Analiz - 1 (Ali Nesin)

Ali Nesin
1956da . . .
Nesin Yaynclk Ltd. Sti.

k
unye. . .
Ali Nesin
Analiz I
cindekiler
I
cu
oz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
U
nc
u Basma Ons
Ikinci Basma Ons
oz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
oz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Birinci Basma Ons
1
3
5
Gercel Saylar
1 Ger
cel Saylar ve Ozellikleri
1.1 Gercel Saylarn Aksiyomlar .
1.2 Toplamann Ozellikleri

. . . .
1.3 C
arpmann Ozellikleri
. . . .
1.4 Sralamann Ozellikleri . . . .

1.5 Mutlak Deger ve Mesafe . . .
1.6 SUP Aksiyomu . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
9
9
12
14
16
20
22
2 Rnin i
cindeki N, Z ve Q
25
2.1 Dogal Saylar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 25
2.2 Tamsaylar ve Kesirli Saylar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
3 Kesirli Usler
ve K
okler
3.1 Kesirli Us Alma ve Kok Bulma . . . . . . .

3.2 Baz Basit Sonuclar . . . . . . . . . . . . . .
3.3 Bernoulli-vari Esitsizlikler . . . . . . . . . .
3.4 Aritmetik-Geometrik Ortalama Esitsizligi I
3.5 Aritmetik-Geometrik Ortalama Esitsizligi II
II
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Diziler
4 Yaknsak Ger
cel Say
4.1 Dizi . . . . . . . .
4.2 Yaknsak Diziler .
4.3 Limitin Biricikligi .
4.4 Ornekler
. . . . . .
35
35
45
47
51
60
73
Dizileri
. . . . .
. . . . .
. . . . .
. . . . .
.
.
.
.
iv
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
75
75
78
81
83
5 Yaknsak Dizilerle Sralama ve

5.1 Yaknsak Diziler ve Sralama
5.2 Yaknsak Dizi Aritmetigi . . .
slemler
I
91
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 91
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . 95
6 Yaknsak Dizi Ornekleri

I
111
7 Dizi C
esitleri
121
7.1 Monoton Diziler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121
7.2 Sonsuza Iraksayan Diziler I . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
7.3 Cauchy Dizileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 135
8 Ger
cel Saylarn Taml
g
141
8.1 Altdiziler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141
8.2 Gercel Saylarn Tamlg . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
Okuma Parcas: Onluk Tabanda Aclm . . . . . . . . . . . . . . . . 148
Vize Snav
153
9 Snrl Diziler
157
9.1 B
uzen Diziler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 157
9.2 Kapal Kutular Teoremi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
9.3 Bolzano-Weierstrass Teoremi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 164
10 Euler Sabiti ve exp Fonksiyonu
10.1 Euler Saysnn Tanm . . . . . . . . . . . . .
10.2 ((1 + x/n)n )n Dizisi . . . . . . . . . . . . . .
10.3 eye Yaknsayan Bir Baska Dizi . . . . . . . .
10.4 exp Fonksiyonu . . . . . . . . . . . . . . . . .
10.5 eye Yaknsayan Bir Baska Dizi (devam) . . .
10.6 exp xin Yaklask Degerini Bulmak . . . . . .
10.7 exp(x + y) = exp x exp y . . . . . . . . . . . .
Okuma Parcas 1 : e Kesirli Bir Say Degildir . . .
Okuma Parcas 2 : Bilesik Faizler . . . . . . . . . .
Okuma Parcas 3: e Saysnn Degisik Gosterimleri
Okuma Parcas 4: Yer Bulma Olaslg . . . . . . .
11 Yaknsak Dizi Ornekleri

II
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
169
169
172
176
178
182
188
191
198
199
201
203
209
12 Sonsuza Iraksayan Diziler ve Sonsuzlar

213
12.1 Sonsuza Iraksayan Diziler II . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
12.2 Sonsuzlar Rye Eklemek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 224
13 Dizilerin Alt ve Ustlimitleri
227
III
Seriler
14 Seriler
14.1 Tanmlar . . . . . . . . . . . . .
14.2 Teleskopik Seriler . . . . . . . .
Basit Gozlem
14.3 Serilerle Ilgili
Iki
14.4 Serilerin Terimleriyle Oynamak
241
.
.
.
.
243
243
250
255
262
15 Pozitif Seriler ve Mutlak Yaknsaklk

15.1 Pozitif Seriler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.2 Kyaslama Teoremleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
15.3 Mutlak Yaknsaklk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
273
273
278
282
slemler
16 Serilerle I
16.1 Toplama, C
karma ve Bir Sayyla C
arpma . . . . . . . . . . . .
16.2 Cauchy C
arpm . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
16.3 Cesàro Ortalamas ve Toplam . . . . . . . . . . . . . . . . . .
287
287
289
296
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
17 Dalgalanan Seriler
303
17.1 Leibniz Testi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 303
17.2 Riemann D
uzenleme Teoremi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 307
18 dAlembert ve Cauchy Kstaslar
18.1 dAlembert Yaknsaklk Kstas . . . . .
18.2 Cauchy Yaknsaklk Kstas (Kok Testi)
18.3 Cauchy-dAlembert Karslastrmas . . .
18.4 Yaknsaklk Yarcap . . . . . . . . . . .
18.5 Kuvvet Serilerinin T

urev ve Integralleri
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
311
311
320
323
325
331
19 Birka
c Onemli
Yaknsaklk Kstas Daha
19.1 Riemann Serisi ve Kstas . . . . . . . . .
19.2 Raabe Kstaslar . . . . . . . . . . . . . .
19.3 Kummer-Dini Kstas . . . . . . . . . . . .
19.4 Dirichlet ve Abel Kstaslar . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
335
335
342
347
349
Karsk Alstrmalar
355
IV
359
Ekler
u
Almak - Yusuf Unl
20 Us
361
21 C
ifte Diziler ve Seriler
367
22 Sonsuz C
arpmlar
375
23 Toplanabilir Aileler
381
24 Rnin Biricikli
gi
387
25 Sonsuz K
u
cu
k Elemanl Sral Bir Cisim
393
26 Srads Ger
cel Saylar
26.1 Giris . . . . . . . . . . .
26.2 C
ogunluk . . . . . . . .
26.3 Filtreler ve Ultrafiltreler
26.4 Srads Saylar . . . . .
26.5 Snrl Saylar . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
401
401
404
406
409
415
27 Zorn Onsav
27.1 Baz Problemler . . . . . . . . . . .
ansz Bir Problem . . .
27.1.1 Imk
27.1.2 C
ok Kolay Bir Problem . .
27.1.3 Benzer Bir Problem . . . .
27.1.4 Orta Zorlukta Bir Problem
27.1.5 C
etin Bir Problem . . . . .
27.2 Zorn Onsav

ve Birkac Sonucu . . .
27.2.1 Hazrlk . . . . . . . . . . .
27.2.2 Zorn Onsav

. . . . . . . . .
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
419
420
420
421
424
424
428
428
428
431
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
.
Form
uler
437
Kaynak
ca
447
cu
oz
U
nc
u Basma Ons
Olabildigince kitab takip etmeye calsarak birinci snf ogrencilerine bir ders
verdim ve oldukca rahat bir bicimde kitab bir donemde bitirebildim. Ama
baz bol
umleri atladm ve sadece gerektiginde o bol
umlere geri dond
um. Atladgm ve ilk okumada atlanmasn tavsiye ettigim bol
umler: 3.1 dsnda
3
unc
u bol
um
un t
um
u (3.2 ve 3.3e gerektiginde geri donmek u
zere), 9.1, 14.4,
16.3, 18.3 altbol
umleri ve 19.1 dsnda 19uncu bol
um
un t
um
u.
Her yl oldugu gibi bu yl da ogrencilerin d
usu
ncelerini kagda aktarmay
beceremediklerini gozlemledim. Bu beceriksizlik her yl giderek artyor. Anlaslan lise ogrencileri her yl daha az yazyorlar. Oysa yazmak demek, d
usu
nceyi
snamak, yani tekrar ve tekrar tekrar d
usu
nmek demektir. Gercek ne demektir
bilmiyorum ama d
usu
ncesini yazmayan birinin gercege ulasamayacagn bili yandan hic yazmams ya da az yazms birini bu konuda nasl ikna
yorum. Ote
edebilecegimi bilmiyorum.
grenciler okuduklar kantlar kitaba bakmadan, sanki yeni bir kitap
O
yazyormuscasna noktasna, virg
ul
une, satrbasna, merkezlenen form
ullere,
yani yazs bicimine ve bicemine dikkat ederek bir kagda aktarmallar. Amac,
okuyann kant kolaylkla anlamas olmaldr elbette. Bunun icin harcanan
kagda, zamana ve emege acmamal ve gereken t
um ozen gosterilmelidir. Kesinlikle zaman kayb degildir. Dogru bicimde yazlms bir kantta yanls daha
kolaylkla farkedilir, zorlanlan nokta hemen kendini belli eder, eksikler hemen
goze carpar, bilincaltnn beynin u
cra koselerine attg kuskular one ckar! Herkesin okuyunca hemen anlayacag tertemiz bir kant yazncaya kadar denemeye
devam edin. Yararn goreceksiniz.
Kant kagda tertemiz bir bicimde aktarldktan sonra, sozl
u olarak, el
kol sallayarak bir arkadasa sozl
u olarak anlatlmaldr. Civarda arkadas yoksa
aynann karssna gecin! Boylece kant icsellestireceksiniz. Sra onemli: once
yaz, sonra soz.
Bu basmda baz hatalar d
uzelttim, anlatm bozukluklarn giderdim, bir
iki ornek ve alstrma ekledim. Bunlar pek onemli degisiklikler degil. Ama kitabn sonuna ek olarak, gercel say sisteminin biricikligini (Altbol
um 24), sonsuz k
ucu
k saylar barndran sral iki cisim ornegini (Altbol
um 25), srads
oz
unc
Uc
u Basma Ons
(non-standard) gercel saylar (Altbol

um 26) ekledim. En azndan ilk ikisi
m
ufredatn parcas olsa ogrencilerin ufku aclr. Srads gercel saylar muhtesem bir konudur, insan zekasnn ve yaratclgnn snrlarnda dolanr ama
seviyenin kitabn geri kalan bol
umlerine gore hayli y
uksek oldugunu itiraf etmeliyim. En azndan bir kere okumann, boyle bir seyin olabilecegini bilmenin
okura cok katacagn d
usu
n
uyorum. Bu u
c ek sayesinde kitabn bir b
ut
unl
uge
ulastgn d
usu
n
uyorum.
Kazanm diye bir sey icat edildi son yllarda. Yonetici kadro her donem
bas hocalardan bir dersten ogrencilerin kazanacaklar kazanmlar soruyor.
Kazanmlar begenmezlerse dersin aclmasna izin vermeyecekler herhalde...
Bolonya s
ureci denen seyin bir parcas sanrm. Modaya uyarak ben de og grencinin kitab
rencinin bu kitaptan elde edecegi kazanmlar sralayaym. O
bastan sona anlamas gerektigi dsnda sunlar soyleyebilirim:
1. -N li kant yontemi.
2. Birinci bol
umdeki gercel saylarn aksiyomlar ve daha sonra ikinci bol
umde N, Z, Q gibi say k
umelerinin Rde nasl bulunduklar.
3. Matematiksel yontem: Tanm, aksiyom, varsaym, sav gibi kavramlar
arasndaki ayrm. Tanmlarn zihinselligi ve gercekle olan bugulu iliskisi.
4. Biraz once soz ettigim matematik yazma sanat.
5. Ve son olarak, diziler ve seriler. Nihai amac 18.1, 18.2 ve 18.4 altbol
umlerini anlamak olmal.
Derslerinde kitab kullanan meslektaslarmdan kitapta aksiyomlarla cok
zaman harcandg, bildigimiz anlamda analize cok gec gecildigi yon
unde elestiriler geldi. Ne yazk ki bildigimiz anlamda analize erken gecildiginde yanlstan
donmek icin cok gec oluyor. Bu kitap m
uhendislik bol
um
u ogrencileri icin
yazlmad. Birinci snf matematik ogrencilerine ilk g
unden ne id
ugu
belirsiz
say dogrusundan soz etmenin b
uy
uk bir yanls oldugu d
usu
ncesini tasyorum ve yakn zamanda bu d
usu
ncemi degistirecege benzemiyorum. Birinci
snfta matematigin aksiyomatik, yani zihinsel yon
une yeterince zaman harcanmas gerektigi d
usu
ncemi hala daha ayn siddetle savunuyorum.
yandan kitap yazmak yerine kaset doldursaydm, kitaptakinden bamOte
baska bir sralama takip ederdim.
Bir baska elestiri baz alstrmalarn ogrenciler icin cok zor oldugu yon
unde.
Dogrudur. Ogrencilerimin bana kitaptan sordugu birkac alstrmay ben de

yapamadm! Ama ne onemi var ki!
Bu basmda hatalar d
uzelten ogrencilerim Atila Inanlya,
Bet
ul Tolgaya,
upl
ve Yasin Emre Usk
uye tesekk
urlerimi sunarm.
Ali Nesin / Ocak 2014

oz
Ikinci
Basma Ons
Birinci basmdaki baz hatalar d
uzeltildi, beceriksizlikler giderildi. Baz bagmsz bol
umler tek bir bol
um altnda toplanarak kitap daha derli toplu bir
hale getirildi. Bunun dsnda, gereksiz yere uzun olduklarna h
ukmettigim baz
kantlar ksaltld. (Ama bu konuda yanlms da olabilirim, eski uzun kantlar
seviyordum!) Kitap daha az sayfaya insin ve boylece fiyat artmasn diye mizanpajla oynand. Bu cabalar sonucunda 20 sayfa kadar ksalan kitap, kitabn
sonuna ekledigim eklerle ve en ilgincleri [A], [Bro] ve [Kn] saheserlerinden
apartlan ya da uyarlanan alstrma ve orneklerin eklenmesiyle birlikte 80 sayfa kadar da uzad! Ama kitabn oz
un
un bu degisikliklerden pek etkilendigini
soyleyemem.
Ornekleri
ya da alstrmalar tek basna cozemeyen ogrenci karamsarlga
kaplmamal, kimisi hic kolay degildir cu
nk
u. Bircogunda ben de zorlandm,
hatta kimisinde resmen cuvalladm, bir bilene sordum. Onemli

olan kavramlar,
teoremleri ve kantlarn oz
umsemektir. Uygulamada ustalasma isi zamanla (ve
ancak gerekirse!) olacaktr.
Birinci basmda bir ornegin uzun acklamalarn iki u

c satra indiren Ilham
Aliyeve ve esitsizliklerle ilgili bircok kant ksaltan Yusuf Unl

uye sonsuz tesekk
urler.
u, pozitif gercel saylarn u
Yusuf Unl
slerini almay cok sk bir bicimde tanmlayp yollad. Bunu ek olarak Altbol
um 20e koydum ama tanm Altbol
um 3.3
un sonuna gelebilecek kadar basitti! Ama bu durumda kitap bastan
asag degismek zorunda kalacak ve hedefledigimden bambaska bir kitap ortaya
ckacakt. Yapmadm.
Bunun dsnda, kitabn sonuna, merakllar icin, seri kavramn bir anlamda
(ve sadece belli bir anlamda) genellestiren toplanabilir ailelerle, iki gostergecli
cifte serilerle ve sonsuz carpmlarla ilgili birer altbol
um ekledim.
Bir de ayrca kitabn en sonuna bir form
uler ekledim. Boylece hangi diziden ya da seriden hangi sayfada sozedildigi bir baksta gor
ulebilecek. M
ukerrer
ornekler ve alstrmalar ozellikledir.
Bu arada bu analiz serisinin topoloji ve metrik uzaylar konularn isleyen
dord
unc
u cildi ckt ve hatta ikinci basmn yapmak u
zere. Ikinci
cildin ise
hala daha eli kulagnda. Tek bir cilde sgacagndan giderek daha fazla kusku
oz
Ikinci Basma Ons
duydugum u
cu
nc
u cildin yaymlanmas ise 2013
u bulabilir.
Analizden sonra sra cebire gelecek. Kitaplarn ckmasn bekleyemeyecek
okur Matematik D
unyas dergisini (www.matematikdunyasi.org) takip etmeli.
Bu kitap da b
uy
uk olcu
de Matematik D
unyasnda yazlan yazlarn derlenmesiyle ortaya ckt.
Ali Nesin / Mays 2012
oz
Birinci Basma Ons
En az dort ciltten olusacak olan bu analiz serisi, 1996dan, yani kurulusundan
beri Istanbul
Bilgi Universitesinde
birinci snf matematik ogrencilerine verdigim analiz derslerinden ve daha sonra Matematik D
unyas dergisine yazdgm
yazlardan ortaya ckt. Her cildin bir donemlik bir dersin icerigini (fazlasyla)
olusturacag d
usu
n
ulm
ust
ur.
T
urev ve integral konular ogrenciyi kacnlmaz olarak otomatizme ve ezbere iteklediginden, birkac yl sonra birinci snfta bu konulara hic girmeme
karar aldm. Baslangcta bu kstlama y
uz
unden isleyebilecegim konularn oldukca snrl olacagn d
usu
n
urken, zamanla bu tahminimde ne derece yanldgm anladm. Meger t
urev ve integralsiz de analiz yaplabiliyormus ve bayag
derine inilebiliyormus. Dolaysyla ilk iki ciltte bu konulara girmeyecegiz.
T
urev ve integralsiz analiz yapmak kimi zaman ayaklarndan tavana asl
halde ve frca agzda resim yapmaya benzeyebiliyor, ama cekilen zorluga degecek bir g
uzellik ckyor ortaya. (Biraz abarttm galiba!)
Burbakist bir yaklasmla, kitaba gercel saylar sisteminin aksiyomlaryla,
yani tanmyla basladm. Kantlanmams hicbir olgu kullanmadm.
Raabe Kstaslar bol
um
u gibi daha ileri seviyede olan baz bol
umler de
ilk okuyusta atlanabilir. Ama her matematik ogrencisinin bu ciltteki Cauchy
carpmn (Altbol
um 16) ve ikinci ciltteki Weierstrass M-testini okumasnda,
anlamasnda ve oz
umsemesinde yarar vardr. Bu iki teorem hayatnz kolaylastracak ve ayrntlarla zaman kaybetmeyip ksa zamanda daha derine
inmenize olanak saglayacaktr.
Her ne kadar kitapta bir boyutlu (yani Rde) analiz yaplmssa da, daha
deneyimli okurun kantladgmz olgularn bircogunu, Rn ye, Cye, topolojik ve
metrik uzaylara ve hatta daha genel olarak Banach uzaylarna ve cebirlerine
genellestirmesi isten bile degildir.
Konular en ekonomik bicimde alaburbaki islemedim ve bunu ozellikle yapmadm. Analiz gibi hesap kitap isteyen ve u
stelik boylesine temel bir konuda
ekonomik olmann pedagojik degerine inanmyorum. Orne

gin exp fonksiyonuyla ilgili her seyi, kitabn sonlarna dogru cok daha ksa bir bicimde sunabilirdim ya da esitsizlikleri t
urev kullanarak cok daha kolay kantlayabilirdim.
Tam tersine en ilkel yontemlerle olabildigince derin sonuclar kantlamak iste-
dim. Tabii sebat edip kitab bitiren okur, yaptgmz karmask kantlar basitlestirebilecektir. Ne mutlu ona!
Bir ogrenci iki tehlikeye maruz kalabilir. Ya cok fazla kuramsal matematige
yonelip hesap yapmasn unutur, ya da tam tersine, hesaba kitaba cok fazla
onem verir ve kavramlarn derinligine vakf olamaz, kavramsal d
usu
nemez.
Gencliginde ikinci tehlikeye maruz kalms biri olarak ogrencilerimin boyle
yetismesini istemedim ve Istanbul

Bilgi Universitesinde
gereken onlemleri
aldm, ama bu sefer tam tersi oldu, bir fonksiyonun grafigini cizemeyen ya
ste bu kitap ogrencileri her iki
da cizmekten imtina eden ogrenciler yetisti. I
tehlikeye kars korumak icin yazlmstr. Bir matematikci gerektiginde hesap
yapabilmeli!
Bu kitab okumak amacyla eline alan ciddi matematik ogrencisi, teoremleri
once kendi kantlamaya calsmaldr, coz
uml
u ornekleri once kendi cozmelidir.
Sanlann aksine zaman kayb olmaz ve cok sey kazandrr. Bu onerim her matematik kitab icin gecerlidir. D
usu
nmekten kitap okuyamadg zaman ogrenci
arastrma yapmaya hazr demektir! Zaten bu y
uzden bircok kez, daha sonra
metinde kantlanacak olan teoremleri alstrma olarak koydum.
Kitabn bir iki yerinde pek pedagojik degeri olduguna inanmadgm hesaplamalar yapt
gmn farkndaym. Engelleyemedim. Daha dogru yaklasmlara
acgm. L
utfen kitapta buldugunuz fazlalklar, eksiklikleri, yanlslar, anlatm
bozukluklarn anesin@nesinvakfi.org adresine bildirin.
Kantlayamadgm esitsizliklerde hzr gibi imdadma yetisen Gorkem Ozkayaya, bu ders notlarn yazmam icin bana gereken ortam saglayan ve destegi
veren esim Ozlem

Beyarslana ve asistanlarm Asl Can Korkmaz ve C
igdem
Sahine, kitabn hazrlansnn cesitli kademelerinde yardmc olan ve daha da
olacak olan (!) Sonat S
uere sonsuz tesekk
urlerimi sunarm.
Herkese kolay gele.
Ali Nesin / NMK, 10 Ekim 2010 - 18 Eyl
ul 2011
Ksm I
Gercel Saylar

1. Gercel Saylar ve Ozellikleri
1.1
Gercel Saylarn Aksiyomlar
[N2]de, k
umeler kuramnn en basit aksiyomlarndan yola ckarak, gercel saylar k
umesi Ryi matematiksel olarak yaratmstk. Ayrca, adna 0 (sfr) ve
1 (bir) dedigimiz iki gercel sayya ozel onem vermis ve R k
umesi u
zerine, +
(toplama) ve (carpma) diye adlandrdgmz iki islemle birlikte bir de <
olarak simgeledigimiz bir tamsralama tanmlamstk. Yine ayn kitapta,
(R, +, , <, 0, 1)
yapsnn birtakm ozelliklerini kantlamstk. [N2]de kantlanms ozelliklerin
16sn birazdan sralayacagz. Bu kitapta, gercel saylar yapsnn [N2]de nasl
insa edildigini unutarak, sadece bu 16 ozellikten hareketle, yani gercel saylarn
sadece ve sadece bu ozelliklerini dogru varsayarak, matematiksel analizi gelistirecegiz; cu
nk
u bu kitapta analiz yaplacak ve analizde gercel saylarn nasl
yaratldklarndan ziyade ne olduklar onemlidir.
[N2]de kantlanms bu 16 onermeyi bu kitapta aksiyom olarak kabul etmenin psikolojik, pedagojik ya da matematiksel d
uzeyde hicbir sakncas yoktur.
Gercekten de bu 16 onerme, cocuklugumuzdan beri sezgilerimizle hissettigimiz
gercel saylarn oz
un
u olusturur. Dogru varsaylan bu 16 onermeden hareketle, gercel saylarn sezgilerimize gore dogru olmas gereken t
um ozellikleri
kantlanabilir.
Yani bu kitapta, [N2]de gercek anlamda ve somut olarak insa ettigimiz
R k
umesinin, 0 ve 1 elemanlarnn ve toplama ve carpma islemlerinin ve
< sralamasnn nasl tanmlandklarn unutup, gercel saylar, asagdaki 16
ozelligi saglayan matematiksel bir yap olarak kabul edebilirsiniz.
Asagdaki onermelerde ab ifadesi a b anlamna gelmektedir.
Rnin Aksiyomlar
T1. Her a, b, c icin, (a + b) + c = a + (b + c).
T2. Her a icin, a + 0 = 0 + a = a.
T3. Her a icin, a + b = b + a = 0 esitliklerini saglayan bir b vardr.
T4. Her a, b icin, a + b = b + a.

10
C
1. Her a, b ve c icin, (ab)c = a(bc).
C
2. Her a icin, a 1 = 1 a = a.
C
3. Her a = 0 icin, ab = ba = 1 esitliklerini saglayan bir b vardr.
C
4. Her a ve b icin, ab = ba.
SB. 0 = 1.
D. Her a, b ve c icin, a(b + c) = ab + ac.
O1. Hicbir a icin a < a olamaz.
O2. Her a, b ve c icin, a < b ve b < c ise a < c.
O3. Her a ve b icin, ya a < b ya a = b ya da b < a.
TO. Her a, b ve c icin, a < b ise a + c < b + c.
C
O. Her a, b ve c icin, a < b ve 0 < c ise ac < bc.
SUP. Bos olmayan u
stten snrl her altk
umenin bir en k
ucu
k u
stsnr vardr.
Bundan boyle bu onermelere aksiyom adn verecegiz. Bunlar matematigin degil, analizin aksiyomlar olarak kabul edilmelidirler. Daha dogru bir
ifadeyle, tek bir aksiyomumuz var, o da su: Bu 16 onermenin dogru oldugu bir
(R, +, , <, 0, 1)
yaps vardr.
Yukardaki onermelerin bir anlam kazanmas icin sunlar da eklemek lazm:
1. R bir k
umedir.
2. 0 ve 1, Rnin birer elemandr. 0a sfr, 1e bir denir.
3. + ve , R R kartezyen carpmndan Rye giden iki fonksiyondur.
Ama aksiyomlar yazarken, +(a, b) yerine cok daha alsk oldugumuz a + b
yazlmn kullandk. a + b yazlmn a art b diye okuyacagz. Benzer sekilde (a, b) yerine ab yazdk; bunu da a carp b diye okuyacagz. Gerekli
gord
ugu
m
uzde a b ya da a b yazlmlarna da basvuracagz.
4. <, Rnin ikili bir iliskisidir, yani < aslnda R R kartezyen carpmnn
bir altk
umesidir. (a, b) < yerine, daha alsk oldugumuz a < b yazlmn
tercih ettik. a < b ifadesi a, bden k
ucu
kt
ur diye okunur.
Dikkat ederseniz, toplama ve carpma u
zerine yukardaki aksiyomlar dsnda
hicbir sey bilmiyormusuz gibi davranyoruz. Orne

gin 2 diye bir eleman hen
uz
tanmlamadk. Bu eleman daha sonra 1 + 1 olarak tanmlayacagz. Soyut matematik iste boyle bir seydir.
Aksiyomlarn sonuncusu haric her biri Rnin elemanlarndan bahsetmektedir, yani ilk 15 aksiyomda soz edilen a, b ve c seyleri Rnin birer elemandr.
Sonuncu aksiyomda (SUP) ise R k
umesinin (
ustten snrl olan ama bosk
ume
olmayan) altk
umelerinden sozedilmektedir.
SUP aksiyomu dsndaki t
um aksiyomlarn kesirli saylar k
umesi Q icin de
gecerli olduklarna dikkatinizi cekeriz. Kesirli saylarla gercel saylarn arasndaki ayrmn, elemanlardan degil de altk
umelerden sozeden SUP aksiyomunda
sakl oldugunu gormek gerekir.
1.1. Gercel Saylarn Aksiyomlar
11
Baz Notlar. Yukarda sralanan aksiyomlar saglayan iki

(R, +, , <, 0R , 1R ) ve (S, +, , <, 0S , 1S )
yaps birbirine oylesine benzer ki, elemanlarnn adlar degisik olmasa aralarndaki fark anlamann olanag yoktur. Matematiksel deyisle, R ile S arasnda,
toplamaya, carpmaya ve sralamaya duyarl, yani her x, y R icin,
f (x + y) = f (x) + f (y),
f (xy) = f (x)f (y),
x < y f (x) < f (y)
onermelerini saglayan bir
f :RS
eslemesi vardr. G
unl
uk ifadeyle bu su demektir: Toplamaya, carpmaya ve
sralamaya dokunmadan Rnin x elemann atp yerine f (x) koyarsak aynen
S yapsn elde ederiz, yani R ile S yaplar arasnda, k
umelerin elemanlarnn
adlar dsnda - ki bunun da matematiksel ve d
usu
nsel acdan en k
ucu
k bir
onemi yoktur - en k
ucu
k bir ayrm yoktur. Bu durumda,
(R, +, , <, 0R , 1R ) (S, +, , <, 0R , 1R )
yazarz.
Bunu, gercekten (yani oz
unde, yani esasl bir bicimde) birbirinden degisik
iki gercel say sistemi yoktur diye ifade edebiliriz. Bu biricikligi SUP aksiyomuna borcluyuz. SUP aksiyomunu saglamayan yaplar icin boyle bir biriciklik
dogru olamaz. B
ut
un bunlar kitabn en sonundaki eklerde, ozellikle merakl
okurlar icin, Bol
um 24te kantlayacagz.
Sonuncu SUP aksiyomunun diger aksiyomlar kadar dogal olmadgna
dikkatinizi cekerim. Bir sonraki gozlem biraz da bu dedigimizle ilgili.
Matematiksel anlamda [N2]de insa ettigimiz ya da yukarda varlgn kabul ettigimiz gercel saylar yapsnn gercek d
unyayla (her ne demekse!) ya
da liselerde ogretilen say dogrusuyla ilgisi pek ack degil. Gercel saylar
bu kitapta fiziksel anlamda mesafe olarak tanmlamadk, tanmlayamazdk
da, cu
nk
u matematik yapyoruz ve matematik sadece ve sadece zihinsel bir
ugrastr. Gercel saylar yaps, matematiksel anlamda yukarda sraladgmz
ozellikleri saglayan bir yapdr. Tekrar etmekte yarar var: Boyle bir yapnn
varlg [N2]de kantlanmst. Bu kitapta matematiksel mantk dsnda sadece
bu ozellikleri veri olarak kabul edecegiz ve analizi gelistirecegiz. Analize merakl okur [N2]ye basvurmadan bu noktadan devam etmelidir.

12
Bu satrdan itibaren, b
ut
un kitap boyunca ger
cel saylar sistemi ya
da yaps, bir onceki bol
umdeki 16 onermeyi saglayan bir (R, +, , <, 0, 1)
altlsdr. Bu onermelere Rnin aksiyomlar diyecegiz. Tabii bunlar aslnda
aksiyom degildirler, [N2]de kantlanmslardr, ama bu kitapta bu onermelere
aksiyom muamelesi yapacagz.
Rnin elemanlarna ger
cel say diyecegiz.
Bu arada, [N2]de yaptklarmz yok saydgmzdan Rnin icinde kesirli
saylar k
umesi Qn
un ya da en azndan bir kopyasnn bulundugunu hen
uz bilmedigimizi de dikkatinizi cekerim. Gelecek bol
umde Rnin icindeki Qy
u bulacagz.
Bu bol
umde gercel say sisteminin en basit ozelliklerini kantlayacagz. Kantlarda SUP aksiyomunu sadece en sonda kullanacagz. SUP dsndaki aksiyomlarn saglandg yaplara sral cisim denir. Demek ki hemen asagda
kantlayacagmz onermeler sadece Rde degil, t
um sral cisimlerde dogrudur.
1.2
Toplamann Ozellikleri
A. T1 ve T4
un anlam. T1, saylar toplarken paranteze gerek olmadgn
soyl
uyor. Orne
gin,
(a + b) + c ve a + (b + c)
yerine a + b + c yazabiliriz. Ayn bicimde,
(a + b) + (c + d) ve (a + (b + c)) + d
yerine a + b + c + d yazabiliriz. T4 de toplama yaparken sralamann onemli
olmadgn soyl
uyor. Orne
gin, a + b + c + d yerine b + d + c + a yazabiliriz. T1e
birle
sme
ozelli
gi , T4e de de
gi
sme
ozelli
gi ad verilir.
B. 0n biricikli
gi. T2 ozelligini saglayan 0 elemannn biricik oldugunu ka
ntlayalm: 0 eleman da aynen 0 gibi T2 ozelligini saglasn, hatta bu ozelligin
sadece yarsn saglasn, diyelim her a R icin, a + 0 = a olsun. Ozel

bir
durum olarak, a = 0 icin 0 + 0 = 0 elde ederiz; o zaman,

T2
0 = 0 + 0 = 0
olur.
C. Toplamsal Ters. S
imdi, verilmis bir a R icin T3 ozelligini, hatta T3
un
sadece yarsn saglayan bnin biricikligini kantlayabiliriz:
a + b = b + a = 0 ve a + c = 0
olsun; o zaman,
T2
T1
T2
b = b + 0 = b + (a + c) = (b + a) + c = 0 + c = c.

1.2. Toplamann Ozellikleri
13
Demek ki b = c. Yani verilmis bir a icin T3

u saglayan b biricik. Benzer sekilde
c + a = 0 ise de c = b esitligi kantlanabilir. Tabii a degistikce T3 esitligini
saglayan b de degisir, ama verilmis bir a icin T3 ozelligini saglayan b biriciktir,
bir ikincisi daha yoktur. O zaman bye ozel bir ad verebiliriz: bye ann toplamsal tersi denir ve b yerine a yazlr ve bu eleman eksi a diye okunur.
Elbette,
(1)
(a) + a = a + (a) = 0
esitligi saglanr ve a bu esitliklerin birini saglayan yegane elemandr, yani,

b = a a + b = 0 b + a = 0.
Ayrca, 0 + 0 = 0 oldugundan, 0 = 0 olur.
D. C
karma. a + (b) yerine a b yazlr ve bu isleme
ckarma denir.
a b
ifadesi (a) b anlamna gelir:
a b = (a) b = (a) + (b).
a + b ifadesi de (a) + b anlamna gelir. Tahmin edilen
(a + b) = a b ve (a b) = b a
gibi esitlikleri kantlamak zor degildir. Birincisini kantlayalm misal olarak:
(a + b) + (a b) = a + b + (a) + (b)
= (a + (a)) + (b + (b)) = 0 + 0 = 0,
ve bundan ve (C)den istenen esitlik ckar. Demek ki a b, a + b saysnn
toplamsal tersidir.
E. Sadelestirme. Rde toplamaya gore sadelestirme de yaplabilir, yani
a+c=b+c
ise, a = b olur. Nitekim,
a = a + 0 = a + (c + (c)) = (a + c) + (c)
= (b + c) + (c) = b + (c + (c)) = b + 0 = b.
Tabii, T4 sayesinde, sadece sagdan degil, soldan da sadelestirme yaplabilir.
Eger a + b = a ise a + b = a = a + 0 olur ve buradan sadelestirerek b = 0
buluruz.

14
F. Tersin Tersi. (1) esitliginde a yerine a alrsak,

((a)) + (a) = 0
buluruz. Demek ki
((a)) + (a) = 0 = a + (a)
ve sagdaki alar sadelestirerek
a = (a)
elde ederiz. Ozetle,

ann tersinin tersi adr. Bunu soyle de gorebiliriz; T3te a
ve bnin simetrik rolleri oldugundan b, ann tersiyse a da bnin tersi olur, yani
ann tersinin tersi adr, yani
(a) = a
olur.
G. a + b = c esitliginden kolaylkla a = c b ve b = c a esitlikleri ckar.
Bundan boyle toplamayla ilgili t
um bu bilgileri ve kimbilir belki de kantlamay unuttugumuz baska esitlikleri de ozg
urce kullanacagz.
1.3
C
arpmann Ozellikleri
H. C
1 ve C
4
un anlam. C
1, carpma islemi icin paranteze gerek olmadgn
soyl
uyor. C
4 de elemanlar carparken sralamann onemli olmadgn soyl
uyor.
Orne
gin, ((ab)c)d yerine bdca yazabiliriz.
C
1e (carpma icin) birle
sme
ozelli
gi , C
4e (carpma icin) de
gi
sme
ozelli
gi denir.
I. 1in Biricikli
gi. Aynen toplamadaki gibi, C
2 ozelligini saglayan 1 elemannn biricik oldugunu kantlayalm: 1 eleman da C
2 ozelligini saglasn,
yani her a R icin, a1 = a olsun. Bunun ozel bir durumu olarak, a = 1 icin
1 1 = 1 elde ederiz. Demek ki,
C
2
1 = 1 1 = 1
olur.
J. 0la C
arpma. Her a icin a0 = 0 olur, cu
nk
u,
D
a0 + 0 = a0 = a(0 + 0) = a0 + a0
ve sadelestirerek ((E)nin son paragraf) a0 = 0 buluruz.

1.3. C
arpmann Ozellikleri
15
Bundan ve SBden, C
3 ozelliginde neden a elemannn 0dan degisik olmas
gerektigi anlaslr. C
u
nk
u bir b R eleman icin 0b = 1 olsayd, 0 = 0b = 1
olurdu; dolaysyla her x R icin
x = 1x = 0x = 0
olurdu, yani R = {0} olurdu; pek arzuladgmz bir sonuc oldugu soylenemez!
K. C
arpmsal Tersin Biricikli
gi. Verilmis bir 0 = a R icin C
3 ozelligini
saglayan b elemannn da biricikligini kantlayabiliriz:
ab = ba = ac = 1
olsun; simdi,
C
2
C
1
C
4
b = b 1 = b(ac) = (ba)c = 1 c = c.
Demek ki b = c, ve b gercekten biricikmis. bye ann
carpmsal tersi denir.
1
1
ann carpmsal tersi a , 1/a ya da a olarak gosterilir. Elbette,
a1 a = aa1 = 1
(2)
esitligi saglanr ve a1 bu esitliklerin birini saglayan yegane elemandr.

(J)den dolay a1 , 0 olamaz, cu
nk
u aksi halde, 1 = aa1 = a0 = 0 olur ve
bu da SB ile celisir.
Son olarak 1 1 = 1 oldugundan, 11 = 1 olur.
L. B
olme. xy 1 yerine kimileyin x/y ya da
dan dolay
x
y
x1 = 1/x =
1
x
yazlr. Bu yazlm anlasmasn-
esitlikleri gecerlidir.
x
x 1
1 x
1 1
= = =x
yz
y z
y z
z y
gibi tahmin edilen cesitli esitlikleri kantlamak zor degildir.
M. Sadelestirme. Eger ac = bc ve c = 0 ise, a = b olur. Nitekim,
a = a1 = a(cc1 ) = (ac)c1 = (bc)c1 = b(cc1 ) = b1 = b.
N. Tersin Tersi. a = 0 olsun. (K)nn ikinci paragrafna gore a1 = 0. Demek
ki a1 elemannn tersini de alabiliriz. (2) denkleminde a yerine a1 alrsak,
a1 (a1 )1 = 1 buluruz. Demek ki a1 (a1 )1 = 1 = a1 a. Sadelestirerek,
(a1 )1 = a

16
buluruz. a1 yerine 1/a yazlm tercih edilirse, bu esitlik,

1
=a
1/a
seklini alr.
O. Eger ab = c ve b = 0 ise, a = cb1 olur. Bunun kant kolaydr ve okura
braklmstr.
P. Her a icin, a = (1)a, cu
nk
u,
0 = 0a = (1 + (1))a = 1a + (1)a = a + (1)a
ve (C)ye gore (toplamsal tersin biricikligi),
a = (1)a
(3)
olur. Ozel
bir durum olarak
(1)(1) = (1) = 1
bulunur. Ayrca (3)ten
(4)
(xy) = x(y) = (x)y
esitliklerinin kant kolaydr, mesela (xy) = (1)(xy) = ((1)x)y = (x)y.

(4) esitliklerinden dolay (xy) yerine, daha ksa olarak xy yazlr.
Q. Her a icin, (a)2 = a2 olur. (Burada x2 = xx anlamna geliyor.) Bu da
(P)den ckar:
(a)2 = (a)(a) = (1)a(1)a = ((1)(1))aa
= ((1))aa = 1aa = aa = a2 .
R. Eger ab = 0 ise ya a = 0 ya da b = 0 olur; nitekim eger b = 0 ise
a = a1 = a(bb1 ) = (ab)b1 = 0b1 = 0
olur.
1.4
Sralamann Ozellikleri
Yukardaki kantlarda hic sralamay kullanmadk. Simdi sralamayla ilgili ozellikleri kantlayalm. Bilinmesi gerektigi gibi, x y onermesi
x < y ya da x = y
anlamna gelir. x > y ve x y yazlmlarnn anlamlarn okur tahmin ediyordur.

1.4. Sralamann Ozellikleri
17
Eger x ve y iki gercel sayysa, max{x, y} says x ve y saylarnn en b

uy
ugu
,
yani maksimumu anlamna gelir:
{
x eger x y ise
max{x, y} =
y e
ger y x ise
O3ten dolay max iyi tanmlanmstr. max elbette maximumun ksaltlmsdr.
min{x, y} ise
{
y e
ger x y ise
min{x, y} =
x e
ger y x ise
anlamna gelir.
Alstrmalar
1.1. Her x, y R icin max{x, y} + min{x, y} = x + y esitli
gini kantlayn.
1.2. Her x, y, z R icin max{max{x, y}, z} = max{x, max{y, z}} esitli
gini kantlayn. Benzer esitli
gi max yerine min icin kantlayn.
1.3. Yukardaki alstrmadan hareketle, e
ger = A R sonlu bir altk
umeyse max A ve
min A elemanlarn A k
umesinin eleman says u
zerine t
umevarmla tanmlayn.
Eger 0 x ise xe pozitif diyecegiz. (Genelde bu tanm 0 < x kosulunu

saglayan x elemanlar icin kullanlr, ama biz oyle yapmayacagz.) Eger 0 < x
ise xe mutlak pozitif diyecegiz. Negatif ve mutlak negatif in anlamlarn
okur tahmin ediyordur.
S. Eger a < b ise b < a olur. Bunu kantlamak icin a < b esitsizliginin her
iki tarafna ab eklemek yeterli. Dolaysyla 0 < a esitsizligi, ancak ve ancak
a < 0 ise dogrudur; yani a pozitiftir ancak ve ancak a negatifse. Demek ki
negatif saylar, pozitif saylarn toplamsal tersleridir.
T. Pozitif Elemanlar. Pozitif gercel saylar k
umesi toplama ve carpma altnda kapaldr. C
arpma altnda kapal olduklarn kantlamak cok kolay, bu
hemen C
Odan ckyor: 0 < a ve 0 < b ise, 0 = 0 0 < ab olur; ve eger a ya
da b = 0 ise ab = 0 0. Toplamaya gecelim. 0 < a ve 0 < b olsun. O zaman,
TOya gore,
0 = 0 + 0 < a + 0 < a + b.
a ya da bnin 0a esit oldugu durumlar da bariz.
negatif saynn carpm pozitiftir ve negatif bir sayyla pozitif bir saynn
U. Iki
carpm negatiftir. Ikinci

onermeyi kantlayalm. Eger
0 < x ve y < 0
ise, o zaman (S)ye gore 0 < y olur, dolaysyla (P)ye gore,
0 < x(y) = xy ve xy < 0.

18
Bundan karelerin (ve karelerin toplamlarnn) negatif olamayacaklar ckar.

Nitekim, eger 0 a ise (T)ye gore 0 a2 ve eger a 0 ise, o zaman (S)ye
gore 0 a ve yukarda kantladgmza gore, (Q)den dolay, 0 (a)2 = a2
bulunur.
a yerine 1 koyarsak, 0 12 = 1 olur. Dolaysyla 1 < 0.
V. Pozitif elemanlar k
umesi ckarma altnda kapal degildir elbet ama bolme
altnda kapaldr. Nitekim 0 < a olsun. O zaman 0 = 1/a olur ve eger 1/a < 0
olsayd 1 = a(1/a) < 0 olurdu ki bu da (U)nun en sonunda kantladgmz
0 < 1 esitsizligiyle celisirdi. Demek ki 1/a > 0.
Dolaysyla, a, b > 0 ise a/b = a(1/b) > 0 olur.
W. 0 < 1 esitsizligi (U)nun son satrnda kantlandgna gore, her iki tarafa
da 1 ekleyerek 1 < 2 elde ederiz. (2yi 1 + 1 olarak tanmlyoruz.) Demek
ki, 0 < 1 < 2 ve dolaysyla 0 < 2 ve 2 = 0. Buradan 2nin Rde bir tersi
oldugu ckar: 1/2. Eger 1 < 2 esitsizli
ginin iki tarafna 1 eklersek 2 < 3 elde
ederiz. (3
u 2 + 1 olarak tanmlyoruz.) Boylece, 0 < 1 < 2 < 3 elde ederiz
ve 3 = 0 olur. Bunu boyle devam edebiliriz. (Hen
uz dogal saylardan ve dogal
saylar k
umesinden sozetmedigimize dikkatinizi cekerim. Rnin icinde Nnin bir
kopyasnn oldugunu bir sonraki bol
umde kantlayacagz.)
saynn aritmetik ortalamas bu iki saynn arasndaX. Orta Nokta. Iki
dr, yani x < y ise,
x+y
<y
x<
2
olur. Kant okura brakyoruz.
ste birkac aralk
Aral
gn tanmn okur ilkogretim yllarndan biliyordur. I
ornegi:
(a, b) = {x R : a < x < b},
[a, b) = {x R : a x < b},
[a, b] = {x R : a x b},
(, b) = {x R : x < b},
[a, ) = {x R : a x},
(a, ) = {x R : a < x},
R0 = [0, ) = {x R : 0 x},
R>0 = (0, ) = {x R : 0 < x},
R = (, ).
Diger aralklarn tanmn okura brakyoruz. R, [a, b], (, b] ve [a, ) t
ur
unden aralklara kapal aralk ve R, (a, b), (, b) ve (a, ) t
ur
unden aralklara
a
ck aralk ad verilir. R ve hem ack hem kapal aralklardr ve baska da
hem ack hem kapal aralk yoktur.

1.4. Sralamann Ozellikleri
19
Ornekler
1.4. (U) maddesinde karelerin negatif olamayacaklarn g
ord
uk. Demek ki her x, y R icin
(x y)2 0 olur. Ama (x y)2 = x2 2xy + y 2 oldu
gundan (neden!)
xy
x2 + y 2
2
olur.
1.5. a0 , . . . , an1 0 ise
(a0 + + an1 )2 n(a20 + + a2n1 )
olur.
Kant: (a0 + + an1 )2 terimini act
gmzda ai aj carpmlarn toplarz. E
ger ai aj ve
aj ai carpmlarn ayr ayr sayarsak bunlardan tam n2 tane vardr. Bu ai aj carpmlarn
j i mod n de
gerine g
ore, her biri n carpm iceren n farkl snfa ayralm ve k =
0, 1, . . . , n 1 icin su tanm yapalm:
tk =
ai aj .
ji k
mod n
Daha ack yazmak gerekirse,

tk = a0 ak + + ank1 an1 + ank a0 + + an ak .
B
oylece
(a0 + + an1 )2 =
n1
tk
k=0
elde ederiz. tk y u
stten snrlamak icin bir
onceki
ornekte kantlad
gmz

2 + 2
2
esitsizli
gini kullanalm:
tk =
ji k
elde ederiz. Buradan.
ji k
mod n
ckar ve istedi
gimiz kantlanr.
ai aj
tk n
mod n
a2i + a2j
2
a2i
Alstrmalar
1.6. Bir I R altk
umesinin su
ozelli
gi olsun: Her x, z I ve her y R icin, e
ger x < y < z
ise y I. Inn bir aralk oldu
gunu g
osterin. R icin do
gru olan bu
ozelli
gin Q icin yanls
oldu
gunu kantlayn. (Ipucu:
Aral
gn tanm gere
gi, Q sral halkasnn bir aral
gnn uc
noktalar da Qda olmaldr.)
1.7. a bir gercel say olsun. E
ger her b > 0 gercel says icin a b oluyorsa a 0 esitsizli
gini
g
osterin.
1.8. a ve b iki gercel say olsun. E
ger her c > b icin a c oluyorsa, a b esitli
gini g
osterin.

20
1.5
Mutlak De
ger ve Mesafe
Bir x R icin, xin mutlak de

geri denilen |x| R says soyle tanmlanr:
|x| = max{x, x},
yani x ve xten en b
uy
ugu
n
u seciyoruz. Mutlak degerin su onemli ozellikleri
vardr:
Onsav
1.1. Her x, y R icin,
i. |x| 0,
ii. |x| = 0 x = 0,
iii. |x| = | x|,
iv. x 0 ise |x| = x olur ve x 0 ise |x| = x olur,
v. |xy| = |x||y|,
vi. |y| x x y x,
vii. |x| x |x|,
cgen esitsizli
viii. U
g i. |x + y| |x| + |y|,

ix. |x y| |x| |y|,
x. |y a| < x a x < y < a + x.
Kant: i. x ve x saylarnn ikisi birden mutlak negatif olamaz. |x|, tanm
geregi x ve x saylarndan hangisi pozitifse ona esittir. Demek ki |x| 0.
ii. Eger x = 0 ise |x| = |0| = max{0, 0} = max{0, 0} = 0 ve boylece ()
ksm gosterilmis olur. Aksi istikamette: |x| = 0 olsun. Demek ki
0 = |x| = max{x, x}.
Dolaysyla,
max{x, x} x ve max{x, x} x
oldugundan,
0 x ve 0 x
olur. Yani 0 x ve x 0. Bu da x = 0 demektir.
iii. Bariz.
iv. Eger x 0 ise, x 0 olur; dolaysyla x x ve |x| = max{x, x} =
x olur. Eger x 0 ise, x 0 olur; yani x x ve |x| = max{x, x} = x
olur.
v. Gerekirse x yerine x ve y yerine y alarak, (iii)ten dolay, x ve ynin
negatif olmadklarn varsayabiliriz. O zaman xy de negatif degildir ve (iv)ten
dolay, |xy| = xy = |x||y| elde ederiz.
vi. |y| x ise, max{y, y} = |y| x olur. Demek ki, y x ve y x.
Buradan y x ve y x ckar. Sonuc: x y x.
ve Mesafe
1.5. Mutlak Deger
21
Simdi diger istikameti kantlayalm. x y x olsun. O zaman y x ve

y x. Yani |y| = max{y, y} x.
vii. x max{x, x} = |x|. Ayn nedenden x |x|, yani |x| x.
viii. (vi)ya gore, |x||y| x+y |x|+|y| esitsizliklerini kantlamalyz.
Bunlar da (vii)den ckar.
ix. (viii) ve (iii)ten,
|x| = |x y + y| |x y| + |y|
ckar. Demek ki
|x| |y| |x y|.
Benzer bicimde |y| |x| |y x|, yani
|x y| |x| |y|.
Bu iki esitsizlik
|x y| |x| |y| |x y|
demektir ve (vi)dan
||x| |y|| |x y|
ckar.
x. (vi)dan ckar.
Daha ileri analizde cok onemli olacak olan bir kavramn temellerini atalm.
x ve y gercel says arasndaki mesafeyi
Iki
d(x, y) = |x y|
olarak tanmlayalm. Mesafenin su onemli ozellikleri vardr:
Onsav
1.2. Her x, y, z R icin,
i. d(x, y) R0 .
ii. d(x, y) = 0 x = y.
iii. d(x, y) = d(y, x).
iv. d(x, y) d(x, z) + d(z, y).
Kant: Mesafenin tanmndan ve srasyla Onsav

1.1.i, ii, iii ve viiiden dog
rudan ckar. U
cgen e
sitsizli
gi ad verilen sonuncusunun kantn yazmakta
fayda olabilir: a = x z ve b = z y olsun. O zaman,
d(x, y) = |x y| = |a + b| |a| + |b| = |x z| + |z y| = d(x, z) + d(z, y)
olur. Onsav
kantlanmstr.
Onsav
1.2yi g
undelik dille yorumlayalm:

22
nokta arasndaki mesafe negatif bir say olamaz.

i. Iki
nokta arasndaki mesafe, ancak ve ancak noktalar caksyorsa (ayii. Iki
nysa) 0 olabilir.
iii. Bir noktann ikinci bir noktaya mesafesi, ikinci noktann birinci noktaya
mesafesine esittir. (Tek yonl
u yollar y
uz
unden modern trafikte bu ozellik dogru
olmayabilir.)
iv. Bir noktann ikinci bir noktaya mesafesi u
cu
nc
u bir noktadan (yani
zden) gecerek ksalamaz.
Notlar 1. Ola ki baz herkesin bildi
gi
ozellikleri kantlamay unutmus olabiliriz. Kantla
may unuttuklarmz okura alstrma olarak brakyoruz. Orne
gin,
0 a b ve 0 c d ise ac bd
o
nermesini kantlamadk. Okur, bu ve buna benzer kantlanmams ama kantlamas kolay
gibi g
or
unen
onermelere rastlarsa kantlasn. Her seyin aksiyomlardan ckmas gerekir. Genel
kural olarak, elemanlarla ilgili
onermelerin kant, altk
umeler ve fonksiyonlarla ilgili
onermelerin kantndan cok daha kolaydr.
2. Son aksiyom olan (SUP) dsndaki aksiyomlarn uzun uzadya acklamalara ihtiyaclar yok.
S
imdi ksaca bu aksiyomlarla ilgili birkac tanm verelim. Bu tanmlar bu ve sonraki analiz
ciltlerimizde ender de olsa kullanaca
gz.
T1, T2, T3 aksiyomlarn sa
glayan bir (R, +, 0) yapsna grup ad verilir. Bir grup ayrca
T4
u de sa
glyorsa, adna de
gi
smeli grup denir. Bu yaplara daha ziyade cebirde rastlanr
ve bu notlarda pek s
oz
un
u etmeyece
giz.
O1 ve O2yi sa
glayan bir (R, <) yapsna yarsralama ad verilir. E
ger yarsralama
ayrca O3
u de sa
glyorsa, o zaman yapya tamsralama ad verilir. [N3]te sralamalardan
uzun uzadya s
ozetmistik.
E
ger de
gismeli bir grup ayn zamanda tamsralysa ve ayrca TOyu sa
glyorsa, o zaman
bu yapya sral de
gi
smeli grup ad verilir.
T1den Dye kadar olan aksiyomlar sa
glayan bir yapya cisim denir. E
ger cisimde TO
ve C
Oyu sa
glayan bir sralama varsa, o zaman bu yapya sral cisim ad verilir. Cisimler
de cebirin calsma alanna girerler.
Belki C
3 dsnda, T1den Dye kadar olan aksiyomlar sa
glayan bir yapya de
gi
smeli
halka denir. Biz de
gismeli halka yerine ksaca halka diyece
giz. E
ger halkada TO ve C
Oyu
sa
glayan bir sralama varsa, o zaman bu yapya sral halka ad verilir.
Alstrmalar
1.9. E
ger 0 a b ve 0 c d ise ac bd esitsizli
gini kantlayn.
1.10. E
ger a x b ise |x| max{|a|, |b|} esitsizli
gini kantlayn.
1.11. f, g R[X] polinomlar icin |x| = f (x)/g(x) olarak yazlamayaca
gn kantlayn. (f ve g
polinomlar icin f /g biciminde yazlan fonksiyonlara rasyonel fonksiyon ad verilir.)
Ipucu
f (X) Xg(X) polinomunun kac k
ok
u vardr?
1.6
SUP Aksiyomu
Bizim icin hayati onem tasyacak olan ama bu bol

umde bu ana dek hic soz
un
u etmedigimiz (SUP) aksiyomunu biraz acalm. (R, <) bir tamsralama olsun,
yani O1, O2, O3 aksiyomlarn saglasn. Ayrca A R herhangi bir altk
ume
1.6. SUP Aksiyomu
23
ve s R olsun. Eger her a A icin a s oluyorsa, sye Ann u

stsnr denir.
Orne
gin 1 ve 2 saylar (0, 1) ve (0, 1] aralklarnn u
stsnrlardr. Ama 1, 2den
daha k
ucu
kt
ur. En k
ucu
k u
stsnra en k
u
cu
k u
stsnr denir. 1 says (0, 1)
ve (0, 1] aralklarnn en k
ucu
k u
stsnrdr.
Orne
gin R = R ise ve sralama bu bol
umdeki sralamaysa o zaman Rnin
u
stsnr yoktur cu
nk
u her r R icin r + 1, rden daha b
uy
uk bir elemandr,
u
stsnr olmayan Rnin elbette en k
ucu
k u
stsnr da olamaz.
Ustsnr
olan k
umelere u
stten snrl k
umeler denir. Altsnr , alttan
snrl k
ume ve en b
uy
uk altsnr kavramlar benzer sekilde tanmlanr.
Ann en k
ucu
k u
stsnr, oldugunda elbet, biriciktir ve sup A olarak yazlr. En
b
uy
uk altsnr inf A olarak yazlr. Her gercel say bosk
umenin bir u
stsnrdr,
dolaysyla bosk
umenin de en k
ucu
k u
stsnr yoktur.
sup A = s esitligi icin,
i. Her a A icin a s, ve
ii. Her > 0 icin, s < a esitsizligini saglayan bir a A says vardr
kosullar gerek ve yeter kosullardr. Nitekim birinci kosul snin Ann bir u
stsnr oldugunu soyl
uyor; ikincisi ise sden k
ucu
k hicbir saynn Ann u
stsnr
olamayacagn soyl
uyor, yani snin en k
ucu
k u
stsnr oldugunu soyl
uyor.
sup A, oldugunda Ann bir eleman olabilir de olmayabilir de. Mesela
sup(0, 1) = sup[0, 1] = 1, ama 1 birinci k
umede olmamasna karsn ikinci
k
umede. sup A A oldugunda, sup A yerine max A yazlr ve bu durumda
sup Aya, yani max Aya Ann maksimum eleman ad verilir. Ann minimum eleman (oldugunda) min A benzer sekilde tanmlanr.
Alstrmalar
1.12. Gercel saylar k
umesinin bos olmayan ve alttan snrl bir X altk
umesinin en b
uy
uk
altsnrnn oldu
gunu kantlayn. Bu altsnra inf X ad verilir. inf X = sup(X)
esitli
gini kantlayn.
1.13. E
ger X R ve c > 0 ise,
sup(cX) = c sup X ve inf(cX) = c inf X
esitliklerini kantlayn. (sup X ve inf X varsa elbette.) E
ger c < 0 ise,
sup(cX) = c inf X ve inf(cX) = c sup X
esitliklerini kantlayn.
1.14. X, Y R olsun. Her x X icin, x y esitsizli
gini sa
glayan bir y Y olsun. sup Y
varsa sup Xin de oldu
gunu ve sup X sup Y esitsizli
gini kantlayn.
1.15. X, Y R bos olmayan iki altk
ume olsun. Her x X ve her y Y icin x y esitsizli
gi
sa
glanyorsa, sup X ve inf Y nin oldu
gunu ve sup X inf Y esitsizli
gini kantlayn.
1.16. X R u
stten snrl ve bos olmayan bir altk
ume olsun. Y , Xin u
stsnrlarndan olusan
k
ume olsun. sup X = inf Y esitli
gini kantlayn. inf Y Y oldu
gunu kantlayn; bir baska
deyisle sup A = min A olur.

24
1.17. X, Y R bos olmayan ve u

stten snrl iki altk
ume olsun.
X + Y = {x + y : x X, y Y }
olsun. sup(X + Y )nin oldu
gunu ve sup(X + Y ) = sup X + sup Y esitli
gini kantlayn.
>0
1.18. X, Y R bos olmayan ve u
stten snrl iki altk
ume olsun.
XY = {xy : x X, y Y }
olsun. sup(XY )nin oldu
gunu ve sup(XY ) = (sup X)(sup Y ) esitli
gini kantlayn. Ayn
sey Rnin herhangi iki snrl altk
umesi icin gecerli midir?
1.19. I R olsun. E
ger her a, b I eleman icin, (a, b) I icindeli
gi do
gruysa, o zaman Inn
bir aralk oldu
gunu kantlayn. I snrlysa uc noktalarnn inf X ve sup X oldu
gunu
g
osterin. (Ileride
u
stten snrsz bir k
ume icin sup X = ve alttan snrsz bir k
ume
icin inf X = tanmlarn yapaca
gz ve bu dedi
gimiz, bir anlamda, her zaman do
gru
olacak.) Her aral
gn bu
ozelli
gi oldu
gunu g
osterin.
2. Rnin icindeki N, Z ve Q
Bu bol
umde Rnin icindeki dogal saylar k
umesi Nyi, tamsaylar k
umesi Zyi
ve kesirli saylar k
umesi Qy
u kesfedip basat ozelliklerini kantlayacagz. Bu
bol
um
u okurken, tanmlayacagmz bu N, Z ve Q k
umeleri hakknda sanki
hicbir sey bilmiyormus gibi davrann ama bir yandan da bu k
umelerle cocuklugunuzdan beri asina oldugunuzu unutmayn!
2.1
Do
gal Saylar
Gercel saylar k
umesi Rnin, 0 iceren ve icerdigi her x says icin x + 1
saysn da iceren altk
umelerini ele alalm. Bu t
ur altk
umelere t
umevarmsal
altk
ume diyelim. Demek ki bir A R k
umesinin t
umevarmsal olmas icin
iki kosul gerekiyor:
1. 0 A,
2. Eger x A ise x + 1 A.
Rnin kendisi elbette t
umevarmsal bir k
umedir. Negatif olmayan gercel
0
saylar k
umesi R da bir baska t
umevarmsal k
ume ornegidir. Her r < 0 icin
[r, ) ve (r, ) aralklar t
umevarmsal k
umelerdir.
{1} R0 , {0} [1, ) ve {0, 1, 2} (3/2, )
k
umeleri de t
umevarmsaldr.
Biraz d
usu
n
unce, varlgn kantlayacagmz N k
umesinin (eger varsa tabii!) Rnin en k
ucu
k t
umevarmsal altk
umesi olmas gerektigi anlaslr, ne de
olsa ta ilkokuldan beri bildigimiz u
zere N k
umesi 0 icerir ve 1 ile toplama altnda kapaldr ve bu iki ozelligi saglayan Nden daha k
ucu
k bir k
ume
yoktur. Dolaysyla once Rnin en k
ucu
k t
umevarmsal altk
umesinin varlgn
kantlamalyz ve daha sonra Nyi bu en k
ucu
k t
umevarmsal k
ume olarak
tanmlamalyz.
Oldukca basit ama cok parlak olan genel fikri ackladktan sonra en k
ucu
k
t
umevarmsal k
umenin varlgn kantlayalm.
t
Iki
umevarmsal k
umenin kesisimi de t
umevarmsaldr. Nitekim eger A
ve B iki t
umevarmsal k
umeyse, her ikisi de 0 icerdiginden, kesisimleri olan
26
A B k
umesi de 0 icerir. Ayrca, eger bir x says A B kesisimindeyse, o
zaman x hem Ada hem de Bdedir; her iki k
ume de t
umevarmsal oldugundan
x + 1 de her iki k
umededir; demek ki x + 1 de kesisimdedir.
Sadece iki t
umevarmsal k
umenin degil, elemanlar t
umevarmsal k
umeler
olan bir k
umenin elemanlarnn kesisimi de t
umevarmsaldr. Yani eger T ,
t
umevarmsal k
umeler iceren bir k
umeyse, o zaman,
T =
A
AT
k
umesi de t
umevarmsaldr. Bunun kant da ayn: Her A T icin, 0 A
oldugundan, 0 kesisimdedir. Simdi kesisimden herhangi bir x says alalm.
Her A T i
cin, x A ve A t
umevarmsal oldugundan, x + 1 A olur. Demek
ki x + 1 de AT A kesisimindedir.
Simdi Rnin t
um t
umevarmsal altk
umelerini kesistirelim ve kesisimin adna do
gal saylar k
umesi diyelim ve bu k
umeyi N simgesiyle gosterelim.
Nnin t
umevarmsal bir k
ume oldugunu gord
uk. T
um t
umevarmsal altk
umelerin kesisimi oldugundan ve t
umevarmsal oldugundan, N, Rnin en k
ucu
k
t
umevarmsal altk
umesidir, yani N, Rnin her t
umevarmsal altk
umesinin altk
umesidir. B
ut
un bunlar ozetleyelim:
Teorem 2.1. i. 0 N.
ii. n N ise n + 1 N.
iii. N, yukardaki iki
ozelligi saglayan Nnin en k
ucu
k altk
umesidir, yani eger
A, Nnin bir altk
umesiyse ve 0 A ise ve her n A icin n + 1 A ise A = N
olur.
ikisi Nnin t
cu
Kant: Ilk
umevarmsal oldugundan ckyor. U
nc
u onermedeki
A k
umesi varsayma gore t
umevarmsal bir k
ume. Ama N t
um t
umevarmsal
k
umelerin altk
umesi. Demek ki N A, yani A = N.

Bu teoremin son maddesinin t
umevarmla kant ilkesi olduguna dikkatinizi cekerim. Bu konuyu [N1, N2]de ayrntlaryla isledigimizden u
st
unde
fazla durmuyoruz. Gene de ilkeyi yazalm:
Saylar
2.1. Dogal
27
Teorem 2.2 (T
umevarm Ilkesi
I). Eger (dogal ya da gercel ) saylarla ilgili
bir
onerme 0 dogal says icin dogruysa ve, her n dogal says icin, n icin
dogru oldugunda n + 1 icin de dogru oluyorsa, o zaman o
onerme her n dogal
says icin dogrudur.
Beklenildigi u
zere dogal saylarda toplama ve carpma yapabiliriz. Bunu
t
umevarm ilkesini kullanarak kantlayalm.
Teorem 2.3. N, toplama ve carpma altnda kapaldr.
Kant: x + (y + 1) = (x + y) + 1 ve x(y + 1) = xy + x esitlikleri kullanlarak
istenenler t
umevarmla kolaylkla kantlanr. Ornek
olarak Nnin toplama altnda kapal oldugunu kantlayalm.
A = {y N : N + y N}
olsun. Elbette 0 A. Simdi y A olsun. y + 1in de Ada oldugunu kantlayalm. Nden herhangi bir x alalm. O zaman y, Ada oldugundan, x + y eleman
Ndedir. Bundan ve Nnin tanmndan (x + y) + 1 N ckar. Ama
x + (y + 1) = (x + y) + 1
esitligi dogru. Demek ki x + (y + 1) N. Her x N icin, x + (y + 1) N
onermesini kantladk, yani y+1in Ada oldugunu kantladk. Demek ki A = N
ve N toplama altnda kapal.

Yukarda kantladklarmzdan kolaylkla, (N, +, , 0, 1) yapsnn Peano
aksiyomlarn sagladg ckar (Peano aksiyomlar icin bkz. [N2]).
Alstrmalar
2.1. Her a, b 0 icin, (a + b)n an + bn esitsizli
gini t
umevarmla kantlayn. (Binom aclm
daha kolay bir kant verir.)
2.2. E
ger s > 1 ise, her n do
gal says icin (1 + s)n 1 + ns esitsizli
gini t
umevarmla
kantlayn. (E
ger s 0 ise t
umevarma gerek yok, esitsizlik binom aclmndan hemen
kantlanr,
ote yandan binom aclmn kantlamak icin t
umevarma ihtiyac vardr.) Bu
esitsizli
gi cok basit bicimde so
yle genellestirebiliriz: E
ger s1 , . . . , sn 1 ise ve hepsi
pozitif ya da hepsi negatifse,
(1 + s1 ) (1 + sn ) 1 + s1 + + sn
olur.
2.3. Asa
gdaki esitlikleri t
umevarmla kantlayn.
1 + 2 + + n
1 2 + 22 + + n 2
1 3 + 23 + + n 3
=
=
=
n(n + 1)/2,
n(n + 1)(2n + 1)/6,
n2 (n + 1)2 /4.
28
2.4. n > 6 do
gal says icin
1
8n
>
n!
(2n)!
esitsizli
gini t
umevarmla kantlayn1 . (Ipucu:
Do
grudan da deneyebilirsiniz ama su y
ontem de sonuca gider:
(2n)!
f (n) =
n! 8n
olsun. f (n + 1)/f (n) > 1 esitsizli
gini n u
zerinden t
umevarmla g
osterebilirsiniz.)
2.5. Her n > 0 do
gal says icin
1
2n
esitsizli
gini kantlayn.
2.6. Her n > 0 do
gal says icin
1
n
1
n+1
+ ... +
1
n+n
n
(
1+
1
n
1
n
)n
2
esitsizli
gini kantlayn.
2.7. Her n N icin 2n n! (n + 1)n esitsizli
gini kantlayn.
2.8. m > n > 0 iki do
gal say ve x > 0 bir gercel say olsun.
xm 1
xn 1
m
n
esitsizli
gini kantlayn. Esitli
gin ancak x = 1 icin do
gru olabilece
gini g
osterin. Ipucu:
n(xm 1) m(xn 1) = (x 1)[n(xn + xn+1 + + xm1 ) (m n)(1 + x + + xn1 )].
esitli
gini kullann. Bu esitsizli
gin daha genel bir hali icin bkz. Sonuc 3.20.
2.9.
2.10.
2.11.
2.12.
Asa
gdaki alstrmalarda sadece ve sadece N ve Rnin tanmlarn ve bu tanmlardan
yola ckarak bu satra kadar kantlanan olgular kullanmalsnz.
0n Nnin en k
ucu
k eleman oldu
gunu kantlayn.
E
ger x N \ {0} ise x 1in de do
gal say oldu
gunu kantlayn.
E
ger x R ve 0 < x < 1 ise, xin Nde olamayaca
gn kantlayn.
E
ger n N, x R ve n < x < n + 1 ise, xin Nde olamayaca
gn kantlayn.
2.13.
2.14.
2.15.
2.16.
Asa
gdaki alstrmalarda x, y N.
E
ger x < y ise, x + 1 y esitsizli
gini kantlayn.
E
ger x y ise, y xin de Nde oldu
gunu kantlayn.
E
ger x < y + 1 ise, xin ya yye esit oldu
gunu ya da yden k
ucu
k oldu
gunu kantlayn.
E
ger y = 0, 1 ve 0 < x ise x < xy esitsizli
gini kantlayn.
Pierre de Fermatnn sonsuzdan inis adn verdigi t

umevarm ilkesini
kantlayalm simdi.
Teorem 2.4. Nnin bos olmayan her altk
umesinin bir en k
ucu
k eleman vardr,
yani N iyisral bir k
umedir.
Buradaki n! tahmin etti
giniz faktoriyeldir. 0! = 1 ve (n + 1)! = n! (n + 1) olarak
tanmlanmstr.
1
Saylar
2.1. Dogal
29
Kant: A, Nnin bir altk

umesi olsun. Ann en k
ucu
k eleman olmadgn varsayp Ann bosk
ume oldugunu kantlayalm. Ama once baska bir sey kantlamamz gerekiyor:
B = {n N : nden k
ucu
k hicbir say Ada degil }
olsun. T
umevarmla Bnin Nye esit oldugunu kantlayalm. 0dan k
ucu
k bir
dogal say olmadgndan (Alstrma 2.9), 0dan k
ucu
k bir say Ada olamaz,
dolaysyla 0 B olmal. Simdi n B olsun ve n + 1in de Bde oldugunu
kantlayalm. Eger n + 1den k
ucu
k bir say Ada olsayd, o zaman bu say
ancak n olabilirdi (Alstrma 2.12) ve bu n, Ann en k
ucu
k eleman olurdu.
Ama Ann en k
ucu
k eleman olmadgn varsaydk. Bu bir celiskidir.
Demek ki B = N.
Simdi bir x dogal saysnn Ada oldugunu varsayalm. n = x + 1 olsun. O
zaman x < n ve x A. Bundan n
/ B ckar. Ama bu imkansz.

Bu teorem aslnda bir kant ilkesidir: Eger dogal saylarla ilgili bir onerme
her n dogal says icin dogru degilse, o zaman bu onermenin yanls oldugu en
k
ucu
k dogal say vardr. Dolaysyla su teorem de boylece kantlanms oldu:
Teorem 2.5 (T
umevarm Ilkesi
II). Eger bir
onerme, her n dogal says icin,
nden k
ucu
k dogal saylar icin dogru oldugunda n icin de dogru oluyorsa, o
zaman bu
onerme her n dogal says icin dogrudur.
Kant: Onermenin
yanls oldugu en k
ucu
k dogal say n olsun. Demek ki
onerme nden k
ucu
k dogal saylar icin dogru. Ama varsayma gore, bu durumda onerme n icin de dogru olur, celiski.

Dogal saylarla ilgili bildiklerimizi teyit etmeye devam edelim:
Teorem 2.6. Ustten

snrl ve bos olmayan bir dogal say k
umesi en k
ucu
k
u
stsnrn icerir.
Kant: A bir dogal say k

umesi ve x, Ann en k
ucu
k u
stsnr olsun. x 1 bir
u
stsnr olmadgndan,
x1<nx
30
esitsizliklerini saglayan bir n A dogal says vardr. Demek ki x < n + 1

ve nden daha b
uy
uk bir dogal say Ada olamaz. Bundan da nnin Ann en
b
uy
uk eleman oldugu ckar. Yani n = x.
Teorem 2.7 (Arsimet Ozelli

gi). Eger > 0 bir gercel sayysa ve x R ise,
o zaman n > x esitsizliginin saglandg bir n N vardr, yani (tanm geregi )
R bir Arsimet cismidir2 .
Kant: Teoremin dogru olmadgn varsayalm. Demek ki her n N icin,
n x yani n x/. Demek ki dogal saylar k
umesi N, x/ tarafndan u
stten
snrl. Teorem 2.6ya gore Nnin en k
ucu
k u
stsnr Ndedir.
Bu en k
ucu
k u
stsnr y ise, bu da y + 1 dogal saysnn varlgyla celisir.
Teorem 2.8 (Bolme). Her n, m N icin, eger m = 0 ise,

n = mq + r ve 0 r < m
onermelerini saglayan bir ve bir tane (q, r) dogal say ikilisi vardr.
Kant: Once
q ve rnin varlgn gosterelim. Onermenin
yanls oldugunu
varsayalm, yani,
A={n N : belli bir m > 0 dogal says icin, n = mq + r esitligini ve
0 r < m esitsizliklerini saglayan q ve r dogal saylar yoktur}
k
umesi bos olmasn. n, Ann en k
ucu
k eleman olsun ve kosullar m says icin
saglanmasn. Eger n < m ise q = 0 ve r = n istenen kosullar saglar. Demek ki
n m olmal. O zaman, Alstrma 2.14e gore n m bir dogal saydr ve nden
k
ucu
k oldugundan n m
/ A olmal. Demek ki, n m = mq1 + r esitsizligini
saglayan q1 ve 0 r < m dogal saylar vardr. Ama bundan,
n = m(q1 + 1) + r
ckar ve q = q1 + 1 icin
n = mq + r
2
300) adl eserinin 5inci cildinde Tanm 4 olaBu

ozellik Oklidin
Elemanlar (MO
287-212) K
225) adl
rak gecmektedir. Arsimetin (MO

ure ve Silindir Uzerine
(MO
yaptnda da Aksiyom V olarak gecmektedir ve Arsimetten sonra Eski Yunan uygarl
gnn
en
onemli matematikcisi (ve astronomu) olarak addedilen ve g
un
um
uze yazl eseri kalmayan
408-355) atfedilmistir. Arsimet Ozelli
Odoksa
(MO
gi ad ilk olarak Avusturyal matema
tikci Otto Stolz (1842-1905) tarafndan kullanlmstr. Arsimet Ozelli
gi hakknda daha fazla
bilgi kitabn sonundaki eklerde, Altb
ol
um 25 ve sonrasnda bulunmaktadr.
2.2. Tamsaylar ve Kesirli Saylar
31
elde ederiz. Demek ki onerme n ve m icin de dogruymus. Bu bir celiskidir.

Simdi q ve rnin biricikligini kantlayalm.
mq + r = mq1 + r1 , 0 r < m ve 0 r1 < m
iliskilerini saglayan r, r1 , q, q1 olsun. q = q1 ve r = r1 esitliklerini kantlayacagz. q q1 esitsizligini varsaymann bedeli yoktur, varsayalm. O zaman,
q q1 N
ve
m > r1 r1 r = m(q q1 )
olur. Ama bu ancak q q1 = 0 ise m
umk
und
ur. (Neden?)
2.2
Tamsaylar ve Kesirli Saylar
Dogal saylarn ilkokuldan beri bildigimiz diger ozelliklerini de yukarda yaptgmz gibi oldukca kolay bir bicimde kantlayabiliriz. Daha fazla ileri gitmeden
ksaca tamsaylar k
umesi Zye gecelim. Zyi,
Z = N N.
olarak tanmlayalm.
Teorem 2.9. Z, Rnin, 1i iceren ve ckarma altnda kapal en k
ucu
k altk
umesidir. Ayrca Z toplama, carpma ve ckarma altnda kapaldr, yani Z bir
halkadr.
Kant: Znin 1i icerdigi ve ckarma altnda kapal oldugu bariz.
A, Rnin 1i iceren ve ckarma altnda kapal herhangi bir altk
umesi olsun.
0 = 1 1 oldugundan 0 A. Demek ki, her a A icin,
a = 0 a A.
Dolaysyla A A ve her a, b A icin,
a + b = a (b) A (A) A A A.
Demek ki A toplama altnda kapal. 1i de icerdiginden, bundan Ann t
umevarmsal bir k
ume oldugu sonucu ckar. Sonuc: N A ve N A A ve
Z = N N A. Boylece birinci onerme kantlanms oldu.
Simdi A = Z alrsak Znin toplama altnda kapal oldugunu gor
ur
uz. Znin
carpma altnda da kapal oldugu, bundan ve n(m + 1) = nm + m esitliginden
mu
zerine t
umevarmla ckar. Ayrntlar okura brakyoruz.
32
Teorem 2.10 (Bolme). Her n, m Z icin, eger m = 0 ise,

n = mq + r ve 0 r < |m|
onermelerini saglayan bir ve bir tane (q, r) tamsay ikilisi vardr.

Kant: Teorem 2.8 temel alnarak kolaylkla kantlanabilir. Ayrntlar okura
brakyoruz.

Znin cok bilinen diger ozelliklerini burada kantlamayacagz. Gerektigi zaman tanmlara basvurularak kolaylkla kantlanabilir.
Son olarak kesirli saylar tanmlayalm:
{n
}
: n, m Z ve m = 0
Q=
m
olsun. Qn
un elemanlarna kesirli say ya da rasyonel say, Q k
umesine de
kesirli saylar k
umesi denir.
Teorem 2.11. Q, toplama, carpma ve sfrdan degisik bir elemana b
olme
altnda kapaldr, yani bir cisimdir. Ayrca Q, Rnin Zyi iceren en k
ucu
k altcismidir.
Kant: C
ok basit.
Teorem 2.12 (Tamksm). Her x R icin, n x < n + 1 esitsizliklerini

saglayan bir ve bir tane n tamsays vardr.
Kant: Once
x 0 varsaymn yapalm. A = {a N : a x} olsun. O
zaman 0 A ve A, x tarafndan u
stten snrl. Teorem 2.6ya gore A, en k
ucu
k
u
stsnrn icerir. Bu dogal sayya n dersek,
nx<n+1
olur. Biricikligi kantlayalm: Bir de ayrca
mx<m+1
olsun. Eger n < m ise, Alstrma 2.13e gore,
x < n + 1 m x,
celiski. Benzer bicimde m < n de olamaz. Demek ki n = m.
xin negatif oldugu durumun kantn okura brakyoruz.
Teorem 2.12de biricikligi kantlanan n tamsaysna xin tamksm denir

ve bu say [x] olarak yazlr. [x], xten k
ucu
kesit en b
uy
uk tamsaydr. Demek
ki her x R icin x [x] [0, 1) olur ve [x] bu icindeligi saglayan biricik
tamsaydr.
2.2. Tamsaylar ve Kesirli Saylar
33
Teorem 2.13. Herhangi iki farkl gercel say arasnda kesirli bir say vardr,
yani (yogunlugun tanm geregi ) Q, Rde yo
gundur.
Kant: < iki gercel say olsun. Eger < 0 < ise 0 says yla
arasndadr. Eger < 0 ise 0 < olur ve ile arasnda bir
q kesirli says bulmussak, q kesirli says yla arasnda olur. Dolaysyla
teoremi 0 < varsaym altnda kantlamak yeterli.
< q < esitsizligini saglayan bir q kesirli says bulmak istiyoruz.
Arsimet Ozelli
ginden (Teorem 2.7) dolay, 1 < n( ) esitsizligini saglayan
bir n vardr. Demek ki,
1
< .
n
Simdi, m = [n] olsun (bkz. Teorem 2.12 ve sonraki tanm.) Demek ki
m n < m + 1
ve
m
m+1
m 1
1
<
=
+ + < + ( ) = .
n
n
n
n
n
Dolaysyla
m 1
+ <
<
n
n
olur ve
m+1
q=
n
says aranan kesirli saydr, daha dogrusu saylardan biridir.
Alstrmalar
2.17. |x + 3| < |4x 12| < 0, 04
onermesini do
grulayan en b
uy
uk y bulun.
2.18. Merkezi 7 olan ve | x 3 2| < 1 esitsizli

gini sa
glayan en b
uy
uk aral
g bulun.
2.19. n Z, m 2N + 1 olsun. n = mq + r esitli
gini ve
m1
m1
r<
2
2
esitsizliklerini sa
glayan bir ve bir tane (q, r) tamsay ikilisi oldu
gunu kantlayn.

3. Kesirli Usler
ve K
okler
Bundan boyle N, Z ve Q say k
umeleri u
zerine tanmlanms toplama ve carpma
gibi basit aritmetiksel islemleri ve bu islemlerle ilgili basit olgular -kantlama
ms olsak da- bildigimizi varsayacagz. Orne
gin asal saylardan hic sozetmedik ama her dogal saynn tek bir bicimde asallarn carpm olarak yazldgn
yandan u
bildigimizi varsayacagz. Ote
s almann tanmn ve ozellikleri asagda
verecegiz.
3.1
Alma ve K
Kesirli Us
ok Bulma
Eger x bir gercel say ve n bir dogal sayysa, xin ninci u

ss
u ad verilen xn
gercel saysn n u
zerine t
umevarmla tanmlayacagz. Once n = 0 skkndan
baslayalm1 :
x0 = 1.
Eger xn tanmlanmssa, xn+1 saysn xn x olarak tanmlayalm:
xn+1 = xn x.
Tanmn hemen ardndan tahmin edilen ve liseden beri bilinen esitlikleri kantlayalm:
Teorem 3.1. Her x, y R ve her n, m N icin,
0. 1n = 1, x1 = x ve n > 0 icin 0n = 0.
i. xm xn = xm+n .
ii. (xy)n = xn y n .
iii. (xm )n = xmn .
iv. 0 < n ve 0 < x < y ise xn < y n .
Kant: Onermelerin
her biri n u
zerine t
umevarmla kantlanr. Digerlerini
okura alstrma olarak brakarak ornek olarak (i)i kantlayalm:
n = 0 icin: xm+0 = xm = xm 1 = xm x0 .
1
Bazlar, genellikle analizciler, 00 ifadesini tanmsz kabul eder. Cebirde ve aritmetikte
00 = 1 tanmn yapmak isimize gelir. En azndan ders notlarnn baslarnda 00 = 1 tanmn
yapalm. Ileride
limit konusuna geldi
gimizde 00 ifadesini tanmsz kabul etme hakkn sakl
tutalm.
3. Kesirli Usler
ve Kokler
36
Simdi, xm+n = xm xn esitligini varsayp, xm+(n+1) = xm xn+1 esitligini

kantlayalm:
xm+(n+1) = x(m+n)+1 = xm+n x = (xm xn )x = xm (xn x) = xm xn+1 .
Teorem 3.1in kant tamamlanmstr.
Her degismeli halkada gecerli olan (x+y)n ifadesinin binom aclmn ya da

benzer ozdeslikleri okurun bildigini varsayyoruz. Okur bu konudaki eksiklerini
[N2]den tamamlayabilir.
Ornekler
3.1. a, b R ve n N olsun. Eger M = max{|a|, |b|} ise |an bn | nM n1 |a b| olur.
Kant: Asa
gdaki esitlikten ckar:
an bn = (a b)(an1 + an2 b + + abn2 + bn1 ).
Her iki tarafn da mutlak de
gerini alp u
cgen esitsizli
gini uygularsak istedi
gimnizi elde
ederiz.
Eger x = 0 ve n < 0 ise, xn terimini soyle tanmlarz: xn = 1/xn . Son

maddesindeki ufak bir oynamayla Teorem 3.1 tamsaylar icin de gecerlidir:
Teorem 3.2. Her x, y R \ {0} ve her n, m Z icin,
0. xn = 1/xn .
i. xm+n = xm xn .
ii. (xy)n = xn y n .
iii. (xm )n = xmn .
iv. n < 0 ve 0 < x < y ise xn > y n olur.
Kant: Tanmdan ve Teorem 3.1den ckar. Okura brakyoruz.
Sonu
c 3.3. n Z \ {0}, x, y > 0 ve xn = y n ise o zaman x = y olur.
Kant: Teorem 3.1.vi ve Teorem 3.2.vidan ckar.
Buraya kadar yaptklarmz oldukca kolayd. Daha zor konu ve sonuclara

dogru yelken acalm. Pozitif gercel saylarn koklerini bulalm, yani a > 0 bir
gercel sayysa ve n = 0 bir tamsayysa, X n = a denklemini gercel saylarda
cozebilecegimizi gorelim. Bu coz
um
un pozitif gercel saylarda biricik oldugunu
kantlayabilirsek, a1/n gercel saysn bu biricik pozitif coz
um olarak tanmlayabiliriz.
Teorem 3.4. a 0 bir gercel sayysa ve n = 0 bir tamsayysa, X n = a
denkleminin pozitif gercel saylarda bir ve bir tek c
oz
um
u vardr.
Alma ve Kok
Bulma
3.1. Kesirli Us
37
Kant: Sonuc 3.3, coz

um
un (eger varsa) biricikligini soyl
uyor. C
oz
um
un varlgn kantlayalm. Eger a = 0 ya da 1 ise her sey bariz. Bundan boyle a > 0
ve a = 1 varsaymlarn yapalm.
C
oz
um
un varlgn pozitif n tamsaylar icin kantlamak yeterli. Nitekim,
eger n > 0 icin x > 0 gercel says X n = a denkleminin bir coz
um
uyse, o
zaman 1/x pozitif gercel says X n = a denkleminin bir coz
um
ud
ur.
n = 1 icin x = a bir coz
um oldugundan, nyi 1den de b
uy
uk alabiliriz.
Bundan boyle n > 1 olsun.
Teoremi, 1den b
uy
uk a gercel saylar icin kantlamak da yeterlidir. Nitekim, eger 0 1 olur ve x > 0 gercel says X n = 1/b
denkleminin bir coz
um
uyse, o zaman 1/x pozitif gercel says X n = b denkleminin bir coz
um
ud
ur.
n > 1 bir tamsay ve a > 1 bir gercel say olsun. X n = a denklemi cozmek
icin,
x 0 ve xn a
esitsizliklerini saglayan gercel saylar k
umesinin u
stten snrl oldugunu kantlayp, k
umenin (SUP) aksiyomuna gore var oldugunu bildigimiz en k
ucu
k
n
u
stsnrn alacagz. Kantlayacagmz u
zere, bu en k
ucu
k u
stsnr X = a
denkleminin coz
um
u olacak.
Planmz uygulayalm. n > 1 bir tamsay ve a > 1 bir gercel say olsun.
A = {x 0 : xn a}
olsun. 0, 1 A oldugundan A bosk
ume degildir. Ayrca A, a tarafndan u
stten
snrldr, cu
nk
u 1 < a. Demek ki (SUP) aksiyomuna gore, Ann bir en k
ucu
k
u
stsnr vardr. Bu en k
ucu
k u
stsnra s adn verelim. Elbette s 1. Simdi
sn = a esitligi iki admda (asagdaki Sav 1 ve 2) kantlayalm. Once

bir onsav.
Onsav
3.5. n > 1 bir dogal say olsun. a ve x iki pozitif gercel say olsun.
Eger xn < a ise, (x + )n < a esitsizliginin saglandg bir > 0 gercel says
vardr.
Kant: (x + )n terimiyle oynayarak, bu terimin adan k

ucu
kesit olmas icin
un ne kadar k
ucu
k (ama pozitif) olmas gerektigini gorecegiz. saysn, eger
3. Kesirli Usler
ve Kokler
38
varsa, her zaman 1den k

ucu
k, hatta 1/2den k
ucu
kesit secebiliriz, cu
nk
u eger
bir > 1/2 icin (x + )n < a esitsizligi dogruysa, o zaman = 1/2 icin de ayn
esitsizlik dogrudur. Hesaplara baslayalm:
( )
( )
n ni i
n n1
n
n
(x + ) = x +
x
+ +
x + + n
1
i
( )
( )
n n1
n ni
n
<x +
x
+ +
x + +
1
i
(( )
( )
)
n n1
n ni
n
=x +
x
+ +
x
+ + 1 = xn + B.
1
i
Burada, B says,
( )
( )
n n1
n ni
B=
x
+ +
x
+ + 1
1
i
olarak alnmstr. Demek ki (x+)n < a esitsizliginin saglanmas icin xn +B

a esitsizliginin saglanmas yeterlidir. Dolaysyla un ne kadar k
ucu
k olmas
gerektigi de bellidir:
{
}
1 a xn
= min
,
.
2
B
u boyle secerek istedigimiz (x + )n a esitsizligini kantlarz. Onsavmz

kantlanmstr.

Simdi Teorem 3.4
un kantna devam edebiliriz. syi anmsayn: s = sup(A).
Sav 1. sn a.
Sav 1in Kant: Tam tersine, sn < a esitsizligini varsayalm. Onsav

3.5e
n
gore yeterince k
ucu
k bir > 0 says icin, (s + ) < a esitsizligi saglanr. Ama
o zaman da sden b
uy
uk olan s + says Ada olur ve bu da snin en k
ucu
k
u
stsnr olmasyla celisir. Sav 1 kantlanmstr.

Bu savdan, s = 1 ckar. Demek ki s > 1. Bu, birazdan onem kazanacak.
Sav 2. sn a.
Sav 2nin Kant: Tam tersine, sn > a esitsizligini varsayalm. O zaman
(1/s)n < 1/a olur. Onsav

3.5e gore, belli bir > 0 icin,
(
)n
1
1
+
<
s
a
(
olur. Buradan
a<
olur. Ama
s
1 + s
)n
s
< s = sup A
1 + s
Alma ve Kok
Bulma
3.1. Kesirli Us
39
oldugundan, bir x A icin

s
<x<s
1 + s
olur. Boylece,
(
a<
s
1 + s
)n
< xn a
elde ederiz, ki bu bir celiskidir.

Sav 1 ve 2den sn = a esitligi ckar.
Teorem 3.4 tamamen kantlanmstr.
Sonu
c 3.6. Eger n = 0 bir tamsayysa, f (x) = xn kuralyla tanmlanan f
fonksiyonu R>0 k
umesinin bir eslesmesidir. Eger n > 0 ise f s
urekli artar.
Eger n < 0 ise f s
urekli azalr.
Kant: f nin eslesme oldugunu Teorem 3.4 soyl

uyor. f nin artan ya da azalan
olmas Teorem 3.1.iv ve Teorem 3.2.ivten belli.

a > 0 gercel says ve n = 0 tamsays icin, X n = a denkleminin biricik
pozitif coz
um
u a1/n olarak yazlr. Demek ki, a > 0 icin,
(a1/n )n = a ve a1/n > 0.
Bir baska deyisle,
x = a1/n xn = a ve x > 0.
Kimileyin a1/n yerine n a yazlr. Ayrca 2 a yerine a ya da a yazlr.

Son olarak, q Q ve a R>0 icin aq saysn tanmlayalm. m, n Z
tamsaylar icin q = m/n olarak yazp,
aq = (am )1/n
3. Kesirli Usler
ve Kokler
40
tanm denemesini yapalm. Yani, aq says icin,

x = aq xn = am ve x > 0
tanmn onerelim.
Bunun gercekten bir tanm olmas icin, ornegin,
a15/6 = a25/10 = a30/12 ,
yani
(a15 )1/6 = (a25 )1/10 = (a30 )1/12
olmal; daha genel olarak, m, m , n, n Z tamsaylar icin, m/n = m /n
oldugunda
(am )1/n = (am )1/n

olmal, yoksa aq saysnn tanm qye gore degil, q = m/n esitligini saglayan
m ve n tamsaylarna gore degisebilir. Bir sonraki onsav, (am )1/n saysnn m
ve nye gore degil, m/nye gore degistigini gosterecek.
Onsav
3.7. m, m , n, n tamsaylar icin m/n = m /n ise her a > 0 icin
m
1/n
(a )
= (am )1/n olur.
Kant: Varsayma gore mn = m n. Simdi x = (am )1/n ve y = (am )1/n olsun.
Demek ki xn = am ve y n = am . Dolaysyla,
y n m = (y n )m = am m = amm = (xn )m = xnm = xn m .

Sonuc 3.3ten y = x ckar.

xn/m
(xn )1/m
Boylece artk x > 0 icin

=
tanmn yapabiliriz.
Gozden kacabilecek bir sey daha kontrol edilmeli, n N ve a R>0 icin,
n
a nin eski tanmyla, yukarda tanmlanan an/1 says birbirine esit olmal,
yani nyi tamsay olarak da gorsek, n/1 olarak kesirli say olarak da gorsek,
an nin her iki tanm da ayn sonucu vermeli. Nitekim oyle: an/1 saysnn
yukarda verdigimiz tanmna gore,
x = an/1 x1 = an ve x > 0
olmal ve bu da x = an/1 x = an demektir, yani an/1 = an .
Teorem 3.8. Her x, y R>0 ve p, q Q icin,
0. 1p = 1, x0 = 1, x1 = x,
i. xp+q = xp xq ve xp = 1/xp .
ii. (xy)p = xp y p .
iii. (xp )q = xpq .
iv. 0 p ve x < y ise xp > y p .
vi. p < q ve 1 < x ise xp < xq .
vii. p < q ve x < 1 ise xq < xp .
Alma ve Kok
Bulma
3.1. Kesirli Us
41
Kant: Her sey tanmdan ve Teorem 3.1, Teorem 3.2 ve Sonuc 3.3ten oldukca
kolay bir bicimde ckar.

Alstrmalar
3.2. n = 0 ve m tamsaylar ve a > 0 icin, am/n = (a1/n )m esitli
gini kantlayn.
3.3. x, y R>0 ve p Q icin (x/y)p = xp /y p esitli
gini kantlayn.
Eger a < 0 ise, X 2 = a denkleminin gercel saylarda coz

um
u yoktur
cu
nk
u gercel saylarda kareler negatif olamazlar (bkz. Bol
um 2, U maddesi).
Ayn nedenden eger a < 0 ve n bir cift tamsayysa, X n = a denkleminin de
yandan, simdi kantlayacagmz u
gercel saylarda coz
um
u olamaz. Ote
zere,
n
eger n bir tek dogal sayysa, a hangi gercel say olursa olsun, X = a denkleminin gercel saylarda bir ve bir tek coz
um
u vardr.
Teorem 3.9. i. Eger n bir tek dogal sayysa, her a R icin X n = a denkleminin gercel saylarda bir ve bir tek c
oz
um
u vardr. Bir baska deyisle f (x) = xn
kuralyla tanmlanan fonksiyon Rnin (artan) bir eslesmesidir.
ii. Eger a = 0 ise ayn sey n tek tamsaylar icin de gecerlidir. Yani f (x) = xn
kuralyla tanmlanan fonksiyon R \ {0} k
umesinin bir eslesmesidir.
iii. Eger a 0 ise ve n bir cift tamsayysa X n = a denkleminin gercel saylarda
iki co
z
um
u vardr. Eger x bir c
oz
umse, x diger c
oz
umd
ur.
Kant: i. Eger a 0 ise, bu aynen Teorem 3.4. a 0 durumu,
xn = a (x)n = a
esdegerliginden ve bir onceki c
umleden ckar. Artanlg ve teoremin (ii, iii)
ksmlarn okura brakyoruz.

n = 2, 1, 1, 2, 3 tamsaylar icin f (x) = xn fonksiyonlar grafikleri
asagda ayr ayr gosterilmistir. (Matematikciler grafikleri her zaman el yordamyla cizerler...)
3. Kesirli Usler
ve Kokler
42
q (0, 1] kesirli saylar icin f (x) = xq fonksiyonlar grafikleri asagda. q

says 1e yaklastkca grafikler y = x dogrusuna benzer.
q 1 kesirli saylar icin f (x) = xq fonksiyonlar grafikleri asagda. f (x) =

xq fonksiyonuyla g(x) = x1/q fonksiyonu birbirinin tersi oldugundan (yani
f g = g f = Id[0,) oldugundan) grafikler y = x caprazna gore simetriktir.
Tabii ki gene q says 1e yaklastkca grafikler y = x dogrusuna benzer.
q 0 iken grafikleri topluca gosterelim:
Alma ve Kok
Bulma
3.1. Kesirli Us
43
xq xq = 1 oldugundan, q > 0 iken, f (x) = xq fonksiyonlarnn grafikleri

yukardakilerden kolaylkla elde edilebilir.
Teorem 3.9.iiye gore, eger n > 0 tek bir tamsayysa, sadece a > 0 icin
degil, her a R icin a1/n saysn X n = a denkleminin biricik coz
um
u olarak
tanmlayabiliriz. Ama o zaman tehlikelere maruz kalrz, ornegin:
1 = (1)1/3 = (1)2/6 = ((1)2 )1/6 = 11/6 = 1.
Bu y
uzden negatif tamsaylarn kok
u alnmaz, alnrsa da hesaplarda dikkatli
olunur.
Kesirli olmayan gercel saylara irrasyonel ya da kesirli olmayan ger
cel
saylar ad verilir. Orne

gin 2 kesirli bir say degildir. Daha genel bir olgu
dogrudur.
Onsav
3.10. k > 0 bir tamsay ve a N olsun. Eger a bir dogal saynn
kinci g
uc
u degilse a1/k kesirli bir say olamaz.
Kant: Tam tersine, a1/k saysnn kesirli oldugunu varsayalm ve n, m > 0
tamsaylar icin,
a1/k = n/m
yazalm. Gerekirse sadelestirerek, n ve m tamsaylarnn birbirine asal olduklarn varsayabiliriz. Yukardaki esitligin her iki tarafnn da kinci g
uc
un
u alarak,
a = nk /mk ,
yani
amk = nk
elde ederiz. Bu esitlikten, myi bolen her asaln nyi de bolmek zorunda oldugu
ckar. n ve m birbirine asal olduklarndan, m = 1 ckar.
3. Kesirli Usler
ve Kokler
44
Teorem 3.11. Irrasyonel

saylar Rde yogundurlar, yani herhangi iki degisik
gercel say arasnda irrasyonel bir say vardr.
Kant: a < b iki gercel say olsun. Teorem 2.13e gore, a 2 < q < b 2
esitsizliklerini saglayan bir q kesirli says vardr. Simdi q/ 2 irrasyonel bir
saydr (yoksa 2 rasyonel, yani kesirli olurdu) ve a ve b arasndadr.

Ornekler
3.4. p ve q iki pozitif kesirli say olsun. Her n > 1 dogal says icin
np nq
<1
(n + 1)p (n + 1)q
esitsizligini kantlayn.
Kant: Gerekirse p ve q saylarnn yerlerini de
gistirerek p > q > 0 varsaymn yapabiliriz. O zaman payda pozitif olur ve np nq < (n+1)p (n+1)q esitsizli
gini kantlamamz
gerekti
gini anlarz. Bu son esitsizlik
nq (npq 1) < (n + 1)q ((n + 1)pq 1)
esitsizli
gine ve dolaysyla
(
npq 1 <
n+1
n
)q
((n + 1)pq 1)
esitsizli
gine denktir. Bu son esitsizli
gi kantlayalm:
(
)q
n+1
npq 1 < (n + 1)pq 1 <
((n + 1)pq 1).
n
Istedi
gimiz kantlanmstr.
1/i
3.5. Yeterince b
uy
uk n dogal saylar icin n
n
e
s
itsizli
g
ini
kantlayn.
i=1
Kant: Aklmza ilk gelen y
ontem t
umevarm olmal. Esitsizlik n = 1 icin do
gru ama
n = 2 icin yanls. Hatta n = 3, 4, 5, 6 icin de yanls. Ama n = 7 icin do
gru. n = 7den
baslayarak t
umevarmla kantlamaya calsalm. n 7 olsun ve esitsizli
gin n icin do
gru
oldu
gunu varsayp n + 1 icin kantlayalm.
n+1
i=1
1
1
1
=
+
n+
i
i
n
+
1
n
+
1
i=1
n
oldu
gundan,
1
n+1
n+1
esitsizli
gini kantlamak yeterli. Bu esitsizlikle
n+
1
n+1 n
n+1
esitsizli
gi ve
esitsizli
gi esde
ger. Ama
1
n+1
n+1 n
1
= n+1+ n
n+1 n
3.2. Baz Basit Sonuclar
45
oldu
gundan, bu son esitsizli
gi kantlamak icin
n+1+ nn+1
yandan,
esitsizli
gini kantlamak yeterli. Ote
n+1+ n n+1+ n+1=2 n+1

esitsizli
ginden dolay, bu en son esitsizli
gi kantlamak icin
2 n+1n+1
yani
2
n+1
esitsizli
gini kantlamak yeterli, ki n 3 do
gal saylar icin bunu elbette biliyoruz.

3.6. a, b R0 ve n N ise |a1/n b1/n | |a b|1/n olur.
Kant: Genellikten taviz vermeden a b varsaymn yapabiliriz. c = a1/n ve d = b1/n
olsun. O zaman c d olur ve binom aclmndan
cn = [(c d) + d]n = (c d)n + + dn (c d)n + dn
elde ederiz. c ve d yerine eski de
gerleri koyarsak istedi
gimizi elde ederiz.
3.2
Baz Basit Sonu

clar
Ilerde
karslasacagmz baz basit sonuclar bu altbol
umde toparlyoruz. Okur,
ruh haline gore, ya bu sonuclar kantlarna bakmadan tek basna kantlamaya
calsmaldr ya da tam tersine, simdilik atlayp gerektiginde geri donmelidir. Matematige yeni baslayanlara (ruh hallerinden bagmsz olarak) birinci
secenegi oneririz.
Onsav
3.12. Her k dogal says icin 10k > k olur.
Kant: k u
zerine t
umevarmla kantlayacagz. k = 0 icin,
k = 0 < 1 = 100 = 10k .
Bir de k = 1 icin kantlayalm:
k = 1 < 10 = 101 = 10k .
Simdi k 1 olsun ve 10k > k esitsizliginin gecerli oldugunu varsayalm. Elbette
10k k + 1 olur. Hesap vakti geldi:
10k+1 = 10 10k > 10k k + 1.
(Son esitsizlik, kantn basnda teoremi neden k = 0 ve k = 1 icin kantladgmz gostermektedir.)
3. Kesirli Usler
ve Kokler
46
Sonu
c 3.13. Her > 0 gercel says icin
oyle bir N dogal says vardr ki,
her n > N dogal says icin, 10n < olur.
Kant: N , 1/dan b
uy
uk bir dogal say olsun (Arsimet Ozelli
gi). O zaman,
10N > N > 1/
yani
10N <
olur. Dolaysyla her n > N icin,
10n < 10N <
olur.
Onsav
3.14. Her k dogal says ve her r = 1 gercel says icin,
1 + r + r2 + + rk =
1 rk+1
.
1r
Kant: S = 1 + r + r2 + + rk olsun. Bu sayy r ile carpalm:

rS = r(1 + r + r2 + + rk ) = r + r2 + + rk+1 .
Simdi Syi ve rSnin bu ifadelerini altalta yazalm:
S = 1 + r + r2 + + rk
rS = r + r2 + r3 + + rk+1 ,
ve birbirinden ckaralm. r, r2 , . . . , rk ifadeleri sadelesir ve geriye sadece 1 ve
rk+1 kalr:
S rS = 1 rk+1 ,
yani
(1 r)S = 1 rk+1
bulunur. Buradan da S bulunur.
Alstrmalar
3.7.
3.8.
3.9.
3.10.
3.11.
Onsav
3.14
uku
zerine t
umevarmla kantlayn.
2n n2 esitsizli
gi hangi n do
gal saylar icin do
grudur?
3n n2 esitsizli
gi hangi n do
gal saylar icin do
grudur?
2n n3 esitsizli
gi hangi n do
gal saylar icin do
grudur?
n
3
3 n esitsizli
gi hangi n do
gal saylar icin do
grudur?
3.3. Bernoulli-vari Esitsizlikler
3.3
47
Bernoulli-vari Esitsizlikler
Sonuclarmz u
c bol
ume ayracagz.
Birinci B
ol
um. Bu altbol
umde, ilerde sk sk basvuracagmz meshur (Jacob)
Bernoulli esitsizligini ve bu esitsizligin t
urevlerini kantlayacagz.
Onsav
3.15 (Bernoulli). Eger s 0 ise, her n dogal says icin,
(1 + s)n 1 + ns
olur.
Kant: Binom aclmndan dogrudan ckar:
( )
n 2
n
(1 + s) = 1 + ns +
s + + sn 1 + ns.
2
Onsav
kantlanmstr.
Bundan daha genel bir sonuc dogru:
Onsav
3.16 (Bernoulli). Eger s 1 ise, her n dogal says icin
(1 + s)n 1 + ns
olur. Eger n > 0 ise sadece s = 1 durumunda esitlik olur.
Kant: n u
zerine t
umevarmla kantlayacagz. Eger n = 0 ise, kantlayacagmz
esitsizlik, 1 1 esitsizligine don
usu
yor ki bunun dogru oldugu belli.
Simdi esitsizligin n icin dogru oldugunu varsayp n + 1 icin kantlayalm.
1 + s 0 oldugundan,
(1+s)n+1 = (1+s)n (1+s) (1+ns)(1+s) = 1+(n+1)s+ns2 1+(n+1)s.
Savmz kantlanmstr. Son onerme de yukardaki satrlardan ckar.
Onsav
3.17. Eger r < 1 ise, her n dogal says icin, (1 r)n 1 nr olur.
Kant: Onsav
3.16da s = r almak yeterli.
Birazdan yukardaki sonucu dogal saylardan kesirli saylara genellestirecegiz (Sonuc 3.22).
Onsav
3.18. Her p 1 kesirli says ve x 0 gercel says icin
1 + px (1 + x)p
esitsizligi gecerlidir. Esitlik sadece p = 1 ya da x = 0 icin gecerlidir.
3. Kesirli Usler
ve Kokler
48
Kant: a b > 0 dogal saylar icin p = a/b olsun. Demek ki

1+
ax
(1 + x)a/b
b
yani
(
ax )b
1+
(1 + x)a
b
esitsizligini kantlamalyz. Her iki taraf da acarsak, kantlamak istedigimizin,
b ( ) i i
b ax
i=0
bi
a ( )
a i
x
i
i=0
esitsizligi oldugunu gor

ur
uz. Sag tarafta her biri pozitif olan daha cok terim
oldugundan, her i = 0, 1, . . . , b icin,
( ) i ( )
a
b a
i
i
i b
esitsizligini kantlamak yeterli. Bu esitsizlik i = 0 icin dogru. Simdi esitsizligin
i icin dogru oldugunu varsayp (t
umevarm varsaym), esitsizligi i + 1 icin
kantlayalm. T
umevarm varsaymn kullanarak,
( ) i
( )
(
) i+1 ( )
b b i ai a
b a bi a
a bi a
b
a
=
i i + 1 bi b
i bi i + 1 b
i i+1 b
i + 1 bi+1
(
)
(
)
(
)
a
bi a
a
a
i+1 bi a
=

=
i+1 ai b
i+1
i+1 ai i+1 b
esitsizligini elde ederiz. (En sondaki esitsizlikte a b varsaymn kullandk.)
Onsavn birinci ksm kantlanmstr. Ikincisi

yukardaki esitsizlikler izlenerek
kolayca ckar.
Ikinci
B
ol
um2 . Bu bol
umde yukarda kantladgmz 3.15-3.18 numaral sonuclar cok daha sk bir bicimde bir defa daha kantlayacagz ama ayrca kitabn en sonundaki ekte (sayfa 364ta) x R iken ax saysn tanmlamamzda
cok yararl olacak olan Sonuc 3.20yi kantlayacagz. (Daha once ax saysn
sadece x Q iken tanmlamstk.) Dileyen okur bu bol
um
u okuduktan sonra
dogrudan kitabn sonundaki eke gidip x R iken ax saysnn tanmn gorebilir. Dileyen okur ise gercel saylarla u
s almann tanm icin ikinci cildi bekleyebilir; nitekim ikinci ciltte u
s almay cok daha genel bir teorem kantlayarak
tanmlayacagz.
Onsav
3.19. Eger x 0 ve n N ise (n + 1)xn 1 nxn+1 olur. Esitlik
sadece n = 0 ya da x = 1 icin m
umk
und
ur.

2
uye m
Bu ikinci b
ol
umdeki sonuclar ve zarif kantlar icin Yusuf Unl
utesekkiriz.
3.3. Bernoulli-vari Esitsizlikler
49
Kant: Eger n = 0 ise kantlanacak bir sey yok. Bundan boyle n > 0 olsun. Okur isterse onsavn n = 1 icin de dogru oldugunu kontrol edip n > 1
varsaymn yapabilir. Genel durum, oldukca kolay ama zekice bir hesaptan
ckyor:
)
(
n1
xi
(n + 1)xn nxn+1 1 = nxn (x 1) + (xn 1) = (x 1) nxn +
i=0
= (x 1)
n1
(xi xn ) = (x 1)
i=0
= (x 1)2
n1
xi
i=0
ni1
n1
xi (xni 1)
i=0
xj 0.
j=0
Ayrca en sondaki esitsizlik ancak x = 1 ise esitlige don

usebilir. (Eger x = 0
ise, i = j = 0 durumu en alttaki ve sagdaki parantezin 0 olmasn engelliyor.)
Onsav
kantlanmstr.

Sonu
c 3.20. Eger x 0 ve 0 p < q iki kesirli sayysa
xp 1
xq 1
p
q
olur ve esitlik sadece x = 1 icin dogru olur.
Kant: Onermeyi
once p ve q dogal saylar icin kantlayalm. q = p + 1 icin
kantlamak yeterli. Ama bu da Onsav

3.19dan hemen ckar.
Simdi p ve q iki kesirli say olsun. p ve qn
un paydalarn esitleyerek, n < m
ve r dogal saylar icin, p = n/r, q = m/r yazabiliriz. y = xr alarak,
ym 1
yn 1
<
n
m
esitsizligini kantlamamz gerektigini gor
ur
uz, ki bunu da bir onceki paragrafta
kantlamstk.

Sonu
c 3.21 (Bernoulli). 0 < p kesirli bir say ve 1 x gercel bir say olsun.
Eger 1 p ise 1 + px (1 + x)p olur. Eger p < 1 ise 1 + px (1 + x)p olur.
Kant: a = 1 + x 0 olsun. Eger 1 p ise Sonuc 3.20den,
x=a1
ap 1
(1 + x)p 1
=
p
p
bulunur ve bu da istedigimizi verir. Eger p < 1 ise, gene Sonuc 3.20den,

(1 + x)p 1
ap 1
=
<a1=x
p
p
3. Kesirli Usler
ve Kokler
50
bulunur ve bu da istedigimizi verir. Sonucun ikinci ksmn Ornek

3.38te bir
defa daha kantlayacagz.

Daha once oldukca ilkel yontemlerle ve cplak elle kantlanms olan 3.15,
3.16, 3.17 ve 3.18 numaral sonuclarmz yukardaki onsavdan hemen ckar3 .
Kantlar okura alstrma olarak brakyoruz.
Simdi Onsav
3.17yi genellestirebiliriz:
Onsav
3.22. Her p 1 kesirli says ve her 0 < x 1 gercel says icin
1 px (1 x)p
esitsizligi gecerlidir.
Kant: a = 1 x olsun. Sonuc 3.20ye gore
x = a 1
ap 1
(1 x)p 1
=
p
p
olur ve sonuc bundan ckar4 .
cu
U
nc
u B
ol
um. Bu bol
umde kantlayacagmz iki sonuc, ileride, Bol
um 10da
exp fonksiyonunu tanmlamak icin gerekecek.
Onsav
3.23. Her n > 0 icin, 2 (1 + 1/n)n 3 olur.
Kant: Onsav
3.16da s = 1/n alrsak, 2 (1 + 1/n)n esitsizligini buluruz.
Diger esitsizlik daha zor. Dikkatli bir hesap yapmak gerekiyor. Yapalm. n = 1
ve n = 2 icin kolay. n 3 icin:
(
)
n ( )
n
1 n n 1
n(n 1) (n i + 1) 1
1+
=
=
1
+
i
n
i n
i!
ni
i=0
i=1
ni+11
nn1
n n
n
i!
i=1
[
(
)
(
) ]
n
n
1
i1 1
1
=1+
1 1
1
<1+
n
n
i!
i!
=1+
<1+
i=1
n
i=1
i=1
1
2i1
=1+
n1
j=0
1
1 1/2n
1
<1+
= 3.
=
1
+
j
2
1 1/2
1/2
uye cok tesekk

Onsav 3.19u ve bu cok sk sonuclarn isaret eden Yusuf Unl
ur ederim.
Bu kitabn ilk basmnda bu

onsavn G
orkem Ozkaya tarafndan bulunan son derece
yaratc ve ola
gan
ust
u g
uzellikte ama iki sayfa uzunlu
gunda bir kantn vermistik. Yukarda
un
verdi
gimiz ve ilk basmda bulunmayan bu sade ve zarif kant Yusuf Unl
un. G
orkem Ozkayann kantn do
grusu cok u
z
ulerek kaldrmak zorundaym.
4
I
3.4. Aritmetik-Geometrik Ortalama Esitsizligi
51
(
)n (
Onsav
3.24. n > 0 ve x > 0 icin, 1 + nx < 1 +
x
n+1
)n+1
.
Kant: Onsav
3.18e gore,
x
n+1 x
1+ =1+
<
n
n n+1
(
1+
x
n+1
) n+1
n
olur.
Alstrmalar
3.12. Onsav
3.23teki y
ontemle, 0 < x 2 icin
(
x )n
4x
2 1+
n
2x
esitsizliklerini kantlayn. (Daha fazlas icin bkz. Onsav

10.2)
3.13. 0 < k, n N olsun.
(
)n (
)kn
k
k
1+
1+
n
kn
esitsizli
gini kantlayn ve bu esitsizlikten hareketle
)n [(
)n ]k
(
k
1
1+
1+
n
n
esitsizli
gini kantlayn.
3.4
Aritmetik-Geometrik Ortalama Esitsizli

gi I
Bu ve bundan sonraki altbol

um bu kitapta ve sonraki ciltlerde cok esasl bir
bicimde kullanlmayacagndan, ilk okumada, kantlanan sonuclar soyle bir
yandan, cok basit yontemlerle son derece
bakldktan sonra atlanabilir. Ote
sasrtc ve g
ucl
u sonuclar kantlayacagmz da soyleyelim5 .
a ve b saylarnn aritmetik ortalamas,
a+b
2
olarak tanmlanr; geometrik ortalamas da,
ab
olarak. Negatif saylarn geometrik ortalamas alnmaz, saylarn 0dan b
uy
ukesit olmalar istenir.
Bu iki ortalama arasnda meshur bir esitsizlik vardr:
5
Bu ve bundan sonraki altb

ol
um icin b
uy
uk
olcu
de, okura da hararetle tavsiye edece
gimiz
[SCY] kitabndan yararlanlmstr.
3. Kesirli Usler
ve Kokler
52
Teorem 3.25. Her a, b 0 icin,

(AG)
a+b
ab
2
olur ve esitlik sadece a = b icin gecerlidir.

Bunu kantlayalm.
Once
su kantn yanls oldugunu belirtelim: Her iki tarafn da karesini al,
paydalar esitleyip 1 yap, sol taraf sag tarafa gecir; boylece
0 a2 + b2 2ab,
yani
0 (a + b)2
elde ederiz. Bu son esitsizlik de dogru oldugundan ilk esitsizligimiz de dogrudur. Bu akl y
ur
utmenin yanls olmasnn nedeni, kantlanacak onermeden hareket ederek dogru bir onerme elde etmenin bir kant yontemi olamayacagndandr, cu
nk
u yanls bir onermeden yola cklarak da dogru bir onerme
elde edilebilir. Orne

gin 0 = 1 esitliginden yola ckalm. 0 = 1 ise, 1 = 0dr
elbette. Bu iki esitligi altalta yazp toplayalm: 1 = 1 elde ederiz. Bu dediklerimizden 0 = 1 esitliginin dogru oldugu anlaslmaz elbette.
Ama dogru oldugunubildigimiz bir onermeden, ornegin, 0 (a + b)2 onermesinden yola ckarak ab a+b
onermesini (kantta bir hata yapmadan)
2
elde edersek, o zaman gercekten de bu son esitsizligi kantlams oluruz.
Teorem 3.25in Birinci Cebirsel Kant: Yukarda verdiginiz yanls kant
ters cevirmek gerekir.
0 (a b)2 = a2 + b2 2ab
oldugundan, her iki tarafa da 4ab ekleyerek
4ab a2 + b2 + 2ab = (a + b)2
elde ederiz. Her iki tarafn karekok
un
u alp 2ye bolersek istedigimiz esitsizligi
elde ederiz.
Bu arada kantn ilk satrndaki esitsizligin, ancak ve ancak a = b ise esitlik
olabilecegi gozon
une alnrsa, ikinci onerme de kantlanms olur.
Teorem 3.25in Ikinci

Geometrik Kant6 : Bir dik
ucgende dik koseden
indirilen y
ukseklik, hipoten
us
u, asagdaki sekildeki gibi a ve b uzunlugunda iki
dogru parcasna bols
un.
6
Bu kant bu kitaptaki aksiyomatik yaklasmmzla hic uyum sa

glamyor. Bu kant bir
parantez olarak alglayn l
utfen.
I
53
M , BCnin orta noktas olsun. D

uzlem geometrisinden,
|AH|2 = ab
ve
|AM | = |BM | =
a+b
2
esitliklerini biliyoruz. Ayrca

|AH| |AM |
esitsizligini de biliyoruz. Bu u
c olgudan (AG) esitsizligi kolayca ckar.
(AG) esitsizliginde a yerine a2 , b yerine b2 yazarsak ve her iki taraf da

2yle carparsak,
2ab a2 + b2
elde ederiz. (Bu esitsizlik elbette (AG)siz de kantlanr!) Her iki tarafa a2 + b2
eklersek
a2 + b2 + 2ab 2(a2 + b2 ),
yani
(a + b)2 2(a2 + b2 ),
yani
(
(AG )
a+b
2
)2
a2 + b2
2
buluruz. Ayrca bu son esitsizlikten (AG)yi elde etmek de zor degildir. Demek
ki (AG) ve (AG ) esitsizlikleri birbirine denktir.
(AG) yerine (AG ) esitsizliginin daha kullansl oldugu durumlar vardr.
Orneklerde gorecegiz.
cu
Teorem 3.25in U
nc
u Kant7 : (AG) esitsizligine denk oldugunu bildigimiz (AG ) esitsizligi, asagdaki sekilden de gor
uld
ugu
u
zere, f (x) = x2
fonksiyonun dsb
ukeyliginden de ckar.
7
Bu kantta da dsb
ukeylik gibi hen
uz tanmlamad
gmz ama ikinci ciltte tanmlayaca
gmz geometrik bir kavram kullanaca
gz. Bu kant da bir parantez olarak alglanmal.
3. Kesirli Usler
ve Kokler
54
Bu da (AG) esitsizliginin u
cu
nc
u kantn verir.
Ornekler
3.14. C
evresi verilmis bir sabit olan t
um dikd
ortgenler arasnda, alan en b
uy
uk olann kare
oldugunu kantlayn.
Kant: Sabit cevreye p diyelim. Kenarlar a ve b olsun. Demek ki a + b = p/2 ve alan
abye esit. (AG)ye g
ore,
)2 ( )
(
p 2
p2
a+b
=
=
Alan = ab
2
4
16
olur ve ancak a = b ise esitlik olur. Bundan da en b
uy
uk alann a = b iken meydana
ckt
g ve bu alann p2 /16 oldu
gu anlaslr.
Ikinci
Kant: Bu kant (AG)yi kullanmad
g gibi baska bir bilgi de kullanmaz. Sabit
cevre p, ksa kenar a, b
uy
uk kenar b olsun. Demek ki
p
p
a b ve a + b = .
4
2
Buradan bir x 0 says icin,
a=
ckar. Dolaysyla
)
p2
+x =
x2
4
4
16
olur. Bundan da abnin maksimum de
gerine x = 0 iken ulast
g ortaya ckar: x = 0 ve
a = b = p/4.

3.15. Alan verilmis bir sabit olan t
um dikd
ortgenler arasnda, cevresi en k
ucu
k olann kare
oldugunu kantlayn.
Kant: Aynen yukardaki birinci kanttaki gibi. Tekrarlamyoruz.
3.16. Bir dik

ucgenin dik kenarlarnn uzunluklarnn toplamnn 2 defa hipoten
us
un uzunlugunu gecemeyecegini kantlayn.
Kant: Dik u
cgenin kenarlar a, b ve c olsun. Hipoten
us
un uzunlu
gu c olsun. (AG )
esitsizli
gine g
ore,
(
)2
(a + b)2
a+b
a2 + b2
c2
=
=
4
2
2
2
ve
(a + b)2 2c2
ab =
olur. Buradan da istenen ckar.
(p
p
p
x ve b = + x
4
4
x
)(p
I
55
3.17. x, herhangi bir pozitif say olsun. x + 1/x says en az kac olabilir ? > 0 bir gercel
sayysa,
min{x + 1/x : 0 < x }
kactr ?
Yant: (AG) esitsizli
gini a = x ve b = 1/x icin uygularsak, x + 1/x saysnn en az 2
olaca
g ckar. 2 de
geri de x = 1/x, yani x = 1 icin elde edilir.
Demek ki 1 ise, ikinci sorunun yant da ayn: Minimum de
ger x = 1 icin elde
edilir ve minimum de
ger 2dir. S
imdi < 1 varsaymn yapalm. Kolay bir hesapla
kantlanaca
g u
zere x + 1/x fonksiyonu (0, ] aral
g u
zerine azalr. Demek ki minimum
de
ger x = iken elde edilir ve bu minimum de
ger + 1/dr.

3.18. a ve b pozitif saylar olmak u
zere,
(
)2 (
)2
1
1
a+
+ b+
a
b
ifadesinin alabilecegi en k
ucu
k degeri bulun. Eger a + b = 1 kstlamas yaplrsa, en
k
ucu
k deger ne olur ?
Yant: E
ger kstlama yoksa, yant bir
onceki sorudan dolay 4 + 4 = 8 ckar ve bu sonuc
a = b = 1 icin elde edilir. Bundan b

oyle a + b = 1 kstlamas altnda calsalm. Ifade,
a
ve b de
giskenleri acsndan simetrik oldu
gundan, e
ger en k
ucu
k de
ger (a, b) tarafndan
alnrsa, ayn de
ger (b, a) tarafndan da alnr. Buradan da en k
ucu
k de
gerin, a = b, yani
a = b = 1/2 oldu
gunda ald
g d
usu
n
ulebilir. (Bu durumda ifadenin de
geri 25/2 olur,
8den daha b
uy
uk elbette.)
Asa
gdaki sekilde (a, b) d
uzlemi u
zerinde, a + b = 1 esitli
gini sa
glayan noktalar k
umesi
olan AB do
gru parcasn ve ABye dik olarak da sorudaki ifadenin ald
g de
gerleri g
ostermeye calstk.
Elbette a ya da b saylar 0a yaklastkca ifade b

uy
ur. S
ekilde minimum tam ortada,
a = b = 1/2 olarak g
oz
uk
uyor, ama b
oyle olmayabilir tabii. Gercek sekil asa
gdaki gibi
de olabilir.
3. Kesirli Usler
ve Kokler
56
Ama herhalde birincisi daha akla yakn geliyor. Nitekim

oyle de.
Birinci C
oz
um: (AG)ye g
ore, a + b = 1 oldu
gunda, ab en fazla 1/4 de
gerini ald
gndan
(o da a = b = 1/2 oldu
gunda), sorudaki ifadeyi ab cinsinden ifade etmenin iyi bir fikir
oldu
gu d
usu
n
ulebilir. Yanls de
gil. Oyle
yapalm:
(
)2 (
)2 (
) (
)
1
1
1
1
a+
+ b+
= a2 + 2 + 2 + b2 + 2 + 2
a
b
a
b
)
(
)
( 2
2
1 2ab
a
+
b
+
4
=
(1
2ab)
+
+4
= (a2 + b2 ) +
a 2 b2
a2 b2
1 2ab
= 5 2ab +
.
(ab)2
En sondaki ifadede a ve b sadece ab olarak beliriyor. Dikkat edilirse, ab ne kadar b
uy
uk
olursa, en sondaki ifade o kadar k
ucu
k oluyor. Dolaysyla ifade en k
ucu
k de
gerini abnin
en b
uy
uk de
gerinde alabilir: ab = 1/4 iken. Dolaysyla,
( )
(
)2 (
)2
( )
1 2 14
1
1
1 2ab
1
a+
+ b+
= 5 2ab +
52
+ ( 1 )2
a
b
a2 b2
4
4
1
=5 +
2
olur ve
25
2
de
geri a = b =
1
2
1
2
1
16
iken alnr.
Ikinci
C
oz
um: Fikir gene ayn: x = a +
y icin yazalm:
1
a
x2 + y 2 2
(
Ama
x+y =
1
1
25
= 5 + 8 = 13 =
2
2
2
a+
1
a
ve y = b +
( x + y )2
2
1
b
olsun. (AG ) esitsizli

gini x ve
(
)
1
a+b
1
+ b+
=a+b+
=1+ .
b
ab
ab
Demek ki
x2 + y 2 2
( x + y )2
2
(
=2
1
1 + ab
2
)2
.
En sa
gdaki ifade en k
ucu
k de
gerini ab en b
uy
ukken (1/4 iken) alr ve esitlik a = b = 1/2
iken sa
glanr. Sonuc gene 25/2 ckar.

zere,
)(
)
(
1
1
b+
a+
a
b
I
57
ucu
k degeri bulun. Eger bir de ayrca a + b = 1 kstlamas
yaplrsa, en k
ucu
k deger ne olur ?
Yant: Hic kstlama yoksa, her iki parantez de 2den k
ucu
k olamayaca
gndan ve her
biri 2 olabilece
ginden en k
ucu
k de
ger 2 2 = 4 olur elbette ve bu de
ger de a = b = 1
iken alnr. Bundan b
oyle a + b = 1 kstlamas yapalm.
(
)(
)
1
1
1
a
b
1
a2 + b2
a+
b+
= ab +
+ + = ab +
+
a
b
ab
b
a
ab
ab
1
1 2ab
2
= ab +
+
= ab +
2
ab
ab
ab
esitli
ginden dolay,
2
ab
ifadesinin ald
g en k
ucu
k de
geri bulmalyz. Ama bu sefer ab says (0, 1/4] aral
gnda
de
gisiyor cu
nk
u
(a + b)2
= 1/4
ab
4
ve bu de
gere a = b = 1/2 iken ulaslr. (AG)den dolay,
2
2
ab +
2 ab
=2 2
ab
ab
ve esitlik ancak ab = 2/ab, yani ab = 2 ise do

gru olur. Ama bizim ilgilendi
gimiz
ab de
gerleri en fazla 1/4 olabilirler. x + 2/x fonksiyonunun (0, 1) aral
gnda azald
gn
kantlamak zor de
gil; demek ki x + 2/x fonksiyonu (0, 1/4] aral
gnda minimum de
geri
x = 1/4 icin alr ve bu minimum de
ger 1/4 + 8 = 33/4 olur.
Sonuc olarak, a + b = 1 ve a, b 0 kstlamas altnda,
(
)(
)
1
1
2
33
25
a+
b+
= ab +
2
2=
a
b
ab
4
4
ab +
olur ve minimum 25/4 de

gerine a = b = 1/2 iken
zere,
(
)(
1
a+
b+
b
ulaslr.
1
a
ucu
k degeri bulun. Eger bir de ayrca a + b = 1 kstlamas
yaplrsa, en k
ucu
k deger ne olur ?
Yant: Ifadeyi
acalm:
(
)(
)
1
1
1
a+
b+
= ab +
+ 2 2 + 2 = 4.
b
a
ab
yandan e
Esitlik ancak ab = 1/ab ise, yani ab = 1 ise gecerlidir. Ote
ger a + b = 1
kstlamas yaparsak, ab = 1 olamaz, ab en fazla 1/4 olabilir ve bu da ancak a = b = 1/2
iken olabilir. x + 1/x fonksiyonu 1den ve 1/4ten
once azalan oldu
gundan,
(
)(
)
1
1
1
1
25
a+
b+
= ab +
+2 +4+2=
b
a
ab
4
4
olur ve minimum 25/4 de
gerine a = b = 1/2 iken ulaslr.
3.21. Pozitif a, b ve c saylar icin, (a + b)(b + c)(c + a) 8abc esitsizligini kantlayn.
Kant: Bu soru artk son derece basit olmal, (AG)yi u
c defa uygulamak yeterli.

3. Kesirli Usler
ve Kokler
58
3.22. Pozitif a ve b saylar icin,

a + bx4
x2
ucu
k degeri bulun.
Yant: y = x2 alrsak, a/y + by ifadesinin y > 0 iken alabilece
gi en k
ucu
k de
geri bulmak
yeterli. Ifadenin
alabilece
gi en k
ucu
k de
ger (AG)ye g
ore 2(ab)1/2 olur ve bu en k
ucu
k
de
ger y = (a/b)1/2 icin alnr. Demek ki x = (a/b)1/4 olmal.

3.23. a, b, c 0 icin asagdaki esitsizligi kantlayn. Esitligin ancak a = b = c icin gerceklesecegini g
osterin:
(abc)1/3
(AG3 )
a+b+c
.
3
Kant: a, b, c yerine a3 , b3 , c3 alarak,

a3 + b3 + c3 3abc 0
esitsizli
gini kantlamann (gerekli ve) yeterli oldu
gu g
or
ul
ur. C
arpanlarna ayrarak
soldaki ifadenin pozitif oldu
gunu kantlayaca
gz. Soldaki ifadede a yerine X koyarsak,
p(X) = X 3 + b3 + c3 3Xbc
polinomunu elde ederiz.
p (b c) = 0
esitli
ginin do
gru oldu
gunu kontrol etmek kolay. Demek ki
X +b+c
polinomu p(X) polinomunu b
oler. B
olmeyi yapalm:
p(X) = (X + b + c)(X 2 (b + c)X + b2 bc + c2 )
buluruz. S
imdi ada de
gerlendirirsek,
a3 + b3 + c3 3abc = p(a) = (a + b + c)(a2 (b + c)a + b2 bc + c2 )
= (a + b + c)(a2 + b2 + c2 ab bc ca)
=
(a + b + c)((a b)2 + (b c)2 + (c a)2 )

2
elde ederiz. Bu da istedi

gimizi kantlar.
Esitli
gin ancak a = b = c iken do
gru oldu
guna da dikkatinizi cekeriz.

3.24. x > 0 olmak u
zere x + 1/x2 ifadesinin alabilecegi minimum degeri bulun. x > 0 olmak
u
zere x2 + 1/x ifadesinin alabilecegi en k
ucu
k degeri bulun.
Kant: AGyi uygulamak bir ise yaramyor. AG3
u uygulamann bir yolu var:
1
x
x
1
3
3 x x 1
x+ 2 = + + 2 3
= 2/3
x
2
2
x
2 2 x2
2
ve esitlik ancak x = 21/3 ise gecerli.
soruda y = 1/x almak yeterli.

Ikinci
soru birincisiyle ayn: Ilk

3.25. Ayn cevreye sahip u
cgenler arasnda, en b
uy
uk alan hangi u
cgen tarafndan elde edilir ?
u Heron form
Yant: Unl
ul
un
u kullanaca
gz: Bir u
cgenin kenarlar a, b ve c uzunlu
gundaysa ve p cevre uzunlu
gunun yarsysa, o zaman alan,
A = p(p a)(p b)(p c)
I
59
olur. (AG3 )e g
ore,
(
)3
(p a) + (p b) + (p c)
A2
= (p a)(p b)(p c)
p
3
(
)3 (
)3
3p (a + b + c)
3p 2p
p3
=
=
=
3
3
27
olur ve esitlik ancak
p a = p b = p c,
yani a = b = c ise gecerlidir. Demek ki en b
uy
uk alan veren u
cgen eskenar u
cgen olmal.

3.26. a1 , a2 , a3 , b1 , b2 , b3 0 alt say olsun.
3
(a1 + b1 )(a2 + b2 )(a3 + b3 ) 3 a1 a2 a3 + 3 b1 b2 b3
kez (AG3 )
Kant: Iki
u uygulayarak asa
gdaki hesab yapalm:
(a1 + b1 )(a2 + b2 )(a3 + b3 ) = a1 a2 a3 + b1 b2 b3 + (a1 a2 b3 + a1 b2 a3 + b1 a2 a3 )
+(a1 b2 b3 + b1 a2 b3 + b1 b2 a3 )
a1 a2 a3 + b1 b2 b3 + 3 3 a21 a22 a23 b1 b2 b3 + 3 3 a1 a2 a3 b21 b22 b23

(
)3
= 3 a1 a2 a3 + 3 b1 b2 b3 .
Istedi
gimiz kantlanmstr. Esitli
ge hangi kosullarda erisildi
gi sorusunu okura brakyoruz.
Asagdaki alstrmalar lise seviyesinde bir kitap olan [BB]dendir ve bu

altbol
umde yaplanlarn zorlugunu yanstamayacak kadar kolaydrlar.
Alstrmalar
3.27. Her a, b > 0 icin
2
ab
1/a + 1/b
esitsizli
gini kantlayn.
a b > 0 ve c > d > 0 olsun. E
ger a/d = b/c ise a = b ve c = d esitliklerini kantlayn.
Her a, b, c icin a2 + b2 + c2 ab + bc + ca esitsizli
gini kantlayn.
Her a, b icin (a2 b2 )(a4 b4 ) (a3 b3 )2 esitsizli
gini kantlayn.
E
ger ab 0 ise (a2 b2 )2 (ab)4 ve e
ger ab 0 ise (a2 b2 )2 (ab)4 esitsizliklerini
kantlayn.
3.32. E
ger a + b 0 ise a3 + b3 a2 b + ab2 esitsizli
gini kantlayn.
3.33. a, b, c, d 0 olsun. c ve d kesirli saylar olsun.
3.28.
3.29.
3.30.
3.31.
ac+d + bc+d z c bd + ad bc
esitsizli
gini kantlayn. Esitlik hangi durumlarda gecerli olur? (c = d = 1 durumu ilginc.)
3.34. a, b, c, d 0 olsun. E
ger a/b c/d ise
a
a+c
c
b
b+d
d
esitsizliklerini g
osterin.
3. Kesirli Usler
ve Kokler
60
3.35. Cauchy-Schwarz Esitsizli

gi. Basit cebirle (a2 + b2 )(c2 + d2 ) = (ac + bd)2 + (bc ad)2
esitli
gini g
osterin. Buradan,
(a2 + b2 )(c2 + d2 ) (ac + bd)2
esitsizli
gini kantlayn. Bu esitsizlik ne zaman esitlik olabilir?
gi. (a21 + a22 + a23 )(b21 + b22 + b23 ) (a1 b1 + a2 b2 + a3 b3 )2
esitsizli
gini kantlayn.
(n
) (n 2 ) (n
)2
2
gi.
esitsizli
gini kanti=1 ai
i=1 bi
i=1 ai bi
layn.
3.5
Aritmetik-Geometrik Ortalama Esitsizli

gi II
Bir onceki altbol

umdeki (AG) esitsizligini iki saydan n sayya genellestirecegiz.
Once temel tanmlar verelim.

a1 , . . . , an 0 olsun. Bu saylarn aritmetik ortalamas,
An (a) =
a1 + + an
n
saysdr. Geometrik ortalamas ise,

Gn (a) = (a1 a2 an )1/n
saysdr. Bu iki ortalama arasnda cok meshur bir esitsizlik vardr: Geometrik
ortalama aritmetik ortalamay asamaz! n = 1 icin bariz olan ve n = 2 ve 3
icin gecen altbol
umde kantladgmz bu esitsizligi bu altbol
umde her n dogal
says icin kantlayp cesitli uygulamalarn verecegiz.
Teorem 3.26. Her a1 , . . . , an 0 icin,
(AGn )
(a1 a2 an )1/n
a1 + + an
n
olur. Ayrca esitlik sadece ve sadece a1 = . . . = an ise gecerlidir.
Birinci Kant: Once

(AG2n ) esitsizli
gini n u
zerine t
umevarmla kantlayacagz. Eger n = 0 ise kant bariz, ne de olsa (AG1 ), a1 = a1 diyor. Kant cok
kolay olan n = 1 durumunu gecen yazmzda ele almstk. Simdi n 1 olsun.
(AG2n ) esitsizligini varsayalm ve (AG2n+1 ) esitsizligini kantlayalm. 2n+1 tane
pozitif say alalm:
a1 , . . . , a2n , b1 , . . . , b2n .
(AG2n )den dolay
a1 + + a2n
,
2n
b1 + + b2n
n
(b1 b2 b2n )1/2
2n
n
(a1 a2 a2n )1/2
II
61
esitsizlikleri gecerlidir. Bunlar taraf tarafa carparsak,

n
(a1 a2n b1 b2n )1/2
a1 + + a2n b1 + + b2n
2n
2n
elde ederiz. (AG2 )yi kullanarak sag taraf b

uy
utelim:
a1 + + a2n b1 + + b2n
2n
2n
2
(
a1 ++a2n
2n
b1 ++b2n
2n
)2
a1 + + a2n + b1 + + b2n
2n+1
)2
.
Son iki esitsizlikten,

(a1 a2n b1 b2n )
1/2n
a1 + + a2n + b1 + + b2n
2n+1
)2
buluruz. Her iki tarafn da karekok

un
u alrsak, istedigimiz esitsizlige ulasrz.
Esitligin ne zaman olacagn da (t
umevarmla) anlayabiliriz. Esitsizlige
kant boyunca, bir defa (AG2 )yi, bir defa da (AG2n )yi kullanarak olmak
u
zere tam iki kez basvurduk. (AG2n+1 )de esitligin olmas icin kantta kullanlan her iki esitsizligin de esitlik olmas gerekir. (AG2n )yi kullandgmzda
esitligin olmas icin (t
umevarm varsaymna gore),
a1 = . . . = a2n ve b1 = . . . = b2n .
esitliklerinin gecerli olmas gerekir. (AG2 )yi kullandgmzda esitligin olmas
icin,
a1 + + a2n
b1 + + b2n
=
2n
2n
esitliginin gecerli olmas gerekir. Sonuc: (AG2n+1 )de esitligin gecerli olmas
icin
a1 = . . . = a2n = b1 = . . . = b2n .
esitliklerinin gecerli olmas gerektigi anlaslr.
Boylece (AG2n ) esitsizligini her n dogal says icin kantlams olduk. Simdi eger (AGn+1 ) dogruysa, (AGn )nin de dogru oldugunu kantlayacagz. Bu
da, yukardaki sonuc sayesinde, (AGn ) form
ul
un
un her n icin dogru oldugunu
kantlayacak.
a1 , . . . , an
saylarn alalm.
an+1 =
a1 + + an
n
3. Kesirli Usler
ve Kokler
62
olsun. a1 , . . . , an , an+1 saylarna (AGn+1 ) esitsizligini uygulayalm:

(a1 a2 an an+1 )1/n+1
a1 + + an + an+1
.
n+1
Bu esitsizlikte an+1 yerine degerini koyalm:

(
) 1
a1 + + an +
a1 + + an n+1
a1 a2 an
n
n+1
a1 ++an
n
elde ederiz. Her iki taraf da d

uzenleyerek,
1
(a1 a2 an ) n+1
n
1
n+1
(a1 + + an ) n+1
a1 + + an
n
elde ederiz. Esitsizligin sol tarafndaki en sagdaki ifadeyi esitsizligin sag tarafna gecirelim:
1
(a1 a2 an ) n+1
1
n n+1
(a1 + + an )1 n+1
(a1 + + an )n/n+1
=
n
n
elde ederiz. Her iki tarafn da n + 1inci kuvvetini alrsak,

a1 a2 an
(a1 + + an )n
n
nn+1
buluruz. Gerisi kolay. Solda paydada bulunan nyi solda paydada bulunan n
ile sadelestirirsek ve her iki tarafn da ninci kok
un
u alrsak, diledigimiz,
(a1 a2 an )1/n
a1 + + an
n
esitsizligini buluruz.
Esitligin ne zaman dogru olduguna bakalm. Kant boyunca esitsizlik sadece bir defa peyda oldu. O esitsizligin de esitlik olmas icin
a1 = . . . = an = an+1
olmal. Demek ki a1 = . . . = an olmal.
Ikinci
Kant: n u
zerine t
umevarmla kantlayacagz. n = 1 icin onerme bariz.
Simdi (AGn )yi varsayp (AGn+1 )i kantlayalm.
a1 , . . . , an , an+1
saylarn secelim. Bu saylarn en b
uy
u
gu
n
u en sona koydugumuzu varsayalm,
yani an+1 diger b
ut
un saylardan b
uy
ukesit olsun.
An =
a1 + + an
n
II
63
tanmn yapalm. An+1 benzer bicimde tanmlansn. O zaman,

An+1 =
a1 + + an + an+1
nAn + an+1
=
n+1
n+1
olur. an+1 says diger t

um ai saylarndan b
uy
ukesit oldugundan, elbette
an+1 An
olur. Demek ki bir b 0 says icin,
an+1 = An + b
olur. Yukardaki esitlikten devam edecek olursak,
An+1 =
nAn + an+1
nAn + An + b
b
=
= An +
n+1
n+1
n+1
esitligini buluruz. Sol ve sag taraflarn n + 1inci kuvvetini alp (ve en son
esitsizlikte t
umevarm varsaymn kullanp),
An+1
n
(
= An +
)n+1
(
)
b
n+1 n b
n+1
+
= An +
An
n+1
n+1
1
(
)
n+1 n b
= An+1
+ Ann b = Ann (An + b)
An+1
+
An
n
n
n+1
1
= Ann an+1 (a1 an )an+1 = a1 an an+1
elde ederiz. Bu da kantlamak istedigimiz esitsizlikti.

Esitligin dogru olmas icin b = 0 ve (t
umevarm varsaymna gore),
a1 = a2 = . . . = an
olmal. Bu ikisinden
a1 = a2 = . . . = an = an+1
ckar.
cu
U
nc
u Kant: ai yerine bni yazarak, kantlamak istedigimiz esitsizligi,
nb1 bn bn1 + + bnn
sekline sokalm. n = 1 icin esitlik var. Simdi esitsizligi n icin varsayp n + 1

icin kantlayalm. n + 1 tane pozitif b1 , b2 , . . . , bn , bn+1 says secelim.
(n + 1)b1 bn bn+1 bn+1
+ + bn+1
+ bn+1
n
1
n+1
3. Kesirli Usler
ve Kokler
64
taraf da bn+1 saysna bol

esitsizligini kantlamak istiyoruz. Iki
up
n+1
ci =
bi
bn+1
tanmn yaparsak, kantlamak istedigimiz esitsizlik,

(n + 1)c1 cn cn+1
+ + cn+1
+1
n
1
sekline b
ur
un
ur. Ama t
umevarm varsaymn,
(n+1)/n
c1
, . . . , c(n+1)/n
n
saylarna uygularsak,
(n+1)/n
n(c1 cn )(n+1)/n + 1 = nc1
c(n+1)/n
+ 1 cn+1
+ + cn+1
+1
n
n
1
esitsizliginin gecerli oldugunu gor

ur
uz. Demek ki,
(n + 1)c1 cn n(c1 cn )(n+1)/n + 1
esitsizligini kantlamak yeterli.
x = (c1 c2 cn )1/n
tanmn yaparak,
(n + 1)xn nxn+1 + 1
esitsizligini kantlamamz gerektigi anlaslr. Ama bu da Onsav

3.19da kantlanmst. Gene ayn onsava gore, esitlik ancak
c1 c2 cn = x = 1
ve (t
umevarm varsaymn kullanarak)
c1 = c2 = . . . = cn
ise, yani,
c1 = c2 = . . . = cn = 1
ise, yani,
b1 = b2 = . . . = bn = bn+1
ise yani,
a1 = a2 = . . . = an = an+1
ise gecerlidir. Teorem bir kez daha kantlanmstr.
II
65
cu
U
nc
u Kant: Eger ai lerden biri 0 ise, sorun yok. Bundan boyle her ai nin
> 0 oldugunu varsayalm. g = (a1 an )1/n ve bi = ai /g olsun. Bu durumda
bi > 0 ve b1 bn = 1 olur. Gostermek istedigimiz esitsizlik de bler cinsinden yaznca b1 + + bn n esitsizligine don
usu
r; onermenin ikinci ksm da
esitligin ancak t
um bi ler 1e esitse gerceklestigini soyl
uyor. b1 + + bn n
esitsizligini n u
zerine t
umevarmla kantlayacagz. Egr n = 1 ise sorun yok.
Bundan boyle n > 1 olsun. Eger t
um bi ler 1e esitse de sorun yok. Bundan boyle baz bi lerin 1e esit olmadgn varsayalm. O zaman b1 bn = 1
esitliginden dolay baz bi ler 1den b
uy
uk bazlar da 1den k
ucu
kt
ur. Gerekirse bi lerin srasn degistirerek b1 < 1 ve bn > 1 varsaymlarn yapabiliriz.
c1 = b1 bn olsun. O zaman c1 b2 bn1 = 1 olur ve t
umevarm varsaymndan
c1 + b2 + + bn1 n 1
elde ederiz. Simdi,
b1 + + bn = (c1 + b2 + + bn1 ) + b1 + bn c1
(n 1) + b1 + bn b1 bn
= n + (1 b1 )(bn 1) > n
olur.
Ornekler
3.38. Sonuc 3.21in ikinci ksmn, yani x 1 ve p (0, 1) bir kesirli sayysa
(1 + x)p 1 + px
esitsizli
gini (AGn ) sayesinde bir kez daha kantlayabiliriz. n < m iki pozitif do
gal say
icin p = n/m olsun. O zaman,
(1 + x)p = (1 + x)n/m = ((1 + x)n )1/m = ((1 + x)n 1mn )1/m
n(1 + x) + m n
n
= 1 + x = 1 + px
m
m
olur ve esitlik ancak x = 0 icin gecerlidir.
3.39. Toplam, verilmis bir t says olan n pozitif gercel saynn carpm en fazla kac olabilir ?
Yant: r1 + r2 + + rn = t ise, (AGn )den dolay
r1 rn
( r + + r )n
tn
1
n
= n
n
n
olur ve esitlik ancak r1 = r2 = . . . = rn = t/n ise gecerlidir.

3.40. n > 0 bir dogal sayysa,
)(
)
(
) (
)n
(
1
1
1
1
1 + 2 1 + n 1 +
1+
2
2
2
n
olur.
3. Kesirli Usler
ve Kokler
66
Kant: (AGn )den dolay

(
)(
)
(
) ( n
i )n
1
1
1
i=1 (1 + 1/2 )
1+
1 + 2 1 + n
2
2
2
n
n
(
)n (
)n
n + i=1 1/2i
n+1
=
n
n
olur ve bu da istedi
gimizi kantlar.
3.41. a1 , . . . , an > 0 saylar verilmisse,
a1
a2
an1
an
+
+ +
+
a2
a3
an
a1
says en fazla kac olabilir ?
Yant: (AGn )den dolay
a1
a2
an1
an
+
+ +
+
n
a2
a3
an
a1
an1 an
a1 a2
a2 a3
an a1
)
=n
olur ve esitlik ancak
a1
a2
an1
an
=
= ... =
=
a2
a3
an
a1
ise gecerlidir. Bu orana r dersek, esitlik ancak,
a1 = ra2 , a2 = ra3 , . . . , an1 = ran , an = ra1
ise, yani
a1 = ra2 = r2 a3 = . . . = rn1 an = rn a1
ise, yani r = 1 ve
a1 = a2 = a3 = . . . = an1 = an
ise gecerlidir.
3.42. Nesbitt Esitsizli
gi. a, b, c > 0 ise
a
b
c
3
+
+
b+c
c+a
a+b
2
olur.
Kant: Alstrma 3.41e g
ore x/y + y/x 2 olur. Demek ki
b+c
a+c
c+b
b+a
a+c
a+b
+
+
+
+
+
2 + 2 + 2 = 6.
b+c
a+b
c+b
a+c
a+c
b+a
Bunu s
oyle yazalm:
(
) (
) (
)
a+b
a+c
c+b
b+a
b+c
a+c
+
+
+
+
+
2 + 2 + 2 = 6,
b+c
c+b
a+c
a+c
a+b
b+a
yani
2b
2c
2a
+1+
+1+
+ 1 6,
b+c
c+a
a+b
yani
a
b
c
3
+
+
.
b+c
c+a
a+b
2
G
or
uld
u
gu
gibi esitsizlik konusu hic de kolay de
gil. Neyse ki bu kitaplarda esitsizliklerle
cok isimiz olmayacak.
II
3.43. a ve b pozitif saylar icin,
67
a + nb
n+1
esitsizligini kantlayn. Ne zaman esitlik olabilir ?
Kant: Esitsizlik (AGn+1 )den hemen ckar. Esitlik ancak a = b ise m
umk
und
ur.

(
(
)n
)n
ve zn = 1 n1
olsun. Her 0 = n N icin xn < xn+1 ve zn < zn+1
3.44. xn = 1 + n1
esitsizliklerini kantlayn.
Kant: Onceki
problemde a = 1 ve b = 1 1/n alrsak,
(
(
)
)n
1 + n 1 n1
1
1
n+1
1
<
=1
n
n+1
n+1
n+1
abn
buluruz. Her iki tarafn da n + 1inci kuvvetini alrsak istedi

gimiz ckar.
(
)n+1
3.45. yn = 1 + n1
olsun. Her 0 = n N icin yn+1 < yn esitsizligini kantlayn.
Kant: Bir
onceki probleme g
ore zn+1 < zn+2 oldu
gundan,
yn =
)n+1 (
)n+1
(
1
n+1
=
= (
1+
n
n
1
1
1
)n+1 = (
)n+1 =
zn+1
1
1 n+1
n
n+1
olur.
3.46. a1 , . . . , an pozitif saylarsa
(
(a1 + + an )
1
1
+ +
a1
an
says en az kac olabilir ?

Yant: (AGn+1 )i her iki parantez icin de uygularsak yantn n2 oldu
gunu hemen g
or
ur
uz. Esitlik ancak a1 = . . . = an ise m
umk
und
ur.

3.47. Her n > 1 dogal says icin,
(
)n
n+1
n! <
2
Kant: (AGn )yi uygulayalm:
(
n! = 1 2 n
1 + 2 + + n
n
( (n+1)n )n
)n
=
n+1
2
)n
.
Istedi
gimiz kantlanmstr.
3.48. Her n > 1 dogal says icin,
2n n!
<3
nn
Kant: (AGn )yi uygulayarak ya da bir
onceki soruyu kullanarak
(
)n
n
2 n!
n+1
<
nn
n
buluruz. Demek ki,
(
=
n+1
n
)n
3
3. Kesirli Usler
ve Kokler
68
ste bu son esitsizli

esitsizli
gini g
ostermek gerekiyor. I
gin kant:
(
)
( )
(
)n (
)n
n
n
1
n+1
n 1
n 1
= 1+
=
=1+1+
i
n
n
i
n
i ni
i=0
i=2
n
n(n 1) (n (i 1)) 1
n!
1
=2+
i
i!(n
1)!
n
ni
i!
i=2
i=2
)
(
)
(
)
(
n
1
2
i1 1
1
1
=2+
1 1
n
n
n
i!
i=2
=2+
2+
n
n
1
1
1
2+
<2+
= 3.
i1
i
i!
2
2
i=2
i=2
i=1
3.49. x + x2 + x3 + 1/x6 ifadesinin x > 0 icin alabilecegi en k

ucu
k degeri bulun.
Yant: (AG4 )
u uygulayalm:
(
)1/4
1
2 3 1
x + x + x + 6 4 xx x 6
= 4.
x
x
2
Ve esitlik ancak x = 1 ise m

umk
und
ur.
Dikkat: E
ger soru x+x2 +2/x3 ifadesinin alabilece
gi en k
ucu
k de
geri bulun seklinde
olsayd (AG3 )
u uygulayarak en k
ucu
k de
geri bulamazdk, cu
nk
u x = x2 = 2/x3 denklemlerinin co
z
um
u yoktur. x + x2 + 2/x3 ifadesinin alabilece
gi en k
ucu
k de
gerin bu
y
ontemle bulunabilece
gini sanmyorum.

3.50. x2 + 2/x3 ifadesinin x > 0 icin alabilecegi en k
ucu
k degeri bulun.
Yant: (AG5 )i uygulayalm:
x2 +
x2
x2
x2
1
1
2
=
+
+
+ 3 + 3 5
3
x
3
3
3
x
x
x2 x2 x2 1 1
3 3 3 x3 x3
)1/5
=
5
33/5
buluruz. Esitlik ancak x2 /3 = 2/x3 ise, yani x = 61/5 ise m

umk
und
ur.

3.51. x + x2 + 1/64x4 ifadesinin x > 0 icin alabilecegi en k
ucu
k degeri bulun. Bu en k
ucu
k
degere hangi x tarafndan ulasllr ?
Yant: (AG4 )
u uygulamaya calsalm:
x + x2 +
1
x
x
1
= + + x2 +
4
64x4
2
2
64x4
xx 2 1
x
2 2 64x4
)1/4
(
=4
1
4 64
)1/4
= 1.
S
imdilik 1in sadece altsnr oldu
gunu biliyoruz; hen
uz 1e ulasabilece
gimizi bilmiyoruz.
x/2 = x2 = 1/64x5 denklemlerinin bir co
z
um
u oldu
gundan (x = 1/2, sansmz yaver
gitti!) 1 gercekten en k
ucu
k de
gerdir ve bu en k
ucu
k de
gere x = 1/2 ile ulaslr.

2
5
3.52. x + x + 64/x ifadesinin x > 0 icin alabilecegi en k
ucu
ucu
k
degere hangi x tarafndan ulaslr ?
Yant: (AG4 )
x + x2 +
( 2 2
)1/4
x2
x x 64
64
x2
64
=
x
+
4
x
= 4 (16)1/4 = 8.
+
+
x5
2
2
x5
2 2 x5
S
imdilik 8in sadece altsnr oldu
gunu biliyoruz; hen
uz 8e ulasabilece
gimizi bilmiyoruz.
x = x2 /2 = 64/x5 denklemlerinin bir co
z
um
u oldu
gundan (x = 2, sansmz gene yaver
gitti!) 8 gercekten en k
ucu
k de
gerdir ve bu en k
ucu
k de
gere x = 2 ile ulaslr.
II
69
E
ger hesaplara
x + x2 +
64
x2
x2
64
=x+
+
+ 5
5
x
2
2
x
esitli
giyle baslamak yerine,
x + x2 +
64
x
x
x
x2
64
= + + +
+ 5
5
x
3
3
3
2
x
esitli
giyle baslasaydk, basarya ulasamazdk cu
nk
u x/3 = x2 /2 = 64/x5 denklemlerinin
bir co
z
um
u yoktur. Yani sansn yaver gitmesi icin do
gru ayrstrmay yapmak lazm,
ama her seyden
once do
gru ayrstrmann olmas lazm. Bir sonraki soruyu co
zmek cok
daha zor.

2
14
3.53. 3x + 2x + 1/(2x ) ifadesinin x > 0 icin alabilecegi en k
ucu
ucu
k
degere hangi x tarafndan ulaslr ?
Yant: (AG4 )
(
)1/11
( x )6 ( x2 )4 1
x
x2
1
11
1
2
+ 14 11
=
.
3x + 2x + 14 = 6 + 4
2x
2
2
2x
2
2
2x14
2
x/2 = x2 /2 = 1/(2x14 ) denklemlerinin bir c
oz
um
u oldu
gundan (x = 1, sans hep bizden
yana!) 11/2 gercekten en k
ucu
k de
gerdir ve bu en k
ucu
k de
gere ulasmak icin x = 1
alnmal.

3.54. a1 , a2 , a3 , a4 0 saylar icin
(
)10
a1 + 2a2 + 3a3 + 4a4
a1 a22 a33 a44
10
Kant: C
ok kolay...
3.55. Asagdaki esitsizligi kantlayn:
1
1 1 1
1
n <
22 33 44
n
2
n+1
)n(n+1)/2
.
Kant: (AGn(n+1)/2 )yi kullanmak yeterli:

(
) (
)
(
)
1 1 1
1
1 1
1 1 1
1
1
1 2 3 4 n =1
2 3 4
n
2 2
3 3 3
n
n
(
)1+2+3++n
1
1
1 1 + 2 2 + 3 3 + + n n1
1 + 2 + 3 + + n
(
)n(n+1)/2 (
)n(n+1)/2
n
2
=
=
.
n(n + 1)/2
n+1
3.56. Asagdaki esitsizligi kantlayn:
1 2 2 3 3 4 4 nn
2n + 1
3
)n(n+1)/2
.
Kant: (AGn(n+1)/2 )yi kullanmak yeterli:

(
)n(n+1)/2
1 + 2 2 + 3 3 + + n n
1 22 33 44 nn
n(n + 1)/2
)n(n+1)/2 (
)n(n+1)/2
(
n(n + 1)(2n + 1)/6
2n + 1
=
.
=
n(n + 1)/2
3
3. Kesirli Usler
ve Kokler
70
3.57. a1 , . . . , an , toplam s olan n tane pozitif say olsun.

(1 + a1 )(1 + a2 ) (1 + an ) 1 +
Kant: (AGn )yi kullanaca
gz:
( n
i=1 (1
(1 + a1 )(1 + a2 ) (1 + an )
(
= 1+
n
)
s n
n
+ ai )
s
s2
sn
+
+ +
1!
2!
n!
)n
n+
=
(
)
n
n si
=
i ni
i=0
i=1
ai
)n
n(n 1) (n (i 1)) si
si
n!
=
i
i!(n i)! n
ni
i!
i=0
i=0
(
)
(
)
(
)
n
n
i
si
1
2
i1 s
=
1
<
.
1
1
n
n
n
i!
i!
i=0
i=0
=
Istedi
gimiz kantlanmstr.
Not: Bunun
ozel bir durumu olarak, a1 = . . . = an = s/n alrsak,
(
1+
elde ederiz.
3.58. Her 0 = n N icin,
s
s2
sn
s )n
+
+ +
1+
n
1!
2!
n!

4
8
2n
2 4 8
2n n + 1
Kant: Sol tarafn 2n inci kuvvetini alp (AG)yi uygulayalm:
( n
)2n
)2n1 ++2+1
( n
n
ni i
i 1/2i
2
i 2ni
i=1 2
(2 )
=
(2 )
2n1 + + 2 + 1
i=1
i=1
n
( n
)
(
)2n 1
n 2 1
n
n
n2n
i=1 2
=
=
(n + 1)2 1 < (n + 1)2 .
2n 1
2n 1
Istedi
gimiz kantlanmstr.
Alstrmalar
3.59. n 2 ve a1 > . . . > an > 0 olsun. 0 < a1 a2 + + (1)n+1 an < a1 esitsizliklerini
kantlayn.
3.60. a1 , . . . , an > 0 ise ve
1
1
h=
+ +
a1
an
ise
n
(a1 an )1/n
h
esitsizli
gini kantlayn.
3.61. E
ger q1 , . . . , qk 0 kesirli saylarnn toplam 1 ise, her x1 , . . . , xk 0 gercel saylar
icin
q
q1 x1 + + qk xk xq11 xkk
esitsizli
gini g
osterin.
II
71
3.62. a1 > . . . > an > 0 olsun. b1 , . . . , bn R olsun.

B i = b1 + + bi
tanmn yapalm
m = min{B1 , . . . , Bn } ve M = max{B1 , . . . , Bn }
tanmlarnm yapalm. Abel e
sitsizli
gi olarak bilinen
ma1 a1 b1 + + an bn M a1
esitsizli
gini kantlayn.
Esitsizlikler matematigin ve ozellikle analizin onemli konularndan biri

dir. Ikinci
ciltte bu konuya ozel bir bol
um ayracagz. Esitsizlikler hakknda
daha fazla bilgi isteyen okur [BB, St, MOD, Lee, Cv, HLP] kaynaklarna
basvurabilir.
Ksm II
Diziler
73
4. Yaknsak Gercel Say

Dizileri
4.1
Dizi
Ta en basndan, dizinin tanmndan baslayalm. X herhangi bir k

ume olsun.
Xten srayla elemanlar secelim:
x 0 , x1 , x 2 , x3 , . . .
ste dizi boyle bir seydir. Buna X-dizisi denir. Orne
I
gin,
1 2 3 4 5
, , , , ,...
2 3 4 5 6
bir Q-dizisidir, ve ayn zamanda bir R-dizisidir elbette.
, 2 , 3 , 4 , 5 , . . .
ise bir R-dizisidir. (Her ne kadar diye bir saynn varlgn tanmlamamssak
da, boyle bir gercel saynn varlg okurun kulagna kadar gelmistir... Dileyen
yerine herhangi bir baska gercel say da alabilir.)
Bu bol
umde sadece gercel say dizilerini konu edecegimizden R-dizisi yerine
ksaca dizi diyecegiz.
Daha matematiksel olalm. Matematiksel olarak bir dizi (yani bir R-dizisi),
dogal saylar k
umesi Nden gercel saylar k
umesi Rye giden bir x fonksiyonudur. Eger n N ise, xin nde aldg x(n) degeri yerine xn yazlr. Ayrca, x
fonksiyonu degerleriyle belirlendiginden, x yerine (xn )n yazlr:
x = (xn )n .
Orne
gin yukardaki 1/2, 2/3, 3/4, 4/5, 5/6, . . . dizisi, eger tahmin edildigi gibi
devam ediyorsa,
(
)
n+1
n+2 n
76
4. Yaknsak Gercel Say Dizileri
olarak yazlr. xn ye x dizisinin ninci terimi ad verilir. nye de xn nin

g
ostergeci ya da endisi denir. (Bu son tanmn su tuhaflg var: xn = xm ise
xn nin gostergeci n midir yoksa m midir? Dolaysyla bu bir tanm olamaz, bu
tanm lafn gelisi ve muallakta kalnmadgndan emin olundugunda kullanlr.)
Baz dizilerin tanmnda yapay bir tanm sorunu olabilir. Orne

gin,
xn =
1
n(n 2)
dizisi n = 0 ve 2 gostergecleri icin sorun yasar. Bu durumda dizinin 3 ve daha

b
uy
uk gostergecler icin tanmlandg varsaylabiliriz, ya da bu dizi yerine,
xn =
1
(n + 3)(n + 1)
dizisini alabiliriz. Nitekim,

(
)
(
)
1
1
=
.
n(n 2) n3
(n + 3)(n + 1) n0
Bu yontemle sonlu sayda gostergecte tanmsz olan dizilerin her gostergecte
tanml olduklarn varsayabiliriz.
Bir dizi aslnda bir fonksiyon oldugundan, dizinin grafigini de cizebiliriz.
Asagda bir ornek verdik.
Her terimi sabit bir a says olan diziye sabit a dizisi ad verilir. Bu diziyi
s(a) olarak gosterecegiz. Demek ki s(a) dizisi,
a, a, a, a, a, a, . . .
diye baslar ve aynen boyle devam eder. Sabit 0 dizisi ve sabit 1 dizisi onemli
sabit dizilerdendir. Kimi zaman bir dizi hemen degil ama zamanla sabitle
sebilir , ornegin,
b, c, b, a, a, a, a, a, a, . . .
dizisi zamanla -dord
unc
u admda- sabitlesen bir dizidir.
4.1. Dizi
77
Dizilerden olusan k
umeyi D ile gosterelim. D k
umesi u
st
une toplama,
ckarma ve carpma gibi standart islemleri soyle -en dogal bicimde, fonksiyonlarn toplamn, farkn, carpmn tanmladgmz gibi- tanmlayabiliriz:
(xn )n + (yn )n = (xn + yn )n ,
(xn )n (yn )n = (xn yn )n ,
(xn )n (yn )n = (xn yn )n .
Bunlara srasyla terim terim toplama, ckarma ve carpma denir, cu
nk
u dizileri toplamak, ckarmak ve carpmak icin ayn islemi dizilerin terimleriyle
yapyoruz. Eger her n icin yn = 0 ise bir diziyi (yn )n dizisine terim terim
bolebiliriz:
(xn )n /(yn )n = (xn /yn )n .
s(0) sabit dizisi toplamann, s(1) sabit dizisi de carpmann etkisiz elemanlardr
elbette. s(0) ve s(1) yerine 0D ve 1D de yazlabilir.
Eger x = (xn )n D ise
x = 0D x = (xn )n
tanmn yapabiliriz.
Alstrmalar
4.1. Bir dizi t

umevarmla tanmlanabilir. Orne
gin e
ger x0 says verilmisse
xn+1 = 1 x2n
4.2.
4.3.
4.4.
4.5.
form
ul
u bir dizi tanmlar. E
ger x0 = 0 alrsak, 0, 1, 0, 1, 0, . . . dizisini elde ederiz. x0 =
1/2 alarak bu dizinin ilk birkac terimini bulun. Dizinin terimlerinin giderek ya 0a ya
da 1e yakn olduklarn g
ozlemleyin.
unde karek
x0 = 2 ve xn+1 = xn olsun. Ust
ok d
ug
mesi olan bir hesap makinas kullanarak (xn )n dizisinin ilk 20 terimini hesaplayn. Ne g
ozlemliyorsunuz? S
imdi ayn seyi
x0 = 0, 5 icin yapn. x0 icin farkl de
gerlerle ayn islemi yapt
gnz zaman ne g
ozlemliyorsunuz?
Excel gibi bir yazlm kullanarak yukardaki dizinin ilk y
uz terimini cesitli x0 de
gerleri
icin bulmaya calsn. Ozellikle

x0 = 1, 61803 ve x0 = 1, 61805 icin dizinin davransn
g
ozlemleyin.
xn+1 = x2n + 3xn + 1 olsun. x0 = 1 icin diziyi bulun. Excel gibi bir yazlm kullanarak
ayn soruyu x0 = 0, 5 icin yantlamaya calsn. Dizinin terimlerinin 0,198, 0,1555, 3,247
gibi saylarn civarnda dolanp durduklarn g
ozlemleyin.
xn+1 = 6 1/xn olsun. x0 elbette 0a esit alamayz, yoksa x1 tanmlanmaz. Ama
1/6ya da esit alamayz, yoksa x2 tanmlanmaz. x0 = 6/35 olabilir mi? Bundan b
oyle
x0 = 1 olsun. Her n 1 icin xn nin tanmland
gn ve xn 5 esitsizli
gini kantlayn;
ayrca xn 6 esitsizli
gini kantlayn. Excel gibi bir yazlmla dizinin ilk birkac terimini
hesaplayn. Ne g
ozlemliyorsunuz? x = 6 1/x denkleminin co
z
um
uyle dizinin ald
g
de
gerleri karslastrn. Gene x0 = 1 ve n 1 icin,
|xn+1 xn |
esitsizli
gini kantlayn.
1
|xn xn1 |
25
78
4.6. Bazen bir diziyi t

umevarmla tanmlamak icin ilk iki terimi bilmek gerekebilir. Orne
gin
meshur Fibonacci dizisi xn+2 = xn + xn+1 ve x0 = x1 = 1 esitlikleriyle tanmlanr.
yn = xn+1 /xn olsun. yn+1 = 1/yn + 1 ve y0 = 1 esitliklerini g
ozlemleyin. (yn )n dizisinin
ilk birkac terimini (
orne
gin Excelle) hesaplayn ve bu terimlerle y 2 y 1 = 0 denkleminin pozitif k
ok
u arasndaki iliskiyi g
ozlemleyin. Her n icin 1 yn+1 2 esitsizliklerini
kantlayn. |yn+1 yn | saylar arasnda bir
onceki alstrmadaki gibi bir esitsizlik bulun.
4.7. s 0 ve x0 0 saylar verilmis olsun. Her n 0 icin xn+1 = s + xn tanmn yapalm.

Her xn nin bu form
ulle gercekten tanmland
gn kantlayn.
xn+1 xn x2n xn s
o
nermesini kantlayn. Bunu kullanarak
xn+1 xn xn+2 xn+1
o
nermesini kantlayn.
{
= max x0 ,
1+
1 + 4s
2
olsun. 2 s 0 esitsizli
gini g
ozlemleyerek, her n icin xn esitsizli
gini kantlayn.
(Bkz. Ornek
7.15.)
4.8. a0 > 0 bir kesirli say olsun. Her n N icin an+1 = aan tanmn yaparak, cesitli
a (0, 2) kesirli saylar icin (an )n dizisinin b
uy
uk nler icin davransn bulun. (Bir
hesap makinas ya da Excel kullann.)
4.9. T
um kesirli saylar iceren bir dizi var mdr?
4.2
Yaknsak Diziler
Kesirli say dizileri bir sayya giderek daha cok yaklasabilirler. Orne
gin giriste
verdigimiz
1 2 3 4 5
, , , , ,...
2 3 4 5 6
ornegindeki dizi giderek daha cok 1e yaklasr, yaklasmaktan da ote (cu
nk
u dizi
2ye de yaklasr) 1in burnunun dibine girer.
yandan 1, 1/2, 1/3, 1/4, 1/5, . . . kesirli say dizisi giderek daha fazla
Ote
0n burnunun dibine girer, 0a yaslanr nerdeyse. Buna matematikte yaknsamak denir.
Tanm. (xn )n bir dizi ve a R olsun. Eger her > 0 says icin,
()
n > N |xn a| <
onermesini saglayan bir N dogal says varsa, o zaman, (xn )n dizisi (n sonsuza
giderken) aya yaknsar ya da a, (xn )n dizisinin limiti dir denir.
4.2. Yaknsak Diziler
79
Bir sayya yaknsayan dizilere yaknsak denir. Yaknsak olmayan dizilere

de raksak denir.
Orneklere
gecmeden once bu onemli tanm u
zerine biraz kafa yoralm. Bu
tanm oz
umsemek cok onemlidir.
Okur, tanmn, sezgileriyle algladg yaknsamann anlamn matematiksel olarak verdigine ikna olmaldr, dolaysyla asagda yazlanlar laf ebeligi
olarak nitelemeyip dikkatle okumaldr.
Tanmn Tartsmas. |xn a| < esitsizligiyle, xn (a, a+) onermesi
birbirine denktir, nitekim Onsav

1.1.viya gore,
|xn a| < < xn a < a < xn < a + xn (a , a + )
denklikleri gecerlidir. Demek ki tanma gore, (xn )n dizisinin aya yaknsamas
icin, her > 0 says icin oyle bir N dogal says olmal ki, N den b
uy
uk her n
gostergeci icin,
xn (a , a + )
olsun. Yani (xn )n dizisi belli bir gostergecten sonra (a , a + ) aralgna
d
usmeli. Dolaysyla bir dizinin limiti olmasnda ilk birkac terimin, ornegin ilk
1 milyar terimin ne oldugu hic ama hic onemli degildir, onemli olan dizinin
son ksmnn, yani
kuyrugunun genel davransdr. Sonuc olarak, dizinin ilk terimleri yaknsa

may etkilemez. Orne
gin,
1 2 3 4 5
, , , , ,...
2 3 4 5 6
dizisi 1e yaknsyorsa -ki yaknsyor, daha sonra kantlayacagz bunu- o zaman,
1 2 3 4 5
, , , , , ...
2 3 4 5 6
dizisi de 1e yaknsar. Nitekim verilmis bir > 0 icin birinci dizide N yeterliyse,
ayn icin ikinci dizide N + 3 yeterlidir. Bunun gibi
9, 199, 3543,
3 4 5 7 9
, , , ,
,...
4 5 6 8 10
dizisi de 1e yaknsar. Kantn ilerde verecegimiz su daha genel sonuc gecerlidir
(bkz. sayfa 88).
80
Teorem 4.1. Yaknsak bir dizinin sonlu sayda terimini degistirirsek ya da

yaknsak bir diziye sonlu sayda terim eklersek ya da yaknsak bir diziden sonlu
sayda terim ckarrsak gene yaknsak bir dizi elde ederiz ve bu islemlerle dizinin limiti degismez; bir baska deyisle, iki dizinin kuyruklar aynysa, yani belli
A ve B dogal saylar ve her n > A icin,
xn = yn+B
ise, o zaman, (xn )n ve (yn )n dizilerinden biri yaknsaksa digeri de yaknsaktr
ve bu durumda her iki dizi de ayn sayya yaknsarlar.
Eger belli bir 0 > 0 icin (*) onermesini dogrulayan bir N says bulmussak,
bu 0 dan b
uy
uk lar icin de (*) onermesi ayn N ile dogrudur. Orne
gin,
0 = 0,001
icin N = 10.000 yetiyorsa, 0 dan daha b
uy
uk olan
= 0,003
icin de N = 10.000 yeter. Dolaysyla onermeyi asl k
ucu
k lar icin dogrulamak
gerekir. Yani buradaki cok k
ucu
k (ama gene de pozitif) bir say olarak alglanmaldr.
Tanmdaki N says, a gore degisir: k
ucu
ld
ukce N yi daha b
uy
uk almak
zorunda kalabiliriz. ne kadar k
ucu
kse, xn terimlerinin (a , a + ) aralgna
d
usmesi zorlasr ve gecikebilir. Orne
gin, 0 = 0,001 icin N = 10.000 yetiyorsa,
1 = 0,00001 icin artk N = 10.000 yetmeyebilir, N yi daha b
uy
uk, ornegin
100.000 almak gerekebilir. Ksaca soylemek gerekirse, N , a gore degisir.
N nin a bagml oldugunu gorsel olarak gostermek icin, kimileyin N yerine
N yazlr.
Elbette, eger bir icin, (*) onermesini saglayan bir N dogal says bulunmussa, bu N saysndan b
uy
uk N ler de (*) onermesini saglarlar.
Dikkat: Bir dizinin aya yaknsamas icin, amac, verilmis her > 0 icin (*)
onermesini saglayan en k
ucu
k N dogal saysn bulmak degildir. Boyle bir
en k
ucu
k N dogal says vardr elbette ama cogunlukla bulmas ya da ifade
etmesi cok zordur (ve gereksizdir). Amac, sadece (*) onermesini saglayan bir
N nin oldugunu bulmaktr. Bu onemli. Bir dizinin bir sayya yaknsadgn
kantlamak aslnda bu y
uzden zordur. verildiginde, (*) onermesini dogrulayan

4.3. Limitin Biricikligi
81
tek bir N dogal says olsayd (r

uyada mesela!), eminim kantlar cok daha kolay
ste bu
olurdu. Ama maalesef N yi secmekte bayag bir ozg
url
ugu
m
uz var. I
ozg
url
ukt
ur cogu zaman yaratclk gerektiren, analizi zorlastran ve heyecanl
klan.
Onemli
bir nokta daha: Tanmda n > N yerine n N ve |xn a| <
yerine |xn a| veya |xn a| < /2 de yazabilirdik, kavram degismezdi. Bu,
belki k
ucu
k bir ayrntdr, ama okurun neden boyle oldugunu anlamasnda cok
yarar vardr. Gerekirse saatlerini versin bu ince noktaya, deger cu
nk
u.
Bircok yaknsama ornegi verecegiz birazdan. Ama simdi bir yaknsama
kantna nasl baslanacagn gorelim.
Diyelim (xn )n say dizisinin aya yaknsadgn gostermek istiyorsunuz. Demek ki her > 0 icin bir sey kantlamanz gerekiyor. O zaman hemen rastgele
bir > 0 says secin. Yani kantnz,
> 0, herhangi bir pozitif say olsun
sozleriyle baslamaldr. Kantn bu birinci t
umcesi yanls olamaz. Simdi, her
n > N dogal says icin,
|xn a| <
esitsizliginin saglandg bir N dogal says bulmaya calsacaksnz. N yi kafadan
atarak hemen bulmaya calsmayn, genellikle basaramazsnz.
|xn a| <
esitsizliginin dogru olmas icin nnin en az kac olmas gerektigini bulmak icin
|xn a| ifadesiyle oynamalsnz. Orneklerle

her sey daha ack olacak.
4.3
Limitin Biricikli
gi
sonucumuz, bir dizinin limiti - eger varsa - biricik oldugunu soyleyecek;

Ilk
yani bir dizi iki farkl sayya yaknsayamaz.
Onsav
4.2. Bir dizi en fazla bir sayya yaknsayabilir. Yani bir dizinin en
fazla bir limiti olabilir.
Kant: Hem a hem de b saylarna yaknsayan bir (xn )n dizisi ele alalm. a = b
esitligini kantlayacagz. Bunun icin, eger a = b ise, (xn )n dizisinin hem aya
hem de bye ayn zamanda cok cok yakn olamayacagn kullanacagz elbette.
Asagdaki sekil kantmz resmediyor.
82
Ustteki
resimden izleyelim. a = b esitsizligini varsayalm. = |a b|/2
olsun. (xn )n dizisi aya yaknsadgndan, oyle bir N1 vardr ki, her n > N1
dogal says icin,
|xn a| <
esitsizligi dogrudur. Ayn nedenden, oyle bir N2 vardr ki, her n > N2 dogal
says icin,
|xn b| <
esitsizligi dogrudur. Simdi n hem N1 den hem de N2 den b
uy
uk herhangi bir
dogal says olsun. Su hesab yapalm:
|a b| = |(a xn ) + (xn b)| |a xn | + |xn b|
= |a xn | + |b xn | < + = 2 = |a b|,
yani |a b| < |a b|. Bu da bariz bir celiskidir, bir say kendinden k
ucu
k
olamaz!

Bu onsav sayesinde, eger bir (xn )n dizisi yaknsaksa, dizinin yaknsadg
sayy
lim xn
n
olarak gosterme hakkn kazanrz. Bu sayya (xn )n dizisinin limiti ad verilir.

Eger bir (xn )n dizisi aya yaknsyorsa, o zaman
lim xn = a ya da xn a
yazlr. Ince
ama gerekli bir ayrnt: Buradaki simgesinin tek basna anlam
yoktur. Burada anlam olan ve bir anlam verilen,
lim xn = a
ifadesinin t
um
ud
ur ve bu, n sonsuza giderken (xn )n dizisinin limiti vardr ve
bu limit adr ya da n sonsuza giderken (xn )n dizisi aya yaknsar/gider
diye okunur.

4.4. Ornekler
4.4
83
Ornekler
Ilerde
orneklerimizi cogaltacagz. Simdilik en kolay ornekten baslayalm.
Onsav
4.3. Sabit a dizisi aya yaknsar. Daha genel olarak, zamanla sabitlesen
bir dizi zamanla sabitlestigi sayya yaknsar.
Kant: (xn )n dizisi zamanla sabitlesen bir dizi olsun. Yani belli bir gostergecten sonra, diyelim M gostergecinden sonra dizi hep a olsun: Eger n > M ise
xn = a. Bu dizinin aya yaknsadgn gosterecegiz. Rastgele bir > 0 says
secelim. Simdi, her n > N dogal says icin,
|xn a| <
esitsizliginin saglandg bir N dogal says bulmaya calsacagz. Ama N yi M
almak yeterli. Nitekim, eger n > M olursa,
|xn a| = |a a| = 0 <
olur.
Onsav
4.4. limn 1/n = 0.
Kant: Herhangi bir > 0 gercel says alalm. Oyle

bir N dogal says bulmak
istiyoruz ki, her n N icin |1/n0| < olsun, yani 1/n < olsun, yani 1/ < n
olsun, yani, [1/] + 1 n olsun. Burada [x], xin tamksmdr (bkz. sayfa 2.2).
Eger
N = [1/] + 1
alrsak istedigimiz olur. Ne olur ne olmaz diye kontrol edelim. n > N olsun. O
zaman,
1
1
1
1
<
=
= .
n
N
[1/] + 1
1/
Kantmz bitmistir.
Alstrmalar
4.10. Asa
gdaki esitlikleri kantlayn:
limn
(1)n
n
= 0,
limn
1
n2
= 0,
limn
1
n+1
= 0.
4.11. limn xn = a ile limn (xn a) = 0

onermelerinin esde
gerli
gini kantlayn.
4.12. Her n icin xn 0 olsun. E
ger limn xn limiti varsa,
(
)1/2
lim x1/2
= lim xn
n
n
esitli
gini kantlayn.
84
Yaknsaklgn verdigimiz tanmna baklrsa, bir dizinin yaknsak oldugunu
bilmek ve hatta kantlamak icin dizinin limitini bilmek gerekiyor. Ilerde

dizinin limitini bilmeden de dizinin yaknsak oldugunu kantlamann yontemlerini
bulacagz.
Orneklerimize
birkac satr ara vererek araya onemli bir kavram ve sonuc
sokusturalm:
Arsimet Cisimleri. R sral bir cisim olsun. Her 0 < R icin, N > 1 esitsizligini saglayan bir N dogal says varsa1 Rye Ar
simet cismi ad verilir.
Teorem 4.5. R bir Arsimet cismidir.
Kant: Kant, Onsav

4.4
un kantnda gizlidir. Ayrca Teorem 2.7 olarak da
kantlanmstr.
Ornekler
4.13. Onsav
4.3
un kantnn neredeyse ayns,
lim
1
=0
n2
esitli
gini de kantlar: Bir > 0 icin, aynen kanttaki N yi secelim:
1
1
1
<
<
n2
n
N
olur. Benzer sekilde limn 1/2n = 0 esitli
gi de kantlanr. Ayrntlar okura brakyoruz. Benzer sekilde limn 1/n! = 0 olur.
4.14. Biraz daha karmask bir limit alstrmas olarak,
lim
n3
=0
n2 + n 5
esitli
gini g
osterelim. Esitli
gin do
grulu
gunu kantlamadan
once, esitli
gin neden olmas
gerekti
gini anlayalm.
n3
n2 + n 5
ifadesinin pay n 3e esit. Ama n cok b
uy
uk oldu
gunda, sondaki 3
un esamesi bile
okunmaz. Bir trilyonerin servetinden 3 lira eksilse ne ckar ki!.. Bu y
uzden n 3 yerine n
yazabiliriz. Paydaya bakalm simdi. Payda, n2 +n5e esit. Ama n cok b
uy
uk oldu
gunda,
n2 , nden o kadar b
uy
ukt
ur ki, n 5 onun yannda cok k
ucu
k kalr. Dolaysyla, n cok
b
uy
uk oldu
gunda n2 + n 5 yerine n2 alabiliriz. B
oylece paya n, paydaya n2 yazarsak,
n3
n
1
2 =
n2 + n 5
n
n
elde ederiz. Bir Excel tablosu yaparak bu iki ifadenin b
uy
uk nler icin birbirine ne kadar
yakn olduklarn g
orebilirsiniz.
Yukarda yapt
gmz tam bir matematiksel kant de
gil, simdilik. Ama daha sonra (B
ol
um
6da) bu akl y
ur
utmeyi matematiksel bir kant haline d
on
ust
urece
giz.
Her n do
gal says ve her r R icin nr R eleman n u
zerine t
umevarmla so
yle
tanmlanr: 0r = 0 ve her n N icin (n + 1)r = nr + r.
1

4.4. Ornekler
85
Limitin 0 oldu
gunu s
oyle de tahmin edebilirdik. Ifadenin
her terimini n2 ye b
olelim.
n2
1/n 3/n2
n3
=
+n5
1 + 1/n 5/n2
elde ederiz. n cok b

uy
uk oldu
gunda, 1/n, 3/n2 ve 5/n2 terimleri o kadar k
ucu
k saylardr
ki (bunu biraz
once kantlamstk), bu saylar yerine 0 yazarsak fazla hata yapms olmayz! B
oylece,
n3
1/n 3/n2
00
=
=0
n2 + n 5
1 + 1/n 5/n2
1+00
elde ederiz.
Bu da simdilik pek matematiksel de

gil. (Ilerde
olacak ama.) Esitli
gini tanma basvurarak
kantlayalm:
n3
= 0.
lim
n n2 + n 5
Her zamanki gibi pozitif bir > 0 says secerek baslyoruz. Oyle
bir N bulaca
gz ki, her
n > N icin,

n3

n2 + n 5 0
olacak. Yani yukardaki esitsizli
gin do
gru olmas icin nnin ne kadar b
uy
uk olmas gerekti
gini bulaca
gz. Soldaki ifadeyle oynayaca
gz. Soldaki ifadeyi b
uy
utece
giz ama bunu
yaparken nyi b
uy
uterek yeni ifadeyi diledi
gimiz kadar k
ucu
ltebilece
gimize emin olaca
gz. Hesaplara baslyoruz. Once

nyi 3ten b
uy
uk alrsak hem pay hem de payda pozitif
olur ve mutlak de
ger isaretinden kurtuluruz:

n3

n3

=
0
.
n2 + n 5

n2 + n 5
E
ger paydaki n 3 yerine n yazarsak daha b
uy
uk bir ifade buluruz elbet:
n3
n
< 2
.
n2 + n 5
n +n5
S
imdi sa
gdaki ifadenin dan k
ucu
k olmas icin nnin ne kadar b
uy
uk olmas gerekti
gini
bulaca
gz. Sa
gdaki ifadeyi b
uy
utmeye devam ediyoruz, ama cok az b
uy
utece
giz.
E
ger nyi 5ten b
uy
uk alrsak, paydada da bulunan n 5 pozitif olur ve o n 5i silersek
payda k
ucu
lece
ginden ifade b
uy
ur:
n
n
< 2.
n2 + n 5
n
En sa
gdaki ifade 1/nye esit. Demek ki nyi, 1/n says dan k
ucu
k olacak bicimde
secmek yeterli. Bunun da Arsimet Ozelli

gi sayesinde m
umk
un oldu
gunu biliyoruz. S
imdi
bir satrlk kantmz yazabiliriz:
> 0, herhangi bir kesirli say olsun. N > 5 says 1 < N esitsizli
gini sa
glasn. S
imdi,
her n > N icin,
n3
n
n
1
1
< 2
< 2 = <
< .
n2 + n 5
n +n5
n
n
N
Kantmz tamamlanmstr.

4.15. r R ve q Q>0 iki sabit say olsun. limn r/nq = 0 esitli
gini g
osterelim. > 0 olsun.
Yeterince b
uy
uk nler icin |r/nq 0| < esitsizli
ginin, yani n > (|r|/)1/q esitsizli
ginin
do
gru oldu
gunu g
ostermek istiyoruz. N yi (|r|/)1/q saysndan b
uy
uk herhangi bir do
gal
say alrsak, bu N den b
uy
uk her n do
gal says icin |r/nq 0| < olur.
86
4.16. (an )n ve (bn )n iki dizi olsun. S

u varsaymlar yapalm:
a. Yeterince b
uy
uk n g
ostergecleri icin an bn
b. (bn )n dizisi 1e yaknsar.
c. Her a < 1 icin
oyle bir N vardr ki, her n > N icin a an .
Bu durumda (an )n dizisinin 1e yaknsadgn kantlayn.
Kant: > 0 olsun.
(a) varsaymna g
ore,
oyle bir N1 vardr ki, her n > N icin an bn olur.
(b) varsaymna g
ore
oyle bir N2 vardr ki, her n > N2 icin bn < 1 + /2 olur.
(c) varsaymna g
ore
oyle bir N3 vardr ki, her n > N3 icin 1 /2 an olur.
S
imdi N = max{N1 , N2 , N3 } olsun. Her n > N icin
1 < a n bn < 1 +
2
2
ve dolaysyla 1 an < olur.

4.17. A R ve x R olsun. Her > 0 icin |x a| < esitsizligini saglayan bir a A
oldugunu varsayalm. O zaman xe yaknsayan bir A-dizisinin varlgn kantlayn.
1
Kant: Her n > 0 icin, |x an | < n+1
esitsizli
gini sa
glayan bir an A secelim. (an )n
dizisinin xe yaknsad
gnn kantn okura brakyoruz.
4.18. A, B R olsun. Bnin her elemannn bir A-dizisinin limiti oldugunu varsayalm.
Yaknsak her B-dizisinin limitinin bir A-dizisinin limiti oldugunu kantlayn.
Kant: (bn )n yaknsak bir B-dizisi olsun. Her n > 0 icin bn ye yaknsayan bir A-dizisi
vardr. Demek ki
1
|bn an |
n
esitli
gini sa
glayan bir an A vardr. (an )n dizisinin limn bn saysna yaknsad
gn
kantlamay okura brakyoruz.

Alstrmalar
4.19. Asa
gdaki esitlikleri limitin tanmna basvurarak kantlayn.
lim
1
1
=
,
xn
limn xn
lim
1
3n2 4n + 5
= ,
3(2n + 1)2
4
lim
3n + 5
= 0,
2(n + 1)2
lim
5
15n2 4n + 5
= ,
2(3n 5)2
6
lim
3n2 + 5
3
= ,
2(n + 1)2
2
lim
4
3 + 4 5n
= .
2 3 5n+1
15
4.20. A R ve a R olsun. Her pozitif n do

gal says icin, (a 1/n, a + 1/n) (A \ {a}) =
varsaymn yapalm. Bu durumda A k
umesinde, herhangi iki terimi birbirinden farkl
bir (xn )n dizisinin varl
gn kantlayn. Bu dizi elbette aya yaknsar.
Iraksak iki dizi ornegi verelim.
Ornekler
4.21. xn = (1)n olsun. (xn )n dizisi so
yle baslar:
1, 1, 1, 1, 1, 1, 1, . . .
ve b
oyle devam eder. Bu dizinin limiti yoktur, cu
nk
u a ne olursa olsun, saysn 1e
esit alrsak, her n icin,
ya |x2n a| ya da |x2n+1 a|
olur (bkz. asa
gdaki sekil); demek ki dizinin limiti a olamaz.

4.4. Ornekler
87
4.22. Yaknsamayan bir baska dizi

orne
gi:
0, 1, 2, 3, 4, 5, . . .
diye baslayan ve yn = n kuralyla tanmlanan dizidir, cu
nk
u a ne olursa olsun, = 1 ise,
her n > [a] + 2 icin, |yn a| olur (bkz. asa
gdaki sekil) ve dizi herhangi bir sayya
yaknsayamaz.
Yaknsaklgn tanm u
zerinde biraz daha duralm cu
nk
u yaknsaklgn ve
benzer kavramlarn tanmn anlayp oz
umsemek matematik egitiminin asag
yukar u
cte birini teskil eder.
Limitin tanmn soyle degistirebiliriz:
Tanm. (xn )n bir dizi ve a R olsun. Eger her m > 0 dogal says icin,
()
n > N |xn a| <
1
m
onermesini saglayan bir N dogal says varsa, o zaman, (xn )n dizisi (n sonsuza
giderken) aya yaknsar ya da a, (xn )n dizisinin limitidir denir.
Bu tanmla eskisinden farkl bir kavram elde edilmez. Birinci tanmla (xn )n
dizisinin limiti a ise, = 1/m alarak, bu ikinci tanmla da (xn )n dizisinin
limitinin a oldugunu gor
ur
uz. Simdi, (xn )n dizisinin limitinin bu ikinci tanma
gore a oldugunu varsayalm. > 0 herhangi bir say olsun. m dogal says, m >
1 esitsizligini saglasn (Arsimet Ozelli

gi, Teorem 2.7) ve N yi (**) onermesi m
icin dogru olacak sekilde secelim. O zaman, her n > N icin,
|xn a| <
1
<
m
olur. Daha genel bir sonuc asagdaki Alstrma 4.26te bulunabilir.
Ornek
4.23. Eger A R u
stten snrlysa ve a = sup A ise, terimleri Ada olan ve aya
yaknsayan bir dizi vardr. Dilersek bu diziyi artan (yani bizim terminolojimizle azalmayan)
secebiliriz.
Kant: Her m > 0 do
gal says icin, a 1/m < a oldu
gundan, a 1/m says Ann u
stsnr
de
gildir. Demek ki Ada a 1/m < am a esitsizliklerini sa
glayan bir am noktas vardr.
Demek ki |am a| = a am < 1/m ve her n > m icin |an a| < 1/n < 1/m olur. Yukardaki
yaknsaklk tanmndaki (**) form
ul
unde N = m almak yeterli.
S
imdi de dizinin artan (yani azalmayan) olarak secilebilece
gini g
osterelim. E
ger a A ise
sabit a dizisi isimizi g
or
ur. Bundan b
oyle a A varsaymn yapalm. a1 i u
stteki paragrafta
oldu
gu gibi sectikten sonra am+1 A terimini m u
zerine t
umevarmla,
a min{1/m, a am } < am+1
88
esitsizli
gi do
gru olacak bicimde secelim. O zaman,
am = a (a am ) a min{1/m, a am } < am+1
olur.
Son olarak Teorem 4.1i kantlayalm.

Teorem 4.1in Kant: (xn )n ve (yn )n kuyruklar ayn olan iki dizi olsun. Bu
iki diziden ilk birkac terimi atarak her ikisini de ayn (zn )n dizisine don
ust
urebiliriz. Demek ki (xn )n dizisinden ilk birkac terimi attgmzda elde edilen
(zn )n dizisinin yaknsaklgnn ve yaknsaksa limitinin degismedigini gostermemiz gerekiyor. Belli bir A dogal says icin zn = xn+A olsun. a, (xn )n dizisinin
limiti olsun. Bir > 0 says alalm. N says, her n > N icin, |xn a| <
esitsizligini saglayacak bicimde secilmis olsun. O zaman, n > N icin, n+A > N
oldugundan,
|zn a| = |xn+A a| <
olur. Benzer yontemle, yaknsak bir (zn )n dizisinin basna terimler ekleyerek elde edilen (xn )n dizisinin de yaknsak oldugunu ve limitin degismedigini
kantlayabiliriz.

Verilen tanma gore, bir dizinin yaknsak oldugunu kantlamak icin dizinin
limitini bilmek gerekir. Ilerde

dizinin limitini bilmeden de dizinin yaknsak
oldugunu kantlamann yontemlerini bulacagz.
Alstrmalar
4.24. A R sonlu bir k
ume olsun. Her n N icin, xn A olsun. (xn )n dizisinin yaknsak
olmas icin dizinin zamanla sabitlesmesi gerekti
gini kantlayn.
4.25. Her n N icin, xn Z olsun. (xn )n dizisinin yaknsak olmas icin dizinin zamanla
sabitlesmesi gerekti
gini kantlayn.
4.26. (en )n , 0a yaknsayan bir dizi olsun. (xn )n bir dizi ve a R olsun. E
ger her m > 0 do
gal
says icin,
n > N |xn a| < |em |
o
nermesini sa
glayan bir N do
gal says varsa, o zaman (xn )n dizisinin aya yaknsad
gn
kantlayn.
4.27. (xn )n dizisi yaknsaksa ve a R ise (axn )n dizisinin de yaknsak oldu
gunu ve
lim axn = a lim xn
esitli
gini kantlayn.
4.28. (xn )n , 0a yaknsayan bir diziyse ve her n g
ostergeci icin |yn | |xn | ise, (yn )n dizisinin
de 0a yaknsad
gn kantlayn.
4.29. E
ger (xn )n yaknsak bir diziyse, (|xn |)n dizisinin de yaknsak oldu
gunu ve

lim |xn | = lim xn
n
esitli
gini kantlayn. Bunun tersi do
gru mudur?
4.30. E
ger (xn )n dizisi 0a yaknsyorsa (|xn |)n dizisinin de 0a yaknsad
gn g
osterin.

4.4. Ornekler
89
4.31. (xn )n , yaknsak bir dizi olsun ve her n g

ostergeci icin a xn olsun. a limn xn
esitsizli
gini kantlayn. Her n icin a < xn esitsizli
gine ra
gmen a = limn xn esitli
ginin
olabilece
gini g
osterin.
4.32. (xn )n ve (yn )n , ayn sayya yaknsayan iki dizi olsun. z2n = xn ve z2n+1 = yn olsun.
(zn )n dizisinin de ayn sayya yaknsad
gn kantlayn.
4.33. (xn )n ve (yn )n , iki farkl sayya yaknsayan iki dizi olsun. {xn : n N} {yn : n N}
kesisiminin sonlu oldu
gunu kantlayn.
4.34. limn xn = 0 limn |xn | = 0 esde
gerli
gini kantlayn.
4.35. (xn )n yaknsak bir dizi ve
{
xn1 e
ger n tekse
yn =
xn+1 e
ger n ciftse
olsun. (yn )n dizisinin de yaknsak bir dizi oldu
gunu ve her iki dizinin de limitinin ayn
oldu
gunu kantlayn.
4.36. (xn )n yaknsak bir dizi olsun. f : N N, artan bir fonksiyon olsun. yn = xf (n) olsun. (yn )n dizisinin de yaknsak oldu
gunu ve her iki dizinin de limitinin ayn oldu
gunu
kantlayn. (Bir sonraki alstrma bundan daha da genel bir sonucu kantlamanz istiyor.)
4.37. (xn )n yaknsak bir dizi olsun. f : N N, her n N icin, f 1 (n) k
umesinin sonlu oldu
gu
bir fonksiyon olsun. yn = xf (n) olsun. (yn )n dizisinin de yaknsak oldu
gunu ve her iki
dizinin de limitinin ayn oldu
gunu kantlayn.
4.38. Artan ve u
stten snrl bir dizinin en k
ucu
k u
stsnrna yaknsad
gn kantlayn. Yani
(xn )n dizisi, sabit bir b icin her n icin xn xn+1 b esitsizliklerini sa
glyorsa ve
s = sup{xn : n N}
ise, limn xn = s esitli
gini kantlayn.
4.39. (In )n k
u
c
len,
yani
her
n
N icin In In+1 icindeli
gini sa
glayan kapal aralklar dizisi
olsun. n In kesisiminin bosk

ume olamayaca
gn g
osterin.
4.40. Alstrma 4.39nn Q icin yanls oldu
gunu kantlayn. (Tanm gere
gi, Qn
un bir aral
gnn
uc noktalar da Qde olmaldr.)
4.41. Alstrma 4.39nn (a, b] t
ur
unden yar kapal aralklar icin yanls oldu
gunu kantlayn.
4.42. E
ger xn 0 ise ve limn xn varsa, o zaman,
(
)1/2
lim x1/2
= lim xn
n
n
esitli
gini kantlayn.
4.43. a0 , b0 > 0 ve a > 0 olsun.
an+1 =
a
a
ve bn+1 =
1 + an
bn
xxxx ikincisi yanls, d

uzeltilmeli xxxx olsun. (an )n dizisinin x2 + x a = 0 denkleminin
pozitif k
ok
une, (bn )n dizisinin de negatif k
ok
une yaknsad
gn kantlayn.
5inci y
490-430) bir mesafeyi
Ksa Tarih Notu. MO
uzylda Eleal filozof Zenon (M.O.
sonsuz defa 2ye b
olerek limit kavramn - adn vermeden - ilk kez dile getirmistir diyebiliriz.
460-370) seylerin sonsuza kadar b
Demokrit (MO
ol
unemeyece
gini d
usu
nerek atom kavramn
287-212) dizilerle ve limit kavramyla bir parabol
ortaya atmstr. Arsimet (MO
un icerdi
gi
alan hesaplams ve saysnn o ve ilerki ca
glarda rekor saylabilecek yaklask de
gerlerini
bulmustur. Bug
unk
u limit kavramn Bolzano (1816da) ve Cauchy (1821de) birbirinden
ba
gmsz olarak bulmuslardr. Ayn kavram Bolzanonun da buldu
gu cok daha sonradan
anlaslmstr.
5. Yaknsak Dizilerle Sralama

slemler
ve I
5.1
Yaknsak Diziler ve Sralama
Bu bol
umde, gercel saylarn sralamasyla dizilerin limitleri arasndaki iliskiyi
ksaca irdeleyecegiz. Bu iliskinin oz
u asagdaki teoremde gizlidir.
Teorem 5.1 (Sandvic Teoremi). (xn )n , (yn )n ve (zn )n u
c dizi olsun.
xn yn zn
esitsizlikleri belli bir g
ostergecten sonra dogruysa ve (xn )n ve (zn )n dizileri
ayn sayya yaknsyorlarsa, (yn )n dizisi de yaknsaktr ve diger dizilerle ayn
sayya yaknsar.
Kant: (xn )n ve (zn )n dizileri aya yaknsasnlar. (yn )n dizisinin de aya yaknsadgn kantlayacagz, yani > 0, herhangi bir pozitif sayysa,
|yn a| <
esitsizliginin her n > N icin dogru oldugu bir N says bulacagz. > 0 verilmis
olsun.
|yn a| <
esitsizliginin dogru olmas icin nnin ne kadar b
uy
uk olmas gerektigini bulacagz.
5. Yaknsak Dizilerle Sralama ve Islemler
92
Bunun icin |yn a| ifadesiyle oynayacagz. Teoremin onermesindeki esitsizlikler

M den b
uy
uk gostergecler icin dogru olsun. Hesaplarda kolaylk olmas icin
n > M alalm. Bu kstlama yetmez ama bu sayede, hic olmazsa,
|yn a| = |a xn + xn yn | |a xn | + |xn yn |
= |a xn | + (yn xn ) |a xn | + (zn xn )
|a xn | + |zn a| + |a xn | = 2|a xn | + |zn a|
esitsizligini elde ederiz. Demek ki en sondaki
2|a xn | + |zn a|
ifadesini dan k
ucu
k yapmak yeterli. (xn )n dizisi aya yaknsadgndan, oyle
bir N1 vardr ki, her n > N1 icin
|xn a| = |a xn | < /3
olur. Ayn nedenden, oyle bir N2 vardr ki, her n > N2 icin
|a zn | < /3
olur. N = max{M, N1 , N2 } olsun. Eger n > N ise,
|yn a| = 2|a xn | + |zn a| < 2/3 + /3 =
elde ederiz ve kant boylece tamamlanr.
Sandvi
c Teoreminin Ikinci
Kant: Bir > 0 verilmis olsun. a, (xn )n ve
(zn )n dizilerinin limiti olsun. O zaman b
uy
uk nler icin, hem a < xn hem
de zn < a + olur. (Neden?) Demek ki belki biraz daha b
uy
uk nler icin
a < xn yn zn < a +
olur. Bu b
uy
uk nler icin a < yn < a + , yani |yn a| < olur.
Ornekler
5.1. limn n!/nn = 0 esitligini kantlayn.
Kant: Ornek
3.48ya g
ore,
2n n!
< 3.
nn
Demek ki n 4 icin,
n!
3
3
0 n < n 2.
n
2
n
(Neden?) En sa
gdaki terim 0a yaknsad
gndan, Sandvic Teoremine g
ore istenen limit
0 olmak zorundadr. Merakl okur bu

orne
gi tek basna, Ornek
3.48u kullanmadan
yapmaya calsmaldr.
5.1. Yaknsak Diziler ve Sralama
93
5.2. Asagdaki esitligi kantlayn:

lim
n
11
= 0.
n i=1 i
Kant: Gene Sandvic Teoremini kullanaca

gz. Ama Ornek
3.5 de yardm edecek. Once
n
n
11
11
1
=
n i=1 i
n i=1 n
n
esisizli
gini g
ozlemleyelim. Sonra da Ornek
3.5te yeterince b
uy
uk n saylar icin elde
edilen
n
11
1
1
n=
n i=1 i
n
n
esitsizli
gini g
orelim. Demek ki,
n
1
11
1
.
n
n i=1 i
n
Birinci ve sonuncu diziler 0a gitti

ginden, ortadaki terim de 0a gider.
Alstrmalar
5.3. Terimleri
1
n
1
n+1
+ +
1
n+n
n
olan dizinin 0a yaknsad
gn kantlayn.
5.4. Terimleri
1
1
1
+
+ +
n
n+1
n+n
olan dizinin 1/2 ile 1 arasnda de
ger ald
gn ve artt
gn kantlayn.
Onsav
5.2. i. (xn )n dizisinin aya yaknsamas icin, (xn )n dizisinin aya
yaknsamas gerek ve yeter kosuldur.
ii. (xn )n dizisinin 0a yaknsamas icin, (|xn |)n dizisinin 0a yaknsamas gerek
ve yeter kosuldur.
iii. (xn )n , 0a yaknsayan bir diziyse ve yeterince b

uy
uk n g
ostergecleri icin
(yani belli bir M g
ostergecinden sonra) |yn | |xn | ise, (yn )n dizisi de 0a
yaknsar.
iv. (xn )n dizisi aya yaknsyorsa, (|xn |)n dizisi |a|ya yaknsar.
94
Kant: i. Onermenin
sadece bir yon
un
u kantlamak yeterli elbette. (xn )n dizisi
aya yaknsasn ve > 0 olsun. N , her n > N icin,
|xn a| <
esitsizligini saglatan gostergec olsun. O zaman her n > N icin,
| xn (a)| = | xn + a| = |xn a| <
olur ve kantmz tamamlanr.
ii. |xn | xn |xn | oldugundan, yukardakinden (a = 0 aln) ve Sandvic
Teoreminden, (|xn |)n dizisi 0a yaknsyorsa, (xn )n dizisinin de 0a yaknsadg
anlaslr. Simdi (xn )n dizisinin 0a yaknsadgn varsayalm. > 0 olsun. N ,
her n > N icin,
|xn | = |xn 0| <
esitsizligini saglatan gostergec olsun. O zaman her n > N icin,

|xn | 0 = |xn | = |xn | <
olur ve kantmz tamamlanr.
iii. Yeterince b
uy
uk nler icin 0 |yn | |xn | oldugundan ve sabit 0 dizisi 0a yaknsadgndan, Sandvic Teoreminden (yn )n dizisinin 0a yaknsadg
ckar.
iv. > 0 olsun. Yeterince b
uy
uk n gostergecleri icin,

|xn | |a| <
esitsizligini gostermeliyiz. Onsav

1.1.ixa gore,

|xn | |a| |xn a|
oldugundan ve sagdaki |xn a| terimi yeterince b
uy
uk n gostergecleri icin
dan k
ucu
k oldugundan, kantmz tamamlanmstr.

yandan (iv)
Ote
un tersi yanlstr. Orne
gin, xn = (1)n ise (|xn |)n dizisi
1e yaknsar ama (xn )n dizisi hicbir sayya yaknsamaz.
Simdi de yaknsak bir dizinin terimlerinin snrsz bir bicimde artp azalamayacagn kantlayalm.
Teorem 5.3. Yaknsak bir dizi snrldr, yani eger (xn )n dizisi yaknsaksa, o
zaman
oyle bir B vardr ki, her n icin |xn | < B olur.
Kant: Kantn anafikri cok basit: Eger bir dizi aya yaknsyorsa, bu dizinin
terimleri adan s
urekli uzaklasamazlar...

5.2. Yaknsak Dizi Aritmetigi
95
Bir a saysna yaknsayan bir (xn )n dizisi ele alalm. Yaknsamann tanmnda u 1e esit alalm. 1, 0dan b
uy
uk bir say oldugundan buna hakkmz
var. O zaman dizinin terimleri belli bir N gostergecinden sonra (a 1, a + 1)
aralgna d
user, yani her n > N icin, xn (a 1, a + 1) olur.
Geriye sonlu sayda x0 , x1 , . . . , xN terimi kalr. Bunlar da snrl bir aralga
sgarlar elbette. Daha bicimsel olalm ve
A = min {x0 , x1 , . . . , xN , a} 1,
B = max {x0 , x1 , . . . , xN , a} + 1
tanmlarn yapalm. O zaman her xn terimi (A, B) aralgna d
user. Demek
ki dizi snrldr.
Demek ki snrl olmayan bir dizi raksak olmak zorundadr. Orne

gin,
0, 1, 2, 3, 4, . . .
dogal say dizisi raksaktr. Ote

yandan, her snrl dizi yaknsak degildir.
Orne
gin,
1, 1, 1, 1, 1, 1, . . .
diye devam eden dizi snrldr ama yaknsak degildir.
Alstrmalar
5.5. Snrl diziler k
umesinin toplama, ckarma ve carpma altnda kapal oldu
gunu kantlayn.
5.6. (xn )n , hicbir terimi 0 olmayan bir dizi olsun. (1/xn )n dizisi illa snrl olmak zorunda
mdr?
5.7. (xn )n , hicbir terimi 0 olmayan bir dizi olsun. (1/xn )n dizisinin snrl olmas icin,
her n icin, 0 < < |xn | esitsizligini saglayan bir > 0 vardr
kosulunun yeter ve gerek oldu
gunu kantlayn.
5.8. (xn )n dizisi snrlysa ve (yn )n dizisi 0a yaknsyorsa, (xn yn )n dizisinin de 0a yaknsad
gn kantlayn.
5.9. (xn )n dizisi snrlysa ve (yn )n dizisi yaknsaksa, (xn yn )n dizisi de yaknsak olmak zorunda mdr?
5.10. A R u
stten snrl bir k
ume olsun. O zaman t
um terimleri Ada olan
oyle bir (an )n
dizisi vardr ki limn an = sup A olur. Kantlayn. Dizinin azalmayan bir dizi olarak
secilebilece
gini g
osterin.
5.2
Yaknsak Dizi Aritmeti

gi
Bu bol
umde yaknsak dizilerle toplama, ckarma, carpma ve bolme islemleri
arasndaki iliskiyi gorecegiz.
96
yaknsak dizinin toplam, fark, carpm, (m

Teorem 5.4. Iki
umk
un oldugunda) kesirli bir kuvveti ve birbirine b
ol
um
u de yaknsaktr ve dizilerin limiti
tahmin edilen saydr. Daha net bir ifadeyle, (xn )n ve (yn )n iki yaknsak diziyse
ve q Q ise (xn + yn )n , (xn yn )n , (xn yn )n dizileri de yaknsaktr ve
i. limn (xn + yn ) = limn xn + limn yn ,
ii. limn (xn yn ) = limn xn limn yn,
iii. limn (xn yn ) = (limn xn )(limn yn ),
esitlikleri gecerlidir. Dolaysyla her r R ve k N icin, (rxn )n ve (xkn )n
dizileri de yaknsaktr ve
iv. limn rxn = r (limn xn ) ve limn xkn = (limn xn )k olur.
v. Ayrca eger (yn )n dizisinin her terimi 0dan farklysa ve limn yn = 0
ise, o zaman (xn /yn )n dizisi de yaknsaktr ve
limn xn
xn
=
n yn
limn yn
lim
olur.
vi. Ayrca xqn ve (limn xn )q saylar tanml oldugunda (xqn )n dizisi yaknsaktr ve
(
)q
lim xqn = lim xn
n
olur.
Kant: Bu teoremin kant biraz uzun s
urecek, sayfa 103de bitecek. Pek teoremin zorlugundan kaynaklanmayacak bu uzunluk, biz de ozellikle uzun uzun
anlatarak, engelleri isaret ederek, zorluklara parmak basarak, ayrntlara girerek kantlayacagz. Teoremi kantlarken kantlayacagmz onsavlar da kendi
baslarna onemli olacaklar.
Teorem 5.4.iin Kant: Once,

lim (xn + yn ) = lim xn + lim yn
esitligini kantlayalm. (xn )n ve (yn )n iki yaknsak dizi olsun. Bu dizilerin srasyla a ve b saylarna yaknsadklarn varsayalm.
lim (xn + yn ) = a + b
esitligini kantlayacagz.
Kantmz her zamanki gibi baslayacak: > 0, herhangi bir say olsun.
(xn + yn )n
dizisinin a + b saysna yaknsadgn gostermek istedigimize gore, oyle bir N
says bulmalyz ki, her n > N icin,
|(xn + yn ) (a + b)| <

97
olsun. Eger nyi yeterince b

uy
uk secersek,
|xn a| ve |yn b|
saylarn istedigimiz kadar k
ucu
ltebilecegimizi biliyoruz. Dolaysyla, kantlamak istedigimiz yukardaki esitsizlige bir bicimde
|xn a| ve |yn b|
saylarn sokusturmalyz, bu saylar devreye girmeli ki varsaymlar kullanabilelim.
Tekrar:
|(xn + yn ) (a + b)| <
esitsizliginin saglanmas icin nnin ne kadar b
uy
uk secilmesi gerektigini bulacagz. Her zaman oldugu gibi sol taraftaki ifadeyle oynayacagz. O ifadeden
birazck daha b
uy
uk bir ifade bulacagz. Buldugumuz bu b
uy
uk ifadeyi,
1. Varsaymlarmz kullanacagmz bicimde ve
2. nyi yeterince b
uy
uk secerek diledigimiz kadar k
ucu
ltecegimizden emin olacagmz bicimde degistirecegiz.
cgen esitsizliginden
Baslayalm: U
|(xn + yn ) (a + b)| = |(xn a) + (yn b)| |xn a| + |yn b|
elde ederiz. Simdi, |(xn + yn ) (a + b)| ifadesi yerine,
|xn a| + |yn b|
ifadesini dan k
ucu
k yapmaya calsabiliriz. Eger,
|xn a| ve |yn b|
ifadelerinin her biri /2den k
ucu
k olursa, toplamlar dan k
ucu
k olur. Bunu
yapmasn biliyoruz, cu
nk
u xn nin limiti a ve yn nin limiti b...
xn nin limiti a oldugundan, oyle bir N1 vardr ki, her n > N1 icin,
|xn a| <
olur. Ayn nedenden, oyle bir N2 dogal says vardr ki, her n > N2 icin,
|yn b| < /2
olur. Biz her iki esitsizligin birden dogru olmasn istedigimizden, nyi hem
N1 den hem de N2 den b
uy
uk almalyz. Dolaysyla, eger N = max{N1 , N2 }
ise, n > N oldugunda, n, hem N1 den hem de N2 den b
uy
uk olur ve yukardaki
iki esitsizligin ikisi birden dogru olur.
98
Teorem 5.4.iinin Kant: Onsav

5.2.iden ve yukardakinden ckar. Ama
yukardaki kant yontemini toplama yerine ckarma islemine de uygulayabiliriz:
(xn )n , (yn )n , a ve b yukardaki gibi olsunlar. > 0, herhangi bir say olsun.
(xn )n dizisinin limiti a oldugundan, oyle bir N1 vardr ki, her n > N1 icin,
|xn a| <
olur. Ayn nedenden, oyle bir N2 vardr ki, her n > N2 icin,
|yn b| <
olur. Simdi N = max{N1 , N2 } olsun. Eger n > N ise, hem n > N1 hem de
n > N2 oldugundan,
|(xn yn ) (a b)| = |(xn a) + (b yn )| |xn a| + |b yn |
= |xn a| + |yn b| + =
2 2
olur. Ikinci
esitligin de kant tamamlanmstr.
cu
Teorem 5.4.iii
un Kant: U
nc
u esitligin kant ne yazk ki yukardakiler
kadar dogrudan ckmyor. Biz gene de t
um iyimserligimizi taknp yukardaki
gibi dogrudan bir kanta giriselim.
(xn )n , (yn )n , a ve b yukardaki gibi olsunlar. (xn yn )n dizisinin ab saysna
yaknsadgn gostermek istedigimize gore, herhangi bir > 0 says secildiginde, oyle bir N says bulmalyz ki, her n > N icin,
|xn yn ab| <
olsun. Bir baska deyisle, |xn yn ab| < esitsizliginin gecerli olmas icin nnin ne
kadar b
uy
uk olmas gerektigini bulmaya calsacagz. Eger nyi yeterince b
uy
uk
secersek, |xn a| ve |yn b| saylarn istedigimiz kadar k
ucu
ltebilecegimizi
biliyoruz. Dolaysyla, kantlamak istedigimiz yukardaki
|xn yn ab| <
esitsizligine bir bicimde |xn a| ve |yn b| saylarn sokusturabilmeliyiz, bu
saylar devreye girmeli ki varsaymlar kullanabilelim. Her zamanki gibi sol
taraftaki |xn yn ab| ifadesiyle oynamalyz. Bu ifadeyi hafifce b
uy
uterek, isin
icine |xn a| ve |yn b| ifadelerini sokmalyz. Bunu yapmak icin matematikte
ste o hile
sk sk kullanlan bir hile vardr. I
|xn yn ab| = |xn yn xn b + xn b ab|
|xn yn xn b| + |xn b ab|
= |xn ||yn b| + |xn a||b|.

99
Simdi en sagdaki |xn ||yn b| + |xn a||b| toplamn dan k

ucu
k yapmalyz.
Ama bu m
umk
un m
ud
ur? Her iki
|xn ||yn b| ve |xn a||b|
terimini de /2den k
ucu
k yapabilirsek, o zaman bunlarn toplamlar da
+ =
2 2
saysndan k
ucu
k olur ve kantmz basaryla tamamlams oluruz.
Once
gorece kolay olan |xn a||b| terimini (nyi yeterince b
uy
uk yaparak)
/2den k
ucu
k yapalm. Bunun icin, |xn a| terimini /2|b|den k
ucu
k yapmak
yeterli. Ama dikkat, eger |b| = 0 ise, |b|ye bolemeyiz... Hic onemli degil! Bu
sorunun coz
um
u gayet basit:
|xn a||b| < |xn a|(1 + |b|)
oldugundan, |xn a| terimini
2(1 + |b|)
saysndan k
ucu
k yapmak yeterli! Bunu yapabilir miyiz? Evet! Bu say 0dan
b
uy
uk oldugundan, oyle bir N1 says vardr ki, her n > N1 icin,
|xn a| <
2(1 + |b|)
esitsizligi dogrudur.
Simdi, |xn ||yn b| terimini de /2den k
ucu
k yapmaya calsmalyz.
|yn b|
terimini istedigimiz kadar k
ucu
ltebilecegimizi biliyoruz. Ama bu yetmez. C
u
nk
u bu terimin yanna yapsms bir de |xn | terimi var. Eger |xn | cok b
uy
urse,
o zaman bu terimi, k
ucu
ld
ugu
n
u bildigimiz |yn b| terimiyle carptgmzda,
carpmn cok k
ucu
leceginden pek emin olamayz. Orne
gin, |yn b| terimi 1/n
gibi k
ucu
lebilir ama |xn | terimi n gibi artabilir. O zaman da carpmlar olan
|xn ||yn b| terimi n b
uy
ukken 1 civarnda dolanr durur ve hicbir zaman /2
kadar k
ucu
lemez. (un k
ucu
k bir say oldugunu bir kez daha anmsayn.)
Neyse ki boyle bir sorunla karslasmayz, cu
nk
u yaknsak bir dizi oldugundan, (xn )n dizisi snrldr (Teorem 5.3) ve her |xn | belli bir B > 0 saysndan
k
ucu
kt
ur. Demek ki,
|xn ||yn b| < B|yn b|
100
esitsizligi gecerlidir. Simdi en sagdaki B|yn b| ifadesini /2dan k

ucu
k yapmak
yeterlidir. B|yn b| ifadesini /2den k
ucu
k yapmak icin ise, |yn b| ifadesini
2B
saysndan k
ucu
k yapmak yeterlidir. (Bunu basarabiliriz dostum!)
Ne de olsa bu say pozitiftir ve |yn b| says yeterince b
uy
uk nler icin bu
saynn altna iner: Oyle

bir N2 says vardr ki, her n > N2 icin,
|yn b| <
2B
esitsizligi dogrudur. Demek ki,

|xn ||yn b| < B|yn b| N ise, hem n > N1 hem de
n > N2 oldugundan,
|xn yn ab| = |xn yn xn b + xn b ab| |xn yn xn b| + |xn b ab|
= |xn ||yn b| + |xn a||b| < B|yn b| + |xn a||b|
< B|yn b| + |xn a|(1 + |b|)
+
(1 + |b|) = + =
<B
2B 2(1 + |b|)
2 2
olur. (iii)
un kant bitmistir.
Teorem 5.4.iv
un Kant: Birincisi icin onceki maddede her n icin yn = r
almak yeterli. Ikinci ise k u

zerine t
umevarmla kolaylkla kantlanr.
Teorem 5.4.vin Kant: Eger asagdaki teoremi kantlayabilirsek, o zaman
(iii)ten (v) ckar.
Teorem 5.4
un kantna devam etmeden once su sonuca ihtiyacmz var:
Teorem 5.5. Eger (xn )n yaknsak dizisinin her terimi 0dan farklysa ve dizi
0a yaknsamyorsa, o zaman (1/xn )n dizisi de yaknsaktr ve
lim
1
1
=
xn
limn xn
olur. Ayrca eger (xn )n dizisi 0a yaknsyorsa (1/xn )n dizisi raksaktr.

Teorem 5.5i kantlamadan once de iki onsava ihtiyacmz var. Her iki
onsavn da kendi basna onemi vardr.

101
Onsav
5.6. (xn )n ve (yn )n dizileri srasyla a ve bye yaknsasnlar. Eger belli
bir g
ostergecten sonra hep xn yn esitsizligi saglanyorsa, o zaman a b
olur.
Kant: zn = xn yn tanmn yaparak, kantlanms olan Teorem 5.4.iiye gore,
Eger (zn )n dizisi cye yaknsyorsa ve belli bir g
ostergecten sonra hep zn 0
esitsizligi saglanyorsa, o zaman c 0 olur
onermesini kantlamann yeterli oldugunu gor
ur
uz. Tam tersine, cnin negatif
oldugunu varsayalm. Demek ki c = |c|. Simdi, n > N0 icin, zn 0 olsun.
Varsayma gore boyle bir N0 vardr. Ayrca n > N1 icin,
|zn c|
|c|
2
olsun. (zn )n dizisi cye yaknsadgndan boyle bir N1 vardr; bunu gormek icin,
yaknsamann tanmnda = |c|/2 > 0 almak yeterli. Demek ki,
|c|
|c|
zn c .
2
2
Dolaysyla zn c + |c|/2. Simdi n, hem N0 dan hem de N1 den b

uy
uk bir
gostergec olsun. O zaman,
zn c +
|c|
|c|
|c|
= |c| +
= < 0,
2
2
2
celiski.
Onsav
5.7. i. Eger (xn )n yaknsak dizisi 0a yaknsamyorsa,
oyle bir N dogal says ve > 0 vardr ki, her n > N icin, |xn | > olur. Demek ki b
oyle
bir dizinin ancak sonlu sayda terimi 0a esit olabilir.
ii. Eger (xn )n dizisi yaknsaksa ama 0a yaknsamyorsa ve her terimi 0dan
farklysa,
oyle bir > 0 vardr ki, her n icin, |xn | > olur.
Kant: Onsav
5.2.iiye gore, (xn )n yerine (|xn |)n dizisini alp xn 0 esitsizligini varsayabiliriz. (xn )n dizisi aya yaknsasn.
Onsav
5.6ya gore a 0 olmal. Demek ki a > 0. Eger = a2 alrsak, her
n > N icin,
a
|xn a| <
2
esitsizligini, yani
a
a
< xn a <
2
2
esitsizliklerini saglayan bir N nin oldugunu gor
ur
uz. Demek ki, n > N icin,
a
a
< xn
2
102
esitsizligi saglanr. Simdi
a
2
alrsak, birinci ksm kantlams oluruz. Ikinci

ksma gecelim. Yukardaki
yerine,
{
}
|x0 | |x1 |
|xN | a
= min
,
,...,
,
2
2
2 2
alalm. Varsaymdan dolay > 0 olur. Ve a, N ve nn tanmlarndan dolay,
her n icin, |xn | > olur.

=
Teorem 5.5in Kant: a = 0 says (xn )n dizisinin limiti olsun. 1/a saysnn
(1/xn )n dizisinin limiti oldugunu gosterecegiz. Her zaman oldugu gibi herhangi
bir > 0 says almakla ise baslayalm. Oyle

bir N bulmak istiyoruz ki, her
n > N icin,

1
1

xn a <
olsun. |1/xn 1/a| ifadesiyle oynayarak, bu ifadenin dan k
ucu
k olmas icin
nnin ne kadar b
uy
uk olmas gerektigini bulacagz. Oynamaya baslayalm:

1
1 |a xn |

xn a = |a||xn | .
Sagdaki ifadenin payn diledigimiz kadar k
ucu
k yapabiliriz, cu
nk
u (xn )n dizisi
aya yaknsyor, burada bir sorun yok. Paydadaki a da sabit bir say, bu da
sorun yaratmaz. Ama xn sorun yaratabilir, cu
nk
u eger xn cok k
ucu
l
urse, o
zaman ifade cok b
uy
uyebilir ve ifadenin dan k
ucu
k oldugunu kantlayamayz.
Teoremin dogru olmas icin |xn |ler belli bir pozitif saydan k
ucu
k olmamal.
Bu dogrudur ve (xn )n dizisinin limitinin 0 olmamasndan kaynaklanr ve bu
yukardaki onsavda kantlanmstr: Onsav

5.7ye gore, oyle bir > 0 var ki, her
n icin, |xn | > olur. Simdi yukardaki hesab bir adm daha devam ettirebiliriz:

|a xn |
1
1
|a xn |

xn a = |a||xn | < |a| .
En sagdaki ifadenin dan k
ucu
k olmas icin nnin ne kadar b
uy
uk olmas
gerektigini bulalm. Bu ifadenin dan k
ucu
k olmas icin, |a xn |, |a|dan
k
ucu
k olmal ve |a| > 0 oldugundan bunu yapabiliriz: N , her n > N icin,
|a xn | < |a|
esitsizligini saglayan bir say olsun. Simdi N den b
uy
uk her n icin,

1
1 |a xn |
|a xn |
|a|

xn a = |a||xn | < |a| < |a| =

olur.
Teorem 5.4.vin kant da boylece tamamlanms oldu.

103
Teorem 5.4.vinn Kant: (v)inci ksmdan dolay teoremi q > 0 icin

kantlamak yeterli. Eger q N ise sonucumuz (iii)
unc
u ksmdan t
umevarmla
kolaylkla ckar.
Once
sorunun (xqn )n dizisinin yaknsaklgn kantlamak oldugunu gosterelim. Nitekim eger bu dizi yaknsaksa, pozitif a ve b dogal saylar icin q = a/b
yazarsak,
(
)b
(
)a
lim xqn = lim xan = lim xn
x
esitliginden istedigimiz kantlanr.
x = limx xn olsun. Once

x = 0 varsaymn yapalm. > 0 olsun. Oyle
q
1/q
q
bir N bulalm ki, her n > N icin |xn | < olsun; bu durumda |xn | = |xn | <
olur. Dolaysyla (xqn )n dizisi de 0a yaknsar.
Simdi de dizinin 0a yaknsamadgn varsayalm. u, v N ve v = 0 icin
q = u/v olsun. Once

u = 1 alalm. O zaman, 1/v 1 oldugundan, Sonuc
3.20ye gore,
x1 xn 1
(x1 xn )1/v 1
v
1
olur. Ama (x xn )n dizisi 1e yaknsadgndan, yukardaki esitligin sag tarafndaki ifadeyi istedigimiz kadar k
ucu
k yapabiliriz. Demek ki ((x1 xn )1/v )n ,
1/v
1/v
yani (x1/v xn )n dizisi de 1e yaknsar, yani (xn )n dizisi x1/v saysna yau/v
knsar. Buradan da (xn )n dizisinin xu/v saysna yaknsadg ckar.
Teorem 5.4.vinn Ikinci

Kant: (v)inci ksmdan dolay teoremi q > 0
icin kantlamak yeterli. (iii)
unc
u ksmdan dolay bir 0 = k N icin q = 1/k
alabiliriz. Varsaymdan dolay xn 0 olmal. (xn )n dizisinin limitine x diyelim.
Sandvic teoremine gore x 0 olur. Simdi > 0 olsun. k > 0 oldugundan,
varsayma gore oyle bir N vardr ki, eger n > N ise, |xn x| < k olur. Ornek
3.6ya gore,
1/k
|x1/k
| |xn x|1/k <
n x
olur. Istedi
gimiz kantlanmstr.
Teorem 5.4
u, limit alma islemi toplamaya, ckarmaya, carpmaya, bolmeye
ve kesirli u
s almaya sayg duyuyor ya da limit alma islemi toplamaya,
ckarmaya, carpmaya ve bolmeye daglyor ya da ya da limit alma islemi
toplamayla, ckarmayla, carpmayla, bolmeyle be u
s almayla uyumlu gibi ifadelerle ifade edebiliriz.
Ornekler
5.11. an = (1)n ve bn = (1)n1 (1 + 1/n) olsun. (an )n ve (bn )n dizileri raksaktr ama
(an + bn )n , (an bn )n ve (an /bn )n dizileri yaknsaktr.
basit
ornek:
5.12. Iki
(
)
8
8
1
1
8 1
8
8
lim
= lim
= lim
lim
= lim
= 0 = 0.
n 3n
n
n 3 n n
3 n
3 n n
3
104
(
)
8
7
5
+ 2 = 5.
n
3n
n
ve
lim
(
)
5.13. limn
n2 + n n limitini bulun.
C
oz
um: Limiti alnacak ifadenin esleni
gi denen seyle carpp b
olelim:
) (
)
(
2
2
2
n +nn
n +n+n
(n + n) n2
n2 + n n =
=
n2 + n + n
n2 + n + n
n
1
1
=
=
.
2
n2 + n + n
1 + 1/n + 1
Alstrmalar
5.14. a0 ve a1 verilmis olsun ve n 1 icin an+1 = uan + van1 olsun. E
ger (an )n dizisinin
limiti varsa ve 0dan farklysa, u ve v saylar hakknda ne s
oyleyebilirsiniz?
(
)
5.15. limn
n2 + 3n n limitini bulun.
Simdi bir polinomu1 bir dizide degerlendirip, bu degerlerden olusan dizinin

limitine bakalm. Limit alma islemiyle bir diziyi bir polinomda degerlendirme
islemlerinin yer degistirebildiklerini gorecegiz, bir baska deyisle bir dizinin limitini alp degerlendirmekle, diziyi degerlendirip limitini almak ayn sonucu
verir:
Teorem 5.8 (Polinomlarla Yaknsaklk). (an )n dizisi aya yaknsasn. p(X) de
herhangi bir polinom olsun. O zaman, (p(an ))n dizisi p(a) saysna yaknsar.
Eger q(X) herhangi bir baska polinomsa, q(a) = 0 ise ve her n icin q(an ) =
0 ise, o zaman
)
(
p(an )
q(an ) n
dizisi p(a)/q(a) saysna yaknsar.
Kant: Bu da Teorem 5.4
un dogrudan bir sonucudur.
Asagdaki alstrmalarn bircogu cok kolay degildir ve coz

um
u de her zaman
dogal gelmeyebilir. (Yani tek basnza yapamazsanz moraliniz bozulmasn!)
Ancak limit kavramnn iyice oturmas icin her birini ayr ayr denemekte ve
sonra coz
ume bakmakta yarar var.
Ornekler
5.16. Asagdaki limiti bulun:
3n2 4n + 5
.
4n2 5n + 1
C
oz
um: Pay ve payday n2 saysna b
olerek ve yukarda kantlanan teoremi an = 1/n
dizisine uygulayarak,
lim
lim
n
1
3 4/n + 5/n2
3n2 4n + 5
3
=
lim
=
n 4 5/n + 1/n2
4n2 5n + 1
4
Polinomun tanm icin b

ol
um
un sonuna baknz.

105
buluruz.
(
lim
n(n + 2)
n3
2
n+1
n +1
)
.
oz
um: Limiti alnacak ifadenin paydalarn esitleyip elde etti
gimize bakalm:
n(n + 2)
n(n + 2)(n2 + 1) n3 (n + 1)
n3
n3 + n2 + 2n
2
=
=
.
2
n+1
n +1
(n + 1)(n + 1)
(n + 1)(n2 + 1)
Taraflar n3 e b
olersek limitin 1 oldu
gunu g
or
ur
uz.
5.18. 0 < q < p iki kesirli say olsun.
lim
np nq
=1
(n + 1)p (n + 1)q
esitligini kantlayn.
Kant: Basit bir hesap:
np nq
npq 1
=
p
q
p
(n + 1) (n + 1)
(n + 1) /nq (1 + 1/n)q
=
=
(n +
1)pq (n
npq 1
+ 1)q /nq (1 + 1/n)q
1 1/npq
1.
(1 + 1/n)pq (1 + 1/n)q (1 + 1/n)q /npq
Bu konuda Ornek
3.4ye de bakabilirsiniz. Dizi 1e alttan yaknsar.
(
)
1
2
n
lim
+
+
+
.
n
n2 + 1
n2 + 2
n2 + n
C
oz
um: Paydadaki n2 + i saylar yerine
once n2 + 1, sonra da n2 + n koyalm, bakalm
2
bir seyler ckacak m. Once n + 1 koyalm:

n
i=1
n
n
i
1
1 n(n + 1)
i
=
i= 2
.
2 +1
2 +1
n2 + i
n
n
n
+1
2
i=1
i=1
Demek ki Sandvic Teoremine g

ore,
lim
i=1
i
1
.
n2 + i
2
S
imdi de n + n koyalm:
n
i=1
n2
n
n
1 n(n + 1)
i
i
1
= 2
i= 2
.
2
+i
n
+
n
n
+
n
n
+n
2
i=1
i=1
Gene Sandvic Teoremine g

ore,
lim
B
oylece limitin 1/2 oldu
gu ckar.
i=1
i
1
.
n2 + i
2
106

n
i
j
.
3
n
n
i=1 j=1
lim
oz
um: Oldukca kolay ama belki biraz uzunca bir hesap:
n
i
n
i
n
n
j
1
1 i(i + 1)
1 2
=
j
=
=
(i + i)
n3
n3 i=1 j=1
n3 i=1
2
2n3 i=1
i=1 j=1
)
( n
)
(
n
2
n(n + 1)
n(n + 1)(2n + 1)
1
1
i +
i =
+
= 3
2n
2n3
6
2
i=1
i=1
ve gerisi Teorem 5.8den kolaylkla ckar. (Sonuc 1/6 ckar.)

5.21. limn an = ise
a0 + + an1
=
lim
n
n
esitligini kantlayn.
Kant: bn = an tanmn yaparak, limn bn = 0 ise
lim
b0 + + bn1
=0
n
esitli
gini kantlamamz gerekti
gini g
or
ur
uz. E
ger M < n ise,
b0 + + bn1
b0 + + bM 1
bM + + bn1
=
+
n
n
n
esitli
ginden

b0 + + bn1

|b0 + + bM 1 | + |bM | + + |bn1 |

n
n
n
esitsizli
gi ckar. S
imdi > 0 olsun. limn bn = 0 oldu
gundan M yi,
i M |bi | < /2
o
nermesi do
gru olacak bicimde secebiliriz. Demek ki n > M icin,
|bM | + + |bn1 |
(n M )/2
<
n
n
2
olur. M yi b
oylece sectikten sonra, P saysn
|b0 + + bM 1 |
 N icin,

b0 + + bn1

|b0 + + bM 1 | + |bM | + + |bn1 | < + =

n
n
n
2
2
olur ve bu da istedi
gimizi kantlar.
5.22. limn (1 + n + n2 )1/n = 1 esitligini kantlayn.
Kant: Elbette (1 + n + n2 )1/n 1. Demek ki bir rn 0 says icin
(1 + n + n2 )1/n = 1 + rn

107
yazabiliriz. limn rn = 0 esitli

gini g
ostermemiz lazm. n 3 olsun. Her iki tarafn da
ninci kuvvetini alarak ve binom teoremini kullanarak,
1 + n + n2 = (1 + rn )n = 1 + nrn +
n(n 1) 2
n(n 1)(n 2) 3
rn +
rn + + rnn
2!
3!
ve dolaysyla
1 + n + n2 1 +
elde ederiz. Buradan da
0 < rn3 <
n(n 1)(n 2) 3
rn
3!
6(n + n2 )
n(n 1)(n 2)
bulunur. Bundan ve bu b
ol
umde yaplanlardan limn rn3 = 0 ckar. Teorem 5.4.vidan
dolay limn rn = 0 bulunur ve bu da istedi
gimizi kantlar.
n
k 2 + 3k + 1
.
lim
n
(k + 2)!
k=1
oz
um: Bir zek
a prlts gerekiyor:
n
n
n
k2 + 3k + 1
k2 + 3k + 1 k2 + 3k + 1
=
=
(k + 2)!
(k + 2)(k + 1)k!
(k2 + 3k + 2)k!
k=1
k=1
k=1
)
n
n (
(k2 + 3k + 2) 1
1
1
=
=
(k2 + 3k + 2)k!
k!
(k + 2)!
k=1
k=1
1
1
1
1
=
+
1!
2!
(n + 1)!
(n + 2)!
ve sonuc 1/1! + 1/2! = 3/2 ckar.
(
)(
)(
)
(
)
2
2
2
2
lim 1
1
1
1
.
n
23
34
45
n(n + 1)
C
oz
um: Limiti bulunmas gereken ifade,
n (
1
i=2
2
i(i + 1)
)
.
Parantezlerin herbirini hesaplamaktan baska care yok sanki:

1
(i + 2)(i 1)
2
=
.
i(i + 1)
i(i + 1)
Bu parantezleri i = 2den i = n+1e kadar carpnca bircok sadelestirmeler olur ve geriye

1
n+2
3
n
kalr. Bunun limiti de 1/3 olur.

Alstrmalar
5.25. Asa
gdaki limitleri bulun:
)3
(
n
2n + 7
, lim
,
lim
n n + 1
n
3n 5
lim
n1/3
,
n+1
lim
n1/3
,
n2/3 + 1
lim
n1/3
.
n1/3 + 1
108
5.26. Asa
gdaki limitleri kantlayn:
(
)
n2 + 1 n = 0,
lim
n
lim
)
1
n2 + n n = .
2
(Ipucu:
Eslenikleriyle carpp b
ol
un.)
5.27. k N icin
lim
nk
1
=
nk+1 (n 1)k+1
k+1
esitli
gini kantlayn. (Ipucu:
Binom aclm.)
5.28. Sandvic Teoremini kullanarak
n
lim
i=1
1
n2 + i
limitini bulun. (Bkz. Ornek

5.19.)
5.29. Genel terimi
2
3
n
1
xn = + + + + n
2
4
8
2
olan dizi 2ye yaknsar. Hesap makinanz ya da Exceli kullanarak buna ikna olun.
Bu asamada bunu kantlamanz imk
ansz olabilir ama denemenin kimseye bir zarar
olmaz, hatta b
oylece gelecek sayfalarda yapacaklarmzn de
gerini anlams olursunuz.
Bkz. Ornek
14.43.
5.30. Asa
gdaki limiti bulun (bkz. Ornek
5.23):
n
k3 + 6k 2 + 11k + 5
.
n
(k + 3)!
lim
k=1
5.31. Asa
gdaki limiti bulun (bkz. Ornek
5.20):
n
i
j2
.
n
n4
i=1 j=1
lim
5.32. E
ger (xn )n yaknsak ama 0a yaknsamayan bir diziyse, belli bir zaman sonra, dizinin
ya hep pozitif ya da hep negatif olaca
gn kantlayn.
5.33. (xn )n , yaknsak bir diziyse ve belli bir g
ostergecten sonra a xn ise, limn xn a
esitsizli
gini kantlayn.
5.34. E
ger (xn )n dizisi yaknsaksa ama 0a yaknsamyorsa,
xn
lim
=1
n xn+1
esitli
gini kantlayn.
5.35. Snrl diziler k
umesinin toplama, ckarma ve carpma altnda kapal oldu
gunu kantlayn.
Terimleri 0dan farkl olan snrl diziler k
umesinin b
olme altnda kapal olmad
gn
kantlayn. (xn )n snrl ve terimleri 0dan farkl bir diziyse, ne zaman (1/xn )n dizisi
snrldr?
5.36. E
ger (xn )n ve (yn )n iki diziyse ve lim(xn yn ) = , yani xn yn oluyorsa, bunu
xn yn +
olarak g
osterelim. E
ger lim xn /yn = ise bunu
xn yn

109
olarak g
osterelim. Bu tanmlarn gecerli olmas icin (xn )n ve (yn )n dizilerinin illa yaknsak olmalar gerekmedi
gine dikkatinizi cekelim.
a. xn = 1/n ve yn = (1)n /n olsun. xn yn oldu
gunu (yani tanmdaki = 0) ama
hicbir icin xn yn olmad
gn g
osterin.
b. xn = 2n ve yn = n olsun. xn 2yn oldu
gunu ama hicbir icin xn yn +
olmad
gn kantlayn.
c. a R olsun. xn = 1/n ve yn = a/n olsun. Yukardaki iliskilerden hangisi ya da
hangileri do
grudur?
d. xn = 1/n ve yn = 1/n2 olsun. Yukardaki iliskilerden hangisi ya da hangileri
do
grudur?
e. xn = 1/n2 ve yn = 1/n olsun. Yukardaki iliskilerden hangisi ya da hangileri do
grudur?
f. E
ger bir icin xn yn + icin oluyorsa bunu xn yn olarak g
osterelim. Bu iliski
diziler u
zerine bir denklik iliskisi midir?
g. E
ger bir icin xn yn icin oluyorsa bunu xn yn olarak g
osterelim. Bu iliski diziler
u
zerine bir denklik iliskisi midir?
5.37. E
ger yeterince b
uy
uk n ve nden ba
gmsz bir K icin |xn | < Kyn oluyorsa,
xn = O(yn )
yazlr. E
ger lim xn /yn = 0 ise
xn = o(yn )
yazlr. Bunlara b
uy
uk O ve k
ucu
k o ad verilir.
a. xn = 3n, yn = n olsun. Yukardaki iliskilerden hangisi ya da hangileri do
grudur?
b. xn = n, yn = n2 olsun. Yukardaki iliskilerden hangisi ya da hangileri do
grudur?
c. xn = n2 , yn = n olsun. Yukardaki iliskilerden hangisi ya da hangileri do
grudur?
5.38.
xn =
n2 + 2n + 3
3n 1
olsun.
a. xn n/3 + 7/9 iliskisini kantlayn (bkz. Alstrma 5.36).
b. xn n/3 oldu
gunu g
osterin (bkz. Alstrma 5.36).
c. xn = O(n) oldu
gunu g
d. xn = o(n2 ) oldu
gunu g
Polinomlar. R u
zerine bir polinom,
r0 + r1 X + r2 X 2 + + rn X n
gibi bicimsel (bir baska deyisle anlamsz) bir nesnedir. Bu ifadede n bir do
gal saydr ve
katsay ad verilen ri ler birer gercel saydr. E
ger rn = 0 ise, nye polinomun derecesi ad
verilir. E
ger ri = 0 ise, polinomda ri X i ifadesi yazlmayabilir. Bu anlasmayla, i > n icin
ri = 0 tanmn yaparak, r0 + r1 X + r2 X 2 + + rn X n polinomunu
ri X i
i=0
olarak g
osterebiliriz. Bu ikinci t
urden yazlm co
gu zaman ifadeleri basitlestirir, kolaylk
sa
glar.
i
i
Bicimsel sfatnn nedeni sudur:
sit olmas
i=0 ai X ve
i=0 bi X polinomlarnn e
icin yeter ve gerek kosul her i N icin ai = bi esitli
gidir, yani esitlik gercekten g
orsel
esitliktir.
110
Polinomlarla toplama, carpma, ckarma, bir sayyla carpmak gibi islemler yaplabilir:
(
) (
)
ai X i
bi X i =
(ai bi )X i ,
(
)
ai X i =
ai X i ,
(
)
(
) (
)
i
j
ai X
bj X =
ai bj X n .
i+j=n
Bu islemlerle birlikte polinomlar k

umesi R[X] olarak g
osterilen bir halka olusturur. E
ger R
yerine bir baska de

gismeli R halkas alnrsa, polinom halkas R[X] olarak g
osterilir. Orne
gin
Z[X] ve Q[X], katsaylar srasyla Zden ve Qden alnan polinomlardr.

6. Yaknsak Dizi Ornekleri
I
En onemli dizilerden biri olan geometrik dizilerden baslayalm. (rn )n biciminde
yazlan bir diziye geometrik dizi denir:
1, r, r2 , r3 , . . . , rn , . . .
Geometrik dizilerin yaknsaklgna karar vermek oldukca kolaydr:
Teorem 6.1. r bir gercel sayysa (rn )n dizisi ancak r (1, 1] iken yaknsak
olabilir.
r = 1 ise limit 1dir.
r (1, 1) ise limit 0dr.
r
/ [1, 1] ise dizi snrszdr, dolaysyla raksar.
Kant: Once
1 < r < 1 olsun; limn rn = 0 esitligini gorecegiz. Eger
r = 0 ise kantlayacak fazla bir sey kalmyor, bundan boyle rnin 0 olmadgn
varsayalm. > 0 olsun. s = 1 + 1/|r| olsun. Tabii ki s > 0 ve
|r| =
1
.
1+s
N dogal says,
1
< N
s
esitsizligini saglasn (Arsimet Ozelli

gi). Simdi, her n > N icin, Onsav
3.15e
gore,
)n
(
1
1
1
1
1
n
n
=
<
<
< .
|r 0| = |r| =
n
1+s
(1 + s)
1 + ns
ns
Ns
limn rn = 0 esitligi kantlanmstr.
Simdi rnin 1den b
uy
uk oldugunu varsayalm. s = r 1 > 0 olsun. O
zaman Onsav
3.15e gore
rn = (1 + s)n 1 + ns
ve Arsimet ozelliginden dolay (rn )n dizisi snrl degildir, dolaysyla yaknsak
olamaz (bkz. Teorem 5.3).

I
112
Eger r < 1 ise, n = 2m cift oldugunda, rn = r2m = (r2 )m saylar bir

onceki paragrafa gore u
stten snrl degildirler. Dolaysyla (rn )n dizisi snrl
degildir ve yaknsak olamaz.

Simdi de geometrik dizinin terimlerini toplayarak elde ettigimiz,
s0 = 1,
s1 = 1 + r,
s2 = 1 + r + r 2 ,
s3 = 1 + r + r 2 + r 3 ,
sn = 1 + r + r2 + r3 + + rn ,
dizisine bakalm. Bu dizinin limiti analizde temel niteliktedir.

Teorem 6.2. r bir gercel say ve
sn = 1 + r + r2 + r3 + + rn
olsun. (sn )n dizisi ancak ve ancak r (1, 1) iken yaknsak olabilir ve bu
durumda limit
1
1r
olur.
Kant: Onsav
3.14te, eger r = 1 ise,
1 rn+1
1r
esitligini kantlamstk. Dolaysyla eger r (1, 1) ise sonuc Teorem 6.1 ve
5.4ten ckar:
sn =
1 limn rn+1
1
1 rn+1
=
=
.
n 1 r
1r
1r
lim sn = lim
Eger r 1 ise,
sn = 1 + r + r2 + r3 + + rn n + 1
oldugundan, dizi snrl degildir ve raksar (bkz. Teorem 5.3).
Eger r < 1 ise, n cift says icin,
sn =
1 rn+1
1 + |r|n+1
|r|n+1
|r|n
=
>
=
1r
1 + |r|
2|r|
2
bulunur. Dolaysyla dizi snrszdr (Onsav

3.15) ve limiti olamaz.
Eger r = 1 ise, (sn )n dizisi 1, 0, 1, 0, 1, 0, . . . diye devam eder ve hicbir
sayya yaknsayamaz.

I
113
Asagda verecegimiz ornekler onemlidir. Her birini once kendiniz kantlamay denemelisiniz. Okudugunuzda size cok kolay gelebilecek kantlar bulamamanz moralinizi bozmasn. Gercekten de bircogu uzun s
uren calsmalardan
s
uz
ulm
us zeka u
r
unleridir.
Ornekler
6.1. r R icin, limn rn /n! = 0 olyr.
Kant: Onsav
5.2.iiye g
ore, r yerine |r| alarak r 0 varsaymn yapabiliriz. xn =
rn /n! 0 olsun. > 0, herhangi bir gercel say olsun. L, rden b
uy
uk herhangi bir
do
gal say olsun. Her k do
gal says icin,
(
xL+k xL
r
L+1
)k
esitsizli
gini k u
zerine t
umevarmla kantlayalm. k = 0 ise esitlik s
ozkonusu. S
imdi
esitsizli
gi k icin varsayp k + 1 icin kantlayalm:
rL+k+1
rL+k
r
r
=
= xL+k
(L + k + 1)!
(L + k)! L + k + 1
L+k+1
(
)k
(
)k
(
)k+1
r
r
r
r
r
xL
xL
= xL
.
L+1
L+k+1
L+1
L+1
L+1
xL+k+1 =
Esitsizli
gi kantladk. Ama 0 < r/(L+1) < 1 ve Teorem 6.1e g
ore yukardaki esitsizli
gin
en sa
gndaki terimin k sonsuza giderken limiti 0dr. Demek ki
oyle bir K vardr ki, her
k > K icin,
)k
(
r
<
L+1
xL
esitsizli
gi gecerlidir. S
imdi N = K + L olsun. Her n > N icin,
k =nL>K
tanmyla,
xn = xL+k xL
r )k
< xL
=
L+1
xL
elde ederiz. Istedi

gimizi kantladk ama pek kolay olmad. Limit bulmak her zaman kolay
de
gildir, hatta bazen cok cok zor olabilir.
Okur, hakl olarak yukardaki kant nasl d
usu
nd
ug
u
m
uz
u sorabilir. Kant nasl yapt
gmz acklamaya calsalm.
xn+1 ile xn arasnda cok basit bir iliski var:
xn+1 =
rn+1
r rn
r
=
=
xn .
(n + 1)!
n + 1 n!
n+1
Bunu bir adm daha g

ot
ur
ursek,
xn+2 =
r
r
r
xn+1 =
xn
n+2
n+2n+1
elde ederiz. Ama buradan da,

xn+2 =
r
r
xn <
n+2n+1
r
n+1
)2
xn

I
114
elde ederiz. Bu asamada,
)k
r
xn
n+1
esitsizli
gini tahmin edip kantlamak zor de
gil. E
ger nyi yeterince b
uy
uk secersek,
(
xn+k
r
n+1
says 1den k
ucu
k olur ve Teorem 6.1e g
ore esitsizli
gin sa
g taraf k b
uy
ud
ukce k
ucu
l
ur.
Bizim istedi
gimiz de buydu zaten. Gerisi, okurun ustalasmas gerekti
gi teknik ayrnt.
Benzer Bir Kant Daha: xn+1 /xn = r/(n + 1) < r/n. Ama limn r/n = 0
oldu
gundan,
oyle bir N vardr ki, n > N icin r/n < 1/2 olur. Demek ki her n > N icin,
( )nN 1
xN +2 xN +3
xn
1
xn
=
<
0
xN +1
xN +1 xN +2
xn1
2
olur. Sonuc simdi sandvic teoreminden kolaylkla ckar.
Benzer Bir Kant Daha: m, rden b
uy
uk bir do
gal say olsun. O zaman n > m icin,
n
n
m
r
|r|
|r|
|r|
|r|
|r|
0 =
=
n!
n!
m! m + 1 m + 2
n
( )nm
( )n
m
m
|r|
|r|
|r| |r| |r|
|r|
mm |r|
=
=
m! m m
m
m!
m
m!
m
( )n
|r|
olur. Ama m bir sabit; ayrca |r|
<
1
oldu
g
undan,
Teorem
6.1e
g
o
re,
lim
=
n
m
m
0. Sandvic teoreminden istedi
gimizi elde ederiz.
Bir Uyar: (nn /n!)n dizisi bir zaman sonra her sayy asar, yani limiti yoktur. Bkz.
Alstrma 10.12 ya da Ornek

5.1.
6.2. Her r (1, 1) icin,
(
)n
1
lim r +
= 0.
n
n
Eger |r| > 1 ise dizi raksar.
Kant: Once
r (1, 1) varsaymn yapalm. Onsav
5.2.ii ve

r + 1 |r| + 1

n
n
esitsizli
ginden dolay, genelli
gi bozmadan, r [0, 1) varsaymn yapabiliriz. s (r, 1)
olsun. N do
gal says, 1/N < s r esitsizli
gini sa
glasn. O zaman, her n N icin,
1
1
r+
< r + (s r) = s
n
N
ve
(
)n
1
0 r+
< sn
n
olur. Sa
g taraf, Teorem 6.1e g
ore 0a yaknsad
gndan Sandvic Teoremi istedi
gimizi
verir.
E
ger |r| > 1 ise,
(
)n

r+ 1
> |r|n

n
r+
olur ve Teorem 6.1e g

ore dizimiz snrszdr, dolaysyla raksaktr.
|r| = 1 Durumu: Dizinin r = 1 icin raksad

gn Ornek
10.7de, r = 1 icin (adna e
denilen bir sayya) yaknsad
gn Teorem 10.1de g
orece
giz.

I
115
6.3. Eger a > 0 ise limn a1/n = 1 olur.

Kant: a = 1 ise sorun yok. Gerekirse a yerine 1/a alrsak, a > 1 varsaymn yapabiliriz.
xn = a1/n 1 olsun. O zaman
a = (1 + xn )n = 1 + nxn + > nxn
ve 0 < xn < a/n. Buradan da limn xn = 0 ve dolaysyla limn a1/n = 1 ckar.
6.4. Eger limn xn = 0 ise ve a > 0 ise limn axn = 1 olur.
Kant: > 0 verilmis olsun. Bir
onceki
orne
ge g
ore, bir m do
gal says icin a1/m ve
a1/m saylar (1 , 1 + ) aral
gnda olurlar. Ayrca yeterince b
uy
uk n saylar, diyelim
N den b
uy
uk n saylar icin 1/m < xn < 1/m olur. Buradan axn saysnn a1/m ile
a1/m arasnda oldu
gu, yani (1 , 1 + ) aral
gnda oldu
gu ckar ve bu da istedi
gimizi
kantlar.

n
6.5. |r| < 1 ise limn nr = 0 olur.
Kant: r = 0 varsaymn yapabiliriz. 1/|r| = 1 + s olsun. s > 0 olur elbette. n > 2 icin,
(1 + s)n = 1 + ns +
esitli
ginden
n(n 1) 2
s +
2
(1 + s)n
n(n 1)
n(n 1)
1
n
= 2 + +
+ >
s2
s
s
2
2
ve buradan da,
|nrn | =
n
2
4
<
<
(1 + s)n
(n 1)s2
ns2
ckar. (Son esitsizlik n > 2 kosulundan ckar.) S

imdi verilmis olsun.
{
}
4
N = max 2, 2
s
olsun. E
ger n > N ise, yukardaki hesaptan, |nrn | < ckar.

E
ger r = 100/101 ise, (nrn )n dizisi 100
unc
u terime kadar artar, nerdeyse 37 olur ve
daha sonra azalarak 0a yaknsamaya baslar, yani bu dizi 0a yaknsar ama sonlara do
gru
yaknsar! Bu dediklerimizin do
grulu
gu
orne
gin excel ile kontrol edilebilir.

6.6. |r| < 1 ve q Q0 ise limn nq rn = 0 olur.
Kant: q = 0 ise sorun yok. Bundan b
oyle q > 0 olsun. s = r1/q olsun. O zaman,
q qn
limn n s = 0 esitli
gini g
ostermek durumundayz ki bu da Teorem 5.4.viya g
ore,
limn nsn = 0 esitli
gini g
ostermek demektir. Bunu da bir
onceki
ornekte g
ostermistik.

6.7. limn n1/n = 1.
Kant: xn = n1/n 1 olsun. O zaman, n > 2 icin,
n = (1 + xn )n = 1 + nxn +
olur. Demek ki
n(n 1) 2
n(n 1) 2
xn + >
xn
2
2
2
n1
2
xn <
.
n1
x2n <
ve
Dolaysyla, limn xn = 0 ve limn n1/n = 1.
Ikinci
Kant:

I
116
6.8. Terimleri, n 2 icin,

xn =
n1
i=1
1
1
1
1
1
=
+
+ +
+ +
i(n i)
1 (n 1)
2 (n 2)
i(n i)
(n 1) 1
olan diziyi ele alalm.

1
1
=
i (n i)
n
esitli
ginden dolay,
xn =
olur. Ornek
3.5ye g
ore
1+
2
n
(
1+
1
1
+
i
ni
1
1
1
+ + +
2
3
n1
1
1
1
+ + +
< n.
2
3
n1
Demek ki, her n 2 icin

0 < xn <
2
2
n=
n
n
sa
glanr. Buradan da lim xn = 0 elde edilir1 .
6.9. x R olsun ve
[x] + [2x] + + [nx]
xn =
n2
olsun. limn xn = x/2 esitligini kantlayn.
Kant: Her r R icin [r] r < [r] + 1 oldu
gundan, r 1 < [r] r olur. Buradan
(x 1) + (2x 1) + + (nx 1) < [x] + [2x] + + [nx] x + 2x + + nx

ve dolaysyla
n(n + 1)
n(n + 1)
x n < [x] + [2x] + + [nx]
x
2
2
olur. Her taraf n2 ye b
olersek, Sandvic Teoreminden istedi
gimiz ckar.
6.10. [Lineer cebir bilenlere.] a0 = 1, a1 = 0 ve
an+2 =
an + an+1
2
olsun. limn an limiti var mdr ve varsa kactr? (Not: Lineer cebir kullanmayan bir
co
z
um icin sayfa 154deki Alstrma 12ye bakn.)
C
oz
um: Her n N icin
)
(
an
xn =
an+1
ve
)
(
0
1
A=
1/2 1/2
(
olsun. O zaman
x0 =
a0
a1
( )
1
=
0
ve her n N icin
xn+1 = Axn
Birinci basmda bu sonucun G

orkem Ozkaya
tarafndan bulunmus cok g
uzel ama oldukca
uzun bir kant vard. Ilham

Aliyev yukardaki ksa kant sundu.
1

I
117
olur. Buradan da her n N icin
An x0 = xn
ckar.
An matrisini hesaplayalm. Bunu yapmak icin
once A matrisini capraz matris haline sokalm. (E
ger bu m
umk
un de
gilse Jordan kanonik bicime sokmak gerekir.) Bunu yapmak
icin de matrisin
ozde
gerlerini ve
ozvekt
orlerini bulalm:
(
)
(
)
1
1
x
x
1
det(A x Id2 ) = det
= x2 = (x 1) x +
1/2 1/2 x
2
2
2
de
oldu
gundan,
ozde
gerler 1 ve 1/2dir. (Iki
gisik
ozde
ger oldu
gundan, A matrisi bir
baska tabanda capraz matris olarak yazlr.) E
ger bu
ozde
gerlere srasyla 1 ve 2
dersek, bunlara tekab
ul eden vi = 0
ozvekt
orleri bulalm. i = 1, 2 icin
Avi = i vi
denklemini co
zersek,
v1 =
( )
( )
2
1
ve v2 =
1
1
vekt
orlerinin 1 = 1 ve 2 = 1/2
ozde
gerlerine tekab
ul eden
ozvekt
orlerden olduklarn
buluruz.
S
imdi P , e1 ve e2 kanonik tabanlar v1 ve v2 vekt
orlerine g
ot
uren d
on
usu
m
un matrisi
olsun:
(
)
1
2
P =
.
1 1
P nin tersini bulmak zor de
gil:
P 1 =
1
3
S
imdi
P AP 1 =
)
2
.
1
1
1
1
0
0
1/2
u
olmal. Iki
c dakikadan fazla s
urmemesi gereken hesaplar yaplnca bir hata yapmad
gmz ve esitli
gin gercekten do
gru oldu
gu kolaylkla g
or
ul
ur. Buradan,
( (
)
)n
(
)n
1 0
1 0
An = P
P 1
=P
P 1
0 1/2
0 1/2
)
(
)
(
1 1 (1/2)n1 2 (1/2)n1
1
0
1
P
=
=P
0 (1/2)n
1 + (1/2)n 2 (1/2)n
3
bulunur. Dolaysyla,
(
)
an
= xn = An x0
an+1
(
( )n1
( 1 )n1 ) ( )
1 1 1
1
(21 )n 2 (2 1 )n
=
0
3
1 + 2
2 2
(
( 1 )n1 )
1 1 2
( )n
=
3
1 + 1
2
(
ve
1
an =
3
(
1+
1
2
)n1 )

I
118
olur. Demek ki limn an = 1/3.

Not: Yukardaki an ifadesi bilindikten sonra ayn esitlik t
umevarmla kantlanabilir!
Ama sadece bilindikten sonra... T
umevarmla kant y
ontemi cok g
ucl
u olmasna karsn,
bu y
ontemi kullanabilmek icin kantlanacak form
ul
un ya da teoremin
onceden bilinmesi
gerekir!

Alstrmalar
6.11. (xn )n , bir dizi olsun. Sabit bir r (0, 1) says ve her n g
ostergeci icin
|xn+1 | r|xn |
olsun.
lim xn = 0
esitli
gini kantlayn.
6.12. Genel terimi
n+4
3n2 + 2
olan dizinin bir zaman sonra azalan oldu
gunu ve limitinin 0 oldu
gunu kantlayn.
6.13. Terimleri pozitif ve azalan olan ama limitin 0 olmad
g bir dizi bulun.
6.14. Terimleri
n1
1
xn =
2 i)
i(n
i=1
olan dizi yaknsak mdr?
6.15. Terimleri
xn =
n1
i=1
n
i(n2 i)
olan dizi yaknsak mdr?

6.16.
lim n1/n = 1
esitli
n1/n n1/n .)
6.17. [Lineer cebir bilenlere.] f0 = 0, f1 = 1 ve
fn+2 = fn + fn+1
olsun (Fibonacci dizisi). Ornek

6.10daki gibi yola ckarak f1000 i bulun.
6.18. a0 , a1 > 0 ve her n N icin
an+2 = (an an+1 )1/2
olsun.
lim an = (a0 a21 )1/3
esitli
gini kantlayn. Ipucu:
an = au0 n av1n olsun. un ler arasnda bir iliski bularak ve
Ornek 6.10u kullanarak limn un limitini bulun. Ayn seyi vn icin yapn.
cgeni] Asa
6.19. [Sierpinski U
gdaki birinci u
cgenin alan 1dir.

I
119
S
ekildeki gibi, her seferinde u
cgenden siyah u
cgenler ckarlyor ve bu b
oyle sonsuza
kadar devam ediyor. ninci u
cgende kalan beyaz alan hesaplayn. Bu alanlarn n sonsuza
giderken limitini bulun.
6.20. [Koch Kartanesi] Asa
gdaki sekildeki gibi, bir eskenar u
cgenin kenarlarna, u
cgenin
u
cte biri kadar olan u
c u
cgeni tasyoruz ve benzer islemi elde edilen sekilde tekrar ediyoruz. Baslangc u
cgeninin kenar 1 br ise, s
ureci sonsuza dek devam ettirdi
gimizde, elde
edilen seklin ds cevresi ne olur? Peki ya u
cgenin alan 1 br ise olusan seklin alan ne
olur?
6.21. [Sierpinski Hals] Asa

gdaki sekil yukardakiler gibi bir kareden o karenin dokuzda biri
kareler ckartlarak ve s
urec s
urekli sonsuza dek tekrarlanarak elde ediliyor. Sonsuzda
elde edilen seklin (siyah ksmn) alann hesaplayn.
6.22. [Kaos] k sabit bir say, x1 = 0,8 ve xn+1 = kxn (1 x2n ) olsun. k = 2,2 ve k = 2,4
dizi arasndaki fark g
icin ilk dizinin 50 de
gerini
orne
gin Excelde hesaplayn. Iki
or
uyor
musunuz? Ayn seyi baska k de
gerleri icin yapp ne olup bitti
gini anlamaya calsn.
7. Dizi C
esitleri
7.1
Monoton Diziler
Artan ya da azalan bir diziye monoton dizi denir. Yani eger bir (xn )n dizisi
her n icin,
xn xn+1
kosulunu saglyorsa (yani artansa), ya da her n icin,
xn xn+1
kosulunu saglyorsa (yani azalansa), o zaman bu diziye monoton dizi ad
verilir1 . Orne
gin
(
)
n+3
n+1 n
azalan bir dizidir. Baz diziler baslangcta monoton olmasalar da zamanla,
ornegin 1 milyonuncu terimden sonra monotonlasabilirler.
Ornekler
7.1. (an )n dizisi artansa (azalansa), terimleri
a0 + + an1
n
(n 1) olan dizi de artandr (azalandr ).
Kant: Soruyu artan diziler icin kantlayalm. a0 + + an1 toplamna sn diyelim.
Istedi
gimiz,
sn
sn+1
sn
sn + an
sn nan
n
n+1
n
n+1
esde
gerli
ginden ve
sn = a0 + + an1 nan1 nan
esitsizli
ginden ckar.
1
E
ger esitsizli
gi mutlak esitsizlikle de
gistirirsek, kesin azalan ya da kesin artan dizi
kavramn buluruz. Bircok kitapta bizim artan dedi
gimize azalmayan dense de, bu terminolojinin pek pratik olmad
gn d
usu
n
uyoruz.
122
7. Dizi C
esitleri
7.2. a > 0 olsun ve yukarda kantlad

gmz terimleri an = an (1 a) olan diziye uygulayalm.
Bu dizinin azalan oldu
gunu kantlamak zor de
gil (ama kant a 1 ve a 1 olarak iki
parcaya ayrmak gerekir). Demek ki (sn )n dizisi de azalandr.
sn =
(1 a) + a(1 a) + + an1 (1 a)
a0 + + an1
1 an
=
=
n
n
n
oldu
gundan, buradan kolaylkla
nan1 (1 a) < 1 an < n(1 a)
ckar.
7.3. (an )n ve (bn )n iki dizi olsun. Her n icin bn > 0 oldugunu ve (an /bn )n dizisinin artan
(azalan) oldugunu varsayalm. O zaman terimleri
a0 + + an
b0 + + bn
olan dizi de artandr (azalandr ).
Kant: Kant sadece artan diziler icin yapalm. (an )n ve (bn )n dizilerinin ksmi top
lamlarn srasyla sn ve tn ile g
osterelim. Once
an+1
sn
tn
bn+1
(1)
esitsizli
gini n u
zerinden t
umevarmla kantlayalm. n = 0 icin her sey yolunda. (1)
esitsizli
gini kabul edip
sn+1
an+2
tn+1
bn+2
(2)
esitsizli
gini kantlayalm. (1) esitsizli
ginden kolayca
sn + an+1
an+1
,
tn + bn+1
bn+1
yani
sn+1
an+1
tn+1
bn+1
esitsizli
gi ckar. Ama varsayma g
ore
an+1
an+2
.
bn+1
bn+2
Demek ki (2), dolaysyla (1) de do
gru.
S
imdi (sn /tn )n dizisinin artan oldu
gunu kantlayabiliriz.
sn
sn+1
sn
sn + an+1
sn
an+1
,
tn
tn+1
tn
tn + bn+1
tn
bn+1
ki son esitsizli
gi bir paragraf
once kantlamstk.
Alstrmalar
Ornek
7.1in ters istikametlisinin yanls oldu
gunu kantlayn.
Ornek 7.2, n < 0 icin do

gru mudur? Do
gru de
gilse ne t
ur bir esitlik do
grudur?
Ornek
7.2, kesirli saylar icin do
gru mudur? Do
gru de
gilse ne t
ur bir esitlik do
grudur?
Ornek
7.3
un artan yerine azalan icin de do
gru oldu
gunu kantlayn.
7.4.
7.5.
7.6.
7.7.
7.1. Monoton Diziler
123
7.8. Ornek
7.3
un ters istikametlisinin do
gru olmad
gn g
osterin. Yani
oyle (an )n ve (bn )n
dizileri bulun ki, (sn /tn )n dizisi artan olsun ama (an /bn ) dizisi artan olmasn.
7.9. a > 0 olsun. Her an = an+1 (1 a) ve bn = n + 1 olsun. Ornek

7.3
u an /bn dizisine
uygulayn.
Monoton dizilerin diger dizilere gore onemli bir u

st
unl
ugu
vardr: Bu dizilerin yaknsak olmalar icin sadece snrl olmalar yeterlidir. Nitekim, sezgilerimiz de, s
urekli (ya da bir zaman sonra) artan bir dizinin, eger terimleri
belli bir sayy hicbir zaman asamyorsa, belli bir sayya (en k
ucu
k u
stsnrna)
yogunlasmas gerektigini soyl
uyor.
Teorem 7.1. Artan ve snrl bir dizi yaknsaktr. Eger (xn )n b
oyle bir diziyse,
bu dizinin limiti sup{xn : n N} olur.
Teorem, kesirli saylar k

umesi icin gecerli degildir. [N2]de kesirli bir sayya
yaknsamayan bircok artan kesirli say dizisi ornegi gord
uk. Daha ince zevklere
hitap eden bir ornek verelim. x, kesirli olmayan herhangi bir gercel say olsun.
x1 , x ile x 1 arasnda olan herhangi bir kesirli say olsun. Eger
x1 < . . . < xn < x
kesirli saylar,
x xi <
1
i
esitsizlikleri dogru olacak bicimde tanmlanmssa, xn+1 saysn,

)
(
1
,x
(xn , x) x
n+1
ack aralgndan herhangi bir kesirli say olarak secelim. O zaman (xn )n dizisi
s
urekli artan bir kesirli say dizisidir ve gercel saylarda xe yaknsar, ancak
kesirli saylar k
umesinde limiti yoktur (cu
nk
u x kesirli degil.)
Bundan da, teoremin kantnda, gercel saylarda dogru olan ama kesirli
saylarda dogru olmayan (SUP) aksiyomunun kullanlmas gerektigi ckar.
Teorem 7.1in Kant: x = sup{xn : n N} olsun. xnin varlgn dizinin
snrl olmasna ve SUP aksiyomuna borcluyuz. Elbette, her n N icin xn x.
Herhangi bir > 0 alalm. x < x oldugundan ve x, dizinin en k
u
cu
k
u
stsnr oldugundan, x , dizinin bir u
stsnr degildir. Demek ki, belli bir
N says icin,
x < xN x
124
7. Dizi C
esitleri
olur. Dolaysyla her n > N icin de,

x < xN xn x
olur, yani
|xn x| = x xn
olur. Teorem kantlanmstr.

Zamanla artan bir dizi icin de sonuc gecerlidir elbet.
Sonu
c 7.2. Zamanla artan ve snrl olan bir dizi yaknsaktr. Eger (xn )n
b
oyle bir diziyse ve dizi M g
ostergecinden sonra azalmamaya baslyorsa, o
zaman bu dizinin limiti sup{xn : n > M } olur.

Benzer sonuclar azalan diziler icin de gecerli:
Sonu
c 7.3. Zamanla azalan ve snrl bir dizi yaknsaktr. Eger (xn )n b
oyle
bir diziyse, bu dizinin limiti inf{xn : n N} olur.

Sonu
c 7.4. Zamanla monotonlasan snrl diziler yaknsaktr.
Ve elbette monoton bir dizi snrl degilse yaknsak olamaz, cu

nk
u bildigimiz gibi yaknsak her dizi snrl olmak zorundadr.
Bu sonuclar cok onemlidir ve bircok uygulamasn gorecegiz. Hemen baslayalm.
Ornekler
7.10. Genel terimi
1
1
1
1
+ 2 + 2 + + 2
12
2
3
n
olan diziye bakalm. Bu dizinin s
urekli artt
g belli, her terime yeni pozitif bir say
ekleniyor. Teoreme g
ore, e
ger dizi snrlysa yaknsak olmas gerekir.
Bu elektronik ca
gda, insann eli mecburen aygtlara gidiyor. Dizinin ilk birkac terimini
bilgisayara hesaplatalm.
1/12
1/12 + 1/22
1/12 + 1/22 + 1/32
1/12 + 1/22 + 1/32 + 1/42
1/12 + 1/22 + 1/32 + + 1/52
1/12 + 1/22 + 1/32 + + 1/62
1/12 + 1/22 + 1/32 + + 1/72
1/12 + 1/22 + 1/32 + + 1/82
1/12 + 1/22 + 1/32 + + 1/92
1/12 + 1/22 + 1/32 + + 1/102
=1
= 1,25
= 1,361111 . . .
= 1,423611 . . .
= 1,463611 . . .
= 1,491389 . . .
= 1,511797 . . .
= 1,527422 . . .
= 1,539768 . . .
= 1,549768 . . .
Toplamlar gittikce b
uy
uyorlar, do
gru, ama bu, toplamlarn her sayy asaca
g anlamna
gelmez. Orne
gin,
0,9, 0,99, 0,999, 0,9999, . . .
125
dizisi de durmadan b
uy
ur, ama 1i hicbir zaman gecemez. Birkac terim daha hesaplayalm:
1/12 + 1/22 + 1/32 + + 1/1002
= 1,634984 . . .
1/12 + 1/22 + 1/32 + + 1/2002
= 1,639947 . . .
1/12 + 1/22 + 1/32 + + 1/3002
= 1,641606 . . .
1/12 + 1/22 + 1/32 + + 1/10002 = 1,643935 . . .
1/12 + 1/22 + 1/32 + + 1/20002 = 1,644432 . . .
1/12 + 1/22 + 1/32 + + 1/30002 = 1,644595 . . .
1/12 + 1/22 + 1/32 + + 1/40002 = 1,644714 . . .
1/12 + 1/22 + 1/32 + + 1/50002 = 1,644725 . . .
Sanki dizi 1,65i gecmeyecek gibi bir hisse kapldnz m? Do
gru, haklsnz, hislerinizde yanlmadnz... Bu dizi 2 /6ya yaknsar. yi ikinci ciltte tanmlayaca
gz. Limitin
2 /6ya esit oldu
gunun kant da bu kitab asar. Bunu olmasa da, dizinin en azndan
2yi gecemeyece
gini kantlayabiliriz.
xn =
1
1
1
1
+ 2 + 2 + + 2
12
2
3
n
olsun.
Sav. Her n 1 dogal says icin, xn 2 1/n.
Kant: n = 1 icin kantlayacak fazla bir sey yok. Esitsizli
gi n icin varsayp n + 1 icin
kantlayalm.
xn+1 = xn +
=2
1
1
1
2 +
(n + 1)2
n
(n + 1)2
n2 + n + 1
n2 + n
1
<
2
=2
.
n(n + 1)2
n(n + 1)2
n+1
Sav kantlanmstr.
Demek ki dizi 2den k
ucu
k bir sayya yaknsar. Bu arada,
1
1
1
3n
+ 2 + + 2
12
2
n
2n + 1
esitsizli
gi t
umevarmla kolaylkla kantland
gndan (kantlayn l
utfen), dizinin limitinin
1, 5 ile 2 arasnda bir say oldu
gu anlaslr. (Bu dizinin limiti 2 /6dr. Euler kimsenin
tahmin edemedi
gi bu u
nl
u sonucu buldu
gunda yer yerinden oynamst.)
7.11. Peki
1
1
1
1
1
+ 3 + 3 + 3 + + 3
13
2
3
4
n
dizisinin limiti nasl bir saydr? 1/i2 1/i3 oldu
gundan, bu yeni toplam 2 /6dan daha
k
ucu
k bir saydr. (Sonlu toplamlar 2 /6dan k
ucu
k ama artan bir dizidir, dolaysyla
yaknsaktr.) Bu saynn hangi say oldu
gu bilinmiyor. Nasl bir say oldu
gu da bilinmiyor, tek bildi
gimiz, bu saynn kesirli bir say olmad
g. Bu da, sadece 1990larn basnda
kantland.
7.12. 1/14 + 1/24 + 1/34 + 1/44 + + 1/n4 toplamnn limitinin kac oldu
gu biliniyor. Genel
olarak, e
ger k cift bir sayysa,
1
1
1
1
1
+ k + k + k + + k
1k
2
3
4
n
toplamnn limitinin k ile kesirli bir saynn carpm oldu
gu biliniyor (Euler),
orne
gin,
n
1
4
=
4
n
i
90
i=1
lim
126
7. Dizi C
esitleri
ve
1
6
=
.
6
n
i
945
i=1
lim
Ama e
ger k 5 tek bir sayysa, bu sonsuz toplam u
zerine pek bir sey bilindi
gini
sanmyorum.
7.13. A R, f : A A artan bir fonksiyon ve c A says f (x) = x denkleminin bir
co
z
um
u olsun. Eger a0 A says a0 c ve a0 f (a0 ) esitsizliklerini saglyorsa, o
zaman, terimleri her n 0 icin an+1 = f (an ) form
ul
uyle tanmlanms dizi yaknsaktr.
Kant: a0 c oldu
gundan, her n icin an c esitsizli
gi kolaylkla elde edilir, nitekim
t
umevarmla an+1 = f (an ) f (c) = c olur. Ayrca varsayma g
ore a0 a1 oldu
gundan,
bu esitsizli
ge f fonksiyonunu n defa uygulayarak an an+1 elde ederiz; yani (an )n dizisi
artandr. Artan ve c tarafndan u
stten snrl oldu
gundan, (an )n dizisi yaknsaktr.
7.14. [Gauss] 0 a0 b0 ve
a n + bn
ve bn+1 = an bn
an+1 =
2
olsun. T
umevarmla an an+1 bn+1 bn esitsizliklerini g
ostermek kolay. Demek ki
(an )n ve (bn )n dizileri yaknsaktr. Limitlere srasyla a ve b dersek,
a+b
2
yani a = b olur. Bu ortak de
gere a0 ve b0 saylarnn aritmetik-geometrik ortalamas
ad verilir.
7.15. s 0 ve x0 0 saylar verilmis olsun. Her n 0 icin xn+1 = s + xn tanmn

yapalm. Her xn bu form
ulle gercekten tanmlanr, nitekim e
ger xn tanmlanmssa, xn
0 olmak zorundadr, dolaysyla s + xn 0 olur ve karek
ok
u vardr, dolaysyla xn+1 de
tanmlanmstr.
Her iki tarafn da karesini alarak x2n+1 = s + xn buluruz, demek ki dizinin limiti e
ger
varsa, x2 x s = 0 k
oklerinden biri olmaldr. Ama k
oklerden k
ucu
k olan negatif
oldu
gundan, dizinin limiti varsa, bu limit ancak
1 + 1 + 4s
2
olabilir.
Dizinin artanl
gna azalanl
gna karar verelim.
a=
xn+1 xn x2n xn s
o
nermesini kantlamak zor de
gil, xn+1 yerine xn cinsinden ifadesini yaznca ckyor. Bunu
kullanarak
xn+1 xn xn+2 xn+1
o
nermesini kantlayabiliriz:
xn+2 xn+1 x2n+1 xn+1 s (xn + s) xn+1 s xn+1 xn .
Demek ki dizi bir yerde artarsa her yerde artyor, bir yerde azalrsa her yerde azalyor,
yani dizi monoton. Daha keskin bir ifadeyle
(xn )n azalan x1 x0 x20 x0 s.
Dizi azalansa dizinin bir limiti oldu
gu belli. S
imdi dizinin u
stten snrl oldu
gunu g
osterelim ki dizinin her durumda yaknsad
g anlaslsn.
}
{
1 + 1 + 4s
= max x0 ,
2
127
olsun. Elbette x0 ve 2 s 0 olur. E

ger xn esitsizli
gini varsayarsak,
x2n+1 = xn + s + s 2
ve buradan da xn+1 buluruz. Demek ki (xn )n dizisi u
stten snrldr ve her durumda
limiti vardr.
7.16. [A] a0 = 3/2 ve 3an+1 = 2 + a3n olsun. (an )n dizisinin 1e yaknsadgn kantlayn.
Kant: E
ger dizinin limiti varsa, bu limit 3x = 2 + x3 esitli
gini sa
glamal.
x3 3x + 2 = (x 1)2 (x + 2)
oldu
gundan bu limit ya 1 olabilir ya da 2. Ayrca a0 < 0 ve a1 = 11/24 < 0
oldu
gundan, limit (e
ger varsa) negatif gibi g
or
unebilir ilk baksta ama kolayca hesaplanabilece
gi u
zere
113
2
0, 63457 < 1
0 < a2 =
3
3 243
oluyor. Dizinin tanm kullanlarak buradan her n 2 icin an 0 esitsizli
gi hemen
g
or
ul
uyor. Bu bilgiyle
an+1 < 1 an < 1
esde
gerli
gini de kantlamak kolay. Demek ki n 2 icin 0 < an < 1. Buradan n 2 icin
3(an+1 1) = (2 + a3n ) 3 = a3n 1 = (an 1)(a2n + an + 1) > 3(an 1)
elde ederiz (cu
nk
u an 1 < 0). B
oylece (an )n dizisinin bir zaman sonra artan oldu
gu
anlaslr. Demek ki dizinin limiti 1dir.

Alstrmalar
7.17. (n!/nn )n dizisinin bir zaman sonra azald
gn kantlayn. Bu dizinin limitinin 0 oldu
gunu
kantlayn.
7.18. r (0, 1) olsun. (nrn )n dizisinin bir zaman sonra azald
gn, dolaysyla yaknsak oldu
gunu kantlayn. Dizinin 0a yaknsad
gn kantlayn.
7.19. r (0, 1) olsun. (n2 rn )n dizisinin bir zaman sonra azald
gn, dolaysyla yaknsak
oldu
gunu kantlayn. Dizinin 0a yaknsad
gn kantlayn.
7.20. r (1, 1) ve sabit bir k N icin (nk rn )n dizisinin 0a yaknsad
gn kantlayn.
7.21. Terimleri
1 3 5 (2n 1)
an =
2 4 6 (2n)
olan dizinin yaknsak oldu
gunu kantlayn.
n)
7.22. a1 = 3 ve an+1 = 3(1+a
olsun.
limn an = 3 esitli
gini kantlayn.
3+an
7.23. Terimleri
1
1
1
+
+ +
n
n+1
n+n
olan dizinin 1 ile 2 arasnda de
ger ald
gn ve artt
gn kantlayn. Dolaysyla bu dizinin
bir limiti vardr2 .
7.24. a > 0 ve x0 > olsun. Her n N icin
(
)
1
a
xn+1 =
xn +
2
xn
olsun.
2
Limit ln 2dir. Ancak logaritma gelecek ciltte tanmlanacak.
128
7. Dizi C
esitleri
)2
xn xan
esitli
gini kantlayn.
b. Bundan xn a esitsizli
gini ckarn.
a. x2n+1 a =
1
4
x2 a
7.25.
7.26.
7.27.
7.28.
7.29.
n
c. xn xn+1 = 2x
esitli
gini kantlayn.
n
d. Bundan (xn )n dizisinin azalan oldu
gunu g
osterin.
e. limn xn = a esitli
gini g
osterin.
n
a0 ve b0 iki pozitif say olsun. an+1 = an +b
ve bn+1 = an+1 bn tanmn yapalm. (an )n
2
ve (bn )n dizilerinin monoton olduklarn ve ayn limite yaknsadklarn kantlayn.
n
a0 ve b0 iki pozitif say olsun. an+1= an +b
ve an+1 bn+1 = an bn olsun. (an )n ve (bn )n
2
dizilerinin monoton olduklarn ve a0 b0 saysna yaknsadklarn kantlayn.
s
olsun. Dizinin limiti varsa bu limitin ancak x2 + x s = 0
s 0, x0 0 ve xn+1 = 1+x
n
denkleminin pozitif k
ok
u olabilece
gini, yani
1 + 1 + 4s
2
olabilece
gini g
osterin.
xn+1 xn xn xn1
o
nermesini kantlayn. Dizinin monoton oldu
gunu kantlayn. E
ger dizi azalansa dizinin
yaknsak oldu
gunu kantlayn. E
ger dizi artansa, her n icin
s
an
1 + a0
esitsizli
gini kantlayn. Dizinin her durumda yaknsak oldu
gunu kantlayn.
s 0, x0 0 ve xn+1 = s/xn + 1 olsun. Yukardakine benzer analizi bu dizi icin yapn.
an = 1 + 1 + 1 + + 1 olsun.
|
{z
}
n tane
gunu kantlayn.
i. (an )n dizisinin artan oldu
ii. an+1 = 1 + an esitli

gini kantlayn.
iii. Yukardaki esitlikten, limitin e
ger varsa (altn oran olarak bilinen)
1+ 5
=
2
saysna esit oldu
gunu kantlayn.
iv. Altn orann 2den k
ucu
k oldu
gunu kantlayn.
v. Her n icin an < 2 esitsizli
gini kantlayn.
vi. B
ut
un bunlardan, limn an = esitli
gini kantlayn.
7.30. bn = 1 + 2 + 3 + + n olsun.
i. (bn )n dizisinin artan oldu
gunu kantlayn.
ii. bn = 2 12 + 222 + 233 + + 2nn esitli

gini kantlayn.
iii. an bir
onceki alstrmadaki gibi olsun. (b) ksmndan hareketle bn < 2an esitli
gini
kantlayn.
iv. (bn )n dizisinin yaknsak oldu
gunu kantlayn.
7.31. Terimleri an = 2 + 2 + 2 + + 2 olan dizi yaknsak mdr ve

oyleyse hangi
|
{z
}
n tane
sayya yaknsar?
7.2. Sonsuza Iraksayan Diziler I
7.2
129
Sonsuza Iraksayan Diziler I
Bir onceki bol

umde, Ornek
6.10da s
urekli artan
1
1
1
+
+ + 2
12 22
n
dizisinin (ornegin 2 tarafndan) u
stten snrl oldugunu, dolaysyla yaknsak
oldugunu gosterdik. Bu bol
umde, gene s
urekli artan ve harmonik dizi ad
verilen
1 1
1
+ + +
1 2
n
dizisini ele alacagz. Bu dizi de bir onceki dizi gibi snrl m ve dolaysyla
yaknsak mdr? Bu altbol
umde bu soruyu ele alacagz.
Dizinin ilk terimlerine bakp bir tahminde bulunmaya calsalm.
1
1
1 1
+
1 2
1 1 1
+ +
1 2 3
1 1 1 1
+ + +
1 2 3 4
1 1 1
1
+ + + +
1 2 3
5
1 1 1
1
+ + + +
1 2 3
6
1 1 1
1
+ + + +
1 2 3
7
1 1 1
1
+ + + +
1 2 3
8
1 1 1
1
+ + + +
1 2 3
9
1 1 1
1
+ + + +
1 2 3
10
=1
= 1,5
= 1,8333...
= 2,08333...
= 2,28333...
= 2,45
= 2,592857143...
= 2,717857143...
= 2,828968254...
= 2,928968254...
on terimde sadece 2yi gectik, hen

Ilk
uz 3e varamadk. Bu toplamlar bir
zaman sonra -ornegin- 100
u gecer mi? Gecerse ne zaman gecer?
Bilgisayara hesaplattk bu toplamlar. Eger
Hn =
1
1 1
+ + +
1 2
n
tanmn yaparsak, buldugumuz sonuclar daha rahat yazabiliriz:
130
7. Dizi C
esitleri
H1
H2
H3
H4
H5
H6
H7
H8
H9
H10
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
1
1,5
1,833333...
2,083333...
2,283334...
2,45
2,592857...
2,717857...
2,828969...
2,928968...
H11
H12
H13
H14
H15
H16
H17
H18
H19
H20
=
=
=
=
=
=
=
=
=
=
3,019877...
3,103211...
3,180134...
3,251562...
3,318229...
3,380729...
3,439553...
3,495108...
3,54774...
3,59774...
20 toplamda hen
Ilk
uz 4e varamadk, yanna bile yaklasamadk. Bilgisayarda daha da ileri gittik. 4
u ancak 31inci toplamda asabildik:
H30 = 3,994987...
H31 = 4,027246...
Ya 5i astk m? Astk. Ama oldukca gec astk, ancak 83
unc
u toplamda
asabildik:
H82 = 4,990021...
H83 = 5,002069...
6y da astk. 227nci toplamda...
H226 = 5,999962...
H227 = 6,004367...
7yi asmak icin cok bekledik. 7yi ancak 616nc terimde asabildik:
H615 = 6,999652...
H616 = 7,001276...
8i asp asmayacagmz merak konusu... Onu da astk:
H1673 = 7,99989...
H1674 = 8,00048...
Ya 9? 9u asabilir miyiz? Astk, daha dogrusu bilgisayar ast:
H4549 = 8,999995...
H4550 = 9,000215...
131
10u, 11i, 12yi de astk:

H12366 = 9,999969...
H12367 = 10,00005...
H33616 = 10,99998...
H33618 = 11, . . .
H91328 = 12,00001...
Her sayy bir zaman sonra asacak myz?
Orne
gin 100
u asacak myz?
Evet asacagz! 1,5 1043
unc
u toplamdan sonra...
Baklay agzmzdan ckaralm: Yukardaki dizi sonsuza gider. Yani her sayy
bir zaman sonra asarz. Kantlayalm bunu.
Su tablodaki esitsizliklere bakalm:
1
2
1 1
+
3 4
1
1
+ +
5
8
1
1
+ +
9
16
1
1
+ +
17
32
>
>
>
>
1
2
1 1
1
+ =
4 4
2
1
1
1
+ + =
8
8
2
1
1
+ +
=
16
16
1
1
+ +
=
32
32
1
2
1
.
2
Bu hesaplardan sonra dizinin neden her sayy astg anlaslyor:

H2 n 1 +
1
1
n
+ + = 1 + .
2
2
2
|
{z
}
n tane
Dolaysyla dizi bir sayya yaknsamaz cu

nk
u s
urekli artarak her sayy bir
zaman sonra gecer. Bu t
ur diziler icin ozel bir terim kullanlr: Dizinin sonsuza
gitti
gi ya da sonsuza raksad
g soylenir. Hatta kimi zaman, sanki sonsuz
diye bir say varmscasna dizi sonsuza yaknsar denir.
Matematiksel tanm verelim:
Tanm. (xn )n bir dizi olsun. Hangi A says verilirse verilsin, eger her n > N
icin,
xn > A
esitsizligini saglayan bir N gostergeci varsa, o zaman (xn )n dizisinin sonsuza
gitti
gi ya da raksad
g soylenir ve bu,
lim xn =
132
7. Dizi C
esitleri
olarak yazlr.
Dikkat: Burada sonsuz diye bir kavram tanmlamadk, sadece bir dizinin sonsuza gitmesinin ne demek oldu
gunu s
oyledik, yani dizi sonsuza gidiyor kavramn tanmladk.
Tanmmza g
ore, sonsuza gitmek demek, her sayy belli bir asamadan sonra hep gecmek
demektir.
limn xn = yazld
gnda aslnda bir esitlikten s
oz edilmemektedir, cu
nk
u diye
o
zel bir matematiksel nesne tanmlanmamstr. Ama lafn gelisi ve alskanlklardan dolay
limn xn = esitli
ginden bahsedece
giz. Demek ki yukarda,
(
)
1
1
1
lim
+ + +
=
n
1
2
n
esitli
gini kantladk.
Ornekler
7.32. 0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, . . . dizisi de sonsuza gider elbet.
7.33. Ancak,
0, 1, 1, 1, 2, 1, 3, 1, 4, 1, 5, 1, 6, 1, . . .
dizisi sonsuza gitmez, cu
nk
u her iki terimin arasna konmus olan 1ler dizinin sonsuza
gitmesini engellerler.
7.34. Terimleri n olan dizi sonsuza gider cu

nk
u bu dizi artandr ve icinde n2 = n saylarn
barndrr, dolaysyla her do
gal sayy bir zaman sonra asar.
7.35. Terimleri
n
i+1+ i
i=0
olan dizi sonsuza raksar cu
nk
u,
1
= i+1 i
i+1+ i
esitli
gi gecerlidir ve dolaysyla
n
i=0
n (
1
=
i+1 i = n+1
i+1+ i
i=0
olur. Bir
onceki
orne
ge g
ore n + 1 says her sayy ast
gndan dizimiz sonsuza raksar.
n
7.36. (Cauchy, 1821) Eger limn xn = ise limn x1 ++x
= olur.
n
Kant: 0 < A R olsun. M g
ostergeci,
n > M xn > 2A
olacak bicimde secilmis olsun. O zaman B = x1 + + xM 2M A tanmyla, her n > M
icin,
x1 + + xM
xM +1 + + xn
x1 + + xn
=
+
n
n
n
2(n M )A
x1 + + xM
>
+
n
n
x1 + + xM 2M A
B
= 2A +
= 2A +
n
n
133
buluruz. Negatif de olabilecek olan B says M ye ba

gml ama nden ba
gmsz. Sa
g
taraftaki nyi istedi
gimiz kadar b
uy
uk alabilece
gimizden, nyi yeterince b
uy
uk, diyelim
belli bir P den b
uy
uk secersek
B
> A
n
olur. S
imdi N = max{M, P } olsun. Her n > N icin,
x1 + + xn
B
> 2A +
> 2A A = A
n
n
olur.
7.37. limn xn = x ise ve (un )n pozitif dizisi icin
lim (u0 + + un ) =
ise,
lim
u0 x0 + + un xn
=x
u0 + + un
olur.
Not: ui = 1 alrsak bir
onceki
orne
gi elde ederiz.
Kant: > 0 olsun. Her i > N icin |x xi | < esitsizli
ginin sa
gland
g bir N secelim.
n > N olsun.
n
n
n
N
ui xi
ui (xi x)
ui (xi x)
+1 ui (xi x)
i=0
i=0
i=0
n
n
n
x=
=
+ i=N
n
u
u
u
i=0 i
i=0 i
i=0 i
i=0 ui
oldu
gundan, u
cgen esitsizli
ginden,

N

A=
ui (xi x)

i=0
tanmyla,
n
n

i=0 ui xi

A
i=N +1 ui |xi x|
n
nA
n
x
+
< n
+

u
u
u
i
i
i
i=0
i=0
i=0
i=0 ui
esitsizli
gini elde ederiz. nyi sonsuza g
ot
urd
ug
u
m
uzde sa
g taraf a yaknsad
gndan ve
rastgele secildi
ginden, Sandvic Teoreminden istedi
gimizi elde ederiz.

x xn1
7.38. (yn )n kesin artarak sonsuza raksayan bir dizi olsun. Eger limn ynn yn1
= z ise
limn xynn = z olur3 .
Kant: un = yn yn1 > 0 ve u0 = y0 olsun. O zaman yn = u0 + u1 + + un olur.
Ve vn = xn xn1 ve v0 = x0 olsun. O zaman xn = v0 + v1 + + vn olur. Demek ki,
(un )n pozitif artan bir diziyse ve limn (u0 + + un ) = ve limn vn /un = z ise
lim
v0 + v1 + + vn
=z
u0 + u1 + + un
esitli
gini kantlamamz lazm.
S
imdi zn = vn /un tanmn yapalm. Bu tanmla, (un )n pozitif artan bir diziyse ve
limn (u0 + + un ) = ve limn zn = z ise
lim
n
3
u0 z0 + u1 z1 + + un zn
=z
u0 + u1 + + un
Analizde pek sk kullanlan LHospital kuraln bilene bu

onerme ilginc gelecektir.
134
7. Dizi C
esitleri
esitli
gini kantlamamz lazm, ki bunu da bir
onceki
ornekte kantlamstk.
Uygulama olarak bir 0 < k N alalm.
xn = 1k + 2k + + nk
ve
yn = nk+1
olsun. Yukarda kantlanana g
ore,
lim
1k + 2k + + nk
nk
1
= lim k+1
=
k+1
n n
n
(n 1)k+1
k+1
olur (bkz. Alstrma 5.27).
Bir dizinin sonsuza gitmesi icin, artan olmas gerekmez, ornegin,

1, 0, 2, 1, 3, 2, 4, 3, 5, 4, 6, 5, . . .
(terimleri ikiser ikiser gruplarsanz dizinin nasl devam ettigini anlarsnz) dizisi
yandan asagdaki sonuc dogrudur:
artan degildir ama sonsuza gider. Ote
Teorem 7.5. Artan bir dizi ya yaknsaktr ya da sonsuza gider.
Kant: Dizi snrlysa, o zaman limitinin oldugunu biliyoruz. Eger snrszsa,
o zaman belli bir N gostergecinden sonra verilmis herhangi bir A saysn asar.
Ama dizi artan oldugundan, o gostergecten sonra A saysn s
urekli asar.
Benzer bicimde eksi sonsuza gitmeyi de tanmlayabiliriz.
icin,
xn < A
esitsizligini saglayan bir N gostergeci varsa, o zaman (xn )n dizisinin eksi sonsuza (ya da a) gittigi soylenir ve bu,
lim xn =
olarak yazlr.
Teorem 7.6. limn xn = limn xn = .
Kant: Kolaydr ve okura braklmstr.
Altbol
um
un basnda ele aldgmz
Hn =
1 1
1
+ + +
1 2
n
dizisi cok onemlidir, cu

nk
u bu dizi sonsuza gider ama sonlu bir sayya gitmesine
- tabiri caizdir! - ramak kalmstr, yani sonsuza cok yavas gider. Orne
gin eger
s > 1 ise,
1
1
1
+
+ + s
1s 2s
n
7.3. Cauchy Dizileri
135
dizisi yaknsaktr, limiti sonlu bir saydr, s, 1e ne kadar yakn olursa olsun,
s = 1,0001 olsa bile, yeter ki 1den b
uy
uk olsun...
Bunu ilerde, gercel saylarda u
s almay tanmladgmzda kantlayacagz.
Ama okur, simdilik, syi kesirli bir say alarak kantlamaya calsabilir. G
uzel
ve yararl bir alstrmadr.
Alstrmalar
7.39. S
u esitlikleri kantlayn:
lim (n2 n) = ,
lim
n2 1
= ,
n
lim
1 n2
= .
3+n
7.40. Sonsuza raksayan iki dizinin toplamnn da sonsuza gitti

gini kantlayn.
7.41. Sonsuza raksayan iki dizinin carpmnn da sonsuza gitti
gini kantlayn.
7.42. Terimleri
n
11
n i=1 i
olan dizi hangi terimden sonra azalmaya baslar? (Bkz. Ornek

5.2 ve 16.9)
7.43. limn xn = ise ve r > 0 ise, limn rxn = esitli
gini kantlayn.
7.44. A, onluk
gnda icinde 0 rakamnn belirdi
gi pozitif do
gal saylar k
umesi
tabanda yazld
olsun. nA 1/n = esitli
gini kantlayn.
7.45. p(X) = ak X k + + a1 X + a0 bir polinom olsun. ak > 0 olsun. limn p(n) =
esitli
gini kantlayn.
7.46. p(X) = ak X k + + a1 X + a0 bir polinom olsun. ak > 0 olsun.
q(X) = b X + + b1 X + b0
da bir polinom olsun ve b > 0 olsun. Ayrca k > olsun.
lim
p(n)
=
q(n)
esitli
gini kantlayn.
7.47. , bir 01-dizisiyse, f (n), nn ilk n terimindeki 1 says olsun. (f (n)/n)n dizisinin
raksad
g bir dizisi yaratn. Verilmis bir p [0, 1] says icin
f (n)
=p
n
esitli
gini sa
glayan bir dizisinin varl
gn kantlayn.
lim
7.3
Cauchy Dizileri
Yaknsak dizinin tanmna baklrsa, bir dizinin yaknsak oldugunu kantlamak icin once dizinin limitini bilmek lazm gibi bir hisse kaplabilir insan. Bu
bol
umde, bir dizinin yaknsak oldugunu dizinin limitini bilmeden de kantlayabilecegimizi gorecegiz. Aslnda Bol
um 7de de yapmstk bunu. Artan ve u
stten
snrl bir dizinin limiti oldugunu limiti bilmeden kantlamstk, ornegin
(
)
1
1
1
1
lim
+ 2 + 2 + + 2
n 12
2
3
n
136
7. Dizi C
esitleri
limitinin kac oldugunu bilmeden limitin varlgn kantlamstk.

Yaknsak bir dizi limitine cok cok cok yaklastgndan, dizinin terimleri
birbirlerine cok cok cok yaknlasrlar. Nitekim eger > 0 verilmisse, a saysna
yaknsayan bir dizinin terimleri belli bir asamadan sonra aya /2den daha
yakn olurlar;
dolaysyla o asamadan sonra, dizinin terimleri birbirlerine, yukardaki sekilde

de gor
ulece
gi u
zere, dan daha yakn olurlar. Bu t
ur dizilere Cauchy dizileri
denir. (Kosi diye okunur.) Matematiksel tanm soyle:
Tanm. (xn )n bir dizi olsun. Eger her > 0 icin,
|xn xm | <
esitsizliginin her n, m > N icin saglandg bir N gostergeci varsa, (xn )n dizisine
Cauchy dizisi denir.
Tanm, Cauchy dizilerinin terimlerinin belli bir zaman sonra birbirlerine
cok yakn olduklarn, daha dogrusu, Cauchy dizilerinin terimlerini birbirlerine istedigimiz kadar yaklastrabilecegimizi soyl
uyor, yeter ki gostergecleri
yeterince b
uy
uk secelim.
Cauchy olmak da, yaknsamak gibi, dizinin kuyrugunu ilgilendiren bir ozelliktir. Bir dizinin basndan istedigimiz kadar terim atalm ya da basna istedigimiz kadar terim ekleyelim, dizinin kosiligi bozulmaz.
Bir dizinin Cauchy dizisi oldugunu kantlamak icin once rastgele bir > 0
says secilir. Ardndan,
|xn xm | <
esitsizliginin dogru olmas icin n ve mnin ne kadar b
uy
uk olmas gerektigi
arastrlr. Bunun icin de |xn xm | terimiyle dikkatli bir bicimde -terimi fazla
b
uy
utmemeye calslarak- oynanr.
Ornekler
7.48. (xn )n dizisinin Cauchy oldu
gunu kantlamak icin, |xk+1 xk | ifadesini (ardsk terimlerin
farkn) k
ucu
k yapmak yetmez, cu
nk
u |xk+1 xk | ifadesi cok k
ucu
k olsa da |xn xm |
cok k
ucu
k olmayabilir.
1
1
xn = 1 + + +
2
n
buna bir
ornektir;
1
|xk xk+1 | =
k+1
olur, dolaysyla cok k
ucu
l
ur ama m kac olursa olsun, nyi cok b
uy
uk alarak |xn xm |
saysn diledi
gimiz kadar b
uy
utebiliriz,
orne
gin 1den b
uy
uk yapabiliriz. (Bkz. B
ol
um
7.2.)
137
yandan e
7.49. Ote
ger her k icin
1
2k
ise o zaman (xn )n dizisi Cauchy olur. Nitekim n > m olsun.
|xk xk+1 | <
xm xn = (xm xm+1 ) + (xm+1 xm+2 ) + + (xn1 xn )

oldu
gundan,
|xm xn | |xm xm+1 | + |xm+1 xm+2 | + + |xn1 xn |
1
1
1
m + m+1 + + n1
2 ( 2
2
)
1
1
1
1
= m 1 + + 2 + + nm1
2
2
2
2
=
1
1 1 1/2nm
1
= m1 (1 1/2nm ) < m1
2m
1/2
2
2
olur. Demek ki verilmis bir icin N yi N > 1/ olacak bicimde secersek, her n > m > N
icin,
1
1
1
<
|xn xm | < m1 N
2
2
N
olur.
7.50. Her n > 0 icin an {0, 1, 2, 3, . . . , 8, 9} olsun, yani an bir rakam olsun. a0 da herhangi
bir do
gal say olsun.
a1
a2
an
xn = a0 + 1 + 2 + + n
10
10
10
tanmn yapalm. Daha ekonomik bir yazlmla:
xn =
ai 10i .
i=1
(xn )n dizisinin bir Cauchy dizisi oldu

gunu kantlayalm. > 0 herhangi bir pozitif gercel
say olsun.
|xn xm | <
esitsizli
ginin yeterince b
uy
uk n ve m g
ostergecleri icin do
gru oldu
gunu kantlayaca
gz.
Sanki bu dedi
gimiz do
gruymus gibi davranp, bu esitsizli
gin do
gru olmas icin n ve mnin
ne kadar b
uy
uk olmas gerekti
gini bulalm. n m varsaymn yapabiliriz cu
nk
u
|xn xm | = |xm xn |.
S
imdi |xn xm | ifadesiyle oynayalm:

n
n
m

i
i
i
ai 10
ai 10
ai 10 =
|xn xm | =

i=1
i=m+1
i=1
ai 10i
i=m+1
= 9 10m1
i=m+1
n
9 10i = 9
i=m+1
10i+m+1 = 9 10m1
i=m+1
= 9 10m1
nm1
j=0
= 9 10
m1 1
10i
nm1
10j
j=0
1
= 9 10
10j
1
10nm
9
10
m1 1
(
= 10m 1
1
10nm
1
10
1
1
10nm
10m .
138
7. Dizi C
esitleri
cu
U
nc
u satrda son esitlikte j = i m 1 de
gisikli
gini yaptk. D
ord
unc
u satrda Onsav
3.14te kantlanan esitli
gi a = 1/10 icin kullandk.
Yukardaki hesaptaki esitsizliklerin her biri son derece ekonomiktir: Ikinci

satrdaki esitsizlik zorunlu bir esitsizliktir, cu
nk
u ai lerin her biri bal gibi de 9 olabilirler. Son satrdaki esitsizlik de zorunlu, cu
nk
u m sabit kalp n cok b
uy
ud
ug
u
nde (sonsuza gitti
ginde),
1 1/10nm says 1e kadar dayanr.
Bu hesaptan, 10m yi dan k
ucu
k yapmamz gerekti
gini anlyoruz.
0 < 101 < 1
oldu
gundan, Teorem 6.1e g
ore,
lim 10m = 0
olur. Dolaysyla
oyle bir N vardr ki, her m > N icin, 10m < olur.
Alstrma 7.51. 0 c < 1 olsun. (an )n dizisinin terimleri n 1 icin |an+1 an | < cn
esitsizligini saglasn. O zaman (an )n dizisi bir Cauchy dizisidir. Ipucu:

Ornek
7.49.
Gor
uld
ugu
gibi bir dizinin Cauchy dizisi oldugunu kantlamak her zaman
kolay olmayabilir. Ama cogu zaman bir dizinin limiti bilinemeyeceginden, bilinebilse de bulmak kolay olmayabileceginden, Cauchy dizisi kavram cok yararldr.
paragrafta her yaknsak dizinin bir Cauchy dizisi oldugunu soyledik ve
Ilk
bunun edebi bir kantn verdik. Bunu matematiksel olarak kantlayalm:
Teorem 7.7. Her yaknsak dizi Cauchy dizisidir.
Kant: (xn )n yaknsak bir dizi olsun. > 0, herhangi bir pozitif gercel say
olsun. Dizinin limitine a diyelim. Demek ki, oyle bir N dogal says vardr ki,
her n > N icin,
|xn a| < /2
olur. Dolaysyla, n, m > N icin,
|xn xm | = |(xn a) + (a xm )| |xn a| + |a xm | <
+ = .
2 2
Kant tamamlanmstr.
Sonu
c 7.8. (an )n bir dizi olsun.
sn = a0 + a1 + + an
olsun. Eger (sn )n dizisi yaknsaksa (an )n dizisi 0a yaknsar.
Kant: > 0 herhangi bir gercel say olsun. (sn )n dizisi yaknsak oldugundan,
bir Cauchy dizisidir, dolaysyla, her n, m > N icin,
|sm sn | <
139
esitsizliginin saglandg bir N vardr. Boyle bir N yi sabitleyelim. Eger n >

N + 1 ise, yukardaki m yerine n 1 alarak,
|sn sn1 | <
buluruz. Ama sn sn1 = an oldugundan, bu da |an | < demek olur ve
boylece aradgmz sonuc kantlanr.
Ikinci
Daha Basit Kant: an = sn sn1 oldugundan ve limn sn =
limn sn1 oldugundan, sonuc hemen ckar.

Sonu
c 7.9. Eger (an )n dizisi 0a yaknsamyorsa, terimleri
s n = a0 + a1 + + an
olarak tanmlanan (sn )n dizisi yaknsak degildir.
Yukardaki sonuclarn tersi dogru degildir, yani bir (an )n dizisi 0a yaknsayabilir ama terimleri,
s n = a0 + a1 + + an
olarak tanmlanan (sn )n dizisi yaknsamayabilir. Orne

gin, n 1 icin,
an =
1
n+1
alrsak (an )n dizisi 0a yaknsar ama terimleri

1+
1 1
1
+ + +
2 3
n
olan dizi bildigimiz gibi sonsuza gider (Bol

um 7.2), yaknsamaz.
Bir Cauchy dizisinin terimleri birbirlerine cok yakn oldugundan, bir Cauchy dizisinin snrl olmas sasrtc olmamal. Nitekim oyledir, Cauchy dizileri
snrldr. Bunu simdi kantlayacagz.
Birkac sayfa sonra, Teorem 8.5te her Cauchy dizisinin yaknsak oldugunu
kantlayacagz, bundan da her Cauchy dizisinin snrl oldugu ckar, ama bu
bir kant saylmaz cu
nk
u zaten her Cauchy dizisinin yaknsak oldugunu kantlamak icin asagdaki bu olguya gereksinecegiz.
Teorem 7.10. Her Cauchy dizisi snrldr.
Kant: (xn )n bir Cauchy dizisi olsun. Tanmdaki u, ornegin, 1 secelim. Demek ki, oyle bir N gostergeci vardr ki, her n, m > N icin,
|xn xm | < 1
140
7. Dizi C
esitleri
olur. Demek ki, her n > N icin,

|xn xN +1 | < 1
olur; bir baska deyisle,
xN +1 1 < xn < xN +1 + 1
olur. Simdi
b = max{x0 , x1 , . . . , xN , xN +1 + 1}
ve
a = min{x0 , x1 , . . . , xN , xN +1 1}
olsun. O zaman, her n icin, a xn b olur.
Alstrmalar
7.52.
7.53.
7.54.
7.55.
7.56.
7.57.
7.58.
7.59.
7.60.
7.61.
E
ger (xn )n bir Cauchy dizisiyse (|xn |)n dizisinin de Cauchy oldu
gunu kantlayn.
E
ger (x2n )n bir Cauchy dizisiyse (|xn |)n dizisinin de Cauchy oldu
gunu kantlayn.
Monoton ve snrl bir dizinin Cauchy oldu
gunu kantlayn.
Cauchy dizisinin toplamnn, farknn ya da carpmnn da Cauchy oldu
Iki
gunu kantlayn.
E
ger (xn )n bir Cauchy dizisiyse ve p(X) bir polinomsa, (p(xn ))n dizisinin de Cauchy
oldu
gunu kantlayn.
(xn )n bir Cauchy dizisi ve a R olsun. E
ger {n N : xn < a} ve {n N : xn > a}
k
umeleri sonsuzsa, o zaman (xn )n dizisinin aya yaknsad
gn kantlayn.
E
ger (xn )n bir Cauchy dizisiyse ve 0a yaknsamyorsa, her n > N icin, |xn | >
esitsizli
ginin sa
gland
g bir N do
gal says ve bir > 0 oldu
gunu kantlayn.
E
ger (xn )n Cauchy dizisi 0a yaknsamyorsa ve her terimi 0dan de
gisikse, her n icin,
|xn | > 1 esitsizli
ginin do
gru oldu
gu pozitif bir 1 saysnn varl
gn kantlayn.
E
ger (xn )n ve (yn )n birer Cauchy dizisiyse, her n icin yn = 0 ise ve (yn )n dizisi 0a
yaknsamyorsa, (xn /yn )n dizisinin de Cauchy oldu
gunu kantlayn.
Diziler k
umesi u
zerine su iliskiyi tanmlayalm:
(xn )n (yn )n (xn yn )n Cauchy dizisidir.
Bu iliskinin bir denklik iliskisi oldu

gunu kantlayn.
7.62. Diziler k
umesi u
zerine su iliskiyi tanmlayalm:
(xn )n (yn )n lim (xn yn ) = 0.
n
Bu iliskinin bir denklik iliskisi oldu

gunu kantlayn.
)
(n
7.63. (xn )n bir dizi olsun. Sabit bir r (0, 1) ve her n icin, |xn+1 | r|xn | olsun.
i=0 xi n
dizisinin Cauchy oldu
gunu kantlayn.
8. Gercel Saylarn Taml

g
Yaknsak bir dizinin bir Cauchy dizisi oldugunu Teorem 7.7de kantlamstk.
Bu bol
umde her Cauchy dizisinin (gercel saylar k
umesinde) yaknsak oldugunu
kantlayacagz. Once
altdizi kavramndan baslayacagz, ana teoremimizi ikinci
altbol
umde kantlayacagz.
8.1
Altdiziler
Herhangi bir dizi ele alalm:

x 0 , x1 , x 2 , x3 , . . .
ve bu dizinin icinden gostergeci cift olan terimleri secelim:
x 0 , x2 , x 4 , x6 , . . .
Bu ikinci dizi, birincisinin altdizisidir . Bir baska altdizi, gostergeci asal olan
terimlerden secilebilir:
x2 , x3 , x5 , x7 , x11 , . . .
Ya da dizinin ilk birkac terimini silip bir baska altdizi elde edebiliriz:
x 3 , x4 , x 5 , x6 , . . .
yandan,
Ote
x3 , x2 , x5 , x7 , x11 , . . .
dizisi yukardaki ilk dizinin bir altdizisi olmayabilir, cu
nk
u gostergecler artan
bir bicimde secilmemis, ilk iki terimde terslik var. Ancak x3 terimi x0 ya da
x1 e esitse bu dizi birinci dizinin bir altdizisi olabilir. Eger x3 terimi x0 , x1 ya
da x2 ye esit degilse
x3 , x3 , x5 , x7 , x11 , . . .
dizisi de en bastaki dizinin bir altdizisi olmayabilir.
Tanm hissettirdikten sonra matematikselleselim. Bir (xn )n dizisi verilmis
olsun. Ayrca, s
urekli artan, yani her k icin nk < nk+1 esitsizligini saglayan bir
(nk )k dogal say dizisi verilmis olsun. O zaman, (xnk )k dizisine (xn )n dizisinin
altdizisi ad verilir.

8. Gercel Saylarn Tamlg
142
Eger yk = xnk tanmn yaparsak, (xnk )k = (yk )k olur ve boylece alsk

oldugumuz (yk )k yazlmna kavusuruz.
Tanm soyle de verebilirdik. A N sonsuz bir altk
ume olsun. O zaman,
gostergeclerine gore dogal olarak sralanms (xk )kA dizisi (xn )n dizisinin bir
altdizisidir. Orne
gin A = 2N ise, elde ettigimiz altdizi x0 , x2 , x4 , x6 , . . . altdizisi olur.
Bir baska deyisle, bir altdizi, bir
x 0 , x1 , x 2 , x3 , x4 , x 5 , . . .
dizisinden baz terimlerin atlmasyla elde edilen bir dizidir. Orne

gin, yukardaki diziden baz terimleri silerek,
x0 , x1 , x2 , x3 , x4 , x5 , x6 , . . .
altdizisini, yani
x1 , x3 , x4 , x6 , . . .
altdizisini elde ederiz.
Eger sansmz yaver gider de, x3 = x0 ya da x3 = x1 olursa, o zaman,
x3 , x2 , x5 , x7 , x11 , . . .
dizisi (xn )n dizisinin bir altdizisi olur, yoksa olmaz.
Altdizilerde sk sk kant cok basit olan su olgu kullanlr: Kesin artan
bir (nk )k dogal say dizisi icin, k nk olur. Bunu k u
zerine t
umevarmla
kantlayabiliriz. Eger k = 0 ise sorun yok, cu
nk
u ne de olsa dogal say dizilerinden sozediyoruz. Eger k 0 ise ve k nk ise, o zaman,
k + 1 nk + 1 nk+1
olur ve istedigimiz kantlanms olur.
teoremimizde bu olguyu kullanacagz.
Ilk
Teorem 8.1. Bir Cauchy dizinin her altdizisi Cauchydir.
Kant: (xn )n , bir Cauchy dizisi, (xnk )k dizisi de bu dizinin bir altdizisi olsun.
> 0 herhangi bir say olsun. Oyle

bir N var ki, her n, m > N icin,
|xn xm | < .
Simdi eger k, > N ise N < k nk ve N < n oldugundan,
|xnk xn | <
olur. Bu da bizim kantlamak istedigimizdi.
Benzer sonuc yaknsak diziler icin de gecerlidir.
8.1. Altdiziler
143
Teorem 8.2. Yaknsak bir dizinin altdizisi de yaknsaktr ve iki dizi ayn limite
yaknsarlar.
Kant: (xn )n , bir a saysna yaknsayan bir dizi olsun, (xnk )k dizisi de bu
dizinin bir altdizisi olsun. > 0 herhangi bir say olsun. Oyle
bir N var ki, her
n > N icin,
|xn a| < .
Simdi eger k > N ise N < k nk oldugundan,
|xnk a| <
olur. Bu da kantlamak istedigimizdi.
Yukardaki teoremin tersi yanlstr elbet, yani yaknsak bir altdizinin varlg
dizinin yaknsak oldugu anlamna gelmez, mesela ((1)n )n dizisinin, sabit 1
dizisi ve sabit 1 dizisi olmak u
zere iki altdizisi vardr. Ancak su teorem
gecerlidir:
Teorem 8.3. (xn )n bir dizi ve A ve B, bilesimleri N olan iki sonsuz altk
ume
olsun. Eger (xn )nA ve (xn )nB altdizileri yaknsaksa ve ayn sayya yaknsyorlarsa o zaman (xn )n dizisi de yaknsaktr ve bu ortak limite yaknsar.
Kant: Ortak limite diyelim. > 0 olsun. Varsayma gore
(n A ve n > NA ) |xn | <
ve
(n B ve n > NB ) |xn | <
onermelerini saglayan NA ve NB saylar vardr. N = max{NA , NB } olsun.
Eger n > N ise, |xn | < olur.

Simdi yukardakilerden daha zor ve daha fazla uygulamas olan bir sonuc
kantlayacagz.
Teorem 8.4. Bir Cauchy dizisinin bir altdizisi yaknsaksa dizinin kendisi de
yaknsaktr ve her iki dizi de ayn limite yaknsar.
Kant: (xn )n , bir Cauchy dizisi olsun. (xnk )k dizisi de bu dizinin yaknsak bir
altdizisi olsun, diyelim aya yaknsasn. (xn )n dizisinin de aya yaknsadgn
kantlayacagz.
> 0 herhangi bir say olsun. |xn a| saysnn bir zaman sonra, yani
belli bir gostergecten sonra dan k
ucu
k oldugunu gosterecegiz. Her zaman
yaptgmz gibi,
|xn a| < .

144

uy
uk olmas gerektigini bulacagz. Bunun icin, soldaki |xn a| ifadesiyle oynayp, bu ifadeyi bildigimiz
k
u
cu
k ifadeler cinsinden u
stten snrlayacagz.
cgen esitsizliginde
k herhangi bir dogal say olsun. U
|xn a| = |(xn xnk ) + (xnk a)| |xn xnk | + |xnk a|
elde ederiz. En sondaki
|xn xnk | ve |xnk a|
ifadelerinin her birini k
ucu
ltmeye calsmalyz. Birinci ifade (xn )n bir Cauchy
dizisi oldugundan, ikinci ifade ise (xnk )k dizisi aya yaknsadgndan k
ucu
l
ur.
Ayrntlar onemli, ayrntlar yazalm. Her iki ifadeyi de /2den k
ucu
k yapacagz.
Birinci ifadeden baslayalm. (xn )n bir Cauchy dizisi oldugundan, oyle bir
N vardr ki, her n, m > N icin,
|xn xm | < /2
olur. Demek ki eger k, n > N ise, nk k > N olur ve
|xn xnk | < /2
esitsizligi elde edilir.
Ikinci
ifadeye gecelim. (xnk )k dizisi aya yaknsadgndan, oyle bir N1 vardr
ki, her k > N1 icin,
|xnk a| <
2
olur. Simdi k, hem N den hem de N1 den b
uy
uk herhangi bir sabit gostergec
olsun. Her n > k icin,
|xn a| = |(xn xnk ) + (xnk a)| |xn xnk | + |xnk a| <
elde ederiz. Bu da teoremi kantlar.
+ =
2 2
Ornekler
8.1. a > 0 ise limn a1/n = 1 olur.
Kant: Gerekirse a yerine 1/a alarak a > 1 varsaymn yapabiliriz. Bu varsaymla
an+1 > an > 1 ckar, dolaysyla dizi azalr. Bundan da dizinin 1den b
uy
ukesit bir limiti
oldu
gu ckar. Limite x diyelim (a1/2n )n
dizinin bir altdizisidir, dolaysyla Teorem 8.4e
yandan a1/2n = a1/n oldu

gundan ayn dizi xe de yakndar.
g
ore xe yaknsar. Ote
Demek ki x = x ve x = 1.
8.1. Altdiziler
145
8.2. limn n1/n = 1 olur.
Kant: Once
dizinin zamanla azalan oldu
gunu, yani n1/n > (n + 1)1/(n+1) , yani nn+1 >
n
(n + 1) , yani
(
)n
1
n> 1+
n
esitsizli
ginin zamanla do
gru oldu
gunu kantlayalm. Ama Onsav
3.23ten dolay bu son
esitsizli
gi n 4 icin biliyoruz. Demek ki dizi zamanla azalr ve dizinin 1den b
uy
ukesit
bir limiti vardr. Limite x diyelim. Terimleri (2n)1/2n olan dizi bu dizinin bir altdizisi
yandan
oldu
gundan Teorem 8.4e g
ore bu altdizi de xe yaknsar. Ote
(2n)1/2n = 21/2n n1/2n
oldu
gundan, Ornek
8.1e g
ore ayn dizi xe de yakndar. Demek ki x = x ve x = 1.
8.3. limn n 12 + 22 + + n2 limitini bulun.

Birinci C
oz
um: 12 + 22 + + n2 = n(n + 1)(2n + 1)/6 esitli
ginden ve yukardaki iki
alstrmadan sonuc kolaylkla 1 bulunur.
Ikinci
C
oz
um: n 12 + 22 + + n2 n n2 = n3 esitsizliklerinden ve yukardaki
alstrmadan kolaylkla ckar.
8.4. [A] a1 = 2, a2 = 8 ve her n 1 icin,
a2n+1 =
a2n a2n1
a2n + a2n1
ve a2n+2 =
2
a2n+1
olsun. (an )n dizisinin 4e yaknsadgn kantlayn.
oz
um: Ikinci
form
ulden her n 1 icin a2n+1 a2n+2 = a2n1 a2n esitli
gi ckar, demek
ki a2n1 a2n = a1 a2 = 2 8 = 16, yani
(1)
a2n1 =
16
.
a2n
Buradan ve birinci form

ulden, kolaylkla,
a2n+2 = 32
a2n
a22n + 16
bulunur. bn = a2n olsun. O zaman (bn )n dizisi (an )n dizisinin bir altdizisidir ve b1 =
a2 = 8 ve
(2)
bn+1 = 32
bn
b2n + 16
olur. (2)den kolaylkla,

bn+1 bn bn 4
ckar. Ne yazk ki b1 in 4ten k
ucu
kesit oldu
gu do
gru de
gil, ama
b2 = 32
b1
8
16
=
4
= 32 2
b21 + 16
8 + 16
5
olur. Bakalm bn terimleri bir zaman sonra hep 4ten k

ucu
k oluyor mu? (2) kullanlarak
yaplan kolay bir hesapla
bn+1 4 (bn 4)2 0
bulunur. Demek ki (bn )n dizisi n = 2den sonra artan ve 4 tarafndan u
stten snrl,
dolaysyla bir limiti var. (1)e g
ore bu limit
x = 32
x
x2 + 16

146
esitli
gini sa
glamal, yani limit 4 olmal. Demek ki
lim a2n = 4.
(1)den dolay (a2n+1 )n dizisinin de limiti var ve bu limit de 16/4 = 4e esit. Teorem
8.3e g
ore (an )n dizisi yaknsaktr ve 4e yaknsar.

8.5. Artan bir dizinin yaknsak bir altdizisi varsa, dizinin de limiti oldugunu ve limitlerin
esit olduklarn kantlayn.
Kant: (an )n artan bir dizi olsun. Artan bir f : N N fonksiyonu icin, (af (n) )n altdizisinin aya yaknsad
gn varsayalm. (an )n dizisinin limitinin a oldu
gunu kantlayaca
gz.
Bu amacla bir > 0 secelim. Oyle

bir M secelim ki her n > M icin
a < af (n) < a +
olsun. N = f (M + 1) ve n > N olsun. O zaman, M + 1 > M oldu
gundan,
an aN = af (M +1) > a
olur. Bu, kantlamak istedi
gimizin yarsyd. S
imdi di
ger yary kantlayalm. H
al
a daha
n > N . Diyelim an a + . O zaman, n f (n) esitsizli
ginden dolay,
a + an af (n)
olur. Ama n > N = f (M + 1) M + 1 > M oldu
gundan bu bir celiskidir. Demek ki
an < a + .

Alstrmalar
8.6. Her altdizisinin dizinin kendisine esit oldu
gu diziler hangi dizilerdir?
8.7. Sadece iki altdizisi olan t
um dizileri bulun.
8.8. Monoton bir dizinin yaknsak bir altdizisi varsa dizinin kendisinin de yaknsak oldu
gunu
kantlayn.
8.9. (xn )n ve (yn )n dizileri srasyla a ve b saylarna yaknsasn. Bu iki diziyi su y
ontemle
karalm: A ve B, Nnin N = A B esitli
gini sa
glayan iki ayrk ve sonsuz altk
umesi olsun.
f : A N ve g : B N
iki artan esleme olsun. (f ve g biriciktirler.)
{
xf (n)
e
ger n A ise
zn =
yg(n)
e
ger n B ise
olsun. B
oylece (zn )n dizisini elde ederiz. Orne
gin,
x0 , y0 , x1 , y1 , x2 , y2 , x3 , y3 , x4 , y4 , . . .
bu y
ontemle elde edilmis bir dizidir ve burada A = 2N , B = 2N + 1 alnmstr. (zn )n
dizisinin yaknsak olmas icin a = b esitli
ginin gerek ve yeter kosul oldu
gunu kantlayn.
8.10. E
ger her n icin xn xn+1 esitsizli
gi sa
glanyorsa, (xn )n dizisine artan dizi adn veriyoruz. Azalan dizi de benzer sekilde tanmlanr. Her dizinin ya azalan ya da artan bir
altdizisi oldu
gunu kantlayn. (Sonraki iki alstrmaya bakabilirsiniz.)
8.11. (an )n , en b
uy
uk terimi olmayan bir diziyse (an )n nin artan bir altdizisi oldu
gunu kantlayn; yani
oyle artan bir (nk )k do
gal say dizisinin oldu
gunu g
osterin ki, her k icin,
ank < ank+1 olsun.

8.2. Gercel Saylarn Tamlg
147
k terimi atarak ak , ak+1 , ak+2 , . . . altdizisini elde ederiz. Bu diziye

8.12. (an )n bir dizi olsun. Ilk
(an )n dizisinin k-kesilmis altdizisi diyelim. E
ger (an )n dizisinin her k-kesilmis altdizisinin
bir en b
uy
uk terimi varsa ve bu terime qk adn verirsek, o zaman (qk )k dizisinin (an )n
dizisinin azalan bir altdizisi oldu
gunu kantlayn. (Bu altdizi elbette (an )n dizisinin bir
altdizisidir.)
8.13. 0, 1, 0, 1, 0, 1, . . . dizisinin altdizileri k
umesinin kardinalitesi kactr?
8.14. Sonsuza raksayan bir dizinin her altdizisinin de sonsuza raksad
gn kantlayn.
8.15. Ustten snrl olmayan bir dizinin sonsuza raksayan bir altdizisi oldu
gunu kantlayn.
8.16. Snrl bir dizinin bir Cauchy altdizisi oldu
gunu kantlayn.
8.17. Yaz gelene kadar yaz-tura atyorsunuz. Ortalama kac kez para atarsnz?
8.18. Yaz-tura atyorsunuz. Yaz gelirse 1 puan, tura gelirse 0 puan alyorsunuz. Ortalama
kac atsta n puan tutturursunuz?
8.19. Sandvic Teoreminin su daha genel versiyonunu kantlayn: (xn )n , (yn )n ve (zn )n u
c
dizi olsun. xn yn zn esitsizlikleri sonsuz sayda n icin dogruysa ve (xn )n ve (zn )n
dizileri ayn sayya yaknsyorlarsa, (yn )n dizisi de yaknsaktr ve diger dizilerle ayn
sayya yaknsar.
8.20. B
ol
um 7nin sonundaki alstrmalara yeniden g
oz atn. Belki simdi bazlarn daha kolay
yapabilirsiniz.
8.2
Gercel Saylarn Taml

g
Yaknsak bir dizinin bir Cauchy dizisi oldugunu Teorem 7.7de kantlamstk.
Bu altbol
umde her Cauchy dizisinin (gercel saylar k
umesinde) yaknsak oldugunu kantlayacagz:
Teorem 8.5. Her Cauchy dizisinin Rde bir limiti vardr.
Ayn olgu kesirli saylar k
umesi icin gecerli degildir, yani Cauchy dizisi olan
ama limiti kesirli say olmayan kesirli say dizileri vardr. Hen
uz kantlamadk
ama genel terimi (1 + 1/n)n olan dizi boyle bir dizidir. [N2, Bol
um 7B]de,
x0 = 1 ve xn+1 =
xn + 2
xn + 1
olarak tanmladgmz kesirli say dizisinin kesirli bir say olmayan 2ye yaknsadgn gorm
ust
uk; ayn ornegin daha genellesmis halini Altbol
um 9.1de
gorecegiz. Demek ki yukardaki teoremi kantlamak icin, gercel saylara ozg
u,
kesirli saylarda dogru olmayan bir olgu kullanlmal. Bu olgu da ancak (SUP)
aksiyomu olabilir.
Teorem 8.5in Kant: Aslnda bu asamada teoremin kant oldukca kolay. (xn )n verilmis bir Cauchy dizisi olsun. Kantmz icin su asamalardan
gececegiz:
1. (xn )n nin monoton bir (yn )n altdizisini bulacagz.
2. (xn )n bir Cauchy dizisi oldugundan snrldr (Teorem 7.10). Demek ki
(yn )n altdizisi de snrldr.

148
3. Monoton ve snrl oldugundan, (yn )n dizisi yaknsaktr (Sonuc 7.4).

4. Yukardaki maddeden (xn )n nin yaknsak oldugu ckar (Teorem 8.4).
2, 3 ve 4
unc
u asamalardan zaten gecmisiz ve sadece birinci asamay kantlamak kalms. Kantlayalm.
Teorem 8.6. Her dizinin monoton bir altdizisi vardr.
Kant: (xn )n herhangi bir dizi olsun. Eger bir n gostergeci icin, an am
esitsizligi nden b
uy
uk her m gostergeci icin saglanyorsa, nye, bu kantlk,
iyi gostergec diyelim. Eger sonsuz sayda iyi gostergec varsa artan bir altdizi
secmek kolaydr: (ak )k artan bir altdizidir. Eger sonlu sayda iyi gostergec varsa
ve N iyi gostergeclerin sonuncusuysa, her n > N icin, an > am esitsizliginin
saglandg bir m > n vardr. Bu durumda da (kesin) azalan bir altdizi kolaylkla
bulunur.

Teorem 8.5, R tamdr olarak ifade edilir.
Alstrmalar
8.21. r (0, 1) olsun. (nrn )n dizisinin bir zaman sonra azald
gn kantlayn. Bundan dizinin
limiti oldu
gunu ckarn. Bundan da limitin 0 oldu
gunu kantlayn.
8.22. r (0, 1) olsun. Terimleri
xn = r + 2r2 + + nrn
olan dizinin u
stten snrl oldu
gunu kantlayn.
Okuma parcas: Onluk Tabanda Aclm

Ta ilkokuldan beri gercel saylar
56,4593729889376283 . . .
gibi onluk tabanda yazmszdr. Bu o kadar icimize islemistir ki, bircok kisi
bu t
ur ifadeleri gercel saylarn tanm olarak kabul eder. Gercekten de boyle
ogretilmistir ilk ve ortaogretimde ve bu y
uzden de bircok kisi anlaslr (hatta
hakl!) ama yanls olarak 0,9999... saysn 1den k
ucu
k zanneder. Ama bu
kitapta gercel saylar boyle onluk tabanda yazlms bicimde vermedik. Gercel
saylar aksiyomatik olarak tanmladk. Dolaysyla bizim tanmladgmz gercel
saylar k
umesiyle ilkokul ogretmeninin tanmladg gercel saylar k
umesinin
ayn k
umeler olup olmadg yant merakla beklenen bir soru olmaldr!
x 0, herhangi bir dogal say olsun. xin,
56,4593729889376283 . . .
gibi yazlan bir ifadeye esit oldugunu kantlamak istiyoruz. Simdilik hem
56,4593729889376283 . . .
8.2. Okuma Parcas: Onluk Tabanda Aclm
149
ifadesinin ne demek oldugunu bildigimizi, hem de

x = 56,4593729889376283 . . .
esitligini varsayalm ve sagdaki saynn 56sn ve virg
ulden sonraki rakamlarn
x cinsinden teker teker bulalm. En bastaki 56nn x cinsinden nasl yazlacag
belli: 56, xin tamksmdr (bkz. Teorem 2.8den onceki paragraf):
56 = [x] .
56y basaryla bulduk.
Ya virg
ulden sonraki ilk rakam olan 4
u nasl buluruz? Oldukca kolay:
x [x] = 0,4593729889376283 . . .
oldugundan,
10 (x [x]) = 4,593729889376283 . . .
olur ve
[10 (x [x])] = [4,593729889376283 . . . ] = 4
buluruz.
Yukardaki yontem,
a 1 , a2 , a 3 , a4 , . . .
rakamlar icin,
0,a1 a2 a3 a4 . . .
olarak yazlan saynn a1 ini buluyor: Eger a = 0,a1 a2 a3 a4 . . . ise,
a1 = [10 (a [a])]
olur.
Bu yontemi tekrar tekrar uygulayarak xin rakamlarn teker teker bulabiliriz. Bunun icin su tanmlar yapalm:
x0 = x = 56,4593729889376283 . . . ,
x1 = 10(x0 a0 ) = 4,593729889376283 . . . ,
x2 = 10(x1 a1 ) = 5,93729889376283 . . . ,
x3 = 10(x2 a2 ) = 9,3729889376283 . . . ,
x4 = 10(x3 a3 ) = 3,729889376283 . . . ,
...
Boylece x saysnn onluk tabanda gosteriminin
56, 4, 5, 9, 3, 7, . . .
a0
a1
a2
a3
a4
= [x0 ] = 56,
= [x1 ] = 4,
= [x2 ] = 5,
= [x3 ] = 9,
= [x4 ] = 3,

150
rakamlarnn her birini x cinsinden yazabiliriz. Bu rakamlara, yukarda yaptgmz gibi,

a 0 , a1 , a 2 , a3 , a 4 , . . .
adlarn verelim. Simdi de,
a0 , a1 a2 a3 a4 . . .
olarak yazacagmz sayy tanmlayalm. Ornek

8.50da, terimleri,
a1
a2
an
yn = a 0 + 1 + 2 + + n
10
10
10
olarak tanmlanan (yn )n dizisinin bir Cauchy dizisi oldugunu kantlamstk.
Teorem 8.5te ise, her Cauchy dizisinin gercel saylarda bir limiti oldugunu
kantlamstk. Demek ki (yn )n dizisinin gercel saylarda bir limiti vardr. Simdi
a0 ,a1 a2 a3 a4 . . .
teriminin tanmn verebiliriz:
a0 ,a1 a2 a3 a4 . . . = lim yn .
n
Birazdan bu limitin en basta basladgmz say olan x oldugunu kantlayacagz.
Once
tanmlar tekrarlayalm ve bir ornek verelim.
Tanm. a0 N ve i > 0 icin ai {0, 1, . . . , 9} olsun.
a1
a2
an
yn = a 0 + 1 + 2 + + n
10
10
10
olsun. O zaman (yn )n bir Cauchy dizisidir; dolaysyla bir limiti vardr. Bu
limit,
a0 ,a1 a2 a3 a4 . . .
olarak yazlr. Demek ki, tanm geregi,
(
)
a1
a2
a3
lim a0 +
+ 2 + 3 + = a0 ,a1 a2 a3 a4 . . .
n
10 10
10
olur.
Ornek
8.23. Teorem. 0,9999 . . . = 1.
Kant: Yukardaki tanma g
ore, soldaki say, terimleri
yn = 0 +
9
9
9
+ 2 + + n
101
10
10
olarak tanmlanan (yn )n dizisinin limitidir. Demek ki,

(
)
9
9
9
0,999 . . . = lim
+ 2 + + n
n
10
10
10
(
)
1
1
9
lim 1 +
+ + n1
=
10 n
10
10
(
)
n
1 1/10
9
9
1
=
lim
=
= 1.
10 n 1 1/10
10
1 1/10
8.2. Okuma Parcas: Onluk Tabanda Aclm
151
Ve b
oylece istenen esitlik kantlanms oldu. Esitli
gi kantlamak icin 0,999999 . . . ifadesinin
tanmn bilmemiz gerekti
gini dikkatinize sunarz.
Simdi, her pozitif gercel saynn a0 ,a1 a2 a3 a4 . . . t

ur
unden bir aclm oldugunu matematiksel olarak kantlayalm.
Teorem 8.7. x > 0 bir gercel say olsun. x0 = x ve a0 = [x0 ] olsun. Ve n 1
icin, xn ve an yi s
oyle tanmlayalm: Her n 0 icin
xn+1 = 10(xn an ) ve an+1 = [xn+1 ].
O zaman a0 N, her n 1 icin an {0, 1, . . . , 9} ve
x = a0 ,a1 a2 a3 a4 . . .
olur.
Kant: a0 N oldugu belli. n 0 icin,
xn+1 = 10(xn an ) = 10(xn [xn ]) ve 0 xn [xn ] < 1
oldugundan,
0 xn+1 < 10
olur ve buradan da,
an+1 = [xn+1 ] {0, 1, . . . , 9}
ckar.
Simdi kantn onemli ksmna gecelim.
x = a0 ,a1 a2 a3 a4 . . .
esitligini kantlayalm. Yani
yn = a 0 +
a1
a2
an
+ 2 + + n
1
10
10
10
ise,
x = lim yn
n
esitligini kantlayalm. Once,

nu
zerine t
umevarmla,
10n (x yn ) = xn an
esitligini kantlayalm. n = 0 icin, x y0 = x0 a0 esitligini kantlamamz
gerekir ki, bu da, x = x0 ve y0 = a0 esitliklerinden hemen ckar. Simdi esitligi
n icin varsayp n + 1 icin kantlayalm:
(
an+1 )
10n+1 (x yn+1 ) = 10n+1 x yn n+1 = 10 10n (x yn ) an+1
10
= 10(xn an ) an+1 = xn+1 an+1

152
Istedi
gimiz kantlanmstr.
Simdi, yukardakini kullanarak, her n icin,
x yn =
10n (x yn )
xn an
xn [xn ]
=
=
n
n
10
10
10n
buluruz ve bundan da
1
10n
ckar. Sandvic Teoremi (Teorem 5.1) sayesinde teorem kantlanms olur.
0 x yn <
Eger x = a0 ,a1 a2 a3 a4 . . . ise, a0 ,a1 a2 a3 a4 . . . gosterimine xin onluk tabanda a

clm denir.
Eger x 0 ise ve xin onluk tabanda aclm
a0 ,a1 a2 a3 a4 . . .
ise,
x = a0 ,a1 a2 a3 a4 . . .
yazarz. Bu da negatif xin onluk tabanda aclmdr.
Sonu
c 8.8. Her x gercel says, bir kesirli say dizisinin limitidir. Kesirli
say dizisinin terimlerini, an {0, 1 . . . , 9} rakamlar icin (onluk tabanda
yazlmyla),
xn = [x], a1 a2 . . . an
olarak alabiliriz.
Vize Snav
1. r R olsun. A, rden k
ucu
k rasyoneller (kesirli saylar) ve B, rden k
ucu
k irrasyoneller
k
umesi olsun.
sup A = sup B = r
2. Asa
gdaki form
ulleri n u
zerine t
umevarmla kantlayn:
a. n
k
=
n(n
+
1)/2,
k=1 2
b. n
k=1 k = n(n + 1)(2n + 1)/6,
(n
)2
n
c. k=1 k3 = n2 (n + 1)2 /4 =
k=1 k ,
n
d. k=1 k4 = n(n + 1)(2n + 1)(3n2 + 3n 1)/30.
3. A = {x2 + y 2 : x, y N} olsun. Ann carpma altnda kapal oldu
gunu kantlayn.
4. B = {x2 + y 2 : x, y Q} \ {0} olsun. Bnin carpma ve b
olme altnda kapal oldu
gunu
kantlayn.
5. Rnin (ya da Qn
un) ckarma ve b
olme altnda kapal bir altk
umesinin toplama ve
carpma altnda da kapal oldu
gunu kantlayn.
6. a. B, 4
unc
u alstrmadaki gibi olsun. u, v Q>0 icin, ya uB vB = ya da uB = vB
oldu
gunu kantlayn. b. {uB : u Q>0 } k
umesinin sonsuz oldu
gunu kantlayn.
Limit Alstrmalar
1. Limitin tanmna giderek (1/n)n dizisinin 1e yaknsamad
gn g
osterin.
2. Genel terimi (1)n /n olan dizinin 0a yaknsad
gn kantlayn.
3. Genel terimi (n+4)/(n2 +1) olan dizinin bir zaman sonra azalan oldu
gunu ve limitinin
0 oldu
gunu kantlayn.
4. Her terimi pozitif olan ve 0a yaknsayan ama bir zaman sonra hep azalmayan bir dizi
bulun.
5. Her terimi pozitif olan ve 0a yaknsayan bir dizinin artan bir altdizisi olabilir mi?
6. Asa
gdaki dizilerin limitlerini (varsa) bulun.
3n 4
n+7
2n 7
f.
n 10
a.
k.
1 3 5 (2n 1)
(2n)n
b.
2n 7
n2 10
c.
3n2 4
n+7
d.
2n2 + n
n2 + 1
e.
n3
2n
g.
3n
n!
h.
n!
(2n)!
i.
n!
nn
j.
n4
n!
(
l. n1/n
m.
1
n2
)n
n. n3/2
n3 + 1
)
n3
154
Vize Snav
7. Asa
gdaki limitleri bulun:
3n2 6n + 7
lim
,
n
3n + 5
lim
(3
lim
n)(2 + 7 n)
,
3n + 5
)
(
n2 2n n ,
lim
4 5n 3 53n
.
2 5n1 + 7 52n1
8. a0 = 1, an+1 = (2an + 5)/3 olsun.

a. Her n icin an < 5 esitsizli
gini g
osterin.
b. Dizinin artan oldu
gunu g
osterin.
c. Dizinin limitinin oldu
gunu g
osterin.
d. Dizinin limitinin 5 oldu
gunu g
osterin.
9. Asa
gdaki diziler yaknsak mdr? E
ger
oyleyse limitlerini bulun.
a0 = 2 ve an+1 = (5an + 7)/2;
b0 = 1 ve bn+1 = 3 1/bn ;
c0 = 1 ve cn+1 = 3 2/cn ;
d0 = 1 ve dn+1 = (3dn + 2)/6;
e0 = 1 ve en+1 = 2en /(4e
n + 1);
f0 = 2 ve fn+1 = 1/2 + fn .
g0 = 1 ve gn+1 = 1/2 + gn .
10. a0 = 6 , ak+1 = 6 + ak olsun.

a. Dizinin ilk d
ort terimini yazn.
b. Dizinin artan oldu
gunu g
osterin.
c. Dizinin u
stten 6 tarafndan snrl oldu
gunu g
osterin.
d. Dizinin yaknsak oldu
gunu g
osterin.
e. Dizinin limitinin 3 oldu
gunu g
osterin.
11. a0 = 2, an+1 = 2an olsun. Yani

2, 2 2, 2 2 2, . . .
dizisini ele alalm. Dizinin yaknsak oldu
gunu ve 2ye yaknsad
gn kantlayn.
12. x1 = 1, x2 = 2 olsun. Her n 2 icin,
xn =
xn1 + xn2
2
olsun.
a. Her n icin, 1 xn 2 esitsizliklerini g
osterin.
b. Her n icin, |xn xn+1 | = 1/2n1 esitli
gini g
osterin.
c. Her m > n icin, |xn xm | < 1/2n2 esitsizli
gini g
osterin.
d. (xn )n dizisinin bir Cauchy dizisi oldu
gunu g
osterin.
e. Her n icin, xn xn+1 = (1)n /2n1 esitli
gini g
osterin.
f. Her n icin,
xn+1 1 = xn+1 x1 = 1
esitli
gini g
osterin.
g. (xn )n dizisinin limitini bulun (5/3).
(1)n1
1
1
+ +
2
4
2n1
Vize Snav
155
13. [Gauss] 0 a0 b0 ve
an+1 =
an + bn
ve bn+1 = an bn
2
olsun.
a. T
umevarmla an an+1 bn+1 bn esitsizliklerini g
osterin.
b. Hem (an )n dizisinin hem de (bn )n dizisinin yaknsakl
gn kantlayn.
c. Limitlerin esit oldu
gunu g
osterin. Bu ortak de
gere a0 ve b0 saylarnn aritmetikgeometrik ortalamas ad verilir.
14. 0 < b0 < a0 ve
2an bn
an + bn
ve bn+1 =
a n + bn
2
olsun. Hem (an )n dizisinin hem de (bn )n dizisinin yaknsakl
gn ve limitlerin esitli
gini
kantlayn.
an+1 =
15. a0 , b0 , c0 verilmis olsun. n 1 icin,

an+1 =
a n + cn
an + bn
b n + cn
, bn+1 =
, cn+1 =
2
2
2
olarak tanmlansn. Dizilerin yaknsakl

gn g
osterin ve limitlerini hesaplayn. (Once
a0 = b0 = 0, c0 = 1 alabilirsiniz.)
16. a1 = 1 ve
1
2 + an
an+1 = 1 +
=
1 + an
1 + an
olsun. Bu dizinin limitinin 2 oldu

gunu [N2]de g
ostermistik, B
ol
um 9.1de de g
osterece
giz. (a2n )n ve (a2n+1 )n altdizilerini ayr ayr ele alarak ayn sonucu bir baska
yoldan elde edin. Buradan,
2=1+
1
2+
1
1
2+ 2+
esitli
gi elde edildi
gine dikkatinizi cekeriz.
17. a1 = 2 ve an+1 = 2 + an olsun. Dizi yaknsak mdr? Oyleyse

limitini bulun.
18. k N ve x R olsun. (nk xn )n dizisinin yaknsakl
gn tartsn.
19. a0 = a, a1 = b ve her n 1 icin,
an+1 =
1 + an
an1
olsun. Dizinin yaknsakl

gn tartsn.
20. E
ger sabit bir c (0, 1) says icin,
|xn+2 xn+1 | c|xn+1 xn |
her n icin sa
glanyorsa, o zaman (xn )n dizisine b
uzen dizi denir. (Bkz. Altb
ol
um
9.1.) B
uzen bir dizinin yaknsak oldu
gunu kantlayn.
21. Yaz tura atlyor. Yaz geldi
ginde 1 puan, tura geldi
ginde 2 puan alnyor. p(n), n
saysna ulasma olasl
g olsun. p(n) dizisinin limitinin 2/3 oldu
gunu kantlayn. Puanlar de
gisseydi sonuc ne olurdu?
22. Yukardaki soru gene, ama bu sefer zar atlyor ve gelen zar kadar puan kazanlyor.
156
Vize Snav
23. [Fibonacci Dizisi] f0 = 0 , f1 = 1 ve her n 0 icin,

fn+2 = fn + fn+1 .
olsun. Bu diziye Fibonacci dizisi ad verilir.
fn
2
=
fn+1
1+ 5
esitli
gini kantlayn. Sa
gdaki say altn oran olarak bilinen saydr.
(an )n snrl bir dizi olsun. (an )n dizisinin yaknsak her altdizisinin limitinin ayn say
oldu
gunu varsayalm. Dizinin yaknsak oldu
gunu kantlayn.
(an )n snrl bir dizi ve S = {x R : sonsuz sayda n icin x < an } olsun. (an )n nin
sup Sye yaknsayan bir altdizisi oldu
gunu kantlayn. Bundan Bolzano-Weierstrass
Teoremini kantlayn: Snrl bir dizinin yaknsak bir altdizisi vardr. (Bkz. Teorem
9.4.)
limn ( n + 1 n) limitini hesaplayn. Ipucu:

Ifadenin
esleni
giyle carpp esleni
gine
b
ol
un.
(qn )n , limiti 0 olan pozitif bir kesirli say dizisi olsun. Her a > 0 icin lim aqn = 1
esitli
gini kantlayn.
Bir (xn )n dizisinin yaknsak bir altdizisi olmas icin yeter ve gerek kosulun
lim
24.
25.
26.
27.
28.
lim |an | =
oldu
gunu kantlayn.
29. Asa
gdaki limiti bulun:
lim
1
n
2
5
n2 + 1
+
+ + 2
5
11
2n + 3
)
.
30. [GL, Sayfa 63, Alstrma 22] , , > 0 olsun. a0 = ve her n N icin
an
an+1 =
an +
olsun. (an )n dizisinin yaknsak oldu
gunu ve aya yaknsad
gn varsayalm. E
ger 1
ise a = 1 oldu
gunu, aksi halde a = (1 )/ oldu
gunu kantlayn. Ipucu:
+ 1
ve + 1 durumlarn ayr ayr inceleyin.
31. [GL, Sayfa 63, Alstrma 23] , 0 olsun. a0 = ve her n N icin
an+1 = + an
gunu g
osterin. Limite a diyelim. E
ger = = 0
ise a = 0 oldu
gunu, aksi halde
1 + 1 + 4
a=
2
oldu
gunu g
osterin. Ipucu:
+ ve + > durumlarn ayr ayr inceleyin.
32. [GL, Sayfa 63, Alstrma 24] , 0 olsun. a0 = ve her n N icin
an+1 = + an
gunu g
osterin. Limite a diyelim. E
ger = = 0
ise a = 0 oldu
gunu, aksi halde
1 + 2 + 1 + 4
a=
2
oldu
gunu g
osterin. Ipucu:
+ ve + > durumlarn ayr ayr inceleyin.
9. Snrl Diziler
9.1
B
uzen Diziler
r (1, 1) iken, hem
(rn )n
dizisinin hem de
(1 + r + + rn )n
dizisinin yaknsaklgn Bol
um 6da kantlamstk. Bu iki dizinin ortak bir ozel
ligini ortaya ckaralm: Once
birinci diziyi ele alalm.
xn = rn
ise, o zaman,

|xn+2 xn+1 | = rn+2 rn+1 = |r| rn+1 rn = |r| |xn+1 xn |
olur. Simdi ikinci diziye bakalm. Bu sefer,
xn = 1 + r + + r n
olsun. O zaman da

|xn+2 xn+1 | = rn+2 = |r| rn+1 = |r||xn+1 xn |
olur. Her iki durumda da
|xn+2 xn+1 | = |r||xn+1 xn |
elde ettik. Aslnda bu iki dizinin yaknsamasn bu esitlige borcluyuz, hatta
bundan daha zayf bir kosul olan,
|xn+2 xn+1 | |r||xn+1 xn |
esitsizligine borcluyuz. Bu ozelligi saglayan dizilere, ardsk terimler arasndaki mesafe belli bir orandan daha az b
uz
ul
uyor anlamnda, b
uzen dizi ad
verilir.
158
9. Snrl Diziler
Tanm. (xn )n bir gercel say dizisi olsun. Eger sabit bir r (0, 1) says icin,
|xn+2 xn+1 | r|xn+1 xn |
her n icin saglanyorsa, o zaman (xn )n dizisine b
uzen dizi , rye b
uzme katsays denir. Eger bu esitsizlik yeterince b
uy
uk nler icin saglanyorsa, diziye
zamanla b
uzen dizi denir. Zamanla b
uz
usen dizilerin yaknsak oldugunu
kantlayalm.
Teorem 9.1. Zamanla b
uzen bir dizi yaknsaktr.
Kant: (xn )n b
uzen bir dizi olsun. (Zamanla b
uzen dizilerin yaknsaklgnn kant ayndr.) Dizinin Cauchy dizisi oldugunu kantlayacagz ve boylece
teorem kantlanms olacak.
> 0 ve n > m olsun.
|xn xm |
esitsizliginin saglanmas icin mnin ne kadar b
uy
uk olmas gerektigini bulacagz
ama once bir k gostergeci icin,
|xk+1 xk |
teriminin ne kadar k
ucu
k olabilecegini bulmaya calsalm.
|xk+1 xk | r |xk xk1 |,
ve
|xk xk1 | r |xk1 xk2 |
esitsizliklerinden,
|xk+1 xk | r2 |xk1 xk2 |
esitsizligini elde ederiz. Bu ve
|xk1 xk2 | r |xk2 xk3 |
esitsizliginden,
|xk+1 xk | r3 |xk2 xk3 |
esitsizligini elde ederiz. T
umevarmla, kolaylkla, her = 1, 2, . . . , k icin,
|xk+1 xk | r |xk+1 xk |
esitsizligini ve = k icin de,
|xk+1 xk | rk |x1 x0 |
9.1. Buzen
Diziler
159
esitsizligini buluruz. Dizinin Cauchy oldugunu gostermek icin, her k icin gecerli
olan bu son esitsizligi kullanacagz. Fazla kalabalk etmemesi icin,
|x1 x0 |
yerine a yazalm. Demek ki,
|xk+1 xk | rk a
esitsizligi dogrudur. r, 0 ile 1 arasnda bir say oldugu icin k cok b
uy
uk
k
oldugunda r ann cok k
ucu
k olduguna dikkatinizi cekeriz. Simdi n > m icin
|xn xm | terimini k
ucu
ltmeye gecebiliriz. Bu terimin dan k
ucu
k olmas icin
mnin ne kadar b
uy
uk olmas gerektigini bulacagz.
|xn xm | = |(xn xn1 ) + + (xm+1 xm )|
|xn xn1 | + + |xm+1 xm |
rn1 a + + rm a = (rn1 + + rm )a
1 rnm
rm
= rm (rnm1 + + 1)a = rm
aa
1r
1r
esitsizliginden dolay,
rm
1r
terimini dan k
ucu
k yapmak yeterli. Bunun icin de,
a
rm
(1 r)
a
esitsizliginin saglanmas gerekir. Ama (rm )m dizisinin 0a yaknsadgn bildigimizden, oyle bir N vardr ki, bu N den b
uy
uk mler icin, rm (1 r)/a
esitsizligi saglanr ve bu da kant tamamlar.
Ornekler
9.1. Bu
onemli teoremin bir uygulamasn verelim hemen. a 0 ise a ya yaknsayan bir
dizi bulalm.
a herhangi bir gercel say olsun. (xn )n dizisinin terimlerini t
umevarmla s
oyle tanmlayalm:
()
xn+1 =
xn + a
xn + 1
Bu tanm sayesinde, e
ger do
gru bir x0 de
geri verilmisse, t
um xn leri hesaplayabiliriz.
Ama baz x0 de
gerleri icin dizi sonsuza dek hesaplanamaz. Orne
gin, x0 = 1 icin x1
hesaplanamaz olur. Ya da
a+1
x0 =
2
icin x1 = 1 olur ve bu sefer de x2 hesaplanamaz olur. Dizinin sonsuza dek hesaplanamayaca
g x0 de
gerleri olsa da, dizinin sonsuza dek hesaplanabilece
gi sonsuz sayda x0
160
9. Snrl Diziler
de
geri vardr. Orne
gin e
ger a pozitifse, x0 pozitif secersek dizinin t
um terimleri pozitif olur, dolaysyla hicbir terimi 1 olamaz, dolaysyla b
oyle bir secimle dizinin t
um
terimleri hesaplanabilir.
E
ger bu dizi yaknsaksa, limiti ancak a olabilir. Nitekim e
ger dizinin limiti x ise, ()
esitli
gi bize, Teorem 5.4ten dolay
x=
x+a
x+1
verir. Payday esitleyerek ve sadelestirerek

x2 = a
buluruz. Demek ki e
ger a < 0 ise () dizisi (x0 ne olursa olsun) yaknsak olamaz; do yandan e
laysyla Cauchy de olamaz. Ote
ger a 0 ise, bundan, dizinin -e
ger yaknsaksa
karesi a olan bir sayya, yani ya a ya da aya yaknsad

g anlaslr.
Bundan b
oyle ann pozitif oldu
gunu varsayaca
gz. Ayrca x0 0 varsaymn da yaparak
dizinin tanml olup olmamas sorunuyla muhattap olmak zorunda kalmayaca
gz.
E
ger a = 1 ise, ilk terimden sonra 1 olarak sabitlesen bir dizi elde ederiz ki bu da pek
ilginc bir dizi de
gil, ayrca Cauchy oldu
gu da cok belli. Dolaysyla bundan b
oyle a = 1
varsayalm.
S
imdi |xn+2 xn+1 | ile |xn+1 xn | arasndaki b
uzme iliskisini bulmaya calsalm. Kolay
bir hesapla,

xn+1 + a
xn + a (a 1)(xn xn+1 )
|xn+2 xn+1 | =
=
xn+1 + 1
xn + 1 (xn+1 + 1)(xn + 1)

(a 1)(xn xn+1 )
|a 1|
=
=
|xn+1 xn |

2xn + a + 1
2xn + a + 1
elde ederiz. Demek ki,
|a 1|
2xn + a + 1
terimine yo
gunlasmamz gerekiyor. Bu terimin her zaman 1den k
ucu
k oldu
gunu g
ostermek yetmez, bu terimin, n ne olursa olsun, 1den k
ucu
k ayn r saysndan k
ucu
k
oldu
gunu g
ostermek gerekir. S
imdi bunu yapalm.
de
Iki
gisik durumu ele alaca
gz: 1 < a ve 1 > a durumlarn.
E
ger 1 < a ise, kolaylkla 1 < xn esitsizli
gi kantlanr, buradan da,
|a 1|
1a
1a
1a
=
<
=
<1
2xn + a + 1
2xn + a + 1
2+a+1
a+3
elde ederiz.
E
ger 1 > a ise, kolaylkla a < xn esitsizli
gi kantlanr, buradan da,
|a 1|
a1
a1
a1
=
<
=
<1
2xn + a + 1
2xn + a + 1
2a + a + 1
3a + 1
elde ederiz. Demek ki, ryi,
{
r=
a1
a+3
1a
1+3a
e
ger 1 < a ise
e
ger 1 > a ise
olarak tanmlarsak, o zaman 0 < r < 1 ve

|xn+2 xn+1 | |r||xn+1 xn |
olur. Sonuc: Dizi b
uzen bir dizidir; dolaysyla yaknsar. Dizinin hangi sayya yaknsad
g
n biliyoruz: aya.
9.1. Buzen
Diziler
161
9.2. Terimleri
an =
(
)(
)
(
)
1
1
1
1+ n
1 + n1 1 +
2
2
2
form
ul
uyle tanmlanms diziye bakalm. (an )n dizisinin artan oldu
gu belli. Ama cok
artmad
g da belli cu
nk
u her terim bir
onceki terimi 1den cok az b
uy
uk bir sayyla elde
ediliyor:
(
)
1
an+1 = 1 + n+1 an .
2
Buradan
1
an+1 an = n+1 an
2
elde ederiz. Bu esitlikte n yerine n 1 alrsak,
an an1 =
1
an1
2n
buluruz. Son iki esitlikten, n 2 icin

1 + 1/2n1
an
3
an+1 an
=
=
<1
an an1
2an1
2
4
elde ederiz. Demek ki zamanla b
uzen bir diziyle kars karsyayz. Dolaysyla dizi yaknsaktr ve elbette 1den b
uy
uk bir sayya yaknsar.
9.3. a0 = 0 verilmis herhangi bir say olsun.
(
)
(1)n
an+1 = 1 +
an
2n
olsun. Bu dizi artk artan bir dizi de
gildir, terimleri bir artp bir azalr. Tanmdan,
an+1 an =
(1)n
an
2n
ckar. Burada n yerine n 1 alrsak,

an an1 =
(1)n1
an1
2n1
buluruz. Bu esitliklerden,
an
1
an+1 an
=
=
an an1
2an1
2
ckar. Demek ki
(
)
(1)n1
1+
2n1

(
)
n1
an+1 an

= 1 1 + (1)
1 1+ 1
an an1
2
2n1
2
2n1
ve yeterince b
uy
uk nler icin sa
g taraftaki say 3/4ten k
ucu
k olur. Demek ki dizi zamanla
b
uzen bir dizidir ve limiti vardr.
Alstrmalar
9.4. xn+1 = 6 1/xn ve x0 = 1 olsun. Her n 1 icin xn nin tanmland
gn ve xn 5
esitsizli
gini kantlayn; ayrca xn 6 esitsizli
gini kantlayn.
|xn+1 xn |
1
|xn xn1 |
25
(n 1) esitsizli
gini kantlayn. (xn )n dizisinin limitini bulun.
162
9. Snrl Diziler
9.5. Fibonacci dizisini ele alalm: xn+2 = xn + xn+1 ve x0 = x1 = 1. Ve

yn =
xn+1
xn
olsun.
1
+1
yn
ve y0 = 1 esitliklerini g
ozlemleyin. Her n icin 1 yn+1 2 esitsizliklerini kantlayn.
|yn+1 yn | saylar arasnda bir
onceki alstrmadaki gibi bir esitsizlik bulun. (yn )n
dizisinin limitini hesaplayn.
9.6. Her n icin |an | 3 ve |an+2 an+1 | |a2n+1 a2n |/7 olsun. (an )n dizisinin yaknsak
oldu
gunu kantlayn.
9.7. s 0 ve x0 0 saylar verilmis olsun. Her n 0 icin
xn+1 = s + xn
yn+1 =
tanmn yapalm. Bu diziyi Ornek

7.15te de incelemistik. O alstrmay tekrar g
ozden
gecirerek dizinin b
uzen olup olmad
gn inceleyin.
9.8. xn = 1 + 1/22 + 1/n2 olsun. (xn )n dizisi yaknsaktr (Ornek

7.10) ama b
uzen bir dizi
de
gildir. Kantlayn.
9.2
Kapal Kutular Teoremi
Bu altbol
umde, birbiri icine gecmis kapal aralklarn kesisiminin bosk
ume olamayacagn kantlayacagz.
Teorem 9.2 (Kapal Kutular Teoremi I). (ai )i ve (bi )i , her i < j icin,
ai aj bj bi
simi bos degildir. Ayrca,

esitsizliklerini saglasn. O zaman
i=0 [ai , bi ] kesi
lim ai ve lim bi
limitleri vardr ve limitlere srasyla a ve b dersek, a b ve

i=0 [ai , bi ] = [a, b]
olur. Dahas, eger limi (ai bi ) = 0 ise, a = b olur ve kesisim tek bir
noktadan ibarettir.
Kant: (ai )i dizisi artan ve her bi tarafndan u

stten snrldr. Bundan da (ai )i
dizisinin limiti oldugu ckar. Eger a bu limitse,
ai a bi
olur. Demek ki (bi )i dizisi azalan oldugu gibi ayn zamanda a tarafndan da
alttan snrldr. Dolaysyla
a b bi
9.2. Kapal Kutular Teoremi
163
olmak zorunda. Bu ikisini bir araya getirirsek,

ai a b bi
buluruz. Demek ki a x b esitsizliklerini saglayan her x t
um [ai , bi ] aralklarndadr, yani
[a, b]
[ai , bi ]
i=0
olur. Simdi diger taraf kantlayalm. x t

um [ai , bi ] aralklarnda olsun. O zaman,
ai x bi
olur ve taraflarn limiti alndgnda, Sandvic Teoreminden (Teorem 5.1),
axb
bulunur, yani x [a, b].
Eger limi (ai bi ) = 0 ise, elbette a = b olur ve kesisimde tek bir say
vardr.

Bu teoremden daha genel bir teorem kantlayabiliriz. Yukarda saylabilir
sayda aralk aldk, oysa buna gerek yoktu:
Teorem 9.3 (Kapal Kutular Teoremi II). (Ki )iI bir kapal aralklar
ailesi
olsun ve her i, j I icin ya Ki Kj ya da Kj Ki olsun. O zaman iI Ki
kesisimi bos degildir.
Kant: Ki = [ai , bi ] olsun. Her i, j I icin, ya Ki Kj ya da Kj Ki
ol-dugundan,
ya aj ai bi bj ya da ai aj bj bi
olur. Ama her durumda, ai bj olur. Demek ki
{ai : i I}
k
umesi u
stten her bj tarafndan u
stten snrldr. Dolaysyla, {ai : i I}
k
umesinin en k
ucu
k u
stsnr, yani sup{ai : i I} says vardr ve bu en k
ucu
k
u
stsnra a dersek, her j I icin
a bj
olur. Demek ki
{bj : j I}
164
9. Snrl Diziler
k
umesi alttan a tarafndan alttan snrldr. Dolaysyla, inf{bj : j I} vardr
ve bu en b
uy
uk altsnra b dersek, a b olur. Bundan da, her i, j I icin,
ai a b bj
esitsizlikleri ckar. Demek ki, her i I icin [a, b] Ki ve sonuc olarak,
[a, b]
Ki
iI
olur. Simdi diger taraf kantlayalm. x, kesisimde olsun. O zaman her i I

icin,
ai x b i
olur. Bundan da a x b ckar.
9.3
Bolzano-Weierstrass Teoremi
u Bolzano-Weierstrass Teoremi snrl her dizinin yaknsak bir altdizisi olUnl

dugunu soyler. Degisik t
urden ve daha genel ifadeleri de vardr. Klasik analizin
temel teoremlerinden biridir. Bu bol
umde bu teoremin birkac degisik kantn
gosterecegiz. (Daha once sayfa 156daki Alstrma 25te bunun bir kantn
gostermistik.)
Teorem 9.4 (Bolzano-Weierstrass). Snrl bir dizinin yaknsak bir altdizisi
vardr.
Birinci (Standart) Kant: (xn )n , snrl bir dizi olsun. Dizinin bir I aralgnda oldugunu varsayalm. I aralgn tam ortasndan ikiye bol
up sol ve sag
parcalarna bakalm. Bu parcalara I0 ve I1 diyelim.
I0 ve I1 parcalarnn yarack ya da kapal aralklar olmas onemli degil,

her ikisinin de kapal olduklarn varsayalm.
Eger sonsuz sayda n gostergeci icin, xn terimi I0 daysa, I0 dan bir xn1
terimi secelim.
9.3. Bolzano-Weierstrass Teoremi
165
Eger aksine, xn I0 ozelligini saglayan sonlu sayda n gostergeci varsa, o

zaman sonsuz sayda n gostergeci icin, xn terimi I1 dedir ve bu durumda xn1
elemann I1 aralgndan secelim. Diyelim xn1 elemann I1 aralgndan sectik.
Bu eleman, kantn sonunda bulacagmz yaknsak altdizinin ilk terimi olacak.
Simdi bir sonraki xn2 elemann sececegiz. Bunun icin I1 aralgn tam ortadan
ikiye bolelim. Bu aralklara I10 ve I11 adn verelim. Eger sonsuz sayda n
gostergeci icin, xn terimi I10 daysa, I10 aralgndan, n0 < n1 olacak sekilde
bir xn1 terimi secelim. Eger aksine, xn I10 ozelligini saglayan sonlu sayda n
gostergeci varsa, o zaman sonsuz sayda n gostergeci icin, xn terimi I11 dedir
ve bu durumda xn1 elemann I11 aralgndan secelim. Diyelim xn1 elemann
I10 aralgndan sectik. Bu eleman bulacagmz yaknsak altdizinin ikinci terimi
olacak.
Her asamada, bir onceki aralg tam ortadan ikiye bolecegiz ve bu iki aralktan
hangisinde sonsuz sayda n gostergeci icin xn terimi varsa, o aralg sececegiz.
(Eger her ikisinde de sonsuz sayda varsa, soldaki aralg seciyoruz. Boylece
Secim Aksiyomunu gereksiz yere kullanmams oluyoruz.)
Kantn sonunda bulacagmz yaknsak dizinin bir sonraki terimini iste bu
sectigimiz aralktan seciyoruz.
Daha matematiksel olalm ve yukardaki insay daha simgesel olarak yapalm.
Oyle
bir (Ik )k kapal aralklar dizisi ve (nk )k dogal say dizisi bulacagz ki,
1. Her k icin nk < nk+1 olacak.
2. Her k icin Ik+1 Ik olacak.
3. Ik+1 in uzunlugu Ik nin uzunlugunun yars kadar olacak.
4. Her k > 0 icin, xnk Ik olacak.
5. Her k icin, xn Ik iliskisini saglayan sonsuz sayda n gostergeci olacak.
Bu insay k u
zerine t
umevarmla yapacagz. Once
k = 0 icin: I0 = I olsun.
Sadece 5inci kosulun dogrulugunu kontrol etmemiz gerekiyor ki bu da Inn
tanmndan dolay bariz: Her n icin xn I = I0 dir.
Yukardaki ozellikleri saglayan,
I = I0 I1 . . . Ik
166
9. Snrl Diziler
aralklarn ve
n 0 < n 1 < . . . < nk
dogal saylarn (gostergeclerini) sectigimizi varsayalm. (k = 0 da olabilir.) Bir
sonraki Ik+1 aralgn ve nk+1 dogal saysn secelim. T
umevarm varsaymna
gore, sonsuz tane n icin, Ik aralgnda xn teriminin oldugunu biliyoruz. Ik
aralgn tam ortadan ikiye bolerek iki kapal aralgn birlesimi olarak yazalm.
Bu iki kapal aralga Ik,0 ve Ik,1 adn verelim (soldaki hep Ik,0 olsun mesela):
Ik = Ik,0 Ik,1 .
Eger sonsuz sayda n gostergeci icin xn Ik,0 ise, Ik+1 = Ik,0 olsun (boylece
2, 3 ve 5inci kosullar saglanms olur). Eger aksine xn Ik,0 iliskisini sonlu
sayda n gostergeci saglyorsa, o zaman sonsuz tane n gostergeci icin xn Ik,1
olur.
Bu son durumda Ik+1 = Ik,0 olsun (2, 3 ve 5inci kosullar gene saglanms
olur).
Sonsuz sayda n gostergeci icin xn Ik+1 oldugundan
xn Ik+1 ve n < nk
iliskilerini saglayan bir n gostergeci vardr. Bu nlerin en k
ucu
gu
ne nk+1 diyelim. (Secim Aksiyomunu gene kullanmadk!) Boylece 1 ve 4
unc
u ozellikler de
saglanms oldu.
saat tamamland.
In
Simdi (xnk )k dizisinin yaknsak oldugunu ya da (ayn sey) bir Cauchy dizisi
oldugunu gosterelim.
Yaknsakl
gn Birinci Kant: > 0 olsun. Inn uzunluguna diyelim.
(3)e gore, Ik nin uzunlugu /2k dr. Eger r s ise,
xnr Ir Is ve xns Is
oldugundan,
2s
olur. (Bkz. asagdaki sekil.) Demek ki eger N dogal says,
|xnr xns | <
<
2N
esitsizligini saglayacak kadar b
uy
uk secilirse, o zaman her r s > N icin,
|xnr xns | <
< N <
2s
2
olur. Demek ki (xnk )k bir Cauchy dizisidir.
9.3. Bolzano-Weierstrass Teoremi
167
Yaknsakl
gn Ikinci
Kant: Ik = [ak , bk ] olsun. Inn uzunluguna diyelim.
(3)e gore, Ik nin uzunlugu /2k dr, yani
b k ak =
.
2k
Ayrca, (2) ve (4)ten dolay,

ak ak+1 xnk bk+1 bk .
Demek ki (ak )k u
stten snrl ve artan bir dizi, dolaysyla yaknsak. Benzer
nedenden (bk )k dizisi de yaknsak. Bu dizilerin limit a ve b ise,
=0
k 2k
b a = lim (bk ak ) = lim

k
olur, yani a = b. Simdi Sandvic Teoremine (Teorem 5.1e) gore

lim xnk
vardr (ve aya esittir).
Bolzano-Weierstrass Teoreminin Ikinci

(daha basit) Kant: (xn )n ,
snrl bir dizi olsun. Eger (xn )n dizisi sonlu sayda deger alyorsa, yani
{xn : n N}
k
umesi sonluysa, o zaman bu dizi sabit bir altdizi icerir ve bu durumda istedigimiz yaknsak altdiziyi elde ederiz. Eger (xn )n dizisi sonsuz sayda deger
alyorsa, o zaman bu dizinin her terimi degisik olan bir altdizisi vardr. (Neden?
Ve bu altdiziyi Secim Aksiyomunu kullanmadan bulabilir misiniz?) Gerekirse
(xn )n dizisi yerine her terimi degisik olan bu altdiziyi alarak, (xn )n dizisinin
her teriminin degisik oldugunu varsayabiliriz.
(xn )n dizisinin bir [a, b] aralgna sgd
gn varsayalm.
A = {x b : sonlu tane xn terimi [a, x] aralgnda }
k
umesine bakalm. a A oldugundan, A = . Ayrca A k
umesi b tarafndan
u
stten snrl. Demek ki Ann bir en k
ucu
k u
stsnr var.
c = sup A
168
9. Snrl Diziler
olsun. Simdi cye yaknsayan bir altdizi oldugunu kantlayacagz. k > 0 herhangi bir dogal say olsun. c 1/k < c oldugundan, c 1/k says Ann bir
u
stsnr degildir. Dolaysyla
c
1
dc
k
esitsizliklerini saglayan bir d A vardr. Ann tanmna gore, [a, d] aralgnda

yandan c < c + 1/k oldudizinin sonlu sayda terimi bulunmaktadr. Ote
gundan, c + 1/k
/ A ve [a, c + 1/k] aralgnda dizinin sonsuz sayda terimi
bulunmaktadr. Demek ki (d, c + 1/k] aralgnda dizinin sonsuz sayda terimi
bulunmaktadr. Bundan da
]
[
1
1
c ,c +
k
k
aralgnda dizinin sonsuz sayda terimi bulundugu ckar. xnk bu terimlerden
biri olsun. Demek ki,
1
1
c xnk c +
k
k
olur ve bundan da [Sandvic Teoremi],
lim xnk = c
ckar.
cu
Bolzano-Weierstrass Teoreminin U
nc
u (en basit) Kant: (xn )n ,
snrl bir dizi olsun. Her dizinin oldugu gibi, bu dizinin de monoton bir altdizisi
vardr (Teorem 8.6). Her monoton ve snrl dizi gibi bu altdizi yaknsaktr
(Teorem 7.1).
Alstrmalar
9.9. c R olsun. E
ger bir dizinin cye yaknsayan bir altdizisi varsa, cye dizinin yo
gunla
sma
ya da limit noktas diyelim. Tek bir yo
gunlasma noktas olan snrl her dizinin yaknsak
oldu
gunu kantlayn.
9.10. S R olsun. E
ger Snin her dizisinin yo
gunlasma noktas varsa Snin snrl oldu
gunu
kantlayn.
10. Euler Sabiti ve exp

Fonksiyonu
Kitabn bu en uzun bol
um
unde matematigin en u
nl
u ve en yaygn kullanlan
sabitlerinden biri olan e saysn tanmlayacagz. Ayrca halk arasnda daha
cok ex olarak bilinen exp fonksiyonunu tanmlayacagz. Bu bol
um sayesinde
okurun diziler konusunda belli bir ustalk kazanacagn da d
usu
n
uyoruz.
10.1
Euler Saysnn Tanm
Teorem 10.1. ((1 + 1/n)n )n>0 dizisi 2 ile 3 arasnda bir sayya yaknsar.
Kant: Karmask hesaplar Altbol
um 3.2de yaptk. Simdi meyveleri topla
yalm: Onsav
3.24e gore dizi artyor. Onsav
3.23e gore dizi alttan 2yle, u
stten
3le snrl. Demek ki dizinin 2 ile 3 arasnda bir limiti vardr.
Ikinci
Kant: Ornek 3.44 ve 3.45te,
)
)
(
(
1 n
1 n+1
xn = 1 +
ve yn = 1 +
n
n
tanmlarn yapp, (xn )n dizisinin artan, (yn )n dizisinin ise azalan oldugunu
kantlamstk. Bundan,
(
)
)
(
1 n
1 n+1
2 = x1 < xn = 1 +
< 1+
= yn < y 1 = 4
n
n
ckar. Demek ki (xn )n dizisi artan ve u
stten 4 tarafndan snrl; yani 4ten
k
ucu
k bir limiti var, diyelim e. Ayn sekilde (yn )n dizisinin 2den b
uy
uk bir
limiti vardr, diyelim f . Su hesaplardan e = f esitligi ckar:
)
((
) (
))
(
1 n
1
1 n+1
f = lim yn = lim 1 +
= lim
1+
1+
n
n
n
)n
(
)
(
)
(
1
1
1
lim 1 +
= e lim 1 +
= e.
= lim 1 +
n
n
n
e < 3 esitsizligi icin, e y5 = (1 + 1/5)6 < 3 esitsizligini farketmek yeterli.
170
10. Euler Sabiti ve exp Fonksiyonu
Euler says ya da Napier sabiti olarak bilinen ve matematigin den
sonra herhalde en u
nl
u ve ilginc sabiti olan bu limit, e harfiyle gosterilir. Ilk
20 basamag soyledir:
e = 2,71828 18284 59045 23536 . . .
e saysnn kesirli bir say olmadgn ilerde kantlayacagz. e saysnn 0 polinomu haric hicbir polinomun kok
u olmadg da bilinmektedir.
Bundan boyle
)
(
1 n
e = lim 1 +
n
n
olacak. enin baska tanmlar da vardr; bunlar da ilerde gorece
giz.
Her n > 0 icin
(
)
(
)n+1
1 n
1
1+
1+
e
n
n+1
esitsizliklerine de dikkatinizi cekeriz. Bu, Onsav

3.24ten ckar. Yukardaki
teoremin kantnda da kullanlmst.
Ornekler
10.1. n! > (n/e)n esitsizligini kantlayn.
Kant: n u
zerine t
umevarmla kantlayaca
gz. n = 1 icin esitsizlik yukarda kantlanan
e > 2 > 1 esitsizliklerinden ckyor. S
imdi esitsizli
gi n icin kabul edip n + 1 icin kantlayalm:
( n )n
(n + 1)
(n + 1)! = n! (n + 1) >
e
esitsizli
ginden dolay,
(
)n+1
( n )n
n+1
(n + 1)
e
e
esitsizli
gini, ya da sadelestirerek,
nn
(n + 1)n
e
esitsizli
gini kantlamann yetti
gini g
or
ur
uz. Ama bu esitsizlik, aynen, bildi
gimiz
(
)n
1
e 1+
n
esitsizli
gine denktir.

10.2. n! a(n/e)n esitsizligi hangi a saylar icin gecerlidir?
Yant: Esitsizli
gin n = 1 icin do
gru olmas icin, e a olmal. S
imdi esitsizli
gin n icin
do
gru oldu
gunu varsayp n + 1 icin kantlamaya calsalm, bakalm a icin nasl bir kosul
bulaca
gz:
( n )n
(n + 1)! = n! (n + 1) a
(n + 1)
e
oldu
gundan, e
ger
)n+1
(
( n )n
n+1
a
(n + 1) a
e
e
10.1. Euler Saysnn Tanm
171
ise istedi
gimiz kantlanr. Bu esitsizlikte a sadelesti
ginden, a u
zerine yeni bir kosul elde
etmeyiz. Bakalm esitsizlik do
gru mu? Bu esitsizli
gin, sadelestirmelerden sonra,
(
)n
1
1+
e
n
esitsizli
gine esde
ger oldu
gunu g
ormek zor de
gil. Ama bu son esitsizli
gin do
gru oldu
gunu
biliyoruz. Demek ki herhangi bir a e icin sorudaki esitsizlik do
gru.

10.3. Asagdaki esitsizligi kantlayn.
(
)n
n+1
n!
.
e
Kant: Bir u
stteki
ornekte a = e alabilece
gimizi g
ord
uk. Oyle
yapalm. Demek ki,
( n )n
.
n! e
e
Sadelestirmeleri yaparsak (n 1 icin) istedi
gimizi elde ederiz.

10.4. 300! > 100300 esitsizligini g
osterin.
Kant: e < 3 oldu

gundan, Ornek
10.1den n! > (n/3)n ckar. Bunu n = 300e uygularsak istedi
gimizi buluruz.

10.5. limn (n!)1/n = .
Kant: Ornek
10.1den hemen ckar.

10.6. limn n!/nn = 0.
Kant: xn = n!/nn olsun. O zaman, (1 + 1/n)n dizisi artan oldu
gundan,
(n + 1)! nn
xn+1
n!
nn
nn
1
1
=
=
=
=
n+1
n
xn
(n + 1)
n!
(n + 1) n!
(n + 1)n
(1 + 1/n)n
2
olur. Demek ki
xn+1
1
xn .
2
Buradan t
umevarmla,
1
xn
2k
ckar. ky sonsuza g
ot
urerek, istedi
gimizi kantlams oluruz.
xn+k
creli matematikci John NaBiraz Tarih. e saysnn ilk izlerine, logaritmay icat eden Isvi
piernin 1618 tarihli bir kitabnn sonundaki ekteki cetvellerde rastlanr; o cetvelleri de William Oughtredin hazrlad
g sanlyor. Napiernin kitabnda ack ack eden bahsedilmemekte,
sadece baz logaritmalarn e says kullanlarak hesapland
g anlaslmaktadr.
enin matematiksel bir sabit olarak ilk kullanm 1690-1691 yllar arasnda, Leibnizin
Christian Huygense yazd
g mektuplardadr. Bu mektuplarda sabite e de
gil b ad verilmistir.
Jacob Bernoulli bilesik faizleri calsrken ((1+1/n)n )n dizisinin farkna varmstr. Dizinin
yaknsak oldu
gunu kantlams ve limitini, yani e saysn hesaplamaya calsmstr.
Euler, e saysn 1727de kullanmaya baslamstr. e saysn basmevine ilk sokan da
Eulerdir, 1736da yaymlanan Mechanica adl eserinde e olarak s
ozetmistir bu saydan.
B
uy
uk olaslkla
us anlamna gelen exponentiation s
ozc
ug
u
n
un ilk harfi olarak e demistir.
Son derece alcakg
on
ull
u olan ve baskalarnn calsmalarna cok saygl olan Eulerin bu sayya
kendi adndan dolay e demis olmas pek muhtemel de
gil.
172
(1 + 1/n)n saylar e saysna pek o kadar cabuk yaknsamaz. Dizinin ilk

k = 1, 2, 3, 4, 5 terimini ve virg
ulden sonraki ilk dogru rakamlar gosterelim:
n
1
74
164
4822
16609
(1 + 1/n)n
2
2,70013967884683 . . .
2,71004043793275 . . .
2,71800001954235 . . .
2,71820000137902 . . .
Gor
uld
ugu
gibi dizi e saysna cok yavas yaknsyor. Ilerde
eye daha cabuk
yaknsayan bir dizi bulacagz.
10.2
((1 + x/n)n )n Dizisi
Bu altbol
umde, bir x gercel says icin
((
x )n )
1+
n
n
dizisine taklacagz. Her bir x icin ayr bir diziden sozettigimizi anlamssnzdr.
Eger x Q ise bu dizinin ex saysna yaknsayacagn kantlayacagz. Once

dizinin yaknsaklgn gosterelim.
Onsav
10.2. Eger x > 0 ise, ((1 + x/n)n )n dizisi artan ve u
stten snrl bir
dizidir; dolaysyla yaknsaktr.
Kant: Onsav
3.24e gore dizi artar. Sonuca ulasmak icin dizinin u
stten snrl
oldugunu gostermeliyiz. Bu amacla, xten b
uy
ukesit bir k dogal says secelim.
1+
x
k
1+
n
n
oldugundan, ((1 + k/n)n )n dizisinin u

stten snrl oldugunu kantlamak yeterli.
Onu da simdi kantlyoruz:
Onsav
10.3. Eger k bir dogal sayysa, ((1 + k/n)n )n dizisi ek tarafndan
u
stten snrldr.
Kant: (1 + k/n)n teriminde n yerine kn alrsak, dizi artan oldugundan, daha
b
uy
uk bir say buluruz. Demek ki,
(
)
(
)
(
)
[(
) ]k
k kn
1 kn
1 n
k n
1+
= 1+
=
1+
1+
ek .
n
kn
n
n
Demek ki dizi u
stten snrldr. Savmz kantlanmstr.
10.2. ((1 + x/n)n )n Dizisi
173
Bu yaptklarmzdan, limn (1+x/n)n limitinin varlg ve eger x k N

ise, bu limitin ek saysndan k
ucu
kesit oldugu ckar, cu
nk
u artan ve u
stten
snrl bir gercel say dizisi her zaman yaknsaktr (Teorem 7.1). Onsav 10.2nin
kant tamamlanmstr.
Birazdan (Onsav
10.5) q Q icin limn (1 + q/n)n = eq esitligini kantlayacagz.
Onsav
10.4. Eger x > 0 ise, ((1 x/n)n )n dizisi yaknsaktr ve
(
(
x )n ]1
x )n [
= lim 1 +
1
n
n
n
n
lim
olur.
(
)n
Kant: Eger limn 1 x2 /n2 = 1 esitligini kantlarsak isimiz is, cu
nk
uo
zaman,
)n
(
x2
(
)
1
x n
n2
)n
1
= (
n
1 + nx
ve
(
)n
)n
(
x2
x2
(
)
lim
1
n
2
2
n
1
x
n
n
)n =
(
) =
(
)
lim 1
= lim (
x n
x n
n
n 1 + x
n
1
+
lim
lim
n
n 1 + n
n
n
(
)n
olur. limn 1 x2 /n2 = 1 esitligini kantlayalm. Onsav

3.17ye gore, her
n > x icin,
(
)n
x2
x2
x2
1
=1n 2 1 2
1n = 1
n
n
n
esitsizligi ckar. Bundan ve Sandvic Teoreminden (Teorem 5.1),
(
)n
x2
lim 1 2
=1
n
n
bulunur.
Ve iste soz verdigimiz esitligin kesirli saylar icin kant:
Onsav
10.5. Eger q Q ise, limn (1 + q/n)n = eq olur.
Kant: Birinci Durum. q = 0 ise her sey apack. Bundan boyle q = 0 olsun.
Ikinci
Durum. q N durumuna bakalm. Onsav
10.3te,
(
)
q n
lim 1 +
eq
n
n
174
esitsizligini kantladk. Simdi esitligi kantlayacagz. Bunun icin

(
q )n/q
lim 1 +
=e
n
n
esitligini gostermek yeterli, cu
nk
u bu esitligi gosterebilirsek, o zaman,
[(
]
[
]
(
(
q )n/q q
q )n
q )n/q q
1+
lim 1 +
= lim
= lim 1 +
= eq
n
n
n
n
n
n
olur. Dolaysyla limn (1 + q/n)n/q = e esitligini gosterelim.
Eger ((1 + q/n)n/q )n dizisinde t
um nleri degil de sadece qn
un bir kat olan
nleri alrsak (n = qm), o zaman
((
)
q )n/q
1+
n
n
dizisinin,
((
q
1+
qm
altdizisini, yani,
)qm/q )
m
) )
((
1 m
1+
m
m
altdizisini elde ederiz. Bu son dizi de Teorem 10.1e gore eye yaknsar. Demek ki yaknsak oldugunu bildigimiz ((1 + q/n)n/q )n dizisinin bir altdizisi eye
yaknsyor. Bundan ((1 + q/n)n/q )n dizisinin de eye yaknsadg ckar (Teorem
8.2). Yani q N icin,
(
q )n
= eq
lim 1 +
n
n
esitligi kantlanmstr.
cu
U
nc
u Durum. Simdi de q Q>0 durumuna bakalm. a, b N icin, q = a/b
yazalm. O zaman,
(
q )n (
a )n
1+
= 1+
n
bn
bn
olur. ((1+a/bn) )n dizisine bakalm; bu ((1+a/n)n )n dizisinin bir altdizisidir
ve o da bir onceki durumdan ea saysna yaknsar. Boylece
(
a )bn
lim 1 +
= ea
n
bn
yandan, ((1 + a/bn)n )n dizisi Onsav
bulunur. Ote
10.2ye gore yaknsaktr.
Demek ki,
[
(
(
(
a )n ]b
a )bn
a )m
lim 1 +
= lim 1 +
= lim 1 +
= ea
n
n
m
bn
bn
m
10.2. ((1 + x/n)n )n Dizisi
175
ve her iki taraf da pozitif oldugundan,

(
a )n
lim 1 +
= ea/b
n
bn
bulunur.
D
ord
unc
u Durum. Son olarak q Q<0 olsun. O zaman q > 0 olur ve
u
cu
nc
u durumdan,
(
q )n
lim 1
= eq
n
n
bulunur. Demek ki, Onsav

10.4ten
(
lim
1+
(
q )n ]1
q )n [
= lim 1
= (eq )1 = eq
n
n
n
ckar. Onsav
10.5 tamamyla kantlanmstr.
(
Ornek
10.7. 1 +
Kant:
ve
)
1 n
n
dizisi raksar. (Bkz. Ornek

6.2.)
(
)n
(
)n
1
1
1 +
= (1)n 1 +
n
n
)n
(
1
= e1
lim 1 +
n
n
esitliklerinden ve limn ((1)n )n dizisinin raksak olmasndan ckar.

Alstrma 10.8. Terimleri
( 1
2
)
1 n
n
olan dizi raksar m?
Gercel saylarla u
s almay ogrendigimizde, yukardaki teoremi r gercel saylar icin de kantlayacagz, yani
(
r )n
lim 1 +
= er
n
n
esitligi dogru olacak. Daha dogrusu, bu esitlik (nerdeyse) er nin tanm olacak.
Simdilik sunu kolaylkla kantlayabiliriz ama:
Sonu
c 10.6. Eger p r q ve p, q Q ise,
(
r )n
ep lim 1 +
eq
n
n
olur.
Kant: Varsaymdan, her n icin,
1+
ve
p
r
q
<1+ <1+
n
n
n
(
p )n (
r )n (
q )n
1+
< 1+
< 1+
n
n
n
176
c tarafn da limitini alrsak, Sandvic Teoreminden (Teorem 10.5) ve

ckar. U
Onsav
5.6dan,
(
r )n
ep lim 1 +
eq
n
n
buluruz.
Ornek
10.9. Asagdaki limiti hesaplayn:
)5n
(
n + 1/3
.
lim
n
n 1/2
C
oz
um:
n + 1/3
n 1/2
)5n
(
=
1 + 1/3n
1 1/2n
)5n
(
=
(1 + 1/3n)n
(1 1/2n)n
)5
.
Payn ve paydann limitlerini ayr ayr hesaplayalm:

(
)1/3
(1 + 1/3n)n = (1 + 1/3n)3n
e1/3
ve
(
)1/2 ( 1 )1/2
(1 1/2n)n = (1 1/2n)2n
= e
e1/2
olur. Demek ki
n + 1/3
n 1/2
)5n
e1/3
e1/2
)5
(
)5
= e1/3+1/2 = e25/6 .
Alstrmalar
10.10. Asa
gdaki limitleri hesaplayn:
(
)n
1
lim 1 +
,
n
2n
(
10.11. limn
n
n+1
)n
(
ve limn
(
)n
1
1
,
n
n
2n
5n+3
lim
(
)2n
3
1+
.
n
5n
lim
)n
limitlerini hesaplayn.

gn ve 1den k
ucu
k oldu
gunu kantlayn.
limn n!/nn = 0 esitli
gini kantlayn.
10.13. k sabit bir do
gal say olsun. ((kn)!/nn )n dizisinin limitini - varsa - bulun.
10.3
eye Yaknsayan Bir Baska Dizi
Bu altbol
umde e saysna daha cabuk yaknsayan bir baska dizi bulacagz.
Tabii (1 + 1/n)n dizisi yerine terimleri
(
)
(
) 2 (
)
1 n
1 2n
1 n!
, 1+ 2
1+
, 1+
2n
n
n!
olan dizilerden birini alrsak, e saysna cok daha cabuk yaknsayan diziler
buluruz ama bu mzkclk saylr.
10.3. eye Yaknsayan Bir Baska Dizi
177
Yukarda, e saysn, terimleri

(
)
1 n
1+
n
olan dizinin limiti olarak tanmladk. Binom aclmn kullanarak bu terimi
acalm ve ortaya ckan ifadeyle oynayalm:
(
)
( )
n
n
1 n
n 1
n!
1
n!
1
1+
=
n
=
=1+
i
i
n
i n
i!(n i)! n
i!(n i)! ni
i=0
i=0
i=1
n(n 1) (n i + 1) 1
=1+
i!
ni
i=1
=1+
=1+
n(n 1) (n i + 1) 1
ni
i!
)(
)
(
)
1
2
i1 1
1
1
1
n
n
n
i!
i=1
n (
i=1
n
n
1
1
1+
=
.
i!
i!
i=1
Demek ki,
i=0
)
(
n
1 n 1
.
1+
n
i!
i=0
Sag tarafta buldugumuz dizinin terimlerini (Excelde mesela) hesaplayalm:

n
0
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
ninci terim (yaklask)

1
2
2,5
2,6666666666667
2,7083333333333
2,7166666666667
2,7180555555556
2,7182539682540
2,7182787698413
2,7182815255732
2,7182818011464
2,7182818261985
2,7182818282862
2,7182818284468
2,7182818284582
178
Eger kitaplarda yazan e = 2,71828 18284 59045 23536 . . . esitligi gozon

une alnrsa, sagdaki dizinin de eye yaknsadg tahmin edilir. Bu tahmin dogrudur
elbette; bu kadar da rastlant olmaz... Ayrca, bu yeni dizinin eye eskisine
oranla daha cabuk yaknsadg da belli, ne de olsa terimler hep daha b
uy
ukesit.
Bu yeni dizinin eye yaknsadgn kantlayalm. Kant biraz uzun s
urecek.
10.4
exp Fonksiyonu
Yukarda,
1
i!
i=0
dizisine baktk. Bu diziyi genellestirip, her x R icin, terimleri

n
xi
i=0
i!
olan diziye bakacagz. Bu dizi yaknsaktr; daha dogrusu bir Cauchy dizisidir
ve Cauchy dizisi oldugundan yaknsaktr. Bunu kantlayalm.
Teorem 10.7. Terimleri
xi
i=0
i!
olan dizi bir Cauchy dizisidir, dolaysyla yaknsaktr.

Bu dizinin limiti exp x, bazen de exp(x) ya da Exp(x) olarak yazlr:
(
)
x
x2
xn
exp x = lim 1 + +
+ +
.
n
1!
2!
n!
Bu bol
um
un sonunda exp 1 = e esitli
gini kantlayacagz. Hatta daha da ileri
gidip, q Q icin, daha da sasrtc olan
exp q = eq
esitligini kantlayacagz. exp 0 = 1 esitligi daha simdiden bariz olmal. Gercel
u
s almasn bilsek, x R icin,
exp x = ex
esitligini kantlardk ama ne yazk ki hen

uz bilmiyoruz! Ilerde,
bir gercel saynn
gercel bir g
uc
un
u tanmladgmzda bu esitligi de kantlayacagz. Bu fonksiyon
hakknda, t
urevinin olmas ve t
urevinin kendisine esit olmas gibi daha da
sasrtc olgular u
cu
nc
u cilde saklyoruz.
10.4. exp Fonksiyonu
179
Teorem 10.7nin Kant: Kant pek kolay olmasa da zenginlestirici olacak.

Yavas yavas, yontemi tartsa tartsa kantlayacagz. x = 0 esitsizligini varsayabiliriz. > 0 herhangi bir gercel say olsun.

n
m

xi xi

<

i!
i!
i=0
i=0
esitsizliginin saglanmas icin n > m saylarnn ne kadar b

uy
uk olmalar gerektigini bulacagz. Soldaki (k
ucu
ltmemiz gereken) ifadeyle oynayalm:

n
m
n
n

xi xi xi
|x|i

=

i!
i!
i!
i!
i=0
i=0
i=m+1
i=m+1
En sagda n m tane terim toplanms. Bu toplam ta en basta verilmis olan

pozitif saysndan k
ucu
k yapacagz. Toplamda bulunan bu n m tane
|x|i
i!
saysnn her birini (a gore cok k
ucu
k) sabit bir saysndan daha k
ucu
k
yapmak ise yaramaz, cu
nk
u o zaman dan k
ucu
k yapmak istedigimiz toplamn
(n m)dan k
ucu
k oldugu ortaya ckar ki, myi sabit tutup nyi b
uy
ut
ursek,
(nm) says sonsuza kadar b
uy
ur ve sadece u degil, her sayy asar. Burada
kullanmamz gereken bilgi, x ne kadar b
uy
uk olursa olsun, i cok cok b
uy
uk
oldugunda, |x|i /i! saysnn cok cok k
ucu
k oldugu ve bir sonraki |x|i+1 /(i + 1)!
saysnn bundan daha daha k
ucu
k oldugu. Bu dedigimizi matematiksel olarak
ortaya ckaran k
ucu
k bir hesap yapalm simdi:
|x| |x|i
|x| |x|i
|x|i
|x|i+1
=
<
=r
(i + 1)!
i + 1 i!
N i!
i!
Burada, iyi daha sonra belirleyecegimiz belli bir N saysndan b
uy
ukesit aldk;
ayrca r = |x|/N aldk. N dogal saysn da, zaman geldiginde
r=
|x|
<1
N
esitsizligini saglayacak kertede b

uy
uk sececegiz, yani N says, |x|ten b
uy
uk
bir dogal say olacak; hatta N yi daha simdiden |x|ten b
uy
uk bir dogal say
olarak secelim. Birazdan N nin seciminde bir baska belirleyici kstlama daha
bulacagz. Simdilik sadece r = |x|/N < 1 kstlamasyla yetinip N nin daha
baska hangi kstlamalara maruz kalmas gerektigini - sabrla - arastralm.
Her i > N icin gecerli olan
|x|i+1
|x|i
<r
(i + 1)!
i!
180
esitsizliginden, kolayca, i > j > N icin,

|x|i1
|x|i2
|x|i
|x|i
<r
< r2
< . . . < rij
i!
(i 1)!
(i 2)!
j!
esitsizliklerini elde ederiz.
Basladgmz hesaplara devam edelim: n > m > N icin, 0 < r < 1 oldugundan,

m
n
n
n
n

|x|m+1
xi xi xi
|x|i

<
ri(m+1)

=

i!
i!
i!
i!
(m + 1)!
i=0
i=0
i=m+1
|x|m+1
=
(m + 1)!
<
i=m+1
i=m+1
i(m+1)
|x|m+1
i=m+1
1 rnm
(m + 1)!
1r
<
|x|m+1
=
(m + 1)!
n(m+1)
ri
j=0
|x|m+1
1
(m + 1)! 1 r
buluruz. En sondaki ifadeyi dan k

ucu
k yapmalyz, yani N saysn, her m >
N icin,
|x|m+1
< (1 r)
(m + 1)!
esitsizligini saglayacak bicimde secmeliyiz. Ama
( n)
|x|
n! n
dizisi 0a yaknsadgndan (Ornek

6.1), boyle bir N says bulmak m
umk
und
ur:
N says, r = |x|/N saysn 1den k
ucu
k yapacak kadar b
uy
uk secildigi gibi,
bir de ayrca, her m > N icin,
|x|m+1
< (1 r)
(m + 1)!
esitsizligini dogru klacak kadar da b
uy
uk secilsin. Bu durumda, hesaplardan
devam ederek, n > m > N icin, istedigimiz,

m
n

1
xi xi
|x|m+1

<

< ... <

i!
i!
(m + 1)! 1 r
i=0
i=0
esitsizligini elde ederiz.

Kantmz tamamlanmstr. Bu onemli kant kitabi bir sekilde yazalm.
Teorem 10.7nin Kitabi Kant: x = 0 esitsizligini varsayabiliriz. > 0
herhangi bir gercel say olsun. |x|ten b
uy
uk bir N1 tamsays vardr.
r=
|x|
N1
10.4. exp Fonksiyonu
181
olsun. Demek ki
0 < r < 1.
Ayrca, (|x|n/n! )n dizisi de 0a yaknsadgndan (bkz. Ornek

6.1), her n > N2
icin
|x|n
< (1 r)
n!
esitsizligini saglayan bir N2 says vardr. Son olarak, N = max{N1 , N2 } olsun.
Her i > N icin,
|x|i+1
|x| |x|i
|x| |x|i
|x|i
=
<
=r
(i + 1)!
i + 1 i!
N i!
i!
bulunur. Demek ki, i > j > N icin,
|x|i
|x|i1
|x|i2
|x|j
<r
< r2
< . . . < rij
i!
(i 1)!
(i 2)!
j!
olur. Boylece, 0 < r < 1 oldugundan,

n
n
n
n

xi xi
|x|i
|x|m+1

<
ri(m+1)

=

i!
i!
i!
(m + 1)!
i=0
i=m+1
|x|m+1
=
(m + 1)!
<
i=m+1
i=m+1
i(m+1)
|x|m+1
i=m+1
1 rnm
(m + 1)!
1r
<
|x|m+1
=
(m + 1)!
n(m+1)
ri
j=0
|x|m+1
1
<
(m + 1)! 1 r
elde ederiz. Kitabi kantmz tamamlanmstr. C

umleten gecmis olsun.
)
(
x2
xn
x
+ +
1+ +
n
1!
2!
n!
tanmn verebiliriz. e saysna geri donmeden once, x 0 icin,
Artk
exp x = lim
x
x2
xn
+
+ +
1!
2!
n!
esitsizligine dikkat edelim. Teorem 10.8in kantnn son hamlesinde gerekecek.
exp x 1 +
Ornek
10.14. E
ger y0 , y1 , . . . , yn 0 ise
(1 + y0 )(1 + y1 ) (1 + yn ) exp(y0 + + yn )
olur cu
nk
u
1 + yi 1 +
ve
yi
y2
y3
+ i + i + = exp yi
1!
2!
3!
(1 + y0 )(1 + y1 ) (1 + yn ) exp y0 exp y1 exp yn = exp(y0 + + yn )

olur.
182
10.5
eye Yaknsayan Bir Baska Dizi (devam)
Soz verdigimiz gibi,
1
=e
n
i!
lim
i=0
esitligini, yani exp 1 = e esitligini kantlayacagz. Bir onceki altbol

umde limitin
oldugunu kantladk (x = 1 aln.) Geriye limitin e oldugunu kantlamak kald.
Bunu kantlamak icin, terimleri
( n ) (
)
1
1 n
1+
i!
n
i=0
olan dizinin 0a yaknsadgn kantlamamz yeterlidir. Ama elimiz degmisken,

en genel seyi kantlayalm, cok daha fazla zahmetli olmayacak:
(
)n
Teorem 10.8. exp x = limn 1 + nx
Kant: expin tanmndan dolay,
)
)
(( n
(
xi
x )n
1+
=0
lim
n
i!
n
i=0
esitligini kantlamalyz. Hesaplara baslayalm. Daha once de sk sk yaptgmz

gibi, (1 + x/n)n ifadesinin yerine bu ifadenin binom aclmn yazacagz.
( n
)
)
( n
( ) )
n (
n ( ) i
(
xi
xi
n x
1
x )n
n 1
=
1+
=
xi
i ni
i!
n
i!
i!
i ni
i=0
i=0
i=0
i=2
Taraflarn mutlak degerlerini alrsak,

( n
n (
)
( ) )
( )
n
xi
(
1
n 1
n 1 i
x )n 1

i

1+
x
|x|

=

i

i!
n
i!
i n
i!
i ni
i=0
i=2
i=2
buluruz. En sagdaki ifadeyi (nyi b

uy
utmeyi goze alarak) diledigimiz kadar
k
ucu
ltebilece
gimizi gostermemiz lazm.
Bu asamada kant nasl bitirebilecegimizi tartsalm. Bu tartsmann yararl olduguna da inanyoruz. Bilincsizce yaplan hesaplarn bir sonuc vermesini beklemek mucize beklemek gibi bir seydir. Hesaplara girismeden once ne
yapmak gerektigini bilmek, en azndan u
c asag bes yukar hissetmek gerekir.
C
ok k
ucu
ltmek istedigimiz bu ifadede, tam tamna n 1 tane terim top ste o terimler:
lanyor. I

( )
1

n 1 |x|i
i!
i ni
10.5. eye Yaknsayan Bir Baska Dizi (devam)
183
(i = 2, . . . , n). Eger bu n 1 terimin her birini diledigimiz kadar k

ucu
ltebilirsek, isimiz is, o zaman toplam da istedigimiz kadar k
ucu
ltebiliriz... demek
icimizden geciyor hemen ama bu yanls. x = 1 olsa bile yanls. C
u
nk
u eger her
bir terimi, ornegin, asag yukar 1/n kadar k
ucu
lt
ursek, o zaman n 1 tane
terimin toplamn asag yukar
(n 1)
1
1
n
kadar k
ucu
ltm
us oluruz ve 1 cok cok k
ucu
k bir say olmadgndan (ve cok
cok k
ucu
k bir say olmadgndan!) bu k
ucu
ltme bir isimize yaramaz. Burada
yaplmas gereken, her bir terimi, mesela, eger m
umk
unse, 1/n2 kadar k
ucu
ltmektir, cu
nk
u o zaman n 1 tane terimin toplamn
(n 1)
1
1
2
n
n
kadar k
ucu
lm
us oluruz ve n cok b
uy
uk oldugunda ifade de cok k
ucu
k olur.
Demek ki her n ve her i = 1, 2, . . . , n icin

( )
1

n 1 |x|i 1
i!
i ni
n2
esitsizligini kantlamamz yeterli. (x = 1 ozel durumuna bile razyz!) Eger
bunu kantlamay beceremezsek, ki beceremeyiz, cu
nk
u yanls, o zaman, 1/n2
yerine,

( )
1

n 1 |x|i f (n)
i!
i ni
esitsizligini ve
lim nf (n) = 0
esitligini saglayan 1/n2 den daha k

ucu
k bir f fonksiyonu bulmamz gerekecek.
Yukardaki tartsma aydnlatcdr aydnlatc olmasna ama ayn zamanda
beyhudedir! Yontemimiz yukarda tartst
gmz gibi olmayacak ama ona yakn
olacak. Oyle
bir f fonksiyonu bulacagz ki, hem her 2 i n icin

( )
1

n 1 f (i)
i!
i
i n
n
olacak, hem de her n 2 icin,
n
i=2
f (i)|x|i
184
ifadesi nden bagmsz bir B(x) says tarafndan u

stten snrl olacak. Eger
bunu basarabilirsek, o zaman,

n
( )
n
n
xi (
)n
1
x
n 1 i f (i) i

1+
|x|
|x|

i!

i!
n
i ni
n
i=0
i=2
1
n
i=2
i=2
f (i)|x|i
B(x)
n
ste plan bu. Planmz

olur ve n cok b
uy
uk oldugunda, bu say cok k
ucu
k olur. I
gerceklestirmeden once oldukca kolay bir sav aradan ckaralm.
Sav 1. 0 ai x ise
(x a1 ) (x ak ) xk (a1 + + ak ) xk1
olur.
Kant: Esitsizligi k u
zerine t
umevarmla kantlayacagz. Eger k = 1 ise esitlik
sozkonusu ve her sey cok bariz. Simdi
(x a1 ) (x ak ) xk (a1 + + ak ) xk1
esitsizligini varsayp,
(x a1 ) (x ak+1 ) xk+1 (a1 + + ak+1 ) xk
esitsizligini kantlayalm.
(x a1 ) (x ak+1 ) = (x a1 ) (x ak ) (x ak+1 )
(
)
xk (a1 + + ak ) xk1 (x ak+1 )
= xk+1 (a1 + + ak+1 ) xk + (a1 + + ak ) xk1 ak+1
xk+1 (a1 + + ak+1 ) xk .
Esitsizligimiz kantlanmstr.
Ve canalc sav:
Sav 2. Her 2 i n dogal says icin,
( )
1
n 1
1
1
0
i
i!
i n
2n (i 2)!
185
Kant: Sav 1den yararlanp ortadaki terimle oynayacagz.

( )
)
(
n 1
1
1
n!
1
1
n!
1
=
1
i!
i ni i! (n i)! i! ni
i!
(n i)! ni
(
)
1
n(n 1)(n 2) (n i + 1)
=
1
i!
ni
1 ni n(n 1)(n 2) (n i + 1)
=
i!
ni
i1
1n
(n 1)(n 2) (n i + 1)
=
i!
ni1
i1
i1
(n
(1 + 2 + + (i 1))ni2 )
1n
i!
ni1
(i 1)i
1
1
1 (1 + 2 + + (i 1))ni2
=
=
.
=
i1
i!
n
2 i! n
2n (i 2)!
Kantlamamz gereken birinci esitsizlik, yani ifadenin 0 oldugu yukardaki
hesabn daha ikinci satrndan anlaslyor.

Simdi artk Teorem 10.8in kantna nihai noktay koyabiliriz. Her zamanki
gibi k
ucu
k bir hesap yapacagz. xi sabitleyip hesaplara devam edelim:
n

( )
( ) )
n (
n
xi (
)n
1
x
n 1 i 1
n 1

1+
|x|i
|x| =

i

i!
n
i!
i n
i!
i ni
i=0
i=2
n
i=2
i=2
n
2
|x|
1
1
|x|i =
2n (i 2)!
2n
n2
|x|2
2n
j=0
|x|j
j!
|x|2
2n
i=2
|x|i2
(i 2)!
exp |x|.
Simdi > 0 verilmis olsun. N yi,

2N > |x|2 exp |x|
esitsizligini saglayacak kadar b
uy
uk secelim. Her n > N icin,
n

xi (
x )n
|x|2
|x|2

1+
exp |x| <
exp |x| <

...

i!
n
2n
2N
i=0
buluruz. Son olarak, her iki tarafn n sonsuza giderken limitini alalm. Teorem
10.8 kantlanmstr.
186
Sonu
c 10.9. Eger x Q ise,
(
)
x
x2
xn
exp x = lim 1 + +
+ +
= ex
n
1!
2!
n!
olur.
Kant: Teorem 10.5, 10.7 ve 10.8den ckar.
Not: Bu kitapta elimizden geldi

gince teoremlerin do
gal kantlar vermeye calstk. Do
gal
kantla kestetti
gimiz, illa analizci olmas gerekmeyen ortalama bir matematikcinin, eline
kalem k
a
gt ald
gnda genellikle aklna gelen ilk kant yolu. C
u
nk
u do
gal kantlarn co
gu
zaman baska sonuclarn kant yollarn da g
osterdi
gi icin daha e
gitici olduklarna inanyoruz.
Yoksa bir analizci ya da analiz dersini sk sk vermis ve konunun ksa yollarn bellemis biri
zekice hilelere basvurarak kantladklarmz cok daha kolay ve estetik bicimde kantlayabilir.
Orne
gin, [LW, Ap2]den hafifce de
gistirilerek alnms asa
gdaki kant
(
)n
n
1
1
= lim 1 +
lim
n
n
k!
n
k=1
esitli
gini cok daha ksa yoldan g
osteriyor.
An =
(
)n
n
1
1
ve Bn = 1 +
k!
n
k=0
olsun. (An )n dizisinin artan oldu

gu belli. k 4 icin 2k k! oldu
gundan,
An =
n
n
1
1
1 1
1
1
1
67
1+1+ + +
1+1+ + + =
k!
2
6
2k
2
6
8
24
k=0
k=4
oldu
gu da belli. Demek ki (An )n dizisinin bir limiti var. Bn yi bir de so
yle ifade edelim:
(
)
(
)n
n
n
n(n 1) (n k + 1) 1
1
n 1
Bn = 1 +
=
=1+
k
n
nk
k!
k n
k=0
k=1
)
(
)
(
n
k1 1
1
=1+
1
.
1
n
n
k!
k=1
Buradan Bn An ckar cu
nk
u
)
(
)
n
n
(
k1 1
1
1
1
= An .
Bn = 1 +
1
n
n
k!
k!
k=0
k=1
yandan bir de su hesaplar yapalm: k 1 icin

Ote
(
)
(
)
(
)
k(k 1)
1
k1
1
k1
1
1
1
+ +
=1
n
n
n
n
2n
olur. (Esitsizlikte Alstrma 2.2yi kullandk.) Bu esitsizli
gi k! saysna b
ol
up k = 1den
k = nye kadar toplayalm:
)
)
(
n (
n
n
1
1
1
k1 1
1
Bn = 1 +
1
1
n
n
k!
k!
2n
(k 2)!
k=0
k=1
n
1
An2
1
= An
= An
2n
(k 2)!
2n
k=2
k=2
187
elde ederiz. B
oylece limn Bn = limn An bulunur.
Ornekler
10.15. 2 < e oldu
gundan, her n > 0 icin n < 2n < en ve dolaysyla limn exp n = olur.
10.16. 2 < e oldu
gundan, her n > 0 icin 1/n > 2n > en ve dolaysyla limn exp(n) = 0
olur.
10.17. limn n(n1/n 1) = esitligini kantlayn.
Kant: A N olsun. Onsav

10.2, 10.3 ve 10.5e g
ore terimleri (1 + A/n)n olan dizi
artarak exp Aya yaknsad
gndan, her n > exp A icin (1 + A/n)n exp A < n olur.
Buradan, her n > exp A icin,
A < n(n1/n 1)
ckar.

10.18. exp fonksiyonu polinomiyal bir fonksiyon degildir.
Kant: p, derecesi d olan gercel katsayl bir polinom olsun. pyi ack bicimde yazalm:
p(X) = p0 + p1 X + p2 X 2 + + pd X d .
pyi bir n > 0 do
gal saysnda de
gerlendirelim:
p(n) = p0 + p1 n + p2 n2 + + pd nd
saysn buluruz. pnin derecesi d oldu
gundan, pd = 0dr. C
kan sayy nd ye b
olelim:
p(n)
p0
p1
pd1
= d + d1 + +
+ pd
nd
n
n
n
elde ederiz. S
imdi nyi sonsuza g
ot
urelim:
lim
p(n)
= pd = 0
nd
yandan e
bulunur. Ote
ger k > d ise,
lim
p(n)
=0
nk
bulunur ve k < d ise, pd nin pozitif ya da negatif olusuna g

ore, bulunur. Demek ki
p polinomunun derecesi,
p(n)
lim
R \ {0}
n nk
iliskisini sa
glayan yeg
ane do
gal saydr. Dolaysyla bir f fonksiyonunun polinomiyal
olmad
gn kantlamak icin, yukarda bulduklarmzn do
gru olmad
gn kantlamak yeterlidir. Demek ki e
ger her k do
gal says icin,
lim
exp(n)
=
nk
oldu
gunu kantlayabilirsek, o zaman exp fonksiyonunun polinomiyal bir fonksiyon olmad
gn da kantlams oluruz. Bunun da kant kolay, cu
nk
u her k > 0 do
gal says icin
su olur:
(k1
)
n i
k+1 ni
1 1
exp(n)
1
n
i=0 i!
i=0 i!
=
=
+
+
.
ki
nk
nk
nk
i!
n
k!
(k
+
1)!
i=0
188
10.6
exp xin Yaklask De

gerini Bulmak
exp xin yaklask bir degerini bulmak icin,

)
(
x2
xn
x
exp x = lim 1 + +
+ +
n
1!
2!
n!
esitliginden yararlanp, b
uy
uk bir n says icin, exp x yerine,
1+
x
x2
xn
+
+ +
1!
2!
n!
saysn hesaplayabiliriz. nyi ne kadar b

uy
uk alrsak, exp xe o kadar yakn bir
say buluruz. Ancak yaptgmz hatann u
stsnrn bilmezsek, bu kestirimiz
(yaklask hesabmz yani) uygulamada hicbir ise yaramaz. Sosyologlar bile,
bir anket yaymladklarnda hata payn, ornegin, sonuclarmz %95 olaslkla
%3 dogrudur diyerek belirtirler... Once

asina oldugumuz t
urden hesaplar
yaparak
x
x2
xn
1+ +
+ +
1!
2!
n!
terimleri arasndaki fark

n
m

xi xi

=

i!
i!
i=0
i=0
bulalm. n > m olsun.

n
n
n

|x|im1
|x|i
xi

m+1
= |x|

i!
i!
i!
i=m+1
= |x|m+1
=
=
=
Demek ki,
nm1
i=m+1
(j + m + 1)!
j=0
nm1
|x|m+1
(m + 1)!
j=0
(m + 1)!
|x|j
(j + m + 1)!
nm1
|x|m+1 j!(m + 1)! |x|j
(m + 1)!
(j + m + 1)! j!
j=0
nm1
m+1
|x|
(m + 1)!
1
|x|j
(j+m+1)
j!
j
(m + 1)!
|x|j
|x|m+1
exp |x|.
j!
(m + 1)!
j=0
nm1
m+1
|x|
j=0
n

m
xi
|x|m+1
xi

exp |x|

<

i!
i! (m + 1)!
i=0
i=m+1
|x|j
i=0

10.6. exp xin Yaklask Degerini
Bulmak
189
(Eger x 0 ise t
um mutlak degerler kalkabilir.) Her iki tarafn da n sonsuza
giderken (m sabit kalacak) limitini alalm. Sag taraf hicbir yere gitmediginden,

( n
)
m

xi
xi
|x|m+1

exp |x|
lim

n
i!
i! (m + 1)!
i=0
i=0
elde ederiz. Limiti mutlak degerinin icine sokabiliriz (Onsav

5.2.iv):

n
m

xi xi
|x|m+1

lim
exp |x|

n
i!
i! (m + 1)!
i=0
yani,
i=0
xi
|x|m+1

exp |x|
exp x

i! (m + 1)!
i=0
buluruz. Bu bize, exp x ile

1+
x
x2
xm
+
+ +
1!
2!
m!
says arasndaki azami fark veriyor. m cok b

uy
uk bir say oldugunda bu fark
gor
uld
ugu
gibi k
ucu
l
uyor. Bir sey kantladk:
Sonu
c 10.10. Her x R ve m N icin,

m

xi
|x|m+1

exp |x|.
exp x

i! (m + 1)!
i=0
Buldugumuz bu sonucun ne ise yarayabilecegini sorgulayabilir okur. Nitekim, exp x saysyla exp xin yaklask degeri arasndaki fark, icinde exp |x|
bulunan bir ifadeyle snrladk; biz zaten exp xi tam olarak bilmedigimizden,
bu yaptgmz ne ise yarayabilir ki? Yarar! |x|ten b
uy
ukesit bir q kesirli say
bulalm. O zaman
exp |x| exp q = eq 3q
olur (neden?) ve yukardaki teoremdeki esitsizligi

m

xi
|x|m+1 q

3
exp x

i! (m + 1)!
i=0
olarak yazabiliriz. Orne

gin exp 1i, yani eyi en fazla 1000de 1 hatayla bulmak
istiyorsak, yukarda q = x = 1 alrz ve

m
m

1
3
1

exp 1
= exp 1

i!
i! (m + 1)!
i=0
i=0
190
buluruz; ardndan,
3
1
(m + 1)!
1000
esitsizligini saglayan bir m bulmak gerekiyor. m = 6 yetiyor. Demek ki,
1+
1
1
1
+ + + = 2,7180555 . . .
1! 2!
6!
says eye 1000de 1 yakn, yani,

2,7170555 . . . e 2,7190555 . . .
Fena bir is yapmadk dogrusu.
Tabii Sonuc 10.10dan daha ince ve daha dogru kestirimler yaplabilir. Ama
amacmz bu degil.
Ileri
snflarda, exp x ifadesi, daha dogrusu,
(
)
x
x2
xn
lim 1 + +
+ +
n
1!
2!
n!
ifadesi x, kare bir matrisken, ya da x bambaska uzaylardayken (ornegin karmask bir sayyken) de anlaml olacak. Bunu dogru klan n! saysnn cok b
uy
uk
bir say olmasdr, ayn olgu n! yerine ornegin n2 alrsak dogru olmaz, nitekim,
(
)
x
x2 x3
xn
lim 1 + 2 + 2 + 2 + + 2
n
1
2
3
n
limiti ancak ve ancak |x| 1 ise vardr, yoksa dizi raksaktr. Ilerde
bu ve
benzer ifadeleri kantlamann kolay yontemlerini gorecegiz.
Alstrmalar
1
10.19. limn n
i=2 (1 i ) limitini bulun.
10.20. Her x, y R icin, exp(x+y) = (exp x)(exp y) esitsizli
gini kantlayn. Bundan exp(x) =
(exp x)1 esitli
gini ckarn.
10.21. Her x R ve her q Q icin, exp qx = (exp x)q esitsizli
gini kantlayn. (Bir
onceki
alstrmay kullanarak
once q N icin, sonra q Z icin kantlayn.)
10.22. Her x R icin, exp x > 0 esitsizli
gini kantlayn.
10.23. Her x, y R icin, e
ger x < y ise, exp x < exp y esitsizli
gini kantlayn.
10.24. limn exp(n) = 0 esitli
gini kantlayn.
10.25. limn exp(1/n) = 1 esitli
gini kantlayn. (Dikkat: exp 0 = 1 esitli
gi yetmez, exp fonksiyonunun s
urekli oldu
gunu (hatta s
ureklili
gin tanmn bile) hen
uz bilmiyoruz; tanmlara
geri d
on
un.)
10.26. e2 saysn en fazla milyonda 1 hatayla hesaplayn.
10.27. e saysnn virg
ulden sonraki kinci basama
g 9 de
gilse, bu basama
g bulmak icin,
e
kestiriminde m kac olmaldr?
1
i!
i=0
10.7. exp(x + y) = exp x exp y
191
10.28. exp e says en fazla on binde 1 hatayla bulun.
10.29. 0 1 olsun. 1 exp() esitsizli

2n
2n+1
0.
(2n)!
(2n + 1)!
10.30. Sayfa 10.5teki kant exp x = limn (1 + x/n)n esitli
ginin kantna uyarlayabilir misiniz?
10.31. limn e1/n = 1 ve limn n(e1/n 1) = 1 esitliklerini kantlayn.
10.32. Her x R icin,
)
))
( (
(
1
lim n exp x +
exp x
= exp x
n
n
esitli
gini kantlayn.
10.33. (n1/n )n dizisinin zamanla azald
gn kantlayn. Buradan limn n1/n = 1 esitli
gini
kantlayn (bkz. Ornek 8.2).

10.34. limn (n + 1)1/n ve limn (n!)1/(n1)! limitlerini bulun.
10.35. Her x R icin, terimleri
n
n
x2i
x2i+1
(1)i
ve
(1)i
(2i)!
(2i + 1)!
i=0
i=0
olan dizilerin yaknsak olduklarn kantlayn (Ornek

15.29). Bu dizilerin limitleri srasyla cos x ve sin x olarak yazlr. sin2 x + cos2 x = 1 esitli
gini kantlayn.
10.36. (xn )n , yaknsak ve pozitif bir dizi olsun. Limitin 0 ve 1den farkl oldu
gunu varsayalm.
1/n
limn xn = 1 esitli
gini kantlayn. Limit 0 ya da 1 olursa ne diyebiliriz?
10.7
exp(x + y) = exp x exp y
Baslktaki esitligi kantlayp bu esitligin onemli birkac sonucunu verecegiz. Kantmzda okurun hoslanacagn umdugumuz g
uzel hesaplar yapacagz. Bu t
ur
hesaplarla aras hos olmayan matematikci aday okurun dikkatlice okumasnda
sonsuz yarar vardr. Bol
um 16da Cauchy carpmn gord
ugu
m
uzde, burada
yaptgmz cok daha basit bicimde ckacak.
Teorem 10.11. Her x, y R icin, exp(x + y) = exp x exp y esitligi gecerlidir.
Kant: Kantlamak istedigimiz esitligin sagndaki ve solundaki ifadelerin ikisi
de birer limit. Nitekim, soldaki ifade, exp fonksiyonunun tanm geregi,
lim
(x + y)i
i=0
i!
olur. Sagdaki ifade de, gene tanm geregi,

(
)(
)
n
n
xi
yi
lim
lim
n
n
i!
i!
i=0
i=0
192
ifadesine esittir; ama bunu,

lim
(( n
)( n
))
xi
yi
i=0
i!
i=0
i!
olarak da yazabiliriz. Demek ki birinci limitle bu son limitin birbirine esit

oldugunu gostermeliyiz. Bir baska deyisle,
)( n
) ( n
))
(( n
yi
(x + y)i
xi
lim
=0
n
i!
i!
i!
i=0
i=0
i=0
esitligini gostermeliyiz. Demek ki, terimleri

( n
)( n
) ( n
)
xi
yi
(x + y)i
i!
i!
i!
i=0
i=0
i=0
olan dizinin 0a yaknsadgn gostermeliyiz. Oldukca karmask gor

un
uml
u bir
dizi... n = 0, 1, 2, 3 icin dizinin terimlerini hesaplamakta yarar var.
n = 0 icin,
11=0
elde edilir.
n = 1 icin,
(1 + x)(1 + y) [1 + (x + y)] = xy
elde edilir.
n = 2 icin, ilk elde,
)(
) [
]
(
y2
(x + y)2
x2
1+y+
1 + (x + y) +
1+x+
2
2
2
elde edilir. C
arpmalar ve sadelestirmeler yapldgnda da geriye sadece,
x2 y xy 2 x2 y 2
+
+
2
2
4
kalr.
n = 3 icin, ilk elde,
)(
) [
]
(
y2 y3
(x + y)2 (x + y)3
x2 x3
1+x+
+
1+y+
+
1 + (x + y) +
+
2
6
2
6
2
6
elde edilir. C
arpmalar ve sadelestirmeler yapldgnda da geriye sadece (!),
x3 y x2 y 2 xy 3 x2 y 3 x3 y 2 x3 y 3
+
+
+
+
+
6
4
6
12
12
36
193
kalr.
n = 4 icin sonucun ne ckacagn bulmay okura brakyoruz. (Hesaplar
yapmakta cok yarar vardr. Siddetle oneririz.)
Okur elini camura bulayp hesaplar gercekten yaparsa, iki ilginc tespitte
bulunacaktr.
a. Birinci terimden ckarlan ikinci terim tamamen sadelesmekte ve ortadan
kaybolmaktadr. Orne
gin n = 3 durumunda,
(
)(
)
x2 x3
y2 y3
1+x+
+
1+y+
+
2
6
2
6
ifadesinden ckarlan
1 + (x + y) +
(x + y)2 (x + y)3
+
2
6
ifadesinin her terimi birinci ifadede de ayn katsayyla bulundugundan sadeleserek yok olmaktadr.
b. Hesap sonucu bulunan ifadedeki terimlerin en k
ucu
k derecesi giderek
b
uy
umektedir. Orne
gin,
n = 1 icin 2nci dereceden (xy),
n = 2 icin 3
unc
u dereceden (x2 y/2 + )
n = 3 icin 4
unc
u dereceden: (x3 y/6 + )
kalan bulunmaktadr. Okur hesaplar yaparsa n = 4 icin en k
ucu
k derecesi 5
olan bir kalan bulacagn gorecektir.
Kalann en b
uy
uk dereceli teriminin,
xn y n
n! n!
oldugu belli.
Hen
uz baslamadgmz kanta devam edelim. x ve y iki sabit say olsun.
Birazdan bu sabit saylar pozitif alabilecegimizi gorecegiz, yani teoremi pozitif
x ve y saylar icin kantlamann yeterli oldugunu gorecegiz. Ama simdilik x
ve y herhangi iki gercel say.
> 0 herhangi bir gercel say olsun.
( n
)( n
) ( n
)
xi
yi
(x + y)i

<

i!
i!
i!
i=0
i=0
i=0

uy
uk olmas gerektigini bulacagz. Kollar svayp, mutlak deger icindeki canavar acalm ve bircok terimin sadelesecegini umalm.
194
Canavar parca parca acalm. Once

ilk ifade:
( n
)( n
) ( n
) n
n
n
xi
yi
xi
yj
xi y j
=
=
i!
i!
i!
j!
i!j!
i=0
i=0
i=0
j=0
i=0 j=0
xi y j
0in, 0jn
i! j!
Simdi ikinci ifade:

n
(x + y)i
i=0
i!
()
i
j=0 j
i!
i=0
xi y ij
n
i
i!
j!(ij)!
i=0 j=0
n
i=0 j+k=i
i!
n
i
(i)
j
i!
i=0 j=0
xj y ij =
xj y k
=
j!k!
xi y ij
n
i
xi y ij
j!(i j)!
i=0 j=0
0j+kn
xj y k
=
j!k!
0i+jn
xi y j
.
i!j!
Ve simdi kapsamndaki ifadeleri ksaltmak amacyla

= {(i, j) : 0 i n, n < i + j 2n}
tanmn yapp iki ifade arasndaki farka bakalm:
( n
)( n
) ( n
)
xi
yi
(x + y)i
=
i!
i!
i!
i=0
i=0
i=0
1i,jn
xi y j
i!j!
0i+jn
xi y i
i!j!
xi y i
=
.
i!j!
(i,j)
Gor
uld
ugu
ve denemelerimiz sonucu tahmin ettigimiz gibi derecesi nden
k
ucu
kesit olan terimler kayboldu ve geriye dereceleri n + 1den 2nye kadar
uzanan terimler kald.
Hesaplarmz sonunda buldugumuz ifadenin mutlak degerinin dan k
ucu
k
olmas icin nnin ne kadar b
uy
uk olmas gerektigini bulacagz (belli bir N
saysndan b
uy
uk olacak, iste o N dir bulmak istedigimiz.)
cgen esitsizliginden,
U

xi y j |xi ||y j |

i!j!
i!j!
195
bulunur. Dolaysyla sagdaki terimi dan k

ucu
k yapmalyz ve dolaysyla x ve
y saylarnn pozitif olduklarn varsayabiliriz ve dolaysyla mutlak degerleri
kaldrabiliriz. (x ya da y sfrsa yukardaki toplam da 0dr ve kantlayacak bir
sey kalmaz.) Bundan boyle, x, y > 0 saylar icin,
xi y j
i!j!
ifadesini (nyi yeterince b

uy
uk alarak) dan k
ucu
k yapmaya calsacagz.
x ya da y saylarndan biri digerinden b
uy
ukesittir. Diyelim x, yden b
uy
ukesit olsun. O zaman,
xi+j
i!j!
ifadesi yukardaki ifadeden b

uy
ukesittir. (Form
ul
un basna koydugumuz
simgesi, bir onceki form
ulden devam ediyoruz anlamna geliyor.) Demek ki bu
son ifadeyi dan k
ucu
k yapmalyz. Bu son ifade de suna esit:
(i + j)! xi+j
(i + j ) xi+j
=
=
.
i!j! (i + j)!
(i + j)!
i
i ve jyi n ile snrlamazsak daha b

uy
uk bir ifade buluruz, yukardaki hesab
devam ettirelim:
(i + j ) xi+j
.
i
(i + j)!
n<i+j2n
Simdi bu son ifadeyi dan k

ucu
k yapmalyz. xk larn katsaylarn bir parantezde toparlayarak bu son ifadeyi soyle de yazabiliriz:
2n
k=n+1
)
k ( )
k
xk
i=0
k!
2n
2k
k=n+1
2n
xk
(2x)k
=
.
k!
k!
k=n+1
dan k
ucu
k yapmamz gereken bu son ifadeye alc gozle bakalm. Bir sey anmsatyor mu? (Evet deyin!) exp 2xe yaknsayan dizinin terimlerini anmsyor
musunuz? exp fonksiyonunun tanmn anmsatalm:
exp(2x) = lim
Yani, terimleri
(2x)k
k=0
(2x)k
k=0
k!
k!
196
olan dizi yaknsak bir dizidir (exp 2xe yaknsar) ve yaknsak oldugundan bir
Cauchy dizisidir. Bu y
uzden, oyle bir N vardr ki, her m > n > N icin,
m
(2x)k
k=0
k!
(2x)k
k=0
k!
fark dan k
ucu
k olur. Eger burada m = 2n alacak olursak, her n > N icin,
2n
(2x)k
k=0
k!
(2x)k
k=0
k!
fark, yani
2n
(2x)k
k!
k=n+1
toplam dan k
ucu
k olur. Istedi
gimiz en sonunda kantlanmstr.
Bu onemli teoremin onemli sonuclarn irdelemeden once kantna bir goz

atalm. Kantta elde edilen
(( n
)( n
)
)
n
xi
yi
(x + y)i
lim
=0
n
i!
i!
i!
i=0
i=0
i=0
yaknsaklgn aslnda gercel saylarla pek ilgili olmadgn gord

un
uz m
u? x ve
ynin birer say olduklarn unutun ve bunlar iki bilinmeyenli (ya da degiskenli)
bir polinomun degiskenleri olarak gorelim.
)( n
)
( n
n
yi
xi
(x + y)i
i!
i!
i!
i=0
i=0
i=0
ifadesini hesaplamak icin yaptgmz islemlere yakndan bakacak olursanz, her

xi y j teriminin belli bir nden sonra kayboldugu gor
ulecektir. Nitekim, exp
fonksiyonu bambaska uzaylarda da tanmlanacak ve bu bol
umde kantladgmz
exp(x + y) = (exp x)(exp y)
esitligi bu uzaylarda da gecerli olacaktr. Simdi teoremin onemli sonuclarn
ckaralm:
Sonu
c 10.12. exp 0 = 1 ve her x R icin exp(x) =
1
exp x
olur.
Kant: Birinci esitlik aslnda exp xin tanmndan belli: Bu tanmda x = 0

almak yeterli.
Ikinci
sonuc bunun bir sonucu:
1 = exp 0 = exp(x x) = exp(x + (x)) = (exp x)(exp(x)).
Demek ki exp(x) = (exp x)1 .
197
Sonu
c 10.13. Her x R icin, exp x > 0. Hatta eger x 0 ise exp x 1,
yoksa 0 < exp x < 1.
Kant: Eger x 0 ise, exp xin pozitif, hatta 1den b
uy
ukesit oldugu tanmndan ve her seyinden belli:
(
x )n
1+
> 1.
n
Bir baska kant: Eger x 0 ise,
x
x2
xn
+
+ +
1.
1!
2!
n!
Eger x > 0 ise, x > 0 oldugundan, bu bulgudan ve Sonuc 10.12den,
1
exp x =
>0
exp(x)
1+
ckar. Kantlamamz gereken exp x < 1 esitsizligi de bundan ckar.
Sonu
c 10.14. exp kesin artan bir fonksiyondur, yani x < y icin exp x < exp y
olur.
Kant: Teorem 10.11den ve Sonuc 10.13ten,
exp y = exp(x + (y x)) = (exp x) exp(y x) < exp x
bulunur.
Sonu
c 10.15. Her x R ve her q Q icin exp(qx) = (exp x)q ve dolaysyla
exp q = eq .
Kant: Once
qn
un bir dogal say oldugunu varsayalm. Bu durumda sonuc,
qu
zerine t
umevarmla, teoremin dogrudan bir sonucu olan,
exp((q + 1)x) = exp(qx + x) = exp(qx)(exp x)
esitliginden ckar.
Simdi q Q>0 olsun. a, b N icin q = a/b yazalm. O zaman, yukarda
yaplana gore,
(exp(qx))b = exp bqx = exp ax = (exp x)a
olur ve exp hep pozitif oldugundan,
exp(qx) = (exp x)a/b = (exp x)q
elde edilir.
q Q<0 durumu, bundan ve Sonuc 10.13ten ckar. Ayn sonuc Sonuc
10.9dan da ckar.

Alstrmalar
10.37. Bir kumarbaz kazanma sansnn milyonda 1 olan bir oyunu 1 milyon kez oynuyor. Kumarbazn tek bir oyun bile kazanamama olasl
g asa
g yukar kactr?
198
Okuma Par
cas 1 : e Kesirli Bir Say De
gildir
Baslktaki onermeyi kantlayacagz. Aslnda bu onermeden cok daha g
ucl
u bir
onerme dogrudur: e says sadece kesirli olmamakla kalmaz, cebirsel bir say
bile degildir, yani hicbir n 1 ve a0 , . . . , an1 Q icin,
a0 + a1 e + + ai ei + + an1 en1 + en = 0
esitligi saglanmaz. Cebirsel olmayan saylara a
skn saylar denir. enin asknlgn 1873te Charles Hermite kantlamstr ve e, tarihte askn oldugu kantlanan ilk saydr. nin asknlgn daha sonra, 1882de Ferdinand von Lindemann
kantlamstr. Ama Hermitein teoremini kantlamak cok zor oldugundan, biz
sadece baslktaki onermeyi kantlamakla yetinecegiz.
Teorem 10.16. e kesirli bir say degildir.
Kant: Sonuc 10.9da kantladgmz
n
1
lim
=e
n
i!
i=0
esitligini kullanacagz. enin kesirli bir say oldugunu ve p ve q pozitif dogal

saylar icin p/q saysna esit oldugunu varsayalm. Demek ki,
q!e = lim
q!
i=0
i!
= q! +
q!
q!
q!
+ + + lim
1!
q! n
i!
i=q+1
olur. Hem q!e hem de esitligin sag tarafndaki ilk toplamlar dogal say olduklarndan, kuyruktaki
n
q!
R = lim
n
i!
i=q+1
limiti de bir dogal saydr. Toplamdaki terimleri sadelestirsek,

R = lim
j=q+1
1
(q + 1) (q + j)
saysnn bir dogal say oldugunu buluruz. Ama j > 1 icin,

1
1
<
(q + 1) (q + j)
(q + 1)j
oldugundan,
R lim
j=1
1
(q + 1)j
10.7. Okuma Parcas 2 : Bilesik Faizler
199
olmal. Sag taraftaki limiti hesaplamay biliyoruz (bkz. Teorem 6.2):

)j
n
n (
1
1
R lim
= lim
n
n
(q + 1)j
q+1
j=1
j=1
)
(
n
j
1
1
1
1
1
=
=
= < 1.
lim
1
q + 1 n
q+1
q + 1 1 q+1
q
j=0
R pozitif dogal saysnn 1den k
ucu
k oldugunu kantladk! Daha neler!
Biraz Tarih. Lindemann aslnda e saysyla ilgili cok daha genel bir teorem kantlamstr:
E
ger 0 = cebirselse (yani katsaylar Qda olan ve 0 olmayan bir polinomun k
ok
uyse), e
says askndr (yani cebirsel de
gildir). Kantlamad
gmz ve bu ders notlarnda kantlamayaca
gmz (ama kitab cok de
gil yirmi sayfa daha uzatarak kantlayabilece
gimiz) meshur Euler
esitli
gine g
ore ei = 1 oldu
gundan, i cebirsel olamaz, dolaysyla de cebirsel olamaz...
Bundan da, sadece centiksiz cetvel ve pergel kullanarak, verilmis bir dairenin alanna
esit bir karenin cizilemeyece
gi ckar...
Madem ki e ve cebirsel de
giller, o zaman e+ ve e saylarnn her ikisi birden cebirsel
olamazlar, yoksa, hem e hem de ,
x2 (e + )x + e = 0
denklemini sa
glarlard ve her ikisi birden cebirsel olurlard... Tabii bu akl y
ur
utme, e + ya
da e saylarndan hangisinin askn oldu
gunu s
oylemiyor. Her ikisi birden de askn olabilirler
ve muhtemelen de
oyleler.
1897de ABDnin Indiana

eyaleti az kald yi kesirli bir say olarak kabul eden bir yasa
ckaryordu. Rastlant eseri o anda mecliste bulunan bir matematikci rezaleti engellemistir.
Okuma Par
cas 2 : Bilesik Faizler
Bankaya A lira yatrdgnz ve bankann y
uzde y
uz faiz verdigini d
usu
n
un. Bir
yl sonunda bankada 2A liranz olur. Eger banka %15, yani 0,15 faiz verseydi,
o zaman yl sonunda bankada A + 15A/100 liranz olurdu, ilk yatrdgnz A
lira ve buna ilaveten faizden gelen 15A/100. Bankann yllk faizi x ise, (%100
faiz x = 1 demektir) bir yl sonra paranz Ax artar ve toplam
A + Ax = A(1 + x)
kadar paranz olmus olur. Paranz bankadan cekmez de, faiziyle birlikte bir yl
daha bekletirseniz, o zaman ikinci yln faizi bu A(1 + x) u
st
unden hesaplanr
ve ikinci yln sonunda
A(1 + x)(1 + x) = A(1 + x)2
kadar paranz olur. Faizine hic dokunmadan paray bankada n yl brakrsanz
ve faiz bu n yl icinde degismezse, n yl sonra bankada,
A(1 + x)n
200
liranz birikmis olur.

Simdi de bankann faizi m
usterilerine alt ayda bir odedigini varsayalm. O
zaman, alt ay sonra bankadaki paranz
(
x)
A 1+
2
lira olur, cu
nk
u yllk faiz x ise, alt aylk faiz bunun yars kadar, yani x/2dir.
Eger bu para bir sonraki alt ay boyunca da bankada isletilirse, o zaman bankadan xten daha fazla yllk faiz alrsnz, cu
nk
u banka, ikinci alt ayda ilk
alt ay sonunda verdigi faize de faiz isleyecektir. Boylece yl sonunda paranz
(
x )2
A 1+
2
lira olur ki bu da elbette yllk odenen x faizden daha fazla para getirir.
Ya faiz u
c ayda bir odenirse? O zaman bir yl sonra,
(
x )4
A 1+
4
liranz olur. Eger faiz her ay odenirse ve anaparaya ve faizine hic dokunmazsanz, yl sonunda,
(
x )12
A 1+
12
kadar paranz olur. Faiz g
unl
uk de odenebilir ve o zaman bankada yl sonunda
(
x )365
A 1+
365
kadar paranz birikir. Genel olarak, eger faizler ylda n kez odenirse, o zaman
yl sonunda
(
x )n
A 1+
n
kadar paranz birikir. Simdi, yl basnda 1 liranzn (A = 1) ve faizin %100
(x = 1) oldugunu varsayalm. O zaman yl sonunda bankada
)
(
1 n
1+
n
liranz olur. n ne kadar b
uy
ukse, yani banka faizi ne kadar sk oderse, yl
sonunda bankada biriken paranz o kadar artar. nyi sonsuza got
ur
ursek, e
buluruz. Yani banka paranz %100 faizle isletirse ve faizi her an oderse, o
zaman yl sonunda,
e = 2,71828 . . .
liranz olur. Faizin ne kadar sklkla odendigi pek b
uy
uk bir fark yaratmyor:
Yllk:
6 aylk:
3 aylk:
1 aylk :
2
10 g
unl
uk:
2,25
5 g
unl
uk:
2,44141 1 g
unl
uk:
2,61304
s
urekli:
2,68200
2,699894
2,71457
2,71828
ik Gosterimleri
10.7. Okuma Parcas 3: e Saysnn Degis
201
Okuma Par
cas 3 : e Saysnn De
gisik G
osterimleri
e saysnn cesitli gosterimlerini kantlamadan yazacagz. Okur kendi basna
kantlamaya calsabilir ve calsmaldr.
Asagda,
i=0 xi ifadesi,
n
lim
xi
n
i=0
anlamna kullanlacaktr. Once

bildiklerimizi yazalm.
(
)
(
)
1 n 1
1 n
e = lim 1 +
=
= lim 1
n
n
i! n
n
i=0
(
(
)1
)1/2
)
(
2i
(1)i
2 n/2
=
=
= lim 1 +
.
n
i!
n
i!
i=0
i=0
Benzer esitlikler:
(
)1
1i+1
i+1
e=
=
=2
(2i)!
2
i!
(2i + 1)!
i=0
i=0
i=0
(
)2
4i + 3
3 4i2
9i2 + 1
=
=
=
(2i + 1)!
(3i)!
22i+1 (2i + 1)!
1 2i
i=0
i=0
i=0
i3
i4
i2
=
=
.
=
2 i!
5 i!
15 i!
i=1
i=1
i=1
Bu t
ur esitlikler cogaltlabilir.
Bir baska t
urden belki ama gene de standart saylabilecek bir esitlik:
[
]
(n + 1)n+1
nn
e = lim
.
n
nn
(n 1)n1
n-inci Bell says, n elemanl bir k
umenin toplam parcalans saysdr, yani
c matek
ume u
zerindeki degisik denklik iliskisi saysdr. (Bu ad u
nl
u Isko
matikci yazar Eric Temple Bellin (1883-1960) onuruna verilmistir.) Orne

gin,
n = 3 ise, {1, 2, 3} k
umesinin parcalanslar,
{1, 2, 3};
{1}, {2, 3};
{2}, {1, 3};
{3}, {1, 2};
{1}, {2}, {3}
202
Bell saylar soyledir:

olmak u
zere 5 tanedir, yani p3 = 5. Ilk
1, 1, 2, 5, 15, 52, 203, 877, 4140, 21147, 115975.
Bell saylar arasnda kantlamas oldukca kolay olan su iliski vardr:
Bn+1
n ( )
n
Bi .
=
i
i=0
Biraz once verdigimiz esitlikler soyle genellestirilebilir:

e=
in
i=1
Bn1 i!
Peki ya su Dobinski form

ul
une ne demeli?
1 in
Bn =
.
e
n!
i=0
Simdi tuhaf bir esitlik verelim. pk , k-inci asal olsun. Orne

gin p1 = 2, p2 = 3,
p3 = 5 vs. Eger n 2 bir dogal sayysa, n, nden k
ucu
kesit asallarn carpm
olsun. Orne
gin,
p4 = 7 = 2 3 5 7 = 210.
Simdi carpc esitligi verebiliriz:
e = lim (pn )1/pn .
n
Bir sonraki okuma parcasndan, enin neden ilginc bir say oldugu bir kez daha
g
un y
uz
une ckacak. Buna baglantl olarak: 1/n kazanma olaslgyla kumar
oynayan bir kumarbazn n kez oynadgnda hic kazanmama olaslg, n b
uy
uk
oldugunda, yaklask 1/edir.
Ilk
G
or
un
use Aldanma! f (n) = [e(n1)/2 ] + 1 olsun. Buradaki [x], xin
tamksmn ifade etmektedir. f (1), f (2), . . . , f (9) degerleri soyledir:
1, 2, 3, 5, 8, 13, 21, 34, 55;
yani Fibonacci dizisinin ilk saylar. Ama bir sonraki deger f (10) = 144 olur!
gor
Demek ki neymis? Ilk
un
use aldanmamak lazmms!

10.7. Okuma Parcas 4: Yer Bulma Olaslg
203
Okuma Par
cas 4 : Yer Bulma Olasl
g
Kendi adlarn okuyacak kadar bile okuma yazmas olmayan n kisi bir ziyafete
davet edilmisler. Davet eden kisi, davet edilenlerin okuma yazma bilmedigini
tahmin edemediginden, ziyafet masasndaki yerleri belirlemek icin konuklarn
adlarn bir kartona yazp tabaklarnn u
st
une koymus. Hicbir seyin farknda
olmayan ve varmayan konuklar masaya rasgele yerlesmisler. En az bir kisinin
dogru yere oturma olaslg kactr?
Yant once k
ucu
k nler icin bulalm. Belki bir fikir verir. (Acemice bir
yaklasm!)
n = 1 ise, gelen tek davetlinin yanls yapma ihtimali yoktur, mecburen
kendisine ayrlan yere oturacaktr. Bu durumda en az bir kisinin dogru yere
oturma olaslg 1dir.
n = 2 ise, ya ikisi de dogru ya da ikisi de yanls oturacaklardr; olaslk
%50, yani 1/2dir.
n = 3 ise cesitli yerlesme bicimlerini cizelim. Sol tarafa kisileri 1, 2, 3 diye
yazalm, sag tarafa da kartonda yazan adlar. Ok da kisinin oturdugu yerin
ste 6 durum:
kartonunu gostersin. I
Sadece ilk 4 yerlesmede en az bir kisi dogru oturmus. Son iki yerlesmede
herkes yanls yere oturmus. Demek ki en az bir kisinin dogru yere oturma
olaslg 4/6, yani 2/3. Olaslk bu sefer artt.
Simdi n = 4 olsun. Yukardaki gibi sekil yaparsak, cok uzar, isin icinden
ckamayz. Yerlesimleri daha cebirsel bir bicimde simgeleme yontemi bulmalyz. Yukardaki 6 yerlesimi soyle gosterelim:
Orne
gin (123) yerlesimi, 1 numaral konuk 2 numaral iskemleye, 2 numaral
konuk 3 numaral iskemleye ve 3 numaral konuk 1 numaral iskemleye oturuyor demektir. (13)(2) ise 1 numara 3 numarann yerine, 3 numara 1 numarann
yerine oturmus ve 2 numara da kendi yerine oturmus demektir. Kendi numarasna oturanlar hic gostermesek de olur. O zaman (13)(2) yerine ksaca (13)
yazabiliriz. Herkesin kendi yerine oturdugu durumu da Id olarak gosterelim.
204
Bu anlasmayla n = 4 icin t
um durumlar teker teker yazabiliriz:
Id,
(12), (13), (14), (23), (24), (34),
(123), (124), (132), (134), (142), (143), (234), (243),
(12)(34), (13)(24), (14)(23),
(1234), (1243), (1324), (1342), (1423), (1432).
Sadece ilk u
c satrda en az bir kisi kendi yerine oturmus, yani toplam 24
durumun 15inde. Olaslk bu sefer 15/24 = 5/8 bulunur. Bir onceki olaslktan
daha d
usu
k.
Bir de n = 5 icin bulalm ama bu sefer daha cabuk olalm. (Bu, matematik
yapalm demektir!) En az 1 kisinin dogru yerlestigi yerlesimleri sayalm:
Id: 1 tane.
Tipi (12) olan yerlesimler, yani tam 3 kisinin dogru yere oturdugu yerlesimler, bunlardan toplam
( )
5
= 10
2
tane var.
Tipi (123) olan yerlesimler, yani tam 2 kisinin dogru yere oturdugu yerlesimler, toplam
( )
5
2 = 20
3
tane.
Tipi (12)(34) olan yerlesimler, toplam
(5) (3)
2 2
= 15
2
tane.
Tipi (1234) olan yerlesimler, toplam
( )
5
3! = 30
4
tane.
Demek ki
1 + 10 + 20 + 15 + 30 = 76
degisik yerlesimde en az 1 kisi kendine ayrlan yere oturuyor. Toplam yerlesme
says da 5! = 120 oldugundan, bu durumda olaslk 76/120 = 19/30dir. Bu
sefer olaslk artt, cu
nk
u
5
19
< .
8
30

205
Buldugumuz olaslklar teker teker yazalm:

n=1
n=2
n=3
n=4
n=5
icin
icin
icin
icin
icin
1,
1/2,
4/6,
15/24,
76/120.
Sanki hicbir kural ya da form

ul yok... Var ama. Bulacagz. En azndan paydaya n! koyabilecegimiz belli! Bunun nedeni cok bariz olmal: Toplam yerlesme
says n! cu
nk
u ne de olsa n kisi ve n yer var, dolaysyla n elemanl bir k
umenin eslemeleri soz konusu. Bu toplam n! tane eslemenin kacnn en az bir eleman sabitledigini bulmalyz. Bu sayy n! saysna bold
ugu
m
uzde istedigimiz
olaslg buluruz.
{1, 2, . . . , n} k
umesinin eslesmelerinden olusan k
umeye Sn diyelim. |Sn | =
n! oldugunu biliyoruz.
Ti , Sn nin, i saysn sabitleyen eslemelerinden olusan k

ume olsun. Orne
gin
eger n = 4 ve i = 2 ise,
T2 = {Id, (13), (14), (34), (134), (143)}
olur. |Ti | = (n 1)! cu
nk
u Ti k
umesi, n 1 tane eleman olan {1, 2, . . . , n} \ {i}
k
umesinin eslemelerinden olusur.
Hesaplamak istedigimizin,
n
Ti
i=1
k
umesinin eleman says olduguna dikkatinizi cekerim. Ti lerin bir resmi asagda.
Eger degisik iler icin Ti k

umeleri kesismeseydi, bu birlesimin eleman says
tam tamna Ti k
umelerinin eleman saysnn toplam, yani
n
i=1
|Ti |
206
olurdu. (|Ti | = (n 1)! oldugundan, bu toplam tam n! olur.) Ama maalesef

Ti ler kesisiyorlar.
Ti,j , hem iyi hem de jyi sabitleyen eslemelerin k
umesi olsun, yani,
Ti,j = Ti Ti ,
olsun. Eger i = j ise,
|Ti,j | = (n 2)!
olur.
Bu tanm genellestirelim. i1 , . . . , ik {1, . . . , n} gostergecleri icin, Ti1 ,...,ik

k
umesi Sn nin i1 , . . . , ik saylarn sabitleyen eslemelerinden olusan k
ume olsun.
Yani
Ti1 ,...,ik = Ti1 Ti2 . . . Tik
olsun. Eger i1 , . . . , ik saylar birbirinden degisikse,
|Ti1 ,...,ik | = |Snk | = (n k)!
olur.
Elbette, ornegin, T1,4,2 = T4,1,2 = T2,4,1 = T1,2,4 . Bundan boyle Ti1 ,...,ik yazlmn sadece
1 i 1 < i 2 < . . . < ik n

207
esitsizligini saglayan i1 , i2 , . . . , ik gostergecleri icin kullanacagz.

Ti lerin birlesiminin eleman saysn bulmak icin [N1]de kantladgmz
Icindelik-Dsndalk Teoremini kullanacagz:

|Ti |
|Ti1 ,i2 | +
|Ti1 ,i2 ,i3 |
Ti =

i
yani
i1 <i2
i1 <i2 <i3

n

(1)k
Ti =

i
|Ti1 ,...,ik | .
1i1 ...ik n
k=1
Bu teoremi durumumuza uygulayalm. Eger

1 i1 < i 2 < . . . < i k n
ise, gostergecler birbirinden degisik olacagndan,
|Ti1 ,...,ik | = |Snk | = (n k)!
esitligini biliyoruz. Ayrca her k = 1, . . . , n icin, tam
( )
n
k
tane 1 i1 < i2 < . . . < ik n esitsizligini saglayan
{i1 , i2 , . . . , ik }
k
umesi oldugunu biliyoruz. demek ki,
n
( )
n

k n
(1)
(n k)!
Ti =

k
i=1
k=1
olur. Bu sayy daha tkz bir bicimde hesaplayalm:

n
( )
n

k n
T
(1)
(n k)!
=

i

k
i=1
k=1
(1)k
k=1
k=1
n!
(n k)!
k!(n k)!
k n!
(1)
k!
= n!
(1)k
k=1
k!
208
buluruz. Demek ki, hesaplamak istedigimiz olaslk,
n
| ni=1 Ti | (1)k
=
n!
k!
k=1
olur. Istedi
gimizi bulduk.
Ancak, n cok b
uy
ukken, ornegin n = 1000 iken ya da n = 1.000.000 iken bu
sayy hesaplamak cok zordur. Matematikciler bu gibi durumlarda nyi sonsuza
got
ur
urler ki n cok b
uy
ukken yaklask bir deger bulunabilsin. Ayn seyi faiz
hesaplarnda da yapmstk. Yukarda nyi sonsuza got
ur
ursek e1 buluruz (bkz.
Sonuc 10.9).
Teorem 10.17. Rastgele eslenen n ciftten en az birinin kendi esiyle eslenme
olaslg, n sonsuza giderken 1/eye yaknsar, yani n cok b
uy
ukken bu olaslk
yaklask 1/edir.

II
Yaknsaklk konusunu birkac ornekle percinleyelim. Orneklerden

bazlarn gecmiste gorm
ust
uk ama burada degisik yontemler deneyecegiz.
Ornekler
11.1. Eger a > 0 ise limn a1/n = 1.
Kant: E
ger a = 1 ise kantlayacak bir sey yok. Bundan b
oyle a = 1 olsun.
a > 1 durumunda esitli
gi kantlamamz yeterli, nitekim bu durumda kantlad
gmz
varsayarsak, 0 < a < 1 ise, b = 1/a olsun; o zaman b > 1 olur ve
lim a1/n = lim
1
1
1
=
= =1
1
b1/n
lim b1/n
elde ederiz.
Bundan b
oyle a > 1 esitsizli
gini varsayalm.
(a1/n )n dizisi azalan bir dizidir, cu
nk
u
1
a n+1 < a n
esitsizli
ginin taraflarnn n(n + 1)inci kuvvetini alrsak, bu esitsizlikle,
an < an+1
esitsizli
ginin birbirine denk olduklarn g
or
ur
uz; ama a 1 oldu
gundan bu son esitsizlik
do
grudur. (a1/n )n dizisi ayn zamanda pozitif bir dizi oldu
gundan, dizi yaknsaktr.
S
imdi de dizinin limitini bulalm. Dizinin limitine x diyelim. a1/n > 1 oldu
gundan,
x 1dir. (a1/2n )n dizisi (a1/n )n dizisinin altdizisi oldu
gundan, (a1/2n )n dizisi de xe
yaknsar. Bu zekice g
ozlemden xi bulaca
gz.
x2 = (lim a1/2n )2 = lim a2/2n = lim a1/n = x
esitli
ginden dolay, x2 = x buluruz. Ama x 1 oldu
gundan, buradan x = 1 ckar.
11.2. limn n1/n = 1.
Kant: Dizinin bir zaman sonra azalan oldu
gunu kantlarsak o zaman dizinin yaknsak
oldu
gunu da kantlams oluruz. Kantlayalm.
1
(n + 1) n+1 < n n
esitsizli
ginin her iki tarafnn da n(n + 1)inci g
uc
un
u alacak olursak, bu esitsizlikle,
(n + 1)n nn+1

II
210
esitsizli
ginin denk olduklarn g
or
ur
uz. S
imdi bu son esitsizli
gi nn ye b
olecek olursak,
bu son esitsizlikle,
(
)n
1
1+
<n
n
esitsizli
ginin denk olduklarn g
or
ur
uz. Ama sol taraftaki
(
)n
1
1+
n
terim n sonsuza gitti
ginde (e saysna) yaknsar, bunu gecen saymzda g
orm
ust
uk, dolaysyla bir zaman sonra
)n
(
1
<n
1+
n
esitsizli
gi do
gru olur.
Dizinin yaknsak oldu
gunu artk biliyoruz. Limite x diyelim. Dizinin terimleri de xn
olsun:
xn = n1/n ve lim n1/n = x 1.
n
Ama (x2n )n , (xn )n dizisinin bir altdizisi, dolaysyla bu altdizinin limiti de x olmal. Bu
zekice g
ozlemi ve Ornek
11.1i de kullanarak xi bulaca
gz:
1/2n
1/2n 1/2n
x = lim x2n = lim(2n)
= lim(2
n
) = lim(( 2)1/n (n1/n )1/2 )
= lim( 2)1/n lim(n1/n )1/2 = lim(n1/n )1/2 = (lim n1/n )1/2 = x1/2 .
Dolaysyla x2 = x ve x 1 oldu
gundan, x = 1 bulunur.
)n
(
= 1.
11.3. limn 1 + n12
Kant: > 0 olsun.
(
)n2
1
lim 1 + 2
= e.
n
n
oldu
gundan, yeterince b
uy
uk n icin,
(
)n ((
)n2 )1/n
1
1
1 1+ 2
=
1+ 2
(e + )1/n
n
n
olur. Ornek
11.1e g
ore en sa
gdaki dizi 1e yaknsad
gndan, istedi
gimiz sonuc Sandvic
Teoreminden ckar (Teorem 5.1).
(
)n2
11.4. limn 1 + n1
= .
Kant: e 1 > > 0 olsun.
(
)n
1
lim 1 +
= e.
n
n
oldu
gundan, yeterince b
uy
uk n icin,
(
)n2
1
(e )n 1 +
n
olur. e > 1 oldu
gundan, en soldaki terim sonsuza gider.
(
)n
n1
= e12 .
11.5. limn 1+n
Kant: Asa
gda. (Okun, yani iminin anlam belli: n sonsuza giderken dizinin limiti
anlamna geliyor.)
)n (
)n (
)n
(
n+12
2
n1
=
= 1
1+n
n+1
n+1
(
)n+1 (
)1
2
2
= 1
1
e2 1 = e2 .
n+1
n+1

II
(
11.6. limn
3n5
7+4n
211
)n
= 0.
Kant: Parantezin icindeki ifade 1den k

ucu
k olan 3/4e yaknsar. E
ger 3/4 < a < 1
ise, belli bir asamadan sonra,
)n
(
3n 5
< an
0
7 + 4n
olur ve sa
g taraf 0a yaknsad
gndan sonuc bulunur.
)n
(
4
3n5
=e .
11.7. limn 7+3n
Kant: n de
giskenini de
gistirerek (
once m = 7 + 3n, sonra p = m/3) limiti alnmas
gereken ifadeyi daha asina oldu
gumuz bir sekle getirelim:
(
3n 5
7 + 3n
)n
(
=
(
m 12
m
m 12
m
) m7
3
) 7 (
)m
m 12 3
m 12 3
m
m
(
)p (
)p
3p 12
4
=
= 1
e4 .
3p
p
=
)m
3
(Bkz. Teorem 10.5.) Buradaki isareti ayn limiti var anlamna gelmektedir.
Alstrmalar
11.8. Asa
gdaki limitleri hesaplayn:
( )1/n
(
)n
(
)n
(
)2n
1
1
1
3
lim
, lim 1 +
, lim 1
, lim 1 +
.
n
n
n
n
n
2n
n
5n
)n
(
)n
(
2n
n
ve limn 5n+3
limitlerini hesaplayn.
11.9. limn n+1
gn ve 1den k
ucu
k oldu
gunu kantlayn.
limn n!/nn = 0 esitli
gini kantlayn.
11.11. a1 = 6 ve k 1 icin,
ak+1 = 6 + ak
olsun. a2 , a3 ve a4
u yazn. limn an = 3 esitli
Dizi artar ve
6dan k
ucu
kt
ur.
11.12. a 0, a1 = a ve k 1 icin,
ak+1 = 6 + ak
olsun. (an )n dizisinin yaknsak olmas icin ann alabilece
gi de
gerleri bulun.
12. Sonsuza Iraksayan Diziler

ve Sonsuzlar
12.1
Sonsuza Iraksayan Diziler II
Her terimi
1 1
1
+ + +
1 2
n
olan dizinin s
urekli artan bir dizi oldugu belli, cu
nk
u ne de olsa bir sonraki
terim bir onceki terime pozitif bir say eklenerek elde ediliyor. Benzer sekilde,
her terimi
1
1
1
yn = 2 + 2 + + 2
1
2
n
olan dizi de s
urekli artar. Ancak bu iki dizi arasnda onemli bir fark vardr,
ikinci dizi u
stten snrldr, cu
nk
u her n icin, yn 2 esitsizligi saglanr (Bkz.
Bol
um 7), oysa birinci dizi u
stten snrl degildir, yani her sayy bir zaman
sonra asar; nitekim, Altbol
um 7.2de, her n dogal says icin, x2n 1 + n/2
esitsizligini kantladk; dolaysyla dizinin bir limiti olamaz. Bu t
ur dizilerin
sonsuza raksad
g soylenir. Matematiksel tanm soyle:
xn =
icin,
xn > A
esitsizligini saglayan bir N gostergeci varsa, o zaman (xn )n dizisinin sonsuza
(a) raksadg ya da sadece raksadg soylenir ve bu,
lim xn =
olarak yazlr.
214
12. Sonsuza Iraksayan Diziler ve Sonsuzlar
Demek ki bol
um
un basnda verdigimiz ornekte,
(
)
1 1
1
lim
+ + +
=
n 1
2
n
esitligi sozkonusu. Benzer bicimde,
0, 1, 2, 3, 4, 5, 6, . . .
dizisi de sonsuza raksar elbet. Ancak,
0, 1, 1, 1, 2, 1, 3, 1, 4, 1, 5, 1, 6, 1, . . .
dizisi sonsuza raksamaz, cu
nk
u her iki terimin arasna konmus olan koyu
puntolu 1ler dizinin sonsuza gitmesini engeller; dizi hicbir zaman, ornegin
2yi hep asmaz.
Dikkat: Burada sonsuz diye bir kavram tanmlamadk, sadece bir dizinin
sonsuza gitmesinin ne demek oldugunu soyledik, yani dizi-sonsuza-gidiyor
kavramn tanmladk. Tanmmza gore, sonsuza gitmek demek, dizinin her
A saysn belli bir N gostergecinden sonra hep (yani her n > N icin; sadece
baz nler icin degil) asmas demektir.
limn xn = ifadesinde aslnda bir esitlikten sozedilmemektedir, cu
nk
u diye ozel bir matematiksel nesne tanmlanmamstr. Ama lafn gelisi ve
alskanlklardan dolay
lim xn =
n
esitliginden bahsedecegiz. Bir sonraki bol

umde diye bir nesneyi yapay (hem
de cok yapay, alabildigine yapay, daha yapay olamaz) bir bicimde var ettigimizde, o zaman
lim xn =
n
ifadesinden bir esitlikmis gibi sozetmeye biraz daha fazla hak kazanacagz.
Bu simgesi bir say olmamasna karsn o kadar bir sayyms gibi alglanr ki, bazen sonsuza raksar yerine sonsuza yaknsar dendigi bile olur;
gor
urseniz sasrmayn.
Tanmn Tartsmas. Bir (xn )n dizisinin sonsuza raksadgn kantlamak
icin, once herhangi bir A says secilir ve ardndan,
xn > A
esitsizliginin saglanmas icin n gostergecinin ne kadar b
uy
uk, yani esitsizligin
saglanmas icin nnin hangi N saysndan daha b
uy
uk olmas gerektigi arastrlr. Bulunan N says (aslnda gostergeci) elbette Aya gore degisir; A ne kadar
b
uy
ukse, N gostergeci de o kadar b
uy
uk olmaldr. Bu y
uzden N yerine, N nin
12.1. Sonsuza Iraksayan Diziler II
215
Aya gore degistigini gostermek amacyla NA yazlabilir. Ama dikkat, bu yazlm, A verildiginde isimizi goren tek bir N vardr anlamna gelmez. Nitekim,
eger A says N gostergecinden sonra aslyorsa, ayn say elbette N den b
uy
uk
herhangi bir N gostergecinden sonra da aslr. Yani verilmis bir A icin isimizi
goren sonsuz sayda N gostergeci vardr. Amac, isimizi goren bu N lerin en
k
ucu
gu
n
u bulmak degildir, kesinlikle degildir. (Bu en k
ucu
k N gostergecinden
sadece bir tane vardr ama kimsenin umurunda degildir kendileri ve boyle bir
ugrasa girmek genellikle cok zahmetli ve zahmetli oldugu kadar da gereksiz
bir istir.)
Eger bir A icin, istedigimiz esitsizlikleri gerceklestiren bir N gostergeci
bulmussak, ayn gostergeci elbette Adan k
ucu
k saylar icin de kullanabiliriz;
dolaysyla marifet k
ucu
k bir A says icin ilgili N yi bulmak degil, b
uy
uk Alar
icin ilgili N yi bulmaktr. Ornegin eger 8000den b

uy
uk her A icin istedigimizi
saglayan bir N bulabilirsek, bu, her A icin bir N bulabiliriz demektir.
Sonsuza raksamann dizinin kendisiyle degil, kuyruguyla ilgili bir ozellik oldugunu anlamssnzdr, yani sonsuza raksayan bir dizinin terimlerinin
arasna sonlu sayda terim skstrrsanz ya da diziden sonlu sayda terim silseniz, elde ettiginiz dizi gene sonsuza raksar. Geriye sonsuz sayda terim kalacak
sekilde terim silsek de sonsuza raksaklk degismez.
Artan bir dizinin sonsuza raksadgn gostermek icin, her A says icin
xN > A esitsizligini saglayan tek bir N gostergeci bulmak yeterlidir, cu
nk
uo
zaman, eger n > N ise, xn xN > A esitsizlikleri de saglanr.
Azalan diziler sonsuza gidemezler, ama arada bir azalan diziler sonsuza
gidebilirler; ornegin.
1, 0, 2, 1, 3, 2, 4, 3, 5, 4, 6, 5, . . . , n, n 1, . . .
dizisi azalan bir dizidir ama sonsuza raksar.
Teorem 12.1. Artan bir dizi ya yaknsaktr ya da sonsuza raksar.
Kant: Dizi snrlysa, o zaman limitinin oldugunu biliyoruz (Teorem 7.1).
Eger dizi snrszsa, o zaman verilmis herhangi bir A saysn belli bir N gostergecinden sonra asar. Ama dizi artan oldugundan, o gostergecten sonra dizi A
saysn s
urekli asar.

Alstrmalar
12.1.
12.2.
12.3.
12.4.
12.5.
12.6.
Sonsuza raksayan bir dizinin bir zaman sonra pozitif olmas gerekti
gini kantlayn.
Sonsuza raksayan bir dizinin alttan snrl oldu
gunu kantlayn.
limn xn = ise limn |xn | = oldu
gunu kantlayn. Tersi do
gru mudur?
Sonsuza raksayan bir dizinin artan bir altdizisi oldu
gunu kantlayn.
Sonsuza raksayan bir dizinin her altdizisinin de sonsuza raksad
gn kantlayn.
limn (n2 n) = esitli
gini kantlayn.
216

n2 4
= esitli
gini kantlayn.
3n
12n2
limn 34n = esitli
gini kantlayn.
12.7. limn
12.8.
12.9.
12.10.
12.11.
12.12.
Sonsuza raksayan iki dizinin toplamnn da sonsuza raksad

gn kantlayn.
Sonsuza raksayan iki dizinin carpmnn da sonsuza raksad
gn kantlayn.
limn xn = ise ve r > 0 ise, limn rxn = esitli
gini kantlayn.
p(X) = ak X k + + a1 X + a0 bir polinom ve k > 0 olsun. ak > 0 olsun. limn p(n) =
esitli
gini kantlayn.
Bir onceki sayfada, Bir (xn )n dizisinin sonsuza raksadgn kantlamak

icin, once herhangi bir A says secilir ve ardndan,
xn > A
esitsizliginin saglanmas icin nnin ne kadar b
uy
uk, yani hangi N saysndan
daha b
uy
uk olmas gerektigi arastrlr demistik. Bu arastrma su isten ibarettir: Yeterince b
uy
uk n gostergecleri icin, xn teriminden daha k
ucu
k, ama gene
de nyi b
uy
uterek istedigimiz kadar b
uy
utebilecegimiz ve gor
un
um
u xn den
daha sade bir yn terimi bulmak. Boylece, yeterince b
uy
uk nler icin,
xn yn
olur. Simdi xn > A esitsizligi yerine yn > A esitsizligini elde etmeye calsmalyz. yn nin gor
un
um
u xn den daha sade oldugundan, problemi daha basite
indirgemis oluruz. Eger bu indirgeme sonuca ulasmak icin yeterli degilse, yeterince b
uy
uk nler icin,
yn zn
esitsizliginin saglandg daha basit gor
un
uml
u bir zn ifadesi aranr. Ama dikkat, zn yi ornegin hep 5000den k
ucu
k bir sey secerseniz, bu, hap yuttugunuzun resmidir, o zaman bu secimle xn nin 5001den b
uy
uk oldugunu goste
remezsiniz! Ornegin zn yi n ya da n gibi bir sey secebilirseniz, o zaman

sorun coz
uld
u demektir, ne de olsa bunlar bir zaman sonra her A saysn
gececeklerdir.
Dikkat ettiyseniz yukarda onerdigimiz yontem sunu soyl
uyor:
lim xn =
esitligini kantlamak icin, bir zaman sonra

xn yn
esitsizliginin saglandg ve
lim yn =
esitliginin saglandg bir (yn )n dizisi bulmak gerekir. Eger

lim yn =
esitligini kantlayamyorsanz, ayn yontem (xn )n yerine (yn )n dizisiyle denenir.
Onerdi
gimiz bu yontemin dogrulugu bir teoremle saptanabilir.
217
Teorem 12.2. Eger limn yn = ise ve bir zaman sonra (yani yeterince
b
uy
uk nler icin) xn yn esitsizligi saglanyorsa, o zaman limn xn =
olur.
Kant: Rastgele bir A says alalm. N1 says, her n > N1 icin yn > A
olacak bicimde secilsin. (yn )n dizisi sonsuza gittiginden boyle bir N1 vardr.
Ayrca N2 , her n > N2 icin, xn yn esitsizligi saglayacak bicimde secilsin.
Varsaymdan dolay boyle bir N2 vardr. Nihayet N = max{N1 , N2 } olsun.
Simdi her n > N icin, xn yn > A olur ve kant tamamlanr.

Benzer sonuclar cogaltabiliriz ve cogaltacagz. Ancak once sonsuza raksadg yukarda sundugumuz orneklerdeki kadar bariz olmayan bir ornek sunalm.
Ornekler
3
2n+7
12.13. limn n
= .
3n2 +n+4
Kant: A verilmis herhangi bir say olsun.
n3 2n + 7
>A
3n2 + n + 4
esitsizli
ginin sa
glanmas icin N nin ne kadar b
uy
uk olmas gerekti
gini bulaca
gz. Soldaki
terimle oynayalm:
n3 2n + 7
n3 2n
>
2
3n + n + 4
3n2 + n + 4
Sa
gdaki terim, soldakinden daha sade ama sadece biraz daha sade, yeterince sade de
gil,
devam edelim. E
ger nyi yeterince b
uy
uk almay g
oze alrsak, ki g
oze almalyz, payday
4n2 ye ckarabiliriz ve o zaman sa
gdaki terim hem k
ucu
l
ur hem de sadelesir.
3n2 + n + 4 < 4n2
olmas icin, n2 > n + 4 olmal ve bunun icin de n 3 yeterli. Demek ki nyi 3ten b
uy
uk
almay kabullenirsek,
n3 2n + 7
n3 2n
n3 2n
n2 2
>
>
=
2
2
2
3n + n + 4
3n + n + 4
4n
4n
elde ederiz. Paydadaki nyi sadelestirmek icin paydaki 2 yerine n koyabiliriz, cu
nk
un
3 > 2:
n3 2n + 7
n3 2n
n3 2n
n2 2
n2 n
n1
>
>
=
>
=
.
2
2
2
3n + n + 4
3n + n + 4
4n
4n
4n
4
Y
uzd
uk y
uzd
uk kuyru
guna geldik. En sa
gdaki ifadeyi Adan b
uy
uk yapmalyz, bu cok
kolay, nyi 4A + 1den b
uy
uk secelim. Artk N nin ne olmas gerekti
gi belli,
N = max{[4A + 1] + 1, 3}
olsun. O zaman, her n > N icin,
n3 2n + 7
n3 2n
n3 2n
n2 2
> 2
>
=
2
2
3n + n + 4 3n + n + 4
4n
4n
n1
N 1
n2 n
=
>
A
>
4n
4
4
olur ve kant tamamlanr.
218
Yukarda verdi
gimiz kanttan cok daha baskalar ve muhtemelen daha ksalar vardr.
Amacmz sadece y
ontemi
orneklendirmekti.
Ayn
orne
gi bir baska y
ontemle kantlamaya calsalm.
12.14. limn
n3 2n+7
3n2 +n+4
= .
Kant: Limiti alnacak ifadenin payn ve paydasn n2 ye b

olelim:
n
n3 2n + 7
=
3n2 + n + 4
3+
2
n
1
n
+
+
7
n2
4
n2
n sonsuza giderken, sa
gdaki ifadenin paydas 3e yaknsyor. Payn n sonsuza giderken
tam ne yapt
g belli de
gil, ama cok da belirsiz de
gil. Paydaki
n
2
7
+ 2
n
n
ifadesi, sonsuza raksayan n terimiyle, limiti 0 olan 2/n+7/n2 teriminin toplam. B

oyle
bir toplamn da sonsuza gitmesini beklemek, imk
ansz istemek olmasa gerek! Nitekim
birazdan kantlayaca
gmz u
zere bu b
oyledir. Demek ki pay sonsuza raksar. Payda da
3e yaknsyordu. Bu iki bilgiden baslangctaki ifadenin sonsuza raksad
g ckar. B
ut
un
bunlar birazdan asa
gda g
orece
giz.
Bu
ornek, tahmin edilece
gi u
zere polinomlarla ilgili genel bir teoremin
ozel bir halidir
(bkz. Teorem 12.10 ve Teorem 12.11).
12.15. limn (n!)1/n = .
Kant: Once
dizinin artan oldu
gunu, yani
(n!)1/n < (n + 1)!1/(n+1)
esitsizli
gini kantlayalm. Her iki tarafn da n(n + 1)inci g
uc
un
u alacak olursak, kantlamak istedi
gimizin,
(n!)n+1 < (n + 1)!n
esitsizli
gine d
on
ust
ug
u
n
u g
or
ur
uz. Bu esitsizli
gi,
n!n n! < n!n (n + 1)n
olarak yazp gereken sadelestirmeyi yaparsak, bu sefer,
n! < (n + 1)n
esitsizli
gini kantlamamz gerekti
gini g
or
ur
uz. Ama her 1 i n do
gal says icin,
i < 1 + n oldu
gundan, bu son esitsizlik elbette do
grudur. Demek ki artan bir dizi
s
ozkonusu. Dolaysyla e
ger dizinin limiti yoksa, dizi sonsuza gider.
Bir an icin dizinin limitinin oldu
gunu varsayalm ve limite x diyelim ve xn = n!1/n olsun.
Elbette x > 0 olmak zorunda.
lim xn = x
n
oldu
gundan,
lim x2n = x
olur. S
imdi x2n terimini acalm:
x2n = (2n)!1/2n = (n!(n + 1)(n + 2) (n + n))1/2n
= n!1/2n ((n + 1)(n + 2) (n + n))1/2n
1/2
> n!1/2n (nn )1/2n = x1/2
n n
1/2
elde ederiz. Sa
g taraftaki xn n1/2 teriminin limiti elbette dur (cu
nk
u x > 0). Demek
ki sol taraftaki x2n terimi de a gider. Bu da istedi
gimizi kantlar.
219
Simdi sonsuza raksamayla toplama ve carpma gibi islemler arasndaki

iliskileri irdeleyelim.
olarak sonsuza raksamakla dizilerin toplanmas
skiler. Ilk
Toplamayla Ili
konusuna egilelim.
Onsav
12.3. Sonsuza raksayan bir diziyle alttan snrl bir dizinin toplam
sonsuza raksar.
Kant: (xn )n sonsuza raksayan, (yn )n de B tarafndan alttan snrl bir dizi
olsun. A herhangi bir say olsun. Belli bir zaman sonra,
xn + yn > A
esitsizliginin gecerli oldugunu kantlamak istiyoruz. yn B oldugundan,
xn + yn xn + B
dogrudur. Demek ki,
xn + B > A
yani,
xn > A B
esitsizliginin belli bir zaman sonra gecerli oldugunu kantlamak yeterli. Ama
(xn )n sonsuza raksadgndan bu dogru: Oyle

bir N vardr ki, her n > N icin,
xn > A B esitsizligi gecerlidir.

Sonu
c 12.4. Sonsuza raksayan bir diziyle yaknsak bir dizinin toplam sonsuza raksar.
Kant: Yaknsak bir dizi snrl oldugundan istedigimiz sonuc Onsav

12.3ten
ckar.

Sonu
c 12.5. Sonsuza raksayan iki dizinin toplam sonsuza raksar.
Kant: Sonsuza raksayan bir dizi alttan snrl oldugundan istedigimiz sonuc
Onsav
12.3ten ckar.

skiler. Sonsuza raksayan bir diziyle terimleri negatif olan
C
arpmayla Ili
bir diziyi carparsak, sonsuza raksayan bir dizi elde etmeyiz elbette. Sonsuza
raksayan bir diziyle terimleri pozitif olan bir diziyi carparsak da her zaman
sonsuza raksayan bir dizi elde etmeyiz. Orne

gin, sonsuza raksayan (n)n>0
dizisiyle terimleri pozitif olan (1/n)n>0 dizisini carparsak, sonsuza raksayan
bir dizi degil, sabit 1 dizisini buluruz. Demek ki carpmada toplamadan biraz
daha dikkatli davranmalyz.
Bir sonraki onsav ifade etmek icin bir tanma ihtiyacmz var. (xn )n bir
dizi olsun. Eger bir > 0 icin, |xn| > oluyorsa, o zaman (xn )n dizisi icin
220
0dan uzak duruyor denir. Limiti 0 olan diziler 0dan uzak duramazlar.
yandan limiti 0dan degisik olan ve hicbir zaman 0 olmayan diziler 0dan
Ote
uzak dururlar.
Eger |xn | > esitsizligi belli bir gostergecten sonra saglanyorsa, dizinin
zamanla 0dan uzak durdu
gu soylenir. Limiti 0 olan diziler zamanla da
0dan uzak durmazlar ama limiti olan ve limitin 0dan degisik oldugu diziler
0dan uzak dururlar.
Dizinin zamanla 0dan uzak durmasyla, dizinin 0a yaknsayan bir altdizisinin olmamas ayn seydir.
B
ut
un bunlar okura alstrma olarak brakyoruz.
Onsav
12.6. Sonsuza yaknsayan bir diziyle, zamanla hem pozitif olan ve hem
de 0dan uzak duran bir dizinin carpm sonsuza raksar.
Kant: (yn )n zamanla pozitif olan ve 0dan uzak duran bir dizi olsun; diyelim
bu dediklerimiz N gostergecinden sonra gerceklessin, yani bir > 0 ve her
n > N icin,
hem yn > 0 hem de |yn | >
olsun. Demek ki her n > N icin,
yn > > 0
olur.
Bir de sonsuza raksayan bir (xn )n dizisi alalm. (xn )n dizisinin terimleri
her sayy bir zaman sonra astgndan, 0 da bir zaman sonra asarlar, yani
pozitif olurlar. Yukardaki N yi gerekirse daha da b
uy
uk secerek, her n > N
icin,
xn > 0
varsaymn yapabiliriz. Bu hazrlklardan sonra simdi artk isin oz
une inebiliriz. A, herhangi bir say olsun. Belli bir gostergecten sonra
xn yn > A
esitsizliginin gecerli oldugunu kantlamak istiyoruz. Bu gostergeci N den b
uy
ukesit alacagmza soz verirsek,
xn yn > xn
olur. Simdi sagdaki xn terimini Adan b
uy
uk yapmalyz, yani xn yi A/dan
b
uy
uk yapmalyz. Ama (xn )n dizisi sonsuza raksadgndan, bu m
umk
und
ur.
Yukardaki N yi bir de ayrca, her n > N icin,
xn > A/
esitsizligi gerceklesecek kadar b
uy
uk secelim.
221
Sonu
c 12.7. Sonsuza raksayan bir diziyle pozitif bir sayya yaknsayan bir
dizinin carpm sonsuza raksar.
Kant: Pozitif bir sayya yaknsayan bir dizi zamanla hem pozitiftir hem de
0dan uzak durur.

Sonu
c 12.8. Sonsuza raksayan iki dizinin carpm sonsuza raksar.
Kant: Sonsuza raksayan bir dizi zamanla 1i (ornegin) asar, dolaysyla zamanla pozitiftir ve 0dan uzaktr. Yukardaki onsav uygulayalm.

Sonu
c 12.9. Eger (xn )n sonsuza raksayan bir diziyse ve r > 0 ise, (rxn )n
dizisi de sonsuza raksar.
Kant: Sabit r dizisi, r > 0 oldugundan pozitif ve 0dan uzaktr.
Teorem 12.10. k > ve pk q > 0 olmak u

zere,
p(X) = pk X k + + p1 X + p0
ve
q(X) = q X + + q1 X + q0
iki polinom olsun. O zaman
p(n)
=
n q(n)
lim
olur.
Kanta girismeden once biraz d
usu
nelim. Teoremin dogru olmasnn nedeni,
n cok b
uy
uk oldugunda,
p(n) = pk nk + + p1 n + p0
saysnn pk nk olceginde bir sey olmasdr. Ayn sey q(n) icin de gecerli oldugundan, n cok b
uy
ukken,
p(n)
pk nk
pk
= nk
q(n)
p n
p
asag yukarlg gecerlidir. En sagdaki terim de elbette her A saysn gectiginden teorem dogrudur.
Teorem 12.10un Kant: Gerekirse p ve q polinomlarnn her ikisini de 1le
carparak pk ve q katsaylarnn pozitif olduklarn varsayabiliriz. p(n)/q(n)
ifadesinin payn ve paydasn n ye bolelim:
p(n) pk nk + + p n + p1 n1 + + p0
=
q(n)
q n + q1 n1 + + q0
pk nk + + p + p1 n1 + + p0 n
=
.
q + q1 n1 + + q0 n
222
Demek ki (p(n)/q(n))n dizisini terimleri

(pk nk + + p ) + (p1 n1 + + p0 n )
ve
1
q + q1
+ + q0 n
olan dizilerin carpm olarak gorebiliriz. Ikinci

dizinin pozitif bir say olan
1/q ye yaknsadgn biliyoruz. Birinci dizinin sonsuza raksadgn kantlarsak,
sonucumuz Sonuc 12.7den ckacak. Birinci dizi, terimleri
n1
pk nk + + p ve p1 n1 + + p0 n
olan iki baska dizinin toplam. Terimleri
p1 n1 + + p0 n
olan dizinin 0a gittigini biliyoruz. Terimleri
pk nk + + p
olan dizinin sonsuza raksadgn kantlarsak, Sonuc 12.4ten istedigimize ulasrz.
pk nk + + p = nk (pk + pk n1 + + p nk )
esitliginden ve Sonuc 12.7den dolay, limn nk = ve
lim (pk + pk n1 + + p nk ) = pk
esitliklerini kantlamak yeterli. Ikinci

limitin dogru oldugunu biliyoruz. Birinciyi kantlamal. k > oldugundan,
nk n
olur ve Teorem 12.2den dolay birinci limit de dogru.
Kantn okurlara brakacagmz ve kant yukardaki kanttan pek degisik

olmayan bundan daha genel bir teorem gecerlidir aslnda.
Teorem 12.11. k > ve pk q > 0 olmak u
zere,
p(X) = pk X k + + p1 X + p0
ve
q(X) = q X + + q1 X + q0
iki polinom ve limn xn = olsun. O zaman
lim
p(xn )
=
q(xn )
olur. Dolaysyla eger pk q < 0 ise, limit olur.
223
Sonu
c 12.12. p, derecesi en az 1 olan ve baskatsays pozitif olan bir polinomsa
ve limn xn = ise limn p(xn ) = olur. Baskatsay negatifse limit
olur.
Okur herhalde 0a yaknsamakla sonsuza raksamak arasnda yakn bir iliskinin oldugunu d
usu
n
uyordur. Biraz dikkat etmek kosuluyla bu dogrudur.
Teorem 12.13. Eger limn xn = ise, limn 1/xn = 0 olur. Eger
limn xn = 0 ise ve (xn )n dizisi zamanla pozitif oluyorsa, limn 1/xn =
olur.
Kant: Okura braklmstr.

Sonu
c 12.14. > k ve pk q > 0 olmak u
zere,
p(X) = pk X k + + p1 X + p0
ve
q(X) = q X + + q1 X + q0
iki polinom ve limn xn = olsun. O zaman
lim
p(xn )
=0
q(xn )
olur.
Kant: Teorem 12.11 ve 12.13ten ckar.
Benzer bicimde eksi sonsuza raksamay da tanmlayabiliriz:

icin,
xn < A
esitsizligini saglayan bir N gostergeci varsa, o zaman (xn )n dizisinin eksi sonsuza (ya da a) raksadg soylenir ve bu,
lim xn =
olarak yazlr.
Eksi ve art sonsuza raksamak elbette birbirine cok yakn iki kavramdr:
Teorem 12.15. (xn )n bir dizi olsun. O zaman,
lim xn = lim xn = .
olur.
224
Kant: Soldan saga kantlayalm. A herhangi bir say olsun. limn xn =

oldugundan, oyle bir N vardr ki, n > N ise, xn > A olur. (Sonsuza
gitmenin tanmnda, yani (*) kosulunda A yerine A aln.) Demek ki n > N
icin xn < A oluyor, yani limn xn = . Sagdan sola da ayn bicimde
kantlanr.

Alstrmalar
12.16. E
ger limn xn = ve her n icin xn 0 ise ve q > 0 kesirli bir sabit sayysa,
limn xqn = oldu
gunu kantlayn.
12.17. E
ger r > 1 ise ve limn qn = ise limn rqn = oldu
gunu kantlayn.
12.18. 0 < r < 1 ise ve limn qn = ise limn rqn = 0 esitli
gini kantlayn.
12.19. Oyle
(xn )n ve (yn )n dizileri bulun ki,
a. her n icin yn > 1,
b. her n icin xn Q,
c. limn xn = ,
d. limn ynxn R
olsun.
12.20. E
ger p polinomunun derecesi en az 1 ise ve baskatsays negatifse, limn p(n) =
esitli
gini kantlayn.
12.21. E
ger limn xn = ise, limn 1/xn = 0 esitli
gini kantlayn.
12.22. C , a raksayan diziler k
umesi, Cu , zamanla pozitif ve sfrdan uzak diziler k
umesi
olsun. C Cu = C + C = C esitliklerini kantlayn.
gunu ve sonsuza raksad
gn kantlayn.
12.23. xn = (n!)1/n olsun. (xn )n dizisinin artan oldu
12.2
Sonsuzlar Rye Eklemek
R Tamsralamas. Gercel saylar k

umesi Rye yepyeni bir eleman ekleyelim.
simgesiyle gosterecegimiz bu yeni elemana sonsuz adn verelim. , gercel
bir say degildir, yepyeni bir seydir, daha dogrusu yepyeni bir simgedir, o kadar
bambaska bir seydir ki bu yeni simgeye say bile denmez. elemann Rnin
en sonuna koyalm, yani Rnin bildigimiz sralamasn, R{} k
umesine soyle
genisletelim: Her r R icin,
r<
olsun. Boylece Rnin eski sralamasn korumus oluruz ve R {} k
umesi
1
tamsralanms bir k
ume olur. Bu tamsralamada, , her gercel saydan daha
b
uy
ukt
ur.
Yani her x, y R {} icin, ya x < y ya x = y ya da y < x.
12.2. Sonsuzlar Rye Eklemek
225
X, R {} k
umesinin bos olmayan herhangi bir altk
umesi ise o zaman
sup X mutlaka vardr, nitekim eger X R ve X u
stten snrlysa o zaman
sup X, Rnin bir elemandr, ote yandan X ise ya da X R u
stten snrl
degilse, sup X = olur.
Tamsralanms R{} k
umesine diye gosterecegimiz bir baska eleman
daha ekleyelim ve yukarda tanmlanan R {} k
umesinin tamsralamasn
R{, } k
umesine su kuralla genisletelim: , R{} k
umesinin b
ut
un
elemanlarndan daha k
ucu
k olsun. Boylece R{, } k
umesi tamsralanms
olur. Bu tamsralamada en k
ucu
k eleman, en b
uy
uk elemandr.
R {, } k
umesini R simgesiyle gosterelim:
R = R {, }.
R k
umesinde toplama, ckarma, carpma ve bolme gibi temel islemlerden soz
edecegiz; bir sonraki bol
umde de inf, sup ve limit alma gibi islemlerden.
slemler. Toplamay, ckarmay ve carpmay soyle tanmlayalm:
Temel I
x s
utunuyla y srasnn kesistigi yere xy isleminin sonucunu yazdk. C
arp
olan yerleri tanmsz kabul ediyoruz. Gor
uld
ugu
gibi Rdeki islemler aynen R
k
umesinde de gecerli.
226
Bu islemler rastgele tanmlanmadlar. Bu islemler, asagdaki teorem dogru

olsun diye tanmlanmslardr.
Teorem 12.16. (xn )n ve (yn )n iki gercel say dizisi olsun.
lim xn , lim yn R
olsun. Eger islemi yukardaki +,, ve / islemlerinden biriyse ve

(
) (
)
lim xn lim yn
n
islemi tanmlysa,
lim (xn yn ) =
) (
)
lim xn lim yn
olur.
Kant: Bu teorem b
uy
uk olcu
de onceki altbol
umde kantland. Olas eksiklikler okura braklmstr.

Alstrma 12.24. R k
umesinde kesirli sayyla u
s alma islemini tanmlamak isteseydiniz
nasl tanmlardnz?
13. Dizilerin Alt ve
Ustlimitleri
(A, <) tamsral herhangi bir k
ume olsun. X A, bos olmayan bir altk
ume ve
a A olsun. Eger her x X icin, x a oluyorsa, aya Xin u
stsnr denir,
daha dogrusu (A, <) tamsralamasnda u
stsnr denir, cu
nk
uu
stsnr A u
zerine
konulan sralamaya gore degisir. Eger a, Xin bir u
stsnrysa, adan b
uy
uk her
eleman da Xin bir u
stsnrdr; yani u
stsnrdan tek bir tane olmayabilir. Ama
bazen de hic u
stsnr yoktur; ornegin A = R ise ve X, Nyi iceriyorsa Xin bir
yandan eger A = R{} ise, (t
u
stsnr olamaz. Ote
um gercel saylardan daha
b
uy
uk olan) eleman, Ann bos olmayan her altk
umesinin bir u
stsnrdr.
Xin u
stsnrlarnn en k
ucu
gu
ne -eger varsa- en k
u
cu
k u
stsnr denir ve
en fazla bir tane olan bu eleman sup X olarak gosterilir. Bilindigi u
zere Rnin
bos olmayan ve u
stten snrl her altk
umesinin bir en k
ucu
k u
stsnr vardr.
En b
uy
uk altsnr da -oldugunda- inf X olarak gosterilir.
Bir onceki bol
umde tanmladgmz R = R {, } tamsralamasn
anmsayalm: un her gercel saydan b
uy
uk, un ise her gercel saydan
umesinin (daha dogrusu tamsralamask
ucu
k olmasna karar verilmisti. R k
nn) bos olmayan her X altk
umesinin inf X olarak gosterilen en b
uy
uk altsnr
vardr. Benzer sekilde sup X de her zaman vardr.
Ornek
13.1. Asa
gdaki
orneklerde sup ve inf, R tamsralamasnda alnmstr.
sup R = , inf R = .
sup R = , inf R = .
sup Z = , inf Z = .
sup N = , inf N = 0,
sup[, 5] = 5, inf[, 5] = ,
sup(, 5) = 5, inf(, 5) = ,
sup{, 5, 7} = 7, inf{, 5, 7} = ,
X = {1/n : n = 1, 2, . . .} ise, sup X = 0, inf X = 1.

13. Dizilerin Alt ve Ustlimitleri
228
Alstrmalar
13.2.
13.3.
13.4.
13.5.
xR
xR
xR
xR
ve
ve
ve
ve
A(x) = {xn : n N} olsun. sup A(x) ve inf A(x)i bulun.

A(x) = {xn : n N} olsun. sup A(x) ve inf A(x)i bulun.
A(x) = {xn : n Z} olsun. sup A(x) ve inf A(x)i bulun.
A(x) = {x2n : n Z} olsun. sup A(x) ve inf A(x)i bulun.
Eger = X Y ise, sup X sup Y ve inf X inf Y olur elbette, bir

baska deyisle sup artan, inf ise azalan bir fonksiyondur.
Limit. Terimleri R k
umesinden olan dizilerin limitlerinden de soz edebiliriz.
Acklayalm: (xn )n , terimleri R k
umesinde olan bir dizi olsun ve
I = {n : xn R},
I = {n : xn = },
I = {n : xn = }
tanmlarn yapalm. (yn )n = (xn )nI olsun, yani (yn )n , (xn )nI dizisinden
ve lar ckardgmzda kalan altdizi olsun.
Eger I ve I k
umelerinden ikisi birden sonsuzsa, o zaman -tanm
geregi- (xn )n dizisinin limiti yoktur.
Eger I ve I k
umelerinin ikisi birden sonluysa, o zaman (xn )n dizisinin limitinin olup olmadgna ve varsa limitin ne olduguna (yn )n dizisine bakp
karar verelim:
lim xn = lim yn .
n
Sonuc ya da da ckabilir; ya da limit hic olmayabilir, bu durumda (xn )n

dizisinin de limiti olmadgn soyleyecegiz.
Eger I sonsuz, I sonluysa, o zaman diziden ve lar atalm,
geriye kalan dizi sonluysa ya da a raksyorsa, o zaman (xn )n dizisinin limitinin oldugunu soyleyelim:
lim xn = .
Eger I sonsuz, I sonluysa, o zaman diziden ve lar atalm,

geriye kalan dizi sonluysa ya da a raksyorsa, o zaman (xn )n dizisinin
limitinin oldugunu soyleyelim:
lim xn = .
229
Bu limit kavram bir onceki bol

umde R u
zerine tanmlanan dort islemle uyumludur, yani Teorem 12.16 R icin de gecerlidir.
Terimleri Rde olan ve artan bir (xn )n dizisinin limiti dizinin en k
ucu
k
u
stsnrdr elbette: limn xn = sup{xn : n N}.
Limsup ve Liminf. (xn )n , terimleri R k
umesinden olan bir dizi olsun.
Bizi asl ilgilendiren, dizinin gercel say dizisi oldugu durumdur ama simdilik
bu genellikte almann bir mahsuru yok. Gene de okur s
urekli olarak (xn )n
dizisinin gercel say dizisi oldugu durumu irdelemesinde yarar vardr.
{xn : n N},
k
umesi R k
umesinin de bir altk
umesidir. Dolaysyla her n N icin,
Xn = {xm : m > n}
k
umesinin R k
umesinde en b
uy
uk altsnr vardr: inf Xn . (Eger dizinin terimleri gercel saylar olsayd, o zaman inf Xn , R {} k
umesinin bir eleman
olurdu.)
(xn )n dizisinin belki ilk birkac terimi dsnda t
um terimleri inf Xn den
b
uy
ukesittir; nitekim her m > n icin,
inf Xn xm
olur. Sekil asa
gda:
Her n icin Xn Xn+1 oldugundan, (inf Xn )n artan bir dizidir.
Benzer sekilde Xn k
umesinin en k
ucu
k u
stsnr vardr: sup Xn . (Eger dizinin terimleri gercel saylar olsayd, o zaman sup Xn , R {} k
umesinin bir
eleman olurdu.)
(xn )n dizisinin belki ilk birkac terimi dsnda t
um terimleri sup Xn den
k
ucu
kesittir; nitekim her m > n icin,
sup Xn xm
olur.

230
Ayrca, (sup Xn )n azalan bir dizidir.
Alstrma 13.6. (xn )n bir gercel say dizisi olsun. E

ger belli bir n icin sup Xn = ise her
n icin sup Xn = olmas gerekti
gini kantlayn. E
ger belli bir n icin inf Xn = ise her
n icin inf Xn = olmas gerekti
gini kantlayn.
Sonuc olarak, belki dizinin basndaki sonlu saydaki terim dsnda, (xn )n
dizisi inf Xn ile sup Xn arasna sksmstr: Her m > n icin,
inf Xn xm sup Xn
olur.
Yani dizinin kuyrugu, her n icin, R k

umesinin
[inf Xn , sup Xn ]
kapal aralgndadr. n b
uy
ud
ukce bu aralklar k
ucu
l
ur ve dizinin oz
un
un(yani kuyrugunun, yani bizi ilgilendiren ksmnn) ne kadar k
ucu
k bir aralga sgstgn gorebiliriz.
inf Xn R oldugundan, (inf Xn )n dizisinin R k

umesinde en k
ucu
k u
stsnr
vardr. (xn )n dizisinin altlimiti ,
sup{inf Xn : n 0}
olarak tanmlanr ve
lim xn ya da lim inf xn
231
olarak gosterilir. Demek ki

lim inf xn = sup{inf{xm : m n} : n 0} = lim {inf{xm : m n} : n 0}.
n
Su yazlmlarn da kullanldg olur:

lim inf xn = lim inf Xn = lim inf xm = lim inf xm = sup inf xm
n
n mn
n m>n
n0 m>n
Elbette her n icin, inf Xn lim inf xn olmal.
(xn )n dizisinin u
stlimiti de benzer sekilde tanmlanr:
lim sup xn = lim sup Xn = lim sup xm = lim sup xm = inf sup xm .
n
n mn
n m>n
n0 m>n
Elbette her n icin sup Xn lim inf xn olmal.
Dikkat: Dizi gercel say dizisi olsa da, lim sup xn ve lim sup xn , R k
umesinin herhangi bir
eleman olabilir, yani herhangi bir gercel say olabilece
gi gibi, ya da olabilir.
Kimi zaman lim inf xn ve lim sup xn ifadelerindeki n yanltc olabilir, olmasn! Bu ifadelerde aslnda n yoktur! Yani bu ifadeler nden ba
gmszdr, aynen limn xn ve n An
ifadelerinin nden ba
gmsz oldu
gu gibi... Orne
gin lim inf xn = lim inf xm .
Ornekler
13.7.
13.8.
13.9.
13.10.
13.11.
lim sup n = lim inf n = .

lim sup (1)n n = , lim inf (1)n n = .
lim sup 1/n = lim inf 1/n = 0.
E
ger n ciftse xn = n, tekse xn = 0 olsun. O zaman lim sup xn = , lim inf xn = 0 olur.
n
n2 + 4
xn =
1 1/n
2 + 1/n
e
ger n 0
mod 3 ise
e
ger n 1
e
ger n 2
mod 3 ise
mod 3 ise
olsun. O zaman limsup xn = 2, lim inf xn = 0 olur. Dizinin 0a, 1e ve 2ye yaknsayan
altdizileri vardr.
13.12. pn , ninci asal say olsun. lim inf(pn+1 pn ) = 2 esitli
gi matematikte ikiz asallar sans
olarak bilinir ve matemati
gin bug
une kadar kantlanmams en
onemli ve en u
nl
u
onermelerinden biridir.

232
Alstrma 13.13. Terimleri verilmis su dizilerin lim sup ve lim infini bulun: (1)n + 1/n,
[ ]
n
n
n
n n
2n + 3n , 2n + 3n , (1)
, (1)
, 3 n3 , (1)n (2 + 3/n), n+(1)n (2n+1) .
n
n+1
lim inf ve lim sup

un onemini daha iyi kavramak icin kolaydan zora dogru
giden birkac sonuc kantlayalm.
(xn )n ve (yn )n iki dizi olsun. Dizinin terimleri R ya da R k
umelerinden
olabilir, elde edecegimiz sonuclar degismeyecek. Boyle yazlan diziler icin de
Xn ve Yn k
umeleri yukarda verilen anlama gelecekler, ornegin,
Yn = {ym : m > n}
olacak.
Onsav
13.1. lim inf xn lim sup xn .
Kant: Her m > n icin,

inf Xn inf Xm sup Xm sup Xn
oldugundan, her m > n icin,
inf Xm sup Xn
olur. Eger nyi sabitleyip her iki tarafn da mye gore limitini (ya da en k
ucu
k
u
stsnrn) alrsak
lim inf xm sup Xn
buluruz. Sol taraftaki ifade mden bagmszdr. Simdi her iki tarafn da nye
gore limitini (ya da en b
uy
uk altsnrn) alalm.
lim inf xm lim sup xn
buluruz ki bu da aynen lim inf xn lim sup xn anlamna gelir.
Bu onsavdan dolay,
lim inf xn = ise lim sup xn =
ve
lim sup xn = ise lim inf xn =
onermeleri dogrudur.
233
Onsav
13.2. Eger (xn )n ve (yn )n iki diziyse, o zaman
lim sup (xn + yn ) lim sup xn + lim sup yn
ve
lim inf (xn + yn ) lim inf xn + lim inf yn
olur.
Kant: Birinci esitsizligi kantlamakla yetinelim. Elbette, her n icin,
sup {xm + ym : m > n} sup {xm : m > n} + sup {xm : m > n}.
Simdi her iki tarafn da limitini alrsak, istedigimiz kantlanms olur.
Yukardaki esitsizlik esitlige cevrilemez:

xn = (1)n ve yn = (1)n+1
olsun. O zaman xn + yn = 0 ve
lim sup (xn + yn ) = 0,
lim sup xn = 1
lim sup yn = 1
olur.
Alstrma 13.14. lim inf xn = lim sup (xn ) esitli
gini kantlayn.
Onsav
13.3. lim inf xn = ancak ve ancak limn xn = ve lim sup xn =
ancak ve ancak limn xn = .
Kant: Birincisini kantlamak yeterli, digeri birincisine cok benzer. Once

lim inf xn =
varsaymn yapalm. Tanma gore,
sup inf xn = .
N 0 n>N
A herhangi bir gercel say olsun. Demek ki belli bir N icin,

A < inf xn ;
n>N
yani her n > N icin, A < xn ve limn xn = .

Simdi de limn xn = varsaymn yapalm. inf n>N xn saylarnn her
sayy astklarn gostermek gerekiyor; yani A hangi gercel say olursa olsun,
belli bir N icin inf n>N xn > A esitsizli
gini, yani her n > N icin xn > A
esitsizligini gostermeliyiz, ki bu da limn xn = varsaymnn dogrudan
sonucu.

234
Onsav
13.4. i. Eger lim inf xn = ise, > 0 hangi gercel say olursa olsun,
dizinin sadece sonlu sayda terimi lim inf xn saysndan k
ucu
kt
ur.
ii. Eger lim inf xn = ise, dizinin sonsuz sayda terimi lim inf xn +
saysndan k
ucu
kt
ur.
iii. Eger lim inf xn = ise, r hangi gercel say olursa olsun, dizinin sadece
sonlu sayda terimi rden k
ucu
kt
ur.
Kant: i. Eger lim inf xn = ise, tanm geregi,

lim inf xn =
oldugundan, onsav bariz. Bundan boyle
= lim inf xn R
olsun.
< = sup inf xm
n0 m>N
oldugundan, says {inf m>N xm : n 0} k

umesinin bir u
stsnr olamaz.
Demek ki,
< inf xm
m>N
esitsizligini saglayan bir N vardr, yani, her n > N icin, < xn esitsizligi
gecerlidir. Dolaysyla saysndan k
ucu
k en fazla N + 1 tane xn terimi
olabilir.
ii. Eger lim inf xn = ise, lim inf xn + = olacagndan, onerme bariz.
Bundan boyle
= lim inf xn R
olsun. Dizinin sadece sonlu sayda teriminin
+
saysndan k
ucu
k oldugunu varsayalm. Demek ki oyle bir n var ki her m > n
icin,
xm + .
235
Dolaysyla,
inf Xn + > = sup inf Xn
ve bu bir celiskidir.
iii. Bu aynen Onsav

13.3.
Asagdaki onsav da benzer sekilde kantlanabilir.
Onsav
13.5. i. Eger lim sup xn = ise, > 0 hangi gercel say olursa
olsun, dizinin sadece sonlu sayda terimi lim sup xn + saysndan b
uy
ukt
ur.
ii. Eger lim sup xn = ise, dizinin sonsuz sayda terimi lim sup xn saysndan b
uy
ukt
ur.
iii. Eger lim sup xn = ise, r hangi gercel say olursa olsun, dizinin sadece
sonlu sayda terimi rden b
uy
ukt
ur.
Yukardaki iki onsava gore, her

a < lim inf xn < lim sup xn < d
icin, sonlu sayda terim dsnda, dizinin t
um terimleri (a, d) aralgndadr. Yani,
[lim inf xn , lim sup xn ]
kapal aralgn iceren her (a, d) ack aralg dizinin hemen hemen t
um terimlerini icerir. Ayrca
[lim inf xn , lim sup xn ]
kapal aralg bu ozelligi saglayan en k
ucu
k kapal aralktr. (Okura alstrma.)
Bir sonraki onsavn sekli asagda:
Sekil sunu anlatmak istiyor: lim sup xn , (xn )n dizisinin yaknsak altdizilerinin
Rde en b
uy
ugu
d
ur (sonsuzlar dahil olmak u
zere) ve lim sup xn en k
ucu
gu
d
ur.

236
Onsav
13.6. i. Her (xn )n dizisinin limn yn = lim inf xn ve limn zn =
lim sup xn esitliklerini saglayan (yn )n ve (zn )n altdizileri vardr.
ii. Eger (yn )n , (xn )n dizisinin yaknsak bir altdizisiyse
lim inf xn lim yn lim sup xn
n
olur.
iii. Yani lim inf xn ve lim sup xn , (xn )n dizisinin yaknsak olan ya da sonsuza
yaknsayan altdizilerinin limitlerinin srasyla en k
ucu
gu
ve en b
uy
ugu
d
ur.
Kant: i. Eger lim sup xn = ise, Onsav

13.1den, lim inf xn = bulu
nur ve istedigimiz, Onsav
13.3ten ckar.
Simdi lim sup xn = varsaymn yapalm. Demek ki her n icin (ya da tek
bir n icin), sup Xn = . Oyle

bir artan (nk )k gostergec dizisi bulacagz ki, her
k > 0 icin,
xnk > k
olacak ve bu da kant tamamlayacak. sup X0 = oldugundan, dizinin pozitif
terimleri olmal. n0 gostergeci xn0 > 0 olacak bicimde secilsin. Istedi

gimiz
kosullar saglayan,
n0 < n1 < n2 < . . . < nk1
sonlu bir gostergecler dizisinin secildigini varsayalm. Bir sonraki nk gostergecini sececegiz. sup X0 = oldugundan, {n : xn > k} sonsuz bir k
umedir,
dolaysyla nk1 den b
uy
uk bir eleman vardr. nk bu t
ur elemanlardan biri
olsun, orne
gin en k
ucu
gu
.
Simdi de lim sup xn R varsaymn yapalm.
= lim sup xn
olsun. Oyle
bir artan (nk )k gostergec dizisi bulacagz ki, her k > 0 icin,
|xnk | <
1
k
olacak ve bu da kant tamamlayacak. n0 = 0 olsun. Istedi

gimiz kosullar
saglayan,
n0 < n1 < n2 < . . . < nk1
sonlu bir gostergecler dizisinin secildi
gini varsayalm. Bir sonraki gostergec
1
olan nk y sececegiz. Onsav 13.5.ie gore, + 2k

den b
uy
uk sadece sonlu sayda
yandan, Onsav
xn terimi var. Ote

13.4.iiye gore, dizinin sonsuz sayda terimi
1
saysndan b
uy
ukt
ur. Demek ki oyle bir nk > nk1 gostergeci vardr ki,
2k
1
1
< x nk < +
2k
2k
olur. Bu da istedigimizi kantlar.
237
(xn )n dizisinin lim inf xn ye yaknsayan bir altdizisi oldugu benzer sekilde
kantlanr.
ii. (yn )n , (xn )n dizisinin yaknsak bir altdizisi olsun.
= lim yn
n
olsun. lim sup xn esitsizligini gosterelim. Eger lim sup xn = ya da =
ise sorun yok. Eger lim sup xn = ise, Onsav

13.3ten dolay, de
olmak zorunda ve gene sorun yok. Eger = ise, Xn k
umesi hicbir n icin
snrl olamaz ve lim sup xn = olur. Bundan boyle lim sup xn ve birer gercel
say olsunlar. Bir celiski elde etmek icin lim sup xn < esitsizligini varsayalm.
> 0,
lim sup xn <
esitsizligini saglayan herhangi bir say olsun. Varsaymdan dolay, sonsuz sayda n says icin
xn ( , + )
olur. Demek ki, sonsuz sayda n icin,
lim sup xn < < xn
olur. Ama bundan da her n icin, < sup Xn ckar, yani < lim sup xn ,
bir celiski.

Bir sonraki teorem onemli.
Teorem 13.7. (xn )n dizisinin bir gercel sayya yaknsamas ya da a raksamas icin gerek ve yeter kosul, lim inf xn = lim sup xn esitligidir ve bu durumda, limn xn = lim sup xn olur.
Kant: Onsav
13.6nn bir sonucudur. Ama bu sonucu bir de tanmlardan
hareketle kantlayalm.
limn xn = olsun. Demek ki > 0 ne olursa olsun, oyle bir N var ki
her n > N icin,
< xn < + .
Demek ki
sup Xn + ve inf Xn .
Dolaysyla
inf Xn lim inf xn lim sup xn sup Xn + ,
yani
lim inf xn lim sup xn + .

238
Bu her > 0 icin gecerli oldugundan, lim inf xn = lim sup xn bulunur.
Simdi lim inf xn = lim sup xn = esitligini varsayalm.
lim xn =
olmasn. Demek ki oyle bir > 0 var ki, sonsuz sayda n icin,
|xn | ;
yani ya sonsuz sayda n icin
xn +
ya da sonsuz sayda n icin
xn .
(Ikisi
birden de sonsuz defa gerceklesebilir.) Birinci durumda
lim sup xn + > ,
ikinci durumda
lim inf xn <
bulunur. Her ikisi de bir celiski.
Onsav
13.8. (xn )n ve (yn )n iki pozitif dizi olsun. Eger lim sup xn = 0 ise ve
limn yn varsa ya da sonsuzsa, o zaman,
lim sup xn yn = lim sup xn lim yn
n
esitligi gecerli olur. xxxxxxxxxx kant g

osden gecir,
onerme degisti. Yanlst.
xxxxxxxxxxx
Kant: () esitsizligini kantlamak kolay:
(
)
(
)
lim sup xn yn = lim sup xm ym lim sup xm sup ym
n mn
n mn
mn
(
)
(
)
= lim sup xm lim sup ym = lim sup xn lim sup yn .
n
mn
mn
Ayn esitsizligi soyle de kantlayabiliriz: lim sup xn = x ve limn yn = y

olsun. x ya da ynin sonsuz oldugu durumlar oldukca kolay, kendimizi x ve
ynin sonlu oldugu durumla kstlayalm. Herhangi bir > 0 alalm. Demek ki
yeterince b
uy
uk nler icin,
0 < xn < x + ve 0 < yn < y +
239
olur. Dolaysyla,
0 < xn yn < (x + )(y + ) = xy + (x + y + )
olur. Ama saysn istedigimiz kadar k
ucu
k secebilecegimizden, bu hesaptan,
(xn yn )n dizisinin altdizilerinin en b
uy
uk limitinin xy oldugu ckar. (Bunun
dogrulugundan emin olun.) Demek ki,
lim sup xn yn xy
esitligi gecerlidir.
Demek ki x ya da y saylarndan biri 0a esitse istedigimiz esitsizligi elde
ederiz. Bundan boyle x > 0 ve y > 0 esitsizliklerini varsayalm.
Simdi > 0 says, 0 < x ve 0 < y esitsizliklerini saglayacak kadar
k
ucu
k secilsin. xin tanmndan dolay
x < xn
esitsizliginin saglandg sonsuz sayda n vardr (Onsav

13.4.i). Ama
y < yn
esitsizligi bir zaman sonra hep saglandgndan,
x < xn ve y < yn
esitsizliklerinin ikisi birden sonsuz sayda n gostergeci icin saglanr. Dolaysyla,
(x )(y ) < xn yn ,
yani
xy < xn yn + (x + y )
esitsizligi sonsuz sayda n icin saglanr. Demek ki,
xy lim sup xn yn
olur. (Neden?) Onsavmz

kantlanmstr.
Ornekler
13.15. Eger (sn )n pozitif bir seriyse, asagdaki esitsizlikleri g
osterin:
lim inf xn lim inf
x1 + + xn
x1 + + xn
lim sup
lim sup xn .
n
n
Kant: Ortadaki esitsizlik bariz. Sonuncu esitsizli

gi g
ostermekle yetinelim. N < M < n
olsun.
xN +1 + + xn (n N ) max{xN +1 , . . . , xn } (n N ) sup xk n sup xk
k>N
k>N

240
oldu
gundan
x1 + + xN
xN +1 + + xn
x1 + + xn
=
+
n
n
n
x1 + + xN
xN +1 + + xn
+
M
n
x1 + + xN
+ sup xk
M
k>N
olur. Demek ki,
sup
n>N
x1 + + xn
x1 + + xN
+ sup xk
n
M
k>N
olur. S
imdi N yi sabitleyip M yi sonsuza g
ot
ursek, bu esitsizlikten
sup
n>N
x1 + + xn
sup xk
n
k>N
esitsizli
gini ve bu son esitsizlikte N yi de sonsuza g
ot
ur
ursek istedi
gimizi elde ederiz.
13.16. Eger (xn )n pozitif bir diziyse,
lim inf
xn+1
xn+1
lim inf n xn lim sup n xn lim sup
xn
xn
olur.
cu
Kant: Ortanca esitsizlik bariz. Birinciyle u
cu
nc
u benzer. U
nc
uy
u kantlayalm.
a = lim sup
xn ve b = lim sup
xn+1
xn
olsun. a b esitsizli
gini kantlayaca
gz. Bunun icin her c > b icin a c esitsizli
gini
kantlamamz yeterli. B
oyle bir c alalm. Demek ki
oyle bir N vardr ki, her n N icin
xn+1
c
xn
ve
xn = xN
olur. E
ger d =
xN
xN
xN +1 xN +2
xn
xN
xN cnN = N cn
xN xN +1
xn1
x
1/n
tanmn yaparsak, xn dcn ve xn
d1/n c elde ederiz. Demek ki
lim sup x1/n

lim sup d1/n c = lim d1/n c = c
n
olur.
Ksm III
Seriler
241
14. Seriler
14.1
Tanmlar
sayy toplamay herkes bilir. U

c ya da dort sayy da kolaylkla toplayabiIki
liriz. Ama sonsuz sayda say toplamak cok daha cetin bir ugrastr, hatta basl
basna bir sanattr diyebiliriz. Bu bol
umde bu sanata bir giris yapacagz ve
ilerki bol
umlerde konuyu cok daha derinlemesine isleyecegiz.
ste bu dizinin ack hali:
(xn )n bir gercel say dizisi olsun. I
x0 , x1 , x2 , x3 , x4 , x5 , . . .
Bu dizinin terimlerini en soldan baslayarak teker teker toplayalm.
s0 = x0 ,
s1 = x0 + x1 ,
s2 = x0 + x1 + x2 ,
s3 = x0 + x1 + x2 + x3
...
sn = x0 + x1 + + xn =
xi
i=0
...
dizisini elde ederiz. Toplamlar sonlu olduklarndan, dizinin varlgyla ilgili

herhangi bir sorun yoktur.
Boylece elde edilen
(x0 + x1 + + xn )n
toplamlar dizisinin bir limiti oldugunda (bu limit illa Rde olmak zorunda
degil, Rde de olabilir yani da olabilir), bu limit,
i=0
xi ya da
xi ya da
i0
xi hatta
xi ve hatta
xi
244
14. Seriler
olarak gosterilir, yani tanm geregi,
i=0
xi =
i0
xi =
xi =
xi = lim
xi = lim (x0 + + xn )
i=0
olur. Eger metinde satrlar tarafndan alttan ve u

stten skstrlmssak
xi
yazlmn tipografik nedenlerden dolay ozellikle tercih edecegiz. Ayn yazlm gostergec k
umesinin ne oldugunun onemli olmadg durumlarda da kullanacagz.
Eger limit bir ger

c
el
sayysa,
bu
ger
c
el
sayya
xi serisinin limiti ya da
toplam denir ve
xi serisinin bu limite yaknsad
g soylenir. Bu limiti,
x 0 , x1 , x2 , x3 , x4 , x 5 , . . .
saylarnn hepsinin birden toplam olarak alglamak istemek
dogaldr. Nitekim oyle alglanr ve -biz pek yapmayacagz ama- kimileyin
xi yerine,
x0 + x1 + + xn +
yazlr.
Eger limit bir gercel say degilse, yani ise o zaman serinin a raksad
g soylenir.
limn sn = R {} ise
xi =
yazlr.
Ornekler
i = olur cu
nk
u bu durumda
14.1.
sn = 0 + 1 + + n =
n(n + 1)
2
olur ve bu dizinin limiti dur.
14.2.
1/i = esitli
gini Altb
ol
um 7.2de g
ostermistik. Bu seriye harmonik seri denir.
14.3. E
ger her n icin xn 0 ise, ksmi toplamlar dizisi artan bir dizidir, dolaysyla
xi ya
bir gercel saydr ya da sonsuz.
14.4. x R \ {1, 1} olsun.
n
i=0
1
1
x2
=
1x
1 x2i+1
1 x2n+1
esitli
gi n u
zerine t
umevarmla oldukca kolay bir bicimde kantlanabilir. Demek ki
i=0
x2
1 x2i+1
14.1. Tanmlar
245
serisi e
ger |x| > 1 ise
1
1x
saysna ve e
ger |x| < 1 ise
14.5.
1
x
1=
1x
1x
saysna yaknsar.
)
(
1 + i2 i serisinin yaknsak mdr?
Yant:
(
) (
)
1 + i2 i
1 + i2 + i
1
1
1
(
)
) > (
) =
1 + i2 i =
= (
3i
1 + i2 + i
1 + i2 + i
3i2 + i2 + i
oldu
gundan ve Ornek
14.1e g
ore
1/3i serisi sonsuza raksad
gndan, sorudaki seri de
sonsuza raksar.
Herhalde anlaslmstr:
xi ifadesine seri denir. Bir serinin limitinin hesaplanmas icin limiti alnan
n
xi
i=0
sonlu toplamlarna serinin ksmi toplamlar ad verilir. Ksmi toplamlar sn

(ya da tn ) olarak gostermek bir gelenek haline gelmistir:
sn =
xi .
i=0
xi ise serinin genel terimi dir.

Diziyi toplamaya x0 dan degil de, x1 den ya da belli bir xk teriminden
baslayabiliriz. Bu durumda, seri,
xi ya da
i=k
xi
ik
olarak yazlr. Bazen de gostergeci cift olan terimleri toplamak isteyebiliriz; bu

durumda,
xi ya da
x2i
i=0
i2N
gibi yazlmlar uygulanr. Tanm geregi,
x2i =
i=0
x2i = lim
x2i
i=0
olur. Onemli
olan toplanacak terimlerin en fazla saylabilir sonsuzlukta olmas ve (simdi soylecegimiz onemli) dogal saylar gibi iyisralanms olmalardr.
Bu onemli konuyu biraz daha acalm.
246
14. Seriler
x0 , x1 , x2 , . . . saylarn bu srayla topladgmza dikkatinizi cekeriz. Saylar x24 +x0 +x342 + gibi rastgele bir srayla toplamyoruz, cu
nk
u ne de olsa
xi saylarnn sralamasna gore sn ksmi toplamlar degisebilir ve sralamaya
gore farkl bir limn
sn limiti yani degisik bir toplam bulabiliriz. Biraz yukarda soz
un
u ettigimiz i2N xi serisi icin x0 , x2 , x4 , . . . sralamas
secilmistir.
Daha genel olarak eger A N sonsuz bir dogal say k
umesiyse, iA xi serisi A k
umesi dogal sralamayla sralanms olarak topland
g varsaylacaktr,
yani
f : N A sralamay koruyan (yegane) eslemeyse, iA xi toplamnn
gini ack ack soylemeden varsayacagz.
iN xf (i) anlamna geldi
Kalanlar. Eger
xi serisi yaknsaksa, Rm saylar, i>m xi olarak tanmlanr:
n
xi .
xi =
xi = lim
Rm =
i>m
i=m+1
i=m+1
xi serisinin kalanlar ad verilir. Elbette,

(m
)
n
n
xi = lim
xi +
xi
xi = lim
Bu saylara
i=0
i=0
xi + lim
i=0
xi =
i=m+1
i=m+1
m
xi +
i=0
xi = sm + Rm
i=m+1
olur. m cok b
uy
uk oldugunda, sm says serinin limitine cok yakn oldugundan,
Rm kalan cok k
ucu
l
ur:
lim Rm = 0
m
olur.
Ornek
14.6.
1
1
1
1
1
+
+
+
+ = 1, yani
= 1 olur.
12
23
34
45
i(i
+
1)
i=1
Kant:
1
1
1
=
i(i + 1)
i
i+1
esitli
gini g
oz
on
une alarak ksmi toplamlar hesaplayalm:
1
1
1
1
+
+
+ +
12
23
34
n(n + 1)
(
) (
) (
)
(
)
1
1
1
1
1
1
1
1
1
=
+ +
=1
.
1
2
2
3
3
4
n
n+1
n+1
sn =
Ksmi toplamlarn limitinin 1 oldu

gu bariz; demek ki serinin limiti 1dir.
Buldu
gumuz esitli
gi yazalm:
)
1
1
1
=
.
i(i + 1)
i
i+1
i=1
i=1
Sa
g taraftaki seriye teleskopik seri ad verilir. Teorem 14.2 ve sonrasnda teleskopik serilere
daha yakndan bakaca
gz.
14.1. Tanmlar
247
Simdilik bir seriyi, sadece ksmi toplamlarn limiti oldugunda tanmladk.

Simdi bu tanm anlamsz bir bicimde genisletelim ve herhangi bir (xi )i gercel
say dizisi verildiginde,
xi
ifadesine de seri diyelim. Eger ksmi toplamlarn limiti yoksa, bu ifadenin
hicbir anlam yoktur, tanmszdr, ama bu yazlm oylesine pratiktir ki yazmamak yazmaktan daha b
uy
uk bir g
unahtr.
Eger ksmi toplamlar dizisi yaknsaksa ya da a raksyorsa, tanm
geregi,
n
xi = lim
xi = lim (x0 + + xn )
n
olur; birinci durumda
i=0
xi serisi
lim (x0 + x1 + + xn )
saysna yaknsar , ikinci durumda a raksar denir. Orne

gin,
1
=e
i!
(Sonuc 10.9) ve birazdan Ornek

14.7de kantlayacagmz (ama aslnda Teorem
6.2de kantladgmz) u
zere, eger 1 < r < 1 ise,
1
ri =
1r
yandan,
olur. Ote
i = ,
(i) = ,
1
i=1
ikisi bariz, sonuncusu icin bkz. Altbol

olur. (Ilk
um 7.2.)
Ama mesela,
(1)i
ifadesi anlamszdr cu
nk
u ksmi toplamlar dizisi 1, 0, 1, 0, 1, 0,
. . . diye gider
ve limiti yoktur. Ksmi toplamlar bir sayya yaknsamadgnda,
xi serisinin
raksad
g soylenir.
i
Yukarda verdigimiz ikinci ornek,
r serisi, basit ama son derece onemlidir. Bu ornekteki seriye geometrik seri denir.
Ornek
14.7. Eger 1 < r < 1 ise,
ri =
1
1r
olur. Aksi halde seri raksar. Eger r 1 ise seri sonsuza raksar.
248
14. Seriler
Kant: Bu
ornekte toplanan dizi,
1, r, r2 , r3 , . . . , rn , . . .
dizisidir. Ksmi toplamlar dizisinin genel terimi ise
{
n+1
1 + r + r2 + + rn =
1r
1r
n+1
e
ger r = 1 ise
e
ger r = 1 ise
ste bu dizinin limitini bulmalyz. Bu limiti bulmak pek zor de

olur. I
gildir, Teorem 6.2de
bulmustuk:
1
ger |r| < 1 ise
1r e
lim (1 + r + r2 + + rn ) =
e
ger r 1 ise
n
yok e
ger r 1 ise
E
ger bu
ornekte r = 1/2 alrsak,
1
=2
2i
buluruz. Toplam i = 1den baslatrsak sonuc 1 ckar:
1
= 1.
i
2
i=1
E
ger r = 1 ise, ksmi toplam,
1 + r + r2 + + rn = n + 1
bulunur; bu durumda ksmi toplamlarn limiti yoktur, ksmi toplamlar sonsuza raksarlar.
Genel olarak, e
ger r 1 ise,
1 + r + r2 + + rn n + 1
bulunur, ve bu ksmi toplamlar dizisi sonsuza raksad
gndan, r 1 iken,
i
r =
bulunur. E
ger r 1 ise, n u
zerine t
umevarmla, kolaylkla,
{
1 e
ger n ciftse
1 + r + r2 + + rn =
0 e
ger n tekse
esitsizlikleri kantlanabilir ve dolaysyla bu durumda,
i
r
ifadesi anlamszdr, seri raksar. Bunun b
oyle oldu
gu, r = 1 iken do
gru olan
n
i=0
ri =
1 rn+1
1r
esitli
ginden de bellidir.
Bu ornekte bulduklarmz ilerde cok onemli olacaklar. Bir teorem altnda

toparlayalm:
14.1. Tanmlar
Teorem 14.1.
249
ri serisi sadece 1 < r < 1 iken yaknsar ve bu durumda
1
ri =
1r
olur.
Alstrmalar
14.8. xi Z olsun.
xi serisinin yaknsak olmas icin (xi )i dizisinin zamanla sabit 0-dizisi
olmasnn gerek ve yeter oldu
gunu kantlayn.
14.9. Asa
gda resimdeki gibi bir ABC dik u
cgeni aln. Cden ABye bir dik inin. Bu dikmenin aya
gndan BCye dik inin. Bu dikmenin aya
gndan ABye dik inin. Bu dikmenin
aya
gndan BCye dik inin. Bunu b
oyle sonsuza kadar devam ettirin. Elde edilen zigzag
cizginin uzunlu
gunu bulun.
C
14.10. Asa
gdaki koyu renk spiral yarm cemberlerden tahmin edilece
gi gibi insa edilmistir. Bu
spiralin uzunlu
gunu bulun.
Seriler limitlerden cok daha ilginc ve zor ve dolaysyla eglenceli bir konudur. C
ogu zaman serinin toplamn bulamayacagz, sadece yaknsak oldugunu
kantlamakla yetinecegiz.
Gecmis bol
umlerde seri adn anmadan bircok yaknsak seri ornegi vermistik. Bu orneklerin birkacn sralayalm. Teorem 10.7de her x R icin
xi
i!
250
14. Seriler
serisinin yaknsadgn ve Sonuc 10.9da her x Q icin,

xi
i!
= ex
oldugunu kantlamstk. C
ok daha fazla seri ornegi gorecegiz.
Bir seri oz
unde bir dizidir. Bunu gord
uk. Ama bir dizi de istenirse bir seri
olarak gor
ulebilir. Nitekim eger (sn )n dizisi verilmisse,
x0 = s0 ve n > 0 icin
xn = sn sn1 tanmlarn yapalm. O zaman sn = ni=0 xi olur. Bir sonraki
altbol
umde bu fikri som
urecegiz.
14.2
Teleskopik Seriler
Bir ornekle baslayalm.
Ornek
14.11. Ornek
7.10da,
1
2
i
i=1
serisinin yaknsak oldu

gunu kantlamstk ama hangi sayya yaknsad
gn g
osterememistik.
Yaknsakl
g bir kez daha ama bu sefer de
gisik bir kantla kantlayalm. Ksmi toplamlar
sn =
1
1
1
+ 2 + + 2
12
2
n
olsun. (sn )n pozitif ve artan bir dizidir. Her i 1 icin,

1
1
1
1
1
1
1
+ 2 + 2 + + 2 < 1 +
+
+ +
12
2
3
n
12
23
(n 1)n
(
) (
)
(
)
1
1
1
1
1
1
=1+
+ +
1
2
2
3
n1
n
1
1
=1+1 = 2 < 2
n
n
sn =
oldu
gundan, (sn )n dizisi u
stten 2 tarafndan snrldr; dolaysyla limn sn limiti vardr
ve 2den k
ucu
kt
ur. B
oylece
1
0<
2
2
i
i=1
esitsizli
gini kantlams olduk. Ksmi toplamlar sayesinde seriyi alttan daha iyi snrlayabiliriz:
1
1
1
1
49
> 2 + 2 + 2 =
.
2
i
1
2
3
36
i=1
Ornek
7.10un sonunda yaptklarmzdan serinin alttan 3/2 ile snrland
g ckar. Ama ksmi
toplamlarda ne kadar ileri gidersek serinin toplamna o kadar yaknsarz,
orne
gin buldu
gumuz
bu 3/2 altsnrn hen
uz yedinci ksmi toplamda asarz. Daha da ileri gidelim: s100 1, 634984.
14.2. Teleskopik Seriler
251
Seriyi u
stten de daha yakndan snrlayabiliriz:
(
)
1
1
1
1
1
1
sn =
+
+
+ 2 + 2 + + 2
12
22
32
4
5
n
49
1
1
1
+
+
+ +
<
36
34
45
(n 1)n
(
) (
)
(
)
49
1
1
1
1
1
1
=
+
+ +
36
3
4
4
5
n1
n
49
1
1
61
1
61
=
+ =
<
.
36
3
n
36
n
36
Demek ki,
1,63498 <
1
61
.
<
2
i
36
i=1
Birinci ornegimizi genellestiren basit ama cok yararl bir teorem sunalm
simdi.
Teorem 14.2 (Teleskopik Seri).

(xi xi+1 ) serisinin yaknsamas icin,
(xn )n dizisinin yaknsak olmas yeter ve gerek kosuldur. Bu durumda,
(xi xi+1 ) = x0 lim xn

n
olur.
Kant:
(xi xi+1 ) serisinin ksmi toplamlarna bakalm:

n
(xi xi+1 ) = x0 xn+1 .

i=0
Ksmi toplamlar dizisinin yaknsamas icin, belli ki limn xn limitinin olmas

yeter ve gerek kosuldur ve bu durumda ksmi toplamlarn limiti ancak
x0 lim xn
n
olabilir.
Teoremde, ilk gostergec olarak 0 yerine herhangi bir k says alabilir ve o

zaman
(xi xi+1 ) = xk lim xn

ik
bulurduk.
252
14. Seriler
Ornekler
14.12. E
ger yukardaki teoremde xi = 1/i alrsak ve serinin toplamn 0dan de
gil de 1den
baslatrsak birinci
ornekte buldu
gumuz sonucu buluruz:
i=1
1
= 1.
i(i + 1)
Daha ilginc bir

ornek bulalm.
xi =
(i + 1)2
i(i + 2)
olsun. Teoreme g
ore,
1
4
(xi xi+1 ) = x1 lim xn = 1 =
n
3
3
i1
olur. Kolay bir hesapla,

xi xi+1 =
bulunur. Demek ki,
i=1
2i + 3
i(i + 1)(i + 2)(i + 3)
1
2i + 3
=
i(i + 1)(i + 2)(i + 3)
3
olur.
14.13. Ornekleri co
galtabiliriz. Teoremi (xi xi+2 ) durumuna da uyarlayabiliriz:
2
1
1
=
i(i + 2)
i
i+2
esitli
ginden,
i=1
buluruz. (Neden?) Bundan da,
2
1
1
3
= + =
i(i + 2)
1
2
2
i=1
1
3
=
i(i + 2)
4
ckar. (Neden?)
14.14.
( i + 1 i) serisi raksaktr.
Kant: Teorem 14.2den hemen ckar: limn i = .
2i+1
14.15.
i=1 i2 (i+1)2 serisini hesaplayn.
Hesap:
)
2i + 1
1
1
=
=1
i2 (i + 1)2
i2
(i + 1)2
i=1
i=1
olur.
14.16. Asagdaki seriyi hesaplayn:
i=1
1
.
i(i + 2)(i + 3)
oz
um: Once
her i icin,
1
a
b
c
= +
+
i(i + 2)(i + 3)
i
i+2
i+3
14.2. Teleskopik Seriler
253
esitli
gini sa
glayan a, b ve c saylarn bulalm. Yukardaki esitli
gi i ile carparsak,
1
bi
ci
=a+
+
(i + 2)(i + 3)
i+2
i+3
buluruz ve sonra i = 0 alrsak
a = 1/6
bulunur. byi bulmak icin i ile yapt
gmz i + 2 icin yapp, sonra da i = 2 alalm;
sonucta
b = 1/2
buluruz. Benzer sekilde c bulunur:
c = 1/3.
Demek ki,
1
1
1
1
=
+
.
i(i + 2)(i + 3)
6i
2(i + 2)
3(i + 3)
B
oylece seri biraz daha teleskopik seriye benzer ama hen
uz tam anlamyla de
gil. Bu
asamada
1
1
1
+ =
3
6
2
esitli
gini kullanp sa
gdaki terimin
(
)
(
)
1
1
1
1 1
1
6 i
i+2
3 i+3
i+2
terimine esit oldu
gunu kantlamalyz. S
imdi
)
(
))
(
n
n
1 (1
1
1
1
1
1
=
i(i + 2)(i + 3)
6 i
i+2
3 i+3
i+2
i=1
i=1
serisini hesaplarsak bircok sadelestirme olur ve
(
)
(
)
1
1
1
1
5
1+
+
=
6
2
3
3
36
elde ederiz.
14.17. (an )n herhangi pozitif bir dizi olsun.
a0
a1
a2
ai
+
+
+ =
i
1 + a0
(1 + a0 )(1 + a1 )
(1 + a0 )(1 + a1 )(1 + a2 )
(1
+ aj )
j=0
i=0
serisi yaknsaktr.
Kant: pi = ij=0 (1 + aj ) olsun. Demek ki
ai
pi
i=0
serisinin yaknsakl
gn kantlamamz lazm. Her i 1 icin,
pi = pi1 (1 + ai )
ve
pi pi1 = pi1 (1 + ai ) pi1 = ai pi1
olur. Bu esitli
gi pi pi1 ifadesine b
olersek,
1
1
ai
=
pi1
pi
pi
254
14. Seriler
olur. Demek ki
)
n
n
n (
ai
a0 ai
a0
1
1
a0
1
1
1
=
+
=
+
=
+
=1
p
p
p
p
p
p
p
p
p
p
i
0
i
0
i1
i
0
0
n
n
i=0
i=1
i=1
ve
ai
1
= 1 lim
.
n pn
p
i
i=0
Son olarak (pn )n dizisinin ya sonlu bir sayya yaknsad

gn ya da sonsuza raksad
gn
g
ostermemiz lazm. Ama bu dizi artan bir dizi oldu
gundan bu bariz1 . Demek ki mesela
ai = i alrsak,
0
1
2
i1
= +
+
+ = 1
i!
1
1
2
1
23
i=1
buluruz. Ama e saysn kullanarak bunun daha kolay bir kantn bulabiliriz tabii.
Eger bir serinin sonlu sayda terimi dsnda her terimi 0 ise, o zaman
sonlu bir toplam elde ederiz ve bu durumda seri elbette bu sonlu toplama
yaknsaktr. Aksi durumda, seride 0a esit olan terimleri silersek fazla bir sey
kaybetmeyiz. Yaknsaklg ya da raksaklg bozmayan, yaknsak oldugunda
toplamn da bozulmadg bir seri elde ederiz. Dolaysyla gerektiginde serilerimizde hicbir terimin 0 olmadgn varsayabiliriz.
Seriler, dizilerden cok daha zor ve ama daha eglenceli bir konudur. Ozellikle
xe gore degisen
ci xi
t
ur
unden seriler eglenceyi doruk noktasna ckarrlar.
Alstrmalar
1
14.18.
n=0 (2n+1)(2n+3) serisini hesaplayn.
1
14.19.
1
14.20.
1
gunu kantlayn.
14.21.
n=0 (3n+1)(2n+3) serisinin yaknsak oldu
14.22. S
u esitli
gi kantlayn:
1
7
=
.
i(i
+
1)(i
+
3)
36
i=1
Ipucu:
Once
1
1
1
1
=
+
i(i + 1)(i + 3)
3i
2(i + 1)
6(i + 3)
esitli
gini bulun ve sa
g taraf
(
)
(
)
1 1
1
1
1
1
3 n
n+1
6 n+1
n+3
olarak yazn. Bkz. Ornek

14.16.
1
uye tesekk
C
oz
um icin Yusuf Unl
ur ederiz. Daha sonra g
orece
gimiz dAlembert, Cauchy
ve Raabe kstaslar bu serinin yaknsakl
gna karar vermeye yetmiyor. Bu da teleskopik seri
y
onteminin ne kadar g
ucl
u oldu
gunu g
osterir.

14.3. Serilerle Ilgili Iki Basit Gozlem
255
14.23.
xi = s ise, her r R icin
rxi = rs, yani,
rxi = r xi esitli
gini kantlayn.
14.24. xi =
s ve
yi = t ise, (xi + yi ) serisinin s + tye yaknsad
gn, yani (xi + yi ) =
xi + yi esitli
gini kantlayn.
14.25.
xi = s ve yi = t ise, xi yi serisinin stye yaknsamak zorunda olmad
gn g
osterin.
(Bu konuda bkz. B
ol
um 16.)
14.26. Teorem 14.2de
i2
xi =
(i + 1)(i + 2)
alarak
3i + 1
(i
+
1)(i
+ 2)(i + 3)
i=1
serisini hesaplayn.
1
1
1
3
1
14.27.
+
+
+
+ = esitli
Ornek
14.6daki gibi.)
13
24
35
46
2
1
1
14.28.
= esitli
gini kantlayn.
i(i
+
1)(i
+
2)
4
i=1
14.29. Teleskopik serilerden esinlenerek, bir k > 0 tamsays icin,
(
)
1
1
1
1
1
=
1 + + + +
i(k + i)
k
2
3
k
i=1
esitli
gini kantlayn.
14.3
Basit G
Serilerle Ilgili
Iki
ozlem
Cauchy Kstas. Bir serinin yaknsak olup olmadgn bilmek kolay olmayabilir, ama yaknsaksa hangi sayya yaknsak oldugunu bulmak bambaska d
uzeyde
bir problemdir; cok zor oldugu gibi bu m
umk
un de olmayabilir cu
nk
u ornegin
o g
une dek kimse serinin yaknsak oldugu sayya bir ad vermemistir, yani
seri bug
une dek insanoglunun dikkatini cekmemis bir sayya yaknsayabilir ve
elbette bu durumda yapacak fazla bir sey yoktur.
Serinin hangi sayya yaknsadg bilinmese de, serinin yaknsak oldugu ka ste bunlardan
ntlanabilir. Bunun icin kstaslar - yaknsama kstaslar - vardr. I
cok sk kullanlanlardan biri:
Teorem 14.3 (Cauchy Kstas). Bir

xi serisinin bir gercel sayya yaknsamas icin yeter ve gerek kosul sudur: Her > 0 icin
oyle bir N olmal ki, her
n > m > N icin,
n

xi <

i=m
olsun.
Kant: Serinin yaknsamas demek, tanm geregi, ksmi toplamlar dizisi olan
( n
)
xi
i=0
256
14. Seriler
dizisinin yaknsamas demektir. Bu dizinin yaknsamas da, dizinin Cauchy

dizisi olmasyla esdegerdir; yani her > 0 icin oyle bir N olmal ki, her n >
m > N icin,
n

m

xi
xi < ,

i=0
yani,
i=0

n

xi <

i=m
olmal.
Bu kstasn uygulansna gecmiste bircok ornek vermistik. Orne

gin Teorem
10.7de
xi
i!
serisinin yaknsadgn aynen bu yontemle gostermistik.
Bu kstasla
1
i
i1
harmonik serisinin yaknsamadgn da gosterebiliriz. Nitekim eger teoremde

0<<
1
2
ve her N icin, (N den b

uy
uk olan)
m = N + 1 ve n = 2N + 1
alrsak,
n

i=m

2N
+1
2N
+1
1
1
N +1
1
1
=

=

i
i
2N + 1
2N + 1
2
i=N +1
i=N +1
buluruz.
Bu kstastan
xi ve
yi serileri yaknsaksa, (xi + yi ) serisinin ve eger
r R ise
rxi serisinin yaknsak oldugu ckar. Ama bu sonuclar ilerde,
Bol
um 16da cok daha dogal bicimde (sadece tanmlara basvurarak) bulacagz.
Bu Cauchy kstasnn, Altbol
um 18.2de sozedecegimiz cok daha onemli
Cauchy kstasyla karstrlmamas gerekir.
Ornekler

257
14.30. (xn )n artarak sonsuza raksayan bir diziyse

xi+1 xi
xi+1 xi
ve
xi
xi+1
serileri raksaktr.
Kant: (sn )n , birinci serinin ksmi toplamlar dizisi olsun. E
ger m < n ise
sn sm =
n
n
xi+1 xi
xi+1 xi
xn+1 xm
=
x
x
xn+1
i+1
n+1
i=m
i=m
olur. S
imdi nyi xn+1 2xm olacak kadar b
uy
uk secelim. O zaman, bir
onceki satrdan
devam ederek
2xm xm
xm
1
xn+1
xn+1
2
buluruz. Demek ki ksmi toplamlarn dizisi (sn )n Cauchy dizisi de
gildir ve birinci seri
yaknsak olamaz. Ikinci

serinin raksakl
gnn kant da benzerdir.
14.31. Bir
onceki
ornekte xi = i alarak,
1/i serisinin bir kez daha raksak oldu
gu anlaslr.
14.32.
[Stieltjes] Eger (an )n azalarak
oyle bir
0a yaknsayan bir diziyse, sonsuza raksayan
bn pozitif serisi vardr ki,
an bn yaknsak olur.
Kant: un = 1/an ve
un+1 un
bn =
un+1
olsun. O zaman limn un = olur. Dolaysyla Ornek

14.30e g
ore
bn = olur.
Ama
bn
un+1 un
1
1
an bn =
=
=
un
un un+1
un
un+1
oldu
gundan
ai bi teleskopik bir seridir. Ve limn 1/un = 0 esitli
ginden dolay
ai bi
yaknsar.
14.33. [Stieltjes] Eger (an )n

artarak sonsuza raksayan bir diziyse,
oyle bir yaknsak
bn
pozitif serisi vardr ki,
an bn raksak olur.
1
Kant: bn = a1n an+1
olsun. Teleskopik seri oldu
gundan
bi yaknsar. Ama
an bn =
an+1 an
an+1
oldu
gundan, Ornek
14.30a g
ore
bn raksaktr.
Alstrmalar
sitli
gini kantlayn.
xi yaknsaksa, limn 2n
i=n xi = 0 e
14.34.
14.35.
(
lim
1
1
1
+
+ +
n2
(n + 1)2
(n + n)2
)
=0
esitli
gini g
osterin.
14.36. (Abel) (xn )n azalarak 0a yaknsayan pozitif bir dizi

olsun. E
ger
xi yaknsaksa
limn nx2n = 0 esitli

gini g
osterin. Ipucu:
nx2n n
i=1 xn+k 0. (Teorem 14.6ya
ve kantna da bakn.)
Genel Terimin Sfra Yaknsamas. Bir seride bir anlamda sonsuz sayda say toplanr. Bu sonsuz toplamn sonlu bir say olabilmesi icin, gittikce
k
ucu
len saylar toplamak gerektigi hissedilebilir. Nitekim oyledir de.
258
14. Seriler
Teorem 14.4. Eger
xi serisi yaknsaksa, o zaman limn xn = 0 olur.
Kant 1: > 0 olsun. Bir onceki teoreme gore oyle bir N vardr ki, her m > N
icin,

m+1

xi <

i=m
yani |xm+1 | < . Bu da her n > N + 1 icin, |xn | < demektir.

Kant 2: s serinin limiti olsun. > 0 olsun ve
sn = x0 + + xn
olsun. Tanmlar geregi,
s = lim sn
n
olur. Ve tabii ki (altdizi oldugundan),

lim sn+1 = lim sn = s
olur. Demek ki,

lim xn = lim (sn+1 sn ) = s s = 0.
Teorem bir kez daha kantlanmstr.
Sonu
c
14.5. Eger (xn )n dizisi 0a yaknsamyorsa (yaknsak degilse de), o
zaman
xi serisi yaknsak degildir.

Ama teoremin ters istikameti dogru degildir, yani
lim xn = 0
dogru olsa da,
xi serisi yaknsamayabilir. Orne

gin,
lim
1
=0
n
olmasna karsn yukarda gord

ugu
m
uz u
zere
1
i1
olur.

259
Bu sonuc sayesinde, yaknsamaktan oldukca uzak olan serilerin raksadklar kolaylkla kantlanabilir. Ama,
1
i1
serisi, genel terimi 0a gittiginden bu sonucun kapsamna girmiyor. Bu serinin

yaknsamadgn Teorem 14.4
un kantndaki fikri kullanarak soyle de gosterebiliriz:
Teorem 14.6. Eger

xi yaknsak serisinin terimleri pozitif ve azalansa o
zaman limn nxn = 0 olur.
Kant: sn ksmi toplamlar olsun. (xn )n dizisi azalan oldugundan,
nx2n xn+1 + + x2n = s2n sn
olur. Demek ki limn nx2n = 0 ve dolaysyla limn 2nx2n = 0. Simdi tek
saylara gecelim. Benzer sekilde
(n + 1)x2n+1 xn+1 + + x2n+1 = s2n+1 sn .
Demek ki limn (n+1)x2n+1 = 0. Buradan kolaylkla limn (2n+1)x2n+1 =
0 ckar. (Nasl?)
B
ut
un bunlardan su ckyor:
xi serisinin yaknsamas icin xi saylarnn
0a azalarak yaknsamas yetmez, ayrca bu saylarn 0a hzl
yaknsamas
da gerekir. Orne
gin 1/i2 , 0a yeterince
hzl yaknsadgndan, i1 1/i2 serisi
yaknsaktr. Yakn gelecekte s > 1 ise, i1 1/is serisinin yaknsak oldugunu
gorecegiz.
Sonu
c 14.7.

i=1 1/i serisi raksar.
Ornekler
)
(
14.37.
i + 1 i serisi raksar.
Kant: Sonuc 14.5i uygulamaya calsalm:

( i + 1 i)( i + 1 + i)
1
0
i+1 i=
=
i+1+ i
i+1+ i
Genel terimin limiti 0 oldu
gundan, serinin yaknsak m yoksa raksak m oldu
gunu So
nuc 14.5in y
ontemiyle anlayamayz. Ama Ornek
14.14den serinin raksak oldu
gunu
biliyoruz.
14.38. Eger 0 < a < 1 ise limn (1 + an )n = 1.
Kant: Asa
gdaki hesaplar yapalm:
(
)
0 (1 + an )n 1 = an (1 + an )n1 + (1 + an )n2 + + (1 + an ) + 1
an n(1 + an )n1 .
260
14. Seriler
Demek ki
1
nan .
(1 + an )n1
Ama Teorem 14.6dan dolay limn nan = 0 oldu
gundan, Sandvic Teoremine g
ore
(
)
1
lim (1 + an )
=0
n
(1 + an )n1
0 (1 + an )
olur. limn (1 + an ) = 1 oldu

gundan, bundan,
1
=1
(1 + an )n1
lim
ve
lim (1 + an )n1 = 1
ckar. Bu son esitlik de istedi

gimizi verir.

14.39. limn (n1/n 1)1/n limitini bulun.
C
oz
um: Herhangi bir a < 1 alalm. Bir
onceki
orne
ge g
ore yeterince b
uy
uk n g
ostergecleri icin (1 + a1/n )n < 2 < n olur. Buradan a < (n1/n 1)1/n ckar.
yandan (n1/n 1)1/n (n1/n )1/n = n1/n2 = (n2 )1/n2 n1/n 1.
Ote
Son iki paragraftan istenen limitin 1 oldu

gu kolaylkla ckar (bkz. Ornek
4.16.)
14.40. [Abel] Her (an )n dizisi icin, lim an bn = 0

ai yaknsak
onermesini saglayan bir
(bn )n dizisi yoktur.
Kant: Tam tersine b
oyle bir (bn )n dizisinin oldu
gunu varsayalm. Elbette sonsuz sayda
bn = 0 olamaz, yoksa bu nler icin an yi cok b
uy
uk secerek yaknsamamas gereken
serilerin yaknsad
gn kantlams oluruz. Dolaysyla her n icin bn = 0 varsaymn yapabiliriz. lim an bn = 0 ile lim an |bn | = 0
onermeleri arasnda fark olmad
gndan, bn > 0
varsaymn yapabiliriz. an = 1/nbn gibi, lim an bn = 0 esitli
gini sa
glayan pozitif bir seri
alalm. > 0 rastgele olsun. O zaman an bn < oldu
gundan b1n > an , dolaysyla
1
ai
>
bi
olur. Bundan da
1
=
bi
ckar. Demek ki
cn =
1
1
+ +
b0
bn
dizisi sonsuza raksar. Ornek

14.30e g
ore terimleri
an =
cn cn1
cn
olan seri raksar. (Eski an yi unutun!) Ama

bn an = bn
cn cn1
1
=
0
cn
cn
oldu
gundan bir celiski elde ederiz.
14.41. [Abel] Sonsuza

ai serisi icin, lim bn /an = 0 esitligini saglayan sonsuza
raksayan her
raksayan bir
bi serisi vardr.
Kant: ai > 0 varsaymn yapabiliriz.
sn = a0 + + an

261
ve
bn =
an
sn sn1
=
sn
sn
olsun. O zaman
bn
1
=
0
an
sn
olur. Ayrca Ornek

14.30a g
ore
bn serisi raksar.
Birka
c Ilgin
c Seri. Ya kantlama y
ontemi icin hen
uz yeterince matematik gelistiremedi
gimizden ya da gibi baz matematiksel nesnelerin tanmlarn hen
uz vermedi
gimizden su
anda kantlayamayaca
gmz birkac esitlik sunuyoruz.
1
1
1
1
1
1
+ + +
1
2
3
4
5
6
serisinin yaknsakl
gn B
ol
um 17de kantlayaca
gz. (Limit ln 2dir ama hen
uz ln diye bir
fonksiyon g
ormedi
gimizden su anda bu olgu okura bir anlam ifade etmeyebilir.)
Tek saylarla says arasnda bir iliski var mdr diye sorulsa, akl basnda herhangi biri
yok der herhalde! Ama yanls!
1
1
1
1
1
1
+ +
+ = .
1
3
5
7
9
11
4
S
u toplamdan s
ozetmistik bir zamanlar:
1
1
1
1
2
+
+
+
+
=
.
12
22
32
42
6
1/nlerin toplamnn sonsuz oldu
gunu biliyoruz:
1
1
1
1
+ + + + = .
1
2
3
4
Bu seride toplanan terim saysn azaltalm... T
um 1/nleri toplayaca
gmza, asal nler icin
1/nleri toplayalm; bakalm ne oluyor...
1
1
1
1
1
1
= + + + +
+ = .
p
2
3
5
7
11
p
asal
Gene sonsuz ckar... Demek ki asal saylarn says cok az de

gil, terslerinin toplamn sonsuz
yapacak kadar cok asal say var...
3 ve 5 gibi, 5 ve 7 gibi, 11 ve 13 gibi, 17 ve 19 gibi, aralarnda 2 fark olan asallara ikiz asallar denir. Sonsuz sayda ikiz asal oldu
gu sanlyorsa da, bu san bug
une dek kantlanamad.
Brun 1919da, ikiz asallarn bir anlamda o kadar cok olmad
gn kantlamstr. S
u anlamda
cok de
gillerdir:
(
1
1
+
3
5
(
+
1
1
+
5
7
(
+
1
1
+
11
13
(
+
1
1
+
17
19
)
+
serisi yaknsaktr, yani bu toplam sonlu bir saydr. Brun sabiti ad verilen bu saynn de
geri
asa
g yukar 1,902160583104t
ur. Bu yaklask de
ger, 1016 ya kadar olan asallar bulunarak
hesaplanmstr.
262
14. Seriler
14.4
Serilerin Terimleriyle Oynamak
Bu altbol
umde amacmz bir serinin terimleri gruplandgnda ya da terimlerinin yerleri degistiginde ya da seriye yeni terimler eklendiginde seride ne gibi
okumada bu altbol
degisikliklerin oldugunu anlamaya calsmak. Ilk
um u
st
un
kor
u okunabilir.
Seriden Terim Atmak. Bir onceki bol
umde kantlanan Teorem 14.3, bir serinin yaknsaklgnn ya da raksaklgnn, toplanan diziden cok, dizinin kuyruguna gore degistigini de soyl
uyor: Kuyruklar ayn olan iki diziden birinin toplam
yaknsaksa digerinin de toplam yaknsaktr ve biri raksaksa digeri de raksaktr. Yani bir seriye sonlu sayda terim eklersek ya da bir seriden sonlu sayda
terim silersek ya da her iki islemi birden yaparsak, serinin yaknsaklgnda ya
da raksaklgnda bir degisiklik olmaz. (Tabii yaknsak oldugunda elde edilen
toplam degisebilir.) Bu o kadar bariz ki teorem ad altnda yazmyoruz bile.
Serinin Terimlerini Gruplamak. Yaknsak serilerin terimlerini teker teker
toplayacagmza ikiser ikiser toplayabiliriz, yani yaknsak bir seriyi
x0 + + xi +
sonsuz toplam olarak gosterecegimize,
(x0 + x1 ) + (x2 + x3 ) + + (x2i + x2i+1 ) +
sonsuz toplam olarak da gosterebiliriz, cu
nk
u ne de olsa, ksmi toplamlar dizisi (sn )n yaknsaksa, bunun bir altdizisi olan (s2n+1 )n dizisi de ayn sayya
yaknsar. Bu buldugumuz sadece ikiser ikiser toplama icin degil, ikiser u
cer
gruplama ve hatta her t
url
u gruplama icin de gecerlidir elbet, cu
nk
u gruplanarak elde edilen serinin ksmi toplamlar basladgmz serinin ksmi toplamlarnn bir altdizisidir. Bir teorem daha kantladk:
Teorem 14.8. Eger bir seri yaknsaksa, serinin terimlerini gruplayarak elde
edilen seri de ayn sayya yaknsaktr.
Orne
gin,
)
(
1
1
+
(2i)2 (2i + 1)2
i=1
serisi yaknsaktr, cu
nk
u,
)
(
1
1
1
+
=
2
2
(2i)
(2i + 1)
i2
i=1
i=2
esitligi gecerlidir ve sagdaki serinin yaknsak oldugunu biliyoruz (Bol

um 7).
Gruplayarak ayr saylara yaknsayan (dolaysyla yaknsak olmayan) seri or
negi icin bkz. Ornek
17.2.
14.4. Serilerin Terimleriyle Oynamak
263
Ama dikkat: Bir seri gruplanarak yaknsak oluyorsa, bu, gruplanmam

s
orijinal serinin yaknsak oldugunu gostermez. Orne

gin, xi = (1)i ise
xi
yaknsamaz; ama terimleri ikiser ikiser gruplarsak, terimleri 0 olan dizi buluruz
ki bu da elbette 0a yaknsayan bir seri verir.
Ayn felaket, serinin genel terimi 0a yaknsyorsa da basmza gelebilir.
Orne
gin,
(
) (
)
1 1
1 1
1
1
1 1
+
+ + +

1 1
2 3
11 11
3 2
(
)
1
1
1
1
1
1
+
+
+ +
+
12 13
231 231
13 12
serisine bakalm. knc parantezdeki
1
1
+ +
a
b
toplamnn a b saylar soyle seciliyorlar: a, toplamda daha once belirmeyen
ilk dogal say (bir sonraki parantezde a = 232 olacak ornegin); b ise,
1
1
1
+
+ +
a a+1
b
toplamn kdan b
uy
ukesit yapan en k
ucu
k dogal say. i1 1/i serisi sonsuza
raksadgndan her a icin boyle bir b bulmak m
umk
und
ur. Serinin yukardaki
gibi gruplasms hali, terimleri s
urekli 0 olan seridir ve elbette bu gruplasms
seri 0a yaknsar; ama ayn seriyi parantezlerden arnms bicimde gor
ursek,
bu sefer seri yaknsamaz, cu
nk
u belli asamalarda parantezsiz serinin ksmi
toplamlar her k dogal saysna esit olurlar. (b says baz ksmi toplamlar her
k olsun diye itinayla secilmislerdir.)
yandan gruplanan terim says snrl tutulursa ve serinin genel terimi
Ote
0a yaknsyorsa, her sey yolunda gider:
Teorem 14.9. Eger bir serinin genel terimi 0a yaknsyorsa ve terimler en
fazla b terim iceren bloklar halinde (terimlerin sralar bozulmadan) gruplandgnda seri yaknsak bir seriye d
on
usu
yorsa, o zaman baslangctaki seri de
(yani gruplasmams seri de) yaknsaktr; u
stelik gruplanms ve gruplanmams
seriler ayn sayya yaknsarlar.
Bu teoremi kantlamadan once kant cok daha kolay olan su teoremi
kantlayalm:
Teorem 14.10.
xi bir seri olsun. limn xn = 0 varsaymn yapalm. Bir
k > 0 dogal says icin(skn )n ksmi toplamlarn bir s saysna yaknsadgn
varsayalm. O zaman
xi serisi de s saysna yaknsar.
264
14. Seriler
Kant: > 0 olsun. limn xn = 0 esitliginden dolay her n > N1 icin

|xn | < /2k esitsizligini saglayan bir N1 vardr. limn skn = s esitliginden
dolay her n > N2 icin |s skn | < /2 esitsizligini saglayan bir N2 vardr. N =
(k+1)max{N1 , N2 } ve n > N olsun. nyi kya bolelim: Bir n0 > max{N1 , N2 }
ve bir r = 0, 1, . . . , k 1 icin, n = kn0 + r olur. Buradan da
|s sn | = |s (skn0 + xkn0 +1 + + xkn0 +r )|
|s skn0 | + |xkn0 +1 | + + |xkn0 +r |
2 + 2k
+ + 2k
=
ckar, ki bu da istedigimizi kantlar.
Simdi yukardaki fikri genellestirip Teorem 14.9u kantlayalm.
Teorem 14.9un Kant: Seri

xi olsun. sn de
xi serisinin ksmi toplamlar olsun:
n
sn =
xi .
i=0
Simdi 0 < jk jk1 b esitsizligini saglayan bir

0 = j0 < j 1 < j 2 < j 3 < . . .
gostergec dizisi ele alalm ve
xi serisini
(x0 + + xj1 1 ) + (xj1 + + xj2 1 ) +

biciminde gruplayp boylece elde edilen
jk+1 1
xi
k=0
i=jk
serisinin bir t saysna yaknsak oldugunu varsayalm. tm bu gruplasms serinin

ksmi toplamlarn simgelesin:
jk+1 1
jm+1 1
m
tm =
xi =
xi = sjm+1 1 .
k=0
i=jk
i=0
Varsaymdan dolay
lim tm = t
esitligini biliyoruz ve
lim sn = t
265
esitligini kantlamak istiyoruz. Bunun icin sn lerle tm ler arasnda bir iliski
bulacagz.
n verilmis olsun. jm+1 < n jm+2 esitsizliklerini saglayan m saysn secelim. O zaman,
sn =
jm+1 1
xi =
i=0
xi +
i=0
xi = tm +
i=jm+1
xi
i=jm+1
buluruz. Demek ki,

n
n

|xi |
xi
|sn tm | =
i=jm+1 i=jm+1
olur. mnin seciminden dolay, en sagdaki toplamda en fazla b terim vardr.
(xn )n dizisi 0a yaknsadgndan, nyi b
uy
uterek (ki o zaman m ve jm de
b
uy
urler) |sn tm | saysn diledigimiz kadar k
ucu
ltebiliriz, yani
lim |sn tm | = 0
ve dolaysyla
lim (sn tm ) = 0
olur. Belki soylemeye bile gerek yok ama m says nye bagmldr ve n sonsuza gittiginde m de sonsuza gider (cu
nk
u n (m + 2)b esitsizligi gecerlidir);
dolaysyla,
lim sn = lim (sn tm ) + lim tm = lim tm = lim tm = t
olur. Kantmz tamamlanmstr.
Eger serinin terimleri 0 ise, gruplanan terim saysna snr koymak gereksizdir. O zaman da her sey yolunda gider:
Teorem 14.11. Eger terimleri negatif olmayan bir serinin genel terimi 0a
yaknsyorsa ve terimler (sralar bozulmadan) herhangi bir sekilde gruplandgnda seri yaknsak bir seriye d
on
usu
yorsa, o zaman baslangctaki seri de
(yani gruplanmams seri de) yaknsaktr; u
stelik gruplanms ve gruplanmams
seriler ayn sayya yaknsarlar.
Kant: Bir onceki kanttaki gosterimi kabul edelim ve ayn fikri devam ettirelim.
n
|sn tm | =
xi
i=jm+1
266
14. Seriler
asamasna kadar geldik. Bundan sonra,

|sn tm | =
jm+2 1
xi
i=jm+1
xi = tm+1 tm
i=jm+1
seklinde devam edelim. (tm )m dizisi Cauchy oldugundan, nyi, dolaysyla myi
de yeterince b
uy
uk alrsak, tm+1 tm saysn her saydan k
ucu
k yapabiliriz.
Simdi bir onceki teoremin kantndaki gibi devam edelim.

Serinin Terimlerini Karmak. Yukarda serinin terimlerinin yerlerini degistirmemistik. Simdi serinin terimlerinin yerlerini degistirdigimiz zaman basmza geleceklere bakalm.
Terimleri ozel bir bicimde kararak, serinin yaknsaklgnn ya da raksakl
gnn bozulmayacagn gorebiliriz. Orne
gin
x0 + x1 + x2 + x3 + + x2i + x2i+1 +
serisi yerine
x1 + x0 + x3 + x2 + + x2i+1 + x2i +
serisine bakabiliriz. Eger birinci seri yaknsaksa ikinci seri de yaknsaktr. sn
ve tn bu iki serinin (bu srayla) ksmi toplamlar olsun ve birinci serinin sye
yaknsadgn varsayalm. tn leri sn cinsinden hesaplamaya calsalm.
t2n+1 = x1 + x0 + + x2n+1 + x2n = s2n+1
olur. Ama t2n de k
ucu
k bir d
uzeltme pay gerekir:
t2n = x1 + x0 + + x2n2 + x2n+1 = t2n1 + x2n+1 = s2n1 + x2n+1 .
Demek ki, Teorem 14.4ten dolay,
lim t2n = lim (s2n1 + x2n+1 ) = s.
Ayn zamanda
lim t2n+1 = lim s2n+1 = s
oldugundan, (tn )n ksmi toplamlar dizisinin limiti de vardr ve bu limit sye

esittir (Alstrma 8.9).
Ayn bicimde, eger ikinci seri yaknsaksa birinci seri de yaknsaktr.
Yukarda serinin terimlerini ikiser ikiser kardk. Beser beser de karabilirdik,
bir sey degismezdi. Ayrca beser beser hep ayn bicimde de karmak zorunda
degiliz, her seferinde ayr bir karma kullanabiliriz. Bunu birazdan kantlayacagz.
267
Ama okur dikkatli olmaldr, terimler rastgele uzunlukta gruplar halinde

karlrsa yaknsak seriler raksayabilir. Birazdan bir ornek gorecegiz. Yaknsaklgn degismemesi icin ya yukardaki gibi ozel karmalar ya da baz ozel serileri
almak gerekir. Teorem 14.13te gorecegimiz u
zere, terimleri pozitif olan bir
seriyi istedigimiz gibi karabiliriz, yaknsaklg/raksaklg degismez. Ama terimleri negatif ve pozitif olan serileri kararken dikkatli olmak gerekir.
Teorem 14.12. j > 0 bir dogal say olsun. Her k 0 icin k ,
{0, 1, . . . , j 1}
k
umesinin bir eslesmesi olsun. Her i dogal says icin, ri says 0 ri < j ve
i = kj + ri olacak bicimde secilsin.
yi = xkj+k (ri )
olarak tanmlansn. Eger

xi ve
yi serilerinden biri yaknsaksa digeri de
yaknsaktr. Ayrca bu durumda her iki seri de ayn sayya yaknsar.
Kant:
xi serisinin sye yaknsadgn varsayalm. Yaptgmz karma,
xi
serisinin terimlerini, en bastan baslayarak, jli bloklar halinde karyor, ama
her jlik blogu degisik bicimde karabilir. Her k dogal says icin,
xkj , xkj+1 , . . . , xkj+(j1)

terimleri
xkj+k(0) , xkj+k (1) , . . . , xkj+k (j1)
terimlerine don
usu
yor. Dolaysyla eger sn ve tn saylar
xi ve
yi serilerinin (bu srayla) ksmi toplamlarysa, her k ve 0 r < j dogal saylar
icin,
skj+r = tkj+r xkj xkj+r + xkj+k (0) + + xkj+k (r)
elde ederiz. Teorem 14.4ten dolay her 0 r < j icin,
lim tkj+r = lim skj+r = s
olur. Demek
ki i1 yi serisi de sye yaknsyor.
Simdi
yi serisinin yaknsadgn varsayalm.
xi serisi de
yi serisinden yukardaki bicimde
elde edilir. Bunun icin k yerine k1 almak yeterlidir.
Dolaysyla ayn sonuc
yi serisi icin de gecerlidir.

Bu teoremi hafifce genellestirmek m
umk
und
ur. Karmalarn hep j tane
terim u
zerine olma kosulunu, karma yaplan terim saysn snrl tutmak kosuluyla degistirebiliriz.
268
14. Seriler
Eger karma yukardaki gibi terbiyeli bir bicimde yaplmazsa, baslangctaki

seri yaknsak bile olsa, kararak elde edilen seri bir baska sayya yaknsayabilir,
hatta raksak olabilir. Bir ornek verelim.
i+1
Ornek
14.42. B
ol
um 17de i1 (1)i
gunu g
orece
giz, simdilik bu
serinin yaknsad
gn varsayalm. S
imdi serinin terimlerini karaca
gz. j = 0, 1, 2 icin,
1
ger j = 1 ise
2i+1 e
1
e
ger j = 2 ise
y3i+j =
4i+2
1
e
ger j = 0 ise
4i+4
i+1
olsun. (y
gunu kantlamak oldukca kolay.
i )i dizisinin ((1) /i)i1 dizisinin bir karmas oldu
S
imdi i1 yi serisine bakalm:
1
1
1
1
1
1
1
1
+ +
+
2
4
3
6
8
5
10
12
(yn )n1 dizisi 0a yaknsad

gndan, Teorem 14.9a g
ore, yaknsakl
g bozmadan,
serisini so
yle gruplayabiliriz:
(
(
(
)
)
)
1
1
1
1
1
1
1
1
1
+
+
+
2
4
3
6
8
5
10
12
ve
serisini, yani
i1
yi
1
1
1
1
1
1
+ +
+
2
4
6
8
10
12
i+1
/i
i1 (1)
serisinin yars olan
1
2
(
)
1
1
1
1
1
1 + + +
2
3
4
5
6
serisini buluruz. G
or
uld
ug
u
gibi toplam yarya indi!
yandan eger serinin terimleri negatif degilse terimlerini istedigimiz gibi

Ote
karabiliriz, yaknsaklk ve toplam degismez:
Teorem 14.13.
xi , terimleri
olan bir seri olsun. , Nnin bir es pozitif
lesmesi olsun. O zaman, eger
xi ve
x(i) serilerinden biri yaknsyorsa
digeri de yaknsar ve yaknsadklarnda ayn sayya yaknsarlar.
Kant: sn ve tn srasyla
xi ve i x(i) serilerinin ksmi toplamlar, s ve t
de serilerin limitleri olsun. Her iki ksmi toplamlar dizisi de artan dizidir. (tn )n
dizisinin u
stten s tarafndan snrl oldugunu kantlayacagz.
m(n) = max{(0), . . . , (n)}
olsun. Hesaplayalm:
tn =
i=0
m(n)
x(i)
i=0
xi = sm(n) s.
269
Demek ki (tn )n dizisi de, dolaysyla

x(i) serisi de yaknsak. Eger limite
t dersek, yukardaki esitsizlikten t s elde ederiz. Ama simdi s, t ve ile
yaptgmz t, s ve 1 ile de yapabiliriz ve bu sefer s t elde ederiz.

Bu teorem biraz daha genel bir haliyle de dogrudur. Bkz. Teorem 15.9.
Kimi zaman gostergec k
umesini sonsuz parcalara ayrmak zorunda kalabiliriz. Eger serinin terimleri pozitifse bu bir sorun teskil etmez. Kanta gecmeden
once bunun yararn gosteren bir ornek verelim.
Ornek
14.43.
1
2
3
4
+ 2 + 3 + 4 +
2
2
2
2
serisini toplamak istedi
gimizi varsayalm. Bu seriyi so
yle acalm:
( ) (
) (
) (
)
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
2
22
22
23
23
23
24
24
24
24
Teorem 14.8 ve 14.11e g

ore bu serilerden biri yaknsaksa di
geri de yaknsaktr ve iki seri
de bu durumda ayn sayya yaknsarlar. S
imdi bu ikinci serinin yaknsakl
gn kantlamaya
calsalm.
Ikinci
serideki her parantezin ilk terimini alarak
1
1
1
1
+ 2 + 3 + 4 +
2
2
2
2
serisini, (ikinci parantezden baslayarak) her parantezin ikinci terimini alarak
1
1
1
1
+ 3 + 4 + 5 +
22
2
2
2
serisini, (
ucu
nc
u parantezden baslayarak) her parantezin u
cu
nc
u terimini alarak
1
1
1
1
+ 4 + 5 + 6 +
23
2
2
2
serisini alalm ve bunu b
oylece sonsuza kadar devam edelim. Elde etti
gimiz seriler yaknsaktr:
1
1
1
1
+ 2 + 3 + 4 + =1
2
2
2
2
1
1
1
1
1
+ 3 + 4 + 5 + =
22
2
2
2
2
1
1
1
1
1
+ 4 + 5 + 6 + = 2
23
2
2
2
2
Bunlar toplarsak da 2 buluruz. Bu bulgudan, birinci ve ikinci serilerin 2ye yaknsad
gn
s
oyleyebilir miyiz?
Ne yapt
gmzn farkna vardnz m?
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
+
+
+
+ 3 + 3 + 4 + 4 + 4 + 4 +
2 |22 {z 22} |23
2{z
2 } |2
2 {z 2
2}
2 adet
3 adet
4 adet
serisini hesaplamak icin, saylar, seride
onerildi
gi ve her Avrupalnn yapaca
g gibi terimleri
soldan sa
ga do
gru teker teker toplayaca
gmza, asa
gdaki gibi dizip
1
2
1
22
1
22
270
14. Seriler
1
23
1
24
+ 213
+ 214 + 214
C
inliler gibi en sol s
utundan baslayarak yukardan asa
g topladk ve sonra s
utunlarn toplamlarn topladk:
En sol s
utunun toplam 1.
Bir sonraki s
utunun toplam 1/2.
Soldan u
cu
nc
u s
utunun toplam 1/4. Vs.
Soru belli: Bunu yapmaya hakkmz var m? Yani satrlarn toplamnn toplam, s
utunlarn toplamnn toplamna esit midir? Yant: Evet var! Bir sonraki teoremde bunu kantlayaca
gz.
Teorem 14.14.
i0 xi
+
+
1
23
1
24
terimleri negatif olmayan bir seri ve

N = A0 A1 A2 . . . ,
Nnin herhangi bir parcalans olsun.
i. Eger
xi serisi yaknsaksa, her j icin
x serisi de yaknsaktr.
iA
j i
Ayrca, eger yj = iAj xi tanmn yaparsak,
yj serisi de yaknsaktr ve
bu seri
xi toplamna esittir.
ii. Her j icin iAj xi serisi yaknsak olsun. yj = iAj xi tanmn yapalm.
E
yj serisi de yaknsaksa o zaman
xi serisi de yaknsaktr ve bu seri
ger
yj toplamna esittir.
Kant: i.
xi serisinden k
uiAj xi serisinin ksmi toplamlar elbette
cu
kesittir. Ksmi toplamlar artan bir dizi olusturdugundan, iAj xi serisi
yaknsaktr (Teorem 7.1) ve toplam

xi serisinden k
ucu
kesittir. Demek ki
yj
xi .
xi serisi tarafndan u
stten snrlanmstr ve
yj serisinin ksmi toplamlar
yj serisi yaknsar (Teorem 7.1) ve
yj
xi
olur. Simdi esitligi kantlayalm. > 0 olsun. ky yeterince b

uy
uk secerek
xi (y0 + + yk )
farkn dan k
ucu
k yapabilecegimizi kantlamalyz. Ama tek bir k icin fark
dan k
ucu
k yapmak yeterli, cu
nk
u k b
uy
ud
ukce yukardaki fark k
ucu
l
ur. Once
oyle bir n bulalm ki,
xi (x0 + + xn ) <
271
olsun. Ardndan oyle bir k bulalm ki,

0, 1, . . . , n A0 A1 A2 . . . Ak
olsun. O zaman elbette,
x0 + + xn y0 + + yk
olur. Dolaysyla,
xi (y0 + + yk )
xi (x0 + + xn ) <
i0
olur. Birinci onerme kantlanmstr.

ii. Verilmis bir i icin, j(i) gostergeci, i Aj(i) icindeligini saglayacak bicimde secilmis olsun. O zaman xi yj(i) olur. Dolaysyla,
x0 + + xn yj(0) + + yj(n)
yj
olur. Demek ki
xi serisinin ksmi toplamlar
u
stten
yj tarafndan snrl
dr. Bundan da, Teorem 7.1 yardmyla,
xi serisinin yaknsak oldugu ve
xi
yj
esitsizligi ckar. Simdi esitligi gosterelim. > 0 olsun. nyi yeterince b
uy
uk
secerek
yj (x0 + + xn )
farkn dan k
ucu
k yapabilecegimizi kantlamalyz. Ama tek bir n icin fark
dan k
ucu
k yapmak yeterli, cu
nk
u n b
uy
ud
ukce yukardaki fark k
ucu
l
ur. Hatta
sagda toplanan xi lerin gostergeclerinin illa 0dan nye gitmeleri gerekmez,
aradan sadece baz gostergecleri secsek de yeter. Once

oyle bir k secelim ki,
yj (y0 + + yk ) <
2
olsun. Her j = 0, . . . , k icin oyle bir sonlu Ij Aj gostergec k
umesi vardr ki,
yj
xi <
2(k + 1)
iIj
olur. O zaman
I = I0 I1 . . . Ik
tanmn yaparsak,
(y0 + + yk )
iI
xi <
272
14. Seriler
olur. Demek ki,
yj
xi =
)
yj (y0 + + yk ) +
(
(y0 + + yk )
iI
)
xi
iI
< /2 + /2 = .
Simdi nyi o kadar b
uy
uk secelim ki
I = I0 I1 . . . Ik {0, 1, . . . , n}
olsun. Bu durumda,
yj (x0 + + xn )
yj
xi <
iI
olur. Teorem kantlanmstr.
Yukardaki teoremin ikinci ksm herhangi bir seri icin ve sonlu sayda
parcalanma icin de dogrudur:
Teorem 14.15.
xi herhangi
bir
seri olsun. N = A B, Nnin herhangi bir
parcalans olsun. Eger iA xi ve iB xi serileri yaknsaksa ve toplamlar a

ve bye esitse, o zaman
xi serisi de yaknsaktr ve bu seri a + b toplamna
esittir.
Kant: sn ,
xi serisinin ksmi toplam olsun.
An = A {0, 1, . . . , n} ve Bn = B {0, 1, . . . , n}
olsun. Ayrca
an =
xi ve bn =
iAn
xi
iBn
tanmlarn
iA xi serisinin bir ksmi toplamdr. (an )n
yapalm. Her an ,
dizisinin
x
serisinin
ksmi
toplamlar dizisinden tek fark, (an )n diziiA i
sinde baz ksmi toplamlarn tekrar etmesidir, nitekim An = An+1 oldugunda
an = an+1 olur. Ayn seyler (bn )n dizisi icin de gecerlidir. Dolaysyla (an )n
dizisi aya ve (bn )n dizisi bye yaknsar. Tanmdan dolay
s n = an + b n
oldugundan, limn sn vardr ve a + bye esittir.
Sonu
c 14.16.
xi herhangi bir seri olsun. N =
A1 . . .Ak , Nnin herhangi
bir parcalans olsun. Eger her j = 1, . . . , k icin iAj xi serisi yaknsaksa ve
toplamlar ai ye esitse, o zaman

xi serisi de yaknsaktr ve bu seri
a1 + + ak
toplamna esittir.
Teorem 14.14
u ilerde Teorem 15.10 olarak genellestirecegiz.
15. Pozitif Seriler ve Mutlak

Yaknsaklk
15.1
Pozitif Seriler
Terimleri negatif olmayan serilerin analizi oldukca kolaydr. Nitekim, boyle

bir serinin yaknsamas icin, ksmi toplamlarnn snrl olmas yeter ve gerek kosuldur. Bunun cok kolay kantn birazdan verecegiz. Boylece, terimleri
negatif olmayan bir serinin yaknsaklgn, serinin hangi sayya yaknsadgn
bilmeden de bulabilme imkanna sahip olacagz. Gecmiste bunun orneklerini
cok gord
uk. Orne
gin,
1
i5
i=1
serisinin terimleri pozitiftir ve bu serinin ksmi toplamlar

n
n
1
1
<2
5
i
i2
i=1
i=1
esitsizligini sagladgndan (Ornek

7.10), Teorem 7.1den dolay, seri yaknsar.
Ancak, brakn hangi sayya yaknsadgnn bilinmesini, serinin ne t
ur (ornegin
kesirli) bir sayya yaknsadg bile bilinmiyor... Bu ve benzer konular bug
un
revacta olan arastrma konulardr.Terimleri negatif olmayan bir seriye ksaca
pozitif seri diyecegiz. Boyle bir i0 xi serisinin ksmi toplamlar dizisi
sn = x0 + x1 + + xn
artan bir dizidir elbet. Dolaysyla pozitif
bir seri eger raksaksa ancak a
raksayabilir (Teorem 12.1). Ornegin i1 1/i = (Bol

um 7.2).
Teorem 15.1. Pozitif bir serinin yaknsamas icin ksmi toplamlar dizisinin
u
stten snrl olmas yeter ve gerek kosuldur.
Kant: Eger seri sye yaknsyorsa, ksmi toplamlar dizisi (sn )n artan bir dizi
oldugundan, sn s elde edilir.
274
15. Pozitif Seriler ve Mutlak Yaknsaklk
Simdi de, artan bir dizi olan ksmi toplamlar dizisi (sn )n nin u
stten snrl
oldugunu varsayalm. O zaman Teorem 7.1e gore, (sn )n dizisi, yani seri yaknsaktr.

Kanttan da anlaslacag u
zere, Teorem 15.1 bize aslnda biraz daha fazla
bilgi veriyor:
Teorem 15.2. Eger

xi pozitif bir seriyse,
xi serisinin yaknsamas icin
ksmi toplamlar dizisinin u
stten snrl olmas yeter ve gerek kosuldur. Ayrca
eger M , ksmi toplamlarn bir u
stsnrysa,
xi M
olur ve eger m, ksmi toplamlarn en k
ucu
k u
stsnrysa,
xi = m
olur. Ayrca her n icin
xi
xi
i=0
olur.
Tabii b
ut
un bu dediklerimizin dogru olmas icin, serinin terimlerinin hep
degil, sadece bir zaman sonra negatif olmamalar yeterlidir.
Sonu
c 15.3.
olsun. (xik )k , (xi )i dizisinin bir altdizisi
xi pozitif bir seri

ve limiti
xi
olsun. Eger
xi serisi yaknsaksa,
k xik serisi de yaknsaktr
xi serisi de raksaktr.
saysndan k
ucu
kesittir. Eger k xik serisi raksaksa,
Kant:
xi = s olsun. sn ve tn saylar srasyla,
xi ve k xik serilerinin
ksmi toplamlar olsunlar. Elbette,
tn = xi0 + xi1 + + xin x0 + x1 + + xin = sin s
olur. Teorem 15.2ye gore

xik serisi yaknsaktr. Ikinci
ksm birincisinden
ckar.
Ornekler
15.1. Ornek
6.8de, terimleri
xi =
i1
j=1
1
1
1
1
1
=
+
+ +
+ +
,
j(i j)
1(i 1)
2(i 2)
j(i j)
(i 1) 1
olan dizinin 0a yaknsad

gn, yani,
lim xi = 0
15.1. Pozitif Seriler
275
esitli
gini kantlamstk. Demek ki,
xi
i=2
serisinin yaknsak olma ihtimali var (Sonuc 14.5). Bu seri yaknsak mdr? De
gildir1 :
(
)
1
1
1
1
=
+
j(i j)
i ij
j
oldu
gundan,
xi =
i1
j=1
1
1
=
j(i j)
i1
( i
j=1
1
1
+
i j j=1 j
i1
1
2
1
(1 + 1) = >
i
i
i
olur. Ama n
1/i dizisinin u
stten snrl olmad
gn biliyoruz (B
ol
um 7.2). Demek ki
i i=1 1
terimleri j=1 j(ij) olan seri sonsuza raksar.
15.2. (xn )n sonsuza raksayan artan bir dizi olsun. Eger q > 0 bir kesirli say ise
xi+1 xi
xqi xi+1
serisi yaknsaktr. Eger q 0 ise seri raksaktr.
Kant: q = 0 durumunu Ornek

14.30te irdelemistik. Bundan q 0 durumu da ckar
cu
nk
u e
ger xi > 1 ise,
xi+1 xi
xi+1 xi
xqi xi+1
xi+1
olur.
S
imdi q = 1 olsun. O zaman, teleskopik seri elde ederiz:
)
xi+1 xi
xi+1 xi
(1
1
1
=
=
=
,
q
xi xi+1
xi xi+1
x i xi+1
x0
ve seri yaknsar. Buradan kolaylkla serinin q 1 icin de yaknsad
g g
or
ul
ur.
Son olarak 0 < q < 1 olsun. Sonuc 3.20de x = xi /xi+1 alrsak,
(
(
)q )
xi
1
xi
1
1
xi+1
q
xi+1
elde ederiz. Bu esitsizli
gin taraflarn xqi saysna b
olersek,
(
)
1
xi+1 xi
1 1
xqi xi+1
q xqi
xqi+1
buluruz. Terimleri sa
gdaki ifade olan seri teleskopik seridir ve yaknsar. Demek ki terimleri soldaki ifade olan seri de yaknsar.
15.3. [du Bois-Reymond] Yaknsak

her
a
c
in,
lim
b
s
itli
g
ini
i pozitif serisi i
n /an = e
saglayan yaknsak bir

bi serisi vardr.
Kant: Her i icin ai > 0 varsaymn yapabiliriz. sn = a0 + + an , s = limn sn ve
un =
1
1
=
s sn1
i=n ai
olsun. O zaman limn un = olur. Bir q > 0 kesirli says secelim.

bn =
1
un+1 un
uqn un+1
uye ve Ilham
Yusuf Unl
Aliyeve tesekk
urler.
276
olsun. Ornek
15.2ye g
ore
bi yaknsaktr. Ayrca
bn =
un+1 un
1
1
= q q1
= (s sn1 )q (s sn1 )q1 (s sn )
uqn un+1
un
un un+1
= (s sn1 )q1 (sn sn1 ) = u1q
n an
oldu
gundan, e
ger q < 1 ise
bn
= u1q

n
an
olur.
Alstrmalar
15.4. Teorem 15.2yi kullanarak

xi ve
yi pozitif yaknsak serilerse, (xi + yi ) serisinin
de yaknsak oldu
gunu kantlayn. (Bir sonraki alstrmaya da bakn mutlaka.)
15.5. Serinin
yaknsakl
gnn tanmn kullanarak, xi ve
yi
serileri
yaknsaksa,
(xi
+yi )
ve rxi serilerinin de yaknsak oldu

gunu ve (xi +yi ) =
xi + yi ve rxi = r xi
Teorem 14.13 ve 14.14e gore pozitif bir serinin terimlerini istedigimiz srada ve istedigimiz gibi gruplayarak toplayabiliriz. Bu da serinin yaknsaklgna
karar vermede hatr saylr bir kolaylk saglar. Hatta bu durumda
seriyi yaz
0
mak da kolaylasr: Eger X R saylabilir bir k
umeyse, xX x anlamldr;
nitekim Xi nasl iyisralarsak sralayalm, diyelim
X = {x0 , x1 , . . . , xn , . . .},
olarak iyisraladk, o zaman, Teorem 14.13e gore, n xn serisinin degeri (bir

gercel sayya da ), Xin
bagmszdr. Dolaysyla
secilen iyisralamasndan
bu seriyi xX x ya da X x hatta
X olarak tanmlayabiliriz. Hatta eger
ste bir ornek

0
/ X ise xX 1/x ifadesi de anlamldr. I
1+
1 1
+ + =
2 3
nN\{0}
1
.
n
Bir baska ornek: Eger P asal saylar k

umesiyse,
1
P
1 1 1 1
1
1
+ + + +
+
+ .
2 3 5 7 11 13
Ve son ornek: Eger K, dogal saylarda pozitif karelerin k

umesiyse,
1
1 1
1
1
=1+ + +
+
+
k
4 9 16 25
K
anlamna gelir.
Bol
um 7.2de n1 1/n serisinin toplamnn sonsuza raksadgn gord
uk.
Peki t
um nleri degil de baz nlerin terslerini toplarsak ne olur? Ornegin P asal
15.1. Pozitif Seriler
277
saylar k
umesi olmak u
zere P p1 serisi yaknsak mdr, yoksa raksak mdr?
gundan, hislerimiz, eger cok asal varsa seri sonsuza rakn1 1/n = oldu
samal ama az asal varsa seri yaknsamal diyor. Bu durumda seri gercekten
sonsuza raksar ama bunun kant kolay degildir2 . Asagda bu minvalde bir
soru ve sk coz
um
un
u bulacaksnz.
Ornek
15.6. B, onluk tabanda yazld
gnda icinde 0 rakam belirmeyen do
gal saylar k
umesi
olsun.
1
n
nB
serisinin yaknsakl
gn inceleyelim.
Once
hislerimizi konusturalm. B k
umesinde do
gal saylarn birco
gu var mdr, yoksa
tam tersine B k
umesinde az m say vardr? n basamakl bir do
gal sayda 0 belirmeme
olasl
g, n cok b
uy
uk oldu
gunda cok k
ucu
kt
ur. (1 milyar defa zar att
gnzda, en az bir defa
ses gelece
ginden emin olmalsnz. Nerdeyse...) Dolaysyla B k
umesinde az say oldu
gu ve
serinin yaknsak olmas gerekti
gi s
oylenebilir. G
orece
giz...
=
olsun.
Gk =
1
1
+ +
1
9
nB,n<10k
1
n
olsun. Bulmak istedi

gimiz elbette limk Gk limitidir. Her k icin Gk < 10 esitsizli
gini
kantlayaca
gz ve b
oylece serinin yaknsak oldu
gunu kantlams olaca
gz. k = 1 icin Gk =
G1 = < 10 oldu
gundan esitsizlik do
gru. S
imdi esitsizli
gin k icin do
gru oldu
gunu varsayp
k + 1 icin kantlayalm. 1, . . . , 9 saylarn muaf tutarak Bdeki n saylarnn son hanelerini
0a d
on
ust
urelim ve b
oylece elde edilen sayy n olarak g
osterelim. Elbette n says 10a
b
ol
un
ur ve n = n /10 B olur. Ayrca elbette 10n = n < n n + 9 = 10n + 9
olur; dolaysyla tam 9 tane n B says ayn n B saysn verir. S
imdi hesap yapalm
(asa
gdaki toplamlarda do
gal saylarn istisnasz hep B k
umesinden alnd
gn varsayaca
gz,
yani 1/1205 gibi saylar belirmeyecek):
Gk+1
=
<
=
1
1
=+
n
n
n<10k+1
10<n<10k+1
1
1
1
+
=+
n
10
n
10<n<10k+1
10<n<10k+1
9Gk
9 1
=+
< + 9 = 10.
+
10
n
10
k
n <10
Demek ki seri 10dan daha k

ucu
k bir sayya yaknsar.
Alstrma 15.7. C, icinde 1 rakam bulunmayan pozitif do

gal saylar
umesi olsun. nC n1
k
serisi yaknsak mdr ve yaknsaksa yukardaki
ornekte verilen
ucu
k
nB 1/n serisinden k
m
ud
ur?
2
Bug
un artk kant bilinen Bertrand Postulatna g
ore her n > 1 do
gal says icin n ile 2n
arasnda bir asal vardr. Bu serinin sonsuza raksad

g Bertrand Postulatndan ckar. Ikinci
cildin ek b
ol
umlerinden birinde bu serinin sonsuza raksad
g kantlanacak.
278
15.2
Kyaslama Teoremleri
Asagdaki yaknsaklk kstasnn cok sk uygulamas vardr:
Teorem 15.4 (Karslastrma/Kyaslama Kstas).

xi ve yi iki pozitif seri
olsun. Eger
yeterince b
uy
uk iler ic
in xi yi oluyorsa, o zaman,
i. Eger yi serisi yaknsaksa xi serisi de yaknsaktr.
ii. Eger
xi serisi raksaksa
yi serisi de raksaktr.
birkac terimi yok sayarak, xi yi esitsizliginin her i icin vuku
Kant: Ilk
buldugunu varsayabiliriz.
i. Teorem 15.2ye gore
n
i=0
xi
yi
yi
i=0
esitsizliklerinden dolay,
xi serisinin ksmi toplamlar
dizisi,
yi serisi ta
rafndanu
stten snrlanr. Gene Teorem 15.2ye gore
xi serisi yaknsar ve
xi yi olur.
ii. Birinci ksmdan ckar.
Ornekler
15.8.
1
1
1
1
+
+
+
+
13
57
9 11
13 15
serisinin yaknsak oldugunu kantlayn.
C
oz
um: Seri
1
(4i + 1)(4i + 3)
olarak yazlabilir. Ama
1
1
<
(4i + 1)(4i + 3)
(4i + 1)2
oldu
gundan ve sa
gdaki terimlerden olusan seri yaknsad
gndan, Teorem 15.4e g
ore
sorudaki seri de yaknsar3 .
i
15.9.
cin mutlak yaknsaktr, r 1 icin sonsuza raksaktr.
i1 r /i serisi 1 < r < 1 i
Kant: 0 r < 1 icin, ri /i ri ve bu durumda i1 ri yaknsak oldu

gundan, Teorem
15.4e g
ore i1 ri /i serisi de yaknsaktr.
r 1 icin, ri /i 1/i oldu

gundan ve i1 1/i raksak oldu
gundan, Teorem 15.4e g
ore
i
r
/i
serisi
de
raksaktr.
i1
2i
15.10.
i=2 3i3 +4 serisi yaknsaktr.
Kant: Bu seri pozitif de
gildir, ama sadece ilk u
c terimi pozitif de
gildir ve b
oylece
Karslastrma Kstasn uygulayabiliriz.
2i
3i
1
3 = 2
3i3 + 4
3i
i
3
Sorudaki serinin /8e yaknsad

g bilinmektedir. Bir baska kitabmzda kantlarz.
15.2. Kyaslama Teoremleri
279
oldu
gundan ve
15.11.
1
2
i
i=1
yaknsak oldu
gundan Teorem 15.4e g
ore seri yaknsaktr.
1
serisi raksaktr cu
nk
u i2 1 i2 ve dolaysyla
i>1
i2 1
15.12.
olur.
1
i2 +1
serisi raksaktr cu
nk
u i > 0 icin
olur ve
1
1
>
i
1
i2
1
1
1 1

=
1 + i2
i2 + i2
2i
1/i serisi raksaktr.
Alstrma 15.13. r < 1 icin

raksamaz.)
i1
ri /i serisinin raksad
gn kantlayn. (Ama seri a
Simdi pozitif seriler u

zerine hayat kolaylastran birkac kolay sonuc kantlayalm.
Sonu
c 15.5.
xi ve
yi iki pozitif
seri olsun.
i.
1/yi yaknsaksa
xi de yaknsaktr. Eger
lim sup xi yi = olsun. Eger
xi raksaksa
1/yi de raksaktr.
ii. Eger lim inf xi yi = 0 ve

1/yi raksaksa
xi de raksaktr.
Kant: i. lim sup xi yi = oldugundan (xi yi )i dizisi u
stten snrldr. Demek
ki
o
yle
bir
A
>
0
vardr
ki
her
i
g
o
stergeci
i
c
in
x
y
i i A olur. Demek ki
xi A 1/yi olur. Sonuc bundan ve Teorem 15.4ten ckar.

ii. lim inf xi yi = 0 oldugundan lim inf xi yi > 0 olur.Demek ki
oyle bir A
vardr ki her i gostergeci icin A xi yi olur. Demek ki
xi A 1/yi =
olur.

Buna benzer bir sonuc icin bkz. Teorem 15.7.
Sonu
c 15.6 (Oran Kyaslama Testi).
xi ve
yi iki pozitif seri olsun. Bir
zaman sonra
yi+1
xi+1
xi
yi
olsun.
i. Eger yi yaknsaksa xi de yaknsaktr.

ii. Eger
xi raksaksa
yi de raksaktr.
Kant: Esitsizlik, N 1 gostergecinden dogru olsun ve b = yN /xN olsun.
Varsaymdan dolay, her i N icin,
xi
xN
= b,
yi
yN
yani xi byi olur.
280
i. Eger yi yaknsaksa o zaman byi serisi de yaknsaktr. Sonuc, xi byi

esitsizliginden ve Teorem 15.4ten ckar.
ii. Eger
xi raksaksa, xi byi esitsizli
ginden ve Teorem 15.4ten,
byi
serisinin de a raksadg ckar. Demek ki

yi serisi de a raksar.
Ornekler
15.14. Sonuc 15.5.idekikosul yeterlidir ama gerekli de

gildir. Orne
gin xi = 1/2i ve yi = i!
i
olsun. O zaman
1/yi yaknsaktr
ve
lim
sup
x
y
=
lim
sup
i!/2
= lim i!/2i = olur
i i
(Ornek 6.1) ama gene de

xi yaknsar.
15.15. E
ger i bir kare de
gilse xi =1/i2 olsun, e
ger i bir kareyse, xi = 1/i2/3 olsun. Ve
yi = i olsun. Bu durumda
1/yi raksaktr ve lim sup xi yi = olur ama Ornek
19.5te g
orece
gimiz u
zere xi serisi yaknsar. (Bu arada lim inf xi yi = 0 esitli
gine dikkat
cekelim.)
Sonuc 15.5.ii icin de gereklili
gin gecerli olmad
gn g
ostermeyi okura brakyoruz.
1/i
(i 1) serisi yaknsak mdr?
15.16.
Yant: Ornek
10.17ye g
ore
n1/n 1
lim
=
n
1/n
olur. Demek ki bir A > 0 icin, mesela A = 1 icin,
n1/n 1 > A
olur.
1/i sonsuza raksad

gndan,
1
n
(i1/i 1) serisi de sonsuza raksar.
Teorem 15.7 (Kummer Kstas, 1837).

xi ve
yi iki pozitif seri olsun.
Eger limi xi /yi = = 0, ise, serilerden biri yaknsaksa digeri de yaknsaktr. Ayrca
(
) )
(
yi
1
xi
1
xi
yi =
xi
Kant: > 0 olmak zorunda. u, > 0 olacak bicimde secelim, mesela
= /2 olabilir. a = olsun. Oyle

bir N vardr ki, her n > N icin,
a=
xi
+ ,
yi
ve dolaysyla ayi xi olur. Eger

xi serisi
yaknsaksa ya da
yi serisi
raksaksa,
sonuc Teorem 15.4ten ckar. Eger
yi serisi yaknsaksa ya da
xi serisi raksaksa, ayn kant yerine 1/ ile yaplr. Boylece birinci ksm
kantland. Ayn seyi ve daha fazlasn soyle de kantlayabiliriz:
xi serisinin yaknsak oldugunu varsayalm (mesela!) O zaman,

(
) )
)
(
yi
yi
xi =
yi + 1
xi =
yi +
1
xi
xi
xi
15.2. Kyaslama Teoremleri
281
olur. Ama
yi
=1
n xi
lim
oldugundan, bir zaman sonra

y
i
1
<1

xi
olur ve en sagdaki serinin terimleri xi den k
ucu
k olurlar ve boylece Teorem
15.4e gore, en sagdaki
)
(
yi
xi
1
xi
serisi mutlak yaknsak olur. Demek ki,
(
) )
(
yi
1
yi =
xi
1
xi .
xi
Istedi
gimiz kantlanmstr.
Bu teorem siirsel bir dilde sunu soyl

uyor: Eger (xi )i ve (yi )i dizileri sonsuza dogru esdegerlerse,yani (x
i /yi )i dizisinin limiti varsa ve bu limit 0 (ya
da ) degilse, o zaman
xi ve
yi pozitif serilerinin dogalar ayndr.
Ornekler
15.17. xi =
1
i(i+1)
ve yi =
1
i2
olsun. O zaman = limi xi /yi = 1 olur ve teoremdeki form

ul,
1
1
i+1
1
=
2
i
i(i
+
1)
i
i(i
+
1)
i=1
i=1
i=1
(
)
1
1
1
=
+
=
1
+
2 (i + 1)
2 (i + 1)
i
i
+
1
i
i
i=1
i=1
i=1
esitli
gini verir. Bu esitlikten de,
i=1
1
1
=
1
i2 (i + 1)
i2
i=1
esitli
gi elde edilir. E
ger sa
gdaki toplamn
bilgi verir elbette.
15.18.
2
6
1 oldu
gu biliniyorsa, bu bize daha fazla
2i
3i3 4
serisi yaknsaktr.
2
Kant:
gundan, Teorem 15.7den ckar.
i1 1/i yaknsak oldu
15.19.
2i + 3i+1
i2 + 72i+1
serisi yaknsaktr.
282
Kant:
2i + 3i+1
2i + 3i+1
2i
3i+1
2i
3i+1
<
=
+
<
+
i2 + 72i+1
7i+1
7i+1
7i+1
7i
7i+1
i
i
oldu
gundan ve
(2/7) ve (3/7) geometrik serisi yaknsak oldu
gundan seri yaknsaktr.
15.20.
xi pozitif ve yaknsak bir seriyse
xi xi+1 serisi de yaknsaktr.
Kant: ab a+b
e
s
itsizli
g
inden
c
kar.

2
15.21. 0 < q 1
serisinin yaknsaklgn tartsn.
p
q
= 1 1/npq 1 oldu
gundan, teoreme g
ore, e
ger p 2 ise seri
Tartsma: n nn
p
yaknsar ve e
ger p 1 ise seri raksar. Di
ger durumlar icin bkz. Ornek
19.10.
1
15.22.
serisi
yaknsar
m?
1+1/i
i>0 i
Yant: Yaknsamaz. Bunu g

ormek icin seriyi raksak oldu
gunu bildi
gimiz i>0 1i serisiyle kyaslamak yeterli:
1/i
i1+1/i
=
= i1/i 1
1+1/i
i
1/i
oldu
gundan, Teorem 15.7ye g
ore seri raksar.
Alstrmalar
15.23.
xi pozitif ve yaknsak bir seriyse i>0
xi
i
serisinin de yaknsak oldu

gunu kantlayn.
15.24. Asa
gdaki serilerin yaknsak olup olmadklarn belirleyin.
i2
1
+3
i2
1
101
(2i + 1)2
[i2 (i + 1)]
i=3
2i + 1
2 (i + 1)
i
i=3
i +i+1
i(i + 1)!
i=1
i +i+1
i+2
i=1
5i+1 + 3i
7i + 2
5 i + 3i
6i
42i1
33i+1
42i1
15.25.
serisinin toplamn bulun.
33i+1
15.26. Her k 1 do
gal says icin,
i=1
1
i(i + 1) (i + k)
toplamn bulun.
15.27. Hn = 1 + 1/2 + + 1/n olsun. n1 1/Hn serisinin raksad

gn kantlayn.
15.3
Mutlak Yaknsaklk
Pozitif serilerin onemi asagdaki teoremle daha da belirginlesecek.
15.3. Mutlak Yaknsaklk
283
Teorem 15.8
xi serisi de yakn (Cauchy).
Eger |xi | serisi yaknsaksa
saktr ve |xi |
xi
|xi | olur. (Ama genellikle iki serinin limiti
arasnda bundan baska herhangi bir iliski yoktur.)
Kant: Toplamlar arasnda bir iliski olmadgndan,

|xi | serisinin ksmi
toplamlar dizisinin Cauchy oldugunu kullanabiliriz ancak; bunu kullanarak
xi
serisinin ksmi toplamlar dizisinin de Cauchy oldugunu kantlayacagz. > 0,
herhangi bir gercel say olsun. Oyle

bir N bulacagz ki, her n > m > N icin,

n
m

xi <
xi

i=0
i=0
yani,

n

xi <

(1)
i=m+1

n
n

xi
|xi |

olsun. Ama
i=m+1
i=m+1
oldugundan, her n > m > N icin,

n
|xi | <
i=m+1
esitsizliginin
saglandg bir N bulmak yeterli, cu
nk
u o zaman (1) elbette saglanr. Ama
|xi | serisi yaknsak oldugundan, boyle bir N vardr (Teorem
14.3).
Toplamlar arasndaki esitsizlik bariz olmal cu
nk
u benzer esitsizlik ksmi
toplamlar arasnda vardr.
Teorem15.8in Ikinci
(Zeki) Kant: 0 xi + |xi | 2|xi | esitsizliklerinden,
2|xi | serisi
yaknsak
oldugundan (bkz. Alstrma 15.4 ya da 15.5),
yandan
Teorem 15.4e gore (xi + |xi |) pozitif serisi de yaknsaktr. Ote
n
xi =
i=0
oldugundan,
olur.
n
n
(xi + |xi |)
|xi |
i=0
xi =
i=0
(xi + |xi |)
|xi |
284
Bu teoremin tersi dogru degildir, yani
|xi |
xi serisi yaknsak olsa da
serisi raksayabilir. En standart karsornek,

(1)i
i+1
serisidir. Bu serinin yaknsak oldugunu Altbol
um 17.1de gorecegiz ama

(1)i

i + 1 ,
yani
1
i+1
serisinin
raksak oldugunu biliyoruz(Bol
um 7.2).
Eger
|xi | serisi yaknsyorsa,
xi serisine mutlak yaknsak
denir. Yu
kardaki teoreme gore, mutlak yaknsak bir seri yaknsaktr. i1 (1)i /i serisi
gibi yaknsak olan ama mutlak yaknsak olmayan serilere ko
sullu yaknsak
seri denir. Kosullu yaknsak serilerin analizi mutlak yaknsak serilerin analizinden daha zordur.
Ornekler
(1)i
15.28.
serisi mutlak yaknsaktr.
i=1
i2
15.29. (Trigonometrik Fonksiyonlar.) Her x R icin,
x2i
x2i+1
cos x =
(1)i
ve sin x =
(1)i
(2i)!
(2i + 1)!
serileri mutlak yaknsaktrlar. Nitekim,

2i

|x|2i
|x|i
(1)i x =
= exp |x|

(2i)!
(2i)!
i!
olur ve Teorem 15.1e g
ore cos x serisi mutlak yaknsar. Bu arada, cok daha iyisini kantlayaca
gmz | cos x| exp |x| esitsizli
gine dikkatinizi cekerim. sin x icin kant benzerdir.
Bunlar gercekten lise yllarndan
asina oldu
gumuz sin
us ve kosin
us fonksiyonlardr. Bu
kitapta, her ciddi matematik kitabnda oldu
gu gibi, b
oyle tanmlanacaklar. Bir sonraki
ciltte sin ve cos fonksiyonlar u
zerine cok daha fazla sey kantlayaca
gz.
15.30. exp fonksiyonunun serisi mutlak yaknsaktr. Bariz.
Yukardaki orneklerde oldugu gibi, mutlak yaknsak bir seri yardmyla

tanmlanms fonksiyonlarn cok hos ozellikleri vardr ve diger fonksiyonlara
gore daha hos davranrlar. Bir sonraki ciltte mutlak yaknsaklktan cok yararlanacagz.
Teorem 14.13e gore mutlak yaknsak bir serinin terimlerini kararsak gene
mutlak yaknsak (dolaysyla yaknsak) bir seri elde ederiz. Simdi Teorem
14.13
u genellestirerek terimleri karlms iki mutlak yaknsak serinin ayn sayya yaknsadgn gosterecegiz:
15.3. Mutlak Yaknsaklk
285
Teorem 15.9.
xi ,
mutlak yaknsak
bir seri olsun. , Nnin bir eslesmesi
olsun. O zaman, eger

xi ve
x(i) serilerinden biri yaknsyorsa digeri de
yaknsar ve yaknsadklarnda ayn sayya yaknsarlar.
Kant:
xi serisinin sye yaknsadgn varsayalm. > 0 olsun. Seri mutlak
yaknsak oldugundan, oyle bir M1 vardr ki, her n > M1 icin
|xi | < /2
i>n
olur. Ayrca, seri sye yaknsadgndan, oyle bir M2 vardr ki, her n > M2 icin,

n

xi s /2

i=0
olur.
M = max{M1 , M2 }
ve
N = max{ 1 (0), 1 (1), . . . , 1 (M )}
olsun. bir esleme oldugundan, N M olur. Herhangi bir n > N M says

alalm ve
A = { 1 (0), 1 (1), . . . , 1 (M )} {0, 1, . . . , n},
B = {0, 1, . . . , n} \ A,
u = min (B) = min({(0), (1), . . . , (n)} \ {1, . . . , M }) > M,
v = max (B) = max({(0), (1), . . . , (n)} \ {1, . . . , M }) u
tanmlarn yapp hesaplayalm:
n

s
=
x
s
+
x
s
+
x

(i)
(i)
(i)
(i)
(i)

i=1
iA
iB
iA
iB

M

x(i) s +
x(i)
xj s +
|x(i) |

j=1
iB
iA
iB

M

M

v

=
xj s +
|xj |
xj s +
|xj |
j=1
j(B)
j=1
j=u

M

v

xj s +
|xj | /2 + /2 =
j=1
j=M +1
Demek ki
x(i) = s olur.
Son olarak Teorem 14.14

u genellestirelim:
286
Teorem 15.10.
i0 xi
bir seri ve
N = A0 A1 A2 . . .
Nnin herhangi
bir parcalans olsun.
i. Eger
xi serisi mutlak yaknsaksa, her j icin iAj xi serisi de mutlak ya
knsaktr. Ayrca, eger yj = iAj xi tanmn yaparsak,

yj serisi de mutlak
yaknsaktr ve
bu seri
xi toplamna esittir.
ii. Her j icin iAj xi serisi mutlak yaknsak olsun. yj = iAj xi tanmn
yapalm. Eger yj serisi

xi serisi de mutlak
de mutlak yaknsaksa o zaman
yaknsaktr ve
yj = xi olur.
Kant: i. Her j icin iAj xi serisinin mutlak yaknsak oldugu bariz cu

nk
u ne
de olsa
|xi | saysndan k
ucu
kesittir.
iAj |xi | serisinin ksmi toplamlar
yj serisinin
mutlak
yaknsakl
g
da
Teorem
14.14ten
c
kyor.
Simdi
yj =
xi esitligini gosterelim. > 0 olsun. Oyle
bir N1 secelim
ki, her n > N1 icin,
|xi |
|xi | =
i=0
olsun. Buradan,
|xi | n
xi n
ckar.
Oyle
bir N2 secelim ki,
{0, 1, . . . , N1 } A0 . . . AN2
olsun. N = max{N1 , N2 } olsun. Eger n > N ise,
y0 + + yn
i=0
xi =
xi + +
iA0
iAn
xi
xi
i=0
ifadesinde x0 , . . . , xN terimleri sadelesir ve dolaysyla serilerdeki u

cgen esitsizliginden

n

xi
|xi | <
y0 + + yn

2
i=0
i>N
esitsizligi ckar. Demek ki,
|y0 + + yn xi | |y0 + + yn ni=0 xi | + | ni=0 xi xi |

< 2 + 2 =
olur. (i)kantlanmstr.
ii.
xi serisinin mutlak yaknsaklg Teorem 14.14ten ckar. Simdi (i)i
uygulayp kant bitirebiliriz.
slemler
16. Serilerle I
Serilerle toplama ve ckarma yapabiliriz. C
arpma da yaplr ama carpma islemi
nin tanmlanmas toplama ve ckarma kadar kolay degildir. Once
toplama ve ckarmayla baslayalm, ardndan carpmaya el atacagz. Bu arada, biraz daha zor
olan carpma bol
um
un
un hayat cok kolaylastrdgn, gecmiste kantladgmz
exp(x + y) = (exp x)(exp y)
gibi esitlikleri kantladg gibi bircok trigonometrik esitligi de bir crpda kantladgn soyleyelim. Yani Cauchy carpm bol
um
u ciddiyetle ve dikkatle okunmaldr.
16.1
Toplama, C
karma ve Bir Sayyla C
arpma
Kolay olan islemle baslayalm: Toplama.
Teorem 16.1. Eger

xi ve
yi serileri yaknsaksa, o zaman, (xi + yi )
serisi de yaknsaktr ve
(xi + yi ) =
xi +
yi
Kant: Kant cok kolay:
(xi + yi ) = lim
(xi + yi ) = lim
n
= lim
i=0
n
i=0
( n
xi + lim
yi =
xi +
i=0
)
yi
i=0
xi +
yi .
i=0
Teorem kantlanmstr.
Ayn teorem
xi ve
yi serileri a raksadklarnda da dogrudur,
yeter ki biri digeri olmasn:
16. Serilerle Islemler
288
Teorem
xi ve
yi serileri
16.2. Eger
Rde deger alyorlarsa ve Rde
xi + yi toplam tanmlysa, o zaman, (xi + yi ) serisi de Rde deger alr
ve
(xi + yi ) =
xi +
yi
esitligi gecerli olur.
xi serisi ye yaknsyorsa ve
yi serisinin ksmi toplamlar
(alttan/
ustten) snrlysa, o zaman (xi + yi ) serisinin de ye yaknsad
gn kantlayn.
Alstrma 16.1. E
ger
Teorem 16.3. Eger

xi serisi yaknsaksa ve r R ise, o zaman,
rxi
serisi de yaknsaktr ve
rxi = r
xi
Kant: Bunun da kant cok kolay:
( n
)
n
n
rxi = lim
rxi = lim r
xi = r lim
xi = r
xi .
n
i=0
i=0
i=0
xi serisi a raksadgnda da dogrudur:
Teorem 16.4.
E
g
er
xi serisi R k
umesinde deger
alyorsa ver R ise,
umesinde deger alr ve

rxi = r xi esitligi
o zaman,
rxi serisi de R k
gecerli olur.
Ayn sonuc
Sonu
c 16.5. Eger
xi ve
yi serileri Rde deger alyorlarsa ve Rde
xi
yi
toplam tanmlysa, o zaman, (xi yi ) serisi de Rde deger alr ve
(xi yi ) =
xi
yi
Kant: Teorem 16.2 ve Teorem 16.4ten ckar.
Bunlar kolayd. C
ok daha g
ucl
u bir sonuca geciyoruz.
16.2. Cauchy C
arpm
16.2
289
Cauchy C
arpm
akla gelen
Serilerde carpmay tanmlamak biraz daha zordur. Ilk
( ) ( )
xi
yi =
x i yi
tanmnda is yoktur, hem de hic is yoktur,
hic
bir ise yaramaz. C
arpmann
tanm icin biraz daha d

usu
nmeliyiz.
xi ve
yi serilerinin n-inci ksmi
toplamlarn carpalm:
(x0 )(y0 ) = x0 y0
(x0 + x1 )(y0 + y1 ) = x0 y0 + (x0 y1 + x1 y0 ) + x1 y1
(x0 + x1 + x2 )(y0 + y1 + y2 ) = x0 y0 + (x0 y1 + x1 y0 ) + (x0 y2 + x1 y1 + x2 y0 )
+(x1 y2 + x2 y1 ) + x2 y2
(x0 + x1 + x2 + x3 )(y0 + y1 + y2 + y3 ) = x0 y0 + (x0 y1 + x1 y0 )
+(x0 y2 + x1 y1 + x2 y0 ) + (x0 y3 + x1 y2 + x2 y1 + x3 y0 )
+(x1 y3 + x2 y2 + x3 y1 ) + (x2 y3 + x3 y2 ) + x3 y3
Yukarda, carpmdaki xi yj terimlerini i+jnin degerlerine gore gruplayalm.
Bir anlamda xi , yj ve xi yj terimlerine sanki srasyla i, j ve i + jinci dereceden terimlermis gibi davranalm
i + jnin 0 oldugu grup, t
um ksmi carpmlarda hep ayn kalyor: x0 y0 .
i + jnin 1 oldugu grup ikinci satrda beliriyor ve o satrdan sonra hic
degisiklige ugramyor: x0 y1 + x1 y0 .
yandan i + j degerinin 2 ya da daha b
Ote
uy
uk oldugu gruplar bir s
ure
degisiyorlar, ama bir zaman sonra da sabitleniyorlar. Orne

gin i+jnin 2 oldugu
grup, ikinci admda x1 y1 olarak beliriyor, ama bir sonraki admda
x0 y2 + x1 y1 + x2 y0
oluyor ve bundan sonra hic degismiyor. Ve i + jnin 3 oldugu grup dord
unc
u admda sabitleniyor, o admdan sonra hep
(x0 y3 + x1 y2 + x2 y1 + x3 y0 )
oluyor.
Genel olarak, i + jnin k oldugu grup k + 1inci admda sabitlenecek, daha
once degil.
Anlaslacag u
zere,
xi serisinin ninci ksmi toplamyla
yi serisinin
minci ksmi toplamn carpp, carpm yukardaki gibi i + j degerine gore gruplarsak,
( n
) m n+m
xi
yj =
x i yi
i=0
j=0
k=0
i+j=k , in , jm
290
esitligini elde ederiz. Sag tarafta toplanan
x i yj
i+j=k, in, jm
terimleri n ve mye gore degisir. Ama n k ve m k ise bu terim artk

degismez, yani n ve myi kdan b
uy
ukesit alrsak degismez. Ayrca i+j = k n
ise, zorunlu olarak i n olur. O halde, k = n = m alarak, su tanm yapmak
icin yeterli nedenimiz var:
zk =
x i yj =
i+j=k, ik, jk
x i yj =
xi yki .
i=0
i+j=k
ste, iki serinin Cauchy carpmn bu zk lerin toplam olarak tanmlayacagz:

I
( ) ( )

zk =
xi yj .
xi
yi =
k
i+j=k
Tanmn boyle yaplmasnn nedeni asagdaki teoremde gizli:
xi ve
yi serileri mutlak yaknsaksa ve zk yuTeorem 16.6 (Cauchy).
kardaki gibi tanmlanmssa, o zaman
zi serisi de mutlak yaknsaktr ve
zi =
xi
) ( )
yi
olur.
Kant: Bu teoremin kant, yukardaki teoremlerin kantndan cok daha fazla
dikkat ve yogunlasma gerektirir. Ama kant muhtesem g
uzelliktedir.
xi yj saylarn bir tablo halinde yazalm:
16.2. Cauchy C
arpm
291
Ve
Xn = x 0 + x 1 + + x n ,
Yn = y0 + y1 + + yn ,
Zn = z0 + z1 + + zn ,
olsun. Simdi Xn Yn carpmn ve Zn toplamn bir tablo u
st
unde temsil etmeye
calsalm.
Her zk , yukardaki sekildeki knc caprazn u

st
undeki saylarn toplamdr
(ve asagdaki sekilde gosterilmislerdir). Ornegin, zn , An Bn capraznn u

st
undeki saylarn toplamdr. Demek ki Zn ve Z2n saylar, srasyla OAn Bn ve
OA2n B2n u
cgenlerinin icinde bulunan saylarn toplamdr. Ayrca, Xn Yn says, OAn Cn Bn dortgeninin icindeki saylarn toplamdr.
292
Eger her xi ve yi 0 ise, sekilden de gor

ulecegi u
zere, her n icin,
Zn Xn Yn Z2n
ve dolaysyla
Xn Yn Z2n X2n Y2n
esitsizlikleri dogru olur. Eger X ve Y saylar srasyla

xi ve
yi serilerinin limitleriyse, son esitsizlikten ve Sandvic Teoreminden, (Zn )n dizisinin
limitinin XY oldugu ckar.
Simdi, xi ve yi saylarnn pozitif olduklarn varsaymaktan vazgecelim.
xi = |xi |, yi = |xi |
ve
zk =
xi yj = xk y0 + + x0 yk
i+j=k
olsun. Sekilden de gor

ulecegi u
zere, eger
=n = {(i, j) : i n, j n, i + j > n}
tanmn yaparsak,
Xn Yn Zn =
xi yj
esitligi ve ayn nedenden,

Xn Yn Zn =
xi yj
esitligi gecerlidir. Demek ki,

|Xn Yn Zn | =
xi yj
|xi yj | =
|xi ||yj | =
xi yj = Xn Yn Zn

olur. Ama kantmzn birinci ksmndan yukardaki esitligin en sagdaki teriminin 0a yaknsadgn biliyoruz. Demek ki
0 = lim (Xn Yn Zn ) = XY lim Zn ,
n
yani
lim Zn = XY.
Kantmz bitmistir.
16.2. Cauchy C
arpm
293
Bu teoremi, yaknsak olsunlar veya olmasnlar,

carpmnn tanm olarak kullanabiliriz. Eger
zk =
ise,
zi serisine
xi ve
kardaki teoreme gore eger
x i yj =
i+j=k
xi ve
yi serilerinin
xi yki
i=0
yi serilerinin Cauchy
carpm ad verilir. Yu
xi ve
yi
serileri mutlak yaknsaksa, Cauchy carpmyla limitlerin (saysal olarak) carpmlar arasnda bir fark yoktur.
Ornekler
16.2. Yukardaki teoremin bir uygulamas olarak, (exp x)(exp y) = exp(x + y) esitli
gini (bir
defa daha) kantlayalm.
Kant: exp serisinin mutlak yaknsak oldu
gunu bildi
gimizden, yukardaki teoremi uygulayabiliriz. xi = xi /i! ve yi = y i /i! olsun. O zaman,
( )
k
xi y j
1 k! i i
(x + y)k
1 k i ki
xi yj =
=
xy =
zk =
xy
=
i! j!
k! i!j!
k! i=0 i
k!
i+j=k
i+j=k
i+j=k
olur ve Teorem 16.6dan dolay,

( i ) ( i )
(x + y)i
y
x
=
zi =
= exp(x + y)
exp x exp y =
i!
i!
i!
elde ederiz.
16.3. |r| < 1 olsun ve Cauchy carpmnda xi = yi = ri alalm.

xi mutlak yaknsak oldu
gun1
dan ve 1r
saysna yaknsad
gndan, Cauchy carpm da mutlak yaknsaktr. Cauchy
carpmnn terimleri,
n
zn =
ri rni = (n + 1)rn
i=0
oldu
gundan,
(n + 1)rn =
1
(1 r)2
olur. Ama bunu daha kolay yoldan so

yle de bulabilirdik: (n + 1)rn serisinin yaknsak
oldu
gunu biliyoruz. Seriyi 1 r ile carparsak, kolay bir hesapla
(
)
1
1 + 2r + 3r2 + 4r3 + (1 r) = 1 + r + r2 + =
1r
buluruz.
16.4. Yaknsak iki serinin Cauchy carpm yaknsak olmak zorunda de

gildir. Orne
gin,
(1)i
xi = yi =
i+1
olsun. Gelecek b
ol
umde g
orece
gimiz Teorem 17.1e g
ore
xi =
yi yaknsaktr. Cauchy carpmnn terimi
)
(
1
1
1
1
+
+
+ +
zn = (1)n
1 (n + 1)
2n
3 (n 1)
(n + 1) 1
294
olur. Ama 1 i n + 1 icin

i (n + 1 i) (n + 1) (n + 1) = (n + 1)2
oldu
gundan
n+1
=1
(n + 1)2
olur ve genel terimi 0a yaknsamad

gndan
zi yaknsak olamaz.
Ancak birazdan Cauchy carpmnn yaknsak olmas icin iki diziden sadece birinin mutlak
yaknsak olmasnn yetti
gini g
orece
giz.
|zn |
Alstrmalar
16.5. Ornek
15.29dan
cos x =
x2i+1
x2i
, sin x =
(1)i
(1)i
(2i)!
(2i + 1)!
tanmlarn anmsayalm. Teorem 16.6y kullanarak, her x, y gercel saylar icin,

sin(x + y) = sin x cos y + sin y cos x ve cos(x + y) = cos x cos y sin x sin y
esitliklerini kantlayn. (Bkz. [N4, Teorem 9.6].)
16.6. Bir
onceki alstrmada y = x alarak her x gercel says icin, cos2 x + sin2 x = 1 esitli
gini
kantlayn. Demek ki cos ve sin fonksiyonlar 1 ile 1 arasnda de
ger alrlar.
16.7. |r| < 1 icin
n
r
nr =
(1 r)2
esitli
Ornek
16.3.
16.8. |r| < 1 icin Cauchy carpm form
ul
un
u terimleri xi = ri ve yi = iri olan serilere uygu
layn. Ipucu:
Alstrma 16.7.
Teorem 16.6nn gecerli olmas icin, serilerin ikisinin birden degil, sadece
birinin mutlak yaknsak olmas yeterlidir:
Teorem 16.7 (Mertens).

xi mutlak yaknsaksa,
yi yaknsaksa ve
zk =
xi yj =
zi =
xi yki
i=0
i+j=k
olarak tanmlanmssa, o zaman
zi serisi de mutlak yaknsaktr ve
xi
) ( )
yi
olur.
Kant: Yukardaki teoremin kantndaki Xn , Yn ve Zn tanmlarn kabul edelim. Herhangi bir > 0 secelim. |Zn XY | saysnn bir zaman sonra dan
16.2. Cauchy C
arpm
295
k
ucu
k oldugunu kantlayacagz. Bunun icin, once Zn ifadesiyle oynayalm:
Zn =
k=0
=
=
i=0
n
zk =
x i yj =
xi
i=0
i+jn
xi Yni =
ni
yj
j=0
Yk xnk =
k=0
[(Yk Y )xnk + Y xkn ]
k=0
(Yk Y )xnk + Y
k=0
xnk =
k=0
(Yk Y )xnk + Y Xn .
k=0
Demek ki,
Zn XY =
(Yk Y )xnk + Y (Xn X)
k=0
ve
|Zn XY |
|Yk Y ||xnk | + |Y ||Xn X|.
k=0
Sagdaki toplam, nyi yeterince b

uy
uk secerek dan k
ucu
k yapacagz. En sagdaki |Y ||Xn X| teriminde bir sorun yok. Sorun, toplanan |Yk Y ||xnk |
ifadelerinde. Eger k b
uy
ukse, |Yk Y | k
ucu
k olur; eger k k
ucu
kse, n k b
uy
uk
olur ve o zaman da |xnk | k
ucu
k olur; yani her iki durumda da |Yk Y ||xnk |
ifadesi k
ucu
kt
ur. Bu iyi haber. Ama bu k
ucu
k ifadelerden az buz degil, tam
n+1 tane var; her biri cok k
ucu
k de olsa, n cok b
uy
uk oldugundan, bu ifadeler
toplandgnda u asabiliriz. Bu sorunu asmann bir yolu var.
limn Yn = Y oldugundan, oyle bir N1 vardr ki, her k > N1 icin,
|Yk Y | <
/3
1 + |xi |
olur. limn Yn = Y oldugundan, {|Yn Y | : n N} k

umesi u
stten snrldr.
limn xn = 0 oldugundan, oyle bir N2 vardr ki, her k > N2 icin,
|xk | <
1 + 3(N1 + 1) sup |Yn Y |
olur. limn Xn = X oldugundan, oyle bir N3 vardr ki, her n > N3 icin,
|Xn X| <
/3
1 + |Y |
296
olur. Simdi N = N1 + N2 + N3 olsun. Her n > N icin,

|Zn XY |
|Yk Y ||xnk | + |Y ||Xn X|
k=0
N1
|Yk Y ||xnk | +
k=0
<
N1
k=0
|Yk Y ||xnk | + |Y ||Xn X|
k=N1 +1
|Yk Y |
+
1 + 3(N1 + 1) sup |Yn Y |
k=N1 +1
/3
|xnk |
1 + |xi |
/3
+|Y |
1 + |Y |
(N1 + 1)|Yk Y |
k=N1 +1 |xnk |
/3
=
+
+ |Y |
1 + 3(N1 + 1) sup |Yn Y | 3
1 + |xi |
1 + |Y |
< + + =
3 3 3
esitlik ve esitsizliklerini elde ederiz ve boylece kantmz tamamlanms olur.
16.3
Ces`
aro Ortalamas ve Toplam
Bir (xn )n1 dizisinin Ces`

aro ortalamas, eger varsa,
x1 + + xn
n
n
lim
limitidir, yani dizinin ilk n teriminin aritmetik ortalamasnn limitidir. Belki

beklenmedik bir sekilde, dizinin ortalamalarnn limiti dizinin limitidir. Eger
dizinin limiti varsa elbette... Ama dizinin limiti olmasa da Cesàro ortalamas
olabilir. xi = (1)i+1 ise, dizi yaknsak degildir ama kolayca gor
ulecegi u
zere
dizinin Cesàro ortalamas 1/2dir.
Bu altbol
umde bu sonucu ve bu sonucun serilere olan ilginc bir uygulamasn kantlayacagz.
Cesàro ortalamalarnn hem soyut hem de uygulamal matematigin cok
onemli bir konusu olan Fourier serilerine onemli uygulamalar vardr.
Teorem 16.8 (Cauchy, 1821). Eger limn xn varsa, Ces`
aro ortalamas da
vardr ve iki say birbirine esittir. Yani limn xn varsa,
x1 + + xn
= lim xn
n
n
n
lim
olur.
` Ortalamas ve Toplam
16.3. Cesaro
297
Kant: limn xn = x olsun. xi 0 alabilecegimizi gosterelim once. yn = xn x

olsun. O zaman,
y1 + + yn
(x1 x) + + (xn x)
x1 + + xn
=
=
x
n
n
n
olur. Demek ki (xn )n dizisinin Cesàro ortalamasnn x oldugunu gostermekle
(yn )n dizisinin Cesàro ortalamasnn 0 oldugunu kantlamak ayn sey. Dolaysyla, (yn )n dizisinin limiti 0 oldugundan, (xn )n dizisi yerine (yn )n dizisini
alarak bundan boyle limn xn = 0 varsaymn yapabiliriz.
> 0 verilmis olsun. sn = x1 + + xn olsun.
limn xn = 0 oldugundan, her n > N icin,
|xn | <
esitsizliklerinin saglandg bir N vardr.

limn sN /n = 0 oldugundan, her n > M icin, |sN /n| < /2 esitsizliklerinin saglandg bir M vardr. M yi N den b
uy
uk alabiliriz. O zaman, her
n > M icin,

s s
xN +1 + + xn sN |xN +1 | + + |xn |
n N
+
=
n +
n
n
n
n
n N tane
z
}|
{
(n N )/2
n/2
< + + + = +
< +
= + =
2 2
2
2
n
2
n
2 2
olur. Bu da, limn sn /n = 0 esitligini, yani teoremi kantlar.
Ornekler
16.9. xi = 1/i olsun. Teorem 16.8e g
ore,
lim
olur.
16.10. Asagdaki limiti g
osterin:
lim
n
11
=0
n i=1 i
n
1
i
i = 1.
n i=1
(Bkz. Alstrma 5.2.)
oz
um: limn i i = 1 esitli
ginden ve teoremden hemen ckyor.
16.11. Eger limn (xn+1 xn ) = ise limn xnn = oldugunu kantlayn.
Kant: yn = xn+1 xn olsun. O zaman
xn x0 = yn1 + yn2 + + y0
298
olur. Ama teoreme g

ore,
lim
yn1 + yn2 + + y0
=
n
olur. Demek ki,

lim
xn x0
yn1 + yn2 + + y0
xn
= lim
= lim
= .
n
n
n
n
n
Istedi
gimiz kantlanmstr.
Geometrik ortalama da aritmetik ortalama gibi davranr ama terimleri ve

limiti pozitif alma kosuluyla. Yeri gelmisken bunu da kantlayalm:
Teorem 16.9. (xn )n , limiti x olan pozitif bir dizi olsun. O zaman
lim (x1 xn )1/n
limiti vardr ve xe esittir.
Kant: Once
x > 0 varsaymn yapalm. K
ucu
k bir > 0 says secelim. Bu
saysnn 0 < x esitsizligini sagladgn varsayabiliriz. Her n > N icin
|xn x| < esitsizliginin saglandg bir N secelim. x1 x2 xN carpmna a
diyelim. O zaman her n > N icin,
x1 x2 xn = x1 x2 xN xN +1 xn = axN +1 xn
yazarsak,
a(x )nN x1 x2 xn a(x + )nN
esitsizliklerini buluruz. Bu esitsizlikleri biraz daha d
uzg
un yazalm:
a
a
(x )n x1 x2 xn
(x + )n .
(x )N
(x + )N
Her u
c tarafn da ninci kok
un
u alrsak
(
)1/n
(
)1/n
a
a
1/n
(x
(x
x
x
)
(x + )
1 2
n
(x )N
(x + )N
buluruz ve n sonsuza giderken limit alndgnda (Alstrma 6.3ten dolay),
x lim (x1 x2 xn )1/n x +
n
ckar. Bu da istedigimizi kantlar.

Eger x = 0 ise, xn < esitsizligini kullanp ayn sonucu elde edebiliriz. Daha kolay olan kant okura brakyoruz. Ayn sonuc, Teorem 3.26da
kantlanan
1
x1 + + xn
(AGn )
(x1 x2 xn ) n
n
esitsizliginden ve Teorem 16.8den de ckar.
16.3. Cesaro
299
Ornekler
16.12. Teorem 16.9dan limn n1/n = 1 esitli
gini bir kez daha kantlayabiliriz. Nitekim
n+1
n
xn =
olsun. O zaman x = 1 ve
x1 xn = n
olur. Teoremi uygulamak yeterli.
16.13. Ayn sonucu kullanarak
n
lim = e
n!
n n
esitli
gini kantlayabiliriz. Nitekim
(
xn =
n+1
n
)n
olsun. O zaman x = e olur. Ayrca sadelestirmelerden sonra,

x1 x2 xn =
(n + 1)n
n!
bulundu
gundan, Teorem 16.9dan,
lim
bulunur. Bu da tabii
n+1
=e
n
n!
n
lim = e
n!
n n
demektir.
Tanm. (xi )i1 bir dizi olsun.
i1 xi
serisinin ksmi toplamlarna sn diyelim:
sn = x1 + x2 + + xn .
Bu (xi )i1 dizisinin Ces`
aro toplam, eger varsa,
s1 + + sn
n
n
lim
limitidir, yani ksmi toplamlarn aritmetik ortalamalarnn limitidir.
Teorem 16.10. Eger i1 xi serisi yaknsaksa, Ces`

aro toplam da vardr ve
s1 + + sn
=
xi
n
n
lim
i=1
esitligi saglanr.
yandan xi serisi yaknsak olmasa da Cesàro toplam olabilir.
Ote
i1
Ornegin, xi = (1)i+1 ise, i1 xi serisi yaknsak degildir ama kolayca gor

ulecegi u
zere dizinin Cesàro toplam 1/2dir.
300
Kant:
i1 xi serisi xe yaknsasn. sn = x1 + + xn olsun. O zaman, varsayma gore, limn sn = x. Simdi (sn )n dizisine Teorem 16.8i uygulayalm:
lim
s1 + + sn
=x
n
buluruz.
Alstrmalar
16.14. xn = (1)n n ve
x1 + + xn
n
saylarn bularak (xn )n dizisinin Ces`
aro ortalamasnn
n =
olsun. lim sup n ve lim inf n

olmad
gn g
osterin.
16.15. Ces`
aro ortalamas olmayan ve sadece 0 ve 1den olusan bir dizi bulun.
16.16. Limiti olmayan ama Ces`
aro ortalamas olan bir dizi bulun.
Ces`
aronun Di
ger Toplamlar. Italyan
diferansiyel geometrici Ernesto Cesàro (1859-1906) baska toplamlar da bulmustur.
Eger bir (an )n dizisi verilmis olsun.
an,1 = an
olsun ve her k 0 dogal says icin, (an,k )n dizisini soyle tanmlayalm:
an,k =
ai,k1 .
i=0
Eger k = 0 alrsak,
an,0 = a0 + + an = sn
esitligini elde ederiz. Ayrca,
an,1 = s0 + + sn
olur, yani an,1 ksmi toplamlarn toplamdr.
Bir baska tanma daha ihtiyacmz var, (en )n dizisi, t
umevarmla,
e0 = 1 ve n 1 icin en = 0
olarak tanmlanms olsun. O zaman en,k saylar soyle olur:
16.3. Cesaro
301
k 0 icin (an )n dizisinin (C, k)-toplamn soyle tanmlayalm:

lim
an,k
.
en,k
(an )n dizisinin (C, 0)-toplam bildigimiz sonsuz toplamdr:
an,0
lim
= lim an,0 = lim
an,1 = lim
ai =
ai
n
n
n
n en,0
n
i=0
i=0
umde ele aldgmz Cesàro toplamdr.

(an )n dizisinin (C, 1)-toplam bu bol
n
an,0
sn
sn
i=0 an,0
lim
= lim
= lim
= lim
.
n en,0
n
n n + 1
n n
n+1
Genel bir teoreme gore, bir dizinin (C, k)-toplam varsa (C, k + 1)-toplam da
vardr.
17. Dalgalanan Seriler

17.1
Leibniz Testi
Onceki
bol
umlerde daha cok terimleri pozitif saylar olan serilere bakmstk. Bu
bol
umde terimleri bir pozitif bir negatif olan serilere bakacagz. Bakacagmz
seriler, an 0 gercel saylar icin,
(1)i ai
biciminde yazlan serilerdir. Bu t

ur serilere dalgalanan ya da alterne seriler denir. Perihan Magdenin tabiriyle iclerinden en en ennnnn bilineni,
(1)i+1
i=1
serisidir. Bu seri yaknsaktr. (Ve limiti ln 2dir, yani 2nin dogal logaritmasdr.
Ama hen
uz logaritma mogaritma gormedi
gimizden bu ln 2 says okura simdilik
bir sey ifade etmeyebilir.)
Yukarda ele alnan (1)i ai t

ur
unden bir serinin yaknsak olmas icin,
Teorem 14.4te gord
ugu
m
uz u
zere,
lim an = 0
olmaldr. Ancak bu kosul yetmez, daha fazlasna gerek var.

Teorem 17.1
(ai )i azalarak 0a yaknsayan pozitif bir dizi olsun.
(Leibniz).
i
O zaman, (1) ai serisi yaknsaktr.
Kant: sn = a0 a1 + + (1)n an , ksmi toplamlar olsun.
(s2n )n ve (s2n+1 )n
dizilerine bakaca
gz.
304
Birincisinin azalan, ikincisinin artan oldugunu ve her ikisinin de ayn limite

yaknsadgn kantlayacagz. Elde ettigimiz bilgiler asagdaki sekli verecek.
Sav 1. (s2n )n azalan bir dizidir.

Kant: s2n s2n+2 esitsizligini gostermeliyiz. Ama s2n+2 nin icindeki s2n yi
ortaya ckarrsak, (an )n dizisinin azalan olmasn kullanarak bunu kolaylkla
gorebiliriz:
s2n+2 = s2n + (1)2n+1 a2n+1 + (1)2n+2 a2n+2
= s2n a2n+1 + a2n+2 = s2n (a2n+1 a2n+2 ) s2n .
Sav 2. (s2n+1 )n artan bir dizidir.
Kant: s2n+1 s2n+3 esitsizligini gostermeliyiz. Kant aynen yukardaki gibi:
s2n+3 = s2n+1 + (1)2n+2 a2n+2 + (1)2n+3 a2n+3
= s2n+1 + a2n+2 a2n+3
= s2n+1 + (a2n+2 a2n+3 ) s2n+1 .
Sav 3. s2n s2n+1 .
Kant: C
ok kolay: s2n s2n+1 = a2n+1 0.
Sav 4. Her n ve m icin, s2n+1 s2m .
Kant: n m varsaymn yapalm. O zaman yukardaki u
c savdan,
s2n+1 s2m+1 s2m s2n .
ckar. n m varsaymnda kant benzerdir.
17.1. Leibniz Testi
305
Simdi teoremin kantn bitirebiliriz. Sav 2 ve 4e gore, (s2n+1 )n artan ve

u
stten snrl bir dizidir; demek ki bir limiti vardr. Bu limite u adn verirsek,
Sav 4e gore, her m icin,
u s2m
olur. Sav 1e ve bu esitsizlige gore, (s2m )m azalan ve alttan snrl bir dizidir;
demek ki bir limiti vardr. Bu limite v adn verirsek, yukardaki esitsizlikten
dolay
uv
olur. Simdi Sav 3
u kullanalm:
v u = lim s2n lim s2n+1 = lim (s2n s2n+1 ) = lim a2n+1 = 0.
n
Demek ki u = v ve (s2n+1 )n ve (s2n )n dizileri ayn sayya yaknsyorlar. Dolaysyla (sn )n dizisi de ayn sayya yaknsar. Teorem kantlanmstr.

Yukardaki kanttan, her n ve m icin,
s2n+1
(1)i ai s2m
bulunur. Demek ki ayrca,
0 s2n
ve
0
(1)i ai s2n s2n1 = a2n
(1)i ai s2n1 s2n2 s2n1 = a2n1
olur. Yani her n N icin

(1)i ai sn an
olur. Bunu da not edelim.

Sonu
c 17.2
(Kantn Sonucu). (an )n azalan ve 0a yaknsayan pozitif bir
diziyse, (1)i ai serisi yaknsaktr ve

n

(1)i ai
(1)i ai an

i=0
olur.
Boylece,
(1)i
i=1
=1
1 1 1 1
+ +
2 3 4 5
306
toplamna, yani hen

uz bilmedigimiz ln 2 saysna diledigimiz kadar (1/n kadar)
yaknsayabiliriz. Bu seriyi soyle yazalm:
(1)i
i+1
ve ksmi toplamlar (Excel kullanarak) hesapladm:
s0
s2
s9
s11
s100
s1000
=
=
1
0,83333 . . .
0,645634 . . .
0,653210 . . .
0,698073 . . .
0,693646 . . .
s1
s5
s10
s99
s999
=
=
0,5
0,73333 . . .
0,736544 . . .
0,688172 . . .
0,692647 . . .
Orne
gin, s999 = 0,693647 . . . esitliginden,
0,692647
(1)i
i+1
0,693647
bulunur. Nitekim gercek deger sudur:

(1)i
i+1
= 0,69314718055994 . . .
Alstrma 17.1. Asa

gdaki serilerin yaknsak olup olmad
gn belirleyin.
(1)i (2)i (2)i (1)i i3 (1)i i3
,
,
,
,
,
(1)i 21/i ,
3
i2
ii
i3 + 1
i4 i2 + 1 i=1
i
i=1
i=1
i=1
(1)i
i (1)i i (1)i i
i2 +i1
,
(1)
,
,
.
i/2
i+5
1 + i2
i+1
(e 2)
Ornek
17.2. Genel terimi 0a gitmeyen
1
1
2
3
4
5
+ + +
2
3
4
5
6
serisine bakalm. Bu seriyi

once so
yle parantezleyelim:
(
) (
) (
)
1
2
3
4
5
1
+
+
2
3
4
5
6
Bu durumda sunu elde ederiz:
1
1
1
1
1
< .
2
34
56
78
2
Bir de s
oyle parantezliyelim:
1
2
1
2
3
3
4
4
5
5
6
6
7
17.2. Riemann Duzenleme

Teoremi
307
Bu durumda sunu elde ederiz:

1+
1
1
1
+
+
+ > 1.
23
23
23
farkl parantezlemeyle farkl toplamlar elde edildi

Iki
gine g
ore baslangctaki seri yaknsamaz.
(Bkz. Teorem 14.8.)
17.2
Riemann D
uzenleme Teoremi
Pozitif bir serinin terimlerinin yerlerini degistirirsek yaknsaklgn bozulmayacagn ve limitin degismeyecegini gord
uk (bkz. Teorem 14.13). Yaknsak olan
ama mutlak yaknsak olmayan seriler (bu t
ur serilere ko
sullu yaknsak seri
denir) bu konuda dramatik bir fark gosterirler: Boyle bir serinin terimlerinin
yerlerini degistirirsek seriyi diledigimiz sayya yaknsattrabiliriz, hatta dilersek a bile raksattrabiliriz!
Teorem 17.3 (Riemann D

uzenleme Teoremi).
ai kosullu yaknsak olan bir
seri olsun. b R, rastgele olsun. O zaman dogal saylar k
umesi Nnin
a(i) = b
i
esitligini saglayan bir eslesmesi vardr.
Kant: P = {i N : ai 0} ve N = {i N : ai < 0} olsun. Once
ai ve
ai
iP
iN
serilerinin srasyla + ve a yaknsadklarn kantlayalm. Nitekim, eger

Pn = P {0, 1, . . . , n}
ve
ise,
Nn = N {0, 1, . . . , n}
ai serisinin ksmi toplam olan sn says,
sn =
ai +
ai
iPn
iNn
esitligini saglar. (sn )n dizisinin bir limiti oldugundan, iPn ai ve iNn ai

serilerinden biri yaknsaksa
digeri de yaknsaktr, biri raksaksa digeri de rak
saktr. Ote yandan

ai serisi mutlak yaknsak olmadgndan,
|ai | =
308
olur, yani
ai
iPn
ai
iNn
serisi +a
raksar,
yani
hem
a
hem
i
iP
iNn ai dizisi yaknsak olamaz.
n
Demek ki iPn ai ve iNn ai serilerinin ikisi birden raksaktr, biri +a,

di
geri de tabii ki a raksar.
bnin bir gercel say oldugunu varsayalm. Demek ki i P icin, ai leri toplayarak toplam istedigimiz kadar b
uy
utebiliriz, ornegin bden b
uy
uk yapabiliriz
ve daha sonra bu toplama i N icin, ai leri ekleyerek toplam istedigimiz kadar k
ucu
ltebiliriz, ornegin bnin altna inebiliriz. Bu prosed
ur
u boyle, bir ileri
bir geri devam ettirecegiz.
Aklmza ilk geleni denersek basarya ulasrz. P ve N k
umelerini artan bir
sekilde gostergecleyelim:
p(0) < p(1) < p(2) < . . . < p(k) < . . .
ve
n(0) < n(1) < n(2) < . . . < n(k) < . . .
icin,
P = {ap(i) : i N } ve N = {an(i) : i N}
olsun.
bnin pozitif oldugunu varsayalm.
ap(0) , ap(1) , ap(2) , . . .
saylarn byi asana kadar toplayalm ve byi astgmz ilk yerde duralm. Diyelim,
ap(0) + + ap(k0 1) < b ap(0) + + ap(k0 ) .
Simdi
ap(0) + + ap(k0 )
toplamna, negatif olan
an(0) , an(1) , an(2) , . . .
saylarn, toplam bnin altna inene dek toplayalm. Diyelim
ap(0) + +ap(k0 ) +an(0) + +an(0 ) < b ap(0) + +ap(k0 ) +an(0) + +an(0 1)
oluyor. Simdi
ap(0) + + ap(k0 ) + an(0) + + an(0 )
toplamna
ap(k0 +1) , ap(k0 +2) , . . .
17.2. Riemann Duzenleme

Teoremi
309
terimlerini byi gecene dek ekleyelim ve byi gecer gecmez duralm. Bunu boyle
s
urekli devam edersek, elde edilen
ap(0) + + ap(k0 ) + an(0) + + an(0 )
+ ap(k0 +1) + + ap(k1 ) + an(0 +1) + + an(1 )
+ ap(k1 +1) + + ap(k2 ) + an(1 +1) + + an(2 ) +
serisi k0 + 1 admda byi asar, k0 + 0 + 2 admda bden k
ucu
k olur, sonra
k0 + 0 + k1 + 3 admda tekrar byi asar... Ve sonunda bye yaknsar... Ama
soylemek yetmez, bu serinin gercekten bye yaknsadgn kantlamak gerekiyor.
Kantlayalm. Burada onemli olan nokta, her i icin i ki ve i i esitsizlikleri
ve
lim |ai | = 0
i
esitligidir (cu
nk
u
ai serisi yaknsaktr). Yani > 0 ne kadar k
ucu
k olursa
olsun, eger M yeterince b
uy
ukse i > M icin, eklenen ap(ki +j) saylarnn mutlak
degerleri dan k
ucu
k olurlar, cu
nk
u
p(ki+j ) p(ki ) i > M
olur. Dolaysyla ksmi toplamlar byi astklarnda b + saysn gecemezler,
bnin altna indiklerinde de b saysndan k
ucu
k olamazlar, yani ksmi toplamlar bir zaman sonra (b , b + ) aralgnn icinde kalmak zorunda kalrlar.
Ornekler
17.3. 0 < a < b < 1 olsun.
1 + 1 + a + b + a2 + b2 + a3 + b3 + =
17.4.
olur.
(1)i
i+1
ai +
bi =
1
1
+
1a
1b
serisinin terimlerini iki pozitif terim ve bir negatif terim olarak karalm:
1+
1
1
1
1
1
1
1
1
+ + + +
+
3
2
5
7
4
9
11
6
(1)i
i+1
serisinin toplamna dersek, bu serinin 3/2 saysna yaknsad

gn kantlayaca
gz. Bunun icin, Teorem 14.10a g
ore s3n ksmi toplamlarnn 3/2 saysna yaknsad
gn
kantlamak yeterli. Yani
(
i=1
1
1
1
+
4i 3
4i 1
2i
)
=
3
2
esitli
gini kantlamalyz. Parantezi hesaplayalm
once. Kolay bir hesapla,
1
1
1
8i 3
+
=
>0
4i 3
4i 1
2i
2i(4i 3)(4i 1)
310
ckar. Kummer Kyaslama Kstasna g

ore (Teorem 15.7),
1/i2 yaknsak oldu
gundan
bu seri de yaknsaktr. S
imdi limiti zekice bir hesapla bulalm:
(
) (
) (
)
(
)
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
s3n = 1 +
+
+
+
+
+ +
+
3
2
5
7
4
9
11
6
4n 3
4n 1
2n
) (
)
(
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
+
= 1 + +
+ +
2
2
3
4
4
5
6
6
7
8
8
(
)
1
1
1
1
1
1
+
+ +
9
8
8
11
12
12
(
)
1
1
1
1
1
1
+ +
+
+
4n 3
4n 2
4n 2
4n 1
4n
4n
) (
)) ((
) (
))
((
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
+
+
+
=
1 +
2
3
4
2
4
5
6
7
8
6
8
((
) (
))
1
1
1
1
1
1
+
+
9
10
11
12
10
12
((
) (
))
1
1
1
1
1
1
+ +
+
+
+
4n 3
4n 2
4n 1
4n
4n 2
4n
(
) (
)
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
1
= 1 + + +
+
+ +
2
3
4
5
6
4n
2
4
6
8
4n
En sondaki dizi de + /2 = 3/2 saysna yaknsar.
18. dAlembert ve Cauchy

Kstaslar
18.1
dAlembert Yaknsaklk Kstas
Bir serinin yaknsak olup olmadgn anlamak icin en pratik yontemlerden biri
bu bol
umde kantlayacagmz dAlembert Yaknsaklk Kstasdr. Orne
gin
bu
kstasla,
yaknsakl
g
n
kantlamak
i
c
in
B
o
l
u
m
10te
baya
g
u
g
ra
s
t
g
mz
i
x /i! serisinin yaknsaklg kolayca kantlanr.
Teorem 18.1 (dAlembert Yaknsaklk Kstas). Eger
|xi+1 |
|xi |
limiti varsa ve 1den k

ucu
kse, o zaman
xi serisi mutlak yaknsaktr. Eger
limit varsa ve 1den b
uy
ukse ya da limit sonsuzsa o zaman seri raksar. Eger
limit 1e u
stten yaknsyorsa da seri raksar.
Limit olmadgnda ya da limit 1e esit oldugunda teoremin

xi serisi
hakknda hicbir ipucu vermedigine dikkatinizi cekeriz. Nitekim limit olmadgnda ya da limit 1 oldugunda, seri yaknsayabilir de raksayabilir de.
lim
Ornekler
18.1. xi = 1 ya da 1/i ise bildi

gimiz u
zere seri raksar, xi = 1/i2 ise seri yaknsar (Ornek
7.10) ve her u
c durumda da oranlarn limiti 1dir. Demek ki limitin 1 oldu
gu durumda
teoremin bir sey s
oylememesi, teoremin bir eksikli
gi
de
gil, do
ga
oyle emrediyor. Bu arada
x
xi = 1/i oldu
gunda, i+1
< 1 olur ama gene de
xi serisi raksar, yani dAlembert
xi
kstasn kullanmak icin oranlarn 1den k
ucu
k olmas yetmez, illa limitin 1den k
ucu
k
olmas gerekir.
i
18.2. a (1, 1) olsun.
a serisinin yaknsad
gn biliyoruz. Bu serinin terimlerini ikiser
ikiser karalm:
a + 1 + a3 + a2 + a5 + a4 +
Teorem 14.12ye g
ore bu seri de yaknsar. Ama terimlerin oran tekli
ge ya da ciftli
ge
g
ore 1/a ya da a3 olur ve oranlar dizisi yaknsamaz.
312
18. dAlembert ve Cauchy Kstaslar
k i
18.3. k N olsun. E
ger |x| < 1 ise
i x serisi mutlak yaknsar. Nitekim bu durumda
katsaylarn mutlak de
gerlerinin oran
(
)k
(i + 1)k |x|i+1
i+1
|x| |x| < 1
=
ik |x|i
i
olur.
Teoremin son onermesinin kant kolay: Eger |xi+1 /xi | dizisi 1e u

stten
yaknsyorsa, yani yeterince b
uy
uk iler icin |xi+1 /xi | 1 oluyorsa, o zaman
seri raksar, cu
nk
u o zaman, (|xi |)i dizisi artar ve 0a yaknsayamaz.
Teoremde xi = 0 esitsizligi gerekiyormus gibi gor
unse de bu esitsizligin bir
zaman sonra dogru olmas (elbette!) yeterlidir.
Teoremi kantlamadan once birkac standart ornekle teoremin nasl uygu
lanacagn gosterelim. Ilerde
baska ornekler de gorecegiz.
Ornekler
i
18.4. [Geometrik Seri].
x serisi |x| < 1 ise mutlak yaknsar. |x| 1 ise seri raksar.
Kant: xi = xi oldu
gundan,
lim
|xi+1 |
|x|i+1
= lim
= |x|
i |x|i
|xi |
olur ve x = 1 ise her sey teoremden ckar. x = 1 durumlar kolay. (Ama teoremin
kant bu
orne
gi kulland
gndan, bunu teoremin bir uygulamas olarak sunmak bilimsel
ahlakszlk snfna girer!)

i
18.5.
x /i! serisi her x icin mutlak yaknsaktr.
Kant: xi = xi /i! oldu
gundan,
|xi+1 |
lim
= lim
i |xi |
i
|x|i+1
(i+1)!
|x|i
i!
= lim
|x|
=0<1
i+1
olur ve teoreme g
ore seri her x icin mutlak yaknsaktr. Bu seriye exp x adn vermistik
ve belli bir e gercel says ve her x Q icin exp x = ex esitli
gini kantlamstk. x R
icin, ex ifadesini tanmlad
gmzda, exp x = ex esitli
gini her x R icin de kantlayaca
gz.

18.6. Her x gercel says icin,
cos x =
x2i
x2i+1
(1)i
ve sin x =
(1)i
(2i)!
(2i + 1)!
serileri mutlak yaknsaktr.

Kant: Ayn y
ontemle kantlanr. Bu
orne
gi Alstrma 16.5de baska bir y
ontemle g
ostermistik.

18.7.
i=1
(5)i
32i+1 (i + 1)
serisi yaknsak mdr?

C
oz
um: Teoremde
xi =
(5)i
+ 1)
32i+1 (i
18.1. dAlembert Yaknsaklk Kstas
313
alalm. O zaman,
|xi+1 |
32i+1 (i + 1)
5(i + 1)
5i+1
5
= 2i+3
= 2
< 1
|xi |
3
(i + 2)
5i
3 (i + 2)
9
olur. Teoreme g
ore seri yaknsaktr.
i!
18.8.
i=1 15i serisi yaknsak mdr?
C
oz
um: Teoremde xi = i!/15i alalm. O zaman,
|xi+1 |
(i + 1)! 15i
i+1
=
=
> 1
|xi |
15i+1 i!
15
olur ve teoreme g
ore
i!/15i serisi raksaktr.
15i
Bir baska kant: i=1 i! serisi bilindi
gi u
zere e15 saysna yaknsar. Dolaysyla
lim 15i /i! = 0
ve buradan
lim i!/15i =
ckar. Genel terimi 0a yaknsamad

gndan
i!/15i serisi yaknsayamaz.
18.9. k N olsun. dAlembert kstasna g
ore, e
ger |x| < 1 ise
(
)
i+k i
x
i
i
i
serisi mutlak yaknsar, e

ger |x| > 1 ise raksar. x = 1 ise de serinin raksad
g belli.
x = 1 ise de seri raksaktr (Alstrma 14.8).

Alstrmalar
n
18.10.
gunu g
osterin.
n=1 en serisinin yaknsak oldu
nk
18.11. k Q verilmis olsun. n=1 en serisinin yaknsak oldu
gunu g
osterin.
en
18.12.
serisinin raksak oldu
gunu g
osterin.
n
n=1
n
18.13.
serisi
hangi
x
saylar
i
c
in
yaknsaktr?
n
n=1 x
n a
18.14. a Q>0 verilmis olsun.
a n serisi hangi a saylar icin yaknsaktr?
Teorem 18.1in Kant: Limite diyelim ve once < 1 varsaymn yapalm.

Her xi yerine |xi | koyarak, terimlerin pozitif olduklarn varsayabilir ve mutlak
deger isaretlerinden kurtulabiliriz.
+ < 1 esitsizligi gecerli olacak sekilde pozitif bir says secelim. Mesela
= (1 )/2 olabilir.
xi+1
lim
=
i xi
oldugundan, belli bir N gostergecinden sonra, yani her i N icin,
xi+1
<
<+
xi
olur. (Asagdaki sekle bakn.) Burada onemli olan sadece, her i N icin
xi+1
0<
<+<1
xi
esitsizlikleri olacak. + saysna s adn verelim.
314
Demek ki 0 < s < 1 ve her i N icin, xi+1 < sxi . Yani,

xN +1 < sxN
xN +2 < sxN +1
xN +3 < sxN +2
...
iki esitsizlikten,
Ilk
xN +2 < sxN +1 < s2 xN
cu
elde ederiz. U
nc
us
uyle birlikte
xN +3 < sxN +2 < s2 xN +1 < s3 xN
elde ederiz. Genel olarak, kolay bir t
umevarmla, her j 0 icin,
xN +j < sj xN
elde ederiz. Simdi,
sn =
xi =
i=0
N
1
i=0
N
1
xi serisinin n > N icin sn ksmi toplamlarna bakalm:
xi +
i=0
xi + xN
xi =
j=0
sj =
nN
i=0
i=N
nN
N
1
N
1
xi + xN
i=0
xN +j <
j=0
N
1
xi +
i=0
1
1s
snN +1
<
nN
sj xN
j=0
N
1
i=0
xi + xN
1
.
1s
En sondaki ifade nden bagmsz oldugundan, boylece (sn )n artan dizisinin

u
stten
snrl oldugunu kantlams oluruz. Demek ki (sn )n dizisinin limiti vardr
ve
xi serisi mutlak yaknsaktr.
Simdi > 1 olsun ( = da olabilir.) Serinin yaknsak olmadgn kantlamak icin, (|xn |)n dizisinin limitinin 0 olamayacagn kantlayacagz (Teorem
14.4). Demek ki gene xn > 0 varsaymn yapabiliriz.
Once
nin bir gercel say oldugunu varsayalm. > 1 esitsizligi gecerli
olacak kadar k
ucu
k pozitif bir says secelim. Mesela = ( 1)/2 olabilir.
lim
xi+1
=
xi
oldugundan, bir zaman sonra, yani belli bir N gostergecinden sonra, yani her
i N icin,
xi+1
<
<+
xi
315
olur. Burada onemli olan sadece, her i N icin

1<<
xi+1
xi
esitsizlikleri olacak. saysna s adn verelim. Demek ki s > 1 ve her i N

icin, xi+1 > sxi .
Ayn esitsizliklerin = ise de gecerli oldugunu kantlayalm. Nitekim,
lim
xi+1
=
xi
oldugundan, s > 1 ne olursa olsun, yeterince b

uy
uk i gostergecleri icin,
xi+1
>s
xi
olur.
Demek ki , bir gercel say da olsa, da olsa, oyle bir s > 1 ve N vardr
ki, her i N icin
xi+1 > sxi
olur. Buradan, i = N icin,
xN +1 > sxN
elde ederiz. Bunu ve i = N + 1 icin elde edilen esitsizligi birlestirerek,
xN +2 > sxN +1 > s2 xN
elde ederiz. Devam edecek olursak,
xN +3 > sxN +2 > s2 xN +1 > s3 xN
elde ederiz. Genel olarak, kolay bir t
umevarmla, her j 0 icin,
xN +j > sj xN > xN
elde ederiz. Demek ki (xn )n dizisi 0a yaknsayamaz.
Yakn gelecekte (bu altbol

umde) bu kstas genellestirecegiz. Ama once cok
kullansl olan bu kstasa birkac ornek daha verelim.
Ornekler
18.15. x R icin,
1 4 7 (3n + 1) n
x
(n + 1)!
n=0
316
Tartsma: dAlembert Kstasn uygulamaya calsalm:

xn+1
3n + 4
=
x 3x.
xn
n+2
Demek ki |x| < 1/3 ise seri yaknsar, hem de mutlak yaknsar; |x| > 1/3 ise seri raksar.
Ama |x| = 1/3 ise dAlembert Kstas serinin yaknsakl
gna ya da raksakl
gna karar
veremez. x = 1/3 durumunda yn = 1/n alarak Oran Kyaslama Testini (Sonuc 15.6)
uygulayabiliriz:
xn+1
yn+1
3n + 4 1
n
n+4
=

=
>0
xn
yn
n+2 3
n+1
3(n + 1)(n + 2)
oldu
gundan, seri x = 1/3 iken de raksar. E
ger x = 1/3 ise, dalgal bir seriyle kars
karsyayz. x = 1/3 durumunda terimler azalarak (kant kolay) 0a yaknsad
gndan
(kant zor, bkz. Ornek

19.14) Leibniz testine g
ore seri x = 1/3 iken yaknsar.

18.16. Binom katsaylarn
( )
n(n 1) (n i + 1)
n!
n
=
=
i
i!(n 1)!
i!
ve binom aclmn anmsayalm:
( )
n
n
n i n(n 1) (n i + 1) i
n
(1 + x) =
x =
x.
i
i!
i=0
i=0
E
ger i > n ise,
n(n 1) (n i + 1)
i!
says 0a esit oldu

gundan,
(1 + x)n =
n(n 1) (n i + 1) i
x
i!
i=0
yazabiliriz. S
imdi sol tarafa de
gil de sa
g tarafa, yani
n(n 1) (n i + 1) i
x
i!
i=0
serisine bakalm. Buradaki n do

gal saysn herhangi bir gercel says yapalm. B
oylece,
ya g
ore de
gisen
( 1) ( i + 1) i
f (x) =
x
i!
i=0
serisini elde ederiz. Elbette, bir do
gal say oldu
gunda, bu seri (sonlu bir toplam
oldu
gundan) yaknsaktr ve her x icin,
f (x) = (1 + x)
olur. Ve ilginc soru: Di
ger lar icin seri ne olur? Hangi xler f (x) serisi yaknsar?
Yant hem sasrtc hem de basit: E
ger bir do
gal say de
gilse, her |x| < 1 icin f (x)
serisi yaknsar. Bunu g
ormek icin dAlembert Kstasn uygulamak yeterli:

xn+1 ( 1) ( n) n+1

n!

=
x
xn
( 1) ( n + 1)xn
(n + 1)!
| n|
=
|x| |x|.
n+1
Bu seriye ikinci cildin sonuna do
gru cok daha etraflca e
gilece
giz.
317
18.17. S
u serinin yaknsaklgn tartsn ve yaknsak oldugunda toplam bulun:
k1
x2
.
1 x2k
k=1
oz
um: Tabii ki her seyden
once x = 1 olmal, yoksa terimler tanml de
gil. dAlembert kstasn uygulayalm.
k1
x2
xk =
1 x2k
olsun. O zaman,
)(
)
( k )2 (
k
k
k
k+1
1 + x2
= 1 x2
1 x2
= 1 x2 2 = 1 x2
esitli
gini kullanarak,
k
k1
xk+1
x2
1 x2
x2
=
=
k+1
k1
2
2
xk
1x
x
1 + x2k
elde ederiz. E
ger |x| < 1 ise, bu ifadenin limiti 0dr. E
ger |x| > 1 ise de 0dr cu
nk
u
k1
x2
1
=
1 + x2k
1/x2k1 + x2k1
olur ve sa
gdaki ifadenin paydas sonsuza gider. Demek ki dAlembert kstasna g
ore seri
her x = 1 icin mutlak yaknsaktr.
Serinin limitini bulmak icin ksmi toplamlar hesaplayalm (bkz. Ornek

14.4):
(
)
k1
2
k1
k1
n
n 1 + 1 + x
n
n
x2
1
1 + x2
=
=
+
1 x2k k=1
1 x2k
1 x2k
1 x2k
k=1
k=1
k=1
=
k=1
1
1
1
1
+
=
k
211
2
2k1
1 x2n
1
x
1x
1
x
k=1
n
1
1
.
1x
1 x2n
Demek ki e
ger |x| < 1 ise
=
k1
x2
1
x
=
1=
,
2k
1x
1x
1
x
k=1
e
ger |x| > 1 ise
k1
1
x2
=
k
2
1
x
1x
k=1
olur.
Alstrmalar
2i (i!)2
18.18.
gunu kantlayn.
n(2i)!
18.19.
serisinin
yaknsak
olmas
i
cin ann sa
glamas gereken kosullar bulun.
an
18.20.

8 (4i)! 1103 + 36390i
9801 i=1 (i!)4
396i
gunu kantlayn1 .
1
Bu serinin 1/ saysna yaknsad

g 1915te u
nl
u Hint matematikci Srinivasa Ramanujan
318
dAlembert Kstas ise yaramadg zaman, yani limit 1 oldugunda, Altbol

um 19.2de kantlayacagmz Raabe Kstas da kullanlabilir.
Teoremin kantna dikkatlice bakacak olursak, varsaym tam g
uc
uyle kullanmadgmz gor
ur
uz. Nitekim, teoremin birinci ksmnn kantnda, yeterince
b
uy
uk iler icin,
xi+1
<
<+<1
xi
esitsizliklerini degil, yeterince b
uy
uk iler icin,
0<
xi+1
<+<1
xi
esitsizliklerini kullandk, ve bu son kosul da birincisinden daha zayf bir kosuldur. Velhasl kelam, verdigimiz kant, aslnda daha genel bir onermenin
kantdr.
Teorem 18.2 (dAlembert Yaknsaklk Kstas 2). Eger
|xi+1 |
<1
|xi |
lim sup
ise,

lim inf
|xi+1 |
>1
|xi |
ise seri raksar.

Kant: Her xi yerine |xi | koyarak, terimlerin pozitif olduklarn varsayp mutlak deger isaretlerinden kurtulabiliriz.
= < 1 olsun.
lim sup xxi+1
i
+<1
esitsizligi gecerli olacak sekilde pozitif bir says secelim. Mesela
=
olabilir. Onsav
13.5.ie gore,
1
2
xi+1
xi
)
i
dizisinin sadece sonlu sayda terimi + saysndan b

uy
ukt
ur. Demek ki belli
bir N saysndan b
uy
ukesit iler icin,
xi+1
+<1
xi
(1887-1920) tarafndan anlaslmstr.
319
esitsizligi gecerli olur. Bu asamada kanta aynen yukardaki teoremin kantndaki gibi devam edebiliriz.
Simdi lim inf xxi+1
= > 1 varsaymn yapalm. O zaman
i
lim sup
xi
1
= <1
xi+1
olur. Demek ki teoremin kantlanan ksmna gore

1/xi yaknsar ve dolaysyla limn 1/xn =0 olur. Buradan da (xn )n dizisinin limitinin 0 olamayacag ve dolaysyla
xi serisinin raksadg ckar.

|
Teoremin ikinci ksmnn lim sup icin dogru olmadg, yani lim sup |x|xi+1
>1
i|
ise serinin yaknsak olabilecegi Ornek 18.2den anlaslyor.

Terimlerinde n! gibi faktoryel olan serilerde genellikle dAlembert Kstas
kullanlr. Bir sonraki altbol
umde terimlerinde xn gibi ninci g
uclerin belirdigi
serilerde kullanlan ve dAlembert Kstasndan daha genel olan Cauchy kstasn gorecegiz.
Alstrmalar
1/i
18.21.
1)i serisinin yaknsak oldu
gunu kantlayn.
i>0 (i
i
18.22. limn an = (1, 1) olsun.
ai serisinin yaknsak oldu
gunu kantlayn.
18.23. Asa
gdaki serilerin her x icin yaknsak oldu
gunu kantlayn:
cosh x =
x2i
x2i+1
, sinh x =
.
(2i)!
(2i + 1)!
Yukarda tanmlanan cosh x ve sinh x serileri Rden Rye giden iki fonksiyon tanmlarlar.
Bu fonksiyonlara srasyla hiperbolik kosin
us ve hiperbolik sin
us ad verilir.
18.24. Asa
gdaki esitlikleri kantlayn:
cosh x =
exp x exp(x)
exp x + exp(x)
, sinh x =
, exp x = cosh x + sinh x.
2
2
18.25. S
u seriler hangi xler icin yaknsaktr?
i1
2i i (i!)2 i i i
xi
i
x,
x,
ix,
xi ,
.
i!
(2i)!
i!
2i + 3i
i=1
18.26. Once,
her n icin,
(
)
n
2n + 1
= 2n
2i
i=0
esitli
gini kantlayn, sonra, Cauchy carpm form
ul
un
u kullanarak
sinh(2x) = 2 cosh x sinh x
esitli
gini kantlayn.
320
18.2
Cauchy Yaknsaklk Kstas (K

ok Testi)
Seriler konusuna baslar baslamaz geometrik serinin oneminden soz etmistik.

Bircok serinin yaknsaklg ya da raksaklg, seriyi geometrik seriyle karslastrarak anlaslr. Gecen bol
umde gord
ugu
m
uz dAlembert Kstas bu karslastrma yontemlerinden biridir ornegin. (Teoremin kantndaki uzun hesaba bakarsanz, dAlembert Kstasnn geometrik seriyi tam nerede ve nasl kullandgn
gor
urs
un
uz.) Bu altbol
umde bir seriyi geometrik seriyle karslastrmann bir
baska yolunu gorecegiz.
Teorem 18.3 (Cauchy Yaknsaklk Kstas, nam diger Kok Testi).

xi bir
seri olsun.
i. Eger limi |xi |1/i limiti varsa ve limi |xi |1/i < 1 ise,
xi serisi mutlak
yaknsaktr.
ii.Eger limi |xi |1/i > 1 ise (limit da olabilir ),

xi serisi raksaktr.
Bir kez daha kstasn limit 1e esit oldugunda herhangi bir fikir beyan etmedigini gozlemleyelim. Limitin 1 oldugu durumlar en ilginc durumlardr.
Cauchy Kstasn cok sk kullanma gereksinimini duyacagz. Kantlamadan
once birkac standart ornek verelim.
Ornekler
i
18.27. [Geometrik Seri]
x serisi |x| < 1 ise mutlak yaknsar. |x| 1 ise seri raksar.
Kant: xi = xi oldu
gundan,
1
lim |xi | i = lim |xi | i = |x|
olur ve x = 1 ise her sey teoremden ckar. x = 1 durumlar kolay. (Ama teoremin
kant bu
orne
gi kulland
gndan, bunu teoremin bir uygulamas olarak sunmak - en hafif
tabirle - do
gru de
gildir!)

i
18.28. exp x =
x /i! serisi her x icin mutlak yaknsaktr.
Kant: xi = xi /i! oldu
gundan, sayfa 171deki
ornekte kantlanan limn (n!)1/n =
esitli
ginden dolay,
i 1/i
x
|x|
lim |xi |1/i = lim = lim 1/i = 0
i i!
i
i i!
18.29.
olur. Teoreme g
ore seri her x icin mutlak yaknsaktr.
i
1/i
serisi
yaknsaktr.
i1
Kant: limi |xi |1/i = limi 1/i = 0 < 1.
5i
18.30.
serisi yaknsaktr.
i1 1/i
Kant: 1/i5i 1/ii oldu

gundan, bir u
sttekinden ckar.
18.31. x R icin,
( 3n 1 )5n n
x
2n + 1
Testi)
18.2. Cauchy Yaknsaklk Kstas (Kok
321
Kant: Gerekeni yapalm:
)5
3n 1
|x|
2n + 1
dizisinin limitinin ne zaman 1den k
ucu
k oldu
gunu bulmalyz. Bunu yapmak oldukca
kolay: Teoremi uygulayarak, |x| < (2/3)5 ise serinin mutlak yaknsak oldu
gunu, |x| >
(2/3)5 ise serinin raksak oldu
gunu buluruz. |x| = (2/3)5 ise Cauchy Kstas bir ise
yaramaz. x = (2/3)5 durumunda, seri,
( n 1/3 )5n
n + 1/2
halini alr. Genel terimin limitini alalm:
(
(
)5n
)5n
n 1/3
1 1/3n
limn (1 1/3)5n
lim
= lim
=
n
n
n + 1/2
1 + 1/2n
limn (1 + 1/2n)5n
=
(limn (1 1/3n)3n )5/3

e5/3
= 5/2 = 0
2n
5/2
(limn (1 + 1/2n) )
e
B
oylece x = (2/3)5 durumunda serinin raksak oldu
gunu buluruz. x = (2/3)5 durumunda da serinin genel terimi - aynen yukarda oldu
gu gibi - 0a yaknsamaz, dolaysyla
seri bu durumda da raksar.
Gor
uld
ugu
gibi Cauchy Kstas cok yararldr. Genel terimi nye bagl bir
kuvvet olan serilerde ilk olarak aklmza Cauchy Kstas gelmelidir; muhtemelen bizi sonuca got
urecektir.
Alstrma 18.32.
i1
1/ii/2 serisinin yaknsak oldu

gunu kantlayn.
Teorem 18.3
un Kant: Limite diyelim:
lim |xi |1/i =
olsun.
Kantn
fikri soyle: B
uy
uk iler icin |xi |, i civarndadr, dolaysyla
ana
i
xi serisi
geometrik serisine benzer.
Once
nin 1den k
ucu
k oldugunu varsayalm. xi yerine |xi | alarak, serinin
pozitif bir seri oldugunu varsayabiliriz ve boylece mutlak deger isaretlerinden
kurtuluruz.
> 0 says, + < 1 esitsizligini saglayacak bicimde secilsin. Belli bir
gostergecten sonra, diyelim N gostergecinden sonra,
1/i
< xi
<+<1
olur. Bizim icin onemli olan, 1den k

ucu
k belli bir u = + ve her i > N icin
1/i
xi
<u<1
esitsizlikleri olacak. (Yani limitin oldugunu kullanmayacagz bile!) Demek ki

her i > N icin
xi N icin, ninci ksmi toplama bakacak olursak,

n
xi =
i=0
i=0
i=0
xi +
xi
i=N +1
xn + uN +1
xn +
i=0
u
i
i=N +1
1 un+1
<
1u
i=0
xn + u
i=0
xn + uN +1
N +1
ui
i=0
1
1u
esitsizligini buluruz. Yani ksmi toplamlar u

stten snrldr. Demek ki
xi
serisinin limiti vardr.
Simdi de > 1 esitsizligini varsayalm. Eger bir gercel sayysa, > 0
says, > 1 esitsizligini saglayacak bicimde secilsin. Belli bir gostergecten
sonra, diyelim N gostergecinden sonra,
1/i
1 < < xi
<+
olur. Bizim icin onemli olan aslnda belli bir u > 1 says icin (u = aln)
1/i
1 N icin
1 < ui < |xi |
olur ve |xi | teriminin limiti 0 olamaz, yani
xi serisi yaknsayamaz.
Eger limi |xi |1/i = 1 ise ama |xi |1/i dizisi 1e u

stten yaknsyorsa, yani
|xi
1 ise, o zaman seri raksar, cu
nk
u o zaman |xi | 1 olmak zorundadr
ve limi |xi | limiti kesinlikle 0 olamaz. Orne

gin,
|1/i
( n + 1/3 )5n
n 1/2
serisinin raksaklg bu sayede hemen anlaslr.
Kanttan da anlaslacag u
zere aslnda cok daha genel bir teorem kantladk:
xi bir seri olsun.

Teorem 18.4 (Cauchy Kstas 2).
Eger lim sup |xi |1/i < 1 ise,

xi serisi mutlak yaknsaktr.
Eger lim sup |xi |1/i > 1 ise (dolaysyla lim inf |xi |1/i > 1 ise de),
xi serisi
raksaktr.
Bu teoremin - artk kolay olmas gereken - kantn okura brakyoruz.
18.3. Cauchy-dAlembert Karslastrmas
18.3
323
Cauchy-dAlembert Karslastrmas
Bu altbol
umde, onceki iki altbol
umde gord
ugu
m
uz iki kstas karslastracagz.
Cauchy Yaknsaklk Kstasnn bir anlamda dAlembert Yaknsaklk Kstasndan daha genel oldugunu gorecegiz.
Teorem 18.5. (xi )i pozitif bir dizi olsun. Eger limi
zaman
1/i
limi xi
xi+1
xi
limiti varsa o
limiti de vardr ve iki limit birbirine esittir:

1/i
lim xi
= lim
xi+1
.
xi
Kant: Ornek
13.16dan ckar.
Alstrmalar
18.33. Terimleri an = nn /n! olan diziye Teorem 18.5i uygulayarak
lim
n
=e
(n!)1/n
esitli
gini kantlayn.
18.34. Teorem 18.5i uygulayarak limn n n = 1 esitli

gini kantlayn.
Demek ki
xi pozitif serisinin yaknsaklgn anlamak icin dAlembert
Kstasn uygulamaya kalkp,
xi+1
=1
i xi
lim
bulmussak, ardndan Cauchy yaknsaklk kstasn uygulamaya kalksmak gereksiz bir ugrastr cu
nk
u zorunlu olarak
1/i
lim xi
=1
bulunacaktr. Ayrca, once Cauchy yaknsaklk kstasn uygulayp

1/i
lim xi
=1
bulmussak, o zaman, yukarda kantladgmz teoreme gore ya limi xi+1 /xi

diye bir limit olmayacaktr ya da bu limit olacaktr ama 1e esit olacaktr, yani
bu durumda da ikinci kstas uygulamak nerdeyse gereksizdir. (Nerdeyse
dedik cu
nk
u |xi |1/i dizisi 1e alttan yaknsamasna ragmen, |xi+1 |/|xi | dizisi 1e
u
stten yaknsayabilir, dolaysyla seri raksayabilir; yani Cauchy yaknsaklk
kstasnn yaknsaklgna karar veremedigi bir seriye dAlembert yaknsaklk
kstas baz ender durumlarda olumsuz yant verebilir.)
Ama asagdaki Ornek

18.38den anlaslacag u
zere, |xi+1 |/|xi | dizisinin li1/i
miti olmasa da |xi | dizisinin limiti olabilir.
324
Ornekler
18.35. 0 < a < b < 1 olsun. S
u seriye bakalm:
1 + 1 + a + b + a2 + b2 + a3 + b3 +
dAlembert kstasn uygulamaya calsalm. Dizinin terimlerine xn diyelim. Her n icin
o
yle bir k var ki (k asa
g yukar nnin yars) ya
( a )k
xn+1
=
xn
b
ya da
( )k
1
b
xn+1
=
.
xn
a
a
Demek ki, b > a oldu
gundan
xn+1
xn+1
= ve lim inf
=0
lim sup
xn
xn
olur ve genellestirilmis dAlembert kstas bile serinin yaknsakls
gna ya da raksakl
gna
karar veremez.
Cauchy kstasn uygulamaya calsalm. Elbette
=1
lim x1/n
n
olur, yani Cauchy kstas da bu durumda karar veremez. Ustelik

limit 1e soldan gitti
ginden, yani her n icin (xn )1/n < 1 oldu
gundan Cauchy kstasnn inceliklerinden de
yararlanamayz. (Bkz. sayfa 322.)
sin gerce
I
gi: Seri pozitif oldu
gundan,
i i
1
1
2
1 + 1 + a + b + a + b2 + a3 + b3 + =
a +
b =
+
1a
1b
olur ve seri yaknsaktr!
18.36. limn (n!)1/n = .
Teorem 18.5te xn = 1/n! alalm.
lim
1/(n + 1)!
xn+1
1
= lim
= lim
=0
n
n n + 1
xn
1/n!
oldu
gundan, teoreme g
ore,
(
lim x1/n
= lim
n
1
n!
)1/n
=0
olur. Demek ki, 1/n! > 0 oldu

gundan, limn n!1/n = olur.
1/n
18.37. limn n
= 1. Teoremde xn = n alalm.
xn+1
n+1
lim
= lim
=1
n xn
n
n
oldu
gundan, limn n1/n = 1 olur.
Alstrma 18.38. a ve b iki pozitif gercel say olsun. Her n do
gal says icin xn yi so
yle
tanmlayalm:
{ k k
a b
e
ger n = 2k ise
xn =
ak+1 bk e
ger n = 2k + 1 ise
xi pozitif serisinin yaknsakl

gn anlamak icin dAlembert ve Cauchy kstaslarn uygulayn. Hangisi karar verebiliyor? Serinin toplamn bulun.
18.4. Yaknsaklk Yarcap
325
Not: Bazen ne dAlembert ne Cauchy ne de daha sonra gorecegimiz Raabe

kstas bir serinin yaknsaklgna karar verebilir. Bu durumlarda teleskopik
seri yontemini denemeye calsmakta yarar vardr. Orne

gin Ornek
14.17
un
yaknsaklgna karar vermek icin bu bol
umde gord
ugu
m
uz ve ilerde gorecegimiz
kstaslar karar veremezler ama teleskopik seri fikriyle bu serinin yaknsadgn
kolaylkla kantlayabilmistik.
18.4
Yaknsaklk Yar
cap
Gecmiste, verilmis bir

x gercel saysna gore degisen seri ornekleri gord
uk sk
sk. Orne
gin, exp x =
xi /i! bu t
ur serilerden biriydi.
ai xi
biciminde yazlan serilere kuvvet serisi ad verilir. Tabii kuvvet serileri baz
xler icin yaknsaktr, bazlar icin ise degildir.
Bu seri gibi, anlamsz bir X icin
ai X i
i=0
cu
biciminde yazlan bicimsel serilere bi
cimsel kuvvet serisi ad verilir. U
nc
u ciltte bicimsel kuvvet serilerinden uzun uzadya sozedecegiz.
Bi
cimsel Kuvvet Serileri Hakknda Ksa Bilgi: Bicimsel kuvvet serileri fonksiyon de
gildirler, sadece anlamsz birer ifadedirler2 . E
ger bicimsel bir kuvvet serisini,
a0 + a1 X + a2 X 2 + + an X n +
olarak yazarsak, bicimsel kuvvet serilerinin polinomlarn genellestirilmis bir hali olduklarn
g
or
ur
uz; nitekim, e
ger her m > n icin am = 0 ise, yukardaki bicimsel kuvvet serisi,
a0 + a1 X + a2 X 2 + + an X n
polinomuna d
on
usu
r (bkzsayfa 109), yani her polinom aslnda
bir ibicimsel kuvvet serisidir.
i
E
ger x gercel says
i
c
in
a
ai X bicimsel kuvvet serisini
i x serisi yaknsaksa, o zaman
xte de
gerlendirip
ai xi saysn elde ederiz.
i
i
Bu t
ur nesnelere bicimsel ad verilmesinin nedeni sudur:
i=0 bi X
i=0 ai X ve
elemanlarnn esit olmas icin yeter ve gerek kosul her i N icin ai = bi esitli
gidir, yani
esitlik gercekten g
orsel esitliktir.
Bicimsel kuvvet serileriyle de toplama, carpma, ckarma, bir sayyla carpma gibi islemler
yaplabilir:
Polinomlar da fonksiyon de
gildir, ama her polinom Rden Rye giden bir fonksiyon tanm
lar. Orne
gin p(X) = X 2 +X 1 polinomu x 7 p(x) = x2 +x1 kuralyla verilen bir fonksiyon
tanmlar. Bunun nedeni pollinomlar Rnin her elemannda de
gerlendirebilmemizdir. Bicimsel
kuvvet serileri Rnin her elemannda de
gerlendiremeyece
gimizden, bicimsel kuvvet serileri
tanm k
umesi R olan bir fonksiyon tanmlamayabilirler.
2
326
) (
)
ai X i
bi X i =
(ai bi )X i ,
(
)
ai X i =
ai X i ,
)
(
(
) (
)
i
j
ai X
bj X =
ai bj X n .
i+j=n
C
arpmay biraz acmakta yarar var: a0 +a1 X+a2 X 2 + kuvvet serisiyle b0 +b1 X+b2 X 2 +
kuvvet serisinin carpmnn ilk terimleri asa
gdaki gibidir:
a0 b0 + (a0 b1 + a1 b0 )X + (a0 b2 + a1 b1 + a2 b0 )X 2 + (a0 b3 + a1 b2 + a2 b1 + a3 b0 )X 3 +
Bu islemlerle birlikte bicimsel kuvvet serileri k
umesi R[[X]] olarak g
osterilen bir halka olusturur. C
arpma islemi, her a R icin aX = Xa esitli
gi ve da
glma ve birlesme
ozellikleri
do
gru olacak bicimde
tanmlanm
s
tr.
i
a0 terimine,
i=0 ai X kuvvet serisinin sabit terimi ad verilir. a0 elbette, Xi 0da
de
gerlendirdi
gimizde kuvvet serisinin ald
g de
gerdir.
R[T ] halkasnn (carpma icin) tersinir elemanlar sabit terimi 0dan farkl olan eleman
lardr. Bunun (oldukca kolay olan) kantn Onsav
25.1da verece
giz.
Bu bol
umdeirdeleyecegimiz soru su: (ai )i say dizisi verilmis olsun ya da
-ayn sey- bir
ai X i bicimsel kuvvet serisi verilmis olsun; hangi x gercel
saylar icin
ai x i
kuvvet serisi yaknsaktr, ve tabii, hangi x gercel saylar icin seri raksaktr?
Bicimsel bir kuvvet serisinin en azndan 0da yaknsak oldugu belli. Ama
0dan baska hangi saylarda yaknsaktr?
Bu onemli
nk
u eger her x B R icin ai xi serisi yaknsaksa,
biri soru, cu
o zaman
ai X kuvvet serisi Bden Rye giden bir fonksiyon tanmlar:
x 7
ai xi ;
ve bu t
ur fonksiyonlar, polinomlardan sonra analizi ve anlaslmas en kolay
fonksiyonlardr.
Cauchy Kstasn kullanarak bu altbol
umde bu sorunun yantn bulacagz.
Teorem 18.6. (ai )i bir dizi, S = lim sup |ai |1/i R0 {} ve
R=
1
0
R {}
S
olsun. O zaman |x| < R esitsizligini saglayan her x ic

in
ai xi serisi mutlak
yaknsaktr ve |x| > R esitsizligini saglayan her x icin
ai xi serisi raksaktr.
Cauchy Kstas sayesinde teoremin kant sadece birkac satrdan ibaret olacak. Ufuk acc oldugunu iddia edemeyecegimiz kanta baslamadan once teoremin kendisini tartsalm.
327
Problemi tersine cevirip su soruyu da sorabiliriz: Eger X R ise ve

f : X R
bir fonksiyonsa, f yi yukardaki gibi bir kuvvet serisi olarak yazabilir miyiz,
yani oyle bir (ai )i dizisi var mdr ki, her x X icin,
f (x) =
ai xi
olsun? Orne
gin exp x, tanm geregi, X = R icin, boyle bir fonksiyondur. Bu
t
ur fonksiyonlar ele avuca gelen fonksiyonlar oldugundan, soru ve bu sorunun
varyasyonlar matematikte ve fizikte onemlidir.
Eger X sonlu bir k
umeyse, her f fonksiyonunun bu ozelligi vardr, cu
nk
u sonlu k
ume u
st
une tanmlanms bir fonksiyon her zaman bir polinom (dolaysyla bir kuvvet serisi) olarak yazlabilir. Marifet, X daha b
uy
uk oldugunda, ornegin ack bir aralk oldugunda f nin bu ozelliginin olup olmadgn
anlamaktr.
Bu t
ur fonksiyonlarn analizi polinomlarn analizi kadar kolay olmasa da
polinomlarn analizinden sadece bir dirhem daha zordur, polinom olmasalar
da polinomiyal fonksiyonlara oldukca benzerler. Orne

gin eger nyi yeterince
b
uy
uk secersek,
x2 x3
xn
x
+
+ +
1+ +
1!
2!
3!
n!
says exp xe cok yakn olur. Zaten hesap makinalar da exp xi bu yontemle
hesaplarlar, belli bir n icin,
x2 x3
xn
+
+ +
2
6
n!
saysn bize exp x diye yuttururlar. Ayn sey sin ve cos gibi askn olarak nitelenen fonksiyonlar icin de gecerlidir. Zaten biz de bu fonksiyonlarn tanmn
liselerde alslageldigi gibi dik u
cgenler ve d
uzlem geometrisi kullanlarak degil,
kuvvet serileriyle vermistik:
x2i
x2i+1
, cos x =
(1)i
.
sin x =
(1)i
(2i + 1)!
(2i)!
1+x+
Yukardaki exp, sin ve cos orneklerinin her biri Rde analitiktir, yani kuvvet
serileriyle tanmlanan bu fonksiyonlar Rden Rye giden fonksiyonlard. Simdi
f (x) =
1
1x
gibi daha masum gor

un
usl
u bir fonksiyonu ele alalm. Bu fonksiyon (1, 1)
aralgnda bir seri olarak ifade edilebilir. Nitekim, defalarca kantlandgmz
u
zere, her x (1, 1) icin,
1
f (x) =
=
xi
1x
328
Teorem 18.6nn Kant: x = 0 ise her sey bariz. Artk x = 0 olsun. Cauchy
Teoremine gore,
lim sup |ai xi |1/i < 1
ise,
ai x i
serisi mutlak yaknsaktr. Ama

lim sup |ai xi |1/i = lim sup |ai |1/i |x| = |x| lim sup |ai |1/i
oldugundan, lim sup |ai xi |1/i < 1 kosulu,
|x| <
1
=R
lim sup |ai |1/i
kosuluna denktir. (Bu dedigimiz, 1/0 = tanmyla lim sup |ai |1/i = 0 ise de
gecerlidir!) Benzer sekilde, |x| > R ise, serinin raksaklg kolaylkla gosterilir.
Istedi
gimiz kantlanmstr.
Rye
ai X i kuvvet serisinin yaknsaklk yar
cap ad verilir.
Rnin sonsuz olabilecegini unutmayalm, ki bu durumda seri her x icin
yaknsaktr.
Katsaylar
uy
ud
ukce yaknsaklk yarcap azalr elbet, ama
ayn da kalabi
b
lir. xi ve ixi serilerinin ve katsaylar daha da b
uy
uk olan i2 xi serisinin
yaknsaklk yarcap 1dir. Ornek

18.40n sonunda Rnin 0 oldugu bir kuvvet
serisi bulacaksnz; bu durumda seri sadece x = 0 icin yaknsaktr.
Bu arada, teoremin, |x| = R esitligi halinde, R = 0 olmadkca, kuvvet
serisinin yaknsaklg hakknda herhangi bir ipucu vermedigine de dikkatinizi
cekeriz.
Demek ki,
ai X i kuvvet serisi, teoreme gore (R, R) aralgnda tanmlanms bir fonksiyon veriyor ve bu fonksiyonu en fazla, [R, R] aralgna uzatabiliriz (o da eger R sonlu bir sayysa tabii!)
Sonu
c 18.7. E
g
er
ai xi0 yaknsaksa, o zaman |x| < |x0 | esitsizligini sagla
i
yan her x icin
ai x serisi mutlak yaknsaktr ve serinin yaknsaklk yarcap
|x0 | olur.
Sonu
c 18.8. Eger limn
saklk yarcap 1/S olur.
329
|an+1 |
|an |
varsa ve Sye esitse,
ai xi serisinin yakn-
Kant: Teorem 18.5e gore limn |an |1/n = olur. Sonuc simdi Teorem
18.6dan ckar.
Sonu
c 18.9. Eger
ai xi serisinin yaknsaklk yarcap 0dan b
uy
uk ise, her i
i
icin |ai | < ma esitsizliginin saglandg a ve m saylar vardr. Istenirse m = 1

alnabilir.
Kant: r > 0 yaknsaklk yarcap olsun. Rastgele bir 0 < s < r secelim
ve a = 1/s olsun. (|ai |si )i dizisi 0a yaknsadgndan snrldr. m, bu dizinin
bir u
stsnr olsun. Istedi
gimiz esitsizlikler saglanr. Son olarak, ay yeterince
b
uy
uk alarak myi 1e esit alabilecegimizi gorelim.

Son olarak kantlacagmz asagdaki sonuc, 0 iceren bir aralk sozkonusu
oldugunda, bicimsel kuvvet serileriyle kuvvet serileri arasnda b
uy
uk bir ayrm
olmadgn soyl
uyor.
i
Teorem 18.10. Eger bir R > 0 ve her x [0, R) icin
ai x i =
bi x ise o
zaman her i icin ai = bi olur.
i
Kant: ci = ai bi tanmn yaparak, eger [0, R) u
zerinde
ci x = 0 ise
her ci nin 0 oldugunu kantlamalyz.
Teorem
18.6ya
g
o
re,
Ryi
gerekirse
daha
i
k
ucu
k secerek her x [0, R] icin
ci x serisinin mutlak yaknsak oldugunu
varsayabiliriz. Bu hazrlklardan sonra teoremin kantna gecelim.
Kuvvet serisini x = 0da degerlendirerek, c0 = 0 esitligini elde ederiz. Simdi
c1 = 0 esitligini gosterelim. x = 0 icin,
c1 = x
ci+2 xi
oldugundan, c1 = 0 esitligini gostermek icin,

ci+2 xi serisinin 0 iceren bir
aralkta snrl oldugunu gostermek yeterli. (Neden?) Eger x (0, R) ise,
c1
ci+2 xi =
x
oldugundan,
ci+2 xi serisi de yaknsaktr; dolaysyla mutlak yaknsaktr.
Demek ki her 0 < x < R icin,

ci+2 xi
|ci+2 ||x|i
|ci+2 |S i = B

olur. Boylece c1 = 0 esitligi ispatlanms oldu. Ayn yontemle c2 = c3 = . . . = 0
esitlikleri gosterilebilir.
Ornekler
330
18.39.
X i /i kuvvet serisinin yaknsaklk yarcap 1dir ve bu kuvvet serisi sadece ve sadece

x [1, 1) icin yaknsaktr.
Kant: Teoremi kullanp,
lim sup |ai |1/i = lim sup |1/i|1/i = lim 1/i1/i
saysn hesaplayalm. 1 bulaca

gmz iddia ediyoruz; demek ki limi i1/i = 1 esitli
gini
iddia ediyoruz. Ama bu esitli

gi Ornek
18.37de g
orm
ust
uk. Ayn sonuc biraz daha kolay
bicimde Sonuc 18.8den de ckar.

18.40. Asagdaki kuvvet serilerinin yaknsaklk yarcaplar dur, yani bu seriler her x R
icin yaknsarlar.
Xi
X 2i+1
X 2i
,
(1)i
,
(1)i
.
i!
(2i + 1)!
(2i)!
Kant: Sadece birincisini (bir defa daha!) kantlayalm.
lim sup |ai |1/i = lim sup 1/i!1/i
saysn hesaplayalm. 0 bulaca

gmz iddia ediyoruz; bu dedi
gimiz, Ornek
18.36da ka
ntlad
gmz lim i!1/i = esitli
ginden ckar. Istenen
sonuclar Sonuc 18.8den de ckar.

Demek ki, bu
ornekteki bicimsel kuvvet serilerinden her biri bize Rden Rye giden bir
fonksiyon verir. Defalarca s
oyledi
gimiz gibi bu fonksiyonlara, srasyla, exp, sin ve cos
ad verilir.
Aslnda,
Xi
i!
bicimsel kuvvet serisinin her gercel sayda yaknsakl

gn bildi
gimizden (Ornek
18.5), bu
kuvvet serisinin yaknsaklk yarcap dur ve b
oylece teoremi kullanarak,
lim sup i!1/i =
esitli
gini bir kez daha kantlayabiliriz.
Yaknsaklk yarcap 0 da olabilir. Orne

gin,
i!X i serisinin yaknsaklk yarcap 0dr,
yani bu kuvvet serisini sadece x = 0da de
gerlendirebiliriz (ve yant 1 ckar).
18.41. [BR] Bu
ornekte iki serinin Cauchy carpmnn yaknsaklk yarcapnn, carplan iki
serinin yaknsaklk yarcaplarndan ba
gmsz oldu
gunu g
orece
giz.
)
i+1
( 1
(1)
a(x) =
+
xi
3i+1
2i+1
ve
1
5 i i
2x
b(x) =
2
2
olsun. O zaman a(x) serisinin yaknsaklk yarcap 2dir, b(x)inki ise 1/2dir. Biraz
hesapla, a(x) ile b(x) serilerinin Cauchy carpmnn
1 i
c(x) =
x
3i+1
oldu
gu g
or
ul
ur. c(x) serisinin yaknsaklk yarcap 3t
ur. Bunun neden b
oyle oldu
gunu
anlamak zor de
gildir. Yaknsaklk yarcaplar icinde
1
1
2x 1
a(x) =
=
,
3x
2+x
(3 x)(2 + x)
5 1
x+2
1
=
,
b(x) =
2
2 1 2x
2x 1
x+2
1
2x 1
=
c(x) = a(x)b(x) =
(3 x)(2 + x)
2x 1
3x
18.5. Kuvvet Serilerinin Turev

ve Integralleri
331
olur. Sadelesmeler, yaknsaklk yarcapn artryor. Bu konuda bkz. Alstrma 18.47.

Alstrmalar
18.42. a > 0 icin, (x a)i serisinin hangi x saylar icin yaknsak oldu
gunu bulun.
18.43. a ve b, iki pozitif say olsun.
18.44.
18.45.
18.46.
18.47.
1 + bx + abx2 + a2 bx3 + a2 b2 x4 + a3 b2 x5 +
serisinin yaknsaklk yarcapnn 1/ ab oldu

gunu g
osterin. (Serinin katsaylar srasyla
b ve a ile carplarak elde ediliyor.)
(an )n dizisi snrlysa

ai xi serisinin yaknsaklk yarcapnn en az 1 oldu
gunu kantlayn.
limn an varsa
gunu kantlayn.
(Ipucu:
Bir
onceki alstrma.)
ai yaknsaksa
gunu kantlayn.
(Ipucu: Bir
onceki alstrma.)
kuvvet serisinin yaknsaklk yarcaplar r1 ve r2 olsun. Bu serilerin Cauchy carpmnn
Iki
yaknsaklk yarcapnn min{r1 , r2 } oldu
gunu g
osterin.
18.5
Kuvvet Serilerinin T
urev ve Integralleri
ia X i1 bicimsel kuvvet serisine (bazlarnn tahmin edecegi nedenden)

i1 i i
cimsel kuvvet serisinin t
urevi ad verilir ve bu,
i0 ai X bi
(
)
i
ai X
=
iai X i1
i=0
i=1
olarak yazlr3 . T
urevin tanmn,
(a0 + a1 X + a2 X 2 + + an X n + )
= a1 + 2a2 X + 3a3 X 2 + + nan X n1 +
olarak vermek, tanm biraz daha cabuk anlaslr klabilir ve yaplacak olas
yanlslar onleyebilir, cu
nk
u ornegin,
ai X 2i+1
i=0
kuvvet serisinin t
urevi, verilen ilk tanma alel acele bakp sanlabilecegi gibi,
(2i + 1)ai X 2i
i=1
3
Burada tanmlanan t
urev, cebirsel, yani formel, bir baska deyisle d
unyevi bir anlam
olmayan bir kavramdr. Zaten bicimsel kuvvet serilerinin de bir anlam yoktur,
oylesine,
formel olarak tanmlanmslardr. Geometrik bir anlam olan analizdeki t
urevi bir sonraki
ciltte tanmlayaca
gz.
332
degil,
(2i + 1)ai X 2i
i=0
olur, cu
nk
u bu kuvvet serisinin ilk terimi a0 Xtir. Bu y
uzden,
0 ai X 1 = 0
anlasmasn yaparak, kuvvet serisinin t
urevinin tanmn
(
)
i
ai X
=
iai X i1 .
i=0
i=0
olarak vermek daha pratiktir.

Bicimsel bir kuvvet serisinin t
urevinin de t
urevi alnabilir tabii ve bu t
urev
alma islemini diledigimiz kadar s
urd
urebiliriz. Bir kuvvet serisinin t
urevleri
birinci, ikinci, u
cu
nc
u... t
urevler olarak bilinir. Kuvvet serisinin 0nc t
urevinin
kendisine esit oldugu kabul edilir. Bir f kuvvet serisinin ninci t
urevini f (n)
olarak yazarsak,
f
(0)
= f,
(1)
= f ,
(n+1)
= (f (n) )
esitlikleri dogrudur. T
urevlerin f , f , f iv olarak yazldg da olur. Ozellikle
f ve f pek sk kullanlan bir yazm t

ur
ud
ur.
T
ureve hemen birkac ornek verelim.
(exp X) = exp X,
(sin X) = cos X,
(cos X) = sin X.
Buradaki exp X, cos X ve sin X tahmin edilen kuvvet serileri anlamna gelirler.
4 exp:
Tanmlar anmsayarak, bunlar teker teker kantlayalm. Once

(
)
xi
xj
ixi1 xi1
=
=
= exp x.
(exp x) =
=
i!
i!
(i 1)!
j!
i=0
i=1
i=1
j=0
Simdi acklayamayacagmz hakl nedenlerden, matematikte (exp x) yerine

exp x yazlr. Bunun gibi, (sin x) ve (cos x) yerine sin x ve cos x yazlr.
4
B
uy
uk harf X yerine, sanki bir sayymscasna k
ucu
k harf xi kullanyoruz. Ama bu
yazlm seriyi daha az kuvvet serisi yapmaz tabii.
18.5. Kuvvet Serilerinin Turev

ve Integralleri
333
Gor
uld
ugu
gibi, exp fonksiyonu kendi t
urevine ve hatta t
urevlerine esit:
exp = exp = exp(n) .
Okur, alstrma olarak t
urevine esit olan t
um kuvvet serilerini bulabilir.
Simdi de sin kuvvet serisinin t
urevini hesaplayalm:
(
)
2i+1
x2i
i x
sin x =
(1)
=
(1)i (2i + 1)
(2i + 1)!
(2i + 1)!
i=0
i=0
(1)i
i=0
x2i
(2i)!
= cos x.
Ve en nihayet cos kuvvet serisinin t

urevi:
(
)
2i
x2i1
x2i1
x
i
i
=
(1) (2i)
=
(1)i
cos x =
(1)
(2i)!
(2i)!
(2i 1)!
=
i=0
i=1
i=1
(1)i1
x2i1
(2i 1)!
(1)j
j=0
i=1
2j+1
x
(2j + 1)!
= sin x.
Demek ki (kuvvet serileri olarak gor

uld
ugu
nde),
sin = sin ve cos = cos;
yani sin ve cos kuvvet serilerinin ikinci t
urevleri bu kuvvet serilerinin negatiflerine esit.
Simdi durduk yerde kuvvet serilerinin t
urevleri konusuna niye girdik?
sorusunu soran okurlar su teoremi kantlayarak yantlayalm:
Teorem 18.11. Bir kuvvet serisinin ve t
urevinin yaknsaklk yarcaplar ayndr.
Orne
gin,
Xi
i0
kuvvet serisinin yaknsaklk yarcap 1 oldugundan, t

urevi olan
iX i1 ,
i1
yani
i0
(i + 1)X i
334
kuvvet serisinin de yaknsaklk yarcap 1dir. Bundan da
iX i
i0
kuvvet serisinin yaknsaklk yarcapnn 1 oldugu ckar. (Neden?)
Teorem 18.11in Kant: Kuvvet serimiz i0 ai xi olsun. Bu kuvvet serisinin t

urevi
iai xi1
i1
dir. Ama bu t
urevin yaknsaklk yarcapyla, bunun xle carplms olan
iai xi
i1
serisinin yaknsaklk yarcap ayndr. Demek ki,

lim sup |iai |1/i = lim sup |ai |1/i
esitligini kantlamamz yeterli; kantlayalm:
lim sup |iai |1/i = lim sup |ai |1/i i1/i = lim sup |ai |1/i lim i1/i = lim sup |ai |1/i .
Burada Onsav
13.8i ve Ornek
18.37yi kullandk.
i
urevi i0 ai xi ise o zaman
i0 bi x kuvvet serisinin t
bi xi
i0
kuvvet serisine, i0 ai xi kuvvet serisinin integrali (Fransz etkisinde kalms

eskilerin diliyle entegrali ad verilir.) Elbette,
ibi xi1 =
ai x i
i1
i0
olmal. Dolaysyla b0 herhangi bir gerc

el say olabilir ama i 1 icin, ai1 = ibi
i
olmal, yani b0 sabit terimi dsnda,
i0 ai x kuvvet serisinin integralinin
di
ger katsaylar tamamyla ai katsaylar tarafndan belirlenmistir.
Teorem 18.12. Bir kuvvet serisinin ve integralinin yaknsaklk yarcaplar
esittir.
Kant: Okura braklmstr; aynen Teorem 18.11in kant gibidir.
Alstrma 18.48. 0 x < 1 icin
ixi =
x
(1 x)2
esitli
gini kantlayn. Ayn esitlik 1 < x < 0 icin de gecerlidir ama bu kitaptakinden daha
derin analiz yapmadan bunu nasl kantlayabilece
gimizi g
oremedik.

19. Birkac Onemli
Yaknsaklk
Kstas Daha
19.1
Riemann Serisi ve Kstas
Gecmiste bircok seriyi geometrik seriyle, yani
ri
i=0
serisiyle karslastrmstk. Bize cok yardmc olan bu seriyi dost seri ya da

yardmc seri olarak alglayabiliriz. Seriler konusunda bu nitelemeyi hakeden
bir baska t
ur seri daha vardr. p-serileri ya da Riemann serileri , yani bir
p icin,
1
(p) =
ip
i=1
t
ur
unden yazlan serilerdir bunlar. (p) yazlm klasiktir. Adna Riemann
zeta fonksiyonu denir. (Ama neden fonksiyon dendigi ve fonksiyonsa tanm
k
umesinin ne oldugu simdilik bir muamma olmal.) Matematigin ve saylar
kuramnn en onemli ve en muamma fonksiyonlarndan biridir. Asal saylarn
daglmyla yakn iliskisi vardr.
Eger p = 2 ise bu serilerin yaknsaklgn gecmiste bircok kez kantlamstk.
yandan p < 2
Dolaysyla p > 2 ise de bu serinin yaknsaklgn biliyoruz. Ote
ise bu serinin yaknsaklg hakknda simdilik bir sey bilmiyoruz.
Teorem 19.1. p kesirli bir say olsun. O zaman,
1
ip
i=1
serisi p > 1 ise yaknsaktr, aksi halde raksaktr1

Bu teorem p R ise de gecerlidir. Teorem 19.1 s
gnda, p R iken ip nin tanm [N4]de
verildi
ginde bunun kant cok kolay olacak. Bkz. [N4, Teorem 6.6].
1

19. Birkac Onemli
336
Birinci Kant: Eger p 1 ise, 1/np 1/n ve
1
i=1
oldugundan,
1
=
ip
i=1
olur. Bundan boyle p > 1 olsun.

Ksmi toplamlarn
1+
1
p1
says tarafndan u
stten snrlandgn kantlayacagz, boylece serinin yaknsaklg kantlanms olacak. Demek ki bir sonraki sav kantlamak yeterli.
Sav. Eger p > 1 bir kesirli sayysa her n 2 icin,
n
1 n1p
1
ip
p1
i=2
olur.
Savn Kant: n = 2 icin, esitsizlik,
1
1 21p
2p
p1
esitsizligine don
usu
r. Yani, p+1 2p esitsizligini kantlamalyz. Onsav
3.18de
x = 1 alrsak, savmz n = 2 icin kantlanms olur. Simdi n 2 icin,
n
1
1 n1p
ip
p1
i=2
esitsizligini varsayp,
n+1
i=2
1
1 (n + 1)1p
ip
p1
esitsizligini kantlayalm. Boylece savmz t

umevarmla kantlanms olacak. T
umevarm varsaymna gore,
n+1
i=2
1
1
1
1 n1p
1
=
+
+
p
p
p
i
i
(n + 1)
p1
(n + 1)p
n
i=2
19.1. Riemann Serisi ve Kstas
oldugundan,
337
1 n1p
1
1 (n + 1)1p
+
p1
(n + 1)p
p1
esitsizligini kantlamak yeterli. Bu son ifadeyle biraz oynayalm. Once

1
n1p (n + 1)1p
,
(n + 1)p
p1
sonra paydalar esitleyerek,
p 1 (n + 1) n
p 1p
(n + 1) = (n + 1) nn
p
elde ederiz, yani

p
1+
n
(
n1 =
1
1+
n
)p
nn1
)
(
1 p
1+
n
esitsizligini kantlamak yeterli. Ama Onsav

3.18de x = 1/n alnrsa bunun
dogru oldugu gor
ul
ur. Savla birlikte teorem de kantlanmstr.
Teorem ve Kant Uzerine.

Tahmin edilece
gi u
zere, kantlad
gmz teorem sadece kesirli
p saylar icin de
gil, gercel p saylar icin de gecerlidir. Bunu bir gercel sayyla u
s almay
og
rendi
gimizde g
orece
giz.
Bu teorem, integral kstas denen bir kstasla cok daha kolay bicimde, birkac satrda
cu
kantlanr. Kitaplarda da genellikle integral testini kullanan kantlar bulunur. (U
nc
u ciltte
bu testi g
orece
giz.) Aslnda verdi
gimiz kantta yapt
gmz, integral kstasn kullanarak, teoremi kantlamak icin Savdaki esitsizli
gi kantlamamz gerekti
gini anlayp, o esitsizli
gi elementer y
ontemlerle kantlamaktan ibarettir; yoksa Savdaki esitsizli
gi tahmin etmek ortalama bir
ol
uml
uye nasip olmaz. Yani her ne kadar integral kstasn kantmzda ack ack
kullanmamssak da, bu kstas u
st
u kapal bir bicimde kullandk.
Asagda ayn teoremin iki degisik kantn daha verecegiz.
Teorem 19.1in C
ok Daha Makul Ikinci
Kant:
Sn =
1
ip
i=1
olsun. O zaman her k 1 icin,

S2k S2k1 =
1
1
1
+ k1
+ + kp
p
p
+ 1)
(2
+ 2)
2
(2k1
olur. Sag tarafta tam 2k1 tane terim var ve her biri 1/2(k1)p saysndan
k
ucu
k. Demek ki,
S2k S2k1 2k1
1
1
= (k1)(p1) .
2(k1)p
2

19. Birkac Onemli
338
Dolaysyla,
S2k = (S2k S2k1 ) + (S2k1 S2k2 ) + + (S2 S1 ) + S1
1
1
1
1
< (k1)(p1) + (k2)(p1) + + p1 + 1 + 1 <
+1
2
1 1/2p1
2
2
olur ve boylece S2k toplamlarnn snrl oldugu anlaslr. Bundan, artan bir
dizi olan (Sn )n nin de snrl oldugu ckar. Dolaysyla dizinin limiti vardr.
Ornekler
19.1. Uygulama olarak,
i=1
i i+1

gunu g
osterelim. Bu seriyi, teorem sayesinde yaknsak oldu
gunu
bildi
gimiz,
1
3/2
i
i=1
dizisiyle karslastraca
gz. Birinin iinci terimini di
gerinin iinci terimine b
ol
up limiti
alalm:
1
i1/2
i
i3/2
i i+1
lim
= lim
= lim
= lim
= 1 = 0, .
1
i
i
i
i i i + 1
i
+
1
i+1
i3/2
(En sondaki limitin 1 oldu
gunun kantn okura brakyoruz.) Teorem 15.6ya g
ore,
i=1
19.2.
i i+1
serisi yaknsaktr.
12
serisi yaknsaktr cu
nk
u
i(i 1)
1
2
1

3/2
i
i(i2 1)
i(i2 i2 /2)
olur ve teoreme g
ore sa
gdaki terimlerin serisi yaknsaktr.
1
i
serisiyle
kar
s
la
s
trarak,
gunu g
or
ur
uz.
i3 +1
i3/2
1
19.4. p Q olsun.
dizisi p > 1 iken yaknsak, aksi halde raksaktr. C
u
nk
up>1
(2i+1)p
ise
1
1
1 1
<
< p p
(2i + 1)p
(2i)p
2 i
olur ve p 1 icin
1
1
1 1
< p p
(2i + 1)p
(3i)p
3 i
olur.
19.5.
E
ger n bir kare de
gilse an = 1/n2 olsun, e
ger n bir kareyse, an = 1/n2/3 olsun. O zaman
ai yaknsar cu
nk
u,
1
1
1
1
1
1
+
+
+
ai =
=
i2
i2
i2
i2/3
i4/3
i4/3
i kare
i kare de
gil
i kare de
gil
19.3.
olur ve en sa
gdaki toplam alnan iki seri yaknsaktr.
339
Simdi bu teoremin iki sonucunu yazalm. Sonuclarn uygulamalarn daha

sonra gorecegiz.
Sonu
c 19.2 (Riemann Kstas).
xn pozitif bir seri olsun.
s
i. Eger bir s > 1 icin limn n xn = 0 ise seri yaknsar.
ii. Eger bir s < 1 icin limn ns xn = ise seri raksar.
Kant: yn = 1/ns olsun.
i. Teoreme gore
yn yaknsaktr. Ve varsayma gore
lim
xn
=0
yn
olur. Sonuc 15.5e gore

xn yaknsar.
ii. Teoreme gore

yn raksaktr ve varsayma gore
lim
yn
=0
xn
olur. Sonuc 15.5e gore

xn raksar.
Sonu
c 19.3.
xn pozitif bir seri olsun.
xn+1
zn (s) =
xn

(
n
1+n
)s
olsun.
i.
Eger her n > N icin, zn (s)nin negatif oldugu bir s > 1 ve N varsa, o zaman
xn serisi yaknsaktr.
ii. Egerher n > N icin, zn (s)nin negatif oldugu bir s 1 ve N varsa, o
zaman
xn serisi raksaktr.
Kant: Bu sonuc, yukardaki teoremin ve Oran Kyaslama Teoreminin (bkz.
Sonuc 15.6) dogrudan bir sonucudur.

Alstrmalar
19.6. Asa
gdaki serilerin yaknsakl
gn tartsn.
i + 1 i2 + i + 1 i3 + i + 1 i2 + (1)i i + 1
,
,
,
,
i3
i2
i3 i + 1
i i + 1 i=1
i=1
i=1
i=0
(2i + 1)2 (2i + 1)2

1
.
,
,
2
i i2
i
(i
+
1)
i(i
+
1)
1
+
(1)
i=1
i=1
i=2
19.7. E
ger s > 1 ise (s1)(s) < s esitsizli
gini g
osterin. 1 (s1)(s) esitsizli
gi de do
grudur.
Bunlar kullanarak, e
ger sn > 1 ise ve limn sn = 1 ise limn (sn 1)(sn ) = 1
esitli
gini kantlayn.

19. Birkac Onemli
340
19.8. p Q olsun.
np
i>1
1
1
n
n1
serisi hangi p kesirli saylar icin yaknsaktr?
Yukardaki alstrmalarda verdigimiz orneklerin yaknsaklg ya da raksaklg dAlembert ya da Cauchy kstaslaryla anlaslamaz;
Riemann Ksta illa
n
sn kullanmak gerekir. Cauchy ve Riemann kstaslar
r geometrik serisini
nirengi serisi olarak kabul ettiginden, bu kstaslarn ise yaradg seriler
oldukcap
cabuk yaknsarlar ya da raksarlar. Ote yandan Riemann Kstas n1 1/n

serisini nirengi serisi olarak kabul eder ve p says 1e yakn oldugunda bu seriler cok zor (yani cok yavas) yaknsarlar ya da raksarlar. Yani Riemann Kstas
unutulmamas gereken oldukca g
ucl
u bir kstastr.
Ornekler
19.9.
(p) =
(1)i
Serisi
ip
i=1
E
ger p > 1 ise, serinin mutlak yaknsad
g, e
ger p 1 ise serinin mutlak yaknsamad
g
bu b
ol
umde kantlanan teoremden belli. E
ger p 0 ise, serinin raksad
g genel terimin
0a yaknsamamasndan anlaslyor. E
ger 0 < p 1 ise serinin kosullu yaknsad
g (yani
yaknsad
g ama mutlak yaknsamad
g), B
ol
um 17de kantlad
gmz Leibniz Testinden
belli. Sonuc olarak seri,
(, 0], (0, 1] ve (1, )
aralklarnda de
gisik davranslar sergiliyor, srasyla raksyor, kosullu yaknsyor ve mutlak yaknsyor. Anmsarsanz kuvvet serilerinde durum hic bu kadar cetrefilli de
gildi.
(Bkz. Teorem 18.6.)
19.10. 0 < q 2
serisi yaknsak mdr?
Yant: Sonuc 19.2 bize sonucu verir: E
ger p > 1 ise seri yaknsar cu
nk
u e
ger s kesirli
says p > s 1 ve s > q esitsizliklerini sa
glarsa,
ns
1
1
= ps
0
np nq
n
1/nsq
olur. E
ger p < 1 ise seri raksar cu
nk
u e
ger s = 1 ise
ns
olur.
19.11. p Q olsun.
np
1
n
n1p
= p
=

q
q
n
n n
1 1/npq
i>1
(
np
1
1
n
n1
serisi hangi p kesirli saylar icin yaknsaktr?
341
Yant:
(
n
1
1
n
n1
)
=n
=(
1
n1
1
n
)(
1
n1
np
n(n1)
1
n1
1
n
1
n1
) =
1
n
1
n
(
=n (
p
1
n1
1
n
1
n1
1
n
np
n1 n
np n
2
n(n 1) n 1 + n
n 2 n
np2+11/2 = np3/2
karslastrmasndan dolay, e
ger p 5/2 ise seri raksar, aksi halde yaknsar.
cu
cu
Teorem 19.1in U
nc
u Kant: U
nc
u kant daha genel bir teoremden
kaynaklanr:
Teorem 19.4 (Cauchy). (an )n , azalan ve terimleri 0dan b
uy
uk bir dizi olsun.
a
serisinin
yaknsak
olmas
i
c
in
gerek
ve
yeter
ko
s
ul,
n1 n
2i a2i = a1 + 2a2 + 4a4 + 8a8 +
i=0
serisinin yaknsak olmasdr.

Kant: Ksmi toplamlarn snrl olduklarn gostermek yeterli.
sn = a1 + a2 + + an ,
tn = a1 + 2a2 + 4a4 + + 2n a2n ,
olsun. Eger n < 2k ise sn tk1 olur cu
nk
u
sn s2k 1 = a1 + (a2 + a3 ) + + (a2k1 + + a2k1 )
a1 + 2a2 + + 2k1 a2k1 = tk1 .
Demek ki (tk )k dizisinin limiti varsa (sn )n dizisi u
stten snrldr ve limiti
yandan eger n > 2k ise sn tk /2 olur cu
vardr. Ote
nk
u
sn s2k = a1 + a2 + (a3 + a4 ) + + (a2k1 +1 + + a2k )
tk
a1
+ a2 + 2a4 + + 2k1 a2k = .
2
2
Demek ki (sn )n dizisinin limiti varsa (tk )k dizisi u
stten snrldr ve limiti
vardr.
p
Teorem 19.1 bundan kolaylkla ckar: i=1 1/i serisinin yaknsak olmas
icin yeter ve gerek kosul,
i=1
(
)i
1
2 i p =
21p
(2 )
i
i=1
serisinin yaknsak olmasdr, ki bu geometrik serinin ancak p > 1 icin yaknsak

oldugunu biliyoruz.

19. Birkac Onemli
342
Teorem 19.4 daha genel bir teorem vardr. Yeri gelmisken o teoremi de
belirtelim:
Teorem 19.5 (Cauchy Yogunlasma Teoremi). (xn )n pozitive ve azalan bir dizi
olsun. (kn )n kesin artan bir dogal say dizisi olsun. Oyle
bir M > 0 saysnn
oldugunu varsayalm ki, her 0 < n N icin
kn+1 kn M (kn kn1 ).
olsun. Bu durumda
xn ile
(ki+1 ki )xki
serilerinden biri yaknsaksa digeri de yaknsaktr.

Kant: Serilerin ksmi toplamlarna srasyla sn ve tn diyelim. n < km icin,
A = x0 + + xk0 1
tanmyla,
sn skm A + (xk0 + + xk1 1 ) + + (xkm + + xkm+1 1 )
A + (k1 k0 )xk0 + + (km+1 km )xkm
= A + tm
olur. Bu da (tm )m dizisi snrlysa (sn )n dizisinin snrl oldugunu gosterir.
yandan eger n > km ise,
Ote
sn skm (xk0 +1 + + xk1 ) + + (xkm1 +1 + + akm )
(k1 k0 )ak1 + + (km km1 )akm
ve dolaysyla
M sn (k2 k1 )ak1 + + (km+1 km )akm = tm t0
olur. Bu da (sn )n dizisi snrlysa (tm )m dizisinin snrl oldugunu gosterir.
19.2
Raabe Kstaslar
Teorem 18.1de duyurulan ve kantlanan dAlembert Kstasn anmsayalm.

Aynen soyle soyl
uyordu o kstas:
dAlembert Yaknsaklk Kstas. Eger
|xi+1 |
i |xi |
limiti varsa ve 1den k

ucu
kse, o zaman
limit varsa ve 1den b
uy
ukse ya da sonsuzsa o zaman seri raksaktr.

lim
19.2. Raabe Kstaslar
343
Limit 1 oldugunda dAlembert Kstas bize serinin yaknsaklg hakknda
herhangi bir bilgi vermiyor. Orne

gin,
(2i)!
4i (i + 1)!i!
serisine dAlembert Kstas uygulamaya calsalm (terimleri faktoriyel barndran serilere genellikle dAlembert Kstas uygulanmaya calslr):
(2i+2)!
4i+1 (i+2)!(i+1)!
(2i)!
4i (i+1)!i!
(2i + 2)(2i + 1)
1.
4(i + 2)(i + 1)
Gor
uld
ugu
gibi limit 1 ckt ve dAlembert Kstas bize yaknsaklk konusunda bir ipucu vermedi. dAlembert Yaknsaklk Kstasnn bize yaknsaklk
hakknda bir ipucu vermedigi bir baska seri,
1
i2
i=1
serisidir. Ama neyse ki bu serinin limiti oldugunu biliyoruz.

Bu altbol
umde, limit 1 oldugunda basvurulabilecek bir baska kstas kantlayacagz, Raabe Kstas. Bu kstas sayesinde yukardaki serinin yaknsak olup
olmadgn anlayabilece
giz.
Bir an icin,
xi pozitif serisinin terimlerinin,
xi+1
=1
lim
i xi
esitligini sagladgn varsayalm. Ve i terimlerini,
xi+1
i = 1
xi
olarak tanmlayalm. (i )i dizisi elbette 0a yaknsar ama dizinin 0a
nasl
yaknsadg onemli. (i )i dizisinin (1/i)i dizisiyle karslastrlmas bize
xi
serisinin yaknsaklg konusunda ipucu verebilir. Teorem soyle:
Teorem 19.6 (Raabe Kstas). Eger
(
)
|xi+1 |
lim i 1
i
|xi |
limiti varsa ve 1den b

uy
ukse o zaman
xi serisi mutlak yaknsaktr. Ote
yandan limit 1den k
ucu
kse seri raksaktr.
Limit 1 oldugunda Raabe Kstas da serinin yaknsaklg konusunda bir fikir
beyan etmekten aciz. Seriler konusunda g
ucl
uklerden ilelebet kurtulmann yolu
yoktur. Doktor ancak agr kesici verebiliyor...

19. Birkac Onemli
344
Teorem 19.6nn Birinci Ksmnn Kant: Her zaman oldugu gibi xi

yerine |xi | alarak serinin pozitif oldugunu varsayabiliriz ve boylece mutlak
degerlerden kurtuluruz. Limite diyelim. > 0 says, > 1 esitligini
saglayacak kadar k
ucu
k olsun. Varsaymdan dolay oyle bir N vardr ki, her
i > N icin,
(
)
xi+1
1< 1 vardr ki, yeterince b
uy
xi+1
p
1
xi
i
olur. Aslnda Raabe Kstasn kantlamak icin sadece bu esitsizlige ihtiyacmz
olacak, teoremin onermesindeki limitin varlg ya da yoklugu umurumuzda
olmayacak. Dolaysyla limitten kurtulup cok daha genel bir teorem kantlayabiliriz:
Teorem 19.7 (Raabe Kstas II). Eger xi > 0 ise ve yeterince b
uy
uk i g
ostergecleri icin
xi+1
p
1
xi
i
esitsizliklerinin saglandg iden bagmsz bir p > 1 says varsa, o zaman

xi
serisi yaknsaktr.
Kant: Teoremi kantlamak icin Teorem 19.1de kullanlan Onsav

3.18in bir
benzerine ihtiyacmz var.
Sav 1. Her p 1 ve 0 < x < 1 gercel saylar icin 1 px (1 x)p esitsizligi
gecerlidir.
Bu sav bu notlarda buraya kadar verilen bilgilerle kantlamamza imkan
yok, cu
nk
u hen
uz bir p gercel says icin 1 x gibi bir saynn pinci g
uc
un
u almay hen
uz tanmlamadk. Bir saynn pinci g
uc
un
u sadece kesirli p saylar
icin biliyoruz. Ama ne gam! Eger teoremin varsaym gercel bir p says icin
gecerliyse, o zaman ayn varsaym kesirli bir p says icin de gecerlidir. Nitekim, eger q kesirli says, 1 < q < p esitsizliklerini saglyorsa, yeterince b
uy
uk
i gostergeci icin,
xi+1
p
q
1 1
xi
i
i
19.2. Raabe Kstaslar
345
olur. Demek ki bundan boyle teoremdeki pnin kesirli oldugunu varsayabiliriz

ve yukardaki sav yerine asagdaki sav kantlamakla yetinebiliriz:
Sav 2. Her p 1 kesirli says ve 0 < x < 1 gercel says icin
1 px (1 x)p
Ama bu aynen Onsav

3.22.
Teorem 19.6nn Birinci Ksmnn Kantnn Devam: Sava gore, yeterince b
uy
(
)
p
1 p (i 1)p
1/ip
xi+1
1 1
=
=
xi
i
i
ip
1/(i 1)p
esitsizligi dogrudur. Sonuc
bundan ve Oran Kyaslama Teoreminden (bkz.
Sonuc 15.6)ckar. Nitekim
xi serisini, yaknsak oldugunu Teorem 19.1den
1/p serisiyle kyaslayabiliriz.
bildigimiz
i

i=1
Teoremin ikinci ksmnn kantn okura alstrma olarak brakyoruz.
Raabe kstasnn bir baska kant ve farkl ve daha genel bir onerme icin
bkz Onsav
19.10.
Sonu
c 19.8. Eger yeterince b
uy
uk i g
ostergecleri icin |xi+1 /xi | 1 p/i
esitsizliklerinin saglandg iden bagmsz bir p > 1 says varsa, o zaman
limi xi = 0 olur.
Ornekler
19.12. Bu kstas uygulayarak,
(2i)!
4i (i + 1)! i!
serisinin yaknsaklgn kantlayabiliriz.

Kant: E
ger xi bu serinin iinci terimiyse,
(
)
(
)
xi+1
(2i + 2)(2i + 1)
i(6i + 6)
3
i 1
=i 1
=
>1
xi
4(i + 2)(i + 1)
4(i + 2)(i + 1)
2
olur. Demek ki seri yaknsaktr. Bu serinin,
13
135
1 3 (2i 1)
1
+
+
+ +
+
4
46
468
4 6 (2i + 2)
serisi oldu
guna dikkatinizi cekeriz. Buradan da genel terimin 0a yaknsad
gn, yani
lim
(2n)!
=0
4n (n + 1)! n!
esitli
gini buluruz. Hesapta olmayan basl basna ilginc bir esitlik.

19. Birkac Onemli
346
19.13. Raabe Kstasn

g
or
ur
uz, nitekim,
1
i=1 i2
serisine uygularsak serinin yaknsak oldu

gunu (bir kez daha)
)
)
(
(
i(2i + 1)
xi+1
i2
=
i 1
=i 1
2>1
xi
(i + 1)2
(i + 1)2
bulunur.
19.14.
1 4 7 (3i + 1)
(i + 1)!3i
i
serisi yaknsak mdr?
Kant: dAlembert kstasnn bir sonuc vermeyece
gi hemen anlaslr, cu
nk
u e
ger xi
yukardaki serinin iinci terimiyse, o zaman,
3i + 4
xi+1
=
xi
3i + 6
olur ve bu ifadenin limiti 1dir. Raabe kstasn uygulamaya calsalm:
(
)
(
)
(
)
xi+1
3i + 4
2
i 1
=i 1
=i
xi
3i + 6
3i + 6
ve bu dizi 1den k
ucu
k olan 2/3e yaknsar. Raabe kstasna g
ore seri raksar.
19.15. a ve b iki say olsun. S
u seriye bakalm:
1+
(1 + a)(2 + a)
(1 + a)(2 + a)(3 + a)
1+a
+
+
+
1+b
(1 + b)(2 + b)
(1 + b)(2 + b)(3 + b)
Raabe kstasn uygulamaya calsalm (mutlak de

gerleri atarak!):
(
)
(
)
(1 + a)(2 + a) . . . (i + 1 + a) (1 + b)(2 + b) . . . (i + b)
i+1+a
i 1
=i 1
(1 + b)(2 + b) . . . (i + 1 + b) (1 + a)(2 + a) . . . (i + a)
i+1+b
ba
b a
1 + 1/i + a/i
oldu
gundan, b > a + 1 ise seri mutlak yaknsar, b < a + 1 ise seri raksar.
E
ger b = a + 1 ise Raabe kstas bize bir sey s
oylemiyor ama bu durumda serinin genel
terimi
(1 + a)(2 + a) (i + a)
1+a
=
(2 + a)(3 + a) (i + 1 + a)
i+1+a
oldu
gundan, seriyi
1/i serisiyle kyaslayarak, serinin raksak oldu
gunu anlarz.
19.16. a, b, c, d gercel saylar olsun. S
u seriye bakalm:
=
a(a + c)(a + 2c) (a + ic)

b(b + d)(b + 2d) (b + id)
i+1
E
ger c = d = 0 ve b = 1 alrsak,
a
geometrik serisini elde ederiz. Dolaysyla,
serimiz genellestirilmis bir geometrik seri olarak addedilebilir.
E
ger a = 1, b = 4, c = d = 2 alrsak, Ornek
19.12yi elde ederiz.
E
ger a = b = 1 ise Ornek 19.15i elde ederiz.
Bu serinin hangi a, b, c, d saylar icin yaknsak oldu
gunu anlamaya calsalm. Seriye
dAlembert Kstasn uygulamaya kalksalm:
|c|
|a + (i + 1)c|
|b + (i + 1)d|
|d|
19.3. Kummer-Dini Kstas
347
E
ger |c| < |d| ise seri yaknsar, e
ger |d| < |c| ise seri raksar. Ama e
ger |c| = |d| ise
serinin yaknsayp yaknsamad
gn anlayamayz. d = c > 0 durumunda Raabe Kstasn uygulamaya calsalm. Nitekim yukardaki
ornekte olan da bu: d = c = 2 > 0.
)
(
xi+1
i 1
xi
ifadesinin i sonsuza giderken limitini alalm:
)
(
(
)
a + (i + 1)c
xi+1
ba
ba
=i 1
i 1
=i
.
xi
b + (i + 1)c
b + (i + 1)c
c
Demek ki, e
ger c > 0 ise,
a(a + c)(a + 2c) (a + ic)
b(b + c)(b + 2c) (b + ic)
serisi b > a + c ise mutlak yaknsar, b < a + c ise raksar. E
ger b = a + c
ise bu y
ontem
bize serinin yaknsakl
g ya da raksakl
g hakknda bir sey s
oylemez; ama
1/i serisiyle
kyaslayarak bu durumda serinin raksak oldu
gu kolaylkla g
osterilebilir.
19.17. [Hipergeometrik Seri] a, b, c u
c say olsun. S
u seriye bakalm:
1+
a(a + 1) b(b + 1) 2 a(a + 1)(a + 2) b(b + 1)(b + 2) 3

a b
x+
x +
x +
1 c
1 2 c(c + 1)
123
c(c + 1)(c + 2)
dAlembert kstasn kullanmaya calsalm. ui , xi nin katsays olsun.

(a + i + 1)(b + i + 1)
ui+1
=
ui
(i + 2)(c + i + 1)
oldu
gundan, yeterince b
uy
uk i icin bu oranlar pozitif olacak ve dAlembert (ya da Raabe) kstasn uygulamak icin mutlak de
gerlere ihtiyac yok. dAlembert kstas uyguland
gnda, serinin |x| < 1 icin mutlak yaknsak oldu
gu, |x| > 1 icin raksak oldu
gu
kolaylkla ckar. Bundan b
oyle x = 1 olsun. Bu durumda Raabe kstasn uygulamaya
calsalm. j = i + 1 tanmn yaparak,
(
)
(
)
(
)
ui+1
(a + i + 1)(b + i + 1)
(a + j)(b + j)
i 1
=i 1
=i 1
ui
(i + 2)(c + i + 1)
(j + 1)(c + j)
j(c a b + 1) ab c
(c a b + 1) ab/j c/j
=i
=i
(j + 1)(c + j)
(j + 1)(c/j + 1)
(c a b + 1) ab/j c/j
=
c a b + 1
(c/j + 1)(j + 1)/i
buluruz. Demek ki c > a + b ise seri yaknsar, c < a + b ise seri raksar. c = a + b
durumunda da seri yaknsar. Bunun icin bkz. [Bro, sayfa 40-41].
19.3
Kummer-Dini Kstas
Bu altbol
umde, dAlembert ve Raabe kstaslarndan daha genel (bkz. Ornek
2
olarak Kummer tarafndan
19.20 ve Sonuc 19.10) bir kstas gorecegiz . Ilk
bulunan bu t
urden bir kstas, daha sonra Dini tarafndan asagda acklanan
bicimiyle kantlanmstr.
2
Bu b
ol
um icin [Bro]dan yararlanlmstr.

19. Birkac Onemli
348
Teorem 19.9. (an )n ve (bn )n iki kesin pozitif dizi ve

cn = bn
an
bn+1
an+1
olsun.
i. Eger lim inf cn > 0 ise

ai yaknsaktr.
1
ii. Eger
=
ve
lim
sup
cn < 0 ise
ai = olur.
bi
xxxx Bunun tersi dedogru. Eger

ai yaknsaksa kosulu saglayan (bn )n
vardr. Galiba bn olarak ai serisinin kuyrugunu almak yetiyor. xxxxxxxxxxx
Kant: i. = lim inf cn > 0 olsun. O zaman oyle bir 0 < c < vardr ki her i
icin
ai
c < ci = bi
bi+1 ,
ai+1
yani
ai bi ai+1 bi+1 > cai+1
olur. Bu esitsizlikleri i = 0dan i = n 1e kadar toplarsak, sadelestirmelerden
sonra
n
a0 b0 a0 b0 an bn > c
ai
i=1
elde ederiz. Demek ki

ai serisinin ksmi toplamlar a0 b0 /cden k
ucu
kt
ur,
dolaysyla seri yaknsaktr.
ii. = lim inf cn < 0 olsun. O zaman oyle bir N vardr ki, her i N icin
bi
ai
bi+1 = ci < 0,
ai+1
yani
ai bi < ai+1 bi+1
olur. Demek ki her i > N icin,
aN bN < ai bi
ya da
ai > aN bN
olur, ki bu da
Ornekler
ai = esitligini gosterir.
1
bi
19.4. Dirichlet ve Abel Kstaslar
349
19.18. Teorem (an )n dizisinden ziyade (an /an+1 )n oranlar dizisi u

zerine bir varsaym yapt
gndan, (an )n dizisi
orne
gi verece
gimize oranlar dizisi
orne
gi vermek yeterli. Bir a says
icin,
an
n+a
=
an+1
n
olsun. bn = n2 olsun. O zaman
an
bn+1 = n(n + a) (n + 1)2 = (a 2)n 1
cn = bn
an+1
olur. Demek ki e
ger a > 2 ise, lim cn = > 0 olur. B
oylece teoremin (i) skkndan
ai
serisinin a > 2 ise yaknsak oldu
gu ckar. (Bir sonraki
ornekte daha iyi bir sonuc elde
edece
giz.)
1/bi yaknsak oldu

gundan bu durumda teoremin ikinci skkn uygulayamayz.
19.19. Gene bir a says icin,
n+a
an
=
an+1
n
olsun. Bu sefer bn = n alalm. O zaman
an
bn+1 = (n + a) (n + 1) = a 1
cn = b n
an+1
olur. Demek ki e
ger a > 1 ise, lim cn = a 1 > 0 olur ve teoremin (i) skkndan
ai
serisi a > 1 ise yaknsak olur. (Yukardakinden daha iyi bir sonuc.)
Bu
sefer
1/bi = oldu
gundan teoremin (ii) skkn da uygulayabiliriz: E
ger a < 1
ise
ai serisi raksaktr.
E
ger a = 1 ise kstas bir sonuca varamyor.
19.20. Teoremde bn = 1 alrsak, dAlembert kstasn buluruz.
Sonu
c 19.10 (Genelle
stirilmi
Kstas).
ai pozitif bir seri olsun.
(
) s Raabe
an
i. Eger lim inf n an+1 1 > 1 ise
ai yaknsar.
(
)
an
ii. Eger lim sup n an+1
1 < 1 ise
ai raksar.
Kant: Teoremde bn = n almak yeterli.
19.4
Dirichlet ve Abel Kstaslar
Bu bol
umde terimleri illa pozitif olmak zorunda olmayan serilerin yaknsaklgyla ilgilenecegiz.
(an )n ve (bn )n iki dizi olsun.
An = a0 + + an
olsun. O zaman
(1)
i=0
ai bi = An bn+1
Ai (bi+1 bi )
i=0
olur. Nitekim sagdaki ifadede, i j < n + 1 ise ai bj terimi bir kez Aj1 bj de
bir kez de Aj bj de beliriyor, ama bu ifadeler ters isaretli olduklarndan bunlar

19. Birkac Onemli
350
birbirini got
ur
uyor ve ai bj kalmyor. i < n + 1 ise ai bn+1 ifadeleri de sadelesiyor. Boylece sag tarafta sadece ai bi ifadeleri kalyor. Ayn esitligi soyle
de kantlayabiliriz: A1 = 0 tanmyla,
n
ai bi =
i=0
(Ai Ai1 )bi =
i=0
i=0
Ai bi
Ai bi+1 + An bn+1 .
i=0
(1) form
ul
une Abelin ksmi toplam form
ul
u ad verilir3 . Su sonucu
elde ettik:
Teorem
19.11. Eger
Ai (bi+1 bi ) serisi ve (An bn+1 )n dizisi yaknsaksa
ai bi serisi de yaknsaktr ve
ai bi = lim An bn+1
Ai (bi+1 bi )
n
olur.
Teorem 19.12 (Dirichlet Kstas).

ai serisi, ksmi toplamlarsnrl olan
bir seri ve (bn )n azalarak 0a yaknsayan bir dizi olsun. O zaman
ai bi serisi
yaknsar.
Kant: An = a0 + + an olsun. Diyelim her n icin |A
n | M . O zaman
limn An bn+1 = 0 olur. Demek ki Teorem 19.11e gore
Ai (bi+1 bi ) serisinin yaknsak oldugunu gostermeliyiz. (bn )n dizisi azaldgndan,
|Ai (bi+1 bi )| = |Ai | |bi+1 bi | = |Ai |(bi+1 bi ) M (bi+1 bi )
olur. Ama (bi+1 bi ) serisi teleskopiktir ve limn bn = 0oldugunu biliyoruz. Demek ki (bi+1 bi ) serisi yaknsaktr. Dolaysyla
Ai (bi+1 bi )
serisi mutlak yaknsaktr.
Teorem 19.13 (Abel Kstas).

ai
serisi yaknsaksa ve (bn )n dizisi azalarak
ya da artarak yaknsayan bir diziyse
ai bi serisi yaknsar.
Kant: Yukardaki yazlm

kabul edelim. Varsayma gore
An bn+1 yaknsar.
Teorem 19.11e gore Ai (bi+1 bi ) serisinin yaknsak oldugunu kantlamalyz.

(|Ai |)i dizisi u
stten M tarafndan snrlanms olsun. O zaman,
|Ai (bi+1 bi )| = |Ai | |bi+1 bi | M (bi+1 bi )
olur. Terimleri sagdaki ifade olan seri teleskopikbir seridir ve (bi )i dizisinin
limiti vardr, demek ki yaknsaktr; dolaysyla
Ai (bi+1 bi ) serisi mutlak
yaknsaktr.

Alstrmalar
3
Integral g
orm
usler icin: Bu form
ul
un integrali parcalara ayrmaya (integration by parts)
benzedi
gine dikkatinizi cekeriz.
351
ai serisi yaknsaksa ve (bi bi+1 ) serisi mutlak yaknsaksa

ai bi serisinin yaknsak
oldu
gunu kantlayn.
19.22.
ai serisinin ksmi
(bi bi+1 ) serisi
toplamlar snrlysa, limn bn = 0 ise ve
mutlak yaknsaksa
ai bi serisinin yaknsak oldu
gunu kantlayn.
19.21.
Bir baska Abel kstas asagda:
Teorem 19.14 (Abel Kstas). i0 xi bir seri olsun. S

u
ozellikleri saglayan
(n )n ve (yn )n dizileri varsa,
1. x
n = n yn ,
2. | ni=m yi | saylar u
stten snrldr,
3. n=0 |n+1 n | serisi yaknsaktr,

4. lim
n n = 0,
o zaman i0 xi serisi yaknsaktr.
Kant:
gunu gosi0 xi serisinin ksmi toplamlarnn bir Cauchy dizisi oldu
terecegiz. Bu amacla 0dan b
uy
uk herhangi bir says secelim.
ym,n =
yi
i=m
olsun. Varsayma gore oyle bir A var ki, her m ve n icin,

|ym,n | A
olur. Tanmdan dolay, her i < p icin,
yi = yi,p yi+1,p
olur. Demek ki, her m < n < p icin

n
n
n

x
=
y
=
(y
y
)

i
i i
i i,p
i+1,p

i=m
i=m
i=m

n1

= m ym,p +
yi+1,p (i+1 i ) n yn+1,p

i=m
n1
|m ||ym,p | +
(
A |m | +
|yi+1,p ||i+1 i | + |n ||yn+1,p |
i=m
n1
|i+1 i | + |n |
i=m
olur. Biz, her m < n icin

n
(
)
n1

|i+1 i | + |n |
xi A |m | +

i=m
i=m

19. Birkac Onemli
352
esitsizligini aklmzda tutalm. Simdi sagdaki ifadeyi (yeterince b

uy
uk m < n
saylar icin) dan k
ucu
k yapacagz. limn n = 0 oldugundan, oyle bir N1
vardr ki, her n > N1 icin,
|n | <
3A
olur. Ayrca,
|i+1 i |
i0
serisi yaknsak oldugundan, ksmi toplamlar bir Cauchy dizisidir ve dolaysyla

oyle bir N2 vardr ki, her n > m > N2 icin,
n1
|n+1 n | <
i=m
3A
olur. Simdi N = max{N1 , N2 } olsun. Her n > m > N icin,

n

(
)
n1

(
)

x
A
|
|
+
|
|
+
|
|
<
A
+
+
=

i
m
i+1
i
n

3A 3A 3A
i=m
i=m
olur. Kantmz tamamlanmstr.
Eger (n )n azalarak 0a yaknsayan bir diziyse, u

cu
nc
u kosul otomatik olarak saglanr cu
nk
u,
n
|i+1 i | = 0 n+1 0
i=0
olur.
Bu teoremden yola ckarak Leibniz teoremini (Teorem 17.1) bir kez daha
kantlayabiliriz:
Teorem 19.15
(Leibniz). (n )n azalarak 0a yaknsayan pozitif bir dizi olsun.
O zaman (1)n n serisi yaknsaktr.

Kant: xn = (1)n n ve yn = (1)n olsun. Teorem 19.6nn 1, 2 ve 4
unc
u varsaymlar bariz bicimde dogru. 3
unc
u varsaym ise Teorem 14.2.

Her ne kadar karmask saylar hen
uz gormediysek ve, en azndan bu ve
sonraki ciltlerde gormeyeceksek de, bu teoremi terimleri karmask saylar olan
ilginc bir seriye uygulayalm:
einz
Karmask Saylar Bilenlere Ornek.

Eger z
/ 2Z ise
serisi yaknsaktr.
n=1 n
inz
Kant: E
ger z 2Z, |e /n| = 1/n olur ve bu durumda serinin sonsuza gitti
gini biliyoruz.
S
imdi z
/ 2Z olsun. Abel Kstasnda, xn = einz /n, yn = einz ve n = 1/n olsun. Sadece
2nci kosulu kantlamak biraz zordur. a = eiz olsun. O zaman, n > m icin,
n
k=m
yk =
k=m
eikz =
i=m
ak =
am an+1
1a
olur ve bu saylarn u
stten snrl olduklarn kantlamak kolaydr.
353
Daha genel olarak e

ger (n )n azalarak 0a yaknsayan bir diziyse, z
/ 2Z ise
n e
serisi yaknsaktr. Bunun da kant aynen yukardaki gibidir. Gercel ve karmask ksmlar
ayrarak, bundan,
n cos nz ve
n sin nz
serilerinin de yaknsak oldu
gu ckar.
inz
Karsk Alstrmalar
1. (an )n dizisinin limiti a olsun. E
ger her n, m > N icin, |an am | < ise, her n > N
icin, |an a| < oldu
gunu kantlayn.
2. a ve b iki gercel say olsun. (xn )n dizisini so
yle tanmlayalm: x1 = a, x2 = b ve her
n 2 icin,
xn1 + xn2
xn =
2
olsun. Yani dizinin her terimi
onceki iki terimin aritmetik ortalamas. S
imdi y1 = x1
ve her n 2 icin, yn = xn xn1 olsun.
i. (xn )n dizisinin yaknsak oldu

gunu kantlayn. Ipucu
1: Dizinin ilk birkac terimini
k
ag
t u
st
unde g
osterin. Ipucu
2: a b varsaymnn bir zarar olamaz. Once
t
umevarmla, her k icin,
x2k1 x2k+1 x2k+2 x2k
esitsizliklerini kantlayn. Demek ki (x2k )k dizisi azalmaz, (x2k+1 )k dizisi artmaz ve
her k ve icin x2k+1 x2 olur. Sonra, gene t
umevarmla, x2k+2 x2k+1 = (b a)/2k
esitli
gini kantlayn. Bu kadar ipucu yeterli olmal.
ii.
yn serisinin yaknsak oldu
gunu kantlayn. Ipucu:
Teorem 14.2.
iii. Buradan xn nin de

gerini a ve b cinsinden bulun. Ipucu:
xn ,
yn serisinin ksmi
toplamdr. Ayrca n 2 icin, yn = (1)n 2ba
n2 dir.
iv. limn xn yi bulun.
3. x R ve x = 1 icin,
x2
(1 x)2n+1
serisinin yaknsakl
gn ve raksakl
gn tartsn.
4. Asa
gdaki serilerin yaknsak olup olmadklarna karar verin ve yaknsyorlarsa hangi
sayya yaknsadklarn bulun:
i + 3i + 2
,
2i3 + i + 4
i=1
2i 1
,
2i
5i
,
6i+1
i=2
2i + 3
,
3i
3
( 3 i + 1 i),
4i 3
.
3 4i
i
i=3
i=1
i=1
,
i i+1
1
,
i(i + 1)(i + 2)
i=1
2i3
5i3 + 2
,
+ 3i + 4
i
,
2i + 1
2i + 1
,
(i2 + 1)(i2 + 2i + 2)
i
,
2i2 + 1
356
Karsk Alstrmalar
5. Asa
gdaki serilerin yaknsayp yaknsamadklarna karar verin:
(1)i
i
,
1 + i2
(1)i
i
,
i+1
i2 + 1
(1)i 3
,
i +1
53i1
,
(3i 1)!
53i1
(1)i
,
(3i 1)!
(
)i
1 + 2i
(1)i
.
2 + 3i
6. Asa
gdaki serilerin yaknsakl
gna ya da raksakl
gna karar verin:
(
)
i
i+3
1
.
,
2
i i
i +1
1
+
(1)
i=2
7.
xi pozitif ve raksak bir seri olsun.

yi =
tanmn yapalm.
xi
x0 + + xi
yi serisinin de raksad
gn kantlayn. Ipucu:
m
m
k=0 xk
yi+k > 1 i+m
k=0 xk
k=0
esitsizli
gini kullanabilirsiniz.
8. Asa
gdaki serilerin hangileri yaknsak, hangileri raksaktr?
n + 1 n
nk
,
(k N bir sabit),
n
2n
( n )n(n+1) (
)n
n
,
n1 ,
n+1
2
n ( n )n
1
3
,
,
n
n
n n+1
n
,
1 + 2 + + n,
n
n!
n + 1 n
(n!)2
,
,
(2n)!
n
2n n!
3n n!
,
,
nn
nn
2n2
(
)
n
n1 .
,
n!
9. ai , 2nin virg
ulden sonraki iinci basama
g olsun.
i
ai x = 1 + 4x + x2 + 4x3 +
serisinin yaknsaklk yarcapnn 1 oldu
gunu kantlayn.
10. a0 = 1 ve i 1 icin,
e
ger i ciftse
e
ger i tekse
i
olsun.
ai x serisinin yaknsaklk yarcapnn 1/ 6 oldu
gunu kantlayn.
ai+1 =
2ai
3ai
11. Sabit bir r = 1 gercel says alalm. a0 = 1 ve i 1 icin,
olsun.
ai+1
i+r
=
ai
i+2
ai xi serisinin yaknsaklk yarcap kactr?
Karsk Alstrmalar
357
12. cosh x ve sinh x kuvvet serilerinin t

urevlerini bulunuz. (Bkz. Alstrma 18.23.)
13. Altb
ol
um 18.4teki Cauchy carpmn ve Cauchy carpm hakkndaki teoremleri kullanarak su (trigonometrik) esitlikleri kantlayn:
cos2 x + sin2 x
sin(x + y)
cos(x + y)
=
=
=
1,
cos x sin y + sin x cos y,
cos x cos y sin x sin y.
2! + 3! + + n! olan dizi yaknsak mdr?
2
3
15. Terimleri an = 1! + 2! + 3! + + n n! olan dizi yaknsak mdr?
14. Terimleri an = 1! +
Ksm IV
Ekler
359
u
Almak - Yusuf Unl
20. Us
Kitabn oldukca erken bir safhasnda, Bol
um 3te, pozitif birgercel saynn
kesirli bir kuvvetini tanmladk, boylece ornegin, 37/5 ya da 2 = 21/2 gibi
usl
u saylarn anlamn ogrendik. Altbol
um 3.3ten hemen sonra okunabi
3
2
lecek ve Yusuf Unl

uye borclu oldugumuz bu bol
umde, 2 ya da 2 gibi,
bir gercel saynn sadece kesirli degil, gercel u
ss
un
u tanmlayacagz.
Plan soyle: a 0 gercel says verilmis olsun. Eger (qn )n kesirli say dizisi Rde bir sayya yaknsyorsa (aqn )n dizisinin bir Cauchy dizisi, dolaysyla
yaknsak oldugunu kantlayacagz (Onsav

20.4). Bu sonuctan cesaret alarak,
eger (qn )n dizisi x R saysna yaknsyorsa ax saysn
ax = lim aqn
n
olarak tanmlamay d
usu
nebiliriz. Ama bunun gecerli bir tanm olmas icin
limn aqn limitinin xe yaknsayan (qn )n dizisinden bagmsz olmas lazm.
Bunu da soyle kantlayacagz. Once

([nx]/n)n dizisinin xe yaknsadgn ka
ntlayacagz (Onsav
20.3). Ardndan,
ax = lim a[nx]/n
n
tanmn yapacagz. Son olarak, eger (qn )n dizisi x R saysna yaknsyorsa

ax = lim aqn
n
esitligini kantlayacagz (Onsav

20.6) ve boylece istedigimize ulasms olacagz1 .
Tabii bir ara, eger x Q ise Bol
um 3te tanmlanan ax saysyla bu altbol
umde
x
tanmlanan a saysnn birbirine esit olduklarn gostermemiz gerekecek; bunu
da Onsav
20.5te kantlayacagz.
Ayn tanma asag yukar ayn planla ikinci ciltte cok daha genel bir teorem
kantlayarak ulasacagz.
Bu bol
um boyunca Teorem 3.8i - referans vermeden - sk sk kullanacagz.
1
Bu konuyla ilgili olarak okur Ornek

6.4
u ilginc bulabilir.
u
Almak - Yusuf Unl
20. Us
362
Onsav
20.1. x [1, 1] kesirli bir say ve 0 < a bir gercel say olsun. O
zaman
|ax 1| |x| |a 1| max{1, a1 }
olur.
Kant: Eger a = 1 ya da x = 0 ise onsavn dogrulugu asikar. Bundan boyle
1 = a ve 0 < |x| 1 esitsizliklerini varsayabiliriz. Dort degisik durum olabilir.
Birinci Durum: 1 < a ve 0 < x 1 olsun. Onsav

3.20ye gore,
|ax 1|
ax 1
=
a 1.
|x|
x
Demek ki |ax 1| |x|(a 1) = |x||a 1| ve bu durumda onsav kantlanms
olur.
Ikinci
Durum: 1 < a ve 1 x < 0 olsun. Bu durumda ax < 1 olur.
Dolaysyla, 0 < x 1 oldugundan |ax 1| = ax |1 ax | ax |x||a 1| <
|x||a 1| olur.
cu
U
nc
u Durum: 0 < a < 1 ve 0 < x 1 olsun. 1 < a1 oldugundan birinci
durumdan dolay
x

a 1 = (a1 )x 1 |x| a1 1
olur. Bu esitsizligi ax ile carparak, kolaylkla
|ax 1| |x||a 1|(a1 )1x
bulunur. 1 < a1 ve 0 < x oldugundan 1x < 1 olur ve yukardaki esitsizlikten
(a1 )1x < a1 ve
|ax 1| |x||a 1|a1
elde edilir.
D
ord
unc
u ve Son Durum: 0 < a < 1 ve 1 x < 0 olsun. 1 < a1 ve
0 < x oldugundan birinci durumdan dolay

|ax 1| = (a1 )x 1 |x| a1 1 = |x||a 1|a1
olur.
Boylece her durumda onsav kantlanms olur.
Eger k N ise
{
}
k k
Tk (a) = max a , a
tanmn yapalm. Eger s Q ve |s| k N ise as Tk (a) olur elbette. Son

olarak
Ak (a) = Tk (a) max{1, a1 }
tanmn yapalm.
363
Onsav
20.2. r, s Q, k N, 0 < a R olsun. Eger |r s| 1 ve |s| k ise
|ar as | Ak (a)|r s||a 1|
olur.
Kant: Yukardaki onsavda x = r s alrsak,
|ars 1| |r s| |a 1| max{1, a1 }
{
}
elde ederiz. Her taraf as ile carparsak ve as max ak , ak esitsizligini
kullanrsak istedigimiz sonucu elde ederiz.
Onsav
20.3. Eger x R ise limn
Kant: Her n N icin,
[nx]
n
= x olur.
[nx] nx < [nx] + 1
oldugundan,
0 nx [nx] < 1
ve n = 0 icin
1
[nx]
<
n
n
olur. Buradan da istenen sonuc kolayca ckar.
0x
Onsav
20.4. 0 < a R ve (qn )n kesirli bir say dizisi olsun. Eger (qn )n dizisi
(Rde) yaknsaksa, (aqn )n dizisi bir Cauchy dizisidir.
Kant: a = 1 varsaymn yapabiliriz. (qn )n dizisi yaknsak oldugundan snrldr. k N, dizinin mutlak degerlerinin bir u
stsnr olsun. > 0 olsun. Eger
|qn qm | < 1 ise, Onsav

20.2den dolay,
|aqn aqm | Ak (a) |a 1| |qn qm |
olur. Dolaysyla, verilmis bir > 0 icin N saysn, her n, m > N icin,
{
}
|qn qm | < min 1,

Ak (a) |a 1|
esitsizligi dogru olacak bicimde secersek, her n, m > N icin,
|aqn aqm | Ak (a) |a 1| |qn qm | <
olur. Boylece (aqn )n dizisinin Cauchy dizisi oldugu kantlanms oldu.
Simdi artk u
s almay tanmlayabiliriz. Ama daha once tanmladgmz u
s
almayla birazdan tanmlayacagmz u
s almay ksa bir s
ure icin ayrstrmalyz.
u
Almak - Yusuf Unl
20. Us
364
Asagda once ax ifadesini tanmlayacagz; hemen sonra da, x Q icin bu

ifadenin Altbol
um 3.1de tanmladgmz (ve cok eskiden beri asina oldugumuz)
x
a ifadesine esit oldugunu gosterecegiz.
Tanm. a R>0 ve x R olsun. ax saysn soyle tanmlayalm:
ax = lim a[nx]/n .
n
Onsav
20.5. x Q icin ax = ax .
Kant: Eger x Z ise ax = ax esitligi tanmdan hemen anlaslyor, cu
nk
u ne
de olsa [nx] = nx. Demek ki onsav x Z icin dogru.
Simdi p ve q > 0 tamsaylar icin x = p/q olsun. (a[qnx]/qn )n dizisi (a[nx]/n )n
dizisinin bir altdizisi oldugundan, tanmda n yerine qn alarak,
(
)q (
)q
(ax )q = (limn a[nx]/n ) = limn a[qnx]/qn
q
= limn a[np]/qn = limn a[np]/n = ap
= ap
elde ederiz. (Sondan iki onceki esitlikte Teorem 5.4.viy kullandk.) ax =
ap/q = ax esitligi kantlanmstr.

Bundan boyle ax yerine ax yazaca
gz; bu hakk yukarda elde ettik.
Simdi de tanmn xe yaknsayan ([nx]/n)n dizisinden bagmsz oldugunu
gosterelim.
Onsav
20.6. Eger (qn )n kesirli say dizisi xe yaknsyorsa, o zaman
lim aqn = ax
olur.
Kant: xin mutlak degerinden b

uy
uk bir k N secelim. Onsav
20.3ten
dolay,
(
)
[nx]
[nx]
lim qn
= lim qn lim
=xx=0
n
n
n n
n
oldugundan, yeterince b
uy
uk n dogal saylar icin,

[nx]

[nx]
< 2k ve qn
<1
|qn | < 2k,

n
n
olur. Onsav
20.2den dolay, bu t
ur nler icin,

[nx]
qn
[nx]/n

0 a a
A2k (a) |a 1| qn
n
olur. a, k ve A2k (a) saylar nye gore sabit olduklarndan, sag tarafn limiti
(n sonsuza gittiginde) 0dr. Sandvic Teoremine gore sol taraf da 0a gider.
365
Teorem 20.7. Her x, y R ve a 0 icin ax+y = ax ay ve (ax )y = axy olur.
Kant: a = 0, 1 varsaymn yapabiliriz. Birincisi Onsav

20.6nn nerdeyse
dogrudan bir sonucu. Ikincisini kantlayalm. (pn )n ve (qn )n kesirli say dizileri
srasyla x ve yye yaknsasnlar. O zaman (pn qn )n kesirli say dizisi xyye yaknsar. Demek ki,
(
)qn
lim
lim apm
= lim apn qn
n
esitligini, yani Teorem 5.4.viya gore,

)
(
lim apm qn = lim apn qn
lim
n
esitligini kantlamalyz.
T
um |pm qn | ve |qn | kesirli saylarndan daha b
uy
uk bir b pozitif dogal says
secelim. Rastgele bir
0 < < Ab (a) |a 1|
secelim. Son olarak, oyle bir N says secelim ki, her n, m > N icin,
|pm pn | <
2bAb (a) |a 1|
olsun. Bu durumda,
|pm qn pn qn | = |pm pn | |qn | < |pm pn | b <
2Ab (a) |a 1|
olur. En sagdaki say 1/2den, dolaysyla 1den de k

ucu
k oldugundan, Onsav
20.4e gore
|apm qn apn qn | < Ab (a) |pm qn pn qn | |a 1| <
olur. Yukardaki esitsizlikte myi sonsuza got

ur
ursek, her n > N icin,

lim apm qn apn qn <
m
2
ve bu da istedigimizi kantlar.
21. C
Tanm k
umesi NN olan bir fonksiyona
cifte dizi ad verilir1 . Eger fonksiyon
a ise, a(n, m) yerine an,m yazlr ve cifte dizi (an,m )n,m olarak gosterilir.
Bundan boyle her n, m N icin an,m teriminin bir gercel say oldugunu
varsayacagz. a R olsun. (Yukardaki paragraftaki ay artk unutabiliriz.)
Eger her > 0 says icin,
n, m > N |an,m a| <
onermesini saglayan bir N varsa, aya (an,m )n,m
cifte dizisinin limiti denir.
Bu durumda ikinci bir limit daha olamaz ve
lim an,m = a
n,m
yazlr.
Ornekler
21.1. Her n, m N \ {0} icin
an,m =
olsun. Bu durumda an,n = 1/2 ve an,2n
dizinin limiti yoktur.
21.2. Her n, m N \ {0} icin
nm
n2 + m2
= 1/5 bulunur. Demek ki bu
ornekte cifte
n+m
n2 + m2
olsun. Bu durumda limit vardr ve 0a esittir. Nitekim > 0 olsun. N says, N > 2/
esitsizli
gi do
gru olacak kadar b
uy
uk secelim. O zaman her n, m > N icin,
an,m =
n+m
n
m
n
m
1
1
1
1
2
= 2
+ 2
< 2 + 2 = +
<
+
=
<
n2 + m2
n + m2
n + m2
n
m
n
m
N
N
N
olur.
limn (limm an,m ) ile limn,m an,m birbirine karstrlmamal. Nitekim

(
)
nm
lim
lim
= lim 0 = 0
n m n2 + m2
n
1
Bu b
ol
um icin [A]dan yararlanlmstr.
368
21. C
olur ama Ornek

21.1de gord
ugu
m
uz u
zere
lim
n,m
n2
nm
+ m2
yandan su teorem gecerlidir:

limiti yoktu. Ote
Teorem 21.1. limn,m an,m = a olsun. Ayrca her n icin limm an,m limitinin oldugunu varsayalm. O zaman limn (limm an,m ) vardr ve aya
esittir.
Kant: an = limm an,m olsun. > 0 verilmis olsun. Yeterince b
uy
uk n
saylar icin
|an a| <
esitsizligini gosterecegiz ve bu da istedigimizi kantlayacak.
limn,m an,m = a oldugundan, oyle bir N1 vardr ki her n, m > N1 icin,
|an,m a| <
olur.
Her n icin an = limm an,m oldugundan, oyle bir N2 (n) vardr ki, eger
m > N2 (n) ise,
|an an,m | <

2
olur.
Simdi n > N1 verilmis olsun. Bir m > max{N1 , N2 (n)} says secelim. O
zaman yukardaki iki esitsizlik n ve m icin dogru olur. Demek ki,
|an a| |an an,m | + |an,m a| <
+ = .
2 2
cifte seri denir. Standart

(an,m )n,m bir cifte dizi olsun. i,j ai,j ifadesine
serilerle yaptgmz gibi, baz durumlarda, (simdilik anlamsz olan) i,j ai,j
ifadesini birazdan bir gercel say ya da olarak anlamlandracagz.
sn,m =
n
m
ai,j
i=1 j=1
olsun. sn,m saysna
i,j
ai,j
cifte serisinin ksmi toplam ad verilir. Eger
lim sn,m
n,m
369
limiti varsa ve bu limit a ise (a = bile olsa),
ai,j = a
i,j
yazlr. Eger limit ise cifte serinin a raksadg, aksi halde cifte serinin
yaknsak oldugu ve a gercel saysna yaknsadg ya da serinin toplamnn
a oldugu soylenir.
cogu zaman
ai,j yazacagz. Toplamlar i = 0 ya da j =
i,j ai,j yerine
0dan baslamak zorunda degiller elbet. Orne

gin
i2
ij
+ j2
cifte serisinde i = j = 0 olamaz.
Eger
|ai,j | cifte serisi yaknsaksa
ai,j cifte
serisi de yaknsaktr (bunun kantn okura brakyoruz) ve bu durumda
ai,j cifte serisinin mutlak
yaknsak oldugu soylenir.
ai,j bir cifte seri olsun ve f : N N N bir esleme olsun. O zaman
af (k)
ai,j cifte serisinin (yeniden) dizili

si ad verilir.
Teorem 21.2.
ai,j bir cifte seri ve af (k) bu cifte serinin bir dizilisi olsun.
i.
af (k) serisiyle
ai,j cifte serisinden biri mutlak yaknsaksa digeri de
mutlak yaknsaktr.
Eger
ai,j cifte serisi mutlak yaknsaksa ve toplam a ise sunlar dogrudur:
ii. k af (k) = a olur.
iii. i ai,j ve j ai,j serileri mutlak yaknsaktr.
iv. xj = i ai,j ve yi = j ai,j olsun. O zaman j xj ve i yi serileri mutlak

yaknsaktr ve toplamlar adr.
Kant: Eg
er
ai,j cifte serisi mutlak yaknsaksa,
|af (k) | serisinin ksmi
toplamlar
|ai,j |
cifte serisinin m
unasip ksmi toplamlarndan k
ucu
kesit oldugundan, elbette
af (k) serisi mutlak yaknsar. f orten oldugundan, diger
istikamet de benzer sekilde kantlanr.
Bundan boyle
ai,j cifte serisinin
mutlak yaknsak oldugunu ve toplamn
a oldugunu varsayalm. Once

af (k) serisinin toplamnn f fonksiyonundan
bagmsz oldu
gunu kantlayalm. g : N N N bir baska esleme olsun.

af (k) = ag(k) esitligini kantlayacagz.
dizisine
bk = af (k) ve ck = ag(k)
370
21. C
tanmlarn yapalm. Ayrca h = g 1 f : N N olsun. h bir eslemedir. Bu

durumda,
ch(k) = ag(h(k)) = af (k)
ve dolaysyla Teorem 15.9a gore,
ag(k) =
ck =
ch(k) =
af (k)
olur. Istedi
gimizi kantladk. Bu ortak toplama a adn verelim. Daha sonra
a =
a esitli
gini
kantlayacagz.
af (k) serisinin altdizileri oldugundan (iii) oneri ai,j ve

j ai,j serileri
mesibariz.
g Teorem 15.10dan ckar.
j xj ve
i yi serilerinin mutlak yaknsakl
Ayn teoremden bu toplamlarnn a saysna esit oldugu ckar. Geriye a = a

esitligini kantlamak kald.
Sn,m =
n
m
|ai,j |
i=0 j=0
ve
A=
lim Sn,m
n,m
olsun. > 0 olsun. Oyle

bir N secelim ki, n, m N ise
0 A Sn,m <
olsun.
tn =
i=0
af (i) ve sn,m =
2
n
m
ai,j
i=0 j=0
tanmlarn yapalm. M yi,

{(i, j) : i, j = 0, 1, . . . , N } {f (0), . . . , f (M )}
icindeligi dogru olacak kadar b
uy
uk secelim. f fonksiyonu orten oldugundan
bu m
umk
und
ur. O zaman
tM sN,N
toplamnda beliren ai,j terimlerinde ya i > N ya da j > N olmak zorundadr,
cu
nk
u digerleri sadelesir. Demek ki n M ise, u
cgen esitsizliginden,
|tn sN,N | A SN,N <
|a sN,N | A SN,N <
ckar. Benzer nedenden,
371
olur. Son iki satrdan da n M ise |tn a| < bulunur. Demek ki a = a olur.
Ornek
21.3. Her n, m N icin
an,m =
1
1
e
ger m = n + 1 ise
e
ger m = n 1 ise
aksi halde
olsun. Bir tablo halinde yazacak olursak an,m saylar so

yle
g
ostersin):
0
1
0
0 0 0 0
1
0
1
0 0 0 0
0 1
0
1 0 0 0
0
0 1
0 1 0 0
0
0
0 1 0 1 0
..
..
..
.. .. .. ..
.
.
.
. . . .
B
oylece
1
0
an,m =
olur. Demek ki,
yandan,
olur. Ote
olur. Demek ki,
olur. Demek ki Teorem 21.2a g

ore
i,j
e
ger n = 0 ise
e
ger n > 0 ise
an,m = 1
1
0
...
...
...
...
...
{
an,m =
olur (s
utunlar myi, sralar nyi
e
ger m = 0 ise
e
ger m > 0 ise
an,m = 1
ai,j cifte serisi yaknsak de

gildir, nitekim
1
1
sn,m
=0
olur.
Asagdaki teorem baz durumlarda

nin esit oldugunu soyl
uyor:
e
ger n > m ise
e
ger m > n ise
e
ger m = n ise
n an,m
ve
m an,m
serileri-
Teorem
icin
i ai,j se 21.3.
Her n, m N icin an,m 0 olsun. Her j
a
serisi
ve
a
serisi
yaknsak
olsun.
O
zaman
her
i
i
c
in
risi
ve
j i,j
j
i i,j

i
j ai,j serisi yaknsaktr ve
olur.
ai,j =
ai,j
372
21. C
Kant: Her j icin an,j

m
i ai,j
an,j
j=0
oldugundan,
j=0
ai,j
j=0
ai,j
olur. Bu esitsizlikte myi sonsuza got

ur
ursek, her n icin
j=0 an,j serisinin
yaknsak
oldugunu
ur
uz. Bu, birinci
gor
onerme.
Ikincisini kantlayalm. yj =
a
ve
x
=
a
olsun.
y
sitligini kantlamalyz.
i,j
i
i,j
j
i
j=0
j=0
i=0 xi e
Iste kant:
(
)
m
m
m
n
yj =
ai,j =
lim
ai,j
j=0
j=0
j=0
i=0
m
n
n
m
= lim
ai,j = lim
ai,j
n
j=0 i=0
ai,j
i=0 j=0
ai,j =
i=0 j=0
i=0 j=0
xi
i=0
esitsizliginde myi sonsuza got

ur
ursek,
yj
j=0
xi
i=0
buluruz. Diger esitsizlik benzer sekilde kantlanr.
Son olarak su teoremi kantlayalm:
ai ve
bj iki mutlak yaknsak seri olsun. O zaman
Teorem 21.4.
ai bj
i,j
cifte serisi mutlak yaknsaktr ve

ai bj =
ai
bj
i,j
olur.
Kant: i,j |ai bj | cifte serisinin ksmi toplamlarnn |a

|bj | carpmndan
i|
k
ucu
k esit oldugunu kantlamak zor degil. Dolaysyla i,j |ai bj | cifte serisi
yaknsar.
373
ci,j = ai bj olsun. f : N N N eslemesi oyle tanmlanms olsun ki, her

n dogal says icin, f fonksiyonu
{0, 1, . . . , n2 }
k
umesiyle
{0, 1, . . . , n} {0, 1, . . . , n}
k
umesi arasnda bir esleme olsun. Teorem 21.2a gore
cf (k) =
ai bj
i,j
olur. Demek ki k cf (k) = (

f nin tanmndan dolay,
n
cf (k) =
ai ) (
bj ) esitligini kantlamak yeterli. Ancak,

(
ai bj =
olur. Demek ki terimleri
) n
ai
bj
i=0
i,jn
k=1
j=0
cf (k)
k=1
olan dizi yaknsaktr. Ama bu dizi terimleri nk=1 cf (k) olan (yaknsak) dizinin
altdizisidir. Demek ki her iki dizi de ayn sayya yaknsar. Dolaysyla,
(
) n
n
n2
n
cf (k) = lim
cf (k) = lim
cf (k) = lim
ai
bj
k
= lim
olur.
k=0
( n
i=0
)
ai
k=1
lim
bj =
i=0
ai
j=0
) ( )
bj
j=0
22. Sonsuz C
arpmlar
(xn )n herhangi bir say dizisi olsun.
pn = x0 x1 xn
olsun. pn ye ninci ksmi
carpm diyebiliriz. Eger limn pn limiti varsa
xi = lim pn
n
i=0
tanmn yapmak isteyebiliriz. Ne yazk ki cogu zaman (ama her zaman degil)
kabul goren tanm bu kadar basit degil. Once

genellikle kabul edilen tanm
yazalm, sonra neden bu tanmn kabul edilmesi gerektigini gosteren bir sonuc
kantlayacagz.
Eger belli bir N0 gostergeci icin,
(pn = xN0 +1 xN0 +2 xn )n>N0
dizisinin 0dan farkl bir limiti varsa, o zaman
xi
i=0
sonsuz carpmnn yaknsak oldugu ve sonsuz carpmn

x0 x1 xN0 lim pn
n
oldugu soylenir ve bu sonsuz carpm
xi ya da
xi
i=0
olarak yazlr.
i=k
xi ya da U N icin
iU
xi
376
22. Sonsuz C
arpmlar
gibi gosterimlerin anlam bariz olmal. Elbette herhangi bir N0 N icin,
xi =
i=0
N0
xi
i=0
xi
i=N0 +1
olur.
Demek ki sonsuz bir carpmn 0 olmas icin terimlerden en az birinin 0
olmas ve sadece sonlu sayda terimin 0 olmas gerek ve yeter kosuldur. Mesela
sabit 0 dizisinin sonsuz carpm yoktur! Ya da her iki teriminden biri 0 olan
bir dizinin sonsuz carpm yoktur. Bir baska ornek: (1/i)i>0 dizisinin sonsuz
carpm yoktur cu
nk
u N0 ne olursa olsun,
lim
1
=0
i
i=N0
olur.
Bu arada tanmn ve
ciminden bagmsz oldugunu
i=0 xi saysnn N0 n se
gozlemleyelim (aksi halde tanm, tanm olmazd!) Bunun basit kantn okura
alstrma olarak brakyoruz.
Tanmn boyle olmasn okur dogal karslamayabilir. Ama bu tanm daha
ste bu tanmn daha pratik olmasnn nedenlerinden biri:
pratiktir. I
Teorem 22.1.
carpm yaknsaksa o zaman limn xn = 1
i=0 xi sonsuz
olur.
Kant: N0 ve n > N0 icin pn tanmdaki gibi olsun. limn pn = p olsun.
Tanma gore p = 0 olmal. Eger n > N0 + 1 ise,
xn =
pn
pn1
oldugundan ve sag tarafn limiti p /p = 1 oldugundan, istedigimiz sonucu elde

ederiz.

Sonu
c 22.2. Sonsuz sayda terimi 0 olan bir dizinin sonsuz carpm yaknsak olamaz.
Ornek
22.1.
i=2 (1
1/i) sonsuz carpmnn ksmi carpmlar
12
n1
1
=
23
n
n
oldu
gundan, sonsuz carpmn yaknsad
g s
oylenemez. Bu durumda sonsuz carpmn 0a rakpn =
sad
g s
oylenir.
n ve
Yukardaki
teoremden dolay xn yerine (yn = xn 1 tanmyla) 1 + y
xi yerine (1 + yi ) yazmak nerdeyse bir gelenek olmustur. Demek ki xi
carpmnn yaknsak olmas icin limn yn = 0 olmaldr.
377
Teorem 22.3. (yn

)n pozitif bir dizi olsun. (1 + yi ) sonsuz carpmnn yaknsak olmas icin
yi serisinin yaknsak olmas gerek ve yeter kosuldur. Bu
durumda
( )
yi
(1 + yi ) exp
yi
olur.
Kant: Once
sonsuz carpmn yaknsak oldugunu varsayalm. Kant bariz
olan
y0 + y1 + + yn (1 + y0 )(1 + y1 ) (1 + yn )
(1 + yi )
esitsizliginden, pozitif bir seri olan

yi serisinin sonsuz carpm tarafndan
snrl oldugu, dolaysyla yaknsak oldugu ckar.
Simdi
yi serisinin yaknsak oldugunu varsayalm. Ornek
10.14a gore,
( )
(1 + y0 )(1 + y1 ) (1 + yn ) exp(y0 + + yn ) exp
yi
olur. Demek ki artan bir dizi olan ksmi carpmlar dizisi exp ( yi ) tarafndan
u
stten snrldr, dolaysyla yaknsaktr.
Ornekler
22.2. E
ger s > 1 ise (1 + 1/is ) yaknsaktr, aksi halde raksaktr.
22.3. Gene u
cu
nc
u ciltte Wallis form
ul
u olarak bilinen
2 2 4 4 6 6
4i2
=
=
2
(2i
1)(2i
+
1)
1 3 3 5 5 7
i=1
esitli
gini kantlayaca
gz.
Teorem 22.4. (1 + yi ) sonsuz carpmnn yaknsak olmas icin su kosul

yeter ve gerek kosuldur: Her > 0 icin
oyle bir N var ki, her N < m < n icin
|(1 + ym+1 ) (1 + yn ) 1| <
olur.
Kant: Once
(1 + yi ) sonsuz carpmnn yaknsak oldugunu varsayalm ve
limite p diyelim. Ksmi carpmlar da her zamanki gibi pn olarak gosterelim.
Gerekirse ilk birkac terimi silerek, 1 + yi lerin > 0 olduklarn varsayabiliriz.
Bu varsaymla p > 0 ve her pn > 0 olur.
Oyle
bir N0 alalm ki, her m > N0 icin
|pm p | N0 icin

p
3p
< pm <
2
2
(1)
olur.
Simdi > 0 verilmis olsun. Oyle

bir N > N0 vardr ki, her n > m > N
icin,
p
|pn pm | <
2
olur. Buradan, (1)in ilk yarsyla birlikte

n

p
|pn pm |
p/2

n
1 =
<
<
(1 + yi ) 1 =

pm
pm
pm
i=m+1
ckar ve istedigimiz kantlanms olur.

Ters istikameti kantlayalm. Kosul saglanms olsun. Kosulda = 1/2 alp
oyle bir N0 bulalm ki, her N0 < m < n icin
|(1 + ym+1 ) (1 + yn ) 1| <
1
2
olsun.
Demek ki N0 dan sonraki terimlerin hicbiri 0 olamaz ve ayrca eger
carpm yaknsaksa, bu sonsuz carpm 0 olamaz, 1/2 ile

i>N0 (1 + yi ) sonsuz
birkac terimi atarak, N0 = 1 varsaymn
3/2 arasnda bir say olmal. Ilk
yapabiliriz, yani her m icin |pm 1| < 1/2 ya da
3
1
< pm <
2
2
varsaymn yapabiliriz. Simdi (1 + yi ) sonsuz carpmnn yaknsaklgn kantlayabiliriz. Kosula gore her > 0 icin oyle bir N var ki her n > m > N
icin

pn
n

(1 + yi ) 1 < 2/3
pm 1 =

i=m+1
ve
|pn pm | <
2|pm |
<
3
olur. Demek ki (pn )n dizisi bir Cauchy dizisi, dolaysyla yaknsak.

Simdi de mutlak yaknsaklga es d
usen sonucu kantlayalm:
Teorem 22.5. Eger
(1 + |yi |) yaknsaksa, (1 + yi ) de yaknsaktr.
379
Kant: Bir onceki teoremi kullanacagz.

|(1 + ym+1 ) (1 + yn ) 1|
ve
(1 + |ym+1 |) (1 + |yn |) 1
ifadelerinin icindeki carpmlar yapalm ve her birinden 1 ckaralm (sabit terim kaybolur) ve ardndan birincisine u
cgen esitsizligini uygulayalm, aynen
ikincisini buluruz. Demek ki,
|(1 + ym+1 ) (1 + yn ) 1| (1 + |ym+1 |) (1 + |yn |) 1
olur. Boyle bir onceki teorem istedigimiz sonucu verir.
Eger (1+|yi |) yaknsaksa, (1+yi ) sonsuz carpmna mutlak yaknsak

denir.
Teorem 22.3ten hemen su ckar:
Sonu
c 22.6. (1 + yi ) sonsuz carpmnn mutlak yaknsak olmas icin gerek
ve yeter kosul
yi serisinin mutlak yaknsak olmasdr.
Ornekler
22.4. Her |z| < 1 icin (1 + z n ) sonsuz carpm yaknsaktr.

22.5. Mutlak yaknsak olmayan bir sonsuz carpm
orne
gi:
(
)
(1)i
1
.
i
i=1
Bu sonsuz carpmn ksmi carpmlarn hesaplayabiliriz. E
ger i tekse,
(
)(
)
i
i+1
(1)
(1)
1
1
=1
i
i+1
oldu
gundan, ksmi carpmlar ya 1 ya da
1
(1)i
i
ckar. Demek ki sonsuz carpm 1e yaknsar.

)
(
z2
cu
mutlak yaknsaktr cu
nk
u
1/i2 yaknsaktr. U
n22.6. Her z says icin
i=i0 1 i2
c
u ciltte
)
(
z2
sin z = z
1 2
i
i=1
esitli
gini kantlayaca
gz. Burada
i=2
1
i2
carpmnn ksmi carpmlarn hesaplayalm:

1
(i 1)(i + 1)
1
=
i2
i2
380
22. Sonsuz C
arpmlar
oldu
gundan, sadelesmelerden sonra,
)
n (
(n 1)(n + 1)
1
132435
n+1
1 2 = 2
=
2
2
2
i
2
3
4
n
2n
i=2
kalr. Demek ki sonsuz carpm 1/2 imis.
Simdi Teorem 22.3

un kantn tamamlayabiliriz:
Teorem 22.7. Her i icin 0

yi < 1 olsun. O zaman (1 yi ) sonsuz
carpmnn yaknsak olmas icin,
yi serisinin yaknsak olmas gerek ve yeter
kosuldur.
Kant:
yi yaknsaksa, 0 yi oldugundan, mutlak yaknsaktr. Dolaysyla
(1 yi ) mutlak yaknsaktr. Simdi sonsuz carpmn yaknsak oldugunu ve

pye yaknsadgn varsayalm. Teoremin varsaymlar altnda,
1 + yi
1
1 yi
oldugundan,
(1 + y0 )(1 + y1 ) (1 + yn )
1
1
(1 y0 )(1 y1 ) (1 yn )
p
olur. Buradan (1 +
yi ) sonsuz carpmnn yaknsak oldugu ckar. Demek ki
Teorem 22.3e gore
yi yaknsaktr.
Ornekler
s
22.7. E
ger s > 1 ise (1 1/is ) mutlak yaknsaktr. E
ger s = 1 ise
i=2 (1 1/i ) =
carpmnn 0a raksad
gn Ornek
22.1te g
orm
ust
uk. E
ger s < 1
i=2 (1 1/i) sonsuz
ise,
1
1
0<1 s <1 s
n
n
oldu
gundan ksmi carpmlar 1/nden de k
ucu
k olurlar ve bu durumda da sonsuz carpm
0a raksar.
22.8.
)
(
2
1
i(i + 2)
i=2
sonsuz carpm mutlak yaknsaktr elbet. Bu durumda ksmi carpmlar hesaplayarak
sonsuz carpm bulabiliriz:
)
n (
(n + 2)(n 1)
2
41 52
n+2
pn =
1
=
=
i(i
+
2)
2
3
3
4
n(n
+
1)
3n
i=2
oldu
gundan, sonsuz carpm 1/3 olur.
23. Toplanabilir Aileler

Yaknsak bir seri, aslnda saylabilir sonsuzluktaki iyisralanms bir say k
umesini (ya da ailesini) toplamak demektir. Eger say k
umesinin elemanlar
a 0 , a1 , a 2 , a3 , . . .
olarak iyisralanmssa, o zaman bu saylarn toplamn
ai = lim (a0 + + an )
n
i=0
limiti olarak tanmlamstk (tabii limit varsa.) Toplamn iyisralamaya gore

degistigini de gord
uk (Altbol
um 17.2). Bu toplamn sonlu toplamlar anm
satan bircok hos ozelligini kantladk. Orne
gin, yaknsak serilerin toplama ya
da yaknsak serileri bir sayyla carpma eylemleri aynen sonlu toplamlardaki
gibi davranyor:
i ai +
i bi =
i (ai + bi ),
ai = ai ,
( i ai + i bi ) + ci = i ai + ( bi + ci )
gibi. Ama ne yazkki sonlu toplamlarn her ozelligi sonsuz
toplamlara sirayet
etmiyor. Orne
gin
ai toplam varsa ve J N ise iJ ai toplam olmayabilir; bunu gormek icin ai = (1)i /(i + 1) ve J = 2N almak yeterli. Serilerin
carpm bile ancak ozel durumda tanmlanmst (Cauchy carpm, bkz Teorem
16.7). Ama pozitif saylarn toplam cok daha fazla sonlu bir toplam gibi davranyordu. Bu bol
umde, pozitif serilerin yaknsaklgn genellestirecegiz: Sadece
saylabilir sonsuzlukta ve iyisralanms degil, iyisralanms olsun ya da olmasn
cesitli sonsuzluktasaylar da toplamaya
calsacagz. C
ok basarl olacagmz
soylenemez ama qQ aq ya da XR aX gibi toplamlar baz ender durumlarda tanmlayabilecegiz.

I herhangi bir k
ume ve a = (ai )iI herhangi bir gercel say ailesi olsun.
(Yani a, Idan Rye giden bir fonksiyondur; a(i) yerine ai yazyoruz sadece.)
S = S(I), Inn sonlu altk
umeleri k
umesi olsun. J S icin
sJ =
ai =
ai =
a
iJ
382
olarak tanmlansn. J sonlu bir k

ume oldugundan, bu tanmda sonlu bir toplam
sozkonusu ve tanmda bir sorun yok. Bu gosterimleri bu altbol
um
un basndan
sonuna kadar kabul edecegiz.
Simdi (ai )i ailesinin toplanabilir olmasnn ve toplamnn s olmasnn tanmn verelim:
Her > 0 says icin,
oyle bir J = J() S vardr ki, her J K S icin
|sK s| <
olur.
Bu durumda (ai )i ailesine toplanabilir aile denir. Toplamn s oldugunu
gon
ul rahatlgyla soyleyebilmemiz icin su sonucu kantlamamz gerekiyor:
Onsav
23.1. Toplanabilir bir ailenin toplam biriciktir.
Kant: Toplanabilir aileye a = (ai )i diyelim. s ve t saylar a ailesinin iki
toplam olsun. > 0 olsun. Tanma gore oyle Js , Jt S vardr ki,
Js K S = |sK s| < /2
Jt K S = |sK t| < /2
olur. Simdi K = Js Jt olsun. O zaman,
|s t| |s sK | + |sK t| /2 + /2 =
olur. Bu her > 0 icin dogru oldugundan s = t olmaldr.
Bu onsav sayesinde, eger a = (ai )i ailesinin toplam varsa ve toplam s ise
a=s
yazabiliriz.
Su sonuc bariz olmal:
toplanabilir ailenin ayrk bilesimi toplanabilirdir ve bilesimin
Onsav
23.2. Iki
toplam ailelerin toplamna esittir.
olarak eger a = (ai )i ailesi sonluysa (yani I sonluysa)

Ilk
a toplamnn
aynen bildigimiz sI toplam oldugunu kantlayalm.
Onsav
23.3. Eger a = (ai )i ailesi sonluysa (yani I sonluysa) o zaman
a
vardr ve bu say aynen bildigimiz sI saysdr.
Kant: Eger I sonluysa, s = sI = I ai saysnn

a saysna esit oldugu
tanmdan ckyor, nitekim her > 0 icin tanmdaki J = J() k
umesini Iya
esit alalm. Bu durumda her I K F icin I = K ve dolaysyla |sK s| =
|sK sI | = 0 < olur.

Simdi de, pozitif seriler icin, daha once kitapta tanmladgmz yaknsaklk
kavramnn hic uzagna d

usmedigimizi kantlayalm. Once
yardmc bir onsav:
383
Onsav
23.4. Eger a = (ai )i ailesi
toplanabilirse ve her i I icin ai 0 ise,
o zaman her K S icin sK a olur.
Kant: > 0 olsun. J = J(), toplanabilirligin tanmnda a tekab
ul eden
sonlu gostergec k
umesi olsun. O zaman

a <
sKJ
olur. Bunu soyle yazalm:

a < .
sK + sJ\K
Demek ki
sJ\K < sK
a < sJ\K < .
Bu her > 0 icin dogru oldugundan, sK a 0 olur.
Onsav
daha
once kitapta tanmla 23.5. Eger a = (ai )iN pozitif bir diziyse,
nan
ai kavramyla biraz
once tanmlanan
a kavram caksr: Toplamlarn
biri varsa digeri de vardr ve iki toplam esittir.
Kant: Once
ai =
i=0 ai = s R varsaymn yapalm. Seri yaknsaklgnn tanmna gore, sn = a0 + + an tanmyla, limn sn = s olur.
Herhangi bir > 0 says alalm. Oyle

bir N gostergeci vardr ki, her n N
icin |s sn | < olur. J = {0, 1, . . . , N } olsun. Herhangi sonlu bir J K N
altk
umesi alalm. Ve K {0, 1, . . . , n} icindeligini saglayan bir n N secelim.
Elbette n N olur. O zaman
|s sK | = s sK s sn <
olur ve bu
da istedigimizi kantlar: s =
a.
Simdi
a saysnn oldugunu varsayalm. Bir > 0 secelim. J S, tanmdaki saysna tekab
ul eden J olsun. N saysn J {0, 1, . . . , N } olacak kadar
b
uy
uk secelim. n > N olsun. K = {0, 1, . . . , n} olsun. J K S oldugundan,

a =
a sN
a sK =
a sK <
sN
olur.
Teorem 23.6. Pozitif bir a = (ai )i ailesinin toplanabilir olmas icin sonlu
toplamlar k
umesinin u
stten snrl olmas yeter ve gerek kosuldur. Bu durumda
a = sup{sK : K F}
olur.
384
Kant: Once
ailenin toplanabilir oldugunu varsayalm. Onsav
23.4e gore
a
sonlu toplamlarn bir u
stsnrdr, ve toplanabilirligin tanm geregi bu say
sonlu toplamlarn en k
ucu
k u
stsnrdr.
Simdi sonlu toplamlar k
umesinin u
stten snrl oldugunu varsayalm ve en
k
ucu
k u
stsnra s diyelim. > 0 olsun. J = J() S k
umesi
s < sJ
olacak bicimde secilsin. N says J {0, 1, . . . , N } icindeligi dogru olacak
bicimde secilsin. n > N olsun. O zaman,
|s sn | = s sn s sJ <
olur, ki bu da istedigimizi kantlar.
Simdi de bu kapsamda Cauchy kosulunun ne anlama geldigini gorelim.

a = (ai )i bir say ailesi olsun. Eger her > 0 icin,
(K S ve I0 K = ) = |sK | <
ya da buna esdeger olan
(K S ve I0 K = ) = |sK sI0 | <
onermesini saglayan sonlu bir I0 I gostergec k
umesi varsa a = (ai )i ailesine
Cauchy ailesi denir.
Birazdan tahmin edilen sonucu kantlayacagz ama once bir tanm daha
gerekiyor: Eger J I ise ve her j J icin bj = aj ise (bj )jJ ailesine (ai )iI
ailesinin bir altailesi denir.
Onsav
23.7. Bir Cauchy ailesinin altailesi de Cauchydir
Kant: a = (ai )i bir Cauchy ailesi ve (bj )j bu ailenin bir altailesi olsun. > 0
olsun. I0 I, Cauchy ailesi tanmndaki I0 olsun. J0 = I0 J olsun. O zaman
J0 , Jnin sonlu bir altk
umesidir. Eger K J, J0 dan ayrk bir k
umeyse, K,
I0 dan da ayrk bir k
umedir, nitekim K I0 = (K J) I0 = K (J I0 ) =
K J0 = olur. Dolaysyla |sK | < olur.

Teorem 23.8. Bir ailenin toplanabilir olmasyla Cauchy olmas arasnda fark
yoktur.
Kant: Once
a = (ai )i ailesinin toplanabilir oldugunu varsayalm. Toplama s
diyelim. > 0 olsun. Toplanabilirligin tanmndan dolay oyle sonlu bir J I
gostergec k
umesi vardr ki, her J K F icin |s sK | < /2 olur. Oyle
bir
J sabitleyelim. O zaman her J K F icin
|sK sJ | |sK s| + |s sJ | < /2 + /2 =
385
olur.
Ters istikamette, a = (ai )i ailesinin Cauchy oldugunu varsayalm. Pozitif (ya da negatif) ai lerden olusan altdizi bir onceki onsava gore Cauchy
oldugundan, Onsav
23.2ye gore her ai nin pozitif (ya da negatif) oldugunu
varsayabiliriz. Tanmda = 1 alalm ve oyle bir I0 F bulalm ki eger K F ,
I0 dan ayrksa, sK < 1 olsun. O zaman her K F icin,
sK = sKI0 + sK\I0 sI0 + sK\I0 sI0 + 1.
Demek ki
{sK : K F}
k
umesi u
stten snrldr ve dolaysyla en k
ucu
k u
stsnr vardr. Teorem 23.6e
gore a ailesi toplanabilirdir.

Sonu
c 23.9. Eger a = (ai )i ailesi toplanabilirse, her > 0 icin,
{i I : |ai | }
k
umesi sonludur.
Kant: a ailesinin Cauchy oldugunu biliyoruz. > 0 verilmis olsun. I0 , Cauchyligin tanmndaki gibi olsun. Eger k I \ I0 ise tanmdaki K k
umesini
{k} olarak alalm.

Simdi konunun en onemli teoremini kantlayalm.
Teorem 23.10. Eger a = (ai )i ailesi toplanabilirse o zaman {i I : ai = 0}
k
umesi saylabilirdir.
Kant: Her n N\{0} icin In = {i N : ai > 1/n} olsun. O zaman In In+1
ve
In = {i I : ai = 0}
n>0
olur. Sonuc 23.9ye gore her In sonludur. Demek ki I en fazla saylabilir sonsuzlukta olabilir.

Toplanabilir ailelerle ilgili bilgilendirmeyi burada kesiyoruz. Daha fazla bilgiye ulasmak isteyen, ornegin [Bo]ya basvurabilir.
24. Rnin Biricikli

gi
Bu bol
umde ikinci bir gercel say sisteminin daha olmadgn kantlayacagz.
Bir baska (edeb) deyisle, eger
(R, +, , <, 0, 1) ve (R , + , , < , 0 , 1 )
yaplar, kitabn en basnda, Altbol
um 1.1de verilen 16 aksiyomu saglyorsa,
o zaman bu iki yapnn birbirine cok benzedigini, sadece elemanlarnn ve
islemlerinin adlarnn degisik oldugunu, mesela birinin Ingilizce

digerinin T
urkce olabilecegini (birinde iki art u
c besse digerinde two plus three five oldugunu), ama yaplarn oz
unde birbirinden pek bir fark olmadgn, Rceden R ceye
ve R ceden Rceye terc
ume yapmamz saglayan iki sozl
ugu
n aradaki fark yok
edecegini gosterecegiz. Asagdaki teoremde bu dedigimizi matematiksel olarak
ifade ediyoruz.
Teorem 24.1. (R, +, , <, 0, 1) ve (R , + , , < , 0 , 1 ) yaplar kitabn en
basnda, Altb
ol
um 1.1de verilen 16 aksiyomu saglayan iki yap olsun. O zaman
her x, y R icin
a. f (x + y) = f (x) + f (y),
b. f (x y) = f (x) f (y),
c. x < y x < y,
d. f (0) = 0 ,
e. f (1) = 1
onermelerini saglayan bir f : R R eslemesi vardr. Ayrca ilk iki

onermeyi
saglayan bir f : R R eslemesi zorunlu olarak son u

c
onermeyi de saglar
ve b
oyle bir eslemeden sadece bir tane vardr1 .
Kant: Her iki yap da 16 aksiyomu sagladgndan ve bu asamaya kadar kantladgmz teoremlerin kantlar sadece bu 16 aksiyomu (ve matematigin genel
aksiyomlarn elbette) kullandgndan, bu teoremlerin her biri her iki yap icin
de gecerlidir. Orne
gin R icin insa ettigimiz (N, +, , 0, 1) dogal saylar yapsnn
bir benzeri R yapsnn icinde de vardr; bu yapya (N , + , , 0 , 1 ) diyelim.

1
Bu kosullar sa
glayan bir f eslemesine izomorfi denir. Aralarnda bir izomorfi bulunan
yaplara da izomorfik yaplar ad verilir.

24. Rnin Biricikligi
388
Ayn sey Z ve Q icin de gecerlidir, bunlarn da R yapsnda muadilleri vardr.

Onlara da Z ve Q adlarn verelim.
Teoremde f eslemesinden sadece bir tane oldugu soyleniyor. Demek ki
f yi bulmak zor olmamal. Matematikte biricik olan nesneleri pek aramaya
gerek yoktur, onlar zaten s
urekli ben buradaym, ben buradaym diyerek
kendilerini belli ederler. Dolaysyla kant zor degil, ama biraz zaman alc.
once eger f : R R eslemesi ilk iki ozelligi saglyorsa, bu eslemenin
Ilk
ters eslemesi olan f 1 : R R eslemesinin de ilk iki ozelligi sagladgn
kantlayalm. Nitekim x , y R olsun.
f (f 1 (x ) + f 1 (y )) = f (f 1 (x )) + f (f 1 (y )) = x + y
oldugundan, esitligin her iki tarafnn f 1 -imgesini alarak,
f 1 (x ) + f 1 (y ) = f 1 (x + y )
bulunur. Benzer sekilde her x , y R icin,
f 1 (x ) f 1 (y ) = f 1 (x y )
esitligi dogrudur. Bunlar aklmzda tutalm.
Simdi (a) ve (b) onermeleri bir f : R R fonksiyonu tarafndan saglanyorsa, (c), (d) ve (e) onermelerinin de saglandgn kantlayalm. Diyelim
f : R R ilk iki onermeyi saglyor, yani toplamaya ve carpmaya daglyor,
matematikci jargonuyla toplama ve carpmayla uyum icinde, ya da toplamaya
ve carpmaya sayg duyuyor. (a)dan dolay
0 + f (0) = f (0) = f (0 + 0) = f (0) + f (0)
dogru oldugundan, f (0) = 0 olmak zorundadr, cu
nk
u sayfa 13te kantlanan
sadelestirme ozelligi, sadece R icin degil, R yaps icin de gecerlidir. Benzer
sekilde f (1)2 = f (1) bulunur:
f (1) = f (1 1) = f (1) f (1).
Demek ki f (1) ya 0 elemanna ya da 1 elemanna esit. Ama f (1) = 0 ise,
f (1) = 0 = f (0) olur, ve f birebir oldugundan 0 = 1 buluruz, bir celiski. Demek ki f (1) = 1 olmal. (d) ve (e) kantland. Simdi (e)yi kantlayalm. Pozitif
her elemann gene pozitif, dolaysyla 0dan farkl bir karekok
u oldugunu biliyoruz. 0dan farkl elemanlarn karelerinin de pozitif oldugunu biliyoruz. Demek
ki asagdaki onerme Rde dogrudur:
x < y z (z = 0 y = x + (z z)).
389
Bir baska deyisle Rde esitsizligi toplama ve carpma islemleriyle ifade edilebiliriz. Ayn onermenin muadili R yapsnda da dogrudur:
x < y z (z = 0 y = x + (z z)).
Ama f ve f 1 eslemeleri toplama ve carpmayla uyumlu olduklarndan, eger
bir z R icin,
z = 0 y = x + (z z)
onermesi dogruysa, bu onermeye f yi uygulayarak
f (z) = 0 f (y) = f (x) + (f (z) f (z))
onermesinin de dogru oldugu anlaslr. Bundan da x < y ise f (x) < f (y)
oldugu ckar. Diger istikamet benzer sekilde kantlanr cu
nk
u bir onceki pa
ragrafta f eslemesinin de toplama ve carpmayla uyumlu oldugunu kantladk.
Simdi sra, toplama ve carpmayla uyumlu bir f : R R eslemesinin
varlgn kantlamaya geldi. f nin biricikligini kantn en sonunda gosterecegiz. f yi once Nden N k
umesine gidecek bicimde tanmlayacagz. Ardndan,
buldugumuz bu f : N N eslemesini bir f : Z Z eslemesine genisletecegiz; daha sonra da buldugumuz bu f : Z Z eslemesini bir f : Q Q
eslemesine genisletecegiz. Ardndan Qn
un Rde yogunlugunu kullanarak buldugumuz bu son f : Q Q eslemesini bir f : R R eslemesine genisletecegiz. Tabii her asamada f nin toplama ve carpmaya uyumlu olduguna dikkat
etmeliyiz.
f (0) = 0 olsun ve n N icin
f (n + 1) = f (n) + 1
tanmn yapalm. Boylece f fonksiyonu t
umevarmla tanmlanms olur. Biraz hakl nedenlerden bu form
ul
un gercekten bir fonksiyon tanmladgndan
kusku duyan okurlar icin su tanm verelim (digerleri bir sonraki paragrafa
gecebilirler): Eger bir X N N altk
umesi,
(0, 0 ) X ((x, y) X (x + 1, y + 1 ))
onermesini saglyorsa, bu paragaraflk bu k
umeye g
uzel k
ume ad verelim.
G
uzel k
umelerin kesisimi gene g
uzeldir elbette ve N N g
uzel bir k
umedir.
T
um g
uzel k
umeleri kesistirirsek en k
ucu
k g
uzel k
umeyi elde ederiz. Bu en
k
ucu
k g
uzel k
ume, yukarda tanmlamaya calstgmz fonksiyonun grafigidir.
Boylece f nin bir fonksiyon oldugu tanmlanms oldu.
Boylece tanmlanan f fonksiyonunun birebir ve orten oldugu ve her x, y
N icin (a) ve (b) ozelliklerini sagladg kolaylkla kantlanr, kant daha fazla
uzatmamak icin ayrntlar okura brakyoruz.

24. Rnin Biricikligi
390
Simdi n N ise f (n) = f (n) tanmn yapalm. (Buradaki ikinci , R

yapsndaki eksidir, yani aslnda olarak yazlmalyd.) Boylece f : N N
eslemesi f : Z Z eslemesine genisler. Bu yeni tanmlanan f : Z Z
eslemesinin de toplama ve carpmayla uyumlu oldugu kolaylkla kantlanabilir.
Okura brakyoruz.
Simdi de, n, m Z ama m = 0 icin,
f (n/m) = f (n)/f (m)
tanmn yapalm. (Ikinci

bolme R yapsndaki bolmedir.) m = 0 icin f (m) =
0 oldugundan esitligin sagndaki ifade anlamldr. Ama tanmn gecerli oldugunu kantlamak icin, n/m = p/q ise, f (n)/f (m) = f (p)/f (q) esitligini
kantlamalyz. Diyelim, n/m = p/q. O zaman nq = mp olur. Bu esitligin f
imgesini alrsak,
f (n)f (q) = f (nq) = f (mp) = f (m)f (p)
ve f (n)/f (m) = f (p)/f (q) buluruz. Boylece daha onceki f : Z Z eslemesi
f : Q Q fonksiyonuna genisler. Bu yeni fonksiyonun birebir ve orten
oldugu ayrca toplama ve carpmayla uyum icinde oldugunun kolay kantn
bir kez daha okura brakyoruz. Pesisra tanmladgmz bu f fonksiyonlarnn
esitsizlikle uyumlu olduklar da kantlanabilir2 .
Simdi yukarda buldugumuz f : Q Q fonksiyonunu f : R R fonksiyonuna genisletecegiz. Buraya kadar SUP aksiyomunu hic kullanmadgmza
dikkatinizi cekerim. B
ut
un bu yaptklarmz cok daha genel bir cercevede
dogrudur3 Ama bundan sonra yapacagmz SUP aksiyomuyla cok yakndan
baglantl olacak. Sonraki iki bol
umde de SUP aksiyomu dogru degilse basmza
neler gelebilecegini gorecegiz.
r R olsun.
Ar = {q Q : q r} ve Br = {q Q : q > r}
olsun. f (Ar ) ve f (Br ) k
umelerine bakalm. Ar nin her eleman Br nin her
elemanndan k
ucu
k oldugundan, f (Ar )nin her eleman f (Br )nin her elemanndan k
ucu
k olur. Demek ki sup f (Ar ) inf f (Br ) olmal. Ama ayrca
2
f fonksiyonu toplama ve carpmayla uyumlu oldu

gundan, f nin sralamayla uyumlu
oldu
gunu g
ostermek icin, N, Z ve Q halkalarnn her birinde a 0 x, y, z, t a =
x2 + y 2 + z 2 + t2 esde
gerli
ginin gecerli oldu
gunu bilmek yeterli. Ancak okurun bu
onermeyi
bildi
gini varsayamayz. f nin esitsizlikle uyumlu oldu
gu bu
onerme varsaylmadan kolaylkla
kantlanabilir. Once
ilk tanmlanan f : N N icin bu kantlanmal, ardndan Z icin ve
nihayet Q icin. Herhangi bir zorlukla karslaslmayacaktr.
3
Cebir bilenler icin: Karakteristi
gi 0 olan her cisim Q cismini, daha do
grusu Qya izomorfik
bir cismi icerir.
391
Ar Br = Q oldugundan, f (Ar ) f (Br ) = Q olmak zorunda. Bundan da

sup f (Ar ) = inf f (Br ) ckar. Simdi f (r) elemann
f (r) = sup f (Ar ) = inf f (Br )
olarak tanmlayalm. Boylece tanmlanms olan f : R R fonksiyonunun
istedigimiz t
um ozellikleri sagladgnn kantn okura brakyoruz.
Sra geldi f fonksiyonunun biricikligini kantlamaya. Dikkatli bir okur, yukardaki kant gozden gecirince f fonksiyonunun zaten baska t
url
u tanmlanamayacagn, aynen yukarda tanmladgmz gibi tanmlanmas gerektiginin
hemen farkna varacaktr. Ama biz gene de ayrca kantlayalm.
f, g : R R teoremde sralanan a-e ozelliklerini (ya da ayn sey, a ve b
ozelliklerini) saglayan iki esleme olsun. O zaman g 1 f : R R ayn ozellikleri saglayan bir esleme olur. Bu eslemenin ozdeslik oldugunu gosterirsek,
f = g esitligini kantlams oluruz.
Bundan boyle h : R R teoremdeki bes ozelligi saglayan bir eslesme
olsun4 . hnin ozdeslik fonksiyonu oldugunu adm adm gosterecegiz. h(0) = 0
ve h(1) = 1 zaten verilmis. Kolaylkla n u
zerine t
umevarmla, her n N ve
x R icin h(nx) = nh(x) bulunur. Bu esitlikte x = 1 alrsak, her n N icin
h(n) = n buluruz. Ayrca, h(x)+h(x) = h(x+(x)) = f (0) = 0 oldugundan
h(x) = h(x) olur. Demek ki, her n Z icin h(nx) = nh(x) olur. Ayrca
her Simdi n, m Z, n = 0 olsun. O zaman
( n)
(n)
=h m
= h(n) = n
mh
m
m
ve dolaysyla
(n)
n
m
m
olur. Simdi r R olsun. Yukardaki kantta tanmlanan Ar ve Br k
umelerini alalm. Biraz once kantladgmzdan h(Ar ) = Ar ve h(Br ) = Br ckar.
Ama r says Ar nin elemanlarndan b
uy
uk ve Br nin elemanlarndan k
ucu
k
oldugundan, h(r) says h(Ar ) = Ar nin elemanlarndan b
uy
uk ve h(Br ) =
Br nin elemanlarndan k
ucu
k olmak zorundadr. Dolaysyla h(r) = r tek
secenektir.

h
4
Sadece (a) ve (b) esitliklerini sa
glayan Rnin bir eslesmesi de
ozdeslik olmak zorundadr,
cu
nk
u yukarda, kantn basnda kantlad
gmz u
zere, (a) ve (b) sa
glanyorsa, geri kalan (c),
(d) ve (e)
ozellikleri de sa
glanr.
25. Sonsuz K
ucu
k Elemanl
Sral Bir Cisim
Altbol
um 1.1de gercel saylarn aksiyomlar olarak sundugumuz 16 ozelligi
saglayan (R, +, , <, 0, 1) yaplarnn birbirine cok benzedigini, yani bu t
ur
yaplardan aslnda ve oz
unde (en fazla) bir tane oldugunu bir onceki altbol
umde gostermis ve bu biricikligin SUP aksiyomu sayesinde m
umk
un oldugunu
soylemistik. Bu altbol
umde SUP aksiyomunu kabul etmezsek basmza neler
gelebilecegini gorecegiz.
Altbol
um 1.1de verilen (SUP aksiyomu dsnda kalan) T1den C
Oya kadar olan 15 aksiyomu saglayan bir (R, +, , <, 0, 1) yapsna sral cisim
denir. Altbol
um 1.1den Altbol
um 1.5e kadar SUP aksiyomunu hic kullanmadgmzdan, yani sadece ilk 15 aksiyomu kullandgmzdan, soz
un
u ettigimiz
bu altbol
umlerde kantlanan ozellikler daha genel olarak t
um sral cisimlerde
gecerlidir. Orne
gin her sral cisimde 0 < 1 olur, ya da sral cismin her x
2
eleman icin x 0 esitsizligi gecerlidir. Ama daha sonra SUP aksiyomunu
kullanmaya basladk. Mesela Rnin Arsimet Ozelli

gini sagladgn kantlarken
(Teorem 2.7) SUP aksiyomunu kullandk. Ote yandan Q cismi de Arsimet
Ozelli
gini saglamasna ragmen bu sral cisimde SUP ozelligi yanlstr. O za
man akla su soru gelmeli: Arsimet Ozelli
gini saglamayan (dolaysyla SUP
1
aksiyomunu da saglamayan ) sral bir cisim var m? Evet var ve bulmas da
oldukca kolay. Bu bol

umde Arsimet Ozelli
gini saglamayan iki cisim ornegi verecegiz. C
ok daha zor ve derin olan bir sonraki bol
umde de Rye bu orneklerden
cok daha fazla benzeyen ama yine de Arsimet Ozelli

gini saglamayan sral bir
cisim ornegi verecegiz.
Once
Arsimet Ozelli
ginin ne oldugunu R cisminden bagmsz bir bicimde
ack ack yazalm:
Arsimet Ozelli
gi. Eger > 0 ve x R ise, o zaman n > x esitsizliginin
saglandg bir n N dogal says vardr.
Arsimet Ozelli
ginde soz
u edilen R, sral bir cisimdir. Ayrca n N ve
1
Teorem 24.1e g
ore Rye izomorfik olmayan her sral cisimde SUP
onermesi yanls olmal.
394
25. Sonsuz Kuc

uk
Elemanl Sral Bir Cisim
x R icin, nx eleman
nx = x
+ x}
| + {z
n tane
olarak tanmlanr. Daha matematiksel olarak n N icin nx R eleman

t
umevarmla soyle tanmlanr:
0x = 0 ve (n + 1)x = nx + x.
Demek ki Arsimet Ozelli

gini saglamayan bir sral cismin su ozelligi saglamas
gerekir:
Anti-Arsimet Ozelli
gi 1. Oyle
0 < R ve x R elemanlar vardr ki, her
n N icin n x olur.
Yukardaki ozelligi saglayan elemanna xe g
ore sonsuz k
u
cu
k denir,
cu
nk
u uzunlugunda sonlu sayda admla x gecilememektedir, ve bu durum
0 < x olarak yazlr.
Anti-Arsimet Ozelli
ginde n x esitsizliginin taraflarn (pozitif oldugunu
1
bildigimiz) x
ile carparsak, n(x1 ) 1 elde ederiz ve boylece x1
1 buluruz. Demek ki yerine x1 alarak xten kurtuluruz ve Anti-Arsimet
Ozelli
ginin asagdaki daha basit onermeye denk oldugunu gor
ur
uz:
Anti-Arsimet Ozelli
gi 2. Oyle
bir 0 < R eleman vardr ki, her n N
icin n 1 olur. Bir baska deyisle 0 < 1 esitsizliklerini saglayan bir
vardr2 .
Sral bir cisimde her n N icin n|| 1 esitsizligi saglayan elemanlarna
sonsuz k
ucu
k ad verilir3 . Orne
gin 0 sonsuz k
ucu
kt
ur. Arsimet ozelligine
sahip oldugundan Rde 0dan baska sonsuz k
ucu
k yoktur.
Her sral cisimde, sonsuz k
ucu
k elemanlar k
umesi toplama altnda kapaldr, yani 1 ve 2 elemanlar sonsuz k
ucu
kse, 1 + 2 toplam da sonsuz
k
ucu
kt
ur; nitekim her n N icin
2n(|1 + 2 |) 2n(|1 | + |2 |) = 2n|1 | + 2n|2 | 1 + 1 = 2
ve sadelestirmeden sonra (sral cisimlerde aynen Rdeki gibi sadelestirme yapabiliriz) n(|1 + 2 |) 1 olur. Ayrca ||= | | oldugundan, bir sonsuz
k
ucu
kse, eleman da bir sonsuz k
ucu
k olur. Demek ki sral bir cisimde sonsuz k
ucu
k elemanlar k
umesi T1-T4 onermelerini saglar. Hatta sonsuz k
ucu
k
elemanlar k
umesi carpma altnda da kapaldr, yani 1 ve 2 sonsuz k
ucu
kse,
1 2 de sonsuz k
ucu
kt
ur cu
nk
u her n N icin
n|1 2 | = n|1 ||2 | n|1 | 1
olur.
2
3
Her n N icin n 1 ise, her n N icin n < 1 olur, cu

nk
u n < (n + 1) 1 olur.
Sral bir cisimde, || eleman max{, } olarak tanmlanr.
395
Anti-Arsimet Ozelli
gini saglayan bir cisim bulmak icin once R[X] polinom
halkasnda calsacagz. Polinomlarda toplama ve carpma islemlerini okurun
bildigini varsayyoruz. 0 ve 1 polinomlarn da biliyoruz. (R[X], +, , 0, 1)
yaps Altbol
um 1.1de yazdgmz, C
3 dsnda, T1den Dye kadar t
um aksiyomlar saglar. Ancak bu halkada C
3 onermesi saglanmaz, ornegin X polinomunun carpmsal tersi olmas gereken 1/X bir polinom degildir. Bunu simdilik
umursamayalm; daha sonra R[X]in bu kusurunu giderecegiz. R[X]te toplama
ve carpma islemleri var, ama R[X]te bir sralama yok. Amacmz R[X] halkas u
zerinde, Altbol
um 1.1de yazdgmz O1, O2, O3, TO, C
O onermeleri ve
0 < X 1 onermesi dogru olacak bicimde bir sralama tanmlamak.
Eger X sonsuz k
ucu
k olacaksa, her r R ve 0 < m N icin rX m de
sonsuz k
ucu
k olmal, nitekim bu durumda, eger |r| < k N ise, her n N icin
n|rX m | = n|r||X|m nk|X|m nk|X| 1
olur. Boylece, sonsuz k
ucu
k elemanlar k
umesi toplama altnda kapal oldugundan, her f R[X] icin (eger X sonsuz k
ucu
kse) Xf elemannn da sonsuz
k
ucu
k oldugu anlaslr.
Sralamay, TO onermesi dogru olacak bicimde tanmlayacagmzdan, her
f, g R[X] icin
(1)
f <g 0<gf
onermesi (tanm yaptgmzda) dogru olacaktr. Dolaysyla f < g esitsizligini

tanmlayacagmza 0 < h esitsizligini tanmlayalm. Bu esitsizligin dogru olmas icin, saglanmasn istedigimiz O1 onermesinden dolay h = 0 olamaz. h
polinomunu 0dan farkl secelim ve
h = h0 + h1 X + + hn X n
biciminde yazalm. Burada n N ve her i = 0, 1, . . . , n 1 icin hi R ve son
olarak hn R \ {0} olarak alyoruz. Ama h0 ve h1 gibi ilk birkac katsay 0a
esit olabilir. i = 0, 1, . . . , n gostergecini h0 = . . . = hi1 = 0 ve hi = 0 olacak
bicimde secelim. Demek ki
h = hi X i + hi+1 X i+1 + + hn X n = X i (hi + hi+1 X + + hn X ni )
olur. h > 0 esitsizligini tanmlamaya calstgmz unutmayalm. Bir de ayrca
X > 0 esitsizligini istiyoruz. Demek ki C
O onermesi dogru olmas gerektiginden, hi = 0 icin,
0 < hi + hi+1 X + + hn X ni
esitsizliginin ne zaman dogru oldugunu tanmlamak yeterli. X sonsuz k
ucu
k
olacagndan,
hi+1 X + + hn Xni = X(hi+1 + + hn Xni1 )
396
25. Sonsuz Kuc

uk
ifadesi de sonsuz k
ucu
k olacak. Dolaysyla
hi + hi+1 X + + hn Xni
ifadesinin pozitifligine ya da negatifligine hi karar verecek, eger hi pozitifse
pozitif olacak, negatifse negatif olacak. Dolaysyla en dogal tanm, r R\{0},
i N ve f R[X] icin
(2)
0 < X i (r + Xf ) r > 0
tanm. Bu ve (1) form

ul
u ikili bir < iliskisi tanmlar. Bu tanm kabul edelim.
Bu ikili iliskinin R[X] halkasn sraladgn ve Altbol
um 1.1de verilen, C
3
dsnda, T1den C
Oya kadar olan onermeleri saglandgn kantlamak belki
biraz mesekkatli ama kolaydr, okura brakyoruz. Ama bakalm X gercekten
de pozitif bir sonsuz k
ucu
k m
u?
X = X 1 (1 + X0)
oldugundan ve 1 > 0 oldugundan, (2)ye gore X > 0 olur. Simdi n N olsun.
O zaman
1 nX = X 0 (1 + X(n))
oldugundan ve 1 > 0 oldugundan, gene (2)ye gore 1 nX > 0 ve (1)e gore
nX < 1 olur. Boylece Xin pozitif bir sonsuz k
ucu
k oldugu kantlanms oldu.
Ama C
3 saglanmyor. Bunun da caresi var:
}
{
f
: f, g R[X], g = 0
R(X) =
g
olsun. Bu tanmda
f1
f
=
f g1 = f1 g
g
g1
onermesinin dogru oldugunu kabul ediyoruz. Orne

gin
f
f
Xf
fh
=
=
=
g
g
Xg
gh
olur. Ayrca f1 yerine f yazyoruz ve boylece R[X]i R(X)in bir altk
umesi
(aslnda bir althalkas) olarak gor
uyoruz: R[X] R(X).
R(X) k
umesinde toplama ve carpma islemlerini okur biliyordur. (Bu islemler aynen kesirli saylardaki gibi yaplrlar.) Toplama ve carpma islemleriyle
birlikte R(X) bir cisim olur, yani Altbol
um 1.1de verilen (C
3 dahil) T1den
Dye kadar olan onermeleri saglar. R(X) cisminin sral bir cisim olmas icin
cismin u
st
unde bir sralama tanmlamak gerekiyor. Okurun tahmin edecegi
u
zere, yukarda R[X] halkas u
zerinde tanmladgmz sralamay kullanacagz.
397
f, g, f1 , g1 R[X] ve g, g1 = 0 olmak u
zere, fg ,
Amacmz
f1
f
(3)
<
g
g1
f1
g1
R(X) verilmis olsun.
iliskisini, R(X) cismi sral bir cisim olacak bicimde tanmlamak. Sralama, yukarda R[X] halkas u
zerinde tanmladgmz < sralamasn genisletecek. Gerekirse eksilerini alarak (mesela f /g yerine (f )/(g) yazarak) R[X] halkasnda
g, g1 > 0 oldugunu varsayabiliriz. Tanmlamak istedigimiz (3) esitsizligini, pozitif oldugunu bildigimiz gg1 ile carparsak, tanm bitirdigimizde,
f g 1 < f1 g
elde edecegiz. Dolaysyla tanm soyle yapalm: f, g, f1 , g1 R[X] ve g, g1 > 0
olmak u
zere,
f
f1
<
f g1 < f1 g.
g
g1
(4)
Bu iliskinin bir sralama oldugu ve (R(X), +, , 0, 1) yapsnn Altbol

um
1.1de verilen T1den C
Oya kadar olan onermeleri sagladgn gostermek zor
degil, okura brakyoruz.
X elbette hala daha sonsuz k
ucu
kt
ur; R[X]te sonsuz k
ucu
kt
ur, R(X)te
de sonsuz k
ucu
k kalr.
Yine de R(X) sral cismi Rden farkldr. R(X)te SUP aksiyomu saglanmaz. Ama bu iki sral cisim arasnda elemanlarla ilgili cok daha temel
farkllklar vardr. Mesela X > 0 olmasna ragmen, R(X) sral cisminde Xin
karekok
u yoktur, hele ln X, exp X gibi seyler hic yoktur. Bir sonraki bol
umde
bulacagmz cisimde her pozitif elemann bir karekok
u, hatta logaritmas ve
ekspi olacak.
Ikinci
Ornek.
Bu bol
um
u bitirmeden once yukardakine cok benzeyen bir
ornek daha verelim. Gene R[X] polinom halkasndan hareket edecegiz. Bu
sefer R{X} olarak gosterecegimiz su cismi ele alacagz:
R{X} =
rn X n : N Z, rn R .
nN
Bu cismin elemanlar,
rn X n = rN X N + rN +1 X N +1 + rN +2 X N +2 +
nN
olarak bir sonsuz toplam seklinde gosterilen bicimsel nesnelerdir. Bu t

ur nesnelere bi
cimsel Laurent serisi ad verilir. Ama dikkat, bicimsel kuvvet serilerinin aksine (bkz Altbol
um 18.4) burada N says negatif bir tamsay olabilir.
398
25. Sonsuz Kuc

uk
Eger rN = 0 ise N tamsaysna bicimsel Laurent serisinin mertebesi ad verilir. Eger N 0 ise, yani mertebe 0 ise, bicimsel Laurent serisi bicimsel kuvvet serisi olur; bir baska deyisle bicimsel kuvvet serileri ozel bicimsel Laurent
serileridir. ri = 0 oldugunda ri X i ifadesini hic yazmama hakkn kendimizde
gor
uyoruz. Bu anlasmayla, ornegin,
3X 5 2X 2 + 5 X X 2 X 3
bicimsel bir Laurent serisidir. Bicimsel Laurent serilerini
an X n
n=
biciminde gostermek hatr saylr kolaylk saglar, ama tabii negatif gostergecli
terimlerin katsaylarnn bir zaman sonra 0 oldugunu unutmamak
lazm. i
Bu
t
u
r
nesnelere
bi
c
imsel
ad
verilmesinin
nedeni
s
udur:
i= ai X ve
i elemanlarnn e
b
X
s
it
olmas
i
c
in
yeter
ve
gerek
ko
s
ul
her
i Z icin
i= i
ai = bi esitligidir, yani esitlik gercekten gorsel esitliktir.
Elbette R[X] R[[X]] R{X} olur.
Bicimsel Laurent serileriyle de toplama, carpma, ckarma, bir sayyla carpma gibi islemler yaplabilir:
(
) (
)
ai X i
bi X i =
(ai bi )X i ,
(
)
ai X i =
ai X i ,
(
) (
)
ai X i
bj X j =
ai bj X n .
i+j=n
(Toplamlar dan a kadar alnyorlar. En son satrdaki i+j=n ai bj toplamnn aslnda sonlu bir toplam oldugunu, yani anlaml oldugunu gozlemleyin. Bunun nedeni mertebeden onceki katsaylarn hepsinin 0 olmasdr.)
Bu islemlerle birlikte bicimsel Laurent serileri k
umesi R{X} olarak gosterilen bir cisim olusturur. R{X}in bu islemlerle birlikte degismeli bir halka
olusturdugunun kant kolaydr. Cisim oldugu da asagdaki onsavdan kolaylkla
ckacak.
Onsav
25.1. R[[X]] halkasnn tersinir elemanlar, sabit terimi 0dan farkl
olan kuvvet serileridir.
Kant: a =
ai X i R[[X]] tersinir olsun. Demek ki bir b = bi X i R[[X]]
eleman icin ab = 1 olur. Ama
ab = a0 b0 + (a0 b1 + a1 b0 )X +
399
oldugundan, buradan a0 b0 = 1 ckar. (C

arpmdaki diger katsaylar da 0dr,
ama bunun onemi yok.)
Simdi a =
ai X i R[[X]]
elemannn sabit katsays 0dan farkl olsun,
yani a0 = 0 olsun. Oyle

bir b =
bi X i R[[X]] eleman bulacagz ki ab = 1
olacak. Bu esitligi actgmzda su denklem sistemini buluruz.
a0 b0 = 1
a0 b1 + a1 b0 = 0
a0 b2 + a1 b1 + a2 b0 = 0
a0 b3 + a1 b2 + a2 b1 + a3 b0 = 0
...
Burada ai ler bilinen gercel saylar, bi ler ise bulunmas gereken gercel saylar.
a0 = 0 oldugundan, birinci denklemin bir (ve bir tek) coz
um
u vardr: b0 =
1/a0 . Boyle b0 bulmus olduk. Simdi b1 i bulalm. Bunun icin ikinci denkleme
bakalm. b0 biraz once buldugumuzdan, ikinci denklemde bilinmeyen olarak
sadece b1 var. b1 i ikinci denklemde tecrit edersek b1 = a1 b0 /a0 buluruz.
Gercekten a0 a bolebiliriz cu
nk
u a0 = 0. Hatta b1 i ai ler cinsinden yazabiliriz:
b1 =
a1
.
a20
b2 yi bulmak icin u
cu
nc
u denkleme bakacagz. b0 ve b1 i buldugumuzdan u
cu
nc
u denklemde tek bir bilinmeyen var, b2 . Buradan b2 yi elde ederiz:
b2 =
a1 b1 + a2 b0
.
a0
Boyle gide gide her bn yi buluruz. Demek ki ab = 1 esitligini saglayan bir

b R[[X]] vardr, yani a tersinirdir.

Demek ki R[[X]] halkasnn 0dan farkl her eleman, bir n N ve tersinir
bir a R[[X]] icin X n a olarak yazlabilir. Dolaysyla R[[X]] halkasnn bir
cisim olmasna tek engel X elemandr; eger X de tersinir olsayd, o zaman
ste R{X} halkas,
her X n tersinir olacak ve R[[X]] halkas bir cisim olacakt. I
R[[X]]in bu eksikligini giderir; nitekim R{X} halkas R[[X]] halkasna 1/X
eklenerek elde edilmistir4 . Bundan da R{X} halkasnn bir cisim oldugu ckar.
Daha dogru bicimde bunu soyle gosterebiliriz: R{X} halkasnn 0dan farkl
bir f elemannn bir n Z tamsays ve bir a R[[X]] eleman icin f = X n a
olarak yazldgn gord
uk. Ama biraz once bir m N dogal says ve tersinir
bir b R[[X]] eleman icin a = X m b oldu
gunu gord
uk. Demek ki f = X n+m b.
Biraz cebir bilen bir okur, R{X} (R[[X]])[Y ]/XY 1 halka izomorfisinin varl
gn
g
ormekte zorlanmayacaktr.
4
400
25. Sonsuz Kuc

uk
Bu yazlmla f nin R{X} halkasnda tersinir oldugu bariz, tersi X nm b1

elemandr. (Burada b1 , bin R[[X]]te var oldugunu bildigimiz tersidir.)
Simdi amacmz R{X} cismini, X pozitif ama sonsuz k
ucu
k olacak bicimde
sralamak. Aynen bir onceki ornekteki gibi yapacagz. 0 = f R{X} olsun.
f nin mertebesi n olsun ve ninci katsays an olsun. Bu durumda,
f > 0 an > 0
tanmn yapalm. Buradan hareketle
h>g hg >0
tanmn yapalm. Bu tanmla R{X} cisminin sral bir cisim oldugunu gostermek cok kolay. X ise pozitif bir sonsuz k
ucu
k olur.
R{X} cisminde de (pozitif oldugunu bildigimiz) Xin karekok
u yoktur.
Dolaysyla R{X} cismi Rden farkldr. Bir sonraki bol
umde Rye cok daha
fazla benzeyen ama Arsimet ozelligini saglamayan (dolaysyla Rye izomorf
olmayan) bir cisim daha bulacagz.
26. Srads Gercel Saylar

Bu bol
umde amacmz, gercel saylara cok benzeyen, ayrca bir de sonsuz k
ucu
k
eleman iceren bir say sistemi yaratmak. Onceki bol

umde yaratlan say sistemlerinde sonsuz k
ucu
k eleman vard ama o say sistemleri Rye pek benzemiyorlard, ornegin Rdeki gibi her pozitif elemann bir karekok
u yoktu. Bu
bol
umde yaratacagmz say sistemi Rye o kadar cok benzeyecek ki, R halkasnda dogru olan elemanlarla ilgili (altk
umelerle degil) t
um onermeler yeni
1
say sisteminde de dogru olacak .
Uzunca bir s
ure formel matematikten uzaklasp sohbet edecegiz ve tanmn
ne olmas gerektigini anlamaya calsacagz. Matematiksel tanmlar Altbol
um
26.3te gelecek.
26.1
Giris
Elimizde toplamasyla, carpmasyla ve esitsizligiyle R var. Rye yeni saylar

ekleyecegiz ve boylece icinde sonsuz k
ucu
k elemanlar barndran bir sral cisim elde edecegiz. Anmsatalm: Sral bir cisimde her n N icin n|| 1
esitsizligi saglayan elemanlarna sonsuz k

ucu
k ad verilir2 . Orne
gin 0 sonsuz k
ucu
kt
ur. Arsimet ozelligine sahip oldugundan Rde 0dan baska sonsuz
k
ucu
k yoktur.
Ileride
d
uzeltmek u
zere, simdilik yeni saylarmz gercel say dizileri olsun.
Mesela
(1, 2, 3, . . . , n, . . .)
dizisi bundan boyle yeni bir say. (Bu bol
umde dizileri parantez icinde yazyoruz.)
(1, , 2 , 3 , . . . , (1)n n , . . .)
dizisi de bir baska yeni say. Dedigim gibi say tanmmz ileride degistirecegiz,
cu
nk
u tanmladgmz bu say kavram tam olarak istedigimizi vermeyecek,
1
Demek ki sonsuz k
ucu
k eleman kavram altk
umelerden s
ozedilmeden tanmlanamaz.
Nitekim elemannn sonsuz k
ucu
k olmas icin her n N icin n < 1 olmal. Tanmda N
altk
umesi var.
2
Sral bir cisimde, || eleman max{, } olarak tanmlanr.
402
ama en azndan bir ilk yaklasm olacak. Sonsuz k

ucu
k olmaya aday saymz
da hemen ifsa edelim:
(1, 1/2, 1/3, 1/4, . . . , 1/n, . . .).
Bir baska sonsuz k
ucu
k aday:
(101 , 102 , 103 , 104 , . . .).
Nihai analizde bu diziler sonsuz k
ucu
k olmayacak, cu
nk
u bunlar say bile olmayacaklar, saylarmz ileride degistirecegiz, ama simdilik bu dizileri sonsuz
k
ucu
k eleman aday olarak alglayalm.
Diziler k
umesini RN olarak gosterelim. Elemanlar da her n N icin xn R
olmak u
zere (xn )nN ya da bu kitapta alsk oldugumuz yazlm bicimiyle
(xn )n t
ur
unden seyler, yani gercel say dizileri. Bunlar arasnda tabii ki sabit
diziler de var. Bu sabit dizileri de gercel saylar olarak gormeyi oneriyoruz.
(B
ut
un tanmlar ileride degisecek.)
Say deyince akla dort islem geliyor, dolaysyla yeni saylarmzla da dort
islem yapabilmeliyiz. Dizileri toplamay ve birbirinden ckarmay biliyoruz:
C
arpmay da benzer bicimde terim terim carpma olarak tanmlayalm:
Bolmeyi es gecelim simdilik, cu
nk
u dizilerdeki olas 0 terimi, ayn yontemle
dizileri bolmeyi tanmlamamza engel. Ama bu sorun ileride, tanmlar degistirdigimizde kendiliginden hallolacak. Sabit 0 ve sabit 1 dizileri srasyla
toplama ve carpmann etkisiz elemanlardr. Bu dizileri s(0) ve s(1) olarak
gosterecegiz. Genel olarak, r R icin sabit r dizisini s(r) olarak gosterecegiz.
RN k
umesi bu toplama ve carpma islemleriyle degismeli bir halka olusturur.
Ama bir cisim olusturmaz, sadece t
um terimleri 0dan farkl olan dizilerin
carpmsal tersi vardr cu
nk
u, tek bir terimi bile 0 olan bir dizinin carpmsal
tersi olamaz.
Biz Ryi de iceren bir say sistemi bulmak istiyorduk, ama maalesef R,
RN nin bir altk
umesi degil. Bunu gidermenin bir caresi var.
r 7 s(r) = (r, r, r, . . .)
kuralyla tanmlanms s : R RN fonksiyonu birebirdir ve toplama ve
carpmayla uyumludur, yani her r1 , r2 R icin
s(r1 + r2 ) = s(r1 ) + s(r2 ) ve s(r1 r2 ) = s(r1 )s(r2 )
26.1. Giris
403
olur. Dolaysyla s fonksiyonu sayesinde Ryi RN k

umesinin bir altk
umesi
(aslnda bir altcismi) olarak gorebiliriz. Bunu yapmak icin Rnin r elemanyla
RN k
umesinin s(r) elemann ozdeslestirmek, bir baska deyisle sanki ayn elemanlarms gibi davranmak yeterlidir. Bundan boyle her r gercel saysn sabit
r dizisi olarak gorelim.
Yaratmak istedigimiz 0dan farkl bir sonsuz k
ucu
k eleman iceren sral bir
cisim. Oysa yukarda sadece bir halka yarattk. Demek ki iki eksigimiz var:
Baz elemanlarn tersi yok ve hen
uz bir sralama yok; sralama olmadgndan
sonsuz k
ucu
k bir elemann olmas da soz konusu olamaz. Sralamayla basa
ckmaya calsalm. (Belli ki elemanlar tersinir yapmak m

umk
un degil.) Iki
dizi ornegi ele alalm, diyelim
(1, 2, 3, 4, . . .) ve (2, 3, 4, 5, . . .)
dizilerini aldk. Birinin digerinden daha b
uy
uk olduguna karar vermeliyiz.
Sanki ikincisinin daha b
uy
uk olmasna karar vermek en dogal secimmis gibi
gor
un
uyor, ne de olsa ikincisinin t
um terimleri daha b
uy
uk. Simdi de su iki
diziye bakalm:
a = (1, 2, 3, 4 . . .) ve b = (0, 3, 4, 5, . . .).
terim dsnda, bnin t
Hangisi daha b
uy
uk olmal? Ilk
um terimleri daha b
uy
uk;
yani terimlerin cogunlugu bnin daha b
uy
uk olmas gerektigini soyl
uyor. Biz
de bu yonde karar vermeye meyilliyiz.
Demokrat olalm ve a = (an )n ve b = (bn )n gibi iki dizi verildiginde,
terimlerin cogunlugu ne diyorsa o yonde karar verelim; yani hangi dizinin
daha b
uy
uk olacagn dizilerin terimlerine soralm, cogunluk ne diyorsa onu
yapalm. Eger
{n N : an bn }
k
umesi cogunluksa a b karar verelim, eger
{n N : bn an }
k
umesi cogunluksa b a karar verelim. (Her iki k
ume de cogunluksa, esitlik
sozkonusu olmal! Bunu saglamak icin ileride say tanmmz degistirecegiz.)
Tabii cogunlugun ne demek olduguna karar vermemiz gerekecek. C
ogun
luga karar vermek o kadar kolay degil. Ornegin,
(0, 1, 0, 1 . . .) ve (1, 0, 1, 0, . . .).
elemanlarndan hangisi daha b
uy
uk olmal? 0, 2, 4 gibi cift say gostergecli
terimler sagdaki elemann daha b
uy
uk olmas gerektigini soyl
uyor, ama 1, 3,
5 gibi tek say gostergecli terimler soldakinin daha b
uy
uk olmas gerektigini
soyl
uyor. Tek saylar k
umesi mi yoksa cift saylar k
umesi mi cogunluk? T
um
sorun cogunluga karar vermekte yatyor.
404
26.2
C
o
gunluk
Dogal saylarn baz altk

umelerine co
gunluk adn verecegiz. Diyelim bunu
bir bicimde yaptk. Nnin cogunluk altk
umelerinden olusan k
umeye F diyelim
ve esitsizligi yukarda onerdigimiz gibi soyle tanmlamaya yeltenelim:
(an )n (bn )n {n N : an bn } F.
Yani terimlerin cogunlugu ne diyorsa o olsun... Tabii ileride cogunlugun belirlenmesi gerekecek. Simdilik, yukardaki tanmn bir tamsralama olmas icin
cogunluk k
umelerinin tasmas gereken ozellikleri bulalm.
Her seyden once her (an )n ve (bn )n dizisi icin ya (an )n (bn )n ya da
(bn )n (an )n olmal, cu
nk
u herhangi iki eleman karslastrabilmek istiyoruz.
Tanma donersek,
A = {n N : an bn } ve B = {nn N : bn an }
k
umelerinden en az birinin Fde olmas gerektigini gor
ur
uz. Bu iki k
umenin
bilesimi N oldugundan F u
zerine su kosulu kosmalyz.
(1)
Her A, B N icin eger A B = N ise ya A F ya B F olur.
Bundan da su ckar: her A N icin ya A ya da Ann t

umleyeni Ac k
umesi
Fde olmal; yani Nnin her altk
umesi icin, altk
umenin mi yoksa t
umleyeninin
mi cogunluk olduguna karar vermeliyiz. (Bu da tahmin edilebileceginden cok
daha zor bir istir. Ileride

gorecegiz.)
Ayrca,
(2)
Eger A B ise ve A F ise B F
olmal, cu
nk
u ne de olsa F cogunluklar k
umesi; dolaysyla, amacmza hizmet etmesi icin, eger A cogunluksa, Ann u
stk
umeleri de cogunluk olmal.
(2)den dolay N F olmal. Ayrca eger F ise, gene (2)den dolay her
dogal say k
umesi cogunluk k
umesi olmal ve onerdigimiz esitsizlik tanmna
gore her yeni say her yeni saydan k
ucu
kesit olmal, yani aslnda tek bir yeni
say olmal! Dolaysyla cogunluk k
umesi olmamal. Bunu da yazalm:
(3)
F ve N F.
Sonra... Sralama gecisli bir iliski oldugundan, eger (an )n (bn )n ve (bn )n
(cn )n ise, (an )n (cn )n olmal, yani eger
A = {n N : an bn } F ve B = {n N : bn cn } F
ise,
C = {n N : an cn } F

26.2. C
ogunluk
405
esitlik
olmal. Bunu nasl saglayacagz? Dikkat ederseniz A B C olur. Illa
olmak zorunda degil, C k
umesi A B k
umesinden daha b
uy
uk olabilir; ama
esitlik de olabilir. Dolaysyla A ve B cogunluk olduklarnda AB de cogunluk
oluyorsa, o zaman (2)yle birlikte zorunlu olarak C de cogunluk olur. Demek
ki su kosul da dogru olmal:
(4)
Eger A, B F ise A B F .
Son bir sorun kald: Eger (an )n (bn )n ve (bn )n (an )n ise (an )n = (bn )n
olmal. Bu soruna care bulmak pek o kadar kolay degil, buna biraz zaman
ayralm.
Once
(an )n (bn )n ve (bn )n (an )n kosullarnn ne dedigine bakalm.
Tanma gore, bu kosullar,
A = {n N : an bn } F ve B = {n N : bn an } F
kosullarna esdeger. (4)e gore,
A B = {n N : an = bn } F
olmal. Bunun ters istikameti de dogru: Eger A B = {n N : an = bn } F
oluyorsa, o zaman (2)ye gore,
A = {n N : an bn } F ve B = {n N : bn an } F,
yani (an )n (bn )n ve (bn )n (an )n olur. Demek ki
(an )n (bn )n ve (bn )n (an )n
kosuluyla
{n N : an = bn } F
kosulu birbirine denk olmal. Dolaysyla tanm denememizin basarya ulasmas
icin F u
zerinde su dogru olmal:
(5)
(an )n = (bn )n {n N : an = bn } F;
ama
(an )n = (bn )n her n N icin an = bn
oldugundan, bu son onerme Fnin tek bir eleman oldugunu, bu elemann da N
oldugunu soyl
uyor, ki bu da (1) ile celisir. Basaramadk, olmad. Basarmamz
icin (5) onermesi dogru olmalyd ama olmuyor...
Matematikte, esit olmasn istediginiz elemanlar esit ckmadgnda oldukca
yaratc bir coz
um vardr. Esit olmasn istediginiz ama esit olmayan elemanlara esit demek yerine denk derseniz ve bunun bir denklik iliskisi oldugunu
406
gosterirseniz ve elemanlar yerine denklik snflarn alrsanz sorun hallolur. Demek ki eger
{n N : an = bn } F
ise (an )n ve (bn )n elemanlarna denk demeliyiz.
Sohbeti burada kesip bu dediklerimizi matematiksel olarak yapmaya koyulalm.
26.3
Filtreler ve Ultrafiltreler
F, elemanlar dogal say k

umeleri olan bir k
ume olsun. Yani F (N) olsun.
Eger3
F1. F, N F .
F2. X F ve X Y ise Y F.
F3. X, Y F ise X Y F.
kosullar dogruysa Fye (N u
zerine) filtre denir.
F1den dolay Fden sonlu sayda elemann kesisimi gene Fde olmal. Bu
ve F3ten dolay, bir filtrenin sonlu sayda elemannn kesisimi olamaz.
Ornekler
26.1. = A N sabitlenmis bir k
ume olsun. F(A), Nnin Ay iceren altk
umelerinden
olussun. F(A)nn bir filtre oldu
gunu g
ormek zor de
gil. Bu t
ur filtrelere ba
sat filtre
ad verilir. Elbette,
A B F (B) F(A)
olur. Demek ki A ne kadar k
ucu
kse, F(A) o kadar b
uy
uk oluyor. Dolaysyla basat filtrelerinin en b
uy
ukleri (maksimal basat filtreler) sabit bir a elemann iceren altk
umelerden
olusur. Bu filtreyi F({a}) yerine F (a) olarak g
osterece
giz.
F(N) = {N} olur ve bu filtre t
um filtrelerin en k
ucu
g
u
d
ur.
E
ger F bir filtreyse ve A F ise, elbette F (A) F olur.
Bu arada F (A) filtresinin
onceki b
ol
umdeki (1) kosulunu sa
glamas icin Ann tek elemanl bir k
ume olmas gerekti
gini g
ozlemleyelim. Dikkatli bir okur (1) kosulunu sa
glayan
filtrelerin maksimal filtreler olmas gerekti
gini anlams olmal.
Basat filtreler pek ilginc nesneler de
gil, birazdan daha ilginc
ornekler verece
giz.
26.2. Sonlu bir k
ume iceren her filtre basat olmak zorundadr.
Kant: F, sonlu bir k
ume iceren bir filtre olsun. Fnin en az elemanl bir A elemann
secelim. Elbette F(A) F olur. Di
ger icindeli
gi g
osterece
giz. X F olsun. F3ten
dolay X A F olur. X A A oldu
gundan, Ann seciminden dolay, X A ve Ann
ayn sayda elemanlar vardr, dolaysyla birbirine esittirler, yani A X ve X F(A)
olur.

26.3. Filtrelerin kesisimi gene bir filtredir.
Kant: Bariz.

Mesela F (A) F (B) = F (A B) olur. Ama sonsuz sayda filtrelerin kesisimi de bir
filtredir.
3
F nin elemanlar, Nnin bir
onceki altb
ol
umde s
ozetti
gimiz co
gunluk altk
umeleri ola
cak. Onceki
altb
ol
umde do
gru olmas gerekti
gini g
osterdi
gimiz (2), (3) ve (4)
ozelliklerini
yeniden numaralandraca
gz. Sa
glanmas cok daha zor olan (1) kosulunu en sona brakaca
gz.
26.3. Filtreler ve Ultrafiltreler
407
26.4. E
ger AB = ise, F (A)F (B) k
umesini (altk
ume olarak kapsayan) en k
ucu
k bir filtre
vardr ve bu filtre F (A B) filtresidir. Bu bariz
onermenin kantn okura brakyoruz.
26.5. X (N) olsun. E
ger X i iceren bir filtre varsa, o zaman elbette X in sonlu sayda
elemannn kesisimi bosk

ume olamaz. Bunun tersinin de do
gru oldu
gunu Onsav
26.1de
g
orece
giz. Bu durumda X i iceren t
um filtrelerin kesisimi gene X i iceren bir filtredir,
dolaysyla bu kesisim X i iceren en k

ucu
k filtredir. Onsav
26.1de X i iceren en k
ucu
k
filtrenin elemanlarnn neler oldu
gunu ack secik g
orece
giz.
26.6. [Fr
echet Filtresi] Nihayet basat olmayan bir filtre
orne
gi verece
giz: F0 , Nnin t
umleyeni sonlu olan altk
umelerinden olussun. F0 elbette bir filtredir ve bir sonraki kalemde
g
orece
gimiz u
zere basat bir filtre de
gildir. Bu filtreye Fr
echet filtresi ad verilir.
26.7. Frechet filtresini iceren bir filtre basat olamaz.
Kant: E
ger bir A N icin F0 F (A) olsayd o zaman t
umleyeni sonlu her altk
ume
Ay icermek zorunda kalrd ki, bu abs
urt bir iddiadr.
Bu konuyla ilgili olarak Onsav

26.2ye baknz.
Onsav
26.1. X (N) olsun. Eger X in sonlu sayda elemannn kesisimi
bosk
ume olamyorsa, Xi iceren bir filtre, dolaysyla Xi iceren en k
ucu
k filtre
vardr. X i iceren en k
ucu
k filtre X in sonlu sayda elemannn kesisimlerinin
u
stk
umelerinden olusur.
Kant: F, X in sonlu sayda elemanlarnn kesisimlerinin u
stk
umelerinden
olussun, yani
F = {A N : sonlu sayda X1 , . . . Xn X icin X1 . . . Xn A}
olsun. Fnin bir filtre oldugunun kant cok kolay; X i icerdigi bariz (tanmda
n = 1 aln ve A = X1 aln). Ayrca X i iceren her filtre elbette Fyi kapsar,
dolaysyla F, X i iceren en k
ucu
k filtredir.
Eger a N ise F(a)nn maksimal bir filtre oldugunu biliyoruz (bkz. Ornek
26.1). Maksimal filtrelere ultrafiltre denir. Basat filtreler dsnda ultrafiltrelerin olup olmadgn hen
uz bilmiyoruz. Nitekim basat filtreler dsnda bir ultra
filtrenin oldugu ancak Secim Aksiyomu [N3] kullanlarak kantlanabilir. Ileride
kantlayacagz. Simdilik basat olmayan ultrafiltrelerle ilgili su onsavlar aradan
ckaralm:
Onsav
26.2. Basat olmayan bir ultrafiltre Frechet filtresini kapsamak zorundadr.
Kant: F basat olmayan bir ultrafiltre olsun. A N, t
umleyeni sonlu olan herhangi bir k
ume olsun. F {A} k
umesinin sonlu sayda elemannn kesisiminin
bosk
ume olamayacagn iddia ediyoruz. Nitekim boyle bir kesisim, F F icin
F A = biciminde olmak zorundadr; buradan da F nin sonlu olmas ge
rektigi ckar ve bu, Ornek

26.2 ile celisir. Demek ki Onsav
26.1e gore F {A}y
iceren bir filtre vardr. Ama F maksimal bir filtre oldugundan, bundan A F
oldugu anlaslr.
408
Onsav
26.3. F bir filtre olsun. Fnin bir ultrafiltre olmas icin yeter ve gerek
kosul her A N icin ya Ann ya da t

umleyeninin Fde olmasdr. (Ikisi
birden
Fde olamaz.)
Kant: Her A N icin ya Ann ya da t
umleyeninin Fde oldugunu varsayalm. F1 , Fden daha b
uy
uk bir filtre olsun. A F1 \ F olsun. O zaman
varsaymmzdan dolay Ac F olur. Demek ki hem A hem de Ac altk
umeleri
c
F1 in eleman. Buradan da A ve A nin kesisimi olan bosk
umenin F1 in bir
eleman oldugu ckar, celiski.
Simdi Fnin bir ultrafiltre oldugunu varsayalm. A
/ F olsun. O zaman,
Onsav 26.1e gore F {A} k

umesinin sonlu sayda elemannn kesisimi bosk
ume olmal. Boyle bir kesisim de bir F F icin F A biciminde olmal.
F A = oldugundan, F Ac olur. Buradan da Ac F ckar.
Onsav
26.4. F bir filtre olsun. Fnin bir ultrafiltre olmas icin yeter ve gerek
kosul, A B = N esitligini saglayan her A ve B k
umelerinden birinin Fde
olmasdr.
Kant: Eger kosul saglanyorsa, bir onceki onsavdan dolay F bir ultrafilredir.
Simdi Fnin bir ultrafilre oldugunu varsayalm ve AB = N esitligini saglayan
A ve B k
umeleri alalm. Diyelim A F . Bir onceki onsava gore Ac F . Ama
Ac B oldu
gundan bundan B F ckar.

Simdiye kadar basat olmayan bir ultrafiltre ornegi gormedik. Boyle bir
ornek gormeyecegiz de. Baska kitaplara bakmanzn da bir yarar yok, cu
nk
u kimse basat olmayan bir filtre gormemistir, goremez ve dolaysyla gosteremez de, cu
nk
u basat olmayan ultrafiltrelerin varlg Se
cim Aksiyomu,
daha dogrusu Zorn

onsav (Onsav
27.4) ile kantlanr ve Secim Aksiyomuyla
varlg kantlanan nesneler ele avuca gelmeyen sadece teorik olarak varlgn bilebilecegimiz nesnelerdir. (Bu konu hakknda bir baslangc icin [N3]e baknz.)
Teorem 26.5. Her filtre bir ultrafiltreye genisletilebilir.
Kant: F0 bir filtre olsun. Z, F0 filtresini kapsayan filtrelerden olusan k
ume olsun. Znin maksimal bir elemann bulmalyz. Bunun icin (bir sonraki bol
umde
4
ele aldgmz) Zorn Onsavn kullanacagz .

F0 Z oldugundan, Z = olur. Zyi altk
ume olma iliskisiyle sralayalm,
u
stk
umeler b
uy
uk, altk
umeler k
ucu
k olsun. Zden herhangi
bir C zinciri alalm,
yani C, Znin tamsral bir altk
umesi olsun. C, yani F C F de Zdedir;
nitekim C k
umesinin F1, F2 ve F3 kosullarn sagladgn kantlamak cocuk
oyuncag. Demek ki Z k
umesine Zorn Onsavn
(Onsav
27.4) uygulayarak
maksimal bir elemannn oldugunu anlarz.
Zorn Onsavn
bilmeyen ya da hemen simdi
og
renmek istemeyen okur, bu teoremi
kantsz kabul edebilir, Zorn Onsav

bu b
ol
um boyunca bir daha kullanlmayacaktr.
4
26.4. Srads Saylar
409
Sonu
c 26.6. Basat olmayan ultrafiltreler vardr.
Kant: Bir onceki teoreme gore Frechet filtresini kapsayan bir ultrafiltre
vardr. Ornek
26.7ye gore bu ultrafiltre basat olamaz.

Basat olmayan ultrafiltrelerin varlgn kantladktan sonra srads saylarn
insasna gecebiliriz.
26.4
Srads Saylar
F herhangi bir filtre olsun. (Ileride

Fyi basat olmayan bir ultrafiltre olarak
alacagz, ama hen
uz degil.) (xn )n ve (yn )n iki gercel say dizisi olsun. Eger
{n N : xn = yn } F
ise, bu iki diziye denk diyelim ve bunu
(xn )n (yn )n
olarak gosterelim.
Onsav
26.7. Yukarda tanmlanan iliskisi RN k
umesi u
zerine bir denklik
iliskisidir.
Kant: N F oldugundan her dizi kendisine denktir. Elbette (xn )n (yn )n
ise (yn )n (xn )n olur. Simdi (xn )n (yn )n ve (yn )n (zn )n varsaymlarn
yapp, (xn )n (zn )n iliskisini kantlayalm. Varsayma gore,
A = {n N : xn = yn } F ve B = {n N : yn = zn } F
olur. Demek ki A B k
umesi de filtrenin bir eleman. Ama
A B {n N : xn = zn }
oldugundan (esitlik olmak zorunda degil), bundan,
{n N : xn = zn } F
ckar ve boylece (xn )n (zn )n iliskisi kantlanms olur.
Bir x = (xn )n RN elemannn denklik snfn
[x] = [xn ]n
olarak gosterece
giz, yani
[x] = [xn ]n = {(yn )n RN : (xn )n (yn )n } = {y RN : x y}
410
F ya da daha sade bir yazlmla R

olarak
olacak. Denklik snflarnn k
umesini R
gosterecegiz:
= RN / = {[x] : x RN }
R
k
olacak5 . F bir ultrafilre oldugunda, R
umesinin elemanlar srads saylar
olarak bu yeni saylar u
adn verecegimiz yeni saylarmz olacak. Ilk
zerine
toplama ve carpma islemlerini tanmlayalm.
RN k
umesi u
zerine tanmlanms toplama ve carpma islemlerimiz var: Iki
n
diziyi terim terim toplayp carpmak. (Bu islemlerle R degismeli bir hal u
kadr.) RN u
zerine tanmlanms bu toplama ve carpma islemlerini R
zerine
yanstacagz. Amacmz toplama ve carpmay
[x] + [y] = [x + y] ve [x][y] = [xy]
olarak tanmlamak. Ama once bu tanma hakkmzn oldugunu kantlamalyz.
Bunun icin asagdaki sonuca ihtiyacmz var:
Onsav
26.8. x, y, x , y RN olsun. Eger x x ve y y oluyorsa, x + y
x + y ve xy x y olur.
Kant: x = (xn )n , x = (xn )n , y = (yn )n , y = (yn )n tanmlarn yapalm.
Varsayma gore,
A = {n N : xn = xn } F ve B = {n N : yn = yn } F
olur. Ama A B F ve
A B {n N : xn + yn = xn + yn }
oldugundan,
{n N : xn + yn = xn + yn } F
olur. Demek ki x + y = x + y . Ayn kant carpma icin de gecerlidir.
k
Bu onsav sayesinde R
umesi u
zerine toplama ve carpma tanmlayabiliriz:
N
Her x, y R icin,
[x] + [y] = [x + y] ve [x][y] = [xy].
ise, ve y toplayp carpmak icin herhangi
Bir baska deyisle, eger , R
(xn )n ve (yn )n secelim ve + ve elemanlarn
+ = [xn + yn ]n ve = [xn yn ]n
5
Biraz soyut cebir bilene not: I(F ) = {(xn )n Rn : {n N : xn = 0} F} olsun. I(F ),
Rn halkasnn bir idealidir ve RN halkasnn her ideali bir F filtresi icin I(F ) bicimindedir.
R/I(F) b
u
Yukarda tanmlanan R,
ol
um halkasndan baska bir sey de
gildir. R
zerine halka
islemleri birazdan tanmlanacak.
26.4. Srads Saylar
411
olarak tanmlayalm; tanm, (xn )n ve (yn )n dizilerinin seciminden

bagmszdr.
k
Bu iki islemle birlikte R
umesinin bir halkaya don
ust
ugu
n
u gostermek
cok kolay; nitekim Rde evrensel olarak dogru olan her esitligin Rde
de
dogru oldugu kolaylkla gor

ulebilir. Ornegin Rde her x ve y icin xy = yx
halkas da degismeli bir halkadr. R
halkasnn sfr eleman
oldugundan, R
[s(0)]dr, yani sabit 0 dizisinin snf. C
arpmann etkisiz eleman da sabit 1
dizisinin snf olan [s(1)] elemandr. R k

umesinin toplama ve carpma icin
etkisi elemanlarn da 0 ve 1 olarak gosterecegiz, yani 0 = [s(0)] ve 1 =
halkasnn icine
[s(1)] anlasmalarn yapyoruz. Zaten birazdan R cismini R
gomecegiz.
Ama her x icin oyle bir y var ki t
ur
unden evrensel olmayan onermeler
Rde dogru olsa bile Rde dogru olmayabilirler. Orne

gin bu islemlerle Rnin
cisim oldugu her filtre icin dogru degildir, sadece ultrafiltreler icin dogrudur.
Bu konuya ileride tekrar donecegiz.
Alstrmalar
26.8. (xn )n RN icin [xn ]n = [xn ]n esitli
gini kantlayn.
26.9. R halkasnn carpma icin tersinir elemanlar k

umesinin,
= {[xn ]n : {n N : xn = 0} F }
R
halkasnn cisim olmad
k
umesi oldu
gunu g
osterin. E
ger F Frechet filtresiyse, R
gn
halkasnn cisim olmad
g
osterin. E
ger |A| > 1 icin F = F (A) ise, R
gn g
osterin.
halkasnn bir cisim olmas icin yeter ve gerek kosulun F filtresinin ultrafilre olmas
26.10. R
oldu
gunu g
osterin.
R oldu
26.11. E
ger A N ve F = F (A) ise R
gunu g
osterin. Demek ki bu durumda
A
ilginc bir yap elde etmiyoruz.
Yukardaki onsav sadece toplama ve carpma icin degil, R ya da daha genel

olarak Rk u
zerine tanmlanms her fonksiyon icin gecerlidir. Mesela
sin : R R
fonksiyonunu ele alalm. Once

RN den RN ye giden ve gene sin olarak gosterecegimiz bir fonksiyonu, her x = (xn )n RN icin,
sin x = (sin xn )n
olarak tanmlayalm. (Terim terim tanm, aynen toplama ve carpma icin.)
Kolayca gosterilebilecegi u
zere, her x, y RN icin x y ise sin x sin y olur.
Boylece
sin[x]
= [sin x]
tanmn yapp
R
:R
sin
412
fonksiyonunu tanmlayabiliriz. Eger cos

fonksiyonunu da ayn yontemle tanm icin
larsak, okurun kolaylkla kantlayabilecegi u
zere, her R
2 + cos
sin
2 = 1
olur6 . Diger trigonometrik esitlikler
de gecerlidir.
Ya da f (x, y) = sin(y exp x) + 1 + (x2 )y gibi R2 u
zerine tanmlanms
herhangi bir fonksiyon, RN u
zerine terim terim tanmlanabilir:
f (x, y) = f ((xn )n , (yn )n ) = (f (xn , yn ))n .
Kolayca gor
ulebilecegi u
zere x x ve y y oldugunda f (x, y) f (x , y )
olur. Bu sayede f : R2 R fonksiyonunu kullanarak,
f([x], [y]) = [f (x, y)]
2 R
fonksiyonunu tanmlama hakkn kendimizde buluruz.
form
ul
uyle f : R
Boylece sadece toplama ve carpma degil, R ya da bir Rk u
zerine tanmlanms
ya da R
k u
her fonksiyon R
zerine tanmlanabilir.
halkas icine gomecegiz, i : R R
fonksiyonunu, her
Simdi R cismini R
r R icin,
i(r) = [s(r)]
olarak tanmlayalm (sabit r dizisinin snf). inin birebir bir fonksyon oldugu
ve toplama ve carpmayla uyumlu oldugu, yani her r1 , r2 R icin
i(r1 + r2 ) = i(r1 ) + i(r2 ) ve i(r1 r2 ) = i(r1 )i(r2 )
cisminin icine gom
simize
esitliklerini sagladg bariz. Boylece R cismi, R
ul
ur. I
geldigi zaman [s(r)] yerine r yazp Ryi R halkasnn bir althalkas olarak
gorecegiz7 .
halkas bulduk. Ayrca Rk u
Boylece Ryi iceren bir R
zerine tanmlanms
k
her reel fonksiyon R halkasna (deger k

umesi R olacak sekilde) genisletilebilir.
Simdi sralamaya gelelim. Burada biraz zorluk yasayacagz, her sey yukardaki kadar kolay olmayacak. R u
zerine tanmlanms bildigimiz srala u
masn R
zerine tanmlamaya calsalm. Tanmmz su sekilde olmal elbet:
[xn ]n [yn ]n {n N : xn yn } F.
Once
bu tanmn gecerli bir tanm oldugunu gosterelim.
Buradaki 1, Rnin
1dir tabii, yani [s(1)] elemandr.
Matematikte bu t
ur
ozdeslestirmeler sk sk yaplr. Orne
gin, sabit polinomlarla saylar
arasnda bir fark g
ozetilmez, oysa ayn sey de
gildirler. Hatta bazen
ozdeslestirme abartlr
ve do
gru olmamasna ra
gmen her polinom bir fonksiyon olarak alglanr.
6
26.4. Srads Saylar
413
Onsav
26.9. (xn )n , (yn )n , (xn )n , (yn )n RN olsun. Eger (xn )n (xn )n ,
(yn )n (yn )n ve {n N : xn yn } F ise {n N : xn yn } F olur.
Kant: Su tanmlar yapalm:
A
B
C
D
=
=
=
=
{n N : xn = xn },
{n N : yn yn },
{n N : xn yn },
{n N : xn yn }.
Varsaymlara gore A, B, C F. Gostermemiz gereken D F. Ama

ABC D
oldugundan bu bariz.
Demek ki esitsizlik tanmmz gecerli, R u

zerine tanmlanms esitsizlik
halkas u
u
iliskisini R
zerine tanmlayabiliyoruz. Simdi bu tanmn R
zerine bir
sralama verdigini gostermek gerekiyor. Tanmn bir sralama verdigini gostermek oldukca kolay, ama her zaman bir tamsralama olmuyor ne yazk ki, yani
herhangi iki eleman her zaman karslastramayabiliyoruz. Orne

gin x = [(1)n ]
n+1
ve y = [(1)
] elemanlarndan birinin digerinden daha b
uy
uk olmas icin 2N
ve 2N + 1 k
umelerinden biri Fde olmal, ama mesela F Frechet filtresiyse bu
dogru degil. Bu sralamann bir tamsralama olmas icin Fnin bir ultrafiltre
olmas gerekiyor.
u
Onsav
26.10. Yukardaki tanm R
zerine bir sralama tanmlar. Bu sralamann bir tamsralama olmas icin yeter ve gerek kosul Fnin bir ultrafiltre
olmasdr.
Kant: Tanmlanan ikili iliskinin bir sralama oldugu asikar. Eger F bir ult
rafiltreyse sralamann bir tamsralama oldugunu gosterelim. Bu amacla R
k
umesinden iki [xn ]n ve [yn ]n eleman alalm.
A = {n N : xn yn } ve B = {n N : yn xn }
olsun. A ve Bden birinin Fde oldugunu gostermeliyiz, ki iki elemandan biri
digerinden k
ucu
k esit olsun. Elbette A B = N olur. Onsav
26.4ten dolay ya
A ya da B k
umesi Fdedir.

Bir baska benzer sonuc:
halkasnn bir cisim olmas icin yeter ve gerek kosul Fnin
Onsav
26.11. R
bir ultrafiltre olmasdr.
414
\ {0} olsun. O zaman

Kant: Diyelim F bir ultrafiltre. = [an ]n R
{n N : an = 0} F
olur. F bir ultrafiltre oldugundan, Onsav

26.4e gore
A = {n N : an = 0} F
olur. Simdi
{
bn =
a1
e
ger n A ise
n
0
eger n
A ise
ve = [bn ]n olsun.
{n N : an bn = 1} = A F
oldugundan = 1 olur.
halkasnn bir cisim oldugunu varsayalm. A N olsun. Onsav
Simdi R
c
26.4e gore A ya da A k
umelerinden birinin Fde oldugunu gostermeliyiz.
Diyelim A F; bu durumda Ac F oldugunu gostermeliyiz.
{
0 eger n A ise
an =
1 eger n Ac ise
ve = [an ]n olsun. A F oldugundan, = 0. Demek ki = 1 esitligini
saglayan bir = [bn ]n vardr. Dolaysyla
{n N : n bn = 1} F.
Bu da, an nin tanmna gore,
{n N : an = bn = 1} F
demek. Ama
{n N : an = bn = 1} Ac .
Demek ki Ac F.

halkas
Onceki
iki onsava gore, eger Fyi bir ultrafiltre olarak alrsak, R
sral bir cisim olur. Eger F basat olmayan bir ultrafiltreyse, Rde sonsuz k
ucu
k
pozitif elemanlarn varlgn gostermek hic zor degil. Mesela
= [1, 1/2, 1/3, 1/4, 1/5, . . . ]
olsun. Elbette > 0 olur8 , cu
nk
u dizinin istisnasz her terimi 0dan b
uy
uk.
Ayrca < 1 olur, cu

nk
u F basat olmayan bir ultrafiltre oldugundan, Onsav
26.2ye gore,
{n N : 1/(n + 1) < 1} = N \ {0} F
cisminin sfr elemandr, yani toplama icin etkisiz elemandr, yani
Buradaki 0 eleman, R
sabit 0 dizisi olan s(0)n snfdr.
8
26.5. Snrl Saylar
415
olur. Benzer nedenden 2 < 1 olur, nitekim

2 = [2, 2/2, 2/3, 2/4, 2/5, . . . ]
ve
{n N : 2/(n + 1) < 1} = N \ {0, 1} F
olur. Ayn yontemle, her k N icin k < 1 olur, cu
nk
u
k = [k, k/2, k/3, k/4, k/5, . . . ]
ve
{n N : k/(n + 1) < 1} = N \ {0, 1, . . . , k 1} F
olur. Bulduklarmz ozetleyelim.
sonsuz k
Teorem 26.12. R,
ucu
k pozitif bir eleman iceren ve Ryi (ya da
Rnin bir kopyasn) sral bir altcisim olarak iceren sral bir cisimdir.

u
R
zerine R u
zerine tanmlanms (toplama ve carpma gibi) t
um fonksiyonlar ve (esitsizlik gibi) t
um iliskileri de tanmlayabilirdik. Nitekim sin
halkasna genisletmistik. Ayn yontemle exp x fonksifonksiyonunu Rden R
0 k
yonunu, hatta R0 u
zerine tanmlanms x fonksiyonunu da R
umesine
genisletebiliriz. T
um bu fonksiyonlarla ilgili t
um onermeler Rde dogruysa Rde
de dogru olur, yeter ki onerme sadece elemanlardan (altk
umelerden degil)
sozetsin. Mesela R u
zerine tanmlanms exp fonksiyonu, aynen Rde oldugu
>0 olur. Bu konuda daha fazla kelam bu kitabn
gibi birebirdir ve imgesi R
snrlarn asacagndan, bu konuyu burada kapatyoruz.
Not. Bu bol
umde dizilerle calsmaya basladk ve filtrelerimizin taban N idi.
Bu bol
umde yaplan istisnasz her seyi N yerine herhangi bir sonsuz I k
umesi
icin de yapabilirdik.
26.5
Snrl Saylar
cisminin bir althalkas olarak gor

Ryi R
uyoruz, bunu artk bir defa daha tekrarlamayacagz.
Eger sonsuz k
ucu
k bir elemansa, her n N dogal says icin n < 1
olur, dolaysyla 1/ > n olur. Demek ki 1/ her dogal saydan daha b
uu
k
bir saydr, herhangi bir dogal say, ya da gercel say ile u
stten snrlanamaz.
Bu altbol
umde ksaca
ustten bir gercel sayyla snrlanmak konusunu ele
alacagz ve srads saylar kullanlarak nasl limit kavramn kullanmadan
t
urev alnabilecegini gosterecegiz.
416
Her fonksiyonu oldugu gibi mutlak deger fonksiyonunu da (terim terim
tanmlayarak) Rden Rye

genisletebiliriz: Eger x = [xn ]n ise, |x| = [|xn |]n
u
olsun. Kolayca gor
ulecegi u
zere R
zerinde de Rde oldugu gibi
|x| = max{x, x}
eleman alalm. Eger bir r R icin
Bir x R
|x| r
oluyorsa, xe snrl eleman ad verilir. Orne

gin Rnin elemanlar ve sonsuz k
ucu
k elemanlar snrldr. Snrl elemanlar k
umesi bir althalkadr (yani
toplama, ckarma ve carpma altnda kapadr ve 0 ve 1i icerir) ama bir cisim degildir, ornegin 0 < bir sonsuz k
ucu
k elemansa, 1/, her dogal sayy
astgndan snrl bir eleman degildir. Ustten snrl elemanlar k

umesini R olarak gosterelim. Sonsuz k
ucu
k elemanlar k
umesini de I ile gosterelim. I k
umesi
toplama ve carpma altnda kapaldr, hatta RI I olur9 .
Onsav
26.13. R = R + I olur; hatta her x R eleman bir ve bir tek r R
ve I icin r + e olarak yazlr10 .
Kant: R + I R icindeligi bariz. Simdi x R olsun.
A(x) = {r R : r x}
olsun. x, snrl bir eleman oldugu icin, A(x) u
stten snrl ve bos olmayan
bir gercel say k
umesidir. SUP aksiyomuna gore en k
ucu
k u
st snr vardr. O
u
stsnra r diyelim. (Dikkat: r > x olabilir. Ornegin r R ve I >0 olsun.
x = r tanmn yapalm. O zaman A(x) = (, r) ve sup A(x) = r > x
olur.)
Simdi r xin bir sonsuz k
ucu
k oldugunu kantlayacagz. Diyelim bir n N
icin
n|r x| > 1
oluyor. Eger r x 0 ise, r x = |r x| > 1/n, yani x < r 1/n olur; ama bu
da r = sup A(x) tanmyla celisir. Eger r x < 0 ise, n(x r) = n|r x| > 1,
yani x r + 1/n olur; dolaysyla sup A(x) = r < r + 1/n A(x) olur, celiski.
r xin sonsuz k
ucu
k oldugunu kantladk.
Boylece x = r + (x r) R + I elde ettik ve R = R + I esitligini kantlams
olduk.
9
Soyut cebir bilenlere, yani I, R halkasnn bir idealidir ve R/I R olur. Ama birazdan
bundan daha g
ucl
u bir sey kantlayaca
gz.
10
Soyut cebir bilenlere: Bu
onsav, toplama islemi altnda bir grup olarak R grubunun RI
grubuna esit oldu
gunu s
oylemektedir.
26.5. Snrl Saylar
417
Son olarak: Eger r, r R ve , I icin r + = r + olsayd, o zaman

r r = R I = {0},
yani r = r ve = olur.
Eger x R ise ve r R ve I icin x = r + ise, rye xin sradan

ksm ya da standart ksm ad verilir ve r = st(x) yazlr. Simdi f (x) = x2
fonksiyonunu ele alalm ve herhangi bir a R ve I \ {0} icin
)
(
f (a + ) f (a)
st
saysn hesaplayalm:
f (a + ) f (a)
(a + )2 a2
(a2 + 2a + 2 ) a2
2a + 2
=
=
=
= 2a +
oldugundan,
(
st
f (a + ) f (a)
)
= 2a
olur. Bu sonuc sizi pek sasrtmams olmal. Eger f : R R fonksiyonu

bir a R noktasnda t
urevlenebilirse, o zaman f fonksiyonunu (terim terim
cismine genisletelim, sonra herhangi bir I \ {0} icin
tanmla) once R
)
(
f (a + ) f (a)
st
saysn hesaplayalm.
(
st
f (a + ) f (a)
= f (a)
bulunacaktr11 .
Son S
oz. 1960lar basnda Abraham Robinsonun buldugu bu konuyla ilgili
bug
un artk bircok kitap bulabilirsiniz. Bu konuda yazlms ilk makale [R1],
ilk kitap ise [R] idi. Konunun tarihi ve felsefesi icin Joseph W. Daubenin
http://www.mcps.umn.edu/philosophy/11_7dauben.pdf makalesinden yararlanabilirsiniz. Sadece matematik acsndan degil, matematikte yaratclk
ve matematik felsefesi acsndan da son derece ilginc ve derin bir konudur.
11
f (a), u
cu
nc
u ciltte ele alaca
gmz f nin adaki t
urevidir.

27. Zorn Onsav
Zorn Onsav,
ya da ona esdeger olan Secim Aksiyomu matematigin en tarts kez 1904te Zermelo tarafndan ifade edilen Secim
mal onermelerindendir. Ilk
Aksiyomu, elemanlar bos olmayan k
umelerden olusan bir k
umenin her elemanndan bir eleman secebilecegimizi soyler; daha dogru bir deyisle sunu soyler:
X bir k
ume ve X (X) \ {} olsun; o zaman her A X icin f (A) A
onermesini saglayan bir f : X X fonksiyonu vardr. Secim Aksiyomu, bos

olmayan k
umelerin kartezyen carpm bos degildir onermesine esdegerdir, biri
dogruysa digeri de dogrudur. Oldukca masum gor
unen bu aksiyom k
umeler
kuramnn diger aksiyomlarndan bagmszdr (Kurt Godel 1940 ve Paul Cohen
1963) ve sezgisel olarak cok dogru gelen onermelerin kantndan kullanldg
gibi, bu kadar da olamaz dedirten sezgilere ters gelen onermelerin kantnda
da kullanlr.
Matematigin cok genis bir alannda Secim Aksiyomuna gerek duyulmazken, ozellikle cebir ve analiz gibi onemli konularn biraz derinliklerine inil
diginde, Secim Aksiyomu ya da Secim Aksiyomuna denk olan Zorn Onsav
kullanlarak rahat bir nefes alnr, cu
nk
u baska t
url
u kantlanamayacak (ama
cok kantlamak istedigimiz) onermeler Zorn Onsav sayesinde kantlanabilir.
Secim Aksiyomunun (ya da Zorn Onsavnn)

pratikte hicbir yarar olamaz, ornegin m
uhendislikte ya da fizikte kullanlamaz, g
unl
uk yasama bir
etkisi olamaz, ama Secim Aksiyomunu varsaymak hic kusku yok ki matematigi zenginlestirir. Zaten bu zenginlik sayesinde (ya da y
uz
unden!) gecmiste
b
uy
uk tartsmalara yol acan Secim Aksiyomunu bug
un hemen her matematikci kabul eder. Gene de, eger m
umk
unse, matematikciler teoremlerini
Secim Aksiyomu kullanmadan kantlamay tercih ederler, ancak son care olarak Secim Aksiyomuna basvururlar. Hatta bazlar teoremin basna, Aksiom
of Choice anlamna gelen (C) ya da (AC) ibaresi koyarak Secim Aksiyomunu
kullandklarn ozellikle ifade ederler.
Secim Aksiyomu konusunda daha fazla bilgi almak isteyenler baska kaynaklara basvurabilirler ([N3]ten baslanabilir, ama yetmez). Biz burada Secim
Aksiyomunu degil, ondan cok daha kullansl oldugunu d
usu
nd
ugu
m
uz (ve
srads saylar insa ederken gecen bol

umde kullandgmz) Zorn Onsavn
konu edecegiz.

27. Zorn Onsav
420
27.1
Baz Problemler
27.1.1
Imk
ansz Bir Problem
ansz bir problemle baslayalm: Gercel saylar k

Imk
umesi Rnin maksimal bir
sonlu altk
umesini bulmaya calsalm...
Dogru anladnz! Dedigimiz gibi imkansz bir problemi cozmeye calsacagz.
Gercel saylardan olusan oyle bir sonlu k
ume bulmaya calsacagz ki, bu k
umeden daha fazla gercel say iceren hicbir gercel say k
umesi sonlu olamasn...
Boyle bir k
ume olamaz elbet. Eger bir k
umenin sonlu sayda eleman varsa,
bu k
umeye yeni bir eleman ekleyerek ondan daha b
uy
uk ama gene sonlu sayda
eleman olan bir baska k
ume elde ederiz. Biz gene de boyle bir k
ume bulmaya
calsalm.
Aradgmz, en b
uy
uk sonlu k
ume degil, yani t
um sonlu k
umeleri altk
ume
olarak iceren sonlu bir k
ume aramyoruz. Sadece o sonlu k
umeden daha b
uy
uk
bir sonlu altk
ume olmamasn istiyoruz. Arada onemli bir fark var.
Rnin sonlu bir altk
umesini alalm. Eger bu k
ume Rnin maksimal bir sonlu
altk
umesiyse isimiz is. Degilse (ki degildir!) o zaman bu k
umeden daha b
uy
uk
ama hala sonlu bir k
ume daha vardr. (K
umelerimiz hep Rnin altk
umeleri
olsunlar, artk bunu s
urekli tekrarlamayalm.) Simdi eskisinden daha b
uy
uk
olan bu yeni k
umeye bakalm. Bu yeni k
umenin maksimal sonlu k
ume olma
olaslg eski k
umeye gore daha y
uksek tabii... Eger bu yeni k
ume maksimal bir
sonlu k
umeyse, isimiz is, istedigimizi elde ettik. Degilse, o zaman bu k
umeden
daha b
uy
uk sonlu bir k
ume daha vardr (ki var, biliyoruz). Simdi bu en yeni
sonlu k
umeye bakalm, acaba bu en yeni sonlu k
ume maksimal bir sonlu k
ume
mi? Eger oyleyse maksimal bir sonlu k
ume bulduk ve sorunumuzu hallettik.
Degilse, bu k
umeden daha b
uy
uk bir sonlu altk
ume vardr. Simdi bu sonlu
altk
umeye bakalm, acaba bu en gcr sonlu k
ume maksimal bir sonlu altk
ume
mi?..
27.1. Baz Problemler
421
Birinci k
umemize A0 diyelim. Eger A0 , Rnin maksimal bir sonlu altk
umesiyse, sorun yok. (Ama olmadgn biliyoruz; eger a, A0 da olmayan bir gercel
sayysa, A0 {a}, A0 dan daha b
uy
uk sonlu bir k
umedir.) Diyelim sansmz
yaver gitmedi (!) ve A0 , Rnin maksimal bir sonlu altk
umesi degil, ondan daha
b
uy
uk sonlu bir k
ume var. A0 dan daha b
uy
uk sonlu bir k
ume alalm ve bu
k
umeye A1 diyelim. A1 , maksimal bir sonlu k
ume degilse, A1 den daha b
uy
uk
sonlu bir k
ume vardr. Bu k
umeye de A2 diyelim. Bunu boylece s
urd
urebiliriz:
A0 A1 A2 A3 . . . An .
Bunlarn biri maksimal bir sonlu k
umeyse imkansz problemimizi cozd
uk demektir. Ama degilse islemi sonsuza kadar s
urd
urebiliriz. S
urd
urelim:
A0 A1 A2 A3 . . . An . . .
Boyle bir diziye zincir adn verelim.
Yukardaki zincirin An halkalar sonlu gercel say k
umeleri. Herbirinin
bir oncekinden daha fazla eleman var. Dolaysyla hicbiri maksimal bir sonlu
k
ume degil. Bunlarn herbirinden daha b
uy
uk ama hala sonlu bir gercel say
k
umesi bulup bu k
umenin maksimal bir sonlu k
ume olup olmadgna bakalm...
Bulacagmz bu yeni k
ume An lerin hepsini (altk
ume olarak) icermek zorunda
oldugundan sonlu olamaz maalesef. Ama olsayd ne g
uzel olurdu... Bu, b
ut
un
An leri iceren sonlu k
umeye A der ve kaldgmz yerden devam ederdik...
Durum soyle olurdu:
A0 A1 A2 A3 . . . An . . . A .
Eger A maksimal bir sonlu k
umeyse sorunu cozm
us olurduk. Degilse (ki degil,
cu
nk
u A sonlu bile degil), o zaman A dan daha b
uy
uk sonlu bir k
ume bulur
ve ayn islemi maksimal bir sonlu altk
umeye toslayana dek s
urekli tekrarlardk.
Bir zincire geldigimizde ise zincirin bilesimini iceren sonlu bir k
ume bulmay
umup gene yolumuza devam ederdik. Bu yontemi hic durmadan tekrarlayarak
maksimal bir sonlu k
ume bulmaya calsabilirdik.
Ama ne yazk ki bunlar hayal, b
ut
un An leri iceren A gibi sonlu bir k
ume
yok evrende.
Gene de yukardaki fikrin basarya ulasacag durumlar olacaktr. Bizi izlemeye devam edin!
27.1.2
C
ok Kolay Bir Problem
Gene cok kolay bir problem ele alalm, ama bu sefer l

utfen coz
um
u olsun! Bu
sefer Rnin 1i icermeyen maksimal bir altk
umesini bulalm.
Gercekten cok kolay bir problem bu. Tek bir coz
um
u var: R \ {1}. Yani
bu sefer sadece maksimal degil, gercekten de kosulumuzu saglayan en b
uy
uk

27. Zorn Onsav
422
altk
ume var. Ama biz bu coz
um
u bilmedigimizi varsayarak yukardaki yontemi
deneyelim.
Rnin 1i icermeyen herhangi bir altk
umesinden baslayalm. Bu altk
ume
bosk
ume de olabilir, {0} ya da {} k
umesi de olabilir, hatta, sans bu ya,
R \ {1} k
umesi de olabilir; onemli olan 1i icermemesi. 1i icermeyen bu ilk
k
umeye A0 diyelim. Eger A0 k
umesi 1i icermeyen maksimal bir altk
umeyse,
o zaman keyfimize diyecek yok, problemi cozd
uk. Ama diyelim A0 k
umesi
1i icermeyen maksimal bir k
ume degil. O zaman A0 iceren ve A0 dan daha
fazla eleman olan ama 1i icermeyen bir A1 k
umesi vardr. Eger A1 k
umesi
umeyse, o zaman problemimizi cozd
uk demektir.
Ama diyelim A1 k
umesi 1i icermeyen maksimal bir k
ume degil. O zaman
A1 i iceren ve A1 den daha fazla eleman olan ama hala daha 1i icermeyen
bir A2 k
umesi vardr. Eger A2 k
umeyse, o
zaman problemimizi cozd
uk demektir... Bunu boylece devam ettirelim. Eger
belli bir asamada, diyelim ninci asamada An k
umesi 1i icermeyen maksimal
bir k
uk demektir... Diyelim hicbir An ,
ume degil, s
urekli daha b
uy
ugu
n
u buluyoruz.
Durumu resmedelim:
A0 A1 A2 A3 . . . An . . .
ve ozetleyelim: Bunlarn hepsi gercel say k
umeleri ve hicbiri 1i icermiyor ve
herbirinin bir oncekinden daha fazla eleman var.
Bunlarn herbirinden daha b
uy
uk ve 1i icermeyen bir k
ume bulup bu
k
umenin 1i icermeyen maksimal bir k
ume olup olmadgna bakalm. Bulacagmz bu yeni k
umenin An lerin hepsinden daha b
uy
uk olmasn istedigimizden,
An lerin hepsini altk
ume olarak kapsamak zorundadr. Bir onceki ornekte
An lerin hepsinden daha b
uy
uk ve sonlu bir k
ume bulamamstk, yoktu oyle
bir k
ume, bakalm simdi bulabilecek miyiz? Heyecan son haddinde!
B
ut
un bu An lerin bilesimini alrsak, An lerin hepsinden daha b
uy
uk bir
k
ume elde ederiz elbet. Ayrca, An lerin hicbiri 1i eleman olarak icermediginden, An lerin bilesimi de 1i eleman olarak icermez. Ne g
uzel!
Demek ki t
um An leri altk
ume olarak iceren ama 1i eleman icermeyen en
az bir k
ume vardr. A , bu k
umelerden biri olsun. Orne
gin
A =
An
nN
olabilir, ama bundan daha b

uy
uk bir k
ume de olabilir, ne oldugu pek onemli
degil, onemli olan A nn An lerin hepsini altk
ume olarak icermesi ve 1icermemesi.
423
Kaldgmz yerden A0 yerine A ile devam edelim. Eger A k

umeyse, o zaman basarya ulastk demektir... Degilse,
A y altk
ume olarak iceren ama A dan daha b
uy
uk olan ve 1i icermeyen
bir k
ume var demektir. Bu k
umeye A+1 diyelim. Okur tahmin ediyordur
bundan sonra ne yapacagmz. Eger A+1 k
umesi 1i icermeyen maksimal bir
k
uk demektir... Degilse, A+1 in, A+1 den
daha b
uy
uk ve 1i icermeyen bir u
stk
umesi var demektir. Bu k
umeye A+2
diyelim... Bunu boylece s
urd
ur
ur
uz... Eger
A A+1 A+2 . . . A+n . . .
zincirinin A+n halkalarndan hicbiri 1i icermeyen maksimal bir k
ume degilse,
bunlarn bilesimi ornegin, 1i icermeyen ve yukardakilerin herbirinden daha
b
uy
uk bir k
umedir. Boyle bir k
umeye A2 adn verelim. Eger A2 k
umesi
uk demektir... Degilse, islemi devam ettirebiliriz... Eger belli bir asamada, 1i icermeyen
maksimal bir altk
umeye (yani R\{1}e, ama sonucun bu oldugunu bilmiyormus
gibi davranyoruz) rastlarsak o zaman gayretlerimiz amacna ulasms demektir, duralm. Ama eger k
umeleri hep 1i icermeyecek bicimde b
uy
utebiliyorsak,
bir adm ileri gidelim. Basarya ulasmadgmz s
urece hep ileri gidebilecegimizi
biliyoruz.
A2 A2+1 A2+2 . . . A2+n . . .
Eger hep basarszlga ugramssak, bir sonraki asamada bu k
umelerin bilesimini
iceren ama 1i icermeyen herhangi bir k
ume alp buna A3 diyelim ve yukardaki gibi devam edelim.
Peki ama bu durmadan ileri gitmenin bir sonu gelecek mi? En sonunda,
gerekirse sonsuz hatta cok sonsuz adm asp R \ {1} k
umesine ulasabilecek
miyiz?
Bu sorunun yant hic de bariz degil. R cok b
uy
uk bir k
ume oldugundan
(bkz. [SKK]) ulasmak istedigimiz R\{1} k
umesi de bayag b
uy
ukt
ur, saylamaz

27. Zorn Onsav
424
sonsuzluktadr. (Bunun ne demek oldugunu bilmeyen umursamasn.) Yukardaki yontemle zaten bildigimiz R \ {1} coz
um
une ulasp ulasamayacagmzdan
emin olamayz. (Limit ordinallerde bilesim alarak saylabilir admda ulasamayacagmz belli ama, daha ileride gorecegimiz u
zere saylabilir sayda saylabilir
k
umenin bilesimi de saylabilirdir cu
nk
u.)
27.1.3
Benzer Bir Problem
Bu sefer Rnin maksimal bir ozaltk

umesini bulmaya calsalm. Yani Rnin oyle
bir altk
umesini bulalm ki, Rnin bu altk
umeden daha b
uy
uk bir altk
umesi
Rye esit olsun. Yant gene biliyoruz: Eger a, Rnin herhangi bir elemanysa,
R \ {a} k
umesi Rnin maksimal bir ozaltk
umelerinden biridir, Rnin ondan
daha b
uy
uk bir ozaltk
umesi yoktur.
Bu sefer birden fazla yant var, Rnin her a eleman icin bir coz
um (R \ {a}
coz
um
un
u) bulabiliriz.
Ayn yontemi denersek bu sefer de birinci ornegimizdeki zorluga toslarz:
Eger
A0 A1 A2 A3 . . . An . . .
herbiri Rnin ozaltk
umesiyse, bunlarn hepsini birden iceren bir k
ume Rye esit
olabilir, yani bunlarn hepsinin bilesimi R olabilir. Ornegin, n N icin,

An = (, n)
aralgysa, bu An lerin hepsi ozaltk
umedir, hicbiri maksimal bir ozaltk
ume
degildir, ama bilesimleri Rdir.
Bu zorlugu yenmek icin bu problemi bir onceki probleme don
ust
ur
up belli
bir a icin (a = 1 olabilir), bu belirlenmis ay icermeyen maksimal bir altk
umeyi
bulmaya calsmalyz. Sans bu ya, ay icermeyen maksimal bir altk
ume Rnin
maksimal bir ozaltk
umesidir.
27.1.4
Orta Zorlukta Bir Problem
Simdi bir baska probleme el atalm. Bu problem daha zor olacak. Kesirli saylar
k
umesi Qn
un ckarma altnda kapal ve 1i icermeyen maksimal bir altk
umesini
bulmaya calsalm. Yani oyle bir M Q k
umesi bulmaya calsalm ki,
1. Her x, y M icin, x y M olsun.
2. 1 says M de olmasn.
3. M , Qn
un yukardaki iki kosulu saglayan maksimal bir altk
umesi olsun.
Yani M N Q ise, N ya ckarma altnda kapal olmayacak (yani birinci
kosulu saglamayacak) ya da 1i icerecek (yani ikinci kosulu saglamayacak).
Maksimal kosulundan vazgecip ilk iki kosulu saglayan bir k
ume bulalm.
ya da {0} bu t
ur k
umelerdendir. C
ift saylar k
umesi 2Z de ckarma altnda
425
kapaldr ve 1i icermez. Bu iki ozelligi saglayan herhangi bir k

ume alalm ve
bu k
umeye A0 adn verelim. Eger A0 ilk iki kosulu saglayan maksimal bir
k
umeyse sorun yok, coz
ume ulastk. Degilse, ilk iki kosulu saglayan ve A0 dan
daha b
uy
uk bir A1 Q vardr.
Bu islemi s
urd
urelim.
A0 A1 A2 A3 . . . An
k
umelerini elde ederiz. Amacmza hen
uz ulasmamssak, yani An , ilk iki kosulu
saglayan maksimal bir k
ume degilse devam edelim. Sonlu bir asamada ilk iki
kosulu saglayan Qn
un maksimal bir altk
umesine rastlamamssak soyle bir
zincir elde ederiz:
A0 A1 A2 A3 . . . An . . .
Bunlarn her biri Qn
un 1i icermeyen ve ckarma altnda kapal altk
umeleri,
ama hicbiri en b
uy
ugu
degil, yani her biri bir oncekinden daha fazla eleman
iceriyor. Bunlarn bilesimini alalm:
A =
An .
nN
A da 1i icermez, cu
nk
u An lerin hicbiri 1i icermiyor. (A nn 1i icermesi
icin An lerin en az birinin 1i icermesi gerekir.) Ayrca A da ckarma altnda
kapaldr. Bunu kantlayalm. A dan iki eleman alalm, diyelim x ve y. Bu iki
eleman A da oldugundan, herbiri An lerden birindedir, ama ikisi birden ayn
An de olmayabilir, en azndan bundan hen
uz emin degiliz (birazdan olacagz
ama...) Diyelim,
x An ve y Am .
Simdi ya n m ya da m n. Durum x ve y acsndan simetrik oldugundan,
birinin digerinden fark yok, dolaysyla gon
ul rahatlgyla n m esitsizligini
varsayabiliriz. Boylece,
x An Am
olur. Demek ki hem x, hem de y, Am deler. Ama Am ckarma altnda kapal.
Buradan x y Am ckar. Ama simdi, Am A oldugundan, x y A
buluruz. Boylece A k
umesinin ckarma altnda kapal oldugunu kantlams
olduk.
Demek ki bir sonraki asamada A k
umesini alabiliriz. Bu k
ume An lerin
hepsinden daha b
uy
uk ve ayrca 1i iceriyor ve de ckarma altnda kapal.
Kaldgmz yerden A0 yerine A ile devam edelim. Eger A k
umesi, 1i icermeyen ve ckarma altnda kapal olan maksimal bir k
umeyse, o zaman isimiz
bitti, istedigimizi bulduk. Oyle

degilse, o zaman, A y altk
ume olarak iceren

27. Zorn Onsav
426
(yani A nn u
stk
umesi olan) ama A dan daha fazla eleman iceren ote yandan
1i icermeyen ve gene ckarma altnda kapal bir k
ume var demektir. Bu k
umeye
A+1 diyelim. Eger A+1 k
umesi 1i icermeyen ve ckarma altnda kapal maksimal bir k
uk demektir... Degilse, A+1 in,
A+1 den daha b
uy
uk ve 1i icermeyen ve ckarma altnda kapal bir u
stk
umesi
var demektir. Bu k
umeye A+2 diyelim... Bunu boylece s
urd
ur
ur
uz... Eger
A A+1 A+2 . . . A+n . . .
zincirinin A+n halkalarndan hicbiri 1i icermeyen ve ckarma altnda kapal
maksimal bir k
ume degilse, bunlarn bilesimi ornegin, 1i icermeyen ve ckarma
altnda kapal ve yukardakilerin herbirinden daha b
uy
uk bir k
umedir. Boyle
bir k
umeye A2 adn verelim. Eger A2 k
umesi 1i icermeyen ve ckarma
altnda kapal maksimal bir k
uk demektir...
Degilse, islemi devam ettirebiliriz... Eger belli bir asamada, 1i icermeyen ve
ckarma altnda kapal maksimal bir altk
umeye rastlarsak o zaman cabalarmz
amacna ulasms demektir, duralm. Ama eger k
umeleri hep 1i icermeyecek ve
ckarma altnda kapal olacak bicimde b
uy
utebiliyorsak, bir adm ileri gidelim.
Hep ileri gidebilecegimizi biliyoruz.
A2 A2+1 A2+2 . . . A2+n . . .
Eger s
urekli basarszlga ugramssak, bir sonraki asamada bu k
umelerin
bilesimini iceren ama 1i icermeyen ve ckarma altnda kapal herhangi bir
k
ume alp buna A3 diyelim ve yolumuza devam edelim...
Bir zaman sonra istedigimiz k
umeye rastlayacak myz? Zor soru... Ayrca
bir zaman sonra ne demek?..
Bu coz
um yontemini burada durdurup problemi bambaska bir yolla cozelim.
C
oz
um: Yukardaki yontemi terkedelim, belli ki bir yere varamayacak. Arad
gmz k
umelerden birini ayan beyan yazacagm:
p herhangi bir asal say olsun.
M = {pa/b : a, b Z ve p, byi bolm
uyor}
olsun. M ckarma altnda kapaldr, bunu gormek kolay. Ayrca M , 1i de
icermez; cu
nk
u aksi takdirde, pnin byi bolmedigi a, b Z tamsaylar icin
1 = pa/b olur, buradan pa = b ve pnin byi bold
ugu
ckar ki bunun boyle
olmadgn biliyoruz... Demek ki 1
/ M.
Simdi M nin, Qn
un bu iki ozelligi olan maksimal bir altk
umesi oldugunu
kantlayalm. N , M den daha b
uy
uk ve ckarma altnda kapal herhangi bir
kesirli saylar k
umesi olsun. 1in N de oldugunu kantlayacagz ve boylece istedigimiz kantlanms olacak.
427
Once
ckarma altnda kapal k
umelerin cok bilinen ve kolay kantlanan bir
ozelligini verelim:
Onsav
27.1. Eger N ckarma altnda kapalysa ve bosk
ume degilse, o zaman
0 N ve N toplama altnda da kapaldr. Ayrca N N olur.
Kant: N = oldugundan, N de en az bir eleman vardr. a ve b (birbirine
esit ya da degil) N nin herhangi iki eleman olsun. N ckarma altnda kapal
oldugundan, 0 = a a N , a = 0 a N ve a + b = a (b) N olur.
Bunlarda istedigimizi kantlar.

Sonu
c 27.2. N ve M , Qn
un ckarma altnda kapal iki altk
umesi olsun. M
N ve x N ise o zaman M + Zx N olur.

Simdi biraz once tanmladgmz,
M = {pa/b : a, b Z ve p, byi bolm
uyor}
k
umesinin, 1i icermeyen ve ckarma altnda kapal maksimal kesirli say k
umesi oldugunu kantlayalm.
Teorem 27.3. Yukarda tanmlanan M k
umesi, 1i icermeyen ve ckarma
altnda kapal bir maksimal kesirli say k
umesidir.
Kant: N , M nin ckarma altnda kapal herhangi bir u
stk
umesi olsun. Diyelim, N de olan ama M de olmayan bir x kesirli says var. a ve b tamsaylar
icin, x = a/b yazalm. a ve bnin birbirine asal olduklarn varsayabiliriz. x,
M de olmadgndan, p, ay bolmez. Demek ki a ve p birbirine asallar. Dolaysyla pu + av = 1 esitligini saglayan u ve v tamsaylar vardr [N2, Bezout
onsav]. Dolaysyla,
pu + vbx = pu + vb(a/b) = pu + va = 1.
Ama pu = pu/1 M ve vbx Zx. Dolaysyla,
1 = pu + vbx M + Zx N.
Boylece, M nin ozaltk
umesi oldugu ckarma altnda kapal her kesirli say
k
umesinin 1i icermek zorunda oldugunu kantladk. Demek ki M , 1i icermeyen
ve ckarma altnda kapal olan Qn
un bir maksimal altk
umesidir.
M yi bulmak icin denedigimiz ilk yontem basarya ulasmad. Ikinci

yontemde tepeden inme bir coz
um onerisinde bulunduk ve bu onerinin istedigimiz
kosullar sagladgn gosterdik. Bir sonraki altaltbol
umde bu probleme cok benzer bir problemi ele alacagz ama coz
um
u hic de umdugumuz gibi olmayacak.

27. Zorn Onsav
428
27.1.5
C
etin Bir Problem
Son olarak cetin bir problemi ele alacagz. Problemimiz bir onceki problemin
benzeri olacak. Yalnz bu sefer Qn
un degil Rnin altk
umeleriyle ugrasacagz.
Rnin ckarma altnda kapal ve 1i icermeyen maksimal bir altk
umesini
bulmaya calsacagz.
Yontemimizi biliyorsunuz, eger ckarma altnda kapal ve 1i icermeyen bir
k
ume maksimalsa, duralm; degilse o k
umeden bir b
uy
ugu
vardr. Simdi o
b
uy
uk k
umeden hareket edelim. Bunu boylece s
urd
urelim. Eger hicbir zaman
maksimal bir k
umeye rastlamazsak, o zaman
A0 A1 A2 A3 . . . An . . .
diye bir dizi elde ederiz. Bu dizideki k
umelerin her biri bir oncekinden daha
b
uy
ukt
ur. Her biri ckarma altnda kapaldr. Hicbirinde 1 yoktur. Simdi bu
k
umelerin bilesimini alalm. Bu bilesim de ckarma altnda kapaldr ve 1i
icermez. Simdi A0 la yaptgmz bu bilesimle yapalm. Ve bunu ckarma altnda
kapal ve 1i icermeyen maksimal bir k
umeye rastlayana dek s
urekli s
urd
urelim.
Bu yontemle, boyle bir k
umeye rastlama sansmz var m? Boyle bir maksimal k
umeye rastlayacagmz konusunda kimse bize bir g
uvence veremez.
Peki, bir onceki problemdeki gibi, ckarma altnda kapal ve 1i icermeyen
maksimal bir k
umeyi - sanki gokten inmis gibi - okurlara sunabilir miyiz?
Sunamayz! Sadece biz degil kimse sunamaz.
Boyle bir k
umenin varlg bir sonraki bol
umde soz edecegimiz Zorn Onsa
v kullanlarak kantlanabilir. Zorn Onsavnn
kant da Secim Aksiyomunu
gerektirir, Secim Aksiyomu olmadan yaplamaz.
Secim Aksiyomunun yardmyla kantlanan Zorn Onsav

sayesinde, elle,
aklla, emek vererek bulamayacagmz matematiksel nesnelerin varlgn ka
ntlayabilecegiz. Zorn Onsavn
(daha dogrusu Secim Aksiyomunu) matematikcilerin yardmna yetisen tanrsal bir el olarak alglayabilirsiniz: Secim Aksiyomu sayesinde, olmasn cok arzuladgmz ama geleneksel yontemlerle varlg
kantlanamayan k
umeler var olacaklar.
27.2
Zorn Onsav
ve Birka
c Sonucu
27.2.1
Hazrlk
Okurun bir onceki altbol

um
u okudugunu ve orada ortaya konulan sorunu
anladgn varsayyoruz. O altbol
umde ele aldgmz ama pek basarl olamadgmz kantlama yonteminden, yani bir k
umenin belli kosullara sahip
maksimal bir altk
umesinin varlgn gosterme cabamzdan sozedecegiz bu altbol
umde.

27.2. Zorn Onsav
ve Birkac Sonucu
429
Gecen altbol
umde, son ornekte, ckarma altnda kapal olan ve 1i icermeyen gercel saylar k
umelerini ele almstk. Bu bol
um
un en azndan basnda
Rnin bu t
ur altk
umelerine yogunlasalm. Rnin bu t
ur altk
umelerini eleman
olarak iceren k
umeye Z adn verelim. Uzunca bir s
ure bu ornekle ugrasacagz.
Yukardaki sekilde Zyi cizdik. Altk

umeleri asagya, u
stk
umeleri yukarya yazdk, yani Znin elemanlarnn (altk
ume iliskisine gore asagdan yukarya dogru)
sralanmasna dikkat ettik: A B ise Ay alta Byi yukarya yazdk. Dolaysyla bosk
umeyi en alta koyduk. Bunun bir u
st
unde Znin tek sonlu sayda
eleman olan {0} k
umesi var. Daha yukarda 1 ve 1 dsndaki a saylarnn
katlarndan olusan aZ k
umeleri var. Resimde gostermedik ama bir u
st katta
2Z + Z gibi iki elemanla gerilen ckarma altnda kapal ve 1i icermeyen
aZ + bZ k
umeleri var. (Soru: 2Z + 3Z k
umesi Zde midir?) Resimde bir
de Mp diye bir k
ume var, tanmna baklrsa 1i icermiyor ve ckarma altnda
kapal, yani Zde. Velhasl, Rnin ckarma altnda kapal ve 1i icermesyen her
altk
umesi Znin bir eleman ve bu altk
umeler k
ucu
kten b
uy
uge dogru asagdan
yukarya sralanmslar.
Z k
umesinin zincir
ozelli
gi ad verilen su ozelligi var:
Zincir Ozelli
gi. Eger T Z ise ve her X, Y T icin ya X Y ya da
umesi de
Y X ise, o zaman T nin elemanlarnn bilesimi olan XT X k
Zdedir.
Bunun kant oldukca kolay. Eger XT X k

umesi 1i icerseydi, T nin bir
X eleman
da 1i icermek zorunda olurdu ki, bu imk
nk
u X T Z.
ansz, cu
Demek ki XT X k
umesi 1i iceremez. Simdi
umesinin ckarma
XT X k
altnda kapal oldugunu kantlayalm. x ve y, XT X k
umesinden iki eleman

27. Zorn Onsav
430
olsun. O zaman, x X ve y Y iliskilerinin dogru oldugu X, Y T k

umeleri
vardr. T nin zincir ozelliginden dolay ya X Y ya da Y X olmal. x ve
y acsndan durum simetrik oldugundan, Y X iliskisini kabul etmede bir
mahsur yok. O zaman y Y X ve hem x hem de y, Xin birer eleman.
yandan, X
Ama Xckarma altnda kapal bir k
ume. Demek ki x y
X. Ote
elbette XT X k
umesinin bir altk
umesi. Sonuc: xy XT X ve X,T X
k
umesi ckarma altnda kapal.
Znin, her X, Y T icin ya X Y ya da Y X ozelligini saglayan T
altk
umelerine zincir diyelim. O zaman yukardaki ozellik soyle okunur:
Znin her zincirinin bilesimi gene Zdedir .
Gecen altbol
umde, bu ozelligi, Znin saylabilir sonsuzlukta eleman olan zin
cirleri icin kullanmstk. Birazdan yazacagmz Zorn Onsavnda
Znin saylabilir ya da saylamaz sonsuzluktaki t
um zincirlerini ele almamz gerekecek.
Bu arada, XT X k
umesinin kimileyin T olarak yazldgn da anmsatalm. Bu tkz yazlm, simge saysnda hatr saylr bir indirim saglar.
Birazdan ifade edecegimiz Zorn Onsav

icin Znin her zincirinin bilesimi
ste o ozellik:
gene Zdedir ozelliginden daha zayf bir ozellik gerekir. I
T , Znin herhangi bir zinciriyse, Zde T nin her elemanndan b
uy
ukesit bir
eleman vardr.
Yukardaki ornekte, eger T Z bir zincirse, T Z olur ve T nin her

elemanndan b
uy
ukesittir. (Eger A B ise Bnin Adan b
uy
uke
sit oldugunu
soyl
uyoruz. Eger A B ise Bnin Adan b
u
y
uk oldugunu soyleyecegiz. Aslnda, asagdaki sekilden de gor
ulecegi u
zere, T , Zde bulunan ve T nin her
elemanndan b
uy
ukesit olan elemanlarn en k
ucu
gu
d
ur. Ama bu ozelligin bir
onemi olmayacak bizim icin.)
Birazdan tantacagmz Zorn Onsav,

eger Z yukardaki son italik kosulu
saglyorsa, o zaman Znin en az bir maksimal elemannn oldugunu soyler.

27.2. Zorn Onsav
ve Birkac Sonucu
431
Yani, Zorn Onsav,

Zu
zerine kosulan yukardaki italik kosul dogru oldugunda,
oyle bir M Z vardr ki, der, Znin hicbir eleman M den daha b
uy
uk olamaz,
en fazla M ye esit olabilir. Ama dikkat: Bu maksimal elemanlardan sonsuz
sayda olabilir (ki cogu zaman da oyledir).
27.2.2
Zorn Onsav
Artk Zorn Onsavn

anlayacak bilgi birikimine sahibiz:
Onsav
27.4 (Zorn Onsav).
(Z, ) ksmi sral bir k
ume olsun. Eger Z =
ise ve Znin her zincirinin (gene Zde) bir u
stsnr varsa o zaman Znin
maksimal bir eleman vardr.
Dikkat ederseniz, Zorn Onsav,

gecen bol
umde yapmak isteyip de yapamadgmz herhangi bir zahmete girmeksizin yapyor. Bir t
ur sihirbazlk, ya da
Tanrnn eli diyebilirsiniz (Al sana ugrasp da bir t
url
u bulamadgn k
ume
evlat!).
Zorn Onsavn
bu kitapta kantlamayacagz. Dileyen okur (mesela) [N3]e
basvurabilir. Birkac basit ama onemli ornek verelim.
olarak, Zorn Onsavn
Ilk
kullanarak, gecen altbol
umde bulmaya calsp
bulamadgmz, bu altbol
umde de konu mankeni olarak kullandgmz k
umenin
varlgn kantlayalm:

27. Zorn Onsav
432
Teorem 27.5. Gercel saylar k

umesi Rnin ckarma altnda kapal ve 1i icermeyen maksimal bir altk
umesi vardr.
Kant: Zorn Onsavn

kullanacagz.
Z = {A R : A ckarma altnda kapal ve 1
/ A}
olsun. Zyi altk
umesi olmak iliskisiyle sralayalm. Simdi (Z, ) ksmi srala
masnn Zorn Onsavnn kosullarn sagladgn gosterelim. {0} Z oldugundan Z
= . Simdi ikinci kosulun saglandgn kantlayalm. T Z bir zincir
olsun.
T , T nin her elemannn bir u
stk
umesi
oldugundan, eger T Z ise,

T , T nin bir u
stsnr olur. Dolaysyla T Z onermesini kantlayalm.
Bununicin iki sey kantlamalyz:
1. T ckarma altnda kapal olmal,
2. T , 1i icermemeli.
Birinciden baslayalm. x, y
T olsun. Bu iki eleman T nin elemanlarndan birindedir, ama ikisi birden ayn elemanda olmayabilir, en azndan
bundan hen
uz emin degiliz, birazdan olacagz ama... Diyelim, A, B T icin,
x A ve y B. Ama T bir zincir oldugundan,
ya A B ya da B A.
Durum x ve y acsndan simetrik oldugundan, birinin digerinden fark yok,
dolaysyla gon
ul rahatlgyla A B iliskisini varsayabiliriz. Boylece,
xAB
olur. Demek ki hem x, hem de y, Bde.
Ama B ckarma altnda
kapal. Buradan
x
c
kar.
Ama
s
imdi,
B
T
oldu
g
undan,
x
T olur. Boylece
T k
umesininckarma altnda kapal oldugunu
kantlam
s
olduk.
Simdi, 1
/ T onermesini kantlayalm. T k
umesinin elemanlar T nin
elemanlarnn elemanlardr; dolaysyla eger 1,
T k
umesinde olsayd, 1,
T k
umesinin bir elemannn
eleman olurdu. Ama T nin hicbir eleman 1i
icermez. Dolaysyla, 1 de
T k
umesinde olamaz.

Notlar
1. Zorn Onsavnda
Z = kosulunu kantlamak genel olarak kolaydr ama
gene de unutulmamas gerekir. Eger Z bosk
umeyse, Znin maksimal bir eleman barndrma sans yoktur!
2. Uygulamada cogu zaman Z bir k
umeler k
umesidir ve ksmi sralama da
tarafndan verilmistir. Bu arada, Z de bir ksmi sralama tanmlanmamssa
onsav uygulayamayacagnza dikkatinizi cekerim.
3. Uygulamada cogu zaman Znin bir T zincirinin en k
ucu
k u
stsnr bulunmaya calslr (daha kolaydr cu
nk
u) ama boyle bir zorunluluk yoktur tabii.

27.2. Zorn Onsav
ve Birkac Sonucu
433
4. Zorn Onsavnn
var oldugunu soyledigi maksimal eleman gorebiliyorsanz,
yani ack ack tanmn yazabiliyorsanz ya da diger t
um maksimal elemanlar
dan ayrdedebiliyorsanz, o zaman Zorn Onsavn gereksiz yere kullanmssnz
demektir, maksimal elemann varlgn Zorn Onsavn

kullanmadan da kantlayabilirdiniz.
Orne
gin, Zorn Onsav
yardmyla yukarda varlg kantlanan Rnin ckarma
altnda kapal ve 1i icermeyen maksimal bir altk
umesini ack ack yazamazs
nz. Zorn Onsav dogruysa boyle maksimal bir altk
ume vardr ama birini bile
yandan ayn problemi Q icin sormus
iste budur diye gosteremezsiniz. Ote
ve Teorem 27.3te ack ack bir coz
um
un
u bulmustuk. Demek ki Q icin Zorn
Onsav gerekmiyor ama R icin gerekiyor. Ilgin

c...
5. Zorn Onsavn
gerekmedikce kullanmamakta estetik ve matematiksel yarar
vardr. Orne
gin maksimal elemandan tek bir tane varsa, Zorn Onsavn
gerek
siz yere kullanms olmalsnz. Ayn teoremi bu sefer Zorn Onsav kullanmadan
kantlamaya calsmalsnz.
6. Zorn Onsavnn
varsaymlarn saglayan Z k
umelerine talihsiz bir sekilde
t
umevarmsal k
ume denir. [SI]de
verdi
gimiz t
umevarmsal k
ume tanmyla
karstrlmamal.
Zorn Onsav
uygulamas olarak bir baska ornek verelim. Eger iki r ve s
gercel says arasndaki fark tamsayysa bu iki gercel sayya birbirine denk
diyelim ve bunu r s olarak gosterelim. Demek ki,
r s r s Z.
Orne
gin, , +1, +2, 3 saylar birbirine denktir. ye denk gercel saylar
belli bir n Z tamsays icin + n olarak yazlan saylardr.
Bu, daha genel olarak dogrudur, her r gercel says icin, rye denk gercel
saylar, belli bir n Z icin r + n olarak yazlan saylardr.
Simdi amacmz, oyle bir X R k

umesi bulmak ki, her r R icin, r x
denkliginin dogru oldugu bir ve bir tek x X olsun. Boyle bir X k
umesi
kolaylkla bulunabilir, ornegin X = [0, 1) yar ack aralg istedigimiz ozelligi
saglar.

27. Zorn Onsav
434
Nitekim, eger bir r gercel says verilmisse, rye yeterince 1 ekleyerek ya da

rden yeterince 1 ckararak, [0, 1) aralgnda rye denk bir sayya ulasrz ve
[0, 1) aralgnda rye denk baska bir say da yoktur.
Su basit teoremi kantladk:
Teorem 27.6. Oyle

bir X R vardr ki, her r R icin r xin tamsay
oldugu bir ve bir tek x X vardr. (X = [0, 1) alnabilir.)

Yukardaki basit teoremde Z yerine Q koyarsak teorem cok daha cetin bir
onermeye don
usu
r:
Teorem 27.7. Oyle

bir X R vardr ki, her r R icin r x saysnn kesirli
bir say oldugu bir ve bir tek x X vardr.
Kant: R k
umesi u
zerine iliskisini,
r srsQ
olarak tanmlayalm. Daha onceki Z burada Q oldu. Ama bu sefer, [0, 1) aralg
gibi ack secik bir yant yok bu sorunun.
Oyle
bir X R k
umesi bulmak istiyoruz ki, her r R icin, r x
denkliginin dogru oldugu bir ve bir tek x X olsun.
Boyle bir X k
umesi vardr. Hem de cok vardr. Ama biri bile elle bulunamaz,
illa Zorn Onsav gerekiyor!

X k
umesinin varlgn hemen kantlayalm. Kantta (zorunlu olarak) Zorn
Onsavn kullanacagz. (Aslnda ayn kant Secim Aksiyomu kullanlarak cok
daha basit bir bicimde yaplabilir ama verecegimiz kant Zorn Onsavnn
kullanldg kantlarn tipik ozelliklerini tasdgndan, kantmz onemsiyoruz.)
Z = {X R : Xin iki farkl eleman birbirine denk olamaz}
olsun. Yani X Z ise, Xin iki farkl elemannn fark Qde olamaz. Zyi
altk
ume olma iliskisiyle sralandralm. Bakalm Z, Zorn Onsavnn
kosullarn saglyor mu?
Bosk
ume ve tek elemanl her say k
umesi Z de oldugundan, Z bosk
ume
degildir. Goz
u ornege doymayan okur, {1, 2} k
umesinin de Zde oldugunu
kantlayabilir.

27.2. Zorn Onsav
ve Birkac Sonucu
435
Simdi T Z bir zincir olsun. T nin Znin bir eleman oldugunu kantlayacagz. x ve y, T k
umesinden iki degisik say olsun. Bu iki eleman
T nin elemanlarndan birinin elemandr. Diyelim, A, B T icin, x A ve
y B. Ama T bir zincir oldugundan, ya A B ya da B A. Durum x ve y
acsndan simetrik oldugundan, birinin digerinden fark yok, dolaysyla gon
ul
rahatlgyla A B iliskisini varsayabiliriz. Boylece, x A B olur. Demek
ki hem x, hem de y, Bde. B, Zde oldugundan x ve y denk olamazlar.
Demek ki Z, Zorn Onsavnn

onkosullarn saglyor. Dolaysyla Zorn Onsavna gore Znin bir maksimal eleman olmal. Bu elemana X diyelim. Simdi
bu Xin diledigimiz X oldugunu kantlayacagz.
r R olsun. Diyelim rnin denk oldugu bir x X yok. O zaman r,
Xte olamaz. Simdi X1 = X {r} olsun. X1 , Xten daha b
uy
uk oldugundan,
X1 , Z k
umesinde olamaz. Ama biz gene de X1 in Zde oldugunu kantlama
basarsnda bulunacagz.
Eger X1 , Zde olmasayd, o zaman X1 de x y denkligini saglayan iki
farkl x ve y eleman olurdu.
X1 = X {r} ve X Z
oldugundan, hem x hem de y, Xte olamaz, demek ki ikisinden biri rye esit
olmal. Diyelim y = r. Ama o zaman da r x X olur, oysa biz boyle bir xin
olmadgn varsaymstk. Bir celiski. Demek ki boyle bir r R yok. Dolaysyla
Rnin her eleman Xin bir elemanna denktir.
Eger Rnin bir eleman Xin iki elemanna denk olsayd, o zaman Xin o iki
eleman birbirine denk olurdu, dolaysyla X Z oldugundan, bu iki eleman
birbirine esit olurdu. Demek ki Rnin her eleman Xin bir ve bir tek elemanna
denktir. Kantmz bitmistir.
Form
uler
Form
ullerin dogru oldugu kosullar ve serilerin kapsam alan belirtilmemistir.
Sagdaki say sayfa numarasdr. Ayn form
ul birkac farkl yerde belirebilir.
1+
1
2
1
3
+ +
1
n1
<
n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
10k > k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
1 + r + r2 + + rk =
1rk+1
1r
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 46
(1 + s)n 1 + ns . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
(1 r)n 1 nr . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
1 + px (1 + x)p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
(n + 1)xn nxn+1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48
xp 1
p
<
xq 1
q
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
1 + px (1 + x)p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
1 + px (1 + x)p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
1 px (1 x)p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
2 (1 + 1/n)n 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50
)n+1
)n (
(
x
1 + nx < 1 + n+1
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
(1 + k/n)n [(1 + 1/n)n ]k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 51
ab a+b
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
2
a+bx4
x2
2(ab)1/2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
(abc)1/3
a+b+c
3
1
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58
n
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60
(a1 a2 an ) n a1 ++a
n
n+1
abn a+nb
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
n+1
438
Formuler
)
1 n
n
(
1+
1
n+1
)n+2
( n+1 )n
n! <
2n n!
nn
(
1
( n+1 )n
<
1
22
n
1
33
1
44
1
1+n
)n+1
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
(
)n+1
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
< 1 + n1
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 67
(
)n(n+1)/2
2
n1n < n+1
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
(
)n(n+1)/2
12 22 33 44 nn 2n+1
..................................
3
i
s = ni=1 ai ise ni=1 (1 + ai ) ni=0 si! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
)n
(
2
n
1 + ns 1 + 1!s + s2! + + sn! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

n
2 4 4 8 8 2 2n n + 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
69
70
70
70
xn+1 = 1 x2n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
xn+1 = xn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
xn+1 = x2n + 3xn + 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
xn+1 = 6 1/xn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77
yn+1 =
xn+1 =
1
yn
+ 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78
s + xn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 78, 126, 162
lim a = a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
lim 1/n = 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 83
lim n12 = 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
= 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 84
lim n2n3
+n5
lim r/nq = 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 85
a
1+an . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
bn+1 = ban . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89 xxxxxxxxxx burada yanls var, d
uzelt
lim n!/nn = 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 92, 127, 171
an+1 =
lim n1
lim
1
i=1 i
= 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
1
1
1
+ n+1
++ n+n
n
= 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
+
+ +
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 93
(
)
lim
n2 + n n = 1/2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
1
n
1
n+1
1
n+n
Formuler
439
4n+5
lim 3n
=
4n2 5n+1
2
3
4
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 104
limn (n+1)np n
(n+1)q = 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105
)
(
lim n21+1 + n22+2 + + n2n+n = 21 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 105

lim ni=1 ij=1 nj3 = 16 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
p
n1
lim an = lim a0 ++a
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 106
n
lim (1 + n + n2 )1/n = 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2 +3k+1
lim nk=1 k (k+2)!
= 32 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
)
(
)(
)(
) (
2
2
2
2
= 13 . . . . . . . . . . . . . . . . . .
lim 1 23
1 34
1 45
1 n(n+1)
(
)
lim
n2 + 1 n = 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
k
1
n
lim nk+1 (n1)
..............................................
k+1 = k+1
lim ni=1 n12 +i = 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

(
)
lim 12 + 24 + 38 + + 2nn = 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3
2 +11k+5
...............................................
lim nk=1 k +6k
(k+3)!

2
lim ni=1 ij=1 nj 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
106
107
107
108
108
108
108
108
108
lim rn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 111
lim (1 + r + r2 + + rn ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 112
lim rn /n! = 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 113
lim (r + 1/n)n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 114
lim r1/n = 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115, 144, 209
lim axn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
lim nrn = 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115, 127, 148
lim nq rn = 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115, 127, 155
lim n1/n = 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115, 145, 191, 209, 299, 323, 324
1
lim n1
i=1 i(ni) = 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116
an +an+1
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 116,
2
n+4
= 0 ........................................................
3n2 +2
an+2 =
154
lim
118
limn n1/n = 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
440
Formuler
fn+2 = fn + fn+1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118, 156

an+2 = (an an+1 )1/2 (a0 a21 )1/3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
a0 ++an1
n
n1
na
(1
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 121, 132, 239, 296

a) < 1 an < n(1 a) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
a0 ++an
b0 ++bn
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122
1
12
1
13
1
1k
1
32
1
33
1
3k
1
22
1
23
1
2k
+
+
+
+
+
+
1
n
an+1 =
1
12
+ +
1
43
+ 41k
an +bn
2
1
22
1
n2
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 124
+ +
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125, 135
+ +
ve bn+1
1
n3
+ n1k
1
n2
3n
2n+1
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125
= an bn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126, 155
3an+1 = 2 + a3n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126, 127

limn nk rn = 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
an =
135(2n1)
246(2n)
an+1 =
3(1+an )
3+an
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
1
+ + n+n
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
(
)
xn+1 = 12 xn + xan
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127
n
an+1 = an +b
ve bn+1 = an+1 bn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
2
1
n
1
n+1
an+1 =
xn+1 =
an +bn
ve an+1 bn+1 = an bn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2
s
1+xn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
s
xn + 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
xn+1 =
1+
1+
{z
1 + +
128
128
128
1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 128
}
n tane
1
1
+
n
1
2
i=0
+ +
1
i+1+ i
1
n
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 129
= n + 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
n xn
lim u0 xu00++u
= xn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
++un
n1
lim xynn = lim xynn x
yn1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 133
lim 1
k +2k ++nk
nk+1
1
k+1
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
Formuler
441
|xk xk+1 | < 1/2k . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 137

|xk xk+1 | < ck . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
lim n 12 + 22 + + n2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
a2n+1 =
xn+1 =
a2n +a2n1
2
xn +2
xn +1
ve a2n+2 =
a2n a2n1
a2n+1
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 145
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 147
r + 2r2 + + nrn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148

0,9999 . . . = 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 150
an+1 = 2an . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 154

an+1 =
2an bn
an +bn
an+1 =
bn +cn
an +cn
an +bn
...........................
2 , bn+1 =
2 , cn+1 =
2
1
n
1 + 1+a
= 2+a
1+an . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
n
an+1 =
2=1+
ve bn+1 =
1
2+
1
1
2+ 2+
an +bn
2
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
155
155
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
an+1 = 2 + an . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 155
lim ( n + 1 n) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 156
xn+1 = xxnn +a
+1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 159
)
(
)
(
)(
1
1 + 12 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
an = 1 + 21n 1 + 2n1
(
)
n
an+1 = 1 + (1)
an . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
n
2
xn+1 = 6 1/xn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 161
((1 + 1/n)n )n>0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
)n
(
lim 1 + n1 = e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
)n+1
(
)n (
1
1 + n1 1 + n+1
e ........................................
( n )n
n! > e
...........................................................
( n+1 )n
.........................................................
n! e
169
170
170
170
171
300! > 100300 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171

lim (n!)1/n = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171, 218, 324
)n )
((
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
1 + nx
n
(
)
n
1 + nk ek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
442
((
Formuler
) )
x n
n
n
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 173
lim (1 + q/n)n = eq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(
)n
1 + n1
...........................................................
)n
(
ep lim 1 + nr eq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(
)n
1 + n1 ni=0 i!1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
n
i=0 1/i! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
n
i
i=0 x /i! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(
)
2
n
x
exp x = lim 1 + 1!
+ x2! + + xn!
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181,
173
175
175
177
178
178
186
(1 + x0 )(1 + x1 ) (1 + xn ) exp(x0 + + xn ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 181
lim ni=0 1/i! = e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182

(
)n
exp x = lim 1 + nx
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 182
(x a1 ) (x ak ) xk (a1 + + ak ) xk1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
( )
1
1
0 i!1 ni n1i 2n
(i2)! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 184
lim n(n1/n 1) = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 187

n
i

|x|n+1
exp x i=0 xi! (n+1)! exp |x| . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
lim (n + 1)1/n
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
lim (n!)1/(n1)!
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
lim e1/n = 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191

lim n(e1/n 1) = 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
exp(x + y) = exp x exp y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 191
exp 0 = 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
exp(x) =
1
exp x
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 196
exp x < exp y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 197

f (n) = [e(n1)/2 ] + 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 202
1
(n + 1) n+1 < n n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 209

(n + 1)n nn+1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
(
)n
lim 1 + n12 = 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
(
)n 2
lim 1 + n1
= . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
Formuler
(
lim
(
lim
(
lim
443
n1
1+n
3n5
7+3n
)n
1
e2
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 210
= 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
)n
= e4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
6 + ak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 211
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 213
i=1 i
3n5
7+4n
ak+1 =
n 1
lim
)n
n3 2n+7
3n2 +n+4
= . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 217
x2
i+1
1x2
1
i(i+1)
ri =
1
i2
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 244
= 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 246
1
1r
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 247, 312, 320, 330
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 250, 343, 346
2i+3
i(i+1)(i+2)(i+3)
1
i(i+2)
1
3
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
3
4
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252
( i + 1 i) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 252, 259
=
limn (1 + an )n = 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259
limn (n1/n 1)1/n = 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2i+1
= 1 .......................................................
i2 (i+1)2
13
1
i(i+2)(i+3) = 36 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
n an
= 1 lim n (1+a
....................................
i)
i=0 (1+ai )
i=0
i1
i! = 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
7
i(i+1)(i+3) = 36 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3i+1
(i+1)(i+2)(i+3) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
13
1
1
1
3
24 + 35 + 46 + = 2 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
1
i(i+1)(i+2) = 4 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
i i(k+i)
xi
i!
1
k
1+
1
2
1
3
+ +
1
k
260
252
252
253
254
254
255
255
255
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256, 312, 320, 330
1
i=1 i
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 256, 259
444
Formuler
xi+1 xi
= . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
xi
xi+1 xi
= . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
xi yaknsaksa, lim 2n
i=n xi = 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
(
)
1
1
lim n12 + (n+1)
= 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 257
2 + + (n+n)2
xi+1
limn nxn = 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 259

1
12
2
1
+ = 6 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
42
1
1
1
1
1
1
1
1
2 4 + 3 6 8 + 5 10 12 + . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2
+ 233 + 244 + . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
22
1
1
2
1
22
1
32
+
(i1
n
1
i=1 i(ni)
xi+1 xi
xp1
xi+1
i
268
269
= . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 275
1
nC n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
1
1
1
13 + 57 + 911 + 1315 + . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
261
277
278
xi /i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278, 282
2i
3i3 +4
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 278
1
i2 1
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
1
i2 +1
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 279
1/i
(i 1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2i
.............................................................
3i3 4
2i +3i+1
...........................................................
i2 +72i+1
xi xi+1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
np nq . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 282,
1
i i(i+1)(i+k) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
1+1/2++1/i = . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
280
281
281
282
340
282
282
(exp x)(exp y) = exp(x + y) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
1
(n + 1)rn = (1r)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
2
(
)
n+1
1
(1)n
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 293
i=1 i(n+1i)
sin(x + y) = sin x cos y + sin y cos x . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
Formuler
445
cos(x + y) = cos x cos y sin x sin y . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294

i
r
ir = (1r)
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294, 334
2
sin2 x + cos2 x = 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 294
lim n1 ni=1 1i = 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297

lim n1 ni=1 i i = 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 297
lim (x1 xn )1/n = lim xn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 298
lim
n
n!
1
2 +
1
1+ 3
k i
ii x
= e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 299
2
3
1
2
3
4
1
5
+
+
4
5
1
7
5
6
1
4
+ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 306
+
1
9
1
11
1
6
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312
(5)i /32i+1 (i + 1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 312

i!
15i
................................................................
(i+k) i
i
i x ...........................................................
147(3n+1) n
x .....................................................
(n+1)!
n(n1)(ni+1) i
x .......................................
(1 + x)n =
i!
(1)(i+1) i
(1 + x) =
x .......................................
i!
x2k1
.............................................................
2k
1x
2i (i!)2
(2i)!
313
313
315
316
316
317
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 317
i
ai
................................................................
x2i
cosh x =
(2i)! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
x2i+1
sinh x =
(2i+1)! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
n (2n+1)
= 2n . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
i=0
2i
317
319
319
319
cosh(2x) = 2 cosh x sinh x . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 319

xi /i! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
................................................................
i5i
(
3i1 )5i i
x ........................................................
2i+1
1
...............................................................
ii/2
320
320
320
321
446
Formuler
n
(n!)1/n
limn
Xi
i!
= e . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 323
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330
i!X i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 330
1
i ip . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
.............................................................
i i+1
1
i(i2 1)
i
i3 +1
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338
+ 1)p . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338
(1)i
ip
338
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 338
i 1/(2i
335
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 340
2i x2i . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 341
(ki+1 ki )xki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 342
(2i)!
4i (i+1)!i!
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 343
(2i)!
4i (i+1)! i!
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
(2n)!
lim 4n (n+1)!
n! = 0 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 345
147(3i+1)
(i+1)!3i
1+
1+a
1+b
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346
(1+a)(2+a)
(1+b)(2+b)
a(a+c)(a+2c)(a+ic)
i b(b+d)(b+2d)(b+id)
1+
a b
1 cx
einz
n
(1+a)(2+a)(3+a)
(1+b)(2+b)(3+b)
+ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 346
a(a+1) b(b+1) 2
12
c(c+1) x
a(a+1)(a+2) b(b+1)(b+2) 3
123
c(c+1)(c+2) x
+ . . . . . . . . . . . . 347
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 352
|ax 1| |x| |a 1| . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 362

lim [nx]
n = x ..........................................................
i=2 (1 1/i) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
yi (1 + yi ) exp ( yi ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(1 + 1/is ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4i2
(2i1)(2i+1) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
(1 + z n ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
363
376
377
377
377
379
Formuler
(1)
i
z2
i2
1
i2
(
(
)
i
447
= 1 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
=
1
2
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 379
(1 1/is ) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
)
(
2
1
1
i=2
i(i+2) = 3 . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 380
Kaynakca
[A]
Tom M. Apostol, Mathematical Analysis, a modern approach to advanced calculus,

Addison-Wesley, 3
unc
u basm 1969.
[Ap2] Tom M. Apostol vd. (edit

or), A Century of Calculus, ikinci cilt 1974, ikinci basm 1992,
sayfa 432-433.
[BB] Edwin Beckenbach ve Richard Bellman, An Introduction to Inequalities, Randon House
The L.W. Singer Company, New Mathematical Library 1961.
[Bo] Alain Bouvier, Th
eorie Elementaire des S
eries, Hermann 1971.
[BR] G. Bouligand ve J. Rivaud, LEnseignement des Math
ematiques G
en
erales par les
Probl`
emes, Librarie Vuibert, 4
unc
u basm, 1968.
[Bra] Robert L. Brabenec, Resources for the Study of Real Analysis, Classroom Resource
Materials, Mathematical Association of America 2006.
[Bro] T. J. Ia Bromwich, An Introduction to the Theory of Infinite Series, AMS Chelsea
Publishing, u
cu
nc
u basm 1991 (1inci basm 1908).
[Ch] G. Chilov, Analyse Math
ematique, fonctions dune variable, (Ruscadan Franszcaya
ceviren Vitali Kharine) 1973, Traduction francaise Editions Mir, 1991.
[CJ] Richard Courant ve Fritz John, Introduction to Calculus and Analysis I, 1981 basm,
Springer, Classics in Mathematics, 1991.
[Cv] Zdravko Cvetkovski, Inequalities, Springer 2012.
[GL] Sushir R. Ghorpode ve Balmohan V. Limaye, A Course in Calculus and Real Analysis,
Springer, Undergraduate Text in Mathematics 2006.
[HLP] G. Hardy, J. E. Littlewood ve G. P

olya, Inequalities, Cambridge Mathematical Library. Ilk
basm 1934.
[Kn] Konrad Knopp, Infinite Sequences and Series, (ceviren F. Bagemihl), Dover Publications
1956.
[Ko] P.P. Korowkin, E
sitsizlikler, ceviri H. S
ahinci, TMD 1962, 60 sayfa.
[La]
Serge Lang, Complex Analysis, Addison-Wesley Publishing Company 1977.
[Lar] Loren C. Larson, Problem Solving Through Problems, Springer-Verlag 1983.

[Lee] Hojoo Lee, Topics in Inequalities. (Halen gelismekte olan kitab bulmak icin internetten
araynz.)
[LW] R. Lyon ve M. Ward, The limit for e, American Mathematical Monthly 59 (1952), sayfa 102103.
[MD] Matematik D
unyas dergisi (www.matematikdunyasi.org), TMD 2007-2011.
[MOD] Radmila Bulajich Manfrino, Jos
e Antonio G
omez Ortega, Rogelio Valdez Delgado, Inequalities, a mathematical olympiad approach, Birkh
auser 2009.
[N1] Ali Nesin, Sezgisel K
umeler Kuram, 3
unc
u basm, Nesin Yaynclk 2011.
sas, Nesin Yaynclk tarafndan muhtemelen 2012de yaymlanacak.
[N2] Ali Nesin, Saylarn In
Bkz. TUBA
ack ders notlar: http://www.acikders.org.tr/course/category.php?id=2.
[N3] Ali Nesin, Aksiyomatik K
umeler Kuram, Nesin Yaynclk tarafndan yaymlanacak. Bkz.
TUBA
ack ders notlar: http://www.acikders.org.tr/course/category.php?id=2.
450
KAYNAKC
A
[N4] Ali Nesin, Analiz II, Nesin Yaynclk tarafndan 2014te yaymlanacak.
[R1] Abraham Robinson, Non-standard Analysis, Proceedings of the Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen, ser. A, 64, sayfa 432-440.
[R]
Abraham Robinson, Non-standard Analysis, North-Holland Publishing Co. 1966. Yeni

basm Princeton University Press 1995.
[SCY] D.O. Shklarsky, N.N. Chentzov ve I.M. Yalom, The USSR Olympiad Problem Book,
Selected Problems and Theorems of Elementary Mathematics, Dover Publications, Inc. 1994.
[Sp]
Murray R. Spiegel, Th
eorie et Applications de lAnalyse, Serie Schaum, McGraw-Hill
1974.
[St]
J. Michael Steele, The Cauchy-Schwarz Master Class, an introduction to the art of

mathematical inequalities, MAA ve Cambridge University Press 2004.
UVakf
Erdo
gan S
uhubi, Fonksiyonel Analiz, IT
2001.
[S
]
[T1] Tosun Terzio

glu, Fonksiyonel Analizin Y
ontemleri, Matematik Vakf 1998.
[T2] Tosun Terzio
glu, An Introduction to Real Analysis, Matematik Vakf 2000.
[T3] Tosun Terzio
glu, Bir Analizcinin Defterinden Se
ctikleri, Nesin Yaynclk 2013.
KAYNAKC
A
451
Dizin
+, 10
>, 16
, 394
, 82, 108
,
109
n
a, 39
3, 127
a, 128, 159
ai,j , 369
i,j ai,j , 368
, 10
a1/n , 39
xq , 40
<, 9
, 16
, 16
,
82, 224
2
a, 39
a, 39
1/a, 15
Arsimet, 89
Arsimet cismi, 30, 84
Arsimet
ozelli
gi, 30, 393, 394
artan dizi, 121, 134, 146, 215
askn fonksiyon, 327
askn say, 198
azalan dizi, 121, 146
0, 9, 10, 12
0dan uzak durmak, 220
0la carpma, 14
1, 9, 10, 14
a1 , 15
Abel esitsizli
gi, 71
Abel kstas, 350, 351
Abel, Niels Henrik, 257, 260
Abelin ksmi toplam form
ul
u, 350
ack aralk, 18
aksiyom, 10, 12
Aliyev, Ilham,
3, 116, 275
altaile, 384
altdizi, 141, 142
alterne seriler, 303
altn oran, 128, 156
altlimit, 227
altsnr, 23
alttan snrl k
ume, 23
alttan yaknsamak, 105
anti-Arsimet
ozelli
gi, 394
aralk, 18
aritmetik ortalama, 18, 51, 60
aritmetik-geometrik ortalama, 155
aritmetik-geometrik ortalama esitsizli
gi, 52, 60,
126
basat filtre, 406

Bell, Eric Temple, 201
Bell says, 201
Bernoulli esitsizlikleri, 47
Bernoulli, Jacob, 47, 49, 171
Beyarslan, Ozlem,
6
bicimsel Laurent serisi, 397
bicimsel kuvvet serisi, 325
bilesik faizler, 199
binom aclm, 316
binom katsaylar, 316
bir, 9, 10
birlesme
ozelli
gi, 12, 14
Bolzano, Bernard, 89
Bolzano-Weierstrass Teoremi, 156, 164
b
olme, 15
b
olme algoritmas, 30, 32
Brun sabiti, 261
Brun, Viggo, 261
b
uy
uk O, 109
b
uzen dizi, 155, 157, 158
b
uzme katsays, 158
Cauchy ailesi, 384
Cauchy, Augustin-Louis, 89, 132, 296, 341
Cauchy carpm, 289, 293, 330
Cauchy dizisi, 136, 138, 141, 147
Cauchy kstas, 255, 320
Cauchy yaknsaklk kstas, 322, 323
Cauchy Yo
gunlasma Teoremi, 342
Cauchy-Schwarz esitsizli
gi, 60
cebirsel say, 198, 199
Ces`
aro ortalamas, 296
Ces`
aro toplam, 299
Ces`
aro toplamlar, 300
Ces`
aro, Ernesto, 300
cisim, 22
Cohen, Paul, 419
cos, 191, 284, 294, 312, 327, 333
cosh, 319
452
DIZIN
capraz matris, 117
carpmsal ters, 15
carpma, 9, 14
carpma (do
gal saylarda), 27
ckarma, 13
cifte dizi, 367
cifte seri, 368
D, 77
dAlembert yaknsaklk kstas, 311, 323, 342, 343
d(x, y), 21
dalgalanan seriler, 303
Dauben, Joseph W., 417
de
gisme
ozelli
gi, 12, 14
de
gismeli grup, 22
de
gismeli halka, 22
Demokrit, 89
derece (polinomun), 109
Dini, Ulisse, 347
Dirichlet kstas, 350
dizi, 75
dizilis, 369
Dobinski form
ul
u, 202
do
gal saylar k
umesi, 26
du Bois-Reymond, Paul, 275
453
g
oreceli sonsuz k
ucu
k, 394
g
ostergec, 76
grup, 22
halka, 22, 31
harmonik dizi, 129
harmonik seri, 244, 256
Hermite, Charles, 198
hiperbolik kosin
us, 319
hiperbolik sin
us, 319
hipergeometrik seri, 347
Huygens, Christian, 171
raksak, 79
raksamak, 244, 247
ikiz asallar, 261
ikiz asallar sans, 231
Inanl,
Atila, 2
inf, 23, 227
integral, 331, 334
irrasyonel saylar, 44
iyisral k
ume, 28
izomorfi, 387
izomorfik yaplar, 387
Jordan kanonik bicim, 117
e, 114, 169171, 199

eksi, 13
eksi sonsuza raksamak, 134
en b
uy
uk altsnr, 23, 227
en k
ucu
k eleman, 28
en k
ucu
k u
stsnr, 23, 227
endis, 76
entegral, 334
Euler esitli
gi, 199
Euler, Leonhard, 125, 171
Euler sabiti e, 169
exp, 169, 178, 188, 284, 287, 312, 332
F (A), 406, 407
F (a), 406
faktoriyel, 28
Fermat, Pierre de, 28
Fibonacci dizisi, 78, 118, 156, 162, 202
filtre, 406
Fourier serileri, 296
Fr
echet filtresi, 407
Gauss, Carl Friedrich, 126, 155
genel terim, 245
geometrik dizi, 111
geometrik ortalama, 51, 60, 298
geometrik seri, 247, 312, 320
gercel say, 12
gercel saylar sistemi, 12
gercel saylar yaps, 12
gercel saylarn aksiyomlar, 9, 10, 12
gercel saylarn taml
g, 141
G
odel, Kurt, 419
kalanlar, 246
kaos, 119
kapal aralk, 18
kapal kutular teoremi, 162, 163
karslastrma kstas, 278
kesin artan, 121
kesin azalan, 121
kesirli say, 32
kesirli saylar k
umesi, 12, 32
ksmi carpm, 375
ksmi toplam (cifte serilerin), 368
ksmi toplamlar, 245
kyaslama kstas, 278
kyaslama teoremleri, 278282
Koch kartanesi, 119
Korkmaz, Asl Can, 6
kosullu yaknsak seri, 284
k
ok, 35
k
ok testi, 320
Kummer-Dini Kstas, 347
Kummer, Ernst, 280, 347
Kummer kstas, 280
kuvvet serisi, 325, 331
k
ucu
k o, 109
k
ucu
kt
ur, 10
LHospital kural, 133
Laurent serisi, 397
Leibniz, Gottfried, 171, 303, 352
Leibniz testi, 303
limn , 82
liminf, 229
454
limit, 78, 82, 87
limit (R k
umesinde), 228
limit (serilerde), 244
limit (cifte dizinin), 367
limit noktas, 168
limsup, 229
Lindemann, Ferdinand von, 198, 199
Ma
gden, Perihan, 303
maksimum, 17, 23
max, 17, 23
Mechanica, 171
mertebe (Laurent serilerinde), 398
Mertens teoremi, 294
mesafe, 21
min, 17, 23
minimum, 23
monoton altdizi, 148
monoton dizi, 121
mutlak de
ger, 20
mutlak negatif, 17
mutlak pozitif, 17
mutlak yaknsak cifte seri, 369
mutlak yaknsak sonsuz carpm, 379
mutlak yaknsaklk, 282286
N, 25, 26
Napier, John, 171
Napier sabiti, 170
negatif, 17
Nesbitt esitsizli
gi, 66
O, 109
o, 109
onluk tabanda aclm, 152
oran kyaslama testi, 279
orta nokta, 18
Oughtred, William, 171
ozde
ger, 117
Ozkaya,
G
orkem, 6, 50, 116
ozvekt
or, 117
i=0 xi , 375, 376

, 89, 198, 199, 278, 317
Peano aksiyomlar, 27
polinom, 22, 104, 109, 221, 223
polinomlarda yaknsaklk, 104
pozitif, 17
pozitif seriler, 273286
Q, 10, 12, 25, 32

R, 9
R, 224, 227
R>0 , 18
R0 , 18
410
R,
Raabe kstas, 342344
Ramanujan, Srinivasa, 317
DIZIN
rasyonel fonksiyon, 22
rasyonel say, 32
F , 410
R
Riemann d
uzenleme teoremi, 307
Riemann kstas, 339
Riemann serisi, 335
Riemann zeta fonksiyonu, 335
Robinson, Abraham, 417
R[X], 110, 395
R(X), 396
R[[X]], 326
R{X}, 397, 398
X, 276
, 244
i , 244
, 276
xX
i=0 , 244
i0 , 244
sabit dizi, 83
sabit terim, 326
sadelestirme, 13, 15
Sandvic Teoremi, 91
say ailesi, 381
secim aksiyomu, 407, 419
seri, 243, 245, 247
serilerle islemler, 287
sfr, 9, 10
sfra raksamak, 376
snrl dizi, 94, 108, 139
snrl eleman, 416
sradan ksm, 417
srads saylar, 410
sralama, 16
sral cisim, 12, 22, 393
sral de
gismeli grup, 22
sral halka, 22
Sierpinski hals, 119
Sierpinski u
cgeni, 118
sin, 191, 284, 294, 312, 327, 333
sinh, 319
sonsuz, 132, 224
sonsuz carpm, 375380
sonsuz k
ucu
k, 394
sonsuza raksamak, 131, 134, 244
sonsuza raksayan diziler, 129, 213
sonsuzdan inis, 28
standart ksm, 417
Stieltjes, Thomas Joannes, 257
SUP, 10, 22
sup, 23, 87, 227
SUP aksiyomu, 22
S
ahin, C
i
gdem, 6
t
umevarmsal, 433
tamksm, 32
tamlk, 147, 148
tamsaylar k
umesi, 31
tamsralama, 22
DIZIN
teleskopik seri, 246, 250255
terim terim islem, 77
tersin tersi, 14, 15
Tolgay, Bet
ul, 2
toplam (cifte serinin), 369
toplam (say ailesinin), 382
toplam (seri), 244
toplama, 9, 12
toplama (do
gal saylarda), 27
toplamann
ozellikleri, 12
toplamsal ters, 12, 13
toplanabilir aile, 382
t
umevarmla kant ilkesi, 26, 27, 29
t
umevarmsal altk
ume, 25
t
urev, 331
u
cgen esitsizli
gi, 20, 21
u, Yusuf, 3, 48, 50, 254, 275, 361
Unl
u
s almak, 35, 361365
upl
Usk
u, Yasin Emre, 2
u
stlimit, 227
u
stsnr, 23, 227
u
stten snrl k
umeler, 23
Wallis form
ul
u, 377
X-dizisi, 75
yaknsak cifte seri, 369
yaknsak diziler, 78, 79
yaknsak sonsuz carpm, 375
yaknsaklk yarcap, 328, 330
yaknsamak, 78, 87, 244, 247
yaknsar, 87
yarsralama, 22
yo
gun, 33, 44
yo
gunlasma noktas, 168
Z, 25, 31
zamanla 0dan uzak durmak, 220
zamanla b
uzen dizi, 158
zamanla sabitlesen dizi, 76
Zenon, 89
Zermelo, Ernst, 419
zincir, 421, 430
zincir
ozelli
gi, 429
Zorn
onsav, 419428, 431435
455

Analiz - 1 (Ali Nesin)

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Analiz - 1 (Ali Nesin)

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

Ali Nesin

Nesin Yaynclk Ltd. Sti.

1.2 Toplamann Ozellikleri

1.4 Sralamann Ozellikleri . . . .

3.1 Kesirli Us Alma ve Kok Bulma . . . . . . .

5 Yaknsak Dizilerle Sralama ve

6 Yaknsak Dizi Ornekleri

11 Yaknsak Dizi Ornekleri

12 Sonsuza Iraksayan Diziler ve Sonsuzlar

13 Dizilerin Alt ve Ustlimitleri

15 Pozitif Seriler ve Mutlak Yaknsaklk

18.5 Kuvvet Serilerinin T

27.2 Zorn Onsav

27.2.2 Zorn Onsav

(non-standard) gercel saylar (Altbol

Dogrudur. Ogrencilerimin bana kitaptan sordugu birkac alstrmay ben de

hatta kimisinde resmen cuvalladm, bir bilene sordum. Onemli

Birinci basmda bir ornegin uzun acklamalarn iki u

Aliyeve ve esitsizliklerle ilgili bircok kant ksaltan Yusuf Unl

ekonomik olmann pedagojik degerine inanmyorum. Orne

yetismesini istemedim ve Istanbul

veren esim Ozlem

Gercel Saylarn Aksiyomlar

hicbir sey bilmiyormusuz gibi davranyoruz. Orne

1.1. Gercel Saylarn Aksiyomlar

Baz Notlar. Yukarda sralanan aksiyomlar saglayan iki

sadece yarsn saglasn, diyelim her a R icin, a + 0 = a olsun. Ozel

durum olarak, a = 0 icin 0 + 0 = 0 elde ederiz; o zaman,

Demek ki b = c. Yani verilmis bir a icin T3

esitligi saglanr ve a bu esitliklerin birini saglayan yegane elemandr, yani,

F. Tersin Tersi. (1) esitliginde a yerine a alrsak,

elde ederiz. Ozetle,

esitligi saglanr ve a1 bu esitliklerin birini saglayan yegane elemandr.

yazlr. Bu yazlm anlasmasn-

buluruz. a1 yerine 1/a yazlm tercih edilirse, bu esitlik,

(xy) = x(y) = (x)y

esitliklerinin kant kolaydr, mesela (xy) = (1)(xy) = ((1)x)y = (x)y.

Eger x ve y iki gercel sayysa, max{x, y} says x ve y saylarnn en b

Eger 0 x ise xe pozitif diyecegiz. (Genelde bu tanm 0 < x kosulunu

carpm negatiftir. Ikinci

Bundan karelerin (ve karelerin toplamlarnn) negatif olamayacaklar ckar.

Daha ack yazmak gerekirse,

elde ederiz. Buradan.

Bir x R icin, xin mutlak de

Simdi diger istikameti kantlayalm. x y x olsun. O zaman y x ve

Kant: Mesafenin tanmndan ve srasyla Onsav

nokta arasndaki mesafe negatif bir say olamaz.

Bizim icin hayati onem tasyacak olan ama bu bol

1.6. SUP Aksiyomu

ve s R olsun. Eger her a A icin a s oluyorsa, sye Ann u

1.17. X, Y R bos olmayan ve u

Pierre de Fermatnn sonsuzdan inis adn verdigi t

Kant: A, Nnin bir altk

Teorem 2.6. Ustten

Kant: A bir dogal say k

esitsizliklerini saglayan bir n A dogal says vardr. Demek ki x < n + 1

Teorem 2.7 (Arsimet Ozelli

Teorem 2.8 (Bolme). Her n, m N icin, eger m = 0 ise,

300) adl eserinin 5inci cildinde Tanm 4 olaBu

rak gecmektedir. Arsimetin (MO

408-355) atfedilmistir. Arsimet Ozelli

2.2. Tamsaylar ve Kesirli Saylar

elde ederiz. Demek ki onerme n ve m icin de dogruymus. Bu bir celiskidir.