Martin van Bruinessen

MARTIN VAN BRUINESSEN

Krtlk, Trklk, Alevilik

1999 Martin van Bruinessen

lletiim Yaynlan 629 Aratnna-lnceleme Dizisi 99

ISBN-13: 978-975-470-798-4
2000 lletiim Yaynclk A. .
1-9. BASKI 2000-2011, stanbul
10. BASKI 2013, stanbul
DlZl KAPAK TASARIMI mit Kvan
KAPAK Fato Gencosman
KAPAKTAKi RESiM "Hac Bekta yryen duvann zerinde."
Mehmet Yaman'n Karaca Ahmed Sultan Hazretleri

(stanbul, 1969) adl kitabndan.

UYGULAMA Hsn Abbas

DZELI1 Mustafa ahin
BASKI ve ClLT Sena Ofset SERTIF1KA N. 12064
Litros Yolu 2. Matbaaclar Sitesi B Blok 6. Kat No. 4NB 7-9-11
Topkap 34010 stanbul Tel: 212.613 03 21
.

lletiim Yaynlan . SERTIFIKA N. 10721

Binbirdirek Meydan Sokak lletiim Han No. 7 Caalolu 34122 stanbul
Tel: 212.516 22 60-61-62 Faks: 212.516 12 58
e-mail: iletisim@iletisim.com.tr web: www.iletisim.com.tr

MARTIN VAN BRUINESSEN

Krtlk,
Trklk,
Alevilik
Etnik ve Dinsel
Kimlik Mcadeleleri
EVREN Hakan Yurdakul

'

MARTIN VAN BRUINESSEN niversitede fizik ve sosyal antropoloji okudu. 1974-76

yllan arasnda Iran, Irak, Trkiye ve Suriye Krtleri arasnda saha aratnnas yapn.
1978 ylnda "Aa, eyh ve Devlet: Krdistan'n Sosyal ve Siyasi Yaps" balkl
doktora tezini Utrecht niversitesi'ne sundu. Bu tez, Ingilizce, Almanca, T rke,
Kne ve Farsa'ya evrildi . Yazarn Krdistan zerine Yazlar (1992), Aa eyh ve
Devlet (2003) ile Evliya elebi Diyarbakr'da (2003) adl kitaplan Iletiim Yaynlan
tarafndan yaymlannnr. Van Bninessen'in dier kitaplar Wicher Smit vd., ile
yazd Turkije in Crisis; Eeen Soeiole, Politieke en Economische Analyse (1982) ve
jochen Blaschke ile derledii Islam und Politik in der Trkci'dr (1984). 1982-94 yl
lan arasnda Endonezya'da saha aranmas yapan van Bruinessen'in bu lkenin di
linde yaymlann dn kitab bulunmaktadr. Yazar, halen Utrecht niversitesi Mo
dern Mslman Toplumlar Karlanrmal almalan Blm'nn bakanln
yrnnektedir.

iiNDEKiLER

Krt Toplumu, Milliyetilik ve Etnisite,

Mlteci S orunlar

.....................................................................................................

Krt Milliyetilii ve atan Etnik Kimlikler

........................

Alevi Krtlerin Etnik Kimlii zerine Tartma:

Asln lnkir Eden Haramzadedir!

..................................................

Trkiye'de Krtler. Trkler ve Alevi Uyan

Kuzey lrak'ta Bir Kzlba Toplumu: abak

55

87

115

........................

131

.............................

Hac Bekta, Sultan Sahak, ah Mina Sahib

ve K oan Duvarn Farkl Hikiyeleri

...............................................

139

Hac Bekta, Sultan Sahak Olarak D ounca

Guran Blgesindeki Ehl-i Hak inan zerine Notlar

KAYNAKA

165

.......................

....................................................................................................................

197

Bu kitaptaki makalelerin orijinallerinin yerald!) kaynaklar unlardr:

"Krt toplumu, milliyetilik ve etnisite, mlteci sorunlar I

"Kurdish society, ethnicity, nationalism and refugee problems", Philip

G. Kreyenbroek ve Stefan Sperl (der.) T he Kurds: A Contemporary
Overview iinde, Routledge, Londra ve New York, 1992.

"Krt milliyetilii ve atJan etnik kimlikler I "Kurdish nati

onalism and competing ethnic loyalties" "Nationalisme kurde et eth
nidtes intra-kurdes", Peuples Mediterraneens, no. 68-69, s. 11-37.

Alevi Krtlerin etnik kimliii zerine. tartma: Asln inkir

eden haramzadedir!"/ 14-17 Nisan 1995 tarihleri arasnda Berlin'de
gerekletirilen "Alevism and Similar Syncretic Groups in the Middle
East" balkl konferansta sunulan tebli!).
[Bu kitaptaki makale Birikim (no. 88, 1996) dergisinden alnmtr]

"Trkiye'de Krtler. Trkler ve Alevi uyan I "Kurds, Turks, and

the Alevi revival in Turkey", Middle East Report, no. 200, Summer
1996, s. 7-10.

"Kuzey lrak'ta bir Kzlba toplumu: abak" / "The Shabak".

Encyclopedia of /slam iin yazlan maddenin geniletilmi versiyonu.

"Hac Bekta, Sultan Sahak. ah Mina Sahib ve ko.-n duvarn

farkl hikayeleri"/ "Haji Bektash, Soltan Sahak, Shah Mina Sahib, and
various avatars of a running wall", Turcica, XXl-XXlll,

1991, s. 55-69.

"Hac Bekta Sultan Sahak olarak dounca: Guran blgesindeki

Ehl-i Hak inan zerine notlar" / "When Haji Bektash still bore
the name of Sultan Sahak: Notes on the Ahl-i Haqq of the Guran dist
rict", Alexandre Popovi ve Gilles Veinstein (der.} Bektachiyya: etudes
sur l'ordre mystique des Bektachis et fes groupes relevant de Hadji
Bektach iinde, Editions lsis, lstanbul,

1995.

Krt Toplumu. Milliyetilik ve Etnisite.

Mlteci Sorunlar

Son yllarda ok sayda insann Krdistan'dan kana ahit

olduk. Krfez Sava ve Irak ve lran Krclistam'ndaki silahl
Krt isyanlar (veya daha doru bir deyile otonomi isteyen
Krt hareketinin sert bir ekilde bastrl), yz binlerce
Krt'n g etmesiyle sonuland. Uluslararas snrlan ge
meyi baaranlar siyasi mlteci olarak grnr hale geldiler;
daha az grnrlk kazanan lke iinde g etmek zorunda
kalanlarn says ise muhtemelen ok daha yksek. 199l'in
bu dramatik olaylan dnda medyann arlkl olarak ze
rinde durduu tek Krt g, lrak'm 1988'de Kuzey Irak'ta
ki Krtlere kar dzenledii kimyasal saldn sonucunda ya
anmu. Bu kimyasal saldn on binlerce Krt'n Trkiye'ye
kamasna yol amt. Son birka yl ierisinde ok daha
fazla sayda Krt, lran'a kat. Her ne kadar bu insanlarn
byk bir ksmn yerlerinden edilen kyller oluturduysa
da, her iki olayda da mltecilerin iinde siyasi eylemciler ve
gerillalar da bulunmaktayd. Bu esnada Iran ve Trkiye Kr
distam'ndan ok sayda Krt siyasi eylemci, bat (ve daha
dk oranda dou) Avrupa lkelerine snd.
7

Sava ve devlet terr, insanlarn kamalarnn tek nede

ni deildir. Bat Avrupa lkelerinden siyasi snma talep
eden onbinlerce Trkiyeli Krt'n byk bir ounluu,
genellikle politik baskdan kamayan ama daha iyi bir ya
am standard isteyen 'ekonomik' mlteciler olarak grlr.
Sz konusu btn lkelerde, Krdistan'n ekonomik azge
limiliinin ve yksek nfus art hznn Krdistan'dan
byk bir ii gne yolat dorudur. Bununla birlikte
ekonomik etken, bu g srecine yol aan faktrlerden sa
dece bir tanesidir ve birok yerde de bir lde politik du
rumun bir sonucudur. Bu zellikle, Mslman komularn
dan zulm grdklerini savunun Yezidiler ve Suriye Hristi
yanlan, veya Snni ounluun tehdidiyle kar karya ol
duunu dnen Aleviler gibi dini aznlklar iin geerlidir.
Fakat bunlara ilaveten ok sayda Snni Krt de yerel bask
ve politik atmann farkl biimleri nedeniyle kamaya
zorlanmtr.
Her ne kadar taraflarn kulland retorik byle bir izle
nim verse de, Krt sorununu, Krtlerle, Araplar veya Trk
ler arasnda ya da Krtler ve merkezi hkmetler arasnda
bir atma olarak grmek doru deildir. Krdistan pek
ok i atma ve rekabetin bulunduu karmak bir top
lumdur; bu sorunlar devlet dzeyindeki ekonomik deiik
likler ve politik atmalarla daha da arlar. Yerel ilikileri
ve atmalar devlet dzeyindeki ve devletler aras dzey
deki atmalarla balantl hale gelmitir ve yerel iktidar
sahipleri ve devlet aygt (veya bir baka devlet benzeri ak
tr olan Krt hareketi) arasnda youn ibirliinin farkl bi
imleri gelimitir. Btn bunlar, devlet basks ile yerel d
zeydeki bask biimleri arasnda kesin bir aynn yapmay
gletirmektedir.

Krt toplumu: Heterojenlik,

tabakalama ve aznlklar
En azndan son birka yzyldr Krtler, blgede yaayan
farkl Hristiyan topluluklardan olduu kadar Farslardan,
Trklerden ve Araplardan da ayr bir halk olduklarnn ge
nel olarak bilincindedirler. En azndan okumularn kimin
Krt olup kimin olmad ve Krtlerin nerede yaadklar
hakknda somut bir fikirleri vardr. Bu kimlik ve birlik bi
linci, Krtleri birbirinden ayran unsurlar dnldn
de artcdr. Birok Krt iin dil ve din/mezhep , kimlik
lerinin asli unsurlardr, fakat btn Krtler ayn din
den/mezhepten deildirler ve ayn dili konumazlar. Krt
toplumunda belirgin bir tabakalama vardr; airet eliti
yerleik kyller zerinde tahakkm sahibidir. Airetler
arasndaki atmalar ve hkmeden ve hkmedilen top
lumsal tabakalar arasndaki smr ilikileri Krt toplu
munu uzun bir zamandan beri blmektedir. Belirli bir bl
gedeki Krtler iin bile atan karlar kolektif eylemi her
zaman engellemitir. Buna ilaveten Krtlerin arasnda bir
ok Krt olmayan aznlk yaamaktadr ve sosyal ve eko
nomik ilikilerin oluturduu karmak alarla Krtlerle
balanmlardr.

Dil eitlilii
Krtler, ok sayda farkl lehe kullanrlar; bu leheleri
konuanlarn ou teki leheleri anlamazlar. lki temel leh
e Trkiye'de konuulan Kurmanci (kuzey Krtesi) ile
Irak ve ran Krdistan'nda konuulan Sorani'dir (gney
Krtesi) . Bu leheler iinde de byk eitlilikler grlr,
ayrca yer yer birbirlerine yaklarlar. Her iki lehenin de
yazl bir edebiyat gelenei vardr. Bu iki lehenin dnda
9

Krdistan'da Iran kkenli iki dil daha konuulur; kuzeyba

tda ve Diyarbakr'n kuzey ve batsndaki byk bir blge
de Zazaca ve gney Krdistan'n farkl blgelerinde Gurani.
Zazaca ve Gurani konuanlar, Krte konuanlarla aralarn
daki kk kltrel farklara ramen kendileri (ve dierleri)
tarafndan Krt olarak kabul edilmektedir.1 Aynca bask yo
luyla veya gnll asimilasyonun bir sonucu olarak Krte
bilmeyen ya da ok az bilen, bunun yerine Trke, A rapa
veya Farsa konuan ok az sayda Krt bulunmaktadr. Ve
yukarda zikredilen lkelerin herbirinde konuulan Krte,
kelime hazinesi ve hatta szdizimi bakmndan resmi dil
den derin bir ekilde etkilenmitir.
Devletlerin Krdistan'm farkl blgelerindeki etkileri bu
nunla snrl deildir. Bu lkelerdeki farkl eitim sistemle
ri, kitle iletiim aralar ve ayn siyasi kltrlerin de kanl
maz olarak Krt kltr zerinde derin etkileri olmutur.
Irak Krtleri Krt olduklar kadar Irakldrlar ve Irakllarla
Trkiyeli Krtlerle kurduklarndan daha kolay iliki kur
maktadrlar. Krdistan'n herbir parasndaki siyasi sylem
ve siyasi eylem biimleri farkldr.

1 Krtler arasna laza ve Guranlann dahil edilmesi, modern Krt milliyetilii

nin bir buluu deildir. 16. yzyl Krt yazan eref Han Bitlisi bu topluluklan
Krtlerin alt gruplan olarak tanmlar; 17. yzyl Trk gezgini Evliya elebi de
ayn eyi sylemektedir. 14. yzylda yaam olan mutasavvf (kendisi A rapa
yazmur, bkz. C. Brockelman, Gtschichtt d:r arabischrn Lituatur, Ek 2. cilt s.
262) Celaleddin bin Yusuf el-Kurani et-Tamlici el-Kurdi gibi daha nceki kay
naklarda da Guranlann kendilerini Krt olarak kabul ettiini gsteren refe
ranslar bulmak mmkndr. Birok Krt milliyetisi Zazaca ve Gurani'nin as
lnda ayn diller oldugu gereini grmezlikten gelmeyi ve farkllklan en az
dzeye indirmeyi tercih etmektedir. Son zamanlarda Bau Avrupa'da yaymla
nan Krte degi ve gazetelerde Kurmanci ve/veya Sorani lehesinin yansra,
baz blmlerde Zazaca kullanlnca, bunu Krt birliine bir tehdit olarak g
renler tepki gstennilerdir. Zazaca ve Gurani'nin hayli eski bir yazl gelenei
vardr, ancak bu gelenek bugn btnyle yok olmutur.

10

Dini eitlilik
Nasl dil Krtlerin etnik birliinin gerek bir temeli say
lamazsa ayn ekilde din de birletirici bir faktr deildir.
Krtlerin byk bir ounluu afi mezhebine bal Snni
Mslmanlardr, fakat dier dinlerden/mezheplerden ok
sayda Krt de vardr. Dahas Snni Krtler dindarlk ve di
ni trenler asndan byk bir eitlilik gsterirler. Medre
selerdeki geleneksel dini eitim bu yzyln bana kadar
yaygn olarak srdrlyordu ve bu, Krtlerin kimlik bilin
cinin oluumuna katkda bulunmu olabilir. Medreselerde
renciler Arapa ve Farsa klasik metinlerin yamsra,
"milli" air Ahmed Hani ve mistik Molla Ahmed Caziri'nin
(Mele Cizir) de iinde olduu Krt yazarlarn eserlerini de
okumaktayd. Bu 17. yzyl airleri sonraki dnemlerde
milliyeti entelektellerce nc olarak kabul edilmi ve
eserleri milli gurur kayna olmutur.
Snni ounluk arasnda bata Nakilik ve Kadirilik ol
mak zere tarikatlarn yaygnl ve bu tarikatlarn eyhleri
nin kyller ve kentsel alt snflardan grdkleri itibar dik
kat ekicidir (van Bruinessen 1978: 249-339). Baz eyhle
rin, ou airet reisinden daha byk bir ekonomik ve poli
tik gleri vardr. Krt milliyetiliinin ilk dneminde, yani
kabaca 1880-1930 arasnda, bu tarikatlar toplumun sefer
ber edilmesinde kritik bir rol oynadlar. Tarikatlar, eitli
rekabetlerin ve kan davalarnn kayna olan airet yapsn
dan bamszdr ve bu nedenle de geleneksel rakiplerin bile
hareketlerini koordine edebilmilerdir. Bu dnemde Krt
isyanclarn belli bal liderlerinin ou tarikat eyhleriydi.
Kemalist T rkiye'de, modernizasyon ve Batllamann
nndeki engeller olarak grlen medreseler kapatld ve
tarikatlar yasakland. Dini ifadelerin ve Krt etnisitesinin
bask altnda tutulmas, (en azndan Snni Krtler iin)
11

Krtlk ve Snni lslam arasndaki balar glendirdi .

Medreseler ve tarikatlar, daha dar lekli olmakla birlikte
faaliyetlerini gizli olarak srdrdler. Krdistan'm drt bir
yannda laik eitim byk lde, geleneksel dini eitimin
yerini ald. lran ve Irak'ta kapatlmamalarna ramen med
reseler artk marjinal bir ilev grmektedirler. Krdistan'n
farkl blgelerinde hala nemli bir siyasi nfuza sahip eyh
aileleri olsa da, tarikatlar bu srete glerini nemli l
de yitirdiler.
Kaba bir tahminle Krtlerin sadece % 80'i Snnidir. Kr
distan'n gney blmlerindeki Hanikin, Mandali ve Ker
menah Krtleri arasnda Oniki lmam iilii en yaygn
mezheptir. Buna Badat'ta yaayan Fayli Krtleri de dahil
dir. lran'n kuzeydousundaki Horasan eyaletinde ok say
da Krt yerleim yeri vardr ve burada yaayanlarn hepsi
lsna Aeri iilerdir (van Bruinessen 1978: 215-20). Gney
Krdistan'daki iilerin tersine bunlar Krt hareketine hi
bir zaman katlmamlardr.
Buna ilaveten Krtler arasnda ok sayda heterodoks
aznlk ve mezhep bulunmaktadr (daha geni bir aklama
iin bkz. Mller 1967). Trkiye Krdistam'ndaki nemli
bir aznlk Alevilerdir. Alevilik, Ali'yi ycelten, lslam ncesi
Trk ve lran kkenleri bulunan ve ok sayda an ii mez
hep iin kullanlan genel bir terimdir (Melikoff 1982). Krt
Alevilerinin nemli bir alt grubu Dersim'dekilerdir (Tunce
li) ve Zazaca konuurlar. Fakat bunun yannda ok sayda
Kurmanci veya Trke konuan Alevi de vardr (ayrca Za
zalarn nemli bir ksm Snnidir). Osmanl lmparatorlu
u'nda Aleviler, heterodoks inanlar ve lran sempatizan
olmalarndan kukulamlmalar nedeniyle kyma uram
lardr. ou Alevinin Snni komularndan uzak, ulalma
s zor da kylerinde yaamay tercih etmi olmalanmn ne
deni budur. 1950'lerden bu yana birok Alevi, ehirlere g
12

etmi ve Snnilerle birarada yaamaya balamlardr. Bu ta

rihten itibaren birok ehirde Aleviler ve Snniler arasnda,
aynnnlarn aada greceiniz kanl atmalar yaanm
tr. Aleviler hakknda resmi istatistikler yoktur, fakat tm
Alevilerin (Trk ve Krt Alevileri) en az 4 veya 5 milyon
civarnda olduklar tahmin edilmektedir. Son zamanlardaki
tahminlere gre bu rakam 4,5 milyonla 18 milyon arasnda
deimektedir (Andrews 1989: 57).
Benzer bir mezhep de gney Krdistan'daki Ehl-i Hak ve
ya Kakailiktir.2 Bu mezhep mensuplar Sorani veya Gurani
lehelerini konuurlar aynca Irak'ta Trkmen Kakailer bu
lunduu da iddia edilmektedir. Bu inanta Ali, kutsal en
kamasyonlardan sadece birisidir ve bu enkamasyonlar ara
snda en nemli olan mezhebin kurucusu olan Sultan Sa
hak'tr. Bu mezhep Guran mezhep mensuplarnn arasnda
domu ve ardndan Iran ve Irak'a yaylm. Artk Krtler
mezhep mensuplarnn ounluunu oluturmamaktadr.
Aleviler gibi Ehl-i Haklarn da ortodoks Snni ve ii Ms
lman komularyla gerilimli ilikileri vardr. ah ynetimi
bu mezhep atmasndan yararlanm, Ehl-i Hak Halkani
airetinin birok yesini paramiliter snr polisi yapmtr.
Bylelikle Snni Krt airetleriyle ortak bir harekete giri
meleri nlenmi oldu.
Ortodoks lslam'a daha uzak bir baka senkretistik mez
hep Yezidiliktir.3 Yezidilere, genellikle yanl olarak 'eytana
tapanlar' denir. Yezidilik, muhtemelen, nceleri heterodoks
bir Snni mezhebiydi, daha sonra eski lran ve Anadolu din
lerinden gnee tapnma ve reenkamasyon inan da dahil
birok unsuru bnyesinde birletirdi. Taptklar Melek Ta2 Ehl-i Hak inanlar iin bkz. Minorsky 1920, 1921; Edmonds 1969; Mokri
1970. Bu inantaki baz temel fikirler eski lran dinlerine (Mazdek veya Zerdt
dinleri) dayanmaktadr, Roux da (1969) eski Trk dininin etkisine iaret eder.
3 Yezidt doktrinleri ve tarihi iin bkz. Menzel 1911; Lescot 1938.

13

vus, eytan olarak tanmlanabilir, fakat Yezidilere gre o,

Mslman ve Hristiyan inanlarndaki ktlklerin kay
na deildir. Yezidiler Kurmanci lehesini konuurlar, an
cak baz dindar Mslmanlar inanlarndan dolay onlar
Krt olarak kabul etmeyi reddetmektedirler. 1 7. yzylda
Yezidi nfusu kalabalkt, fakat nfuslar fiziki bask, zorla
din deitirme ve gle azald. Halihazrda dn nemli Ye
zidi topluluu bulunmaktadr; Halep'in kuzeyindeki Krt
Da blgesinde, Suriye-Irak snrndaki Sincar dalarnda,
Musul'un kuzeyindeki eyhhan blgesinde ve gneybat
Kafkaslar'da. Trkiye Krdistam'nda zellikle Urfa, Mardin
ve Siir'te az sayda Yezidi yaamaktadr. Trkiye'de ok sa
yda Yezidi, Mslman komularnca taciz edildiini ve
devlet tarafndan korunmadn hissederek son birka on
yl iinde Bat Almanya'ya g etmitir (Schneider 1984;
Andrews 1989: 118-20). Sovyet Transkafkasya cumhuriyet
lerindeki Yezidi topluluklar 19. yzylda bat ve orta Kr
distan'dan g etmi olanlarn torunlardr ve byk ihti
malle bu blgedeki Knlerin ounluunu oluturmaktadr
(Guest 1987).

Krt olmayan azmllklar

Krtlerin arasnda yaayan farkl dil ve mezheplere sahip
birok Hristiyan topluluk bulunmaktadr. Bu Hristiyanla
nn geleneksel olarak kendi Gregoryen kiliseleri vard, fakat
19. yzyln sonlarnda byk bir blm Avrupal misyo
nerlerin abalan ve Avrupa devletlerinin verdikleri koruma
szleriyle Katoliklii veya Protestanl benimsediler. Erme
nilerin en kalabalk olduklar yer Byk Ermeni.Stan'd, bu
ras bugnk Trkiye'nin dousuna (veya kuzey Krdis
tan'a) tekabl eder. Ermenilerin byk ounluu kyly
d, fakat blgedeki zanaatkar ve tacirlerin ou Ermeniydi.
14

Krtler ve Ermeniler arasnda politik adan her zaman

eitsiz bir iliki olagelmitir; Ermeniler genellikle ekono
mik adan smrlm ve Krt airet liderleri tarafndan
pek ok kyma uratlmlardr. Bu baskdan kamak iin
bilinmeyen sayda Ermeni 19. yzylda Mslman olmu
ve Krt kimliini benimsemitir. 20. yzyln balarnda
Dersim (bugnk Tunceli) blgesini ziyaret eden bir Avru
pal, birok Alevi'nin son zamanlarda Ermenilikten dnm
olduunu kaydeder (Molyneux-Seel 1914).
1915'teki (baz Krtlerin katld, baz Krtlerin de Er
meni komularnn hayatlarm kurtarmaya alt) toplu
srgnleri ve kymlar sonucunda bugnk Krdistan'da
az

sayda Ermeni kalmtr. Katliamdan kurtulan Ermenile

rin byk bir ounluu ya bir Ermeni cumhuriyetinin ku

rulduu Kafkaslara ya da Avrupa veya Amerika'ya g et
mitir. Diyarbakr ve (Mardin yaknlarnda bulunan) De
rik'te hala kk Ermeni topluluklar yaamakta, birka Er
meni ky bulunmaktadr (Andrews 1989: 127-8). Aynca
Siirt'in gneyindeki kylerde yan Krtlemi kk Ermeni
gruplarna rastladm; Krte konuuyorlard ve Ermeni k
kenlerini gizlemeye gerek duymadan kendilerini Krt ola
rak tanmlyorlard.
Daha kk Hristiyan topluluklar, her ikisi de Arami
leheler kullanan Mardin'in dousunda bulunan Tur Ahdin
blgesindeki Sryaniler (Anschtz 1984) ve Orta Krdis
tan'daki Asurilerdir (Joseph 1961; Chevalier 1985). Erme
nilerin durumlarnda olduu gibi bu topluluklarn ok sa
yda yesi kendi (Yakubi ve Nasturi) kiliselerini terkederek
Protestanla veya Katoliklie gemilerdir. ounluu Mu
sul'un kuzeyindeki blgelerde yaayan Uniate Asurilere
Keldaniler denir. Nasturiler Hakkari'nin bugnk Trk
Irak snrna yakn blmlerinde younlamlard; airetle
re ayrlm acmasz savalard, rakip Asuri ve Krt airet15

lerine kar Krt airetleriyle politik ittifaklar kurarlard.

Nasturilerin torunlarnn ounluu Badat, Tahran veya
Amerika Birleik Devletleri'ne g ettiler. 20. yzyln ba
larna kadar Tur Ahdin blgesindeki Sryaniler de Krt ai
ret ittifaklar sisteminde baz airetlerin mttefii bazlarnn
da rakibi olarak yer aldlar ve bu ekilde varlklarm koru
dular. Bununla birlikte l. Dnya Sava'nda byk zarar
grdler ve daha sonra Fransa'mn igali altndaki Suriye'ye
g ettiler. l bulmak ve daha gvenli bir hayat iin nce ls
tanbul'a, 1960'lardan itibaren de Bat Avrupa lkelerine g
etmeleri, Tur Abdin'deki nfuslarn iyiden iyiye azaltt.
Bu ana blgelerin dnda Krdistan'daki tm ehirlerde
eitli mezheplerden (hatta Rum Ortodoks Kilisesi'ne bal)
az sayda Hristiyan yaamaktadr. Krdistan'da ou ehir
de yaayan kk Yahudi aznlklar da vard, fakat bunlarn
hemen tamam lsrail'e g etmitir. Geen yzyl boyunca
Krdistan'daki Mslman olmayan tm topluluklarn n
fusu, katliamlar gler ve ksmen de din deitirmeler ne
deniyle byk lde azald. Krdistan'da kalan gayrims
limler de kendilerini tehlikede hissediyorlard ve en azn
dan Trkiye'deki Sryani ve Yezidi cemaatleri bu blgede
geleceklerinin olmadna karar verdiler ve btn cemaat
mensuplarnn Bat Avrupa'ya g etmesini salamak iin
byk aba sarfediyorlar. Tm bunlarn sonucu olarak
Krdistan daha homojenleti ve Krt etnisitesine dayal bir
ulus devletin kurulabilecei dnlmeye baland. Bunun
la birlikte bu fikir yeni potansiyel atmalar da beraberin
de getiriyor.
Son olarak, Krdistan'da eitli yerlerde Krt olmayan
Mslmanlar yaamaktadr. Irak Krdistam'nda, Kerkk'
de kapsayan (kuzey Irak zerindeki Trk irredantist iddi
alarnn dayanaklarndan birini oluturan) Trkmen kyle
ri ve ehirlerinin oluturduu bir hat bulunmaktadr. Tr16

kiye Krdistan'nda Mardin ve Siirt'te nemli miktarda

Arap yerleim blgeleri ve birok kasabada (ounluu
Azeri diyalektleri konuan) eitli eski Trk topluluklar
bulunmaktadr. Ayrca belirli yrelerde Kafkasya ve Orta
Asya gmenleri yaamaktadr, bunlarn, en eskileri Kara
papaklar ve erkezlerdir. En yenileri ise 1980'lerde blgeye
yerletirilen Afganistan gmeni Trkmen ve Krgzlardr
(srasyla Diyarbakr ve Van civarna yerlemilerdir). Bu
aznlklar ve Krt komular arasndaki ilikiler zaman za
man gerginlemitir, zellikle bir tehdit olarak algladklar
Krt milliyetiliinin ykseli dnemlerinde gerginlik art
mtr. 1959'da Kerkk'te bir politik anlamazlk sonucu
Krtler ve Trkmenler arasnda, 1979'da da benzer bir e
kilde ran lslam Cumhuriyeti'nde (ii) Nakade Karapapak
lar ve komular (Snni) Krtler arasnda kanl atmalar
meydana gelmitir.

Toplumsal tabakalama, airet nfusu ve airet

mensubu olmayan nfus

Burada ancak kabataslak hatlarn gsterebileceimiz girift

bir toplumsal ve politik tabakalama bu etnik-dini mozaii
daha da karmaklatrr (kar. Barth 1953; van Bruinessen
1978, 1989b). Merkezi hkmetlerin tm Krdistan' etkin
bir ekilde denetim aluna almasndan nce gebe ve yan
gebe airetler, askeri ve politik adan baat sosyal kate
goriyi oluturuyorlard. Airetler, airet eklinde rgtlen
memi yerleik kyl cemaatleri zerinde tahakkm kur
mutu; kimisi Hristiyan kimisi de Mslman Krt olan bu
kyller genellikle airet reislerinin fiilen serfleri haline gel
milerdi. Bir airet ne kadar byk ve glyse i yaps o
kadar hiyerarik ve airet reisleri ile tabi kyller arasnda
ki iliki de o kadar feodaldi.
17

Hristiyan kyllerin tamam tabi konumda deildi; Orta

Krdistan'daki Asuriler ve en azndan Tur Ahdin blgesin
deki baz Sryaniler nemli istisnalar oluturuyorlard. Bu
topluluklar alenen silah tayorlar (bu Mslman bir devlet
te sk rastlanan bir ey deildir) ve liderleri bir Krt airet
reisiyle eit saylyordu. Bu Hristiyanlar ile Mslman Krt
ler arasnda evlilie nadiren rastlanrd, fakat kirvelik4 gibi
trensel nitelikli birliktelikler gerekleiyordu: bir Krt baba
Hristiyan bir arkadandan olunun kirvesi olmasn isteye
biliyordu. Buna ilaveten kk bir gebe Ermeni aireti
son zamanlara dein bir Krt airet konfederasyonunun bir
parasyd. 5 Dier tarafta btn Krtler airet mensubu de
ildi. 6 Gerler muhtemelen hibir zaman Krtlerin kk
bir kesimi olmaktan teye gememilerdir. Airetlerin ou
yan gebeydi ve hala da yleler (yani klan tarm ve hay
vanclk faaliyetleriyle kylerde geirirler, yazlan ise kyle
rinden birka saat ya da gn uzaklktaki dalara gerler) .
Bunlarn yansra her zaman airet eklinde rgtlenmemi
ve ounluu bir airet elitine tabi olan tamamen yerleik
bir hayat sren ve Krte konuan kyller de olmutur.
Airetler ve airet mensubu olmayanlar neredeyse iki kast
gibiydi; bu iki kategori arasnda gei ok seyrek oluyordu.

Bu airet 'kast'nn iinde aa aileleri ayn bir alt-kast olutu

ruyorlar ve sradan airet mensuplaryla ok nadiren evlenir-

4 Krtler'de kirvelik gelenei hakknda bkz. Kudat 971. Cizre ve Tur Ahdin
blgelerinde airet Krtleri ve Hristiyanlar arasnda bu tip kirvelik ilikilerinin

olduunu duymutum.
5 Klan Silopi yaknlannda geiren Ermeni-Varto aireti, 1950'lerle birlikte ted
ricen Krt aireti Teyyan'a kanmt ve artk sadece Krte konuuyorlard
(Htteroth 1959: 57).
6 "Krt" kavramyla, 16. ve 17. yzyldan beri kendilerine "Krt" denenleri kas
tediyoruz. Daha nceki kaynaklardaki "Krt" kavram, Krte (Gurani ve Za
zaca) konuanlann tamamn deil hayvanclk yapan belirli bir ger grubunu
tanmlamak iin kullanlm gibi grnmektedir.

18

ler. 20. yzyln ortalarna kadar Krtler arasnda yalnzca

aa ailelerinden olanlar modem eitim almlard.7

Merkezi devletin toplumsal tabakalama

ve atmalar zerindeki etkisi
Krt toplumunun tabakalamas, merkezi hkmetler ta
rafndan korundu hatta glendirildi. Osmanl ve ran m
paratorluklar ve halefleri olan devletler hibir zaman b
tn Krdistan' dorudan ynetecek kadar gl olmadlar.
Farkl dolayl ynetim yaplan gelitirildi; formel sadakat
ve sembolik vergiler karlnda geni topraklarn kontrol
airet reislerine brakld veya airet elitinin mensuplar b
rokratik ve askeri grevlere getirildiler.
Bunun nl bir rnei Hamidiye Alaylar idi. Hamidiye
Alaylar, il. Abdlhamid (1876-1909) tarafndan neredeyse
yalnzca Krt airetlerinden oluturulmu (ve onun adn
tayan) atl milis kuvvetleriydi. Seilen airet reisleri ve
adanlan krsal blgede asayii salamak zere silahlandrl
d ve haklarndaki ikayetlerin dikkate alnmayacana dair
sz verildi. Bylelikle bu airet reisleri hem kendi airet
mensuplar hem de rakip airet reisleri karsnda byk bir
g kazandlar. 1894 Ermeni katliam nedeniyle Hamidiye
Alaylar Avrupa'da kt bir n kazand, ancak burada dier
Krtlerin de Ermeniler kadar bu alaylarn zulmne ve katli
amlarna urad, talanlarndan zarar grd unutulma
maldr. Aynca Ermenilerin daha geni apl glere zorlan
d ve katliamlara urad 1915 olaylarnda Krt airet
7 1960'larda artc bir ekilde baarl olmu olan Trkiye ii Partisi'nin millet
vekili aday bile aa tabakasndand. 1970'lerin sonunda Krt hareketi Trki
ye'de g kazannca, birka bamsz aday, gerek airet balarndan yararlanarak
gerekse de Krt milliyeti hislerine hitap ederek mevcut parti mekanizmalarna
seimlerde meydan okudular ve baarl oldular. Bu insanlar dier adaylara gre
devlet iindeki kollamaclk ilikilerinden ok daha az yararlanyorlard.

19

alaylar yer almamtr. Kukusuz baz Krtler de katlm

lardr ama, katliamlarn ounu yapan dzenli orduydu.
Son zamanlarda Trk hkmeti, PKK gerillalaryla sava
malar iin ky korucular ad altnda benzer paramiliter bir
kuvvet oluturdu (va Bruinessen 1988a). Hamidiye Alayla
rnn dnemindeki gibi ikayetler duyulmaktadr: yerel airet
reisleri bu korucular, rakip airetlerle olan mcadelelerinde,
kyllere bask yapp para szdrmada ve halk denetim alt
na almada kendi zel gleri gibi kullanmaktadr. Irak hk
meti de daha nce ayn yntemi kullanmt. Molla Barzani
196l'de dalara knca, merkezi hkmet geleneksel olarak
Barzanilere dmanlk besleyen airetleri silahlandrm ve
isyanclarn arkasndan gndeTiniti. 1960 ve 70'ler boyunca
hkmet, milliyeti Krt gerillalarna kar dzenli birlikler
den daha etkili olan bu airet milislerini kulland.
Devletin yerel airet reisleriyle olan bu ibirlii, her za
man bu tr askeri hedeflere ynelik olmamtr. Genellikle
airet reisleri mlki idarenin birer uzants haline gelmiti.
Osmanl lmparatorluu'nda devlet ve otonom Krt beyleri
arasnda 19. yzyln balarna kadar geerli olan dzenle
meler vard. Osmanl kanunlarna uyduklar, vergilerini
dedikleri, devlete kar lran'la ibirlii yapmadklar ve di
erlerinin topraklarna tecavz etmedikleri srece merkezi
hkmet tarafndan tanndlar ve otoriteleri gerekli olduu
zaman blgeye yerletirilen birliklerle desteklendi. Bu bey
lerin yerini lstanbul'dan atanan valiler ve genileyen tara
brokrasisi alnca sivil ve askeri yneticilerle blgenin ai
ret reisleri ve eyhleri arasnda daha enformel iktidar payla
m ilikileri dodu.
Airet reisleri, farkl kollamaclk biimleri karlnda
devletle ibirliine gitti. Baz airet reisleri bu eit bir ibir
liinin yerel otorite ve glerini salamlatrma ve genilet
mede son derece yararl olduunu ok gemeden kefetti20

ler. Devletin kayrd airet reislerinin rakiplerinin isyanc

olmak ya da baka yerlerdeki glerle politik ittifaklar olu
turmaktan baka seenekleri yok gibiydi. Gemite ran
imparatorluu her zaman ittifak kurulmas mmkn bir
komuydu; 20. yzylda ise Krt hareketi, isyanclar bira
raya getirebilecek devlet benzeri bir aktr haline geldi. Bu
nun aksine Krt isyanlarna katlan airet reislerinin gele
neksel rakipleri, bu isyanlarn bastrlmasnda genellikle
hkmetin yannda yer aldlar.
1920 ve 1930'larda Trkiye'de Atatrk ve lran'da da ah
Rza, aalarn oluturduu bu ara katman ortadan kaldr
maya ve blge zerinde etkin bir dorudan ynetim kurma
ya altlar. Pek ok airet reisini ve bazen de airetlerini
blgeden srdler ve lkenin baka yerlerine yerletirildiler
(Beiki 1972; Salzman 1971). lkenin dier blgelerinden
insanlarla oluturulmu jandarma kuvvetleri ve modem si
vil brokrasi, kyllerin dorudan devletle kar karya gel
mesini salad. Bu politikalar ksmen baarl olabildi ve bl
gedeki sivil ve askeri otoriteler grevlerini yerine getirebil
meleri iin blgedeki yerel nfuz sahipleriyle ibirlii kur
maya ihtiya duydular. Bu dnemin ardndan birok airet
reisi, blgeye geri dnd ve eski glerinin byk bir ksm
na yeniden kavutu. 1960 ve 1970'lerde kylerde okullarn
kurulmas ve, Iran ve Irak toprak reformlar aalarn gc
n daha da azaltt. Toprak reformu bu airet reislerinin eko
nomik gcn ciddi ekilde azaltrken modem eitim ve is
tihdam imkanlar snrl dzeyde de olsa kylerdeki gen
neslin airet reislerine daha az bal olmasn mmkn kld.
Trkiye'de ise toprak aalan, toprak reformu yaplmas ko
nusunda tm ciddi denemelere baaryla direndiler.
ikinci Dnya Sava'ndan sonra T rkiye ok partili de
mokrasiye geti. Bu durum oylarn ounu kontrol eden
aalarn nemini yeniden artrd. Rakip airet reisleri iki
21

byk partiyle ittifaklar kurdular. Kimin partisi iktidarday

sa o airet reisi kaynak akn kontrol etti ve tabiatyla da
bunu kendi yerel otoritesini ve ekonomik pozisyonunu
glendirmek iin kulland. Brokrasinin byk lde po
litize olmas nedeniyle muhalefet partisiyle ittifak kurmu
olan airet reisleri brokrasideki muhalif parti mensuplar
sayesinde mtevazi llerde de olsa kollamaclktan fayda
landlar. Dahas byk partilerden biri ile ibirlii yapmak,
airet reislerine yasal kovuturmalara kar politik korunma
imkan verdi. Ayn politik patronaj mekanizmas, toprak re
formunun gerekletirilememesine neden oldu.
Aalar ve yerel dzeydeki sivil ve askeri otoriteler arasn
daki bu sembiyotik iliki bugn de srmektedir. Blgeye ta
yin edilen birok resmi grevli yerel liderlerle iyi ilikiler
kurmadan grevlerini yerine getiremeyeceklerini farkettiler
ve ok gemeden airet yapsna ve bu yapdan doan eitli
atmalara mdahale etmekten vazgetiler. Bu suretle baz
airet reislerinin geleneksel rakiplerine kar olduu kadar
halka kar da glerini artrdlar.8 Kaakln snr blge
lerinde nemli bir ekonomik faaliyet olmas bu ereve da
hilinde dikkat ekicidir. Kaaklk, yeteri kadar cesareti
olan herkesin katlabilecei bir faaliyetti, kaaklkla ura
an sradan insanlar da ek gelir elde ediyorlard. Her ay b
yk koyun srleri ve eitli mallar kanund yollardan s
nrlardan geirildi. Snrlar ordu tarafndan daha etkin bir
ekilde korunmaya balaynca, sadece gmrk grevlilerinin
amirleriyle veya blgedeki askeri glerin komutanlaryla
ilikileri olanlar kaakla devam edebildiler. Kaaklk
8 mit Kaftancoglu'nun belgesel roman Tfekliler'de bu durum arpc bir e
kilde anlaulr. Yazar 1960'larda Mardin'in Derik kasabasnda retmen olarak
almur ve tank olduu olaylan anlaur: Airet reislerinin ve silahl adamla
nnn gleri ve acnaszlklan kan davalar, kyllerin ezilnesi ve smrl
mesi ve yerel hkmet glerinin onlarla ibirlii. Gzlemleri hala Krdis
tan'n ou blgesindeki durumu yanstmaktadr.

22

gelirlerinin bir ksmn devlet grevlilerine rvet olarak ve

ren baz airet reisleri bu karl faaliyeti tekellerine aldlar.
Bir baka rnek de arazilere tapu tahsis edilmesiydi. Ge
leneksel olarak iftilerin topraklan zerindeki haklan ak
bir ekilde tanmlanmamt. Devlet tarafndan arazilere ta
pu verilmeye 19. yzylda baland, ancak bu sre hala ta
mamlanmamtr. Ayn toprak paras zerinde birden fazla
insann hak iddia etmesi ska rastlanan bir olaydr. Airet
reisleri devlet memurlaryla ibirlii yaparak, bazen de on
lara rvet vererek geni arazilerin tapularn bu topraklan
ekip bienler zerine deil de kendi zerlerine geirmeyi
baardlar, hatta baz yerlerde arazi zerinde hibir iddialan
yokken bunu baardlar. Bu ekilde ounluunu siyasi hi
mayeden yoksun aznlk mensuplarnn oluturduu birok
kylnn topraklan gaspedildi.
Baka konularda da devlet memurlar airet reislerinin
kylleri srekli olarak ezmesine ve smrmesine gz
yumdular hatta zaman zaman buna dorudan katldlar.
birliine yanamayan devlet memurlar tehditlerle yola geti
rildi ya da airet reislerinin brokrasideki ilikileri aracl
yla blgeden tayin ettirildi. Airet reisleri ak bir ekilde
brokrasiyi karlarna almadka, feodal glerini koruya
bilmekte, hatta gelitirebilmektedirler.

Etnik kimlik ve milliyetiliin douu

1975 ylnda kuzeybat lran'da bir kasaba kahvehanesinde

rastladm bir delikanlya Krt m Azeri mi olduunu sor
mutum. Krtler ve Trke konuan Azeriler o blgenin ba
lca emik gruplarn oluturuyorlard. Cevab beni hayli a
rn: "Hem Krt'm hem Azeri hem de ranl". Alengirli bir
laf sylemeye alnn dndm ve asl kimliini ren
mek iin evde hangi dili konutuklarn sordum. Annesi sa23

dece Krte konuuyordu, fakat babasyla hem Krte hem

de Trke konuuyordu, bazen de Farsa. Daha nce syle
diklerinin anlamm zmekten sevin duyarak "Demek an
nen Krt, baban da Azeri" dedim. "Hayr, hayr" dedi, "Ba
bam da hem Krt, hem Azeri, hem de lranl". Ona gre bu
terimler tamamen dille ilgiliydi, etnik kimlikleri benim anla
dm ekilde anlamyordu. Snni mi yoksa ii mi olduunu
sormak aklma gelmedi (Azeriler genellikle ii ve Krtler de
Snnidir.), fakat byle bir soruya da ak bir cevap verecein
den kukuluyum, o blgedeki genler pek dindar deildi.
Benim sorduum soru tabii ki etnisitenin nesnel bir varl
olduu yolundaki inancm yanstyordu. Gerekten de
rastladm kiilerin ou hatta etnik kkenleri kark olan
lar bile kendilerini kesin bir ekilde Krt, Trk ya da Arap
olarak tanmlyordu. Fakat bu gen gibi tek bir etnik kimlik
le tanmlanmaya yanamayanlar da vard. zellikle Trki
ye'de birok dindar yal, dilin nemsiz olduunu syleye
rek kendilerini sadece Snni olarak tanmlyordu. Ar ilin
de "nesnel olarak" Krt olduklarn dndm ancak s
rarla Trk olduklarm syleyen kiiler vard, bu kiiler her
iki dili de kullanyorlard. Son iki grup kukusuz ve -en
azndan ksmen- Trkiye'nin zorla asimilasyon politikasnn
ve Krtlerin maalesef dillerinin safln yitirmi Trkler ol
duunu savunan resmi doktrinin rnleridir. Fakat blgede
bu politikann uygulanmasndan nce de etnik kimlii kesin
bir ekilde belli olmayan birok kii olduu anlalyor.
Geri muhtemelen ou insann tek bir ana dili vard
ama, kendilerini bu dille tanmlamyorlard. Osmanl lmpa
ratorluu'ndaki elit de kendisini bir etnik kimlikle deil
(nk "Trk" ve "Krt" kelimelerinin 'kaba', 'kyl' ar
mlar vard) "Osmanllar" diye tanmlard. Kyller her
hangi bir etnik etiket kullanlmadan "reaya" diye adlandr
lrd: Krdistan'm farkl blgelerinde bir etnik kimlikten zi24

yade toplumsal bir snf belirtmeye yarayan 'guran, mis

ken, kelawspi' ve 'krman' kelimeleri kullanlrd.
Kendilerini tek bir etnik kimlikle tanmlayanlarn duru
munda bile etnisite sabit bir nitelik deil. Trk aireti ola
rak anlanlar sonradan Krt aireti saylmlardr ya da bu
nun tersi szkonusudur (van Bruinessen 1989b: 618-19).
Bireyler etnik kimliklerini zaman ierisinde deitirebili
yorlard. Bir defasnda (Krt) Yezidi olarak doan ve birok
Yezidi gibi dini baskdan kurtulmak iin Sryani olan bir
adamla tanmtm. Sryni toplumu zayflaynca ve bu
nun sonucu olarak basklara maruz kalnca Mslman ol
mu ve "yeniden bir Krt" olmutu.
Dersim'de Zazaca konuan Aleviler ve Siirt'te de Snni
Krtlere dnm olan Ermenilerden yukarda sz edil
miti. Hakkari'de karlattm baz Krtler "kken olarak"
Nasturi olduklarn sylemilerdi ve Kumkap'da yaayan
Hristiyanlardan "bizimkiler" diye bahsediyorlard. Bazlar
'gizli Hristiyan' olarak adlandrlabilecek yakn dnemde
Mslman olmu kiiler 'asl' Krtlerdan hala farkl gr
lr, ancak Krtlerle evlenebilirler ve isterlerse entegre ol
malar son derece kolaydr. 1970'lerde politik tercihlerin
den dolay kendilerini Krt olarak yeniden tanmlayan ok
saydaki Alevi Trk gencinin durumu ise biraz farkldr.
Sz konusu genler Krt kimliini kolaylkla benimsemi
lerdi nk Trke, Krte ve Zazaca konuan Aleviler ara
snda evlilik zaten uzun zamandr yaygnd ve hepsi iin de
Trke dini trenlerin ortak diliydi. Zorla Trkletirilen
Krtlerin durumunda olduu gibi tm bu rneklerde etnik
kimliin deimesinde temel faktr politikti.
Krt milliyeti hareketinin douu (ve Ermenilerin, Arap
larn ve Trklerin daha nceki milliyeti hareketleri), insan
larn kimliklerini etnik terimlerle tanmlama eilimini ku
kusuz glendirmitir. Ama unutmamak gerekir ki gl bir
25

etnik kimlik ile etnik milliyeti harekete kanlm arasndaki

bant son derece zayftr. l. Dnya Sava'nda ve Trki
ye'nin Kurtulu Sava srasnda ehirli Krt entelekteller
Krt airetlerinin milliyeti mesajlanyla hi ilgilenmedikle
rini grdler. Krt airetleri nce padiahn cihat ve ardn
dan Atatrk'n Mslman milleti kurtarma ansyla sefer
ber edildiler. Ancak Atatrk'n yeni Trkiye'yi bir Trk
devleti olarak tanmlamasndan ve halifelii lavetmesinden
sonra ok sayda Krt, devlete kar bir Krt platformunda
seferber edilebildiler (van Bruinessen 1985). Airet dman
lklan ve dier baka nedenlerle ou Krt milliyeti isyan
na, Krt kimliklerinin isyana katlanlar kadar bilincinde
olan baka Krtler kar kt, hatta bunlara kar devletin
yannda arpt. Hatta 1970'lerde Trkiye'deki baz Krtler
faist ve pan-Trk Milliyeti Hareket Partisi'ne ye oldu.
Dier taraftan 1960'lardan itibaren kuzey Irak'taki Kelda
ni ve Nasturi Hristiyanlar, (her ne kadar Krtler bu toplu
luklar "Hristiyan Krtler" olarak adlandrsa da) farkl
kimliklerini bir yana brakmadan Krt hareketine aktif ola
rak katldlar. Trkiye'deki en radikal Krt rgt PKK'nn
kuruculanndan bazlan etnik olarak Trktler, Ermeniler
de dier baz Krt rgtlerinde aktif olarak altlar. Solcu
Trk ve Krt rgtleri arasnda bir seim yapmakta bocala
yan zaman zaman birine ya da tekine katlan Ermeni k
kenli bir arkadam, politik duruma gre kendini bir Erme
ni, bir Krt veya bir Trk vatanda olarak tanmlyordu.
Bir cinayete kurban gittii zaman hem Ermeniler hem de
Trk sol rgtler onu kendi ehitleri olarak ilan etmilerdi.
zetlersek, etnisite akkandr ve en azndan bir dereceye
kadar kiisel tercihlere baldr; doutan kazanlan, dei
mez bir kimlik deildir ve bir kimsenin yalnzca tek bir et
nik gruba mensup olmas art deildir. Herkesin ksmen r
ten farkl kimlikleri vardr ve kiinin hangi kimliklerini
26

ne karaca hangilerini geri plana itecei duruma bal

dr. Zazaca konuan bir Snni Zazadr, Krttr, Snni Ms
lmandr ve Trkiye vatandadr. Bu kii ayn zamanda be
lirli bir sosyal snfa ve muhtemelen de bir airete mensup
tur, belirli bir kyden ya da kasabadandr ve belki de ayn
anda bir eyhin mridi veya politik bir rgtn aktif yesi
dir. Bu kimliklerin herbirinin kullanlaca anlar vardr. Bu
gn Zazalarn ounluu kendilerini her eyden nce Krt
olarak tanmlamaktadr, fakat toplumsal ve politik davra
nlar ou zaman daha dar aidiyet evreleriyle tanmlan
maktadr. Snni-Alevi atmalarnn ska yaand blge
lerde, insanlar kendilerini Trk veya Krtten ziyade Snni
veya Alevi olarak tanmlamaktadrlar. Krt milliyetiliinin
nemli bir politik g olarak ortaya kmas, birok insan
kesin bir etnik kimlii tercih etmeye zorlad. Araplam
veya Trklemi olan birok kii Krt etnik kimliklerini ye
niden vurgulamaya baladlar. Krtler ve lran devleti ara
sndaki silahl atmalardan on yldan daha uzun bir sre
getikten sonra sk sk o delikanly hatrlyorum; acaba
kendini hem Krt, hem Trk hem de ranl olarak tanmla
yan o gence ne oldu? Bu l kimliini hala koruyor mu?

Krt etnisitesi ve Krt milliyetilii

Milliyetilik modern bir gelimedir ve yukardaki rnekler
Krt etnisitesine yaplan vurgunun grece yeni bir fenomen
olduunu gstermektedir. Anderson (1983) ve Gellner

(1983) gibi yazarlarn ulusun grece yeni teknolojik ve eko

nomik gelimelerin bir rn olduu eklindeki argman
lar hakknda sylenecek ok ey var. Gellner'n "okuryazar
tarmsal" toplumlardaki elitler ile krsal blgedeki reticileri
birbirinden ayran kltrel uurum zerine yapt gzlem
ler, Krtler iin de kukusuz geerlidir. Krt milliyetilii,
27

Gellner'n milliyetilii yaratan temel faktrler sayd sos

yal ve ekonomik dnmler ve krdan kente igc gy
le domamur ama kitlesellemesinde kukusuz bu faktr
lerin de pay vardr. Modem iletiim aralar, matbaa, radyo
ve teyp, Krt "ulusunun" "muhayyel bir cemaat" olarak ku
rulmasnda byk bir rol oynad, muhayyel bir cemaat der
ken kiinin hibir zaman yzyze ilikiye girmedii ama va
rolduunu ve kendisine benzeyen kiilerden kurulu oldu
unu bildii bir cemaati kastediyoruz (Anderson 1983). Fa
kat Krt etnisitesi, Krt milliyetiliinden ok daha eskidir.
'Muhayyel' bir Krt cemaati, snrlan belli bir Krt etnisi
yzyllardr mevcuttu ancak bu cemaatin tanm bugnk
kadar poplist deildi, daha dar kapsamlyd.
1597'de Bitlis emiri eref Han, Krt hanedanlarnn tari
hini anlatt nl erefname'sini tamamlad. Kitabnda
Krtleri Osmanllardan (Rum), ranllardan (Acem), Arap
lardan, Ermenilerden ve Asurilerden ayrr. eref Han'n
'Krtleri' "asl" Krte konuanlarn yansra Zazalar ve
Guranileri9 de kapsar ve Snnilerin yansra Alevileri ve Ye
zidileri de iine alr. Bununla birlikte zikrettii btn Krt
ler ehirli aristokratlar veya airet mensuplardr; dinleri ve
dilleri ne olursa olsun reayaya asla Krt demez. 17. yzyl
da btn Krdistan' gezmi olan Evliya elebi de Krtler
den ayr bir halk olarak bahseder ve birok aireti ve arala
rnda yine Zazalann, Alevilerin ve Yezidilerin de bulundu
u lehe gruplarm sayar (van Bruinessen 1988b).
air ve alim Ahmed Hani'nin (1650-1706) Krte destan
9 "Guran" ismi bu kylleri Guran airet konfedere yapsna ve Gurani diline

balar, ancak btnyle ayn bir toplumsal grup olarak kabul edilirler. Kuzey
Krdistan'daki airet mensubu olmayan kyller iin kullanlan "krman" te
rimi, gney Krdistan'da airet elitinin bir blm iin kullanlyordu. "Mis
ken" ve "kelawspi" ise srasyla "fakir" ve "beyaz balkl" anlamna gelir, "be
yaz balkl" terimi anlalan giydikleri balktan domutur (19. yzylda artk
bu balk giyilmiyordu).

28

Mem

Zin'de, modern milliyetilik dncesine benzeyen

ifadeler buluruz. nszde, gelenee kar karak kitabn

Farsa deil, Krte yazdn belirtir; "bylelikle insanlar
Krtlerin irfandan ve kltrden yoksun olduunu, tm top
lumlarn kendi kitaplarna sahip olmalarna ramen Krtle
rin vnecek tek bir kitaplarnn dahi olmadn artk sy
leyemeyecekler"dir.10 Hani, Krtler arasndaki politik ayr
lklardan zntyle bahseder, bu ayrlklardan dolay Krt
lerin Osmanl ve Iran hakimiyeti altnda kaldn syler.
Gl bir hkmdarn idaresi altnda birlemi olsalard
ilim ve sanatn gelieceini ve btn Osmanllar, Acemleri
ve Araplar hakimiyetleri altna alacaklarn belirtir.
Hani'nin gl hkmdar hibir zaman ortaya kmad,
fakat kitab kendisinin belirttii amaca hizmet etti. En azn
dan 20. yzylda Krtlerin kltrel gururunun ana kaynak
larndan biri haline geldi. Cezire Botan'n emirlerinin so
yundan gelen ve 20. yzyln balarndaki nde gelen milli

Mem Zin'i ilk kez Krt

ulusal destan olarak kabul etti. Mem Zin, Cezire Botan'da

yetilerden olan Bedirhan ailesi,

geiyordu ve emirlik sarayyla ilgiliydi; dolaysyla Bedir

hanlarn stlenmek istedikleri Krt ulusunun ncleri ro
ln merulatrmak iin de kullanlabilirdi. Kitap bir saray
edebiyat rnyd ve Hani'nin Krtleri kyller deil "fe
odal" elitti. Aynca rnekleri 17. yzyla uzanan bir Krt
halk edebiyat da vardr, fakat eref Han, Ahmed Hani ve
Evliya elebi'nin aristokrat Krt kaynaklarnn aksine bu
edebiyatta bir Krt muhayyel cemaati bilinci grmeyiz.
Demek ki, Krt etnisitesi bilinci en azndan 16. yzyldan

10 Mem Zin, M. B. Rudenko tarafndan eletirel basm (Akademija Nauk SSCB,

Moskova 1962) s. 30-35. Bu pasaj yle modem bir anlauma sahiptir ki, daha
sonra tahrif edildiinden phelenilebilinir. Bununla birlikte szkonusu bas
mn dayand el yazmalan, ok eski olmasa da, modem milliyetiliin dou
undan nceki dneme aittir.

29

(muhtemelen ok ncesinden) beri Krt emirleri ve airet

eliti arasnda mevcuttu. Bu etnisite kavram, reayay ve kent
sel alt snflar iine almyor sadece sarayllar ve airetleri
kapsyordu. Dolaysyla bu aamada Krtler, Smith'in (1986:

76-83) terimiyle bir "yanal-aristokratik etni" oluturuyorlar

d. (Smith bu terimi, ortak snf karlarna deil gl bir
kltrel, zellikle dinsel, birlik duygusuna dayanan "dikey
demotik etni"nin karsna koyar) . Her ne kadar "asl" Krt
e konuan Snniler bu etninin ana ekirdeini oluturduy
salar da, bu aamada dil ve din kesinlikle temel belirleyici
deildi. zellikle mezhep ok nemli deildi; birok hane
dan ailesi, Osmanllar veya Safevilerden hangisiyle ittifak
kurduklarna gre sk sk Snnilikten iilie ve iilikten
Snnilie gemilerdi (rnekler iin bkz. van Bruinessen

1981). Bu birlik duygusu, yerleim snrlan (Zagros srada

lar ve Anadolu'nun dousundaki yksek dalar), ortak bir
airet kltr ve ethosu, ortak bir tarihi deneyim, temelde
benzer emirliklerin entegre edici rol ve komu Arap ve
Trk airetleriyle aralarndaki dil ve dier kltrel farklara
dayanyordu. Evlilikler ynetici aileler arasndaki balan
glendiriyordu ve ortak kken mitleri de vard.
Bununla birlikte bu birlik bilinci hibir zaman etninin
politik entegrasyonunu salamad. Airetler arasndaki a
tmalar aralksz devam etti. Emirlikler airet atmalarm
bir dereceye kadar kontrol altnda tutabiliyorlard, fakat 18.
ve 19. yzylda emirlikler ortadan kaldrlnca Krt etnisi
daha da paraland. 1. Dnya Sava'mn hemen ertesinde
orta Krdistan'da grev yapm ve Krtlerin Trkiye'ye kar
birlemesiyle ilgilenen bir ngiliz devlet grevlisi unlar
gzlemlemitir:
bir rk olarak politik bir birim oluturmuyorlar. Bir
likten yoksun veya bu ynde ok az istek tayan bir
30

airetler yn halindeler. Dalardaki yerlerinde yaa

may tercih ediyorlar ve hangi ynetim balarndaysa,
bu ynetim "ibandaki hkmet" diye adnn ge
mesinden baka pek bir otorite , sahibi olmad sre
ce, ona bal kalyorlar (Hay 1921, s. 36).
Hay, birok meslekta gibi Krtlere romantik bir hayran
lk besliyordu ve Ahmed Hani'yi duymu gibi ngrlerde
bulunuyordu: "Krtler ulusal bilince eriip birletikleri za
man, Trk, ran ve Arap devletleri Krtlerin karsnda pa
rampara olacaklar. O gn henz ok uzak" (a.g.e.).
Bununla birlikte daha Hay'n zamannda entegrasyona
doru bir sre balamt. Bata Nakibendilik olmak ze
re tarikatlar 19. yzylda byk nfuz kazandlar. Bu tari
katlara yelik airet snrlarm ayordu; eyhler airet at
malarnda hakemler ve arabulucular haline geldiler ve n
celeri rakip olan airetleri kapsayan ortak eylemleri koordi
ne ettiler. eyhler hep birlikte Krdistan'm geni blgelerini
kapsayan bir mrit-mrit a oluturdular. Yukarda grl
d gibi 1880-1930 arasndaki Krt isyanlarnn ounlu
u bu nedenle tarikat eyhlerinin nderliinde balad.
eyhler tarafndan oluturulan bu birlik, ksa mrl bir
cokunun tesine pek gemedi, fakat tarikatlar dil ve mez
hep farkllklarn aan genel bir etnik birlik bilinci yaratt
lar. Daha da nemlisi tarikat mensuplar arasnda airet
mensuplar kadar kyllerin ve ehirli zanaatlarn da ol
masyd. Bu nedenle toplumun alt katmanlarnn Krt etni
sine tedricen entegre olmasnda nemli bir rol oynadlar.
Elbette iin bir baka yn de vard, Krt etnisi artan oran
da Snnileti ve iiler, Aleviler ve Yezidiler marjinalleti. Bu
gelime, Ermeni ve Nasturi katliamlarna Krtlerin de katl
masn, en azndan ksmen aklar.
20. yzyln balarnda lstanbul'da ilk Krt kltrel ve
31

politik rgtleri kuruldu.11 Bu rgtlerde birbirinden ak

bir ekilde ayrlm iki kanat vard; bir kanad Bedirhanla
rn, dieri de saygdeer bir eyhler ailesinden gelen eyh
Seyyid Abdlkadir'in liderlii altnda birlemiti. Bedirhan
fraksiyonu modem laik eitimden gemi ehirlemi aris
tokratlar kapsyordu; bunlarn arasnda Kurmanci ve Sora
ni lehelerini konuanlar kadar Zazaca konuanlar da, Sn
niler kadar Aleviler de vard. Bu fraksiyon daha sonra geni
lde Yezidi dininden etkilenecek ve ve Yezidi dinini sa
hih Krt dini olarak idealize edecekti. Ayn ekilde aristok
ratik nitelik tayan eyh Abdlkadir fraksiyonu ise dindar
Snni Mslmanlar ats altnda toplamt. Kaydadeer
bir baka nokta da yeleri ky ve airet kkenli fakir g
menler olan lstanbul'un Krt loncalarnn kendi adlarna
konuacak tek kii olarak Seyyid Abdlkadir'i grdklerini
ilan etmeleridir. lki fraksiyona da mensup olmayan dini re
formist ve lml milliyeti Said-i Krdi'nin (Said-i Nursi)
faaliyetleri de laik milliyetilerinkinden daha fazla alt snf
lara ynelikti.
Otonomi, hatta Osmanl Devleti'nden tamamen kopma
fikri ehirli milliyetiler arasnda destek bulunca (yani co
rafi snrlan belli bir Krt ulusu tasarlamaya baladklarn
da) , toplumun alt kesimlerini ok daha ak bir ekilde
Krt 'muhayyel camaatine' dahil etmeye baladlar. ncele
ri bu dikey toplumsal entegrasyon, bir dereceye kadar Sn
ni ve Alevi Krtler arasnda yabanclamaya neden oldu.
1920 ve 1921'de bat Dersim'in Alevi airet liderleri, mez
hepleri szkonusu etmeden nce tm Krdistan, ardndan
da kendi blgeleri iin idari otonomi talep eden dilekeleri
ni Trkiye Byk Millet Meclisi'ne 'verdiler. 1925'te Diyar-

11 Bu erken dnem Krt rgtlerinin fraksiyonlan ve onlan blen meseleler iin

de bkz. van Bruinessen 1978: 369-376 ve 1985: 129-136.

32

bakr blgesinde byk bir Krt isyan balad. syan, milli

yeti subaylar ve aydnlarca planlanmt, blgede yalnzca
Nakibendi eyhleri byk bir nfuz sahibi olduu iin li
derlii onlara braktlar. syana katlanlarn hemen hemen
tamam, Snni Zazalard, ilerinde hem airet mensuplar
hem de ehirli fakirler bulunuyordu. Dersim Alevileri is
yandan uzak durdular; hatta blgedeki birka kk Alevi
aireti, isyann Snni karakterinin kendilerini tehdit etme
sinden dolay isyana kar savatlar (Frat 1970; van Bru
inessen 1985). 1937'de Dersim'in Alevi airetleri, Krt mil
liyetiliinden esinlenmi bir isyan balattlar, bu sefer de
hibir Snni Krt onlar desteklemedi.
ran ve Irak'ta da Krt milliyetilii, nceleri kitleleri an
cak din adamlarnn liderlii altnda seferber edebildi ve bir
Snni hareketine dnt. Irak'taki milliyeti isyanlarda fa
kir kylleri ve airet mensuplarn da ngilizlere ve sonra
da kraliyet hkmetine kar seferber eden Sleymaniye'li
Kadiri eyhi Mahmud Berzenci ve Nakibendi eyhi Ah
med Barzani'ydi (Molla Mustafa'nn aabeyi). Ksa mrl
Mahabad Krt Cumhuriyeti'nde (1946) Kad Muham
med'in dini otoritesi, airetler kadar, eitli kentsel snfla
rn katlmn da salayan asl unsurdu. Gney Krdistan'm
ii Krtleri Snnilerin nderliindeki Krt isyanlarndan
uzak durdular. Irak'taki Krt hareketinin dini otoriteler ta
rafndan deil laik bir parti tarafndan ynetildii 1960'lara
kadar ii Krtler hareket iinde rol almadlar.
Tarmda makinalama, endstrileme, krdan kente g,
rekabeti parti politikalarnda siyasi mobilizasyon, eitimin
ve kitle iletiim aralarnn yaygnlamas gibi 1950'lerde
balayan ya da hzlanan sosyo-ekonomik deiiklikler, Kr
distan'm geleneksel toplumsal yapsn temelden deitirdi.
Airet balan ortadan kalkmad ama, hem glerle, hem de
airet iindeki snf atmalarnn keskinlemesiyle zayfla33

d. stanbul, Ankara, Badat ve Tahran gibi byk ehirler

de ve Krdistan'daki ehirlerde Krt nfusu hzla artt. l
ve kaynaklar iin srdrlen rekabet, gmenlerin ou
nun, airetlere deil blgecilie dayal patronaj alarna
balanmasyla sonuland ve en azndan baz gmenlerin
Krt kimlii ve etnik dayanma bilinlerini glendirdi.
Irak gibi Krt rgtlerinin varlklarm hala srdrdkleri
yerlerde, bu rgtlerin yelerinin says hzla artt. Krtle
dair her eyin bask altnda tutulduu Trkiye'de 1960'lar
da, nce lstanbul ve Ankara'da, sonra da Krdistan'da for
mel ve informel Krt rgtleri kuruldu.
Kemalizm, pan-Arabizm ve eitli sol dnce akmlar
nn ideolojik etkileri, sosyo-ekonomik deiikliklerle bir
likte laik ve poplist bir Krt etnisite anlaynn gelimesi
ni salad, bu anlay aristokratik ve dini yaklamlarn b
yk lde yerini ald. Daha nce kuzey Krdistan'daki ta
bi kylleri tanmlamak iin kullanlan "krman" terimi,
"Krt"le ayn anlama gelmeye balad. Geri rgtlerin li
der kadrosunu oluturan aydnlarn neredeyse tamam aa
snfndan geliyordu ama, bu insanlar Krt toplumunun alt
kesimlerine yneldiler ve onlarn karlarnn szcs ol
dular. Bu aydnlarn Krt ulusunun dikey entegrasyonunu
salama giriimleri ancak ksmen baarl oldu. Krt rgt
lerinin tamam btn snflar adna hareket etti, hatta Krt
kyller ve iilerle zdeliirii vurgulad, ancak kyllerin
ounluu uzun sre Krt ha:;eketine ilgisiz kald. Airet
mensubu olmayan kyllerin yeralmad Irak Krt hareke
tinde, uzun gerilla sava nedeniyle airetler yeniden kritik
roller stlendiler. Airet mensubu olmayan kyller, toprak
reformu yapan merkezi hkmetin, karlarna daha iyi
hizmet ettiini grdler. Bir dereceye kadar ayn durum
ah dnemi lran' iin de geerliydi. Sadece Trkiye'deki
Krt hareketi 1970'lerin sonunda krsal blgelerdeki ve e34

hirlerdeki fakirler arasnda etkin olabildi.12 Bata PKK ol

mak zere buradaki hareketin bir blm, (zaman zaman,
baz airet reisleriyle ibirliine gitseler de) bir snf olarak
aala kar mcadeleye balad.
1970'lerden bu yana Krt milliyetileri, dini aznlklarn
Krt ulusuna entegre edilmesinde daha baarl oldular.
Trkiye'deki Alevi, Irak'taki Yezidi, ii ve hatta Hristiyan
aznlklar siyasi Krt rgtlerinde aktif rol oynadlar ve
nemli mevkilere geldiler. Sadece lran'da, gney Krdis
tan'daki iiler Krt milliyeti hareketine uzak kaldlar ve
hatta kar ktlar. Son yirmi-otuz ylda birok mezhep a
tmas kt, fakat Krt rgtleri bu atmalarda srekli
olarak uzlatrc bir tutum sergilemeye altlar.
Tabii ki btn Krtler kendilerini Krt ulusu diye bir
ulusun paras saymyorlar. Her eyden nce Krt soyun
dan gelseler de tamamen Trklemi veya Araplam (veya
daha seyrek olarak Farslam) kiiler var. Bu kiiler pek
ok bakmdan Trk, Arap ya da Fars haline gelmilerdir.
Ama son zamanlarda Krt milliyetiliinin gelimesi ile
rinden bazlarnn Krt kimliklerini yeniden benimsemele
rine yol amtr. Bunun dnda Krt kltrel kimliklerini
tamamen terketmemi, ancak Krt ayrlklnn btn
biimlerinden uzak durarak esas politik aidiyetini Trkiye,
Iran veya Irak ile tanmlayanlar var. zellikle Trkiye'de bu
insanlar zerinde Krt kimliklerini reddetmeleri iin gl
bir bask vardr. Geen yirmi yl sresince birok insan aidi
yetlerini lkelerine ve "ulusal" kltrlerine gre tanmla
makla, daha dini, etnik veya Krt milliyetisi bir izgi be
nimsemek arasnda gidip gelmektedirler.13
1 2 1970 ve 1980'ler boyunca Trkiye'de Krt hareketinin gelimesi iin bkz. van
Bruinessen 1986 ve 1988a.
13 Genel gzlemler iin bkz. Kutschera 1979; Chaliand 1980; Mcdowall 1985 ve
Hyman 1988; zellikle Irak iin bkz. Jawad 1981 ve lbrahim 1983; Trkiye

35

Nihayet, kendilerini birincil olarak slam'la tanmlayanlar

var. Bunlarn ou kendilerini Mslman olduklar kadar
Krt olarak da grrler, ancak laik Krt rgtlerine ok az
sempati beslerler. ran devrimi, hem ran hem da Irak'ta
birok kk siyasi slami Krt rgtn domasna ilham
kayna oldu (van Bruinessen 1986: 22-4) . Trkiye'de lke
apnda yaygnlk kazanm baz slami hareketler Krtler
arasnda byk destek grd. Krt ulusal duyarll, 1970
ve 1980'lerde su yzne kt. Trkiye'deki tek slamc par
ti olan Milli Selamet Partisi de (1980'de kapauld sonra Re
fah Partisi'ne dnt), Trkiye'deki Krt blgelerinden oy
alabilmek iin blgesel ve etnik sorunlara deinmek zorun
da kald. Politik bir g olarak slam, Krdistan'da ok
nemli deildir ve slami yneli nadiren Krt etnisitesini
olumsuzlamaktadr. Fakat hem Trkiye hem de ran'daki
gelimelerin etkisiyle yakn gelecekte daha fazla sayda
Krt'n, etnik kimliklerini geri plana itip Mslman kim
liklerini ne karmalar mmkndr.

Kanl atmalar. ge zorlama ve snmaclar

Burada Irak, Trkiye ve lran'daki Krt hareketinin, ya da
sz konusu devletlerin bu hareketi basurmak amacyla ald
nlemlerin ayrnul bir dkmn karmay amalam
yorum. Kronolojik ve detayl bilgi dier kaynaklardan al
nabilir. Bu blmde sadece, insanlarn blgeyi (ge zorla
narak veya kaarak) terketmek zorunda kalmalaryla so
nulanan gelimeler zerinde younlaarak birka gzlem
yapmak istiyorum.
iin bkz. van Bruinessen 198 ve 986 ve Laber ve Whitman 1988; Iran iin
bkz. van Bruinessen 981 ve 1986 ve Entessar 984. Son gelimeler Paris Krt
Enstits tarafndan yaymlanan iki aylk Builetin ek Liason et d'Infonnation
blteninden izlenebilir.

36

Silahl milliyeti mcadele

Irak Krdistan'nda bir eit otonomi elde etmek amacyla
devlete kar gerilla sava 196l'de balad ve ksa aralklarla
1968'e kadar srd. Bu tarihte balayan grmeler sonunda
1970'te bir ban antlamas yapld. Krtler, ran ve Amerika
Birleik Devletleri'nin destek vaadlerinden etkilenerek hk
metin tand snrl otonomiyle yetinmediler ve 1974'te o
gne kadar grlmemi byklkte yeni bir sava balad.
Ertesi yl ah, Iran lehine nemli snr deiiklikleri karl
nda Krtlere desteini keserek Irak'la bir antlama imzalad.
Antlamann ardndan birka hafta iinde hareket kt ve
on binlerce pemerge (Krt gerilla savas) Iran snrm ge
erek, blgedeki saysz sivil mlteciye kauld. 1 976 gibi er
ken bir tarihte, snrl dzeyde de olsa kuzey lrak'ta yeni ge
rilla hareketlerinin balad haberleri geldi. ki nemli Irak
Krt milliyeti partisi Krdistan Yurtseverler Birlii (KYB) ve
Krdistan Demokrat Partisi (KDP) nceleri, hkmet gle
rinden ok birbirleriyle arpular.14 Iran-Irak Sava, Irak or
dusunun Iran snrna ylmasn zorunlu klnca, Krt r
gtleri faaliyetlerini artrdlar. KDP balangtan itibaren
Iran'n Islamt hkmetiyle yakn ilikiler kurdu. KYB, KDP
ve Irak birliklerinin yan sra bir de karsnda Iran ordusunu
bulunca 1983'te Badat'la grme masasna oturdu. Bu g
rmeler yanda kesildi ve 1986'da Tahran farkl Irak Krt hi
zipleri arasnda bir askeri ibirlii paku oluturdu.
14 Molla Mustafa Barzani'nin bakan olduu KDP, 1975'teki kne kadar
Krt hareketine nclk etti. Yenilgiyle birlikte parti dald ve eski liderleri
yeni, dierleriyle rekabet eden politik oluumlar yarattlar. lran'a yerlemi
bulunan Barzani'nin oullan idris ve Mesud KDP'yi (KOP Geici Liderlii ad
alttnda) canlandrmaya alttlar, bu oluum lrak'n en kuzeyindeki Kurmanci
ivesini kullanan airet unsurlar tarafndan desteklendi. Barzani'nin uzun s
redir rakibi olan ve Suriye'ye yerleen Talabani, gneydeki Sorani lehesini
konuanlarn destekledii KYB'yi kurdu. Barzani'nin iki sag kolu Mahmud
Osman ve Sami Abdurrahman da kendi ksa mrl partilerini kurdular.

37

Krt milliyetileri ve devlet gleri arasndaki atma,

Krtler arasndaki i atmalar, rekabet ve lran ve Irak or
dular arasndaki sava, ok sayda Krt kylsnn yerle
rinden edilmesine yol at. 1970'lerde bombardmanlar ve
geni apl askeri operasyonlar yznden onbinlerce insan
Krtlerin hakimiyetindeki ulalmas zor dalk blgelere
veya lran'a belki de ok daha fazla sayda insan da grece
emniyetli ehirlere katlar. lran-Irak Savann balad
1980'de onbinlerce Irakl Krt hala lran'n eitli yerlerinde
yayordu; bu insanlar KDP'nin temel gerilla kaynan
oluturdu. 1 980'ler boyunca kylerine geri dnen veya hala
kylerinde yaayan ok sayda Irak Krt' blgede tarafsz
kalmann mmkn olmadn grd; Krtler arasdaki
atmada ve Krtlerle devlet arasndaki atmalarda taraf
olmak zorundaydlar. Bu seim zorunluluundan kamak
iin birou ehirlere ve Krtlerin hakim olduu kuzeydeki
vadilere ya da Iran'a g etti; yine ok sayda Krt de (ay
rntlarn aada belirttiimiz gibi) hkmet tarafndan
yaadklar yerleri terketmeye zorland. Buna ilaveten bir
ok gen Krt, askerlik yapmamak iin yurtdna kat.
ran-Irak Sava'nn 1988 atekesi ile sona ermesinin ardn
dan Irak, askeri gcn Krdistan'a yneltti. Irak'n zehirli
gaz kullanmas zerine onbinlerce pemerge ve sivil, Trki
ye snrm geti. Trkiye bu snmaclara nce kucak at
ancak daha sonra pek dostane davranmad.15 Uluslararas
rgtlerin bu gmenlere insani yardm salamas nlendi.
Artan bask onlar bir tercihle kar karya getirdi; Irak'a
dnmek veya Iran'a gitmek.
Iran Devrimi'nden sonra Iran Krtlerinin hemen hemen
tamam bir eit otonomi talep ettiler. Sadece Kerman
ah'taki ii Krtler, genel milliyeti rzgara kaplmad ve
15 Bu gmenlerin geliine Trkiye'nin tepkisi, gmenlere muamelesi ve varlk
larnn yaratu politik sorunlar iin bkz. Aslan 1988.

38

bunlardan bazlar isyanclara kar savamak zere hk

met tarafndan silah altna alnd. Birok karizmatik lider
sivrildi ve birok politik rgt kitlesel destek almak iin
birbiriyle mcadele etti, fakat hkmet gleri ve Krtler
arasndaki ilk atmalarda sadece iki parti etkinlik kazana
bildi. Mahabad evresinde younlaan ve liderliini Abdur
rahman Kasmlo'nun yrtt ran Krdistan Demokratik
Partisi (KDP-lran) , bu iki rgtn daha nemli olanyd.
Dier rgt ise daha gneyde etkin olan Komala (Krdistan
Devrimci ii rgt) idi. Her iki rgtte de liderlik ei
timli ehirli snflarn elindeydi ve rgt yeleri arasnda
hem kyller hem de ehirliler vard ama airet mensubu
pek bulunmuyordu. Her iki rgt de lrak'tan bir lde
mali ve lojistik destek alyor, ancak politik bamszlklarn
dikkatle koruyorlard.
1979 yl boyunca hem ii aznlklar ve Krt komular
arasnda, hem de ah'n toprak reformuyla kaybettikleri fe
odal haklan yeniden ele geirmek isteyen toprak aalan ve
kyller arasnda kanl atmalar yaand (van Bruinessen
1981). lsla.mi hkmet tarafndan silahlandrlan ve destek
lenen Barzaniler, ran Krdistan'nda nemli bir politik g
haline geldiler ve zaman zaman ran Krtleriyle attlar.
1979 yaznda ran ordusu Krtlere kar taarruza geti ve
merkezi otoriteyi yeniden tesis etmeye alt. Bu uzun bir
gerilla savann balangcyd ve Krtler byle bir savata
ilk kez artc lde baarl oldular. Krtler 1980'lerin
sonlarna kadar nemli ehirlerin kontrollerini ellerinde tut
tular; geni krsal alanlardaki kontrolleri ise 1983'e kadar
srd; bu tarihte Iran ordusu devrim muhafzlar ve lran'n
gvenilir mttefii haline gelen Barzani KDP'sinin ortak sal
drsyla Irak snrna srldler. Bu tarihten sonra da bu iki
parti, Irak snrndaki hi kimsenin hakimiyet kuramad
topraklarda sler kurarak Iran ilerindeki gerilla faaliyetleri39

ni srdrdler. lki rgt arasndaki ilikiler giderek ktle

ti; Komala, ran KDP'sini 'snf dman' ilan etti, bunun
zerine ran KDP'si Komala'ya saldrlarda bulundu.
Her ne kadar yerel aumalar ve Irak Hava Kuvvetleri'nin
bombardmanlar birok kyn geici olarak boaltlmasna
neden olduysa da, ran Krdistam'mn krsal nfusu, bu du
rumdan Irak'taki komular kadar etkilenmedi. lran'n Krt
lere kar misillemeleri zellikle ehirdeki Krtleri etkiledi.
Krt eylemci sanklarn alelacele idam edilmeleri bir terr
havas yaratt ve Krt rgtlerinin birok yesi ve sempati
zan nce ran ilerindeki "kurtarlm blgeler" olan ehir
lere, sonra da Irak snrnn tesine katlar. Tam says bilin
meyen birok ran Krt' bugn Irak'ta yaamaktadr; sade
ce kk bir aznlk buradan Avrupa'ya geebilmitir.
Iran-KDP'si yllar boyu hkmetle dorudan grmeler
yaparak bar bir zm retmeye alt. Liderleri Kasm
lo'nun 1 989 Temmuz'unda Viyana'da grme masasnda
ldrlmesi, bir sre iin grmeler yoluyla zme ula
ma ihtimalini kukusuz byk lde azaltmtr.16 Parti,
Irak Krdistan'ndaki merkezi zerinden baar ihtimali
fazla olmayan dk younlukta gerilla faaliyetlerini hala
srdrmektedir. 1991 Krfez Sava ve Iran ve Irak'n ya
knlamaya balamas partinin konumunu daha da hassas
latrmtr.
1970'lerde Trkiye, grlmemi bir politik kutuplama
yaad; kapsaml politik iddet olaylarna sahne oldu.. Sol ve
sa rgtler ehirlerdeki gecekondu alanlarnn ve ardndan
16 Abdurrahman Kasmlo ve KDP-ran'm dier iki temsilcisi, ran hkmet tem
silcileriyle mzakere masasndayken ldrldler. ran temsilcileri polis tara
fndan doru drst sorgulanmadan lkeyi terkederlerken, katillerin kimlii
belirsiz kald. ran suikastle ilgili olarak Irak' sulad, fakat ranllarn kimlii
belirsiz katillerin binaya girilerine yardm ettikleri ynnde gl kantlar
vardr. Dikkatli bir gazeteci aranrmas iin bkz. Marc Kravetz, Paris Daily Li
beration, 7 Austos 1989.

40

da krsal blgelerin kontrol iin kyasya bir mcadeleye

giritiler. Sa rgtlerde de, sol rgtlerde de Krtlere rastla
mak mmknd, fakat l 970'lerin ortasndan itibaren Krt
rgtlerine kaulmlar artmaya balad. Krt entelektelleri
ve politikaclar tarafndan formle edilen talepler balang
ta son derece lmlyd; Krtlerin kendi kltrlerine sahip
ayn bir halk olarak varlklarnn resmen tannmasn ve (da
ha ok Krt nfusun bulunduu) Trkiye'nin uzun sredir
ihmal edilmi dou blgelerinin ekonomik olarak kalknma
sn talep ediyorlard. Bu taleplerin ilki ok hassas bir konu
yu gndeme getiriyordu. Cumhuriyetin kurulmasndan beri

askeri ve sivil elit lkenin toprak btnlne ynelik teh

ditlere kar zel bir hassasiyet gelitirmiti ve Trk olma
yan en kalabalk etnik grubu oluturan Krtler en nemli
potansiyel tehlike saylyordu. Krt kltrel kimliinin her
trl ifade edilii yasaklanmu ve iddetle cezalandrlyor
du. Balangta bir sol Trk partisinin destekledii bu tann
ma talebi byk bir tepki yaratn ve devlet iddetli basklarla
karlk verdi. Krtler, Trk partilerinin ve rgtlerinin des
teini kaybedince ayn olarak rgtlenmeye baladlar. Arnk
talepleri politik ayrlkla doru kayyordu; otonomi ve
hatta Trkiye Krdistam'mn bamszl.
Kiisel dmanlklar ve ideolojik anlamazlklar Krt ha
reketinin, ok sayda parti ve dernee blnmesine yol an.
Bunlarn herbiri kentsel ve krsal alanlarda kk merkezle
re sahipti. l 970'lerin sonlarnda Krdistan'n birok paras
rakip (sol kanat, sa kanat ve Krt milliyetisi) rgtler ara
sndaki anmalara sahne oldu ve ordunun sert hareketleri
bu anmalar nleyemedi. Bu blgede yaayanlar iin taraf
sz kalmak fiilen imkanszd, nk tarafszlk onlar tm
taraflarn gznde pheli bir duruma sokuyordu. Bu ne
denle birou blgeyi terkederek Trkiye'nin dier ehirleri
ne veya Ban Avrupa lkelerine gitti. Onlarn ardndan her41

hangi bir tarafa bal, ancak daha fazla radikallemeyi iste

meyen ya da devletin misillemelerinden korkan baka kim
seler de blgeden ayrld. En azndan onbinlerle ifade edilen
bu gmenlerin blgeden ayrlmasna yol aan ekonomik ve
politik nedenler neredeyse ayrlmaz bir btndr.
1 2 Eyll 1980 darbesini Krdistan'da geni apl askeri
operasyonlar ve kitlesel tutuklamalar takip etti. Sadece ey
lemciler ve sempatizanlar deil, siyasi faaliyetlere hibir za
man karmam olan kyller de bu durumdan byk l
de etkilendi ve politik ve "ekonomik" gmenlerin says
katland. Krt rgtlerinin byk bir ksmnn Trkiye
topraklarndaki varlklar fiilen sona erdi. Bununla birlikte
aralarnda en radikal rgt olan PKK, yurtdnda kendisini
glendirdi ve yelerine (anlalan Lbnan topraklarnda)
askeri eitim verdi.
1 984'te PKK, askeri rejimin "ibirlikileri" olarak kabul
edilen Krtlere ve askeri hedeflere saldrlar dzenleyerek
Trkiye'nin iinde bir gerilla hareketi balatt. tk yllarda
saylan birka yz gemiyordu, bu gerilla hareketi Trk
ordusunu ciddi lde rahatsz etmeye balad. Ordunun
Trkiye iindeki "bul ve imha et" operasyonlar ve ran ve
Irak'ta PKK kamplar olarak kabul edilen yerlere dzenle
nen hava saldrlan, PKK'y durdurmada baarl olamad.
Bunun zerine hkmet, PKK gerilalan ile daha etkin sava
laca umuduyla "sadk" Krtleri yan-askeri ky korucu
lar yapt. Daha nce belirtildii gibi bu ky korucular ok
gemeden, nfuz sahibi kiilerin silahl adamlar haline gel
di ve bu kiilerin rakiplerine ve hasmlarna kar tehdit
olarak kullanldlar. Korucular ve aileleri de PKK'nn en
kanl eylemlerinin hedefi oldu. PKK gerillalarnn, ky ko
rucularnn kanlarn ve ocuklarn vahice katlettii baz
eylemler, halk dehete drd ve ky korucular arasnda
endie yaratt. Bir iddet ve kar-iddet dngs, her iki ta42

rafta da ok sayda masum insann kurban edilmesiyle so

nuland; birok Krt blgesinden toplu gler oldu, bu
gler zellikle PKK'nn ve ordunun faaliyetlerini youn
laurd Irak snrna yakn blgeleri etkiledi.
PKK kanl iddet eylemleriyle pek destek toplayamad, fa
kat gerillarnn gzpeklii ve pervaszl ve mahkeme ve
hapishanelerdeki tutuklu partizanlarnn gsterdikleri cesa
ret sayesinde birok Krt'n hayranln giderek kazanma
ya balad (kar. van Bruinessen 1988a; Heinrich 1988).
1990 ylnn sonlarna gelindiinde, Trkiye'nin dousunda
grlmemi bir poplarite kazand ama ok az kii harekete
aktif olarak katld. Sivillere kar iddet kulland yolunda
daha az sulama vard.17 PKK, hkmetle mzakere masas
na oturmay nererek ve "geici, ksmi zmler" den bah
sederek daha lml politik bir izgiye doru ynelmi gr
nyordu. PKK, Trk ordusunun Krdistan'daki hakimiyeti
ne meydan okuyabilmi tek Krt rgtdr. Trkiye siyasi
elitini lkenin inkar edilmesi deil, zlmesi gerekli bir
Krt sorunu olduunu kabul etmeye zorlayan da, daha
lml ya da demokratik rgtler deil PKK oldu. Ama bar
l bir zm yolunda ilk admlarn atlmas, temel kltrel
haklarn tannmas ve Krt sorununun varlnn kabul
edilmesi hala ok uzak grnmektedir.
Kyller, PKK gerilla faaliyetleri ve ordunun harekatlar
arasnda skp kalmtr. Kyller iin tarafsz kalmak git
tike daha da zor olmaktadr; bu nedenle pek ou kyleri

ni terkedip grece emniyetli ehirlere gitti. Stratejik neme

haiz blgelerde devlet ky boaltarak bu ka hzlandrd
17 199Q'da PKK, Krt kylerine ynelik iki iddet eylemiyle suland, bu eylem
lerde onlarca masum sivil ldrlmt. Daha nce "ky koruculan"na d
zenlenen saldnlan gururla stlenen PKK bu eylemlerden sorumlu olduunu
reddetti ve saldnlann Trk gvenlik glerinin bir provokasyonu olduunu
iddia etti. Bu gr Trk insan Haklan Dernekleri tarafndan da paylalyor
grnmektedir.

43

(aa bkz.) . Irak'n Kuveyt'i igal etmesi ve ardndan Tr

kiye'nin lrak'a kar taknd tutum zerine, savan Trk
topraklarna srayaca endiesi dodu, bu yzden Trki
ye'nin gneydousundan batsna nemli bir g yaand.

Ge zorlama
Bu devlet, Krt milliyetiliine kar koyma abalarnda
zaman zaman kitlesel ge zorlama yntemine bavurdular.
1920 ve 1930'lardaki isyanlarn ardndan Trkiye onbinlerce,
hatta muhtemelen yzbinlerce Krt' lkenin dier blgele
rine yerletirdi, ayn esnada lran'da Rza ah da birka aireti
ve ok sayda etkili aileyi lkenin baka yerlerine srd. Ksa
bir sre nce Trkiye, gerilla faaliyetlerini nlemek amacyla
Irak snr boyunca bir gvenlik kordonu oluturduunu
aklad. (Alevi Krtlerin yaad ve uzun zamandan beri
muhalefet hareketlerinin merkezi olan) Tunceli'de kyllere
ili terketmeleri iin bask yapld. Tunceli'de bir aalandrma
faaliyeti, yirmi kyn daha boalnlmas iin bir bahane ola
rak kullanld (Laber ve Whitman 1988: 35-40) . Blgeden,
zellikle Siirt ve Hakkari illerinden kuzey Irak'a gler,
1990'da byk bir orana ulan. Olaanst Hal Valisi'ne ba
sma sansr uygulama ve gvenlik nedenleriyle kyleri bo
altma yetkileri veren bir kararname, bu ge zorlamalar iin
yasal zemini hazrlad ve blgedeki gelimelerin neredeyse
hi duyurulmamasm mmkn kld (kar. Whitman 1990;
van Bruinessen 1990) . Irak'm Kuveyt'i igal etmesinden son
ra ordu blgede o kadar sk dzenlemeler getirdi ki zorla
yaptrlan bu glerin bykl hakknda ancak tahmin
yrtlebilir. Yaynlanan az saydaki haber glerin kitlesel
dzeyde olduunu gstermektedir. Bu blgede yaayan ky
ller ya "ky korucusu" olmak ya da kylerini terketmek se
eneiyle kar karya brakldlar, ok aznn urad mad44

eli kayplar tazmin edildi (van Bruinessen 1990) .

Son zamanlarn en byk g dalgasnn yaand lke
Irak oldu. 1970'lerin banda ounluu Badat'tan olmak
zere onbinlerce Fayli Krt', (kuaklardr burada yayor
olmalarna ramen) Irak vatandalan olmadklar bahane
siyle lran'a srldler. Kuzey Irak'taki Goyan airetinden
daha az sayda kii de benzer bir ekilde Trkiye'ye srld.
Petrol zengini Kerkk ve Hanikin blgelerindeki Krtler ise
lkenin dier blgelerine gnderildi, boalan yerlerine de
Araplar yerletirildi. Hassas Suriye snrnda yeralan Sincar
dalarnda yaayan Krtlerin bana da ayn ey geldi; blge,
benzer ekilde 'Araplannld'. Bu nlemler, 1974'te uygulan
mas ngrlen Krt ounluun yaad blgeye otonomi
verilmesi plan erevesinde deerlendirilmelidir.
Barzani hareketinin 1975'te yenilmesinden sonra hk
met, lran destekli yeni bir Krt gerilla savann balamas
n nlemek amacyla snr boyunca bo bir tampon blge
yaratn. Yeniden yerleimi engellemek iin 10-15 km geni
liinde bir eritte yeralan btn kyler yok edildi, meyva
aalan kesildi ve su kuyular dolduruldu. Trk snn bo
yunca daha geni bir blge de ayn amala insanszlatrld.
Blge halk, ordunun daha kolay kontrol edebilecei i bl
gelerdeki kamplara ve byk "stratejik kylere" yerletiril
di. Aynca bu gvenlik nlemleri geni apl tarmsal kal
knma planlaryla birletirildi; 18 bu stratejik kyler tannn
makinalamasna ve rasyonellemesine uygundu.19 Maddi
anlamda yeniden yerletirilmi bu insanlarn ounluu
belki de daha iyi hayat artlarna kavutu. Halk, bo blge
lere girmelerinin hayatlarna mal olabilecei konusunda
18 Bu gelime projelerinde alm bir Polonyal antropoloun gzlemleri iin
bkz. Leszek Dziegiel (1981).
19 Medico Intmational herbirinde Z0.000 ila 40.000 arasnda insann yaad 15
stratejik kyden bahsetmektedir ( 1990: 63).

45

uyarld. Bununla birlikte beklenmeyen bir ekilde KYB ve

KDP tam da bu blgelerde slerini kurdular. 1980'lerde
blgenin byk bir ksmn "kurtarlm alan" ilan ettiler ve
devletin kontrol ettii blgelerden kaan kiiler zellikle s
nra yakn yerlere gelerek bu partilere kauldlar.
1980'lerin ortalarnda devlet, gerillalar ile toplumsal taba
n arasndaki balanty kesmek iin kitleleri yeni bir ge
zorlad. lkenin i kesimlerinde yer alan ok sayda (Krt
kaynaklarna gre binlerce) Krt ky yerle bir edildi ve
kyller ehirlerin yaknlarnda kurulmu kamplara ya da
lkenin gneyine srld. Bu sre lran-Irak Sava'nn so
nuna kadar aralksz devam etti. 1988'de Krdistan'a yne
lik olarak gerekletirilen geni apl saldrlar hem Krt
gerillannn imha edilmesini, hem de dalarda yaayan ky
llerin oralardan karlmasn salad. Kylleri "ikna et
mek" iin kimyasal silahlar kullanld. Snr boyunca tama
men boaltlmas gereken blgenin genilii 30 km'ye ka
rld ve sadece o blgedeki kyler deil, Rania gibi kasaba
lar ve Halepe'den geride kalanlar da tamamen yerle bir
edildi. Blgeyi son zamanlarda ziyaret edenler, snrdan
uzakl 30 km'yi aan birok kyn de yok edildiini bil
dirmektedir. Sadece son yllarda kurulan yeni yerleim bi
rimlerinde yann milyon civarnda gmen yaamaktadr.
Baka pek ok Krt de gney Irak'a yerletirilmitir. Krtle
rin yapt hesaplamalara gre 1970'lerin ortalarndan itiba
ren (yaklak toplam sekiz bin kyden) yaklak drt bini
yok edilmi ve halk baka blgelere yerletirilmitir (RaSo
ol 1990; Medico Intemational 1990).

Din mezhep atmalar

Pek ok dini aznlk mensubu da, devlet veya Snni Krt
ounluun dini basklarna maruz kaldklar iddiasyla bl46

geyi terketti. 19. yzylda ve 20. yzyl balarnda Nasturile

rin, Ermenilerin ve Sryanilerin topluca katledilmeleri ve
srlmelerinin ardndan bu aznlklara mensup birok kii
blgeyi terketti, bundan dolay, Krdistan'daki Hristiyan
cemaatin nfusu byk lde azald. Bu durum komular
nn basklarna dayanma yeteneklerini de byk lde za
yflatt. Irak ve ran Krdistan'nda Keldani, Nasturt ve Er
meni toplumlaryla Krtler arasndaki son yirmi otuz ylda
genellikle dostane ilikiler yaanmt. lran'da Hristiyanlar
lslami devrimden sonra ikinci snf vatandalar haline geldi
ler ve kyma uramadlarsa da eitli biimlerde tacize ura
dlar. Son zamanlarda Hristiyanlarla Mslmanlar arasnda
ki en nemli sorunlar Trkiye Krdistam'nda yaand, zel
likle Sryaniler byk basklarla kar karya kaldlar.
Trkiye'de resmi olarak Hristiyanlara kar bir ayrmc
lk uygulanmamaktadr. Hatta Trkiye'nin imzalad ulus
lararas antlamalar, Krtlere ve dier Mslman aznlklara
tannmayan kltrel haklarn garanti altna almaktadr.
Bununla birlikte pratikte durum hayli farkldr. Orduda ve
brokraside Ermeni kartl yaygndr ve dier Hristiyan
toplumlar da ayrmcla maruz kalmaktadr. Trkiye,
("Kurtulu Sava"nda misilleme yapan Ermenilerin ldr
d Trkler'den saygyla szediliyorsa da) Ermeni katli
amlar yapldn hibir zaman kabul etmemitir. Eski Er
meni yerleimcilerine ait (birka ortaa kilisesi dnda)
btn izlerin gizlenmesine veya yok edilmesine gsterilen
hassasiyet bir kolektif sululuk duygusuna iaret etmekte
dir, bu duygu Ermeni dmanlnda da kendini gster
mektedir. Yurtdnda Trk diplomatlarna ynelik Ermeni
terr ve bu katliamlarn yapldn kabul etmesi iin Tr
kiye'ye yneltilen uluslararas bask, bu duyguyu olsa olsa
glendirmitir. Bu Ermeni kart (ve genelde Hristiyan
kart) yaklam, nadiren devlet grevlilerinin dorudan
47

bask veya kymlara girimesine yol amtr, fakat oun

lukla yerel nfuz sahibi kiilerin yapt basklarn gizlen
mesine veya gzard edilmesine neden olmutur.
Gerlerin, Trkiye'nin gneydousuna yerletirilmeleri
ve geen krk yl ierisinde tarmsal retimde grlen b
yk deiimler, blgede byk bir toprak sknts yaratm
ve arazi tasarrufu ve mlkiyeti konusunda pek ok atma
nn kmasna neden olmutur. Eskiden Trkiye'deki Sr
yanilerin ounluunun yaad Mardin ilindeki Krt ve
Arap airet reisleri ve dier nfuz sahipleri, genellikle fizik
sel zor kullanarak kyllerin arazilerini gaspettiler. Airet
mensuplar rakip airetlerin tecavzlerine kar kendilerini
koruyabiliyordu; Mslman kyller (genellikle sonu al
masalar da) de arazi.gasplarna kar devlete bavurabiliyor
lard ama Hristiyan toplumlar aresizdi. 1960'larda Hristi
yan cemaatinin salkl, yetikin erkeklerinin bir ou Bat
Avrupa'ya gmen ii olarak gitti, cemaatin blgede kalan
mensuplar daha gszd. Hristiyan cemaati ne kadar za
yfladysa zerlerindeki bask da o kadar artt. Topraklan ve
baka mlkleri zor kullanlarak gaspedildi, kzlan karld,
erkekleri dvld. Hristiyan Midyat ve ldil kasabalar,
Arap ve Krtlerle doldu, bu yeni gelenler eski Hristiyan
ahaliye evlerini boaltmalar iin bask yaptlar.
Yredeki devlet grevlileri, bu eylemleri gerekletiren
airet reisleriyle gizli ibirlii iindeydi. Bu anlamda Hristi
yan cemaate ynelik basknn devlet tarafndan uyguland
sylenebilir. Belki de artc bir ekilde Sryanilere tek
yardm, 1970'lerin sonunda "ibirliki" airet reislerini ba
dman ilan eden PKK'dan geldi. Airet reislerinin baz
adamlarna "devrimci adalet" uyguland. Ancak bu Sryani
toplumunun genel durumunu pek deitirmedi. Sryaniler,
blgede (veya Trkiye'nin herhangi bir yerinde) kendileri
iin bir gelecek olmadna karar vermi grnyorlar ve
48

tamam yurt dna g etmek istiyor.

Yezidilerin durumu da aa yukar Sryanilerinkiyle ay
ndr. Onlar da korunmadan yoksundurlar ve yerel nfuz
sahiplerinin basklarna maruz kalrlar ve mallan mlkleri
gaspedilir. Yezidiler devletin daha dolaysz basklarndan da
ikayetidirler. Yezidi erkeklerin askerdeyken zorla snnet
ettirildikleri sylenmektedir, aynca kendi inanlarna gre
brakmalar gereken uzun byklarn askere alndklarnda
kesmek zorunda kalmaktadrlar. Ancak daha kts, Ms
lman komularndan grdkleri basklardr. Burada dini
fanatizm ile mlklerine gz dikilmesi iie gemektedir.
Trkiye Yezidilerinin byk bir blm nceleri sradan
gmen iiler olarak Ban Almanya'ya g etmitir sonrala
n pek ok Yezidi politik snma hakk istemitir. Liderleri
Yezidiler iin sadece Avrupa'da gelecek olduuna inanmak
tadr (kar. Schneider 1984).
Son dnemde en kanl mezhep atmas orta ve dou
Trkiye'de Snniler ve Aleviler arasnda yaanmur (l..ai
ner 1985). Eskiden Aleviler, Snniler'den ayn blgelerde
yaarken pek sorun kmyordu ama kyden kente g ili
kilerini artrd ve byk bir ekonomik rekabet ortamna
girdiler. Heterojen gmen nfuslara sahip en byk ehir
lerde anmalar snrl kald, fakat Alevilerin yeni gelenle
rin ounluunu oluturduu Sivas, Elaz, Malatya, Kah
ramanmara ve orum gibi kk ehirlerde durum fark
lyd. Yerli Snni nfus, zellikle geleneksel orta ve alt s
nflar geim kaynaklarnn artan nfus tarafndan tehdit
edildiini hissetti. Bu ehirler Snni ve Alevi mahallelerine
blnd. Bu blnmede etnisite hemen hemen hi rol oy
namad; her iki mezhep mensuplar arasnda da hem Trk
ler hem de Krtler bulunuyordu.

An grleri savunan partilerin politik ajitasyonu geri

limi artrd. Snnilere dinci ve Trk ovenist sa sahip 49

karken, gen Alevilerin ezici ounluu sol rgtleri des

tekledi. Baz radikal sol rgtlerin yeleri neredeyse tama
men Alevilerden oluuyordu. Bu ehirlerdeki yerel devlet
grevlileri (Snniler tarafndan genellikle "komnist" ola
rak kabul edilen) Alevilere kar son derece nyarglydlar
ve hala da yledirler. 1 970'lerin ortalarnda, Trkiye'nin
douda bir Krt devleti, ortada bir Alevi devleti ve batda
hayli kltlm bir Trk devleti yer alacak ekilde b
lnmesini ngren (gizli bir komnist rgte atfedilen an
cak muhtemelen istihbarat servisinin rn olan) bir pla
nn "kefedilmesi" , en azndan belirli askeri evrelerin Ale
vi kimliini potansiyel olarak blc saydn gstermek
tedir. Bu "belge" ve politik ajitatrlerin ynelttii benzer
sulamalar, Trk milliyetilerini ve muhafazakar Snnileri
Alevilere kar birletirdi.
1970'lerin ikinci yansnda bu ehirlerde Snniler ve Ale
viler arasnda kanl atmalar yaand, bunlarn byk bir
ksm Alevi katliamlarna yol at, hayatta kalanlar ise bu e
hirleri byk lde terkettiler. Bu atmalarn en ciddileri
provokasyonlarla balam gibi grnmektedir. Byk l
ekli iddet olaylan, politik ajitasyonun nemli lde ya
sakland l 980'ler boyunca yinelenmedi, fakat ilikiler hala
ok hassastr ve kk apl iddet olaylan devam etmekte
dir. Daha nce blgeyi terkeden ve geri dnmeye korkan
Alevilerin birou, kendilerine Snnilerin olumsuz bak
nn ve devlet grevlilerinin gvensizliinin farkndadr. Poli
tik iklim deitii zaman, yeniden mezhep atmalan kabi
lir birok Alevi daha blgeyi terketmek zorunda kalabilir.

Sonu
ran, Irak ve Trkiye, herbiri kendine zg fakat eit dere
cede ciddi bir Krt sorunuyla kar karyadr. Gelimi ile50

tiim olanaklar, milliyeti mcadele ve hatta devlet basks

sayesinde Krtler gemile karlatrlamayacak lde bir
ulus nitelii kazanmaktadrlar. Anlalan Irak, Krt toplu
munun radikal sosyo-ekonomik dnm ile zor ve son
derece iddetli bask politikalarnn bir bileimiyle sorunu
zebileceine inanmaktadr. lran'n Humeyni sonras d
nemde Krt politikalar henz netlik kazanmamtr. Krt
liderlerinin suikastlere kurban gitmesi, (Kasmlo ve yanda
larnn yansra bir Komala lideri de yurtdna ldrld)
Iran'n yneticilerinde yle bir inan bulunduu izlenimi
ni vermektedir: Krt halk, karizmatik liderler ortadan kal
drlnca milliyeti politikalardan uzaklaacak ve toprak
dnleri olmakszn snrl kltrel haklarla yetinecek.
Krtlerin bugnk temel taleplerinin yerine getirilmesi ya
ni otonominin tannmas pek olas gzkmyor.
Trkiye komularna kyasla Avrupa'nn insan haklan ko
nusundaki basklarna kar ok daha hassastr, fakat Krtle
rin kendi kltrlerine sahip ayn bir etnik grup olarak tann
masnn nnde byk ideolojik engeller vardr ve bundan
daha geni dnleri dnmek neredeyse imkanszdr. Ara
larnda asimile olmu Krtlerin de bulunduu askeri ve sivil
elitler, Trkiye toplumunun tek bir homojen ulus olduu
eklindeki Kemalist dogmaya derinden baldrlar ve ayn
bir halkn varlnn kabul edilmesini devletin bekasna y
nelik bir tehdit olarak alglamaktadrlar.
Krt toplumu son yann yzyldr ok nemli deiiklik
ler geirdi. En nemli deiikliklerden bifisi ok sayda
Krt'n, gmen ii, (sava nedeniyle) yerlerinden edilmi
srgn veya siyasi mlteci olarak Krdistan' terketmi ol
masdr. Bu nfus hareketi Krt milliyetiliinin bir kitle
hareketi olarak ortaya knda nemli rol oynad. Krt
milliyetiliinin tedrici olarak yaylmas, merkezi hkmet
lerin basksn artrd bu da daha ok insann Krdistan'
51

terketmesine neden oldu. u anda belki de tm Krtlerin

drtte biri veya te biri Krdistan'm dnda yaamaktadr
ve bunlarn ok byk bir ksm dnecek gibi grnmyor.
Bu durumun Krt hareketi iin nemli sonulan vardr:
siyasi bamszl amalayan belli bir toprak paras teme
lindeki milliyetilik gittike gerekliini yitirmektedir. Ger
ekte btn Krt liderler, mevcut devletlerin erevesinde
. zmler aramaktadr: kltrel tannma, Krdistan'da yaa
yanlar iin snrl bir blgesel otonomi ve devletin merkezi
kurumlarnda eit haklar ve nfuslarna orantl temsil edil
me. Ne var ki, bugne kadar sadece Irak, Krtlere olduka
snrl bir otonomi ve kendi dillerinde eitim yapma ve ya
ynclk faaliyetleri yrtme hakk verdi ancak bu haklar da
son yllarda byk lde kstland. Dier tarafta Trkiye,
Krtlere -Krt kimliklerini ne srmedike- eit politik
haklar ve tm kurumlara girme hakk veren tek lkedir.
Dolaysyla birok Krt aydnna gre Krt kltrnn ko
runmas ve gelitirilmesi, bamszlk ve otonomi talepleri
ne gre ncelik tamaktadr.
Avrupa'daki Krt siyasi mlteciler Krt kltrnn geli
tirilmesinde nemli bir grev stlenmilerdir. l 960'lardan
beri Trkiye'den gelen ok sayda Krt gmen Bat Avrupa
lkelerinde almaktadr (bu say l 970'lerin sonunda yz
binleri bulmutu). Daha sonra Krt iilerinin yan sra
"ekonomik" ve siyasi mlteciler de gelmeye balamtr. Bu
mlteciler arasndaki siyasi eylemciler Krt iileri rgtle
meye ve onlarda milliyetilik dncesi uyandrmaya bala
d; aydnlar onlar eitmeye ve Krt edebiyatn ve akade
mik faaliyetlerini gelitirmeye altlar. Basn zgrl ve
devletin gmenlerin kltrel faaliyetlerine mali destek
vermesi, aydnlarn Krte dergiler karmasn ve kitaplar
basmasn mmkn kld. Grece gelimemi bir dil olan
Kurmanci politik ve entelektel sylemlere uygun modern
52

bir edebi dil haline getirildi. (Bu dilin gelimemesinde Tr

kiye'deki basknn da belli bir pay vardr). Modem bir Kur
manci literatr hzl bir ekilde Avrupa'da gelimektedir
ve bu edebiyat rnleri Trkiye'ye girme yollann da bul
maktadr. Paradoksal bir ekilde Krt kltrel faaliyetleri
nin ve bu faaliyetlere girienlerin bask grmesi bugnk
canlanmaya zemin hazrlamtr.
Avrupa'daki siyasi mlteciler ve dier gmenler bir ba
ka grevi de yerine getirmektedir. On yl ncesine kadar
birka romantik dnda yurtdnda hi kimse Krtlerle il
gilenmezdi. Bu durum bugn tamamen deimitir; Krtler
ve sorunlar, Avrupa ve Amerika kamuoylannca bilinmek
tedir. Krt lobi almalar balamtr ve bunun sonucun
da, hala mulak ve etkisiz bir ekilde de olsa, Trkiye ve
Irak zerinde Krtlere daha insancl davranlmas ynnde
bask yaplmaktadr. Bu d destek "ierideki" Krtleri te
mel haklan iin mcadelelerini srdrmeleri konusunda
yreklendirmektedir. Krdistan' zorla veya gnll olarak
terketmi olanlar, Krt hareketine belki de Krdistan'da
kalm olsalard yapacaklarndan daha fazla katkda bulun
maktadrlar.

53

Krt Milliyetilii ve
atan Etnik Kimlikler

Son onbe yl iinde Krt milliyetilii yksek bir bedel

karlnda baz nemli siyasi baarlar elde etti. Fakat 20.
yzyln daha nceki blm iin ayn eyi sylemek zor;
bu uzun zaman diliminde Krt milliyetilii sadece snrl
bir elitin ilgisini ekebildi. Bu grup zaman zaman airet
aalan ve dini liderlerle ksa sreli ittifaklar kurarak snrl
bir blgede ksa sreli isyanlarn patlak vermesinde barol
stlendi. Bununla birlikte Krt milliyetilii son yllarda
Krdistan'n her yerinde lke snrlarm ve blgesel farkl
lklar ama iddiasnda bir kitle hareketine dnt.
Krt milliyetilii bir tarafta kendi yerini salamlatrp
ortak kimliin geni kitlelerce farkedilmesini salarken, di
er tarafta da Krt toplumu ierisinde eskisinden daha fazla
blc bir rol oynad. 1994 ylnda Irak Krdistam kuzeyde
Kurmanci lehesini konuan Krtler ve gneyde Sorani
lehesini konuan Krtler arasnda ikiye blnm grn
mektedir. Bu blnme iki nemli Krt partisi olan KDP
(Krdistan Demokratik Partisi) ve KYB'nin (Krdistan Yur
severler Birlii) etki alanlarna da kabaca tekabl etmekte55

dir; ortada da tarafsz bir blge vardr. lran'a baktmzda,

milliyeti partiler olan KDP-1 ve Komala'nm en byk des
tei, Mahabad ve Sanandaj arasna yerlemi, arlkla e
hirli nfustan oluan kuzeyde Kurmanci lehesi konuan
airetler ve gneydeki ii Krtlerle l 980'lerde savam
olan ve Sorani lehesi konuan Krtlerden aldn grmek
teyiz. Trkiye'de ise teden beri Krt kabul edilegelen ve
kendilerinin de Krt olduklarn syleyegelen Zazalar, fark
l kimlikleri sadece Trk devleti tarafndan deil, Krt ha
reketi tarafndan da inkar edilen ayn bir halk olduklarn
sylemeye balamlardr. Her ikisi de byk lde laik
lemi olmalarna ramen Ortodoks Snni Mslmanlarla
heterodoks Alevileri ayran hattn nemi, son zamanlarda
artmtr. Krt milliyetileri, Trkiye'nin l 980'den bu yana
ahit olduu Alevi kimliinin yeniden douuyla kendileri
ne bir rakip ktn ve bu kimliin Krt milliyeti hareke
tine bir tehdit oluturduunu farketmilerdir.
Bazlarnn

Krtler-aras

kavramna itiraz edebilecei l

de ciddi bir hal alan Krtler aras bu blnmeler, eer

daha geni bir siyasi balam Krt milliyeti hareketinin ge
limesini srdrmesine imkan verse dahi zamanla siline
cek bir "gemi bakiyesi" deildir. Krt kimliinin uyan
na neden olan ayn faktrler bir lde daha dar blgesel,
dilsel ve dinsel topluluk kimliklerini de glendirmiler
dir. Ve bahsedilen bu blnmelerin en azndan bir ksm
Krt hareketinin bymesine bir tepki olarak keskinle
milerdir.

Bir Krt kimdir?

Krtlerin yaadklar lkelerdeki nfuslar konusunda g
venilir rakamlar yoktur. Bu durumun baz nedenleri vardr.
Bunlardan ilki hkmet politikalardr: ulusal entegrasyo56

nun gerekleri yznden bu hkmetler snrlan iinde ya

ayan farkl dil ve din gruplarnn saymyla ilgilenmemek
te, veya bunu yapsalar da saym sonulann kamuoyuna
aklamaya pek istekli olmamaktadrlar. Bir baka neden
de, kiinin kendini Krt olarak tanmlayp tanmlamamas
nm siyasi ve toplumsal koullara bal olmasdr.
Trkiye'de 1965 nfus saym insanlara ana dillerinin ve
kullandklar dier dillerin sorulduu son nfus saymdr;
yaklak 4.000.000 insan ya da bir baka deyile o zamanki
nfusun %12,Tsi kendilerini Krte konuanlar olarak ta
nmlam ve bu grubun iinde yer alan o zamanki nfusun
%7,l'ini oluturan bir grup Krte'yi birinci dil olarak ko
nutuklarn belirtmilerdir. 1 Bu rakamlar kendilerini Krt
olarak tanmlayan insanlarn toplam says hakknda olduk

a kaba bir fikir vermektedir. Krte'yi ikinci dilleri olarak

belirten insanlar, Krte'nin ortak dil olarak kullanld et
nik adan karma blgelerde yaayan etnik Trkler, Araplar,
Ermeniler ve dier Hristiyan topluluklardan oluuyor olma
l. Dierleri ise ebeveynlerinden biri Krt olan insanlar ve
Trke'yi de Krte kadar akc olarak konuabilen Krtler
olmal. %7, l'lik bir dilim, kendilerini gerekten Krt olarak
dnen insanlarn toplam dnldnde ok dktr.
Bu saymda nemli sayda insan Krt kimliklerini belirtme
de isteksiz davranm ve nfus saym memurlannm bir ks
m

da siyasi adan kabul edilebilir sonulara ulamak iin

ellerindeki bilgileri "dzeltmi" olabilirler.2

1965'te Trkiye'de yaayan ne kadar insann kendisini
1 2.2 19.547 insan Krte'yi (Kurmanci lehesini) ana dilleri olarak, dier
1. 753. 161 insan da ikinci dilleri olarak tanmlamlardr. kinci rakam Zazaca
konuanlann byk bir blmn kapsyor olabilir. 150.644 insan Zazaca'y
ana dilleri olarak, 1 12. 701 insan da ikinci dilleri olarak tanmlamlardr.
2 rnein arlkl olarak Zazaca'nn koniulduu Tunceli vilayetinde 1965 n
fus saymnda 150.000'in zerindeki bir nfustan sadece 7 kii ana dili Zazaca
olan kiiler olarak kaydedilmitir.

57

Krt olarak dndn bilemesek de, bu nfusun geen

otuz yl iinde hissedilir oranda arttn sylemek yanl
olmayacaktr. Bu artn sadece kk bir ksm, Trkiye'
nin dou blgelerinin bat blgelerine kyasla daha yksek
bir nfus art hzna sahip olmasna balanabilir. Arttaki
asl neden, 1965'te kendilerini Trk olarak gren insanlarn
bugnlerde kendilerini ncelikle Krt olarak tanmlamalar
gereidir. Bu insanlarn iinde, ebeveynleri ya da bykba
ba veya bykanneleri gnll olarak ya da zorla Trk kl
trne asimile olmu birok gen insan bulunmaktadr.
Ksmen bu grupla birlikte zikredilebilecek bir baka grup
da kark evlilikler sonucu dnyaya gelmi ve dolaysyla
etnik yapJan da mulak bir karakter arzeden insanlardr.
Trkiye'de yeteri kadar geriye giden hemen herkes en azn
dan bir Krt ataya sahip olduunu bulabilir. En azndan bir
Krt ataya sahip olan bu insanlar (ki bunlarn iinde eski
cumhurbakanlan smet nn ve Turgut zal da bulun
maktadr) nemli bir potansiyel Krt grubu oluturmakta
dr. Bu durum ran ve lrak'ta yaayan Krtler iin de geer
lidir.
Krtlerin arasnda (dier etnik gruplarn arasnda olduu
gibi) etnik kimlii kukusuz Krt olan bir ekirdek vardr;
ve bunlar, Krt dnda da bir ey olan ve duruma bal ola
rak Krt kimliini vurgulayabilen ya da nemsiz grebilen,
"Krtlk" dereceleri farkl bir kitleyle evrilidirler. Bununla
birlikte daha detayl bir aratrma, bu etnik ekirdein bile,
byle kesin bir ekilde tanmlanamaz olduunu gsterir. Bu
ekirdein her bir yesi, tpk daha evresel "potansiyel
Krtler" gibi, bir ksm Krt kimliinden daha gl sada
kat duygulan uyandrabilen baz st kimliklere sahiptir. Bir
ye bir kye ve belki de belirli bir ne sahip nemli bir ai
leye, bir airete, bir blgeye, bir lehe grubuna veya dinsel
bir gruba baldr. Buna ilaveten bu ekirdein iinde bir58

ka ortak kltrel zellikle tanmlanmas imkansz geni

bir kltrel eitlilik de bulunmaktadr.
Bununla beraber en azndan 16. yzyldan beri doulu
yazarlar arasnda kimlere Krt denecei hususunda belirgin
bir uzlama mevcuttur. Krdistan'm byk bir blmnn
Osmanl mparatorluu snrlan iine alnd 16. yzyln
bandan beri Osmanl tarihileri arasnda bu uzlamay
grmek mmkndr; Bitlis emiri olan ve bu yzyln sonu
na kadar Krdistan'm btn ynetici ailelerinin detayl bir
tarihini yazan eref Han; 17. yzylda Krdistan'n deiik
blgelerinde birka yl bulunan Trk seyyah Evliya elebi
ve daha birok Osmanl tarihisi blge nfusunu tanmlar
ken "Krt" kelimesini kullanmlardr. Keza Osmanl ve
ranl yneticiler, Trkiye'de "Krt" kelimesinin kabul edi
lemez bir kelime olduu 1930'lann balarna kadar ayn ke
limeyi kullanrlar. Bahsedilen Krtler, Dou Anadolu ve
Zagros'daki gebe ya da yerleik, Trke, Arapa veya
Farsa konumayan airet insanlarn kapsar.3 Bu grup, Za
zaca (kuzeybatda) veya Gurani (gneyde, daha ok bugn
k Irak Krdistam'mn ilerine doru tecrit olmu yerlerde)
konuanlar kadar blgedeki Krte konuanlar, iiler ka
dar Snnileri ve blgedeki dier heterodoks mezhep yele
rini de iermekteydi. Yalnz Krtlerin olduu blgelerin g
neydousunda yaayan ve baz otoritelerin Krt, bazlarnn
da baka topluluklar olarak kabul ettikleri Lurlar ve Bahti
yariler hakknda bir phe vardr. Ayn phe bugn de en
azndan Lur'un bir ksmnn kendi kendisini tanmlamasn
da mevcudiyetini srdrmektedir. Bu noktada Krtlerin ii
ne dahil etmiyor grndkleri gruplar da belirtmek gere
kir: ayn blgede yaayan, Hristiyanlar kadar Mslmanla3 Bu blgeden ok uzakta, (Bat Anadolu, Dou ve Kuzeydou lran'da) yaadk
lar belirtilen Krt airetleri de bulabiliriz. Fakat bu airetlerin tamam, ad ge
en blgelerden g eden atalarnn anlarn canl tutmulardr.

59

n da kapsayan ve byk bir ounluu birinci dil olarak

Krt lehelerini (veya Gurani veya Zazacay) kullanan ai
retsiz kyller ve ehirliler. Bu airetsiz gruplara aada ge
ri dneceim.

Krtler arasnda birlik ve farkllk

Byk doubilimci ve Krt uzman Vladimir Minorsky,
zellikle Pamirler gibi dier bir dalk blgenin yerlileri ta
rafndan konuulan birbirlerinden ok farkl lran dillerinin
zengin eitliliiyle kyaslandnda, (Zaza ve Gurani dilleri
hari tutulmak kaydyla) eitli Krte diyalektlerinin bir
birlerinden belirgin farkllklarnn altnda kaydadeer bir
birlik olduunu iddia eder. Buradan yola karak Krt dili
nin temeldeki birliinin, byk ve nemli bir topluluk ta
rafndan konuulan tek bir dilden geldii sonucuna varr ve
bu topluluun da (aslnda Krt milliyetilerinin de atalan
olarak grdkleri) Medler olabileceini syler.4

D. N. MacKenzie Krte diyalektlerinin az sayda da olsa

ortak kimi zelliklerinin olduunu kabul eder, ancak dier
lrani dillerle de ortak kimi zelliklerinin bulunduunu be
lirterek Minorsky'nin grn eletirir. MacKenzie'ye gre
Krte'nin temel zellikleriyle dier lrani diller arasnda
sistematik bir karlatrma, Krte'nin bir dizi nemli far
kndan dolay Med dilinden ayrldn gstermektedir.
Krte'de gl bir gneybat lrani dil etkisi grlmektedir,
oysa Med dili zellikle bir kuzeybat lrani dilidir. Krdis
tan'n kuzeybat ve gneydou ularnda konuulan iki ak
raba lrani dil olan Zazaca ve Gurani kesin bir ekilde ku
zeybat lrani dil ailesindendir ve Krte'nin kuzey ("Kur
manci") ve gney ("Sorani") diyalektleri arasndaki farkl4 V. Minorsky. "Les origines des Kurdes", Actes du XXe Congrts Intanational des
Orirntalistes (Louvain, 1940), s. 143-152.

60

lklann ou Gurani'nin Sorani diyalekti zerindeki kayda

deer etkisine baldr. 5 MacKenzie'nin, Minorsky'yi olduu
kadar Krt milliyeti ideologlarn da hedef alan mesaj,
Krtlerin ortak kkenlere ve temel kltr birliine sahip
olmadklardr.
Etnisite ve ulusal kimlik konusunda son zamanlarda ya
plan akademik almalarda, (szde) ortak tarih ve ortak

kltre dayanmann etnik veya ulusal hisleri seferber et

medeki byk nemine ramen, kltrel birlik ve farkll
n bizatihi belirleyici olgular olmad eklinde genel bir
uzla mevcuttur. Ulusuluk ann ilk Avrupal ulus dev
letleri, kltrel bir homojenlie sahip deillerdi. l 789'da
Franszlarn yalnzca yans Franszca konuuyorlard ve
yalnzca %12-13'lk bir blm Franszca'y doru olarak
konuabiliyordu; geri kalanlarsa farkl diller (patois) konu
uyorlard. Italyan birliinin kurulduu 1860'ta nfusun
sadece %2,S'i Italyanca'y gnlk ihtiyalarnda kullan
yordu; hatta nde gelen milliyeti liderlerden bit ksm
"ulusal" dili akc bir biimde konuamyorlard. 6 Krtlerin
durumunda ise, ulusuluk andan uzun bir zaman nce
bile kltrleri "nesnel olarak" olduka farkl olan airetler
arasnda ortak bir kimlik duygusunun varlna ahit ol
mak olduka ilgintir.
Milliyetilerin Krt ulusu olarak adlandrdklar nfusun
iinde byk kltrel farkllklara rastlamak zor olmayacak
tr. Baz milliyetiler, akraba diller konuan Lur ve Bahtiyari
leri de bu nfusun iine dahil etmektedirler. Bu gruplar ge5 D.N. MacKenzie, "The origins of Kurdish", Transactions of the Philological So
dety, 1961, 68-86, MacKenzie, (Minorsky'nin aksine) eitimli bir dilbilimciy
di, fakat sonulan, belirledii birka isoglose (konumalar farkl olan blgeleri
birbirinden ayran izgi) dayanmaktadr ve bu isogloslerin farkl bir ekilde se
ilmesi ulalan sonucu tamamen deitirebilir.
6 Bu rnekler u kaynaktan alnmtr; E. J. Hobsbawm, Nations and Nationalism
since 1 780 (Cambridge University Press, 1990), s. 60-1.

61

mite zaman zaman Krt olarak tanmlanm olsalar bile, u

anda kendilerini Krt olarak kabul etmemektedirler. Dier
tarafta Gurani ve Zazaca konuanlar, yzyllar boyunca ken
dilerini Krt saym ve Krte konuan komular ve Trk
Arap ve yabanc otoriteler tarafndan, Krt olarak kabul
edilmilerdir. Hem de dillerinin (Zazacay renmek iin
kaydadeer bir aba sadetmi olanlar dnda) ana dili Krt
e olan komular tarafndan anlalamamasna ramen.7
Krte'nin ana diyalekt gruplar olan Kurmanci ve Sorani
diyalektlerini konuanlar bir diyalekti konuann dierini
kolaylkla renebilmesine ramen, karlkl olarak birbir
lerini anlayamazlar. Gerekte bu ana diyalektlerde de b
yk farkllklar vardr, yle ki farkl blgelerden gelenler,
dierlerinin Krtesi'ni eksiksiz bir biimde anlayamadkla
r iin birbirleriyle Trke, Farsa veya Arapa konumay
tercih edebilmektedirler. Krtlerin yaad lkelerin tama
mnda Krt diyalektleri bu yzyl iinde, zellikle kelime
hazinesi , bir lye kadar da sentaks asndan nemli
oranda resmi dilin etkisi altnda kalmlardr. Bu yzden s
nrlarn iki ayn tarafnda kullanlan birbirine yakn akraba
diyalektler, gittike birbirlerinden uzaklamlardr.
Kltrn bir baka temel unsuru olan din de Krtleri
birletirmekten ziyade ayryor gibi grnmektedir. Dini
ykmllklerinin detaylar hususunda afi mezhebine
bal olan Snni Mslmanlar ounluktadr. Fakat (ran
ve Irak'm bir ksmn ieren) g ney ve gneydou Krdis
tan'da da byk miktarda Oniki imam iiliini benimsemi
Mslman (Caferi) yaamaktadr. Bu ii Krtler, kuzeybat
Krdistan'n Alevi Krtleri ile karnrlmamaldr. Aleviler
7 Bazen Kurrnanci diyalektiini konuanlar Zaza dilini herlangi bir aba sarfet
meden anlayabildiklerini iddia etmektedirler. Muhtemelen basit kelimeleri kas
tetmektedirler ve bu da anc deildir. Bu insanlar, kendilerinden szl veya
yazl Zaza edebiyatndan tek bir saur evirmeleri istendiinde bile olduka
zorlanmaktadrlar.

62

de Ali'ye ve dier onbir imama sayg gsterseler de, genel

olarak ortodoks lslam'daki dini esaslara ait ykmllkleri
kabul etmezler. Aleviler, Snnilerinki kadar iilerinkine de
uzak, kendilerine zg dini ritellere sahiptirler. Trki
ye'deki Alevilerin iinde Alevi Krtler sadece bir aznlktr
ve kendilerini Snni Krtlere deil Trke konuan dinda
larna daha yakn hissederler. Alevilie benzer bir baka din
de Ehl-i Hak dini veya (Irak'ta adlandrld ekliyle) Ka
kai'dir. Ehl-i Hak inancna sahip olanlarn ounluu bu
inanc, ii slam iindeki ezoterik bir mezhep olarak gr
mektedir, fakat bu inana sahip olanlarn bir ksmna gre
de bu inan apayr bir dindir. Ayrca Ortodoks lslam'dan
daha da uzak olan Yezidi dini vardr; bu din bir zamanlar
orta ve kuzeybat Krdistan'da hayli yaylm ancak, u an
da Irak ve Ermenistan Cumhuriyeti'ndeki kk alanlarda
ve Suriye ve Trkiye'de daha kk blgelerde skm du
rumdadr.8 Blgenin saylan gn getike azalan Hristiyan
ve Yahudi cemaatleri, bazlar ilk dil olarak Krte'yi kul
lansalar da, Krt olarak kabul edilmemektedirler.
Krte konuan Snniler arasnda maddi kltr yaplan
olduka farkl gruplar vardr. Sosyolog Rudolph, Trki
ye'nin gneydousunda olduka kk bir alan iinde ya
ayan bu gruplarn, tanna veya hayvancla ballk dere
celerinde olduu kadar ev tipleri gibi maddi kltrn dier
ynlerinde de birbirlerinden farkl olduklarna dikkat eke
rek, iki ayn etnik grubu temsil ettikleri hipotezini ne s
rer. Bununla birlikte almalarn ayn blgede srdrm
olan corafyac Htteroth, maddi kltrdeki bu farkllkla8 Krdistan'daki farkl dinler iin bkz. Martin van Bruinessen, 'Religion in Kur
distan', Kurdish Tmes (Brooklyn, NY), cilt. 4 no. -2, 99, 5-27; Mehrdad
Izady, The Kurds: A Concise Handbool (Washington: Taylor &: Francis Interna
tional Publishers, 992), blm 5; Philip G. Kreyenbroek, "Religion and religi
ons in Kurdistan", Christine Allison ve Philip G. Kreyenbroek (der.) Kurdish
Culture And Identity iinde (Londra: Zed Books, 1996), s. 85-110.

63

rn basite farkl evre artlarna bal olduunu syler.9

Htteroth'un aklamas, onun makalesinden birka yl
sonra yaymlanan, Fredrik Barth'n, kuramsal olarak ze
rinde daha ok allm makalesindeki grle temelde
ayndr. Barth'n yazs, aralarnda geni kltrel farkllklar
gzlemlemi olduu Pathan airetlileri hakkndadr. Klt
rel farkllklarna ramen bu gruplar ortak Pathan kimlikle

rinin kesinlikle farkndaydlar. 10

Bununla birlikte Krtlerin durumunda kltrel farkllkla

rn bir ksm, airet mensuplar ile airet d baml kyller
arasndaki ayrmla ilikilidir. Krdistan'm birok ksmnda
yanyana var olan bu tip gruplar buluruz. Airet mensuplar
kendilerini tek "gerek" Krtler olarak addetmeye eilimlidir
ler ve airet d kyllerin kendilerinden (airetten, Krt'ten)
farklln tanmlamak iin etnik veya "kast" terimleri (reaya,
guran, misken, kelawspi, krman) kullanrlar. Blgenin tari

hi, reayann olduka heterojen kkenleri olmas gerektiini ve

glerini yitirmi airet mensuplar kadar blgenin daha eski
halklarnn torunlann da ierdiini akla getirir.11
Yukarda belirtilen kltrel farkllklarn bir ksm, geen
birka on yl boyunca yaanan toplu g ve kentleme sre
ci sonucu nemlerini yitirmilerdir. Byk ehirlerde biri
nin atalarnn gebe mi yoksa kk kyller mi olduu,
9

Wolfgang Rudolph, "Einige hypothetische Ausfhrungen zur Kultur der Kur

den", Sociologus 9 (1959), s. 150-62; Wolfgang Htteroth, "Beobachtungen
zur Sozialstruktur kurdischer Stamme im stlichen Taurus", Zeitschrift fr
Ethnologie 86 (1961), s. 23-42.

10 Fredrik Barth, " Pathan identity and its maintenance", Fredrik Barth (der.),
Ethnic Groups and Boundaries iinde, (Boston: Little, Brown & Co., 1969), s.
1 1 7- 134. Bu ve benzer gzlemlere dayanan, Barth'n emik gruplarn kimlikleri
kendi kltrleri tarafndan deil, kendilerini dierlerinden ayran snrlar tara
fndan belirlenir eklindeki gr aada daha geni ekilde ele alnacakur.
1 1 Bu airet d gruplar hakkndaki tartma iin bkz. Martin van Bruinessen,
Agha, Shaikh and State: The Social and Political Structures of Kurdistan (Londra:
Zed Books, 1992), s. 105-121.

64

ya da evde hangi dili konutuunun bir nemi yoktur. Ka

musal alanda kii daha ok kynde kulland dili deil,
resmi devlet dilini -Trke, Arapa veya Farsa- konumak
tadr. Bu durum bir tarafta ayn lkede yaayan ve farkl
blgesel orijinlerden gelen insanlar arasnda ortak bir Krt
lk bilincini beslemi, ancak dier tarafta da Trkiye, Irak
ve lran Krtleri arasnda gitgide artan bir kltrel farklla
neden olmutur. Zorunlu eitim ve askerlik, eitli ekiller
deki politik hareketlilikler (seimler, toplu gsteriler) , eko
nomik gelime ve ardndan gelen i g ve zellikle 'ulusal'
radyo ve televizyon, en uzaktaki kylerin bile, devletlerinin
'ulusal' hayatna entegre olmasna yol amtr. En azndan
yetmibe yllk birbirinden ayr tarihleri ve yaadklar
farkl toplumsallama sreleri her bir lkenin Krtlerini
komu devletinkilerden byk lde farkllatrmtr.

Ulusuluk, ulus olma ve ulusal haklar

Krt milliyetileri bu kltrel blnmelerden her zaman en
die etmilerdir. Amalan yle ya da byle kendi kaderini
tayin hakkdr (self determinasyon) ve bu ama da kesin bir
ekilde birlii gerektirmektedir. Krt milliyetileri hakl ola
rak sk sk Trk, Irak ve lran hkmetlerinin Krtler aras
mevcut farkllklar kasten glendirdiklerinden phelen
milerdir. rnein ah lran ve Cumhuriyet lran'nm her
ikisinde de ayn radyo programlan farkl Krte diyalektle
rinde ayr ayr yaynlanrken, Farsa ve Arapa radyo prog
ramlan standart Farsa veya Arapa yaynlanyordu. Bu du
rum, Krtlerin ayrlklarn koruma ve standart bir Krt
e'nin domasn engelleme abas olarak grlyordu.12
12 Bu konu hakknda bkz. Amir Hassanpour'un mkemmel almas, Nationa
lism and Language in Kurdistan, 191 8-1985 (San Francisco: Mellen Research
University Press, 1989).

65

20. yzyln hakim politik syleminde, self determinas

yon hakk uluslar ile zdeletirilir: Amerikan Bakan
Woodrow Wilson'un 'Ondrt Prensibi' ve sava zamannda
yapt dier konumalar, J oseph Stalin'in ulus sorunu
hakkndaki etkili yazlar ve Birlemi Milletler Antlamas,

uluslann self determinasyon hakkna

gnderme yapar. Bu

nedenle Krt milliyetileri, Krtlerin bir ulus oluturduk

larn ispatlamak iin byk aba harcamlardr. Ne Wil
son ne de Birlemi Milletler, bu terimi tanmlamamlar
d.13 Krtler belki de Wilson'un ileri srd standartlara
sahiptiler, ancak 1. Dnya Sava'nn sonunda Krt milli
yetileri iddialarn etkin bir ekilde dile getirmek iin ok
gszdler. Birlemi Milletler Antlamas ( 1 948) st
kapal bir ekilde sadece Asya ve Afrika'daki smrge
halklarn; veya daha kesin bir dille Batl gler tarafndan
smrgeletirilmi halklar kastediyordu. Bununla birlikte
Stalin, Krt hareketinde byk nemi olan kesin bir ta
nmlama yapmt. Bir ulusu temsil ettikleri iddiasndaki
Krt milliyetileri bu tanmlamayla Sovyet desteini arka
larna almak istediler. Bu tanm Krt milliyetileri ve lke
lerindeki sol hareketler arasndaki tartmalarda da konu
oluyordu; sol kanattaki partilerin ounluu Krtlerin
ulus statsn reddettiler ve (Stalin'in teorisinde self de
terminasyon hakkna sahip olmayan ve bundan dolay
kendi ayr komnist partilerini kuramayan) bir

ulusal

aznlk olduklarn sylediler.

Stalin ulusu be karakteristik zellikle tanmlyordu: bir
ortak 'ulusal karakter'i ifade eden ortak tarih, dil, blge,
ekonomik hayat ve kltr. Stalin'e gre sadece bu zellikle13 Bakan Wilson'un self determinasyon kavramm dncesizce kullanmasna
dair Senatr Patrick Moynihan'm son kitabnda ilgin gzlemler yer almakta
dr, Pandaemonium: Ethnidty in International Politics (Oxford University Press,
1993), 2. Blm, (bal 'On the "self determination of peoples"').

66

rin hepsini tayan topluluklar bir ulusu oluturabilirlerdi

(yani self determinasyon haklan iin savarken sosyalist
dayanmay hakederlerdi).14 Krt milliyetileri ortak bir ta
rihin ve blgenin varln inandrc bir ekilde ileri sre
bildiler, fakat tartmalarda onlara kar kanlar ortak bir
ekonomik hayatn var olduunu kabul etmediler. Her ne
kadar Krt olmayan solun daha az itiraz ettii konularsa
da, dil ve kltr birliinin varl da tartmalyd.
Trkiye'deki Krt hareketinin bizatihi kendi iindeki tar
tmalarda dil sorunu byk nem tayordu: Zazaca, akra
ba fakat farkl bir

dil

olarak deil Krte'nin bir lehesi ola

rak tanmlanmalyd, teki trls, Zazaca konuanlar Sta

lin'in tanmna gre Krt ulusunun dnda tutmak demek
ti. Daha sonra Zazaca konuanlarn bir ksm, Trk otorite
lerinin Krte'yi bir Trke diyalekti gibi gsterme abala
rna paralel olarak Krt hareketinin de Zazaca'y bir Krte
diyalekti gibi gsterme abas iin olduunun farkna vara
cakt. Bu yzden, Stalin'in tanmndaki ulus olma kriterle
rinden biri olarak dil birlii zerindeki bu kat srar, ayrlk
Zaza milliyetiliinin ortaya kmasna katkda bulunan
faktrlerden biri oldu.
Her ne kadar Krt milliyetilerinin ou birleik ve ba
msz bir Krdistan hayalini bytyorlarsa da, Iran ve
Irak Krtlerinin liderleri pragmatik nedenlerle taleplerini,
mevcut devletlerin iinde self determinasyon hakknn ve
rilmesi, yani kendilerine otonomi ve kltrel haklarn ta
nnmas meselesine indirgediler. Pan-Krt ideallerini ak
14 Bu konu hakkndaki ilk ve en fazla tannan makalesinde (1912-3'te yazlan
"Marxism and the national question"da) Stalin ulusu, "ortak dil, blge, eko
nomik hayat ve ortak bir kltrde ortaya konulmu psikolojik miza temelin
de tarihsel bir oluum ve istikrarl bir toplum" olarak tanmlar. Bu konu hak
kndaki daha sonraki yazlannda (bunlar, joseph Stalin, Marxism and the Nati
onal-colonial Question adl kitapta derlenmitir, San Francisco: Proletarian
Publishers, 1975) daha sofstike bir tanm formle etmekle uramamtr.

67

bir ekilde kabul etmekten ekindiler.15 Trkiye'deki Krt

hareketi, 1960'larda sol hareketin bir paras olarak yeni
den dounca ilk talepleri, Krtlerin varlnn ve kltrel
haklarnn tannmas ve ekonomik gelimenin salanmas
oldu. Lenin'in ve Stalin'in dnceleri Trkiye'de yava ya
va daha ok insan tarafndan tannrken, self determinas
yon kavram politik syleme hakim oldu ve bu 1970'lerin
sonlarnda Trkiye'deki tm Krt parti ve rgtlerinin ni
hai hedefi haline geldi. Trkiye Krtleri arasnda hayatta
kalabilen tek byk ve etkin parti olan PKK, solcu renci
hareketindeki kaynaklarnn bir miras olarak, tm Krdis
tan'm bamszln hala nihai hedefi olarak grmektedir.
Lideri Abdullah calan belki de hala Irak ve Iran Krtleri
nin de lideri olma hayallerini kuruyordur, fakat pratikte ta
leplerini yumuatmnr ve muhtemelen Trk hkmetiyle
mzakere masasna tekbana oturmaktan da byk keyif
alacaktr. Btn Krt liderler, halklarnn blnm bir
ulus olarak kalmasna veya yakn ve fakat farkl ulusu
oluturmasna kendilerini altrm grnmektedir.

Etnik snrlar ve Krt etnisi

Asya ve Afrika'nn smrge dnemi sonras yeni devletle
rinde ve Avrupa'nn en eski 'ulus-devletleri'nde (Bask, Kata
lan, Breton, lsko hareketleri gibi) ayrlma taraftan hareket
lerin ortaya k, bilimsel ilginin ulusuluun doas ve
nedenleri zerine yeniden ekilmesine yol at. "Krtler15 Bununla birlikte 1960 ve 1970'lerde ran, Trkiye ve Suriye'den Krt aktivi
tistler komu Irak Krdistan'nn 'kunanlm blgeler'ine dzenli ziyaretlerde
bulundular veya g ettiler. 1970'lerde Barzani ve Talabani gruplarnn her
ikisi de Trkiye ve lran'daki 'karde' Krt organizasyonlaryla zel ilikiler
kurdular ve tabiauyla sren rekabetlerini buralara 'ihra ettiler'. Bu ibirliinin
amac pan-Krt aktivitilerini organize ettnek deil, Irak Krtlerinin mcadele
sini desteklemekti.

68

aras" etnisite konusunu aklamakta bize yardmc olup

olamayacaklarn grmek iin bu teorik yazlarn bir ksm
na bavuracam.
Tartmaya etkili bir yaklam, grup snrnn korunmas
nn etnisitede anahtar bir unsur olduunu ne sren antro
polog Fredrik Barth'dan geliyor. 16 Bir etnik grubun kltr
farkl evre artlarna bal olarak byk bir i deiim gs
terebilir ve zaman iinde nemli bir deiiklik geirmi ola
bilir, fakat bu faktrlerin hibirisi grup kendisi ve evresi
arasnda kesin bir snn korumay baard srece etnik
kimlii etkileyemez. Barth'a gre, belirli bir insan toplulu
unu bir etnik gruba dntren ey zel bir kltrel ieri
in korunmasndan ziyade, bir snrn korunmasdr.
Bu yaklam Krtlerin durumuna uygulamak ve Krtlere
dair sosyal snrlarn ne kadar korunmu ve korunuyor ol
duunu renmek retici olacakur. 1. Dnya Sava nce
sinde, btn snrlar iinde en fazla gze arpan Msl
manlar ve Hristiyanlar (veya Yahudiler) arasnda oland,
bu da Kuzey Krdistan'da pratik olarak Krtler ve Ermeni
ler arasnda bir snra tekabl ediyordu. Trke ve Arapa
konuan Snni Mslmanlar (Snni) Krtlere pek yabanc
deillerdi ve aralarndaki snr belirsizdi. Gerekten de Os
manl kaytlan, Krte ve Trke konuan gruplar ieren
kark gebe airetlere saysz gndermeyle doludur ve bu
durum Trk ve Krt airetleri arasndaki etnik snrn belir
siz olduunu gstermektedir.17 Arapa konuan airetlerden
en az biri, Mahallami, kendisi ve dier Krtler tarafndan

16 Fredrik Barl, "Introduction", Fredrik Barl (der.), Ethnic Groups and Bounda
ries iinde (Boston: Llttle, Brown &: Co., 1969), s. 9-38.
17 "Trkmen Ekrad" veya "Ekrad Yrkan" olarak belirtilen bu ok saydaki
airetleri ieren bir liste iin bkz. Cevdet Trkay; Babakanlk Arivi Belgele
ri'ne gre Osmanl lmparatorluu'nda Oymak, Atret ve Cemaatlar (stanbul:

Tercman, 1979). Bu airetlerin byk bir ksm, (Trkmen ve Krt) Boz

Ulus konfederasyonunun bakiyesi olarak grnmektedir.

69

Krt olarak kabul edilmekteydi.18 Zazaca konuan kabile

insanlar hibir zaman ayn bir grup olarak zikredilmemi,
daima Kr addedilmilerdir.
Yezidiler farkl bir durumdayd. Bir yandan Mslman
olarak dnlmemiler ve farkl kimliklerini kimi harici
iaretlerle vurgulamlardr; ancak dier yandan da airet
mensuplar ve Krte konuanlar olarak Hristiyanlarla kar
latrldnda Mslman Krtlere ok daha yakn olmu
lardr. Snni Krtler ve Yezidiler arasnda kesin bir snr
vardr, ancak bu snrn nemi zamana gre deimektedir.

20. yzyln balarnda, bugnk Mardin'den douya doru

uzanan Tur Ahdin Dalan'ndaki birka airette (muhteme
len Yezidi kabilelerin zamanla lslam' kabul etmelerinden
kaynaklanan) Mslman unsurlar kadar Yezidi unsurlara
da rastlanyordu.19 Alevi ve Snni Krtler arasndaki snr
larn o zamanlar ne kadar belirgin olduuna dair bugn eli
mizde kesin bilgiler yoktur. Baz 19. yzyl kaynaklan K
zlbalardan (Alevi) , konutuklar dile bakmakszn ayn bir
etnik toplulukmu gibi bahseder.20 Dier bir deyile snrla
rn izilmesinde dil deil, din temel bir unsurdur ve Hrsti
yanlan Mslmanlardan ayran snr heterodokslan orto
dokslardan ayran snrdan phesiz ok daha belirgindir.

18 Mark Sykes, "The Kurdish tribes of Ottoman Empire", ]oumal of the Royal
Anthropological Institute 38 (1908). s. 473. Bu durum bugn de varlgn sr
drmektedir. Arapa konuan Mahallani aireti hlla kendini Kn olarak ka
bul etmektedir. Mahallami airetinin lde deil, dada yayor olmas, bu ka
buln doru olabileceini gstermektedir.
19 Bkz. m. Sykes, "The Kurdish tribes", s. 469, 473-4.
20 Bu yiizden (Dersim, Harput ve Malatya'y ieren) Ma'muret el-Aziz vilayeti
nin, Cuinet'in Osmanl yllklarndan (salname) derledii nfus bilgilerinde,
farkl Hristiyan mezheplerinin dnda "Mslmanlar", "Kzlba" ve "Krt
ler" kategorileri yer almaktadr. "Mslmanlar" kategorisi byiik ihtimalle,
konutuktan dile baklmakszn airetsiz kyller ve ehirlilerden oluuyordu.
Bkz. Vital Cuinet, La Turquie d'Asie. Gtographie a:lministrative, tme II (Paris:
Leroux, 1892), s. 322ff.

70

Bununla birlikte ilerindeki belki de en nemli snr, daha

nce de belirtildii gibi, airet ile airet d nfus arasnday
d. Mslman-Hristiyan snn zellikle, airet mensuplarn
ve airet d kyller ve zanaatkarlar birbirinden ayran s
nra tekabl ettiinde keskinleiyordu. 19. yzyln byk
bir blmnde varlklarn korumu Hakkari'deki Nasturiler
ve Tur Abdin'deki Yakubiler gibi airet eklinde organize ol
mu ve askeri adan gl Hristiyanlar, Krt airet men
suplar tarafndan eitleri olarak kabul ediliyorlard. Hristi
yanlar ye olarak kabul eden Krt airetleri bile vard.2 1
Blgenin airet d nfusu, Ermenice, Aramca, Arapa ve
belki de Trke konuanlar kadar Krte, Zazaca ve Gurani
konuanlar da ieriyordu ve aralarnda Hristiyanlar kadar
Snni ve Alevi Mslmanlar da vard. Airet mensuplar bu
airet d gruplar tanmlarken kesin etnik ayrmlar yapm
yorlar, geni kapsaml

reaya (uyruklar) terimini, veya feleh

(Hristiyan kyller, zellikle Ermeniler) ve

knnan

(kuzey

Krdistan'daki Mslman kyller) gibi biraz daha belirgin

terimleri, ya da blgeden blgeye farkllk gsteren yerel te
rimleri kullanyorlard. Airet mensuplar kendilerini basite
airet ya da Krt olarak tanmlyorlard.22
Konuyla ilgili bir baka snrdan da bahsetmek yerinde
olacaktr; bu da, yksek Osmanl kltrnn temsilcileri
(askeri-brokratik memurlar, yksek din grevlileri, eraf)
ve yerli nfus arasndaki snrdr. Osmanl kltrnn tem
silcileri 'aadakiler'

(vulgus) ile mesafelerini yapay bir dil

olan Osmanl Trkesi'ni kullanmakla ve davran kural ve

kalplarnn gelikinlii ile koruyorlard.
21 rnein bkz. Agha, Shaikh and the State, s. 107, 117-8.

22 "Krt" ismi aslen dilsel olarak tanmlanm 'etnik' bir kimlikten ok gebe
kavimcilii iaret ediyor olabilir. Ortaa Arap yazarlan 'Arap Krtler' gibi eti
ketleri bugnk etnik adan tanmlanan Krtlerle hibir ilgisi grlmeyen
gebe gruplar iin kullanrlard.

71

Bu snrlan etnisitenin temel kriteri olarak ele alrsak, 20.

yzyln balarnda Krt etnisinin ekirdeinin Krte ko
nuan Mslman airetler olduunu grrz. Bunlara, k
k fakat nemli bir grup olan, genellikle airet aalarnn
ortaklar, temsilcileri, simsarlar gibi hareket eden eraf da
eklemeliyiz. Krte konuan komularyla benzer evre
artlarnda yaayan ve ortak bir tarihi paylaan ve Zazaca ve
Gurani konuan airetler de, veya en azndan Snni olanla
r da bu ekirdein bir parasyd. Alevi, Yezidi, ii ve Ehl-i
Hak airetler periferiyi oluturuyorlard ve airet d kyl
ler dilleri, dinleri ne olursa olsun, ne brleri ne de kendi
lerince etninin bir paras saylmyorlard.
Krt etnisinin bu kompozisyonu, lstanbul'daki ilk milli
yeti Krt kurulularna da aynen yansmt. Bu kurulula
rn yeleri, ezici bir ekilde Snniydi ve airet elitinin veya
dinsel elitin eitimli kesimlerinden geliyorlard. Aralarnda
birka Zazaya, kuzey ve gney Krte diyalektlerini konu
anlara ve birka Aleviye rastlyor ama, hibir Yezidi gremi
yoruz. 23 artc olmayan bir ekilde bu kurulularn yeleri
arasnda kyller veya ehirli zanaatkarlar da bulunmuyor
du ve 1920'lerin 1930'lann Krt isyanlarnda da bu toplum
sal snflar isyan hareketinin bir paras deillerdi.
Sylendii gibi Krt Mslmanlar Trk Mslmanlardan
ayran kat bir snr yoktu. 1. Dnya Sava ve onu izleyen
'ulusal kurtulu' savanda Krtler ve Trkler yerli ve yaban
c Hristiyanlara kar birlikte savatlar; Krt airetlerini or
tak Krt karlar temelinde nce Osmanllarn ardndan da
Kemalist hareketin aleyhine dndrme abalan baarszlk
la sonuland. Sava sonras yllan boyunca gneydeki Krt23 Daha sonra 1930'1arda srgndeki milliyeti Kn kuruluu Hoybun, Yezidilii
tek gerek Kn dini olarak kutsayacaku, fakat bu kuruluun nde gelenleri
arasnda da hi Yezidi yoktu. (Bana bu bilgileri tayanlardan bazlar Hever
kan kabilesinin efi olan ve bir Hoybun yesi olan Haco'nun bir Yezidi oldu
unu, fakat bunu aka sylemediini ne srdler.)

72

lerin dini ve politik lideri olan eyh Mahmut Barzani kendi

idaresi alunda yan bamsz bir Krdistan kurmak iin de
nemelerde bulundu, fakat ayn zamanda Merkez Krdis
tan'daki Kemalist ordu komutan zdemir'le sk bir iletiim
kurdu. Ona gre, yeniden kurulmu bir Osmanl imparator
luu fikri, Ingiltere'nin kontrol altndaki lrak'a dahil ol
maktan daha ekiciydi. Gerekten de baz Krtler Trk mil
liyetilii fikrine kaulmlard. Krt Abdullah Cevdet, ittihat
ve Terakki'nin Gen Trkler Komitesi'nin kurucularndan
biriydi (fakat I. Dnya Sava'ndan sonra bir Krt kurulu
unda da aktif olarak grev almu). Trk milliyetiliinin
en etkin ideolou Ziya Gkalp ( 1876'da Diyarbakr'da do
mutu) Krt atalara ve belki de bugnlerde iddia edildii
zere Zaza atalara sahipti.24 (Hayattayken Trk m yoksa
Krt m olduu eklindeki bir sorunun halk arasnda ortaya
kmam olmas epeyce nemlidir).

Ulus olmaya giden yollar

Son zamanlarda yaynlanm birok kitap ve makalesinde n
giliz sosyolog Anthony D. Smith, kkenlerini etnik cemaat
veya etninin iki ayn ideal tipinden alarak uluslamaya giden,
birbirinden tamamen farkl iki yol arasnda bir ayrm yapar.25
Bu tipler ve geliimleri hakkndaki almas hemen uygula
nabilir bir nitelikte olmasa da, Krtlerin durumunu anlama24 Trk kaynaklan tabiauyla Ziya Gkalp'in Trk olduunu syler, fakat daha
sonraki Krt kaynaklan onun Krt olduunu ne srerler. Gkalp'in Zaza ol
duu iddias iin bkz. Zilf Selcan, Zaza Millt Meselesi Hakknda (Ankara: Zaza
Kltr Yaynlan, 1994), s. 3.
25 Anthony D. Smith, The Ethnic Origins of Nations (Oxford: Blackwell, 1986);
"The origins of nations", Ethnic and Racial Studies 12 (1989), s. 340-67; Nati
onal Identity (Londra: Penguin Books, 1991 [Trkesi: Millt Kimlik, lletiim
Y., 1994). Bu almalar Emest Gellner'in Nations and Nationalism (Oxford:
Blackwell, 1983) adl almasna ok ey borludur, ancak somut tarihsel an
lanmlanyla Gellner'in almasndan ok daha zengindirler.

73

ya yardmc olabilecek niteliktedir. Smith, Franszca'dan ald

ethnie

(etni) kavramn sadece baz kken ve ata mitlerini,

belirli bir blgeyi ve kltrn en azndan baz ortak unsurla

rn deil, yelerinin (ounun) bir dayanma hissini de
paylat cemaatleri belirtmek iin kullanr. Ortak bir klt
r ve k.kenleri konusunda ayn mitleri paylaan, fakat bira
rada olma farkndalma sahip olmayan insanlar bir
deil, belki bir

etniyi

etnik kategoriyi olutururlar. Ulus etniden ok

daha kaynamtr ve yaygn bir halk kltr ve belirli bir

ekonomik ve politik entegrasyonla tanmlanr.26
Smith'in ideal tiplerinin ilki, yeleri askeri-aristokratik bir
zmreden oluan, bu yzden toplumsal derinlii az olan fa
kat geni bir corafyaya yaylabilen, kendi deyiiyle, "yanal
aristokratik" etnidir. Dieri ise "dikey-demotik" olarak ad
landrd ve ierisinde, (az ya da ok) ayn kltr payla
an, ortak kkenlere sahip olmann ve ortak din inancnn
birarada tuttuu farkl toplumsal snflarn yerald tiptir.
Ortak bir kltr paylaan btn topluluklarn byle demo
tik etniler oluturamayacan eklemek gerekli olabilir. Etni
kavram sadece ortak bir kimlikten haberdar olma ve bir
gruba aidiyet bilinciyle nitelendirilenler iin kullanlr; dn
yadaki kyl cemaatlerin birounda bu nitelikler yoktur.
Yanal-aristokratik etniler, egemen olduklar farkl toplum
larn kltrel entegrasyonunu salamay baarrlarsa ulusla
ra dnebilirler. Smith, "brokratik birletirme"den sze
der, nk bu srete devlet anahtar bir rol oynamaktadr.
Bu, Fransa, ngiltere ve ispanya gibi baz Avrupal ulus dev
letlerin kuruluunda yaanan sretir. Dikey-demotik

etni

ler, genellikle etnik gemiin yeniden kefini ve anavatanla

26 National Idmtity (Penguin Books, 1991, s. 14) adl almasnda Smith, ulu
sun (akademisyenler arasnda bir konsenss temsil ettiini iddia ettii) u
tanmm verir: "tarihsel bir blgeyi paylaan, ortak mitleri, tarihsel hanralan
ve yaygn bir halk kltr olan, ortak bir ekonomi ve tm yeleri iin ortak
yasal haklar ve grevleri olan adlandnlm bir insan nfusu."

74

olan balarn kutsanmasn kapsayan, milliyeti entelijansi

ya tarafndan srdrlen bir i seferberlikle

ulus

haline ge

lebilirler. Bu tip "demotik" uluslar, bir aristokratik etninin

uyruklar arasnda, erken "ulus devletler"in yannda, fakat
bunlarn iinde ve bunlara kar olarak da doabilir.
spanya, Kn konusuyla karlanrma yaplabilecek reti
ci bir rnek oluturmaktadr: "aristokratik-yanal" Kastilyan
.
lar (Ponekiz hari) lber Yarmadas'ndaki topluluklarn b
yk bir ksmn lspanyol ulusu iinde birletirmeyi baard
lar, fakat Katalanlar, Basklar ve Galiyahlar kendi ayn etnik
kimliklerini brakmaya yanamadlar ve bu kimlikler daha
sonra onlarn "demotik" milliyetiliklerinin temelleri oldu.
spanyol ve Katalan kimlikleri karlkl birbirlerini dlamaz
lar; en ateli Katalan milliyetisi bile, en azndan birka a
dan, ayn zamanda bir lspanyoldur. Katalan milliyetiliinin,
Katalanlann baarl bir ekilde spanyol ulusuyla birletiril
mesinden sonra ortaya km olmas da nemli bir gerektir.
Bununla birlikte Krtlerin durumu biraz daha karktr.

20. yzyln balarna kadar Krtler ve blgedeki dier top

luluklar, her ne kadar yelerinin ou farkl demotik etni
lerden geliyorsa da (Osmanlcayla, Snni lslam'n devleti
yorumu ve zel bir Osmanl kltryle tanmlanan) bir e
it yanal-aristokratik etni kurmu olan Osmanl askeri ve
brokratik elitinin uyruklanydlar. T rkiye'nin Kemalist
eliti birok adan bu Osmanl elitin ardl durumundayd;
tad Trk milliyeti ve halk ideolojisine ramen airet
lere ve kyllere uzak kalmaya devam etti.27 Bu elit, Krtler
bir yana kylerde yaayan T rklerin bile pek ilgisinin olma
d bir yeniden kefedilmi T rk kltrn destekledi. Bu
nunla birlikte, daha tehlikesiz aralar olan kitle eitimi, zo
runlu askerlik ve modem kitle aralarnn kullanm kadar,
27 Bu konu hakknda birok aklaya gzlem iin bkz. erif Mardin, "Center-pe
riphery relations: A key to Turkish politics?", Daedalus 102 (1973), 169-190.
75

zellikle Krtlerin zorla asimilasyonu ve geleneksel dini

usullerin bastrlmas gibi ulus inas yolundaki abalan b
yk lde baarl oldu. Manda idaresi ve Haimi haneda
nnn egemenlii srasnda lrak'ta uygulanan "brokratik
birletirme"nin daha yumuak yntemleri de, farkl bir Irak
ulusal kimliinin olumasyla sonuland; ayn ey Pehlevi
ahlan dnemindeki lran iin de geerlidir.
Bu yzyln banda, daha nceki dnemde olduu gibi,
Krtler demotik-dikey etniden ok aristokratik-yanal etniye
yakndlar. 1915'te Ermenilerin srlmesi ve topluca katle
dilmeleri ve ardndan sava sonrasnda kuzeydou Trki
ye'den topluca karlmalar sonucunda Trkiye'nin dou
sunda ok az Hristiyan kald. Bu nedenle Mslman-Hris
tiyan snn anlamn kaybetti; Kemalist laikleme politikas
dier etnik snrlar da ayn ekilde etkiledi. Trkler ve
Krtler arasndaki ortak dini inantan kaynaklanan ba gev
edi, keza Snniler ve Aleviler arasndaki mesafe de azald.
Toplumsal hareketlilik ve kentlme, airet mensubu olanlar
ve olmayanlar arasndaki fark da bulanklatrd. Elit k
kenlerine ramen Krt entelijansiyas Krt kylsn ide
alize etmeye ve airetsiz Mslmanlar iin kullanlagelen

krman

terimini bir etnik isim olarak kullanmaya balad.

Bylece uyruk kyllerin, hakim etniye yava yava dahil

edilmesi sreci balad. Bu srecin bir baka ynn olutu
ran Ermenilerin ve dier Hristiyanlann lslam'a geileri ve
Krte'yi ve Krt kltrn ya da Zazaca'y ve Zaza klt
rn kabul etmeleri, gerekte ok daha nce balamt.
Ayn kylleri, aa snf oluturan ayn ehirlileri ve
marjinal airet nfuslanm kapsayan e zamanl iki birletir
me sreci szkonusudur: Yeni doan Trk (veya Irak, ran)
ulus devletine birletirme, ve (1920 ve 1930'larda, btnle
tirici yaplarn yokluundan dolay henz bir ulus olarak ad
landrlamayacak) Krt etnisiyle birletirme. Kyller aktif
76

olarak bir kimlik semede gecikmilerdi, fakat 1920'lerde

Trkiye'deki Alevi airetler arasnda Krt ve Trk kimlikle
rinin seimi konusunda bir tartma devam ediyordu. Lider
lerin bir ksm Krt milliyetilerinin yannda yer ald,28 baz
lar ise uzun bir zamandan beri dmanca hisler besledikleri
Snni Krt komularna kar laik devletin yannda yer ald
ve kendilerini "gerek Trkler"29 olarak tanmlad ve kalan
birou da Alevilii tek gerek kimlikleri olarak grmeye de
vam etti. Her ne kadar Baas partisinin iktidara gelmesinden
nce Arap olduklar yolunda byk apl basklara maruz
kalmamlarsa da, Irak'ta Yezidiler, Kakailer ve benzer grup
lar da benzer seeneklerle kar karya kaldlar.30
Trkiye, Irak ve lran'daki ulus inas sreci onyllar bo
yunca baaryla devam etti ancak periferideki gruplarn Krt
etnisine yava yava dahil olmalar engellenemedi. Fakat
zellikle Trkiye'deki Krt kimlii, Krt milliyetiliinin
toplumsal bir hareket olarak ortaya kn grdmz
28 Bu sebeple bau Dersin'de (bugnk Sivas'n Zara yerleim blgesi) byk bir
airet olan Alevi Kogiri airetinin baz liderleri 1920 ve 1921'de Kemalist B
yk Millet Meclisi'ne Kn olmalar temelinde otonomi istediklerini belinen
mektuplar yazdlar. Bu talep, yeni rejime kar ilk Kn isyannda sona erdi.
Bkz. M. Nuri Dersimi, Krdistan Tarihinde Dersim (Halep: An Matbaas,
1952), s. 129; Hans-Lukas Kieser, Les Kurdes Alevis Face au Nationalisme Turc

Kemaliste. I'.Altvitt du Dersim et son Rle dans le Pmnier Soultvement Kurde

contre Mustafa Kemal (Kokiri, 1919-192) (Amsterdam: MERA, 1993), s. 5.

29 rnein 1925'te eyh Said'in Kn (ve Snni Mslman) lsyan'na kar aktif
bir ekilde savaan Vano'da bulunan Alevi Honnek ve Lolan airetleri. Hor
mek airetinin liderlerinin, gerek Trkler olduklar iddialaryla birlikte ko
nuya yaklamlar iin bkz. M. erif Frat, Dou llleri ve Varto Tarihi (Ankara,
1945 ve ok saydaki basks).
30 Etnik temizliin yapld Anfal kampanyasnn arifesinde 98Tde Irak Baas
rejimi, insanlarn kendilerini yalnzca Kn ya da Arap olarak yazdrabilecek
leri bir ulusal nfus saym yapu. Yezidiler ve Asuri Hristiyanlarn byk bir
ksm kendilerini Krt olarak yazdrmay tercih etti; Middle East Watch bu
"Arap ulusuna hyanet"in nedeninin, Anfal kampanyasnn enesinde Irak or
dusuna snan birok Yezidi ve Asurinin topluca katledilmeleri olduuna
inan;aktadr. Bkz. Middle East Watch, Genocide in Iraq: The Anfal Campaign
against the Kurds (New York: Hunan Rights Watch, 1994), s. 3 12-7.
77

1960 ve 1970'lere kadar devlet temelli bir ulusal kimlie

ta

bi olarak kald. Krt milliyetiliinin yeniden ykselii Av

rupa'nn ulus devletlerindeki 'etnik uyan'a benziyordu;
(Bask ve Katalan hareketlerinin lspanya'nn grece imtiyazl
blgelerinde ortaya kmasna ve Krdistan'm bu blgelere
kyasla dezavantajl bir blge olmasna ramen) lspanya'da
ki Bask ve Katalan hareketleriyle birok ortak noktas vard.
Trkiye'de gayet ak bir ekilde gzlemlenebilen yeni Krt
hareketi, yaygn eitim ve kentleme srelerinin sonucuy
du. Hareket, Krt rencilerin ve entelektellerin ve daha
sonra da ehre g eden iilerin hakim etniden farkl ol
duklarn ve kesin bir ayrmclkla kar karya bulundukla
rn ak bir ekilde grdkleri byk ehirlerde dodu.
1960 ve 1 970'lerin Krt hareketi, baarl bir etnik birle
menin saland izlenimini veriyor: Trkiye'deki liderleri
ve yeleri arasnda Snnileri ve Alevileri, Krte ve Zazaca
konuanlar ve aynca Krt kkenli olup sadece Trke ko
nuabilenleri bulabiliriz. Irak Krt hareketinde ise bu birle
me iinde Krte ve eitli Gurani diyalektlerini konuanla
r, Snni Mslmanlar kadar Yezidileri ve iileri, (zaman za
man, birka onyl ncesine kadar tahayyl bile imkansz
"Krt Hristiyanlar" deyimiyle adlandrlan) Asurileri ve hat
ta Arapa konuan Faylileri de grebiliyoruz.31 Bu, hareketin
geni bir destee sahip olduu veya Krt ulusu fikrinin ge31 Fayliler, ou Badat ve ortabau Irak'taki byk ehirlerde yaayan, bau Iran
kkenli byk ve zengin bir ii topluluudur. Gney Krtesi ve Lur diliyle
aktaba bir Fayli diyalektii mevcuttur, fakat Faylilerin ou yalnzca Arapa
bilir. ou Fayli, kuaklar boyunca Irak'ta yaam olmasna ramen Irak va
tanda deildir. 1970 ve 1980'lerde 100.000'in zerinde Fayli lran'a srl
mtr. Bkz. Monir Morad, "Kurdish ethnic identity in Iraq", Turaj Atabaki ve
Margreet Dorleijn (der.), Kurdistan in Search of Ethnic ldentity iinde (Utrecht:
Houtsma Foundation, 1990), 70-8; ve Ali Babakhan, Les Kurdes d'lrak: Leur
Histoire et Leur Deportation par le Rtgime de Saddam Hussein (yaynevi belli de
il, 1994). l970'lerin ortalarna kadar birka Fayli, Irak Krt hareketinin nde
gelen isimlerinden olmay srdrm ve zengin Fayliler hareketin finansma
nna nemli katklarda bulunmulardr.

78

nel kabul grd anlamna gelmez. Irak'ta merkezi hk

metin Krt hareketine kar savamalar iin seferber edebil
dii ca olarak adlandrlan insanlarn says, pemergeler, ya
ni gerilla savalar kadardr. Baz airet liderleri Krt politi
kaclara gvenmedikleri iin, dierleri uzun zamandr at
t rakipleri pemerge olduu iin ca olmutu ve geri kalan
biroklar da korku ve agzllk yznden hkmet iin
alt. Bununla birlikte Krt hareketini destekleyenler ve
harekete kar olanlar arasndaki aynn, daha nce bahsedi
len dilsel veya dinsel ayrm hatlarna tekabl etmiyordu.
Krtler aras etnisitenin yeniden ykselii

Daha nce sylendii gibi 1980'lerde, tek bir byk Krt et

nisine dahil olma sreci, daha az kapsayc nitelikteki etnik
kimliklerin yeniden ykselmesiyle karlat. lspanya'daki
Katalan milliyetiliinin ykseliiyle bir karlatrma aydn
latc olabilir; ancak tek bir farkla nk bu sefer Krt etnisi
spanyollarn roln almtr. Bu merkezka glerin ortaya
k bir lde, Krt milliyeti hareketinin ulusal bilinci
besleme ve bir Krt ulusu altyapsnn inasnda kaydettii
byk baarlara baldr. Bu "etnik yeniden ykseli"in en
azndan iki biimi gzlemlenebilmektedir: Birincisi, Irak
Krdistan'nda blgesel-dilsel bir farkllama ("Soran"a kar
"Bahdinan") ikincisi Trkiye'de aznlk dilsel ve dinsel top
luluklar (Zazalar ve Aleviler) arasndaki ayrlk eilimler.
Irak Krdistam'mn Kurmanci lehesi konuulan kuzeyiy
le ("Bahdinan"), Sorani lehesi konuulan gneyi arasnda
ki derin ekonomik ve kltrel farkllklar grmek bizatihi
yeni bir ey deildir. Bu durum, l 960'larn bandan bu ya
na Irak Krt hareketinin iindeki ihtilaflarn da temel nede
nidir. Bahdinan ekonomik olarak geri kalmtr ve airetle
rin gl egemenlii altndadr, gneydeki blgeler ise da79

ha ehirlemitir, eitim dzeyi ve ekonomik gelimesi da

ha yksektir ve bu durum airetlerin roln daha az nem
li klmaktadr. Irak'ta Sorani Krt lehesi resmi statye sa
hiptir ve bir edebiyat ve eitim dili olarak desteklenmekte
dir. Oysa Kurmanci lehesi ihmal edilmitir ve Bahdinan'da
eitim dili Arapa ya da Sorani lehesidir.

l 960'larn ortalarnda, Krt hareketinin liderlii iin,

Barzani ve mttefiki airetler ile Krdistan Demokratik Par
tisi (KDP) politbrosunun ehirli, niversite eitimi gr
m ve Sorani lehesini konuan yeleri arasnda iddetli
bir mcadele vard. Rakipler sadece kimi zaman anan s
nf karlarna ve siyasi grlere sahip farkl sosyal zmre
leri deil ayn zamanda Irak Krdistam'mn iki temel blge
sini de temsil ediyorlard. Barzani, nce askeri alanda, he
men ardndan da politik alanda mcadeleyi kazand. Baz
eski rakipleri ve kimi gneyli politikaclarla ibirlii yapa
rak btn blgelerdeki Krtleri kendi liderlii alnnda bir
letirmeyi baard. l 960'larn sonundan balayarak birliin
Mart 1975'te ani kne kadar, dilsel ve dinsel farkllk
lar bir daha hareketi blemedi.
Takip eden yllarda yeniden ortaya kan hareket, blge
sel glere sahip liderler arasndaki iddetli rekabetle ta
nmlanmaktayd. Aralarnda ne kanlar, en gl destei
ni Sleymaniye blgesinde bulan Celal Talabani ve asli g
c babalar gibi Bahdinan airetlerine dayanan Barzani'nin
oullar ldris ve Mesud'du. Koj Sanca'nda doan Talabani
eski KDP politbrosunun bir yesiydi ve Barzani kardeler
babalarnn KDP'sini yeniden olutururken, o da 1975'te
Krdistan Yurtseverler Birlii'ni kurdu. Dier Krt liderler
genellikle bu ikisinden biriyle ittifak halindedir, bazen de
iki taraf arasnda gidip gelir ikisini de idare ederler.

l 980'ler

boyunca deien bir ey olmad ve Barzani ve Talabani'nin

nderlik ettikleri bu iki hareket arasndaki kutuplama de80

imez, srekli bir hal ald. Bunun nedeni belki de bu iki li

derin "Soran" ve "Bahdinan"la, bakalarndan ok daha faz
la zdeletirilmi olmalar ve bir blgenin kendilerine, di
erinin tekine ait olduuna dair basmalcalp inanlarn ge
erli oluuydu.32
Bu liderler arasnda sren ve 1 994 ilkbahar ve yaznda
hemen hemen bir intihar savama dnen iktidar mcade
lesi, iki blge arasndaki ilikileri daha da ktletirdi. Ne
kadar yaygn olduunu tesbit zor olsa da, her iki tarafta da
balangtan beri var olan kimi tepkiler vard. Sleymaniye
blgesindeki politik liderlerin, (mevcut jeopolitik durumda
gney blgesinin ikmal yollann kontrol eden) Bahdinanla
nn szde egemenlii tehlikesine kar insanlar kkrtukla
n bilinmektedir. Dier tarafta Bahdinan'da ise Talabani ve
KYB'ye kar duyulan kzgnlk, btn Sleymaniye'ye, hat
ta genelde "Soran"a duyulan bir fkeye dnmektedir. Ka
kiinin byle bir dnceyi paylau bilinmese de, Bahdi
nanllann bir ksm, tm Krt blgesinin karlar yerine,
Bahdinan'n karlarnn dikkate alnmasnn daha iyi olaca
dncesindedir.*
(.)
.

32 Bundan bu liderlerin kendi blgelerinde yaayan btiin nfusun veya hatta

bir ounluun desteini arkalarna aldklar sonucu karlmamaldr.
KYB'nin nde gelen isimlerinin ounun iinden kng ve KYB'ye en youn
destein verildii Sleymaniye blgesi, aslnda Sorani lehesi konuulan bl
genin bir parasdr. Burada bile KDP'ye verilen destek ihmal edilir bir oranda
deildir. Sorani lelesi konuulan Sleymaniye ve Bahdinan arasndaki Erbil
blgesi, uzun zamandr her iki partinin de ekin olarak bulunduu ancak ta
mamen kontrol edemedii bir tampon blge olmutur: KYB Bahdinan blge
sinde de ksmen desteklenmektedir, ancak bu destek yava yava ortadan
kalkmaktadr.
(*) Trkiye'de ve Ban Avrupa'da laza ve Alevi milliyetiliinin ykselii ve Krt
ler aras farkllklann Avrupa baglamnda ne gibi tartmalara yol ang mese
lesi, bir sonraki makalede ayrntlaryla tartlmaktadr - y.n.

81

Sradaki kimlik?
Kanmca, Krtlerin bir ulus oluturup oluturmad ve bu
ulusun kimleri kapsayaca sorulan nesnel olarak cevap
landnlamaz. Bu sorulara verilebilecek her tr cevap, poli
tik bir program oluturur. Ulus olmaya giden kanlmaz ve
geri dnlemez bir evrim yoktur; ekonomik entegrasyon ve
artan iletiim zorunlu olarak etnik farkllklarn ortadan
kaybolmasna yol amaz, hatta tamamen tersi bile olabilir. 33
Bu gzlem, vatandalarm tek bir ulus iinde kaynatrmay
deneyen devletler kadar devletsiz milliyeti hareketler iin
de geerlidir.
Daha nce grlmemi bir corafi ve toplumsal hareket
lilik, her bireyin kimliini zerinde belli bir seme zgr
lne sahip olduu bir konu haline getirmitir. Olaans
t artlarda, 19. yzyln sonlar ve 20. yzyln balarnda
lslam' kabul edip Krtleen Ermenilerin yapt gibi, kii
etnik kimliini tamamen deitirmeye alabilir. Daha
yaygn olarak kii akan farkl kimliklerinin arasnda n
ce birini sonra da bir bakasn vurgulayabilir. Kiinin var
olan seenekler arasnda hangi kimliini vurgulayaca
meselesi mevcut politik ve ekonomik artlara baldr.
inde yaadmz yzylda, politik ve ekonomik bask al
tndaki Krtlerin byk bir blm lkelerinin hakim et
nik topluluklar ierisinde asimile oldular, fakat bu geri
dnlemez bir sre deildi. ocuklarnn ve torunlarnn
ou Krt kkenlerini "yeniden kefetti " . Bugnlerde,
Trkiye'den yardm alabilmeleri iin Irak Krtleri zerin
de, kendilerinin Trkmen olduklarn resp.en aklamalar
33 Walker Connor'n nc Dnya zerine yazan Amerikan siyaset bilimcileri
nin uzun sre doruluundan phe etmeden kullandklan ulus inas nosyo
nunu kerten eletirisi iin bkz. "Nation-building or nation destroying?",
Wo,.ld Politics 24 ( 1972), s. 319-55.
82

yolunda ekonomik basklar vardr.34

Belki de stste gelen ve atan kimliklere dair en dikkat
ekici rnek, farkl "milliyetiliklerin" etkin olmaya alt
(ounluunu Zazaca konuan Alevilerin oluturduu)
Dersim'dir. Trkiye'nin vatandalar olarak Dersimliler
Trk olarak dnlmektedir ve kendilerinden Kemalist
milliyeti ideolojiye bal olmalar beklenmektedir; resmi
doktrine gre Dersimliler Orta Asya orijinli gerek Trkler
dir. 35 Krt milliyetilerine gre Dersim Krdistan'm bir par
asdr ve Dersim isyan da byk Krt isyanlarnn sonun
cusudur. Bamsz veya otonomiye sahip bir Alevistan a
rs birok aktif desteki bulacak gibi grnmese de, birok
Dersimli kendisini nce Alevi olarak tanmlamaktadr. Yeni
hayali Zazaistan anayurdunun da srgndeki romantik en
telekteller hari kimseye cazip gelmesi beklenmemekte
dir; fakat Zaza kltrel uyan ve Krman kltrel kibrine
duyulan kzgnln Zaza kimlii zerinde artan bir etkisi
olacak gibi grnmektedir. Son olarak Dersim'in farkl tari
hi ve kltrel kimliinin bilincinde olmaya dayanan gl
bir Dersim ayrlkl fikri vardr. Bu ayrlklk daha ge
ni kapsaml bir kimlie bal olmaya ynelik isteksizlikte
ve l980'lerden beri Dersimlilerin gemite etkin roller oy
nadklar farkl hareketlere kar gittike artan bir gvensiz
likte ifadesine bulmaktadr.
Dersim'deki her bir fert bu farkl milliyetiliklerin kendi34 Tiirkiye'nin destekledii bir organizasyon olan ve "iki buuk milyon Irak
Tiirk'ii"nii temsil ettiini iddia eden IMTP zellikle Kakailer gibi kiiltiirel a
dan marjinal gruplara ve dier heterodoks arikatlara Tiirk olduklarn kabul
ettirmeye almaka ve Tiirk olduunu resmen kabul edenlere yardm etmeyi
nermektedir. Bu bilgiyi Michiel Leezenberg'e borluyum.
35 Bu tez saysz kitapta ileri siiriilmiitiir, en kesin ekilde ortaya konduu yer,
Edip Yavuz, Tarih Boyunca Trk Kavimleri adl kitaptr. (Ankara: Kunulu
Matbaas, 1968). Bu kitap sonraki Tiirk yazarlar iin de standan bir referans
kayna olmutur.
83

lerini ekmeye almalarn hissetmektedir. Bu milliyeti

likler arasnda daha "doal" olan yoktur ve bu yzden
hepsinin uzun vadede baarl olma ihtimali ayndr. Muh
temel kimlikler listesi bununla da bitmez. Son zamanlarda
Alevileri Trk lslam'nn gerek temsilcileri olarak gster
me abalan mevcuttur ve slamc Refah Partisi, eit tann
ma szleriyle Alevi oylarn almaya almaktadr. Hatta RP,
1994 yerel seimlerinde Tunceli'de yerli bir Alevi'yi aday
gstermitir (ancak bu aday seimlerden nce ekilmitir).
Krt hareketi iindeki potansiyel ayrlk eilimlerin
nne gemek iin Krtler arasndaki etnik alt ayrmlara
kar en byk hassasiyeti gsteren politik Krt organizas
yonu PKK'dr. Dier Krt organizasyonlannn yaynlarnda
ve dahili haberlemelerinde, Trke'den Krte'ye gei ya
adklar bir zamanda, PKK kendini Trke ifade etmeyi
srdrd. Bu belki de, Kurmanci lehesini konuanlar, Za
zaca konuanlar ve asimile olmu Krtler arasndaki fark
en aza indirmek iin iyi dnlm bir politikayd.
1980'lerin ortalarndan itibaren parti, lslam'n krsal Krt
nfusu zerinde hala gl bir etkisi olduunu farketti ve
Snni lslam'a kar daha saygl bir yaklam benimsedi.
Parti, Zazaca konuanlarn ve Alevilerin de kendi ayr kl
trlerini tand, hatta destekledi, fakat onlarn da Krt ol
duunu ve kendileriyle birlikte hareket etmelerinin beklen
diini kesin bir dille ifade etti. 36
Daha nce sylendii gibi geen yllar iinde PKK, Der
sim'de kalc bir kpr ba elde etme uranda baarszl
a urad. Saflarnda az sayda Dersimli yer ald fakat nfu
sun byk ksm Krt milliyetiliine kar kaytszln
korudu. PKK'nn Snni lslam'la flrt, partinin niyetleri
hakknda birok Dersimli'yi kukulandrd. Aleviliin yeni36 PKK'nn Alevilere hitap ettii periyodik yayn Zlfikar'n (Ali'nin klcnn
ad) slogan, "asln inkar eden haramzadedir" eklindedir.

84

den douu da, -birok Dersimli, hkmetin Alevi cemaati

ne sunduu nerilerden phelenmeyi srdrse de- Der
sim'i etkiledi. Grnen o ki PKK daha nce daha doudaki
blgelerde yapt gibi, Dersim'i, blgeyi devletten yabanc
latrarak, Krt olup olmamak arasnda bir tercihe zorlama
ya kararldr. 1994 yaz sonu ve sonbaharnda parti Der
sim'deki gerilla faaliyetlerini byk lde artrd, ve byle
ce Trk ordusunu blgede daha nce grlmemi sertlikte
bir bastrma operasyonu yrtmeye bilinli olarak kkrt
t.37 l blgelerde yaayan nfus panik iinde kat, ordu or
manlar ve dzinelerce ky yakt. PKK ve Trk otoriteleri
nin her ikisi de, etnik farkllklarn gl basklar sonucu
kabul edilecei veya terk edilecei varsaymna dayanarak
hareket ediyor grnmektedir. Bununla birlikte bu bask
miktar bile, Dersimlilerin kimlikleri hakknda daha az ka
rarsz olmalaryla sonulanacak gibi grnmyor.

37 Hollanda Krdistan Toplumu, Forced Evictions and Destrnction of Villages in

Dersim (Tunceli) and the Western Part of Bingl, Turkish Kurdistan, September
November 1 994 (Amsterdam: SNK, 1995).
85

Alevi Krtlerin Emik Kimlii zerine Tartma:

0Ashn nkar Eden Haramzadedir! 0 *

Ritel dili olarak neredeyse tamamen yalnz Trke kulla

nan ve hatta ou Trke airet adlarna sahip olan Krte
ve Zazaca konuan Alevi airetlerin varl, birok yazarn
izahat kabilinden hayal gcn megul etmi bir vakadr.
Hem Trk, hem de Krt milliyetilerin bu gruplarn mu
lak kimliklerini kabul etmekte glkleri olmu ve bunlar
skc ayrntlar rtbas etmeye almlardr. Krte ve Za
zaca'nn esasen Trk dilleri olduunu kantlamaya ynelik
abalar son bulmam ve hatta 1980'den sonra g kazan
mtr. 1 te yandan, Krtler Alevilerin dinindeki lrani un
surlarn altn izmiler ve hatta Alevi Trklerin bile dinle
rini Krtlerden alm olmalar gerektiini ne srmler
dir.2 Sz edilen airetlerin dncelerini rahata ifade ede(*} Bu yaz Birikim dergisinin Austos 1996 tarihli 88. saysnda yaymlanmtr.
eviren zgr Gkmen.
1 Ankara'daki yan-resmi Trk Kltrn Aratrma Enstits bu ve benzeri ko
nularda bir dizi kitap yaymlamtr.
2 rnein Cemid Bender'in kitap ve makalelerine, zellikle Bender 1992b'ye
baknz.
87

bilen kimi mensuplan, eski szel gelenee dayandklann

iddia ederek, genellikle, aka siyasal amaca ulamak iin
bavurulan arelerden esinlenerek kendi yorumlann ekle
milerdir.3 Airetler, Krt milliyetilii ve Trkiye Cumhu
riyeti hususunda farkl zamanlarda farkl tavrlar benimse
diler. Krt milliyetiliinin ve Trkiye Cumhuriyeti'nin,
(ulus olmay arzulayan Zazalar ve Aleviler gibi daha kk
gruplar) Alevi Krtlerin sadakatlerine dair birbirleriyle at
an mnacatlan, bu cemaatleri ayrmtr. atma bylece

1994 sonbahannda Tunceli ve Bingl'n batsndaki Trk

askeri harekat ile en yksek noktasna varmtr.

Alevi Krtler kimlerdir?

'Alevi Krtler' terimini, kendilerini Krt olarak tanmlayp ta
nmlamadklanna bakmakszn, Zazaca ve Kurmanci konu
an tm Aleviler iin kullanacam. Bu terimi kullanmam,
onlann 'gerekte' ya da 'esasen' Krt ya da baka bir ey ol
duklan iddiasn tamaz. Alevi Krtlerin merkezi Dersim'den
(Tunceli ili ve ona komu olan Erzincan'n Kemah ve Tercan
ileleri ile Bingl'n Ki ilesinden) ibarettir. Dersimliler, Ba
t Dersim'in (emigezek ve Pertek'in de ksmen iinde bu
lunduu Ovack ve Hozat'n) (Zazaca konuan) eyhhasan
airetleri ile aralannda hem Zaza, hem de Kurmanci dillerini
konuanlann bulunduu Dou Dersim (Plmr, Nazimiye,
Mazgirt) airetleri arasnda kltrel bir fark grrler.
Bir dizi Alevi yerleim blgesi Dersim'den Bingl, Kuzey
Mu, Varto boyunca Kars'a kadar douya uzanr. Bu airet
lerin en bykleri ve en iyi bilinenleri, Kurmanci konuan
Hormek (Xormek, Xiromek) ve Zazaca konuan Lolan,
(zikredildikleri sra ile bkz. Frat

1970, Kocada 1987) Der-

3 rnein, Dersimi 1952; Frat 1970 [ 1946]; Kocada 1987; Pamuku 1992; Sel
can 1994.
88

sim kkenli olduunu iddia ederler ve bu airetlerin ger

ekten halen Dou Dersim'de (zikredildikleri sra ile Nazi
miye ve Plmr) yaayan mensuplan vardr.
Daha batda, Sivas'm Zara blgesi ve evresinde nemli
bir Alevi Krt nfusu ile, Kogiri aireti ile karlarz. Zaza
lehesinden ok Kurmanci lehesi kullanmalarna ramen,
Kogiri aireti Bat Dersimli eyhhasan aireti ile akraba ol
duklar iddiasmdadrlar.4 Dersimli airetlerin baka baz
mensuplar, hem Zazaca, hem de Kurmanci konuanlar, Si
vas'ta dier yerleim blgelerini olutururlar. Dersim Alevi
leri ile akrabalklarnn dier bir belirtisi, aralannda yaayan
ayn soydan seyyidlerin (zellikle Kureylilerin) varldr.5
Dier bir dizi yerleim blgesi Malatya, (Mara'ta) Elbis
tan ve Antep boyunca Suriye ve Adana'ya dek gneye uza
nr. En nemlilerinin adlanndan baka bu airetler hakkn
da ok az ey bilinir. Dersimi'ye gre szde tm Kurmanci
konuan bu airetler de Dersim ile eski bir balantlar ol
duunu iddia ederler

( 1952: 59-60). Dinlerinin Dersimli

ler'in dinleri ile ne lde uyutuunu ve Yezidi ve Nusayri

komulannnki ile nasl bir ilikisi olduunu bilmiyoruz.
En azndan, bu cemaatlerin bazlarna Dersim'de yerleik
soydan seyyidler hizmet vermitir, ama, aralarnda ayn za
manda baka

ocaklar

(seyyid soylan) da vardr.6 Amerikal

4 Bkz. Dersimi 1952, s. 61-62. Tankut, genelde konuya vakf olmasna ramen,
belki de Ban Dersim'le olan bu ilikilerinden tr Kogiri airetinin Zazaca
konutuunu syler (1994a: 415). Sykes, Kogiri airetinin dilinin 'grnte
Krte'nin bir lehesi olduunu ancak Zazalar ya da Baba Krtleri, ya da Di
yarbakr Kurmancilerince zorlukla anlalabildiini' vurgular (1908: 479).
5 Belki de Dersim Alevilerinin en nemli seyyid soyu olan Kureyhler, en ok n
fusa Mazgirt ve Nazimiye'de sahiptirler. Ama Ki'da, Hns ve Varto'da, Pl
mr'de ve Sivas'ta da mensuplar vardr Qandarma Umum Kumandanl, ty: 33).
6 Gneybat Malatya'daki Baliyan aireti, Aguan soyundan gelen bir seyyid olan
Hseyin Doan Dede'yi (lm 1983)

mrid-i kamil sayd; ama ayn zamanda

Kalender gibi yerel soylardan da dedeleri vard (ahhseyinolu 1991: 83-88).

Aguan, blgede Hac Bekta'n bir kavme adn veren halifelerinden birinin ar
dllan olarak tannan kk Dersim soylanndan bir tanesidir.

89

misyoner Trowbridge, gayet iyi tand Antepli Alevilerin

(Kermanah'm batsnda, Krnt'm yaknndaki) Tutami'nin
Ehl-i Hak seyyidlerini en yksek dinsel otorite olarak kabul
ettiklerini sylyor. 7
Yalnzca Dersim ve Kogiri Alevilerinin dinleri hakknda
yzeysel bilgiden daha fazlasna sahibiz; bu inan ve pratik
lerin dier Alevi Krtlerce ne lde paylaldn bilmiyo
ruz. 8 Bilgimizin ou, eski gezginlerin ve misyonerlerin ra
porlarndan ya da Bumke'nin yerinde bir ekilde belirttii
gibi, Dersimliler'in "uygulanmayan bir inan"a bal gibi
grnmelerinden tr "inandklar" ya da "yaptklan"na
dair anlardan kaynaklanr (Bumke 1989: 515) . Her ne ka
dar belki kk bir aznlk itirak ediyor olsa da, da ma
betlerini ziyaret, kt ans engellemek iin esrarl mahal
lerde ve kutsal yerlerde adak adamak gibi belirli eylemler
hala yaadndan tr bu ifade belki biraz mbalaaldr.9
Bununla birlikte birok Dersimli iin yiyecek tabularnn ve
gnee, aya ve atee gsterilmesi gereken hrmetin, ska
vurgulanan ancak fiiliyatta nadiren yerine getirilen adetler
olduu dorudur. 1 0
7

" [Alevi] dininin Corafi Merkezi lran'daki Kemanah eyaletinin Knnd kasa
basdr. Ali'nin erkek ardllannn drd imdi Knnd'da yaamaktadr. Bunlar,
Seyyid Bereke, Seyyid Rstem, Seyyid Esedullah, Seyyid Farracullah'nr. (... )
Bunlar Anadolu'ya ve Kuzey Suriye'ye ibadet ve takipilerinin ahlaki eitimle
ri iin temsilciler gnderirler." (Trowbridge 1909: 342-343) Seyyid Baraka
(lm 1863) ve onun torunu ve halefi Seyyid Rstem (1920'de hala yayor
du) Guran Ehl-i Hak cemaatlerinden byk sayg grmlerdir (benim "Sa
tan's psalmists" makaleme bkz.).

Bununla birlikte unlara bkz. (Antep'e dair) Trowbridge 1909, (Elaz ve Ma

latya arasndaki bir kye dair) Chater 1928 ve (Malatya ve Elbistan arasnda
yaayan bir airete dair) ahhseyinolu 1991.

Dersin'in belki de temel hacc olan Dzgn Baba da mabedine ziyaretin bir
tasviri iin bkz. Ferber ve Grasslin 1988: 145-156.

10 Bu tabulara ve 'doaya tapnma'ya temas eden en yeni yaynlar unlardr:

Bunke 1979; Feber ve Grasslin 1988: 138-141; zkan 1992: 259-274; Dz
gn 1988; Dzdn vd. 1992; Dedekurban 1994.
90

19. ve 20. yzyl kaynaklarndan rendiimiz kadaryla,

Dersim Alevilerinin inanlar ve fiiliyat, Tahtac ve i Ana
dolu Alevi Trklerinin inan ve fiiliyatndan daha "an"
ve

"syncretist" (daha ok Irani unsuruna sahip) grnr

(bu tabii ki, daha ok, berikilerin inanlarm daha iyi giz
lemi olduklar ya da tedricen daha ok lslamlatnldklar
gereine bal olabilir) . 1 1 Ruh gne (tenash/reincarna

tion, metempsyscose) inan daha ok anlr; Ermeni yazar

Andranig ( 1900), insan ruhlarnn hayvanlarda nasl yeni
den doduuna dair birtakm artc hikayeler nakleder. 1 2
Dersimliler de, Ehl-i Hak gibi, Ali'de ve muhtemelen Hac
Bekta'ta tezahrden, daha lml, ancak kesinlikle daha
nemsiz olmayan seyyidlerin kutsal varlna kadar, kutsal
yeniden vcut bulmann eitli trlerine aka inanrlar.
Hi de saf olmayan Mark Sykes, Dersim airetlerinin ismen
ii olmakla birlikte, kendisine panteist gibi grndn
yazar. 13
1 1 Nuri Dersimi'nin szn .ettii bir vaka, bu farklln krsal Alevi cemaatleri
nin szde ba olan Bektai elebi Cemalettin tarafndan fark edildiine iaret
eder. elebi Cemalettin, Dersim'deki nemli bir hac merkezi olan Kitim'de
'eren' olarak kutsal saylan nesnenin ylan eklindeki bir para odun olduunu
duyunca, byk bir aknlk yaad ve merkezin kapanlmasn ve bu odun
parasnn yok edilmesini istedi. Fakat, Jn Trkler'ce desteklenmesine ra
men isteini gerekletiremedi (Dersimi 1952: 96-98). 'Kitim ereni klt'ne
dair bkz. Asatrian ve Gevorgian 1988: 588.

12 Andranig 1900: 167-170. Bu metinleri benim iin tercme eden Leiden ni

versitesi'nden Dr. Los Weitenberg'e teekkr etmek isterim. Andranig'le konu
anlardan biri, bir seyyid, ona insanlann ldkten sonra nce memeli, sonra
ylan, ku, bcek, kelebek, sivrisinek ve sonunda sinek olarak geri dndkle
rini anlanr. Bir dieri daha nce eek olarak var olduunu liala hanrladn
aktanr. Yeniden insan olarak donutur; nk, insan olarak daha nce yaa
d hayat doal olnayan bir ekilde, savata son bulmu ve bu yzden olmas
gerektii gibi tamamlannamnr.

13 Sykes (1908: 479) Kurey, Balaban ve adilli airetlerinin "ii ya da Panteist"

olduunu belirtip Kogiri aireti hakknda unlan yazar: "Dinsel olarak onlan
doay dii bir unsur, Tann'y ise erkek olarak kabul eden gelimi Panteistler
olarak kabul ediyorum. Bu fikre hali vakti yerinde olan erginlerle yapnm
konumalar sonucunda vardm."

91

Gnee ve doaya tapnma Dersimliler'in hayaunda en az

ayin-i cem ve dier Alevi ritelleri kadar nemli bir yer tut
mua benziyor. 14 Andranig buna gezegenlere, imee ve
yamura, atee, suya, kayalara, aalara ve dierlerine ta
pnmay da ilave eder ( 1 900: 1 69) . Anlauma gre, Dersimli
ler her sabah gne nlarnn dedii ilk noktada tapnma
ya balarlard. 1 5 1 920'lerde bir geceyi Malatya yaknndaki
bir Alevi Krt kynde geiren Melville Chater, bu sabah
tapnmasnn ok az farkl bir tasvirini yapar:
Kyller gnein douundan nce kalktlar ve tarlala
rnda almaya baladlar. "Gne ykseldike, btn er
kekler, kadnlar ve ocuklar douya dnd; gnein nn
de eilerek kibarca iyi bir gn diledikten sonra gnlk ile
rine yeniden devam ettiler" (Chater 1 928: 498).
Ayn kyller ayn zamanda (belki sadece belli gecelerde)
aya da taparlar:
Geceleyin tm kyller, ayn grnmesini beklemek iin,
damlara ktlar. Ay grnr grnmez, "Krtler, nnde
yavaa balarn emek ve ykselen gezegeni derinden se
lamlamak zere ayn anda ayaa kalktlar; daha sonra ta
merdivenlerinden indiler ve gecede kayboldular" ( Chater
1928: 497) .
Dersimlilerin gnee tapnmas, zellikle aada sz edile
cek olan Yezidilerin benzer adetlerini kuvvetle hanrlanr. Bu
ayn zamanda, en azndan 19. yzyla kadar Mardin ve Diyar
bakr blgelerinde var olduklar bilinen, imdi nesli tkenmi
14 En bilgili misyoner yazarlardan birisi olan Riggs, gnee ve atee tapnmann
nemini belirtir; ve ancak daha sonra ayin-i cem'den sz eder (1911).
15 Kemali 1992 [ 1932]: 152. Bu, ztrk'n u gzlemine uymaktadr: "Sabahlan
gne doarken karsna geilip dua edilir ve salavat getirilir. Ya yerde secde
edilerek yer plr, veya herkes elini azna gtrerek niyaz eder." (1972:
100) Bu gnee tapnma, Ali Kemali'ye, Ali'nin ldkten sonra cennete gittii
ne ve gnee dntne dair efsane ile aklanmtr. te yandan ztrk
gnein Muhammed ile, ayn Ali ile erik olduunu iddia eder.

92

emsi (gnee tapanlar?) mezhebini de akla getirir.16

Bununla birlikte daha zgl Alevi dinsel adetleri Dersim
lileri Alevi Trklere yaknlanrr. Glbank ya da nefeslerinin
ou Trke'dir; ve 1920'den nce de kesinlikle yleydi.
Erzincan valisi olan ve blgeyi ok iyi bilen Ali Kemali'ye
gre, hi Krte glbank yoktur (Kemali 1992: 154-155);
Nuri Dersimi bunu dorular ve Kureyli ve Bamasuran (Ba
ba Mansur) soylarnn seyyidlerinin glbank "Zazaca'nn
eski bir biiminde" okuduklarn iddia eder (Dersimi 1952:
24). 1949'da yazan Hasan Reit Tankut, Dersimlilerin an
cak ok yakn zamanda, Aliir ve Seyyid Rza'nn kkrtma
lar ile, Trke nefesi kendi dillerinden iirlerle ikame etme
ye baladklarn ne srer.17
Dersim Alevilerini Alevi Trklere yaknlanran bir dier
adet, merkezi Hac Bekta tekkesi ile olan ilikileridir. Bura
s Molyneux-Seel ( 19 14: 66) tarafndan Dersim dndaki
en nemli hac merkezi olarak gsterilmitir.18 Kuramsal
olarak, ortak airetlere rehber ve pir olan Dersimli seyyidler,
Hac Bekta'taki elebiyi mridleri kabul ederler; ama fiili
yatta dier soylarn seyyidlerini pir ve mrid olarak benim
serler ve Hac Bekta'la ok fazla ilgileri yoktur. Bununla
16 emsilerden, 17. yzylda yaam Polonyal Ermeni gezgin Sineon (der. Amlre
asyan 1964: 199), onlara Mardin'de rastlayan Carsten Niebuhr (1780: 376-378)
ve ltalyan misyoner Campanile (1818: 194-200) sz eder. Diyarbakr yaknla
nndaki eski bir emsi tapnma mahali, daha yakn zamanda, Mardin yolu geni
letilirken yklnnr. Niebuhr, birok emsi'nin jakoben Hristiyana dnt
n; dierlerinin Yezidtlerle -ya da Alevilerle- karm olabileceini syler.

17 Tankut onlann Zazaca yazdklann iddia eder (1994b: 298). Editr olan Meh
met Bayrak bunu dorular ve Aliir'in iirlerinin Kunnanci olduunu syler; o
da Trke'nin dinsel trenlerde kullanlan tek dil olmad iddiasndadr.

18 Molyneux-Seel'in belirttii dier hac merkezleri -Sivas'ta Hasan (?), Kufa'da

Ali (sici) Badat'ta Musa [Kazm) ve Kerbela'da Hseyin ve Abbas- onlann
merakm gidermek iin belirtilmiler izlenimini yaratmaktadr; (her ne kadar
birka Dersimli daha sonra Kerbela'y ziyaret etmi olduklann ve orada ken
dilerine gizli bilgiler tebli edildiini iddia etmi olsa da) bu hac yerlerini zi
yaret etmi olan Dersimlilerin says esasen az olmaldr.

93

birlikte Bat Dersim'deki kk seyyid soyu, Aguan,

Dervi Cemal ve San Saltk, Hac Bekta'a tayin edilen ha
lifenin neslinden geldiklerini iddia ederler (Dersimi 1952:
27-28; Birdoan 1992: 152-157).

Trk m, Krt m?
Alevi Krtler komularnca genellikle Kzlba olarak adlan
drlrlar. Cuinet'in ge 19. yzyl nfus istatistiklerinde de,
baka etno-linguistik nvanlar kullanlmakszn ayn adla
yer alrlar. Bu ad onlar, tabii ki, takipileri ounlukla
Trkmen olan Safevilerle yaknlatrr. Smer, Safevilerin
Kzlba destekileri zerine almasnda (1976) sadece iki
Krt airet cemaatinden sz eder; ki bunlar grece nem
sizdirler: Hnsl ve emigezekli cemaatleri. 16. yzylda
bugnk Tahran'n gneyinde yaayan, daha sonra zbek
saldrlarna kar lran'n kuzeydou snrm korumak zere
ah Abbas'a Horasan'a gnderilen byk bir emigezek
konfederasyonu olduundan tr, ikincilerin ou ah'n
ardndan Iran'a gitmi olmaldrlar.
Alevi Krtler, sadece bu iki airetten arda kalanlarn ar
dllar olamayacak kadar okturlar. Bu, akla Dersimliler'in
nereden geldikleri sorusunu getirir ve hem resmi tarih eko
lne bal olanlar, hem de liberaller olmak zere, birok
Trk akademisyence bu soruya verilen cevap, bunlarn
Krtletirilmi (ya da Zazalatrlm) Kzlba Trk airet
leri olduudur. Bu varsaym o kadar mantkl grnr ki,
baz Batl akademisyenlerce de hi sorgulanmadan kabul
edilmitir (rnein Melikoff 1982a: 145). Bununla birlikte,
afi Kurmanciler ile Zazalar arasnda neredeyse hi toplum
sal iliki var olmad gerei gz nnde bulundurulursa,
bu airetlerin Krte ya da Zazaca'y kimden renmi ola
bileceklerini tahayyl etmek gtr. te yandan Sivas'ta,
94

Krt ve Zaza Alevilerin, Trke'yi hi terk etmemi olan

Alevi Trklerle yakn ilikileri vardr.

Osmanl ncesi ve erken Osmanl

tarihinde heterodoks Krtler
Krt airetlerin (mutlaka Safevi trnllt olmasa da) Alevi
dinsel fikirlerinin yaylmasndaki rolne uzun sre deerinin
altnda paha biilmi gibi grnmektedir. lrene Beldiceanu
Steinherr'in ariv aratrmasndan elde ettii bilgilere gre,
ilk

Bektailer gmen airet kabileleridir.19

Osmanl metinle

rinde (Bekta, Bektalu, Bektaoullar adlarndaki) bu airet

gruplarna saysz atfta bulunulur; ve bu metinler onlarla Si
vas'tan Malatya, Mara, Antep kavisi ile Halep ve Adana'ya
uzanan ve hatta fazladan daha batdaki mekanlar arasnda
iliki kurar. Belki de daha artc olan, bu airetlerdeki Krt
unsura yaplan sarih atftr. Cevdet Trkay onlar
er

Trkmdn Ekrcid taifesinden,

Konar-g

"gmen Trkmen Krtler"

olarak tasnif eder.20 Airetler listesinde ska yer alan bu te

rim, karma yapl airetlere atf yapar grnmektedir.
Xavier de Planhol'un ilk gzlemcilerinden biri olduu
zere, 1 1 . yzyl ve daha sonrasnda saysz Trkmen ai
retlerinin Dou Anadolu'ya var, youn kltrel deiime
ve (Krtlerin iyi otlaklara doru yaptklar ksa mesafeli d
ey g ile Trkmenlerin yatay gezginliini birletiren) yeni
bir tr pastoral gebelie ve farkl kkenlerden kk
gruplar birletiren yeni airet oluumlarna hz verdi. Kara19 Haziran 1986, Strasbourg Table Ronde sur les Bekachis'de okunan yaymlan
mam sunu metni.

20 Trkay 1979: 239. Ne yazk ki, Trkay bu airetlere yaplan atflan bulduu
metinlerin trlerine ve tarihlerine dair hibir kant vermez. Vilayetname Hac
Bekta'm l Anadolu'ya doru daha bauya gitmeden nce Krdistan' ziyaret
ettiini belirttiinden tr, erken Bektatler arasnda Krtlerin bulunmas o
kadar da artc deildir.

9S

koyunlu ve Akkoyunlu devletleri, Krt klanlar, grne

gre Trk unsurlu kendi airetlerine dahil etmi olmaldr;
ve Osmanl dneminde geni bir airet konfederasyonu
olan Bozulus'un Trk unsurlar kadar Krt unsurlara da sa
hip olduu bilinir. Yzyllar boyunca izleri srlebilecek
olan baz airetler dillerini Trke'den Krte'ye, ya da tam
aksi ekilde deitirdiler; bu airetlerin mensuplarnn
kompozisyonlar da zamanla kaym olabilir.21
Szde Bektai airetler, daha sonra Alevi Krtlerle karla
acamz blgelerde bulunurlar. Ancak bunlar, imdiki
Alevi Krtlerin oluumunda yer alan saysz Krt airet un
surlarndan yalnzca biri olmaldrlar. Osmanl kaynaklarn
da baz temel Dersimli airetler adlaryla yer alr. rnein
Trkay, Lolan, Dirsimli ve (19. yzylda Dersimli airetlere
atfta bulunmak iin kolektif olarak kullandn grd
mz) Dujik/Duik airetlerine dair saysz vakadan sz
eder ve hepsini

EkriJd taifesinden olarak snflandrr; yal

nzca tek bir byk Dersim airetinin, Balaban'm, Trk ol

duu, Yrkan

taifesinden olduu sylenir. Balaban aireti

nin Zazaca konumasna ramen, bugnk komularnn

kabul eder grndkleri bir ad.
Trkmen airetlerin heterodoks fikirlere kar gideril
mesi olanaksz bir eilimi varken, Krt airetlerin, en
azndan Osmanl lmparatorluu'na dahil olduklar d
nemde (kabaca 1515), sadk Snniler olduu fikri genel
likle muhakkak addedilir. Krtler'in mutaassp Snniler
olduklar fikrini nde gelen Krt aileleri ile Sultan Selim
ve haleflerinin arasndaki ittifak bozan diplomat idris Bit
lisi ortaya atm olabilir. idris ve oullar Eb'l-Fazl,
Sa'dettin, Hseyin ve Mneccimba gibi onun izindeki di
er Osmanl tarihilerinin yansra egemen Krt ailelerinin
21 rneklere van Bruinessen 1 989'da yer verilmitir.
96

tarihisi eref Han Bitlisi, Krtlerin Safevilere kar Os

manllar' tercih etmesinin nedenini onlarn dinsel inan
larna balar.22 Snni ortodoksluun aklanmas Sultan'a
sadakatin aikar bir taahhdyd; bu yzden, Krt tarih
ilerin Krtlerin ortodoks olduu konusundaki srar,
kendilerinin ne olduunu bildikleri eyden ok, Sultan'm
inanmasn diledikleri eyi yanstyor olabilir. Hayatnn
hatr saylr bir blmn Safeviler'in hizmetinde harca
yan eref Han bile, -Osmanllara aka bir siyasal tehdit
tekil etmeyen saysz Yezididen sz etmekte tereddt gs
termemesine ramen- Krtlerin (ii) heterodoksisinden
nefret ettiini vurgulamtr.
Ileride Yezidilere dair birka ey syleyeceim, ama nce
Krtler arasnda an ii fikirlerin varlna dair bir iki yo
rum yapmak isterim. Aslnda bunlarn, sz geen Krt ya
zarlarn kabul eder grndklerinden ok daha yaygn ol
duuna dair belirtiler vardr. Hem eref Han'n, hem de ld
ris'in memleketi olan Bitlis, kendi payna dt oranda
ortodoks olmayan dnr yetitirmitir. 1450 civarnda G
yaseddin el-Esterebadi tarafndan yazlan Hurifi metni Isti

vaname,

eri ykmllklerin halihazrda cennette yaan

dklarndan dolay gerek mminleri balamadn iddia

eden sapkn bir retinin kayna olarak Dervi Hac 'lsa
Bidlisi'den sz eder.23 Simav kadsnn olu eyh Bedred
din'in fikriyat zerindeki etkilerin izi de ayn blgeye doru
srlebilir: Bedreddin'in asl mistik hocas, Bitlis yaknnda22 ldris Sevgen'ce (1968'de) yaymlanan bir raporla ve Selimname'si ile sultana
bunun muhasebesini sunar; bu muhasebeye (muhtemelen von Hammer'in ya
rarland kaynak olan, GOR il, 432-434) Eb'l-Fazl'n Zeyl-i Het Bihit,
Sa'deddin'in Tac't-Tevarih ve Hseyin'in Bedayi'l-Velayi adl kitaplarnda yer
verilmitir.
23 "iddiasna gre, cennette kanuna (tekliO tabiyet yoktu. Biz ise cennette oldu
umuzu sylyoruz, o halde bizim iin teklif olamaz. Bu dua bizim teklifi
mize dahildir (va in pane namaz bar ma teklif ast) yani ifade edilmeleri gerek
mez (Ritter 1954: 45).

97

ki bir blgeden gezgin bir alin olan Hseyin Ahlati'dir.24

Bugnk Yezidi nderlerinin bazlarnn dinlerini ar
Ali kart bir mezhep olarak sunmalar (hatta emirlerinin
ailesine mensup bir kiinin ad Mu'aviye'dir) , Alevi Krt
ler'in ve Gney Krdistan'daki Ehl-i Hak/Kakallerin fikir ve
fliyatlarndaki yakn benzerlikleri grmemize engel olma
maldr. Bugn soylan tkenmi olan emsiler'in muhteme
len ziyadesiyle benzer bit drdnc dine sahip olduklarna
yukarda deinilmiti. 25 Her dinsel grup arasndaki iliki, u
ana kadar varsaylandan daha iten olabilir. Bu yzyln ilk
yllarnda Anadolu'yu dolaarak kafataslarn inceleyen Al
man antropolog Felix von Luschan, Alevilerin ve Yezidile
rin, en azndan baz komularnca, bir ve ayn mezhepten
olarak alglandn fark eder:
Bat Krdistan'da baz yerlerde aynen Kzlbalara
benzeyen insanlara Yezidi deniyor ve bunlar Kzlba
lkla hibir ilgileri olmadn iddia ediyorlar; dier
yerlerde, Kahta'da Bilam Nehri'nde* ve yine Diyar
bakr yaknlarnda bana sylenenlere gre, Yezidi ve
Kzlba ayn eyi tanmlamak iin kullanlan, biri
Arapa, dieri Trke iki ayn kelime. Bunun doru
olup olmadn bilmiyorum; ancak, tahkik edebildi
im kadaryla her iki grubun da itikat ve toplumsal
durumlar tamamen benzer (von Luschan 1911: 231).
24 Babinger 1921: 103-104. Ahlat genellikle Bitlis'in e tki alan iindeydi. Tabii ki , ay
n zamanda nemli bir Seluklu yerleim blgesiydi. Ama eref Han, Ahlatl H
seyin'in bir Krt olduunu ima eder grnmektedir.

16. yzylda, ereframe'de

sz edilen en dikkati eken Krt aireti, Pazuhi, Ahlat evresinde yerleikti.

25 lvanow, Mokri ve Melikoff benzerlikler zerine yorum yapm olan akademis

yenler arasndadrlar. Mehrdad Izady

(1992) daha da ileri giderek, kendi gr

ne gre eski bir Krt dinsel alt tabakasn temsil eden bu ly "melekler
klt" ad alunda snflandrr.

(*) Von Luschan'm Bilam Nehri olarak and nehir, bugnk ad ile muhteme
len Kahta ay olmaldr - .n.

98

(Erzincan'n dousunda) Tercan'da bir kyde syletiim

yal bir Alevi Zaza, Yezidilerle herhangi bir ilikiyi reddet
mekle birlikte, Melek Tavus'un adn ve beni o zaman etki
leyen Yezidi meneli efsaneleri bilir grnyordu.
Luschan'm Yezidilerin "tamamen Kzlbalar gibi" olduu
na dair gzlemi, onlarn zerindeki kafataslar incelemeleri
ne dayanr. Anadolu'nun tm sekter ii gruplarnn -Lik
ya'nn Tahtac ve Bektalarnn, l Anadolu'nun Kzlbalan
nn (ve onlar ok andran Yezidilerin) olduu kadar, Ansa
riyenin (rnein Nusayrinin)- kafataslarna ait indekslerin
birbirlerine ok benzer olduklarm bulmu ve komular
olan Arap ve Krt gruplarla aralarndaki fark gstermek
iin karlatrmtr. Kafataslarn inceledii tm mezhepler
ksakafaldr (brachycephalic) ve tm Snni komular da
uzunkafal (dolichocephalic) . Von Luschan, szlerini ilk
anlanlarn "dinlerini korumu ve bu yzden yabanclarla
d evlilikten saknm, bylece eski karakteristik zellikleri
ni korumu olan eski homojen bir nfusun arda kalanlarn"
temsil ettiini syleyerek bitirir (von Luschan 191 1 : 232).

Benliin yer deitiren hayalleri

Alevi Krt airetlerin baz yerel tarihileri, zellikle Frat,
Rivanolu ve Kocada, kendilerini en azndan ksmen szel
gelenee dayandrmaya alarak, airetlerinin Trk kken
lerini iddetle vurgulamlardr. Eserleri faydal bilgi krnt
lar ierir; ancak, bu airetlerin resmi Kemalist tarih gr
uyarnca Trklklerini 'kantlama'ya ynelik siyasal saikli
arzulan nedeniyle an ihtiyatla kullanlmaldrlar. te yan
dan Dersimi gibi dier yerel tarihiler Krtlklerini vurgula
mlardr ve yakn zamanlarda Dersim kkenli insanlar ara
snda Krtlkten farkl bir unsur olarak Zazala vurgu ya
pan bir fikir ekol vardr (Pamuku, Selcan, Dedekurban) .
99

Cumhuriyet dneminden nce bu airetleri Krt ya da K

zlba'tan baka bir ekilde adlandran herhangi bir kaynaa
rastlamadm. 26 Erzurum'daki Rus konsolosu Jaba'mn kullan
d 19. yzyl ortalarna ait bir Krt kayna, onlar (merkezi
Dersim'de bir dan ad ve Dersim'in dalk blgesinin tm
ne verilen bir ad olan Dujik Baba'dan sonra) Dujik Krtler
olarak adlandrr ve unu ekler: "Trkler onlar Dujik Krtler
ya da basit Krtler (Ekrad) olarak adlandnrlarken, gerek
Krtler de onlara Kzlba derler."27 Dersim'i 1866'da ziyaret
eden Diyarbakr'daki Britanya konsolosu Taylor, mnhasran
Kzlbalardan (ama zellikle alt gruplar olarak eyhhasanl
ve Dersimlilerden); blgeye 1879'da giden Avusturyal grevli
Butyka, Dersim Krtlerinden ve daha dar anlamyla "Seyyid
Hasanl Kzlba Krtleri"nden sz eder.
Bununla birlikte, bu airetlerden en azndan bazlarnn
yabanc kkenleri olduunu ima eder grnen szel gele
nekler vardr. Taylor'a ( 1868: 3 18) halihazrda eyhhasan
airetinin aslen Horasan'dan olduu ve Dersim'e yakn za
manda Malatya yaknndaki Alacada blgesinden geldii
sylenmitir. (Taylor'a gre Dersimliler "aslen pagan bir Er
meni neslin" ardllardrlar.) Krt milliyetisi Nuri Dersimi
de ok daha yaygn olduunu grd bu gelenee -zerre
phe duymadan- iaret eder. Yalnzca eyhhasan deil ama
baz baka Dersim airetleri (lzoli, Hormek ve Sadi) de, te
mel seyyid soylan Kureyli ve Bamasuran gibi yzyllarca
nce Horasan'dan gelmi olduklarn iddia ederler (1952:
24-25). Dersimi bu Horasan kkenini, ou Krt'n Krt
olduuna inand popler Alevi kahraman Horasanl Ebu
26 Daha nce belirttiim gibi, dier kaynaklarda Krt olarak adlanclnlmakla bir
likte, Trkay'n eserinde Yrk olarak tasnif edilen Balaban istisnas haricinde.
27 Jaba 1860: 6n-7n. Dujik Krtlerin en nemli airetleri olarak Balaban, Kurey
li ve Glabi anlmur. Blau'nun Dujik Krtler zerine gzlemlerinden alnu
Ianmur. (Blau 1862)

1 00

Mslim ve ikincil olarak Hac Bekta ile ilintilendirir. Bu,

phesiz, sz konusu gelenein bu kadar popler olmas- .
nn ve seyyidlerden onlarn 'mritleri' olan airetlere yayl
masnn bir nedenidir: Horasan, Alevilerin anayurdu olarak
bilinir. Dersimi bunun yansra, bu airetlerin blgeye var
dklarnda hale.n Zazaca konutuklarn, hatta kendi zama
nnda bile szde seyyidlerin Trke konuamadklarn
vurgular. Bu az bir ihtimalle, bu airetlerin Trk olduunu
iddia ederek teyit iin Horasan balantsn gsteren resmi
Trk tarih tezine st kapal bir tepkidir. (Cumhuriyet d
neminden nce insanlarn Horasanllar Trk kkenli say
madklar grlmektedir.)
1930'larda, birka airetin kendilerini Mool igalinden
nce Dou Anadolu'ya gelen askeri bir macerac olan Cela
leddin Harzemah'n askerlerinin ardllar saydklar syle
nir. 28 1930'lann bana ait bir Trk istihbarat raporu, Pl
mr blgesindeki yal erkeklerin hala Celaleddin Harzem
ah'a dair efsaneleri hatrladklarn, Dujik Baba Da'nm
onun mezar olarak sayldn ve bu yzden ayn zamanda
Sultan Baba olarak da bilindiini kaydeder.29 Bunun yaa
yan bir efsane mi; yoksa yakn zamanda, Horasan temasna
tarihsel olarak mmkn Trk soylan ile aslnda olmayan
eyler ilave eden amatr bir tarihi tarafndan icat edilen
bir ey mi olduu benim amdan sarih deildir.30
28 Cclaledclin'in lmnden sonra, askerleri, ounlukla Kpak Trkleri, onlara
ikta olarak dou snrlarn, Erzincan, Amasya ve Larende-Nide'yi veren Sel
uklu Keykubat'n hizmetine girdi (Cahen 1968: 245-246).
29 Jandamll Umum Kumandanl ty: 32, 38. Dujik Baba'nn Harzernah'la ilinti
sine, Bahtiyar airetini Celaleddin'in yanndakilerin ardllar sayan Tankut
(l994a[1937]: 442-443) da deinit.
30 Dersinli tm airetlerin Trklklerini kantlama abasna girien Plmr es
ki kaymakam ve Tunceli eski valisi Edip Yavuz, Celaleddin Harzernah'n Du
jik Baba'ya gmldne dait inancn ifade eder (1968: 368); ama, bunu her
hangi bir airetin nesep iddiasyla ilikilendirmez nk, belki de Dersimli
ler'in Ouz Trkleri olmasn istemektedir.

101

Her ikisinde de Snni Mslman dayanmasna kuvvetli

bir mnacaatn yapld 1. Dnya Sava ve Trkiye'nin
Kurtulu Sava, bir btn olarak Dersim toplumu zerinde
bir etki yaratmamtr. Ruslara ve Ermenilere kar mcade
lede glerini Dersimlilerle ikmal etmek isteyen ve Dersim
li Alevilerin Bektai kyller gibi olduuna inanan Jn
Trkler, Dersimlileri savaa tevik etmesi iin Bektai ele
bi Celaleddin Efendi'nin yardmna mracaat ederler. ele
biye elik eden Nuri Dersimi'ye gre, bu abalar, merkez
Bektai tekkesinin Dersim'de ok az bir etkiye sahip oldu
unu kantlayacak ekilde neredeyse tamamen baarsz ol
mutur ( 1952: 94-103). Frat ( 1 9 70) kendi aireti olan
Hormek'in, aktif olarak yer aldn ne srer; ancak, kita
bnn savunma mahiyetinde olan nitelii bundan bir miktar
phe duyulmasn hakl klar.
Kurtulu Sava'na da olsa olsa isteksiz bir katlm vardr.
Baki z'n Dou Anadolu Alevilerinin bu erken dnemde
Mustafa Kemal'i, Ali'nin ve Hac Bekta'n

don deitirmesi

olarak kabul ettiklerine dair iddias ( 1990: 29) muhtemelen

bir tarih hatasdr ve daha sonraki bir dneme anfta bulu
nur. Blgenin ilk cumhuriyet valilerinden biri olan ve kita
bn savatan sadece on yl sonra yazan Ali Kemali, daha
gvenilir 'bir kaynaktr ve o sadece Ankara hkmetine
kar blc Krt isyanlanndan sz eder. Mustafa Kemal'in
kimi nemli airet reislerini atamaya ve milletvekili yapma
ya alt dorudur. Ancak Kemalist hareket (Snni) Ms
lman bir hareket olarak grnd mddete, Dersim'de
ok fazla evk yaratmam; yeni bir hkmet olmas, sra
dan Dersimli Alevi iin onu sadece daha az ekici klmtr.
Krt milliyetilii bu dnemde Dersim ve Sivas halklan
arasnda belirgin bir takipi kitlesi bulmutur. Yeni doan
Trkiye'de kesinlikle milliyeti Krt kimlii olan ilk ayak
lanma, Dersim'den de bir miktar yank bularak, Kogiriler
102

arasnda zuhur etmitir.31 Krdistan Teali Cemiyeti'ni r

gtleyenlerden biri olan Nuri Dersimi, Sivas'ta sadece Kur
manci ya da Zazaca konuan Alevilerin deil; ama ayn za
manda -Trk olarak grlen yeni Ankara hkmetine ak
a muhalefet eden- Alevi Trklerin de Krt milliyeti birli
ine katldn ve kendilerini Krt olarak adlandrmaya
baladklarn nakleder (Dersimi 1952: 64-65) . Bunun bir

Krt isyan olduu, (Krt'e Krt diyen son Trk yazarlar

dan biri olan) Ali Kemali tarafndan da kabul grr. Ama,
Dersimi'nin Alevi Trklere dair gzlemleri ve isyann Snni
Krtler arasnda destek bulmamas gz nnde bulundu
rulduunda, bu bir Krt isyan olduu kadar aka bir Ale

vi isyandr da. En karizmatik nder olan Alier, yukarda

sylendii gibi, ayn zamanda yneliminin laik Krt milli
yetisi deil, Alevi ve Krt olduunu gsterir bir ekilde,
Trke yerine Kurmanci dilinde nefes derlemeye balar.
Uzun bir atma tarihine sahip olduklar Snni Zazalar
ve Kurmanci konuanlarla evrilmi olan daha douda
(Bingl, Mu, Varto) yaayan Alevi Krtler, kendilerini Krt
addetmeye daha az meyillidirler. Geleneksel dmanlar,
hem milliyeti, hem Snni Krt nitelikli eyh Sait lsya
n'nda yer aldklar zaman, bu airetler, zellikle Hormek ve
Lolan, Krtler'e kar karak Kemalist hkmetle kaderle
rini birletirdiler (Frat 1970 [ 1945 ] ) . Bu airetlerin ege
men sekinlerinin bir ksm, en azndan 1930'lardan bu ya
na kesin olarak kendilerini Trk olarak tanmladlar; bu
nun sadece Krtlerin yokluunu iddia eden resmi gre
bir cevap m olduu, yoksa eski bir kkene mi dayand
henz bilinememektedir. (Bununla birlikte, Osmanl kay
naklarnda bu airetler Krt olarak anlrlar.)

31 Bkz. Kemali 1992 [1932]: 125-143; Dersimi 1952: 120-168; Komal 1975; Ki
eser 1993.

103

Resmi tarih Alevi Krtleri tanmhyor

Kemalizm'in Krtler hakkndaki gr, her zaman isel
elikilerle dolu olmutur. Bir yandan resmi gr onlarn
Trk olduklarm iddia ederken; te yandan, Trk olmadk
lar iin onlara hibir zaman gvenilmemi ve onlar asimi
le ederek Trk olmayan zelliklerini kaybettirmek iin kas
ti giriimlerde bulunulmutur. Alevi Krtlere kar tutum
ok daha paradoksal ve tutarsz olmutur. Alevi olduklarn
dan tr, bir yandan lslam'n gerek bir Trk versiyonuna
bal olduklar iin ve Kemalistlerin laikleme programnn
doal mttefikleri olarak selamlanmlar; te yandan, Zaza
lklar ve Krtlkleri onlar yabanc ve gvenilmez klm
tr. Alevi Krtler'in dinsel trenlerde kullandklar dilin
Trke olduu gerei, onlarn kolay asimile olacaklarna
dair umut verici ihtimaller sunar grnmekle birlikte, Alevi
Krtler'in devlete muhalefetlerinin tarihi onlar ziyadesiyle
pheli klmtr. Nitekim, 1930'larn banda Jandarma ta
rafndan Dersim zerine hazrlanan bir almada u gz
lemler yer almtr:
[Zaza Alevilere gelince: ) Bunlarda mezhep ve ibadet
dili Trke'dir. Ayinlerde itirak edenler Trke ko
numak mecburiyetindedir. Bu mecburiyettir ki Alevi
Zazalk asrlardan beri ihmal edildii halde Trklk
ten pek de uzaklamam Dersim Alevileri arasnda
cevap istememek artiyle Trke meram anlatmak
mmkndr. ayan nazar ve esef olan nokta udur
ki 20-30 yandan yukar yal her fertle Trk dili ile
mtekabilen anlamak ve dertlemek mmkn oldu
u halde bunun [ . . . (?) ] Trk dili tamamen Zazala
makta ve halen 10 yandan kk ocuklarda ise
Trk diline rastlamak imkan kalmamaktadr. Bu ne104

tice Dersim Alevi Trklerinin de benliklerini kaybet

meye baladklarna ve ihmal edilirse gnn birinde
Trk dili ile konuana tesadf edilemeyeceine delil
dir (Jandarma Umum Kumandanl ty: 38-39) .
Bylece Alevi Zazalar tedricen Zazalatnlm, Trk k
kenliler olarak sunulurlar. Bununla birlikte, hemen ardn
dan gelen paragraf onlan Trklk'ten ayrann dilin tesin
de bir ey olduunu iddia eder:
Aleviliin en kt ve tefrika deer cebhesi Trklkle
aralarnda derin uurumdur. Bu uurum kzlbalk
itikatdr. Kzlba, Snni mslimini sevmez, bir kin
besler, onun ezelden dmandr.

Snnileri rumi diye

anar. Kzlba ilahi kuvvetin hamili bulunduunu ve
imamlann Snnilerin elinde ikence ile ldne itakat
ederler Bunun iin Snnilere dmandr. Bu o kadar ile
ri gitmitir ki kzlba Trk ile Snni ve Krt ile kzl

ba kelimesini ayn telakki eder. (Jandarma Umum

Kumandanl ty: 38-39; vurgular bana ait.)
Bu son gzlem, Frat'n iddias gibi daha sonra zr diler
mahiyette yazlanlarn tam tersidir: Dersimliler iin, Krt
ile Kzlba ve Trk ile Snni zdetir.
Alntlanan rapor, resmi tarihin asli mimarlarndan biri
olan Hasan Reit Tankut'un eserine ok ey borludur.32
Hasan Reit Tankut, 1920'lerin sonlarndan 1960'lara dek,
'etnopolitika' zerine birok aratrma raporu ve dier etnik
gruplarn nasl Trkletirilecei gibi siyasa nerileri yazd.
Daha nce yaymlanmam, byk lde gizli eserlerinin
bir ksm yakn zamanda Mehmet Bayrak tarafndan yaym
lanmtr ( 1 993, 1994) . Yukardaki alntlar, 1928 ylnda,
32 Hasan Reit Tankut Gne-Dil kuramnn babalarndan biridir. Kk bir ye
timken Mara Elbistan'da Alevi: Kn bir ailece evlat edinilmitir.

105

muhtemelen Tankut tarafndan Birinci Umum Mfettii (o

dnemin 'olaanst hal valisi') lbrahim Tali'ye sunulan
anonim raporda yer alan grleri tekrar eder. Dou Ana
dolu'yu ok iyi bilen Tankut, gizli raporlarnda Krtlerin
Trk olduklarn asla iddia etmedi; ancak, Alevilerin dinsel
trenlerde Trke kullanmalarnn, -afi Zazalara nispeten
onlar asimile etmeyi kolaylauracan yazd (Bayrak 1993:
5 10-523; zellikle 515).
Tankut, tmn Krt terimi altnda toplamakla birlikte,
btn yazlarnda Snniler ile Aleviler, Krtler ile Zazalar
arasnda belirgin bir aynn yapt. Hem afi, hem Alevi Zaza
lara dair bir almasnda ( l 994a) , bunlarn dinlerinin
(Tanr iin 'Homay' kelimesini kullanmalarnn misal tekil
ettii) lrani arkaplann vurgulad. Alevilerin inancndaki
Zerdt etkileri aka benimsemesine ramen, kkenle
rinin Trk olduklarn ve yeniden Trk yaplabileceklerini
(yaplmalar gerektiini) dnmtr. Tavsiyesi, daha ko
lay Trkletirilebilmeleri iin, (Snni) Zazalarn, Krman
larn ve Dersim Alevilerinin mmkn olduu kadar birbir
lerinden ayn tutulmalardr. 1960 darbesinin afanda ya
zlm bir siyasa raporunda, Zazalar ile Krmanlarn yerle
im blgeleri arasndaki 50 kilometrelik geni koridora
Trkleri yerletirerek, aralarna kelimenin tam anlamyla
bir takoz konmasn nermitir (1994c).
Kendini Zaza, Alevi ve Dersimli
olarak tanmlayan etnik kimlikler

Krt milliyetiliinin 1960'larn sonu itibariyle kitlesel bir

hareket olarak ortaya k, birok Alevi Krt' ncelikli
olarak Krtlklerini ne srmeye ikna etti. Dersimliler g
ya btn Krt yaplanmalarnda ok iyi temsil edildiler; ge
rilla savana hazrlandna ve 1971'de Irak'ta gizemli bir
1 06

ekilde ldrldne inanlan karizmatik solcu milliyeti

nder Dr. ivan (Sait Krmztoprak) , sadece bir Dersimli
deildi; ayn zamanda Hormek airetine mensuptu ki, ayn
airete mensup olan M.. Frat Trk olduklar konusunda
srar etmitir. Birok gen Alevi Krt'n (TKP-MUilK
KO'nun en etkili olduu) zgl olarak Krt olmayan sol
rgtlerde etkin olarak yer almay tercih ettikleri doru
dur; ancak Krtlklerinden asla phe etmemilerdir. Ku
kusuz, en azndan ksmen Krt ve solcu partilerin altyap
larndaki tahribatn ve yeniden yaplanmadaki sorunlu s
recin bir sonucu olarak, bu durum l 980'lerde deimeye
balad.
Trkiye'de yeni ortaya kan Zaza ve Alevi milliyetilikle
ri, Krt milliyetiliinin gelimesiyle diyalektik bir ilikinin
parasdr. Byk ehirlerde modem bir Krt bilinliliine
ivme kazandran ehirleme ve g sreci, ayn zamanda
Alevi kylleri de (Trke konuanlar gibi, Krte ve Zaza
ca konuanlar da) blgenin Snni kasabalarna getirmi ve
kstl kaynaklar iin Snni komularyla dorudan mca
dele etme durumunda brakmtr. l 970'lerin siyasal kutup
lamas, sac ve solcu radikallerin bu cemaatleri ikmal bl
geleri olarak seerek, karlkl eytanlatrmaya katkda
bulunmalaryla ("faist" Snnilere kar "komnist" Alevi
ler) Snni-Alevi zddiyetini iddetlendirdi. Bir dizi kanl
Snni-Alevi atmasnn, ki belki Alevi kart katliamlar
olarak adlandrmak daha doru olur, ortak bir Alevi bilin
liliini glendirmede etkisi byk oldu. 33 Bu atmalarn
yer ald blgede, Krt ya da Trk olmak ok da nemli
deildi; kiinin asli kimlii dinsel oland. Bu ayrmann
her iki tarafnda da -Pan-Trk Milliyeti Hareket Parti33

anmalarla ilgili olarak bkz. mer Lainer, "Der Konflikt Zwischen Sunniten

und Aleviten in der Trkei", jochen Blaschke ve Martin van Bruinessen (der.)

Islam und Politik in eler TrJei iinde. Berlin: Parabolis, 1989. s. 233-254.

107

si'ni destekleyen Krtlerin ve Krt olduklarm iddia eden

Trke konuan gen Alevilerin durumunda olduu gibi
artc bir olguya ivme kazandran- hem Trkler, hem
Krtler vard.
1980'ler Aleviliin, Bat Avrupa'daki Trk ve Alevi g
men cemaatler arasnda gerek bir kltrel ve dinsel yeni
den douuna tanklk etti. Farkl eilimlerden eylemciler, solcular, Snni Mslmanlar, faistler, Krt milliyetileri
daha nceden bu cemaatleri rgtleme giriimlerinde bu
lunmulard, ancak Trkiye'deki 1980 askeri darbesi gerek
bir dnm simgeler. ngrlemeyen sayda tecrbeli r
gt, snmac olarak Bat Avrupa'ya geldi. Bunlar arasn
da en baarl olanlar, radikal Snni Mslmanlar ve daha
sonra ilerinden PKK'nn tedricen baskn hale gelecei Krt
milliyetileriydi. Bu arada Trkiye'deki rejim, belli bal ca
mi federasyonlarn alarak ve Snni lslam'n "Trk-lslam
sentezi" olarak bilinen an muhafazakar ve milliyeti ka
nadm destekleyerek gmen cemaatler zerinde yeniden
denetim salama abasna girdi.
Uzun zaman kimliklerini gizli tutmalarnn ve hatta din
sel aidiyetlerini gizlemelerinin ardndan, Alevilerin de r
gtlenmeye balamalar, muhtemelen Almanya'da artan
dinsel Snni etkinliklerine bir tepki ve ksmen de bir zen
tidir. tk defa byk Alevi dinsel trenleri kamuya ak ola
rak dzenlendi (Cumhuriyeti Trkiye'de bu trenler resmi
olarak yasaklanmt ve olsa olsa yan gizli dzenleniyordu) .
Alevi rgtleri kuruldu ve bu rgtler, daha nceleri eitli
solcu ve Krt yaplanmalarda n planda yer alan birok
gen Aleviyi ekti. Kk solcu rgtlenmelerden birka
nn mensuplar tamamen Aleviydi; bu tarihten sonra bunlar
da Marksist-Leninist kimliklerinin yansra Alevi kimlikle
rini vurgulamaya ve Alevistan'dan kendi yurtlan olarak sz
edecek kadar, Alevilerin bir tr ulus olduunu dnmeye
1 08

meylettiler. 34 Dardaki bu faaliyetler, tedrici siyasal liberal

lemenin, dinsel ve toplumsal Alevi rgtlerinin kuruluu
nu mmkn kld Trkiye'de de Alevi uyann harekete
geirdi.
Trk hkmeti 1980'lerin sonunda, A levilere yattnc
jestlerde bulunmaya balayarak, cemaatin devletten yabanc
lamasn ntralize etmeye ve radikal Krt hareketi PKK'nm
Krt (ve Zaza) Aleviler arasnda daha fazla destek kazanma
sn nlemeye ynelik geirgen bir aba ile onlara, kesin bir
biimsel tannma sundu. Aslnda, PKK'nm kuruluunu ger
ekletirmekte byk zorluklarla karlat ve her zaman
dier siyasal radikal hareketlerle yarmak zorunda kald
blge, byk lde Zazaca konuanlarn ve Alevilerin bu
lunduu Dersim'di (imdiki Tunceli ili ve komu blgeleri).
Dersim halk, en azndan 1960'lardan beri, her zaman Krt
milliyetiliinden ziyade soku radikalizme meyilli olmutu.
Balangta militan bir ekilde din kart olan PKK, 1980'le
rin ortalarnda, Snni blgelerde daha ok halk destei bul
maya ynelik baarl bir giriimle, gittike Snni lslam'a
kar uzlamac bir tavr benimsedi. Bu aikar bir ekilde,
PKK'nn Aleviler arasndaki poplerliine bir katkda bu
lunmad gibi muhtemelen A levi znelliini glendirdi.
PKK'ye gre, tm Alevi uyan, Krtler arasna ayrmc
lk ekmek iin dorudan devlete ynetiliyordu ve buna
nayak olanlarn tm ajand. Bu ayn zamanda, A levilerin
PKK'dan soumalarna yol aacak ekilde partinin kendi
34 Alevistan kelimesine ilk kez, 1976 ylnda Hrriyet gazetesinin Almanya'daki
blc faaliyetler ile ilgili bir raporunda rastladm. Szde, devletin Maoist
dmanlar Trkiye'yi douda Krdistan, merkezde Alevistan ve banda Snni
Trk bakiye eklinde blmek iin komplo kuruyorlard. 1980'lerde Alman
ya'da benzer bir ekilde Alevistan' bamsz klmak niyetini aklayan Kzl
Yol adnda ksa mrl an solcu bir rgt vard. Birok Krt milliyetisi ve
baka eilimlerden solcular, bunlarn Snni ve Trk bir milliyeti tepki yarat
maya alan Trk istihbarat servisinin oyunlar olduundan phelenmitir.

109

saflanndaki Alevilerden kukulanmasna ve onlann tasfiye

sine yol at. Dinsel boyutunun gittike daha fazla farkna
vararak, asli bir kimlik olarak Alevilie yeniden yaplan
vurgu, byk lde Snni kktenciliine ve kapsayc
Krt milliyetiliine kar bir tepkidir.
Her ne kadar bazen baka etnik sadakatler altnda rtl
olsa da, her zaman mstakil bir Alevi bilinlilii olagelmi
tir. Bununla birlikte, u anki Zaza milliyetilii tamamen
yeni bir eydir; ve buna kendilerini Krt olarak tanmlayan
saysz Zazaca konuan insan tarafndan iddetle kar kl
maktadr. Zaza milliyetiliinin ortaya k koullan iin,
(olanlarn tmn Trk istihbarat servislerinin ii olarak
gren popler komplo kuramna inanmadka) Trki
ye'den ziyade, yeniden Bat Avrupa'daki gmen cemaatlere
bakmamz gerekecek.
Trke dnda tm yerel dillerin yasakland Trki
ye'de, kiinin kkensel olarak Kurmanci ya da Zazaca ko
numas nemli grnmemitir. Buna karlk Avrupa'da,
Krt eylemcilerin gmen Krt iilerini harekete geirebil
mek iin bulunduklar giriimlerden biri, Trkiye'den g
men olarak gelen herkesin ana dilinin Trke olmadnn
resmen tannmas ve Krte'nin okullarda ana dillerden biri
saylmas iin, ana dilde eitimdir. Bu Zazaca konuanlar
kaba bir ikilemle kar karya brakmur: Onlar da ocuk
larna Alman okullarnda "ana dil" olarak Trke yerine
Kurmanci retilmesini talep etmeli midirler? Bazlar, ken
di blgelerinde kendilerinden nceki kuaklar her zaman
Kurmanci'yi

lingua franca

olarak renmi olduklar iin

bunu talep ettiler; ancak belirgin bir huzursuzluk baki kal

d. Bu Zazaca konuanlarla Kurmanci konuanlarn karla
rnn aka zde olmad bir meseleydi.
atma tohumlan ieren benzeri bir dier mesele, Tr
kiye'de ve zellikle Avrupa'da srgnde baslan Krt gaze110

telerinde kullanlacak ildi. 1960 ve 1970'ler boyunca bir

ka gazete yaymland ve birou, en fazla bir Krte iire
yer vererek tamamen Trke yaymlanm gazetelerdi.35
Trke'ye hi yer vermeyen ilk dergi lzmir'de yaymlanan,

ksa mrl olmu kltr dergisi Tirej'dir. Bu ayn zaman

da, kk bir Zazaca blm olan ilk nemli modem Krt
dergisidir.36 1980 askeri darbesinin ardndan, Trkiye'de
Krte yaymclk faaliyetleri artk mmkn olmam; an
cak yazarlar ve gazeteciler Avrupa'da srgnde, zellikle ls
ve'te faaliyetlerine devam etmilerdir. Burada Kurmanci
edebiyaunda gerek bir uyan yaanmtr. ocuk kitapla
r, halk masallar derlemeleri, ilk romanlar baslm ve her
trden birok gazete yaymlanmtr.
ran devrimi ve Irak-lran sava da Krdistan'n dier bl
gelerinden ok sayda entelekteli gmen olarak Avrupa'ya
getirmitir. 20. yzyln bandan beri ilk defa, nemli l
de ortak Krt kltrel faaliyetleri gereklemitir. Paris'te,
nemli bir ktphaneye ve yaymlanan deiik dergilere sa
hip ilk nemli Krt enstits olan Krt Enstits kurulmu
tur. Ortak bir standart dile dair eski rya yeniden su yzne
km; ancak ne Kurmanci ne de Sorani konuanlar tekine
imtiyaz tanmadklarndan, Krdistan'n tm kesimlerinden
okuyucular hedef alan dergiler, hem Kurmanci hem de So
rani dillerinde blmlere yer vermilerdir. Krt Enstit
s'nce yaymlanan edebiyat dergisi daha sonra nc Krt

35 Trkiye'de Krtlerce ve Krtler iin yaymlanan dergilerle ilgili en kapsaml

araurma udur: Malmisanij ve Mahmd Lewendi, Li Kunlistana Bakar il li

Trkyt rojnamegeriya Kurdi (1908-1992). Ankara: z-Ge, 1992. 1960 ile 1980
arasnda yaymlanm, birou yan yasal ya da yasad olan 65 degiyi sralar.
36 Trtfin Trkiye'de 1979 ile 1980 arasnda sadece says yaymlanabilmitir.

Drdnc ve sonuncu say Isve'te yaymlanmtr. Aslnda daha nce birka

para Zazaca metin -bir ark gftesi, bir halk masal ve bir kelime listesi- basan
bir dergi olmutur. Bu, ilk ve tek says 1963'te lstanbul'da baslan ksa mrl
Roja Newtdir. Bkz. Malmisanij ve Lewendi, Rojnamegeriya Kunli, s. 159-161.

111

dili olarak Zazaca bir blm yaymlamaya karar vermitir.37

Bu, siyasal nedenlerden tr dilsel ayrmcla iddetle mu
halefet eden belli milliyeti entelektel evrelerde sert olum
suz tepkilere yol amtr. Bunlarn bir ksm, sentetik bir
birleik Krt dili iin alm; dierleri iki yazl Krt diline
tahamml edebileceklerini dnmler; ancak daha nce
neredeyse hi yazl gelenee sahip olmayan Zazaca'y bir di
er yazl dil olarak gelitirmenin Krt ulusu arasna ayrlk
tohumlan ekmek olacana karar vermilerdir.
Yazl Zazaca'nm gelitirilmesi ya da yasaklanmasna dair
tartma, srgndeki Zaza entelektellerinin kk evre
sinde, fikir aynlklanna yol aan byk bir etki yaratt.
1980'lerin sonunda ilk Zaza dergisi yaymland ve kesinlik
le Krte deildi. Dergide Zazaca, Trke, ngilizce makale
ler vard; ama Krte yoktu. Zazalardan, kimlikleri uzun
zamandan beri sadece Trk devletince deil, Krtlerce de
reddedilen ayn bir halk olarak sz ediyor; ve corafi bir ad
olarak Krdistan terimini reddettiini belirterek, Zazalann
eski yurdu iin

Zazaistan kelimesini

icat ediyordu.38 Dergi

nin ilk bata ok kk bir okuyucu evresi oldu; ama kz

gn Krt tepkileri her eye ramen derginin syledii bir
sz olduunu gsterdi ve tedricen artan sayda Zaza dergi
nin grlerini benimsedi. Halen rgtl bir milliyeti Zaza
hareketi grnmemektedir; ama, hepsi Zazalann Krtler37 Htvi/Hiwa adndaki bu dergi 983'te yaymlanmaya balamur. Zazaca bhi
m, Tirej'de de Zazaca yazan ve daha sonra birok dergiye Zazaca katkda bu
lunan Malmtsanij'in sorumluluu alunda hazrlanmur. Malmtsanij, Zaza s
zel geleneini korumaya ve Zaza kltrne daha fazla saygnlk kazandrmaya
ynelik abalaruu srdrmekle birlikte, ortaya kunda Zaza aynnclgna
kuvvetle kar koynutur.
38 Ayre ve onu izleyen Piya, lsve'te 1987 sonrasnda aylk olarak yaymlandlar.
Dergilerin editr Ebubekir Pamuku, daha nce kltrel ya da siyasal Krt fa
aliyetlerine kaulmamu. Dergiye en nemli katks olan Dersim isyannn mil
liyeti Zaza bak asndan bir analizi, daha sonra Trkiye'de kitap olarak ya
ymland: Dersim Zaza Ayaklanmasnn Tarihsel K'lkenleri. stanbul: Yn, 1992.

112

den farkl olduklarn iddia eden, Avrupa'da yaymlanan iki

yeni dergi ve Trkiye'de yakn zamanda kan bir dizi ki
tapk ile yaymclk faaliyetleri giderek artmaktadr.39
Tartma hala gelgit halindedir ve tartmada taraf olanlar
grlerini gzden geirmeyi srdryorlar. Srgndeki Za
za Alevi eylemcilerinin nde gelenlerinden Seyfi Cengiz, yeni
siyasal ve kltrel dergisi Desmala Sure'nin ilk saysnn giri
makalesinde, milliyeti Zaza-Alevi bir durua nasl ulatn
yazd. Dergi, 'Dersim Komnist Hareketi'ni ya da (Zazaca)
'Krmanc Komnist Hareketi'ni Krmanc Dersim'deki Zaza
lann kendi dillerinde kendilerini tanmladklar kelimedir
temsil ettii iddiasndadr. Cengiz unlar syler:
-

Bir ara Dersim isyanlarnn 'ulusal' olmadklarn sy

lemitim; fakat bu gr oktan braktm. Dersim
isyanlarn 'Zaza Hareketleri' olarak tanmtm bir
yazmda. imdi bu noktada bir dzeltme yapmam ge
rekiyor: Dersim isyanlar Krmanc-Alevi isyanlardr.
Kogiri isyann da Dersim isyanlar arasnda d
nyorum. Kogiri, Bat Dersim'in bir parasdr. eyh
Sait isyanna ulusal bir isyan diyorum imdi. eyh Sa
it isyannn bir Zaza isyan olduunu sylemitim
1987'de. Bu grm koruyorum.
Tm bu ayrmcla kar PKK, kiinin asla [Kn] kimlii
ni unutmamas gerektii uyars ile (adn Alevilere ynelik

olarak belirledii) Zlfikar sancan kaldrd. Alevi kyller

le, zellikle Krte ve Zazaca konuanlarla, gene Aleviliin
devlet tarafndan hkmedilen tr olarak grlen Bektailik
arasndaki ilikilere son vermek zere bir giriim balatt.

39 Bu kiapklann en nemlisi udur: Zilli Selcan, Zaza Millt Meselesi Hakknda.

Ankara: Zaza Kltr Yaynlan, 1994. u anda var olan en nemli Zaza dergi
leri, her ikisi de Almanya'da yaymlanan Desmala Sure ve Ware'dir.

113

Trkiye'de Krtler, T rkler

ve Alevi Uyan

Birka yl ncesine kadar Krt milliyetilii Trkiye'de, Tr

kiye'nin homojen bir ulus devlet olduu biimindeki resmi
doktrini aka reddeden tek hareketti. Gaynresmi olarak
insanlar kendilerine etnik etiketler takmakta zgrd; her
kes lkenin zengin etnik yapsnn farkndayd,1 fakat bunu
kabul etmenin istenmedii dnlrd ve insanlarn ou
kendilerini Trk dnda bir etnik kimlikle tanmlamakta is
teksizdi veya bundan ekinirdi. 1970'lerde Krt milliyetile
ri bu resmi gre meydan okumaya baladlar ve 1979'da
bir bakan kendisinin de bir Krt olduunu soukkanl bir
ekilde ifade ederek politik bir skandala neden oldu.2 198083 askeri rejimi farkl olma isteindeki Krtlerin sesini kes
meye aln, fakat ald bask nlemleri istenilenin tersi bir
etki yaratn; bu nlemler Krtlerin ayn kimlik bilincini g1 Peter Andrews'un Ethnic Groups in the Rqnblic of Turkey (Wiesbaden: Reichert,
1989) adl almas Trkiye'deki 47 farkl etnik grup saymaktadr, etnik kim
lik iin bir baka kriter seti tesbit edildiinde bu say daha da artabilir.
2 Bu bakan erafettin Eli'ydi. 1980 askeri darbesinden sonra bu aklamasyla

iki yl hapse mahkum edildi.

115

lendirdi ve ayrlk PKK'ya sempati duyulmasna yol au.

1990'lara gelindiinde Trk hkmeti birlii empoze yolun
da daha fazla direnmenin ters bir etki yaratabileceini ve
aznlk kltrlerinin korunmasnn nemli bir politik konu
haline dnt Avrupa'yla daha yakn ilikiler kurulmas
na engel olacan farketti. Ani bir politika deiikliiyle
1991 ylnda hkmet, yaynclkta Trke'den baka dil
kullanlmasn yasaklayan yasay yrrlkten kaldrd. 3
Bu geveme yalnzca Krt kltrel aktivitelerinin youn
lamasna neden olmad. Dier iki etnik grup, Lazlar ve
zellikle erkezler de yaynclk ve rgtlenme faaliyetleri
ne giriti. Bu etkinlikler hem Krt rnei hem de daha b
yk oranda da (eski) Sovyetler Birlii'ndeki gelimeler tara
fndan canlandrld. Lazlar Grcistan Cumhuriyeti'ne kom
u snr blgesinde yaarlar ve dilleri Grcce'yle akrabadr.
erkezler kuzey Kafkas orijinli bir halktr; gerekte bu isim
bata Abhazlar, Adgeler ve Ubighler, ksmen de eenler ve
lngular gibi eitli Kuzey Kafkas halklar iin kullanlan bir
st kavramdr. Trkiye'de yzbinlerce erkez yaar ve ou
da Rusya'nn 19. yzylda anayurtlanm istila etmesiyle bura
ya g etmi insanlarn torunlardr.4 Sovyetler Birlii'nin
dalmas gen Trk erkezlerde kadim anayurtlarna kar
yeni bir ynelime yol au ve bazlar gerekten de anayurtla
rna geri dnd. Abhazya (1992) ve eenya'daki (1995)
aUmalar yeni bir g dalgasna veya saldrgan bir tutuma
3 Bu yasa 1980-83 askei ynetiminin bir rnyd. Yasa Trkiye'nin de karld

aznlklarn korunmas hakkndaki birka uluslararas anlamay iniyordu.

Bkz. C. Rumpf, "The Turkish law prohibiting languages other than Turkish",
Documentation of the lntenational Conference on Human Rights in Kunlistan, 141 6 Nisan 1 989 iinde (Hoshschule Bremen, 1989), s. 68-69 ve ayn yazarn
"Das Sprachenverbot in der Trkei under besonderer Bercksichtigung ihrer
vlkerrechtlichen Verpflichtungen", Orient 30 (Hamburg, 1989), s. 413-27.

Ethnic Groups in the

Republic of Turkey iinde s. 581-90; M. Bjedug ve E. Taymaz "Srgn halk er
kezler", Birikim 71-72 (Mart-Nisan 1995), s. 1 1 8-24.

4 Bkz. B. zbek, "Tscherkessen in der Trkei", P. Andrews,

116

yol amad, ancak Trkiye'deki erkez (ve een) toplum

larnda gl bir harekete geirici etki yaratn.
Ayn dnem Alevi kimiinin ani uyanna da tanklk
eder. Bir heterodoks dini aznlk olan Aleviler dier etnik
gruplar gibi kimliklerini aa vurmaya baladlar. Avru
pa'daki gmen topluluklar arasnda olduu kadar Trki
ye'de de Alevi rgtlerinin says hzla artt. Alevi entelek
telleri ve nderleri Alevi kimliini, Alevi geleneini ve
Alevi tarihini tanmlamaya koyuldular. Hem Krt hareketi
hem de hkmet Alevilerin bu etkinliklerine cephe ald ve
her ikisi de yekdierinin Aleviler arasnda bir kpr ba el
de etmesini nlemek iin youn aba sarfetti. Her ikisi de,
fakat zellikle hkmet, daima Alevilere kar dmanlk
besleyegelmi Snni ounlua dayand iin, bu abala
rnda bir handikapla kar karya kald. 1980'den sonra sol
unsurlardan temizlenmi olan polis tekilat arlkl olarak
muhafazakar Snniler ve/veya sac milliyetilerden oluu
yordu ve Alevilere kar polisin de etkin olarak iinde yer
ald lmle biten iddet hareketleri Alevilerle devlet ara
snda yeni bir yabanclamaya yol at.
Aleviler kimdir?

"Alevi" , gerekte inanlar ve ritelleri birbirlerinden hayli

farkl heterodoks topluluklar tanmlamak iin kullanlan
bir st kavramdr. Dilsel olarak drt ayn grubun varlndan
sz edilebilir. Bunlarn ilki Kars'n dousunda yaayan, Aze
ri Trkesi konuan ve Alevilikleri modem lran'daki 'orto
doks' Oniki tmam iiliinden ok az farkl olan Alevilerdir.
Trkiye'nin gneyinde (zellikle Hatay ve Adana'da) yaa
yan ve Arapa konuan Alevi topluluu Suriye Alevilerinin
(Nusayriler) bir parasdr ve dier Alevi gruplaryla tarihsel
balan yoktur. tk grup gibi onlarn da saylan olduka azdr
117

ve Trkiye'deki rolleri ihmal edilebilir. nemli Alevi grupla

r Trke ve Krte konuanlardr (Krte konuanlar da
kendi aralarnda Krte ve akraba bir dil olan Zazaca konu
anlar olarak ikiye ayrlr) ; her iki grup da Safevilerle yakn
dinsel ilikiler kurmu olan asi airetlerin torunlardr.
Bir dereceye kadar Islamilemi olan bu Alevilerin dini,
Snni lslam'dan nemli oranda ayrlr. Namaz, oru, zekat
ve hac birok Alevi topluluu iin yabanc uygulamalardr.
Bunlarn yerine, kaltmsal bir ruhban snfa dahil 'kutsal
insanlar' (dede) tarafndan ynetilen kendi dini trenleri
(cem) vardr, bu trenlerde Trke olarak dini iirler (ne
fes) sylenir ve (ve en azndan Alevi toplumlarnn bir ks
mnda) erkek ve kadnlar trensel danslar (semah) icra
ederler. Dier an ii gruplarda olduu gibi Ali ve Safevi
ah smail tanrlatrlr, veya en azndan stn insanlar
olarak tasavvur edilirler. Islam ncesi Trk ve Iran dinleri
nin birok unsuru Snni Mslmanlarda olduundan ok
daha yaygndr, kutsal pnarlara ve dalara hacca gitmek
zellikle bunlarn arasnda saylabilir. Aleviler eriata bal
lk yerine bir dizi ahlak kuralna ballk inancna sahiptir
ler; dinin dal (zahir) taleplerinden ziyade isel (batn)
anlamna uygun olarak yaadklar iddiasndadrlar. 5
Trk Alevileri zellikle Orta Anadolu'da younlamlar
dr, fakat Akdeniz ve Ege sahillerinde ve Trkiye'nin Avru
pa'daki ksmnda da nemli miktarda Alevi ky vardr.
Krt Alevileri Krt yerleim blgesinin kuzeybat ksmnda
yaarlar, Dersim (bugnk Tunceli vilayeti) kltrel mer5 ngilizce'de Alevilii bir din olarak betimleyen tannin edici bir kaynak yoktur.

En kullanllan: S. van Rensselaer Trowbridge, "The Alevis",

World

the Alevis of Turkey", G. Martin Snith ve C.W. Emst (der.)

Sainthood in Islam iinde (stanbul: Isis,

Manifestations of

1993) s. 95- 1 10. Ulalabilecek tek sis

tematik alma Almanca'dr: Krisztina Kehl-Bodrogi,

(Berlin: Schwarz, 1988)

118

The Moslem

11 (1921), s. 253-66 ve 1. MarkofI, "Music, saints and ritual: sama and

Die Kizilbas/Aleviten

kezleridir; bu blgenin uzak gney, dou ve bat ularnda

ki ceplerde de Krt Aleviler bulunmaktadr. Gaziantep'ten
balayp gneyde Kahramanmara'a ve Adyaman'a, kuzey
de Malatya ve Sivas'a kadar uzanan ve etnik ve dinsel a
dan kark bir kavis oluturan blge, Trk Krdistan'n
(gneydou) lkenin geri kalanndan ayran bir gei bl
gesini oluturur. Bu blge 1970'lerde Snniler ve Aleviler
arasnda ciddi atmalarn yaand blgedir. Krt ve
Trk Aleviler, Snni Osmanl lmparatorluu'nun kendileri
ne ynelik zulmnn tarihini yanstr bir biimde dalk ve
nispeten yaltlm kylerde yaayagelmilerdir. Bu insanlar
ancak 1950'lerden itibaren blgedeki kasabalara yerlemek
veya batdaki byk ehirlere g etmek iin kalabalk
gruplar halinde kylerini terk etmeye baladlar.
zgrleme ve politikleme

Trkiye'nin laiklemesi Alevilere zamanla eit haklarn ve

rilmesini salad. Gl bir (Snni) dinsel renge sahip olan
1925'teki ilk byk Krt isyan srasnda Krt Alevi airet
lerin asilere kar savam olmas artc deildir. 1920 ve
1937-38'de Kemalist harekete ve cumhuriyete kar Krt
Alevi isyanlarn gerekletii dorudur.6 Fakat Kemalist re
jime kar mcadelelerinde Snni Krtlerin yannda yer
alan Krt Aleviler hibir zaman nemli sayda olmamlar
dr. Trk Aleviler kadar Krt Aleviler de Kemalizmin sek
ler ve halk fikirlerini byk lde desteklediler; birok
6 Bu isyanlar hakknda bkz. H. L. Kieser, Les Kunks alevis face au nationalisme

turc ktmaliste. ralevitt du Dersim et son rle dans le premier soultvement kunk
contre Mustafa Kemal (Kokiri, 1919-1921) (Ansterdam: MERA, 1993): M. van
Bruinessen, "Genocide in Kurdistan? The supression of the Dersim rebellion in
Turkey (1937-1938) and the chemical war against the Iraqi Kurds (1988)",
GJ. Andreopoulos, (der.) Genocide: Conceptual and Historical Dimensions iin
de, (University of Pennsylvania Press , 1994) , s. 141-170.

119

Krt Alevisi Trk kltr iinde asimile olmay gnll

olarak kabul etti ve kendilerini Krtten ziyade Trk olarak
tanmlamaya balad.
Bununla birlikte laikleme Alevilere kar (heterodoks
gruplarn her yerde karlatklar cinsi sapklk ve dier ah
lakszlk sulamalarna benzer) Snni nyarglann ortadan
kaldrmad. Alevilerin kente g, eitim, ve kamu sekt
rnde istihdam sonucu topluma daha fazla entegre olmala
r,

yzyllardan beri sosyal anlamda ayn yaadklar Snni

lerle daha sk bir temas ve bazen de dorudan rekabeti be

raberinde getirdi. Bu durum zellikle yukarda belirttiim
etnik ve dini adan karma blgelerinde ve hatta lkenin
batsndaki byk ehirlerde gerilimin ykselmesine neden
oldu. Kylerden son zamanlarda g edenler ayn yerlerden
gelenlerle birarada olmaya eilim gsterdiler ve bylelikle
ayn ayn Alevi ve Snni mahalleleri dodu.
1970'lerde balayan politik kutuplama durumu daha da
ktletirdi. Gemiin Alevi isyanlarn proto-komnist ha
reketler olarak tanmlayan an sol, Alevileri doal mttefi
ki olarak kabul etti. Dier tarafta faist ve dinci an sa,
Alevilere kar endielerini ve nefretlerini artrarak ve kanl
olaylan provoke ederek muhafazakar Snni Mslmanlar
zerinde younlat. Alevilerin bir camiyi bombalam veya
caminin su kaynan zehirlemi olduklar eklinde sylen
tiler karmak, Snnileri an sac bloa ekmekte gveni
lir bir yntemdi. Onyln sonunda bir dizi kanl Snni-Alevi
atmas Malatya, Kahramanmara ve orum'da ok sayda
Alevinin ldrlmesiyle sonuland. An san szd bl
gedeki polis gleri Alevileri korumak iin ok az ey yapt
ve bu da Trkiye Alevilerinin devletten artan oranda ya
banclamas sonucunu dourdu.
Bu Snni-Alevi atmalar, toplumun snfsz, etnik ve
dinsel adan farksz laik niter ulus Kemalist idealinden
120

uzaklatm gsteriyordu. Gl fakat blnm bir Krt

hareketinin ve radikal ii hareketinin douu ve 1970'lerin
sonunda gittike artan politik iddet, Kemalizmin vadesi
nin dolduunun iaretleriydi. 1980'de darbeyi gerekleti
ren askerler tek amalarnn bu ayrlk eilimleri ortadan
kaldrmak olduunu iddia ettiler. Ksmen haan da salad
lar. An sol ve Krt hareketleri byk lde ortadan kal
drld, fakat ilerinde en gizlilik ve iddet yanls olan solcu
Dev-Sol ve Krt PKK yeraltna ekilerek ayakta kalmay
baard. Askeri ynetiminin ald bask nlemleri Krt n
fusunun gittike artan bir blmn devlete yabanclatrd
ve kat bir iddetten yana olmasyla tannmasna ramen,
PKK'nn byk lde destek kazanmasna sebep oldu.
Ordu solculara ve Krtlere uygulad sertlii an sac
lara uygulamad. Faist lider Alparslan Trke tutukland,
ksa bir hapislikten sonra serbest brakld, fakat hareketi
bastnlmad, hatta bir dereceye kadar devlet aygtna sokul
du. Gen sac kabadaylar "solcu" kahvehanelere saldrlar
dzenlemeyi brakp politikac ya da retmen oldular, ve
ya Krt gerillalarla savaan zel glere katldlar.
1980'den bu yana sergilenen lslam'a ynelik resmi tavr,
Kemalist gelenekten imdiye kadarki en byk kopuu
temsil eder. Ordu fundamentalist Islam'dan daha nce he
defe ulamak amacyla Snni Islam'n bir trn aktif bi
imde destekledi. Ilk kez sosyalizme bir cevap olarak dar
bir sa kanat entelektel tarafndan formle edilen ve ateli
Trk milliyetiliiyle Mslman inannn birletirilmesin
den oluan kark bir doktrin olan Trk-lslam sentezi, res
mi ideolojiye dntrld.7 Okullarda eskiden semeli bir
7 Bkz. B. Toprak, "Religion as state ideology in a secular setting: The Turkish-Is
lamic synthesis", M. Wagstaff, (der.) Aspects of Religion in Secular Turkey iinde
(University of Durlam, Centre for Middle Eastern and Islamic Studies, 1990),
s. 10-15; Feroz Ahmad, "Islamic reassertion in Turkey" Third World Quarterly
10 ( 1988), s. 750-69.

121

ders olan din eitimi zorunlu hale getirildi. Yurt iindeki ve

dndaki belli bal camileri kontrol altnda tutan Diyanet
leri Bakanl glendirildi, -yalnz Snni kylere deil
Alevi kylerine de- ok sayda yeni cami ina edildi ve ei
tilmi liderler (imam) bu camilere atand. Tm bu nlem
ler, Alevileri Snni toplumun iine dahil etme abalarn
hkmetin onaylad eklinde yorumland.
1980'lerde bu deiimler, Alevilerin iinde bir din olarak
Alevilie yeni bir ilginin domasna yol at. Oysa 1970'ler
de gen Alevilerin byk bir ounluu dinin sadece bir
ideoloji olduunu dnp onu reddediyor ve Alevilikle
demokratik bir

toplumsal

hareket olmas anlamnda gurur

duyuyorlard; Trkiye'de sol hareketin baarszl pekok

larn, Alevilii

dini

bir kimlikten ok

kltrel

bir kimlik

olarak grmeyi sorgulamaya yneltti. Bir taraftan 1970'ler

de lke apnda nemli oranda destek kazanm olan baz
an solcu hareketler, 1980'lerin sonlarna gelindiinde (ha
reketi daha ok Krt Aleviler desteklese de) Alevi olmayan
destekleyicilerinin ounu kaybettiler. Pratikte din d Ale
vi hareketleri haline gelen bu gruplar, Alevi kimlii tart
malarnda yer aldlar.8 Dier taraftan, her kuaktan Aleviler
arasnda an solla nceki flrte gl bir tepki vard; bu
insanlar kendi z dini gelenekleri hakknda daha fazla ey
renmek istediklerini ifade ediyorlard.
Devlet tarafndan Snni lslam'n empoze edilmesi, Alevi
uyanna neden olan baat faktrd. 1989'da ( 1980'den
sonra balayan) rgtlenme yasa bir ekilde kaldnlmca,
gnll Alevi rgtleri lkenin her yannda byk bir hzla
kurulmaya baland. Bu rgtlerin desteiyle, 1925'ten beri
yasaklanm olan Snni Sufilerin ritellerine benzeyen Ale
vi ritelleri (cem) , kamuya ak biimde icra edildi ve iba8 Bu, nemli oranda TKP-ML (Trkiye Komnist Partisi/Marksist-Leninist) ve

paralan iin geerli bir durumdur.

122

det evleri (cemevi) ald. Bunlar Aleviliin tarihini, dokt

rinlerini ve Snni lslam'la olan ilikisini gsteren, Alevi en
telektellerin nderlik ettii yaynclk faaliyetleri izledi. Bu
kitaplarn bir ksm, Aleviliin slam iinde bir mezhep mi
yoksa (ran veya Trk orijinli) ayn bir din mi olduu ek
linde kimi sorular ortaya koyarak Alevi toplumunda scak
polemikler oluturdu.
Bu gelimeler Aleviliin doasnda nemli bir deiimin
habercisiydi; yzyllar boyunca gizli, ilksel, belli blgelerde
yerlemi ve szel olarak aktarlan bir din olarak alglanan
Alevilik, resmilemi, veya en azndan yazlm doktrin ve
ritellere sahip bir kamu dinine dnt. Bu Alevi otorite
lerin ounluu, her zaman ritel rekabette bir tekel olu
turagelmi ve gelenein stn bilgisini haiz olduunu iddia
edegelmi bir ruhban snfna ait deillerdi. Hepsi modem
eitimden gemiti ve kitaplar modem mantklarn, zel
likle Kemalist baklarn yanstyordu. Alevi geleneini ye
niden formle etme ve (bazen gerek anlamyla) icat etme
de kullandklar yol, yeni filizlenen milliyeti hareketlerin
yolunu hatrlatmaktayd.9
Alevi uyan, Alevileri daima politik lslam'n ykseliine
kar doal mttefiki olarak dnegelmi politik mekaniz
mann sekler unsurlarndan cesaret ald.10 1980'lerin son
larnda PKK'nn Trkiye Krtleri zerinde artan etkisinin
. Alevi Krtleri de gittike sarmas, otoriteleri Alevilii alter
natif bir "etnik" kimlik olarak gelitirmeye tevik hatta tal9

Bir "Alevi" etnik kimlii yaratna srecinin bir paras olarak anlalan son za
manlardaki bu youn kitap basmnn mkemmel bir tetkiki iin bkz. Karin
Vorhoff, Zwischen Glaube, Nation und neuer Gemeinschaft: Alevitische Identitat
in der Trkei der Gegenwart (Bedin: Schwarz, 1995).

10 Alevi oylan politik yelpazenin tamamna yaylm durumdayd, ancak Alevile

re en yakn parti birka Alevi milletvekiline de sahip Sosyal Demokrat Halk
Parti idi. 1991'de SHP, nce Sleynan Demirel ardndan da Tansu iller tara
fndan ynetilen DYP ile, kk ortak olarak koalisyon kurmutu.
123

rik etti. 1990'larn balarnda devlt Alevi by Hac

Bekta ansna gerekletirilen geleneksel festivali resmi
olarak dzenleyerek, Alevilii ak bir ekilde desteklemeye
balad.11 Baz daha muhafazakar Alevi nderlerin takdiri
kazanlmaya alld ve rgtleri Trkiye temelli milliyeti
lii glendirmek amacyla desteklendi. Bu esnada solcu
politikalara kar kadim eilimlerinden dolay ayn otorite
lerin bir ou Alevilere pheyle yaklayordu ve baz h
kmet birimleri kadar polis de Alevileri hor gren unsur
larla doluydu.
Birok Alevi, politik mekanizmann kendilerini zmnen
tanm olmasndan son derece mutluydu. Alevi rgtler
birliine ismi verilen Hac Bekta, Trk devletine balln
bir nianesi haline getirilmeye alld. 1 2 Birincisine kyasla
daha kk apl olan dier Alevi rgtler birlii de kendi
sine, bir baka Alevi by olan ve devlete kar isyan et
tiine ve dini inanlar nedeniyle asldna inanlan air Pir
Sultan Abdal'n adn ald. Aleviler hakknda genelleme
yapmak hayli riskli olsa da, Aleviler arasnda dini mentali
teye sahip ve nisbeten muhafazakar olanlarn Hac Bekta
rgtler birliine kayd; dier birlikte ise nemli oranda
eski solcunun yerald sylenebilir.

1 1 tk kez 1964'te kutlanan bu festival 1970'lerde lkenin balca solcu kltrel

festivali haline geldi, l 980'lerde depolitize oldu ve 1990'larda hkmetin hi
mayesi aluna girdi. Tm partilerdeki politikaclar Alevileri ne kadar sevdikle
rini gstermek iin bu festivale etkin olarak kaulmaktadrlar.
12 Tarihsel olarak Bektai Sufi cemaati Osmanl topraklarnda heterodoks ve asi
gruplarn entegre edilmesinde nemli rol oynad. Kurtulu Sava'nda Mustafa
Kemal'in hareketini destekledi ve cumhuriyetin ilk yllarnda Mustafa Ke
mal'in Hac Bekta'm yeniden douu olduu miti Alevilerin arasnda hzla ya
yld. 1990'larda bu tema gzden geirildi ve dier Alevi yazarlar Hac Bekta'
bir proto-milliyeti olarak tanm; hatta bazlar Hac Bekta iin (Trke'in
partisindeki an milliyeti ve faistler iin kullanlan bir kavram olan) lkc
kavramn kulland.

124

Alevilere kar iddetin yeni patlamalar

Sivas, merkez nfusu arlkl olarak muhafazakar Snniler

den olusa da kylerinde nemli oranda (Krte ve Trke
konuan) Alevi nfusu barndran bir vilayettir. Alevi b
yklerinden isyanc Pir Sultan Abdal, Sivas ili snrlan iin
de olan Banaz kynde yaad ve Sivas'ta asld. Bu nedenle
Pir Sultan Abdal kuruluu Temmuz 1993'te kltrel bir fes
tival dzenlemek iin Sivas' seti. Festivale, aralarnda bir
sre nce Salman Rdi'nin eytan Ayetleri ni yaynlamaya
niyetlendiini kamuoyuna aklayarak birok Snni Msl
'

mann fkesini zerine eken (ve festivale katlanlar iinde

Alevi olmayan az saydaki davetliden biri olan) Aziz Ne
sin'in de bulunduu ok sayda nl yazar ve sanat davet
edildi. Festival, aka Nesin'i ldrmeyi amalayan ve id
det kullanan geni bir sa kanat grup tarafndan protesto
edildi. fkelerini nce festivalin organizatrleri tarafndan
dikilmi Pir Sultan Abdal'n heykeline ynelttiler. (Sa ka
natta yer alan Refah Partili) Sivas Belediye Bakan'nm ko
numas kalabal daha da tahrik etti ve kalabalk festivale
katlanlarn kald oteli kuatt ve saldrya geti. Pencere
lere talar ve yanan paavralar atarak oteli yaktlar. Bu yan
gnda otelde bulunan 37 insan hayatn kaybetti.13
Sivas olaylan 1970'lerin sonlarnda yaanan organize katli
amlardan farklyd. Bu sefer Alevilerin yaad komu blge
lere kitlesel saldrlar yoktu; gstericilerin asl hedefi. festival
iin Sivas'a gelmi bulunan Aziz Nesin ve ou Alevi olan di
er entelekteller ve sanatlard. Pir Sultan heykeli de sem
bolik bir hedefti, fakat Pir Sultan Abdal Alevilikten ziyade
13 Olaylar hakkndaki

en

kolay ulalabilir raporlar (ki tamam Trkedir); Ali

Yldnn, Atct: S:maha Dunnak (Ankara: Yun, 1993); etin Yienolu, eriat

idd:t ve ll Ozanlar K:nti Sivas (Ankara: Ekin, 1994) ve yangndan zor

lukla kaabilmi Alevi bir entelektel olan Ltf Kaleli'nin yazd, Sivas Kat
liam (lstanbul: Alev, 1994).
125

Aleviliin iindeki isyanc ve 'solcu' gelenein bir semboly

d. Bir baka nemli faktr yerel polisin ve sivil otoritelerin
iddette yer alma derecesi ve merkezi hkmetin bu insanlar
etkisizletirmekte yetersiz kalyd. Belediye Bakam ak bir
ekilde gstericilerin yanndayd ve polis, gstericileri dat
mak veya otelden uzaklatrmak iin kayda deer hibir aba
gstermedi, hatta otel ateler iindeyken bile olaya mdahale
etmekte duraksad. Otelin kuaulmas srasnda Aziz Nesin
ve arkadalar babakan yardmcs Erdal lnn'ye telefonla
ulamay baarmlard, nn onlar korumak iin gerekli
emirlerin verildiini sylemiti. Bu emirler ok da etkili ol
mad; daha sonra basna szan bir polis ekiminde o srada
polis telsizinden, kalabalk otele saldrya getiinde polise
kalabal durdurmamalar iin emir verildii duyuluyordu,
Otel yanmaya balarken polislerin pek ou sadece baku.14
1995 Mart'nda lstanbul'un Gazi mahallesinde, polis ve
Alevi gstericiler arasndaki atma, Alevilerle hkmet
arasndaki ilikileri daha da ktletirdi. Gazi mahallesi, sa
kinlerininin ounluunu Alevilerin oluturduu fakir ve
yeni bir yerleim blgesiydi. 12 Mart akamnda alnu bir
taksiden kimlikleri bilinmeyen silahl saldrganlar kahveha
nelere ate aarak ok sayda insan ldrd ya da yaralad.
Polis harekete gemekte gerekten de ar davrand ve ok
gemeden polisin de bu terrist saldrnn ierisinde yeral
d eklinde bir sylenti yayld. 15
Gazi mahallesinin genleri durumu sokaklarda protesto
14 Bununla birlikte insanlar kurtarmak iin abalayan polisler de vard. Kurtar
lanlardan biri de, ironik bir biimde ilk anda tannamayan Aziz Nesin'di. Kim
olduunu anlayan baz itfaiye erleri ve polisler Nesin'i tartaklamaya balad,
ancak dierleri onlar durdurdu ve Nesin'i hastaneye kaldrdlar.

15 Kahvehanelere ate aanlar asla yakalanamadlar, fakat basna gre saldrlara

daha nce de saysz terrist harekete karm olan sertlik yanls ve radikal
bir Mslman rgt olan lBDA-C ve daha karanlk bir ultra-milliyeti rgt
olan Trk Aknc Tugaylar sahip ku.

1 26

ettiler ve haberi televizyonlardan duyup blgeye gelen yeni

katlmclar tarafndan desteklendiler. Gstericiler fkelerini,
sac ve anti-Alevi elemanlarla dolu olduuna inanlan ve k
sa bir sre nce gzaluna alnan bir gencin ikenceyle ld
rld sylenen polis karakoluna ynelttiler. Polisle gste
riciler arasnda bir atma balad; bu genel ayaklanmada
"faistler"e ait olduu sylenen saysz dkkan yamaland
ve ykld. O gece polis bir gstericiyi vurdu. Ayaklanma ta
kip eden gnlerde de devam etti ve komu blgelere de s
rad. Ilml Alevi cemaat nderleri kalabal sakinletirmek
iin aba harcarken, gen radikaller polise ta atarak ve bari
katlar kurarak durumu kendi inisiyatifleri altna almaya a
ltlar. Polis kontroln tamamen yitirdi ve kalabal sakin
letirmek iin allm usulleri kullanmak yerine kalabala
ate amaya balad, bu ate alunda 15 insan daha yaamn
yitirdi. Bir uzla noktas bulmay deneyen cemaat nderleri
ne polisin hakaretler yadrmas ve tehditler savurmas, bir
ok polisin Alevilere kar saldrgan bir nefretle hareket etti
ini gsterdi. Meslektalarnn bu tutumlarn engellemeyi
deneyen polisler de oldu, ancak baarl olamadlar.16
Sivas'taki otel yangn, devlet aygunn -Sivas'taki yerel po
lis ve yerel idare- toplumsal ayrlklarn zerinde yer almad
n ve saldrganlarn tarafm tuttuunu gstermiti. Merkezi
hkmet grevlileri, 1980'lerde an sac Snni Mslman
larca doldurulmu polis tekilatnn en azndan bir ksm
zerinde kontrole sahip deildi. Olaylara kar gelien tepki
ler toplumun derin bir ekilde blnm olduunu gsteri
yordu; ayn blnme hkmete de yansmt; hkmetin
muhafazakar yeleri ekinmeden olaylardan Aziz Nesin'in
16 Bkz. nde gelen Alevt szclerinden Ltfi Kaleli'yle Cumhuriyet'in haftalk
deinde yaplan rprtaj, 24-30 Man 1995. Gen Alevt radikallerin gzyle
olaylarn aklanmas ve analizi iin bkz. Zeynep abuk, Gazi Direnii: Ta,
Yrek, Barikat. .. (stanbul: z, 1995).
1 27

sorumlu olduunu akladlar.17 Hkmetle Alevi toplumu

arasndaki atlak bir kez daha alm ve derinlemiti.
Sivas ve Gazi mahallesindeki olaylar Alevi uyann g
lendirdi ve radikalletirdi. Ayr bir dini topluluk olarak. ta
nnma umuduyla veya kiisel karlar nedeniyle otoriteler
le ibirliini srdren topluluk nderleri tabandan gelen
destei kaybetmi grnmektedirler. Solcu radikalizm de
genler arasnda etkisini artrmaktadr. Alevilik bilincini
Krt milliyetiliine kar bir alternatif olarak kullanmak
isteyen hkmetin abas byk lde baarszla ura
d. Devlete yabanclama kanlmaz bir ekilde birok Ale
vi'yi (Sivas'taki yangndan birka hafta sonra Sivas'n kuze
yindeki bir Snni ky, anti-Alevi vahetin intikamn al
mak iin basan ve bir grup erkei ldren) PKK'ya yakla
trd. Dier nedenlerin yansra Snni lslam'la flrtnden
dolay 1 990'lann bana kadar Krt Aleviler PKK'ya ok az
sempati beslerken, 1994'e gelindiinde PKK, Krt Aleviler
arasnda nemli oranda destek bulmaya balad.
Krt Alevilerin en azndan byk bir blm kendilerini
nce Alevi sonra Krt olarak tanmlarlar. Devletin kartt
yaynlar, Aleviliin lslam'n bir Trk yorumu olduu, hatta
Krte ve Zazaca konuan Alevilerin de Trkmen airetleri
nin soyundan geldii ve bu yzden de Trk olduklar ek
lindeki eski temay tekrarlamaktadr. br yanda PKK ve
dier Krt milliyetileri Alevileri, kendilerine en yakn
kimliin Krt kimlii olduuna ve Aleviliin Trk orijinli
deil daha ok lran (Zagros) orijinli olduuna (bylelikle
st kapal bir biimde Trk Alevilerin de Krtlerle akraba
olduuna) ikna etmeye almaktadr.18
17 Ankara Devlet Gvenlik Mahkemesi basavcs Nusret Demiral bile iddiana
mesine Nesin'i sulayarak ve Nesin iin idam cezas talep ederek balamu.

18 Bu ideolojik tartmalar iin bu kitaptaki "Asln inkar eden haramzadedir!"

balkl makaleme baknz.
128

Bu iki kart propagandann ne kadar etkili olduunu tes

pit etmek kolay deildir, ancak grnen o ki radikal solcu
Trk Alevileri arasnda, karlarnda devletin nemli nokta
larn yava yava kontrolleri altna alan an sac politik
gler koalisyonunu grdkleri iin, PKK'y doal bir mt
tefik olarak grme eilimi glenmektedir. Muhafazakar
dinci ve ultra-milliyeti blok, kltrel ve dinsel oulcu
lukla ilgilenmemekte ve Krtler ve Alevilerle uzlamay
reddetmektedir. Monolitik bir devlet ve toplum yaratma a
basndaki Trkiye'de bugn en blc gc bu blok olu
turmaktadr.

129

Kuzey lrak'ta Bir Kzllba Toplumu: abak

Irak Krdistan, en tannanlar Yezidi ve Kakailer olan ok

sayda heterodoks dini cemaatin vatandr.1 Bu dinlerin her
ikisi de, Anadolu Kzlba veya Alevilii ile saysz benzerlik
gsterir, fakat aralarnda baz ak farkllklar da yok deil
dir. Bununla birlikte, en yakndaki Alevi topluluuna ol
duka uzak bir blgede yayor ve dier dinlerle dorudan
iliki ierisinde bulunuyor olsa da, Kuzey lrak'taki kk
bir topluluk Alevilerle ayn inanlara ve pratiklere bal g
rnmektedir. Bunlar Dicle ve Byk Zap tarafndan snrla
nan bir gende , Musul'un dousundaki birka dzine
kyde yaamlarn srdren abaklardr. 2 1925 nfus say
mnda 1 0 . 000 civarnda olduklar tesbit edilmiti; 1 960
Kakai dini lran'da Ehl-i Hak olarak adlandnlan dinle ayndr. Bu konudaki en
iyi alma; CJ .Edmonds, "The beliefs and practises of the Ahl-i Haqq of Irak",
Iran 7 (1969), s. 87-106. Yezidi dini hakknda son zamanlarn en iyi almas;
Philip Kreyenbroek, Yezidism, Its Background, Observances and Textual Tradition
(Lewiston, NY: Mella Research Publications, 1995).
2 C. ]. Ednonds'un abak'n Yezidi komularna yapu ziyareti hakknda kale
me ald detayl bir kitap (A Pilgrime to Lalish, Londra: Royal Asiatic Society;
1967), abak kylerinin bir listesini ve en nemli kylerinin haritadaki yerleri
ni ve blgedeki dier heterodoks toplumlar kapsamaktadr,
1 31

Irak nfus saymnda 35 kyde 15.000 civarnda abak'n

yaad akland.3 Son saym sonulan dikkate deer bir
oranda yksektir ve hatta baz yerel _kaynaklar altmtan
fazla kyde 100.000 abak yaadn ve Musul'da da birka
bin abak'm ikamet ettiini iddia etmektedir.4
Vinogradov, abak ismini, 'karmak, birbirine karmak'
anlamna gelen Arapa
abaklann ortak bir

abaka fiiliyle ilintilendirir; bu da,

tarikata ve ayn manevi liderlere bal

ln birarada tuttuu etnik kken bakmndan heterojen

bir topluluk olduklarn yanstmaktadr. 5 1 958 ve 1963
toprak reformlarna kadar hemen hemen btn abaklar
topraksz, ortaklkla geinen kyllerdi. iledikleri top
rak ehirde oturan ve 18. yzyldan beri bu topraklarn sa
hipleri olduklarn syleyen

seyyid

ailelere aitti.

Ehl-i

Beyt'ten olduklar iin abaklardan byk sayg gren bu

seyyid aileleri, gerek abaklar arasnda gerekse devletle a
baklar arasnda araclk ederlerdi ve bu nedenle siyasi an
lamda da abaklarn efendileriydiler. nde gelen toprak
aas ailelerden birinin yesi olan Rassam'n kaydettii bir
aile efsanesine gre kasabann

nakib l eraf'

1 743'te Mu

sul'un ranllar tarafndan kuatlmas srasnda kk bir

mucize gstererek ah kuatmay kaldrmaya ikna etmiti.
Bu hizmetine bir dl olarak kasabann dndaki geni
topraklar

nakibe

verilmiti. O veya halefleri fakir abakla

nn kendi topraklarna yerlemelerine izin vermiti.6 Bu ef3 Amal Vinogradov, "Ethnicity, cultural discontinuity and power brokers in nort

hem Iraq: the case of the Shabak", American Ethnologist 1 (1974), s. 208.

4 Bu bilgi Michiel Leezenberg'den nakledilmitir; "The Shabak and Kakais:

Dynamics of ethnicity in Iraqi Kurdistan" (Teknik not, Institute for Language,
Logic and Computation, University of Atnsterdam, 1994).
5 Vinogradov, "Ethnicity", s. 120.
6 Vinogradov, "Ethnicity", s. 210-12; ayn zamanda bkz. Amal Rassam (=A. Vi
nogradov), "Al-taba'iyya: power, patronage and narginal groups in northem
lraq", E. Gellner ve ].Waterbury,(der.) Patrons anl Clients in Mediterranean So
cieties iinde (Londra: Duckworth, 1977), s. 157-66.
1 32

sane tamamen uydurma olabilir, ancak ezilen heterodoks

bir toplumun nasl olup da ulalmaz dalk blgeler yerine
byk bir ehrin hemen yaknna yerlemi olmalarm
aklyor grnmektedir.
abak toplumu genelde kendisini Krt olarak grr, fakat
1 970'lerden itibaren Araplatrma giriimleriyle karla
mlardr, ki bunlar 1988 Anfal harekatnda yirmiye yakn
abak kynn yklmas ile zirveye ulamtr. 7 badetleri
ni ve dini trenlerini Trke yaparlar. abaklarn ounlu
u ok dillidir, bu durum gerekte Trkmen, Krt, hatta
Arap olarak gsterilmelerini mmkn klmaktadr. Bunun
la birlikte en azndan byk bir ksmnn ana dili lrani dil
lerinin Gurani kolunun bir diyalektidir. Dinleri byk l
de Anadolu Alevilerininkine (Kzlba) benzer; El-Sarrat1'
tarafndan aktarlan dualarndan biri

(glbenk) aka Hac

Bekta'a ve manevi yollarnn kurucular olan Erdebil erenle
ri, yani Safaviler'e dairdir.9 Dini toplantlarda syledikleri
(Anadolu Alevileri arasnda nefes olarak bilinen) dini iir
lerden bazlar ah lsmail'e ve Alevi by Pir Sultan Ab
dal'a atfedilmektedir. abaklarn inanc eitli iir ve dualar7 Anfal ve etkileri hakknda bkz. Human Rights Watch, Iraqs Crime of Genocide:
The Anfal Campaign against the Kurds (New Haven, Yale University Press,
1995). Leezenberg'e gre (bkz. "The Shabak and the Kakais", s. 7) 22 ky ta
mamen veya ksmen yok edildi ve sakinleri olan 3.000 aile Erbil'deki toplama
merkezlerine gnderildi. Liderlerinden birinin abaklann Arap olduunu res
men aklamasnn ardndan 1990'da ounun geri dnmesine izin verildi.
8 Ahmad Hamid al-Sarraf, Al Shabak Min Firak al-Ghulat fi al-Irak (Badat,
1373/1954). Bu kitap abaklar hakknda varolan en iyi almadr. Bir blm
u kitapta zetlenerek ngilizce'ye evrilmitir: Matti Moosa, Extremist Shiites:
The Ghulat Sects (Syracuse University Press, 1987)
9 "Hac Bekta Veli kzl pirleri, Erdebil erenleri bu yolu bize kurmu" (Al-Sarraf,
Al-Shabak, s. 96). Bu glbenkin tam hali u ekildedir: "Tevelli tecelli kabul ola
I istekleri myesser ola / akamn hayn gele erri def ola / geree hu, banla
yuh ola I sm sr edenin damna bu I Hac Bekta Veli kzl pirleri / Erdebil
erenleri bu yolu bize kurmu I Hu diyelim erenlerin damna / Allah Muham
med Ali, Hakk dost, pir dost I Hakka ah, banla yuf".

133

da ifadesini bulan temel bir akideye dayanr. Buna gre Al

lah, Muhammed ve Ali'nin belirleyici olduu kutsal bir
l olutururlar.
abaklarn 'kutsal kitab',

Kitabu'l-menakb

veya

buyuruk

(yerel telaffuzda buruk) olarak bilinir ve iki blm olarak el

Sarafm monografisinde yaynlanmnr. tk blm eyh Safi
yddin ve olu Sadr el-Din arasnda tarikann adab hakkn
da sorulu cevapl bir diyalogdan oluur, bu blmde an ii
etkileri gzlenmez; ikinci blm,

Buyruk,

Anadolu Alevi

topluluklarmn ayn balk alnndaki metinlerine benzer bir

ierik tar. Bu blm, kelimesi kelimesine deil, ancak ge
nel itibariyle farkl Anadolu Alevi topluluklarmn kutsal ka
bul ettii Buyruk metinlerine benzer.10 mam Ali ve ve mam
Cafer el-Sadk'la zdeletirilen farkl retileri ve emirleri
ierir ve retmen

(mrebbi) ile renci (talip) arasndaki

(musahiblik) eitimini tanr.

ilikiyi ve dini kardelik

Bu kutsal metinlerle abaklarn u anki inanlar ve pra

tikleri arasndaki iliki ak deildir. Snni bir Mslman
olarak el-Sarraf, abaklarn namaz klmadm, Ramazan'da
oru tutmadn, zekat vermediini ve hacca gitmediini,
ancak bu grevlerin herbiri yerine kendi alternatifleri oldu
unu belirtir. Namazn yerine pir'in evinde ezberden dualar

(glbank)

okuduklar kutsal ayinlere kanlrlar. Ramazan'da

oru tutmann yerine Muharrem'in ilk dokuz gn oru tu

tarlar ve zekat vermenin yerine ok daha byk bir yzde
ye tekabl eden,

i Beyte

kums'u

(toprak sahibinin pay olarak) Ehl

derler; bu, tarmsal rnn bete biri kadardr.

Mekke'yi ziyaret etmezler, fakat kendi blgelerindeki, zel

likle Necef ve Kerbela'daki kutsal trbeleri ziyaret ederler.
Baz Irakl uzmanlar abak'm 1514 aldran Sava'ndan
sonra gneye kaan Anadolu Kzlbalarnn soyundan gel10 En iyi baslm metin: S. Aytekin, Buyruk (Ankara,

134

1958).

diini iddia etmektedir.11 yelie kabul trenlerinde abak

piri, Pir Sultan Abdal'a dayandrlan bir nefesi okur. Bu du
rum abaklann gerekten de Anadolu kkenli olduunu
gstermekte gibidir, ancak bu durumda Musul'a daha sonra
gelmi olmaldrlar nk Pir Sultan aldran Sava'ndan
yaklak yzyl sonra yaamtr. Aada okuyacanz ne
fes Ali'nin Kzlbalar tarafndan nasl tannlatnldm ale
nen gstermesi asndan dierlerinden farkl ve bir o kadar
da ilgintir:
Yedi iklim ar keyi seyr etdim
ben Aliden gayr ala grmedim
yaradubdur on sekiz bin alemi
rzkn vermege ganidir gani
bir ismin Alidir bir ismin Allah
kr b.rl.giye (?) el-hamdlillah
dinimiz kavidir vallahi ve billahi
ben Aliden gayr ala grmedim
Ali gimen er gelmedi cihana
ona da tutdlar yz bin bahane
yedi kere devredim (?) ulu divana
ben Aliden gayr ala grmedim
hakk buyurmu levh stnde kalemi
nur ile toldrm cmle alemi
Alini aran mahrum kalr m
ben Aliden gayr ala grmedim
indim yer bahrine ilgar eyledim
san kz tgin saydm fark eyledim
11 Moosa da (Extmnist Shiites, s. 6), Irakl uzman al-Shaybi'yle ayn fikirdedir.
Vnogradov da (uEthnicity", s.210), abaklann blgedeki dier heterodoks
toplumlar gibi politik kukulardan kurtulabilmek iin kendilerini Bektai d
zenine bal grdklerini ekleyerek bu hipotezi destekler.

135

kdm gk yzine seyran etdim

ben Aliden gayr ala grmedim
cennet alann kapus divan ta
!aldr atanf gevherdir ta
Alidir belin krklarn ba
ben Aliden gayr ala grmedim
Pir Sultan Abdal zdir Ali
dilim byle syle: ben zm eli
Allah Muhammed kend zdir Ali
ben Aliden gayr ala grmedim12
Bu nefesin farkl bir ekli de Anadolu'da bilinir, ancak
burada nefes Pir Sultan'a deil, Pir Sultan'n mridi olma
ihtimali olan Kul Himmet'e atfedilir. 1 3
Safevi-Kzlbalkla yakn ilikileri abaklan komu hete
rodoks topluluklar olan kuzeydeki Yezidilerden ve gney
doudaki Sarlilerden ayrr. Sadiler, Kakailer gibi Ehl-i Hak
kn bir koludurlar; abaklannkine benzer bir Gurani diya
lektini konuurlar. Bir baka komu Gurani konuan toplu
luk olan Bajwan veya Bajalann, abaklann bir paras veya
abaklann bu topluluun bir paras olduu sylenir. Bu
nunla birlikte Bajwan, airet yapsna sahip ve airet liderle
ri tarafndan ynetilen bir topluluktur, oysa abaklar Pey
gamber soyundan olmalar nedeniyle zerlerinde byk
manevi nfuza haiz ehirde oturan seyyid ailelerine ait tar
lalarda ortaklk yapan airetsiz kyllerdir. abak ve bl
gedeki Bajwan, Sarli, Kakai ve ii Trkmenler arasnda evli12 El-Sarraf, Al-Shabak, s. 1 13-14. "Aliden gayn ala" ifadesinin "Aliden gayn Al
lah" ifadesi ile ayn ekilde telaffuz edildiine dikkat ediniz.
13 Bu metin u kitapta yer almaktadr: Cahit ztelli, Bektai Glleri: Alevt Bektai
iirler Antolojisi (stanbul: Milliyet, 1973), s. 35. Kitapta yer alan ilk drtlk
udur: Yedi iklim drt keyi dolandm I Ben Ali'den gayn bir er grmedim /
Ksmet verip alemleri yaradan / Ben Ali'den gayn bir er grmedim.
1 36

lie ska rastlanr ve bu durum bu dini topluluklar arasn

daki snrlan belirsizletirmektedir.
abak toplumu Alevilere benzer bir manevi hiyerarik ya
pya sahiptir. Her yetikin bir pire, (el-Sarraf tarafndan

de

de olarak adlandrlan) bir manevi bye baldr. Bu, soy

dan geen bir yapdr ve her aile bunu, nesilden nesile bir
pir soyuna balanarak srdrr. Btn riteller bir pir tar
fndan ynetilmelidir. ou durumda bir rehber ona yar
dm etmekle ykmldr ve belli bal yllk kutlamalarda,
(el-Sarrafn

meratip olarak adlandrd) oniki hizmetli ha

(ha
mil el-era), sprge tayc (hamil el-miknasa), bardak ta
yc (sak), kasap, drt yardmc (hadem) ve iki kap beki
si (ebvab). Anadolu Alevi topluluklar da, her birine deiik

zr bulunmak zorundadr: pir, rehber, lamba taycs

isimler verseler de bu oniki hizmeti bilirler.14 Kasap ve drt

hadem, kutlamada merkezi bir neme sahip kutsal yemein

(genellikle horoz etinden yaplr) hazrlanmas ve datl
masndan sorumludur. abak pirleri hiyerarik olarak sra
lanr ve

baba olarak bilinen stn bir manevi otorite hiye

rarinin en stnde yer alr.

abaklann pirin evinde dzenlenen (Alevilerin
Sarrafn

cem, el
mutama dedii) dzenli dini trenleri vardr. Belli

bal yllk kutlama vardr; Aralk'ta, yeni ylda kutlanan,

aura gecesinde kutlanan ve nc olarak ise, sulularn

halkn nnde sularn itiraf ettikleri ve toplumdaki uzla
mazlklarn zld

.zr gecesinde gerekletirilen.15 a

laylat el

bak ve Sarli hakkndaki erken dnem metinlerde

kafsha adyla ve genellikle aza alnamayacak irenliklerle

14 El-Sarraf, Al-Shabak,

s.

101-3 (al-Sarraf kasab ak bir ekilde belinmemitir,

fakat Moosa'nn zetinin 123. sayfasnda kasap da listelenmitir). Anadolu'da

oniki hizmetin adlar blgeden blgeye deiebilir. Bununla ilgili iyi bir tetkik
iin bkz. Nejat Birdoan, Anadolu'nun Gizli Kltr Alevilik (Hamburg, 1990),
s.

277-85.

15 El-Sarraf, Al-Shabak, s. 103-4.

137

(kafasha fiili yerel Arap diyalektinde 'yakalamak, tutmak'

anlamna gelir) betimlenen kutlamalar, erkeklerin ve ka
dnlann birlikte katld bu gece kutlamalandr. Mi
norsky'nin, ok daha masum grnen ve ayakkab anlam
na

gelen Farsa

kafsh szcnden bu kelimenin tredii

iddias, sonralan birok uzman tarafndan kabul grm

tr. rnein Moosa, Minorsky'yi izleyerek bu ismin, terlik
lerin kanlmasndan kaynaklandn syler. Ancak abak
lar kendileri bu ismi kullanmyor grnmektedirler.
Hac, dini takvimin bir baka nemli blmn tekil
eder.

'id el-fitr ve 'id el-adha'da ziyaret edilen iki nemli tr

be Ali Re (Kara Ali) ve Abbas adlann tarlar. abaklar bi

rincisini imam Ali Zeyn el-Abidin bin Hseyin'le, ikincisini
de Hseyin'in Kerbela'da len gen kardei Abbas'la zde
letirirler. Farkl bir ziyaret ekli de, Kerbela'daki felaketten
sorumlu olan Irak'n Emevi valisi Ubeydullah bin Ziyad'n
szde trbesini talamaktr. Bu ziyaret yln herhangi bir za
mannda yaplr. 16
Balca hac (ziyaret) yerlerinin bugn yaadklan yerlerin
evresinde olmas, abaklann bu topraklardaki kklerinin
derinlerde olduunu ve asl geldikleri blgeyle balantlan
n artk korumadklann gstermektedir. Onlan Anadolu
Alevileri ile balayan ey inanlannn ieriidir. Dilleri ne
Trke ne Kurmanci ne de Zazacadr. abak Ehl-i Hak dili
ni konuur. Gurani ve Zazacamn akraba diller olmasndan
dolay abaklar bir ekilde Dersim'in Zazaca konuan Alevi
leriyle ilintilendirilebilirler. Belki de abaklar aslen Zazaca
konuan Alevilerdir ve dilleri, Bajalan ve Sarli'lerle ilikileri
iinde zamanla Guranilemitir. abaklann dil ve dinlerinin
Dersimlilerinkiyle ortak olup olmad mevcut yaynlardan
deil, yer,i bir saha aratrmas ile ortaya kanlabilir.
16 El-Sarraf, Al-Shabak, s. 115-7.
1 38

Hac Bekta, Sultan Sahak, ah Mina Sahib

ve Koan Duvarn Farkh Hikiyeleri

yrten cansz duvan

Hac Bekta- Veli...

ilk hikaye: Pirdiwar'da

Gney Krdistan'daki Dalahu Ehl-i Hak mensuplar (15.

yzyl civan yaylmaya balam olmas gereken) tarikatla
rnn kurucusu olarak kabul edilen Sultan Sahak hakknda,
Bektailie dair bilgisi olan herkesin aina olduu bir hika
yeyi naklederler:
Sultan Sahak mahsus (esoteric) retilerini dnyaya
aklamaya hazr olunca, ilk drt Dostu ile beraber
Hawraman'da, Sirwan nehrinin st ksmnda Pirdi
war denen yerde, yerlemeye karar verdi. Dostlardan
biri olan Davud bir duvar ustasyd ve onlar iin ne
hirden ok uzak olmayan bir yere bir ev ina etmeye
balad. Ancak setii yer uzun zamandan beri, b
yk sihirli glere sahip bir mistik olan Pir Mikail'in
blgesi iinde kabul ediliyordu. Pir blgede hak iddia
eden birinin ve mritlerinin geldiini renince f
keyle doldu ve esrarl glerini gstererek gelenlere
139

hadlerini bildirmeye karar verdi. Zehirli bir ylan

krba gibi tutarak vahi bir aslann srtnda, sert bir
sava gibi Pirdiwar'a ilerledi. Pir'in yaklatndan
haberdar olan Sahak, Davud'a ina ettii duvarn ze
rine trmanmasn, Pir Mikail'i karlamasn ve ona
ne istediini sormasn emretti. Sultan'n gcyle du
var, Davud'un stnde olmasndan honut drtnala
uzaklat. lki svari Sirwan kylarnda karlat. Da
vud dosta Pir'i selamlad, ancak Pir sinirlendi ve
unlar syledi; "Bu da nedir? Baz manevi hnerlere
sahip biri olduunu syleyen eyh Sahak' grecei
mi zannediyordum, oysa karmda duvarlarla oyna
yan sradan bir byc ra duruyor! " Davud sabr
l bir ekilde cevap verdi; "Fakat ben Sultan'n sadk
hizmetkarym

(gulam);

Sultan'n haricinde hibir ey

yoktur! " Pir Mikail Davud'a efendisini armasn

emretti, fakat Davud daha arkasn bile dnememi
ken Sultan Sahak aniden ortaya kt. Sirwan nehri
Sultan'm varlndan duyduu sevinle grledi; sesi
ylesine yksekti ki kysndakiler birbirlerini zor
lukla duyabiliyorlard. Sultan Pir'i nehri susturmaya
davet etti, ancak Pir baarl olamad. Bunun zerine
Sularn Efendisi olan Sultan Sahak nehre sessiz olma
sn syledi ve nehir de hemen itaat etti. Sultan, Da
vud'a sihirli halsn

(kalie-i kudret)

nehrin stne

sermesini emretti ve halnn stne oturdu. Pir Mika

il'in a olduunu grerek suya elini soktu, sudan pi
mi bir balk kard ve bal, yerken bir kln bi
le krmamasn syleyerek Pir'e uzatt. Pir yemeini
bitirdiinde suyun yznde bir baka balk grnd
ve Sultan'a dnerek "Eime ne yaptn. Yoksa onu u
agzl adama m verdin? Onu geri istiyorum! Sula
rn Efendisi ltfen eimi bana geri ver ! " dedi. Bu sz140

lerin ardndan Sultan Pir Mikail'den (krlmam) kl

klar geri ald, bal canlandrd ve suya geri att.
Bunlara ahit olan Pir Mika'il Sultan Sahak'm manevi
stnln kabul etti ve onun inanl mritlerin
den biri oldu . 1
B u efsane, her biri bu inann ve yakn inanlarn k
kenlerini gsteren ilgin izler tayan, grnte birbiriyle
alakasz bir dizi konuyu iermektedir. Dalahu'daki Ehl-i
Hak inanna bal olanlar iin ise efsaneleri arasnda en
nemli olanlardan biridir bu; bu efsaneyi ska anlatrlar ve
efsanenin birok iirletirilmi biimi vardr. Hepsi de kut
sal bir emri tekrarlar; onlarn kutsal hayvanlarnn kemikle
ri asla krlmamaldr ve hep birarada tutulmaldr, "bu e
kilde" , birounun inand gibi, "Sultan Sahak onlarn
ruhlarn zgrletirebilir" . Bu kuraln haklln gster
mek iin, baln kemiklerinden tekrar hayata dndrlme
si ve dier efsanelerdeki benzer mucizeleri anlatrlar. 2 Bu
konuya daha sonra dneceim fakat daha nce koan duvar
figrl bu mucizeye daha yakndan bakalm.
Bir ylan kam gibi kullanan, aslana binmi svarisiyle,
blgeye yeni gelmi ve bir duvarn komasn salayan s
tn biri arasndaki yarma temas, olduka geni bir co
rafyaya yaylmtr. Alan aratrmam srasnda henz bun1 Sonradan oradaki yerleik derviler ve seyyidler Baba Yadigar'n trbesinde bir
kelam ve ek aklamalar kaydetmilerdir. Hikayenin hemen hemen ayn versi
yonlarna gney Krdistan'da da rastlannur: M. Mokri, "Le 'secret indiscip
le' ... " ]A 250, 1962, s. 382 ve Mashallah Suri, Surudha-yi dini-yi Yarsan, Tahran:
Amir Kabir, 1344, s. 103-112. Kuzey lran'dan Farsa bir versiyon; W Ivanow,
The Truth-Worshippers of Kurdistan iinde, Leiden: Brill, 1935, s. 156-157,
Tl64-165. Son olarak da olduka bozulmu bir versiyonu iin bkz. V. Mi
norsky, "Notes sur la secte des Ahle Haqq", RMM 40-41, 1920, s. 90.
2 Her gn kesilip yenen ve sonra kemiklerinden tekrar hayata dndrlen kuzu
Barra'nn efsanesi iin bkz. Martin van Bruinessen, "When Haji Bektash stili
bore the name of Sultan Sahak", Table Ronde sur les Behtashi'nin Tutanaklarn
da, Strasbourg, Haziran 1986. (Bu kitapta bir sonraki makale).
141

dan haberdar deildim, fakat Ehl-i Hak inanndaki arka

dalarmn ayn efsanenin Hac Bekta'n galip evliya olarak
gsterildii versiyonunu duyduklarnda hi armadklar
n grerek ikria oldum. Sultan Sahak'n kendini dnyada
farkl insan vcutlarnda birok kez gsterdiine inanlr ve
Hac Bekta da bunlardan biri olarak kabul edilir. Bu efsa
nenin belirgin sahnelerinin, bu dnglerin her birinde ye
niden yaandna inanlr. u anda bile Sultan Sahak dn
yann herhangi bir yerinde ve baka maskeler alunda, ko
an duvarn kendisine meydan okuyan aslana binmi sva
rilere gnderiyor olabilir. Bu noktada, Ehl-i Hak bak a
syla bile, bir soru akla taklmaktadr; bu olayn byle sk
yinelenmesinin (kozmik veya toplumsal) anlam nedir?

Bektai-Alevi hikayeleri
Hac Bekta'n galip geldii bu yarmann birok farkl anla
ts bulunmaktadr. Bunlarn muhtemelen ilki 15. yzyl son
larnda yazlm bir Hac Bekta biyografisinde bulunmakta
dr. Bu anlatmdaki rakip, grnte Mevlana Celaleddin-i
Rumi'nin bir mridi olan Hac Mahmud Hayrani'dir. Bu an
laumda Hac Bekta kutsal seccadesini (bir baka sihirli hal
m?) bir kayann zerine serer ve kayaya yrmesini emre
der, bunun ardndan Hac Mahmud tvbe eder ve Hac Bek
ta'n stnln kabul eder. 3 Bu efsanenin daha sonraki
versiyonlarnda Hac Bekta'n yrtt bir kaya deil bir
duvardr ve meydan okuyan (her zaman aslana binen ve kr
ba yerine bir ylan kullanan) mistiin Ahmed Bedevi,4 Ah3 Vilayet-name: Manakb- Hnkar Hac Bekta- Veli, hazrlayan Abdulbaki Glp
narl, stanbul: inklap, 1958 s. 49-50. Cf. J. K. Birge, The Bektashi Orler of
Dervishes, Londra: Luzac, 1937, s. 39.
4 Vi layet name'de Glpnarl, s. 1 19 (mridi Aziz Mahmud Hdai'nin naklettii
gibi, 16. yzyl eyhi ftade'den sonra).
-

142

med Rfai5 veya Hac Bayram6 olduu belirtilir. Bu evliya

nn rakip mistik dzenin kurucusu olmalar gerei Bek
tai dervilerinin hikayeyi, ba rakipleri kim olursa olsun
kendi dzenlerinin stnln iddia etmek iin, uyarladk
larn gsterir. Bu tip uyarlamalarn abartl bir rneini, Hac
Bekta'n Hristiyan kimlii olarak gsterilen Rum aziz Ha
rambulos'un mritlerinin ballarnn anlatt bir hikayede
buluruz; hikayeye gre Harambulos bir duvara binmitir ve
bu yzden de bir aslana binmi olan peygamber Muham
med'den stndr.7
Bugnk Bektai evrelerinde bu hikaye, dervi dzenleri
arasndaki rekabetle ilikilendirilmemekte ve mucizevi bir

yanma olarak grlmemektedir. Bilgisine bavurduum

Alevi ve Bektailer, bahsedilen aslan binicisinin, tannm
bir Bektai evliyas olan Karaca Ahmed olduu konusunda
hemfikirdiler. Gerekten de, skdar'da bulunan Karaca
Ahmed trbesindeki bir kitabe bunun bir atma deil
uyum olduunu belirten kelimelerle szkonusu mucizeye
gndermede bulunur: evliyalar aslana birlikte binmektedir
ler.8 Bu efsane, zahiri atma ve rekabetten ziyade, hatmi
uyumu vurgulamaktadr.
5 E W Hasluck, Christianity and Islam under the Sultans, cilt 1, Oxford: Clarendon
Pres.s, 1929, s. 289 (bir Arnavuta gelenei, A. Degrand'dan daha sonra nakledildi).

6 Le Conte de Cholet, Voyage rn Turquie d'Asie: Annrnie, Kurdistan et Mtsopota

mie, Paris: Plon, 1892, s. 47. De Cholet hikayeden haberdar olur ve Krehir'de
kendisine duvarn kalntlar gsterilir.

7 Hasluck, op. cit., s. 289 n.

8 Karaca Ahmed Yi layet-name de geer ve Hac Bekta'la aralarnda bir rekabete
'

dair en ufak bir iaret yoktur. Bu metinde aslan zerindeki meydan okuyucu
(daha sonra Bektai olmu olan, fakat bugn hemen hemen tamamyla unutul
mu olan) Hac Mahmud Hayrani'dir hala. Karaca Ahmed'in ilk kez bu rolde
ne zaman ortaya kuna dair bir bilgi yoktur. Bu kayt 1318/1900-1901 tari
hini tar; u nakarata sahip bir iirdir: "yrten cansz duvar Hac Bekta-
Veli / bindin arslana gazanfer Karaca Ahmed Veli." Bu iir trbenin himayesin
de baslm bir kitapta da nakledilmektedir: Mehmet Yaman, Karaca Ahmed

Sultan Hazretleri, lstanbul, 1974, s. 186.

143

u ana kadar duvar (veya duruma gre kaya) binicisi ola

rak Hac Bekta'n bizzat kendisini grmtk. Bununla
birlikte Dersim'in Kzlba Krtleri ayn hikayeyi farkl kah
ramanlarla anlatrlar. Efsanenin Dersim versiyonunda aslan
binicisi, Kureyan airetinin efsanevi atasdr ve duvara bi
nen de Bamasuran (=Baba Mansuran) airetinin kurucusu
olan Baba Mansur'dur. Buna ramen Baba Mansur'un yar
may kendi stnlyle kazanmad kabul edilir, duvar
"Hac Bekta'n gcyle" yrtmtr.9 Bamasuran ve Ku
reyan airetleri imdi,

toliw

(talip, "mritler") olarak ad

landrlan dier Dersim airetlerine pirlik ( "manevi eit

menler") ve

reyberlik (rehber,

"klavuz") yapmaktadr. Bilgi

aldm baz kaynaklara gre; reyber, toliw ve pirleri arasn

da araclk yaparken, pir,

toliw airetleri ve Hac Bekta

(ve

ya Hac Bekta kyndeki elebi) arasnda bir iletiim ka

nal grevi grmektedir. 10

Binicilik mucizelerine dair efsanenin, eitli biimleri n

Asya'da geni lde poplerdir. Birok farkl blgenin ko
an duvarn kalntlarna sahip olmakla vnmeleri de bu
nu gsterir. Yre Kzlbalarnm hala ok deer verdikleri
9

Daha kesin bir deyile Hac Bekta'n desturuyla. "Destur" ok anlaml bir
kavramdr, Bektai ve Aleviler arasnda "emir", "dzen" ve "kural" gibi zmni
anlamlarnn yansra, "yelie kabul" veya "gizli reti" gibi anlamlan vardr.
Toliw airetleri (metnin devamna baknz) desturlann (genellikle Kureyan
olan) reyberlerinden, reyberler (Bamasuran veya dier pir aireti olan San Sal
uk airetine mensup) pirden; son olarak pir de Hac Bekta'tan alr. Bu en
azndan, 1980'lerin banda, bana bilgi veren insanlarn sylediiydi. Bugn
Hac Bekta ve Bamasuran aireti veya Dersim Alevileri arasndaki bu tip bir
hiyerarik ilikinin varl, birok kii tarafndan reddedilnektedir. Bununla
birlikte Mahmud Hayrani ve Hac Bekta arasndaki yarmayla olan bu ba
lanu, bu seyyid airetinin atas olduunu iddia ettii Baba Kurey'in Malnud
Hayrani'nin soyundan olduunu syleyen bir Kureyan uzman tarafndan
glendirilmitir; bkz. Seyyid Hac Mustafa Aklbanda, Ehlibeyt Nesli Seyyid
Mahmud Hayrani ve Evlatlan, 1993.

10 Bu roller hakknda bkz. S. ztrk, Tunceli'de Alevtlik, 1. . Ed. Fak. Sos. Bl.
mezuniyet tezi, no. 7472 (1972); Peter J. Bumke, "Kzlba-Kuden in Dersim
(Tunceli, Trkei): Marginalitiit und Haresie", Anthropos 74, 1979, s. 530-548.

144

Baba Mansur'un duvar Molyneux-Seel'e, Baba Bujik Da

'nn 11 kuzey eteklerinde bulunan Kardere kynde gste
rilmi; Bumke'ye de duvarn Mazgirt yaknlarndaki Moha
nu'da olduu sylenmitir.12 Hac Bekta kyndeki kaya,
yresel inana gre, Hac Bekta'n bineidir. 13 De Cholet'e
Krehir yaknlarnda bu duvarn kalntlar gsterilmi, 14
oysa 17. yzylda Evliya elebi Hac Bekta duvarn San
Bey olarak adlandrlan bir yerde grmtr. 15 Efsaneyi an
latan temsili resimler de Trkiye'de ve Balkanlar'da oldka
iyi bilinmektedir (Resim 1).
Ayn efsane Yezidiler arasnda da bilinmektedir. Efsane
nin bu versiyonundaki galip, stnln bir kayay yr
terek gstermi olan en nemli Yezidi evliyas eyh Adi'dir
ve rakiplerinin de, tannm Mslman evliyalar olmas hi
de artc deildir. Yezidilerin eyh Adi'ye atfettikleri bir
kasidede eyh Adi kendisi iin unlar syler:
. . . Lali'de an ve mutluluk iinde yayordum / el
Kadiri ve aynca ibn el-Rifa'i bana geldi / ve Ebu'l Ve
fa, gen adam, bir aslann stnde bana geldi / Ve
ben cansz, vcutsuz bir eye bindim / ardm sra y
ryen bir kaya ktlesine. . . 16
11 L. Molyneux-Seel, "Ajourney in Dersim", The Geographical]ournal 44, 1914, 58.
12 Bunke, art. cit., s. 537. Krte yayn organ Roja N'da l 7/198Tde (s. 3-4) ya
ynlanm bir mektup, ayn zamanda Moxindt (=Mohanu)'deki "Bamansur
duvan"na da gndermede bulunmaktadr.
13 Ahmet Yaar Ocak, Bektai Menakbnameltrink lsllm ncesi inan Motifleri,
stanbul: Enderun, 1983, s. 78.
14 De Cholet, op. cit., s. 47.
15 Lucy M. ]. Gamett'a gre, Mysticism and Magic in Turkey (Londra: Pitman,
1912, s. 163) Ancak bu pasaj Seyalatnamc'de bulamadm.
16 R. Frank, Sclrich 'Adi, der grosse Hrilige der Jeztdts. Berlin, 1911, s. 120-121;
ilaveten u kaynakta da nakledilmitir: Philip G. Kreyenbroek, Yezidism - Its
Background, Observances and Textual Tradition. Lewiston: The Edwin Mellen
Press, 1995, s. 48.

145

Resim 1. Hac Bekta duvarn zerinde, kendisine meydan okuyan, aslana bi

nen ve ylan krba gibi sallayan kiiyi (Karaca Ahmed mi?) karlyor. Arkap
landa her ikisinin de mritleri olup biteni izliyor. Mehmet Yaman'n Karaca
Ahmed Sultan Hazretleri (lstanbul, 1 969) kitabndan.

Ayn efsane dier Yezidi metinlerinde de tekrarlanmakta

dr, iki tanesi Kreyenbroek tarafndan da yaynlanmtr. Bun
lardan biri yle balar; "Mucizeler gsterecek eyhler geldi /
binekleri bir asland, krbalan bir ylan

wan mare)

(borr ere, qamiye

/ eyh Adi'yi sordular. " Bunun zerine eyh Adi

mridi Mehmed Rean'a bir kayaya bir binekmi gibi binme

siri ve bylece manevi stnln gstermesini emretti. 1 7
Bu efsanenin Aleviler ve Bektailer arasndaki yaygnl
n grdkten sonra, ayn temaya Ehl-i Hak inanna bal
olanlar ve Yezidiler arasnda da rastlamak artc deildir.
Bu topluluklar arasnda uzun zamanlar boyunca az ya da
ok youn ilikiler olmutur 18 ve Sultan Sahak ve Pir Mikail
17 Kreyenbroek, Yezidism, s. 290-300.
18 Martin van Bruinessen, "When Haji Bektash .. .".(Bir sonraki makale).
146

arasndaki iddialamann, Hac Bekta mucizesinin bir ba

ka uyarlamas olduu sylenebilir. Bununla birlikte ayn ef
sanenin daha uzak versiyonlar iin Bektai etkisi hipotezi
daha az ikna edici olmaktadr.

H i nt d nyasnda
Multan'da (Pencap, Pakistan) birka yl nce sarn aldm
popler bir din kitab, iki Hint Mslman evliyasn ayn
mucizevi iddialamann kahramanlar olarak gstermekte
dir (Resim 2). Burada da sol taraftan gelen meydan okuyu
cu, (aslann Hindistan'daki karl olan) bir kaplana bin
mi ve elindeki ylan krba gibi kullanmaktadr; sa taraf
ta yer alan stn rakibi ise bir duvarn zerine melmi
bir durumda gsterilmektedir. Ehl-i Hak versiyonunda ol-

Resim 2. Hareket eden duvarn zerinde ah Mina Sahib, kaplana binmi

olan ah Madar Sahib'i karlyor. Resimdeki ylann bir krba gibi kullanld!j
gayet belirgindir. Resmin merkezine, camiyle birlikte ah Mina"nn Luck
now'daki trbesi yerletirilmitir. Resmin modern polykrom basks 1 975'te
Multan'da (Pencap) bulunmutur.

duu gibi burada da iddialama bir nehir kenarndadr. Re

sim l'de gsterilmi olan Hac Bekta duvar da, bir nehrin
varln ortaya koyan bir kprye benzemektedir. Bu ben
zerlie daha sonra dneceim. Kitapta barol oyuncular
nn, her ikisi de 15. yzyl balarnda yaam iki, ok bili
nen sufi, ah Madar Sahih (kaplan zerinde) ve ah Mina
Sahih olduu belirtilir; arkaplanda ah Mina Sahib'in Luck
now'daki trbesi resmedilmitir.19
Bu evliyalar hakkndaki kaynaklar2 (her ne kadar szl
gelenekte aksini bulduysam da), bu yarmadan bahsetme
mektedir. Bununla birlikte o ksa iddialama hikayesi her iki
evliyann birbiriyle elien nlerini anlamada yardmcdrlar.
ah Mina'nn

Maljzat'

(kaydedilmi konumalar), onu

renilmi "ulu" gelenee bal ortodoks bir sufi olarak gster

mektedir. Dier tarafta, sonradan Mslman olmu Suriyeli
bir Yahudi olan, ah Madar gezgin bir mucize ehlidir ve Ka
lenderi dervilerin izinde douya doru dolanp durmu ve
sonunda Hindistan'da popler bir evliya olmutur. Bir 17.
yzyl evliyalar biyografisi olan

Mir-at-i

Madari'de ah Ma

dar, olduka garip mucizeler gerekletirken gsterilir. Daha

sonra, Kalenden tipi birok mezhep iinden en yogi-ye ben
zer olan Madari dervilerinin evliyas olmutur.21
19 ah Madar 1436'da vefat etmitir; (Kanpur yaknlanndaki) Makanpur'daki
trbesini Hindular kadar Mslmanlar da ziyaret etmektedir. Lucknow yakn
Iannda yaam olan ah Mina da onun daha gen bir adayd. Trbesi et
rafnda yaplan ibadetler hakknda bkz. Bdiefs and Practiscs Associated with
Muslim Pirs in Two Citics of India (Ddhi ve Lucknow) (Census of lndia 1961,
cilt 1, Monograph Series, ksm VII-B) Yeni Delhi, 1966.

20 Bu evliyalar Hindu sufizmi hakkndaki birok almada zikredilmilerdir ve

her ikisinin de kendine ait evliya biyografileri bulunmaktadr. Ortaa Hindis
tan lsllm konusunda bir uzman olan Simon Digby'e, metnin bundan sonraki
blmnde ksaca belirtilmi metinlerin zetlerine dair beni bilgilendirmesin
den dolay mteekkirim.

21

" ... yogiler gibi vcutlanna kl sryor ve salanm uzauyorlar, kendilerini

zincirlerle dvyor ve bek:Ar kalyorlard byk bir ounluu da et yemekten
kanyordu. Yogiler gibi uyuturucu bhang kullanyorlard. (. .. ) (16. yzyl'n

148

Kayna ne olursa olsun yanma efsanesinin ah Mina'ya

bal olanlar tarafndan evliyalarnn ve onun ortodoks su
fizminin kural d fakat sihir gcne sahip Madari dervile
rine stnln gstermek iin uyarlanm olmas kuvvet
le muhtemeldir. Bu evliyalarn yaad tarihlere baklrsa bu
uyarlamann, (Vilayetname ye daha sonra bir ek yaplmad
'

n varsayarsak) ayn zamanda bir Bektai evresinde yan

mann ilk kez zikredildii tarih olan 15. yzyln ikinci yan
snda yaplm olmas ihtimali dktr. Bu nedenle Bektai
versiyonunun, ah Mina efsanesinden alnm olmas pek
mmkn deildir. Bu kronolojik adan mmkn olsa da,
bir baka nedenden dolay deildir. Bu efsane, ortaa Hin
distanma zg, Digby ve Rizvi tarafndan incelenen, yogi et
kisindeki sufi mesellerinin tarzna uymaktadr. 22 Bu yzden
daha az tannan dier iki Mslman evliya olan Seyyid Ta
ceddin ersawar ve eyh Kutbuddin Mannawar Hansoi hak
knda da ayn meselin bulunmas artc olmayacakur.23
Aynca efsanenin bir dizi erken dnem Hint Mslman
kaynanda, bir yarma temas olmakszn anldn gr
mekteyiz. 14. yzylda yaam Pencabi sufi Abu Ali Kalensonlannda yaam ve Dabistan-i madhahib'i yazm) Muhsin Fani, bishar' 5u
fzmini uygulayan ve ah Madar' lslam peygamberlerinden stn gren bu
dervileri Hindu olarak kabul ediyordu". Aziz Ahmad, Studies in Islamic Cul

ture in the Indian Enviroment, Oxford: Clarendon, 1964, s. 162. Ayrca John
5ubhan, Sufism, its Saints and Shrines, New York: 5amuel Weiser, 1970 (1938),
s. 302-306.

22 5imon Digby; "Anectodes of jogis in sufi hagiography" , yaynlanmam metin;

5. A. A. Rizvi, "5ufs and Natha Yogis in medieval northem lndia", ]oumal of
the Oriental Society of Australia 7 (1970), s. 1 19-133. Bu yap hakknda bir r
nek: "birinci yarmac havaya kaldrr, ikincisi kaldrmaz fakat havaya kald
rarak terliini gnderir, birinciyi yere alsn diye" (Digby; kiisel grme) .
23 Jagat 5. Bright, Muslim Miracle Makers, Bombay ete.: Jaico Books, 1984, s. 86.
eyh 5hersawar'n ("Aslan binicisi"), Rajastan'daki Khetri yaknlarnda bulunan Narnaul kasabasnn dnda gml olduu sylenir. Yazar bu gerek hi
kayeyi "Urdu kitaplan"nda bulduunu iddia etti, fakat dikkatle inceleyeme
den geri vermek zorunda kaldn ve bu yzden de daha fazla ayrntya ulaa
madn belirtti.

149

der'in "bir duvar zerine bindii" sylenir.24 Koan duvara

ilk kez Delhi eyhi Nizamuddin'in Sarakhs eyhi (10. yz
yl) Lukman' anlatt ( 1 3 08 tarihli) bir konumasnda
rastlarz. Sarakhs eyhi Lukman'm eriann zahiri kurallar
n nemsemedii bilinirdi, fakat dindar insanlar onu kna
maya geldiklerinde zerinde oturduu duvara "Tanrnn
emriyle hareket et! " diye emretmitir ve onlar duvar bir at
gibi srerek karlamtr.25
Lukman, Horasan eyhi Ebu Said b. Eb'l-Khayr'a (l
m 1049) atfedilen szlerin yaklak 1 180 ylnda yaplan
bir derlemesi olan

Asrar-i

Tevhid'deki mesellerde de kar

mza kar. Burada koan duvar yoktur, fakat Asrar'daki bir

pasajda

aslana binen ve bir ylan krba gibi kullanan kiinin

Bayazid Bestami'den bakas olmad sylenir.26

Sannn burada, bu mucizelerin ilk kez popler sufi irfa
nna dahil olduu yere ve zamana olduka yaklatk. Efsa
neye yarma temasnn daha sonraki bir tarihte Horasan'da
eklendiini ve bundan sonra efsanenin batya ve Hindis
tan'a getiini sylemek mantkl grnmektedir. Fakat ne
Bayazid bir ylan kam gibi sallayan ve bir kaplana binen,
ne de Lukman duvara komasn emreden ilk kiidir.

lslam dnyasnn tesinde

Bir Hindolojist dostum, ayn mucizelerin Hindu-Budist ge
leneindeki seksen drt
-

siddha

efsanelerinde de grld-

24 W Crooke, The Popular Religion and Folk-lore of Northern India, cilt. l, Delhi,
1968 (1893), s. 218. Bu evliya hem Kamal hem de Panipat'da gmldr ve "du
varna bindii yer civarnda ina edihni bir trbe" bulunmaktadr (a.g.e., 219).
25 Fawa'id al-fuad, kitap l, 7. rnajlis (Lahore basks, 1966, s. 13). Bu referans Si
mon Digby'e borluyum. Sarakhs, gney Horasan'da bir kasabadr.

26 "Shaykh guft: Bayazid shiri

ra

markab kardi wa mar-i afi

ra

taziyana (kanii)".

Muhammed ibn al-Munawwar, Asrar-i tawhid fi maqamat ask-shaykh Abu Said,

Tahran basks, s. 266. Bu kaynaktan Asrar'n evirisini hazrlayan john O'Ka
ne sayesinde haberdar oldum.

1 50

ne dikkatimi ekti. 27 Siddhalar 1 1 . ve 12. yzyldan itibaren

kuzey Hindistan'daki Hindular arasnda popler hale gelen
ve din ile sihri birletiren bir hareketin efsanevi kurucular
dr. "Yksek" Brahman gelenei ile balants olmayan bu
hareket, "ou Sivaistik kkenli olsa da bir ksm Budist
kkenli ok sayda dini, sihirsel ve simyasal gelenek ve pra
tik iin bir birleme noktas" oluturdu.28 "Sihirsel mkem
mellie" ulatklarna inanlan siddhalar, Tibet Budizminde
olduu kadar, popler Hinduizmde, hatta baz Sih efsanele
rinde haun saylr oranda karmza karlar.29 Bu siddhala
nn gnmze kadar gelmi efsaneleri sadece, 1 1 . ya da 12.
yzyln balarnda Sanskrite orijinalinden evrilmi Tibet
e bir metinde korunmaktadr.30
Seksen-drderden biri olan Guru Dombipa, Tantrik
uygulamalarnda kendisine e olarak aa kasttan bir
kadn

(dombi)

setii iin tahtndan feragat etmeye

zorlanm bir krald. Kral toplumsal aidiyetinin, ka

dnn kast olan ve arkclar, danslar ve hokkabaz
lardan oluan

Dom

kastndan olmasn kabul etti ve

eiyle birlikte 12 yl boyunca ibadet edecekleri orma

na ekildi. Bu srenin sonunda ift blgeden

"gen

27 Takip eden paragraflardaki referanslar iin, bir Hindistan ikonografi uzman

olan, kaplana binen Dombipa'y; gsteren Tibet orijinli resimleri bulmamda
yardm eden ve 23 no'lu dipnotta zikredilmi kitab bana gnderen Frans
Janssen'e mteekkirim.
28 Mircae Eliade, Yoga: Immortality and Freedom, Princeton: University Press,
1969, s. 302.
29 Eliade, Yoga, s. 301-307; George Weston Briggs, Gorakhnath and the Kanphata
Yogis, Kalkta, 1938, s. 137; Haridas Bhattacharyya (der.), The Cultural Heri
tage of India, cilt IV: The Religions, Kalkta: The Ramakrishna Mission, 1956 s.
273-279.
30 Caturasiti-siddha-pravrtti, Abhayadatta tarafndan. Tibete metinlerin evirisi:
Albert Grnwedel, "Die Geschichten der vierundachtzig Zauberer (Mahasidd
has)" , Baessler-Archiv 5, 1916, s. 137-228; James B. Robinson, Buddhas Lions:
The Lives ofEighty-four Siddhas , Berkeley, Cal.: Dharma Publishing, 1979.

151

bir kaplann stnde, zehirli bir ylan krba olarak

kullanarak" ku.31 Artk doru yolu bulmu olan yo
gi, kendisini yeniden kral yapmak isteyen eski teba
asnn isteini reddetti ve canl canl yaklmasn iste
di. Odun yn zerinde ift, kutsal Hevejra ve yol
dana dntler.
Bu

siddha ismini,

kendi stn kastm gnll olarak ter

kedip dahil olduu aa kast Dom'a borludur. (Bu ini,

toplum kurallanm hor gren daha sonraki

Melami dervile

rinin tavrn hatrlatmaktadr.) Dom kast, elence ve l

ykama ilerinde uzmanlam ingene kast benzeri bir
kast olarak bugne kadar gelmitir. En nemli hac yerlerin
den biri . . . ah Madar'n Makanpur'daki trbesidir!32 Bu, ta
pnan sonradan Madari dervileri tarafndan benimsenen
ve kaplana binen evliyalanmn trbesi olarak kabul edilen
eski bir Dombipa kutsal mekan olup olmadn merak et
memize neden olur.
Siddhalarn efsanesini anlatan Tibete metinde hareket
eden duvarlardan bahsedilmez. Buna daha ge dnem bir
efsanede rastlarz. Sih dininin kurucusu olan Guru Nanak'
anlatan 1 7.yzyl tarihli bir evliya biyografisi, Guru Na
nak'n seksen-drt siddhayla bulutuunu belirtir. Siddha
lar onun nnde eitli mucizeler gstermilerdir; bunlar
dan biri de

bir duvann komasna neden olmutur.33

31 Robinson, op. cit., s. 35; Grnwedel,

art.

cit., s. 148. Dombipa'y temsil eden

resimler birok farkl tiptedir; ounda kaplann zerine binmi bir ekilde
resmedilmitir, bazlarnda elinde bir ylan da vardr (ekil 3). Hindistan ve
Uzak Dou'da baka aslan ve kaplan binicileri de vardr; elinde tuttuu zehirli
ylan Dombipa'y dierlerinden kesin bir ekilde ayrmaktadr.

32 George Weston Briggs, The Doms and Their Near Relations, Mysore, 1953, s. 481.
33 ]anam-sakhis, Ernest Trumpp tarafndan The Adi Granth (Londra, 1877, s. xi
ii) adl almasnn Giri'inde evrilmitir. Szl kaynaklardan derlenmie
benzeyen ayn anektod u kitapta da bulunmaktadr: ]. C. Oman, The Mystics,

Ascetics, and Saints of India, Londra, 1903, s. 31-33. ]anam-sakhis'deki bir ba-

1 52

Bunun anlam bu siddhalann nceki sayfalarda grd

mz Ehl-i Hak ve Bektai mucize sahiplerinin ncleri ol
duu mudur, yoksa bir baka yerde daha yakn balantlar
bulmamz mmkn mdr?

intermezzo: Kemiklerden yeniden dirili

Tibete metinde dier siddhalardan biri (ve Dombipa'mn
tantrik retmeni olan) Guru Virupa gvercinleri ldrr
ve yer, daha sonra tylerinden onlara yeniden hayat verir. 34
Bu benzersiz bir haan deildir. Genellikle siddhalardan bi
ri olarak kabul edilen byk yogi Gorakhnath'n da derile
rini veya kllerini kullanarak lm insanlara hayat verdii
sylenir35 ve daha birok Hint halk hikayesinde de benzer
mucizelerden bahsedilir.36
Bu, yukarda alntlanan dahil eitli Ehl-i Hak efsanele
rinde aktarlan temann aynsdr.37 Keza Bektai evrelerin
de de iyi bilinir bu tema. Bununla birlikte her ikisinde de
ek bir unsur vardr: lm olan, kemikleri kullanlarak yeka blmde Guru Nanak'a benzer marifetler gsteren kadn bycler mey
dan okur: "biri bir aacn stne binerek geldi, dieri bir geyik postunun ze
rinde geldi, dieri ayn, biri bir duvann, birinin yannda bir kaplan vard, biri
de bir davul alarak geldi" (Trumpp, op. cit., s. xix).
34 Grnwedel, art. cit., s. 145; Robirson, op. cit., s. 28-29.
35 Briggs, Gorakbnath, s. 189-190.
36 Stith Thompson ve jonas Balys, The Oral Tales of India, Bloomington: Indiana
University Press , 1958, motifler E30-E42.
37 Ehl-i Hak orijinli bu bilgi daha ortodoks Mslman evrelerine de yayld ve
Endonezya'ya kadar olan blgede popler hale geldi. Ailesi Ehl-i Hak'n ana
yurdundan kan ve hatta Sultan Sahak'la ilgili olan Cafer al-Berzenci (16901 766), Abdlkadir Geylani'nin (Lujain ad-dani) bir manaqib'ini yazd, bu eser
de henz yedii bir tavuun kemiklerinden tavuu canlandrdn yazyordu.
Bu kitap Endonezya'da gerekten de ok poplerdir ve bu anektod modemist
eletirmenler ve gelenekiler arasnda bir polemiin de konusu olmuur. Ayn
tema ortaa Orta Asya lslam'nda da bilinirdi: Rabghuzi'nin Ksas el-enbiya's
nn bir el yazmasnda bu tema bulunmaktadr, ancak kitabn dier basklann
da bu tema temizlenmitir (H. Boeschoten, kiisel grme).

1 53

niden diriltilir, dier fiziki kalntlar kullanlarak deil ve

kemiklerin krlmamas gerektii her ikisinde de vurgula
nr.38 Genel (diriltme) temas btn dnyada bilinir,39 fakat
bu zel biimi Orta Asya'ya zg grnmektedir. slamiyet
ncesi Trkler ve Moollar, kutsal kabul ettikleri hayvanla
rn kemiklerini krmamaya zen gsterirlerdi, hayvann bir
baka dnyada yeniden dirilmesine yarayacana inanarak
kemiklerini toplayp gmer veya yakarlard. Hayvann ke
miklerinden birinin hasar grmesi veya kaybolmasnn hay
vann sakat domasna yol aacana inanlrd.40
Bu rnekte, Ehl-i Hak ve Bektai inanndaki temann
siddhalarnkine benzemesi, bu gelenekler arasnda doru
dan temaslarn gereklemi olabilecei varsaymn gerek
tirmez. Ehl-i Hak ve Bektai inannn kkenleri aka
Trk-Moollara dayanyor grnmektedir. Roux, Mokri ta
rafndan yaynlanm Ehl-i Hak metinlerinde bu tip birok
Trk unsuru gsterir.41
Kaplan ve duvara ilikin bahsettiimiz mesellerin ayn
trden Trk unsurlara dayanmas (ki bu durumda ya bu
unsurlar siddha efsanelerinden alnmtr veya bu unsurlar
o efsanelerin kaynadr) mmkn mdr? Bu motiflerin
kesin kaynann izlerini srmek neredeyse imkansz olsa
da, bu sorunun cevabnn "hayr" olduunu dnyorum.
Byle dnmemin nedeni, bildiim kadaryla, bunlarn s
lamiyet ncesi Trk-Mool daarcnda kaydedilmi olma
malar. Bu motifler ve belki kaplan ve engerein sembolize
38 rnein Vilayet-name, s. 72.
39 Birok rnek iin bkz. Mircea Eliade, Shamanism: Archaic Techniques of Ecs
tasy, Princeton: University Press, 1964, s. 160-165; Roben Hertz, "The collec
tiye representation of death", Hertz, Death and the Right Hand iinde Glencoe,
III., The Free Press, 1960, zellikle s. 70.
40 Ocak, op. cit., s. 123-124 0.-P. Roux'dan sonra).
41 Jean-P.aul Roux, "Les Fideles de Verite et les croyances religieuses turques",
RHR 175, 1969, s. 61-95.

1 54

ettii Tantrik uygulamalar gezgin

yogiler

tarafndan Hora

san dervilerinden alnm gibi grnyor. Yukarda 22.

dipnotta deinilen yogi-tipi Hint sufi mesellerinin birou
nun kkenleri de 10-12. yzyl Horasan'na dayanyor gibi
dir. Mslman mistikler ile gezgin Budist ve Hindu mnze
viler arasndaki karlkl etkileim, daha sonraki dnemler
deki Hindistan'a kyasla bu dnemde ok daha verimlidir.

M ucize yarn anlam

Kaplan ve ylann Tantrik balamda anlam ne olursa olsun,
bunun, Islam dnyasnda ve zellikle koan duvarla kart
latnldnda, yerleik, lml ve

eriata

daha bal ynelim

lere muhalif olarak gezgin, mnzevi, sihirci, cokucu ve bel

ki de kural kart manevi yolu sembolize ettii grlr. Bir
aslana bindii ve bir ylan kam gibi kulland sylenen ilk
sufinin, esrik, konformist olmayan mistiin ilk rnei Baya
zid Bestami olmas dikkat ekicidir. Ve bu rnek, -bu srete
Dom'un rol ne olursa olsun- daha sonraki bir efsanede bir
kaplana bindii sylenen ah Madar'm namna da kesinlikle
uymaktadr. Pir Mikail (Ehl-i Hak arasnda) ve Mahmud
Hayrani gibi dier aslan svarilerinin kiilikleri hakknda bir
ey bilmiyoruz, fakat her iki halde de efsane, gezgin ve disip
line edilmemi manevi gelenein, yerleik "ortodoksi"ye ba
ediriiyle hemen hemen aka ilikilidir.
lki ayr manevi tutum arasndaki ztlk, Ehl-i Hak hikaye
sinin ifade tarzndan ve dier iki olayn ikonografisinden de
ortaya kmaktadr (Resim 1 ve 2). Aslan (veya kaplan) ve
zehirli ylan vahilii temsil etmektedir ve bu yaratklara
hakim olanda da (lslam d) bynn gc vardr. Dier
tarafta duvar yerleik hayat ve medeniyeti karakterize eder.
Resim l'deki Hac Bekta duvar bir kprye benzer; Ehl-i
Hak versiyonunda ve Resim 2'de olay bir nehrin kysnda
155

geer. Nehir sulu tann ve yerleik hayat niteler (Resim

2'deki bereketli topraklara dikkat edin) ve aslan srcs
nn geldii dalar veya llerle bu manzara arasnda ak
bir kartlk vardr. Hac Bekta'n ibadet hasn (Resim l'de
bu hasr bir pstekidir; elindeki tesbihe de dikkat ediniz) ,
eriata ball gsterir; Resim 2'de ah Mina, ah Madar
oraya gelirken, yannda duran marapadan ve balktan an
lald gibi wudusunu yapmaktadr.
Her iki resimde de, grdm dier birka resimde oldu
u gibi, aslan binicisinin soldan gelmesi ve duvar zerinde
ki adamn da tam zt ynde gsterilmi olmas byk ihti
malle bir tesadf deildir. Sol-sa blnmesi ou kltrde
sembolik snflandrmalardandr ve bu iki tarafn arm
neredeyse evrenseldir.42 Duvar zerindeki adamn hakl ve
aslan zerindekinin ise uursuz biri olduunu anlamak iin
sol ve sa doktrinleri dnmemiz gerekmez.

O halde grnte bu yarma dnyann birok yerinde

az ya da ok bamsz bir ekilde yaanm bir sreci sem
bolize etmektedir: "Yksek" mistik gelenein "popler"
mistik gelenee, yerleik, sakin ve "dzenli" olann gebe,
esrarengiz ve "dank" olana kar zaferini. Belki de bu
nunla Kalenderizmin kne ve yerleik olan dzenlere
karmasna bir gndermede bulunulmaktadr. Dini zorun
luluklara pheci bir itaatsizlik gsteren ve sarho edici
maddelere gl bir eilim besleyen vahi grnl, an
fakir, dilenci gezgin derviler olan ilk Kalenderiler Hora
san'da ilk kez 10. yzyln sonu veya 1 1 . yzyln balarn
da grndler. Mool saldrlan sonucu yersiz yurtsuz kal
m insanlarn aralarna katlmasyla saylan artt ve avare
dolamalar onlar Horasan snrlarndan ok telere gtr42 Bkz. R. Hertz. , "The pre-eminence of the right hand: A study in religious pola
rity", Hertz, Death and the Right Hand iinde; R. Needham (der.) , Right and
Left: Essays on Dual Symbolic Classification, Chicago, University Press, 1974.

1 56

d. Kalenderizm 13. yzyln balarnda batda Anadolu,

Suriye ve Msr'a kadar yayld, ok gemeden de kuzey
Hindistan'a nfuz etti. Bu tek ynl bir ak deildi; 13. ve
14. yzyl boyunca saysz Kalenderi trden gezgin Anado
lu'dan Hindistan'a gitti (Suriye'den gelen ah Madar'n ken
disi de batdan douya doru olan bu kitlesel gn bir
parasyd) . Takip eden birka yzyl boyunca Bengal'den
Atlantik kysna kadar olan blgede seyahat eden Kalende
rilere rastlamak mmknd. 43
Kalenderiler arasnda rgtlenme ve yerleik hayata ge
meye kar temayller, 13. yzyl gibi hayli erken bir d
nemde, Hindistan'da olduu kadar Anadolu ve Msr'da da
ortaya kmaya balad. Muhtemelen, ilerinde ardllarn
bulduumuz Bektai, Alevi ve Ehl-i Hak gibi popler dini
hareketleri etkilediler ve onlarn arasna kartlar. Hindis
tan' da grlen

Madari,

Kalender tipi bir mezhepti ve en

azndan 17. yzyla kadar bu haliyle kald. 17. yzyln orta

larna geldiimizde bile Kalenderiler ve ilikili gruplar
lran'da hala olduka kalabalkt ve halk arasnda etkindi, an
cak artk gezgin deillerdi ve

honak

ve zaviye'ye yerlemi

lerdi.44 Bizim mucize yarmasnn eitli somut tezahrleri

ni bu yerleik hayata geme ve karma srecinde bulabile
ceimize inanyorum. Efsanenin kabul grd her blgede
ak Kalender balantlarnn varlnn bir tesadf olmas
neredeyse imkanszdr. Ortaya kt farkl yerlere ve za43 T. Yazc, "Kalandariyya", E.1.2; Simon Digby, "Qalandars and related groups",
Yohannan Friedman (der.) , Islam in Asia iinde, cilt I, South Asia, Kuds:
Magnes Press, 1984, s. 60-108; S.A.A. Rizvi, A History of Sufismin India, Delhi:
Munshiram Manoharlal, 1978, s. 301-321.
44 Said Amir Arjomand, The Shadow of God and the Hidden Imam, Chicago/Lond
ra: University of Chicago Press, 1984, s. 118-119. Evliya elebi 1655-1656'da
getii bat Iran kasabas Nihavend'de "Haydari ve Bektai ve Kalenderi ve Va
hidi derviler"e ait alt tekyeden bahseder, bu gruplar bu ekilde belinerek az
ya da ok birbirlerine benzediklerini de belinnitir (Ms. Badat Kk, 305,
fol. 307r).

1 57

manlara baktmzda, efsanenin (meselin) lslam dnyas

nn tm kelerine farkl biimleriyle bizzat Kalenderiler ta
rafndan tanm olmas ok daha akla yakn bir ihtimaldir.
Bu aamada karmza birka soru kmakta: Kalenderiler
kendilerini yarmann malubu olarak gsteren bir efsane
yi neden yaysnlar? Ve neden Bektailik, Kzlbalk ve Ehl-i
Hak gibi heterodoks mezheplerin kurucularn veya atalar
m

ortodoks galipler olarak gstersinler? Eer farkl mistik

tutumun iki tr arasndaki bu mcadelenin, Kalender tipi

hareketler iindeki bir mcadele olduunu kabul edersek
grnteki bu elikiyi de zm oluruz. Dahas orijinal
Bektailik ve Ehl-i Hak, ortodoks lslam'a sonraki kuakla
rndan daha yakndlar. Hac Bekta ve rencileri byk
ihtimalle

eriata uyan Snnilerdi ve ancak sonraki bir aa

mada an ii (guluv) ve slam ncesi Yakn Dou mistik fi
kirleri Hac Bekta'n kurucusu olduu tarikata eklendi ve
bylece Kalenderiler ve bakalar iin cazip bir hale geldi.
Gerekte Kalenderiliin bu tarikata dahil olmas, Bektaili
in eriata kar gevek tavrna byk katkda bulunmu
olabilir. Yerleik duvar zerinde ortodoks evliya bylece il
kin aslana binmi gezgin sihirbazn sihrini boa karr, fa
kat aslana bineni mridi olarak kabul edince bindiinin bir
Truva at olduu ortaya kar. Ehl-i Hak arasnda da benzer
bir gelime vard. Yaad dnemdeki (16. yzyl) bir belge
Sultan Sahak'n halefi Baba Yadigar'dan, sradan bir Msl
man eyhi olarak sz eder,45 oysa sonraki nesiller gittike
artan bir ekilde inanlarnn heterodoks ve lslam-d ta
raflarm vurgulamlardr.46
ah Mina Sahib'in mritleri arasndaki gelimenin de
45 M. Mokri, " Emde d'un titre de propriete ... " Recherches de Kurdologie, iinde:
Paris: Klincksieck, 1970, s. 303-330.
46 Bkz.benim yaknda yaynlanacak olan: "Satan's psalmists. On some hetero
doks beliefs and practises among the Ahl-i Haqq of Guran districts" makalem.

1 58

benzer izgiler tad grlmektedir. Kaleme alm olduu

Malfzat onu makul ve ortodoks bir sufi olarak tantr, fa

kat 20. yzylda Urduca yazlm bir evliyalar biyografisin
de yalnzca ah Madar'la bulumasndan deil, buna ek ola
rak (dier reticilerle birlikte) onun da ah Madar'n m
ritlerinden biri olduundan bahsedilir.47 Her ne kadar bu
alma bizim meselden bahsetmiyor olsa da (Resim 2'de
grlen desenin elimdeki Pencap basksnn kayna hala
belirsizdir) , ah Mina'nn trbesinin

seccadeniini onunla

yaptm grmede bu meselden haberdar grnyordu,

ayn ekilde trbeyi ziyaret eden pek ok hac da. Bugnk
Bektailer gibi onlar da meseli bir yar olarak deil, farkl
manevi glere sahip iki insann glerini birletirmeleri
olarak yorumlamay tercih ediyorlard: "Her ikisi de olaa
nst mucizeler gerekletirdi ve hangisinin daha byk
olduuna hkmetmek bize dmez." Dier tarafta ah Ma
dar'n trbesinin

seccade-niini, benim bu meseli sorutur

mamdan bir hayli rahatsz grnyordu. Meseli gayet iyi

biliyordu, fakat ah Madar'la ilgili olduunu iddetle redde
diyordu; ona gre aslan binicisi baka birisiydi.48 Bu durum
muhtemelen, ah Mina'nn stnlnnispatlanmas iin
kullanlan efsanedeki iki evliyann mritleri arasndaki er
ken dnem bir atmay yanstmaktadr.
Bylece, szn ettiimiz mesel, farkl grevi srasyla
yerine getirmektedir ve farkl anlama sahiptir. Mesel n
celeri kural d, gezgin dilenci ve esrarke dervilerin yer
leik hayat ve kurulu dzenlerin disiplinini kabul ediini
sembolize ediyordu. Daha sonraki bir dnemde benzer bir47 Sinon Digby, kiisel grme.
48 Gemie baknnda onun, yukarda zikredilmi (dipnot 22), Tajuddin Shersa

war' kastettiini dnyorum: her iki trbeyi de ziyaret ettiim 1986 Ma

ys'mda bu isimde bir evliyann varlndan haberdar deildim ve onun ano
nim bir sher-sawardan bahsettiini dnmtm.

159

ok sufi meseli gibi (bkz. not 22), dier evliyalarn veya su

fi tarikatlerin mritleri arasndaki rekabette manevi stn
lk iddias olarak kullanlmaya baland. Yerleik olann g
ebe olana kartl anafkri geri plana ekildi ve anafikir,
Kuran'da ve Tevrat'ta geen Musa ve Msrl sihirbazlarn
yksnn ana fikriyle aynlat: doru karsnda yanl
doastclk. Ve son olarak da bir zamanlarn rakipleri
arasndaki bir uzlama biimine veya belki de hetorojen
atalarn karlkl tannmasna dnt. Mesel artk at
mann deil yaknlamann ve btnlemenin ifadesi olarak
algland. Orada sz geen iki binek, manevi baarnn
farkl fakat edeer biimleri haline geldi.
Meselimizin asl kahramanlar, onun eitli biimlenile
rinin taycs olan Kalenderiler ve onlarn Budist veya
Hindu selefleridir. Bir yandan Bektai ve Kzlbalar arasn
daki benzerlikler dier yandan da

Ehl-i Hak, bunlarn her

birinin muhtemelen, gl bir Kalenderizm etkisine oldu

u kadar birlikte sahiplendikleri eski Yakn Dou'ya ait bir
ze ok ey borludur. Bu tarikatlar, meseli, Mslman
mucize hikayelerinin ana tarzndan hayli farkl olan gl
bir Hindistan uslubuyla seve seve kabul etmekle kalmaz
lar;49 zellikle de kutsal dirilie ve metapsikolojiye dair
olanlar gibi yzeysel olarak Hindistan' hanrlaian inan ve
pratikleri de sahiplenirler. Her ne kadar dirilie ve metapsi
kolojiye dair inanlar Hindistan'dan ok Yakn Dou k
kenli iseler de, o tarikatlardaki eitimli kimseler bundan
dolay Budizm ve Hinduizmi akraba dinler olarak alglarlar.
nceki nesillerin Hindu dini fikirlerini dinledikleri zaman,
farkl tepkiler verebilmeleri zordur. Gerekten de Ehl-i Hak
49 Anektodumuzdakilere benzer mucizelerin hibiri Gramlich'in son aynnnl a
lmasnda belirtilmemitir. Richard Gramlich, Dit Wundtr der Fmudt Gottts:
Thdogia und Erschdnungsfonna des islamischa Hdligawunders, Wiesba
den: Franz Steiner Verlag, 1987.

1 60

Resim 3. Kaplana binmi ve yine bir ylan krba gibi

kullanan Guru Dombipa ve ei. Tibete bir thankadan
alnm bir blm (Resim btn olarak u kaynakta yer
a l maktadr: Ton i Sch m id, The Eigh ty-five Siddhas,
Stockholm, 1 9 58, levha il}.
1 61

Resim 4. Guru Dombipa kaplana binmi ve bir ylan elinde tutuyor. Siman
Digby'nin gnderdi!ji bir Nepal posta kartndan.

162

Resim 5. Guru Dombipa'y resmeden bir 1ibet tahta ilemesi. Frans Janssen'in
izniyle.

163

geleneinde Hindistan balantlarna eitli ak gnderme

ler vardr. 50
Hindistan'daki ve bat Asya'daki birbirlerinden bamsz
ancak bir biimde epey benzer heterodoks inanlar arasn
daki karlkl etkileimden ve temastan Kalenderiler ve on
larn geni bir corafyaya yaylm iliki alan sorumludur.
tlk "yuvarlanan talar" olarak hretleri dnldnde,
onlarn evresinde, ortodoksi fikrinin koan bir duvar bii
minde sembolize edilmi olmas son derece uygun grn
mektedir.

50 rnekler iin
kale).

1 64

bkz. van Bruinessen,

"Whan Haji Bektash ... "

(bir sonraki ma

Hac Bekta, Sultan Sahak Olarak Dounca

Guran Blgesindeki Ehl-i Hak inan zerine N otlar

Son byk ilahi zhar, Sultan Sahak gizli retileri

ni (hakikat) Guran'daki mritlerine ifa etmeyi bi
tirdikten sonra yanlarndan ayrld. En ufak bir iz
brakmadan ortadan kayboldu, Anadolu'da Hac
Bekta biiminde tekrar ortaya kt. Mistik dokt
rinlerini ve tekniklerini (tarikat) bu topraklarda
yz yla yakn bir sre retti ve sonra Guran bl
gesine geri dnd. Buradaki mritlerinin alglay
nda kaybolup dn sadece bir saatti.
(Ehl-i Hak efsanesi)

Hac Bekta'n poplaritesi ve etkisi tamamen deilse de b

yk oranda Osmanl topraklan ile snrl kald. smi lran'da .
toplam birka milyon insann bal bulunduu senkretistik
bir tarikat olan Ehl-i Hak arasnda da iyi bilinir.1 Ehl-i Hak
topluluklar lran'n birok blgesinde ve farkl etnik grupla
rn arasnda yaamaktadr; Tebriz civarnda Azerilerin, ku
zey lran'da Farsa konuanlarn, Hamdan

lgesinde Krt

lerin, Kermanah'n gneyinde ve batsnda Lur toplumu

nun arasnda ve son olarak da en eski Ehl-i Hak topluluu
nun yaad, Badat-Kermanah yolunun kuzeyindeki da
lardaki Guran'da. En eski Ehl-i Hak kutsal metinleri Gura1 Ehl-i Hak mezhebi (veya dini) Bat'da ilk kez Comte de Gobineau'nun heyecanl
anlatyla tannd ve V. Minorsky ve W lvanow tarafndan aynntl olarak ara
nnld; V. Minorsky, "Notes sur la secte des Ahle Haqq", RMM, 4-041 (1920): 1997; Id .. ; ve W Ivanow; The Truth-Worshippers of Kurdistan (Leiden: Brill, for The
Ismaili Society, 1953). (Burada sadece bir ksm zikredilmi olan) M. Mokri'nin
yazd saysz kitap ve makale de nemli bir bavuru kayna konumundadr.

165

nicedir; btn Guranllar bu dili konumasa ve bu dili ko

nuanlarn hepsi de Guranl olmasa da, blgenin ismiyle
birlikte anlagelmi bir kuzeybat Farsi dilidir Gurani. 2
Irak'ta, zellikle Kerkk ve Hanikin arasndaki yerleim yer
lerinde Ehl-i Hak inanna bal (ve burada Kakai olarak
adlandrlan) birka topluluk yaamaktadr. Bu Kakailerin
ounluu Krte veya Gurani diyalektleri konuur, fakat
ayn blgede yaayan Trkmen Kakailer de vardr.

Ehl-i Hak inanlar: Birbirini takip eden

kutsal enkarnasyonlar

Ehl-i Hak cemaatleri inanlar, gelenekler ve uygulamalary

la bir dereceye kadar birbirinden farkldr. Guraniler arala
rndaki en "heterodoks" cemaattir; oysa rnein baz ehirli
Fars cemaatler ortodoks

(lsna Aeri) ii Islam ounlua ka

bul edilmeye almlardr. Bununla birlikte hepsi de bu

inancn temel doktrinlerini paylarlar: ruh g (reenkar
nasyon/tenash: ldkten sonra insann ruhunun baka bir
kalba intikal suretiyle hayatn srdrmesi) ve Tanr'nm e
itli kereler drt veya daha fazla sayda melekle birlikte, in
san suretinde kendini gstermesi (enkarnasyon/hulul ya da
zuhur). Dier birok "yar-Islami" tarikat gibi Ehl-i Hak da
Ali'nin ilahi enkamasyonlardan biri olduunu kabul ederler.
Ancak, Ehl-i Hak inannn kurucusu olarak kabul edilen
Sultan Sahak, Ali'den daha stndr. Sultan Sahak 15. yz
yln ortalarnda veya sonunda Guran'da ortaya kmtr ve
Guran'daki gre gre son byk kutsal enkamasyondur.
2 u anmalara baknz; V. Minorsky, "The Guran," BSOAS, 1 1 (1943): 75-101
ve M. van Bruinessen, Agha, Shaikh and State: On the Social and Political Orga
nk;ation of Kurdistan (Berlin: Express edition, 1987), Il-1-m.
3 Bu tarih u kaynakta sapanmnr; M. van Bruinessen, "Satan's psalmists: On

some heterodox beliefs and practices among the Ahl-e Haqq of the Guran dist
rict," baslacak.

166

Bununla birlikte dier Ehl-i Hak toplumlar, Ehl-i Hak dini

ni Azerbaycan'a tam olan Ate Bey gibi dini liderleri veya
reformistleri sonraki hulftller olarak kabul etmektedirler.
Guran'a gre llahi z Ali olarak grndnde
ah Huin olarak grndnde
grndnde

eriat;
tarikat; ah Fazl olarak

marifeti ifa etmitir. tfa etme, hakikati

reten Sultan Sahak'la son bulur. Tabii olarak Guran, takip

ettii son ifay, ncekilerden daha stn grmeye meyilli
dir. ii komular iin "eriati" veya "Hanaki" (yani bir

Ha

nak veya dervi tekkesiyle, dolaysyla bir tarikatle birlikte)

gibi terimlerin kullanl hafife kltcdr ve onlarn,
baz alardan daha stn olsalar da anlay asndan alt
yzeyde olduklarn ima etmektedir. Sultan Sahak

hakikat

telkinlerini ilk kez ranllara (Farslara) , Krtlere veya Trk

lere getirmemitir; nce Guranlara grnm ve Hk mrit
lerini onlar arasndan semitir.

Sultan Sahak ve Hac Bekta

Farkl Ehl-i Hak topluluklarnca Hac Bekta'm Sultan Sa

hak'la zdeletirilmesi, her eyden, nce Ehl-i Hak'kn
Bektaileri (ve greceimiz gibi Alevileri de) , yakri dini
gruplar olarak grmekle birlikte daha dk seviyede bir
gizli bilginin sahipleri saydklarn gstermektedir. Hikaye
nin Guran versiyonunda4 Guran arasnda hakikati akla
yan Sultan Sahak kaybolur ve Anadolu'da veya bazlarna
4 Ehl-i Hak'kn yazl olarak saklanan birok kalam veya dini ri szl gelenekte
yaamay srdrmtr. Bunlann birounu 1975 ve 1976'da Guran'a yapttn
ziyarette bizzat dinledim. Bunlann farkl biimleri iin bkz. Saeed Khan, "The
sect of Ahl-i Haqq," MW, XXVII (1927): 32 (szel); Masha'allah Suri, Surudha-yi
dint-yi Yarsan (Tahran: Amir Kabir, 1344/1965): 46-47 {bir kalam); Hajj Ne'ma
tollah Mojrem Mokrijaihunabacli, Shahnane-ye Haqiqat, Le livre des Rois de Vtri
tt. Histoire Trnditionnelle des Ahl-e Haqq, texte persan publie avec une introducti
on.. . par M. Mokri (Tahran-Paris: Bibliotheque Iranienne, 1966): 404-409 (Gura
ni Jalamna dayanan bir erken yirminci yzyl Farsa reformlasyon).

167

gre Suriye'de

tarikat-i Alevtye'yi

yaymak amacyla Hac

Bekta grnmnde ortaya kar. Bu, Guran'n, Trkiye

veya Suriye'deki Alevi olarak adlandrlan cemaatlerin ve
bunlarla kendileri arasndaki inan ve uygulama benzerlik
lerinin, bir dnem farknda olmas gerektii anlamna gelir.
(Bununla birlikte, uras nemlidir ki; Hac Bekta'n sade
ce bir

tarikat rettii sylenir, bylece Ehl-i Hak'kn veya,

eksiksiz, Ehl-i Hakikat'in stnl muhafaza edilmitir.)

Ehl-i Hak topluluklarnn ou bu hikayeyi bilir, fakat
farkl biimlerde. Bir ksmna gre kendini Hac Bekta'a
dndren Sultan Sahak deil, Allah'n tecellisi olan Mu
hammed Bey'dir, 5 Atebeyi kolunun izleyicilerine gre ise
bu baary gerekletiren kendi pirleri, Ate Bey'dir.6 Gu
ran geleneinin en iyi koruyucularndan biri olan Tutami'li

kalemhan

Ka Karim'e gre ise, Hac Bekta ilahi Varlk'n

enkarnasyonu olmad gibi Sultan Sahak da olmayp

O'nun en yakn ve en gl melei olan eytan'dr.7 Bu
farkllklar, Bektailik ve Alevilik'in Ehl-i Hak'ka olan ben
zerliinin eitli alt tarikatlar tarafndan bir sreliine deil,
defalarca olarak kabul edildiini ve aralarnda, uzun dnem
boyunca srekli temaslarn olduunu gstermektedir.
Hikayenin baz varyasyonlar daha gelikin tanmlamalar
ierir. Enkarnasyonlarn her birinde Allah'a bir dizi melek
ve dier ruhani varlklar elik eder. rnein Ali'nin rne
inde, bunlar Salman Farisi, Kanber, Halid bin Velid ve FatS W Ivanov, op. cit..: 144, Tl25 (Horasan'da derlenmi Farsa bir Ehl-i Hak metni)
6 Bu bilgi Azerbaycan'daki Atebeyi topluluklarn dzenli olarak ziyaret eden
kalamkhan Gahwara'l Ka A'zam'dan alnmtr.
7 Guran arasnda eytan'a bu dnyann hakimi olarak tapan ve Kt olduunu

reddeden bir alt tarikat vardr. Bu konu hakknda yaynlanacak olan u maka
leme bkz. "Satan-worship". Bu Guranlar eytan', Ehl-i Hak inanndaki me
leklerden biri olan, Davud'la birlikte anarlar. Jaihunabadi, op. cit. . , (78327838. ktalar) Hac Bekta', Davud ve Sultan Sahak'la birlikte anar: o eskinin
tam bir enkarnasyonudur, sonraki ayn bedende "bir misafir olarak" ikamet
eder (bkz. aadaki tartma).

168

ma suretinde grnrler. Benzer bir ekilde Sultan Sahak

Hac Bekta haline gelince bu meleklerin bir ksm onu izle
mitir. Muhtemelen daha eski bir Gurani

kelamn takip

eden Farsa

ahname-yi Hakikat en nemli ruhani kiiler

Kaygusuz Abdal, Gl Baba, Pir
Kabar, Ka 'Arab, emseddin ve Safiyuddin; sz edilen dier
olan alu pirden bahseder:

enkarnasyonlar Melek Tavus ve Zahab'nr.8 Bu isimlerin ilk

ikisi Bektai ulular olarak tannr, beincisi ve altncs Ale
vi ve Ehl-i Hak inanlarnn her ikisinde de sayg gsteri
len bu isimlerdeki Tebrizi ve Erdabili mutasavvfl.ar akla
getirmektedir. Metnini 20. yzyln balarnda derlemi
olan kiinin Alevi ve Bektailerle dorudan tanmad ve
onlarla ilgisi hayli pheli (bazlar tahrif olmu) eski me
tinlerden bu bilgiyi ald fark edilmektedir. lrak'ta Ed
monds tarafndan toplanan materyaller daha byk bir ke
sinlie sahiptir.9 Bilgi ald Kakailer ona belli bal melek
lerin enkamasyonlar olan u pirlerden bahseden Gurani
kelamn yazdrmlardr:

Kaygusuz Abdal, Gl Baba, ahin

Baba, Kaftan (?), Kzl Dede, Turabi Osman, veya Balm Sul
tan ya da (bir baka kelamda) Viran Abdal. Her ne kadar bu
radaki baz isimler tannmyor veya tahrif edilmi olsa da ve
tesadfi derlenmi grnen bu koleksiyonda bir sistem g
rlmyorsa da, bu liste -eski Osmanl topraklarnda yaa
yan bir cemaatte hi de artc olmayan bir ekilde- Bekta
i bilgisine sahip olunduunu gstermektedir.10
8

A.g,e., ktalar 7846,7847. Bu yazar Hamadan blgesindeki bir Krt idi. Szl
ve yazl Gurani geleneklerini iyi bir ekilde iirletirmi, fakat bunlara kendi
grlerini de ekleyerek bir sentez oluturmutu.

CJ. Ednonds, Kurds, Turks and Arabs (Londra: Oxford University Press, 1957)
Id., "The beliefs and practices of the Ahl-i haqq of lraq", Iran, 7 (1969): 94.

10 Konitza'da gml bir Turabi Baba vardr, Epirus (E W Hasluck, Christianity

and lslam unda the Sultans (Oxford: Clarendon Press, 1929) II: 536); ve Ku
pekli'de de bir ahin Baba gmldr, Thessalia (a.g.e., 533); her ikisi de
Irak'tan olduka uzakta defnedilmitir ve ok iyi tannmazlar. Viran Abdal laf-

169

Yukardakilerden nasl bir sonuca varabiliriz? Henz gze

arpan bir eye ulaamadk: Ehl-i Hak, Hac Bekta'n ve di
er baz Bektai evliyalarn isimlerini bilmektedir, dolaysyla,
muhtemelen birbirinden bamsz yerlerde ve zamanlarda,
baz temaslar olmu olmaldr. Buna ek olarak Ehl-i Hak,
Bektaileri ve Alevileri akraba topluluklar olarak grmekte
dir. Bununla birlikte hikayemiz gstermekte ve belki de aa
karmaktadr ki, Ehl-i Hak dininin temel unsurlar, . "yap
salc" bir dnya gr ve ilahi enkarnasyonun tekrarland
dngsel tarih fikri; zamann esneklii; kabul edilen farkl
tipte enkarnasyonlar ve 'teolojik' aklama imkanlaryla dier
tarikat ve dinlere saygyla birlikte kendini tanmlama ynte
midir. Bu noktalara geri dneceim fakat imdi Bektai/Alevi
balants hakknda birka ey daha sylemek istiyorum.

Ehl-i Hak'km Bektailik ve Alevilikle balantlar

Irak Kakaileri, zellikle aralarnda Trkmen olanlar, yz

yllardan beri, blgedeki yenieri garnizonlarnn varln
dan dolay, Bektailikle dolayl dzenli balantlara sahip
olmu olabilirler. Fakat lran'da bile bir zamanlar dorudan
temaslar olmu olmaldr. 1 656'da diplomatik bir grevle
bat lran' gezen Evliya elebi, Nihavend ve Hamedan e
hirlerindeki Bektai tekkelerine dikkat eker, 11 her ikisinin
yaknlarnda da Ehl-i Hak inancn tayan nemli sayda
insan yayordu (ve hala da yaamaktadr) . Bu Bektailerin
lran'da ne zamana kadar kaldklar ve Osmanl Bektaileriyzyla air Virani Baba kastedilmi olabilir, fakat yine ayn ismi tayan temel
bir Hu1lfi metni de bulunmaktadr ( C. Huart, Texes Pusans Relatifs d la Sccte
des Houroufis (Leiden-London, 1909): xx). Kaftan, Hac Bekta'n kaftan ola
bilir: Ehl-i Hak'da ruhlarn (Ali'nin Zlfikar' gibi} nesnelerde ikamet ettikle
rine ve bu nesnelere olaanst gler verdiklerine inanlr.
1 1 Seyahatname, iV. Ms. Badat Kk 305 II., 307r, 310r. llgili blmler mevcut

baskda byk lde eksiktirler.

170

le ilikilerinin ne kadar yakn olduu ak deildir. Bununla

birlikte Guran'daki Ehl-i Hak ve Anadolu ve Suriye'deki
Aleviler arasnda yaklak yzyl kadar nce kimi temasla
rn yaandn gsteren delillere sahibiz. Ayntab'da (bu
gnk Gaziantep) alan Amerikal misyoner Trowbridge,
bilgi ald Alevilerin, en yksek ruhani lider olarak Guran
blgesindeki Ehl-i Hak bir seyyid ailesini grdklerine dik
kat eker. 19. yzyln sonlar boyunca bu seyyidler bu
uzak blgelere elilerini gndermiler ve bu eliler Alevileri
iki itikadn temel kimliine ve seyyidin yan kutsall temel
ilkesine inandrmay baarmlardr. Tutami'deki seyyidin
evi (veya ocak'), Guran'daki Ehl-i Haklar iin olduu kadar
Trowbridge'in aratrd Aleviler iin de bir hac yeriydi. 12
Bu iki, epey tesadfi gzlem (Guran) Ehl-i Hak ve Ale
vi/Bektai topluluklar arasnda farkl trlerde ilikilerin
varln gstermektedir. Bu tip temaslar, Hac Bekta'n en
nemli Ehl-i Hak evliyas ile zdeletirilmesine neden ol
mu olabilir; bununla birlikte bu durum Ehl-i Hak ve Ale
vi/Bektailerin yek dierinin itikatm benzer veya zde ola
rak tanmlamalarn aklamamaktadr. Bamsz bir gz
lemci iin, Alavi (Nusayri), Alevi (Kzlba), Bektai ve Ehl
i Hak inan ve uygulamalar arasnda ciddi farkllklar var
dr; buna ilaveten bu mezheplerin farkl tarihsel kkenleri
vardr. Bununla birlikte birok ortak kltrel zellikleri de
bulunmaktadr; bu gerek farkllklarn altnda ortak bir te
mel vardr. Bu temelin bir ksm Bat Asya'nn lslam ncesi
gemiine ait olabilir ve bu para Trk/Orta Asya orijinli gi
bi grnmektedir; dier para ise sonraki dneme ait ortak
etkilerin sonulandr.
ounluu kesin bir ekilde Trk orijinli olan ve A. Ya12 Stephen Van Rensselaer Trowbridge, "The Alevis, or defers of Ali," Hanard
Tleological Revicw, II (1909): 342-343. Bu seyyidler ve Alevilerle olan ilikile
ri hakknda daha ok aynnn iin bkz. M. van Bruinessen, "Satan's psalmists...
"

1 71

ar Ocak'n

Bektai Menakbname sinde1 3 ortaya kard

'

btn slam ncesi unsurlar bugn de Guran'n kutsal me

tinlerinde ve szl geleneinde varlklarn korumaktadr
lar. 14 Guran Ehl-i Hak'kmn popler dini pratikleri ve efsa
neleri Dersim Alevilerininkilerle arpc benzerlikler gster
mektedir. Bu iki grup, yakn komularnn dilinden olduk
a farkl diller konumakla birlikte dilsel olarak da birbirle
rine yakndrlar; Dersim Alevilerinin ou, ran kkenli ve
Gurani'yle balantl, Krte'ye de olduka uzak bir dil olan
Zazaca'y konuurlar. Bu durum bu iki grubun, esas olarak
ran kkenli ama sonradan birok Trk orijinli unsurlarn
da kart erken ortaa Deylem ile birlemi ortak bir
kltrel orijine sahip olduklarn gstermektedir.15
Farkl mezheplere ait bu unsurlarn bir ksm, d etkilerle
ortak unsurlar haline dnmtr. rnein bir aslana bin
mi ve elinde bir ylan krba gibi tutan mucize sahibinin
Hac Bekta'a meydan okuyup, Hac Bekta'm zerine bindi
i duvarn komasyla yenilmesi yks iyi bilinen bir hika
yedir. Bu hikaye, meydan okuyucu yerine farkl rakip evliya13 Ahmet Yaar Ocak, Bektai Menakbnamelerinde lsllm ncesi inan Motifleri
Clstanbul: Enderun, 1983).
14 Birok Gurani metni M. Mokri .tarafndan yaynlanm ve analiz edilmitir;
zellikle bkz. "Le 'secret indicible' et la 'pierre noire' en Perse dans la tradition
des Kurdes et des Lurs Fideles de Verite (Ahl-e Haqq)." ]A 250 (1962): 369433; Id., La Ugende de Bizan-u Manija. Version Populaire du Sud du Kurdistan.
En Langue Gouranie (Episode du Shahnama, tpopte iranienne) (Paris: Klincksi
eck, 1966): Id., Le Chasmr de Dieu et le Mythe du Roi-Aigle (Dawra-ye Dam
yari) (Wesbaden: Harrassowitz, 1967); Id. "Kalam sur l'aigle divin et le verger
du Pirdiwar," ]A 255 (1968): 361-374. Cf. J. P. Roux, "Les Fideles de Verite et
les croyances religieuses des Turcs," RHR, 175 (1969): 61-95.
15 Dersim Alevilerinin inanlar ve uygulamalar iin bkz. cf. Antranik, Dersim
(Tflis, 1900) Ermenice; L. Molyneux-Seel, "Ajoumey in Dersim", Geographi
cal ]oumal, 44 1 (1914): 49-68: S. ztrk, Tunceli'de Alevilik, t.. Ed. Fak.
Sos. Bl. mezuniyet tezi, no 7472 (1972); Peter J. Bumke, "Kzlba-Kurden in
Dersim (Tunceli, Trkei). Marginalitiit und Hiiresie," Anthropos, 74 ( 1979):
530-548. Guranla ilikileri zerine teoriler hakknda bir tartma iin bkz. M.
van. Bruinessen, op. cit., II, 1, m.
1 72

lann konulduu versiyonlaryla tm Osmanl Bektaileri ta

rafndan bilinirdi. Dersim Alevileri de barole kendi evliya
larn koyarak ayn hikayeyi anlatrlar. Bu hiye ayn za
manda Guran inannn da bir parasdr; hiyenin bu ver
siyonunda Sultan Sahak dostu Davud'a duvara binmesini
emreder. Ayn hiye, kahramanlarnn deitii versiyonla
ryla Hindistan'da da anlatlr. Gerekte hiyenin farkl ver
siyonlar hiyenin kkeninin Hindistan olduunu gster
mektedir. Ate zerinde yrmek gibi yogi pratikleri yann
da bu dini mktesebat da batya, muhtemelen Kalenderi
dervileri tarafndan tanmtr.16 zellikle 13-15. yzyllar
boyunca yan plak ve ahlak kurallarna aykr bir misti
sizm, popler din ve sihir bilgisi taycs bu dilenci dervi
ler, Hindistan'dan Magrib'e tm slam dnyasn dolatlar.
Kalenderilerin Ehl-i Hak, Bektai dzeni ve farkl Alevi tari
katlarnn oluumundaki rolleri ok byktr. 1 500'den
sonra saylan byk bir hzla azaldysa da, 1 7. yzyla kadar
sk sk onlardan bahsedildi ve anlan bu farkl tarikatlar ara
sndaki en nemli iletiim kanallarndan biri oldular.
Takip eden paragraflarda, Ehl-i Hak kozmolojisinin temel
unsurlarn tartacam. Aksi belirtilmedike, Guran blge
sindeki Ehl-i Hak'tan bahsedeceim; dier alt tarikatlar b
tn bu inanlar paylamamaktadr, veya farkl yorumlara
sahiptirler. Alevi-Bektai inanlaryla aralarndaki tm ben
zerlik ve farkllklara aka iaret etmeyeceim. Uzmanlar
iin bunlar zaten aikardr, dierleri iin de fazla ilgi ekici
deildir.

16 Mucize yarmas konulu yknn kkeni iin bkz. M. van Bruinessen, "Haji
Bektash, Soltan Sahak and Shah Mina Sahih, and the many avatars of the run
ning wall," Turcica, XXI, XXIII (1991) (bir nceki makale). Kalenderiler hak
knda bkz. S. Digby; "Qalandars and related groups", bu makale u kitapta bu
lunmaktadr; Yohanan Friedmann, (der.) Islam in Asia, I: South Asia (Jerusa
lem: Magnes Press, 1984): 60-108 ve T. Yazc, "Kalandariyya", E. 1. 2'de.
173

Erken dnem ilahi enkarnasyonlar

Tanr'mn kim olduunu teshil etmek, kiinin kendisinin ta
nmlamasnn da bir yoludur. Sultan Sahak'n ilk dnem en
kamasyonlarn tanmlayarak Ehl-i Hak, siyasi olarak olma
sa bile en azndan felsefi olarak, nerede durduunu gster
mektedir. Bu enkamasyonlarn bir listesi bir sadakat akla
mas olduu kadar, bir merulatrma arac olarak da ie ya
ramaktadr; ilevi suflerin silsilesi'nden farkl deildir.
Ehl-i Hak tarafndan tannan drt byk kutsal enkar
nasyonun birincisi Ali'ninkidir. Ilgintir ki Muhammed'inki
ok nemli deildir; dahas Muhammed, Ali'nin bakanlk
ettii k saan meleksi yedilinin karanlk karlklar olan
dier yedi varlktan biri olarak kabul edilir. Bu yzden Ehl-i
Hak kendisini ii Islam'a, daha akas an iaya yakn sa
yar. Ali'yi tanrlatran btn mezhepleri, dier akidelerine
bakmakszn inantaki kardeleri olarak grr.

lsna Aeri

ia, Ali'nin sadece eriat retilerini kabul ettii iin en

uzak akraba olarak grlr. Iran'daki Ehl-i Hak kollarnn
ou kendilerini Mslman olarak tanmlamaktadr, fakat
kendilerinden bilgi aldm Guranllar inanlarnn Islam'la
yakndan uzaktan ilgili olmad konusunda srarlydlar.
ikinci byk enkarnasyon,

tarikat getiren ah Huin'dir.

Onda zgn bir tarihi kimlii deil daha ok popler mistik

lerden olumu bir

snif farkediyoruz. Hakkndaki efsaneler

ok saydaki Kalenderi derviinin bat Iran'a geliiyle ilgili

grnmektedir. 17 ah Huin'in tanrlatrlmas bu sebeple,
Kalenderizme ruhani borcun kabul eklinde de okunabilir.
Bu sadece bir kabulden ibret deildir; Kalender kelimesinin
Ehl-i Hak arasnda onurlu bir karl vardr; Guran'daki en
sevilen evliyalarndan birinin ad da Ali Kalender'dir.
17 M. van Bruinessen, "Haji Bektash .. . ," art cit.; cf. W lvanow, op. cit.., 17-18 ve
16 no'lu dipnotta zikredilmi kaynaklar.

1 74

Hurufi tarikatnn kurucusu olan Fazlullah Esterebadi

(lm 1393), nc byk izhar olan ah Fazl'dr. Onun
Ehl-i Hak efsanelerindeki dostlarndan biri Nesimi'dir, bu
da besbelli ki 15. yzyl balarnda Halep'te diri diri derisi
yzlen ayn isimdeki Trk Hurufi airdir. 18 Ehl-i Hak ve
Hurufilik arasndaki balant mphemdir. Ehl-i Hak bu
gnk eklini alrken, Guran'da ve civarnda birok Hurufi
yayordu: Fazlallah'n en nemli mritlerinden biri olan
Ahmed Lur, Luristan'dan gelmiti ve Evliya elebi'ye gre
Hamadan'da 1656 ylna dek Hurufiler yaamt. 19 Bu Hu
rufiler veya Hurufilikten etkilenmi gruplar zamanla bu ye
ni mezhebe dahil olmu olabilirler. Daha sonraki dnemler
de Ehl-i Hak gibi, Hurufiler de birbirini takip eden kutsal
enkamasyonlara ve bunlarn sonuncusunun da Fazlallah
olduuna inanyorlard. Bu durum, Ehl-i Hak'ka gemeleri
nin en nemli nedeni olarak grnmektedir. Bu inan Ehl-i
Hak'kn Hurufilikle paylat tek ortak inantr. Hurufiliin
srlan aklama ilmine ait kurgular (bugn) Ehl-i Hak ara

snda bilinmemektedir.20

Byle bir ruhani ecerenin kabul dnldnde, Ehl-i

18 16. yzyl ltalyan gezgini Menavino'nun naklettiine gre Nesimi'nin iirleri
sadece Bektailer arasnda deil, Kalenderi dervileri arasnda da hayli yaygn
d. (G. jacob tarafndan aktarlmtr; Abh. Philos.-Philol. Ki. Kon. Bay. Ak. d.
W., 24 (1909) 3: 20).
19 Mulak bir ifadeyle (Evliya elebi, op. cit. . , f. 3 10v) Hamadan halk yle tas
vir edilir: " ... cmle i'i ve rafizi ve mu'tezili ve muebbehi ve Hurufi mezhebinde
bi-mezheb havarici tayfeler," . Bu, ortodoks Snnilie kar olan mezheplerin
geliigzel derlenmesiyle oluturulmu bir liste grnmndedir. Mutezili
an ii mezhepleri ieren bu listeden karlabilir. Bu listede yer almalar, he
resiografilerin (kabul olunmu doktrinlere aykr kiilerin biyografileri -.n.)
birka Mutezili'yi reenkarnasyon doktrininin kurucular olarak zikretmesiyle
ilgili olabilir (Rainer Freitag, Seelenwanderung in der islamischen Haeresie (Ber
lin: Klaus Schwarz Verlag, 1985): 113-127).
20 Bir Ehl-i Hak metninde muhtemelen Hurufi kaynakl bir baka fikir buldum:
insanolunun (bu rnekte meleklerin) Tann'nn yz hatlarndan ortaya k.
Bkz. 38 no'lu dipnot.

1 75

Hak'kn, ayn gelenein varisi olan Bektailii kendileri

ne yakn bulmalarnn ve Hac Bekta' kurucular Sultan
Sahak (veya bir baka nemli evliyalar) ile zde kabul et
melerinin artc bir yan kalmamaktadr. Ehl-i Hak'kn
dier dini gelenekleri kendi kozmolojisinde eritmeye b
yk bir temayl varclr. Belli bal Sami peygamberler, tla
hi z'den kan farkl meleksi varlklarn enkamasyonlan
olarak kabul edilir, ayn ey eski ran efsanelerinin ve men
kbevi (masals) tarihinin kahramanlar iin de geerlidir.
sa bile, Tann'nn bizatihi kendisinin deil, ama bamelei
Cebrail'in enkamasyonu olarak kabul edilir. Allah (yani
Sultan Sahak) kendisi nadiren tek bana izhar eder, O'na
drt, alt veya yedi meleksi varln (hepsine birden

tan,

haft

aydnlk yedi denir) ve en tam grnmelerde de dier

. ruhani varlklarn elik ettiine inanlr. Bu yoldalardan

Sultan Sahak dneminde aldklar isimlerle szedeceim.
Drt bamelek Benyamin (Cebrail) ,

Davud (Mikail) , Pir Mu

Mustafa (Azrail) ; bir dii ruh Ramzbar ve bir
baka erkek Baba Yadigar'la yedi tamamlanr. Farkl bir g
r Sultan Sahak' haft tan iinde saymaz, onun yerine ah
tbrahim'e yer verir. Baz Ehl-i Hak'lar ii, haft tann her biri
si

(srafil) ve

ni hazrlamaya ve en azndan bir dier yedili deiik enkar

nasyonlarn etrafndaki zgl kiileriyle, bir

haftawana

(haft tann daha dnyevi kart) dzenlemeye kadar gtr

mlerdir.21

Dngsel zaman
Bu tip tanmlamalar, temel olaylarn zaman ierisinde tek
rarlandklar ve btn nemli evliyalarn ve efsanevi kahra
manlarn aslnda snrl sayda ilk rnek rollere indirgenebi21 lsa'nn etrafndaki iki yedilerden birini kapsayan bu tip listelerin dkm iin
bkz. C.J. Edmonds, an. cit. : 94.
176

lecei fikrine dayanyor grnmektedir. Eski bir ran hika

yesi olan Ferhad ve irin'i anlatan bir trky dinledikten
sonra Guran kyllerinin ciddi ciddi Ferhad ve irin'in "as
lnda" kim olduklarn tarttklarn grmtm. Kiilerin
karakterlerinin ve onlar hakkndaki efsanelerdeki belli bal
olaylarn, hangi ruhani varlklarn onlarda cisimletiini
gsterdiine inanlr. Srekli tekrarlanan olaylar iin verile
bilecek arpc bir rnek, kafas kesilerek lmdr. Kendini
Hseyin olarak gsteren melek sadece Kerbela'da ldrl
mez, fakat buna ilaveten dier birok enkamasyonda da l
drlr; melek ayn zamanda (Vaftizci) Yahya'dr, inanma
yanlar tarafndan ba kesilerek ldrlen Ali Kalender'dir.
Birazdan greceimiz ah Fazl'n yksnde de karmza
farkl bir grnle kar. Sakl anlamn dier tm olaylan
da srekli tekrarlanr; Ehl-i Hak'kn kutsal tarihi dngsel
dir. Her bir periyod veya dngde

(daura,

daire) ayn ruhla

rn insan enkamasyonlan tarafndan oynanan ayn dram

kendini gsterir. Bununla birlikte dng tam deildir; Ehl-i
Hak tedrici bir ilerlemenin olduuna inanr; Ali'nin getirdi
iyle Sultan Sahak'n getirdii arasnda ak bir ilerleme
vardr. Buna ilaveten dramdaki barol oyuncular bazen rol
leri deiirler. Her

daurada

en azndan bir bakire doum

vardr (ounda ocuu azndan veya baka doal olma

yan ekillerde douran) bakire her zaman ayndr, fakat o
cuk her seferinde farkldr. Bazen Tann'nm kendisidir, ba
zen de meleklerden biri.
Ehl-i Hak popler inannn bilinen efsaneler, tarihsel
olaylar ve fkirlerde kendi kutsal tarihinin zn nasl far
kettiini, bunlar mitlerine nasl dahil ettiini ve bunlara
bylece nasl yeni ve bildik olmayan anlamlar yklediini
gstermek amacyla az bilinen hikayelerden birini anlata
cam.

177

ah Fazl'n Dauras

ah Fazl, hepsi birarada haft tan oluturan alt dostuyla bir

likte dnyaya geldi. Drt bamelek Mansur (el-Hallac), Nesi
mi, Zekeriya ve Turka grnmne brnmlerdi; yediler
den dii olan ruh (ilk bakire anne) Ayine'ydi, altnc dost iz
harlannn ounda bann kesilmesine katlanan ve bir ko
yun klna girmi olan Barra'yd. Bu yoldalar, eyh vahi ve
ssz blgelere yolculuk ederken yanndaydlar. Yiyeceksiz
kaldklar zaman eyh Fazl, Barra'y kesmelerini ve kemikle
rini krmadan yemelerini sylyordu. Yemekleri bittikten
sonra kemikler dikkatli bir ekilde eyh Fazl'n nne dizili
yor ve eyh de sihirli asasn topraa vurarak Barra'y dirilti
yordu. Bu yzden Barra birok kez kesildi ve eyh Fazl her
seferinde Barra'y kemiklerinden yeniden diriltti.
Bir gn eyh Fazl tek bana bir yerlere gitmi, yoldalar
n yiyeceksiz brakm ve bir trl dnmemiti. Birka gn
sonra yoldalar iyice acktlar ve Barra'ya itahla bakmaya
koyuldular; Barra'y bu kadar sk kesip yediklerine gre,
onu bir kez daha kesip yemelerinde ne gibi bir saknca ola'"
bilirdi ki? Ayine bu fikre iddetle kar kt, koyun eyh
Fazl'nd ve onu ldrmeye haklan yoktu; eer onu ld
rrlerse balarna mutlaka bir bela gelirdi. O srada iyice
ackm olan drt adam onu dinlemedi ve Barra'nm boaz
n kesip onu piirdiler. Kemikleri krmaktan zenle kan
dlar ve her zaman yaptklar gibi kemikleri biraraya topla
dlar, fakat ne yaptlarsa da Barra'y diriltmeyi baaramad
lar. Aniden eyh Fazl'n fkesinden korkuya kapldlar ve
kemikleri uzak bir yere gizlediler.
eyh Fazl nihayet geri dndnde Barra'nn yokluu
nu hemen farketti ve Barra'nn nerede olduunu sordu.
Drt adam Barra'nn gittiini ve nereye gittiini bilmedik
lerini sylediler. Ardndan eyh, Barra'y ismiyle ard
178

ve kemikler uzaktan bir yerden inlemeyle kark bir ce

vap verdiler. eyh Fazl yoldalarna kemikleri getirip n
ne dizmelerini syledi, sonra Barra'nn kemiklerine ona
ne olduunu sordu. "Sabredemediler ve beni ldrdler,
sadece Ayine onlar durdurmaya alt. " eyh sormaya
devam etti:
- Seni kim boazlad?
- Turka.
- Kim derini yzd?
- Nesimi.
- Kim seni atee koydu?
- Mansur.
- Kim senin etini dorad?
- Zekeriya.
Sonra eyh Fazl drt yoldan yaptklarn ekmekle ce
zalandrd; Turka'nn ba kesildi, Nesimi'nin derisi diri di
ri yzld, Mansur atete yakld ve Zekeriya paralara ay
rld.
Mansur yand zaman klleri drt bir yana savruldu: bir
para kl de nehirde yzen bir odun parasna dt. Man
sur'un Ayine'yi dinlememekten duyduu pimanlk ylesi
ne glyd ki, bu kller bile "Yine hakk, Ayine hakk. . . "
diye inliyordu. Nehir figan eden kllerle birlikte kt
Molla Rumi'ye ait bir bahenin yaknlarna kadar tad, k
tk buraya yaklat srada Molla'mn bakire kz nehirden
su alyordu. "Ayine hakk. . . " eklindeki figanlar duydu, ki
min figan ettiini anlamak iin etrafna bakt ve sesin yzen
bir ktn zerindeki kllerden geldiini anlad. akn
lk iinde "Vay" dedi ve az ak kald. Tam o srada son
kl paras havaya zplad ve azndan ieri girdi; akn bir
ekilde onu yuttu. Birka ay sonra hamilelii iyice belli ol
maya balad, kendisinin ve Molla'nm itibar lekelendi. An
cak doal olmayan bir ekilde, yan tarafndan ocuu dou1 79

runca btn iftiralar kesildi. Doan ocua ems-i Tebrizi

ad verildi...22

ah Faz hikayesindeki temalar

Hallac, Nesimi ve ems popler tahayylde uzun sre g

l bir ekicilie sahiptiler, ilk ikisi onlar lme gtren
yollaryla, sonuncusu Rumi'nin hayatna giri ve knda
ki romantik tarzyla ve de 'cezbeli' mistisizmleri nede
niyle. Bu hikayenin pek ok unsuru yalnzca Ehl-i Hak ina
nna zg deildir. ems-i Tebrizi'nin mucizevi doumu,
Ivanov'un da dikkatleri ektii gibi, lran'daki eitli pop
ler efsanelerin konusudur.23 Ehl-i Hak'kn bir ksm gibi
Alevilerin de nl

"Enel Hak" iddiasn Hallac'a deil ems

i Tebrizi'ye atfettikleri bilinir.24 Hikayemiz bu mistiin ifa

desine yeni bir yorum getirmekle kalmamakta, bu iddiann
neden hem Hallac'a hem de ems-i Tebrizi'ye ait olduunu
da aklamaktadr. Bu, grnte kart gelenekleri uzlatr
mann ve farkl zaman ve yerlerdeki olaylan yeni bir anlam
l dzen iinde birletirmenin yoludur ve bence, Ehl-i Hak

kozmolojisinin en karakteristik izgilerinden biridir. Bu sis22 Hikayenin bu versiyonunu kalamkhan Baba A'.zam Manu'i Gahwara'ya borlu
yum. Bu, bildiim tm yaynlanm versiyonlardan daha detaylyd. Bu hika
ye, hikAyeyi tamamen nakletmeyen fakat herkesin hikAyeyi gayet iyi bildiini
farzeden (rnein Mokri, Le Chasseur de Dieu. . . , op. cit.: ktalar 99-114; M.
Suri, op. cit. ; 177) birok kelamda zikredilmektedir. HikAyenin kendisi gr
nte -sadece kalami {bir eit kutsal metin) bilmeyen, ama buna ilaveten ka
lam yorumlan hakkndaki szl gelenei de bilen- birbirini takip eden ka
lamkhan nesillerince aynnnlanyla szl olarak saklanmnr.
.

23 Rumi, tehlikeli sihirli zelliklere sahip bir insan kafatas bulur ve onu ezerek
toza evinneye ve yok etmeye alr. Rumi'nin kz yanllkla tozu yutar, ha
mile kalr ve ems'i dourur. Cf. W Ivanow, "Satpanth," Collectanea I iinde

(Leiden: Brill, for The lsmaili Society, 1948): 12. Alevi-Bektai efsanelerinde
hamile brakan kafa/kafatas konusunun saysz varyasyonu iyi bilinir (rne
in E W Hasluck, op. cit.. , 146-147) L. Molyneux-Seel, art. cit.: 64,65.
24 J. P. Roux, art. cit., : 66.
180

temde tarihi ve efsanevi kiiler arasnda grlen benzerlik

ler bir veya iki yolla aklanr. En yaygn olan aklama ek
li, bu kiilerin ayn ruhani varln enkarnasyonlar olarak
dnlmesidir; zdeleme bir kez yapldktan sonra, kii
nin hayatndaki unsurlarn ou br kiiye yanstlabilir.
Ya da bunlar zamansal deilse bile ezoterik adalar olarak
kutsal zamann ayn dngsne yerletirilebilirler. Bu ne
denle yaamlarndaki olaylarn benzerlii, iinde bulun
duklar zel dauraya atfedilir.
Bylece Nesimi ve Hallac'm lmleri hayli farkl zaman
larda olmu ise de yeterince ortak unsur bulunduu iin
birletirilmitir. Ehl-i Hak inannda drt saysnn byk
bir neme sahip olduu dnlnce -drt bamelek drt
temel unsurla, drt mevsimle, pusuladaki drt ynle birle
tirilir; dini bilginin drt derecesi drt temel ilahi enkamas
yon tarafndan retilmitir, vs.- korkun ac ekerek l
m iki yoldan lmlerinin 'birletirilmesi srpriz olma
maktadr. Fazlullah'm kendisinin dier kurbanlardan biri
nin roln oynamas beklenebilir; sonuta o da ldrl
mtr. Fakat Allah'n kendisi olarak ona bir baka rol da
ha verilmitir. Zekeriya ve Turka'y tarihi kiiliklerden biri
olarak tanmlamak kolay deildir; muhtemelen Ehl-i Hak
kozmolojisinin mant varlklarna ihtiya duyduu iin
uydurulmulard.
Bu hikayede, popler suf evliyalar zerine efsaneler d
nda dier daha eski dini geleneklerin farkl unsurlarn da
ayrt edebiliyoruz. ldrlmek iin durmakszn diriltilen
ve bu hikayede yoldalarn alktan koruyan kurbanlk ko
yun, Orta Dou kkenli bir baka dini akla getirmektedir.
lran'da alan misyonerler hikayede Hristiyanlkla olan ki
mi benzerlikler de grmektedirler, fakat bu, her iki dinin
Hellenistik dnyann ayn zengin kaynandan kimi unsur
lar alm olduklarndan baka bir eyi ispatlamaz. Bir ba181

ka rnek Ehl-i Hak mitolojisinde nemli bir yere sahip olan

bakire doumudur. Bu, enkarnasyonlarndan hibirinde
Tann'mn (ve gerekte

haft tann herhangi biri)

fiziksel dl

lenmeyle zdeletirilmemesi gereiyle mantken ilintili

dir. Bu temalarn, herhangi bir dorudan Hristiyan etkisin
den ziyade cinsellie kar olduka negatif bir yaklamn
rn olduuna inanyorum.
Bir hayvann kemiklerinden diriltilmesi, dnyann her
yerinde karmza kan bir temadr;25 bu balamda Orta
Asya veya muhtemelen Hindistan kkenli olabilir. Barra'mn
yksnn dnda ayn olayn gerekletii iyi bilinen bir
baka Ehl-i Hak yks daha vardr. Sultan Sahak, rakip
evliyay doyurmak iin nehirden piirilmi bir balk yaka
lar. Daha sonra bir baka balk, sulayc bir dille Sultan Sa
hak'a neden eini ldrd sorunca, Sultan (krlmam)
kemikleri alr ve bal diriltir.26 Bilgi aldm Ehl-i Hak
kaynaklan, mevsimlerin balangcnda dzenlenen kutsal
yemeklerinde kesilen hayvanlarn kemiklerinin asla krl
madm sylediler ve bu gelenein kayna olarak bu efsa
nelere gnderme yapnlar.

Ruh ve reenkarnasyon (tenash) kavramlar

Ehl-i Hak efsanelerindeki dirili, Ehl-i Hak'kn ruhla ilgili
farkl kavramlarndan biriyle ilgilidir: ruh vcudun en
lmsz paralan, rmeyen kuru paralan ile zdetir.
Bu anlamda Mansur'un klleriyle Barra'nm kemikleri ara
snda kesin bir paralellik vardr. Onlar Mansur ve ems ara25 Mircae Eliade'deki rnekler, Shamanism: Archaic Tecniques of Ectasy (Prince
ton: Princeton University Press, 1964): 160-165; Robert Henz, "The collective
representation of death," Death and the Right Hand iinde (Glencoe, III.: The
Free Press, 1960 (1909): 70 ff.
26 16 no'lu dipnotta gnderme yaplan mitte. Bu konu daha detayl olarak yayn
lanacak makalemde ele alnmtr.

182

snda "asli" bir ruh g teorisindeki balanty oluturur

lar. Yeri gelmiken ruh gyle ilgili ok benzer kavramlar,
"yksek" Hinduizmin daha sofistike teorilerinin yan sra,
Gney Hindistan halk inannda popler inanta hala yeri
ni korumaktadr.
Ehl-i Hak da, grnr uygunsuzluklara aldr etmeksi
zin eitli, ezamanl ruh g teorilerini kabul eder. Kutsal
enkamasyonlarn doumu hakkndaki hikayelerde birbirin
den olduka farkl kavramlarn tedricen birbirine kaynau
rldn grebiliriz. ah Huin, gneten kopan bir parac
n azna girmesiyle hamile kalan bir bakirenin azndan
doar. ems'le arasndaki fark gnesel paracn Man
sur'un klleri gibi bir "vcut ruhu" olmamasdr.
Benzer bir olay da, Sultan Sahak'n en gen yolda ve
dnyevi zamanda onun halefi olan Baba Yadigar'n dou
mudur. Sultan Sahak ve daha yal yoldalar, sihirli bir aa
cn narn yerler. ekirdeklerden biri yere der ve Sul
tan'm (elbetteki bakire olan) hizmetilerinden biri tohumu
bulur ve yer. Uygun zaman getikten sonra bakire aksrr ve
azndan bir ocuk kar. Ardndan Sultan Sahak yoldala
rndan birine ocuu yanan bir frna koymasn emreder.
gn sonra frnn almasn emreder ve frndan tama
myla bym olan Yadigar kar.27 Guran'm bir ksmna
gre bunun ardndan Sultan Sahak kendi znn bir ksm
n bu gen adama fler. Can veya ruh burada bir nefes ola
rak gsterilmitir ve ayn ruh kendini ayn anda iki insanda
aa karabilir.
Yadigar bu yzden yalnzca yce bir ruhani varln en27 Sadiq Safizade'den sonra, Buzurqan-i Yarsan: "Ahl-i Haqq" (Tahran,
135211973): 27-28 ve dier szl dkmler. Yadigar'n "frnda piirilmesi",
Alevi yklerindeki gen Ali'nin yedi gn boyunca bir ocakta saklanmas veya
gen lmam Bakr'n (Muhammed bin Ali el-Bakr, Hseyin'in torunu) ate
zerine konulmu bir bakr kazana konulmasna epey benzemektedir. Cf. EW
Haslusk, op. cit., 147.
183

kamasyonu deildir (ayn varlk daha nce de Hseyin ve

Barra olarak kendini gstermiti) , onun vcudu ayn za
manda Tann'ya mekandr. Ehl-i Hak (kutsal ruhlarla ilgili
olarak) iki farkl enkarnasyon tipini kabul eder. imdiye
kadar anlatlan ruhun bir elbiseye girer gibi bir vcuda gir
mesi eklinde olan, bazen zuhur, "izhar" olarak adlandr
lr. kincisi olan hululde ruh, kutsal veya insani bir ruhu ta
maya devam eden bir vcutta bir misafir gibi bulunur. Bil
gi aldm Guran kaynaklan hululn geici mi yoksa kalc
m olduu konusunda hemfikir deillerdi. Anlattklar baz
rneklerde ruhun geici olarak o vcutta bulunduu gr
lyordu, Yadigar'n rnei gibi bazlarnda da kutsal misafir
kalc gibi grnyordu. Birazck farkl bir enkarnasyon
ekli de, birka Ehl-i Hak efsanesinde geen, cansz bir
madde olarak grnmek eklinde olandr. Ali'nin Klc
Zlfikar veya lran'n efsanevi krallarnn talan gibi nesne
lerin sihirli gleri, ilerinde bulunan haft tanlardan birinin
-genellikle lm melei Azrail- varl ile aklanmtr. Bu
ne zuhurdur ne de hulul (Guran burada bu iki terimi kul
lanmaktan kanr) ; bu, Mansur'un kllerinde ruhun bu
lunmasna benzer. Ayn vcutta oturabilecek "ruh" says
hakknda kesin bir snr yoktur. Mitlerin byk bir ksmn
da vcuttaki asl ruhun dnda en fazla bir "misafir" daha
bulunur. Bununla birlikte, politik amalarla baz doktrine!
yeniliklerin retildii grlmektedir. 1863'te len hrsl (ve
baarl) dini ve politik lider Seyyid Baraka'nm meleklerden
birinin tam bir izhar olduuna ve buna ek olarak vcu
dunda, aralarnda Tann'nn kendisinin de bulunduu be
ruhun daha oturduuna inanlrd.
Ruh g kavram veya kavranlan tartmasnda, btn
reenkarnasyon mitleri sadece zuhura gnderme yaptna
gre hulul ve maddi olmayan nesnelerde gerekleen iz
harlar bir kenara brakabiliriz. imdiye kadar, kller, bir
1 84

k paras ve bir nar ekirdei formunda gen ruhlarla

karlatk. Bununla birlikte kutsal ruhun gt formlar
dan en nemlisi bir kutur. Bu ku, ne Hac Bekta efsane
sindeki turna ne de erken Hristiyan inantaki gvercindir,
Sufi geleneinde olduu kadar lslam ncesi lran'nda da
nemli bir yere sahip olan ahin veya kartaldr (baz).28 ah
Huin belli belirsiz bir ekilde bu kula zdeletirilir ama
en bariz ekilde Sultan Sahak'n doumuna dair efsanelerde
ortaya kar. Yoldalarndan dnyada onun dnn
beklemektedirler. Yal Seyyid lsi'nin evine geldikleri za
man kutsaln kokusunu aldlar ve burann Tanr'mn kendi
ni izhar edecei yer olduunu hissettiler. Enkamasyon an
nesi olabilecek hikimse grmediler, Seyyid lsi'den gen bir
kadn olan Hatun Dayrak'la evlenmesini istediler. Seyyid'in
yandan dolay Hatun Dayrak, beyaz bir ahin gelip kuca
na konduu srada hala bakire olmalyd. Hatun, kuu
kucaklad ve ku aniden bir ocua dnt. 29 Bu efsanenin
daha az iffetli bir versiyonunda ku Hatun Dayrak'n ak
bacaklar arasna konar, Hatun Dayrak hamile kalr ve ksa
bir sre sonra Sultan Sahak' dourur. 30
Kuun Tanr'yla bir anlamda zdeletirildii bellidir, fa
kat bu anlamn ne olduu pek ak deildir. Tann'dan bah
sederken Ehl-i Hak, Allah veya Hda isimlerini nadiren
kullanr. Oysa dier izharlarda bile Sultan Sahak'n adn
28 "Royal Eagle", ahbazn aynntlanyla tartld bir kaynak iin bkz. M. Mok
ri, Le Chasseur de Dieu ... , op. cit.: 23-43; ve Id., "Kalam sur l'aigle divin... ,"
art. cit.: Mokri'nin ayrntl makalesire Hindistan sufzminden bireyler ekle
yebiliriz, Baz nvan, Sehvan'n nl La'! ahbaz Kalenden ve eyh Ebu Bekir
Baz-i Safid gibi nemli ruhani baarlara sahip dervilerin isimlerine eklenen
onursal bir nvand.

29 Kalamhandan sonra, Tutami'nin Ka Karim'i. Ayn efsane iin bkz. W Ivanov,

op. cit.: 121 ve Farsa metnin 60-66 sayfalar; M. Mokri, "l'.idee de l'ncarnati
on chez les Ahl-i Haqq", Id., Contribution Scientifque aux Etudes Iraniennes.
Recherches de Kurdologie (Paris: Klinksieck, 1970): 179.

30 M. Mokri, Le Chasseur de Dieu ... , op. cit.: 39.

185

ska kullanrlar: "Ali gerekte Sultan Sahak'n bir izhar

dr;" "Hac Bekta byk bir evliyadr ve Sultan Sahak'tr. "
Sultan Sahak'n hayatnn paralarndan Tanr'y soyutla
mak istedikleri zaman,
ahin,

zat

zat

(ilahi) z terimini kullanrlar.

myd? Veya zatn bir baka izhar myd? Her

eyden nce bir ku bedenden ayrlm bir ruh olarak d

nlebilir mi? Ontolojik sorulann bilgi aldm Guran kay
naklarna olduka alakasz grnd. ahin bir ahindir; ay
n

zamanda Sultan Sahak'tr veya, eer tercih edersem, ah

Huin'dir; ve gerekte o ayn zamanda zattr. Birbirini takip

eden enkarnasyonlan arasnda Tann'nn ve dier ruhani
varlklarn nerede ve nasl var olduklarna dair sorular, ko
nutuum Guran kaynaklarna tamamen yabancyd. Ben
bedenden ayrlm ruhlar kafamda canlandrabiliyordum,
ama onlar iin bu pek de mmkn deildi.

Haft tan ve dier insanst

ruhlarn bir enkarnasyondan

dierine hareket etmelerine ramen, yaadklar yerlerde

onlardan bireyler kalyor gibi grnmektedir. rnein Ya
digar, Guran lkesinin ortasnda, Ehl-i Hak'kn en nemli
hac yeri olan Zarda'daki trbesinde, hala bir anlamda var
ln srdrmektedir. Ayn blgedeki bir pnar sayg gr
mektedir, nk Yadigar'm bir baka enkamasyonu oraya
"gizlenmeye gitmitir"

(gaib od) ;

bir baka pnar da bir

baka evliya tarafndan "sahiplenildii" iin kutsal addedil

mektedir. Her ikisinin de bu pnarlarda olduuna inanlr,
tpk Yadigar'n ve dierlerinin kendi trbelerinde olmalar
gibi. Konutuum kiiler kesin bir dille, bu belirsiz var
oluu

keramet

olarak adlandrmaktan kandlar, belki de

bu terim daha ok Mslmanlarn evliyalarna hrmeti ile

zdeletirildii iin. Kendi Evliyalarnn orada, dnyevi
zamann anlamszlat ayr, gizli bir varolu formunda
bulunduklarna inanlr. Bir vakitler orada bulunmu ve
baz dnmler geirmilerdi; lm veya baka suretle
186

bu dnyay terk etmilerdi. Tek bir zaman boyutunda gele

cekteki enkarnasyona gittiler; fakat daima bu dnm
yerlerinde olduklar ve olacaklar, baka bir zaman tr
vardr.

Sradan insan ruhunun

yeniden doumu ve eskatoloji
u ana kadar sadece Tanr'nn ve dier ruhani varlklarn
bir enkamasyondan dierine geilerinden bahsettim. Bir
birini takip eden kutsal enkamasyonlara inan, reenkarnas
yona inan anlamna gelmez. Bununla birlikte Ehl-i Hak
lmden sonra her insan ruhunun bir baka vcutta geri
dndne inanr. Daha eitimli Guran, Arapa bir kavram
olan 'tenash' kullanr; bir rdein suya dalmas ve bir
baka yerden yzeye kmas veya bir kimsenin elbiselerini
karp baka elbiseler giymesi gibi rnekler, insan reenkar
nasyonlarnn ve birbirini takip eden kutsal izharlarn ak
lanmas iin kullanlagelmitir. Gerekte kutsal ruhun veya
insan ruhunun bireysel enkarnasyonu iin, her ikisi de "k
yafet" anlamna gelen, onun dunu veya jamas terimleri kul
lanlr.

Tenash hakkndaki Guran fikirleri ok sofistike de

ildir ve lmden sonra ne olacana byk nem veriyor

gibi grnmemektedirler. Guran' evreleyen Mslman
airetlerin cenaze trenleriyle hemen hemen ayn olan ce
naze trenlerinde lm, bana bilgi veren daha felsefe y
nelimli birinin de grd gibi, bir zgrlkten ziyade tra
jik, geri dnlemez, bir kez olacak bir vaka olarak kabul
ediyor grnmektedirler. Birisinin nceki yaamlarda kim
olduuna ve nerede olduuna dair herhangi bir speklas
yon yoktur. Bu sorulduu zaman Guran'n byk ounlu
u hayvan bedenlerinde enkarnasyonun mmkn olduu
nu syleyecektir, fakat kimse bana kendiliinden byle bir
187

aklama yapmad. Reenkamasyon kavram, daha alak ve

ya daha yksek bir doumla cezalandrlma veya dllendi
rilme nosyonlaryla ok az ilgili gibidir.
Ehl-i Hak'km dier kollan reenkamasyon inancm ks
men slami ksmen de gnostik bir eskatolojide yerletirmek
iin farkl yollar gelitirmilerdir.31 Bununla birlikte Guran,
enkarnasyon silsilesinin snrl olup olmad ve nasl sona
erecei sorularyla ilgilenmiyor gibidir. Birka Gurani

ke

lam' dolayl bir ekilde, ehrizor ovas yaknlarnda yapl

mas beklenen son yarglamaya gndermelerde bulunur, fa
kat bana bilgi verenlerin btn syleyebildikleri budur. Sa
dece, felsefeyle ilgilenen arkadam bu konuda daha bariz
mesihi beklentilere sahipti; bu tip fikirlerin ne kadar insan
tarafndan paylaldn tahmin etmeye kalkmadm. Son
gnlerde bana btn insanlann geni bir ovada toplanaca
n ve Ali'nin Zlfikar'n sallayarak ortaya kacan sy
ledi. Zlfikar saf bir ruha sahip olanlara bir ey yapmaya
cakt, fakat dierlerinin ban kesecekti, bu da onlarn ni
hai sonu olacakt. Bununla birlikte bu arkadamn bile, saf
ruhlara bu yarglamadan sonra ne olacana dair herhangi
bir fikri yoktu. Guran Ehl-i Hak'k, Cennet

(behit)

halk

nosyonunun, bir baka yanl lslam anlay olduu konu

sunda hemfikirdirler. Onlar iin

behit,

sadece akln bir du

rumudur (hal) .

Dnya tarihinin bir aynas olarak Guran blgesi

Ksaca yeniden zetlersek Ehl-i Hak iin kutsal zaman dn
gseldir ve her bir dngdeki belli bal olaylar temelde ay
ndr. Ayn dnceye lsmailiye ve baka bir ekilde, dier
galat mezheplerde de rastlarz. Bu elbette Ehl-i Hak'kn, za31

Bkz. V. Minorsky E. 1. 2'deki makalesi ve "Notes sur la secte,", an. cit.: passim.

1 88

marn dorusal olarak grenlerden farkl bir zaman anlay

na

sahip olduunu gstermez. Gnlk hayatta herkes gibi

zamana kar pragmatik bir yaklamlar vardr. Dngsel

zaman gnlk hayattan farkl bir gereklik dzenine aittir;
bu, kozmik olaylarn olduu ve kiinin sadece dini eylem
ler, ayinler esnasnda dahil olabildii bir zaman kesitidir.32
Kendini srekli tekrarlayan bu olaylar zetlemesi istense
bir Ehl-i Hak olduka zorlanacakur. Bu kutsal tarihin b
yk bir ksm sradan lmllerden gizlenmitir, Ehl-i Hak
iin bile rtnn ok az almtr. Kozmik olaylarn sade
ce bir ksm bilinir ve ksmen anlalabilir; bakire doum
mucizesi, Tann'nn enkarnasyonu, Hseyin'in bann vu
rulmas; ve bir ksm, Guran'm iddia ettii
sil edilen aydnlk glerle

haftawana

haft tan ile tem

ile temsil edilen ka

ranlk glerin mcadelesi. Bu kozmik olaylar Tann'nn ve

yoldalarnn eylemlerini kapsar. Anlamlan konusunda ke
sin bir uzlama yoksa da, bu olaylarn temel boyutlarnn
dngsel olduu ve her dngde kendini tekrar ettii ko
nusunda bir uzlama vardr.
Bu dncenin ilgin bir sonucu vardr: btn kozmik
olaylar her bir dngde tekrarland iin, bunlar ayn za
manda, btn nemli dnglerin gerekletii Guran lke
sinde de oluyor olmaldr. Kozmolojik bir ifadeyle,

herhangi
bir yerde olan her anlaml olay, Guran lkesinde de olur. Dn

ya zerindeki her kutsal yerin burada bir karl olduu

iin, uzaklara hacca gitmeye gerek yoktur. lslam'n dnyada
ki merkezi olan Mekke'deki Kabe, bu dnyay gizli dnyaya
balayan en nemli kaplardan biri olan ve bu sebeple nem
li bir hac merkezi olan Sar-i Pul-i Zuhab'm kuzeyindeki Da
lahu dalarndaki Yadigar'n trbesiyle zdetir. (Bununla
birlikte buras Ehl-i Hak'kn kblesi deildir; dini trenlerde
32 Cf. dogrusal olmayan zaman tartmalan iin bkz. Maurice Bloch, "The past
and the present in the present", Man, 12 (1977): 278-292.
189

tercih edilen yn gneydir.)33 Trbenin etrafndaki kk bir

alanda saysz kutsal yer bulunmaktadr. Haft tandan biri, Da
vud buraya yakn bir yerde gmldr; Mustafa bir zamanlar
kald yerde diktii bir aata bir ekilde mevcuttur. Dr
dncnn, Bnyamin'in trbesi Kirind kasabas yaknlarn
dadr ve haft tana topluca saygsn sunmak isteyen biri, bu
nu, trbeyi gren, gneye doru geni manzaral bir tepeden
yedilerin toplanma yeri olan Aftab-i erif'te yapabilir.
Kerbala dram Ehl-i Hak inanna gre, biri de Yadigar'n
(veya onun enkamasyonlanndan birinin) esas dman ta
rafndan ldrld Aftab-i erif'te olmak zere birka
kez yaanmtr. Ba ayn blgedeki Qaslan veya Kosar
(Kauthar) pnarnda ortadan kaybolmutur ve

zatnn hala

bu pnarda olduuna inanlr. Bu Mslmanlarn Cennet'te

varolduuna inandklar Kauthar'dr. Guran, Kosar'dan da
ha stn bir yer olmayan Kerbela'ya hacca gitmek iin
uzun yollar kateden iilere acr.
lran'daki en kutsal merkez olan Mehed'deki mam Rza
trbesine giden haclarn yapU da ayn ekilde gereksizdir.
lmam Rza, (ayn zamanda melek Mikail ve bazlarna da g
re Hac Bekta olan) Davud'un bir enkamasyonudur. Yadi
gar'm trbesinin bulunduu tepelerdeki Davud'un gsterisiz
kabrine yaplacak bir ziyaret, Mehed'e gitmekten farkszdr.
Guran'daki Ehl-i Hak alt mezheplerine gre Davud ayn za
manda -Mslmanlarn insana secde euneyi reddetmesinden
dolay eytan olarak adlandrdklar- lblis'tir. Onlara gre lb
lis Mslmanlarn syledii gibi ktln kral ve cehenne
min koruyucusu deil -bu arada cehennem de bir yer deil,
ama akln bir durumudur-, bu dnyann Efendisidir. Dnye33 Bilgi aldgm baz kaynaklara gre l, yz -Sultan Sahak'n kblesi olan- g
neye gelecek ekilde sa tarafna y.annlarak gmlr. Kurbanlk hayvanlar ke
sildii zaman balan yine ayn yne dndrlmelidir. Bu
tnden kalm olabilir.

190

eski bir gne kl

vi bir giriimde baarl olmak isteyen kiiye Davud'un trbe

sini ziyaret etmesi ve onun desteini istemesi nerilir.34

Aydnlk ve ruhani
l olan dier yedili

haft tann karanlk ve maddesel kar

haftawana, yerlilerden biri olan Seyyid

Muhammed'in (Zarda yaknlarndaki) trbesiyle ve onun

olu ah lbrahim'in znn ikamet ettii ikinci bir pnar
olan Anahita ile temsil edilir. Guran kabaca Yadigar'a bal
olanlarla lbrahim'e bal olanlar eklinde ikiye ayrlabilir;
her iki yan da farkl kozmolojilere baldr ve aralarnda
ak bir rekabet vardr (gerekte erken dnem Ehl-i Hak ce
maatinin liderlii iin Yadigar ve brahim arasnda bir reka
bet var gibi grnmektedir) . Eskiler

haftwanay ktlkle

birlikte anmaya eilimlidirler ve lbrahim'i Hseyin'in katili

Yezid'e benzetirler. Yukarda belirtilmi iki kutsal yere zel
olarak hacca gitmezler, fakat oradan geerken son derece
saygl davranrlar. lbrahim'in ballar, dinlerinin en kutsal
yeri olan Yadigar'm trbesini ziyaret ederler ve sonra kendi
pnarlar olan Anahita'ya doru yollarn srdrrler, Yadi
gariler ise Qaslan pnarna giderler.
Yadigar'm trbesi civarnda sadece bu iki yediler bulun
maz, Ehl-i Hak inanndaki dier varlklar da burada tem
sil edilir. Qaslan'a nazr

sl tann, ilk krk esas derviin otur

duu (ve hala doland) bir yer vardr. Bu noktadan, oniki

imam tarafndan dikildii sylenen oniki aa da grnr.
Tann'nn kendisi, Guran enkarnasyonu olan Sultan Sahak
olarak, dorudan burada deildir; o Hawraman'daki Nosud
yaknlarnda, buradan kuzeye doru 100 km uzaklkta g
mldr. Olduka tuhaftr ki trbesi Ehl-i Hak'ta nemli
hac yerlerinden biri deildir. Tann'ya ibadet etmek isteyen
ler bunu, Vficudu Tann'nm izharnn (hulul) ev sahibi olan
Yadigar'n trbesinde yaparlar.
34 Guran inan ve uygulamalanndaki "eytan'a ibadet"in yeri hakknda bkz. M.
van Bruinessen,

"Satan's psalmists... , art. cit.

"

191

Tanr, kk izharlarnn birinden sonra Behll ad verilen

Yadigarn trbesi yaknlarnda bir yerde de baka bir biimde
mevcuttur. Behll, "gerekte" Halife Harun Reid'in kardei
dir ve Badat'm "kutsal deli"sidir. Bu izharnda ona dierleri
nin yansra byk sufilerden Hasan Basri ve Maruf Kerhi de
elik etmitir. Behll, muhtemelen ahlak kurallarna itiraz
eden davranlarndan ve kardeinin tiranlna kar kma
sndan dolay, Guran'da hayli poplerdir. Ad, Guran Ehl-i
Hak'knn mevsimlik kutsal yemeklerinden birinin isminde
ve Krt knn balangcnn (Ekim sonlar) ad olan

Bahlul'da

mal

yaaulr. 35 Behll lmemitir, ilerinde biraz nce

saydmz yerin de bulunduu farkl yerlerde gizlenir ve ika

met eder. Buras ayn zamanda bir baka popler Ehl-i Hak
efsanesinin, ahname'nin kahraman Keyhsrev'in sadk yi
itleriyle birlikte grnmez dnyaya getii yerdir.
Popler gelenekte halen yaayan eski ran destanlarnn
baz dier kahramanlar da bu blgede farkl ekillerde bu
lunmaktadr. Yaknlardaki Kasr- irin kasabas, daima gzel
irin'i, Sultan Hsrev'i ve gl Ferhad' anlatan epik ak hi
kayelerini hep haurlaur. irin (dii ruh olan Ramz'n deil)
Bnyamin'in, a Ferhad Davud'un bir enkarnasyonuydu,
Hsrev de Yadigar'dan bakas deildi. Bu nedenle macerala
r Guran arasnda, Sultan Sahak'n

dauras

dahilinde bir se

naryo olarak bilinir. Yadigar'm trbesinden yrnerek ula

labilecek bir mesafede bulunan heybetli Sasani kalesi Yezdi
gird II'nin varl, Guran'm gerekten de birok ran efsane
sinin yaand blge olduu iddiasn ispatlyor gibidir. Bir
baka byk efsane de, kadim trans-Zagros yolunun dar bir
geitten getii ve Sar-i Pul'a uzak olmayan bir yerde bulu
nan ve Dukkan-i Da'vud olarak adlandrlan tamamlanma
m kaya kabartmasyla ilgili olarak anlaulr. Kabartma bir35 Dier mevsimler Davud (ilkbahar), Benyamin (yaz)

birlikte anlr.
192

ve

Pir Musi (sonbahar) ile

ok insan tarafndan ziyaret edilir, nnde kandiller yaklr

ve etrafnda byk bir mezarlk vardr. Guran'a gre buras,
ok eski bir demirci iliidir ve Davud'un bir enkamasyonu
olan Demirci Kawa'ya aittir. ahname'deki tek sradan insan
olan Kawa, zalim kral Dahhak' ldrmtr. Bu yzden
Krtler Kawa'y ulusal kahramanlar olarak kabul ederler ve
baharn balangcnda (Nevruz) anarlar. Guran, kaya kabart
masnn, onun atlyesinin ve bir zamanlar burada yaam
olduunun ak bir delili olduuna inanr.

Doaya tapnma
Yukarda belirttiim gibi Guran Ehl-i Hak'knn inanlar ve
uygulamalarnda doaya tapldn gsteren birok unsur
vardr. Bu tapnma ekli Alevilerinkine, zellikle Dersim
Alevilerininkine olduka benzemektedir.36
Gnee tapnmann izi, ah Hukin'in hikayesinde de an
latlan bir gne parac kavramnda grnr; bir
baka iz de

haft tann toplanma yerinin ismidir, Aftab-i erif

("Yce Gne") . Aftab-i erif, gneye doru ok geni man

zaras olan bir yerdir, ki gney "Sultan Sahak'n kblesi"
olarak Guran'n kutsal yndr. Balanglar kutsal ye
meklerle kutlanan drt mevsim de gnele yakndan ilinti
lidir. Gnein k ve ateten ibaret olduu sylenebilir; bil
gi aldm birok eitimli kii eytann (Yani Davud) da ay
n zden,

nar u nurdan yaratldn sylemiti. Demirci Ka

wa'nn ayaklanmas (ki atein efendisiydi ve Guran bu yz

den onu anmak iin kandil yakar) Nevruz (gnein dn
) ile birlikte anlr ve orta ve gney Krdistan'da bu olay
enlik ateleri yaklarak kutlanr. zellikle
evindeki

seyyid neslinin
ocak yaamn etrafnda dnd kutsal bir mer-

36 Bkz. 15 no'lu dipnotta zikredilmi kaynaklar.

193

kezdir; bu nesil de ocak olarak adlandrlr. Tutami seyyid

lerinin evinde ziyaretiler atein yakld yeri saygyla
perler. Ate yutmak veya ate zerinde yrmek, Guran
Ehl-i Hak'knn trensel toplants olan jamn allagelmi
bir parasdr.
Ehl-i Hak iin drt saysnn da byk bir kozmik nemi
vardr. Birok ey drt tanedir ve her biri genellikle drt ba
melekten biri ile anlr. Fani insanlar drt unsurdan yapl
mtr ve bunlarn her birinin oluumuna bir melek katkda
bulunmutur: Toprak Benyamin'le, su Pir Musi'yle, ate -bu
balamda Davud (Kawa) ile deil- Mustafa'yla, hava (rz
gar) ise Davud'la. Davud'un Gurani'deki sfatlarndan biri de

Ko-Sawar,

"gri at svarisi"dir; efsanevi mitsel gri aun asln

da rzgar olduunu gsteren birok belirti vardr. 37

Bu drt unsur, evrenin drtl yapsndaki yerlerinden do
lay, kelamda sk sk anlr: drt unsur, drt mevsim, drt
temel kiilik, drt melek, dini ifann drt farkl derecesi.
Ocaa gsterilen byk saygnn dnda bu unsurlara ak
bir ekilde tapldn hi grmedim. Pnara tapmak, suya
tapmann bir kalnts olabilir; Yadigar ve ah lbrahim'e
Qaslan ve Anahita pnarlarnda ibadet edildiini grm
tk. 38 Ayn blgede, isminden de anlalabilecei gibi ifa
37 Bi kalam iin bkz. M. Mokri, "Le kalam gourani sur le cavaher au coursier
gris, le dompteur du vent" , JA, 262 (1974): 47-93 ve yayncnn bilgi gerekti
ren ama konuyla ok da ilgili olmayan yorumlan. Gurani ko (Farsa kabud) az
bulutlu gkyznn rengidir. Bilgi aldm Guranlar Ko-sawar adnn Da
vud'un gklerde at srmesi anlamna geldiini belirttiler. Onlar ak bir ekil
de onu, insann yaradlndaki rzgar olarak tanmlyorlard.
38 Tamamen olmasa bile byk lde daha eski bir Sorani kalamna dayanan
ahname-yi Hakikat, ilgin bir ekilde Yadigar ve (burada Ruyar olarak adlan
drlan) lbrahim'in Tann'nn iki gznden yarauldn syler; bu anlatmn,
her ikisi de "gz" ve "pnar" anlamna gelen Arapa ve Farsa em/eme keli
meleri ile ilgili olduu aka grlmektedir. Ayn pasajda Davud'un Tann'mn
nefesinden (rzgar!), Pir Musi'nin Tann'mn azndan (su) ve Mustafa'nn da
Tann'nn fkesinden (ate) yaratld sylenir. Bu metin, Hurfliin etkileri
nin aka grlebildii az saydaki Ehl-i Hak metninden biridir.
1 94

dauc zelliklere sahip olduUna inanlan nc bir kut

sal pnar olan Kani Sfa bulunmaktadr.
Benzer ekilde aalara ve kayalara tapmann kalntlarn
grmek mmkndr. Mustafa, misafir gelilerinden biri es
nasnda diktii bir aacn biiminde Yadigar'n trbesi ya
knlarnda bulunmaktadr. Aa, gvdesindeki vulva ek
lindeki boluk nedeniyle zel olarak seilmi olmaldr.
Acaba bir aa kltnden ok bir verimlilik klt myd?
Bununla birlikte daha normal grnl aalara da tapl
makta ya da en azndan sayg gsterilmektedir. Trbeye
yapt ziyaretlerinin birinde, 19. yzyln tutkulu dini lide
ri Seyyid Baraka, elinde bir dal tayan Yadigar' grr. Bu
karlamann bir delili olarak Yadigar dal Baraka'ya verir;
Baraka dal diker ve imdi burada bu iki evliyann adyla
anlan bir aa bulunmaktadr. Muhtemelen daha da ilgin
olan, Guran inanna gre oniki imam tarafndan dikilmi
. olan oniki aalar grubudur. Bu zel aalarn yannda,
kutsal (Yadigar'n, Davud'un ve daha az nemli olan dier
lerinin) trbelerin(in) yaknlarndaki -Orta Asya'daki dier
aalardan farksz- aalar, gmlm insnlarca balan
m glerin somut tayclardr ve ziyaretiler tam olarak
nedenini bilmeden bu aalara ipler ve kuma paralar
balarlar. Yadigar'n trbesine yukardan bakan daa birok
byk kaya dikilmitir. Bunlar iin zel bir klt yoktur. Bil
gi aldm kiiler bu kayalarn Yadigar'a sayglarn sunmak
iin oraya gelmi olan ve buradan ayrlmak istemedikleri
iin kayaya evrilen hayvanlar olduUnu sylediler.
Doaya tapnmann bu kalntlar, Dersim Alevileri ara
sndakilerle byk benzerlikler gstermektedir. Bununla
birlikte bunlarn kalntdan fazla bir ey olmayp Ehl-i Hak
dininin temel inanlarna ikincil eyler olduklar vurgulan
maldr. ada Guran, k ve aalara, N oel aacndaki
mumu yakan ortalama Avrupal Hristiyandan daha farkl
195

bir ekilde yaklamamaktadr. Aalara, kayalara ve pnar

lara tapnma, kutsal ve meleksi enkarnasyonlarla birletiri
lerek merulatrlmtr ve inanllar kltlerinin orijinle
rinden bihaber grnmektedirler.
Bir kez daha: Bektailik, Ehl-i Hak ve Alevilik

1970'ler boyunca Trkiye'deki solcular Alevi geleneinin,

yerleik dzene kar, "devrimci" zelliini yeniden kefet
tiler. Hac Bekta, bazlannn gznde baskya direnen bir
devrimci kahraman haline geldi. lran'da Sultan Sahak hi
bir zaman benzer bir role ykselmedi, fakat Ehl-i Hak gele
neinde, zellikle Guran arasnda Iran devrimine nemli
katklarda bulunmu gl bir yerleik olana kartlk hissi
mevcuttur ve bu, ilerinden bir ounun Iran devriminde
ilk ve etkin katlmclar olmalarna katkda bulunmutur.
Bu mitoloji ayaklanmay cazip bir grne sokmaktadr.
Yukarda zikredilen efsanevi kahraman hakszla kar
ayaklanmtr. Deli imi gibi grnen Behll (Tanr'nm ta
kendisi) Harun Reid'in basklarna kar direnmitir. Basit
bir zanaatkar olan demirci Kawa, baskc kral Dahhak' l
drr. Ve son olarak da iblis grnmndeki Davud, ada
letsiz bir emir olduu iin Tanr'nm emrine uymay redde
der. (Bilgi aldm insanlardan biri lblis'in trajedisini anla
trken bana u soruyu sormutu. "Eer senin kraln sana
adil olmayan bir ey emrederse, bu emre itaat etmeyi red
detmez miydin?"). Hac Bekta'n yeni Trk hayranlar bu
insanlarca Hac Bekta'n tpk lblis gibi, dnyann ilk dev
rimcisi eklinde grldn duynaktan mutlu olurlard.

196

KAYNAKA

Abeghian, Manuk (1899) Der annenische Volksglaube. Leipzig (Inaugural-Disser

tationjena).
Ahnad, Aziz (1964) Studies in Islamic culture in the Indian environment. Oxford:
The Clarendon Press.
Ahnad, Feroz (1988) "Islamic reassertion in Turkey", Third World Quarterly 10,
750-69.
Andranig (1900) Tersim. Tifs.
Anschtz, Helga (1984) Die syrischen Christen vom Tur Abdin. Wrzburg.
Ali, Muhamnad Anwar (1972) Ahmad al-Khdnf: falsafat al-tasawwuf ft dfw4nih
"Mam Zfn". Jiimfat al-Qaddis Yusf, Ma'had al-Adiib al-Sharqiyya.
Anderson, Benedict (1983) Imagined communities: reflections on the origin and spre
ad of nationalism. Londra: Verso.
Andreasyan, Hrand O. (1964) Polonyah Simeon'un seyahatnamesi 1 608-1619. s
tanbul: 1.0. Ed. Fak. yaynlan.
Andrews, Peter Alford (1989) Ethnic groups in the Republic of Turkey. Wiesbaden:
Reichert.
Anon (1994) "Birinci Umumi Mfettiliin isteiyle hazrlanan "Dersim yresi
airet yerleim listesi", Mehmet Bayrak (der.), Ak-gizli / resmf-gaynresmi kr
doloji belgeleri iinde, S. 271-294. Ankara: z-Ge.
Anter, Musa (1990) Anlanm. lstanbul: Doz Yaynlan.
Arfa, Hassan (1966) The Kurds: an historical and political study. Londra: Oxford

University.

Arjonand, Said Amir (1984) The Shadow of God and the Hidden Imam. Chicago:
University of Chicago Press.
Asatrian, G.S. ve Gevorgian, N.Kh. (1988) "Zaza miscellany: Notes on some reli
gious customs and institutions", A green leaf Papers in honour of P.rofessor]es P.
Asmussen [=Acta lranica, XII), S. 499-508. Leiden: Brill.
Aslan, Gnay (1990) niformal kasaplar. stanbul: Pencere Yaynlan.
Aslan, Mehmet Ali (1988) Krt mlteciler. Ankara: Demokrasi yaynlan.
Avc, A. Haydar (1993) "Devlet ve Alevilik", Berlf111 (Ankara) 6-7, 19-30.
197

Awn, Peter j. (1983) Satan!; tragedy and redmption: iblis in sufi psychology. Leiden: Brill.
Ayhan, Medeni (1996) Krdistanl filoz:of Ehmedt Xanf. Ankara.
Aytekin, Sefer (1958) Buyruk. Ankara.
Babakhan, Ali (1994) Les Kurdes d'Iral: Leur histoire et leur dtportation par le rtgi
me de Saddam Hussein. (yaynevi belli deil) [Paris?) .
Babinger, Franz (1921) "Schejch Bedr ed-Din, der Sohn des Richters von Simaw",
Der Islam 11, 1-106.
Baran, Ute (1989) "Deportations: Tunceli kanunlan", Documentation of the Inter
national Conference on Human Rights in Kurdistan iinde, S. 110-116. Bremen.
Bamum, Rev. H.N. (1890) "The Kuzzel-bash Koords", Missionary Herald 1890,
343-346.
Barth, Fredrik (1953) Principles of social organisation in southem Kurdistan. Oslo.
- (1969a) "Introduction", Fredrik Barth (der.), Ethnic groups and boundaies iin
de, S. 9-38. Baston: Llttle, Brown & Co.
- (1969b) "Pathan identity and its maintenance", a.g.e., S. 117-134.
Babug, Hayri (1984a) Ili Trl boyu Zaza ve Kurmancalar. Ankara: Trk Kltr
n Araunna Enstits.
- (1984b) Gltrl-Uygur Zaza Kurmanc leheleri Zerine bir aratrma. Ankara:
Trk Kltrn Arannna Enstits.
Batatu, Hanna (1978) The old social classes and the revolutionary movements of
Iraq. Princeton University Press.
Batur, Muhsin (1985) Anlar ve gnller - dnemin perde arkas. lstanbul: Milliyet.
Bayrak, Mehmet (der.) (1993) Krtler ve ulusal-dmolratil mcadeleleri. Gizli belgeler - aratrmalar - notlar. Ankara: z-Ge.
- (1994) Al-gizli / resmt-gaynresmi lrdoloji belgeleri. Ankara: z-Ge.
Bender, Cemid (199la) Krt taiht ve uygarl. lstanbul: Kaynak yaynlan.
- (199lb) Krt uygarlnda Alevtlil. lstanbul: Kaynak yaynlan.
Berlem Redaksiyonu (1992) "Baz olumsuz propaganda, eletiri ve yaknnnalar
zerine", Berlem (Ankara) 3, 6-11.
Beiki, lsmail (1969) Dou Anadolu'nun dzeni. lstanbul: e yaynlan.
-

(1977) Krtlerin 'mt:cbui islan'i. Ankara: Komal.

- (1990) Tunceli lanunu (1935) ve Dersim jenosidi. lstanbul: Belge Yaynlan.

Bhattacharyya, Haridas (der.) (1956) The cultural heitage of India, vol. iV: The re
ligions. Calcutta: The Ramakrishna Mission.
Birdoan, Nejat (1992) Anadolu ve Balkanlarda Alevt yerlemesi: ocallar - dedeler soyagalan. lstanbul: Alev Yaynlan.
- (1995) Anadolu Alevtlii'nde yol aynm (ieril ve kken). lstanbul: Mozaik Ya
ynlan.

1 98

Birge, J.K (1937) Thc Bektashi Onkr of Dervishes. Londra: Luzac.

Bjedug M. ve E. Taymaz (1995) u'Srgn' halle erkesler", Birikim 71-72 (Man
Nisan), 118-24.
Blau, O. (1862) uNachrichten ber kurdische Stanme - Ill: Mittheilungen ber
die Duik-Kurden", Zeitschift deT Drutschen Morgenldndischen Gesellschaft 16,
621-627.
Bozarslan, M.E. (1968) Ehmedt Xant, Men t Ztn. Trkesi, M.E. Bozarslan. stan
bul: Gn Yaynlan.
Brant, ]. (1836) ujoumey through a part of Annenia and Asia Minor 1835", ]ournal of the Royal Geographic Society 6, 1836.
Briggs, George Weston (1938) Gorakhnath and the Kanphata yogis. Calcutta.
- (1953) Thc Doms and their rear rclations. Mysore.
Bright, Jagat S. (1984) Muslim mirade makers. Bombay, vd. Jaico Books.
Bruinessen, Martin van (1978) Agha, shaikh and state: on the social and political organization ofKurdistan. Doktora tezi, Utrecht University.
- (1981) UNationalisnus und religiser Konflikt: der kurdische Wderstand im
Iran", Kurt Greussing (ed), Rcligion und Politik im Iran iinde. Frankfurt am
Main: Syndikat, S. 372-409.
- (1984) uThe Kurds in Turkey", MERIP Reports no 121, 6-12 [= Trkiye Krt
leri", Krdistan Zerineyazlar, S. 337-355. lstanbul: lletiin, 1992)
- (1985) uonyedinci yzylda Krtler ve dilleri: Krt leheleri zerine Evliya
elebi'nin notlan", Studia Kunlica (Paris), yl:2, no:l-3 (Nisan), 13-37.
- (1985) uvom Osmanismus zum Separatismus: religise und ethnische Hinterg
rnde der Rebellion des Scheich Said", Jochen Blaschke ve Martin van Bruines
sen (der.), Islam und Politik in deT Trkei, S. 109-165. Berlin: EXpress Edition
[= uosmanlclktan ayn1klga", Krdistan Zerine yazlar, S. 123-171. stan
bul: lletiin, 1992).
- (1986) uThe Kurds between Iran and Iraq", Me East Report no. 141, 14-27
[= ulran ve Irak arasnda Krtler", Krdistan Zerine yazlar, S. 295-336. stan
bul: lletiim, 1992)
- (1988) uBetween guerrilla war and political murder: the Workers' Party of Kur
distan", Middle East Report no. 153, 40-46 [= Gerilla sava ve siyas cinayet
arasnda: Krdistan 1i Partisi", Krdistan Zerine yazlar, S. 357-373. stan
bul: lletiim, 1992)
- (1989) uThe ethnic identity of the Kurds", Peter A. Andrews, Thc ethnic groups
of Turkey. Wesbaden: Reichert, s. 613-621.
- (199la) uHaji Bektash, Soltan Sahak, Shah Mina Sahih, and various avatars of a
running wall", Turcica XXI-XXIII, 55-69.
- (199lb) uReligion in Kurdistan", Kurdish Trnes (Brooklyn, NY), vol.4 no.1-2,
5-27 [= uKrdistan'da din", Krdistan Zerine yazlar, S. 17-47. stanbul: lleti
im, 1992).
199

- (1992a) Agha, shaikh and state: the social and political structures of Kurdistan.
Londra: Zed Books.
- (1992b) "Kurdish society, ethnicity, nationalism and refugee problerns", Philip
G. Kreyenbroek ve Stefan Sperl (der.) , The Kunls: A contemporary overview
iinde, S. 33-67. Londra: Routledge [= "Krt toplumu, etnisite, ulusuluk ve
mlteci sorunlar", Kreyenbroek-Sperl, Krtler (gncel bir aratrma), S. 38-72.
stanbul: Cep Belgesel, 1994) .
- (1992c) Knftan Zerine yazlar. lstanbul: lletiim Yaynlan.
- (1994a) "Genocide in Kurdistan? The suppression of the Dersim rebellion in
Turkey (1937-38) and the chernical war against the Iraqi Kurds (1988)", Geor
ge J. Andreopoulos (der.), Genocide: Conceptual and historical dimensions, S.
141-170. University of Pennsylvania Press.
- (1994b) "Nationalisme kurde et ethnicites intra-kurdes", Peuples Mtditerrant
ens 68-69, 1 1-37.
- [yaynlanmam] "Satan's psalmists: Some heterodox beliefs and practices
among the Ahl-e Haqq of the Guran district".
Bulut, Faik (der.) (1991) Belgelerle Dersim raporlan. Yn yaynclk.
Bumke, Peter (1979) "Kzlba-Kurden in Dersim (Tunceli, Trkei). Maginalitat
und Hiiresie", Anthropos 74, 530-548.
- (1989) "The Kurdish Alevis - boundaries and perceptions", Peter A. Andrews,
Ethnic groups in the Rqublic of Turkey iinde, S. 510-518. Wiesbaden: Dr. Lud
wig Reichert.
Butyka, Desiderus (1892) "Das ehernalige Vlajet Derssim" , Mittheilungen der Kaiserlich-Kniglichen Geographischen Gesellschaft 35, 99-126, 194-210.
alayangil, hsan Sabri (1990) Anlanm. lsanbul: Ylmaz.
Cahen, Claude (1968) Pre-Ottoman Turley. Londra: Sidgwick &Jackson.
Campanile, Giuseppe (1818) Storia della regione de Kur:listan e delle sette ivi esistenti. Napoli: Fratelli Fernandes.
Caskel, W. (1931) "Ein Mahdi des 15. Jahrlunderts. Saijid Muharnrnad ibn Falah
und seine Nachkommen" , Islamica 4, 48-93.
Celil, Celil (1992) XIX. yzyl Osmanl lmparatorlugu'nda Krtler. Ankara: z-Ge.
Census of India (1966) Bdiefs and practices associated with Muslim pirs in two citi
es of India (Delhi and Lucknow). Census of India 1961, (Hindistan Nfus Say
m) vol. 1, Monograph series, part VII-B. New Delhi.
Chater, Melville (1928) "The Kizilbash clans of Kurdistan", National Geographic
Magazine 54, 485-504.
Chevalier, M. (1985) Les montagnanls chrttiens du Hakluri et du Kur:listan septent
rional Paris: Departement de Geographie de l'Universite de Paris-Sorbonne.
Chirguh, Bletch (1930) La questton lur:le. Le Caire.
Cholet, le Conte de (1892) Voyage en Turquie d'Asie: Armtnie, Kurdistan et Mtsopo
tamie. Paris: Plon.

200

Chyet, Michael L (1991) "And a thornbush sprang up b:twun them": Studies on

"Mern Zin", a Kurlish romanc:. Doktora nerisi, University of California, Ber
keley.
Ciwan, Mrad (1995) "Dewra Ahmede Xani il Kurdeweriya wi", ira hejmar 2
(Heziran 1995), 13-29.
Connor, Walker (1972) "Nation-building or nation-destroying?", World Politics
24, 319-55.
Crooke, W. (1968(1893)) The popular rdigion and folk-lore of northern India, vol.
1. Delhi.
Cuinet, Vital (1892-94) La Turquie d'Asie. Gtographie administrative. 4 tmes. Pa
ris: Leroux.
abuk, Zeynep (1995) Gazi direnii: ta, yrek, barikat... stanbul: z.
Danon, M.A. (1921) "Un interrogatoire d'heretiques musulmans en 1619", Jour
nal Asiatique 17, 281-293.
Dedekurban, Ali Haydar (1994) Zaza halk inanlannda "klt"ler. Ankara: Zaza
Kltr Yaynlan.
Dersimi, M. Nuri (1952) Krlistan tarihinde Dersim. Halep: Ani Matbaas.
- (1992) Dersim ve Krt Milli Mcadelesine dair hatratm. (Sadeletirerek, notla
yarak ve resimleyerek yayna hazrlayan Mehmet Bayrak). Ankara: z-Ge yaynlan.
,

Digby, Simon (1984) "Qalandars and related groups", Yohanan Friedmann (der.),
Islam in Asia, vol.I: South Asia iinde. Kuds: Magnes Press. 60-108.
- (1986) "The Sufi shaykh as a source of authority" Marc Gaborieau (der.), Islam
et socittt en Asie du sud iinde, s. 57-77. Paris.
- (1994) "To ride a tiger or a wall? Strategies of prestige in Indian sufi legend",
W.M. Callewaen ve R. Snell (der.), According to tradition: hagiographical writing
in India iinde, S. 99-129. Wesbaden: Harrassowitz.
Drower, E.S. (1937) The Mandaeans of Iraq and Iran: Their cults, customs, magic,
legmds and folklore. Oxford: Clarendon Press.
Dzgn, Mustafa (1988) "Torey ve adete Dersimi", Berhern no 1, 34-40; no 2,
18-27.
- (1992) "'Krdistan tarihinde Dersim' adl eserde geen baz szcklerin yerel
karlklan-1", Berlern 1 (Ankara), 47-55.
- (1993a) "Krdistan tarihinde Dersim adl eserde geen baz olaylar zerine il", Berlern (Ankara) 5, 29-37.
- (1993b) "Sivas katliam ve Alevi sorunu", Berhern 6-7, 7-18.
Dzgn, Mustafa, Munzir Comerd ve Hawar Tomecengi (1992) Dtrsim de diwayi,
qest pi-kalkan, ef u mecazi, benoki, xeletnaytni [Dersim'de dualar; ataszleri,
mecazlar; bilmeceler; artmacalar]. Ankara: apxane Berleme.

Dziegiel Leszek (1981) Rural community of conternporary Iraqi Kurlistan facing

modemization. Krakow: Agricultural Academy.
201

Ednonds, CJ. (1957) Kurds, Turls and Arabs. Londra: Otford University Press.

- (1967) A pilgrimagt to Lalish. Londra: Royal Asiatic Society.

- (1969) "The Beliefs and Practices of the Ahl-i Haqq of Iraq", Iran 7, 89-106.
Eliade, Mircea (1964) Shamanism: archaic techniquts of tcstasy. Princeton: Prince
ton University Press .

- (1969) Yoga: immortality andfrwlom. Princeton University Press.

Empson, R.H.W. (1928) Tht cult of tht Ptacock Angtl: A short accoun of ht Yazidi
tribts of Kurdistan. Londra: H.E ve G. Witherby.
Entessar, Nadir (1984) "The Kurds in post-revolutionary Iran and lraq", Third
World Quarterly 6, 91 1-933.

Erz, Mehmet (1980) Eski Trk dini (Gk Tann inanc) ve Altvtlik Bektailik. An
kara: Trk Kltrn Aranrna Enstits.

- (1992) "Gneydou Zaza'lan", M. Erz, Trk kltrnn alt kltr unsurlann

dan Krtler iinde, S. 40-47. Kayseri: Erciyes niversitesi Yaynlan.
Esengin, Kenan (1976) Krtlk sorunu. stanbul: Su Yaynlan.
Fauth, Wolfgang (1987) "Der persische Simurg und der Gabriel-Melek Ta'us der
Jeziden", Pmica XII , 123-147.
Feber, Oda ve Grisslin, Doris (1988) Dit Hermlosen: Lden in tinem kurdischen
Dof. Bremen: edition CON.
Fein, Helen (1990) "Genocide: a sociological perspective", Curnnt Sociology 38
[ayn bir kitap olarak ela basld, Londra: Sage, 1993 ] .
Field, Henry (1956) An anthropological reconnaissanct i n tht Ntar East, 1 950.
Cambridge, Mass.: Peabody Museum.
Frat, M. erif (1970) Dou ilim ve Varto tarihi. Ankara: Karde matbaas (3. bas
k).
Frank, R. (1911) Schtich 'Adi, der grosst Htiligt der]tZidts. Berlin.
Freitag, Rainer (1985) Sedenwandtrung in der islamischen Hamit. Berlin: Klaus
Schwarz Verlag.
Friedmann, Yohannan (1971) Shaykh Ahmad Sirlindi: An outlint of his thought and
a study of his imagt in tht eyes of posttrity. Montreal: McGill Islamic Studies.
Frdin, J. (1944) "Neuere kulturgeographische Wandlungen in der stlichen Trkei", Ztitschrift der Gtstllschaftfr Erdkundt 79, 1-20.
Gamett, Lucy MJ. (1912) Mysticism and magic in Turkey. Londra: Pitman.
Gellner, Emest (1983) Nations and nationalism. Otford: Blackwell.
Gobineau, Le Cte. de (1859) Trois ans tn Asit (dt 1855 d 1 858). Paris: Hachette.
Gologlu, Mahmut (1974) Tek-partili cumhuriyet, 1 931 -1928. Ankara.
Glda, smail (1991) Krdistan Teali Cemiyeti. stanbul: Doz.
Glpnarh, Abdlbaki (hazrlayan) (1958) Vilayet-name: manakb- Hnkar Hac
Btkta- Veli. stanbul: nklap.

202

Gramlich, Richard (1965, 1976, 1981) Dit schiitischm Dawischordo Pasims. 3

Telle. Wesbaden: Franz Steiner Verlag.
- (1987) Dit Wundu du Fmuk Gottes: Theologim und Erschdnungsfonnm cks
islamischm Hdligowundas. Wesbaden: Franz Steiner Verlag.
Grnwedel, Alben (1916) "Die Geschichten der vierundachtzig Zauberer (Maha
siddhas)", Baessler-Ar:hiv 5, 137-228.
Guest,John S. (1987) Tht Yezidis. A study in survival. Londra: KPI.
Hall, Reat (1972) Trkiye Cumhuriyetinde ayaklanmalar (1924-1938). Ankara:
T.C. Genelkurmay Bakanl Harp Tarihi Dairesi.
Haln, Heinz (1982) Dit islamischt Gnosis. Zlrih/Mlnih: Anemis Verlag.

Hanzeh'ee, M. Reza (1990) Tht Yaresan. A sociological, historical and religio-histo

rical study ofa Kunlish community. Berlin: Klaus Schwarz Verlag.
Hasluck, Ew. (1921) "Heterodox tribes of Asia Minor" ,]ournal of the Royal Anth
ropological Institute 51, 31O-342.
- (1929) Christianity and Islam undtr tht Sultans. Oxford: Clarendon Press 2 cilt.
.

Hassanpour, Amir (1992) Nationalism and languagt in Kunlistan, 1918-1985. San

Francisco: Mellen Research University Press
.

Hay, W.R. (1921) Two years in Kunlistan. Exptrioces ofa political officer. Londra.
Hertz, Roben (1960a) "The collective representation of death", Dath and the right
hand iinde, (der.) by Rodney Needham. Glencoe, Ill. : The Free Press.
- (1960b) "The pre-eminence of the right hand: a study in religious polarity",
Dtath and tht right harul iinde, (der.) Rodney Needham. Glencoe, Ill. : The
Free Press.
Hobsbawm, EJ. (1990) Nations and nationalism since 1 780. Cambridge University
Press.
Huan, C. (1909) Textes persans relatifs d la secte cks Houroafts. Leiden: Brill ve
Londra: Luzac.
Htteroth, Wolfgang D. (1959) Baxnomackn und Yaylabauern im mittlerm kunlisc
hm Taurus. Diss. Marburg.
- (1961) "Beobachtungen zur Sozialstruktur kurdischer Stamme im stlichen
Taurus", Zdtschriftfr Ethnologit 86, 23-42.
Hyman, Anthony (1988) Elusive Kunlistan: Tht strugglt for recognition. Londra:
The Centre for Security and Conflict Studies.
Ibrahim, Ferlad (1983) Dit kunlische Nationalbtwtgung im Irak. Eine Fallstudit zur
Problematik tthnischer Konjliktt in du Drittm Welt. Berlin: Klaus Schwarz Verlag.
Ivanow, W. (1932) "Notes sur l' "Ummu'l-kitab" des Ismaeliens de l'Asie centra
le", Revut cks ttucks islamiques 6, 419-481.
- (1936) "Ummu'l-kitab", Der Islam 23, 1-132.
- (1948) "Satpanth", Collectanea I iinde, S. 147-184. Leiden: Brill, for The Ismaili Society.
203

- (1953) The Truth-Worshippers ofKunlistan. Leiden: Brill, for The Ismaili Society.
Izady, Mehrdad R. (1992) The Kunls: a concise handbook . Washington: Taylor &
Francis.
)aba, Alexandre (1860) Recueil de notices et rtcits kounles. St-Petersboug.
Jandarma Umum Kumandanl (y.y. [c. 1935) ) Dersim [Gizli ve zata mahsustur] .
Ankara: T.C. Dahiliye Vekaletijandarma Umum Kumandanl.
Joseph, John (1961) The Nestoians and their Muslim neighbours. Princeton Uni
versity Press.
Jwaideh, Wadie (1960) The Kurdish nationalist movement" its origins and develop
men. Doktora tezi, Syracuse University [Trkesi Krt Milliyetiliinin tarihi,
iletiim, 1999).
Kaftancolu, mit (1974) Tfekliler. Ankara: Remzi.
Kaleli, Ltf (1994) Sivas katliam. stanbul: Alev Yaynlan.
Kalman, M. (1995) Belge ve tanklanyla Dersim direnileri. stanbul: Njen Yayn
lan.
Karamustafa, Ahmet T. (1994) Gods unruly friends: dervish groups in the Islamic la
ta middle period, 1200-1550. Salt Lake City: University of Utah Press .
Kehl-Bodrogi, Krisztina (1988) Die Kizilbas/Aleviten: Untersuchungen uber eine
esoterische Glaubensgemeinschaft in Anatolien. Berlin: Klaus Schwarz Verlag.
- (1993) "Die "Wederfindung" des Alevitums in der Trkei. Geschichts-mythos
und kollektive identitAt", Oient (Hambug) 34/2, 267-282.
- (1992) Yom revolutiondren Klassenkampf zum "wahren" Islam: Transfonnationsp
ro:z:esse im Alevitum der Trkei nach 1 980. Berlin: lnstitut fr Ethnologie.
Kemali, Ali (1932) Erzincan tarihi: tariht, cograft, itimai, etnograft, idari, ihsat tet
kikat tecrbesi. lstanbul: Resimli Ay matbaas.
- ( 1992) Erzincan: tarihi, cografi, toplumsal, etnografi, idari, ihsal inceleme aratr
ma tecrbesi. stanbul: Kaynak yaynlan.
Khan, Saeed (1927) "The Sect of Ahl-i Haqq", The Moslem World xxv, 31-42.
Kieser, Hans-Lukas (1993) Les Kurdes altvis face au nationalisme tun: ktmaliste.
raltvitt du Dersim et son r(lle dans le pmnier soultvement kunle contre Mustafa
Kemal (Kokiri, 1919-1921). Amsterdam: MERA [Occasional Paper no. 18).
- (1994) "r.Alevisme kude", Peuples Mtditerrantens 68-69, 57-76.
Kocada, Burhan (1987) I.olan oyma ve yakn evre tarihi. Yalova.
Komal (1975) Kogiri halk hareketi 191 9-1 921. Ankara: Komal.
Kreyenbroek, Philip G. (1992) "Mithra and Ahreman, Binyamin and Mala Tawus:
traces of an ancient myth in the cosmogonies of two modem sects", Ph. Gig
noux (der.), Recurrent Pflttems in Iranian religions: from Ma:z:daism to Sufism
iinde, S. 57-79. Paris: Association pour l'Avancement des Etudes Iraniennes.
- (1995) Ye:z:idism - its background, observances and textual tradition. Lewiston,
NY: Mellen Resean:h Publications.

204

Kudat, Aye (1971) "Ritual kinship in eastem Turkey", Anthropological Quarterly

44, 37-50.

Kurdo, Qanatf (1985) Tartxa edebyeta Kudi -2. Stockholn: Weanfn Roja N.
Kutschera, Chris (1979) Le mouvement national kurde. Paris: Flammarion.
Laber, jeri ve Whitman Lois (1988) Destroying ethnic identity: The Kurds of Turkey.
New York I Washington: Helsinki Watch.
Lainer, mer (1989) "Der Konflikt zwischen Sunniten und Aleviten in der Tr
kei", jochen Blaschke ve Martin van Bruinessen (der.), Islam und Politik in der
Trkei iinde, 5. 233-54. Berlin: Parabolis.
Leezenberg, Michiel (1994) "The Shabak and the Kakais: dynamics of ethnicity in
Iraqi Kurdistan". Teknik not. Amsterdam: Iristitute for Language, Logic and
Computation, University of Amsterdam.
Lescot, R. (1938) Enqutte sur les Ytzidis de Syrie et du Djebel-Sindjar. Beyrut: Insti
tut franais de Damas.
Lewis, Bernard (1968) The emagence of modern Turkey. Londra: Oxford Univer
sity Press.
Luke, H.C. (1925) Mosul and its minorities. Londra: Martin Hopkinson & Co.
Luschan, Felix von (1891) "Die Tachtadschy und andere berreste der alten Be
vlkerung Lykiens", Archiv far Anthropologie XIX, 31-53.

- (1911) "The early inhabitants of westem Asia", ]ournal of the Royal Anthropolo
gical Institute 41, 221-244.
McDowall, David (1985) The Kurds. Repon No 23, The Minority Rights Group,
Londra.
MacKenzie, D.N. (1961) "The origins of Kurdish", Transactions of the Philological
Society, 68-86.

- ( 1 966) The dialect of Awroman (Hawraman-i Luhon) [ =Hist.Fi

los.Skr.Dan.Vd.Selsk. 4 no. 3] . K0benhavn.
Malnisanij (1988) "Dnli ve Kurnanci lehelerinin kylere gre dalnu", Ber
hem no 2 (Gulan 1988), 8-17; no 3 (llon 1988), 62-67, no. 4: 53-56.

- (1991) Said-i Nursi ve Krt sorunu. stanbul: Doz Yaynlan.

Malnisanij ve Mahmd Lewendt (1992) Li Kudistarui Bakr li Tirkiyt rojname
geriya Kunit (1908-1992). Ankara: z-Ge.
Mardin, erif (1973) "Center-periphery relations: A key to Turkish politics?", Da
edalus 102, 169-190.
Marquet, Yves (1975) La philosophie des Ikhwan al-Safa. Alger.
Meier, Fritz (1954) "Der Name der Yazidi's", Weststliche Abhandlungen Rudolph
Tschudi zum 70. Geburtstag iinde, S. 244-257. Wiesbaden: Harrassowitz.
Melikoff, Irene (1975) "Le probleme Kizilbas", Turcica VI, 49-67.

- (1982a) "l.'.lslam heterodoxe en Anatolie", Turdca xv, 142-154.

- (1982b) "Recherches sur les composantes du syncretisme Bektachi-Alevi", Stu205

dia turcologica memoriae Alexii Bombaci dicata iinde, S. 379-395. Napoli: Isti
tuto Universitario Orientale.
- (1993) "Music, saints, and ritual: sama' and the Alevis of Turkey", Grace Mar
tin Smith ve Cari W. Ernst (der.), Manifestations of sainthood in Islam iinde, S.
95-1 1 O. stanbul: The Isis Press.
Menzel, Theodor (1911) "Ein Beitrag zur Kenntnis der Jeziden", Hugo Grothe
(der.), Meine Vorderasienexpedition 1 906 und 1 907 iinde, Bd l, Leipzig, S.
LXXXIX-CXXVI.
Minorsky, V. (1920) "Notes sur la secte des Ahle Haqq", Revue du monde musul
man 40-41, 19-97.
- (1921) "Notes sur la secte des Ahle Haqq - II", Revue du monde musulman 4445, 205-302.
- ( 1940) "Les origines des Kurdes", Actes du XXe congrts intenational des orien
talistes iinde, S. 143-152. Louvain.
- (1943) "The Guran", Bulletin of the School of Oriental and African Studies 1 1 ,
75-103.
- (1954) "Jihan-Shah Qara-Qoyunlu and his poetry" , Bulletin of the School of
Oriental and African Studies 16, 271-297.
- ( 1960) "Ahl-i Hakk", Encyclopaedia of Islam, yeni basm, vol.I, 260-3.
Minorsky, V.; Th. Bois ve D.N. Mackenzie (1981) "Kurds, Kurdistan", Encyclopa
edia of Islam, vol.V, S. 438-486.
Mirlosseini, Ziba (1994a) "lnner truth and outer history: The two worlds of the
Ahl-i Haqq of Kurdistan", International ]ournal of Middle East Studies 26,
267-285.
- (1994b) "Redefining the truth: Ahl-i Haqq and the Islamic Republic of Iran",
British]ournal of Middle Eastern Studies 2112, 211-228.
- (1996) "Faith, ritual and culture among the Ahl-e Haqq", Ph. Kreyenbroek ve
C. Allison (der.), Kurdish culture and identity iinde. Londra: Zed Books, S.
1 1 1-134.
Mokri, Mohammad (1962) "Le 'secret indisible' et la 'pierre noire' en Perse dans
la tradition des Kurdes et des Lurs Fideles de Verite (Ahl-e Haqq), journal Asi
atique 250, 369-433.
- (1966) La ltgende de Bizan-u Manija. Version populaire du Sud du Kurdistan. En
langue gouranie (episode du Shahnama, epopte iranienne). Paris: Klincksieck.
- (1967) Le chasseur de Dieu et le mythe du Roi-Aigle (Dawra-y Damyari). Wies
baden: Harrassowitz.
- ( 1968) "Kalam sur l'aigle divin et le verger du Pirdiwar", ]ournal Asiatique 255,
361-374.
Mokri, Mohammed (1970) Contribution scientifique aux ttudes iraniennes: Recherc
hes de kurdologie. Paris: Klincksieck.
- (1970a) "l'.idee de l'incamation chez !es Ahl-i Haqq'', Contribution scientifique

206

aux ttudes

sieck.

iraniennes. Rechen:hes de kurdologie iinde, S. 175-180. Paris: Klinck

- (1970b) "Etude d'un titre de propriete du debut du XVIe siecle provenant du

Kurdistan", M. Mokri, Rechen:hes ele kurdologie. Contribution scientifique aux
ttudes iraniennes iinde, S. 301-30. Paris: Klincksieck.
- (1974) "Le kalam gourani sur le cavalier au coursier gris, le dompteur du
vent", ]ournal Asiatique 262, 47-93.
- (1977) La Grande Assemblte des Fidtles de Vtritt au tribunal sur le mont Zagros
en Iran (Dawra-y Diwana Gawra). Paris: Klincksieck.
Molyneux-Seel, L. (1914) "Joumey into Dersim", Geographical ]ournal 44, 49-68.
Moosa, Matti (1988) Extremist Shiites: The Ghulat sects. Syracuse, NY: Syracuse
University Press.
Morad, Monir (1990) "Kurdish ethnic identity in Iraq", Turaj Atabaki ve Margreet
Dorleijn (der.), Kurdistan in search of ethnic identity iinde, S. 70-8. Utrecht:
Houtsma Foundation.
Moynihan, Daniel Patrick (1993) Pandaemonium: ethnicity in international politics.
Oxford: Oxford University Press.
Mudarris, Mala Abdalkarim (1983) Yddt mardan. Bargt duham: Shaykha naqsha
bandiyakdnt Hawramdn hande la murtd manstlba diyarakdniydn. Badat: Kon
Zanyart 'Iraq.
Mukriyant, Giw (1953) Diwani Haci Qadrt Koyf. Hewl!r: apxaney Kurdistan.
Mller, Klaus E. (1967) Kulturhistorische Studien zur Genese pseudo-islamischer
Sektengebilde in Vorderasien. Wiesbaden: Franz Steiner Verlag.
Netherlands Kurdistan Society (1995) Forced evictions and destruction of villages in

Dersim (Tunceli) and the western part of Bingl, Turkish Kurdistan, Septem
ber-November 1 994. Amsterdam: SNK.
Niebuhr, Carsten (1780) Reize naar Arabie en andere omliggende landen. deel 2.
Amsterdam/Utrecht [= vol.3 of Reisebeschreibung nach Arabien und anclern umli
egenden Liirn
de . Copenhagen 1774-78].
Nurbakbsh, Javad (1986) The great Satan 'Eblis'. Londra: Khaniqahi-Nimatullahi
Publications.
Nursi, Said (1976) Bedizzaman Said Nursi hayat: mesleki tercme-i hali. stanbul:
Szler Yaynevi.
Ocak, Ahmet Yaar (1983) Bektai Menakbnamelerinde lslam ncesi inan motifle
ri. stanbul: Enderun.

- (1992) Osmanl lmparatorlugun'da marjinal sftlik: Kalenderiler (XIV-XVII. yZ

yllar). Ankara: Trk Tarih Kurumu.
Olson, Robert (1989) The emergence of Kurdish nationalism and the Sheikh Said re
bellion. Austin: University of Texas Press.
Oman, ].C. (1903) The mystics, ascetics, and saints of India. Londra.
z, Baki (1990) Kurtulu savanda Alevr-Bektatler. stanbul (der.): Can Yaynlan.

207

zbek, Batiray (1989) "Tscherkessen in der Trkei", I! Andrews, Ethnic groups in

the Republic of Turkey iinde, S. 581-90. Wesbaden: Reichert.
zkan, Halis (1992) Vlker und Kulturen in Ostanatolirn. Beitrage zur Geschichte

und Ethnographie des Dorfes Muhundu in Ostanatolirn, Regierungsbezirk Tunceli

(ehemals Dersim). Wuppertal: Deimling Wssenschaftliche Monographien [=
Diss. Femuniv. Hagen, 1991].
ztelli, Cahit (1973) Bektai glleri: Alevi-Bektai iirler antolojisi. stanbul: Milli
yet.
ztrk, Hdr (1984) Tarihimizde Tunceli ve Ennrni mezalimi. Ankara: Trk Kl
trn Aratrma Enstits.
ztrk, S. (1972) Tunceli'de Alevilik. .. Ed. Fak. Sosyoloji blm mezuniyet te
zi, no. 7472.
Pamuku, Ebubekir (1992) Dersim Zaza ayaklanmasnn tarihsel kkenleri. stan
bul: Yn yaynclk.
Pittman, Charles R. (1937) "The final word of the Ahl-i Haqq", The Moslem World

27, 147-163.

Rambout, Lucien (1947) Les Kurdes et le droit: des textes, des faits. Paris: Editions
du Cerf.
Rassam, Amal [=A. Vinogradov) (1977) "Al-taba'iyya: power, patronage and mar
ginal groups in northem lraq", E. Gellner ve&: J. Waterbury (der.), Patrons and
clirnts in Mediterranean societies iinde, S. 157-66. Londra: Duckworth.
Rawlinson, Major (1839) "Notes on a march from Zohab ... to Kimanshah, in the
year 1836",Joumal of the Royal Geographical Society 9, 26-116.
Riggs, Rev. Henry H. (1911) "The religion of the Dersim Kurds", Missionary Revi
ew of the World (New York) 24, 734-744.
Rivanolu, Mahmut (1975) Dou airetleri ve emperyalizm. stanbul: Trk Kltr
Yayn.

- (1994) Saklanan gerek: Kunnanclar ve Zazalar'n kimlii. 2 cilt. Ankara: Tan

mak.
Ritter, Hellmut (1954) "Studien zur geschichte der islamischen frommigkeit. il.
Die anfiinge der Hurufsekte", Orirns 7, 1-54.
Rizvi, Saiyid Athar Abbas (1970) "Sufis and Natha yogis in medieval northem In
dia", joumal of the Orirntal Society of Australia 7, 1 19-33.

- (1978) A history of Sufism in India, vol. I: Early Sufism and its history in India to
1 600 AD. New Delhi: Munshiram Manoharlal.

- (1983) A history of sufism in India. Yol. II: From sixternth crntury to modem crn
tury. New Delhi: Munshiram Manoharlal.
Robinson, James B. (1979) Buddha!i lions: the lives of the eighty-four siddhas. Ber
keley, Cal.: Dharma Publishing.
Rohat (1991) Unutulmuluun bir yks: Said-i Krdi. stanbul: Frat Yaynlan
Rotkopf, Paul (1978) "Beobachtungen und Bemerkungen ber eine kurdische Be-

208

vlkerungsgruppe", jrgen Roth (der.), Geographie der Untmlnlckten iinde, S.

1 18-139. Reinbek bei Hamburg: Rowohlt
Roux,J.P. (1969) "Les Fideles de Verite et les croyances religieuses des Turcs", Re
vue de l'histoire des religions 175, 61-95.
Rudenko, M.B. (1962) Axmed Xani, Mam i Zin. Kriticeskiy tekst, perevod, predis
lovie i ukazateli. Moskva: NAUK.
Rudolph, Wolfgang (1959) "Einige hypothetische Ausfhrungen
zur Kultur der

Kurden", Sociologus 9, 150-62.

Rumpf, C. (1989a) "The Turkish law prohibiting languages other than Turkish",

Documentation of the Intemational Conference on Human Rights in Kurdistan,

14-16. April 1 989 iirde, S. 68-89. Hochschule Bremen.
- (1989b) "Das Sprachenverbot in der Trkei unter besonderer Bercksichti
gung ihrer vlkerrechtlichen Verpflichtungen", Orient 30 (Hamburg), 413-27.
Safzade, Sadiq (1352/1973) BZ1gan-i Yarsan: Ehl-i Hakk. Tahran.
- (1361/1982) Niviteha-yi perakende der bare-yi Yarsan (Ehl-i Hakk). Tehran: 'A
ta'i.
Salzmann, Philip (1971) "National integration of the tribes in modem Iran", The
Middle East]oumal 25, 325-336.
el-Sarraf, Ahmed Hamid (1373/1954) El-ebek min furak el-gulat fi1-rak. Badat.
Schneider, Robin (1984) Die kurdischen Yezidt. Ein Volk auf dem Weg in den Unter
gang. Gttingen: Gesellschaft fr Bedrohte Vlker.
Selcan, Zlf (1994) Zaza milli meselesi hakknda. Ankara: Zaza Kltr Yaynlan.
Sevgen, Nazmi (1950) "Yaaylar imdiye kadar gizli kalm bir airet: Zazalar",
Tarih Dnyas say 10-13: 410-413, 439, 465-468, 482, 510-515, 565-570.
- (195la) "Efsaneden hakikate", Tarih Dnyas say 21, 882-886.
- (195lb) "Celaleddin Harzemah - Tacikhaba", Tarih Dnyas say 22, 927-30, 938.
- (1968) "Krtler III", Belgelerle Trk Tarihi DeJgisi 7, 57-61.
Shakely, Ferhad (1983) Kurdish nationalism in Mem u Zin of Ehmed-i Xani. sve
[Uppsala] ; yeni bask: Brksel: Krt Enstits, 1993.
Shaw, Stanford ]. ve Ezel Kural Shaw (1977) History of the Ottoman Empire and of
modem Turkey, vol. 2, The rise of modem Turkey, 1 808-1 975. Cambridge:
Cambridge University Press.
Silopi, Znar [Qadrt Bey Cemil Paa] (1969) Doza Krdstan: Krt milletinin 60 se
nedenbei esaretten kurtulu sava hatrat. Beyrut: Stewr Basmevi.
Smith, Anthony D. (1981) The ethnic revival in the modem world. Cambridge University Press.
- (1986) The ethnic origins of nations. Oxford: Blackwell.
- (1989) "The origins of nations", Ethnic and Racial Studies 12, 340-67.
- (1991) National identity. Londra: Penguin Books [Trkesi: Milli Kimlik, Uetiim, 1994].

209

Soane, E.B. (1912) To Mesopotamia and Kurdistan in disguise. Londra.

Southgate, Rev. Horatio (1840) Narrative ofa tour through Armenia, Kurdistan, Per
sia and Mesopotamia. 2 cilt, Londra.
Stalin, Joseph (1975) Marxism and the national-colonial question. San Francisco:
Proletarian Publishers.
Stead, FM. (1932) "The Ali-Ilahi sect in Persia", The Moslem World 22, 184-189.
Steinschneider, M. (1903) "Die kanonische Zahlen 70-73", Zcitschrift der Deutsc
hen Morgenlandischen Gesellschaft 57, 474-507.
Subhan, John (1970( 1938)) Sufism, its saints and shrines. New York: Samuel We
iser.
Suri, Maa'allah (1344/1965) Srudha-yi dini-yi Yarsan. Tahran: Amir Kebir.
Smer, Faruk (1976) Safevi devletinin kuruluu ve gelimesinde Anadolu Trklerinin
rol. Ankara: Seluklu Tarih ve Medeniyeti Enstits.
Sykes, Mark (1908) "The Kurdish tribes of the Ottoman Empire", ]ournal of the
Royal Anthopological Institute 38, 451-486.
- (1915) The Caliphs last herttage. A short history of the Turkish Empire. Londra:
Macmillan and Co.
ahhseyinolu, Hasan Nedim (1991) Malatya Baliyan aireti. Malatya: ABC kita
bevi.
ahiner, Necmeddin ( 1974) Bilinmeyen tarajlariyle BediZzaman Said Nursi. stan
bul: Yeni Asya Yaynlan.
van, Dr. (1975) Krt millet hareketleri ve Irak'ta Krdistan ihtilali. Stockholm.
Tankut, Hasan Reit (1994a[ l937)) "Zazalar hakknda sosyolojik tetkikler", Meh
met Bayrak (der.), Ak-gizli / resmi-gaynresmi krdoloji belgeleri, S. 409-490.
Ankara: z-Ge.
- (1994b ( 1949)) "Cumhuriyet Halk Partisi'ne "Aleviler" konusunda verilen ra
por ( 1949)", a.g.e. iinde S. 295-299.
- (1994c [l961]) "Dou ve Gneydou blgesi zerine etno-politik bir incele
me", a.g.e., S. 218-232.
Tevekkiili, Muhammed Ra'uf (y:y: [ 1980)) Tarih-i tasavvuf der Kurdistan. Tahran.
Taylor, ].G. (1868) "Journal of a tour in Armenia, Kurdistan, and Upper Mesopo
tamia, with notes on researches in the Deyrsim Dagh, in 1866", ]oumal of the
Royal Geographical Society 38, 281-361 .
Thompson, Stith v e Jonas Balys (1958) The oral tales of India. Bloomington: Indi
ana University Press.
Toprak, Binnaz (1990) "Religion as state ideology in a secular setting: The Tur
kish-Islamic sythesis", M. Wagstaff (der.), Aspects of religion in secular Turkey
iinde, S. 10-15. University of Durham, Cemre for Middle Eastem and Islamic
Studies.
Trowbridge, Stephen van Rensselaer (1909) "The Alevis, or Deifiers of Ali", Har
vard Theological Review 2, 340-353.
210

- (1921) "The 'Alevis", The Moslern World 1 1 , 253-66.

Trumpp, Emest (der. ve ev.) (1877) The Adi Granth. Londra.

Trkay. Cevdet (1979) Babakanlk arivi belgeleri'ne gre Osmanl lmparatorlu
u'nda oymak, airet ve cernaatlar. lstanbul: Tercman.
Ulu, Nat ( 1939) Tunceli medeniyete alyor. lstanbul: Cumhuriyet Matbaas.
Vnogradov, Amal (1974) "Ethnicity, cultural discontinuity and power brokers in
northem Iraq: the case of the Shabak", American Ethnologist 1, 207-18.
Vorhoff, Karin (1995) Zwischen Glaube, Nation und neuer Gerneinschaft: Alevitische
Identitat in der Trkei der Gegenwart. Berlin: Klaus Schwarz Verlag.
Walker, Christopher (1980) Armenia, the survival of a nation. Londra: Croom
Helm.
Weber, Eugene (1976) Peasants into Frenchmen: the modemization of rural France.
Stanford, Cal.: Stanford University Press.
Weightman, S.C.R. ( 1964) "The signifcance of the Kitab Burhan ul-Haqq", Iran
2, 83-103.
Yaman, Mehmet (1974) Karaca Ahmet Sultan hazretleri. lstanbul.
Yamulki, A. ( 1946) Krdistan ve Krd ihtilalleri. Badat.
Yavuz, Edip ( 1968) Tarih boyunca Trk kavimleri. Ankara: Kurtulu Matbaas.
Yazc, Tahsin (1974) "Kalandar" , "Kalandariyya", Encyclopaedia of Islam, vol. IV,
472-4.
Yldnm, Ali (1993) Atete semaha durmak. Ankara: Yurt.
Yenolu, etin (1994) eriat iddet ve l ozanlar kenti Sivas. Ankara: Ekin.
Yrkan, Yusuf Ziya (1994) "Bir ilahiyat profesrn anlatmyla gemiten gnmze "Alevilik"", Mehmet Bayrak (der.), Ak-gizli / resmt-gaynresmi krdo
loji belgeleri iinde, S. 300-310. Ankara: z-Ge.

211

rt sosyopolitii alannda bir klasik saylan Aa,

eyh ve Devlet'in yazan Martin van Bruinessen,

arlkla Krtlerde din olgusuna ynelttii

aratrmalarnn ilk blmnde Snnilii ele almt (Krdistan

zerine Yazlar, 1992) . Martin van Bruinessen, bu derlemesinde

bu kez heterodoks uzanmlaryla birlikte Krt Alevilii'ni inceliyor. Konuyu hem Anadolu Alevilii hem de Ortadou'nun ve
Krtlerin lslam ncesi inanlar balamnda ele alan yazar, bu
verileri gncel konu ve problematiklerle de ilikilendirerek yorumluyor. Bir kimlik hareketi olarak Aleviliin/Alev'i uyannn Trk ve Krt milliyetilii ile sancl ilikilerini, rnein
Gazi olaylar gibi hassas kesitlerde ele alrken, bir yandan da
Alevi inan elerinin Hint din ve efsane dnyasndaki benzeiklerine de uzanabilen geni bir perspektif sunuyor.

1 LET1 1 M

629

ARATIRMA
iNCELEME
99

1 111 1 11111 1 1 1 11 1 1 1 111

9 789754 707984