Blm 2

Astronomi
Tarihi

Johannes
Hevelius

 Bilimsel dnce, insan doasnn temel bir

parasdr.
Bilimciler, evren hakknda bilgi edinirken
bilimsel yntem uygular.
Modern astronomi temel bilimdir, insann
merakndan dolay motive edilir. nk,
insan her zaman Doa ve Evren hakknda
ok ey bilmek ister.

Evrene ilikin bilimsel gr;

Gzlemlere dayal ve kuramlarla test
edilmi bir evren modeli anlamndadr.
Gzlemler, daima bir modelin son
testidir.
Eer, model gzlemlere uymuyorsa,
deitirilmelidir ve bu ilem herhangi
bir felsefi, politik veya dini kavramlar
veya inanlarla snrlandrlmamaldr.

lk alardaki Gzlemler
Orta Afrika: M..6500 nsanlar hava
durumu tahmininde Ay gzlemlerini
kulland.

Zamana ilikin modern gzlemler, ilk

alardaki astronomik kkene dayanr.
24 saat = 1 gn Gnein gkyznde bir
tam evrimi iin geen sre.
Ay Ay evrimi ile ilgilidir.
Yl Mevsimlerin evrimini temel alr.
Haftann Gnleri Takmyldzlar arasnda
hareket etmekte olan ve plak gzle
grlebilen 7 cisme (Gne, Ay ve 5 gezegen)
atfen verilen adlardr.

Haftann yedi gn ve onlar

temsil eden gkcisimleri

Bir gnlk zaman diliminin

belirlenmesi
Eski insanlar, bir gnlk zaman
syleyebilmek iin Gnein
gkyzndeki yolunu gzlerdi.

Eski Msrllar basit bir saat iin byk bir

dikilita kullanrd (Sundials).

Eski Msr Dikilita u anda Vatikan-Romada

St. Peter Alannda bulunur.

Bir yllk zaman diliminin

belirlenmesi
Birok kltr, mevsimleri saptamaya
yarayan yaplar ina etti.
Buna en iyi rnek, Stonehengedir.
Yaklak M.. 2000

Stonehenge - ngiltere

http://witcombe.sbc.edu/earthmysteries/EMStonehenge.html

Stonehenge
Reconstruction
c. 1550 B.C.

Mavi Ay (Blue Moon): Bir ay iinde oluan

iki Dolunaydan ikincisine verilen ad.
Dolunaylardan biri ayn balangcnda dieri ayn
ayn sonunda grlr (iki dolunay arasndaki sre
29.5 gndr).
Temmuz 2004de iki dolunay evresi olutu:
2 Temmuz ve 31 Temmuz.
kinci dolunaya Mavi Ay denir.
Gerekte rengi mavi deildir!

2004-2020 aras Mavi Aylar.

Temmuz 2004
Haziran 2007
Aralk 2009
Austos 2012
Temmuz 2015
Ocak ve Mart 2018
19 ylda bir, ayn yl iinde iki Mavi Ay
oluur. Bunlar, hemen hemen Ocak ve Mart
aylarna denk gelir, nk aralarnda 28
gnlk ubat ay vardr.

Ay evrimleri
Birok eski kltr, ay takvimlerinde ay evrimlerini
kulland.
Metonik evrim:
Eski Yunan astronom Meton (M.. 432), ay evrimi
tarihlerinin her 19 ylda bir tekrarladn buldu.

Dier kltrler, tutulma tarihleri zerine takvimler

gelitirdi:
Babil Takvimi
Maya Takvimi

Gezegenlerin ve Yldzlarn Gzlemleri

Birok kltrde, gezegen ve yldzlara ilikin
faydal gzlemler yapld.
Orta Amerikann Maya Gzlemevlerinde
Venus gzlemlerine uygun pencereler ald.

nkalarn yaad Peru llerinde, takmyldzlar

temsil eden ok byk hayvan ekillerine rastland.

Gzlemden Bilime
Eski in astronomlar
5000 yl nce balayan
astronomik gzlemlerin
ayrntl kaytlarn tuttu.
Bugn, Yenge
Bulutsusu (Crab Nebula)
olarak bilinen bir
spernova patlamasnn
ilk kaydn yapt.

Maya Uygarl

Mayalara ait bir

astronomi kitab
http://www.crystalinks.com/
mayanastronomy.html

Daha modern nesil

M.. 3000 yllarnda Msr ve
Mezopotamyada uygarlk dodu.
M.. 2700-2100 yllarnda Msrllar byk
piramitleri ina etti.
M.. 330 Byk skender (Alexander the
Great), Aristotlenun bir rencisi olarak
bilime ve eitime ok byk nem verdi.

 M.. 300 skenderiye Ktphanesi,

iinde 500 binden fazla kitap bulunan
bir bilgi merkezi olarak kuruldu.
~ M.S. 415 skenderiye Ktphanesinin
yakl ve depolanm bilginin yok
oluu.

skenderiye Ktphanesindeki byk salon (yeniden canlandrma)

 Yunanllar ncesi astronomi bilgileri, ismi

bilinmeyen birok bilgin tarafndan
gelitirildi.
Bu bilgiler zaman iinde geleneklere gre
ve mitolojik olarak bir sonraki toplumlara
aktarld.
lk alardaki astronomi almalarn
kullanan Yunanllarn bulular kaytlara
geen ilk bululardr.

Eski Msr
Gne Tanrs (Ra)
Baz Msrl kozmologlar
farkl tanrlara farkl roller
yklediler.
Byle dnceler astronomi
bilimine ilk admlarn
atlmasn salad.

http://www.lucaslearning.com/myth/
pdf/ra.pdf

 Bilinen ilk Yunanl dnrlerden biri

Thalesdir.
Gne tutulmasnn olacan nceden tahmin
etmitir.
Thalesin okulu birok dnr yetitirmitir.
rnein, Anaximander astronomik ve
corafik bir takvim yapm, Gnein, Ayn
ve gezegenlerin bizden uzaklklarn
bulmutur.

terminator

Pythagoras: Kresel ve Hareketli

Yer (M 500)

Pythagoras, deney yaparak alan ilk

bilimcilerden biridir.
Yerin kresel olduu fikrini vermitir. Bu almasn
Ayn evrelerinden giderek karmtr.
Ayn kl ve ksz ksmlarn
ayran snr izgi (terminator)
eriliinin Ayn evreleri ilerledike
deitiini gzlemitir.
Bu yzden, Ay dz deil kreseldir.
Buna gre, Yer ve dier gkcisimleri
de kresel olmaldr.

 Pythagoras, gney talyada

bir okul kurarak birok
astronom yetitirdi.
Kendisi Yeri, evrenin
merkezine koydu. Fakat,
daha sonra rencileri, Yerin
Ay, Gne, be gezegen ve
yldzlarla birlikte uzaktaki
bir merkezi ate etrafnda
hareket ettiini sylediler.

http://www-gap.dcs.st-and.ac.uk/~history/PictDisplay/Pythagoras.html

Aristotle: Tekrar
Merkezde Yer (M 350)
Yer merkezli evrenin kresel
ve sonlu olduuna inand.
Gezegenler ve dier cisimler
Yer merkezli birok kresel
kabuklar stnde hareket
ediyordu.
http://www-gap.dcs.st-and.ac.uk/
~history/PictDisplay/ Aristotle.html

Yer merkezli (geocentric) evren modeli

nemli fikirleri;
1. Ayn kresel olduunu dnd.
2. Gne'in, Yere Ay'dan daha uzak olduunu
buldu, nk:
a. Ayn hilal evresi, Ay, Yer ile Gne
arasndan geerken grlr.
b. Gne gkyznde Aydan daha yava
hareket ediyor olarak grlr.

3. Yerin kresel olduunu dnd, nk:

a. Ay terminatrnn erilii onun kresel
yapda olmasn gerektiriyordu ve Yer, belki de
bu yzden Ay gibidir.
b. Bir gzlemci kuzeye doru gittike,
gney yarmkre yldzlar kaybolurken kuzey
gkyznden yeni yldzlar grr. Bu durum
dz bir Yer zerinde olmaz.

 Aristotle, Yerin duraan olduu sonucunu

kard ve gl bir kant sundu.
Eer, Yer hareket etseydi, deiik yldzlarn
greli biimlerinde deiiklik grrdk.

 Tpk yolda yrrken yakndaki ve uzaktaki

aalarn greli konumlarnda olan
deiiklik gibi.
Eer, ok uzaktaki bir aa ile orta
uzaklktaki bir aac birletiren bir doru
zerinde yrrken bir tarafnza bir adm
atsanz, yakndaki aa uzaktakinin dier
tarafna kaym olarak grnecektir.
Hareketten dolay konumdaki bu gibi bir
kaymaya paralaks denir.

Yldzlarn Iraklk As (Paralaks)

Hipparchus M..150
Haziran

Gne

Ocak

Yakn
yldz

 Eer, Yer, dz bir izgi zerinde hareket etseydi,

yakndaki yldzlar uzaktakilere gre srekli
kayyor gibi grrdk.
Eer, Yer, uzaktaki bir merkez etrafnda dolansayd,
yakn ve uzaktaki yldzlar arasnda dnemli bir
paralaktik kayma grrdk.
Fakat, yldzlarn ve takmyldzlarn zaman iinde
byle bir kayma gsterdiklerine dair bir delil
yoktur.

Sonuta, Aristotleya gre Yer

hareket etmemelidir
Aristotlenun nedeni salamd; ancak,
yldzlar bu paralaktik kaymay plak gzle
oluturacak kadar yaknda deil ok
uzaktaydlar.
Yldz paralakslar yllarca aratrld ve
ancak 1838 ylnda bulundu.

Hipparchus: Yldz Haritalar ve

Presesyon (M.. 130)
Hipparchus, Rodos adasndaki kendi
gzlemevinden gkcisimlerinin konumlarn
gzledi ve 1080 yldzlk bir katalog hazrlad.
Teleskopsuz yapt gzlemlerle olas en
mkemmel sonular elde etti. Herhangi bir tarih
iin Gne ve Ayn konumlarn doru olarak
nceden belirledi. Hipparchus, eskinin en byk
gkbilimcisi olarak bilinir.

 En byk buluu
presesyondur.
Kendinden nce yaplan
yldz konumlaryla kendi
lmlerini karlatrarak,
ardalan yldzlarna gre
kuzey gk ulann, ilkbahar
ve sonbahar lm noktalarnn
konumlarndaki kaymalar
ortaya kard.

Presesyon
Modern gkbilimde presesyonun
nedeni olarak: Gne ve Aydan
kaynaklanan ekim kuvvetlerinden
dolay Yerin yalpalayarak
dnmesi gsterilir.
u anda Yerin dnme ekseni
dorultusuna denk gelen Kutup
Yldz (Polaris, UMi, Kkay
takmyldznn en parlak yldz)
26 000 yllk bir dnem boyunca,
farkl yldzlara karlk gelecektir.

Claudius
Ptolemy

Gezegen
Hareketleri
(M.S. 150)

Ptolemynin en nemli eseri

(Almagest)

Ptolemik (epicycle) kuram

Bilinen en iyi almas
Gne, Ay ve gezegenlerin
konumlarn belirlemeye
yarayan epicycle kuram
veya Ptolemic kuram dr.

Ptolemik Evren
Yerden da doru srayla Ay, Merkr,
Vens, Gne, Mars, Jpiter ve Satrnn
doland dairesel yrngeleri yerletirdi.

Epicycle
Diferent

Ayn zamanda iyi bir corafyac olan

Ptolemynin izdii Avrupa Haritas

Kopernik Devrimi
Gne sisteminin merkezinde Gnei
bulunduran, Yer-merkezli eski
kuramlar ykan, ok nemli bir
devrimdir.
1540-1690 yllar arasnda yaklak
150 yllk bir sre iinde
gelitirilmitir.

Bu dnem iinde
ok mehur be
bilimci yetimitir:

Kopernik
Tycho
Kepler
Galileo
Newton

Nicolaus Copernicus
(1473-1543)
Merkeze Gnei koyup, Yer ve
gezegenleri onun etrafnda
dolandrmakla gne sisteminin
daha basitletirileceini ve gezegen
konumlarnn daha kolay
bulunabileceini gsterdi.
1512de yeni tezini duyuran ksa
bir aklama (Commentariolus)
yaymlad:
Gne, gne sisteminin
merkezindedir, gezegenler onun
etrafnda dolanr ve yldzlar ok
uzaktadr.

De Revolutionibus
Yaamnn sonunda, btn almalarn
De Revolutionibus adl kitapta toplad.
Bu kitapta gne sistemine ilikin tm
bilgiler sunuldu.
Vens ve Merkr, Gnein etrafnda
dolanrlar ve yrngeleri Gneten ok
uzakta deildir...Bu kurama gre,
Merkrn yrngesi Vensnkinden
ieride olmaldr. Eer, bu varsaymdan
yola karsak, ayn merkezli da doru
byyen yrngeler zerinde Mars,
Jpiter ve Satrn ile karlarz...onlarn
dzenli hareketlerini grmememiz
olanakszdr. Bu durum, onlarn
merkezinde Gnein olmasn yeter
derecede salar.

Tycho Brahe
(1546-1601)
Avrupann en modern ilk
gzlemevini Kopenhang
yaknnda, Uraniborg
adyla kurdu.
plak gzle yapt
gzlemlerle yldz ve
gezegen konumlarn veren
kataloglar hazrlad.
Yldzlar ve gezegenlerin
Aydan ok uzakta
olduunu gsterdi.

Avrupann en modern ilk gzlemevi,

Uraniburg
25 yanda (1572)
gkyznde ok ani
parlayan bir yldz
grd.
Gkyznde kayma
gstermeyen bu cismi,
yeratmosferi iinde
bulunan bir cisim
olarak yorumlad.

 1577de parlak bir

kuyrukluyldz
gzleyerek bunun da
Aydan uzak bir cisim
olduunu gsterdi.
1601 ylnda
ldnde, tm
gzlemleri ve
almalar asistan
Keplere miras kald.

Johannes Kepler
(1571-1630)

Tychonun verileriyle nce

Marsn yrngesi zerine
almaya balad. Marsn
hareketleri Ptolemyden beri
gkbilimcilerin ba belasyd ve
artc sonular buldu.
Yzyllar boyunca tartlan
dairesel yrngelerden sonra,
Marsn hareketine en uygun
yrnge biimi elips olarak
kyordu.
Kepler, Marsn yrngesini elips
biimli olarak buldu ve
odaklarndan birinde Gne
bulunuyordu. Aslnda bu bulu
her gezegen iin geerliydi.

Keplerin Gezegen Hareketlerine

likin Birinci Yasas
Herbir gezegenin Gne etrafndaki yrngesi elipstir ve bir
odanda Gne bulunur.

Dier odak bo

Gne,
odaklardan
birinde bulunur

Enberi

Ente
Yar byk eksen

Keplerin Gezegen Hareketlerine

likin kinci Yasas
Bir gezegen yrngesi zerinde dolanrken, eit zamanda
eit alanlar sprr.

ente

enberi

Keplerin Gezegen Hareketlerine

likin nc Yasas
Gezegenin yrnge dneminin karesi,
yar-byk eksenin kbyle orantldr.
(Yl biriminde yrnge dnemi)2 = (AB biriminde yar-byk eksen)3

2
P

3
a

Kepler Yasalar

Keplerin,
gezegenlerin
Gneten greli
uzaklklarn gsteren

Kreler Modeli

Galileo Galilei
(1564- 1642)
Eer, talyan bilimci
Galileo Galileinin
gzlemleri olmasayd
ve teleskobun bulunuu
o dnemde
yaplmasayd, gne
sistemine ilikin
Kopernik Modelinin
oturtulmasnda Kepler
Yasalarnn o kadar
nemi olmayacakt.

Galileonun teleskobu

Mkemmel bir teleskop yaparak 1609

ylnda gzlemlere balad.
1610 ylnda en nemli gzlem
sonularn elde etti.

Jpiterin 4 uydusunu bularak ilk

defa Yer etrafnda dolanmayan
gkcisimlerinin varln ispat
etti.

Galileonun kendi el
yazmalarndan, Jpiter
uydularnn gzlemi

Yer merkezli
modele gre

Gne merkezli
modele gre
Vens gezegeninin
hilal evresinden
balayan ve dolun
Vense yakn bir
evreye kadar deiik
evreler gsteren
gkolaylarna tank
oldu.

Ay zerindeki
dalar grd ve
Ayn da Yer
benzeri jeolojik
zellikleri olan bir
gkcismi olduunu
srarla vurgulad.

Galileonun Ayn
evrelerine ilikin
gzlem izimleri.

Gne lekelerini buldu

Isaac Newton
(1642-1727)
23 ve 25 yalar arasnda
ekim yasasn ve n
baz zelliklerini buldu ve
bir teleskop gelitirdi.

41 yandayken
fizikte devrim
yaratan mehur
kitab
Principiay
yazmaya balad
ve yl sonra
1687de
yaymland.

 Newtonun dncesine gre Ay, baz kuvvetler

tarafndan Yere doru ekilmeliydi. nk, onu eken
(ona uygulanan) hibir kuvvet olmasayd, bir yrnge
zerinde hareket edemezdi. Bu dnceden yola kan
Newton, bilim tarihindeki en nemli bulularndan
birini ortaya koydu ve Newtonun Evrensel ekim
Yasas olarak adlandrld:
Evrendeki herbir parack dier bir parac, onlarn
ktlelerinin arpm ile doru ve aralarndaki uzakln
karesi ile ters orantl olarak eker.

 Newton yasalar daha nceki hatal gzlemleri

temizlemi ve Kopernik devrimini
tamamlamt.
Newtonun 1727 ylnda lmnden sonra
gne sistemi bugnk haliyle kabul edilmi,
bir tek Urans, Neptn ve Pluto gezegenlerinin
bulunuu kalmt.
Gzlemler, Newton yasalarnn evrende
grebildiimiz dier cisimlere de
uygulanabileceini gstermitir.
Birbirleri etrafnda dolanan baz yldz
iftlerinin zelliklerini doru olarak bilmemize
olanak salamtr.

Blm sonu...