HRC LERN EL-EMRU BL-MARF VEN-NEHYU

ANL-MNKER ANLAYII
Sayn DALKIRAN*
zet:
El-Emru bil-marf ven-nehyu anil-mnker / iyilii emretmek
ktlkten sakndrmak prensibi slamda byk bir neme sahiptir. Bu bir
grevdir ve her mslmann yapmas gereken bir emirdir. Ancak ilk dnemden
gnmze kadar bu emrin yerine getirilmesi konusunda Mslmanlarn genellikle
zerinde birletikleri bir husus vardr. O da, fiili mdahale devletin, dille uyar
alimlerin ve kalble buz ekli de sradan dier Mslmanlarndr. Bu konuda her
nne gelenin iyilikle emrediyorum, ktlkten sakndryorum diyerek
mdahaleye kalkmas fitneye sebebiyet verir. Ancak Hriciler, tek ve asl
Mslman kendilerini saydklar ve dier Mslmanlar mrik veya kafir kabul
ettiklerinden dolay onlar kendileri gibi dnmeye ve fiili mdahalede
bulunmaya zorlamlar ve katlmayanlar ise ldrmlerdir. Dolaysyla, tarihte
slam adna kan fakat, slamn ruhuyla asla badamayan bir yap
sergilemilerdir. slamn terrle hi ilgisinin olmad halde, slam lkelerinde
adeta terr havas estirmilerdir. Gnmzde de zaman zaman benzeri oluumlar
gzlenmektedir.
Anahtar Kelimeler: Havric, Hriciler, Ezrika, bdiye, Ezrakiyye, Necdiyye,
Sufriyye, Selefiyye, Mutezile, Hz. Ali, Muviye, Sffin, Terrizm.

I. Giri
Hriclik, slam Mezhepleri Tarihinde ortaya kan ilk frkadr. Her ne
kadar tarihi arka plan ile birlikte, deiik faktrler onun douuna ve ana
bnyeden kopuuna zemin hazrlam ise de, bir frka olarak zuhuru Sffin
sava sonrasnda olmutur. Bu almamzda onun douu ile ilgili farkl
yaklamlar zerinde durmayacaz. Zira bu konuda slam Mezhepleri Tarihi
kaynaklarnda yeterince bilgi mevcuttur. Biz ncelikli olarak el-emru bilmarf ven-nehyu anil-mnker / iyilii emredip ktlkten sakndrma
prensibinden ok ksa olarak bahsedip, sonra da Hriclerin sz konusu
prensiple alakal dnceleri ile, tatbikat ekillerinden sz edeceiz.
uras bilinmektedir ki, gnmzde bdiye kolu hari Hriciliin
yaayan bir kolu bulunmamaktadr. Ancak, Hricilerin dnce tarzlar ve
davran modelleri, farkl isimler altnda veya en azndan ahs baznda devam
etmektedir. slam dnyasnda zaman zaman Hricilerin sadece dnce olarak
deil, eylem olarak da takipisi bir ksm yaplanmalar bulunmaktadr.
Dolaysyla, gnmzdeki bir takm rgtlerin tarihteki rneklerini gstermek
bakmndan bylesi bir alma byk bir neme sahip bulunmaktadr. Bunlar
*

Do.Dr., Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi, Temel slam Bilimleri Blm slam
Mezhepleri Tarihi A.B.D.

sylerken Hriciliin sz konusu ynlerinin hi ele alnmadn sylemek

istemiyoruz. Zira, Hricilikle alakal pek ok almalar yaplmtr.
Mezhepler tarihi asndan mesele ele alndnda ncelikle ilgili frkann
kendi kaynak eserlerine mracaat etmek gerekmektedir. Fakat Mezhepler Tarihi
aratrmaclar bilirler ki, Hriciliin bdiye koluna ait bir ksm kaynak eserler
hari, kendileri tarafndan kaleme alnm eserler farkl nedenlerle gnmze
kadar ulaamamtr. Kald ki, bir ksm bdler bdiyenin Havricin bir kolu
olarak grlmesini doru bulmazlar 1 . Dolaysyla, Hricilerle ilgili verilen
bilgiler genellikle farkl frka mensuplarnn yazm olduklar kaynak eserlere
dayanmaktadr. Bizim burada verecek olduumuz bilgiler ise, klasik slam
Mezhepleri Tarihi eserleri ile, slam Tarihi temel kaynaklarnn karlatrlmas
ve bir ksm ada almalarla desteklenmesi sonucu oluturulmutur.
u hususa da iaret etmemiz yerinde olacaktr: Hricilerin btn
gruplarn ayn kategoride deerlendirmek mmkn deildir. rnein, ilk
Hriciler olan el-Muhakkimetl-l ile, onlardan kopan Ezrika son derece
sert davranlar sergilerken, dierleri onlara gre biraz daha yumuaktrlar.
bdiye ise en mutedili olup, bu yzdendir ki, gnmze kadar ulamay
baarabilmitir. Verecek olduumuz rnekler, genellikle en sert ve acmasz
kollarna aittir.
II. El-Emru Bil-Maruf Ven-Nehyu Anil-Mnker Prensibi
El-emru bil-marf ven-nehyu anil-mnker slamn her bir
mslmana ykledii bir grevdir. Mslmanlar bu emir gerei, iyilii tavsiye
edecek, ktlklerden ise sakndracaktr. Bu genel bir grev olmasna karn,
Hriclerin ve Hriclerden etkilenen bir ksm frka ve cereyanlarn bu prensibi
uygulay tarzlar ok farkldr. ncelikle iyilii emretmek ve ktlkten
sakndrmak anlamna gelen bu prensiple ilgili slam Mezheplerinin farkl
telakkileri ile, bu prensip iinde yer alan marf ve mnker kelimelerinin
hangi manalarda kullanldklarna bakalm.
Arapada bilmek, tanmak, dnerek kavramak anlamndaki irfan
kknden gelen marf, szlkte bilinen, tannan, benimsenen ey manasna
gelir. Bir eyi bilmemek, bir ey zor ve skntl olmak gibi anlamlar tayan
nkr kknden gelen mnker ise; tasvip edilmeyen, yadrganan, sknt
duyulan ey demektir 2 . slam ncesinde bir eylemin marf ve mnker
saylmasnn temel ls, bu eylemin kabile geleneklerine uygun dp
1

Sabri Hizmetli, bdilikte Azzbe, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, cilt XXIX,
yl 1987, s. 285.
2
Ebul-Fadl Cemlddin Muhammed b. Mkerrem bn Manzr, Lisnul-Arab, ed-DrulMsriyye ts., XI, 144-145; Mustafa arc, Emir bil-Marf Nehiy anil-Mnker, DA,
stanbul 1995, XI, 138.

200

dmeme keyfiyeti idi. Gelenek ve greneklerin dini llerle uyumas

artyla, bu iliki slam sonrasnda da devam ettirilmitir3. slamla birlikte her
iki kelimenin de, kapsamnda bir genileme grlmektedir. rnein bn
Manzur, marfu; Marf mnkerin zdd olup insann faydal bulduu,
holand, memnun olduu eydir.4 eklinde tanmlarken, Rgb el-Isfahn,
Marf, akl ve eriatn iyi olarak nitelendirdii fiilleri ifade eden isimdir;
mnker de yine akln ve eriatn benimsemedii, yadrgad eydir.5 diyerek
kapsamn biraz daha geniletmitir.
Marf ve mnkerin tesbiti konusunda, zamanla farkl anlaylar
domutur. rnein, Mutezile bilginlerinin ounluuna gre, akln iyi
grd fiiller marf, kt saydklar da mnker kabul edilmitir6. Earler ise,
akl yerine nakli esas almlar ve genellikle marfu eriatn iyi sayd sz ve
fiil, mnkeri de eriatn vukuunu sakncal grd ey diye
tanmlamlardr7.
Kurnda bu iki kelime genellikle kalp halinde kullanlmaktadr. lgili
yetlerden birinde yle denilmektedir: Siz, insanlar iin ortaya karlan,
iyilii emreden, ktlkten alkoyan, Allaha inanan hayrl bir mmetsiniz.8
Ancak Kurnda bu kavramlarn kapsam tam anlamyla tesbit edilmemitir.
Bu durum, sz konusu terimlerin ok daha geni anlamlara gelebileceini
gstermektedir 9 . Hz. Peygamber ise, hadisinde konumuzla alakal yle
demektedir: Sizden bir ktl gren, onu eliyle dzeltsin, gc yetmezse

Ebu Cafer bn Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid Taberi, Cmil-Beyn fi Tefsiril-Kurn,

Bulak: Matbaatl-Kbra, 1328, Bulak, VIII, 163.
4
bn Manzr, Lisnul-Arab, XI, 144-145.
5
Eb'l-Kasm Hseyin b. Muhammed b. Mufaddal Rgb el-Isfahn, Mucemu Mfredti
Elfzil-Kurn, thk. Nedim Mar'ali, Beyrut: Drl-Fikr ts., arf, nkr maddeleri. Ayrca
bkz. Ebl-Hasan Seyyid erif Ali b. Muhammed b. Ali Crcani, et-Tarift, Beyrut: Dar'lKtbi'l-lmiyye, 1983, marf, mnker maddeleri.
6
Mutezilenin be esasndan biri sz konusu ettiimiz iyilii emir, ktlkten nehiydir. Bkz.
Eb'l-Hasan Abdlcebbar b. Ahmed Kd Abdulcabbr, erhul-Uslil-Hamse, tlk. Ahmed
Ebu Haim, Kahire: Mektebetu Vehbe, 1988, s. 741 vd.. Mutezilenin bu prensibi ele alyla
ilgili ayrca bkz. Kemal Ik, Mutezilenin Douu ve Kelm Grleri, Ankara 1967, s. 67-80;
M. irin kar, Mu'tezile nan Sisteminde el-Emru bil-Maruf ven-Nehyu ani-l Mnker
Prensibi, Danman: Nadim Macit, Ykseklisans Tezi, Van.
7
Ebu Hamid Huccetlislam Muhammed b. Muhammed Gazzli, hyu Ulmi'd-Din, Kahire:
Messeset'l-Halebi, 1967, II, 414; Rgb el-Isfahn, et-Tarft, marf, mnker
maddeleri.
8
l-i mran (3), 110.
9
Kd Abdulcabbr, erhul-Uslil-Hamse, s. 741.

201

diliyle dzeltsin, buna da gc yetmezse kalbi ile buzetsin, ama bu imann en

zayfdr.10
slam fikir hayatnda el-emru bil-marf ven-nehyu anil-mnker
prensibinin hkm ile ilgili farkl grler bulunmaktadr. Hricler ile bir ksm
mmyye mensubu bilginler dnda; slam limleri iyilii emredip ktlkten
sakndrmann farz- kifye olduunda ittifak etmilerdir11.
slam limlerine gre, zellikle ictihad alanna giren konularda emir ve
nehiy yetkili kimselerce yaplmaldr. Zemaher, ilgili yeti aklarken bu
grevi ancak emir ve nehyin metotlar hakknda bilgi sahibi olanlarn yerine
getirebileceini, aksi halde iyiliin ktlk veya ktln iyilik zannedilmesi
gibi hatalara dlebileceini hatrlatr12. Ehl-i Snnet limlerinin grleri de
genellikle bu yndedir13. Ancak greceiz ki, bu prensipleri yerine getirmekte
her bir Hrici kendisini yetkili kabul etmi ve sonuta anarizme sebebiyet
vermitir.
El-emru bil-marf ven-nehyu anil-mnker prensibinin yerine
getirilmesi esnasnda kullanlacak metotla ilgili de ok deiik grler
bulunmaktadr. Bu konuda Ehl-i Snnet limleri ounlukla zor kullanmann
caiz olmad noktasnda ittifak etmektedirler. Ancak tatbikatlarndan rnekler
sunacak olduumuz Hriclere gre, kesinlikle ktle sapan herkese kar
silahl mcadele gereklidir. En lml Hricler olan bdlere gre ise, halka
kar silah kullanlamaz. Ancak zalim olan devlet bakanlar, silahl ya da
silahsz olarak idareden uzaklatrlrlar14. Hricler, isyan hareketlerini de bu
temel anlaylarna dayandrmlardr.
Hasan el-Basr, el-emru bil-marf ven-nehyu anil-mnkeri daha ok
ahlaki bir prensip olarak deerlendirdiinden, silahl isyan fikrini reddetmitir.
Ancak o, halife ve dier yneticilerin haksz uygulamalarn ise ar bir dille
eletirmitir. Eb Hanife de; el-emru bil-marf ven-nehyu anil-mnker
adna, slam mmetinin banda bulunan ve mmetin birliini temsil eden
devlet bakanna kar isyan ederek, silahl mcadeleye girien ve bylece

10

Mslim, man 78; Eb Dvud, Salt 232.

Mesud b. mer b. Abdillah Sadedin et-Taftazn, erhul-Maksd, tah. Abdurrahman Umeyra,
Beyrut 1409/1989, V, 174-175; arc, Emir bil-Marf Nehiy anil-Mnker, DA, XI, 139.
12
Eb'l-Ksm Crullah Mahmud b. mer b. Muhammed Zemaher, el-Keaf an Hakiki
Gavmizit-Tenzil ve Uynil-Ekvil fi Vucuhit-Tevil, Beyrut: Dar'l-Ma'rife, ts., I, 452.
13
rnek olarak bkz. Gazzli, hya, II, 409; Ebu Abdullah Fahreddin Muhammed b. mer
Fahreddin er-Rz, Mefthul-Gayb, Beyrut: Drl-Ktbil-lmiyye, 1990/1411, VIII, 164.
14
Ebul-Hasan Ali b. smil el-Ear, Makltul-slmiyyn ve htilful-Musalln, tah.
Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, Beyrut 1416/1995, I, 204.

11

202

cemaatn birliini tehlikeye sokanlarn, slah ettiklerinden ziyade ifsat

ettiklerini belirtmi, bu sebeple Hricleri iddetle tenkit etmitir15.
Ehl-i Snnet limlerine gre, genellikle slam mmetini halife etrafnda
birletirmek, sosyal bar korumak, toplumun fitne ve fesat hareketlerine
kaplarak paralanmasn nlemek dncesiyle, siyasi otoriteye kar silahl
mcadeleye giriilmesi doru deildir16. Gazzl de hysnda benzeri grleri
dillendirir17.
Sizden kim bir ktlk grrse onu eliyle dzeltsin, buna gc yetmezse
diliyle dzeltsin, buna da gc yetmezse kalbiyle buz etsin. Bu ise imann en
zayf derecesidir. 18 hadisi gerei her Mslman el-emru bil-marf vennehyu anil-mnker prensibinin icabn yerine getirmekle ykmldr. Ancak,
Ehl-i Snnet dnyasnda yukarda ifade edildii gibi farkl bir uygulama sz
konusudur. Bu da, toplumda yeni hakszlklara, fitne ve fesada yol almasn
nlemek amacyla, el-emru bil-marf ven-nehyu anil-mnker
faaliyetlerinde yaptrml fiili mdahalelerin sadece resmi kurumlara
braklmasdr. Fertlerin ve sivil rgtlerin yetkileri ise eitim, aydnlanma ve
uyarma gibi bar teebbsler ve iyilie ortam hazrlamakla
snrlandrlmtr19.
mmiyye as, prensip olarak silahl mcadeleyi kabul etmekle beraber
gaybette bulunan imam ortaya kncaya kadar bu grevin askda bulunduu
grnde iken20, Mutezile, Zeydiyye ve bir ksm Mrcie de Hriciler gibi,
zalimleri bertaraf etmek iin mmkn olduu taktirde g kullanmann gerekli
olduunu savunmulardr21.
Bu prensibin gereklilii ile ilgili son olarak unu ifade edelim: Bir
ynyle slamn temel dinamii olan bu prensibin, ihmal edilmesi, deerler
sisteminin zayflamasna, giderek kaosa yol aarak din ve devlet hayatnda
telafisi zor birtakm felaketlere neden olacaktr22. Gazzli de bu prensibin ihmal
edilmesi durumunda peygamberlik messesesinin anlamn yitireceini, dinin

15

Numan b. Sbit Eb Hanife, el-Fkhul-Ebsat, (mam zamn Be Eseri inde), trc. Mustafa
z, stanbul, Marmara nv. lhiyat Fak. Vakf Yay. 1981, s. 49. Ayrca bkz. W. Montgomeri
Watt, slam Dncesinin Teekkl Devri, trc. Ethem Ruhi Flal, Ankara 1981, s. 96-97.
16
Ear, Maklt, II, 155; Taftazn, erhul-Maksd, V, 174.
17
Gazali, hya, II, 179.
18
Mslim, man 78; Eb Dvud, Salt 232.
19
arc, Emir bil-Marf Nehiy anil-Mnker, DA, XI, 141. Kr. Taftazn, erhulMaksd, V, 174.
20
Taftazn, erhul-Maksd, V, 172.
21
Ear, Maklt, I, 204.
22
arc, Emir bil-Marf Nehiy anil-Mnker, DA, XI, 139.

203

ortadan kalkacan, fesat ve anarinin yaylacan, lkenin harap olacan

syler23.
Sz konusu prensiple alakal bu kadar bilgi ile yetinerek, imdi
Hricilerden ve onlarn bu prensini anlay ve tatbik ekillerinden sz edelim.
III. Prensibin Harici Uygulamas
slam tarihinde Havric ismi, nsanlardan, dinden, haktan veya Hz.
Aliden uzaklaan ve ynetime kar ayaklanarak cemaattan kanlar
anlamnda kullanlmtr 24 . slamn ana bnyesinden ilk kopu Hriclerle
gereklemitir. Hrici adyla ilgili pek ok gr ne srld gibi, ayn
zmreyle ilgili farkl adlandrmalar da yaplmtr. Hriciler, bu isimlerden bir
ksmn kabullenirken, bir ksmn ise iddetle reddetmektedir. Kendi
benimsedikleri isimlerden bir ksm yledir: el-Muhakkime, Harriyye,
Havric, urt25. Muhalifler tarafndan verilen ve kendilerinin kabul etmedii
isim ise, Mrikadr 26 . Hricler, Sffin sava sonrasnda Hakem olay 27 ile
birlikte Hz. Alinin saflarnda ayrlan bir grup olarak grlmekte ise de 28 ,
phesiz bunun bir anda zuhur ettiini kabul etmek de gtr. Zira bu iin tarihi
arka plan vardr ve Sffin sonrasndaki Hakem olay da bu iin adeta bahanesi
olmutur29. slam Mezhepleri Tarihinde Hriclikle ilgili tartlan hususlardan
biri, bu frkann ilk olarak din mi yoksa siyas olarak m doduu ile ilgilidir.
Bu konudaki tartmalar bir tarafa, kanaatmza gre, Hricilik siyasi bir hizip
23

Gazzli, hya, II, 391. Ayn grler iin bkz. Eb'l-Abbas Takiyyddin Ahmed b. Abdlhalim
bn Teymiyye, el-stikme, thk. Muhammed Read Salim, Messesetu Kurtuba, bask yer ve
yl yok, II, 199, 211.
24
Ethem Ruhi Flal, Hricler, DA, stanbul 1997, XVI, 169.
25
simlerle ilgili bkz. Ahmed Emin, Fecrul-slm (slmn Douu), trc. Ahmet Serdarolu,
Ankara 1976, s. 370.
26
bn Kesr, el-Bidye ven-Nihye, Mektebetl-Merif, Beyrut 1966, V, 279; Ebul-Hseyn
Muhammed b. Ahmed b. Abdirrahman el-Malat e-fi , et-Tenbih ver-Red al Ehlil-Ehv
vel-Bida, nr. Muhammed Zahid b. El-Hasan el-Kevser, Beyrut 1388/1968, s. 50-51; Ethem
Ruhi Flal, bdiyenin Douu ve Grleri, Doktora Tezi, Ankara 1983, s. 53; Avni lhan
Vehbi Ecer Mustafa z, slam Mezhepleri Tarihi, zmir 1977, 28-29.
27
Hakem olay, Hz. Ali ve Muaviye arasnda bir anlama yaplabilmesi iin her iki tarafn birer
hakem tayin etmeleri ve bunlarn taraflar adna karar vermekte yetkili klnmasdr. Haricilerin
zuhurunda bu olayn byk bir nemi bulunmaktadr. Konu, slam Tarihi kaynaklarnda
detaylar ile ele alnmaktadr. rnek olmas asndan bkz. Ahmed b. Yahya b. Cabir elBelzur, Ensbul-Erf, Beyrut 1417/1996, III, 117 vd..
28
Bkz. Eb Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Tarihul-mem vel-Mlk, tah. Muhammed
Ebul-Fadl brahim, Beyrut ts., V, 64-66; bnl-Esr, el-Kmil, III, 334 vd.; Eb Abdillah
Muhammed bn Sad, et-Tabaktul-Kbr, Beyrut ts., III, 32.
29
Flal, bdiyenin Douu, s. 54-55.

204

olarak domu ve hemen peinden dini mahiyet kazanmtr30. Hriciler, slam

dncesinde tepkisel din syleminin ya da kabilev zihniyetin tipik
temsilcileridir31.
Biz burada, Hriclerin el-emru bil-marf ven-nehyu anil-mnker
prensibini anlay ekillerinden ve uygulamalarndan rnekler sunacaz. Bu
itibarla Havricin frka olarak douu ile32, kollara ayrlndan ve bu kollarn
grlerinden detayl olarak sz etmeyeceiz. Sadece konumuzun daha iyi
aydnlanmas iin zaman zaman ilk douu esnasnda ve ilerleyen zamanlarda
sz konusu prensibe verdikleri nemi belirleyecek ve anlay ekillerini ortaya
koyacak olan bir takm ifadelerini nakledeceiz. Hriclik hareketinin
douundaki en nemli etken, phesiz bedev yaamndan yerleik hayata
geen Arap toplumunun geirdii deiimdir33.
Hriclerin en byk motiflerinden biri el-emru bil-marf ven-nehyu
anil-mnker prensibi, dierisi ise cihad anlaylardr 34 . Hricilere gre,
devletin en nemli vasf adalet olduundan imamn ilk ii, el-emru bil-marf
ven-nehyu anil-mnker prensibini uygulamaktr35. Havricin bdiye kolunda
Azzbe denilen bir meclis bulunmaktadr ki, bu meclisin grevi bu prensibin
gereini yerine getirmektir36.
Hriclerin sz konusu prensibi uygulamalar, phesiz dier slam
frkalarndan ok farkldr. Hriciler bu konuda, son derece sert ve haindirler,
herhangi bir taviz veya msamahaya tahammlleri yoktur. Zira, iinde
bulunduklar kabileler arasnda srekli sava ve kan davalarnn hkm srmesi
ve olduka zor hayat artlar altnda yaamak zorunda kalmalar, bu insanlar
sert tabiatl, hain, sava ve iddet yanls yapmtr 37 . Onlarn bu
tahammlszl, frkay ok sratli bir ekilde alt kollara ayrmtr. Zira
30

Flal, bdiyenin Douu, s. 56-57.

Snmez Kutlu, slam Dncesinde Tarihsel Din Sylemleri Olgusu, slmiyt, cilt 4, say 4,
Ankara 2001, s. 20.
32
Havaricin douunu haber veren ve Hz. Peygambere nisbet edilen pek ok hadis
bulunmaktadr. Ancak frkalarla ilgili rivayet edilen hadislere ihtiyatla yaklamak
gerekmektedir. Zira mezhep taassubu iinde pek ok hadis uydurulmutur. lgili konuda
deerlendirmeler iin bkz. Sadk Cihan, Uydurma Hadislerin Douu ve Sosyo-Politik
Olaylarla lgisi, Samsun 1997, s. 129-132. Harici frkas ile ilgili hadis rnekleri iin bkz. bn
Kesr, el-Bidye, V, 290-306.
33
Adnan Demircan, Haricilerin Siyasi Faaliyetleri, stanbul 1996, s. 60-62.
34
Eb Muhammed Abdullah b. Mslim bn Kuteybe ed-Dinever, el-mme ves-Siyse, tah.
Mustafa el-Haleb, Kahire 1969, I, 141; Nevin Abdlhlk Mustafa, slam Dncesinde
Muhalefet, ev. Vecdi Akyz, stanbul 2001, s. 249.
35
Flal, Hricler, DA, XVI, 172.
36
Azzabe ile ilgili geni bilgi iin bkz. Hizmetli, badilikte Azzbe, s. 285-301.
37
Kutlu, slam Dncesinde Tarihsel Din Sylemleri Olgusu, s. 19.
31

205

onlar, darya kar gsterdikleri msamahaszl, ok zaman kendi aralarnda

da tatbik etmilerdir38. Bu adan aradan ok ksa bir sre gemeden 65/684
ylnda el-Muhakkimetl-l39 denilen ilk Hriclerden, kurucularnn adlarna
izafeten Ezrakiyye40, Necdiyye41, Sufriyye42 ve bdiye43 olmak zere drt ana
frka domutur44.
Havric, bu drt nemli kolun dnda yirmi kadar da tali kola ayrlmtr
ki, ok farkl fikirler ne srmlerdir 45 . Bizim bu almamzda, Hrici
kollarn ayr ayr ele almamz mmkn deildir. Ancak u kadarn ifade
edelim ki, Hrici frkalarnn en iddetlisi Ezrika iken, en mutedili bdiyedir.
Ezrikann zerinde hassasiyetle durduu fikir, Hz. Ali, Hz. Osmann yan sra
Talha, Zbeyr, Aie, Abdullah b. Abbas ve bunlara taraftar olan herkesin dinden
km olduuna inanmaktr 46 . Hrici olmayan Mslmanlar bir tarafa
38

Eb Mansur Abdulkhir b. Thir el-Badd, Mezhepler Arasndaki Faklar (el-Fark BeynelFrak), trc. Ethem Ruhi Flal, Ankara, T.D.V. Yay., 1991, s. 60; Ahmed Emin, Fecrul-slm,
s. 372-373.
39
Geni bilgi iin bkz. Muhammed b. Abdilkerim e- ehristn, el-Milel ven-Nihal, Beyrut
1992, I, 107-110; Badd, el-Fark, s. 55-60.
40
Nfi b. el-Ezraka tabi olanlardr. Bkz. Ebul-Abbas Muhammed b. Yezid el-Mberred, elKmil fil-Lugati vel-Edeb ven-Nahvi vet-Tasrf, tah. Muhammed Ahmed ed-Dl, Beyrut
1406/1986, III, 1103; ehristn, el-Milel, I, 111-116; Badd, el-Fark, s. 60-62; Malat, etTenbih, s. 51; Fahruddin er-Rz, tikdtu Frakl-Mslimn vel-Mrikn, Drul-Ktbillmiyye, Beyrut 1402/1982, s. 46.
41
Necdet b. mire tabi olanlardr. Bkz. Mberred, el-Kmil, III, 1102; ehristn, el-Milel, I,
116-120; Badd, el-Fark, s. 63-65; Malat, et-Tenbih, s.52; Rz, tikdt, s. 47.
42
Ziyad b. el-Asfarn etrafnda birleenlerdir. Bkz. ehristn, el-Milel, I, 134; Badd, el-Fark,
s. 65-67.
43
Abdullah b. bd el-Murr et-Temmye uyan guruba verilen isimdir. Bkz. ehristn, el-Milel,
I, 131-132; Badd, el-Fark, s. 74-75; Malat, et-Tenbih, s. 52; Rz, tikdt, s. 51.
44
Ethem Ruhi Flal, amzda tikadi slam Mezhepleri, stanbul 1983, s. 91. Harici kollar ile
ilgili ayrca bkz. Badd, el-Fark, 1991; Ear, Maklt, I, 168 vd.; ehristn, el-Milel, I, 106
vd.; Muhammed Eb Zehra, Trhul-Mezhibil-slmiyye, Drul-Fikril-Arab, Kahire ts., I,
80 vd.; lhan Ecer z, slam Mezhepleri Tarihi, 33-38; Flal, Hricler, DA, XVI, 173174; Ethem Ruhi Flal, Hariciliin Douu ve Frkalara Ayrl, AFD, c. XXII, ss. 246275.
45
Ahmed Emin, Fecrul-slm, s. 373. Haricilerin birletikleri ve ayrldklar grleri iin bkz.
ehristn, el-Milel, I, 106-137;Yaar Kutluay, Tarihte ve Gnmzde slm Mezhepleri,
Ankara 1968, s. 87-101; rfan Abdlhamid, slamda tikd Mezhepler ve Akid Esaslar, trc.
M. Saim Yeprem, stanbul 1994, s. 87-92; Ethem Ruhi Flal, Hariciliin Douu ve
Frkalara Ayrl, AFD, c. XXII, ss. 246-275.
46
Ebul-Hasan Ali b. Hseyin b. Ali Mesd, Mrcuz-Zeheb ve Medinul-Cevher, Msr
1384/1964, III, 145; ehristn, el-Milel, I, 113-115; Malat, et-Tenbih, s. 47; Rz, tikdt, s.
46.

206

kendilerine katlmayan Hriciler de kafirdirler47. Yine onlara gre, byk gnah

ileyen herkes kafirdir. Muhaliflerin tamamnn byk gnah ilediini kabul
ettiklerinden, onlarn lkeleri drul-kfr kabul edilmitir48. Byk gnahlar
ileyenleri kafir saydklar gibi, kk gnahlar ileyenleri de kafir ve mrik
kabul etmektedirler 49 . Bir ksm Hricilere gre, byk gnah ileyenler;
kendilerinden ise kafir olmazlar, ancak kendi dndaki Mslmanlardan ise,
kafir olurlar 50 . Hricilerin byk bir ekseriyeti, bylece iyilii emretmek ve
ktlkten sakndrmak adna Mslmanlarn byk ounluunu kfrle itham
etmektedirler. Ezrika, muhaliflerinin mrik olduklarn, dolaysyla
kendilerinden olmayan btn Mslmanlarn kim olduklarna baklmakszn
kadn ve ocuklar da dahil hepsinin ldrlmelerini yani istirazn ve onlarn
kanlar ile birlikte her eylerinin kendilerine mbah klndn iddia
etmektedir51.
Hricler, lden ve Irak snr boylarndan gelen bedev ve yar-bedev
insanlardan olumaktayd. Onlar, Kurnn slam mmetine bir grev olarak
verdii iyilii emretme ve ktl yasaklama ykmllnn yerine
getirilmesi zerinde srar ederek, sadece Emev idarecilerine hcum etmekle
kalmadlar, mmetin ounluunu oluturan ve her trl alkanlktan uzak olan
insanlar da kr krne boyun emekle sulayp karlarna aldlar52.
Hakemlerin kabul ile Hz. Alinin saflarndan ayrlan Hricler,
hattzatnda tahkim iini Hz. Aliye balangta zorla kabul ettirmilerdi. Ancak
sonradan bu dncelerinden farkl nedenlerden 53 dolay piman olmular ve
Hz. Aliden de kararndan dnmesini istemilerdi. Hz. Alinin kararndan
dnmemesi zerine Harraya ekilmiler ve orada kendilerine, ebes b. Rib
et-Temmyi askeri komutan, Abdullah b. el-Keva el-Yekuryi de namaz
kldrmak zere imam semilerdi. Bylece kendi idarelerini oluturduktan
sonra, ilerin ura yoluyla icra edileceini, beyatn Allaha olduunu ve iyilikle
emredilip ktlkten menedileceini mndilerle ilan etmilerdi 54 .
47

Ear, Maklt, I, 168, 170; Badd, el-Fark, s. 60.

Ear, Maklt, I, 170.
49
Eb Muhammed Ali b. Ahmed b. Sad b. Hazm et-Thir, el-Fasl fil-Milel vel-Ehvi venNihal, I-V, Beyrut 1395/1975, IV, 190; Malat, et-Tenbih, s. 49-50.
50
Havaricin bu ve benzeri grleri iin bkz. bn Hazm, El-Fasl, IV, 177-192; Badd, el-Fark,
1991, s. 64. Byk gnah ileyenlerin tekfiri ile alakal Havaricin grlerinin tenkidi iin bkz.
Eb Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mahmd el-Mturid, Kitbut-Tevhid, nr.
Fethullah Huleyf, stanbul 1979, s. 323 vd..
51
Mberred, el-Kmil, III, 1031 vd.; Ear, Maklt, I, 174; Kalht, el-Kef, s. 198 a; Badd,
el-Fark, s. 60; Flal, bdiyenin Douu, s. 120; Flal, Hricler, DA, XVI, 173.
52
Fazlur Rahman, slm, stanbul 1993, s. 236.
53
Bu nedenlerle ilgili bkz. Flal, bdiyenin Douu, s. 58.
54
bn Kesr, el-Bidye, V, 280; bn Haldun, Tarihu bn Haldun, Beyrut 1391/1971, II, 176.
48

207

Grlmektedir ki, onlarn aldklar ilk kararlar arasnda el-emru bil-marf

ven-nehyu anil-mnker prensibinin icras bulunmaktayd.
Hz. Alinin saflarn terk ettikten sonra, kendilerine gre ayr bir ynetim
kuran bu insanlarla grme yapmak zere Hz. Ali, ncelikle Abdullah b.
Abbas gndermi55, daha sonra da kendisi liderleri ile grmt56. Onun
konumas sonrasnda bir ksm geri dnmt. Geride kalanlar ise, ok secde
etmekten dizleri deve dizleri gibi atlad iin, Zus-Sefint denilen Abdullah
b. Vehb er-Rsibnin evinde toplanarak durumu gzden geirmilerdi. Rsib,
amalarnn iyilii emretmek ve ktlkten sakndrmak prensibini bu dnyaya
yaymak olduunu belirtmiti57. Rsib, 19 evval 37 / 30 Mart 658 tarihinde
kendisine beyat edenlere okuduu hutbede unlar sylemiti: Allah, iyilii
emretmek ve ktl yasaklamak, doruyu sylemek ve yolunda savamak
zere bizden ahd ve misak almtr58
Hricler, devlete kar eylemlerinde l hkme ill lillh / hkm yalnz
Allahndr ifadesini slogan olarak kullanrken 59 ; kiilere kar eylemlerinde
el-emru bil-marf ven-nehyu anil-mnker prensibine dayanmlard. L
hkme ill lillh slogann Hriciler; Allahn indirdikleriyle
hkmetmeyenler, ite onlar kafirlerdir.60 yetine dayandrmlard61. lk olarak
Hakem Olaynda Hz. Aliye kar kullandklar bu slogan iin, Hz. Ali, Bu
zulm kasdedilen hak bir szdr. eklinde bir deerlendirmede bulunmutu62.
Kald ki, Hricilerin bir ksm Hz. Aliyi dinleme cesaretini de gsteremeyip, o
konuurken kulaklarn tkyorlard. bn Kesrin ifadesi ile dalalete dm
cahillerin, sz ve fiillerinde ekya olan bu grup mensuplarnn 63 iyilii
emrederken ve ktlkten sakndrrken nasl hareket edebilecekleri aikardr.

55

Mberred, el-Kmil, III, 1079 vd.; bn Sad, et-Tabakt, III, 32.

bn Kesr, el-Bidye, V, 279-281; Ebul-Hasan Ali b. Muhammed b. Abdilkerim bnl-Esr, elKmil fit-Trih, Beyrut 1385/1965, III, 327 vd.; Belzur, Ensbul-Erf, III, 128 vd..
57
Taberi, Tarihul-mem, V, 74-75; bnl-Esr, el-Kmil, III, 328.
58
bn Kesr, el-Bidye, V, 285-286; bnl-Esr, el-Kmil, III, 335; Eb Hanfe Ahmed b. Davud
ed-Dinever, el-Ahbrut-Tval, nr. Abdulmunim, Kahire 1960, s. 202-203; bn Kuteybe, elmme ves-Siyse, I, 149.
59
bnl-Esr, el-Kmil, III, 334; bn Kesr, el-Bidye, V, 279.
60
Mide (5), 44.
61
bn Kesr, el-Bidye, V, 286. slamn hakimiyet konusunda anlay ile ilgili bkz. Ethem Ruhi
Flal, Din ve Liklik stne Dnceler, Mula 2001, s. 137-148. Ayrca bkz. Malat, etTenbih, s. 47.
62
bn Kesr, el-Bidye, V, 282, 292; bnl-Esr, el-Kmil, III, 335; bn Kuteybe, el-mme vesSiyse, I, 149; bn Haldun, Tarihu bn Haldun, II, 178.
63
bn Kesr, el-Bidye, V, 285-286.
56

208

Rsib, Basrada bulunan Hriclere yazd mektupta onlarn kendilerine

katlmalarn, iyilii emredip ktlkten menetmelerini istemiti 64 . Rsibinin
bu teklifine olumlu cevap veren Basra Hricleri, Nehrevan Kprsnde
toplanm olan Kfe Hriclerine katlmak zere Basradan kp, Nehrevana
yaklamlard. Bu arada, ilerinde Abdullah b. Habbab b. Erett ile doumu
yaklam bir derecede gebe bulunan kars veya cariyesi olan, bir toplulua
rastladlar. Abdullah b. Habbabn65 boynunda bir Kurn asl idi.
Hricler, Abdullaha kim olduunu sordular; ona, kendisini gvende
hissetmesi gerektiini sylediler ve sorularn doru cevaplamasn istediler. lk
olarak, Hz. Eb Bekir ve Hz. mer hakkndaki grlerini sordular. Habbab,
onlar hayrla and. Hz. Osman sorduklarnda ise, onun balangta da
sonrasnda da hakl olduunu ifade etti. Hz. Ali ile ilgili sorularna ise, O,
Allah sizden daha iyi bilir ve dindeki ittikas sizden ziyadedir, gr de
sizden daha aktr. cevabn verdi. Hricler bn Habbabn verdii bu
cevaplardan memnun olmadlar ve kzarak yle dediler: Sen havaya uyuyor
ve kiileri ileri ile deil, adlar ile tanyorsun. Allaha yemin ederiz ki, seni
grlmedik bir ekilde ldreceiz.
Bundan sonra, Abdullah hamile olan ei ile birlikte alp, kollarn
arkasna baladlar ve yolda bir hurmala vardlar. Abdullah bunlara; Ben
Ehl-i slamm, ldrlmemi gerektirecek bir harekette bulunmadm. Ayrca
size ilk rastladmda bana emniyette olduumu sylediniz dedi. Ancak onlar,
Senin boynunda asl olan Kitab, bize senin ldrlmeni emrediyor diyerek,
slamiyete byk hizmetler etmi, birok gazalarda bulunmu bu nemli zat
yere yatrp koyun keser gibi kestiler; karsnn da hibir suu yokken onun
feryat ve yalvarmalarna bakmadan karnn yararak ehid ettiler. Ayrca bu
kafilede bulunan dier drt kadn da kestiler66.
Haber Hz. Aliye ulanca, olay soruturmak zere el-Hris b. Mrreyi
grevlendirdi. Hris, oraya varr varmaz, Hriciler tarafndan sorgusuz sualsiz
64

Taberi, Tarihul-mem, V, 72-73; Dinever, el-Ahbrut-Tvl, s. 204.

Abdullah b. Habbab b. el-Erett, Hz. Peygamberi grm ve ondan babas yoluyla rivayette
bulunmutur. Bkz. zzddin Ebul-Hasa b. Ali b. Muhammed b. Abdilkerim el-Cezer bnlEsr, Usdul-Gbe f-Marifetis-Sahbe, Msr 1280, III, 150.
66
Bu konuda yaplan rivayetlerde kk bir ksm farkllklar bulunmaktadr. Bkz. bn Kesr, elBidye, V, 288; bnl-Esr, el-Kmil, III, 341; Mberred, el-Kmil, III, 1134-1135;
Abdulkahir Badadi, el-Fark, trc. E. Ruhi Flal, s. 56-57; Eb mer Ahmed b. Muhammed
el-Endls bn Abd Rabbihi (328/939), el-Ikdul-Ferd, Kahire 1948, II, 390-391; Mesd,
Mrcuz-Zeheb, II, 404; Mutahhar b. Thir el-Makdis, el-Bed vet-Trh, Paris 1899/1916,
V, 224; Belzur, Ensbul-Erf, III, 141; bn Sad, et-Tabakt, III, 32; bn Haldun, Tarihu
bn Haldun, II, 180; Ahmed Cevdet, Ksas- Enbiya, stanbul 1331, II, 116 vd.; Neet aatay
- brahim Agah ubuku, slam Mezhepleri Tarihi, Ankara 1976, s. 23-24; Flal, bdiyenin
Douu, s. 67.
65

209

ldrld. Bunun zerine, Hz. Alinin yanndakiler dehete kaplarak,

Muviyenin zerine gitmeden, ncelikle Hricilerin iinin bitirilmesi
gerektiini sylediler. Zira onlar, ama gittiklerinde geride kalan ailelerine ve
mallarna Hricilerin zarar vereceklerinden korkuyorlard67.
phesiz ki, bedev zihniyeti ile hareket eden, slamn ruhundan
habersiz, Kurn ve Snnet hakknda bilgileri son derece yetersiz olan Hricler;
bu katliam, gaye edindikleri iyilii emredip ktl yasaklamak adna
yapmlard. Ancak bu prensibi yerine getirirken byk bir fitne hareketinin
iinde olduklarnn da farknda deillerdi. Zira, slam dnyasnda tam bir terr
havas estirmekte idiler. Hricilerin ileri derecedeki taassubu, ar hkmleri ve
iddet hareketleri ile derhal kendini gsterdi. Alinin hilafet zerindeki
iddialarnn hkmsz olduunu ilan ettikleri gibi, Osmann hareketini de
takbih eyleyerek, katlinden dolay intikam almak fikrini de klliyen reddettiler.
Hatta daha da ileri giderek, Osman ile beraber Aliyi inkardan kaanlar ile kendi
fikirlerini kabul etmeyenlerin dinden ktklarn ve bunlarn ldrlmeleri
gerektiini ilan ettiler. Hemen sonra, kadnlar da dahil, bir ok kimseleri
ldrdler68.
Hricler, El-emru bil-marf ven-nehyu anil-mnker prensibini
uygulamak adna cehaletlerinin eseri olarak srekli tenakuza dmekte idiler.
Onlarn en byk tenakuzlar kendileri gibi dnmeyen dindalarna son
derece sert ve kat davranmalarna mukabil; ehl-i kitaba zimmet-i nebeviyeyi
muhafaza dncesi ile ilimemeleridir. Bu ters uygulamalarna ilikin slam
Tarihinden bir ksm rnekler sunalm.
Mutezilenin nde gelen isimlerinden biri olan Vsl b. Ata, arkadalar
ile kt bir yolculukta Hriclerden bir gurubun kendilerine doru geldiini
grd. Arkadalar bu durumdan ok korktular. Vsl, arkadalarndan kendisini
Hriclerle yalnz brakmalarn istedi ve bir aresini bulup kurtulacaklar
yolunda mit verdi. Arkadalar, yaklaan Hriclerin korkusundan dehete
dm bir vaziyette idiler ve mitlerini Vsln bulaca areye balamlard.
Hricler yanlarna geldiinde, aralarnda zetle yle bir konuma cereyan etti:
Hriclerin; Siz kimlersiniz? sorusuna Vsl; Allah kelamn dinlemek ve
hudud-u lhiyi renmek isteyen mrikleriz. eklinde cevap verdi.
Dehaletinizi kabul ettik diyen Hriclere Vsl, kendilerine talimde
bulunmalarn istedi. Bunun zerine Hricler, kendilerinin ahkamn onlara
tebli ettiler. Vsl da Ben ve arkadalarm sylediklerinizi kabul ettik dedi.
Bunun zerine Hricler, Vsl ve arkadalarna kendileri ile birlikte
yrmelerini, artk bundan byle arkadalar olduklarn sylediler. Vasl ise
67
68

Taberi, Tarihul-mem, V, 82-83; bn Kesr, el-Bidye, V, 288; bnl-Esr, el-Kmil, III, 342.
Farkl rivayet ekilleri iin bkz. Taberi, Tarihul-mem, V, 81-82; Malat, et-Tenbih, s. 47-48;
G. Levi Dellah Vida, Hricler, .A., stanbul 1964, V, 233.

210

onlara; Buna hakknz yoktur, nk Allahu Tel kitabnda; Eer

mriklerden biri sana snacak olursa, Allahn szn dinleyinceye kadar onu
koru. Sonra da onu gvenilir bir yere gnder. 69 buyuruyor. Siz bizi, emin
olacamz yere gtrmeye mecbursunuz. dedi. Bunun zerine Hricler
birbirlerine bakndlar ve buna mecbur olduklarna karar verdiler. Kalkarak
Vsl ve arkadalarn gidecekleri yere kadar gtrdler70.
Bu olayn dnda anlatlan benzeri bir dier olay da yledir:
Hriclerden bir grup, bir gn yolda giderken bir mslman ve bir hristiyan
yakalamlar, mslman ldrp, zimmet-i nebeviyeyi muhafaza dncesi ile
hristiyana dokunmamlard 71 . Onlarn garip bir ekilde Mslmanlara
gstermedikleri bu msamahay, Ehl-i Kitaba gstermelerinin izahn yapmak
zordur. Ancak onlar, Ehl-i Kitabn Mslmanlar gibi Allahn gerek vahyine
mazhar olamadklarndan, onlar himaye etmenin ve korumann gerektiine
inanmlardr. Bununla birlikte, farkl nedenlerle daha sonraki devirlerde Ehl-i
Kitaba daha az msamahal davranlmtr72.
Hricler, el-emru bil-marf ven-nehyu anil-mnker prensibini
uygulamakta son derece tezat iine dmlerdi. Onlarn ne denli tezat iinde
bulunduklarn u olaylar gstermektedir: Abdullah b. Habbab ve masum
kadnlar ehit ettikleri hurma aalar altnda bir Harici, aatan den bir
hurmay azna almt. O, bedelini vermediin bu hurmay nasl yersin? diye
arkadalar tarafndan ldrlmt 73 . Yine bu srada zimmilerden birinin
domuzu orada dolamaktayd. Hricilerden biri klncyla bu hayvan ldrd.
Hrici arkadalar onu; Yer yznde fesat icra ediyorsun diye ldrmeye
kalkt. O ise, domuz sahibini buldu, onu raz etti ve bylece lmden
kurtuldu74.
Onlarn ters davranlarn gsteren bir rnek de yledir: Hriciler, bir
Hristiyandan bir hurma aac istediler. Adam; Aln sizin olsun dedi. Onlar
ise; Vallahi bunu parasz almayz. diye cevap verdiler. Bunun zerine
Hristiyan adam; Bu ne garip ey, Abdullah b. Habbab gibi bir adam
ldryorsunuz, fakat bizim hurma aacmz para vermeden almak

69

Tevbe (9), 6.
Mberred, el-Kmil, III, 1078-1079; aatay - ubuku, slam Mezhepleri Tarihi, s. 25-26.
71
Eb Muhammed Abdullah b. Mslim ed-Dinever bn Kuteybe, Uynul-Ahbr, Kahire 1963, I,
196; Mberred, el-Kmil, III, 1134; aatay - ubuku, slam Mezhepleri Tarihi, s. 26; Flal,
bdiyenin Douu, s. 120. Karlatrnz: bn Hazm, El-Fasl, IV, 189.
72
Flal, bdiyenin Douu, s. 120.
73
Farkl rivayet ekilleri iin bkz. Taberi, Tarihul-mem, V, 82; bnl-Esr, el-Kmil, III, 342;
Mberred, el-Kmil, III, 1135; Belzur, Ensbul-Erf, III, 141.
74
Taberi, Tarihul-mem, V, 82; bnl-Esr, el-Kmil, III, 342; Belzur, Ensbul-Erf, III,
141; aatay - ubuku, slam Mezhepleri Tarihi, s. 25.
70

211

istemiyorsunuz? dedi75. Bylece Hriciler; iyiyi emr, kty men hkmn

yerli yersiz uyguladlar76.
Grld gibi, onlarn bedev nazarlarnda kendileri gibi dnmeyen
bir Mslmann, Hristiyann domuzu kadar ehemmiyeti bulunmamakta idi.
Domuzu ldrnce fitne kacandan endie eden bir Harici, Mslman kan
aktmaktan hibir ekilde geri durmamaktayd 77 . phesiz bu da onlarn
tamamen yaplaryla alakaldr. Onlarn kr taassublar, onlar istikametli
dnmekten ve makul davrantan uzaklatrmakta idi. Bu itibarla, onlar bu
anlaya srkleyen etkenler zerinde ksa da olsa durmakta yarar vardr.
Hricleri bu tarz davrana srkleyen eyin ncelikle mantklar oluuna
dikkat eken Eb Zehra, yle der: Hricler dmanlarnn hibir delilini
kabul etmezlerdi. Ne kadar ak-seik ve hakka yakn olursa olsun, onlarn
grleri ile ikna olmazlard. Bilakis dmanlarnn delilleri gl olduu
nisbette, kendi inanlarna daha fazla sarlrlar ve kendi inanlarn destekleyen
delilleri daha fazla aratrrlard. Bunun sebebi, kr krne dncelerine
balanmalar ve mezheplerinin kalplerine yerlemesi, btn dnce ve idrak
yollarn tkamasyd. Dier yandan Hricler bedeviliklerini yanstan bir
ekilde, mnakaalarda ok sert ve kat idiler. Bunlarn tek ynl dnmelerine
ve baka ynleri dikkate almamalarna sebep de bu idi. Hriclerin mezheplerini
ar derecede savunmalar, bunlarn bazen hadisler uydurarak Rasulullaha
nisbet etmelerine neden olmutu.78
Eb Zehra, Hricilerin davranlar ile ilgili aknln yle ifade eder:
Acaba Hricilerde bulunan, birbirine zt bu sfatlarn varlnn sebebi ne idi?
Bir tarafta takva ve ihlas, dier yanda sapklk, lgnlk, arlk, katlk,
inanlarna davet etmede taknlk, insanlar bask ve zorla sapk grlerini
kabullenmeye icbar etmek, slam dininin hogrl ile, ihlas ve takvann
kalblere doldurduu efkat ve merhametle badamayan davranlar.79
zmirli de Hriclerin maksatlarnn Kurna kar gelmek olmadn,
onlarn kaba ve sert davranlarnn Kurn yanl anlamalarndan
kaynaklandn, onlarn fkh bilmez bedeviler olduklarn; dolaysyla en

75

Taberi, Tarihul-mem, V, 81-82; Eb Zehra, Trhul-Mezhibil-slmiyye, I, 68.

Mehmet Said Hatipolu, Hilafetin Kureyilii, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, cilt XXIII, Ankara 1978, s. 163.
77
bn Kesr, el-Bidye, V, 281.
78
Eb Zehra, Trhul-Mezhibil-slmiyye, I, 78.
79
Eb Zehra, Trhul-Mezhibil-slmiyye, I, 68. Ayrca bkz. M. Zeki can, Emr bil-Maruf ve
Nehy Anil-Mnker, Atatrk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi,
Erzurum 1991, s. 80-89.
76

212

kk bir hatada bir birlerini tekfir ettiklerini ifade eder 80 . Cbirye gre,
bunlarn dnyas dnsel derinlii olmayan sade bir dnyadr 81 .
Aratrmaclarn ekserisinin zerinde birletikleri asl nokta Hriclerin basit
bedevi mant ile hareket ettikleridir. Ayrca onlarn arasnda Kurn
hkmlerini bilen ve anlayan kltrl insanlar olmad iin, bu yzeysel
anlayn Kurna baklarna da egemen olduu kimsenin gznden kamaz.
Bu basit l hayat tarznn yzeysellik karakterini dindarlklarna da yanstan bu
insanlar, dinin inceliklerini anlamakta glk ekiyorlard82.
Fazlur Rahman ise, Hriclerle alakal yle der: te, neredeyse bir iman
esas statsne ykselerek siyas alanda uygulanma imkan bulan bu
hogrszlk, fanatiklik, kendinden olmayanlara kaplar kapatma ve
amanszca zora bavurarak politik deimeyi etkileme, en eski slam frkas
olan Havricin belirgin zelliklerini oluturmutur.83
Kendi grlerine ar ekilde bal olan Hriclerin durumu, tam
anlamyla bedevilerin kendi kabile yaplarna sk skya bal olularn
yanstmaktayd. nk onlar, grlerinin doru olup olmadn hibir ekilde
sorgulamamakta idiler84. Hricilerin ou Kurn okurdu. Fakat yukarda ifade
edildii gibi, fkh bilmez cahil bir zmre idiler 85 . nk, hem bedevilik
gelenei sebebiyle, hem de cahil ve fanatik olduklar iin ahlakla hukuk
arasndaki fark kavrayacak durumda deillerdi. O yzden el-emru bil-marf
ven-nehyu anil-mnker diyerek iddete ba vurdular, terrist oldular86.
Hriclerin ierisinde slamiyete samimiyetle hizmet etmek dncesinde
olanlar vard. Ancak ne var ki, bu konuda yanl yoldan yrdler 87 .
Bilgisizlikleri onlar srekli yanl inan ve davranlara srkledi. Sonrasnda
bir ok frkalara ayrldlar. Onlarn ayrllarna rnek olmas asndan
Baddden ksa bir iktibasta bulunalm:

80

zmirli smail Hakk, Yeni lm-i Kelam, s. 74. Tekfir grleri iin ayrca bkz. Badd, el-Fark,
s. 54-55; Malat, et-Tenbih, s. 49.
81
Muhammed bid el-Cbir, Arap-slm Aklnn Oluumu, stanbul 2000, s. 95.
82
Muhammed Eb Zehra, Eb Hanife, ev. Osman Keskiolu, Ankara 1962, s. 127; Harun
Yldz, Din Siyaset ve deoloji, Haricilik Dncesinin Douu, Sidre Yaynlar, stanbul
1999, s. 33, 89.
83
Fazlur Rahman, slm, s. 234.
84
Yldz, Din Siyaset ve deoloji, s. 100.
85
C. Brockelmann, slam Milletleri ve Devletleri Tarihi, ev. Neet aatay, Ankara 1964, s. 4.
Ayrca bkz. A. S. Tritton, slm Kelam, ev. Mehmet Da, Ankara 1983, s. 42 vd.; Abdlbky
Glpnarl, Tarih Boyunca slam Mezhepleri ve lik, stanbul 1997, s. 186.
86
Taha Akyol, Hariciler ve Hizbullah slam Toplumlarnda Terrn Kkleri, stanbul 2000, s.
174; aban Kuzgun, Hizbullahn Backgrondu, Tarih ve Dnce, say 6, yl 2000, s. 23.
87
Eb Zehra, Trhul-Mezhibil-slmiyye, I, 68 vd..

213

Yine o (Necdet b. mir el-Hanef) demitir ki: Kim kk bir gnah

iler veya kk bir yalan syler ve bunlarda da srar ederse, o kimse mriktir.
Fakat zerinde srar etmeksizin, zina eden, hrszlk yapan ve iki ien biri,
inannda kendisine uyanlardan olmak artyla, Mslmandr. O, bu bidatleri
ortaya koyup kendisine uyanlar bilgisizliklerinden dolay mazur grnce, ona
uyanlarn pek ou, bu bidatleri iin onu tvbe etmeye ardlar ve ona;
Mescide git ve bidatlerinden tvbe et! dediler. O da syleneni yapt. Bunun
zerine onlardan bir topluluk, onun tvbeye davet ediliinden pimanlk duydu
ve ondan zr dileyenlere katlarak, ona; Sen imamsn ve senin ictihadda
bulunma hakkn vardr. Artk senden tvbe etmeni istemeyeceiz. Onun iin,
ettiin tvbeden tvbe et ve seni tvbeye davet edenleri, bu defa sen tvbe
etmeye ar; aksi halde seni terk ederiz dedi. O da bu ekilde hareket etti.
Bunun zerine adamlar, onun hakknda eitli grlere ayrldlar.88
Bu olaydan da anlalaca zere, Hriciler verdikleri dini hkmlerde
genellikle aceleci idiler. Bu nedenle Kurn ve Snnete btnc yaklamdan
ok parac yaklayorlard ve bu durum ise, verdikleri kararlarda yanlmalarna,
eliki iinde bulunmalarna ve ok abuk ihtilaf edip blnmelerine yol
ayordu. Onlarn bu zelliklerini ok iyi bilen Emeviler, onlarla olan
mcadelelerinde bu ynlerinden yararlanmay bilmilerdir89.
Onlar sert davranmaya sevkeden dier siklerin yannda kabile ekimesi
ve rklnn roln de unutmamak gerekir90. Zira Hriciler Rebia kabilesine
mensuptular. ktidar ise, Mudar kabilesinin elinde idi. slam, chiliye
dneminde son derece ileri safhada olan kabile ekimelerini her ne kadar
hafifletti ise de, tamamen silemedi. Zira insanlarn yaratllarnda bu duygular
az veya ok daima mevcuttu 91 . phesiz bu duygular, uygun bir ortam
bulduunda kendiliinden belirmektedir.
Hricler slamn emri olan el-emru bil-marf ven-nehyu anilmnkeri uygulamakta slama o kadar ters dmlerdi ki, yukarda sz
edildii gibi, slama davet ad altnda bu gayretlerini Mslmanlarla
savamaya tahsis etmilerdi. nk onlara gre, yegane Mslman ktle
kendileri idi92 ve onlarn dndaki Mslmanlar kafir idi93. Bu itibarla hakk

88

Badd, el-Fark, s. 64.

Bkz. Mberred, el-Kmil, III, 1322-1323.
90
Eb Zehra, Trhul-Mezhibil-slmiyye, I, 70; Ahmet Vehbi Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi
ve Etkileri, Ankara 2000, s. 11.
91
Eb Zehra, Trhul-Mezhibil-slmiyye, I, 69-70.
92
Julius Wellhausen, Arap Devleti ve Sktu, ev. Fikret Iltan, Ankara 1963, s. 150, n. 2; Eb
Zehra, Trhul-Mezhibil-slmiyye, I, 70.
93
Talat Koyiit, Hadisilerle Kelamclar Arasndaki Mnakaalar, Ankara 1989, s. 37.
89

214

aklama yetkisini sadece kendilerinde grmlerdi94. Gerek iman da kendileri

temsil ettikleri iin 95 , dier Mslmanlarn kendi imanlarna arlmas, bu
prensibe gre artt. Nitekim sz edilen Abdullah b. Vehb er-Rsib, imamete
geli konumasnda, her ne kadar slam kabul etmilerse de, kendi
heveslerine uyarak Allah yolundan sapanlara kar savaacan aka
belirtmiti96. Onlarn sz konusu prensip adna, tm mcadeleleri kendilerinin
dndaki tm Mslmanlardr. Kald ki onlara gre, amel imandan bir cz
olduu iin, byk gnah ileyenler dinden kmlardr97. Hz. Osman ve Hz.
Aliyi de bu gereke ile mrted olarak grmlerdi. Hz. Aliyi tevbe ederek
tekrar dine girmesini teklif etmiler, ancak Ali onlarn bu fikirlerini yanl
grd iin tekliflerini de reddetmiti98.
Hz. Ali, Hricilerle Nehravan sava ncesi hem kendisi hem de Eb
Eyyb el-Ensr vastasyla konuarak onlar ikna etmeye alt ise de bir
faydas olmad99. Zira, Hriciler kelime ve lafzlarn zahirine nem veriyor ve
smsk yapyorlard. Bundan dolaydr ki, Hz. Alinin onlarla mnakaasnda
yetlerin zerinde durmad grlmekte idi. nk o, karsndakilerin naslarn
ancak zahirleriyle megul olduklarn biliyordu. Bunun iin o, onlarla olan
konumalarnda Hz. Peygamberin davranlarndan rnekler vermee alt100.
Hz. Alinin Hricilere yapt u konuma, konumuzla ilgili gzel bir rnektir:
Hele benim hata ettiimi ve saptm iddia ediyorsunuz. Peki neden
btn mmet-i Muhammedi de sapklkla itham ediyor, benim hatam yznden
onlar hesaba ekiyor ve onlar, benim gnahlarm sebebiyle kafir
sayyorsunuz? Kllarnz devaml havada, onlar suluya da indiriyorsunuz,
susuza da. Susuzu, sulu ile kartryorsunuz. Halbuki siz, Rasulullah
(s.a.v.)in evli olduu halde zina eden kiiyi recmettirdikten sonra, cenaze
namazn da kldrdn, daha sonra da miraslarn ona varis yaptn; haksz
yere birini ldrene ksas uyguladktan sonra onun terekesini miraslarna
dattn, hrszn elini kesip, evli olmad halde zina edene dayak attrp daha

94

bnl-Esr, el-Kmil, III, 336.

Hariciler gerek imann kendileri ile parladn ifade ederler. Bkz. Taberi, Tarihul-mem, V,
82-83.
96
Dineveri, Ahbar, s. 203; Flal, badiyenin Douu, s. 119.
97
Haric frkalarn genel gr bu olmakla birlikte, bu hususta kollarn arasnda gr ayrlklar
da bulunmaktadr. Bkz. ehristn, el-Milel, I, 115-116; Badadi, el-Fark, s. 54 vd..
98
Taberi, Tarihul-mem, V, 84.
99
bnl-Esr, el-Kmil, III, 324 vd.; Belzur, Ensbul-Erf, III, 133 vd.; Dinever, el-AhbrutTvl, s. 207-211; bn Haldun, Tarihu bn Haldun, II, 180.
100
bn Kesr, el-Bidye, V, 285; Mberred, el-Kmil, III, 1100; Badd, el-Fark, s. 55-59.
95

215

sonra ganimet malndan hisse verdiini ve bunlarn Mslman kadnlarla

evlendiini ok iyi bilmektesiniz.101
Hricler, kendilerini gerek Mslman, dier Mslmanlar ise kafir,
zalim ve fask olarak grmekte idiler. Yaptklar toplantlarda srekli bunu dile
getiriyorlar ve cihad konusunu sklkla iliyorlard. zellikle, Allahn verdii
g ve takat nisbetinde kendi dndakilerin yzlerine ve alnlarna kllaryla
vurmalarn istiyorlard102. Bu durum onlarn hayat felsefesi olmutu. Onlardan
Sffinde ilk kl eken ahs, Urve b. deyyedir. Urve, Ziyad zamannda
ldrlm ve hizmetisine efendisinin zelliklerini anlatmas istenilmiti. O
da, onun nne hibir zaman gndzleri yemek koymadn ve geceleri de
yatak sermediini sylemiti103. Grlyor ki, Hriciler ahsi yaaylarnda son
derece ibadetlere dkndler. Ancak onlarda bakalaryla olan ilikilerinde ve
dini anlatmada denge bulunmamaktayd. Ayn durumu zamanmzda da
gzlemek mmkndr.
Muviyeyi itaate zorlamak iin sefer hazrl iinde bulunan Hz. Ali, bir
Hrici olan Abdurrahmn b. Mlcem el-Murd tarafndan ehit edildi (15
Ramazan 40 / Ocak 661) 104 . Bylece fikir ve dnce plannda kar
koyamadklar Hz. Aliyi de ldrdler. Onlar bu sert ve kaba hareketleri ile
slama hizmet edip, Allahn rzasn kazandklarn sanyorlard105. Halbuki bir
fitne karmak binlerce katilden daha tehlikeli idi. Bunlar ise, hem fitne
karyorlar ve hem de katlediyorlard. in garibi, bu hareketlerine de din bir
renk veriyorlard. yle ki bn Mlcem, Hz. Aliye klcn vururken Ey Ali,
hkm Allaha aittir ne sana ne de arkadalarna demekte idi106.

101

Eb Zehra, Trhul-Mezhibil-slmiyye, I, 73. Kllarn sorgusuz sualsiz insanlarn

balarna vurulduu ile ilgili ayrca bkz. Taberi, Tarihul-mem, V, 85; Badd, el-Fark, 1991,
s. 59.
102
bn Kesr, el-Bidye, V, 286.
103
Mberred, el-Kmil, III, 1098.
104
Hricler, kendi inan ve prensiplerini yerletirebilmek iin, Hz. Ali, Muviye ve Amr b. As'n
katlinin gerekli olduuna karar verirler. Muviye ve Amr b. As suikasttan kurtulurken, Hz. Ali
kurtulamaz. Bkz. Taberi, Tarihul-mem, V, 143 vd.; Mberred, el-Kmil, III, 115-1120;
Dinever, el-Ahbrut-Tval, s. 213-214; Ahmed b. Eb Yakb b. Cafer b. Vehb el-Yakb,
Trhul-Yakb, Beyrut 1960, II, 214; Mesd, Mrcuz-Zeheb, II, 423; Ebul-Hasan Ali b.
Muhammed b. Abdilkerim bnl-Esr, el-Kmil fit-Trih, Beyrut 1385/1965, III, 387; bn
Kuteybe ed-Dinever, el-Merif, Beyrut1390/1970, s. 91; Julius Welhausen, el-Havric vea, Arapaya ev. Abdurrahman Bedev, Kahire 1958, s. 25; M. erafeddin, slamda lk Fikr
Hareketler ve Din Mezhepler, Darulfnun lahiyat Fakltesi Mecmuas, sene 4, say 14,
stanbul 1319, s. 3.
105
bn Kesr, el-Bidye, V, 287.
106
Taberi, Tarihul-mem, V, 146.

216

Kemal Ikn Mutezilenin el-emru bil-marf ven-nehyu anilmnker prensibini ele alrken sylediklerini aynen Hriciler iin de dnmek
mmkndr. Ik yle der: Mutezile, el-emru bil-marf ven-nehyu anilmnker prensibini kabul etmekle, cemiyet iinde sk bir kontrol taraftar
olmutur. Kendi prensiplerine kar gelenlere ar hcumlarda bulunmutur.
yilii emrediyorum diye kendi tevil ve grlerini bakalarna zorla kabul
ettirmek yolunu tutmutur107
Harici frkalarnn iinde dierlerine nazaran daha lml olan ve kuvvetle
muhtemel srf bu yumaaklklarnn yznden gnmze ulaabilen tek Hrici
frkas olan bdiye, Hrici olmayan Mslmanlara kar daha msamahaldr.
bdlerde en nemli unsur adalet anlaydr. Onlarn adalet anlaylar, iyilii
emretmek ve ktlkten yasaklamak (el-emru bil-marf ven-nehyu anilmnker) eklinde ifade edilmitir. Bu prensip, bata imam olmak zere, her
mslmann vazgeilmez bir grevidir108.
Ancak bu prensip adna yukarda sz edildii gibi, slamn ruhuna ters
olarak Mslmanlar arsnda terr havas estirmekte idiler. Zira, slam, bunlarn
kalplerini fethetti ama, dnceleri yzeyseldi, ufuklar dar idi ve ilimden uzak
idiler. Bylece bu insanlardan mmin fakat dnce sahalar dar olduu iin
mutassp, lde yaad iin takn ve atlgan, daha nce bol nimetler
bulamadklar iin zahid bir cemaat ortaya kt 109 . Chz, Hricilerin bu
ynlerine iaretle; onlar mutaassp ve sava dinden sayanlar eklinde tarif
etmiti110.
Arap bedevi kabileleri, yoksul bir hayat yayor ve hayatlarn apulculuk,
avclk ve ticaret kervanlarn yamalamakla idame ediyorlard111 . Hricilerin
lde yaadklar bu hayat tarz onlar, sertlie, iddete ve kabala srklemiti.
nk nefisler, altklar eyin birer suretidir. ayet bunlar mreffeh bir hayat
ierisinde yaasalar, nimetlere boulsalard, elbetteki onlarn sertlii
hafifleyecek, katlklar yumuayacak ve iddetleri hafifleyecekti 112 . Demek
oluyor ki, Hricilerin iyilii emretme, ktlkten yasaklama ilkesini adna
sert tavrlarnn altnda yatan bir dier nemli neden de ekonomiktir. Zira
onlarn gelir seviyeleri son derece dk idi. Bu durum sosyolojik ve psikolojik

107

Kemal Ik, Mutezilenin Douu ve Kelm Grleri, Ankara 1967, s. 72-73.

Flal, badiyenin Douu, s. 119 (Eb Sad Muhammed b. Sad el-Ezd el-Kalht, el-Kef
vel-Beyn, British Museum L. Or. Nu. 2606dan naklen).
109
Eb Zehra, Trhul-Mezhibil-slmiyye, I, 69.
110
Chz, Hilafet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri, ev. Ramazan een, Ankara
1988, s. 69.
111
Koyiit, Hadisilerle Kelamclar Arasndaki Mnakaalar, s. 37-38.
112
Eb Zehra, Trhul-Mezhibil-slmiyye, I, 69.
108

217

bir realitedir ve ayn eyler gnmz Mslman gruplar iin de geerliliini

srdrmektedir.
leri dnemlerde Hanbelilerin bir ksm davranlar, iddet ve
msamahaszlkta Hriclere benzemekte idi. Onlar da sz konusu prensip
adna, makul olmayan davranlar sergilemilerdi. bnul-Esr, Hanbelilerin
323/934 ylnda evlere ve halka hcum ettiklerini, arkclar dvp, alg
aletlerini krdklarn, bulduklar ikileri dktklerini, erkeklerin kadn ve
ocuklarla sokakta gitmesini engellediklerini, masum kadnlarn aleyhine
ahitlik ettiklerini, nlerine geleni dvdklerini kaydetmektedir113. Benzeri bir
ksm davranlar, gnmzde Taliban hareketi iinde de grlmektedir.
zellikle kadnlarla ilgili uygulamalardan balamak zere, bir dizi yasaklamalar
ve bunlarn uygulannda gsterilen sert tavrlar ve uygulamalar tam anlamyla
Hricileri hatrlatmaktadr114.
Hriclerin bir ksm dnce yaplar ve uygulama biimleri, Taliban
hareketi iinde olduu gibi, gnmzde hayatiyetini devam ettiren baz marjinal
gruplar iinde de devam etmektedir. Konuyla ilgili Snmez Kutlu unlar
syler:
Hariciliin bu sert ve radikal ruhu, aka olmasa da, bedevi hayatn zor
artlar altnda yaam olmalar, davranlarndaki sertlik, imanlarndaki
taassub ve kendi inanlarnda olmayanlar kfrle sulamak bakmlarndan,
yakn zamanlarda ortaya kan Vehhabilikte; Msrda Tekfir ve Hicret
cemaatinde, Cihad rgtnde, Trkiyede Hizbullah, bda-C ve dier baz
marjinal gruplarda yeniden tezahr etmeye balamtr. Bu hareketlerin
doktrinleri ve kullandklar kavramlaryla Haric idealizmi arasnda yakn
benzerlikler sz konusudur. Bu etkisiyle olsa gerek, Vahhabi hareketini,
gemite ve gnmzde Yeni-Haricilik olarak isimlendirenler olmutur.115
Balangtan beri dncelerini tarafsz ekilde ortaya koyan alimlere
gre, ar guruplar bir yana Hricler dalalette kalm, fakat kfre girmemi bir
topluluktur. Nitekim Hz. Ali, mensuplarna kendisinden sonra Hriclerle
savamamalarn, zira hakk arayp bulmak isterken ona ulaamayanlarn batl

113

bnl-Esr, el-Kmil fit-Trih, Beyrut 1966, VII, 107. Ayrca bkz. Muhammed Eb Zehra,
bn Hanbel Hayatuh ve Asruh Aruh ve Fkhuh, Msr 1947, s. 397.
114
Konuyla ilgili geni bilgi iin bkz. Mehmet Ali Bykkara, Bir nan ve maj Sorunu Olarak
slamn Talibancas, Gnmz nan Problemleri lahiyat Fakltesi Kelam Anabilim Dal
Sempozyumu, Erzurum 7-9 Eyll 2001, s. 277-287.
115
Kutlu, slam Dncesinde Tarihsel Din Sylemleri Olgusu, s. 21. Vahhabilikle ilgili ayrca
bkz. Ahmet Vehbi Ecer, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, Ankara 2000 ; Sayn Dalkran,
Tarih-i Cevdette slam Mezhepleri I, Atatrk niversitesi Trkiyat Aratrmalar Enstits
Dergisi, yl 9, say 20, Erzurum 2002, ss. 219-252.

218

arayp buna ulaanlar gibi olmadn sylemitir 116 . Ayrca Hz. Aliye
Hricilerin mrik mi, mnafk m olduu sorulmu, o onlarn ne mrik ne de
mnafk olmadklarn sylediinde; Ey Emrul-Mminn, peki onlar nedir?
denildiinde Hz. Ali, Bize isyan eden kardelerimizdir. Onlar bize isyan
ettiklerinden dolay onlarla savayoruz. demitir 117 . Mturid ise, onlarn
gnahlar ar derecede abartmalar dolaysyla byk gnah iledikleri
grndedir118.
slam toplumunun byk ounluu Hz. Osman devrinde kan
karklklardan itibaren siyaset alannda orta bir yol izlemitir. Bu ounluun
nderleri, Hricilerin tersine, iyilii emretme, ktlkten yasaklama ilkesini
hukuk alannda deil, ahlak alannda uygulamann gerei zerinde duruyor,
bunun da i savala deil, eitimle mmkn olacan belirtiyorlard119.
Hricler bu sert ve hain tavrlaryla el-emru bil-marf ven-nehyu
anil-mnker prensibini tatbik adna pek ok masum mslmann kann
akttlar, slama girii zorlatrdlar, k ise kolaylatrdlar. Bu yzden
mutedil bdiye kolu hari dierleri tarihin derinliklerinde kaybolup gittiler.
IV. Sonu
Hriclerin el-emru bil-marf ven-nehyu anil-mnker prensibini
uygulamalar tamamen sert ve kaba kuvvete dayal, slamn ngrd
yumuaklktan tamamen uzak bir durumdadr. Hriciler bu prensip adna pek
ok yanllar yapmlar, masum Mslmanlarn kanlarn aktmlar ve Hz. Ali
gibi ok sekin bir ahsn suikastla hayatna son vermilerdir. Kurna samimi
inanan, ancak Kurn ile ilgili bilgileri, zellikle fkh bilgileri son derece kt
olan ve btncl yaklamdan ok parac yaklamla ok acele hkm veren,
kendileri dndaki Mslmanlar kafir ve mrik kabul eden bu insanlarn en
ok kullandklar slogan ise l hkme ill lilll / hakimiyet ancak Allahndr
eklindedir. Aralarnda ok ihtilaf eden ve hzla farkl kollara ayrlan
Hricilerin, birletikleri hususlardan biri sz konusu ettiimiz prensibin
uygulanndaki sertliktir. Her ne kadar bu sertliin kendi aralarnda iddeti
farkl ise de, sonuta dier slam frkalarna nazaran ok daha iddetlidirler.
Gnmzde bu frkann en mutedil kolu olan bdiye dndakiler sert yaplar
ve olumsuz tavrlar nedeniyle tarihte kalmakla birlikte, farkl oluumlar halinde

116

Ahmed Emin, Duhal-slam, Beyrut ts., Drul-Kitb el-Arab, s. 263; Flal, Hricler,
DA, XVI, 174. Ayrca bkz. Eb Hanife, el-Fkhul-Ebsat, s. 49-50.
117
bn Kesr, el-Bidye, V, 290.
118
Mturid, Kitbut-Tevhid, s. 328.
119
Fazlur Rahman, slm, s. 236.

219

bu davran rnekleri sunulmaya devam edilmektedir. Ancak bu davranlar

slamn ruhu ile birletirmek ise hi mmkn deildir.
Abstract: Principle el-emru bil-marf ven-nehyu anil-mnker / to command
goodness to avoid from badness has big importance in Islam. This is a mission
and command that every Muslim has to do it. But, in order to do this command to
the present from first period there is a state that Muslims generally agree on it.
That is, government does action for intervention scholars warn by their tongues
and the other Muslims do not like by their heart. At this subject, if every body
does action for intervention saying that I make it to command good and to avoid
from badness, it causes an instigation. But, since Haricies accept only themselves
as Muslim and accept the other Muslims as polytheist and unbeliever, they used
force to think like they and to action in intervention, and they killed them who do
not accept Haricies. Consequently, they appeared in the name of Islam but they
showed a structure which is not fit to spirit of Islam. Although Islam is not related
to terrorism, they cause terrorism weather in Islam Countries. At the present, time
to time, similar formations are seen.
Key Words: Havric, Haricies, Ezrika, Ibdiye, Ezrakiyye, Necdiyye, Sufriyye,
Selefiyye, Mutezile, Ali, Muviye, Siffin, Terrorism

Kaynaka
Abdulcabbr, Eb'l-Hasan Abdlcebbar b. Ahmed Kd Abdulcabbr, erhulUslil-Hamse, tlk. Ahmed Ebu Haim, Kahire: Mektebetu Vehbe, 1988.
Ahmed Cevdet, Ksas- Enbiya, II, stanbul 1331.
Ahmed Emin, Duhal-slam, Drul-Kitb el-Arab, Beyrut ts..
Ahmed Emin, Fecrul-slm (slmn Douu), trc. Ahmet Serdarolu, Ankara
1976.
Akyol, Taha, Hariciler ve Hizbullah slam Toplumlarnda Terrn Kkleri,
stanbul 2000.
Badd, Eb Mansur Abdulkhir b. Thir el-Badd, Mezhepler Arasndaki
Faklar (el-Fark Beynel-Frak), trc. Ethem Ruhi Flal, Ankara, T.D.V.
Yay., 1991.
Belzur, Ahmed b. Yahya b. Cabir el-Belzur, Ensbul-Erf, III, Beyrut
1417/1996.
Brockelmann, C., slam Milletleri ve Devletleri Tarihi, ev. Neet aatay,
Ankara 1964.
Bykkara, Mehmet Ali, Bir nan ve maj Sorunu Olarak slamn
Talibancas, Gnmz nan Problemleri lahiyat Fakltesi Kelam
Anabilim Dal Sempozyumu, Erzurum 7-9 Eyll 2001, s. 277-287.
Cbir, Muhammed bid el-Cbir, Arap-slm Aklnn Oluumu, stanbul 2000.
Chz, Hilafet Ordusunun Menkbeleri ve Trklerin Faziletleri, ev. Ramazan
een, Ankara 1988.
Cihan, Sadk, Uydurma Hadislerin Douu ve Sosyo-Politik Olaylarla lgisi,
Samsun 1997.

220

Crcn, Ebl-Hasan Seyyid erif Ali b. Muhammed b. Ali Crcn, etTarift, Beyrut: Dar'l-Ktbi'l-lmiyye, 1983.
aatay, Neet - brahim Agah ubuku, slam Mezhepleri Tarihi, Ankara
1976.
arc, Mustafa, Emir bil-Marf Nehiy anil-Mnker, DA, stanbul 1995,
X, 138.
kar, M. irin, Mu'tezile nan Sisteminde el-Emru bil-Maruf ven-Nehyu Ani-L
Mnker Prensibi, Danman: Nadim Macit, Ykseklisans Tezi, Van.
Dalkran, Sayn, Tarih-i Cevdette slam Mezhepleri I, Atatrk niversitesi
Trkiyat Aratrmalar Enstits Dergisi, yl 9, say 20, Erzurum 2002,
ss. 219-252.
Demircan, Adnan, Haricilerin Siyasi Faaliyetleri, stanbul 1996.
Dinever, Eb Hanfe Ahmed b. Davud ed-Dinever, el-Ahbrut-Tval, nr.
Abdulmunim, Kahire 1960.
Eb Dvud, Sleyman bnu'l-E'as es-Sicistn, Snenu Eb Dvud, nr.
Muhammed Muhyiddin Abdulhamd, I-IV, Beyrut, ts..
Eb Hanife, Numan b. Sbit Eb Hanife, el-Fkhul-Ebsat, (mam zamn Be
Eseri inde), trc. Mustafa z, stanbul, Marmara nv. lhiyat Fak.
Vakf Yay. 1981.
Eb Zehra, Muhammed, Eb Hanife, ev. Osman Keskiolu, Ankara 1962.
Eb Zehra, Muhammed, bn Hanbel Hayatuh ve Asruh Aruh ve Fkhuh,
Msr 1947.
Eb Zehra, Muhammed, Trhul-Mezhibil-slmiyye, I, Drul-Fikril-Arab,
Kahire ts..
Ecer, Ahmet Vehbi, Tarihte Vehhabi Hareketi ve Etkileri, Ankara 2000.
Ear, Ebul-Hasan Ali b. smil el-Ear, Makltul-slmiyyn ve htilfulMusalln, Tah. Muhammed Muhyiddin Abdulhamid, I, Beyrut 1416/1995.
Fazlur Rahman, slm, stanbul 1993.
Flal, Ethem Ruhi, Hricler, DA, stanbul 1997, XVI, 169.
Flal, Ethem Ruhi, Hariciliin Douu ve Frkalara Ayrl, AFD,
Ankara 1978, C. XXII, s. 246-275.
Flal, Ethem Ruhi, amzda tikadi slam Mezhepleri, stanbul 1983.
Flal, Ethem Ruhi, Din ve Liklik stne Dnceler, Mula 2001.
Flal, Ethem Ruhi, bdiyenin Douu ve Grleri, Doktora Tezi, Ankara
1983.
Gazli, Ebu Hamid Huccetlislam Muhammed b. Muhammed Gazzli, hyu
Ulmi'd-Din, I, Kahire: Messeset'l-Halebi, 1967.
Glpnarl, Abdlbky, Tarih Boyunca slam Mezhepleri ve lik, stanbul
1997.
Hatipolu, Mehmet Said, Hilafetin Kureyilii, Ankara niversitesi lahiyat
Fakltesi Dergisi, cilt XXIII, Ankara 1978, s. 163.
Hizmetli, Sabri, bdilikte Azzbe, Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi
Dergisi, Cilt XXIX, yl 1987, s. 285.

221

Isfahn, Eb'l-Kasm Hseyin b. Muhammed b. Mufaddal Rgb el-Isfahn,

Mucemu Mfredti Elfzil-Kurn, thk. Nedim Mar'ali, Beyrut: DrlFikr ts..
Ik, Kemal, Mutezilenin Douu ve Kelm Grleri, Ankara 1967.
bn Haldun, Tarihu bn Haldun, II, Beyrut 1391/1971.
bn Hazm, Eb Muhammed Ali b. Ahmed b. Sad b. Hazm et-Thir, el-Fasl
Fil-Milel Vel-Ehvi ven-Nihal, I-V, Beyrut 1395/1975.
bn Kesr, El-Bidye ven-Nihye, Mektebetl-Merif, V, Beyrut 1966.
bn Kuteybe Ed-Dinever, el-Merif, Beyrut1390/1970.
bn Kuteybe, Eb Muhammed Abdullah b. Mslim ed-Dinever bn Kuteybe,
Uynul-Ahbr, I, Kahire 1963.
bn Kuteybe, Eb Muhammed Abdullah b. Mslim bn Kuteybe ed-Dinever,
El-mme ves-Siyse, tah. Mustafa el-Haleb, I, Kahire 1969.
bn Manzr, Ebul-Fadl Cemlddin Muhammed b. Mkerrem bn Manzr,
Lisnul-Arab, XI, ed-Drul-Msriyye ts..
bn Sad, Eb Abdillah Muhammed bn Sad, et-Tabaktul-Kbr, III, Beyrut
Ts..
bn Teymiyye, Eb'l-Abbas Takiyyddin Ahmed b. Abdlhalim bn Teymiyye,
El-stikme, thk. Muhammed Read Salim, II, Messesetu Kurtuba, Bask
yer ve yl yok.
bnl-Esr, Ebul-Hasan Ali b. Muhammed b. Abdilkerim bnl-Esr, el-Kmil
Fit-Trih, III, Beyrut 1385/1965.
bnl-Esr, zzddin Ebul-Hasa b. Ali b. Muhammed b. Abdilkerim el-Cezer
bnl-Esr, Usdul-Gbe f-Marifetis-Sahbe, III, Msr 1280.
lhan, Avni Vehbi Ecer Mustafa z, slam Mezhepleri Tarihi, zmir 1977.
rfan Abdlhamid, slamda tikd Mezhepler ve Akid Esaslar, trc. M. Saim
Yeprem, stanbul 1994.
can, M. Zeki, Emr Bil-Maruf ve Nehy Anil-Mnker, Atatrk niversitesi
Sosyal Bilimler Enstits Yksek Lisans Tezi, Erzurum 1991.
zmirli smail Hakk, Yeni lm-i Kelm, stanbul 1339-1341.
Kalht, Eb Sad Muhammed b. Sad el-Ezd el-Kalht, el-Kef vel-Beyn,
British Museum L. Or. Nu. 2606.
Koyiit, Talat, Hadisilerle Kelamclar Arasndaki Mnakaalar, Ankara
1989.
Kutlu, Snmez, slam Dncesinde Tarihsel Din Sylemleri Olgusu,
slmiyt, Cilt 4, Say 4, Ankara 2001, s. 20.
Kutluay, Yaar, Tarihte ve Gnmzde slm Mezhepleri, Ankara 1968.
Kuzgun, aban, Hizbullahn Backgrondu, Tarih ve Dnce, say 6, yl
2000, s. 23.
M.erafeddin, slamda lk Fikr Hareketler ve Din Mezhepler, Darulfnun
lahiyat Fakltesi Mecmuas, sene 4, say 14, stanbul 1319.
Makdis, Mutahhar B. Thir el-Makdis, el-Bed vet-Trh, V, Paris 1899/1916.

222

Malat, Ebul-Hseyn Muhammed b. Ahmed b. Abdirrahman el-Malat e-fi

, Et-Tenbih Ver-Red al Ehlil-Ehv vel-Bida, nr. Muhammed Zahid
B. El-Hasan El-Kevser, Beyrut 1388/1968.
Mturid, Eb Mansur Muhammed b. Muhammed b. Mahmd el-Mturid,
Kitbut-Tevhid, Nr. Fethullah Huleyf, stanbul 1979.
Mesd, Ebul-Hasan Ali b. Hseyin b. Ali Mesd, Mrcuz-Zeheb ve
Medinul-Cevher, I, Msr 1384/1964.
Mberred, Ebul-Abbas Muhammed b. Yezid el-Mberred, el-Kmil fil-Lugati
Vel-Edeb Ven-Nahvi vet-Tasrf, tah. Muhammed Ahmed ed-Dl, I,
Beyrut 1406/1986.
Mslim, Ebu'l-Hseyin B. Haccc el-Kueyr, el-Cmiu's-Sahh, I-III, Kahire,
1374/1954.
Nevin Abdlhlk Mustafa, slam Dncesinde Muhalefet, ev. Vecdi Akyz,
stanbul 2001.
Rabbihi, Eb mer Ahmed b. Muhammed el-Endls bn Abd Rabbihi
(328/939), El-Ikdul-Ferd, II, Kahire 1948.
Rz, Ebu Abdullah Fahreddin Muhammed b. mer Fahreddin er-Rz,
Mefthul-Gayb, V, Beyrut: Drl-Ktbil-lmiyye, 1990/1411.
Rz, Fahruddin Er-Rz, tikdtu Frakl-Mslimn vel-Mrikn, DrulKtbil-lmiyye, Beyrut 1402/1982.
ehristn, Muhammed b. Abdilkerim e- ehristn, el-Milel ven-Nihal, I,
Beyrut 1992.
Taber, Ebu Cafer bn Cerir Muhammed b. Cerir b. Yezid Taber, CmilBeyn Fi Tefsiril-Kurn, VIII, Bulak: Matbaatl-Kbra, 1328.
Taber, Eb Cafer Muhammed b. Cerir et-Taberi, Tarihul-mem vel-Mlk,
Tah. Muhammed Ebul-Fadl brahim, V, Beyrut ts..
Taftazn, Mesud b. mer b. Abdillah Sadedin et-Taftazn, erhul-Maksd,
Tah. Abdurrahman Umeyra, V, Beyrut 1409/1989.
Triton, A. S., slm Kelam, ev. Mehmet Da, Ankara 1983.
Vida,G. Levi Dellah Vida, Hricler, .A., stanbul 1964, V, 233.
Watt, W. Montgomeri, slam Dncesinin Teekkl Devri, trc. Ethem Ruhi
Flal, Ankara 1981.
Welhausen, Julius, el-Havric ve-a, Arapaya ev. Abdurrahman Bedev,
Kahire 1958.
Wellhausen, Julius, Arap Devleti ve Sktu, ev. Fikret Iltan, Ankara 1963, S.
150, n. 2.
Yakb, Ahmed b. Eb Yakb b. Cafer b. Vehb el-Yakb, Trhul-Yakb,
I, Beyrut 1960.
Yldz, Harun, Din Siyaset ve deoloji, Haricilik Dncesinin Douu, Sidre
Yaynlar, stanbul 1999.
Zemaher, Eb'l-Ksm Crullah Mahmud b. mer b. Muhammed Zemaher,
el-Keaf an Hakiki Gavmizit-Tenzil ve Uynil-Ekvil fi VucuhitTevil, I, Beyrut: Dar'l-Ma'rife, ts..

223