bb eklinde tertip
edilmitir. Bu tasnif zere yirmi ikinci bb, bnl-Arab tarafndan eserin sonu blm olarak belirlenmitir. Bu sebeple eser, bizzat bnl-Arabnin ifade ettii gibi dibace, temhd, mukaddime ve htime ksmlar dnda yirmi bir bbdan olumaktadr. Bk. bnl-Arab, Tedbrt,
s. 106.
Bk.bnl-Arab, Tedbrt, s. 120, 121.
et-Tedbrtl-lhiyye | 357
yaymtr. stelik Ftht7 ve Mevkiun-Ncm8 gibi baz eserlerini telif edili

tarihinden yllar sonra yeniden gzden geirerek tashih edip tekrar kaleme aldn biliyoruz. Hal byle olunca eyhl-Ekberin eserlerinin tarihi hakknda
elikili gibi gzken atflarla karlamak mmkndr. Bu sebeple eyhin her
hangi bir eserinin tarihi hakknda tespitte bulunmak zorlamakta ve Claude
Addasn dikkat ektii gibi9 bnl-Arab klliytnn kronolojik bir tasnifini
yapmak neredeyse imknsz bir hal almaktadr. Byle olmakla beraber bnlArabye aidiyeti kesin olan Tedbrtn, eyhin ilk telif ettii eserler arasnda
olduu kanaatine gtrecek baz bilgilere sahibiz. Zra bizzat kendisi bu eserini, daha nce bahsi getii zere Endlste, Mevrr ehrinde kaleme aldn
sylemektedir. 596 senesinin sonlaryla 597/1200 senesinin balar arasnda bir
daha geri dnmemek zere Endlsten ayrlp Douya seyahat ettii10 kesin
olarak bilindiine gre eserin yazl bu tarihlerden nce olmaldr. Yine telif
tarihi Osman Yahya tarafndan 595/1199 olarak belirlenen11 Anku Murib isimli
eserini bnl-Arab, Tedbrtn tamamlaycs niteliinde grr. Zr bizzat
kendi ifadesiyle eyhl-Ekber, byk lemden ekip karlm kk bir lem
olarak insandan ve mutlak anlamda deil, sadece mahlkt ve tedbir cihetinden insan-lem ayniyyetinden bahsettii Tedbrtda bazen sarih ifadeler kullanr, bazen de asl anlam rumuzlar ve istireler altna gizler. Dahas bizzat kendisi aka ifade ettii gibi bu kitabnda, aslnda tasavvufta insan konusuyla
dorudan alkal olan iki nemli makamdan, mam Mehd ve Hatmul-Evliya
makamndan kastl olarak bahsetmez. 12 Zira bnl-Arab, tasavvuf neveden
9
10
11
12
bnl-Arab, yazmn otuz yl gibi uzun bir zaman dilimine yayd ve 629/1231de telifini
tamamlad Ftht yaklak yl sonra, 632/1234te btnyle gzden geirerek ikinci
kez yazmaya balam ve 636/1238de bu ikinci nshay tamamlamtr. Bk. bnl-Arab, elFthtl-Mekkiyye, haz: Ahmed emseddin, Darl-Ktbil-lmiyye, Beyrut 1999, c. VIII, s.
389;Yahya, Melleft s. 434; Addas, bn Arab, s. 287, 289.
595/1199 senesinde Meriyede on bir gn gibi ksa bir zaman diliminde kaleme ald (Bk.
bnl-Arab, Mevakin-Ncm ve Metaliu Ehilletil-Esrar vel-Ulm, tahk.: Halid Ebu Sleyman, Aleml-Fikr, Kahire 1998, s. 9) bu eserine bnl-Arab, iki yl sonra Bicyede tasavvuf
adan hayli nemi haiz olan kalp ile ilgili bir blm ekleyerek ayr bir nsha daha kaleme
almtr. Bk. bnl-Arab, Kitbu Hilyetil-Ebdl, Resilu bn Arab iinde, Diretl-MerifilOsmniyye, Haydarbd-Deccan 1948, c. II, s. 8. Mevkiun-Ncm hakknda deerlendirmeler iin ayrca bk. Addas, bn Arabi, s. 183, 184.
Bk. Addas, bn Arab, s. 141.
Bk. Nasr, Seyyid Hseyin, Three Muslim Sages: Avicenna-Suhrawardi-bn Arabi, Caravan Books,
2. Bask, New York 1969, s. 95; Addas, bn Arab, s. 184; Hirtenstein, Stephen, The Unlimited
Mercifer, The Spiritual Life and Thought of Ibn Arab, Anqa Publishing, Oxford, 1999, s. 127.
Yahya, Melleft, s. 421.
Bk. bnl-Arab, Anku Mugrib, tahkik: Ahmed Seyyid E-erif, Mektebetl-Ezheriyye lit-
nasipdr olamayan muhaliflerinin iddetli itirazlarndan ve barp ararak

kastetmedii eyleri ona isnat etmelerinden, bu sebeple de insanlar arasnda
fitneye ve karkla sebebiyet vermekten ekinmektedir. Daha sonra bnlArab bu tr bir fitne hususunda Allaha tevekkl ederek bu iki makamn srlarn aklamak zere Anku Murib isimli eserini kaleme almtr.13 Fakat bu tereddtleri btnyle ortadan kalkmam olacak ki bu sefer de, neredeyse anlalmas ve tercme edilmesi imknszlaacak derecede veciz ve sembolik bir rgyle bu hususlar kaleme almtr. Dolaysyla 595/1199 telif tarihli Anku
Mugribin, Tedbrtdan sonra ve onun tamamlaycs niteliinde yazldn bizzat eyhin ifadelerinden anlyoruz. yleyse Tedbrt, drt gnlk ksa yazm
sresini de dikkate aldmzda ya Ank ile ayn sene (595/1199), ya da bundan
da daha erken bir tarihte yazlm olmaldr. Fakat dier baz eserlerinde olduu gibi bnl-Arabnin bu eserinin telif tarihi hakknda da kesin bir ey sylemek olduka zordur. Zr bnl-Arab Tedbrtda, Osman Yahya tarafndan
telif tarihi 598/1201 olarak tespit edilen14 nd-Devir vel-Cedvil de dahil olmak zere pek ok baka esere15 atf yaplmaktadr. Bu sebeple Claude
Addsn da aka vurgulad gibi bu eserler Tedbrtdan nce yazlm olmaldr.16 Aslnda nd-Devirin tarihi hakknda da kesin bir ey sylemek hayli
zordur. Zr Osman Yahya, nd-Devirin tarihini Fthtn bir pasajna
istinden tespit etmektedir ve ilgili pasajda bnl-Arab bu eserinin bir ksmn;
hac yolculuu esnasnda, eyh Abdulazz el-Mehdevnin evinde, 598/1201 ylnda yazdn, tamamlamak iin Mekkeye gtrdn, fakat buradaki
mnev fetihler muvcehesinde kaleme ald kapsaml eseri Fthtn buna
engel olduunu sylemektedir.17 Dolaysyla eyhl-Ekberin bu ifadelerinden
ancak, nd-Devirin de tpk dier baz eserleri gibi uzun bir zaman dilimi
ierisinde18 para para yazldn anlyoruz. Bu sebeple bir ksm 598/1201de
13
14
15
16
17
18
Tras, Kahire, tarihsiz, s. 12.

Ayn yer.
Bk. Yahya, Melleft, s. 209.
bnl-Arab Tedbrtda u eserlerine atfta bulunur: nl-Cedvil ved-Devir, (Bk. bnlArab, Tedbrt, s. 209), Kitbu Cilil-Kulb, ( s. 117), Kitbul-Msellest Vride fil-Kuran,
(s. 158), Menhicl-rtik, (s. 112), Metliul-Envril-lhiyye, (s. 124), Kefl-Mn an Srri
Esmillhil-Hsn, (s. 145).
Bk. bnl-Arab, Ftht (byr.), c. I, s. 153.
Bu hususta ayrca bk. Elmore, Gerald, Four Texts of Ibn al-Arab on The Creative SelfManifestation of Divine Name, Journal of the Muhyiddin Ibn Arab Society, v. XXIX, s. 1, 2001,
(15 Haziran 2006 tarihinde, http://www.ibnarabisociety.org/articles/fourtexts.pdf adresinden
yazlan nd-Devirin Tedbrtda zikredilmi olmas da bizi Tedbrtn telif

tarihi hakknda kesin bir bilgiye gtrmyor. Tedbrtn yazl tarihi hususundaki btn bu istifham oluturan hususlar, eserin baz blmleri arasnda
grlen zhir irtibatszln da etkisiyle baz aratrmaclar eserin yazl hususunda farkl deerlendirmelere gtrmtr. Szgelimi eserin tahkikli nerini hazrlayan H. S. Nyberg, bnl-Arabnin dier baz eserlerinde yapt gibi
Tedbrt da ilk telifinin ardndan tekrar gzden geirip baz ilavelerle zenginletirmi olabilecei kanaatini tamaktadr. Dolaysyla Nyberge gre, kitabn
blmleri arasnda zahiren irtibatsz gibi gzken 17. bb ve bataki blmler
(Dibce, Temhd ve Mukaddime) 598/1201 tarihinden daha sonra yazlm olabilir.19 Eserin, gerekten de iinden klmaz bir hal alan kesin telif tarihinin tespiti bir yana, bu noktada unu sylemeliyiz ki Tedbrat, eyhl-Ekbere aidiyeti
kesin olan20 eserlerdendir ve insan konu edinen bu nemli eser, onun Endlste ilk telif ettii eserler arasndadr.
Bu noktada unu da vurgulamakta fayda var ki tasavvuf eserlerde, zellikle bnl-Arabnin eserlerinde blmler arasnda grlebilecek zahiri irtibatszlk ya da insicmszlk her zaman iin ilgili blmlerin esere sonradan eklenmi olabilecei anlamna gelmez. Zr bu noktada bizzat bnl-Arab, bata
iki nemli eseri Ftht ve Fuss olmak zere eserlerinin slbu ve ins hususunda baz nemli uyarlarda bulunmaktadr. Sz konusu uyarlarnda bnlArab, btn irfnn ve eserlerindeki slup ve insicm Kuran ve hazinelerine
atfeder. Hatt ona gre ilh ilham, eserlerinin sadece muhtevasn deil tanzimini de tayin etmektedir. Baplarn sralanndaki zhir ahenksizliin sebebi
de bu ilhamdr.21 bnl-Arabye gre Kuranda mahede ettiimiz zhiren
irtibatsz gibi grnen bu tarz bir tertip de rasgele deil, belirli bir hikmete
binendir.22 Dahas bnl-Arab elde ettii mrifet hakknda konumasnn Allah(cc)n emri ve iznine bal olduunu ve bu snr srekli koruduunu vurgular.23 Dolaysyla Tedbrt da dahil onun eserleri, zerinde detaylca dnlp,
19
20
21
22
23
ulald.)
Bk. Nyberg, Kleinere, ss. 15-19. Bu hususta ayrca bk. Konuk, Tedbrt erhi, (Takdim), s. xvi.
Dier birok eserinde Tedbrta atfta bulunmasnn yan sra bnl-Arab, bizzat kendi serleri iin hazrlad Fihristte de bu eserini zikreder. Bk. bnl-Arab, caze lil-Melikil-Muzaffer,
Istlhtu-eyh Muhyiddin bnl-Arab, iinde, tahk.: Bessm Abdulvahhab el-Cb, Drlmm Mslim, Beyrut 1990, s. 33.
bnl-Arab, Ftht (byr.), c. III, s. 245.
Ayn yer.
bnl-Arab, el-Fthtl-Mekkiyye, tahkik: Osman Yahya-brahim Medkur, el-HeyetlMsryye), I-XIV, Kahire 1985, c. I, s. 264.
belirli bir plan dhilinde yazlmaya karar verilmi sistemli konulardan mteekkil deildir. Yine bnl-Arab, sflerin istedii eyleri eserlerine alp almama hususunda zgr olmadklarn, tam bir arnmlk hali zere ancak ilh bir
emirle ve kendilerine izilen snra gre eserlerini yazdklarn da syler.24 Bu
ifadelerinden de anlalaca zere bnl-Arabnin eserleri, bir anda hzla geliveren ilham ya da aydnlanmalarn rn olduu iin onun eserlerinde zhir
tibryla sistematik bir btnl yakalamak olduka zordur. Her ne kadar ilk
nshadan sonra tekrar gzden geirilerek ikinci bir nshann yazlm olabilecei imkn dahilinde olsa da, Tedbrtn baz bblar arasndaki irtibatszlk da
bu ekilde aklanabilir. Zaten bizzat bnl-Arab, dier eserlerinde olduu gibi bu eserini de Rabbn bir in zere kaleme aldn vurgular.25
2. Eserin Nshalar ve Neirleri
bnl-Arabnin eserleri zerine kapsaml bir eser kaleme alan Osman Yahyann tespitine gre Tebrtn, lkemizde eksik bir mellif nshas, henz mellif hayatta iken istinsah edilmi eski bir nshas ve asl nshadan istinsah
edilmi nemli baz nshalar bulunmaktadr. Buna gre Tedbrtn Konya Yusuf Aa (1640, 4859/ 76-96) nshas eksik olmakla birlikte mellif nshasdr. 26
Hicr 723 tarihli ehit Ali Paa (1341/76-120), hicr 834 tarihli Ayasofya (1644/41116), hicr 887 tarihli Halet Efendi (809/1-54) ve eyhl-Ekberin vefat tibryla
olduka erken bir tarihte, hicr 663 tarihinde istinsah edilmi olan Kprl
(713/1-29) nshalar ise asl nshadan istinsah edilmitir. 27 Ayrca Crullah
(986/104-115 b.) nshas ise mellif henz hayatta iken kaleme alnmtr.28 Bu
eski nshalar ile bata Sleymniye Ktphanesi olmak zere Bursa Ulu Cami
ve stanbul niversitesi Ktphanesindeki birok nshann yan sra
Tedbirtn; Berlin, Upsala, am Zahiriye, Halep, Vatikan ve Msr Ktphanelerinde birok mstensih nshas bulunmaktadr.29
Henrik Samuel Nyberg, Tedbrt, bnl-Arabnin iki nemli eseri nd24
25
26
27
28
29
bnl-Arab, Ftht, (tahk.), c. I, s. 265; A.mlf., Fihrist I, Gbrin, Ebul-Abbas Ahmed b. Abdullah, Unvnud-Dirye, tahk.: Adil Nheyvid, Lecnett-Telif vet-Tercme, Beyrut 1969
iinde, 163.
Bk. Ank, s. 12.
Bk. Yahya, Melleft, ss. 243, 244.
age, s. 244.
Bu nshalar iin bk. age, s. 243, 244.
Devir ve Ukletl-Mstevfiz ile birlikte 1919 ylnda, Leidende Kleinere Schriften

Des Ibn Al-Arab ad altnda yaymlamtr.30 Bu kitap, bnl-Arabnin mezkr
eserinin ana temas ve genel dnce sistemi hakkndaki Almanca kapsaml
bir deerlendirme yazsn da ihtiv etmektedir. Tedbrtn Avni Konuk erhini yayna hazrlayan Mustafa Tahralnn vurgulad gibi Nyberg bu tahkikli neri, biri Upsala ve be tanesi de Berlin ktphanelerinde bulunan alt yazma nshaya gre hazrlam, maalesef Trkiyedeki daha eski ve gvenilir nshalar grmemitir.31 Bu sebeple bu eski ve gvenilir nshalar dorultusunda
eserin yeni bir ilm neri faydal olacaktr.
Bu tahkikli nerin dnda eser, Hasan Asi tarafndan Beyrutta neredilmi , ayrca Kahirede de, yine Nybergin yapt gibi, nd-Devir ve
Ukletl-Mstevfiz ile birlikte baslmtr.33 Ayrca, zellikle eserde zikredilen
hadisler ile baz tasavvuf terimler ve kimi tarh ahsiyetlere ynelik ksa aklamalar ihtiv eden bir baka basks da Beyrutda yaplmtr. Metnin siyk ve
sibknn gerei olarak, eserin birok cmle ve ifadesinin zid gsterildii bu
baskda baz briz tahkk hatalar da mevcuttur.34 Yine Osman Yahyann kaydettiine gre Tedbrt, hicr 1286da Kahirede baslmtr.35 Bilgisayar kaytlarna gre Tedbrtn bu hayli eski basks Sleymniye Ktphanesi, Hasan
Hsn Paa 297.7-000215 numarada kaytl bulunmaktadr.
32
3. Eserin erhleri ve Tercmeleri

Tedbrt- lahyye, bnl-Arabnin erh edilen eserlerinden olmakla birlikte
Fuss ile mukayese ettiimizde, eyhin lehte ve aleyhte hayli ilgi gren bu eseri36 kadar erh edilmediini grmekteyiz. Tedbrtn bildiimiz kadaryla u
30
31
32
33
34
35
36
Bk. Nyberg, H. S., Kleinere Schriften Des Ibn Al-Arab, E. J. Brill, Leiden, 1919.
Konuk, Tedbrat erhi, (Takdim), s. xvi.
Bk. bnl-Arab, et-Tedbrtl-lhiyye f Islhi Memleketil-nsniyye, tahk., Hasan Asi,
Messeset Buhsn, Beyrut 1993.
Bk. bnl-Arab, et-Tedbrtl-lhiyye f Islhi Memleketil-nsniyye, nd-Devir ve
Ukletl-Mstevfiz ile birlikte, leml-Fikr, Kahire 1997.
Mesel bnl-Arabnin iareti tanmlarken Fthtta da ska kulland el-iret nidn
al rasil-budi ve bevhun bi aynil-illeh cmlesindeki alt izili ifade rasil-abdi eklinde yazlmtr. Bk. bnl-Arab, et-Tedbrtl-lhiyye f Islhi Memleketil-nsniyye, Hz.: Halil mrn
Mansr, Drl-Ktbil-lmiyye, Beyrut 2000, s. 24.
Yahya, Melleft, s. 245.
Fussun, erhleri hakknda bk. Yahy, Melleft, ss. 479-500; Grer, Klasiklerimiz/XII,
Fussul-Hikem, ss. 403-412.
erhleri mevcuttur:
Muhammed b. Mahmud b. Ali ed-Demn (.1199/1785)ye ait, Kitbu
Nefehtil-Kudsiyye f Meni Tedbrtil-lahiyye. stanbul niversitesi Ktphanesi 2379 A/1-247 numarada asl nshadan istinsah edilmi bir nshas kaytldr.
Bu erhin ayrca Msr (Kahire) Mill Ktphanesi Tasavvuf Blm 190 numarada kaytl baka bir nshas daha mevcuttur. 37
Hasan b. Tuma el-Beytimn (.1175/1760)ye ait, Fthtr-Rabbniyye fi
erh-i Tedbirt- lhiyye.38 Bu erhin bir nshas am Zhiriye Ktphnesi
Katalounda 1471 numarada kaytldr.39
Fuss ve Mesnev erhleriyle de mehur, son dnem byk mutasavvf,
rih, ir ve bestekrlardan merhm Ahmed Avni Konuk40 (.1938)a ait, etTedbirtl-lahiyye fi Islah Memleketil-nsniyye Tercme ve erhi. Mellif nshas
Konya Mevln Ktphnesi 4522 numarada kaytl olan bu eseri ilim hayatna
kazandran Mustafa Tahral Beyin aka ifade ettii gibi rih Avni Bey, bata
Fuss olmak zere bnl-Arabnin dier eserlerine ve Mevlnnn eserlerine
vkf olduu iin gerekli yerlerde atf ve nakillerde bulunmak sretiyle aklamalarda bulunmaktadr.41 Bu adan Tedbrtn bu tercme ve erhi hayli
nemlidir.
Osman Yahyann kaydettiine gre Tedbrtn ksm erhleri de bulunmaktadr: Buna gre eserin, bnl-Arabnin vasiyetlerini ihtiv eden son blmne ait isimsiz bir erh Crullah 1093 numarada, yine Tedbrtn cz bir
ksmna tekbl eden ve mellifi bilinmeyen mehl bir erh de Crullah 1015
numarada kaytldr.42
bnl-Arabnin dier mehur eserleri, zellikle Ftht ve Fuss gz
nnde bulundurulduunda Tedbrtn ok fazla dikkat ekmediini mahede etmekteyiz. Zr eserin erhleri, farkl dillere tercmeleri ve zerinde yaplan almalar sz konusu olduunda eyhin dier iki eserine kyasla zengin
37
38
39
40
41
42

Bk. el-Badd, smail Paa, zhul-Meknn fiz-Zeyli al Kefiz-Znn, Mill Eitim Basmevi,
stanbul 1947, c. II, s. 177.
Bk. Konuk, Tedbrt erhi, (Takdim), s. xvii, Muhammed Riyz el-Mlihin Zhiriye Ktphanesi yazmalar zerine hazrlad Fihristine (c. II, s. 372, am 1978) istinden.
Ahmed Avni Beyin hayat ve eserleri hakknda genel mlmt iin bk. Eraydn, Seluk,
Ahmed Avni Konuk Hayat ve Eserleri Fussul-Hikem Tercme ve erhi I, iinde ss. 15-27,
MFV. Yay.. stanbul 1999.
Konuk, Tedbrt erhi, (Takdim), s. ix.
bir literatrle karlamyoruz. Tespit edebildiimiz kadaryla Tedbrtn bat

dillerinde iki ksm, bir de tam tercmesi vardr: bnl-Arabnin, seyr
slkun dp ve erknna ilikin tavsiyelerini ihtiv eden eserin son blm
Michal Valsan tarafndan Franszcaya (Etudes Traditionnelles, mart-haziran
1952),43 Asin Palacios tarafndan da, bnl-Arabnin hayat ve grlerini konu
edinen Al Islam Cristianizado (Madrid 1931) isimli eserinin son blmnde,
eyhl-Ekberin dier baz eserleriyle birlikte spanyolcaya tercme edilmitir.44 Tedbrtn eksiksiz bir ngilizce evirisi, okumay kolaylatracak baz ilave
aklamalarla birlikte Cerrh-Halvet eyhi eyh Tosun Bayrak45 tarafndan yaplmtr. Ibn Arab, Divine Governance of The Human Kingdom (Fons Vitae 1997)
ad altnda yaymlanan eserde ayrca, bnl-Arabnin Knh M L Budde LilMrd Minhu (What The Seker Needs) ve Kitbul-Ehadiyye (The One Alone) isimli
eserlerinin ngilizce evirileri bulunmaktadr.46
Tedbrtn Trke evirileri de mevcuttur. Eserin erhlerinden bahsederken
sylediimiz gibi nemli bir tercmesi arih Ahmed Avni Konuk tarafndan
yaplmtr. Ahmed Avni Bey, eseri nce paragraflar halinde tercme etmi
sonra da aklamtr. Osmanl Trkesiyle kaleme alnan bu nemli eser, Mustafa Tahral tarafndan merhm Avni Konukun Trkesi aynen muhafaza edilerek gnmz harfleriyle yaymlanmtr. bnl-Arabnin vecz, kolay anlalamaz slbunu gz nnde bulundurduumuzda kymeti ikr olan bu tercmenin yan sra Tedbrtn dilimizde Tasavvuf Yolu ad altnda literal bir tercmesi de mevcuttur.47
43
44
45
46
47
Bk. Addas, bn Arab, s. 179, Dipnot: 138.

Bk. Palacios, Asin, Ibn Arab, Haytuh ve Mezhebuh, spanyolcadan ev.: Abdurrahman Bedev, Mektebetl-Ancelu, s. 16, Kahire 1965.
Tosun Baba diye de bilinen eyh Tosun Bayrak Amerikadaki Cerrh eyhlerinin en ok tannandr. New Yorktaki Cerrah dergahnn eyhi olan ve New York niversitesi Sanat Blmnde de dersler veren Tosun Babann ok sayda Amerikal mridi vardr. Trkiyede de
sanat evreleri tarafndan bilinen bir isim olan Tosun Babann tasavvuf zerine The Name and
The Named isimli telif bir eseri ve aralarnda Slemnin Kitbul-Ftevvesi, Abdulkdir elGeylnnin Srrul-Esrr ve Shreverd Maktln Heykln-Nru da bulanan ok sayda
ngilizce tercme eseri bulunmaktadr.
Bk.http://worldwisdom.com/Public/Authors/Detail.asp?AuthorID=97&WhatType=1;http://w
ww.fonsvitae.com/divine.html (13 Haziran 2006 tarihinde ulald.)
Bk. http://www.midpointtrade.com/detail.php?bk_id=5063# (13 Haziran 2006 tarihinde ulald.)
Bk. bnl-Arab, et-Tedbrtl-lhiyye, ev.: Selahaddin Alpay, Tasavvuf Yolu, Smer Kitabevi,
stanbul 1973.
4. Eserin slbu ve Muhtevas

Tedbrtn slbu bnl-Arabnin dier birok eserinin slbu gibi vecz ve
semboliktir. Fakat unu sylemeliyiz ki Tedbrt, eyhl-Ekberin Anku
Mugrib, Kitbul-sr ve Fuss gibi vecz eserleriyle mukayese edildiinde biraz
daha sarih ve anlalrdr. Zr bizzat bnl-Arabnin ifade ettii gibi
Tedbrtda ak ifade (beyan) ile sembolik anlatm (remz) bir arada verilmitir.
Bylece hem avm, hem de havs bu ifadelerden kendi nasibini alr. 48 bnlArabnin kaydettiine gre bu tr farkl anlam boyutlarna sahip olan veciz
ifadeler, hem sfnin belirli zaman ve hallerde kalbinde vak olan mnya, hem
de delletinin kuvvetinden dolay bu mnnn dnda daha derin, daha latf,
daha yce ve srr mnlara dellet eder.49 Dolaysyla bu tr ifadelerde, farkl
idrak seviyelerine ship insanlara hitap gc bulunur. Bu vecz ve beli ifadelerle birok mn, fasih ve beli olarak haber verildii iin mrifetin ifadesi
noktasnda da nemli bir ilevsellie shiptir: Melekt srlar ehline aklanrken ehli olmayandan saklanr. Bu sebeple belgt sahibi mahir sf, ancak sonucundan emin olduu durumlarda kitabna ak bir ifade yazar. Sonucundan
emin olmad, yani fitne kma ihtimali bulunduu durumlarda ise, iki ya da
daha fazla anlamlara ihtimali olan lafzlar kullanr. Bylece lafzn tad anlamlardan birisi kerih grlrse, karklk ve fitne ortaya kma durumu varsa
dier anlama tibr edilir.50 bnl-Arab byle bir endie tad iin
Tedbrtda benzer bir slbu benimsemekle beraber, eserin yazlndan bahsederken de sylemeye altmz gibi, Tedbrtn konusuyla dorudan alkal
grd baz konular, sembolik kurgusu ar basan ve daha veciz ifadeler kulland Anku Mugrib isimli eserinde kaleme almtr.
Ksacas Tedbrtn slbu, Anku Mugrib kadar vecz ve sembolik olmasa
da anlam bakmndan birka seviyeye iaret edecek kadar karktr. Mesela
bnl-Arab, bu eserinde, bir yandan slam dnyasnda hkmdarlk makamnda bulunan halifeye nasihat ederken, bir yandan da tasavvuf anlamda
Allahn yeryznde halifesi olan insan- kmili gz nnde bulundurmaktadr. Dolaysyla bnl-Arabnin nasihatleri sadece siyasi halife ve hkmdara deil, insan- kmile, insan- kmil olacak kiiye ve kendi vcdunda halife
olan insana hitaben sylenmi olmaktadr. Bylece okuyucu kendi anlay ve
48
49
50
Bk. bnl-Arab, Tedbrt, s. 106.

Bk. bnl-Arab, Ftht (byr.), c. III, s. 44.
irfnna, ya da kendi bulunduu konumun nceliine gre, bu anlam seviyelerini anlayp istifade edebilmektedir. Dolaysyla eserde tasavvuf anlamda sekinlerin anlayaca srlarn yan sra, avamn anlayabilecei sarih ifadeler de
vardr. Farkl bak alarn gz nnde bulunduran bu ok ynl ifade tarz,
esas tibryla Kuran ve Snnetin slbudur. Bunun iindir ki her yet, ilk
bakta anlalan genel anlamndan sonra, baka pek ok anlama tefsir edilmitir.51 Zten bnl-Arab btnyle dncesine ve tevil metoduna hakim olan
zhir-btn dengesine, dolaysyla da avm-havs ayrmna paralel decek
tarzda, hakikat ve mecz (zahir ve batn) bir arada ifade eden kinayeyi52 ifade bakmndan daha kuvvetli kabul eder.53
Tedbrtn konusu ise, eserin bizzat bnl-Arab tarafndan belirlenen iki
ayr isminin de artrd gibi insandr. et-Tedbrtl-lhiyye f Islh
Memlektil-nsniyye eklindeki mehur ismi eserin, insan lkesinin salah ve
kemali iin gerekli olan mnev tedbirleri ve siyseti konu edindiini aka
ifade etmektedir. Eserin, Kitbul-mmil-Mbn Ellez L Yedhuluh Raybn ve
L Tahmn eklindeki ismi54 de bnl-Arabinin zengin stlht gz nnde bulundurulduunda insan konu edinen bir eser olduunu hemen artrr. Zr
bnl-Arab, eserin isminde geenimm- mbn55 tbirini, ele ald veheye
gre ilh kalem, kendisinde icmal zere bulunan ilimlerin kalem tarafndan
yazld levh-i mahfuz ve her bir hakikati kendisinde toplayan Kuran iin
kullanmakla beraber insan- kmil iin de kullanmaktadr.56 Ksacas bnl-
51
52
53
54
55
56
Bk.Konuk, Tedbrat erhi, (Takdim), s. XXV.

Bir kelime kullanld anlam tibryla ele alndnda karmza durum kmaktadr:
Hakkat, mecz ve kinaye. Kelime kendi vaz anlamnda kullanlyorsa hakikat, bu anlamn
dnda baka anlamlar iin kullanlyorsa mecz, her iki anlam birden kullanlr ve kastedilirse kinaye sz konusu olur. Bk. et-Tehnev, Muhammed Ali b. Ali, Keafu Istlhtil-Fnn,
Kahraman Yay., Kalkta 1862den tpk basm, stanbul 1984, c. II, s. 1284; el-Crcn, Ali b.
Muhammed, et-Tarift, Haz: Muhammed Abdl-Hakim El-Kd, Darl-Kitabil-Msr,, Kahire 1991, s. 103, 201, 216; imek, Mehmet Ali, Arap Dilinde ok Anlamllk ve Karine likisi,
(Baslmam Doktora Tezi), Konya 2000, s. 189, 268 ve devam.
Bk. bnl-Arab, Ftht (byr.), c. IV, s. 155, 156.
Bk. bnl-Arab, Tedbrt, s. 106; Yahya, Melleft, s. 243.
mm- mbn tbiri,iinde her eyin sayld (Yasin 36/12) ve hibir eyin eksik braklmad (Enam 6/38) Kitab anlatmak iin kullanlan Kurn bir ifadedir. Bu Kurn tbir hususunda bnl-Arabnin getirdii farkl yorumlar hakknda bk. Chodkiewicz, Michel, Sahilsiz
Bir Umman, ev.: Atilla Ataman, Gelenek Yay., stanbul 2003, ss. 50-52.
Mesel bk. bnl-Arab, Ukletl-Mstevfiz, Kleinere Schriften Des Ibn Al-Arab, E. J. Brill,
Leiden, 1919, s. 52; A. mlf., Tedbrt, s. 125; A. mlf., Ftht (tahk.), c. III, s. 149; (byr), c. VIII, 63.
mam- mbn ile insan- kamilin aynl hususunda ayrca bk. el-Cl, Abdulkerim,
erhu Mkiltil-Fthtil-Mekkiyye, tahk.: Yusuf Zeydn, Dr Sed, Kuveyt, 1992, s. 73, 74;
Arab, lemde bulunan her ey, hibir ey eksik braklmakszn insanda

mevcut olup sayld iin ona, her eyin sayld Kitabn bir vasf olan imm-
mbn sfatn verir57 ve bu husus Tedbrtn ana temasn oluturur.
Eserin yazlndan bahsederken sylediimiz gibi, bir filozofun bir devlet
adamna ynelik hikem tarzdaki tavsiyelerinden ibret olan Srrul-Esrr isimli
eserin ana hatlar Tedbrtda tasavvuf adan birka boyutta ele alnmtr. Eserin Avni Konuk erhini yayna hazrlayan Mustafa Tahralnn ifade ettii gibi
bnl-Arab bu eserinde hem devlet ynetimini, hem ferdin kemal ynnde
kendi terbiyesini ve hem de lemdeki tedbr ve tasarrufu gz nnde bulundurarak siyaset anlayn birka dzeyde veciz ifadelerle kaleme almtr.
Slikin mnev kemali elde etmek iin gsterecei gayret ile devlet bakannn
halkn ynetmek hususunda gsterecei gayret arasndaki tekbliyet ve paralellik eserin slbunda kendini hissettirmektedir. bnl-Arab ite bu benzerlik
muvcehesinde beden lkesinin nasl ynetilmesi gerektiini, insan vcdu ve
kuvvelerini bir melikin lke ve tebasna, hatt daha ileri bir boyutta btn
kint bir lkeye benzeterek anlatmaktadr. Dolaysyla eserde, en genel anlamyla siyasetin; btnyle lem, insan ve devlet tibryla boyutu karmza kmaktadr.58 bnl-Arabnin ifadesiyle bu eserden, hkmdarlarn
hizmetinde bulunanlar kendi yrttkleri hizmet (madd siyset) hususunda
faydalanrlarken, hiret yolunun yolcusu da bizzat kendi nefsi (mnev siyset)
hussunda faydalanrlar.59 te eserin slbundaki zorluk tam bu noktada kendini aka hissettirmektedir. Zra bnl-Arab eserini kurgularken bu anlam
dzeyi ierisinde hangi dzeyden bahsettiini aka sylemez. Her ne kadar
daha nce bnl-Arabnin bu eserinde anlalr, ak ifadelere yer verdiini
sylesek de, ite bu hussiyet eserin anlalmas noktasnda okuyucuya kaygan
bir zemin oluturmaktadr. Dolaysyla eseri btn dzeyleriyle anlamak,
bnl-Arabnin dier eserlerinde olduu gibi gayet zordur. rih Avni Konuk,
eyhl-Ekberin eserlerinde aklad mrifetlerin ne kadar ince ve anlalmas
zor olduu hususunda unlar syler:
ou kimseler, eyhin aklam olduu hakikat ve mrifetlerden rkp onlar inkar
ederler. Ve birtakm kimseler ise anladklarn zannedip, kulluun gerei olan ttten
uzaklaarak dallete derler. Bu hakikat ve mrifetler, kldan ince kltan keskin bir
57
58
59
Hakim, Suad, el-Mucemus-Sf, Darun-Nedra, Beyrut 1981, s. 112.

Konuk, Tedbrt erhi, (Takdim), s. xvii.
bnl-Arab, Tedbrt, s. 121.
srat- mstakmdir. lh tevfik rehber olmadka akln ayann kayma korkusu

vardr.60
Bu eserinde bnl-Arab, insan (mikrokozmoz) ile lem (makrokozmoz) arasndaki tekabl, siyaset konusu ve terimleri iinde ele alarak ilemekte, insann bedeni ve melekelerini bir hkmdarn lke ve tebasna benzeterek, beden
lkesinin nasl ynetilmesi gerektiini anlatmaktadr. Daha ok insan, insann
yetileri, manev siyaset... gibi konular farkl boyutlaryla eserin temel konusunu
tekil etmektedir. Aslnda insan ile lem arasnda grlen bu ekildeki bir benzerlik ve paralellik, Yunan filozoflarndan Pythagorasa (.m. 500) kadar geri
gitmektedir. Ona gre insan, ftrat tibryla btn leme mukbildir. nsan,
kk lemdir, lem ise byk insan.61 Bu dncenin slam dnce tarihinde
yaygnlamas ise hvn- Saf ile olmutur. hvn- Safya gre insan ile lem
arasnda tam bir paralellik vardr ve insann vcdu btnyle lemin zelliklerini tar. Mesel; kemik, ilik, et, damarlar, kan, sinirler, deri, kl ve trnaklarndan ibaret olan ve insann bedeni oluturan dokuz cevher lemdeki dokuz
felee tekbul eder.62
bnl-Arab insan ve insan-lem benzerlii hususundaki grlerini dier
birok eserinin yan sra zellikle Tedbrtda etraflca ortaya koyar ve lem-i
ekber diye isimlendirdii kintta, dier bir ifadeyle makrokozmozda bulunan btn unsur ve zelliklerin lem-i insnde, yni mikrokozmozda bulunduunu syler. bnl-Arab lem-insan arasndaki tekbliyeti eserinin henz banda, eserin takdim (temhd) ksmnda Rad sresi 13/3. ayeti kendi tevil
metodu dorultusunda yorumlayarak aklamaya alr ve insan mezkr
ayette geen, yeryznde ifter ifter yaratlan meyveler (semert) cinsinden grr. nsan da bu yeryz meyveleri gibi doar, geliir, oalr ve nihayet meyve
nasl zamanla buruur, suyu ekilir ve rrse insan da ylece ihtiyarlar ve
lr.63 te bu konumda olan insann yette ifade edildii ekliyle ifti, ei ya da
bnl-Arabnin ifade ettii ekliyle kz kardei ona gre sret (harfen) ve mn
bakmndan insanla tam bir tekbliyet ierisinde olan byk, kuatc lemdir.
60
61
62
63
Konuk, Tedbrt erhi, s. 27.

e-ehristn, Muhammed b. Abdulkerim, Kitbul-Milel ven-Nihal, tahk.: Muhammed b.
Fethullh Bedrn, Matbaatul-Ezher, Kahire 1910, c. II, s. 854.
Bu hususta ayrntl bilgi iin bk. hvn- Saf, Resil, tsh., Hayrddin Zirikl, MatbaatulArabiyye, Kahire 1928, c. II, ss. 20-22, s. 318 ve devam, c. III, s. 3 ve devam; Fahri, Macit, slam Felsefesi Tarihi, ev.: Kasm Turhan, stanbul 1992, s. 159, 160; Nasr, Seyyid Hseyin, slam
Kozmoloji retilerine Giri, ev.: Nazife iman, nsan Yay., stanbul 1985, ss. 113-123.
Bk. Tedbrt, s. 107.
yleyse bir ift olarak yaratlan meyvenin biri btnyle lem iken dieri kk lem insandr.64 nsanla lem arasndaki bu paralellik yle harfi harfine ve
tam bir mutbakat ierisindedir ki; tabiattaki tatl, tuzlu ve ac suyu, geliip bymeyi insanda bulmak mmkndr. Sz gelimi lemde srekli gelien eylere
karlk insanda kl ve trnak vardr. lemdeki tuzlu, tatl, ac ve kokmu suya
mukabil insann gzlerinde tuzlu, burun deliklerinde kokmu, kulaklarnda ac
ve aznda ise tatl su vardr. Yine tabiatta yrtclk, vahet ve kurnazlk...vs.
olduu gibi insanda da ihtiras, fke, yrtclk ve kskanlk...vs. vardr. Bunun
yan sra, lemde melekler olduu gibi insanda da temizlik, itaat ve istikamet
vardr. lemin grnen ve gzlerden uzak gizli ksm olduu gibi insann da;
madd hiss dnyas ile gizli kalp dnyas, mlk ve melekt lemi, zhiri ve
btn vardr. Ate, hava, toprak ve sudan oluan drt unsurun insandaki varln ise bnl-Arab u ekilde ayetlere dayanarak aklar: O, sizi topraktan yaratandr... (Mmin 40/67) ayeti topraa iaret etmektedir. Andolsun biz insan
amurdan (szlm) bir zden yarattk. (Mminn 23/12) ayeti suya iaret etmektedir. nk bu aamada topraa su eklenmitir. Andolsun biz insan yllanm bir amurdan, bir balktan yarattk. (Hcr 15/26) ayeti havaya iaret etmektedir. nk bu aamada toprak ile suyun karmna hava eklenmitir.
Allah, insan pimi amurdan yaratt (Rahman 55/14) ayeti ise atee iaret etmektedir.65 Dolaysyla eyhl-Ekbere gre insan, lemin benzeri ve eidir,
lemde her ne var ise bir benzerini insanda bulmak mmkndr. bnlArabnin aka ifade ettii gibi bu, ne bir harfi bozuk ne de bir mns eksik
olan tam bir benzerliktir.66 Yine mesel hayvanlar leminde ne kadar sfat varsa
onun bir benzeri insanda da vardr. Ahmaklk, yrtclk ve vahet gibi hayvanlar leminde mhede ettiimiz sfatlar insanlarda grdmzde, tadklar
bu sfatlara istinaden onlara, aslan, eek gibi birtakm isimler veririz.67 Bu
husus sadece hayvanlar leminde grlen sfatlar iin deil btn kintta
mevcut sfatlar iin ve yine sadece duyulur, hissedilir eyler iin deil, akl ve
ruh gibi yce srlar hakknda da geerlidir. bnl-Arabnin Tedbrtda ruh ve
nefs ile gne ve ay arasndaki sfat benzerlii ve tekbliyeti hususunda syledikleri kayda deerdir:
64
65
66
67
Bk. Tedbrt, s. 107, 108.

Bk. bnl-Arab, Tedbrt, s. 108, 109 ve devam; s. 123 ve devam; s. 132, 138, 178, 185-189,
194, 210-213.
Bk. age, s. 109.
Bk. age, s. 110.
Mesel; gnee ve aya bakarsn, gnei insann ruhuna, ay da nefsine benzetirsin. nk nefsin hem mkemmellik ve hem de eksiklik yn vardr. Mkemmellii
akl ve ilim, eksiklii ise cehalet ve ehvet iledir. Ruh ise mkemmel ve srekli aydnlktr. Ay ise aslnda srekli gnee mukabil olup ondan srekli aydnlanr. Fakat yeryz ikisi arasna girmesinden dolay ayn aydnln eksiltir. Ay tutulmas esnasnda
ise bu eksilme hat safhaya ulamtr. nk yeryz lemlerin en aasdr.68
Grld gibi burada insan ile kint arasnda olduka ince bir benzetme yaplmtr. Bu benzetmede ruh, mkemmelliine ve srekli aydnlna iret
etmek iin gnee benzetilmi, nefs ise aydnlk ve mkemmelliin yan sra
eksiklii ve karanl da kendisinde barndrd iin aya benzetilmi. Eer nefs,
srekli aydnlk olan ruha ynelirse onun ndan istifadeyle mkemmellik
derecesine ular. Eer karanlk olan madd leme, madd haz ve lezzetlere ynelirse eksik olan yn ortaya kar ve kemlini gerekletiremez.
lem ile insan arasndaki benzerlii ifade eden bu ekildeki birok ifadesi
ile birlikte bnl-Arab, bu benzerlik ve tekbliyetin her ynden bir ayniyet
olmadn Fthtda vurgular ve insann kuatc olan bu ynn, bnyesinde her bir mahlkttan bir vehe barndrmasyla aklar. Sz gelimi insanda
semdan, arzdan, ardan ya da ansr- erbaadan bir yn vardr. Bir ynden
semya, bir ynden yere, bir ynden ate, hava, su ya da topraa benzer. Yoksa
bu kuatc ynne binaen insan; semdr, arzdr vs. denilemez. Zr nih tahlilde o da mahlkt cinsindendir.69
Aslnda insan ile lem arasnda grlen bu paralellik eyhl-Ekberin
vcd ve vahdet tasavvuruna dayanmaktadr. Vcd, asl ve mahiyet
tibryla tek olup makam ve mertebe tibryla farkl grnmlere ship olduu iin, lemin farkl her bir mertebesi arasndaki hakikatteki teklik ve buna
bal olan benzerlik ve paralelik; insan, hayvan ya da btnyle kinta ait sfatlarn bir biri yerine kullanlmasna imkn salar. Dolaysyla her bir sfat ya
da buna bal olarak her bir lafz, vazedildii ilk anlamndan baka anlamlara
tanmak sretiyle insan ile dier varlklar ya da btnyle lem arasndaki paralellie ve deiken sfatlarn benzerliine iret etmek zere kullanlabilir.
Varla bu tarz bir yaklam bnl-Arabye, farkl varlk mertebelerine ait sfatlarn rahata bir biri yerine kullanma imkn tanr. te bata Tedbrt olmak
zere onun eserleri, adna tebih, istire, mecaz, kinaye ya da semboller, her ne dersek diyelim, varln fakl mertebeleri arasndaki asl teklie iaret eden zengin
68
69
Bk. bnl-Arab, Tedbrt, s. 110, 111.

Bk. bnl-Arab, Ftht (tahk.), c. III, s. 328.
benzetmelerle doludur. Bu sebeple ona gre semboller ya da mecz ifadeler,

tesdf ve temllere dayanan sradan benzetmeler ve mnlar zerine yaptrlan dn etiketler deil, varln btnndaki vahdete dayanan hakikatlerdir.
Zr ona gre zhir, Fthtda ifade ettii gibi, btna sonradan eklenmi zaid
bir ey deil, btnn aynyla zuhrudur. 70 Dolaysyla gerek anlamda keskin
bir grme yetisi olan kimse, btn dzeydeki bu vahdeti, zhir dzeyde okluklar ve farkllklar ierisindeki bezerlik ve tekbliyet eklinde mahede
edebilir.
Tedbrtn yazlndan bahsederken bnl-Arabnin, tasavvufa vakf
olamayanlarn iddetli itiraz ve muhalefetleri dorultusunda kastetmedii eyleri kendisine isnat etmek sretiyle insanlar arasnda fitne ve karklk karmalar ynndeki bir endiesinden bahsetmitik. Bu endiesi onu, Tedbrtn
ana temasyla alkal olan baz hususlar, daha sonra baka bir eserinde kaleme
almaya sevk etmiti. Yine bu endieye binen olacak ki eyhl-Ekber,
Tedbrtn mukaddimesine tecrb bir ilim olarak tasavvuftan genel hatlaryla
bahsetmek sretiyle balar ve burada serdettii genel mlmt Menhiclrtik isimli kapsaml eserine bir ilave olarak grr. Zr, bizzat bnl-Arabnin
sra d grd (emruh acbun ve enh garbun) ve insanlarn geneli tarafndan anlalmas zor, latf srlar olan tasavvuf ilmine kar onun zamannda
da iddetli inkr ve tirzlar zuhur etmektedir.71 Buradaki ifadelerinde bnlArab, tasavvufun bizzat tecrbe edilerek kazanlan zevke dayal bir ilim olduunu, dolaysyla cinsel ilikinin hazzna ya da baln tatllna delilin bizzat
tecrbenin kendisi olduu gibi, tasavvufta da tecrbe ve zevkin dnda hric
bir delil aramann beyhde olduunu vurgular ve tecrb olan bu ilmin temel
dayanan tasdk ve teslmiyet olarak belirler. Dolaysyla bnl-Arabye gre
insan, tasavvuf yolunun delillerini, kitaplardan ya da ahslardan tedrs ederek
deil, tam bir teslmiyet ve tasdk ile bu yola girerek, bizzat kendi nefsinde,
Rabbinin nefsindeki yetlerine kulak vererek, tecrb olarak aramaldr.72 Yine
buradaki ifadelerinde bnl-Arab tasavvuf ilminin tecrbeye, mhede ve
ruyete dayal oluunu u rnekle aklar: Bir insan dnelim ki, dier insanlarn grp tecrbe etmedii gzel bir evi vardr. Bu ahs evini, kendine yakn
grd sekin bir dostuna gezdirir ve bu sekin dost, insanlara bu evin gzelliklerinden ve evsfndan bahsetmeye balar. Bu tecrbeyi yaamayan dier in70
71
72
bnl-Arab, Ftht (byr.), c. IV, s. 38.

bnl-Arab, Tedbrt, s. 113, 114.
sanlar asndan gerekte byle bir evin var olup-olmad noktasnda sergilenecek en akllca tavr, evi gren bu sekin kiiden hric deliller istemek yerine,
evin sahibine ynelerek yaknlk kesbedip bizzat evi grp gezmeyi ummaktr.
bnl-Arabnin bu ifadelerinin devamnda, bizzat insann kendi dernunda
yaayp hissettii, bu ynyle de ferd bir hussiyeti bulunan tasavvuf tecrbenin dier insanlarn kablne sunumu noktasnda, biri bizzat tecrbeyi yaayan sf asndan, dieri de bylesi bir tecrbenin mevcdiyetine delil arayan insanlar asndan olmak zere iki nemli hussiyet karmza kmaktadr: Sfnin adaleti, doruluu, takvas, Allah(cc)n izdii snrlar muhafazas,
zhd, vers vs. Ksacas erdemli bir insan olarak yaad tecrbeye bizzat
kendi ahvlinin delleti. Dier insanlar asndan ise bu noktada gsterecekleri
hsn zanlar. Tpk Hz. Peygamberin eriatin hkmleri noktasnda sylediklerine; onun gvenilirlik, sadakt ve masmiyetinin delleti ve kendisine inananlarn bu noktada gsterdikleri hsn zanlar gibi. 73 Bu noktadan baklnca
bir sfnin tecrbesi hakknda sylediklerine ya hsn zan beslenerek tercihen
bu yola girilir veya bu hsn zan ile iktif edilir, ya da kt zan beslenir ve
kar klr. Burada zannn iyi ya da kt oluunu belirleyen ise sfnin ahvli
ve insanlarn kendi mzlar dorultusundaki bak alardr.
te bnl-Arab Tedbrtn banda tasavvuf ilminin bu hussiyetlerini
izah etmek sretiyle sanki bu eserinde ve dier eserlerinde sylediklerinin veya
geneli tibryla btn sflerin szlerinin bu dorultuda anlalmas gereine
dikkat ekmek istemektedir. Ayn sikle olsa gerek ki eserinin sonu ksmnda
tasavvuf ilminin pratiine, seyr slkun dp ve erknna ilikin riyet edilmesi gereken kurallar ihtiv eden tavsiyelerine yer vermitir.74 Sz konusu ifadelerinde bnl-Arab, bir taraftan insan mnen ycelten bu rhn kemal yoluna girmi bir mride, kendisi iin gerekli olan temel esaslar sarih bir dille
tavsiye ederken dier taraftan da det sfiyne tecrbenin ve bu tecrbeye taalluk eden marifetlerin ve latf srlarn anlalmasnn pratik yolunu gstermektedir.
Tedbrta bu tarz bir giri yaptktan sonra bnl-Arab, eserin ilk blmlerinde insan lkesinin hkmrn olan halfenin varl ve kll ruh diye
isimlendirdii bu hkmdr hakknda bata Gazl olmak zere mutasavvflarn ne kastettiklerinden genel hatlaryla bahseder. Burada bnl-Arab bu halifenin, ruh, ilk made, ar, ilk muallim eklindeki farkl isimlerinden
73
74
bnl-Arab, Tedbrt, ss. 114-116.

bnl-Arab, Tedbrt, ss. 226-240.
bahseder. Daha nce ifade ettiimiz gibi kendisi ise bn Berrecn ile muvfk
kalarak bu halifeye imm- mbn der. Yine eserin bu ilk blmlerinde
bnl-Arab, hkmdrn hakikati hususundaki farkl grleri zikreder. Bu
blmlerde eserin slbu klasik bir kelam kitabnn slbundan farkszdr. 75
Eserin ilerleyen blmlerinde ifade edildii ekliyle insan lkesini, bu lkenin
riclini ve bu lkede cereyn eden olaylar ilgili blmlerden76 hareketle u ekilde gstermek mmkndr:
Hkmdr/Sultan
Halife/Ruh/mm- Mbn
lke
Beden/Cisim: Devlet ricali ve vatandalarn meskeni
Saray
Kalp/Ar: Hlfenin Makam
Danman/Kontrolr/Denetleyici/Mfetti
Dima: Beyin: lkenin yksek, yce bir meknnda (ba) iskn eden denetleyici.
Hkmdrn, bu yce mekndaki mlkne nazar ettii pencereler, kaplar: Kulak, gz, burun,
az.
ayr haznesi vardr:
Hazine
Hayal
Bu yce makamn n
ksmnda
Vliler/duyumlardan
gelen gelirler (duyumlarn suretleri) bu hazinede toplanr.
Hazine
Fikir
Ortasnda Tahayylt bu hazinede toplanr. Tahayyltn sahihini fasidinden ayrr
Halifenin Hr Ei
75
76
Ayn ezser, ss. 120-131.

Ayn eser., ss. 131-135.
Hazine
Hafza
Arka ksmnda
Vezr/akln meskeni
nsn nefis/nefs-i ntka.

Komutan/Emir/Halifenin eine k olan kudretli dman
Hev/Arzu ve istekler
Kuvvetli veziri/danman, birok askeri ve tehzt olduu iin halifeyle tartp ona muhalefet
edebiliyor.
Vezri: ehvet
Sava
Hkmdrn vezri/akl ile hev arasndaki amansz mcdele.
te bnl-Arabnin bu ekilde tasvir ettii insan lkesinde srekli bir sava vuku bulmaktadr. Zr bu lkenin kudretli hkmdrnn karsnda ona
muhalefet edebilme gcne sahip bir dman vardr. Dahas bu dman
hkmdrn eine ktr ve btn gcyle halifenin bu deerli eine meyletmekte, onun gnln almak iin trl trl hlelere ba vurmakta ve ona en
deerli haznelerini sunmaktadr. Hkmdr bundan habersiz olmakla birlikte
vezri/akl bu durumun farkndadr. Akl belki halifenin haberi olmadan bu
kuvvetli komutan/hev isteklerinden vazgeer diye durumu hkmdardan gizler ve durumu kendi idare etmeye alr. Bu durumda lkenin ynetimi
vezr/akln elindedir. Hkmdrn deerli ei/insn nefis ise iki amansz gcn, akl ile hevnn otoritesi altnda kalmtr. Her iki otorite de ona srekli
seslenmektedir. Bu sebeple o, ayette (sr 17/20) ifade edildii zere, hem
fcrun hem de takvnn mahallidir. ehvetin de etkisiyle hevya cevap verirse
aslndan uzaklar, deiir (tayr), fcr hasl olur ve ktl emreden
(emre) nefis diye isimlendirilir. Vezr/akla cevap vererek kudretli eine ynelirse temizlik, saflk, takv hasl olur ve huzura ermi (mutmainne) nefis diye isimlendirilir.77 Bu pasajlarn devmnda bnl-Arab, hkmdrn lkesinin bylesi bir dmanla kar karya olup etn bir savaa mruz kalmasn ve bundan kendisinin habersiz oluunun sebebini aklar: Keml zere yaratlan hkmdarn acziyetini idrak etmesi ve mutlak gc ve kuvvet sahibi Rabbi karsndaki fakirlik ve zilletinin farkna varmas, bir lkeye sultan olmakla birlikte
kulluunu/kleliini ikrr etmesi. Ruh/sultan arr kendi ei/nefis ona icbet
etmez. te bu acziyet zere ruh kulluunu ikrr ederek Rabbine mncaatta
bulunur. Zra srekli nmet, ihsan, kolaylk ve hayrlar ierisinde mr sren
77
bnl-Arab, Tedbrt, s 134, 135.
kendi mertebesinin ve acziyetinin farkna varamaz. Ancak zorlukla imtihn

edilirse kendi mertebesini ve kendisine sonsuz ihsanda bulunan Efendisinin
kadrini bilir.78
Daha nce bahsi getii zere bnl-Arab bu eserini, devlet adamlarnn
kendi hizmetlerinde (madd siyset), ahiret yolcusunun ise kendi maksad
(mnev siyset) hususunda faydalanabilecekleri tarzda zengin bir anlam rgsyle kaleme aldn zikretmiti. Dahas bnl-Arab, eserin yazlna sebep
olan Srrul-Esrr isimli eserin mellifinin madd siyset hususunda gfil olduu baz hususlar da bu eserinde akladn sylemektedir.79 Btn bu hususlar okuyucuyu, yukarda insan merkezli olarak ifade etmeye altmz benzetme ve sembolleri, ya da metnin btn kurgusunu fakl boyutlarda yorumlama hussunda cesaretlendirmektedir. Szgelimi yukarda bahsedildii zere
bnl-Arabnin; srekli ihsan, kolaylk ve hayrlar ierisinde mr sren konumunun ve acziyetinin farkna varamaz. Ancak zorlukla imtihn edilirse kendi mertebesini ve sonsuz ihsan sahibi Efendisinin kadrini bilir anlamndaki szleri u ekilde farkl adan yorumlanabilir:
78
79
80
1.
Metinden ilk etapta anlalan bu anlam seviyesine yukarda iaret etmeye altk: nsan lkesinde hkmrn olarak bulunan ruhun, hev
gibi gl bir dman olmasayd, srekli huzur ierisinde olup bylesi iddetli bir mcadeleyle kar karya kalmasayd ve bazen bu etin dmannn gcn hissetmeseydi Hakk Tela karsndaki aczinin farkna varamazd.
2.
Btnyle lemin yaratl ve idresi sz konusu olduunda ise metni u ekilde yorumlamak mmkndr: Eer insan bu dnyada baz
skntlara ve bellara mruz kalmayp, her hangi bir fiil mcdele ve
gayret olmakszn, tpk cennet hayatndaki gibi srekli nmet ve ihsan
zere yaasayd yaratl gayesi olan kulluunun farkna varamazd
ve bunu yerine getiremezdi.
3.
Dnyev siyset asndan ise metin, bnl-Arabnin kendi dnemindeki yaygn ynetim anlay dorultusunda Sultna tavsiye 80 niteli-

bnl-Arab, Tedbrt, s 121.
Tedbrtdaki bu dolayl tavsiyelerinin yan sra bnl-Arabnin devlet ricline kar sarih
tavsiyeleri de vardr. Dnemin Seluklu Sulan I. zzettin Keykvusla olan dostluu ve ona
ynelik tavsiyeleri bilinmektedir. bnl-Arabi bu tavsiyelerinde Keykvustan, slam corafyasnn o dnemde Hristiyanln byk tehdidi altnda olmasn da gz nnde bulundurarak, mslmanlar ile ehl-i kitap arasndaki ilikilerin geleneksel kurallara, yani eriate gre
inde u ekilde yorumlanabilir: Eer sultanlar, lkenin farkl blgelerindeki valilerini ve devlet ricallerini, kendi hakimiyet alanlarnda srekli rahatlk ve lks ierisinde yaatp, onlarn kendisine kar olan
sadakat ve acziyetlerini bir ekilde snamazlarsa ve ya onlara kendi
otoritelerini hissettirmezlerse, bu insanlarda devlet hiyerarisine ve
sultann otoritesine sayg hissiyt kaybolur, riyset talebi artar ve lkede otorite boluu meydana gelir. Zaten eserin daha sonraki pasajlarnda bnl-Arab, insan lkesinde sava ve fitnenin zuhur etme sebebini akl ve hevnn riyset talebi olarak tespit eder. Zr hkmleri
bakmndan bir birine zt iki yneticinin lkeyi ynetmesi doru ve
mmkn deildir. te bu noktada bnl-Arab, Eer yerde ve gkte
Allahtan baka ilahlar olsayd her ikisi de fesada urard (Enbiya 21/22)
yetini zikreder.81 yleyse hangi dzeyde olursa olsun devlet, insan
ya da btnyle kinat asndan lke ynetimi, g atmasndan
kaynaklanan otorite boluunu kabul etmez.
Dolaysyla burada da eyhl-Ekberin ifadelerini bu ynetim tarz asndan yorumlama imknna sahibiz:
81
82
1.
lemde mutlak kudret sahibi Allah(cc)dan baka ilahlar olsayd lem

fesada urard.
2.
Eer insn nefis, akln riysetinde hakk eine ve sultnna ynelmeyip akln ve hevnn otoritesinin atmasndan kaynaklanan sava ve
fitne meydannda kalrsa fesda urar.
3.
Dnyev siyset asndan ise u ekilde bir yoruma gidebiliriz: Devlet, bir biriyle e deerde fakat bir birine tamamen muhlif farkl iki
yneticinin otoritesine ve bu iki otoritenin atmasna braklrsa ker. lkeyi zafiyete uratacak bu tarz bir atma ve dzensizlik,
eserde ifade edildii ekliyle, dnemin siyaset anlaynn bir gerei
olarak iki halifeye biat edilmesi eklinde82 tezhr edebilecei gibi,
devletin farkl g mekanizmalar arasnda, devlet hiyerarisini gzetmemekten kaynaklanan otorite atmas eklinde de kendini gs-
dzenlenmesini ister, Halife mer tarafndan konulmu olan geleneksel zmm hukukunu
ona hatrlatr: ...ehirde ya da havalisinde yeni bir kilise ya da manastr ina edilmemesi, harap olanlarnn onarlmamas..., hristiyanlarn hibir casusa yataklk yapmamas ve
mslmanlara kar dmanlaryla ibirliine yeltenmemesi... Bk. bnl-Arabi, Ftht
(byr.), c. VIII, s. 380.
terebilir.
Eserin, bu ekildeki anlam kurgusunu ve sembolizmini oaltmak mmkndr. Dahas sembollerin iret ettii eyler metnin bu tarz ak ierisinde
niden deimekte ve farkl anlam dzeyleri karmza kmaktadr. Mesel
hkmdar dem, ei Havv ve dman da eytan olmaktadr. Fakat yazmzn
snr bakmndan hepsine ayr ayr deinme imknmz yoktur. Biz yine bu
noktada nemli grdmz bir baka benzetmeyle yazmza son vermek istiyoruz. bnl-Arab bu sefer de akl-hev atmas noktasnda lkenin
l/krsalndan (bdiye) ve ehrinden (hdra) bahseder. lkenin bu blgelerine
akln ya da hevnn hakim olmas, insann iyiliini, saadetini ya da ktln, bedbaht oluunu belirler. Zr ehir asl olan, tevhidi ve man, l/krsal ise
tl olan ameli simgelemektedir. Buna gre:
1.
Mahfz ve msum mmin: ehrine ve krsalna akln hakim olduu

kimse.
2.
Gnakar/s: ehrine akl, krsalna hev hakim olan kimse.
3.
Kfir: ehrine ve krsalna hev hkim olan kimse.
4.
Mnafk: Krsalna akl, ehrine hev hkim olan kimse.
Burada ifade edildii ekliyle her ne kadar mnfn krsalna/ameline

akl hakim olsa da asl olan ehir/tevhid hevnn hakimiyeti altnda harap olduu iin bunun bir nemi yoktur. Onlarn amelleri ldeki bir serap gibidir.
Zr asl harap olursa fer olann bir faydas olmaz.83 bnl-Arabnin bu ifadelerini de tersine bir sembolizmle dnyev siyset asndan okuyacak olursak
ideal bir lke, hem ehri hem de krsal akl selmin gzetiminde ihy edilen lkedir. bnl-Arabnin yaad dnemdeki Endls dndmzde kltr, medeniyet, ilim, irfan ve sanat temsil eden ehir ile ecaat, kahramanlk,
gz peklik ve avac ruhu temsil eden l/krsaln dengeli bir ekilde ihys
lkeye saadet getirecektir.
rnek Metin

83

.
Rahmn ve Rahm Olan Allahn Adyla
Yce Allahn rahmetine muhtc, fakr kul Muhammed b. Ali el-Arab el-Htem
;et-T dedi ki
nsan ilk yaratlnda vcd-i ilminden vcd- aynna bir cevher olarak kartan
yce Allaha hamdolsun. O cevhere Cell gz ile nazar etti de Onun nazar tahakkuk ettiinde bu cevher Ondan hay ederek eridi. Ve Onun kadm ilminin
cevherlerini ve incilerini kendisinde saklayan bir su olup akt. Daha sonra o sudan,
imtiza dalnn marapasna (merebet gusn-i imtizc) doru bir oluk aktt ve
bylece onunla onun bir kn ikme etti. Ve bu dal insan diye isimlendirdi. Ardndan ona sret verip onun kulak ve gzn bir birinden ayrarak yaratt.
Ve byk lemde vcd bulan her eyin tertbini muhkem bir ekilde, eksiksiz olarak onda yaratt ve onu inceden inceye tasarlayp takdr etti. Onu ihsn hitlii
ile her eye muttal kld ve onu (mertebesine) yerletirip takrr eyledi. Ve onun akl
semn ayrp yardktan sonra bititirdi. Mevcudiyetini onun mevcdiyetinde gizleyip onu zhr etti. En gizli (ahf) olan ey sebebiyle de onu Kendi srrndan perdeledi ve onu rtt. Ona inceden inceye nazar edip onu iyice tefekkr eden
kimse iin bunda kuatc bir hikmet vardr. Sonra ona hazret-i iktidrdan tecell
eyledi de parlaklyla onun gzlerini kamatrd. O da heybetin nrndan korkuyla
rkp kat. Byle olunca hemen onu sk skya barna bast ve ona galebe ald. Ve onu uuru olmakszn yeil denize bir daldrla daldrd. te o zaman kudret-i
ilhiyyenin srr onun beeriyetine meczoldu. Sonra onun iin ebedlik hazretinden
inkif etti de bununla onun mrn tahakkuk ettirdi. Ve kendisine herhangi bir
kevn birletirilip ilve edilmeksizin ve yine kendisini snrlandracak bir nihyet olmakszn ona ebed hayat ridsn giydirdi. Ve meleklere kar onun makamn yceltti. Ve onun alnndaki beyazl ikr kld da o da hemen Ona secde ile
biyt etti. nk onu ilh isimler ile destekleyip tenvr etti ve onu cisimler leminde halife kld. Binenaleyh ona yardm etti ve onu destekledi.
Ardndan onun iin akl bir vezr olarak benzersiz bir ekilde yaratt da akl kendisine vezir kld. Ve ona aacn ateinde hitp srrn hibe etti. Ve ona mucize olarak
s verdi de bununla o, sihirbazlarn havtrn helk etti. Sonra onu, paralara
blnp ayrma mznnn indinde korkutup sakndrd. Ve onun zhiri ve btn
hislerini (mevrid) kendi zerinde salp yaylm olarak paralara ayrd. Ve ard
sra sonsuz ilh iret ordularn getirip onu tamamlad. Ve onun saygn kapsna,
kimisi ona ynelip kbil olan kimisi de ondan arkasn dnp kaan vridt gnderdi. Dolaysyla onlardan bazs ilh iretlere dir olan gzler iin kbil iken bazs da hzla arkasn dnp kaandr. Ve onun mednesini orta hal/tavrda mr
etti ve onu ondan mahrum brakt. Ve onu melekt srlarn mtlaasyla zengin
eyledi ve onu ona muhta kld. Ve onun iin kintta tasarrufu mubah kld ki
onunla onu ondan engelledi. Ve iki avucunda, man edenle inkr eden kimseler
arasndaki ahzi tesviye etti. Ve onu bu kazyye zere ahit tuttu ve onu takrr etti.
Ve onun mlkn gemek iin bir kpr eyledi, geenlere mjdeler olsun!
Sonra Hak Tel Subhneh, temizledii ey sebebiyle onu lekeleyip kirletmek istedi de bu sebeple onu, ebrr ile kfirleri bir araya toplayan kuatc bir berzah
kld. Ve lem-i terkbde onu, uyarma krss zerinde bir d olarak ikme eyledi.
Ve onu ilh ilimler ile teyid eyledi de ona bol bol ihsnda bulundu. Ve ona,
zuhruyla salhiyetini verdii eyin ifsn yasaklad. Ve yle buyurdu: lemlerinizdeki semvta, onlara musahhar olan feleklere, derylar dolup taran yeryzne ve tamir edip salamlatrdnda kint denizinde yzdrd dolu gemiye bakmaz msnz? mdi o iki ayak arasnda yrr ki bunlar da korku ve mittir.
Snii- Kadm kuatc ilim kalemiyle o iki ayak zerine yazd. Sa ayaa, her kim
zerre kadar hayr ilerse onu grr, sol ayaa ise her kim zerre kadar er ilerse
onu grr yazd. yleyse iki yola hidayet eden ve basiretini aan kimse ttde
yarsn ve taksim ettii rzktan dolay Ona kretsin! Onu hem kolay hem de zor
yapt. Ve yine, cismn duvar ile perdeleyip gizledii hazineyi aratrsn! Sonra onu
kabre koyduunda ona nasl hayat verdiini ve nerettii zaman onu nasl ldrdn bir dnsn!
KTBL-B
MUHYDDN BN ARAB
Hlya KK *
Yusuf R. SARA **
1. Yazl Sebebi
Mellifin belirttiine gre, bu risale bir istek zerine yazlmtr. yle ki: bn
Arabnin kendisine deer verdii bir zt ki, sevgili mrdi smail bn
Sevdekin (.646/1248)1 olabilir bulunduu bir mecliste, olaanst ilh bir
hitba muhatap olmu, bu hitb anlamaya muktedir olamad iin de bn
Arabye gelerek durumu arz etmi ve bu vknn zhn rica etmitir. bn
Arab Kitbl-bnn giriinde bunu u cmleleriyle anlatr:
Sorusu bana deerli gelen ve istei bende kabul gren birisi, kendisine, iinde ilah
hakikatler ve rh inceliklerden (bahseden), kendi el yazmla bir kitap kaleme almam
istedi. Sonra bandan geen hadiseyi anlatt. yle ki bir mecliste oturuyorken Allah
*
**
1
Do. Dr., Seluk . lahiyat Fakltesi

Ar. Gr., Sleyman Demirel . lahiyat Fakltesi
smail b. Sevdekin en-Nr, bn Arabnin en yakn mridlerindendir ve Risalet fi lmitTasavvuf, Yazma, el-Mektebetz-Zhiriye, am, no: 8080, Kitbn-nect min hucbil-itibb,
yazma, fatih, no: 5322 ve etTalkt alet-ecelliytl-lahiyye (et-Tecelliyatl-lhiyye iinde), thk.
Osman Yahya, Merkez-i Ner-i Dnigh, Tahran, 1988) gibi eserlerin mellifidir. bn Arabi,
baz rislelerini onun sorusu veya istei zerine yazmtr (Mesel bk. Zehirul-alk erhu
Tercmnil-Evk, el-Matbaatl-nsiyye, Beyrut 1312, s. 4). Hatta onun sorusuna cevabn
ieren bir rislesi de vardr: Risletn f sali smail b. Sevdekn, Resil bn Arab iinde,
Diretl-merifil-Osmniyye, Haydarbd, 1948.
ona bir sz ikram etmi ve o szde (ona), kendisini kaybedeceini sylemi. Kuds leminden, (o ahsn) srrna (gelen) ve nr ile kuatlm olan bu hitapta yle denmi:
Eya B ile zuhr etti ve Bda (mhim) bir mesele vardr. (Sonra) dedi ki: ardm,
nk herkes bu muammay zmeye g yetiremez. Ve anlatmaya devam etti: Beni
hayret kapsaynca -ki huzurda olmann deti gayrettir2- bana 10la 10u arp dendi.
Sonra perde sarkt, hitb kalkt. Ve bu (ilm) artla ehdet lemine dndm. Misal
leminde kendisine konuulan, hayal hazinesinden kendisine hitb edilen eyi bize aktarnca biz de bu kelmn karmakln yorumlayp izah etmek ve onu ilham ilminde
kendisi iin belirlenmi mertebesine dhil etmek istedik. Ve sze baladm.3
2. Nshalar
Eserin yurtii ve yurtdndaki ktphanelerde kaytl, birisi matb olmak zere, yirmidokuz nshasn tesbit edebildik. Burada hemen belirtmek gerekir ki
bu risle Risle fi Tahkki B ve Esrrih,4 Risletl-B,5 Risletl-B f Hakikillhiyye
ved-Dekikir-Rhniyye,6
Risletl-Esrri
bil-B
Zaharal7
Vcd/Zuhrul-Vcd, Mifthu Dril-Hakka, Kitbur-Rekikir-Ruhniyye,
Kitbl-Kf ve Hve Kitbl-b, el-B ve Esrruh8 gibi farkl adlar altnda istinsh
edilmitir.
Kitbl-bnn, SAM Trkiye Ktphaneleri Veri Taban, Sleymaniye
Ktphanesi Katalou ve Osman Yahyann Melleft bn Arab adl eseri9 yardmyla tesbit edebildiimiz nshalarn yle sralayabiliriz:
1.
3
4
5
6
7
8
9
Konya Yusufaa Ktp., Demirba no. 4868/2, 245x160 185x120 mm.

ebadlarnda, 9 varak, her varakta 17 satr, eski Nesh yaz, kahverengi
bn Arab burada, gayret-i lhiyeden bahsetmektedir. Tasavvufta lh gayret, Hakkn,

kulunun kendisini sevgi tatnda bakasn ortak klmasna rz olmamasdr. Bk. Abdlkerim
el- Kueyr, er-Risle, tah. M. Zerrk- A. A. Baltac, Beyrut 1413/1993, s. 255. Ayrca bk.Ethem
Cebeciolu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Ankara 1997, s. 291; Sleyman Uluda,
Tasavvuf Terimleri Szl, stanbul 1999, s. 203.
bn Arab, Kitbl-b, Yusufaa Ktp., no: 4868/2, vr. 3b.
Sleymaniye, Badatl Vehbi, no: 714teki nsha.
Sleymaniye, brahim Efendi, no: 809daki nsha.
Sleymaniye, Veliyyuddin Efendi, no. 1826daki nsha.
Yazma, el-Mektebetz-Zhiriye, am, no: 123deki nsha (Bk. Suad el-Hakm, el-Mucemussfi, Darun-Nedra, Beyrut 1981, ss. 181 ve 1287 (Eserin ad s.181de Risletl-Esrri Bil-B
Zuhrul-Vcd, s.1287de ise Risletl-esrri bil-b zaharal-vcd olarak verilmektedir.
Son drt isim iin bk. Osman Yahya, Melleft bn Arab, Franszcadan tr. Ahmed Muhammed et-Tayyb, Drus-sbn-Drul-hidye, (Kahire) 1413/1996, s. 216.
Yahya, age, ss. 216-17.
Kitbl-B | 383
tam mein, emseli cilt. Mellif nshasdr. Bu eser Yusufaa ktphanesinden alnm olup ngilterede bulunarak ktphaneye iade
edilmitir.10 Elinizdeki almada bu nsha kullanlmtr.11
2.
Milli Ktphane, 06 Mil Yz A 489/19, 183x130 - 158x60 mm.

ebadlarnda, 170b-176b varaklar aras, 25 satr, Nesh yaz, abd kat,
miklebli, srt ve sertab siyah mein, kat kapl, mukavva bir cilt. Sz
balar ve cetvelleri krmz, sayfa kenarlar aklamaldr. Mstensih
nshas olup istinsah tarihi (1099 /1687)dir.
3.
Millet Ktp., Feyzullah Efendi , no: 2119, yy, ty, 77-83 vr.
4.
Nuruosmaniye Ktp., no: 2406, yy, ty., 1c., 16b-22a vr.
5.
Nuruosmaniye Ktp., no: 4901, yy, ty., 1c., 127-131 vr.
6.
Sleymaniye Ktp., Nafiz Paa , no: 685, yy, 1198, Arap-Talk, 14 vr.
7.
Sleymaniye Ktp., Carullah , no: 1080, yy, ty., Arap-Nesh, 53-63 vr.
8.
Sleymaniye Ktp., Carullah , no: 1034, yy, ty., Arap-Nesh,202-205 vr.
9.
Sleymaniye Ktp., Carullah , no: 2111, yy, ty., Arap-Nesh,127-131 vr.
10. Sleymaniye Ktp., Carullah , no: 986, yy, ty., Arap-Nesh, 43-44 vr.
11. Sleymaniye Ktp., Badatl Vehbi , no: 714, yy, ty., 15-26 vr.
12. Sleymaniye Ktp., Badatl Vehbi , no: 2023,yy, ty., Arap-Talk, 152155 vr.
13. Sleymaniye Ktp., Ayasofya , no: 4248, yy, ty., Arap-Talk, 43-147 vr.
14. Sleymaniye Ktp., Selimiye Pertev Paa , no: 644, yy, ty., Arap-Talk,
27-37 vr.
15. Sleymaniye Ktp., Esad Efendi , no: 1480, yy, ty., 206-208 vr.
16. Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi , no: 2415, yy, ty.,135-138 vr.
17. Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi , no: 2596, yy, ty., 60-70 vr.
18. Sleymaniye Ktp., Halet Efendi , no: 245, yy, ty., Arap-Nesh, 415-421
vr.
19. Sleymaniye Ktp., Halet Efendi , no: 809, yy, ty., Arap-Nesh, 121-127
10
11
http://www.kultur.gov.tr/TR/BelgeGoster.aspx?
F6E10F8892433CFF670AAAC19264C5A849E55A0CB7978C2C (20.11.2008).
Kendi isminin de B ile balamasndan dolay, bu rislenin ieriini ok merak ettiini syleyerek allmas dilei ile bu nshay tarafma takdim eden Konya Blge Elyazmalar Ktphanesi Mdr ve bir bnl- Arab hayran muhterem Bekir ahin Beyefendiye kranlarm sunuyoruz (Hlya Kk).
vr.
20. Sleymaniye Ktp., brahim Efendi , no: 881, yy, ty., 42-44 vr.
21. Sleymaniye Ktp., Esad Efendi , no: 1476, yy, ty., 31-42 vr.
22. Sleymaniye Ktp., ehid Ali Paa , no: 2853, yy, ty., Arap-Talk, 123128 vr.
23. Sleymaniye/ Beyazt Devlet Ktp., no: 0, Basm bilgileri yok, Dizi
Kayd: K- 104746, yy, ty., Osmanlca, 56 vr. Bu nshay, Osmanlca
kaydna binaen, eserin tercmesi olmas ihtimalini dnerek mutlaka
grmek istememize ramen, kayt numarasndan balayan bir hatal
giri olduu sylendii iin, grmemiz mmkn olmad.12
24. Sleymaniye Ktp., Veliyyddin Efendi , no: 51, yy, 762, 125b-131b vr.
25. Sleymaniye Ktp., Veliyyddin Efendi , no: 1826/20, ty., 103b-108b vr.
26. Mektebetl-Vataniyye, Paris, no: 1339, 18-22 vr.
27. Berlin, no: 2972 we119, 208-214b vr.
28. el-Mektebetz-Zhiriye, am, no:123.13
29. Matbu nsha: Mektebetl-Kahire, Khire, 1954.
3. Kaynaklar ve slbu
bnl-Arab, eserlerinin zihinsel deil lah kaynakl olduunu syler. Hatta bu
sebeple, kitaplarnda yer yer gze arpabilen dzensizliklerin de kendi iradesiyle olmadn ifade eder. Eserlerinin muhtevalar da farkldr. Kendisinin,
bakalarna ait szleri tekrarlayan, baka kitap ve ahslar takip ve taklit eden
biri olmadn belirtir. Ulat ilim ancak keif yoluyladr. 14
Bilindii zere bn Arab, kendisine gelen vridt ya ok sratli bir ekilde
bizzat kaleme alm veya yanndakilere yazdrmtr. Mesela, et-Tedbrtllhiyyeyi drt gnden daha az bir srede, et-Tenezzltl-Mevsliyyeyi birka
12
13
14
Eseri bulmak iin kayd deiik ekillerde yorumlayarak arayan ktphane grevlisi muhterem Menderes Veliolu Beyefendiye (Sleymaniye Ktp., Elyazmalar sorumlusu) ve bu nshayla birlikte 3-4 varaklk dier baz nshalar, Sleymaniye Ktphanesinden Konya Blge
Elyazmalar Ktphanesine gelmi olan bnl-Arabiye Ait Eserler CDlerinde aratran
Betl Glye (Seluk ., lahiyat Fakltesi Aratrma Grevlisi) teekkr borluyum (Hlya
Kk).
Bk. el-Hakm, age, ss. 181 ve 1287 (Eserin ad s.181de Risletl-Esrri Bil-B Zuhrul-Vcd ,
s.1287de ise Risletl-esrri bil-b zaharal-vcd olarak verilmektedir).
Bk. M. Erol Kl, bnl-Arab, Muhyiddn md., DA,, c. 20 (stanbul 1999), ss. 495-496
Kitbl-B | 385
gn ierisinde, Kitbl-Hveyi bir sabah vaktinde, el-Kaseml-lhyi bir saatte

yazmtr.15 Kitbl-by da ok ksa bir srede telif ettiini yle bildirir: u
dar vakte ve youn meguliyete ramen bu cevapta bundan baka zikrettiimiz
srlara bak ey kardeim! Andolsun ki Allah cc. (kaplar) aandr. Allahn bize
bu cevapta tevdi ettii bblar, fasllar (bir) syle (bakalm).16
Eseri adeta bir mektup gibi muhatabna hitb eden bir slupla kaleme almtr. Baz dncelerini ayet ve hadislerle destekler. Eserine iirle balar ve
iinde de iire yer verir.17 Birok yerde kendi eseri olan Ftht- Mekkiyyeyi referans gsterir.18 Cneyd-i Badadi (.297/909), ibli (.334/945) ve Ebu Medyen
(.594/1198) 19 gibi kendilerini byk diye nitelendirdii sufilerin szlerine de
bavurur. Hallacn (.309/922) ismi gemez ama kendisine telmihte bulunulur
ve Divnnda geen mehr bir iirinden msras kullanlr.20 Eserde bn Berracnn (.536/1141) vahdet dncesini ifadede kulland
ok nemli bir ifade el-Hakk el-Mahlk bih el-semavt vel-ard (kendisiyle gn
ve yerin yaratld Hak) ifdesi de geer.21 bn Arab, Bnn nemini anlatrken, gramer, tefsir ve fkh ilimlerinin kidelerinden de destek alr.
4. Muhtevs
Kitabn muhtevasna gemeden nce, genel olrak hurf ilmiyle ilgili birka ey
sylemek gerekirse, diyebiliriz ki Sfler ebced, vefk, cifr gibi Hurf limlerini szlerini gizleme arac yaparlar, yni kendilerine zg bir dil kullanrlar-
15
16
17
18
19
20
21
Kl, agmd., s. 496

Kitbl-b, vr. 11a.
Bk. Kitbl-b, vr. 3a, 8b.
Kitbl-b, vr. 5a, 11a.
Eb Medyen, hi grmemelerine ramen bn Arab zerinde nemli bir etkiye sahip olan
bir sfdir. 509/1115-16 veya 513/1121 tarihinde biliyyede domutur. bn Hrzihim
(.559/1164), Eb Yaza gibi ismlerden hem zahir hem btn eitim almtr. Daha sonra
Bicyeye yerleerek burada binden fazla mrid yetitirmitir. Bir davet zerine Merakee
doru kt yolculuunda yall ve hastalnn da etkisiyle 594/1198 ylnda yolculuunu
tamamlayamadan Tilemsende vefat etmitir. Ayrntl bilgi iin bk. Tahsin Yazc, Eb
Medyen md., DA, c.10 (stanbul, 1994), ss. 186-187; Kadir zkse, bnl-Arabnin eyhi
Eb Meyden uayb El-Ensrnin Hayat, Eserleri ve Tesir Halkas md., Tasavvuf, Ankara,
2008, c. 9, say: 21, ss. 95-115.
Bk. Kitbl-b, vr. 4b.
Bk. Kitbl-b, vr. 4a. Terimle ilgili yorum ve karlatrmalar iin bk. Hlya Kk, Light
Upon Light in Andalusian Sufism: Ab l-akam Ibn Barrajn (d.536/1141) and Muy l-Dn
Ibn al-Arab (d.638/1240) as the Evolver of His Hermeneutism, (henz yaynlanmad)
d. slam dnyasnda harflerin baz gizli zelliklere sahip olduu dncesi

hayli eskidir. Tasavvuf ilminde konuya dorudan deinen rnekleri arasnda,
Sehl et-Tusternin (.283/896) Risletl-Hurf22 adl eseri bulunmaktadr.
Serrcn (.378/988) el-Luma adl eseri, konuya zel bir balk ayran kitaplar
arasndadr. el-Lumada, zellikle Elifin Allah ve Onun Ehad (Bir) oluunu
gsterdiinden b harfinin yaratl ve vcd bulmaya, yni varln Allahla
ortaya ktna iret ettiinden, Allah lafzndaki he harfinin btn srlar
iine alr durumda olduundan szedilir. Hatt el-Esml-Hsn/Allahn Gzel simlerinin erhlerinin zamanlardan beri bu konunun bir paras olduunu,
buradaki Harfleri anlama ve Esm hususunda sylenenler balndan kolayca anlamak mmkndr: Allahn btn isimleri ile ahlklanlr olmas da
o isimlerin gerektirdii varlklara iret eder. Zr bylece her varlk ve zellikleri, Allahn bir isminin glgesi ve yansmas olmaktadr.23 lgintir ki kendisinden bu alnty yaptmz Lumda Ebu Abbs bn Atya atfen serdedilen
bu gr, daha sonra bn Arab tarafndan zellikle Kitbul-B adl rislesinde
geniletilerek ilenmi gibidir. Hatt rislenin am nshasnn (Yazma, elMektebetz-Zhiriye, am, no: 123) ad olarak burada geen
(Varlkn ortaya k b ile oldu) ibresi de gemektedir.
bnl-Arab, Kitbl-bda, B ve varlk mertebeleri asndan nemi ile
ilgili bilgiler verilirken Ftht- Mekkiyyenin ikinci bbna gnderme yapld
ve oradaki bilgiler daha sistematik olduu iin harflerle ilgili genel zeti oradan
alarak balamak istiyoruz: bn Arab Ftht- Mekkiyyenin mezkr ikinci
bbnda harflere genie yer ayrm ve btn harfleri tek tek zikrederek hangi
zelliklere sahip olduklarndan bahsetmitir. Ona gre harfler, dier mmetler
gibi bir mmet olup mkelleftirler ve kendi cinslerinden elilere sahiptirler.
Onlarn da kendi aralarnda ksmlar vardr. Ancak bu durumu keif ehlinden
bakas bilmez.24 bn Arab, harflerin zelliklerine gemeden nce o harfle ilgili
bir iire yer verir. Sonra srasyla harfin hangi leme mensup bulunduunu,
mahrecini, adedini (hangi felee ait olduunu), besitini (almn) 25, ycelii22
23
24
25
Ed. Kemal Cafer (K. Cafer, Sehl Ibn Abdullah et-Tuster, Kahire, 1974 iinde).
es-Serrc, Ebu Nasr et-Ts, el-Luma,ed. A. Mahmd- T. A. Srr,Badd 1380/1960, ss. 124 125.
bn Arab, el-Fthtl-Mekkiyye, c. 1, tahk.: Osman Yahya, el-Heyetl-Msriyye el-mme,
Kahire 1405/ 1985, s. 260.
Mesela harfinin alm dr. el-Ftht, c. 1, 350. Bu uygulama Hurflikte de kullanlmtr. Yirmi sekiz ve otuz iki saysna zel bir nem atfedilen bu frkada bu saylara ya da istenilen rakamlara ulalmak istendiinde harflerin almlarnda ortaya kan yeni harflerden
istifade edilir. Hurfler buna kabz ve bast yntemi demektedirler. Bk. Hsamettin Aksu,
Kitbl-B | 387
ni, mertebesini, kuvvetinin zuhurunun nerede olduunu, tabiatn, unsurunu

ve hareketini bildirir.26
bn Arab, harfleri anlatmaya Elifle balar. Ancak ona gre Elif bir harf deildir. Fakat insanlar onu harf diye isimlendirmilerdir. Elif, cem makamndadr. Ona tekabl eden isim ise Allah lafza-i cellidir.27 Eliften sonra Hemzeye
ve Heye geer. By 26. srada zikreder.28 Elifin Zta (Allaha) tekabl etmesine karn B sfata, yani Allahn sfatlarna delalet eder. O, taayyn- evvelin
remzidir. Vahdetle kesretin arasnda yer alr ve bu bakmdan Berzaha benzer.
Ayrca B akln makamna da delalet eder; zira akl varln, insan harflerin
ikincisidir.29 Burada hemen belirtmek gerekir ki Vahdiyet Mertebesi, yani Hak
Telnn Zt, Sft ve mevcdta dir icmal bilgisinin olduu mertebedir. Bu
mertebede, ak, mauk ve k henz birdir. Buraya lem-i Cebert dendii
gibi, yaratlan ilk eyin Hz. Muhammedin nuru olmas hasebiyle Hakkat-
Muhammediye de denir. Vahdet, mertebe-i hviyet, ilm-i mutlak, en-i srf
gibi isimler de verilir. Allahn ilk yaratt ey Nr- Muhammed veya Allahn emini olmas hasebiyle Cebraildir diye de dnlr. nsann
hakkatine de Akl- evvel dendiinden Haktan ilk zuhr eden insan- kmildir ve dier sretler onunla zhir olmutur. 30 bn Arab, btn bu zellikleri
Bda drlm olarak grmtr.
bn Arab, B harfi ile ilgili daha geni bilgiyi Kitbl-bda vermitir. Biz
burada verdii bilgileri Ftht- Mekkiyyede verdikleri ile birletirerek sunmaya alacaz. Buna gre: Elif bir harf olmad ve Zta dellet ettii iin, B
mevcdtn ilkidir ve varln ikinci mertebesindedir. 31 B erefli bir harftir.32
Bu ereften dolaydr ki, Yce Allah Kitabn Bismillahirrahmanirrahim diyerek B ile am ve ayn ekilde her sureye besmeleyle yani B ile balamtr.
Tevbe suresini besmele olmakszn33 inzl etmeyi murd ettiinde
26
27
28
29
30
31
32
33
Hurflik md., DA, c. 17 (stanbul 1998), s. 409.

el-Ftht, c. 1, ss. 295-334.
el-Ftht, c. 1, s. 295.
el-Ftht, c. 1, s. 321.
Bk. bnul-Arab, Zehirul-alk erhu Tercmnil-Evk, Beyrut 1312, s. 113.
Bk. Kl, agmd., s. 502.
Kitbl-b, vr. 4a. Kr. el-Ftht, c. 1, s. 321.
Kitbl-b, vr. 4a. Harfler de tpk bizim gibi lh Hazrete yaknlna gre tabakalara ayrlr.
nce gelen bir sonrakinden ereflidir. Dierleri de bylece devam eder. el-Ftht, c. 1, s. 351
el-Ftht, c. 1, s. 355.
diyerek yine B ile balamtr.34 bn Arab, bundan dolay baz Yahudilerin

kendisine: Sizin tevhitten nasibiniz yok. nk Kitabnzn sureleri B ile balyor dediini, kendisinin de onlara: Sizin de paynz yok o halde nk Tevrat da B ile balyor diye cevap verince, bunu biliyor olmasndan dolay ok
ardklarn zikreder.35
B mevcudatn ilki olmas ynyle Yaratcs ile lem arasnda bir perdedir. Yaratc, Bnn zuhuruyla kendisini gizlemitir. Bu yzden riflerin
mrifeti, hitlerin ehdeti, hakikat ehlinin hakikat bulular ancak B iledir.
B her eyde zhirdir ve her eye sirayet etmitir. 36
bn Arab rya37 sahibi zatn ryasnda duyduunu syledii
(fh emrun m: Orada nemli bir mesele vardr) szndeki Nnun Mme
idam olunmas zerinde de uzunca durur. 38 Nn tekli sisteme gre ikinci, onlu sisteme39 gre ise ellinci mertebededir. Mm ise tekli sistemde Nn gibi ikinci, onlu sistemde ise krknc mertebededir.40 Aralarndaki bu yaknlk sebebiyle
birbirlerine idam edilmeleri normaldir. Ve bu idam gerei Mm emrumm eklinde eddeli okunmutur. Ancak buradaki Mmler birbirinden farkldr.41 Zaten aynym gibi grnen btn harfler aslnda birbirlerinin ayns deildirler. Bu harflerin, bulunduklar makamlarda tekrarlanmasndan dolay
onlarn tek bir ey olduklar zannna kaplmayasn sakn! Bilakis onlar ok eitlidir. Tpk insanlar gibi. Mesela Zeyd b. Ali, kardei olan ikinci bir Zeyd b.
Aliden farkldr. Her ne kadar oul ve insan olma ynyle ve anne-babalar cihetiyle bir birlik sz konusu olsa da. Bunu gz grr ve akl idrak eder. Ancak
harfler arasndaki farkll yalnzca keif ehli bilebilir. 42
bn Arab buradaki Nnun Mme idmnn, yani edde meselesinin
34
35
36
37
38
39
40
41
42
Kitbl-b, vr. 4a.

el-Ftht, c. 1, s. 356.
Kitbl-b, vr. 5b.
Kitbl-bnn yazl sebebini anlattmz blmde zikredilen vkada tecrbesini aktaran
zt rya kelimesini kullanmamaktadr; ancak bn Arab bu vkay, vr. 4ada rya diye
tesmiye ettii iin biz de buna uyduk.
Kitbl-b, vr. 4a.
bn Arab burada ebced hesabndan bahseder grnmektedir. yle ki ebced hesabna gre,
28 harf gruplara ayrldnda birler (hd), onlar(aert) ve yzler(mit) diye grup oluur
ki Mm ve Nn bu snflamada ikinci ksma girer. Bk. Mustafa Uzun, Ebced md., DA, c. 10
(stanbul 1994), s. 69.
Kitbl-b, vr. 4b. Kr. el-Ftht, c. 1, ss. 308, 322.
Kitbl-b, vr. 4b
el-Ftht, c. 1, s. 337.
Kitbl-B | 389
nemli olduunu vurgulayarak: edde olmasayd kimse orada iki zat olduunu bilemezdi der. edde olunca, akl, orada grmekte olduumuzdan baka
bir zat daha olduuna delalet eder. Mesela, lleri diriltmenin Allaha mahsus
olduunu kat surette bilmemize ramen, bu diriltme olgusunu, Hz. sann
ku biiminde yaplm amura fleyip o cansz eklin gerek bir kua dnmesinde de grrz. ehdet leminde ise durum byle deildir. Orada gz bir
tek zat grr ki o da Hz. sann zatdr. Bylece biz sekr ehlinin ittihada dair
sylediklerini anlam oluruz. Yani asl fiil Allaha aittir. Hz. snn buna g
yetirebilmesi Allahn izniyledir. nk yet-i kerimede 43 buyrulmutur.44
Bnn, Mm ve Nnla ortak birtakm zellikleri vardr. Mesela her de
vasl ve ittisl harfleridir. Ayrlan iki dudak bir araya geldiklerinde B ve Mm
iin ittisal, iyice kaynatklarnda da vasl olur. Nnun ittisali ise dil ile daman birbirlerine yapmasyladr. Ancak bu iki ittisal arasnda bir fark vardr.
Nnun ittisali lem-i evsatta, yani misl, hayl ve rhn bir lemde iken B ve
Mmin ittisali ehdet lemindedir.45
bn Arab saylarn46 da B ile baladn syler. nk Elif bir harf olmad gibi, Bir de bir say deildir. Tek saylar ile balar. Bu yzden ikinci
mertebeye sahip olan Bnn zuhuruyla saylar balamtr.47 Ryann saylarla
ilgili ksmn yorumlarken 10 saysnn verilmesini tesadf grmez ve onunla
B arasnda iliki kurar. Saylarn birler, onlar, yzler, binler eklinde drt mertebede olduunu ve bu sralamada B gibi ikinci mertebeye sahip olmas bakmndan 10un Bdan bedel olduunu syler.48 Rya sahibinin ryasn bylece
tevil ettikten sonra, onun ryada grdklerine ilave olarak B ile ilgili hakikatleri anlatmaya devam eder.
B, Vahdniyetin ikincisidir ve evveliyet makamna sahiptir. Ancak
evveliyet makamna sahip oluu Yaratcsna tekaddm ettii anlamna gelmemelidir; nk bu zaten muhaldir. Evveliyet makamna sahip olmu olmas
43
44
45
46
47
48
Mide 5/110.
Kitbl-b, vr. 4b
Kitbl-b, vr. 5b. bn Arabnin buradaki lem tasnifi, harflerin mahreleriyle alakaldr. Nitekim B ve Mim ilk, Nun ise ikinci felektedir. Felekten kastedilen de harfin mahrecinin kt uzuvdur. Nun, B, Mim ve Felek iin Bk. el-Ftht, c. 1, ss. 308, 321, 322, 350.
Saylar Allahn cc. varlktaki srlarndan bir srdr ve lah Hazrette bilkuvve zuhur etmitir.
el-Ftht, c. 1, s. 349.
Kitbl-b, vr. 5a.
Kitbl-b, vr. 6b.
Yaratcsna tekaddm edemedii iin onu ikinci mertebede olmaktan ve dolaysyla ift vasfyla tavsf edilmekten kurtarm deildir. Ancak unutmamaldr ki ferd, vahdniyete iftten daha yakndr. Sembolleri yerine koyduumuz
zaman diyebiliriz ki; Elif ve Bir, Zt temsil eder ve ne Elif bir harftir ne de
Bir bir saydr. B ve ki de Taayyn-i Evveli temsil eder. Bir say olmad iin tek saylarn ilkidir ve hem vahdeti hem de kesreti ierir. Dolaysyla vahdette kesret tamam olmu olur.49
Bnn noktas da olduka nemlidir. Nokta,50 B ile kevn arasnda bulunur
ve tevhdi sembolize eder.51 Tevhdi sembolize edii, By Zt/Ehadiyyet iddiasndan, varl da irk koma tehlikesinden alkoyduu iindir.52 Bnn noktasnn, iinde bulunmad hibir ey yoktur. Buna iaretle bn Arab yle bir
iir ind eder: 53
Hayret dorusu! Allaha nasl asi olunabilir, ya da mnkir Onu nasl inkar eder?
Allaha andolsun, her tahrik ve teskinde bir ilim vardr ki (Ona) ahitlik eder.
Yine her eyde bir iaret (nokta) vardr (ve daima) Onun bir olduuna delalet eder.
Ayn zamanda bu nokta, insan- kmilin remzidir. nk nsan- kmil zlerin zdr.
Bnn noktas da varln zdr. Ve bu nokta temeyyz iin gelmitir.
Yani bidle mbudu birbirinden ayrr. Bu yzden iblye (.334/945): Sen
49
50
51
52
53

Dier birok sufiye gre de Bnn noktas nemlidir. Zira nokta, hakiki birlii ve kesretin
asln ifade eder. Noktann hareketiyle meydana gelen hat (izgi) ikinci taayyne iaret eder.
Ucunda ate bulunan bir ubuk dairev bir hareketle dndrldnde nokta ember olarak
grnr. emberin varl hayl olup hakikatte yalnzca nokta vardr. okluk tibr birlik
hakkdir. Btn harflerin, kelimelerin ve rakamlarn aslnn nokta oluu tek varln okluk
eklinde grnmesine de gzel bir rnektir (Bk. Uluda, Age, ss. 412-413). Hurfliin kurucusu Fazlullh- Hurfnin (.796/1396) mrdi olan ve kibirli tavrlar sebebiyle tarikattan
uzaklatrlan Mahmd- Peshnye (.831/1428) nisbet edilen ve hsiyye diye de bilinen
Noktaviyyeyi, tasavvufta noktaya verilen nemin snrlar dna tam hali olarak grmek
mmkndr. Noktaviyye ismi, kaynan, topran her eyin asl ve balang noktas olduu
grnden ve frkaya ait metinlerde geen iki, veya drt noktann eitli ekillerde gizli
ksaltmalar biiminde kullanlmasndan almaktadr. Bk. Hamid Algar, Noktaviyye md.,
DA, c. 33 (stanbul 2007), ss. 204-205.
Kitbl-b, vr. 8b, 11a.
Bnn mevcudatn ilki olup btn eyann kendisinden zuhur etmesi ve Yaratcs ile alem
arasnda perde olmasndan dolay ehadiyyete nispet edilmesi tehlikesi sz konusu idi. Altndaki nokta, tevhide halel getirecek bu durumu selbetmi olur. Bylece yaratmada tevhid korunmu olarak kalr.
Kitbl-b, vr. 8b.
Kitbl-B | 391
iblsin dendiinde bunu kabul etmemi ve: Hayr ben Bnn altndaki noktaym demitir.54
B, ilsk zelliine de sahiptir. lskn manas, sonucun, kendisini var eden
sebep ya da sebeplerle birlemesidir. Mesela ibaresinde mescitle
uramak fiili B sayesinde bitimitir.55 Bunun sebebi de : Bn kelimesinin aslnn evlilik, nikh anlamna gelen : Bhn kelimesi olmasdr.
Yani bu harfin znde bir birletiricilik vardr. Mesel iki asl (mukaddime/ncl) bir araya geldiinde B bunlar birletirir ve bir netice ortaya kar.56
Nikh kelimesi bn Arabi iin nemli bir terimdir. Muhtelif manalar olan bu
kelimeyi eserde ikinci kez 9. varakda bir ryasn anlatrken kullanr: 597 ylnda, Ramazan aynda, Bicadiyede iken bir gece bana sanki btn yldzlarla nikhlanmm gibi gsterildi. yle ki, byk bir hazla nikhlamadm bir tek
yldz kalmamt. Yldzlarla olan nikh tamamladktan sonra bana harfler verildi ve (bu kez de) onlarn hepsini hem tek tek hem de terkip halinde nikhladm. Ve zarfiyyetin fal-yasndaki (burada kastedilen : de, da, iinde zarfdr) bir harf bana ahs olarak sunuldu. Yine bana ondan onun erefine ve Allahn cc. kendi katnda ona tevdi ettii ycelie delalet eden ilahi bir sr verildi. 57 Burada, nikh- gayb, yani ilah tecellinin ilminin yeri kastedilmi ve
kendisini de bu ilmin mekn olarak grm olsa gerektir. 58
Hakk, ikinci varlk olan Bya bizim anlayamayacamz bir ekilde ynelip onu karsna alnca lemi ondan yayp uzatmtr. Nitekim ayette: Rabbinin glgeyi nasl uzattn grmedin mi?59 buyrulmutur. Bnn bu ekilde
uzamas gnele karlatnda cismin glgesinin ondan uzamas gibidir. Ve
nasl ki glge, glgeye sebep olan varln suretinde zuhr etmise, kainatta
Bnn suretinde zuhur etmitir. Bu yzden Ebu Meyden: zerinde B yazl
olmayan hibir ey grmedim demitir. nk her ey Bnn glgesidir.60
54
55
56
57
58
59
60
Kitbl-b, vr. 4a. el-Ftht, c. 2, s. 134.

Kitbl-b, vr. 9a.
Kitbl-b, vr. 7b.
Kitbl-b, vr. 9b.
Onun sisteminde nikh, Nikh- Tabi, Nikh- lah ve Nikh- Gayb olarak trldr. Detaylar iin bk. el-Hakm, el-Mucemus-Sfi, 1069-71; Mustafa akmaklolu, Muhyiddin bnlArabiye Gre Dil-Hakikat likisi, Marifetin fadesi Sorunu, Ankara . SBE, Doktora Tezi, Ankara
2005, ss. 321, 333.
Furkan 25/45.
Kitbl-b, vr. 7b. el-Ftht, c.2, s. 134.
Bnn zarf olma zellii de vardr.61 Mesela dendiinde, B

burada ( iinde) manasndadr.62 Bda mekn zarf olma zelliinin bulunmas olduka nemlidir. nk bn Arabye gre biz, ayanlarmzda vcut bulmadan nce Allahn cc. ezeli ilminde mevcut idik. Ve zuhurumuz Bdan oldu.
Varlk Bda drlm ve sktrlm vaziyetteydi.63 Yani B bizim meknmzd ve iinde bulunduumuz kapt. nk zarf, aslnda kap demektir.
Bda ilsk ve zarfiyyetten baka bir de istine ve tebz zellii vardr.64
( Kalem ile yazdm) dendii zaman, yazan kalem olmasna ramen
eylem sz syleyene nispet edilir. Aslnda kalemden yardm alnmtr ve bu
bir istinedir.65 Tebze gelince: Bir ztn gayb-ehdet, zhir-btn, mslmanmnfk gibi iki ya da daha fazla vechesi var ise, bu zt bu vechelerinden sadece biriyle gren kimse iin dier vecheler ortadan kalkar. mam finin
(.204/820) ban bir ksmn meshetmeyi66 Bda bulunan tebz zelliine dayandrmas da bu sebepledir. Bunun metafizik yorumu ise, eynn zuhru srasnda Bnn sanki Yaratcsnn varlnn baz/bir ksm olmu olmasdr.
bn Arab buna ilh tebzn z demektedir. Ayn ekilde kevn de Bnn
baz/bir ksmdr.67
Son olarak bn Arab Bnn zaid olarak kullanln yorumlar. Buna gre
eyann Bdan zuhuru onu messir klmaz. B burada ziddir ve kendisi de
Kadm Kudretin bir eseridir. Bu Kudret ise Hazretl-Fildir.68
Grld zere, bn Arab, varln birliini her yerde ve her eyde arayan rif billah bir zat olarak harflerde grmeyi baarmtr.
5. Etkileri
bn Arab, el-Fthtnda harflere bir bb ayrd gibi Tevecchtl-Hurf,69
Kitbl-Elif, Kitbl-Mim vel-Vv ven-Nn, Kitbl-Y,70 Kitbul-Cm,71 el61
62
63
64
65
66
67
68
69
70
Kitbl-b, vr. 9a - 9b.

Kitbl-b, vr. 9a.
Kitbl-b, vr. 9b.
Kitbl-b, vr. 10a.
Mide 5/6 ayete iaret edilmektedir:... .....
Kitbl-b, vr. 10a-10b.
Kitbl-b, vr. 11a.
Mektebetl-Khire, Kahire, ts.
Mezkr risleler, bn Arab, Resil, tahk. Muhammed zzet, Mektebett-Tevfikiyye, Kahire,
Kitbl-B | 393
Mebd vel-yt f m Tehv aleyhi Hurfu Mucem fil-Acib vel-yt veya dier
adyla Kitbul-yt72 gibi harflerle ilgili muhtelif risaleler de telf etmitir. slam kltrnde hurf ilminin ekillenip yaygnlk kazanmasnda bn Arabnin
nemli bir yeri vardr. Grlerini, varlk mertebeleriyle harflerin sembolik ve
saysal dzeni arasnda bir tekbl esasna dayandrmaktadr. Bu tekbller,
felek sistemleri, varlk trleri, ansr- erbaa ve onlarn harf sembolizmindeki
karlklar eklinde dzenlenmitir. 73 Kitbl-b da dahil olmak zere harf ilmi ile yazd rislelerin hibirisi el-Mebd vel-yt kadar tannp74 bilinmese de bu ilmin gelimesinde ve yaygnlamasnda belli bir yere sahip olduklar
inkr edilemez.
slam dnyasnda harflerin baz mistik, yani gizli, zelliklere sahip olduu
dncesi hayli eskidir. Hurfi anlay ve yorumlar, eitli slam gruplar arasnda ilgi grm, zellikle ibn Arabinin katklaryla bu ilgi daha da artm,
daha sonralar Fazlullah Hurfnin (idam: 796/1394) elinde Hurflike75 dnen bu anlay, bn Haldun (.808/1405) ve Ktip elebi (.1067/1657) gibi
limlerin ilgisine mazhar olmutur.76 Hurfliin, Bektilik ve Melmlik gibi
tarikatlerde byk rabet grd bilinen bir husustur.
Douda bunlar olurken, Bat, bn Arabnin geleneksel ilimler iinde olan
hurf ilmindeki ncln henz getiimiz asrda kefetmi grnmektedir.77
71
72
73
74
75
76
77
ts. iinde matbdur.

Berlin, no. 3774 ibg 737, vr. 13-19.
Tahran, 1376.
Mehmet E. Bozhyk, Hurf md., DA , c. 18 (stanbul 1998), ss. 397-401.
Bozhyk, Agmd., s. 399.
lgintir ki Fazlullah Hurfnin tasavvufa ynelii bn Arabnin deil, Mevlnnn
(.672/1273) eserlerinin tesiriyle olmutu: Mevlnnn Bekya sahip olduun halde neden
lmden endie ediyorsun/Hudnn nruna sahip olduun halde neden maarada gizleniyorsun beytinin mansn hocas Kemleddine sormu, o da mannn ancak riyzet, ak ve
cezbeyle anlalabileceini syleyince Fazlullah kendisini zhde vermiti. Hurflik hakknda
toplu bilgi iin bk. Abdulbaki Glpnarl, Hurflik Metinleri Katalogu, Ankara, 1989, ss. 2-8;
Hsamettin Aksu, Fazlullah- Hurf md., DA , c. 12I (stanbul 1995), 277-79; Ayn Yazar,
Hurflik, 408-412.
Aksu, Hurflik, 408.
Bk. Ren Gunon, slam Maneviyat ve Taoculua Toplu Bak, Tr. Mahmut Kank, stanbul 1989,
s. 63.
rnek Metin

.
-

-

( )
( )

.
Rahman ve Rahm Allahn adyla
Srlarn bilemedii, ruhlarn tanyamad, akllarn idrak edemedii, kalplerin zhar
Kitbl-B | 395
edemedii, nefislerin ulaamad, takdis etmek ve hamd iin biraraya gelecek

sonsuz hamdeden azlarn, onu benzerlerinden tenzih etmek iin kelime bulamad bir hamdla Allaha hamdolsun. Kendisine cevmiul-kelim78 olma zelliinin verildii, kimlii/koruyuculuu iin yce cihetlerin boyun edii, dim ve
hi bitmeyen salt mevkilerinin kendisine secde ettii efendimiz Muhammed
aleyhisselama ve ona tbi olan evvha/bar yanklara salt olsun. Onun erefini
diller sylemede ksr, dudaklar hareketsiz kalmtr; yapmas gereken salt gerektii ekilde yapamamtr.
Bu kitabn ieriine gelince, ben bu kitapta Allah sm-i Cellinin sr ve
iretlerinden bahsetmekte ve demekteyim ki: Allah, isimleri iin zt anlam tar.
nk Allah (ismi), (bu isimlerin iret ettii) sfatlar tamaktadr. Her bir isim
Onda derecelenir. Ondan kar ve yine Ona ykselir. Hakkat ehline gre, bu
(isimler) tahalluk/kendileriyle ahlaklanma iin deil taalluk/kendileriyle ilintilenmek iindir. Bunun hakikati, (isimlerin) Onun Ztndan bakasna delil olmamasdr. Sonra bu (isimler) farkl konumlarda, birok seviyelerde ortaya karlar.
nk Zt, btn isimlere ve zelliklerine kuatcl ile gzetleyici olan bu mahallerde tasavvur etmenin faydas yoktur. Nitekim gnahkr birisi: Ey Allahm
beni bala! diye yalvard zaman Allah lafz, affr isminin yerini alr. Allah o
kimsenin isteine ancak affr isminin mnsyla cevap verir. Bu ekilde Allah lafz, her hangi bir kaytla snrlanmaktan tenzih edilmi olur. Dahas, bu isim, lem-i
ehdetten de mutlak gayb iindedir. Baka isimleri deil de Allah ismini sylerken zamme/trenin sylenmesi annda ayn durum cridir. nk burada Hve
ortaya kt halde dier yerlerde mcerred olarak kaybolur. Bununla lafz/sylenmesini kastediyorum. Yaz ve irete dklmesine ise sadece mutlak
kaybolur, -mesel- (Allah ismi) srasyla harflerini ierir. Bunlardan drt harf
irette grnr ki bunlar evveliyyet Elifi, gaybn balangc Lm - ki bu (harf kelimede) idam edilmitir - ehdet leminin Lm _ ki bu (harf kelimede) eddeli
olarak sylenmektedir - ve hviyye/kimlik Hsdr. Drt harf de vardr ki irette
grnr. Bunlar da Kudret Elifi, ehdet leminin balang Lm, Ztn Elifi ve
Hvenin Hsdr. Kelimede bir harf vardr ki iarette grnmez ama kendisine
delalet edilen bir harftir. O da lafzda Hvenin, iarette Hviyyetin vv olan
vvdr. Lafz- Cellin harfleri bu ekilde snrlandrlmtr. Lm, lem-i evsat gsterir ki akledilebilir varla sahip berzahtr. H ayb iindir. Vv ise ehdet lemini
temsil eder. Allah lafz mutlak ayb olduundan, ehdet leminin vv onda
(sadece) mndemitir ve efev olduu iin Allah lafznda ortaya kmamtr. Bu
78
Szleri ksa ama anlam dolu olarak syleme zellii.
yzden ne lafzda ne de iarette grnr. Bylece gayb iinde gayb olur. Buna
gaybl- gayb denir. Duyularn akla stnl bundan dolaydr. Duyu, bu dnyada aklda kaybolmutur (akl onu kontol eder). Akl ise zhirdir (bu dnyada stn olan akl gibi grnr). Ancak ahirette stnlk/g, ilahi huzurdadr. Mesela
grme, hissdir (organlarla olur). Gzler bireye bakar. Gzler gaye edinir/hedef
belirler, akllar onlarn peine der. Hedefler olmasa, hi kimse hedeflere ynelemez. Buradaki srlara bir bak!: (Burada sylediklerimiz u srlara iaret etmektedir): Ahiret dnyadan daha stndr. Allah Siz dnya hayatnn hazlarn istiyorsunuz. Oysa Allah ahireti (kazanmanz) istemektedir79 ve Ahiret daha hayrl ve
daha sreklidir80 buyurmutur. Ahiret bek, dnya ise zevl/yok olu ve fen yurdudur. Bek ve devamllk, yok olup gitmek ve fendan daha iyidir. Sonra, Allah
tanmak ilmel-yakinin balangcdr. Nih gaye, aynel-yakini elde etmektir.
Aynel-yakin, ilmel-yakinden daha stndr. lim amel iin, gz ise grmek iindir.
Duyu, akldan stndr. Akl onun iin alr. Mesela akl, gz sayesinde grr. Bu
ekilde ehdet lemi, aybl-ayb olur ve ancak lemin olumas sayesinde
dnyada zuhura kar. Bu dng sebebiyle son, baa dner ve bu ekilde
ehdet lemi balang olur. Bu lem, Allahtan ayr olmann gerektirdii lde
mukayyettir, (Onun Zt gibi mutlak olamaz). Bu sebeple gzn grmesi iin bir
yn gerekir. Kulan iitmesi iin yaknlk gerekir. Durum, kii hakikaten yryp gittii zaman tersinedir. Sriyenin iitmesi ve merin ona Medineden bakmas, sesin (Sriyeye) ulamas vb. durumlar bunun bir misalini tekil eder. Bylece gayb lemi, vasat/ortadaki lem olmu olur ki bu, akl ilmidir [lemidir?]. Akl,
lemi (bilmek) istedii zaman, delillerini duyular yoluyla elde eder. Mutlak
ehdet bilgisi ayb iinde ayb olur. Akl da buna alr ve buna hizmet eder.
lemdeki/yaratl dairesindeki sureti de byledir.
6. Kaynaka
Aksu, Hsamettin, Hurflik, DA, stanbul 1998, c. 18, ss. 408-412.
Algar, Hamid Noktaviyye, DA, stanbul 2007, c. 33, ss. 204-205.
Bozhyk, Mehmet E., Hurf, DA, stanbul 1998, c. 18, ss. 397-401.
Cebeciolu, Ethem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Szl, Rehber Yay., Ankara 1997.
Glpnarl, Abdlbaki, Hurflik Metinleri Katalogu, TTK Yay., Ankara 1989.
Gunon, Ren, slam Maneviyat ve Taoculua Toplu Bak, ev.:. Mahmut Kank, nsan Yay., stanbul
1989.
el-Hakm, Suad, el-Mucemus-sfi, Darun-Nedre, Beyrut 1981.
79
80
Enfl 8/67
Al 87/17
Kitbl-B | 397
bn Arab, Muhyiddn, Kitbl-b (mellif nshas), Yusufaa Ktp., no: 4868/2, 9 vr.
-------, Zehirul-alak erhu Tercmnil-Evk, el-Matbaatl-nsiyye, Beyrut 1312.
--------, Muhyiddn, el-Fthtl-Mekkiyye, tahk. Osman Yahya, el-Heyetl-Msriyye el-mme, Kahire 1405/1985.
Kl, M. Erol, bnl-Arab, DA, stanbul 1999, c.20, ss. 493-516.
el- Kueyr, Abdlkerim, er-Risle, tahk. M. Zerrk- A. A. Baltac, Drul-Hayr, Beyrut 1413/1993.
zkse, Kadir, bnl-Arabnin eyhi Eb Meyden uayb El-Ensrnin Hayat, Eserleri ve Tesir
Halkas, Tasavvuf, Ankara 2008, say: 21, ss. 95-115.
Uluda, Sleyman, Tasavvuf Terimleri Szl, Marife Yay., stanbul 1999.
Uzun, Mustafa, Ebced, DA, stanbul 1994, c. 10, ss. 68-70.
Yahya, Osman, Melleft bn Arab, Franszcadan eviren: Ahmed Muhammed et-Tayyb, Drussbn-Drul-hidye, Kahire 1413/1996.
Tahsin Yazc, Eb Medyen, DA, stanbul 1994, c. 10, ss. 186-187.
MESNEV- MANEV
MEVLN CELLEDDN RM
sa ELK *
Btn zamanlarn en byk mistik dehalarndan biri olan Mevln Celleddin-i

Rmnin Mesnevsi, tartmasz dnya edebiyatnn en byk heserlerinden ve
tabiri caizse insanln kutsal kabul ettii kitaplardan birisidir.
Eva de Vitray-MEYEROVITCH
1. Mevln Celleddn Rm (604-672/1207-1273)
slm Medeniyetinde nev-i ahsna mnhasr zellikleri bulunan ve bal bana
bir kltr hazinesi olan Hz. Mevlnnn Mesnevsi hakknda bilgi vermeden
nce mellifinin hayat ve dier eserleri ile ilgili malumat vermek yararl olacaktr.
Mevlnnn asl ad, Muhammed, lakab ise, Celleddndir.1 Mevln,
Belhte 30 Eyll 1207/6 Rebl-evvel 604 tarihinde dnyaya gelmitir.2 Ayrca
*
1
Do. Dr., Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi

Abdurrahmn Cm, Nefehtul- ns: Evliy Menkibeleri, ev.: ve rh. Lmi eleb, haz. Sleyman Uluda ve Mustafa Kara, stanbul 1995, s.634; Abidin Paa, Tercme ve erh-i Mesnev-i
erf, stanbul 1324, s.6; emseddn Sm, Kmsul-Alm, Mihrn Matbaas, stanbul 1308, III,
1825; Bedzzaman Frzanfer, Mevln Celleddn, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1986, s.1.
Ferdn b. Ahmed-i Sipehslr, er-Risle: Mevln ve Etrafndakiler, ev.: Tahsin Yazc, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul 1977, s.33; emseddin Ahmed el-Eflk, Menkibul-rifn, nr.
Tahsin Yazc, stanbul 1995, I, 242; Hac Reid Paa, Tasavvuf: Tarkatler Silsilesi ve slm Ahlak,
babas Sultnul-Ulem Baheddn Veled tarafndan kendisine verilen

Hdvendigr lakab ile de tannr.3 Doduu yere nispetle Belh, Anadoluya gelip ikinci vatan olarak semesi, vefatna kadar burada kalmas, kabrinin de burada olmas ve o zamanlar Anadoluya Bild- Rm denmesi sebebiyle
Rm lkaplar da mehurdur.4
Mevlnnn babas, Hz. Ebbekre dayanan Belhli Hatbler slalesinden
olup Baheddn Veled diye bilinmektedir. Sultnul-Ulem lakabyla tannmtr.5 Baheddn Veledin annesi Harzemahlar hanedanndan, Aladdn
Muhammed Harzemahn kz Melike-i Cihan Emetullh Sultandr.6
Mevlnnn annesi ise Belh emri Rkneddnin kz olan Mmine Hatun olup,
Harzemahlar Trk mparatorluk hanedanndan bir prensestir. 7
Mevlnnn milliyeti meselesi oka tartlm ise de onun Trk olduunun delili u rubsidir:
Beni yabanc yerine koymayn, ben bu mahalledenim,

Ben sizin mahallenizde kendi evimi aryorum.
Dman gibi grnyorsam da dman deilim.
Hinte konuuyorsam da aslm Trktr.8
Balangta mutasavvflarla ve Baheddn Veled ile aras iyi olan, onun
meclislerine giden Muhammed Harzemah,9 Fahreddn-i Rznin telkinleri sonucu tasavvufa ve mutasavvflara kar cephe alm ve Bahauddn Veledin
3
4
5
6
7
Salah Bilici Kitabevi, stanbul 1965, 118.

Sipehslr, age, s.34; Eflk, age, I, 241; Frzanfer, Mevln, s.1; efik Can, Mevln Hayat ahsiyeti Fikirleri, tken, stanbul 1995, s.32.
Frzanfer, Mevln, s.4-5; Can, age, s.32.
Sipehslr, age, s.34; Devleth, Tezkire-i Devleth, ev.: Necati Lugal, Milli Eitim Basmevi,
stanbul 1990, I, 297; Eflk, age, I, 169; emseddn Sm, age, III, 1825; Tahir Bykkrk,
Mevln ve Mesnev, Bedir Yaynevi, stanbul 1983, s.20; Frzanfer, Mevln, s.8; Can, age,
s.32.
Sipehslr, age, s.18; Eflk, age, I, 165; Frzanfer, Mevln, s.9; Emine Yeniterzi, Mevln
Celaladdn-i Rm, Trkiye Diyanet Vakf, Ankara 1995, s.2
Ylmaz ztuna, Trk Tarihinden Yapraklar, MEB Yaynevi, stanbul 1992, s.249; Ayten
Lermiolu, Hz. Mevln ve Yaknlar, Redhouse Yaynevi, stanbul 1969, s.9; Mehmet nder,
Mevln Celleddn-i Rm, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1986, s.12.
efik Can, Rubler: Mevlnnn Rubleri, Kltr Bakanl, Ankara, 2001, Rub No: 1496;
Daha geni bilgi iin baknz: Recep Bilginer, adamz Mevln, Bildiriler Uluslararas
Mevln Bilgi leni 15-17 Aralk 2000, KB., Ankara, 2000, s.148-149, ss.143-158; Ahmet Kabakl,
Mevlnnn Sosyal Grleri, Bildiriler Uluslararas Mevln Bilgi leni 15-17 Aralk 2000,
s.184, ss.171-190.
Eflk, age, I, 170-171; Frzanfer, Mevln, s.13.
Mesnev-i Manev | 401
Belhten g etmesine sebep olmutur.10 Onu ge sevk eden hususlardan birisi

de Mool tehlikesini sezmi olmas olarak ifade edilmektedir.11 Yllarca srecek
olan bu yolculua balanldnda Hz. Mevln be veya alt yalarnda idi.12
Sultnul-Ulem, maiyyeti, kitaplar, eyas, talebe ve mritleriyle birlikte
Belh ehrini ve akrabalarn terk ettikten sonra hacca gitmeye niyet ederek,
Badata doru yola kt.13 eyh ihabddin Suhreverd, hrmet gayesiyle,
Badadn lemleri ve halk ile kendilerini karlayarak hrmeten
Mustansriyye Medresesinde misafir ettiler. Burada Badat ahalisine vaaz ve
nasihatte bulundular.14
Baheddn Veled, Belhin istilas haberinin Badata ulamasndan gn
sonra, Kfe yoluyla Mekkeye doru hareket etti. Hac farizasnn ifasndan sonra Medineye gelinmi, Hz. Peygamberin kabr-i erfi ziyaret edilmi, oradan da
Kudse geilmiti. Kudste Mescid-i Aksa ziyaret edilip, ama hareket edildi.
amda da birok lim ve eyhlerle grlp sohbetler yapld. Bu arada eyh
Muhyiddn b. Arab ile de grtler. Muhyiddn b. Arab, Sultnul-Ulem ve
Mevln yanndan ayrlrken, Subhanallah, bir okyanus bir denizin arkasndan gidiyor diyerek Mevlndaki kabiliyete iret etmiti.15
10
11
12
13
14
15
Sipehslr, age, s.20 vd.; Sultan Veled, btidnme, ev.: Abdlbaki Glpnarl, Gven Matbaas, Ankara 1976, s.240; Eflk, age, I, 169-170; Cm, age, s.632; Devleth, age, I, 298-299;
Frzanfer, Mevln, s.13.
Eflk, age, I, 180-181; Frzanfer, Mevln, s.23.
Eflk, age, I, 175.
bidin Paa, age, I, 7; Frzanfer, Mevln, s.24
Sipehslr, age, s.22; bidin Paa, age, I, 7; Frzanfer, Mevln, s.27vd.
Sipehslr, age, s.22; Sar Abdullah, age, I, 31; Eflk, age, I, 182; Nahif Sleyman Efendi, Mesnev-i erf Asl ve Sadeletirilmiiyle Manzum Nahif Tercmesi, I-IV, haz. Amil elebiolu, Snmez Neriyt, stanbul 1967-1972, I, A, ss.A-B, (Amil elebiolunun, Birka Sz balkl yazs), Mahmut Hilmi, Mevln Celleddn er-Rm, 4. Milli Mevln Kongresi Tebliler 12-13
Aralk 1989, Konya, s.149, ss.147-152; Amil elebiolu, Mevln ve Mesnev Hakknda Birka
Sz, Mevln le lgili Yazlardan Semeler, haz., Vedat Gen, stanbul 1994, s.113; Hilmi Ziy
lken, slm Dncesi Trk Dncesi Tarihi Aratrmalarna Giri, 2.bs., stanbul 1995, s.143;
Abdlmecid Fourcroy, slm Tasavvufu ve Bat, ev.: Fuat Boyacolu, s, Konya 1997, s.19,
ss.19-28; Ahmet Kabakl, Mevln, Toker Yaynlar, stanbul 1972, s.20; Can, age, s.36; Hseyin
Gllce, Mevln ve Kurn Tefsir-i Asndan Mesnev, (Baslmam Doktora Tezi, ASBE.),
Erzurum, 1998, s.28; bnl-Arab ve Hz. Mevln ilikisi iin baknz: Schimmel, Annemarie,
Rumi Calal al-Din (604-672/1207-1273), The Encyclopedia of Religion, XII, p.484, pp.482-486; R.
A. Nicholson, Mevln Celleddn Rm, ev.: Ayten Lermiolu, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul 1973, s.23; William Chittick, Varolmann Boyutlar, ev.: Turan Ko, nsan Yaynlar, stanbul 1997, s.255vd; Mehmet Aydn, Muhyiddin-i Arab ve Hz. Mevln Yaklam, 1. Milletleraras Mevln Kongresi (Tebliler) 3-5 Mays 1987, Konya 1988, ss.299-306; Seyyid Hseyin
Nasr, Yedinci Yzyl Sflii ve bn Arab Ekol, Tasavvuf Makaleler, ev.: Sadk Kl, nsan
Yaynlar, stanbul 2002, s.112, ss.111-116.
Sultnl-Ulem, am yolu ile Erzincana geldiinde, bu sralarda

Fahreddn Behrmah hkm srmekte idi. Onun hanm smet Hatunun bina
ettirdii smetiyye medresesinde ikamet ettiler. Orada ok mddet durmayp
Akehir kasabasna gitmee niyet ettiler. Behrmahn, hussiyetle
Sultnl-Ulem iin yaptrd medresede drt sene ikametinden sonra
Sultnl-Ulem, Konya Lrendeye yani Karamana gidip orann emri olan
Emir Msnn yaptrd medresede yedi sene kalarak dersler okuttu ve camide vaazlar verdi. Sultnl-Ulemnn memleketlerinden hareketleri srasnda
Mevln Celleddn-i Rm, be yanda bulunduklarndan Lrende ehrinde
bulu ana eriip Hoca erafeddn Ll Semerkandnin Gevher Hatun adndaki kz ile nikahlad. 623 tarihinde birinci olu Sultan Veled, daha sonra da
ikinci olu Aladdn dnyaya geldi.16
Sultn Aladdn Keykubt, kendisine olan muhabbeti sebebiyle ayr bir ehirde ikametine neticede dayanamayp zel bir mektup ile Konyaya davet etti.
Sultnl-Ulem dahi davete icabet ederek Karamandan hareket edip Konyaya yaklatnda Sultn Aladdn bizzat kendilerini karlamlar ve fevkalde hrmet ederek beraberce Konyaya girmiler ve Sultnl-Ulem Altunp
(Pembe Frn/pliki) medresesinde ikamet buyurmulardr. Ondan sonra
Sultnl-Ulem, Konyay kendilerine mekn ve makam ittihaz edip, dersler
okutarak H. 628 senesi Rebl-hirin 18. Cuma gn kuluk vaktinde Hakkn
rahmetine kavumutur.17 Mevln trbesindeki kabrinde yatmaktadr.
Eflknin rivyetine gre babas ldnde Mevln yirmi drt yanda idi. 18
Mevln babasnn vefatndan sonra onun grevini stlenerek, vaaza balad. Fetva ilerini yrtt. Burhneddn Muhakkik-i Tirmiz ile buluuncaya
kadar tam bir yl tarikattan uzak, eriatn mfts oldu. Mevln ona intisab
ederek dokuz yl, onun hizmetinde ve eitiminde bulundu. O gnden sonra
Mevln, Seyyid Burhneddne mrit olup, eyhinin ona talim ettii
Kbreviyye Tarikatnn hizmetine devam etmeye balad. u halde Mevln,
Mevlevlik tarikatnn piri olmadan nce Kbreviyye tarikatnn mridi idi. Bu
dokuz yl (630-639/1232-1241) zarfnda o, bu kmil mrid klavuzluu ile olgunlat. Benlikten geip kemle erimek iin, seyr sulke devam etti. Byle-
16
17
18
Eflk, age, I, 185-186; Cm, age, s.632; bidin Paa, age, I, 8; Frzanfer, Mevln, 34; Can,
age, s.37.
Sipehslr, age, s.23; Eflk, age, I, 192; bidin Paa, age, I, 8.
Eflk, age, I, 212; Kzm Qurbanzde, Mevln Celleddn Rmnin Hayat Yaratcl ve
Felsef Grleri, Bildiriler Uluslararas Mevln Bilgi leni 15-17 Aralk 2000, s.224, ss.223-230.
ce Mevln, Seyyid Burhneddn Muhakkik-i Tirmizden tasavvuf, seyr

sulk terbiyesi grd ve hilafet ald. Fakat Mevlnnn ilh ak teskin olmad,
arttka artt.19 Burhneddn Muhakkik-i Tirmiznin emri zere hem zhiri
ilimlerdeki bilgisini geniletmek, seyr sulkteki kemlini ykseltmek iin Halep ve ama yedi yl sren bir seyahat gerekletirerek eitli limlerle grp
ilim ve irfann gelitirdi.20
Mevlnnn hayatnda, olduka nemli rol bulunan, onun olgunlap
pimesine sebep olan Seyyid Burhneddn Muhakkik-i Tirmiz, Mevlnnn
kkken atabekliini yani lalaln (mrebbiliini) yapm, sonra da dokuz
yl iinde babasndan aldklarn ona vermi, Baheddn Veledin Marifini ona
defalarca tekrarlamtr.21
Mevln, Seyyidin mridi ve halfesidir. Silsileleri ise iki ekilde rivyet
edilmitir.
Bu silsileler yledir:
I. Silsile: Mevln Celleddn er-Rm, Seyyid Burhneddn Tirmiz elHseyn, Sultnul-Ulem Baheddn Muhammed, emsul-Eimme Abdullah
Serahs, Ahmed Hatb el-Belh, Ahmed Gazl, Eb Bekr en-Nessc, Muhammed ez-Zeccc, Eb Bekr ibl, Cneyd-i Badad, Seriyy-i Sakat, Marf Kerh,
Davud et-Ta, Habib-i Acem, Hasan- Basr, Hz. Ali(ra), Hz. Muhammed (s.a.s.)
II. Silsile: Mevln Celleddn er-Rm, Seyyid Burhneddn Tirmiz elHseyn, Sultnul-Ulem Baheddn Muhammed, Necmeddn-i Kbr,
Ammar b. Yasir el-Bitlis, Ebn-Necb Shreverd, Ahmed Gazl, Eb Bekr
Nescc, Ebl- Ksm Grgn, Eb Ali Ktib, Eb Ali Rdbr, Eb Osman
Marib, Cneyd-i Badad, Seriyy-i Sakat, Marf Kerh, Davud et-Ta, Habibi Acem, Hasan- Basr, Hz. Ali(ra), Hz. Muhammed (s.a.s.).
Sohbet silsilesi: Mevln, Seyyid, Baheddn Veled, Ahmed Gazl, Eb
Bekr Nessc, Eb Ali Farmed, Ebl-Ksm Grgn, Eb Osman Marib, Eb
Ali Rdbr, Cneyd-i Badaddir.22
19
20
21
22
Sipehslr, age, s.118 vd.; Sultan Veled, btidnme, s.244-247; Eflk, age, I, 223vd; Cm, age,
s.633; Devleth, age, I, 300; Frzanfer, Mevln, s.48, 52; Thirul- Mevlev, erh-i Mesnev, I,
19; Gllce, a.g.t., s.30vd.
Frzanfer, Mevln, s.52
Sultan Veled, btidnme, s.248; Abdlbaki Glpnarl, Mevln Celleddn, nklap Kitabevi,
stanbul 1985, s.46; Can, age, s.45; .
Sipehslr, age, s.18; Eflk, age, II, 599; Sar Abdullah, age, I, 26; Yaar Nuri ztrk, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatler, Yeni Boyut Yay., stanbul 1990, s.328-329.
Hz. Mevln yle der:
mrmn hlasas, sadece u kelimedir; hamdm, pitim, yandm.

Buna gre Mevln, mrn safhaya ayryor:
a.
Hamlk safhas: Bu safha doumundan Seyyid Burhneddn Tirmiz

ile karlap ona mrit oluncaya kadar geen safhadr.
b.
Pimek (olgunlamak) safhas: Seyyidle geirdii dokuz senelik sredir.
c.
Yanmak safhas: ems-i Tebrz ile bulutuktan sonra lnceye kadar

olan sredir.23
Tirmiznin ahiret leme gmesinden sonra, Mevln din eitim ve retim krssne oturdu. 639/1241 ylndan ems ile buluma yl olan 643/1245
ylna kadar babasnn ve ecdadnn usllerine uyarak medresede fkh ve din
ilimleri hakknda dersler verdi. Medrese ve camilerde okuttuu derslerde, binlerce kii hazr bulunur ve byk bir sevgi ve ihtiam iinde dersini dinlerlerdi.
Devlethn ifadesine gre, onun dersinde drt yz fkh rencisi hazr bulunuyordu. O zamann fakihleri, zahidleri adedince zikir meclisleri de kurard.
nsanlar Allaha davet ederek Allahtan korkmalarn tavsiye ederdi. Ayrca bu
arada eyhi Seyyid Burhaneddn-i Muhakkik-i Tirmiznin mjdeledii, ems-i
Tebrznin gelmesini bekliyor, Hz. Yakubun (as) cannn, Yusufun (as) kokusunu ald gibi, ems-i Tebrznin kokusunu alyor, acaba ne zaman doacak
diye, bu hidyet ve velyet gneinin zuhrunu bekliyordu.24
Mevlny Mevln yapan o esrarengiz arif insan, Tebrzli emsti. smi,
Melik-Dd olu Ali olu Muhammed emseddndir. Tebrzde ilk tahsilini tamamlam, orada zembil dokuyan Ebbekr Sellebf- Tebrznin mridi olmutur. Yine Baba Kemal Cndden tarikat terbiyesi grm, ihbuddn
Suhreverdden hrka giymi, sonunda Kutb-i Zaman Rukneddn Sics ile sohbette bulunmu ve sulkn tamamlamtr.25 lham- ilh ile ems-i Tebrz,
23
24
25
Devleth, age, I, 304; Yunus Emre, Divn I-II, ner: Mustafa Tat, Ankara, 1990, II, 239, iir, 8.
beyt; Tarlan, Mevln, s.67; Amil elebiolu, Mevln ve Mesnev Hakknda Birka Sz,
Mevln le lgili Yazlardan Semeler, s.114
Devleth, age, I, 301; Frzanfer, Mevln, s.63-64; Can, 46-47; Gllce, age, s.35; Seyyid
Burhaneddn-i Muhakkik-i Tirmiz hakknda daha geni bilgi iin baknz: H. Ahmet Sevgi,
Mevlnnn Dilinden Seyyid Burhaneddn Muhakkik-i Tirmiz (Seyyid-i Srdan), Erciyes
niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 2, Kayseri 1985, ss.331-337.
Sipehslr, age, s.121; Sultan Veled, btidnme, s.249-250; Eflk, age, I, 254, II, 189vd; Cm,
age, s.639; Sar Abdullah, age, I, 35-36; Frzanfer, Mevln, s.67-68; Can s.47.
26 Cemaziyelahir 642/29.11.1244 cumartesi sabah Konyaya gelmitir.26

Mevlnnn ahlk, cmle sfatlar ve ilm kemlt apak olduu halde
kalender dervleri sevmediini anlar. Binaenaleyh ems-i Tebrz, bir kalender
kyafetine girerek ve yolda bekleyerek Mevln medreselerinden devlethanelerini terif ederken bindii hayvann yularndan tutarak ve garip bir heybetle
yzne bakarak Ey Rmun mollas, Peygamberimiz Hz. Muhammed Mustafa
m yoksa Byezd-i Bistm mi byktr? Diye sual ettiinde Mevln, bu ne
biim sualdir, bunda phe edilecek mahal var mdr diyerek Peygamber Efendimizin hakkndaki mteaddit yet-i kermeleri okuyup; Byezd-i Bistmnin
mmetten bir fert olduunu beyan edince ems-i Tebrz, yle ise, Hz. Peygamber neden, Ey Allahm, seni tam bir bilgi ile bilemedik27 dedii halde
Byezd, Ben kendimi tenzh ederim, benim anm ne kadar uludur diyor,
dedi. Yani Cenb- Hakka ait olan azamet-i an sfatn kendisinde grr, dediinde Mevln cevaben: Peygamber Efendimiz Hazretlerinin mbarek sineleri, pk ak derin bir derya olup, ona her ne kadar ilh tecelliler zuhur etse yine
tahamml ile Hak Tel Hazretlerinden tecelliytn artrlmasn istirham eder
ve daima Ey Allahm, seni tam bir bilgi ile bilemedik diyerek meramn arz ederdi. Ama Byezd-i Bistmnin ilh tecellinin aynas olan kalbinde bir zerre kadar samedn nur aksedince uasndan kendi kendini grmee muktedir olamaz ve kendini kaybettiinde Ben kendimi tenzh ederim, benim anm ne
kadar uludur derdi. Mevlnnn bu hikmetli cevab zerine ems-i Tebrz,
Allah diye figan ederek yere dp bayld. O anda Mevlnnn kalbinde bir
ilh tecelli parladnda derhal atndan inip ems-i Tebrznin ayaklarn yzne srp, ems aylnca birlikte hane-i sadetlerine gittiler, eve kapanarak,
ba baa ay sohbet ve ibadet ettiler.28
ems-i Tebrz ve Mevln bu vakadan sonra hi kimseyi halvetlerine kabul etmediler. Yalnz Sultan Veled hizmet eder ve ara sra yiyip ime ve sair
vakitlerde zikrullah ve ibdetle megul olurlard. Daha sonra halvetten kp bir
mddet aralarnda devam eden muhabbet Mevlnnn mrdleri, talebeleri ve
zahire oka nem veren ahslarn hasedine dokunarak ems-i Tebrz,
Mevlnya tedrisi terk ettirdi eklinde kl u klde bulunmalar sebebiyle
26
27
28
Sipehslr, age, s.121 vd.; Eflk, age, I, 255, II, 193; Cm, age, s.640; Sar Abdullah, age, I, 36;
Frzanfer, Mevln, s.75-76
Bu szn kaynana ulaamadm.
Sipehslr, age, s.124-125; Eflk, age, I, 256-257; Cm, age, s.640-641; bidin Paa, age, I, 9;
Frzanfer, Mevln, s.76-77; Can., age, s51.
ems-i Tebrz, ayrlmalarnn lzumunu kati olarak beyan ederek veda etti ve
21 evval 643/1.3.1246 Perembe gn ama gitti. Ancak bundan sonra
Mevln eitim ve nasihatten feragat ederek semaya balad ve neyin can yakc musikisine meyil ve rabet eyledi. Bu zamana kadar ems, Mevln ile on
be ay yirmi gn beraberce sohbet etmi, hemhl olmulard.29
Hz. Mevln ems-i Tebrznin ayrlmasna tahamml edemeyip olu Sultan Veledi ama gnderdi. Olu, onu bularak byk bir hrmetle ile babasnn ak ve muhabbetini arz edip Konyaya terifini istirham eylemesi zerine
ems-i Tebrz buna raz oldu ve amdan yola ktlar. Sultan Veled yolculuk
esnasnda oka sayg ve hrmeti yznden yannda yaya yrd. Bu suretle
ems-i Tebrznin tekrar Konyay teriflerinden Mevln byk bir sevince
gark oldu ve tekrar sohbet meclisleri sona erdi (644/1247).30
Daha sonra ems-i Tebrznin habersizce Konyadan ayrlmas ve kaybolmasndan Mevlnnn dier olu Alaaddn Muhammed tarafndan ehid edildii rivyet olunursa da bu olayn asl ve esas olmadnn delili, ems-i
Tebrznin ayrlmasna tahamml edemeyip bir ay aratran Mevlnnn, bizzat ma ve baz rivyete gre Tebrze kadar gitmeleridir.31 Mevln, emsin
hayatta olmasndan midini kesince, onu aramaktan vazgeip Konyaya dnerek irat ve tebli grevine devam etti. Geri artk camilerde vaaz, medreselerde ders vermiyordu, ama dini anlatmaya, dervlerin terbiyesiyle ilgilenmeye
devam ediyordu.32
Mevln, emsle geirdii yaklk, yirmi iki aylk sre zarfnda, gnln
ilh hakikatlerle doldurmu, ilh akta kemle ermiti. emsin iradyla
fenfillah mertebesine ulaan Mevlnnn, artk en son mertebe olan bekbillah
makamna kmasnn, elde ettii incileri delip ve iplie dizmesinin zaman geliyordu. emsden midini kestii 647/1250 ylndan, kendi lm tarihi olan
672/1273 ylna kadar, 23 yl, ilh bilgilerin tebli ve telkiniyle urat. Pirlerin
ve eyhlerin usl olan el tutmak ve zikir yaptrmak ilerini en sekin arkadalarna yaptryor, Mevlsyla tek bana kalyordu. lk halfesi ise, eyhlik ve
29
30
31
32
Sultan Veled, btidnme, s.50-52; Eflk, age, II, 195-196, 205; bidin Paa, age, I, 9-10;
Frzanfer, Mevln, s.88, 91.
Sipehslr, age, s.129; Sultan Veled, btidnme, s.59; Eflk, age, II, 278vd; bidin Paa, age, I,
10; Frzanfer, Mevln, s.99-100; Can, age, s.52
Sipehslr, age, s.130; bidin Paa, age, I, 10; Frzanfer, Mevln, s.103 vd.; rif Etik, ems ve
Mevln, Sebat Ofset, Konya 1982, s.33vd.
nderlik grevini verdii dostu, Selheddn Zerkb idi.33

Burhneddn Tirmiz, Selheddn Zerkb ok seviyordu. yle demiti:
eyhim Sultnul-Ulemdan iki byk nasbe ulatm. Biri fash sz sylemek, teki gzel hl. Sz sylemeyi Mevln Celleddne verdim, nk onun
halleri oktur. Buna muhta deildir. Hlimi de eyh Selheddne baladm.
nk onun gzel sz sylemek kabiliyeti yoktur.34 emse kavumaktan
midini kesen Mevln, btn ilgisiyle Selheddne yneldi. Onu eyhlie,
halfelie, mritlerinin kumandanlna tayin edip, dostlarn ve mritlerini ona
itaat etmeye mecbur tuttu.35
Mevln ile aralksz on yl sohbette bulunan ve onun halfeliini yapan
Selheddn, anszn hastaland. Uzun sren bu hastalktan kurtulamayan eyh
Selheddn Zerkb, hicri 657 ylnn Muharrem, Miladi 1258 ylnn Aralk
aynda vefat etti.36
Mevln, her trl himmeti gsterip Hsmeddn elebyi, eyh
Selheddnin vefatndan sonra ikinci halfesi yapt.37 Mevlnnn has
mrdlerinden en ok sevdii Hsameddn eleb uygun bir vaktini bularak,
lhnme tarznda veya Mantkut-Tayr vezninde manzum bir kitap telifini istirham ettiinde Mevln tebessm ile Ey Hsameddn eleb, istediiniz kitab
sizin hatrnza gelmeden evvel tasarlam ve biraz da yazmtm diyerek
cziyyat ve klliyatn srlarn kefeden Mesnev-i erfin ilk on sekiz
beytinden birka beyti ona okuduktan sonra Mesnev-i erfin telifine balamlardr. Baz geceler akamdan sabaha kadar Mevln beyitleri okur
Hsameddn eleb yazard. Mesnev-i erf bu minval zere yazld ve alt cilde
ulat. Mesnev ran Edebiyatnn en nemli eserlerinden ve slm Tasavvufunun phesiz en byk ve en nemli kitaplarndan birisidir.38
O, 683 yl aban aynn 22. aramba gn (6 Ekim 1284) vefat etti.
Hsmeddn eleb vefat ettikten sonra halfelie Mevlnnn olu Sultan
Veled, ondan sonra da olu Ulu rif eleb gelmi, halfelik bu soydan gelen33
34
35
36
37
38
Sipehslr, age, s.131; Frzanfer, Mevln, s.125; Can, age, s.63

Eflk, age, II, 288; Can, age, s.62
Sipehslr, age, s.131; Sultan Veled, btidnme, s.87-88; Eflk, age, II, 294; Frzanfer,
Mevln, s.126; Can, age, s.62-3
Sipehslr, age, s.136-137; Sultan Veled, btidnme, s.141-142; Eflk, age, II, 313vd; Frzanfer,
Mevln, s.137;-138 Can, age, s.67-69
Sipehslr, age, s.138; Sultan Veled, btidnme, s.143-147, 199; Eflk, age, II, 324-325;
Frzanfer, Mevln, s.141, 144; Can, age, s.73.
bidin Paa, age, I, 10
lerle devam etmitir.39 Kabri Mevlnnn ayak ucu cihetinde, yeil kubbenin
altndadr.
Hz. Mevln 5 Cemaziyelahir 672 / 17 Aralk 1273 pazar gn, gne batarken bu fn lemden bak leme gt.40
O yle seslenir:
lm gn tabutum yrynce u dnyann derdiyle dertleniyorum sanma. Bana
alama, yazk yazk deme. eytann tuzana dersen ite hayflanmann sras o zamandr. Cenazemi grnce ayrlk ayrlk deme. Buluma grme zamanm o vakittir
benim. Beni topraa taprnca elveda elveda deme sakn; mezar cennetler topluluunun perdesidir.41
1.1. Hz. Mevlnnn Eserleri

1.1.1. Divn- Kebr veya Divn- ems-i Tebrz (Gazeller)
Mevlnnn tasavvuf gazelleri, Klliyyt veyahut Divn- ems-i Tebrz adyla
tannmtr. nk Mevln, gazellerinin ounun sonunda kendi adn veyahut mahlasn syleyecei yerde, ems-i Tebrznin adn mahlas yapmtr.
Baz gazellerini de Selheddn-i Zerkb ve Hsmeddn eleb adna yazm
olup, bunlarn toplam yz gazeli gememektedir. Ayrca hamu, hamukn
ile, buna benzer szler, klliytn matlanda pek seyrek olarak da olsa anlmtr. Mevlnnn, emsle olan ilgisinden haberi olmayan kimseler, emsin
Farsa yazlm gazelleri olduunu, bu ok deerli beyitleri onun yazdn sanabilirler. Halbuki emsi hi kimse air olarak tanmamaktadr.42
Eskiler, divnn beyit saysn otuz bine vardrmlardr. Yazma nshalar,
be binden krk bine, basma nshalar ise elli bin beyte ular. 43 Glpnarl yle
demektedir: Konya Mzesinde 72 numarada kaytl olan ve 1271 ylnda
Ser-tark Hasan Fehmi Dede tarafndan eski nshalar esas alnarak yazlan
nshada ise, her bahrin banda, o bahirde ka gazel olduu ve bu gazellerin
39
40
41
42
43
Sipehslr, age, s.144-145 vd.; Sultan Veled, btidnme, s.163-195; Eflk, age, II, 367.
Sipehslr, age, s.113-114; Eflk, age, II, 167; Frzanfer, Mevln, 149-50; Glpnarl, Mevln,
s.126-128; Can, age, s.80. Eva de Vitray Myrovitch, slmn Gleryz, 3.bs., ule Yay., stanbul 1999, s.94.
Annemarie Schimmel, Ben Rzgarm Sen Ate: Mevln Celleddn Rm, ev.: Senail zkan,
tken, stanbul 1999, s.7.
ka beyit olduu kaytldr. Bu kaytlara gre, Divn- Kebrde 2073 gazel vardr ve bu gazeller 21366 beyittir.44
1.1.2. Rubiyyt (Rubler)
Mevlnnn manzm eserlerinden biri de 2000 civarnda olan Rublerdir.
Mevln, ou Farsa olmakla birlikte, bazlar Arapa olan ve Mesnevnin zeti mahiyetindeki bu rublerinde yksek manalar ve derin konular ilemektedir. Fikirlerin akyla cmlelerin ahenginin Mevln ile tam bir ilgisi vardr.
Bununla beraber umumiyetle rubler, gazellerle, Mesnevnin derecesine eriemez.45
1.1.3. Meclis-i Seba (Yedi Meclis)
Eser, Mevlnnn vaaz ve t yolu ile minber ve krsde irad ettii hutbe ve
vaazlarla, meclis denilen toplantlarndaki sohbetlerinden meydana gelmi bir
mecmuadan ibrettir.46 Mevlnnn bu eseri, byk ihtimalle, olu Sultan
Veled veya Hsmeddn eleb tarafndan vaaz esnasnda not edilmi, fakat
zapt edildii gibi braklmam, esasa dokunulmamak artyla bunlar tekrar
gzden geirilmi, ekler yaplm, belki kendisine de gsterilmi, kendisinin de
tashihinden geerek, bu ekilde meydana gelmitir.47
Mevln, yedi meclisinde erh ettii hadis-i erflerin konular bakmndan
tasnifi yledir: Doru yoldan ayrlm toplumlarn hangi yolla kurtulaca.
Sutan kurtulu. Akl yolu ile gafletten uyan. nantaki kudret. Tvbe edip
doru yolu bulanlar Allahn sevgili kullar olurlar. Bilginin deeri. Gaflete dal. Akln nemi.
44
45
46
47
Glpnarl, Mevln Celleddn, s.269

Rubler, stanbul Ahter Matbaasnda, 1312/1896 ylnda baslmtr. 1659 rubyi veya 3318
beyti ihtiva etmektedir. Bu eserin beyitlerinden bazlarnn karinelerinin ahitlii ile,
Mevlnya aittir. Ancak bir ksm iin bunu ifade etmek mmkn deildir; bu nedenle, bu
ksmn ona ait olduunda ciddi pheler vardr. (Frzanfer, Mevln, s.223; Glpnarl,
Mevln Celleddn, s.270) Mevlnnn Trkiyede baslan Rubleri ve tercmeleri iin baknz: Can, Rubler: Mevlnnn Rubleri, s.IX-X.
Frzanfer, Mevln, s.229; Can, age, s.385-386
Mevln Celleddn Rm, Mevln, Meclis-i Seba: Yedi Meclis, ev.: Abdlbaki Glpnarl,
Konya Turizm Dernei, Konya 1965, s.3-4.
1.1.4 Mektbt (Mektuplar)

Bu eser, Mevlnnn, muhtelif vesilelerle ve ounlukla birisini tavsiye etmek
veya birinin derdine derman olmak iin yazlm, daha dorusu kendi tarafndan sylenip yazdrlm olan mektuplarnn toplanmasndan meydana gelmitir.48 Bu mektuplarn , Eflknin Menkbnda yer almaktadr. Bunlardan
biri, Mevln tarafndan Selheddn Zerkbnin hastal zamannda, onun halini hatrn sormak zere yazlmtr. Dier ikisini de, Mevln, olu Sultan
Veledle onun zevcesi olan Selheddnin kz Fatma Hatun arasnda meydana
gelen bir krgnlk zamannda yazmtr. Mevln, kendi el yazs ile zr dileyen mektubunu, gelini Fatma Hatuna; dn ihtiva eden dier mektubunu
da Sultan Velede gndermitir.49
1.1.5. Fhi M Fh
Bu eser Mevlnnn eitli meclislerde yapt sohbetlerin, olu Sultan Veled
veya mritlerinden bazlar tarafndan toplanmas ile meydana gelmitir. Kitabn blmlerinin ou, halin gereince ortaya atlm olan konulara dair sorularla, bunlara verilen cevaplardr. Bu bakmdan blmlerin kendinden nceki
blmlerle ilgisi yoktur. Bir ksm da Seluklu veziri Muineddn Sleyman Pervaneye hitaben kaleme alnmtr. 73 blmden olumaktadr. Meclislerin konusu, genellikle ahlk meseleler, tarikat, irfan, tasavvuf nkteleri, Kurn
yetleri, Hz. Peygamberin hadsleri, eyhlerin szlerinin erhleri beyanndadr
ki, Mevlnnn kendine mahsus slbu ile ata sz ve hikayeler anlatlarak
izah edilmitir.50
1.1.6. Mesnev
Mesnev kelimesi, Arapa sen-yesn-senyen fiilinden gelmekte olup, bir eyi bir eye katmak ve bkmek anlamna gelir. Mesn kelimesi de ayn kkten olup, ikier ikier mnasna gelir. Mesnev kelimesi ise, mesn kelimesinin ism-i mensbu olup, ikierli ikierli demektir. Bu sebeple kafiyeleri ikili
48
49
50
Frzanfer, Mevln, s.225-6; Glpnarl, Mevln Celleddn, s.271; Can, age, s.386
Frzanfer, Mevln, s.223; Glpnarl, Mevln Celleddn, s.271
olan iire mesnev denilmitir.51

Mesnev, her beyti ayr kafiyeli manzumeye verilen addr.52 Mesnevlere,
tasavvuf mesnevler, Mevlnnn Mesnevsinin eviri ve erhleri, tasavvufu
anlatp retme amacn gden mesnevler, ran edebiyatndaki mesnevlerin
evirileri, evliy menkbeleri, temsili yoldan tasavvufu anlatan eserler, Ynus
Emre, Kaygusuz Abdal ve Ren gibi irlerin Mesnevleri rnek verilebilir.53
oulu Mesnevyyt olan mesnev klasik ran-Trk iirinde u ayr
mefhumu ifade eder.
1.
Her beytin msralar kendi aralarnda kafiyeli iir formu. (aa bb cc...)
ran ve Trk irleri, mesnev formunu arzun kk vezinlerinde
kullanmlardr.
2.
Klasik ran-Trk iirinde manzm hikye ve roman tr, Leyl ve

Mecnn gibi.
3.
Huss ve mutlak mnada Mevln Celleddn-i Rmnin aheserine

verilen isimdir.54
Hatta XIII. asrda lim ve rifler iin kullanlan Mevln kelimesi, daha
sonraki asrlarda, Mevln Celleddn-i Rmye has bir isim haline gelmitir.
Dvn edebiyat nazm ekillerinden biri olan Mesnev kelimesinde de ayn durum sz konusudur. Mesnev denilince Mevlnnn yaklak yirmi alt bin beyitten oluan Mesnevsi akla gelmektedir.55 Arberrynin deyimiyle Mesnev,
suf nazariyatnn btn alanlarnda gezinir; sylemin arasna serpitirilen kssalar mkemmel bir anlatma sahip olup, hikmet ve nktelerle doludur. 56
Seyyid Hseyin Nasr yle demektedir: Rmnin eserleri ve onlarda sergiledikleri fikirleri slm sanat felsefesinin kapsaml bir aklamasn ve edebiyat
ile maneviyat arasndaki iliki ve uyumun bir rneini salamakla kalmaz, ayn
zamanda airin ve velinin hayatnn da bu uyumun anlalmasndaki roln
gzler nne serer.57
51
52
53
54
55
56
57
Muhammed b. Mkerrem bn Manzr, Lisnl-Arab, I-XV, Dru Sdr, Beyrut, ts., XIV, 115,
119; sm Efendi, age, IV, 893-895; Gllce, a.g.t., s.72.
Pakaln, age, II, 488; Ahmet Kabakl, Trk Edebiyat, Trkiye Yay., stanbul 1973, I, 619.
smail nver, Mesnev, Trk Dili, Trk iiri zel Says II, Say: 215-216-217 (Temmuz-Austos 1986), s.439-440, ss.439-563.
Ylmaz ztuna, Mesnev, Trk Ansiklopedisi, XXIV, 46.
Schimmel, Ben Rzgarm Sen Ate, s.9; Kul Sadi, age, s.33.
A. J. Arberry, Tasavvuf: Mslman Mistiklere Toplu Bak, ev.: brahim Kapaklkaya, Gelenek
Yaynclk, stanbul 2004, s.108.
Seyyid Hseyin Nasr, slm Sanat ve Maneviyat, ev.: Ahmet Demirhan, nsan Yaynlar, s-
1.1.6.1. Mesnevnin Yazl Sebebi

Mevln Celaleddin, Mesnevyi ems-i Tebrznin vefatndan sonraki olgunluk
devresinde yazmtr. nce bizzat yazmaya balad bu eserini son halfesi
Hsameddinin tevik ve srar zerine yllarca bu talebesi ile birlikte alarak
tamamlamtr. Eserin ilk 18 beytini bizzat yazan Mevln, geri kalan byk
ksm Hsameddn elebye, sylemek suretiyle yazdrmtr.58
Mesnevyi Mevln sylyor, Hsameddn eleb yazyordu. Birbirini kovalayan beyitler Mevlnnn dudaklar arasndan bir iir ve hikmet alayan
halinde dklyor; Hsameddn eleb baz geceler sabaha kadar Mesnev yazyor ve Mevln uykusuz kalan mrdinden zr diliyordu.59 Mesnevnin yazmna takriben 657/1258 tarihinde balad ve birinci cilt 660/1261 tarihinde tamamland. Birinci cildin yazlmasndan sonra yazma iine iki yl kadar ara verildi ve 662/1263 tarihinde tekrar balanarak 6. cildin tamamland 672/1273
ylna kadar devam etti.60
1.1.6.2. Yedinci Cilt Meselesi
Yedinci cilt meselesine gelince, Mesnev, mtercimler ve rihler tarafndan hep
alt cilt olarak tercme ve erh edilmitir.61 Ancak smail-i Ankarav (1041/1631),
810/1407 ylnda yazlm yedi ciltlik bir Mesnevye 1035/1625 tarihinde rastlam, bu nshann yedinci cildini de erhine ilave ederek, kendisine pek ok itirazn yneltilmesine sebep olmu, bylece gnmze kadar sren 7. cilt tartmalarn balatmtr.62
58
59
60
61
62
tanbul 1992, s.154.

Nihad Smi Banarl, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, MEB., stanbul 1987, I, 314; Abdlbaki
Glpnarl, Mesnev ve erhi, I-VI, MEB., stanbul 1985, I, Sunu, XXXVI.
Banarl, age, I, 314; Glpnarl, Mesnev, Sunu, XXXVIII.
Frzanfer, Mevln, s.147-148, 212-213.
Mevln Celaleddn-i Rum, Meclis-i Seba Mevlnnn Yedi d, ev.: Rizeli Hasan
Efendiolu M. Hulsi, Bozkurt Basmevi, stanbul 1937, (Feridun Nafiz Uzlukun yazm olduu mukaddime: s.XIII); Nahif Sleyman, age, I, 6; M. Nuri Genosman, Mevlndan Seme
Rubailer, Trkiye Bankas Yay., Ankara, 1964, s.15; Glpnarl, Mevln Dvn, s.LXXVIII;
Kabakl, Trk Edebiyat, II, 159; zbudak, age, I, (Glpnarl, nsz .C).
Tahirl-Mevlev, erh-i Mesnev, I-XIV, 2.bs., amil Yay., stanbul, ts., I, 20-21; Ahmed Ate,
Konya Ktphanelerinde Bulunan Baz Mhim Yazmalar, Belleten, TTK. Basmevi, Ankara,
1952, 16, Say: 61-64, s.99, ss.49-130; zbudak, Mesnev, I, (Glpnarl, nsz, B-C); Yetik, age,
s.68; Gllce, a.g.t., s.76-77.
Bedzzaman Frzanfer bu konu ile ilgili olarak yle demektedir:

Farsada azck zevke, biraz bilgiye sahip olan herkes malum ciltte yaplan yanllar,
uydurma ve yeni kullanlan terkipleri uygun bulmaz ve beenmezken, kendinden ncekilerin dvn ve eserlerinde yeteri derecede inceleme ve aratrma yapan zatn kendisi, bu dilin salhiyetli ustas Mevln, bunlar nasl beenir, nasl uygun bulur?63
Yine mezkur ciltte, Fahrddn Raz dinin reisleri ve yakn erlerinden saylmaktadr. Halbuki Mevln ve babas eserlerinde ismi geen zt aleyhinde
szler sylemeleri, aralarndaki nee ve slp aykrlklar sebebiyle bu tr ifadelerde bulunmalar da mmkn deildir.64
Mevcut eserlerinin hibirinde Mevlnnn kendisi iin kinaye yoluyla bile
olsa, asla sylemedii, -kendisinden sonra zuhur eden- Mevlev ve Mevln-y
Rm gibi szlerin bulunmas mezkur eserin ona ait olmaynn baka bir delilidir.65 Mesnevnin yedinci cildinin unutulmu, bir keye atlm olmas, birka
asr hi kimsenin kendisinden haberdar olmamas nasl dnlebilir?66
Mesnev rihlerinden birisi olan bidin Paa, Mevlnnn nesep ve tercme-i halinde yedinci cilt iin unlar sylemektedir: Mevln, bek lemine
vasl olduktan birka asr sonra ismi ve ahvli mehul bir ahs tarafndan yedinci cilt adyla bir manzume meydana karlm ise de, bu manzumenin
Mevlnnn eseri olmad hususu, rhsuz ve belgatsz oluu gibi birok delil
ile apaktr.67
Yedinci cildi yazan ahs, William Chittikin ifadesiyle, erat, ilhyat, felsefe, tasavvuf, kozmoloji, psikoloji ve dier ilimlerin sentezini baaran 68 eyh-i
Ekber Muhyiddn-i Arabnin Fssul-Hikem isimli eserindeki yksek tasavvuf
hakikatleri bir trl kafasna sdramayan bir mutaassp ve bu cildi yazmasna
sebep de o esaslar kavrayamamasdr. Gya Mevln, yedinci ciltte bnlArab iin unlar sylyor: O kimse ki, ona Hatml-Evliy tabir edilir, ona,
63
64
65
66
67
68
Frzanfer, Mevln, s.385; Mellif burada mezkur ciltte yaplan yanl ve hatal kullanmlara
rnekler vermektedir.
Frzanfer, Mevln, s.387-388; Mesnevde, Eer akl bu yolda klavuzluk edebilse idi, Fahr
Raz dinin ince bilgilerinin bilicisi olurdu denilmektedir. bidin Paa (Tercme ve erhi Mesnev-i erf, II, 276) ve Ankarav smail Efendi de sz konusu zatn Farhuddn-i Raz olduunu
aka belirtmilerdir. Daha geni bilgi iin baknz: Frzanfer, age, s.78-90.
Frzanfer, age, s.389-390.
bidin Paa, age, I, 11.
William Chittick, Hayl lemleri bn Arab ve Dinlerin eitlilii Meselesi, ev.: Mehmet
Demirkaya, Kakns Yay., stanbul 1999, s.11.
cahm ve sakar (cehennemin isimleri) snaktr. Bu tasavvuf deildir, tevhid

dahi deildir; bu tasarruf, aynen kfrdr ey azz. Halbuki, Mevln, deil
eyh-i Ekberin aleyhinde bulunmak, bilakis onu u beyitlerle vmekte ve yksek kemalini Mesnevnin drdnc cildinde yle takdir etmektedir: Nitekim
o sadr- ecel kendi krnn nn ecel gnne kadar grd. Yirmi sene sonra
olacak eyi o ahlkl adam hl iinde grd. O muttak, yalnz kendi halini
grmedi, belki doudan batya kadar herkesin halini grd. Mesnevsinin nceki ciltlerinde eyh-i Ekberi bu derece metheden Mevln daha sonra bu ahs
zemmeder mi? Netice u ki, Mevlnnn yedinci cilt diye bir Mesnevsi mevcut
deildir.69
1.1.6.3. Yazma ve Basma Nshalar
Yazma (mahtt) nshalar: Mesnev tarznda yazlan dier eserlerle karmamas iin Mesnev-i Manev, Mesnev-i erf, Mesnev-i Mevlev isimleriyle mehur
olan Mevlnnn bu kitab Kurn ve hads kitaplarndan sonra en ok yazma
ve basks olan kitaplardan birisi olmutur. Hsamettin elebinin yazd ilk
nsha elimizde olmamakla beraber, bu nshadan istinsah edilmi, Konya
Mevln Mzesi Ktp. 51 numarada kaytl Muhammed b. Abdullah el-Konev
el-Veled tarafndan 677/1278 ylnn Recep aynda yazlm ok gzel bir Mesnev yazmasna sahip bulunmaktayz.
Grld gibi bu nsha Mevlnnn vefatndan sadece 5 yl 25 gn sonra ve asl nshadan istinsah edilip, eleb Hsameddin ve Sultan Veledin bulunduklar meclislerde okunarak, yine asl nsha ile karlatrlarak yazlmtr. Nsha-i Kadme olarak adlandrlan bu yazma nsha, Kltr Bakanl
tarafndan 1993 ylnda tpk basm olarak ve ok itinal bir ekilde baslmtr.70
Bu nshann dnda, yurt iinde bata Sleymaniye Ktp., Mevln mzesi
ve yurt dndaki eitli ktphanelerde olmak zere, tesbit edilen 486 nshas
bulunmaktadr.71 Bunlar dnda 70 adet, Mesnevden Semeler eklinde dei-
69
70
71
M. Muhlis Koner, Mesnevnin z, Kitap Basmevi, Konya 1957, s.XVI-XVII; bnl-Arabnin

hayat iin baknz: Nihat Keklik, bnl-Arabnin Eserleri ve Kaynaklar in Misdak Olarak
el-Ftht el-Mekkiyye, Edebiyat Fakltesi Matb., stanbul 1980; Toshihiko Izutsu, Ibn alArabi (560-638/1165-1240), The Encyclopedia of Religion, I-XVI, Collier Macmillan Publshers,
London, 1987, VI, pp.552-557.
zbudak, Mesnev, I, (Glpnarl, nsz.C.)
Bu nshalarn bulunduu yerler iin baknz: Mehmet nder-smet Binark-Nejat Seferciolu,
Mevln Bibliyografyas, I-II, Trkiye Bankas Yay., Ankara, 1974, II, 3-91.
ik ktphanelerde yazma eserler mevcuttur. 72

Basma (matb) nshalar: Trkiye, ran, Hindistan, Pakistan ve baka yerlerde; deiik tarihlerde, defalarca baslmtr. Ayrca tercme ve erhlerle birlikte, ou kez asl da baslmtr. Mesnev, Mevlnnn gazelleri (Dvn) gibi,
onlardaki kadar deilse de yine, tashhten, tahrften, beyitlerin azaltlmasndan
ve oaltlmasndan kurtulamamtr. Eski yazmalarla, baslan nshalardaki
beyitlerin saylar deiiktir.73 Basma nshalarn en dorusu, 667de yazlan
nshay esas alarak baslan Reynold Alleyne Nicholsonn tahkikli basksdr.74
Bu baskda 6 ciltteki beyit saylar yledir:
I. Cilt: 4009 beyit
II. Cilt: 3812 beyit
III. Cilt: 4810 beyit
IV. Cilt: 3856 beyit
V. Cilt: 4241 beyit
VI. Cilt: 4922 beyit
bylece beyitlerin toplam: 25650dir.75

1.1.6.4. Tercmeleri
1.
Mun, Mesnev-i Murd: Mesnev, Trkeye ilk defa Mun tarafndan Sultan II. Murat adna manzum olarak evrilmi, bu yzden Mesnev-i
Murd76 ismiyle anlmtr. Bu eser Keml Yavuz tarafndan yayna hazr-
72
73
74
75
nder ve Dierleri, age, II, 95-109; Gllce, a.g.t., s.77.

Frzanfer, age, s.396-397.
Bu saynn dier baz nshalarla mukayesesi yledir: 1. Reynold Alleyne Nicholsona gre
25650 beyit; 687 tarihli Elif Efendi nshas: 25689 beyit. 3. Sahh Ahmet Dedeye gre: 25585
beyit; 4. Gazz Dede Mecmuasna gre: 25820 beyit. 5. Veliyyddin Efendideki nshaya gre:
25956 beyit. 6. Edirne Selimiyedeki 709 tarihli nshaya gre 25669 beyit. 7. Eflakiye gre:
26660 beyittir. (Eflk, age, II, 204; Nafz Uzluk, Mesnevnin Batdaki Tercmeleri Trk Yurdu Mevln zel Says, 3. Cilt, Say:8-9-10, (Temmuz, 1964), s.31.) Glpnarl, nsha farkllklarn da deerlendirerek Mesnevnin beyit saysnn 25680 olduunu tespit etmitir. (Yaar
Nuri ztrk, Mevln ve nsan, Yeni Boyut Yay., stanbul 1993, s.33.); Grld gibi beyit
says, Eflakiye gre, dierlerinden 1000 civarnda fazladr. Bunun sebebi ise Eflkden anlald zere, Mevln zamannda birisi tarafndan Mesnevye kendi slbunda kartrlan
beyitlerin ilave edilmesidir. (Frzanfer, Mevln, s.396.); Gllce, a.g.t., s.78; Bu fazla beyitler
mnann zne fazla etki etmeyen baz izahlar ihtiva etmektedir.
Amil elebiolu, Muhtelif erhlere Gre Mesnevnin lk Beytiyle lgili Dnceler, Eski
Trk Edebiyat Aratrmalar, MEB., stanbul 1998, s.544, ss.525-545; Faruk K. Timurta,
Muinnin Manevsi (Murdiyye) -Mesnevnin lk Manzum evirisi-, Bildiriler Mevlnnn
700. lm Yldnm Dolaysyla Uluslararas Mevln Semineri 15-17 Aralk 1973, s.258,
ss.258-267; Can, age, s.382; Mustafa Kara, XIV ve XV. Yzyllarda Osmanl Toplumunu Besleyen Trke Kitaplar, UFD., Cilt: 8, Say: 8, Yl: 8, Bursa, 1999, s.54, ss.29-58.
76
lanarak 1982 ylnda Kltr ve Turizm Bakanl yaynlar arasnda baslmtr. Mesnevnin bir ksmnn evirisidir.
2.
Aydnl Dede mer Ren (1478): Mesnevnin baz beyitlerinin manzum

olarak erhini yapmtr.77
3.
Yine eyh Nazm-i Halvet (1701), Mesnev-i Srr- Manev ismiyle manzum
olarak tercme etmitir. Bu eser, Mesnevnin birinci cildinin tercmesidir.78
4.
Mevlev brahim Bey, birok Mesnev hikyelerini manzum olarak Trkeye evirmitir, baslmamtr. Bunlardan baka, Mehmed kirin Mesnev-i erf Maa Terceme-i Manzume-i Trk isimli eseri de baslmam bir
tercmedir. M. Hulusi Koner, Mesnevnin z isimli eserinde Mesnevnin
alt cildinden setii baz yerleri tercme ve erh etmitir. Bu eser de ok
gzel bir baskyla 1957 ylnda Konya Yenikitap Basmevi tarafndan baslmtr.
5.
Abdlvehhab Azzam, Mesnevden 1946 beyit tercme etmitir.79 Hasan

Nzif Dede (1277/1860)nin Mesnevden Seme Tercmeleri ve Sleyman
ems Dede (1303/1886)nin Tuhfe-i Mesnevsi bulunmaktadr.80
6.
bns-Seyyid Glib de Mesnevyi Mesnev-i erf Tercmesi ismiyle ksmen

manzum olarak tercme edenler arasndadr.81 Abdullah ztemiz
Hactahirolu, Veysel ksz ve Feyzi Halc birinci ciltten manzum olarak,
Mehmed kir Efendi ise, alt cildin tamamn yine manzum olarak tercme etmilerdir.82
7.
Mesnevyi XVIII. yzyl irlerinden Mevlev ve Hamzav Nahif Sleyman (1738) Trkeye nazmen baarl bir ekilde tercme etmitir. Bu tercme, Ferruh Efendinin (1840), Hz. Mevlnya ait olmayan yedinci cilt
tercmesiyle, 1268/1851-1852 ylnda talik yaz ile Msrda Ulak Matbaa-
77
78
Hactahirolu, age, s.5.

Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, I-II, Matbaa-i mire, stanbul 1333/1915, I, 176;
Hasibe Mazolu, Mesnevnin Trke Manzum erhleri, Bildiriler Mevlnnn 700. lm
Yldnm Dolaysyla Uluslararas Mevln Semineri 15-17 Aralk 1973, Trkiye Bankas Kltr Yay., Ankara, 1973, s.283-284; Osman Trer, Trk Mutasavvf ve airi Muhammed Nazm,
KB. Yay., Ankara, 1988, s.103.
Hilmi, a.g.m, s.150.
Hr Mahmut Ycer, Osmanl Toplumunda Tasavvuf (19. Yzyl), nsan Yaynlar, stanbul 2003,
s. 787.
bns-Seyyid Glib, Mesnev-i erf Tercmesi, Asr Matbaas, stanbul 1315.
Yeniterzi, age, s.94; Can, age, s.383.
79
80
81
82
snda baslmtr.83 1967 de Snmez Neriyt tarafndan Amil

elebiolunun gnmz Trkesiyle ofset tpk basm yaplmtr.84
8.
Sleyman Hayr Bey de (1891) Mesnevyi nazmen tercmeye zenmi ve

birinci cildin pek czi bir ksmn, pek kt bir surette tercme etmitir.
Bu tercme, Mesnev-i erf Tercmesi adyla 1308/1890 da stanbul, Mahmut Bey Matbaasnda baslmtr.85 Yeniehirli Avnnin (1892), drdnc
cildin sonuna kadar manzum bir tercmesi olduu rivyet edilir.86 Trkiye
Yaynevi tarafndan 1945te bastrlan Feyzullah Sacid lknn hece vezniyle manzum tercmesi, Mesnevnin birinci cildine aittir.87
9.
Revyihul-Mesnevyt:88 Tokat Mevlev eyhi Hafz Mehmed Emin, yedinci

cildi de Mevlnnn sanp nazmen Trkeye evirmitir. Bir nshas stanbul niversitesi Ktp. Trke Yazmalar arasnda, 6323 numaradadr.
Enderunda yetien ve 1836da stanbulda vefat eden kir Mehmed de
Mesnevyi nazmen Trkeye evirmi fakat maalesef bu tercmeye, yedinci cildi de Mevlnnn sanarak ilave etmitir.89
10. Ayrca Veled eleb (zbudak) tarafndan, Mesnevnin tamam mensur olarak tercme edilmitir. Bu eser de Milli Eitim Bakanl, ark-slm Klasikleri arasnda alt cilt olarak baslmtr.90
1.1.6.5. erhleri
Mesnev, srlarnn anlalmas zor ve etin olmasndan dolay limler, mutasavvflar onun mkl noktalarn aklamak, kark yerlerini zmek iin ok almlar, himmet etmiler; gerek manzum gerek mensur Arapa, Farsa, Urduca, Trke ve baz Bat dillerinde olmak zere, btn Mesnev ciltlerine veya
muhtelif ksmlarna birok erhler yazmlar, telifler meydana getirmilerdir.91
83
84
85
86
87
88
89
90
91
Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s.145; zbudak, Mesnev, I, (Glpnarl, nsz.K)

Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s.145; Hactahirolu, age, nsz, s.8; Mazolu, agm,
s.287vd, ss.275-296; Yeniterzi, age, s.94; Can, age, s.382.
Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s.146; Mazolu, agm, s.292.
Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s.146.
Glpnarl, age, s.146; Mazolu, agm, s.294.
elebiolu, age, s.545.
Mazolu, agm, s.290-291; Ramazan Muslu, Osmanl Toplumunda Tasavvuf (18. Yzyl), nsan
Yaynlar, stanbul 2003, 371.
Hactahirolu, age, nsz, s.9; Yeniterzi, age, s.94; Can, age, s.383.
Bunlar u ekilde kategorize edebiliriz: Mesnevnin tamamna ait erhler, Mesnevnin bir ksmna ait erhler: Bunlar ya Mesnevnin bir veya birka cildine,
Mesnevnin anlalmas g beyitlerine veyahut seme beyitler ve hikayelere ait
erhlerdir. rih Mesnevnin tamamn erh etmeye niyetlenmi ancak mrn
sona ermesi veya sair sebeplerden yarda kalm erhler. Tamamlanamam
Mesnev erhlerinin bir dier rih tarafndan tamamlanmas eklinde olumu
erhler.
1.
969/1560-1561de stanbulda vefat eden ve Kasmpaada yaptrd mescidin avlusuna gmlen Gelibolulu Mustafa Surr Efendi Mesnev erhinde Mesnevyi tam olarak ve Farsa erhetmitir. (erh-i Mesnev, Sleymaniye Ktp., H. Hsn Blm, No: 686.)92
2.
Bosnal Sd Efendi: 1005/1596da vefat eden Sdnin Mesnev erhi Trkedir. Bu erh, pek tannmam ve baslmamtr.93 Yine Mesnev ile alkal
olarak Risle-i Mkilt ve Istlaht- Mesnev isimli eseri orum l-Halk Ktphanesi 1873/3 numarada kaytldr.94
3.
Mustafa em (1600): III. Murat zamannda balanan erh-i Mesnev95 isimli

bu erh H.1009da bitirilmitir. Mesnevnin tamamn erh etmitir.96 (erh-i
Mesnev, Sleymaniye Ktp., Halet Efendi Blm, No: 334.)97
4.
Ankarav smail Efendi (1041/1631): Asrnn ilk byk Mesnev rihi,

Ankarav smail Rush Efendidir.98 Mesnev erhine balamadan evvel
Mesnevdeki Arapa beyitleri, yet ve hadsleri bir araya toplayarak
Cmil-Ayt isimli bir risle meydana getirmitir. Yine Mesnevnin baz
derin beyitlerini ve anlalmas zor kelimelerini izah maksadyla
92
Trk Ansiklopedisi, X, 112; Glpnarl, age, s.142; elebiolu, age, s.544; Trk Ansiklopedisi, X,
112; Can, age, s.380.
Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s.142; elebiolu, age, s.544; Hayr Bey, age, s.7;
Hactahirolu, age, nsz, s.6; Can, age, s.380.
nder ve Dierleri, age, II, 193.
Hactahirolu, age, nsz, s.6.
Glpnarl, age, s.142.
elebiolu, age, s.544.
Sam, age, I, 439; Hoca-zde, Ziyret, s.71; Ali Canib, Ankarav smail Efendi, Hayat, Cilt: I,
Say:21, 23 Nisan 1927, Ankara, 1927, ss.3-5; Trk Ansiklopedisi, Celleddn-i Rm, X, 112;
Galanti, age, s.102-103; elebiolu, age, s.545; Can, age, s.380; Erkan Trkmen, The Essence of
Rumis Masnev, Misket Ltd., Konya 1992, p.63; Ethem Cebeciolu, Ankarav smail Rush,
SGAD., VIII, 221, ss.219-222; Osman Trer, Mesnev rihi smail-i Ankaravnin Tasavvuf
Hayata Dair kaz ve Tavsiyeleri, 9. Milli Mevln Kongresi Tebliler 15-16 Aralk 1997, Konya,
s.93, ss.93-102.
93
94
95
96
97
98
Ftihl-Ebyt adl ikinci bir risle yazmtr. Daha sonra bu iki rislesini
birletirip genileterek Mecmatl-Letif ve Matmretl- Marif ismini verdii byk kitapta toplam ve Mesnev erhi ite byle almalarla meydana gelmitir.99 Gvsa, Ankaravnin erhini u ksa cmle ile ifade etmektedir: Trke erhlerin en deerlilerindendir.100 Bu erh, smet
Tasarzde tarafndan erh-i Kebr-i Ankarav ber Mesnev-i Manev-i Mevln
(Tahran 1348) adyla Faraya tercme edilmitir.101
5.
Abdlmecid Sivs (1639): erh-i Mntehabt- Mesnev: XVII. yzyln nfuzlu sflerinden olup, Halvetiyye tarkatnn emsiyye koluna mensup
bulunan Abdlmecid Sivs (1049/1639) ilk cildin bir ksmn erh etmitir.
Sivsnin vefatndan iki yl nce yazlm bir nshas stanbul niversitesi
Ktp., Trke yazmalarnda 196 numarada kaytldr. Ad geen eserinden
ayr olarak, erh-i Mesnev de Sivsnin en mehur eserlerinden biri olup,
MEB., Ankara Genel Kitaplk 683 numarada bulunmaktadr. Sivs, bu eserinde, Mesnevnin 1315 beytinin erhini yapmtr.102
6.
Yenikap Mevlev eyhi Sabh (1647) de htiyart adyla Mesnevden setii beyitlerin erhini bir cilt halinde toplamtr. Nshalar Konya mzesinde, Yenikap Mevlevhanesi kitaplnda bulunmaktadr.103
7.
Sar Abdullah Efendi (1584-1661): Cevhir-i Bevhir-i Mesnev:104 XVII. asrn

ikinci byk Mesnev rihi Reisl-kttb Sar Abdullah Efendidir.105 En
byk eseri, ok zengin ve ok kuvvetli tasavvuf bilgileriyle ve byk bir
kavrayla kaleme ald Cevhir-i Bevhir-i Mesnevdir.106 Abdullah Efendinin Mesnev erhi, Mesnevnin birinci cildinin erhidir. Eser 1870-1871
tarihinde be cilt halinde baslmtr.107
99
100
101
102
Banarl, Trk Edebiyat Tarihi, II, 699; Yetik, age, 67-68.

brahim Alettin Gvsa, Mehur Adamlar, I-IV, Sedat Simav Yay., stanbul, 1933-1935, II, 797.
Yetik, agm, DA, III, 212.
Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s.144; Can, age, s.380; elebiolu, age, s.545; Cengiz
Gndodu, Bir Trk Mutasavvf Abdlmecd Sivs, KB. Yay., Ankara, 2000, s.233-237, 240-241.
Trk Ansiklopedisi, Celleddn-i Rm, X, 112.
elebiolu, age, s.545; Hactahirolu, age, nsz, s.6; Fuat Bayramolu, Molla-y Rm ve
eyhr-Rm Gnldalar, Mevln Yirmi Alt Bilim Adamnn Mevln zerine Aratrmalar,
haz. Feyzi Halc, s.143, ss.143-159; H. Kmil Ylmaz, Sar Abdullah, SGAD., VIII, 255,
ss.254-257; Reat Ekrem Kou, stanbul Ansiklopedisi, stanbul Yay., stanbul 1946, I, 34-35.
Banarl, Trk Edebiyat Tarihi, II, 700; H. Kmil Ylmaz, Sar Abdullah Efendi, SGAD., VIII,
254.
Banarl, Trk Edebiyat Tarihi, II, 700; Ylmaz, Sar Abdullah Efendi, SGAD., VIII, 255-256.
Banarl, Trk Edebiyat Tarihi, II, 700.
103
104
105
106
107
8.
Bursal smail Hakk (1725): Rhul-Mesnev:108 Bursev, iki ciltlik erhinde

Mesnevnin 738 beytinin erhini109 yapmtr. Mehmet Kaplann ifadesiyle,
smail Hakk Bursevnin Rhul-Mesnev adl eseri, zengin bir bilgi hazinesidir.110
9.
eyh Murd- Buhar (1848): eyh Murd- Buhar Mesnevyi tam olarak ve
gyet ksa ve veciz bir tarzda erh etmitir.111
10. bidin Paa (1906) erhi: Mesnevnin sadece birinci cildini erh etmitir.
Bu erh alt cilt olarak stanbulda baslmtr. Osmanl limi ve paas olmas sebebiyle nem arzetmektedir.112
11. Ahmet Avni Konuk (1938): Mesnev rihidir.113 Mesnevnin ok gzel ve
mufassal bir erhidir. Konya Mzesi Ktphanesindedir. 114 Baslmam
olan bu erh bir ilim heyeti tarafndan baskya hazrlanmaktadr.115
12. Kenan Rif (1950) erhi: Mesnevnin birinci cildi iin kaleme alnan bu
erh, erhli Mesnev-i erf ad altnda 1973 senesinde stanbulda neredilmitir.116
13. Tahir Olgun (Tahirl-Mevlev) (1951) erh:117 Beinci ciltten de bin kadar
beyti iine alan bu kymetli erh birka kez baslm olup, kalan ksm efik
Can tarafndan tamamlanm ve baslm bulunmaktadr.
14. Abdln en-Nabls (1143/1730), es-Sratus-Sev erhu Dibcetil-Mesnev
ismiyle Mesnevnin nszn erhetmitir.118 Abdlhamid Tebriznin
108 Hayr Bey, age, s.7; elebiolu, age, s.545, Hactahirolu, age, nsz, s.6; Bayramolu, agm,
s.150; Can, age, s.381, ss.-308-318; Ali Naml, smail Hakk Bursev, SGAD., VIII, 316.
109 Trk Ansiklopedisi, X, 112; Ali Naml, smil Hakk Bursev, DA, stanbul 2001, XXIII, 104,
ss.102-106.
110 Mehmet Kaplan, Bursal smail Hakkinin Mesnevnin Birinci Beytini erhi, Bildiriler
Mevlnnn 700. lm Yldnm Dolaysyla Uluslararas Mevln Semineri 15-17 Aralk
1973, s.34, ss.33-41.
111 Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s.145; Can, age, s.381.
112 Ali Canib, agm, s.5; brahim Alettin Gvsa, Mehur Adamlar, I, 18-19; Heyet, Ansiklopedik Szlk Dil ve Genel Kltr Ansiklopedisi, I, 15; elebiolu, age, s.545; Hactahirolu, age, nsz, s.8;
Krboa, age, I, 265; Aksun, age, VI, 432; Pekolcay, age, s.109; zbudak, age, (Glpnarl, s. nsz, Y); Eraydn, Tasavvuf ve Tarkatlar, s.325; Can, age, s.381; Aksu, age, I, 77.
113 elebiolu, age, s.545; Hactahirolu, age, nsz, s.8-9; Ergn, age, II, 573.
114 Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s.145; Can, age, s.381.
115 Prof. Dr. Mustafa Tahral, Prof. Dr. Mehmet Demirci, Prof. Dr. Osman Trer, Do. Dr. Dilaver
Grer.
116 Can, age, s.381.
117 elebiolu, age, s.545; Can, age, s.381; Trkmen, age, s.63.
118 nder ve Dierleri, age, II, 191; Aytekin, a.g.t., s.238; Sleymaniye Ktphanesi, Tahir Aa,
Kef-i Esrr- Manev der erh-i Ebyt- Mesnev, Hac Eyub Parsnn erh-i
Mesnev, Vehbi Yemannin Kitb- Ruhn f erh-i Mesnev-i Muhtasar-
Nurn,119 krullah Han Hf (1108/1696)nin erh-i Mesnevsi Mesnevnin
tamamnn Farsa erhidir. Muhammed b. Abdl-alnin erh-i Mesnevsi
de Mesnevnin tamamnn erhidir. Molla Hd Sebzevarnin erh-i sr-
Mesnev veya ksaca Esrr isimli Farsa erhi ve Muhammed Takyy-i Cafernin Tefsr ve Nakd ve Tahll-i Mesnev-i Celleddn Muhammed-i Belh isimli
on be ciltlik erhi felsef adan nem arzetmektedir. Ms Nesrnin ise,
Nesr ve erh-i Mesnevsi, Seyyid Cfer ehidnin de alt ciltlik erh-i Mesnevsi vardr. Kerim Zemnnin erh-i Cm-i Mesnev-i Manevsi son zamanlarda telif edilen Farsa erhlerdendir, yedi cilt halinde baslmtr. (Tahran
1372-1374). Cevd Selmszde tarafndan telif edilen Tefsr-i Mesnev-i
Mevlev ber Ess- Tefsr-i Reynold Nicholson ve Ftihatl-Ebyt ve RhulMesnev isimli eseri ise cilt halinde baslmtr. (Tahran 1995).120
15. Erzurumlu Ahmed Naim, Mesnevnin sadece drdnc cildini erh etmitir.121 Mstakim-zde Sleyman Sdeddin Efendi (1202/1787)nin de erh-i
Baz- Ebyt- Mesnev isimli bir erhi bulunmaktadr.122
Bu erhlerden baka, baz mecmualarda Piri Paann (1532), Azz Mahmut
Hdanin (1628) ve Hasan Dedenin de (1951) noksan erhleri bulunduu kaytldr.123
XVII. yzylda ise Mevlev irlerinden brahim Cevr (1654), Hall-i
Tahkikt adl eserinde Mesnevden setii ilk on sekiz beyit de dahil olmak zere krk beytin her birini beer beyitle erh etmitir.124 Cevr yine Aynl-Fyz
adl eserinde de Ysuf Sinekn, Mesnevden 366 beyit seerek Cezre-i Mesnev adn verdii antolojinin (mntehabt) her beytini be Trke beyitle aklam ve bu eseri baslmtr.125 Cezre-i Mesnev de Derv lm tarafndan Lemeht Lemet- Bahrul-Mesnev ismiyle erhedilmitir. Abdullah Bosnev ise lm De-
119
120
121
122
123
124
125
No: 43te kaytldr. Nabls hakknda geni bilgi iin baknz: Alaaddn Bekr, Abdlgn
Nabls Hayat ve Fikirleri, ev.: Veysel Uysal, nsan Yay., stanbul 1995.
nder ve Dierleri, age, II, 137vd.
nder ve Dierleri, age, II, 140vd; Aytekin, a.g.t., s.222vd.
Kemal Yavuz, Mesnev-i erif zerine Grler, 1. Mill Mevln Kongresi (Tebliler) 3-5 Mays 1985, Konya, s.283, ss.279-290.
Mehmed Tahir, age, I, 169.
Mazolu, agm, s.280; nder ve Dierleri, age, II, 189.
Mazolu, agm, s.282; Hactahirolu, age, nsz, s.6-7; Yeniterzi, age, s.94; Gllce, a.g.t., s.78.
denin erhini Cezre-i Mesnev erhi ismiyle nazmen evirmitir.126

Ysuf Sineakn Cezre-i Mesnevsine eyh Galip de erh-i Cezre-i Mesnev
adyla bir erh yazmtr. Bu erh bir heyet tarafndan tahkikli olarak baslmtr. (Turgut Karabey, Mehmet Vanlolu ve Mehmet Atalay, eyh Galip, erh-i
Cezre-i Mesnev, Erzurum, 1996.)127 Mehmet Faruk Grtunca, Asl, Trke eviri
ve Aklamalaryla Mesnev ismiyle manzum olarak I. cildin ba tarafndan 213
beyti yaynlamtr.128 Kadiriyye tarkatnn Halisiyye ubesinin kurucusu
Abdurrahman Halis-i Talebn (1275/1858) de Kitabl-Maarif fi erh-i Mesnev-i
erif ismiyle Mesnevnin ilk on sekiz beytini Farsa manzum olarak
erhetmitir.129
Mensur ve tam son Mesnev tercmesi ve erhi Abdlbaki Glpnarl tarafndan yaplm ve Milli Eitim Bakanl ark-slm Klasikleri serisinin ilk kitab olarak 1942-1946da Milli Eitim matbaasnda baslmtr. Ayrca, Mesnev
iin husus lgatler de yaplmtr.130
Mesnev, bu Trke erhlerin yan sra, Arapa ve ngilizceye tam olarak;
Franszca, Almanca, spanyolca, talyanca, Rusa, Japonca, Flemenke, Lehe,
Urduca ve Koreceye de semeler halinde tercme edilmitir.131
Arapa erhi: Beikta Mevlev eyhi Trabluslu eng Ysuf Dede (1669),
Ankarav erhini, baz yerlerini hlsa ederek Arapaya evirmitir.
el-Menhecl- Kav fi erhil-Mesnev adn tayan bu kitap, H.1289 ylnda Msrda, Vehbiyye matbaasnda baslmtr.132
Farsa erhleri ise oktur. Bu erhlerin en iyisi, riflerin ulularndan olan
ve bu snfn terimlerine ve fikirlerine vukufu bulunan Harzemli Kemaleddn
Hseyinin Cevhirl- Esrr ve Zevhirl-Envr isimli manzum erhidir.133 Mol126
127
128
129
130
131
132
133
nder ve Dierleri, age, II, 147, 151; Aytekin, a.g.t., s.226.

Gllce, a.g.t., s.78.
Hactahirolu, age, nsz, s.7; Mazolu, agm, s.294.
Mehmed Tahir, age, I, 131; Ali Bayram-Sadi enli, Seyfettin zege Ba Kitaplar Katalou
(Kitap Adna Gre), Atatrk ni. Basmevi, Erzurum, 1978, I-II, 396; Hlisiyye ubesi eitli halifeler vastasyla Anadoluya girmi, Urfa, Sivas, Erzurum, stanbul ve Karaman dolaylarnda
yaygnlk kazanmtr. Bu gn dahi faaliyetleri devam etmektedir. (Ycer, age, s.40, 787, 854)
Glek, agm, s.246; Hactahirolu, age, nsz, s.9; Yeniterzi, age, s.95; Gllce, a.g.t., s.79.
Trk Ansiklopedisi, Celleddn-i Rm, X, 112; Hactahirolu, age, nsz, s.10; Glpnarl,
Mevlndan Sonra Mevlevlik, s.144; Erhan Yetik, smail Rush Ankarav, DA, stanbul
1991, III, 212, ss.211-213.
Ktib eleb, Kefz-Znn, haz. erafettin Yaltkaya-Rifat Bilge, I-II, MEB., stanbul 1971, II,
1587; Trk Ansiklopedisi, Celleddn-i Rm, X, 112; Hactahirolu, age, nsz, s.9; Hseyin
la Hseyin Kaifnin Lbbl-Lbb da rabet gren erhlerdendir. Bunlardan baka Farsa u erhler de vardr: ahidnin Glen-i Tevhdi, Surr, Abdal Ali, Sebzevr, Veli Ms Nesr, Hseyin Belhnin erh-i Mesnevleri, Muhammed Alinin Bahrul-Ulmu, Muhammed Rahmetullhn, Mesnev-yi Manevsi, Beduzaman Frzanfer (1897-1970)in erh-i Mesnev-i erfi, Abdullah Kebr-i Abbasnin Letifl-Manev min Hakikil-Mesnevsi, Muhammed
Ekberbdnin Mahzenl-Esrr, Muhammed Rznn Mkaft- Radavsi,
Telemmz Hseyinin Mirtl-Mesnevsi mehur Farsa erhlerden olup, bunlardan bazs yazma bazs matbudur. Matbu olanlarn ou Hindistan, Pakistan ve randa baslmtr.
Urduca erhleri: Muhammed Mirznn Mesnev erhi, 1863 ylnda Bombayda baslmtr. mddullahn Mesnev erhi, Maulavi Hidyet Alinin Kashf
al-Ulm Sharh Masnav-i Mevln-i Rm isimli erhi 1312 ylnda Delhide baslmtr. Ghulam Haider Gopamuinin Shrajrah-i Marifati (Mesnevden semeler
halindedir.) Mohammad Ysuf Ali Shah Chishtinin Pairahan-i Yusuf isimli
erhi. Maulana Abdurrahmann Kitab-i Margum Sharh Urdu Masnav-i Mavln-i
Rm adl erh ve tercmesi. Muhammed Nzir Mevlevnin, Mifthul-Ulm,
Kad Sejjad Hseyinin, Mesnev-yi Manev, Simd Akbarbdnin lhan-i
Manzm adl erhi. Bu eserler eitli yllarda yaynlanmlardr.134
Mesnevdeki tasavvuf doktrinleri 63 blmde incelen Ebubekir easnin Cevhir-i Mevlev ve Lali-i Mesnevsi, Mesnevdeki din bahisleri tasnif
ederek erheden Mir Muhammed Naimin erh-i Mesnev Tasnif-i Naimi ve ah
Muhammed Afdaln, erh-i Mesnev (Hall-i Mesnev)si de nemli Farsa erhler
arasndadr.135
Mesnev zerine yaplan Batdaki almalara rnek olarak da unlar vere-
Ayan, On Sekiz Beyte iki Trl Bak, 1. Mill Mevln Kongresi (Tebliler) 3-5 Mays 1985,
s.326, 1. dipnot, ss.325-330; Ahmet Fuat Mtevelli, Mevln, En Byk Mrit, Bildiriler
Uluslararas Mevln Bilgi leni 15-17 Aralk 2000, s.62, ss.59-63; Ad geen eserin ismi nceden
Knzl-Hakayk f Rumzid-Dekyk iken sonradan deitirilmitir. (nder ve Dierleri, age,
II, 120.)
134 Muhammed Ali Taber, Zbdetl-sr, Messeset-i ntirt-i Emr Kebr, Tahran, 1372, s.347351; Frzanfer, Mevln, s.396-397; Hactahirolu, age, nsz, s.10; zbudak, Mesnev, I,
(Glpnarl, nsz M, T, Y); Trk Ansiklopedisi, Celleddn-i Rm, X, 112; N.A. Galoch,
Mesnevnin Hint Yarmadasnda Kaydettii Gelime, Mevln ve Yaama Sevinci, haz. Fevzi
Halc, s.282-283; Hayr Bey, age, s.7; Orhan Bilgin, Bedzzaman Frzanfer, DA, stanbul
1992, V, 328, ss327-328; Trkmen, age, s.64; Yeniterzi, age, s.95; nder ve Dierleri, age, II,
113vd; Gllce, a.g.t., s.81; Aytekin, a.g.t., s.217vd.
135 nder ve Dierleri, age, II, 135vd.
biliriz:
1.
Georg Rosen: Mesnevnin te birini melen Almancaya evirmi ve bu

tercme, Mesnev oder Doppelverse des Scheich Mewln Dschelaleddin Rm
ad altnda Leibzigde 1849 ve 1913te baslmtr. Hammer Purgstahl tarafndan 1851 ylnda Almanca evirisi yaplmtr.136 Sir William Redhouse
(1811-1892) tarafndan Mesnevnin birinci cildi nazmen ngilizceye evrilmi ve bu eviri 1881de Londrada 135 sayfalk bir nszle baslmtr.137
2.
Glen-i Raz mtercimi E. H. Whinfield, alt ciltten, aa yukar 3500 seme beyti nesren ngilizceye evirmi, Mesnev-i Manev ad altnda, 1887de
Londrada baslmtr. Nicholson, bu tercmeyi ok beenmektedir. 138
3.
S. E. Wilson, ikinci cildi nesren ngilizceye evirmi ve Nicholsonun vd bu tercme, The Masnaw ismiyle 1910 da, iki cilt olarak Londrada
baslmtr.139
4.
Reynold Alleyne Nicholson, bugn Konya Mevln Mzesi Ktphanesinde bulunan ve Mevlnnn vefatndan be yl sonra yazlp asl nshayla elebi Hsameddin ile Sultan Veledin huzurunda mukabele edilen
nshay esas alarak alt cildi de tercme etmi, Ankarav erhine dayanarak erh etmi ve bastrmtr. Bu klliyt Londrada, 1925ten itibaren
Gibb vakf tarafndan neredilmitir. Nicholson, metnin birinci cildinin ba
taraflarnda Konya nshasn haber alamam, dier doru bir nshay
esas tutmu, fakat bilahare Konya nshasna dayanm ve cildin sonunda
ba taraflardaki nsha farklarn gstermitir.140
5.
A. J. Arberry ve Annemarie Schimmel de kitap ve makaleleri ile

Mevlnnn ve eserlerinin tannmasn salamlardr.
6.
Bunlardan baka en mhimi Rckert Tholuckun Almanca tercmeleri olmak zere, Franz Rosenzweigin yine Almanca ve F. Baudrynin Franszca
Mesnevden baz tercmeleri de vardr ve bunlar bizim ulaabildikleri-
136 L. W. Carp, Uluslararas Rm Derneinin almalar, Uluslararas kinci Mevln Semineri

Bildirileri 15-17 Aralk 1976, Gven Matb., Ankara, 1977, s.88, ss.88-91.
137 Nevit Ouz Ergin, Batda Mevln Celleddin-i Rm, Bildiriler Uluslararas Mevln Bilgi
leni 15-17 Aralk 2000, s.316, ss.315-321.
138 Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s.149; Lermiolu, Mevln ve Yaknlar, s.49; Carp,
agm, s.88; Hactahirolu, age, nsz, s.10-11.
139 zbudak, Mesnev, s.(Glpnarl, nsz, M); Carp, agm, s.89.
140 Glpnarl, age, s.150; Carp, agm, s.88; Kul Sadi, age, s.185; Trkmen, age, s.64.
mizdir.141
Mesnev zerine yaplan almalara rnek olarak da unlar verebiliriz: smail Ankaravnin Ftihl-Ebyt, Mesnevnin ilk on sekiz beytini ve anlalmas g dier baz kelimelerini erheden bu risale, Mesnev erhinin ba tarafnda
yaymlanmtr. Ankaravnin Cmil-Ayt ise, Mesnevdeki yet-i kerme ve
hadis-i erflerle Arapa beyitlerin ve anlalmas g baz terimlerin erhidir.
Ankaravnin Mesnevdeki hikayeleri aklayan bir dier eseri ise, Hall-i
Mkilt- Mesnevdir.142 Sd Efendinin Risle-i Mkilt ve Istlahat- Mesnev
isimli eseri. Fazlullah Rahim (1924)nin Mesnevden seilmi elli be adet hikayeyi ihtiv eden Glzr- Hakikat isimli eseri, Ahmed Remzinin Mesnevden
mnctlar ihtiv eden ve 1917de baslan eseri. Tahir Bykkrknn, baslm olan Mevln ve Mesnev ile Mevln ve Mesnev Gzyle Peygamber Efendimiz adl eserleri. Muhammed Him (1122/1710) Tashh-i Mesnev Muhammed
ahinin Mesnevnin Tenkidi isimli baslm eseri. Hac Ahmet Sevginin
Mevlnnn Mesnevsinde Devrin rf ve Adetleriyle lgili Bilgiler adl baslm
doktora tezi.143 Frzanferin Mehiz-i Kasas ve Temslt- Mesnev, Risale der
Tahkk-i Ahvl Zindegn-i Mevln Celleddn Muhammed Mevlev (Tahran
1315) ve Ehdis-i Mesnev isimli baslm Farsa eserleri. Dr. Muhammed Cevd
eratn Keful-Ebyt-i Mesnev isimli baslm Farsa eseri gibi eserler.
Bunlarn dnda Mesnev ile ilgili daha yzlerce eser ve makale yazlm ve
yazlmaa devam edecektir. Mevln, eserleri, Mevlevlik ve bilhassa Mesnev
ile ilgili, Mehmet nder, smet Binark, Nejat Seferciolu tarafndan iki ciltlik bir
Mevln Bibliyografisi hazrlanmtr. Bilhassa yurt dndaki eserlerin tamamn
ihtiva etmeyen bu bibliyografyada bile, matbu 3184 adet kitap ve makale ile,
yazma 1470 adet eser ismi gemektedir.144
141 Schimmel, Rumi Calal al-Din, The Encyclopedia of Religion, XII, p.485; Carp, agm, s.89.
142 Yetik, agm, DA, III, 212.
143 Gnmzde Mesnev erhleri ile alakal yaplan Doktora ve Yksek Lisans almalarndan
birka unlardr: Doktora Tezleri: sa elik, bidin Paa (1259/1843-1324/1906)nn Mesnev
erhi ve Tasavvuf Dnceleri, (Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Erzurum, 2001,
Baslmamtr.); lker Aytekin, Sar Abdullah Efendi ve Mesnev-i erif erhi, (MSBE., stanbul
2002, Baslmamtr.); Yksek Lisans Tezleri: Saliha Baryaman, smail Hakk Bursev RuhulMesnev (Birinci Cilt) nceleme-Metin, (USBE., Bursa 1999, Baslmamtr.); Selahattin Durgun,
Sar Abdullah ve erh-i Mesnev (Cevhir-i Bevhir-i Mesnev), (SSBE., Konya 1993, Baslmamtr); Orhan Batrk, Srrnin Mesnev erhi Tantm-ndeks-Tenkitli Metin ((s.a.v.)1b-40a),
(SSBE., Konya 1997, Baslmamtr.); mer Bekta, Rush smail Efendi ve Mesnev-i erif erhi, (SSBE., Konya 1993, Baslmamtr.)
144 Gllce, a.g.t., s.81.
1.1.6.6. Kaynaklar
Mesnev gibi, slm medeniyetinde nemli bir yer igal eden ve asrlar boyunca
okunan, tercme edilen ve erhler yazlan bir eserin kaynaklarnn da bata
Kurn- Kerm ve Hads-i erfler olmak zere slm kltrn oluturan temel
unsurlar olmas pek tabidir. Biz tesbit edebildiimiz bu kaynaklar aaya sraladk:
1.
lhm- Rabbn: Mesnevnin nsznde belirtildii gibi Allah Telnn

verdii ilhamn nemli bir yeri bulunmaktadr.
2.
Kurn- Kerm, ncl ve Tevrt: Mesnevnin en nemli kayna Kurn-

Kermdir. Mesnevde 750den fazla Kuran yetinin ele alnmas bunun
apak bir ifadesidir.
3.
Hads-i erfler: Beduzaman Frzanfer almalar neticesinde Mesnevde

745 hadis-i erfin bulunduunu ifade etmitir.145
4.
Sultnul-Ulem Baheddn Veled ve eseri Marif
5.
Tarkat eyhi Burhneddn Muhakkik-i Tirmiz ve eseri Marif
6.
Sohbet eyhi ems-i Tebrz ve eseri Maklt
7.
lk Halfesi Selheddn Zerkb
8.
kinci Halfesi, Mesnevnin yazlma sebebi ve ktibi Hsmeddn eleb
9.
Muhyiddn-i Arab ve onun talebesi ve vey olu Sadreddn Konev
10. Gazneli air Hakm-i Sen ve eseri Hadkatl-Hakka

11. Ferdddn-i Attr ve eseri
12. mam- Gazzl ve eserleri
13. evresinin kltr ve ataszleri
14. Yunan felsefesi ve dier felsefeler
1.1.6.6.1. Mesnevnin dier kaynaklar
1.1.6.6.1.1. smen Zikredilen Eserler
1.
mam- Kueyrnin Risle-i Kueyriyesi. Bu eser Mesnevnin VI. cildinin

2655/2678. beytinde gemektedir.
145 Beduzzaman Frzanfer, Ehds-i Mesnev, Messeset-i ntirt- Emr-i Kebr, Tahran, 1370.
2.
Yine ayn beyitte geen Eb Talip el-Mekknin Ktl-Kulb isimli eseri.
3.
Firdevsnin h-nmesi, I. cilt 3464/3486. beyitte gemekte.
4.
5.
Filozof Beydabann Kelile ve Dimne isimli eseri birka yerde ve yukardaki

h-nmenin getii yerde gemekte.
mam- Buhar ve Mslimin Sahhleri ise, I. cilt 3470/3570 de geiyor.
Bunlardan baka, bata Kurn- Kerm olmak zere, lh-nme, Hsrev ve

irin, Veys ve Ramin, Maklt (Muhammed Sururz); fkhtan Muht ve Vast gibi
eserlerin ismi gemekte, Byk Arap dili ve edebiyat limi Sbeveyhten nakiller vermekte ve Eb Hanife, afi, mril-Kays, Fahreddn-i Rzden bahsetmektedir.146
1.1.6.6.1.2. smen Zikredilmeyen Eserler
mrnn ounu Mevln ve Mesnev aratrmalarna ayrm, deerli bilim
adam ve Mevln uzman Frzanfer,147 Mehiz-i Kasas ve Temslt- Mesnev
adl Farsa eserinde; Mesnevye kaynaklk etmi ancak Mesnevde isimleri verilmemi birok eseri tesbit ederek Mesnevdeki bilgilerle, o eserlerdeki bilgileri
karlatrm, Mevlnnn bu eserleri okuyup ilgili bilgileri oralardan aldn
ortaya koymutur.148
146 H. Ritter, Celleddn-i Rm, slm Ansiklopedisi, III, 57, ss.53-59; Frzanfer, Mevln
Celaleddin, s.46vd; Arberry, Tasavvuf, s.104; Nasr, slm Sanat ve Maneviyat,s.155-160; Chittick,
Varolmann Boyutlar, s.261; Schimmel, Ben Rzgarm Sen Ate, s.13; Ahmet Yaar Ocak,
Mevln Dnemi Anadolusunda Tasavvuf Akmlar ve Mevln, Trk Sufliine Baklar,
letiim Yaynlar, stanbul 1996, s.92-93, ss.88-97; a.mlf., Bir 13. Yzyl Mutasavvf ve Sfsi
Olarak Mevln Celleddn Rm, Trk Sufliine Baklar, s.142, 144, ss.137-147; Ali Nihad
Tarlan, Bir Rbnin Dndrdkleri, haz.Adnan Siyadet Tarlan, Ali Nihad Tarlan Hayat
ve Eserleri, Kltr Bakanl, Ankara 1995, s.92, ss.87-93; Gllce, a.g.t., s.90-94.
147 Feridun Nafiz Uzluk, Frzanfer, Mevln Celaleddin Tercmesi, (evirenin nsznde) s.2533; Orhan Bilgin, Beduzzaman Frzanfer, DA, V, 327-328.
148 Bedzzaman Frzanfer, Mehiz-i Kasas ve Temslt- Mesnev, 4.bs., Muesseset-i ntiart-
Emr Kebr, Tahran, 1370, Mukaddime, A-D; Tefsr ve sl ile lgili Olanlar: Tefsr-i
Ebl-Fth-i Raz-Cemalddn Hseyin er-Rz (Farsa Tefsir VI. asr), Tefsr-i
Kebr-Fahreddn er-Rz, Tefsr-i Nisbr, Nizmuddn Hasan el-Km, Tefsr-i Taber-bn-i
Cerr et-Taber, Tefsr-i Zemaher-Zemaher, Tefsr-i Slem-Slem, Mfredt- Raib
el-sfehan, Esbbun-Nzl-Vahid. Hads ve Rical Kitaplar: Sahh-i Buhr, Sahh-i Mslim,
Delilun-Nbvve-Eb Naym el-sfehn, Muvatta-mam Malik, Mstedrek-el-Hkim
en-Nisbr, Nevdirl-Usl-el-Hkim et-Tirmiz, Sfatus-Safve-Abdurrrahman b.
bnl-Cevz, Tabakt-bn Sad, Usdul- be- bnl-Esir. Fkh ile ilgili Olanlar:
Hidye-el-Merinn. Kalm le ilgili Olanlar: El-Milel ven-Nihal-ehristni. Tasavvuf ile lgili
Olanlar: Esrrt-Tevhd-Muhammed b. Mnevver b. Eb Dad, Hilyetul- Evliy-Eb Nuaym
el-sfehn, el-Lma-Eb Nasr es-Serrc et-Ts, Keful-Mahcb-Hucvir, Telbsu
1.1.6.7. Muhtevas ve slbu

Yaam ve dnceyi zayflatan hususiyetlerin ve d grn itibariyle gzel,
fakat iten ie uyuturan edebiyatn Mslman Asyann kann tamamen emmi bulunduu ve Moollara kolay bir zafer yolu at bir dnemde, Mslman dnyasna gelen Mevln, toplumun hayatndaki zafiyeti, beceriksizlii,
yetersizlii grm ve bir blge ya da arazi biiminde tasarlad sosyal
vcdun kn farketmi149 hayatn buna engel olmaya adam, lmsz
eserler vermitir. te Mevlnnn slm dnyasnda bir mukaddes kitap saygsyla tannm ve ok sevilmi eseri, Mesnevsidir. Aruzun filtun filatun
filun vezniyle ve Mesnev ekliyle tertiplenen bu eser 6 ciltte 25618 beyit halinde sylenmitir.150
Mesnevnin konusu, bizzat Mesnevnin her cildinin ba tarafndaki Mukaddimeleri, bilhassa birinci cildin bandaki Dibcesi ve ilk on sekiz beyitte
ifade edilmitir. Maz- Kurn (Kurnn z) olarak da tanmlanan Mesnevnin konular u ekilde sralanabilir: Allah-insan-kainat, erat, tarkat,
hakkat, marifet, ilmel-yakn, aynel-yakn, hakkal-yakn, seyr slk dereceleri, kalb hastalklarn ifas, gzel ahlak, akullah, marifetullah, likullah, ilim,
irfan, ihsan ve hikmet< Bir baka deyile Mesnev, Allah Telnn azameti,
isimleri, sfatlar, sonsuz kudreti, Onun Yce Peygamberi, dstr-u kinat
olan Kitab- Kermi, slm dini ve Yce Allahn has kullarnn hllerinden
bls-Ebul-Ferec Abdurrahman bnul-Cevz el-Badad. Hikmet ve Felsefe ile lgili Olanlar: skender-nme ve Divn- Mecnn-Nizm, Merzubn-nme- Merzubn b. Rstem b. ervin,
Rabiul-Ebrr- Zemaher, Cevmiul-Hikayt-Avf, Acib-nme (Acibul-Buldan)Ebl-Meyyed el-Belh, Muhadrtul- Udeb-er-Rib el-sfehn, Nesrud-Drer-Eb Said,
Kbs-nme-Keykvs, Sindbad-nme- Mehl (Rdeknin Farsa manzm evirisi.) Lgat ve
Belagtle lgili Olanlar: Nehcl-Belaa-Hz. Ali, Kitbl-Hayavn ve el-Beyn vet- Tebyn ve
Kitbl- Buhel-Cahiz, el-Ikdul-Ferd-bn Abdi Rabbih, Kitabul-Egn- Ebul-Ferec el-sfehn,
Uynul-Ahbr-bn Kuteybe, Mucemul-Udeb ve Mucemul- Buldn-Yakut el-Hamev, Divn-
Mtenebb-el-Mtenebb, Mucemul-Emsl-Meydn, Mucemu- uar-Mezubn, Shah- Cevheri- Cevher, el-Kitb- Sibeveyh, Tcul-Ars-ez-Zebid, Kitbul-Ezkiy- Ebul- Ferec bn Kayym bnul- Cevz. Tarih le ilgili Olanlar: Tarih-i Taber-bn Cerir et-Taber,
Kasasul-Enbiy-Saleb, Sretu bn Him-bn Him, el-Kmil fit-Trh-bnul-Esir,
en-Ncmuz-Zire-bn Tariberdi, Letif-Ubeyd-i-Zkn, Tarhu Badat- El-Badad, Tarih-i
Beyhk, Kasas- Enbiy-Kis, el-Bidye ven-Nihye-bn Kesr. Tp ile lgili Olanlar: El-Kann-bn
Sin, Zahre-i Harzemh-smail Crcni. 89. (Frzanfer, Mehiz-i Kasas, Mukaddime, A-D;
Gllce, a.g.t., s.94-95.)
149 Muhammed kbal, Yansmalar: Genlik Notlar, haz.Halil Toker, Kakns Yaynlar, stanbul
2001, s.79.
150 Banarl, Trk Edebiyat Tarihi, I, 313.
bahseder.151
Varlkta birlik anlayn birtakm hayl ve realist hikyelerle; insanlar arasnda olduu kadar, hayvanlar arasnda geen vakalarla; tehis ve intak sanatlaryla tantmaya alan bu eit mesnevlerin ilk rnekleri ran edebiyatndadr. Hakim Sennin (1150) Hadkatl-Hakkas ve Feridddin Attarn (1193)
Mantkt-Tayr bu tr mesnevlerin klasik rnekleri arasndadr.152
Mevln Celaleddinin babasyla beraber Hicaza gerken Niapurda karlatklar byk ran sf iri Feridddin Attrn, daha ok kk yataki
Celaleddine byk iltifatta bulunduu bir hakikat ise Mevlnnn byle bir
eser telifinde unutulmaz ballk duyduu Attar stad edinmesi ok tabidir.
Ancak byle vefal hatralar ve klasik sanatlardaki, eski stadlarn izinde yrme terbiyesi de messir olmakla beraber Mesnevnin ilham ald asl kaynak Kurn- Kermdir. Mevln bu byk eserinde Kurn- Kerme ve onu
getiren Hz. Muhammede derin anlay ve inanla baldr. O kadar ki, Mesnevyi Kurn- Kermin iir ve hikye sanatyla ve Mevln tarz bir duygu ve
dnce slbuyla ifadelenmi, Kurnn manzum tefsiri diye nitelemek
mmkndr. Mevln, Mesnev vastasyla rettii, Allaha varma yollarn
Kurndan yetler getirerek Peygamberimizden hadsler hatrlatarak ve bunlar derin anlaylarla aklayarak tantmak sevdasndadr.153
56 bin dizeyi akn olan Mesnevde, yze yakn ehl ya da vah hayvann
yaam yks, onlarla ilgili binlerce hikye vardr. Mesnevde 755 Kurn yeti
ele alnr. 39 kez Cebrilden, 62 kez brahim Peygamberden, 70 kez Sleyman
Peygamberden, 44 kez Davud Peygamberden, 85 kez s Peygamberden, 76
kez Hz. Msdan, 103 kez Hz. Ysuftan, 27 kez Hzrdan, 29 kez Hz.
merden, 28 kez Hz. Aliden, 24 kez Byezd-i Bistmden, 42 kez
Hsameddn adyla seslendii, Hsameddn elebden, 796 kez eytandan, 16
kez blis adyla yine eytandan sz edilmi ve hepsi de ykleriyle konu edinilmitir. Bunlardan ayr olarak yzlerce kabile, kent ve yre ad ve hikyesi
anlatlr.154
151 Bykkrk, Mevln ve Mesnev, s.61-62.

152 Banarl, age, I, 313-314; Adnan Karaismailolu, Tasavvuf iir Geleneinde Mevlnnn Yeri
ve nemi, 6. Mill Mevln Kongresi (Tebliler) 24-25 Mays 1992, Konya 1993, s.88, ss.87-90.
153 Devleth, age, I, 299; Banarl, Trk Edebiyat Tarihi, I, 314; Frzanfer, Mevln, s.393; Hilmi,
agm, s.148; Mtevelli, agm, s.59.
154 Rt arda, Mevln ve Mesnevdeki slup, Mevln Yirmi Alt Bilim Adamnn Mevln
zerine Aratrmalar, haz. Feyzi Halc, lk Basmevi, Konya 1983, s.125, ss.125-129.
Mevlnnn Mesnevdeki slbu ile Divn- Kebrdeki slbu arasnda

hemen hemen hi bir fark yoktur. Her iki eserde de en bariz hususiyet, klfetsizliktir. Hatta bu klfetsizlik kafiyeye bile tesir eder. Zaten byk bir dnce
mahsul olmakla beraber zerinde durulmayan, uralmayan tedlere uyularak akla geldii ve eski tabirle ie doduu gibi sylenen szlerin, byle olmasndan daha tabi bir ey yoktur. Mevln dncelerini uzun uzun mlahazalarla bir kada tesbit edip, sonra yine ayn teemmllerle onu dzeltmeye uram deildir. Mevzu esasen hazrdr. airliin en byk meziyetlerinden biri
ve belki birincisi olan ted kabiliyeti Mevlnda misli grlmemi bir derecededir. Zamann btn bilgilerini en ince noktalarna kadar bilen, bir ka dile
sahip olup btn airleri okumu bulunan; bunlarla beraber fevkalade seyyal
bir zeka, ok ince bir rh, esiz bir vecd, rneksiz bir ak, emsalsiz bir sezi ve
bulu kabiliyetinin; neenin, cokunluun, hayranln, hlasa btn bir mana
leminin mmessili olan Mevln, Mesnevyi sylyor, zihninde bahisler bahisleri kovalyor, bu bahislere uygun hikayeler hikayeleri hatrlatyor, szler bu
sretle uzayp gidiyor. Bir hikayeyi anlatrken hikayedeki bir insan veya hayvana sz syletmeye balyor, fakat derhal sz syleyen kendisi oluyor.
Mevln btn cokunluuyla hitaba balad m; o basit hikaye birden bire canlanyor, artk kelimeler ate ve gzyana dnmtr. alacak en mhim
nokta udur: nsan konuurken bile bazen duraklar, kekeler sz bulamaz, halbuki Mevlnnn sz, o kadar kolaylkla, sekmeden, duraklamadan, srmeden akmaktadr ki; tekrarlar, tertipsizlikler, ihmaller Mesnevde gyet tabi grlmektedir.155
air nce byk bir hikyeye balyor, bu hikyeyi bitirmeden teda yoluyla hatrlad bir bakasna geiyor; sonra onun da iinde bir veya birka hikye
sralayarak btn bunlar, birer birer ustalkl bir neticeye balyordu. Sayfalar
dolusu bu hikyeler, yer yer, hikmet dolu beyitlerle; en byk sevgiliye kar
duyulan akn terennmleriyle; Allaha yalvarlarla ve her birinden alnacak
hisseleri belirten syleyilerle ssleniyordu. Mevln, kendisine kadar grlmemi derecede zengin bir bilgi, grg, duygu, dnce, hikmet ve hakikat hazinesini bir kitapta topluyordu. Bir nur, ak ve kudret sentezi halinde var, iyi ve
gzel olan Allahtan bir gn tekrar ona kavumak iin ayrlan rhun btn maceras, hicranlar, aray ve bulularyla, bir madde ve ihtiras yuvas olan nefsin
buna engel olmak yolundaki btn azgnlklar bu kitapta hikye ediliyordu.
Mevln, insanlk mcerasn saran eitli hayat hadiselerinden, en basit ve ola155 zbudak, age, I, (Glpnarl, nsz .C-D).
an vakalardan; bunlara derin bir grle bakarak; akllara hayret verecek dersler, ibretler, hikmetler ve neticeler karmakta tam bir deh gsteriyordu. Mesnev, mrdlere tasavvufu retici bir kitap olduu halde yer yer, fikr ve hiss
heyecann sihirli musikisiyle de gnlleri fethediyordu. 156
Mevln, Mesnevyi, slikleri ird etmek, kurduu tarkat esaslarn telkin
etmek ve retmek maksadna hizmet eden bir vasta olarak kullanmtr.
Mevln, eski mutasavvf irlerin usullerine uyarak her fikri, nasihati ve nazariyeyi mnasip bir hikye ile anlatmaktadr.157 Mevlnnn mridi Muhammed
kbal bu hususu u ekilde izah etmektedir: Yaamn en derin gereklerini sade
hikayeler ve temsillerle ortaya koymak iin allmn dnda bir zeka lazmdr. Hz. s, Mevln Celleddn Rm ve Shakespeare ender grlen bu zekann sadece rneidir.158
Mevln, Mesnevsinde yalnz tarkat bilgileri vermiyor; ayn zamanda
arkn eski efsanelerinden; peygamberlere ve evliyya ait menkbelerden faydalanarak hikmetler de sunuyordu. Bu yzdendir ki, astronomiden tbba; din, felsefe ve sosyal bilgilerden psikolojiye kadar madd ve manev nice ilimlerin
altnda sylenmi bu manzum hikmetler ve hikmet dolu hikyeler kitab asrlardan beri her devri ve her zekay tatmin edecek bir bilgi, ilham ve tefekkr
kayna olmutur. Mevln bu eserinde, bin bir engeli aarak, insan olma derecesine ykselmi rha, vcutta bulunduu mddete edep ve tevazu tavsiye
ediyor; ibdet lsnde alma evki duymann zevkini bildiriyordu. Onun
insan rhunda en ayplad dalalet, hasetti. Hasedin korkun penesine tutulan insan ne kadar ktlkler yapabilir; kskanmann ve aalk duygusunun
buhranlar iinde ne tr bayalklara debilirdi? Bunlar bir mr boyu incelemi gibi, insan artacak kadar ok sayda misallerle anlatyordu. Dier insan dalaletleri zerinde de ayn usl ve slpla duruyordu.
Rh hastalarnn, kara sevdaya tutulmularn dertlerini nabzlarnn atndan anlamay mmkn gren ve gereken devy bu gizli rh kvranlarna gre vermee alan bir tp ve tedavi anlayn doru ve gzel buluyordu. nsanlar arasnda geri en gzel anlama vastas gnl diliydi. Fakat Mevln, birbirlerinin lisanndan anlayan insan olmann faziletini dile getiriyor; insanlara
balayc ve mterek bir dil tavsiye ediyordu. Mevln, btn rh ve vcut
illetlerinin devasn, insan her dertten kurtaran, piirici, yceltici bir akta hatta
156 Banarl, age, I, 314
157 Kprl, age, s.194-195.
158 kbal, Yansmalar, s.38.
bu ilh akn strabnda buluyordu. Byle bir aka: Ey bizim sevdas gzel
akmz! Ey bizim her derdimizin tabibi ad ol! diye seslenmesi bundand.159
Mesnevnin iirlerinin deeri onlarn speklatif deil, pratik olularndan
kaynaklanmaktadr. Onlarn niha hedefi, bugn insan hayatnn sefilliklerine
tahamml edenleri mutluluk ve huzur dnyasna iletmektir. Mesnev, hemen
her yerinde Rmyi, kendisini bakalarn mkemmel klmaya adam, Allah
yolcularn ruhen gelitiren ve onlarn ihtiyalarna ustalkla cevap veren mkemmel bir ruh nder olarak takdim etmektedir.160
Mesnev hikayeleri, insanolunun dikkatini hakikatler zerine ekmek iin
hazrlanm ltif birer tuzaktr. Bizzat byk velinin dedii gibi, bunlar balarn, bostanlarn etrafn eviren dikenli itler gibidir, ta ki yanndan ve etrafndan geenlerin eteklerine taklp kendine eksin. Bylece de bir zaman olsun
hakikatlerin stnde duraklatsn.161
Kurnn btn bir tefsirinden baka bir ey olmayan Mesnev iinde teoriden pratik tavsiyelere kadar tasavvuf geleneinin btn unsurlarn barndran
byk bir irfan okyanusudur. Bu byk eserde sembolik ifadeler, alegorik rivayetler ve metafizik anlatmlar muhtevi beyitlerle tasavvuf hakikatleri retmek iin iirin kullanm adet bir zirveye ulamaktadr. Dolaysyla Mesnevde iir insan manev bir sarholua sevk eden bir ara veya arac deil, aksine hakikati idrak ettiren bir uyanklk ifa etmektedir.162
Mesnevde yer yer grgnn; dncenin trl hayat vakalarndaki
mnay kavrayn kuvvetli realizmi grlr. Ayn realizm iinde yine de srr
incelikler; okuyana iman ve heyecan veren mstesn ifadeler duyulur. Mesnevdeki hikyelerin biraz ak sak saylanlar da vardr. Bunlar ok kere tenkide uramtr. Mevlnnn realist grlerle naklettii bu gibi hikyeleri
mdfaa edenler; onun bu muazzam eserini ocuklar iin yazmadn ifade
etmilerdir.163
Merhum Seluk Eraydn, Mesnevdeki baz hikayelerin mstehcen oluu-
159 Banarl, Trk Edebiyat Tarihi, I, 314.

160 A. J. Arberry, Tasavvuf, slm Tarihi Kltr ve Medeniyeti,haz. P. M. Holt ve Dierleri, ev.:
Yaar Nuri ztrk, IV, s.171, ss.145-176.
161 Semiha Ayverdi, 1959 eb-i Arz Konferans, bide ahsiyetler, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1976, s.17, ss.12-18.
162 Seyyid Hseyin Nasr, Sflikte iirden Hikayeye, Tasavvuf Makaleler, ev.: Adnan Aslan,
s.201, ss.191-207.
163 Banarl, age, I, 314.
nun hikmetini yle aklar:

Mesnevdeki hikayeleri mstehcen dinlerseniz elbette mstehcen olur. Oradaki sembolleri de deerlendirmek lazmdr. Kurn- Kermde semboller vardr. O kafadan o
zihniyetten hareket ederseniz, Kurnda da (haa) mstehcen eyler bulursunuz. Hanmlarla neden, nasl iliki kurulacana dair ak beyanlar vardr. Bunlar birer ird
metodudur. Bu ird metodunu terk edemezsiniz, bu birincisi. kincisi; semboller, kelimeler gibi deildir. Kelimelerin manas deiir, zamanla unutulur. Yz sene sonra
ayn kelime baka manalara ekilebilir, ama semboller deimez. Buradakiler tebihtir.
Bu tebihleri hakikat zannedip, bunlar mstehcen olarak deerlendirmek yanltr.
Mesela orada bir eekle cariyenin ilikisine imrenen bir shibenin durumu anlatlr.
Orada eek dnyay sembolize etmektedir. Yani dnyay ll kullanmazsanz sizi
paralar, yer bitirir, denmek istenmektedir. ehvet dnyadaki en gl timsaldir. Hz.
Mevln, bu szleri ile mstehcenlii tarif etmemitir. Ama insanlar onu mstehcen
olarak grmek isterlerse yle olur. Bundan hikmet ve ders almak isterlerse, hakiki manalar aramak gerekir.164
Mesnevdeki hikyelerin anlalmas kolay grlen balklar vardr. Fakat,

bunlarn mecaz mnas, ihtiva ettikleri tasavvuf remizler iinde alabildiine
derindir.165 Neticede, Hz. Mevln, arkn kltr hazineleri iinden seip Mesnevsine ald hikayeleri, kendi slbu ve tefekkr ile deerlendirip, gnlk
hayatmza k tutan realist bir terbiyeci 166 olarak karmza kmaktadr. Mesnevyi her okuyan ondan istifade eder ama doktorlar, psikologlar, sosyologlar
ve hukukular onu tetkik ettiklerinde toplum iin daha faydal gr ve bulular elde ederler.167
1.1.6.8. nemi
Ahmed Avni Konukun Fussul-Hikem Tercme ve erhinin takdim yazsnda
u ifadeler yer almaktadr:
Fussul-Hikem ve Mesnev erhlerinin slm ilim ve dncesindeki yeri ne olabilir?
sualine cevap vermek, bir bakma daha umumi bir planda, tasavvufun slm ilimleri ve
dncesindeki yeri nedir? sualinin cevab olarak ele alnabilir. Zira Gazzlnin hyu
164 Seluk Eraydn, Bizim Neslimiz Mevlny Bilmiyor, Mevln le lgili Yazlardan Semeler, haz. Vedat Gen, stanbul 1994, s.149-150, ss.146-151.
165 Necla Pekolcay, Mevlnnn slm Dininden Ald Genileyen Tesir Gc, slm Edebiyt,
(Ekim-Aralk 1990), Dnem: 3, Say: 2, s.10, ss.10-12.
166 Ayverdi, Mesnev Terbiyesi ve nsanlk Alemi, bide ahsiyetler, s.35, ss.29-43.
167 Arif Etik, Mevlnda Hakka Yakar ve Yalvar, Mevln Yirmi Alt Bilim Adamnn
Mevln zerine Aratrmalar, haz. Feyzi Halc, s.51, ss.50-55.
Ulmid-Dninden itibaren denilebilir ki, btn dnce akmlar tasavvuf iinde ve

byk mutasavvflarn ahsiyetinde terkbe ulam, bilhassa Osmanl mnevveri bu
terkbi Fussul-Hikem ve Mesnevde bulmu ve erhlerinde bunu ifade etmilerdir. Bu
terkbi XIV-XVII. asrlar arasnda kltr ve medeniyetinin her sahasnda en yksek seviyede yaatmtr. Sonraki asrlarda da bu anlayn akislerinin btn gerileme ve ykl almet ve artlarna ramen, Mslman-Trk ilim, fikir ve sanatnda devam ettiini grrz. Fuss ve Mesnev erhleri de bu sentezin Osmanly Cumhuriyet Trkiyesine birletiren kprleri olarak kabul edilebilir. Yeni bir devrin balangcnda din dnce ve ilimlerin ihyasnda, gemite olduu gibi yine tasavvufun merkez bir
rol oynayacan, tasavvuf eserlerin de bu yeni terkbde klasik metinleriyle temel
talar olacan kavrayabilmek, muhakkak ki gelecekte yaplacak olan ilerde isabetli
admlar atmak imkn verecektir.168
Mesnev, yalnz Mevlnnn deil, belki tasavvuf edebiyatn da en nemli

mahsuldr.169 Tarkatlarda, eyhlerin yazd kitaplar ayr bir nem tar. Bunlar arasnda Mevlnnn Mesnevsinin daha yaygn bir hreti bulunmaktadr.170 Mesnev, Heratl Cm tarafndan Fars dilinde Kurn olarak isimlendirilmitir.171 Muhammed kbl de ayn kanaati paylamaktadr.172 Yine Banarlnn deyimiyle Mesnev, Kurn- Kermin Mevln apnda bir vel tarafndan
yaplm, heybetli bir tefsiridir.173 Seyyid Hseyin Nasra gre ise, Mesnev,
Kurn- Kermin geni btn bir yorumudur. Bu nedenle de Mesnevye
dery-y marifet ad verilmitir.174
Yedi asrdan beri slm dnyasnn akl, ilm ve edeb sahalar devaml
Mesnevnin nameleriyle nlam, akllara yeni fikir, rhlara yeni ilham bah-
168 Ahmed Avni Konuk, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, haz. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn,
2.bs., FAV Yay., stanbul 1994, I, 7.
169 Kprl, age, s.194; Mesnev hakknda daha fazla bilgi iin baknz: Abdlbaki Glpnarl,
Mevlnnn Mesnevsi, Mevln le lgili Yazlardan Semeler, haz. Vedat Gen, MEB., stanbul 1994, ss.159-165.
170 Mustafa Kara, Din, Hayat, Sanat Asndan Tekkeler ve Zaviyeler, 3.bs., Dergah Yay., stanbul
1990, s.109.
171 Schimmel, Rumi Calal al-Din, The Encyclopedia of Religion, XII, pp.482; Linda HessAnnemarie Schimmel, Islamic Poetry, The Encyclopedia of Religion, XI, p.387, pp.386-387;
Fazlur Rahman, Islam, The Encyclopedia of Religion, VII, 315, pp.303-322; J. Spencer
Trimingham, The Sufi Order in Islam, Oxford University Press, London, 1971, p.61; Nasr, slm
Sanat ve Maneviyat, s.161.
172 Yaratl Allah sevgisiyle yorulan Hak Pri (Mevln) bana yz gsterdi. O pr ki Kurn
Fars diliyle yazd. Muhammed kbal, Esrar ve Rumuz Benlik ve Toplum, ev.: Ali Yksel, 2.bs.,
Birleik Yay., stanbul 1996, s.26.
173 Nihad Smi Banarl, Tarih ve Tasavvuf Sohbetleri, Kubbealt Neriyt, stanbul 1984, s.215.
174 Nasr, slm Sanat, s.161, 164.
etmitir. Her devirde limler, irler ondan yeni konular, yeni slplar ve yeni
ifadeler almlardr. Mesnev, onlarn dnce glerini ve edeb yeteneklerini
gelitirmi, kendi dnemlerine ait sorunlarn ve phelerini gidermek ve zmek iin ondan yeni yeni deliller, kafalara yerleen misaller, gnlleri ho eden
hikyeler ve taze taze yollar bulmulardr.175
Mesnev, yalnz Hindistan, ran, Trkiye gibi Dou lkelerinde deil, hemen btn bat lkelerinde de tannm bir eserdir. Eserin ngiliz, Fransz, Alman ve Urdu dillerinde tercmeleri vardr. Mesnevnin uzun ve ciddi bir alma ile meydana getirilmi izahl ve tenkitli bir tab ngiliz arkiyats
Reynold Alleyne Nicholson tarafndan yaplmtr. Ad geen erhin
Commentary on the Mathnawi of Jalaluddin Rumi (Londra 1937) ve The Mathnawi of
Calaluddin Rumi (Lahore 1989) isimli iki basks bulunmaktadr. 176
Hlsa, Mesnev, ebed vuslat duyarl iinde ayrlklardan bahseden bir
ah beyitle balayan ve yirmi be bin beyit devam eden bu hasret-vuslat
musikisnin bir ah beyitle son bulduu bir ah eserdir. Mesnevnin ilk ve son
beyitleri:
Dinle Neyden duy neler syler sana

Derdi vardr ayrlklardan yana.
Gnlmde coan o sz, o kutlu yerdendir
Zira gnlden gnle pencere vardr.177
1.1.6.9. Tesirleri
Mevln Celaleddin-i Rmnin Mesnevsinin Trk ve ran edebiyatlar zerinde byk tesirleri olmutur.178 Trk edebiyatna kaynaklk eden eserler arasnda Mevln Celaleddin-i Ruminin Mesnev-i erfi mhim bir yer tutmaktadr.179 Hatta Mesnev bal bana bir Mevlev ve Mesnev edebiyatnn domas-
175 Ebul-Hasan Ali en-Nedv, slm nderleri Tarihi, ev.: Ysuf Karaca, Kayhan Yay., stanbul
1992, I, 514.
176 Banarl, age, I, 314-315; Aytekin, a.g.t., s.224.
177 Fevzi Halc, Mevln Seminerini A Konumas, Uluslararas kinci Mevln Semineri Bildirileri, s.2, ss.1-2.
178 Cahid Baltac, Osmanl Eitim Sistemi, Osmanl Ansiklopedisi, I-VII, Aa Yay., stanbul
1993, II, 137, ss.5-145; Hz. Mevlnnn ve Mesnevsinin Hindistandaki tesirleri iin baknz:
Annemarie Schimmel, Mevln Hindistanda, Mevln ve Yaama Sevinci, haz. Feyzi Halc,
Gven Matbaas, Ankara 1978, ss.69-78.
179 Keml Yavuz, Mevln Mesnev-i Murdiyye, Munnin evirisinden, Kltr ve Turizm Bakan-
na kaynaklk etmitir.
Moollarn malum zulm sonrasnda, Anadolu insannn btn zor artlara ramen yaamas, gelecek iin hazrlanmas ve yepyeni imanl ve mcahid
bir neslin yetitirilmesi lazmd. rifler bu grte idiler. Mevln da bunlarn
banda gelmekteydi.180 Mezkur hadselerin akabinde, slm birlik ve imannn
yeniden kurulacan mjdeleyen mit ve vecd ifadeleriyle dolu olan Mesnev,181 Mevlnnn benliini zhir ilimlerden ledn ilmine evirdii ve btn
mulyle her sahada tam kemalini bulduu bir zamanda yazlm en son eseridir.182
Mevlnnn iyilik, doruluk, hogr, merhamet ve sabr gibi ahlk gzelliklerine dayal sevgi ve huzur felsefesi, daha yaad ada, lkenin birlik ve
btnlnde btn yapclyla rol oynad gibi ebed leme gtkten sonra da birletirip btnletiriciliini srdrmeye devam edegelmitir. 183
Mesnev, slm leminin, hatta doudan batya btn insanlk leminin dnce ve edebiyatna derin etki yapm, uzun sren ve srecek olan bir tesir brakmtr. Bilhassa slm dnyasnn byk bir blgesini bu kadar geni ve
uzun sre etkileyen byle bir eser, slm edebiyatnda ok az bulunabilir. Mesnevnin Farsa olmas ve slm ilimlerin kaynaklarnn ounun Arapa oluu,
Araplarn bu esere fazla ilgi gstermelerine mani olsa bile, bu eser Hindistandan Avrupann ilerine kadar, byk bir slm blgesinde kesin bir ekilde
etkili olmutur.184 Nitekim Avrupa msterikleri arasnda husus bir yeri olan
Purgstall, Mevlnnn eserlerinden uzun uzadya bahsettikten sonra, Mesnevnin Ganj nehrinin kenarndan t Boazii kylarna kadar btn mutasavvflarca okunmas elzem olan bir kitap olduunu sylemektedir.185
Mevlnnn vefatndan iki asr sonra, Mesnev ta Bengalin dou hudutlarna kadar hret kazanm, sadece Bengaldeki Mslmanlar deil, Hindu din
180
181
182
183
184
185
l Yay., Ankara, 1982, nsz, s.V; Mevln ve Mevlevlik hakknda daha fazla bilgi iin baknz: Trimingham, age, s.60-62.
Kul Sadi, age, s.22.
Aksun, age, VI, 427-428.
Koner, age, s.XVI-XVII.
Mjgan Cumbur, Mevlnnn lk Mtercimi Glehri Mevln Yirmi Alt Bilim Adamnn
Mevln zerine Aratrmalar, haz. Feyzi Halc, s. 31, ss. 31-35.
en-Nedv, slm nderleri, I, 514.
Sofi Huri, Garb Tefekkr leminde slmiyetin Tesiri ve Hz. Mevln, Trk Yurdu, Mevln
zel Says, 1964, s.62.
adamlar bile Hz. Mevlnnn szlerini zevkle okumular.186 Hindistanda ilk

defa r- Dehl tarafndan sohbetlerde okunan Mevlnnn Mesnevsi tasavvuf dncenin yaylmasnda etkili olmutur.187
Mesnev, Tanzimat ncesinde olduu gibi, Tanzimattan sonra Bat kltr
etkisinde kalarak yetien edebiyatlarmza da tesir etmitir. saf Halet eleb
ve Yahya Kemal Beyatl bunlardandr. Yahya Kemalin:
Mesnev evkini eflke karm nyz.

Hare dek hem-nefes-i Hazret-i Mevlnyz
beyti, bu tesirin bir ifadesidir.188
Mesnevnin slm ilimlere tesiri, edebiyata olan tesirinden az deildir. smail Hakk Bursevnin Rhul-Beyn ve Alsnin Rhul-Men isimli tefsirlerinin nemli kaynaklarndan biri olmutur. Tasavvuf eserlere de byk lde
tesir etmi, Erefolu Rm, Mzekkin-Nfs isimli eserinde ondan iirler nakletmitir. brahim Hakk Erzurum, Marifetnme isimli nemli ansiklopedik eserinde Mesnevden 201 beyit iktibas etmitir. Hindistanl byk dnr, XX.
asrn Mevlns olarak bilinen Muhammed kbal de Mesnevden oka etkilenenlerdendir. Hatta Mevlnnn lemmul kuvveti, insana ruhan mirac yaatan dinamik ak mkemmel bir ekilde kbalin eserlerinde mahede edilmektedir. Mevln ve Mesnevden etkilenenler arasnda Sad Nursyi de sayabiliriz. Zira o, Mesnevnin tahkiye ve temsil metodunu nemli lde eserlerine
uygulam, hatta eserlerinden birine Mesnev-i Nuriye ismini vermitir.
Mevlnnn Mektbatna karlk Mektbat isimli eseri de olan Sad Nursnin
Szler isimli eseri de yine Mevlnnn eyhi ems-i Tebrznin Makltn hatrlatmaktadr.189
Amil elebiolu Mesnev tesiri ihtiva eden eserlere rnek olarak unlar
zikreder: Glehr, Mantkut-Tayr (Glen-nme), k Paa, Garib-nme,
Germiyanl Ahmed, skender-nme, M. Hatipolu, Letyif-nme, Bedr-i Dild,
Murad-nme, eyh, Hsrev rn, rif, Mridl-Ubbd ve Mirc- Neb,
Yazcolu Mehmed, Muhammediye, Hayal, Ravzatl-Envr.190
186
187
188
189
190
Schimmel, Mevln Hindistanda, s.76.

K. A. Nizami, Hindistan, DA, XVIII, 86, ss.85-92
Yeniterzi, age, s.97-101.
Schimmel, Mevln Hindistanda, s.78; Gllce, a.g.t., s.84.
elebiolu, XIII-XV. Yzyl Mesnevlerinde Mevln Tesiri, Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, s.36vd, ss.29-53.
Mesnev o kadar tesirli olmutur ki, Drul-Kurr, Drul-Hads gibi

Drul-Mesnevler kurulmu, Mesnevhn olmak, icazetnme almaya balanm, Damat brahim Paa, 1730da yaptrd medresede, Mesnev okunma
artn, vakf artlar arasna koymakla, medreselere de girmitir.191 Mevln tesirinin, ona dair aratrmalarn daha ok, yirmi be bin beyit civarndaki Mesnevyle ilgili olduu grlmektedir. Yaklak elli bin beyit ihtiva eden Dvn-
Kebr bildiimiz kadaryla Mesnev gibi, bilhassa erh ynnden btnyle ele
alnmamtr. Ancak baz gazel ve beyitlerin erhleri yaplmtr. Mesnev ve
Dvn- Kebr ayn tefekkr ve heyecan yanstmakla beraber Mesnevde zaman
zaman sakin grnen Mevln, Dvn- Kebrde her an adet bir yanarda gibidir.192 Hulsa Hz. Mevlnnn eitli istisna hususiyetlerinin arasnda Trk
Mesnev Edebiyat Tarihi ierisinde bir benzerinin bulunmadn rahatlkla
ifade edebiliriz.193
1.1.6.10. Mesnevnin lk On sekiz Beyti
Mevlnda ne varsa Mesnevde de o vardr ve Mesnevde ne varsa bu eserin,
bizzat Mevln tarafndan yazlan ilk 18 beytinde de o vardr194 sz adeta ilk
18 beytin Mesnevnin zeti olduunu ifade etmektedir. Mesnev, Maz-
Kurn olduuna gre bu ilk on sekiz beyte Mesnevnin fatihas unvann vermek yerinde olacaktr. nk bu beyitler, Mesnevye girmezden nce, onun
derinliklerine alm birer penceredir ki, Mesnevnin hakikat lemalar; gren
gzlere, duyan kalplere buradan aksetmektedir. te bunun iin bu on sekiz
beyte mevlevler, arifler byk ehemmiyet vermiler ve yalnz bu Mesnevler
zerine ok kymetli erhler ve tefsrler yazmlardr ki, Mesnevyi mutlaa
edenler, ancak bu nurlu kandille ieriye girerler ve gittike hakikati sezerler.195
Mesnevye erh yazanlarn hemen hepsi de bu beyitlerin erhini uzun uzadya
yazm bunlara ayr bir nem vermilerdir.
Sonu olarak unlar ifade edilebilir: Mesnev denen birlik ve ak tufan eseri
ile beeriyetin karsna kh realist bir sanatkar, kh tefekkr ve imanyla gz
191 Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s.406-407; Ekrem In, Mevlevlik, Dnden Bugne
stanbul Ansiklopedisi, KB. ve Tarih Vakf Ortak Yayn, stanbul 1993-1995, V, 424, ss.422-430.
192 Amil elebiolu, Hz. Mevlnye zafe Edilen Bir Gazelin erhi, Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, s.519, ss.519-524.
193 elebiolu, XIII-XV. Yzyl Mesnevlerinde Mevln Tesiri, s.53.
194 Banarl, Tarih ve Tasavvuf Sohbetleri, s.219
195 Koner, age, s.1
kamatran bir hakim, kah hikmet ve rahmet olarak kan Mevlny bizzat
kendisinden renmek, bakasndan dinlemekten elbette yedir. Zira Mevln
Celleddn Rmnin Mesnevsi tad bir takm zellikleriyle kendisi ile insanlar arasnda kurulmas lazm gelen kprnn ta kendisidir. Hele dnyann
tehlikeli bir hzla meknikletii bu asrda, demolunun tasavvuf ve Mesnev
kltrne ihtiyac, phesiz her zamankinden daha fazladr. Zira bugn azgn
tabiat kuvvetlerini kontrol altna alm ve hizmetine komu olan insanolu,
bir yandan da esir ettii bu zorlu kuvvetler tarafndan esir alnm durumdadr.
yle ki, teknik aratrma ve bulularnn gururu ve byklk hislerinin gafleti,
maddesi ile manas arasndaki kapy tamamen kapatm ve onu d tabiatnn
zindanna hapsetmitir. Netice itibariyle kendi kendine yabanc hatta dman
kesilen bu insan, sevgiyi unutmu, imandan, ihlstan habersiz kalm, sonunda
da stne ken egoizme teslim olarak, onun emrinde evresini ykar dker,
ezip perian eder hale gelmitir. phesiz ki, demolu, tasavvuf irfann ve
Mesnev kltrn hayatna bir solsyon gibi kartrarak amel edecek olsa
madd ve manev dnyas tamamen deiecek, zulm ve adaletsizlik silinip gidecek196 hem dnya hem de ukbs mamur hale gelecektir.
slm kltr ve medeniyeti ierisinde nemli bir yer igal eden, Hazinlulm (limler hazinesi) ve Maz- Kurn (Kurnn z) diye isimlendirilen
Mesnev hem Dou hem Bat aratrmaclar tarafndan kendisinden istifade edilen bir kltr hazinesi olarak hayatiyetini devam ettirmektedir. Toplumun her
kesimi, en ok erh yazlan tasavvuf eserlerden birisi olma zellii tayan
Mesnevden yararlanlacak bir husus bulabilir. Kanaatimize gre, Mesnev okuyucular, slm kltrnn geni mktesebatna sahip olsun veya olmasnlar
Mesnevyi erhlerinden okuduklarnda daha fazla faydalanacaklardr.
rnek Metin
(lk 35 Beyit)
196 Ayverdi, Mesnev Terbiyesi ve nsanlk Alemi, s.37-38.
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
u neyin nasl ikyet etmekte olduunu dinle. Onun nevs (ses) ayrlk hikyesidir.
Beni kamlktan kestiklerinden beri ferydmdan erkek ve kadn mteessir (zlen)
olmakda ve inlemektedir.
tiyak (hasret, zlem) derdini erhedebilmem (aklama, anlatma) iin, ayrlk
aclariyla erha erha (para, para kesilmi) olmu bir kalb isterim.
Aslndan, vatanndan uzaklaam olan kimse, orada geirmi olduu zamn tekrar arar.
Ben her cemiyetde, her meclisde inledim, durdum. Bedhl (Kt huylu) olanlarla
da, hohl (iyi huylu) olanlarla da dp kalkdm.
Herkes kendi anlayna gre yrim oldu. imdeki esrr aratrmad.
Benim srrm, ferydmdan uzak deildir. Lkin her gzde onu grecek nr, her
kulakda onu iitecek kudret yokdur.
Beden ruhdan, ruh bedenden gizli deildir. Lkin herkesin, rhu grmesine ruhsat
yoktur.
u neyin sesi tedir; hav deildir. Her kimde bu ate yoksa, o kimse yok olsun.
Neydeki te ile meydeki kabar, hep ak eseridir.
Ney, yrinden ayrlm olan arkadandr. Onun makam perdeleri, bizim nrn ve
zulmn (karanlk gaflet uykusunda olan) perdelerimizi- yn, vuslata mn olan
perdelerimizi- yrtmtr.
Ney gibi hem zehir, hem panzehir; hem demsz, (arkada,srda) hem mtk
(fazla istekli) bir eyi kim grmtr?
Ney, kanl bir yoldan bahseder, Mecnnne aklar hikye eyler.
Dile kulaktan baka mteri olmad gibi, mneviyt idrk etmeye de bh
(akn, sersem) olandan baka mahrem (gizli) yokdur.
Gaml geen gnlerimiz uzad ve sona ermesi gecikdi. O gnler mahrmiyetden
ve ayrlkdan hsl olan atelerle arkada oldu- yn atelerle, yanmalarla gedi-.
Gnler geib gittiyse varsn, gesin. Ey pk ve mubrek olan insn- kmil; hemen
sen var ol!...
Balkdan bakas onun suyuna kand. Nasibsiz olann da rzk gecikdi.
Ham ervh (ruhlar, canlar) olanlar, pikin ve yetikin zevtn (kimse) hlinden anlamazlar. O halde sz ksa kesmek gerekdir vesselm.
Oul; ban kopar ve kurtul. Ne vakte kadar altn ve gm kaydnda kalacak-
sn?
Denizi bir kseye dkecek olsan, ne kadar sar? Ancak bir gnlk rzk mikdr.
Hrs ve tama ehlinin gz doymaz. Halbuki sedef, kanat gsterip kapanmaynca iinde inci olmaz.
Her kimin elbisesi, akn penesiyle paralanrsa, o kimse; hrsdan da, btn
ayblardan da temizlenir.
Ey kasd yhud faydas ho olan ve btn illetlerimizin hekimi bulunan ak; d
(memnun) ol.
Ey kibr azametimize ilac ve bize Efltun ve Calinus olan ak, yaa.
Toprakdan yaratlm olan insan cesedi,(beden) ak tesriyle semalara kd, eflki (felek,gk) oldu. Da bile o tesr altnda eviklik bulub oynamaya balad.
Ey k; ak, Tr dana ruh gibi tesr etdi. Tr, mest oldu. Ms da kendinden geti ve dt.
Demsz (arkada) ve hemrz (srda) olan yrimin dudayle birlemi olaydm,
ben de sylenebilecek eyleri ney gibi sylerdim.
Konutuu dili anlayan kimseden ayrlan, yzlerce lisan ve name bilse de yine
susar.
Gl mevsimi geib de gl amas bitince, artk blbln ikne sergzetini
(macera, batan geen haller) dinliyemezsim.
Gl bitip de gl bahesi harb olunca gl kokusunu nereden arayb bulalm? gl
suyundan.
Cmle, mkdan (sevilen) ibretdir, k perdedir. Diri olan ancak mk (sevilen) dur, k ldr.
kda, akn elemlerine sabr tehamml bulunmayacak olursa, o bre- kanatsz ku gibi kalr. Vay onun hline!..
Yrimin nru etrfmda bulunmazsa ben nasl nm, ardm idrk edebilirim.
Yhud Yrimin nru ilk ve sonla mukayyed (bal, snrl) olmaynca, ben nasl balang ve son ile kaydlanabilirm.
Ak, bu szn meydana kmasn istiyor. Ayna, koucu olmaz da ne olabilir?
Senin rhun aynas niin o aksi (yansmay) haber vermiyor biliyor musun? Sath
(bir eyin d yzeyi, st) pastan hl deil de onun iin.
3. Kaynaka
Abidin Paa, Tercme ve erh-i Mesnev-i erf, I-VI, Mahmud Bey Matbaas, stanbul, 1324/1906.
Adnan, Karaismailolu, Tasavvuf iir Geleneinde Mevlnnn Yeri ve nemi, 6. Mill Mevln
Kongresi (Tebliler) 24-25 Mays 1992, Konya 1993, ss.87-90.
Ahmet, Kabakl, Mevlnnn Sosyal Grleri, Bildiriler Uluslararas Mevln Bilgi leni 15-17
Aralk 2000, ss.171-190.
_____, Mevln, Toker Yaynlar, stanbul 1972.
_____, Trk Edebiyat, Trkiye Yay., stanbul 1973.
Arberry A. J., Tasavvuf, slm Tarihi Kltr ve Medeniyeti, haz. P. M. Holt ve Dierleri, e Yaar
Nuri ztrk, IV, ss.145-176.
_____, Tasavvuf: Mslman Mistiklere Toplu Bak, e brahim Kapaklkaya, Gelenek Yaynclk, stanbul 2004.
Ate, Ahmed, Konya Ktphanelerinde Bulunan Baz Mhim Yazmalar, Belleten, TTK. Basmevi,
Ankara 1952, 16, Say: 61-64, ss.49-130.
Ayan, Hseyin, On Sekiz Beyte iki Trl Bak, 1. Mill Mevln Kongresi (Tebliler) 3-5 Mays
1985, s.326.
Aydn, Mehmet, Muhyiddin-i Arab ve Hz. Mevln Yaklam, 1. Milletleraras Mevln Kongresi
(Tebliler) 3-5 Mays 1987, Konya 1988, ss.299-306.
Aytekin, lker, Sar Abdullah Efendi ve Mesnev-i erif erhi, (MSBE., stanbul 2002, Baslmamtr.)
Ayverdi, Semiha, 1959 eb-i Arz Konferans, bide ahsiyetler, Milli Eitim Basmevi, stanbul
1976, ss.12-18.
Baltac, Cahid, Osmanl Eitim Sistemi, Osmanl Ansiklopedisi, I-VII, Aa Yay., stanbul 1993,
ss.5-145.
Banarl, Nihad Smi, Resimli Trk Edebiyat Tarihi, MEB., stanbul 1987.
_____, Tarih ve Tasavvuf Sohbetleri, Kubbealt Neriyt, stanbul 1984.
Baryaman, Saliha, smail Hakk Bursev Ruhul-Mesnev (Birinci Cilt) nceleme-Metin, (USBE., Bursa
1999, Baslmamtr.)
Batrk, Orhan, Srrnin Mesnev erhi Tantm-ndeks-Tenkitli Metin ((s.a.)1b-40a), (SSBE., Konya
1997, Baslmamtr.)
Bayram, Ali- enli, Sadi-Seyfettin zege Ba Kitaplar Katalou (Kitap Adna Gre), Atatrk ni.
Basmevi, Erzurum, 1978.
Bayramolu, Fuat, Molla-y Rm ve eyhr-Rm Gnldalar, Mevln Yirmi Alt Bilim Adamnn Mevln zerine Aratrmalar, haz. Feyzi Halc, ss.143-159.
Bekr, Alaaddn, Abdlgn Nabls Hayat ve Fikirleri, e Veysel Uysal, nsan Yay., stanbul 1995.
Bekta, mer, Rush smail Efendi ve Mesnev-i erif erhi, (SSBE., Konya 1993, Baslmamtr.)
Bilgin, Orhan, Bedzzaman Frzanfer, DA, stanbul 1992, V, ss327-328.
Bilginer, Recep, adamz Mevln, Bildiriler Uluslararas Mevln Bilgi leni 15-17 Aralk 2000,
KB., Ankara, 2000.
Bursal Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri, I-II, Matbaa-i mire, stanbul 1333/1915.
Bykkrk, Tahir, Mevln ve Mesnev, Bedir Yaynevi, stanbul 1983.
Cm, Abdurrahmn, Nefehtul- ns: Evliy Menkibeleri, e ve rh. Lmi eleb, haz. Sleyman
Uluda ve Mustafa Kara, stanbul 1995.
Can, efik, Mevln Hayat ahsiyeti Fikirleri, tken, stanbul 1995.
_____, Rubler: Mevlnnn Rubleri, Kltr Bakanl, Ankara 2001.
Canib, Ali, Ankarav smail Efendi, Hayat, Cilt: I, Say:21, 23 Nisan 1927, Ankara 1927, ss.3-5.
Carp, L. W., Uluslararas Rm Derneinin almalar, Uluslararas kinci Mevln Semineri Bildirileri 15-17 Aralk 1976, Gven Matbaas, Ankara 1977, ss.88-91.
Cebeciolu, Ethem, Ankarav smail Rush, SGAD., VIII, ss.219-222.
Chittick, William, Hayl lemleri bn Arab ve Dinlerin eitlilii Meselesi, ev.: Mehmet Demirkaya,
Kakns Yay., stanbul 1999.

_____, Varolmann Boyutlar, e Turan Ko, nsan Yaynlar, stanbul 1997.
Cumbur, Mjgan, Mevlnnn lk Mtercimi Glehri, Mevln Yirmi Alt Bilim Adamnn
Mevln zerine Aratrmalar, haz. Feyzi Halc, s.31, ss.31-35.
elebiolu, Amil, Hz. Mevlnye zafe Edilen Bir Gazelin erhi, Eski Trk Edebiyat Aratrmalar,
s.519, ss.519-524.
_____, Mevln ve Mesnev Hakknda Birka Sz, Mevln le lgili Yazlardan Semeler, haz., Vedat Gen, stanbul 1994, s.113.
_____, Muhtelif erhlere Gre Mesnevnin lk Beytiyle lgili Dnceler, Eski Trk Edebiyat Aratrmalar, MEB., stanbul 1998, ss.525-545.
elik, sa, bidin Paa (1259/1843-1324/1906)nn Mesnev erhi ve Tasavvuf Dnceleri, (Atatrk
niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Erzurum, 2001, Baslmamtr.
Devleth, Tezkire-i Devleth, e Necati Lugal, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1990.
Durgun, Selahattin, Sar Abdullah ve erh-i Mesnev (Cevhir-i Bevhir-i Mesnev), (SSBE., Konya
1993, Baslmamtr)
Eflk, emseddin Ahmed, Menkibul-rifn, nr. Tahsin Yazc, stanbul 1995.
Eraydn, Seluk, Bizim Neslimiz Mevlny Bilmiyor, Mevln le lgili Yazlardan Semeler,
haz. Vedat Gen, stanbul 1994, ss.146-151.
Ergin, Nevit Ouz, Batda Mevln Celleddin-i Rm, Bildiriler Uluslararas Mevln Bilgi leni
15-17 Aralk 2000, ss.315-321.
Etik, Arif, Mevlnda Hakka Yakar ve Yalvar, Mevln Yirmi Alt Bilim Adamnn Mevln
zerine Aratrmalar, haz. Feyzi Halc, ss.50-55.
_____, ems ve Mevln, Sebat Ofset, Konya 1982.
Fazlur Rahman, Islam, The Encyclopedia of Religion, VII, pp.303-322.
Fourcroy, Abdlmecid, slm Tasavvufu ve Bat, e Fuat Boyacolu, s, Konya 1997, ss.19-28.
Frzanfer, Beduzzaman, Ehds-i Mesnev, Messeset-i ntirt- Emr-i Kebr, Tahran, 1370.
_____, Mehiz-i Kasas ve Temslt- Mesnev, 4.bs., Muesseset-i ntiart- Emr Kebr, Tahran, 1370.
_____, Mevln Celleddn, Milli Eitim Basmevi, stanbul 1986.
Galoch, N.A., Mesnevnin Hint Yarmadasnda Kaydettii Gelime, Mevln ve Yaama Sevinci,
haz. Fevzi Halc, s.282-283.
Genosman, M. Nuri, Mevlndan Seme Rubailer, Trkiye Bankas Yay., Ankara 1964.
Glpnarl, Abdlbaki, Mesnev ve erhi, I-VI, MEB., stanbul 1985.
_____, Mevln Celleddn, nklap Kitabevi, stanbul 1985.
_____, Mevlnnn Mesnevsi, Mevln le lgili Yazlardan Semeler, haz. Vedat Gen, MEB., stanbul 1994, ss.159-165.
Gvsa, brahim Alettin, Mehur Adamlar, I-IV, Sedat Simav Yay., stanbul, 1933-1935.
Gllce, Hseyin, Mevln ve Kurn Tefsir-i Asndan Mesnev, (Baslmam Doktora Tezi,
ASBE.), Erzurum 1998.
H. Ritter, Celleddn-i Rm, slm Ansiklopedisi, III, ss.53-59.
Hac Reid Paa, Tasavvuf: Tarkatler Silsilesi ve slm Ahlak, Salah Bilici Kitabevi, stanbul 1965.
Hactahirolu Abdullah ztemiz, Mesnev-Mevln Kendi Vezni le Manzum Tercme, tken Yay.,
stanbul 1972.
Halc, Fevzi, Mevln Seminerini A Konumas, Uluslararas kinci Mevln Semineri Bildirileri,
ss.1-2.
Hess, Linda-Schimmel, Annemarie, Islamic Poetry, The Encyclopedia of Religion, XI, pp.386-387.
Hilmi, Mahmut, Mevln Celleddn er-Rm, 4. Milli Mevln Kongresi Tebliler 12-13 Aralk
1989, Konya, ss.147-152.
Huri, Sofi, Garb Tefekkr leminde slmiyetin Tesiri ve Hz. Mevln, Trk Yurdu, Mevln zel
Says, 1964, s.62.
In, Ekrem, Mevlevlik, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, KB. ve Tarih Vakf Ortak Yayn,
stanbul 1993-1995, V, ss.422-430.
Izutsu, Toshihiko, Ibn al-Arabi (560-638/1165-1240), The Encyclopedia of Religion, I-XVI, Collier
Macmillan Publshers, London, 1987, VI, pp.552-557.

bn Manzr, Muhammed b. Mkerrem, Lisnl-Arab, I-XV, Dru Sdr, Beyrut, ts.
bns-Seyyid Glib, Mesnev-i erf Tercmesi, Asr Matbaas, stanbul 1315.
kbal, Muhammed, Esrar ve Rumuz Benlik ve Toplum, ev. Ali Yksel, 2.bs., Birleik Yay., stanbul
1996.
_____, Yansmalar: Genlik Notlar, haz.Halil Toker, Kakns Yaynlar, stanbul 2001.
Kaplan, Mehmet, Bursal smail Hakkinin Mesnevnin Birinci Beytini erhi, Bildiriler
Mevlnnn 700. lm Yldnm Dolaysyla Uluslararas Mevln Semineri 15-17 Aralk 1973,
ss.33-41.
Kara, Mustafa, XIV ve X Yzyllarda Osmanl Toplumunu Besleyen Trke Kitaplar, UFD.,
Cilt: 8, Say: 8, Yl: 8, Bursa, 1999, ss.29-58.
_____, Din, Hayat, Sanat Asndan Tekkeler ve Zaviyeler, 3.bs., Dergah Yay., stanbul 1990.
Ktib eleb, Kefz-Znn, haz. erafettin Yaltkaya-Rifat Bilge, I-II, MEB., stanbul 1971.
Keklik, Nihat, bnl-Arabnin Eserleri ve Kaynaklar in Misdak Olarak el-Ftht el-Mekkiyye, Edebiyat Fakltesi Matbaas, stanbul 1980.
Kou, Reat Ekrem, stanbul Ansiklopedisi, stanbul Yay., stanbul 1946.
Koner, M. Muhlis, Mesnevnin z, Kitap Basmevi, Konya 1957.
Konuk, Ahmed Avni, Fussul-Hikem Tercme ve erhi, haz. Mustafa Tahral-Seluk Eraydn, 2.bs.,
FAV Yay., stanbul 1994.
Lermiolu, Ayten, Hz. Mevln ve Yaknlar, Redhouse Yaynevi, stanbul 1969.
Mazolu, Hasibe, Mesnevnin Trke Manzum erhleri, Bildiriler Mevlnnn 700. lm Yldnm Dolaysyla Uluslararas Mevln Semineri 15-17 Aralk 1973, Trkiye Bankas Kltr
Yay., Ankara 1973, s.283-284.
Myrovitch, Eva de Vitray, slmn Gleryz, 3.bs., ule Yay., stanbul 1999.
Muslu, Ramazan, Osmanl Toplumunda Tasavvuf (18. Yzyl), nsan Yaynlar, stanbul 2003.
Mtevelli, Ahmet Fuat, Mevln, En Byk Mrit, Bildiriler Uluslararas Mevln Bilgi leni 1517 Aralk 2000, ss.59-63.
Nahif Sleyman Efendi, Mesnev-i erf Asl ve Sadeletirilmiiyle Manzum Nahif Tercmesi, I-IV, haz.
Amil elebiolu, Snmez Neriyt, stanbul 1967-1972, I, A, ss.A-B, (Amil elebiolunun,
Birka Sz balkl yazs)
Naml, Ali, smil Hakk Bursev, DA, stanbul 2001, XXIII, ss.102-106.
Nasr, Seyyid Hseyin, Sflikte iirden Hikayeye, Tasavvuf Makaleler, e Adnan Aslan, ss.191207.
_____, Yedinci Yzyl Sflii ve bn Arab Ekol, Tasavvuf Makaleler, e Sadk Kl, nsan Yaynlar, stanbul 2002, ss.111-116.
_____, slm Sanat ve Maneviyat, e Ahmet Demirhan, nsan Yaynlar, stanbul 1992.
Nedv, Ebul-Hasan Ali, slm nderleri Tarihi, e Ysuf Karaca, Kayhan Yay., stanbul 1992.
Nicholson, R. A., Mevln Celleddn Rm, e Ayten Lermiolu, Tercman 1001 Temel Eser, stanbul 1973.
Nizami, K. A., Hindistan, DA., XVIII, ss.85-92.
Ocak, Ahmet Yaar, Bir 13. Yzyl Mutasavvf ve Sfsi Olarak Mevln Celleddn Rm, Trk
Sufliine Baklar, ss.137-147.
_____, Mevln Dnemi Anadolusunda Tasavvuf Akmlar ve Mevln, Trk Sufliine Baklar,
letiim Yaynlar, stanbul 1996, ss.88-97.
_____, Mevln Dnemi Anadolusunda Tasavvuf Akmlar ve Mevln, Trk Sufliine Baklar,
letiim Yaynlar, stanbul 1996.
nder, Mehmet,- Binark, smet-Seferciolu, Nejat, Mevln Bibliyografyas, I-II, Trkiye Bankas
Yay., Ankara 1974.
nder, Mehmet, Mevln Celleddn-i Rm, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara 1986.
ztuna, Ylmaz, Trk Tarihinden Yapraklar, MEB Yaynevi, stanbul 1992.
ztrk, Yaar Nuri, Mevln ve nsan, Yeni Boyut Yay., stanbul 1993.
_____, Tasavvufun Ruhu ve Tarikatler, Yeni Boyut Yay., stanbul 1990.

Pekolcay, Necla, Mevlnnn slm Dininden Ald Genileyen Tesir Gc, slm Edebiyt,
(Ekim-Aralk 1990), Dnem: 3, Say: 2, ss.10-12.
Qurbanzde, Kzm, Mevln Celleddn Rmnin Hayat Yaratcl ve Felsef Grleri, Bildiriler Uluslararas Mevln Bilgi leni 15-17 Aralk 2000, ss.223-230.
Rm, Mevln Celleddn, Meclis-i Seba Mevlnnn Yedi d, e Rizeli Hasan Efendiolu M.
Hulsi, Bozkurt Basmevi, stanbul 1937, (Feridun Nafiz Uzlukun yazm olduu mukaddime: s.XIII)
_____, Mevln, Meclis-i Seba: Yedi Meclis, e Abdlbaki Glpnarl, Konya Turizm Dernei, Konya
1965.
Sm, emseddn, Kmsul-Alm, Mihrn Matbaas, stanbul 1308.
Schimmel, Annemarie, Mevln Hindistanda, Mevln ve Yaama Sevinci, haz. Feyzi Halc, Gven Matbaas, Ankara 1978, ss.69-78.
_____, Rumi Calal al-Din (604-672/1207-1273), The Encyclopedia of Religion, XII, pp.482-486.
_____, Ben Rzgarm Sen Ate: Mevln Celleddn Rm, e Senail zkan, tken, stanbul 1999.
Sevgi, H. Ahmet, Mevlnnn Dilinden Seyyid Burhaneddn Muhakkik-i Tirmiz (Seyyid-i Srdan), Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, Say: 2, Kayseri 1985, ss.331-337.
Sipehslr, Ferdn b. Ahmed, er-Risle: Mevln ve Etrafndakiler, e Tahsin Yazc, Tercman 1001
Temel Eser, stanbul 1977.
arda, Rt, Mevln ve Mesnevdeki slup, Mevln Yirmi Alt Bilim Adamnn Mevln zerine Aratrmalar, haz. Feyzi Halc, lk Basmevi, Konya 1983, ss.125-129.
Taber, Muhammed Ali, Zbdetl-sr, Messeset-i ntirt-i Emr Kebr, Tahran, 1372.
Tahirl-Mevlev, erh-i Mesnev, I-XIV, 2.bs., amil Yay., stanbul ts.
Tarlan, Ali Nihad, Bir Rbnin Dndrdkleri, haz.Adnan Siyadet Tarlan, Ali Nihad Tarlan
Hayat ve Eserleri, Kltr Bakanl, Ankara 1995, ss.87-93.
Timurta, Faruk K., Muinnin Manevsi (Murdiyye) -Mesnevnin lk Manzum evirisi-, Bildiriler Mevlnnn 700. lm Yldnm Dolaysyla Uluslararas Mevln Semineri 15-17 Aralk
1973, ss.258-267.
Trimingham, J. Spencer, The Sufi Order in Islam, Oxford University Press, London, 1971.
Trer, Osman, Trk Mutasavvf ve airi Muhammed Nazm, KB. Yay., Ankara 1988.
_____, Mesnev rihi smail-i Ankaravnin Tasavvuf Hayata Dair kaz ve Tavsiyeleri, 9. Milli
Mevln Kongresi Tebliler 15-16 Aralk 1997, Konya, ss.93-102.
Trkmen, Erkan, The Essence of Rumis Masnev, Misket Ltd., Konya 1992.
lken, Hilmi Ziy, slm Dncesi Trk Dncesi Tarihi Aratrmalarna Giri, 2.bs., stanbul 1995.
nver, smail, Mesnev, Trk Dili, Trk iiri zel Says II, Say: 215-216-217 (Temmuz-Austos
1986), ss.439-563.
Veled, Sultan, btidnme, e Abdlbaki Glpnarl, Gven Matbaas, Ankara 1976.
Yavuz, Kemal, Mesnev-i erif zerine Grler, 1. Mill Mevln Kongresi (Tebliler) 3-5 Mays
1985, Konya, ss.279-290.
_____, Mevln Mesnev-i Murdiyye, Munnin evirisinden, Kltr ve Turizm Bakanl Yay., Ankara 1982.
Yeniterzi, Emine, Mevln Celaladdn-i Rm, Trkiye Diyanet Vakf, Ankara 1995.
Yetik, Erhan, smail Rush Ankarav, DA, stanbul 1991, III, ss.211-213.
Ylmaz, H. Kmil, Sar Abdullah, SGAD., VIII, ss.254-257.
Ycer, Hr Mahmut, Osmanl Toplumunda Tasavvuf (19. Yzyl), nsan Yaynlar, stanbul 2003.
MEKTBT
MM-I RABBN AHMED- FARK ES-SRHND
Ethem CEBECOLU *
Tasavvuf tarihinde menkb, tezkire ve tabakt tr biyografik eserlerin yan

sra tasavvufun genel sistemini dorudan ve teorik-pratik ikilemeyle anlatan
kaynaklar da nemli bir yer tutar. mam- Rabbnnin Mektbt, Kueyrnin
er-Rislesi, Muhasibnin er-Riyesi, Serrcn el-Lumas, Shreverdnin
Avrifi, Kelbzinin et-Taarrufu ve Hucvirnin Keful-Mahcbu gibi eserler
tasavvuf sistemini fikr- amel adan slma balayp onu temel edinen nemli
bir referans kitaplardr.
Bilindii gibi Hz. Peygamber(s) slm yaymak zere Msr, Bizans, Yemen,
ran, Habeistan gibi lkelere mektup gndermitir. Bundan etkilenen mam-
Rabbn gibi sfler, Hasan- Basr, Cneyd-i Baddden itibaren genelde slm, zelde onun manevi cephesini anlatmak zere mektup gndermeyi bir
metot olarak uygulamlardr. Tasavvuf tarihinde bu ekilde mektuplarn koleksiyonundan oluan Mektbt tr eserlerin says haylice kabarktr. Mesela; Muhammed Masumun, Mevln Halid Baddnin, Aziz Mahmud-
Hdyinin, smail Hakk Bursevnin bu trden olmak zere mektbt vardr.
Prof. Dr., Ankara . lahiyat Fakltesi
1. mm- Rabbnnin Hayat, Halifeleri Ve Eserleri

1.1. Hayat
mam- Rabbn, 4 evvl 971/27 Mays 1564 tarihinde Serhend/Hindistanda
dnyaya gelmitir.1
mam- Rabbnnin lakab Bedrddin, knyesi, Ebul- Berekt, makam
Kayyum- Zamn Mceddid-i Elf-i Sndir.2
Babas iti Tarikatna mensup eyh Abdulehad (927/1521 1007/1598)
entelektel bir sfdir.3 Soyu u silsile ile Hz. mere (ra) dayanr: mam-
Rabbn, Abdulehad, Zeynelbidin, Abdulhay, Muhammed, Habibullh, mam
Refiddin, Nr Nsruddin, Sleyman, Yusuf, Abdullah, shk, Abdullah,
uayb, Ahd, Yusuf b. ihabeddin (Farah h el-Kbili diye tannr),
Nsruddin Mahmd, Sleyman, Mesud, Abdullah el-Viz el-Asgar, Abdullah
Viz el-Ekber, Ebul-Feth, shk, brahim, Nsr, Abdullah b. mer(ra), Hz.
mer(ra).4
mam- Rabbn ilk tahsilini, Kenzl-Hakik adl eserin sahibi babas eyh
Abdulehaddan alr. Babas ona zahiri ve batn bilgi mirasn aktarr. Akl ilimlerde ilerlemesi iin oluna felsefe, kelm ve mantk dersleri aldrr. 5 mam-
Rabbn bundan sonra Yakub- Sarf el-Kbrev (.1003/1594)den hadis, kad
Behll-i Bedahniden de tefsir ve hadis metinleri tahsil etti.6 Devrindeki geerli din ilimleri tedris eden mam- Rabbn henz on yedi yanda iken ilk
eserini yazar; bu eser ia mamiyyesine reddiye mahiyetinde bir risledir. 7
Ekber hn ifrata varan fikir ve uygulamalar ile ilk kez yirmi yalarnda
iken Agrada tanan mam- Rabbn, burada air Feyzi ve rasyonalist EbulFazl ile karlat. Onlarla akln snrll ve peygambere ihtiya gibi konularda
tartt. Bu hararetli tartmalar, mam- Rabbnnin yirmi yanda smetn1 Ansar, Muhammed Abdulhaq, Sfsm and Shariah, A Study of Shaykh Ahmad Sirhindis Effort
to Reform Sfsm, London 1986, s.11.
2
arkpr, Muhammed Halim, mam- Rabbn, ev.: Ali Genceli, Konya 1978, s.10.
3
Abdlhay b. Fahreddin el-Hasen, Nzhetl- Havtr, Haydarabad 1976, s.43.
4
el-Hn, Abdlmecid b. Muhammed, el-Hadikatl-Verdiyye fi Hakiki Ecillin-Nakbendiyye,
stanbul 1306, ss.178-9.
5
Abdulhay, Nzhe, c.V, s.43.
6
Abdulhay, age, a.y.; el-Hn, el-Hadikt, s.179; Ansari, Sfsm, s.11; Cebeciolu, Ethem, mam-
Rabbn Hareketi ve Tesirleri, stanbul 1999, s.59.
7
Abdulhay, Nzhe, c.V, s.43.
Mektbt | 449
Nbvve adl eserini yazmasna vesile oldu.8 Agrada ektii skntlarn farkna
varan babas onu Serhende arr. Orada ona iti hilafet icazeti ve hrkas verir.9
eyh Sultan adl maneviyat ehli bir zat ryasnda Hz. Peygamberden ald manevi bir iaretle kzn, yirmi yan henz gemi mam- Rabbn ile evlendirir.10 mam- Rabbnnin bu evlilikten ikisi kz olmak zere dokuz evlad
olur. Muhammed Sadk, Muhammed Said, Hazinr-Rahman, Urvetl-Vsk,
Muhammed Masm, Muhammed Yahya, Muhammed s, Muhammed Ferruh, Muhammed Eref, Hatice, Banu, mm Glsm. 11
Babasndan Shreverdye ve Kadiriyye hilafet hrkas giyen mam-
Rabbn, onun vefat zerine hac maksadyla yola kar. Kbile geldiinde
Muhammed Hace Bak Billah Kabil (971/1563 -1012/1603) ile karlar, sohbetlerinde bulunur ve ondan Nakbendilik icazeti alr. Mektubtn ilk yirmi
mektubu, mam- Rabbnnin Bak Billaha gndermi olduu mektuplardan
olumaktadr12
eyhinin 1012/1603de vefat zerine Hint topraklarnda Naklik yolunu
yaymaya, insanlar irad etmeye balayan mam- Rabbnnin eitli blgelere
ok sayda halife gnderdii kaydedilir.13 mam- Rabbnnin irad grevini
yaparken okuyup erh ettii eserler unlardr: Hidye, Pezdev, erhul-Mevkf,
Beyzav, Mikt, Buhri, Avrif vs.14
Devlet adamlar ve askeri erknn nemli bir blm mam- Rabbnnin
ird halkasna girer. Yazd mektuplar ve halifeleriyle bu maneviyat yolunu
Asya alt ktasnda hzla yayar.15 Ksa zamanda bu ekilde parlayn ekemeyenler onu Sultan Nureddin Cihangire yanl bilgilerle jurnal ederler. Bunun
sonucu, mam- Rabbn iki buuk yl kald Gvalyardaki hapishaneye atlr.16 Ancak Sultan Cihangirin olu h Cihan mam- Rabbnnin ballar arasndadr ve onun kurtulmas iin ok aba sarf etmitir. Nihayet mam-
8
9
10
11
12
13
14
15
16
Ansari, Sfsm, ss.11-12.

Ansari, age, s.12; Cebeciolu, mam- Rabbn, s.60.
arkpr, mam- Rabbn, s.18.
arkpr, age, ss.93-4; Cebeciolu, mam- Rabbn, ss.88-9.
El-Mevdd, Ebul-Ala, slmda hya Hareketleri, ev.: A. Ali Gen, stanbul 1986, s.102; elHn, el-Hedik, ss.179-180; arkpr, mam- Rabbn, s.20.
Ansari, Sfsm, s.16.
Abdulhay, Nzhe, c.II, s.44.
Ansari, Sfsm, s.18.
Ahmad, Aziz, Studies in slmic Culture in The Indian Environment, London 1966, s.182.
Rabbn h Cihann gayretleri sonucu zindandan kartlm, hatta askeri bir

karargahta grevlendirilmitir.17 Sultan Cihangir, mam- Rabbnyi zamanla
sevdi ve sayd, hatta onu vefatna kadar danman olarak istihdam etti. Bu grev vastasyla mam- Rabbnnin ynetimin st kademesindekilere yapc etkide bulunduu grlr.18 Cihangirden nceki ynetici Ekber ha yanllarn bizzat onun yaknlarna syleyerek iletmesi, mam- Rabbndeki azim ve
cesareti gsterir: Padih (Ekber h), Hak Telaya ve Onun resulne s olmutur. Benim tarafmdan kendisine syleyip hatrlatn ki onun padihl da
kudreti de iktidar da askeri de ordusu da her eyi ile aklna bile gelmeyen
mthi bir musibetle dalacak, perian olacaktr. Tevbe etsin. Allah ve Onun
resulnn(s) yolunu tutsun. Aksi halde Allahn kahrn, gazabn beklesin! Bu
sert uyar karsnda, kurduu sapk din ilahsinin sarholuu etkisinde bulunan Ekber h, intibaha gelemedi ve sonunda mam- Rabbnnin dedii
akbete urayarak vefat etti.19
Ekber hn yerine geen Cihangir ile mam- Rabbnnin ilikileri nceleri olduka souktur. Fakat bu iliki mam- Rabbnnin danmanla tayin
edilmesiyle dostluk ynnde gelime kaydetmitir. O, yazd mektuplarla Sultan Cihangire slmn yaylmas, slm d uygulamalarn kaldrlmas ( zellikle din ilah), slm kurumlarn yeniden tesis edilmesi ve slm ykbilecek
odaklarn kontrol altnda tutulmas ynnde telkinlerde bulundu. 20 Zamanla
aralarndaki samimiyet o kadar ilerler ki, Cihangir ondan bir an bile ayr kalamaz hale gelir. Artk nereye giderse mam- Rabbnyi de oraya gtrmektedir.
Tabii bu arada mam- Rabbnnin onu srekli olumlu telkinlerle ynlendirdiini de kaydetmek gerek.21
yl ordugh hayat yaayan mam- Rabbn, shh bakmdan uyum salayamad bu ortamdan artk ayrlmak ihtiyacn hisseder, kendisine izin verilir. O da Serhende giderek orada zikir, tedris ve manevi eitim ile megul olur.
Sonunda altm yanda 28 Safer 1034/10 Aralk 1624de ok sevdii Mevlsna kavuur.22
Cihangirin ona olan sevgisini, mrnn sonlarnda yapt u itirafta ak17
18
19
20
21
22
Abdulhay, Nzhe, c.II, s.44.

Cebeciolu, mam- Rabbn, ss.65-6.
arkpr, mam- Rabbn, ss.31-2.
Cebeciolu, age, ss.76-7.
Ansari, Sfsm, s.29.
Ansari, age, a.y.
Mektbt | 451
a grmek mmkndr: Ben, bana kurtulu midi verecek bir iin sahibi
deilim, benim kurtulu midim ve dayanam, mam- Rabbn Mceddidi
Elfi Snnin Allah u zl-Celal bize cenneti ltfederse, sensiz oraya girmeyeceim szdr. te ben huzur u ilahye onunla varacam, dayanam bu
szdr. Kurtuluumu da bu szden mit ediyorum.23
1.2. Eserleri
1.
er-Rislett- Tehliliyye: Tasavvufla ilgili bir eserdir. Urduca evirisiyle birlikte Arapa metni nereden Gulam Mustafa Han, dre-i Mceddidiyye
yay., Karai 1384/1965.
2.
er-Risle fi sbatin-Nbvve: Kelm bir eserdir. Peygamber olmadan srf akln yeteceini savunan Mutezili-merep saray ilim adamlarndan EbulFazla cevap mahiyetinde yazlmtr. Bu konudaki grleri Maturud
inan sistemine dayanr.24 Bu eser hlas Vakfnca Trkeletirilerek
1990da stanbulda neredilmitir. Ayrca Urducadan Arapaya Gulam
Mustafa Hn tarafndan evrilerek 1964 ylnda Karaide yaymlanmtr.
3.
Risle-i Redd-i Ravfz: iann ashab- kirma ynelttii sulamalara cevap

mahiyetinde kelm bir eserdir. Bu esere mam- Rabbnnin vefatndan
sonra geni bir erh yazld kaydedilir. 25 Yine bu eser Mektubtn
Lucknow basksnn sonuna eklenerek yaymlanmtr.26
4.
er-Risle fil-Mebde vel- Med: Tasavvufa ait konular ileyen bu eser Delhide Matbaa- Ensrde baslmtr. Trke evirisi ise hlas Vakfnca
Teyid Ehlis-Snneyle birlikte 1989da stanbulda yaymlanmtr. Ayrca
1901de Muhammed Murad- Gazannin Arapaya evirip yaymlad iki
cilt Mektubtn kenarna derc olunmutur.
5.
Mektbt: Makalemizde zellikle ele aldmz iin, ilerideki sayfalarda

hakknda kafi miktarda bilgi verilecektir.
6.
er-Risle f Adbil- Mridn: Tasavvuf yoluna girenlerin uymas gereken kurallar ihtiva eder. Basksnn olup olmadn tespit edemedik.
7.
er-Risle f Mkeftil- Gaybiyye: Ad Mkeft- Ayniye olarak da geer.
23
24
25
26
arkpr, mam- Rabbn, s.43.

Abdulhay, Nzhe, c., s.45; arkpr, mam- Rabbn, s.94; Ansari, Sfsm, s.18.
Ansari, Sfsm, s.20.
Cebeciolu, mam- Rabbn, s.86.
Urduca ile birlikte Farsa metin, Gulm Mustafa Han tarafndan dre-i
Mceddidiyyede 1965 senesinde Karaide neredilmitir.
8.
er-Risle f Maarifil-Lednniyye: Tasavvufla ilgili olan bu eser Lahorda

Abdlmecid Selef tarafndan 1964 ylnda baslmtr.
9.
et- Talikt alel- Avrif: Shreverdnin Avrifl-Maarif adl eserine yaplm talikattr. Basksnn yaplp yaplmadn tespit edemedik.
10. erh-i Rubiyyt- Hoca Abdulbki: eyhi Bk Billahn rubailerini aklayan

bir eser.
11. Risle-i Hlt- Hcegn- Nakbend: Nak eyhlerinin hallerini anlatan biyografik tr bu eserin baslp baslmadn tespit edemedik.
12. Risle-i Silsile-i Hadis: Hadislerdeki isnd zinciriyle ilgili olan eserin de baslp baslmad belli deildir.
13. Risle-i Tehliliyye: Tasavvuf bir eser olup Urducaya evirisiyle birlikte
Arapa metin Gulam Mustafa Han tarafndan dre-i Mceddidiyyece
1965 senesinde Karaide neredilmitir.
14. Cezbe ve sluk ile ilgili bir Risle: Basks tespit edilememitir.
15. Keful- Gayn f erhi Rubiyyeteyn: Bu eser, Baki Billahn iki rubaisinin
aklamasndan ibaret olup 1892 tarihinde Delhide baslmtr. 27
1.3. Halifeleri
mam- Rabbn, insan ina etmede fevkalde bir kbiliyet sahibidir. Yetitirdii, iczet verdii halifeler sayca ok olduu kesindir. Ancak, kaynaklardan
yaptmz taramaya gre, bunlardan sadece otuz ikisini tespit edebildik: 1Hoca Muhammed Sadk (.1025/1615), 2- Hoca Muhammed Sad (.
Rabbnnin ikinci olu), 3- Urvetul- Vsk Muhammed Masm (.
Rabbnnin olu 1007/1597-1097/1688), 4- Mr Muhammed Numan-
Bedahan, 5- Hoca Haim, 6- eyh Thir-i Lahor, 7- eyh Beduddin-i
Sehrenpr, 8- eyh Nur Muhammed, 9- eyh Mzzemmil, 10- eyh Hmid-i
Bengl, 11- eyh Thir-i Bedahn, 12- Mevln Yusuf- Semerkand, 13Mevln Ahmed-i Berk (.1026/1617), 14- Mevln Slih, 15- Mevln Yr Muhammed, 16- Mevln Abdlvhid-i Lahor, 17- Hoca Abdullah, 18- Hoca
Ubeydullah, 19- eyh dem-i Nebr, 20- Hasan- Berk, 21- eyh Nr- Feten,
27
Mektbt | 453
22- Muhammed Sddk- Bedah, 23- eyh Ahmed-i Deyben, 24- Abdulhay elBelh, 25- Hasan Kermddn-i Ebdl, 26- Muhammed Eref-i Kbil, 27- Sefer
Ahmed-i Rm, 28- eyh Osman- Yemn, 29- eyh Abdlaziz en-Nahv elHanbel, 30- eyh Ali el-Mlik, 31- eyh Ali et-Taber, 32- eyh Yr Muhammed Kadm-i Talakn28
2. Mektbtn Yazl Sebebi ve Yazl Serveni
mam- Rabbnnin yaad dnemde Hint Mslmanlar ok skntl bir ortam teneffs ediyorlard. slmn i ve d dmanlar, akl almaz boyutlarda,
din, ictim, ahlak, iktisd, idr adan trmana gemi, her yeri kaos kaplamt. Mslmanlara d dman olarak Sihlerin, Marat, Raput ve Sat
Hindlarnn, ek olarak da Hind milliyetilerinin basks artmt. Sihizm, nceleri bar karakterde iken Sadhu Nnk (1469-1539)dan sonra iddet ve sava yanls bir akm haline geldi.29 Sihler ynetimin bana gaileler at. Hatta
Yeni Delhi Trk Sultanlarnn en gls h lemgr Evrengzib ile sava gze alacak kadar ileri gittiler. 30
Yine Raput ve Marathlar tarafndan XIII. yzylda Avadh Bartu adl bir
Hind racann yz yirmi bin Mslman kltan geirmesiyle balayan slm
kart kanl eylemler, srekliliinini t gnmze kadar korudu. Gcerattaki
Babri Mescidi olaynda olduu gibi gnmzde bu hareket, ldrme, gasp,
tehdit gibi eylemleri ile kendini gstermitir. Mslmanlar ldrlyor, kadnlara tecavz ediliyor ve Kuran- Kerim para para ediliyordu. Medreseler,
camiler yklyor, slm kltr mirasnn tm izleri silinip yok ediliyordu.
Hind racas Partaph Singh ve ondan sonraki ivac nderliindeki Marath isyan, Mslman zihinlerde unutulmaz izler brakt. Satlar, milliyeti bir hareket
olarak, kendilerine sempati ile yaklaan Ekber h bile ldrmekten ekinmediler. Ayn durum Kemir iin de sz konusuydu. 31
Mehdev hareketleri denen ve saylar Hint topraklarnda bini bulan mehdlerin! Mslmanlarn inan ve kltrlerine yaptklar ykm din bir kirlenme
28
29
30
31
arkpr, mam- Rabbn, ss.93-4, 106-7, 110-7, 142-8; el-Hn, el-Hadikt, ss.191-5; ayr. bk.
Km, Muhammed Him, Zbdetl-Makmt, Kanpur 1307.
Tanyu, Hikmet, Sihler TA, c. XXIX, Ankara 1980, s.18.
Tanyu, Hikmet, Sihler s.18.
Rafizi, Abdul Qaiyum, Sfsm in Kashmir, Delhi trz., ss.38-9; Naswoni, A. M. K., The Sfs of
East Pakistan, Karachi 1971, s.17.
olarak nitelendirilebilir. 32 Ekber hn din- ilah adyla ve gnmzdeki

Moon Hareketini andran safsatayla dolu eklektik karakterli yeni bir din ihds
etmeye almas, inanlar ve kafalar allak bullak etmi, ounlukta olan Mslmanlar yanl uygulanan siyasetle aznlk durumuna drlmlerdir.33 Yine Revaniye, Bohsalar ve Hocalar denen bozuk inal, ii karakterli mezhepler
Hint Mslmanlarnn imann tehdit eden dahil tehditler olarak dikkat ekmekteydi.34 Btn bu skntlarn zerine Moollarn yanl siyaseti, Ekber h
ve Br ikohla uygulanma imkn bulmutur. 35
Siz entelektel bir mslman olarak bylesi korkun kaotik bir ortamda
olsaydnz, ne yapardnz? phesiz, slmn ve mslmanlarn savunmasna
geer, elinizdeki her trl imkn kullanrdnz; zira din ve ictima refleks bunu gerektirir. mam- Rabbn ok geni bir Hint corafyasna nce halife (temsilci) leriyle, sonra da mektuplaryla ulaarak bu mcadelesini srdrm ve
sonun da da biiznillah baarl olmutur. man, ihls, mid ve aba bu baarnn
drt ana temelidir.
Mektbt, bal bana bir eser olarak yazlmamtr. mam- Rabbn, Hindistann drt bir yanna dalm halife ve mridlerine, din, ictim, siyas, ilm konularda ynlendirici, in edici, motive edici bir takm mektuplar gndermi ve yukarda ksaca bahsettiimiz rahatszlklara kar mcadele vermitir. Zayflayan inanc glendirmek zere ahkma sklkla vurgularda bulunmutur. Genellikle yneltilen sorulara cevap ihtiyacyla kaleme alnm mektuplarn says be yz otuz drt tr. Bu mektuplar gnnn Hint-slm dnyasnn i bnyesini ve ona ait problemleri yanstmas asndan ve birinci el
kaynak hviyetiyle, genelde tarih, zelde tasavvuf iin byk nem arzeder.
mam- Rabbnnin kaleminden Farsa olarak kan bu mektuplar, o hayatta iken kitap haline getirilmitir. Bu konuda emei geen Haim-i Km yle der: Mektbt ciltlerinin bu ekilde tertibine karar verildikten sonra mektuplarn sahibi (yani mam- Rabbn ) drdnc cildi oluturmak zere, baka
mektuplar da yazd. Ancak mektup says drd bulmadan hirete intikal etti36 Bu ifadelerden mam- Rabbn hayatta iken eserin, mektuplarn toplan32
33
34
35
36
Ahmad, Aziz, An Intellectual History of Islam in India, Islamic Surveys, Edinburgh 1969,
c.VII, ss.27-30.
Aziz, age, s.30; Bayur, Hikmet, Hindistan Tarihi, Ankara 1947, c.II, ss.74-92.
Aziz, age, s.31.
Fazlurrahman, Islam and Modernity, Chicago 1982, ss.39-40; Nasr, Seyyad Hosein, Sf Essays,
Plywouth 1972, s.141.
arkpur, mam- Rabbn, ss, 94-5.
Mektbt | 455
masyla olutuunu anlyoruz.

Mektbtn birinci cildi 1025/1616da toplanmaya balanmtr. mam-
Rabbnnin Bedahanda oturan bir mridi ilk cildi tekil eden mektuplar toplad. Birinci cilt toplam yz on mektuptan oluur ki, bu Bedir Ashab saysna eittir.
Mektbtn ikinci cildi, mam- Rabbnnin halifelerinden Mevln
Abdulhay el- Hisrnin himmetleriyle 1028/1619da derlenmi olup, toplam
doksan dokuz mektuptan oluur. Bu say da Allahn(cc) doksan dokuz gzel
ismine yani Esm-i Hsnya tekbl eder. nc cildi de yine hulefdan Hoca Muhammed Him-i Km Burhanpur tarafndan 1031/1622de toparlanm
olup yz yirmi iki mektuptan teekkl etmitir. Bu suretle, Mektbttaki mektup saysnn be yz otuz drte ulat grlr. 37
Dnemin resmi dili Farsa olduu iin mektuplar bu dilde yazlmtr. lerinden sadece bir kann Arapa olduu grlr.
3. Mektbtn Yazma-Bask Nshalar ve Tercmeleri
Asl Farsa olan Mektbat, Muhammed Murad- Kzn tarafndan iki cild halinde 1302/1887de Arapaya evrilmitir. Bu eviri 1316/1901de DrerlMeknnt ad altnda Mekkede baslmtr. Bu bask, 1963de stanbulda tpkbasm halinde bir defa daha nerolunmutur.
Farsa olarak 1392/1972de Gulam Mustafa Hn tarafndan iki cild halinde
Karaide baslan Mektbt 1397/1977 senesinde stanbulda ksmen neredilmitir. 38
3.1. Mektbtn Trke evirileri
Mektbt Trkeye ilk olarak Mstakmzde Sleyman Sadeddin Efendi tarafndan kazandrlmtr. Bu evirinin yapl tarihi 1162/1748-1165/1751 yllar
arasndadr. Yani bir baka deyile eviri ylda yaplmtr. Ancak bu evirinin baslmas yaklak bir yzyl sonra Safer 1270/Kasm 1854 (1. cilt) ve
1277/1861 (2. ve 3.ciltler) senelerinde stanbulda Matbaa-i Litorafya da, Sahhf
37
38
Km, Muhammed Haim, Berakt Zbdetl- Makmt, ev.: A. Faruk Meyan, stanbul 1976,
s. 229; Cebeciolu, mam- Rabbn, ss. 130-1.
Cebeciolu, age, ss. 131.
Hac Ali Rza Efendi tarafndan gerekletirilmitir. Birinci cilt dierlerinden

yedi yl nce baslm olmasna ramen, cilt bir aradadr. Yani bu haliyle
Mektbtn ilk Trke evirisi bir cilt halinde nerolunmutur.
Birinci cildin ta basksnda kullanlacak hattn Seyyid el-Hac Muhammed
Emin ez-Zehebnin rencilerinden es-Seyyid Muhammed el-Vasf yazmtr.
kinci cildin hattat Muhammed Rasim, nc cildinki de Seyyid Muhammed
Hilmi Efendidir.
Bu neirde Mektbtn ilk cildi 286, ikinci cildi 110, nc cildi de 142 sayfadan mteekkildir. evirinin toplam 538 sayfadan ibarettir.
Mektbtn bu ilk basksna ulemadan kii takriz yazmtr. Bunlar
Buhri rihi Ebu Muhammed b. Abdullah b. Muhammed, if-i erf rihi
Hanf brahim ve Mstakimzadenin babas Fatih Camii Vaizi el-Hac Muhammed Slih es-Sahv el-Hanefdir. 39
kinci bir Mektbt evirisi Kk Mektbt olarak N. Fazl Ksakrek tarafndan hazrlanmtr. Bir cilt halinde 1955 senesinde stanbulda baslmtr. Bu
cilt 1967li yllarda Byk Dou Mecmualarnda, tefrikalar halinde ikinci kez
nerolunmutur. Bu Mektbtn dili daha edebi ve anlalr biimdedir.
nc olarak Mektbt Sleyman Sadeddin Efendinin yapt tercme
esas alnarak hazrlanm ve bir cilt halinde Mjdeci Mektuplar unvanyla yaymlanmtr.
Drdnc olarak Mektbt Mehmet Sleyman Teymrolu tarafndan
Trkeye kazandrlmtr. smi mam- Rabbn Ahmed Farknin Mektbt
eklindedir. stanbulda 1962 senesinde neredilmitir.
Beinci olarak H. Hilmi Ik tarafndan yaplan ve Mektbtn 313 mektuptan oluan birinci cildin evirisidir. Eserin unvan Mektbt Tercemesi eklindedir. stanbulda 1968de nerolunmutur ve 623 sayfadr.
Altnc Mektbt evirisi Abdlkadir Akiek tarafndan Arapaya mtercem nshann Trkeletirilmesiyle yaplmtr. Mektbt- Rabbn unvan ile
iki cilt halinde 1977 senesinde stanbulda neredilmitir. lk cildi 910, ikinci cildi ise 822 sayfadan oluan bu tercme halkn anlayabilecei sadeliktedir. 40
39
40
Cebeciolu, age, ss. 133-4.

Cebeciolu, mam- Rabbn, ss. 133-5.
Mektbt | 457
4. Mektbtn Muhtevas Ve Kaynaklar

4.1. Mektbtn ekl Muhtevas
Mektuplarn gnderildii kiilerin sosyal konumlar ve gnderilen corafya ile
ekl muhtevay gz nnde tutarsak Mektbtn genel ierii u ekildedir.
Muhataplarnn Sosyal Konumuna Gre Gnderilen Mektuplarn Muhtevas:
Siyas g sahiplerine gnderilen toplam mektuplar 116dr. Bu say
Mektbtn geneline gre % 21,7 oranndadr.
Hanlara gnderilenler : 18
Hanlar hanna
: 11
Sultanlara
:1
Bee
Mirlere
Mirzalara
: 29
Mir-i Mha
:1
Hac Bee
:1
Seyyid Mirlere
Seyyid ha
:1
: 44
:9
:1
Manevi otoritelere gnderilen mektuplar 243 adet olup, bu say Mektbt

genelinin %45,5 ine mudildir.
eyhlere gnderilen mektuplar
: 88
Hacelere gnderilen mektuplar
: 99
Seyyidlere gnderilen mektuplar
: 21
Haclara
:6
Seyyid Nakib eyh gnderilen mektuplar
: 15
Seyyid Meyan
:3
erif
Hce Mfti
Sf
Kadir
Mevln eyh
Fakir
:1
:1
:3
:1
:3
:1
Dervi
:1
lm G Sahiplerine Gnderilen Mektuplar

Bu sosyal gruba gnderilen mektup says 130dur. Mektbtn geneline
gre bu saynn oran % 24, 3tr.
Mevln
: 44 mektup
Molla
: 69
Kad
:5
Hac Molla
:1
Mevln Hac
:1
Mft
:1
Hfz
:5
Mevln Fakh
:1
Molla Nib
:1
eyhl- slm
:2
Hangi sosyal gruba gnderildii belli olmayan mektup says 15tir. 41

mam- Rabbnnin anlalabilmesi iin, onun temasa getii bu evreleri
iyi tanmak gerekir. Prof. Schimmel bu mektuplarn sadece siyas olanlarnn
bile doktora seviyesinde bir almay gerektirdii kanaatindedir. 42
4.2. Mektuplarn Hangi Corafyalara Gnderildii
Aada belirtildii gibi mektuplar 39 farkl corafyaya gnderilmitir. Belh: 2,
Bengal: 5, Buhara: 16, Canpur: 1, eter: 5, Delhi: 3, Emkenek: 3, Enbl: 8,
Feridbd: 1, Firket: 4, Harezm: 1, Hoten: 1, Isfahan: 2, Kbil: 37, Kemir: 31,
Kubathn: 1, Klab: 12, Lahor: 16, Lod: 3, Mangpur: 10, Napor: 1, Nehar: 2,
Niabur: 2, Perkene: 1, Rahbol: 1, Rm (Anadolu): 2, Smne: 2, Sarenkpur: 8,
Semerkant: 3, Serhind: 4, Sultanpur: 1, Senam: 1, Tebriz: 3, Tekne: 1, Talekan:
2, Tihniser: 5 mektup: Toplam 279 mektup. Geri kalan mektuplarn corafyasn tespit edemedik.
mam- Rabbnnin mektuplarnn bu coraf dalm, onun Asya topraklarnn yaklak te birine ulaabildiini gsterir. Teknik imknlarnn bugne
gre son derece geri olduu o dnemde bu kadar byk bir corafyada ksa
41
42
Cebeciolu, mam- Rabbn, ss.135-141

Schimmel, Annemarie, Tasavvufun Boyutlar, ev.: Ender Grol, stanbul 1992, s.339.
Mektbt | 459
mr iinde etki etmesi, bizce ok anlamldr.43

4.3. Konu Muhtevalaryla Mektbt
Mektbtn ele ald muhteva zet olarak yledir: lim adamlarna itikd,
amel, din, dnyev her konuda uyarlar, azimete yapmalar, hizmet, ibadet,
ihls ve ilm ihtisas gibi konulardaki tavsiyeler. Ayrca ilim adamlarnn, blgenin siyas-idar otoriteleriyle temasa geip onlara istikmet, zalimlere iddetli
davranma, mazlumlarn yannda olma, marufu emir ve mnkeri (ktl)
nehy ile ilgili telkinlerde bulunmalarn tler. Para, mevki, kadn, hret, hrs
peinde koan ilim adamlarnn din ve dnyalarnn fesada urayacan ilim
adamlarna syleyen mam- Rabbn, onlar zellikle hakk syleme konusunda cesaretlendirmektedir.
4.3.1. Tasavvufla ilgili Mektuplar
Bunlar bir takm tasavvuf stlahlar aklar. Eski tasavvuf stadlarn, onlarn
szlerini aklar, dervilerin maneviyat yolunda karlaabilecei skntlar, fetihler, haller ve ulaaca makamlar anlatr. Sflerin siyas, ilm evre ile temasta bulunmakla beraber halkla da ilgilenmeleri, dnyaya rabet etmemeleri,
Kurana ve Hz. Peygamberin(s) snnetlerine smsk sarlmalar, bidatlerle
mcadele etmeleri yolundaki tler, hep Mektbtn muhtevasn oluturur.
Vahdet-i vcd ve uhd, kayyumiyyet gibi ilgin hususlar Mektbtta yerlerini alrlar.
Siyas g sahiplerine yazlan mektuplarda mam- Rabbn, onlara Allahn yolundan, Resulnn snnetinden ve adaletten ayrlmamalarn Allahn(cc) ismini yeryznde yceltmelerini, Hindlarca ezilen Mslmanlara
yardm etmelerini, istikmetten ayrlmamalarn, memleketi mamur hale getirmelerini, haklnn hakkn zalimden almalarn, sefahata dalmamalarn, halka mfik olmalarn, ilme ve ilim adamlarna sayg gstermelerini tavsiye
eder. Devlet adamlarna fukaray kollamalarn, reyy ezmemelerini de tavsiye eden mam- Rabbn, toplumun yklmasna tefessh etmesine neden olacak
hususlarda uyank bulunmalarn srarla vurgular.44
43
44

Bk. mam- Rabbn, Mektbt- Rabbn, ev.: Abdlkadir Akiek, stanbul 1977, c.I-II.
4.4. Mektbtn Kaynaklar

mam- Rabbnnin ilk ve deimez referans Hz. Kurandr. O, homo-coranicus
denecek kadar Kuran Kerim ile btnlemi Rabbn bir Allah(cc) dostu idi. O,
bizzat yetlere dirayeten canl ve parlak yorumlar getirdii gibi Fahreddin-i
Raznin Tefsir-i Kebiri ve Zemaherinin Keaf bata olmak zere ok sayda
tefsir onun referanslar arasnda yer almtr.
Hindistan o devirde neredeyse diyr- bidata dnm her yerde cehalet
karanl hkm sryordu. mam- Rabbn, Siyalkotnin deyimiyle ikinci bin
ylnn mceddidi ve bir numaral bidat savasyd. O, Resulullh(s)n snnetlerini yaamay sve telakksi erevesinde zorunlu gryor, Kuran ve snnetin tamamlayc birliktelii balamnda bir slm hayat Mektbtta srarl
sklkla vurguluyor ve hep ahkm n plana karyordu. Ayrca o, Ktb-i Sittenin tamamn ve dier hadis literatrndeki eserleri kaynak olarak kullanm, mektuplarnda Buhr ve Mslimin erhlerini de referans olarak gstermitir.
zellikle ehl-i snnet vel- cemaat izgisindeki eserler, mektuplarn ba
kayna olarak dikkati eker: Taftazn, c, Baklln, mam Hasan el-Ear ve
mam Maturd bata olmak zere eimme-i mtekellimine ait eserlerin tamamn bu babda zikretmek gerekir. ia ile (zellikle Bohralar) ciddi hesaplamalarda bulunan mam- Rabbnnin zaman zaman bu mezhebin kaynaklarna atfta
bulunduu, ayrca ehristnnin el-Milel ven- Nihalinden yararland grlr.
mam- Rabbn, eitli fkh kitaplarn mektuplarnda kaynak olarak kullanr. Kendisi Hanefiyyul- Mezhep idi. Mektuplarnda mam Eb Yusufun ve
mam Muhammedin grlerine geni yer vermitir. Onun ayrca yer yer
mam af ve Ahmed b. Hanbel bata olmak zere eitli mezhep imamlarnn
grlerine de atflarda bulunduu grlr.
Mektuplardan onun tabakt ve tarih kitaplarn kulland, srelere ba
vurduu anlalr. bn-i Sadn Tabakt, bn-i shakn ve bn-i Hiamn
Sireleri, Tabernin Tarihi vs.
mam- Rabbnnin Mektbtndan kendinden nceki tasavvuf klliyatnn hemen hemen tamamna yaknn okuduu anlalr. O, bu eserlerden alntlar yapar, onlar yorumlar, izah ve istihadlarda bulunur. zellikle ontoloji
probleminde eyhul-Ekberle hesaplamaya giriir, onun vahdet-i vcduna
karlk vahdet-i uhdu alternatif bir gr olarak savunur. bn Arabnin
Futuhatna ve Fususuna atflarda bulunur.
O, Muhasibnin Riyesi, Tirmiznin Hatml- Velyesini, Serrcn
Mektbt | 461
Luman, Kueyrinin Rislesisini, Kelabzinin Taarrufunu, Shreverdnin

Avrifini, Ebu Nuaymn Tabaktn, Gazzlnin hys bata olmak zere pek
ok eserini, Attarn ok sayda teliftn, Sadnin Bostan ve Glistann,
Rmnin Mesnevsini kaynak olarak kullanmtr.
h- Nakbend bata olmak zere, hocas Bak Billah, Abdlhlk-
Gcdvan, Byezd-i Bistam gibi Nak byklerinin szlerini delil getirmi
ve bu konuda aklayc yorumlarda bulunmutur. Bu ekilde saya geldiimiz
eserleri gz nnde tutarsak mam- Rabbnnin entelektel birikiminin olduka geni olduu grlr.
5. Mektbtn Yazl Yntemi
mam- Rabbn metot olarak yazm dilinde Farsay kullanmtr. Kendisinin
ok gl Arapa bilmesine karlk, devletin resmi dilini yazmda kullanmas,
onun devrini iyi deerlendirebilmesi ve konjonktrel yorum gcn gsterir.
Mektuplar arasnda konu btnl yoktur. Tasavvufla ilgili veya ilgisiz ya bir
soru sorulmu veya bir ihtiya arz edilmi, yahut da lkenin herhangi bir yerinde slma zarar dourabilecek baz durumlar olmutur... te bunlarn zmleri mektuba yansmtr. Mektbt konu itibariyle yek-reng deil hebrengdir. mam- Rabbn, Kuran- Kerimdeki istireli anlatm yntemini de
kullanmtr. Muhatabn anlayabilmesi iin sk sk metaforlara bavurmutur.
Ayetlere ve hadislere iar yorumlar getirerek, kendisine kef olan manalara yer
vermeyi, dier sf-dalar gibi srdrm grnr.
Mektuplarn uzunluk-ksalnda fix-format kullanlmamtr. Duruma gre 5-6 satrla biten mektuplarn yannda be sayfay bulanlar da vardr. erik
ynnden baz mektuplarda sadece selam saylabilecek ifadeler olmasna ramen, bazlarnda 5-6 nemli meseleyi zecek kompozisyonlar yazlmtr. Bazen uzun mektuplarda birka konu ilenmesine karlk, ayn tr baz mektuplar sadece bir meselenin zmne hasr edilmitir. Mektuplarda bazen ilm
arlk dikkat eken llerde kendini belli ederken, bazen de sanki birisine
sohbet ediyormu edas vardr.
Metot olarak anlatmlar mutlaka Kuran, hadis ve irfan ehlinin aklamalaryla zenginletirilir. Mektuplarda sanat gayesi yerine en iyi, en ksa bir ekilde
ve basite anlatlma gayesi gze arpar. Buna ramen eserin Farsas yani
orjinali, edeb ve sanatl ifadelerle doludur. Mektuplarda prensip olarak fazla
menkbe nakline yer vermekten ziyade, fikirler alannda zihni faaliyetlere yer
verilir. Mektuplarda metot olarak, tasavvuf yolunun byklerine ait genellikle
bir veya ikier beyitler halinde iir sanatndan, derin hikem anlamlarla ykl
nakiller grlr.
Mektbtn muhtevasndaki mektuplarn isim olarak muhatab bellidir.
Yani 534 mektuptan 528inin ismi bellidir.45 Mektuplar arlkl olarak tasavvuf
muhtevaldr. Ancak sosyal ve siyas hedeflere ynelik olanlar da Aziz Ahmed
ve Schimmel gibi aratrmaclarn dikkatini ekecek kadar oktur. 46 Mektuplarn slubu slmn muhafazas konusunda sert, mminlere yn verme hususunda ise olduka yumuaktr. Din dmanlar anlatlp, tehlikeler sz konusu
edilirken mam- Rabbnde grlen celdet, onun slm konusundaki derin
duyarlln gsterir.
Mektbt anlatmda didaktik iken bu ynyle teblie ynelik bir metot izlendii de sylenebilir. Mektuplar dikkatle okunduunda son derece ak yreklilikle, samimi yazlm, tesirli ifadelerle ykldr. Peygamber efendimizin(s)
Cevmiul- Kelim (yani az szle ok ey anlatma) zellii Mektbt iin de
geerlidir.
6. Mektbtn Dier Tasavvuf Eserler indeki Yeri
Bilindii gibi mam- Rabbn, 1200 yllk Nakbendlik gelenei iinde ictihd
seviyesine ulam ve mezkur tarikatn Mceddidiyye alt daln oluturmu
nemli bir sfdir. Bugn akademik alanda batda, douda ve Trkiyemizde
yksek lisans ve doktora seviyesinde almalara konu olan Mceddidlik, genel tasavvuf tarihi iinde de mstesna bir yere sahiptir. Bu hareket, doduu
Hint-slm dnyasnda kalmam, zamanla Muhammed Emin Tokad, Hoca
Yekdest-i Cryan gibi isimlerle Anadoluya, Halid-i Badd hazretleriyle Kafkasya, Orta Douya ve eyh Zeynullah gibi zevt- kirmla Trk Cumhuriyetlerin bulunduu blgelere tanmtr. Acaba bu muazzam etkiye sahip mam-
Rabbn ve onun zgn eseri olan Mektbt ne gibi yenilikler ve mesajlar tayor? te tasavvuf tarihinin nemli dnm noktalarndan birini tekil eden
mam- Rabbn ve kymetli mektuplar, aratrmaclar doyuracak kadar yeterli
bilgi donanmna sahip olmas ynyle gnmze k tutacak hviyette birinci
el bir kaynak durumundadr.
Mektbt, Nakliin kazand yeni ivmenin tarihi boyutlarna katkda bu45
46
Cebeciolu, mam- Rabbn, ss.145-157

Ahmad, Aziz, Trends in The Political Thought of Medieval Muslim Inda, Stadia Islamca,
no: XVII, Paris, 1962
Mektbt | 463
lunacak ok ynl bir eserdir. Onda Nakliin on bir esasna getirilen yorumlar, tasavvuf kavramlarn yeniden gzden geirilmesi, Hint-slm dnyasnn
genelde kltrel zelde tasavvuf grnts, problemler karsnda retilen
zmler, insanla hizmet, slmn znn korunmas, kmil insann inas ve
hizmet alanlarnn yelpaze alm halindeki eitlilii ve benzeri din, tasavvuf, ictima, kltrel, fikr muhtev donanm yer alr.
zelde daha spesifik ele alacak olursak onun Muhyiddin b. Arabnin
Vahdet-i Vcd teorisine yapt tenkitlerle, yeni bir fikr oluuma yol aarak
Vahdet-i uhdu in ettiini grrz. Vahdet-i uhdun tam olarak anlalabilmesi iin Mektbt birinci el kaynak vasfn korumaktadr.
Btn bunlardan ayr olarak, tasavvuf tarihinde mektup yazma yntemi ile
irdda bulunmas ve mektbt geleneine smsk sahip karak ona yeni ve
zinde bir yap kazandrmas, mam- Rabbnnin Mektbtn genel tasavvuf
tarihi kaynaklar arasnda ayrcalkl bir konuma ykseltir.
Eer bir tasavvuf mektebin geni corafyalarda sosyolojik olarak cemaatleme baznda nasl teekkl ettiinin cereyan tarzn anlamak istiyorsanz, yine
mam- Rabbnnin Mektbt orjinalliiyle birlikte size ok yardmc olacaktr
tezini gnl rahatlyla syleyebilir ve savunabiliriz.
Mektbt, genelde Hindistandaki Mool Trk Sultanl dnemi iinde
mhim bir kaynaktr. Yani, genel tarih bilimine Mektbtn verebilecei, birinci
elden pek ok malzeme vardr. zelde ise mam- Rabbnnin biyografisiyle
ilgili olarak yine Mektbtn akademik aratrma yapanlarn en nemli referans
eser olma zellii vardr.
7. Mektbtn Tesirleri
Tasavvuf tarihinde mektupla sliklerin irad bir gelenek olarak vard. mam-
Rabbn bu gelenee yeni ve zinde bir g katt. Kendisinden sonra yerine irad
postuna oturan Muhammed Masum ile devam eden, Mevln Hlid-i Badd
ile de gnmze kadar gelen bu yndeki faaliyetlerin sonucu ou sf liderin
bir Mektbt oluturduunu gryoruz. eyh Ziyuddin Haznev, Muhammed
Esad Erbil, hsan Ouz vs. gibi yakn zamanlarmzn Mektbt melliflerinin
akademik almalara mevzu olduu hususu da, mam- Rabbnnin Mektbt
anlaynn ve geleneinin halen devam ettiine ehdet eder.
Mevln Hlid-i Badd (.1826)nin Anadoluya ve Ortadouya
mceddidlii tamasyla, Sleyman Sadeddin Efendinin 1770li yllar yapt
Mektbt evirisinin mezkur tarihten bir asr sonra neredilmesi nemli bir
olaydr. Bu gn Anadolu slmln zihniyet olarak etkileyen nemli eserlerden birisi, mam- Rabbnnin Mektbtdr.
mam- Rabbnnin fikirlerinden etkilenen sf liderler tarihin ak iinde
unlardr (Tespit edebildiimiz kadaryla): Hce Meyn Muhammed Masm
(1009/1600 1080/1669), eyh Seyfuddin (1055/1845 1098/1686), Seyyid Nur
Muhammed Bedgun (.1135/1722), eyh emsddin Habbullah Cn- Cnn
Dehlev (1158/1745 1240/1824), Pr Muhammed Zbeyr (.1140/1740),
Mevln Hlid-i Badd (.1826), Hce Mr Dard (1134/1721 1200/1785), Mr
Muhammed Nsr Andelib (1109/1697 1169/1755), h Veliyyullah- Dehlev
(1114/1704 1175/1763), Abdlaziz-i Dehlev (1159/1746 1240/1824).
Bir de, mam- Rabbn ve Mektbtnn ilham verdii siyasi liderlerden
bahsedilir ki bunlarn en nemlisi h Cihan ve Sultan Alemgir Evrengzibdir.
Yine Hindistanda ngiliz emperyalizmine kar kan en ciddi direnilerinden
Farayiz ve Mchidn Hareketleri, mam- Rabbnnin Mektbtndaki ruhtan etkilenmitir.
1943de vefat eden Abdlhakm-i Arvs hazretlerine ait bir anekdot,
Mektbtn ve melllifinin amzdaki etkisine rnek tekil eder: Sormular
hazreti Arvasiye Abdulkdir-i Geyln mi, mam- Rabbn mi? Hangisini seversiniz? Merhum uzun uzun h- Geylnnin faziletlerini anlatr, ver, anlatr, ver, anlatr. Konumasnn sonunu u cmleyle tamamlar.
Ama ben yine de mam- Rabbnyi daha ok severim.
rnek Metin
Mektbt | 465

.

.
.
.

.
:

.

.
Bu bir arzuhaldir. Yani mektup, kullarn en k Ahmedden, hal
anlatlan makamn yce katna. Mbarek emir icab, kendisinden
alnan cesaretle eitli halleri anlatlmaktadr. 47
yleki: Bu tarikat edeplerine dair ilere devamm srasnda, Yce Allahn ZHR
ismine bir zuhur yeri olma erefine erdim; hem de tam manas ile her eyden ayr
bir manada. O kadar ki:, Btn eyada, tek tek bu tecelliyi grdm, zellikle kadnlarn kisvesinde. Hatta ayr ayr her yanlarnda bu kadnlar zmresine o kadar
ram oldum ki, anlatamam. Bu ram olma iinde aresiz bir duruma dtm.
Bu, yle bir zuhurdur ki, yalnz bu mahalde olmutur; bir baka mahalde zuhura
geldii olmamtr. Ne letaif hususiyetleri (insan duygularnn zellikleri) arasnda,
ne acaip muhassenat (artc ilerin gzellikleri) meyannda grdm. Zuhur yerlerinin hi birinde, asla byle zuhur olmamtr.
Hsl: Su gibi eridim; bu kadnlarn elinde eriyip aktm. Anlattm manada bir tecelli her yemekte ve imekte, her giyim iinde baka baka oluyordu. Lezzetli mkellef bir yemek sofrasnda (veya yenen eyin kendisinde) bulduum lezzeti, ba-
47
Bu ksm Abdulkadir Akiek evirisinden alntlanmtr.
kasnda bulamadm. Bu deiiklikler, tatl su ile tuzlu beyninde oluyordu: belki de

her eyde. Her eyin tad, bakalarndan ayr olarak, kendi deiik derecelerine
gre kemal hususiyetleri arasndayd. O kadar ki: Bu tecellilerin zelliklerini yaz ile
anlatmak mmkn deildir.
Ancak, huzurunuzda bulunmu olsaydm, bunlar belki dille anlatabilirdim. Halbuki
ben, bu tecelliler esnasnda (Resulullah(s) Efendimizin son nefesinde diledii) refik-
lya mtaktm; ondan baka ele iltifat etmedim. O hale maluptum; baka
yana iltifat gcn kendimde bulamyordum.
Bu arada u durum bana malum oldu; Bu tecelli, tenzihe (srf varla) bal
nisbete mnafi deildir. nk batn bu nisbetle alkaldr. Onun, zahire asl iltifat yoktur. Bu tecelli ile teerrf eden zahirdir. Ki o: bu nisbetten yana botur; muattaldr. Hak adna yemin olsun; batn syle buldum: Gz, baka yana kayma iptilsna uramamtr. O, btn bilinenlerden ve zuhurlardan uzak durmutur. Ancak
zahir, kesrete ve ikilie dnk olduu iin; bu tecelli saadetine ermitir.
Belli bir zamandan sonra, bu tecelli, gizli sakl yolu tuttu. Hayret ve cehalet nisbeti,
olduu gibi kald. O tecelliler, bylece; sanki daha nce hi gelmemi gibi oldular.
stte anlatlan halin akabinde, has manada bir fena hali arz oldu. Bu dahi, ilm
manada bir taayyn idi. Ama taayyn avdetinden sonra zuhur edip anlatlan fena halinde tkenen ilm taayyn. O zaman dahi, benlik (ENE) zannndan yana hi
bir eser kalmad.
bu anlatlan zamanda, slm yollar belli olmaya, grnmeye balad; zuhurda
gizli irkin yokluk almetleri belirdi. Bu almetler, amellerde kusuru ve ertelemeyi
grmektir. Keza, niyetlere, bozuk hatralara ve tehlikelere parmak basmaktr.
Yine bu cmleden olmak zere, kulluk ve izmihlal (benlik davasnn silinmesi) emareleri zuhura geldi.
Allah Tal, tevecchnzn bereketi ile bizleri kulluk makamnn hakikatine ulatrd. Yine bu tevecchnzn bereketi ile artan teye ykselmeler oka olmaktadr.
Sonra birinci mertebede bir ykselme oldu. Artan te makamlara ulatm. Hali ile
bu ykselme, mesafelerin drlmesi sonucu meydana geldi. Huld cenneti ve altndakiler mahede edilir oldu. Tam bu anda hatra geldi:
Baz Hak erenlerin makamn greyim, dedim.
O yana tevecch edince, onlarn makamlarna gz iliti. Grmek arzu ettiim ahslar o yerde grdm. Hem de: Mekn, meknet, (yer, yerleme) zevk ve evk
cihetinden deiik derecelerine gre.
Mektbt | 467
Sonra ikinci derecede bir ykselme oldu. Bylece: Byk meayhn keremli ehl-i
beytin, insanlarn mridi Hulefa-i Raidinin makamlarndan baka Resulullah(s)
Efendimizin has makam; sair nebilerin, anl resullerin deiik makamlar, mele-i
l arn fevkinde grld.
Bu arada, bir baka ykselme oldu. Ama arn stnde bir ykselme idi. Yer merkezinden ara varan mesafe mikdar veya az ksa. Hazret-i Hace Bahaeddin
Nakibendin makamnda nihayet buldu. Allah srrn takdis eylesin.
Bu son grdm makamn tesinde veya az ilerisinde sayl baz meayih vard.
Mesel: eyh Maruf-i Kerh, eyh Ebu Said Harraz. Kalan meayihten bazlarnn
makam onun altnda; bazlarnn makam da onunla birdi.
Makamlar altta olanlardan, unlar vard: eyh Alddevle Simnan ve eyh
Necmedin-i Kbra.
st makamda olanlar ise unlard: Ehl-i Beyt imamlar.
Daha yukarda Hulefa-i Raidinin makamlar vard. Allah onlardan raz olsun.
Sair peygamberlerin makamlar, Resulllah(s) efendimize has makamn bir yannda; ulv meleklere ait makam ise dier yannda idi.
Resulllah(s) Efendimize has makamn, btn makamlara nisbetle bir stnl ve
asaleti vard. Allah- Tal ona salt ve selm eylesin. lerin hakikatlerini en iyi
bilen Yce Allah tm noksan sfatlardan mnezzehtir.
Allahn inayeti ile her istediimde manev ykselme olmaktadr. Baz vakitlerdeyse istemeden de oluyor. Bu ykselme hallerinde, anlatlan ilerden baka eyler
de mahede edilir. Baz ykselmelerdeyse deiik izlenimler meydana gelir; onlardan pek ou da unutuluyor.
Her ne zaman baz halleri yazmay murad etsem; anlatlaca anda hatra gelmiyor; byle bir ey myesser olmuyor. Onlar arasnda yle eyler var ki, grnte
kk gibi; ama onun iin istifar edilmesi gerekli. Yazmak yle dursun. Onlardan
bazlar, bu iml esnasnda hatrdayd; ama yazacam zaman, aklmda kalmad.
Esasen, bu yazlanlardan fazlasn yazmak da edep ddr.
Molla Kasm Alinin hali pek gzel. Kendisine istihlk ve istirak (manev hal) ar
bast. Tm cezbe makamlarm geti; onlarn st makama kadem bast.
nceleri, sfatlar asla bal gryordu. imdi ise o sfatlar kendi varlklar ile kendisinden uzak grmektedir. Kendi nefsini de tam manas ile bo grmektedir. O
kadar ki: Sfatlarn kaim durduu nuru dahi, kendisine aralkl grmektedir. Kendisini de, o nurun bir yannda buluyor. Dier (mridlerin) halleri de, gn gn terakkide
devamldr. Aziz Allahn izni ile bunlar tafsilt ile dier mektuplarda anlatrm.

Nefahat'ül-Üns Mi̇n Hazarat'i̇l-Kudüs PDF

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Nefahat'ül-Üns Mi̇n Hazarat'i̇l-Kudüs PDF

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

TASAVVUF KLASKLER

ER-RYE L-HUKKLLAH ................................................................................ 7

HARS B. ESED EL-MUHASB

1. slam Dncesinde Sf Dnya Grnn lk Teorisyeni Haris b. Esed

Prof. Dr., Akdeniz niversitesi.

Haris b. Esed el-Muhasib gibi sf bir ahsiyetin yetitii yerdir.

Hallikan, Vefeyatl-Ayan, c. I, s. 348; F. Attar, age, s. 304.

vesileleriyle iyice renilmesi yolunu ihdas ederek 16 balatt sfiyane irad,

Abdlkadir Mahmud, stazs-Sairin, ss. 9-10.

Muhasib, er-Riye, A. Ata neri, Beyrut 1970, ss. 26-64.

cana ilikin nerilerle son bulmaktadr.27

Ayn eser, ss. 502-520.

er-Riye, slamn irek deer ve ilkelerini tahlil etmekle kalmamaktadr.

Muhasib, er-Riye, ss. 187-197.

Muhasibnin hakmlerin diliyle aktard son ifade hayli ilgi ekicidir. O,

Muhasib, er-Riye, ss. 195.

Bir baka yerde mutasavvfmz yle demektedir:

Watson gibi B. F. Skinner (1904-1990), dini, insan davranlarn kontrol

Muhasibnin er-Riyede yapm olduu derinlemesine ruh tahlillerini,

Muhasib, insan kalbine musallat olan eytan ve Rahman hatarattan sz

Bk. Muhasib, er-Riye, ss. 143, 266-376.

Muhasib, er-Riye, s. 310.

Antoine Vergote, Din nan ve nanszlk, s. 79.

ALLAHIN HAKLARINI GZETME VE ONLARI GEREKLETRME ZERNE *

Bu ksm ahin Filiz ve Hlya Kk tarafndan yaplan eviriden alntlanmtr.

onlara, Allahn rzasn ummaya yol bulmalar iin farz kldk.

MUHAMMED EL-HAKM ET-TRMZ

1. Hakm Tirmiznin Hayat ve Eserleri

Do. Dr., Uluda niversitesi lahiyat Fakltesi Tasavvuf Anabilim Dal.

bym olmasndan dolay et-Tirmiz nisbesiyle mehur olmutur.8 Ayrca

Zeheb, Tezkiretl-huffz, c. II, s. 645.

Bdvv en, ss. 14-15.

eklinde bir gr daha mevcuttur. 45 Bu durum gayet normal karlanmaldr.

el-Cey, Muhammed brahim, Menhecul-Hakm et-Tirmiz fil-Hads vel-Fkh,

Hakm Tirmiz kendisinin eyhi ya da eyhlerine dair herhangi bir isim

Ahmed b. Hadraveyh el-Belh53

Sbki, Tabakt-fiiyye, c. II, s. 285.

Yahya b. Muz er-Rzi54

Yaad dnemde, fikirleri nedeniyle eletirilmi ve zaman zaman bask

Hasan b. Ali el-Czcn56

Hakm Tirmiznin szlerine dikkat edilecek olursa, yneticileri sulayc,

Bdvv en-i Hakm et-Tirmiz (=Bed en):63 Tasavvufun ilklerinden olan

Beynl-fark beynes-sadr vel-kalb vel-fud vel-lbb:64 Sadr, kalb ve bunlarn

el-Ekys vel-muterrn65(=Tabiun-nfs): Ahmed Abdurrahim es-Syih ve

Menzilul-ibd minel-ibde66 (= Menzilul-ksdne ilallah):67 Tirmiznin bu

Riyzetn-nefs:70 Eser ilk olarak Abdlmuhsin el-Hseyn tarafndan

el-Mesilul-meknne:73 Hakm Tirmiznin Tefsir, Hadis, Fkh, Tevhid ve

Osman Yahya, Loeuvre, s. 438.

Muhammed brahim el-Cey tarafndan neredilmitir (Kahire 1980). 74

Nevdirul-usl75 (ve taarruf li mezhebit-tasavvuf)76 f marifeti ahbrir-Rasl:77

es-Salt ve meksduh80(=erhus-salat ve meksiduh81): Namaz ibadetinin

10. Kitbul-akl vel-hev:82 Ahmet Suphi Furat tarafndan neredilmitir

11. Kitbul-menhiyyt83 (ve Kll m vucide min hadisin bin-nehy84)(=el- Munhiyt

Osman Yahya, Loeuvre, s. 439.

Mesilul-meknne ierisinde 127-132 sayfalar arasnda tekrar neredilmitir (Kahire 1980).

30. el-Fark beynel-yt vel-kermt111

1.2.3. Hakm Tirmizye Aidiyeti pheli Olan Eserler

Beynl-fark beynes-sadr vel-kalb vel-fud vel-lbb119

Eserde bahis konusu edilen hususlar, Tirmizye sorulan sorular ve onun

Hatmul-evliy, ss. 115-117.

2.3. Hatmul-Evliynn Telif Tarihi

makamlar am biri olarak gryor olmasdr. Bunun bir sonucu olarak o,

135 Radtke, The Concept of Wilaya in Early Sufism, s. 485.