KLSK TRK RNDE GNE TUTULMASI VE

BUNUNLA LGL NANI VE DETLER

Solar Eclipse in the Classical Turkish Poetry and, the Believes and
the Traditions About the Solar Eclipse in the Turkish Folklore
clipse solaire dans la posie classique-turque et croyances
et traditions concernant l'clipe solaire

Dr. M. Fatih KKSAL*

ZET
Klsik Trk iiri, yaygn kanaatin aksine toplum hayatndan tamamen kopuk bir iir deildir. Divan
airleri de yer yer toplumun inan, gelenek ve greneklerini iirlerine aksettirmilerdir. Bu yazda insanlarn teden beri ilgisini ekmi bir tabiat olay olan gne tutulmas ve bununla ilgili inan ve detlerin Divan airlerimizce nasl deerlendirildii konusu ele alnmtr.
Anahtar Kelimeler
Klsik Trk iiri, Divan Edebiyat, Gne Tutulmas, Ksf, nan ve detler
ABSTRACT
Classical Turkish poem, in contrast with the common belief, is not completely irrelevant to the life. Divan poets, also, reflect the societys beliefs, customs and traditions to their poems from time to time. This paper aims to analyze how the subject of solar eclipse, that is a natural evidence paid attention by the people
from the old, and those beliefs and customs about the solar eclipse are carried out Divan poem.
Key Words
Classical Turkish Poem, Literature of Divan, Solar Eclipse, Beliefs and Traditions

Giri
Klsik Trk edebiyatna ynelik
sulamalarn bata gelenlerinden biri, bu
edebiyatn halktan tamamen kopuk bir
yksek zmre edebiyat olduu hususundadr. Hem bu iddiann sahiplerinin,
hem de bu grn muarzlarnn ortaya
koyduklar gerekeler olmutur. Esasen
bu tartmalar lkemizde ilm ve edeb
merkezli olmaktan ok siyas bir mihver
etrafnda gelimitir. Bu yaznn konusu,
byle bir meseleyi ele almak veya bu konuda bir taraf olarak deliller ileri srmek
deildir. Ancak u her hlde herkese kabul edilir ki, bir edebiyat halktan ne derece uzak, geni toplum kitlelerinden ne
kadar kopuk olursa olsun, az veya ok,
iinde bulunduu toplumun yaantsn-

dan izler tar. Divan iirinde de bu tabi

gereklik kanlmaz olarak vriddir. Sonuta kendisi de toplumun bir bireyi olan
Divan sanatkr, -elbette bir halk airi
kadar olmamakla birlikte- mensubu olduu toplumun kltr ve medeniyet dairesinin inan, grenek, det ve alkanlklarn bir ekilde eserine yanstmtr.
Bu yaznn konusunu da, teden beri insanlarn ilgisini ekmi, eitli inan,
det ve kabullerle deerlendirilmi bir
tabiat olay olan gne tutulmasnn ve
gne tutulmasyla ilgili inan ve detlerin Divan iirine yansmas oluturmaktadr.
Gne tutulmas, ayn belirli zamanlarda gne ile dnya arasna girerek gne nlarnn dnyann belli bir

* Cumhuriyet niv. Fen-Ed. Fak. Trk Dili ve Ed. Bl.

114

Mill Folklor

Yl: 14 Say: 53
kesimine ulamasn engellemesi olaydr
(Wiedemann 1996: 6/1117). Ksa bir mddet iin gndzn gece gibi kararmasna
yol aan bu astronomik olay halk arasnda her zaman ilgi grm, zellikle eski
alarda bu olay trl ekillerde yorumlanm ve bu yorumlar beraberinde bir
takm inan ve detleri getirmitir. Bu
inan ve detler, Anadoluda ve Trk
dnyasnn muhtelif blgelerinde kimi
farkllklarla bugn de varln srdrmektedir.
Divan iiri Metinlerinde Gne
Tutulmas
Gne tutulmas Divan iirinde en
ok Arapa ksf kelimesiyle karlanmtr. Ksf kadar youn kullanlmamakla birlikte, ayn kkten gelen gnein kesfeti, mnkesif olmas ve inkisf etmesi ibareleri de kullanlmtr.
Lgat anlam olarak bir eyin kesif olmas, younlamas demek olan ksf
kelimesi Arapada terim olarak olarak
hem gne tutulmasn, hem ay tutulmasn karlamakla birlikte ilm-i ncm
(mneccimlik) stlah olarak gne tutulmasna ksf, ay tutulmasna husf
(veya ayn mnhasif olmas, inhisf
etmesi) denilmi ve ounlukla da byle
kullanlagelmitir. Her iki tutulmaya da
ksf denildii gibi gne tutulmasna
husf, ay tutulmasna ksf dendii de
variddir. Nitekim Gl Nevrz mesnevisinde geen (Delice 1995: 497)
Var mdur bir mihr kim bulmaz husf
Y ola bir meh ki ola b-ksf
beytinde veya Nil-i Kadm (.
1666) Divannda yer alan (pekten 1970:
403)
Subh hurd-i ruhu hasret-ke-i
m eylesn
fitb mnhasif mh siyeh-fm
eylesn
beytinde olduu gibi edeb metinlerde de yer yer ksf ile husfun tam tersi

Mill Folklor

anlamda kullanldna dair rnekler

mevcuttur. Bu ibareler, bazen din stlahta da yek dierinin yerine kullanlmtr (Mesel bkz. Zeynddn Ahmed
1991: 3/312).
Gne, Divan iirinde en ok sevgilinin yznn parlakl tavsif edilirken
bir benzetme arac olarak kullanlmtr1. Gne gibi gne tutulmasnn da
ounlukla sevgilinin yz ve yana, nadiren de btn vcudu ile ilgili tebih ve
istiareler yaplarak ilendiini gryoruz.
Gne tutulmas, gneten baka
Trke gn; Farsa hurd, fitb,
hur; Arapa mihr ve ems kelimeleriyle de gemektedir. Divan iirinde gne tutulmasnn genel olarak u birka
ekilde ilendiini gryoruz:2
1. Sevgilinin gne gibi parlak yzne siyah salar dklnce yz ksmen
veya tamamen grnmez olur. Sevgilinin
yznn parlaklnn grnmez oluu,
gne tutulmas demektir. Ayn ekilde
yzde koyu renkli hatlarn (ayva tylerinin) belirmesi de gne tutulmas olarak ifade edilir. Kimi iirlerde de sevgilinin yzn herhangi bir eyle (nikb,
perde, tutuk vs.) rtmesi gne tutulmasna benzetilmitir. Bu rtlme / rtnme bazen btn bir vcudun rtlmesi
eklinde olur ki, sevgili gnee edeer
olduu iin onun parlak vcudunun rt
sebebiyle grnmemesi de gne tutulmas demektir.
Harm mahlasyla iirler yazan
Sultan Korkud (1469?-1513?), Eer mneccim sevgilinin yznde misk saan
san grse, gnein tutulduuna hkmederek takvimine kaydeder. demektedir (Kl 1996: 216):
Gn tutld diy hkm ide yaza takvmine
Grse yzinde mneccim zlf-i
mg-efnn
Nibolulu h (. 1517) de, aada-

115

Yl: 14 Say: 53
ki beytinde Sevgilinin yananda misk
kokulu san gren gnein zerine bu
siyah adr kim tuttu? diye sorar. diyerek benzer bir hissiyat dillendirmektedir (Sungur 1994: 213):
Mgn san tarf- izrnda gren
dir
Kim tutd gne stine bu etr-i siyh
San sevgilinin yzn rtmesi
tam gne tutulmasn, ayva tylerinin
kk karartlar ise yarm gne tutulmasn oluturur. mm Divan airlerinden Enver (. 1547) de sevgilisinin ayva
tyleri kmaya balaynca btn dnya
halknn yarm gne tutulmas oldu dediini sylyor (Tat - Kurnaz 2001:
141):
Geldi hattu didi ey mh btn
halk- cihn
Nm-bah gne old ksf ile nihn
Sevgilinin gne gibi parlak yzne
nikbn (perde) rtmesi gne ve ay tutulmas gibidir. Bu fikir, 16. yzyl airlerinden Antakyal Gedynin iirinde ifadesini yle bulmaktadr (Kksal 2001:
2/497):
Sanuram mihr mehe irmi ksf
ile husf
fitb- talatudan ref idicek sen
nikb
Latf Tezkiresinde yer alan ve bir
baka tezkire yazar olan k elebi (.
1571) ye ait aadaki beyitte de perde
ve gne tutulmas arasndaki iliki ile
karlayoruz (Latf 1314: 237)
rz olm em-i dildra remed tutm nikb
Sandum an gricek nm tutlm
fitb
k elebi bu beytinde Sevgilinin
gzne remed (bir tr gz hastal) musallat olmu ve -muhtemelen kzarklk
vs. belirtileri olduu iin- gzne perde
ekmi. Ben bunu grnce yarm gne

116

tutulmas zannettim. derken sevgilinin

gne gibi parlak yzn perdeyle ksmen rtmesini yarm gne tutulmasna
benzetiyor.
Vakanvis Rid (. 1735), de, Divanndaki bir beytinde sevgilinin sadece
yzn deil btn vcudunu gne
olarak tahayyl ederek, onun petemala
sarnm vcudunu grenlerin yarm gne tutulmas olduunu zannedeceklerini sylemektedir (Biltekin 1992: 372):
Mihr-i mnr nm-ksf old zann
ider
Ol fta-i siyhda cn gren seni
2. Gnein, sevgilinin yznn parlakln grnce utanmas ve utan veya
kskanlk sebebiyle kararmas da bu hususta oka karlalan tablolardandr.
Divan airinin muhayyilesinde bu, gne
tutulmasdr. Yine bu cmleden olarak
gnein sevgilinin yzne benzemeye,
onu taklide almas ve fakat bunu baaramamas da onun tutulmasna yol
aar, ki bu da kskanlktan dolaydr.
Aadaki beyitlerden ilkinde Fatih
devri airlerinden Saby sevgilisine hitaben; Mneccim, bilemez ve gne tutuldu diye yalan syler; halbuki gne
senin yzn grnce utancndan yzne perde ekmitir. derken (Kksal
2001: 2/495), muasr Enver de ayn dnceyi dile getirmektedir (Tat - Kurnaz 2001: 51) :
Gn tutld diy kizb eyler mneccim bilemez
Kim yz grdi haydan perdeye
girdi_ftb
Yanuda yzine ksf irmegin
eh emse irdi be-gyet hicb
Mostarl Rd (1636-1699) de de
benzer ifadeleri gryoruz (eyh Mehmed 1989: 235):
rdi ksfa mihr-i felek sad hicb ile
Bilmem o meh anula bu gn r-ber mdur
Mehur Hilye sahibi Hakan Meh-

Mill Folklor

Yl: 14 Say: 53
med Bey (. 1606) de Divannda, husf
ve ksfun olumasna, ay ve gnein
sevgilisinin yanandaki ayva tylerini
grerek kskanlktan nutkunun tutulmasnn sebep olduunu syler (Glhan
1996: 238):
Hattu grb ay ile gn nutk tutuld
Oldur sebeb ey meh bu husf ile ksfa
17. yzyl airi Selnikli Emn sevgilinin yznde grlen eyin ayva tyleri olmadn, gnein onun yzn grnce kskanlktan karalar giyerek ala
brndn sylemi, gne tutulmasn lafzen olmasa da zmnen bu ekilde iirletirmitir (Safy yz.: 25b):
Hat degildir grlen rek-i cemliyle an
Karalar giydi gne gkde brndi
le
Gelibolulu Mustafa l (15411600)nin g ne tutulmasn iledii u
beyti ise gzel olduu kadar bize ayla
ilgili baka bilgileri vermesi bakmndan
da kayda deerdir (Aksoyak 2000: 2/783):
Sen ksf alama ykndgin
rzua
Kara srmi yzine mihri meh eyler
tehr
Bu beyitte air sevgilisine Sen bu
olan olay gne tutulmas zannetme; gne senin yzn taklide alt iin ay
onun yzne kara alm, tehir eder.
diyor. Gne, sevgilinin yzne yknmekte, yani bir anlamda onun parlakln almaya kalkmaktadr. Burada eski bir detin izlerine rastlyoruz: Eskiden
hem sulunun utanarak bir daha byle
bir ie kalkmamas, hem de seyredenlere ibret olmas iin bu suun karl olarak yzne kara alnp halk iinde gezdirilerek tehir edilmesi detten imi.
Burada nemli bir nokta da hrszla
yeltenen gnei tehir edenin meh yani
ay olmasdr. Bu da bize gne tutulma-

Mill Folklor

snn ay marifetiyle olduunun o zaman da bilindiini gstermektedir. Bu

bilgi, gnein ayla r-be-r olmasnn
ifade edildii Mostarl Rdnin yukardaki beytinde de mevcuttur. Esasen gne tutulmasnn ayn gnele dnya
arasna girerek gerekletiine dair bilgiye daha nceki asrlara ait edeb metinlerde de rastlyoruz. Rdden iki, lden bir asr nce yaam olan Nect (.
1509) de gnein ay ile tutulduunu
sylyor (Tarlan 1963: 420):
Kullarudan saylur mh- felek
amm gne
Bir ter olan durur kim tutulupdur
ay ile
lnin muasr Bknin (1526-1600)
Divannda da gne tutulmasnn ay
ile olduu aka ifade edilmitir (Kk
1995: 388):
D zre d urnd felek ak- yr
ile
Mihr-i sipihre sanma ksf irdi ay
ile
slm limlerinin msbet bilimlerden zellikle astronomide ok eski dnemlerden beri byk bir bilgi birikimine sahip olduklar bilinen bir husustur.
Gne tutulmasnn gereklemesiyle ilgili trl inanlarn gnmzde de hkmn srd gz nne alndnda airlerimizin yzlerce sene evvel bu astronomik bilgilere sahip olmalarn aknlkla karlamamak mmkn deildir.
Divan airlerinin gne tutulmasnn yan sra ay tutulmasnn nasl gerekletiini de bildiklerini yine Klsik iirimize
ait metinlerden tespit edebiliyoruz. Fehm-i Kadm (. 1647?) in a adaki rubaisinin son iki msrandan airin, ay tutulmasnn gnele ay arasna dnyann
(arz) girmesiyle olutuu hususunda
behresi bulunduu anlalmaktadr (zgr 1991: 704):
Bir h idicek bu eb harretle Fehm

117

Yl: 14 Say: 53
T zr-i zemnde mihri itdi pr-bm
Meh sye-i arz kendye kld penh
N-gh husf old kys itdi hakm
3. Ay ve gne her ne kadar parlak
olsalar da her ikisinin de zevali vardr.
Yani gnn belli bir dneminde parlaklklar gider ve grnmez olurlar. Ayrca
ay husf, gne ise ksfla malldr.
Halbuki sevgilinin yz daima l l,
prl prldr. Srasyla Kad Burhaneddin
(Ergin 1980: 291), Ferd (Kksal 2001:
2/940), Zt (Tarlan 1968: 1/463) ve lden (Aksoyak 1999: 1/269) alnan u drt
beyitte de ayn syleyi vardr:
Ay u gnede n gzm grdi ksf
ile husf
yne yzi nie gne aya bezedem
Gnden ezherdr yz irr gne
geh geh ksf
Mehden enverdr ceml mha
n noksn olur
Felek bir zeng ile tutd hurdi ksf ad
Ceml-i pk ile an bir tutmak ne
lykdur
yknrdi ruhua irmese hurde
ksf
Mha benzerdi yz olmasa rynda gubr
4. n hnn duman o kadar koyu ve iddetlidir ki gnein ziysn yok
eder; Divan airinin muhayyilesinde bu
da bir gne / ay tutulmasdr. Bunun tipik bir rneini mahlasdalarndan Srr-i Mderris diye ayrt edilen Bahrlmarif mellifi Srr (. 1562)degryoruz (Kksal 2001: 3/2258):
Hecr ile itsem eger ben bu seher
dd- siyh
erhe kr idp felekde tutlurd
mihr mh
Fehm-i Kadm (. 1647?)de de bu
muhayyile, gn tutulmas, ksf, inkisf
veya mnkesif gibi gne tutulmasn
lafzen ifade eden kelimeler kullanlmak-

118

szn ifadesini bulmaktadr (zgr 1991:

388):
Ne dem zlf-i siyehle ryn ol h-
cihn rter
Ruh- hurd mh dd- h- b-diln rter
5. Ksf, birok beyitte gam, elem,
keder veya bu anlam erevesi iindeki
benzer kelimelerle birlikte anlm, ksftan kurtulu da mutluluk ve rahata
erme olarak kabul edilmitir. Hayret (.
1534?) sevgilisine Bu can gneini gam
ksfunda brakma, kurtar ve maksat
yldzn olgunluk burcuna eritir! diye
sesleniyor (avuolu-Tanyeri 1981:
187):
Bu mihr- cn kurtar koma ksf-
gamda
Maksd kevkebini burc- kemle irgr
Tc-zde Cafer elebi (. 1515) de
gne tutulmasn gklerin bann dnmesi ve kara gn gelmesi olarak nitelendirmektedir (Ernsal 1983: 124):
Gne tutld sanma kim olup sergete-hl eflk
Kara gn geldi bana bu mh-
lem-rdan
nsana gam ve elem kayna olan
gne tutulmasnn ortadan kalkmas bir
krn vesilesidir. Nitekim Nev bir beytinde yle diyor (Tulum-Tanyeri 1977:
78):
Minnet Allha ki hall old yine akdi ksf
Burc- rifatde sadet gni gsterdi
izr
Fehm-i Kadmden aldmz aadaki iki beyitte de ayn hissiyt grmekteyiz (zgr 1991: 484 ve 518):
Old ksf- ukde-i hrmn ile gl
Hurd-i nr-bhte-i sumn- yes
Kald ksf- yesde hurd-i tlim
Etmez nikb- hsnin o meh nmbz hayf
Nedim (. 1730) de, Sultan Ah-

Mill Folklor

Yl: 14 Say: 53
medin iyilemesi zerine yazd terkb-i
bendinin ilk bendinde, bu iyilemeyi gnein ksf illetinden kurtuluuna benzetmitir (Glpnarl 1972:235):
Olup her gicemiz kadr old her bir
rzumuz bayram
Ruh- zi-i keder yne-i dilden nihn old
Ksf- illet olup ber-taraf cism-i erfinden
Yine n mihr-i enver leme pertevfen old
Sahibi mehul u beyitte arzu arabnn kadehe girmeden dkldnden
ve arzu gneinin daha domadan tutulduundan bahsedilirken de ayn hzn
sz konusudur (Abdulkadirolu - Sar
1998: 324):
Old rzn girmeden cma arb-
rz
Domadan ddi ksfa fitb- rz
Gne tutulmasnn znt, gam,
keder, yes gibi kelimelerle birlikte ska
anlmas, Klsik Trk iirinin bu tr
duygularn youn olarak bulunduu bir
nazm tr olan mersiyeyi akla getirmektedir. Gerekten de gne ve ay tutulmas olay, lmle ilgili duygu ve dncelerin dile getirilmesi iin, zellikle
hsn-i talil sanatnn imknlar dnldnde olduka uygun grnmektedir. Nitekim Ulvnin II. Selim iin yazd mersiyede -tahmin edilebilecei gibignein ve ayn padiahn lm zerine
tutulmasndan bahsedilmektedir (sen
1993: 40):
Bir gice tutup mtem zulmetde idi
dny
Olmd o eb lem firkat gnine
hem-t
Kalmd ksf ire hurd-i cihnr
Mahv idi husf ire bir mh- hmsm (...)
Halbuki bu rnei tespit ettiimiz

Mill Folklor

mersiye trn konu edinen ve ok sayda mersiyenin bir arada bulunduu almada (sen 1993) gne tutulmas olay
ile ilgili ikinci bir rnee rastlayamyoruz. Buradan mersiye yazarlarnn bu
tr iin ok uygun olan bu tabiat olayyla
lm zdeletirmediklerini, belki de
bundan imtina ettikleri sonucunu karmak mmkndr. Bu kanmann din
bir gerekesi olabileceini dnyoruz.
yle ki; Buhrde kaytl ksuf hadislerinden birinin izahnda u bilgi yer almaktadr: Hz. Muhammedin olu brahimin ld gn gne tutulmutu.
Halk arasnda Gne brahimin mevtinden dolay tutuldu. diye sz dolamaya balad. Bunun zerine Hz. Muhammed Gne ile ay hibir kimsenin ne
mevtinden, ne hayatndan dolay tutulur.
Bunu (gne ve ay tutulmasn) grnce
hemen namaza durup Allaha duaya koyulun. dedi (Zeynddn Ahmed 1991:
3/318). slm bilgiler konusunda donanmlar gl olan Divan airlerinin bu
hadisi bildiklerini, gne ve ay tutulmas
olayn mersiyelerinde ilemekten bu
yzden kanm olabileceklerini -bir ihtiml olarak- dnebiliriz.
Gne tutulmasnn Klsik iirimizde kullanln genel olarak yukardaki
tasnif iinde tespit ediyoruz. Ancak bu
gruplara dahil edemeyeceimiz rnekler
de yok deildir. Mesel Hayl (. 1557),
vcudundaki yaralarn iddetini anlatrken onlarn gne ve aydan bile byk
olduunu ifade iin -yaralarn yuvarlak
olmas dolaysyla- Eer gne ve ay tenimdeki dert yarasna yknmeye alrlarsa birine ksf, tekine husf erisin. diyerek det beddua etmektedir
(Tarlan 1945: 224):
yknrse tende d- derdme
hurd mh
Birine ersn kesfet biri olsun mnhasif
Ztnin Kann iin yazd bir ka-

119

Yl: 14 Say: 53
sidesindeki u beyit de ksfun kategorize ettiklerimizden farkl bir tarzda kullanlna bir baka rnektir (Kurtolu
1995: 51):
smet hem-rh idilseydi ksfa
ser-ver
H soydurmazd ol zerrn kaby
fitb
(Ey padiah! Senin temizliin, masumluun ksfa arkada olsayd, gne o altndan yaplm elbiseyi zerinden soydurmazd.)
zellikle mesnevilerdeki rneklerin
bir ounda gne tutulmasnn bir tebih unsuru olarak kullanldn gryoruz. Gvhnin Pend-nmesindeki
Cemli mihri grmesn ksf
Ira it mh- mrinden husf
beyti (Hengirmen 1983: 96), 16. yzyl airlerinden Muhibbnin (?) Gl
Nevrzunda geen
Gn yze di neden irdi ksf
Meh ruhu syle neden buld husf
beyti (Delice 1995: 184) ve Gelibolu
lnin Tuhfetl-uk mesnevisinde geen
Garaz ol mha husf irmekdi
Mihr-i Yakba ksf irmekdi
beyti (Aksoyak 1995: 215) kullanl
bakmndan da birbirine ok benzeyen bu
tr rneklerdendir.
Snbl-zde Vehbnin, oluna nasihatlarn ihtiva eden Lutfiyyesinde (Snbl-zde Vehb 1289: 240) olduu gibi ksfun gerek anlamnda kullanld beyitlerle de karlayoruz:
Sret-i hl-i husf ile ksf
Olur edn amel ile mekf
An zann eyleme bir emr-i azm
O hisb saa itdm tefhm
Divan iirinde Gne Tutulmasyla lgili nan ve detler
Gne tutulmasnn inan ve det
olarak Klsik iirimizde nasl yer bulduu hususu bize olduka ilgin bilgileri
vermektedir. 16. yzyl airlerinden Ru-

120

melili Zafnin Divannda geen u beyitte bu inanlardan biri gizlidir (Akarsu 1993: 68):
Yze zlf hicb itme ki dir ehli ncm
Rmda fitne olur ey meh tutlsa ftb
Bu beyitten anlaldna gre o devirde mneccimler, gne tutulduunda
Anadolu(Rm)da bir fitne, karklk,
kargaa olaca hkmn vermiler: Beyitte yukardaki beyitlerde grld gibi sevgilinin sa (zlf) yzn rtmtr
ve bu bir gne tutulmasdr. air, mneccimlerin gne tutulduu takdirde
Anadoluda fitne kopacan sylediklerini, fitne kopmamas iin de sevgilisinden
yzn sayla rtmemesini istemektedir.
Zafnin bu beytinde ilm-i ncma
(yldz ilmi, mneccimlik) dayal bir tespit sz konusudur. lm-i ncm veya ilmi tencm denilen bu eski ilim, gezegenlerin durumlarna baklarak onlardan insan ve toplum yaayna, zellikle de
devlet ve hkmdarlarn durum ve istikbllerine dair bir takm hkmler karmaya dayal idi. teden beri btn dnyada rabet grm, eskiden hkmdarlar bata olmak zere toplumun her kesiminde kabul ve ilgi grm bir bilgi sistemi olan ilm-i ncmun, bugnk astrolojinin eski ekli olduunu sylemek de
mmkndr.
lm-i ncmdan eitli nanslarla
ayrlan, ancak ilm-i ncm kadar tannmayan ilm-i melheme (veya melhame) de
eitli astronomik olaylarnn oluma zamanlar ile toplum ve devletlerin yaantlarn ilikilendiren bir ilim dal olup bu
tre ait eserlerde de gne tutulmasyla
ilgili inanlar yer almaktadr. Ancak bu
yaznn konusunu, Klsik edebiyatmza
mensup airlerin gne tutulmasn nasl grp deerlendirdikleri ve bunlar
arasndaki inan ve detlerin izlerini

Mill Folklor

Yl: 14 Say: 53
tespite ynelik olduundan ilm-i ncm
ve ilm-i melhemenin hkmlerinden sadece bahsetmekle ve birka beyitle rnekler vermekle yetineceiz. nk buradaki bilgiler airlerin kendi hayl ve
dnce lemlerinin rn olmayp mevcut bir takm bilgilerin manzum ifadesi
durumundadr. Edebiyatmzda iki manzum melheme metni bilinmektedir. Bunlardan biri Yazc Slihin 1408/1409da
telif ettii emsiyye, teki Cevrnin (.
1654) ayn konuyu ileyen Melheme-i
Cevrsidir. Her ikisi de mesnevi tarznda
yazlm olan bu eserlerin3 telif olmayp
Ebul-fazl Hubey-i Tiflis (. 1293)nin
Mel hame-i Dniyl ve Beynn-ncm
adl eserlerinden tercme olduu tahmin
edilmektedir4. Sz konusu melheme metinleri eitli astronomik olaylara gre
fasllara ayrlmtr (gn tutldundadur, ay tutldundadur, gn allandundadur... gibi). Bu fasllarda her ay ve
ayn gnleri alt blmler (bblar) hlinde sunulmaktadr. Bu balklardan da
anlalaca zere mevzubahis edilen ayda bu hadiseler olunca o ylda (bazan
Rm ikliminde, Acem diyarnda, Bbil
lkesinde, amda, Badatta v.s. ehirlerinde diye yer belirtilerek) bilhassa ktlk-bolluk, ucuzluk-pahallk, sulh-sava,
fitne-fesad, hayr-er, hastalk-salk,
yamurun azl-okluu, zelzele vs. gibi
eylerden hangilerinin olaca sylenir
(elebiolu 1998: 78). emsiyyede ilk fasl gne tutulmasna ayrlmtr. Mesel
tern-i evvel aynda gn tutulduunda
unlar olacaktr (elebiolu 1998: 81):
Ger bu ayda gn tutula iy zarf
Pdihu dmeni ola zaf
Hor ola dmen eh ola zafer
n zaf ola ad hodur sefer
Martda v abrilde mysda hemn
Yamaya yamur kurak ola zemn
(...)
Yiye ekrge tahllar delm
Kzlk ola memleket ii azm

Mill Folklor

(...)
ok vezr le bu yl iy dil-rb
Katl ideler bunlar okdur veb
lle Msr ilinde ola bell bil
Krlur kalmaz geer dir ibu yl
ok krlur hem bu yl tutma at
ok ola buz dir bu yl hem k kat
Yazc Slihin emsiyyesinde geen;
Rmilinde ola hem harb u fiten
msra ile Melhemedeki;
Ola hem Rmilinde harb u ktl
msran (Ayan 1981: 24), Zafnin
yukardaki beytiyle uygunluk gsterdikleri iin burada zellikle zikretmek istiyoruz.
Gne tutulmasyla ilgili inanlardan biri de tutulma annda gnee bakmann uursuzluk getirdiine dairdir.
Eref Paa Ayva tyleri kmaya balaynca sevgilinin yzne hi bakmam, zira tutulma annda gnee bakmak uursuzluktur. diyor (Onay 1993: 182):
Hat gelince rz- dildra h itmem
nigh
Mihre hengm- ksfnda nazar
memdur
Bu beyit iin Ahmet Talat Onay,
Tutulmu gnee bakmak uurlu saylmaz, gze zarar vereceine, bakann akbetinin iyi olmayacana itikad olunur;
bakmak isteyenler de renkli ra isiyle
karartlm bir cam ardndan bakarlar.
u beyit bu itikad gsterir. demektedir.
Eskiden mem, yani uursuz olarak
kabul edilen ve bu yanyla bir inan
zellii gsteren tutulma esnasnda plak gzle gnee bakmann gze zarar
verdii olgusu, bugn bilimsel bir gerek
durumdadr. Herhlde o zaman da mneccimler tarafndan bilinen bu gerek,
halkn ksf annda gnee bakmasn
engellemek iin bunun uursuzluk olduuna dair kastl olarak yaydklar ve zamanla halk arasnda kabul grm bir
inan olsa gerektir.

121

Yl: 14 Say: 53
Aadaki beyitlerde gne tutulduu zaman halkn bir takm grltler karmas detine iaretler vardr. Gelibolulu l, Durak Aaya yazd bir kasidesinde Dnyay parlatan gne tutuldu
diye ufuklar inleme ve alama grltleri kaplad. diyor (Aksoyak 1999:
1/259):
Hurd-i cihn-tba ksf irdi diy
Tutd fk bu dem velvele-i nle v
zr
Bursal Sehm de (. 1645), gzel bir
hsn-i tall ile sabah rzgrnn sevgilinin sann buklelerini dalgalandrnca
(sa sevgilinin yznn parlakln kapatt iin) gne tutuldu zannedilip ortal bir velvelenin kapladn sylemektedir (eyh Mehmed 1989: 171):
Bezer ki sab turre-i dildra el urm
fka ksf old diy gulgule ddi
Fehm-i Kadm Divanndan alnan
aadaki beyitte de Aklar geceyi yrtan feryda ynelten, yanandaki ayva
tylerinin gne tutulmasna sebeb olmasdr. denmektedir (zgr 1991: 620):
Hatt ile ruhsru itmi fitb mnkesif
Ehl-i ak mil-i feryd- eb-hz eyleyen
Her beyitte de gne tutulduunda insanlar arasnda bir kargaa kt,
birtakm barmalar, grltler (velvele, gulgule, feryat) kt / karld anlalyor. Bu, esasen temelleri ok eskiye
dayanan bir dettir. Eski Trkler ay ve
gne tutulmasnda kt ruhlar -cinleri,
perileri, ejderhalar veya cadlar- uzaklatrmak iin davul alarlar, grlt yaparlar ve bu ekilde onlarn kovulacaklarna inanrlard (Boyraz 2000: 313). Gne tutulmas srasnda ge doru tfek, tabanca atlmas, davul veya teneke
alnmas, grlt karlmas, Trk
inan sisteminde grlen kara ve ak iyeler ile ilgili inantan kaynaklanmaktadr.

122

Gnein yzn kara iyelerin kapladna ve n yeryzne inmesine engel olduklarna inanrlar. Bu yzden bunlar
korkutup karmak iin ad geen yollara
bavurulurdu. (Kalafat 1995: 38). Bugn de hl Anadolunun bir ok yerinde
gne tutulmas gerekletiinde davul
alma, kp krma, teneke alma, bakr
dme, silh skmak gibi baz uygulamalarn olduu bilinmektedir (Mesel bkz.
Peteki 1953: 661; Brian 1971: 13; Artun 1978: 248; Grc 1999: 97).Gne
tutulduunda grlt karma detinin
nasl olutuuna dair farkl bir yaklam
da Hac Bekta Velyetnmesinde (Velyetnme yz.: 129-132) nakledilen bir olay
vesilesiyle tespit etmekteyiz. Bu bilgiyi
de nemine binaen burada aktarmak istiyoruz5:
lm-i ncm limlerinden eyh Necmeddin, bu ilme dair bir eser yazarak
devrin Badat padiah Raid bin Abbasa sunmu. Raid bin Abbasn, eline
ne geerse sarayn pencerelerinden at
rmana atmak ve cisimlerin rmaa
dmesiyle kan sesten zevk almak gibi
tuhaf bir zevki varm. eyh Necmeddinin eseri de ayn kbete uram. Bu
olaya ok ierleyen ve bu aalanmay
iine sindiremeyen eyh Necmeddin oradan Tataristana gitmi. O devirde Tataristan ve havalisinde hkmdar Cengiz
Han imi. Cengiz Hann huzuruna karak Badatn iyi korunmadn, asker
hazrlayp Badata gnderirse Badat
kolayca fethedebileceini sylemi. Cengiz Han ona itibar etmeyince kendisinin
ok bilgili bir kimse, zellikle de ilm-i ncmda lim olduunu sylemi. Cengiz
Han bunu ispatlamasn isteyince falan
gn gne tutulacak diye bir tarih vermi. Cengiz Han da, gerekten syledii
vakitte gne tutulursa Badata asker
sevk edeceine dair sz vermi. Sylendii gn gelip gne tutulmaya balaynca
eyh Necmeddin sevinle saraya ko-

Mill Folklor

Yl: 14 Say: 53
mu. Fakat muhafzlar Cengiz Hann
uykuda olduunu ve kesinlikle uyandramayacaklarn sylemiler. Bunun zerine eyh Necmeddin halka seslenerek ellerine ne geerse birbirine vurarak, yerlere aparak grlt yapmazlarsa gnein bir daha yzn asla gsteremeyeceini sylemi. Halk, eyhin istedii gibi
mthi bir grlt karmaya balam.
Grltye Cengiz Han uyanm ve gnein tutulduunu grnce sz verdii gibi
Badat zerine yrm ve Badat hkmdar Raid bin Abbas ldrm.
Bylece eyh Necmeddin, Badat hkmdarndan intikamn ac bir ekilde
alm. Velyetnmede belirtildiine gre
halk arasnda o gnden bu gne her gne ve ay tutulmasnda grlt yapmak
det olmu.
Divan iiri metinlerinde geen gne tutulmasyla ilgili detlerden biri de
tutulma annda ezan okunmasdr. Gne tutulduu anda namaz klnmas
deti bugn de mevcutur6. Bu, yukarda
geen hadiste de grlecei gibi ayn zamanda din bir vecibedir ve olaanst
bir tabiat olaynn vuku bulmas esnasnda yaradana ballk ve kran ifadesidir. Gne tutulduunda ksf namaz
klnmadan nce ezan okunmasnn da
17. yzyl Trkiyesinin detlerinden olduu Nbnin u beytinden anlalmaktadr (Onay 1993: 182):
Gelince hatt o hu aceb mi h itsem
Ksfa girdigi dem ftb ezn oknur
Gne tutulmasyla ilgili ilgin
detlerden birinin de tutulma annda aynaya bakmak olduunu Nevres-i Kadmin (. 1761) bir beytinden reniyoruz (Akkaya 1996: 2/54):
Geldi hat ruhsra a sne-i billru
Baklur yneye vakt-i ksf- ftb
Nevres bu beytinde sevgilinin yz-

Mill Folklor

ne ayva tylerinin gelmesini gne tutulmas olarak tahayyl ediyor ki, airlerdeki bu arma yukarda deinmitik.
air bu hlde sevgiliye seslenerek, Yznde hattnn belirmesi gne tutulmas demektir. Gne tutulmas nnda aynaya baklr. O hlde u -ayna gibi- gsn a da bakaym. demektedir.
Bursal Nam (. 1753)in u beyti
de bu deti hatrlatan izler tamaktadr
(Atlansoy 1998: 381):
Tat- smn tutar sanma dil vakt-i
tr
Mihr-i rynda ksf- hatta nezzre ider
Bu beyitte smn tat, yani gmten yaplm tra leeni parlakl ve yuvarlakl dolaysyla gnee benzetilmektedir. Ayn zamanda bu smn leende sevgili (mahbb) kendi yzn seyretmekte, tata dklen hatlar yzn
grnmesini engellemekte, dolaysyla
bu da bir gne tutulmas olmaktadr. Bu
beyitte dorudan doruya gnein tutulma annda aynaya bakma deti bulunmamaktadr; ancak ayna gibi parlak gm leende mahbbun kendisini grmesi bu deti artrmaktadr.
Eskiden sadece gne tutulmasnda
deil ay tutulmasnda da aynaya bakmann det olduu yine Nevresin iirlerinde kaytldr. Hatta Nevreste ay tutulduu anda aynaya baklmas detiyle ilgili
daha ok rnee rastladmz sylemeliyiz. Yaptmz aratrmalarda bu detin sebebini veya mevcut detler iinde
bir uygulamasn tespit edemedik. Yeni
ay grndnde aynaya bakmak, suya,
bir erkek ocua vs. bakmak deti bilinmektedir (Boyraz 2000: 318-322). Ancak
grebildiimiz kaynaklarda gne veya
ay tutulduunda aynaya bakmak deti
ile ilgili bir bilgiye bulamadk.
Sonu
Divan iiri dnyasnda kozmorafya nemli bir yer igal etmektedir. G-

123

Yl: 14 Say: 53
ne, bu kozmik lem iinde hararet ve
s kayna oluu, k ve aydnlk vermesi, parlts, gkyzndeki yeri, burlarla
ve dier gezegenlerle kurulan mnasebeti, bitkiler ve madenler zerindeki tesiri... gibi birok ynyle Divan iirine konu olan kozmik unsurlarn banda gelir
(Kk 1988: 149). Ayn belirli dnemlerde dnya ile gne arasna girerek
yeryznn bir ksmnda gne nlarnn yeryznn bir blmne yanstmasna engel tekil etmesi demek olan gne tutulmas da, insanolunun teden
beri ilgisini ekmi astronomik bir olaydr. Tabiatyla bu olay da trl sz oyunlar ve edeb sanatlarla sslenerek Divan
iiri metinlerinde yer bulmutur.
Gne tutulmasne iirlerinde trl
ekillerde yer veren Divan airleri, bu
olayla ilgili olarak devirlerinin eitli
inan ve detlerini de aktarmlardr.
Sz konusu metinlerde zikredilenler, yazmzn giriinde deindiimiz gibi Divan
iirininin gnlk hayattan ve halk yaayndan kopuk, dnyaya kapal bir iir
olmadnn bir iareti olmasnn yan sra, daha nemli olarak, konu hakknda
eski devirlerin inan ve detlerini yanstmas bakmndan halkbilimi almalarna kaynaklk edebilecek bilgiler ihtiva etmektedir.

AKSOYAK, . Hakk, 1999. Gelibolulu l ve

Divanlarnn Tenkitli Metni, Yaymlanmam
Doktora Tezi, 2 Cilt, Gazi niversitesi SBE, Ankara.
ARTUN, Erman, 1978. Tekirda Folklor
Aratrmas, Tem Ofset Yayn, stanbul.
ATLANSOY, Kadir, 1998. Bursa airleri,
Asa Yaynlar, Bursa.
AYAN, Hseyin, 1981. Cevr Divan, Atatrk
niversitesi Yayn, Ankara.
BATUR, Atilla. 1996. Yazc Slih ve emsiyyesi: nceleme-Metin, Yaymlanmam Yksek
Lisans Tezi, Erciyes niversitesi SBE, Kayseri.
BLTEKN, Halit, 1993. Rid Divan, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara niversitesi SBE, Ankara.
BOYRAZ, eref, 2000. Trk Halkbiliminin
Yazl Kaynaklar Olarak Melhemeler, Yaymlanmam Doktora Tezi, Hacettepe niversitesi
SBE, Ankara.
BRAN, rfan, 1971. Erzurum ve evresi
rf ve detleri, Folklora Doru, S. 13, s. 21-27.
CANAN, brahim, trsz. Hadis Ansiklopedisi
Ktb-i Sitte, Aka Yaynlar, Ankara.
Cevr, 1272. Melheme-i Cevr, Tab-hne-i
mire Litorafya Destgh, stanbul.
AVUOLU, Mehmet - M. Ali TANYER,
1981. Hayret - Divan, EF Yayn, stanbul.
ELEBOLU, mil, 1998. Yazc Slih ve
emsiyyesi, Eski Trk Edebiyat Aratrmalar,
MEB Yaynlar, Ankara, s.55-91.
DELCE, brahim, 1995. Nideli Muhibb
Gl Nevruz (nceleme-Metin-Dizin), Yaymlanmam Doktora Tezi, Frat niversitesi SBE,

KAYNAKLAR

Elaz.

ABDULKADROLU, Abdulkerim ve Meh-

ERNSAL, smail E, 1983. The Life And

met SARI, 1998. Reczde Ahmed Cevdet, Ne-

Works of Tc-zde Cafer elebi With A Criti-

vdirl-sr f Mtlaatil-er, Anl Matbaas,

cal Edition of His Divan, EF Yayn, stanbul.

Ankara.
AKARSU, Kmil, 1993. Rumelili Zaf Hayat, Sanat, Eserleri ve Divanndan Semeler,
MEB Yayn, Ankara.
AKKAYA, Hseyin, 1996. Nevres-i Kadm
And His Turkish Divan, 2 Cilt, Harvard University, Cambridge.
AKSOYAK, . Hakk, 1995. Gelibolulu l ve
Tuhfetl-uk, Yaymlanmam Yksek Lisans
Tezi, Ankara niversitesi SBE, Ankara.

124

GLPINARLI, Abdlbaki, 1972. Nedim Divan, nklp ve Aka Kitabevi, stanbul.

GRC, shak, 1999. Her Ynyle Grn, Yaymlanmam Yksek Lisans Tezi, Cumhuriyet niversitesi SBE, Sivas.
GLHAN, Abdlkerim, 1996. Hakani Mehmed Bey: Hayat, Eserleri ve Divan, Tenkitli
Metin, Yaymlanmam Doktora Tezi. Gazi niversitesi SBE, Ankara.
HENGRMEN,

Mehmet,

1983.

Gvh

Mill Folklor

Yl: 14 Say: 53
TARLAN, Ali Nihat, 1968. Zt Divan, EF

Pend-nme, Kltr ve Turizm Bakanl Yayn,

Ankara.

Yayn, C.1, stanbul.

TERZ, Mehmet, 1994. Yazc Salih (Sela-

PEKTEN, Haluk 1970. Nil-i Kadm Divan, MEB Yayn, stanbul.

haddin) Kitabu-emsiyye (Melhame-i emsiy-

SEN, Mustafa, 1993. Acy Bal Eylemek -

ye, Dil zellikleri-Metin-Sz Dizini, Yaymlan-

Divan Edebiyatnda Mersiye, Aka Yaynlar,

mam Doktora Tezi, nn niversitesi SBE, Ma-

Ankara.

latya.

KALAFAT, Yaar, 1995. Dou Andoluda Eski Trk nanlarnn zleri, AKM Yayn, Ankara.
KILI, Filiz, 1996. Osmanl Hanedanndan
Bir air: ehzde Korkut, Bilig, S. 2, s.203-219.
KKSAL, M. Fatih. 2001. Edirneli Nazm

TULUM, Mertol - M. Ali TANYER, 1977.

Nev Divan, EF Yayn, stanbul.
ZGR, Tahir, 1991. Fehm-i Kadm Hayat, Sanat, Divan ve Metnin Bugnk Trkesi, AKM Yayn, Ankara.

Mecman-nezir (nceleme-Tenkitli Metin),

Velyetnme yz. Hac Bekta Velyet-n-

Yaymlanmam Doktora Tezi, 3 Cilt, Hacettepe ni-

mesi (Anonim), Dr. Doan Kaya Ktphanesindeki

versitesi SBE, Ankara.

yazma nsha.

KURNAZ, Cemal - Mustafa TATI, 2001. mm Divan airleri ve Enver Divan, MEB Yayn, Ankara.

WIEDEMAN, E., 1996. Ksf ve Husf,

MEB slm Ansiklopedisi, C.6, Ankara.
Zeynddn Ahmed b. Ahmed b. Abdullatfiz-

KURTOLU, Orhan, 1995. Zt Divannn

Zebd, Sahh-i Buhr Muhtasar Tecrd-i Sarh

Gazeller Dnda Kalan iirleri, Yaymlanmam

Tercemesi, ev. Ahmed Naim, TDB Yayn, 13.

Yksek Lisans Tezi, Gazi niversitesi SBE, Ankara.

Bask, Ankara 1991.

KK, Sabahattin, 1988.Divan iirinde

Gne zerine Bir Deneme, Mehmet Kaplan
in, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yayn,
Ankara, s. 149-176.
KK, Sabahattin, 1995. Bk Divan,
TDK Yayn, Ankara.
Latf, 1314. Tezkire-i Latf, kdm Matbaas, stanbul.
ONAY, Ahmet Talat, 1993. Eski Trk Edebiyatnda Mazmunlar, Haz.: Cemal KURNAZ, TDV
Yayn, Ankara.

NOTLAR
1

Divan iirinde gnein kullanl zerine

ayrntl bilgi iin bkz. Kk 1988.

2

Bu tasnif, ifade ettiimiz gibi bir genelle-

medir ve sadece grebildiimiz rnekler iin geerli

olabilir. Divan iirinin geni erevesi iinde gne
tutulmasnn farkl ekillerde kullanldn gsteren rneklerin bulunmas elbette mmkn ve muhtemeldir.
3

Yazc Slihin emsiyyesi zerine biri dokto-

PETEK, Ahmet, 1953. Bozkrda Gne ve

ra, teki yksek lisans olmak zere iki tez hazrlan-

Ay Tutulmas, Trk Folkloru Aratrmalar, An-

mtr. Bkz. Terzi 1994; Batur 1996. Ktphaneleri-

kara.

mizde ok sayda yazma nshas bulunan Cevrnin

Safy yz. Tezkire-i uar, Sleymaniye K-

tphanesi, Hlet Efendi Eki, Nu. 112.

SUNGUR, Necati, 1994. h Divan, Kltr
Bakanl Yayn, Ankara.
Snbl-zde Vehb 1289. Lutfiyye-i Vehb,
Vezirhan Matbaas, stanbul.
eyh Mehmed Efendi, 1989. Vakyiul-fuzal (akik-i Numniyye ve Zeyilleri C.3), Haz.
Abdlkadir ZCAN, ar Yaynlar, stanbul.
TARLAN, Ali Nihat, 1945. Hayl Divan,

eseri eski harflerle baslmtr. Bkz. Cevr 1271.

Cevrnin Melhemesi de bir doktora tezinde yeni
harflere evrilmitir: Boyraz 2000.
4

Bu konuda geni bilgi iin bkz. elebiolu

1998; Boyraz 2000.

5

Bu bilgiyi, ad geen eser zerinde alma

yapan deerli meslektam Yrd. Do. Dr. Namk Aslandan aldm. Kendisine teekkr ederim.
6

Ksf namaz hakknda geni bilgi iin bkz.

Canan trsz: 8/539-541.

Yayn, stanbul.
TARLAN, Ali Nihat, 1963. Nect Beg Divan, MEB Yayn, stanbul.

Mill Folklor

125