Proudhondan Deleuzee

Anarist Felsefe Szl

Daniel Colson

eviri: Ik Ergden

Versus Kitap (125)

Proudhondan Deleuzee
Anarist Felsefe Szl
Daniel Colson
zgn Knye:
Petit lexique philosophique de lanarchisme.
De Proudhon Deleuze
eviri:
Ik Ergden
Kapak Tasarm
lknur Kavlak
Sayfa Dzeni
lknur Kavlak
Her hakk mahfuzdur.
Albay Faik Szdener Sk.
Benson Merkezi No:21/2
Kadky/stanbul 34710
Tel: 0 216 418 27 02 (pbx) Faks: 0 216 414 34 42
www.versuskitap.com
versuskitap@versuskitap.com

Uyar
Anarizm, tarihinin hareketli ve kimi zaman acmasz niteliiyle, ar talepleriyle, nde gelen
ahsiyetlerinin marjinallii ya da popler boyutuyla, ayn zamanda da en teorik metinlerinin niteliiyle,
Batnn felsefi ve politik dncesinde asla gerek bir kabul grmemitir. Bunun iin yirminci
yzyln ikinci yarsn beklemek gerekmitir. O dnemde de anarizme referans yapmak yava yava
aina ve mulak bir merak konusu haline gelmiti. Marjinal ve az ok sempatik bu referansn toplumsal
ve teorik ierimlerinin radikallii, tutarll ve dolayszl nihayet grlebilsin umuduyla genlik
zaman zaman kendini feda etmek zorunda kalmt. Anarizm, dolaysz ve zmni bir deneyimin ve
algnn zerine eklenen yeni ve belki de ilk okunma olasln kendine deil, bellibal
teorisyenlerinin sk sk belirttikleri gibi ncelikle darya borludur: anghaydan Parise,
Washingtondan Berlin ya da Tokyoya dek altml ve yetmili yllar boyunca dnyann ou lkesini
katetmi ve sarsm olaylarn dars; ayn zamanda da, tarihsel anarizmle grnte ilikisiz,
Proudhondan ok Nietzscheye, Bakunin ya da Stirnerden ok Spinozaya gndermede bulunan, keza
neyin taycs olduunu daha ifade edemeden unutulmu politik ve felsefi bir projeye anlam vermeye,
yeraltndan da olsa gerekliin gcyle katkda bulunan ada bir dncenin dars. Bu szlk
en azndan unu amalamaktadr: Foucault ya da Deleuzen Nietzscheciliinin, bunun imkn tand
Spinoza ya da Leibniz yeniden-okumasnn, ayn zamanda Gabriel Tarden, Gilbert Simondonun,
hatta Alfred North Whiteheadn gnmzde yeniden kefinin nasl olup da kelimenin gerek anlamyla
liberter dnceye, mesela Proudhon ya da Bakuninin metinlerine anlam vermekle kalmayp,
kendilerinin de aydnlattklar ve yeniledikleri bu dncenin iinde anlam bulduklarn ve bylelikle,
bu ansl buluma sayesinde, yirmi birinci yzylda anarizmi mmkn klmaya katkda bulunduklarn
gstermek.
Liberter hareketlerin bak asyla, deneyimlerinin ve sonularnn zenginliiyle kyaslandnda bu
szlk hedefleri bakmndan snrldr. Tarihsel hibir yan yoktur; bireyler, akmlar, rgtler zerine
hibir bilgi salamaz. zellikle (1848 Avrupa isyanlarndan 1936 yaz ve sonbaharndaki spanyol
devrimine)[1] yaklak bir yzyl boyunca anarizmin en canl gerekliini oluturmu olaylar zerine
de hibir bilgi yoktur. rnein James Guillaumeun Enternasyonali ya da Volinein Mehul
Devrimi, Abel Pazn Durrutisi, Alexandre Skirdann Nestor Makhnosu gibi bu gerekliin
anlamn kavratmaya en msait anlat ve tanklklarn okunma zorunluluundan da muaf tutmaz.[2] Bu
szlk de kendine koyduu snrlar iinde eretidir, ok sayda ekleme ve dzeltmeye msaittir.
Bilinli soyutluu iinde tek bir hedefi vardr ve drt noktada zetlenebilir: 1) Anariye balln
kararl bir ekilde belirten bir hareketin olas (ve paradoksal) teorik tutarllnn anlalmasn
salamak; 2) uzunca bir sre ortadan silindikten sonra yirminci yzyln ikinci yarsnda bu hareketin
teorik canlanmasnn kkenleriyle nasl ba kurduunu gstermek; 3) bu hareketin bak asndan,
Spinoza, Leibniz, Stirner, Proudhon, Bakunin, Tarde, Nietzsche, Bergson, Foucault, Simondon,
Deleuze gibi, grnte olduka farkl filozof ve teorisyenleri birletiren gizli yaknlklar
kefettirmek; 4) liberter pratik ve deneylere benzer bir dnya ve gereklik algsnn, bunlarn geliimi
iin zorunlu olan ama kimi zaman da eksikliini amanszca hissettiren bir algnn gndeme
getirilmesine katkda bulunmak.
Pratik birka okuma nerisi. Her gerek szlk, ne kadar snrl olsa da, ok sayda olas maddeden
oluan bir labirenttir. Bu maddelerden hibiri liberter dncede ayrcalkl bir yer igal etme, kurucu
bir rol oynama ya da birincil ilke olarak hizmet etme iddiasnda deildir. Bununla birlikte, alfabenin
keyfi dzenine bal kalarak ilgisizlikten ya da alkanlktan okumaya A harfiyle balamak art
deildir. Tersine herkes ya herhangi bir kelime veya fikirle arasnda zel ve sezgisel bir yaknlk
hissettiinden ya da bu kelime ve fikirlerden bazlar kiinin dnme, hissetme ve alglama tarzna
tam denk dtnden kendine en uygun maddeleri kendisi seebilir. Sondaki dizin bu tercihi mmkn
kldndan bu dizinle balamak ve gerektiinde ona geri dnmek arzu edilir. Ancak szlkte yer alan

kavramlarn, kendi aralarnda srdrdkleri iliki dolaysyla, birbirleriyle yaknlk ve denklikleri de

vardr; ve yaknln ne szlk sralamasna ne de tmdengelimin mantksal buyruklarna uyduu bir
gzerghta bu tedrici bir okumaya imkn tanmaktadr. Bu szl alttan alta destekleyen projenin
doasna ve yapm tarzlarna sk skya bal iki etki de buradan kaynaklanr. 1) Her tanm kendine
yeterlidir ve kendi bana okunabilir. Her tanm iin, az ok uzun aklamalarla birlikte, kendini
tekrarlamaktan ekinmeden, bu tanmlar aydnlatan ve dorulayan referans ve alntlar tekrar tekrar
kullanlr. 2) Her kelime ou zaman ok sayda baka maddeye gnderme yapmaktadr (bunlar
metinde italik olarak belirtilmitir). Bunlara ynelmek mmkndr, hatta baklmas nerilir. Btn
bunlar bu szln yazarna zg yollar olup bu szln dzenlenmesine katkda bulunmulardr. [...]
Baka tanm ve aklamalara belli belirsiz dahil edilen ya da onlara gnderme yapan potansiyel
aklamalar beklerken, genellikle yalnzca izlenen yol belirtilmitir. Bylelikle dier maddeleri
muhtemelen glgeden ekip karma, onlarn nemine uygun farkl bir aklamada bulunma, daha uygun
aklamalar ne karma, taycs olduklar olaslklar aklamaya kalkma ve yeni yol ayrmlarn,
yeni zincirleme balantlar dorulayan tanmlar bulma abas okura braklmtr. Dolaysyla her
okur henz yazlmam baka blmler kefedebilir ya da hayal edebilir; nerilen imlerin srarc
karakterine sinirlenebilir ve bunlar izlemeyi reddedebilir; dahas, onun gznde olas ya da zorunlu
ok sayda baka maddenin yokluuna arabilir. Bu durumda, bu liberter sylemler semesinde kendi
yolunu aabilmekte ya da buna paralel veya bambaka topraklar kefeden, olas baka dnyalar
yaratmaya muktedir bir szl kendisi ina etmekte serbesttir.
Bir ncekinden kaynaklanan ve nemli sonuncu saptama. Burada benimsenen kesin ve pedagojik
slup, yani szlklerin ve ders kitaplarnn slubu elbette bir parodidir (Nietzsche ve Lo Ferr
gramer gerei derlerdi) ve aslnda buna meydan okumay hedeflemektedir. Anarizmin ne
Akademisi ne doktora snav ne papas ne kilise babalar ne merkez komitesi olduundan, herkes
anarizm adna konuabilir. Ama bu szlkte ileri srlen mutlak znelcilik asla bir tr greciliin
dorulanmas deildir; bu szlkte olumlama kavramna atfedilen nem bu grecilii inkr eder. Bu
znelcilik, deyim yerindeyse, Gilles Deleuze ile Felix Guattarinin nerdikleri anari tanmnn isel
ve znel kouludur yalnzca: Kendini okluk olarak gren u tuhaf birlik.[3]

Adalet
(bkz. eitlik, zerklik, tiksinme v e gler dengesi.) Kolektif varlklarn kkten zerkliinin, bu
zerkliin ve bunun gerektirdii dengenin gerektirdii saygnn ikin algsdr. Kendi zerkliinden ve
var olan her eye kendi iinde sahip olmaktan (bkz. zne) yola kan her varlk dierlerinin dengidir
ve bylelikle, kendisini oluturan eyin olumlanmasyla ve bakalaryla serbest ibirlii yoluyla,
elinden geleni sonuna kadar yapma olanana sahip olur.

Aletler/Silahlar
(bkz. nesne, jest, emek ve sava) Her nesne kendine zg bir kuvvete sahiptir. Bu kuvvet, mevcut
basit anlam ve kullanmlarnn berisinde, bir yandan, kolektif dzenlenme, biim ve ieriklerinin,
anlam ve glerinin ikili doasna (bkz. kolektif akl), dier yandan olu ve tarihlerine, onlar retmi
olan ve olaslk olarak kendi ilerinde tamaya devam ettikleri kuvvete baldr.
Taoculuun iki bin canlsnn kayna olan anlam ve olasln bu kkensel gcne, nesnelerin
tadklar gc bulduklar ve bir tezahr olduklar yer olan iaretlerin ve szcklerin tesindeki
snrszln bu gcne liberter hareketler daima geri dnme ve buradan yola karak yeniden balama
iddias tamlardr. Bunu da iki biimde yaparlar:
ncelikle mcadele ve pratik yoluyla. rnein olgusal propaganda ve dorudan eylem yoluyla;
hangisi olursa olsun, belli bir an ve belli bir noktada insan varlnn olduu halin ve muktedir olduu
btn kuvvet ve anlam bulma iddiasndaki bir eylemin ar younlat yerde edime geri dn
yoluyla. Bu eylem hi durmadan tekrarlanan bir hareketle olur; burada, kkensel kuvvete bu geri
dnle, hem iaretlerin ve bunlarn imkn tand mutlaklklarn baskc zerklemesinin reddi sz
konusudur, hem de yeni bir dnya ina etmek, varlklarn kendi ilerinde tadklar kuvveti baka trl
yeniden sergilemek. Bu eylem ou zaman iddetli bir kopu ve ykm hareketiyle meydana gelir ki
kkensel gce bu geri dnn, vaktiyle domasna katkda bulunduu ve srekli retmeye devam
ettii anlam ve olaslklar btnn kendisiyle birlikte neden tad anlalmazsa insani boyutu da
anlalmaz kalr (bkz. sonsuz geri dn); ikinci olarak, teori yoluyla. Liberter dnce, Proudhondan
Deleuzee, nesnelerle iaretler arasndaki, ierik ile biim, anlam ve g arasndaki ilikinin kkensel
anlam ve kuvvetini soyktksel ve analojik biimde (Simondon) kavramaya alr.
aretlerin ve glerin akt kkenin gncellik kazanmasn Proudhon ncelikle emekte ve
aletlerde arar. Bunlar sayesinde ilkel insan nihayet doal halden kabilmi; kendisini
eitebilecek, adm adm ynlendirecek, edimlerinin balangta gayet kt, sezgisel tarzda,
dnlmemi imgeler biiminde ifade ettii ilikilerin her bir terimi zerinde onu
durduracak nesnel ve dsal koda sahip olabilmitir. [1] Proudhona gre, ilkel insann
kendiliindenliinin edimleri iinde itaat ettii i bak, onun iindeki bu d, insan sezgisinin
nesnel karln, tine hitap etmeyi baaran diziyi sanayinin alet ve enstrmanlar iinde
bulur.[2] Bu anlamda, Proudhona gre tm alma aygtlar analitik aygtlardr.[3]
Zorlayc, engelleyici, destek olucu, nleyici, kapatc aygtlar;
kavrayc aygt;
vurucu aygt;
delme eitimi (sic);[4]
blc ya da kesici aygt;
devindirici aygt;
yn verici aygt, vs.[5]
Kken itibaryla ne kadar kaba ve ilkel olsa da, insan endstrisinin bu aygtlar Proudhona
gre yalnzca dilbilimsel ya da matematiksel iaretlerin belirgin soyutlamasnn alm ve kaba atalar
olmakla kalmaz;[6] bunlar, iki misli artrdklar edimler gibi, ierdikleri ilikiyi nesneletirerek,
insann potansiyellerinin almnda ve var olann yasalarn kesin olarak kavrama kapasitesinde de
etkili olurlar. Alttan alta ima edilen bu temel rol Proudhon teorik olarak gncellemeyi ve gelecekteki
anarizmin eyleme geri dnyle kyaslanabilir bir hareket iinde emein ve emekilerin zgrleme

mcadelesini ve iradesini dorulamay nermektedir. Tinsel felsefeyi tepeden trnaa altst

etme; uygarln dkn serfi olan emekinin dncenin yaratcs ve egemeni, felsefenin ve
teolojinin hakemi olaca felsefenin yeni biiminin domasn salama iddiasndadr. [7] nsann
doayla srdrd pratik ilikilerin ve dolaysyla her eyin ilkesindeki denge ve dengesizlikle
ilikisinin anlaml ifadesi olan emek aygtlar, tpk edebiyatn harfleri gibi, matematiin
rakamlar ya da mziin gamlar gibi, alternatif ve devrimci bir alfabe oluturur. Bu,
Proudhonun, alldk gzpekliiyle, emeki alfabesi biiminde olas bir formlasyonunu
nermekten geri kalmad endstriyel alfabedir.[8]
Proudhon, dneminin ii ve liberter mcadele ve pratiklerine, emek alannn iinde bulunan,
Sermaye karsnda ve giderek yaknlaarak, analoji yoluyla, btn mutlak gler (devlet, kilise, vs.)
karsnda Emein olumlanmasn, tamamen zgrlemi bir dnyann olumlanmasn hakl
gsterebilen, iaretlerden oluan bir teori ve soyktk salama iddiasndadr. Fakat iaretlerin ustala
bal bu teorisi ve soykt liberter kurtulu asndan fazlasyla dar deil midir? Emein ve alet
edevatlarnn, dier rnlerinin ierdikleri dnyayla ve gayet kendine zg semboliklikle ilikisi, ii
mcadelesinde kendini dayatan pratik ve zlemleri gerekte ne lde aklayabilir? Emekten kaynakl
iaretlerin soykt -rnein insan tininin arivlerinde bilginin arac ve aleti olanlar der
Proudhon-[9] rnein olgusal propagandann ve dorudan eylemin olgu ve edimlerine geri dn
nasl aklar; liberter projenin kendi gcn ve yeniliini iinde bulduu kkensel bir gce geri
dn nasl ifade eder? (bkz. plastik g). in kts, iaretlerin ve emein analitik gc, bertaraf
etmek istedii dilin yannda, ii isyanlarnn, tehir etme iddiasyla ykseldii kleliin kesin paras
deil midir? nsan faaliyetinin nesnelemi dier retimleri, baka nesneler, bu faaliyeti oluturan
ilikilerin ifadesi, baka gereklik planlar, insanlarn zgrletirici gcn aletlerden ve emekten
daha iyi ifade edemez mi? Bunlar nce Proudhonun, sonra da Deleuze ile Guattarinin cevaplamaya
altklar sorulardr ve bu sorular insan faaliyetinin tarihsel olarak nemli iki dzleminin ifadesi
olarak emek ile sava, aletler ile silahlar zellikle kar karya getirirler.
Proudhonun gstergebilimi[10] asndan silahlarla aletlerin ortak bir yan vardr: D aygtlar
iinde nesnelemek. Bunlar anlamlar kendi ilerinde somutlatran ve listelere, kataloglara ve maaza
raflarna yerletirilebilecek sabit ve tek tek ele alnabilir nesnelerdir. Fakat, Proudhonun alglad
ve Deleuze ile Guattarinin gsterdii gibi, bu nesneletirme ile izin verdii sembolik zek, kkten
farkl dnya ilikilerine ve hareketlere dahil olur. Bunun da drt biimi vardr:
Emek, direnilerle karlaan devindirici bir nedendir, dars zerinde ilem grr, bu dars
arasallam ve nesnelemitir; Proudhonun terimleriyle, insan zeksn ynlendirir ve retir.
e-doru alglayc ve ie-doru nesneletirici olan alet, insann, emei yoluyla kendine
getirmeye, sahiplenmeye alt d bir maddeye gre kendini belirler. [11] Farkl younluklaryla
pasif ve hareketsiz olan bu madde direnir ve her seferinde zel, ayr, blnm, birleik,
bal, birbirine gemi, budanm, dvlm, berkitilmi bu diren kvam, kullanlan
aletlerin anlamn, biimini ve direniini belirler. Silah bambaka bir harekete dahildir. Savalk
faaliyetinde, dsal maddelere sahip olmak iin onlar kendinin klmak, direnilerini krmak ve
ayklamak, blmek, balarn koparmak, ayrmak, sonra da amaca ve ilikiye uygun aletlerle donanarak
baka trl birletirmek, balamak sz konusu deildir. Savata, tpk avda olduu gibi, -en azndan bu
iki faaliyetin uzun sredir uyguland haliyle- dsal olan cansz ve pasif bir madde deildir. teki,
ister insan olsun ister hayvan, anlam bulduu bu gereklik dzleminde, kendinin bakasdr; harekete,
irade ve arzuya sahip benzer bir bileiktir, bir baka devingendir; Proudhonun La Guerre et la
Paixde[12] [Sava ve Bar] tasvir ettii gibi Girit boasn ya da Menale maraln yenen Herkl
misali alt edilebilecek ya da (ldrlmediinde) ehliletirilebilecek bir aktiftir. Saldrda da
savunmada da yanstc olan, tek bana hareket eden silah, kendi eyleminin anlamn tanmlar. Onun
karl tamamen isel ya da ayn niteliktedir; ya onu yneten ve onun sergiledii itkinin tarafndadr

ya da ayn trde hareketler ve ifadeler iinde onun karsna kanmisilleme ve tehdidin

tarafndadr.[13]
Dars zerinde ilem grdnden, elle ilenebilir nesneler olarak kabul ettii direniler zerinde
ilem grdnden, emek, devindirici bir nedendir (..) etkide bulunduka tkenir ya da harcanr, her
geen an yenilenmek zorundadr. [14] Proudhonun yazd gibi, tpk bir buhar makinesinin, doal
ypranma sonucunda ne hizmet grebilir ne tamir kabul edebilir olarak hurda demir muamelesi
grecei gne dek beslenmeye, bakma ve tamire ihtiyac olmas gibi, her gn harcanan insan emei
de, kullanm d kalm emekinin hastaneye ya da mezar ukuruna girecei gne dek gn be gn
bakm gerektirir. [15] Bu anlamda, tiksinti verici ve zahmetli alma, kleliin ve
sersemletirmenin ilkesi[16] olarak kabul edilebilir. Devindirici faaliyetin srekli olarak dsal
kstlamalarla kar karya gelmek ve yine dsal kaynaklarca beslenmek zorunda kald bu emek
anmasnn karsna savan zgr eylemi kartlr. Bu, ayn zamanda, devindirici nedendir, ama
yenecei bir direni yoktur, yalnzca kendi iindeki devingen gvde zerinde ilemde bulunur, etkin
olduka tkenmez ve an be an srer. [17] Emein kstlamalarnn ve kullanmnn karsna
mcadelenin oyunu, insanst g, Proudhonun tarif ettii Herkln cesaret ve mahareti
kar: Drt nala giden iki atn ektii bir arabay durdurmak, bir boay boynuzlarndan tutup boynunu
burarak yere devirmek onun iin bir oyundu. Elleri kerpeten gibiydi, uzun ve gl baldrlar yorulmak
bilmezdi. On sekiz saatte krk be fersah yol alabilirdi ve ayn ii bir hafta aralksz yapabilirdi.[18]
Sava ile emek arasndaki, silahlarla aletler arasndaki nc farkllk: Her ikisinin de tarif ettii
znellik, zek, arzu ve duygu tr.[19] Proudhonun gsterdii gibi, emein mmkn kld zek
bir rak znelliine gnderme yapar. [20] Dnmsel ve analitikdir, emein ve aralarnn
belirgin blm ve iaretlere ayrd sezginin her bir terimi zerinde adm adm durmaya
muktedirdir.[21] Bu zahmetli znellie zg arzu ya da heyecan Deleuze ve Guattari duygu
olarak niteler. Duygu, maddeyi ve direnilerini deerlendirir, biimin ve geliimlerinin duyusunu,
btn bir arl ierir. Duygu, daima yerinden edilmi, geri kalm, direnli bir heyecandr. [22]
Burada da sava bambaka bir arzuyu, bambaka bir znellii harekete geirir. Emein ve bilincin
ortaya kndaki rolnn tesinde, edimlerin ve olgularn birinci itkisiyle ba kurarak, insann
kendiliindenliine, her analiz, yapskm, dnm anlaynn dnda ya da ncesindeki
yaratc bir gn dolayszlna ar yapar. [23] Savalk faaliyetine zg bu
kendiliindenlii Proudhon tanrsal diye adlandrr. Sava, tanrsal bir olgudur: Doada
yaratc gten dolayszca kaynaklanan, insanda tinin ya da bilincin kendiliindenliinden
kaynaklanan her eyi tanrsal olarak adlandryorum. Baka deyile, dizinin dnda meydana gelerek
ya da dizinin balang terimi olarak hizmet ederek, felsefi adan ne soru ne kuku kabul eden eyi
tanrsal diye adlandryorum. Tanrsal olan, gl bir ekilde kendini dayatr: Kendisine yneltilen
sorulara hi cevap vermez, kantlamayla uramaz.[24] Savaya zg bu tinin ya da bilincin
kendiliindenliini Deleuze ve Guattari duygulanm olarak adlandrrlar: Duygulanm hzl duygu
boalmasdr, misillemedir (...). Duygulanmlar silah gibi mermidir, duygular ise aletler gibi
iednktr.[25]
Sava ile emek arasndaki, silahlarla aletler arasndaki drdnc ve son farkllk. nsan varlnn,
onun harekete geme g ve kapasitesinin en yaknnda bulunan sava ve silahlar kelimenin gerek
anlamyla sembolletirme gcnden yoksun deildir. Bu nedenle onlar insanlara tarihsel olarak bilince
ermenin baka bir imknn sunarlar. zerklemi iaretin vcuda dahil olmaktan kt ve hareketsiz
bir nesnel maddeye dahil olduu, insan maddeyle birletiren aletlerin iinde nesnelemi emek
gstergebiliminin yerine, sava, ilkel insan gvdesinin ya da gcnn kesin tezahr olarak, bu
gvdenin en yaknndaki silahlarnn zerine kaytl ifadeci ve hareketli bir baka gstergebilimi
geirir. Kukusuz ki, bedenin ve silahlarn sslemeleri olan mcevherler, kuyumlar bir yaz

oluturmaz. Yine de, hibir bakmdan teslim olmayan bir soyutlama gleri [26] vardr. Bu tokalar,
altn ve gm plaketler, bu mcevherler (...) kendileri de hareketli ve devingen olan nesneler
zerinde saf hzn ifadesi olan zellikler olutururlar. (...) Onlar atn koumlarna, klcn knna,
sava giysisine, silahn kabzasna aittirler; bir okun ucu gibi tek bir kez kullanlacak eyi bile
sslerler.[27] Bu kez de Proudhonun kaleminden: Sava ba yukarda yrr, miferi sorguludur,
zrh prl prldr (...) Btn arzusu uzaktan tannmak ve tanrlarn sevgili kulu olarak (...) kendisine
layk bir rakiple (...) iki ordu arasnda, gnein altnda boy lmektir.[28]

Alnganlk
(bkz. duyarllk). Kolektif bir varln saldrya kar duyarll, bir yandan bu varl oluturan
ilikilerin eitliliine ve inceliine srekli bir dikkat salar, dier yandan birlikte olduu glerin
saygsn ve zerklii garanti eder.

Ama/Aralar
(bkz. entelekhia). Anarizm ama ile aralar arasndaki yararc ve Makyavelist ayrm (ideal
ama en iren ve en zorlayc aralar hakl gsterir) reddeder ve zellikle de bu ayrmn varsayd
zamana hakimiyet tarzn reddeder (ksa ve orta vadeli bir dizi maniplasyon ve manevra araclyla
ileyen uzun vadeli strateji). Liberter dnce ve pratik asndan ama ister istemez aralarn
iindedir. Nihai hedef btnyle imdiki zamann iindedir. Bu tavr, tarihsel olarak, yalnzca PartiDevletin, kleliklerin en kts pahasna halkn gelecekteki mutluluunu hazrlama iddiasnda olduu
szde proletarya diktatrlnn anarist reddini gerektirmekle kalmaz; en dolaysz militan
uygulamalar da ierir (azledilebilir vekillik, buyurgan vekillik, bkz. dorudan demokrasi). Uzun sre
boyunca Marksizmin stratejisini oluturan eyin reddini bu dolaysz uygulamalar araclyla ierir.

Anarko-Sendikalizm
(bkz. dorudan eylem, eyleyen aznlk, hareket, byk akam ve genel grev).

Anari
(bkz. darnn gc). Liberter hareketin bu kurucu kavram provokatr, ykc ve teorik anlamn
zaman ierisinde yitirerek, yava yava, balangta ilk yaratclarnn -Djacque, Curderoy,
Proudhon, Bakunin, vs.- kaleminde anari teriminin ifade ettii eyin taban tabana zdd fikir ve
rgtlenmeler btn olan anarizme dnmtr. Genellikle inanlann tersine, anari, zamann
sonuna itilmi, topik bir politik modele -ynetim yokluu- indirgenemez. En kmseyici sradan
anlamnn hakl olarak hissettirdii ve bilgiye dayal kkeninin gsterdii gibi (an-arkhe kelimesinin
Yunanca anlam) anari ncelikle her trl ilk ilke, ilk neden ve ilk fikrin, varlklarn (sonunda her
zamanTanryla zdeleen) biricik bir kken karsndaki her trl bamllnn reddidir. [29] Anari,
kken olarak, hedef olarak ve ara olarak (bkz. entelekhia), okluun, varlklarn snrsz eitliliinin
ve hiyerarisiz, tahakkmsz, kkten zgr ve zerk glerin zgr birliinden baka bamlln
olmad bir dnya yaratma kapasitesinin olumlanmasdr (bkz. okluk). Bu anlay iinde, anari
kavram, mmkn olabilenin aasnda ve yukarsnda iki varlk durumuna gnderme yapar. nce
yukarda, anari szc glerin ve kuvvetlerin kr kaosuna, tesadfi bulumalara gnderme yapar
(bkz. ortak kavramlar ve kolektif akl). Aada ise, bu ayrmn hl bir anlam olduunu varsayarsak,
anariyi yeni znelliklerin iradi yapm olarak dndmzde, varlklarn kendi ilerinde tadklar
ve Proudhonun 1848 olaylarndan bir sre sonra pozitif anari ad altnda belirttii eye gnderme
yapar; zerk ve eliik ya da kartlamal gler biimi altnda, bunlar kar karya getiren farkll
zmlemek iin deil, kendini kabul ettirmek ve birlemek iin mcadele eden eye gnderme yapar;
eliik anlamdaki terimleri birletirmeye ve bir elektrik pilinin iki kutbu eklinde[30] kutuplamaya
alrken, deyim yerindeyse bolluklarn diziletirmekle, Bakuninin szn ettii yaam dzenini
kefetmeye ve ina etmeye almakla yetinen glerin ve savlarn tam anlamyla anarik biimiyle
dnmeye abalanan gleri ifade etme kapasitesine gnderme yapar.

Anarist Kimya
(bkz. olgusal propaganda, eyleme gei, odak). 1880-1890l yllarn suikast ve bombalar, anarist
eyleme kesin biimde iddete dayal, aznlk ve umutsuz bir grnt verir. Yine de bu suikastlarn
liberter bak asndan kabul edilemez iki harekete ksmen tabi olmadklar kesin deildir: 1)
dnyann dzeninin temelleri ya da dayanaklar olduklarn sananlara -krallar ve devlet bakanlarfkelenerek dnyann dzenini deitirebilme ynndeki yararc ve mekanik yanlsama; 2) hn; sz
konusu durumda yoksullarn ve zayflarn zenginlere ve kudretlilere kar hnc, isyan yerine Bonnot
etesi denen grubun alak cinayetleri iinde serpilip gelien hn (bkz. kinizm). On dokuzuncu yzyl
sonu suikastlarnn bu olumsuz grnm yine de liberter dnce asndan onlarn nemini ve
anarist hareketin onlarn teknik uygulamalarn ve bilimini ele geirme tarzn gizlememelidir.
Dnemin anarist hareketinin belibal liderlerinin (Kropotkin, Reclus, Malatesta, vs.) uzun uzun
dnd eylem tarzlarn benimsemi ve genel bir devrim dneminin uzak olmadn kabul
ederek teknii ve kimyasal bilimleri incelemeye ve bomba yapmna koyulmaya karar vermi (Londra
Kongresi, Temmuz 1881) Birinci Enternasyonale bal delegelerin geni bir uluslararas grubunun
varl dikkat ekicidir. Etkileri byk lde olumsuz olan (yaratclar ve kurbanlar lmtr)
anarist bombalarn patlama zellii, yarm yzyl boyunca, bu kez sembolik olarak, liberter eyleme
ve dnyay alglama tarzna anlam vermeye devam edecektir. Gerekten de, etkileri bakmndan anlk,
btn umutlar aresiz ve kesin bir eylemde ifade etmekle grevli, yaamla ve lmle kar karya
gelen bireysel bir istencin btn kayg ve umutlarn ifade etmekle grevli anarist bomba, dnyann
dzenini havaya uurma fikrini, dnyay oluturan elerin radikal yeniden-oluturulmas fikrini
kendi maddilii iinde bile olsa dorudan tamaktadr. Bilimin ve politikann modern anlaylarna
yabanc olan anarist kimya, bylelikle, metaforun ve pratik eylemin ikili dzeninde anlam tar. Hem
sembolik hem gerek niteliiyle sonsuz bir anlam edinir; yerel (bkz. yerelcilik), bireysel ve dorudan
doruya deneysel olan ey burada devrim fikir ve arzusuna belirgin karl salar. Burada, Bilim ve
Toplum, Teknik ve Toplumsal Dnm, Patlama ve Devrim, Taocu liujialar tarznda, bir sreliine
gelip her bombacnn deneykabn mesken tutar. [31] Birinci Enternasyonalin meslek birlikleri ve
gelecekteki sendikalizmin dorudan eylemi gibi, anarist kimya da kltr ile doa arasndaki, ideal
zgrlk ile maddi zorunluluk arasndaki ayrma uymaya son verir. nsan ve doa, fikir ve madde,
yararc nitelikteki saf anlamda teknik ilem ile radikal bir dnya deiimi ynndeki mistik kayg
eklinde ayrlm olan simyasal olarak birletirmeye ynelir. Simya gibi, uzam ve zaman biricik ve
dolaysz bir eylem iinde younlatrmaya ynelir: nitrogliserin ile cva flminat karmnn minicik
ilemi iinde yaylma yoluyla dnyann ve toplumun dzenini tepeden trnaa deitirerek uzam; bu
hareketin dneminin tarihine denk dt, Devrimin yakn olduu, Byk Gece vaktinin geldii
Mesihi kesinlii iinde zaman younlatrr.

Anarizm
Egemen dzen kategorilerinin snflandrmas ve kimlik kayd (Hristiyanlk, Marksizm, liberalizm,
sendikaclk, feminizm, vs.) temelinde, anariye ballklarn belirten pratik, fikir, hareket ve
rgtlenmelerin ad. Anarizmin iki vehesi vardr: ifade etmeye alt eye uygun olarak zgr
diye adlandrldndan, kendi hissettikleri eyi, yaadklarn ve arzuladklarn en iyi ekilde
anarizmde bulan herkes kullanabilir. Bu anlamda, herkese ait olduundan, anarizm ok sayda
duruma, sonsuz biimde hissetme, alglama ve davranma tarzna ortak bir projeyi dile getirmek gibi
deerli bir olasla sahiptir. Deleuzen szn ettii, kendini okluk olarak gren bu tuhaf
birlii[32] ifade etmenin en iyi yoludur (bkz. okluk ve yerelcilik).
Snflandrc kategori olarak birok baka kategoriyle karlatrlabilen anarizm, egemen dzen
kaydnda onlarla rekabet ederek, teorik ve rgtsel ifadesi olduunu ileri srd anariyi srekli
inkr etme riski tar. Dinsel ve politik rakipleri gibi anarizm de, bu durumda, kendi kabul ritelleri,
dogmalar, polisleri ve rahipleri olan, dlamalar, blnmeleri, aforozlar ve toplumdna atmalar
olan, bir ie ve bir da sahip, kendi kimlikleri iinde kapal kurumlarn domasna yol ama
eilimindedir. oklu ve farkl glerin dorudan ve dolaysz ifadesi olan anarizm da dnk bir
kimlie, mcadele ettii iddiasnda olduu btn byk tahakkmlere (kilise, sermaye, devlet) benzer
sembolik bir iktidara (Proudhon) kendi apnda dnr. Bu durumda, kkenindeki okluk, harflerden
oluan bir ksaltmaya, bir bayraa ya da bir ticari fona indirgenmi (bkz. ideomani) btnsel bir
projenin tmne hepsi de sahip olma iddiasnda olduklarndan birbirlerine kar mcadele eden sekt
ya da bireylerin yan yanalna dnme eilimindedir.

Anlamlandrma
(bkz. sembol/iaret, zne ve kolektif akl)

Antiotoriter/ktidar
Anarizm, balangcnda da znde de, (ok nispi olan) zgnl (ar-liberallerin yannda)
devlete kar koymaktan ya da devlette, yasada ya da bir snfn dieri zerindeki tahakkmnde
cisimleen esrarengiz ve temel kendilik olarak ktidar tehir etmekten ibaret politik bir hareket
olmamtr. Liberter mcadele, var olan oluturan ilikiler btnlnn -bunlar ne kadar eitli ve
kck olsa da- iinde iler. Antiotoriter nitelemesi, bu anarist mcadele ve projenin dalmasn
belirtmeye yarar. Bu nedenle, liberter hareket, sabit pratiiyle, (ksmen) Michel Foucaultnun iktidar
aklama tarzn benimser. Burada bunu neredeyse kelimesi kelimesine aktaryoruz:
ktidar, ncelikle, devletin, yasann, bir tahakkmn ya da global birliin hkmranlyla
zdeletirilemez.
ktidar, edinilen, kopartlan ya da paylalan bir ey deildir, korunan ya da kamasna izin verilen
bir ey de deildir; iktidar saysz noktadan yola karak, eitsiz ve hareketli ilikilerin oyunu iinde
uygulanr. [...]
ktidar ilikileri, dier iliki trleri (ekonomik sreler, bilgi ilikileri, cinsel ilikiler) karsnda
dsal bir konumda deildir. [...] Bu ilikiler onlara ikindir. Burada meydana gelen paylamlarn,
eitsizlik ve dengesizliklerin dolaysz sonucudurlar ve karlkl olarak, bu farkllklarn isel
koullardrlar.
ktidar aadan gelir. ktidar egemenlerle egemenlik altndakiler arasndaki ikili ve global bir
kartla bal deildir; yukardan aaya, toplumsal gvdenin derinliklerine kadar yanklanan bir
ikilik deildir (bkz. sistem ve determinizm). Tersine, byk egemenlik ilikilerine dayanak ve koul
olarak hizmet eden; bu ilikilerin hizaya dizilme, homojenleme, dizileme ve yneme sonularn
younluklaryla mmkn klan dolaysz ilikilerdir, alma yaamndaki, ailedeki oklu g
ilikileridir.
ktidar ilikileri hem ynelimseldir hem de znel-deildir. [...] Bu ilikilerin iinden, bir utan
tekine, hesap geer. Ama yine de bu ilikiler bireysel bir znenin, gizli bir genelkurmayn, bizi
yneten kastn ya da devlet aygtlarn denetleyen veya en nemli ekonomik kararlar alan gruplarn
tercih ya da kararndan da kaynaklanmaz.[33] ktidarn rasyonellii taktiklerin rasyonelliidir. Bu
taktikler dahil olduklar snrl dzeyde genellikle ok belirgindirler ve birbirlerine zincirleme
eklenerek, birbirlerini ararak ve yaylarak, desteklerini ve koullarn baka yerde bularak, sonuta
btnsel dzenekleri belirtirler: Burada mantk son derece aktr, hedefler deifre edilebilir ve yine
de bunlar tasarlayacak kimse yoktur, formle edecek ise daha az kii vardr: Yaratclarn ya da
sorumlularn genellikle ikiyzl olmad ve alene taktikleri koordine ettikleri, anonim, neredeyse
sessiz, byk stratejilerin zmni karakteri.[34]

Apeiron
(bkz. darnn gc). Hem cehalet hem sonsuz anlamna gelen Yunanca kavram. Anaksimandresin,
varlklarn sonsuzluunun srekli domaya devam ettii tanmsz ve belirsiz z dnmekte kulland
ve modern dncede -zellikle Gilbert Simondon tarafndan- yeniden ele alnan apeiron kavram,
dnmesine katkda bulunduu anari kavramna ok yakndr.[35]

Art Dnya
(bkz. kaamak)

Arzu
(bkz. irade, kolektif g, kuvvet, itah, eksiklik ve yabanclama). Kendi iine bir ey isteyen gcn
znel ve isel tanm; Nietzscheci erk istencinin dengi.[36]

Ar Bolluk
(bkz. kuvvet) . Doann kuvvetini nitelemek iin Bergsonun ve William Jamesin yararland
kavram. Tasarruf alkanl tayan zekmz, sonularla nedenleri kesinlikle orantl gsterirken,
msrif olan doa nedenin iine sonucu meydana getirmek iin gerekenden fazlasn koyar. Bizim
sloganmz tam gerektii kadarken, doannki gereinden fazladr -undan biraz daha, bundan biraz
daha, hepsinden biraz daha fazla. Gereklik, Jamesin grd gibi, gereksiz ve ar bolluktadr. [37]
(altn izen Bergson).

Aknlk
(bkz. ikinlik). Liberter dnce her trl aknla, dierlerinin dnda olduunu ya da onlardan
baka nitelikte olduunu iddia eden her varlk ya da gereklie kardr. Tanr, daima bir tahakkm
dorulayan aknln varlk iindeki en tamamlanm ifadesidir.

Ataerkillik
(bkz. snf [cinsiyet snf])

Avangard
(bkz. eyleyen aznlk)

Ayaklanma
(bkz. sava ve genel ve isyanc grev). 19. yzyldan (kronolojik olarak atipik) 1936 spanyol
Devrimine, Makhnovist denen nemli harekete uzanan kolektif deneyimlerin ve liberter isyanlarn
imgelem ve deneyimlerinin askeri yan ya da (daha dorusu) sava boyutu. Erkeksi (bkz. erkeklik)
yananlamlar nedeniyle ve kendini iddet-kart niteleyen kimi akmlarn giderek byyen tartmal
hegemonyas nedeniyle kimi zaman eletirilen ayaklanma, liberter dncenin temel bir kavramn
deilse de, en azndan isyann, ayn zamanda, daha temel bir biimde, liberter boyutlu proje ve
hareketlerin okbiimli karakterinin en dolaysz ve en doru ifadesidir. Byk kolektif isyan
hareketlerinde krletirici ve gsterili olan ayaklanma ile ayaklanmann sava ya da saldrgan
nitelii, halk bakaldrlarndan almann, ak ilikisinin, en mahrem bireysel yaamn gerektirdii
kimi zaman fark edilmeyen isyana dek, en bynden en kne, varolan oluturan ilikiler btn
iinde etkili olur.

Ayklama
(bkz. sonsuz geri dn). Baka birok kelime gibi ayklamann da liberter bak asnda ok
anlam vardr. Gnmzde baskn kan hiyerarik ve dsal dzende ayklama, baz varlklarn bir
basamaktan dierine gemesine, hiyerari iinde ykselmesine imkn tanyan prosedrleri belirtir.
Fakat bu gei dolaysyla, bu dzenin -ayklama kelimesinin belirttii gibi- hem gerekliin tad
olaslklarn sonsuzluunu bastrp uzaklatrabileceini hem de bu gerekliin iinde yenidenremeye ve tahakkmnn genilemesine yararl veya zorunlu btn eleri seebileceini belirtir
(bkz. d/i). Liberter anlay iinde ayklama hem isel, ufkidir hem de artksz. Kolektif varlklarn
kendi ilikilerini oluturma tarzlarn, herhangi bir bulumay seilerini, herhangi bir dierinden uzak
durularn (bkz. yaknlk) ve bylece kuvvetin v e zgrln taycs bir dnyay, var olann
kuvvetinin btnn serbest brakmaya muktedir kolektif glerin dzenlenmesini kendi iinde ve
bakalaryla birlikte oluturmay baarma tarzlarn belirtir (bkz. ikinlik plan).

Ayrt Edilemeyenler
(bkz. tekil, monad, eitlik, federalizm, farkllk, entelekhia ve kimlik). Leibnizin felsefi ilkesi. Bu
ilkeye gre, iki gerek varlk zaman ve mekn iindeki konumlarna gre (bkz. yerelcilik) deil,
kendilerini oluturan isel karakterleri bakmndan her zaman farkldr. Leibnizle birlikte, liberter
dnce bir yandan varlklarn kimliklerini basit bir saysal farkllk (maddeyi oluturan atomlar, bir
kalabalktaki ya da kitle iindeki bireyler, politik bir rgtlenmenin hcre ya da seksiyonlar)
veya organik bir farkllk (ba, uzuvlar ve farkl organlaryla vcut; farkl ark ve dier dilileriyle
saat) zerinde temellendirmeyi reddeder, dier yandan da tamamen farkl nitelikteki insan kimliinin
kiisel dzende olduunu, insan varlnn kendine dair bilincine bal olduunu (bkz. ben) kabul
etmeyi reddeder. Pierre Guenanciann vurgulad gibi, Leibnizin kimlik zerine tm dncesi,
kimliin, evrendeki her eye kendi varlk nedenini veren, yani bakasndan ziyade kendi olmasn
salayan farkll onarma kaygsnn ynetiminde olduu[38] fikrine dayanr. Bu bak asndan,
insan varlnn kimlii zel bir durumdur, bireysel tzlerin kimliinin karmaklna gre
varlklarn dizilii iinde daha yksek derecededir, her bir eyin birliinin bir tr genilemesidir; bu
eylerin her biri bir species infima oluturur, her birey kendi bana bir trdr. [39] Bu tutuma
Proudhonda da rastlarz. yle der Proudhon: Canl insan, tpk bitki gibi, kristal gibi bir gruptur,
ama bunlardan daha yksek derecededir, daha canldr, organlarndan daha fazla hisseder ve daha iyi
dnr; tali gruplar oluturan bu organlar kendi aralarnda daha kusursuz bir uyum iindedirler ve
daha geni bir bileim meydana getirirler. [40] Bu anlamda, herhangi bir eyin kimlii onu tm dier
eylerden ayran ve farkllatran snrlarn srekliliine bal deildir: Bireysel tz ancak
dardan alglanr, tpk basite bir yerde bulunan, igal ettii yerin kiracs olan bir ey gibi.
Kimlii belirlemek bir eyin yerini saptamak, bulunduu yeri bilmek, onu mimleyebilmektir[41] (bkz.
yerelcilik). Kimlik, eylere ikindir. [42] Bu tutumu Bakunin yle aklar: Her ey, kendi yasasn,
yani geliiminin, varoluunun ve ksmi eyleminin tarzn kendi iinde tar[43] (altn izen Bakunin).

Ayrlma
(bkz. birleme, kopma, isyan ve efendi-kle)

Azledilebilirlik
(bkz. dorudan demokrasi). Dorudan demokrasinin prosedr olan delegelerin azledilebilirlii
liberter hareketin ok daha genel bir tutumunu ifade eder: Ann iinde ve verili bir durumun iinde,
kolektif bir eylemin ya da bir dzenlemenin belirlenimi. Liberterler, herhangi bir tavr almay,
herhangi bir kopuu belirlemeden nce beklemeyi tercih edebilirler; yrrlkteki bir eylemi bir baka
buyruk adna tehlikeye atmadklarndan emin olmay bekleyebilirler, fakat liberter bak asndan, her
durumu ve her balanmay, bunlarn baskc bir manta dahil olduunu ya da tahakkmn genel
dzeninin etkilerine fazlasyla maruz kaldklarn dndklerinde tartma konusu etme imknlar hak
olarak (uygulamaya koyduklar bu ok zel hak) daima vardr. u koulla ki, bir eylemden ya da ortak
bir projeden bu kopuun sonularn, bu eylem ya da projeyle oluturulan kolektiften geici ya da
kalc ayrl stlenirler.

Bamllk
(bkz. ynetim ve tahakkm). Bir kolektif varln, yapabilirliklerinden koparan ve znellik gcn
sakatlayan d bir gce tabi olmas.

Bak As
Yaygn anlamnn tersine, bak as, sahip olunabilecek dil ve anlamdan yola karak ifade edilen
bir kanaat (mulak ya da kesin, geni ya da dar; bkz. sentez ve platform) deildir. Kelimenin kkeninin
de ifade ettii gibi (kkene daima dnmek gerekir) bak as daima dnya ve gereklik iindeki bir
konuma gnderme yapar; buradan kaynaklanmtr (yola klan bir nokta, a noktas, gr,
bakn kaynakland yer). En ideal ya da en soyut olduunu ileri sren bir fikir bile ncelikle, verili
bir anda, gereklii oluturan maddi gler btn ierisinde zel bir konum igal eden glerin
maddi dzenleniinin rndr. Nitelii ve kapsam, onu reten dzenlemeye sk skya baldr. Her
bak as ksmi ve yanldr; bak alarn, ideolojik bilekeleri iinde deil, mantktan, kt
niyetten ve gereksiz akl oyunlarndan baka bir eyin iin iinde olmad yerde deil, baka yerlerde
dendii gibi, temelde, yani bu bak alarn reten glerin kolektif dzenlenmeleri dzeyinde ve
tesinde, bu dzenlemeleri oluturan gler dzeyinde, baka glerden oluan gler dzeyinde
oaltma ve bunlarn birleme tarzn hi durmadan ifade etme zorunluluu buradan kaynaklanr.
Anari, tamamen farkl bir dzen ve gereklii yeniden ina etme iddiasnn nedenlerini ve gcn,
dzeni ve gereklii sonsuzca zme kapasitesinde bulur. (bkz. soyktk ve deerlendirme).

Bask
Kolektif glerin baka kolektif glerin tahakkmne tabi olduklar, onlar tarafndan
ekillendirildikleri, sakatlandklar ya da inkr edildikleri genel bir dzenin mahrem ve znel algs.
znel olan bask duygusu ncelikle olumsuzdur, nk byk lde baskc dzen tarafndan
tanmlanm ve retilmilerdir (bkz. eliki) . Hn biimi altnda bu dzenin iinde kesin olarak
sabitlenme riski srekli vardr. Bask altnda olduklarn hisseden gler kendilerini sakatlayan ve
kendi iradesine tabi klan dzenden ancak isyan yoluyla kaabilirler, bu dzenin dnda baka gler
ortaya kartabilirler, dzeni ykabilir ve sras geldiinde yeni bir dnya kurma iddiasnda
bulunabilirler (bkz. analoji).

Beden (nsan Bedeni)

(bkz. kii, zne, beyin v e darnn gc). u ana dek kimse Bedenin gcnn ne olduunu
belirlemedi, yani yalnzca bedensel olarak ele alnan Bedenin yalnzca Doann yasalar sayesinde
ne yapabilir olduunu u ana dek deneyim kimseye retmedi (...) Bedenin gcnn ne olduu
bilinmemektedir, keza yalnzca doasnn dikkate alnmasndan ne karsamann mmkn olduu da
bilinmemektedir.[44] Liberter dncede ve kolektif gleri dn tarznda beden kavram, hangisi
olursa olsun, kendiliindenlik dereceleri ve etkilenme ya da etkileme gleri ne olursa olsun btn
varlklara uygulanr. Ama zellikle insan varlklar, etkilenme ve bakalarn etkileme ynnde,
dolaysyla kendi faaliyetleriyle her zaman daha geni, daha karmak ve daha gl kolektif gler[45]
yaratma ynnde byk bir kapasiteye sahip olduklarndan, birlikte srkledikleri doann (bkz.
darnn gc) btn gcne ar yapan bir zgrleme sreci iinde kendi bedenleri zel bir nem
edinir.
Btn kolektif gler gibi kuvvetlerden oluan,[46] kendiliklerden oluan[47] insan bedeni
ouldur. Yine Proudhonun kii konusunda aklad gibi: Gerekten de bizim kii dediimiz nedir?
Ya bu kii Ben dediinde ne anlamaktadr? Bu onun kolu, ba, bedeni midir, yoksa tutkusu, zeks,
yetenei, bellei, erdemi, bilinci midir? Yetilerinden hibiri midir? (...) (altn izen Proudhon). [48]
Ya da Nietzschenin dedii gibi: Sanldndan daha zenginiz, bedende birden ok kii oluturacak
ey var, yalnzca kiinin, maskelerimizden birinin paras olan ey karakter olarak kabul edilir. (...)
Bir insan tek tek edimleriyle deerlendirirsek yanlrz: Tek tek eylemler hibir genellemeye imkn
tanmaz (altn izen Nietzsche).[49] Tinlerin, glerin, canlarn ve g istenlerinin[50]
okluu olarak insan bedeni, zellikle de bilincinin varsaymsal yeri olan beyni araclyla bir (bu
kez Tardenin deyiiyle) gler dmdr ve ok uzaktan gelip ok uzaa gitmeye ynelen
itkiler aktarr.[51] Bu nedenle, insan varl taycs olduu kuvveti serbest brakmak iin kendinden
kurtulmaldr; egemen dzenin kendi yeniden-retiminin en iyi aracn bulduu yerde bilinciyle ve
beniyle ilgili yanlsamalardan kurtulmaldr (bkz. zdisiplin, sorumluluk, ben). Kendi iinde tad
tekine, bedeninin tad apeirona, darnn kuvvetine alan insan varl kendi benini paralar,
ama bu daha byk bir berraklk ve yeni tutarllk adnadr.[52] Bu andan itibaren iin iinde olan,
benin mlk olarak beden deil, itkilerin, bulumalarnn yeri olarak bedendir. [53] Beni istimlak
eden, teki olan insan varl, ibirlii iindeki glere (itkilere) dnceyi geri verir; yaratc
glerin, deerlendirmelerin tek yeerebilecei yer olan, Nietzschenin szn ettii benlie, bedenin
iinde, kaosun uzayan ucu olan benlie geri verir.[54]
Yeni bir beden nasl yaratlr? nsan bedeni kendine nasl yeni bir badaklk verebilir, kurtarc bir
birlik nasl verebilir? Bak alar ve edimleri araclyla, kendisini evreleyen ve kat eden
dnyann kuvvetini nasl serbest brakabilir? Liberter zgrlemenin ortaya att soru budur. inde
yaadmz dnyada bedenin bu birlemesi uzun sre boyunca dinin balaryla, Tanryla ya da
ikmeleriyle, Tanrya ve Tanr figrnn garanti ettii ok zel dzene itaat ve boyun emeyle
salanmtr. Kukusuz ki Hristiyanlk, Aziz Pavlus tarafndan dnld ve uyguland haliyle,
bedenlerin dirilmesi kavram dolaysyla, insan bedenini imana tabi klarak, insan bedeninin
eitli iradelerini tek bir iradeye, ona yeni bir beden veren Tanrnn iradesine tabi klarak, insan
bedeninin yapabileceklerini en salam ekilde tekletirdi ve kstekledi. Bizi oluturan glerin
anarisinin karsna, teoloji, her gcn, her iradenin farkl bir ey istedii ve tm dier glere
kar koymazlk etmedii yerde, bedenin (...) zellikle ben olmakla kalmad, ayn zamanda sahip
olduum ve bal olduum ey de olduu (bkz. sahiplenme) yerde, Tanrnn dzenleyici ilkesini,
farkl insan iradelerinin Tanrya ve farkl otorite figrlerinin temsil ve araclk ettii dsal bir gce
ortak itaatleri iinde birliini kartma iddiasndayd.[55] (Bakuninin deyiiyle) Tanrdan
kurtulmak ve onun kurup garanti ettii kstlayc ve zel dzenden kurtulmak nasl mmkn olabilir?

nsan varlklarna yeni bir beden, taycs olduu btn kuvvetleri serbest brakan bir beden nasl
verilebilir? Glerin ve iradelerin mmkn olann sonuna kadar gitmelerini mmkn klan bir gler
ve iradeler dengesi ve ibirlii tarz nasl yaratlabilir? Anarizmin cevap verme iddiasnda olduu
sorular bunlardr.

Belirlenim
(bkz. isten) Liberter hareket tarafndan istence yakn anlamda kullanlan kavram (rnein biri
hakknda kararl, belirlenim gsteriyor denebilir). Sanlann aksine, liberter belirlenim,
belirlenimsizliin tersi deil, belirlenimcilik kavramnn tersidir. Bu belirlenimciliin tersine, liberter
belirlenim, belirlenim gsteren varla tamamen ikindir; tpk verili bir durum ve momentte bu
varl oluturan kuvvet ve isten deyimleri gibi. Bu anlamda Proudhon belirlenim gcnden sz
eder.[56]

Belirlenimcilik
Varlklar, onlarn znelliklerini belirleyen eyin dndaki neden ve durumlara tamamen baml
klan tahakkme bal kavram. Belirlenimciliin karsna liberter dnce belirlenimi kartr.

Belirlenimsizlik
(bkz. durak, zne, anari, apeiron ve snr iinde snrsz). Kurulu dzen, kiinin elinden geleni
yapabilme glerini mmkn olduunca ve srekli dntrmeye abaladndan, dzen olmayan her
eyi inkr ederek, belirlenimsizlii eksiklik ya da varolmama, mulaklk ve belirsiz eklinde tahayyl
eder: Toplumun sunduu roller, meslekler, ilevler ya da sfatlar karsnda ergen ya da olgunlamam
kiinin belirsizlii; toplumsal makinenin her trl deer ve gereklii inkr ettii bir olaslk ya da
olay hibir ey yapmadan bekleyen, yararl olamayan tembellerin ve hayalperestlerin boluu (bkz.
durma). Liberter anlay ierisinde ise belirlenimsizlik baka bir anlam edinir. Belirlenimcilie
kesinlikle kar olsa da, belirlenimin zdd deildir. Gerekten de, belirlenim kolektif varlklarn
gcn ifade ederken, belirlenimsizlik bunun kaynan ya da koulunu oluturur. Ama bu durumda
terimin ilk anlamnda belirlenimsizlik sz konusudur: Dsal dzenin henz belirlemedii bir gcn,
verili bir dzenin sultasna ve snrlarna henz tabi olmayan, olaslk v e apeiron anlamnda bir
belirlenimsizlik; Gilbert Simondon ve Gabriel Tarde gibi filozoflarn bu kelimelere verebilecekleri
anlam iinde olasln gerekliinin, her kolektif gcn, her znenin kendi iinde tad, onlarn
kendi snrlarnn tesine gitmelerine ve tamamen yeni ya da farkl bir dnya oluturmalarna izin
veren bu varlk gc.[57]

Bellek Grevi
(bkz. ezeli geri dn)

Ben
(bkz. beden ve kii). Bizi oluturan g ve olaslklarn byk eitliliini maskeleyen ve bizim daha
gl ve dolaysyla daha zgr baka znellik biimleri dourmamz engelleyen znel yanlsama.

Benlik kaygs
(bkz. ierim)

Benzeim (Trdelik)
(ayrca bkz. yaknlk v e eylerin ortas). Sermayenin, devletin ve kilisenin ortak niteliini
dnrken Proudhonun kulland kavram. Sermayenin -ki politika dzeyinde ynetime benzereanlamls din dzeyinde Katolikliktir... Sermayenin emek zerinde yapt eyi, devletin zgrlk
zerinde yapt eyi, kilise de zek zerinde yapar. [58] Benzeim, liberter zgrlemenin mantn
ve doasn dnmede nemli bir kavramdr. Anarizmde liberter devrim ncelikle dzen ya da
mevcut sistem elikilerinin rn deil, bunlarn inkrdr (bkz. darnn gc). Liberter devrim, bu
sistemin darsndan, bu sistemin iine almay baaramad eyden, gnmzde egemen bu sistemin
gzard ettii, talan ettii, bastrd ve inkr ettii olaslklarn sonsuzluundan, baka olaslklarn
sonsuzluu arasnda bir olaslktan baka bir ey olmadn srekli hatrlatan potansiyel glerden
doar (bkz. anari).[59] Liberter hareket -eliik bile olsa- reddettii dzenden domaz, bu dzene
yabanc ya da bu sistemin egemenlik kurarak sakatlad g ve olaslklarn anarik bolluundan
doar. Glerin bu bolluundan yola karak bir baka dzenleme oluturmak, olas btn gler
arasndan bakalarnn serbeste geliimine imkn tanyanlar semek, bu gleri hibirinin bir
dierinin elinden geleni sonuna dek yapmasn engellemeyecei ekilde dzenlemek ya da dizi haline
getirmek: Liberter projenin nitelii ve hedefi budur. Yaknlk, liberter glerin kendi aralarnda
birlemesinin deneysel ve znel tarzn tanmlasa da, benzeim, hem bu glerin btnne ortak olan
hem de ilerinden her birine zg olan ve birleme nedenlerinin haklln ve bu birlie rehberlik
eden yaknln akla yatknln, sezgi ve teorik aklk yoluyla dorulamay salayan mant
dnmeyi salar. Yaknlk her zaman ileyebilir ve ou zaman da kt deerlendirmelerden ya da
yanl nedenlerden yola karak aldatc grnler zerinde ilem grr (bkz. ortak kavramlar):
rnein liberter bak asndan sama olan, dmanlarmzn dmanlar bizim dostlarmzdr
eklindeki ilkeye gre, rnein ortak bir dmana kar birlemek. Benzeim, liberter harekete vcut
vermeye muktedir glerin seimi zerinde dndrtr. Ama her zaman bu glerin iinde
olduundan, fazlasyla incelik ve pratik duyu gerektirir. Gncel dzende en yakn gler, biim ya da
zdelik bakmndan en benzer olanlar, liberter bak asndan her zaman iin birlemenin uygun
olduu gler deildir. Tersine, kimi zaman, verili bir durumda, zdelik ve grnmler asndan en
benzemez ve en uzak olanlarla, zgrlk ve zerklik mant ve arzusu zerinde temellenen bu liberter
birlik, en arzu edilir ve en fazla zgrleme taycsdr; kimi durumlarda, polis bizimle! slogan
bunu ifade eder; tarihsel olarak bakldnda, Barselonadaki anarko-sendikalistlerin 1936
Temmuzunun isyan gnlerinde saldr muhafzlaryla birlii de bunu gstermektedir. Proudhoncu
benzeim, bu anlamda, Spinozayla birlikte, belli bir gereklik dzlemi zerinde, niin bir ifti atyla
bir yar at arasnda iftinin atyla kz arasndaki benzeimden daha az ortak nokta bulunduunu
anlamamz salar.[60]

Beyin
(bkz. beden ve monad). Gabriel Tarde canl bedenler makinedir der, ama elerden olumulardr
(karbon, azot, oksijen, hidrojen, vs.). Bunlar gizli ruhsal eler ierirler. [61] Bu nedenle, zel
olarak insan varlnda beden ve zellikle de beyni, ok uzaktan gelen ve ok uzaa gitmeye
ynelik ruhsal itkileri aktaran mekanizmalardr. [62] Olduka tuhaf ve sezgilere vcut verecek btn
imknlara sahip olmayan, ama bilisel denen bilimlerdeki baz gelimelerin geni perspektifler at
bir anlay.[63]

Bileenler
Daha geni kolektif bir gcn ya da varln iinde birliktelik ilikileriyle varolan varlklar ve
kolektif gleri belirtir.

Bileim
(bkz. birleme, gler dengesi v e dizisel diyalektik). Proudhonun liberter nitelikteki glerin
birleme ve ibirlii yapma tarzlarn aklamak iin (fiziksel kavram olan denge ve fizik-kimya terimi
o l a n gerilimle birlikte) kimyadan dn ald kavram. Bu ibirlii, szlemenin ya da i
dzenlemenin hukuksal biimini elbette alabilir (bkz. hukuk); nk bir bilekedir ve bir araya
getirdii kolektif varlklardaki kuku gtrmez kaynaklara ar yapar, bu varlklarn doasn
derinden deitirir ve kendisi de yepyeni bir varlktr. Gerekten de, hukuksal bir dnya grnn
kard sonucun tersine, varlklar arasndaki iliki ve birlikler (tpk atmalar gibi) onlar oluturan
eyin dnda deildir. Bunlar tamamen ierirler ve bir baka dnyann taycs, mevcut dzeni
tepeden trnaa deitirebilecek, gerekten devrimci birlik ihtimali, bunlarn en derininde,
kendilerinin de fazlasnda belirlenir (bkz. mahrem, yaknlk, benzeim, sezgi).

Bileke
(bkz. kolektif g, birleme/ayrma v e bireyleme). Bergson, William James hakknda, tpk
felsefeye ilgisiz olunabilecei ve genel kanyla yetinilebilecei gibi, hem maneviyat, hem de
materyalist ve panteist olmann nasl mmkn olduunu aklar: Daima bir ya da birok basit ilke
sunulabilir, bunlar sayesinde maddi ve manevi eylerin btn aklanabilir. [64] Bileke kavramn
Proudhon, Leibnizin[65] izinden giderek, kolektif gcn nceliini, ama ayn zamanda her trl
kkensel ilkenin anarist reddini ve dolaysyla okluun tek zerindeki nceliini dnmek iin
oluturmutur. Her kolektif g (kolektif varlk, birey) bir bilekedir; birleerek ve kendini oluturarak
ona yaam veren oklu glerin bilekesidir. Bizi oluturan gerekliin iinde hibir ilke yoktur,
hibir balang yoktur, hibir ilk varlk yoktur, yalnzca bilekeler vardr. Sermaye, Devlet, dea,
teori, ulus, snf, cinsiyet bilekedirler. Tanr bir bilekedir. nsan varlnn kendisi, kendi benine,
bilincine ve zgrlne dair yanlsamalaryla birlikte bir bilekedir, bir kuvvetler bileiidirder
Proudhon.[66] Baka deyile, insanda, btn her eyde olduu gibi, prensibe, balangca ait gzken
her ey sonradan gelir, bir bileim etkisidir; tpk zgrlk gibi ruh da, tpk yetiler gibi eler btn
ya da insan bileiinin grnteki zleri de, tpk yaratnn birlii gibi benin birlii de. Bu bak
asyla Bakuninde karlalr. O, her insann yaad srece onu retmeye devam eden maddi ve
toplumsal saysz durumun, saysz eylem ve koulun bilekesinden baka bir ey olmadn aklar
ve bu da var olann btnlyle ayn sfatla byledir: Evrensel dayanma (...) mutlak ve birincil bir
neden nitelii tayamaz; tersine, bir bilekeden [altn izen Bakunin] baka bir ey deildir, sonsuz
sayda zel nedenin ezamanl eylemiyle daima retilir ve yeniden retilir; bunun btn zellikle
evrensel nedensellii, bileik birlii oluturur, var olan her eyin bitmek bilmez dnmlerinin
tanmsz btn tarafndan daima yeniden retilir [altn biz izdik] (...).[67]

Bilginler
(bkz. bilim ve uzmanlar)

Bilim
(bkz. kol/kafa, sembol/iaret, hareket, olu ve yaam). Bergson ve onun ardndan Deleuze, bilimin
indirgemeci ve tahakkm kurucu karakterini gsterdiler. Basit bir maniple edici pratik yararlla
bal olarak varlklar zerinde tahakkm kurmak ve onlar arasallatrmak iin bilim eylerin yerine
iaretleri geirir, hareketleri ya da olular iinde onlar durdurur ve bylelikle onlar yapabilecekleri
eyden kopartarak ne olduklarna dair hakikati syleme iddiasnda bulunur. [68] Deleuzen yazd
gibi: Bilime ve de felsefeye zg gzken ey, gerek g ilikilerinin yerine, btn bunlar bir l
olarak ifade etme iddiasnda olan soyut bir ilikiyi ikme etme zevkidir; yaama tabi basit bir ara
olan bilgi sonunda yargla, yce bir merciye ykselmitir. [69] Fakat yzyldr olutuu haliyle
bilimin anarist eletirisini yapan kukusuz Bakunindir. Bilimin indirgemeci ve baskc roln en net
ekilde tehir eden odur. [70] Bakunine gre, bilimin ve bilim insanlarnn ynetimi (...) gsz,
gln, insanlkd, acmasz, baskc, smrc, kt niyetli ise, bunun nedeni, bilimin, iaretlere
yaslanrken ve eylerin hakikatini ya da zn syleme iddiasndayken, yaam ve hareketi, varln
kuvvetinin ortaya kt yerde, var olann hem mahrem hem kaamak niteliini kavramakta baarsz
kalmasdr. Bakunine gre, tpk daha ilerde Nietzschenin de belirtecei gibi, en mahrem ve en
gerek olan ey, ayn zamanda en kaak, en dolaysz ve en grnr olandr ve yalnzca duyular,
dnyayla dorudan ve dolaysz bir iliki ierdiklerinden bunu kavrayabilir: Gerekten de her eyde
asla eriilmez olmayan fakat bilim iin kavranlmaz olan bir yan, daha dorusu, bir tr mahrem varlk
vardr. Bu, btn metafizikilerle birlikte Bay Littrnin szn ettii ve onlara gre eylerin
kendindeliini oluturan mahrem varlk ve fenomenlerin niini hi deildir; tersine, eylerin ve
varlklarn en az temel, en az isel, en fazla dsal ve ayn zamanda en gerek ve en geici, en kaamak
tarafdr: Bu onlarn dolaysz maddiyat, yalnzca bizim duyularmza kendini gsterdii ve tinin hibir
dnmnn kavrayamayaca, keza hibir szn ifade edemeyecei haliyle gerek
bireyselliidir.[71] Nietzschede bulunan bir anlay: Grnr dnya tektir. Hakiki dnya buna
eklenen bir yalandr. (...) Gnmzde duyularmzn tankln kabul etmeye karar verdiimiz lde
bilime sahip oluruz (...). Geri kalan her ey dk yapmtr, daha dorusu bilimsellik-ncesidir: yani
metafiziktir, teolojidir, psikolojidir, epistemolojidir; daha dorusu, tamamen biimsel bir bilimdir,
iaretlerin teorisidir: tpk mantk gibi ve matematik denen bu uygulamal mantk gibi. Burada
gereklik asla mevcut deildir (..)[72] Bakuninin yazd gibi, eylerin zn bildiine inanan
bilimin ii glgelerledir (...). Yaayan gereklii kavrayamaz ve bu gereklik kendini yalnzca
yaama verir; yaam ise, kendisi de kaamak ve geici olduundan, yaayan her eyi, yani geip giden
ya da kaan her eyi kavrayabilir ve gerekten de daima kavrar.[73]

Bilimsel Yasalar (Nedenler)

(bkz. hukuk, bilim, madde ve belirlenimcilik) . Bilimin, Bakuninin belirttii gibi, glgelerle ii
yoktur[74] ama yine de teorik ve mantksal kendi aygtlar ayn lde hayaletimsidir. Bu zellikle
doa bilimlerinin ballklarn belirttikleri yasalar ve nedenler iin dorudur. Bakuninin ileri
srd gibi, liberter dnce iin dnyay yneten doal yasalar, hukuksal ve politik temsillerin
bilimin alannda balam deitirmesinden baka bir ey deildir, dolaysyla bunlar da teolojiden
kaynaklanr.[75] Genellik iddias iindeki bu yasa ve nedenlerin gerek varoluu yoktur. Gerek
eylerin dnda hitirler, (...) bu eylerden baka bir ey deillerdir. Btnlkleri iinde ele
alndnda bile eyler bu yasalara boyun emezler, nk bu yasalar dnda onlara buyruk verecek
ya da dayatacak ne bir kimse ne de bir ey vardr. Her ey kendi yasasn tar, yani kendi gelime,
varolu ve ksmi eylem tarzn kendi iinde tar[76] (altn izen Bakunin) (bkz. monad, entelekhia ve
klelik/zgrlk).

Bilin
(bkz. kimse, ben ve beden)

Bilind
(bkz. zne)

Bir (Birlik)
(bkz. okluk ve anari). Antonin Artaudnun ardndan, Deleuze ve Guattari anari ve birlik tek ve
ayn eydir, Birin birlii deil, ancak oklukla ifade edilebilen daha tuhaf bir birlik[77]
demektedirler. Liberter dnce bir kavramn ve fikrini reddetmez; sadece byk harfle ifade etmek
yerine, bambaka bir anlam vermekle yetinir. Whiteheada yakn bir yntemle, anarizm birin daima
bir varln tekilliini belirttiini kabul eder (bkz. ey); tpk tanml ve tanmsz tanmlklar, iaret
sfat ve zamirleri, ilgi adllar gibi. Baka deyile -keza Whiteheadn dedii gibi: oulluk terimi
bir terimini varsayar, bir terimi oulluk terimini varsayar. [78] Bu nedenle anarist proje, rnein
Proudhon tarafndan dnld haliyle, Whiteheadn u son saptamasna dorudan katlr: Nihai
metafizik ilke, ayr ayr grlen varlklardan baka yeni bir varlk yaratarak, ayrlktan yola karak
birlemeye doru ilerlemedir.[79] (bkz. bileke ve gerilim)

Bir Araya Gelme/Ayrlma

(bkz. kolektif). Simondonun ve Proudhonun analizlerinin gsterdii gibi (bkz. zellikle kolektif),
bir araya gelme ve buna denk den kolektif g, asla birleen bireylerin, bu birleme annda
varolduklar haliyle basite toplam deildir. Bunlar daima bu bireylerde henz bireylememi (bkz.
bireyleme) olan eyden yola karak; kendinden fazladan ya da kendi ilerinde tadklar ve
bakalaryla birleme, yeni bir varlk yaratma ve bylelikle verili bir anda varolduklar haliyle, kendi
bireysel snrlarn ama istenlerini dorulayan belirlenimsizden yola karak ilerler. Bu anlamda,
henz bireylememi gleri seferber ettiinden, yeni bir varln, iyi ya da kt, ne olabilecei
bilinmez ve her bir araya gelme daha nceden ok fazla bir araya gelme deneyimi ve fazla deney
gerektirir, ama ayn zamanda sezgisel incelik ve her bir araya gelmenin bizde yeni g ve potansiyellik
olarak seferber ettii eye dikkat gerektirir.
Liberter ya da zgrletirici bak asndan kolektif gler arasnda bir araya gelme gelmeme
tarznda rnek vaka dikkate alnabilir. Bunlarn karakteristii her zaman olumlu olmalar, yalnzca
olumlama dzeninde yer almalardr.
1) Bir g dierlerini nleyebilir, kt karlamalar, zntye yol aan, dolaysyla kuvveti
yumuatan karlamalar nleyebilir. G, kendi iinde her eye sahip olduundan (bkz. monad,
zerklik ve potansiyel) yalnzca kendi zne, tad olaslklara gvenerek, en byk yalnzl az
ok kalc bir ekilde daima seebilir; (bu olaslklar tek gerekletirebilecek olan) daha iyi
zamanlar, baka karlamalar, baka durumlar, baka olaylar bekler; bu k uykusu biiminde,
hatta daha imgesel ifadeyle erketede ya da uyuklayan virs biiminde olabilir. Gerek; kendi
iine, elinden gelene kapanm, daryla ilikileri asgari lye indirgemi ya da kimi gereklik
dzlemlerinde iradi olarak veya zorunluluk sonucu snrlandrm, ama sonsuz iyi ve kt olaslkla
dolu sonsuz sayda g de ierir. Spinozann, bir bedenin ne yapabileceini, her bir gcn neye
muktedir olduunu, bir durumda ya da verili bir dzenleme iinde, her birimizin muktedir olduu eyi
kimse bilemez demesine imkn tanyan ey budur (bkz. beden).[80]
2) Bir g ayn zamanda tahakkm ve bamllk ilikileri iine de kapatlm olabilir ve onu baka
glere balayan ilikilere, onun tarafndan bask ilikileri olarak alglanan balara isyan ederek
kurtulmay tercih edebilir (bkz. dorudan eylem). Her isyan (grev, ayaklanma, ergenin evden ka ya
da Melvillein Bartlebysinin yanl biimde olumsuz kulland I would prefer not to ifadesi),
Michelle Perrotnun deyiiyle, gzel katr, [81] olay rgsnde ve zamanda bir atlaktr (bkz.
durak), her eyin fiilen mmkn olduu bir andr.
3) Daimi kaak olan bu atlak ya da bu zgrletirici ayrlk bylece yeni glerin ortaya knn,
gleri arasndaki ilikilerin yeniden oluumunun, bir araya gelip gelmemenin nc tarznn
koullarn yaratabilir. Kleletirici balardan, kendilerinin taycs olduklarnn dndaki bir
dzeni onlara dayatan snrlardan kurtulan isyanc gler, baka glerle zgrce bir araya
gelebilirler, bu bir araya gelme sayesinde, ellerinden geleni sonuna dek yaparak, o zamana dek
dayatlm snrlarn tesine dek gidebilirler; bu bir araya gelme yoluyla, daha gl kuvvetleri
dourabilirler; bu bir araya gelme araclyla, olumlamann, kuvvetin, dolaysyla zgrln iareti
altna btnyle yerlemi baka bir dnya oluturabilirler (bkz. ayrca gler dengesi).

Bir ey Yanls
(bkz. bir ey kart ve halkn hizmetkrlar). 1970li yllarda kendini halkn hizmetinde ilan eden
ar solcu politik bir akm vard -in yanls. Gnmzde baka militanlar, erkekler, kendilerini
feminizm-yanls ilan ediyorlar ve kadnlara hizmet etmeyi deilse de en azndan onlarn ynetimi
altna yerlemeyi iddia ediyorlar (bkz. hesap verme). Hizmet edilecek siyahlar, kadnlar,
hayvanlar, halklar, ktszlar, evre, nc dnya, doa, engelliler ve dier
davalar... Byle bir listenin rknl militan pratikleri gzden drmeye yeterlidir ve belki de
yalnzca net bir ekilde stlenilmi bir mazoizm bunu aklayabilir. Anarizm, tabiyet ile tahakkmn,
sululuk duygusu ile hncn her trl gerek zgrleme arzusuna kar durduu, kendini bakalarnn
yerine, bakalarnn hizmetine koyma ynndeki bu ikiyzl eilimi iddetle ve tiksintiyle reddeder.
Liberter dnce asndan her kolektif varlk kendi banadr ve -Coeurderoynn ifadesiyle- kendi
davas vardr[82] ve herkes yalnzca kendinden ve kendi znden (bkz. monad) yola karak, kendi
zgrlemeleri iin mcadele eden baka varlklarla ibirlii etme nedenlerini bulur. Liberter bir
bak asndan, bu anlamda ve yalnzca bu anlamda, her g kendi yapabilirliini ifade edebilmek
iin baka glere ihtiya duyar. Anarist karlkllk ve eitlik burada yatmaktadr: Varlklarn
mutlak zerklii, yalnzca bu zekliin garanti ettii ayn lde mutlak eitlik ve bu zerklik ile bu
eitliin izin verdii ok saydaki birleme ve ayrmalarn zgrletirici (ya da deil) karakterinin tek
lt olarak deneyim.

Bir eye Kar

( b k z . bir ey yanls). Anti-kapitalizm, anti-ruhbanclk, devlet-kartl, anti-militarizm,
smrgecilik-kartl, nkleer enerji kartl, anti-faizm, rklk kartl, anti-emperyalizm, antisemitizm, retimcilik-kartl, anti-otoritarizm, cinsiyetilik-kartl, trsel ayrmclk kartl,
yalanmakartl-kartl, ccelikkartl-kartl, etillik-kartl, vs. zetleyici olmayan bu
uzun listeye bakp sanlacan aksine, anarizm ne ideolojik bir programdr, ne de genellikle negatif,
zaman ierisinde yeni konu balklaryla, ahlaki ve davransal yasaklarla zenginleen bir talep
kataloudur. Anarizm, tahakkmn zincirlerini, bir baka olasl, bir baka dnya bileimini daha
iyi olumlamak iin bu kopuun hareketi iinde isyan yoluyla paralayan olumsal bir gtr.

Birey
(bkz. kolektif g, bireyleme, okluk ve zne). Liberter hareketin dndaki temsillerde anarizm
ou zaman bireycilikle zdeletirilir. Sosyalizm (otoriter ve komnist versiyonu) kolektiften
yanayken, anarizm bireyden yanadr. Bu pratik ama basite indirgeyici kartlk, hem liberter
deneyimler btn tarafndan (spanyol devrimi, Makhnovitchina, anarko-sendikalizm, vb.) hem de
anarist teorinin kendini tarafndan inkr edilmitir. Anarizm birey ile kolektif arasndaki sahte ayrm
reddeder. Bu gereklik anlay ve dnm olaslklar asndan her birey (bu kelimenin
etimolojisinin tersine) bir kolektiftir; her kolektif, ne kadar geici olsa da, bizzat bir bireydir.
Dolaysyla, sonsuz bireyler ya da olas znellikler vardr.

Bireyleme
(bkz. zne) Gabriel Tardeyle birlikte, anarizm varlklar tzselletirmeyi, bireyleri ilk kaynak
olarak, mutlak anlamda ilk veriler olarak kabul etmeyi reddeder. Tersine, onlar zuhur edi [83]
olarak ya da -bu kez Proudhonun szdaarnda ifade edersek- bilekeler (bkz. anari) olarak ele
almay gerektirir. Ama varln oluum halinde tezahr ettii ynndeki anlayn en gelimi teorisini
salayan Gilbert Simondondur. Buna gre, bireyler daima olduklarndan daha fazladr (bkz.
soyoluum ve snr iinde snrsz), nk sreen bir bireyleme srecinin bilekesidirler. Her verili
birey retimi (bireyleme), aracsz ya da ara evre olmakszn, ilerinden her birinde btn gcyle
msavi bir dzeye gelen snrsz bir zeminden yola karak gerekleir. Evrimin tarihine, geriye dnp
bakldnda, belirli evreler saptanabilir; rnein kolektif ya da toplumsal bireyleme, fiziksel
bireylemenin rn olan bireysel bireylemenin rn olan psiik bireylemenin rn deildir.
Btn bu bireylemeler rahatlkla birbirinin iine geebilir; varln tm gc her seferinde, kkene
geri dnerek, Simondonun deyiiyle yeniden balayarak,[84] seferber edilir ve bylelikle yeni bir
bireyleme doabilir. Kkten yeni bu bireyleme ne ncekilerin sonucudur ne de (ikme yoluyla) bu
ncekilerin imhasndan kaynaklanr: Gerein tad ve nceki her bireylemenin ne tketebildii ne
de zmleyebildii gce ve gerilimlere kkensel bir geri dnle gerekleen kkten yeni bir
bireylemedir bu (bkz. sonsuz geri dn).

Birey-tesi
(bkz. zne, znellik, yalnzlk ve eylerin ortas). Gilbert Simondonun bulduu ve toplum ile birey
arasndaki sahte kartln tesinde, zgrletirici znelliklerin oluum tarzn dnmeyi salayan
kavram.

Birleik Birlik
Bakuninin varln tmln dnmek iin (evrensel nedensellik, doa vbyle birlikte) kulland
kavram.

Bombalar
(bkz. anarist kimya)

Bozgunculuk
(bkz. durak). Bu eski polisiye terim, okbiimli ve artc bir tehdit karsnda, dmanlarn ve
rakiplerini tam da iktidar alanna yerletirmeye, onlar net bir ekilde snrlar izilmi ve
damgalanm bir kurumun iine, bir partiye, bir topraa, bir niformaya yerletirmeye (bkz. yer/alan
ve yerelcilik) alkn bir iktidar takntsn gayet iyi ifade eder. Btn bunlarla mcadele edilebilir,
ama ayn zamanda uzlalabilir, anlamalar ve (askeri, ekonomik, evlilik, vb.) ittifaklar da (bkz.
dostlarmzn dostlar) yaplabilir. Otoritenin hayalgcnn, keza sreklilik salayan ok sayda mitin
ve kelimenin etimolojisinin tersine, bozgunculuk dzenin aksi, gizli ve eytans yz, hatta basite
altst edilii deildir. Bozgunculuun ou zaman iktidarn gzne grnmemesi ve iktidara tehditkr
gelmesi, ncelikle, iktidardan tamamen baka bir dnyada ve tamamen baka bir lekte, kodlarnn ve
yasalarnn dnda kalmasndan, keza onun dzenini oluturan en kk ilikilerin btnl iinde srekli olarak dinamitlemekle ve bir baka olasl yeniden oluturmakla tehdit ettii iktidar
mercilerinin ve yneticilerin bedeninin ve ruhunun merkezine varana dek- ilemesindendir.

Bulumalar
(bkz. ibirlikleri, olaylar ve durumlar)

Buyurgan Vekillik
(bkz. dorudan demokrasi)

Btnsel Pasifizm
(bkz. sava) zellikle tiksinti verici ideomani rnei. Birinci Dnya Savann dehetine tepki
olarak baz liberterler 1938 Nazizmi karsnda CGT[85] pasifistlerinin slogann benimsediler:
Savatansa klelik yedir! Bu klelik, ilerinden ounu Fransa devletinin ve Nazizmin gayretli
hizmetkr olmaya yneltmitir.

Byk Gece
(bkz. genel grev ve devrim). Sokakta en ufak bir grlt duyduklarnda devrimin patlak verdiini
sanarak pencereye koan 1914 ncesi militan iilerin hikyesinden yola karsak Byk Gece fikrinin
gcn kavrayabiliriz.[86] Michael Lwy yzyl bandaki liberter ii hareketinin mesihi boyutunu
gayet iyi tarif etmektedir.[87] Onlarca yl boyunca, ii hareketinin geni kesimleri grevlerin ve devletle
atmalarn (isyanlar, ayaklanmalar ve eitli ihlaller) mevcut dnyay kkten dntreceini
umdular; o zamana dek baskya, yalana ve tahakkme tabi kalm bir dnyann kalntlar zerinde
Adalet ile zgrln kendi glerini ortaya koyarak eylerin dzenini tamamen deitirmesini
beklediler. Varolann kkten dnmne dair bu mesihi bak, o dnemde Avrupada mevcut
(Yahudi ve Hristiyan) dinsel referanslardan tamamen bamsz, mesihsiz bir mesihiliktir ve ne
kkten dntrm olduu devrim fikriyle ne de genel grev slogan ve projesiyle kartrlmaldr;
hatta bunun devrimci sendikalist ve anarko-sendikalist ifadesiyle de kartrlmamaldr. Ama Byk
Gece kavramnn en uzak olduu ey, klasik devrim fikridir. adan bu byledir: 1) Toplumsal
dnm Fransz Devrimi ve onun cumhuriyeti, Blanquist ve Marksist-Leninist uzantlar
modelindeki basit bir politik deiime, devletin tepesinde meydana gelecek bir deiime balamay
reddeder; 2) devrimci almann, bir yanda eski devlet dzenini alaa etmekle grevli halk ve dier
yanda yeni bir kamusal meruiyeti, yeni bir devleti diktatrlk biiminde ina etmekle grevli
aydnlanm ve bilgili politik nc arasnda paylatrlmasn reddeder; 3) dnm hareketini az ok
uzun vadeli bir stratejiye, basklayc ve arasallatrlm rgtsel eklemlenmelere (partiler,
sendikalar ve yaamn herhangi bir yannda uzmanlam, partinin taktik ve stratejik ynetimine sk
skya tabi dier kitlesel rgtlenmelere) tabi klmay reddeder. Byk Gece, belirli bir anda
ifadesi olduu liberter projenin btn gibi, uzam ve zamanla zel bir iliki iindedir.
nce, zaman. Popler ama mistik ve dinsel biimiyle[88]Byk Gece, zaman alannda, gerekliin
muktedir olduu dnmlerin kkl ve genel niteliini ifade eder. Gerekten de, Devrimin tersine ve sanlann tersine-, Byk Gecenin zamansal kktencilii, gelecee, gvencesi ktidarn ele
geirilmesi olan ve gelecekte, gnn birinde, daha ilerde bir gereklik kazanma (komnizm, devletin
yok olmas, vs.) grevini iktidara devreden, u an iin ancak topik vaat olarak kalan gelecekte
olacak deiimlere bal deildir. Byk Gecenin zamansal kktencilii her zaman bir evveliyata ve
birikmi bir gce baldr: imdiki zamanla karan bir evveliyata ya da bir gemie (bkz. tekrar ve
sonsuz geri dn) baldr, nk eylerin mevcut durumunu niteler, nihai tezahr Byk Gece olan
dnm fiili klabilecek zgrletirici bir gce gnderme yapar. Devrim, bir k noktas
biiminde, gelecekteki bir dnmn k noktas olarak dnlmken, Byk Gece bir var
olarak, nceden gereklemi bir dnmn var olarak dnlr.
kinci olarak, uzam. Varolann btnn, en kkten en genie kadar kapsadndan ve bir yann
dierine yararc eklemlenmesi ya da herhangi bir hiyerari anlamna gelmediinden, Byk Gece
fikrinin ifade ettii dnm, her durumun, her nn bu devrim anlaynn ar yapt dnmlerin
btnn taycs olduu dolaysz bir dnmdr (bkz. odak, eyleyen aznlk). Her mcadele, her
fark, her atlak, gerekliin iindeki her sapa adm nihai patlamann bir tekrar ve ifadesidir. Emile
Pougetnin aklad gibi, gndelik mcadele ve gelecee hazrlk almas, dardan
dnlm bir plan ya da stratejiyle ne eliiktir ne de bunlara bamldr. Her geen an,
mcadele ve isyan olarak grldnden, imdiki zaman gelecee, gelecek imdiki zamana[89] asla
feda edilmez (bkz. amalar-aralar). Byk Gece sabah geldiinde! eklindeki esprili ifadeden
anlald gibi, byk gece hem gecedir hem sabah, alacakaranlk ve afaktr, olas bir baka
dnyann atlaklarndan fark edilen ve eylerin karnnda imdiden var olan, mevcut dzenin dorudan
doruya dnmdr.

Cinsellik
(bkz. beden, kii ve kuvvet). nsan bir gruptur, kuvvetler bileiidir. [90] Bu nedenle saysz arzu
ve itki tar, mevcut dzen ve dil bunlar kendi aralarnda hiyerarik ok sayda alanda (beslenme,
devinim, cinsellik, tinsellik, vb.) snflar ve sabitler. Cinsellik bu alanlardan biridir, geici ve
kstlaycdr; liberter dncede, dier alanlar gibi bu alan da insan faaliyeti asndan az ok baat
ya da birincil kabul edilen kurucu bir ilkeye ya da ilk devindiriciye (Eros, libido) indirgenemez. Her
ey gibi cinsellik ya da cinsel arzu da bir bilekedir, etkilendii dzenin dzene koyduu glerin zel
bir dzenlemesinin bilekesidir. Bu bilekeyi normlara tabi klmak, sonucun neden olduu, doa ve
kltrn, iyilik ile ktln hem aresizce bal hem de kart olduu, birincil, iyicil ya da tehlikeli
bir ilkeye rahatlkla dntrebilmek iin sapmalarn (rnein sapknlk ad altnda) damgalamak;
ite, toplumsal dzenin byk bir enerji ve ihtimamla grev bildii ey budur. Anarizm varolann
btnn yeniden oluturma iddiasnda olduundan, ayn zamanda, cinsellii oluturan eleri de yeni
dzenlemeler ierisinde yeniden oluturmak ister. Anarizm, baka zorunluluklara boyun een yeni
birlikler ve yeni arzular dourma iddiasndadr. Spinozaya birlikte anarizm, Bedenin gc nedir
bilinmez, doann mlahazasndan neyi karsayabileceini de bilemeyiz[91] dediinden,
Hristiyanla ve ok sayda baka tektipletirici biimlendirmeye kar, cinsellik olarak
adlandrlmas uygun olan eyi oluturan glerin, baka dzenlemeler ve baka birlikler iinde anlam
ve nitelik deitirdii, sonunda ellerinden geleni sonuna kadar yapabildikleri yeni bedenler icat etme
iddiasndadr.

Cmertlik
(bkz. ierim). Elinden gelenden fazlasn yapmaya muktedir kolektif bir gcn olumlanmas.
Liberter dncede, sululuk duygusu ve dsal ahlak zerinde temellenmeyen bir bakal ve tekine
akl temellendirebilecek tek ey yalnzca cmertliktir, yani dsal ya da isel snrlarn
ksteklemedii bir g erkidir (bkz. gler dengesi).

Cz-i rade
(bkz. zgrlk) Soyut bir zgrln soyut glerini bireysel kurguya indirgeyerek, kolektif gler
btnn yapabileceklerinden koparan mevcut dzenin karna yanlsama. Bu yanlsamay oluturan
karma ve deiken gleri (ahlak, eitim, hukuk ve dil yoluyla) kendi iinde inkra mecbur kalan,
kendini yeniden oluturmasna ve kkten farkl bir dnya yaratmasna imkn tanyan kendinden
fazlasn inkr etmek zorundaki (bkz. bireyleme, tercih, zne ve gler dengesi) insan bireysellii
hem kendinden, yapabilirliinden dlanm olur, hem de yalnzca varsaymlarndan yola karak[92]
onu ekillendirme, onu btnyle buyruklarna ve gereklerine tabi klma iddiasndaki bir dzene
kkten tabi olur. Cz-i irade yoluyla insan varl (Tanr, yasa, toplum karsnda) kendi edimlerinin
sorumlusu saylr ve dolaysyla onu gerekten zne klan g ve arzular btnnden dolay sulu
kabul edilir ve tek zgrleme yolunu oluturmasna ramen reddetmesi ve kabul etmemesi gereken
tehlikeli, eytans gereklikleri srekli olarak bastrmak, kendi dndaki gereklikler olarak yaamak
zorundadr. lk gnahtan Sartrec bilincin hiliine, Descartesn cogitosundan, Kantn kesin
buyruundan ve szleme yapma ve pazarlardan geen cz-i irade despotizmin temel kaynaklarndan
biridir. Anarist teorisyenlerin ounun paylat bir tutumu en net olarak Bakunin ifade etmektedir:
Cz-i irade diye bir ey yoktur (...). Cz-i irade bir imknszlktr, bir anlamszlktr, teolojinin ve
metafiziin icaddr, bizi dorudan doruya tanrsal despotizme, gksel despotizmden yeryznn
btn otoritelerine ve btn tiranlklarna gtrr (...);[93] materyalizm cz-i irradeyi inkr ederek
zgrln oluumuna varr; idealizm, insan haysiyeti adna, cz-i iradeyi ilan eder ve zgrlk
harabeleri zerinde despotizmi ina eder.[94]

ekirdek
Monatten ve Vie ouvrire dergisi grubunun, kitap zevkleri ve cokular sayesinde sendikalara
ierden dinamizm katabilme yetisine sahip kk militan gruplar nitelemekte kulland nosyon.
Devrimci sendikalist ekirdek, devrimci sendikacln yaygnlaan eyleyen aznlyla ve daha
zgn olarak da Bakuninci mahrem evrelerle (daha lml bir dzende ve geri ekilme balamnda)
sreklilik iindedir.

eliki, eliik
(bkz. iddet, gler dengesi, diyalektik ve dizisel diyalektik) . Anari ve varlklarn ya da kolektif
glerin oulluu, bu glerin farkll nedeniyle ve yalnzca var olduklar ey iinde ayak
diremeleriyle deil kendi kuvvetlerini bytme iradeleri nedeniyle de ister istemez arpmaya ve
atmaya ynelmesini ierir. Yalnzca pratik duyu, deneyim, isyan, kt bulumalardan kanma ve
iyilerini tevik etme sanat, bir gcn bakas zerindeki tahakkmnden ya da glerin kendi
aralarndaki intiharvari mcadelesinden kanmay retmekle kalmaz, zellikle de kolektif varlklar
oluturan glerin bu zgr birliinden daha fazla kuvvet alan bu varlklarn geliimini tevik etmeyi
de retir. Ama bu durumda bile elikiler salt kanlmaz olmakla kalmaz, arzu edilir de olur. Bunlar
hem birleik glerin zgrlk iaretidir, hem de bu birliin, gerein belirlenimlerinin btnn
kapsama ve dzenleme kapasitelerinin sonucu olan varlklarn g ve dirimsellik garantisidir. Anarist
elikinin Marksist (ya da Hegelci) elikiyle alakas yoktur. Doann ve insanln diyalektik
geliimi eklindeki anlay liberter dnceye yabancdr. Anarizme gre, iyi elikiler ve kt
elikiler vardr; yaama gcn ldren ve azaltan elikiler ile bu gc artranlar vardr. Birincileri
ortadan kaldrmak, oalmalarn engellemek ve ikincileri ise, zmleme iddiasnda asla
bulunmadan, titizlikle beslemek gerekir. (bkz. gler dengesi)

eliki Anlay
(bkz. kolektif akl ve gler dengesi); Liberter harekete, balln belirttii anarinin genellikle ve
grnte olumsuz, rgtszletirici etkilerini (bkz. durak) gsteren bitmek bilmez tartmalar
yznden sklkla sulama getirilir. Liberter hareketin farklla ve tartmaya olan bu eilimi, byk
lde projelerinin byklnden ve buna denk den pratikleri ve akllar uygulamaya koyma
glnden kaynaklanr (bkz. ama/ara). eliki anlay hem bu gszle hem de bu iddial
tavra baldr. Gndelik yaamda olduu kadar en politik tartmalarda da genellikle dolayszca
grnen eliki anlay, yalnzca her trl birlii ve her kolektif varl oluturan glerin
zerkliinin az ok niteliksel olumlamas olmakla kalmaz, dahas anarizmin ortak bir projenin
oluumunu (bkz. kolektif akl ve ortak kavramlar) ve gler dengesiyle ban dnme tarznn da
tezahrdr. Kolektif eyleme dair liberter anlayta her bak as daima bir gcn ifadesidir; iddias
ve tekillii iinde, zt bak alarnn ve glerin olumlanmasna derhal ve ister istemez yol aan bir
gcn sylemsel yzdr. Liberter hareket bu kartlk ve farkllk oyunu ierisinde, gleri ve mevcut
g dzenlemelerinin niteliini el yordamyla srekli deerlendirerek, gerein tad btn gc
serbest brakabilen, tahakkmsz bir dnya ina etmeye abalar.

evre (Liberter evre)

rgtlenmelerin dilinde ve kaleminde genellikle kmseyici ya da deersizletirici bu ifade, bu
rgtlenmelerin tuzaklarn ve snrlarn reddeden liberter karakterli btn birey ya da gleri
belirtmeye yarar. evre, kimi zaman besinle ya da sindirilmesi g bir kapla, az ok tketilebilir
bir kaynakla karlatrlr. Bylelikle, devrimci balklarn kendi tarihsel misyonlarna (semen
bulmak, gsterici toplamak, kaynaklar vergilendirmek, vs.) gereken kaynaklar bulduklar su ortam ya
da kavanoz imgesiyle karlatrlabilir; kar-devrimci kurumlarn temel grevi ise bu kavanozu
kurutmak ya da urunda ekimektir. Liberter dnce ve projede ise evre (bkz. eylerin ortas),
tersine, bu zgrleme iin gerekli g ve kayg btnn kendinden yola karak gelitiren, kendi
kendine rgtlenen, eyin zgrletirici yeniden-bileiminin doabilecei tek gerekliktir.

oulculuk (Liberter oulculuk)

Proudhonun zerklikler demeti olarak tanmlad federe gler btn olarak kabul edilen
liberter hareket dzleminde okluun eanlamls.

oulluk
(bkz. anari, okluk ve bir)

ok
(bkz. kimlik, znellikler ve gereklik dzlemleri). Bir varln verili bir anda (iyi ve kt anda)
taycs olduu, olaylarn, durumlarn, karlamalarn ve ibirliklerinin aklayp aklamamakla
ykml olduklar olaslklarn okluunda da sresinde de neye muktedir olduu asla bilinemez. Bu
ngrlemezlik yalnzca bu varln geleceine ynelik deildir, hatta sylendii gibi -ve en ufak ak
ya da dostluk deneyiminin de gsterdii gibi- her eyin sreklilik gsterdii imdiki zamana da ynelik
deildir.[95] Ayn zamanda varln gemiine de yneliktir. Bu gemi ok biimde ve hatta bu varlk
yok olduunda bile, eylerin oluumu iinde brakt izler ya da emareler dolaysyla her zaman bir
gelecee sahiptir (bkz. mahrem varlk, ezeliyet v e sonsuz geri dn). Bu nedenle, bir varl,
tanmllk yanlsamasyla, verili bir dzenin kaba kaytlarnn ve snflandrmalarnn verdii
kimlikten yola karak ya da bak as darlyla veya ideomaniyle, iinde tad olaslklarn ve
anlamlarn sonsuzluuna almay ihmal eden, kendi snrlarnn tesine gitmeyi engelleyen koullu bir
bak asndan yola karak, asla dardan deerlendirmemek gerekir (bkz. menkbe yazlar, gler
dengesi, sorumluluk). Bu anlamda, kadn dman Proudhon, ayn zamanda, bir buuk yzyl sonra,
yalnzca zgrlk hareketlerin doasn ve deerini deil, fakat bu hareketlerin iinde, en radikal
feminist hareketlerin savlarn ve anlamn da dnmeyi ve alglamay salar; tpk onun antisendikalizminin ve grevleri radikal biimde mahkm ediinin, en kesin devrimci sendikalist ve
anarko-sendikalist akmlarn dnce ve eylemine esin kayna olmasn (iyi ve kt saysz nedenle)
engellememesi gibi (bkz. teori/pratik).

okluk
(bkz. bir). Birin zdd olarak, ilk ve kurucu ilke anlamnda anlalr. Anarist hareketin zgll ve
en nemli zgnl burada yatmaktadr: Yalnzca okluktan yola karak biri, farkldan yola karak
ayny dnmek deil, ayn zamanda var olan dnmenin bu tarzna gnderme yapmak, bunun
yalnzca gerekliin btn bir boyutuna deil, ayn zamanda azami glime ve olaslk koullarna da
denk dtn sylemek; ve sonu olarak bu okluk zerinde temellenen, onu oluturan glerin
mutlak tekillii ve zerklii zerinde temellenen genel bir zgrleme hareketini dourma iddiasnda
bulunmak. Proudhondan sonra ve Antonin Artaudnun ardndan, anarist projenin en iyi tanmn veren
kukusuz Deleuzedr: anari ve birlik tek ve ayn eydir, Birin birlii deil, kendinin yalnzca
okluk olduunu syleyen daha tuhaf bir birlik.[96]

Daraacna!
(bkz. sorumlu)

Dayanma
(bkz. monad). Liberter sz daarnn bu nemli kavram, zgrletirici kolektif gleri birletiren
nitelii ierden ifade etmeye yarar. Fakat Bakunin bunu ayn zamanda yansz ve genel evrensel
nedensellik anlamnda, daha dorusu yaam v e doa anlamnda da kullanr. Bu anlam ierisinde
dayanma, var olann btnn, gerein tad btn varlklar arasndaki olas ilikilerin, Taocu
gelenein szn ettii on bin canlnn btnn ifade eder. Varlklarn anarisi kolektif gleri
oluturan ilikilerin bu snrsz niteliine ve dolaysyla kendi aralarnda kurabilecekleri ilikilere
baldr. Bu anlamda dayanma -bu kelimenin liberter sylemde pratik olarak ya da znel bir ekilde
kullanld haliyle- kolektif glerin kendi aralarnda kurduklar ilikilerin, genellikle lmn ve
basknn taycs ok sayda baka olas ilikiden yola karak mcadele ve ayklama yoluyla oluan
ilikilerin bir tr zgrletirici niteliini belirtmeye yarar.

Denge
Proudhonun dneminin muhasebesinden ald terim. Bkz. Gler dengesi.

Deerlendirme
(bkz. bak as v e soyktk). Liberter projeyi temellendiren varlklarn ve bak alarnn
eitlilii, kimi zaman, kt niyetli ya da anarist dnceyi bilmeyen baklar tarafndan, her ey
birbirinin dengi olduundan her eyin eit olduu (bkz. eitlik) basit bir grececilik ya da liberalizm
olarak alglanmtr. En kn, elinden geleni yapabildii durumda, en byn eiti olduu [97]
noktada, varlklarn farkll ve tekillii zerinde temellenen anarist eitlik ve bunun imkn tand
ibirlii tarzlar, tersine, eylemlerin, bak alarnn ve tutumlarn zgrletirici ya da baskc
niteliini srekli deerlendirmeyi gerektirir. okluktan tmdengelimle elde edildiine inanlan
farkszln tersine, liberter sav varlklarn ve onlarn ibirliinin niteliinin srekli yarglanmas
zerinde temellenir; mahkemesiz, medeni hukukun ya da ceza hukukunun olmad bu yargda (bkz.
liberter hukuk) her g, verili bir anda evrensel bir tze ilmi[98] dolaysyla onu oluturan eye gre
baka kuvvetlerin niteliini, zgrleme asndan bunlarn sunduklar ibirlii imkn ve
imknszlklarn srekli deerlendirir.

Deney
(bkz. sezgi v e pratik duyu) Kelimenin en yaygn kullanmnn kavramaya imkn tand haliyle
deneyin iki anlam vardr. Bilgiye dayal en yakn anlamnda deney ok zel bir bilimsel ilemi
belirtir. Bu ilem, laboratuvar denen o ok zel filtre yardmyla ayklayp indirgeyip arndrarak
tpatp yeniden retilebilen, ve bilginlerin sesiyle bizim yaammz ynetme ve dzenleme
iddiasndaki mmkn olduunca en genel ve snrl saydaki yasaya tabi olan, nesnel ve belirtici baz
olaylar saptamay ve sabitlemeyi hedefler. [99] Sradan anlamyla deney, tersine, her zaman znel ve
tekildir, nk kolektif bir varln kendini hissetme, duyumsama, kendini u veya bu ekilde
yaayabilme tarzn belirtir. [100] Mutlak bir znelcilie bal olan anarizm ancak bu ikinci anlam
kabul eder ve birinci anlamn kullanclarnn, onlar harekete geiren ve bilimsel-teknik
dzenlemelerin rettii znel kuvvetlerin tekil niteliini kendi gzlerinde olduu kadar bakalarnn
gznde de aklamalarn gerektirir (bkz. uzmanlar).

Devlet
Devletin en iyi iki anarist tanmn Nietzsche verir. lki genel olarak bilinmektedir: Btn souk
canavarlarn en souuna devlet denir; ayn souklukla yalan syler ve azndan u yalan karr:
Devlet olan ben halkm. Ama ikincisi kukusuz daha belirgindir: Devlet ikiyzl bir kpektir;
dumanlar ve brtler ierisinde konumay sever: Bylelikle sesinin nesnelerin karnndan ktna
inandrmak ister.[101]

Devrim
19. yzyln eski kavram, dnyann dnmnn bir hkmet darbesi ya da halk gnleri
biiminde tasarland ve bu sayede bir anayasa ya da rejim deiiminin devletin ban (cumhuriyet,
imparatorluk, mutlak monari, meruti monari) etkiledii Fransz Devriminden kaynaklanr. 19.
yzyln ortasnda dnem devrim kavramnn yerini Toplumsal Devrim fikri almtr; toplumsal
dnm tahayyl etmenin bambaka bir tarzdr bu. Eski politik devrim bir yzyl sonra Marksizm
ve Merksizm-Leninizm erevesinde tm gncelliini yeniden bulmutur. Devlet sorunu yeniden
deiimin anahtar problemi oluyordu ve proletarya devrimi, faizmin ve Nazizmin yannda, devletlerin
tahakkmlerini srdrmek iin srekli icat ettikleri biim deiikliklerinin uzun dizine eklenir. Devrim
fikri, 19. yzyl sonu ile 20. yzyl banda liberter ii hareketlerinin icat ettii byk akam ve
isyanc genel grev fikirleriyle kartrlmamaldr.

Devrimci Sendikaclk
(bkz. dorudan eylem, hareket ve genel grev)

Dar/eri
(bkz. gereklik planlar, ayklama ve darnn gc). Anarizm her trl dsallk ban -bu ba
ister bamllk biimini alsn ister inkrn ve diyalektik ilikinin grnte ters biimini- reddeder.
Liberter zgrleme varlklarn btnyle iindeki bir zorunlulua, onlar ellerinden gelenin sonuna
kadar, yani snrlarnn tesine ve dolaysyla ikin erki serbest brakan ve bu erkin mmkn kld
ok zel ibirlii tarzlarna dek gitmeye iten bu erke boyun eer. Bununla birlikte, ierisi ile dars
arasndaki ayrm tahakkm ile zgrleme arasndaki farkll kapsamaktan uzaktr.
zgrleme varlklarn iinden, onlarn yapabileceklerinin olumlanmas biiminden kaynaklansa da,
bu ierisi, Deleuzen deyiiyle, yalnzca ayklanm darsdr;[102] darnn bir kvrmdr ve bu
dar, kendisiyle birlikte, belli bir bak asndan, belli bir g niteliiyle birlikte, varolann
btnn de srkler, varln erkini, darnn erkini, yani darsz bir erki de srkler (bkz.
monad). Tahakkme zg balarn dsallnn, bu tahakkm dzeniyle ilgili dsalln karsna
tamamen baka bir dsallk kar; varolan her eyi kapsad iin kendinin iinde olduu
sylenebilecek bir dsallk: zgrletirici gler var olan her eyin btnn kapsayan baka bir
dnyann mmkn olduunu, varolann btnnn yeniden bileiminin mmkn olduunu ileri
srdnde ortaya kan zgrlemenin mutlak dsall, kendi iinde tad erkin dsall,
isyann, reddin, kopmann ve bakaldrmann ykc dsall (bkz. durma, analoji).
Tersine, tahakkmn, alar iine ald varlklarn dnda olduunu dnmek yanltc olur.
Tahakkmn dayatt balarn dsall, deyim yerindeyse, onun iin, gereklie dayatt snrl ve
zel dzen iin, gleri muktedir olduklar eyden koparma ve varolann erkini kendi dna itme ya da
bastrma zorunluluuna baldr. Ama fiilen dsal olan bu snrlara, kolektif varlklarn iinde ileyen
bir alma denk der ki dzen kendini yeniden retebilmek iin buna ihtiya duymaktadr: Bu
alma, varlklarn isel nitelii zerinde yrtlen bir almadr; verili bir anda onlar oluturan
kuvvet, arzu ve iradeleri ayklama almasdr (bkz. gereklik planlar). Etienne de la Botie bu
koula, varlklarn belli bir g ve arzu niteliine bu isel bamllna gnll klelik
demektedir;[103] egemen dzenler kendilerini zel bir dzen olarak dayatma, kleletirdikleri gleri
muktedir olduklar eyden koparma yeteneklerini buna borludurlar.

Dars/erisi
( bkz. dar/ieri, darnn kuvveti). Anarizmin grnr paradoksu yle ifade edilebilir:
Tahakkm koullar altna zorunlu olarak yerletirilmi her trl dsallk ilikisini reddederken
varlklarn zerkliinin nceliini, onlar oluturan eyin iinde iliki kurma kapasitelerinin nceliini
( bkz. mahrem, yaknlk, sezgi) srekli ileri sren anarizm, onlarn kendilerine yeterli olma
iddialarn da ayn enerjiyle reddeder. ster istemez tahakkm edici olan ve onlar, (birok strap,
bahtszlk ve bask pahasna) rgtlenmelerinin, sylemlerinin, uygulamalarnn, serpilip gelitikleri
gereklik planlarnn ve dolaysyla kendi bireyselliklerinin ister istemez snrl biimlerinin iinde
olan eyin btnne hakim olma isteine kanlmaz olarak ynelten kendi kendine yeterlilii
reddeder (bkz. bireyselleme, tmlk/totaliter, ideomani ). Savaa, herkesin herkese kar dsal
atmasna ve tahakkme ynelten bu kendine yeterlilikten farkl olarak, anarist zerklik ve bunu
harekete geiren irade ya da belirlenim btnyle darya doru, tekine doru ynelmitir; belli bir
bak asndan ve tikel ortaklk tarzlar dolaysyla, kuvvetlerini dardan deil, glerin toplamas
yoluyla deil, ierden, her bir kiinin kendi iinde tad kuvveti ve tekini ortaya kartarak
artrmaya tek muktedir olan budur (bkz. monad, gler dengesi, kendinden fazlas), nk,
Deleuzen ifadesiyle, ierisi darnn bir kvrmndan baka bir ey deildir, nk ieri
btnyle varlklarn ii olduundan, hem dardr hem ieri ve verili bir anda var olann iinde
kuvvetini sergilemeye her zaman hazrdr, yeter ki varlklar kendilerinden, mevcut bireyselliklerinin
snrl karakterinden kurtulsunlar, bakalaryla ibirliine girerek, onlar z n e olarak oluturan
belirsizlie alsnlar ve bylelikle daha kuvvetli ve daha zgr bireysellikler olutursunlar.

Darnn Kuvveti
(bkz. anari ve esnek g). Kltr ile doa arasndaki, insan ile insan-olmayan arasndaki kartl
reddederek, mevcut dzenin hem byl hem de ksr dngsnden, hmanizma hapishanesinden
kmaya en net bir ekilde, ayn zamanda da en olumlu bir ekilde abalayan ada filozoflardan biri
kukusuz ki Gilbert Simondondur; zellikle de apeiron, n-bireysellik ya da belirlenimsiz
kavramlaryla bunu yapar. Bu yzden onun antropolojiyi [104] reddi -tamamen haksz olmasa da- az
ok sert bir ekilde eletirilmitir: Analizlerinin, tekilliklerin mutlak anarisine ve dncenin
(...) ciddi bir ekilde balayamayaca kopmalara varmasndan, monadlara ve anlara blnm bir
anlam, paralanm, muhteem ve korkun, ilkesiz ve inansz bir evreni ya da ilkelerin ve
inanlarn sonsuzluunu, hibir eyin imknsz olmad, sonsuz olaslklar evrenini[105] ileri
srmesinden endie edilmitir. Simondona gre, tpk liberter dnce iin olduu gibi -ve egemen
hmanizmann tersine-, insan varlnn zglln ileri srmek gerekir; bu zgllk tam da onun
tekine, kendisi olmayana ve dolaysyla insan olmayana alma kapasitesinde, iinde tad
darya, doann ya da varln okbiimli kuvvetine alma ve bylelikle bireylemenin ya da
znelliklerin yeni biimlerini srekli yaratabilme kapasitesinde yatmaktadr. Bu nedenle Simondon,
insanln bir kalenin ya da -Kantn deyiini alrsak-[106] bir adann deimez snrlar iine
kapatld ve insan varlnn zgllnn onu evreleyen ve kendi iinde tad doaya kar,
insan-olmayana (ya da vahiye) kar ve ona hakim olmak iin srdrlen mcadele zerinde
temellendiren klasik antropojiyi reddetmektedir. Simondona gre Doa insann kart deildir, [107]
nk insan varlnn zgll tam da doaya, btnln iindeki varla geri dn, darnn
glerinin tmn, varln yedei olarak, snr iindeki snrsz olarak varln glerini (Gilbert
Hottois korkun gler derdi)[108] yeniden seferber etme imknnda yatmaktadr.
Simondonun felsefi projesi, bylece, Nietzschenin yaklak yetmi yl nce stlendii grevin
dorudan doruya bir yanksdr: Benim grevim: Doann insanszlamas; ve ardndan da, saf doa
kavram bir kez edinildiinde, insann doalamasdr. [109] Aslnda iimizde tarken dmzda
olduunu sandmz doadr bu.[110] Simondon Nietzschenin insan kendi hapishanesinden kurtarma
iradesini yanklar. nsan bu hapishanenin iine, en ufak artk [111] olmadan dnyay da kapadn
sanr, bunu da kendi kodlarnn tuza ve kabal iinde esir alr. Simondon gibi Nietzsche de baka
perspektifler uydurma iddiasndadr; gayet belirli bir insan trnn perspektifleri deil, zellikle,
gayet belirli bir igd, sr igds (altn izen Nietzsche). Buradan yola karak insan
tahakkme varmaya alr. [112] Fakat daha byk bir varln (...) perspektifleri (alt izili
age.);[113]belirsizin kuvvetini, kaosun kuvvetini kendi iinde bulan bir varln perspektifleri: Size
sylyorum: Dans eden bir yldz yaratabilmeniz iin kendi iinizde kendi kaosunuzun olmas gerekir.
Size sylyorum: Sizin iinizde hl kaos var. Heyhat! nsann artk yldz yaratmayaca zaman uzakta
deildir.[114]
Hepiniz ayaa kalkn, byk yldz avclar, diye haykryordu Louise Michel. Ama hemen
ardndan ekliyordu: Devrimlerin denizi kabarrken hepimizi de iinde tayacak.[115] Adna ister
kaos, belirsiz, apeiron, anari ya da baka bir ey densin,[116] darnn kuvveti kukusuz ki liberter
dnce ve arzunun, baka bir dnya dourma, yeni yldzlar yaratma iradesinin merkezindedir, ama
ayn zamanda birok kuku ya da kaygya yol aan bir bahis ya da meydan okumadr. Gerekten de,
ounlukla izilen klienin tersine -iyi vahi, toplumun hileleriyle yozlam, doallnda iyi insan,
Rousseaucu iyimser, Doann arzularna ve baka buyruklarna safa ya da byk bir mutlulukla
kendini brakma iradesi- anarizm bir doalclk deildir (bkz. dirimsel/dirimcilik) ve darnn
glerine arsnn bu kadar sklkla umutsuzlua ve hilie, Coeurderoyun szn ettii uzak ve
korkun ufuklara,[117] bayrann renginin ak bir ekilde sembolize ettii kaosa ve lme gnderme
yapmasna ilgisiz deildir (bkz. sava/sava). Anarizmin ar yapt dar, onun gznde fiilen

sonsuz sayda baka olasnn, kurtarc kolektif dzenlemelerin ve zgrletirici znelliklerin

taycsdr, ama ayn zamanda baskc ve lmcl glerin ve kimliklerin, dahas -Guy Hottoisnn
Simondonda bulmaktan ekindii gibi- kr ve ykc, muhteem ve korkun, ilkesiz ve inansz,
kuvvetlerinin etkilerine ilgisiz glerin de taycsdr. [118] Anarizm, hibir durumda -ve bu szln
btnnden anlayabileceimiz gibi- doallnda iyi bir kkensel kuvvete, dirimsel bir atlma,
(diyalektik de olsa) tarihin bir anlamna, (Marxla birlikte retici glere indirgenen) yaratc ya da
belirleyici bir kuvvete ar yapmaz. Byle bir kuvvet, tersine, liberter dnce asndan, btn
biimleriyle, ilahi inayetin eski aldatc mitiyle, birinci ve tanrsal bir ilkenin baskc yanlsamalaryla
ister istemez zdeleir (bkz. anari ve bileke). Anarizmin ard dar, liberter hareketlerin
olas varsaydklar pozitif anariye, gerein taycs olduu gler btnnn zgrlemi
ifadesine ve dzenlenmesine belki gnn birinde denk decektir, ama ondan nce, ncelikle kaostan,
belirlenimsizden, terimin ilk ya da kkensel anlamnda anariden, gerekten rktc anarik bir
kuvvetten kaynaklanr; herkesin kimi zaman hissedebilecei gibi ve Gilbert Simondonun kayg zerine
ok gzel bir metinde vurgulad gibi, herkesin iinde tad bu kendinden daha fazlay kendi
iinde kefetme deneyiminden kaynaklanr:
zne kendi iselliini yitirirken acl bir ekilde genleir; hem burada hem baka yerdedir, evrensel
bir baka yer araclyla buradan kopmutur; btn uzam ve btn zaman stlenir, varlkla birlikte
geniler, uzamsallar, zamansallar, koordine edilemeyen dnya olur. Varln bu engin imesi, her
sna ve her isellii ortadan kaldran snrsz bu genleme, varln iindeki, bireysel varla
eklemi doann yk ile bireysellii arasndaki kaynamay ifade eder: Bireylemi varln yaplar
ve ilevleri birbirine karr ve genleir, nk onlar doann yknden varln bu snrsz gcn
alrlar: Bireylemi olan, n-bireyselliin istilas altndadr; btn yaplar saldrya uramtr,
ilevler onlar tutarsz klan yeni bir gle harekete gemitir. Kayg snavna yeterince katlanlr ve bu
snav yaanrsa, bizzat varln iinde yeni bir bireylemeye, gerek bir bakalama yneltir; kayg,
yaygnlaan kaostan yola karak bireylemi varln bu yeni doumunun nsezisini zaten ierir;
kayg iindeki varlk, btn boyutlarn deiimini varsayan ontolojik bir tenin iinde belki de
kendisiyle buluabileceini hisseder; fakat bu yeni doumun mmkn olabilmesi iin, eski yaplarn
erimesinin ve eski ilevlerin potansiyellemesinin eksiksiz gereklemesi gerekir; bu, bireylemi
varln ortadan kalkmasnn kabuldr [altn biz izdik]. (...) imdiki zaman gncelliini yitirerek
ii oyulur; gemie ve gelecee dalma imdiki zamann karmak yapsn datr ve yaanm ey de
younluunu ondan alr. Bireysel varlk kaar, brakp gider. Yine de bu firarn iinde, her eyin
yaanabilmesi iin, dnyay yeniden iine alan, baka yerde ve baka trl yeniden olumann
igds alttan alta mevcuttur. Kayg iindeki varlk, baka bir znellik bulmak iin evrenin iinde
erir. (altn biz izdik)[119]
Anarist dnce ve eylemin tad bu dar riski ve kaygs, bambaka biimde de olsa, Gilles
Deleuzen Foucault zerine yazd ve darnn kuvveti kavramnn temel bir yer igal ettii kitapta
karmza kar.[120] Deleuze son blmde Foucaultnun nl bir metninden alnt yaparak, ncelikle ve
grnte -Simondonun tersine- insan varlklarnn insanlklarnn hapishanesinden kmadaki,
hcrelerinin byl ve aldatc duvarlarn paralamadaki gszlklerini, sanki bir tr imknszla
gelip arpyorlarm gibi sorgular: te biz, izgiyi amakta, teki tarafa gemekte, baka yerden ya
da aadan gelen dili dinlemekte ve duyurmakta hep ayn yetersizlik iindeyiz; hep ayn tercih, iktidar
tarafnda, onun syledii ya da sylettirdii tarafta.[121] Kukusuz Foucault, Deleuzen vurgulad
gibi, en azndan kendi kendine unu syleyebilir: ktidar, iktidara direnen bir yaam ortaya
koymadan, kkrtmadan, yaam hedef olarak alamaz. Dahas, darnn gc diyagramlar altst
etmeye ve ters yz etmeye devam eder. Fakat, tersine, [ve zgrleme iradesi gsteren en kk
deneyimin bile sk sk gsterdii gibi] yatay direni ilikileri kendilerini yeniden katmanlandrmaya,
iktidar dmleriyle bulumaya, hatta bunlar imal etmeye devam ediyorlarsa ne olur?; eer iktidar
hakikat retiyorsa, kategorilerle ve dzenlemeleriyle, tanmlar ve bizzat kendi diliyle bunu

yapyorsa, iktidar hakikati olmayan bir iktidar hakikatini, iktidarn btnsel izgilerinden deil,
direniin yatay izgilerinden kaynaklanan bir hakikati nasl tahayyl edebiliriz?[122] izgiyi amak
nasl mmkn olabilir? Anarizmin sorduu ilk soru budur.
Fakat bu ilk sorunun zerine hemen bir ikincisi eklenir; keza, ters ve daha da youn bir kaygnn
gszl ve umutsuzluu, Simondonun bunca gl bir ekilde ifade ettii ey eklenir. u an iin
bizi oluturan rollerin ve ilevlerin (rnein annelik, biliimcilik, mlk sahiplii ve hukukun, polisin
ve toplumsal dzenin garantisi altndaki yurttalk...) aina ve yattrc snrlarndan sklp
alnmann iddeti, bizim iinden kmak istediimiz ve yaamamz engellediini hissettiimiz
hapishaneden daha kt deil midir? (...) darnn kuvveti olarak yaama erimek gerekiyorsa, bu
darnn rktc bir boluk olmadn ve direnir gibi gzken bu yaamn, ksmi, tedrici ve yava
lmlerin boluk iinde basite dalm olmadn bize syleyen nedir?[123] Bu hatt lmeden nasl
aabiliriz? Bizi ketleyen ve bize bask yapan insanca, pek insanca halden, kendimizi kesin anlamda
yitirmeden nasl kabiliriz? Bir lm kuvveti deil, tersine, yaam kuvveti olan dar kuvvetine nasl
beden verilir? Simondon, Nietzsche, Foucault ve (Foucault dolaymyla) Deleuzen -her biri kendi
tarznda- cevaplamaya abaladklar sorular bunlardr. Liberter dnce ve hareketin, en youn
dnemlerinde -1848 isyanlarndan 1968 Mays gnlerine, Paris Komnnden anghay Komnne,
Alman ve Macar isyanlarnn trajik eylemlerinden Rus ve spanyol devrimlerinin canice ufuklarna,
Ukraynada, Mnihte, Krontadda, Budapetede ve Barselonada- kar karya kald sorular
bunlardr.
Djacquedan Bakunine dek, keza anariye ilk referanslara bal kalnrsa, -1848 olaylarnn
ertesinde- darnn kuvvetine ar yapan ok sayda metin biliniyor. zellikle Coeurderoynn 1852
ylnda yaymlad bror. Hurra!! ya da Kazaklar Araclyla Devrim[124]adl bror:
Ey, byk nsanlk, sonsuz Gelecek, Sonsuz Uzayn iinde beik gibi sallanan engin Dnyalar!...
Bizler, Evrene yasalar ve Zamana snrlar dayatma iddiasndaki fani Uygarlar kcz!... Peki ya siz
kimsiniz, nl hkmranlar ve yasa koyucular Batnn, gnein altnda yaayan ilk ve son yaratn
siz olduunuza kim inanr? Sefalet ve merhamet! nsanlar arasnda devrim kusan ate uurumunun, u
her daim ak, her daim a ve her daim intikamc uurumun kkrediini iitmiyor musunuz? Sizi ve
sizin yalanc sistemlerinizi, retmen bbrlenmelerinizi bu uurum yutacak. nk her sistem
yanltr, her sistematik baskc! Ynetimlere, Dilenciliklere, Efendiliklere daha fazla dayanacak
halimiz yok. Kim olursanz olun, ister Sezar, ister Cizvit, Komnist, Geleneki ya da Falansterci; bizi
yneteceinizi umut etmeyin. nsan sonunda klelik okulundan kurtuldu! (...) Devrim beni uzak ve
korkun ufuklara doru gtryor; varlmn potansiyelini yz misli artryor; esen bir kasrga gibi
bamn zerinden geiyor. (...) Bu dnya benim zindanmdr...[125]
Anarist devrimciler, unu haykralm: Tek umudumuz insann tufannda; tek geleceimiz kaosta;
tek kaynamz, kan pahasna elde edilmi zgrlklere tecavz etmekte kullanlan bask aralarn
btn rklar birbirine katarak ve yerleik btn ilikileri paralayarak egemen snflarn ellerinden
alacak genel bir savata.[126]
(...) Herkes kendi davas iin mcadele ettiinde kimse temsil edilme ihtiyac duymayacak; diller
birbirine kartka avukatlar, gazeteciler, kanaat diktatrleri sylemlerini yitirecektir. (...) Keza dil de
(...). Uluslar arasndaki en yakn ilikiler eitli lehelerin karlkl alveriine yol aacaktr.
Kusurlu, tamamlanmam terimlerle sohbet edilecektir; telaffuz, yazm, dilbilgisi saysz bozulmaya
maruz kalacaktr. Bylece, gnmz dillerinin mutlak kurallarnn tapna istila edilecektir; bylece
halklarn birbirine karmas dillerin karmasna, dncede olduu gibi szde de anariye yol
aacaktr.[127] [altn biz izdik]
Kukusuz ki, Haziran 1848 ayaklanmasnn ezilmesinin ertesinde yazlm olan Coeurderoynn

kasvetli arsnn karsna, Paris iilerinin katliamnn ncesindeki devrimci haftalar hakknda
Bakuninin anlarnn lgnca sarholuu kartlabilir; ama uzamn ve zamann, mevcut dzenin
yklna dair ayn alg iinde, hayali ya da gelecee dnk olmayan fakat olumlu ve gerek bir alg
iinde grlr bu.
Ve bu snrsz sevincin, bu sarholuun ortasnda, hepsi (...) yumuak, insan, merhametli, drst,
mtevaz, nazik, sevgi dolu ve espriliydi (...) ruhlar bir ay boyunca akrkeyifti. Yalnzca ben deil
herkes akrkeyfti: Kimileri lgnca korkularndan, kimileri lgnca kendinden geerek, anlamsz
umuttan akrkeyf olmulard (...) Ben devrimci atmosferin sarholuunu btn duyularmdan, btn
gzeneklerimden soluyordum. Basz ve sonsuz bir enlikti; hem herkesi gryor hem de kimseyi
grmyordum, nk herkes ayn saysz ve gezgin kalabaln iinde kayboluyordu; ne kendi szlerimi
ne bakalarnn szlerini hatrlamadan herkesle konuuyordum, nk her admda yeni olaylar ve yeni
nesneler, beklenmedik havadisler dikkati kendine ekiyordu. (...) Sanki btn evren alt st olmu
gibiydi; inanlmaz olan alkanla dnmt, imknsz mmkn olmutu, mmkn ve alldk
olansa anlamszlamt.[128]
Fakat, dzene olan kiisel eilimi, dilbilgisinden zevk almas ve szde olduu kadar dncede de
her trl karkl reddi nedeniyle zellikle Proudhon ayn olaylar konusunda anarist proje ve
dncenin meydan okumasn en net bir ekilde ortaya koyar. Pierre Ansartn gsterdii gibi,
Proudhon anariye ok erken gnderme yapmsa da,[129] bu referans onda uzun sre mulak ve
belirsiz olarak kalmtr: Proudhonun dncesinin zn oluturan, mevcut bir sistemi ya da
dzeni ahlaki ve mantksal olarak tehir etme ynndeki basit istek; zgrlk, znellik ve
kendiliinden eylem zerinde temellendii iin ilkiyle atan, ama Proudhonun, ncelikle, Marx
tarznda, mevcut dzenden, onun elikilerinden (bkz. durak) ve kendileri zlrken tamamen yeni,
bambaka nitelikte bir toplum yaratma kapasitesinden dourduu ve kartt, gelecekteki baka bir
dzenin olumlanmas.[130] Pierre Ansartn gsterdii gibi bir amaz! Gerekten de, kendiliindenlik,
zgrlk, znellik ve anari hangi mucizeyle ve hangi inayet sayesinde insanlarn iradesinden ve
eyleminden kurtulan, zorunlu bir hareketten -diyalektik bile olsa- doabilir? Btnyle aktif ve
engellerinden kurtulmu bir toplum nesnel ve kstlayc bir sreten nasl doabilir?[131]
Baka birok kii iin olduu gibi Proudhon iin de, balangtaki sezgileri gelitirmenin gereklilii
ve imkn dardan doacaktr. Sistemin ve yalnzca sisem elikilerinin darsndan, 1848 devrimci
olaylarnn darsndan, sistemle anariyi kar karya getiren heterojenlii tmyle lmey, sistemin
btn olduu -nk Marxtan alnt yaparsak, sistem hem sorun hem de zmdr- bir iliki iinde,
anariyi sistemin zorunlu sonucu olarak dnmeyi reddetmeye onu yneltien budur. Devlet, Sermaye
ve Kilise l vehesiyle, 1848deki Proudhon tarafndan iddetle tehir edilen[132] mevcut dzen,
toplumun gelecekteki kkten dnmnn etkili olduu ereveyi ya da snrlar artk tanmlayamaz
olur; toplumsal gerekliin btnn ifade etmeye ve oluturmaya son verir. Snrlarnn darl ve
belirlenimlerinin sonlu karakteri iinde, iddialar iinde bu zel ve son derece tartmal bir boyuttur;
toplumun gerek yaamn tketmekten ok uzak olan (retmekten haydi haydi uzak olan!) yapay
toplum onun zerine oturmakla yetinerek onu smrr ve taleplerine tabi klar. [133] 1848
olaylarnn cokusu iinde gereklik, konusu olduu toplumsal ekillenmelerden son derece daha
zengin ve canl olarak kendini gsterir. Anarist Proudhonun kaleminden bu ekonomik, politik ve
dinsel ekillenmeler dsal hilelerden baka bir ey deildir ve en kararl eletirmenlerinin gznde
bile, bunlarn baskn kabilecei buyurgan zorunluluk, yksek bir zorunluluk karsnda, olaylarn
aniden gn na kard gerek toplumun gereklii karsnda silinir. Balangta sistemden yana
zmeye alt, sistem ile anarinin balang kartl iinde, Proudhon, grlecei gibi, skntsz
olmasa da, anariden yana arlk koyar. [134] Olaylarn ve olgularn oku altnda, onun reddettii ey
yalnzca sistemin elikilerinin varsaymsal yararl sonular deil, anari ile sistem arasnda bir
diyalektiin olabilecei fikridir de.[135] 1848den sonra, gelecekteki anari yalnzca sistemin ve

elikilerinin olas sonucu olmaya son vermekle kalmad, u an iin toplumsal dzenin elikilerinin
boluu iinde, ii bo, olumsuz bir yer igal etmeye devam eden, gelecekteki bir gerekliin ksmi
ana hatlar izilmi tanm olmaya da son verdi. Proudhonun Devlet, Sermaye ve Kilisenin hilelerinin
karsna kard gerek toplumla zdeleen kendiliindenlik ve anari, olas tm yaamn
kkensel koulu olur. nsan oluumunun ak ynne yanstlm olan bo ve belirsiz fikir olan anari,
eitlilii ve kuvveti iinde ar bol bir gereklie dnr; her kurumun biim bulduu snrsz z
olarak, olas her dzen gibi varolan dzenin biim deitirmi ve ksteklenmi kayna olarak, onu bu
oluumun tepesi olarak dnmek uygun olur. Sonu olarak, anari ile toplumsal kendiliindenlik
koula dnr.
Tahmin edilebilecei gibi, Proudhon gibi bir dzen ve akl insann tanyanlar iin, 1848 olaylarnn
atei iinde anarist projenin bu yeniden deerlendirilmesi kendiliinden olmaz; alldk ak
yreklilii ve titizliiyle, bir yl sonra Le Peuplede yaymlad makalenin gsterdii gibi, 1848
olaylarna ve o dnemki duygularna uzun uzadya geri dner:
(...) Semenler topluluundaki, atlyedeki, kabinedeki cumhuriyeti olarak Cumhuriyetin
yaklatn grnce korkudan rperiyordum (...) bana bir muamma gibi gelen demokratik ve toplumsal
canavar karsnda kayordum; ve aklamasz bir dehet ruhumu donduruyor, aklm bamdan
alyordu. (...) Kamu dzeninde patlak verecek bu devrim, kimsenin syleyecek sznn olmad
toplumsal bir devrimin balangcyd. Her trl deneyimin tersine, tarihsel geliimin o zamana dek
izledii kanlmaz dzenin tersine, olgu fikrin nne kyordu, [bkz. olgusal propaganda] (...).
Ruhumda her an gereklik dzeyine erien bir gelecein seyri iinde her ey bana rktc, hi
grlmedik, paradoksal geliyor. imi kemiren bu kayg iinde, olaylarn akna isyan ediyordum,
yazgy mahkm etmeye cret ediyordum. (...) Ruhum can ekiiyordu (...). 21 ubat akam, dostlarm
mcadele etmemeye davet etmitim. 22sinde, muhalefetin geri ekildiini rendiimde rahat bir
nefes aldm; ektiim strabn sona erdiini sandm. 23 gn hayallerim dald. Ama bu kez ok
yaydan kmt, Lamartinein dedii gibi, jacta est alea. Capucinelerin kuruna dizilmesi bir anda
ruh halimi deitirdi. Artk ayn insan deildim.[136]
Coeurderoya ve Bakunine hak vererek, ncelikle yalnzca kelimeleri deil btn dnceyi ayor
gzken olaylar nasl dnmeli? Hisseden kii asndan bu kadar altst edici olan bir gerekliin
muammasna nasl nfuz etmeli? Gerekten de baka bir insan nasl olunur? Nietzschenin krk yl
sonra ileri srecei u fazla insanca; sarholuk, yaanan durumlarn buyurduu bu yksek kuvvet
duygusu, bu patlayc durum uzuvlarmza ve duyularmza incelik kattnda, zaman ve uzam
duyumlarn deitirdiinde, sonsuz ve kaamak eyleri alglamamz[137] saladnda, kendi
iinde tad kuvvetleri ve iradeleri serbest brakma gcne sahip baka biri nasl olunur? Bu kez
Tarde ve Simondonla birlikte, her patlamay, btn muhalefetleri, btn isyanclar, nereden
kaynaklanrsa kaynaklansn ve nerede meydana gelirse gelsin btn isyanlar yaamn tezahr
olarak dnmek ve kabul etmek nasl mmkn olabilir?[138] Bu devrim-ncesi-durum(lar), bu
bir olayn meydana gelmeye hazr olduu, bir yapnn ortaya kmaya hazr olduu (...) ar-doyum
durumlarn[139] nasl dnmeli? Dahas, Coeurderoy ile birlikte, dnyalarn enginliini,
Devrimlerin sonsuz uzamn, uzak ve korkun ufuklarn nasl dnmeli? Yasasz bir
evrenden ve hudutsuz zamandan kaynaklanan glerin ortaya kn ve bileimini nasl
dnebiliriz? Ksacas (deyim yerindeyse) ve Proudhonun Contradictions conomiqueste [ktisadi
elikiler] formle etmi olduu gibi, taycs insan olan bu anariyi ve bu doa kuvvetlerini
nasl dnebiliriz? Eriilemeze nfuz etmek (...), sonsuzu, fani insann gzne -tek kelimeylesokmak[140] nasl mmkn olabilir?
Teorik olarak -ve elbette g bir ekilde- zellikle Proudhonun olumlu anari diye adlandrd
eyle; zellikle pratikte, yaklak elli yl boyunca ve geni bir lekte, yeni znellik biimlerinin (bkz.
zneleme) gerein kuvvetini ifade etmeye abaladklar devrimci sendikaclk ve anarko-

sendikalizm terimleri altnda toplanmas uygun olan farkl ii zgrleme deneyimleri dolaysyla,
anarizmin cevap bulma abasndan asla vazgemedii sorular bunlardr.

Din Adam
(bkz. vicdan ynetimi, hesap verme) Bir kilisenin ya da bir dinin temsilcisi (btn byk dinlerin
kendi din adamlar vardr); kolektif varlklarn, dsal ya da akn, kolektif bir merciinin norm ve
deerlerine dzgn biimde tabi olmasna gz kulak olmakla grevli kii. Otoriter komnizm dinsel
kurumlardan etkinliini uzun sredir kantlam olan bir denetim uygulama ve dzeneini siyasal
komiser ad altnda almakla yetinmitir. ada kapitalizmin gc, kukusuz ki, koruyucu melein ve
zellikle vicdann vaatkr deneyimlerinden sonra (bkz. sorumluluk, disiplin), dsal (stelik de
olduka hantal) bir denetim rgtlenmesinden tasarruf etmesinde ve gemiin din adamlar ile siyasal
komiserlerini isellemi bir st-bene dntrme kapasitesinde yatmaktadr. Burada, pazar yasasyla
isel zdeleme koullarnda herkesin kendi din adam, kendi komiseri, kendi meta dzeninin
temsilcisi, ne yapmak ne yapmamak gerektiini, neyi umut etmek ya da neyle yetinmek gerektiini kendi
deerlendiricisi vardr.

Dirimsel
(Dirimcilik, Dirimsel Atlm, Politik Dirimcilik)
(bkz. doa, yaam v e darnn kuvveti). Anarizm -zellikle Bakuninde- sk sk yaamdan sz
ettiinden ve iilerden sz ediiyle -gayet yerinde bir deerlendirmeyle- Bergson ve Nietzscheye
yakn grldnden, politik dirimciliin zel bir biimiyle zdeletirilmesi ilk anda cazip gelebilir.
Ancak anarizmin dirimcilikle ve genel olarak bu kelimeden anlalan eyle bir alakas yoktur. Onun
ifade etmeye alt yaam, biyolojik ya da organik bir gereklik bakna indirgenemez. Anarizm
ncelikle varln kuvvetine gnderme yapar ki kelimenin gerek anlamyla canl bunun zel
tezahrlerinden biridir (bkz. doann yk ve Proudhonun inorganik, canl ve insan arasndaki iliki
sorununu dn tarz). Gcn ve gler arasndaki farklln eanlamls olan anarist yaam, bu
bak asndan, Gilbert Simondonun anlad anlamda potansiyel enerji kavramna ya da -liberter
sz daarna daha yakn olarak- Gabriel Tardenin taahayyl ettii haliyle enerji kavramna
gnderme yapabilir; burada, kar konulmaz, anarik, demiurgosvari, her biime girebilen bir
atlm tarznda, yaam, canl varlklarnki bile olsa, her dzeni, dzenli ve istikrarl her tipi hi
durmadan aar. [141] Yine Tardenin yazd gibi: Devrimci, i farkllklarn taknlnn karsna
bouna dikilmi engellerdir yasalar, tipler de bouna konmu frenlerdir; gelecein tipleri bu taknln
iinde gizlice [bkz. Mahrem] oluur ve bu engel ve fenlerin oklu sultas st ste binse de, kimyasal
ve dirimsel disipline ramen [altn biz izdik], akla ramen, gksel mekanie ramen, gnn birinde,
tpk bir ulusun insanlar gibi, btn engelleri srkleyip gtrr ve onlarn kalntlarn daha yksek
bir eitliliin aygt yaparlar.[142]

Dirimsel Atlm
(bkz. dirimsel/dirimselcilik)

Disiplin (zdisiplin)
Kolektif varlklar, onlar oluturan dzenin dndaki bir dzene tabi klmay hedefleyen zorlama.
Disiplin bu varlklar tarafndan iselletirilmi olabilir (bu durumda zdisiplinden sz edilir), ama bu
onlar sakatlar; bir kimse hakknda pek yapmack biri denmesi gibi, doalarnn izin verdii
hareketleri yerine getiremez klar.

Diyalektik
(bkz. zgrleme, efendi-kle, eliki ve gler dengesi). Temsillerin dzenlenmesi karsnda, bu
temsillerin oluu sabitleme, var olan karlarnn apszlna kle ederek onun gcn heba etme
iradeleri karsnda, diyalektik, hareketi, dncedeki hareketi olduu kadar gereklikteki hareketi de
katma iddiasndadr. Ama Deleuzen gsterdii gibi, diyalektik, kendini ister idealist ister materyalist
olarak adlandrsn, ister Hegelci ister Marksist olsun, her zaman iin bir sahte harekettir, soyut bir
mantk hareketidir, yani bir dolaymdr (bkz. dorudan eylem).[143] Liberter dnce ise, tersine,
diyalektie kar, gereklikte de dncede de her trl dolaym reddeder, dorudan doruya ve
dolayszca hareketi iin iine katar. Bu anlamda, dnce asndan, liberter proje kendini
Nietzschenin ya da Kierkegaardn felsefi yaklamnda grebilir: Metafizii harekete geirmek, faal
klmak (...) onu edime ve dolaysz edimlere geirmek (bkz. eyleme gei). Gerekten de, yine
Deleuzen yazd gibi, dnce -tpk sanat, isyan ve dier btn zgrletirici mcadeleler gibiyeni bir hareket temsili sunmaktan ibaret deildir; temsil zaten bir dolaymdr. Tersine, eserin
iinde, tini her trl temsilin iinde kkrtacak bir hareket yaratmak sz konusudur; hareketin
kendisini, mdahaleler olmadan bir eser haline getirmek, dolayl temsillerin yerine dorudan iaretleri
koymak sz konusudur. [144] (Bkz. dorudan eylem). Bu anlamda, bu kez Djacquesla birlikte ifade
edersek, dnce ve yaz da olgusal propagandadan kaynaklanabilir: Bu kitap hi de mrekkeple
yazlmad; sayfalar asla kt yaprak deil. Bu kitap forma haline getirilmi eliktendir ve patlayc
fikirlerle doludur. Uygarlarn kaldrmna binlerce nsha halinde frlattm otorite-katledici bir
mermidir bu. Paralar mmkn olduunca uzaa frlasn ve nryarglarn saflarnda ldrc delikler
asn! Eski toplum temellerine kadar paralansn! Bu kitap asla bir yaz deil bir edimdir. [Altn biz
izdik] (...) Kalp ve mantkla, kan ve atele yoruldu o. Bir isyan ldr, halk tutkularnn kulanda
fikirlerin ekiciyle nlayan bir alarm andr. (...) Bu kitap kinin ve akn kitabdr.[145]

Diziler (Diziletirme)
(bkz. dizisel diyalektik, gler dengesi, analoji, gereklik planlar ve gerilim). Proudhonun esasen
De la cration de lOrdeda [Dzenin Yaratlmas] ve Charles Fourier okumalarnn ardndan, olas
varlklarn okluunu, sonsuz bir ekilde uyumlu klan ilikilerin dzenleniini ve doasn dnmek
iin nerdii kavram. Diziletirme yalnzca ya da ncelikle bilgi dzeni deildir; tahakkm kurucu tm
dzenlere zg snflandrmalarn (bkz. snflama) hareketsiz ve sakatlayc keyfiyetiyle bir alakas
yoktur. Diziletirme, glerin ve g ilikilerinin iinde olduu gibi, sahip olabileceimiz bilginin de
iinde hareket eder. Simondon transdktif biimde diyebilecei Proudhonun diziletirmesi,
analoji, yaknlk ve tezatlk yoluyla, var olann en eitli alanlarnda ilerken, ok sayda farkl dzeni
mmkn klar. Bu nedenle, bir varln katld olaylarn iinde, iinden getii durumlarda,
karlat ve ibirlii yapt varlklarla ne yapabileceini asla bilemeyiz. Barselonadaki bir saldr
birlii FAI [146] militanlarnn safnda isyanc askerlere ate amak iin bulunabilir, titiz ve sofu bir
Alman muhasebeci bir toplama kampnn etkin yneticisi olabilir, bir vergi memuru mehul bir ressam
olabilir, bir isyan iareti iktidar simgesine ya da fetie dnebilir, bir eki silah olabilir, kllar
sabana dnebilir, rzgr ormanlar ykabilir ve kularn umasn mmkn klabilir, okyanuslar
sahilleri darmadan edebilir ve sanki tekne denizin bir kvrmym gibi[147] yeni ktalarn kefini
salayabilir.

Dizisel Diyalektik
( b kz. diziler [diziletirme], gler dengesi v e gerilim). Kolektif glerin, bu glerin
kartlklarna hakim olarak ve bunlar ayklayarak, azami gc ve dolaysyla zgrl serbest
brakmaya muktedir ikin bir dzen oluturabilme tarzn dnmek iin Proudhonun kulland
kavram (zellikle De la Cration de lordre da [Dzenin Yaratlmas zerine]). Proudhon, dizisel
diyalektikle ve Hegeli kefinin neden olduu ksa kesintinin ardndan,[148] Gabriel Tardeden birka
yl nce, Hegelci olmayan bir diyalektik oluturmaya giriir. Burada, yaam ve hareketi dnp
mmkn klmak iin, kendiliinden ve verimli zmsz atklar[149] ileri srer ve bunlar
oluturmaya alr.

Doa
(bkz. anari ve ikinlik dzlemi, esnek g, apeiron, trsel faaliyet, evrensel nedensellik, kaos,
bileik birim, vs.). Yaygn ve geleneksel bu kavram, liberter sz daarnda, var olann btnn
belirtir. Bakunin yle tanmlar: (...) Sk sk bu Doa kelimesini kullanmak zorunda kalnca, bu
kelimeden ne anladm burada belirtmek mecburiyetinde buldum kendimi. unu diyebilirim ki, Doa,
gerekten mevcut her eyin toplamdr. Fakat bu bize btn hareket v e yaam kaapsar grnen
Doaya dair tamamen l bir fikir verir. Zaten, eylerin toplam nedir ki? Bugn var olan eyler yarn
var olmayacaktr; yarn kaybolacak deillerdir, ama btnyle dneceklerdir. Dolaysyla, eylerin
srekli meydana gelen ve meydana gelecek gerek dnmlerinin toplamnn doa olduunu
sylersem hakikate daha da yaklarm; (...) Cannz isterse buna Tanr ya da Mutlak da diyebilirsiniz,
benim iin fark etmez, yeter ki bu Tanr kelimesine benim belirttiimden baka anlam vermesinler:
Evrensel, doal, zorunlu ve gerek, ama asla nceden belirlenmi, nceden tasarlanm ya da
ngrlm olmayan, gerekten mevcut btn bu eylerin birbirleri zerinde srekli uyguladklar bu
zel etki ve tepki sonsuzluunun bileimi.[150]

Doal Yasalar
(bkz. zerklik ve doalclk).

Doalclk
(bkz. dirimsel/dirimselcilik, doa, darnn gc)

Doann Yk
(bkz. belirlenimsizlik). Gilbert Simondonun, her kolektif varln tad darnn gcn
belirtmek iin kulland kavram. Doann yk anariyi belirten bir baka kelimedir. Bylelikle
anarizm, aleyhtarlarnn miyop gzlerinde, mutlak ve zellikle tehlikeli bir doalclk biiminde
grlebilir. Gerekten de liberter dnce gerei madde ve tin, beden ve ruh, doa ve kltr gibi
kkten ayr iki tze paralamay reddeder (bkz. ikicilik). Bu nedenle, sanki insan gereklikleri kkten
farkl insani-olmayan gerekliklerden ayrlabilirmi gibi, szde antropolojinin btn varsaymlarn
ve erevelerini reddeder! Proudhonun ileri srd gibi, bileik insan tm dier bileiklerden,
doay oluturan her eyden ayran tek ey kuvvet derecesidir, baka bir ey deil: Canl insan bir
gruptur, tpk bitki ve kristal gibi, ama bunlardan daha st derecededir; ikincil gruplar olan organlar
(...) daha geni bir bileim oluturduundan daha canldr, daha iyi hisseder ve daha iyi dnr. [151]
Gilbert Simondon ile birlikte anarizm, insann zgll ve eksiksiz geliimi kavramnn doadan
farkllamak anlamna gelmediini, tersine, insanlarn kaynaklandklar, geici ve indirgeyici
bireylemelerinin smrmek ve tahakkm kurmak gereken bir d evre olarak kabul etmeye ynelttii
doay kendi ilerinde ve dlarnda -zira onlarn ileri darnn bir kvrmdr yalnzca- bulma
kapasitesinden ibaret olduunu kabul eder (bkz. zne).

Dorudan
(bkz. monad). Dorudan, dolaymn (ayrca bkz. dorudan eylem) ve temsilin zdddr. Liberter
dnce, kolektif gler arasnda ba salamakla grevli yansz ve nesnel her trl arasallatrma,
ara ve sre fikrinin zdddr. Anarizme gre her ey kolektif gtr, iyi ya da ktdr, bask ya da
zgrlk taycdr ve tahakkmn olmad bir dnya bu gler arasndaki dorudan ve dolaysz
buluma ile bunlar oluturan eyin iinden doar.

Dorudan Demokrasi
Dorudan demokrasi temsili demokrasinin kartdr (bkz. temsil). Genellikle temel prosedrle
zdeleir: 1) Verili bir kolektifin yeler toplamnn, bu kolektifin yaamyla ilgili her konuda, ou
zaman ortak onayla, mevcut bak alarn tanmasn ve bir konsensus salamasn salayan (el
kaldrarak ya da oturma srasna gre) oy kullanmayla karar vermek iin bir araya geldii Egemen
Genel Meclis; 2) azledilebilir yetki; her delege her an yerinden alnabilir; 3) kesin vekillik; delege
kendisini vekil olarak atayan kolektif tarafndan grevlendirildii konulardan bakasnda karar
veremez, her yeni sorunun bu kolektifin tartmasna sunulmas gerekir. Paradoksal gelse de, dorudan,
liberter demokrasi vakit alr. yi ileyebilmek iin, ok sayda baka koulun bir araya gelmesini
gerektirir (eitlik, yaknlk, gven, pratik duyu, vs.). Yeni iletiim aralar (internet, cep telefonu,
kk gruplarn uzak mesafeden ve acilen uyum iinde hareket edebilme olana, vs.), bu zamana dek
toplant ve bir araya gelme konusundaki fiziksel glklere bal yavalk sorunlarn ksmen zmeyi
salar. Yetki am ve yeni iletiim aralarnn akllca kullanm sayesinde, genel meclislerin
koordinasyonu, delegelerin azledilirlii ve kesin vekillikleri neredeyse ezamanl olarak ileyebilir;
ama karar almadaki yavaln ayn zamanda ve sklkla liberter pratiin temel bir gereklilii olduunu
da unutmamak gerekir.

Dorudan Eylem
(bkz. olgusal propaganda, eyleme geme, esnek g ve transdksiyon). Ressam Francis Baconun
eseri zerine bir kitapta Gilles Deleuze, resim mevcudiyetleri temsilin altndan, temsilin tesinden
dorudan doruya ortaya karmaya niyetlendiinden (...) renk sistemi sinir sistemi zerinde bir
dorudan eylem sistemidir[152] der. Devrimci sendikacln ve anarko-sendikalizmin yaratt pratik
ve teorik kavram olan ve nceki yllarn anarist olgusal propagandasnn [153] peinden gelen
dorudan eylem, liberter anlam iinde, toplumsal mcadeleden resme, felsefeden nezaket ilikilerine
dek insan varlnn faaliyetlerinin ve dnyayla ilikilerinin btnn fiilen kapsar. Ayrntlandrlm
bir ekilde (ama yalnzca anarizm iin ayrntlar, koullar vardr), yirminci yzyl bann ekonomik
ve toplumsal balamnda, dorudan eylem kavram liberter projenin doasn kavramada temel bir
anahtar salar. 1914 ncesi Fransz CGTsinin [154] liderlerinden Emile Pouget dorudan eylemi yle
tanmlar: inin gcnn ve iradesinin gsterisi olan dorudan eylem, koullara ve ortama gre, ok
zararsz olabilecek eylemlerde somutlaabildii gibi, ok iddetli de olabilir. Bu basit bir zorunluluk
meselesidir. Dorudan eylemin kendine zg biimi yoktur (altn biz izdik).[155] Sonsuz olasla
ak olan esnek g ve bu bak asndan Nietzschenin trsel faaliyetine ya da Deleuzen
tekanlaml varlna[156]ok yakn olan, dorudan eyleme vcut vermi deneyim, anarkosendikalizmin tahayyl edebilecei sendikal pratie sk skya baldr. Bu, ardk ya da ezamanl
iki byk ilemden geer:
1) ncelikle kurucu bir ilem. Devrimci sendika, yasann, temsilin ve pazarln sembolik
tuzaklarndan, atma ve kopma yoluyla zgrlemek zorundadr; arac olmay, ii karlarnn
diplomat olmay reddetmelidir. [157] i hareketinin ve dier toplumsal glerle ilikilerinin ikili
gereklik dzlemi zerinde arac kii olmay reddetmelidir; byle biri, temsilci statsyle,
birletirme iddiasnda olduu eyi ayrr, nerdii ba zincirlere ve ksteklere dntrr, ii
snfnn fiziksel, entelektel ve doal glerinin her trl dorudan birlemesini ve her trl fiili
bileimini engeller. [158] Hukukun ve temsilin szde rasyonel, effaf ve dzenli sahnesinde kendini
gstermeyi reddeden sendika, yalnzca dzensizlie, eitlilie ve ii yaamnn grnrdeki
tutarszlna ekilmekle kalmamal, kvrm iinde kvrm olarak, zerk gruplamasnn
mahremiyetine de dahil olup onun tarafndan ierilmelidir. [159] Bu koulla, mahremiyetini korumann
zerklii ve varsaymsal temerkz nedeniyle, sendika, dorudan doruya, bir yandan yneticilerin
budalalklarna katlanamayacak kadar ayrntl tezahrleriyle karmak bir ii yaamn[160] belli bir
bak asndan alglar ve buna odaklanr, dier yandan bu ii yaamn ifade etme, emekilerin
mahrem kayglarnn krss ve yanks olma durumundadr.[161]
Pelloutiernin ifadesiyle ekonomik mcadeleler laboratuvar[162] olan, Pougetye gre canl ve
titreen toplama, organizmaya denk den dirimsellik ve nfuza sahip [163] olan, Griffuelhese
gre toplumsal devrimin yeni simya potas[164] olan sendika, bu durumda ve bu koulda, birleebilir ve
bakalarna kar durabilir, kendi tekil mahremiyetini ii rgtleri btnnn (dier sendikalar,
kooperatifler, eitli gruplamalar, emek borsalar, meslek ya da sanayi federasyonlar,
konfederasyonlar, enternasyonaller) mahremiyetine yayabilir. Bu birleme ve kar k sayesinde her
sendika kendi gcn artrr, ii yaamn alglamada daha derinlikli davranr, bak asnn
keskinliini ve zenginliini yayar; bylelikle sonuta bu ekilde yaratlm ve birikmi olan yaam
gcn gn na kartr, ta ki devrimci genel grev eklini alacak en st mcadeleye dek onu
dardan gelitirir.[165]

Dorulama
(bkz. hesap verme ve yararclk). Dorulama, adaletin tersidir. Adalet hem saygldr hem
mahremdir, kiisizdir, eylere, varlklara ve durumlara ikindir. Dorulama ise, tersine, kendi a
iine aldklarna haksz yere karr, patavatszdr, despotiktir ve ayn zamanda davet ettii bireylerin
tamamen dndadr, onlarn davalarna ve itiraflarna yle etkin bir ekilde karr ki, hem buyurgan,
etkin hem de tamamen yalanc, dilin ve toplumsal etkileimlerin tuzaklarna iyice dm bir znellik
edinir. Yaygn ya da dinsel anlamyla dorulama, dsal ve yksek bir mercinin (Tanr, Parti,
Mahkemeler ya da tekiler) varln daima varsayar; bu merci karsnda kendimizi dorulamamz,
edimlerimizin, dncelerimizin ve varlmzn hesabn vermemiz, kim olduumuzu tarif etmemiz
gerekmektedir (bkz. efendi/kle). Anarizm, kiinin kendi karsnda olduu kadar bakalar karsnda
da her trden dorulamasn reddeder. Kolektif bir varln niteliinin (zgrleme ya da kuvvet art
anlamnda) ve dier kolektif varlklarla ibirliinin niteliinin deerlendirilmesi daima bu varla ve
ibirliklerine iseldir, verili bir anda olduklar eye ikindir. Dolaysyla kolektif akldan ve ortak
kavramlardan geer.

Dolaym
(bkz. eylerin ortas, Taoculuk v e dorudan eylem.) Anarizm daima eylerin ortasndan yola
kar. Buras, her eyin yeniden mmkn olduu; btn varlklarn, onlar oluturan eylerin iinden,
yaknlk yoluyla ve analoji ilikileri iinde gerekten zgrletirici bir ilikiye girebilecekleri yerdir.
Fakat eylerin ortas zellikle dolaymn tersidir; varlklarn, nc bir kiinin ya da herhangi bir
baka iletiim aygtnn arac olarak hizmet etmeyi ileri srebilecei, gleri ayrabilecei ya da kendi
varln dayatmak iin, birletirme iddiasnda olduu varlklar sabitlemek iin, onlara ait tanml
roln iine onlar kapatmak iin, bu varlklarn kendi ilerinde tadklar bakaln sonsuz gcn,
sakatlad ve yararland bu gc yalnzca kendi arac rolne gnderme yapabilecei ve
indirgeyebilecei ekilde onlarn ayrlndan yararlanabilecei yerdir. Anarizm, ister (retici ile
tketici arasnda) tacir biimini alsn, ister (insanlar ile Tanr arasnda) rahip biimini alsn, isterse de
(iilerle patronlar arasnda) sendika temsilcisi biimini alsn, hatta isterse de iyilik isteyen dost,
kendi talepleri olan rgtlenme, grev dayatan ilev, yasann samal veya yaama anlam verme
iddiasnda olan buyruklar biimini alsn, her trl dolaym biimini reddeder.

Dolaysz
Liberter szdaarnn nemli kavram. Dolayszlk hem uzam hem de zaman ierir. Liberter eylem
anlk olarak ve dolaymsz hareket eder. Hem az ok uzak hedeflere hizmet etmeyi reddeder (bkz.
ama/aralar) hem de kendi yaylmasn ve ierdii ibirlii ilikilerini, yapabilirliklerini kesintiye
uratacak bir dolayma ya da bir tasarma emanet etmeyi veya tabi klmay reddeder (bkz. dorudan
eylem).

Dostlarmzn Dostlar
(bkz. yaknlk, lme gnderme, Taoculuk, yalnzlk v e benzeim) Anarizm her trl dsalla
(bkz. d) yabanc olduundan, srekli olarak bakalarnn tanmland, bakalarnn bir yere
yerletirildii (bkz. yerelcilik), karlara ve stratejiye bal olarak, ele geirilecek ya da korunacak
iktidarn satran tahtasnda onlarn dost ve dman diye snflandrld mekanik politika oyununu
reddeder. Nietzscheyle birlikte, anarizm, Derridann szn ettii filozoflarn dostluunu benimser:
Bizler ncelikle, dost olarak, yalnzlk dostlaryz ve sizi paylalmayan eyi, yalnzl paylamaya
davet ediyoruz.[166] Liberter dostluk yaknla ve varlklar arasndaki dorudan baa dayandndan,
bunlar oluturan eye isel yaknlk ve dolaymsz bir ilikiye dayandndan, her trl
arasallatrmay ve tmdengelimi reddeder. Liberter bak asndan, dostlarmzn dostlar ille de
bizim dostlarmz deildir; dostlarmzn dmanlar, verili bir durumda ve verili bir momentte, bir
baka gereklik dzlemi zerinde, bir baka bak asndan bizim dostlarmz olabilirler elbette. Bu
yzden anarizm iktidar oyunu anlamndaki politikaya uygun deildir. nk bambaka bir politikaya
baldr: Nietzschenin szn ettii byk politikaya, dars olmayan bir politikaya, iktidarsz ve
tahakkmsz bir politikaya.

Durma, Durak
(bkz. genel grev, olay, tekrar, belirlenimsizlik ve darnn gc). Her eyi durdurup dnyoruz,
hi de fena deil![167] Mays 1968in bu sz, dnmeye ar deer vermesiyle tartmal olsa da
liberter hareketin nemli bir yann ifade eder. Durma, rnein lm kararndan sz edilmesi
anlamndaki (bkz. ldrme) kararla kartrlmamaldr. Deleuze ve Guattarinin gsterdii gibi,
bizim gerekliimiz makineler biiminde dnlebilir; her eyin birbirine tutunduu ve baland,
akm yaratan her makinenin bir baka makineyle temasa getii, o makinenin de -az ok kaotik bir
ekilde- yeni bir akm yaratmak iin dieriyle kesitii, sras geldiinde bu akmn da kesildii,
makine iftlemeleri biiminde dnlebilir. [168] ster toplumsal ister arzulayc olsun, gncel
varlmzn makine olarak retimi bizi bir organizma, kendi yaammzn rgt yapar (yemek yemek,
uyumak, retmek, tketmek, yer deitirmek, remek, militanlk yapmak, sevmek). Ama varlmzn
srekli yeniden balayan bu zincirlenii iinde, bu ekilde organize olmu olmaktan, bir baka
rgtlenmeye sahip olmamaktan ya da hi rgtlenmemi olmaktan[169] strap ekeriz. Proudhonun
yazd gibi: nsan kendisinin rgtlendirilmesini, mekanikletirilmesini istemez. Onun eilimi
rgtszleme ynndedir, bunun anlam, bir yazgcln ya da makineletirmenin arlnn
hissedildii her yerde yazgnn ortadan kaldrlmasdr (italikler Proudhonun).[170] Bu zgrlk
nerede doabilir? Aralklarda ve molalarda, bir an hayale dalndnda ya da bir sigara sarldnda.
Bir makineden dierine geerken, bir akm makinesinden kesim makinesine geerken toplumsal
makineler alglanamaz bile olsa ok sayda durak ya da tereddt belirtir ve bunlar bir baka
rgtlenme ya da her trl rgtlenme yokluu arzusuna yerini brakr. nsan retiminin dorusal
dizilerinde bir nc terim vardr: Bir an iin her ey durur, her ey donar, sonra da yeniden
balar.[171] Bir baka olaslk bu duran iinde ortaya kar: rnein grev duranda,[172]tek bir
hizmet ya da atlyeyle snrl grevde, keza btn bir topluma yaylm grevde. Dahas, ok daha genel
bir biimde, eitli durmalarda, ou zaman minicik, zarzor alglanr bir jest ya da bir bakta,
eylemler birbirlerine eklenmez olduunda ya da sigara almaya gidilip asla dnlmediinde... Ama
btn isyanlardan nce gelen bu duraklarda olumsuz hibir ey yoktur. Bu nedenle liberter durak,
Claude Lefortun belirlenimsizlik kavramndan yararlan tarzndan farkldr. Liberter durak, baka
eyin icadnn, tercihinin iin iine karaca basit bir olumsalla, bir arala indirgenemez.
Bo bir yere indirgenemez, tersine, bir tamla, var olann sonsuz gcne (bkz. darnn gc)
gnderme yapar; Tarde, Poudhon ya da Simondonla birlikte Lefortun (ya da baka bir ekilde
Castoriadisin) uygulamaya koyduundan tamamen baka bir dnce ve eylem geleneine
dahildir.[173] Tersine, varln sonsuz gcn ifade ettiklerinden liberter duraklar btn olaslklarn
taycsdr. Tarihsel olarak, liberter hareket bunlar fiilen her ey durduunda, durakta, toplumsal
failler kendi kolektif glerinin tezahrn ve kaynan bir an iin fark ettiklerinde ve bu gten yola
karak varolann eksiksiz bir yeniden-oluumuna giritiklerinde, genel grevin iiyle ilgili ve tekil
slogan dolaysyla olabilecek en geni ekilde dnmtr.

Durum
Anarizm ikicilii reddettiinden, soylu varlklar (insan varlklar) ile bunlarn nesne olarak
sahiplendii baka varlklar (aletler, hayvanlar, vs.) arasndaki her ayrm da reddeder. Fakat liberter
dnce istikrarl ve dolaysyla, varlk olarak tek bana braklabilir, zaman ve mekn iinde ele
alnmaya layk varlklar ile bunlarn dnda bulunan, ilineksel, kaamak varlklar arasnda ayrm
yapmay, bunlarn belirleyici olabilecekleri durumda bile (frtna, otomobil kazalar, tesadfler)
reddeder. Bakunin, Gabriel Tarde, Leibniz ya da Nietzscheyle birlikte, anarizm, istikrarl ve kalc
varlklarn yalnzca kr istisnalar, var olann bitmek bilmez oluunu maskeleyen son derece yava
hareketler (Tarde), varlklarn gerekliini oluturan kk alglarn sonsuzluu (Leibniz)
olduklarn kabul etme eilimindedir. Bakuninin yazd gibi: Gerekten de her eyde (...) eylerin
ve varlklarn en az temel, en az isel, en dsal ve ayn zamanda en gerek ve en geici, en kaamak
bir taraf vardr: Yalnzca duyularmza kendilerini gsterdii haliyle bu, onlarn dolaysz
maddiyatdr, gerek bireysellikleridir (...). [174] Durumlar, kolektif varlklarn birlik tarzlar iinde,
bu bak asyla, belirleyici bir e olutururlar; balam olarak ya da bu birliklerin erevesi olarak
deil, bu ekilde olumu kolektif varln zgrletirici ya da baskc niteliini tanmlamaya katkda
bulunan gler btnn (hiyerarisiz) dikkate alnmas olarak byledirler. Daima bu bak asndan
bakldnda, durumun kendisi de kolektif bir varlktr (fkeli bir mahalle, baarl gemi bir akam
yemei, bir gn batm), zgrlemenin gelen ve geri ekilen akmlar iin belirleyici bir olaydr.
Durumcular ina edilmi durumlardan sz ederler ve bir durumun, var olann btnn tekil biimde
harekete geirdiinden, sz konusu kolektif varlklarn tekinin iradesine, hakimiyetine ya da arzusuna
hibir durumda tabi klnamayacan gz ard ederler.

Duyarllk
(bkz. hassasiyet). Kolektif bir varln, verili bir anda onu oluturan ve dier kolektif varlklarla
birletiren ya da kar karya getiren ilikilerin genellikle ok kk eitliliini ve inceliini
kavrama kapasitesi. Duyarllk, ou zaman bu ilikilerin otomatik ve dsal yarg ve
deerlendirmelerinin yerini tutan kelimelerin yattrc ve ilkel kabalnn kartdr. Nietzschenin
yazd gibi: fke, nefret, sevgi, merhamet, arzu, bilgi, nee, ac btn bu adlar ancak u durumlara
uygundur: Srekli iin iinde olan daha yumuak, daha ortalama ve zellikle daha aa durumlar,
zellikle yazgmz dokuduklar lde kavrayamayz. Bu ar patlamalar -hatta bir yemei tatmaktan,
bir sesi dinlemekten alnan ok lml ama bilinli zevk ya da honutsuzluk bile- bu rgy ok sk
paralar ve bu durumda, neredeyse daima bir birikim yaratan sert istisnalar oluturur: - ve bu sfatla,
gzlemciyi nasl da faka bastrrlar! Tpk eylem insann faka bastrmalar gibi. Bizler, yalnzca
bilincinde olduumuz ve hakknda kelimeler sahip olduumuz durumlara benzemekle snrl deiliz
(...).[175]

Dnyalar (Dnyalarn okluu)

(bkz. ikinlik plan)

Dzen (Sistem)
(bkz. kararllk dzlemi). Varolann btnn, ayklama, bask ve bastrma yoluyla kendi zel varlk
nedenine tabi klma iddiasndaki ksmi ve tahakkmc rgtlenme. Anarizmin her trl dzenin -emir
olarak alnan dzenlerin ya da bunlar merulatran dier yksek nedenlerin- dman olmas,
varolann btnnn zgrlemesi adnadr; yapabileceklerini sonuna kadar yapabilen varln kuvveti
adnadr. Bu anlamda anari yaamn dzeniyle zdeletirilebilir.

Dzenleme (Kolektif Dzenleme)

(bkz. kolektif varlklar). Deleuzec terim. Bu kelime, rgtlenme kavramnn biyolojiletirici
ncllerini ortadan kaldrmay salar. Dzenleme, kolektif varln arzusunun niteliine, g ve
zerklik derecesine hkmeden bileim tarzdr. Bu bak asndan, her kolektif varlk, her kolektif g
bir dzenlemedir.

Efendi/Kle
( b kz . diyalektik). Anarizm efendi-kle diyalektii tuzan reddeder (bkz. zgrleme).
Nietzscheyle birlikte, ve onun bu kelimelere verdii anlamla, anarizm her zaman iin ve hi
tereddtsz efendilerin tarafndandr, klelerin deil. zgrletirici bak as klenin deil,
efendinin bak asdr; egemenlik altnda olan, kendisini dsal bir gce tabi klan balara isyan
ederek radikal biimde zgrleir ve yeni bir gc olumlar, kendinin efendisi olur ve tahakkm
snrlarn paralar. Nietzschein szn ettii efendilerin ve gllerin farkllama hareketine boyun
een[176] liberter ii hareketinin, (Hegelciliin bir varyant olan) Marksizme ve onun snflar
mcadelesi anlayna tarihsel olarak bu kadar kkten yabanclnn nedeni burada ve bu bak
asndan anlalabilir. Gerekten de, genellikle ileri srlenin tersine, anarko-sendikalist ya da
devrimci sendikalist anlayta ii snf, zgrleme bak asndan ele alndnda, ncelikle ya da
esasen snflar mcadelesiyle ya da onu devlete ve burjuvaziye kar kartan mcadeleyle
tanmlanmaz. Onun devrimci gc, esasen, bamszl iin gereken btn hizmetlere ve btn
kurumlara sahip, zerk, bamsz g olabilme kapasitesine baldr. Anarko-sendikalizme ve
devrimci sendikacla gre ii snf ncelikle kkl biimde ayrlk olmaldr, toplumun geri
kalanyla ortak yan olmamaldr. i hareketin bu liberter boyutuna zg sylemdeki bu farkllama,
Nietzscheci bak asndan, gayet ak seik bir ad olan ii ayrlkl adn tar. Proudhonun
lmnden sonra yaymlanan kitab De la Capacit politique des classes ouvriresde[177] [Emeki
Snflarn Politik Kapasitesi zerine] aklad da budur: Benim nerdiim ayrlma bizzat yaamn
bir kouludur. Kendini ayrmak, kendini tanmlamak, var olmaktr; keza, kaynamak ve emilmek de
kendini yitirmektir. Blnme yaratmak, meru blnme yaratmak kendi hakkmz ileri srmenin tek
yoludur (...). i snf kendini ciddiye alr ve bir hayalden baka eyi srdrrse, unu kabul etmi
olur: ncelikle himayeden kmak gerekir ve (...) bundan byle zellikle kendi kendine ve kendi iin
hareket etmelidir.
Bu bak asnda, snflar mcadelesi elbette yok deildir; ancak diyalektik bir yan yoktur. Jean
Graven szn ettii ve ii hareketinin reddettii can ekien toplum,[178] kendisiyle mcadele
eden gc lmcl ve uyuturucu bir sktrmaya srekli srkleyebilir ve bir iliki iinde onu ortak
mcadele kurallarn benimsemeye, bu hareketin ncelikle inkra ve yok etmeye yneldii dzene ait
mcadele biimlerini benimsemeye mecbur eder. Liberter ii hareketi asndan snflar
mcadelesinin ayrcalkl ifadesi olan grev iki eyden ibarettir. 1) Sk sk tekrarlanan kurucu bir
edimdir, nceki balar ve kstekleri paralayan daima tekil ve koullara bal bir atmadr (bkz.
dorudan eylem), ksmi atmalar ve hatta hareket oaldka bizzat iinin varln dntrmeye
ynelik nemli bir katkda bulunan koputur. [179] 2) ilerin kendilerini eittikleri, savaa
pitikleri ve nihai genel grevin patlak vermesine dek giderek genelleen hareketlere hazrlanma
tarzdr.[180] Ksmi mcadelelerin bu okluu iinde, ii birlikleri kendilerine dolaysz hedefler
koyabilirler, anlama yapabilirler; bu hedefler daima ikincil, bu anlamalar da daima geicidir. Bu
birlikleri devrimci kuvvet haline getiren ey asndan aklcdr, nk iinden getikleri ereve
tarafndan tanmlanm hibir anlamay hedeflemezler, ellerinden geleni yapmalarna bal olarak
elde ettikleri ekonomik ve toplumsal dzenden kaynakl hibir tatmini hedeflemezler. zelikle
anlama imzaladklarnda bile, iiler, talep eder konumda deildirler. Serbeste, kendilerinden baka
kefil olmakszn haklarnn btnn elde etmeyi beklerken, geici olarak, bir blmn elde
etmekle yetinirler. ilerin hibir ey talep etmemeleri, ykmak istedikleri, kmsedikleri ve gzard
ettikleri eski dnyaya ynelik hibir arzu duymamalarndandr. Onlarn isyanlar, onlar oluturan
glerin ve hareketin saf anlamda olumlanmasdr ve bu olumlamaya kar duran tepkisel ve gerici
glerle yalnzca tali anlamda mcadele etmek zorundadrlar. Kimseden bir ey talep etmezler; her
eyi kendilerinden, taycs olduklar kuvveti ifade etme ve gelitirme kapasitelerinden beklerler. D
dnyayla ilikileri hem bir ayklama ilikisidir, hem de (terimin ilk ve fiziksel anlamnda) savlama ve
var olan yeniden-oluturma ilikisidir:

mevcut dzen iinde, bu yeni kuvvetin olumlanmasna gereken zorunlu aralarn ayklanmas;
deerler, ahlak, ekonomik ve politik sistem olarak burjuva dzenini kkten dntrerek toplumsal
uzamn btnn gnn birinde igal etme sav;
var olann btnnn yeniden oluumu.
Bu projeyi Victor Griffuelhes yle ifade eder: i snf yneticilerinden ve efendilerinden hibir
ey beklemediinden, onlarn ynetme hakkn inkr ettiinden, egemenliklerinin ve tahakkmlerinin
sonunu amaladndan, birlikler halinde rgtlenir, gruplar, kendine birlikler kurar, bunlarn geliim
koullarn belirler ve bunlar araclyla inceler, dnr, elde edilecek gvenceler ve haklar
toplamn hazrlamaya ve oluturmaya alr, sonra bu fethi salama aralarn toplumsal ortamdan
dn alarak, bu toplumsal ortamn kendi iinde tad faaliyet tarzlarn kullanarak, emekiyi bir
kle ve ynetilen yapma eiliminde olan her eyi reddederek, daima kendi edim ve eylemlerinin
efendisi ve yazgsnn hakemi kalarak bu eilimleri durdurur.[181]

Ekonomi
(bkz. istatistik v e libertaryen). Ekonomiye referans liberter sylem ve dncede nemli bir rol
oynar. Kimi zaman bu, rnein Proudhonun yazlarnda, en matematikletirilmi szcklerle kendini
gsterir. Ama ayn zamanda, daha genel olarak, liberter ii hareketlerinin politikann, devletin,
ahlakn ve dinin tuzaklarna kar koymaya her abalayndaki polemik tarzda da grlr.
Proudhonun ktisadi elikiler Sistemi adl eseri hakknda Marxn ok ar ironisinde olduu gibi,
liberter hareketin rakipleri, ekonomiye atfedilen bu nemin ille de bu akademik disiplin alannda
byk bir yetkinlikle neden birlikte olmadn gstermeyi hakl olarak ihmal etmemilerdir. [182]
Gerekten de anarizm, var olann btnln yeniden oluturma iradesinde ve eletirisinin
radikallii iinde, ekonomiyi, zgrletirici eletirinin kendi nermelerini gvenilir klmak iin
mecburen gemesi gereken, yaamn dier yanlarndan farkl ve ayr bir alan ve bilim olarak ele
almay reddeder. Bu kk szln anlamay mmkn klaca gibi, anarizm her trl program ya da
nerme fikrine yabancdr (bkz. anari, i/d, entelekhia, vs.), ama ayn zamanda kurulu dzenin
btn mahkemeleri nndeki her trl dorulama abasna da yabancdr. Ekonominin, zellikle
gereklii aklamay baaramamas karsnda memnuniyetsiz kalan matematik eklinde
biimlendirilerek ayrtrlmas ve ar deer verilmesi, liberter dnce asndan, yeter ki grmek
istensin, herkesin kiisel deneyiminin ve bakalaryla ilikilerinin gsterdii gibi, kendi
muktedirliimizin arptlmas, bastrlmas ve tahakkm altna alnmas zerinde temellenen ve bedeli
sonsuz straplarla, erk israf ve yitimiyle denen baskc ve indirgemeci bir dzenin en net iaretidir.

Eksiklik
(bkz. arzu, itah, kuvvet v e efendi/kle). Varlklarn baskc ve gc sakatlayan bir dzene tabi
klnmasnda, arzunun eksiklikle, yokluk ve yoksunlukla zdelemesi -Hristiyanlktan psikanalize
dek- temel bir rol oynamtr. Hn terimi altna ister istemez yerletirilmi olan arzunun, ancak kendi
nesnesinin yokluuyla, hadm etmeyle var olduu, her gcn yapabileceklerinden kopartld (bkz.
erillik), olumsuzluk zerinde temellenen bir anlayn yerine, liberter dnce arzuyu kuvvetle,
tamlkla, ar-bollukla v e cmertlikle zdeletirir. Her iki durumda da arzunun nesneden yoksun
kald dorudur. Bir yandan, arzu yok olmu ya da imknsz bir nesne iinde yabanclamtr,
dolaysyla aresizce ayrdr; dier yandan, nk arzu var olmak iin dsal nesnelere ihtiya duymaz,
her eyi kendi znden ekip alr (bkz. monad). Fakat yokluun bu iki biimi yine de birbirinin taban
tabana zdddr. Arzunun eksiklik olduu teoride, tekiyle buluma imknsz hale gelmiken, liberter
arzu ve kuvvet anlay dier kolektif glerin btnyle bulumay belli bir gereklik dzleminde
srekli olarak mmkn klmaktadr, nk bu gler ayn zamanda znel varlklardr ve potansiyel
olarak bu varlklarn her biri bu gleri kendi iinde, belli bir bak asndan, belli bir dzenlemeden
yola karak tar (bkz. itah). Her buluma ve her farkllk, dsal atma ve oklarn kkrtmaktan
asla geri kalmadklar (diyalektik olsun ya da olmasn) tuzaklardan kandklar srece, her birinin
kendi iinde tad sonsuz gc ortaya koyma frsatdr (bkz. olay), kendi snrlarn ama ve elinden
geleni sonuna kadar yapma frsatdr (bkz. gler dengesi ve elikiler).

El Koyma
(bkz. tahakkm, gereklik dzlemi, sembol)

Elinden Geleni Yapabilmek

(bkz. snrlar ve gler dengesi)

Emek
(bkz. sava/sava ve alet/silah). Tarihsel olarak anarizm uzun sre boyunca emek ilikileriyle,
kol iilerinin retici niteliiyle ve ii hareketinin farkl biim ve deneyimleriyle zdelemitir.
Marksist metafizik ve soyutlamadan farkl olarak ok daha belirgin bir ekilde, liberter hareket
zellikle ii yaamnn somut ve dolaysz boyutuna, zgrletirici olaslklar olarak imkn tand
eylere balyd. Son iki yzyln farkl liberter ii hareketlerinin en belirgin tarihsel zellii, bu
hareketlerin byk eitliliini gizlememelidir; keza zellikle verili bir koula ya da kimlie asla
balanmayan, zgrleme asndan imkn tand eylerden yola karak bunlarn hepsini kat eden
zgrletirici bir projenin zgnln de gizlememelidir. Liberter hareketin zaman ve farkl durumlar
ierisinde olduu gibi dolaysz boyutlar iinde de her trl genellemeyi reddeden, her seferinde
farkl, oklu deneyimlerinin tekillii tam da buna kanttr. 19. yzyln ikinci yarsnn farkl ii
snflarnn taycs olduklar zgrletirici potansiyelleri ve emein doasn, o dnemin emek
ilikilerini dnmeye ve grnr klmaya en fazla katkda bulunmu kii Proudhondur. Fakat, liberter
ii hareketlerinin dsal grnmnden, bu hareketlerin kutsal ve menkbeye dayal tarihinden,
liberterlerin kafasn ve hayalgcn sk sk megul eden emein zamand deerlendirilmesinden ve
kol faaliyetiyle zdeletirilmi bir reticilik koulundan kanmay en iyi salayan da odur.
Proudhon emei toplumun esnek gc olarak tanmlasa da, emein plan bakmndan bir ve
zde, uygulamalar bakmndan sonsuz olduunu belirtse de, yalnzca ve tam da yaratnn kendisi
gibi plan bakmndan byle olduunu da ekler;[183] yani genellikle emekten anlalan eyi sonsuzca
aan, mevcut dzenin iinde uygulamaya konabilecek emei haydi haydi aan bir kuvvetten yola klr.
Bu anlamda emek, onu mmkn klan kuvvetten yola karak, onu hapseden ve klelie dntren
belirlenimcilikten kurtulur. Tad g bakmndan, tpk akn, savan, sanatn (insan emekidir,
yani yaratc ve airdir)[184] ya da serpilip gelitii zel plan zerinde tm dier insan faaliyetlerinin
ifade ettiiyle ayn ekilde, ok daha geni bir yaratc faaliyetten kaynaklanr. Belli bir bak
asndan, yaratc kuvvet asndan, emek zgl anlamda insani bir faaliyet olarak kabul edilse de,[185]
bir baka bak asndan, serpilip gelitii gereklik plannn snrlar asndan, ve zellikle
kuvvetini hapseden kstlamalar ve snrlar asndan (ncelikle fiili biimlerinin tahakkm ilikilerine
deil, sanayi faaliyetinin bizzat zne bal kstlama ve snrlar, bkz. alet/silah) emek, hayvan
trlerinin btn zerine ken belirlenimcilikten kolektif insan glerinin de asla ayrt edilmedii bir
hapishane olarak kabul edilebilir. Proudhonun yazd gibi: (...) eer doa insan imknszlktan
tr zellikle maharetli ve toplumsal bir hayvan yapmsa (...), btn yazglarn ibirliiyle
oluturan hayvanlar derecesine daha ilk gnden derdi; (...) saf bir topluluk halinde yaayan
uygarlmz bir ahr olurdu.[186] Bu anlamda, Proudhoncu emek ve emee bal toplumsal ilikilerin
eletirisi, gnmzdeki emek eletirisinin ve zellikle Marksizmin emein deerini artrarak
zgrlemeyi tasarlama tarznn eletirisinin ok kesin habercisidir. Proudhonla birlikte Gilbert
Simondonun da gsterdii gibi, emek ve ona elik eden toplumsallk, Marksizmin ileri srdnn
tersine, insanln ve onun elinden geleni yapmasnn bir zgll asla deildirler. Simondona gre,
Marxn tahayyl ettii haliyle emek, arlarn ve karncalarn ibirliinden farkl deildir. Trsel bir
sosyalliktir, bir evre karsndaki davran tarz olarak, yalnzca canl bireysellemeden
kaynaklanr. Dnyada canl olarak kabul edilen [insan varl] dnyay smrmek iin birleebilir
ama yalnzca canl sfatyla, tm dier hayvan trleriyle ayn sfatla. Emek biyolojik dzeyde Doann
smrlmesi gibidir; tr olarak insanln tepkisidir, zgl tepkidir.[187]
Baka deyile, liberter dncede genellikle insann zglln tanmlamaya yarayan ey -emek
araclyla doaya kartlk-, tersine, zgl anlamda insani olmayan boyutunu, tm dier hayvan
trleriyle ayn sfatla, bir topluluun ve bir ahr uygarlnn kapal ve tekrara dayal biimi
altnda, basite canlya mensup olmasn ifade eder. Reddettii eski antropolojinin tersine, liberter
dnce insan znelliinin kuvvetini doaya, kendisinin iindeki tekine, (tr olarak ayrmasnn

mcadele etmeye ve canl tr belirlenimlerinin snrlarna tabi klmaya ynelttii) kendisini

oluturan darya alma kapasitesi zerinde temellendirir. Baka deyile, liberter bir bak
asndan, insan varlnn zgllnn insan-olmayana alma kapasitesinde, ar kovannn ya da
ahrn, Orwellin gayet iyi tarif ettii hayvan iftliinin szde insanlndan kma kapasitesinde yatt
sylenebilir; belirlenimsize, n-bireysellie srekli geri dnme ve bylelikle yeni znellik
biimlerinin olasln temellendirme kapasitesinde yatar. Yine Simondonun yazd gibi, Doa
insann zdd deildir, [188] nk insann kuvveti tam da doaya, btnl iinde, varln yedei
olarak, doann yk olarak, snr iinde snrsz olarak apeiron glerinin btnn yeniden
seferber etme imkn iinde varla geri dn imknndan ibarettir.

Enerji
( b kz . gerilim). Fizikten dn alnma terim. Devrimci sendikalist ve anarko-sendikalist
szdaarnda kolektif bir varln kullanabilecei g miktarn tanmlamaya yarar. Miktar varlklara
gre deiebilir olan bu enerji kesin olarak verilmi deildir; sz konusu varln ve baka varlklarla
ilikilerinin bileiminin doasna baldr. Devrimci sendikacln ve anarko-sendikalizmin
enerjisine ynelik her ar, kolektif varlklarn (birey, meslekler, sendikalar, sendika gruplar)
kurucu glerini srekli olarak baka trl yeniden oluturmaya, bakalarna daha az bal (bkz.
zerklik), daha gl, Deleuzen gsterdii gibi, elinden gelenin sonuna kadar giderek snrlarn
amaya[189] muktedir yeni bir dzenleme iine onlar dahil etmeye bir ardr.

Entelekhia
(bkz. proje, kolektif akl). Bu eski felsefi kavram nce Leibniz, ardndan da Proudhon tarafndan
(bkz. kolektif akl) yeniden ele alnm olup, zellikle kolektif g, zgrlk v e akl arasndaki
ilikileri dnmeyi salar. [190] Aristoteles tarafndan kullanlan, ardndan skolastiin kulland
entelekhia geleneksel anlayta bir varln tamamlanma (dolaysyla kusursuzluk) durumunu
belirtiyordu. Bu anlayta, nihai nedenler tarznda kuvveden fiile geirten hareketin amac
budur. Sonuncusu entelekhia olan durumlarn bu statik ardklnn yerine Leibniz dinamik bir
hareket modeli koyar. Entelekhia Leibnizde, batan itibaren mevcut olan ve genleme, yaylma
yoluyla her varl oluumunun bandan beri tad (elinden gelen) eye ynelten bir eilimi
belirtir. Bu anlay her trl erekilii dlar. Hedef (ya da bitim), dsal ereklilik gibi,
eylemimizin altnda bulunan ve bilincin, mantn ya da akln yanlsamalarna gre, dsal biimde
ynelinen ey deildir; bizi harekete geiren eydir, erk ve arzu olarak, kendimizin en derininde ve en
karanlnda, verili bir anda bizi oluturan dzenlemeye bal olarak yukarya doru yneltir.[191]

Esnek G
(bkz. dorudan eylem, anari, apeiron v e snr iinde snrszlk). Proudhon, De la cration de
lordreda [Dzenin Yaratl] emek toplumun esnek gcdr [192] diye aklar. Bu tanm De la
Justicede [Adalet zerine] daha ak bir ekilde ele alarak, plan bakmndan tek ve ayn olan emek,
uygulamalarnda, tpk yaratnn kendisi gibi sonsuzdur. [193] Bununla birlikte, btn yaratlara
gnderme yapan ve Proudhonun rnein sanatsal yaratnn kaynana olduu kadar, akn, hatta
sava faaliyetlerin (bkz. sava/sava)[194] kaynana da yerletirdii belirsiz v e esnek bir gc
yalnzca emein planna atfetmek byk bir miyopluk olur. nsan faaliyetinin kendini gsterdii btn
gerekliklerde mevcut olan esnek g kavram, Deleuzen szn ettii, ancak okluktan yola
karak sylenebilen bu tuhaf birliki[195] belirtmeyi salar. Bakuninin kimi zaman bileik birlik
olarak, daha sklkla da doa diye adlandrd birlik (Doa, barnda srekli olarak meydana gelen
ve meydana gelecek eylerin gerek dnmlerinin toplamdr),[196] ayn zamanda yaam,
dayanma ya da evrensel nedenselliktir; bir ve yaratlmam gereklik, basz ve sonsuz ama srekli
hareket halinde, her biri onu btnyle ifade eden ve sonsuz sayda olas ilikiyle, her biri birbirine
bal sonsuz sayda tikel gereklik dolaysyla var olan birliktir. [197] Emile Pouget dorudan
eylemden anlad eyi belirtmek amacyla esnek g kavramn bu anlamda, olabilecek en belirsiz
(bkz. belirsizlik) anlamda kullanr; liberter dncenin dier nemli kavram olan dorudan eylemi
basit bir teknie ya da yalnzca yalnzca ii eylemine indirgemek hakszlk olur. nk, g her
hareketin, her eylemin kkenindedir, Dorudan Eyleme zg bir biim (...) yoktur. Dorudan
Eylemde gelecek zaman, imdiki zaman ve zgrletirici glerin eitlilii bir arada bulunur:
Dorudan Eylemin taktik stnl tam da onun kyaslanamaz esnekliidir: onun pratiini
canlandran rgtlenmelerin, toplumsal dnmn donmu hali iinde, beklenti iinde kalmaya niyeti
yoktur. Bu rgtlenmeler geen zaman olas btn mcadele haliyle yaarlar, ne imdiki zaman
gelecee feda ederler, ne gelecek zaman imdiki zamana. [198] Liberter sylemin esnek gc de bu
anlamda ele alnabilir:
Bir yandan, Nietzschenin erk istenci ya da trsel faaliyeti; bu faaliyetin yerine tarih bize soylar,
halklar, snflar, kiliseleri sunar; bu trsel faaliyetin zerine onu kapsayan ve emen toplumsal
rgtlenmeler, birlikler, gerici, parazit nitelikteki cemaatler eklenir.[199]
dier yandan, bireyleme srecini aklamak iin Simondonun yararland potansiyel kavram ya
da Deleuzen tekanlaml varlk; bunlarda bireyleme srecinin ada olan ve bireyleri geici
olarak oluturabildii gibi, onlar ortadan kaldrmaya ve yok etmeye de muktedir, akn ilke olarak,
esnek, anarik ve gebe ilke olarak hareket ederek, retmeye katkda bulunduu toplumsal biimlere
ve bireylere indirgenemeyen kuvvet.[200]

Eitlik
(bkz. zerklik, farkllk, temel, hiyerari, snrlar ve gler dengesi). Liberter eitlik zerkliin,
zgrlk v e dengenin eanlamlsdr. (Okulun aldatc grnmnn gsterdii gibi), ideal
soyutlamasnn ardnda btn hiyerarileri, btn gerek tahakkmleri, btn eitsizlikleri aklayan
insan haklar ve demokrasinin soyut ve hukuksal eitliiyle bunun hi alakas yoktur. Keza, tarihsel
bakmdan gayet gerek olan otoriter sosyalizmin kla eitliiyle de hi alakas yoktur; burada parti
yneticilerinin ve devlet brokrasisinin tahakkm altndaki geni halk kitlesi konformizme ve itaate
tabidir. Bu yanlsamal ya da dardan dayatlan sahte eitliklere kar anarizm, tersine, farkllklar,
btn farkllklar, verili bir anda her bir varl oluturan eyin iindeki mutlak tekilliini olumlar
(bkz. ayrt edilemez). Anarist eitlik sipari zerine ya da dardan dayatlan bir eitlik deildir;
tersine, varlklarn anarisi zerinde temellenen, mutlak zerklikleri zerinde temellenen, her bir
varln zlemlerinin, arzularnn ve verili bir anda, en kk, kendi muktedirliinden ayr olmad
srece en byn eiti olur[201] ilkesine uygun olarak muktedir olduu niteliklerin sonuna kadar
gitme olasl zerinde temellenen bir eitliktir. Bu anlamda liberter eitlik, zerklik ile zgrln
eanlamlsdr. Liberter gler iin bunun koulu, bu zerklik ve bu zgrlk zerinde, bir varln bir
baka varla her trl tabi oluunun reddi zerinde, hangisi olursa olsun her isyann tartmasz deeri
zerinde ve verili bir anda onlar oluturan ey dolaysyla, bu tr zgrle gerekten vurgun
varlklarda bu isyann yol at dolaysz dayanma zerinde temellenen bir dnya kurabilmektir.

Etik
Marksizmin ve naif, sinik bilimciliinin tersine, Murray Bookchinin de belirttii gibi,[202] anarizm
ncelikle etik bir projedir; en ufak pratiinde bile ilikilerin ve durumlarn deeri zerine dorudan
doruya bir yarg tar. Liberter projenin bu etik boyutunun ahlaki, dinsel buyruklarla hi alakas
yoktur, tandmz toplumlarda genellikle yrrlkte olanlarla da alakaszdr. Anarizm, ister on
emir adna olsun, ister insan haklar ya da herhangi bir baka kesin buyruk adna, davranlar ve
yarglar ynetme iddiasnda olan, bu uygulamay ve buna denk den hukuk ilmini dorulamak iin
papazlardan, yarglardan ve baka uzman komitelerinden oluan devasa bir aygt koullara
uyarlamaya alan her trl dsal ve nsel buyruu reddeder. Liberter etik, farkl kolektif varlklarn
yaad durum ve ilikilerin, eylerin iinde oluur; bu durum ve ilikilerin niteliine, bu niteliin
nedeni ya da sonucu olan varlklarn g ya da zerkliini artrma ya da azaltma kapasitelerine
btnyle baldr. Bu anlamda, liberter etik (Bat denen dnya asndan) Spinozadan Nietzscheye
uzanan ok daha eski felsefi bir gelenek iinde grlebilir.

Etki Alan
(bkz. evre, hareket ve oluum)

Etkinlik
(bkz. ama-ara, d, verili an ve yararclk). Bir varln ya da bir eylemin deerini bu varln ya
da bu eylemin dnda bir hedef ya da kara bal olarak tanmlayan yararc ve politikac kavram.
Anarizm genellikle etkin olmamakla eletirilir, ama bu eletirinin kayna grnteki bu zayfln
nedenlerinin bilinmemesidir; anarizmin tepeden trnaa deitirmek istedii bir dzenin hesap
defterlerinin ve yasalarnn yanl, miyop gznden bu byledir. Etkinliin ya da varlklarn mekanik ve
dsal arasallatrlmasnn karsnda anarizm, verili bir anda ve verili bir dnemde bunlar
kendileri tarafndan ve kendileri iin oluturan eyi dikkate alr. Liberter dncede iki varlk
arasndaki buluma ve birlik asla dsal biimde tanmlanamaz: ya ikisinden biri tekinin bir boyutunu
kendi plan ve karlarnn iine dahil eder (kle efendisinin, cretli ii iyerinin, halk yneticilerin
plan ve karlarna dahil edilir); ya da ikisinin ibirlii kendi anlamn bir ncye sunduklar yararl
etkilerden alr (rnein spanya i sava srasnda komnist partinin glenmesinin konjonktrel
koulu olarak kk burjuvaziyle ii snfnn ittifak). Ayr ya da dsal karlarn tanmlad taktik
ve stratejik ibirliinin (dmanlarmn dmanlar benim dostumdur) karsna anarizm, mahrem ve
i s e l uyum temelinde yaknlk bulumasn kartr; bu uyum, birlemi varlklarn doasn
dntrebilir ve erklerini bytebilir.

Eylem (Pratik)
(bkz. ara/silah, hareket v e sembol/im). nsandan ne bekleyebiliriz? - Tek bir ey, eylem;
dnme ve sonu olarak dnce insanda eylemden doar, yoksa dnme eyleminden deil. [203]
rgensel varlkta yaamn, saln ve kuvvetin en yetkin koulu eylemdir; bu varlk yetilerini
eylemle gelitirir, enerjisini eylemle artrr ve kendi yazgsnn btnlne byle eriir. [204]
Proudhonun bu saptamalar liberter projenin odanda yer alr. [205] Anarizm idealizmi ve idealizmin
teoriye verdii ncelii (eyleme gemeden nce dn!) reddeder. dealizmin, ne yaplmas, ne
dnlmesi ve ne arzu edilmesi gerektiini syleme grevini, eylemlerimizi ve arzularmz imlerin,
yerlerin ve hiyerarilerin dzenine daha iyi kle etmek iin bu eylem ve arzularmz srekli
dizginleme grevini bilginlere, uzmanlara, kelimelere ve akl yrtmelere emanet eden tarzn
reddeder. Bylece, liberter eylem anlay iki temel tutuma gnderme yapar:
Epistemolojik ya da eletirel olarak nitelenebilecek bir tutum, eylerle imleri, glerle anlamlar,
edimlerle eyleme geme nedenlerini, yasa ya da ynergelerle bunlarn uygulanmasn birbirinden
ayrmay reddeder. Tahakkmn bellibal kaynaklarndan birini bu ayrmn ierisinde tehis eder;
baz glerin dierlerini dilin, yasann ve ilkelerin tuzana drp kskvrak balayarak, szn
ettikleri eyleri ikme etme iddiasyla (bkz. tasarm ve devlet) yalan syleyen szcklerin tuzana
drerek, kendi imknlarndan ayrma kapasitesini tehis eden bir tutum.
Liberter projenin doasna bal kalan bir tutum. Eylem kelimesinin en yaygn felsefi tanmnda
belirtildii gibi, eylem, bir varln ilemidir; ve bu varln dnda bir neden tarafndan deil,
varln kendisi tarafndan retilmi kabul edilir. [206] Dolaysyla eylem, bu anlamda, varlklarn
zerkliine, bir varln bir dieri karsndaki her trl itaat ya da bamllnn reddine dayal bir
projenin ifadesidir. Liberter dnce yine bu ilk anlamyla Nietzscheyle yaknlk kurabilir. [207]
Yalnzca kendi belirlenimlerine boyun een varlklarn zgr varlklar olarak olutuu olumlanma
olan eylem, yalnzca sylemlerle ve imlerle tezat iinde olmakla kalmaz, tepkiye de, bakalarnn
eylemine tepki gstermekle yetinilen pasif eylem biimine de kar durur (bkz. hn v e sululuk
duygusu). Liberter eylem, zgrleme sorununu ve koullarn, bu anlamda, bizi harekete geiren her
eyi (eylemler ve tepkiler, olumlamalar ve inkrlar, aktiflik ve pasiflik) ayran lt olarak ortaya
koyar.

Eyleme Gei
(bkz. dorudan eylem, olgusal propaganda, anarist kimya ve sembol/iaret). Psikiyatr Gatan
Gatian de Clrambault iki byk lgnlk, fikir ve eylemi[208] birbirinden ayryordu. Bir yanda
Tanrnn kendisini hamile braktna inanan, fakat Freudun psikanaliz koltuundaki iki seans
arasnda servetini akllca idare etmeye devam eden Bakan Schreberin bir tr delilik olan lgnl,
paranoyak-yorumcu bir kavramsal anlamllk rejimi. Dier yanda ise, znel, post-imleyen, tutkuya
dayal bir rejim; rnein gayet olmas gerektii gibi birer hizmetkr havasndayken aniden
hanmlarn vahice katleden Christine ve La Papin kz kardelerin lgnl ya da -rivayete greaniden eyleme geip patronlarn ldren, ot ve saman ynlarn atee veren tarm iilerininki.[209]
Deleuze ve Guattari, psikiyatriye etki gc salayan bireysel bir kayda ou zaman dahil olan bu iki
lgnln kolektif durumlara ya da snfa gnderme yapabileceini gsterirken haksz deillerdi; bir
yanda, bir burjuva ya da egemen snf, parlak, (mecburen) ltl fikirleri olan bir snf, iaretlerin
hakimi ya da iaretlerin dzenine dahil olan ve onlarn faydalarndan yararlanan bir snf; dier yanda,
hakimiyet altndaki bir snf, yalnzca gerein iindeki bu dzenin etkilerinin iddetine tabi olan ve
kendi gszlyle yerel, ksmi, tek tk, dorusal eylemlere[210] indirgenmi bir snf. Bu kez
Michel de Certeau ile birlikte, Deleuze ve Guattariye kar, -fikirlerin yerine eylemlerin, iaretlerin
yerine edimlerin getii- bu yerel ve tek tk eylemleri, egemen sembolik dzenin iindeki basit bir
ka izgisine, tutkusal, otoriter ve iddetli basit bir tesadfe indirgemeyi reddedebiliriz.[211]
Nietzsche ve Kierkegaardla birlikte metafizik harekete geirilebilirse, eyleme ve dolaysz
edimlere geebilir[212] ise, en baya ve en sradan eyleme geiler de -dorusal ve asosyal
deliliklerinin ve iddetlerinin tesinde, en ar biimlerinin tesinde ya da berisinde-, en
alglanamazndan en iddetlisine dek, kolektif ya da bireysel, ama daima hakim olunan, okbiimli ve
hi durmadan tekrarlanan taktiklerin btn bir yelpazesine indirgenebilir. Eyleme gei, ayn
zamanda, zayfn maharetine, die di sanatna, mlk sahipleri iktidarnn gzetiminde zel
konjonktrlerin atklar atlaklar kullanma sanatna indirgenebilir (bkz. durak); keza, egemen
sembolik dzenin var olann btnne hakim olmakta gsz kalmasna da indirgenebilir. [213] Bu
nedenle, liberter sendikalizmin ve anarko-sendikalizmin olgusal propagandas v e dorudan
eylemiyle birlikte, eyleme geiler, en ar boyutlar da dahil olmak zere, btnsel bir devrimci
projenin iinde anlam bulabilmitir; ve egemen dzenin ve gayet zel sembolik dzenin tuzaklarnn
yerine, iaretler ve gler arasnda, kelimeler ve eyler arasnda, anlamlar ve duygulanmlar arasnda
baka bir iliki kurmay hedeflemitir. Bu projede -Emile Pougetnin belirttii gibi- dorudan eylem,
ii gcnn ve iradesinin tezahr, ok zararsz olabilecei gibi ok iddetli de olabilen eylemlerle
-nk dorudan eylemin zgl biimi yoktur- koullara ve ortama gre maddileir.[214]

Eyleyen Aznlk
(bkz. ekirdek, eylerin ortas, dorudan eylem ve mahrem). Devrimci sendikalizmin ve anarkosendikalizmin kavram. Marksist partilere zg (Leninist ya da Trokist versiyonlu) otoriter nc
kavramyla kartrmamal. nc kavram, smrlenlerin geni kitlesinden daha teyi, daha geni,
daha yksek ve daha derini, t eori sayesinde ve dardan grme iddiasndadr; bu sfatla da,
smrlenleri kendi kurtulu yollarna yneltme hakkn kendinde grr. Devrimci sendikalizmin ve
anarko-sendikalizmin eyleyen aznl kendilerini potansiyel bakmdan devrimci ve elverili bir evre
iinde bir olasln zel ifadesi olarak dnr ve alglarlar; fakat ifade, rgtlenme ve mcadele
biimleri bakmndan eitlidir ve baka olaslklara (korporatist, reformist, milliyeti, gerici vb.)
bal olarak, srekli baka bileimler oluturabilir. ncelikle eylem alanna yerleen eyleyen aznlk
kendilerini ne dsal model olarak ne de bakalarna ders vermeye ya da onlar ynetmeye izin veren
teorik bir bilgiyi ellerinde bulunduran bir kesim olarak gsterirler. inde yaadklar eyin iinde,
kendileri tarafndan en radikal ya da en devrimci olarak alglanan mcadele biim ve nedenlerini
ayklayan eyleyen aznlk, yaylarak ya da taklit yoluyla hareket ettiklerini, kendi pratikleri iinde
dnyayla ve bakalaryla, sonsuz saydaki baka durum iinde potansiyel olarak mevcut ve yksek bir
gle tekrarlanmaya yatkn bir iliki ortaya koyarak bakalarn srkleme iddiasndadrlar. Bu
anlamda -ve Simondonun nerdii somutlama modeliyle-, eyleyen aznlk, bu kavramn liberter
anlamnda, ancak devrim-ncesi koullarda, ar-doyum halinde ortaya kabilirler. Bu noktada
olay meydana gelmeye tamamen hazrdr: eitlenmi bir alan, giderek eitlenen ve heterojen
alanlar kat etme, canlandrma ve yaplandrma, bylelikle yaylma gcne sahip bir olay.[215]

Farkllklar
( b kz. elikiler, bak alar, okluk, eitlik v e ayrtedilemezlikler). Leibnizin izinden
(ayrtedilemezler teorisi) giden anarizm (Stirnerden Bakunine) varlklarn mutlak tekilliini ileri
srer.[216] Liberter anlayta bir varln kimlii dsal ve nesnel olarak, snrlaryla ve uzam ve zaman
iinde igal ettii yerle, bir eyi yerletirebilmek (bkz. yercilik) ve denetleyebilmek iin onun her
zaman yerini saptamak gereken, nerede bulunduunu bilmek gereken (adres, lke, ya, meslek) polisiye
bir bak asyla tanmlanmaz. Kimlik her varla, onun varlk nedenine (bir bakas deil kendi
olmak) ve belirli bir dnemde onu var klan gce ikindir.

Federalizm
(bkz. ibirlii). Federalizm, liberter sylemde, farkl zgrlk glerin ibirlii yapma tarzn
tanmlar. Federalizm daima farkl gleri birletirir (ayn olsalard i ie geerlerdi ve ibirlii
yapmaya ihtiya duymazlard) (bkz. farkllk v e ayrt edilemez). Bu farkllk saysal ve niceliksel
deildir (bir grup art bir grup art bir grup; bir blk art bir blk art bir blk eittir bir tabur, vs.
eklinde uzama pay edilmi ayn deildir); nitelikseldir. Birleen her g, kendisini oluturan eyin
iinde tekildir. birlii tarzlar, ibirlii eden glerin yaps ve ibirliklerinin bilekesi bu
ibirliinin zgrletirici niteliini tarif eder. Federalizmin liberter niteliinin belirleyici koulu, bu
oluturucu gleri oluturan (ki bu da ibirliidir) gler olarak bir ibirliini meydana getiren
glerin zerkliinde ve ibirliine son verme ynndeki mutlak haklarnda yatmaktadr.

Feminizm-Yanls
(bkz. bir ey yanls)

Geici, Kac (Ksa Srelik)

(bkz. yaam, olu, hareket, olay ve verili an). Bakuninin varlklarn yaknln (mahrem varlk)
nitelemek iin kulland kavram. Bu yaayan gereklikten yola kan liberter hareket bir baka dnya
yaratmay iddia eder. Anarizm iin, tpk Nietzsche iin de olduu gibi, basit grnmlere
indirgenmi mevcut fenomen ve gerekliklerin baml olduu, kendi bana, hareketsiz ve temel,
eriilemez ve yapsal bir gereklik yoktur. Mevcut dzenin kstlayc niteliini ve srekliliini
dorulamaya yarayan Tanr gibi bir art-dnya yoktur. Bakuninin gsterdii gibi, mahrem varlk tam
da eylerin ve varlklarn en az temel, en az isel, en fazla dsal, ve ayn zamanda en gerek ve en
geici, en kaamak yandr: Bu, duyularmza kendini gsterdii haliyle, onlarn dolaysz maddilii,
gerek bireysellikleri [bkz. bireyleme][217]olduundan, varlklarn gereklii fenomenlerle ve
grnmlerle btnyle zdeleir. Yalnzca dilin ve temsilin tuzaklar bizi engelledikleri ve
zincire vurduklar bir gerein srekliliine inandrabilir. Bu temsil ve dil tuzaklar liberter hareketi
de esirgemez. Bu hareket de kendi tarihini srekli olarak hamasi bir tefrika grntlerine, gerekliini
kurumlara, deneyimlerini dogmatik ifadelere dntrmeye yneltilmitir; dolaysyla yaam ve
pratii de bunlardan karsamak gerekmektedir (bkz. menkbe ve teori/pratik).
Kendi uygulanmalarnn byk eitliliini ve almn kavramaya gayet yatkn olan devrimci
sendikalist ya da anarko-sendikalist deneyimler bile, temsilin tuzaklarndan, yaamn karmakln ve
zenginliini basitletirici ve dokunulmaz temsillere srekli indirgemeye abalayan egemen bir dzenin
mekanizmalarndan her zaman kaamaz. Liberter ii hareketlerinin zgnln, ama ayn zamanda da
dayankszln, uucu, anlk ve durumsal niteliini, tam anlamyla hareket zelliklerini; Deleuzen
ka izgileri anlamndaki kk aralklar iinde kaamak anlarn varln, her eyin mmkn
gzkt bylesi anlar olduunu; ama ayn zamanda tarihsel ve ekonomik bir dzen ve mantktan
farkllk (ve farkszlk) kadar bu dzen ve manta kartln da insann zgrlemesini, adalet ve
zgrlk zerinde temellenen bir baka dnyann ortaya kn kendi bana hibir ekilde garanti
etmeyen anlarn (bkz. durma) olduunu gsterme byk meziyeti kukusuz ki Murray
Bookchinindir.[218] Bu anlamda, Bookchinin belirttii ve devrimci sendikacln farkl
deneyimlerinin dikkatli analizinin gsterdii gibi, liberter ii hareketleri toplumsal snflarn Marksist
ve yapsal anlayna asla denk dmemitir (bkz. snflar). Anarist nitelikteki btn hareketler gibi
liberter ii hareketinin de gc, kukusuz, daima transdktif olmutur (bkz. transdksiyon): ya
profesyonel evrelere veya Bookchinin isabetli nitelemesiyle gei halindeki toplumsal tabakalar
dedii (rnein krsal kesimden kaynakl ya da gler sonucu gelmi) toplumsal kesimlere dayanr;
veyahut bu liberter g daha eski ve daha kalc profesyonel evrelerle balantl olduunda, en
istikrarl, kendini oluturan dzenin btnyle iinde tanmlanmaya en yatkn olan evreleri bile
esirgemeyen sapmalardan, kararszlklardan, yampiri admlardan ya da sapknlklardan yararlanr.
Liberter ii hareketlerinin bu transdktif, durumsal, geici, ama daima yeni biimler altnda yinelenen
nitelii, Industrials Workers of the World un ksa ama youn Amerikan macerasnda, zamann ve
meknn, tarihin ve corafyann ikili bak asndan, parlak bir ekilde karmza kar. [219] Marianne
Enckellin yazd Jura federasyonundaki saat iilerinin fiilen on yldan az srm ksa tarihinde de
karmza bu kar. [220] Ayn zamanda, Fransada, kinci mparatorluk dneminin sonunda, Birinci
Enternasyonalin hak talebi ve sendikal mcadelelerinin drt ya da be ylnda, ardndan, yirmi be yl
sonra, 1895ten 1901e dek sren emek borsasnn ok orijinal ama bir o kadar da hzl tarihinde ya da
baka bir ekilde, CGTnin, Villeneuve Saint-Georges olaylarna dek sren, Fransz devrimci
sendikalizminin radikal dnm umutlarndan ak seik vazgemesinden nceki devrimci yedi
ylnda da karmza kar. spanyol liberter ii hareketinde ise buna rastlamyoruz: Belirgin uzun
mrnn tesinde, mcadelelerden, dnmlerden geerek sonunda 1936daki trajik karlamaya
kadar varan yaamnn eitli anlar, deiim ve yol ayrmlar da ok incelikli bir analizi
gerektirmektedir. rnekler ve somut analizler bylelikle oaltlabilir. Devrimci sendikalizm ve
anarko-sendikalizm, tpk anarist hareketin btn gibi, adlarn kullananlarn hayalgcnde ve

temsillerinde hemen yol at birlie ve zc sreklilie asla sahip olmad. Genellikle ok aznlk bir
deneyim olan liberter hareketler, diyalektik bile olsa kapitalizmin tarihine, tarihyazm tarafndan
bytlm de olsa ii snf tarihine dahil olmaktan ok uzak varolu anlarnn ve biimlerinin
ifadesi olabildi ancak; liberter hareketler bu tarihe kar, bu tarihin atlaklarnda, ondan kaan eyin
iinde, bir baka olaslk olarak, bir baka imdiki zaman olarak, Bakuninin szn ettii eylerin ve
varlklarn geici ve uucu karakterinden yola karak, yaayan gerekliin kendisi de geici ve
uucu olduundan ve yalnzca o yaayan her eyi, yani geen ya da kaan her eyi
kavrayabileceinden ve gerekten de daima kavradndan,[221] kendini yaama verdii noktada, var
olann bir baka bileiminin zgrletirici savlan olarak kendini ortaya koydu.

Gemi
( bkz. gelenekler). Yerle bir edelim gemii! Genellikle dier kupleleri daha mutlu olan
Enternasyonal mar, bu deyile, 19. yzyl sonu ii gcn ve baka bir dnyay, pek yaknda,
yalnzca kendi iradesiyle zafere gtrebilecei duygusunu aklamak istiyordu. Fakat zellikle
gelecekteki komnist rejimlerin ve dierlerinin (proletarya diktatrlkleri) devrimci ve iradeci
yanlsamasn besliyordu; var olan her ey bo bir sayfaya indirgendiinde, Bilimle ve devletin btn
yetkileriyle donanan parti ve yneticileri halkn ltl geleceini bizzat kendileri yazma
iddiasndadrlar. Liberter hareket, her bir kolektif varla zg olan ve eyleme geme gcn artran,
azaltan ya da ortadan kaldran bileme, yeniden oluturma ve zlme ilikilerine zg sreye bal
oklu ve niteliksel bir zaman kullanr (bkz. sonsuz geri dn). Liberter sreyi, tarihsel
materyalizmin dorusal ve Marksist kaydna ille de dntrmek gerekseydi, yukar ve aadan
sz edilebilirdi. Var olann kkten dnmne anarizm de Marksizm kadar bavurur, fakat anarizme
gre gelecekteki bu dnm akntnn aasnda, bolukta, keyfiyette, iktidar ve iradecilik
topyasnda deil, akntnn yukarsndadr (hep ada olan yukar), taycs gerek olan
olaslklarn sonsuzluu iindedir, bireyler ve kolektiviteler tarafndan gzden geirilmeye,
oluturulmaya, yeniden oluturulmaya srekli devam edilen ve daima deien bir ikinlik ya da
istikrar plan[222] zerinde, insan deneyiminin ald yerdedir.

Gelenek
(bkz. yukar/aa). Geleneklere ihtiyacmz var diye haykrr Landauer. Sosyalizm soyutun
iinde deil, yalnzca halklarn armonisine uygun somut bir okluk iinde kurulabilir. Bu anlamda
devrimin tm yollarn bildiimi sylenemez. Daima aceleci insanlar olan otoriterlerin tersine,
anarizm iki nokta arasndaki dz izginin ou zaman en uzun izgi olduunu dnr. Ve, yine
Landauerin 1907 ylnda, Rusyadaki ilk devrimci teebbsten iki yl sonra yazd gibi, bu yol
Rusyadan da geebilir Hindistandan da, insan kltrnn herhangi bir baka tarihsel ifadesinden
ya da geleneinden de geebilir. [223] Bu anlamda, Berberi air Hawad Batl baz anarist
teorisyenlerle anarizmin yalnzca Avrupal olduu, kkten yeni ve 19. yzyl sonunda doduu fikrini
tartabilmitir.[224] Yine bu anlamda, liberter fikrin merkezilemi ulus-devletin douu karsndaki
Batl tepkiden nce geldii fikri de fiilen savunulabilir; Hawadla birlikte bunu rnein Berberi
uygarlnda ya da in Taoculuunda, keza saysz baka insan geleneinde de bulabiliriz.
Yzeysel bir yorumun inandracann tersine, anarizm gelenee -bu gelenek yalnzca dsal
biimde gnderme yaplabilecek bir gemi olmad takdirde- kar deildir. Tarih, geliirken, ok
sayda deneyim biriktirir; bunlar, gerei oluturan her ey gibi, verili bir anda bizi oluturan yaamn
iinde hareket etmeye devam ederler. yi ve kt, zgrletirici ve tahakkmc bu deneyimleri liberter
eylem ayklar ve baka trl yeniden nitelendirir (bkz. sonsuz geri dn). Elise Reclus de bu
anlamda gnmz toplumu nceki btn toplumlar kendinde ierir[225] diyebilmitir. Yalnzca bir
boyutu olduklar gerei oluturan ve doal denen gler gibi, kurumlara, dile, mitlere ve temsillere
bal gelenekler de var olan tek zaman olan imdiki zaman iinde hareket etmeye devam ederler.
Bunlardan yola karak, yapabileceklerinden yola karak, var olan her eyde de olduu gibi, liberter
eylem dnyann kkten farkl bir ekilde yeniden bileimini ortaya koyma iddiasnda bulunabilir. Bu
nedenle anarizm Enternasyonalin gemii yerle bir edelim! eklindeki bahtsz ifadesine kkten
yabancdr. Liberter dnce ve proje asndan ne gemi vardr ne gelecek, yalnzca her eyin verili
olduu, her eyin srekli etkiletii, btn glerin etkide bulunduu, birbirlerini snrlandrd ve
sonsuz bir olaslk dzenlemesine gre alp gelitii bir imdiki zaman vardr.

Genel (ve syanc) Grev

(bkz. byk gece, iddetsizlik, sava ve isyan). Byk Gece popler fikrinin devrimi sendikalist ve
anarko-sendikalist ifadesi, zellikle Fransada ve 1914-1918 savandan nceki dnemde geni ii
kesimlerinin bir sre slogan oldu. Meslek dallarnda, sanayi ve iletme kollarnda federasyonlar
oluturmu btn reticileri bir araya getiren o dnemin sendikalizmi, btn insani gereklikleri
kapsayan zel bir gereklik plan tarif etti: Emek. almaya hep birlikte son veren reticiler,
ekonomik ve toplumsal makinenin yeniden-retimine son verirler ve bylece, bu durak yoluyla,
mevcut dzenin kkten dnm koullarn, btn zgrletirici glerin eyleme gei koullarn
yaratrlar. Genel grev projesinin zgnl, kukusuz ki, on dokuzuncu yzyln isyan hareketlerinin
isyanc ve sava boyutunu, verili bir anda ve balamda insan faaliyetlerinin zn kapsadndan
byk lde iddetsiz olan kolektif bir ifadeye katmasnda yatmaktadr. Bu anlamda, genel grev fikri
ve projesi asla zel bir insan konfigrasyonu ve dnemiyle -rnein ii olmak- snrl deildir. Her
kolektif isyann ve bir baka olasln her ortaya knn ilk eylemini bunlar oluturur.

Genel Meclis
(bkz. dorudan demokrasi)

Gereklik Planlar
(Bileim Planlar, Dnyalar)
(bkz. ortak, d/i v e ikinlik plan) . Kolektif varlklar eitli ve deikendir. Bizi -bizi ve
bakalarn- oluturan eyin bu okluu ve bitmek bilmez oluumu ksmen varlmzn serpilip
gelitii dnyalarn eitliliine baldr. Bizler, farkl alma alanlarnda, aklarmzda, bir arabann
direksiyonunda, aile evresinde, bir dzenin hizmetinde ya da ordudayken ayn deilizdir. Dzenli ya
da istisnai bu durumlar, mevcut ya da potansiyel, kalc ya da kaamak, yaygn ya da anlk, farkl
birok gereklik planna gnderme yaparlar. Bu planlar, her seferinde, bizlerin ve bakalarnn tad
olaslklar, iyi ve kt olarak muktedir olduumuz eyi ayklar ve ortaya koyarlar. Bu gereklik ya da
varolu planlar unlara baldr: 1) oluturduklar ve onlar var eden varlklarn znel
olumlanmasna, 2) (devlet, yasa, sermaye vs. dolaysyla) uyumlu ve kendi gerekliliklerine tabi klan
daha genel, egemen ve dsal dzen ya da dzenlere; 3) bu dzenlere yabanc ve bunlarn dndaki
kuvvet ve olaslklarn okluuna (bu dzenler kendine ekse ya da itse de, bu kuvvetler ou zaman
onlardan kaar ve en kaamak ifadeleri iinde bile, olas baka dzenleri, daha dorusu her trden
zel dzenin yokluunu, glerin genel dzenlenmesinin var olann btnln, en byk kuvvetini
ifade ettii yeri belirtirler) (bkz. durak ve ikinlik plan).
D z e n i n ve yeniden retiminin, bir yandan, kendilerine kattklar varlklarn kuvvetini
snrlandrmay, bu kuvveti kendi mantklarna tabi klmay, dier yandan hi durmadan tehdit oluturan
ve dladklar olaslklar hatrlatmaya gelen sonsuz bir art kendi dlarna atmay ya da kendi
ilerinde bastrmay buyurganca gerektiren yaral ve ksteklenmi bir dnya erevesinde, yaammz
oluturan farkl gereklik planlar (cinsellik, alma, militanlk, otomobil kullanmak, pul
koleksiyonculuu, vs.) arasndaki iliki ve uyum, zorlayc eylemlerin ortak kod ve modellerinin,
prosedr ya da temsillerinin tektipletirilmesi ve dayatlmas yoluyla veyahut rnein hukukun, pazarn
ve ahlakn nesnel gereklilikleri -devletin, sermayenin ve kilise ile dini kurumlarn olas btn
biimlerinin garanti altna ald prosedrler ve gereklilikler- dolaysyla yalnzca dsal biimde
gereklemekle kalmaz. Farkl gereklik planlarnn bu uyumu ve bu badakl -baka yerde ne
kadar heterojen olsalar da, egemen dzenin ne kapatabildii, ne dlayabildii ne de kendi yapabilirlik
gcnden ayrabildii bu sonsuz artk zerinde o lde aktrlar- ayn zamanda bu farkl gereklik
planlarnn verili bir anda harekete geirdii btn glerin ortak niteliklerine, bu glerin, arzu ve
buyruk olarak onlar var klan eyin i niteliklerine (bkz. d/i), bunlar sk skya birbirine balayan
ve ilerinden her birini dierlerinin kefili yapan gler arasndaki ilikiyi salayan kurucu
niteliklere boyun eer.
Demek ki, liberter eylemi oluturan ey ncelikle btn tahakkm biimlerine kar dsal bir
mcadele (bkz. isyan) deildir; zellikle egemenlik altndaki btn glerin, gelitikleri gereklik
plan hangisi olursa olsun, yalnzca bu tahakkm ve bu mcadele ortak zemini zerinde, ou zaman
dmanlarmzn dmanlar ister istemez dostumuzdur eklindeki sama ilkeyle hareket ederek
geni bir red cephesini tamamen dsal olarak oluturmasndan da ibaret deildir. Var olan her eyin
iindeki kk ya da genel ok sayda isyandan yola kan, lm pahasna tutkulu bir mcadele,
yatmaz bir duygusal kavga[226] dolaymndan geen liberter eylem, ncelikle, mevcut dzenin
atlaklar arasnda olduu kadar durumlarn ve varlklarn iinde de yeni gleri ayklama ve serbest
brakma iddiasndadr; mevcut dnyalarn ve gerekliklerin btnln kat etmeye ve gnn birinde,
var olann btnn yeniden oluturmaya ve bylece Deleuzen ikinlik plan diye adlandrd eyle
akmaya muktedir ortak ve zgrletirici bir varolu plan yaratma iddiasndadr.

Gerilim
(bkz. gler dengesi ve bir). Liberter ibirlii tarzlarnn doasn belirtmek iin elektro-kimyadan
dn alnma nemli kavram. Olumlu anariyi, darnn kuvvetini yok olmadan ifade etmek zere
okluktan yola kan bir dzenin kapasitesini Proudhon yalnzca bireyler, aileler, atlyeler, sanayi
irketleri, sendikalar, kooperatifler, meslekler, komnler, aplar ve varlk nedenleri bakmndan
farkl ok sayda topluluk gibi verili bir anda mevcut kolektif varlklardan yola karak dnmez;
keza yalnzca zerkliklerinden, bunlarn imkn tand ve bu varlklarn bal olduu birliklerden,
kendine saptad hedeflerden yola karak da dnmez. Proudhon, ayn zamanda, grnte daha
soyut ya da varlklardan ve znelliklerden daha kopuk bir biimde, bunlarn hepsinden geerek,
ellerinden geleni kutuplatrarak, bu varlklarn varln ve kuvvetini tamamen tekil biimde niteleyen
karlkl g ilikilerinden de yola kar. O, bir elektrik pilinin kutuplarn model alarak dnr;[227]
kendi kutupsallklarn tanmak ve bylece ibirlii yapmak, dengelenmek ve azami miktarda enerji ve
anlam retmek iin mcadele eden zerk ve eliik ya da kartlamal gler biiminde dnr. Bu
eliki ve dolaysyla gerilim anlayn, varln ve elinden geleni yapmann koulu olarak okluk ve
farkllk anlayn, Simondonun enformasyon ve uygun biim kavramlarn eletiri ve btnyle
yeniden dn tarzna indirgemek de mmkndr. [228] Hem kkten zerk ve eliik, hem kkten
farkl ama atkl yaknlklar bakmndan zengin olan, etkilerinin kuvvetini onlara kar koyan eyi
zmeme fakat iyi elikileri ayklama ve diziletirme kapasitesinden alan Proudhonun gerilim
anlaynn karsna, karlatrmal bir modelden (elektro-kimya) yola kan Simondonun szn
ettii enformasyon gerilimi kartlr. Bu anlayta, niteliksel olan potansiyel farkna
indirgenirken, olas enerji miktar ortaya konmu atkl terimlerin hem yaknlna hem de iyi
bir ekilde tecridine balanr. [229] Proudhonun benimseyebilecei emann iinde, Simondonla
birlikte, iyi biimi (var olann en iyi dzenlenii, bkz. olas), en iyi biimin (...) en az miktar
enformasyon talep eden biim olduu[230] yerde aynnn muhtemel karlamas olarak deil, farklnn
dzenli gerilimi olarak, varlklarn, blmlerinin ve muhasebelerinin istikrarl ve tanml dzeni
olarak deil, bir alan yaplandrmaya, dolaysyla yaylmaya, onu dzenlemeye, giderek eitlenen
ve heterojen alanlar harekete geirmeye ve yaplandrmaya muktedir bir enformasyon gerilimi
olarak dnmek mmkn olabilir. [231] Simondona gre uygun biim (ya da Proudhona gre olumlu
anari) kendi iinde belli bir alan ieren, yani kart, eliik ve yine de balantl iki terim arasnda
bir tecrit ierendir; daha dorusu, birlikte koordine edilmi ikilikler okluu, yani bir a, ema, ayn
anda hem tek hem ok olan bir eydir, zddn birlik iinde birlemesidir. [232] Bu anlamda,
Proudhona ok yakn bir noktada ve liberter dncenin yz elli yl tesinde, Deleuzen anariye ve
anarinin birlikle olan bana nerdii tanma anlam ve ierik vermeye Simondon katkda bulunur:
Anari ve birlik, tek ve ayn eydir, Birin birlii deil, ancak oklukla ifade edilebilen daha tuhaf bir
birlik.[233]

Gebe
(bkz. sava/sava ve nomos)

Gnll Klelik
(bkz. d/i)

Grececilik
(bkz. deer bime)

G
(Kolektif G, Kolektif Varlk)
(bkz. bileke, odak, zne, znellik v e dzenleme). Emile Pougetnin aklad gibi: G, her
hareketin, her eylemin kkeni ve kanlmaz tacdr. Yaam gcn almdr, g dnda yalnzca
hilik vardr. G dnda hibir ey meydana gelmez, hibir ey maddilemez. [234] G kavram
liberter dncede merkezi bir konum igal eder. Anarizm yanlsamaya kar kar: 1) nsan
varl ile insanln (z gerei), kendilerini evreleyen eylerin ve varlklarn doasndan kkten
ayr olduu ve bunlara sahip olmas ve arasallatrmas gerektii yanlsamas; 2) Bu insanln ve bu
insan varlnn, nsel olarak kendi zerine kapal, homojen ve ayn akl (hesaplayc) ve zgrlk
(cz-i irade) nitelikleriyle donanm, zde bireylerin yan yanalndan ve dizisinden yola karak
dnlmesi gerektii yanlsamas; 3) insan eyleminin idealara, gerekliin saf anlamda ideal bir
temsiline dayand yanlsamas. Anarizme gre insan varl ve insanlk, kendilerini evreleyen ve
kat eden gereklikten ayr deildir. Paras olduklar bu gereklik gibi, insan varl ve insanlk da,
sahip olabileceimiz btn fikirlere buyuran fiziksel, organik, psiik, etik glerin bileimidir. Bireyin
kendisi de bir gler bileimidir. Proudhon, canl insan bir gruptur [235] derken bunu ifade etmitir.
Varlklar (kendi znellikleriyle birlikte), kendi bana var deillerdir. Onlar, kendilerini oluturan
ve birlik oluturduklar glerin sonsuz olaslktaki bileimlerinin istikrarsz ve deiken
bileenidirler. Bir istencin nitelii ve bir nerme ya da szcenin kendi bana anlam yoktur. Onlar
yaratan glerin dzenlenmesine baldrlar. Liberter pratik, nermeleri, iradeleri ve varlklar
yarglamaktan deil, bunlar reten kolektif dzenleme ya da birliklere, eylerin deiebilecei, daha
gl ve daha zgr irade ve nermelerin taycs baka kolektif varlklarn, baka birliklerin ve
baka dzenlemelerin deneyimlenmesinin mmkn olduu yere srekli gnderme yapmaktan ibarettir.

G Dmleri
( b kz. odak-odaklanma). Gabriel Tardenin kulland kavram. Ona gre ve Proudhonun
dncesine ok yakn bir perspektif iinde, doadaki btn varlklar sanki g dmym gibi
davranrlar, baka varlklarla bileime girmeye abalayarak daha karmak yeni g dmleri
oluturmak isterler; bu gler de bakalaryla birleir ve bu bylece srp gider. (...) Btn varlklar
gtr, birbirine kavumaya alan itahlardr (Tarde arzu da der).[236]

G stenci
Nietzscheci kavram. (bkz. esnek g, kuvvet ve arzu).

Demo version limitation

Gler likisi
(bkz. gler dengesi)

Gszlk
(bkz. eksi k v e yabanclama). Kelimenin -ve en yaygn anlamnn- gayet iyi belirttii gibi,
gszlk, her kolektif varln, elinden geleni yapabilmekten koptuu durumdaki zelliidir.

Gven
(bkz. komn)

Halk
(bkz. kitle ve okluk). Az ok mitsel bir kavram. Btn 19. yzyl boyunca (ve sonrasnda) devrimci
eylemin znesini tanmlamaya hizmet etti; ama ayn zamanda, byk kurumlara ve imtiyazl snflara
kart olarak, daha doru ve daha adil kolektif bir yaamn vaadi ve garantisi de oldu. Dier sosyalist
akmlar gibi anarizm de halka uzun sre gnderme yapt, fakat bu kavramn mitsel boyutuna asla
kanmad. Bu konuda en ak seik gr belirten kukusuz ki Proudhondur. Proudhona gre halk,
19. yzyl koullarnda, ncelikle bir gerekliktir, her gereklik gibi karmak ve eitli bir
gereklik: ilevler, cinsiyetler, yalar, meslekler, konumlar, hikyeler eitlilii, bak alar
eitlilii; ksacas, bir toplumun gerekten var olabilmesi iin imdiki zamanda ve gemi zamanda
gerekli olan her eydir bunlar (ok ey de gerekir). Bu yzden halk, bileenlerinin zenginlii ve says
nedeniyle, toplumun yeniden-retimindeki yeri doldurulmaz ve baat rolleri nedeniyle hem bir g
hem de bir kuvvettir. Fakat bu gerek kuvvet, her kuvvet gibi mulaktr. Zenginlii ve karmaklyla,
oluturan elerin ve ilikilerin eitliliiyle, kat eden ve oluturan elikilerle, halkn kuvveti son
derece eitli etkilere yol aabilir; zgrletirici bir gce dnebilecei gibi, adaletsizlii ve
tahakkm de pasif bir ekilde kabullenebilir ya da bambaka bakalamlarn konusunu olabilir
(faizm, Nazizm, Stalinizm, yabanc dmanl ve her trden milliyetilik). Proudhona gre -rnein
Marxn tersine- tarihte hibir ey gerekten yazl deildir, ne gelecekte olacaklar, ne de bu gelecei
yaratmaya katkda bulunacak glerin doas ve nitelii.
Gerein bileik karakterine bal olan bu belirsizlie, halkn (zgrletiricilik asndan) bir baka
mulakln da eklemek gerekir ki bu da, bu kez, kolektif g olarak apna ve onu oluturan glerin
saysna baldr. Dolaysz ve i ie gemi, ar bol glerin bilekesi olduundan, halkn kuvveti
ilerinden her birinin bu kuvvette oynad role dair bilinci sonsuzca aar. Bylelikle bu kuvvet
onlarn elinden kamaya ve kken itibaryla aklanamaz olmaya ynelir. zgrleme asndan
dramatik iki sonu buradan kaynaklanr:
Maddi gereklik olan halkn kuvveti, her eyin kurgu, sembol, gizem, idol olduu[245] temsile
dnr. Halkn kuvveti, onu mmkn klan maddi ve dolaysz koullardan koptuunda, baka yerden
gelen esrarengiz ve akn bir kuvvete dnr; halkn imgelemi bunu hem Tanrya ve dolaysyla onun
yeryzndeki temsilcilerine, hem de devlete ve kaynan ald bu kolektif gcn somutlam ifadesi
olma iddiasndaki btn ef ve tiranlara atfeder.
Kuvvetinin kendi okluundan ve isel farkllklarndan geldiini anlayamayan halk, tersine, bileke
niteliinin salad birlii ve tektiplii, cumhuriyet devletinin bir ve blnmez halini, (her ayrl
ve her oulculuu, her farkll reddetmeye halk ar bir iddetle ynelten) kolektif konformizmi
buyurgan bir ekilde gerekli klann bu kuvvet olduuna inanr. Bunun zerine, halk kitleye, plebe,
oklua ve ulusa; btn despotlarn ve olas btn despotizmlerin -efler, devletler, tiranlar, kiliseler
ve dinler- hizmetindeki tek bir insan gibi hareket eden kr ve dar kafal, baskc ve totaliter bir
kuvvete dnr.

Halkn Hizmetkrlar
(devletin ya da tm dier davalarn ve yksek olduu iddia edilen mercilerin hizmetkrlar)
(bkz. bir ey yanls, rahipler, uzmanlar ). Kendilerinin hizmetkr olduunu ya da kendilerinden
baka bir gerekliin hizmetinde olduunu syleyen herkesten ekinmek gerek. zellikle, en
ikiyzlleri olan, halkn hizmetkrlarndan ekinmeli. Deyimin yeterince belirttii gibi, her hizmetkr
baskc bir kuvvete katlr ve ou zaman, hizmet etme ya da ortak kar kisvesi altnda kendi
tahakkmn aklamaya abalar.

Hareket
(Oluum)
(bkz. yaam ve kaamak). Anarizmin yaygn sz daarnda hareket kelimesi rgtlenmenin
biyolojikletirici ve aldatc kavramlarna alternatif olarak hizmet eder. (Liberter olsun ya da olmasn)
rgtler karsnda hareket, hem kendi snrlar iinde ak hem de bileenleri iinde eitli ve
zellikle glerin ve varlklarn oluumu iine btnyle dahil olmu ortak bir gereklik ortaya koyar.
Hareket nosyonu bu sonuncu kullanmyla liberter dnce iinde temel bir teorik rol oynar. Anari
yalnzca oklua deil ayn zamanda oluuma da gnderme yapar, bitmek bilmez deiime gnderme
yapar, ancak mezarlklarn ve egemenlerin iddetinin dzeni olabilecek her trl dzenin (kimse
kafasn bile kmldamasn!, her ey yerli yerine!) reddidir. Hareket fikri bu anlamda eylem fikrine
-Bakuninin aklad haliyle btne dair felsefi bir anlay iinde- sk skya baldr: Doada her
ey hareket v e eylemdir: Var olmak yapmaktan baka anlama gelmez. Bizim eylerin zellii diye
adlandrdmz her ey, mekanik, fiziksel, kimyasal, organik, hayvani, insani zellikler, farkl eylem
tarzlarndan baka bir ey deildir (...) dolaysyla her bir ey (...) nasl hareket ettiine bal olarak
gerektir. (...) Bu hibir istisna kabul etmez ve grnte en cansz olan inorganik eylere, en basit
cisimlere olduu kadar en karmak rgtlenmelere de uygulanr: taa, basit kimyasal cisme, keza dahi
insana, btn entelektel ve toplumsal eylere de uygulanr [altn biz izdik][246] (bkz. yaam,
kaamak). Mezarlklarn dinginlii, silaha sarlma ya da bcekbilimcilerin kutular (bkz.
snflandrma) olsa olsa baskc ve tahakkmc bir kurgu oluturur, nk kelimenin gerek
anlamyla, doada dingin olabilecek tek bir yer bile asla yoktur, herkes her an, her bir saniyenin en
ufak blmnde, bitmek bilmez bir etki-tepkiyle harekete geirilmi bulur kendini. Bizim hareketsizlik,
dinginlik olarak adlandrdmz ey, kaba grnmlerden, tamamen nispi nosyonlardan baka bir ey
deildir.[247] Dinginlik hareketin bir durumudur yalnzca, sonsuzca yavalam bir harekettir
diyen Gabriel Tardede de bu anlay grlr. [248] Keza devrimci sendikaclk projesinde ve
sendikaclk, fabrika ve atlye zerindeki haklarna btnyle sahip olmak isteyen ii snfnn
hareketidir[249] diyerek bunu aklayan Victor Griffuelhesin kaleminde de bu anlay bulunur.
Gerekten de, Marksizmin tersine, liberter ii projesi, ii kimliini (diyalektik olarak bile olsa)
zcletirmeyi ya da tzselletirmeyi ve verili bir anda ve verili durumlarda kaamak olarak
yapabilir olduu eyi tarihsel materyalizmin yasalarna tabi klmay daima reddetmitir. Devrimci
sendikalizme ya da anarko-sendikalizme ballklarn sonradan belirtenlerin genellikle bilmedikleri
(bkz. menkbe yazlar) bu anlay, Griffuelhes, devrimci sendikaclarn, dini fikirler ilerine
ilemi ya da yneticilerin reform yapabileceine inanan emekiler[250] karsnda benimsemeleri
gereken tutumu sorgularken zellikle aydnlatc biimde aklamaktadr. Kominternin nl marnn
poplerletirecei aikr cevabn -iisin sen deil mi? Gel o zaman bizimle, korkma!- karsna,
Hristiyan ya da reformist yaftann karsna bir baka yaftay, daha eski ya da daha belirleyici -nk
toplumsal ve ekonomik yapnn derinliklerinden geliyor gibi gzken- bir yaftay, ii olma yaftasn
karmann yettii bu cevaba kar Griffuelhes bambaka bir ii mcadelesi anlay kartr.
Devrimci sendikacln Hristiyan ve reformcu iileri reddetmemesinin nedeni ncelikle ii
olmalar deildir, tersine ya da farkl veya paradoksal biimde, -Griffuelhesin bize dedii gibi- bir
yanda hareketi, eylemi, te yanda ii snfn[251] titizlikle ayrmann her zaman gerekli olmasdr.
Devrimci sendikacln gznde ve kimi zaman sanlann tersine, ii snfna mensup olmak hibir
eyin garantisi deildir, nk iiler tam da Hristiyan ya da sosyalist olabilirler (bkz. snf).
zgrletirici farkllama, kimliklerle, bu kimliklerin baatl ya da mertebeleriyle, kendinde eyler
ve kendi iin eylerle, ii kimliinin ve szde zgrletirici erdemlerinin propagandayla, klielerle,
duygularla, zorlama ve konformizmle elde edilebilmesiyle gereklemez. zgrletirici farkllama,
eyler ve yaftalar zerinde etkide bulunabilen, mihenk noktalarn ve snrlarn karmakark edebilen,
iileri, Hristiyanlar, sosyalistleri, anaristleri, ayn zamanda da duvarc ustalarn,
dkmecileri ve frnclar, hatta Yunanlar, Almanlar ve spanyollar, bambaka tutkulu

hedefleri olan, nk atlyeyi, fabrikay ve toplumu btnyle dntrmeyi, iilik haline son
vermeyi amalayan (bkz. gebe, nomos) bir srece dahil eden tek ey olan eylem ve hareketle
gerekleir. Bu temel fikri -yalnzca sendikacla zg hareket ve eylemin ii kimlii ve temsilleri
zerindeki stnln deil, bunlarn nitelik farklln da- vurgulamak gerektiinden, Griffuelhes
sylediklerinde ayak diremektedir: Sendikacln, ii snfnn kendisi deil, hareketi ve eylemi
olduunu tekrarlayalm.[252]

Hayali
(bkz. ideal, olaslklar ve monad) Hayali olan ey genellikle var olmayanla birliktedir: Bizi etin ve
basklayc gerekliklerden uzaklatran, tutarllktan yoksun bir hlya. Gerekliklerle fikirleri kar
karya getirmeyi ya da ayrmay reddeden, keza ister iaretler alannda olsun ister imgeler alannda,
temsilleri zerkletirmeyi de reddeden liberter dnce, btn biimleriyle hayali olann (d, hlya,
fantasma), var olann ve gerein tad olaslklarn nemli bir tezahrn oluturduunu kabul
eder. Bireysel ve kolektif bilinlerin kapsamlarnn ifadesi (bkz. monad ve znellikler) olan hayali
ey, onu reten varlklarn bedenine sk skya baldr (bkz. tavr ve beyin). Bu anlamda, hayali olan,
henz var olmayann gelecee yansmas asla deildir; tersine, gerein imdiden iinde tad
olaslklarn edimsel ifadesidir. Ve yine bu anlamda Paul Hazard Leibnize unu syletebilmitir: En
fazla bitki ve hayvan portresine dikkatle bakan, en fazla makine eklini, en fazla ev ya da kale tasvir
veya tasarmn grm olan kii, usta ii romanlar en fazla okumu olan, ilgin anlatlar dinlemi
olan kii, kendisine tasvir edilen ya da anlatlan eyde tek kelime hakikat olmadnda bile bir
bakasndan daha ok ey bilecektir.[253]

Hayatn Riske Atmak

(bkz. sava/sava v e darnn kuvveti). Elinden geleni sonuna kadar yapmak, yani snrlarnn
tesine, kiinin kendi iinde tad yaamn sonuna dek gitmek, bu yaamn, ayn zamanda,
Deleuzen ifadesiyle,[254] u an iin bizi oluturan bireysellii yitirme riskinin daima tand bir
dar kuvvetidir (bkz. teki, apeiron, anari).

Haysiyet
(bkz. eitlik, zerklik). Kiinin kendi zerkliine, btn varlklar arasndaki eitlie v e elinden
geleni sonuna kadar yapma hakkna dair znel algs.

Hesap Verme
( b kz. yararclk, sululuk duygusu v e tahakkm). Hristiyan (bkz. kamusal itiraf, vicdan
muhasebesi) ve Marksist-Leninist (bkz. zeletiri) kkenli bu kavram, neden kendilerini anarist
grdkleri pek anlalmayan Kuzey Amerika kkenli baz akmlar tarafndan yeniden ele alnmtr. Bu
akmlarn dncesinde ve pratiinde, bask durumlar, isyan yoluyla tahakkm erevelerini krmaya
muktedir ve bir araya gelerek gereklii baka trl yeniden-oluturabilen zgrletirici zerk
glerin k noktas deildir. Mevcut dzenin blnmelerini ve snflamalarn kendine katan hesap
verme yanllar bu dzenin hiyerarisini benimserler ama tersine evirerek ve bu tersine evirme
yoluyla, bu dzenin sululuk duygusu ve hn potansiyeli olarak ierebildii her eyden yararlanrlar.
Tahakkmlerin ve ayrmclklarn hiyerariklemi ve bitmek bilmez dizileri iinde, fiili dzenin
bunlar ok sk olarak bedene kaydetmesinden (cinsiyet, deri rengi, burun ya da kafatas biimi, vs.)
daha kalc ve baat olarak, tahakkm altndaki her kii kendisinden daha fazla tahakkm altnda olan
birine tahakkm eder: Bir kadnn karsnda bir erkek, bir Siyahn karsnda bir Beyaz, bir kylnn
karsnda byk ehirde yaayan biri, diplomasz biri karsnda diplomal biri, bir sakat karsnda
salkl bir kadn, bir yaya karsnda bisikletli biri, vs. En yoksullar ve en zayflar srekli kutsama
ynndeki Hristiyan iradenin devam olan, fakat onlar bakalarna ynelttikleri sulamadan dolay
sulu klarak isyan etmelerini ve zgrletirici glerin domasn daha iyi engelleyebilmek iin,
hesap verme yandalar, isyan eden her bir gcn kendisinden daha fazla tahakkm altndakine tabi
olmasn, ona hesap vermesini, onun himayesi altnda hareket ederek kendini dnmesini talep
ederler. Bylelikle olumlama ve zgrleme, olumsuzlamaya ve tabiiyete dnr. Baka glere tabi
olmalar gerektiinden, kendi muktedir olduklar eyden kopan zgrletirici kuvvetler yalnzca bir
dzen karsndaki btn ykc kapasitelerini yitirmekle kalmazlar, bu dzen onlara kendi hiyerari ve
snflandrmalarn bir kez daha dayatr. Sululuk duygusuyla ileri kemirilerek, kendi aralarnda
gelitirmeleri buyurulan ibirlii biimlerini -hiyerariklemi bile olsa- kendilerini oluturan eyin
iinden tanmlama ynndeki btn kapasitelerini de yitirirler (bkz. hiyerari). Gerekten de,
karlkl tabi olmann uzun zinciri ve hesaplarn sonunda, tahakkm altndaki son kiiyi, herkesin
hesap vermesi gereken, her trl gnahtan muaf ak kuzuyu kesin olarak nasl saptayabiliriz?[255]
Kukusuz ki, Beyaz heteroseksel erkekler en mahrem dncelerini, eylemlerini ve hareketlerini (bkz.
kamusal itiraf) Beyaz heteroseksel feministlere tabi klmaldrlar, bu feministler de siyah
lezbiyenlerin himayesi altna yerlemelidir, onlar da kk boylu Siyah lezbiyenlere baldrlar,
bunlar da kk boylu ayn zamanda da obez Siyah lezbiyenlere hesap vermelidirler, sonra da a,
okuma yazmas olmayan ya da ayrdedici ve damgalayc herhangi bir baka bedensel (ya da
toplumsal) zellii olanlara... Fakat, alkla obezlikten hangisinin daha fazla damgalayc olduunu,
daha byk bir bask ya da tahakkmn kayna olduunu kesin olarak nasl tanmlayabiliriz? Bu
tahakkm zinciri iine Sar lezbiyenleri nasl yerletirebiliriz? Brezilya hiyerarileri tarznda, farkl
trdeki melezlikleri nasl snflandrabiliriz? Bazlarn bahtszlnn dierlerininkine baskn
ktn hangi mahkeme karsnda savunabiliriz? Tahakkm katsaylarn tanmlamaya, strabn ve
basknn younluunu lmeye, ezilenlerle ezenlerin statlerini ve durumlarn snflandrmaya ve
hiyerariletirmeye hangi bilim ya da devrimci merci muktedirdir?[256] Siyah bir erkek, en grnr
dzeni iinde tahakkm tersine dndnda, Beyaz bir erkekten hesap isteyebilirse, Beyaz bir
heteroseksel kadnn da hamiliini kabul m etmelidir? Derinin rengi (basknn bykl ya da
kkl asndan) cinsiyetten ya da trden daha fazla m ayrmcdr? Gerekte, hayvanlar
(avukatlarnn ve dier temsilcilerin ilgili sesiyle) bunca uzun sredir insan trnn tahakkm
altndaki bir dnyann en sonuncu kurbanlar olarak kendilerini grme hakkna sahip deiller midir?
Doal snflandrmalar (rabilimsel trde bir yaklamla) yeniden ele almak ve hayvanlar arasnda,
leiler ile avlarn saysz snf arasnda ayrm yapmak, farkl besin zincirlerinin tarzlarn kesin
olarak saptamak gerekmez mi? Hristiyanlk kadar eski olan kefaret demenin ve sulamann, sonra da
suunu kabullenip demenin hazzna, hesap verme yandalar, vicdan incelemesinin, kilise hukukunun,
pazarlk etmenin (bkz. yararclk) ve mzkln (terimin hukuksal anlamnda), kurban ve ezilen

olarak haklarnn tannmas iin acmasz ve sonsuz mcadelenin, tamamen mcadele etme
iddiasnda olduu dzen zerinde temellendiinden, bu dzenin daha iyi srebilmek iin retmeye asla
ara vermedii eitsizlik, ayrm, aalama, ketleme, sululuk duygusu ve hn etkilerinden kaynaklanan
dier zarar ve karlar zerinde temellendiinden tiksinti verici ve kr bir mcadelenin ayn
younluktaki zevkini de katabilirler.

Heteronomi
(bkz. otonomi, nomos ve nomad)

Hn
Maruz kald tahakkm ilikisini isyana, zgrletirici v e olumlayc gce dntrmeyi
baaramayan tahakkm altndaki birinin kalc tepkisi. Anarist hareketin de muaf kalmad hn [257]
daima olumsuz niteliktedir; sertlik, ikayet ve ihbar trndedir. Hnl insan daima maruz kald
baskya kar mcadele etme iddiasndadr; kendine tahakkm uygulayana ve smrene kar mcadele
etme, bu tahakkme ve bu smrye son verme iddiasndadr. Fakat bu tahakkm ve bu smrden
vazgeemez. Onlarn yaama nedeni bu olur. Tahakkme ve smrye ihtiya duyar, hedefi olduklar
adaletsizlii tanmszca hissetmeye devam edebilmek iin her yerde ve her zaman bunlar bulmaya
ihtiya duyar; bakalarn hi durmadan tehir etmeye onlar ynelten bu adaletsizliktir.

Hristiyan Anarizmi
(Dinsel Anarizm)
(bkz. byk akam). Ne kadar tuhaf grnse de bir Hristiyan anarizmi her zaman var olmutur ve
hl da vardr (zellikle de Tolstoyun eseri etrafnda). Bu tuhaflk sadece grntedir. Gerekten de,
anarist doa teorisi ve kolektif glerin bileik nitelii, bir varln ya da verili bir gerekliin,
neden politik ve ideolojik nefret ve atmalarn uzamsal, kaba ve dsal snflamasndan daha
fazlasn ierdiini anlamay salar. Bu nedenle, anarizm btn dinlerden olduu gibi Hristiyanlktan
da iddetle uzak olabilecei gibi, dinsel pratik ve alglarn kimi boyutlarna son derece yakn da
olabilir. Gerekten de, topyekun ve evrensel bir deneyim olan, doular bakmndan dnyadan ayr
olmayan bir ilikiye dahil olan[258] dinler yalnzca kolektif glerin nn kesmeye ve onlar
sakatlayc dsal glerin klesi yapmaya ynelik, kiliselere ve dogmalara, kutsal metinlere ve
(yiyeceklerle, ritellerle, ahlakla ilgili) ykmllklere yol amakla kalmazlar; bunlar, en otoriter
tektanrc dinler de dahil, kendi ilerinde ve kimi pratiklerinde dnyayla -genellikle mistik[259]
terimiyle belirtilen- belli bir ilikiyi korurlar; gereklie ve gerein tad olaslklara ikin
davranarak, rahipleri, dogmalar, ritleri ve tanrsallk adna konuma iddiasndaki btn mercileri bir
yana brakarak, mevcut dzenin inkr ettii gleri ve olaslklar, hi aracsz, dorudan doruya
ifade etmeye abalarlar (bkz. dorudan eylem).

Demo version limitation

Hukuk (Szlemeler, Anlamalar)

(bkz. hiyerari v e zerklik). Liberter hukuk anlay, ister Tanrdan gelsin ister devletten ya da
szde genel iradeden (Rousseaunun toplum szlemesi), yasann mutlak kuvvetine, zerkliine,
mantksal tutarllna ve dsallna kardr. Anarizme gre -Proudhonun yazd gibi- her
kuvvet, her g kendi hakkn kendisiyle birlikte tar, elinden geleni sonuna kadar yapma
hakkdr bu.[263] Max Stirnerde zaten mevcut bu kavram (Yapabilecein her eye hakkn var!) [264]
Emile Pougetde de Dorudan Eylem yaratc emekteki ii gcdr: Toplumsal hakk oluturan yeni
hakk douran gtr bu![265] derken grlr. Liberter dncede hak kolektif glere ikindir ve
tpk onlar gibi kaynaklar ve tezahrleri bakmndan oktur. Bakunin bu anlay yle ifade eder:Her
ey kendi yasasn, yani kendi gelime tarzn, varoluunu ve ksmi eylemini kendi iinde tar. [altn
izen Bakunin, bkz. entelekhia][266] Deneysel ve sezgisel olan liberter hak, varlklarn kuvvetiyle,
birleme ve birlememe tarzlaryla e-yaylmldr. Bu tarzlarn oluturucu esi olan -Georges
Gurvitche gre- edim-kurallar, szlemeleri geerli klan, nceden mevcut bir hukukun biimsel
saptamasnn teknik yntemleri[267] olarak kolektif glere ikin bir adalete her zaman gnderme
yapar. Tek ve akn bir kaynaa (egemenlik) itaat etmek yerine, glerin birlemesine ve bileimine
denk den ilksel kaynaklarn (kolektif gler), hukuk dorucu merkezlerin, zerk hukuk
odaklarnn okluuna baldr. [268] Gler arasndaki ilikilerin, bunlar niteleyen atma ve
dayanmalarn ifadesi olan liberter hukuk, daha zel olarak, verili bir momentteki zt karlarn
dengesini, zorunlu atklarn dengelenmesini sylemeye ve retmeye kolektif aklla katkda bulunur
(bkz. gler dengesi) . Szlemelerin, anlamalarn, kurallarn, geleneklerin, onursal mahkemelerin,
keyfiyetin ve verili szlerin eitli biimleri altndaki btn hukuk ilminin tersine, liberter hukuktan
kuralsz hukuk diye hakl olarak sz edilebilir. [269] Bu anlamda, liberter hukuk anlay ve
uygulamas dorudan doruya Leibnizin barok dncesine dahildir. Bu dncede, durum verili
olduundan ilkenin icat edilmesi, hukukun evrensel tzebilime dnmesi yerine, nceden
verilmi hangi nesnenin hangi aydnlatc ilkeye denk dtn bilmeye almak yerine, verili
falanca nesneye, yani falanca artc duruma hangi gizli ilkenin denk dt sorgulanr.[270]

Hmanizma
(bkz. darnn gc)

Istrap
(bkz. ierim) Anaristler straba, kendilerininkine olduu kadar bakalarnn strabna da -bu duygu
ahlakn ve dinin tuzaklarndan, arptmalarndan kurtulduu lde- duyarsz deillerdir (zellikle
merhamet duygusu dolaysyla). Fakat liberter dnce asndan strap hibir durumda zgrletirici
eyleme dsal dorulayc olarak hizmet edemez -bu durumda o da hemen bask gcne dnr (bkz.
yararclk). Tamamen olumsuz olduundan ve bir kuvvet yitiminin semptomu olduundan, strap,
isyan edenler ve onu reddedenler tarafndan dorudan doruya hissedildiinde bile asla bir
zgrleme kayna olamaz; tabii eer annda bir isyana ve yaratc olumlamaya dnmezse (ou
zaman da durum budur).

 (sel)
(bkz. d/i, gereklik dzlemleri v e darnn gc). Anarizm, zorlama v e tahakkm anlamna
geldiini dnd her trl dsallk ban reddeder. Anarizme gre her ey varlklarn iinde;
daha gl ve daha serbest varlklar oluturmak iin, bu varlklar oluturan eyin iine dary katma
kapasitelerinde cereyan eder.

 Dnya
(bkz. mahrem varlk)

erim (zgecilik)
(bkz. teki ve dar/ieri). Anarizm, varlklar bakalaryla ilgilenmek iin kendilerini unutmaya
mecbur klma iddiasnda olan; ve bu kadar kstlayc bir program dayatma ihtimamn mecburen dsal
bir gvence ve himayeye (yasa, devlet, kilise, stben, vs.) emanet eden zgeci, ikiyzl ve dsal
ahlak tiksintiyle reddeder. Bakalarn gerekten dert etmek, ncelikle, yaamla birlikte genileyen
kural olan benlik kaygsndan geer. [1] Baka deyile, bakalarna gsterilen ilgi kendini inkr etme
yoluyla darda bulunmaz; tersine, bu ilgi bizi biz yapan eyin iindedir ve bu da ierim yoluyla olur,
nk her varlk -iyi de olsa kt de olsa- hem bakalarnda ierilmitir hem de bakalarn kendinde
ierir (bkz. Monad). Liberter bak asndan yalnzca cmertlik gerek bir zgeciliin kurucusudur.
Oysa cmertlik her zaman iin varlklarn iinden, var olana katlmlarnn rn olan ilk hareket
denen eyden akld ve kendiliinden bir gten kaynaklanr (bkz. eylem, dorudan eylem).
Anarizm, bu anlamda, Leibnizin dncesine, varlklarn kendiliindenliine dayal bir dnya
anlayna yakndr; iinde her eyin durduu bir dnya, uzam ve zaman oluturan ierilmi bir dnya:
Uzam, nk her varlk btn dier olaslklar kendi iinde tar; zaman, nk tm dierlerini her an
ayn zamanda iinde tar ve liberter bak asyla gelecek zaman ister istemez imdiki zamann
iindedir (bkz. ama/aralar).

gd
(bkz. kendiliindenlik, g, dirimsellik v e entelekhia). 19. yzyl anarist szdaarnda sklkla
kullanlan kavram. Ama ncelikle kuvvet v e arzu, itki ve coku anlamlarnda kullanlr. Yaygn
anlamnn tersine, igd, liberter dncede, kaltmn determinizmine asla bal deildir. Daha
ziyade. canl varlklarla (ama yalnzca onlarla deil) ilikili olsa da, igd, kendiliindenliin ya da
zgrln tezahrlerini, yani verili bir anda ve eitli biim ve derecelerde, hangisi olursa olsun her
kolektif varl niteleyen gc ifade etmeye yarar.

kinlik
(bkz. aknlk, dar/ieri). Anarizm mutlak bir ikinliktir. Liberter dnce asndan her ey
nesneler, varlklar ve karlamalar iinde cereyan eder. Hibir ey dardan (Tanr, devlet, yasa, idea,
anayasalar) gelmez, her ey ierdedir: Olaslklar iinde snrsz ve Bakuninin Doa diye
adlandrd bir i.
kinlik plan (kararllk plan, bileim plan): (bkz. doa, bileim ve belirsiz). Bizi yaatan, iinde
hareket ettiimiz ve hi durmadan icat etmek gereken gereklik planlarnn okluu, zgrletirici
glerin doabilecei uzamlar tanmlar. Bunlar bir yandan iinde serpilip gelitikleri durumlar
dntrmeye yneliktir, dier yandan zgrletirici baka glerle ibirliine girerek, baka
gereklik planlar zerinde etkide bulunarak, daha yaygn, daha gl ve daha zgr varlklar ya da
g dzenlemeleri oluturmaya ynelirler.
zgrletirici kolektif glerin bu ibirlii ya da bileim olasl, liberter dncenin genellikle
Doa diye adlandrd bir btnlk iinde ilem grr. Bakuninin yazd gibi: Doa, barnda hi
durmadan reyen, tekrar tekrar reyen gerek dnmlerin toplamdr (...) gerekten mevcut her eyin
birbiri zerinde hi durmadan uyguladklar bu zel etki ve tepki sonsuzluunun evrensel, doal,
zorunlu ve gerek bileimdir; ama asla nceden belirlenmi deildir, nceden tasarlanm, nceden
grlm deildir.[2]
Liberter sz daarndaki bu doay, Deleuzen Spinoza okumasnn ardndan ikinlik plan ya da
kararllk plan, hatta bileim plan olarak adlandrabiliriz: Btn bedenler iin tek bir Doa, btn
bireyler iin tek bir Doa, sonsuz biimde deien bir bireyin ta kendisi olan bir Doa. Bu, biricik bir
tzn olumlanmas deildir, btn bedenlerin, btn ruhlarn, btn bireylerin olduu ortak ikinlik
plannn sergilenmesidir.[3] (altn izen Deleuze); (...), Doa, daima deiken ve bireyler ve
kolektiviteler tarafndan srekli gzden geirilen, oluturulan, yeniden oluturulan ikinlik ya da
kararllk plan.[4]
Bu Doann iinde ya da bu ortak ikinlik plan zerinde olas dnyalarn sonsuzluu vardr:
rnein Deleuzen tarif ettii kene dnyas: Usuz bucaksz ormanda olup biten eyler arasnda,
yalnzca duygulanml bir dnya;[5] bir k duygulanm (bir daln tepesine trmanmak), kokusal bir
duygulanm (daln altndan geen bir memelinin zerine kendini brakmak), ssal bir duygulanm
(tysz ve daha scak blgeyi aramak). Keneden eski byk uygarlklara dek bu dnyalarn ou
Doann barnda bir arada bulunabilir, [6] fazla kesime olmaz, kendileri olmayan eylere ilgisizlik
gsterirler. Fakat bu dnyalarn hepsi de doann barnda kendilerine uygun den eyi (olumlu ve
olumsuz) ayklayarak, kendilerine uygun dmeyen ilikileri zerek ve uygun denleri yeniden
oluturarak ilediklerinden, az ya da ok ve eitli biimlerde, potansiyel olarak ya da fiilen, iradi ya
da irade d olarak, muktedir olduklar duygulanmlarn saysna ve doasna gre, leilik ve rekabet
konumunda bulunurlar. Kendilerine yabanc olan, paralamaya ya da sahip olmaya abaladklar,
mevcut ya da olas baka dnyalarn etkisi altnda kendilerinin de paralanmasn ve yeniden
olumalarn engellemek iin kendi etkileri altnda tabi klmak istedikleri dnyalarn aleyhine kendi
gerekliklerini olumlamak iin mcadele halindedirler. Bu nedenle, daha geni varlklarn ve
dnyalarn iinde az ok snrl bir ekilde ya da sakatlanm olarak yer alan (ya da almayan) kendine
zg bir dnyann bileik kiplikleri olan kolektif varlklarn varl ve birlikte-varl, mcadele,
isyan ve tahakkm balamna yerletirilmitir: Kendi varln ve kendi varlk nedenlerini olumlamak
iin mcadele; daha gl bir varln sakatlayc ya da ldrc etkilerinden kamak iin isyan;
baka varlklar, baka dnyalar kendi dnyasna, kendi varlk nedenine tabi klmak iin tahakkm.
Sonsuz sayda dnya vardr ve her biri, zgrlemenin bak asndan, olas en ok sayda ilikiyi
ierip ierememe, Doann tad azami olasl serbest brakma, Doay herkesin herkese kar
ksr ve snrlandrc mcadelesine indirgememe, kendi kuvvetini dier kolektif varlklarn

tahakkm, sakatlanmas ve ykm iinde tketmeme kapasitesine gre deerlendirilebilir. [7] Yine bu
anlamda, zgrletirici liberter mcadele, mevcut dzenlerin (bunlar da kendileri olmayan eyin inkr
ya da bastrlmas ve reddi zerinde, bakalar zerinde tahakkm ya da bakalarnn kullanm
zerinde temellendiinden) zorunlu ykmnn balam altnda yer alabilir. Bu durumda, ksmi ve
hegemonik dzenlerin iinde ykc (bkz. ykclk) bir mcadele, sakatlanm ve tahakkm altna
alnm btn glerin yapabileceklerini yapmalarn engelleyen tahakkmlerden zgrlemesi iin,
var olann tml olarak Doann genel ve zgrletirici yeniden-bileimini olumlamak iin bir
mcadele sz konusudur. Liberter mcadele -ki liberter adn dorulayan da budur-, dnyalarn en
iyisi ilan edilmi bile olsa, bakalarna kendini dayatan zel bir dnyay ayklamakla yetinmez
yalnzca; tahakkm altndaki glerin olumlanmasndan yola karak, ikinlik planyla, btn olarak
doayla akan zgrlemi bir dnyann inaasna, srekli yeniden balayan bir hareketin iinde
kalkr.[8]

dea
(bkz. Olgusal propaganda ve kolektif akl). Anarist dea (daima byk harfle yazlan) ne bir ideal
ya da topyadr, ne de bir soyutlama; bir program, buyruk ya da yasaklar listesi de deildir ( bkz. bir
eye kar). Btn bu varlklarn taycs olduu olaslklar btnn ifade eden btn varlklarn
ortak bu gcdr bu (bkz. dorudan eylem, plastik g). Bu canl (bkz. yaam) bir gtr ve belirli
koullarda bizi kendimizden uzaklatrarak, Paul Brousseun kendi anarist sreli yaynnda yapt
tanma imkan tanr: dea, kat zerine, gazete zerine, tablo zerine yanstlamaz, mermerden heykeli
yaplmaz, ne tatan yontulur ne tuntan dklr: dea, etten kemikten, canl bir ekilde, halkn nnde
yryecektir.[9] dea, hissedilir bir gtr ve kimi zaman, ak gibi, bizi en derinimizden sarp
sarmalar. Joseph Djacquen yazd gibi: dea, ateli kucaklamalar srasnda sizi lk attracak
denli sran ve daha ateli yeni okaylara hazrlanmanz iin bir anda soluk solua ve bitkin brakan
bir ktr. Ona kur yapabilmek iin, eer bilimde usta deilseniz, sezgide cesur olmak gerekir.[10]

deal (topya)
(bkz. idea). deal, anarizmi nitelemekte sklkla kullanlr. Fark edilecei gibi burada, tartmasz ve
alldk gerekliinden kimsenin kuku duymad anari deil, anarizm sz konusudur. Bununla
birlikte, ifte yanlgya dlr. Liberter dnce daima anarinin ve onun dzensizliinin grnr ve
endie verici bayalnn tarafnda olsa da; keza, sonu olarak, Bergsonun ve William Jamesn
szn ettii doann ar sonsuz bolluu ve savurganl tarafnda olsa da (bkz. apeiron);[11] ideal,
ister anarist olsun ister olmasn, yksek anlaylara, kutsal tarihlere (bkz. menkbe), olmas gerekenin
ayrntl izimlerine, adalet, hakikat, gzellik ve gelecekteki saflk gibi byk fikirlere brnebilir ve
bunlardan heyecan duyabilir; imdiki zamanda mevcut son derece somut ve sradan bir cisme sahip
olmaktan geri kalmayabilir; bayalk, soysuzluk ve (bu kez gayet gerek olan) kabalk derecesi
varsayd idealler ve byklk lsnde olan, din adamlarnn, teorisyenlerin, yasalarn, basmakalp
imgelerin, beylik szlerin, ykmllk ve kstlamalarn basitletirilmi ve tekrarlanan cismine sahip
olmaya can atabilir. Sezgilerinde biraz tutarl her isyanc, ideallerden ve idealizmden byk bir
tiksintiyle uzak durabilir.

deomani
(bkz. bak as). retim koullarndan kopartlm, fetiletirilmi ve zerkletirilmi, her yere ve
her koula bal bana ve mutlak bir ekilde uygulanabilme iddiasndaki bak as. deomanyaklar
liberter hareketin yarasdr.

dyosinkrazi
(bkz. Miza)

fade
(bkz. sembol-iaret). fade temsilin zdddr. Liberter uygulamada iaret, sembol, sylem ve teori,
bunlar reten glerin dorudan ifadesidir. Bunlar ne arac bir rol oynamak durumundadrlar (bkz.
dorudan eylem), ne de kendilerinin ayr olduu baka gler adna konuma iddiasnda bulunurlar.
Kendileri iin konuabilirler (zellikle sanat, felsefe ve bilimde), ama kendine zg zerk gler
olarak, kendilerinden baka herhangi bir eyi, kim ya da ne olursa olsun, ikme etme iddiasnda asla
bulunmazlar (bkz. trclk-kartl).

ki Arada
(bkz. Taoculuk, eylerin ortas)

kicilik
(bkz. tekilik)

ktidar
(bkz. anti-otoriter)

nkr
(bkz. analoji, eliki ve belirlenimsizlik)

ntikam
(bkz. hn). Maruz kalnan bir saldrya ya da tahakkme farkllam cevap. Anarizm her trl
intikama, her hesap vermeye, ister istemez geriye dnk olan her davaya yabancdr. Anarizm,
verili bir durumda, bu durumun izin verdii ve engelledii eyden yola karak, dorudan doruya ve
dolayszca hareket etmeyi savunur; bu dolaysz durum iinde iyi ya da kt her eyin daima mmkn
olduunu ileri srer. Alldk ahlakn bak asndan ve (grnte) gcn bak asnn tersine,
anarizm daima sfrdan yola kar, tpk Edith Piafn nl arksndaki gibi, hayr, hibir eyden,
hibir eyden piman deilim! Ne hesap makinesi ne de muhasebe defteri vardr; var olan her eyden
yola klr.

rade
(bkz. kolektif g v e dzenleme). Devrimci sendikalist ve anarko-sendikalist sylemin, ama
zellikle liberter komnizmin nemli teorisyenlerinden biri olan Malatestann dncesinin nemli
nosyonu (bkz. znellik). Kartezyen ikicilik emalarnn tersine, baskc bir dzenin kleletirdii
kiilerde varsayd ve daima onlardan talep ettii szde tercihlerle ya da zgr kararlarla -rnein
bir ocuktan kendi arzularnn dndaki gerekliliklere (devlerini yapmak, kk kardeini sevmek,
cinsel ahlaka uymak) boyun emek iin irade gstermesi ya da daha hafifi, bir yurttan seim
sandklarnda iradesini gstermesi veyahut da (ie girme, evlilik, konut, vs.) bir szleme
imzalamas- liberter iradenin alakas yoktur. Liberter anlam ierisinde kolektif bir varln iradesi
daima gcn, arzunun ya da bu varln kuvvetinin, tekil dzenlenmenin ve verili bir anda onu
oluturan glerin ve durumlarn niteliinin az ok bilinli ifadesidir. Bu anlamda liberter irade, czi
iradeden kaynakland sanlan iradedense Nietzschenin g istenciyle ok daha ilikilidir. znesi
olduu varsaylan varln iindeki her belirlenimden kopmu ve dolaysyla hissedilen tek tezahr bu
varln kendi kendine dayatt kstlama olan saf bir irade daima bir tahakkm ilikisinin iaretidir;
bu varln kendisinin dndaki bir baka varla, kendi kendine dayatt iradenin (bu kez gayet
gerek) tek kkeni olan ve onu kendi kuvvetinden, kendi iradesinden koparan bir bakasna tabi
olmasnn iaretidir.

radecilik
(bkz. irade, iradecilii bununla kartrmamak gerekir). Mecbur olunan eyin yaplabilecei ilkesine
gre, varlklarn arzularn bakalarnn (Tanr, devlet ve onlarn saysz din adam ve uaklar)
hkmettii dsal buyruklara tabi kld varsaylan baskc bir dzenin idealist ve (dolaysyla)
otoriter anlay. Tersine, filozof Jean-Marie Guyauyla birlikte, anarizm ne grevin ne ykmlln
olduu, ancak yaplabilen eyin mecbur olduu toplumsal bir mant uygulama iddiasndadr. [12] Her
varla zg kuvvet, iyi ya da kt olaslklar bakmndan her yasadan ya da tm dier ahlaki ve
normatif buyruktan son derece daha zengin olduundan, anarizmin bu nermesi ancak grnte
kstlaycdr.

statistik (Matematik)
(bkz. jest, anarist kimya ve semboller-iaretler). Marksizmin puslarnn ve sarakalarnn karartt
zihinleriyle kimi tarihiler, ok gereksiz bir ekilde, zgrletirici ii hareketlerinin rakamlara ve
istatistiklere kar naif ve dikkafal hayranlyla alay edebilmilerdir. [13] Bu eletiri ne dile ve dilin
tahakkm etkilerine ynelik liberter eletiriyi ne de var olann kuvvetini ve karmakln sylemek
iin yararland sembolik ve ifadeci, pratik ve teorik modellerin byk zenginliini bilir.
Nietzscheyle birlikte, Michel de Certeau, ayn zamanda da btn zamanlarn ve btn meknlarn
ezilenleriyle birlikte liberter dnce, kelimelere ve sylemlere meydan okur; yalan syleyen
sylemlere, gereklii, doruladklar ve mmkn kldklar tahakkm ilikilerinin ve tuzaklarnn
alar iine kapatma ve sabitleme iddiasndaki kelimelere meydan okur (bkz. ele geirme ve olgusal
propaganda). Dillerin okluu karsnda, ii gerekliklerinin karmakl, teorisyenlerin kendi
baklarn dayatma iddialar ve dilin retorik gc karsnda, ii istatistii, zellikle Birinci
Enternasyonal iinde bir araya gelen ii gleri btnnn eitliki olumlanmasnn hem dayanan
hem de polemik aygtn oluturur. Bu anlamda, domakta olan Marksizmin kurnaz argmanlar
karsnda bu gler, bir yandan, hareketlerini koordine eden mercilerin basit bir haberleme ve
istatistik salayan basit bir mektup kutusu olmakla snrlanmalarn talep edebilmiler, dier yandan
ise -ve Ladislas Mysyrowiczin gayet iyi alglad gibi- istatistiin gelecekteki toplumu mevcut ve
mstakbel btn Karl Marxlarn entelektel tiranlndan kurtarmas gerektiini dnmlerdir:
Planlamacsz bir planlama, pazarn kr mekanizmasnn olmad bir serbest mbadeleyi mmkn
klarak, zel karlar ile genel kar arasndaki elikinin kendiliindenlik ve zgrlk iinde
zmlendii ilikilere imkn tanr.[14]
Bununla birlikte, liberter ii hareketlerinin zgrletirici dncesini rakamlarn ve istatistiklerin
kaba fetiletirilmesine indirgemek hakszlk olur (bkz. yyararclk) . G, denge, igd, arzu,
bileim, adalet, olas, kolektif akl gibi kavramlarla birlikte, liberter dnce, tarihsel olarak, ok
sayda baka ifadeci modele -elektrokimya, biyoloji, etik, felsefe, din, kimya (bkz. anarist kimya)ar yapar. Rakamn ve istatistiin snr ve tuzaklar da elbette bilinmektedir. Rakamlara ve muhasebe
modellerine tutkun biri olan Proudhonun filozof ve matematiki Antoine-Augustin Cournotnun bir
eseri hakkndaki 1840 tarihli yorumu bunu gayet iyi gstermektedir:[15] Bay Cournotnun eseri tek bir
amaca zgdr (...) Bu, servet eitsizliklerinin, blm, haz ve sefalet eitsizliklerinin matematik
temelde ilediini gstermektir. Bu benim iin pek de ilgin deildir; biliyorum ki her tr hata, yarg
ya da hakkaniyetten sapma, akl gizleyen ayn akl yasalar sayesinde oluyor; fakat ben, matematiin
ahlakll ya da ahlakszl, koullardaki eitsizliin imkn ya da imknszln kantlamaya hizmet
edip edemeyeceini renmek istiyorum. Hesap, kukusuz ki, ne sorulursa ona cevap verir: Eer ben
99 paya sahip olacaksam, dierleri 100. pay paylaacaksa, hesap her konuda benim karlarm
dzenlemeye hizmet edecektir. Fakat eer benim 99 paya sahip olmaya hakkm varsa, bu baka
eydir.[16] (altn izen Proudhon)

syan
(bkz. tiksinme v e ayaklanma). zgrlemenin temel ve kurucu an. Tahakkm altndaki gler
aniden ve radikal bir ekilde tahakkm ilikilerinin tuzaklarndan kurtulduklarnda, bu ilikiler
iindeki her zm reddederler, bir baka olaslk ileri srerler ve gerekliin radikal biimde
yeniden oluum koullarn yaratrlar. Ren Furthun aklad gibi, isyan her zaman olumlaycdr:
syan dolaysyla insan kar koyarak kendini ortaya koyar. En kendiliinden dzeyde, bir gcn
patlamas, yerleik dzeni engelleyen yaamsal bir dinamizmin ortaya kdr. (...) Bylelikle
isyanda patlak veren inkr daha derin bir olumlamay aa kartr, insan gerekliinin kurucu
zgrlnn olumlanmasdr.[17]

i (icilik)
(bkz. emek)

i Ayrmcl
(bkz. Efendi-kle).

tah
(bkz. arzu, g, tiksinme, antipati ve yaknlk). Gabriel Tardenin kulland kavram. Arzuyla
eanlamldr, ama dier kolektif glerin her bir varln istenci iine nasl dahil edilebileceklerini de
vurgular (bkz. monad v e eksiklik). Varlklarn karlamas ya da birbirlerinden uzak durmalar
atomcularn souk biimde mekanik ve dsal anlaylarnn tesadfne asla btnyle tabi deilse,
bunun nedeni, verili bir anda mevcut her kolektif gcn, tikel dzenlenii araclyla, tekinin
eksikliinin deil, tersine, varlklarn karlama arzusunun damgasn tad iindir; ar bolluk
nedeniyle herkesin belli bir bak asndan taycs olduu olaslklara denk den bir arzu.

taatsizlik
(bkz. sava/sava v e isyan). Anarist szdaarnn nemli kavram. Bir yandan, zgrletirici
glerin liberter tutum ve niteliini -kimi zaman safa ya da tumturakl bir ifadeyle- ierden ifade
etmeye yararken, dier yandan da -ve ok daha snrl bir ekilde- devletlerin ya da tm dier iktidar
kurumlarnn dzenledii sava dehetlerinin ve askeri kurumlarn reddine ynelik deimez
uygulamalar belirtmeye yarar.

tki
(bkz. g, kuvvet, beden, kendiliindenlik ve entelekhia)

ttifak
( bkz. dostlarmzn dostlar v e birlik). ttifak kavram, Bakuninin Sosyalist Demokrasinin
Enternasyonal ttifakndan anarko-sendikalist yaknlk gruplara dek, liberter hareketin tarihinde
nemli bir rol oynar. Bu durumda, yaknlk zerinde kurulan ve ou zaman gizli olan mahremin, zel
evrenin eanlamlsdr. Bu ok zel anlamyla, bu kelimenin devletler, partiler, aileler ya da iyerleri
arasndaki politik, ekonomik ya da evlilikle ilgili anlamalar belirtmekte kullanldnda genel olarak
tad anlamdan kkten ayrlr. Liberter dnce iin ittifak birliin zdddr. Gerekten de, birlik,
ibirlii yapan kiilerin, birleim ve yaknlk yoluyla, her birinin kendi iinde tad isel g ve
olaslklar serbest brakmasna ve bylece var olann kuvvetini artk iermemesine ve olumlamasna
imkn tanrken, ittifak, ister politik ister askeri ya da ekonomik olsun, her zaman iin glerin (aileler,
partiler, kabileler, lkeler, firmalar) basit dsal toplamdr; korku, tahakkm ya da kr gibi tamamen
dsal zorunluluk ya da gerekliliklerin yol at yararc toplamadr.

rasyonel
(bkz. dorudan eylem, varlk nedeni, ortak anlaylar v e kolektif akl). Fiili dzenin polemik
kavram olarak, nfuz alan dnda kalan her eyi belirtmeye yarar. Liberter dnceye gre her ey
rasyoneldir, nk her varlk, her olay, her durum kendi varlk nedenine sahiptir, kendi yasasna itaat
ede. Bu nedenle Bakunin, her ey kendi yasasn, yani geliim tarzn (...) kendi iinde tar[18]
demitir. Proudhon ise, her trl hata, yargdan ya da hakkaniyetten sapma, kand akln ayn
yasalar sayesinde vuku bulur[19] der. Liberter dnce hatann karsna hakikati karmaz. Bu sahte
ayrm yerine, varlklarn niteliini ve bu varlklarn ibirliinin onlara verdii gc srekli
deerlendirir. Ktln karsna iyilii karmaz. Bu iki sadeletiricinin ya da dnya
dzenleyicisinin yerine, kuvvetlerin bitmeyen oyununu ve onlarn zgrlemi bir dnyann varln
harekete geirme (ya da geirmeme), ellerinden geleni sonuna dek yapma (ya da yapmama)
kapasitelerini geirir.

teleme
(bkz. tiksinme, yaknlk ve birlik). atan varlklarn sakatlayc, kuvvetleri imha edici (bkz. kuvvet
v e diyalektik) ilikileri iinde kalc ve sk skya bal olduu cepheden ve sert ztln yerine
liberter yaklam itelemeyi, baka bir dnyaya, ina etmeye altmzdan yabanc (nk
sakatlanm ve sakatlayc) bir dnyaya ait olduklarndan bize uygun dmeyen gleri, kendi dna,
arzularnn ve itahlarnn dna atmay koyar.[20]

yi/Kt
(bkz. iyilik/ktlk)

yilik/Ktlk
(bkz. hiyerari). Anarizm iyilik ile ktlk arasndaki her trl ayrm reddeder, bu kuralc iki
kategori ister istemez akn bir merciye (Tanr, devlet, kesin buyruk) gnderme yapar; bu merci,
Cennetteki ya da Sina Dandaki Tanr gibi, insanlara ne yapmalar gerektiini, iyiliin nerede
ktln nerede olduunu sylemekle grevlidir (bu elmay yemeyeceksin!, baban ve anneni
onurlandracaksn!). Giorgio Agambenin gsterdii gibi, iyilik ve ktlk birbirinin dnda
deildir, iyiliin her uzantsnn ktln payn azaltaca ya da geri pskrtecei bir iliki sz
konusu deildir. [21] Bu dsal ilikinin karsna anarizm isel bir ilikiyi kartr. Bu ilikide
ktlkle iyilik varlklarn ve onlar birbirine balayan ilikilerin varlk tarzlarnn isel ve znel iki
deerlendirmesinden baka bir ey deildir. Burada, bu kez Gilbert Simondonun kelimeleriyle,
deerlendirici zne, bireyden daha fazlasdr, nk kendi iinde tad darya (apeiron),
Agambenin szn ettii mahrem dsalla alr[22] (bkz. kolektif). Anarizm yine bu anlamda
Spinozaya yakn grlebilir. yiliin ve ktln karsna anarizm herhangi bir durumda herhangi
bir kii iin iyi ya da kt olan kartr. yi (ya da olumlu) olan, bir varln gcn artrandr, kt
(ya da olumsuz) olan gcn azaltandr. Her varlk, bu olumluluu ve bu olumsuzluu deneyim
sonucunda deerlendirme imknna kendisi sahiptir. Her kuvvet art bir sevin duygusu biiminde
ifade bulur. Her azalma znt duygusuyla ifade bulur. yilik ve ktlk varlklarn deneyimine
btnyle ikindir.

yi Niyet
(bkz. saduyu)

Kamusal tiraf
(ayrca bkz. hesap verme). Hristiyanlarn itaat ve
Marksist-Leninist hareketler tarafndan zeletiri ad
erevesinde yeniden ele alnmtr. Burada sulular
temsilcileri huzurunda itiraf ederek kendi varlklarn
dzene ve glere gnll olarak tabi klarlar.

alakgnlllk ynndeki eski uygulamas

altnda ve genellikle hukuksal uygulamalar
bireysel hata ve kabahatlerini topluluk ve
ve yapabileceklerini bir yasaya, dsal bir

Kaos
(bkz. olaslklar, anari, apeiron, darnn gc, beden ). Hesiodosun dnyann ilksel durumunu
tanmlamak iin kulland Yunanca kavram. Bu dnyaya daha sonra, net biimde farkllam varlklar
araclyla dzen verilecektir (kozmos). Kelimenin modern ve liberter kullanmnda kaos, artk
zamann dorusal ve ynelimli oluumunun geride brakt zamansal bir kkene gnderme yapmaz.
Tersine, gerein tad btn olaslklarn daima mevcut dayanadr. Bu anlay ierisinde kaos
Anaskimenderin apeironuyla eanlamldr ve saduyunun gayet iyi alglad gibi, gelecekteki uzak
hedef olarak aknt aa olarak deil, aknt yukar hareket ederek (bu ayrmn hl bir anlam
olduunu varsayarsak) liberter hareketlerin varln dorulayan anarinin de eanlamlsdr: tikel bir
aknt yukar, zamansal derinlii olmayan, her zaman mevcut bir aknt yukar. Curderoydan
Bakunine, Proudhona dek birok liberter metnin gstermeye imkn tand gibi (bkz. dar gc),
anarizmin balln belirttii anari ya da kaos keyfiyetle -btn topyalara hayali temel olarak
hizmet eden bu keyfiyetle- asla eanlaml deildir; tersine, zorunluluun eanlamlsdr; varolann
btn gcn ifade ettii lde anarist zgrln tek kurucusu olan bir zorunluluk. Yine bu bak
asndan, anarizm, aralarndaki saysz ve temel farkllklara ramen, Nietzscheyle yaknlar:
Nietzsche, dnyann btnsel karakterinin, zorunluluk yokluu nedeniyle deil, dzen yokluunda
ezeli ve ebedi olarak kaos nasl olabildiini aklamaktadr.[23]

Karakter zellii
(bkz. eliki ruhu, miza). Bu kavram, baz liberterlerin bakalaryla ilikilerini kt srdrmeleri
ynndeki olumlu ve olumsuz istidatlarn niteler. Karakterle ilgili eilimler glerin zerkliinin
garantisidir ama genellikle glerin dengesine ya da hiyerarisine kar dururlar. Genellikle tepkili
olduklarndan srekli olarak hnca varma ve sac anarizmin nemli bileenlerinden birini oluturma
riski ierirler.

Karma-Olmayan
(bkz. anari). Mays 68 kz okullar ile erkek okullar arasndaki ayrm kaldrd, feminist
hareketler bu ayrm yeniden yerletirmek istiyor! Feministlerin kendi aralarnda toplanma, zerk
gruplar oluturma talebi ok sayda anarist tarafndan aa yukar bu terimlerle algland. Soyut bir
evrenselcilik adna, ileyilerinin gereklii karsnda krlemi yaplara ve idealist ideolojiye
dnm bir anarizm adna, karma-olmamann bu reddi liberter projenin hi bilinmemesini ifade
eder. Kadn hareketinin karma-olmama talebi, anarist projenin oklu ve kurucu gerekliliinin tekil
ifadesinden baka bir ey deildir: Kolektif varlklarn zerklii; kkten zerk kolektif glerin
sonsuzluunu oluturma zorunluluu; ama bunun koulu, toplanma ve dalmann farkl tarzlarn
deneyimleyerek, fiilen zgrletirici karakterlerini somut olarak hissetmektir. ie gemi glerin
oulluktaki zerklii, bunlar birletiren ve kar karya getiren iliki tarzlarn ve aidiyetleri
oaltarak, gerekliin tad btn gc serbest brakmaya muktedir bir dnyann, var olann
liberter yeniden-oluumunun birincil, zorunlu ve daimi koulunu oluturur.

Kartlk
(bkz. yaknlk)

Kavram
(bkz. tanm)

Kavranlamaz
(bkz. yaam).

Kayg
(bkz. darnn kuvveti)

Kelle Koparma
(bkz. bak alar, i/d ve monad). Onur sorunu oldu diye, rezil olmamak iin, son sz sylemek
iin kiinin kendini hakl hissettii (genellikle yemek sonunda yaplan) gereksiz tartmalar belirten
alldk terim. Genellikle kimse kimseyi dinlemez ve iki saat sonra kimsenin niteliini
hatrlamayaca argmanlar adna yalnzca puan kazanlmaya allr. Bu tartmalar genellikle birka
kiiyi, ounlukla da iki kiiyi, sklkla da erkekleri (ama kadnlar da genellikle bu tr dalalar
besleyen erkek alnganl gsterebilirler) kar karya getirir; giderek iyice suskunlaan ve sonunda o
erkek ya da kadnlarn varlklarn unuttuu bir dinleyici kitlesi nnde cereyan eder tartma. Gln
ve gereksiz, doruktaki bu atma (bir kafann bir baka kafayla dala imgesi bunu iyi ifade
eder), bak as farkllklarnn dayatt ve gerektirdii, ister istemez canl, kimi zaman hararetli
tartmalarla kartrlmamaldr. Bu sonuncu durumda, tartma ve atma, o ana dek oluabildii
haliyle, ana aktrlerin varlna, onlarn en mahrem yanna -yoksa kafa kafaya (ya da gaga gagaya)
gelmedeki bbrlenici yzeye deil- bal kanaat ya da inanlar (Gabriel Tardenin bu kavrama
verebilecei anlamda) harekete geirir. Bu karlamada kardakinin kellesi koparlr ama eylerin,
kendinin ve bakalarnn znden gelen kozlarla yaplr bu. Paradoksal bir ekilde, gerek (ve ender)
bir buluma tam da ou zaman youn, kimi zaman dramatik, herkesin kendinin en derinini -yoksa
yalnzca kendinin yzeysel ve kamusal bir grntsn deil- iin iine katt bu durumlarn iinde,
varlklar arasnda oluabilir ve onlarn dnmn yaratabilir.

Kendi
(bkz. beden)

Kendi Kendine Yeterlilik

(bkz. teki ve kendinden fazlas). Bu kelime, mulaklna ramen, liberter dncenin zgnln
iyi kavramay salar. Gerek anlamyla kendi kendine yeterlilik (otari anlamnda) genellikle
anaristlere atfedilen zerklik iradesini niteleyebilir gzkse de bunun taban tabana zdddr. Mevcut
dzenin tanmlad rollerin ve ilevlerin bireysellemesine indirgenen kendi kendine yeterlilik,
kolektif varlklarn taycs olduklar ve yalnzca bakalaryla ibirliinin serbest brakabilecei
sonsuz kuvvete almalarn nler (bkz. gler dengesi). Bu kuvveti, rekabetin ksr, olumsuz ve dsal
oyununa indirger; kendi kendine yeten varlklarn sahiplenebilmeyi bo yere umut ettikleri bir dzenin
snrlarna tabi klar (bkz. btnlk/totalitarizm).

Kendi Snrlarnn tesinde

(Elinden Gelenin tesinde)
(bkz. kendi snr iinde snrsz)

Kendi zerinde alma

(bkz. hesap verme). Ahlakn ve dinin baskc ve buyurucu eski kavram, her birimizi kendimizin
cellad yapmay hedefleyen kleletirici ve sulayc (psikolojik, politik) tm modern aygtlar
tarafndan yeniden ele alnmtr (bkz. vicdan ve zeletiri). Anarizm emei ve tabi olma ilikilerini
zaten tehir eder; ancak bunlarn koul ve etkilerinin yeni ilikilerin olumlanmasna ne lde
msamaha gsterdiini gzlemleyerek, emekinin kendini hammadde olarak ele alp, tkenmez bir
sululuk duygusu ve hn kaynana acmaszca kapand bu kendi zerinde almann oluturduu
tabi oluu en ufak bir erteleme ya da bekleme gstermeden kesinlikle reddeder.

Kendiliindencilik
(bkz. kendiliindenlik). Kendiliindenciliin isel ya da dsal bir manta indirgenmesine gre iki
anlam vardr. sel ve liberter kendiliindencilik, bir varln, kendi kaynaklarndan yola karak ve
onu daha kuvvetli bir varlk oluturmak iin baka glerle ibirliine iten darya doru bir hareket
iinde kendi kendine ve kendisi iin hareket etme kapasitesini belirtir. Bu anlay iinde
kendiliindencilik zgrlkle eanlamldr. zgrletirici ve isyanc her durum bu birinci anlama uyar;
yaknlklar, fabrikalar, mahalleler, niversiteler kendi kendine rgtlendiklerinde, koordinasyonlar,
sendikalar, danma federasyonlar ya da kolektif ifadenin bambaka biimlerini oluturduklarnda
durum budur. Bu zgrletirici kendiliindenlik, genel olarak kolektif varlklarn kendilerine dsal
bir tarihin mantna tabi olduklar dsal ve otoriter kendiliindencilikle kartrlmamaldr. Bu
ikinci anlam zellikle Marksizm tarafndan, kendiliindencilik ve iradecilik ikilii altnda
gelitirilmitir: zgrletirici glerin btnn kendi diktatrlne tabi klmakla, tarihin yasalar
adna (Tanr karsndaki kilise tarznda) grevli olan tarihin yasalarnn bilimini elinde tutan parti
(bkz. belirlenimcilik ve belirlenim).

Kendiliindenlik
(Kendiliinden Eylem)
(bkz. zgrlk). Bu nemli Proudhoncu kavram hem kolektif varlklarn sonsuz eitliliini hem de
bileik karakterlerinin onlara atfettii ortak boyutu (bkz. bileim) dnmeyi salar. Dzenin ya da
sistemin kart olarak, ncelikle yalnzca toplumsal ve ekonomik alanda, yaratc ve anarik bir
kuvvet[24] biiminde dnlen kendiliindenlik kavram, daha sonra Proudhonun insan eylemini var
olann btnl iinde dnmesini salayacaktr: Yaayan insan bir gruptur, tpk bitki ve kristal
gibi, fakat bunlardan daha st bir derecededir. [25] Ve bu sfatla kendiliindenlik, glerin her
bileiminin bilekesi olarak, zgrlk kavramn varlklarn btnne yaymay salar: (...)
kendiliindenlik, rgtsz varlklarda en alt derecede, bitkilerde ve hayvanlarda daha yksek
derecede, insanda ise zgrlk ad altnda tamlna eriir. nsan, ister nesnel ister znel, her
kadercilikten kurtulma eiliminde olan ve gerekten de kurtulabilen tek varlktr. [26] Bu anlamda
Proudhon Nietzscheye ve onun inorganik dnyaya duyum, dnce ve istek atfetme iradesine
yaknlatrlabilir.[27] Keza, Charles Peirce, William James, A.-N. Whitehead ve -David R. Griffinin
ifadesiyle- gerek (kendi kendine belirlenen) bir zgrlk derecesi, insan olmayanlar da dahil, btn
bireylere atfedilir, her bireyin farkl zgrlk dereceleri vardr [28] diyen herkesle de yaknlk
kurulabilir.

Kendinden Ayr
Her kolektif varlk kendinden fazladr (bireyleme), nk var olann btnn kendi iinde tar
(bkz. monad). Bu anlamda, baka olaslklar tayan bir znellie sahiptir (bkz. zne). Her egemen
(ve dolaysyla ksmi) dzen ise, tersine, kendi iine dahil ettikleri kolektif varlklarn bu dzen iinde
neyseler o olmalarn (rol, ilev, yer, kimlik) gerektirir. Ve bu anlamda onlar yapabildiklerinden,
kendi ilerinde tadklar kuvvetten kopartr (bkz. darnn kuvveti).

Kendinden Fazlas
(bkz. zne, monad, apeiron, gler dengesi, anari, darnn kuvveti ve olay). Ben, bakasym
diyordu Rimbaud.[29] Bakasn kendi iimizde tarz; ama bir ikiz, bir karde, koruyucu melek ya da
ruh tarznda deil, anari olarak, varlnn belirlenmemi btnl olarak, Gilbert Simondonun
dedii gibi varlk rezervi olarak, yine ayn kiinin ve ondan nce de engin Taocu gelenein dedii gibi
snrn iindeki snrsz olarak: nsan varlklarnn, gerein tad btn olaslklara almasna,
bakalaryla ibirliine girerek, kendi ilerinde tadklar kuvveti kefetmeye ve bylelikle var olann
btnlnden zgrlemi deyime imkn tanmaya izin veren bir snrl iinde snrsz. Tamamen
zgrlemi insan varlnn, Proudhonun ileri srd gibi hem para hem btn olduunu, hem
doada var olan en byk ey hem de doann, btn doann zeti[30] olduunu ileri sren
liberter paradoksun anlam kavranamazsa anarist dncenin zgnlnden bir ey anlalamaz.
nsanlarn var olann btnn hem btn tahakkmlere kar isyanla hem de yeni ibirliklerinin
deneyimlenmesi yoluyla ifade etme zgrl ve kapasitesi, btn varlklarn (fiziksel, biyolojik,
psiik, toplumsal) tad belirsiz kuvvet olan apeiron ya da anari ile varln kuvvetinin dzenli ve
belirli ifadesi olan, Bakuninin deyiiyle yaamn dzeni olan olumlu anari arasnda cereyan eder.
Gilbert Simondon bu anlamda unu yazmtr: Psikolojik bireysellik alan (...) fiziksel ve biyolojik
alanlarn zerine bindirilir, onlarn arasna kelimenin gerek anlamyla karmaz, fakat onlar
birletirir ve onlarn iine yerlemiken bile ancak ksmen kavrar.[31] (altn biz izdik) Bu anlamda
Proudhon yle demitir: oklu, karmak, kolektif, evrilen insan, emmeye alt dnyann
ayrlmaz parasdr[32] ve bunun da nedeni: Her rgtl varlkta (...) bileke g varln
zgrldr; yle ki bu varlk, kristal, bitki ya da hayvan, insan trne ne kadar yaklarsa, zgrl
de o kadar artar;[33] ve nk, oklu, karmak, kolektif ve evrilen insan varl, taycs olduu
kuvveti ve zgrl, ibirliklerinin ve yaratlarnn zenginlii sayesinde srekli gelitirme, varln
kuvvetini ve zgrln tamamen ifade etme imknna sahiptir.[34]

Kvrm
(bkz. dorudan eylem, darnn kuvveti, zne, mahrem v e mahrem varlk). Deleuzen, farkl
znellik biimlerini dnmek iin Barok dnceden dn ald kavram.[35]

Kzgnlk
(bkz. isyan ve tiksinme). Varlklarn zerkliine saygszlk, adaletsizlik; varlklarn kendilerine ait
olmayan ve bakalarnn dayatt arzu ve amalara kabul edilemez ekilde boyun emeleri ynndeki
topyekun, iddetli ve mahrem alg. Sezgisel, etik ve lsz olan kzgnlkta kiisel ya da (terimin
yararc anlamnda) karc hibir yan yoktur. Ortaya k koullar ve kkeni bakmndan her zaman
tekil ya da koullara bal olan kzgnlk, ncelikle ya da yalnzca eziliyor olma ya da arasallatrlma
duygusundan, bu basknn ya da bu arasallatrmann sonularndan deil, adalet yokluunun bal
bana oluturduu kepazelikten doar; bakalar iin olduu kadar kendi iin de -kendi ayn zamanda
bir bakas da olduundan- varln btnn kapsayan bir algdan doar. Tpk kayg duygusundan
(bkz. darnn gc) yola karak olduu gibi, kzgnlktan yola karak da her kolektif g hem var
olann btnlne, kendi iinde tad ve onu btn varlklara, onlar birletirebilecek btn
ilikilere duyarl klan bu btnle, hem de elinden geleni yapabilecek gleri reddeden, ezen ve
paralayan, sakatlanm ve sakatlayan btnln temel anlamna, kkten farkl, olas bir baka
dnyann mutlak ve genel olaslna bir rpda eriir (bkz. sezgi). Olumlayc anlamda kzgnlk
isyann kkenindedir, isyann balatcs ve devindiricisidir; bir anlk olumlulukta (bkz. durak), sonra
da ayn ksalktaki isyanda kendi olumluluunun olumlu etkilerini retir. Kzgnlk gerekte daima
kaamaktr ya da kk aralklarda grlr. Kendi iin kalclk tayan ve gelitirilen, balangta
kendisini harekete geiren btnlkle kapmayan kzgnlk kanlmaz bir ekilde ya bo bir poza ya
koullara bal hnca dnr, kanlmaz biimde bir dman ya da bir gnah keisi yaratr.

Kimlik
(bkz kolektif g, bileke, farkllk, kar etki, snflandrma ve ayrt edilemez). Genellikle yanltc
olan kolektif varlklarn znel ve nesnel biimi kendi varln (zellikle de aile, din ve devlet
araclyla) salam bir ekilde sabitlemeye alr; ou zaman da hiyerarik ve egemen bir dzeni
yeniden-retmeyi amalar. zgrletirici znel kimlik ve biimleri nasl icat ederiz? Anarizm bu
soruya iki ekilde cevap vermeye alr: 1) Yaammzn gerekliini trde adl ya da sk skya
tamamlayc baz eylerle (cinsiyet, vatan, etni, parti, birey, ya, din, toplumsal kken, vs.)
snrlandran mevcut kimliklerin bu gereklii maruz braktklar yoksulluu, basitlii ve indirgeyici
iddeti tehir etmek; 2) Olas kimliklerin srekli deien niteliini ve sonsuz eitliliini, keza bu
kimliklerin yeni bileim tarzlarn srekli deneyimleme dorultusundaki ayn ekilde sonsuz olasl
olumlamak.

Kinizm
Bakalarn yermekle ve deersizletirmekle yetinmeyip bunu hisseden varln bile karsna dikilen
ikili bir hn biiminde inkra dnen vakitsiz bir isyann kalc etkisi. Kinik insan ak szl bir hn
insandr ve neyse ki bu nedenle liberter evrelerde bulunmaktan genellikle tiksinir.

Kii (Kiicilik)
(bkz. beden ve ayrdedilemez). En yaygn kullanm iinde kii (ve hakk olduunu iddia ettii
belirgin sayg), bedeni ve ruhuyla birlikte -beden ruhun bulunduu yerdir (tedavi edilen, giydirilen,
beslenen yoksullarn bedeni; btnln ve kutsal niteliini hukukun ve dinin garanti ettii
beden)- btn insan varln kapsama iddiasndadr. Sosyolog Pierre Bourdieu kiinin ikili bir
yanlsamaya nasl dayandn gsterir: Dnyay kendisinin nne nesne gibi koyan, alglayan,
kendinin bilincindeki znenin skolastik ve bilgie yanlsamas; keza, tecrit edilmi bedenin
gereklii, fiziksel uzamn iinde olduu kadar toplumsal uzamn da iinde bir yere, bir mekna
yerletirilebilecek biyolojik birey gereklii zerinde temellenen bir insan gerekliinin naif ve
dolaysz yanlsamas (bkz. yerelcilik).[36] Grevlerin bilim ile ahlak arasnda bltrlmesini
yanlsamann en baya hali olan bu sonuncu biyolojik birey yanlsamasna borluyuz. Bir yanda,
bireyi lmeyi, tartmay, hesaplamay, analiz etmeyi, tedavi etmeyi, bir ey gibi ele almay grev
edinmi bilim vardr; dier yanda ise, biyolojik bireyin gerekliinden yola karak, kiiselci inanc
kiinin biricikliine ynlendiren ahlak. Bu ikili yanlsamann karsna Bourdieu, varlklar
oluturan ikin ilikiye giri yolu olarak pratik duyuyu kartr (Deleuze olsa, onlarn ileri
darnn tekil bir kvrm olduundan derdi). Bourdieu bunu, her bireyin iinde, kendisinin de iinde
oturduu dnya oturur diyerek zetler. Buray, dnyay oluturan ve ona anlam veren dorudan bir
katlm, gerilim ve dikkat ilikisi iinde [bireyin] aktif olarak mdahale ettii dnya nceden-igal
etmitir/bunu dert etmitir.[37]
Liberter dnce -Proudhonla birlikte-, yaayan insan bir gruptur, tpk bitki ve kristal gibi, ama bu
sonunculardan daha st bir dzeydedir[38] diye kabul ettiinden, kii, fiiliyatta, maddi ve manevi uzun
bir evcilletirme ve ayklama almasnn bilekesidir; ve bu bileke, iddia ettiinin tersine, insan
varlnn olabilecei eyi, bedenin kuvvet ve gerekliini inkra yneliktir. Eitim yoluyla,
Edelmann szn ettii bu lme hazrlanma[39] yoluyla, insan varl kendine dair ok zel bir
bilin edinir. Bu, toplumun ondan talep ettii ve sras geldiinde, onu toplumsal dzenin gerektirdii
uysallk, sreklilik ve birlik iin eiterek bedenine dayatt ahlaki ve davransal kural, kimlik ve
buyruklar btn tarafndan dikte edilmitir. nsan bedeni ve zel olarak da beyni, kkenleri
bakmndan en yakn olduu kadar en uzak da olan gleri[40] seferber eder; bunlar ok uzaktan gelen
ve ok uzaa gitmeye mecbur psiik itkileri aktaran mekanizmalardr;[41] bunlar anlamak iin ok
sayda semptom ve iaret mevcuttur; mevcut dzenin alad bilin bu iaretleri gremeyecek kadar
krdr, daha dorusu bunlar bedende ifade bulan eyi tersine eviren, bozan, szen (...) bir kod [42]
iinde tercme eder. Bilincin kavrad beden onu kat eden itkilerden ayrr (...). Beyin faaliyeti
artk onu yalnzca bu faaliyet iin sakl tutan, daha dorusu bu faaliyetle zmseyen gleri ayklar;
tpk bu faaliyetin de bedeni artk kendi rn olarak benimsemesi gibi.[43] Bilincin aygt olan
beden artk kendisiyle eanlaml deildir. Elinden geleni yapma gcnden koparak, sonunda
kiinin ada,[44] onun kutsal mekn olur: Ya, arzular, srekliliinden yola karak kat ettii
durumlar ne olursa olsun (hatta kimi zaman kolunu, bacan ya da hayallerini bu sreklilik iinde
yitirmek pahasna da olsa), akn ve esrarengiz, kendine zde bir kii; toplumsal gvenlik
numarasnn, yaknlarnn sevgisinin ve mr boyunca elik eden kimlik kartnn garanti ettii bir
kii; bedeninin tad g ve olaslklarn anarisini yasa ile ahlakn dar emberi iinde sk skya
hapsetmeyi baard lde, kii olarak nitelenmeye gereken btn mlahazalara sahip bir kii.

Kol Emei/Kafa Emei

(bkz. lm, eylerin ortas v e teori/pratik) Uzun sre boyunca ii hareketinin iinde gelimi
olduundan, anarizm, anti-entelektel bir gelenein izini gl biimde tar. Bununla birlikte, her
teori karsnda iddetle eletirel olsa da, tarihin tesadflerine ramen hayatta kalabilmi ii
ktphanelerinin en sradannn ansiklopedik karakterinin ve eklektizminin de gsterdii gibi,
militanlar byk bir bilgi al sergileyen bu hareketin paradoksu vurgulanmaldr.
Kltre, bilimlere ve bilgilere tutkun olan, ama Proudhonun deyiiyle, fikir eylemden doar, yoksa
eylem dnmeden deil[45] grnde olan anarko-sendikalist ve devrimci sendikalist militanlar,
teorik ekillenmeleri ve bilimleri (sosyoloji, psikoloji, fizik, biyoloji, vs.) reddederler; bunlar
yalnzca ne olduklarn ve ne istediklerini dardan syleme deil, mmkn olanla olmayan eyin
ereve ve snrlarn da tanmlama iddiasndadrlar. Liberter dncede zgrletirici bilgi, szn
ettii eyin ve bunu reten kolektif varln asla dnda deildir. Tahakkme bal olmayan bir bilim,
yalnzca varlklarn iinden ve bunlarn kendi aralarnda kurduklar ve kendilerini mmkn klan
ilikilerden doabilir. Var olann btnn kendi iinde tayan her g ya da her durum bu
btnln anlamn syleyecek dzeydedir; fakat belli bir bak asndan, verili bir anda onu g ve
durum olarak oluturan eyden yola karak bunu yapar. Liberter tutumun paradoksu da burada
yatmaktadr: eylerin anlamnn btnne kendi znde sahip olmak, dardan her belirlenimi ya da
her tanm reddetme hakkna sahip olmak, fakat anlamn bu btnln ifade edememek ya da
yalnzca snrl bir bak asndan, isel bir gerilimden yola karak, kendilerini sergileyebilmek ya
da aklanabilir olabilmek iin sonsuz sayda baka gce ve kapasitelerine bal olan, keza bir araya
gelerek daha gl ve dolaysyla daha uzgrl baka varlklarn domasn salayan bir kuvvete ve
bir anlama kendi iinde sahip tekil bir gcn isel mesafesi sayesinde ifade edebilmek (bkz. kolektif
akl).
Bu mesafe ya da bireyleme biimlerinin hepsinde bulunan -Simondonun deyimiyle- bu
evresizleme, onlarn zne olarak varoluudur. Bu, bir baka ihtimali mmkn klan birleme ve
birlememe tarzlar olarak, liberter projenin, varlklarn bir baka olasla zlemlerinin merkezinde
yer alr. Fakat ayn zamanda pratik ile teori arasndaki, kol emei ile kafa emei arasndaki ilikilerin
de merkezindedir. Her g, her durum, her faaliyet var olduu eyin anlam ve kuvvetinin btnn
kendi iinde -ama belli bir bak asndan- tasa da, bu btnlk, kendini ifade edebilmek iin,
kolektif varlklarn zgrletirici yeniden-bileiminin gelecekteki etkilerini beklemeyi gerektirmekle
kalmaz; her g, her durum, her faaliyet, yapabilecei ey ile mevcut varlnn snrl tekillii
arasndaki bu isel gerilimden daha imdiden yola karak, gemiin deneyimlerinin ve bak
alarnn byk eitliliine bavurma imknna sahiptir (tersine bir durum olarak bkz. menkbe
yazs). Gemi deneyimlerin sembolik kaynaklar ile u an yaanan deneyimler arasndaki bu ilikide,
kendi zlerinden ve onlar niteleyen gerilimden yola karak gemi deneyimlerin kuvvetini ve
anlamn u anki deneyimlerin seferber etme kapasitesinde dsallk balar grlmez, keza
bakalarnn hakikatini birilerinin syleme iddias da yoktur; yalnzca, deyim yerindeyse, var olann
btnn ifade etmenin farkl tarzlarnn dorudan bulumas mmkn klnr. Szckler ve dier
kltrel kodlar araclyla alglanan, mevcut deneyimler ile gemi deneyimler arasndaki, mevcut
durumlar ile gemi durumlar arasndaki bu isel ve doudan ilikiyi, anarizm, Proudhon ve
Simondonla birlikte, analoji kavram araclyla dnr.

Kolektif (Toplumsal)
Proudhona gre her kolektif bir bireydir ve her birey bir kolektiftir, kuvvetler bileenidir. [46]
Ama toplumsaln ya da kolektifin bu gerekliini liberter bak asndan daha iyi dnmeyi salayan
kii kukusuz ki Gilbert Simondondur. Bunu da nemli nermeyle yapar.
1) Birinci nerme: Birey, tm dier bireyleme biimleri gibi, szcn psikolojik ya da klasik
anlamnda, daima kendinden fazladr (ayrca bkz. kuvvetler dengesi, soyktk, snr iinde snrsz).
Simondon bu paradoksu yle ifade etmektedir: Birey kendinden baka bir ey deildir, ama
kendinden stnm gibi vardr, nk kendisiyle birlikte, daha eksiksiz, bireyselliin tketmedii,
hl yeni ve potansiyel, potansiyellerin harekete geirdii bir gerekliin taycsdr. (...) Birey
kendini kendi iinde yalnz hissetmez, birey olarak yalnzca kendisi olan bir gereklikle snrlanm
hissetmez.[47]
2) kinci nerme: Bireylerin bu kendinden fazla olmalar, kolektifin zdr. Baka deyile, kolektif,
bireylerin toplam ya da bireysel stratejilerin veyahut bireylerin kendi aralarnda yaptklar bir
szlemenin sonucu deildir. Kolektif, bireyler birlii deildir (Simondon bunu bireyler-aras diye
adlandrr). Tersine, bireylerin kendinden daha fazla olmalarndan, kelimenin tam anlamyla, (birey
olarak -bkz. zne) kendileri olmayan hallerinden doar: Kolektif bilin bireysel bilinlerin
birlemesinden ibaret deildir, toplumsal gvde de bireysel gvdelerden kaynaklanmaz. Bireyler
kendileriyle birlikte kolektif olabilecek, ama bireyin iinde bireylemi olmayan bir eyi tarlar. [48]
Kolektif, birok bireyin tad, ama bu bireylerin zaten olumu bireylemeleri iinde ierilmeyen
doalar bir araya getiren bir bireylemedir; bu nedenle kolektifin anlamnn kefi nceki bireye
kyasla hem akndr hem de ikin.[49]
nc ve sonuncu nerme: Kolektif bireyin doduu, bireylerin birey-ncesi bu gereklii, oluum
olarak, apeiron olarak, Doa, belirlenimsiz, snrn iindeki snrsz olarak dnlen varlktr. Bu
anlamda, kolektif birey de -her birey gibi- kendinden fazlasdr. Yeni bireyleme biimleri iinde ve
varln sonsuz geri dn hareketi dolaysyla zmlenecek yeni sorunlarla, potansiyelliklerle ykl
belirlenimsizi ve birey-ncesini o da kendi iinde tar. Burada, tarihsel zaman, yenilik ve gelecek
zaman daima tersten iler, klasik antropolojide varlklarn ve bireylerin temelini oluturan eyin,
doduklar varsaylan macera, isten ve hikyelerin akntsna kar iler.

Kolektif Akl/Neden (Kamusal Akl)

(bkz. zellikle ortak nosyonlar v e teori/pratik, keza temsil, ifade, sembol/iaret v e entelekhia).
Proudhoncu kavram. Anarizme gre akl, kendi bana, idealarn gnde ya da mantksal buyruklarda
yoktur. Dile ve iaretlere bal olan akl daima varlklar ya da kolektif gler arasndaki ilikinin
ifadesidir. Kelimenin gerek anlamyla yalnzca bir akl vardr; eylerin ya da varlklarn akl ve
bunlar balayan ilikiler. Bu anlamda Proudhon, Leibniz okumalarnn ardndan -hatta ok cretli
(ve kukusuz onun gznde ok evrimci) bir dnceyi uzaklatrmak iin bile olsa- yle demektedir:
Zek her yerdedir, gizil ya da bilinli (...): tin tan iinde uyur, hayvann iinde d grr, insann
iinde akl yrtr. nsanln iinde neden akl yrtmesin ki? [50] Yine bu anlamda Gilbert
Simondon, anlam yaratan dil deildir, anlam dilden ne gelir, dili destekleyecek anlam yoksa,
dil de olmaz[51] diye aklayarak dil eletirisini, insanca, fazla insanca eletirisini srdrebilmitir.
Deleuze ve Guattariyle birlikte (ve Spinozann ardndan), her gerekliin iki farkl ama yine de
ayrlmaz vehesi olduu sylenebilir: fade, dil ve iaretler dnyasnn szcelem vehesi; ierik,
beden, gereklik ve glerin mekanik vehesi.[52] Bu nedenle kolektif akl, kolektif gcn farkl ve
ayrlmaz teki vehesidir. [53] Olgu ve dnce gerekten ayrlamaz, diye yazar Proudhon[54] (bkz.
eylem). Akl, saf olduunu ileri srse bile, daima bir g dzenlemesinin ifadesidir; safln bile
amaz bir ekilde bir tahakkm ve bask aygt olarak belirtildii bir dzenlemedir bu. Bu durumda
akl daima bir devlet akldr; kelimenin gerek anlamyla devlete gnderme yapt gibi, kiliseye,
sermayeye, hatta ben denen bu kk devletin yanlsamalarna; hangi derecede olursa olsun
mutlan gereklii oluturan ilikilerin yerine geme iddiasnda olduu her yerde tahakkmn
temelleri ve araclar olan bireysel akln ve czi iradenin yanlsamalarna gndermede bulunur.
Proudhonun aklad gibi anarizm btn mutlak fikirlerini temizleme, eylerin nedenini ortaya
karma iddiasndadr; tarihsel gzlem ve toplumsal szlemelerin incelenmesi araclyla, insan
eylemlerinin ilikilerini ya da nedenini belirleme iddiasndadr. Bunu yaparken de ne beeri mutlaktan
ne de insanst mutlaktan, hangi ad alrsa alsn -melek, bamelek, tahakkm, prenslik, taht, topluluk,
kilise, konsil, parlamento, katedral, kiilik, mlkiyet, vs.-, bu lsz hiyerarinin bana, Tanr denen
mutlaklarn Mutlana varana dek (ve o da dahil olmak zere) hibir eyi kartrmaz.[55] Akl daima
kolektiftir, nk glerin dzenleniinin ifadesi ve bak asdr. Fakat, her dzenleme, kendi
bak asnn, zel gler bileiminin snrlarndan yola karak, elinden geleni sonuna dek yapmaya
altndan, varlk nedeni mutlaa ve yanlsamaya dnme, varln oluturan dier (ve dsal)
gleri kendi arzusuna ve bak asna tabi klmay isteme eilimindedir (bkz. tmlk, totaliter).
Yalnzca baka glerle karlama ve atma, onlarn bakalklarnn tannmas ve bu bulumann ibirliine dntnde- sonucu olan kuvvetin kefi, kolektif bir gcn, her akln kolektif nitelii gibi,
kendi varlk nedeninin kolektif ve nispi karakterinin bilincine varmasna yneltebilir. O zaman akl,
tpk hukuk gibi, giderek daha gl ve daha zgr glerin dzenlenmesinin ifadesine dnebilir,
bileke niteliini kendi bana ortaya koyabilir, en byk eliki zerinde temellenerek (bkz. gler
dengesi) olas en byk okluk ve ortaklk halinde kendini gsterdiinde, gerek bir kamusal akl
olabilir.[56]

Kolektif Varlklar
(bkz. kolektif kuvvet, dzenleme ve gereklik dzlemleri)

Komn (Ortak Proje, Ortak Dzenleme)

Komn, zerk glerin (iktisadi, siyasal, oyun ya da ak amal) birlikleri dolaysyla var kldklar,
her an ve her ekilde azledilebilir, kalc ya da geici yaam ve gereklik plandr. Bir sendika, bir
kitap, bir kooperatif, bir futbol takm ya da bir ak ilikisi ortak bir dzenlemedir; bunun ilev
grebilmesi iin zgrce birleen kiilerce ortak bir projeyi ve kolektif bir varl uygulamaya koyar.
Bu birliin sonucu olan her birlik ya da kolektif varlk, birleerek onun varlna katkda bulunan
glerden daha kuvvetli, daha baka bir g ve varlktr. Tamamen gvene dayanr, nk herkes
kendisine daha uygun gelen ya da daha yararl gzken bir baka birlii dilediince kurmak zere, arzu
ettiinde bu ortakl bozmakta zgrdr. Komn asla bir mcadele alan deildir; bir kemik, bir
iskemle ya da bir araba direksiyonu iin dalar gibi dalalan ve d glerin mdahale ettii dsal
bir ereve asla deildir. Komn ne bir erevedir (bir bekleme salonu ya da jimnastik salonu gibi bir
komn) ne de bir alettir. Komn onu oluturan glerden daha fazlas olsa da asla onlarn dnda
deildir, nk onlarn birliinden kaynaklanr ve onlar olmadan asla varolmaz. Bir araya gelmek
(akta da siyasette de, herhangi bir baka faaliyette de), bu birliin iinden dnm geirmeyi kabul
etmektir; (iyisiyle de ktsyle de!) farkl biri olma riskini gze almaktr. Ve bu anlamda, her gerek
birlik gveni varsayar; yalnzca byle bir dnmn iyi ya da kt diye snanm etkilerinin
deneyimi, birlikten geri ekilmeye yneltebilir. (Tersine, kendine zg her trl ierikten, her trl
zerklikten yoksun kalm kolektif varlklarn itaat ve aralatrlmasnn rneklerinden biri iin bkz.
Birinci Dnya Sava ertesinde Komnist Partinin sendikalarda propaganda hcreleri kurmas).

Konformizm
(bkz. sr, kitle, okluk). Tektip kitlenin iinde daha iyi yokolabilmek iin bakalarna benzemenin
sz konusu olduu eitlik biimi. Varlklarn mutlak farkll v e tekillii zerinde temellenen
anarizm, bu eitlik biimini kkten farkl bir eitlik adna iddetle tehir eder.[57]

Konvansiyon
(bkz. hukuk)

Kopu
(bkz. isyan, ayaklanma, hiyerari ve dorudan eylem). Kolektif varlklarn zgr birlii, (akta da
politikada da) bu birlii, gerekli olduu dnlnde her an koparabilmeyi buyurganca gerektirir.
Eer isyan bir tahakkm ve bask ilikisi iinde kopmann brnd biimse, birlikte olan kolektif
gler arasndaki kopma da, basit bir ekilde, hznn ve dolaysyla birlik kuvvetinin azalmasnn
taycs, retici olmayan bir elikiye boyun eebilir. Her kopu bu hzn duygusunu ancak geici
olarak vurgulayabilir; kalc hnca dnmesi hari, yeni birliklerin ve bu sayede de bizi birletiren
ilikilerin zgrletirici yeniden-bileiminin koullarn yaratr.

Koullar
(bkz. olay, dzenleme)

Klelik/zgrlk
(bkz. d/i, doa, hak ve zgrlk). Bakunin, Lempire knouto-germanique in [Kaml Germen
mparatorluu] bir blmnde u soruyu sorar: zgrlk nedir? Klelik nedir? nsann zgrl
btn yasalara isyan m demektir? Hayr, nk bu yasalar doal, ekonomik ve toplumsal yasalardr,
otoriter olarak dayatlm deildir, eylere, ilikilere, doal geliimin ifadesi olduklara durumlara
ikindirler. Evet, nk bunlar ya iddete dayal g hakkyla, ya herhangi bir din ya da metafizik
doktrin adna ikiyzlce ya da genel oy hakk denilen bu kurgu, bu demokratik yalan sayesinde
insanlarn insanlara dayatt politik ve adli yasalardr. Doann yasalarna kar insann isyan
olasl yoktur; bunun nedeni gayet basittir: nsan bu doann rnnden baka bir ey deildir ve
ancak bu yasalar sayesinde vardr. (...) Doa insan kapsar, ona nfuz eder, btn varln oluturur:
Doann dna nasl kabilir?[58] [altn izen Bakunin]
Bakuninin mantkszl bize rahatlkla ironik gelebilir. zgrlk ve zorunluluun akt yerde
bask yasalaryla zgrletirici yasalar arasnda nasl ayrm yaplr? nsan kendisini kapsayan ve
ona nfuz eden, tm yaamn oluturan, boyun emesi gereken ama ayn zamanda isyan edecei
baskc yasalar, yani doal olmayan yasalar reten bir doa tarafndan nasl tmyle kat edilebilir?
Nasl olur da doa var olan her ey olabilirken, ayn zamanda kendinden baka bir gerekliin
iddetine ve kuvvetine maruz kalabilir? Baka deyile, anarizm gerekten de Tanrya inantan, ondan
kurtulma iradesini srekli dorulayan bir aknlktan vazgeebilir mi? Marxn Proudhonda bunca
ironiyle tehir ettii bu sahte diyalektikten, evet ile hayr arasnda bitmek bilmez salnmndan
vazgeebilir mi?
Bakuninin belirgin mantkszl, Cuderoyun tehir ettii dil kurallarnn, yalanc sistemlerin ve
okul ustalarnn bbrlenmesinin tesinde,[59] anarizmin ortaya koyduu sorunun ve nerdii
zmn elikisinin en net iaretidir. Anarizm tekilie ve radikal bir ikincilie (bkz. tekilik ve
ikinlik) balln belirttii iin, insan varl, hibir durumda, onu kapsayan, ona nfuz eden, btn
varln oluturan doadan kma iddiasnda bulunamaz. Ama bu doann dzenlenmesi isel
bileimin sonsuz tarzlarna uyar. Ve insan varl, bu bileim tarzlar iinde, baskc yasalar ile
zgrletirici yasalar eklindeki iki yasa tr arasnda ayrm yapmaya ynelir (bkz. iyi/kt).[60] Bu
ayrm sz konusu yasalarn doasna ynelik deildir, bu yasalarn varlklarla srdrdkleri ilikiye
ve varlklarn kendi aralarnda srdrdkleri ilikilere yneliktir. Verili bir anda verili bir varlk ya
da bir ey iin, bu varlk ya da eye ikin olan ve geliimini ifade ettii her yasaya zgrletirici
denir. Bu nedenledir ki Bakunin, her ey kendi yasasn, yani kendi gelime, varlk ve ksmi eylem
tarzn kendi iinde tar[61] [altn izen Bakunin] diye aklayabilir. Verili bir anda verili bir varlk
ya da bir ey iin dsal olan, onu dndaki bir dzene tabi klan ya da boyun ediren her yasaya
baskc denir. Kimilerinin zgrlnn dierlerinin zgrln oaltt, kimilerinin yasasnn,
ellerinden gelenin sonuna kadar gitmelerine imkn tanyan daha gl bir varln iindeki
bileenlerinin bakalarnn yasas olduu bir dnya nasl kurulur? Anarist hareketin projesi ite
byledir. (bkz. monad, eitlik ve ikinlik dzlemi)

Kuvvet (Kolektif Kuvvet)

(bkz. kolektif g, zgrlk, entelekhia, erillik ve esnek g). Djacquedan Malatestaya, Stirner,
Proudhon ve Bakunine dek liberter dncenin ileri srd gibi, kuvvet ve zgrlk ayn gerekliin
iki ehresidir. Her kuvvet bir zgrlktr, her zgrlk bir kuvvettir. Bir varln kuvveti, onun iin,
elinden geleni sonuna dek yapma imknnda, yani fiili snrlarnn tesine geme, bakalaryla birlikte
daha byk bir kuvvet ve dolaysyla bir zgrlk oluturma imknnda yatmaktadr. Liberter
dncede kuvvet kavramnn anlamn iyi kavramak iin bu kelimenin biri bilgiye dayal dieri yaygn
ya da sradan iki kullanmn ayrmak arttr.
ncelikle bilgiye dayal kullanm. Liberter dncede her varlk ya da kolektif dzenleme zgl ve
fiili bir kuvvete sahiptir: Var olan her eyin evrensel hareketi iinde bu varln deiken kapsam ve
kitlesine bal olan fiziksel bir kuvvet;[62] ama ayn zamanda znel bir kuvvet, zgl bir isellik
biiminde, bu dzenlemelerin her birinin i ilikilerinin niteliine ve karmaklna, varlklarna bal
ilevlerin az ok byk uyumuna bal olan bir kendiliindenlik der Proudhon; taycs olduu
faaliyetlerinde ve sonda ifade bulan znel bir kuvvet.[63] Liberter dnce burada geleneksel ve
felsefi kuvvet anlayna kar kar. Proudhona gre, tpk Spinozaya, Leibnize ve daha ilerde
Nietzscheye gre de olduu gibi, her kuvvet zgl iradeyle ve dolaysyla tamamen zel bir
ereklilikle donanm bir aktif kuvvettir. [64] Elinden geleni sonuna dek yapma eiliminde olan
gcn hedefi, aktif olarak takip edilen ve her kolektif varla zg olan bu son, ncelikle kendi
bana var olan dsal bir hedef, nihai bir neden deildir (bkz. entelekhia). Proudhona gre son bir
ama deil bir etkidir (bkz. bileke), onu reten dzenlemenin bir yaratsdr. Ve onu takip eden
irade, Nietzscheye ok yakn bir anlamda, bir kuvvet iradesinden baka bir ey deildir; zel
bir nitelikle donanm, verili bir dzenlemenin ikili bilekesi ya da etkisi olan herhangi bir kuvvetin
iradesidir. Son, ne onun peine derek onu yaratan faaliyetin dndadr, ne bu faaliyeti mmkn klan
kuvvetin; keza bu kuvveti tanmlayan ve reten kolektif varln da dnda deildir. Son, kendisini
takip ediyor gzken ve onun iin domu gzken srece ikindir. [65] Bu anlamda, her varlk, insan
olsun ya da olmasn, tanm gerei kolektif, eitli derecelerde, kendine zg kuvvete sahiptir. Bu
anlay Proudhon yle ifade eder: (...) kuvvet her varlkta mevcuttur (...) varla zgdr, onun
doasna ikindir, (...) onun desteinin ya da znenin parasdr, bu zne bireyseldir, kendi bana ve
baka her eyden bamsz var olur.[66]
Liberter kuvvet, bu kelimenin yaygn ya da sradan bir baka anlamndan da kkten ayrlr. Gerekten
de, somut ya da fiili bir hal alan kuvvet kimi zaman, yanl yere, iktidar ve tahakkmle zdeletirilir;
genellikle kendilerininkinden daha gl dsal bir kuvvetin zorlamalarna boyun een, sonra da isyan
eden ya da hnca kalc biimde kendini teslim eden varlklarn bak asdr bu; ama ayn zamanda
egemenlerde de, zelikle, kendi tahakkmlerinin temellerini maskelemeyi, her isyan ve
kendilerininkine yabanc her kuvveti olumlamay engelleyen din adamlarnda, uzmanlarda ve halkn
hizmetkrlarnda grlr. Liberter dnce asndan tahakkm, kuvvetin ok zel ve olumsuz,
sakatlayc ve sakatlanm bir biimidir (iktidar), dier gleri yapabilirliklerinden kopararak onlar
ksmi ve dsal biimde kendi geliimlerinin, kendi bak alarnn snrlarna tabi klar. Tahakkm
kuran kuvvet iki anlamda clz ve snrldr; bir yandan, baka glere yasaklad eyin iinde, dier
yandan bu yasak yoluyla retmeyi kendi kendine yasaklad eyin iinde snrlanr. Tersine, bir
varln zgrletirici gc, ona dayatlan zorlamalarn sultasn krmay baararak, dier serbest
glerle serbeste birleerek, kendi snrlarn aabilen ve her zaman daha geni bir kuvvetin ve
dolaysyla bir zgrln geliimini salayan kuvvettir (bkz. hiyerari ve gler dengesi).
Dolaysyla iyi grmek gerekir ki, liberter dnce iinde, bir varln kuvvetinin (dolaysyla
zgrlnn) az ya da ok oluu sahip olduklarnn kapsamna ya da snrlarna bal deildir;
gncel dzenin bu kavrama verdii kstl ve hukuksal anlamda nc bir ahs tarafndan ya da
dsal bir lekte (rnein yzlm, yaayan ya da katlan says, saldr arac says ya da gayrisafi

milli hasla gibi) llebilen bir sahip olma deildir. Kendisini oluturan ve kendi varlna balad
ya da tabi kld varlklara dayatmaya muktedir olduu iddetin younluuna da bal deildir. Verili
bir anda onu oluturan ilikilerin az ok dsal ya da isel karakterine btnyle baldr. Bu anlamda,
en kk yalnzca en byn dengi olmakla kalmaz (bkz. hiyerari), ondan son derece daha byk bir
kuvvete de sahip olur; onu oluturan glerin toplamn serbest brakarak onlarn ellerinden gelenin
tesine ya da sonuna dek gitmelerini salar. Tabi kld varlklarn dnda olduundan ve
dolaysyla onlar onlara zg olmayan varlk nedenlerine tabi kldndan, tahakkm kurucu kuvvet
yalnzca onlarn yapabilirliklerini sakatlamakla ya da bu sakatlama yoluyla meydana gelmesini
engelledii eyin iinde kendi kuvvetini snrlandrmakla kalmaz, bu kuvveti tamamen olumsuz gce,
kuvvet yitimine ya da etkisizlemeye de dntrr: Onu karlatrlabilir dier kuvvetlerin (devlet,
kiliseler, partiler, birey, vs.) karsna karan dsal atmada olduu gibi, kendi kurucu glerine
dayatt tamamen dsal zorlamalarda da bu grlr. Yine bu pratik ve dolaysz anlamda liberter
dnce Leibnize ve Nietzscheye yakndr. oklar ve iddet karsndaki, bazlarnn olumlu
konumlarnn bakalarnn mcadele ettii olumsuz konumlara polemik dnm karsndaki
Leibnizci tiksintiye yakndr (bkz. dost/dman, ldrmek ve kelle koparma).[67] Fakat hem tekine
hem de yeniye, verili bir momentte oluan varlklarn snrlarna olduu kadar bu varlklarn
merkezine de ikili al anlamndaki Nietzscheci erk istenci anlayna da yakn grlebilir.[68]

Kltr
(bkz. kol emei/kafa emei)

Ktle (Kitleler)
(bkz. konformizm, sr v e okluk). Kitle, kitleler, ii kitlesi, halk kitleleri, geni
kitleler, kitle izgisi, kitlelere itaat, kitlelerin yeniden eitimi, kitle inisiyatifi, kitlelerin
uyuturulmas, kitle gsterileri, kitlelerin sosyalizme ynelik takn cokusu (Mao),[69]
politikann hammaddesi olarak kitleler (sic),[70] vs. Marxtan talyan ar soluna dek, Lenini ve
Mao etungu da unutmadan, yalnzca lafyla bile en kt kafal konformistleri fkeden tir tir titretmeye
yeterli olan kitle kavram, otoriter komnizmin en doru ifadesi, iddialarndaki kasntl ve rktc
aptalln en kr tezahrdr.
Faizmden ve Nazizmden komnizme dek kitle ve kitleler 20. yzyln trajik bir icaddr. 19. yzyln
halk, devrimci potansiyellikleri iinde mulak,[71] ama devrimci sendikalarn ve anarkosendikalistlerin karmak ve farkllam zgrletirici glere (alma durumundan ve ii olmaktan
yola karak) dntrebileceklerine inanm olduklar bu halk, sz konusu durumda kalc biimde
anonim ve farkllamam kitlelere dnr. nce Birinci Dnya Savann siperlerinin amuru
iinde milyonlarca insan hem her trl tekillii, her farkll yitirmeyi, hem de yaamdan her deeri
karp atmay renmitir. Daha sonra, sac ve solcu devrimlerin barp aran ve acmasz
kitleleri iinde, Moskovada, Roma ya da Berlinde, alma v e sava ordular iinde, kitlesel
denen byk seremonilerin hi eksiksiz balelerinde, rkn, snfn ve bunlar temsil eden yneticilerin
zaferi yaanmtr. Ardndan stadyumlarda, parsellenmi sokaklarda ve spermarketlerde kitlenin
itaatkr ve drst tketimi evresine varlmtr.

Laboratuvar
(bkz. deneyim, uzman ve bilim)

Liberalizm
(bkz. libertaryenler ve yararclk)

Libertaryenler
(bkz. birey ve bireyleme) Libertaryenler sac anaristlerle kartrlmamaldr. Sac anarizm,
kolektif bir hn hareketine ender olarak dahil olabilen basit bir bireysel tavra gnderme yaparken,[72]
libertaryenler, sac anaristlere zg beddua anlayyla ya da hnla hi alakas olmayan kolektif bir
pratik ve bak as olutururlar. Libertaryenlerin en iyi tanmn Gilles Chatelet vermitir. Pazara
itaati, genellikle olgunlam liberter fikirlerin somut hali olarak sunan incelikli, hatta oyuncul fikir
akm. Dolaysyla pazar, yalnzca tek tek bireylerden yola karak kavranabildii iddia edilen btn
toplumsal ilikilerin (ekonomik, politik, kltrel, vb.) barl bir sentezini gerekletiren, tarihin bir
tr anarist hilesinin zaferi olarak grlr. [73] Liberter dnce asndan libertaryen dzenbazlk
kendi dnya grnn iki temel postulatyla kendini gsterir:
Bireyin tekil nitelikleri olmayan bir varlkla zdeletirilmesi. Bu varlk, tm dier bireylere denk
(bkz. eitlik) grlr, tm dier glerden ya da bu gleri reten ve tamamen baml olduu sistemin
gerektirdii eyin dndaki her trl olaslktan kkten kopmutur; bu varlk, pazarn, istatistiklerin ve
demokrasilerin seim mantnn bir araya gelmesinin gerektirdii ve dayatt serbest partikllerin
mekanik ve dsal yoksulluuna indirgenir.
Yeni modern Tanr olan grnmez bir elin ve mutlak erk sahibi, mutlak egemen, amansz bir oyuna
sk sk uyulmasna gz kulak olan asgari ama acmasz bir devletin gereklilii; bu oyunda yer alan
yeni Robinsonlar kr ve baar mcadelesinde ellerinden geldiince vahi davranrlar, ama
spermarketlerin, stadyumlarn ve politik ya da dinsel toplantlarn szlemeli koyunu, kurbanlk
koyunu ve okluk olan bu bireyler yalnzca birer kum tanesidir, agzl birimlerdir, patetik
bilardo toplar olarak savarlar ve kendini farkllatrmak iin giritikleri her aba onlar byk bir
denklik iine gmer.[74]

Lider
(bkz. e f v e hiyerari). Kolektif bir varln, yalnzca statleriyle ya da baka kolektif glere
dayattklar dsal iddetleriyle tanmlanan eflere kar, verili bir durum ve eylemin iinde daima
edinebilecei baatl ayrt etmeyi salayan ngilizce terim.

Madde
(bkz. Tanr, devlet ve analoji). Anarizm, radikal bir tekilie bal olduundan, tin, akl ya da
dncenin her trl ayr ve akn varln reddeder. keza, Bakuninle birlikte, maddeyi yeni bir
tanrsalla -simetrik ya da analog biimde- dntrmeyi de reddeder: Bizim iin madde insan
soyutlamasnn yaratt o cansz substratum hi deildir; pozitif felsefenin ve materyalist
metafiziin bize szn ettii bu tektip, ekilsiz ve soyut madde deildir; Madde, var olan her
eyin, hayvanlarn ve insanlarn duyumlar, tini ve iradesi de dahil olmak zere, btn mevcut eylerin
gerek btndr. Bu ekilde anlalan madde iin kullanlan trsel kelime Varlktr, ayn zamanda
olu da olan gerek Varlk: yani en ufak hareketlere varana dek btn ksmi hareketlerin sonsuz
toplamnn daima ve sonsuza dek sonucu olan hareket; srasyla yaratlan ve yok olan btn eylerin
bitmek bilmez dnmlerinin, karlkl etki ve tepkilerinin btnsel btn[75] [altn izen
Bakunin].

Mahrem (Mahremiyet, Mahrem evre)

(bkz. yaknlk, etkin aznlklar, ekirdekler, znellik, sendika ve baka bir dzlemde bilim, yaam,
geici, mahrem varlk). Bakuninin btn devrimci faaliyeti boyunca kurmaya abalad gizli
evrelerin doasn (baka eylerin yansra) tanmlamak iin kulland felsefi kavram. Gizlilie ve
gizli cemiyetlere olan ocuksu ve manyaka ilgisinden dolay Bakunin sk sk eletirilmitir, ama
Bakuninci mahrem evrelerin en iyi ekilde ifade ettikleri liberter hareket ve projenin gerek
niteliini kavramak asndan bu bir hatadr.
-ncelikle, bir avu dost, mttefik ya da yolda arasndaki semeli yaknlk temelinde kurulan
duygusal bir gereklik; or t ak fikirlerin bir mi z a yaknlnn, dnyayla iliki ve duyarllk
yaknlnn ifadesi olduu bir anlama sz konusudur. Az ya da ok olan bu yaknlk, emerkezli
olmayan ve ierdii ilikilerin younluuna bal olarak az ya da ok geni olan bir dizi evreyi
tanmlar. Yzyl bandaki bir maden sendikas genilii ve younluu deien bir mahrem evredir,
srekli yeni yeler kazanmaya alr, kurucu evreler halinde oalr (meslek seksiyonlar, iyeri
seksiyonlar); bu sendika, i yaamyla olduu kadar darya doru genileme gcyle de byk
lde (Monatten ekirdek kavramyla dnmeye alaca) daha iteki evrelerin younluuna
bal olacaktr: Bu i evreler daha ziyade gayr resmi, gizli ya da zmnidir; ya bir projeye ve zel bir
inanca (rnein anarist, Blankist, Almanc bir gruba katlm ve aidiyet) ya da yalnzca ailevi veya
blgesel aidiyete dayal bir yaknlk, ortak bir tarih (ayn mahalle, ayn ky, ayn ilkokul, birlikte elma
almak) zerinde temellenir.[76]
-Bakuninci mahremiyet zel ve deiken bireyselliklerin, daha dorusu, Bakuninin ve Proudhonun
sz daarnda, kolektif glerin varlyla birlikte geniler; bu glerin az ya da ok byk varlk
gerekliini bu mahremiyet tanmlar. Gc bakmndan deiken olan bu kolektif kuvvet, terimin
alldk anlamnda bireye denk debilir; ama ou zaman insan varlklarla insan olmayan
varlklarn az ok geni kmelerini belirtir (bir duvar ustas ve malas, Makhnovist ordunun Yahudi
topular ve toplar); herhangi bir kkene ya da kltre zg mahrem kmeler (rnein 1914 ncesi
Odessasnn Ermeni, Yahudi, Tatar, Ukraynal ya da Grc anarist gruplar) [77] ise kelimenin gerek
anlamyla bireyin bedensel ve biyolojik snrlarna hibir biimde denk dmezler.
Sonuta, Bakuninci mahremiyet daha dar anlamda felsefi nc bir anlam edinir ki Lalanden
felsefi szl bunu tehlikeli olarak nitelemekte haksz deildir. Mahrem, darya, belirgin ve
kamusal olana kart olarak, ieriyi, zel v e gizli olan belirtir. Bakunine gre, tpk daha ilerde
devrimci sendikaclk ve anarko-sendikalizm iin de geerli olaca gibi, iaretlerin, uzmanlarn,
psikologlarn ve baskc kurumlarn alarn attklar, btn kleletirme ve tahakkm kuvvetlerini
sergiledikleri iinde yaadmz dnyada, bu dnyann yeniden-oluum gc ve yaylm ne
iletiimden ne effaflktan ne de varlklarn alp sergilenmesinden geer. Btn bunlar yerine, bu
yeniden-oluum younlamadan ve kendine kapanmadan, eski dnyay dinamitleyip yeniden
oluturmaya muktedir tek g olan, kelimenin tam anlamyla patlayc isel glerin okluunun
oluumuna bal kalmaktan (bkz. enerji) geer.

Mahrem Varlk (Sonsuzluk)

(bkz. zne, mahrem). Varlklarn znel ve tekil boyutunu ve gereklii tanmlamak iin Bakuninin
nerdii kavram. Bakunine gre mahrem varlk (erk istencini nitelemek iin Nietzschenin szn
ettii varln en mahrem zyle karlatrlabilir)[78] metafizikilere gre her eyin kaynakland o
derin ve eriilmez, sahte isellik deildir. Bakunine gre, her eyin iinde asla eriilemez olmayan
ama bilim iin kavranamaz olan bir yan, bir tr mahrem varlk gerekten vardr. Bu, btn
metafizikilerle birlikte Littr Szlnn de szn ettii ve onlara gre eylerin kendindeliini ve
olgularn niinini oluturan mahrem varlk hi deildir. [79] Bakunin ve liberter dnce asndan,
mahrem varlk, rnein ocuklarn ilerinde isten doduka edindikleri ve kendilerine hakim
olmann balangcn oluturan bir i dnyadr. [80] Ama bu i dnya darnn bir kvrmndan
bakas deildir ve varlklarn d dnyayla srdrdkleri ilikiler btn iinde, genellikle
kavranlamaz olan ve ou zaman gzlemlenmeden geen bu oklu ilikiler iinde btnyle ifade
bulur.[81] Bakunine gre mahrem varlk eylerin ve varlklarn kurucusu esrarengiz bir ze gnderme
yapmaz, tersine en az temel, en az isel, en fazla dsal yandr; ayn zamanda eylerin ve varlklarn
en gerek ve en geici, en kaamak yandr: Bu onlarn dolaysz maddiliidir, yalnzca duyularmza
kendini gsterdii haliyle gerek bireysellikleridir ve tin ne kadar dnse de bunu kavrayamaz, hibir
sz bunu ifade edemez.[82] Varlklarn mahrem varl zellikle bu grnr yzeysellik ve bu dsallk
nedeniyle -Deleuzen Foucault konusunda dedii gibi, ierinin btn i dnyalardan daha derin
olduu, nk ayn zamanda btn d dnyalardan daha uzak (...) bir dars[83] olduu yerde-;
dsal ilikilerinin ya da d dnya zerindeki eylemlerinin btn yekunu iinde tamamen ifade
bulmayan mahrem varlk yoktur[84] anlamnda sonsuzlua eriebilirler. Bu anlamda Bakunin, genlik
dostu Nikolas Stankeviin mahrem varlnn sonsuzluunu ileri srebilmitir:[85]
Genliimde ok sevdiim bir dostum vard, Nikolas Stankevi. Gerekten de dhi yaratlta biri:
byk bir zek ve byk bir kalp. Ama bu adam adn tarihe geirecek ne bir ey yapt ne bir ey
yazd. te mahrem bir varlk [altn izen Bakunin], hi tezahrsz ve izsiz yok mu olacak? Asla.
Stankevi, dnyadaki en ihtirassz ve en iddiasz insan olmasna ramen -belki de tam da bu yzdenMoskovada bir grup gencin canl merkezi oldu; onlar, deyim yerindeyse, yllarca onun zeksyla,
dnce ve ruhuyla yaadlar. Ben de onlar arasndaydm ve onu bir anlamda yaratcm olarak kabul
ediyorum. (...) Onun mahrem varl ncelikle dostlaryla olan ilikilerinde, ardndan onun yaknnda
olma mutluluuna ermi herkesle ilikilerinde tamamen kendini gstermiti.[86] Bakuninden bize
kalan Nikolas Stankeviin mahrem varl, varln bu kvrm ya da bu glmsemesi, dnyada
varln srdrmeye ve dnya zerinde etkide bulunmaya devam ediyor.
eylerin ve varlklarn bu sonsuzluunu -ister asi klenin umutsuz, mehul tutumu olsun, ister bir
Horacius kitabnn dehas-,[87] Gilbert Simondon, Bakunine ok yakn bir ekilde, her bireyin, onu
zne olarak oluturan eyi ierisinde (bkz. apeiron), ayn zamanda da onun bireyselliiyle birlikte
bulunan evre dokusu iinde daima kendi olduundan daha fazlas olmasna balar: Nikolas
Stankeviin isel dnyasnn ifade bulduu kvrm ya da varln konfigrasyonu; verili bir anda bu
bireyin btnl iinde varln oluumu iin oluturduu tekil zmn iareti ya da sembol.[88]
Her bireyin sonsuz olduu da -bu kez Simondonla birlikte- yine bu anlamda sylenebilir; tz, zne ya
da tz beden olarak deil, bilin ya da aktif madde olarak deil, yok olmas evrenin de yok
olmasn gerektiren varln ortaya kt evrede izini brakm transdktif varlk olarak (bkz.
transdksiyon) sonsuzdur.[89]

Menkbe
(bkz. teori/pratik, ortak kavramlar ve kolektif akl). Sloganlarnn ve gemie gnderme yaptnda
hatrlatt grntlerin de gsterdii gibi liberter hareketin de dnda kalamad aldatc ve baskc
kutsal (ya da sofu) tarih. Her pratik, her deneyim kendi iinde bir anlam ve bir deer tar ve bu, verili
bir anda dzenledii isel g ve arzulardan ayrlamaz. Daha gl ve dolaysyla daha zgr (bkz.
zgrlk) varlklarn ibirlii ve yaratma sreleri, her kolektif varla zg glerin ve isel
iradelerin bu bulumasna boyun eer. Ama bu ibirliinin zgrletirici bir nitelik edinmesi iin,
bask, tahakkm ve g yitimi ilikisinin kesin semptomu olan her trl dsal iliki ya da tasarmn
dnda kalmas gerektir (bkz. dorudan eylem). Bu temsil reddi, her zaman iin imdiki zamanda,
glerin etkin olduu yerde uygulandndan, gemi ve dolaysyla l gereklik olarak gsterdii
eyden yola karak gemiin dardan her trl yeniden-yapmna da kar koyar. Yalnzca gemiin
anlam ve iradelerinin isel tekrar ve gncellii, daima gncel teki olarak tekrar ele alnmas, bir
zgrleme hareket ve projesinden g ve anlam bulabilir. Gemiteki bu varlk ya da dzenlemelerin
arm, eer zglse, her arm gibi, tahakkm ilikilerinin genellikle gemi fikrine baladklar
sahte kanlmazla bal olan hibir nitelik farkll getirmez (bkz. sonsuz geri dn). Bakunin
dostu Nikolas Stankeviin mahrem varlnn sonsuzluunu bu anlamda ileri srebilmitir (bkz.
mahrem varlk sonsuzluk); Jean Tardieu de bir balkonun demirlerini perinleyen demircinin
eylemini bu anlamda geri getirebilir: O hl yaknda; onun dvd demirlere bir anahtarla
vurursam, demirlerin safln korumu sesinde, demircinin abasnn ve gcnn cani yzyllarn
dibinden fkrp gelen ln hl iitebilirim.[90] Bu anlamda Gilbert Simondon, isyan etmi
klenin mehul, umutsuz tavrn[91] rnek oluturan bir tablo ya da bir anlat biiminde sonraki
kuaklara aktarlan basit bir imge olarak deil, sonsuzluk gibi ya da sonsuzca mevcut olarak kabul
edebilir; bunu, transdktif varlk olarak (bkz. transdksiyon), ortaya kt ve anlam kazand
evrede iz brakm ve ortadan kalkmas evrenin de kendini ortadan kaldrmasn gerektiren[92]
deneyim olarak grr (bkz. mahrem varlk sonsuzluk).

Merhamet
(Bkz. ierme ve strap)

Militan
(bkz. sava/sava). Varlk nedenlerinin zn herkesin zgrlemesine adam zel bir kolektif
varlk kategorisini tanmlamak iin askeri dilden dn alnm anssz bir terim (rgtlenme gibi
baka terimlerin de akbeti budur). Bu kelimenin askeri yananlam asla rastlantsal deildir.
Militanla balln belirtmi grup ve rgtlenmelerin genellikle otoriter karakterini niteler.
Anarko-sendikalizm ise eyleyen aznlktan sz etmeyi tercih ederdi. zgrlk bir hareketin nasl
geliebileceini dnme ynndeki ilgin bir teebbstr.

Miza (Kiisel Tepki)

( bkz. duyarllk, bileim v e yaknlk). Yunan hekimliinin eski kimyasal kavram, herkesin
tekilliini belirtmek ve farkl ibirlii tarzlarnda bunu dikkate alma gerekliliini vurgulamak iin
liberter evrelerde sklkla kullanlr. Her kolektif varlk tekildir (kiisel tepki), nk baka kolektif
varlklardan etkilenmeye ve onlarla kurduu ilikiler iinde onlar etkilemeye zel yatknlklarn ve
buna uygun glerin zgn bileimidir. Miza kavramyla birlikte, kolektif bir varln daima tekil
oluumunu esas alan, kendine zg ve dolaysyla nispeten kalc bir dengeye boyun een anarizm,
gereklii dnmesini salayan birleme ve ayrmann bitmek bilmez oyununa belli bir istikrar katar.
Fakat bir karm, bir bileim, tamamen bireysel bir simya olan miza, bir belirlenimcilik ya da onsuz
olmayan ama ne zlen ne de yeniden yaplan, nceden gelen ve dokunulmaz bir yazg eklinde
dnlmemelidir (kimi zaman byle dnlse de...). Miza, anarizme gre istisnasz btn
varlklar etkileyen, bileimin, ayrmann ve yeniden olumann bitmek bilmez hareketinden
kurtulamaz. Bu anlamda, kendi bana ancak bir bilekedir.[93] 1848 devrimci olaylarn yaay
tarzlarnn da gsterdii gibi, Proudhon ile Bakunin farkl miza rnekleridir (bkz. darnn kuvveti).

Monad
(bkz. olas, yerellik v e ayrdedilemez). Proudhon De la Justice dans la rvolution et dans
lglisede [Devrimde ve Kilisede Adalet] zgrlk konusunda, Leibnizin monadolojisine yeni bir
balamda geri dnmenin vakti geldiini aklamaktadr. Bu, nihayet Tanrnn ipoteinden kurtulmu
bir monadolojidir: Monadoloji Leibniz iin bir hipotezden baka bir ey olmamtr: onu hakikat
yapmak gerekir. [94] Btnn paralar belirleme (bkz. snrlar) konusundaki yanltc ve tahakkmc
iddialarna kar Leibniz yalnzca hibir dsal belirlenime indirgenemeyen tekil bireysel varlklarn
sonsuz varln ileri srer: monadlar. Bunlarn her birine zg belli bir bak asndan her monad
var olann btnn ierir ve ifade eder; bu anlamda Proudhon insan emekidir, yani yaratc ve
airdir, nk kendi znden retir, kendi tzyle yaar [95] demitir. Monadlarn ne kaps vardr
ne penceresi demitir Leibniz,[96] nk onlarn ilikileri kendi aralarnda deneyimledikleri[97]
dnyann niteliine bal olan i (bkz. yaknlk, mahrem) ilikidir. Tanrsal postulatn yok olmasyla
birlikte oklaan ve bylece, Tardenin dedii gibi, yenilenmi bir monadoloji tahayyl etmek;
birbirlerinin dnda olmayan monadlar, bakalarna alabilen, dolaysyla ierden karlkl
olarak birbirine nfuz etme,[98] bizzat kendileri bir i eitlilik nedeni[99] olma ve bylelikle olas
dnyalarn sonsuzluu arasnda, serpilip gelimelerine tam anlamda uygun deni (bkz. olas) seme
yeteneine sahip monadlar dnmek zorunda brakr. [100] Bu yeni anlay iinde Leibnizin monad,
Tanr hipotezinden kurtularak, Makhnovichtchinann ezilmesinin ertesinde Archinovun tm dnyann
proleterlerine ynelik ln anlamay salar: Btn dnyann proleterleri, kendi derinliklerinize
inin, hakikati orada arayn ve onu yaratn: Hakikati baka hibir yerde bulamayacaksnz.[101] Louise
Michelin -kadn dman Proudhon tarznda (bkz. okluk) ve ayn dnce hareketi dolaysyla- bir
yandan, kadnlarn btnsel kurtuluu (yeryznn bir ucundan teki ucuna (...) kadnlar btndr,
hatta her grup, her kadn bile) ile gnn birinde, belki yaknda, insanln esini olacak sanatsal
faaliyet arasndaki mahrem ilikiyi nasl kavradn da bu anlamda anlayabiliriz. Ortaya kan her
eyin bir akorun notalar gibi birletii, birbirini tamamlad btnsel kurtulu iinde yaanr bu;
nk birbirlerini tanmasalar bile dnyalar oluturan bulutsular gibi uyumlanarak, kaynaarak
(...) bir araya gelmi, kapsanm varlklarn ve gruplarn hareketi iinde her ey olabilir.[102]

Mlkiyet
(bkz. sahiplenme)

Nedenler
(bkz. bilimsel yasalar)

Nesnel/Hedef
Anarizm nesneli iki anlamda reddeder: Uzamsal boyutunda olgudan sz eden nesnel; zamansal
boyutunda, eriilecek hedeften sz eder. Her iki durumda da eski nesne ve zne ayrmna geri
dnmek gerekir. Burada, hiyerariklemi iki varlk snfn (nesneler ve zneler) ayrdetme kisvesi
altnda, varolan her ey yalnzca nesne niteliine tabi klnmaya allr; varlk, hogrlen tek
znenin Tanr ve Devletle zdeletii dsal ve akn bir dzene acmaszca tabi klnmtr.
Anarizm asndan yalnzca zneler, daha dorusu znellikler vardr. Bunlar kendilerini oluturan ey
bakmndan (boyut ve nitelik bakmndan) -gerein tad kolektif varlklarn sonsuzluu kadardeikendirler.

Nesneler
(bkz. aletler/silahlar). Liberter dnce her trl ikicilii, kltr ile doa arasndaki, insan ile
insan-olmayan arasndaki kartlk zerinde temellenen her farkll reddettiinden, bu dnceye
gre nesneler, dier kolektif varlklarla ayn sfatla, iinde yaadmz dnyann bir bileenidir; tek
farklar g ve zgrlk (ya da zerklik) dereceleridir. [103] Baka deyile, eski bir etnolojik kavram
olan fetiin gayet iyi ifade ettii ve ada sosyolojinin baz akmlarnn gsterdii gibi,[104]
nesneler, dsal ve baka yapda bir g tarafndan kesin olarak imal edilmi, yalnzca fiziksel
nitelikleriyle (arlk, younluk, biim vb.) donanm, yansz ve edilgen aygtlar; bunlar tasarlam
olan efendilerin niyet, hedef ve buyruklarna uysalca itaat eden enstrmanlar deildir. Tersine,
nesneler, anlam ve etki alp verdikleri durumlarn doasna olduu gibi, ait olduklar kolektif faaliyet
ya da dzenleme trnn doasna da bal kendine zg bir gce ve bir nitelie sahiptirler. Bu
nesnelerin belirli bir anda bal olduklar btn kolektif varlklar -insanlar da dahil- zerinde etkide
bulunan kendine zg bir kuvvettir bu. Eline bir makineli tfek, bir bro, bir giysi ya da bir tornavida
verilen anarist her seferinde baka bir erkek (ya da kadn) olur, etkileri genellikle ngrlemez ya da
artc olur ve yalnzca ya da ncelikle sahip olunan nesnelerin toplumsal ve sembolik anlamlarna
bal kalmann tesinde, dzenleni glerine ve bu gcn insan faaliyetinin iinde anlam bulma
tarzna da bal kalrlar.

Nomos
(bkz. sava/sava v e zerklik). Bu Yunanca kelime, sonraki geliimi ierisinde hem yasa hem
mlkiyet hem de toprak blm anlamna gelmektedir. zerklik/heteronomi ifti dolaysyla liberter
dnceye bulaan ve her yasa ister istemez dardan gelirken, zerkliin kendi yasalarn edinmek
iin dsal bir yasay reddedebileceini ileri sren bir kavram reddetmek iin neden (bkz.
zerklik). Devletlerin, yasa koyucularn, idarecilerin ve mlkiyet bekilerinin ele geirdii nomos
kelimesinin yine de bambaka bir kkeni vardr: Yer ve mal paylam biiminde tasarlanan her
yasaya, her mykiyete kart gebe bir kken (bkz. yerelcilik). Kken itibaryla nomos ile trevi
nomas, etraf itle evrili olmayan snrsz otlak alanlarn ve bu otlaklarn srler tarafndan kat
ediliini belirtir. Deleuze ile Guattarinin belirttii gibi: Gebe gzergh istedii kadar alldk
alan ya da yollar izlesin, herkese kendi payn veren ve paylar arasndaki balanty dzenleyen
insanlara kapal bir uzam bltrmek eklindeki yerleik yol ilevine sahip deildir. Gebe
gzergh tersini yapar; sonsuz, balantsz, ak bir uzamda insanlar (ya da hayvanlar) bltrr.
Nomos sonunda yasay belirler, ama ncelikle bir blm, bir blm tarz olduu iin bunu yapar.
Bu, hudutsuz ve itsiz bir uzam iindeki ok zel, ayrmsz bir blmdr. (...) Bu anlamda, bir
artlke olarak, bir da etei ya da bir sitenin etrafndaki belirsiz genilik olarak, yasaya ya da polise
karttr[105] [altn izen Deleuze ve Guattari]. Bu anlamda nomos, kken itibaryla, yasa olmadan
nce, bn Haldunun ehir yeri olan Hadara ile nomos olan bediye, yani ehrin d arasnda yapt
ayrma,[106] hatta Berberilerin bilad as-sibasna, yani asi lke, asi dirsek ya da anari
dirseine, Tuaregli liberter Hawadn iirler derlemesine nsznde Hlne Claudot-Hawadn
szn ettii ne Tanr ne efendi tanyan (...) devlet otoritesine kar bu alana yakn grlebilir.[107]

Odak (Odaklanma)
(bkz. sendika, dorudan eylem, verili an v e gler dm) . De la Justicede [Adalet zerine]
Proudhon eylerin ve toplumun btn ilikilerinin nasl olup da gelip ruhlarn ve benlerin
odanda yansyp biletiini aklar. [108] Bu odaklanma gc eitli ekillerde btn kolektif
varlklara ya da znellik trlerine uygulanr. Her varlk var olann btnn, belli bir bak as
altnda, var olann belli bir nitelii ya da deeri dolaysyla odaklar. Bu anlamda Proudhon her
kolektif varln tikel toplum oluturduunu aklayabilir ve Nietzsche, Leibnize ok yakn bir
ekilde, en ufak detay her eyi ierir[109] diye yazabilir. Liberter hareketin son derece aznlk
olmaktan, hatta kimi zaman, hakl ya da haksz, var olann dnmn bir suikast kadar yalnz ve
anlalmaz bir eyleme balamaktan niin asla ekinmedii bylelikle anlalabilir (bkz. terrizm ve
olgusal propaganda). Konformizm biimlerini ve byk lde dsal bir katlm kanlmaz olarak
reten ktlesel, btnsel hakimiyetin karsna, (kukusuz ki liberter hareket iin ksmen spanya
rneinde olduu gibi) anarizm, bir evrenin taycs olduu olaslklarn enerjisini
younlatrabilen ve sonra da bu evreden yola karak var olann btnne bunu yayabilen
durumlarn, kolektif dzenlemelerin ve yerel eylemlerin gcn aa kartr (bkz. eyleyici
aznlklar, ekirdekler ) . Yaknlk grubu ve zellikle sendika (devrimci sendikal anlay ierisinde)
tarihsel olarak, liberter eylemin bellibal odaklarn oluturdular. Bu anlamda, sendika Pelloutier
tarafndan ekonomik mcadelelerin laboratuvar olarak ya da Griffuelhese gre, toplumsal
devrimin simya potas olarak dnlmtr. Burada, ta ileyen ta oca alan gibi,
madenlerini arayan maden filizi kartcs gibi, proleter de, maniplasyonlar ve hazrlklar
sayesinde, hareketin tad eylem biimlerini kullanr, (...) onlar topraktan bulup kartp
dsallatrr.[110] Yine bu anlamda, bu kez Simondon asndan, liberter sendika, Birinci
Enternasyonalin korporatif meclisleri gibi, Bakuninci gizli cemiyetleri, yaknlk gruplar, kimyasal
hazrlklar, suikastlar ya da beynin kendisi gibi, bir enformasyon gerilimi biiminde, ok daha
nemli enerjileri duruma uyarlayabilecek bir dzenleme biiminde tasarlanmtr. [111] Devrimncesi koullarda bir olayn meydana gelmeye tamamen hazr olduu, bir yapnn fkrmaya hazr
olduu ar-doyma durumu, deiik bir alan, giderek daha eitlenen ve heterojen alanlar kat
etmeye, harekete geirmeye ve yaplandrmaya, bunlar dolaysyla yaygnlamaya (bkz. olgusal
propaganda ve transdksiyon) ve yepyeni bir dnya dourmaya muktedir olur.[112]

Olaslar
(bkz. kaos ve darnn kuvveti). Gecenin ortasnda gnei istiyordu, gnei istiyordu, gnei talep
ediyordu. Gecenin ortasnda, ta gbeinde (...).[113] Olaslar dncesi olmadan, gncel dnyann
radikal dnm ynndeki liberter irade anlalamaz. Fakat liberter olas asla bir topya deildir,
basit bir fikir, mehuln iindeki herhangi bir iddetin mucizesiyle ve sramasyla var klnmas
uygun den bir hilik deildir. Liberter dnceye gre, olas, yapabilecei eyi ifade etmesini
yasaklayan dzen kadar gerektir. Proudhonun dncesini izleyen liberter olas Leibbnize, onun
monadlar teorisine ve ou zaman alaya alnan olas dnyalarn en iyisine indirgenebilir. Leibnize
gre sonsuz sayda olas dnya vardr; bunlar arasnda Tanr en iyisini semitir, iinde yaadmz
dnya, her bir eyin baka eyler asndan kendi varlk nedeni olduu, ister istemez uyumlu (nk en
iyisi) bir dnyadr. Voltaire, bu szde olas dnyalarn en iyisinin samal ve adaletsizlii
asndan, bu anlayn naif (dolaysyla tiksinti verici) niteliini rahatlkla alaya alr. Fakat sinik ve
karc bir deist olan Voltaire, Tanrnn ipotei kaldrldnda Leibnizin teorisinin hangi adan
bambaka bir anlam edindiini alglayamamtr. Tanrnn lmyle birlikte, olas dnyalarn
oulluu, ilerinden en iyisini zaten ve dardan dayatan akn bir iradeye boyun emeye son
verir.[114] Mevcut dnya eer en iyisiyse, bu ekilde sylenir: 1) nk vardr; 2) nk baka
yerde baka dnyalar yoktur (ne tanrsal iradede ne de sosyalizmin ltl geleceinde); 3) nk
mevcut bu dnya, fiili dzeni ne kadar iren olsa da, olas dnyalarn tmn iermektedir. Btn bu
olas dnyalar birlikte var olur; ou zaman da, Voltairein ortaya koyduu gibi, kaos, iddet, ve
dolaysyla znt, lm ve bask biiminde. Ve bu kaosun iinde, olas dnyalarn bu ar bolluu
iinde (dolaysyla kesinlikle ikin biimde, Tanrsz, Sezarsz, Mahkemesiz!), liberter hareket
bunlarn iinden en iyisini, var olann tmln, varln kuvvetini btnl iinde ifade edenini
deneyim yoluyla ortaya karma iddiasndadr.

Olay
(bkz. durak, tekrar ve verili an). Her ksmi (dolaysyla egemen) dzen uzama ve zamana egemen
olmaya, var olann btnln dzenlemeye ve saptamaya, olabilecek her eyi ngrmeye abalar.
Ama ksmi ve egemen olduundan bunu asla baaramaz, yeninin ve ngrlemeyenin, artcnn ve
hakim olunamayann kamasna srekli izin vermek zorunda kalr. Dzenin iinden hi durmadan
olaylar geer: kck (drlen bardak, bir bakma) ya da en kalc rgtlenmeler ve programlar;
keza en dolaysz ngr ve dzenleri de kendileriyle birlikte getiren byk apta olaylar (sava,
devrim). Olay, egemen dzenlerin tersidir. [115] Bu dzenlerin, egemen olma iddiasnda olduklar var
olann kuvvetine, gerein tad ve bouna hakim olmaya abaladklar olaslklara dzenlerin
iraded ve kanlmaz almlardr. Olay, ister ansl olsun ister anssz, her seferinde tekil ve
tekillii iinde sonsuzca tekrarlanan olay, her tahakkmn ikin snrlarnn ve bu tahakkmn
kstekledii kuvveti serbest brakacak baka bir dzeni olumlama olaslnn sreen, en dolaysz, en
dorudan ve en pozitif deneyimidir. Bu anlamda ve belli bir biimde, durakn ve imkn tand eyin
tersine dnm ikizidir. Mevcut dzeni askya alan ve btn isyanlar nceleyen, arzulayan toplumsal
makinelerin durmasnn boluunun ve atlann karsna, olay, bir baka olasln grnte kaotik
beliriini koyar. O ayn zamanda isyann mmkn kld eyin hem ifadesi hem ieriidir, bu isyann
zgrletirme ve dzenleme iddiasnda olduu anarik kuvvetin tezahrdr (bkz. pozitif anari ve
kendinden fazlas).

Olgusal Propaganda
(bkz. pratik, dorudan eylem, anarist kimya, terrizm, eyleme gei ve transdksiyon). 1870li
yllarn sonunda, szn yerine edimleri, sylemlerin yerine eylemleri geirmeye alan isyandan kimyann patlayc erdemlerine dek, her trl isyan biimi ya da ne kadar nemsiz ve kk
gzkse de dolaysz ve dntrc her eylem de dahil olmak zere- Bakunincilikten kaynakl militan
evrelerin (Reclus, Malatesta, Cafiro, Brousse, Kropotkin vs.) icat ettii kavram.[116] 1890l yllarn
bireysel suikastlaryla birleen olgusal propaganda genellikle kt nlenmitir, oysa ki anarist
hareketin temel kavramlarndan biridir. Bu kavramla birlikte, domakta olan anarizm her trl
idealist ya da ideolojik politik anlaytan kopar. ncelikle kanaat zerinde etkide bulunmak, fikirler
ve akl yrtmelerle (sizden yana oy kullanmalar iin ya da bu mesaj tayan rgtlenmeye
katlmalar iin) bakalarn ikna etmek sz konusu olduunda, militan eylem terimin alldk
anlamyla propagandadan kopar. Olgusal propaganda kavramyla, anarizm, zamann dnda,
mantksal ve bilgiye dayal nkoul olarak fikri ayrmay ve hiyerarikletirmeyi ve sonu olarak onun
militanca yaylmasn reddeder. Anarist fikir, sylemsel bir mesaj biiminde yaylmas gereken
propagandadan propagere ye, yani anarizmin -deyim yerindeyse- yanks, bytcs ya da
patlatcsndan baka bir ey olmad devrimci ve dntrc bir kuvveti edimlerle yaymaya, bu
edimlerin taklidi ve dorudan etkileri yoluyla bytmeye dorudan doruya geer. Bu yaklam
ierisinde anarist dnce bir programla ya da bir topyayla zdelemeye son verir. eylerin
hakikatini sylemeye ve dolaysyla, bunlar zerinde dardan etkide bulunma ve onlar kendine ekme
iddiasna son verir. Bizzat kendi eylemleriyle, onlar oluturan eyin ayklanmas ve zel bileimi
yoluyla deay ifade etmesi gereken, herkesin gznde ve kalbinde, u andan itibaren, dolaysz ve
somut bir ekilde, bir baka dnyann nasl mmkn olduunu aa karmas gereken, eylerdir
(olgular), durumlar, olaylardr (bkz. eylem). Dorudan eylem ad altnda olgusal propaganda,
devrimci sendikalist, ardndan da anarko-sendikalist yaklamn ve projenin merkezindedir.

Olumlama
(bkz. zgrleme)

Olu
(bkz. hareket, ezeli geri dn). Liberter dnce asndan -ve Bakuninin de yazd gibi- varlk
olula zdetir: Gerek varlk (...) olutur (...): yani en kk hareketler de dahil olmak zere btn
ksmi hareketlerin sonsuz toplamnn her zaman ve sonsuzca sonucu olan hareket, srasyla meydana
gelip yok olan btn eylerin bitmek bilmez dnmlerinin, karlkl etki ve tepkilerinin
btndr.[117] Gilbert Simondon, olu varln bir boyutudur; yoksa ilksel olarak verili ve tzsel
bir varln yol at bir ardkla gre onun bana gelen ey deil[118] derken, dncesinin
merkezinde bu anlay bulunur.

Ortak Nosyonlar
(bkz. kolektif akl v e teori/pratik). Spinozann kulland ve bu filozofun liberter okunmasnda
Gilles Deleuzen nemini gsterdii kavram. Anarizmi Marksizmden tarihsel olarak neyin ayrd
bilinmektedir. nsann zgrlemesini gerekletirme; dntrme iddiasnda olduu gerekliin somut
olaylarna ve saysz etkileimine anlam verme; bunlar politik snflandrma ve buyruklarn
kategorisine (sol/sa; proletarya/burjuvazi; grnm/gereklik, dostlar/dmanlar vb.) tercme etme
abasn politikaya emanet eden devrimci bir projeden farkl olarak anarizm deimez iki tutumu
daima ileri srmtr:
Partizan, sembolik ve devletsel biimleri iindeki politikann tm dier gereklikleri temsil etme
(dolaysyla kuatma ve doasn bozma) iddiasn reddetmek.
zgrletirici gleri, yaanan gerekliklerin, en dolaysz, en gndelik ey ve durumlarn btnne
indirgemek, dolaysyla sonsuzca geniletmek; toplumsal ve mesleki, bireysel ve bireyleraras, ak,
ekonomi, sanat gibi bu gereklikler, insanlarn kendi aralarnda ve eylerle kurabilecekleri ilikilerin
btnn, yemek yeme, alma, sevme, hayvanlarla iliki kurma, var olann en kk kurucu iliki
tarzn bile yaama biimini balar.
Deleuzen Spinoza okumas bu zgrletirici proje ve pratikleri dnmeye katkda bulunur, bunu
liberter olarak adlandrmay hakl gstererek, bu proje ve pratikleri dnce yoluyla artrr ve
younlatrr. Bu okumann zgnl yle zetlenebilir: Duygulanmlar ve iaretler yoluyla
hissedilir bilginin, bizi sklkla fkeye, aka, nefrete, hnca ve sonuta klelie gmen, nyarglarn ve
hayalgcnn egemenliindeki bu bulank ve hatal bilginin, ayn zamanda dnyaya denk den bir
bilgisinin k noktasn ve zgrlememizin bir aracn -tek aracn- nasl oluturabildiini
gstermek. nsanlar kurtarma abasn akln basit glerine ya da doal kkenlerinden arnm
politik bir imgeleme emanet eden idealist ya da politik bir Spinoza anlaynn karsna, liberter
Spinoza okumas, ters yndeki bir zgrleme hareketini kartr. Bu hareket, insann mutluluu iin
olduu kadar mutsuzluu iin de, basks iin olduu kadar zgrl iin de onun iinde hareket
etmeye hi aralksz devam eden ve insann kaynakland doann gcne geri dn
gerekletirir.[119]
Deleuzen Spinozas asndan daima bizzat varolu dzeyinde hareket edilir; gerekliin karanlk
yapl iinde, Deleuzen deyiiyle cisimlerin karanlk karmnn en derininde, klelikler ile
kurtulular arasndaki mcadelenin srd[120] yerde hareket edilir. Deleuzee gre, varoluun iaret
ve duyumlarnn, insanlar tahakkme ve bilginin birinci trdeki yanlsamalarna balayan tutkular ve
uygunsuz fikirler olduu; ve bunlarn da zellikle ikinci trden kavramlarn, gerek eylemlerin
kaynakland denk fikirlerin[121] zdd olduu dorudur. Fakat, karanlk haberciler olan bu iaret
ve duyumlar yine de, iki anlamda, insan zgrlemesinin kouludur: 1) tutku duyumlarnn
ayklanmas ve bunlarn bal olduklar fikirler araclyla, sevin ve znt deneyimi dolaysyla,
harekete geme gcnn artmas ve azalmas dolaysyla kavramlarn retimini salayan bunlardr;[122]
2) Kavramlar bir kez retildiinde, onlar somutlatrarak, telafisiz bir duyumsal mcadele, lm
riski pahasna, Despotun ve Din Adamnn, bu korkun yaam yarglarnn[123] eline dmesini
engelleyerek, onlarn zgrletirici glerini kalc bir ekilde salayanlar da bunlardr. aretlerle
iaretlerin kar karya geldii, duyumlarla duyumlarn att tutkusal mcadele olan, yaam
deneyiminin en derininde, iinde yaamak istediimiz bu dnyann ayklanmas ve oluumu, insan
zgrlnn bizzat koulu olmaya devam eder.[124]
Yaant durum ve ilikilerinin mulaklk ve gerilimlerinden Proudhonun kolektif akl olarak
adlandrd eye; kendisini reten glere bal olmaya kesinlikle devam eden, dsal ve tahakkmc
bir merci halinde zerklemeyen bir akla, zgrletirici kolektif glerin dzenleme ifadesi ve bak

as olan bir akla nasl geilir? Deleuzen Spinozas buna, ortak nosyonlarla diye cevap verir. En
azndan iki cisme (Proudhonun sz daarnda kolektif varlklara) ortak olan nosyonlar, rastlaan ve
ibirliine giren glere ve varlklara uygun den fikirleri seme gcne sahip olarak, giderek
yaknlaarak ve byyen bir ierimle, yalnzca iki varla ortak bir nosyondan giderek genelleen ve
evrenselleen nosyonlara geerler, ta ki var olann btnln yeniden oluturana ve giderek
genileyen ve yaygnlaan bir dnya yaratana dek.[125]
Deleuzen Spinozas kukusuz ki burada, ortak nosyonlarn bak asndan, liberter harekete ok
yakndr. Madde konusunda, bal bulunduu ayr ve gerek ey ya da cisimlerin dnda, ortak bir
doann, ortak bir karakterin kendi iinde, kendisi dolaysyla var olmadn[126] kabul eden
Bakuninle birlikte, liberter hareketin bilim eletirisine yakndr. Liberter hareketin ibirliini,
federalizmi tahayyl edi tarzna ve yaknlk ilikileri olarak adlandrd eye yakndr. En tuhaf ya
da en tesadfi deneyimler de dahil, deneyime olan ilgisine yakndr. Kendi yaamn, en ufak iliki ve
gerekliklerden, geinmenin ve bir meslek icra etmenin, yemek yemenin ve giyinmenin, sevme ve
renmenin, yaama ve yalanmann, en ufak ilikileri srekli tartma ve deitirmenin, onlar
herhangi bir sabit ve kesin temsille zdeletirmeyi reddetmenin, i bileim olarak ve dier varlklarla
birleim olarak, dolaysyla fikir ve ortak proje olarak bunlar oluturan eye gre, bunlar yalnzca
belirli bir anda her varln hissettii eyle srekli deerlendirmenin binlerce eklinden yola karak,
verili bir anda bunlar oluturan glerin serbest birlemesi/ayrmas zerinde temellendirme
iradesine yakndr.[127]
Ortak nosyonlar nasl doup ilem grr? Ya da baka bir ifadeyle, Deleuzen Spinozasnda
varolu ve deneyim, insan varlnn, hata ve zntden, bu varln iinde ve dnda onu kendi
mutsuzluuna balayan, kendisinden yola karak dnmesini ve bambaka bir dnyada harekete
geme gcn sergilemesini engelleyen tahakkmlerden zgrlemesini nasl salar? Birleme ve
deneyim yoluyla, der bize Deleuze: Ortak nosyonlar bir Sanattr; bizzat Etiin sanatdr: Doru
bulumalar rgtlemek, yaanan ilikileri birletirmek, kuvvetleri oluturmak, deneyimlemek.[128] Bu
Etik sanat, en dolaysz, gndelik deneyimin iinde, yazgnn bizi frlatt yerde, yaamn bize
ncelikle dayatt tesadfi, ansl ya da anssz bulumalarda (aile, cinsiyet, toplumsal evre, deri
rengi, kltr, lke ve milliyet), etkilerin etkilere gndermesi gibi iaretlerin de iaretlere gnderdii,
fiziksel cisimlerin basite tesadfi bulumas olan bir dzene bal birletirici zincirlemeyi
izledii[129] (altn izen Deleuze) yerde ilem grmeye hep devam eder. Etikann gstermeye
abalad gibi, koullara bal olan bu tesadfi iliki ve bulumalara boyun emeye son verebiliriz ve
bunu da mutlu duygulanm ve tutkulardan yola karak yapabiliriz. Bunun iin, bize uygun den, bizim
neemizi ve eylem gcmz arttran varlklar ve birlemeleri deneyim yoluyla ayklamamz
yeterlidir. Bedenimizle uyum iinde olan ve bize sevin veren, yani bizim gcmz artran baz
bedenler fikrini bedenler arasndaki tesadfi karlamalardan ayklayabiliriz. (...) Demek ki tutkusal
duygulanmlar ve bunlarn bal olduklar fikirler ayklanr; bu ayklama g artnn vektryel
iaretleri olan sevinleri ortaya karmal ve g azalmasnn iareti olan hznleri itmelidir:
Duygulanmlarn bu ayklanmas, birinci tr bilgiden kn ve yeterli g elde ederek kavrama
erimenin kouludur[130] (altn izen Deleuze).
Birleme ve ayklama. Bu ikili sreten yola kan birleik gler ortak nosyonlar meydana
getirebilir ve giderek daha yaygnlap younlaan yeni ilikileri srekli oluturabilirler, giderek daha
fazla miktardaki olas varl kendi ilerinde tayarak sonunda var olann eksiksiz bir yenidenoluumuna varabilirler. nsan zgrlemesinin gerekletii dnya, bu durumda, -sonsuzluun bile
olsa- rgtlenme ya da gelime plan olmaya son verir. [131] Kullanm ve ele geirme plan olmaya son
verir.[132] Ayr ve daima yeni gler arasnda, olas birlemeler arasnda buluma etkilerinin
deneyimlenmesinin asla sona ermedii bileim ve birleim plan olarak, daima deiken, bireyler
ve topluluklar tarafndan srekli elden geirilen, bileen ve yeniden bileen ikinlik planna

dnr.[133]

ldrme
(bkz. iddet, sava-sava, sorumlu v e dost/dman). Liberter dnce asndan fikir ya da
gereklik bakmndan daima baskc bir dzenin semptomu olan tuhaf ifade. Anarist eylem lm
kendi projesinden uzak tutmaz; kendi iin ve bakalar iin lm, koullara gre, varlklar arasnda
mevcut ilikilerin doasdr. Fakat anarist lm daima tam da belli bir durumda, belli bir anda ve
verili iddet ilikileri iinde lmdr; yaamn savlanmas ve daha gl bir yaamn oluumu isyan
etmeyi ve bu ilikileri baka trl yeniden oluturmay gerektirdiinde gndeme gelir. Daima olumsuz
olan lm, bu durumda, yaam olumlamann koulu olarak ona elik eder. Kimi zaman lm ya da
cinayet bile bu olumlanmann peinden gider ve onun gereklerine boyun eer. [134] lm, hibir
durumda, varlklar arasndaki ilikileri lmn etrafnda yeniden rgtleyebilecek kapasitede, zerk,
ayrcalkl ya da kurucu bir gereklie dnemez.[135] lm kesin bir fiil olduunda, (rnein en
kendiliindeni ya da mahkemeler araclyla szde en devrimcisi bile olsa) kendi ritelini
yaratabilen kendinde bir politik fiil olduunda, bu anlamyla anarizm her trl ldrme fikrine
yabancdr.

lm
(bkz. sava/sava, ldrme ve mahrem varlk)

n-bireysel
Simondonun kulland kavram. Anari, apeiron, varln yedei, belirlenimsiz, snr iinde
snrszn eanlamls.

rgtlenme
(bkz. hareket). Militan gruplamalarn ve onlar birletiren ba belirtmek iin biyolojiden alnma
talihsiz terim. Bu ham nosyon, uzuvlar birbirinden ayrmaya, hiyerarikletirmeye (eller, kafa, aa,
yukar, vs.) ve onlara ilev ve deer veren bir btne tabi klmaya yneliktir. Kolektif gler olan
liberter gruplamalar (sendikalar, kelimenin gerek anlamyla gruplar ya da bambaka trdeki
birlikler) rgtlenmenin mantndan baka bir manta, hiyerarinin olmad, dsal bamlln
olmad, yaknlk, mahremiyet ve zerklik zerinde temellenen bir manta tabidirler.

teki (Baka)
(bkz. dar/ieri ve darnn gc). Anari ve anarist genellikle baszlk ve bencillik olarak,
bireyin mutlak bamszln abese vardracak lde ileri srmesi olarak, dolaysyla, tekileri
alglama ve sonu olarak onlarla birlikte yaamann gerektirdii kurallar, zorunluluklar kabul etme
yetersizlii olarak grlr. Bu yzeysel yorumlama liberter proje ve dncenin zgnln
alglayamaz. Anariste gre teki, kendi iindedir ve kendi iinde tanan bu tekine alarak hem
dier kolektif glere almak hem de mevcut dzenin bize dayatma iddiasnda olduu balarn
tahakkmc, kr ve snrl dsalln reddetmek mmkn olur. Liberter dnce asndan tekine
aklk kendinin reddinden gememektedir; bencillii reddedip bizi bakalarna balayan dsal
ksteklerin kabulnden, kendi benliimizin feda edilmesini gerektirme iddiasndaki rollere ve
ilevlere itaatten gememektedir (bkz. zne). Anarizme gre tekine aklk, tersine, bizi oluturan
eyin, arzularmzn, taycs olduumuz kuvvetin, iimizde tadmz ve bizi bakalarna
aabilecek kuvvetin bymesi sayesinde tekilerle ilikiyi -kolektif varlklarn gerekliine tamamen
nfuz etmi mahrem bir iliki- zorunlu klabilecek tek ey olan bu bakaln sonuna kadar gitme
iradesinden geer. Bizim iimizdeki tekinin bu fiili kefi genellikle istisnai bir durumdan (bkz.
durak ve olay), istisnai bir olayn aydnlatmasndan, Simondonun aklad gibi ve ipten dnce
seyircilerin ilgisini yitiren, nk sahip olduu tek ilevi ve mevcut dzenin ona tad varlk
nedenini yitiren ip cambaznn l bedeni karsnda Nietzschenin Zerdtnn tavryla bir vahyin
vehelerini dsal olarak sunan bir durumdan geer. Ama bu ayn zamanda, maarasndaki Zerdt
gibi, kendi iine ekilmek iindir; bakalaryla yeni bir ilikinin, zgrletirici bir ilikinin
doabilecei tek yer olan ve iletiimin indirgeyici, sakatlayc ksteklerinin uzanda kalmak
iindir.[136] (bkz. yalnzlk)

zdisiplin
(bkz. disiplin)

zel/Kamusal
Elise Reclusyle birlikte, anarizm zel ile kamusal arasndaki ayrm kkten reddeder.[137] Liberter
dnce asndan tikelin (privatus), kendine zgnn, bireyselin ilk anlam iinde her ey
zeldir. Kamusal olan, kendini bilmeyen ve kamusal zglln baka glere, baka kolektif
varlklara, bunlarn kendilerine kamusal ya da zel demesi iin dayatt iddetten, zorlamadan
ve tahakkmden alan bir zeldir. 1853 ylnda zel ile kamusal arasndaki ayrmn bu reddini en iyi
ifade eden kii Proudhoncu ressam Gustave Courbetdir. Courbet, ynetim adna bir tablo
sipariinde bulunmay iddia eden dnemin gzel sanatlar mdryle konumasn aktarr:
Sylediklerinden kesinlikle bir ey anlamadm hemen belirttim. ncelikle, nk o bana kendisinin
bir ynetim olduunu ileri sryordu, bense kendimi asla bu ynetim iinde hissetmiyordum, ben de
bir ynetimdim ve benim ynetimim iin kabul edebileceim bir ey bile olsa yapmak konusunda
onunkine meydan okuyordum. Onun ynetimini basit bir tikel olarak grdm syledim (...) Buna
karlk bana, Bay Courbet, ok kibirlisiniz! karln verdi.[138]

zeletiri
(bkz. kamusal itiraf)

zerklik
(bkz. nomos, gebe, bilimsel yasalar v e monad). (zerk sendikaclktan yetmili yllarn
otonomlarna dek) liberter ve anti-otoriter hareketlerin yinelenen terimi. Szde-bilgiye dayal
tanmnn tersine, zerklik, bir varln kendi yasalarn kendi bulma kapasitesini, kendi varln
hakimi olduuna inanabilecei hukuksal biimlere tabi klma kapasitesini belirtmez. Hukukun yaygn
anlamnda her yasa dsaldr ve egemenlik ilikilerine katlr; Gabriel Tardenin gsterdii gibi,
Leibnizin szdaarnda, doal denen yasalar da byledir; nk Spinoza, Doal yasalar (...) bu
yasalar istemi olan, (...) boyunduruklarn yerletirmi olan ve tektipletirilmi ve kleletirilmi
ama hepsi de zgr ve zgn domu, hepsi de fatihleri gibi evrensel tahakkm ve asimilasyona a
monadlar halk zerinden trpanlarn geirmi baz monadlarn zaferiyle aklamaya davet eder. [139]
Liberter dncede her yasa tekildir, her bir varln doasna uygundur. Bakunin bu durumu yle
ifade eder: Her ey kendi yasasn tar, yani gelime, varolu ve ksmi eylem tarzn kendi iinde
tar.[140] [altn izen Bakunin] (bkz. entelekhia). Anarist zerklik, bu anlamda, varlklarn kurucu
glerine, 1) kendi varlklarn ortaya koymak, 2) bakalaryla ibirlii yapmak ve bylece giderek
daha gl bir hal alan bir yaam gc oluturmak iin ihtiya duyduklar kaynaklarn btnn kendi
ilerinde gelitirme kapasitelerine gnderme yapar.

zgecilik
(bkz. ierim)

zgrleme (Olumlama)
(bkz. trclk-kartl). Liberter projede zgrleme daima bir olumlama biiminde
dnlmtr: kkten farkl ilikilerin olumlanmas, daha youn ve daha zgr bir yaamn taycs
farkl yaam tarzlarnn olumlanmas. zgrleme arzu ve iradesi genellikle bask ve tahakkmn
nceden mevcut bir durum ve koulundan doar: katlanlmaz ya da kabul edilmez olarak olumsuz
anlamda yaanan bir durum, baka bir yaam ileri srebilecek g ve kimliklerin olutuu bir kouldur
(kle, cretli, ev kadn, asker, ana babasnn otoritesine tabi ocuk vs.). Potansiyel olarak
zgrletirici bu gler, tahakkm karsnda negatifin ve bamlln etkisi altna kez girerler: 1)
maruz kaldklar ve onlar reten bask dolaysyla; 2) basknn basite reddiyle snrl kalma riskini
srekli tayan mcadeleleri araclyla; 3) bu mcadele iin edindikleri ve genellikle de
mcadelenin gerekleri tarafndan ekillendirilen ve buyrulan aralar ve de savalacak ve yenilecek
dman dolaysyla. Kolaylkla dorulanabilecek bu tarihsel sonular buradan kaynaklanr: Ezilenlerin
grnr zaferi durumunda bile bu zaferi kazanmak iin edindikleri aralar ve kimlikler dolaysyla
dorudan doruya srdrlen bir basknn srekli tekrarlanan zaferi. Hem teorik hem de pratik bir
sorun olan liberter projenin ana sorusu buradan kaynaklanr: Egemenler karsndaki bu l
bamllk durumunu, kendilerini oluturan eye hakim, zerk, olumlayc glere nasl
dntrebiliriz? Tahakkmn yaratt kolektif varlklar zgrleme znelerine nasl dnebilirler?
Mcadele aralar ayn zamanda bu mcadelenin hedefi nasl olabilir? (bkz. entelekhia ve sert bir
tartma konusu olan devrimci sendikalar sorunu: Bu sendikalar mcadelenin basit aralar mdr,
yoksa dourtma iddiasnda olduklar toplumun idaresindeki aralar mdr?; spanyada milislerin
askerletirilmesi sorunu; devrimci disiplini, etkin hiyerariyi ve zgrlemeyi ezmenin en emin ve
en etkili yolu olarak sonunda her zaman kendini gsteren devletin, -ou zaman yanl anlalananarist reddi). Liberter hareket ne diyalektiin esrarna ve bylerine inanr, ne de (tarihsel
materyalizmin bilimci sahte parlaklklar altnda maskelenmi bile olsa) ilahi inayete. Ona gre,
kurtulu hareketleri kendiliinden zgrletirici nitelikte deildir. Liberter hareket tek tek her bir
rnei, pratik olarak her rnei oluturan eyin en ufak ayrntsn, bunlarn edindii aralar, bu
rnekleri harekete geiren iradeyi, imdiki zamandaki ve gelecekteki her baskya ve her tahakkme
kar durabilen baka bir dnyay imdiden olumlama kapasitelerini deerlendirmeyi gerektirir.
Liberter hareket, baka eylerin yansra, her biri kendi gereklik planna gre hareket eden farkl ve
eliik gleri bir araya getirdii iin, her tahakkme zg olan ve bu tahakkmn rn olan
ilikilerin tuzandan kaabilir.

zgrlk
(bkz. zorunluluk, g, czi irade, klelik/zgrlk v e arzu). Anarizmin savunduu zgrln,
btn ahlaki ve otoriter sylemlerin savunuculuunu yapt soyut ve hayali czi iradeyle alakas
yoktur. Kendi iinin, hiletirici kopuun boluuyla, Sartren felsefesinin dayatt zgrlk
ykmllyle de alakas yoktur. [141] Liberter dncede zgrlk, g v e arzu at ba gider. [142]
zgrlk, varln gcne baldr. Her g bir zgrlktr, her zgrlk bir gtr, kendi
yapabileceklerinden kopmayan bir g. Anarist zgrlk bu anlamda zorunluluun eanlamlsdr.
Proudhon halktan oluan bu olas, tekil, kolektif g konusunda unu yazar: Felsefenin, geni
almalar sonucunda, uzun speklasyonlardan yola karak kefettii ey, yani zt terimlerin zdelii
ve homojenlii, rnein zgrlk ile zorunluluk ve summa libertas, summa necessitas zl szyle
ifade ettii ey halkta gereklemitir. Mahrem deneyim, yaamn bu iki vehesinin, yani zgrlk ile
zorunluluun zdelii, tpk insan iradesi gibi, maddenin ekimi gibi, pozitif, temel ve organik [bir
veri olutururlar].[143]

zne (Devrimci zne)

(bkz. znellik, tercih, bireyleme, beden, g ve darnn kuvveti). zne nedir? Varlk nedir? Bir
gtr.[144] Anarist znenin, zne kavramnn modern Bat geleneindeki temsillerinin belirttii eyle
alakas yoktur: eitlilii (bkz. znellik), lek farkllklar ve (olaylara ve kolektif gler arasndaki
birleme tarzlarna bal olarak) srekli bakalamlar nedeniyle alakaszdr; ama ayn zamanda bu
liberter kavramn g ve olaslk olarak belirttii eyle bu gcn ve bu olasln verili bir anda
rettii kolektif varlklarn gereklii arasndaki ontolojik mesafe nedeniyle de alakaszdr.
zgrletirici g olan bu liberter zne anlayn en kesin bir ekilde dnmeyi salayan zellikle
Gilbert Simondondur. [145] Simondona gre zne bireyden fazladr. [146] Baka deyile, verili bir
ereve iinde ve yalnzca bu ereveye bal olarak bireyleri oluturan ilevlerle, kimliklerle,
adlandrma ve (ailevi, mesleki, etnik, dinsel, kiisel, vs.) rollerle zdelemez. Var olann btn
kuvvetinin taycsdr; her toplumsal dzen bu kuvveti indirgemeye, sabitlemeye ve buna hakim
olmaya abalar. Bu dzenin tekisinin (bkz. teki ve analoji), darsnn (bkz. darnn kuvveti)
taycsdr. Bu anlay Gabriel Tarde yle zetler: Var olmak, sonsuzu sonlunun iine dahil
etmektir.[147] Bu bak asndan -bu kez Deleuzele birlikte- znenin isellikten yoksun olduu ileri
srlebilir, nk yalnzca darnn bir kvrm olan bir ile donanmtr, darnn ierisindeki (ve
tersi)[148] bir kvrmdr. Simondonun yazd gibi, zne bireylemi bireyin ve iinde tad
apeironun oluturduu btndr. [149] Bu anlamda liberter zne, zne kavramn, dil teorilerini ve
rnein Freuduluu temellendirme iddiasnda olan ve btn bunlar kullanan byk teoriler
btnnden kkten ayrlr.
Gerekten de, liberter dncede zne anlamlandrmaya[150] tamamen bal olsa da, bu
anlamlandrma, tahakkmn bellibal aralarndan biri olan dile bal deildir (bkz. olgusal
propaganda, eylem, kolektif akl ve sembol/iaret). Anlamlandrma, olasln kuvveti, snr iinde
snrszlk ile verili bir anda, verili bir dzen iinde ve bu dzene bal olarak mevcut bireyleme
biimleri arasndaki mesafeden doar. Sanatta anlamlandrma, tpk politikada ya da akta olduu
gibi, onu kodlama, kapatma iddiasnda olan; ve Tanr gibi, retme ve kendisine baml olduuna
inandrma iddiasnda bulunan dilden daima nce gelir. [151] Anlamlandrma varln kuvvetine,
anariye, znenin iinde tanmlanm bireysellikle birlikte olan apeirona[152] baldr (ayrca bkz.
Kolektif akl).
Dier yandan, Freud, bilind kavramyla birlikte, insanlarn tad, grnmez, gizli ya da
bastrlm kuvvet, g ve arzular iyi alglasa da, bu kuvveti bireysel psiizme dntrmekte,
insanlar onlar hasta eden yalnzla ve tedavi etme iddiasndaki din adamlarnn ellerine -oysa onlar
da kendi straplarn yaamaktadrlar- teslim etmekte hakszdr. zellikle de (kanlmaz biimde ve
sonsuzca) tedavi edilecek zneyi verili bir anda toplumun tanmlad ve arasallatrd bireyle
zdeletirmekte hakszdr. Zihinsel patolojinin ya da psiik denen strabn, her varln tad nbireysellie, darnn kuvvetine bal olmasnn nedeni, tam da bireylerin znelliini temellendiren
bu dar kuvvetinin, mevcut dzenin kapatt bireysel (psiik ve toplumsal) hapishane dnda ifade
edilmeyi baaramamasdr; kuvvetlerini kstekleyen dzene yabanc baka znellikler oluturmay
baaramamasdr. Gilbert Simondonun yazd gibi, zihinsel patoloji (...), bireydln kefi
baarsz kaldnda, yani bireyle birlikte znenin iinde olan doann yk, birlikte bireysel bir
anlamlandrma dnyas kurabilecei baka znelerdeki baka doa ykleriyle karlaamadnda
ortaya kar.[153]

znellik
(bkz. mahrem, kolektif g, kolektif varlk, bireyleme ve zne). Anarizm, baka eyler yannda,
radikal bir znelcilik olarak da tanmlanabilir. [154] Anarist znelliin, bir kimlik kart edinmeye ve
toplumun dayatt, bylelikle de kendi yasasna tabi kld roller, dnceler ve varlk buyruklarna
cevap vermeye yarayan modern zneyle alakas yoktur. Genellikle sanlann aksine, liberter
hareket de dahil olmak zere, modern znenin teki yz olan bireyle de alakas yoktur. Anarist
znellik byk bir karakteristie gnderme yapar, okludur: Verili bir anda onu oluturan, insan olan
ya da olmayan elerin doas iinde okluktur; biimlerinin ve kapsamnn bitmek bilmez deiimi
iinde okluktur. Geleneksel ya da tarihsel olarak anarizm byk tr znellii birbirinden ayrt
eder; bunlar birbirlerini dlamazlar ve olas baka trler hakknda hibir nyargda bulunmazlar:
Bireyci bir znellik. Bunun ilk ve esas teorisyeni Stirnerdir. Bu bireycilik sk sk modern
bireycilikle yanl yere kartrlmtr. Oysa ki anlam bakmndan, her birey asla kendi varln kendisine tpatp benzer baka bireylerin yannda- genel olduu iin biricik bir modele gre
tanmlanm grmez, tersine, kendi mutlak tekilliini iddetle ileri srer. [155] Bylece, olas btn
insan varlklar leinde, liberter znelliin indirgenemezliini oaltr;
Yaknlk bir znellik; buna komnist-liberter de denir. Burada bireysellikler, verili bir anda, tekil
kuvvetlerini (miza, zevkler, duyarllklar, yetenekler, itahlar), hep daha mahrem ve karmak
ilikilerle (Malatesta), yeni ve daha gl bir znellik oluturmak iin birletirirler. Ayn lde
tekil ama karlatrlabilir ya da farkl baka znelliklerle birleebilen ve btn insanla, btn
yaama (Malatesta) uzanabilen bir bileke (Proudhon ve Malatesta);[156]
zellikle ii hareketine ve sendikal harekete tarihsel olarak bal bileenleri ve kapsam asndan
ok daha eitli bir kolektif znellik. Meslek sendikalar, sanayi sendikas birlikleri, yerel sendikal
birlikler, (mesleki ya da snai) federasyonlar, konfederasyonlar, enternasyonaller -birbirleri
karsnda, her biri kendi iinde, zaman ierisinde ve dnemlere gre- farkl znellikler oluturur;
yalnzca insanlarn tekilliklerinden deil, ayn zamanda, insani olmayan maddi tekil varlklardan da
(odun, kmr, demir, kt, mala, ahmerdan, fra, torna yay, hz, mevsimler, vs.) yola klr. Federe
ya da i ie gemi, yaknlk ve bireyci znelliklerle birlemi (alma borsasnn kurucularndan
biri olan Pelloutier bir bireyciydi) bu bireysellikler ya da kolektif znellikler, bambaka gereklik
dzlemlerinden (cinsiyet, aile ilikileri, ortak tarih ve kltr, sanat, snf, ya, devrim dnemlerinin
kitleleri, devrimci durumlar, vs.) kaynaklanan sonsuz saydaki baka znellikle birleebilir.
Bu anlamda, eitlilikleri dolaysyla liberter znellikler, liberter hareketlerin ballklarn
bildirdikleri anarinin ifadesidir.

zynetim (zidare)
(bkz. zerklik, kolektif g, olumlu anari ve gler dengesi). Liberter dncenin nispeten yeni bu
kavram, geen yzyln yetmili yllarnn bandaki Fransz ii hareketinde bir sre kendini
gsterdikten sonra, sendikalarn devlet aygtna entegrasyonu ve patronlarla ortak ynetimle birlikte,
keza gcn ve imknn oluturan ii snfnn yokoluuyla birlikte yokolur. Yirminci yzyln ikinci
yarsnn banda ortaya kan zynetim fikri uzun zgrlk gelenein dorudan uzantsdr. Bu
gelenee gre, devletin, sermayenin ya da Tanr ve temsilcilerinin tekeline ald kolektif gc, bunu
reten varlklarn okluu -bu varlklar ne kadar sonsuz kk olursa olsun her biri kendince- yenidenuyarlamaldr. Proudhonun ardndan, bir yzyl kadar nce Gustave Courbet, zynetim fikrini alttan
alta destekleyen dnyayla ilikinin dolayszln en gl bir ekilde 1853 ylnda ifade eder ve
devlet adna bir tablo sipari etmek isteyen bir hkmet yesiyle grmesinin anlatr: Bana
sylediklerinden kesinlikle bir ey anlamadm cevabn hemen verdim, ncelikle bana kendisinin bir
Hkmet olduunu ileri sryordu, bense kendimi bu hkmetin iinde asla hissetmiyordum, ben de
bir Hkmettim ve benimki iin kabul edebileceim her ey adna onunkine meydan okuyordum. Onun
Hkmetini basit bir kimse kabul ettiimi syleyerek szlerime devam ettim.[157] Yine Courbetde on
sekiz yl sonra bulunan daha geniletilmi bir anlayta ise, ressam, Komn dneminde, blge
delegelerinin seimine balln bildirirken, sanatlar kendi hkmetlerine sahip kmaya ve
sanatlar federasyonu kurmaya davet eder: Ressamlarn, benim teviimle, bu dnce dzeninde
[federatif ilke] inisiyatif aldklarn grmekten mutluyum. Toplumun btn devlet yaplar onlarn
rneini izlerse, gelecekte hibir hkmet bizimkine baskn kamaz. Birbirine balanan ve kendi
karlarna gre olumu birlikler bizim kantonumuz olacaktr ve bunlar kendi kendilerini ynettikleri
lde Komnn ykn hafifleteceklerdir.[158]
Bu sonuncu metne bakarak (haksz yere) sanlacann tersine, ve bu son on yllarda iyeri
ynetiminde, reklamclkta ya da politik rgtlenmede grlen baz liberter esinlerin yozlatrc
etkisine bakarak, anarist zynetimin iktidar ademimerkeziletirmekten, toplumsal rgtlenmenin alt
basamaklarna zerklik pay vermekten, kendilerine emanet edilmi olan grevi daha etkili yerine
getirmeleri iin, gerekliliklerine paralel bir ekilde daha fazla coku, inisiyatif ve muhtemelen tatmin
salayarak, bu kesimlerin kendi yaptklaryla ilgilenmesini salamaktan ibaret deildir (bkz.
zdisiplin v e libertaryen). Liberter zynetime bal olan zerklik, sz konusu kolektif varln
doas ne olursa olsun, mutlak bir zerkliktir; her znellik gibi genellikle zne kavramna balanan
imtiyazlar btnyle birlikte -egemenlik, hassasiyet, varolma hakk, ayrlma ve sayg hakk, dnyaya
topyekun bak as, eit sz hakk-, sz konusu kolektif gcn boyutu ne olursa olsun, gerek bir
znellik kuran bir zerkliktir (bkz. eitlik). Srekli hareket halinde olan, geici ya da uucu sonsuz
saydaki kolektif varlk tarafndan mmkn klnan, verili bir anda onlar oluturan ibirlii tarzlarna
bal olarak varolan zerklik ve znellik, liberter zynetim hakkna sahip olan bu glerin her biri,
daima gerilim, atma ve srekli yeniden kurulmaya allan istikrarsz bir denge ortamndadr (bkz.
gler dengesi). Bu anlamda, kaos ve iradi yapm eklindeki ikili ehresiyle anari kavramna
gnderme yaplabilir.

Perspektifilik (Perspektif)
Verili bir kolektif gcn bilekesi olan bak as zerinde temellenen bilgi teorisini tarif eder.
Felsefi adan, liberter perspektifilik iki felsefi gelenee atfedilebilir: g bakmndan Nietzsche;
varlklarn zerklii bakmndan Leibniz (zellikle de Proudhon).

Platform, Platformculuk
(bkz. sentez)

Politik Dirimcilik
(bkz. dirimsel ve dirimcilik)

Potansiyel
(bkz. plastik g ve olas). Olas btn kolektif varlklarn kkeninde, asla dingin olmayan, yarkararl olmayan, srekli olu ve dnm halindeki varln kuvvetini nitelemek iin Simondonun
yararland kavram.

Pozitif Anari
(bkz. inkr, kendinden daha fazlas, gler dengesi, gerilim ve darnn gc). Hn ifadesi olan
negatif liberter projeden olduu kadar tahakkm ilikilerine kar mcadelenin de etkisinden
kurtulmaya yarayan Proudhoncu kavram, red, kopu ve isyandan yola karak, dnyay baka trl,
zgrletirici biimde yeniden oluturabilecek olumlu gce annda dnmediinde, her zaman
kkrtc olma riski tar. Pozitif anari, kolektif gleri ksteklerinden serbest brakabilen, onlar
ellerinden geleni sonuna dek yapmaya ynelten bir dinamiin ve yeni bir dzenlemenin
olumlanmasdr.

Pratik Duyu
(bkz. deneyim, sezgi ve eylerin ortas). Bizi yaatan eyi alglama, eyleri ve (insan olan, olmayan)
varlklarla ilikilerini, bizzat bu eyleri ve bu ilikileri oluturan durumlarn iinde deerlendirme
kapasitesi. Bu da daha gl ve daha zgr bir yaam ne karma kapasitesinin varlna (ve
yokluuna) gre yaplr. Bu deerlendirme, ncelikle her bir duruma ve onu oluturan eye zg
zgrletirici nitelik zerine bir deer yargsdr. Yarar gzeten ya da yararc (bkz. yararclk) hibir
yan yoktur. Daha dorusu, liberter bak asndan, bir duruma dair her yararc deerlendirme,
dorudan doruya ya da sonunda, tahakkm ilikilerinin taycsdr.

Pratikler
(bkz. eylem ve teori/pratik)

Proje
(bkz. eylem, ama/ara, kolektif akl ve entelekhia). Liberter proje, rnein az ok eriilmez bir
hedef ya da bir ideal biimindeki liberter hareketten ayr deildir. Proje ve hareket, her gereklik iin
olduu gibi, dikkatli biimde incelendiinde u grlr: Her hareket, var olan her gereklik, verili bir
anda (yani btn durumlarda) kendi iinde kendi projesini, varlk nedenini de tadndan, yneldii
eyi olduu kadar onu harekete geiren eyi de iinde tadndan, proje ve hareket birbirinden
ayrlamaz; nk proje hem eylemin amac hem de balangcdr, gemii ve geleceidir, devindirici
gc ve hedefidir, i mantdr (entelekhia). zgrleme iin mcadele eden g ya da hareketlerin
liberter kavran, bu g ya da hareketlerin kendilerine verdikleri belirgin hedeflerin daima tesine
gitmeyi, gerekten onlar harekete geiren eyin ne olduunun aratrlmasn, verili bir andaki kolektif
dzenleme olarak onlar oluturan arzunun (ya da iradenin) doasn aratrmay gerektirir (bkz.
yukar/aa).

Rasyonel
(bkz. irasyonel)

Red
(bkz. isyan, kopma, ayaklanma ve bir ey-kartl)

Sa (Sol)
(bkz. snflandrma). Fransz Devriminin ilk politik meclislerinin 500 metrekarelik alannda halk
temsilcilerinin corafi dalmndan kaynaklanan mulak politik ayrm. Mevcut toplumsal ve ekonomik
dzenin dar snrlar iine dahil olan bu ayrm zellikle yurttalar bu dzene tabi klmaya yarar ve
onlara kendi ynelimlerine, genellikle her be ylda bir oy pusulalarnn tasnifi ve enformatik
ilemiyle, annda ve zgrce karar verdikleri yanlsamas verir.

Sac Anarizm
(ayrca bkz. Libertaryenler). Genellikle erkeklik ideolojisi yanls ve paranoyak, tepkili gleri
ayklamaya yneltirken, srekli olarak hazm g, isyan edemeyen, hnla dolu ve nihilizmin her trl
olumlamay reddettii varlklar dourma riski tayan hrn ve huysuz olma tarz. Genellikle sanlann
tersine ve sklkla anarizm sfatnn gasps grlmesine karn sac anarizmsolcu denen
anarizmin kimi akm ve yanlarna yabanc deildir; rnein en dolaysz militan tutumlar kadar,
liberter hareketin kimi akmlarnn Paul Rassinier gibi anti-semitist ve hn dolu insanlara kar
gsterdii uzun ve kr hogr de buna rnektir. [159] nl sac anaristlerden bazlar: Yazarlar
Cline ve Lo Malet (yaamnn sonuna doru), sinemac Claude Autant-Lara...

Saduyu/Mantk
(bkz. deneyim). Leninden, Althusserden ve epistemolojik kopuun btn yandalarndan geerek
Dukheimdan Bourdieuye uzanan ve yaamnn anlamn, bu yaam ekillendiren yazgy ve
belirlenimleri dardan sylemek iin herkesin saduyusundan ve deneyiminden kopmasn gerektiren
bilimin yeterliliklerine kar, liberter dnce, tersine, var olann, yani olaslarn anlamnn btnne
kolektif varlklarn, belli bir bak asndan, kendi ilerinde sahip olma kapasitesini ileri srer (bkz.
ortak kavramlar ve kolektif akl). Anarizme gre bilimin bak as dier bak alarndan biridir
ve kendi kendine yeterlilik, kadercilik, dsallk ve stnlk iddialar onun baskc, sakatlanm ve
sakatlayc niteliinin en kesin iaretidir (bkz. kuvvet). Fakat -Whiteheadla birlikte- liberter dnce,
saduyuyu mantkla, kolektif gleri mevcut dzen snrlarnn srekli d krklna uratt
basmakalp fikirlerin gerekliiyle kartrmaz.[160] En iddial teorik szcelerde (ve bilimin
kendisinde) olduu gibi en sradan yarglarda da mevcut olan mantk, kesin olarak saptanm bir dzen
iinde herkesi yerli yerini koyma iddiasndadr; oysa ki saduyu gerekliklerin ve teorinin yetkisi
altnda, izinli sylemlerin boluklar arasnda srarl srarl mrldanr[161] ve icadn, yaratmann
ve var olandaki yeniliin sonsuz gcn ileri srer.

Sahiplenme (Mlkiyet)
(bkz. beden). Genliinde nl Mlkiyet hrszlktr!n yazar olan Proudhon, mrnn sonunda,
devletin kibrine kar zorunlu bir koruyucu olarak grd bu ayn mlkiyetin savunucusu olmakla sk
sk sulanmtr. Bu, ayn zamanda, dogmatik Marksizmin kemiklemi baknda, anarizmin nde
gelen dnrlerinden birinin kk burjuva karakterinin (kk mlkiyet biiminde) kantdr.
(Baz alardan) tamamen temelsiz olduu sylenemeyecek bu eletiri ok daha radikal bir yaklam
gizlemekte ve gzard etmektedir. 1848 ylnda yazd Solution du problme socialde [Toplumsal
Sorunun zm] Proudhon yle haykrr: Ben mlkiyet ile topluluk arasnda bir dnya ina
edeceim.[162] Mlkiyet kavramnn kefetmeyi salad ey bu dnyadr. Sahip olma ve mlkiyet,
var olann blm ve bundan yararlanma homojen hakknn hiyerariklemi dereceleri deildir. Bu
terimlerin her biri, dnyann oluumundaki iki kipliin k noktasdr. Ve her biri, kendini dayatrken,
tekinin anlamn deitirir. k noktas olarak ele alnan mlkiyet (ve onun zayf anlamdaki hukuksal
deikesi olan mal edinme) gereklii sabit ve birbirinin dndaki -pars extra partes- kendiliklere
blme eilimindedir. Bu kendilikler kendi kimliklerini belirli bir sre boyunca ayn yeri, baka her
eyin dland bu yeri igal etme ynndeki mlk sahibi yeteneklerinden alrlar. Kkensel k
noktas olarak grlen mlk edinme, tersine, yepyeni -henz varolmam der bize Proudhon- ve var
olan ele al tarzmz bile etkileyen bir mlkiyet rejimini tanmlamaya yneliktir. [163] Liberter
dnce, bu anlamda, Gabriel Tarde gibi bir yazarn gnmzdeki yeniden kefiyle buluabilir. Var
olma zerinde temellenen bir dnya anlaynn karsna liberter dnce sahip olma zerinde
temellenen bir dnya anlay kartr. nsan varlklarn onlarn dndaki gereklikten (inkr
edilebilecek bir gereklik) ayran Descartesn varmnn karsna sahip olmak kartlr; burada,
sahip olduum eyin beni tanmlamas anlamnda, ben sahip olduum ey olarak varmdr. Dnya,
doann hakimi ve sahibi Kartezyen zne eklinde, (hemcinsleri de dahil olmak zere) eitli
nesnelere -ya da hibir eye- sahip olan bir zne eklinde bakalarna dsal olarak sahip olan,
kendi zerlerine kapal varlklardan olumaz artk. Tersine, gereklik, liberter dnce tarafndan
tasarland haliyle, kolektif glerin sonsuzluuna ya da -Tardenin kelimeleriyle- tezahr etmeye
alan itkilerin, kendini ifade etmeye alan, ellerinden gelenin sonuna dek gitmeye alan (bkz.
irade) isteklerin sonsuzluuna gnderme yapar. Sahip olma, bu durumda, mlkiyetlere dnr,
ama mlk sahibi olmayan mlkiyetler, bir cismin zelliklerinden, oluturduu glerden ve JeanClet Martin ile Jean Miletnin dedii gibi, mevcut dzenin kaba temsillerinin, her bireysellikte
bulunan bireylerin okluu, tekil olan, bireysel olan yararna tahtndan indirilmi (...) bulunan varln
kat kategorileri tarafndan hapsedilmi temsillerin, sonsuz sayda olas dnya oluturma yeteneine
sahip gizil arzular ya da g dmleri dnyasn n plana kardklar btnsel bir hareket
iinde onlar oluturma tarzndan yola karak bir cismin yapabildiklerinden sz ederkenki kelimenin
fiziksel anlamndaki mlkiyetler.[164]

Sapknlk
(bkz. cinsellik)

Demo version limitation

Savurganlk
(bkz. ar bolluk, cmertlik, sava-sava, kuvvet ve olumlama). Babasnn yasasna boyun een
ve savurganlnn yitime ve gnaha dntn, tarihin sonunda balananacan ve aile
ekonomisinin dar snrlarna geri dneceini gren ncildeki msrif oulun karsna anarizm,
varln kaynandan gelen ve varln kuvvetini serbest brakabilecek tek ey olan sonsuz bir
savurganl kartr.

Sayg
(bkz. eitlik v e zerklik). Varlklarn zerkliinin ve dolaysyla eitliinin karlkl tannmas.
birlii yapma ve yapmama tarzlarnn merkezinde yer alan sayg, bakalarna, onlar oluturan eye
ve bu oluumun yeni ilikiler olarak izin verdii eye byk bir dikkat gerektirir. syann ve ona bal
olan ok zel iddetin kayna olan sayg, her trl tahakkm teebbsn, karc ya da ykc her
trl iddeti dlar. Bu anlamda liberter ilikilerin merkezinde bulunur.

Semboller (aretler)
(bkz. ifade, temsil, eyleme gei, nesne ve kolektif akl). aretlerin ve sembollerin mulakln en
net ifade eden Proudhondur.
Bir yandan, Platonun bu kelimeye verdiine ok yakn bir anlamda, semboller, farkl kolektif
varlklarn kendi aralarnda srdrebilecekleri karlkllk ilikilerinde temel bir rol oynar. [176]
Kolektif varlklar, bu karlkllk ve mbadele ilikileriyle (ekonomi, ak, entelektel iliki, vs.) ve
bunun iin birbirlerine gnderdikleri iaretlerle (para, dil, teori, akl yrtme, sanat ve mimik)
yalnzca kendi kuvvetlerini artrma imknna sahip olmakla kalmazlar, ayn zamanda, ibirlii iine
girerek, taycs olduklar eylem tarzlarn da iaret ederler ve dil dzleminde tercme etmeye
muktedir bir kolektif akla sahip, ok daha geni kolektif varlklar dourma imknna sahip olurlar. [177]
Fakat, zgrletirici ve liberter eylem, kolektif akln somutun mant biiminde kolektif varla
ikin bir ilikiyle ezamanl olarak vcut ve anlam edindiinde, iaretlerin bu olumlu kuvveti,
bunlarn mmkn olmasna katkda bulunduklar glerin ve g bileimlerinin ifadesi olmaktan asla
vazgememelerini buyurgan bir ekilde gerektirir.[178]
Dier yandan, sembollerin ve iaretlerin gc ve tehlikesi, tam da ifade etmeleri gereken gerekliin
yerini alabilmelerinde, onun yerini tutabilmelerinde, kendilerini temsile dntrmelerinde ve din
adamlarnn, yneticilerin ve mlk sahiplerinin eliyle akn bir g olarak kolektif glerin zerine
kmalarnda yatmaktadr. aretler ve semboller bu durumda tuzaa, [179] kapana[180] dnrler.
Proudhonun ifadesiyle, sermaye ve devletin yannda nc kuvvet olan sembolik iktidar bu
durumda baskc eserini tamamlar, yoksunlamay merulatrr, insanlarn yaratt eyi mutlakla
atfeder.[181]

Sendika (Devrimci)
(bkz. dorudan eylem, kuvvet v e kolektif varlk). Yaknlk gruplar ve bireyselliklerle birlikte,
sendika, tarihsel olarak, liberter hareketin bellibal gruplama biimlerinden birini oluturur. Sendika
bu durumda devrimci sendika anlamnda anlalr (bkz. devrimci sendikaclk) ve yalnzca
savunmay ya da temsil ettikleri (bkz. temsiliyet) cretlilerin kaderini iyiletirmeyi dert edinen, ama
tartma konusu edilmeyen bir toplumsal dzen iindeki ok sayda baka tr sendikadan ayrlr.
Liberter sendikann devrimci ya da zgrletirici nitelii yine de programnda ya da varlna yol
aan kstlamalarda (bkz. toplumsal snflar) aranmamaldr. Sendika, hem doduunu grd dzen
karsndaki bu gruplama tarznn dsallnda, hem de sendika ad altnda bu ekilde olumu
kolektif varln doasnda, bileim tarznn sonucu olan zgrletirici ya da olumlayc gcn nitelii
ve younluu iinde btnyle ierilmitir. Bu nedenle liberter sendika, hem sendikalarn oluturduu
kolektif varlklarn ikin devrimci kapsamn inkr edebilen (bkz. yabanclama) hem de dardan
onlar dorularken ayn zamanda bu Marksist rgtlenmelerin (snf mcadelesinin akn karakteri
adna) onlar ynetme, onlarn iine szma ve (zgrletirici bak asndan, kimi zaman muktedir
olduklar yaam kuvvetinin bak asndan ne kadar yoksul ve snrl olsa da) onlar kullanma
ynndeki dsal iddialarn da dorulayan tek ey olan snf mcadelesi asndan devrimci
yararllklarn olumlayabilen Marksist rgtlenmelerin zdddr. ster aydn bir kapitalizmden
kaynaklansn isterse de szmona devrimci bir Marksizmden, sendikalizmin alldk kavramlarnn
yararc karakterinin ve dsalln karsna liberter dnce her kolektif varln herhangi bir anda ve
farkl derecelerde muktedir olduu ve tarihsel olarak da bellibal tezahrlerinden biri sendikalar olan
zgrletirici isellii kartr.

Sentez, Sentezcilik
(Platform, Platformculuk)
ki sava aras dnemin banda, nemli spanya rnei hari, liberter hareketin toplumsal ve
devrimci sahneden kalc bir ekilde tasfiye edildii bir dnemde (talyan faizmi, Bulgar liberter
hareketinin ezilmesi, Rusyada Bolevizmin zaferi, Fransada, Arjantinde, ABDde liberter sendikal
hareketin genel k... Marksist komnizmin kalc hegemonyas) baz zgl ve dar anarist
evrelerde doan eski, gereksiz rgtsel ve polemik ayrm. Her trl pratikten kopuk platformcular
ve sentezciler (her ey yitirildiinde geride kalan) zgl anarist rgtlenmenin, kat ve buyurgan
(kabaca Rusyada zafer kazanm olan Leninist demokratik merkeziyetilik modeline uygun) teorik ve
taktik bir program etrafnda (platform) ya da uzlamal ve eklektik bir teorik sentez etrafnda
birlemesini tartyorlard. Federalizme ve kolektif varlklarla bak alarnn okluuna balln
belirten anarizm hem platformu hem de sentezi reddeder; ve ayn gerekelerle, bu iki ideolojik
referansn tersine, bir sentezin iinde geni fikirlerle, veyahut dar ve tekelci bir platformun iinde
birlemeye alan rgtsel ya da programatik fikir ya da kanaatlere asla gnderme yapmaz.
Federalizm ve bak alarnn eitlilii, gerek, pratik, somut glere v e hareketlere gnderme
yapar (erkek basksna kar mcadele eden ve rgtlenen kadnlar, ekonomik smrye kar
mcadele eden ve rgtlenen cretliler, faist fikir ve pratiklere kar mcadele eden mahalle ya da
lise gruplar, maruz kaldklar smrgecilie ve tahakkme kar mcadele eden kltrel aznlklar,
zynetim deneyimleri, sanatsal yaratlar, vb.). Bu gerek g ve hareketler, ister istemez oklu ve
tekil olduklarndan, farkllklar silme, politik rol ve anlamlarn tanmlama ya da hiyerarikletirme,
onlar asgari bir ortakla indirgeme ya da rgtsel, taktik ve stratejik bir buyrua tabi klma
iddiasnda olan her trl sentez ve platforma (tanm gerei) indirgenemez. Platform ile sentez,
ideolojik olduklarndan, her ikisi de, Proudhon ile Bakunin tarafndan dnld ve spanyada ya
da liberter hareketin gerekten gelimeye balad her yerde uyguland haliyle federalizmin pratik
ve gerekten ykc gerekliine kar koyarlar. Gerekten de, yalnzca bir g, gerek hareket
olduklar lde, liberter hareketin bileenleri 1) birbirlerinden kkten farkl, hatta eliik olabilirler
(tpk gerekliin olduu gibi ve anariye balln belirten herhangi birinin sevinebilecei gibi); 2)
bu farkllklar ve bu elikileri kar karya getirebilir, birleebilir ve ayrabilirler, btn
sonularn, fikirlerin, programlarn ve bayraklarn, gkyznde, yalnzca iktidar iin dvlen, hakl
olmann, bakalarn dlama ve atmann iktidar iin mcadele edilen yerde deil, gereklikten,
gerek sorunlardan, her bir kiinin, herkesin kendince ve kendi tarafnda her gn yaad,
hissedebildii, tek bana ve bakalaryla birlikte her gn analiz edip deerlendirebildii gereklikten
yola karak deerlendirebilir.

Sevin/znt
(bkz. iyi/kt).

Sezgi
Kimileri, hakl olarak, devrimci sendikalizmi Bergsona ve zellikle onun sezgi kavramna verdii
role yakn grmlerdir. Liberter sezgi, kaynan kolektif varlklarn iinden, onlar oluturan eyin
en derininden alr (bkz. mahrem, monad, i, dea). Varlklar ile onlarn birleme ve daha gl bir
varlk oluturma olasl arasndaki ilikilere buyuran ey sezgidir. Sezgi bizim en dolaysz ve en
hissedilir ilikilerimize hkmeder, ama ayn zamanda herhangi biriyle ibirlii yapma ya da yapmama
nedenlerini dme kapasitemize de hkmeder (bkz. benzeim, yaknlk, tiksinti ve irenme). Sezgi
yalnzca her kolektif varla ikin bir yeti (bu varla zg bileim tarznn bilekesi) deildir; ayn
zamanda, kolektif gler arasndaki ilikilerin uzun deneyiminin birikimini, iyi ve kt bulumalarn
sanatn da gerektirir.

Snf (Toplumsal Snf, Cinsiyet Snflar, Ya Snflar)

(bkz. anti-otoriter, iktidar, olaslklar ). Anarizm, solun ya da ar-solun on yllar boyunca iici,
nc dnyac, feminist vb. sylemlerin aina kld Marksist ya da Marksizan ok sayda tahlilden
iki ekilde ayrlr.
Liberter dnce asndan, gnmz toplumlarn kateden ve ekillenmelerine katkda bulunan
byk blnmeler (ii/burjuvazi, erkek/kadn, gen/yal, beyaz/siyah, ehir/ky, yukar/aa, in/out,
sol/sa, ezen/ezilen), her bir kiinin yaamn oluturan ok sayda g ve tahakkm ilikilerinin
merkezinde bulunmaz. Bunlar, tersine, btn bu ilikilerin etkileridir ve bu etkiler, daha sonradan,
yerel atmalara varrlar, bu atmalarn iinden geerler, onlar birbirine balarlar, dizi haline
getirirler ve onlara anlam verirler. Foucault ve Proudhonun gsterdii gibi, byk tahakkmler onlar
destekleyen ve onlara yeniden-reyebilmek ve kendi glerinin kaynanda olabilmek iin ihtiya
duyduklar gc ve younluu srekli salayan ok sayda dolaysz ve minik etkileimin hegemonik
etkileridir (Foucaultnun etkileri iin bk. anti-otoriter). Liberter dncede devlet, sermaye, Tanr,
ataerkillik ya da tm dier metafizik tanrsallklar ne nedendir ne kken, bunlar bilekedir. Kendi
varln ve mcadelesinin nemini, mutlak-erk sahibi olan, var olan her eyin kkeninde bulunan ve
mcadelesini dorulayacak bir ilk ilkeye (Tanr, devlet, sermaye, ataerkillik vs.) inan zerinde
temellendirme iddiasndaki her politik-ideolojik g, mcadele ettiini iddia ettii eyin gcne
katlmaktan bakasn yapmaz. Kapsam ne olursa olsun, ancak rahiplerden, polislerden,
profesrlerden ve bilginlerden oluan bir gvde, despotizmin yanlsamalarndan pay alanlara
dokunma, ezilenleri bulunduklar her yerde mcadele etme hak ve olaslndan yoksun brakma,
onlarn kendi mcadelelerinin hakimi olmalarn engelleme iddiasndaki otoriter bir aygt yaratabilir.
Kendiliindenlik, yerelcilik ve liberter mcadelelerin kimi zaman ok snrl nitelii genellikle yanl
yorumlanmakta ve bu mcadeleleri bir tr demokratik abartya, manyak bir ayrnt kaygsna, iddetli
bir alnganla, gerekliliklerin dalmasna, ksacas sermayeye, devlete, kiliseye, ataerkillie ya da
tepede duran veya yaplandran tm dier glere kar grevlerinin ve (zellikle) bilgilerinin
bilincinde olan, ciddi militanlarn ve rgtlerin yrtt devler kavgasnn izin vermedii bir lkse
indirgemek dnlmektedir. Liberter mcadelelerin kendiliindencilii, yerelcilii, ok snrl
zellii, dolayszl ve heterojenlii, gereksiz bir lks olmann ok tesinde, gerein bambaka bir
algsnn, tamamen farkl bir eylem kipinin ifadesidir ve tahakkm ilikilerine yalnzca bunlar kar
koyabilir ve belki de son verebilir.
Snflar (toplumsal snflar, cinsiyet snflar, ya snflar, deri rengine bal ya da baka trlerdeki
snflar) konusunda anarizm ile Marksizm arasndaki bu ilk farklla, ksmen bu birincisinden
kaynaklanan bir ikincisini de eklemek gerekir. Bunlar bir ilk ilkeye ya da belirleyici bir btnle
deil ok sayda iktidar ilikisine bal olduklarndan, hayali ya da yalanc bir tarihsel determinizme
asla boyun emeden srekli dalgalandklarndan, deien ok sayda deiim ve tahakkm ilikisiyle
birletiklerinden, snf ilikileri, ne olursa olsun, ne kadar egemenlik altnda olsa bile devrimci bir
snfn (iiler, genler, kadnlar, siyahlar vs.), zgrlemenin znesi bir snfn varln
temellendirme iddiasnda asla bulunmazlar. Deien ilikilerin bilekesi olan, ama ayn zamanda
verili bir momentte onlara dayatlan ve varlklarn belirleyen tahakkme sk skya bal olan (bkz.
zgrleme) ezilen snflar ancak zgrletirici bir olasln taycsdrlar ve bu da birok koula,
isyan glerine ve zellikle onlar tanmlayan tahakkm ilikilerinden kaan her eyle birlikte (bkz.
durak ve benzeim) daha byk bir kuvvet oluturma kapasitelerine baldr. zet olarak, ezilenin
durumu, tahakkmsz bir dnyann, olas bir kurtarcnn yeterli kayna ya da garantisi asla deildir.

Snflandrma
(bkz. benzeim ve diziler). Liberter dnce, oluuma ve harekete balln belirttiinden ve
Bakuninle birlikte doay barnda hi durmadan meydana gelen ve meydana gelecek eylerin gerek
dnmlerinin toplam[182] olarak tanmladndan, ister istemez dsal, indirgeyici ve baskc olan
her snflandrmann karsndadr. Bu nedenledir ki, Proudhon (tpk Gilles Deleuze ve dierleri gibi),
doa bilimleri erevesinde, Cuvierye kar Geoffroy Saint-Hilairein tarafn tutar: Evet, Geofroy
Saint-Hilairein dedii gibi, yaratltaki hayvanlarn hepsi de birbirlerinden evrilmitir; bu evrim
olmadan kendi aralarnda tr ve eit oluturmazlar. Geoffroy Saint-Hilairein teorisini rtme
iddiasndaki snflandrma kral Cuviernin yanl kendi kendisiyle elikiye dtn
kantlamtr;kuaklar birliinin dnda, mertebeler, snflar, trler, cinsler ve eitlilikler varlk
nedenine sahip deildir; bunlar, anayasal rejim gibi, zihnin kurgular, ham hayallerdir.[183]

Snflar Mcadelesi
(bkz. efendi/kle, diyalektik ve snf)

Snr inde Snrsz

(bkz. apeiron, kendinden fazla, esnek kuvvet, anari ve olas). in taoizminin bu temel kavramna
Bat liberter dncesinde, zel olarak da Gilbert Simondonda rastlanr. Varln gcn ve olas
kolektif varlklarn sonsuzluunu retme kapasitesini nitelemeye hizmet eder. Snr iinde
snrszdan yola karak Gilles Deleuzen eitlii tanmlama tarz anlalabilir: Kolektif varlklarn
ellerinden geleni sonuna kadar yapma kapasiteleri, yani snrlarnn tesine, baskc bir dzenin
onlara dayatt dsal snrlarn, ama ayn zamanda ve zellikle, her kolektif varlk daima kendi
olduundan fazla, mevcut bireyselliinden fazla olduu lde, (bakalaryla ibirlii yaparak ve
atarak) i snrlarn (bkz. Gler dengesi) tesine gitme kapasitesi (bkz. kendinden daha fazla ve
bireyleme).

Snrlar
(g, i, eitlik ve kuvvetler dengesi). Tuhaf bir ifadeyle Deleuze varlklarn uyumculluu iinde
eitliin nasl olup da barnmadn, ama bu eitliin her bir varln elinden gelenin sonuna kadar,
yani -diye hemen ekler Deleuze- kendi snrlarnn tesine gidebilme olgusunda yattn aklar. [184]
Yzyllarca tahakkmn ekillendirdii saduyu asndan, bir varln yapabilir olduu ey nasl
olur da kendi snrlarn; kas gcn, entelektel yeteneklerini, sevgiyi ve dier eikleri, hadm
edici ve sakatlayc bir dzenin doru ifadesiyle yeteneksizliklerini aabilir? Liberter dncenin
derindeki zgnl kukusuz burada yatt gibi, buna tezat oluturacak ekilde, iinde yaadmz
dnyann ayn lde derin miyopluu da bu noktadadr. Liberter dncede kolektif varlklarn olas
iki tanm vardr: Bir yandan, iinde bulunulan yer ve snrlar (bkz. farkllklar v e yerelcilik),
nedenler ve sonular, bir btn karsndaki bamllk gibi terimlerle verilen dsal bir tanm; dier
yandan, g, kuvvet ve arzu terimleriyle ifade edilen isel bir tanm.
Liberter dnce asndan snrlar, bu snrlara ve bunlar temellendiren dzene indirgenemeyen
sonsuz bir i gc; Anaksimandrosun szn ettii (belirlenimsiz) apeirona ya da ada felsefede
Gilbert Simondonun bireysellik-ncesi diye adlandrd eye, her bireyselliin iinde tad ve
daha geni, daha gl yeni bireyselliklerin (bkz. zne) ortaya kmasna hi durmadan imkn tanyan
bu kendinden daha fazlasna bal bir isel gc dardan (ama ayn zamanda da ierden -bkz.
gler dengesi) sabitleyen, ereveleyen ve tanmlayan fiili snrlardr. Her kolektif varlk yalnzca
mevcut snrlarndan kmakla (rnein birini ldrmek ya da bakas iin kendi cann feda etmek)
kalmaz, zellikle bu snrlarn tesine geerek, baka glerle, baka durumlarla birleerek, yeni
varlklar dourarak, btn potansiyelliklerini gerekletirme, elinden gelenin sonuna kadar gitme
imkn bulur.

Sr/effaflk
(bkz. dorudan eylem, mahrem, kamusal/zel, yaknlk ve sembol). Anaristler genellikle karanlkta
saklanan ve bombalaryla hanerlerini gizleyen uzun silah paltolar giyen konspiratrler olarak tarif
edilmitir.[185] Bakuninin gizli cemiyetlerden holanmasnn vurgulad bir temsildir bu (bkz.
mahrem). Anarizm fiilen effafln ve iletiim yanlsamalarnn karsnda, gizlinin tarafndandr,
kamusal (ya da genel) olana kar zelin (ya da tikelin) tarafndadr. Ama bu anarist srrn mevcut
dzenin onu sunu tarzyla pek ilikisi yoktur. ounlukla gayriresmi olan anarizm, mahrem olandan,
yaknlktan ve zmniden kaynaklanr ve ncelikle varlklar her trl isellikten (dolaysyla her trl
zerklikten) yoksun brakmay amalayan, din adamlarnn dua iskemlesi ya da psikanalistlerin
koltuklar zerinde kim olduklarn itiraf etmeye onlar zorlayan bir effafln ve iletiimin tuzaklarn
reddetse de, anarist sr ayn zamanda btnyle yzeydedir (bkz. mahrem varlk), onunla
ilgilenilmesine ya da ondan ekinilmesine bal olarak kolaylkla eriilebilir ya da yok edilebilir.
Daima yeniden balayan anarist sr sezginin, dolayszln ve dorudan eylemin tarafndandr, arac
yoktur, zorunlu yorumlama yoktur, ne tercman vardr ne tercme, varlklar arasnda kurduu ba tam
da isel bir ilikidir, bu korunakl yaknln mmkn kld bir ilikidir. Bu anlayta belirgin bir
paradoks vardr ve Deleuze ile Hawardn gsterdii gibi, anarist sr ya da yaknlk, kolektif
varlklarn organik bir iktidarn tekeline tabi olmadklar fakat gebe bir uzam iinde burgalanan
bir gvdenin kuvveti tarafndan srklendikleri, gebe sava makinesinin ak ve kaygan
uzamlarn yaknlatrabilir.[186]

Silahlar
(bkz. aralar/silahlar)

Siyasal Komiser
(bkz. din adam)

Demo version limitation

Sonsuzluk
(bkz. mahrem varlk ve sonsuz geri dn)

Sorumlu
(bkz. iktidar). Daraacna! Dkkn sahiplerinin ve mflis rantiyelerin ya da 20. yzyln ilk
yarsndaki muhariplerin bu eski sava l, bu yzyln btn ar saclarna slogan olarak hizmet
edebilir: Kendi ktlklerine sorumlular bulmak -ikolar!, yabanclar!, Yahudiler!,
Masonlar!, Almanlar!, Ahlakszlar!, tekiler!- ve onlar mahkemelere kartmak, hatta
kendini adalet yerine koymak, kendi elleriyle onlar boazlamak ve hissedilen eyden, yalnzca
olunan ey olmann, daha gzel, daha zengin olmamann, salnn bozuk olmasnn, yalanmann ve
lecek olmann bahtszlnn nedenlerinden hibir ey anlamamann fkesini ve gszln onlarn
kanlarnda bir sre dindirmek. Gemi ballklar nedeniyle bir eyler bilen Bernanosun yazd
gibi: Aptallarn fkesiyle dolu dnya![201] Gerekten de, iyi nedenlerle, kamu sal adna kurulan
daraac, infaz mangas ve ormann kuytuluunda ilenen cinayetler yalnzca ar san zellii
deildir; her olanak olduunda salaklarn birbirlerinin zerine, daha dnk komusunun ya da yoldan
geen tanmadk birinin, tekinin zerine atldnda srekli yeniden balayan kimlik savalarnn da
zellii deildir yalnzca. Daraalar ve politik cinayetler, grnte daha bilimsel ve daha souk
terimlerle, Rusyada, inde ve burjuva, burjuva evlad, burjuvazinin eleri, kk
burjuvalar, kulaklar, halk dmanlar, grnte solcu ama gerekte sac oportnistler,
kar-devrimciler ve dier ksnl engereklerin, reel sosyalizmin de tpk kapitalizm gibi
retmekten geri kalmad ekonomik felaketlerde, alklarda ve facialarda varsaylan nesnel ve
kolektif sorumluluklarn kitlesel olarak, anonim olarak, hayatlaryla demek zorunda kaldklar
dnyann her yerinde gemi yzyln devrimci solunun nemli bir kesiminde de geerlidir.
Liberter etik, kim olduunu ve ne yaplmas gerektiini syleme iddiasnda olan her trl ahlak,
dsal ya da akn her atf reddettiinden; sululuk duygusunu, davay, yarglar, savclar, profesrler,
din adamlar, psikologlar, eitmenler ve dier ders [202] vericiler kortejini reddettiinden,
sorumluluu kabul etmez. Liberterler fazlasyla aba ve kendine hakimiyet gerektiren kalc ortak
eylemlere giriebilirler. Onlar balayan ey, daima, giriiler eylemin doasna ve niteliine,
bazlarnn bu eylemi srdrmekte ve zorunlulua dnen kstlamalar kabul etmekte bulduklar
nedenlere baldr. Gvenden bu anlamda sz edilebilir. Fakat bu balarn srdrlmesi ve bunlarn
varsayd ballk asla dsal bir ahlaka, ortak bir eylemin (hukuksal ya da dier trdeki) erevesini,
bu eylemin doasndan ve tarzlarndan bamsz olarak belirleme iddiasndaki bir dzgn davran
koduna dayanmaz. Bu nedenle, liberter ileyite, her birleik g, her an birliini paralayabilir,
bamszln talep edebilir ya da bu hakk tartma konusu edildiinde veya giriilen eylemi aan
yksek buyruklar ileri srldnde isyan edebilir; keza tm dier gler de, ou zaman hissedilen
ar alnganlyla az ok kalc bir ortak eyleme kar kanlarla asla ibirlii yapmamay seebilir.
Liberter hareket sorumluluk mantn reddettiinden, mcadele ettikleri asndan da bu mant
reddeder. Liberter iddet (bkz. isyan, ayaklanma, sava/sava), bir dnemde, verili bir durumun ya
da balamn iinde bulunan taraflarn konumuna ve koullara daima baldr. Mcadele edilen ya da
(kimi zaman) ldrlen dman, her zaman iin o anki konumu nedeniyle dmandr; yoksa elbette
dokunulmaz olduu varsaylan politik ya da toplumsal bir tercihten ya da zden sorumlu tutulduu iin
deil (bkz. hareket). spanyadaki ve baka yerlerdeki liberter mcadelelerin ou zaman isyan ya da
ayaklanma hareketlerinden sonra ya da bunlara paralel olarak, ok uzun sredir maruz kalnan bir
tahakkmle aklanabilen infazlara ve hesap sormalara (din adamlarndan, patronlardan, byk
toprak sahiplerinden) elik ettii de dorudur. Bu infazlar, kendi ilerinde ve ne ekilde hakl
gsterilirse gsterilsin, ister olaylar bittikten sonra ister olaylar srasnda yaplsn, mevcut durumla tek
dorudan ilikisi tersine dnm bir cellat-kurban ilikisi olduundan, liberter bir zgrlemenin
dinamiine ve mantna kkten aykrdr. Tahakkm altndakilerin konumunun zgrlemenin asla
gvencesi olmadn, isyann v e ayaklanmann her zaman intikama, hnca ve hesap sormaya
dnebileceini, kendilerinin de rm ya da onlar dourmu olan ve ykmaya altklar
tahakkm ilikilerine bulam olabileceklerini ve bunlar baka bir biimde yeniden-retmekle

yetindiklerini gsterir (bkz. olumlama ve zgrleme).[203]

Sorumluluk
(bkz. sululuk duygusu ve sonsuz geri dn). nsan varlklarn istikrarl klmay ve onlar canl
varlk olarak oluturan eyin dndaki bir dzene tabi klmay hedefleyen emsiye ya da isel protez.
Kabilin gznn mezarda olmas gibi sorumluluk da Tanrnn ve devletin, onlarn kuvvetini
temellendiren dzenin srmesini garanti etmek iin her birimizin iine yerletirdii gzdr.

Soyktk
(bkz. deerlendirme, bak as v e yarglama). Gilbert Simondonun gsterdii gibi, kolektif
varlklar daima olduklarndan daha fazlasdr, nk snrlarnn tesine gitmelerini mmkn klan
apeirona ya da doa ykne bal gleri kendi ilerinde tarlar. Her bak as, her tutum, her
eylem, znesi olduu varln iindeki bu bakaln glerine gnderme yapar ve bu gler bu bak
asnn, bu tutumun ve bu eylemin niteliini belirler. [204] Soyktk kelimesinin belirttii ey, bu
niteliin deerlendirilmesidir. Deerlendirme ve soyktk atba gider; bu anlamda Deleuze unu
aklamtr: Soyktk hem kkenin deeri hem de deerlerin kkeni demektir. Soyktk deerlerin
mutlak karakterine olduu gibi nispi ya da yararc karakterine de kar durur.[205]

Szleme
(bkz. hukuk)

Sululuk
(bkz. hn, tepki ve sorumluluk). Egemenin bak asndan bir tahakkm ilikisi iselletirildiinde
ve bu konumun kefaretini sonsuzca akladnda, sululuk hncn kars ya da teki yzdr. Olumsuz
bir g olan ama kendi tatmin ya da yararlarn da tayan sululuk, her trl zgrlemenin karsnda
duran iktidar, zulm, tabilik ve tahakkmn incelikli bir karmna imkn tanr. Sululuun baarl
tarihsel rnei Hristiyanlktr.

Sr
(bkz. kitle ve yn). Son derece kmseyici bu terim Nietzschede de liberter sylemde de grlr
ve mevcut dzenin tanmlad rollerin, ilevlerin ve aidiyetlerin (snf, cinsiyet, halk, din, vs.) znel
kabuln (bkz. tepki) ve konformizmi tehir etmeye yarar.

ef
(bkz. lider v e hiyerari). Baskc bir dzenin garantisiyle ya da basit iddet zerinde kurulmu,
kolektif bir varln dierleri zerindeki dsal tahakkm. Anarizm eflerden nefret eder.

effaflk
(bkz. giz)

ey
(bkz. ayrca nesne). Hangisi olursa olsun her kolektif varl belirtmek iin Bakuninin sklkla
kulland kavram; Gabriel Tardede rastlanan tutuma gre, her ey [moleklden beeri gereklere,
bitkilere, hayvanlara ya da baka btn grnglere dek uzanan] bir toplumdur.[206]

eylerin Ortas
(bkz. el emei/kafa emei, ayrca dorudan eylem, teori/pratik, saduyu ve Taoculuk.) Anarizm
genellikle entelektelleri ve teoriyi iddetle reddeder. Birok adan eletirilebilir olan ve liberter
hareketin uzun sredir iici olan karakterine bal bu tutum ayn zamanda nemli bir teorik nermenin
olumsuz yann oluturur: Kendi perspektifinin ykseliinden yola karak her bir kiinin ve her bir
eyin varlk nedenini ve anlamn tanma ve tanmlama iddiasndaki dsal ve tepeden bakan her
bilginin ve her aknln reddi. Liberter adan bilim, hakikat ve nesnellik iddialaryla ve yzyl
boyunca geliebildii haliyle, sermayenin, devletin ve dinin analoudur. Anarizme gre her bilgi,
tpk her anlam gibi, ancak eylerin ortasndan doar, dolaysz ilikilerden ve bu ilikileri yaayan ya
da onlara maruz kalan glerin dolaysz olarak alglad ilikilerden doabilir. Dolayszca yaanan
bu ilikiler algs kendine zg bir bilgi gerektirir; bu bilgi bir yandan pratie ve deneyimlemeye
baldr, dier yandan tepeden bakan ve tahakkmc bilim kadar eski zgl bir teorik yaklama
baldr. Bu teorik yaklam G. Deleuze ve F. Guattariyle birlikte minr ya da gebe olarak
niteleyebiliriz.

eytan (Diya-bolik, blisler)

(bkz. darnn gc, simge/iaret). Terimin en baya anlamnda anariye gnderme yapan bir
hareket imgesini iddetlendirme pahasna da olsa bellibal liberter teorisyenler eytan ve iblis
figrne sk sk olumlu anlamda bavururlar. Bu, Bakuninin bedendeki eytan olabilecei gibi,
yaknlk gruplarnn ve gizli cemiyetlerin byc kazanlarndaki eytan da olabilir. [207] Dahas,
Proudhon isyanc meleklerin ba ve Tanrnn rakibi eytan yceltmitir: Gel, eytan, gel,
rahiplerin ve krallarn iftira att eytan, gel de seni kucaklayaym, barma basaym! Seni ok uzun
zamandr tanyorum, sen de beni tanyorsun. Kalbimin kutsad senin eserlerin her zaman iyi ve gzel
olmasa da evrene yalnzca onlar bir anlam verir ve onu sama olmaktan kurtarr.[208]
eytanla Tanr arasndaki anarist kartln, herkesin kulana (kukusuz fazlasyla aikr ya da
iddetli biimde) alldk bir model sunsa bile, dini hibir yan yoktur elbette. Nietzsche konusunda
Didier Franckn gstermi olduu gibi,[209] bu kartlk kkten ve genel bir ontolojik tutuma dahildir.
Burada, Bakuninin kulland bedendeki eytan sevimli bir eitici saptama olmaktan kar
(Comtesse de Sgurun kk iyi eytanlar, bkz. beden). nsan bedeninin birliinin ve bu birlik
araclyla, tamamen insaniletirilmi ve dzenli, artksz bir dnyann birliinin garantisi olan
Tanr kiiliinin karsna, Nietzschenin szn ettii anari anda, [210] doann btn
kendiliindenliklerinin, yazgsal varln btn kkrtmalarnn, evrenin btn tanr ve iblislerinin
biraraya geldii[211] yerde, Proudhonun szn ettii insan varln oluturan glerin
anarisinin karlk verdii, dininki gibi logos balarndan bamszlam bir dnya sav
kartlr. Varuna ve Mitrann, byc kral ve yarg rahibin, despot ve yasa koyucunun, ba ve
anlama tanrlarnn karsna sava tanr ndra, saf ve lsz okluun tanrs, geiciliin ve
bakalamn tanrs, anlamaya ihanet ettii gibi balar da zen tanr kartlr[212] (bkz.
sava/sava). Ba kuran ve balayan dzen ve tahakkm sem-boliinin karsna ayran ve
paralayan diya-bolik kartlr[213] (bkz. dorudan eylem). Bylelikle varlklarn zerklii onaylanr
ve bambaka bir nitelikte birlikler salanr.

iddet
(bkz. isyan, elikiler, sorumluluk, ldrme v e sava/sava) . Dsal bir zorlama v e tahakkm
ilikisinin iki yzl belirtisi. Tahakkmc ve zorlayc vehesiyle saf olumsuzluk olan iddet, bir g
kendi hakkn ileri srdnde ve kendi varlk nedenlerine tabi klma iddiasnda olan dier gler
karsnda elinden geleni yapmaya kalktnda isyan ve ayaklanma vehesiyle olumlu gce dnr.
Bu durumda iddet, ona denk den eylemin iinde, dsal zorlamann yokluu zerinde temellenen
bir baka olasln taycsdr, fakat kendisi de tahakkme, dsal zorlamaya dnme riskine hi
durmadan koar -ki bu ou zaman dorulanmtr: 1918de ayaklanan Rus iisi ikenceciye ve eka
ajanna dnmtr; CNT iisi polis, yarg ve cellat olmak iin bana takt kara ve kzl bereden
yararlanmtr.. zgrletirici bir iddetle baskc bir iddeti nasl ayrt ederiz? Spinozayla birlikte,
anarizm de kendi iinde iddet eylemlerini on emir modeline (ldrmeyeceksin!) gre yarglamay
reddeder. ldrmenin de kurtarmann da saysz tarz (az ok iyi ya da kt) vardr. Anarizm bunlar
niyetlerine ya da hedeflerine gre yarglamay da reddeder (bkz. ama/ara, dost/dman), ama
yalnzca her bir edime zg belirlenimden, bunu harekete geiren iradenin v e arzunun niteliinden
yola karak yarglar. iddet eylemi, buna denk den varln kuvvetini artrr m? Bu kuvvetle
birlikte ona elik eden ve tek yargc olan sevin duygusunu artrr m? Bu sevincin nitelii nedir?
syanda ya da ayaklanmada olduu gibi aktif ve bulac mdr, yoksa dmanlara verilen zntye
sevinildiinde olduu gibi, tepkisel (bkz. tepki) midir? te, anarizmin iddet eylemlerine dair, her
seferinde tekil olan yarg lt bunlardr. Ve bu anlamda Proudhon savan ve savann anlamna
ve deerine hem yeniden itibar kazandrm hem de Herkln fkesini ve iddetini yceltmitir:
Herkl, saysz baaryla nlenmi bu gen adam, eitimini olduka ihmal etmi, ama babasndan
Thebai okuluna devam etme emri almtr. Fakat Amphitryonun olu bu incelikli eitimlere iradesinin
ve idrak gcnn tm kuvvetiyle ne kadar sarlsa da bir ie yaramaz. Onun zeks ve sezgisi analitik
olan hibir eyi kavrayamaz. Dilbilgisi kurallar beyninden akp gidiyor, en ufak bir iz brakmyordu.
Bir yln sonunda Herkl kesinlikle hibir ey renmemiti. Buna karlk gc insanstyd;
cesareti, btn idmanlardaki mahareti de gcne denkti. Tm dier kahramanlar gibi, dman karsna
ktnda, Herkl de bir tr esin kavryordu. Ne yapmas gerektiini annda gryordu; o zaman
zeks en maharetlilerinkini bile ayordu.
renim yl sonunda okulun hocas dl datlacan duyurdu. Belirtilen gn btn ehir trende
hazr bulunmutu. Anne babalar, ocuklar, herkes mutluydu. Bir tek Herkln hi dl yoktu. Btn
cesareti karlnda, karlksz yapt btn hizmetler karlnda[214] hocas ona bir mansiyon bile
vermemiti.
Trende bulunanlar gldler.
fkeli Herkl, bir tekmeyle kereveti devirir, zafer antn ykar, sralar, koltuklar, suna devirir,
sacaya devirir, talar datr, her eyi bir yn haline getirip ate ister. Sonra okul hocasn tutar,
onu zorla boa ylannn derisine sokar, adamn kafas ylann boazndan kar, bana yaban domuzu
kellesi geirir ve onu bylece hazrlayarak, altnda dl datm yaplacak kavak aalarndan birine
asar. Kadnlar korkuyla kaarlar; renciler gzden kaybolur; halk bir kenara ekilir: kimse Herkln
fkesinin karsnda durmaya cesaret edemez.[215]

iddetsizlik
(bkz. iddet, sava v e isyan). Liberter hareketin egemen kurum ve glere kar mcadelesinde,
bunlar ierden ykmaya (bkz. ykclk) katkda bulunmak ve isyanlarla ayaklanmalarn tahakkm
kurucu ve dsal ilikilerin baskc iddetini kendine katmasn ve liberter bak asndan kabul
edilemez ilikilerin, bask ve tahakkmn kaynana dnmesini nlemekte nemli taktik kavram.
Fakat liberter projenin merkezi kavramna dntnde (bkz. ideomani) ve bu projenin btnn
kendi gereklilikleri ve hayal dnyas etrafnda dzenlediinde, iddetsizlik, onu harekete geiren
hareketin zgrletirici niteliklerini yitirmesinde, bu hareketin elinden geleni yapmaktan yoksun
kalmasnda, ekonomik ve politik liberalizmin gncel erevesi iinde hi olmad kadar etkin olan
sembolik tahakkm ve iddet biimlerini destekleyip iselletirmesinde daima etken olabilir.

Taban (Yataylk)
ster ii rgt olsun ister olmasn, rgtlerin ve birliklerin ileyiinde taban kavram gzard
edilemez bir rol oynar; zellikle de atma durumunda (zm taban bulacak!, yneticileri
tabana indirmek, tabana sz vermek, vs.). Bu taban arsnn daima liberter bir yananlam
olmutur; ama taban kelimesinin kullanlmasnn artk zorunlu olmayaca bir hareketin ve bir
kopmann (genellikle hzla bastrlan) ncllerini oluturmas kouluyla... Taban her zaman iin bir
tepeyi, temeli olaca yksek mercileri varsayar ve bu yksek merciler de tabann arzularn ifade
etme, isteklerini uygulama iddiasndadrlar. Anarizmde ne taban vardr ne tepe; tepede koordine edici
bir mercinin olmad, dorudan iliki kuran zerk ve egemen ok sayda kolektif varln mutlak
yatayl vardr. Bu anlamda taban ve yataylk, eitlik fikrinin uzamsal ifadeleridir.

Tahakkm
Baz glerin dierlerine, onlar ellerinden gelen eyleri yapmaktan men ederek, kendilerinden ayr
dtkleri genel bir dzene tabi klarak kendi iradelerini dayattklar kolektif gler bileimi. Her
negatifi, olaslklarn her sakatlanmasn, olas glerin her yama ve armasn reddettiinden, daha
kuvvetli glerin bileimine bal kalan anarizm, ellerinden geleni sonuna dek yapabilen, zgr ve
zerk glerin bileimine dayanarak her trl tahakkmn kartdr. Bu nedenle anarizm Deleuzen
Spinozasna yakndr: Ama imdi ilikilerin (hangi ilikiler?) daha yaygn yeni bir iliki kurmak iin
bileip bileemeyeceklerini bilmek ya da iktidarlarn daha yaygn bir iktidar, bir g oluturmak iin
dorudan bir araya gelip gelemeyeceini bilmek gerekir. Kullanm ya da el koyma deil, toplumsallk
ve cemaat vardr. [216] Kolektif gler, yksek bir kolektif g oluturmak iin, ilerinden bazlarn
sakatlamadan ya da yaralamadan, her birinin tad kuvvetin btnne sayg duyarak ve bunu
koruyarak nasl bir araya gelirler? Anarizmin sorduu ve cevaplama iddiasnda olduu soru budur.

Tamlk
(bkz. cmertlik, kuvvet ve dnya)

Tanm
(bkz. snflama). Liberter dncede tanm kavramn kartdr. Kavram, var olann btnln
yeniden oluturmaya elverili anlam odaklarn, g dmlerini ortaya koymak ve aklamak iin
eylerin iinde bulunduu ortamdan yola karken, tanm, kelimenin anlamnn da belirttii gibi, daima
eyleri nceden saptanm snrlar iinde, verili bir ereve iinde sabitlemeye, ardndan da onlar
indirgeyici ve baskc bir dzenin iine dsal biimde eklemlemeye abalar. Liberter dnce,
tanmn yerine tanmsz , belirsizi, Anaksimandrosun ve Simondonun apeironunu, yeni bir
dnyann kavram ve koullarnn doabilecei bu varlk rezervini koyar.

Tanmsz
(bkz. tanm, belirlenimsiz, snr iinde snrsz ve apeiron)

Tanr
(bkz. doa). Kolektif gler btn kendi muktedir olduklar eyden koptuunda ve onlar harekete
geiren eyi ve bu eylemin etkilerinin doasn anlayamaz olduklarnda bu glerin yanltc bilekesi.
Bu durumda Tanr, bilekeden ilk ilkeye dnr. Ona anlam veren glere ikin kuvvetin hayal ve
aldatc ifadesi olarak, sonunda bu gleri dzenleyip birletirmek, rahiplerin ve kolektif kuvvetin
dier temsilcilerinin gayet gerek iktidarna, tahakkm ilikilerinin otoriter ve baskc prangasna tabi
klmak iin bu glere bavuran akn kuvvete dnr.

Taoculuk
(bkz. yeni-Konfyslk). Anarizm ile in Taoculuu arasndaki yaknlk in tarihyazmnn
beylik bir dncesidir. [217] Kyl isyanlar, Taocu okuryazarlarn bireycilii ve konformist
olmaylar, bu hareketin cinsel pratikleri, erkeklerle kadnlar arasndaki eitlii olumlay, dile,
hiyerarilere ynelik radikal eletirisi, Konfys hmanizmay ve yasa okulunun (hukuku)
devleti totalitarizmini reddi gibi tarihsel ve sosyolojik ok sayda gzlemle dorulanabilir. Fakat
anarizm ile Taoculuk arasndaki benzerlik (bu kk szlkte bizi ilgilendirdii kadaryla) en gl
ve en zmni olarak felsefe alanndadr. Lao-Tzeunun muamma dolu metni olan Tao t kingin olas
ok sayda tercmesi arasnda, kukusuz ki Bernard Botturininki, krk ikinci blmn banda,
anarizm ile Taoculuk arasndaki yaknl en iyi ifade edendir:
Tao Balangtaki Birlii dourdu
Balangtaki Birlik G ve Yeri dourdu,
Gk ve Yer ki Araday dourdu
ki Arada on bin canly dourdu.[218]
Anarizm, Taoculuk gibi, eyleminde de dncesinde de, mevcut kimliklerden, verili bir uzamda ve
verili bir dzene gre onlar tanmlayan ya da ayrdeden eyden ve dolaysyla onlar ister istemez
kar karya getiren eyden asla yola kmaz (ittifakn kendisi bu kartln bir sonucudur, bkz.
dostlarmzn dostlar). Daima eylerin ortasndan, sonsuz sayda olasnn (tao-te kingin on bin
canls) doabilecei tek yer olan iki-aradadan yola kar. Anarizm, farkl ve dolaysyla dsal
varlklar arasndaki cepheden kartlklarn ldrc tuzandan daima uzak durmaya alr (bkz.
snf, snf mcadelesi, kuvvet ve ykclk);[219] ya kendi gleriyle ve kendi geliimleriyle yaayan
olumlayc ve zgrletirici geni hareketlerle zdeleir; ya da (kimi zaman sonsuz kk) ykclk
gc olarak, baka olaslk olarak ve btnsel bir zgrletirici olumlamann okbiimli koulu olarak
var olan her eyin iinden srekli olarak yeniden doar.

Tarih
(bkz. menkbe ve sonsuz geri dn)

Tavr
(bkz. aletler/silahlar, esnek g v e eylem). Gndelik dilin bu nemli kavramnn birok anlam
vardr; ancak bedenle ilikisi, temel hareket karakteri ve ok sklkla sahip olduu etik ve estetik
boyutla (iyi ve kt tavr, vs.) birlikte, dilin genellikle indirgeyici etkisine ramen, varlklarn
beliri koullarn kavramay salayan ender szcklerden biridir. Jean Cavaillsin dncesini takip
ederek; irasyonel olan ne eytans grerek ne de dile getirilebilene aykr kabul ederek; [dnceyi]
yeni boyutlarn ortaya k diye benimseyerek karanln ileri karakollarnda kesin bir yer tutmaktan
ekinmeyip, fizik ve matematik konularnda tavr kavramnn, varln glmseyiinin zenginliini
ortaya koyan kii filozof ve matematiki Gilles Chateletdir. [220]Eylemin, yaratc gcnn ve (olgusal
propagandadan Makhnovchtchinaya dek) btn zgrlk deneyimlerin szel ibaresi olan tavr,
tzsel deildir: kendini belirledike kapsam edinir [bkz. belirlenim]. (...) Tavr, uzam iindeki basit
bir yer deiiklii deildir: Yeni bir hareket etme tarzna karar verir, bu tarz serbest brakp nerir.
(...) Tavr esnektir, kendi zerine kapanabilir, kendinin tesine atlayabilir (...). Tavr, kavramadan
nce kapsar ve belirtmeden ya da rneklendirmeden ok nce kendi yaylmnn ana hatlarn belirtir:
Referans oluturanlar, zaten evcilletirilmi olan tavrlardr; bir tavr baka tavrlar uyandrr
(...).[221]

Tekanlaml Varlk
Deleuzec kavram (bkz. ensek kuvvet)

Tekilik
Anarizm radikal bir tekiliktir. Ruh ile beden arasnda, tin ile madde arasnda, insan ve doa
arasnda ayrm ve hiyerari kabul etmez. Proudhonun belirttii gibi insan bileii dier bileiklerden,
doay oluturan eylerden -kuvvet derecesi hari- hibir adan ayrlmaz: Yaayan insan bir gruptur,
tpk bitki ve kristal gibi, fakat onlardan daha yksek bir derecededir; kendi organlarndan daha canl,
daha fazla hisseden ve daha iyi dnen ikinci gruptakiler (...) daha geni bir bileim olutururlar.[222]
Ve Deleuzen Spinozasyla birlikte anarizm unu ileri srebilir: Btn bedenler iin tek bir Doa,
btn bireyler iin tek bir Doa, kendisi sonsuz biimde deien bir birey olan Doa.[223]

Tekillik
(bkz. farkllk v e ayrdedilemez). Her kolektif varlk dierlerinden farkldr. Bu durumu Bakunin
yle ifade eder: Her ey onlara ikin olan ve onlarn kendine zg yapsn tam anlamyla oluturan
yasalarn ynetimindedir; (...) her eyin kendine zg bir dnm ve eylem tarz vardr (...).[224]

Tekrar
(bkz. sonsuz geri dn). Devrimci sendikalizme ve anarko-sendikalizme, byk geceyi, genel ve
isyanc grevi bekler ve hazrlarken, grevleri bir tr devrimci jimnastik olarak[225] ya da terimin
tiyatrodaki anlamyla tekrar/prova olarak grme sulamas yneltilebilir. Bu eletiri, liberter
hareketin zgrlk hareketlerin zamann, srekli ve sreksiz karakterini dnme tarzna dair derin
bir anlayszlk sergiler. Mcadele ve isyanlarn liberter tekrarnn, mevcut dzenin rgs
ierisinde bir baka olasln srekli yeniden balayacak ekilde bu ortaya knn (bkz. durak ve
olay), geriye dnk olarak, 1905 Rus devrimini 1917nin genel tekrarna dntren -bu tekrar
srasnda parti ve ba mekanisyenleri alet edevatlarn, reetelerini ve sloganlarn parlatp
temizlerler- bir Trokinin ya da bir Leninin mekanik ve determinist bakyla alakas yoktur. Liberter
dncede isyan ya da ayaklanmalarn, ne kadar kk ve alglanamaz olsalar da, tekrar eden nitelii,
bir yandan, gelecei tekrarlayann ve hazrlayann gemi olduu bu dorusal zaman anlayndan,
dier yandan da olgu ve olaylarn her trl arasallatrlmasndan ve yzeysel snflandrlmasndan
kkten uzak durur. [226] Saduyunun ya da ocuk oyunlarnn gerektirdii gibi, liberter tekrar daima
gemii ve olaslklarn tekrarlar. Eskilie ve birikmi kuvvete daima baldr (bkz. byk akam).
Her atma, her isyan an btn dierlerini yeni koullarda ve yeni bir younlukla, yeni bir bak
asyla tekrarlar. Her seferinde tekil olan bu atma ve isyanlar, belirgin sreksizlikleri dolaysyla,
geri dnle, deiim ve ayklama yoluyla, var olann i kuvvetini yeniden onaylarlar, hi artk
kalmaz, hibir d g bunlar oluturan eyden yarar elde edemez. Deleuzen (Nietzscheyle birlikte
ve doa konusunda) gsterdii gibi, tekrar, kelimenin liberter anlamnda, btn deiimleriyle kendi
kendisini isteyen bir irade, yasaya kar bir kuvvet, yzey yasalarna kar koyan topran iidir. [227]
Bu anlamda, yine Deleuzele birlikte, zgrletirici tekrar, temsilin kartdr; tpk hareketin
kavrama ve onu kavrama indirgeyen teemsile kar durmas gibi. Tekrarn sahnesinde, zihin zerinde
aracsz etkide bulunan ve onu dorudan doruya doaya ve tarihe balayan saf gler, uzam iinde
dinamik yollar hissedilir; kelimelerden nce konuan bir dil, rgtl bedenlerden nce oluan jestler
hissedilir[228] (bkz. dorudan eylem).

Temel Cephe/kincil Cepheler

(bkz. militanlar, rgtlenme, platform, platformculuk v e dostlarmzn dostlar). Eski bir ayrm
olan asker-politikac ayrm, mcadeleleri ve mcadele nedenlerini dardan hiyerariletirme ve
birini dierine tabi klma iddiasndadr. Bu ayrm esasen otoriter devrimci parti ve rgtlenmeler
tarafndan kullanlr, ama kimi zaman ise bunlarn grnrdeki etkinliklerinden gzleri kamaan baz
liberter rgtlenmeler tarafndan da (byk bir baar elde edemeden) kullanlr. Anarizm,
zgrlk glerin mutlak zerkliini ve bamszln onayladndan, mcadelelerin ve devrimci
glerin her trden hiyerarikletirilmesini reddeder, onlarn zgrce ibirliini ve mcadele
nedenlerinin zgr belirlenimini onaylar.

Temsil (Temsili Demokrasi)

(bkz. iaretler, semboller ve diyalektik). Herkes kendi davas iin mcadele ettiinde kimse temsil
edilmeye ihtiya duymayacaktr. [229] Temsili demokrasinin karsna dorudan demokrasiyi
kartan, bakalar adna konuma, onlarn yerine ya da (daha kts) onlarn karna hareket etme
iddiasndaki her temsilciyi (vekil ya da sendika brokrat) reddeden anarizm, politik alanda ve
kurumlarda, temsilin ok daha radikal bir eletirisini ifade eder ve bu eletiri dolaysyla kendi
devrimci projesinin merkez sezgisini belirtir. Liberter sz daarnda temsil kelimesi politik, dini,
bilimsel ve sembolik btn uzantlar iinde ele alnmaldr: nsanlarn, iaretlerin ya da kurumlarn
eylerin yerine geme ya da onlarn ne olduunu syleme iddiasnda olduu her yerde bu yaplmaldr.
Gerekten de, anarizme gre yalnzca politik temsili reddetmek yetmez, ister istemez dsal ve
maniple edici olarak alglanan, sahiplenilerek ellerinden geleni yapmalar engellenen gerek
glerden ayr btn temsil biimleri de reddedilir. Bu anlamda, temsilin liberter eletirisi
Nietzschenin dncesine, onun bilim, devlet (Devlet ikiyzl bir kpektir (...) sesinin eylerin
karnndan ktna inandrmak iin (...) gevezelik etmeyi sever) ve kilise (bir tr devlet; stelik en
yalancs)[230] eletirisine yakndr. Bilim, kilise, devlet; gerek daima iaretlerin ve temsilin
yalanlarna tabi klnr, hareket tze, aktif gler geriye dnk glere tabi klnr.

Tepki
(bkz. eylem/etki). Geleneksel olarak, Bat toplumlarnn politik syleminde, gemie bal olan ve
eylemi, yeni gler karsnda tepki gstermekle, bu gler karsnda kendini olumsuz olarak
tanmlamakla snrl olan politik gleri belirten politik kavram. Liberter dncede tepki kavram
baka bir dnya iin mcadele etme iddiasnda olan kolektif glerin zgrlk niteliini
deerlendirme ltne dnr. Ancak kendileri karsnda ve taycs olduklar birlik trleri
karsnda belirlenen aktif glerin karsna, yalnzca baka gler karsnda var olan, ncelikle
onlarn etkisine maruz kalan, sonra da bu etkilere yeniden-etkide bulunan, ou zaman da bunu hn ya
d a sululuk duygusu biiminde yapan tepkici gler kar. Bask ve tahakkm tuza, bunlarn
egemenlik altndaki ve ezilen gleri tepkici glere, (kelimenin birincil anlamnda) gerici glere
dntrmeye daima eilim gstermesinde yatar. Liberter projenin zgnl ise, tersine, egemenlik
altndaki gleri, zellikle de i s y an sayesinde, yalnzca kendine gvenen, inkrn tuzandan
kaabilen, kendi varln, serbest kaldklar dzenden kaan snrsz kaynaklar zerinde temellendiren
aktif glere dntrme kapasitesinde yatar. (bkz. analoji)

Tepkisellik
(bkz. kimlik ve srler). Etnolog Jean-Loup Amselle ve Elikia MBoko tarafndan, baskc bir dzen
tarafndan tanmlanan kimliklerin ve blnmelerin insanlar tarafndan znel olarak stlenilme,
ldrc ve olumsuz znelliklere dnme tarzn tanmlamak iin nerilen kavram.[231]

Teori/Pratik
(bkz. eylerin ortas, kol emekileri/kafa emekileri, kolektif akl v e ortak nosyonlar). Liberter
dncede toplumsal gereklik, birbirinden ayr ve olas sonsuz sayda gereklik plannn
taycsdr; yani zgl bir planda (sava, alma, deiim kulpleri, bahecilik, sendikaclk, vs.)
birlemi glerin geici dzenlenmesinin taycsdr. Bu dzenlemeler ya da bu gereklik planlar,
tpk bunlar oluturan varlklar ve gler gibi, hepsi de ikili bir boyuta ya da ikili bir ehreye sahiptir:
Bir yanda, Deleuzen szdaarnda, bir szceleme, biim, ifade ve iaret ehresi; dier yanda,
ierikten, bedenden, glerden ve arzulardan oluan mekanik bir ehre (bkz. kolektif akl). Fakat bu
dzenlemeler ya da bu gereklik planlar, btn kolektif varlklar gibi, daha geni dzenlemeler iinde
birleir ya da i ie geerler; bu dzenlemelerde yer alan varlklarn her biri kimi durumlarda bir
dieri karsnda szcelem boyutunu ya da mekanik boyutu igal edebilir. Teori ile pratik ve bu iki
gerekliin kendi aralarnda srdrd iliki olarak adlandrlmas uygun olan ey budur. Her
pratiin kendi szcelem vehesi ve her teorinin de mekanik bir vehesi vardr (bkz. jest ve bu
kavramn matematikteki rol). Fakat teoriler ve pratikler, onlar oluturan ey dolaysyla, sembolik ve
mekanik ikili boyutlarndan hibir ey yitirmeden, zgl bir varlk gibi birlikte ilev grebilirler.
Burada, herhangi bir teorik dzenleme, Simondonla birlikte analojik (bkz. analoji) olarak
niteleyebileceimiz bir sre dolaysyla, herhangi bir pratik dzenlemenin szcelem vehesi olup
onunla birleebilir; o srada bu zgl pratik dzenleme de mekanik boyutu igal edebilir. Bu tikel
ibirlii iinde ve iinde bulunduu lekte -(ne kadar indirgenmi olsa da) her ibirliinde olduu
gibi- szcelem vehesi ile mekanik vehe arasndaki zaman iinde grlen uyumlanmann otomatik bir
yan yoktur.[232] Olas ama belirsiz bir ilikiye sokulan, srekli uyumazlklara tabi bu uyumlanma, bir
yandan, -Deleuzen belirttii gibi- daha geni yeni bir ilikiyi[233] dorudan doruya oluturmak
iin birleen glerin daha fazla abasn ve gnll deneyimlerini gerektirir, dier yandan,
gereklemesine gereken koullarn, elverili ya da zt tesadflerine srekli maruz kalr (bu
uyumlanmann ve zgrlk asndan etkilerinin belirsizlii hakknda bkz. ortak nosyonlar).
Bizi burada ilgilendirdii kadaryla, liberter hareketin tarihinin gsterdii ey budur. Gerekten de,
anarinin ksa tarihinin paradoksu byle formle edilebilir. Proudhon ile Bakuninin teorilerinin
toplumsal ve politik gereklik iinde belirgin ve anlaml bir pratik karl bir sreliine bulduklar
anda, zellikle liberter ii hareketlerinin alm iinde, bu hareketler ve bu pratikler -aralarndaki
kronolojik zaman farkna yalnzca ve ncelikle bal olmayan, ama ok sayda faktre (dierleri
arasnda bkz. kol emei/kafa emei) bal nedenlerle- bu teorileri byk oranda
benimseyememilerdir, teorilerin sylediklerine eriememilerdir ve onlarla ancak menkbe ya da
dsallk olarak ba kurabilmilerdir. Bu yetersizlik dolaysyla, bu hareket ve pratikler geliimlerinin
nemli bir koulundan yoksun kalmann yan sra, kendilerine dair imgeleriyle ve kendi
gerekliklerinden yansttklar imgelerle, kendilerini de gelecek dnemler iin ksmen anlalmaz
klyorlar, yok olduktan sonra, egallerini az ok belli ederek, basit dsal temsile dnyorlard. [234]
Liberter hareketin teorisi ile pratii arasndaki bu fark elbete ayrntlandrlmay gerektirir. Bu
szln btnnn gsterdii gibi, liberter ii pratikleri -yalnzca Fransayla snrl kalrsakzellikle ileyi bakmndan, kendi teorilerine ve teorisyenlerine sahip olmulardr (bkz. dorudan
eylem, toplumsal patlama, efendi/kle, odak, hareket, ayrca bu szlkte Pouget, Griffuelhes ya da
Pelloutier gibi teorisyenlerin nemi). Bu teorik ifade ayrca Proudhon ile Bakuninin metinleri ve
dncesiyle yaygn ve dolayl ilikiden de yoksun deildi,[235] ancak birka nemli tarihsel metin
hari,[236] bu iki nemli anarizm teorisyeninin 19. yzylda gl biimde giritii felsefi karl
zellikle kelimenin tam anlamyla anarist tarafta yine de bulamamtr.[237]

Terrizm
(bkz. anarist kimya, olgusal propaganda v e eyleme gei). Terrizmi olgusal propagandann
anarist suikastlaryla zdeletirmek hakszlktr. 19. yzyldan 20. yzyla geerken yaarken anarist
suikast ve bombalar terrizme alt noktada karttr:
Terrizm kelimesinin de belirttii gibi, esasen kamuoyu zerinde korku etkisi yaratmay ve
dolaysyla bu durumdan politik bir yarar elde etmek amacyla politik sorumlular zerinde antajda
bulunmay hedefleyen terrist bir eylemin karsnda, anarist suikastlar, (dorudan tehdit ederek)
yneticileri titretme zevkinden tiksinmeseler de, zellikle yaylmac bir iradeyi kartrlar; burada
suikastn kendinden baka hibir hedefi yoktur, etkisi kendindedir, isyana davet ve tevik eder, maddi
ve sembolik gerekliine benzer bir genel patlamann balatcs gibidir, taklidin, yaylma ve
bulamann basit etkisiyle, gelecekteki devrimci sendikacln etkin aznlklarnn tarzna benzer ve
1888 ylnda Havreda kan LIde ouvrire gazetesinin ifade ettii eye benzer: Her gn smrlen
ve soyulan sizler; btn toplumsal serveti reten sizler; bu sefalet ve sersemce yaamdan bkan sizler,
SYAN EDN! almann forsas olan sen, sanayi zindann atee ver! Acmasz gardiyan boazla!
Seni tutuklayan avuu ldr! Seni mahkm eden yargcn suratna tkr! Seni sefil bir halde sokaa
atan mlk sahibini as! Klann forsas, sngn komutannn gvdesine geir! (...) YAASIN
SYAN![238]
B i r rgtlenmeye, yasad bir aygta, yneticileri, propaganda blmleri, komuta yaplar ve
hiyerarileri, komandolar ve yardmclaryla, ispiyonlar ve yol arkadalaryla, hainleri ve
muhbirleriyle minik bir devlet aygtna dayanan terrist bir eylemin karsna, anarizm kesinlikle
bireysel eylemleri kartr. Bunlar yalnzca -Gilbert Simondon olsa byle derdi- isyan arzusuyla ar
doymu bir evrenin rndr, yneticisi ya da strateji uzman yoktur, rgtsel arka plan yoktur;
eylemin etkileri aada hareketle karsa da, nedenleri ya da belirlenimi btnyle uygulanmasna
ikin bir hareketten domutur.
Suikastlarn, bunlardan yarar salamakla ya da etkilerini lmekle grevli atekes ve pazarlklarn
ritmi, takvimi, ciddiyet derecesinin monoton ve ngrlebilir, politik g ilikilerinin kat kurallaryla
belirlenmi bir taktik ve stratejik senaryoya dahil olduu, zaman iinde planlanm bir eylemin
karsna, anarizm eyleme gemenin kendiliinden eylemini kartr, dnyay yeniden oluturma
ynndeki dolaysz iradenin aniden ortaya kdr bu; zaman iinde uyumlu ve programl bir plan
grnmn buna yalnzca taklit verebilir.
Suikast yapanlarn kendi eylemlerinin sonularndan kamaya, kendileri iin btn riski ortadan
kaldrmaya alarak hareket etmeye titizlikle zen gsterdikleri karanlktaki bir eylemin karsna,
anarizm, eylemde bulunann bizzat suikasta ya da adli sonularnn kanlmaz etkilerine ya da
icrasna kendi yaamn da havaya uurmay dorudan dahil ettii aydnlktaki bir eylemi kartr.[239]
Mekanik ve arasallatrlm -yasad yneticilerden balayp bunlarn olmak istedikleri ve ou
zaman da olduklar gelecekteki devlet bakanlarna dek, terrist rgtn farkl basamaklarndan
geerek; suikastlar dahil, kamuoyundaki etkileri, hedeflenen iktidarlarn bu etkileri dikkate almas, hi
eksik olmayan pazarlklar ve yol atklar toprak paylamlar ya da hukuksal alanlar ve yeniden
blmler dahil- nedensel bir zincirin karsna, anarizm, blnmesiz ve dsallksz bir ekilde,
yaratcsnn bir anda ve yaam pahasna harekete geirdii zgrletirici btn erdemleri kendi
iinde younlatran tekil bir eylem kartr.
Ksmi btnlkleri iinde, dinsel ya da ulusal ayr bir gruba (Korsika, Bask, Protestan, rlanda,
Tamul, Katolik, slamc, Hindu, Filistinli, Brton, vs.) atfedilen ve tek bahtszlklar koullar neticesi
egemen olmu baka dinsel ya da ulusal aidiyetlerle tanmlanm olanlar hedef alan ayrmc
eylemlerin karsna, anarizm, her trl dsal blnmeyi reddeden, var olann btnne hitap eden,

kullanlan iddet tr asndan hakl veya haksz olsa da, bu btn oluturan iliki ve olaslklarn
sonsuzluu iinden btn yeniden oluturmay amalayan suikastlar kartr.

Tikel
(bkz. ynetim,tmel, taban ve zel/kamusal). 19. yzyln bu liberter kavram yaygn anlamna en
yakn ekilde kullanlmtr. Gerekten de, etimolojisinin ve bilgiye dayal anlamnn belirtmeye
altnn tersine, tikel, bir btnn parasna (yerelcilik) ya da partikl veya atom kavramna
deil, verili bir momentte mevcut kolektif varlklarn mutlak tekilliine gnderme yapmaktadr. Bu
anlamda her ey ya da her varlk tikeldir ve dolaysyla bir olan tikeldir.

Tiksinme
(bkz. yaknlk ve analoji). Anne, dev kitabn kapatarak, tatmin olmu ve gayet gururlu bir halde
ekti giderken, ocuunun mavi gzlerinde ve stnlk dolu alnda, tiksintilere teslim olmu ruhunu
grmedi.[240] Fiziksel ve dolaysz boyutundan sanlabileceinin tersine, tiksinme, verili bir anda
varlklarn doasn bile ele geirir. Kolektif bir gce ve bakalaryla ibirliine zg her dzenleme,
bu dzenlemeden kaynaklanan arzu miktarn tanmlar. Varlklarn g ve anlam bulduklar dnyalarn
doasnn deerini belirten gsterge olan sevilen ve sevilmeyen eyler bu nitelikten ve bu bilekeden
yola karak etkili olur. Bu anlamda, tiksinme yaknln itici (bkz. iteleme) vehesidir. iddeti ve
znel younluu ierisinde, tezahrlerinin sezgisel ve grnte zerinde dnlmemi karakteri
ierisinde, nasl bir dnyada yaanmak istendiine ve buna denk den ve bunu mmkn klan
birliklerin nitelii ve doas hakknda bir yargy her zaman kesinlikle belirtir.

Toplumsal
(bkz. kolektif)
Toplumsal ba: (bkz. dorudan eylem). Kelimenin tek bana belirttii gibi, toplumsal ba, kolektif
gleri, bunlar oluturan eyin dndaki bir dzene boyu emeye mecbur brakan kstek ve zincirdir.
Liberter birlik, varlklar arasndaki doudan bileim ve buluma adna her trl ban karsnda yer
alr.

Toplumsal Devrim
(bkz. byk akam v e genel grev). 19. yzyl ortasnda doan ve Fransz mutlak monarisinin
ykmndan miras alnan devrim fikrinin yerine bir sreliine gemi olan geni toplumsal ve ekonomik
dnm projesi. 19. yzyl boyunca (toplumsal sorunla birlikte) toplumsal olan Devrim, devletin,
siyasal iktidarn ve byk iktidar aygtlarnn mucizevi ve tepeden dzeyinde dnlmez artk.
Tersine, toplumsal ilikilerin ierisinde, snflar ve farkllklar alan zerinde, mlkiyet ve adalette,
otorite ilikisinde ve birlik trlerinde etkili olur; toplumun genel dengesinin ya da dzeninin etkili
olduu, Tanr, Devlet ve Sermayeden oluan byk tahakkm mercilerini hkmsz klan btnsel
(nk okbiimli) bir dnm dolaysyla ve ok sayda biimde etkindir. Mevcut dzene kar
okbiimli bir isyann, ne olursa olsun herhangi bir eyle arasallatrlmay reddeden bir isyann
simgesi olan Toplumsal Devrim, ender olduu kadar geici de olan devrimci konjonktrlerde, yalnzca
kitlelerin hareketleriyle, yalnzca isyan gnleriyle zdeletirilmekten kar artk. eylerin kalbinde
olgunlaan, bitmek bilmez mcadeleler tarafndan savaa altrlan, zgrletirici glerin btnnn
yeniden dzenlenmesinden g alan, btn kuvvetiyle silahl Toplumsal Devrim sonunda genel bir
kargaaya -dnemin halk imgelemindeki Byk Akama- varabilir; burada her ey deimi olur
nk her ey, hiyerarisiz bir ekilde, taktik ve stratejik ayrm olmakszn, bbu dnm hareketine
katkda bulunmutur. Toplumsal devrim fikri anari fikrine sk skya baldr (bkz. Proudhonun
1849da La voix du peuplete yaymlanan makaleler dizisi). Toplumsal devrim projesi, zellikle de
byk akam ve genel grev fikri dolaysyla 1914-1918 savana dek srmtr, sonra da bunun yerini
Marksizm-Leninizmin, Nazizmin ve askeri liderlerin itahnn icat ettii yeni hkmet darbesi
biimleri almtr.

Toplumsal Patlama
(bkz. anarist kimya, byk gece, genel grev v e isyan). Zaman ierisinde ypranan bu ifade, ilk
ortaya atldnda dorudan doruya olgusal propagandann ve anarist suikastlar dneminin
rndr. Jean Maitron, La Rvolution Proltarienne kadar lml, devrimci sendikalist bir derginin,
Fransada ii hareketinin yeniden douunda ve geliiminde anarist suikastlarn sahip olduu
belirleyici nemi yllar sonra kutlamasna armakta hakszd.[241] 1907de Pierre Monatte devrimci
sendikacl olgusal propagandann -anarist dinamit grkemli sesini kestiinden beri- dorudan
mirass olarak gryordu.[242]Dorudan eylem sendikal hareketin dnce ve syleminde olgusal
propagandann yerini alm, genel ve isyankr grev ars kimyann patlayc gcnn yerine
gemise, bu, liberter projenin yeni bir metaforuydu, eler yer ve anlam deitiriyordu ama iaretler
ile gereklik, g ile idea arasnda, bilim ile politika arasnda (fiilen patlayc) bir karm
oluturmaya devam ediyordu. Kelime olarak da belirtildii gibi, toplumsal patlama snflar
mcadelesinin diyalektik ilikisinin dna kar. Nfusun geni blmlerine yaylan isyan snf
ilikilerini paralar ve yepyeni bir durum yaratr. Burada, bir sreliine -kimi zaman ifade edildii
gibi- her ey mmkndr; ama sonra toplumsal ilikilerin oyunu kendi haklarn geri alr ve
toplumsal patlamann bir an iin yok ettii (bkz. durak) eyi yeniden kurar. Bu anlamda, ncelikle
toplumsal devrimi, ardndan genel grevi dnme tarz olgusal propagandaya ve kimyasal boyutuna
dorudan baldr. Devrimci genel grevle birlikte (halk imgeleminde byk gece), anarist kimyann
gereklii, politik ve toplumsal anlam tersine dner. Anarist bombann devrimci anlam, genel greve
hazrlanan ii glerinin youn seferberlii ve temerkz iinde gereklik bulmakla yetinir. Kimyasal
ve patlamal gereklii ise yldrm gibi aniden patlayan her yerdeki ve hibir yerdeki bir
devrimin toplumsal patlamas (Pelloutier, Griffuelhes) biiminde dnlen bir strateji ve projenin
politik anlamn ifade etme grevini stlenir. Yine Fernand Pelloutiernin yazd gibi, kolektif
eylemin dinamiti suikastlarn bireysel dinamitinin yerine gemitir. [243] Anarist bomba toplumsal
devrimden sz etmeye son verince, toplumsal devrim sz alarak nitrogliserin ile flminatn fiziksel
ve kimyasal sylemini srdrr.

Transdksiyon
(bkz. olgusal propaganda, dorudan eylem ve mahrem varlk). Gilbert Simondonun bulduu bu
kavram hem varln oluunu dnmeyi salar hem de eylemin yaylarak varl srekli yeniden
oluturmasna katkda bulunma tarzn: Transdksiyondan bizim anladmz ey, bir faaliyetin bir
alann iine giderek daha yaklaarak yaylmasn salayan ve bu yaylmay bir yerden tekine ileyen
bir alan yaplandrmas zerinde temellendiren fiziksel, biyolojik, zihinsel, toplumsal bir
ilemdir.[244]

Tmel Nedensellik
(bkz. plastik g). Bakuninci bu kavram, onun szdaarnda yaam, dayanma, doa ve birleik
birimle eanlamldr. Ayrca Nietzscheci ve Deleuzc szdaarnda da trsel faaliyet, tekanlaml
varlk, erk istenciyle eanlamldr.

Tmlk, Totalitarizm
(bak as, birey, anari ve monad). (Nietzscheyle birlikte) saptanabilecei gibi, imgelemden en
yoksun insan bile, yaamn kalp atlarnn ne lde (...) snrsz, tkenmez olduunu,[245] ayn
zamanda da bu yaamn ne kadar azn kendinden yola karak ortaya koymann, kendine ve bakalarna
ifade etmenin mmkn olduunu fark edebilir. Varlklarn kendi zlerinden yola karak, fakat snrl
bi r bak asyla, olaslk olarak ierdiinden son derece daha az olan bir bireylemeden yola
karak var olann btnn kavrama kapasitelerini anarizm (baka eylerin yansra) Leibnizin
monadlarnn yorumundan yola karak dnr. Varlklarn belli bir bak asndan algladklar
olaslklarn bu snrsz gcn ortaya serme, onu etkin klma kapasitesini anarizm, federalizm
dolaysyla, bakalaryla birleme dolaysyla, her varln taycs olduu kuvvetleri ortaya
karabilecek tek ey olarak tekini ierden tanma dolaysyla (ayrca bkz. yaknlk), birin okla
sylendii bir dnyann iinde giderek daha kuvvet kazanan glerin kolektif bileimi dolaysyla
(bkz. okluk ve gler dengesi) dnr ve deneyimler.
Fakat zgrlemi bir dnyann bu liberter deneyimlenmesi, varlklarn, kendi ilerinde hissettikleri
tml yalnzca kendi bireyselliklerinden yola karak, her biri kendi hesabna, tek bana ifade etme,
onu yalnzca kendi bak asna tabi klma ve tm dierlerini de buna tabi klma ynndeki lgnca
iddiaya -kendi geliimi de dahil- gelip arpar. Varlklarn gerein tmlne vakitsiz alm, bu
durumda, iktidara ve tahakkme, ideomaniye ve totalitarizme, dnyaya sahip ve hakim olma iradesine
dnr. Her varla zg bak as ve arzu, belirli bir an ve durumda, bakalarnn bak alarna
ve arzularna yatay olarak almak ve daha gl bir varl gerein iinden dourmak yerine,
bakalarnn zerine atlr, onlar dardan kendi hareketlerine ve kendi mantklarna tabi klar. Tek bir
bak as ile tek bir arzunun dnyay totaliter fethi, bu durumda, hiyerari modelini benimser;
piramidin tepesindeki egemen gler kaynaklandklar taban yorumlama ve arasallatrma,
soyutlamann alar ardnda, ayartmann ve zorlamann balar iinde, yaamn tmne sahip kma
iddiasndadrlar.

Trclk-Kartl (Trclk-Kartlar)
(bkz. bir ey kartl, strap, yararclk v e hesap verme). Anarizm, tarihi boyunca, bir evre
olarak her zaman iin zel fikir hareketlerine (doaclk, vejetaryencilik, pasifizm, vs.) bal kald.
Bunlarn kimi zaman fikri takntya (bkz. btncl pasifizm) dnt de oldu. Yakn dnemdeki
trclk-kartlnn durumu budur. Irklk ya da cinsiyetilik kartlna benzer olan trclkkart tutum yle ifade edilebilir: Tr, tpk cinsiyet ya da rk gibi, etik olarak kabul edilebilir bir
kategori deildir: Trclk-kartlar trclkle, yani tre dayal ayrmclkla mcadele ederler. [246]
Hayvan yaamn dikkate almasyla, insan tr ile dier trler arasnda kkten ayrm reddiyle,
sradanlam ve tekniklemi bir iddeti ve vaheti reddiyle trclk-kartl, iinde yaadmz
dnyann kulislerinde liberter dncenin birok yanna hitap eder. Ama nemli veheyle de bu
dnceden farkllar.
1) Trclk-kartl hayvan zgrlnden, hayvan kurtulu mcadelesinden ve hareketinden
sz eder. Bu sz daar ve anlay, varlklarn eylemiyle ilgili birok baka zgrletirici hareketle
ortaklk tar. Trclk-kartl, szckler dzleminde, liberter hareketin ifade tarzna en yakn olan
gibi grnse de, aslnda en uzak olandr: Anarizm, zgrlemeye, zgrlk mcadelelerine, ne kadar
farkl olsalar da btn zgrlk mcadelelerine baldr; ama u koulla ki, bu zgrleme ilgililerin
kendi eseri olmaldr, serbest kalmaya ihtiya duyan glerin dorudan eylemi yoluyla
gereklemelidir. Bakalar adna konumaya, bakalar iin, bakalarnn karlar adna eylemde
bulunmaya namzet olabilecek her trl temsilci, her temsil bu anlayn dndadr. Hayvanlar kendi
kendilerini nasl zgrletirebilirler, nasl kurtarabilirler? Trclk-kartlarn liberter projeden
ayran ilk sorun budur. Trclk-kartlar ister istemez kendilerini hayvanlarn szcs,
temsilcisi olarak grrler; hayvan davasn temsil ederek davranmaktan ve ayn zamanda bu
temsilden yarar salamaktan kanamazlar. Hayvanlar ne kledir, ne kadn, ne proleter, ne ktsz, ne
de bask altndaki aznlktr. Onlar ayrt eden ey, akn bir doa farkll deildir. Anarist bak
asndan bu pratik, dolaysz, somut ve tekil bir farkllktr. Aznlklar, kadnlar, isizler, iiler,
ktszlar kendi kendilerine, dorudan doruya mcadele edip rgtlenebilirler, kolektif varlklar
oluturabilirler, aracsz ve temsilcisiz hareket edebilirler (bkz. dorudan eylem), kendi bak
alarn gelitirebilirler, bunu baka glerin bak alaryla karlatrabilirler. Hayvanlar bunu
yapamaz. Baka birok eyi yapabilirler, varolan her eyle olduu gibi onlarla da girilen ilikilerde
ok sayda olaslk aan saysz baka eyi yapabilirler. Ama kadnlar gibi, genler gibi, iiler ya da
tm dier aznlklar gibi mcadele edemezler. Bylece trclk-kartlarnn hayvanlarn varlklarn
insan gereklerine indirgemesine, onlar adna konumalarna, onlarn istedii varsaylan eyi tercme
etmelerine, onlar kendi kendilerine savlayamayacaklar kar ve mlahazalara tabi klmaya, bylece
onlarn sessizliklerinden yarar salamalarna yol alr ve kendilerinin, insanlar da dahil olmak zere,
bu sessizliin olaslk olarak imkn tand eye almalar engellenmi olur.[247]
2) kinci ayrm ksmen ilkinin sonucudur. Hayvanlar konumadndan ve trclk-kartl yalnzca
insani bir hareket olduundan, trclk-kartlar kendi konumlarndan konumakla, hayvan davasnn
kendileri iin niin bu kadar nem tadn belirtmekle, kendi ilerinde tadklar hayvan
oluumlarn ierimlememekle yetinebilirler. Hayvanlarla ilikilerinde hissettikleri eyi, nasl
hissettiklerini ve bu deneyimin neler ierdiini syleyebilirler. [248] Ama ideolojik bir akm olan
trclk-kartl bu znel tutumla yetinmez; liberter bak asndan, varolann zgrlk yenidenbileimi iddiasnda bulunabilecek olan, insan varlklarn varolann btnlne, dolaysyla dier
hayvan trlerine aabilecek olan tek tutumla yetinmez. Hayvanlar savunmaktan edindikleri insanca,
pek insanca kara sadk olan trclk-kartlar, hayvanlara insanca bir sz veren genel bir bak
as oluturma olaslndan vazgemezler. Bu szde hayvanlarn haklar vardr; insanlarla ayn
sfatla, eitlik olarak kabul edilmi bir stats vardr. Ama bu genel bak as ilgili taraflarn,
zellikle de ilgililerin en ilgilileri olan btn hayvanlarn (bkz. ortak kavramlar ve kolektif neden)

pratik, dolaysz ve dorudan karlamasndan doamaz; trclk-kartlar nc bir kiiye, nc

bir bak asna, tmel, nesnel ve akn bir bak asna ar yapmak zorundadrlar; bir tr sulh
yargc, etik komite ya da insan znelliklerinin olduu kadar hayvan znelliklerinin de dnda kalan
ama onlarn hissettiklerini nesnel olarak syleyebilen ya da lebilen ve bu dsal l sayesinde
onlarn haklarnn (bkz. hak) eitliini syleyebilen tanrsallk konumundadrlar. Bu nc ahs, bu
sulh yargc ya da bu tanrsallk, bir ahlakn (bakalarnn strabn, hissetmediim bir strab dikkate
almalym), nesnel bir bilimin (kimin ne younlukta ac ektiini nesnel olarak belirleyebilmeliyim) ve
bir ahlaki vicdanbilimin ya da siyasal iktisadnn l ve geleneksel yanyla (genel bir mutluluk ve
strap pazar erevesinde edimlerimin ve kaynaklarmn en iyi duygulanmn srekli kesin olarak
hesaplayabilmeliyim) yararclktr.
3) Anarizm ile trclk-kartl arasndaki nc ve sonuncu byk blnme ilk ikisini anlamay
salar. Pratik boyutu ierisinde, hayvanlara ve yaama dair kaygsyla ve taycs olduu dnya
gryle trclk-kartl hmanizma olarak adlandrlmas uygun olan eyi -mlkiyetten ruha ya
da tine uzanarak, devleti ve ahlak da ihmal etmeyerek, tahakkm ve smr ilikileri btnne temel
olan ve maske ilevi gren Hristiyanlktan miras kalan deer ve haklar karmn- tartma konusu
ediyor ve istikrarszlatryor gibi gzkyor. Ama trclk-kartl hmanizm-kartl eletirisini
hem fazla hem az yapar; yzeyde fazla ve znde yetersiz. nsan varlklarn hayvanlara balayan
ilikilerin szde doal, karsz, iyi ocuk barbarln sergileyen trclk-kartl, dnyamz
farkl dnme ve dolaysyla kkten yeni ilikiler icat etme olasln fiilen aar. Ama bunu
yapabilmek iin, trclk-kartlnn hmanizmann byl snrlarndan, temsillerinin baatlndan
ve dolaysyla kolaylndan vazgemesi gerekir. nsan varlklarnn, iktidara, kar ve haklara sahip,
tek dertleri, kendilerini evreleyen dnya iinde, neye sahip olmaya haklar olup olmadn
belirlemek olan, terimin ikili anlamnda ilgiye, kara layk zne statsn hak eden, ayr, kendi
iine kapal znelere dair yaptklar geleneksel temsillerden vazgemeleri gerekir. Trclk-kartl
hmanizmadan vazgemiyor. Bunu insan olmayan baz canllara yaymakla yetiniyor. Kkrtmaktan geri
durmadklar skandal ve fke buradan kaynaklanr. Bu skandal ve fkenin kkrtt tartmalarn
samal da buradan kaynaklanr. Batl Beyaz erkein ilahi ve kutsal imtiyazlarnn renkli insanlara,
ardndan kadn ve ocuklara da yaylmasndan sonra, trclk-kartl bunlar, hukukun, ahlakn ve
bilimin l himayesi altnda baz hayvanlara da yayma iddiasndadr. Trclk-kartl, anarizme
gre tahakkm ve smr ilikilerinin temeli olan dnce ema ve snrlarn ortadan kaldrmaz.
Bunlar dier baz canl trlerine uygulayarak ynlendirmekle yetinir. Hmanizmann baskc ve sama
imtiyazlarna nasl son vermeli? Anarizmin, dier canl varlklarla srdrdmz ilikiler alan da
dahil, cevaplama iddiasnda olduu soru budur. Trclk-kartlnn cevaplamad soru da budur.

Trdelik
(bkz. benzeim)

Trsel Faaliyet
Nietzscheci kavram (bkz. esnek g)

Uygulama
(bkz. yararclk) Anarizmin gznde anlam, deer ve eylerin belirlenimi daima varlklara,
durumlara v e olaylara ikin olduundan, anarizm her trl uygulama fikrini, her zaman doru
biimde uygulamak, bir bakasnn iradesine boyun emek, sizden yapmanz istedii eyi onun
istedii gibi yapmak anlamna geldiinden, edimlerin ve pratiklerin bir ilkeye, bir yargya ya da dsal
veya ilk bir lye bu zel tabiliini reddeder (bkz. hesap verme).

Uzmanlar (Bilginler)
Uzmanlar kendilerinin yansz ve nesnel olduklar, szn ettikleri ve ne olduklarn syleme
iddiasnda olduklar gerekliklerin dnda olduklar iddiasndadrlar. Onlarn kendilerini nitelerken
belirttikleri bu yanszlk ve nesnellik, onlar harekete geiren ve gereklii dndaki kuvvetlerin
gerekliine tabi klan arzunun doasn maskeleme iddiasn ikiyzlce srdrdnden, onlar hi
mulakla yer vermeden tahakkmden yana klar. Deleuzen beeri bilimlerin Hegelci ve yararc
niteliine dair syledii gibi: (...) Hangisi olursa olsun bu soyut ilikide, gerek faaliyetlerin
(yaratmak, konumak, sevmek, vs.) yerine, daima, nc bir ahsn bu faaliyetler zerine bakn
geirme eilimindeyizdir: Faaliyetin z, yararlanmas gerektii ya da sonularn toplama hakkna
sahip olduu ileri srlen nc ahsn (Tanr, nesnel anlay, insanlk, kltr, hatta proletarya)
yararyla kartrlr.[249]

topya
(bkz. ideal)

znt/Sevin
(bkz. iyi-kt)

Varlk
(bkz. kolektif varlklar ve bir)

Varlk Nedeni
(bkz. kolektif akl)

Varlk Rezervi
(bkz. belirlenimsizlik ve darnn kuvveti)

Verili Moment
(bkz. durum, olay ve odak). Emile Pouget, dorudan eylemin kyaslanamaz esneklii sayesinde
pratiini canlandran rgtlenmelerin ne imdiki zaman gelecee ne gelecei imdiki zamana feda
ederek, geen zaman olas mcadeleler btnyle yaayabildiklerini[250] aklar. Liberter verili
moment, Leninizmin gncel moment ya da konjonktr eklindeki askeri-mekanik kavramyla
kartrlmamaldr. Glerin eylemine mekanik ve dsal bir baknn karsna (bana bir kaldra parti- ve bir dayanak noktas -konjonktr- verin, dnyay altst ederim diye dnyordu Lenin),
dsal bir failin bu glerin bileenini maniple edebilecei ve kullanabilecei gr karsna,
liberter dnce ve pratik gerekliin scak ve i boyutunu, Pouget ile Proudhonun szn ettii
inanlmaz esneklii[251] (bkz.esnek g), Nietzsche ile Deleuzen trsel faaliyet v e tekanlaml
varl k kavramn, Gustav Landauerin homojen tinini kartr.[252] Glerin dzenlenii ve
durumlarn srekli deiimi iinde, verili moment, onu oluturan ey bakmndan, ne semboldr ne de
baka bir eyin rneidir; var olann btnlnn tekil bak as ve ifadesi olan, liberter glerin
eylemleriyle ortaya koymaya, gelitirmeye ve takip etmeye abaladklar, bizzat momentin ya da
durumun varlna bal olan, her seferinde farkllaan olaslklar odak alr ve tekrarlar. Bylelikle,
verili moment Hlne Chatelainin Makhnovchtchina konusunda, yani 1917de Ukraynadaki anarist
isyan konusunda szn ettii tarihsel frsatla zdeletirilebilir: Gulay-Polye evresindeki
dzlklerin serbest ve ak corafi uzamyla tarihsel uzamn akt moment.[253]

Vicdan Ynetimi
(bkz. papaz v e siyasi komiser). Eski Hristiyan gelenek. Buna gre her varlk kendi edimlerini,
dncelerini, niyetlerini ve en mahrem alglarn ya da isel hareketlerini, akn normlar adna bu
varl tanmak, deerlendirmek ve dzeltmekle, onun elinden geleni dsal bir dzene tabi klmakla
grevli dsal bir mercinin yargsna sunmaldr. Kolektif glerin tabi klnmasyla ilgili bu Hristiyan
model Marksist esinli devrimci hareketlerin uygulama ve anlaylarnda geni lde kullanld. Batl
denen kltrlerde, liberter harekete bal baz akmlar da dahil, derinden yer etmitir (bkz. hesap
verme).

Yabanclama
(bkz. eksiklik, arzu ve itah) Baskc ve sakatlayc dsal bir dzen tarafndan kendi imknlarndan
koparlan, taycs olduklar sonsuz kaynaklar kendi ilerinde bulamayan kolektif gler, bu bask
ve sakatlamann yol at eksiklii doldurma abasna bo yere giriirler, kendi gszlklerine
zm baka varlklarn dsallnda umutsuzca ararlar (ayrca bkz. i/d). tekiyle bu zdeleme
ister ak ister nefret biimini alsn, ister kitlelerin eflere ve kudretlilere iren itaatinden, ister
esinledikleri kskan ve kinci mcadeleden, isterse inkrn ve diyalektiin mesafe koyucu
yanlsamalarndan gesin, muktedir olduu imkndan kopan kolektif varlk, kendinden yoksun kalm
demektir. Bu anlamda onun yabanclam olduu sylenebilir, nk ister dost ister dman olsun,
tekine tamamen bamldr, ancak onun sayesinde vardr, yalnzca edimlerinde (bkz. efendi/kle) ya
da kendine dair imgesinde deil, kendi znelliinin gbeinde de o vardr.

Yaknlk (Semeli Yaknlk)

(bkz. gven, komn, birlik, tiksinme, iteleme v e benzeim). Goethenin ve Max Weberin insan
ilikilerini dnmek iin kulland, liberter hareketin temsil ve pratiklerinde temel bir rol oynayan
eski ve modern kimyann kavram. Yaknsak grup olalm! diye haykrr Charles dAvray Anarinin
Zaferi arksnda. Sanlann tersine, liberter yaknlk ideolojik dzende deildir; bunun istisnas,
herhangi bir program ya da ortak platformu benimseyenler arasnda daha derin yaknlklar
olumasdr. Bu yaknlk, akta da politikada da (liberterlerin tahayyl ettii ekilde) erkek ve kadn
militanlar arasndaki, kadn militanlarn kendi arasndaki ve erkek militanlarn kendi arasndaki
yaknlklar, herhangi bir tutum hakknda, herhangi bir gereklik dzlemi hakknda (topluluk yaam,
teknik bir grev iin birlik ya da tarihsel olarak, Barselonann halk mahallelerinde FAInin [254] kk
aktivist gruplar, vs.), bakalaryla birleebilmenin farkl tarzlarn ve farkl karakter zelliklerini,
farkl duyarllk biimlerini ve mizac ierir. Bizler az ok kalc olarak birletiimiz varlklara,
durumlara ve eylere gre (rnein bir araba, bir e, makineli tfek ya da bir banliy evi) deiiriz,
asla ayn deiliz. Her birlik bizde ve bakalarnda kimi zaman kukulanlmaz ve genellikle artc
nitelikleri ve zel yetileri seip kartr. Bu nedenle kimse kendisinin -iyilikte de ktlkte de- neye
yatkn olduunu dorudan doruya bilemez ya da ngremez. Birlik, iyi bulumalar tevik etme ve
ktlerinden kanma sanat, dolaysyla kullanlmayan ve yeni kaynaklar, olumlu ve olumsuzolmayan, lmn deil yaamn taycs kaynaklar kiinin kendi iinde ve dnda seferber etme
sanat, gncel dzenin dayatt lt ve rol kabalnn, keza koullarn genellikle ok g kld
birok incelii, nseziyi ve pratik duyuyu gerektirir. erikleri ve etkileri bakmndan baarl yaknlk
rnekleri: Bakuninin srekli tevik ettii mahrem evreler. Teorik planda olduu kadar pratik
planda da ok daha tartmal yaknlk rnei: Neayev-Bakunin birlii ya da 1937 spanyasnda
milislerin militerlemesi.

Yaknlksal (Yaknlksal Gruplar)

(bkz. yaknlk)

Yalnzlk
(bkz. dostlarmzn dostlar). Kzl Ordunun ezdii Makhnovista isyanna veda ederken Pierre
Archinov Birinci Enternasyonale Hitapa -Btn lkeliren ileri Birlein!- karlk olarak u
ary yapar: Btn dnyann proleterleri, kendi derinliklerinize inin ve hakikati orada arayp
yaratn: Baka hibir yerde bulmayacaksnz![255] Gerekten de son derece nemsiz ya da tarihsel
nem tayan, aka ortada olan ya da zar zor fark edilebilen anlar vardr. Sanldndan daha sk olan
bu anlarda her iletiimi, her ilikilenmeyi (bkz. durak) reddederek, yalnzlklarn en derinine snmak
gerekir; bakalarna arnn, baka olaslklara ak yeni birliklerin koullar yalnzca burada
oluabilir. Simondonun gsterdii gibi, gruplar ve bireyler arasndaki iliki ve iletiim, genellikle,
egemen dzenler erevesinde onlar birletiren i t aat v e dsallk balarn ifade etmekle ve
iletmekle, bu dzenlere gerekli olan rolleri ve ilevleri ilemsel klmakla snrldr (nc
Enternasyonal iinde uzun sre boyunca byle olmutur). Simondon bireyleraras diye adlandrd
bu ilevsel ilikilerin karsna birey-tesi diye adlandrd ilikileri kartr, nk bireyleri ve
gruplar kat eden, bu bireylerde ve bu gruplarda, u an onlar birey ve grup olarak tanmlayan eye
indirgenemeyen bu ilikiler, kendilerinden daha fazla olarak, apeiron olarak ve dolaysyla yenilik
olarak, devrimci olaslk olarak kendi ilerinde tadklar eye ar yapar. Bu anlamda, mevcut
dzene, onun yalnz ve yoksul taleplerine kle eden her iletiimden kamak iin invizaya ekilen
Pascal, sann zamann sonuna dek can ekieceini, Zerdtn evrenin muammasn
hissedebileceini ve (...) gnee seslenebileceini, yaratc Tanry deil, sonsuz geri dne tabi
bir dnyann var olduunu kefedebileceini btn varlyla anlar. [256] Bu anlamda, kkten baka bir
dnyay yeniden oluturma arzusu, malup ve umutsuz varlklarn kalbinden yeniden doabilir, yeni bir
kez isyan etmeye, yeniden birlemeye onlar davet edebilir. Bu anlamda, Simondonun yazd gibi,
birey-tesi gerek iliki ancak yalnzln tesinde balar. [257] Bir ayrlk politikasn neye
dayandrabiliriz?[258] Anarizmin cevap verme iddiasnda olduu soru ite budur (bkz. bir).

Yararclk
(bkz. trclk-kartl, liberalizm, libertaryen ve hesap verme). Yararclk, liberter harekete ve
dnceye kimi zaman yakn olma iddiasndaki akmlara -rnein trclk-kartl- teorik referans
olarak hizmet etmeseydi, bu szlkte yer almas iin hibir neden olmazd. Farkl biimleriyle
yararclk, liberalizmin ve var olann btnne genellemesinin, dorulanmasnn, toplumsal ve
psikolojik koulunun felsefi ikizidir. (Eski zaman ilkokullarndaki aritmetik egzersizleri tarznda)
uygulamal ahlak dersi olan yararclk, yaammz eylemlerimizin ve duygularmzn bir tr borsasna
yatrm sanatna indirgemeyi hedeflemektedir; tm varlmz, yararcln lme iddiasnda olduu
birka basit ilkeye (haz, strap, kar) indirgendiinde,[259] dntrlebilir ve evrensel bir geer
akeye -varln btnne yaylm ticaret yasalarna- annda ve hi durmadan tercme edilmelidir.
ktisadi hesaba dnen yararc ahlak yargs, varlklarn ve pratiklerinin daima dndadr. [260]
Liberter yntem ve analizin aksine, herhangi bir eylemi, herhangi bir etkiyi reten arzularn,
duygulanmlarn ve akllarn (bkz. kolektif akl) ister itemez znel, tekil ve isel doasna, niteliine
asla nfuz etmez; Benthamn yazd gibi, eylerin doasnn ierdii tek ey paradr[261] maliyete
ve kra dnm bu eylem ve etkileri niceliksel ve genel (nk nesnel ya da dsal) olarak
deerlendirir. Baka deyile, yarar ilkesinin ahlaki yaama, edimlerin ve duygulanmlarn niteliine
(zellikle Stuart Millle birlikte) uzanmas ne onun ilkesel doasn deitirir, ne de indirgeyici ve
dsal karakterini. Parayla ilgilenen ve yalnzca ekonomik cezalar veren sulh yargcnn yerini (deyim
yerindeyse) bakalarnn mahkemesi ya da mahkemeye dnm bakalar alr; bu, baka trl
mklpesent ve sorgucu bir yargtr, kii edimlerini ve olduu eyin (erkek, beyaz, vs.) etkilerini
srekli dorulamak durumundadr (bkz. hesap verme).[262] (Anglosakson hukuk uygulamalarnn
gnmzdeki uzantlarnn karanlk bir perspektif salad) bu ahlaki-ticari mahkeme salkl bir
ekonominin iren hesaplarna boyun emeye devam eder.
(Olas saysz rnek arasndan) bir rnek hem yararc akl yrtme tarznn genelliini ve dsalln
-ki bu bir yandan ondan kaynaklanan ahlak ile dier yandan liberal kapitalizmin mant arasndaki
denkliktir- aklamaya yeter, hem de bu tr ahlaki ve hukuksal uzmanln kanlmaz mantksal sonucu
olan dnyayla ilikinin son derece tiksinti verici karakterini aklar (bkz. uzmanlar v e hukuk).
(Trclk-kartlnn ana teorisyeni) Peter Singer Pratik Etik Sorunlar adl kitabnda unu yazar:
Sakat bir ocuun lm mutlu olma ans daha yksek olan bir baka ocuun doumuna yol
ayorsa, sakat ocuk ldrldnde toplam mutluluk miktar daha fazla olur. [263] lk bebein
yaamn yitirmesi ikincisi iin daha mutlu bir yaam kazancyla dnlenir. Bu nedenle, btnsel
yararc bak asna gre, hemofil bebei ldrmek, bakalar zerinde zararl etkisi yoksa, hakl
grlr.[264] (altn biz izdik)
On Emir adna, toplumsal alkanlklar ya da ahlak ilkeleri adna hemen skandal! diye
barmayalm. Sanlann tersine, yukardaki ifadenin skandal nitelii ve irenlii ncelikle yararc
hesab -hemofil bir bebein yaamnn niteliinin baka yaamlarn olas niteliiyle karlatrlmas
ve ldrp ldrmeme karar- konusunda deildir. Asl irenlik bu tercihi ortaya koyabilen adli ya
da uzmanlk dzeneinde yatmaktadr; yol at ok zel hazda yatmaktadr; bu tr ikilemi ima eden
hesap tarznda (anneni mi daha ok seviyorsun baban m, Omo deterjann m Arieli mi?) ve
dolaysyla bu hesabn tad dnyayla ilikide yatmaktadr. Bu iliki ok eskidir, otoriter byk
dinlerin vicdan muhasebesine zg bir ilikidir; ister bakkal olsun ister okuluslu bir firmann
yneticisi, herhangi bir tccarn aznda ya da kaleminde bulunan bir ilikidir, ama ayn zamanda
herhangi bir uzmann ya da yneticinin, uygulama alan ne olursa olsun (ttn-kart mcadeleden bir
trstn ya da bir devletin ynetimine, emeklilik sorunundan tenaziye, sosyal gvenlikten etik
komitelerin yaygnlamasna dek uzanr), aznda ve kaleminde de bulunur. Bylelikle, -ve rnek
sfatyla- Singerin cmlesi ok kesin olarak, ticari ve evrensel denklik ilkesi sayesinde, annda ve
doal olarak bu ilikiye dnr; ve herkesin -kendini gsz drmek ya da kendine fkelenmek

iin- ifade etmekte zgr olduu baka birok ekle dnebilir: Glk iindeki bir iletmenin yok
olmas, kr ans daha iyi bir baka iletmenin douuna yol atnda, eer glk iindeki iletme
kapanmsa toplam kr miktar artar. Birinci iletmenin yok olmas, ikincisi iin daha nemli bir kr
olaslnn elde edilmesiyle telafi edilir. Bu nedenle, btnsel ekonominin bak asndan, hasta
iletmeyi yok etmenin dier iletmeler zerinde [daha masrafl] etkisi yoksa, onu ortadan kaldrmak
doru olur. [tercme slubuna sayg gsteriyoruz]
Varlklarn, durumlarn ve olaylarn mutlak tekilliini ve bu varlklarn, durum ve olaylarn, dsal
bir merciye (bir indirgemenin ve matematik bir ekillendirmenin yanl anlamda nesnel rn olsa da
[bkz. statistik]) asla bavurmadan, kendi yapabilirliklerini ve isteklerini kendileri tanmlama ve
deneyimleme ynndeki ayn lde mutlak hakkn olumlayan anarizm yararclktan ve yararclardan
tiksintiyle uzak durur.

Yarg
(bkz. deerlendirme, pratik duyu, tiksinme ve hak, hukuk) Liberter dncede yarg kavramnn iki
anlam vardr. Dsal ve akndr, nk nc bir kiiye (devlet, yarg, manevi ynetici, uzman,
vb.) gnderme yapar; fiili dnyann, kendi egemenliini srdrmek iin sahip olduu byk
imknlardan biridir. kinci anlamyla, kolektif varlklarn iinde ve ikindir; onlarn olduklar halin ve
yapabilirliklerinin btnn seferber eder, isel ilikilerinin olduu kadar bakalaryla gelitirdikleri
ilikilerin ve kendi kuvvetlerini serpilip gelitirebildikleri dnyalarn zgrletirici niteliini de
srekli deerlendirme kapasitelerini tanmlar.

Yaam (Kaak)
(bkz. mahrem, dolaysz ayrca dirimsel/dirimcilik). Anarizm sk sk yaama gnderme yapar. Bu
yaam genellikle bu kelimenin biyolojik anlamnda anlalmamaldr. Liberter dncede yaam,
gcn ve olumlamann eanlamlsdr, ama ayn zamanda liberter projenin geliip bir baka dnya
ina etme iddiasnda bulunduu gerekliklerin kaamak, hafif ve ma h re m karakterinin de
eanlamlsdr. Liberter hareketin yaama verdii anlam en zgn ifade eden Bakunindir: Tek
bana, yaam (...) eylerin canl ve duyarl, ama kavranamaz ve dile gelmez tarafyla ilikidedir.
Bilimin yalnzca glgelerle ii vardr (...) Canl gerei kavrayamaz. Bu gerek kendini yalnzca
yaama verir; yaam ise, kendisi de kaak ve geici olduundan, yaayan her eyi, yani geip giden ya
da kaan her eyi kavrayabilir, gerekten, daima kavrar. Gerekten de bilime daima kapal kalan bu
mahrem varln doas byledir. Yaam, bireylerin de eylerin de dolaysz ve gerek varldr:
Yaam, sonsuzca geicidir, ezeli ve evrensel dnmn kaak gereklikleridir.[265]

Yataylk
(bkz. temel)

Yeni-Konfyslk
(bkz. liberalizm v e Taoculuk). Liberal kapitalizmin var olan her eyi kendi dzenine tabi klma
ynndeki abas iinde, bu dnyaya uygun (rasyonalist, yararc, insanc, uyumcu, evrenselci, vs.) e
ve mekanizmalarn btn kltrlerde bulunup ayklanmas temel bir hedeftir. rnein Arap dncesi
hakknda, bu, Fasl filozof Muhammed Abid El-Cabirinin eserinde, Arap arkn irfanna ynelik
hayranln eletirisinde ve genellikle Oryantalist olarak tehir edilen Avrupal filozoflarn
(Spinoza, Nietzsche) irasyonelliini (bkz. irasyonel) grmesinde, Arap uygarlnn misik
gelenekleriyle karlama kaygsnda bu gzlemlenebilir. [266] Yeni-Konfys olarak
nitelenebilecek bir yeniden okumaya tabi tutulan ve kimi zaman tekinin yabanclna alma
iddiasnda bulunarak, ounlukla Bat felsefesinin en baskc akmlarnn basmakalp laflaryla
bulumakla yetinen in tarih ve kltrnn durumu da budur. Franois Julien Fransada bu yenidenokumann kukusuz en nemli temsilcisidir. [267] Bat hmanizmasnn yeniden ele ald Konfys
szlemelerin kleliinin, her eyi insan insanidir diyerek zetleyen bir Rousseaunun ve bir
Menciusun bal kald ahlaki totolojilerin karsna liberter dnce ve ayklama almas
Taoculuun kendiliindenliin zgrln, Jacquet Gernetnin [268] szn ettii halatlar
gevetin!ini kartr. Bu kartlk zellikle Taoculuun ve Konfysln, rnein in
dncesinin kurucu belgesi olan Yi ming yorumlarndan farkllamasnda grlr.
Hiyerarik bir ikilie (Toprakla zerindeki Gkyz) yaslandndan, insann, kendi dncesinin
indirgeyici varsaymlar iinde gereklii itle evirebileceini iddia ettii ve insan ilikilerinin
hkmran modeli temelinde kendi kendine ina ettii Gn kkrtc[269] rolyle kendi eyleminin
iddialarn hakl olarak zdeletirdii bir trdelik ilikisi iinde, yin ile yangn yeni-Konfys
yorumu dorudan doruya bir hakimiyet ve tahakkm[270] niyetinin, eylerin dzenini bilincin ve buna
denk den toplumsal, ahlaki ve iktisadi szlemelerin dar hapishanesine tabi klma iradesidir
taycsdr. Teki olduundan ve hiyerariye ilgisiz[271] kaldndan, btn varlklarn (To t kingin
on bin canls) btne ve btnn hareketine katldklar bir dnya ilikisi iinde, Taocu anlay
liberter boyutu kolaylkla ayrdedilebilecek bir tutum ve kavraya yneltir: Toplumsal deer ve
konumlarn ayrdedici oyununda hakimiyet kurmay nafile grp reddeder; farkszla (bkz. snr
iinde snrsz ve apeiron), varln biricikliine, oklu eitliliin kkeni olan Kendiliindenin ilk
atas (...) Gizeme,[272] karanlk kaynaa, Gn ve yerin kaynann doduu bu dier
kaynaa[273] srekli gnderme yapar; insan faaliyetlerini varln ve onu var klann akna dahil
eder ek eylerin kendiliindenliini doru kavrar. Trenselliklerin, toplumsal szlemelerin,
hiyerarilerin, ahlaka sonsuz klelikle denen sahte bir yeni-Konfys hakimiyetin karsna
Taoculuk tek bir itaat kartr. Varlklarn kendi doalarnn [isel] dzenlerine [274] itaatleri,
btnn tekil ifadesi olarak ve Spinozann Etikasnn balangcna ok yakn bir anlay iinde
ortaya kar: Bir ey eer yalnzca kendi doasnn zorunluluuyla varsa ve yalnzca bununla
belirlenmise onun zgr olduu sylenir[275]; ayn zamanda, her ey kendi yasasn, yani kendi
geliim tarzn, varolu ve ksmi eylem tarzn kendi iinde tar[276] [altn izen Bakunin] derken,
Bakuninin dncesine de ok yakndr.

Yer /Alan
(bkz. yerelcilik)

Yerelcilik
(bkz. monad v e ayrdedilemez). Liberter hareketin dnda da iinde de kmseyici olarak
kullanlan bu terim, kendi eylem olaslklarn ve eyleri alglaylarn yalnzca bireysellikleriyle
snrlandrmalar sz konusu olmadndan, anaristlerin ok sayda mcadeleye dalma ve kendi
iine kapal, genellikle kk gruplar oluturma, bulunduklar yerde ve verili bir anda, dolaysz
evrelerinin, zel kayglarnn dar snrlar iinde bulunduklar duruma gre davranma eklindeki sk
rastlanan eilimlerini nitelemektedir. Liberter hareketin sk rastlanan atomizasyonunu nlemekte ou
zaman gsz kalan bu tartmal eletiri (bkz. birey), hem bu hareketin gereklii asndan hem de
bellibal tezahrlerinden biri yerelcilik olan bu hareketi devindiren zgrletirici mantk asndan
tam bir derin cehalet gstergesidir. Gerekten de, yer, egemen dzenin indirgemeye alt,
btnn tanmlad snrlar iinde her eyin bir yerinin olduu (ev, komnist hcre, alma mevkii,
ehir, cinsellik, kimlik kart), ayn zamanda da sentez yapmakla, aa ve daha kk, kk olduu
iin aa mercileri (komn, departman, blge, devlet, BM; hcreler, seksiyonlar, federasyonlar,
merkez komiteler vs.) uyumlandrmakla grevli giderek genelleen koordine edici mevkiler piramidi
gerektiren alanla kartrlmamaldr. Jean-Clet Martinin gsterdii gibi, [277] yerellik, btne
baskn kan bir bak asdr. Leibniz ehir rneinden yola karak bunu aklar: Her ehir
kompleksi bir btn eklinde kendini gsterir. Saylabilir, snflandrlabilir gelerden,
gayrimenkullerden oluan sonlu bir btn belirtir. Buna karlk, saylabilir geleri ister istemez aan
ey, bu ehrin, ele alnd bak asna gre bize sunabilecei olas perspektiflerin sonsuz saysdr
(altn biz izdik). Demek ki, global olann genilemesiyle rtmeyen yerel bir yaylmaclk vardr;
genilii alann kapsamyla ilgili olmayan bir perspektifler yaylmasdr bu (altn izen yazar).
Dsalla indirgenemeyen ve bizi eyleri dardan grmeye mahkm etmek yerine, onlar ierden
aydnlatan bir uzam doar (bkz. ierisi, monad). Son olarak, yeni bir zneleraraslk[278] ina etmek
mmkn olur. Liberter hareketin geliimine asla engel olmayan yerelcilik bu hareketin kouludur; bak
alarnn okluu zerinde temellenen gerek bir federalizmin kouludur.

Yn
(bkz. kitle). Yn kelimesi kkten farkl iki anlay iinde kullanlabilir. Liberter dncede
(belirsiz) yn anariye, ok ve farkl olana, tekil glerin ve znelliklerin hzla oalmasndan yola
karak varlklarn potansiyel olarak snrsz bileimine gnderme yapar. Egemen dncede,
liberalizmden Marksist komnizme dek ise (belirli) yn ok sayda benzer birey olarak
dnlmtr. Bu bireyler farkllamam bir kitle iinde, aynnn ve niceliin bu ok zel gc
iinde toplaabilir ya da ylabilir; bu g olmadan ne gsteri olur ne baarl devrim, ne seim
baars, ne de pazar. Marksist esinli baz devrimci akmlar terimin ikinci anlamnda yna gnderme
yapmaya devam ediyorlar; Spinozann dncesine ve zellikle de politik yazlarna yanl yere
gnderme yapyorlar. Fakat Marksizmi yermeye en az eilimli gzlemcilerin bile gsterdii gibi,
-Ethikada hi rastlanmayan- yn kavram bu filozofta, politik yazlarnda ou zaman olumsuz bir
anlam edinir. [279] Yn Spinozann nemli kavramlarnn iine tm gle sokmak gerektiinde, bu,
Deleuzen yapt gibi, kkensel doa yklerinden szde serbest kalan insanlarn, maddilii yalnzca
insani tutkulara indirgenen bir politik oluumun (A. Negri) boluu ve keyfilii iinde yn halinde
toplat, gelecekteki, aadaki bir devrimi dnmek iin deil; tersine, yukarda, bizi oluturmaya
asla ara vermeyen ya da bizim tadmz glerin bolluu iinde bir zgrlemeyi dnmek iin
gndeme gelir (bkz. sonsuz geri dn):
Bedenler (ve ruhlar) gtr. Bu haliyle, yalnzca tesadfi karlama ve atmalaryla (kriz
durumuyla) deil; her bir bedeni oluturan ve onu bir okluk olarak niteleyen sonsuz sayda blm
arasndaki ilikilerle tanmlanrlar. Demek ki, bedenlerin, karakteristik zelliklerinin uygun olup
olmamasna bal olarak, bileim ve ayrma sreleri vardr. ki ya da daha ok beden, eer karlkl
ilikilerini somut durumlar iinde olutururlarsa bir btn, yani nc bir beden oluturacaktr.
mgelemin en yksek idman da budur; bedenlerin (ve ruhlarn) bileebilir ilikilere gre
bulumalarn salayan, idrak gcne esin veren noktadr.[280]

Yiitlik
(bkz. olumlama v e kolektif g). Yiitlik imgesi ve kavram devrimci sendikalist ve anarkosendikalist sylevlerde ve imgelemde byk bir rol oynar. Liberter ii hareketlerinin esasen erkek
hareketler olmas bu kavram yalnzca cinsiyet ya da tr yananlamna indirgemeye yneltmemelidir.
Sylemsel ve ikonografik biiminde yiitlik, anarist harekette, ncelikle olumlama v e gcn,
dolaysyla istisnasz btn kolektif varlklarn ortak kuvvetinin eanlamlsdr. Militan deneyim -tpk
yaamn, eitli birleme ve ayrmalarn deneyimi gibi- yiitliin, terimin liberter anlamnda tr ve
cinsiyet kategorileriyle ilgisiz olduunu gstermeye yeter. G ve irade asndan erkekler, anatomik
ya da sylemsel de olsa hibir zel yetiyle bbrlenemezler.

Ynetim
(bkz. zynetim, tikel ve zel/kamusal). On dokuzuncu yzyln bu eski kavram devleti belirtmekte
kullanlr (gerekten mutlu olmak iin hi ynetim olmamal!), ama denizcilikten gelen etimolojisiyle
(dmen tutmak) istisnasz btn kolektif varlklarn hem zerkliini hem bamlln dndrr;
kendi kendini ynetme fikri ve dolaysyla bakalar tarafndan ynetilme olasl da bunu ifade
eder. Bu anlamda Gustave Courbet her tikelin (bkz. zel / kamusal), yani verili bir anda varolan her
varln bir ynetim olduunu, nk liberter dncede her kolektif varln, kendisini oluturan ey
nedeniyle ve eit bir ekilde (bkz. eitlik) zerklik ve zgr karar gibi mutlak ayrcalklarla donanm
olduunu, kurulu dzen savunucularnn ise bu zellikleri devletin egemenliine baladklarn kabul
eder. Liberter adan bakldnda -ve Courbetnin de dedii gibi- ynetim, terimin geleneksel
anlamnda, (deyim yerindeyse) tikel bir tikeldir; gcn ald dier tikeller btnn kendi
otoritesine ar bir ekilde tabi klma iddiasndadr.[281]

Yukars/Aas
(bkz. sonsuz dn, gelenek, kaos, entelekhia, gemi)

Zaman
(bkz. kaos, entelekhia, ama / aralar, esnek g, hareket, ierim, verili an, tekrar, gelenek, byk
gece ve sonsuz geri dn).

Zmni
(bkz. kvrm).

Zorlama
(bkz. zorunluluk)

Zorunluluk (zgrlk)
Zorunluluk kstlamann kartdr. Kstlama her zaman dsaldr, bask ve tahakkmn
eanlamlsdr. Zorunluluk ise daima iseldir, bu anlamda zgrln eanlamlsdr. Spinozann
dedii gibi: Bir ey eer yalnzca doasnn zorunluluuyla varsa ve yalnzca kendisi nedeniyle
hareket etmeye belirlenmise, onun zgr olduu sylenir; fakat zel ve belirli bir yasaya gre var
olmas ve hareket etmesi bir baka ey tarafndan belirlenen eye zorunlu, daha dorusu kstl
denir.[282] Bakunin de grn aklarken bu tutumu benimser: nsan doa yasalarna boyun eerken
(...) asla kle deildir, nk kendi doasna ikin yasalara, kendisinin var olduu ve btn varln
oluturan koullara boyun eer: onlara boyun eerken kendine boyun eer.[283]

[1]-

Hans Magnus Enzensberger bu dnemi ok doru olarak Anarinin Ksa Yaz olarak
nitelemitir [Trkesi Anarinin Ksa Yaz..., eviri: Mehmet A, Ayrnt yay, 1995)

[2]-

Voline (V. M. Eichenbaum), La rvolution inconnue, (1947), Verticales, 1977; James

Guillaume, LInternationale, Documents et souvenirs (1864-1878), (1905-1910) Editions Grard
Lebovici, 1985; Abel Paz, Durruti, un anarchiste espagnol, Quai Voltaire, 1993 [Trkesi Halk
silahlannca, eviri: Gn Zileli, Kaos Yaynlar, 1996]; Alexandre Skirda, Nestor Makhno, Le
cosaque de lanarchie, A.S. 1982.

[3]-

Capitalisme et schizophrnie Mille Plateaux, Les dtions de Minuit, 1980, s. 196.

[1]-

Bkz. De la Justice, Rivire, c. 3, s. 78, 72 ve 74; hi ayrmsz Bilgi eleri ve Emek eleri
olarak adlandrabileceimiz ey, ilk sanayi aletleridir. Age., s. 73.

[2]-

Age., s. 74 ve 78.

[3]-

Age., s. 85.

[4]-

Burada Rivire Yaynlarnn versiyonuna sadk kalyoruz; elbette hataldr fakat bu dizgi hatas
Proudhonun dncesini gayet iyi ifade etmektedir; alet ona gre gerekten de insan zeksnn
eiticisidir, dardan yol gsterendir (age., s. 78).

[5]-

Age., s. 75.

[6]-

nsan endstrisinin rnnn zlmesinden yola karak szn ve hesabn iaretlerinin,

saf matematiin ve idrak kategorilerinin kefi hakknda age., s. 77. Dilin sembolik
boyutuyla birlikte, bulunan aletlerin sembolik boyutu hakknda bkz. Andr Leroi-Gourhan, Le geste
et la parole I Technique et langage, Albin Michel, 1964 ve LHomme et la matire, Albin Michel,
1971.

[7]-

Age., s. 73 ve 75.

[8]-

EMEKNN ALFABES

A. UBUK ya da KALDIRA (kazk, gvde, stun, direk);

B. KANCA, EK UBUK (engel, kopa, anahtar, doramac mengenesi, tezgh mengenesi, apa,
zvana dili, zpkn);
C. PENS (kerpeten, mengene, birleik iki kanca);
D. BA (esasen, nesnenin etrafna sarlm esnek bir gvdeden oluur; -ip, halat, zincir);
E. EK (tokmak, omak, havan eli, dve, bileita);
F. U (karg, mzrak, cirit, ok, ine, vs.)
G. TAKOZ; (vs.), age., s. 75-76.

[9]-

nsan tininin arivlerinde btn iaretlerden nce gelen bir ey olduunu belirtmeliyim; bu, ok
ok eski zamanlardan beri bilgiye ara ve aygt olarak hizmet etmektedir; De la Justice, Rivire, c. 3,
s. 73.

[10]-

Proudhon semeioloji der (De la Justice, c. 2, s. 362).

[11]-

Mille plateaux, s. 494-495.

[12]-

La Guerre et la Paix, s. 16.

[13]-

Emein dzenlemelerini sava dzenlemelerden ayran fakllklarn nemi hakknda ve

birinden tekine -sz konusu durumda ikinciden ilkine- gemenin gl hakknda bkz. Saint-Jacques
deniz kabuu yetitiricilii ve toplayc avc denizcilerin yetitirici denizcilere dnm
konusunda, Michel Callon, Elment pour une sociologie de la traduction: la domestication des
coquilles Ssaint-Jacques et des marins pcheurs dans la baie de Saint-Brieuc, Lanne sociologique,
c. 36, 1986.

[14]-

Mille Plateaux, s. 494.

[15]-

De la Justice, c. 3, s. 15.

[16]-

Age., s. 81.

[17]-

Mille Plateaux, s. 494.

[18]-

La Guerre et la Paix, s. 16.

[19]-

Mille Plateaux, s. 497-498.

[20]-

De la Justice, c. 3, s. 73.

[21]-

Age., s. 78.

[22]-

Mille Plateaux, s. 497-498.

[23]-

De la Justice, c. 3, s. 72.

[24]-

La Guerre et la Paix, s. 29

[25]-

Mille Plateaux, s. 497-498

[26]-

Age.

[27]-

Age.

[28]-

La Guerre et la Paix, s. 58.

[29]-

lk neden asla var olmad, asla var olamaz. lk neden, hi nedeni olmayan ya da kendi kendinin
nedeni olan bir nedendir. Bu, Evreni yaratan Mutlaktr, maddeyi yaratan saf tindir, anlamszlktr.
(Michel Bakounine, Considrations sur le fantme divin, sur le monde rel et sur lhomme, uvres,
Stock, c. 3, 1908, s. 349).

[30]-

Pierre-Joseph Proudhon, Thorie de la proprit, Lacroix, 1871, s. 52.

[31]-

Yal dnyann dinamitileri (ya da ykclar) kendi patlayc maddelerini kendileri imal
ederler ve dnemin anarist gazetelerinin ou bu faaliyete ayrlm bir bilim ve teknik kesine
sahiptir. Bu konuda bkz. Jean Grave, quarante ans de propagande anarchiste, Flammarion, 1973, s.
166 ve devam; ve Daniel Colson, La science anarchiste, in Rfractions, no 1, K 1997, yukardaki
metnin tamam oradadr.

[32]-

Mille plateaux, Les ditions de minuit, 1980, s. 196.

[33]-

Liberter dnce, ar-solcu ya da Sitasyonizme yakn kimi gruplarn analizlerinden,

genellikle gereklii karanlk bir ekilde maniple eden komplo ve gizli gler temas zerinde
temellenen analizlerden bu anlamda kkten ayrlr.

[34]-

Michel Foucault, La volont de savoir, Gallimard, 1976, s. 123 ve devam.

[35]-

Gilbert Simondon, Individuation psychique et collective, Aubier, 1989.

[36]-

G ile arzu arasndaki iliki zerine neo-Leibnizci bir yaklam iin bkz. Gabriel Tarde,
Monadologie et sociologie, les empcheurs de penser en rond, 1999, s. 48. G ile erk istenci
arasndaki ayrm zerine bkz. Gilles Deleuze, Nietzsche et la philosophie, PUF, 1962, s. 59 ve
devam. Bu yorumun (tartlabilir) tartmas ve bu tartmann ierii zerine bkz. Paolo DIorio,
les volonts de puissance, Mazzino Montinari iinde, La volont de puissance nexiste pas,
Editions de Lclat, 1996; Wolfgang Mller-Lauter, Nietzsche, Physiologie de la Volont de
Puissance, ditions allia, 1998 ve Pierre Montebello, nietzsche, la volont de puissance, PUF, 2001.

[37]-

Henri Bergson, Sur le pragmatisme de William James. Vrit et ralit, in La Pense et le

Mouvant, Alcan, 1934, s. 268.

[38]-

Pierre Guenancia, LIdentit personnelle entre Locke et Leibniz, in Rene Bouveresse (edit.),
Perspectives sur Leibniz, Vrin, 1999, s. 154.

[39]-

Age.

[40]-

Pierre-Joseph Proudhon, Philosophie du Progrs, Rivire, 64.

[41]-

Pierre Guenancia, age., s. 153.

[42]-

Age.

[43]-

Considration philosophiques sur le fantme divin, sur le monde rel et sur lhomme,
uvres, Stock, c. 3, 1908, s. 352-354.

[44]-

Spinoza, Ethique, Kitap III, nerme 2nin erhi.

[45]-

(...) Her rgtl ya da yalnzca kolektif varlktaki bileke g varln zgrldr, yle ki bu
varlk -kristal, bitki ya da hayvan- insan trne ne kadar yaklarsa o lde daha zgr olur, zgr
iradeye o lde yaklalr. nsanda bile zgr irade, bir araya gelerek bunu douran eler de felsefe, bilim, sanayi, ekonomi, hukuk- kuvvet olarak gelimilerse daha enerjiktir. (Pierre-Joseph
Proudhon, De la Justice, c. 3, s. 403).

[46]-

Pierre-Joseph Proudhon, La Guerre et la Paix, Rivire, s. 128.

[47]-

nsana, kendi aralarnda birlemi ama koullarn etkisiyle her biri kendi tarafna talep eden
kendilikler bileii olarak baklabilir (Pierre-Joseph Proudhon, Economie, yaymlanmam,
Besanon belediye ktphanesi, 2863 [74]).

[48]-

Pierre-Joseph Proudhon, De la Justice, c. 3, s. 172.

[49]-

Friedrich Nietzsche, Fragments posthumes 1884, 26 [370], uvres philosophiques compltes,

Gallimard, c. XX, s. 275.

[50]-

Bu konuda bkz. Didier Franck, Nietzsche et lombre de Dieu, PUF, 1988, zellikle de s. 183.

[51]-

Bkz. Jean Milet, Gabriel Tarde et la philosophie de lhistoire, Vrin, 1970, s. 172: nsan
varlnn durumu zellikle anlamldr. Bedeni ve zellikle de beyni, ok uzaktan gelen ve ok uzaa
gitmeye ynelik psiik itkileri aktaran mekanizmalardr. Durkheimn malup ettii eski rakibi
Gabriel Tardeye bu referansa aranlar iin, Maurizio Lazzaratoyla ve bu yazar gnmzde
yeniden kefeden herkesle birlikte klielerden uzakta hatrlayalm ki, Tardenin teorisi bir kuvvet,
g, etki ve bunlarn ifadelerinin teorisi olarak anlalmaldr, sosyolojisi ise Leibniz, Nietzsche ve
Bergsondan geerek bizim daha yaknmzda Simondon ve Deleuzee varan bir dnce akmna
dahildir. (Maurizio Lazzarato, Gabriel Tardenin Monadologie et sociologiesine sonsz, Les
empcheurs de penser en rond, 1999, s. 104-105).

[52]-

Btn bunlara dair bkz. Pierre Klossowski, Nietzsche et le cerle vicieux, Mercure de France,
1969, s. 56 ve devam.

[53]-

Age.

[54]-

Age., s. 57-58.

[55]-

Didier Franck, age., s. 79; ksmen farkl bir analiz iin bkz. Pierre Klossowski, age., s. 50 ve
devam.

[56]-

De la Justice, c. 3, s. 375.

[57]-

Liberter belirlenimsizlik ile Claude Lefort gibi baka yazarlarn bu kelimeye verdikleri anlam
arasndaki farkllk zerine bkz. durak.

[58]-

Confession dun rvolutionnaire, Rivire, s. 282.

[59]-

Sistemlerin ierisi ile dars arasndaki bu iliki zerine bkz. Michel de Certeaunun
LInvention de quotidiende [Gndelik Yaamn cad] (UGE, 10/18, 1980, c. 2) strateji ve taktik
arasnda nerdii ayrm; ayn zamanda, Claude Lefortun reddettii ve Alain Caillnin aklad gibi
(La Dmocratie luvre, Esprit, 1999, s. 63-64): Dz ve homojen bir uzam olarak toplumun
barnda farkl sistemler geriye bir ey kalmadan kendi aralarnda birbirine eklenir. (Bu konuda bkz.
Jacques Dewitte, La mise en abyme du social. Sur la pense politique de Claude Lefort in Critique,
no 635, 4/00).

[60]-

Bkz. Gilles Deleuze, Spinoza, philosophe pratique, Les ditions de minuit, 1981, s. 167
[Trkesi Spinoza ve Pratik Felsefe, eviri: Ulus Baker, Norgunk Yaynlar, 2005].

[61]-

Akt. Jean Milet, Gabriel Tarde la philosophie de lhistoire, Vrin, 1970, s. 172.

[62]-

Jean Milet, a.g.e.

[63]-

Bir ilk yaklam iin bkz. Georges Vignaux, Les sciences cognitives une introduction, ditions
la dcouverte, 1992.

[64]-

Henri Bergson, Sur le pragmatisme de William James. Vrit et ralit, in La Pense et le

Mouvant essais et confrences, Alcan, 1934, s. 268.

[65]-

Leibnizin teorisinde bileke kavram (ve vinculum subtantiale kavramyla ilikisi) zerine
bkz. Yvon Belaval, Leibniz initiation sa philosophie, Vrin, 1993, s. 245 ve devam; ve daha geni
olarak Christiane Frmont, LEtre et la relation, lettres de Leibniz Des Bosses, Vrin, 1999 (1984).

[66]-

La Guerre et la Paix, Rivire, s. 128.

[67]-

Considrations philosophiques sur le Fantme divin, le Monde rel et sur lHomme, Oeuvres,
Stock, c. 3, 1908, s. 245 ve 218.

[68]-Nesnelerin

yerine ikme ettii iaretleri maniple etmek (...) bilimin zdr. Bu iaretler daha
byk kesinlikleri ve daha yksek etkinlikleriyle dilin iaretlerinden kukusuz farkldr; gerekliin
sabit bir grnmn duraan bir biim altnda belirtmek olan iaretin genel kouluna ise ayn lde
tabidirler Henri Bergson, LEvolution cratrice, PUF, 1962, s. 328.

[69]-

Gilles Deleuze, Nietzsche et la philosophie, PUF, 1962, s. 84 ve 114.

[70]-

Bilim ile anarizm arasndaki ilikilere dair bkz. Daniel Colson, la science anarchiste, in
Rfractions no 1, K 1997.

[71]-

Michel Bakounine, Considrations philosophiques sur le fantme divin, sur le monde rel et
sur lhomme, Oeuvres, Stock, c. 3, 1908, s. 393.

[72]-

Friedrich Nietzsche, Crpuscule des idoles ou comment philosopher coup de marteau,

Oeuvres philosophiques complte, Gallimard, s. 76-77.

[73]-

Michel Bakounine, age., s. 395.

[74]-

Michel Bakounine, Considrations philosophiques sur le fantme divin, sur le monde rel et
sur lhomme, uvres, Stock, c. 3, 1908, s. 395.

[75]-

Age., s. 341-342.

[76]-

Age., s. 352-354.

[77]-

Mille Plateaux, Les Editions de Minuit, 1980, s. 196.

[78]-

Alfred North Whitehead, Procs et ralit, Essai de cosmologie, Gallimard, 1995, s. 72.

[79]-

Age., s. 73.

[80]-

Spinoza, Ethique, Kitap III, nerme 2nin erhi.

[81]-

Les ouvriers en grve, France, 1871-1890, La Haye, 1974.

[82]-

Ernest Coeurderoy, Hurrah!!! ou la rvolution par les cosaques, in Pour la Rvolution,

Champ Libre,, 1972, s. 257: Herkes kendi davas iin mcadele ettiinde kimse temsil edilmeye
ihtiya duymayacaktr.

[83]-

Bkz. Jean Milet, Gabriel Tarde et la philosophie de lhistoire, Vrin, 1970, s. 154.

[84]-

Gilbert Simondon, Individuation psychique et collective, Aubier, 1987, s. 192.

[85]-

Genel Emek Konfederasyonu.

[86]-

Chambon-Feugerolles (Loire) maden iileri sendikas sekreteri Laurent Moulinin

(yaymlanmam) anlar.

[87]-

Rdemption et utopie, le Judasme libertaire en Europe centrale, PUF, 1988.

[88]-

Bu konuda bkz. age.

[89]-

Emile Pouget, LAction directe, 1910, s. 11.

[90]-

Pierre-Joseph Proudhon, Philosphie du Progrs, Rivire, s. 63; La Guerre et la Paix, Rivire,

s. 128.

[91]-

Ethique, kitap III, 2. nermenin erhi.

[92]-

Ama ayn zamanda, ayklama yoluyla, insan varlnda bu dzene denk debilen, ona vcut,
g ve rza verebilen eyden de yola karak.

[93]-

Oeuvres compltes, Champs Libre, 1982, s. 440 ve 439.

[94]-

Age., s. 116.

[95]-

Bkz. Nathalie Sarraute, Pour un oui pour un non, Gallimard, 1982.

[96]-

Mille Plateaux, Les ditions de minuit, 1980, s. 196.

[97]-

Gilles Deleuze, Diffrence et rptition, PUF, 1968, s. 55.

[98]-

Gilles Deleuze, Le pli, Leibniz et le baroque, Les ditions de Minuit, 1988, s. 91.

[99]-

Burada esasen Bruno Latourun btn almalarna gnderme yapyoruz. Bu tr deneyimin

mant ve icat koullar iin bkz. Steven Shapin ve Simon Schaffer, Lviathan et la pompe lair,
Hobbes et Boyle entre science et poltique, ditions la Dcouverte, 1993.

[100]-

Emile Boutroux, akt. Henri Bergson, La pense et le mouvant, essais et confrences, Alcan,
1934, s. 272.

[101]-

Ainsi parlait Zarathoustra, uvres compltes, c. VI, Gallimard, s. 61 ve 152, tercme

Maurice de Gandillac.

[102]-

erisi yalnzca ayklanm bir darsdr, yanstlm bir ieridir, Spinoza philosophe
pratique, Les ditions de Minuit, 1981, s. 168.

[103]-

Etienne de la Botie, Discours de la servitude volontaire, Mille et une nuits, 2000.

[104]-

Gilbert Simondon, Individuation psychique et collective, Aubier, 1987, bkz. s. 205-206 ve

181 ile devam. Simondonun tezlerinin Fransz felsefe evrelerine kabulndeki sert eletiriler
hakknda bkz. Bulletin de la socit franaise de philosophie, 27 ubat 1960 tarihli oturum, zellikle
Paul Ricoeur ve Jean Hyppolitele gr alverileri.

[105]-

Gilbert Hottois, Simondon et la philosophie de la culture technique, De Boeck Universit,

1993, s. 116 ve 110.

[106]-

imdi, her blmn titizlikle inceleyerek, saf idrak gc lkesinden getik, onu lp bitik
ve her eyin kendi yerini saptadk. Fakat bu lke doann deimez snrlar iine kapatt bir adadr.
Engin ve frtnal bir okyanusla evrili hakikat (kkrtc kelime!) lkesidir, yanlsamann gerek
imparatorluudur; saysz youn sis perdesi, dirensiz ve erimek zere olan buz tabakalar yeni
topraklarn aldatc grnmn sunar, keif hayal eden gemiciyi bo umutlarla srekli kendine eker
ve onu asla reddedemedii maceralara srkler [vs.] Critique de la raison pure, Paris, 1944, s. 216,
akt. Jean-Clet Martin, in Variations, Payot, 1993.

[107]-

Age., s. 196.

[108]-

Simondon dncesinin anarik boyutunu yle zetlemektedir: nsan da ieren evrensel

antropolojik gereklemesine varana dek yaamn btn tarihi varln bireylemesinden, kendi iinde
paral ve karmak, ldayan ve ancak sndnde yaklalabilen bir merkez olarak varla geri
dnmekten baka bir gelecei olmayan bir varlk-doumdan baka bir ey deildir. Age., s. 111.

[109]-

Fragments posthumes, 1881, 11 (211), akt. Didier Franck, Nietzsche et lombre de Dieu,
PUF, 1998, s. 254.

[110]-

Age., 11 (238): nsanlar ve filozoflar, hayali olarak, insan doann iine yerletirmilerdir;
doay insanszlatralm! Daha sonra ise kendilerinin iyice iinde hayal edeceklerdir; felsefelerin ve
sanat eserlerinin yerinde ideal insanlar olacaktr, bunlar her be ylda bir kendi zlerinde yeni bir
ideal oluturacaklardr. (altn izen Nietzsche).

[111]-

Kendi btn iinde var olan dnya ayn zamanda bizim deerlendirmelerimizin de rndr;
daha ziyade, kendisine denk kalanlarn rndr. (fragments posthumes, 1884, 25 (434), akt. Age., s.
255.

[112]-

Age., 1886-1887, 7 (16), akt. s. 256.

[113]-

Age., 1882-1883, 4 (172), akt. Age.

[114]-

Ainsi parlait Zarathoustra, prologues, 5 ve Simondona daha yakn olan metin Fragments
posthumes, 1882-1884, 5(1), no 128: Kaosun bir ksmn iinizde titizlikle koruyun: Her gelecek
olanda kendini oluturaca bir malzeme olsun.

[115]-

Akt. Xavire Gauthier, Louise Michel, je vous cris de ma nuit, correspondances gnrales
(1850-1904), Les Editions de Paris, 1999, s. 11.

[116]-

Bakuninin ifadesiyle (bkz. doa).

[117]-

Daha ileriye bkz.

[118]-

Fransz Nietzschecilii diye adlandrmann uygun olduu yerde bu ilgisizliin varsaymsal

onay zerine bkz. bu kez Simondon adna ve tamamen geleneksel bir ahlak duyusu adna, Nicolas
Dodiernin ifade ettii eletiri: Les hommes ett les Machines. La conscience collective dans les
socits technicises, mtailli, 1995, s. 33 ve devam.

[119]-

Gilbert Simondon, Individuation psychique et collective, Aubier, 1989, s. 112-113. Bu metin

Djacquea yakndr. Tavan arasnda yalnz yaayan ve topya zerine, insanln eytans kortejini
btn cehennem ateiyle peinden srkleyen ate gzl bu siklop zerine yazdktan sonra yataa
der: Yaamm m yitireceim aklm m? (...) Sanki bam atlayacak gibi geliyordu, kskala
gsm buruyorlard. Bouluyordum: elikten kaslar boazm skyordu (...) Hkrklar iinde
bouluyordum. akaklarma kan hcum etmi, arpyordu, beynimin iinde sel gibi dalgalar
ayaklanyordu, damanlarmn eperlerine hcum eden yakc dalgalar. (Joseph Djacque,
lhumanisphre, utopie anarchique (1857), in A bas les chefs, Champ Libre, 1971, s. 133-134).

[120]-

Gilles Deleuze, Foucault, les ditions de Minuit, 1986.

[121]-

Michel Foucault, La vie des hommes infmes, in Les Cahiers du Chemin, no 29, 1977, s. 16,
akt. age., s. 101.

[122]-

Foucault, age.

[123]-

Age., s. 102.

[124]-

Ernest Coeurderoy, Hourrah!! ou la rvolution par les cosaques, in Pour la Rvolution,

Champ Libre, 1972. Bu metin kukusuz ki Haziran 1848deki trajik olaylarn ertesinde ksaltlm bir
ekilde kaleme alnm ve datlmtr (bu konuda bkz. Max Nettlau, Giri yazs, i n Ernest
Coeurderoy, Oeuvres, c. 1, Stock, 1910, s. XXII).

[125]-

Pour la rvolution, age., s. 325, 332 ve 333.

[126]-

Age., s. 257.

[127]-

Age., s. 257 ve 305-306.

[128]-

Confessions, akt. Madeleine Grawitz, Michel Bakounine, Plon, 1990, s. 135.

[129]-

Daha 1840 tarihli ilk almas olan Quest-ce que la proprit?de bu grlr.

[130]-

Bkz. Esasen Systme des Contradictions Economiques ou Philosophie de la Misre (1846).

Proudhonun bu ilk yaklama geri dn tarz hakknda bkz. gler dengesi.

[131]-

Pierre Ansart, Marx et lanarchisme, PUF, 1968, s. 148-149.

[132]-

Bkz. Mlanges-Articles de journaux, 1848-1852, Lacroix, 1870.

[133]-

Bu konuda bkz. age., s. 159.

[134]-

Pierre Haubtmannn zld gibi (Proudhon 1849-1855, Descle de Brouwer, 1988, s. 196):
Contradictions conomiquesten bu yana kat edilen yolu lebiliriz. imdi, hakikat, 1846da olduu
gibi, biri mlk sahibi teki anarist ve ateist iki zt eilimin uzlamas iinde deil, birincinin
dlanmas ve ikincinin atlm iinde bulunmaktadr. Proudhonun btn yazlarnn bir yorumu iin
bu kopuun yol at glkler hakknda bkz. Pierre Ansart, age., s. 311.

[135]-

Bu konuda bkz. Pierre Ansart, Proudhon, des pouvoirs et des liberts, in P.-J. Proudhon,
Pouvoirs et Liberts, Besanon, 1989, s. 13 ve 14.

[136]-

Le Peuple, 19/2/1849, akt. Bernard Voyenne, Pierre-Joseph Proudhon, mmoire sur ma vie,
Maspero, 1983, s. 75 ve devam.

[137]-

Bkz. Didier Franck, age., s. 191. O da fragments posthumesa gnderme yapmaktadr (1888, 14
(1179 ve 14 (170)). (Bkz. yaam maddesi; Bakuninin bu konudaki anlay).

[138]-

Jean Milet, Gabriel Tarde et la philosophie de lhistoire, Vrin, 1970, s. 153.

[139]-

Gilbert Simondon, age., s. 63.

[140]-

Contradiction conomique, Rivire, c. 2, s. 253 ve 249.

[141]-

Jean Milet, Gabriel Tarde et la philosophie de lhistoire, Vrin , 1970, s. 180.

[142]-

Gabriel Tarde, Essais et mlanges sociologiques (1895), akt. Age. Maurizio Lazzaratonun son
derece ilgin bir denemede ( Gabriel Tarde, Monadologie et sociologie, les empcheurs de penser en
rond, 1999a nsz), metinlerin sylediinin tersine, Tardenin g ve enerji kavramlarn dar
anlamda dirimselci (terimin yaygn anlamnda) bir boyuta indirgemesi ve kendi metninin adn
Gabriel Tarde: politik bir dirimcilik koymas, bylelikle Tardenin analizlerinin politik ve devrimci
ierimlerini, ilgin olmakla birlikte, biyo-iktidar sorunlarnn (Ttardenin analizlerinin liberter boyutu
asndan) dar ve yanltc erevesine hapsetmesi bu anlamda znt vericidir.

[143]-

Gilles Deleuze, Diffrence et rptition, PUF, 1968, s. 16.

[144]-

Age.

[145]-

Joseph Djacque, A bas les chefs!, Champs libre, 1971, s. 86-87.

[146]-

ber Anarist Federasyonu.

[147]-

Gilles Deleuze, Foucault, Editions de Minuit, 1986, s. 104.

[148]-

Proudhonun 1844 sonbahar boyunca Marxla sk sk grtkten sonraki dnemi. 1865 tarihli
bir mektupta Marx, ou zaman geceler boyu uzayan bitmek bilmez tartmalar iinde ona Hegelcilii
aladm -bu onun fazlasyla aleyhine oldu, nk Almanca bilmediinden zn inceleyemeyecek.
(Akt. Pierre Haubtmann, in Pierre-Joseph Proudhon, Beauchesne, 1982, s. 446-47).

[149]-

Ren Schrerin Tarde konusunda kulland ifadeyle (Homo ludens Des stratgies vitales,
Gabirel Tardeye nsz, La logique Sociale, Les Empcheur de penser en rond, 1999).

[150]-

Considrations philosophiques sur le Fantme divin, le Monde rel et sur lHomme,

uvres, Stock, c. 3, 1908, s. 216 ve devam.

[151]-

Philosophie du progrs, Rivire, s. 64. Bu tavr Gabriel Tardede ( Monadologie et

sociologie, Les empcheur de penser en rond, 1999, s. 58 ve devam) ve Gilles deleuze ile Flix
Guattaride grlr. yle sylemektedirler: Cansz hatta organiklikten yoksun bile olsalar eylerin
bir yaants vardr, nk alg ve duyumdurlar. ( Quest-ce que la philosophie, Les ditions de
Minuit, 1991, s. 146).

[152]-

37.

Gilles Deleuze, Francis Bacon, logique de la sensation, dition de la diffrence, 1984, c. 1, s.

[153]-

Dorudan eylem ile olgusal propaganda arasndaki ba hakknda, keza bunlarn anarist hareket
iindeki anlamlar hakknda bkz. Daniel Colson, La science anarchiste, Rfractions no 1, K 1997.

[154]-

Genel Emek Konfederasyonu.

[155]-

Emile Pouget, LAction directe, (1910), ditions CNT-AIT, tarihsiz, s. 23.

[156]-

Gilles Deleuze, Diffrence et rptition, PUF, 1982, s. 52 ve devam.

[157]-

Fernand Pelloutier, Du rle des Bourses du travail, Jacques Julliard iinde, Fernand
Pelloutier et les origines du syndicalisme daction directe, Seuil, 1971, s. 41; ve Emile Pouget,
a.g.e., s. 23.

[158]-

A.g.e. Bu ba-ayrlk Guy Debordun ardndan Giorgio Agamben yle aklar: letiimi
engelleyen ey, iletiilebilirliin kendisidir; insanlar birletiren ey ayrr. (Giorgio Agamben, La
communaut qui vient, thorie de la singularit quelconque, Seuil, 1990, s. 84). Bu sava 13-14
Austos 1882de Cenevrede toplanan uluslararas anarist bulumadaki bir delegenin aklamas
neredeyse kelimesi kelimesine karlk verir: Blndmz iin birletik (akt. Jean Maitron,
Histoire du mouvement anarchiste en France (1880-1914), Paris, 1951, s. 104.

[159]-

Victor Griffuelhes, Le syndicalisme rvolutionnaire, (1909), Editions Espoir, tarihsiz, s. 14.

[160]-

Victor Griffuelhes, LAction syndicaliste, (1908), Editions syndicalistes, tarihsiz, s. 15 ve 16.

[161]-

A.g.e., Le syndicalisme rvolutionnaire, s. 29-30.

[162]-

A.g.e., s. 404.

[163]-

A.g.e., s. 8 ve 4.

[164]-

Le syndicalisme rvolutionnaire, a.g.e., s. 10.

[165]-

Victor Griffuelhes, a.g.e., s. 30; ve Georges Yvetot, A.B.C. Syndicaliste, (1908), Edition CNTAIT, tarihsiz, s. 39-40.

[166]-

Jacques Derrida, Politiques de lamiti, Galile, 1994, s. 53.

[167]-

Gb, Lan 01, Paris, 1969.

[168]-

Anti-oedipe, Les dtions de minuit, 1972, s. 11 ve devam.

[169]-

A.g.e., s. 14.

[170]-

De la justice dans la rvolution et dans lEglise, Rivire, c. 3, s. 422.

[171]-

Anti-oedipe, a.g.e., s. 13.

[172]-

En ufak bile olsa grevin durak nitelii konusunda bkz. Daniel Colson, Reconnaissance
collective et monte en singularit, Laccord dentreprise de la Compagnie des Aciries et Forges de
la Loire (CAFL (1956-1959), in Etienne Savoie, Les noms que lon se donne, processus
identitaire, exprience commune, inscription publique, LHarmattan, 2001.

[173]-

Liberter dnceyi bilmedikleri iin aran Lefort ve Castoriadis okurlarnn muamma ve

meydan okumalar zerine bkz. Jacques Dewitte, La mise en abyme du social. Sur la pense
politique cde Claude Lefort, in Critique, no 635, Nisan 2000.

[174]-

Oeuvres, c. 3, Stock, 1908, s. 393.

[175]-

Aurore, 115. Le prtendu moi, Oeuvres compltes, Gallimard. eylerin zn kavrad

iddiasndaki bilim, tam da en dolayszn, en grnrn, en kaaman iinde ifade bulan belirleyici bir
iselliin dnda kalr.

[176]-

Bkz. Daniel Colson, Nietzsche and the libertarian movement, in John Moore (edit.),
University of Luton, I am not a man I am dynamite: Nietzsche and Anarchism, Brooklyn:
Autonomedia.

[177]-

Rivire, s. 237.

[178]-

Jean Grave, La socit mourante et lanarchie, Tresse et Stock, 1893.

[179]-

11.

Victor Griffuelhes, Le syndicalisme rvolutionnaire (1909), ditions CNT_AIT, tarihsiz, s.

[180]-

Georges Yvetot, A.B.C. Syndicaliste (1908), ditions CNT_AIT, tarihsiz, s. 11.

[181]-

Age., s. 19-20.

[182]-

Karl Marx, Misre de la philosophie, 1847.

[183]-

Plan bakmndan bir ve zde olan emek, tpk yaratnn kendisi gibi, uygulamalar iinde
sonsuzdur. De la Justice, Rivire, c. 2, s. 361.

[184]-

Systme des contradictions, Rivire, c. 2, s. 361.

[185]-

Demek ki hayvanlar arasndan yalnzca insan alr, doann asla retmedii eylere yaam
verir (...). age.

[186]-

La Guerre et la Paix, Rivire, s. 31-32.

[187]-

G. Simondon, age., s. 189 ve 191.

[188]-

Age., s. 196 ve Simondon iin de liberter dnce iin de Doann varln ve varlk
kuvvetinin eanlamls olduunu gzden yitirmemek gerekir. Bu tutumu Bakunin yle ifade eder:
Benim nedensellik ya da evrensel doa diye adlandrdm eye kar insann hibir isyan mmkn
deildir: o insan kucaklar, ona nfuz eder, hem insann dnda hem de iindedir, insann tm varln
oluturur. Doaya isyan ederek kendine isyan etmi olur. ( Considration philosophiques sur le
fantme divin, sur le monde rel et sur lhomme, Oeuvres, Stock, c. 3, 1908, s. 293-294).

[189]-

Age.

[190]-

Pierre-Joseph Proudhon, De la Justice, Rivire, c. 3, s. 267.

[191]-

Leibnizdeki entelekhia kavram zerine bkz. De philosophiae emendatione et notione

substantiae, Opuscula philosophica selecta, akt. Gilles Chatelet, Les enjeux du mobile iinde, Seuil,
1993, s. 49-50; ve Emile Boutroux, Leibniz, La monadologie iinde, Livre de Poche, s. 133, dipnot 1
ve s. 254-255.

[192]-

Rivire, s. 421.

[193]-

Rivire, c. 3, s. 89.

[194]-

Bkz. La Guerre et la Paix, Rivire, s. 31-32. Proudhonda ayn yaratnn tezahr olarak
sanatsal faaliyetler, ak ve emek arasndaki ilikiler zerine bkz. James Henry Rubin, Ralisme et
vision sociale chez Courbet et Proudhon, Regard, 1999.

[195]-

Mille plateaux, Les ditions de Minuit, 1980, s. 196.

[196]-

Oeuvres, Stock, 1908, c. 3, s. 217.

[197]-

Dnya, oluturan varlklarn sonsuz eitliliine ramen birdir. Age., s. 321.

[198]-

Laction directe, age., s. 23 ve 11.

[199]-

Gilles Deleuze, Nietzsche et la philosophie, PUF, 1962, s. 158.

[200]-

Gilles Deleuze, Diffrence et rptition, PUF, 1968, s. 56.

[201]-

Gilles Deleuze, Diffrence et rptition, PUF, 1968, s. 55.

[202]-

Au del de la dmocratie, ACL, 1979.

[203]-

71-72.

Pierre-Joseph Proudhon, De la Justice dans la Rvolution et dans lEglise, Rivire, c. 3, s.

[204]-

Pierre-Joseph Proudhon, La Guerre et la Paix, Rivire, s. 53.

[205]-

Doada her ey hareket ve eylemdir: Varolmak, yapmaktan baka anlama gelmez (Michel
Bakounine, Considration philosophique sur le fantme divin, sur le monde rel et sur lhomme,
uvres, Stock, c. 3, 1908, s. 384.

[206]-

Andr Lalande, Vocabulaire technique et critique de la philosophie, PUF, 1985.

[207]-

Bu kk szln btn, ok saydaki ve kkl farkllklara ramen, Nietzsche ile

anarizmin bellibal teorisyenleri arasndaki yaknl yeterince ikna edici biimde gstermeyi
ummaktadr. Hem dsal hem ikin bir dorulamaya ar yapmak gerekirse, 1906 ylnda yaynlanan
an kitabn belirtelim. Burada, Nietzschenin ender yakn dostlarndan Franz Overbeck, yalnzca
Nietzsche ile (okumu olduu) Stirner arasnda varolabilecek ilikileri deil, Nietzsche ile Proudhon
arasnda da olas ok byk yaknl gayet ak seik ve uzun uzun gsterir. Bkz. Franz Overbeck,
Souvenirs sur Nietzsche, Allia, 1999, s. 59-65.

[208]-

Gilles Deleuze, Flix Guattari, capitalisme et schizophrnie milles plateaux, Les ditions de
Minuit, 1979, s. 150.

[209]-

Krsal kesimde yangn karanlarn eyleme geii hakknda bkz. Rgina Schulte, Les
incendiaires, Actes de la Recherches en Sciences Sociales, nno 51, Mart 1984. Papin kz kardeler
hakknda bkz. Jean Genet, Les bonnes, Jean-Jacques Pauvert, 1954.

[210]-

Mille plateaux, s. 152.

[211]-

Bu konuda age., s. 152 ve devam.

[212]-

Gilles Deleuze, Difference et rptition, PUF, 1968, s. 16.

[213]-

Bkz. Michel de Certeau, LInvention du quotidien, arts de faire, UGE, 1980, s. 86 ve devam.
Bu konuda ayrca bkz. Daniel Colson, Anarcho-syndicalisme et pouvoir, Anarcho-syndicalisme et
luttes ouvrires, ACL, 1985, s. 19 ve devam.

[214]-

Laction directe, Editions CNT-AIT, (1910), tarihsiz, s. 23.

[215]-

Gilbert Simondon, Individuation psychique et collective, Aubier, 1989, s. 53, 54, 63.

[216]-

Tikellik, benim varoluum ve varlmdr, Ben olandr. Max Stirner, uvres compltes,
Lunique et sa proprit et autres crits, LAge dHomme, 1972, s. 211.

[217]-

Considration philosophiques sur le fantme divin, sur le monde rel et sur lhomme,
oeuvres, Stock, c. 3, 1908, s. 393. Bu anlamda liberter dnce Whiteheadn analizleriyle
karlatrlabilir. Whiteheade gre varlklarn doas geici somutlamalarla, olaylarla,
akkan monadlarla zdetir. Bu konuya ve Whitehead ile Simondon arasndaki ilikilere dair bkz.
Anne Fagot-Largeault, Lindividuation en biologie, Collectif, Gilbert simondon, Une pense de
lindividuation et de la technique, Albin Michel, 1994.

[218]-

Murray Boookchin, pour un municipalisme libertair, Collectif, Au del de la dmocratie

iinde, ACL, 1990.

[219]-

I.W.W. Hakknda bkz. Larry Portis, Les IWW et linternationalisme, Collectif, De lhistoire
du mouvement ouvrier rvolutionnaire, Editions CNT-RP ve Nautilus, 2001.

[220]-

Marianne Enckell, La Fdration Jurassienne. (Les origines de lanarchisme en Suisse),

Lozan, La Cit, 1971..

[221]-

Considration philosophiques sur le fantme divin, sur le monde rel et sur lhomme,
oeuvres, Stock, c. 3, 1908, s. 395.

[222]-

Gilles Deleuze, Spinoza, philosophie pratique, Les ditions de minuit, 1981, s. 171.

[223]-

Gustav Landauer, akt. Martin Buber, Utopie et socialisme, Aubier-Montaigne, 1977, s. 89.

[224]-

15 Nisan 2000de La Gryffe kitabevindeki tartma.

[225]-

Elise Reclus, Lhomme et la Terre, Paris, Librairie Universelle, c. VI, 1905, s. 504; akt. John
P. Clark, La pense sociale dElise Reclus, gographe anarchiste, ACL, 1996.

[226]-

Gilles Deleuze, Critique et clinique, Les ditions de Minuit, 1993, s. 180; bkz. ortak
kavramlar.

[227]-

Proudhon bunu btn eserleri boyunca kavramaya ve nitelendirmeye almaktan asla

vazgememitir.

[228]-

Gilbert Simondon, Lindividuation psychique et collective, Aubier, 1989.

[229]-

Age., s. 52.

[230]-

Age., s. 51.

[231]-

Age., s. 54 ve 53.

[232]-

Age., s. 53.

[233]-

Gilles Deleuze ve Flix Guattari, Mille plateaux, Editions de Minuit, 1980, s. 196.

[234]-

Emile Pouget, LAction directe (1910), ditions CNT/AIT, tarihsiz, s. 23.

[235]-

Philosophie du Progrs, Rivire, s. 63.

[236]-

Jean Milet, Gabriel Tarde et la philosophie de lhistoire, Vrin, 1970, s. 172-173.

[237]-

De la capacit politique des classes ouvrires, Rivire, s. 124-126.

[238]-

Gilbert Simondon, Lindividuation psychique et collective, Aubier, 1989, s. 194.

[239]-

Phroudhon belki de burada olas bir baka Nietzcheden, Deleuzen tersine evrilmi ve
geniletilmi ifadesiyle, Spinoza ve Leibnizle artk bulumayan, onlarla birleme imkn hi olmayan
bir Nietzscheden kkl bir ekilde ayrlmaktadr. Nietzschedeki gcn, her trl znelliin, bitmek
bilmez dengesizliklerin ve zellikle de tahakkm iin bir o denli bitmek bilmez mcadelenin dnda
dnlen basit ilikiler terimleriyle (tartmal) bir yorumu hakknda bkz. Wolfgang Mller-Lauter,
Nietzsche, Physiologie de la Volont de Puissance, ditions Allia, 1998 ve Pierre Montebello,
Nietzsche, la volont de puissance, PUF, 2001.

[240]-

Hi durmadan deerlendirmek, diziletirmek, hiyerarikletirmek gereken her kolektif eserin

yol at ve sosyolojinin snrl sayda dorulama ya da belirlenim rejimine indirgemeye bo yere
abalad eliik gereklilikler arasndaki bu bitmek bilmez mcadeleyi pratikte kavramak iin ksa
sreli bile olsa kolektif bir teebbse katlm olmak gerekir.

[241]-

La guerre et la paix, Rivire, s. 134.

[242]-

Systme des contradictions conomiquese dek.

[243]-

Thorie de la proprit, Lacroix, 1871, s. 52.

[244]-

uvres compltes, c. 8, Champs Libre, s. 8.

[245]-

Du principe fdratif, Rivire, s. 343.

[246]-

Considrations philosophiques sur le Fantme divin, le Monde rel et sur lHomme,

uvres, c. 3, Stock, 1908, s. 384-385.

[247]-

Age., s. 384.

[248]-

Akt. Jean Milet, Gabriel Tarde et la philosophie de lhistoire, Vrin, 1970, s. 159.

[249]-

Grieffuelhes (Victor), Le syndicalisme rvolutionnaire, (1909), Editions Espoir, tarihsiz, s. 2.

[250]-

Age., s. 3.

[251]-

Eer bunlar reddetseydi, bir yanda hareket, eylem, te yanda ii snf gibi farkl faktrler
karm olurdu age.

[252]-

Age.

[253]-

Paul Hazard, La crise de la conscience europenne, Fayard, Le livre de poche, 1994, s. 205.

[254]-

Foucault, Editions de Minuit, 1986, s. 101 ve devam.

[255]-

Hristiyan temsillerindeki Tanr ve hatta yaammzn daha yaknnda, kusurlarna ve

bayalklarna ramen, onun adna konuarak bize gnahkr ve sulu statmz sk sk hatrlatan din
adamlar bile bunu saptayabilir mi?

[256]-

Hayvan haklar savunucularnn bu sorunu zme tarz zerine, karlar ve mutluluk ile
strap miktarlar zerine bkz. trclk-kartl.

[257]-

Nietzschenin ardndan John Clarkn ok doru olarak belirttii gibi (bkz. John P. Clark, La
pense sociale dElise Reclus, gographe anarchiste, ACL, 1996, s. 48).

[258]-

Gilbert Simondonun byl ilkel birlik olarak adlandrd bu insan ile dnya arasndaki
yaamsal ba, her trl zne ve nesne ayrmndan, dolaysyla ayr nesnenin her beliriinden nce
gelen hem znel hem nesnel bir evreni tanmlar (Du monde dexistence des objects techniques,
Aubier, 1989, s. 163).

[259]-

Anarizm ile mistisizm arasndaki balarn yeniden-deerlendirilmesi iin bkz. Politique du

rebelle, Trait de rsistance et dinsoumission, Grasset, 1997. Bu nedenle anarizm Charles
Pguynin szn ettii Dreyfusu mistisizmi -en azndan mistisizmin (Yahudi, Hristiyan,
Fransz) en tepede kesimesi (Charles Pguy, Notre jeunesse, Gallimard, 1948, s. 63)benimseyebilir. Hristiyan mistisizmi iin bkz. zellikle Michel de Certeau, La fable mystique XVIeXVIIe sicle, Gallimard, 1982.

[260]-

Empire knouto-germanique, uvres compltes, c. 8, s. 7.

[261]-

Quest-ce que la proprit?, Rivire, s. 308 ve 309.

[262]-

Diffrence et rptition, Les ditions de Minuit, 1968, s. 55.

[263]-

La guerre et la paix, Rivire, s. 133.

[264]-

Max Stirner, uvres compltes. Lunique et sa proprit et autres crits, LAge dHomme,
1972, s. 238.

[265]-

Laction directe, age., s. 23.

[266]-

Considrations philosophiques sur le fantme divin, sur le monde rel et sur lhomme,
uvres, Stock, c. 3, 1908, s. 352-354.

[267]-

Georges Gurvitch, akt. Jean Bancal, Proudhon, pluralisme et autogestion, Aubier-Montaigne,

1970, c. I, s. 130.

[268]-

Bu noktada bkz. Antoine Garapon, LIde de droit social; Georges Gurvitch, La force du
droit, panorama des dbats contemporains, Esprit, 1991. (Akas, Garapon Gurvitchin
analizlerinin zgnlnn ktlesel ve aka Proudhoncu esinini tamamen reddeder.)

[269]-

Age., s. 222.

[270]-

Gilles Deleuze, Le pli, Leibniz et le baroque, Les ditions de minuit, 1988, s. 91. Jean Bancal,
Proudhoncu hukuk anlayn nitelemek iin tzebilim edimlerinden sz eder (Pierre-Joseph
Proudhon, pluralisme et autogestion, c. 1, Aubier-Montaigne, 1970, s. 130). Hukuka ada liberter
bir yaklam iin bkz. Ronald Creagh, Au del du droit, Rfraction no 6, K 2000.

[1]-

Michel Foucault, LHermneutique du sujet, Gallimard, 2001.

[2]-

Michel Bakounine, Oeuvres compltes, Champ Libre, c. 8, s. 192.

[3]-

Gilles Deleuze, Spinoza, philosophe pratique, les ditions de Minuit, 1981, s. 164.

[4]-

Age., s. 171.

[5]-

Age., s. 167.

[6]-

Uzamsal ayrlklar, lek farkllklar ve her yerde buluma varken bile kendini bilmezden
gelmenin saysz baka nedeniyle birlikte.

[7]-Emein

tanmlad dnyayla iliki de bunu gsterir.

[8]-

Artk kullanm ya da ele geirme deil, toplumsallk ve topluluk vardr. (...) Bir noktann karnoktayla ilikisi ya da bir dnyann seimi deil, bir Doa senfonisi, giderek genileyen ve younlaan
bir dnya inaas vardr. (Gilles Deleuze, Spinoza, philosophe pratique, age., s. 169-170). Bu
zgrlemi dnyann bulmacams bir ifadesi 1846 ylnda Pierre Dupontun Le chant des
ouvrierssinde bulunur: Sevelim; bir daire oluturup imek iin birleebildiimizde, ya sussun top ya
da kkresin, ielim, ielim, ielim, dnyann bamszlna!

[9]-

Bulletin de la Fdration Jurassienne, 5 Austos 1877.

[10]-

134.

Joseph Dejacque, Quest-ce quune utopie (1859), in A bas les chefs, Champs Libre, 1971, s.

[11]-

Henri Bergson, Sur le pragmatisme de William James. Vrit et ralit, in La Pense et le

Mouvant, Alcan, 1934, s. 268.

[12]-

Jean-Marie Guyau, Esquisse dune morale sans obligation ni sanction, (1884), Fayard, 1985.

[13]-

Bkz. Birinci Enternasyonal iin, Ladislas Mysyrowicz, Karl Marx, la Premire Internationale
et la Statistique, in Le Mouvement Social, no 6, 1969; Fransz alma Borsas iin Peter Schttler,
Naisance des Bourses du Travail, un appareil idologique dtat la fin du XIXe sicle, PUF,
1985.

[14]-

Age., s. 73-74.

[15]-

Antoine-Augustin Cournot, Recherches sur les principes mathmatiques de la thorie des

richesses, Paris, 1838.

[16]-

Akt. Pierre Haubtmann, Proudhon, Beauchesne, 1982, s. 243.

[17]-

Ren Furth, LAnarchisme ou la rvolution integrale, in Dictionnaire du mouvement ouvrier,

Editions universitaire, 1970, s. 52.

[18]-

Considration philosophique sur le fantme divin, sur le monde rel et sur lhomme, oeuvres,
Stock, c. 3, 1908, s. 352-354.

[19]-

Akt. Pierre Haubtmann, Proudhon, Beauchesne, 1982, s. 243.

[20]-

Astrofizikte iteleme kavramnn nemi zerine (iteleyici ekim) bkz. 13. Uluslararas Blois
Toplantlar tutana, Le Monde, 29 Haziran 2001.

[21]-

Giorgio Agamben, La communaut qui vient, thorie de la singularit quelconque, Seuil,

1990, s. 18 ve devam.

[22]-

Age., s. 21.

[23]-

Le gai savoir, 109. Liberter dnce asndan sol Nietzscheciliin nemi zerine bkz.
Michel Onfray, Politique du rebelle, Trait de rsistance et dinsoumission, Grasset, 1997.

[24]-

Bu konuda bkz. Pierre Ansart, Marx et lanarchisme, PUF, 1969, s. 141 ve devam.

[25]-

Philosophie du Progrs, Rivire, s. 64.

[26]-

De la Justice, Rivire, c. III, s. 403.

[27]-

Bu konuda bkz. Esasen Pierre Montebello, Nietzsche La volont de puissance, PUF, 2001, s. 97
ve devam.

[28]-

David R. Griffin, Whitehead et la philosophie constructiviste postmoderne, in Leffet

Whitehead, Vrin, 1994.

[29]-

Lettre Paul Demeny, 15 Mays 1871, Arthur Rimbaud, Posies, Livre de Poche, 1984, s. 201.

[30]-

Pierre-Joseph Proudhon, De la Justice, Rivire, c. 3, s. 175.

[31]-

Lindividuation psychique et collective, Aubier, 1989, s. 152.

[32]-

Age., s. 409.

[33]-

Age., s. 433.

[34]-

Bizzat insanda, cz-i irade, kolektiviteleriyle onu yaratan eler -felsefe, bilim, sanayi,
ekonomi, hukuk- potansiyel olarak daha gelimi olduu lde fazlasyla enerjik biimde gsterir
kendini age.

[35]-

Bkz. Bu yazarn Le pli, Leibniz et le baroque, Les ditions de Minuit, 1988; ve Foucault, Les
ditions de minuit, 1986, zellikle les plissements, ou le dedans de la pense (subjectivation)
blm.

[36]-

Btn bunlar hakknda bkz. Pierre Bourdieu, Mditations pascaliennes, Seuil, 1997, s. 158 ve
devam.

[37]-

Age., s. 170. Merleau-Pontynin, Ben bedenimin iinde oturuyorum; bedenim araclyla da

eylerin iinde oturuyorum (Maurice Merleau-Ponty, La nature, Seuil, 1995, s. 107) demesine imkn
tanyan; iinde oturulan dnyann da bedenin iinde oturma tarz.

[38]-

Pierre-Joseph Proudhon, Philosophie du Progrs, Rivire, s. 64.

[39]-

Bernard Edelman, Nietzsche, un continent perdu, PUF, 1999.

[40]-

Pierre Klossowski, Nietzsche et le cercle vicieux, Mercure de France, 1969, s. 50.

[41]-

Jean Milet, Gabriel Tarde, et la philosophie de lhistoire, Vrin, 1970, s. 172.

[42]-

Pierre Klossowski, age., s. 52.

[43]-

Age., s. 53.

[44]-

Age.

[45]-

De la Justice, c. 3, s. 71.

[46]-

Pierre-Joseph Proudhon, La Guerre et la Paix, Rivire, s. 128.

[47]-

Gilbert Simondon, Individuation psychique et collective, Aubier, 1987, s. 194.

[48]-

A.g.e., s. 195.

[49]-

A.g.e., s. 197.

[50]-

De la Justice, Rivire, c. 3, s. 267.

[51]-

Individuation psychique et collective, Aubier, 1989, s. 200.

[52]-

Mille plateaux, s. 175 ve devam.

[53]-

Kolektif akln organ kolektif gcnkiyle ayndr: emeki, eitici gruptur; bilgi, sanat, snai
kumpanyadr; akademiler, okullar, belediyelerdir; ulusal meclistir, kulptr, jridir; tek kelimeyle,
fikir tartmas iin ve hak aray iin insanlarn oluturduu her trl birliktir. (Pierre-Joseph
Proudhon, De la Justice, c. 3, s. 270).

[54]-

Age., c. 2, s. 298.

[55]-

Age., c. 3, s. 248.

[56]-

Age., s. 270.

[57]-

Tersine, kitle karakteri edindii yerde liberter hareket iinde grlen konformizmin karakteristik
ve etkileri zerine bkz. Eduardo Colombo, Quelques rflexions sur les relations entre lidologie et
la composition sociale du mouvement anarchiste, in Composition sociale du mouvement anarchiste,
CIRA, 1972.

[58]-

Michel Bakounine, uvres compltes, Champs Libre, c. 8, s. 359.

[59]-

Ernest Curderoy, Hourrah!!! Ou la Rvolution par les Cosaques, Pour la Rvolution iinde,
Champ Libre, 1972, s. 325.

[60]-

Bakunin metinlerinin olduka farkl bir yorumu iin bkz. Eduardo Colombo, Anarchisme,
obligation sociale et devoir dobissance, Rfractions iinde, no 2, Yaz 1998.

[61]-

Considrations philosophiques sur le fantme divin, sur le monde rel et sur lhomme,
uvres, Stock, c. 3, 1908, s. 352-354.

[62]-

Pierre-Joseph Proudhon, Philosophie du Progrs, Rivire, s. 48-50.

[63]-

Bu konuda bkz. Pierre Ansart, Marx et lanarchisme, PUF, 1969, s. 313.

[64]-

Age., s. 156 ve 161-162. Skolastik gelenee kart olarak, aktif kuvvet anlay Leibnizci bir
anlaytr (bkz. Nouveaux Essais, II, Blm XXI, 2).

[65]-

Age.

[66]-

De la Justice, c. 3, s. 403.

[67]-

Leibnizin felsefesinin bu boyutu hakknda bkz. Chrgistiane Frmont, LEtre et la relation,

lettres de Leibniz Des Bosses, Vrin, 1999, s. 20 ve devam. Deleuzede rastlanan bir tutum: Ne
zaman bana bir itirazda bulunulsa, tamam, tamam, baka eye geelim deme ihtiyac duyuyorum.
tirazlar asla bir ey getirmemitir. (Gilles deleuze, Claire Parnet, Dialogues, Champs-flammarion,
1996, s. 7).

[68]-

Bu konuda bkz. Wolfgang Mller-Lauter, Nietzsche, Physiologie de la Volont de Puissance,

ditions Allia, 1998, s. 105 ve devam.

[69]-

Citations du Prsident Mao, Pekin, 1966, kitle izgisi blm.

[70]-

Etienne Balibar, La crainte des masses, Galile, 1996, s. 245 ve 307. Antonio Ngri,
LAnomalie sauvage, PUF, 1982, s. 153.

[71]-

19. yzyl liberter dncesinde halkn devrimci potansiyeline dair bu mulakln keskin algs
zerine bkz. Alain Pessin, Proudhon et les contradictions du peuple, Peuple, mythe et histoire
iinde, Pressesz Universitaires du Mirail, 1997.

[72]-

Bkz. kinci Dnya Sava srasnda Cline rnei.

[73]-

Gilles Chatelet, Vivre et penser comme des porcs, de lincitation lenvie et lenvie et
lennui dans les dmocraties-marchs, Exils, 1998, s. 135.

[74]-

Age., s. 42-43.

[75]-

Considrations philosophiques sur le fantme divin, sur le monde rel et sur lhomme,
uvres, Stock, c. 3, 1908, s. 345 ve 347.

[76]-

Bu mahremiyetin rol zerine bkz. Lyon inaat sendikalarnn kuruluunda Limousinin rol iin,
Jean-Luc De Ochandiano, Formes syndicales et luttes sociales dans lindustrie du btiment, Une
identit ouvrire assige, Lyon (1926-1939), master tezi, Lyon II, 1996.

[77]-

Bkz. Michal Confino, Idologie et smantique: le vocabulaire politique des anarchistes

russes, Cahiers du monde russe et sovitique iinde, XXX (3-4), Temmuz-Aralk 1989, s. 255-284.

[78]-

Oeuvres philosophiques compltes, Fragments posthumes, c. XIV, 14 (80).

[79]-

Michel Bakounine, Considrations philosophiques sur le fantme divin, sur le monde rel et
sur lhomme, uvres, Stock, 1908, c. 3, s. 393.

[80]-

Age., s. 387.

[81]-

Age.

[82]-

Age., s. 393.

[83]-

Gilles Deleuze, Foucault, Les Editions de minuit, 1986, s. 103.

[84]-

Considrations, s. 390.

[85]-

1997.

Bu noktada bkz. Alain Thvenet, La trace de Nicolas Stankewitch, Rfractions, no 1, K

[86]-

Considrations, s. 389. Bakuninin genlii ve entelektel geliimi hakknda bkz. Benot-P.

Hepner, Bakounine et le panslavisme rvolutionnaire, Rivire, 1950.

[87]-

Gilbert Simondon, Lindividuation psychique et collective, Aubier, 1989, s. 105.

[88]-

Birey (...) bir kararlln ifadesidir. O (...) bir baka gerein, birleik ortamn tamamlayc
semboldr. (Gilbert Simondon, Lindividu et sa gense physico-biologique, Million, 1995, s. 62).

[89]-

Individuation psychique et collective, age., s. 102.

[90]-

Jean Tardieu, La part de lombre, Gallimard, 1997.

[91]-

Gilbert Simondon, Lindividuation psychique et collective, Aubier, 1989, s. 105.

[92]-

Age., s. 102.

[93]-

Spinozada miza kavram hakknda bkz. Franois Zourabichvili, Lidentit individuelle chez
Spinoza, in Spinoza: Puisssance et Ontologie, Kim, 1994.

[94]-

Rivire, c. 3, s. 400. Gabriel Tardenin otuz be yl sonra 1893te Nomadologie et sociologie

(Les empcheurs de penser en rond, 1999) metniyle yenileyecei bir teebbs.

[95]-

Systme des contradictions conomiques, Rivire, c. 2, s. 400.

[96]-

Leibniz, La monadologie, Le livre de Poche, 1991, s. 126: Monadlarn bir eyin girebilecei
ya da kabilecei pencereleri yoktur. Bu saptamadan yola karak, kimileri monadolojiyi, haksz
yere, modern bireyciliin, genellikle liberter yaklamn itiraz ettii bu bireyci bencilliin, bu kendi
bamszlk kltryle ve kendi doasnn yasasna tabi olmakla kendi zerine kapanma ve yalnzca
kendini dert etmenin onaylanmas olarak grmtr. (Alain Renault, Lre de lindividu, Gallimard,
1989, s. 140) (bkz. birey, ierim ve zerklik).

[97]-

Gilles Deleuze, Le pli, Leibniz et le baroque, Les ditions de Minuit, 1988, s. 110.

[98]-

Gabriel Tarde, Monadologie et sociologie, Les empcheurs de penser en rond, 1999, s. 56.

[99]-

Maurizio Lazzarato, Sonsz, age., s. 116.

[100]-

Bu yeni-nomadoloji ya da bu yeni-barok hakkndaki bu tez iin bkz. Whiteheadden yola kan

Gilles Deleuze, Le pli, age., s. 111.

[101]-

Le mouvement makhnoviste, Blibaste, 1969, s. 388.

[102]-

Meslek ve Sanat Feminist Federasyonuna hitaben mektup, 22/03/02, Xavire Gauthier, Louise
Michel, Je vous cris de ma nuit, correspondance gnrale 1850-1904, Les ditions de Paris Max
Chaleil, 1999, s. 689.

[103]-

(...) inorganik varlklarda en alt derecede olan, bitki ve hayvanlarda daha yksek derecede
olan kendiliindenlik, zgrlk ad altnda, eksiksiz haline insanda vard (...). De la Justice, c. 3,
Rivire, s. 403.

[104]-

rnein bkz. Bruno Latour, Une sociologie sans objet? Remarques sur linterobjectivit,
Sociologie du travail iinde, Nisan 1994.

[105]-

Mille plateaux, les ditions de Minuit, 1980, s. 471-472.

[106]-

Ibn Khaldoun, La muqaddima (extraits), Hachette, 1965.

[107]-

Le coude grinant de lanarchie, Paris, Mditerrane, 1998.

[108]-

c. 3, s. 162.

[109]-

Proudhon iin bkz. Jean Bancal Proudhon, pluralisme et autogestion, Aubier, 1970, c. 2, s.
41. Nietzsche iin bkz. Michel Haar, Nietzsche et la mtaphysique, Gallimard, 1993, s. 186. Gabriel
Tardede rastlandnda arlmayacak bir tutum; yle aklar: Her ey toplumdur, her grng
toplumsal bir olgudur. (Nomadologie et sociologie, Les Empcheur De Penser En Rond, 1999, s.
58).

[110]-

Le syndicalisme rvolutionnaire, age., s. 10.

[111]-

Gilbert Simondon, Lindividuation psychique et collective, 1989, s. 53-54. Beyin konusunda

bkz. Gabriel Tarde, ona gre beyin ok uzaktan gelen ve ok uzaa ynelen itkileri aktaran gler
dmdr (Jean Milet, Gabriel Tarde et la philosophie de lhistoire, Vrin, 1972, s. 172); ya da
Joseph Djacquen teknik neo-monadolojisi: Nasl ki snn scaklyla su buhar lokomotifin
beyninde sv haline geliyorsa ve ruh denebilecek eyi oluturuyorsa, ayn ekilde insan bedeninin
odanda da duyumlarmzn kaynamas kafatasmzn iinde buharlaarak bizim dncemizi oluturur
ve bedensel mekanizmamzn arklarn zekmzn btn elektrik gcyle harekete geirir. (A bas les
chefs, Editions Champs Libre, s. 193).

[112]-

Lindividuation psychique et collective, 1989, s. 53-54.

[113]-

Jean Tardieu, Complainte de lhomme exigeant, Monsieur monsieur iinde, Livre de Poche.

[114]-

Monadn faaliyetini oluturmak iin tz ve varln [Tanr] zdeliini varsaymaya son

verdii, ama tersine, kendi okluundan, kendi heterojenliinden yola karak varln eitliliini ve
bakalamn aklamay salad yerde Tanrnn lmnn izin veren yeni bir Leibniz okumas
zerine bkz. Maurizio Lazzarato, Gabriel Tardeye nsz, monadologie et sociologie, Les
empcheurs de penser en rond, 1999, s. 106.

[115]-

Olay kavramnn liberter alm iin bkz. Isabelle Stengersin koordinasyonunda, Leffet
Whithead, Vrin, 1994.

[116]-

Olgusal propaganda hakknda bkz. Daniel Colson, la science anarchiste, Rfractions no 1,

K 1997. Metnin z aadadr.

[117]-

Michel Bakounine, Considrations philosophiques sur le fantme divin, sur le monde rel et
sur lhomme, uvres, Stock, c. 3, 1908, s. 345.

[118]-

Gilbert Simondon, Lindividu et sa gense physico-biologique, Million, 1995, s. 29.

[119]-

Bu sorularla ilgili daha belirgin bir yaklam iin bkz. Daniel Colson, Limagination
spinoziste et lide dmancipation, in Les incendiaires de limaginaire, Alain Pessin ile Mimmo
Pucciarellinin derledii metinler, ACL, 2000 (yukardaki metin z itibaryla buradan derlenmitir); ve
Lectures anarchistes de Spinoza, in Rfractions, no 2, Yaz 1998.

[120]-

Gilles Deleuze, Critique et clinique,, Les ditions de Minuit, 1993, s. 182.

[121]-

Age., s. 178. Geleneksel Spinoza yorumu tr bilgi ayrdeder: Hissedilir, bulank ve hatal
bilgi olan birinci trde bilgi; eylerin ve olaylarn mantn tahayyl etmeyi salayan rasyonel, ikinci
tr bilgi; son olarak da, eylerin ve ilikilerinin zne vakf olmay salayan sezgisel bir bilgi.

[122]-

Age., s. 179.

[123]-

Age., s. 179-180.

[124]-

Age., s. 180, 182 ve 179.

[125]-

Gilles Deleuze, Spinoza, philosophe pratique, Les ditions de minuit, 1981.

[126]-

Michel Bakounine, Considrations sur le fantme divin, sur le monde rel et sur lhomme,
uvres, Stock, c. 3, 1908, s. 351.

[127]-

yalnzca ayklanm bir dtr, yanstlm bir itir, age., s. 168. Birleme, federalizm ve
yaknlk gruplar eklindeki liberter anlaylara bir yaklam iin bkz. Claude Parisse, Les anarchistes
et lorganisation, ACL, 1989.

[128]-

Spinoza, philosophie (...), age., s. 161.

[129]-

Critique et clinique, age., s. 178.

[130]-

Age., s. 179.

[131]-

Spinoza philosophe pratique, age., s. 172.

[132]-

Age., s. 169.

[133]-

Age., s. 170 ve 171.

[134]-

Bu noktada bkz. Spinoza, Blyenberge Mektup (XXIII), akt. Gilles Deleuze, Spinoza,
philosophie pratique, Les ditions de Minuit, 1981, s. 51.

[135]-

Carl Schmitt gibi bir yazarn teoriletirebilecei ve en iyi ifadeleri kukusuz faizm ve
Marksizm-Leninizm olan politik bir mantk konusunda bkz. Carl Schmitt, Thologie politique,
Gallimard, 1988; ve bkz. dost/dman.

[136]-

Friedrich Nietzsche,Ainsi parlait Zarathoustra, uvres philosophiques compltes, c. VI,

Gallimard, s. 29 ve devam. Gilbert Simondon, Lindividuation psychique et collective, Aubier,
1989, s. 155 ve devam. Leibnizci monadolojinin ierisi ile dars arasndaki bu ilikiyi dnme
tarzna ilikin bir yaklam iin, dardaki teki ve kendi iindeki teki, bkz. zellikle Gilles
Deleuzen nerdii barok ev, Le pli, Leibniz et le baroque, Les dtions de Minuit, 1988, s. 5 ve
devam.

[137]-

Bu konuda bkz. John P. Clark, La pense sociale dlise Reclus, gographe anarchiste,
ACL, 1996, s. 130.

[138]-

Bruyasa mektup, Ekim 1853, akt. James Henry Rubin, Ralisme et vision sociale chez
Courbet et Proudhon, Regard, 1999, s. 152.

[139]-

Gabriel Tarde, Monadologie et sociologie, Les empcheurs de penser en rond, 1999, s. 57.

[140]-

A.g.e., s. 352-354.

[141]-

Liberter dnce hi kukusuz bu noktada Cornlius Castoriadisin dncesinden ve onun

tamamen Sartrec olan soyut zgrleme anlayndan, ex nihilo yaratl anlamnda (kurucu ile
kurulan, otonomi ile heteronomi arasndaki ayrmlardan geen) ikici tarzdaki bu dnceden de kkten
ayrlr. Castoriadisin anlayna btnlkl bir bak iin bkz. Grard David, Cornlius Castoriadis,
Le projet dautonomie, Edition Michalon, 2000.

[142]-

Libertas kelimesi libette n, libidodan, yani tutkusal igdden (ani alk), idmandan,
kendiliindenlikten kaynaklanr, Pierre-Joseph Proudhon, Economie, Bibliothque Municipale de
Besanon, 2863 [73].

[143]-

Age., 2866 [9/2].

[144]-

Pierre-Joseph Proudhon, Economie, bibliothque municipale de Besanon, 2864 [184].

[145]-

Bkz. Individuation psychique et collective, Aubier, 1989.

[146]-

Age., s. 199.

[147]-

Akt. Jean Milet, Gabriel Tarde et la philosophie de lhistoire, Vrin, 1970, s. 157.

[148]-

Akt. Muriel Combes, Simondon individu et collectivit, PUF, 1999, s. 72.

[149]-

Gilbert Simondon, age., s. 199.

[150]-

Amipten insan varlna dek, yalnzca canlyla snrl kalrsak, her kolektif g kendisini
evreleyen dnyaya dair bir bak asna sahiptir, nk btn evreler onlar iin ayn deerde
deildir (daha iyi ya da daha ktdr). Kolektif varlklarn bu bak as, bir yandan eylerin
anlamn, gereklie ikin bir anlamlandrmay verir, dier yandan bu eyleri zne olarak oluturur.
Btn bunlar hakknda bkz. (Karl Popperle ilgili) sabelle Stengers, in Linvention des sciences
modernes, La Dcouverte, 1993, s. 53 ve devam.

[151]-

Dili destekleyecek anlamlandrma olmasayd dil olmazd. (G. Simondon, age., s. 200).

[152]-

Age. Artaudnun tutumunda ve dncesinde bu sorunun nemi hakknda bkz. Norbert Bandier.

[153]-

Age., s. 203.

[154]-

Bu konuda bkz. Daniel Colson, subjectivits anarchistes et subjectivit moderne, in Culture

libertaire, ACL, 1997.

[155]-

Ren Schrerin szn ettii anaristin mutlak tekillii, Stirnerde de tekilin, onun kendine
zglnn yrngesinin, alannn tamamlayc paras olarak tm dierlerini kapsar.

[156]-

Errico Malatesta, Pierre Kropotkine, souvenirs et critiques dun de ses vieux amis, in Les
cahiers re Contre-courant, no 52, c. IV, 1957, s. 205.

[157]-

Bruyasa mektup, Ekim 1853, in James Henry Rubin, Ralisme et vision sociale chez Courbet
et Proudhon, Regard, 1999, s. 152.

[158]-

Akt. a.g.e.

[159]-

Bu konuda bkz. Nadine Fresco, Fabrication dun antismite, Seuil, 1999.

[160]-

Bu konuda ayrca bkz. sabelle Stengers, Leffet Whitehead, Vrin, 1994, s. 12.

[161]-

Age.

[162]-

Editions Lacroix, 1868, s. 131.

[163]-

La proprit, Lacroix, 1871, s. 231.

[164]-

Jean Milet, Gabriel Tarde et la philosophie de lhistoire, Vrin, 1970; ve Jean-Clet Martinin
nsz: LOpposition universelle. Essai dune thorie des contraires, Les empcheurs de penser en
rond, 1999.

[165]-

spanyol devrimi tarihsel adan daha sonra olsa da, Birinci Dnya Savana katlmam bu
lkede on dokuzuncu yzylda domu liberter ii hareketlerinin son tezahrnn grld dorudur.

[166]-

Bkz. spanyollarn gzel metni, Protestation devant les libertaires du prsent et du futur sur
les capitulations de 1937, Mart 1937de Nosotrosta yaymland (tercme Champs libre, 1979);
ayrca 1918-1921 Makhnovista ordusunun rgtlenme ve eylem biimleri.

[167]-

Darnn gc olarak yaam ve lmle ilikisi zerine bkz. Gilles Deleuze, Foucault, Les
ditions de Minuit, 1986, s. 101 ve devam.

[168]-

Lettre un franais, uvres compltes, Champs Libre, c. 7, s. 20.

[169]-

Akt. Xavire Gauthier, Louise Michel, Je vous crits de ma nuit, correspondances gnrale
(1850-1904), Les Editions de Paris, 1999, s. 9.

[170]-

La Guerre et la Paix, Rivire, s. 31-32.

[171]-

Pierre Clastres, La socit contre lEtat, Les ditions de minuit, 1974; ve Archologie de la
violence, la guerre dans les socits primitives, Editions de lAube, 1999.

[172]-

Askerin gcn gryorum, savann gcn grebilir miyim? (ainsi parlait

Zarathoustra, uvres philosophiques compltes, c. VI, Gallimard, s. 59).

[173]-

Fernand Pelloutiernin szn ettii isyanc, her an asi, kendine tutkuyla k bu kii
zellikle bu anlamda militann, insancl davalarn bu itaatkr ve sadk askerinin zdddr.

[174]-

Mille plateaux, age., s. 435-436.

[175]-

Age., s. 478-479, dipnot 54.

[176]-

Pierre Ansart, Marx et lanarchisme, PUF, 1969, s. 156. Ayrca bkz. ok yakn bir tarzda,
Gilbert Simondon, Lindividu et sa gense physico-biologique, Million, 1995, zellikle s. 62.

[177]-

Pierre Ansart, age., s. 293.

[178]-

Age., s. 290, 275, 271.

[179]-

Bkz. Louis Marin, Le rcit est un pige, Les ditions de Minuit, 1978.

[180]-

Bkz. Gilles Deleuze ve Flix Guattari, Mille plateaux, Les ditions de Minuit, 1979.

[181]-

Pierre Ansart, Proudhon, des Pouvoirs et des liberts, in P.-J. Proudhon Pouvoirs et
liberts, Muse du temps Besanon, 1987.

[182]-

Considration philosophique sur le fantme divin, sur le monde rel et sur lhomme,
uvres, Stock, c. 3, 1908, s. 217.

[183]-

Pierre-Joseph Proudhon, Economie, bibliothque municipale de Besanon, 2863 [104].

Deleuzen Geoffroy Saint-Hilairee referans zerine bkz. Mille plateaux, Les ditions de minuit,
1980, s. 62-63, 312.

[184]-

Diffrence et rptition, Les ditions de Minuit, 1968, s. 55.

[185]-

zellikle de Fransadaki 1892-1894 suikastlar dnemindeki bu temsiller zerine bkz. Uri

Eisenzweig, Fictions de lanarchisme, Christian Bourgeois Editeur, 2001.

[186]-

Gilles Deleuze ile Flix Guattari, Capitalisme et schizophrnie. Mille Plateaux, Les ditions
de Minuit, 1980, s. 453-454.

[187]-

Bkz. Bernard Rouset, Le ralisme spinoziste de la dure, Lespace et le temps iinde, Vrin,
1991, s. 176 ve devam; ve Daniel Colson, Lectures anarchistes de Spinoza, Rfractions iinde, no
2, Yaz 1998.

[188]-

Karl Lwith, Nietzsche: philosophie de lternel retour du mme, Calmann-Lvy, 1991

(1934). Otto Weininger, (1880-1908); Lwith esasen Weiningerin iki eserine gnderme yapmaktadr:
Sexe et caractre, LAge dhomme, 1989 (Almanca bask 1903); Des fins ultimes, LAge dhomme,
1981 (1904).

[189]-

Karl Lwith, a.g.e., s. 141.

[190]-

A.g.e., s. 195.

[191]-

Btn bunlar hakknda bkz. Lwith, Blm VII, s. 191 ve devam.

[192]-

Paul Ricur, Temps et Rcit ( cilt), c. III, Le temps racont, Seuil, 1985, s. 227, dipnot 1 ve
s. 339-340. Nietzsche ile liberter dncenin bellek grevine gerek bir alternatifi nasl temsil
ettiklerini en iyi kavram olann bu ikisine de taban tabana zt bir filozof olmas kayda deerdir.

[193]-

Bkz. Bernard Edelman, Nietzsche, un continent perdu, PUF, 1999.

[194]-

Bu noktada ve Bat gelenei iinde zamann amazlar zerine bkz. Aziz Augustinusun
tiraflar konusunda Paul Ricur, a.g.e., c. 1, 1983, s. 20 ve birinci blmn btn.

[195]-

Bkz. Gilles Deleuze, Nietzsche et la philosophie, PUF, 1962, s. 54 ve devam.

[196]-

Tektanrc dinlerde Adem ile Havva mitini ve ilk gnah, yalnzca Tanrnn silebilecei
denmez borcu temellendiren bir gemi.

[197]-

Karl Lwith, a.g.e., s. 198.

[198]-

Bu nedenledir ki [insann] iinde bir yasa vardr, bu nedenle onun kendisi bir yasadr, yoksa
dayanksz bir keyfiyet deildir. (...) te korkun byklk: Onun greve itaatinin baka anlam
yoktur. (...) kesin, acmasz gerekliliin peinden gitmelidir, kendi iindeki hibir pazarla msamaha
gstermemelidir. Ve hl eylemde bulunmak, kayglanmak, glmek, dans etmek ya da isyan etmek
istiyorsa, kesin olarak bilmelidir ki, Kantn insan (...) glmez, dans etmez, ne barr ve sevinir,
nk onun sylemek zorunda olduu tek evet yalnzlna, bu yalnzl temellendiren Yasayadr,
ahlak yalnzca buradadr. (Otto Weininger, Des fins ultimes, a.g.e., s. 97, akt. Lwith, a.g.e., s. 199
altn izen O.W.)

[199]-

Her yalan sahte tarihtir. (...) Yalan (...) ahlakddr, zamann tersine dnmesidir: nk
deitirme iradesi gelecek yerine gemie uygulanr. (Otto Weininger, Des fin ultimes, a.g.e., s. 103,
akt. Lwith, a.g.e., s. 201)

[200]-

Ahlakd olan ey, sonuta btn nedenlerin ve btn sululuk duygularnn bulunduu
gemii olduu gibi, yani kusursuz kabul etmeyi reddetmek, gemi eylemi deitirip dntrmek
istemektir. (Karl Lwith, a.g.e., s. 201).

[201]-

Georges Bernanostan Les grandes cimetires sous la lune (Plon) okuyun.

[202]-

Ders bu kelimenin hem sekin hem de kabaca iddet ieren anlamnda daima bir bilgi
(gediine oturtulan) ve bir dzeltmedir.

[203]-

Bu liberter etik konusunda ve bunun yol aabilecei tartmalar konusunda, hatta bir i savan
en kt koullarnda bile, bkz. Simone Weil ve Louis Mercier-Vegann szleri; ACLnin Prsence de
Louis Mercier, Ekim 1999.

[204]-

Proudhondan ya da Nietzscheden farkl olarak Simondon her trl bireyleme biimini

(Proudhonun szlnde kolektif g) dorudan doruya apeirona ve belirlenimsize
gndermekten yana olsa da, Proudhon ve Nietzsche gibi o da, bir yandan, Muriel Combesun
gsterdii gibi (Simondon individu et collectivit, PUF, 1999, s. 47) her bireylemenin bileik
niteliini, baka bireylemeler okluunun bir bileimi olmay dlamaz; keza, belirlenimsizin
kendisinin de ancak bireylemi varlk karsnda byle olduunu, varlk kipliklerine gnderme
yaptn dlamaz; bu kipliklerin bilinmesi iin gereken kavramlar eksik diye saptar Simondon;
bunlar Proudhon ve Nietzschede bulunan kavramlardr. (Bu noktada bkz. Individuation psychique et
collective, age., s. 204).

[205]-

Gilles Deleuze, Nietzsche et la philosophie, PUF, 1962, s. 2.

[206]-

Monadologie et sociologie, Les empcheurs de penser en rond, 1999, s. 58.

[207]-

Bkz. olas ok sayda rnek arasnda Bakuninin Jean-Louis Pindyye Elise Reclus hakknda
11 Ocak 18723 tarihli mektubu: Belki de bedeninde arzu edilen tm eytanlar yok. Ama bu bir miza
sorunu, en gzel kz bile neyi varsa onu verebilir. (uvres compltes, champ libre, c. VII, s. XXXI)

[208]-

De la Justice, c. 3, s. 433-434. Proudhonun evren anlamnda eytana verdii temel roln

belirsiz niteliinin aklamas iin bkz. darnn gc.

[209]-

Didier Franck, Nietzsche et lombre de Dieu, PUF, 1998.

[210]-

Akt. age., s. 174.

[211]-

Contradiction conomiques, Rivire, c. 2, s. 253.

[212]-

Gilles Deleuze, Flix Guattari, Mille Plateaux, age., s. 435.

[213]-

Bu ayrm ve eytan szcnn bu etimolojisi hakknda bkz. Gilbert Hottois, Simondon et la

philosophie de la culture technique, De Boeck Universit, 1993, s. 125.

[214]-

Arkadyada bir yaban domuzu ldrmt, Stymphalideleri (iki yandaki bir domuzu ya da
bir dveyi yerden kaldrabilen tufan ncesi dnemin akbaba trleri) oklarla delik deik etmiti, Nemea
aslannn kafasn grzle ezmiti, yamyam bir tiran canl canl yedirtmiti; Lerne hidrasn ikiye
blmt, yolcular soyan bir devin kafa derisini yzm ve salarndan sineklik yapmt, onunla alay
eden kskanlardan biri olan Lachisin beynini kayalar vura vura datmt.

[215]-

Proudhonun ortaokul rencileri iin Latince bir ders kitabndan serbeste tercme ettii bu
hikyenin eksiksiz bir versiyonu iin bkz. La Guerre et la Paix, Rivire, s. 14 ve devam.

[216]-

Spinoza philosophie pratique, s. 169.

[217]-

Bkz. Esasen W. Eberhard, histoire de la Chine, Payot, 1952, s. 53 ve 55; sabelle Robinet,
Histoire du taosme, des origines au XIVe sicle, Cerf, 1991, s. 28 ve 36; Etienne Balazs, La
bureaucratie cleste, recherches sur lconomie et la socit de la Chine traditionnelle, Gallimard,
1988, s. 93 ve 114 ve devam; Jacques Gernet, La Chine ancienne, Que sais-je, no 113, s. 109-110.

[218]-

Lao-Tseu, Tao-t king, la traduction du Tao et de sa sagesse, inceden eviren Bernard

Botturi, Cerf, 1984.

[219]-

zellikle 1936da, askeri darbe karsnda yaz isyan kalc bir ekilde i savaa dnp iki
kamp kar karya getirdiinde, liberter spanyol devrimi gerekte de deal olarak da malubiyetini
kesin olarak damgalamtr.

[220]-

22.

Gilles Chatelet, Les enjeux du mobile, Mathmatiques, physique, philosophie, Seuil, 1993, s.

[221]-

Age., s. 32-33.

[222]-

Philosophie de Progrs, Rivire, s. 64.

[223]-

Spinoza, philosophie pratique, Les ditions de Minuit, s. 164.

[224]-

Considrations philosophiques sur le fantme divin, sur le monde rel et sur lhomme,
Oeuvres, Stock, c. 3, 1908, s. 219.

[225]-

Ksmi grev bir antremandr, devrimci genel grev halini alacak en yksek mcadeleyi
amalayarak proletaryay iyiletiren sala yararl bir jimnastiktir (Georges Yvetot, A.B.C.
Sydicaliste, Ed. CNT-AIT, tarihsiz, (1908), s. 40).

[226]-

Bu konuda bkz. Daniel Colson, Reconnaissance collective et monte en singularit, Laccord

dentreprise de la Compagnie des Aciries et Forges de la Loire (CAFL)-(1956-1959), in Etienne
Savoie, Les noms que lon se donne, Processus identitaire, exprience commune, inscription
publique, LHarmattan, 2001.

[227]-

Gilles Deleuze, Diffrence et rptition, PUF, 1968, s. 14.

[228]-

Age., s. 19.

[229]-

Ernest Coeurderoy, Hurah!! ou la rvolution par les cosaques, in Pour la Rvolution, Champ
Libre, 1972, s. 257.

[230]-

Zarathoustra, Oeuvres compltes, Gallimard, c. IV, s. 61 ve 152.

[231]-

Jean-Loup Amselle ve Elikia MBoko, au coeur de lethnie, Ethnie, Tribalisme et Etats en

Afrique, La Dcouverte, 1999, (ikinci bask).

[232]-

Szcelem vehesi ile mekanik vehe arasndaki bu otomatizm yokluu, belirli bir anda mevcut
her varln ya da kolektif dzenlemenin ayrlmaz bir ekilde bu iki boyutu daima ierdii fikriyle
elimez. Ayrlmazlk, dur durak bilmeyen (bkz. verili an, hareket v e olu) ve glerle szceler,
ieriklerle biimler, bedenlerle ifadeler, arzularla iaretler arasndaki ban doasn hi durmadan
yapp bozmaya ve tekrar yapmaya ynelik birleme ve ayrma srecinin mevcut anna yneliktir.

[233]-

Gilles Deleuze, Spinoza, philosophie pratique, Les Editions de Minuit, 1981, s. 169.

[234]-

Teori ve pratik arasndaki, gerek hareketlerle temsiller arasndaki bu tarihsel farka dair bkz.
Daniel Colson, Anarcho-syndicalisme et communisme, Saint-Etienne 1920-1925, ACL, 1986.
Liberter hareketin gerekliini kkten maskeleyen, olduu ve olabilecei haliyle nemli bir ilikisi
olmayan pratikler reten bu hareketin tarihinin imgelere dnm riskleri hakknda (azizler ya da
klieler, bkz. menkbe) bkz. Michel Onfraynin LArchipel des comtes (Grasset, 2001) iindeki
iddetli eletirisi.

[235]-

Bu yaygnln deerlendirilmesi iin bkz. devrimci sendikalist dergi La Vie Ouvrire in yz

yirmi saysnn btn.

[236]-

Bkz. Esasen Voline (V. M. Eichenbaum), La rvolution inconnue, (1947), Vertiales, 1997 ve
James Guillaume, LInternationale, Documents et souvenirs (1864-1878), (1905-1910), Editions
Grard Lebovici, 1985.

[237]-

Tersine, ve evredeki lle tezat halinde, yine de bkz. 20. yzyln ilk yarsnda Proudhon ve
Bakunini gerekten okumu ender liberter teorisyenrlerden biri olan Gaston Levalin yazlar. Gaston
Levalden bkz. zellikle La pense constructive de Bakounine, Spartacus, 1976.

[238]-

LIde ouvrire, no 23, 11-18 ubat 1888, akt. Jean Maitron, Histoire du mouvement
anarchiste en France (1880-1914), Socit universitaire dditions et de librairie, 1951, s. 191.

[239]-

Yalnzca, gnmzn dinsel yananlam gl baz terrist eylemleri, rnein Filistindekiler,

olgusal propagandann anarist suikastlarnn bu karsz, umutsuz ya da fanatik -dilediiniz gibi
adlandrabilirsiniz- boyutu kapsyor gzkmektedir; ama herhangi bir eyi istemek ya da yaamak gibi,
bir intihar eylemini istemenin ve yrtmenin de sonsuz biimi olduunu grmek gerekir. Bu anlamda
(aratrlmas gerekir) dinsel nedenle suikastn, yakn grnse bile, anarist suikasttan kkten farkl
olmakta nedenleri vardr.

[240]-

Arthur Rimbaud, Les potes de sept ans, in Posie, Le Livre de Poche, 1984.

[241]-

Rvolution Proltarienne, Kasm 1937 ve Ekim 1947.

[242]-

s. 235.

Pierre Monatte, Syndicalisme et anarchisme, La Vie Ouvrire iinde, no 94, Austos 1913,

[243]-

Lanarchisme et les syndicats ouvriers, Jacques Julliard, Fernand Pelloutier et les origines
du syndicalisme daction directe, Seuil, 1971, s. 403.

[244]-

Gilbert Simondon, Lindividuation psychique et collective, Aubier, 1989, s. 24-25.

[245]-

Giogio Colli, Aprs Nietzsche, Editions de lclat, 1987, s. 42-43.

[246]-

Yves Bonnardel ve David Olivier, Antispcisme: pour une solidarit sans frontire, in La
Griffe, no 10.

[247]-

Bu noktada bkz. Elisabeth de Fontenay, Le silence des btes, La philosophie lpreuve de

lanimalit, Fayard, 1998.

[248]-

1999.

Bu bak asyla ilgili olarak bkz. David Olivier, Le got et le meurtre, in La Griffe, no 13,

[249]-

Nietzsche et la philosophie, PUF, 1962, s. 84.

[250]-

Laction directe (1910), Editions CNT-AIT, tarihsiz, s. 11.

[251]-

De la Cration de lordre, Rivire, s. 421.

[252]-

Deiik, dlayc ve birbirlerinin yannda bamsz olarak varolan figrlerin hepsine birden
homojen bir ruh nfuz etmise yksek bir uygarlk dzeyine eriilir (...), akt. Martin Buber, Utopie et
socialisme, Aubier Montaigne, 1977, s. 94.

[253]-

Hlne Chatelain, Radio libertaire, 1993 sonbahar.

[254]-

ber Anarist Federasyonu.

[255]-

Pierre Archinov, Le Mouvement makhnoviste, Blibaste, 1969, s. 388.

[256]-

Gilbert Simondon, Individuation psychique et collective, Aubier, 1989, s. 154-156.

[257]-

Age., s. 154.

[258]-

Jacques Derrida, Politiques de lamiti, Galile, 1994, s. 73.

[259]-

Jrmy Bentham yedi katsay kullanr: sre, eitlilik, younluk, saflk, uzaklk ya da yaknlk,
belirlilik ya da belirsizlik, ilgili kii says.

[260]-

ncelikle, etik (akl, hesab ve aritmetii harekete geiren) bir yarg biimini almaldr, sonra
da pratie rehberlik etmelidir. (Bkz. Peter Singer, Question dthique pratique, Bayard Editions,
1997, s. 14).

[261]-

Akt. Bernard Morichre, Philosophes et philosophie, Nathan, 1992, s. 2, s. 250.

[262]-

Etik normlarla uyum iinde yaadn, yaptklar ey geleneksel ahlak ilkelerine uygun olsa
bile, yaptklarn dorulayamadan [altn biz izdik] ileri srenlerin sylediklerini reddedebiliriz.
(Peter Singer, age., s. 21)

[263]-

Singerin yola kt hipotez, sakat ocuk ldrlrse anne babasnn kukusuz ki (burada
olaslklar hesab iin iine girmektedir), hasta olmama ihtimali yksek baka bir ocuk yapmaya
ynelecekleridir.

[264]-

Peter Singer, age., s. 180. Singeri temize karmak iin, bu eerin nemini vurgulayalm
(hemofil bebei ldrmenin bakalar zerinde zararl etkisi yoksa); bu eer zararl etkinin
yararc hesabn elbette dlamaz, fakat Singerin akl yrtmesinin yer ald bilimin dier tm
koullar ayn kaldndas gibi, bir baka zm de ak brakr. Bu kez etik dzlemde olan bu
zm yararcl ve bakkal hesaplarn kkten rtr. Bilimin indirgemeci akl yrtmelerinin
eletirisi iin bkz. Michel Serres, zellikle Les cinq sens, Grasset, 1985.

[265]-

Considrations philosophiques sur le fantme divin, sur le monde rel et sur lhomme,
Oeuvres, Stock, 1908, c. 3, s. 394-395.

[266]-

Mohammed Abed Al-jabri, Introduction

[267]-

Bu yazarn ok sayda eseri arasnda zellikle -burada belirtilen konuya ok yakn ve ok uzak
olmak zere- bkz. Franois Julien, Procs ou cration. Une introduction la pense des lettrs
chinois, Seuil, 1989. Figures de limmanence. Pour une lecture philosophique du Yi King, Grasset,
1993 ve Thierry Marchaisse, Penser dun dehors (la Chine) entretiens dextrme-occident, Seuil,
2000. Batnn damgasn vurduu ada in felsefesinde yeni-Konfysln nemi hakknda
bkz. Jol Thoraval, La Chine dans la philosophie. Pense orientale, pense occidentale. LHumanit
et ses figures, Esprit, Mays 1994.

[268]-

Jacques Gernet, Lintelligence de la Chine. Le social et le mental, Gallimard, 1994.

[269]-

Franois Julien, Procs et cration, age., s. 184.

[270]-

Age, zellikle de lanalyse du devenir sa matrise balkl 13. blm.

[271]-

zellikle Taocu simyada alglanan bu ilgisizlie dair bkz. sabelle Robinet, Histoire du
taosme des origines au XIVe sicle, Cerf, 1999, s. 224 ve devam.

[272]-

Ge Hong, Baopu Zi, akt. sabelle Robinet, age., s. 88.

[273]-

Lao-Tseu, Tao-t king, Cerf, 1984, (Bernanrd Botturinin tercmesi), blm 6.

[274]-

Joseph Needham, La science chinoise et lOccident, Seuil, 1973, s. 33.

[275]-

Ethique, Kitap I, Tanm 7.

[276]-

Age., s. 352-354.

[277]-

Limage virtuelle, essai sur la construction du monde, Kim, 1996, s. 16 ve devam.

[278]-

Age.

[279]-

Bkz. Etienne Balibar, La crainte des masses, Galile, 1996, s. 67 ve devam.

[280]-

Antonio Negrinin kitabna nsz, LAnomalie sauvage, PUF, 1982, s. 11.

[281]-

Bkz. Gustave Courbet, Bruyasa mektup, Ekim 1853, akt. James Henry Rubin, Ralisme et
vision sociale chez Courbet et Proudhon, Regard, 1999, s. 152.

[282]-

Spinoza, Ethique, Tanm VII, Kitap I. Negrinin tahlillerinin eletirisi iin bkz. Daniel Colson,
Lectures anarchistes de Spinoza, Rfractions, no 2, Yaz 1998.

[283]-

uvres compltes, champ libre, VIII, s. 201.