TEK PSKOLOJ : 6/2

Yayn Ynetm eni: Abdullah Keskin

Amblem: Erol Durgut
Kapak Tasarm: Muammer Bozkurt
Kapak Resmi: Mehmet Ylmaz
Tuval zerinde Yalboya, 1990
50x50 cm (DETAY)
D iz g i: ubat
B ask: Kasm 1991, Feryal Matbaas, Ankara

Kitabin Orijina! Adi: Our Inner Conflicts:

A Constructive Theory of Neurosis

teki, A Yayncln kuruluudur.

Ynetim Y e ri:
Ata Sok. 72 /1 Kzlay / Ankara
T e l: 431 33 53

ISBN : 975 - 7782 - 05 - X

Karen Homey

RUHSAL
ATIMALARIMIZ
(Yapc Bir Nevroz Teorisi)

eviri
Seluk Budak

Karen Horney
(1885-1852) Hamburg doumlu.
Tp reminder sonra
Berlin Psikanaliz Ensits'ne girdi.
Birok enstitde grev alan Homey,
New York Psikanaliz Enstits'ndeki
grevine son verilmesinden sonra
Association for the
Advancement of Psychoanalysis'i kurdu.
"Psikanalizin ilerlemesine
ve bireyler aras ilikilerin
incelenmesine gerek bir katk" olarak

deerlendirilen Horney'in almalar

(Kendine Kendine Psikanaliz,
Nevrozlar ve insan Geliimi, Kadn Psikolojisi)
TEK PSKOLOJ dizisi iinde
yer alyor.

NDEKLER
nsz /7
Giri /9

BRNC KISIM
NEVROTK ATIMALARI VE ZM GRMLER
Birinci Blm
Nevrotik atmalarn Ackl Doas /19
kinci Blm
Temel atma /28
nc Blm
nsanlara Ynelme /39
Drdnc Blm
nsanlara Kar Olma /51
Beinci Blm
nsanlardan Uzaklama /59
Altnc Blm
deal maj /77
Yedinci Blm
Dsallatrma/92
Sekizinci Blm
Yapay Uyuma Ynelik Yardmc Yaklamlar /105

KNC KISIM
ZLMEM ATIMALARIN SONULARI
Dokuzuncu Blm
Korkular /115
Onuncu Blm
Kiiliin Zayflamas /124
Onbirinci Blm
Umutsuzluk /143
Onikinci Blm
Sadistlik Eilimleri /152
Sonu
Nevrotik atmalarn Yenidert zm /172

NSZ

Bu kitap, psikanalizin ilerlemesine adanmtr. Kitabn ierdii

konular, kendim ve hastalarm zerindeki analitik deneyimlerime
dayanmaktadr. Sunulan kuramn yllarca sren bir dnemde ge
limi olmasna karn, dncelerimdeki son netleme, Ameri
can Institute For Psychoanalysis gzetimindeki bir dersler serisi iin
hazrlanma grevini stlendiim dneme rastlar. Konunun teknik
yanlaryla ilgili olan ilk seri, "Problems of Psychoanalytical Techni
que (Psikanaliz Teknii Sorunlar)" baln tayordu(1943). Bu
rada ele alnan problemleri kapsayan ikinci seri, 1944 ylnda "Kiili
in Btnlemesi" ad altnda verildi. Bunlarn arasndaki baz ko
nular "Psikanalitik Terapide Kiilik Btnlemesi," "Cokusal
Yaltm Psikolojisi" ve "Sadistlik Eilimlerinin Anlam" Academy
of Medicine'de ve Association for the Advancement of Psychoanaly
sis'de sunuldu.
Bu kitabn, bizim tedavi ve kuramlarmz gelitirmeyle ciddi
olarak ilgilenen psikanalistlere yararl olacan umuyorum. Ayrca
burada sunulan grlerden sadece hastalan iin yararlanmakla
kalmayp, bunlan kendilerine de uygulayacaklanna inanyorum.
Psikanalizdeki ilerleme, sadece zor olan bir yoldan, kendimizi ve
kendi glklerimizi de iin iine katmakla salanabilir. Eer statik
kalr ve deimekten kanrsak, kurammz da ksr ve dogma ol
maya mahkum olacak demektir.
Ama aynca teknik ya da soyut psikolojik kuramlarn boyutlarn
aan her kitabn, kendilerini taramak isteyen ve kendi geliimleri
dorultusunda verdikleri savam brakmayan insanlara da yarar
l olacana inanyorum. Zorluklarla dolu bu uygarlkta yaayan
bizlerin ou burada tanmlanan atmalara yakalanmzdr ve
ulalabilecek yardmn tamamna ihtiya duyanz. Ar nevrotik
olaylarn uzman eline ihtiya duymasna karn, dinmek bilmeyen
7

abalarla kendi atmalarmzn stesinden gelme konusunda

uzun bir yolu kendi bamza katedebileceimize inanyorum.
zellikle birlikte altm dnemlerde nevrozlar daha iyi ta
nmama olanak salayan hastalanma ncelikle teekkr ederim.
Aynca ilgileriyle ve scak anlaylanyla almam destekleyen
meslektalanma duyduum minneti anmak isterim; bununla sade
ce eski meslektalarm deil, eletirel tartmalan kamlayc ve
verimli olan ve kurumumuzda uzmanlaan gen arkadalanm da
szkonusu ediyorum.
Psikanaliz alannn dnda kendi zgn yntemleriyle bana
almam ilerletmem iin destek olan kiiyi anmak istiyorum.
Bunlardan birisi Klasik Freudu analizin tek psikanalitik kuram ve
tedavi olarak kabul edildii bir dnemde bana grlerimi New
School for Sodal Research'ta sunma frsat tarayan Dr. Alvin Johnson'dr. zellikle New School for Social Research'n Felsefe ve Libe
ral Sanatlar Blm Dekara Clare Mayer'a teekkr etmek isterim.
Yllarca sren kiisel ilgisiyle, analitik almalardan toparladm
yeni bulgulan tartmaya ama cesareti vermitir. Ve yararl neri
leri kitaplanmdaki birok dzelmeye yol aan yayncm W.W Norton'a teekkr ederim. Son olarak, malzemenin daha iyi dzenlen
mesi ve grlerimin daha net olarak biimlendirilmesi iin byk
yardmlan dokunan Minette Khun'a duyduum gnl borcunu di
le getirmek isterim.
Karen Homey

GR

Balang noktas neresi ve yol ne kadar dolambal olursa ol

sun, ruhsal hastaln kayna olarak sonuta kiilik bozukluklar
na varmamz gerekir. Ayn ey bir baka psikolojik bulu iin de geerlidir: Bu gerekte bir yeniden bulutur. Her an ozan ve felsefe
cileri, dingin, dengeli insanlarn deil, ruhsal atmalarn ana
den insanlarn ruhsal bozukluklara kurban olduunu biliyordu.
ada terimlerle her nevroz, semptoma tik (belirtisel) tablo ne olur
sa olsun, bir kiilik nevrozudur. Bu nedenle kuram ve tedavideki a
bamzn, nevrotik kiilik yapsnn daha iyi anlalmasna yneltil
mesi gerekmektedir.
Aslnda Freud'un yolgsterici byk almas kkenci yak
lamn nevrotik kiilik yapsnn kesin olarak tanmlanmasna en
gel olmasna karn giderek bu kavrama yakmsamhr. Ama Fre
ud'un almasn srdren ve gelitiren dier psikanalistler
zellikle Franz Alexander, Otto Rank, Wilhelm Reich ve Harald
SchultzHencke, nevrotik kiilik yapsn ok daha net bir ekilde
tanmlamlardr. Yine de hibirisi, bu kiilik yapsnn kesin doa
s ve dinamik gleri konusunda bir anlamaya varamamtr.
Benim balang noktam biraz daha farklyd. Freudun kadn
psikolojisiyle ilgili varsaymlar, beni kltrel etkenleri dnme
ye itti. Bu etkenlerin, bizim erkekliin ya da diiliin ierdii eyler
le ilgili grlerimiz zerindeki etkisi akt ve bunlan hesaba kat
may baaramad iin, Freud'un baz hatal sonulara vard da
benim iin tam bir aklk kazanmt. Onbe yl boyunca bu konu
ya duyduum ilgi giderek artt. Bu ilgi ksmen, derin sosyolojik ve
psikanalitik bilgisiyle toplumsal etkenlerin, kadn psikolojisine s
nrl uygulannn tesinde bir neme sahip olduklarnn farkna
varmam salayan Erich Fromm'la olan ilikilerim srasnda daha
9

da artt. Ve 1932 ylnda Birleik Devletler'e gelince daha nceki iz

lenimlerim doruland. O tarihte bu lke insanlarnn tutum ve nev
rozlaryla Avrupa lkelerinde gzlediklerim arasnda birok yol
dan farkllklar bulunduunu ve bunlara ancak kltrel etkenlerin
neden olabileceini anladm. Vardm sonular en sonunda a
mzn Nevrotik Kiilii adl kitabmda dile getirildi. Bu kitapta sunu
lan temel sav, nevrozlarn kltrel koullar tarafndan yaratld
daha kesin olmak gerekirse, nevrozlann insan ilikilerindeki ra
hatszlklardan kaynakland anlamna gelen bir gr yolun
dayd.
amzn Nevrotik Kiiliini yazmadan nceki yllarda mantk
sal olarak daha nceki varsaymlarm izleyen bir baka aratrma
izgisinin peindeydim. Nevrozlardaki itici glerin neler olduu
sorusu zerinde duruyordum. Bu glerin zorlanmal itkiler oldu
una ilk dikkati eken Freud olmutu. Bu itkilerin igdsel yap
da olduklarn, doyumu amaladklarn ve engellemelere kar es
nek olmadklarn savunuyordu. Sonu olarak bunlarn kendi iinde
nevrozla snrl olmadklarna, ancak btn insanlarda etkinlik
gsterdiklerine inand.. Ama eer nevrozlar bozuk insan ilikileri
nin bir sonucuyduysa, bir olaslkla bu nerme artk geerli olamaz
d. Bu izgide vardm sonular ksaca unlard: Zorlanml itkiler
zellikle nevrotiktir; bunlar yaltlmlk, aresizlik, korku ve kay
g duygularndan kaynaklanrlar ve bireyin bu duygulara karn
yaamla baa gkma yollarna karlk gelirler; temelde doyumu
deil, gvenlii amalarlar; zorlanml yaplarnn nedeni arkala
rnda yatan kaygdr. lk nce bu itkilerden ikisi nevrotik sevecen
lik ve g zlemleri tam bir aklk kazand ve amzn Nevrotik
Kiilii'nde sunuldu.
Freud'un retilerinin temel ilkeleri olarak deerlendirdiim
eyleri korumama karn, o zamana dek daha iyi bir kavraya y
nelik araymn, Freud'la farkl dorultulara girmeme yol atn
anladm. Eer Freudun igdsel olarak deerlendirdii bunca et
ken kltrel olarak belirleniyorduysa, eer Freud'un libidoya ba
lad bunca ey gerekte kayg tarafndan uyarlanan ve bakala
ryla gvenlik iinde olmay amalayan nevrotik bir sevecenlik ihtiyacydysa, bu durumda libido kuram artk nesnel bir temele sahip
10

olamazd. ocukluk deneyimleri nemini korudu ama bunlarn ya

ammz zerindeki etkisi yeni bir kta ortaya kt. Bunu kanl
maz olarak dier kuramsal farkllklar izledi. Bu nedenle kendi ko
numunu Freudun bulunduu konum balamnda belirleme, ka
famda netletirme zorunluluu dodu. Bu netlemenin sonucunda
New Ways in Psychoanalysis (Psikanalizde Yeni Yollar) adl kitabm
kaleme alnd.
Bu arada nevrozlardaki itici glere ilikin aratrmam da de
vam etti. Zorlanml itkileri nevrotik eilimler olarak tanmladm ve
bunlardan on tanesini bir sonraki kitabmda ele aldm. O zamana ka
dar ben de nevrotik kiilik yapsnn merkezi bir neme sahip oldu
unu anlama noktasna ulamtm. O zamanlar bunu, birbirlerini
etkileyen birok kk-evrenden (microcosm) oluan bir bykevren (macrocosm) olarak deerlendiriyordum. Her kkevrenin ekirdeinde bir nevrotik eilim vard. Bu nevroz teorisi
pratik bir uygulamaya da sahipti. Eer psikanaliz temelde u anki
glklerimizle gemi deneyimlerimiz arasnda bir ba kurma
iinden ibaret kalmyor, daha ok, kiiliimiz iindeki mevcut g
lerin i-etkileimini anlamaya bal kalyorduysa, birazck uzman
yardmyla ya da hibir uzmanca yardm almakszn kendimizi ta
nmak ve deitirmek btnyle olabilirlik snrlan iindeydi. Psikoterapiye dnya apnda ihtiyacn bykl ve bu izgideki el
de edilebilir yardmn yetersizlii nedeniyle, z-zmleme (ken
di kendini psikanaliz) hayati bir ihtiyaca karlk verme umudu su
nar gibi gzkyordu. Kitabn byk bir blm kendi kendimi
zi analiz etme olaslklar, bunun snrlan ve yntemleri zerinde
odaklah iin, bu kitaba Self-Analysis (Kendi Kendine Psikanaliz)
adn verdim.
Ne var ki bireysel eilimlere ilikin sunularm bana yeterince do
yurucu gelmemiti. Eilimlerin kendileri hatasz bir biimde tanm
lanmt; ama basit bir snrlama iinde bunlann ok yaltlm bir
yapda gzktkleri duygusuna kaplmtm. Nevrotik sevecen
lik ihtiyac, zorlanml itenlik ve bir "arkada" ihtiyacnn birarada
var olduklarn grebiliyordum. Anlamadm ey bunlarn hep
birlikte bireyin kendisine ve bakalanna ynelik temel tutumuna
ve zel bir yaama felsefesine karlk geldikleriydi. Bu eilimler
11

imdi "insanlara ynelme" olarak tanmladm eyin ekirdeini

oluturmaktadr. Zorlanml bir g ve saygnlk zlemiyle nevrotik hrsn ortak eylere sahip olduunu da grmtm. Bunlar ka
baca, "insanlara kar olma diye adlandracam eylerin ierdii
etkenlerden olumaktadr. Ama nevrotik eilimlerin btn zel
liklerini tamalarna ve nevrotik bireyin bakalaryla olan ilikile
rini etkilemelerine karn, beenilme ihtiyac ve kusursuzluk itkile
ri, temelde kiinin kendisiyle olan ilikileriyle ilgili eyler olarak
gzkyordu. Ayrca insanlar kullanma (smrme) ihtiyac se
vecenlik ihtiyacndan da, g ihtiyacndan da daha az temel birey
gibi gzkyordu; sanki ayn bir btnlk deilmi de daha b
yk bir btnlkten karlm gibiydi.
Sorgulamalarm o zamana dek bir aklamaya kavutu. Bunu iz
leyen yllarda ilgi oda, atmalarn nevrozlarda oynad role
kayd. amzn Nevrotik Kiilii adl kitabmda bir nevrozun, farkl
nevrotik eilimlerin atmas sonucunda ortaya ktn syle
dim. Kendi Kendine Psikanaliz adl kitabmda ise nevrotik eilimlerin
birbirlerini pekitirip glendirmekle kalmayp, yeni atmalar
da yarattklarn belirttim. Yine de atmalar sorunu bir yan konu
olarak kald. Freud ruhsal atmalarn nemini her gn biraz daha
iyi kavryordu; ama bunlan bastrlan ve bastnc gler arasndaki
bir sava olarak grmt. Benim grdklerimse farkl trden
atmalard. Bu atmalar eliik nevrotik eilim gruplan arasn
da etkinlik gsteriyorlard ve balangta bakalanna ynelik eli
ik tutumlarla ilgili olmalanna karn, zamanla ze ynelik eliik
tutumlan, eliik nitelikleri ve eliik deer gruplan da ilerine al
yorlard.
Gzlemlerimdeki bir art, bu tr ahmalann nemi konu
sunda gzlerimi a t. Dikkatimi en ok eken ey, hastalann kendi
ilerindeki ak elikilere ynelik krlk derecesindeki anlayszlklanyd. Bunlara dikkatlerini ektiim zaman kaamak yollara
sapyor ve ilgilerini yitirmi gibi gzkyorlard. Tekrarlanan bu
tr deneyimlerden sonra bu kaamakl tutumun, szkonusu eli
kilerle uramaya ynelik derin bir tiksintiyi dile getirdiini anla
dm. Ve son olarak, bir atmann birdenbire alglanmasna gste
rilen panik tepkileri bana dinamitle oynadm gsterdi. Hastala12

nn bu atmalardan bucak bucak kamalarnn iyi bir nedeni var

d: Bu atmalarn kendilerini parampara edecek gcnden kor
kuyorlard.
Derken bunlar "zmeye"* ya da daha kesin olarak, bunlarn
varlm inkar etmeye ve yapay bir uyum yaratmaya ynelik u ya
da bu trden umutsuz abalara yatrlan enerjinin ve zekanm ar
tc boyutlarn alglamaya baladm. Bu kitapta sunulana yakn bir
dzende drt ana zm giriimi grdm. lk giriim atmay
karartmaya (gizlemeye) ve tersini ne kartmaya ynelikti. kinci
giriim, "insanlardan uzaklama" yolundayd. Nevrotik cokusal
yaltmn ilevi imdi yeni bir kta beliriyordu. Cokusal yaltm
(insanlardan uzaklama) temel atmann bir parasyd; ancak bu
ayrca bir zm giriimine de karlk geliyordu, nk zle
bakalar arasna bir uzaklk koyup bunu srdrmekle birey, at
may da devre d brakm oluyordu. ncs olduka deiik
trden bir giriimdi. Nevrotik birey dier insanlardan uzaklamak
yerine kendinden uzaklayordu. Gncel zn tamam onun iin
bir lde gerekd birey durumuna geliyor ve birey bunun ye
rine, bu atmalarn artk atmalar olarak deil de, zengin bir ki
iliin deiik yanlan olarak belirmesine neden olacak kadar yceltilmesine neden olan ve kendisiyle ilgili ideal bir imaj yaratyordu.
Bu kavram, bugne dek anlayamadmz ve bu nedenle tedavide
de ele alamadmz birok nevrotik sorunun aydnlatlmasna yar
dm a olmutur. Bu, aynca daha nce btnlemeye direnen iki
nevrotik eilimi yerli yerine oturtmutur. Kusursuzluk ihtiyaa ar
tk bireyin kendi ideal imajn gerek klmaya ynelik yapt bir gi
riim olarak grlmtr; bu balamda beenilme zlemi, bire
yin gerekten de kendi ideal imaj olduunun dardan onaylan
masna duyduu bir ihtiya olarak ele alnabilecek bir duruma gel
mitir. Ve bu ideal imaj gereklikten ne kadar uzaklamsa bu son
ihtiya da mantksal adan o kadar byk, o kadar dayanlmaz ola
cakt. Btn zm giriimleri iinde ideal imaj kiiliin tamam
zerindeki geni kapsaml etkisi nedeniyle belki de en nemli giri
imdir. Ama sonuta bu ideal imajn kendisi de yeni bir atlak yara
*B kz. I. Blm, Dipnot 4.

13

tr ve dolaysyla yeni yeni yamalan gerekli klar. Drdnc

zm giriimi temelde bu atmay ortadan kaldrmay amalar,
ayrca, dier atmalarn tamamnn gznnden kalkmasna da
yardm eder. Dsallatrma diye adlandrdm eyle i sreler,
bireyin kendi dnda gelien sreler olarak alglanr. Eer ideal
imaj gncel zden bir adm uzaklamak anlamna geliyorsa, d
sallatrma, daha kkl bir boanmaya karlk gelir. Ne var ki bu
da yeni yeni atmalar yaratr ya da daha ok, zgn zle (kii
nin kendisiyle) d dnya arasndaki atmay byk lde
arlatrr.
Bunlan drt ana zm giriimi olarak adlandrmamn bir ne
deni, btn nevrozlarda deien llerde de olsa dzenli
olarak etkinlik gstermeleri ve bir nedeni de, bunlarn kiilik iinde
belirleyici deimeler yaratmasdr. Ama elbette bunlar olas tek gi
riimler deildir. Bunlarn arasnda daha az genel bir neme sahip
olanlar, temel ilevi btn i kukulan dindirmek olan keyfi hakl
lk; paralanm bir bireyi kesin irade gcyle bir arada tutan kah
z-denetim ve btn deerleri kmsemekle idealler balamn
da atmalan devreden karan inanszlk gibi stratejik tutumlan
iermektedir.
Bu arada btn bu zlmemi atmalarn sonulan benim
iin giderek daha ok aklk kazanyordu. Yaratlan ok eitli kor
kulan, enerji kaybn, ahlaki btnlkleri kanlmaz zayflamay,
kurtulu olana olmayan bir tuzaa dm olma duygusundan
kaynaklanan derin umutsuzluu gryordum.
Nevrotik umutsuzluun nemini kavradktan hemen sonra, sa
distlik eilimlerinin anlam sonunda gr alanna girdi. imdi
bunlann, her zaman kendisi olmann umutsuzluunu yaayan bir
insann bir bakasnn deneyimini dsel bir biimde (temsili ola
rak) paylaarak yaama yoluyla bir avuntu bulma giriimine kar
lk geldiini anlyordum. Ve sadistlik eilimlerinde ok sk gzle
nebilen tketici tutku, bu tip bir insann doyumsuz kinci zafer ihti
yacndan kaynaklanyordu. Derken, bakalarn kullanmaya yne
lik ykc ihtiyacn gerekte ayr bir nevrotik eilim olmad, ancak
daha iyi bir terim yokluundan tr sadizm olarak adlandrd
mz ok daha geni kapsaml bir btnn amaz bir belirtisi ol
14

maktan te birey de olmad benim iin aklk kazand.

Bylece dinamik merkezi, "insanlara ynelme," "insanlara kar
olma" ve "insanlardan uzaklama" tutumlan arasndaki temel bir
atma olan bir nevroz kuram olutu. Nevrotik birey, bir yandan
paralanma korkusu, te yandan bir btn olarak ilevlerini sr
drme zorunluluu yznden atmalarn zmek iin sonu
gelmeyen umutsuz abalar ortaya koyar. Bu yolla bir tr yapay bir
denge yaratmay baarabilse de, dzenli olarak yeni yeni atma
lar bagsterir ve bunlan ortadan kaldrmak iin de srekli olarak
yeni yeni ve daha ileri arelere ihtiya duyulur. Bu birlik salama
mcadelesindeki her adm, nevrotik kiiyi daha dmanca, daha
aresiz, daha ok korkulu, kendinden ve bakalarndan daha ok
yabanclam bir duruma sokar ve sonuta atmalardan sorum
lu olan gler giderek daha da iddetlenir ve bu atmalarn ger
ek anlamda yeniden zlme olasl daha ok azalr. Nevrotik,
sonunda umutsuzlua kaplr ve sadiste araylarla bir tr avuntu
bulmaya alabilir, bu da sonuta bireyin umutsuzluunu artra
cak ve yeni atmalar yaratacak bir etkiye sahiptir.
O zaman bu, nevrotik gelimenin ve bunun sonucundaki kiilik
yapsnn tyler rpertici bir tablosudur. Peki neden, buna karn
kuramm yapc bir kuram olarak adlandryorum? Hereyden n
ce bu kuram, nevrozlarn samalk derecesinde basit aralarla "iyi
letirebileceimiz inanan tayan ve gereki bir temele dayan
mayan szde iyimserlii ortadan kaldrmaktadr. Ama bu ayrca
yukandakine edeerde olan bir karamsarlk da tamaz. Bu kura
m yapa olarak adlandryorum, nk bu kuram ilk defa nevrotik
umutsuzluu ele almamza ve analiz etmemize olanak vermektedir.
Bu kuram yapc olarak nitelemenin en byk nedeni, nevrotik
ruhsal problemlerin iddetinin farknda olmamza karn, hem alt
ta yatanlan dindirmemize, hem de bunlarn gerek anlamda yeni
den zmne olanak tanmas ve bylece gerek b ir kiilik b
tnlemesi dorultusunda almamza olanak vermesidir. Nevro
tik atmalar ussal kararlarla gerek anlamda yeniden zlmez
ler. Nevrotik insann zm giriimleri bouna olmakla kalmaz,
zararl da olur. Ama bu atmalar, bunlan yaratan kiilik iindeki
koullann deitirilmesiyle gerek anlamda yeniden zlebilirler.
15

yi yrtlen her analiz krnts, bu koullarda deimeler yaratr

ve bireyi daha az aresiz, daha az korkulu, daha az dmanca ve
kendine daha az yabanclam yapar.
Freud'un nevrozlara ve bunlarn tedavisine ilikin karamsarl,
onun insann iyiliine ve insan geliimine duyduu inanszlnn
derinliklerinden kaynaklanmaktadr. O, insann ac ekmeye ya da
yok etmeye mahkum olduunu savunmutur. Ona gre insan s
rkleyen igdler sadece denetlenebilir ya da olsa olsa "yceltilebilir." nsann, var olan kendi potansiyellerini gelitirip onurlu bir
insan olma arzusuna olduu kadar bunu yapabilme yetisine de sa
hip olduuna ve kendisiyle ve dolaysyla bakalaryla olan ilikile
ri bozulduu ve bu bozukluk srd zaman bu potansiyellerin
yozlatna inanyorum. nsann deiebileceine ve yaad s
rece bu deimeyi srdrebileceine inanyorum. Ve bu alandaki
derin bir kavrayla birlikte bu inan da artmtr.

16

BRNC KISIM

N EV RO TK ATIM ALAR
ve

Z M G R M L E R

Birinci Blm
NEVROTK ATIMALARIN
ACIKLIDOASI
unu belirtmeme izin verin: atmalara sahip olmak demek
nevrotik olmak demek deildir. u ya da bu dnemde arzularmz,
ilgilerimiz, inanlarmz, evremizde bulunan dier insanlannkilerle mutlaka atacaktr. Ve tpk evremizle aramzdaki bu tr a
tmalarn ok yaygn oluu gibi, kendi iimizdeki atmalar da
insann btnsel bir parasdr.
Bir hayvann edimleri byk lde igdleri tarafndan be
lirlenir. iftlemesi, yavrularna bakmas, yiyecek aray, tehlike
karsndaki savunmalar bireysel kararn stndedir ve yle ya
da byle nceden belirlenmitir. Bunun tersine seim yapma ve ka
rarlar verme zorunluluu insanlar iin bir yk olduu kadar insana
zg bir ayrcalktr da. Ters dorultularda gelien arzular arasn
da bir karar vermek zorunda kalabiliriz. rnein, yalnz olmak iste
yebiliriz ama ayrca bir arkadala birlikte olmay da isteyebiliriz;
hem tp, hem de mzik renimi yapmak isteyebiliriz. Ya da y
kmllklerle arzular arasnda bir atma olabilin Skntlar olan
birisinin ilgimize ihtiya duyduu bir dnemde sevgilimizle birlik
te olmay arzulayabiliriz. Bakalaryla iyi geinme arzusuyla onlara
kar dmanca bir gr dile getirmeyi ieren bir inan arasn
da kalm olabiliriz. Son olarak, rnein sava zamanlarnda tehli
keli bir grev stlenmeye ama ayrca ailemize kar duyduumuz
ykmllmz de yerine getirmeye inandmz zaman orta
ya kan iki deer grubu arasndaki bir atmaya girebiliriz.
Bu tip atmalarn tr, younluu ve boyutlar byk l
de iinde yaadmz toplum tarafndan belirlenir. Eer toplum is

19

tikrarl ve gelenekler oturmusa, kendilerini sunan seeneklerdeki

deikenlik snrl olacaktr ve olas bireysel atmalarn boyutlar
da buna bal olarak dar olacaktr. Bu durumda bile atmalar hep
ten yok olmaz. Bir ballk bir baka balln snrlarn zorlayabi
lir; kiisel arzular grup iindeki ykmllklerle atabilir. Ama
byk lde eliik deerlerin ve btnyle farkl yaam biim
lerinin yanyana varolduu hzl bir gei dnemi yaayan bir top
lumda bireyin yapmak zorunda olduu seimler ok ynl ve zor
dur. Toplumun beklentilerine uyabilir ya da asi ve bireyci olabilir,
dadnk olabilir ya da dnyadan elini eteini ekmi bir yaam
srebilir, baanya tapabilir ya da baary kmseyebilir, ocuk
larn kat bir disiplin altnda tutulmas gerektiine inanabilir ya da
pek fazla karmadan yetimelerine izin verebilir; erkek ve kadnlar
iin farkl olan bir ahlak standardyla yaayabilir ya da her iki cinse
de ayn kuraln uygulanmas gerektiini savunabilir, cinsel ilikile
ri insanca yaknlamann bir davurumu olarak grebilir ya da
bunlar sevecenlik balarndan koparabilir; rk aynm yapabilir ya
da insanca deerlerin derinin rengine ya da burnun yapsna bal
olmadn savunabilir ve vs vs...
Kukusuz, toplumumuzda yaayan insanlar sk sk bu tr se
imler yapmak zorunda kalrlar ve dolaysyla bu izgideki at
malarn olduka yaygn olmas beklenir. Ama dikkati eken ey,
birok insann bu a tmalann farknda olmamas ve bu nedenle net
bir kararla bunlan zme balayamamasdr. Bu insanlar sk sk
oraya buraya srklenirler ve kazara sapmalara kendilerini brakr
lar. Nerede olduklarn bilmezler; farkmda olmakszn uzlamalar
yaparlar; bilmeden ztlamalara girerler. Burada, ne ortalama, ne de
ideal, sadece nevrotik olmayan normal insanlardan szediyorum.
yleyse eliik konular alglamann ve bu temelde kararlar ver
menin birtakm nkoullar olmaldr. Bu nkoullar ok ynl
dr. Arzulanmzm neler olduunun, dahas, duygularmzn neler
olduunun farknda olmamz gerekir. Bir insandan gerekten ho
lanyor muyuz, yoksa holanmamz gerektiine inandmz iin
mi holandmz sanyoruz? Annemiz ya da babamz lrse ger
ekten zlr myz, yoksa sadece gerekenleri mi yerine getiririz?
Bir avukat ya da doktor olmay gerekten istiyor muyuz, yoksa sa
20

dece saygn ve kazanc bol bir i olarak m dikkatimizi ekiyor? o

cuklarmzn mutlu ve bamsz olmalarn gerekten istiyor mu
yuz, yoksa bu gr lafta m kalyor? oumuz bu tr basit sorula
r yantlamay bile g buluruz; yani, gerekten ne hissettiimizi ya
da istediimizi bilmeyiz.
atmalar ounlukla inanlarla, yarglarla ya da ahlak deer
leriyle ilgili olduklar iin, bunlarn anlalmas kendimize ait de
erler toplamn gelitirmi olmamz gerektirir. Bizim bir para
mz olmayan ve sadece stlenilen inanlar, kolay kolay atmalara
yol aacak kadar ya da kararlar almakta yol gsterici bir ilke olarak
i grecek kadar gl olamazlar. Bu tr inanlar yeni etkilerle kar
lanca kolayca bakalanna terkedilir. Eer kendimizi sadece
evremizde beslenen deerlere uyarlamsak, en nemli kar
mzda bagstermesi gereken atmalar ortaya kmaz. rnein
bir erkek ocuk darkarfal babasnn bilgeliini hibir zaman sorgulamamsa, babas onun kendi tercih ettii iin dnda bir ie gir
mesini istedii zaman, nemli bir atma ortaya kmayacaktr.
Bir baka kadna k olan evli bir erkek aslnda bir atmann ku
cana dmtr; ama evlilie ilikin kendi inanlarn olutur
may baaramad zaman atmayla yzlemek ve u ya da bu
ekilde bir karara varmak yerine, en az direnmenin olduu yne
srklenecektir.
Kald ki bir atmay atma olarak alglarsak bile, elien ko
nularn birisinden vazgemeye hazr olmamz ve bunu yapabilme
miz gerekir. Ancak, net ve bilinli bir vazgeme yetisine olduka en
der rastlanr nk inan ve duygularmz bulanklamtr ve bel
ki de son zmlemede birok insan herhangi bireyden vazgee
cek kadar gvenli ve mutlu deildir.
Son olarak, bir karar vermek bunun sorumluluunu stlenmeye
gnll ve stlenme yetisine sahip olmay gerektirir. Bu, yanl bir
karar verme riskini gze almay ve bunun sonularna, bunlardan
tr bakalarm sulamakszn katlanmaya hazr olmay da ie
recektir. Bu, "bu benim seimim, benim iim" duygusunu ierir ve
u gnlerde birok insann sahip olduundan daha ok yapsal bir
isel gc ve bamszl gerektirir.
oumuz bilmeksizin atmalarn yrtc penesine d21

lmz iin, yaamlar'bu alkantlarn olumsuz etkilerinden

pzak ve dzgn bir yoldan akp gidiyor gibi gzken insanlara im
renme ve hayranlk duyma eilimi gsteririz. Bu hayranlk nesnel
bir temele dayanabilir. Szkonusu insanlar kendilerine ait deerler
basaman oluturan ya da atmalarla geen yllar ve karar ver
me ihtiyacnn alt-st edici gcn yitirmesi yznden bir dingin
lik lsne ulaan gl insanlar olabilirler. Ama d grnm
aldatc olabilir. Bizim imrendiimiz insanlann birou duygusuz
luk, uydumculuk (conformity) ya da frsatlk yznden, bir at
mayla gerek anlamda yzyze gelme ya da bunu kendi inanlar
temelinde gerek anlamda zmeye alma yetisinden yoksundur
ve sonuta sadece anlk kar peinde srklenmektedir.
Can skc olabilse de bir atmay bilerek yaamak, deer biil
mez bir yarar salayabilir. Kendi atmalarmzla ne denli ok yz
yze gelir ve kendi zmlerimizi ararsak, o kadar ok isel zgr
lk ve yapsal g kazanacaz demektir. Ancak gerilime katlanma
ya hazr olduumuz zaman kendi gemimizin kaptan olma idealine
yaknsayabiliriz. Kkleri isel (ruhsal) krelmede yatan dzmece
bir dinginlik hibirey deildir, ama imrenme uyandrabilir. Bu, bi
zi mutlaka zayf drecek ve herhangi trden bir etki karsnda
kolay bir av yapacaktr.
atmalar yaamn temel konulan zerinde younlat za
man bunlarla yzyze gelmek ve bunlan gerek anlamda zmek
ok daha zorlar. Ama yeterince canl olduumuz srece kural ola
rak, bunu yapmamamz iin hibir neden yoktur. Kendimize ilikin
daha byk bir ayrmsamayla yaammz ve kendi inanlarmz
gelitirmemiz iin eitim byk lde yardma olabilir. Seimin
ierdii etkenlerin neminin kavranmas bize, uruna aba gsterebiliceimiz idealler ve bu seim iinde yaammza bir yn ka
zandrabilir*
Bir atmay alglamann ve kesin olarak zmenin tad ya
psal glkler, nevrotik bir insann durumunda her zaman, sapta* Sadece evresel basklar tarafndan kreltilen insanlara, Harry Emerson
Fosdick'in On Beinga Real Person adl kitab gibi bir kitap nemli llerde
yararl olabilir.

22

yamayacamz kadar ok artacaktr. Nevrozun her zaman iin bir

derece sorunu olduunu sylemek gerek ve ne zaman bir "nevrotik"ten szetsem, deimez olarak, "nevrotik olduu lde nevrotik bir insandan" szediyorum demektir. Nevrotik iin duygula
rn ve arzularn farkna varlmas dk bir dzeydir. Sk sk, bi
linli ve aka alglanan duygular sadece bireyin duyarl noktalar
na gelen darbelere gsterilen korku ve kzgnlk tepkileridir. Ve bu
tepkiler bile bastrlabilir. Zorlanml standardlar mevcut ideallere
ylesine szar ki, bu idealler yn verme gcnden yoksun kalr. Bu
zorlanml eilimlerin basks altnda, konunun ierdii vazgeme
becerisi gcn yitirir ve birey kendi sorumluluunu stlenme ye
tisinden hepten yoksun kalr.*
Nevrotik atmalar, normal insanlarn kafasn kartran ayn
genel sorunlarla da ilgili olabilir. Ama bu atmalar ylesine farkl
bir trdendir ki her ikisi iin de ayn terimi kullanmann doru olup
olmayaca sorusu gndeme gelmitir. Sannmbu olas ama bu du
rumda farkllklarn farknda olmak gerek. yleyse nevrotik at
malarn tipik zellikleri nelerdir?
Aklama amacyla bir lde basitletirilmi bir rnek vere
lim: Makina aratrmalarnda bakalaryla alan bir mhendis,
sk sk yorgunluk ve sinirlilik nbetleri yayordu. Bu nbetlerden
birisine aadaki olay neden olmutu. Teknik konulara ilikin bir
tartmada onun grleri, dier i arkadalannn grlerin
den daha az ilgi grmt. Ksa bir sre sonra da onun bulunmad
bir anda konuya ilikin bir karar alnmt ve sonuta ona kendi
grlerini aklama frsat tannmamt. Bu koullar altnda, bu
ii bir hakszlk olarak deerlendirebilir ve mcadeleye giriebilir
di ya da ounluun kararn saygyla karlayabilir, benimseyebi
lirdi. Bu durumda bu iki tepki de tutarl olurdu. Ama o bunlardan
hibirisini yapmaz. Derin bir yara aldna inanmasna karn m
cadele etmez. Bilin dzeyinde sadece sinirlendiinin farkndayd.
Kendi iindeki ldrc fke sadece ryalarnda ortaya kmt.
Yorgunluunun ba sorumlusu bastrlm bir fkeydi: Bu, bakalanna ynelik fkesiyle kendi psrklndan tr duyduu
*Bkz. 10 B 1. Kiiliin Zayflamas.

23

kendine ynelik fkenin bir karmyd.

Tutarl bir yoldan tepki gstermeyi baaramayma bir etkenler
grubu neden olmutu. Desteklenmesi iin bakalarnn saygsna
ihtiya duyan ve kendine ilikin olan bir ideal imaj yaratmt. Bu, o
zamanlar bilinsizdi: O sadece, alannda kendisi kadar zeki ve usta
bir baka mhendisin daha bulunmad nermesi temelinde hare
ket etmekle yetinmiti. En kk bir saygszlk bile bu nermeyi
ilemez klabilir ve fke yaratabilirdi. Ayrca, bakalarn azarla
maya ve kk drmeye bu onun iin ylesine kabul edile
mez bir tutumdu ki bunu an dostluk gsterisiyle gizliyordu
ynelik bilinsiz sadistlik drtlerine sahipti. Buna, onun iin insanlann gzne girmeyi yaamsal bir zorunluluk durumuna geti
ren bilinsiz bir bakalarm kullanma itkisi eklenmiti. Genellikle
uysallk, teslimiyetilik ve kavgadan kanma tutumlanyla birleen
zorlanml bir onaylanma ve sevecenlik, ihtiyac bakalarna olan
bamln artrmt. Bu nedenle bir yandan ykc saldrlarla
tepkisel fke ve sadistlik drtleri te yanda kendi gznde us
sal ve iyi gzkme arzusu eliindeki sevecenlik ve onaylanma ih
tiyac arasnda bir atma vard. Bunun sonuncuysa farkna varma
dan geen i patlamayd, buna karn bunun d belirtisi olan yor
gunluk, bizim mhendisin etkinliklerini btnyle fel etmiti.
atmalarn ierdii etkenleri gzden geirirken dikkatimizi
ilk eken ey bunlarn mutlak anlamda uzlamaz (uyumaz) yap
landr. Gerekten de tanrsal sayg talepleriyle yac uysallk ara
sndaki kartlktan daha zt olan kutuplar dnmek ok zor ola
cakt. kincisi, atmann tamam bilinaltnda kalr. Bu atma
iinde etkinlik gsteren eliik eilimler alglanmam, tersine de
rinlere bastnlmtr. ieride srp giden savan ancak kk ka
barcktan yzeye yaklaabilmitir. Cokusal etkenler ussallatnlr: Bu bir hakszlktr; bir hakarettir; benim grlerim daha iyiydi.
ncs, her iki dorultudaki eilimler de zorlanmldr. An is
teklerinin ya da bamllnn varln ve yapsn dnsel ola
rak alglam bile olsayd, bu etkenleri isteyerek deitiremezdi.
Bunlann deitirilmesi nemli bir analitik almay gerektirecek
ti. Her iki dorultuda da zerlerinde hibir kontrole sahip olmad
itici gler tarafndan gdlendiriliyordu: Byk bir olaslkla, ha
24

yati i zorunluluun kazandrd bu ihtiyalarn hibirisinden vaz

geemezdi. Ama bunlardan hibirisi de onun gerekten istedii e
ye karlk gelmiyordu. Ne bakalarm kullanmay ne de boyun e
meyi isteyecekti; aslnda bu eilimleri kmsyordu. Ancak, bu
tr ilikiler durumu, nevrotik atmalarn anlalmasnda geni
kapsaml bir neme sahiptir. Bu, hibir kararn olas olmad anla
mna gelir.
Baka bir mek benzer bir tablo sunmaktadr. Serbest alan
bir yapmc, iyi bir arkadandan kk miktarlarda para alyor
du. D ortam hrszl gerektirmiyordu; paraya ihtiyac vard ama
arkada, gemite olduu gibi imdi de bu paray ona seve seve ve
rirdi. alma yolunu semesi zellikle ilginti, nk gerekte dost
lua byk bir deer veren saygn bir insand.
Bunun altnda aadaki atma yatyordu. Bu kiinin belirgin
bir nevrotik sevecenlik ihtiyac, zellikle btn pratik konularda
zel bir ilgi grme zlemi vard. Bununla birleen bilinsiz bir
bakalarn kullanma (smrme) itkisi vard, yntemi hem kendi
ni sevdirme hem de karsndakini yldrma giriimiydi. Kendi ile
rinde bu eilimler, onu yardm ve destek almaya hazr ve hevesli k
lacakt. Ama ayrca duyarl bir gururu da iine alan bilinsiz ve an
bir de kibir gelitirmiti, insanlar ona hizmet etmekten onur duyma
lyd: Onun iin yardm istemek kk drcyd. Bamszl
a ve zyeterlilie duyduu gl zlem, birisinden birey isteme
zorunluluuna ynelik tiksintisini ylesine pekitirmiti ki, onun
iin herhangi bireye ihtiya duyduunu kabul etmek ya da bir y
kmllk altna girmek gz yumulmaz bireydi. Bu nedenle alabi
lir, ama kabul edemezdi.
Bu atmann ierii ilk rnekten farkldr ama temel zellik
ler her ikisinde de ayndr. Ve bir baka nevrotik atma rnei
de, elien eyler arasnda bir karara varmay her zaman iin ola
nakszlatran atk itkilerde benzer bir uyumazlk ve bunlarn
bilinsiz ve zorlanmal yaplarm gsterecektir.
Belirsiz bir snr izgisini kabul edersek, bu durumda normalle
nevrotik atmalar arasndaki temel fark, normal insan iin atan
karlar(ilgiler) arasndaki uyumazln, nevrotik birey iin olan
dan ok daha az olmas gereinde yatar. Normal insann yapmak
25

zorunda olduu seim, olduka btnlemi bir kiiliin ats al

tnda her ikisi de olas olan iki eylem yolu arasndadr. ematik ola
rak konuursak, normal insandaki atan dorultular birbirlerine
doksan derecelik ya da daha az bir sapma gsterirler, oysa nevrotik
bireyde bu sapma yz seksen dereceye ulaacak dzeydedir.
Ayrmsama (farknda olma) dzeyindeki farkllk da bir derece
farkllamasdr. Kierkegaard'm dedii gibi:* "Gerek yaam yle
sine farkl, ylesine ok ynldr ki, btnyle bilinsiz olan bir
umutsuzlukla btnyle bilinli olan bir umutsuzluk gibi karlk
l kyaslamalarla tanmlanamaz." Ancak u kadar da sylenebilir:
Normal bir atma btnyle bilinli olabilir; nevrotik bir atma
ise olanca temel eleriyle her zaman bilinsizdir. Normal bir insan
atmasnn farknda olmasa bile bunu olduka az bir yardmla
salayabilir, buna karn nevrotik bir atmay yaratan asal eilim
ler derinlere bastrlr ve ancak byk bir direnmeye kar su yz
ne karlabilir.
Normal atma, bireyin gerekten de arzu edilir bulduu iki
olaslk ya da gerekten deer verdii iki inan arasndaki gncel
bir seimle ilgilidir. Bu nedenle onun iin zor olsa ve bir tr vazge
meyi gerektirse de akla yatkn bir karara varmas olasdr. Bir at
mann penesine den nevrotik bireyin seme zgrl yoktur.
Kart dorultulardaki edeerde zorlayc olan gler tarafndan
gdlendirilmektedir ve bunlardan hibirisini izlemeyi isteme
mektedir. Dolaysyla genel anlamda bir karara varmas olanaksz
dr. Ortada kalmtr, hibir kar yolu yoktur. atma ancak, ko
nunun ierdii nevrotik eilimler zerinde allarak ve bylece
bu eilimlerden hepten vazgeebilmesi iin bireyin kendisiyle ve
bakalaryla olan ilikilerini deitirerek gerek anlamda yeniden
zlebilir.
Bu tipik zellikler, nevrotik atmalann ackl doasndan so
rumludur. Bu atmalarn hem alglanmas zordur, bir insan are
siz brakrlar, hem de bireyin korkmakta hakl olduu ykc bir g
ce sahiptirler. Bu tipik zellikleri kavramadmz ve gznnde
* Sren Kierkegaard, The Sickness Unto Deatk (lme Yatmak), Princeton
University Press, 1941.

26

bulundurmadmz srece, nevrotik bireyin kalkt ve nevro

zun ana parasn oluturan umutsuz zm * giriimlerini anla
yamayz.

*. Kitap boyunca nevrotik bireyin zm szkonusu olduu srece "

zm" terimini, nevrotiin atmalarn ortadan kaldrma giriimleri bala
mnda kullanacam. Bu atmalarn varln bilinsizce inkr ettii iin,
kesin anlamda konuursak o, bunlar "gerek anlamda yeniden zmeye"
almaz. Bilinsiz abalan sorunlann "zmeye" yneliktir.
27

kinci Blm
TEMEL ATIMA
atmalar nevrozlarda genelde kabul edilenden sonsuz lde
daha byk bir rol oynarlar. Ancak bunlarn tespit etmek ksmen
temelde bilinsiz olulan, dahas nevrotiin bunlann varln inkr
etmek iin elinden gelen hereyi yapmas yznden kolay bir i
deildir. yleyse altta yatan atmalardan kukulanmamz gerek
tirecek belirtiler nelerdir? Bir nceki blmde verilen rneklerde her
ikisi de olduka ak olan iki etken bu atmalarn varlna dikkati
ekmiti: Birisinde yorgunluk, tekinde hrszlk. Her nevrotik belir
ti (semptom) altta yatan biratmay gsterir; yani, her belirti bir a
tmann yle ya da byle dolaysz bir rndr. zlmemi at
malarn insanlara neler yaptn, nasl kayg, ruh knts, karar
szlk, durgunluk, cokusal yaltm, vb durumlar yarattn dzenli
olarak greceiz. Nedensel ilikinin kavranmas burada dikkatimizi
ak (grnen) rahatszlklardan, bunlann kaynaklanna kaynan
kesin yaps aklk kazanmasa da yneltmemize yardm edecek
tir.
atmalann devrede olduunu gsteren teki belirti tutarszlk
tr. ilk rnekte, bir iin yanl yapldna ve kendisine hakszlk edil
diine inanan, buna karn bir kar kma tutumu gelitirmeyen bir
adam grdk. kincisinde, dostlua byk bir deer veren bir insa
nn arkadandan para almaya ynelmesini. Bazen bireyin kendisi
de bu tr tutarszlklarn farknda olacaktr; ounlukla, deneyimsiz
bir gzlemci iin ak olduklar zamanlarda bile bireyin kendisi bun
lara gzlerini kapar.
Tpk beden ssndaki bir artn fiziksel hastaln belirgin bir
gstergesi oluu gibi, tutarszlklar da atmalann varlnn ak
bir gstergesidir. Genel birka tanesini anmak gerekirse: Bir kz ev
28

lenmeyi hereyden daha ok ister, yine de bir erkein kendisine yak

lamasndan rkp kaar. ocuklarna ar dknl olan bir an
ne sk sk onlann doum gnlerini unutur. Bakalarna kar her za
man cmert olan bir insan kendisi iin en kk harcamalar yapma
konusunda bile cimrilik gsterir. Yalnzln verecei dinginlii z
leyen bir bakas, asla yalnz kalmay baaramaz. Birok insana kar
balayn ve esnek olan bir insan kendisi konusunda ar iddetli
vebuyurgandr.
Belirtilerden (semptomlardan) farkl olarak tutarszlklar, altn
da yatan atmann yapsna ilikin sk sk geici varsaymlara ola
nak verir. rnein anlk ve youn (akut) bir ruhknts sadece,
bir insann bir ikilemin penesinde olduunu ortaya karr. Ama
eer grnte kendini ocuklarna adam olan bir anne onlann
yagnlerini unutuyorsa, bu annenin ocuklanndan ok, kendi iyi
bir anne olma idealine dkn olduunu dnme eilimi gstere
biliriz. Aynca onun bu idealinin, ocuklanru engellemeye ynelik bi
linsiz bir sadistlik eilimiyle atm olabilecei olasln da ka
bul edebilirdik.
Bazen bir atma yzeyde gzkecektir; yani, bilin dzeyinde
atma olarak alglanacaktr. Bu, benim nevrotik atmalarn bi
linsiz olduu savmla atyor gibi gzkecektir. Ama bilin dze
yinde beliren ey aslnda gerek atmann arptlm ya da klk
deitirmi bir eklidir. Bu nedenle baka trl iyi ileyen kaamak
yntemlerine karn bir birey, byk bir karar verme zorunluuyla
kar karya kald zaman bilinli bir atmann altnda ezilebilir.
u kadnla m, bu kadnla m evleneceine, yoksa evlenmemesi mi
gerektine, u ie mi, bu ie mi gireceine,bir arkadal srdrece
ine mi yoksa bitireceine mi, karar veremez. Bu durumda kesin bir
karara varma yetisinden hepten yoksun, bir utan tekine mekik do
kuyarak aclarn en byn yaayacaktr. Bu bunalt iinde, konu
nun ierdii zel zorluklar netletirmesini umarak bir analiste ba
vurabilir. Ve mutlaka dkrklma urayacaktr, nk o anki a
tma, isel srtmeler dinamitinin en sonunda patlad nokta ol
maktan te birey deildir. Arkasnda gizli olan atmalarn alglan
masna ynelik uzun ve dolambal yol katedilmedii srece kiiyi
bunaltan bu zel sorun zlemez.
29

Dier olaylarda i atmalar dsallatrlabilir ve bireyin bilin

dzeyinde, onunla evresi arasndaki bir uyumazlk olarak gz
kebilir. Ya da arzular balamnda araya giren grnte aslsz kor
ku ve ketlemelori gren bir insan kendi iindeki kar-akmlann de
rin kaynaklardan geldiinin farknda olabilir.
Belli bir insana ilikin ne kadar ok bilgi edinirsek, belirtilere, tu
tarszlklara ve yzey atmalarna neden olan atk eilimleri de o
kadar iyi tannz ve unu da eklememiz gerekir ki, elikilerin dei
kenlii ve okluu yznden tablo da o kadar kark bir grnm
alr. Bu nedenle unu sormamz gerek: Btn bu atmalarn altnda
yatan ve zgn bir ekilde bunlann hepsinden sorumlu olan temel
bir atma olabilir mi? atmann yaps, diyelim ki hepsi de ilikinin kendi iindeki bir uyumsuzlua dikkati eken ve arkadalar, o
cuklar, parasal konular, yemek zamanlan, hizmetiler zerindeki
aka ilgisizolansayszdeikenlikteki kavgalannvetartmalann
yer ald uyumsuz bir evliliin terimleriyle betimlenebilir mi ?
nsan kiiliindeki temel bir atma inanc eskilere dayanr veei tli din ve felsefelerde nemli bir rol oynar. In ve karanln, tannmn ve eytann, iyinin ve ktnn gleri bu inanan dilegetirildii
yollardan birkadr. ada psikolojide Freud, dier izgilerde ol
duu gibi bu izgide de yolgsterici bir alma yapmtr. Freudun
ilk sav, temel atmann, doyumu amalayan drtler eliindeki
igdsel itkilerimizle yasaklayc evre aile ve toplum arasn
daki bir atma olduu yolundayd. Erken bir yata yasaklayc ev
re ie yanstlyordu ve ondan sonra da yasaklayc sperego olarak
ortaya kyordu.
Bu kuram gerektirdii ciddiyetle burada tartmak pek uygun
olmasa gerek. Bu, libido kuram karsnda ykselen btn tartma
larn bir zetini yapmay gerektirecektir. Gelin bunun yerine, Freud'un nermelerini kabul etmesek de, bu kuramn kendisini anlama
ya alalm. Bu durumda geriye kalan, bencil itkilerimizle yasakla
yc bilincimiz arasndaki ztlamann, ok ynl atmalarmzn
ana kayna olduu grdr. Daha sonra da greceimiz gibi ben
de bu kartlamaya ya da benim dnce yapmda bununla ulu
orta karlatrlabilecek olan eye nevrozun yapsnda nemli bir
yer veriyordum. Benim tartma konusu ettiim ey bunun temel ya30

pisidir. Bunun byk bir atma olmasna karn, tali olduuna ve

bir nevrozun geliimi srasnda zorunlu olarak bagsterdiine ina
nyorum.
Bu kar-savm nedeni daha sonra aklk kazanacaktr. Burada u
kadarn belirteyim; arzularla korkular arasndaki atmann, bir
nevrotiin kendi iinde blnmesine neden olabilecek ve gerekten
de bireyin yaamn ykabilecek kadar belirleyici bir sonuca yol aa
bileceine inanyorum. Freud'un ne srd trden bir ruhsal du
rum, nevrotik bir insann birey uruna btn kalbiyle aba gster
me yetisini koruduu, sadece, bu abalarn, korkularn kstekleyici
etkisi tarafndan engellendii anlamna gelecekti. Grebildiim ka
daryla atmann kayna, nevrotiin bireyi yrekten isteme yeti
sini yitirmesi erevesinde younlamaktadr. nk nevrotiin ar
zulan blnmtr, yani bu arzular kart dorultularda etkinlik
gstermektedir* Gerekten de bu, Freud'un grntlediinden ok
daha ciddi bir durum oluturacaktr.
Temel atmay Freud'un savunduundan daha ykc olarak ni
telememe karn, benim gerek anlamda nihai bir zm olaslna
ilikin grm onunkinden daha olumludur. Freuda gre temel
atma evrenseldir ve kural olarak zlemez; yaplacak tek ey da
ha iyi uzlamalara ya da daha iyi bir denetime ulamaktr. Bana gre
ise hereyden nce temel nevrotik atma zorunlu olarak bagsterme ve ortaya kt zaman zlmesi birey konunun ierdii zor
luklar ve nemli bir abay stlenmeye hazr olduu srece olas
dr. Bu farkllk bir karamsarlk ya da iyimserlik sorunu deildir,
ama nermelerimiz arasndaki farklln kanlmaz bir sonucudur.
Freud'un temel atma sorununa nerdii sonraki yant felsefi
adan olduka ilgintir. Onun dnce izgisinin farkl anlamlarn
yine bir yana brakrsak, onun "yaam" ve "lm" igdleri kuram,
insanlardaki yapc ve ykc gler arasndaki bir atmaya indirge
nir. Freud'un kendisi de bu kural atmalara uygulama konusuna,
bu iki gcn kaynat konusundan daha az ilgi gstermitir. rne
in Freud, mazoizm ve sadizm itkilerini, cinsel ve ykc igdler
* Bkz. Franz Alexander, "The Relation of Structural and nstinictual Conf
licts," Psychoanalytic Quarterly, XI. Bl. No 2 Nisanl933.
31

arasndaki bir kaynama olarak aklama olaslm grmtr.

Bu kuram nevrozlar konusuna uygulamak, ahlak deerlerinin
ele alnmasn gerektirecekti. Ancak Freud'a gre bunlar, bilim dn
yasna zorla giren davetsiz konuklard. Kendi inanlaryla uyum
iinde, ahlak deerlerinden yoksun bir psikoloji gelitirmeye alt.
te bu doal bilimler anlamnda "bilimsel" olma abasmn, Freud'un
doal bilimlere dayanan kuram ve tedavisinin bylesine darack s
nrlara skp kalmasnn en nemli nedenlerinden birisi olduuna
inanyorum. zellikle, bu bilimsel olma abas onun bu alandaki ge
ni almalarna karn atrrflann nevrozlardaki rolne gereken
deeri vermeyi baaramay na katkda bulunmu gibidir.
Jung da insanlardaki kart ilimlere nemli bir yer vermitir.
Gerekten de birey iinde etkinlik gsteren elikiler onu ylesine et
ki lemitir ki, bunu genel bir yasa olarak, yani, herhangi bir enin
varlnn zorunlu olarak kendi kartnn varlm gsterdiim ka
bul etmitir. Ona gre dadnk bir diilik, iednk bir erkeksilii;
yzeydeki bir dadnklk, gizli bir iednkl; dtaki bir d
nme ve mantk yrtme stnl, iteki bir hissetme stnl
n antrr, vb. Bu noktaya kadar, Jung'un atmalar, nevrozlarn
temel bir zellii olarak deerlendirdii izlenimi edinilecektir. Ne
var ki o daha da ileri gider ve bu kartlarn atmadklarm, birbirle
rini tamamlayan eyler olduklarm ama, her ikisini de benimse
mek ve bylece btnlk idealine yaknsamaktr syler. Ona gre
nevrotik insan, tek yanl bir gelimeye kendim kaptran insandr.
Jung, bu kavramlar, tamamlayclar yasas olarak adlandrd ey
iinde formle etmitir. imdi ben de bu kart eilimlerin, btnle
mi bir kiilik iinde hibirisinden vazgeilemeyecek olan tamamla
yc eler ierdiklerini anlyorum. Ama benim grmde bunlar
zaten nevrotik atmalarn rnleridir ve birey srarla bunlara tutu
nur nk bunlar, onun atmalarn zme giriimlerine karlk
gelir. rnein eer iednklk, insanlardan uzak olma, kendi duygulanyla, dnceleriyle ya da hayal dnyasyla bakalarmmkilerden daha ok ilgilenme eilimini doal bir eilim yani, yapsal ola
rak oluan ve aeneyimle pekitirilen bir eilim olarak deerlendir
seydik, Jungun bu sonulandrmas doru olurdu. Bu durumda ak
tif terapi almas, bireye gizli "dadnklk eilimlerini gster
32

mek, her iki yoldan birisindeki tek yanl gelimenin tehlikelerine

dikkati ekmek ve her iki eilimi de benimseyip bunlarla yaamas
iin onu yreklendirmek olurdu. Ancak, iednkl (ya da benim
adlandrmay yelediim gibi, nevrotik cokusal yaltm) bakala
ryla girilen yakn ilikilerde ykselen atmalardan kamaya yne
lik bir ara olarak ele alrsak, iimiz onu daha dadnk olmaya
zendirmek deil, altta yatan atmalar analiz etmek olacaktr. Yrektenlik amacna ancak bu atmalar gerek anlamda zldkten
sonra yaknsanabilir.
Benim kendi konumumun evriminden geersek, nevrotik bire
yin temel atmasnn, onun dier insanlara kar gelitirdii temel
de eliik olan tutumlarnda yattn gryorum. Ayrntlara ge
meden nce Dr. jekyll veMr. Hyde yksndeki bu tr bir elikinin
dramatize sunusuna dikkati ekmeme izin verin. Onu bir yandan
iyilik dolu, duyarl, canayakm, yardmsever birisi olarak, te yandan
da vahi, acmasz, kaba ve bencil birisi olarak grrz. Elbette nev
rotik blnmenin her zaman bu yknn kesin izgisine bal kald
m sylemek istemiyorum, amacm sadece bireyin dier insanlarla
olan ilikilerindeki tutumlarnn temel uyumazlna ilikin canl
bir rnee dikkati ekmek.
Sorunu kken asndan yaklamak iin, anlam potansiyel bir
dmanla sahip bir dnyada ocuun duyduu y allmlk vearesizlik duygusu olan ve temel atma * olarak adlandrdm eye
geri dnmemiz gerekir. evredeki geni bir zararl etkenler alaru o
cukta bu gvensizlii yaratabilir: Dorudan ya da dolayb buyurgan
lk, umursamazlk, tutarsz davram, ocuun bireysel ihtiyalarna
ynelik bir sayg yokluu, gerek bir yolgstericilikten yoksunluk,
kmseyici davranlar, ok fazla beeni ya da beeni yokluu, g
venilir yaknlk yokluu, anne-baba arasndaki tartmalarda taraf
tutma zorunluluu, ok fazla ya da ok az sorumluluk, an koruyu
culuk, dier ocuklardan yaltm, hakszlk, ayrm gzetme, yerine
getirilmeyen vaadler, dmanca hava vs vs...
Bu balamda zellikle dikkati ekmek istediim tek etken, ocu
un evrede gizli olan ikiyzlle ynelikduygusud ur: Bu, annesi
* Karen Homcy,amzn NevrotikKiilii.

33

nin ve babasnn sevgilerinin, cmertliklerinin, drstlklerinin, i

tenliklerinin vb bir aldatmacadan baka birey olmayabilecei duy
gusudur. ocuun bu balamda hissettii ey ksmen gerekten de
ikiyzllktr; ama bu duygunun bir blm de onun byklerin
davranlarnda yakalad elikilerin tamamna gsterdii bir tep
ki olabilir. Yine de genellikle bir ezici etkenler toplamnn varl szkonusudur. Bunlar ak ya da olduka gizli olabilir, bu nedenle ana
lizde bunlarn ocuun geliimi zerindeki etkileri ancak aamal
olarak anlalabilir.
Bu rahatsz edici koularn altnda ezilen ocuk, varlm koruya
bilecei, bu dmanca dnyayla baa kabilecei yollar arar. Kendi
zayflna ve korkularna karn, bilinsizce, evresinde ileyen z
gn glerle savama taktikleri gelitirir. Bunu yapmakla sadece ad
hoc( zel amal .N.) stratejiler deil, ayrca kiiliinin paralan olan
kalc kiilik eilimleri de gelitirir. Ben bunlan "nevrotik eilimler"
olarak adlandnyorum.
ahmalann nasl gelitiini anlamak istiyorsak, bireysel eilim
ler zerinde fazla odaklamamamz, bunun yerine bir ocuun bu
koullar altnda alabilecei ve ald ana geliim dorultulannn ke
sintisiz bir tablosunu elde etmemiz gerekmektedir. Bir sre iin aynntlar grn yitirsek de, ocuun evresiyle baa kmak iin gi
ritii temel eilimlere ilikin net bir gr as kazanm olacaz,
ilk bakta karmza olduka karmak bir tablo kabilir, ama za
manla bu tablo iinde ana geli im dorultusu netleecektir: Bir o
cuk bu durumda insanlara ynelebilir onlara kar bir tutum taknabi
lir ya da onlardan uzaklaabilir.
insanlara ynelirken kendi aresizliini kabul eder ve yabancla
masna ve korkularna karn bakalarnn sevgisinin kazanmaya ve
onlara yaslanmaya alr. Ve ancak bu yolla onlarla kendisini g
venlikte hissedebilir. Eer ailesinde birbirleriyle anlamayan taraf
lar varsa, ailedeki en gl kii ya da gruba balanacaktr. Onlara bo
yun eerek, kendisini daha az zayf ve daha az yaltlm yapan bir ait
olma ve destek duygusu kazanacaktr.
nsanlara fcar bir fwfKmtakmrken, evresinde kendisine ynelik
bir dmanlk olduuna inanr ve bunu kabul eder, bilinli ya da bi
linsizce,kavga etmeye karar verir. teki insanlarn kendisine yne
34

lik duygu lanna ve niyetlerine kesinlikle gvenmez. Kendisi iin ak

olan her yoldan bakaldnr. Ksmen kendini korumak ve ksmen de
almak iin daha gl olmak ve onlar yenmek ister.
nsanlardan uzaklarken ait olmay da kavga etmeyi de istemez,
ancak insanlardan uzak durmaya karar verir. Dier insanlarla yle
pek fazla ortak eyleri olmadna, onlarn yle ya da byle kendisi
ni anlamadklarna inanr. Kendisine ait bir dnya doadan,
oyuncak bebeklerden, kitaplardan, dlerden oluan bir dnya
kurar.
Bu tutumun heF birisinde temel kaygnn ierdii elerden bi
risi an bir nem kazanr: ilkinde aresizlik, kincisinde dmanlk,
ve ncsnde yaltm. Ama ocuk bu yoldan birisinin isteyerek
semez. nk bu tutumlann gelitii koullar altnda mutlaka hep
si de var olacaktr. Genel tabloda grdmz ey, sadece baskn
kan tutumdur.
imdi tam gelimi bir nevroza geri dnecek olursak, bu tam bir
aklk kazanacaktr. Hepimiz, tanmladmz tutumlardan birisi
nin belirgin olduu yetikinler tannz. Ama dier eilimlerin devre
d kalmadn da grebiliriz. Belirgin bir ekilde bakalarna yas
lanan ve boyun een bir tipteayrca saldrganlk eilimleri vebircokusal yaltm ihtiyac da gzleyebiliriz. Yine belirgin bir biimde
dmanca olan bir insanda uysallk eilimleri de vardr ve o da cokusal uzakla ihtiya duyar. Ve cokusal adan yaltlm bir kii
lik, dmanlktan ya da sevecenlik arzusundan yoksun deildir.
Yine de ar basan tutum, gncel (gerek) ileyii en ok
belirleyen tutumdur. Bu, belli birinsann bakalaryla baa kma ko
nusunda kendisini en rahat hissettii yollara ve aralara karlk ge
lir. Bu nedenle cokusal adan yaltlan tip gerekte bakalarm g
venli bir uzaklkta tutabilmek iin btn bilinsiz yntemleri kulla
nacaktr. nk onlarla yakn bir ilikiyi gerektiren bir ortamda ken
disini kmazda hissedecektir. Aynca ar basan tutum her zaman
olmasa da ounlukla bireyin bilin dzeyine ulamaya en elverili
olandr.
Bu, daha az belirgin olan tutumlann daha az gl olduu anla
mna gelmez. rnein aka baml, uysal olan bir insandaki bakalanna egemen olma arzusunun sevecenlik ihtiyacndan daha az
35

youn olduunu; saldrganca drtlerini dile getirme yollarnn da

ha dolayl olduunu sylemek sk sk zor olacaktr. Dibe ken ei
limlerin gcnn ok byk olabilecei, ar basan eilimle uyarla
nan tutumun tersine evrildii birok olayda aklk kazanr. Bu tr
bir tersyz edimini ocuklarda grebiliriz, ama bu sonraki yaamda
da bagsterebilir. Someres Maugham'm The Moon and the Sixpence
(Ay ve Alt Peni) adl eserindeki Strickland buna gzel bir rnek
olurdu. Kadnlarn zgemileri sk sk bu tr bir deimeyi ortaya
kanr. Daha nce hrsl, erkeksi, asi olan bir gen kz, ak olduktan
sonra uysal, kesinlikle hrstan yoksun, baml bir kadn olabilir. Ya
da ezici deneyimlerin basks altndaki yaltkan bir insan hastalkl
bamlla girebilir.
Bu tr deimelerin, sonraki deneyimlerin nemli olup olmad,
ocukluk yaantmzn bizi kesinlikle belli bir dorultuya ynelterek
deimez bir ekilde koullandrp koullandrmad yolunda sk
sk dile gelen bir soruya belli llerde k tuttuunu eklemek ge
rek. Nevrotik gelimeye atmalar asndan yaklamak, bu soruya
genelde nerilenden daha doyurucu bir yant vermemizi salar.
Olaslklar yle sralanabilir: Eer ilk ocukluk ortam kendili
inden geliim zerinde an yasaklayn bir etki yapmazsa, sonraki
deneyimler, zellikle ilk genlik yllanndaki deneyimler ekillendi
rici bir etkiye sahip olabilir. Ancak eer ilk deneyimlerin etkisi ocu
u kat bir yapda ekillendirecek kadar glyse, yeni hibir dene
yim bir dnm noktas yaratamayacaktr. Bunun bir nedeni ksmen,
bireyin her yeni deneyimi kendi kurulu dzeninin diliyle yorumla
masdr. rnein dostlukla karlaan saldrgan tip, bunu ya aptall
n bir daa vurumu ya da onu kullanmaya ynelik bir giriim olarak
grntleyecektir; bylece yeni deneyimler eski yapy pekitirme
ye eilim gstermenin tesinde pek bir ie yaramayacaktr. Nevrotik
bir insan kendini farkl bir tutama uyarlad zaman bu, sanki sonra
ki deneyimler kiilik iinde belli bir deime yaratm gibi gzkr.
Yine de deime gzkt kadar kkl deildir. Aslnda burada
olan ey, i ve d basklarn birleerek onu baskn kan tutumundan
teki u lehine vazgemeye zorlamasdr; ama hereyden nce at
malar olmasayd bu deime de olmayacakt.
Normal insan asndan bu tutumun birbirini karlkl olarak
36

dlayc olmas iin hibir neden yoktur. nsan, bakalarna boyun

eme, kavga etme ve kendini tutma becerisine sahip olmaldr. Bu
tutum birbirlerinin tamamlayclar olabilir ve uyumlu bir btnlk
oluturabilir. Eer birisi ar basyorsa bu, sadece tek izgi boyunca
ar bir gelimeye dikkati eker.
Ama bu tutumun nevrozlarda uzlamaz oluunun birka ne
deni vardr. Nevrotik insan esnek deildir; tutumu belli bir duruma
uygun dsn ya da dmesin, boyun emeye, kavga etmeye ya da
uzak durmaya itilir ve baka trl davranrsa panie kaplr. Bu ne
denle bu tutumun hepsi ayn insanda belli bir oranda bulunduu
zaman birey mutlaka ar bir atmann kucana decektir.
atmann boyutlarn genileten bir baka etken de, bu tutum
larn insan ilikileriyle snrl kalmamas, habis bir urun organik ya
pnn tamamna yaylmas gibi, bu tutumlarn da yava yava kiili
in tamamna szmasdr. Bunlar sadece bireyin bakalaryla olan
ilikisini deil, ayrca kendisiyle ve genelde yaamla olan ilikilerini
de iine alarak son bulur. Eer bu kapsaml yapnn tam anlamyla
farknda olmasaydk, sonutaki atmay, nefrete kar sevgi, savun
maya kar boyun eme, buyurganla kar uysallk vs gibi snflandrmal terimlerle ele almaya yatkn olabilirdik. Yine de bu, dine ya
da iktidara yaklamlardaki farkllk gibi basit bir kartlk zerinde
odaklaarak faizmi demokrasiden ayrdetmek gibi yamtlc olurdu.
Elbette bunlar da farkllklardr ama yalnzca bunlar zerinde vur
gulama yapmak, faizmle demokrasinin birbiriyle kesinlikle uzla
mayan iki ayn yaam felsefesi ve iki ayr dnya olduu gereini bu
landrmaya yarayacaktr.
Bir atmann bakalaryla olan ilikilerimizde bagstermesi ve
zamanla tmel kiilii etkilemesi rastlant deildir. nsan ilikileri
ylesine belirleyicidir ki bunlar gelitirdiimiz nitelikleri, kendimiz
iin oluturduumuz amalar, inandmz deerleri mutlaka ekil
lendirecektir. Btn bunlar da sonuta bakalaryla olan ilikilerimi
zi etkileyecektir ve bu nedenle kopmaz bir biimde iie gemiler
dir.*
* Bakalaryla olan ilikiyle ze ynelik tutum birbirlerinden aynlamayaca
iin, ara sra psikiyatri yaymlanndarastlanan ve u ya da bu etkenin pratik ve
teoride en nemli etken olduu anlamna gelen sav inandrc olmaktan
uzaktr.
37

Bana gre uzlamaz tutumlarn yaratt atma nevrozlarn e

kirdeini oluturmaktadr ve dolaysyla temel olarak adlandrmay
hak etmitir. Ve burada ekirdek terimini bunun nemli oluundan
tr sadece benzetirme anlamnda deil, ayrca nevrozun kay
nakland dinamik merkez olduunu vurgulamak iin kulland
m eklememe izin verin. Bu varsaym, sonulan bunu izleyecek b
lmlerde aklk kazanacak yeni bir nevroz kuramnn ekirdeidir.
Geni anlamda ele alnrsa bu kuram, nevrozlannn insan ilikilerin
deki bir rahatszln belirtisi olduu yolundaki daha nce savun
duum grn bir geliimi olarak deerlendirilebilir.*

* Bu gr ilk nce amzn Nevrotik Kiii adl kitabmda sunuldu veN ew

Ways in Psychoanalysis (Psikanalizde Yeni Yollar) ve Self-Analysis (Kendi Kendi
ne Psikanaliz) adl kitaplanmda gelitirildi.

38

nc Blm
NSANLARA YNELME

Temel atmay, bunun ileyiini birka insanda ksaca gstere

rek sunmak olanakszdr. Bu atmann ykc gc yznden nevrotik birey, bunun evresine hem bunu gzden rak tutmasna hem
de an bir biimde yaltlamayacak kadar derinlere gmmesine yara
yan bir savunma duvar eker. Bunun sonucu olarak yzeyde gr
nen ey atmann kendisinden ok, eitli zm giriimleridir.
Dolaysyla durum tarihelerinin basit bir biimde aynntlanna inil
mesi bu atmann tm sonularna ve kk farkllklarna tam bir
aklk kazandrmayacaktr; byle bir sunu zorunlu olarak gerein
den ok ayrnt tayacak ve bu nedenle olduka bulank bir tablo
oluturacaktr.
Bunun yansra bir nceki blmde izilen tablonun da tamam
lanmas gerekiyor. Temel atmann ierdii hereyi anlayabilmek
iin, kart elerin her birisini ayn ayn ele alp inceleyerek ie bala
mamz gerekiyor. u ya da bu enin ar bast ve birey iindaha
ok benimsenebilir olan ze karlk geldii bireysel tipleri gzleye
rek bunu baanyla yapabiliriz. Basitlik uruna uysal, saldrgan ve
yaltkan kiilik gibi tiplerle snflandrma yapacam.* Her bi du
rumda, gizledii atmalan olabildiince konu d tutarak, birey
iin en ok benimsenebilir olan tutum zerinde odaklaacaz. Her
bir tipte bakalarna ynelik temel tutumun, belli ihtiyalar, nitelik
* Burda "tipler" terimini sadece farkl tipik zelliklere sahip bireyler iin bir
basitletirme amacyla kullandm. Bu ya da bundan sonraki iki blmde ye
ni bir tipbilimi oluturmaya kesinlikle kalkm deilim. Birtipbilim elbette
arzu edilir birey amadahagenibir temel zerine oturtulmas gerekir.

39

ler, duyarllklar, kayglar ve zel bir deerler grubu yarattn ya da

en azndan bunlar besled iini greceiz.
Bu yolla ilerlememizin baz hatalar olabilir ama aynca belli ya
rarlan da vardr. Hereyden nce belli bir davranlar, tepkiler,
inanlar vb grubunun ilevlerini ve yapsn, bunlarn olduka belirginolduu tiplerde ele alrsak, bunlann bir lde bulank ve kank
olduu olaylardaki benzer bileenlerini tanmak daha kolay olacak
tr. Aynca sulandnlmam tabloya bakmamz, tutumun yapsal
uyumazlna tam bir aklk kazandrmamza yarayacaktr. Faiz
me kart demokrasi rneimize dnecek olursak: Demokratik ve fa
ist retiler arasndaki farka dikkati ekmek isteseydik, baz de
mokratik ideallereduyulan birinancm faistyntemlereynelikgizli birzlemlebirletii bir insan sunarakie balamazdk. Bunun ye
rine, ilk nce nasyonal sosyalist yazlardan ve etkinliklerden faist
bir kafann tablosunu elde etmeyf^alr ve bunlar da demokratik
yaam biiminin en belirgin zellikleriyle karlatrmaya geerdik.
Bu bize, iki inanlar grubu arasndaki kartla ilikin net bir gr
kazandrrd vebylecebu ikisi arasnda bir uzlama salamaya al
an bireyleri ve gruplan anlamamza yardmetmiolurdu.
1.guruptaki uysal (boyun emeci) tip, insanlara "ynelmeye" uy
gun den btn zellikleri sergiler. Belirgin bir sevecenlik ve onay
lanma ihtiyac ve bir "ee" ynelikyani, "btn yaam beklentileri
ni onun iin yerine getirecek ve iyiye ya da ktye btn sorumlulu
u stlenecek, baanl kullanm en nemli konu olan"* bir arkada,
sevgili, koca ya da kanya duyulan zel bir ihtiya sergiler. Bu ihti
yalar, btn nevrozlarda ortak olan tipik zelliklere sahiptir; yani
bunlar, zorlanmldr ve koul ya da durum aynm gzetmeyen ihti
yalardr ve engellendikleri zaman kayg ya da umutsuzluk yaratr
lar. Bunlar, bireyin teki insanlara ynelik gerek duygusundan ol
duu kadar, "bu insanlarn" yapsal deerlerinden de neredeyse ba
msz olarak etkinlikgsterirler. Bu ihtiyalardavurumlarnda ne
kadar farkllk gsterirse gstersin, hepsi de insan yaknlna yne
lik bir arzu, bir "ait olma" arzusu evresinde younlar. htiyalarn
koul ya da durum ayrm gzetmeyen yaps yznden uysal tip,
* Horney'in Kendi Kendine Psikanaliz adl eserinden alnt.
40

kendi uyumluluunu ve evresindeki insanlarla olan ortak ilgilerini

gznde bytmeye ve aync etkenleri gzard etmeye yatkn ola
caktr* . nsanlar bu yolla yanl yarglamasnn nedeni cahillik, ap
tallk ya da gzlem yetisinden yoksunluk deildir, bunu belirleyen
ey, onun zorlanml ihtiyalardr. Kendisini bir hastann resimle
rinde gsterdii gibi garip ve tehlikeli hayvanlarla evrili bir be
bek gibi hisseder. Szknusu resmi izen hanm hasta, resmin orta
yerine minicik ve aresiz oturmutu, yaknnda onu srmaya hazr
kocaman bir ay, onu dileyecek olan bir kpek, zerine atlayabile
cek bir kedi, onu boynuzlayabilecek bir boa vard. Aslnda bu du
rumda, daha ok rktc olan daha saldrganlarn, "sevgisi" en ok
gerekli olanlar oluunun dnda dier varlklarn gerek doasnn
hibir nemi yoktur. Ksaca bu tip holanlmaya, istenmeye, arzulanmaya, sevilmeye; beenildiini, benimsendiini, ho karland
n, onaylandn, kabul edildiini hissetmeye; ihtiya duyulma
ya, bakalar iin zellikle belli bir insan iin nemli olmaya; yardm
edilmeye, korunmaya, zel ilgi ve bakm grmeye, elinden tutulma
ya ihtiya duyar.
Analizin ak iinde bir hastann dikkati bu ihtiyalarn zorla
nmal yapsna ekilince,btn bu arzularn olduka "doal" olduu
nu ne srmeye yatkn olacaktr. Ve elbette burada hastann savun
mas szkonusudur. Varlnn tamam sevecenlik arzusunun hep
ten ktrm edilmesine yol aacak kadar sadistlik eilimlerine (da
ha sonra tartlacak) kaplan insanlar katmazsak, herkesin holaruldn hissetmek, ait olmak,yardm grmek vb istediini varsayabi
liriz. Hastann yanld nokta, sevecenlik peindeki lgnca aray
nn tamamnn iten olduunu ne srmesidir, buna karn gerekte
onun kendini gvende hissetmeye ynelik doyumsuz drts, bu
arayn iten olan blmn an lde glgeler.
Bu drty doyurma ihtiyac ylesine srkleyicidir ki, herey
bu amaca yneltilir. Ve birey sre iinde kendi kiiliini ekillendi
ren belli nitelikler ve tutumlar gelitirir. Bunlardan bazlar kendini
sevdirecek nitelikler olarak adlandrlabilirdi. Bakalarnn ihtiya
* Bkz. amzn Neurotik Kiilii, sevecenlik ihtiyacyla ilgili 2. ve 5. blmler,
age; ve Kendi Kendine Psikanaliz,hastalkl bamllkla ilgili 8. blm.

41

larna ynelik cokusal adan anlayabildii eyler erevesin

de bir duyarllk kazanr. rnein yaltkan bir kiinin insanlardan
uzak durma arzusunun farknda olmayabilir ama bir bakasnn ya
knlk, yardm, onay, vb ihtiyalarna kar uyank olacaktr. Otoma
tik olarak, bakalarnn beklentilerini ya da onlarn beklentileri oldu
una inand eyleri, ounlukla kendi gerek duygularn gzden
yitirecek lde yerine getirmeye alr. "zgecil," zverili ve
sevecenlik iin duyduu snrsz ihtiya dnda kimseden pek birey istemeyen bir insan olur. Kalbinin derinliklerinde, bakalarna
pek fazla ilgi duymad, onlar ikiyzl ve bencil olarak deerlen
dirmeye yatkn olduu gereine gzlerini kapar. Ama bilinsiz
gelien birey iin bilinli bir terim kullanabilirsem kendisini, her
kesten holandna, onlarn "ho" ve g venilmeye deer insanlar ol
duklarna inandrr, bu, iler acs dknklklan yaratmakla kalma
yp, ayrca bireyin genel gvensizliini de artran bir aldatmacadr.
Bu nitelikler bireyin kendisine gzkt kadar deerli deildir,
bunun nedini ksmen kendi duygularna ya da yargsna bavurmak
yerine bakalarndan istemeye itildii hereyi kr krne onlara
vermesi ve bir nedeni de bu verilenlerin karl gelmedii zaman
derinlemesine rahatsz olmasdr.
Bu niteliklerin arasnda, bunlarla iie geen ve fkeli baklar
dan, tartmalardan, rekabetten kanmay amalayan bir baka tu
tum daha vardr. Kendini arka planda tutmaya eilim gsterir, ilgi
merkezini bakalarna brakarak ikinci planda kalr; uysal, uyumlu
olur ve en azndan bilin dzeyinde ekememezlik duymaz.
Herhangi bir alma ya da zafer arzusu ylesine derinlere bastrlr
ki, bylesine kolayca gnlnn alnmasna ve hibir zaman uzun s
reli ierleme duymamasna kendisi bile arr. Bu balamda nemli
olan birey deotomatik olarak suu omuzlanma eilimidir. Yinegerek duygulan ne olursa olsun yani gerekten de sululuk duysun
ya da duymasn bakalanndan ok kendini sulayacak ve kendine
eletirel gzle bakmaya eilim gsterecek ya da kesinlikle aslsz
olan bir eletiri veya beklenen bir saldn karsnda zr dileyici ola
caktr.
Bu tutumlardan, belirgin ketlemelere ynelik belirsiz bir gei
vardr. Her trl saldrganca davran onun iin tabu olduundan,
42

burada kendini ortaya koymayla, eletirel olmayla, hak talebinde

bulunmayla, bir emir vermeyle, bir izlenim brakmayla, hrsl ama
lar iin aba gstermeyle ilgili ketlemeler buluruz. Ama ayrca yaa
mnn tamam dier insanlara yneldii iin, ketlemeleri sk sk, onu
kendisi iin birey yapmaktan ya da bireyden kendi bana haz duy
maktan alkoyan Bu, bir bakasyla paylalmayan deneyimin
ister bir yemek, ister bir gsteri, mzik, doa olsun anlamszla
mas noktasna ulaabilir. Elence zerindeki bu denli kat bir snr
lamann onun yaamn zayflatmakla kalmayp, bakalarna duy
duu bamll daha da artrdn sylemeye gerek bile yok.
Az nce adlandrlan niteliklerin idealletirilmesinin* dnda bu
tip, kendine zg baz tutumlara sahiptir. Bunlardan birisi kendisini
zayf ve aresiz birisi olarak grme duygusudur. Bir "zavall kk
ben"duygusu. Kendi kaynaklaryla babaa brakld zaman pala
marlar sklen bir gemi gibi ya da peri annesinden yoksun kalan
Cindrella gibi kendini yitik hisseder. Bu aresizlik ksmen gerektir;
hibir koul altnda belki de kavga ya da rekabet edemeyecei duy
gusu elbette gerek bir zayflk yaratr. Bunun yansra aresizliini
aka kabul eder ve bunu bakalarndan saklamaz. aresizlik, rya
larda da abartl bir ekilde vurgulanabilir. Bu tip sk sk buna bir ya
kan ya da savunma arac olarak bavurur: "Beni sevmeli, korumal,
balamalsn, beni terketmemelisin nk ylesine zayf ve eresizimki."
kinci bir zgnlk, bu tipin kendini arka planda tutma eilimin
den kaynaklanr. Herkesin kendisinden daha stn, daha ekici, da
ha zeki, daha iyi eitim grm, daha deerli olduuna inanr. Kedi
ni ortaya koymaktan ve yapsal gten yoksun oluu sahip olduu
yetileri zayflatt iin bu duygu da gerek bir temele sahiptir; ama
kesinlikle baarl olduu alanlarda bile bu aalk duygusu onun
bir bakasnn gerek yetenei ne olursa olsun becerisinin ken
disininkinden daha byk olduuna inanmasna neden olur. Saldr
gan ya da kibirli insanlarn bulunduu ortamlarda kendi deerlilii
ne ilikin duygusu daha da azalr. Ne var ki yalnz olduu zamanlar
da bile kendi niteliklerine, yeteneklerine, becerilerine olduu kadar
*Bfcz.6.Blm, deal maj

43

nesnel varlna da olduundan azdeer bimeyeeilimgsterir.

nc bir zgnlkde bakalarna olan genel bamllnn bir
parasdr. Bu, onun kendini bakalarnn onun hakknda dn
dkleriyle deerlendirmeye ynelik bilinsiz eilimidir. zsaygs,
bakalarnn onu onaylamasyla ya da ayplamasyla, onlarn seve
cenlikleriyle ya da bunun yokluuyla birlikte inip kar. Bu nedenle
her reddedilme onun iin gerek bir felakettir. Eer birisi yapt bir
arya karlk vermeyi baaramazsa, bu konuda bilin dzeyinde
mantkl olabilir, ama iinde yaad zgn dnyaya uygun olarak,
zsayg barometresi sfra der. Baka bir deyile hereletiri, redde
dilme ya da terkedilme rktc bir tehlikedir ve kendisini bu yolla
tehdit eden kiinin saygsn yeniden kazanmak iin en umutsuz a
balar ortaya koyabilir. Bu konudaki arszlnn nedeni gizemli bir
"mazoizm" eilimi deildir, bu, kendi i nermeleri temelinde ya
pabilecei tek mantksal eydir.
Btn bunlar onun zel deerler grubunun olumasna katkda
bulunur. Doal olarak deerlerin kendileri de az ya da ok ussaldr
ve onun genel olgunluk dzeyine bal olarak onaylanr. Bu deer
ler, iyilik, yaknlk, sevgi, itenlik, zgecilik, alakgnlllk dorultulanndadr; buna karn bencillikten, hrstan, kabalktan, sayg
szlktan, g kullanmndan bu niteliklere "gl olmaya" kar
lk geldikleri iin ayn zamanda gizliden gizliye hayranlk duyabilse
de tiksinir.
Bu durumda bunlar, nevrotik insanlara "ynelmenin" ierdii
elerdir. Bunlar uysallk ya da bamllk gibi herhangi bir terimle
tanmlamann ne kadar yersiz olaca aklk kazanm olsa gerek,
nk bunlarn iinde bir dnme, hissetme, edimde bulunma yo
lunun tamam btnbiryaam biimi yatmaktadr.
eliik etkenleri tartmayacam sylemitim. Ama kart ei
limlerden bastrlanlarn, ar basanlar ne lde pekitirdiini farkedemediimiz srece, bireyin bu tutumlarn ve inanlarn tamam
na ne kadar kat bir biimde tutunduunu tam olarak anlayamayz.
Bu nedenle tablonun teki yzne yle bir gz atacaz. Uysal tipi
analiz ederken derinlemesine bastrlan eitli saldrganlk eilimle
ri buluruz. nsanlara ynelik grnteki ilgisinin tam tersine kaba
bir ilgi yokluuna, dikballk tutumlarna, bilinsiz asalaklk ya da
44

bakalarn kullanma eilimlerine, bakalarn kontrol etme ve yn

lendirmeye bakalarndan stn olmaya ya da kinci zaferden haz
duymaya ynelik dinmeyen ihtiyalarla karlarz. Bastrlan itki
lerde doal olarak tr ve younluk farkllklar grlr. Bunlar ks
men bakalaryla olan eski elverisiz deneyimlere tepki olarak yk
selir. rnein bir yaam yksnde sk sk, be ya da sekiz yama
dek, sonradan yerini uysalla brakmak zere ortadan kalkacak
olan huysuzluk ve fke patlamalar buluruz. Ama birok kaynak ke
sintisiz olarak dmanlk yaratt iin, saldrganlk eilimleri daha
sonraki deneyimler tarafndan da beslenir. Bu noktada btn bunla
ra ayrntlaryla eilmek konudan epeyce uzaklamamza neden ola
caktr; burada z-gizlemenin ve "iyilin," inenmi ve yaralanm
olma duygusuna davetiye kardn; aynca dier insanlara duyu
lan bam lln, sonuta beklenen bolca sevgi ya da benimsenme
ufukta gzkmedii zaman bir batan savlm, reddedilmi, ihmal
edilmi ve kk drlm olma duygusuna yol aan kurald
bir duyarllkyarattn sylememiz yeterli olacaktr.
Btn bu duygularn, itkilerin, tutumlarn "bastrldn" syler
ken, bu terimi Freudun szkonusu ettii anlamda yani, bireyin bun
larn farknda olmamakla kalmayp, bunlar hibir zaman farkna
varmamaya ynelik, bunlarn izlerinin kendisi ya da bakalar nn
de aa kabilecei korkusuyla, her an bunlan kaygyla gzetleye
cek kadar kah ve deimez bir ilgi duyduu anlamnda kullanyo
rum. Bu nedenle her bastrma bizi u soruyla kar karya getirir:
Kendi iindeki belli gleri bastrrken bireyin gerekte ilgilendii
ey nedir? Uysal tip durumunda birka yant bulabiliriz. Bunlarn
ounu ancak, daha sonra ideal imaj ve sadistlik eilimlerinin tart
rken anlayabiliriz. Bu noktada anlayabileceimiz ey, dmanlk
duygularnn ya da bunu dile getirmenin, bireyin bakalarn sevme
ve onlar tarafndan sevilme ihtiyacn tehlikeye sokacadr. Buna ek
olarak, herhangi bir trden saldrganca, hatta kendini ortaya koyucu
bir davran bile ona bencilce gzkecektir. Bunu kendi iinde ayp
layacak ve dolaysyla bakalannn da ayplayacama inanacaktr.
Ve bu tr bir ayplanma riskini gze alamaz, nk z-saygs bt
nyle bakalarnn onayna ok fazla baldr.
Btn saldrganca, hrsl, giriimci duygularn ve drtlerin bas45

tnlmasmm bir baka ilevi daha vardr. Bu, nevrotik bir insann a
tmalarn ortadan kaldrmaya ve bunun yerine bir birlik, btnlk
duygusu yaratmaya ynelik olarak yapt birok giriimden birisi
dir. Kendi iimizde bir btnlk zlemi mistik bir arzu deildir, an
cak yaamdaki birey srekli olarak kart dorultularda itildii za
man olanaksz olan ileyii koruma zorunda olmann pratik ger
eklii tarafndan ve sonu olarak rktc paralanma korkusuna
edeerde olan birey tarafndan artrlr. Btn tutarsz eleri dibe
bastrarak bir baka eilimi ne karmak, kiilii belli bir dzene
sokmaya ynelik bilinsiz bir giriimdir. Bu, nevrotik atmalar
zmeye ynelik ana giriimlerden birisidir.
By lece btn saldrganca drtler zerinde kesin bir denetleme
kurup bunu srdrmeye ynelik ift ynl bir ilgi ortaya karm
olduk. Baka trl bireyin yaam biiminin tamam tehlikeye gire
cek ve yapay btnl yerle bir olacakt. Ve saldrganca eilimler
ne kadar ykcysa, bunlar devre d brakma zorunluluu da o ka
dar hayati olacaktr. Birey, hibir zaman kendisi iin birey istiyor gi
bi gzkmemek, hibir zaman bir istei geri evirmemek, her zaman
herkesten holanmak, her zaman geri planda kalmak vb iin saldr
ganlk eilimlerini denetlemeye alacaktr. Baka bir deyile uysal
lk ve boyun eme eilimleri pekitirilip glendirilir; bunlar daha
zorlamml ve koul ya da durum karsnda daha az ayrm gzetici
bir durum a lr*
Doal olarak btn bu bilinsiz abalar bastrlan drtlerin ile
yiine ya da kendilerini ortaya koymalarna engel olamaz. Ama bu
drtler, bireyin yapana uygun den yollardan etkinlik gsterir
ler ve kendilerini da vururlar. Birey birtakm isteklerde bulunacak
tr, nk "ok periandr," ya da "sevgi" kl altnda gizliden gizli
ye karsndaki insan bask altna alacaktr. Artan ve bastrlan d
manlk ayrca duruma bal sinirlilikten youn fke patlamalarna
dek uzanan bir alanda kk ya da byk iddet patlamalarnda da
ortaya kabilir. Bu patlamalar, incelik ve yumuak huyluluk tablo
suna uymamalarna karn, bireyin kendisine btnyle hakl tepki
ler olarak gzkr. Ve kendi nermelerine gre olduka hakldr da.
*Bkz.l. Blm, SadistlikEgimleri.
46

Bakalarna ynelik isteklerinin an ve bencilce olduunu bilmez

ken, ara sra, kendisine ylesine hakszca davranldna ki buna ar
tk daha fazla dayanamayacana inanmaktan kendini alamaz. Son
olarak, bastnlan dmanlk kr bir fkenin gcyle kar karya
kalrsa, ba anlan ya da mide rahatszlklan gibi her trden ilevsel
rahatszlkyara tabilin
Uysal tipin sahip olduu tipik zelliklerin ou ifte bir gdleni
me sahiptir. rnein kendini arka planda tuttuu zaman, srtme
lerden kanmay ve bylece bakalaryla uyum iinde yaamay
amalar; ama bu ayrca, stn gelmeye duyduu ihtiyacn btn iz
lerini ortadan kaldrmaya ynelik bir ara da olabilir. Bakalarnn
kendisinden yararlanmalarna gz yumduu zaman bu, uysalln
ve "iyiliin bir davurumudur, ama bakalarn kullanmaya yne
lik kendi arzusundan uzaklama abas da olabilir. Nevrotik uysall
n ortadan kaldrlmas iin, bandan sonuna ve uygun bir dzen
iinde atmann her iki yan zerinde de almak gerekir. Bazen,
muhafazakar psikanalitik yaynlardan, "saldrganln zgr bra
klmasnn" psikanalitik terapinin temel ve zorunlu bir paras oldu
u izlenimi ediniriz. Bu tr bir yaklam, konunun ierdii karmaklklann ve zellikle nevrotik yaplardaki farkllklarn yeterince
anlaamamasna yol aar. Bu sadece tartma konusu ettiimiz uysal
tip iin geerlidir ve burada bile geerlilii snrldr. Saldrganlk it
kilerinin su yzne karlmas zgr braka bir sretir ama "z
gr brakma" kendi iinde bir son olarak deerlendirilirse bu, bire
yin gelimesine kolayca zararl da olabilir. Sonuta kiiliin btn
lemesi iin, bu zgr brakmay, atmalarn en ince ayrntlarna
dek ele alnp incelenmesi izlemelidir.
Dikkatimizi, sevgi ve cinselliin uysal tip iin oynad role evir
me gereini duyuyoruz. Onun iin sevgi, sk sk, uruna almaya
ve yaamaya deen tek ama gibi gzkr. Sevgisiz yaam onun iin
kuru, ksr, bombo bireydir. Fritz VVittlesin zorlammh araylara
uygulad bir deyimi * kullanmak gerekirse sevgi, bunun dnda
hereyin bir yana itilmesine dek arkasndan koulan bir yanlsama
* Fritz Wittles, "Unconscious Phantoms in Neurotics," Psychoanalytic Quar
terly,Vol. VIII,2. Blm, 1939.

47

olup kar. nsanlar, doa, i ya da u veya bu trden bir elence ya

da ura, bunlara tat ve haz katacakbir sevgi ilikisi olmad srece
kesinlikle anlamszlar. Bizim kltrmzn koullan altnda bu
saplantya kadnlarda erkeklerden daha sk rastlanmas gerei, bu
nun zellikle kadnca bir zlem olduu grnn domasna yol
amtr. Aslnda bunun kadnlkla ya da erkeklikle hibir ilikisi
yoktur, ama usd ve zorlanml bir itki oluu nedeniyle nevrotik bir
olgudur.
Uysal tipin kiilik yapsn kavrarsak, sevginin onun iin neden
bu kadar nemli olduunu, neden "alklnda bir yntem" bulun
duunu anlayabiliriz. Aslnda eliik zorlanml eilimleri asndan
bu, onun iin btn nevrotik ihtiyalarn doyurabilecei tek yoldur.
Bu, holanlma ihtiyacn doyurmay olduu kadar bakalarna (sev
gi araclyla) egemen olmay, ikinci planda kalma ihtiyacn doyur
may olduu kadar (ein kesintisiz saygs araclyla) stn gelme
yi de vaad etmektedir. Bu, bir yandan kazand ve onu sevimli ya
pan btn niteliklerini dile getirmesine izin verirken, te yandan da
btn saldrganca itkilerini hakl, masum, hatta vgye deer bir te
melde doyurmasna olanak verir. Ayrca sorunlarnn ve ektii ac
nn kendi iindeki atmalardan kaynaklandnn farknda olma
d iin sevgi, btn bunlarn emin bir aresi gibi gzkr; eer ken
disini sevebilecek birisini bulabilirse, herey yoluna girecektir. Bu
umudun bir aldatmaca olduunu sylemek kolay, ama aynca onun
az ya da ok bilinsiz olan sonulandrma mantm da anlamamz
gerekir. ylednr: "Zayf ve aresizim; bu dmanlkdolu dn
yada yalnz olduum srece aresizliim bir tehdit ve tehlike ier
mektedir. Ama beni herkesten ok sevecek birisini bulursam, arbk
tehlikede deilim demektir, nk o beni koruyacaktr. Onunlayken
kendimi ortaya koymaya ihtiya duymama gerek kalmaz n k ben
istemeden ya da aklamadan o istediim eyi anlayacak ve bunu ba
na verecektir. Aslnda zayflm bir servet olsa gerek nk o benim
aresizliimi sevecek ve ben de onun gcne yaslanabileceim. Ken
di bamayken kesinlikle toparlayamayacam giriimgc, eer bu
onun iin bireyler yapmak, hatta o istedi diye kendim iin bireyler
yapmakanlamma gelirse, serpilipgeliecektir."
Yine formle edilmi mantk yrtme terimleriyle, ksmen d
48

nler, ksmen hissedilen ve ksmen de olduka bilinsiz olan eyleri

kurarak yle dnr: "Yalnz olmak benim iin bir ikence. Bu, sa
dece paylaamadm bireyden haz alamamam deil. Daha byk
birey; kaygya, yitiklik duygularna kaplyorum. Elbette bir Cu
martesi gecesi tek bama sinemaya gidebilirim ya da evde kalp bir
kitap okuyabilirim, ama bu kk drc birey olurdu nk
bu, hi kimsenin beni istemediini gsterirdi. Bu nedenle bir Cumar
tesi akam ya da bu anlamda hibir zaman yalnz kalmamay
zenle tasarlamalym. Ama eer byk bir ak bulabilirsem, o beni
bu ikenceden kurtarr; asla yalnz kalmam; ister kahvalt hazrla
mak, ister almak olsun, ister bir gnbatmn izlemek, imdi an
lamsz olan herey o zaman bir sevin olur."
Ve dnmeyi srdrr: "Kendime hi gvenim yok; her zaman,
bakalarnn benden daha usta, daha ekici, daha yetenekli oldukla
rn hissediyorum. Sonuna dek gtrebildiim iler bile nemli de
il, nk bunlardan tr kendime bir vn pay karamyorum.
Blf yapyor olabilirdim ya da bu sadece ans eseri olabilirdi. Ve el
bette bunu yeniden yapabileceimden emin olamazdm. Ve insanlar
beni gerekten tanm olsalard, benden hi de holarunazlard.
Ama kendisi iin temel bir neme sahip olduum ve beni ok seven
birisini bulsaydm, ben de herhangi bir insan olurdum. O zaman el
bette sevgi bir serabn bysne sahip olurdu. O zaman elbette bunu
elde etmek isteyen bir bireyin bunu, bir ierden deime srecine
tercih etmesi gerekirdi.
Dolaysyla cinsel iliki de biyolojik ilevinin yarusra isteni
yor olmann kantm ieren bir deere sahiptir. Uysal tip yaltlm
olmaya ne kadar eilimliyse yani cokusal katlmdan ne kadar
korkuyorsa ya da seviliyor olma konusunda ne denli umutsuzlu
a kaplrsa, cinsellik de sevginin yerine konmaya o kadar elverili
olacaktr. O zaman cinsellik, insanca yaknlamaya giden tek yol ola
rak gzkecek ve sevgi gibi bu da gzde bytlecektir, nk bu
nun gc de onun iin hereyi zecektir.
Her iki an utan da yani hastann sevgi zerindeki vurgula
masn "doal" ve bunu gzard ediini "nevrotik" olarak deerlen
dirmekten kanrsak, uysal tipin bu dorultulardaki beklentileri
nin, onun yaam felsefesinin manbksal bir sonucu olarak bagster49

ini grrz. Nevrotik olaylarda sk sk ya da her zaman m?

hastanm bilinli ya da bilinsiz mantksal sonulandrmasnn ku
sursuz olduunu ama yanl nermelere dayandn grrz. Ya
nltc nermeler, hastanm kendi sevecenlik ihtiyacn ve buna elik
eden eyleri bir sevme yetisi sanmas ve kendi saldrganca, hatta y
kc eilimlerini denklemin btnyle dnda brakmasdr. Baka
bir deyile hasta, nevrotik atmann tamamn konunun dnda b
rakr. Umduu ey, zlmemi atmalarn zararl sonularn, a
tmalarn kendi ilerinde herhangi bireyi deitirmeksizin, orta
dan kaldrmaktr; bu, her nevrotik zm giriiminde tipik olan bir
tutumdur. Bu giriimlerin kanlmaz olarak baarszla mahkum
olmasnn nedeni ite budur. Yine de bir zm olarak sevgi iin u
nu sylemek gerekir. Uysal tip, hem gl hem de ince ruhlu olan ya
da nevrozu kendi nevrozuna uyan bir e bulacak kadar anslysa,
ektii ac nemli lde azalabilir ve ortalama lde bir mutluluk
bulabilir. Ama kural olarak, dnyadaki cenneti kendisine sunmasn
umduu iliki onu daha derin bir perianln kucana atar. Kendi
atmalarn ilikiye aktarmaya ve bylece bu ilikiyi ykmaya ok
yatkndr. En elverili olaslk bile ancak gncel bunalty giderebilir;
atmalar gerek anlamda zlmedike gelimesi yine engellen
mi olacaktr.

50

Drdnc

Blm

NSANLARA KARI OLMA

Temel atmann ikind yann, yani insanlara "kar olma" eili
mini tartrken, saldrganca eilimlerin ar bast tipi inceleyerek,
nceki blmde tuttuumuz yolu izleyeceiz.
Tpk uysal tipin insanlarn "iyi, ho" olduklan inancna sk sk
ya sarlma ve tersinin kantlaryla srekli olarak artlmas gibi, sal
drgan tip de herkesin dman olduuna inanr ve byle olmadkla
rn kabul etmeyi reddeder. Onun iin yaam, amansz bir kavgadr
ve cephe gerisini eytan tutmutur. Kabul ettii istisnalar isteksizce
ve sakmmla kabullenir. Tutumu bazen olduka aktr, ama oun
lukla ince bir kentsoylu nezaket katmanyla, yanszlkla ve iyi arka
dalkla gizlenir. Bu "maske" karcla ynelik makyavellice bir tu
tuma karlk gelebilir. Yine de bu, aldatmacalardan, iten duygular
dan ve nevrotik ihtiyalardan oluan bir tablodur. Hi kimsenin ka
fasnda onun buyurgan olduu yolunda bir soru iareti bulunmad
srece, bakalarn iyi bir dost olduuna inandrma arzusu gerek
bir itenlikle birlemi olabilir. Nevrotik sevecenlik ve onaylanma
ihtiyacnn saldrganca amalarn hizmetine verilen eleri buluna
bilir. Uysal tip iin bu tr bir "maske" gerekli deildir nk onun de
erleri yle ya da byle toplumsal onayla ya da savari erdemlerle
akr.
Saldrgan tipin ihtiyalarnn da en az uysal tipinkiler kadar zorlanml olduunu anlamak iin, temel kaygnn bu insanlar da di
erleri kadar ynlendirdiini kavramamz gerekir. Bunu vurgula
mam gerekiyor, nk uysal tipte olduka ak olan korku bileeni
imdi ele alacam tipte hibir zaman kabul edilmez ya da sergilen
mez. Saldrgan tipte herey gl olmaya, g kaianmaya ya da en
azndan byle gzkmeye yneltilir.
51

htiyalar, temelde dnyann, Darwinci bir anlamda sadece ev

reye en iyi uyum salayann yaad ve glnn zayf yok ettii
bir arena olduu yolundaki inancndan kaynaklanr. Ayakta kalma
ya en ok katkda bulunan ey, byk lde bireyin iinde yaad
topluma baldr; ama her zaman iin, kaba bir kendi kan peinde
koma tutumu en nemli yasadr. Bylece saldrgan tipin temel ihti
yac, bakalann denetleme ihtiyac olur. Denetleme aralanndaki
farkllklar sonsuzdur. Aktan aa bir g uygulamas olabilir, an bir ilgililik ya da insanlan ykmllkler altna sokarak onlan do
layl yollardan kullanma szkonusu olabilir. Perde arkasndaki g
olmay tercih edebilir. Mantk yrtme ve nsezgi yoluyla hereyi
baarabilecei anlamna gelen zeka yoluyla yaklam szkonusu
olabilir. zel denetim biimi ksmen onun doal becerilerine bal
dr. Ksmen de atan eilimler kanmna karlk gelir. meinbu
tipayn anda cokusal bir yaltm eilimi de gsterirse, dorudan bu
yurganlktan kanacaktr, nk bu onu dier insanlarla ok yakn
bir ilikiye sokacaktr. Ama eer sevecenlie ynelik gizli ihtiyac
bykse aynca dolayl yntemler tercih edilecektir. Eer arzusu per
de arkasndaki g olmaysa bu, sadistlik eilimlerinin varlm gs
terir nk bu, kendi amalanna ulamak iin bakalann kullan
mak anlamna gelir. *
Ayn zamanda bakalarndan stn olmaya, baarya, saygnla
ulamaya ya da u veya bu trden ilgi ekmeye de ihtiya duyar. Bu
dorul tudaki abalar, rekabeti bir topl umda baar ve saygnlk g
kazandrd srece, ksmen gce yneltilir. Ama bunlar aynca dandan onay, alk alma ve stnlk gerei yoluyla znel bir gl
lk duygusu da yaratr. Uysal tipte olduu gibi burada da arlk
merkezi bireyin kendisinin dnda yatmaktadr; sadece bakalanndan istenen onayn eidi farkllk gsterir. Aslnda birisi de teki ka
dar bounadr. nsanlar baanmn neden kendilerini daha gvenli
hissetmelerini salamadn merak edince, buna neden olarak sade
ce ruhsal sa vsaklamalann gsterirler, ama bunu yapmalar gerei,
baanmn ve saygnln genellikle l ubuu olarak deerlendiril
mesinin boyutlanna dikkati eker.
* Bkz. 12. Blm, Sadistlik Eilimleri.
52

Bakalarn kullanma, onlar dolandrma, onlardan kendisi iin

yararlanma ihtiyac tablonun bir parasdr. Her duruma ya da iliki
ye ister parayla, saygnlkla, insan ilikileriyle olsun ister grler
le "Bundan ne kazanabilirim?" asndan baklr. Bireyin kendisi
bilinli ya da yan-bilinli olarak, herkesin bu ekilde davrandna
ve bu nedenle nemli olan eyin, bunu bakalarndan daha etkili bir
ekilde yapmak olduuna inanr. Gelitirdii nitelikler uysal tipinkilere hemen hemen tam bir kartlk gsterir. Kat ve gl olur ya da
kendine bu grnm verir. Bakalarnn olduu kadar kendi duy
gularn da "ili duygusallk" olarak deerlendirir. Sevgi onun iin
gzard edilebilir bir rol oynar. Onun iin nemli olan hibir zaman
"ak olmamas," ya da asla bir ilikiye girmemesi veya evlenmemi
olmas deil, birok kiiden daha ok arzu edilir olan ve ekiciliiyle,
toplumsal saygnlyla ya da ekonomik gvencesiyle kendi konu
munu salama alacak bir ee sahip olmaktr. Bakalarna kar d
nceli olmak iin bir neden grmez. "Neden ben dneyim? Bra
knz onlar kendi balarnn aresine baksnlar." Bir sal iindeki iki in
sandan ancak birisinin hayatta kalabileceine ilikin ahlak sorunu
terimleriyle, elbette kendi cann kurtarmaya aptal ve ikiyzl ol
maya deil alacan syleyecektir. u ya da bu trden bir kor
kusu olduunu kabul etmekten nefret eder ve bu korkuyu denetim
albna sokmaya ynelik gl yntemler bulur. rnein, haydutlar
dan korkmasna karn kendisini bo bir evde kalmaya zorlayabilir;
atlara ynelik korkusumryeninceye kadar at srtnda kalma konu
sunda srar edebilir; ylanlara ynelik korkusundan kurtulmak iin
bilerek ylanlarn bulunduu bilinen bataklklarda dolaabilir.
Uysal tip boyun eme eilimi gsterirken, saldrgan tip iyi bir
kavgac olmak iin elinden gelen hereyi yapar. Tartmalarda uya
nk ve zekidir ve hakl olduunu kantlamak iin youn bir pskrt
me savama girer. Srtn duvara dayad ve kavga etmekten baka
seenei kalmad zaman ustalnn ve gcnn doruuna ulaa
bilir. Bir oyunu kazanmaktan bile korkan uysal tipin tersine kolay
kolay kaybeden bir insan deildir ve kesinlikle zafer ister. Uysal ti
pin suu kendi stne almaya hazr oluu kadar o da bakalarm su
lamaya hazrdr. Her iki durumda da sululuun ele alnmas her
hangi bir rol oynamaz. Uysal tip, sululua snrken karsndaki
53

insan yattrmaya itilir. Benzer bir biimde saldrgan tip de, kar
sndaki insann hatal olduuna inanmaz; sadece kendisinin hakl
olduunu savunur nk tpk bir ordu nun herhangi bir saldry ge
ri pskrtmek iin gvenli bir kilit noktasna ihtiya duymas gibi, o
da bu znel eminlik temeline ihtiya duyar. Kesin anlamda zorunlu
olmad srece bir hatay kabul etmek ona, tam bir aptallk olmasa
bilebalanmazbir zayflkgsterisi gibi gzkr.
Saldrgan tipin ktlk dolu bir dnyaya kar kavga etmek zo
runda olma tutumu, keskin bir gerekilik duygusu gelitirme gere
iyle uyum iindedir. Hibir zaman bakalarndaki herhangi bir
hrs, agzllk, savsaklama ya da onun kendi amalarm engelle
yebilecek bir baka ey belirtisini gzden karacak kadar "saf' olma
yacaktr. Rekabeti bir toplumda bu tr nitelikler gerek bir incelik
ten daha yaygn olduu iin, saldrgan tip kendisini gereki olarak
deerlendirmekte hakl olduuna inanr. Aslnda elbette o da uysal
tip kadar tek yanldr. Gerekiliinin bir baka yan da tasarlama ve
nsezgi zerindeki vurgulamasdr. Her iyi strateji uzman gibi o da
her ortamda kendi ansm, rakiplerinin glerim ve olas tuzaklar
deerlendirmede ok dikkatlidir.
Kendisini her zaman en gl, en zeki, arkasndan en ok koulan
insan olarak ortaya koymaya itildii iin, byle olmann gerektirdii
yeterlilii ve beceriklilii gelitirmeye alr. ine balad haz ve
zeka onu ok saylan bir ii ya da kendine ait bir ite baanl yapabi
lir. Ne var ki iine kendini kaptracak denli byk bir ilgi duyduu
yolunda brakt izlenim bir anlamda yanltcdr, nk onun iin
i, amaca ynelik bir aratr. Yapt ii sevmez ve bundan gerek bir
haz duymaz; bu, onun duygulan yaamnn dna srp karma
syla tutarl bir olaydr. Duygularm bu ekilde bomasnn ift azl
bir etkisi vardr. Bir yandan bu, baan asndan kesin bir ayncalktr
nk bu onun kendisine daha ok g ve saygnlk kazndracak
nesnelerin retiminde iyi yalanm bir makina gibi yorulmak nedir
bilmeksizin almasna olanak verir. Burada duygular da araya gi
rebilirdi. Bunlaronu inandrc bir biimde daha az frsat kar do
rultusunda alma izgisine sokabilirdi; bunlar onun, baanya gi
den yolda sk sk kullanlan yntemlerden kanmasna neden olabi
lirdi; iinden uzaklap, kendi amalan iin yararl olacak insanlar
54

yerine doadan ya da sanattan haz almaya ya da arkadalarn dost

luuna ekilebilirdi. te yandan duygularn boazlanmasndan
kaynaklanan cokusal ksrlk, yapt iin niteliine bireyler yapa
caktr; gerekten de bu, onun yaratcln mutlaka baltalayacaktr.
Saldrgan tip kesinlikle ketlenmemi bir insan gibi gzkr. Ken
di arzularn ortaya koyabilir, emirler yadrabilir, kzgnln dile
getirir, kendini savunur. Ama gerekte ketlemeleri uysal tipinkilerden daha az deildir. zgn ketlemelerinin ilk bakta ketlemeler
olarak dikkatimizi ekmemesinin ba sorumlusu, toplumumuzun
buna verdii deer deildir. Bu ketlemeler cokusal alanda yatmak
tadr ve saldrgan tipin dostlua, sevgiye, sevecenlie, yakn anlay
a, kar gtmeyen, elenceye ynelik yetisiyle ilgilidir. O, bu sonucusunu bir zaman kayb olarak deerlendirecektir.
Kendisine ilikin duygusu, kendisinin gl, drst ve gereki
olduu yolundadr, dnyaya onun gzyle baktnz zaman bunlann hepsi de dorudur. Kendi nermelerine gre kendine ilikin de
erlendirmesi kesinlikle mantkldr, nk onun iin acmaszlk
g, bakalarna ynelik sayg yokluu drstlk ve kaba bir kendi
amalan peinden koma tutumu gerekilik demektir. Drstl
izgisindeki tutumu ksmen, gndelik ikiyzllkleri zekice gzler
nne serme yetisinden kaynaklanr. Bir olayn yaratt cokuyu,
insanhk sevgisine ilikin duygulan ve bunun gibi eyleri basit bir al
datmaca olarak grr ve toplumsal bilin ya da Isavari erdem mas
kelerini indirmek onun iin pek zor olmaz. Kendi deerler grubu, ya
ama sava felsefesi erevesinde kurulur. G insan hakl yapar,
insanln ve merhametin can cehenneme. Homo hotnini lupus.. * Bu
rada, nazilerin bize tanttklanndan pek farkl olmayan deerlerle^
kar karyayz.
Saldrgan tipin gerek yaknl ve dostluu olduu kadar bunla
rn taklitlerini, uysall ve boyun emeyi de reddetme eiliminde
znel bir mantk vardr. Ama onun aradaki fark anlayamayacan
dnmek bir yanlg olacaktr. Gl bir insanda kuku gtrmez
bir dostluk ruhuyla karlanca bunu pekala alglayabilir ve buna
sayg duyabilir. Burada szkonusu olan, bu alanda fazla ayrm g
*Lat. insan insann kurdudur. (.N.)
55

zetmeksizin bunun kendisine ters dtne inanmasdr. Her iki

tutum da ona yaama savanda yk gibi gzkr.
O zaman neden, daha yumuak insanca duygulan bu denli id
detle reddeder? Neden, dier insanlann sevecen davranlanyla
karlat anda midesinin bulandn hisseder? Neden, birisi yan
l bir zaman olarak deerlendirdii bir anda yaknlk gsterirse o
kadar aalayc olur? Saldrgan tip, onlan grnce ii paraland
iin dilencileri kapsndan kovan bir insan gibi davranr. Gerekten
dedilencilere kar aka kt davranabilir; en basit bir istei bile l
sz bir iddetle geri evirebilir. Bu tr tepkiler ona zgdr ve
analizin ak iinde saldrganlk eilimlerinin katl azaldka ok
daha kolayca gzlemlenebilir. Aslnda bakalarndaki "yufka yrek
lilik" duygulan izgisindeki tutumu karmaktr. evresindeki in
sanlardaki yumuak ball kmsedii dorudur, ama aynca
bunu sevinle de karlar, nk bu onun kendi amalan peinde
komas iin daha zgr olmasna neden olur. Yoksa neden sk sk
uysal tipin ekimine kapldm tpk uysal tipin sk sk onun b
ysne kapl gibi hissetsin? Tepkisinin bu kadar an oluunun
nedeni, bunun kendi iindeki btn scak duygularla savama ihti
yac tarafndan alevlendirilmesidir. Her trden yaknl bir tr ie
rideki hain ibirliki, ieriden alan bir dman olarak gren stninsannda Nietzsche, bize bu dinamik glerin gzel bir aklama
sn sunar. Bu tr bir insan iin "yufka yreklilik" sadece sevecenlik,
acma ve benzeri duygular anlamna deil, aynca uysal tipin ihtiyalannda, duygulannda ve deer llerinde gizli olan herey anlam
na gelir. rnein dilenci olaynda gerek bir yaknlk duygusu akm
larna, dilencinin yakansm yerine getirmeye ynelik bir ihtiyaca,
yardmsever olmas gerektiine ilikin bir duyguya sahip olabilirdi.
Ama btn bunlan kendinden uzaklatrma ihtiyac daha byktr
ve sonuta dilenciyi geri evirmekle kalmaz, onu krar da.
Uysal tipin sevgi yoluyla ulamaya alt farkl itkileri kayna
trma umudu, saldrgan tip tarafndan toplumsal alanda tannma it
kisinde aranr. Tannm olmak ona sadece ihtiya duyduu olumlanmay vaad etmekle kalmaz, bakalar tarafndan holanlyor ol
mann ek bysn ve buna karlk olarak onlardan holanabilir ol
ma olasln da korur. n by lece atmalarna bir zm neriyor
56

gibi gzkt iin, bu tipin arkasndan kotuu bir serap olup

kar.
Saldrgan tipin mcadele mant kural olarak uysal tip duru
munda sunulanla zdetir ve bu nedenle ksaca zetlemek yeterli
olacaktr. Saldrgan tip iin herhangi bir yaknlk duygusu ya da "iyi"
olma ykmll veya uysallk tutumu, yaam biiminin tmel
yapsna ters decek ve bu yapnn temellerini sarsacakt. Ayrca bu
kart eilimlerin suyzne kmas onu temel atmasyla kar
karya brakacak ve bu nedenle zenle besledii dzeni birlik d
zenini yok edecekti. Bunun sonucu ise, btn yumuaklk eilim
lerinin bastrlmasnn, saldrganlk eilimlerini pekitirerek daha
bir zorlanml hale getirmesidir.
Tarttmz bu iki tip konusunda net bir gre sahip olursak,
bunlarn polar (kart) ulara karlk geldiklerini grebiliriz. Birisi
iin ho olan, dieri iin irentir. Birisi herkesten holanmak zorun
dadr, dieri herkesi potansiyel dman olarak deerlendirmek. Bi
risi her ne pahasna olursa olsun kavgadan kanmaya alr, dieri
bunu kendi yapsnn doal bir esi olarak grr. Birisi korkuya ve
aresizlie drt elle sarlr, dieri bunlar devre d brakmaya al
r. Birisi nevrotik bir yoldan da olsa insanca ideallere ynelir, dieri
bir yaama sava felsefesine. Ama bunlardan hibirisi zgrce yap
lan bir seim deildir; her ikisi de isel zorunluluklar tarafndan be
lirlenmitir, zorlanmldr ve esneklikten yoksundur, ikisinin bulu
abilecei ortabirnokta yoktur.
imdi artk tarttmz ama uruna, tipler sunumuzda geldiimiznoktamn ilerisinebiradmdaha atabiliriz. Temel atmann ie
riini kefetmeye baladk ve u ana dek bunun iki yann, iki farkl
tipte ar basan eilimler olarak ileyiini grdk. imdi atmamz
gereken adm, bu iki kart tu tum ve deer gruplarnn e gte i ba
nda olduu bir inam grntlemektedir. Byle bir insann, kat
bir biimde kart iki dorultuda gdlendirilecei ve bu nedenle
kolay kolay ileyilerini srdremeyecei ak deil mi? Konunun
z, onun paralanaca ve hareket edemeyecek kadar ktrm ola
cadr. Onu tanmladmz gruplardan birisine ya da tekine so
kan bir itkiler toplamn devre d brakma abas ona aittir; bu onun
kendi atmalarn zmek iin giritii yntemlerden birisidir.
57

Jung'un terimleriyle konuursak, bu durumda tek yanl bir geli

me bandan sonuna elverisiz gzkr. Bu, olsa olsa ekil asndan
doru bir grtr. Ama bu gr dinamik glerin yanl yorum
lanmasna dayand iin antrd eyler yanltr. Jung, tekyanllk grnden yola kp, tedavide hastann kendi iindeki teki
kart yan benimsemesine yardm edilmesi gerektiini ne srnce
unu sormamz gerekiyor: Bu nasl olabilir? Hasta bunu benimseye
mez, sadece alglayabilir. Eer Jung bu admn hastay btn bir in
san yapacam umuyorsa, bu admn son btnleme iin elbette ge
rekli olduunu anmsatmamz gerek, ama bu kendi bana sadece bi
reyin kendi atmalaryla yzlemesi anlamna gelir. Jungun ge
rektiince deerlendiremedii ey, nevrotik eilimlerin zorlamml
doasdr. nsanlara ynelmeyle insanlara kar olma arasnda ya
da Jung'un syleyecei gibi erkeklikle diilik arasnda sadece g
llkle zayflk arasndaki fark gibi bir fark yoktur. Hepimiz hem uy
sallk hem de saldrganlk potansiyeline sahibiz. Ve zorlamml ola
rak gdlendirilmeyen bir insan, yeterince aba gsterirse belli bir
btnlemeye ulaabilir. Ama her iki yap da nevrotik olunca, her
ikisi de geliimimiz iin zararl olacaktr. ki istenmeyen eyin birbi
rine eklenmesi ho bir btn oluturmaz, iki uyumaz eyden uyum
lu bir btnlk eldeedilemez.

58

Beinci Blm
NSANLARDAN UZAKLAMA
Temel atmann nc yam, cokusal yaltma, insanlardan
"uzaklamaya" duyulan ihtiyatr. nsanlardan uzaklamay, bunu
kendisi iin ar basan eilim duruma getiren tipte tartmadan n
ce, nevrotik cokusal yaltmn ne anlama geldiini anlamamz gere
kir. Bu elbette ara sra yalnz kalmay isteme olgusu deildir. Yaam
ciddiye alan herkes ara sra yalnz kalmak ister. Toplumumuz, yaamm dsal eleri iindebiziylesineyalaypyutmuturki,yalnzlk
ihtiyacna kar yeterli bir anlaytan yoksunuz, ancak bunun kiisel
doyum iin tad olaslklar her an felsefe ve dinleri tarafndan
vurgulanmtr. Anlaml bir yanlzlk arzusu elbette nevrotik deil
dir; bunun tersine birok nevrotik kendi i derinliklerinden kaar ve
yapc bir yalnzlk (inziva) yetisinden yoksunluk, kendi iinde bir
nevroz belirtisidir. Sadece eer insanlarla iliki kurmaya, onlarla bir
likte olmaya dayanlmaz bir gerilim elik ediyorsa ve yaamdan
uzaklama temelde bu gerilimden kamaya ynelik bir ara duru
muna gelirse, ite bu yalnz olma arzusu nevrotik cokusal yaltmn
bir gstergesi olur.
nemli lde yaltlm (insanlardan uzak) bir insann baz zel
likleri ylesine ona zgdr ki, psikiyatristler bu zelliklerin sadece
yaltkan tipe ait olduunr dnme eilimi gsterir. Bunlardan en
ak olan, insanlara ynelik genel bir yabanclamadr. Onda dikka
timizi ilk eken ey bu olur, nk o zellikle bunu vurgular, ama as
lnda onun yabanclamas da dier nevrotiklerinkinden daha b
yk deildir. rnein tarttmz iki tipte hangisinin daha ok ya
banclam olduu yolunda genel bir gre varmak olanaksz ola
cakt. Ancak u kadarm syleyebilirdik: Uysal tipte bu zellik gizle
nir ve bunu kefettii an anr ve korkuya kaplr, nk yaknla
59

duyduu tutkulu ihtiya onu, kendisiyle bakalar arasnda hibir

boluun bulunmadna inanmaya ok hevesli yapar. Hereyden
nce insanlara yabanclama, insan ilikilerinin bozulduunun sa
dece bir gstergesidir. Ama btn nevrozlarda karmza kan du
rum budur. Yabanclamann boyutlar, nevrozun ald zel biim
lerden ok, bu ilikilerdeki rahatszln arlna baldr.
Sk sk cokusal yaltma (insanlardan uzaklamaya) zg olarak
deerlendirilen bir baka tipik zellik de kendine yabanclama, ya
ni, cokusal deneyimlerdeki bir krelme, bireyin ne olduuna, neyi
sevdiine, neden nefret ettiine, neyi kmsediine, ne umduu
na, neden korktuuna, neye ierlediine, inandna ilikin bir belir
sizliktir. Yine bu tr bir kendine yabanclama da btn nevrozlarda
ortak olan bir zelliktir. Nevrotik olduu lde her insan, uzaktan
kumanda edilen bir uak gibidir ve bu nedenle kendisiyle olan ba
n, yaknlm mutlaka yitirecektir. Yaltlm insanlar, Haitili bilgi
nin zombilerine benzeyebilirler: lp byyle yeniden diriltilen
ruhlar; bunlar, canl insanlar gibi ileyebilir, alabilirler ama ile
rinde hayat yoktur. Yine dierleri, olduka zengin bir cokusal yaa
ma sahip olabilirler. Bu tr farkllklar var oldu j iin kendine ya
banclamay sadece cokusal yaltma zg bir ey olarak deerlen
direnleyiz. Yaltkan insanlarda ortak olan ey daha farkldr. Bu, biri
sinin bir sanat rnne bakt gibi onlarn da kendilerine bir tr nes
nel ilgiyle bakabilme becerileridir. Belki de bunu tanmlamann en
iyi yolu, bu insanlarn kendilerine kar da yaama ynelik "seyirci"
tutumlaryla ayn olan bir tutuma sahip olduklarn sylemek ola
caktr. Bu nedenle sk sk, kendi ilerinde srp giden olaylarn usta
bir gzlemcisi olabilirler. Bunun en ak rnei bu insanlarn rya
sembolleri konusunda sk sk sergiledikleri akllara durgunluk ve
ren anlama yetisidir.
Belirleyici olan, bu insanlarn kendileriyle bakalar arasna co
kusal bir uzaklk koymaya duyduklar isel ihtiyatr. Daha kesin ko
numak gerekirse bu onlarn isler sevgide, kavgada, ibirliinde, is
ter rekabette olsun, bakalarna u ya da bu yolla cokusal adan ka
tlmamaya ynelik bilinli ya da bilinsiz kararlardr. evrelerine,
iine hi kimsenin giremeyecei bir tr byl bir ember izerler.
Ve insanlarla yzeysel olarak "iyi geinebilmelerinin" nedeni ite
60

budur. Bu ihtiyacn zorlanmal yaps, bu insanlarn sihirli emberle

ri ihlal edildii zaman dnyaya gsterdikleri kayg tepkisinde ken
dini ele verir.
Bu insanlarn gelitirdii btn ihtiyalar ve nitelikler katlm
dan uzak durmaya ynelik bu temel ihtiyaca ynelir. Bunlar arasn
da en arpc olan z-yeterlilik ihtiyacdr. Bunun en ak davurumu
da becerikliliktir. Saldrgan tip de becerikli olmaya yatkndr. Ama
ondaki bu yatknlk ruhu farkldr; onun iin bu, dmanca bir dn
yada kendi yaam kavgasn srdrmenin ve kavgada dier insanla
r yenmeyi istemenin nkouludur. Yaltkan insanda ise bu eilim
ruhu Robinson Crusoe'nunkine benzer: Yaamak iin becerikli ol
mak zorundadr. Yaltmn dengeleyecei tek yol budur.
ok daha tehkikeli olan bir z-yeterlilii koruma yolu da, bireyin
bilinli ya da bilinsiz olarak kendi ihtiyalarn snrlandrmasdr.
Burada altta yatan kuraln, hibir zaman hi kimseye ya da hibireye onu vazgeilmez klacak kadar balanmamak olduunu anmsar
sak, z-yeterlilik ynndeki eitli tutumlar daha iyi anlarz. Bu
ballk, onun insanlardan uzakln, cokusal yaltmn fel ede
cekti. En iyisi hibireye fazla nem vermemektir. rnek vermek ge
rekirse: Yaltlm kii gerek bir haz alma yetisine sahip olabilir ama
bu haz u ya da bu yolla bakalarna balysa, bundan vazgemeyi
tercih eder. Bir tatil akamnda birka arkadayla birlikte olmaktan
haz duyabilir ama genel anlamda topluca yaamaktan ve toplumsal
ilevlerden holanmaz. Benzer bir biimde, rekabetten, prestijden ve
baardan kanr. Yemesini, imesini ve yaam alkanlklarn snr
landrmaya yatkndr ve bunlar, karlamak iin gerekli olan paray
kazanmak iin fazla zaman ya da enerji harcamay gerektirmeyecek
bir dzeyde tutar. Bir kk dme olarak deerlendirdii hastala
kesin bir ierleme duyabilir, nk bu onu bakalarna balanmaya
zorlar. Bir konu zerinde kazanmak istedii bilgiye dolaysz ve tek
elden ulama konusunda srar edebilir. rnein, Rusya ya da yaban
csysa bu lke konusunda bakalarnn sylediklerine ya da yazdk
larna inanmak yerine, kendi bana grmek ya da duymak isteye
cektir. Eer yabanc bir kentteyken yol sormay reddetmek gibi sa
ma boyutlara gtrmeseydi, bu tutum etkileyici bir isel bamszlk
yaratacakt.
61

Bir baka belirgin ihtiya da onun gizlilie (mahremiyete) duy

duu ihtiyatr. Bu tip, otel odasnn kapsndaki "Rahatsz Etmeyi
niz" yazsn krk ylda bir kaldran bir insana benzer. Kitaplar bile
davetsiz konuklar, dardan bireyler olarak deerlendirilebilir. Ki
isel yaamna yneltilen her soru onu oke edebilir; bir gizlilik per
desine brnme eilimi gsterir. Krkbe yandaki bir hastam bir
keresinde, annesinin ona tanrnn pencere kepenklerinin arkasndan
bile bakabileceini ve onun tmaldann yediini grebileceini sy
ledii gnden bu yana tanrnn hereyi bilirliine hala ierlediini
syledi. Bu hasta, yaamnn en nemsiz ayrntlar konusunda bile
az sk bir insand. Bu tip, eer insanlar ona "sahip karlarsa" kp
lere binebilir; bu onun kendisini ayaklar altna alnm gibi hissetme
sine neden olur. Kural olarak tek bana almay, uyumay, yemek
yemeyi tercih eder. Uysal tipin tam tersine herhangi bir deneyimi
paylamaktan holanmaz; kardaki onu rahatsz edebilirdi. Baka
laryla birlikte mzik dinlerken, konuurken ya da yrrken bile
gerek haz ancak daha sonra, geriye dnp yaadklarn gzden ge
irirken aa kar.
z-yeterlilik ve gizlilik onun en belirgin ihtiyacna, yani tam ba
mszlk ihtiyacna hizmet eder. Kendisi bamszln olumlu de
ere sahip birey olarak deerlendirir. Kukusuz, bu ortalama bir
deere sahiptir. Eksiklikleri ne olursa olsun yaltlm bir insan elbet
te kurallara uyan bir robot deildir. Rekabeti savamdan uzak olu
uyla birlikte, kr krne uzlamay reddetmesi ona belli bir b
tnlk kazandrr. Buradaki aldan, bamszla kendi iinde bir
son olarak bakmas ve bunun deerinin kesinlikle bununla ne yapt
na bal olduu gereini dikkate almamasdr. Cokusal yaltm
olgusu gibi bunun bir paras olan bamszl da olumsuz bir yne
lime sahiptir; bunun amac etkilenmemek, zorlanmamak, balan
mamak, ykmllk altna girmektir.
Dier her eilim gibi bamszlk ihtiyac da zorlanmldr ve durum-koul ayrm gzetmez. Bu, u ya da bu yolla zorlama, etki, y
kmllk, vb anlamna gelen hereye ynelik an bir duyarllkta
kendini da vurur. Duyarlln derecesi, cokusal yaltmn youn
luu iin iyi bir lttr. Zorlama olarakalglanan ey bireyden bire
ye deiir. Boyunba, ayakkab, kemer gibi eylerin verdii fiziksel
62

bask bir zorlama olarak alglanabilir. Bir gr alannn engellen

mesi bir hapsedilmi olma duygusu uyandrabilir; bir tnelde ya da
maden ocanda olmak kayg yaratabilir. Bu dorultudaki duyarl
lk, kapal alan fobisine (klastrofobi) tam bir aklama deildir, ama
u ya da bu lde bunun arka cephesini oluturur. Olasysa uzun
sreli ykmllklerden kanr. Bir szleme imzalamak, bir yl
dan uzun sreli bir kira szlemesi yapmak, evlenmek, bu tip iin
zordur. Yaltkan insan iin elbette evlilik, konunun ierdii insanca
yaknlamadan tr bir korunma ihtiyac ya da ein kendi zel
liklerine tam anlamyla uyacana duyulan inan tehlikeyi bir l
de azaltabilse de her durumda tehlikeli bir konudur. Sk sk, ger
dekten nce bir kayg bagsterir. dn vermeyiiyle zaman, o
unlukla bir zorlama olarak alglanr; bir zgrlk yanlsamasn ko
rumak iin birey iine be dakika ge gitme alkanlna snabilir.
Onun iin zaman izelgeleri bir tehlike ierir; bu tip hastalar, zaman
izelgelerine bakmay reddeden ve aklna estii anda istasyona gi
dip bir sonraki treni beklemeyi yeleyen adam yksnden hola
nacaklardr. Ondan belli bireyi yapmasn ya da belli bir tarzda dav
ranmasn bekleyen insanlar, ister bu beklentiler gerekten de dile
getirilsin, ister var olduklar dnlsn, onu tedirgin eder ve ba
kaldrmaya iter. rnein genellikle armaan vermekten holanabi
lir ama doum gn ya da yeni yl armaanlar almay unutacaktr,
nk ondan bunlar beklenir. Benimsenen davran kurallarna ya
da geleneksel deerlere uymak onun iin tiksindirici bireydir. Sr
tmelerden kanmak iin dardan bunlara uyuyor gibi gzke
cektir, ama kendi kafasnda btn geleneksel kurallar ve deer l
lerini inatla reddedecektir. Son olarak, herhangi bir neri kendi arzulanyla aksa bile bir bask altna girme olarak alglanr ve diren
meyle karlar. Bu durumda direnme, bakalarm engellemeye y
nelik bilinli ya da bilinsiz bir arzuyla iie geebilir.
Btn nevrozlarda ortak olmasna karn stnlk duyma ihti
yacn burada nemle vurgulamak gerekir nk bu, cokusal yal
tmla yapsal bir btnlk iindedir. "Fildii kulesi" ve "grkemli ya
ltm" ifadeleri, gndelik konumada bile cokusal yaltmla stn
ln neredeyse deimez olarak iie getiinin kamdandr. Belki
de hi kimse zellikle gl olm aksam ya da esiz bir nemlilik duy
63

gusu tamakszn cokusal yaltma dayanamaz. Klinik deneyimi de

bunu dorular. Yaltkan bir insann stnlk duygusu nesnel bir ba
arszlk ya da atmalardaki anlk bir art tarafndan geici olarak
paraland an, yalnzla dayanamayacak bir duruma gelir ve l
gnca bir sevecenlik ve korunma arayna kendini kaprabilir. Ya
am yksnde sk sk bu tr dalgalanmalar grlr. On-yirmi
yalan arasnda olduka gnlsz birka dostluk, arkadalk kur
mu olabilir, ama kendisini nispeten daha rahat hissettii olduka
yaltlm bir yaam srmtr. stisna eyler yapacakken, kendini
gelecee ilikin fantazilere kaptrmtr. Ama daha sonra bu fantaziler gerekliin sert kayalanna toslaynca parampara olmutur. Or
ta renim yllannda birinci olmaya ynelik tartmasz bir istee sa
hipken, kolej yllarnda dddi bir rekabetle kar karya gelmi vegeri ekilmitir. Sevgi ilikileri kurmaya ynelik ilk giriimleri baanszlkla sonulanmtr. Ya da ya ilerledike ryalanmn gerekle
mediini kavramtr. Derken insanlardan uzak olmak dayanlmaz
bir durum alm ve insan yaknlna, cinsel ilikilere, evlilie yne
lik zorlanml bir itki onu yiyip bitirmitir. Sevilmesi kouluyla her
trl saygszla boyun emeye razdr. Bu tr bir insan psikanalitik
terapide geldii zaman hl belirgin ve ak olmasna karn coku
sal uzakl zerinde alamaz. Balangta istedii tek ey, u veya
bu eklinde sevgi bulmas iin yardn edilmesidir. Ancak ve ancak
kendini olduka gl hissettii zaman "yalnz yaamay ve bu yal
nzl sevmeyi" tercih ettiini byk bir rahatlama eliinde kefe
decektir. Buradaki izlenim, onun sadece eski cokusal uzaklna ge
ri dnd yolundadr. Ama aslnda bu, ilk kez imdi istedii eyin
cokusal yaltm olduunu yeterince salam bir temelde kendine
kar bile kabul edebilecek bir durumda olduu anlamna gelir. Bu
an, onun cokusal uzakl zerinde almak iin iyi biran olacaktr.
Yaltlm tip durumunda stnlk ihtiyacnn baz zel yanlan
vardr. Rekabeti savamdan tiksindii iin, srarl ve tutarl aba
yoluyla bakalanndan gerek anlamda stn gelmeyi istemez. Bu
nun yerine, kendisi herhangi bir aba gstermeksizin iindeki hzi
nelerin farkedilmesi gerektiine inanr; o kln bile kprdatmak zo
runda kalmakszn insanlar onun byklne inanmaldr. rne
in ryalarnda uzak bir kyde gizlenmi olan ve grmek iin uzak
64

yerlerden uzmanlarn geldii hazine depolan grntleyebilir. B

tn stnlk inantan gibi bu da bir donluk esi ierir. Gizli hazi
ne onun sihirli emberinin iinde kurduu zihinsel veckusal yaa
m simgeler.
stnlk duygusu, bir baka yoldan daha onun kendi esizliine
duyduu inancnda dile gelir. Bu, onun kendisini bakalarndan ayn
ve farkl hissetmeyi isteyiinin dolaysz bir rndr. Kendisini, bir
tepenin bandaki yalnz bir aaca benzetebilir, buna karn aada
ki ormann aalarnn gelimesi, evrelerindeki teki aalar tara
fndan engellenmektedir. Uysal tip karsndaki insana "Benden ho
lanacak m? yolunkaki sessiz soruyla bakarken ve saldrgan tip "Ne
kadar gl ya da dmanca?" olduunu anlamaya alrken ya da
"ime yarayabilir mi?" diye dnrken, cokusal yaltm iindeki
insann ilk sorusu "lerimeburnunu sokacak m? Beni etkilemek mi
isteyecek, yoksa yalnz m brakacak?" olacaktr. Peer Gynt'indme
yapmcsyla karlat sahne, bu tip bir insann, bakalarnn elin
de ekillendirilmi olma konusunda duyduu dayanlmaz rperti
nin kusursuz bir sunusudur. Cehennemde kendisine bir odann ay
rlm olmas ho birey olacakt ama bir maden potasna atlm ol
mak, ekillendirilmi ya da bakalarna uyarlanm olmak tyler r
perten bir dncedir. Kendisini esiz bir dokuya ve renkler birlei
mine sahip olan ve sonsuza dek hep ayn kalacak olan bir ark hals
gibi hisseder. Kendisini evrenin zararl etkisinden korumu olma
syla ve bunu srdrmeye duyduu kararllkla ok vnr. Kendi
deimezliini el stnde tutarken, btn nevrozlarda yapsal olan
katl kutsal bir ilke mertebesine karr. Kendi yaay biimini in
ceden inceye ilemeye, buna daha byk bir saflk ve parlaklk ver
meye gnll, hatta hevesli olduu iin, bu yaay biimine dar
dan hibir yabanc maddenin katlmamas konusunda srar eder.
Olanca yalnzl ve yetersizliiyle, karmza Peer Gyntin parolas
dikilir: "Kendin iinyeterli ol."
Bu tipin cokusal yaam tanmlanan dier tiplerdeki kadar kah
bir yap izlemez. Yaltlm tip durumunda bireysel farkllklar b
yktr, bu nun ba nedeni, ar basan eilimleri olumlu amalara y
nelen birisinde sevecenlik, yaknlk, sevgi; tekinde ayakta kalma,
ynetme, baan dier iki tipten farkl olarak bu tipin amalarnn
65

olumsuz olmasdr. Karsndaki insanlara cokusal adan katlma

mak hi kimseye ihtiya duymamak onlarn kendisini etkilemelerine
izin vermemek ister. Bu nedenle cokusal tablo, gelitirilen ya da bu
olumsuzluk at altnda canl kalmasna izin verilen arzulara bal
olacaktr ve cokusal yaltmda yapsal olan ve eilimler olarak tanmlanabi lecek ancak birka eilim vardr.
Btn duygulan bastrmaya, hatta bunlann varlm reddetme
ye ynelik genel bir eilim vardr. Bu noktada, ozan Anna Maria Armi'nin yaymlanmam bir romanndan bir pasaj buraya aktarmak
istiyorum, nk bu sadece bu eilimi deil, cokusal yaltm iinde
ki insann tipik tutumlann da ustaca dile getirmektedir. lk genlii
ni anmsayan romann ba kahraman unlan syler: "Gl bir fi
ziksel ba (babamla olduu gibi) ve gl bir ruhani ba (kahramanlanmla olduu gibDgrntleyebiliyordum, ama bu ban duy
guyu nereden ya da nasl aldm gremiyordum; ksaca duygular
diye bir ey yoktu insanlar dier birok konuda olduu gibi bu ko
nuda da yalan sylemilerdi. Tepeden trnaa buz kesilmiti B. 'Peki
ya zveriyi nasl aklyorsunuz?' dedi. Bir an iin, szlerindeki ger
ek beni sersemletmiti; derken zverinin de bir baka yalan olduu
na ve yalan olmad zaman da fiziksel ya da ruhsal bir edim olduu
na karar verdim. O zamanlar tek bama yaamay, asla evlenmeme
yi, pek fazla konumakszm, yardm istemeksizin gl ve huzur do
lu olmay dlerdim. Kendi zerimde almak, zgr, daha zgr
olmak, aka grmek ve yaamak iin d kurmay brakmak iste
dim. Ahlakn hibir anlam olmadn; kesinlikle doru olduu s
rece iyi ya da kt olmann hibir fark olmadm dndm. En
byk gnah yaknlk aramak ya da yardm beklemekti. Ruhlar ba
na banda nbet beklenmesi gereken mbetlermi gibi geliyordu ve
bu mbetlerin ilerinde her zaman, sadece rahiplerin ve koruma g
revli lerinin bildikleri garip trenler yaplyordu."
Duygunun reddedilmesi temelde dier insanlara ynelik duygu
larla ilgilidir ve hem sevgiye hem de nefrete uygulanr. Bu, bakala
rndan belli bir cokusal uzaklkta kalma ihtiyacnn mantksal bir
sonucudur, nk bilinli olarak alglanan gl bir sevgi ya da nef
ret onu ya bakalarna yaklatracak ya da onlarla atmasna neden
olacakt. H. S. Sullivan'n uzaklk makinas terimi buraya uygun bir
66

terimdir. Bundan, duygularn insan ilikileri alanlarnda bastrlaca

ve kitaplar, hayvanlar, doa, sanat, yiyecek, vb eyler dnyasnda
etkin duruma geecei sonucunun karlmas gerekmez. Ama bu
nemli bir tehlike iermektedir. Derin ve tutkulu bir coku yetisine
sahip bir insan iin duyumsamay hepten bashrmakszn ki en
nemlisi budur sadece duygularn bir blmn bastrmak ola
naksz olabilir. Bu, tartmaya agk bir mantk yrtmedir ama elbet
te aadaki dorudur: Yaratc dnemlerinde duyumsamakla kal
mayp, buna anlatm da kazandrabildiklerini kantlayan yaltlm
tipin sanatlar ounlukla, genellikle ilkgenlik yllarnda ya tam
bir cokusal krlk ya da yukarda anlan pasajda olduu gibi
btn duygulara ynelik etkin bir reddetme dnemi geirmilerdir.
Yaratc dnemler, yakn ilikilere ynelik baz ackl giriimleri izle
yerek yaamlarn bilerek ya da kendiliinden cokusal yaltma
uyarladklar zamanlara yani bilinli ya da bilinsiz olarak dier
insanlardan uzak durmaya karar verdikleri ya da bir tr yaltlm
yaama ekildikleri zamanlarda bagsteriyor gibidir. imdi artk
bakalarndan gvenli bir uzaklkta, dorudan doruya insan iliki
leriyle birletirilmeyen bir duygular ordusunu ayaa kaldrabilecek
leri ve dile getirebilecekleri gerei, cokusal yaltmlarna ulaabil
meleri iin daha nceden btn duygularn reddedilmi olmasnn
gerekli olduu yorumuna izin verir.
Duygularn bastrlmasnn insan ilikileri alann aabileceine
bir baka neden daha nce z-yeterlilik tartmasnda ele alnmt.
Cokusal yaltm iindeki insan bakalarna baml yapabilecek
her arzu, ilgi, haz, ieriden gelen bi r ha inlik olarak grlr ve bu ba
lamda denetim altnda tutulabilir. Sanki bir duygunun tam younlu
uyla sahneye kmaya izin vermeden nce her durumun, olas bir
zgrlk kayb asndan zenle snanmas, incelenmesi gerekiyor.
Her bamllk tehdidi, onun cokusal olarak geri ekilmesine neden
olacaktr. Ama bu balamda olduka gvenli bir ortam bulduu an,
bundan tam anlamyla haz duyabilir. Thoreau'nun Walden'i bu ko
ullar altnda olas olan derin cokusal deneyime gzel bir rnektir.
Bu hazza ok fazla balanm olmann ya da bunun dolayl olarak zgrln engelleyiinin altnda yatan korku, onu ara sra ilecili
in eiine getirir. Ama bu, kendine zg zn yadsmaya veya
67

zn ezm eye* ynelik olmayan bir ileciliktir. Bunu daha ok

nermelerini benimsersek bilgelikten yoksun olmayan bir z
denetim olarakadlandrabilirdik.
Ulalabilir kendiliinden cokusal deneyim alanlarnn bulun
mas ruhsal denge asndan byk bir neme sahiptir. rnein ya
ratc yetenekler bir tr kurtulu olabilir. Eer bu yeteneklerin da
vurumu ketlenmise ve sonradan psikanaliz ya da baka bir deneyimyoluyla zgr braklmsa,bu tip zerindeki olumlu etki ylesi
ne byk olabilir ki, bu, byl bir ila gibi gzkr. Bu tr dzel
meleri deerlendirirken saknml olmak gerekir. Hereyden nce
bu tr dzelmelerin bagstermesi konusunda bir genelletirme
yapmak yanlg olacaktr; cokusal yaltm iindeki bir insan iin
kurtulu anlamna gelebilen eyin, bakalar iin de mutlaka byle
bir anlam tamas gerekmez.** Kald ki yaltlm insan iin bile bu,
nevrotik temellerdeki kkl bir deime anlamnda bir "iyileme"
deildir. Bu sadece ona daha doyurucu ve daha az rahatsz edid bir
yaam biimi salar.
Cokular ne kadar denetim altna alnrsa, nem vurgulamas da
zek zerinde younlamaya o kadar yatkn olacaktr. O zaman san
ki birisinin kendi sorunlarna ilikin bilgisi bunlan iyiletirmeye yetiyormu gibi, kesin mantk gcyle hereyi zebilecei beklentisi
doacaktr. Ya da sanki tek bana mantk dnyann btn sorunlar
n zebelirmi gibi!
Yaltkan tipe ilikin sylediklerimizin hepsini gznne alrsak,
herhangi bir yakn ve kalc ilikininei de kendine edeerde yal
tlm ve bu nedenle kendi uyumuna gre onun uzaklk ihtiyacna
sayg duyuyor olmad srece ya da baka nedenlerden tr ken
disini bu tr ihtiyalara uyarlayabileyecek bir yetiye sahip ve buna
gnll olmad srece onun cokusal yaltmn mutlaka fel
edecei ve dolaysyla bir ykma dnebilecei aklk kazanacak
tr. Seven bir tapnmayla, sabrla, Peer Gynt'in dnn bekleyen
* zellikle ahlaki, dini ya da ekonomik nedenlerden tr kiinin kendi arzulann, vb doyurmay reddetmesi .(. N.)
** BJfcz. Daniel Scheider, "The Motion of the Neurotic Pattern; Its Distorition of
Creative Mastery and Sexual Power." 26 Mays 1943 Tp Akademisinde yap
lan konuma.

68

bir Solveig, bu tip iin ideal bir etir. Solveig ondan hibirey bekle
mez. Solveig'in beklentileri Gynt'in kendi duygularnn zerindeki
denetimini yitirmesine neden olaca gibi bu beklentilerden recekti
de. Yalktan tip, ne kadar az ey verdiinin ounlukla farknda de
ildir ve kendisi iin ok nemli olan, ancak dile getirilmeyen ve ya
anmayan duygularn eine adadna inanr. Cokusal uzaklk ye
terince gvence altna alnd srece, nemli lde kalca olan bir
ball koruma yetisine sahip olabilir. Youn ama ksa sreli iliki
ler kurabilecek bir durumda olabilir, o, bu ilikilerde birdenbire orta
ya kt gibi birdenbire de gzden kaybolur. Bu ilikiler abuk yk
labilecek biryapdadr ve birka etken yaltkan tipin geri ekilmesini
hzlandrabilir.
Bakalanna uzanan bir kpr olarak cinsel ilikiler onun iin ola
and bir nem tayabilir. Geici olduklar ve yaamnn akn
bozmadklar srece bu ilikilerden haz duyacaktr. Deyi yerindey
se bunlarn, bu trilikileriinaynlan blmeyle snrlandrlmas ge
rekir. te yandan ylesine byk bir umursamazlk gelitirilmi ola
bilir ki hibireyin byl emberine girmesine izin vermeyebilir. O
zaman tamamiyle hayali olan ilikiler gerek ilikilerin yerine kona
bilir.
Tammladmbtnbu zgnlkler analitik srete de ortaya
kar. Yaltkan kii doal olarak analize ierler nk gerekten de
onun kiisel yaamn ihlal etme, olasl en byk olan ey psikana
lizdir. Ama aynca kendi zerinde gzlem yapmayla da ilgilenir ve
analizin, kendi iinde srp giden srelerde ara lad byk grgcnn bysne kaplabilir. Varsaymlarnn onaylanmas duru
munda duyduu sevin, bir bilim adamnn duyduu sevince ben
zer. Analistin ilgisine ve deiik konularda baz eylere dikkati ek
mesine kar benimseyicidir, ama nceden sezmedii bir dorultuya
gdlendirilmi ya da "zorlanm" olmaktan tiksinir. Sk sk, "etki
ye" kar tam olarak donatlm olduu iin onun durumunda ger
ekte dier tiplerin durumunda olandan daha az tehlikenin bulun
masna karn, analizdeki kkrtma tehlikesine dikkati ekecektir.
Analistin varsaymlarn snayarak ussal bir yoldan kendi konumu
nu savunmak yle dursun, kendine ve genelde yaama ilikin ken
di grlerine uymayan hereyi her zamanolduu gibi burada da in69

elikle ve dolayl da olsa, krkrne reddetme eilimi gsterir.

Analistin, onun u ya da bu ekilde deimesini beklemesini zellik
le iren bulur. Elbette kendisini rahatsz eden bireyden kurtulmak
ister; ama bu, onun kiiliindeki bir deimeyi iermemelidir. Gz
leme kar, hemen hemen bilinsiz bir olduu gibi kalma kararll
kadar amaz bir heves duyar. Her trl etkiye kar gsterdii dikkafall, tutumunun davurumlarndan sadece birisidir ve en de
rin olan deildir; dier davurumlarla daha sonra tanacaz. Do
al olarak analistle kendisi arasna byk bir mesafe koyar. Uzun bir
sre iin analist bir sesten te birey olmayacaktr. Analitik ortam r
yalarda, farkl ktalardaki iki haberci arasndaki denizar bir tele
fon balants olarak sembolize edilebilir. lk bakta buna benzer bir
rya, onun analiste've analitik srece duyduu uzakl dile getiriyormu gibi; sadece bilin dzeyinde var olan bir tutumun kesin bir
sunusu gibi gzkecektir. Ama ryalar var olan duygularn basit bir
davurumu olmaktan ok bir zm aray olduu iin bu tr bir
ryann daha derinlerdeki anlam onun analistle ve analitik al
mayla olan ilikisini kendisinden uzak tutma analizin u ya da bu
yolla kendisine dokunmasna izin vermeme arzusudur.
Hem analizde hem de gndelik yaamda gzlenebilecek son bir
tipik zellik de saldrya urad zaman yaltmn savunmada ser
giledii olaanst gtr. Ayn ey her nevrotik konum iin syle
nebilirdi. Ama yaltkan tipin durumunda bu kavga, daha inat, ne
redeyse elde edilebilir btn kaynaklarn harekete geirilmesini ge
rektiren bir lm kalm sava gibi gzkr. Gerekte sava, yaltm
saldrya uramadan ok nceleri ve olduka ykc bir yoldan ba
lar. Psikanalisti tablonun dnda tutmak bu kavgann bir evresidir.
Analist hastay bunlar arasnda bir iliki olduuna ve bu izgide has
tann kafasnda bireyler geiyor olabileceine inandrmaya alr
sa, az ya da ok ayrntl, ince bir reddedile karlaacaktr. Olsa olsa
hasta analiste ilikin baz ussal dncelerini dile getirecektir. Eer
kendiliinden bir tepki ortaya karsa bunu daha fazla izlemeyecek
tir. Buna ek olarak sk sk, insan ilikileriyle ilgili herhangi bireyi
zmleme zorunluluuna ynelik derinlere yerlemi bir direnme
vardr. Hastamn dier insanlarla olan ilikileri ylesine belirsiz tutu
lur ki, analist iin bunlara ilikin net bir tablo elde etmek ounlukla
70

zordur. Ve bu gnlszlk anlalr bir yapdadr. Kendisiyle baka

lar arasna gvenli bir uzaklk koymu, bunu korumutur; bu konu
da konumak sadece can skc, alt-st edid olacakt. Konunun arka
sndan gitmeye ynelik tekrarlanan giriimler ak kukuculua tos
layabilir. Analist hastay srnn dier yelerinden birisi mi yap
mak istiyor? (Onun iin bu, en aalk eydir.) Daha sonra analist
ona cokusal yaltmnn baz gerek sakncalarn gstermeyi baa
rrsa, hasta korkuya kaplr ve tedirgin olur. Bu noktada analize son
vermeyi dnebilir. Bu tepkiler analizin dnda da bagsterir,
ama analizde daha da iddetli olur. Genellikle sessiz ve ussal oian bu
insanlar cokusal uzaklklar ve bamszlklar tehdit edilince tepe
den trnaa fke kesilebilir ya da gerekten k n a olabilirler. Hem
dentilerin denmesini hem de gerek katlm gerektiren bir hare
ket ya da ura grubuna katlma dncesi annda ak bir panie
yol aabilir. Eer bu gruplara katlrlarsa kendilerini kurtarmak iin
krkrne rpnabilirler. Ka yntemleri bulma konusunda, ya
am saldnya urayan bir insandan daha uzman, daha usta olabilir
ler. Bir keresinde hastanmdan birisinin de syledii gibi sevgiyle ba
mszlk arasnda bir seim yapmalar gerekirse, hi duraksamakszm bamszl seeceklerdir. Bu, bir baka konuyu gndeme geti
rir. Yaltmlarn olas her yoldan savunmaya hazr olmakla kalmaz,
hibireyi buna kurban edemeyecek kadar nemli bulmazlar. de
erlerden de d avantajlardan da eit olarak bilin dzeyinde ba
mszl olumsuz olarak etkileyecek her arzuyu bir yana iterek ya
da bilinaltnda otoma tik yasaklamayla vazgeeceklerdir.
Bylesine inatla savunulan hereyin ezid bir znel deere sahip
olmas gerekir. Ancak ve ancak bunun farknda olduumuz zaman
cokusal yaltmn ilevlerini anlamay ve sonuta hastaya tedavi
asndan yardma olmay umabiliriz. Daha nce de grdmz
gibi, bakalarna ynelik temel tutumun her birisi kendi olumlu
deerine sahiptir. Birey, insanlara ynelirken dnyayla kendisi ara
snda dosta bir iliki yaratmaya alr, insanlara kar bir tavr geli
tirirken kendini, rekabeti bir toplumda ayakta kalmak iin gerekli
olan ara gerele donatr, insanlardan uzaklarken de belli bir b
tnle ve dinginlie ulamay umar. Aslnda bu tutumun hepsi
de sadece arzu edilir eyler deil, ayrca birer insan olarak geliebil
71

memiz iin zorunlu olan eylerdir de. Veancaknevrotikbir at altn

da ortaya ktklar ve etkinlik gsterdikleri zaman zorlanmal, kat,
koul ve durum ayrm gzetmeyen ve birbirlerini devred brakan
tutumlar durumuna gelirler.
Cokusal yaltmadan elde edilecek kazanlar gerekten de dikka
te deer. Btn Dou felsefelerinde, yksek ruhani geliim iin bir
temel olarak cokusal yaltmn (yaamdan ekilmenin) aranmas
nemlidir. Elbette bu tr zlemleri nevrotik yaltm zlemleriyle kantrmamalyz. Cokusal yaltm istemli olarak, kendini gerekle
tirmeye ynelik en gzel yaklam olarak seilir ve istedikleri takdir
de farkl bir yaam srebilecek insanlar tarafndan uygulanr; te
yandan nevrotik cokusal yaltm bir seim deil, tek yaama biimi
olarak bir isel zorlanm sorunudur. Yine de, bundan ayn kazanla
rn bir blm tmel nevrotik srecin arlna bal olsa da el
de edilebilir. Yaltkan insan, bir nevrozun ykc gcne karn belli
bir btnl koruyabilir, insan ilikilerinin genellikle dosta vedrstolduu bir toplumda bu, kolay kolay nemli biretken olamazd.
Ama onca ikiyzlln, dnekliin, fesatln, acmazln ve ben
cilliin kol gezdii bir toplumda gl olmayan bir insann btnl
kolayca zarar grr; belli bir cokusal uzaklkta kalmak bu btn
l korumaya yardmc olabilir. Aynca nevroz genellikle bir insan
ruhsal bartan yoksun brakt iin cokusal yaltm, ls bireyin
bulunmaya hazr olduu zveriyle deien bir dinginlik yolu sala
yabilir. Buna ek olarak, kendi sihirli emberi iindeki cokusal yaa
m hepten solmad srece ona belli llerde zgn dnme ve
duyumsama olana da verir. Son olarak, btn bu etkenlerle birliktednyayla olan kesintisiz ve youn dnsel ilikisi ve dikkat da
tc eylerden greceli olarak zgr oluu, eer yaratc yeteneklere
sahipse bunlarn gelimesine ve davurumuna katkda bulunur.
Yaratmann nkoulunun nevrotik yaltm olduunu sylemek iste
miyorum, ama .evrotik stres altnda yaltm, var olan yaratc yeti
nin dile gelmesi iinen gzel frsat salayacaktr.
Bu kazanlar nesnel olabilse de, cokusal yaltmn bylesine
inatla savunulmasnn temel nedeni bunlar deildir. Aslnda bu ka
zanlar dk bir dzeyde kald ya da sonutaki rahatszlklar ta
rafndan glgede brakld zaman da savunma yine ayn lde
72

inatla srp gidecekti. Bu gzlem daha derinlere inmemizi salar.

Eer yaltlm kii dier insanlarla yakn bir ilikiye sokulursa ko
layca al t-st olabilir ya da popler bir terim kullanmak gerekirse, bir
sinir krizi geirebilir. Burada bu terimi bilerek kullandm nk bu,
geni bir rahatszlklar alann ilevsel hastalklar, iki alkanl,
intihar giriimleri, ruhknts, alma yetisinden yoksunluk,
psikotik olaylar iine almaktadr. Hastann kendisi ve bazen psikiyatrist de bu rahatszl, "kriz"den ksa bir sre nce olan herhangi
bir sinir bozucu olaya balamaya eilim gsterir. Rahatszln nede
ni bir avuun hakszca taraf gzetmesi, kocasnn onu aldatmas ve
bu konuda yalan sylemesi, bir erkein einin nevrotik davran, bir
ecinsellik olay, kolejde popler olmay, daha nceden gvence al
tna alnmasna karn yaamn kazanma ihtiyac vb eylere bala
nabilir. Bu trbir olayn nemli olduu yeterincedorudur.Terapist
bunu zenle ele almal ve zel bir gln hastada pratik olarak ne
yi devreye soktuunu anlamaya almaldr. Ama bunu yapmak
pek yeterli olmayacaktr nk geriye, hastann neden bylesine yo
un olarak etkilendii, genellikle sradan engellemelerden ve alt-st
olulardan daha ar olarak deerlendirilemeyecek bir olayn neden
onun ruhsal dengesinin tamamn tehlikeye soktuu sorusu kalmak
tadr. Baka bir deyile analist, hastann belli bir gle nasl tepki
gsterdiini anlasa bile, uyaryla tepki arasnda neden bylesine
ak bir orantszlkbulunduunu anlamaya da ihtiyaduyar.
Yant olarak dier nevrotik eilimler gibi yaltmn ierdii nev
rotik eilimlerin de ileyilerini kor uduklan srece bireye bir gven
lik duygusu verdikleri ve tersine ilevleri bozulduu zaman kaygy
alevlendirdikleri gereine dikkati ekebiliriz. Yaltlm insan belli
bir uzaklkta kalabildii srece kendisini greceli olarak daha g
vende hisseder ve herhangi bir nedenle byl emberi ihlal edilirse
gvenlii tehlikeye girer. Bu varsaym, yaltkan insann bakalaryla
arasndaki cokusal uzakl daha fazla koruyamazsa neden panie
kapldn anlamamza giden yolu ksaltr ve unu da eklememiz
gerekir ki, duyduu paniin bu denli byk oluunun nedeni, ya
amla iletiim kurabilecek hibir ynteme sahip olmamasdr. Do
rusunu sylemek gerekirse onun yapabilecei ey, yaamdan uzak
durmak ve kamaktr. Yine burada bu, yaltmn, tabloya dier nev73

rotik eilimlerden farkl, zgn bir renk katan olumsuz niteliidir.

Daha zel konumak gerekirse, yaltkan insan zorbirdurumla kar
lanca ne boyun eebilir, ne de kavga edebilir, ne ibirlii yapabilir,
ne de emirler yadrabilir, ne sevebilir ne de acmasz olabilir. Tehli
keyle baa kma konusunda sadece tek ynteme sahip yani, ka
ve gizlen yntemine sahip bir hayvan kadar aresizdir. Ryalarda
ya da armlarda ortaya kan tablolardan ve benzetmelerden uygun olan birkan burada anmak gerekirse: Yaltkan insan, ormanda
gizlendikleri srece grnmez olan ama ortaya ktklar zaman ko
layca dvlen Seylan adas cceleri gibidir. Tek bir duvarla korunan
bir ortaa kenti gibidir; bu duvar kaldrlrsa kent savunmasz kalr.
Byle bir konum, yaltkan tipin genelde yaama ynelik duyduu
kaygy tam olarak aklar. Bu, onun uzakln, drt elle sarlmas ve
her ne pahasna olursa olsun savunulmas gereken bir snak olarak
anlamamza yardm eder. Btn nevrotik eilimler temelde savun
may amalar ama onlar ayrca yaamla olumlu bir yoldan baetme
giriimini de ierirler. Cokusal yaltmn ar bast durumlarda
bu, bir insan, gereki bir yoldan yaamla mcadele konusunda y
lesine aresiz brakr ki, zamann ak iinde bunun savunmac yap
s en nemli ey olup kar.
Ama yaltmn savunulmasndaki rpnn bir baka aklamas
daha vardr. Yaltma ynelik tehdit, "duvarn yklmas, "ounluk
la geici panikten daha ar birey anlamna gelir. Sonuta ortaya
kabilecek olan ey, psikotik olaylardaki bir tr kiilik paralanmas
dr. Cokusal yaltm analizde paralanmaya balarsa hasta derin bir
tedirginlie kaplmakla kalmaz, dolayl dolaysz yollardan belli kor
kular da dile getirir. Bunlar, rnein ekilsiz bir insanlar yn iin
de kaybolup gitme korkusu olabilir, bu, temelde kendi esizliini yi
tirme korkusudur. Ayrca saldrgan insanlarn zorlamas ve kullan
m karsnda aresiz kalma korkusu szkonusudur; bu, onun tam
anlamyla savunmasz oluunun bir sonucudur. Ama aynca nc
bir korku daha, delirme korkusu vardr, bu ylesine canl olarak or
taya kabilir ki hasta bu tr bir olasla kar ak gvence ister. De
lirmek bu balamda ldrmak anlamna gelmez, aynca bagsteren
bir sorumsuzluk arzusuna verilmi bir tepki de deildir. Bu, ryalar
da ve anmlarda sk sk dile getirilen zel bir parampara olma

korkusunun dolaysz bir anlatmdr. Bu yaltmdan vazgemesinin

onu kendi atmalaryla yzyze getirecei; bu yaltm yaatamayaca, bir hastann dile getirdii bir sembol kullanrsak, yldrm
arpm bir aa gibi paralanaca anlamna gelir. Dier gzlemler
de bu varsaym dorular. Byk lde yaltlm olan insanlar, i
atmalar grne kar neredeyse yenilmez bir tiksinti duyarlar.
Daha sonra analiste sadece, onun atmadan szederken ne elemek
isteini bilmediklerini syleyeceklerdir. Analist onlara kendi ilerin
de etkinlik gsteren bir atmay gstermeyi baard an, alglan
maz bir yoldan ve artc, bilinsiz bir ustalkla konudan uzaklaa
caklardr. Eer varln kabul etmeye hazr olmadan nce ellerinde
olmadan ok ksa sreli bir an iin bir atmann varln alglarlar
sa anlk panie kaplrlar. Daha sonra atmalarn alglanmasna da
ha gvenli bir temelde yaklanca bunu daha byk bir yaltm dal
gas izler.
Bylece, ilk bakta artc olan bir sonuca varm olduk. Cokusal yaltm temel atmann yapsal bir parasdr, ama ayrca ona
kar bir korumadr da. Ama daha zele inecek olursak bilmece ken
di kendini zer. Bu, temel atmadaki daha etkin olan iki bileene
kar bir korumadr. Burada temel tutumlardan birisinin ar basma
snn teki eliik tutumlarn varln ve ileyiini engelleyecei g
rn tekrarlamamz gerekir. Bu gler oyununu, yaltkan kiilikte
tanmlanan teki iki guruptakinden ok daha net olarak grebiliriz.
eliik eilimler hereyden nce yaam yksnde kendilerini ele
verirler. Bu tip bir insan, yaltmn aka benimsemeden nce sk
sk, saldrganca ve acmaszca yaanan bakaldr dnemleri olduu
kadar uysallk ve bamllk dnemleri de geirecektir. teki iki ti
pin aka tanmlanabilen deerlerinin tersine onun deer gruplan
en eliik olamdr. zgrlk ve bamszlk olarak deerlendirdii
eylere srkliolarakbykbir nem veriininyansra analizde ara
sra insanca yaknla, itenlie, zgecilie ve zveriye an bir deer
verebilir ve yine daha sonra kaba bir z-kar eliinde tam bir yaa
ma sava felsefesine ynelebilir. Bu elikileri grnce kendisi de a
rabilir, ama u ya da bu ussallatrmayla bunlann atan yaplarn
inkra alacaktr. Tmel yapya ilikin net bir gr asna sahip
olmad srece analistin kolayca kafas kanacaktr. Analist u ya
75

da bu yolu izlemeye alabilir ama hibir dorultuda fazla ilerleye

mez, nk hasta tekrar tekrar kendi yaltmna snr ve bylece, bi
risinin bir geminin su geirmez blmelerini kapamas gibi, o da ken
dine alan btn kaplan kapatr.
Yaltkan tipin zel "direnmesinin" altnda yatan kusursuz ve ya
ln bir mantk vardr. O, kendisini analiste anlatmay da, bir insan
olarak onu anlamay da istemez. Kendi insan ilikilerini analiz etme
yi de gerekten istemez. Ve onun nermesini anlarsak, bu etkenler
den herhangi birisini analiz etmeye ilgi bile duymayacan grrz.
Yaltkan tipin nermesi, insanlardan gvenli bir uzaklkta olduu
srece onlarla ilikileri konusunda cannn sklmas gerekmedii;
bakalarndan uzak kalabildii srece bu ilikilerdeki bir rahatszl
n onu alt-st etmeyecei; kald ki analistin szn ettii atmala
r bile uykuya yatrabilecei ve bunu yapmas gerektii nk bun
larn kendisini skmaktan te gemeyeceini ve birtakm eyleri d
zeltmeye gerek olmad, nk yle ya da byle cokusal yalt
mndan bir adm bile uzaklaamayaca yolundaki inanadr. Daha
nce de sylediim gibi, bu bilinsiz sonulandrma mantksal a
dan bir noktaya kadar dorudur. Onun konunun dnda brak
t ve uzun bir sre anlamay reddettii ey bolukta belki de yetiip
geliemeyecei gereidir.
O zaman nevrotik cokusal yaltmn en nemli ilevi byk a
tmalar devre d brakmaktr. Bu, szkonusu atmalara kar
oluturulan savunmalarn en kkl ve en etkin olandr. Yapay bir
uyum yaratmaya ynelik birok nevrotik yoldan birisi olarak bu, ka
yoluyla bir zm giriimidir. Ama bu doru bir zm deildir
nk saldrganca buyurganlk, bakalarn kullanma ve stn olma
yolundaki zorlanml zlemler gibi zorlanml yaknlk zlemleri de
olduklar gibi kalrlar ve kendilerini tayan bireyi fel etmezlerse bi
le bir cendere gibi ezmeyi srdrrler. Son olarak, eliik deer
gruplan varlklann koruduu srece, hibir gerek isel bana ya
da zgrle asla ulaamaz.

76

Altnc Blm
DEAL MAJ
Nevrotik bireyin dier insanlara ynelik temel tutumlarna ili
kin tartmamz bizi, onun atmalarn zmeye ya da daha kesin
olarak, bunlardan kultulmaya ynelik giriimlerini ieren ana yol
lardan ikisiyle tantrm oldu. Bunlardan birisi kiiliin belli yanla
rn bastrmay ve kartlarn ne karmay; teki de bireyin baka
laryla arasna belli bir mesafe koyarak atmalar devre d brak
maya almasn iermektedir. Her iki sre de, nevrotie pahalya
mal olsa bile, onun yaamdaki ileyiine olanak veren bir birlik duygusuyaratr.*
Burada tanmlanmas gereken bir baka giriim de nevrotiin,
kendisinin olduuna ya da o anda olabileceine, veya olmas gerek
tiine inandbirimajyaratmasdr.Bireyinyaam zerindeki etki
si gerekten de tam anlamyla gerek olsa da, imajn kendisi bilinli
ya da bilinsiz olarak, gereklikten byk lde uzaklatrlr. Da
ha da nemlisi, New Yorker'da orta yal iri yapl bir kadnn aynada
kendi sini peri kadar zarif bir gen kz gibi grmesini konu edinen bir
karikatrde rneklendii gibi, bu imajn da her zaman gnl okay
c bir yapda olmasdr. Bu imajn zgn yanlan kiilik yaps tarafn
dan belirlenir ve farkllk gsterir; en belirgin ey gzellik olabilir ya
da g, zek, bilgelik, erdemlilik, drstlk ya da her ne arzu ederse
niz. maj, gerekd olduu lde bireyi de kelimenin tam anlamy
la kibirli yapma eilimi gsterir; nk an gururlu olmakla e an
lam! olarak kullanlmasna karn kibir, birisinin kendisine sahip ol
mad ya da potansiyel olarak var olan ama gerek olmayan nitelik
ler balamas anlamna gelir. Ve yine imaj ne kadar gerekdysa,
* Herman Nunberg, bu birlik abas sorununu "Die Synthetische Function
des Ich" adl denemesinde ele almtr, Internationale Zeitschrift fr Psychoa
nalyse, 1930.

77

bireyi de o kadar duyarl ve dardan olumlanmaya ve benimsen

meye o kadar hevesli yapar. Emin olduumuz niteliklerin onaylan
masna ihtiya duymayz, ama sahte hak talepleri sorgulannca an
alngan oluruz.
' Psikotiklerin grkemlilik grlerinde bu ideal imaj en ak bii
miyle gzlemleyebiliriz; ancak kural olarak tipik zellikleri nevroz
larda da ayndr. Bu imaj nevrotiklerde daha az fantastik olabilir ama
tpk psikotikler kadar onlar iin de gerek olabilir. Gereklikten
uzaklama derecesi psikozlarla nevrozlar arasndaki aynma l
olarak deerlendirilirse, ideal imaj nevroz dokusuna ilenmi bir
psikoz rnei olarak ele alabiliriz.
Btn temel eleriyle ideal imaj bilinsiz bir olgudur. Kendini
olduundan byk grmesi, deneyimsiz bir gzlemci iin bile tam
anlamyla ak olabilecekken, nevrotik bireyin kendisi kendini idealize ettiinin farknda deildir. O, ne kadar farkl, fantastik bir zel
likler ynn biraraya getirdiini de bilmez. Kendisinden byk is
teklerde bulunduu yolunda bulank bir duygu tayabilir ama bu
tr kusursuzluk isteklerini gerek, doal idealler sanma yanlgsna
der ve bunlarn geerliliini kesinlikle sorgulamad gibi gerek
te bunlarla vnr de.
Yaratt eyin kendine ynelik tutumunu nasl etkiledii birey
den biriye deiir ve byk lde ilgi odana baldr. Eer nevrotiin ilgisi kendisini, kendi ideal imaj olduuna inandrma abasn
da yatyorsa, kendisinin gerekte bir ulu kii; ha talan tannsal * olan
ender, esiz bir insan olduu yolunda bir inan gelitirir. deal imaja
oranla byk lde aalk olan gereki z ilgi merkezi olursa, zaalayc eletiri ar basacaktr. Bu tr bir aalamann sonucun
da ortaya kan z tablosu da en az ideal imaj kadar gereklikten
uzaklat iin, bunu kmsenen imaj olarak adlandrmak uygun
olabilirdi. Son olarak, eer ilginin merkezi ideal imajla gncel z ara
sndaki tutarszlksa, bu durumda bireyin farknda olduu ve bizim
de gzleyebildiimiz tek ey, onun aradaki uurumu kapatmak ve
kendini kusursuz klmak iin yapt kesintisiz, dinmek bilmeyen gi
riimleridir.
* Bkz. Anne Parrish, "Ali Kneeling," The Second Woollcott Reader, Garden City
Publishing Co., 1939

78

Nevrotik birey bu olayda "Should"* szcn artc bir sklk

la tekrarlayp durur. Bize neyi hissetmesi, dnmesi, yapmas ge
rektiini anlatp durur. Temelde o da en az gerek "narsist" insan ka
dar kendi yapsal kusursuzluuna inanr ve bunu, kendine kar bi
raz daha kah, daha denetimli, daha uyank, daha dikkatli olduu
takdirde gerekten de kusursuz olabilecei yolundaki inancnda ele
verir.
Gerek ideallerin tersine ideal imaj statik bi nitelie sahiptir. Bu,
nevrotiin ulamak istedii bir hedef deil, tapt ve saplantya d
ntrd bir grtr, idealler, dinamik bir nitelie sahiptir; ken
dilerine yaknsanmas iin bir giriimgc yaratrlar; bunlar, geli
me ve geliim iin vazgeilmez ve deer biilmez birer gtr. Ideal
imaj gelimeye ynelik kesin bir engeldir nk bu, hatalar ya ink r
eder ya da sadece ayplar. Gerek idealler alakgnlllk yaratr,
ideal imajsa kibir.
Bu olgu hangi yolla tanmlanrsa tanmlansn uzun zaman
dan beri bilinmektedir. Her an felsefi yazlarnda buna deinil
mitir. Freud deiik adlarla tanmlayarakego ideali, narsizm, sperego bunu nevroz kuramna katmtr. Bu, Adler psikolojisinin
ana iskeletini oluturur, o bunu bir stnlk abas olarak tanmla
mtr. Bu kuramlarla benim kuramm arasndaki farkllklar ve
benzerlikleri ayrntlaryla ele almak konunun dna kmamza ne
den olacaktr.** Ksaca, btn bu kuramlar ideal imajn u ya da bu
yann ele almlar ama olgunun tamamn bir btn olarak kavra
may baaramamlardr. Dolaysyla sadece Freud ve Adler deil,
dier birok uzman bunlarn arasnda Franz Alexander, Paul Fedem, Bemand Glyueck ve Ernest Jones saylabilir tarafndan da
ortaya atlan onca gr ve tartmaya karn olgunun kesin nemi
* "Should" szc buradaki anlamyla "meli, mal" sonekine karlk gelen
biryardmc fiildir; ancak Homey, Nevrozlar ve insan Geliimi ndebu szc
"i-buyruklar" anlamna gelen bir terim olarak kullanmtr. Bkz. age., "TbuyruklannMutlakEgemenlinlii"balklblm.(.N.)
** Bkz. Homey'in New Ways in Psychoanalysis (Psikanalizde Yeni Yollar) adl
eserindeki Freud'un narsizm, sperego ve sululuk duygulan kuramnn
eletirel irdelenmesi; aynca bkz. Erich Fromm,"Selfishness and Selflove,"
Psychiatry, 1939.

79

ve ilevleri anlalmamtr. yleyse bunun ilevleri nelerdir? Ak

as bu ideal yaamsal ilevleri yerine getirir. eitli uzmanlar bunu
kuramsal olarak nasl aklarsa aklasn hepsi de bunun sarslmas
ya da zayflatlmas zor bir nevroz kalesi olduu konusunda anla
maktadrlar. Freud bunu tedavinin karsna dikilen en ciddi engel
ler arasnda bulunan derinlere kk salm "narsiste" bir tutm ola
rak deerlendirmitir.
Hereyden nce belki de bunun en temel ilevi, ideal imajn ger
eki zgvenin ve gereki gururun yerine konmasdr. Sonunda
nevrotik olan bir insann, geirdii ezici deneyimler yznden bir
balang zgveni gelitirme ans pek olmamtr. Sahip olabilece
i zgven de nevrotik gelime boyunca iyice zayflar, nk bu ge
lime, zgven iin vazgeilmez olan koullar ortadan kaldrmaya
yatkndr. Bu koullan ksaca tanmlamak zordur. Bunlar arasndaki
en nemli etkenler, bireyin cokusal enerjisinin canll ve kullanla
bilirlii, kendi gerek amalannn gelimesi ve kendi yaamnda et
kin bir ara olma becerisidir. Ne var ki bir nevroz ilerledike bu et
kenler de hasara urama eilimi gsterecektir. Nevrotik eilimler,
kiinin kendini belirleme (kendi kararlann verme) gcn zayfla
tr, nk bu durumda birey itici g olmak yerine itilen nesne olur.
Aynca hangi trden olursa olsun, nevrotik bireyin dier insanlara
olan bamll bilinsiz bakaldr, bilinsiz stn olma zlemi
ve bilinsiz bir bakalanndanuzakdurma ihtiyac; bunlarn hepsi de
bir tr bamllktr onun kendi yolunu saptama yetisini srekli
olarak zayflatr. Dahas, cokusal enerjisinin byk bir blmn
ketlemekle bunlan btnyle devre d brakr. Btn bu etkenler
onun iin kendi amalarn gelitirmeyi neredenyse olanaksz klar.
Son ama bir o kadar nemli bir ey de, temel atmann nevrotik bi
reyin kendi iinde blnmesine neden olmasdr. Bylece nesnel bir
temelden yoksun kalan nevrotiin, nemlilik ve gllk duygula
rn abartmas gerekir. Kadiri mutlak olduuna ilikin bir inancn,
ideal imajn amaz bir bileeni olmasnn nedeni budur.
kinci bir ilev de ilkiyle ok yakn iliki iindedir. Nevrotik birey
kendini bir bolukta deil, onu aldatmaya, kk drmeye, tutsak
etmeye ve yenmeye hazr dmanlarla dol u bir dnyada zayf hisse
der. Dolaysyla srekli olarak kendini bakalarna gre deerlendir
80

mesi ve onlarla karlatrmas gerekir, bunun nedeni kibir ya da

kapris deil, ac bir zorunluluktur. Ve temelde daha sonra grece
imiz gibi kendini zayf veaalk birisi olarak hissettii iin, ken
disini bakalarndan daha iyi, daha deerli hissetmesini salayacak
bireyler aramaldr. Bu ister bir daha erdemli ya da daha acmasz,
daha inansz olma duygusu olsun, kendi kafasnda u ya da bu yolla
stn gelmeye ynelik itki ne olursa olsun daha stn olduu
na inanmaldr. Byle bir ihtiyacn byk birblm, bakalarn di
ze getirerek zafer kazanma arzusu elerini ierir, nk nevrozun
yaps ne olursa olsun, neyrotik birey her zaman duyarhdr ve tepe
den baklm ve kk drlm olma duygusuna kaplmaya ha
zrdr. Kk drlm olma duygusuna bir panzehir olarak kin
ci zafer ihtiyac eyleme aktarlabilir ya da temelde nevrotiin kendi
kafasnda kalabilir; bu, bilinli de olabilir, bilinsiz de ama nevrotik
stnlk ihtiyacndaki itici glerden birisidir ve bu ihtayaca zgn
rengini verir.* inde yaadmz toplumun rekabeti ruhu, insan
ilikilerinde yaratt rahatszlkla genelde nevrozlarn kamlanma
snda iletken rol oynamakla kalmaz, bu stnlk ihtiyacn da zel
likle besler.
Artk ideal imajn nasl gerek zgvenin ve gururun yerine kon
duu nu grdk. Ama bunun bireyin yerine konmu bir baka ey
olarak i yapt baka bir yol daha vardr. Nevrotik bireyin gelitir
dii idealler eliik olduundan bunlar bir olaslkla herhangi bir y
kmllk ykleyici gce sahip olamazlar; belirsiz ve tanmsz kal
dklar iin bireye yolgsterilik yapamazlar. Dolasyla nevrotiin
kendini, kendi yaratt sanem yapmaya ynelik abas onun yaa
mna bir tr anlam vermeseydi kendini btnyle amasz hissede
cekti. Bu, analizin ak iinde ideal imajmn yava yava yklnn
ona bir sre iin tam bir yitiklik duygusu verdii zaman zellikle be
lirgindir. Ve ancak o zaman idealler konusundaki zihinsel karkl
n ve bunun ho olmayan birey olarak dikkatini ekmeye balad
m alglar. Daha nceden bu konuda ne kadar konuursa konusun,
konunun tamam onun anlay ve ilgi alannn dndadr ve imdi
'lk kez ideallerin bir anlam olduunu kavrar ve kendi ideallerinin
*Bkz. 12B1m, SadistlikEilimleri.

81

gerekte neler olduunu ortaya karmak ister. Bu tr bir deneyimin,

ideal imajn gerek ideallerin yerine konduunu kantladn syle
mem gerek. Bu ilevin anlalmas tedavi asndan nemlidir. Ana
list, erken bir dnemde hastann dikkatini deer gruplanndaki eli
kilere ekebilir. Ama konuya ynelik yapc bir ilgi uyandrmay
bekleyemez ve dolasyla ideal imaj vazgeilebilir birey durumuna
gelinceye kadar bu konu zerinde alamaz.
Sahip olduu zgn ilevlerden birisinin, ideal imajn katlna
dierlerinden daha ok neden olduu sylenebilir. Eer kendi kii
sel aynamzda kendimizi erdemin ya da zeknn kusursuz rnekleri
olarak grrsek, en irkin hata ya da zrlerimiz bile gzden kaybo
lacak ya da tpk gzel bir resimde ykk, ryp dklen bir du
varn artk ykk, ryp dklen bir duvar deil de kahverengi, gri
ve krmzms renk tonlarnn oluturduu gzel bir renk kompozis
yonu olmas gibi ekici bir renklendirme kazanacaktr.
u basit soruyu ortaya koyacakolursak, bu savunma ilevine ili
kin daha derin bir kavraya ulaabiliriz: Bir insan neleri kendi hata
lar ve zrleri olarak deerlendirir? Bu, ilk bakta insan hibir yere
gtrmeyecek gibi gzken sorulardan birisidir, nk insan son
suz olaslklar dnmeye balar. Yine de olduka kesin bir yant
vardr. Bir insann kendi hatalan ve zrleri olarak deerlendirdii
eyler, kendi iinde neleri benimsedii ya da reddettiine baldr.
Ne var ki bu tutumbenzer kltrel koullar altnda temel at
mann ar basan yanlan tarafndan belirlenir. rnein uysal tip,
kendi korkulann ya da aresizliini bir leke olarak deerlendirmez,
buna karn saldrgan tip bu tr bir duyguyu, bakalarndan saklan
mas gereken utan verici birey olarak deerlendirecektir. Uysal tip
kendi dmanca saldrlarn birer gnah olarak kaydeder; saldrgan
tip kendi yumuak, lml duygulanna aalk bir zayflk olarak ba
kar. Buna ek olarak her tip, kendi en ok benimsenebilir z tarafn
daki hereyin gerekte basit bir aldatmaca olduunu reddetmeye iti
lir. rnein uysal tip, gerek anlamda sevgi dolu ve cmert bir insan
olmad gereini reddetmek zorundadr; yaltkan tip, insanlara
olan uzaklnn kendi zgr seimi sorunu olmadn, uzak dur
mas gerektiini nk bakalaryla baedemedii vb gereini gr
meyi istemez. Kural olarak her ikisi de sadistlik eilimlerini (daha
82

sonra tartlacak) reddeder. Bylece dier insanlara ynelik ar ba

san tutumun yaratt tutarl tabloya uymayan eylerin hata ya da
zr olarak deerlendirildii ve reddedilecei sonucuna varacaktk.
Ve ideal imajn savunma ilevlerinin, atmalarn varln reddet
mek olduunu syleyebilirdik; ite bu nedenle ideal imaj zorunlu
luk gerei bu kadar kat ve deimez birey olarak kalr. Bunu anla
madan nce sk sk, bir hasta iin kendisini biraz daha az nemli, bi
raz daha az stn birisi olarak benimsemenin neden bu kadar ola
naksz olduunu merak ediyordum. Ama bu adan baknca yant
akt. Hasta yerinden bir santim bile kmldayamaz nk belli
zrlerin alglanmas onu atmalaryla kar karya getirecek ve
bylece kurduu yapay uyumu yerle bir edecektir. Bu nedenle at
malarn younluuyla ideal imajn katl arasnda karlkl ve ak
bir iliki kurabiliriz; zellikle gelimi ve kat bir imaj zellikle ykc
atmalarn bulunduu sonucunu karmamza olanak verir.
Deinilen drt ilevin tesinde ideal imaj, yine benzer bir biim
de temel atmayla ilgili beinci bir ileve daha sahiptir, tdeal ima
jn, atmalarn kabul edilmesi olanaksz paralarn kamufle et
mekten daha olumlu bir ilevi vardr. Bu, iinde kartlarn barm
gibi gzkt ya da iinde u veya bu lde bunlann bireyin ken
disine artk atmalar gibi gzkmedii bir tr sanatsal yaratma
karlk gelir. Birka mek bunun nasl olduunu gsterecektir.
Uzun uzadya raporlardan kanmak iin, atmalar adlandrmak
la ve bunlarn ideal imajda nasl ortaya ktklarm gstermekle yeti
rteceim.
X'in atmasnn ar basan yan uysallkt: Byk bir sevecenlik,
onaylanma, zel ilgi grme, canayakn, cmert, dnceli, sevgi do
lu olma ihtiyac. nem bakmndan ikinci sray, gruplara katlmaya
ynelik her zamanki tiksinti, bamszlk zerindeki vurgulama,
balanma korkusu ve zorlamaya ynelik duyarllk eliindeki cokusal yaltm alyordu. Cokusal yaltm srekli olarak insan yaknl
na duyulan ihtiyacyla arpm ve kadnlarla olan ilikilerinde
tekrarlanan rahatszlklar yara tmt. Her durumda en nde olmaya
duyduu zorlamada, dolayl yollardan bakalarm bask altna al
nda, ara sra onlar kullannda ve hibir mdahaleye izin vermeyiinde kendini davuran saldrganca itkiler de olduka belirgindi.
83

Bu eilimler doal olarak onun sevgi ve dostluk yetisini nemli l

de zayflatmt ve yine bunlar da cokusal yaltmyla arpyordu.
Bu itkilerin farknda olmayan X, eden oluan bir ideal imaj ya
ratmt . Byk bir k ve dosttu; herhangi bir kadnn bir baka er
kee daha ok ilgi gsterebileceine inanmyordu; hi kimsa onun
kadar ince ruhlu ve iyi deildi. ann en byk nderi, heybetinin
verdii rpertiyle glenen bilge bir politikacyd. Ve son olarak, bykbir felsefeci, saduyu adam, yaamn anlam ve sonutaki bounal zerinde derin bir igzlemle donatlan birka kiiden biriydi.
Bu imaj hepten fantastik deildi. Btn bu dorultularda bir be
ceri bolluuna sahipti. Ama bu beceriler, yaplm, tamamlanm
gerekler katna, byk ve esiz baar katna karlmt. Aynca it
kilerin zorlanml yaps bulutlandrlm ve doutan nitelikler ve
yeteneklere ynelik bir inanla yer deitirmiti. Nevrotik bir seve
cenlik ve onaylanma ihtiyac yerine, varsaylan bir sevme yetisi; s
tn gelme itkisi yerine, var olduu dnlen stn yetenekler; bir
uzaklk ihtiyacnn yerine bamszlk ve bilgelik konmutu. Son ve
en nemlisi, atmalar aadaki yoldan arndrlmt. Gerek ya
amda birbirlerinin nne kan ve onu var olan becerilerinin her
hangi birisini eylem iinde gerek rnlere dntrmekten alko
yan itkiler, soyut kusursuzluk alanma itiliyor ve zengin bir kiiliin
uyumlu yanlan olarak ortaya kyorlard ve temsil edilen temel a
tmann deiik yan Xin ideal imajn oluturan e iinde
birbirinden yaltlmt.
Bir baka rnek, atan elerin yaltlmasnn nemine tam bir
aklk kazandnr. * Y'nin durumunda ar basan eilim, bir nceki
blmde tanmlanan btn zellikleriyle olduka ar trden bir
cokusal yaltmd. Boyun eme eilimi deolduka belirgindi, ancak
* ift kiilikliliin Robert Louis Stevenson'un Dr. Jekyll and Mr. Hyde adl ese
rindeki klasik rneklenmesinde ana tema insanlardaki atan eleri birbi
rinden ayrma olasl erevesinde kurulmutur. Kendi iindeki iyiyle kt
arasndaki ztlamann ne kadar kkl olduunu algladktan sonra DrJekyll unla r syler: "Gnn erken bir saatinde, bu elerin birbirinden ayrk
masna ilikin dnce zerinde sevgili bir d gibi, hazla oyalanmasn
rendim. Eer her biri, dedim kendi kendime, farkl kimliklere yerletirilebileydi,yaam da katlanlamazolanhereyden kurtulmuolurdu."

84

Ynin kendisi bunu bilin dzeyinden kovmutu nk bu, bam

szlk arzusuyla an bir uyumazlk gsteriyordu.
ok iyi olma abalan, bastrma kabuunu kazara parampara et
miti. Bir insan yaknl zlemi bilinliydi ve kesintisiz bir biimde
cokusal yaltmyla arpyordu. Sadece hayal gcnde acmaszca
saldrgan olabiliyordu. Hayatna kanan herkesi ldrmeyi aka
arzulayarak kendini kitle katliam fantazilerine kaptrmt; bir yaa
ma sava felsefesine inanmay doru buluyordu. Amansz z-kar
araynn elik etttii g insan hakl yapar retisi, tek zekice ve
drst yaam biimiydi. Ne var ki gerek yaamnda olduka rkek
ti; iddet patlamalan ancak belli koullar altnda ortaya kyordu.
ideal imaj aadaki garip bileenlerden oluuyordu: Zamannn
ounu bir dan tepesinde, sonsuz bir bilegelik ve dinginlie ulaa
rak, dnyadan elini eteini ekmi bir insan olarak yaamn srd
ryordu. Seyrek aralklarla, insanca duygulardan btnyle yok
sun ldrmeye hazr bir kurtadama dnebiliyordu. Ve sanki bu
iki ey yeterince uzlamaz deilmi gibi bir de ideal dost ve sevgiliy
di.
Burada da ayn nevrotik eilimlerin reddediliini, ayn kendini
byk grmeyi, ayn potansiyelleri gerek sanmay gryoruz. An
cak bu olayda atmalar bastrmaya ynelikhibir giriim yaplma
mt; elikiler olduklar gibi kalmt. Ama gerek yaamn tersi
ne bunlar an ve katksz olarak gzkrler, nk yaltlmlar
dr ve birbirlerinin yoluna kmazlar. Ve nemli olan ey de bu gibi
gzkmektedir. atmalar byleee gzden kaybolmutu.
Daha birleik bir ideal imaja ilikin son bir rnek: Z'nin gncel
davranlannda, sadistlik eilimleri eliindeki saldrganlk eilim
leri gl bir arlk kazanmt. Buyurgand ve bakalann kullan
maya yatknd. Yiyip bitiren bir hrsla gdlendirildii iin, her du
rumda byk bir gle ne atlyordu. Tasarlayabiliyor, dzenleye
biliyor, kavga edebiliyordu ve bilin dzeyinde, dinmek bilmeyen
bir yaama sava felsefesine balanmt. Aynca an lde yaltl
mt; ama saldrganlk itkileri onu her zaman insan gruplaryla kar
karya getirdii iin onlarla arasndaki uzakl koruyamyordu.
Yine de herhangi bir kiisel ilikiye girmemek, temel eleri insan
lar olan herhangi bir alanda elenme, haz duyma konusunda kendi
85

ni brakma mak iin her an tetikte bekliyordu. Bu konuda olduka ba

arlyd nk insanlara ynelik olumlu duygulan byk lde
bastrlmt; insanca yaknlama arzulan temelde cinsel kanallara
aktanlmt. Yine de, g zleminin karsna dikilen bir onaylanma
ihtiyac eliinde boyun emeye ynelik belirgin bir eilim vard. Ve
temelde bakalan zerinde ama elbette kendi zerinde de kullan
maktan kendini alamad bir kam olarak kullanlan ve kendi ya
ama sava felsefesiyle kafa kafaya arpan gizli sofuca deer l
leri vard.
Kendi ideal imaj iinde o, her zaman doruyu kovalayan parlak
zrhl valye, geni ve amaz bir gr gc olan bir savayd.
Akll bir nder olunca, kiisel olarak hi kimseye balanmayacak
ama denetim iin de olsa kat ve amansz bir ynetim kuracakt. ki
yzl olmakszn drstt. Kadnlar onu sevmiti ve o da byk bir
sevgili olabilmi ama hibir kadna balanmamt. Burada da dier
olaylardakiyle ayn amaca ulalr: Temel atmann eleri kayna
trlr.
Dolaysyla ideal imaj, en az daha nce tanmladklanm kadar
nemli bir temel atmay zme giriimidir. Bu, bir yaptrc gibi
i grmenin, blnm bir bireyi birarada tutmann olaanst z
nel neme sahiptir. Ve sadece bireyin kafasnda var olsa da, bu imaj
onun bakalaryla olan ilikileri zerinde belirleyici biretki yapar.
ideal imaj, kurgusal ya da yanlsamal z olarak adlandrlabilirdi
ama bu ancak ksmen doru ve dolaysyla yanltc olurdu. Bunun
yaratlmasnda etkinlik gsteren arzu yerine getirici dnme edi
mi, zellikle baka trl salam gereklik temelinde haraket eden
insanlarda ortaya kt iin elbette artcdr. Ama bu zellik ide
al imaj tamamen kurgusal yapmaz. Bu, gereki etkenlerle iie ge
en ve bu etkenler tarafndan belirlenen hayali bir yaratmdr. Bu
imaj genellikle bireyin gerek ideallerinin izlerini tar. Hayal dn
yasnda ulalan grkemli baanlann yanlsamal olmasna ramen,
bunlarn altnda yatan beceriler ounlukla gerektir. Daha da
nemlisi, bu imaj i zorunluluklardan kaynaklanr, olduka gerek
ilevleri yerine getirir ve kendi yaratcs zerinde olduka gerek
bir etkiye sahiptir. Bunun yaratlmasnda etkinlik gsteren sreler
ylesine tanml yasalar tarafndan belirlenir ki, bunun zgn yanla86

rina ilikin birbilgi, belli bir insann gerek kiilikyapsna ilikin ha

tasz sonular karmamza olanak verir.
Ama ideal imaj oyasna ne kadar fantazi ilenirse ilensin, nevrotik bireyin kendisi iin bu bir gereklik deerine sahiptir. deal imaj
ne kadar salam temellere oturtulursa, birey de o kadar kendi ideal
imaj olur, bu arada gerek z de bununla orantl olarak belirsizle
ir, bulanklar. deal imajn yrtt ilevler yznden bu gerek
tablonun tersyz edilmesi mutlaka gerekleecektir. Bu ilevlerden
her birisi gerek kiilii silikletirme^ ve spot lambasn kendi zeri
ne ekmeyi amalar. Birok hastann zgemiine yle bir gz atn
ca bunun yaratlmasnn ounlukla hayat kurtarc bir deer tad
na ve ite bu nedenle bu imaj saldrya urad zaman hastann
devreye soktuu direnmenin btnyle, hakl ya da en azmdanmankl olduuna inanma yoluna gireriz. Hastann ideal imaj ol
duu gibi kald ve ona gerek gibi gzkt srece, duygularnn
yanlsamal doasna karn kendisini, nemli, stn ve uyumlu
hissedebilir. Varsaylan kendi stnl temelinde her trden istek
ve hak talebinde bulunma hakkna sahip olduunu dnebilir.
Ama ideal imajnn yklmasna gz yumarsa annda olanca zayfl
yla yzyze gelme olaslyla, hibir zel istee hakk olmad
duygusuyla, olduka nemsiz bir figr olma, hatta kendi gzn
de aalk bir figr olma duygusuyla tehdit edilecektir. Daha da
rktc olan, atmalaryla ve parampara olma yolundaki sinsi
korkuyla yzyze gelmesidir. Bunun, ona kendi ideal imajnn gr
keminden daha deerli olan daha iyi bir insan olma ans tarayabile
cei gr, duyduu ama kendisi iin uzunca bir sre boyunca hi
bir anlam olmayan bir gerektir. Bu, korktuu sonu belirsiz karanl
a ablar bir admdr.
Eer ideal imajndan koparlmas olanaksz dev boyutlu hatalar
olmasayd, verilen byk znel deerden tr bu imaj, saldnlmas
olanaksz bir konuma sahip olurdu. Bu yap, hereyden nce ierdi
i kurgusal elerden tr sallantl bir yapdr, ideal imaj, ii dinaitle dolu bir hazine deposudur, bu, bireyi ar lde duyarl ya
par. Dardan gelen herhangi bir sorgulama ya da eletiri, hastann
ideal imajn gerekletirme konusundaki kendi baarszlm algiamas, kendi iinde etkin olan glere ilikin gerek bir igzlem,
87

bu dinamit dolu deponun infilak etmesine ya da yerlebir olmasna

yol aabilir. Bu tr tehlikelerle kar karya gelmemek iin bireyin
yaamn snrlandrmas gerekir. Hasta, beenilmeyecei ya da dik
kati kendi zerinde toplayamayaca ortamlardan kanmaldr. s
tesinden gelme konusunda emin olmad ilerden kanmas gere
kir. Her trden abaya kar youn bir tiksinti de gelitirebilir. Yete
nekli bir insan olduu iin ona gre yapabilecei bir resmin sadece
kafasnda canlandrlmas bile zaten ustaca resim yapm olmaktr.
Sradan her insan zorlu bir almayla bir yere gelebilir; ona gre her
Tom, Dick, Harry gibi almas, kendisinin ulu, bilge bir kii olmad
nn onaylanmas ve bu nedenle kk drc olacaktr. Gerek
te almad srece hibir yere varlamayaca iin, ulamaya itil
dii kendi hedeflerini kendi tutumuyla baltalam olur. Ve ideal ima
jyla gerek z arasndaki uurum giderek byr.
O, benimsenme, beeni, dalkavukluk biiminde bunlardan
hibirisi ona geici bir gvenden baka hibirey vermese de ba
kalarndan gelecek sonsuz olumlanmaya bamldr. Kendisinden
daha kstah olan ya da herhangi bir konuda ondan daha iyi bir du
rumda kendini daha iyi ortaya koyan, daha iyi dengeli, daha bilgi
li oluuyla onun kendine ilikin dncelerini ykmakla tehdit
eden herkesten nefret edebilir. Kendisinin gerekten de kendi ideal
imaj olduu duygusuna ne kadar umutsuzca, sk skya sarlrsa,
duyduu nefret ve dmanlk da o kadar iddetli olacaktr. Ya da
eer kendi kibirini bastrmas, kendi nemine aka inanan ve bunu
kibirli bir davranla sergileyen insanlara kr krne hayranlkduyabilir. Bu insanlarn iinde kendi imajn sever ve bir gn yapmas
gerektii gibi, tapt tanrlarn sadece kendileriyle ilgilendiklerini
ve o szkonusu olduu srece gsterdikleri ilginin sadece onlarn
mihraplarnda yakt ttsye bir bedel olduunu farkettii an, ka
nlmaz olarak ar bir dkrklnn kucana der.
Belki de ideal imajn sakncalarndan en kts, bunu izleyen
kendine yabanclamadr. Kendimize yabanclamakszn asal par
alarmz dibe bastrmamz ya da devre d brakmamz olanaksz
dr. Kendine yabanclama, nevrotik srelerin, temel yaplan gze
arpmadan gelimesine karn dzenli olarak gerekletirdikleri de
imelerden birisidir. Birey gerekte ne hissettiinden, neden ho88

landmdan, neyi reddettiinden, neye inandndan ksaca ger

ekten ne olduundan habersiz bir duruma gelir. Farknda olmak
szn, kendi ideal imajnn hayatn yaayabilir. J. M. Barriein Tommy
and Grizel adl eserindeki Tommy, bu sreci bir klinik tanmndan da
ha iyi aydnlatr. Elbette belirsiz bir yaam biimi yaratan bilinsiz
bir aldatmaca ve ussalatrmann kurtuluu olanaksz rmcek a
na yakalanmakszn bireyin kendi ideal imajym gibi yaamas ola
nakszdr. Birey yaama olan ilgisini yitirir, nk bunu yaayan o
deildir; kararlar alamaz, nk gerekte neyi istediini bilmez;
eer glkler trmana geerse, bir gerekdlk duygusu
kendisi iin gerekd olma yolundaki kalc durumunun vurgulu
bir anlatm iini kaplayabilir. Byle bir durumu anlamak iin, i
dnyay kaplayan bir gerekdlk ann mutlaka d dnyaya da
uzanacan kavramamz gerekir. Son gnlerde bir hastam unlar
syleyerek durumunun tamamn zetledi: "Eer gereklik diye birey olmasayd, ben de tam anlamyla iyi olurdum.
Son olarak ideal imajn temel atmay ortadan kaldrmak iin
yaratlm olmasna ve snrl bir yoldan bunu baarmasna karn,
bu imaj ayn zamanda kiilik yaps iinde ilkinden hemen hemen
ok daha tehlikeli olan bir atlak yaratr. Kaba hatlanyia sz edilecek
olursak bir insan, kendisine, kendi gerek varl olarak katlanamad iin kendine ilikin ideal bir imaj yaratr, ideal imaj bu felakete
kar aka saldrya geer; ama birey kendini bir yceler katma
karmakla, kendi gerek zne daha az gz yumabilir bir duruma ge
lir ve kendini kmsemeye, kendine ynelik ulalmas olanaksz
olan kendi isteklerinin boyunduruu altnda ezilmeye balar. Der
ken kendine tapnmayla kendini aalama arasnda, kendi ideal
imajyla kendi kmsenen imaj arasnda mekik dokumaya balar
ve bunlarn ortasnda gvenle ekilebilecei salam bir toprak par
as yoktur.
Bylece, zorlanml, eliik abalarla i rahats zln yaratt bir
tr i-buyurganlk arasnda yeni bir atma yara t mi ol ur. Ve bu ibuyurganha kar birey, tpk bir insanm karlatrmal bir politik
buyurganla gsterebilecei tepki gibi bir tepki gsterir: Kendini
bununla zdeletirebilir, yani, buyurgann ona "sen busun" dedii
kadar harika ve ideal olduuna inanabilir ya da buyurganlmistek89

lerini yerine getirmek iin hazr bekleyebilir veya zorlamaya kar

bakaldrabilir ya da verilen ykmllklerin tamamm reddedebi
lir. Eer ilk yoldan tepki gsterirse eletiri kabul etmeyen "narsist"
bir birey izlenimi ediniriz; bu durumda var olan atlak, bilin dze
yinde bir atlak olarak alglanmaz. kinci durumda bizim kusursuzcu insanla ya da Freud'unSperego tipiyle kar karyayz. nc
durumdaysa birey hi kimseyle ya da hibireyle aklanamaz gibi
gzkr; babo, sorumsuz olma eilimi gsterir, izlenimlerden ve
grnmlerden bilerek szettim, nk bireyin tepkisi ne olursa ol
sun, temelde inat olmay srdrr. Genellikle "zgr" olduuna
inanan asi bir tip bile ykmaya alt yerleik deer llerinin al
tnda ezilir; henz kendi ideal imajnn penesinde olmasna karn,
bu deer llerini sadece kendi salmm iinde, bakalarnn srtn
da kulland bir kam olarak sergileyebilir.* Bazen bir insan bir u
tan tekine dnml gidip gelme dnemleri yaar. rnein bir
dnemde insanst bir lde "iyi" olmaya alabilir vebundan hi
bir rahat elde edemeyince bu tr deer llerine iddetle bakaldr
may ieren kart uca ynelir. Ya da aka tam bir kendine tapnma
dan kusursuzculua kayabilir. ounlukla bu tr farkl tutumlarn
bir bileimini buluruz. Bu bileimin anlam, giriimlerden hibirisi
nin doyurucu olmad bu, kurammz altnda anlalabilir
bir yapdadr hepsinin de baarszla mahkum olduu; bu giri
imleri dayanlmaz bir durumdan kurtulmaya ynelik abalar ola
rak deerlendirmemiz gerektii; teki her dayanlmaz durumda en
farkl aralarn denendii birisi ie yaramazsa bir bakas devreye
sokulur gereine dikkati eker.
Btn bu sonular, gerek gelimeye kar gl bir engel olutu
rurlar. Birey hatalarndan ders karamaz, nk bunlar grmez.
Tersini ne srmesine karn aslnda kendi geliimine olan ilgisini
mutlaka yitirecektir. Geliimden szederken onun dnd ey,
zrsz olarak daha kusursuz bir ideal imaj yaratmaya ilikin bilin
siz bir grtr.
Bu nedenle tedavinin zerine den ey, hastann btn ayrnt
laryla kendi ideal imajnn farkna varmasn salamak, bu imajn
*Bkz. 12. Blm, SadistlikEilimleri.

90

btn ilevlerini ve znel deerini dzenli olarak anlamas iin ona

yardmc olmak ve bu imajn kanlmaz olarak ierdii aclan gs
termektir. O zarran ideal imaja dedii bedelin ok fazla olup olma
dn dnmeye balayacaktr. Ama ideal imajdan ancak, bunu ya
ratan ihtiyalar nemli lde azald zaman vazgeebilecektir.

91

Yedinci Blm
DISALLATIRMA
Bir nevrotiin, ideal imajyla gerek z arasndaki uurumu ka
patmak iin snd btn aldatmacalarn sonunda nasl bu uuru
mu derinletirmekten baka bir ie yaramadm grdk. Ama ideal
imaj bylesine korkun bir znel deere sahip olduu iin, bireyin
biran bile ara vermeksizin bununla uzlamaya almay srdrme
si gerekir. Bireyin bunu yap yollan ok eitlidir. Bunlardan biro
u gelecek blmde tartlacak. Burada kendimizi, dierlerinden
daha az bilinen ve nevrozun yaps zerindeki etkisi zellikle belirle
yici olan birisini incelemekle snrlandracaz.
Bu giriimi dsallatrma olarak adlandnrken, isel sreleri san
ki bireyin dnda oluyormu gibi alglama ve kural olarak, kendi
glklerinin sorumluluunu bu d etkenlere ykma eilimini ta
nmlyorum. Bu, gerek zden kama yolunda idealletirmeyle or
tak bir amaca sahiptir. Ama gncel z rtulama ve yeniden yarat
ma sreci, deyi yerindeyse, zn snrlan iinde kalrken, dsalla
trma, z lkesinden btnyle vazgeme anlamna gelir. Basit bir
biimde ortaya koymak gerekirse, bir insan temel atmasndan ko
runmak iin ideal imajna snabilir;ama gncel zle ideal zarasmdaki uyumazlklar gerilimlerin dayanlmaz olduu bir noktaya ula
nca, birey artk kendi iindeki hibir eye snamaz. Bu durumda
geriye kalan tek kar yol, kendinden hepten kamas ve hereyi san
ki dardaym gibi grmesidir.
Burada bagsteren olgunun bir blm, kiisel glkleri nes
nelletirme anlamna gelen* yanstma teriminin kapsamna girer.
Genellikle uyguland gibi yanstma, rnein birisinin ihanete, hr
* Bu tanm, Edward A. Strecker ve Kenneth E. Appel tarafndan kullanlm
tr, DiscoveringOurselves, Macmillan, 1943.

92

sa, buyurganla, z-haklla, an uysalla vb ynelik kendi ei

limlerinin, bakalannda olmasndan kukulanma gibi, znel olarak
reddedilen eilimlerden ya da niteliklerden tr sorumluluu ve
hatay bakalanna aktarmas anlamna gelir. Bu anlamyla yanstma
terimi kesinlikle kabul edilebilir. Ne var ki dsallatrma ok daha
geni kapsaml bir olgudur; sorumluluu aktarma bunun sadece bir
parasdr. Dsallatrma eilimli bir insan, kk devletlerin bask
altna alnmasndan derinlemesine rahatsz olabilir, buna karn
kendisini ne denli bask altna alnm hissettiinin farknda olmaz.
Kendi hzn dolu umutsuzluunu hissetmeyebilir ama bunu cokusal olarak bakalannda yaayacaktr. Bu balamda zellikle
nemli olan ey, kendine ynelik kendi tutumlannm farknda olma
masdr; rnein gerekte kendine kzgnken, bir bakasnn ona kz
dna inanacaktr. Ya da bakalarna duyduu fkenin bilincinde
olacaktr ama bu fke gerekte kendine yneliktir. Dahas, sadece
kendi rahatszlklarn deil, ayrca kendi ruhsal rahatlm yada ba
arlarn da d koullara balayacaktr. Baarszlklar bir aln yaz
s olarak grlrken, baarlarn ansa, neesini havalara balaya
caktr, vb.
Bir insan kendi yaamnn, iyiye ya da ktye bakalar tarafn
dan belirlendiine inand zaman, bu insanlar deitirmeye, d
zel tmeye, cezalandrmaya, kendini onlarn engellemelerinden koru
maya ya da onlar etkilemeye almas gerektiini dnmesi man
tksal bireydir. Dsallatrma bylece dier insanlara ynelik bir
bamllk nevrotik sevecenlik ihtiyacnn yarattndan olduka
farkl bir bamllk yaratr. Bu ay nca d koullara ynelik ar bir
bamllk yaratr. Birey ister kent merkezinde ya da kenar mahalle
lerde yaasn, ister u ya da bu yemek rejimini uygulasn, yataa er
ken ya da ge girsin, u ya da bu komitede alsn, kendi kafasnda
esiz bir nem kazanr. Bylece birey Jung'un dadnklk dedii
eyin zelliklerini kazamr. Ama Jung dadnkl yapsal olarak
var olan eilimlerin tek yanl geliimi olarak grrken, ben bunu
zlmemi atmalarn dsallatrma yoluyla ortadan kaldrlmas
abasnn bir sonucu olarak gryorum.
Dsallatrmann bir baka kanlmaz sonucu da, sancl bir bo
luk ve slk duygusudur. Yine bu duygu da gerektiince yerli yeri93

neoturtulmaz. Birey bunu cokusal bir bolukolarak hissetmek yeri

ne, midesindeki bir boluk olarak alglar ve zorlanml yemeime
edimiyle bu boluu ortadan kaldrmaya alr. Ya da bedensel ar
lktan yoksun oluunun, bir ty gibi oradan oraya savrulmasna ne
den olacandan korkar; her frtnann onu bulutlarda dolatrabileceine inanr. Kald ki eer herey analiz edilirse, bo bir kabuktan
te birey olmayacan da syleyebilir. Dsallatrma ne denli tam
olursa, nevrotik de o kadar glgemsi birey olacak ve srklenmeye
deo kadar yatkn olacaktr.
Bu srecin sonularna bu kadar eilmek yeter. Gelin imdi bu
nun zle ideal imaj arasndaki gerilimi dindirmeye zellikle nasl
yardm ettiini grelim. nk bir insan bilin dzeyinde kendisini
nasl deerlendirirse deerlendirsin, zle ideal imaj arasndaki tu
tarszlk, ona bilinsiz bir bedele mal olacaktr ve birey kendini bu
ideal imajla zdeletirmeyi ne kadar ok baarmsa, tepki de o ka
dar derinlemesine bilinsiz olacaktr. Bu tepki genellikle, hem an
derecede ac verici, hem de eitli yollardan bireyin yaama gcn
zayflatan z-aalamada, ze ynelik fkede ve bir zorlama duy
gusunda dile gelir.
z-aalamamr dsaZlafm/mas,ya bakalarn kmseme bii
mini ya da bakalannm kendisine tepeden baktklan duygusu bii
mini alr. Genellikle bu her iki biim de vardr; daha belirgin ya da en
azndan daha bilinli olan, nevrotik kiilik yapsnn tmel durumu
na baldr. Bir insan ne kadar saldrgansa, kendini de o kadar hakl
ve stn hissedecek, bakalarn kmsemeye o kadar hazr olacak
ve bakalannm kendisine tepeden bakabileceklerini dnme eili
mi de o kadar kk olacaktr. Tersine, birey ne kadar uysalsa, ideal
imajn gerekletirmeyi baaramayndan tr yapt zsulamalan, bakalannm kendisinden holanmadklarna inanma
sna neden olmaya o kadar yatkn olacaktr. Bu sonuncusunun etkisi
zellikle zararldr. Bu, bir insan utanga, resmi, insanlardan uzak
yapar. Bu, bireyde kendisine gsterilen sevecenlikten ya da benim
semeden tr ar bir minnet duygusu gerekten de sefilce bir
minnet duygusu yaratr. Ayn zamanda iten bir dostluu gr
nen deeriyle kabul edemez ama bulank bir biimde, bunu bir tr
hak edilmemi bir sadaka gibi grr. Kibirli insanlar karsnda sa
94

vunmasz kalr nk bir paras onlar onaylar ve kendisine aala

yc bir tavrla da vranmalannn yerinde olduuna inanr. Bu tr tep
kiler doal olarak, basbnlp biriktii zaman patlama gcne ulaabi
len bir ierleme yaratr.
Btn bunlara karn, z-aalamann dsallatrlm ekliyle
alglanmasn belirgin bir znel deeri vardr. Olanca kendizaalamasn hissetmek nevrotiin sahip olabilecei szde zgveni y
kacak ve onu kn eiine getirecekti. Bakalar tarafndan k
msenmek yeterince a a vericidir, ama onlarn tutumunu deitire
bilme ya da onlara aynen karlk verme olasl ya da onlarn hak
sz olduuna ilikin bir zihinsel kar k yolu her zaman vardr. n
san sadece kendisi tarafndan kmsendii zaman btn bunlarn
hibir yaran olmaz. Bu son durumda dava edilecek bir yarg organ
yoktur. Ve bu durumda nevrotik bireyin kendine ilikin duyduu bi
linsiz umutsuzluun tamam aa kacaktr. Sadece kendi gerek
zayflklann kmsemeye deil, aylarca hepten aalk bir yaratk
olduuna inanmaya balayacakt. Bylece sahip olduu iyi nitelikler
bile deersizlik duygusunun dipsiz boluuna itilmi olacakt. Ba
ka bir deyile kendisini kendi kmsenen z olarak hissedecekti;
bunu hibir k yolu olmayan deimez birgerek olarak grecekti.
Bu, tedavi sresinde hastann umutsuzluu azalncaya ve ideal ima
jn penesi nemli lde geveyinceye dek z-aalamaya dokunmamay salk vermenin yerindeliine dikkati eker. Ancak o zaman
hasta z-aalamay gsleyebilecek bir duruma gelecek ve kendi
deersizliinin, nesnel bir gerek deil, kendi acmasz deer lle
rinden kaynaklanan znel bir duygu olduunu kavramaya balaya
caktr. Kendine kar daha esnek bir tutum taknnca, durumun de
imez olmadn, bylesine kar kt niteliklerin gerekten aa
lk deil, sonuta stesinden gelebilecei glkler olduunu g
recektir.
Nevrotiin, kendi ideal imaj olduu yanlsamasn korumasnn
onun iin ne kadar esiz bir neme sahip olduunu gznnde bu
lundurmadmz srece ona kendine ynelik fkesinin ulat boyut
lar anlatamayz. deal imajm gerekletirme yetisinden yoksun olu
u nedeniyle umutsuzlua kaplmakla kalmayp, aynca kendine
kar aka youn bir fke de duymasnn nedeni, ideal imajnn de
95

imez bir nitelii olan sonsuz g ve yeti sahibi olma duygusudur.

ocukluundaki almas olanaksz olumsuzluklar ona ne kadar
kar olursa olsun, o, yani kadiri-mutlak, bunlarn stesinden gele
bil mi olmalyd. Nevrotik rahatszlklarn ne denli byk olduunu
zihinsel olarak kavrasa bile, bunlan darmadan edememi oluuna
kar gsz bir fke duyar. atan itkilerle kar karya kald ve
eliik amalara ulama gcnden bile yoksun olduunu kavrad
zaman bu fke de dorjuuna kar. Bu, bir atmann anlk bir algla
nnn onu akut bir panie sokabilmesinin nedenlerinden birisidir.
Bireyin kendine ynelik fkesi ana yoldan dsallatrlr. D
manla ketlenilmeden yol verildii durumlarda fke kolayca da
pskrtlr. Bu durumda fke bakalarna yneltilir veya genel bir
sinirlilik olarak ya da bakalarndaki bireyin kendi iinde nefret etti
i hatalara, zrlere yneltilen zel bir sinirlilik olarak ortaya kar.
Bir rnek buna aklk kazandrabilir. Bir hastam kocasnn kararsz
lndan yaknyordu. Bu kararszlk nemsiz bir konuydu ilgili ol
duu iin, hastann gsterdii youn tepki kesinlikle lszd.
Onun kendi kararszln bildiim iin, bunu kendi iinde ne kadar
acmaszca aypladn da vurduunu syledim. Bunun zerine
birdenbire, kendi kendini paralama drts eliinde delice bir f
ke duydu. Kendi ideal imaj iinde bir g kulesi oluu, onun iin
kendi iindeki herhangi bir zayfla gz yummay olanakszlatrmt. Olanca abartl yapsna karn bu tepkinin bir sonraki gr
mede btnyle unutulmu olmas olduka tipiktir. Bir an iin dsallatrmay grmt ama henz bundan vazgemeye hazr deil
di.
fkeyi ikinci dsallatrma yolu, bireyin kendisi iin gz yumul
maz olan hatalarn bakalarn ileden karaca yolundaki bilinli
ya da bilinsiz olan dinmek bilmez bir korku ya da beklenti biimini
alr. Bir insan belli bir davrannn, bakalannda derin bir dman
lk yaratacana ylesine derinden inanabilir ki, bu davrana tepki
olarak bir dmanlkla karlamazsa ak ve drst bir aknlk du
yabilir. rnein ideal imaj Victor Hugo'nun Sefiller adl eserindeki
rahip kadar iyi olma istei nin elerini ieren bir hanm hasta, ne za
man kat bir tavr taknsa, hatta kzgnln dile getirse, insanlarn
ondan bir aziz gibi davrand zamanlardakinden daha ok holan
96

dklarm anlaynca byk bir aknlk duymutu. deal imajn t

rnden de kestirilecei gibi hastann ar basan eilimi uysallkt.
Balangta bakalarna yakn olma ihtiyacndan kaynaklanan uy
sall dmanca karlk grme beklentisi tarafndan byk lde
pekitirilmiti. Aslnda artan uysallk, bu ikinci yoldan dsallatrmann temel sonularndan birisidir ve nevrotik eilimlerin ksr bir
dng iinde birbirlerini nasl beslediklerini aklar. Zorlanml uy
sallk artar, nk bu dalmda azizlik eleri ieren ideal imaj bire
yi daha byk z-gizleyicilie iter. Bu durumda sonutaki dman
ca drtler, bireyin kendine ynelen bir fke yaratr. Ve bakalarna
ynelik artan bir korkuya yol aan bu fke dsallatrlmas karlk
olarak uysall pekitirir.
fkeyi nc dsallatrma yolu, bedensel hastalklar zerinde
odaklamaktr. ze ynelik fke olduu gibi alglanmad zaman
aka, barsak hastalklar, ba arlar, yorgunluk, vb olarak orta
ya kabilen nemli younlukta fiziksel gerilimler yaratr. fkenin
kendisi bilin dzeyinde hissedilir hissedilmez btn bu semptom
larn k hzyla nasl ortadan kalktn grmek aydnlatcdr. n
san, bu fiziksel davurumlar dsallatrma olarak m adlandrma
s, yoksa bunlar sadece bastrlan fkenin fizyolojik sonulan olarak
m deerlendirmesi gerektii konusunda kararsz olabilir. Ama davurumlan hastann bunlardan elde ettii kazantan ayrmak pek
kolay olmasa gerek. Bu gruptakiler kural olarak ruhsal sorunlann
bedensel rahatszlklara balamaya heveslidir ama karlk olarak
bu hastalklan da bir d uyanya balamaya daha ok heveslidir.
Kendilerinde fiziksel bir kusur olmadm kantlamaya alrlar;
onlar sadece hatal bir diyet yznden sindirim bozukluklar eker
ler ya da fazla almalan nedeniyle yorgunluk duyarlar ya da nemli
hava yznden romatizmalan azar, vs.
Nevrotik bireyin kendi fkesini dsallatrmakla elde ettii eyin
aynsnn z-aalama durumunda da sz konusu olduu sylene
bilir. Yine de ek bir varsaymn anlmas gerekir. Bu z-ykc drt
lerin tad gerek tehlike farkedilmedii srece, bu tr hastalarn
ne kadar ileri gideceini tam olaak anlamak olanakszdr, tik rnek
le anlan hastada geici bir kendini paralama drts belirdi ama
Psikotiklerde bu drt gerekten de sonuna dek eyleme a ktanlabilir
97

ve bu hastalar kendilerini sakat brakabilirler.* Eer dsallatrma

olmasayd byk bir olaslkla ok daha fazla intihar olay szkonusu olurdu. z-ykc drtlerin gcnn farknda olan Freud'un bir
zykc igdnn (lm igds) varln ne srme gerei
duymas anlalr bireydir; yine de bu kuramla gerek bir kavraya
ve dolaysyla etkili bir tedaviye giden yolu tkamtr.
I-zorlama duygusunun younluu, ideal imajn otoriter denetimi
nin kiilii ne lde felce urattna baldr. Bu i basky oldu
undan byk grmek zordur. Bu, herhangi bir d zorlamadan da
ha ktdr nk d zorlama i zgrln korunmasna izin ve
rir. Hastalar ounlukla bu duygunun farknda deillerdir, ama bu
ortadan kaldrldktan ve belli llerde bir i zgrlk kazanldk
tan sonra hastalarda bagsteren rahatlamadan, bu basknn gc
karlabilir. Bu, nevrotikbir buyurganlkla ayn d etkiye sahip olabi
lir ama her ikisi de ayn anda bulunabilse de bunlar, temelde kiisel
bir boyun edirme istei deil, i basklarn dsallatrlmasna kar
lk gelen zorlamada farkllk gsterirler. Bu, en bata bireyin kendi
sinin altnda ezildii deer llerinin (standartlarn) aynsn ba
kalarna onlarn mutluluuna ilikin ayru saygszlk eliinde
uygulanmasn ierir. Pritan (sofu, .N.) psikolojisi bu srece ok
iyi bilinen bir rnektir.
Buna edeerde nemli birey de i zorlammn, d dnyadaki
baskya uzaktan da olsa benzerlik gsteren eylere ynelik ar bir
duyarllk biimindeki dsallatnlmasdr. Her gzlemci insann
bildii gibi, bu tr an duyarllk olduka yaygndr. Bunun tamam
bireyin kendi g itkisini bakalanndaym gibi alglamasn ve bu
na ierlemesini ieren eler de szkonusudur. Takn kiilerde te
melde, onlan zorunlu olarak d baskya kar duyarl yapan bir zorlanml bamszlk sranndan szederiz. Bireyin bilinsizce kendi
ne uygulad bir zorlamann dsallatnlmas, ok daha gizli olan
ve analizde ok daha sk olarak gzard edilen bir kaynaktr. Bu,
zellikle zcdr nk ounlukla hastayla analist arasndaki
* Buna ilikin birokrnek, Kari A. Mennigerin Man Againist H i m s e l f ( K e n d i ni Ykan insan) adl kitabnda bulunabilir, (Harcourt, Brace, 1938). Ancak
Menninger konuya btnyle farkl bir adan yaklar. Bu yaklamda Freud'u izleyerek z-ykc birigdnn varolduunu savunur.

98

ilikide etki gcne sahipbir alt-akm oluturur. Hasta, bu izgideki

duyarllnn ok daha belirgin olan kaynaklan analiz edildikten
sonra bile analistin ne srd her varsaym geersiz klmay sr
drmeye yatkndr. Bu olayda balayan ykc sava daha da ardr
nk analist gerekte hastada deimeler yaratmay istemektedir.
Sadece hastaya kendini ve yaamnn i kaynaklarm yeniden bul
mas iin yardm etmek istedii yolundaki drst szlerinin ona pek
bir yaran olmaz. Hasta, istemsizce uygulanan bir etkiye yenik d
m olamaz m? Kendisinin "gerekte" ne olduunu bilmedii iin
byk bir olaslkla neyi kabul ettii ya da reddetti konusunda se
ici olamaz ve analist kiisel bir inana hastaya kabul ettirmekten ka
nmak iin ne kadar dikkat ederse etsin, hibirey farketmeyecektir.
Ve hasta, kendisini belli bir yapya sokan bir i zorlamann altnda
hareket ettii iin, onu detirmeyeynelik her trl d niyete kar
aynm gstermeksizin bakaldrmaktan baka birey yapamaz. Bu
umutsuz savan sadece analitik ortamda bagstermeyeceini, her
yakn ilikide u ya da bu lde mutlaka ortaya kacam syleme
ye gerek bile yok. Ve sonuta hortla mezara sokacak olan ey ite
bu isel srecin analizidir.
Bir hasta konulan arap sama evirmek iin kendi ideal imajnn
kusursuzluk isteklerine uymaya ne kadar ok eilim gsterirse, bu
uysall da o kadar dsallatracaktr. Analistin ya da bu balam
da bir bakasnn kendisinden beklediklerim ya da beklendiine
inand eyleri yerine getirmeye hevesli olacaktr. Yumuak bal ya
da kolayca aldatlabilecek bir enayi gibi gzkebilir ama ayn za
manda bu "zorlamaya" kar gizli bir ierlemeyi de alevlendirecektir.
Bunun sonucunda herkesi buyurganca bir rolde grmeye ve evren
sel bir ierleme duymaya balayabilir.
Peki bir insan kendi i zorlamasn dsallatrmakla ne kazanr?
Bu zorlamann dardan geldiine inand srece, yal mzca zihinsel
kar k yoluyla da olsa buna bakaldrabilir. Benzer bir biimde,
dardan uygulanan bir snrlamadan kamlabilir; bir zgrlk ya
nlsamas korunabilir. Ama daha da nemlisi, yukarda anlan etken
dir: zorlamay kabul etmek, ierdi olanca sonularyla birlikte,
kendi ideal imaj olmadn kabul etmesi anlamna gelecekti.
Bu i zorlanmm geriliminin de fiziksel semptomlarla dile getiri
99

lip getirilemeyecei, getiriliyorsa bunun ne lde olaca ilgin bir

sorudur. Kendi izlenimim, bunun astmn, yksek tansiyon ve ka
bzln olumasna katkda bulunan bir etken olduu yolunda, ama
bu konudaki deneyimim snrl.
Geriye, bireyin kendi ideal imajna ters den zelliklerin dsal
latrlmasn tartmak kalyor. Bunun tamam basit yanstmayla
yani bu zellikleri bakalarndaym gibi alglamayla ya da bunlar
dan tr bakalarn sorumlu tutmayla salanr. Her iki srecin
birlikte ilemesi gerekmez. Aadaki rneklerde, bu balamda ge
nellikle bilinenleri olduu kadar az nce sylediimiz baz eyleri de
tekrarlamak zorunda kalabiliriz, ama bu rnekleme yanstmann an
lamna ilikin daha derin bir kavraya ulamamza yardm edecek
tir.
A diye adlandracam alkolik birhasta, metresinin dncesizli
inden yakmyordu. Grebildiim kadaryla bu hakl bir yakmma
deildi ya da yle veya byle A'nm ima ettii lde deildi. A'nm
kendisi, dardan bakan birisi iin olduka ak olan, bir yandan uy
sal, iyi huylu ve cmert olmayla te yandan baskc, buyurgan ve ki
birli olma arasndaki bir atmay yayordu. Bu durumda burada
saldrganlk eilimlerinin dsallatrlmas szkonusuydu. Ama
yanstmay gerekli klan ey neydi? Onun kendi ideal imaj iinde
saldrganlk eilimleri sadece, gl bir kiiliin doal bir bileeniy
di. Yine de en belirgin zellik iyilikti; St. Franis'tenbu yana A kadar
iyi olan bir bakas daha olmamt. yleyse yanstma ideal imaja ve
rilen bir lokma myd? Elbette! Ama bu aynca, farkna varmakszn
ve bu nedenle atmalaryla kar karya gelmeksizin kendi saldr
ganlk eilimlerini dar aktarmasna da olanak vermiti. Bu nokta
da zmsz bir ikileme yakalanan bir insan szkonusuydu. Saldr
ganlk eilimlerinden vazgeemezdi, nk bunlar zorlanml bir
yapya sahipti. deal imajndan da vazgeemezdi nk bu onu bir
arada tutan eydi. Yanstma bu ikilemden bir kurtulu yoluydu. Do
laysyla bu, bilinsiz bir ikiyzlle karlk geliyordu. Bu, btn ki
birli isteklerini ortaya koymasna, ayn zamanda ideal bir dost olma
sna olanak vermiti.
Hasta aynca kadnn cinsel adan kendisini aldattndan da
kukulanyordu. Bunun iin hibir neden yoktu; kadn olduka ana
100

ca bir yoldan ona dknd. Aslnda A'nn kendisi gizli tuttuu ge

ici ilikilere olduka eilimliydi. Burada bireyin bakalarn kendi
bana yarglamasndan kaynaklanan bir misilleme korkusu d
nlebilir. Elbette hakl kma ihtiyac da iin iine karmt. Ecin
sel eilimlerin olas bir yanstlmas varsaym, durumu aydnlatma
ya yardmc olmad. Burada ipucu, onun kendi sadakatsizliine y
nelik zgn tutumunda yatyordu. Kurduu ilikileri unutmamt
ama gemie dnp baktnda bunlar kendilerini belli etmiyordu.
Bunlar artk canl birer deneyim deildi. te yandan kadnn varsa
ylan sadakatsizlii olduka canlyd. Bu durumda deneyimin bir
dsallatnlmasszkonusuydu. Bunun ilevi debirnceki mektekiyle aynyd. Bu ona kendi ideal imajn korumasna ve ayrca can
nn istediini yapmasna olanak veriyordu.
Politik ve profesyonel gruplar arasnda etkinlik gsteren g po
litikas da bir baka mekolarak iimize yarayabilir. Sk sk bu tr bir
oyun, kardaki rakibi zayflatmaya ve kendi konumu glendirme
ye ynelik bilinli bir ama tarafndan gdlendirilir. Ama bu oyun
aynca yukanda sunulana benzer bilinsiz bir ikilemden de kaynak
lanabilir. Bu durumda bu, bilinsiz ikiyzlln bir davurumu
olacaktr. Bu, bireye kendi ideal imajn lekelemeksizin bu tr bir sal
drnn ierdii her trl kirli oyuna ve kullanma, ayn zamanda da
kendineduyduu fkenin ve aalamann tamamn ustaca bir ba
kasnn zerine daha da iyisi, ilk nce dize getirilmesi arzu edilen
birisi zerine boaltmaya almasna izin verir.
Bireyin, kendi glklerini bakalaryla birletirmeksizin kendi
sorumluluunu onlara aktarabilecei genel bir yola dikkati ekerek
bu blm kapatmak istiyorum. Birok hasta, baz sorunlarnn far
kna varmalar salanr salanmaz, annda ocukluklarna atlayverirler ve bu sorunlarn suunu ocuklua ykarlar. Zorlamaya kar
duyarl olduklarn, nk baskc bir anneleri olduunu sylerler.
elerdir; kendilerine yaplan eski ktlklerden tr kincidirler;
insanlardan uzaklamlardr nk genliklerinde kendilerini an
layan birisi kmamtr; cinsel adan ketlenirler nk tutucu bir
yetitirme tarzyla bymlerdir, vs. Burada, analistin de, hastann
da ocukluk yllarndaki etkenlerin kavranmas iin ciddi abalar
101

gsterdikleri grmeleri deil, ocukluun kefedilmesine ynelik

sonsuz tekrarlardan te hibir ie yaramayan ve hastann o anki du
rumunda etkinlik gsteren gleri ortaya karmaya duyulan ede
erde byklkteki bir ilgisizlik eliindeki an heveslilii szkonusu ediyorum.
Freud'un kken zerindeki vurgulamas bu tutumu destekledii
iin, gelin bunun ne kadarnn geree ve ne kadannn yanlgya da
yandn dikkatle irdeleyelim. Hastadaki nevrotik gelimenin o
cuklukta balad ve bu konuda salayabilecei her trl verinin,
gerekleen gelimenin zel trnn anlalmas iin nemli olduu
dorudur. Aynca hastann kendi nevrozundan sorumlu olmad
da dorudur. Olaylann ezici etkisi ylesinegldr ki, ocuun bu
gelime yolunu izlemekten baka aresi kalmaz. Tartlacak neden
lerden tr analistin bu noktaya tam bir aklk kazandrmas gere
kir.
Yanlg, hastann, ocukluu temelinde kendi iinde oluan g
lerin tamamna duyduu ilgisizlikte yatmaktadr. Ne var ki bu g
ler imdi de ileyilerini srdrmekteveuanki glklerin arkasn
da yatmaktadr. rnein bir ocuk olarak evresinde onca ikiyzl
lk grm olmas, inansz bir insan ol masnda nemli bir rol oyna
yabilir. Ama eer inanszln tek bana ocukluk deneyimine
balarsa, u anki inansz olma ihtiyacn eliik idealler arasnda
blnm olmasndan ve bu nedenle bu atmay zmeye ynelik
bir giriim iin btn deerleri gzard etmek zorunda kalndan
kaynaklanan bir ihtiya dikkate almam olur. Aynca yapamaya
ca yerde sorumlulu k stlenmeye ve yapmas gereken yerde de so
rumluluk almay reddetmeye eilim gsterir. Baz baanszlklann
gerekten de elinde olmad konusunda kendini rahatlatmak iin
ocukluk deneyimlerine bavurmay srdrr ve ayn zamanda da
ocukluundaki felaketlerden yarasz beresiz kurtulmu batak
lktan kan beyaz bir zambak olmas gerektiine inamr. Bunun
suu ksmen ideal imajna aittir nk bu, kendisini gemiteki ya da
o anki zrleriyle ya da atmalaryla benimsemesine izin vermeye
cektir. Ama daha da nemlisi, hastann ocukluuna tutunmasnn,
imdi bile kendini incelemeye, aratrmaya ynelik bir gnlllk
yanlsamasn korumasna izin veren zgn bir kendinden ka yo
102

lu olmasdr. Dsallatrd iin kendi iinde ileyen gleri algla

yamaz ve kendisini, kendi yaamndaki etkin bir g olarak deer
lendiremez. tici bir g olmaktan vazgetii iin, kendini tepeden
aa bir kez itildikten sonra yuvarlanmay srdrmesi gereken bir
top olarak ya da bir kez koullandrldktan sonra hep yle kalan bir
Hint domuzu olarak deerlendirir.
Bir hastann ocukluk zerinde yapabilecei tek yanl vurgula
ma, onun dsallatrma eiliminin ylesine belirgin bir anlatmdr
ki ne zaman bu tutumla karlasam, karmda tam anlamyla kendi
ne yabanclaan bir merkezka gcyle kendinden uzaklatrmay
srdrmeye itilen bir insan bulmay bekledim. Ve bu tahminim u
ana dek beni hi yanl tmad.
Dsallatrma eilimi ryalarda da etkinlik gsterir. Analist has
tann ryalarnda bir gardiyan olarak belirirse, eer ryay grenin
gemek istedii kaplan kocas arpp kaparsa, eer kazalar olursa
ya da ok arzulanan bir hedefe ulamada araya engeller girerse, bu
ryalar i atmay inkara ve bunu bir d etkene balamaya ynelik
bir giriim oluturuyor demektir.
Genel dsallatrma eilimine sahip bir hasta analize zgn zor
luklar getirir. Analize, analistin onu gerekten ilgilendirmeyen bir i
yapmasn umarak, bir diiye gidiyormu gibi gelir. Kendi nevro
zuyla deil, kardeinin, arkadammn nevrozuyla ilgilenir. Altnda
yaad g koullardan szeder ama bunlardaki kendi payn ince
lemeye gnlszdr. Eer kars bu kadar nevrotik ya da ii bu kadar
alt-st edici olmasayd, o da olduka iyi olacakt. Olduka uzun bir
sre iin, kendi iinde belki de baz cokusal glerin iliyor olabile
cei konusunda hibir kavraya sahip deildir; hayaletlerden, gkgrltlerinden, evresindeki kinci insanlardan, politik durumdan
korkar ama asla kendinden korkmaz. Olsa olsa, sorunlaryla bunlann kendisine verecei entellektel ya da sanatsal haz iin illenir.
Ama sylemek gerekirse, ruhsal olarak varolmad srece kazana
bilecei hibir gzlemi gerek yaamna uygulayamaz ve bu nedenle
kendisi konusunda daha ok bilgi kazanmasna karn pek nemli
bir deime salayamaz.
Bu nedenle dsallatrma temelde aktif bir kendini devre d b
rakma srecidir. Bunun olas oluunun nedeni, nevrotik srete y
103

le veya byle yapsal olan kendine yabanclamada yatmaktadr. Bi

rey kendini devre d brakt iin, i abmalannda bilin dze
yinden uzaklatrlm olmas ok doaldr. Ama bireyi dier insan
lar balamnda daha sitemci, daha kinci ve korkulu yapmakla dsal
latrma, i atmalarn yerine d atmalar koymu olur. Daha
zel birey sylemek gerekirse bu, balangta nevrotik sreci devre
ye sokan atmay; yani, bireyle d dnya arasndaki atmay b
yk lde arlatrr.

104

Sekizinci Blm
YAPAY UYUMA YNELK
YARDIMCI YAKLAIMLAR
Bir yalann genellikle bir bakasna yol at, kinciyi bir ncnn izledii ve bunun kii dolak bir aa taklmcaya dek srp gitti
i herkese bilinen bireydir. Buna benzer birey de bir insann ya da
grubun yaamndaki konunun zne inme kararllnn bulunma
d bir ortamda mutlaka bagsterecektir. Yama bir lde ie yara
yabilir ama bu, sonuta yeni bir geici nlem gerektirecek yeni so
runlar yaratacaktr. Ayn ey temel atmay zmeye ynelik nevrotik giriimlerde de olur ve her yerde olduu gibi burada da zgn
gl yaratan koullarda gerekleecek kkl bir deimenin d
nda hibireyin gerek bir yarar olmaz. Nevrotiin bunun yerine
yapt ve yapmaktan kendini alamad ey, bir yalanc z
me bir bakasn dayamaktr. Daha nce de grdmz gibi nevrotik birey atmann bir yann ne karmaya alabilir. Ama her za
manki kadarblnm kalr. Kendini insanlardan hepten koparma
ya ynelik ar sonulan olan yola snabilir; ama atma devre d
braklsa da yaamnn tamam tehlikeli bir temele oturur, iinde
kendisinin marur ve btnlemi gzkt bir ideal imaj yaratr
ama ayn zamanda yeni bir atlak daha yaratm olur. Kendi i z
n sava alanndan kararak bu atla kapatmaya alr ama bu
onu ok daha dayanlmaz olan zor bir duruma sokmaktan baka ie
yaramaz.
Bylesine istikrarsz bir denge, bunu destekleyecek daha baka
aralar gerektirir. O zaman kr noktalar, blmeleme, ussallatrma,
an z-denetim, keyfi hakllk, kaak dv ve inanszlk olarak s
nrlandrlabilecek olan bilinsiz bir aralar grubundan birisine y
105

nelir. Bu olgular yapsal olarak tartmaya kalkmayacak bu ok

youn bir i olurdu ancak bunlarn atmalarla ilgili olarak nasl
uygulandklarn gstermekleyetineceim.
Nevrotik bir insann gncel davranlaryla kendine ilikin ideal
tablosu arasndaki tutarszlk ylesine a k olabilir ki, insan onun bu
nu grmekten nasl kanabildiim merak eder. Ama nevrotik birey
bu tutarszl grmek yle dursun, kendisi iin ak olan bir eliki
den bile habersiz kalma yetisine sahiptir. lgimi, tanmladm at
malarn varlna ve nemine eken ilk eylerden birisi, en ak eli
kiler karsndaki bu kr noktayd. rnein uysal tipin btn tipik
zelliklerine sahip olan ve kendini Isavari birisi olarak gren bir has
tam, laf arasnda bana, retim grevlileri toplantlarnda bir mes
lektann arkasndan tekini bir fiske darbesiyle ldrmeyi sk sk
dilediini anlatt. Bu sembolik ldrmeleri harekete geiren ykc
zleminin o zaman bilinsiz olduu dorudur; ama burada nemli
olan, "oyun" adn takt bu sembolik ldrmenin onun lsavari ima
jn bir para olsun rahatsz etmemesidir.
Kendini dddi olarak olarak iine verdiine inanan ve alannda
kendini bir yeniliki olarak deerlendiren bir bilimadam olan bir
baka hasta, yaymlamas gereken konularn seiminde, sadece ken
disine en ok alk getireceine inand denemeleri sunarak, bt
nyle frsat olan gdlerini izlemiti. Kamuflaja ynelik bir giriim
yoktu; szkonusu olan ey sadece konunun ierdii elikiye yne
lik mutlu bir unutkanlkt. Benzer bir biimde, ideal imaj iinde iyi
lik dolu ve drst birisi olan bir bakas, bir kzdan para alp bir ba
ka kza harcamay nemsiz birey olarakdeerlendiriyordu.
Bu olaylann her birisinde krln ilevinin, altta yatan atma
lar bilin dzeyinden uzak tutmak olduu ak bir gerektir. art
c olan bunun gerekleme olaslnn boyutlaryd, szkonusu has
talar zeki olularnn yamsra psikoloji konusunda da belli bir bilgi
dzeyine sahip olduklar iin bu daha da artcyd. Hepimizin gr
mek istemediimiz eylere srtmz dnmeye yatkn olduumuzu
sylemek elbette yetersiz bir aklamadr. Olaylar bulandrma dere
cesinin, bizim bunu yapmaya duyduumuz ilginin byklne
bal olduunu eklememiz gerekir. Hereye karn bu tr yapay bir
krlk, bizim atmalar alglamaya duyduumuz isteksizliin ne
106

cadarbyk olduunu basitbir biimde gstermektedir. Ama bura

daki gerek sorun, yukardakiler kadar ak olan elikileri grmez
likten gelmeyi nasl baarabileceimizdir. Baz koullar vardr ki bu,
bunlarsz gerekten de olanaksz olacaktr. Bu koullardan birisi
kendi cokusal deneyimimize ynelik olaand bir duyarszlktr.
teki, daha nce Strecker'in dikkati ektii * blmelerde yaama ol
gusudur. Ayrca kr noktalara ilikin aklamalar sunan Strecker,
mantk-geirmez blmelerden ve yaltmdan szeder. Bir blme ar
kadalara, bir blme de dmanlara ayrlmtr, bir blme aileye bir
tane de yabanclara, bir blme i yaamna, bir blme de kiisel yaa
ma , bir blme kendine eit olanlara, bir blmede kendinden aa
olanlara ayrlmtr. Bu nedenle bir blmede olup biten ey, ona, bir
baka blmede olup bitenle eliiyor gibi gzkmez. Bir insan iin bu
yolla yaamak, ancak ve ancak atmalar yznden birlik duygu
sunu yitirdii zaman olasdr. Dolaysyla blmeleme, atmalar al
glamaya kar bir savunma olduu kadar bireyin kendi atmalar
tarafndan blnm olmasnn bir sonucudur da. Bu sre, bir ide
al imaj olaynda tanmlanan sreten farkl deildir. Orada da eli
kiler olduklar gibi kalr, ama gizemli bir biimde gznnden kald
rlr. Blmelemeden, bu tip bir ideal imajn m yoksa bir baka eyin
mi sorumlu olduunu sylemek zordur. Yine de, blmelerde yaa
ma olay ok daha temel ve yaratlan imaj aklar gibi gzkmekte
dir.
Olgunun kavranmas iin kltrel etkenlerin gznne alnmas
gerekir. nsann, karmak bir toplumsal sistem ierisindeki arkla
rn sadece kk bir dili durumuna gelme derecesi ylesine byk
tr ki, kendine yabanclama neredeyse evrensel bir olaydr ve in
sanca deerler zayflamtr. Toplumumuzdaki saysz ak eliki
nin bir sonucu olarak, ahlaki alglamada genel bir duyarszlk ortaya
kmtr. Ahlak lleri ylesine geliigzel ele alnmaktadr ki, r
nein bir insann bir gn dindar bir Hristiyan ya da taplan bir baba,
ertesi gn bir haydut gibi davrandn grmek kimseyi ar naz.*
evremizde, kendi dkk saklmza kartlk sunabilecek i
* Strecker, age.

**Un Yutang, Between Tears and Laughter, John Day, 1943.

107

ten btnlemi bir kiilie sahip ok az insan vardr. Analitik or

tamda Freud'un ahlak deerlerini gzard etmesi psikolojiyi bir
doal bilim olarak deerlendirmesinin bir sonucu de en az hasta
kadar analistin de bu tr elikilere kar duyarsz olmasna katkda
bulunmutur. Analist, kendine ait ahlak deerlerine sahip olmay
da, hastanmkilerle ilgilenmenin de "bilind" olduunu dnr.
Aslnda elikilerin kabul edilmesi, ahlak alanyla snrlandrlmas
gerekmeyen birok teorik formlasyondada grlr.
Ussallatrma, mantk yoluyla kendini aldatma olarak tanmlana
bilir. Bunun temelde kendini hakl karmak ya da kendi gd ve ey
lemlerini benimsenen retilere uyarlamak iin kullanld yolun
daki yaygn gr ancak bir noktaya kadar geerlidir; bu, ayn top
lumda yaayan btn insanlarn, ayn izgiler dorultusunda ussal
latrma yapmalar anlamna gelirdi, oysa gerekte ussallatrlan
ey asndan olduu kadar ussallatrmada uygulanan yntemler
de de geni bir bireysel farkllklar alan vardr. Eer ussallatrmay
yapay uyuma ynelik nevrotik giriimleri destekleme yollarndan
birisi olarak grrsek, bunun byle olmas doal bir gereklilik olur
du. Temel atmann evresinde kurulan savunma iskelesinin her
tahtasnda bu srecin i banda olduunu grebiliriz. Ar basan tu
tum, mantk yoluyla glendirilir: atmay gn na karacak
etkenler ya kmsenir ya da bu ar basan tutuma uyacak ekilde
yeniden ekillendi rilir. Uysal tiple saldrgan tip arasnda bir karla
trma yapacak olursak, bu z-aldatc mantk yrtmenin, kiiliin
dz bir izgiye sokulmasna nasl yardm ettii aklk kazanacaktr.
Uysal tip, baskc olmaya ynelik gl eilimler var olsa bile, yar
dmc olma arzusunu yaknlk duygularna balar ve bu baskc ol
ma eilimleri ok belirginse bunlan tasal olma olarak ussallatrr.
Saldrgan tip ise yardmc olduu zaman her trl yaknlk duygu
sunu inatla inkar eder ve eylemini btnyle karcla balar. de
al imaj, desteklenmek iin her zaman byk oranda ussallatrma
gerektirir. Gncel zle ideal imaj arasndaki tutarszlklarn, mantk
yoluyla ortadan kaldrlmas gerekir. Dsallatrma durumunda bu,
d koullarn nemini kantlamak ya da bireyin kendisi iin kabul
edilemez olan eilimlerin, sadece teki insanlarn davranlanna
gsterilen "doal" bir tepki olduunu gstermek amacyla kullanlr108

Atr z-denetime ynelik eilim ylesine gl olabilir ki, bunu

bir zamanlar zgn nevrotik eilimler arasnda saymtm. Bunun
ilevi, eliik cokular selinin altnda kalma tehlikesine kar bir set
oluturmaktr. Bu, balangta ounlukla bilinli bir irade gcy
ken, genellikle zamanla az ya da ok otomatikleir. Bu tr bir dene
tim uygulayan insanlar, ister sevin, cinsel heyecan, kendine acma,
ister fke tarafndan srklenmek iin olsun, kendilerine izin verme
yeceklerdir. Bu insanlar en byk zorluu zgr armda eker
ler; alkoln kendilerini rahatlatmasna izin vermezler ve sk sk,
anestezi uygulatmaktansa acya katlanmay yelerler. Ksaca kendiliindenliin tamamn denetlemeye alrlar. Bu eilim, atmalan olduka ak olan ve genellikle bu atmalarn dibe i tilmesine yar
dm eden admlardan hibirisini atmayan; atan tutum gruplarn
dan birisini aka ne karmayan ve atmalar devre d brak
mak iin yeterli cokusal yaltm gelitirmeyen insanlarda en gl
biimini alr. Bu tr insanlar sadece ideal imajlar birarada tutar ve
akas bu imajn birletirici gc, isel birlii korumaya ynelik te
mel giriimlerin birisi ya da teki tarafndan desteklenmedii zaman
yetersiz kalr, ideal imaj eliik elerin bir bilekesi biimini ald
zaman zellikle yetersizdir. Bu durumda atan drtleri denetim
altnda tutmak iin, bilinli ya da bilinsizce, irade gcn kullanma
ihtiyac duyulur. En ykc drtler, fkenin alevlendirdii iddet
drtleri olduu iin, en byk enerji aktarm da fkenin denetlen
mesine yneltilir. Burada bir ksr dng devreye girer: Bastrlan fkebu nedenle patlayc bir gce ular, sonuta bunu engellemek iin
okdaha byk bir z-denetim gerekir. Hastann dikkati uygulad
an z-denetime ekildii zaman, her ada insan iin z
denetimin doru ve zorunlu olduunu ne srerek savunmaya ge
ecektir. Grmezlikten geldii ey, kendi denetiminin zorlanml ya
psdr. Bu denetimi en kat biimiyle uygulamaktan kendini alamaz
ve herhangi bir nedenle bu denetim ileyiini srdrmeyi baarama
d zaman panie kaplr. Bu panik, denetimin ilevinin, paralan
ra tehlikesinden kurtulmak olduunu aka gsteren bir delirme
korkusu biimindebagsterebilir.
Keyfi haklilik, ieriden gelen kukuyu ve dardan gelen etkiyi
Karen Horney, Kendi kendine Psikanaliz, age.

109

devre d brakmaya ynelik iki ynl bir ileve sahiptir. Kuku ve

karars dik, deimez bir biimde, zlmemi atmalara elik
eder v bireyin edimlerini felce uratacak yeterli gte bir younlu
a ula abilir. Gerek inanlara sahip olduumuz zaman yle kolay
kolay sarslmayz; ama eer yaammz boyunca u yola m, bu yola
m sapacamz konusunda kararsz, bir drtyol aznda kalrsak,
d etmenler geici de olsa belirleyici etken olabilir. Ayrca kararsz
lk sadece olas eylem srelerini deil, ayrca bireyin kendisine, ken
di haklarna, kendi deerine ilikin kukular da iine alr.
Btn bu belirsizlikler, yaamla baa kabilme yetimizi byk
lde zayfla hr. Yine de doruyu sylemek gerekirse bunlar herkes
iin edeerde dayanlmaz deildir. Bir insan, yaam ne kadar ac
masz bir sava olarak gryorsa, kukuyu da o kadar tehlikeli bir
zayflk olarak grecektir. Birey ne kadar yaltlm ve bamszlk
konusunda ne kadar srarlysa, dardan etkiye ynelik kukuculuk
da o kadar byk bir tedirginlik kayna olacaktr. Btn gzlemle
rim, ar basan saldrganlk eilimleriyle cokusal yaltmn bir bire
iminin, kat haklln gelimesi iin en verimli toprak olduuna ve
saldrganlk yzeye ne kadar yaknsa haklln da o kadar militanca
olduuna dikkati eker. Bu, keyfi ve dogamatik olarak kendisinin
her zaman hakl olduunu ne srerek atmalar son kez dibe
kertmeye ynelik bir giriim oluturur. Ussalln denetime el koy
duu bir sistemde cokular, ierideki hainlerdir ve amaz bir dene
timle gzaltnda bulundurulmalar gerekir. Ruhsal bir huzura ulaa
bilirler ama bu, bir mezarlk huzurudur. Beklendii gibi bu tr insan
lar analiz dncesinden tiksinirler nk bu, derli toplu tabloyu
birbirine katmakla tehdit eder.
Kat haklla neredeyse tam kart olan ama benzer bir biimde
a hmalann alglanmasna kar etkin bir savunma olan bir yol da ka
ak dvtr. Bu tr bir savunmaya eilimli olan hastalar sk sk, peri
masallarndaki izlendikleri zaman bir bala dnen; eer bu klk
ta gvenlik iinde olamazlarsa bir karaca olup kan; avclar tarafn
dan y .uannca da kular gibi uup giden yaratklara benzerler. Bu
insanlar asla kesin birey sylemek zorunda brakamazsnz; syle
diklerini inkar eder ya da asl sylemek istediklerinin bu olmad
konusunda size gvence verirler. Onlar iin bir olaya ilikin kesin bir
110

rapor vermek ounlukla olanakszdr; bu konuda pek aba gster

mezler ve bu nedenle dinleyici sonunda gerekten neyin olup bittii
konusunda emin olamaz.
Ayn karklk, bu insanlarn yaamna da gem vurur. Bir anda
fesat, bir bakasnda canayakn olurlar; zaman zaman an dnce
li, zaman zaman da acmaszlk derecesinde dncesiz olurlar; baz
ynleriyle baskc, baz ynleriyle z-gizleyicidirler. Baskc bir e
ararlar, bunu hemen "paspas" gibi kullanlabilecek bir baka ele de
itirirler, derken nceki deikenlie geri dnerler. Birisine kt
davrandktan sonra pimanla kaplrlar, tutumlann deitirmeye
alr, derken kendilerini bir "enayi" gibi hissederler ve sil batan ki
nci olurlar. Bu tr insanlar iin hibirey tam anlamyla gerek deil
dir.
Analist de kendini kafas bulanm ve cesareti krlm bulabilir
ve alabilecei hibir malzeme olmadna inanabilir. Bu noktada
yanlr. Bu insanlar sadece kendilerini geleneksel birletirici ilemle
re uyarlamay baaramayan hastalardr. atmalannn baz paralann bastrmay baaramadklar gibi belli bir ideal imaj da kurama
mlardr. Bu hastalann bu giriimlerin deerini gsterdikleri syle
nebilir. nk sonular ne kadar sorunlu olursa olsun, ideal imaj
dorultusunda ilerleyen hastalar daha iyi bir dzene kavuurlar ve
kaak dven tip kadar yitiklik duymazlar. te yandan analist, a
tmalarn gznnde olduu ve bu nedenle inlerinden kanlmalan gerekmedii gerei yoluyla kolay bir ie bel balad zaman da
yukandakine edeerde bir yanlgya der. Buna karn analist
kendini, hastann akszlle, saydamla duyduu isteksizlie
kar karya bulacak ve bunun, hastann gerek bir igzlemden
kama yolu olduunu anlamad srece bu isteksizlie yenik de
cektir.
atmalarn alglanmasna kar oluturulan son bir savunma
da inanszlk, yani ahlak deerlerini reddetmek ve kmsemektir.
Kii kendisi iin kabul edilebilir olan kendi deer llerine ne kadar
dogmatik bir biimde sarlrsa sarlsn, ahlak deerleri balamnda
derinlere ilemi bir belirsizlik her nevrozda mutlaka bulunacaktr.
Kkeni deimesine karm inanszln her zamanki ilevi, ahlak
deerlerinin varln reddetmek ve bylece nevrotik bireyi, gerek
111

te neye inand konusunda kendi kafasn netletirme zorunlulu

undan kurtarmaktr.
nanszlk bilinli olabilir ve bu du rumda Makyavelli gelenein
deki bir ilke olur ve bu ekliyle savunulur. nemli olan tek ey gr
ntr. Yakalanmadn srece cann ne istiyorsa onu yapabilirsin.
Temelde aptal olmayan herkes ikiyzldr. Bu tip bir hasta, ierii
ne olursa olsun analistin ahlak terimini kullanmasna kar, Freud
ann cinselliin anlmasna kar gsterdii duyarllk kadar b
yk bir duyarllk sergileyebilir. Ama inanszlk bilinsiz de olabilir
ve ar basan retilere ilikin szde kalan bir inanla gizlenebilir.
Birey, inanszlnn kendi zerindeki etkisinin farknda olmasa da,
yaama biimi ve kendi yaamndan szetme biimi, onun bu inan
szln ilkelerine uyduunu aa karacaktr. Ya da, drstle ve
iyilie inandndan emin olmasna karn, dalavereli oyunlarla u
raan insanlar kskanan ve kendisinin hibir zaman bu tr bir ite
"yakay syrmay" baaramay gereine ierleyen hasta gibi, iste
meden kendini atmalarn kucana atabilir. Tedavi srasnda uy
gun bir zamanda hastann inanszln tam anlamyla bilin dze
yine karmak ve bunu anlamasna yardm etmek byk bir nem tamaktadr. Aynca hastaya kendine ait ahlak deerleri oluturmas
nn neden arzu edilir birey olduunu anlatmak da gerekebilir.
yleyse yukarda anlan btn bu aralar, temel atmann e
kirdei evresinde oluturulan savunmalardr. Basitlik uruna sa
vunma sisteminin tamamna koruyucu yap olarak deineceim.
Her nevrozda bir savunmalar grubu geliir; etkinlik lleri farkl da
olsa ounlukla hepsinin varl szkonusudur.

112

KNC KISIM

ZLMEM ATIMALARIN
SONULARI

Dokuzuncu Blm
KORKULAR
Herhangi bir nevrotik sorunun derin anlamn aratrrken, yolu
muzu bir karmaklklar labirentinde kolayca yitirebiliriz. Nevrozu,
bunun karmaklyla yzlemeksizin anlamay bekleyemeyeceimiz iin bu olaand birey deildir. Yinede gr amz yeniden
kazanmak iin zaman zaman ekilip konuya geriden bakmak yararl
olacaktr.
Koruyucu yapnn gelimesini adm adm izledik. Nispeten daha
statik bir rgtlenme kuruluncaya dek bir savunmann arkasndan
bir bakasnn nasl oluturulduunu grdk. Ve bunlarn iinde bi
zi en derinlemesineetkileyeney,srednyalayp yuttuu sonsuzabayd; bu, ylesine rktc bir abadr ki, bir insan bylesine zor
ve kendisine ok pahalya mal olan bir yol boyunca srkleyen eyin
ne olduunu yeniden merak etmeye baladk. Kendi kendimize, ya
py bylesine kat ve deitirilmesini bu kadar zor yapan glerin
neler olduunu soranz. Srecin tamamn gdlendiren g, ksaca,
temel atmann ykc gcne ynelik bir korku mudur? Bir ben
zetirme bu sorunun yantna giden yolu aabilir. Her benzetmegibi
bu da kesin bir paralellik deildir ve bu nedenle ancak genel terimle
riyle uygulanabilir. Gelin, karanlk bir gemie sahip olan bir ada
mn, sahte aldatmaca yoluyla bir toplumda kendine bir yer edindii
ni varsayalm. Elbette bu adam daha nceki durumunun aa ka
bilecei korkusu iinde yaayacaktr. Zamann ak iinde durumu
ilerler; arkadalar edinir, gvenli bir i kurar, bir aile sahibi olur. Ye
ni konumunu beslerken yeni bir korkuya, sahip olduu bu iyi eyleri
yitirme korkusuna gebedir. Saygnla dayanan gururu, onu kendi
kirli gemiine yabanclatrr. Eski yaamn yok etmek iin yoksul
lara yardm eder, hatta eski arkadalarna byk miktarlarda para
verir. Bu arada kiiliinde gerekleen deimeler onu yeni abma115

lara sokar, buysa sonunda onun u andaki yaamn sahte aldatma

calar zerinde kurmu olmasnn, sadece, rahatszlndaki bir altakm olmasyla sonulanr.
Ayn ekilde nevrotik bireyin kurduu dzende de temel atma
yerli yerinde kalr ama yaps deiir. Baz ynleriyle yumuayan te
mel atma, baz ynleriyle de derinleip arlar. Ancak srete
yapsal olan ksr dng nedeniyle bunu izleyen atmalar ok daha
srkleyicidir. Bunlar enok keskinletiren ey, her savunma konu
munun bireyin kendisiyle ve bakalaryla olan ilikilerini daha n
ce de grdmz gibi bu ilikiler, atmalarn boy verdii toprak
tr zayflatmasdr. Dahas,yanlsamann sevgi ya da baar, ula
lan bir cokusal yaltm ya da kurulan bir ideal imaj epeevre
sard yeni eler yaamda nemli bir rol oynamaya balaynca,
farkl trden bir korku, bu hzinelere zarar verebilecek bir korku or
taya kar. Ve bu arada artan kendine yabanclama, nevrotii kendi
zerinde alma ve glklerinden kurtulma yetisinden giderek
daha ok yoksun brakr. Ynl geliimin yerini alan durgunluk dev
reye gider.
Olanca katlna karn koruyucu yap olduka krlgandr ve
kendi bana yeni yeni korkular yaratr. Bunlardan birisi, bu yapnn
dengesinin bozulaca korkusudur. Koruyucu yap bir denge duygusu
kazandrsa da, bu, kolayca alt-st olabilecek bir dengedir. Bireyin
kendisi bilin dzeyinde bunun farknda deildir, yinede eitli yol
lardan bunu alglamaktan kendini alamaz. Deneyim ona, ortada hi
bir neden yokken devre d kalabileceini, en az kestirdii ya da ar
zulad bir anda fkelenebileceini, sevin duyabileceini, ruhkntsne urayabileceini, yorulabileceini, ketlenebileceini
retmitir. Bu tr deneyimlerin toplam ona bir belirsizlik duygusu,
kendine gvenemeyecei duygusu verir. Bu sanki ince bir buz ze
rinde kaymak gibi bireydir. Denge yokluu ayrca yryte ya da
bedensel duruta ya da fiziksel denge gerektiren herhangi bir konu
daki beceri yokluunda dilegelebilir.
Bu korkunun en somut davurumu delirme korkusudur. Bu kor
ku belirgin bir lye ula t zaman bir insan psikiyatrik yardm is
temeye iten en ar semptom olabilir. Bu tr olaylarda korkuyu belir
leyen eyler ayrca, ounlukla ykc bir yapya sahip her trden
116

lgnca" eyi bunlardan sorumlu olmakszn yapmaya ynelik bas

trlan drtlerdir. Yine de delirme korkusu, kiinin gerekten de delirebileceinin bir gstergesi olarak yorumlanmamaldr. Bu korku
genellikle geicidir ve sadece anlk bunal t koullar altnda ortaya
kar. Bunu alevlendiren en nemli etkenler, ideal imaja ynelikani bir
tehdit ya da an z-denetimi fel ederekbyk ounlukla bilin
siz fkeden kaynaklanan trmana geen bir gerilimdir. rnein
soukkanl ve cesur olduuna inanan bir hanm, zor bir durumda bir
aresizlik, tedirginlik ve youn fke duygusuna kapld zaman bir
panik balang yaamt. Onu bir elik halat gibi birarada (utan
ideal imaj anszn paralanm ve onu cokusal alt-st olma korku
suyla babaa brakmt. Daha nce, smandan kanlp dier in
sanlarla yakn bir ilikiye sokulduu rnein orduya katlmak ya
da yaknlaryla birlikte yaamak zorunda kald zaman yaltkan
bir insan epeevre sarabilecek olan panikten szetmitik. Bu korku
da bir delirme korkusu olarak dile gelebilir ve bu durumda psikoti k
olaylar gerekten bagsterebilir. Benzer bir korku, yapay bir uyum
yaratmak iin uzun sre alan ve epey yol alan bir hasta, blnm
olduunu anszn alglad zaman da ortaya kacaktr.
Delirme korkusu analizde geri ekildikten sonra kalntlar z
denetimin olanaksz olduu durumlarda kiinin insanlar yaralaya
bilecei, dvebilecei, hatta ldrebilecei yolundaki genei bir te
dirginlik biimini ald zaman en sk grlen biimiyle bu delirme
korkusu, sergilenen bilinsiz fke tarafndan krklenir. Bu durum
da, uykudayken ya da ikinin, anestezinin ya da cinsel heyecann et
kisi al tnda iddet eylemlerine giriilecei korkusu duy ulacaktr. f
kenin kendisi bilinli olabilir ya da bilin dzeyinde, iddete ynelik
herhangi bir nedene bal olmayan saplantl bir drt olarak belire
bilir. te yandan bu, btnyle bilinsiz de olabilir; bu durumda ki
inin hissettii tek ey, bir olaslkla terleme, sersemleme ya da
iddet drtlerinin denetimden kabilecei yolundaki altta yatan
korkuya dikkati eken bir baylma korkusu eliindeki anlk bula
nk panik nbetleridir. Bilinsiz fkenin dsaliatrld durumlarda kii gkgrltlerine, hortlaklara, hrszlara, ylanlara, vbyani
kendi dndaki potansiyel olarak ykc olan herhangi bireye ynelikbirkorku duyabilir.
117

Ama hereye karn delirme korkusu olduka seyrek grlen bireydir. Ksaca bu, dengeyi yitirme korkusunun en ak davurumu
dur. Bu korku genellikle daha gizli yollardan iler. Bu durumda den
geyi yitirme korkusu bulank, tanmsz biimlerde ortaya kar ve
yaamn akndaki herhangi bir deime tarafndan alevlendirilebilir. Bununla kar karya olan kiiler, bir geziye kma ya da baka
bir yere tanma, i deitirme ya da yeni bir hizmeti tutma veya
herhangi bir baka eyin nceden alglanmas durumunda derinle
mesine bir rahatszlkduyabilirler. Olas olduu her durumda bu tr
deiikliklerden kanmaya alrlar. Analizde statik yapya yne
lik tehdidi, insanlar, zellikle eer kendilerine olduka iyi ileme
olana veren bir yaam biimi bulmularsa, analize gelmekten al
koyan bir etken olabilir. Analizin yararllm tartrken ilk bakta
olduka mantkl gzken sorunlarla ilgilenirler. Analiz evliliklerini
ykacak m? Analiz onlan geici bir sre iin alamaz bir duruma
m sokacak? Yoksa onlar sinirli mi yapacak? Grlecei zere bu tr
sorular ksmen hastann umutsuzluu tarafndan belirlenir; hasta,
analizi herhangi bir rizki gze alacak kadar deerli bulmaz. Ama bu
ginin arkasnda aynca gerek bir tedirginlik yatmaktadr. Analizin,
sahip olduu dengeyi bozmayaca konusunda gvenceye ihtiya
duyar. Bu tr durumlarda dengenin zellikle sallantl olduunu ve
analizin zor bir analiz olacan rahatlkla varsayabilirz.
Analist hastaya istedii gvenceyi verebilir mi? Hayr, veremez.
Her analiz mutlaka geici alt-st olular yarateakbr. Yine de analis
tin yapabilecei birey vardr: Bu tr sorunlarn kkenine inmek,
hastaya gerekte neden korktuunu aklamak ve ona analizin onun
u anki dengesini ykacam ama bunun yerine ok daha salam te
mellere oturan bir dengeye ulamas iin ona bir frsat da vermi ola
cam anlatmak.
Koruyucu yapdan kaynaklanan bir korku da anlalma korkusu
dur. Bunun kayna, koruyucu yapnn gelimesine ve srdrlme
sine yarayan birok aldatmacada yatmaktadr. Bunlar, zlmemi
nevrotik atmalarn ahlak btnlnde yaratt zayflama ba
lamnda tartlacaktr; u anki amacmz iin, nevrotik bir insann
hem kendi hem de bakalarnn gznde gerekte olduundan daha
farkl daha uyumlu, daha ussal, daha cmert ya da daha gl ya
118

da daha acmasz gzkmek istediini sylememiz yeterli olacak

tr. Kendisi karsnda m, yoksa bakalarnn nnde mi anlalmak
tan (deifreolmaktan) daha ok korktuunu sylemek zor olacaktr.
Bilin dzeyinde onu en ok ilgilendiren bakalardr ve korkusu ne
kadar ok dsallatrlrsa, insanlarn onun gerek yzn grme
meleri gerektii konusunda da o kadar kayglanacaktr. Bu durum
da kendisi iin neler dndnn nemli olmadn; kendisinin,
kendi baarszlklarn kefetmesine, ancak bakalarndan gizli tutulabilirsedayanabileceini syleyebilir. Gerektebu byledeildir,
ama onunbilin dzeyindeki hissetme yolu budur ve dsallatrmanm derecesini gsterir.
Aa vurulma (anlalma) korkusu, bireyin bir kurusk olduu
yolundaki bulank bir duygu olarak belirebilir ya da gerekten can
n skan bireyle uzaktan ilinti kurulan beli i bir nitelie balanabilir.
Bir insan, inand kadar zeki, becerikli, kltrl, ekici olmadn
dan korkabilir, bylece korkuyu kendi kiiliini yanstmayacak nite
liklere aktarr. Bir hasta ilk genlik yllarnn balannda, snfnn bi
rincisi oluunun btnyle kuruskdan kaynakland korkusuna
kapldn anmsad. Her okul deitiriinde bu kez gerek yz
nn ortaya kacandan eminmi gibi bir duyguya kaplm, hatta
okul birinciliini elinden kaptrd zaman bile bu korku varln
korumutu. Bu duygu hastay sarsmt ama bunun nedenine par
mak basabilecek bir durumda deildi. Sorununa ilikin bir igzlem
kazanamad, nk yanl yoldayd. Anlalma korkusu hi de zeka
syla ilgili birey deildi, ancak bu alana aktarlmt. Gerekte bu
korku, notlara aldr etmeyen iyi bir arkada olma yolundaki bilin
siz aldatmacasyla ilgiliydi, buna karn aslnda bakalar karsnda
ykc bir zafer kazanma ihtiyacna saplanmt. Bu rnek, yerinde bir
genellemeye yol aar. Kuruskc olma korkusu her zaman nesnel bir
etkenle ilgilidir ama bireyin dnd ey genellikle bu deildir.
Belirtisel adan bunun en ak davurumu kzarma korkusu ya da
kzarmadr. Hastann aa vurulacandan korktuu ey bilinsiz
Bir aldatmaca olduu iin analist, hastann aa vurulma (anlalha) korkusunu deil de, utand ve bu nedenle gizledii bir dene
yim ararsa ciddi bir hata yapm olacaktr. Hasta birey saklyor ol
mayabilir. Analistin bunu yapmas durumunda hasta, kendi iinde
119

bilinsizce ortaya karmaktan tiksindii zellikle kt birey olma

s gerektii konusunda ok daha fazla korku duyabilir. Byle bir du
rum yapc bir almaya deil, z-aalaya bir incelemeye yol
aar. Belki de cinsel olaylar ya da ykc drtler konusunda ince ay
rntlara inecektir. Ama analist hastann bir atmaya yakalandm
ve kendisinin de bu atmann sadece bir yan zerinde altn
kavramay baaramad srece anlalma korkusu yerli yerinde ka
lacaktr.
Anlalma korkusu hasta iin snanma anlamna gelen her
hangi bir durum tarafndan alevlendirilebilir. Bu, yeni bir ie bala
may, yeni arkadalar edinmeyi, yeni bir okula gitmeyi, smavlan,
toplumsal etkinlikleri ya da taraf tutmaktan baka birey olmasa bile
onu aa vurabilecek herhangi trden bir etkinlii iine alacaktr.
Sk sk bilin dzeyinde baarszlk korkusu olarak deerlendirilen
ey aslndan aa vurulmayla ilgilidir vegeneldebaar bu korkuyu
dindirmez. Kii sadece bu kez "yakay syrdna" inanacaktr ama
ya gelecek sefere? V e eer bunu baaramazsa, her zaman bir kurusk
olduuna ve bu kez yakalandna daha ok inanmaktan baka bir
ey yapamayacaktr. Byle bir duygunun sonularndan birisi de
herhangi bir yeni ortamda sergilenen utangalktr. Ve bir baka so
nucu da holanlyor ya da benimseniyor olma durumu karsnda
gsterilen saknmllktr: "imdilik benden holanyorlar ama beni
gerekten tansalard daha farkl eyler hissedeceklerdi." Doal ola
rak bu korku, kesin amac "ortaya karmak" olan psikanalizde de rol
oynar.
Her yeni korku, yeni bir savunmalar am gerekli klar. Aa vu
rulma korkusuna kar eyleme geirilen savunmalar kart gruplara
blnr ve tmel kiilik yapsna baldr. Bir yanda u ya da bu tr
den snav ortamlarndan kanmaya ve eer bu kanlmazsa kendi
ni tu tmaya, z-denetime ve kaskat bir maskeye brnmeye ynelik
bir eilim vardr. te yanda, aa vurulmaktan (anlalmaktan)
korkmay gerektirmeyecek kadar kusursuz bir kuruskc olmaya
ynelik bilinsiz bir giriim. Bu son tutum tek bana savunma ama
l deildir. Saldrgan tipin temsili bir yaam sren bireyleri de gste
rii kurusky, kullanmak istedikleri insanlar etkilemeye ynelik
bir ara- olarak kullanrlar; bu durumda bunlar sorgulamaya yne
120

lik her giriim, eytanca bir kar saldrya toslayacaktr. Burada,

aktan aa sadist olan insanlar szkonusu ediyorum. Daha sonra
bu eilimin tmel yapya nasl uyduunu greceiz.
u iki soruya yant verdiimiz zaman anlalma korkusunu da
anlam olacaz: Bir insan neyinin anlalmasndan korkar? Anlal
ma durumunda korktuu ey nedir? lkini daha nce yantlamtk.
kincisinin yantn vermek iin, koruyucu yapdan gelen bir baka
korkuyu, saygszlk, kk drlme ve alaya al nma korku unu ele al
mamz gerekir. Yapdaki kofluk bozulmu bir denge korkusuna ne
den olurken ve konunun ierdii bilinsiz sahtekarlk anlalma kor
kusu yaratrken, kk drlme korkusu yaral zsaygdan kay
naklanr. Bu konuya dier balamlarda deindik. Hem ideal imajn
yaratlmas, hemdedsallatrma sreci, yaral zsaygy onarmaya
ynelik giriimlerdir ama bunlar zsaygya daha derinlemesine bir
yara amaktantebirie yaramazlar.
Eer nevrotik gelimenin ak iinde zsaygnn bana gelenlere
kubak bakacak olursak, bir ift tahterevalli sreciyle karlarz.
Gereki zsayg dzeyi derken, gerekd bir gurur bu kadar
iyi, bylesine saldrgan, esiz, hereyi bilir ya da hereye kadir olma
ya balanan gurur ykselir. teki tahterevallide, bakalarn dev
ler katna kararak nevrotik bireyin gncel znn cceletirildii
ni buluruz. dealletirme ve dsallatrmayla olduu kadar bastr
mayla ve ketlemeyle de zn byk alanlar karanlkta brakld
iin birey, kendine ilikin grgcn yitirir; gerekten arlksz
ya da nesnesiz bir glge durumuna gelmese de byle olduuna ina
nr. Ve bu arada dier insanlara olan ihtiyac ve korkusu o insanlar
daha rktc yapmakla kalmaz, onlar ok daha gerekli klar. Bu
nedenle arlk merkezi nevrotiin kendisinden ok bakalarnda
yatar ve kendi hakk olan ayrcalklar bakalarna devreder. Bunun
sonucunda, kendi z-deerlendirmesi nemini yitirirken bakalar
nn kendisine ilikin deerlendirmelerine esiz bir nem vermesine
neden olur. Bu, bakalarnn ona ilikin grne ezici bir g kazan
drr.
Yukardaki sre gruplan birlikte nevrotik bireyin saygszla,
kk drlmeye ve alaya alnmaya ynelik ar duyarllna
neden olur. Ve bu sreler her nevrozun ylesine byk bir paras
121

n oluturur ki, bu balamdaki an duyarllk, nevrozlarda en yay

gn olan duyarllktr. Saygszlk korkusunun eitli kaynaklarnn
farknda olursak, bunu ortadan kaldrmann, hatta azaltmann bile
kolay bir i olmadn grebiliriz. Bu, ancak nevrozun tamamndaki
bir hafifleme lsnde azalabilir.
Genel olarak bu korku, nevrotii dier insanlardan uzaklatra
cak ve onu onlara d man edecek bir etki ya par. Ama daha da nem
lisi, bu korkunun, bunu youn olarak hisseden insann kanatlarn
yolma gcdr. Bu insanlar, bakalarndan herhangi birey bekle
meye ya da kendine yksek amalar saptamaya cesaret edemezler.
Herhangi bir konuda kendilerinden stn gzken insanlara yak
lamaya; yapabilecekleri gerek bir katk olsa bile bir gr dile ge
tirmeye; yaratc yeteneklere sahip olsalar bile bunu ortaya koyma
ya; kendilerini ekici yapmaya, karsndakileri etkilemeye, daha iyi
bir konum aramaya, vs cesaret edemezler. Bu dorultulardan birisi
ne ynelmeye zendirildikleri zaman tyler rpertici alaya alnma
olasl onlan eylemden alkoyar ve bu insanlar z-denetim ve onu
ra snrlar.
Tanmladmz korkulardan daha bulamk bir korku da, nevrotik bir gelimeden kaynaklanan teki korkularn olduu kadar ta
nmlananlarn da bir younlamas olarak ele alnabilir. Bu, bireyin
kendi yaps iindeki herhangi bireyi deitirmekorkusudur. Hastalar de
ime dncesine iki kart tutumdan birisini devreye sokarak tep
ki gsterirler. Ya herhangi bir deimenin belirsiz bir gelecekte bir
tr byyle gerekleeceine inanarak konunun tamamm bir sis
bulutu iinde brakrlar ya da ok az kavrayla ok abuk deimeye
kalkrlar. lk durumdaki hastalar, bir sorunun izlerini yakalama
nn ya da bir zaaf kabul etmenin yeterli olmas gerektii yolunda zi
hinsel bir gr beslerler; kendi potansiyel ve becerilerini gerekle
tirmeleri iin kendi davranlarn ve itkilerini gerek anlamda de
itirmeleri gerektii gr onlara bir ok gibi gelir ve onlan tedir
gin eder. nermenin geerliliini grmekten baka areleri kalmaz,
ama buna karn bunu bilinsizce reddederler. Bunun tersi olan ikin
ci durum, bilinsiz bir deime aldatmacasna edeerdedir. Bu ks
men, hastamn kendi iindeki herhangi bir kusura ynelik hogr
yokluundan kaynaklanan bir arzu yerine getirici dnmedir; ama
122

bu ayrca bilinsiz bir hereye kadirlik inana bir gln yok ol

masn arzulamann bunu ortadan kaldrmak iin yeterli olmas ge
rektii inanc tarafndan belirlenir.
Deime korkusunun arkasnda ktye gitme korkulan yatmak
tadr. Yani, kendi ideal imajlann yitirme, reddedilen ze dnme,
herkes gibi sradan birisi olma ya da analiz tarafndan bo bir kabuk
olarak terkedilme korkulan; o gne dek kazanlan gvenlik arala
rndan ve doyumlardan, zellikle zm vaadeden yanlsamalann
arkasndan komaktan vazgemek zorunda olmann, bilinmezin
verdii derin rperti ve son olarak nevrotik umutsuzluu tart
maya balaynca daha iyi anlayacamz bir deiememe korku
su.
Btn bu korkular, zlmemi atmalardan kaynaklanr.
Ama sonunda bir btnleme istediimiz takdirde bunlarla kar
karya gelmek zorunda olduumuz iin, bunlar ayrca kendimizle
yzlememize bir engel olarak kalrlar. Sylemek gerekirse bunlar,
kurtulua ulaabilmeden nce gememiz gereken Araf tr.*

* Romen Katolik retisinde, ruhlarn, balanan gnahlardan arndrld

geici bir artm yeri (.N.).

123

Onuncu Blm
KL N ZAYIFLAM ASI
zlmemi atmalarn sonularn ele almak, henz ok az
kefedilen ve snrsz gibi gzken bir alana adm atmak demektir.
Belki de bu alana ruhknts, alkol alkanl, epilepsi veya i
zofreni gibi belli semptomatik hastalklarn tartmasn gndeme
getirip bylece belli rahatszlklara ilikin daha iyi bir kavray elde
etmeyi umarak yaklaabilirdik. Yine de ben, bunu daha genel ve be
lirleyici bir noktadan incelemeyi ve u soruyu ortaya koymay yeli
yorum: zlmemiatmalarenerjimizi,btnlmz ve mut
luluumuzu nasl etkiler? Bu yaklam seiyorum nk herhangi
bir semptomatik rahatszln neminin, bunun insan temelini anlamakszn kavrayamayacamza inanyorum. ada psikiyatride
ki mevcut sendromlan aklamaya ynelik el altnda bulundurula
cak bir teorik formlasyon oluturma eilimi, ii bu hastalklarla u
ramak olan klinik uzmanlarnn ihtiyalan asndan doal bireydir. Ama bir inaat mhendisi iin binann temelini atmadan nce a
tsn kurmak bilimsel olmak bir yana, pratik adan ne kadar az ola
sysa,bylebir teorik formlasyon da o kadar azolasdr.
Sorumuza giren elerden bazlar daha nce anld ve burada sa
dece ayrntlara inmeyi gerektirmektedir. Dier eler nceki tart
malarmzda st rtl antrld ve yine bunlara burada daha ba
kalarn da eklemek zorunda kalacaz. Amacmz, okuru zlme
mi atmalarn yaralayc olduklan yolundaki bulank bir grle
babaa brakmak deil, bunlarn kiilik zerinde yaratt ykmn
olduka geni kapsaml ve net bir tablosunu aktarmaktr.
zlmemi atmalarla birlikte yaamak en bata, sadece at
malarn kendilerinin deil, ayrca bunlar ortadan kaldrmaya yne
lik btn sapa abalarn neden olduu ve bireyi hara beye eviren bir
insan enerjisi kayb ierir. Bir insan temelde blnd zaman hibir
124

koulda enerjisini herhangi bireye yrekten aktaramaz, bunun ye

rine her zaman iki ya da daha ok uzlamaz amalar peinde koma
y ierir. Bu, onun ya enerjisini farkl alanlara serpitirecei ya da et
kin bir biimde kendi abalarn engelleyecei anlamna gelir. Bun
lardan ilki, Peer Gynt'inki gibi ideal imajlar tarafndan her konuda
bakalarndan stn olabilecekleri inancyla bylenen insanlar iin
dorudur. Bu durumdaki bir kadn, ideal bir anne, kusursuz bir a
ve hostes olmak, iyi giyinmek, nemli bir toplumsal ve politik rol oy
namak, kendini adam bir e olmak, evlilik d ilikilere girmek ve
kendi hesabna retken iler yapmak ister. Bunun gerekletirileme
yeceini sylemek gerekmez; btn bu uralarda mutlaka baar
szla urayacak ve potansiyel olarak ne denli yetenekli olursa ol
sun enerjisi arur olup gidecektir.
Konuyla ilgili daha genel birey de, uzlamaz gdlenmelerin
birbirinin yolunu tkad biryerde tek bir uran bileengellenmesidir. Bir adam iyi bir dost olmak isteyebilir ama ylesine baskc ve bu
yurgan olabilir ki, bu dorultudaki potansiyelleri hibir zaman ger
eklemez. Bir bakas ocuklarnn yaamda ilerleme kaydetmeleri
ni ister ama kiisel g itkisi ve inat hakl kma abas araya girer.
Birisi bir kitap yazmak ister ama anlatmak istediini annda formle
edemedii za ma n ardan ba atlayacak gibi olur ya da lesiye yor
gunluk duyar. Bu olayda da sorumlu olan yine ideal imajdr. O bir
yce akldr, yleyse neden bir sihirbazn apkasndan kan tavan
lar gibi onun parlak dnceleri de kaleminin ucundan akvermesin? Vebyleolmaymca kendine kar fke patlamasyla tepki gste
rir. Bir bakas, bir toplantda sunmak istedii gerek deeri olan bir
gre sahip olabilir. Ama bunu sadece etkileyici bir yoldan dile ge
tirmeyi deil, aynca dier insanlar glgede brakmay da arzular;
aynca holanlmak ve dmanlk duygular uyandrmaktan kan
mak ister ve ayn zamanda da kendi z-aalamasn dsallatrmas yznden kmsenme bekler. Bunun sonucundaysa dne
mez bile ve retmi olabilecei dnce asla rn verme noktasna
ulaamaz. Yinebirbakasiyibiryneticiolabilirama kendi sadistlik
eilimleri yznden evresindeki herkeste dmanlk duygular
uyadrr. Daha fazla mek vermek gerekmez, nk kendimize ve
evremizdeki insanlara baknca hepimiz bu konuda bol bol mek
125

bulabiliriz.
Bu net ynelim yokluuna kar grnrde bir istisna vardr. Ba
z nevrotik insanlar dikkati eken bir tek amaca ynelme tutumu ser
gilerler. Erkekler, kendi onurlar da dahil olmak zere hereylerini
hrslarna kurban edebilirler; kadnlar, yaamda sevgiden baka hibirey istemeyebilirler; aileler ilgilerinin tamamn ocuklarna ada
yabilirler. Bu tr insanlar yrektenlik izlenimi verirler. Ama daha
nce de gsterdiimiz gibi bu insanlar gerekte atmalarna bir
zm neriyor gibi gzken bir serabn arkasndan koarlar. Gr
nen yrektenlik, btnlemeden ok umutsuzluktan kaynaklanan
pervaszln verdii bir yrektenliktir.
Bireyin enerjisini tketen ve boa harcayan eyler sadece atan
drtler ve ihtiyalar deildir. Koruyucu yap iindeki dier etken
ler de ayn etkiye sahiptir. Temel atmann paralarnn bastrlma
s nedeniyle kiiliin byk alanlan karanlkta kalmtr. Karanlkta
kalan paralar yine araya girecek kadar etkindir ama bunlar yapc
bir yoldan kullanlamaz. Bu nedenle sre, baka trl kendini orta
ya koyma, ibirili ya da iyi insan ilikileri iin kullanlabilecek olan
bir enerji kaybna neden olur. Dier etkenler arasnda sadece birisini
anmak gerekirse, bireyi kendi motor gcnden yoksun brakan bir
kendine yabanclama olgusu vardr. Birey yine iyi bir alan olabi
lir, hatta d bask al tndayken nemli abalar ortaya koyabilecek du
rumda olabilir ama kendi kaynaklaryla babaa brakld anda
yerlebir olur. Bu sadece onun bo zamanlarnda yapc ya da haz ve
rici birey yapamayaca anlamna gelmez; bu, btn yaratc gle
rinin heder olabilecei anlamn da tar.
ounlukla, bir eitli etkenler toplam byk ve derin ketleme
alanlan yaratr. Basit bir ketlemeyi anlamak ve sonunda ortadan kal
drmak iin genellikle, tartlan btn alardan yaklaarak ketlemeye tekrar tekrar dnmek zorunda kalnz.
Enerjinin boa harcanmas ya da yanl ynlendirilmesi, hepsi de
zlmemi atmalann birer belirtisi olan ana rahatszlktan
kaynaklanabilir. Bunlardan birisi genel bir kararszlktr. Bu, incir e
kirdeini doldurmayan eylerden, nem bakmndan ilk sray alan
konulara kadar hereyle ilgili olabilir. Birey u yemei mi yoksa bu
yemei mi yiyecei, u valizi mi yoksa tekini mi satn alaca, sine
126

maya rru gidecei yoksa evde kalp radyo mu dinleyecei konusun

da sonsuz bir salnm yapyor olabilir. Bir meslee ya da meslek iin
deki bir ilerlemeye karar vermek; iki kadn arasnda bir seim yap
mak; boanmas m yoksa boanmamas m gerektiine; lmesi mi
yoksa yaamas m gerektiine karar vermek olanaksz olabilir. Ve
rilmesi gereken ya da geri dnlmesi olanaksz olan bir karar, gerek
bir cehennem azabdr ve bir insan panik iinde ve bitkin brakabilir.
Kararszlklar belirgin de olsa insanlar ounlukla bunun farkn
da deillerdir nk karar vermekten kanmak iin bilinsizce her
trl abay ortaya koyarlar. Ertelerler; onlar sadece ileri yapmakta
"gecikmezler"; ansn arkasndan srklenmeye gz yumarlar ya da
karan bir bakasna brakrlar. Ayrca konulan, zerinde bir karara
varabilecek hibir temel brakmayan bir sis bulutu iine de sokabilir
ler. Btn bunlan izleyen amaszlk da benzer bir biimde bireyin
kendisi iin ak deildir. Derin kararszl rtbas etmek iin kulla
nlan birok bilinsiz ara, analistlerin, gerekte yaygn bir rahatsz
lk olan bireye ilikin ikayetlerle nispeten ok az karlamalanna
neden olur.
Blnen enerjinin tipik bir davurumu da etkili olamaytr. Bura
da, belli bir alandaki konuyla ilgili deneyim ya da ilgi yokluundan
kaynaklanabilecek bir acemilii szkonusu etmiyorum. Aynca bu,
William James'in ilk yorgunluk belirtilerine ya da d koullarn bas
ksna yenik dmediimiz an enerji kaynana ulaabileceimiz
gereine dikkati ektii ok ilgin bir denemesinde tanmlad bir
uyarlanmam enerjiler sorunu da deildir.* Burada szkonusu olan
etkiliolamama durumu,iel kar-akmlar yznden bireyin en g
zel abalarn ortaya koyma yetisinden yoksun oluunun bir sonucudur.Nevrotik insan sanki elfreniekikbir arabay kullanyor gibidir;
arabann hz kanlmaz olarak azalr. Bazen bu aka uygulanabi
lir. Bireyin giritii herey, yeteneklerinin ya da konunun ierdii
yapsal zorluun gerektirdiinden daha yava yaplabilir. Bu, bire
yin yetersiz aba harcad anlamna gelmez; tersine, yapt her e
ye olaand llerde bir aba harcamas gerekir. rnein basit bir
rapor yazmak ya da basi t bir mekanik arac kullanmay renmek sa
* William James, MemoriesandStudies, Longman, Green, 1934.

127

atlerini alabilir. Onu gerekte engelleyen eyin tam olarak ne olduu

elbette farkllk gsterir. Zorlama olarak alglad eye bilinsizce
bakaldrabilir; her inceaynnty kusursuzlabrmaya itilebilir; ilkgiriiminde ii kusursuzca yapamam oluundan tryukardaki
rnekteki gibi kendine fkelenmi olabilir. Etkisizlik kendisini sa
dece yavalkta davurmaz; bu ayrca beceriksizlikte ya da unut
kanlkta da grlebilir. Bir hizmeti ya da evhanrru, gizliden gizliye,
kendisi kadar yetenekli birisinin bylesine adi iler yapmasnn hak
szlk olduuna inanrsa iini iyi yapamayacaktr. Ve etkisizlii ge
nellikle bu zel etkinlikle snrlanmayacak, btn abalarna szacaktr. znel bak asndan bu, kolayca bitkin dmenin ve fazla
uykuya ihtiya duymann kanlmaz sonucu eliinde vegerilim al
tnda almak anlamna gelir. Tpk ekik frenle srlen bir araba
nn urayaca ypranma gibi, bu koullar altnda yaplan her trl
i de bireyden ok ey alp gtrecektir.
gerilim ve elbette etkisizlik sadece i yaamnda bulun
makla kalmayacak, ayrca belirgin bir lde insanlarla olan iliki
lerde de var olacaktr. Eer birisi dosta olmak ister ama ayn zaman
da da bunun bir dalkavukluk olduuna inand iin bu gre ier
lerse, souk bir resmiyete brnecektir; eer bireyi istemeyi ister
ama bunu emretmesi gerektiine inanrsa, kaba olacaktr; hem ken
disini ortaya koymak, hem de boyun emek isterse, kararsz olacak
tr; insanlarla iliki kurmak ister ama reddedilmeyi beklerse utanga
olacaktr; cinsel ilikiler kurmak ama ayn zamanda ei engellemek
isterse souk olacaktr, vs. Kar-akmlar ne kadar yaygnsa yaam
gerilimi deokadar byk olacaktr.
Baz kiiler bu tr bir i gerilimin farkndadrlar; ounlukla an
cak zel koullar altnda bu gerilim artt zaman farkna varrlar; ba
zen de bu sadece szkonusu insanlarn geveyebildikleri, kendileri
ni rahat hissedebildikleri ve kendiliinden olabildikleri birka olay
la ztlk olarak dikkatlerini eker. Sonuta ortaya kan yorgunluk
tan genellikle baka etkenler zayf bir bnye, an alma, uyku
suzluk sorumlu tutulur. Bunlann bu konuda belli bir rol oynayabi
lecei dorudur ama bu, genelde inanlandan daha az nemi id ir.
Burada nc bir semptomatik rahatszlk da genel durgunluk
tur. Bundan ikayeti olan hastalar bazen kendilerini tembel olmak
128

la sularlar, ama aslnda bu insanlar tembel olamazlar ve bundan

zevk alamazlar. Herhangi trden bir abaya kar bilin dzeyinde
tiksinti duyabilirler ve birtakm grlere sahip olmalarnn yeterli
olduunu ve "ayrntlar" yerine getirmenin yani ii yrtmenin
ve sonulandrmann bakalarnn grevi olduunu syleyerek
bu tiksintiyi ussallahnrlar. abaya kar duyulan tiksinti, abann
kendilerinezararl olaca yolundaki bir korku olarak da bagsterebilir. Bu korku, kolayca yorulduklarn bilmeleri gerei asndan
anlalr bir yapdadr ve bu korku, bitkinlii grnen deeriyle ele
alan hekimlerinnerileriyledaha da artrlabilir.
Nevrotik durgunluk, giriimgcn ve eylemi felce uratr. Ge
nel anlamda konuulursa bu,bykbir kendine yabanclamann ve
bir ama ynelimi yokluunun sonucudur. Uzun sren gerilimli ve
yetersiz bir aba deneyimi nevrotik kiiyi olduka derin bir bitkinlik
le bazen cokulu etkini ik dnemleri araya girse de babaa bra
kr. Buna katkda bulunan yaln etkenler arasnda en etkili olanlar
ideal imaj ve sadistlik eilimleridir. Nevrotik birey, tutarl bir aba
ortaya koyma zorunluluunu, ideal imaj olmadnn kk dr
c bir kant olarak alglayabilir, buna karn sradan olabilse de bireyi yapma olasl ylesine yldrcdr ki, bunu yapmamay ama
fantazi iinde grkemli bir yoldan yerine getirilmi grmeyi yeler.
deal imaj kanlmaz olarak izleyen sancyan z-aalama, kiiyi
dikkate deer birey yapabileceine olan gveninden yoksun bra
kr ve bylece stndeki nesneyi yutan ince kum gibi bu zaalama da olanca giriimgcn ve etkinlik cokusunu yutar.
zellikle bastrlan biimleriyle sadistlik eilimleri (ie yanstlan sadizm), kiinin saldrganla karlk gelen hereyden geri durmasna
neden olur, bunu, yleya da byle tambir ruhsal fel izleyebilir. Ge
nel durgunluk, sadece eylemi iine almakla kalmayp, duygulara da
szd iin zel bir neme sahiptir. zlmemi nevrotik atmala
rn sonucunda kaybolan enerji miktar aklalmaz lde byktr.
Nevrozlar sonuta belli bir toplumun rn olduklar iin, insan ye
teneklerinin ve insanca niteliklerin bylesine boulmas, szkonusu
kltre ynelik ciddi bir eletiri olarak karmza kar.
zlmemi atmalarla birlikte yaamak enerjilerin darma da
n olmasna neden olmakla kalmaz, ahlaki zellik gsteren konu
129

lardaki yani, bireyin bakalanyla olan ilikilerini ve kendi geli

mesini etkileyen ahlaki ilkelerdeki ve btn duygularda, tutum ve
davranlardaki bir blnmeyi de ierir. Ve tpk enerjilerdeki b
lnmenin bu alanda bir kayba yol amas gibi, ahlak sorunlarndaki
bir blnme de bir ahlaki itenlii yitimine, baka bir deyile ahlak
btnlndeki bir zayflamaya yol aar. Bu tr bir zayflama, stle
nilen eliik konumlar tarafndan olduu kadar bunlann eliik ya
psn gizleme abalan tarafndan da yaratlr.
Birbiriyle uyumayan ahlaki deer gruplan temel atma iinde
bagsterir. Bunlan uyumlu bir yapya sokmaya ynelik onca aba
ya karn hepsi de ileyiini srdrr. Ne var ki bu, bunlardan hibi
risinin ciddi olarak stlenilmedii ya da stlenilemeyecei anlamna
gelir. Gerek ideallerde bulunan elere sahip olmasna karn ideal
imaj temelde bir taklittir ve bireyin kendisi ya da deneyimsiz gz
lemci iin bunu gerek ideallerden ayrmak, sahte bir banka ekini
gereinden ayrmak kadar zordur. Daha nce de grdmz gibi
nevrotik birey iyi bir ballkla idealleri izlediine inanabilir,
grlen her nemsiz hatadan tr kendini ar biimde eletirebilir
ve bylece kendi standartlan arayndan an bilinli olduu izleni
mi verebilir ya da deerler ve idealler konusundaki dnce ve ko
numalarla kendini coturabilir. Yine de onun idealleri ciddiye al
mad yolundaki savm, bu ideallerin onun yaant iin ykmllk ve
rici bir gce sahip olmad anlamna gelir. Bu idealleri, kolay ya da ken
disine yararl olduklan zaman uygular ama bunun dndaki d
nemlerde uygun bir yoldan bunlan reddeder. Bunun rneklerini
ideallerini ciddiye alan kiiler durumunda inanlittaz olacak rnek
lerini kr noktalar ve blmeleme tartmamzda grmtk. Hem
idealler gerek olsayd rnein yine iyi bir niyetle, kendini tutkuy
la bir amaca adadm ne sren bir insann kkrtma karsnda bir
hain olup kmas durumundaki gibi yle kolay kolay bir keye
frlatlp a tlamazlard.
Genellikle ahlak btnlndeki zayflamann tipik zellikleri,
itenlikteki bir azalma ve benmerkezdlikteki bir arttr. Bu balam
da, Zen Budist yazlarnda itenlikle yrekliliini, bizim klinik gz
lemi temelinde ulatmz sonula yani, kendi iinde blnen hi
kimsenin btnyle iten olamayaca sonucuyla dikkati eken
130

bir zdelik gstermesi olduka ilgintir.

KE: Bir aslann, ister bir tavan ister bir fil olsun, rakibinin
zerine atld zaman youn bir g kullanm sergilediini anlyo
rum; ltfen anlatnz efendim nedir bu g?
USTA: itenlik ruhu (akanlamyla, aldatmamamn gc).
tenlik, yani aldatmamak, "iinde hibireyin alkonmad, hibireyin klk altnda dile getirilmedii, hibireyin boa harcanma
d ve teknik adan "eylem iindeki tmel varlk" olarak bilinen
"kendi varlnn tamamn ortaya koymak" anlamna gelir. Bir insan
bu ekilde yaad zaman onun altn sal bir aslan olduu sylenir;
o, glln, itenliin, yrektenliin simgesidir; o, ulu bir insan
dr.*
Benmerkezcillik, dier insanlar kedi ihtiyalarnn hizmetine
komay ierdii lde bir ahlak sorunudur. Birey onlan birer insan
olarak deerlendirip onlara birer insan gibi davranmak yerine, onlan bir amaca ynelik akalar olarak kullanr. Onlar, nevrotiin kendi
kaygsn dindirmesi j-una yatmak ya da holanlmak zorunda
drlar; onlar, nevrotiin kendi zsaygsn ykseltmesi uruna etki
lenmek zorundadrlar; o kendi sorumluluunu stlenemedii iin
ayplanmak zorundadrlar; onun zafer ihtiyac iin yenilmek zorun
dadrlar, vs.
Bu zayflamalarn kendilerini davurduklan zgn yollar birey
den bireyedeiir. Bunlardan bazlarna bir baka balamda deinil
miti ve burada bunlan daha sistemli bir yoldan gzden geirmemiz
yeterli olacaktr. Ayrntl bir incelemeye girmeyeceim. Bunu yap
mak zor olacaktr nk henz sadistlik eilimlerini tartmadk ve
Bunlar nevrotik gelimenin bir son evresi olarak deerlendirildii
iin bu tartmay ertelememiz gerekiyor. En ak olanlaryla balar
sak, bir nevroz hangi yolu izlerse izlesin, bilinsiz aldatmacalar her za"ttn bir etkendir. Bunlardan belirgin olanlan aada sraladm:
Sevgialdatmacas. Sevgi terimiyleya da zel olarak bu ekilde alg;0.T. Suzuki, Zen Bidkism and its Influence on Japonese Culture, The Eastem
BndhistSociety (Koyoto),1938.
131

lanan eyle gizlenebilen duygularn ve abalann eitlilii artc

dr. Bu, kendi yaamn ok alz ya da bombo hisseden birisinin asa
laka beklentilerini gizleyebilir.* Daha saldrganca biimiyle bu, ei
kullanmaya, onun araclyla baan, saygnlk ve g kazanmaya
ynelik arzuyu gizleyebilir. Bu, birisini dize getirme ve onu ezerek
zafer kazanma ya da bir ele kaynama ve muhtemelen sadiste bir
yoldanonunaraclyla yaama arzusunu dile getirebilir. Bu, bir be
enilme ihtiyac ve beenilme yoluyla kiinin kendi ideal imajnn
gvenilir bir onay anlamna gelebilir. Bizim toplumumuzda sevgi
okender olarak gerek bir sevecenlik olduu iin, ihanete ve ktye
kullanma bol bol rastlanr. Bu durumda sevginin, aalamaya, nef
rete yada ilgisizliednt izlenimi ediniriz. Ama sevgi bylei
ne kolayca ileri geri salnmaz. Burada szkonusu olan ey, yalana
sevgiyi yaratan duygu ve abalann sonunda suyzne kmasdr.
Bu aldatmacann cinsel ilikilerde olduu kadar aile-ocuk ilikisin
de ve arkadalklarda da etkinlik gsterdiini sylemeye bile gerek
yok.
yilik, zgecilik, canayakmlk ve sevgiye akraba olan benzer ey
ler aldatmacas. Bu aldatmaca uysal tipe zgdr ve btn saldrgan
lk drtlerini safd brakma ihtiyaa tarafndan olduu kadar z
gn bir ideal imaj tarafndan da pekitirilir.
lgi ve bilgi aldatmacas, kendi cokularna yabanalaan ve tek ba
na zekayla yaamn ynetilebileceine inanan insanlardaki en be
lirgin alda tmacadr. Bu insanlar hereyi biliyorlarm ve hereyle ilgileniyorlarm gibi gzkmek zorundadrlar. Ama bu aldatmaca
ayrca kendilerini belli bir davaya adam gibi gzken ve farknda
olmadan bu ilgiyi baarya, gvence ya da nesnel kara ynelik bir
basamak olarak kullanan insanlarda da ok daha sinsi bir yoldan or
taya kar.
Drstlk ve doruluk aldatmacas, zellikle sadistlik eilimlerine
sahip olduu zaman en ok saldrgan tipte grlr. Bu tip, bakala
rndaki sevgi ve iyilik aldatmacalarn grr ve sradan itenlik,yurt*
scverlik, tanr sevgisi, vb ikiyzllkleri onaylamad iin zeliikle
drst olduuna inanr. Aslnda o da farkl bir dzen iinde kendi
* Bkz. Karen Homey, Kendi Kendine Psikanaliz, age., 8. Bl., Hastalkl Ban^1'
hk.
132

ikiyzllklerine sahiptir. Mevcutnyarglardan yoksunluu, gele

neksel deerlere ynelik kr ve olumsuzcu bir kar k olabilir. Ha
yr diyebilme yetisi bir gllk deil de bakalann engellemeye
ynelik bir arzu olabilir. Drstl bir horlama ve kk drme
arzusu olabilir. nsanlar kullanma arzusu, itiraf ettii mantkl bir
zkann arkasna gizlenmi olabilir.
Ac ekme aldatmacasn, bunun evresinde dnen kafa bulandnc
grler nedeniyle daha ayrntl olarak tartmak gerek. Freud'un
kuramlanna kat bir bamllk gsteren analistler, amatrlerle bir
likte, nevrotik insann kullanldn hissetmek istedii, zlmek is
tedii, bir cezalandnlma ihtiyac duyduu inancn paylaacaklar
dr. Nevrotiin ac ekme istedii varsaymn destekleyen veriler
herkese ok iyi bilinmektedir. Ama istiyor szc gerekte eitli
entellektel gnahlan iine almaktadr. Bu kuram ortaya atan otori
teler nevrotiin kendisinin bildiinden daha ok a a ektiini ve an
cak dzelmeye balad zaman ektii aann ayrmna vardn
anlayamamlardr. Daha da nemlisi, zmsz atmalardan
kaynaklanan aann kanlmaz ve bireyin kiisel arzulanndan bt
nyle bamsz olduunu anlam gibi de gzkmyorlar. Eer nev
rotik bir insan kendi cokusal alt-st olulanna gz yumuyorsa el
bette istedii iin deil, isel zorunluklar onu byle yapmaya ittii
iin kendine bu kadar zarar verir. Eer z-gizleyici bir kiiyse ve te
ki yakay da sergiliyorsa bunu yapmaktan en azndan bilinaltn
da nefret eder ve bundan tr kendini kmser; ama kendi sal
drganlndan ylesine korkmaktadr ki, dier uca gitmesi ve bakalannn kendisini yle ya da byle kullanmalarna gz yummas
gerekir.
Ac ekmeye yatknlk grne katkda bulunan bir baka z
gnlk de, herhangi bir ac ya da sknty abartma veya dramatize
etme eilimidir. Acnn, gizli amalar uruna duyulup sergilenebile
cei dorudur. Bu, bir ilgi ya da balanma yakars olabilir; bakalann kullanma amalan iin bilinsizce kullanlabilir;bastnlankinoliin bir davurumu olabilir ve bu durumda bir cezalandrma arac olarak kullanlabilir. .Ama i koullann toplam asndan bunlar,
nevrotiin baz amalara ulaabilecei tek ak yollardr. Ayrca ek
ei aay sk sk yanl nedenlere balad ve bu nedenle yeterli her
133

hangi bir neden olmakszn acya gmld izlenimi verdii de

dorudur. Bu nedenle nevrotik birey umutsuz olabilir ve bunu "su
lu" oluuna balayabilir, gerekte o, ideal imaj olamad iin ac
ekmektedir. Ya da sevdii insandan ayrlnca yitiklik duygusuna
kaplabilir ve bu duygusunu sevgisinin derinliine balar, oysa ger
ekte kendi iinde blnm oluundan tr yaamla tek ba
na baa kamaz. Son olarak, kendi grlerinin znel cokusal ieri
ini yanl yorumlayabilir ve gerekten tepeden trnaa fkeye b
rnd zaman ac ektiine inanabilir. rnein bir kadn, sevgilisi
nceden belirlenen bir tarihte yazmad zaman ac ektiini d
nebilir, oysa gerekte hereyin tam umduu gibi olmasn bekledii
iin ya da grnteki bir ilgi yokluu nedeniyle kk drld
ne inand iin kzmtr. Bu durumda fkenin alglanmasna
kar ac ekme bilinsizce tercih edilmitir ve bundan nevrotik itki
ler sorumludur ve bu ac vurgulanr nk bu, ilikinin tamamnn
ierdii ikiyzll gizlemeye yarar. Yine de bu olaylarn hibiri
sinde, nevrotiin ac ekmek istedii yolunda bir yorum yaplamaz.
Dile gelen ey, bili nsiz bir ac ekme aldatmacasdr.
zgn bir baka zayflama da bilinsiz tbirin gelimesidir. Yine
burada da bunu, kiinin kendisine sahip olmad ya da dnlen
den daha az llerde sahip olduu nitelikler yklemesi ve bilinsiz
ce bu temelde bakalarna kar buyurgan ve aalayc oluunun
hakl olduunu ne srmesi anlamnda kullanyorum. Nevrotik kibirin tamam bilinsiz olduundan birey sahte hak iddialannn hi
birisinin farknda deildir. Buradaki ayrm, bilinli ve bilinsiz kibir
arasndaki deil, belirgin kibirle an alakgnlln ve zr dile
yici tavnn arkasna gizlenen kibir arasndaki bir aynmdr. Bir olayda
kii aktan aa zel ayncalklar ister; bir bakasnda bunlar ona
kendiliinden verilmezse knlr. Her ikisinde de bulunmayan, ger
eki alakgnlllk olarak adlandnlabilecek eydir, yani, genel
de insan snrlanrun ve zrlerinin, zelde kendi zr ve smrlannn
sadece szcklerle deil, aynca cokusal bir itenlikle benim
senmesidir. Kendi deneyimlerime gre her hasta, kendine uygula
nabilecek bir snn dnmeye ya da duymaya kar tiksinti duyar.
Gizli kibire sahip bir hasta durumunda bu zellikle dorudur. "Bilgi'
miz blk prktrdiyen St. Paula hak vermektense, bireyi gz
134

den kard iin kendini acmaszca ayplamay tercih edecektir.

Hikimsenin her zaman e dzeyde retken olamayacan kabul et
mektense, dikkatsiz ya da tembel oluundan tr kendini sulama
y tercih edecektir. Gizli kibirin en emin gstergesi, zr dileyid tu
tum eliindeki z-sulamayla dardan gelen herhangi bir eletiri
ye ya da savsaklamaya gsterilen sinirlilik arasndaki belirgin eli
kidir. Bu krgnlk duygularn ortaya karmak ounlukla yakn bir
gzlem gerektirir nk an alakgnll tip bunlan bastrmaya
yatkndr. Ama aslnda o da tpk aktan aa kibirli olan insan ka
dar ok ey isteyebilir. Yzeyde sadece bir z-gizleyici hayranlk belirse de, bakalanna ynelik eletirisi daha az ineleyici deildir. Yi
ne de gizliden gizliye, bakalanndan da kendisinden beklediiyle
ayn kusursuzluu bekler, bu onun, bakalannn zel bireysellikleri
ne ynelik gerek bir saygdan yoksun olduu anlamna gelir.
Bir baka ahlak sorunu da, kesin bir tamr alma yetisinden yoksunluk
ve buna elik eden gvenilmezliktir. Nevrotik birey bir insann, grn
ya da davann nesnel deerine uygun bir tavtra ender olarak girer, o
daha ok kendi cokusal ihtiyalar temelinde tavr alr. Ne var ki bu
cokusal ihtiyalar eliik olduu iin, bir tavr kolayca bir bakasy
la yer deitirebilir. Dolaysyla birok nevrotik, daha byk seve
cenliin, daha byk saygnln, tannmann, gcn ya da "zgr
ln" bys tarafndan sanki bilinsiz bir rvet alm gibi
kolayca srklenirler. Bu, ister bireysel, ister grubun bir paras ola
rak olsun, nevrotiin btn kiisel ilikilerine uygulanr. Bu insanlar
ounlukla, kendilerini bir baka insana ilikin bir duyguya ya da
gre veremezler. Aslsz bir dedikodu grlerini deitirebilir.
Bir dknkl ya da saygszlk ya da byle alglanan birey, "ok iyi
bir arkada" brakmaya yeterli bir neden olabilir. Karlarna kan
bir zorluk neelerini bitkinlie dntrebilir. Kiisel bir ballk ya
da ierleme yznden dini, politik ya da bilimsel grlerini deiti
rebilirler. Kiisel bir konumada belli bir tavr alabilirler ama bir oto
rite ya da grubun en kk basks altnda ounlukla grlerini
n*n deitirdiklerini, hatta byle birey yaptklarm bile biImeKsizin boyun eerler.
Nevrotikbir insan, hereydenncekararvermeyerek,herseene|e bir ak kap brakp "hangi tarafa geecei konusunda ortada ka
135

larak," ak kararszlktan bilinsizce kagnabilir. Durumun gerek

zorluklarna dikkati ekerek byle bir tutumu ussallatrabilir ya da
zorlanml bir "tarafszlk" belirleyici etken olabilir. Kukusuz, taraf
szla ynelik yrekten bir aba gerek bir deere sahiptir. Ama ta
rafszlk ideal imajn zorlanml bir paras da olabilir, bu durumda
bunun ilevi, kesin bir tavr almay gereksiz klmak, buna karn n
yargl mcadelenin stnde oluundan tr kiinin kendisini
"farkl" hissetmesine olanak vermektir. Bu durumda, her iki gr
asnn da o kadar eliik olmadna ya da iki kii arasndaki bir tar
tmada her iki tarafn da hakl olduuna inanarak aynm gzetme
meye ynelik bir eilim vard r. Bu, bir insan herhangi bir durumda
ki temel konuyu alglamaktan alkoyan yalana bir nesnelciliktir.
Farkl nevroz tipleri arasnda bu izgide byk farkllklar var
dr. En byk btnlk, nevrotik rekabet ve nevrotik sevecenlik gir
dabndan uzak duran ve kolay kolay "sevgi" tarafndan batan ka
rlmayan gerek yaltkan insanlarda bulunur. Ayrca, yaama yne
lik izleyici tutumlar yaltkan insanlarn yarglamalarnda ounluk
la olduka nesnel olmalarna olanak verir. Ama her yaltkan insan
kesin bir tavr alamaz. Tartmaya ya da katlma ylesine byk bir
tiksinti duyabilir ki, kendi kafasnda bile net bir konuma geemez,
bunun yerine ya konulan bulandrr ya da olsa olsa kendine ait bir
inanca ulamakszn iyiyi ve kty, geerliyi ve geersizi kaydeder.
te yandan saldrgan tip, benim kural olarak nevrotiin kesin bir
tavr almakta glk ektii yolundaki savmla eliiyor gibi gz
kr. zellikle kat haklla eilimliyse belli grlere ve bunlan sa
vunmaya ve desteklemeye ynelik olaand bir yetiye sahipmi gibigzkr. Ama bu izlenim yanltcdr. Bu tipin kendinden emin ol
masnn nedeni yrekten inanlara sahip olmas deil, ounlukla
dediim dediki tutumudur. Grler, kendi ilerindeki kukulan
gmmeye yarayan bir kuyu gibi i grdklerinden, bunlar oun
lukla dogma tik, dahas, fana tik biryap kazanacaklardr. Aynca, g
ya da baar olasl da saldrgan tipi batan karabilir. Gvenilirli
i, buyurganla ve ne ynelik itkisi tarafndan konan izgilerle s
nrldr.
Nevrotiin sorumlulua ynelik tutumu kafa bulandrc olabilin
Bunun bir nedeni ksmen szcn kendisinin eitli anlamlara sa
136

hip olmasdr. Bu szck, grev ya da ykmllklerin gerine geti

rilmesindeki bir bilinlilikle ilgili olabilir. Nevrotik bireyin bu an
lamda sorumlu olup olmad onun zgn kiilik yapsna baldr;
bu, btn nevrozlarda ortak olan birey deildir. Baz nevrotikler
iin sorumluluk, bir bakasn etkiledii srece kendi eylemleri iin
sorumluluk duymak anlamna gelebilir; ama bu ayrca bakalarn
bask altna alma yerine kullanlan bir szck de olabilir. Suu st
lenmek anlamna geldii zaman sorumluluu stlenmek, kiinin
kendi ideal imaj olmayndan tr duyduu fkenin bir ifadesi de
olabilirvebu anlamda bunun sorumlulukla hibir ilgisi yoktur.
Kiinin kendi sorumluluunu stlenmesinin tam olarak ne anla
ma geldii konusundaki grlerimiz net olursa, nevrotik iin bunu
yapmann, eer olanaksz deilse, ne kadar zor olduunu anlarz.
Hereyden nce bu, kiinin kendi amalarnn, szlerinin, eylemle
rini n ne olduunu gereki bir yoldan kendine ve bakalarna kar
tanmas ve sonularn stlenmeye hazr olmas anlamna gelir.
Bu, suu bakalarna ykmann ya da balamann kart olacakt. Bu
anlamda nevrotik insan iin kendi sorumluluunu stlenmek zor
olacaktr, nk kural olarak ne yaptn ya da bunu niin yaptn
bilmez ve bilmemeye ynelik de kesin bir znel ilgi duyar. te bu ne
denle inkar ederek, unutarak, ayplayarak, elinde ol madan dier g
dleri araya sokarak, yanl anlaldn dnerek ya da kendi ka
fasn bulandrararak sk sk kaak dv yoluyla kendi amacna
ulamaya alr. Ve kendini konu dnda brakmaya ya da temize
karmaya eilim gsterdii iin, ortaya kan herhangi bir glk
ten kolayca karsn, i arkadan, analisti sorumlu tutar. Kendi ey
lemlerinin sonucunu stlenme, hatta bunlan anlama yetisinden
yoksun oluuna sk sk katkda bulunan bir baka etken de, cannn
istediini yapma ve bunu el al tndan yrtme beklentisini dayandr
d gizli bir hereye kadirlik duygusudur. Kanlmaz sonulan al
glamak bu duyguyu yerle bir edecekti. Bununla ilgili son bir etken
de, ilk bakta, neden-sonu terimleriyle dnmeye ynelik bir zi
hinsel yeti yokluu gibi gzkr. Nevrotik birey genellikle, yapsal
olarak ancak hata ve cezalandrma terimleriyle dnebiliyormu
gibi bir izlenim verir. Hemen her hasta, analistin kendisini ayplad
na inanr, oysa gerekte analist onu glkleriyle ve bunlarn so137

nulanyla kar karya getirmektedir. Analitik ortamn dnda,

kendini, her zaman iin zan altnda ve saldrya urayan ve bu ne
denle kesintisiz bir biimde savunma konumunda olan bir sank gibi
hissedebilir. Gerekte bu, i srelerin bir dsallatnlmasdr. Daha
nce grdmz gibi bu sulama ve saldrlarn kayna kendi ide
al imajdr. Onun iin kendisinin de szkonusu olduu bir yerde neden-sonu ilikisini yarglamann neredeyseolanakszoluunun ne
deni ite bu hata bulma ve savunma sreci, art dsallatrmadr.
Ama kendi glklerinin szkonusu olmad bir yerde o da en az
bir bakas kadar gereki olabilir. Eer yamur yad iin sokak
lar slanyorsa, bunun kimin hatas olduunu sormaz, aradaki nes
nel ilikiyi kabul eder.
Kiinin kendi sorumluluunu stlenmesinden szederken, yukandakilerine ek olarak, hakl olduuna inandmz eyi savunma
yetisini ve eylemimizin ya da kararmzn yanl olduu anlalrsa
sonularna katlanmaya hazr olmay da szkonusu ediyoruz. at
malar tarafndan kendi iinde blnen bir insan iin bu da zordur.
Kendi iindeki eliik eilimlerden hangisini savunmas gerekiyor
ya da savunabilir? Bunlardan hi birisi de onun gerekten inand
ya da istedii eylere karlk gelmez. O gerekte ancak kendi ideal
imajm savunabilir. Ne var ki bu, hatal olma olaslna izin vermez.
Dolaysyla karan ya da eylemi soruna yol aarsa, konulan arptma
s ve zararl sonulan bir bakasna ykmas gerekir.
Olduka basit bir rnek bu sorunu aydnlatacaktr. Bir kuruluun
bandaki bir adam sonsuz g ve saygnlk arzular. Onsuz hibir
ey yaplamaz ya da hibir karara varlamaz; kendi znel deneyimle
ri sayesinde belli ilerin altndan kalkma konusunda daha iyi dona
tlm olabilecek insanlara i yetkisi veremez. Kendi kafasnda onun
herkesten daha iyi bilmedii hibirey yoktur. Bunun yamsra ken
dinden baka hi kimsenin kendisini nemli hissetmesine ya da
nemli olmasna katlanamaz. Tek bana zaman veenerji snrlan ne
deniyle kendine ynelik beklentilerini yerine getirmesi olanaksz
dr. Ama szkonusu adam herkesi kendi buyurganl altna almay
istemekle kalmaz; aynca uysal bir insandr ve insanst bir lde
iyi olma ihtiyac da duyar. Kendi zmsz atmalannn bir sonu
cu olarak, daha nce tanmladm btn tipik zelliklere sahiptir:
138

Durgunluk ve uyku ihtiyac, kararszlk ve ileri erteleme ve bu ne

denle zamann ayarlayamama. Ve randevu saatlerine uymay daya
nlmaz bir zorlama olarak alglad iin, insanlar bekletmekten sin
si bir haz duyar. Buna ek olarak, yalnzca kibirini okamas nedeniy
le birok nemsiz ey yapar. Son olarak, taplas bir aile erkei olma
drts zamannn ve dncelerinin ounu tketir. Bu durumda
doal olarak kuruluta ok iyi alamaz; ama kendi iinde hibir ha
ta gremedii iin suu bakalarna ya da elverisiz koullara ykar.
Yine soralm:, Bu adam kiiliinin hangi parasnn sorumluluu
nu stlenebilir? Buyurganlk eilimlerinin mi, yoksa boyun eme,
karsndakileri yattrma ve gze girme eiliminin mi? Hereyden
nce, o, hibirisinin farknda deildir. Ama bunlarn farknda olsa bi
le bunlardan birisini tutup tekini bir yana atamaz, nk her ikisi
de zorlanmldr. Ayrca ideal imaj onun kendi iinde ideal erdemle
rin ve snrsz yeteneklerin dnda hibirey grmesine izin vere
mez. Dolaysyla atmalarn ileyiini kanlmaz olarak izleyen so
nularn sorumluluunu stlenemez. Bunu yapmas, kendinden
gizlemek iin rpnp durduu onca eyi gzler nne serecektir.
Genel anlamda konuulursa nevrotik, kendi eylemlerinin sonu
larnn sorumluluunu stlenmeye zellikle bilinaltnda g
nlszdr. En ak olanlara bile gzlerini kapar. atmalarn orta
dan kaldrma gcnden yoksunken, mutlak gce sahip olan kendisi
gibi birisinin, bunlarla baedebilmesi gerektii konusunda yine
bilinsizce srar eder. Sonularn teki insanlarn paalarna satla
bileceine inanr, ama onun iin bunlar szkonusu deildir. Bu ne
denle neden-sonu yasalarnn alglanmasndan kamay srdr
mesi gerekir. Eer sadece kafasn bunlara am olsayd, bunlar ona
ok iyi bir ders verebilirdi. Bu yasalar, amaz bir yoldan ona, yaam
sisteminin almadn, olanca bilinsizkumazlmavedzenbazima karn, fiziksel alanda ileyen yasalardaki ayn amanszlkla
ruhsal yaammzda ileyen yasalar da sarsamayacan gstere
cekti.*
Aslnda sorumluluk konusunun tamam onun iin pek ekici bir
* Bkz. Lin Yutang, Between Tears and Laughter, ge. "Karma" zerindeki b
lmde yazar, Bat toplum unda bu ruhsal yasalarn anlalmam olmas karisndaduyduu aknl dilegetirir.

139

konu deildir. O sadece bunun olumsuz yanlarn grr ya da belli

belirsizalglar. Grmedii ve benimsemedii, ancak yava yava
rendii ey, kendi sorumluluuna srtn dnmekle bamszla y
nelik kendi zlem dolu abalarn baltalayp yktdr. Btn y
kmllkleri dikballkla bandan atarak zgrle ulamay
umar, oysa gerekte kiinin kendi sorumluluunu kendi bana st
lenmesi, gerek i zgrln vazgeilmez bir kouludur.
Nevrotik birey, sorunlarnn ve ektii acnn kendi i glkle
rinden kaynaklandn anlamamak iin yoldan birisine ve sk
sk hepsine birden bavurur. Bu noktada dsallatrma en yksek
derecesiyle devreye sokulabilir, bylece belli bir felaketin suu yiye
cekten, iklimden ya da bedensel yapdan, ailebylklerine,ee ya da
kadere kadar hereyin stne atlr. Ya da, hibireyin kendi hatas
olmadna inanp, bandan birey gemi olmasnn hakszlk ol
duu yolunda bir tutuma girebilir. Hastalanmas, yalanmas ya da
lmesi, mutsuz bir evlilik yapm olmas, sorunlu bir ocua sahip
olmas ya da yapt iin dikkati ekmemesi bir hakszlktr. ster bi
linli ister bilinsiz olsun, bu tr bir dnce yolu ifte bir yanl ie
rir, nk kendi glklerindeki kendi payn konu d brakmakla
kalmaz, yaamn etkileyen ve ondan bamsz olan btn etkenleri
de konunun dnda brakr. Yine de bu dnce yolu kendine ait bir
manta sahiptir. Bu, sadece kendi zerinde younlaan ve benmerkezcilii, kendisi iin kendini byk zincirdeki sadece kk bir hal
ka olarak grmesini olanakszlatran yaltlm bir yaratn tipik
dnce yoludur. O yalnzca, belli bir toplumda belli bir zamanda
yaamn btn iyi eylerini elde etmesi gerektiine inanr ama iyiye
ya da ktye, bakalarna halkalanm olmaya ierler. Dolaysyla
kiisel olarak katlmad bireyden tr nedenac ekmesi gerekti
ini anlayamaz.
nc ara, onun neden-sonu ilikilerini tanmay reddediiy
le birlemitir. Sonular nevrotiin kafasnda kendi glkleriyle ya
da kendisiyle ilgisi olmayan yaltlm eyler olarak gzkr. rne
in bir ruhknts ya da fobi, gkten zembille inmi gibi gzke
bilir. Elbette bunun nedeni psikolojik bilgisizlik ya da gzlem yoklu
u olabilir. Ama analizde hastann en inat direnmeyi, anlalmas
zor ilikileri alglamaya kar gsterdiini grebiliriz. Gnlsz olur
140

ya da bu ilikileri unutur ya da analistin, sorun yaratan rahatszlkla

r abucak ortadan kaldrmak ki analiste bunun iin gelmitir
yerine, "suu" ona yklediine ve zekice kendi saygnln korudu
una inanabilir. Bu nedenle bir hasta kendi durguluuyla ilgili et
kenleri tanm olabilir ama durgunluunun sadece analizi deil,
yapt hereyi yavalatt konusundaki ak geree gzlerini ka
payabilir. Ya da bir bakas insanlara ynelik saldrgancakmseyici davrannn farknda olabilir ama neden sk sk kavga
ettiini ya da evresindekilerin neden kendisinden holanmadkla
rn anlayamaz. Kendi iindeki yaayan bu glkler bireydir, ama
gndelik yaammzdaki gerek sorunlar da bir baka eydir. so
runlar bunlarn kendi yaam zerinde yaratt etkiden bu ekilde
koparmas, bireyin blmelemeye ynelik eiliminin tamamnn ana
kaynaklarndan birisidir.
Nevrotik tutumlarn ve itkilerin sonularnn alglanmasna y
nelik direnme ounlukla derinlere gizlenir ve analistin kolayca g
znden kaabilir nk onun iin aradaki ilinti aktr. Bu, elverisiz
bireydir nk hastann, sonulara gzlerini kapadn ve bunu
yapma nedeninin farkna varmas salanmad srece, belki de
kendi yaamna ne lde engel olduunu kavrayamaz. Sonularn
farkedilmesi, analiz srecindeki en gl iyiletirici etkendir, nk
bu, hastann kafasnda ancak kendi iindeki baz eyleri deitirerek
zgrle ulaabilecei izlenimi yaratr.
Bu durumda eer nevrotik insan kendi aldatmacalarndan, kendi
kibirinden, benmerkezciliinden, sorumluluktan kandan so
rumlu tutulamazsa, o zaman ahlak terimleriyle konuabilir miyiz?
Buradaki tartma, tedavi uzmanlar olarak bizleri sadece bireyin
hastalyla ve iyiletirilmesiyle ilgilenmek zorunda olduumuz ve
onun ahlaki inanlarnn bizim iimiz olmad yolunda olacaktr.
Freud'un en byk hnerlerinden birisinin benim destekliyor gibi
gzktm, "ahlak" tutumu bir keye atmas olduuna dikkati
ekeceiz.
Bu tr tartmalarn bilimsel olduu sylenir; ama bunlar tutarl
bir temele sahip midir? insan da vram konularnda iyi ve ktyle il
gili yarglan gerekten gzard edebilir miyiz? Eer psikanalistler
neyin analitik inceleme gerektirdiine ve neyin gerektirmediine
141

lamalar temelinde hareket etmi olmuyorlar m? Yine de bu tr do

layl yarglarda bir tehlike sakldr: Bunlarya ok znel ya da ok a
r geleneksel olarak yaplanma eilimindedirler. Bu nedenle bir ana
list, bir erkein geici gnl ilikilerinin analizine gerek olmadna,
buna karn bir kadnn bu tr ilikilerinin ok ayrntl bir inceleme
yi hakettiine inanabilir. Ya da cinsel itkilerin dizginsiz doyumuna
inanrsa, ister erkekte olsun ister kadnda, sadakatin analiz edilmesi
gerektiine karar verebilir. Aslnda kararlarn,belli bir hastann nev
rozu temelinde verilmesi gerekir. Karar verilmesi gereken sorun,
hastann gelitirdii bir tutumun onun gelimesine ve dier insan
larla olan ilikilerine zararl olan sonulan bulunup bulunmad
dr. Eer varsa, bu hatal bir tutumdur ve ele alnmas gerekir. Hasta
nn konuya ilikin kendi kararn verebilmesi iin, analistin vard
sonulann nedenlerinin ona aka anlatlmas gerekir. Ve son ola
rak, yukandaki tartma da hastann dnce yapsnda var olan ya
nlgnn aynsn yani, ahlakn temelde sonularla birleen bir olay
deil, sadece bir yarglama olduu yargsn iermiyor mu? rnek
olarak nevrotik kibiri ele alalm. Hasta ister bundan sorumlu olsun
ister olmasn, bu bir gerek olarak varln srdrr. Analist, kibi
rin, hastann alglamas ve sonuta yenmesi gereken bir sorun oldu
una inanr. Bu eletirel tutuma girmesinin nedeni kilisede kibirin
bir gnah olduunu ve alakgnlln bir erdem olduunu ren
mi olmas mdr? Yoksa yargsn belirleyen ey, kibirin gerekd
ve zararl sonulara sahip ve yine hasta ister bundan sorumlu ol
sun ister olmasn onun iin kanlmaz bir yk olduu gerei mi
dir? Kibir durumunda sonular hastann kendini tanmasna engel
olur ve bylece onun gelimesini kstekler. Ayrca kibirli hasta ba
kalarna kar acmasz olmaya yatkndr ve yine bu da kendi geri
tepmelerinesadece onu ara sra insanlarla atmaya sokmasnda
deil, aynca onun genelde insanlara yabanclamasna neden olu
unda da sahiptir. Ne var ki bu onu kendi nevrozuna daha derinle
mesine srklemekten baka ie yaramaz. Hastann ahlaki inanlar
ksmen nevrozundan kaynakland ve ksmen de bunun korunma
sna katkda bulunduu iin, analistin bunlarla ilgilenmekten baka
aresi yoktur.
142

Onbirinci Blm
UMUTSUZLUK
atmalarna karn, nevrotik bir insan zaman zaman durumun
dan honut olabilir, kendini uyarlanm hissettii eylerden zevk
alabi lir. Ama mutluluu, sk bir olay olamayacak kadar ok fazla ko
ula baldr. rnein, yalnz olmad srece ya da bakalaryla
paylamad srece ya da ortamdaki egemen etken olmad srece
ya da herkese onaylanmad srece hibireyden haz duymaya
caktr. Mutluluk koullarnn ounlukla eliik olmas nedeniyle
onun buna ulama ans da azalr. Bir baka insann ba ekmesin
den honut olabilir ama ayn zamanda buna ierleyebilir de. Bir ka
dn, kocasnn baarsndan sevin duyabilir ama aynca bundan t
r onu kskanabilir de. Bir parti vermek ister ama hereyi ylesine
kusursuz yapma zorunluluu duyar ki, parti balamadan nce bit
kin der. Ve nevrotik birey geici bir mutluluk bulduu zaman, sa
hip olduu ok eitli duyarllklar ve korkular bunu kolayca zede
ler.
Aynca gndelik yaamda bagsteren nemsiz kazalar onun ka
fasnda sama boyutlara ular. Her nemsiz baanszlk bu onun
kontrol dndaki nedenlerden kaynaklansa bileonu bir ruhkntsnn kucana atabilir. Her zararsz eletirel sz, tasalanma
sna ya da dncelere dalmasna neden olabilir, vs. Sonu olarak
nevrotik birey genellikle koullarn gerektirdiinden daha ok mut
suz ve doyumsuzdur.
Bu haliyle de yeterince kt olan bu durum, bir baka etken tara
fndan daha da arlatrlr, insanlar, ilerinde bir umut olduu s
rece artc bir perianlk lsne katlanal il'rier; ama nevrotik ra
hatszlklar her zaman bir lde umutsuzlul- aratrlar ve rahatszhklar ne kadar arsa umutsuzluk da o kadar derin olur. Bu umut
143

suzluk derinlere gmlm olabilir. Yzeysel olarak nevrotik birey

durumunu dzeltecek koullan hayal etmeye ya da tasarlamaya
kendini kaptrm olabilir. Sadece evlenmi olsayd, daha byk bir
evi olsayd, daha farkl bir ustaba bulunsayd, bir baka kadnla ev
lenmi olsayd; sadece erkek olsayd, biraz daha yal ya da gen ol
sayd, biraz daha uzun olsayd ya da bu kadar uzun boylu olmasay
d; o zaman her ey tastamam olacakt. Ve bazen baz rahatsz edici
etkenlerin devre d braklmas gerekten de yararl olur. Ne var ki
ounlukla bu tr umutlar, isel glkleri dsallatrmaktan te
bir ey deildir ve dkmklna mahkumdur. Nevrotik birey, d
koullardaki deimelerden iyi bir dnya umar ama kanlmaz ola
rak kendini ve kendi nevrozunu da heryeni ortama tar.
Bu d koullara balanan umutlar doal olarak genler arasnda
daha yaygndr; ok gen bir insann analiz edilmesinin beklenen
den daha zor olmasnn nedenlerinden birisi budur. nsanlar yalan
dka ve umutlan birbiri ardsra suya dtke, olas bir bunalt
kayna olarak kendilerinedaha iyi bir yoldan gz atmaya istekli olur
lar.
Genel bir umutsuzluk duygusu bilinsiz olduu zaman bile bu
nun varl ve gc eitli gstergelerden kestirilebilir. Bireyin ya
am yksnde, dkrklklanna gsterdii tepkinin younluu
nun ve sresinin, uyanmla btnyle orantsz olduunu gsteren
olaylar olabilir. Bu nedenle grnte, ilk genlik yllarndaki kar
lksz bir sevgiden, bir arkadan ihanetinden, bir iten haksz yere
atlmaktan, snavlardaki baarszlktan kaynaklanan tam bir umut
suzlukla karlalabilir. Elbette insan nce bylesine derin bir tepki
ye yol am olabilecek zel nedenlerin neler olduunu anlamaya a
lacaktr. Ama zel nedenlerin tesinde, genellikle, elverisiz dene
yim ukurlarnn ok daha derin bir umutsuzluk kuyusu olduu an
lalacaktr. Benzer bir biimde, lm dncesinin zihni kurcala
mas ya da intihar dncesinin kolayca bir coku eliinde ya da
yokluunda bagstermesi, kii bir iyimserlik havas sergilese de,
derin bir umu tsuzlua dikkati eker. Herhangi bir zorluk karsnda
kolayca ylgnla kaplmak gibi, herhangi bireyi ister analitik or
tamda olsun, ister d dnyada ciddiye almay reddetmek, genel
bir ciddiyet yokluu, bir baka umutsuzluk gstergesidir. Freud'un
144

negatif terapi tepkisi dedii eyin ou buraya aittir. A a verici ola

bilse de bir k yolu neren yeni bir igzlem, ylgnlk ve yeni bir
sorun zerinde yeniden almann zorluunu yaamaya kar bir is
teksizlik yaratmaktan te bir ie yaramayabilir. Bazen bu, sanki has
ta szkonusu gln stesinden gelme konusunda kendine gvenmiyormu gibi gzkr; ama gerekte bu, onun bir gn bu gl
yenebilecei umudundan yoksun oluunu dile getirir. Bu koul
lar altnda, szkonusu igzlemin kendisini yaraladndan ya da
korkuttuundan yaknmas ve analist tarafndan alt-st edilmi ol
maya ierlemesi hasta asndan mantkldr. Kendini gelecei nce
den grmeye ya da kehanette bulunmaya kaptrmas da bir baka
umutsuzluk belirtisidir. Umutsuzluk yzeyde genel olarak yaama,
bilinmezlie dm olmaya, hatalar yapmaya ilikin bir kayg gibi
gzkse de, bu tr olaylarda gelecee ilikin beklentilerin deimez
olarak karamsarlk rengi tad gzlenecektir. Cassandra gibi, bir
ok nevrotik deok ender olarak iyiyi, ama ounlukla kty nce
den grr. Yaamn aydnlk yanndan ok karanlk yan zerindeki
bu odaklamann, ne denli zekice ussallatrlrsa ussallatnlsm, de
rin bir kiisel umutsuzluktan kukulanmamza neden olmas gere
kir. Son olarak, ruhknts olarak bireyin dikkatini ekmeyecek
kadar sinsi ve gizli olabilen sreen ruhknts durumu szkonusudur. Bu tr bir ruhknts yaayan insanlar ilerini olduka
iyi yrtyor olabilirler. Sevimli olabilirler ve hoa zaman geirebi
lirler ama sabahlan kendilerine gelmeleri, dirilmeleri, sanki yaama
yeniden katlanmalar saatlerini alr. Yaam ylesine kalc bir yktr
ki, bunu kolay kolay byle alglamazlar ve bundan ikayeti olmaz
lar. Ama ruhsal durumlan her zaman dk bir dzeyde kalr.
Umutsuzluun kaynaklannm her zaman bilinsiz olmasna kar
n, duygunun kendisi olduka bilinli olabilir. Bir insan derin bir ka
der duygusuna sahip olabilir. Ya da iyi veya kt hibir eybeklemeyerek, sadece yaamn srdrlmesi gerektiine inanarak genelde
yaamdan ekilmeye ynelik bir tutum gelitirebilir. Ya da yaamn
temelde trajik olduunu ve sadece aptallarn insann deimez ka
deri konusunda kendilerini aldattklarm syleyerek bu umutsuzlu
u felsefe terimleriyle dile getirebilir.
Daha ilk grm ede bile hastann um utsuzluuna ilikin bir izle-

145

nimedinilebilir. En kk bir zveride bulunmaya, nemsiz bir g

le bile katlanmaya, en kk bir riski gze almaya gnlsz ola
caktr. Bu durumda kendine an derecede hogrl olduu gr
nm verebilir. Ama gerekte karlnda hibirey kazanmay
beklemedii durumlarda zveride bulunmak iin hibir itici neden
gremez. Benzer tutumlar analizin dnda da gzlenebilir. nsanlar,
bir para abayla ve giriimgcyle daha iyiye gidebilecek olan ve o
an iin kesinlikle doyurucu olmayan durumlarda kalrlar. Ama
umutsuzluu bir inam ylesine ktrm edebilir ki, hafif trden
zorluklar bile ona almaz engeller gibi gzkr.
Bazen rastlantl bir antrma durumu aa karr. Bir hasta,
analistin, belli bir sorunun henz zlmediine ve daha alma ge
rektiini syleyiine u soruyla karlk verebilir: "Bunun umutsuzlukolduunu sanmyorsunuzya?" Ve umutsuzluunun farkna var
d zaman genellikle bunu aklayamaz. Bunu, alt iten ya da
evlilikten, politik duruma dein eitli d etkenlere balamaya yat
kn olacaktr. Ama bunun nedeni somut ya da geici bir durum deil
dir. Kendi yaamna bir gn bir anlam verme, bir gn mutlu ya da z
gr olma konusunda umutsuzluk duyar. Kendini, yaamn anlaml
klabilecek hereyden sonsuza dek yoksun braklm hisseder.
Belki de en derin yant Sren Kierkegaad vermitir. The Sickness
Unto Death*adl eserinde, umutsuzluun tamamnn temelde kendi
miz olmann verdii bir umutsuzluk olduunu syler. Her an fel
sefecileri, kendimizi oluumuzun belirleyici nemini ve buna yakn
samann engelleniinin verdii duyguya elik eden umutsuzluu
vurgulamlardr. Bu, Zen Budist yazlarn ana temasdr. ada
yazarlar arasnda yalnzca John Macmurray' anmakla yetiniyorum:
Varlmzn, tam ve btn olarak kendimiz olmann dnda baka
ne anlam olabilir ki?"**
Umutsuzluk, zlmemi atmalarn son bir rndr ve en
derin kkleri, hibir zaman yrekten ve blnmemi olamamann
verdii umutsuzlukta yatmaktadr. Bu duruma, nevrotik glkler
deki bir trman yol aar. Burada temel olan, bir kuun aa taklmas
* Sren Kierkegaad, age.,
**John Macmurray, Reasonand Emotion, Appleton-Century, 1938.
146

gibi, grnrde hibir kurtulu olasl olmayan atmalara yaka

lanm olma duygusudur. Bu duygunun stnde, baarsz olmakla
kalmayp, bunun yarara giderek bireyi daha ok kendine yabanc
latran btn zm giriimleri bulunmaktadr. Tekrarlanan dene
yimister tekrarlanan bir dnmle enerjinin gerektiinden ok
ynde dalmas yznden olsun, ister yaratc bir srete bagsteren gl klerin bireyi daha ileri aba gstermekten alkoymaya yete
cek kadar ar olmas yznden olsun, hibir zaman baarya yol a
mayan yetenekler umutsuzluun artmasna yol aar. Bu aynca,
birbiri peisra ykmla sonulanan sevgi ilikileri, evlilikler, arka
dalklar iin de szkonusu olabilir. Tekrarlanan bu tr baanszlklar, tpk yiyecek iin bir delikten ieriatlamaya koullandrlan labo
ratuar farelerinin tekrar tekrar atlayp da szkonusu delii kapal
bulma lanndaki kadar umut kincidir.
Bundan baka, ideal imaj gerek klma abalanndaki olgusal
olan umutsuzluk macerasnn varl szkonusudur. Bunun, umut
suzluk yaratan etkenler arasnda en gl etken olup olmayacan
sylemek zordur. Yine de hasta analizde, kendi hayalinde grnt
ledii esiz bir kusursuzlua sahip olan insandan ok ok uzaklarda
olduunun farkna vard zaman umutsuzluun tam anlamyla su
yzne kaca kesindir. Byle bir dnemde umutsuzluk duyar
nk bu fantastik ykseltilere asla ulaamayaca konusunda
umutsuzlua kaplmakla kalmaz, dahas, bu kavraya ister sevgide
ister i yaamnda olsun, bir gn bireye ulaabilecei beklentisini
ykacak bir etkiye sahip olan derin bir z-aalamayla tepki gste
rir.
Umutsuzlua katkda bulunan etkenler arasnda son olarak, bir
insann arlk merkezinin kendi iinden d dnyaya kaymasna ne
den olan ve kendi yaamndaki etkin itici g olmaktan vazgemesi
ne yol aan btn sreleri sayabiliriz. Bunun tek sonucuysa bir in
san olarak kiinin kendine ve kendi gelimesine olan gvenini yitir
mesidir; bunun yerine, vazgemeye bu, gzden kaabilse de so
nular bir ruhsal lm olarak adlandrlmay hakedecek kadar ar
lan bir tutumdur eilim gsterir. Kierkegaardm dedii gibi:
Ama [umutsuz olduu] gereine karn... yine de... kusursuz bir
hiimde ayakta durmay, bir insan olmay, sanki kendini geici ey
147

lere vermeyi, evlenmeyi,ocuk yetitirmeyi, onur ve sayg kazanma

y baarabilir ve belki de hi kimse derin bir anlamda onun bir zden
yoksun olduunu farketmeyebilir. Byle birey iin dnyada pek
fazla grl t koparlmaz; nk bir z, dnyann bu konuda aratr
ma yapmaya en az yatkn olduu bireydir ve bir insan iin insanla
rn onun buna sahip olduunu farketmesi hereyden daha tehlikeli
olan bireydir. En byk tehlike olan birisinin kendi zn yitirme
si, sanki hibireymi gibi sessiz sedasz geitirilir; buna karn bir
baka kayp, diyelim ki bir kolun, bir bacan, birka lirann, bir ein,
vs yitirilmesi elbette dikkati ekecektir.*
Umu tsuzluk sorununun analist tarafndan aka grntlenme
diini ve bu nedenle uygun bir biimdeelealnmadn,gzetim a
lmalarndaki kendi deneyimlerinden biliyorum. Meslektalarm
dan bazlar hastann anladktan ama sorun olarak grmedikle
ri umutsuzluuna ylesine yenik dtler ki, sonunda kendileri
de umutsuzlua kapldlar. Elbette bu tutum analiz iin ykc bir et
kiye sahiptir, nk yntem ne kadar iyi ya da aba ne kadar youn
olursa olsun, hasta, analistin gerekte onu braktn sezinler. Ayn
ey analistik ortamn dndaki olaylar iin degeerlidir. Karsnda
ki insann kendi potansiyellerini gerekletirebilecei olaslna
inanmayan hi kimse arkadana ya da eine yapc bir yoldan yar
dm a olamaz.
Meslektalar bazen hastann umutsuzluunu yeterince ciddiye
almayarak kart hatay yaptlar. Hastann yreklendirilmeye ihti
ya duyduuna inandlar ve bunu yaptlar; bu, vgye deer bi tu
tum, ama olduka yetersiz olan bir tutum. Bu yapld zaman hasta
analistin iyi niyetine deer verse bile ondan sklmakla olduka hak
ldr nk iten ie, umutsuzluunun sadece iyi niyetli zendir
meyle giderilebilecek bir sknt olmadn bili r.
e cesaretle atlmak ve sorunu dorudan doruya ele almak iin,
ilk nce, yukarda anlan trden dolayl gstergelere dayanarak has
tann umutsuzluk iinde olup olmadn ve eer byleyse bunun ne
lde hissedildiini kavramak gerekir. Daha sonra hastann iinde
yaad glkler nedeniyle umutsuzlua kaplmak iin geerli nedenleri olduunu anlamak gerekir. Analist, hastann durumunun,
* Sren Kierkegaad, Sickness Unto Death (lme Yatmak).
148

sadece, statko srd ve hasta bunu deimez olarak deerlen

dirdii srece umutsuz olduunu kavramal ve bunu hastaya aka
anlatmaldr. Sorunun tamam basitletirilmi biimiyle, ehov'un
Cherry OrchardiKiraz Bahesi) adl eserinden bir sahneyle aklana
bilir. flas eden aile, ok sevdikleri kirazbaheli iftliklerini terk etme
dncesiyle umutsuzlua gmlr. Bir iadam inanlr bir yoldan
kendilerine, iftliin bir blmne kk kiralk evler ina etmeleri
ni nerir. Darkafal grleriyle byle bir tasary onaylamazlar ve
bir baka zm olmad iin de umutsuzluklar yerli yerinde kalr.
Sanki bu neriyi hi duymamlar gibi, aresizce, kendilerine t
verebi lecek ya da yardm edebilecek birisinin olup olmadn sorar
lar. Eer onlarn akl hocas iyi bir analist olsayd unlar syleyecek
ti: "Elbette zor bir durumla kar karyasmz. Ama sizi umutsuz k
lan ey, bu duruma ynelik sizin kendi tutumunuzdur. Eer yaam
.zerindeki hak iddialarn deitirmeyi dnm olsaydnz,
umutsuzlua kaplmanza gerek kalmayacakt."
Temelde gerekten de kendi atmalarn yeniden zebilecei
anlamna gelen hastann gerekten deiebilecei inanc, terapistin
sorunu ele almaya cesaret edip edemeyeceini ve bunu mantkl bir
baar ansyla yapp yapamayacam belirleyen etkendir. te bu
noktada Freud'la benim aramdaki farkllklar net bir aklk kazanr.
Freud psikolojisi ve bunun altnda yatan felsefe temelde karamsar
dr. Bu, onun tedaviye ynelik tutumunda* olduu kadar onun in
sanln geleceine ynelik beklentisinde** de aka grlebilir. Ve
kendi kuramsal nermeleri temelinde, elinden ktmser olmaktan
baka birey de gelmezdi. nsan, ona gre, sadece olsa olsa "ycelt
meyle" deiik biimlere sokulabilecek olan igdler tarafndan
gdlendirilir. Doyuma ynelik itkiler toplum tarafndan kanl
maz olarak engellenir. Bireyin "egosu," igdesel itkilerle ancak belli
llerde deitierilebilecek olan "sperego" arasnda aresizce sk
p kalr. Sperego, temelde yasaklayn ve ykcdr. Gerek idealler
* Sigmund Freud, "Analysis Terminable and Interminable," International Jo
urnal of Psychoanalysis, 1947.
** Sigmund Freud, "Civilization and its Discontents," International Psychoa
nalytical library, Vol. XVII, Leonard and Viriginia Wolf, 1930.
149

diye birey yoktur. Kiinin kendi beceri ve potansiyellerini gerek

letirmesi "narsistliktir." nsan doas gerei ykcdr ve bir "lm i
gds" onu ya bakalarn yok etmeye ya da kendi kendine ac ek
tirmeye zorlar. Btn bukuramlar,deimeye ynelik olumlu bir tu
tuma pek yer brakmaz ve Freud tarafndan balatlan ve potansiyel
adan gzalc olan tedavinin deerini snrlandrr. Tersine ben,
nevrozlardaki zorlamml eilimlerin igdsel olmadklarna, an
cak bozuk insan ilikilerinden kaynaklandklarna; bu ilikiler d
zeldii zaman bu eilimlerin de deiebileceine ve bu kaynaktan
gelen atmalarn gerek anlamda yeniden zlebileceine inan
yorum. Bu, savunduum ilkelere dayanan terapinin snrlan olma
d anlamna gelmez. Bu snrlan aka saptayabilmemiz iin daha
ok almamz gerekmektedir. Ama bu, kkl deime olaslna
inanmak iin salam temellere dayal nedenlere sahip olduumuz
anlamna gelir.
yleyse bir hastann umutsuzluunu anlamak ve bu sorun ze
rinde durmak neden bu kadar nemlidir? Hereyden nce bu yakla
m, ruhkntleri ve intihar eilimleri gibi zel sorunlar zerinde
alma deerine sahiptir. Hastann genel umutsuzluuna dokunmakszm sadece o anda yakalanm bulunduu atmalar suyzne kararak basit bir ruhkntsn ortadan kaldrabileceimiz
dorudur. Ama ruhkntlerinin yeniden bagstermeyi srdr
mesini istemiyorsak, umutsuzluk sorununu ele almamz gerekir
nk bu, ruhkntleri yaratan derin bir kaynaktr. Bu zgn kay
naa inilmedike, sinsi, kronik ruhknts de safd braklamaz.
Ayn ey intihar koullan iin de geerlidir. iddetli bir umutsuz
luk, dikkafallk ve kincilik gibi etkenlerin intihar drtlerine yol a
tm biliyoruz; ama bu drt aa ktktan sonra intihann nne
gemek iin artk ounlukla ge kalnm olur. Umutsuzluun daha
az dramatik olan belirtilerine az bir ilgi gstererek ve uyguo bir za
manda sorunu hastayla birlikte ele alarak, birok intihar olay engel
lenebilir.
Daha genel bir neme sahip olan ey, hastann umutsuzluunun,
ar bir nevrozun iyiletirilmesine kar bir engel oluturmas gere
idir. Freud, bir hastann dzelmesine engel olan hereyi direnme
olarak adlandrmaya eilimliydi. Ama umutsuzluu kolay kolay bu
150

adan deerlendirenleyiz. Analizde, engelleyici ve ileri itici gle

rin karlkl oyunlaryla, direnmeyle ve giriimgcyle uramak
zorundayz. Direnme,hasta iindeki statusquo'yu (statkoyu)koru
ma dorultusunda etkinlik gsteren btn etkenler iin ortak bir te
rimdir. te yandan giriimgc, hastay i zgrlk dorul tuunda
gdlendiren yapc enerji tarafndan retilir. Bu, almamz sala
yan ve onsuz hibirey yapamayacamz gd gcdr. Hastann
.direnmeyi yenmesine yardm eden g budur. Bu g hastann z
gr armlarnn verimli olmasn salar ve bylece analiste daha
iyi bir kavray frsat yaratr. Bu g hastaya, olgunlamann kanl
maz aclanna dayanmas iin bir i dayankllk kazandrr. Bu onu,
ona bir gvenlik duygusu veren tutumlarndan vazgeme tehlikesi
ni gze almaya vekendine ve bakalannaynelik yeni tutumlarn bi
linmezliine adm atmaya gnll klar. Analist bu sre boyunca
hastay kolundan tutup srkleyemez; hastann kendisi gitmek iste
melidir. Ve bir umutsuzluk durumunun felce uratt paha biil
mez g de ite budur. Ve analist bu umutsuzluu kavramay ve ele
almay baaramazsa, hastann nevrozuna kar alan savata kendi
ni en gzel desteinden yoksun brakm olur.
Hastann umutsuzluu basit bir yorumla zlebilecek bir sorun
deildir. Hasta, deimez olarak deerlendirdii bir kader duygu
sunda boulmak yerine, bunu, sonunda zlebilecek bir sorun ola
rak alglarsa, bunda nesnel bir kazan vardr. Bu adm onu ileri git
meye yetecek kadar zgr brakr. Elbette ini-klar olacaktr. Ya
rarl bir igzlem kazand zaman iyimserlik, hatta an bir iyimser
lik duyabilir, ama ok daha alt-st edici bir igzleme yaklar yak
lamaz yeniden umutsuzlua yenik decektir. Her seferinde konu,
bir baka adan yeniden ele alnmaldr. Ama hasta gerekten de de
iebileceini kavradka umutsuzluun etkisi de azalacaktr. Buna
kout olarak giriimgc de artacaktr. Bu g analizin banda sade
ce, en ok rahatsz eden semptomlardan kurtulma arzusuyla snr
lanm olabilir. Ama hasta zincirlerinin farkna vardka ve zgrl
n tadn aldka, bu giriimgc deyounlukkazarur.

151

Onikinci Blm
SADSTLK ELM LER
Nevrotik umutsuzluun penesindeki insanlar u ya da bu yol
dan "geinip gitmeyi" baarrlar. Eer nevrozlan yaratc olma yetile
rine ok fazla zarar vermemise, olduka bilinli olan bir yoldan ken
di kiisel yaamlarna ekilebilme ve retken olabildikleri bir alanda
younlama yetisine sahip olabilirler. Kendilerini toplumsal ya da
dini bir harekete ya da bir kurulutaki almaya verebilirler. al
malar yararl olabilir; hibir zel kiisel amaca sahip olmaylar,
zevkten yoksun olularna baskn kabilir.
Dierleri, kendilerini kendi zgn yaam biimlerine uyarlama
konusunda sadece ykmllklerini yerine getirerek, bunu sorgu
lamaktan vazgeebilirler ama buna pek bir anlam da vermezler. So
Little Time adl eserinde John Marquand, bu tr bir yaam tanmlar.
Bunun, Erich Fromm'un nevrozun tersine bir "zrllk"* durumu
** olarak tanmlad ey olduuna inanyorum. Ne var ki ben bunu
nevrotik srelerin sonucu olarak yorumluyorum.
te yandan bu insanlar btn ciddi ya da mit verici uralar,
araylar brakabilirler ve yaamdan bir parack nee krnts ko
parmaya alarak, gzel yemek, alkol cmb, nemsiz cinsel ili
kiler gibi duruma bal hazlarla ya da bir hobiyle ilgilenerek yaa
mn yzeyine, erevesine ynelebilirler. Ya da saa sola srklene
bilir, yozlaabilir, kendi alt-st olularna gz yumabilirler. Tutarl
bir i yapma yetisinden yoksun, ikiye, kumara, fahielerle kurulan
ilikilere snrlar. Charles Jackson'm The Lost Weekend adl eserinde
* Defect; Fromm bu terimi, geliimden, deneyimden ya da evrenin ekillen*
dirici etkisinden bamsz olan yapsal kaltsal zrler iin kullanmHr'
(.N)
** Erich Fromm, "Individual and Socila Origins of Neurosis," American Socio
logical Review, Vol. IX, No. 4,1944.
152

tanmlad bu tr bir iki dknl, byle bir durumun son evre

sine karlk gelecektir. Bu balamda alt-st olmaya ynelik bilinsiz
birkarann, verem ya da kanser gibi kronikhastalklara gl bir ruh
sal katk salayp salamadn incelemek ilgin olabilirdi.
Son olarak, umutsuz insanlar ykcla ynelebilirler ama ayn
zamanda da temsili biryaamsrerekavunmaya ynelik birgiriimde bulunurlar. Bana gre sadistlik eilimlerinin anlam budur.
Freud sadistlik eilimlerini igdsel olarak deerlendirdii
iin, psikanalitik ilgi byk lde sadistlik sapmalar olarak adlan
drlan ey zerinde odaklamt. Gndelik yaamdaki sadistlik
trleri, gzard edilmemelerine karn kesin olarak tanmlanmad.
Herhangi trden kendini ortaya koyucu ya da saldrganca bir davran, igdsel sadistlik eilimlerinin bir deiik biime sokulmas ya
da yceltilmesi olarak ele and. rnein Freud, g kazanma aba
sn byle bir yceltme olarak deerlendirdi. Bir g kazanma aba
snn sadiste olabilecei dorudur; ama yaam kran krana bir sa
va olarak gren bir insan iin bu sadece bir yaama savama karlk
gelebilir. in dorusu bunun nevrotik olmas bile gerekmez. Bu ay
rm yokluu nedeniyle ne sadistlik elimlerinin alabilecei biimle
rin genel bir tablosuna, ne de kesin olarak neyin sadistlik olduuna
ilikin bir lte sahip deliz. Bu, hakl olarak neyin sadizm terimiy
le adlandrlabileceini ve neyin adlandnlamayacan saptamay
byk lde kiisel sezgiye brakmaktadr; buysa kolay kolay nes
nel ve inanlr gzleme yol amayacak bir durumdur.
Bakalarn yaralamaya ynelik basit bir hareket kendi iinde bir
sadistlik eilimine gsterge deildir. Bir insan,kiisel ya da genel ie
rikli bir mcadeleye girmi olabilir ve bu mcadelenin ak iinde
sadece dmanlarn deil, ayrca kendi yandalarn da yaralamak
zorunda kalabilir. Aynca bakalarna ynelik dmanlk sadece tep
kisel de olabilir. Bir insan knldn ya da korkutulduunu hissede
bilir ve nesnel kkrtmayla orantsz olmasna karn, znel adan
bu kkrtmayla olduka orantl olan bir gle misilleme yapmak is
teyebilir. Yinede bu izgide kiinin kendini aldatmas kolaydr. Ger
ekte sadiste bir eilim i bandayken ounlukla hakl karlabi
lir bir tepki ne srlr. Ama ikisini birbirinden ayrmakta ekilen
zorluk, tepkisel dmanln var olmad anlamna gelmez. Son
153

olarak, yaamak iin savatna inanan saldrgan tipin kulland

krc taktiklerin tamam szkonusudur. Bu saldrganlklardan hi
birisini sadizm olarak adlandrmayacam; bu srete bakalar ya
ralanabilir ama yaralama ya da zarar verme temel bir niyetten ok,
kanlmaz bir yan rndr. Konuyu basit bir ekilde ortaya koymak
gerekirse, burada szkonusu ettiimiz eylem trleri saldrganca ya
da kald ki dmanca olmasna karn, bunlarn kt bir ruhla yapl
madn syleyebilirdik. Yaralama olayndan alman bilinli ya da
bilinsiz hibir doyum szkonusu deildir.
Bunun tersine gelin baz tipik sadistlik tutumlarn ele alalm.
Bunlan en gzel biimiyle, kendileri ister bu eilimlere sahip olduk
larnn aynmmda olsun, ister olmasnlar, sadistlik eilimlerini dile
getirmede pek ketlenmemi olan insanlarda grebiliriz. Aadaki
tartmada sadistbir insandan szettiim zaman, bundan, bakalar
na ynelik tutumlarnda sadistliin ar bast bir insan szkonusu
ettiim anlalmaldr.
Byle bir insan bakalann tutsak etmek ya da zelde ei (arkada)
tutsak etmek isteyebilir. Onun "kurbannn," stn insann klesi ol
mas, hem kendine ait arzulara, duygulara ya da giriim gcne sa
hip olmayan, hem de sahibi zerinde hibir hak istei bulunmayan
bir yaratk olmas gerekir. Bu eilim, Pygmalion'da Profesr Higgins'in Eliza'y ekillendirmesi gibi, kurban eitme ya da ona ekil
verme biimini alabilir. Bunun, olsa olsa ailelerin ocuklar zerin
deki ya da retmenlerin rencileri zerindeki gibi baz yapc yan
lar bulunabilir. Ara sra zellikle sadist e daha olgunsa bu zellik
cinsel ilikilerde ortaya kar. Bu bazen bir yal ve bir gen erkek ara
sndaki ecinsel ilikilerde belirginleir. Ama kle kendi yoluna git
me, kendine ait uralar ya da arkadalar edinme anlamna gelen bir
belirti gsterdii an, eytann boynuzlan kendilerini gsterecektir.
Her zaman olmasa da sk sk, sahip, bir sahiplenme kskanlna
kendini kaptrr ve bunu bir ikence arac olarak kullanr. Kurban
zerinde byk bir etki yaratpbunu srdmeye, kiinin kendi yaa
mndan daha ok zaman veilgi gstermesi, bu trden sadistik ilikilerine
zgdr. Eine bamszlk hakk taumaktansa kendi saygnln
hie sayacak, baka insanlarla tanmann verecei hazlardan ya da
karlardan vazgeecektir.
154

Ein kleliini srdrme yollan tipiktir. Bu yollar, sadece olduk

a snrl bir alanda farkllk gsterir ve her iki yenin kiilik yapsna
baldr. Sadist kii, eine, ilikinin ona srdrmeye deer gzk
mesini salamaya yetecek eyler verecektir. Ein ihtiyalanndan ba
zlarn ruhsal adan bakldnda onu ounlukla minimum bir
yaam dzeyinde tutsa da yerine getirecektir. Kendisinden baka
hi kimsenin ona bylesine bir anlay, byle bir destek, bu denli ok
cinsel doyum vermeyeceine ya da bu kadar ilgi gsteremeyeceine;
gerekten de baka hi kimsenin ona bir qn bile katlanamayacama
dikkati ekecektir. Yine onu daha iyi bir dnem bysyle de etkile
yebilir. Dolayl ya da aktan aa, sevgi ya da evlilik ya da daha iyi
parasal konum veya daha iyi davran vaad edecektir. Ara sra ee
duyduu kendi ihtiyacn vurgulayacak ve bu temelde ona yalvara
caktr. Btn bu taktikler, ei bakalarndan yaltacak kadar ona sa
hip olma hrs ve kmsemeyle birleince daha da etkili olur. Eer
kurbann yeterince baml bir duruma sokmusa onu terketmeyle
tehdit edebilir. Daha baka yldrma aralar da kullanabilir ama
bunlar ylesine kendilerine ait bir yapya sahiptir ki, bir baka ba
lamda ayrca tartlacaktr. Doal olarak ein tipik zelliklerini he
saba katmaynca byle bir ilikide nelerin olup bittiini anlayama
yz. Kurban ounlukla uysal tip grubuna girer ve bu nedenle terkedilme korkusuna sahiptir; ama kurban kendi sadistlik itkilerini ok
derinlere bastrm ve bu balamda daha sonra da gsterilecei gi
bi aresiz olan bir insan da olabilir.
Byle bir durumdan doan karlkl bamllk, tutsak edilende
olduu kadar tutsak edende de ierleme yaratr. Eer sadist kiinin
cokusal yaltm ihtiyac belirginse, ein zellikle dncelerini ve
zamanm bu kadar ok almasna ierler. Bu ktrm edici ba ken
disinin yarattn kavramad iin, ei yapkanlkla ya da sahip
lenmeyle sulayabilir. Bu tr durumlarda ilikiyi kesip atmak iste
mesi bir gzda verme arac olduu kadar bir korku ve ierleme d
avurumudur da.
Her sadiste zlem kleletirmeyi amalamaz. Bir baka sadist
lik, bir aletle oynar gibi bir baka insann duygularyla oynama edi
minde doyum bulur. Diary of the Seducer adl romannda Sren Kierkegaard, kendi yaamndan hibirey beklemeyen bir erkein, kendini
155

nasl hepten bu oyuna kaptrabileceini gsterir. Szkonusu erkek,

nezaman ilgi gstereceini ve ne zaman ilgisiz kalacan bilir. Kzn
kendisine ynelik tepkilerini nceden alglama ve gzleme konu
sunda an derecede duyarldr. Nelerin kzn erotik arzularm alev
lendireceini ve nelerin denetleyeceini bilir. Ama duyarll, sa
distlik oyununun gerektirdii eylerle snrldr. Bu deneyimin kzn
yaam iin ne anlama gelebilecei konusunda btnyle umursa
mazdr. Kierkegaard'n romannda bilinli olan kurnazca tasanlar,
ounlukla bilinsiz olarak geliir. Ama bu da ayn ekme ve reddet
me, byleme ve dkrklma uratma, yceltme ve kmseme,
sevinle doldurma ve hzne boma oyunudur.
nc bir tipik zellik deei kullanmadr. Kullanmann mutlaka
sadiste bir macera olmas gerekmez; bu sadece kar uruna da uy
gulanabilir. Sadiste kullanmada da kar szkonusu olabilir ama
ounlukla bu yanlsa maldr ve buna ynelik araya balanan co
kusal ierikle tam bir orantszlk iindedir. Sadist kii iin kullan
mak kendi iinde bir tutku olur. nemli olan ey, bakalarndan ya
rarlanma yoluyla kazanlan zaferi yaamaktr. Bunun zgn sadist
lik rengi, kullanma aralarnda ortaya kar. Kardaki insan her an
dolayl-dolaysz isteklerle kar karyadr ve bunlan yerine getir
meyince kk drlm olma ya da sululuk duygusu alanr.
Sadist kii, honutsuzluk ya da kt davranlm olma duygusunu
ve bu temelde daha ok buyurgan olmasn hakl karacak bir neden
her zaman bulabilir. Ibsen'in Hedda Cabler'i, bu tr istekleri yerine ge
tirmenin nasl hibir zaman bir minnet duygusu yaratmadn ve
kardaki insan yaralama veonu kendi yerine koyma arzusunun sk
sk bu istekleri nasl kamladn aklar. Bu istekler nesnel eylerle,
cinsel ihtiyalarla ya da kariyer kazanma konusundaki yardmla il
gili olabilir; zel ilgiye, tam bir tapnmaya, snrsz hogrye yne
lik istekler olabilir. Bunlarn ieriklerinde zellikle sadistlik olan hibirey yoktur. Sadistlie dikkati eken ey, hangi yoldan olursa ol
sun ein, cokusal adan bombo olan bir yaam doldurmas gerek
tii yolundaki beklentidir. Bu da cannn skldndan yaknan ve
uyarm ve heyecan isteyen Hedda Gabler tarafndan ok gzel ak
lanr. Sadist kiinin, kurbannn cokusal canll zerinde bir vam
pir gibi beslenme ihtiyac kural olarak btnyle bilinsizdir. Ama
156

belki de kullanma zleminin temelinde bu ihtiya ya tmaktadr vedile getirilen istekleri besleyen temel bir ilevi yerine getirmektedir.
Bakalarn engellemeye ynelik bir eilimin de ayn anda i ban
da olduunu kavraynca, kullanma ediminin yaps daha da aklk
kazanr. Sadist kiinin hibir zaman birey vermek istemediini sy
lemek yanlg olurdu. Belli koullar altnda cmert bile olabilir. Sadizmezg olan ey, alkoyma anlamndaki bir cimrilik deil, bilinsizolmasma karn bakalarn engellemeyesevinlerini ldrme
ye ve beklentilerini dkrklna uratmaya ynelik olan ok da
ha aktif bir drtdr. Ein her doyumu ya da sevinci sadist kiiyi ne
redeyse dayanlmaz bir biimde bu sevinci ya da doyumu u ya da
bu yoldan yerlebir etmek iin kkrtr. Ei onu grmek iin ban
kaldrpbaksa,osuratasmaya eilim gsterir. Ei onunla cinsel iliki
kurmak istese, souk ya da iktidarszolacaktr. Kald ki aka birey
yapmak zorunda bile olmayabilir ya da aka savsaklayn olmaya
bilir. Sadece evresine somurtkanlk yayarak bir uyuturucu gibi ha
reket eder. Aldous Hu xley'den bir alnt yapmak gereki rse: "O hibirey yapmak zorunda deildi; onun iin sadece orada bulunmakycterliydi. Karsndaki insanlar bzlp kalrlar ve sadece onun kendi
yzndeki anlatm onlara bulatrmasyla kapkara olurlard." Ve
biraz sonra: "Ne esiz bir iradi g anl, ne ince bir acmaszlk! Ve
en neeli ruhlan bile karartan, en gzel sevin olaslklann bile bo
azlayan bulan somurtkanla ynelik ne artc biryetenek."*
Bunlar kadar nemli olan birey de, sadist kiinin insanlar horla
ma ve kk drme eilimidir. Sadist kii, bakalarndaki hatalar
grme, zayf noktalar kefetme ve bunlan ortaya serme konusunda
olduka ustadr. evresindeki insanlann hangi noktalarda duyarl
olduklann ve yaralanabileceklerini sezgisel olarak bilir. Ve sezgisi
ni, aalayc eletiri iin anmaszca kullanmaya eilim gsterir. Bu,
drstlk ya da yardmc olma arzusu olarak ussallatrlabilir; kar
sndaki insann yeterlilii ya da btnl konusunda duyduu
kukulannn itenlii sorgulanrsa panie kaplacaktr. Bu aynca ya
ln bir kukuculuk olarak da belirebilir. Hasta unu syleyebilir: "Sa
dece u insana gvenebilseydim." Ama szkonusu kiiyi ryalarn
* AldousHuxley,T>m:Must/feflSlop, HarperandBrothers, 1944.
157

da bir hamambceinden bir fareye kadar tiksinti verici hereye e

virdikten sonra, ona gvenmeyi nasl bekleyebilirdi. Baka bir deyi
le kukuculuk sadece kardaki insan kendi kafasnda ayplamas
nn bir sonucu olabilir. Ve eer sadist kii horlaya tutumunun far
knda deilse, yalnzca sonutaki kukuculuun bilincinde olabilir.
Yine burada da ksaca bir eilimdense bir hata bulma tutkusundan
szetmek daha doru birey gibi gzkecektir. Sadist kii fenerin sa
dece gerek zrler zerine evirmekle kalmaz, kendi hatalarn d
sallatrma ve bylece evresindekilere kar bir tavr oluturma ko
nusunda da an bir ustalk sergiler. rnein eer salt kendi davran
yla bir insan alt-st etmise, annda o insann cokusal dengesizli
ine kar bir ilgi, hatta bir aalama sergileyecektir. Eer yldnlan
e ona kar btnyle drst deilse, onu gizliliiyle ya da yalan
sylemekle sulayacaktr. Onu kendine baml klmak iin elinden
gelen her eyi yapmasna karn, bu bamllktan tr onu azarla
maktan da geri durmayacaktr. Bylesine bir ykm sadece bir sz
ckler sorunu deil, buna elik eden her trden aalayc davran
sorunudur. Kk drme ve cinsel etkinlikleri kmseme bu
nun davurumlanndan birisi olabilir.
Bu itkilerden herhangi birisi ketlenirse ya da iler tersine dnp
de sadist kiinin kendisi bask altna alnm, kullanlm ya da aa
lanm olduunu hissederse, neredeyse delice bir fke nbetine ka
plabilir. Bu durumda onun hayal dnyasnda buna neden olan insa
na yaplacak hibir ikence yeterince ar deildir: Onu dvebilir,
tekmeleyebilir, lime lime edebilir. Sonuta bu sadiste fke nbetleri
de bastrlabilir ve bu durumda akut bir panik ya da artan bir i gerili
me dikkati eken ilevsel bir bedensel rahatszlk yaratabilir.
Peki bu eilimlerin anlam nedir? Bir insan bylesine acmasz
davranmaya zorlayan i zorunluluklar nelerdir? Sadistliklerinin bir
cinsel itki sapmasnn davurumu olduu varsaym gerekten de
hibir temele sahip deildir. Bunlarn cinsel davranta da dile gele
bilecei dorudur. Burada da bunlar, kiilik tutumlarmzn tama
mnn tpk alma biimimizde, yrymzde, elyazmzda
olduu gibi kendilerini cinsel planda da mutlaka davuracaklan
yolundaki genel kurala kar bir istisna deildir. Aynca sadistik ara
ylarn belli bir heyecan eliinde ya da tekrar tekrar sylediim gi
158

bi agzl bir tutku eliinde srdrld dorudur. Yine de bu

heyecan ya da haz etkinliklerinin cinsel bir yapda olduklar sonucu
yalnzca, her heyecann kendi iinde cinsel olduu nermesine da
yanmaktadr. Ama byle bir nermeyi destekleyecek hibir kant
yoktur. Fenomolo jik adan sadis tik heyecan ve cinsel kendini brak
ma duygulan btnyle farkl yaplara sahip iki farkl eydir.
Sadistik drtlerin, varln srdren bir ocukluk eilimi oldu
u sav, hayvanlara ya da yaa daha kk olan ocuklara kar sk
sk acmasz olan ve bundan aka haz duyan ocuklardan belli bir
destek almaktadr. Bu yzeysel benzerlik asndan, ocuun temel
acmaszlnn sadece damtlm olduu sylenebilirdi. Yetikin
sadizminin acmaszl farkl bir yapdadr. Daha nce de grd
mz gibi yetikin acmaszl, ocuun dosdoru acmaszlnda
bulunmayan belirgin tipik zelliklere sahiptir. ocuun acmaszl
, bask altna alnm ya da kk drlm olma duygusuna
gsterilen nispeten basit bir tepki gibi gzkmektedir. ocuk, kendi
alma arzusunu, kendinden zayf bir insan zerinde gerekletire
rek kendini ortaya koyar. zellikle sadiste olan eilimler daha kar
maktr ve daha karmak kklere sahiptir. Bunun yamsra, sonraki
zgnlkleri bunlarla ocuklukdeneyimleri arasnda dorudan ili
ki kurarak aklamaya ynelik her giriim gibi bu da ok nemli bir
soruyu yantsaz brakr. Acmaszln gelimesine ve varlm sr
drmesine neden plan etkenler nelerdir?
Yukardaki savlardan her biri, sadistlik olaynn sadece tek Lir ya
nma birisinde cinsellik, tekinde acmaszlk tutunur ve bu z
gnlkleri aklamay bile baaramaz. Ayn ey, temel eyiere digt.
yazarlardan daha ok yaklamasna karn Erich Fromm'un* sundu
u bir aklama iin de sylenebilir. Fromm, sadist kiinin kendini
balad insan yok etmek istemediine ama kendi hayatm yaaya
mad iin eini simbiyotik (ortak-yaamsal) bir varlk olarak kul
lanmas gerektiine dikkati eker. Bu kesinlikle dorudur ama yine
de bir insamn neden zorlanml bir biimde bakalarnn yaamlarn
ykmaya itildiim ya da neden bu ykmn szkonusu zel biimi al
dn yeterince aklayamaz.
Sadizmi nevrotik bir belirti olarak deerlendirirsek, her zaman
*Erich Fromm, zgrlkten Ka.
159

olduu gibi belirtiyi (semptom) aklamaya alarak deil, bunu ge

litiren kiiliin yapsn anlamaya alarak ie koyulmamz gere
kir. Sonuca bu adan yaklanca, kendi yaam balamnda derin bir
bounalk duygusuna sahip olmayan hi kimsenin, belirgin sadizm
eilimleri gelitirmediini anlarz. Biz klinik alannda aklayc
aratrmalarmzla altta yatan bu koulu ortaya karabilecek bir du
ruma gelmeden ok ok nceleri ozalnar, bunu sezgisel olarakalglamlard. Hem Hedda Gabler, hem de Diary ofthe Seducer'deki erkek
durumunda, kendileri iin ya da kendi yaamlar iin bir gn iyi bireyler yapma olasl yle ya da byle kapanm bir konudur. Eer
bu koullar al tnda bir insan, etkin yaamdan ekilmeye ynelik ken
di yolunu bulamazsa, zorunluluk gerei ierleme dolu olacaktr. Bu
durumda kendini sonsuza dekdlanm, sonsuza dek yaltlm his
seder.
Bylece insan, yaamdan ve ierdii olumlu hereyden nefret et
meye balar. Ama bu nefrete, o lesiye arzulad hereyden yoksun
braklan bir insann yakc imrenme duygusuyla nefret eder. Bu, ya
amn yanndan savuup kendisini geride braktna inanan bir in
sann duyduu ac ve ekememezlik dolu bir imrenmedir. Nietzsche
bunu "Lebensneid" olarak adlandrr. Bakalarnn da kendi dertleri
olduuna inanmaz. O a dolarken "onlar" ziyafet sofrasnda keyif
atarlar; "onlar" severler, yaratrlar, sevin duyarlar, kendilerini sa
lkl ve rahat hissederler, bir yere ait olurlar. Bakalarnn mutluluu
ve "masum" haz vesevin beklentileri onu sinirlendirir. Eer o mutlu
ve zgr olamazsa neden bakalan byle olsun? Dostoyevski'nin
Budala'snn szleriyle o, onlar balayamaz nk onlar mutlu
durlar. Onlann sevincini ykmaldr. Tutumu, rencisinin sandvi
lerine tkren ve bunlan ezme gcyle sevince boulan ve veremle
lanetlenen retmenin yksyle rneklenir. Bu, bilinli bir kinci
kskanlk edimidir. Ama sadist kiideki bakalannn ruhsal canll
n engelleme ve ykma eilimi kural olarak derinlemesine bilin
sizdir. Ama buradaki ama da retmeninkiyle ayn uursuzluktur:
Kendi aclarn bakalaryla paylamak. Eer bakalar da kendisi
kadar yenik der ve aalanrsa, kendi aclar ylesine diner ki, ar
tk kendisini ac eken tek insan olarak alglamaz.
Sadistin sancyan imrenme duygusunu dindirme yollarndan bi
160

risi de, deneyirjali gzlemcinin bile kolayca aldanabilecei kadar ku

sursuzca ustalaan "eki zmler" taktiidir. Aslnda bu imrenme
ylesine derinlerde gmldr ki, kiinin kendisi de bunun varl
na ilikin her varsaym kmseyecektir. Dolaysyla yaamn ac
dolu can skc, ya da irkin yanlar zerinde odaklamas sadece
kendi azabnn bir anlatm deil, dahas, hibireyi karmadn
kendi kendine kantlamaya duyulan bir ilgidir de. Srekli hata bulu
cu ve deer drc tutumu ksmen bu kaynaktan gelir. rnein,
gzel bir kadnn kusursuz olmayan bir yanma dikkat edecektir. Bir
odaya girdii zaman gzleri, odadaki dier eyalara uymayan bir
renge ya da mobilya parasna taklacaktr. Baka trl gzel olan bir
konuma biiminde bir zr yakalayacaktr. Benzer bir ekilde, ba
kalarnn yaamnda ya da kiiliklerinde ya da olas gdlenimlerinde bulunan yanl birey gznde byyecektir. Eer kltrlyse
bu tutumu zrlere kar duyarl oluuna balayacaktr. Ama genel
likle elindeki feneri sadece bu zrlere dorulttuu ve kalan hereyi
karanlkta brakt da bir gerek.
Duyduu imrenmeyi dindirmeyi ve ierlemesini boaltmay ba
armasna karn, deer drc tutumu sonuta kalc bir dknkl ve honutsuzluk duygusu yaratr. rnein ocuklar varsa, te
mel olarak onlann getirdii ykleri ve ykmllkleri dnr;
eer hi ocuu yoksa bu en nemli insanca deneyimin kendisine
ok grldne inanr. Eer hibir cinsel ilikisi yoksa, bunlardan
yoksun brakldna inanr ve cinsel ilikiler konusunda kendini
tutmann tehlikeleriyle ilgilenir; cinsel ilikileri varsa bunlarn ken
disini kk drdne ve bunlardan utandna inamr. Eer bir
geziye kma frsatna sahipse, yersiz eylerin altnda ezilir; eer ge
ziye kamazsa, evde oturmak zorunda kalmay bir yz kzarts ola
rak deerlendirir. Kendi sreen honutsuzluunun kaynann
kendi iinde olabileceini akima bile getirmedii iin, bakalarnda,
onlann onu nasl dkrklma urattklan izlenimi brakma ve ye
rine getirilmeleri kendisini asla doyurmayacak olan ve her an by
yen isteklerde buluruna hakkna sahipolduuna inamr.
Sancyan imrenme, deer drme eilimi ve sonutaki honut
suzluk, bir lde sadistlik eilimlerinden bazlarm aklar. Sadist
kiinin neden bakalarm engellemeye, onlara ac ektirmeye, hata
161

bulmaya, doymak bilmez isteklerde bulunmaya itildiini anlyoruz.

Ama duyduu umutsuzluun onun kendisiyle olan ilikisine ne tr
bir etki yaptn ele almakszn ykclmm boyutlarn da, kibirli
z-haklln da gerek deeriyle anlayamayz.
Sadist kii, insan onurunun en temel artianm ineyiinin yansra ayn zamanda da yksek ve kat ahlak standardlanndan oluan
bir ideal imaj besler. O, bu standardlanm asla yerine getiremeyecek
oluuna zlen ve bilinli ya da bilinsizce olabildiince "kt" ol
maya karar veren insanlardan (bylelerinden daha nce szetmitik) birisidir. "Kt" olmay baarabilir ve byk bir sevinle bu k
tlk amuru iinde yuvarlanabilir. Ama bunu yapmasyla birlikte,
ideal imajyla gncel z arasndaki uurumu da kapanmas olanak
sz lde derinletirmi olur. Asla onanlamayacak ve balanama
yacak bir durumda olduuna inanr. Umutsuzluu derinleir ve
kaybedecek hibireyi olmayan bir insann pervaszlna brnr.
Bu durum varlm koruduu srece onun iin kendine ynelik ya
pc bir tutuma girmesi gerek anlamda olanakszdr. Onu yapc kl
maya ynelik her dolaysz giriim bounaha mahkumdur ve duru
munun savsaklarmm aa vurur.
Kendinden tiksinmesi ylesine byk boyutlara ular ki, kendi
sine yle bir bakamaz. Zaten varolan bir hakllk havasm pekitire
rek, kendim bu z-tiksintiye kar korumas gerekir. En nemsiz bir
eletiri, savsaklama ya da zel ilgi yolduu bu insann zaalamasm harekete geirebilir ve bu nedenle bunlarn hakszlk
olarak reddedilmesi gerekir. Dolaysyla kendiz-aalamasra dsallatrmaya, bakalarm ayplamaya, azarlamaya, kk dr
meye itilir. Ne var ki bu onu ksr bir dngnn tuzana drr.
Bakalarm ne kadar ok kmserse, kendi z-aalamasmn da o
kadar az farknda olur ve z-aaama ne kadar youn ve acmasz
ca artarsa, umutsuzluu da o kadar artar. Bu durumda bakalarna
saldrmak bir z-koruma sorunudur. Kocasn kararszlkla sula
yan ve gerekte kendi kararszlna fkelendiini anlaynca da ken
dini paralamak isteyen hastayla ilgili daha nce verdiimiz rnek
bu sreci aklar.
Bunlarn altnda, sadist kii iin bakalarn kk drme
nin neden mutlak bir zorunluluk tadn anlamaya baladk. Ve
162

imdi artk onun, bakalarn ya da enazndan eini yeniden ekillen

dirmeye ynelik zorlanmal ve ounlukla banazca olan itkisinin i
manbm da grebiliyoruz. Kendi ideal imajn kendisi gerekleti
remeyecei iin, bunu ein yapmas gerekir ve kendine kar duydu
u acmasz fke, bu dorultudaki bir baarszlktan tr ein ze
rine boaltlr. Ara sra kendi kendine sorabilir: "Neden, onu rahat b
rakmyorum?" Ama i sava srd ve dsallatnld srece bu
tr ussal varsaymlarn hibir yaran olmayaca aktr. Ei zerinde
uygulad basky genellikle "sevgi" ya da ein "gelimesine" duyu
lan bir ilgi olarak ussallatnr. Bunun sevgi olmadn sylemeye
gerek yok. Ama bu, ein, kendi i yasalanyla uyum iinde kendi yo
lunda gelimesine duyulan bir ilgi de deildir. Gerekte sadist kii,
gereklemesi olanaksz olan kendi sadistin ideal imajn ger
ekletirme konusunda ei zorlamaya alr. z-aalamaya kar
bir kalkan olarak gelitirdii hakllk, onun bunu kibirli bir gvenle
yapmasna olanak verir.
Bu i savan anlalmas bize, sadistik semptomlarda (belirtiler
de) yapsal olan daha genel bir etken zerinde daha iyi bir igzlem
yapma olana salar: ounlukla bir zehir gibi sadist insann kiili
inin her hcresine szan kincilik. Kincidir ve byle olmas da gere
kir nk kendine duyduu acmasz aalamay d dnyaya y
neltir. Kendi z-hakll onu ortaya kan bir glkteki kendi pay
n grmekten alkoyduu iin, ktye kullanlan, aldatlan ve a a e
ken kiinin kendisi olduuna inanmas gerekir; olanca umutsuzlu
unun kaynann kendi iinde yattn grmedii iin, bundan
bakalarn sorumlu tutmas gerekir. nsanlar onun yaamn yk
mlardr, dolaysyla bunun bedelini demek zorundadrlar. Sadist
kiinin iindeki btn yaknlk ve acma duygularn ldren ey, di
er etkenlerden ok ite bu kinciliktir. Neden, onun yaamn hara
beye eviren ve buna ek olarak ondan daha iyi bir durumda olan
bu insanlara yaknlk duysun? Bireysel olaylarda alma arzusu bi
linli olabilir; rnein, kendi ailesi balamnda bunun farknda ola
bilir. Yine de bunun derin bir kiilik eilimi olduunun farknda de
ildir.
u ana dek grebildiimiz kadaryla sadist kii, dlandna ve
kaderin kurban olduuna inand iin fkesini kr bir kincilikle
163

bakalannn stne boaltarak delice oraya buraya saldran bir in

sandr. Ve arbk, bakalarna ac ektirerek kendi alarn dindirmeye
altn da anlyoruz. Ama bu kolay kolay tam bir aklama ola
maz. Tek bana ykc zellikleri, birok sadistik araya zg olan
ve bireyi batan aa saran tutkuyu aklayamaz. ok daha olumlu
ve sadist kii iin yaamsal neme sahip baz kazanlarn bulunmas
gerekir. Bu gr, sadizmin, umutsuzluun bir rn oH u savy
la eliiyor gibi gzkebilir. Umutsuz bir insan nasl bireyi umut
edebilir ve bunun peinden koabilir, dahas, bunu bylesine tketi
ci bir enerjiyle yapabilir? Yine de gerek, znel bak asndan dik
kate deer bir kazana olduu yolundadr. Bakalarm kk d
rrken, kendi dayanlmaz z-aalamasm dindirmekle kalmaz,
ayn zamanda kendine bir stnlk duygusu da kazandrm olur.
Bakalarnn yaamna ekil verirken onlar zerinde heyecan verici
bir g duygusu elde etmekle kalmaz, aynca kendi yaam iin asl
nn yerine konmu bir anlam da bulur. Bakalarn cokusal adan
kullanrken kendisine, kendi yavanlk duygusunu azaltan temsili
bir cokusal yaam salar. Bakalarn dize getirdii zaman, kendi
umutsuz yenilgisini bir sis bulutuyla rten bir zafer cokusu elde
eder.
Sadist kiinin btn uralar aynca kendi heyecan ve haz duyu
mu alm doyurmaya da yarar. Salkl, dengeli bir insan bu tr
haz duyumlanna ihtiya duymaz. Birey ne kadar olgunsa, bunlara
da o kadar az nem verir. Ama sadist kiinin cokusal yaam bom
botur. fke ve zafer duygularnn dnda hemen hemen btn
duygular boulmutur. Sadist kii ylesine ldr ki, canl olduu
nu duymak iin bu tr keskin uyanlara ihtiya duyar.
Son ve o denli nemli olan birey de, insanlarla olan sadistik ili
kilerinin ona, bilinsiz bir hereye kadirlik duygusunu pekitiren bir
gllk ve gurur duygusu salamasdr. Analiz srasnda hastann
kendi sadistlik eilimlerine ynelik tutumu byk deimeler gei
rir. Bunlarn ilk kez farkna vard zaman, bunlara kar eletirel bir
tutum taknmaya yatkn olur, ama imal reddedii yrekten deil
dir; bu daha ok, mevcut standardlara szde kalan bir nem verme
sorunudur. Ara sra gelen kendinden tiksinme nbetleri geirebilirNe var ki daha sonraki bir dnemde, sadiste yaama biiminden
164

vazgemenin eiine gelince birdenbire, ok deerli bireyini yitir

mek zere olduunu hissedebilir. te o zaman bakalarna cannn
istediini yapabilir olmann verdii cokulu sevinci ilk kez bilin d
zeyinde yaayabilir. Psikanalizin kendisini aalk bir dlee d
ntrecei korkusunu dile getirebilir. Analizde ok sk grld
gibi burada da hastann korkusu znel adan hakl bir nedene daya
nr: Bakalarnn onun cokusal ihtiyalanna hizmet etmelerini sa
lamak iin kulland gten yoksun kalnca kendisini sefil ve are
siz bir yaratk olarak grr. Zamanla, sadist olmaktan ald g ve
gurur duygusunun, aslnn yerine konan clz birey olduunu kav
rayacaktr. Sadizmin onun iin ok deerli oluunun tek nedeni/ger
ek yapsal g ve gururun onun iin ulalmaz olmasdr.
Bu kazanlarn yapsnn farknda olduumuz zaman, umutsuz
bir insann lgnca bireyler aryor olabilecei grnde hibir e
liki bulunmadn grrz. Ama bulmay umduu ey, daha b
yk bir zgrlk ya da kendi potansiyel ve yeteneklerini gerekle
tirme deildir; umutsuzluu yaratan herey olduu gibi kalr ve o
bunu deitirmeyi gvenli bulmaz. Peinden kotuu eyler, ger
eklerin yerine konan eylerdir.
Temsili yaam yoluyla cokusal kazanlar elde edilir. Sadist olmak,saldrganltklaveounluklayhahkla,bakalar araalylayaamak
demektir. Ama bu, bylesine kesin bir yenilgiye uram bir insann
yaayabilecei tek yoldur. Amalan peindeki abalanna elik eden
pervaszlk, umutsuzluktan doan bir pervaszlktr. Kaybedecek
hibireyi olmad iin, kazanmann dnda bir olaslk szkonusu
olamaz. Bu anlamda sadistlik abalan olumlu bir amaca sahiptir ve
bir avuntu giriimi olarak ele alnmaldr. Bu amacn peinden bylesinc tutkuyla koulmasnn nedeni, sadist kiinin bakalan zerinde
zafer kazanrken kendi umutsuz yenilgi duygusunu saf d brak
masdr.
Ne var ki bu abalann yapsnda bulunan ykc eler, bireyin
kendisi zerinde geri tepmeler yapmakszn varlklann srdre
mezler. Az nce z-aaamadaki arta dikkati ekmitik, buna e
lde bir baka geri tepme de kayg retimidir. Bu, ksmen bir misil
leme korkusudur: Bakalarna yaptklarnn ya da yapmak iste
diklerinin aynsn onlann da kendisine yapacaklanndan korkar.
165

Bu korku bilin dzeyinde, szkonusu insanlann eer yapabilirler

se yani, sadist kii srekli olarak saldran taraf olarak onlara engel
olmazsa "Kendisine hakszca ve acmaszca davranacaklarm" ka
bul etme durumundaki kadar byk bir korku olarak belirmez. Her
olas saldny nceden grme ve nceden engelleme konusunda y
lesine uyank olmas gerekir ki, btn pratik amalar asndan ke
sinlikle yenilmez olacaktr. Burada kendi yenilmezliine ilikin bi
linsiz inana ounlukla nemli bir rol oynar. Ve bu ona kstaha bir
gvenlik duygusu verir: O asla incinmez, asla aa vurulamaz, (ifa
edilemez), asla bir kaza geiremez ya da hastala yakalanmaz; ger
ekten de hibir zaman lmez. Yine de eer kiiler ya da olaylar onu
yaralarsa, sahte gvenlii yerle bir olur ve akut ve iddetli bir panie
kaplabilir.
Kaygs ksmen de, kendi iindeki patlayc, yka elere ynelik
bir korkudur. Sadist kii kendisini, yannda tahrip gc yksek bir
bomba tayan bir insan gibi hisseder. Bu tehlikeli elerin denetim
altnda tutulmas iin an bir z-denetime ve kesintisiz bir uyankl
a ihtiya duyulur. Eer alkoln etkisi altnda gevemekten pek faz
la korkmuyorsa, itii zaman bu eler suyzne kabilir. Bu du
rumda amansz bir ykc olabilir. Aynca onun iin kkrtmaya kar
lk gelen zel koullar altnda da bu drtler bilin dzeyine yakla
abilir. Zola'nn Bete Humane adl eserindeki sadist tip, bir kzn eki
mine kaplnca panik duyar, nk bu ekim szkonusu kz ldr
meye ynelik bir drt uyandnr. Bir kazaya ya da acmaszlk edi
mine tanklk etmek sadist kiide byk bir korku yaratabilir, nk
bu olaylar onun kendi yok etme drtsn ayaa kaldrr.
Sadistlik drtlerinin bastmlmasmdan byk lde bu iki et
ken z-aalama ve kayg sorumludur. Bastrmann derinlii
ve ne lde tam olduu farkllk gsterir. ounlukla ykc drt
ler sadece bilince varma dzeyinden uzak tutulur. Herey gznne
alnnca, sadiste davranlarnn ne kadar ounun birey farkna
varmakszn gerekletirilebileceini grmek artadr. Sadist kii
sadece ara sra kendinden daha zayf bir insana kt davranmay ar
zuladnn, sadiste edimlere ilikin yazlar okuduu zaman heye
canlandnn ya da ierikleri aka sadisitlik olan baz hayaller kur
duunun bilincindedir. Ama ara sra gidip gelen bu alkap griint166

ler yaltlm olarak kalr. Gndelik yaamda bakalarna yaptklar

nn ou ounlukla bilinsizdir. Kendine ve bakalarna ynelik
duygusuzluu, konuyu bulandran etkenlerden birisidir; bu sis da
lncaya dek yapt eyleri cokusal olarak alglayamaz. Bunun yansra, sadistlik eilimlerini gizlemek iin oluturulan hakllk temeli
ounlukla, sadece sadist kiinin kendisi iin deil, a a ektirdii in
sanlar da aldatmaya yetecek kadar zekicedir. Sadizmin, ar bir nev
rozun son basama olduunu unutmamamz gerekir. Dolaysyla
hakllk temelinin tr, sadistlik eilimlerine kaynaklk eden zgn
nevrozun yapsna bal olacaktr. rnein uysal tip eini bilinsiz
sevgi aldatmacasyla tutsak edecektir. steklerini ihtiyalarna ba
layacaktr. Bylesine aresiz ya da kaygl ya da hasta olduu iin, ei
yaplacak ileri onun iin yapmaldr. Yalnz kalamad iin, ei her
zaman yannda olmaldr. Bakalarnn kendisini ne denli aclara
boduklarn bilinsizce sergileyerek, sulamalanm dolayl olarak
dile getirecektir.
Saldrgan tip sadistlik eilimlerini olduka ak bir yoldan dile
getirir;yinedebu onun bunlarn daha ok farknda olduu anlamna
gelmez. Honutsuzluunu, kmseyici tutumunu veisteklerini or
taya vurmakta kesinlikle tereddt etmez, ama btnyle hakl olu
unun yansra kesinlikle ak szl olduuna da inanr. Aynca bakalanna ynelik sayg yokluunu ve onlan kullanma gereini d
sallatracak ve kendinden emin szlerle onu nasl ktye kullan
dklarn anlatarak onlan yldracaktr.
Yaltkan kii sadistlik eilimlerini dile getirme konusunda olaa
nst derecede rahattr. Uzaklamaya hazr oluuyla bakalarn g
vensizlik duygusuna gmerek, onlarda onu ktrm ya da rahatsz
ettikleri izlenimi brakarak ve kendilerini aptal yerine koymalan
karsnda sessiz kalp bundan gizli bir haz alarak, onlan rahat ve
sessiz bir yoldan engelleyecektir.
Ama sadistlik drtleri ok daha derinlere bastrlabilir ve bu du
rumda ie yanstlm bir sadizm olarak adlandnlabilecek olan eye
yol aabilir. Burada olan ey, kiinin kendi drtlerinden an dere
cede korkmas ve bu nedenle bunlann kendisi ya da bakalan kar
snda aa vurulmasna engel olmak iin an bir dengeleme abas
gstermesidir. Kendini ortaya koymaya, saldrganla ya da d
167

manla karlk gelen hereyden kanacak ve bunun sonucunda

genibir alanda derinlemesine ketlenecektir.
Ksa bir zet bu srecin ierdii eylere ilikin bir gr kazand
racaktr. Bakalarn tutsak etmekten kanma, bir emir verme yeti
sinden yoksun olmak, bir sorumluluk konumunu ya da nderlii
ok daha az stlenmek demektir. Bu, bakalarn etkileme ya da onla
ra t verme konusunda am bir sakmmllk yaratr. Bu, en man
tkl kskanln bile bastrlmasna neden olur. yi bir gzlemci sa
dece, byle bir insann ileri yolunda gitmedii zaman bir baans,
bir mide rahatszl ya da bir baka belirti (semptom) yarattn farkedecektir.
Bakalarn kullanmaktan kanmas, z-gizleyici eilimleri ne
kanr. Bu, bireyin herhangi bir arzuyu dile getirmeye kald ki her
hangi bir arzuya sahip olmaya cesaret edemeyiinde; ktye kul
lanlma karsnda bakaldrmaya, hatta ktye kullanldn his
setmeye bile cesaret edemeyiinde; bakalarnn beklentilerini ya da
isteklerini kendininkilerden daha hakl ya da nemli olarak deer
lendirmeye eilim gstermesinde; kendi karlarn savunmak yeri
ne kullanlmay yeleyiinde kendini ele verir. Byle bir insan iki
ate arasndadr. Bakalarn kullanmaya ynelik kendi drtlerin
den korkmaktadr ama ayrca korkaklk olarak grd kendini or
taya koyma yetisinden yoksunluundan tr de kendini km
ser. Ve bakalar onu kullannca ki doal olarak byle bir ey ola
caktr zmsz bir ikileme yakalanr ve bir ruhkntsyle ya
da ilevsel bir semptomla tepki gsterebilir.
Benzer bir yoldan bu tip bir insan, bakalarn engellemek yerine,
onlar dkrklma uratmama, dnceli ve cmert olma konu
sunda am kaygl olacaktr. Bakalarnn duygularn yaralayabileceine ya da yle veya byle onlar kk drebileceine inan
lan hereyden kanmak iin elinden geleni yapacaktr. Sezgisel ola
rak, sylenecek "ho" birey rnein, onlann z-gvenini artra
cak deerbilirce bir sz bulacaktr. Suu kendi stne almaya oto
matik bir eilim gsterecek ve zrlerinde savurgan olacaktr. Eer
bir eletiri yapmas gerekirse bunu olas en yumuak biimiyle yapa
caktr. Kald ki bakalan onu kabaca ktye kullandklar zaman bile
gsterdii tek tepki, "anlay" olacaktr. Ama ayn zamanda kk
168

drlmeye kar an lde duyarldr ve bunun altnda lesiye

ac eker.
Cokular zerindeki sadistlik oyunu derinlemesine bastmld
zaman, bireyin, bir insan kendine ekme gcnden yoksun olduu
yolundaki bir duyguya kaplmasna yol aabilir. Bu nedenle bir in
san sk sk tersinin kantlanna karn kar cins iin ekici olma
dna, kyda kede kalm deersiz insanlarla kendini avutmak
zorunda olduuna aka inanabilir. Bu durumda bir aalk duy
gusundan szetmek, kiinin yle ya da byle zaten bilincinde oldu
u ve ksaca z-aalamann bir ifadesi olabilecek ey iin bir baka
szck kullanmaktan te birey deildir. Ama burada nemli olan
ey, ekici olmama grnn, heyecan verici dize getir ve reddet
oyunundan bilinsiz bir ka da olabilecei gereidir. Analiz sra
snda hastann, sevgi ilikilerine ilikin tablonun tamamn bilinsiz
ce arptt yava yava aklk kazanabilir. Ve burada belirleyici bir
baka deime gerekleecektir: "irkin rdek yavrusu," insanlar
kendine ekme arzusunun ve bunu yapma becerisinin farkna varr,
ama onun yaklamlarn ciddiye aldklar an, fke ve aalamayla
onlara dman kesilir.
Sonutaki kiilik tablosu yanltc ve deerlendirilmesi zordur.
Bunun uysal tiple olan benzerlii ilgintir. Aslnda aka sadist olan
kiinin normalde saldrgan tipe girmesine karn, ie yanstlan sadizmin szkonusu olduu birey kural olarak ar basan uysallk ei
limleri gelitirmeye balamtr. Aradaki benzerlik, onun da ocuk
luunda zellikle ar bir darbe yemi ve bask altnda ezilmi olma
sdr. Duygulann arptm ve kendisine bask yapan kiiye kar
bakaldrmak yerine, onu sevmeye ynelmi olabilir. Ya ilerledik
e belki de ergenlik a dolaylarmda atmalar dayanlmaz bir
durum alm ve birey areyi insanlardan uzaklamakta bulmutuk.
Ama baarszlkla karlanca kendi fildii kulesinin yaltmna ar
tk daha fazla dayanamaz. Bu durumda daha nceki bamllna
geri dnm gibidir, ancak u farkla: Sevecenlik ihtiyac ylesine b
yk boyutlara ulamtr ki, sadece yalnz brahlmamann bedeli ne
olursa olsun demeye hazrdr. Ayn zamanda da sevecenlik bulma
ans azalmtr, nk henz varlm koruyan cokusal yal
tm ihtiyac, kendini bir insana balama arzusuna srekli olarak en
169

gel olmaktadr. Bu savatan ykk ve yorgun kt iin umutsuzlu

a kaplm ve sadistlik eilimleri gelitirmitir. Ama insanlara duy
duu ihtiya ylesine inatdr ki, sadece sadistlik drtlerini bastr
mak deil, ayrca bunlar gizlemek iin de kendini gemlemek zorun
da kalmtr.
Bu olayda bakalaryla birlikte olmak o anlamasa da bir geri
lim anlamna gelmektedir. Resmi ve utanga olma eilimi gsterir.
Srekli olarak, sadizm drtlerine kart olan bir rol oynamas gere
kir. nsanlara gerekten de ok dkn olduunu dnme gerekli
lii onun iin ok doaldr; analizde, insanlar iin yok denecek kadar
az ey hissettii gereiyle uyand ya da en azndan duygularnn
ne olduu konusunda kukulu olduu zaman bu ona bir ok gibi ge
lir. Bu noktada bu belirgin eksiklii deimez bir gerek olarak kabul
etmeye yatkn olur. Ama aslnda o sadece kendi olumlu duygular al
datmacasndan vazgeme srecini yaamaktadr ve bilinsizce, ken
di sadistlik drtleriyle yzyze gelmektense hibirey hissetme
meyi tercih eder. Ancak ve ancak bu drtleri alglad ve bunlarn
stesinden gelmeye balad zaman bakalarna ynelik olumlu bir
duygu gelimeye balayabilir.
Yine de tabloda, deneyimci gzlemci iin sadistlik eilimlerinin
varln gsterecek baz eler vardr. Hereyden nce, bakalarn
kullandn, yldrdn ve engellediini gsterebilecek olan sinsi
bir yol her zaman vardr. Genellikle, bilinsiz olmasna karn algla
nabilir olan ve yzeysel olarak bakalarnn dk ahlak standardlanna balanan onlara ynelik bir aalama vardr. rnein kii ken
dine yneltilen sadiste bir davrana bazen aka snrsz bir lde
katlanabilir ama bir baka zaman en kk bir bask, kullanm ya da
kk drme belirtisine bile an bir duyarllk gsterir. Son olarftk, "mazoist" olma yani aldatlm, ac ektirilmi olma duygu
suna kaplma izlenimi verir. Ama mazoizm terimi ve bunun arka
sndaki kuram yanltc olduu iin, en iyisi, bu terimden uzak dur
mak ve bunun yerine konunun ierdii eleri tanmlamak olacak
tr. Sadizmi ie yanstan kii kendini ortaya koyma konusunda de
rinlemesine ketiendii iin, her durumda ktye kullanlacaktr.
Ama buna ek olarak, kendi zayfl altnda ezildii iin gerekte ay
n anda hem aktan aa sadist olan insanlara hayranlk duyarak,
170

hem de onlardan tiksinerek tpk aktan aa sadist olan kiinin

onda gnll bir kurban alglayp onun ekimine kaplmas gibi
sk sk onlarn ekimine kaplr. Bylece kendini, engellenmek, kulla
nlmak ve kk drlmek iin yolun ortasna brakr. Ne var ki,
kendisine yaplan bylesine kt davranlardan zevk almak yle
dursun, bunlarn altnda ezilir. Bu davranlarn ona verdii ey,
kendi sadistlik drtlerini, kendi sadistliinin farkna varmakszn
bir bakasnn araclyla eyleme aktarma frsatdr. Kendisini ma
sum ve ahlaki adan hakszla uram hissedebilir; bu arada ayn
zamanda da bir gn sadist ei kullanaca ve onu dize getirip zafer
kazanaca umudunu besler.
Freud, tanmladm bu tabloyu gzlemitir ama yapt temelsiz
genelletirme, bulgularnn geerliliini ortadan kaldrmtr. Bu
bulgulan kendi tmel felsefesinin erevesine uydurarak, bunlan
yzeyde ne kadar iyi olursa olsun, insann kaltsal olarak ykc oldu
unun bir kant olarak deerlendirmi, byle kabul etmitir. Oysa
durum, belli bir nevrozun belli bir sonucudur.
Sadist inam bir cinsel sapk olarak deerlendiren ya da onun adi
ve kt olduunu sylemek iin ince bir terminoloji kullanan bir g
r asndan u anki noktaya dek uzanan uzun bir yol katetmi bu
lunuyoruz. Cinsel sapmalar olduka seyrektir. Var olduktan zaman
bunlar bakalarna ynelik genel bir tutumun sadece bir davuru
mudur. Ykc eilimler yadsnamaz; ama bunlan anladmz za
man, grnte insanlkd bir davrann arkasndan aa eken bir
insan buluruz. Bununla, byle bir insana tedavide yardmc olma
olasl yaratm oluruz. Onun, kendisini dize getiren bir yaamn
karlnda bir bedel, bir tazminat arayan umutsuz bir birey oldu
unu grrz.

171

Sonu
NEVROTK ATIMALARIN
YENDEN ZM
Nevrotik atmalarn kiilik zerinde yaratt sonsuz ykm
kavradka, bu atmalann gerek anlamda yeniden zlmesi ihti
yac da o kadar hayati gzkr. Ama artk bunlarn ne ussal kararlar
la, ne kaak dvlerle ne de irade gcyle gerek anlamda zle
meyeceini anladmza gre,bu nasl yaplabilir? Bunun tek bir yo
lu vardr: atmalar, ancak kiilik iinde bunlar yaratan koullann
deitirilmesiyle gerek anlamda yeniden zlebilir.
Bu yol kkl ve bir zor bir yoldur. Kendi iimizdeki herhangi bir
eyi deitirmenin ierdii zorluklar asndan, zaman kazanmak
iin arka cepheyi iyice temizlememiz gerektii olduka anlalr bir
eydir. Hastalarn ve elbette dier insanlarn da sk sk unu sor
malarnn nedeni belki de itebudur: Kiinin kendi temel atmasn
grmesi yeterli midir? Yan t elbette hayr.
Analist analizin olduka erken evrelerinde hastann nasl b
lnm olduunu ayrdederek hastaya bu atla alglamas iin
yardm edebilecek bir durumda olduu zaman bile igzlemin ksa
srede bir yarar olmaz. Bu belli bir rahatlama yaratabilir ve hasta an
lalmaz bir sis bulutu iinde yitip gitmek yeri ne sorunlar ii n nesnel
bir neden grmeye balar; ama bu igzlemi yaamna uygulaya
maz. Kendi yapsndaki farkl paralann nasl etkinlik gsterdikleri
nin ve birbirlerini nasl etkilediklerinin alglanmas onu daha az b
lnm yapmaz. Bu gerekleri, tpk bir insann garip bir mesaj duy
mas gibi duyar; bu doru gibi gzkr ama bunun kendisi iin ta
d sonulan kavrayamaz. Nevrotik birey, ok eitli zihinsel kar
klarla bunu mutlaka geersiz klacaktr. Bilinsizce, analistin
onun atmalannn bykln abartt; eer d koullar olma
172

sayd kendisinin de daha iyi bir durumda olmu olaca; baarnn

ya da sevginin onu skntdan kurtaraca; insanlardan uzak dura
rak atmalarndan kanabilecei; insann, iki efendiye birden hiz
met edemeyecei sradan insan iin doru olsa da, irade ve zekann
snrsz gleriyle kendisinin bunu yapmay baarabilecei konula
rnda srar edecektir. Ya dayine bilinaltnda analistin profesyo
nel sevimlilik gsterisi yapan bir arlatan ya da iyi niyetli bir budala
olduuna; analistin, hastann onarlmas olanakszbir biimde ykl
dn bu, hastann, analistin varsaymlarna kendi umutsuzluk
duygusuyla tepki gstermesi anlamna gelir bilmesi gerektiine
inanabilir.
Bu tr zihinsel kar klar, hastann ya kendi zgn zm giri
imlerine ki bu giriimler ona atmalarn kendilerinden daha
gerek gzkr drt elle sarld ya da temelde iyileme konu
sunda umutsuz olduu gereine dikkati ektii iin, temel atma
zerindeyararl bir alma yapmadan nce btn bu giriimlerin ve
bunlarn btn sonularnn bandan sonuna irdelenmesi gerekir.
Daha dolayl bir yol aray, Freud'un kken zerindeki vurgula
masnn arlk kazandrd bir baka soruyu gndeme getirin Bu
atan itkileri alglandklar zaman kkenlerine ve bunlarn o
cukluk ortamndaki ilk davurumlarna balamak yeterli midir?
Yan t yine hayr ve yine ounlukla bu yan t iin de ayn nedenler geerdir. lk deneyimlerin ayrntl bir ekilde hatrlamas bile hasta
ya kendine ynelik daha esnek, daha hogrl bir tutumun tesin
de pek birey kazandrmaz. Bu hatrlama bugnk atmalarm ke
sinlikle daha az ykc yapmaz.
ocukluk yllarndaki evresel etkenlere ve bunlarn ocuun ki
iliinde yaratt deimelere ilikin geni kapsaml bir bilginin,
nemsiz bir dorudan tedavi deerine sahip olmasna karn, nevrotik atmalarn gelitii koullara ilikin aratrmamz zerinde bel
li bir etkisi vardr.* Hereyden nce balangta atmalar yaratan
ey, bireyin kendisiyle ve bakalaryla olan ilikilerindeki deime
* Genelde anlald gibi bu bilginin aynca byk bir koruyucu deeri var
dr. ocuun gelimesine yardmc olan ve bu gelimeyi geciktiren evresel
etkenleri tanrsak, gelecek nesillerde nevrozlann geliiminin engellenmesi
ne ynelik bir kapy am ol uruz.
173

lerdir. Bu gelimeyi bu kitabn nceki blmlerinde olduu kadar

daha nceki kitaplarmda da* tanmlamtm. zetle, bir ocuk ken
disini, kendi i zgrln, kendiliindenliini, gvenlik duygu
sunu, zgvenini ksaca kendi ruhsal varoluunun ekirdeini
tehdit eden bir ortamla kar karya olabilir. Kendini yaltlm ve
aresiz hisseder, bunun sonucunda bakalaryla iliki kurmaya y
nelik ilk giriimleri, gerek duygulan tarafndan olduu kadar stra
tejik zonmluluklar tarafndan da belirlenir. Ksaca holanamaz ya
da tiksinemez, gven ya da gvensizlik duyamaz, kendi arzulanna
ya da bakalannn arzulanna ynelik kar klann dile getiremez,
ancak otomatik olarak, bakalanyla baedebilmenin ve kendine ola
cak en az zararla onlan kullanmann yollann bulmak zorunda kalr.
Bu yolla gelien temel zellikler, kendine ve bakalanna yabancla
ma, bir umutsuzluk duygusu, derin bir tedirginlik ve insan ilikile
rindeki genel bir saknmlhktan ak nefrete kadar uzanan dman
ca bir gerilim olarak zetlenebilir.
Bu koullar varln koruduu srece nevrotik birey belki de a
tan itkilerinin hibirisinden vazgeemez. Tersine, nevrotik geli
menin ak iinde bunlarn kaynakland i zorunluluklar daha da
hayati bir durum alr. Sahte zmlerin onun kendisiyle ve dier in
sanlarla olan ilikilerindeki rahatszl artraca gerei, gerek bir
zme giderek daha az ulalabilir klmas anlamna gelir.
Bu nedenle terapinin tek amac, bu koullarn kendilerinin dei
tirilmesi olabilir. Nevrotik bireyin kendini yeniden kazanmasna,
kendi gerek duygularnn ve isteklerinin farkna varmasna, kendi
ne ait deer gruplarn gelitirmesine ve kendi duygulan ve inanlan
temelinde dier insanlarla iliki kurmasna yardm etmemiz anlam
na gelir. Eer buna bir bynn yardmyla ulaabilseydik, atmalan, dokunmaya bile gerek kalmakszn safd brakrdk. Byle bir
bymz olmad iin, arzu edilen deimeyi yaratmak iin hangi
admlar atmak zorunda olduumuzu bilmemiz gerekir.
Her nevroz belirtiler (semptomlar) ne kadar dramatik ve gr
nte ne kadar kiilikd olursa olsun sonuta bir kiilik bozuklu
* BJtz. Karen horney, New Ways in Psychoanalysis, (Psikanalizde Yeni Yollar)
age., 8. Blm; ve Sdf-Analysis, (Kendi kendine Psikanaliz) age., 2. Blm.
174

u olduu iin, terapinin konusu kiilik yapsnn tamamn analiz

etmektir. Dolaysyla bu yapy ve bunun bireysel deimelerini ne
kadar iyi ve aklkla tanmlayabilirsek, yaplacak ii de o kadar ke
sinlikle formle edebiliriz. Eer nevrozu, temel atmann evresi
ne ina edilen koruyucu bir yap olarak ele alrsak, analitik alma
kabaca iki blme ayrlabilir, ilk blm, belli bir hastann giritii
btn bilinsiz zm giriimlerim ve bunlarn onun kiilii zerin
deki etkilerini ayrntlaryla irdelemeyi ierir. Bu, hastann ar ba
san tutumunun btn sonularn, ideal imajm, dsallahrmasm,
vb, bunlarla altlarnda yatan atmalar arasndaki zel ilikiye deinmeksizin ele almay da ierir. a amalar ortaya kmadan nce
bu etkenlerin anlalamayacam ve bunlar zerinde al lamaya
can varsaymak yanltc olacaktr nk bu etkenler, atmalar
uzlatrma ihtiyalarndan kaynaklanmalarna karn, kendi arlk
larm tayan, kendi glerini kullanan ve kendilerine ait bir yaam
lar olan etkenlerdir.
Analizin ikinci blm atmalarn kendileriyle ilgili almay
kapsar. Bu, sadece bu atmalarn genel izgilerim hastann bilin
dzeyine kartmak deil, aynca bunlarn nasl etkinlik gsterdikle
rini yemi, bunlardan kaynaklanan uzlamaz itki ve tu tumlann zel
olaylarda nasl birbirlerine engel olduklarn; rnein; ie yanstlan
sadizmin pekitirdii bir arkaplanda kalma ihtiyacnn, onun bir
oyunu kazanmasn ya da rekabeti bir almada stn gelmesini
nasl engellediini, bu arada ayn zamanda bakalarm dize getire
rek zafer kazanma itkisinin, zaferi nsl srkleyici bir zorunluluk
yaptn ya da deiik kaynaklardan gelen ileciliinin, bir sevecen
lik, yaknlk ve kendim martma ihtiyacna nasl engel olduunu
aynntlanyla grmesi iin hastaya yardm etmek anlamna gelir. Ay
nca hastaya, iki kart kutup arasnda nasl mekik dokuduunu; r
nein, kendine kar an lde kat olmayla an hogrl olma
arasnda nasl gidip geldiim yada belki de sadizm itkilerinin peki
tirdii kendine ynelik dsallatnlm isteklerinin, hereyi biliyor
ve balayla olma ihtiyaayla nasl arptn ve sonuta karsn
daki insann yapt hereyi aalamayla hogrme arasnda nas
mekik dokuduunu ya da btn haklan kendine tanmakla hibir
hakka sahip olmad duygusu arasnda nasl gidip geldiini gster
175

mek zorunda kalacaz.

Analitik almann bu blm ayrca, rnein, benmerkezcilikle
itenlii, sevecenlikle dize getirmeyi, baskyla zveriyi birletirme
ye almak gibi, hastann yapmaya alt btn olanaksz alam
ve uzlamalann yorumlanmasn da iine alr. Bu, ideal imajn, d
sallatrmalarnn, vb atmalarn gznnden kaldrmaya, rtbas
etmeye ve bunlarn ykc gcn alevlendirmeye nasl hizmet etti
ini kesin olarak anlamas iin hastaya yardm etmeyi de ierecektir.
zetle bu, hastann kendi atmalarn bunlarn kendi kiilii
zerindeki etkisini ve semptomlarndan (ikayetlerinden) zel ola
rak nasl sorumlu olduklarn her ynyle tam olarak anlamasn
salamay da iine alr.
Genel olarak hasta, analitik almann bu blmlerinden her bi
risinde farkl trden bir direnme sunar. Daha nceki kendi zm gi
riimleri analiz edilirken, kendi tutum ve eilimlerinde yapsal olan
znel deerleri savunmaya kararldr, bu nedenle bunlarn gerek
doas zerindeki her igzleme inatla ayak direr. atmalarnn
analizi sresince temel ilgisi, atmalarnn hi de atma olmadk
larn kantlamaktr ve bu nedenlezgn itkilerinin gerekten de uz
lamaz olduklar gereini bulandnr ve kmser.
Konularn ele alnma srasyla ilgili olarak, Freud'un verdii t
temel bir neme sahiptir ve belki de bu nemi aynen koruyacaktr.
Freud, tbbi tedavide geerli olan ilkeleri analize uygulayarak, hasta
nn sorunlarna yaklama konusunda iki varsaymn nemini vur
gulamtr: Bir yorumlama zararl deil, yararl olmaldr. Baka bir
deyile analist iki soruyu aklnda tutmaldr: u anda hasta belli bir
igzleme dayanabilir mi ? Ve, belli bir yorum hasta iin bir anlam ta
maya ve onu yapc bir yoldan dnmeye itmeye yatkn mdr?
Flenz bir eksiimiz daha var ki o da, bir hastann neye dayanabile
ceine ve neyin uyarc yapc igzleme yol aacana ilikin kesin
ve nesnel bir lttr. Bir hastadan dierine gzlenen yapsal farkl
lklar, yorumlamann zamanlanmasna ilikin dogmatik reetelere
izin vermeyecek kadar byktr, ama hastann tutumlarnda belli
deimeler gerekleinceye dek, belli sorunlarn verimli ve tehlike
siz bir biimde ele alnamayaca ilkesini bir yol gsterici olarak ele
alabiliriz. Bu temelde her zaman ulgulanabilir olan birka ynteme
176

dikkati ekebiliriz.
Hasta kendisi iin kurtulu anlamna gelen yanlsamalarn arka
s ndan komaya kararl olduu srece onu byk bir atmayla kar
karya getirmek bounadr. lk nce bu araylarn bouna ve ken
di yaamna engel olduklarn grmesi gerekir. ok younlam te
rimlerle sylersek, atmalardan nce zm giriimleri analiz edil
melidir. Bununla, atmalara ilikin herhangi bir antrmadan s
rarla kanlmas gerektiini sylemek istemiyorum. Yaklamn ne
denli saknmla yrtlmesi gerektii nevrotik yapnn tamamnn
arlna baldr. Baz hastalar, eer dikkatlerini zamansz olarak
atmalarna ekersek, panie kaplabilirler. Dierleri iin bu hibir
anlam tamayacak, hibir etki yaratmadan geitirilecektir. Ama
mantksal adan, hasta kendi zgn zmlerine drt elle sarld
ve bilinsizce bunlarn yardmyla "ayakta kalmaya" alt srece,
onun kendi atmalarna hayati bir ilgi duymas beklenemez.
zenle ve binbir saknmla gndeme getiril mesi gereken bir ba
ka konu da ideal imajdr. Burada, analizin olduka erken bir evresin
de ideal imajn baz yanlarnn ele alnabilecei koullan tartmak
bizi konudan epeyce uzaklatracaktr. Buna karn saknm tle
nebilir nk ideal imaj, ounlukla hastann kendisi iin gerek
olan tek parasdr. Dahas, ideal imaj, hastaya bir tr zsayg sala
yan ve onun z-aalamanm iinde boulmasna engel olan tek e
de olabilir. deal imajn yklna dayanabilmeden nce hastann
belli llerde gereki bir yapsal g kazanm olmas gerekir.
Analizin erken bir evresinde sadistlik eilimleri zerinde al
mak da kesinlikle bounadr. Bunun bir nedeni ksmen, bu eilimle
rin ideal imaja an bir kartlk gstermesinde yatmaktadr. Daha
sonraki bir dnemde bunlann farkna vanlmas hastay sk sk dayamlmazbir tiksinti ve korkuya boar. Ama bu analiz knn tsm, hasta
daha az umutsuz ve daha ok becerikli oluncaya dek ertelemenin
daha kesin bir nedeni vardr: Bilinaltnda, temsin yaam biiminin
elinde kalan tek ey olduuna inand srece hasta, belki de kendi
sadistlik eilimlerinin stesinden gelmeye ilgi duymayacaktr.
Yorumlarn zamanlamasna ilikin ayn ilke, bunun bireysel uy
gulaym zgn kiilik yapsna bal olduu zaman da kullanlabi
lir. rnein saldrganlk eilimleri ar basanduygulan bir zayf
177

lk olarak kmseyen ve g grnm veren hereyi alklayan

bir hasta durumunda ilk nce bu tutumun ve bunun btn sonulan
zerinde zerinde bandan sonuna allmas gerekir. Hastann in
sanca yaknlamaya duyduu ihtiyacn herhangi bir yanma bu ih
tiya analist iin ne denli ak olursa olsun ncelik vermek bir hata
olacaktr. Hasta bu trden her harekete, kendi gvenliine ynelik
bir tehdit olarak ierleyecektir Analistin, onu "ili" bir insan yapma
arzusuna kar tetikte olmas gerektiine inanacaktr. Ve ancak ok
daha gl olduu zaman uysalla ve z-gizleyidlie ynelik ken
di eilimlerine gz yumabilecek bir duruma gelecektir. Bu hastada
ayrca analist bir sre iin umutsuzluk sorunundan da kesinlikle ka
nmak zorunda kalacaktr, nk hasta bu tr bir duyguyu benim
semeye direnmeye yatkn olacaktr. Onun iin umutsuzluk, tiksindi
rici bir kendine acmay antracak ve yzkzarta bir yenilgi itiraf
anlamna gelecektir. Tersine, eer uysallk eilimleri ar basyorsa,
baskc ya da kinci eilimlerin ele alnabilmesi iin ilk nce insanlara
ynelmenin" ierdii etkenlerin tamam en ince ayrntlarna dek ir
delenmelidir. Yine eer bir hasta kendini byk bir bilge ya da b
yk bir ak olarak gryorsa, kmsenme ve reddedilme korkusu
na yaklamak zaman kaybndan baka birey olmayacaktr, bu tip
bir hastann z-aalamasn ele almak daha da bouna bir giriim
olacaktr.
Bazen, balangta ele alnabilecek eylerin boyutlar ok snrl
dr. Bu zellikle yksek dereceden bir dsallatrma kat bir ideal
imaj birletii zaman bu, hibir hata grnm vermeyecek bir
durumdur geerlidir. Eer belli izler analist asmdan bu duruma
aklk kazandrrsa, sorunun kaynann hastann kendi iinde yat
tm uzaktan da olsa antracak btn yorumlardan kanarak
epeyce zaman kazanacakta. Yine de, bu dnemde ideal imajn hasta
nn kendine ynelik olaand istekleri gibi belli yanlarna dokunmakolasolabilir.
Nevrotik kiilik yapsnn dinamik gleriyle olan bir tandklk,
analistin ayrca hastann anmylanyla neyi dile getirmek istedi
ini ve dolaysyla o anda neyin ele alnmas gerektiini abucak ve
hatasz olarak kavramasna yardma olacaktr. Grnte nemsiz
olan gstergelerden yola karak hastann kiiliinin tmel yann
178

grntleyebilecek ve kestirebilecek, dolaysyla dikkatini ortaya

km as beklenen elereevirebilecektir. Burada analistin konumu,
karsna gelen bir hastann ksrdn, geceleri terlediini ve
ikindi zamanlan yorgun dtn renince bir akcier veremi
olasln ele alan ve muayenesini bu olasl gznne alarak ya
pan bir dahiliyecirin konumuna benzeyecektir.
rnein eer bir hasta davranlarnda zr dileyiciyse, analiste
hayran olmaya hazrsa ve armlarnda z-gizleyici eilimler or
taya vuruyorsa, analist, insanlara "ynelmenin" ierdii etkenlerin
tamamn grntleyecektir. Bunun, hastann ar basan tutumu ol
mas olasln yoklayacaktr ve eer daha baka kantlar da bulur
sa, bu tutum zerinde olas her adan durmaya alacaktr. Benzer
bir biimde, eer hasta kk drldne ilikin deneyimlerini
tekrar tekrar anlatrsa ve analize bu k al tnda baktm belli ederse,
analist, hastann kk drlme korkusu zerinde durmak zo
runda olduunu bilecektir. Ve yorumlamak iin bu korkunun o an
ulalmas en kolay olan kaynam seecektir. rnein bu korkuyu,
ideal imajn paralarnn bilin dzeyine ulam olmas kouluyla,
hastamn bu imajn onaylanmasna duyduu ihtiyala birletirebilir.
Yine, eer hasta analitik ortamda durgunluk gsterir ve kader duy
gusundan szederse, analist o anda olas olduu lde hastamn
umutsuzluu zerinde durmak zorunda kalacaktr. Eer bu umut
suzluk analizin ta banda kendini gsterecek olursa, analist ancak
bunun anlamna yani hastann kendim braktna dikkati eke
bilecek durumda olabilir. Daha sonra hastaya, umutsuzluunun
gerekten de umutsuz olan bir durumdan kaynaklanmadn, bu
nun anlalmas ve sonuta safd braklmas gereken bir sorun ier
diini anlatmaya alacaktr. Eer umutsuzluk daha sonraki bir d
nemde ortaya kacak olursa, analist bunun hastann kendi atma
larndan kurtulmaya ynelik bir k yolu bulma ya da kendi ideal
imajm gerekletirme konusunda duyduu umutsuzlua zellikle
balayabilecek bir durumda olabilir.
Ele alnan bu yntemlere karn, yine de analistin sezgilerine ve
hasta iinde srp giden eylere ynelik duyarllna ok ey d
mektedir. Bunlar, analistin elinden-geldiince gelitirmeye alma
s gereken deerli, kald ki vazgeilmez aralardr. Ama sezgilerin
179

kullanlmas, yntemin sadece "sanat" alanna girdii ya da bunun,

saduyu uygulamasnn yeterli olduu bir yntem olduu anlamna
gelmez. Nevrotik kiilik yapsna ilikin bir bilgi, buna dayandrlan
sonu karmlar kesinlikle bilimsel klar ve analistin tedaviyi kesin
ve sorumlu bir yntemle yrtmesine olanak veri r.
Yine de, yapdaki sonsuz bireysel farklklar yznden analist
bazen ancak zorlukla ve deneme-yanlma yoluyla ilerleyebilir. Ya
nlma derken, hastaya ok uzak olan gdleri ayaa kaldrmak ya da
hastann temel nevrotik itkilerini kavramay baaramamak gibi kaba
hatalar szkonusu etmiyorum. Dndm ey, ok yaygn olan,
hastann henz zmlemeye hazr olmad yorumlar yapma hata
sdr. Kaba hatalardan kamlabilir, buna karn zamansz yorum
yapma hatas kanlmazdr ve her zaman kanlmaz olacaktr. Yine
de, bir hastann kendisine aktarlan yoruma tepki gsterme biimine
kar tam anlamyla tetikte olur ve buna gre haraket edersek, bu tr
hatalan ok daha hzl bir yoldan alglayabiliriz. Bana yle geliyor ki
hastann "direnmesi zerindebir yorumu benimsememesi ya da
reddetmesi zerinde ok fazla durulmasna karn, tepkinin tam
olarak neye karlk geldii konusu zerinde ok az durulmaktadr.
Bu elverisiz bir yoldur nk hasta analistin dikkati ektii soru
nun stesinden gelmeden nce zerinde almak zorunda olduu
muz konuya parmak basan ey, olanca ayrntlaryla ite bu tr bir
tepkidir.
Aadaki olay bir rnek olarak ie yarayabilir. Bir hasta, kiisel
ilikilerinde karsndaki insann ona ynelik herhangi bir isteine
karlk olarak tam bir kzgnlk gsterdiini anlad. En mantkl is
tekleri bile bir zorlama olarak ve en hakl eletirileri birer hakaret ola
rak deerlendiriyordu. Ayn zamanda da kendisi iin tam bir tapn
ma isteme ve kendi ele tirilerini old uka ak szl olarak dile getir
me konusunda kendini zgr ve rahat hissediyordu. Baka bir deyi
le kendine her trl ayrcal tanrken, karsndaki insana herhangi
bir ayrcalk tanmay reddettiini kavramt. Tutumunun, dostluk
larn olduu kadar evliliini deykmasa bile mutlaka bozaca ken
disi iin aklk kazanmt. Bu noktaya kadar analitik almada ol
duka etkin ve retkendi. Ama kendi tutumumunun sonularnn
sessizlikle rtbas edildiini farkettikten sonraki grmede hafif bir
180

ruhkntsne uram ve kaygya kaplmt. Ortaya kan birka

arm, daha nceki grmelerde bir kadnla gzel bir iliki kur
ma konusundaki hevesliliinin tam tersine, geri ekilmeye ynelik
gl bir eilime dikkati ekti. Geri ekilme drts, karlklln
kendisi iin ne kadar dayanlmaz olduunun bir davurumuydu.
Eit haklar gr teoride kabul ediliyor ama pratikte reddediliyor
du. Ruhknts kendini zmsz bir ikilemin iinde bulmasna
gsterdii bir tepkiyken, geri ekilme eilimi bir zm bulmak iin
rpnd anlamna geliyordu. Geri ekilmenin bounaln algla
yp da kendi tutumunu deitirmekten baka kar yol olmadn
anlaynca, karlklln neden kendisi iin bylesine kabul edile
mez birey olduu sorusuyla ilgilenmeye balad. Bundan hemen
sonra suyzne kan armlar, hastann cokusal adan her tr
l hakka sahip olma ya da hibir hakka sahip olmama yolunda tek
bir seenek grdn gsterdi. Eer herhangi bir haklan varln
bir bakas iin kabul ederse, arzulanna boyun emek zorunda kala
ca korkusunu dile getirdi. Sonuta bu, o gne dek zaman zaman
deinilmesine karn hibir zaman tam derinliiyle ve nemiyle an
lalmayan uysallk ve z-gizleyicilik eilimleri alannn tamamn
ortaya vurdu. Birka nedenden tr uysall ve bamll ylesi
ne bykt ki, btn haklan sadece kendine tanma yolunda yzey
sel bir savunma oluturmak zorunda kalmt. Uysalln henz ya
amsal bir i zorunluluk olduu bir dnemde savunmadan vazge
m e k tir birey olarak kendi kendini batrmas anlamna gelecekti. Yaama biimindeki keyfi dzenlemelerdeki bir deimeyi ele alabil
meden nce bile en ince aynntlaryla uysallk eilimlerinin zerindealma zorunluluu szkonusuydu.
Bu kitap boyunca sylenen herey gznne alnnca, bir soru
nun basit bir yaklamla asla ortadan kaldrlamayaca aklk kaza
nacaktr; soruna her an deiik alardan tekrar tekrar dnmek gere
kir. Bunun nedeni her basit tutumun farkl kaynaklannm bir topla
mndan kaynaklanmas ve nevrotik gelimenin ak iinde yeni yeni
ilevler kazanmasdr. Dolaysyla, rnein, gereinden ok fazla e
ye "katlanma" tutumu kken asndan nevrotik sevecenlik ihtiyacnn nemli bir parasdr ve bu ihtiyacnelealnmasndanncebu tu
tum zerinde almak gerekir. deal imaj gndeme geldii zaman
181

bu tutumun yeniden ele alnp irdelenmesi gerekir. Bu k altnda

bakldnda, yattrmann, hastann bir evliya olduu yolundaki
grnn bir ifadesi olduu grlecektir. Bunun ayrca bir srt
meden kanma ihtiyacn da ierdii, hastann cokusal yaltm
gndeme geldii zaman netleecektir. Yine, hastann bakalarna
ynelik korkusu ve kendi sadistlik drtlerinden kanma ihtiyac
suyzne kt zaman, szkonusu tutumun zorlanml yaps ak
lk kazanacaktr. Dier olaylarda hastann zorlamaya ynelik duyar
ll, ilk nce yaltmdan kaynaklanan bir savunma olarak, derken
kendi g zleminin bir yanstmas olarak vedaha sonra belki dedsallahrmann, i zorlamann ya da baka eilimlerin bir davuru
mu olarak grlebilir.
Analiz sresince kristalleen her nevrotik tutum ya da atma,
bir btn oiarak kiilikle olan ilikisi iinde anlalmaldr. Bandan
sonuna ve en ince ayrntlaryla alma denen ey ite budur. Bu, u
admlan ierir: Belli bir eilim ya da atmann btn ak-gizli d
avurumlarn hastann bilin dzeyine karmak, bunlann yapm
alglamasna yardm a olmak ve bunun hem znel deerini hem de
zararl sonularm anlamasn salamak.
Nevrotik bir zgnl kefettii zaman hasta, annda u soruyu
sorarak irdelemeden kanma eilimi gsterir: "Bu nasl olutu?"
Farknda olsun ya da olmasn, szkonusu sorunu bunun tarihsel k
kenine dnerek zmeyi umar. Analist hastamn bu yoldan gemie
kamasna engel olmal ve ilk nce bunun neler ierdiini irdelemek
baka bir deyile zgnln kendisini tanmak iin hastay yreklendirmelidir. Bunun kendini davurmaya ynelik zgn yolla
rm, hastamn bunu rtbas etmekte kulland aralar ve buna yne
lik kendi tutumunu tanmaldr. rnein eer hastamn uysal olma
korkusu aklk kazanmsa, kendi iindeki herhangi bir zgizleyicilie ierleme, bundan korkma ve bunu kmseme tutu
munun boyutlarm anlamaldr. Btn uysallk olaslklarm ve uy
sallk eilimlerinin ierdii hereyi yaamndan skp atmak amaayla oluturduu bilinsizdenetimleri alglamaldr. zaman gr
nrde ilgisiz olan tutumlarn tamamnn nasl tek bir amaca hizmet
ettiim; bakalarna ynelik duyarlln onlarn duygularnn, ar
zularnn ya da tepkilerinin ayrmnda olmayacak bir derecede nasl
182

krelttiini; bunun kendisini nedenli dncesiz yaptm; bakala

r tarafndan holanlma arzusu kadar onlara ynelik bir dknlk
duygusunu da nasl boazladn; dier insanlardaki scak duygu
lan ve iyilii nasl aypladm; istekleri otomatik olarak geri evir
meye nasl yatkn olduunu; kiisel ilikilerde huysuz, eletirel ve
buyurgan olma hakkna sahip olduuna nasl inandm, yine de bu
ayncalklardan herhangi birisini karsndaki insanlarda nasl red
dettiini anlayacaktr. Ya da odan merkezi olan konu hastamn her
eye kadirlik duygusuysa, bu duyguya sahip olduunu kavramas
yeterli deildir. Sabahtan akama dek nasl kendine olanaksz iler
verdiini; rnein nasl karmak bir konu zerinde gz alc bir de
nemeyi son hzla yapabilmesi gerektiini dndn; bitkinlii
ne karn nasl kendisinden canl ve kendiliinden olmay bekledii
ni; analizde nasl bir sorunu daha buna ilikin bir iz yakalad anda
zmeyi umduunu anlamaldr.
Bundan sonra hasta, kendi arzu ya da ilgisi ne olursa olsun ve
ounlukla bunlarn tersine belli bir eilimle uyum iinde haraket
etmeye itildiini kavramaldr. Zorlanmn koul ve durum ayrm
gzetmeksizin, genellikle olgusal koullarla ilgisiz bir yoldan nasl
etkinlik gsterdiini anlamaldr. rnein, hatabulucu tutumunun
arkadalarna da, dmanlarna da benzer bir yoldan yneldiini;
karsndaki insan nasl davranrsa davransn onu kmsediini:
eer szkonusu kii dosta ve candansa onu birey konusunda su
luluk duymakla; eer kendini ortaya koyarsa baskc olmakla; eer
teslim olursa bir korkak olmakla; eer bireyi geri evirirse onu bir
dmri olmakla nasl suladn anlamaldr. Ya da gndemdeki tu
tum hastamn holanlyor ya da isteniyor olma konusundaki belir
sizliiyse, tersini gsteren btn kantlara karn tutumunun varl
n koruduunu kavramaldr. Bir eilimin zorlanml yapsnn an
lalmas aynca bunun engellenmesine gsterilen tepkilerin alglan
masn da ierir. rnein ortaya kan eilim hastann sevecenlik ih
tiyacyla igiliyse, ne kadar nemsiz olursa olsun bir reddedilme be
lirtisi ya da karsndaki insan onun iin ne kadar az bir anlam tarsa
tasn azalan bir dostluk karsnda nasl yitiklik duygusuna kapl
dn grmek zorundadr.
Bu admlardan ilki hastaya zgi
>njnun boyutlarm gsterir
183

ken, kincisi, hastann dikkatini bu sorunun arkasndaki glerin yo

unluu konusuna eker. Her iki adm daha ileri bir aratrmaya ynelikbir ilgi uyandrr.
Sra belli bir eilimin znel deerini incelemeye gelince hastann
kendisi de ounlukla gnll bilgi vermeye hevesli olacaktr. Oto
riteye kar ya da zorlamaya karlk gelen herhangi bireye kar
olan bakaldrsnn ve dikballmn zorunlu ve gerekten de ya
am kurtarc olduuna, nk baka trl baskc bir aile by
tarafndan ezilmi olacana; stnlk grnn, zsaygdan yok
sun olmasna karn yaamn srdrmesine yardm ettiine ve im
di bile bu yardm srdrdne; yaltmnn ya da "bo ver" tutu
munun kendisini yaralanmaktan koruduuna dikkati ekebilir. Bu
trden armlarn bir savunma ruhuyla ortaya kt dorudur
ama bunlar aynca gerekleri ortaya karabilecek bir yapdadr. Hereyden nce bunlar bize belli bir tutumun neden kazanldna ili
kin bireyler anlatr, bylece bu tutumun tarihsel nemini gsterir ve
hastamn gelimesini daha iyi anlamamz salar. Ama bunun da te
sinde bunlar, eilimin bu gnk ilevlerinin anlalmasna giden yolu aarlar. Terapi asndan bunlar, temel bir ilgi gerektiren ilevler
dir. Hibir nevrotik eim ya da atma sanki bir kez olutuktan
sonra varlm srdren bir alkanlk gibi sadece gemiin bir ka
lnts deildir. Bunun, varolan kiilik yapsiindeki hayati zorunlu
luklar tarafndan belirlendiinden emin olabiliriz. Nevrotik bir z
gnln neden gemite gelitiine ilikin basit bir bilgi ancak tali
bir deere sahip olabilir nk deitirmemiz gereken eyler u an
da etkinlik gsteren glerdir.
Herhangi bir nevrotik konumun znel deeri, ounlukla, bu
nun bir baka nevrotik eilime kar dengeleme ilevinde yatmakta
dr. Dolaysyla bu deerlerin tam olarak kavranmas; belli bir olay
da nasl yol alacamza ilikin bir gsterge salar. rnein, eer bir
hastann hereye kadirlik duygusundan vazgeemediinin, nk
bunun onun kendi potansiyellerini gerek eyler ve gz alc planla
rn gncel baarlar sanmasna izin verdiinin farknda olursak,
hastann ne lde hayal dnyasnda yaadn incelememiz gerek
tiini biliriz. Ve eer kendini baarszla kar salama almak iin
bu yaama biimini srdrdn grmemize izin verirse, dikkati
184

miz, sadece hastann baanszlk beklemesine deil, sabit bir baar

szlk korkusu duymasna da yol aan etkenlere ynelecektir.
Terapi asndan en nemli adm, hastamn, madalyonun teki
yzn; yani, nevrotik itkilerinin veatmalanmn bireyi gten d
rc etkilerini grmesini salamaktr. Bu almann bir ksm da
ha nceki admlarda tamamlanm olacaktr; tablonun btn ayrn
tlaryla tamamlanmas temel bir neme sahiptir. Hasta ancak o za
man deime ihtiyacn gerek anlamda hissedecektir. Her nevrotiin, statkoyu korumaya itildii gerei asndan, geri braktnc
glere kar ar basmaya yetecek kadar gl bir giriimgcne ih
tiya duyulur. Ne var ki byle bir giriimgc sadece bir i zgrlk,
mutluluk ve geliim arzusundan ve her nevrotik gln bu arzu
nun gerekletirilmesine engel olduunun kavranmasndan gelebi
lir. Dolaysyla rnein eer hasta aalayc z-eletiriye eilim
gsteriyorsa, bunun kendi zsaygsn nasl darmadan ettiini ve
kendini nasl umutsuz braktn; bunun onu ktye kullanlm ol
ma duygusu ekmeye iterek kendisini nasl istenmiyor hissetmesine
ve sonuta kinci olmasna neden olduunu; bunun alma giriimgcn ve yetisini nasl felce urattm; z-aalamann dipsiz u
kuruna yuvarlanmamak iin, sonunda nevrozunun srekliliini
salayan kendini byk grme, kendinden uzaklama ve kendine
ilikin gerekdlk duygulan gibi savunma amal tutumlara nasl
drt elle sarldn anlamas gerekir.
Benzer bir biimde, analitik alma boyunca bir atma gzle
grlr bir durum alnca, hastamn bunun kendi yaam zerindeki
etkisinin farkna varmas salanmaldr. z-gizleyici eilimlerle bir
zafer ihtiyac arasndaki atma durumunda, ie yanstlan sadist
likte yapsal olan btn fel edici ketlemeler anlalmaldr. Hasta,
her z-gizleyici harakete z-aalamayla ve korkudan yaltakland
kiilere bunu yapmadan nce nasl fkeyle tepki gsterdiini ve
te yandan da bir bakasn dize getirip zafer kazanmaya ynelik her
giriime nasl kendinden rkerek ve misilleme korkusuyla tepki gs
terdiini grmelidir.
Bazen, zararl sonular alannn tamamnn farkna vard za
man bile bir hastann, zgn nevrotik tutumun stesinden gelmeye
ynelik hibir ilgi gstermedii grlr. Bunun yerine, sorun tablo
185

dan siliniyor gibi gzkr. Neredeyse alglanmaz bir yoldan bunu

bir keye iter ve hibir yarar elde edilemez. Kendi kendine verdii
zararn tamamn grm olduu gerei asndan, hastann sergi
ledii tepki yokluu olduka dikkat ekicidir. Ne var ki analist bu tr
bir tepkili alglama konusunda epeyce usta olmad srece, hasta
daki ilgi yokluu gze arpmadan geebilir. Hasta bir baka konuya
girer, analist onu izler ve bu, her ikisi de yine benzer bir kmaza gi
rinceye dek srp gider. Ve analist ancak bir sre getikten sonradr
ki, hastada gerekleen deimelerin, yaplan iin okluuyla oranhszolduununayrmna varacaktr.
Analist, bu tr bir tepkinin ara sra belirebileceim bilirse, hasta
iinde onu belli bir tu tumun bunun tad zararl sonular katanyla
birlikte deitirmesi gereini kabul etmekten alkoyan hangi etken
lerin i banda olduunu soracaktr kendi kendine. Genellikle bu
tr bir etkenler gurubunun varl szkonusudur ve bunlar ancak
azar azar ele alnabilir. Hasta hl deime olasm dnemeye
cek kadar umtusuzluun penesinde olabilir. Analisti dize getirme
ye, engellemeye, analistin kendini aptal yerine koymasn salama
ya ynelik itki onun kendi kar duygusundan daha gl olabilir.
Dsallatrma eilimi henz ylesine by k olabilir ki, sonulan al
glamasna karn igzlemi kendine uygulayamaz. Hereye kadir
olduuna inanma ihtiyac ylesine gl olabilir ki, bunun sonula
nn kanlmaz olarak grse bile, bunlardan kanabilecek bir du
rumda olaca yolunda zihinsel bir kar k gelitirir. deal imaj
henz ylesine kat olabilir ki, kendisini herhangi bir nevrotik tu
tumla ya da atmayla benimseyemez. Bu durumda sadece kendine
fkelenecek ve sadece farkna vard iin belli bir gl denetle
yebilmesi gerektiine inanacaktr. Bu olaslklann farknda olmak
nemlidir nk eer hastamn deimeye ynelik giriimgcn
boan etkenler gzard edilirse, arliz, Huston Peterson'un bir "Pisikoloji manyakl" diye adlandrd bir psikoloji uruna psikoloji
iinde kolayca yozlaabilir. Hastamn kendisini var olan koullaryla
benimsemesini salamak kesin bir kazan ierir. atmann kendi
yapsnda hibir deime olmasa bile, hasta derin bir rahatlama du
yacak ve yakaland adan kurtulmak istediine ilikin belirtiler
sergilemeye balayacaktr. alma iin elverili olan bu ortam bir
186

kez olutuktan sonra, annda deimeler gereklemeye balayacak

tr.
Yukardaki sununun, analiz teknii zerine bir elkitab olma an
lamna gelmediini sylemeye gerek yok. Ben, ne nevrotik sre bo
yunca durumu arlatran, ne de iyiletirici olan etkenlerin tamam
n sunmaya altm. rnein, hastann olanca savunmac ve saldr
ganca zelliklerinin tamamn analise olan ilikisine aktarna ili
kin ykselen glklerin ya da kolaylklarn bunlarn byk bir
neme sahip birer e olmasna karn hibirisini tartmadm. Ta
nmladm evreler sadece, her yeni eilim ya da atma grld
nde izlenmesi gereken temel sreleri iermektedir. Verilen sra
lamaya gre ilerlemek ounlukla olanakszdr nk tam anlamy
la ortaya kt zaman bile bir sorun hasta iir ulalmaz olabilir.
Kendine birtakm haklar tanmayla ilgili rnekte de grdmz gi
bi, bir sorun, ilk nce analiz edilmesi gereken bir baka sorunu rtbas
etmekten te gemeyebilir. Her bir evre sonunda gereince tamam
land srece, sralama tali bir nem tar.
Analitik alma nedeniyle gerekleen zel belirtisel (semptomatik) deimeler doal olarak ele alnan konuyla birlikte deiir.
Hasta kendi bilinal tndaki gl fkeyi ve bunun arka cephesini al
glaynca bir panik durumu safd braklabilir. Hasta yakaland
ikilemi grnce bir ruhknts giderilebilir. Ama baaryla yr
tlen her analiz krnts aynca, hastamn bakalarna ve kendine y
nelik tutumunda, ayrntlaryla ele alman soruna bal olmakszn
gerekleen belli deimeler yaratr. Eer cinsellik zerinde an bir
vurgulama, gerekliin bireyin kendi arzu yerine getirci dme edi
mine uyum gstereceine duyulan bir inan ve zorlamaya kar an
bir duyarllk gibi farkl trden sorunlan da ele alm olsaydk, bunlann analiz edilmesinin kiilii yine ayn yoldan etkilediini grr
dk. Bu sorunlardan hangisi analiz edilirse edilsin, dmanlk, are
sizlik, korku ve kendine ve bakalanna yabanclama azalacaktr.
Gelin, bu olaylann her birinde kendine yabanclamann nasl azal
dn ele alalm. Cinsellie an nem veren bir insan "' <> u sadece
cinsel deneyimler ve fantaziler iinde canl hisseder; yengi ve yerlgileri cinsel alanla snrldr; kendi iinde deer verdii tek ey, kendi
cinsel ekiciliidir. Ve ancak bu durumu kavrad zaman yaamn
187

dier yanlaryla da ilgilenmeye ve bylece kendini yeniden kefet

meye balayabilir. Kendisi iin gereklii, kendi hayal gcnn tasa
r ve yanstmalarna balayan bir birey, ileyen bir insan olarak ken
dine ynelik grgcn yitirir. Analitik alma araclyla, ken
di potansiyellerini gerek baanlar sanmaktan vazgeer; kendisiyle
olduu gibi yzleebilecek bir duruma gelmekle kalmaz, kendini ol
duu gibi hissetmeye de balar. Zorlamaya kar ar duyarl olan
kii kendi arzu ve inanlarndan habersiz bir duruma gelir ve bask
yapanlarn ve kendisini zora koanlann bakalar olduuna inanr.
Bu durum analiz edilince gerekte ne istediini anlamaya balar ve
bylece kendi amalan dorultusunda aba gsterebilecek bir duru
ma gelir.
Tr ve kayna ne olursa olsun bastrlm dmanlk her analiz
de ne kacak ve hastay geici olarak daha nevrotik yapacaktr.
Ama nevrotik bir tutumdan her vazgeiinde usd dmanlk da
azalacaktr. Belli bir gl dsallatrmak yerine bunun ortaya
kndaki kendi paym grnce ve daha az alngan, daha az korkulu,
daha az buyurgan, daha az baml, vb olunca, dmanl da o l
de azalacaktr.
Temel olarak dmanlk, aresizlikteki bir azalmayla birlikte ya
tr. Bireyin gcndeki art eitli kaynaklardan gelir. Daha nce
bakalarna aktarlan hastamn kendi arlk merkezi artk kendi ii
ne yerleir; kendini daha etkin hisseder ve kendine ait deerler gru
bunu oluturmaya balar. Yava yava, daha ok ulalabilir enerjiye
sahip olur kendi kiiliinin paralarm bastrma iine aktanlan enerji
zgr braklr; korkular, z-aalama ve umutsuzluk tarafdan da
ha az ketlenmi, daha az ktrm edilmi bir duruma gelir. Kr k
rne boyun emek ya da kavga etmek veya kendi sadistlik drtleri
ni boaltmak yerine ussal bir temelde boyun eebilir ve bylece daha
salam bir yap kazanr.
Son olarak, kurulu savunmalarn yklyla birlikte kayg da gei
ci olarak alevlense bile, gerektiince atlan her adm bu kaygy mut
laka azaltacaktr, nk hasta kendinden ve bakalarndan daha az
korkar birduruma gelecektir.
Bu deimelerin genel sonucu, hastann dier insanlarla ve ken
disiyle olan ilikilerindeki bir dzelmedir. Daha az yaltlm olur;
188

daha gl ve daha az dmanca olduu lde, bakalar da yava

yava, kavga edilmesi, kullanlmas ya da kanlmas gereken bir
tehlike olmaktan kar. Hasta bu insanlara dosta duygular besleye
bilecek bir duruma gelir. Dsallatrmalardan vazgetike ve zaalama safd brakldka kendisiyle olan ilikileri de dzelir.
Analizin ak iinde gerekleen deimeleri incelersek bunla
rn, zgn atmalar yaratan koullar iin de geerli olduunu gr
rz. Nevrotik bir gelimenin ak iinde skntlar her gn biraz da
ha arlarken, terapi kart yola girer. aresizlik, korku, dmanlk
ve yaltma karn dnyayla baa kma zorunluluundan kaynakla
nan tutumlar giderek daha da ardamszlar ve bylece hasta yava
yava bunlardan vazgeebilir. Gerekten de eer dier insanlarla
eit koullar altnda kar karya gelme yetisine sahipse neden, nef
ret ettii ya da kendisini ayaklar altna alan insanlara boyun emeyi
ya da kendini onlara kurban etmeyi istesin? Eer kendisini kendi
iinde gvende hissediyorsa ve sabit bir dibe batrlma korkusu ol
makszn bakalaryla birlikte yaayabilir ve aba gsterebilirse ne
den a gzl bir g ve tannma arzusu beslesin? Eer sevebiliyor ve
kavga etmekten korkmuyorsa, neden, bakalaryla cokusal katlm
dan kaygyla kansn?
Bu almay yapmak zaman alr; bir insan nevroza ne kadar ok
tutsak olmu ve engellenmise, bu alma da o kadar ok zaman ge
rektirecektir. Ksa sreli bir analitik terapi arzusunun varl olduk
a anlalr bireydir. Analizin sunduu hereyden daha ok insann
yararlandn grmek isteriz ve hi yardm edememektense biraz
ck olsun yardm etmenin daha iyi olduunu kavrarz. Nevrozlarn
arlk asndan byk farkllklar gsterdii ve hafif nevrozlarda
greceli olarak ksa bir zaman iinde hastaya yardm edilebilecei
dorudur. Baz ksa sreli psikoterapi deneyleri umut verici olsa da,
ne yazk ki birou arzu yerine getirici bir dnceye dayanmakta
dr ve nevroz iinde etkinlek gsteren byk glerin gzard edili
iyle birlikte yrtlmektedir. Ar bir nevroz durumunda analitik
almann, ancak yorumlan gruplandrmada daha az zaman yitir
memizi salayacak, nevrotik kiilik yapsna ilikin anlaymzn
derinle tirilmesiyle ksaltlabileceine inanyorum.
Yinede ruhsal atmalan gerekanlamda yeniden zmenin tek
189

yolu psikanaliz deildir. Yaamn kendisi de ok etkili bir terapi uz

mandr. Yaanan eitli deneyimlerin iinde bir tanesi, kiilik dei
meleri yaratmaya yetecek kadar etkili olabilir. Bu deneyim, gerek
ten byk olan bir insann esin verici rnei olabilir; insanlar kullan
ma ya da onlardan kamann daha az zorunlu gzkmesine neden
olacak uyumlu ve ho insanlarla kurulan bir iliki olabilir. Dier
olaylarda nevrotik davrann sonulan ylesine gl ya da ylesi
ne sk bir olay olabilir ki, bunlann kendileri de nevrotiin kafasnda
byk bir etki yaratabilir ve onu daha az korkulu ve daha az kah ya
pabilir.
Yine de yaamn kendi bana yarataca tedavi kiinin kendi de
netimi dndadr. Ne zorluklar, ne dostluklar, ne de dinsel deneyim
belli bir bireyin ihtiyalann karlayacak ekilde dzenlenir. Bir te
davi uzman olarak yaam, acmaszdr; bir nevrotik insana yardm
elini uzatan yaam koullar bir bakasn hepten ezip geebilir. Ve
daha nce de grdmz gibi nevrotik insann kendi nevrotik dav
ranlarnn sonularn alglama ve bunlardan ders karma yetisi
olduka snrldr. Bunun yerine daha ok, bir analizin, eer hasta i
te bu kendi deneyimlerinden ders alma yetisini kazanmsa yani,
ortaya kan sorunlardaki kendi payn inceleyebilir, bunu alglaya
bilir ve igzlemi kendi yaamna uygulayabilirse rahatlkla bitiri
lebileceini syleyebilirdik.
atmalarn nevroz iinde oynad role ilikin bilgi ve bunlann
gerek anlamda yeniden zlebileceinin kavranmas, analitik te
rapinin amalannn yeniden tanmlanmasn gerekli klmaktadr.
Birok nevrotik rahatszlk tp alanna girse de, amalan tbbi terim
lerle tanmlama olasl yoktur. Ruhsal-bedensel (psikosomatik)
hastalklar bile temelde kiilik iindeki atmalara! son bir davu
rumu olduu iin, tedavi amalannn kiilik terimleriyle tanmlan
mas gerekir.
Bu adan bakldnda bunlar bir grup hedefi iine alr. Hasta,
kendisini kendi yaamndaki etkin bir sorumlu g olarak hissetme
si, kararlar verebilmesi ve bunlann sorumluluunu stlenme beceri
sine sahip olmas anlamnda, kendi sorumluluunu stlenme becerisi
kazanmaldr. Buna, bakalanna ynelik sorumluluunu benimse
mesi, ister ocuklanyla, anne-babasyla, arkadalanyla, iileriyle,
190

meslektalaryla, toplumla, ister lkeyle ilgili olsun, deerli buldu

u insanlara ynelik ykmllklerini tanmaya hazr olmas elik
eder.
Bununla ok yalandan ilintili bir ama da, bir i bamszla ula
ma dier insanlarn inan ve grlerine inatla ayak diremekten
olduu kadar bunlara kr krne uymaktan da uzaklama ama
cdr. Bu temelde bu, hastann kendi deerler basaman oluturma
ve bunlan kendi gncel yaamna aktarma yetisini kaznm olmas
anlamna gelir. Dier insanlar balamnda bu, onlann bireysellikle
rine ve haklarna sayg duymay ierecek ve by lece gerek bir kar
lkllk duygusuna temel olacaktr. Ve bu da gerek demokratik ide
allerle ak acaktr.
Bu amalan duygularn kendiliindenlii terimleriyle, yani, ister
sevgiyle ya da nefretle, ister mutlulukla ya da zntyle, korkuyla
ya da arzuyla ilgili olsun, duygulann farkna vanlmas vecanl te
rimleriyle de tanmlayabilirdik. Bu, iradi denetim yetisini olduu ka
dar dile getirme yetisini de ierecektir. Yaamsal bir neme sahip
oluundan tr, sevgi ve dostluk yetisini bu balamda zellikle
vurgulamak gerekir; ne asalaka bir bamllk, ne de sadiste bir
baskclk olmayan, Macmurray'dan bir alnt yapmak gerekirse,
"...kendi tesinde hibir amac olmayan; insanlar iin deneyimi pay
lamak doal olduu iin biraraya geldiimiz; iinde birbirimizi an
ladmz, birlikte yaamaktan sevin duyduumuz, doyum bulduumuz;kendimizikarlklolarak birbirimize anlattmz ve at
mz bir iliki4 olan bir sevgi.
Tedavi hedeflerinin ok daha geni kapsaml tanm, yrektenlik
abasdr: Gsterisiz ve aldatmacasz olmak, cokusal adan iten
olmak, kendini bir btn olarak kendi duygulanna, kendi iine, ken
di inanlarna verebilmek. Bu hedefe, ancak atmalarn gerek an
lamda zlm olmas lsnde yakmsanabilir.
Bu hedefler keyfi deildir, terapinin geerli hedefleri olmalarnn
nedeni sadece her an bilge insanlarnn izledii ideallerle ak
malar da deildir. Ama bu akma da rastlant deildir nk bun
lar, ruh salnn dayand elerdir. Bu hedefleri koymakta hakl
4John Macmurray, age.

191

yz, nk bunlar, mantk asndan nevroz iindeki hastalkl etken

lere ilikin bir bilgiden kaynaklanmaktadr.
Bylesine byk hedeflere ad koymaya cesaret edebilmemizin
nedeni, insan kiiliinin deiebileceine olan inanca dayanmakta
dr. Deimeye, uyarlanmaya sonuna dekam olan sadece kk o
cuk deildir. Yaadmz srece hepimiz deime, kald ki temel
alardan deime yetisini koruruz. Deneyimlerde bu inana destek
ler. Analiz kkl deimeler yaratmaya ynelik en gzel aralardan
birisidir ve nevrozda etkinlik gsteren gleri ne kadar iyi anlarsak,
arzu edilen deimeyi yaratma ansmz da o kadar byk olacaktr.
Ne analist ne de hasta bu hedeflere tam anlamyla ulama olasl
na sahip deildir. Bunlar, yakmsanmaya aba gsterilmesi gere
ken ideallerdir; bunlann pratik deeri, tedavimizde ve yaammz
da bize yn vermelerinde yatmaktadr. Eer ideallerin anlam konu
sunda kafamz netlememise, eski bir ideal imaj yeni bir ideal imaj
la deitirme tehlikesinin kucana deriz. Bizler de, hastay kusur
suz bir insana dntrmenin analistin gcnn snrlarn at
nn farknda olmalyz. Analist ancak, hastann bu ideallere yaknsa
ma dorultusunda aba harcamakta zgr olmasna yardm edebi
lir. Ve bu ayrca ona bir olgunlama ve gelime frsat kazandrmak
anlamna da gelir.

192