D01777c7s16y2003.pdf 24.02.

2010 14:17:33 Page 94 (1, 2)

EKEV AKADEM DERCS Yl: 7 Say: 16 (Yaz 2003)

1
- - - - - - -

181

TRK MUTASAVVIF AR AKSARAYLI CEMAL HALVET(*)

Muharrem AKMAK(**)

zet
Dnce retenler, genel olarak yanmda ya da karsnda olmak zere siyasi irade
ve entelektiiel ilim evreleriyle muhataptrlar. Mutasavvflar ise, buna ilaveten halka dnk dnce retme ve halkla diyalog ierisinde olma hususiyeline sahiptirler. Bu a
dan dnce tarihinde tasavvuf dncesinin ayr bir yeri ve nemi vardr. Bu balam
da Trk mutasavvf airi CemaL Hatvetf, yaad dnemde siyasi irade, itim evresi ve
toplum zerinde nemli etkisi olan bir ahsiyettir.

Anahtar Kemeler: Cemal Halvetf, Halvetiyye, sufi,

air,

Divan.

Turkish Sufist Poet Cemal Halveti From Aksaray

Abstract
Thought producers, in general, are collocutor to the politicals and inte/leetual environment as supporters or opposionists. Whereas, sufists morever, have the attribute of
producing thought for the people and also keeping in touch with them. Owing to that
fact, sufism tlought has special place and importance in the history ofthought. After all
that Turkish Sufist Poet Cemal Halvetf is a person having great efieel on politicals, intellectual environment and the people during his period.
Key Words: Cemal Halvetf, Halvetiyye, sufi, poet, Divan.

*) Bu makale, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits'nde Prof. Dr. Osman Trer danmanl
nda yapm olduu "Cemal-i Halveti Hayat, Eserleri, Tasavvuf Dncesi ve Cemaliyye Kolu"
adl doktora tezimin zetidir.
**)nn niv. lahiyat Fak.,
(e-posta: Jl)cakmak@inonu.edu.tr)
\'

-L- ---- -

D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 95 (1, 1)

182 /Dr. Muharrem AKMAK------EKEV AKADEM DERCS

Giri

Gerek fertlerin gerekse messeselerin, iinde yaadklan toplumdan etkilendikleri

bir gerektir. Buna karlk fertler ve messeseler de sosyal bir olgu olarak iinde bulunduklan toplumu etkilerler. Bu balamda, bir fikir adam, bir siyaseti, bir ilim adamnn
iinde bulunduu toplumdan, onun deer yarglarndan, yaad devrin siyasi ve ekonomik konumundan, iln1 ve fikri yapsndan etkilendii gibi, bir fikir adam, bir siyaseti,
bir airin de toplum zerinde etkisinin olduu muhakkaktr.
stanbul'un fethinden sonraki dnemde grlen ilm1, sosyal ve kltrel gelimeler
asndan

Cemal Halveti (. I 499), nemli ahsiyetlerinden biridir ve onun yaad dnem, Trk tasavvuf dncesi asndan nemli bir yere sahiptir. Cemal Halveti, iln1,
kltrel ve sosyal adan yaad dnemde bir hayli etkili olmu, mntesibi bulunduu
Halvetiyye'nin ve adna nisbet edilen Cemaliyye'nin Anadolu'da ve stanbul'da en iyi
ekilde temsil edilmesini salam bir ahsiyettir. Il. Bayezid, Amasya valilii yapt
dnemde Cemal Halveti ile grm ve bir mutasavvf, bir air olarak ondan etkilenmitir. Cemal Halvetl'nin Arapa olarak kaleme ald risaleleri ve Trke iirleri, onun
ilmi ve edebi ynn ortaya koymaktadr.
1. Cemal Halveti'nin

Hayat

A. Ad, Doum Yeri ve Doum Tarihi

Cemal Halveti'nin ad, kaynaklarda farkl olarak gemektedir. Baz kaynaklarda Cemal HalvetY'nin CemiBeddin Aksarayi neslinden olduu!, asker-zade olduu iin "elebi" diye hret bulduu ve mahlas olarak "Cemal Halvetl"yi kulland belirti!ir2. Kaynaklann byk ounluunda adnn "Muhammed", lakabnn "Hamidddin" mallasnn "Cemal Halvet"3 olduu kaydedilirken baz kaynaklarda hreti baz kaynaklarda
ise lakab olarak "eleb!"4, mahlas olarak ta "Cemali"s kaydna rastlanr. Nefahat'lns'de, adnn "Muhammed" olduu ifade edilirken Cemal Halvetl'nin dedesi olan Cemaleddin Aksarayi'nin ismi, sadece bu kaynakta "Celaleddin" olarak gemektedif6. Cemal Halvetl ise, Enviiru'l-Kulilb adl risalesinde, kendi adn "Cemal Halve~l Fakir-i Ha1) Mecdt Mehmed Efendi, Hadtiik'-ekiik, haz. Abdlkadir zcan, an yay., stanbul, 1989, I/284;
Haririzade, Muhammed Kemaleddin, Tbyiinu Vesiiili'l-Hakiikfi Beytim Silsileti't-Tartiik, Sleymaniye Ktphanesi brahim Efendi, No: 430, I/246b; Bursal, Mehmed Tahir, Osmanl Mellifleri,
Meral yay., istanbul, 1299/1915, I/80.
2) Yusuf Sinan bin Yakub, Tezkire-i Halve:iyye ( Meniikb-i erif ve Tarikat-name-i Pirlin ve Meiiyih-i
Tarikat-i Halvetiyye), stanbul, 1290, s. 16cl7.
3) Mecdi, a.g.e., I/284; Hulvi, Mahmud Cemaleddin, Lemeziit- Hulviyye, haz. Mehmed Serhan Tayi,
Marmara niversitesi ilahiyat Fakltesi Vakf yay., istanbul, 1993, s. 427; Haririziide, Tbyan,
l/246b.
4) Yusuf Sinan, Tezkire-i Halvetiyye, s. 16-17; Mecdi, a.g.e., I/284; Haririziide, Tbyiin, l/246b. Hocazade, Ahmed Hilmi, Ziyaret-i Evliya, Daru Hilafeti'l-Aliyye, stanbul, 1325, s. 40.
5) Yusuf Sinan bin Yakub, Meniikb- Cemal Halveti, Milli Ktphane, Yazmalar Al724, v. 99b; Hocaziide a.g.e., s. 40; Serin, Rahmi,/slam Tasavvufmda Halvetilik ve Halvetiler, Petek yay., stanbul,
1984, s. 98.
6) Cami', Mevlana Abdurrahman, Nefalat'l-ns min Hadarati'I-Kuds, terc. ve erh: Uimi'i elebi,
Marifet yay., stanbul, 1289, s. 579.

--------~---~- ----~-----

--

.'{

D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 95 (1, 2)

TRK MUTASA VVIF AR AKSARA YLI CEMAL HAL VET!---- 183

kir Muharui:ed bin Mahmud el-Aksaray!" olarak ifade etmektedir7. u halde ad Muhammed, lakab Hamidddin, mahlas Cemal!, nisbesi ise Aksarayi'dir ve buna gre
"Cemal Halvetl" mstear ismi, "elebi Halife" de hreti olmaktadr.
Cemal Halvetl'nin doum tarihi hakknda kesin bilgi bulunmamaktadr. Doum yeri
konusu da ihtilafldr. Bir gre gre byk dedesi Cemaleddin Aksarayi'ye nisbetle
Aksarayl, babasna nisbetle de Karaman'l olarak bilinmesine ramen Amasya'da do
mu ve orada yetimitir. Mehmed Tahir ve Sactk Vicdani, Cemal Halvetl'nin Amasya
doumlu olduunu kabul etmelerine karlk8 baz kaynaklar onun Aksaray doumlu olduunu kaydetmektedir9. Ancak Cemal Halvet1'nin, Aksaray doumlu olduu gr
arlk kazanmaktadr. nk kaynaklarda onun Amasya doumlu olmasn gsterecek
bir hususa rastlanmamaktadr.
B.

Eitimi

ve Yetimesi

Kaynaklarda, Cemal Halvetl'nin

eitim hayatna

dair olduka az bilgi bulunmakta-

dr. lk eitimini doduu ve yetitii yer olan Aksaray'da alm olmas muhtemeldir.

Nitekim, Tibyiin'n verdii bilgiden de, kanaatierin bu ynde olduu anlalmaktadr.

elebi Halife'nin;zamannn saygn alimlerinden olduunu syleyen Haririzade, ilk nce onun kendi memleketinde yetitiini ve daha sonra stanbul'daki ulemadan tahsilini
tamamladn kaydeder10. Tezkire-i Halvetiyye'de ise, kimlerden hangi ilimleri okuduu belirtilmeksizin, uzun mddet alimierin hizmetinde bulunarak zahin ilimleri tahsil ettii kaydedilir11. Yine Haririzade'ye gre Cemal Halvet1, ilim tahsili esnasnda Kazvini'nin Telhis adl eserinin erhi olan Taftazanl'nin Muhtasar- Meiini'sini okumakla me
gul iken bu esnada gnlne tasavvuf yoluna girme arzusu derl2.

Lemeziit'ta da onun, ilim tahsilini tamamladktan sonra mderrislik mderrislik yaparken tasavvufa ilgi duyduu belirtilir13. Kaynaklann beyanndan Cemal Halvet1'nin
salam bir medrese eitimi grd, zamannn ilimlerini usulne uygun bir ekilde
okuduu ve icazetname aldn anlalmaktadr fakat bunun tesinde onun kimlerden,
hangi ilimleri okuduuna dair bir bilgi bulunmamaktadr. Sadece Tayi, kaynak belirtmeden, Cemal Halvetl'nin Aksaray ve Konya'da ilk eitimini aldktan sonra tahsilini tamamlamak iin stanbul'a geldiini ve Amasyal nl alim Mevlana Hamidddin Efdalzade Efendi' den (. 903/1497) tahsilini tamamladn 14 syler.
7)
8)
9)
10)
11)
12)
13)
14)

Cemal Halvetl; Muhammed bin Mahmud el-Aksaray!, Enviiru'I-Kulub, Sleymaniye Ktphanesi, Lala smail Efendi, 686, v. 123b.
I3ursal, a.g.e., s. 80; Sadk Vicdani, Tomar- Turuk- Alij:ve'den Hahetiyye, Evkiif- slfuniyye
Matb. stanbul, 1338/1340, s. 206; Serin, a.g.e., s. 98.
Yusuf Sinan, Menfikb- Cemal Hall'etf, v. 99b; Yusuf Sinan. Tezkire-i Halvetine. s. 16: Hulvl.
a.g.e., s. 427; Haririzade, Tbyiin, 11246b.

Haririzade, aym eser, 11246b.

Yusuf Sinan, Tezkire-i Haletiyye, s. 17.
Haririzade, Tibyfin, 11246b.
Hulvi, a.g.e., s. 427.
Tayi, M.'Serhan, "elebi Halife", Trk dnyas Aratrmalar. Say 103.Austos 1996. s. 132-133.
j

/.

_,

D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 96 (1, 1)

].
184 1 Dr. Muharrem AKMAK----.;._-EKEVAKADEM DERCS
Cemal Halvetl'nin zahiri ilimlerde belli bir mesafe kat ettikten sonra, bir mddet
kendi kendine mcahede ve riyazet uygulad belirti!ir15. Ancak, yine kaynakl'arda
onun bu yndeki eitimiyle ilgili geni bilgi verilmez. Mderrislik seviyesinde ilim tahsil ettii kaydedilen Cemal HalvetTI6, tasavvufa meyletmi ve bir mddet kendi kendine
riyazet ve mcilhedede bulunduktan17. sonra Hac Halife diye bilinen Zeyniyye tarikat
eyhi Abdullah Kastamonl, Halvetiyye eyhi Abdulah Karamanl, Tokatl Tahirzade ve
Muhammed Erzincan!' den tasavvuf eitimi almtr. Bunlardan Hac Halife ve Abdulah
Karamani balangta tasavvuf feyzi ald kiiler olmaldr. lk tasavvuf eitimini Tokat'ta Tahirzade'den tamamlayan Cemai Hal vet!, bir rivayete gre Tahirzade'nin lm
zerine, bir ri vayete gre de artk kendisine verecek bir eyi kalmarln syleyen Tahirzade'nin ynlendirmesiyle, manevi tahsilini ikmal iin Seyyid Yahya irvani'ye mrid
olma arzusuyla irvan'a doru yola kmtr. Yolculuunun ikinci gnnde18 dier rivayete gre de irvan'a vardktan sonra19, Seyyid Yahya'nn lm haberini almtr. Cemal Halvetl'nin Bak'ye vardn kaydeden kaynaklara gre, o, Seyyid Yahya'nn cenaze namaznda da hazr bulunmutur20. Daha yolda iken, Seyyid Yahya irvanl'nin
lm haberini aldn kabul eden kaynaklara gre, Cemal Halveti, Erzincan'a geri dnmtr21. Yine Lemeziit' n kaydna gre, irvan'a varan ve Seyyid Yahya'nn cenaze namazna katlan Cemal Halvet!, Seyyid Yahya'nn kabrine vanp o gece orada kalarak sr
ren kalbine doacak manaya ynelir. Neticede, kalbine nasibini Muhammed Erzincan!' den almas ynnde bir mana doar22. Tasavvuf eitimini Seyyid Yahya'dan alan Muhammed Erzincan!. o srada. eitim ve irad faaliyetlerini Erzincan'da srdrmektedir.
te bundan sonraki tasavvuf eitimini Muhammed Erzincanl'den tamamlayan Cemal
Halveti, icazetle eitim ve irad iin Tokat-Amasya civanna gnderilir. Bir mddet Tokat'ta bulunduktan sonra Amasya'ya geer ve irad faaliyetlerini burada srdrr23.

2. Eitim ve rad Faaliyetleri

A. Amasya Dnemi
Tezkfre-i Halvetiyye'de Cemal Halveti'nin, ilk nceleri Tokat'ta eitim ve irad faaliyetlerinde bulunduu belirtilmekte24 ancak, buradaki faaliyetleri hakknda, geni bilgi
verilmemektedir. Daha sonra Amasya'ya geen Cemal Halveti, burada, vaktiyle P"r l
yas'n irad faaliyetinde bulunduu zaviyede vaaz ve irad hizmetine baliu-25. Amasya
Tarihi'nde Gmlolu Tekkesi adyla mehur olan bu zaviyenin Amasya'da halvetilere mahsus olarak yaplan ilk tekke olduu belirtilmekte ancak Cemal Halveti'nin, bu tek15) Hocazade, a.g.e., s. 40.
16) Yazc, Tahsin, "Fetihten Sonra stanbul'da lk Halveli eyhleri",/stanbu/ Enstits Dergisi, sy. 2,
stanbul, 1956. s. 92.
17) Yusuf Sinan, Menfikb-1 Cemal Halveti, s. 17.
18) Cami, a.g.e., s. 707; Hoca Sadeddin Efendi, Tac't-Tevfirih, haz. smet Parnakszolu, Kltr Bak.
yay. Ankara,l999, V/207.
19) Yusuf Sinan, Tezkire-i Halvetiyye, s. 18; Hulvi, a.g.e., s. 430.
20) Hulvl, a.g.e., s. 430; Yusuf Sinan, Tezkire-i Halvetiyye, s. 16.
21) Hoca Sadeddin, a.g.e., V/207.
22) Yusuf Sinan, Tezkire-i Halvetiyye, s. 18; Hulvi, a.g.e., s. 430.
23) Yusuf Sinan, ayn eser, s. 19.
24) Ayn eser, s. 19.
25) Tayl, "elebi Halife", s. 4.

--------

-----

- - ~-~~--

-41

.;,

D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 96 (1, 2)

TRK MUTASA VVIF AR AKSARA YLI CEMAL HAL VET!---- 185

kede grev yaptna dair bir bilgi yer alrnarnaktadr26. Abdi-zade'ye gre Cemal Halvet! Arnasya 'ya geliinin ilk gnlerinde, ad geen zaviyede faaliyet gstermi olmaldr.
Arnasya'da eitim ve irad faaliyetinde bulunduu yer ise, Hoca Sultan Tekkesidir27.
Sultan II. Bayezid'in Arnasya valilii srasnda onun hocaln yapmakta olan ern
seddin Ahmed elebi tarafndan 880/1475 tarihinde yaptnlan Hace-i Sultan veya bir dier ad ile Hoca Sultan Zaviyesi Cemal Halvetl'ye tahsis edilir28. Cemal Halvetl, burada eitim ve irad faaliyetlerine devam etmekte iken, o srada Amasya valisi olan eh
zade Bayezid ile tanr. ehzade Bayezid'n kapcbas olan Koca Mustafa Paa, Cemal Hal vet! ile ehzade Bayezid arasnda irtibat kurarak, onlan tantnr ve ehzade Bayezid, kendisine byk bir muhabbet duyar29. ehzade Bayezid'in Arnasya valisi olduu dnernde kardei Cem Sultan ise merkezi Konya olmak zere Karaman valisidir30.
yle anlalyor ki, dnemin baveziri Karaman! Mehrned Paa (.886/1481) Cem Sultan destekiernekte ve onu sultanla hazrlamakta idiJl.
ehzade Bayezid, Arnasya'da toplurnun manevi hayat zerinde etkili olan Cemal
Hal vet!' den dua ve manevi yardm taleb eder. Bu rnaksatla, bir ri vayete gre, o sralar
da hizmetinde bulunan Koca Mustafa Aa'y32 bir rivayete gre de, yine hizmetinde bulunan Taci Bey' i Cemal Halvetl'ye gnderir ve "bir muradm var, husfil iin tevecch
buyursunlar" dei-33. Cemal Halvet!, ehzade Bayezid'in mesajn getiren Mustafa
Aa'ya; "naallah sabaha kar cevaplarn alsnlar" der34. Sabah olunca, bir rivayete gre "Allah 'n inayetivle otuz ii gn sonra"35 bir baka ri vayete gre de "yirmi giin
sonra maksat hasl olur" diye bildirir3 6 . Tarihi kaynaklann olay, eyhin kerarnetine
baladklann syleyen Kkda, iin siyasi boyutunadeinirve muhtemelen bu srete, Konya ile Arnasya arasnda elilerin gidip geldiini ve ksa srede Cem taraftarlanna kar gl bir muhalefet oluturulduunu syleyerek, Cemal Halvetl'nin usta bir siyaseti olduu kanaatine varr37.

B. stanbul Dnemi
Sultan Fatih'in lm zerine tahta oturan kinci Bayezid, Cemal Halveti'yi ve hizmetlerini unutmaz. Bir ri vayete gre mektup gndererek38, yine bir ri vayete gre de Ko26) Abdi-ziide, Hseyin Hsameddin, Amasya Tarihi, Amasya Belediyesi Kltr yaynlan, Ankara
1986, 1/194.
27) Abdi-ziide, a.g.e., 1/186; ngren, Reat, 16. As1rda Anadolu'da Tasavvuf, (baslmam dok. tezi),
Marmara niv. Sos. Bil. Ens., stanbul, 1996, s. 26.
28) Abdi-ziide, a.g.e., 11186; Kkda, Yusuf, Cemali Ailesi, Aksarayi Vak., stanbul, 1995. s. 20.
29) Yusuf Sinan, Menfik1b-1 Cemal Halveti, v. lOOa; Yusuf Sinan, Tezkire-i Halvetiyye, s. 19; Yazc, "stanbul'da lk Halveli eyhleri", s. 93.
30) Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Tarihi, Trk Tarih Kurumu yay., Ankara, 1975, 11/161.
31) Turan, erafettn "Biiyezid Il", Trkiye Diyanet Vakf Islam Ansik/opedisi, istanbul, 1992, V/235.
32) Yusuf Sinan, Menfik1b-1 Cemal Halveti, v. lOOa; Yazc, "stanbul'da lk Halveti eyhleri", s. 93.
33) Yusuf Sinan, Tezkire-i Halvetiyye, s. 19.
34) Yusuf Sinan, Menfikb- Cemal Halveti, v. lOOa.
35) Ciimi, a.g.e., s. 708; Mecdi, a.g.e., 1/285-286; Haririziide, Tbylin, 1/247a.
36) Yusuf Sinan, Tezkire-i Halvetiyye, s. 20.
37) Kkda, a.g.e., s. 22.
38) Yusuf Si;an, Tezkire-i Halvetiyye, s. 20.
\'
/.

_,

i'

D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 97 (1, 1)

1861 Dr. Muharrem AKMAK----__..;..-EKEV AKADEM DERCS

ca Mustafa Aa'y bir mektupla Amasya'ya gndererek kendisini stanbul'a davet
eder39. Cemal Halvet!, yz kadar talebesi ile birlikte Amasya'dan kalkp skdar'a gelir. Mevsimin k ve denizin frtnal olmas sebebiyle, kar tarafa gemek iin gn
kadar burada kalria:40. Ancak gn sonra frtna dinmi ve Padiah tarafndan gnderilen kadrga iskeleye yanaabilmitir. Cemal Hal vet! ve talebeleri, karya getiklerinde
hali kysnda Ayvansaray semtinde Gl Camii civannda bulunan Mustafa Aa'nn konana misafir olurlar. Padiah ve dier devlet erkan ile alimler, kendisini burada ziyaret ederler41.
stanbul"a gelii srasnda ileri gelen devlet erkan tarafndan tazirnle karlanan Cemal Halvet!, dervileriyle beraber Fatih'te Hali kysnda bulunan Gl C1imii yannda
ki Mustafa Paa'nn konanda misafir edilir42. Bu srada Mustafa Paa, Amasya'da olduu gibi yine Sultan Bayezid'n kapcbasdr43. Cemal Halveli'ye stanbul'a geliin
de vaaz ve irad faaliyetleri iin, nce Gl Camii tahsis edili:M ve kendisi bir mddet
burada vaaz ve halk iradla megul olur45. Daha sonra, kendisine byk yaknlk duyan
Koca Mustafa Paa, ondan stanbul'da kalmasn rica eder46 ve bu ricas kabul edilince
de, Sultan Bayezid'den Yedikule semtindeki "Kzlarkulesi" denilen yeri ister; istei Padiah tarafndan kabul edilen Mustafa Paa, bu eski manastnn yerine krk hcre, bir
medrese, imaret, byk bir hankah ve bir hamam yaptrr47.
Cemal Halvetl'nin stanbul'da eitim ve irad faaliyetlerinde bulunduu dergah olan
Koca Mustafa Paa Klliyesinin in: edildii bu eski yap. Bizans zamannda stan
bul 'un en mehur manastrlarndan birisi olarak bilinmektedir. Ancak bu manastnn ne
zaman kurulduu hakknda ak bir bilgi yoktur48. Burasnn klliyeye dntrlmesiy
le ilgili olarak, caminin kaps zerindeki bir kitabeden ve muhtelif kaynaklardan yola
karak yaplan bir tespite gre, bu manastr, 891/1486'de49 camiye evrilmitir. Bir ba
ka gre gre ise, ktabedeki msra' 895/1489 rakamna tekabl etmektedir50. Problemin bu ktabenin altnc msrandaki kelimenin farkl okunmasmdan kaynaklandn
syleyen Eyice, "Mescid ssise ale't-takva"51 msrandaki "ssise" kelimesinin, Ha39)
40)
41)
42)
43)
44)
45)
46)
47)

48)
49)
50)
51)

Hulvl, a.g.e., 432.

Hulvt, aym eser, s. 432; Yusuf Sinan, Tezkire-i Halvetiyye, s. 20-21.
Yusuf Sinan, ayn eser, s. 21; Hulvi, a.g.e., s. 433.
Hulvi, a.g.e., s. 433.
Yusuf Sinan, Tezkire-i Halvetiyye, s. 22.
Yusuf Sinan, ayn eser, s. 22.
Hulvi, a.g.e., s. 433.
Yusuf Sinan, Tezkire-i Halvetiyye, s. 22;
Hulvi, a.g.e., s. 433; Eyice, Semavi, "stanbul'da Koca Mustafa Paa camii ve Onun Trk Mimarisindeki Yeri" Tarih Dergisi, say. 8, stanbul, 1953, s. 159, 21 no'lu dipnot; Yusuf Sinan, Tezkire-i
Halvetiyye, 22; Sar Abdullah Efendi, Semer.t'l-Fuiid, sad: Yakub Kenan Necefzade, Neriyat
Yurdu, 1967, s. 149. Semavi Eyice, Mustafa Paa'nn adna nisbetle "Koca Mustafa Paa Klliyesi" olarak kaynaklara geen bu klliyenin, baz yabanc kaynaklarda "Hoca Mustafa Paa Camii" olarak getiini ve bu simlendirmenin yanl olduunu syler. Eyice, a.g.m., s. 154'da 6 no'lu dipnot.
Ayn eser, s. 155.
Aym eser, 157-158.
Yazc, "stanbul'da lk Halveli eyhleri", s. 95.
Ayvansarayi, Hafz Hseyin, Hadlkatii'l-Cev.mi, Matbaa-i Amire, stanbul, 1281,1/162.

--------~----- --~--~-----------

-~

-"1

~,

D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 97 (1, 2)

TRK MUTASA VVIF AR AKSARA YLI CEMAL HAL VET!---- 187

dfka adl eserde "esmea" eklinde getiini52 syler. OysaHadfka'da bu kelime, "ssise" olarak gemektedir53 ve bu msran delaleti "891!1486"dr54 ancak, sz konusu ns
ram hemen altnda 895 tarihi yer almaktadr.
Krk hcreli byk bir hankah, imaret, cami, medrese, hamam, tevhidhane gibi blmlerden mteekkil olan klliyeye, Cemal Halvetl'nin ikameti iin, bir de konut ilave
ediJir55. Bu manastnn camiye dntrlmesi ve al srasnda, II. Bayezid ile devlet
ileri gelenleri ve hatta yabanc devletlerden misafrlerin de katld byk bir tren yaplmtr56. Cemal Halvetl'nin vefatndan sonra burada, halifesi Yusuf Snbl Sinan vaaz ve irad faaliyetinde bulunmutur57 ve bu yzden halk arasnda "Snbl Efendi Camii" olarak da bilinir58.
Setine mellifne gre, bu eski manastnn klliye haline dntrlmesi faaliyeti,
daha Cemal Hal vet! stanbul'a gelmeden nce balam ve o, stanbul'a geldikten sonra
tamamlanmtr59. Klliye'nin tamamlanmasyla, buras Cemal Halveti'ye ve dervileri
ne balanr><>. Bundan sonra, eitim ve irad faaliyetlerini burada srdren Cemal Halveti, Tezkire-i Halvetiyye'ye gre, bu klliyede, dokuz yl vaaz ve irad faaliyetinde bulunmutur61. Koca Mustafa Paa Camiinin inasn 895/l489 olarak kabul eden Hadlka
mellifne gre ise; 899/l493 'de vefat eden Cemal Halveti, burada sadece drt yl grev
yapntr62. Yine kaynaklara gre IL Bayezid, bu sre zarfnda kendisini, iki defa klliyesinde ziyaret etmitir63.
3. Cemal Halvetl'nin Vefati
Kaynaklara gre Koca Mustafa Paa klliyesinin ilk eyhi olan Cemal Halveti, bu
klliyede dokuz yl grev yapm ve bu sre zarfnda stanbul'da kalmtr. Hatta kendisinin stanbul 'a klliye yaplmadan nce geldiini kabul edecek olursak, onun stan
bul'da kal sresi on yl amaktadr. Fakat bu srenin birka senesi ile ilgili ksa bilgilerin dnda, son yedi sekiz senesi hakknda fazla bilgi yoktur. Ancak Cemal Halveti'nin, vefatma yakn tarihlerde, bir belann def iin dua etmek zere Sultan II. Bayezid
tarafndan Beytullah'a gnderildii yolunda baz rivayetler vardr. Bu bela, baz kaynak52) Eyice, a.g.m., s. 162.
53) Ayvansarayi, a.g.e., 1/162.
54) Yakt, smail, Trk-slam Kltrnde Ebced Hesab ve Tari/ Drme, tken yay. stanbul, 1992,
s. 134.
55) Hulvi, a.g.e., s. 433; Yusuf Sinan, Tezkire-i Halvetiyye, 22; Ayvansarayi, a.g.e., l/162.
56) Tokay, Hale, Dnden Bugne Istanbul Ansiklopedisi, Sami, Kltr Bak. ve Tarih Vakf Ortak yay
n, stanbul, 1994, V/30.
57) Ayvansarayt, a.g.e., s. 162.
58) Demir, A. Haki Bakanlnda Kom., Fati/ Camileri ve Dier Tarihi Eser/er, TDV. yay., stanbul,
1991, s. 207; Eyice, a.g.m., s. 154,5 nolu dipnot.
59) Hseyin Vassaf, Sejine-i Evliya, Sleymaniye Ktp., Yazma Balar, III/229.
60) Hulvt, a.g.e., s. 433.
61) Yusuf Sinan, Tezkire-i Halvetiyye, s. 22.
62) Ayvansarayt, a.g.e., 1/162.
63) Hulvi, a.ge., s. 43 -33.
'

/.
.

D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 98 (1, 1)

188 1 Dr. Muharrem AKMAK------EKEV AKADEM DERCS

lara gre veba (taun)64, bazlarna gre deprem65 baz kaynaklara gre ise hem deprem,
hem de taundur66. Meydana gelen bu musibetin tarihiyle ilgili Lemezat adl eserde
910/l504-l50567 kayd yer almaktadr.
Cemal Halveti'nin lm tarihini 899/l49368 olarak kabul edecek olursak kaynaklarda, bu tarihlerde byle bir depremin vuku bulduuna dair bir kayda rastlanmaz. Depremle ilgili olarak Lemezat'n verdii 910/1504-150569 tarihi ise geree uymamaktadr.
nk baz kaynaklarda "kyamet-i sura-kk kyamet" olarak bahsedilen bu deprem
felaketi, 9 I 6/l509- I 5 lO ylnda meydana gelmi ve muhtelif aralklarla 30 .yahut 45 gn
srmtr: Deprem sadece stanbul ile snrl kalmam, Anadolunun muhtelif yerlerinde cereyan etmi, ehirlerin bir ok yerleri yklm, ahalisinin yardan fazlas hayatn
kaybetmi, bir ok ehir harabeye dnmtr70.
Yazc, tarihi kaynaklarda 916/l509-1510'da vuku bulduu nakledilen bu deprem felaketi ile, yine II. Bayezid devrinde vuku bulan veba salgnnn birbirine kartnld
hatta birletirildii ihtimali zerinde durarak, deprem felaketinin meydana geldiine dair Lemezat' n verdii tarihlerde, Msr' da veba salgn vuku bulduunu ve ksa srede s
tanbul'a da sirayet etmi olmasnn muhtemel olduunu belirtir71. Bu tarih ise, Cemal
Halveti'nin lm tarihini H. 912/1506-1507 olarak kabul eden kaynaklara muvafk d
mektedir.
Buna gre deprem ya da veba salgn ya da her iki felaket birden zuhur edince72 Sultan Bayezid. Te:kire-i Halrctiyye'ye gre, Cemal Ha! vet!' yi dervileriyle beraber dua etmek zere Kabe-i erif'e gnderir73. Cemal Halveti, hac hazrlklarn tamamladktan
sonra, Msr'da bulunan halifesi Snbl Sinan'a Mekke'de kendisi ile bulumak zere
haber gnderir ve krk dervii ile beraber yola kar. Ancak Cemal Halveti ve beraberindekiler skdar'a vardklarnda deprem74 veya veba felaketi kesilir75. Felaketin kesilmesi zerine stanbul'a geri dnmesi ynndeki Sultan Bayezid'in gnderdii haberi
alan Cemal Halveti, hacca gitmek zere yola kt bu kararndan dnmeyeceini belirtir ve dervileriyle beraber yolculua devam eder76. Cemal Halveti', bu hac yolculuu es64)

65)
66)
67)
68)
69)
70)
71)
72)
73)
74)
75)
76)

Takprl-zade, samddin

Ebu'l-Hayr, e-ekfiiku'n-Nu'maniyye, Dfuill-Kitiibi'l-Arabi, Beyrut

1975, s. 269; Mecdi', a.g.e., 1/286; Cami, a.g.e., s. 708; Hoca Sadeddin, a.g.e., V/207; Sreyya,
Mehmed, Sicill-i Osmant. Kltr Bakanl, Tarih Vakf Yurt yay., stanbul, 1996, III/966; Haririzade, Tiby/in, I/247b;
Hulvi, a.g.e., s. 434.
Yusuf Sinan, Tezkire-i Halvetiyye, s. 23.
Hulvi, a.g.e., s. 434.
Haririzade, Tiby/in, l/247b.
Hulvi, a.g.e., s. 434.
Danimend, smail Hami, hall Osmanl Tarihi Kronolojisi, Trkiye yaynevi, stanbul, 1971.
1/416.
Yazc, "stanbul'da lk Halveli eyhleri", s. 95-96.
Yusuf Sinan, Tezkire-i Halvetiyye, s. 23.
Mecdi', a.g.e., 1/286; A, Gelibolulu M., Knlii'I-Aib/ir, stanbul niv. Ktphanesi, v. 13lb; Hulvi', a.g.e., s. 434; Takprl-zil.de, a.g.e., s. 269.
Hulvi, a.g.e., s. 434; Yazc, "stanbul'da lk Halveti eyhleri", s. 100.
Yusuf Sinan, Menliktb- erif, s. 24-25.
Yusuf Sinan, Tezkire-i Halvetiyye, s. 25; Hulvi', a.g.e., s. 434.

.k

D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 98 (1, 2)

TRK MUTASA VVIF AR AKSARA YLI CEMAL HAL VETJ---- 189

nasnda

bir mddet konakladklar am'dan ayrldktan sonra, konaklk mesafede

"Ttibat" veya "Tebuk" koruluu denilen yerde vefat eder ve vasiyeti zere haclarn
getii yol zerine defnolunur77. Nefehtit'ta ise, Cemal Halvet'i'nin vefat ettii yerin ismi, "Beriyye" olarak geer78.
Cemal Halvet'i'nin vefat tarihine gelince, bu konu da ihtilafldr. Kaynaklarda onun
lm tarihi ile ilgili olarak 899/1493-149479, 886/146280,902/140782, 91211506-150782,
kaytlarna rastlanr. Cemal Halvet'i'nin lm tarihi ihtilafl olmakla beraber Koca Mustafa Paa Klliyesindeki faaliyet sresi gz nne alndnda, kaynaklarn genelinin kabul ve "kat mtite tihu evliya" msrann da delaleti olan 899/149483 tarihi; ya da stan
bul'da meydana gelen felaketin veba salgn olduunu kabul edersek ve Yazc'nn dedii gibi bunu da, o tarihlerde Msr'da balayan veba salgnnn stanbul'a sramas olarak grrsek, Hulv'i'nin verdii 91211506 tarihi geree daha yakn grnmektedir.
4. Cemal Halveti'nin Halifeleri
rfan dergahndan birok arif yetitiren Cemal Halvetf daha hayatta iken, yetitirdii
baz halifelerini Anadolu ve stanbul'da vaaz ve iradla grevlendirmitif84. Hulvl, onun
drt sekin halifesini yle sralar: Kasm elebi, Sinan Erdebill, veys Dede ve Snbl Sinan Efendi~s. Bunlarda en mehur halifesi, Yusuf Snbl Sinan Efendi'dir86.
Yusuf Snbl Sinan Efendi: Snbl Sinan demekle mehur olan Sinaneddin Yusuf87
Uluborlu'da domutur88. lk tahsilini muhtemelen burada yaptktan sonra89 stanbul'a
gelip devrin byk alimlerinden Efd::l-zilde Efendi'nin hizmetine devam ederek90 onun
talebesi olmaya hak kazanmtr91. Tahsili srasnda tasavvufun aleyhinde bulunmasna
ramen sonradan bir hadise, onun, Koca Mustafa Paa Klliyesinde irad faaliyetlerini
srdren Cemal Halvetl ile tanmasna ve ona intisab etmesine vesile olur92.
77) Hulvi, a.g.e., s. 435; Yazc, "stanbul'da lik Halveli eyhleri", s. 96; Ali, a.g.e., v. 131b
78) Cami, a.g.e., s. 709.
79) Zirikli, Hayreddin, e l-A 'lam Kamus-i Teracim, Beyrut 1997, l/3 8; Kehhale, mer Rza, Mu 'cem '1Mel/ifin Teracimu Musanniji'I-Kiitiibi'I-Arabiyye, 44t993 Beyrut, l/344; Haririzade, Tbyan,
l/247b; Badatl, smail Efendi, Hediyyet'I-Arifin Esmaii'I-Miiel/ifin ve Asar'l-Musannifin, istin.
Mahmut Kemal nal ve Avni Aktun, stanbul, 955., Il27; Yakt, a.g.e., s. 135.
80) Haririzade, Muhammed. Kemaleddin, el-Mevrid'l-Hass bi'l-Havas fi Tefslri Sureti'l-lhlas, haz.
Yakup iek, FAV yay., stanbul, 1996, s. 54.
81) Ergun, Sadeddin Nzhet, Trk airleri, stanbul, 1944, s. 96.
82) Huv, a.g.e., s. 435
83) Yakt, a.g.e., s. 135.
84) ngren, a.g.e., s. 27.
85) Hulvl, a.g.e., s. 435.
86) Vicdani, Sadk, Tarikarlar ve Silsile/eri (Tomar- Turik- Aliyye), haz: rfan Gndz, Enderun Kitabevi, stanbul, 1995. s. 206.
87) Mecdl, a.g.e., l/371.
88) Hulvl, a.g.e., s. 445; Badatl, a.g.e., ll/564; Yazc, "stanbul'da lk Halveli eyhleri", s. 98; Yksel, Murat Tank, Ariflerin Menkbe/eri, Demir Kitabevi, stanbul, 979, s. 453; ngren, a.g.e., s. 34.
89) Yazc, Tahsin, "Snbliyye" slam Ansik/opedisi, MEB yay., s. 237.
90) Hulvl, a.g.e., s. 444.
91) ngren, a.g.e., s. 34.
92) Yazc, ",SUnbliyye", s. 237.
i'
/

D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 99 (1, 1)

190 1 Dr. Muharrem AKMAK------EKEV AKADEM DERGS

Tezkire-i Halvetiyye'de nakledildiine gre Snbl Efendi, Cemal Halveli'nin dos.tlanndan ve mrldlerinden bir Jim ile ayn medresede grev yapmaktadr. Bir gn ikisi
bir arada iken Cemal Halvetl ile karlarlar. O kii, Sinan Efendi'nin kulana "te bizim stadmz geliyor" der ve birlikte onun vaaz ve sohbetine katlrlar. O gnden sonra
Cemal Halveli'nin sohbetlerine katlan Sinan Efendi, onun vaaz ve nasihatlarndan etkilenir. Cemal Hal vet! sohbetinde, "ey/ ol kiidir ki, istidatl tiilibleri bir bakta maksuda ulatrr", diyerek Sinan Efendi'ye firaset nazanyla bakar ve gz gze gelir gelmez
Sinan Efendj baylr93. Lemeziit sahibinin, bir medresede grev yapmaleta iken bu hadisenin gerekletii yolundaki beyanna karn, Yazc 'ya gre, Cemal Hal vet! .ile kar
lat esnadaki genlik durumu vs. gz nne alndnda bu olay, kendisi daha henz
medresede okurken meydana gelmi olmaldr. Hatta, Yazc'nn kaydna gre, bu sra
larda genel olarak mutasavvflarn aleyhinde olan Snbl Sinan, bazen siiflerin meclislerine devam ettii iin arkadalarndan birine, "Bu sCifilerin meclislerinde ne bulursun"
diye krd94. Anlalan o ki, Snbl Sinan Efendi. ehl-i tasavvufa kar bu kadar sert
tutum iindeyken Cemal Hal vet! ile olan bu karlamalar neticesinde bak as ve riih
yaps tam bir deiiklie uramtr.
Lemeziit'n beyanna gre Cemal Hal vet!, vaaz sonunda "Getirin benim Snbl niin
kirini, omm tarikat elbisesini ben giydireceim" der95. Bu hadiseden sonra Sinan Efendi'nin mutasavvflara kar olan sert tavr hafiflemi ise de yine de meyli medrese ulemalnadr%. Ancak, daha sonra tasavvufa meyleden Snbl Sinan Efendi, mderrislikten ayrlarak Cemal Hal vet!' ye intisab etmi, onun yannda riyazet ve mcahede ile me
gul olmutur97. yl kadar sren riyazet ve mcahedesini tamamladktan sonra halifelik icazetiyle98 irad iin Msr'a gnderilmitir99. Snbl Sinan Efendi'nin Msr'da kal sresi, kaynaklarda net olarak belirtilmemektedir. Yazc, onun Koca Mustafa Paa
Dergah' ndaki meihat ile ilgili Tezkire-i Halvetiyye' de kaydedilen otuz yl postniin
lik yapt yolundaki beyann gz nnde alarak Msr'da bir iki yl gibi ksa bir sre
kald kanaatindediroo. Vefatndan nce eybin yapt son vasiyeti zerine stanbul'a
dner. Cemal Halvetl lrken kendisine, kz Safiye Hatunla evlennesini ve Koca Mustafa Paa Dergah'ndaki makamn vasiyet etmitir. Snbl Sinan Efendi;eyhinin son
vasiyetlerini yerine getirerek Safiye Hatun 'la evlenir ve eyhinin makamnda irad faaliyetlerine devam eder!Ol. Snbl Sinan Efendi'nin, Koca Mustafa Paa Dergah'ndaki
meihat, bir rivayete gre otuz yl o, bir ri vayete gre de 37 yld.f103. Snbl Efen93) Hulvl, a.g.e., s. 446.
94) Yazc, "stanbul'da lk Halveti eyhleri", s. 98-99.
95) Hulvl, a.g.e., s. 446.
96) Yazc, "stanbul 'da lk Halveti eyhleri", s. 99.
97) Takprl-ziide, a.g.e., s. 221; ngren, a.g.e., s. 34; Mecdl, a.g.e., 1/371
98) Yazc, "stanbul'da lk Halveti eyhleri", s. 99.
99) Mecdl, a.g.e., 1/371; Takprl-zftde, a.g.e . s. 221; ngren, a.g.e . s. 34.
100) Yazc, "stanbul'da lk Halveti eyhleri", s. 100.
101) Yazc, "stanbul'da lk Halveti eyhleri", s. 100; ngren, a.g.e., s. 34-35; Hulvl. a.g.e., s. 447.
102) Yusuf Sinan, Tezkire-i Halvetiyye, s. 25; Vicdani, a.g.e., s. 208.
103) Yksel, a.g.e., s. 457.

--~---------

~.

.c
1
1

D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 99 (1, 2)

TRK MUTASA VVIF AR AKSARA YLI CEMAL HAL VET!---- 191

di, bu srede bir taraftan irad faaliyetlerini srdrr ve mrldlerini yetitirirken, bir taraftan da Fatih, Ayasofya gibi camilerde verdii vaazlarla halk irad etmitir. Snbl Sinan Efendi, kaynaklarn genel kabulne gre 936!1529'da vefat etmitir104. Kabri, stan
bul'da Koca Mustafa Paa Camii yanndadriOS.
Kasm Efendi: Lemeziit'n kaydna gre mehur bir ulema ailesine mensup olan Kasm Efendi 106, tasavvufi terbiyesini Cemal Hal vet!' nin yannda almtr lO?. rad iin
icazet aldktan sonra, stanbul'da Vezir Ali Paa Zaviyesi'nde vaaz ve iradla megul olmutur. Takpr-zade ve Mecdl, Kasm elebi'nin vefat tarihini vermeden, Sultan Selim'in saltanatnn sonlarna doru vefat ettiini kaydederkeniOS, Lemeziit'ta lmyle
ilgili olarak 915/1509 tarihi verilmektedir.
Bayezid-i Rumi: Doum tarihi belli olmayan Bayezid-i Rumi'nin babasnn ad Abdullah'tri09. Bayezid Halife olarak bilinen Bayezid-i Rfiml tasavvuf eitimini Cemal
Halvetl'nin yannda tamamlamtr. Daha sonra Edirne'ye yerleerek ll O burada yaa
m ll ve irad faaliyetlerini burada srdrmtr. Bayezid Halife, zhd, takva ve irfan
ile tanndndan mertebesinin Bayezid-i Bistaml'ye yakn olduunu belirtmek iin kendisine "Bayezid-i Sani" denilir112. Mecdl, onun hakknda "zhd, vera've takvas Bayezid-i Siini idi"113 der. Kaynaklarda ona ait u eserlerin ismi gemektedir: erhu Fususi'lHikem, erh-i Nusus, Tejsfru'l-Fiitiha, Beyiin'l-Esr.r, ve Srr- C.n.nll4 Bunlardan,
Srr- Ciiniin, bn Arabl'nin Fusfisu'l-Hikem'ine yazd erbin manzum hikayesidir. Se, cncelii"l-Erl'ii! ismiJt:ki Ettila tefs'iriin ya:zna bir nlishas, Sleymnniye Ktphanesi, Halet Efendi, numara 3'te bulunmaktadrliS.
Sinan Erdebili: Sinan Erdebill, ilk tahsilini Erdebil'de tamamlayp, daha sonra Tebriz'e gelmitirll6. Cemal Halvetl'ye intisab etmeden nce Tebriz'de bir sre Yahya irvanl'nin halifelerinden Dede mer Rfienl'nin sohbetlerine devam etmi 117, daha sonra
stanbul'a gelmi ve Cemal Halvetl'ye intisab ederek, ondan slfikunu tamamlarntr118. Kaynaklarn belirttiine gre, vefat ettiinde yz yan am olan Sinan Erdebi104) Badatl, a.g.e., Il/564; Yusuf Sinan, Tezkire-i Halvetiyye, s. 44; Hulvi, a.g.e., s. 452; Mecdi, a.g.e.,
1/372; Yazc, "stanbul'da lk Halveti eyhleri", s. 103.
105) Deirrnenci, a.g.e., s. 199.
106) Hulvi, a.g.e., s. 437.
107) Takprl-ziide, a.g.e., s. 224; Mecdi, a.g.e., 1/375; Hulvi, a.g.e., s. 437; Trer, eyh Muhammed
Navnl, Hayat Eserleri ve Hediyyetl-iviin', (baslmam doktora tezi) Ankara niv. lahiyat
Fak. Ankara, 1982, s. 319.
108) Takprl-ziide, a.g.e., s. 224; Mecdi, a.g.e., 11375.
109) Trer, Osman, "Bayezid Halife", Trkiye Diyanet VakfIs/iitt Ansiklopedisi, stanbul, 1992, 5/242;
Badatl, a.g.e., 1/230.
110) Takprl-ziide, a.g.e., s. 221; Mecdi, a.g.e., 1/371; Ate, Sleyman, lfirl Tefslr Okulu, Ankara
niversitesi, ilahiyat Fakltesi yay., Ankara, 1974, s. 224.
lll) Takprl-ziide, a.g.e., s. 221; Bursal, a.g.e.. 1/57.
112) Trer, a.g.m., s. 242.
13) Mecdi, a.g.e., 1/371.
114) Bursal, a.g.e., 1/57.
115) Trer, a.g.m., s. 242; Ate, a.g.e., s. 224.
116) Hulvi, a.g.e., s. 439.
l 17) Huvi, a.g.e., s. 439; ngren, a.g.e., s. 33.
8) Mecdi, ij.g.e., 1/520; Hulvi, a.g.e., s. 439.

i.

, !i

D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 100 (1, 1)

192 1 Dr. Muharrem AKMAK------EKEV AKADEMI DERCS

Jil 19 stanbul surlan dnda "Kouyeri" diye bilinen yerde kendilerine ait zm bana
defnolunmu ve sonra vasiyeti gerei bu ba, vakf kabristanlna dntrlmtr120.
veys Dede: Veys Dede diye de bilinen veys Dedel21 Cemal Halveti'den hilafet
aldktan sonm am'a yerlemi ve burada vaaz ve irad faaliyetlerini srdnntr122.
Lernezih'n kaydna gre veys Dede'nin vefat tarihi 930/1523-1524'trl23.

'.

Hayreddin Tokadi: Hayreddin Efendi, Cemal Halveti'nin sekin halifelerinden birisidir. Onun Cemal Halveti'den iktihas ettii ilim ve irfan, Kastan1onulu eyh aban-
Veli tarafndan devam ettirilmitir124. Kabri Bolu yaknlanndadr.
Cemali Karamani: Cemal Halveti'nin mridi olarak zikredilen ve Karnnan'da faaliyet gsterdii belirtilen bu zatn, Cemal Halvetl'nin olu olduu da sylenir125. Ancak kaynaklarda, Cemah Karamani hakknda fazla bilgi bulunmamaktadr.
Bun zatlann yan sra kaynaklarda, eyh Davud, Selman Halife gibi baz onun mridlerinin isnine de rastlanmaktadr.

~+

S. Cemal Halveti'nin Eserleri

Cemal Halvet!'nin eserleri kaynaklarda genel itibariyle tespit edilmi olmakla birlikte bazen eserlerinin says ve isimleri farkllk arz edebilmektedir. Yer yer, verilen eser
isimleri birbirini tutmamakta, bazen Cemal Halveti'ye ait olmayan bir eser ona atfedilmektedir. Bu sebeple, Cemal Halveti'nin eserlerinin says hakknda kesin bir rakam
sylemek mmkn olmamaktadr. Cemal Halveti'nin tespit edebildiimiz baz eserleri

!
1

uniardr:

Milli Ktphanede Bulunan Eserleri

Cemal Halveti'nin manzum eserlerinden oluan bir mecmua Milli Ktphane Yazmalar blmnde A3264 nurnarada kaytldr. Bu nurnarada kaytl olan mecmuada yer
alan eserleri unlardr:
Ceviihir'l-Kulflb (lb-54a vr.); engniime (54a-68a vr.); Risiile-i Terfhiyye (68a82b vr.); Risiile-i Fakriyye ( 82b-l l4a vr.); Risale-i Sufiyye (1 l4a-134a vr.); Risiile-i Atvar- Seb'a (l38b-156b vr.).
Yine Milli Ktphane Ali Emiri Yazmalar 1330 nurnarada kaytl mecmuada Cemal
Halvetl'nin Sad Kelime-i Sddfk-f Ekber ve Tejsfru Sureti'/- Fatiha adl eserleri bulun-

J~
,,

...

maktadr.

Sleymaniye Ktphanesi'nde Bulunan Eserleri

Cemal Halveti'nin Sleymaniye Ktphanesi'nde bulunan eserleri ise, Lala smail
Efendi 686, Carullah Efendi 1084, Esad Efendi 2709, HaletEfendi 805, Tahir Aa 142,
ehid Ali Paa 1352, Dml Baba 63 nurnarada kaytl olan mecmualarda yer almaktadr. Sleymaniye Ktphanesi'nde mevcut olan eserleri ve bulunduklar blmler un-

"'

1
1

!ardr:

119) Mecdl, a.g.e., 11521.

120) Hulvl, a.g.e., s. 440.
121) ayn eser, s. 443.
122) ngren, a.g.e., s. 31.
123) Hulvl, a.g.e., s. 444.
124) Yusuf Sinan, Tezkire-i Halvetiyye, s. 30; Trer, a.g.e., s. 207.
125) ngren, a.g.e., s. 36.

ll

,.
._,j~ 1

D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 100 (1, 2)

TRK MUTASA VV1F AR AKSARA YLI CEMAL HAL VET!---- 193

Dfvane, (Esad Efendi 2709)126; Kitabu'n-Nuriyye ve Kevkeb'd-Drriyye (Lala s
mail Efendi 686, Carullah 1084 ); Risale fi smeyni'l- A'zameyn (Wilet Efendi 805, Ta.hir Aa 142, Lala smail Efendi 686); Risalet'l-sl.miyye (Carullah 1084); Hubbullah
Re'sii Klli Batetin (ehid Ali Paa 1352); Esraru'l-lahiyye (Lala smail Efendi 686) ;
Sad Kelime-i Sddfk-f Ekber (Lala smail Efendi 686); Envaru'l-Kulub (Lala smail
Efendi 686); Risale-i Nusratiyye (Lala smail Efendi 686); Risalet'r-Rahfmiyye (Lala
smail Efendi 686) ; Esraru'l-Vudu (Esad Efendi 3700, Lala smail Efendi 686); Sirac's-Salikin ve Minhac't-Talibin (ehit Ali Paa 1352, Lala smail Efendi 686); Tejsfru
Sureti'!- Fatiha (Tahir Aa 142, Lala smail Efendi 686, HaletEfendi 805); Risalet'lKevseriyye (Lala smail Efendi 686, Dml Baba 63, Vehbi Efendi 258); Faslfi Ad.bi'z-Zikir (Tahir Aa 142, HaletEfendi 805); Kitabu Habbeti'l-Mahabbe (Lala smail
Efendi 868); Sirac'l-Kulub (Carullah Efendi 1084);
stanbul Belediye Ktphanesi'nde Bulunan Eserleri
Risalet'l- Kevseriyye (Osman Ergin Yazmalar, 994; 3349); Tefsfru Sureti'/- Fatiha .
(Osman Ergin Yazmalar 2536; 299)
stanbul niversitesi Merkez Ktphanesinde Bulunan Eserleri
Tejsfru Sureti.'/- Fatiha (5021); Risalet'l- Kevseriyye (4049); erhu Sad Kelime-i
Sddfk-f Ekber (41)
Cemal Halveti'nin Manzum Eserleri ve iirleri
Sadeddin Nzhct Ergu, Cemal Halvetl'nin tevhide dair ok gzel gazellerinin olduunu

ve

iirlerinden bazlarnn

bestelenerek, zikir meclislerinde ilahi eklinde okundu-

unu syler127. Onun, besteleneo iirlerine rnek olarak, Divane adl eserinin u ilk i

iri gsterilir:
Safha-i sadrnda daim

akm ejkdr

hu,
zakirin ezkar hU.
Sidre seyrine muhakkak inneye Cibril-i emin,
Olmasa ann dilinde dembedenz tekrar- hU.
Nale'den ney deldi barm hU deyu nal.n ider,
Mevlevfler Mesnevf'den balad e'ar-lu.
akirin kr Huvallal

Zikir konusunun ilendii beyitlerle balayan onun bu iiri, Cihangir Dede tarafndan
Hseyni makamnda bestelenmitir128.
Cemal Halveti'nin manzum eserleri, bizim tespit edebildiimiz kadaryla Divane129, Cevahiru'l-Kuliib, enkntime, Risale-i Terfhiyye, Risale-i Fakriyye, Risale-i Sufiyye, Risale-i Atvar- Seb'a'130 adl eserleridir.
126) Bu mecmua iinde Cemal Halvei, Snbl Efendi, Merkez Efendi gibi muasavvf airlerin iirleri
mevcuttur.
127) Ergun, a.g.e., s. 986.
128) Cunbur, Mjgan, "elebi Halife Cemal-i Halvei ve Eserleri", Aksaray ve Cemaleddin Aksarayi
Sempozyumu, stanbul, 1994, s. 83.
129) Sleymaniye Ktphanesi Esad Efendi 2709 nurnarada kaytl mecmuada, 179b- 185b varaldarda
yer alan Divane adl eser, Cemal Halveli'nin baz iirlerinden seilmek sfiretiy1e oluturulmu bir
derleme izlenimi vermektedir. Bu mecmuada, Cemal Halveti, Snbl Efendi ve Merkez Efendi'nin
iirleri bulunmaktadr. Divane'nin bir nshas da Millet Ktphanesi Ali Emiri Manzum 463'te
bulunrlfktadr. Tayi, "elebi Halife", s. 139.
/.

_,

.:i

D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 101 (1, 1)

(
194 /Dr. Muharrem AKMAK------EKEV AKADEM DERCS
Allah' zikrin ilendii beyitlerle balayan Divane'de daha sonra, tecelli ve ak konusuna yer verilir. iirler halinde namaz, taat ve kulluk, gaflet, zhd ve masivay terk,
nefs ile mcahede, geen mre serzeni ve terk-i dnya gibi nasihat konular ilenen
eser, mnacaat mahiyetinde olan u iirle biter:

lii.hf senden artk yok ilii.hm,

Habibin hakkn afv it gnii.hm.
Beni lutf ey/e mahrilm itme .hii.,
Ki senin iki ii.lemde penii.hm.
midim sana tuttum hey meded kl,
Ki, bir aciz kulunum Pii.dialm.
Terahhm klynm kapuna tuttum,
Elme aluben ruy-i siyahzm.
Hudayii kl bana ltfunu rehber,
Cenii.b- izzete dorulsa rii.lzm.
midim bu figii.n u nii.lelerden,
Ki makbal ola dergdima ii.lm.
Gnalma piman olduuma,

Gz yazyla ii.lzmdzr giivii.Jzm.

Bu hasret oduyla ger liir isem,
GL ola sinem stnde gyillwu.
Cemall'ye kl ilsii.nmla tenbf,
Ki ola akn yolunda illlibii.lzm.l3I
Cemal Halveti, iirlerinde bazen bir hadis veya bir ayeti ara balk yapmakta, zaman
zaman iirlerinde iledii konular, bir ayet veya bir hadis ile delillendirmektedir. rnek
olarak "nefs-i emmare"den bahsedilirken, "inne'n-nefse /e'emmii.ratn bi's-sui"l32 ayeti delil getirilir:
bu vii.di, viidi-i emmii.redir,
E/li bunun ehl-i fisk- hamnii.redir.
Kemii. kii.la 'llah u Teii.lii.,
"nne'n-nefse le'emmaratn bi's-sui".

Cemal Halveti failatun/failatun/fililun vezninde ve mesnevi

Cevahiru'l-Kulub adl eserine de u msralarla balar:

tarznda

kaleme

ald

Hamd kr olsun ki Allah Kerim,

Oldu mebde' her vcuda ol Rahfm.
Hayy Kayyumdur ki her eye laya,
irir andan ana gelmez memii.t.
130) Cemal Halveli'nin bu eserlerinin bulunduu mecmuann ba ksmnda, bir tanesi Haricizade'ye ait
olmak zere ayr temellk mhr mevcuttur ve sadece bu mecmuada olan bu eserler, bizim tespit edebildiimiz kadaryla, tek nshadr.
131) Cemal Halveti, D'ivane, v. 185b.
132) Yusuf, 12/53

D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 101 (1, 2)

r -

TRK MUTASA VVlF AR AKSARA YLI CEMAL HAL VETJ---- 195

Kiidir u Satir u Sameddir evvel Ahad,
Gaflr'z-zenbdir ki yoktur ana had.
Evvel u hem Ahir u hem Ziihir u Biitndurur,
Ak u miiuk u hem sakindrr. ...
Cemal Halvetl'nin manzum eserlerinde yer verilen bir dier konu ise, harflerin srla
Mensur baz risalelerinde de harflerin te'vilini yapan mellif, her beyitte bir harlin
smn aklamak suretiyle, Arap alfabesinin harflerini te'vil eder:
ndr.

Elif-i ebced ismi-i evvelden beyan,

Eyledi hem kld alardan ayan.
Bii-i ebced ism-i Baki' den haber,
Virdi iitgil sen an ey piser.
Cim iarettir Cemfl ismine anun,
Hem Celil ismine ey Yar ol Hakk'n . ...
airin enkname adl eseri ise sanki ayn bir risale deil de, Ceviihir'ul-Kul1b'n bir
blm gibidir. Eserin ismi, Osmanl Mellifleri adl kaynakta "Cenkname" olarak geer.

Hamd kr olsun ki her eyn hda,

Gsteren her cnbiii iden sada.
Oldu bu bir srdiirr bunu gren,
Grd can gzyle grmedi eren,
beyideriyle

balayan

eserin isminin, bir musiki iiieti olan

"cnb"ten

mlhem

olduu

anlalmaktadr. nk "enk"in bir anlam da, bir musiki aletidirl33. Kiiinatn yaratl
ndaki ilahi alengin nazmedildii eserde, Allah'n isim ve sfatlannn tecellisinden
meydana gelen kainatta, varlklarn kabiliyetlerine gre eitli ekillerde vc1d bulmaJan ve bir musiki gibi bu eniliin meydana getirdii ahenk ve uyum beyitlerle dile getirilir. Buradan hareketle eserin ismi, risalede de getii ekliyle, enkname'dir. Risale,
mellifin kendisi iin dua taleb ettii, "Fatiha"nn nemini dile getiren u beyitlerle son
bulmaktadr:

Bu fakir erh ittiinden /{i/ini,

Okuyuben dinleyun akviilini.
ad ideler Fatiha nuriyi/e,
Ta tecelli-yi vesile zenbum buyile.
Fatiha nurudurur canna can,
Mevt irer irmezse ol bf-gman.
Ahmed u Mahmud u Muhammed-i Mustafa,
Ftiha nuriyile daim saf/i.
ider idi bunda itmen ekk u zan,
i dene kef olmaz esrar- vatan. 134
133) Sami, emseddin, Kiimus- Tiirki, Enderun Kitabevi, stanbul, 1989.
134) Cemal Halyeti, enk-niime, v. 68a.

/.
__

D01777c7s16y2003.pdf 24.02.2010 14:17:33 Page 102 (1, 1)

1961 Dr. Muharrem AKMAK------EKEV AKADEMi DERCS

Cemal Halveti'nin dier eserlerinde de, yine mesnevi tarznda tevhtd, siifliin ze
seyr sliikun mertebeleri, atvar- seb'a gibi tasavvuf konular ilenmektedir. Risille-i Atvar- Seb'a, Allah'n isimleriyle varlk alemi arasndaki mnasebetten bahsederken; Risale-i Teriliyye, nirah Siiresi"nin atvar- seb'a asndan manzum tefsiri mahiyetindedir. Cemal Halveti'nin iirlerinin bulunduu mecmuann son risalesi olan ve Allah'n isimleriyle varlk alemi arasndaki mnasebetten bahseden Risille-i Atvar- Seb'a
ise, u beyitlerle son bulur:
lii,

Tamilm oldu burada bu risille,

Hakk iletsn cmle tatibi visille.
Zelfl u bende-i lr u lakfrim,
Ki gird-i pily- talibiln- fakirim.
Cemal'in ruzu klsun ilnil Allah,
Duadan yad ide okuya her gah.

Sonu
Sonu olarak, XV. yzylda yaam bir Trk mutasavvf airi olan Cemal Halvetl,
Halvetiyye'nin o dnemdeki en byk temsilcilerinden birisidir. Dnem itibariyle Osmanl'nn ilmi ve kltrel gelimeye nem verildii bir dnem olan ykselme devrinde
yaam olan Cemal Halveti'nin, iyi bir eitim ald ve kendisini yetitirdii anlalmaktadr. Bir taraflan ir~ ad 1aaiiyctkriri srdren Cemal Hal vet!, bir taraftan da ilmi ve
edebi teliflerde bulunmu, tasavvuf dnce ve eitimini konu alan eserler kaleme almtr. Btn bu eitim ve irad faaliyetleriyle, toplumun hayat ve kltrne nemli katklarda bulunan Cemal Hal vet!, o dnemde Amasya'da vali olarak bulunan ehziide Bayezid ile olan yaknl sebebiyle, bazlarnn Cem Sultan' desteklemelerine karn bu
ihtilafta, kendi anlayna gre, devletin btnl asndan Bayezid'in tarafn tutmutur.
Daha sonra tahta oturan Sultan Bayezid, onun hizmetlerini unutmam ve kendisini
stanbul'a davet etmitir. Koca Mustafa Paa'nn gayretleriyle kendisine tahsis edilen
"Koca Mustafa P~a Klliyesinde iriid faaliyetlerini srdren Cemal Hal vet!, bir taraftan toplumu aydrilatmaya devam etmi, bir taraftan da renciler yetitirerek sonraki
nesillere byk bir manevi miras brakmtr. Onun irfan ocandan bir ok arif yetie
rek stanbul ve Anadolu'nun muhtelif yerlerinde halk irad etmi, irfanlaryla toplumu
aydnlatm ve yn vermilerdir.
Cemal Halvetl, bir mutasavvf olduu kadar, Arapa'y ilim dili olarak kullanabilen
bir dnr ve alim, Trke yazd iirleriyle deerli bir airdir. Onun daha ok mesnevt tarznda kaleme ald iirlerinden olun manzum eserleri olduka nemlidir. Baz
iirleri ksmen incelenmi ve neredilmi olmakla birlikte* iirleri hakknda kapsaml bir
alma yaplmamtr. Netice itibariyle Cemal Halvetl, Halvetiyye'nin stanbul'da en
byk temsilcisi olmas, dneminin sosyal hayatna yn veren bir ilim ve dnce adam
olmas ve kaleme ald eserleriyle, Trk kltr tarihinin nemli ahsiyetlerinden birisidir.
*)

Sadeddin Nzhet Ergun, Tiirk

----------

uirleri adl

~-----~-

_,.

eserinde onun 17

iirini

nakleder.

"L