Osmanlı Tâcnâme Literatürüne Göre Derviş Tacı Ve Abdullah Salâhaddîn-I Uşşâkī'Nin Cevâhir-I Tâc-I Hilâfet Risâlesi

slm Aratrmalar Dergisi, 25 (2011), 113-172
Osmanl Tcnme Literatrne Gre

Dervi Tac ve Abdullah Salhaddn-i Uknin
Cevhir-i Tc- Hilfet Rislesi*
Semih Ceyhan**
The Dervish Tj according to the Ottoman Tjnme Literature and a Critical

Edition of Abdullah Salh al-Dn al-Ushshks Treatise, Jawhir-i Tj- Khilfet
An independent body of literature has developed in the history of the Ottoman
Sufism. This is known as tjnme and deals, in general, with all the components
of the dervish apparel. This literature focuses, in particular, on the tj- sharf
which is worn by the sheikhs, their successors (khalifas) and hizmetnishins who
have reached a certain level of sayr al-sulk, from both the exoteric (zhir) and
esoteric (btn) aspects. This paper consists of two parts. After having examined
the nature of the dervish tj, its religious roots, historical journey, and etiquette, as
well as the different styles of the tj, its sections and symbolism with reference to
the Ottoman tjnme literature, the first part deals with the analysis of the Turkish
tjnme treatise named Jawhir-i Tj- Khilfet written by Abdullah Salh al-Dn alUshshk (1175-1197/1765-1783). al-Ushshk was a leading sufi in 18th century and his
treatise explains the symbolism of the dervish tj in the most detailed manner. This
treatise dwells on the sufi symbolism of the Halwat tj in general and Ushshk tj
in particular, its four terk, the five or seven branches in the terk, the colour of the
tj, the button and shamla as well as the dervishs cloak, clothes and the spectre. The
second part of the paper is a critical edition of al-Ushshks treatise.
Key words: the Ottoman Sufism, tariqah, tj, tjnme, Halwatiyya, Ushshkiyya,
Abdullah Salh al-Dn al-Ushshk, Jawhir-i Tj- Khilfet.
Her eyde bir yet var Ona hid

Dellet eder ki Odur vhid
Muhyiddin bnl-Arab
Geleneksel slm medeniyetinin varlk tasavvurunun dayand temel unsurlardan biri, eyann hakikatini, eyay aan ve onun zhirini belirleyen bir
ilkede aramasdr. Bu varlk tasavvuru, zellikle tasavvuf disiplini sz konusu
*
Bu almay okuyup deerli katklarda bulunan slm Aratrmalar Dergisi hakemlerine ve yetkililerine teekkr ederim.
** Dr., TDV slm Aratrmalar Merkezi.
SAM, stanbul 2011
113
olduunda, cemadattan bitkilere, hayvanlara, insana ve kozmosa kadar btn varlklarn btn, zt ve sembolik (remz) bir mnasnn ve deerinin
olduunu benimser; bu yaklamn medeniyetin sosyal ve madd hayatnn
btn ynlerine estetik bir ekilde temil eder. Dolaysyla genelde slm, zelde tasavvuf estetii, gerekliin be duyuyla alglanan tek bir varlk dzeyine
indirgenemeyeceini, madd varlk lemindeki her nesnenin iaret ettii bir
metafizik referans erevesi olduunu, nesneleri hakkyla anlamann bu atf
erevesini ve dzeylerini -ki bunlar meta-kozmos (ilh), makro-kozmos (tabii), mikro-kozmos (insan), obje-kozmos (madd) seviyeleridir- anlamaktan
getiini ileri srer.1 Bu idrak abas tasavvuf dikkate alndnda srf nazar
bir ura olmayp mhede ve vicdan tarikine dayaldr.
Metafizik bir effafla sahip, kendi iinde kozmik evreni barndran nesnelerin (obje-kozmos) hakikatlerini, hakikatlerin kayna olan akn bir ilh
ilkeyle dorudan irtibatl ve bu ilkenin muhtelif mertebelerde yansmalar
(tecelliyat) eklinde slk yoluyla idrak eden tasavvuf bilgilenme (mrifet)
srecinin nihayetine erimi rifler, nesnelerin hakikat ve sembolik mna
dzeylerini manzum ve mensur eserlerinde dile getirmilerdir. Tasavvuf estetiine dair olan ve nesne sembolizmini konu edinenler, bu literatr ierisindeki en dikkate deer eserler arasnda yer alr.
Trkiyede tarih ve felsef incelemeler eklinde seyreden modern tasavvuf aratrmalarnda grlen eksikliklerden biri, sf estetiine dair eserleri
dikkate alarak tasavvuf sembolizmi zerine younlamadaki nedrettir. Sf
sembolizminin, dil ve yazdaki sembollerin yan sra harfler ve saylar sembolizmi, havas ilimlerindeki ifreler, kozmik semboller, sembolik ahsiyetler
(ricll-gayb, peygamberler), ryada grlen sretlerden ibaret hayal remizler, tarikat kyafetleri ile db ve erknndaki semboller, sf menkbe, mesel
ve hikyelerden ibaret olay trnde remizler, renkler sembolizmi, kutsal zaman ve meknla ilgili remizler gibi pek ok konuyu kapsamas ve zellikle
mteahhirn dnemi sonrasndaki muhakkik sflerce bu konulardan her
birine dair mstakil edebiyat oluturulmas dikkate alndnda, bu konulara
dair almalarda art beklemenin elzem olduu aka itiraf edilebilir.2 Bu
nedretin ve eksikliin ikmali iin genelde tarikat kyafetleri zelde dervi tac
1
2
brahim Kaln, Dnya Gr, Varlk Tasavvuru ve Dzen Fikri: Medeniyet Kavramna Giri, Dvn: Disiplinleraras almalar Dergisi, 29 (2010), s. 25-26.
Tasavvufta remiz kavram ve kapsam hakknda bk. Semih Ceyhan, Remiz, TDV
slm Ansiklopedisi (DA), XXXIV, 558-60. Varln eitli dzeylerindeki sembollerin
klasik ve modern dnemde anlalmas meselesine metodolojik bir yaklam iin bk.
Semih Ceyhan, Tasavvuf Metafiziine Gre Varlk Dzeylerindeki Remizlerin Tahkiki Meselesi ve Fenomenolojik Yaklam: Metodolojik Bir Aray (tebli), II. Tasavvuf
Anabilim Dal Koordinasyon Toplants, stanbul, 2009.
114
Dervi Tac ve Cevhir-i Tc- Hilfet Rislesi
sembolizmine eilmek anlaml olacaktr.3

Sfler tarikatn eriat denilen db ve erkna dair kaleme aldklar
hurde-i tark, miyr- tark ve tarkatnme tr eserlerde, tarikat fiilleri
ve mkellefiyat hakknda bilgiler verdikleri gibi, bu fiillerin tatbikinde kullanlan kisve, alet ve edevat ile bunlarn sembolik hususiyetlerine dair bilgilendirmede bulunmak iin mstakil blmler de amlardr. Bu yaz trnn
yan sra sadece sf kisvesine mahsus olmak zere kisvelerin zhir keyfiyeti
ve btn-remz srlar hakknda mstakil bir telif tr de ortaya konmutur. Kadim dnemde giyim kuam asndan sosyal bir grubu dierlerinden
ayran en mmeyyiz zhir gsterge genelde tc terimiyle karlanan balk
cinsi olduu iin, zellikle Osmanl mutasavvflar bu teliflerine tcnme
veya Risle-i tc gibi isimler vermilerdir.
Tcnmelerde sadece dervi tac ve ksmlar deil, hrka, haydar, destegl, tennre, kemer, rid, meng, tbende, nefir (sr), kekl, cilbend, sofra,
teslim ta, habbe, palheng, tal toka, kanberiyye, as, teber, nize, kamarin,
pabu, seccade, post gibi dervi eyizini oluturan btn giysi ve aletlerle
ilgili unsurlara yer verilir.4 Bu unsurlar er dayanaklar, kullanm alanlar, tarihsel kkenleri, zhir zellikleri ve tarikat dbndaki yeri asndan
izah edildii gibi, daha ok iaret ettikleri tasavvuf remiz ve ilh delletleri
asndan, dier bir ifadeyle mrifet ve hakikat ilminde ierdikleri mnalar,
srlar ve mertebeler erevesinde tevil edilmitir.
Osmanl tcnme literatr ierisinde yer alan en nemli eserlerden biri
Abdullah Salhaddn-i Uknin (Salh Efendi) Cevhir-i Tc- Hilfet adndaki Trke rislesidir. Halvetliin Ukyye kolu mensuplarnca tarikatn
nc pri (pr-i slis) kabul edilen, skdar Kplce Sad Dergh eyhlerinden Mehmed Elif Efendinin Trklerin bnl-Arabsi eklinde vasfetmeye lyk grd Salh Efendi, bu rislesinde genelde Halvet, zelde Uk
tarikatnda kullanlan drt terkli tc- erfi, terklerdeki be veya yedier dal,
tacn rengini, tacn dme ve emlesini, hrka trlerini, ridy ve asy gerek
zhir gerek btn adan vahdet-i vcd irfan temelinde ve Uk yolunun
byklerinin tahkik ettii hakikatler -ki rislesinin adnda da getii zere bu
hakikatleri cevhir (cevherler) terimiyle karlar- muvacehesinde izah eder.
Bu izahn en geni tutulduu yer tc- erf ve aksamna dair ilk blmdr.
3
Bu konuda daha nce yaplm almalar iin bk. Bekir Motor, Tcnmeler ve Trk
Edebiyatndaki Yeri (yksek lisans tezi), Gazi niversitesi Sosyal Bilimler Enstits,
1998; Nurhan Atasoy, Dervi eyizi: Trkiyede Tarikat Giyim-Kuam Tarihi (stanbul:
Kltr Bakanl, 2000); Semih Ceyhan, Ta, DA, XXXIX, 363-65.
Dervi eyizindeki tm unsurlarn sanatsal zellikleri ve sembolik iaretleri iin bk.
Atasoy, Dervi eyizi, s. 227-75; Reat Ekrem Kou, Trk Giyim Kuam ve Sslenme
Szl (Ankara: Smerbank Kltr Yaynlar, 1969).
115
Bu makalede, klasik literatrde olduka detayl bir ekilde ilenen dervi kisvesinin btn ksmlar deil, sadece tarikatlarda hulef ve meyihin
balarna giydikleri tacn zhir keyfiyeti ve tarih dayana, btn ve
remz mnalar Osmanl tcnme literatrne gre inceledikten (olduka
detayl teviller sz konusu olduundan bu semboller zetle nakledilecektir) sonra Salh Efendinin Cevhir rislesi tahlil edilecek ve ardndan bu
rislenin iki nshas karlatrlarak5 gnmz harflerine aktarlm hli
neredilecektir.6
1. Osmanl Tcnme Literatrne Gre Dervi Tac

1.1. Osmanl Tcnme Literatr
Osmanl tcnmelerinin iki sebebe binaen kaleme alnd ileri srlebilir: Birincisi tarikat sliklerine dervi eyizinin keyfiyeti ve tad metafizik anlamlara dair bilgi vermek, ikincisi tarikat dndaki kimselerin eyizin
meruiyetine dair sorgulamalarna cevap vermektir. Bu sebeple tcnmeler
dervilere bir yandan metafizik bilin kazandrrken, dier yandan onlar
kullandklar kisvenin din dayanaklar hakknda bilgilendirmi olurlar.
Osmanl tcnmelerini muhteva asndan ksma ayrmak mmkndr. Yahy gh b. Slih stanbul ve Mstakimzde gibi birinci gruptaki
tcnme mellifleri eserlerinde tm tarikatlarn kisvelerini ele alrken; ikinci
gruptaki Salh Efendi ve Seyyid Ali Sbit el-Marif er-Rif gibi mellifler
sadece kendi tarikat kyafetlerine ve bunlarn sembolizmine yer vermilerdir.
nc gruptaki risleler ise tarikat tacnn sadece bir unsuruna younlar.
Mesela Kdiriyye tacn dierlerinden ayran en nemli gsterge tacn kubbesine konulan Kdir gl olduu iin brhim el-Kdir el-Eref ile Hasan
Zek el-Erefnin gl risleleri bu trn rnekleridir.
Tespit edilebildii kadaryla Osmanl ta risleleri unlardr:7
1. eyh Mahmd b. Nefes e-abn, Risle-i Tciyye f tarkis-sfiyyetissfiyyetil-Mustafaviyye, Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi, nr. 2395, vr.
19b-24a.
5
6
7
Rislenin ktphanelerde birok nshas bulunmaktadr. Neirde kullandmz nshalar unlardr: Sleymaniye Ktp., Pertev Paa, nr. 633/1, vr. 169a-180a; stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl, Osman Ergin, nr. 58, vr. 11b-19a (neirde OE
ksaltmasyla iaret edilmitir).
Risle Necdet Ylmaz tarafndan sadeletirilmeye allarak http://www.ussakiyayinlari.org/ussaki. php?id=77 web adresindeki internet sitesinde yaymlanmtr.
Ta rislelerinin nemli bir ksm tarafmzdan gnmz harflerine aktarlm olup
tm rislelerin aktarm tamamlandktan sonra risleleri bir mecmua dahilinde
kisve-i taba brndrmeye gayret edeceiz.
116
2. Seyyid Nizmzde Seyfullah, Risle-i Tc- Nizm, Sleymaniye Ktp.,

Badatl Vehbi, nr. 2171, vr. 1a-7a; Yap Kredi Sermet ifter Aratrma Ktp., nr.
1058/6, vr. 152a-153a.
3. Abdullah Salhaddn-i Uk (Salh Efendi), Cevhir-i Tc- Hilfet,
Sleymaniye Ktp., Pertev Paa, nr. 633/1, vr. 169a-180b; stanbul Bykehir
Belediyesi Atatrk Kitapl, Osman Ergin, nr. 58, vr. 11b-19a (neirde OE ksaltmasyla iaret edilmitir).
4. Yeniehirli Nimetullah b. Abdlkdir, Risle-i Tc ve Kisve, stanbul
Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl, Osman Ergin (OE), nr. 926/3, vr.
130a-158b.
5. Mstakimzde, Risle-i Tciyye: Traktat ber die Derwischmtzen
(Risle-i Tciyye) des Mstaqim-zade Sleyman Sadeddin, nr. Helga Anetshofer Hakan Karateke (Leiden: Brill, 2001), s. 62-90.
6. Yahy gh b. Slih stanbul, Mecmatz-zarif sandkatl-marif,
Sleymaniye Ktp., Nuri Arlasez, nr. 101, 4+266 vr. Tcnme rislelerinden
oluan bu mecmann ilk rislesi Ftvve-i Esrr- Tc- Sadet vel-edeb olup
dervi tac konusunu ihtiva etmektedir. Dier risleler ise dervi eyizinin
teki unsurlarn ele almaktadr. Mecmatz-zarif, daha sonra Tarikat Kyafetlerinde Sembolizm (nr. M. Serhan Tayi lker Aytekin, stanbul: Ocak
Yaynlar, 2002) adyla sadeletirilerek yaymlanmtr.
7. Seyyid Ali Sbit el-Marif er-Rif, Risle-i Kisve-i Marif, nr. Semih
Ceyhan, Tasavvuf, 25 (2010), s. 168-95.
8. Mehmed Rifat el-Kdir el-Eref, Risle-i Tciyye-i Kdiriyye, Galata
Mevlevihanesi Mzesi Ktp., nr. 27/1, s. 32-39; Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi, nr. 3262, vr. 16b-25b.
9. Dervi brhim el-Kdir el-Eref, Gl-bd Rislesi, stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk Kitapl, Osman Ergin, nr. 29; Gl Rislesi, nr. Mustafa Kara, Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, 5/5 (1995), s. 11-23.
10.Hasan Zek el-Kdir el-Eref, Tarkat- Aliyye-i Kdiriyye-i Ahiyye-i
Resmiyyenin Gl Rislesi, Cemaleddin Server Revnakolu Arivi, nr. A-150, s.
65-71.
11. Mehmed Murd Buhr, Risle f lbsil-hrkatil-Kdiriyye, Sleymaniye Ktp., Reid Efendi, nr. 474/14, vr. 72-100.
12. Abdlahad Nri Efendi, Rislett-Tc.8
Bursal Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri (stanbul: Matbaa-i mire, 1333-1342), I, 22.
117
13. Hfz Ahmed Rifat Efendi, Risle-i Tciyye.9

Osmanl tcnmelerinin dnda -dervi tac dahil- btn kisveleri, kisvelerin giydirme usuln ve srlarn ele alan hurde-i tark literatr vardr.
Karaba Velnin Miyr- Tarki ile brahim Fahreddin Efendinin (Erenden)
Envr- Hz. Pri bu literatrde yer alan nemli iki rnektir. Tasavvuf edebiyatnda tc- erfe dair birok nutk- erif de yazlmtr.10 Bu manzum
eserlerden Osmanl sflerinin tarikat kisvelerine dair fikir ve remizlerini takip etmek mmkndr. te yandan III. Murad devrinden bahseden
ehinahnme ve Surnme ile Nusretnmede resmedilen minyatrler, tarikat talarna dair zengin grsel malzeme sunmaktadr. Ignatius dOhssonun
Tableau General de lEmpire Ottomanndaki Osmanl sflerine dair gravrler, Yahy gh Efendinin Mecmatz-zarifindeki izimler, Ziya Beyin
on drt tarikat baln ieren Ta Levhas, Cemaleddin Server Revnakolu
Arivindeki kaytlar ve Nurhan Atasoyun Dervi eyizindeki fotoraflar bu
grsel malzemeye ilave edilebilir.11 Ayrca stanbul-Karagmrkteki Trk
Tasavvuf Msikisi ve Folklorunu Aratrma ve Yaatma Vakfnda sergilenen
ve muhtelif tarikat meyihi tarafndan Cerrh sitnesine gnderilen tc-
erfler, dervi eyizi ile ilgilenen aratrmaclarn bgne kalamayaca sanatsal ierie sahiptir.
1.2. Tanm ve Sembol

Ta, eyhin veya slkta belli bir mertebeye ulam derviin tarikat kyafeti olarak kulland, tarikatna gre farkl ekil ve renklere sahip, yn ya da
pamuklu uhadan mmul serpu, klh, fhir, kalensve, kavuk, brk, sikke
ve takke trnden balklarn ortak addr. Osmanlda bir tarikat tabiri olarak tc, slknde belli bir makama erimi halifeye, tekkede hizmetniin
olan grevlilere ya da irat yetkisiyle tayin edilmi mride giydirilen en kdemli balk cinsidir. Bu sebeple slkn balangcndaki mbted mritlerin
kulland arakyye veya takkeden farkldr. Mesela Mevlevlik tarikatnda
sem meketmemi ve semzen sfatn elde edip meydn- erfe kmam
nev-niyz ya da matbah cn denilen yeni dervilerle ocuk ve kadnlara
Mevlev sikkesinden daha ksa olan arakyye giydirilmitir.12
9 Mehmed Thir, Osmanl Mellifleri, I, 76.
10 Buna dair rnekler iin bk. Motor, Tcnmeler, s. 55-108.
11 Grsel tarikat talar iin bk. Atasoy, Dervi eyizi, s. 31-226; Mstakimzde, Risle-i
Tciyye: Traktat ber die Derwischmtzen (Risle-i Tciyye) des Mstaqim-zade Sleyman Sadeddin, nr. Helga Anetshofer Hakan Karateke (Leiden: Brill, 2001), s. 62-90
(Abbildungen blm).
12 Form ve tasavvuf remiz asndan arakyye trleri hakknda bk. M. Baha Tanman,
Arakyye, DA, III, 266-67.
118
Osmanl sfleri arasnda dervi eyizi, tarikat cihaz (cihz- tarkat),

tarikat kisvesi veya damga-i kisve-i dervin13 denilen tarikat elbiselerinin
baa giyileni olan ta, genellikle tasavvuf muhitlerinde mnev makam yceliinin ve ruhan saltanatn bir remzi ve iareti olmas itibariyle tc- erf,
tc- edeb veya tc- sadet terimleriyle zikredilmitir. Madd iktidarn ve
dnyev saltanatn sembol olarak sultanlar veya nde gelen devlet yetkililerinin kendilerine ait zel talar (tc- devlet) bulunurken, bunun paralelinde
ruhan otoritenin ve btn hilfetin sahibi olan sfler de tc- erf ile eyizlenmilerdir. smil Hakk Bursev, mnev saltanat tacnn zt tecellsini
simgelediini ve mutlak anlamda Hz. Peygambere mahsus olduunu, sflerin
ise onun nibleri olarak bu tac balarna giydiklerini ileri srer.14 Rifiyyenin
Marifiyye kolunun pri Muhammed er-Rif el-Marifnin olu Seyyid Ali Sbit
el-Marifye gre ta, cansz bir nesneden ibaret deildir. Tacn can, ruhu ve hayat vardr. Ruhu, tac giyen insandr. Bu ruhun kayna rh- Muhammeddir.
Dolaysyla dervi, tac bana geirmekle varlk kaynam rh- Muhammed,
hakkat-i Muhammediyyedir anlamn mahhas hle getirmektedir.15 Yahy
gh, baa konulmasyla tacn hayat bulduunu, yere konulmasyla ldrldn syler. Talar bir insan gibi aln, yz, gs ve el sahibidir. Aln Allahn
ar, yz ve gs Allahn evi, eli ise Allahn elidir.16
Kdiriyyenin Erefiyye koluna mensup Abdlkdir Srr Efendiye gre
taca edeb tac denmesinin sebebi, tasavvuf ve tarikatn bandan sonuna
kadar edepten ibaret olmasdr. Nitekim Arapada te, elif ve cim harflerinden
13 Seyyid Ali Sbit el-Marifye gre ta veya sikke dervie eyhi tarafndan vurulan
bir damgadr. Marif yle der: ... zhiran tc ve sikke demek pdihlarn altna ve
gme ve bakra damga vurup hangi pdihn akesi malm olduu gibi, her bir
ehlullah ve mrid-i kmil fukars belli olsun diye damga-i nin verip ismine tc
ve sikke tabr ettiler. Eer dersen y derv, altna ve gme ne gzel, bakra damga
vurmular. Gzel olmaz m? Vkiul-hl gzel olur. Amm dervin vcdu bir eceredir. Ve tark-i mstakm bir bahedir. Ve mrid-i kmiller ol bahede bahvandr. Dervleri baheye dikip alar. A tutar ise ecere-i tayyibe olup meyvedr olur.
Eeri tutmaz ise meyvesiz aa olup yakmaktan gayr bir ie yaramaz. Damga dah
altna ve gme ve bakra vurulur. Her birinin kymetine gre bahs olur. Ve baz
bakrl dah kabl etmeyip merdd ve matrd olur. Eer dersen y derv, ehlullah
ve rif-i billah mrid-i kmil olan zt- erf evvel mihenge vursa, imtihn etse
damgay sonra vursa ezint ve ecizt dese gzel deil mi? Vkul-hl gzel. Lkin
Hak Sbhnehu ve Tel eytn merdd etmese yhd hi yaratmasa gzel deil
mi?! Anlald ki, her bir eyde bir hikmet-i haf var. Bk. Seyyid Ali Sbit el-Marif
er-Rif, Risle-i Kisve-i Marif, nr. Semih Ceyhan, Tasavvuf, 25 (2010), s. 170-71.
14 Seyyid Mustafa Rsim Efendi, Tasavvuf Szl: Istlht- nsn- Kmil, nr. hsan
Kara (stanbul: nsan Yaynlar, 2008), s. 293.
15 Marif, Risle-i Kisve, s. 176-77.
16 Yahy gh b. Slih el-stanbul, Mecmatz-zarif: Tarikat Kyafetleri, nr. M. Serhan
Tay Mustafa Akar (stanbul: Sufi Kitap, 2006), s. 95.
119
oluan tc kelimesinde te harfi tamam olmaya, elif istikmete, cim

cemle iaret eder ki bunlar edebi oluturan en temel ahlk elerdir. Buna
gre tc- erf giyen kimse yola dosdoru gitmeli, yolunda keml ve cemle
mazhar olmaldr. Yani halim ve selim olup gazaptan kanmaldr.17 Son devir Uk meyihinden Abdurrahman Sm-yi Niyz tc lafznn harfleri
itibariyle tevhid mertebelerini (te fiil tevhidini, cim sfat tevhidini, mim18
zt tevhidini) ve bu mertebelerin neticesi olan insn- kmili simgelediini
syler.19 Bu itibarla ta bir btn olarak insana varlktaki ontolojik konumunu, gayesini ve bu gayeye ynelmede izlemesi gereken ahlk sorumluklar
hatrlatan en yakn nesne olmaktadr.
Dervi tac temel ksmdan oluur: st ksmna kubbe, baa geen
ve sark sarlan kenarna lenger ya da asabe, n ksmna mihrap denir.
Tacn lengeri eriat evine, tepesi tarikat kubbesine iaret eder. Dolaysyla
tac giymek Tarikat kubbesi altnda eriat evinde meskn oldum anlamna
gelir. Lengeri evreleyen ve dola az olan tlbende isbe veya emle ad
verilir. sbe, ta zerindeki sarl ekline gre imme, destar, fen gibi
adlar alr. Destarn da pyeli, Hseyn, rf, Cneyd, eker-vz, zenb-vz
ve dolama gibi trleri vardr. sbenin sarkan ucuna taylasan denir. ayet
isbenin kendi ucu sarktlmayp, baka bir para isbenin altndan aaya
sarktlp uzatlrsa bu sarktlan ksma risle denir. Miyr- Tarke gre
risleye alka ad da verilir.20 Kubbeden lengere inen izgilere terk denir.21
Terklerin bld ksmlardaki izgiler ya dl harfi ekilli ya da elif harfi
gibi dz izgilerdir. Talarn tepesinde dme, pul, mhr gibi ek unsurlar
da bulunabilir. Mjgn, bedhe ve ibriim denilen nakl ilemeler ise talara
estetik zenginlik kazandran unsurlardr.
1.3. Din ve Sembolik Kken

lk dnemlerde zhid ve sflerin, tarikatlarn teekklnden sonra
da tarikat ehlinin zhd, takv ve mnev keml sembol olarak balarna
17 Mstakimzde, Risle-i Tciyye, s. 10; Mehmed Rifat el-Eref, Risle-i Tciyye-i
Kdiriyye, Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi, nr. 3262, vr. 18a.
18 Kastedilen cim harfinin okunuunda sylenen mim harfidir.
19 eyh Abdullah Salhaddn-i Uk [Salh Efendi] ve eyh Abdurrahman Sm-yi
Uk [Sm Efendi], Uk Slihlerinin db: Tuhfetl-Ukyye, haz. Mahmud E.
Kl (stanbul: sitne-i Uk Neriyt, 1998), s. 91.
20 Kerim Kara, Karaba Veli (stanbul: nsan Yaynlar, 2003), s. 651.
21 Terk kelimesinin etimolojik kkeni hakknda iki gr vardr: 1. Farsa tepe anlamndaki tr kelimesinin kltme ekli hli olan trek (tepecik) kelimesinden tretilmitir. 2. Arapada gitmek, terk etmek anlamndaki terk kelimesidir (Mstakimzde,
Risle-i Tciyye, s. 171).
120
giydikleri tacn tasavvuf db ierisinde yer almasna sebep olarak Osmanl

tcnmelerinde Kuran ve Snnetten birok delil ileri srlmtr. Kuranda
geen takva elbisesi (el-Arf 7/26) tabiri Abdrrezzk el-Kn tarafndan sf tac ve hrkas; Biz sana kevseri verdik (el-Kevser 108/1) yetindeki
kevser kelimesi Hz. Peygambere mirata verilen nrn kudret tac eklinde yorumlanmtr.22
Sadece balarna imme sarnan mriklerden farklln bir belirtisi
olarak Hz. Peygamberin ve sahabenin yass kalensve kullanmalar, bunun
zerine beyaz, siyah veya yeil imme sarnmalar, risle ve taylasan brakmalar, Hz. Peygamberin Hz. Aliye sark sarmas Snnetten baz delillerdir.23
Hz. Peygamber aadan, Hz. Ali yukardan risle karmlardr.24 Karaba Velye gre sara ek bir para olup tacn ortasndan aaya sarktlan
risleyi Hz. Peygamber ekseriya arkalarna sarktmlardr. Sfler ise sadece
namaz srasnda nlerine sarktrlar. Bunun hikmeti yle izah edilir:
Hz. Peygamberin btnlar nleridir ve zhirleri artlardr. mmeti ise
cemaatidir. Cemaate gre imamn grlen taraf arddr ve zhirleri nbvvettir. Bundan tr nbvvet mhr ardnda idi. Zira o, htemlenbiydr. Btnlar da velyettir. Velyet ise sonlu deil bkdir, ebeddir.
Ayrca nbvvetlerinin nian ve meyvesi olan, btn mahlkat hkm
altnda tutan eriat kyamete dein bkdir. Hz. Peygamberden sonra
neb gelmesi mmkn deildir. Byle olunca, mmeti iinde velyetlerine
vris olan sfler, Reslullahn btnlarna ve velyetlerine has olan snneti icra ettiler. Zhir eriat hizmetinde olan mctehidler ve fakihler ise
Reslullahn zhirlerine ve nbvvetlerine mahsus olan snneti uyguladlar. Zira sflerin merebinde hl galiptir ve onlar mnaya ulamlardr.
Gayeleri velyet erknn yaamak, yaatmak ve ebed klmak olduundan, risleyi nlerine salverdiler. Fakihler ise merepleri gerei niha gayeleri er kurallarn tafsilini bilmek ve din meseleleri anlamak olmakla
risleyi artlarna salverdiler.25
22 Yeniehirli Nimetullah, Risle-i Tc ve Kisve, stanbul Bykehir Belediyesi Atatrk
Kitapl, Osman Ergin (OE), nr. 926/3, vr. 135a-136a.
23 Hz. Peygamber ve ashabnn immenin ucundan taylasan brakmalar Bedir gazvesinde grlmtr. Hz. Peygamber, insan sretinde ve iki krek kemii arasna braklm taylasanl bin melek mhede edince, ashabna da byle yapmalarn, bylece
kendilerini kfirlerden tefrik etmelerini emretmitir. Taylasan ahvali hakknda bk.
Yeniehirli Nimetullah, Risle-i Tc, vr. 155b-158b. Hz. Peygamber ve ashabnn klk
kyafeti hakknda bk. Muhittin Uysal, Peygamber Gnlerinde Giyim Kuam ve Sslenme (Konya: Yediveren Kitap, 2004); Nebi Bozkurt, Sark, DA, XXXVI, 152-54.
24 Eref, Risle-i Tciyye, vr. 21b.
25 Kara, Karaba Veli, s. 651-52.
121
Hadislerde tatan hakiki ve mecazi anlamlarda sz edilmitir. Hz. Peygamber sarn nemini vurgulamak iin onun Araplarn tac (tcnul-Arab)
olduunu, rzasn gzeterek evlenen kimseye Allah tarafndan hkmranlk
tac giydirileceini, yani mutluluk bahedileceini, cennette mminin giyecei tacn zerinde yer alan incilerin oka parlak olacan, mmine hilim
vereceini ifade etmitir.26
Hz. Peygamberin zhirde muayyen ve kendine has bir tac olmamakla
beraber,27 Erefolu Rmye gre Hz Peygambere mirata alt veya on iki
terkli mnev bir ta28 verilmi, daha sonra bu ta Hz. Aliye intikal etmi; silsilesi Hz. Aliye ulaan (Alev) tarikatlarda slk miracnn belli mertebesine
erip hilfete hak kazanm mritlere bu mnev ve irfan mirasn intikalinin
bir iareti olmak zere ta giydirilmitir.29
eyh bn- Velnin Kre-i Haddde (gnmzde Kastamonunun Eflani ilesine bal Demirli ky) medfun halifelerinden Mahmd b. Nefes
e-abn (. 1580) ta rislesinde Asr- sadette dal ta, arakyye benzeri
rme ta, tek terkli ta ve on iki terkli ta olmak zere drt tr kalensve
giyildiini, bunlardan dal tac Halvetlerin, tek terkli tac Bektalerin, on iki
terkli tac Zeynlerin miras edindiini aktarr. eyh Mahmudun naklettii
dier bir rivayete gre Hz. Peygamber tek terkli ta giymi, bu tac Hz. Eb
Bekire vermi, Hz. mer bir terk ilave ederek iki terkli, Hz. Osman ziyadeyle
terkli, Hz. Ali drt terkli ta tamlardr. Bu sebeple tarikatlarda farkl
adette terkli ta giymek snnete uygun ve merdur.30
Yahy gh Efendiye gre, Hz. Peygamberin eyizi, miraca davet esnasnda mmhnnin evinde Cebril eliyle verilmitir. Bu sebeple din
giyim-kuam keyf ve rf mahiyetten ok, ilh bir kaynaa sahiptir. Hz.
Peygamberin eyizi unlardan meydana gelmektedir: Ta, hulle, kemer, as
26 Nebi Bozkurt, Ta, DA, XXXIX, 362.
27 Pakistann Lahor ehrindeki Padiah Mescidinde hlihazrda Hz. Peygambere nispet
edilen bir yeil sark sergilenmektedir. Yahy gh Efendiye gre otuz iki defa miraca
ykseltilen Hz. Peygamber, miratan dndklerinde mbarek balarnda ta ve yeil
sark olurdu. Ashap onu bu halde grdklerinde miratan geldiklerini anlar ve tebrik
ederlerdi (bk. stanbul, Mecmatz-zarif, s. 25).
28 Hz. Peygambere Cebril tarafndan hediye edilen on iki terkli nurdan tc- erf
madd deil mnevdir. On iki terkli olmas, Bir eyin zikredilmesi, dier eyleri nefyetmez kaidesi gerei baka tarikat talarnn terk adedinin meruiyetini ortadan
kaldrmamaktadr (bk. Yeniehirli Nimetullah, Risle-i Tc, vr. 155a-155b).
29 Erefolu Rm, Tarikatname, nr. Esra Keskinkl (stanbul: Gelenek Yaynclk,
2002), s. 54-55; Mehmed Rifat el-Erefye gre, Hz. Peygambere mirata nurdan bir
ta ile birlikte hrka da verilmitir (bk. Eref, Risle-i Tciyye, vr. 17a).
30 eyh Mahmd b. Nefes e-abn, Risle-i Tciyye f tarkis-sfiyyetis-sfiyyetilMustafaviyye, Sleymaniye Ktp., Hac Mahmud Efendi, nr. 2395, vr. 20b.
122
ve naleyn. Tc- erfin krk bin gz vardr. Her gznde drt ayr yaz
bulunur: Muhammed Reslullah, Muhammed Nebiyyullah, Muhammed
Habbullah, Muhammed Hallullah.31 Mstakimzde, Hz. Peygamberin
kulland bu taca gnlk kullanmda yedi, cuma ve bayram gnleri ise on
iki zir32 uzunluunda destar sardn, farkl uzunluklardaki bu destarlarn
simgesel anlamyla tarikatlar tarafndan da tevars edildiini syler.33
bnl-Arabnin rivayetine gre dervi tacnn tepesindeki dmenin vaz
edilme keyfiyeti sahabe rfne dayanr. Hz. Peygamber namaz esnasnda
evk ve vecde geldiinde balarndan immeleri yere der. Ashaptan biri
immeyi alp namaz bitiminde Hz. Peygambere arz eder. Hz. Peygamber de
destar 400 paraya ayrr ve ashaptan her biri birer para alrlard. Bu esnada
geri kalan sekiz para kaybolur; Cebril Hz. Peygambere gelerek kaybolan
paralar kendisinin aldn haber verir, yedi parann yedi ge, birisinin
de arn kapsna asldn sylerdi. Hz. Peygamber miraca davet edildiinde
-Cebrilin haber verdii zere- her bir imme parasn gayb lemlerinin
bir kapsnda asl olduunu grm, mira dn bu durumu ashabna ihbar ettiinde, ashap kendilerinde bulunan paralar nasl muhafaza etmeleri
gerektiine dair Hz. Peygamberden izah talep ederler ve Hz. Peygamber de
onlara balarndaki talarna koymalarn emreder. Bunun zerine sahabe
talarnn zerine bu paray dme ittihaz ederler. Sflerin ta dmesi
kullanmalar ashabn bu geleneini devam ettirmek gayesiyledir.34
Halvetiyyeden Seyyid Nizamoluna gre ise meyihin talar ayn zamanda peygamberlere verilen talardan ortaya kmtr. Dolaysyla ta giymek nebev bir gelenektir:
es-Seyyid Seyfullah ibn-i es-Seyyid Nizmuddin b. ihbuddin Badd
hazretlerinden edip eydr ki: Bu sfiyyenin balarnda giydikleri tclar
farz mdr, vcib midir, snnet midir, mstehab mdr? Cevb eder ki,
cem-i enbiy-i izma tc giymek Cenb- zzetten emrolunmutur. Evvel tc- kermet -ki giymitir- dem giymitir. Ondan s, ondan drs,
ondan Nh, ondan brhm, ondan sml, ondan Ms, ondan Dvd,
ondan Sleyman, ondan s, ondan srr-i enbiy Hazret-i Muhammed
Mustafa (aleyhis-selm) giymilerdir. Bu takdrce malm oldu ki, cem-i
enbiyya tac giymek farz ve evliyya vcib ve meyih-i izma snnet,
avm- nsa mstehab imi. Sul edip eydrler ise, enbiyya verilen tc
31
32
33
34
stanbul, Mecmatz-zarif, s. 19.

Zir: Dirsekten orta parmak ucuna kadar uzanan uzunluk ls.
Mstakimzde, Risle-i Tciyye, s. 62.
Eref, Risle-i Tciyye, vr. 17b-18a.
123
imdi meyihin istiml ettii talarn hangisidir? Cevb budur ki, cem-i
meyihin tclar ol enbiyya verilen tcdan ihr olunmutur.35
Ali Dede Bosnevnin Evveliyyt adl eserinden nakilde bulunan Mstakimzde, Seyyid Nizamolunun grn paylaanlardan biridir. O, ilk tacn
cennette Hz. deme giydirildiini, yeryzne indirildikten sonra demin
banda bir kl bittiini, Cebrilin yakutu bir bak gibi keskinletirdikten
sonra bu kl traladn, sonra demin bana imme sardn, Hz. drs
ve Zlkarneynin de imme ve ta giydiklerini, yeil isbenin ilk defa Cebril
tarafndan kullanldn syler.36 Bektalikte ve Mevlevlikte intisap esnasnda tlibin ban traladktan (r-darb) sonra ta giydirmenin kaynaklarndan birisi bu rivayettir.
Osmanl tcnmelerinde dervi tacnn din meruiyetini en fazla aklayan
risleler eyh Mahmd b. Nefes e-abn ile Bursa Emir Buhr dergh eyhine ait olanlardr. eyh Mahmud Efendi, hvndan bazs, fitne karan adamlara cevb yetitirmek zere snnet olan kalensvenin durumunu renmeyi
taleb ettiklerinde; Kadr olan rabbna muhta olan bu fakir yan Mahmd b.
Nefes b. Keml b. Mesd, Kitb, Snnet, icm-i mmette konu hakknda anlalan eyleri, lednn ilimlerde iaret edilenleri mminlerin yakne ermesine faydal olmas, teredddl olanlarn phelerini gidermesi, mnkirlerin inkrn
def etmesi iin bir araya getirdi.37 diyerek balad rislesinde, tac hem hadis kaynaklarna dayanarak aklar hem de naklettii rivayetleri tasavvuf tevile tbi tutar. Risle-i Tc ve Kisvede ise konuya mstakil bir fasl tahsis edilmi;
mesele Kuran, Snnet, icm ve kys- fukah ile izah edilmitir.38
1.4. Tarih Seyir ve db

Tasavvuf kelimesinin etimolojik kkeni saylan sf , yani ynden hrka
veya ab, giymek ilk mutasavvflarn en ayrc zelliklerinden biridir. Bu
sebeple mtekaddimn dnemi tasavvufunda -balk trnden ta dahil- her
trl sf kisvesi genellikle hrka terimiyle karlanmtr.39 eyhin intisap
srasnda veya daha sonra teberrken derviine giydirdii bir balk, verdii
herhangi bir rt, mendil, gmlek veya kendi giydii ya da kulland bir
eya hrka kapsamna giren bir kisve tr olarak grlmtr. Mridin
35 Seyyid Nizmzde Seyfullah, Risle-i Tc- Nizm, Sleymaniye Ktp., Badatl Vehbi,
nr. 2171, vr. 1b-2b.
36 Mstakimzde, Risle-i Tciyye, s. 65.
37 abn, Risle-i Tciyye, vr. 19b.
38 Yeniehirli Nimetullah, Risle-i Tc, vr. 134b-138b.
39 Sleyman Uluda, Hrka, DA, XVII, s. 373-74.
124
bu eya parasn derviine ihsan etmesi mneviyatn mritten mride

intikalinin balangcna dair bir remiz kabul edilir.40 Mesela tasavvuf kaynaklarnda Hz. Peygamberin ehl-i beytini abs altna almas, air Kb b.
Zheyre, Veysel Karanye41 ve mm Hlide hrkasn vermesi veya giydirmesi, sahbenin Hz. Peygamberin kulland eya ile teberrkte bulunmas,
Hz. Peygamberin bir greve gnderdii kimseye Hz. Alinin sarn sarmas
bu inancn kayna saylan uygulama rneklerinden birkadr.
zellikle tarikatlarn teekklnden sonra kisveyi oluturan unsurlar
birbirinden ayrlarak farkl deerlendirmelere tbi tutulmu, ta mstakil
bir tasavvuf terimine dnrken, eyhin derviine ta giydirme ekli, tacn sembolik hususiyetleri tarikat dbna ve folkloruna dair eserlerde yer
almtr. Risle-i Tc ve Kisvede ilk dnem tasavvuf kaynaklarnda geen
hrkann meyih dilinde eski ve yamal kaftan anlamnda deil, ta ve kisve
mnasnda olduunu, ta ve kisve giydirme hakknda icm-i mmetin bulunduunu, bu sebeple 200 (815-16) ylndan itibaren sflerin ve ulemnn
mntesiplerine ta ve kisve giydirdikleri ileri srlr.42
Tacn tasavvuf tarihinde bir dervilik simgesi olarak ilk defa ne zaman
kullanld ve giydirildii konusunda kesin bilgi olmamakla beraber, tacn tarihsel geliimini anlatan Mstakimzde, bn s Saruhnden naklen
kubbeli, bal renginde, alt terkli sf tacn ilk giyen ve halifelerine giydiren kimsenin Seyyidt-tife Cneyd-i Badd (. 297/909) olduunu ileri
srer. Ebl-Ksm Grgnye (. 450/1058 veya 469/1077) kadar eyhlerin
muayyen sf tac giymedikleri, immelerini balarn dndrmeden sardklar, mlhid ve Rfzlerin kullandklar sarklarn tasavvuf ehlinin giydikleriyle karmas zerine Grgnnin ilk defa alt terkli beyaz renkli bir ta
icat ederek imme ile bana giydii Risle-i Tciyyede yer alan dier bir
rivayettir.43 Mehmed Rif at Efendi ise mtekaddimn dneminde sflerin
40 Yeniehirli Nimetullah, Risle-i Tc, vr. 147b; Abdlvehhb e-arn, Envrulkudsiyye f marifeti kavidis-sfiyye, nr. Th Abdlbk Srr Seyyid Muhammed
d-fi (Beyrut: Mektebetm-marif, 1988), II, 100.
41 Baz rivayetlere gre, Veysel Karanye Hz. mer tarafndan Hz. Peygamberin hrkasyla birlikte naleyn-i erfeyni de hediye edilmitir. Veysel Karan de naleyni drt
paraya ayrp bana ta olarak koymutur. Bylelikle Hz. Muhammedin kadem-i
sadetleri bam zerindedir anlamn izhar etmek istemitir. Halvet tacnn drt
terkli olmasnn sebebi Veysel Karannin bu fiiline nispet edilmektedir. Dolaysyla
turuk-i aliyyeye nispet edilen farkl adetlerdeki terkli talarn kkeninde drt terk
vardr (Bk. Fahreddin Dal, Fahreddin Erendenin Tasavvuf Grleri [yksek lisans
tezi], Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 2006, s. 132).
42 Yeniehirli Nimetullah, Risle-i Tc, vr. 137b, 147b.
43 Mstakimzde, Risle-i Tciyye, s. 67, 70. lk dnem sflerine ait kyafetlerin ou
gnmze ulamam olsa da Byezd-i Bistmye atfedilen kelle eker biimindeki
125
talarnn ynden mmul olduunu, daha sonralar ise ta imalinde uha

kullanldn sylemektedir.44
Osmanl Anadolusundaki tarikatlarda ta giymenin ilk defa Bayramlikte
grldn syleyen Mstakimzde, tc- erfin Bayramlie Cneyd-i
Baddden nasl intikal ettiini yle anlatr:
btid Seyyidt-tife Cneyd (k.s.) alt terk zere kaba asel renk ile bir
tc ihtir edip lbis oldu. Ve hulefya ilbs edip silsilesi ricli onu giyerler
idi. Ebl-Ksm Grgn yine alt terkli lkin beyaz renk ile tc ihtiyr eyledi. eyh ehbeddne (Shreverd) nevbet resde oldukta vazn tayr
eyleyip, brhim Zhide (Geyln) vsl, ondan teferruk-i selsil hsl
olup, eyh Saf Erdebl dah zikrolunduu zere beyaz blend tc ihtiyr
eyleyip, ol tc el-Hc Bayram (Vel) tarafndan ser-nm oldu. Amm
(brhim) Zhidin oullar yass ve yekt tc giydiler. Pes Halvetlerin
tclar nevi oldu. Dal, hl ve yekt tabr olunur.45
Baz menkbelerde sflere rya ya da yakaza halindeyken dorudan Hz.

Peygamber tarafndan ta giydirildii de nakledilmektedir. Seyyid Ali Sbit
el-Marifnin naklettii bir menkbe yledir:
Ey ah-i fillahm derv! Tc ve hrka ve kemer ne vakitten imi malm
olsun. Ve bir dah y derv! Emr-i Hak ile Cebrl (aleyhis-selm) Fahr-i
Kint efendimize cennetten bir tc ve bir kemer ve bir hulle ve bir burk
gndermedi mi giysin diye?! Emr-i Hak farzdr. Reslullah efendimiz
giyip snnet-i erf olmad m?! Eer dersen y derv Bir dah giyen
var m? eyh mdddn-i Zeng (rahimehullah) yle rivyet eder ki;
Bir gn Sultn- eyh Seyyid Ahmed er-Rif hazretlerine vardm. Y
eyh Zeng, gel yanma! dedi. Yanna vardm. Elimden tutup dar karp Araft danda bulunduk. Hazret-i Reslullah grdm. Saltu selm
edip durdum. Hazret-i Reslullah (sallllahu aleyhi ve sellem) eydr: Y
Ebs-Saf eyh Zeng, gel sana bir tc ve bir hrka vereyim giy! dedi.
Ol tcn ismine semvt- seba denildi. te bu tcn erefiyyeti zhirdir,
malm ola.46
bir klh hlihazrda Ankara Etnografya Mzesinde (envanter no. 13098) sergilenmektedir (bk. Atasoy, Dervi eyizi, s. 31).
44 Eref, Risle-i Tciyye, vr. 19a.
45 Osmanl ulemsnn talarnn Horasan prleri tarafndan, Yenieri skfnn de Orhan Gazi olu Sleyman Paa tarafndan icat edildii ve Sleyman Paann bu icadnn Hz. Mevlnya duyduu muhabbetten kaynakland ileri srlmektedir (bk.
Mstakimzde, Risle-i Tciyye, s. 70).
46 Marif, Risle-i Kisve, s. 178.
126
Tacn ekli mtekaddimn dneminden itibaren zamana, mekna ve

mnev yollara gre deimi, birok eidi ortaya km, her tarikatn kendine mahsus bir tac olumutur. Talardaki farklln kkeninde mahall
ve sosyal tesirler bulunmann yan sra, tarikat prinin mnev emir gerei
itihad olan ta, kendi makamnn nihayetinin bir iareti ve neticesidir.47
Mesela Hce Ali Erdebl, rh-i Muhammed dairesinde nokta-i ezel tabir
olunan cem leminden tekrar fark lemine dndnde alt terkli bir ta
giymeye balam, tacn zerine vahdet ve ezel noktasn simgeleyen siyah
bir pul (dme) koymu, bylelikle bu tr tac giymek bir gelenek haline
gelmitir.48 Mstakimzdeye gre ana tarikatlarda ya da kollarnda ta icad
ancak tarikatn mtehidi olan pre mahsustur. Tarikat prinin mnev bir
emir ve iaret gerei ortaya koyduu itihadlara ziyade olarak bir eyhin sz,
fiil veya giysi trnden bir ey icat etmesi bidat addedilir ve bu bidat sebebiyle eyhin silsilesi kesik olur, yani eyh silsileden feyiz alamaz.
smail Hakk Bursev, sflerin ta giymekle kendilerini avamdan ayrp
havas zmresine dahil ettiklerini belirtir.49 Bu sosyal ayrcalk farkl tarikatlar arasnda da ortaya km, bu amala her tarikatn kendine mahsus bir
tac olmutur. Marif de, mrid-i kmillerin ilk dnemlerden itibaren fukaralarnn belli olmas iin almet-i nian itihat ettiklerini, buna damga-i
kisve-i dervin dediklerini ve bataki damgann ta olduunu syler.50
Ta giyme ve giydirmenin mstakil bir db, hikmeti ve srr vardr. Eb
Hafs ehbeddin mer es-Shreverdye gre ta ancak bir eyh elinden giyilebilir. Zira ta ve hrka giymek, eyh ile mrit arasnda mnev bir irtibatn, bereket aktarmnn gereklemesini salayan madd vastadr. Ta giyen
mrit, kalbini eyhin muhabbetine balarken, dier yandan eyhin hkm
ve tasarrufu altna girer. Bu ayn zamanda Allah ve resulne teslimiyetin de
bir gstergesidir. Mridin giydii tacn hakkn, asln ve artlarn eyhinden
renmesi gerekir. eyh de mridinden tacn edebine riayet edeceine dair
sz alr.51
47 Marif, ta gibi btn tarikat unsurlarnn kol prinin emriyle vaz olunduunu,
vridt- ilh ve ilhm- rabbn olmadan bu emirlerin tahakkuk etmeyeceini belirtir (bk. Marif, Risle-i Kisve, s. 170).
49 Bursev yle der: Ehl-i tarkat libslarn tayr edip avma teebbhden hazer ederler. Zr avmn libs libs- srettir ki hakkate muttasl deildir. Havssn libs dah
geri libs- srettir, feemm hakkate muttasldr. Zr irt zerine mebndir (bk.
Mustafa Rsim, Tasavvuf Szl, s. 471).
51 Eb Hafs ehbeddin Shreverd, Avrifl-marif, trc. H. Kmil Ylmaz rfan Gndz (stanbul: Erkam Yaynlar, 1993), s. 122; Yeniehirli Nimetullah, Risle-i Tc, vr.
142a-145a.
127
arnye gre mridin eski baln karp sf tacn eyh elinden giymesi, kt ahlktan ve nefsin benliinden tamamyla syrldna, Muhammed
ahlk kuandna dellet eder.52 Sf tefekkrde baa ta giydirilmesinin
slikin bulunduu makama gre iki anlam vardr: Yolun bandaki slikin
benlik, kibir ve ycelik almeti olan bana ta giymesi tevazu ve meskenet
sahibi olduuna; yolun sonundaki sfnin giymesi ise nefsinin deil, ilh
izzetin ve saltanatn kmil mnada tecelligh olduuna dellet eder.
Seyyid Ali Sbit el-Marif, tacn abdestsiz giyilemeyeceini ve ta abdestinin drt art olduunu belirtir: 1. Bir kii tc- erfi giyince mrid yanna varnca bir niyaz ile varr; Abdestsiz gelmemi derler. 2. Daima temiz
gezer. 3. Mrit kelmn kav tutar. 4. Hak Telnn emrini tutup nehyinden itinap eder.53
Osmanl tarikatlarnda ise halifelere tc- erfin giydirilmesi (iks-i tc)
belli bir erkn ve merasim dahilinde gereklemitir. Mesela drt terkli,
krk dall Halvet tac eklinde, tepelii fulya iei renginde sar-turuncu
olan, zerine beyaz, yeil veya siyah renkli Cneyd tarznda destar sarlan
Cerrh tac sadece halifelere, hizmetniinin katld bir tren dahilinde
salavat ve tekbirlerle eyh tarafndan giydirilir. Bu merasime tekbirleme denir. Merasimde tala birlikte dervie hrka ve iczetnme de verilir. Hilfet
tacndan evvel, slkta belli bir menzile ulaanlara zuhrat mcebince sadece Cerrhlie ve Raflie zg dall arakyye, ilk mntesiplere de dervi
takkesi veya deve ty renginde elif dz arakyye (dalsz arakyye) eyh tarafndan verilir.54
Celvetiyye tarikatnda ta giydirme usul, dier tarikatlarda olduu
gibi sadece eyhlere mahsus olmadndan, bu tac Celvet dervileri de
giymilerdir.55 Mevlevlikte ve dier turuk-i aliyyede ise tc- erifin plmesi, ona hrmet edilmesi, madd bir remiz olan tacn kendisinden ok,
tacn sahibine, remzettii mertebe ulviyetine ve ilh mnalara yneliktir.
Risle-i Tc ve Kisveye gre ruhan tarikatlarda yeni intisap eden mride,
meyihe zhirde benzemesi iin teberrken ve teyemmnen ta giydirilmitir. Mridin ta giymeye mstahak olmas, ancak zikr-i kalb makamna vardktan sonradr.56 Zikr-i lisnden sonra gelen bu makam, enfs
52 arn, Envr, s. 100.
54 . Turul naner ve Baha Tanman, Cerrhlik, Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi (stanbul: Tarih Vakf, 1994), II, 415. Cerrhlikte ilbs- tc, ilbs- elif arakyye ve
dall arakyye tekbiri merasimi iin bk. Dal, Fahreddin Erenden, s. 131-32, 144-46.
55 Cemaleddin Server Revnakolu, Eski Sosyal Hayatmzda Tasavvuf ve Tarikat Kltr,
nr. M. Doan Bayn smail Derviolu (stanbul: Krkambar Kitapl, 2003), s. 41.
56 Yeniehirli Nimetullah, Risle-i Tc, vr. 145b-147b.
128
tarklerde nefs-i emmre, nefs-i levvme ve nefs-i mlhimeden (bu nefs

mertebesinde zikir, zikr-i lisndir) sonraki nefs-i mutmainnenin balangcn tekil eder.
Osmanl dneminde tekke eyhleri tc- eriflerini genellikle zel gn ve
geceler ile nemli merasimlerde giyip gndelik balk olarak zerine destar
sarlm arakyye kullanmay tercih ederlerdi.57 Dolaysyla dervi talar ve
kisvesi gnlk hayatta kullanlan giyim eyalar deildir. Osmanl eyh ve
dervileri tekke d hayatlarnda genellikle rfn belirledii kyafetleri tercih
etmilerdir. Mesela Halvetiyye-i Cerrhiyyede eyh efendi yn-i erfe tc-
erfi ve tarikat kisvesi ile kar. Hay zikri baladnda sitnedeki sertarik, eyh efendinin tacn ve hrkasn alarak makam postunun stne koyar.
Dier tekkelerde eyhler kendileri talarn karp postun zerine koyarlar.
Btn halifeler de ta ve hrkalarn karrlar ve dall arakyyelerini giyerler.
Sadece zkirba -eer halife ise- ta ve hrkasn karmaz, fakat devran
idare etme grevi kendisine verilirse o da karr.58
Tarikatlarda dervie ta ve hrka emanet olarak verilmekle birlikte, tarikat eriatn ihll eden ve emanetin gereini yerine getirmeyen derviten ta ve hrka geri alnabilir. Mesela Mevlevlikteki serp denilen uygulamaya gre, iddetli crmde bulunan derviin sikke ve hrkas alnr,
bir mddet hrkasz kalr ve arakyye ile braklr. On sekiz gn soyulma
mddetinin ardndan dervi meydanc dedeyle eyhin huzuruna varr. Bin
bir niyazn sonunda eyh efendi crm balar ve dervie tekrar sikke
tekbirler. Dervi bunun bedeli olarak ya matbah masraf verir ya ayn- cem
tertip eder ya da helva yaptrr.59 Dier tarikatlarda da farkl uygulamalar
vardr.60
Melmet ehli ve melm neveye sahip sfler ise tarikat yalnzca zhir
kisve kuanmak olarak anlayan ekilci tavrlara tarih boyunca tepki gstermi,
57 brahim Fahreddin Efendi (Erenden) yle der: Tc- erf ile kll yevm gezmek bilcmle meyih-i tark- Cerrhiyyenin uslndendir. Lkin yalnz hnkh- Hazret-i
Prin postninleri bu usle riyetkr olmaktadr. Dier meyih-i tarkmz zamna
gre kyfetle gezerler. Yalnz dergh- erflerinin yevm-i mahssunda mukbele-i
erfeye girerler iken tc- erf ve hrkalarn giyerler ve alel-ekser dier bir vazfede
bulunmayan meyihimiz sir zamnda arakyye zerine ya yeil veya beyaz ve ak
destar sararlar (bk. Dal, Fahreddin Erenden, s. 150).
58 naner ve Tanman, Cerrhlik, s. 415.
59 Abdlbki Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik (stanbul: nklap Kitabevi, 1983),
s. 419-20.
60 Tarikata intisap, tarikat silsilesindeki meyihi temsilen eyhin derviinden ahid, misak ve sz almasdr. Szn gereini yerine getirmeyen ve yola zarar veren dervi
nihayetinde tarikattan ihraca kadar varan muhtelif ceza meyyidelere tbi tutulabilir
(bk. Dal, Fahreddin Erenden, s. 106).
129
tarikat mensuplarnn ta, hrka gibi hususi giyim kuam ile halktan ayrlmalarn doru bulmamlardr. Ynus Emrenin, Dervilik olayd ta ile hrka
/ Biz de alrdk onu otuza krka beyti ile Sunullah Gaybnin Tc tesbh u
as pazarna erdi kesat msra bu neveyi yanstr.61
Ancak meyih, ta giymenin zhirde sosyal bir farkllk gstergesi olduunu kabul etmekle birlikte, asl nemli olann mridlerinin emrini yerine
getirmek ve emaneti muhafaza etmek olduuna dikkat ekmilerdir. Seyyid
Ali Sbit el-Marif bu mnay yle vurgular:
Y derv karndam! Bunu dah bilmi ol. Hakrin dah bamdaki tc
bir almettir. Benim mnm Allah Muhammeddir. Tark-i mstakmde
bendeyim. mn ve ikrr ettiim mridimin nutkudur. Emrini yerine
getirmek farz gibi vcibe-i zimmetimdir. Bama tc koymak iin deil,
bamdaki tc- hakkim mridimdir. Ancak zhirde mridim olduu
malm olsun diye nin damgasn meydna karp tarm.62
Osmanl medeniyetinde tarikat mntesiplerinin dirilerine ta giydirildii

gibi, vefatlarndan sonra hem balarna hem de kabirlerindeki sandukann
zerine ya da mezar ta kitabesinin zerine tatan ta giydirilmesi dettendir.
Dolaysyla dervi talarndaki form zenginliini grmek iin Osmanldan
kalma eski bir kabristana ya da trbe-i eriflere gitmek yeterlidir. Derviler
vefat ettikten sonra genellikle balarnda arakyye ile, halifeler ise -mesela
Cerrhlikte- dall arakyye ile srlanr. Bu srlamann tarikatna gre mstakil db ve merasimi vardr. Sanduka zerine ta giydirilmesi ise ilk defa
Abdlkadir-i Geylnnin sandukas zerine yaplmtr.63 Mstakimzde,
meyih sandukalarndaki talarn farkl formlarda olmakla birlikte, btn
destarlarn zerinden iki kar kadar taylasan brakmann snnet olduunu
syler.64
1.5. Trleri ve Sembolizmi

Ta, mridlik (irdet), hilfet ve teberrk/teyemmn tac olmak zere e ayrlr. Mritlik tac, seyrslkta kalbi zikir makamna erien gerek
derviin hak kazand balktr. Teberrk tac ise tarikata yeni intisap etmi
ya da intisap etmedii halde yola muhabbet besleyen kimselere, meyihe
zhiren benzemesi ve mnev olgunlamaya tevik olmas iin giydirilir. Bu
61
62
63
64
Ceyhan, Ta, s. 365.

Marif, Risle-i Kisve, s. 177.
Eref, Risle-i Tciyye, vr. 23a.
130
tac talep eden kimseyi tatan mahrum brakmak pek uygun grlmemitir.65
Belli bir tarikatta slkn tamamlam kimselere, dier tarikat eyhleri tarafndan muhabbetin kuvvetlenmesi, mnev alveriin salanmas amacyla giydirilen taca da teberrk tac denmitir. Mehmed Rifat el-Erefye gre
teberrk hrkas ciz iken, teberrk tac ciz deildir:
Hrka-i irdet bir kiinin gayrdan giyilmez. Lkin hrka-i teberrk her
ka kiiden giyilse cizdir. Amm tc- teberrk ciz deildir. Zr her
bir tc, bir pr-i znn tarkine mahssdur. Velkin hrka yle deildir.
Ol sebebden tebdl-i hrka cizdir. Tebdl-i tc bil-slk ciz deildir.
Ve tc- teberrk it eden eyh, kide-i tarkat- meyihden b-behredir.
Ve bir kimesneyi kangi tarkin eyhi vsl- ilallah eder ise ol kimesne ol
tarkin ashbndan addolunur. Zr intisb- tarkat- aliyyeden murd
vsl- ilallah olmakdr. Yoksa izin, iczet ve hilfet deildir.66
Hilfet tac ise, tarikatta slkn nihayete erdirenlere eyh efendi tarafndan tekbirlenir. eyh ile halifelerinin talar baz farkllklar arz eder.
Yahy gh b. Slih stanbul ta rislesinde izimlerle gsterdii talar
terk adetlerine gre tasnif edip btn unsurlarn sembollerle aklamtr.67
Bu eser kendisinden nce yazlan tcnmeleri esas almakla birlikte, birok
orijinal sembolizmi de iermektedir. Sembolizmin temelde seviyeye ayrld sylenebilir: lh (meta-kozmik), tabii (makro-kozmik) ve insan
(mikro-kozmik). Dier tarikat kisveleri gibi talar kozmosun68 bu seviyesindeki remizlere iaret eder. Bylelikle dervi tm seviyeleriyle bir anlamda
varln tecelllerini (tecelliyt- vcd) banda tamaktadr.69
Tarikat balklarnn ana gvdesine genelde ta dendii gibi, bunlar serpu, klh, fhir, kalensve, kavuk, brk, sikke gibi adlarla da anlr. Tacn
Yeniehirli Nimetullah, Risle-i Tc, vr. 145b-147a.
Eref, Risle-i Tciyye, vr. 24b-25a.
stanbul, Mecmatz-zarif, s. 29-87.
Kozmos ayn zamanda dzen, nizam anlamnda olduu iin, dervi talar belli bir
nizama sahip olup btn seviyeleriyle nizm- lemi simgeler. Evrendeki denge ve
nizam halinin yansmas olan dervi talar, dier yandan gzellik (ceml) ve ihsnn
gstergeleridir. Kozmos kelimesinde mndemi olan bu mna, Trkeye de gemi
olan kozmetik kelimesinde karmza kar. Nitekim Yunanca kozmos kelimesi
Latincede ss, tezyinat ve gzellik anlamlarn tayan ornatus kelimesiyle karlanmtr. Dervi talar da zellikle mjgn, bedhe, ibriim ve gllerle kozmik evrenin
bu cemlini izhar etmede en gze arpan objelerdir.
69 Makalede ta sembolizmini incelerken, nce tacn temel yapsndaki mnalar, sonra
sf tevilin en youn sz konusu edildii ta terklerindeki sembolleri, ardndan talarn ana gvdesine eklenen sark (isbe-i imme), gl (mhr, pul) ve dmelerin
sembolizmini Osmanl tcnmelerine referansla zetleyerek ele alacaz.
65
66
67
68
131
tarikattan tarikata deien beyaz, yeil, siyah, krmz ve sar renkli olanlar
vardr. Beyaz Hz. dem ve Hz. Muhammede, yeil Hz. Nh ve Hz. brhime,
krmz Hz. Aliye; Cerrhlie mahsus sar renk ise Hay isminin nuruna iarettir. Tacn temel yaps drt kapl addedilir. Drt yne (n, arka, sa, sol)
alan kaplar eriat, tarikat, mrifet ve hakikattir ki bunlar tasavvufun temelleridir (ileride inceleyeceimiz zere tcnmeler ierisinde Salh Efendinin
Cevhiri bu konuya daha fazla deinir). Tacn ana gvdesindeki rknler ya
da ksmlarn iaret ettii srlar ise unlardr: Tacn terki ibadeti yenilemeye, lengeri mridin yannda ihtiyarlamaya, astar nura, pamuku srra,
kubbesi velyete, kubbesinin merkez noktas tarikat prine ya da Hakkn
zt- ahadiyyetine iarettir.70
Tarikat talarn birbirinden ayran en nemli gsterge terkli (dilim, para, yaprak) veya terksiz olulardr. Terkler, terk-i dnya, terk-i ukb, terk-i
hest ve terk-i terke iarettir. Terklerin elif veya dl eklinde olmasna ve
adetlerine gre talar birok sr barndrr. Muhammedin son harfi olan
dle nispetle bu adla anlan dl talar sadece Halvetiyyenin ubelerine
mahsustur.
Tac dilimlere ayran terkler, harflerin tek bir noktadan k gibi tacn
tepesinden kp lengerin bitimine kadar uzanrlar ve kubbe ekli olutururlar. Terklerin k noktas Hakkn zt- ahadiyyetine, terkler kesrete, terklerin kubbeden inmesi kesretin vahdetten zuhruna iaret eder.71 Buna gre
sf tac vahdet-i vcdun bir simgesidir. Dier yandan insann kll varl olup ism-i celle mazhar olmasna iaret eder. Bayramliin emsiyye
kolunun Himmetiyye ubesinde, zellikte ve Mevlevlikte kullanlan ta
(kofiyye, sikke) terksizdir. Tacn terksiz oluu, Hz. Peygamberin nbvvet
ve velyetteki nceliine, lem-i muht oluuna ve ferdiyetine dellet eder.
Mstakimzde, Peev ve Skb Dededen naklen, yenieri skfnn ve Enderun hizmetkrlarnn balklarnn temel eklini tc- tavl denilen keeden yaplm terksiz Mevlev sikkesinin belirlediini syler.72 Ona gre
tam bir yaprak olduu iin berg klh denilen bal renkli Mevlev sikkesi,
terksiz ve destarsz haliyle felei simgeler. Mevlev dedeleri terbiye grdkten sonra yeil uhadan destar kuanp, eker-vz veya dunbka denilen
risle brakrlar. Mesnevhanlarn destar beyazdr. Yeil uha istivlarn -ki
terk tabiri de kullanlr- sikke zerine koymalar mutlak vahdet srrn sembolize eder.73
70
71
72
73

Yeniehirli Nimetullah, Risle-i Tc, vr. 149b.
Mstakimzde, Risle-i Tciyye, s. 63-64, 68.
Mstakimzde, Risle-i Tciyye, s. 73-74.
132
ki terkli talar elif (elif benzeri) ve seyf (kl benzeri) olmak zere
ikiye ayrlr. Glpnarl, elif tacn st ksmnn sivri oluundan dolay elife
benzetilerek bu ekilde anldn ve Horasn tatan bozma olduunu syler. Mstakimzdeye gre bu ta trn Ysuf el-Hemedn, Ahmed Yesev
ve Hac Bekt- Vel kanalyla Bektaler giymilerdir. Elif ta, elif harfi gibi
istiv hatt olan rh- mstakmi (doru yol) anlatr.74 Kdiriyye,75 veysiyye ve Kalenderiyye ile Nakibendiyyenin zbekiyye koluna bal mridler
mjgnl76 ve bedhe77 ilemeli iki terkli elif ta giymilerdir. Bu tr ta,
Lahorda eyh Seyyid Baheddinin itihaddr. Tacn iki terki zt ve sfatn
tekbliyetine, ilm-i zhir ve btna, Hz. Muhammed ve Hz. Aliye iaret eder.
Tevhid klcyla nefsi kesmeyi simgeleyen iki dilimli seyf ta, Kdir eyhi
Cemleddin el-Buhr tarafndan kullanlmtr. Mevlevlerin de -yaygn
olmamakla birlikte- seyf klh kullandklar bilinmektedir. Mehmed Rifat
el-Eref, sf stlhndan mahrum olan baz kimselerin elif veya seyf taca
kalpak dediklerini, bunun yanl olduunu, dervi talarnn adn bilmeyenlerin sorup renmeleri gerektiini tavsiye eder.78
Baz Kdir ve Nakibend dervilerinin giydii terkli taca sikke-i
zeheb veya tc- edeb denir. Bu tacn otuz dall olann Hint alt ktas,79
74 Bektalerin kulland elif tacn ortaya kna dair dier bir rivayete gre, Abdal
Musa, Hac Bektan vefatndan sonra Orhan Gazi ile birlikte gazaya katlr ve bu
esnada tacn drr. Bir yenierinin brkn alarak bana koyar. Daha sonra soranlara Bu elif tir cevabn verir. Bylelikle Bektaler elif ta giymeye balamlardr. Dier rivayette Balm Sultann bu tr tac icat ettii ileri srlr (bk. Motor,
Tcnmeler, s. 20).
75 Kdirlikte iki terkli seyf ve elif ta ile , drt, alt, yedi, sekiz ve on iki terkli talar
vardr. Bu itibarla talarnn terk adedi en ok deien tarikat Kdiriyyedir (bk. Hmeyra Uluda, Kdiriyye Tarikatnda Sembolik eler, Kekl, 18 [2011], s. 76-77).
76 Farsa kirpik anlamna gelen mjgn, Kdir talarnn gz kenarna benzetilen lenger ksmn evreleyen siyah ynden saakl dokumann addr. Kirpik, gz koruduu gibi mjgn da derviin kendisini korumasn, nazar-ber kadem olmasn simgeler.
Bir nevi hicap perdesidir ki, derviin gznn gkte deil edeben yerde olmasn
ilham eder (stanbul, Mecmatz-zarif, s. 54).
77 Kdir talar zerine renkli ipek ipliklerle yaplan ilemelerdir. Rivayete gre bu
ekiller Abdlkdir-i Geylnnin olu Seyyid Abdrrezzka ism-i cell tefekkrndeyken ilham olunmutur. Ona ball simgeler. Elif, kafes, kandil ve servi motifli
bedheler vardr. Kandil motifi nr-i Muhammednin, Resmiyye kolunun kulland servi motifi ise n mka kavuma arzusunun ve mnev lmn almetidir
(stanbul, Mecmatz-zarif, s. 50-52).
79 Mstakimzde, Nakbendiyyenin Mceddidiyye kolunu stanbula tayan Mehmed
Emin Tokadnin mridi Yek-dest Ahmed Mekk-i Crynden ayrlrken teberrken
sre denilen Hindistan sikkesi aldn, dervilerine bunu giydirdiini ve vefatndan
nce sandukalarnn bana bunu koyduunu syler (Mstakimzde, Risle-i Tciyye,
s. 79).
133
Mvernnehir ve Hicazdaki baz Nak ve Kdir mntesipleri ta makamndaki takye olarak giymilerdir. terkli tacn birok sembolizmas vardr. Bunlardan bazlar unlardr: Terk-i dnya, terk-i ukb, terk-i terk;
vukf-i zamn, vukf-i aded, vukf-i kalb; zt, sft, ef l; rh- hayvn,
rh- insn, rh- sultn; fark, cem, cemul-cem; mchede, mkefe,
mhede; Allah, Rahmn ve Rahm isimleri.80
Drt terkli talar, zengin form eitliliine ve yaygnla sahiptir. Terkleri genel mnada eriat, tarikat, mrifet ve hakikat kaplarna; aktb- erbaaya (Abdlkdir-i Geyln, Ahmed er-Rif, Ahmed el-Bedev, brhim edDesk); Allah isminin drt harfine, drt kitaba, Hulef-yi Ridne, Ehl-i
snnet imamlarna dellet eder.81 Halvetiyyeye ve Kdiriyenin Zenbriyye-i
Sdkyye koluna mntesip derviler tarafndan kullanlmtr. Yahy gha
gre drt terkli, uha, zeri ilemeli, destarl ve mjgnl (kirpikli) tac icat
eden Abdlkdir-i Geylnnin evladndan Seyyid Abdrrezzkdr.82 Bu ta
trne zbek tac ya da brhim Edheme nispetle Edhem tac ad da
verilmitir. Drt terkli zbek tacnn her bir terkinin arasna yn iplikten
veya ibriimden servi aac (resm-i servi) ya da kandil nakolunmutur. eyhin zbek tac destarl, mridinki mjgnl, ortasnda Kdir mhrl veya
dmelidir. Resm-i servi, mnev lme; kandil ise tevhid nuruna iarettir. Osmanlda zbek tac giyenlerden biri Mehmed Murad el-Buhr enNakibenddir (. 1132/1720). Bu tac Hindistan Kdir meyihinden eyh
Ahmed Abdlahad el-Kablden giymi, sonra mm- Rabbnnin olu
Muhammed Masm hazretlerine intisap etmitir.83
Halvet tac, kollar arasnda ksm farkllklar olmakla birlikte, temelde
drt terkli dal tatr. Dallarn toplam adedi ounlukla yirmi ya da dallar
ikiye blp elif halinde krktr. Karaba Velye ve eyh Mahmd b. Nefes e-abnye gre talarn en stn dal tatr; nk insn- kmili
ya da kll vcudu simgeler. Karaba Velnin Miyr- Tarkte belirttiine
gre, krk dall Halvet tacnn tepesindeki halka ism-i cellin hs olup
ism-i hya iaret eder. Halka, tacn kalbidir. Bu kalpte bei zhir (grme,
iitme, tatma, koklama, dokunma), bei btn (hiss-i mterek, hayal, mtehayyile, vehim, hfza) on duyu toplanmtr. On duyunun merkezinin
80 stanbul, Mecmatz-zarif, s. 37-40.
81 Dier sembolizmi iin bk. stanbul, Mecmatz-zarif, s. 42-48.
82 Mehmed Rifat Efendi ise eyh Abdrezzkn giydii tacn on iki veya alt terkli olduunu ileri srer. zbek tacn Acem diyarnda Ali Paa vilyetinde seccadeniin olan
eyh Ali Efendinin mahdmu Seyyid Cemleddin hazretleri icat etmitir (bk. Eref,
Risle-i Tciyye, vr. 18a, 22a).
83 Bk. Eref, Risle-i Tciyye, vr. 22b (Mehmed Murad Buhrnin Lbsl-hrkatilKdiriyyesinden naklen).
134
kalp olmas gibi, halkada drt elifle toplanan on ism-i cell de ism-i hya
dellet eder. Bu sebeple Halvet tac slike ruh ya da kalp makamnda
verilir ki fiil, isim ve zat tecellsine mazhar olan kll vcut ya da insn-
kmile iarettir.84
Halvet tacndaki dallarn adedi Pr mer el-Halvetnin tatbik ettii
erban rknn simgeler.85 Taca tepeden bakldnda kelime-i tevhid yazs
grlr. Kelime-i tevhid, Halvetiyye gibi esm zikrine dayal enfs tarikatlarda slkn balangcnda dervie verilen zikirdir. eyh Mahmd b. Nefes
e-abn, tataki dilimlerin dl harfi ekliyle belirlenmesinin srrn, bu
harfin Muhammedin, devletin, diynetin, ibdetin ve edebin dline iaret
etmesiyle, dolaysyla dal ta giyenin bunlarn tmn bana geirmi olmasyla aklar.86 Halvetiyye-i bniyyede drt eit ta vardr. Yol tac, velyet
tac, hilfet tac, mrit tac. bn mridinin dmesiz tacnn ortasnda
bir halka vardr ki, mutlak hviyetten ya da vahdet noktasndan kinayedir.87
Mstakimzdeye gre Seyyid Yahy irvn, on yedi farkl tarikat tac ihdas
ettiini ve halifelerine verdiini, kendi tacnn ise deimeksizin Halvetiyyede
orta kolun pri Yiitba Ahmed Marmaravye intikal ettiini ileri srer. Bu
ta ynden mmul olup dmesizdir. Ondan sonra eitli ekiller almtr.88
Drt terkli tataki sf remizlere literatrde en fazla iaret edenlerden biri
-ileride zerinde duracamz zere- Salh Efendidir.89 Bir dier drt terkli
ta Buhara takyesidir ve krk drt fitillidir.
Drt terkli, her terkinde beer dal olmak zere yirmi dall, drt kapl sar
renkli Cerrh tc- erfi Hz. Pr Nreddin Cerrhnin itihaddr.90 Birinci dalnn tepedeki ular kesiktir, yani aktr. Kubbesi hazn sar renkte
uhadan yaplr ve aralar diki ile ayrlr. Her dalnn ierisine kalem ile
84 Kara, Karaba Veli, s. 651.
85 Mstakimzdeye gre mer Halvet, be terkli krk dall tac Hz. Peygamberin srrndan gelen bir emir zere itihat etmitir. Terkler nefs, kalb, akl, ruh ve srdan
ibaret insan varlnn be rknne; krk dal pepee krk erban karmasna iarettir.
Dallarn drt tarhla dikilmesi ise hls sresinin drt yetine ve her bir yetin be dal
harfiyle bitmesini simgeler. Yirmi dal fr isimlerinden tekml ismi olan vedda
iarettir (Mstakimzde, Risle-i Tciyye, s. 83).
86 abn, Risle-i Tciyye, vr. 21a.
89 Abdullah Salhaddn-i Uk, Cevhir-i Tc- Hilfet, Sleymaniye Ktp., Pertev Paa,
nr. 633/1, vr. 169a, 174a-176a.
90 Hz. Nreddin Cerrhye eyhi Halvetiyye-i Ramazniyyeden Kstendilli Ali Aladdin
Efendi tarafndan nce arakyye sonra hilfeti simgeleyen yeil tc- erf tekbirlenmitir. Sar tc- erf ise Nreddin Cerrh hazretlerinin itihad olup Cerrh eyhleri halifelerine bu tac giydirmilerdir (bk. Dal, Fahreddin Erenden, s. 132, 141-42).
135
pamuk doldurulur. Kubbesi sivri olmayp karpz ekildedir. sbesi, halife

seyyid ise siyah, deilse beyaz olur. sbe sol kulan zerine bir miktar taylasan braklr. Terklerdeki beer dal hls sresinin yet adedine, sar renkte
olmas -ki rivayetlerde Hz. Peygamberin sarklarn sar renge boyadklar
zikredilir-91 hay isminin nruna, Cneyd tarzda destar sarlmas Seyyidttife Cneyd-i Baddnin yolundan gidildiine iarettir.92
eyh Mahmd b. Nefes e-abnye gre Halvet tacndaki beer dal, be
vakti ve slmn be artn simgeler. Yirmi dal olmas, her gn yirmi rekt
farz namaz klarz demektir. Her terkin evvelinde elif, hirinde mim harfi ekli vardr. Evvel Hz. demi, hir Hz. Muhammedi gsterir. Her terkte iki celle olmas zhir ve btna, her taraftan eliflerin -ki bunlar srt-
mstakme dellet eder- birleip dl olmas Hakka tazarru ve niyaz etmeye
iarettir.93
Yahy gha gre slmn be artn, hamse-i l-i by, hazart- hamseyi simgeleyen be terkli Nceb tac, Sadiyye tarikatnda kullanlmtr.94
Sadliin Vefiyye kolunda kullanlan ta, dokuz terkli olup Ebl-Vef tac
diye bilinir. eyh Ebl-Vef-i mnin, halifesi eyh Abdurrahim Efendiye
giydirdii Sad tacnn gnein etrafndaki yedi gezegene iaretle yedi terkli, beyaz renkli, beyaz dmeli ve destarl olduu nakledilir.95 Dier halifesi Karabacak Ali el-Hulsye (. 1197/1782) ise dokuz dilimli, uhas beyaz,
beyaz dmeli ta tekbirlemitir. Sad tacnn zerindeki immenin uzunluu yedi zir olup yukardan aaya alt kat dolandrlr. Gk, yer, dou,
bat, kuzey, gney gibi alt yne iaret eden dolama ile, alt ynden gelecek
olan ilim ve hikmet, yine alt ynden gelecek olan tarikat byklerinin ru91 Buhr, Bedl-vahy, 73.
92 Cerrh tc- erfindeki krk adet iareti iin bk. Dal, Fahreddin Erenden, s. 14849. brahim Fahreddin Efendi, Osmanl tarikatlar ierisinde sadece Cerrhlik ile
Raflie mahsus olan beyaz bezden mmul drt terkli dall arakyyenin ise on iki
iareti ierdiini belirtir. Dall arakyye ehlullahn damgas olup derviin saf gm
olup olmad dall arakyyeden mlm olur. Kf hattyla kelime-i tevhdin yazl olduu dall arakyyeyi giyen kimse kelime-i tevhdin mazhardr. Bu kimse Allah bilip
emrini yerine getirmi ve ehlullaha tevessl etmitir. Ban eyhinin mnev zinciri
ve halkasnn iine teslim etmi ve btn ilerinin eyhte olduunu kabul etmitir.
Terklerin ayrd blmlerdeki beer dal, btn olarak be vakit namaza; drt dal,
ansr- erbaaya, aktb- erbaaya, drt kitaba, drt mezhebe ve drt kapya iaret eder.
Kalan bir dal ise vahdaniyyeti simgeler. Drt adet daln birisinin kesilip geri kalann
gizlenmesinden kast, Hz. Pir Nreddin Cerrhnin ancak eriat ikr klp gerisini
gizlemesidir (bk. Dal, Fahreddin Erenden, s. 136-37).
93 abn, Risle-i Tciyye, vr. 21b.
95 Atasoy, Dervi eyizi, s. 151.
136
haniyetleri sayesinde alnacaktr.96 Mehmed Rifat Efendinin verdii bilgiye

gre, Hz. Pr Sadeddin Cibv ta giymeyip sadece imme kuanm, Sadler
ise eitli devirlerde alt, yedi, sekiz ve on iki terkli farkl talar giymilerdir. Sadiyyede prden sonra tarikat mtehidi kmam ve bir rivayete gre
Sadeddin Cibvnin hrka nispetleri Abdlkdir-i Geylnye uzanmaktadr;
bu sebeple Sadiyye meyihi Kdirlere tbi olarak onlarnkine benzer bir
ta kullanmlardr. Muahhar dnem Sadiyye mntesiplerinin kk tepeli ta kullanmalar ise Niyz-i Msryi taklit etmelerine dayanr. Nitekim
Hz. Msrnin atvr- sebadan drdnc daireye kadar slkleri Kdiriyye
zere olup daha sonra Halvetiyyeden Elmall mm Sinna intisap gereklemitir. mm Sinn, Hz. Msrye zerindeki Kdir glnn muhafaza
edildii Halvetlie mahsus dal ta tekbirlemitir.97 Sadler ynden mmul
ta giymeleri sebebiyle mtekaddimn sflere benzerler. Ancak baz Sadiyye
eyhlerinde beyaz uhadan on iki terkli ta da grlm ve Sad talarnda
mhr gl kullanlagelmitir.
Bayramiyye tarikat mensuplar, alt yn kuatarak kevn-i cmi (kuatc varlk, insan- kmil) olmakl temsil eden beyaz keeden mmul alt
terkli ta kullanmlardr.98 Bir terk ziyadesiyle yedi terkli dmesiz ta99
Kdiriyyenin Erefiyye koluna; sekiz terkli, dmeli ve tepesinde halkal mhrn bulunduu ta ise Kdiriyyenin Rmiyye ve Resmiyye kollarna
aittir. Rmiyye tacnn rengi ya hazn (sonbahar rengi) ya da neftdir (koyu
yeille kahverengi arasndaki renk). Hazn renk eyhe, neft renk hulefya
mahsustur. Yedi terkli Eref tac, kelime-i tevhidin yedi kelimesine, bismillh
kelimesinin yedi harfine, mirata Hz. Peygambere verilen eyizdeki yedi
96 Hr Mahmut Ycer, eyh Sadeddn Cebv ve Sadlik (stanbul: nsan Yaynlar, 2010),
s. 275.
98 Mehmet Rifat Efendiye gre Hac Bayrm- Velnin alt terkli tac Somuncu Babann
itihaddr (Eref, Risle-i Tciyye, vr. 19a). Mstakimzde, Somuncu Babann amda
Byezdiyye Hanghndaki mchedesi esnasnda dz tepeli Halvetiyye tac zerine
teberrken pul koyduklarn, bu tacn dmesiz olduunu, tacn Seyyid Yahyy irvnnin abdest havlusunun yarsndan icat edildiini, dier yarsnn Dede
mer Renye verildiini nakleder. Somuncu Baba, yaln ayak grd dervii Hac
Bayrm- Velnin mchedesini hafifletmek zere keeden mmul bir ayakkab vermi, Hac Bayrm- Vel Ba ayaktan evldr diyerek bu ayak giysisini bana ta
yapmtr. Damad Erefzde ise Hac Bayram tacndaki pulu terk edip bedel olarak bir terk ilave etmi, bylelikle Erefiyye talar yedi terkli olmutur. Erefzde
Dergh eyhi Abdlkdir Srr Efendiye gre ise Erefzdeye kee tac hediye eden
Hac Bekt- Vel olup Hseyin Hamev bu tac kullanmaya devam etmesini dervii
Erefzdeye telkin etmitir. Kee tacn ukayla yer deitirmesi ise Erefzde neslinden eyh zzeddin Ahmed Bursevye aittir (Mstakimzde, Risle-i Tciyye, s. 77).
99 Yedi terkli dmeli beyaz tac Sadreddin Konevnin halifesi Sadddin el-Fergn kullanmtr (Eref, Risle-i Tciyye, vr. 20a).
137
emanete (ta, hulle, kemer, rid, as, Burak, Refref), Ashb- Kehf e, atvr-
sebaya vs. iaret eder. Sekiz terkli Rmiyye ve Resmiyye talar ise cennetin sekiz kapsn, Allahn sekiz sbt sfatn ve sekiz rzgr vs. simgeler.100
Kalender eyhi Otman Baba ve Mevlev eyhi Celleddin Ergun elebinin
de yedi terkli ta giydii rivayet edilmektedir.101
Dokuz terkli tac baz Sadler ile Rifiyye tarikatndan Fatih civarndaki
Kubbe dergh meyihi giymitir.102 Dokuz terk, ehl-i tarikatn virdlerine
(l ilhe illallah, Allah, h, hak, hay, kayym, kahhr, latf, vedd), yedi felek
ile ar ve krsnin toplamndan oluan dokuz felee (nh felek) vs. iarettir.103
Bekta talarnn terk adedi farkllk gsterir. Evli olanlar drt terkli
Horasn veya Edhem tac giyerken; on iki imama ve ism-i cmiye almet
on iki terkli fhir, tc- hseyn veya tc- cell denilen talar bekr
derviler kullanmlardr.104 Daha sonralar her Bekta babas on iki terkli
ta kullanmtr. Bekta talarnn lengeri drt kapya (eriat, tarikat, mrifet,
hakikat) iaretle drt dilimli, kubbesi mhrl ve dmelidir. Tepesinde
dme olmayan ve dilimleri dtan dikili bulunmayan, kubbesi on iki, lengeri drt dilimli beyaz taca kalender ta denir ve bu tac ilk defa Kaygusuz Abdaln kulland kabul edilir. Mevlevliin ilk dnemindeki sikke-i
duvzdeh kngre-i emsiye adl ve on iki terkli ta bu tre benzer. Rif,
Bedev, Desk halifeleri de on iki terkli ta giyerler; yalnz lenger ksmlar
dz, bazlar ynden bazlar uhadan ve dikisizdir. Bedev ve Rif talar
dmelidir. Rifler bu dikisiz yere siyah, Bedevler ise ounlukla krmz
ndiren yeil sark sararlar.105 Fahrn zerine sarlan krmz sark (emle)
101 Glpnarl, Mevlndan Sonra Mevlevlik, s. 206.
102 stanbul, Mecmatz-zarif, s. 69.
103 Dier sembolizmi iin bk. stanbul, Mecmatz-zarif, s. 69-70.
104 Mstakimzdeye gre terk adetleri asndan Bekta tacnn ortaya k yledir:
el-Hc Bekta Vel tarki Hce Ahmed Yesevden, o dahi Ysuf Hemednden ahz
ile, eeri Sdkyye-i sddkyye silsilesindendir, lkin sohbetleri Aleviyye-i ulviyye
tarafndan olmak sebebiyle zhirde mtem eyymnda farkda ve btnda cezbe ile
makm- aka varp, cmle-i cd- msiv bir elifden ve cmle-i hurf dahi ondan
mneib olmakla tcn elif eylemilerdir. Hilfet almeti resm-i Zlfikrdr ve onlar dahi drt koldur: Melh, Seyf, urb, Hulv demekle rifdir. Tc- erf tarfinde
derler ki; tarkimiz fil-asl drt kol olup, Bektiyye on iki terk tc ekip, ve Cn-n
dokuz terkli ve Cell yedi terk ve ehbz vel drt terk tc ile seyrn edip, Edhem tc
budur ki keedir. Tcn kubbesi pr itibr olunup, tepesi kll eyin hlikun ill vechehu, ortas yet-i krs ve kenr sre-i ysn ve dernu senurhim ytin fil-fki
ve f enfusihim ve brnu l ilhe illallah Muhammedun Reslullah Aliyyun veliyyullah ve cephesi feeynem tvell fesemme vechullah ve zahr ve alleme demel-esm
farz olunup... (Mstakimzde, Risle-i Tciyye, s. 89).
105 Abdlbki Glpnarl, Tasavvuftan Dilimize Geen Deyimler ve Ataszleri (stanbul:
nklp Kitabevi, 1977), s. 321.
138
Cneyd kafes olmayp dzdr. Fahrn tepesinin az da olsa grnmesi ve taylasan braklmas gerekir. Bedev tacnn merkez kutbunda krmz dme de
bulunur. Tata krmz rengin kullanlmas Halife Abdle zviye yapmnda
gelen krmz meleklere iaret eder.106
Mehmed Rifat el-Erefye gre Hz. Pir Abdlkdir-i Geyln sadece
imme kullanm olup olu eyh Abdrrezzk ise tc- erf giymitir. Kdir
tacnn ilk zamanlarda alt veya on iki terkli olduuna dair farkl rivayetler olmakla birlikte, daha kabule ayan gr on iki imama iaretle on iki
terkli olduu ynndedir. Ortasnda pul olmak zere alt terkli Kdir tacn, Abdlkdir-i Geyln hazretlerinin torunlarndan, amda Byezdiyye
Hankahnda seccadeniin olan eyh Ahmed Kebr kullanmtr. eyh Kebre
bu tac tekbirleyen Hac Bayrm- Velnin mridi Somuncu Babadr. Bu
sebeple Kdiriyye ve Bayramiyye talar alt terkli olmutur. Kdiriyye tac
beyaz, hazn veya neft renklidir. 107
On iki terkli ta sembolizmini tcnmeler ierisinde en geni aklayan
Risle-i Tc ve kisvedir. Bursa Emr Buhr Dergh meyihinden birisine
ait olan risleye gre on iki terk, insandaki yerilen ve vlen on iki huya
iarettir.108 Bu tac giyen kimse Yaramaz huylarmdan kurtuldum, vlen
huylar kuandm anlamn izhar etmektedir. Tacn terklerinin on iki olmasndaki bir dier remiz, L ilhe illallah ve Muhammedn Reslullah
cmlelerindeki Arapa harflerin adedinin on iki olmasdr. Dolaysyla bu
tac giyen kimse kelime-i tevhid zikrini dilinden ve kalbinden drmemeye ahdetmi demektir.109
Aziz Mahmud Hdynin icad olan Celvet tac ise on terklidir. Bu tacn terk adedi, usl ve fr olarak ilh isimlerin on iki olmas, hepsinin toplamnn ahadiyetiyle on saysna ulalmasyla elde edilir. Mstakimzde,
eyh ftdenin on sekiz terkli ta kullandn da rivayet eder. On sekiz
terk nnemel-amlu bin-niyyt110 (Ameller niyetlere gredir) hadisindeki
106 Derya Ba, Seyyid Ahmed el-Bedev, Tarkat ve stanbulda Bedevlik (stanbul: Kitabevi, 2008), s. 458-59.
108 Yerilen huylar: 1. Cehlet. 2. Masiyet. 3. Hev. 4. Gaflet. 5. Hrs. 6. Dnya sevgisi. 7.
Dnyadan daha yce mertebeyi talep etmemek. 8. ehvet peinde komak. 9. Kibir. 10.
Mslmanlara eza ve zarar vermek, buzetmek, intikam almaya almak. 11. Cimrilik
ve acelecilik. 12. Kaza ve kadere isyan. vlen huylar ise yerilen huylarn zddr: 1.
lim. 2. taat. 3. Tevbe ve istifr. 4. Allah zikretmek. 5. Kanaat. 6. Hakka tevekkl. 7.
Zhd ve ver. 8. Takva. 9. Tevzu. 10. Mslmanlar affedici olmak, gazaplanmamak
ve sevmek. 11. Cmertlik ve sabr. 12. Kaza ve kadere rza gstermek (bk. Yeniehirli
Nimetullah, Risle-i Tc, vr. 150b-154b).
109 Yeniehirli Nimetullah, Risle-i Tc, vr. 154a-155a.
110 Buhr, Bedl-vahy, 1.
139
Arapa harflerin adedine iaret eder. Celvetiyye-i Selmiyyenin pri Selmi

Ali Efendi ise on yedi terkli ta itihat etmitir ve bu silsileden gelenler bu
tac kullanrlar. Celvet talarnn rengi kemale iaretle yeildir. Beyaz da kullanlmakla birlikte tarikat kisvesi deildir.111
Halvetiyye-i Sinniyyeden Seyyid Nizamolu Seyfullahn Risle-i Tc-
Nizmsi on drt terkli tacn tasavvuf remizlerine dairdir. Bu tacn Halvetiyyenin orta kolu Ahmediyyenin pri Yiitba Ahmed Marmarav tarafndan silsileten Seyyid Nizamoluna ulat rivayet edilmektedir. Sinniyye tac on drt yeil terk ve on drt ak eliften meydana gelir. On drt
terk, insandaki kt vasflara;112 on drt ak elif ise on drt kt vasf terk
etmeye ynelik salih amellerden zuhur eden nrlara iaret eder. Seyyid
Nizamoluna gre terklerin dallarla deil eliflerle taksim edilmesine sebep,
Allahn remzi olan elifin Hz. Peygamberin remzi olan dlden daha stn
olmasdr. nk elif dl da iermektedir. Her bir terkin iki tarafndaki elif,
bir dl meydana getirmektedir. Rislede belirtildiine gre, on drt terk
ve on drt elifin sembolik anlamlarndan bazlar unlardr: 1) Kelime-i
tevhidin harf adedi yirmi sekizdir. Sinniyye tacnn toplam ksmlar da
ayn adette olup bu tac tamak tevhidi bata tamak anlamna gelir. 2)
lh kelm yirmi sekiz harf zerine bina edilmi olup bu ta Kuran bata
tamak anlamn ifade eder. 3) Y Hay ism-i erfi ebced hesabyla yirmi
sekizdir. Buna gre Sinn tacn giymek riflerin lmeyeceine, hay isminin dim tecelligh olacana iaret eder. 4) Mridin parmaklarndaki
mafsallar on drt, derviin parmaklarndaki mafsallar on drt tane olup
toplam yirmi sekiz mafsaldr. Bu yzden mrit ile derviin biat srasnda
el ele verip ahdetmelerinin sembol olarak yirmi sekiz blml ta giyilir.
5) Ayn on drt gn ykselite, on drt gn inite olmas ve yirmi sekiz
derece katetmesi sebebiyle, bu ta gn seyranna iarettir. 6) Abdest yirmi sekiz fiildir. Sinn tacn giymek Abdesti bamza ve gnlmze ta
ederiz demektir. 7) Drt kitabn mnas olan Ftiha yirmi sekiz kelimedir.
Dolaysyla Sinn tacn giymek, drt kitab bata tamak demektir. 8) On
iki imama Hz. Hamza ve Hz. Abbas da ilave edildiinde say on drt olur
ki, bu ta onlar bata tamaya iarettir. 9) Aere-i mbeereye Hz. Hasan,
Hz. Hseyin, Hz. Hatice ve Hz. Ftma ilave edildiinde say on drt olur
ki, onlar bata tamaya iarettir.113
111 Mstakimzde, Risle-i Tciyye, s. 87-88.
112 Kt vasflar unlardr: 1. Kibir. 2. Kin. 3. Buz. 4. Hrs. 5. Haset. 6. Zina. 7. Livta. 8. Fsk.
9. Ktlk. 10. Gybet. 11. Dnya sevgisi. 12. Seviyesizlik. 13. Dnya mal biriktirmek. 14.
Gaflet.
113 Seyyid Nizmzde, Risle-i Tc- Nizm, vr. 3b-7a.
140
Celvetiyye-i Selmiyye tac on yedi, Rifiyye-i Marifiyye tac genelde on

sekiz dilimli, dmeli ve ynden mmuldr. Seyyid Ali Sbit el-Marif Kisve-i
Marif rislesinde bu kola ait on iki ve on drt terkli talarn da bulunduunu sylemektedir. Ehl-i beyt muhabbetini nemle vurgulayan Mariflerin
tacndaki on sekiz terkin on ikisi on iki imama, ikisi Hatce-i Kbr ve Hz.
Ftmaya, drd de Hulef-yi Ridne iaret eder. Ayrca her bir terk 1000
yerine kim olup 18.000 lemi simgeler; terkleri birletiren tepedeki dme
ise on 18.000 lemin efendisi Hz. Peygambere iaret eder. Tac bata tamak
Hz. Peygamberi ba tac etmek mnasndadr.114 Rifiyyenin dier bir kolu
olan Keyliyyede besmelenin harfleri adedince on dokuz dilimli ta giyilmitir. Lehhmiyye kolunda ise nceb ve nkebnn yedi dilimli, mridin
dmesi srma olan on dokuz dilimli ta giydii rivayet edilmitir. En fazla
terki bulunan ta Zeyniyyenin Vefiyye koluna ait olup yirmi drt dilimlidir.
eyh Vefnn sandukasndaki azami tacnn terklerinden her biri Vefiyye
silsilesindeki ztlara iaret etmektedir. Mstakimzde, yirmi drt dilimden
her birinin Vefiyye silsilesindeki (silsiletz-zeheb) ricle iaret ettiini
aktarr.115
Talarda kullanlan isbenin renkleri (beyaz, yeil, siyah) ve sarktl biimi de tarikatlara gre farkllk gsterir. Mesela Halvetliin Karabiyye
ve Ukyye kollarna mensup halifelerin kulland talarda, rislenin
kuyruunun kalp tarafna braklmas ve rislenin renginin destarn renginden farkl olmas arttr.116 Halife seyyid ise yeil destar kullanr, zerine beyaz risle sarar.117 eyh Mahmd b. Nefes e-abn beyaz immenin
iman nruna, siyah immenin slkta kemale erildiine iaret ettiini syler.
Rislenin taylasan eklinde braklmas ise temkin halinin gstergesidir. eyh
Mahmuda gre sflerin risle sarktmalarnn sebebi udur: Rivayete gre
ar Allahn en yce mahlku olmakla birlikte, ucub ve enniyet gstermi,
bunun krlmas iin Allah bir ylan yaratm, ylan ar defa dolandktan
sonra kuyruunu artan aa sarktmtr. Balar ar misali olan sfler de
enniyet ve kibirlerini krmak iin balarna koyduklar talardaki rislelerini
taylasan eklinde brakmlardr. Taylasann sol tarafa braklmas, sol taraftan insana yaklaan eytandan korunmak iindir. Nitekim eytan (Azzl/
ba melek) deme secde emri geldiinde, secdeden kanmasn meleklerin
grmemesi iin sol tarafta durmutur.118 Mstakimzde ta zerindeki siyah
destarn fen nruna, beyazn bek nuruna, siyahn rengrenk nra iaret
114
115
116
117
118
Marif, Risle-i Kisve, s. 175.

abn, Risle-i Tciyye, vr. 22b-23a.
141
ettiini aktarr. Sadece Bedev, Rif ve Sadlerin talarna koyu ve al krmz

sark sardklar kaynaklarda zikredilmektedir. Safeviyyenin Haydriyye koluna mensup olanlar krmz ta kullanmlar ve kendilerine daha sonralar kzlba lakab verilmitir.119 Siyah destar zerindeki siyah risle, slikin
fen fillahta olduunu, siyah ta zerindeki beyaz risle ise mrid-i kmilin
iareti olup mutlak haf ve bek billah makamn gsterir. Karaba Velye
gre sark insann hilkatine, sara ek bir parayla aa sarktlan risle ise
velyete dellet eder. Zira velyet velye sonradan ihsan edilen bir makamdr.120
Rislenin farkl tarikatlarda nasl kullanldn en detayl aklayan eserlerden biri Karaba Velnin Miyr- Tarkidir.
Tarikat talarndaki farkllk, kubbenin merkez noktasna dikilen dme,121
pul, mhr ve gllerle de salanr. Bunlar vellerin btnndaki Muhammed
nrun zhir iaretleridir. eitli ekillere sahip mhrler veya dier ifadeyle pul ve gller ilk olarak Abdlkdir-i Geylnnin mahdumu Seyyid
Abdrrezzkn icad olarak Kdiriyye tarikatnda kullanlm, dier tarikatlar Kdir geleneini takip ederek bu almetleri talarna yerletirmilerdir.
Hz. Peygamberin sembol olan gl, yeil zerine beyaz veya beyaz zerine
yeil olarak birbiri iinde halkadr. Buna Badd gl denir. Halkalardan her biri Abdlkdir-i Geylnnin kutbiyyetine, gavsiyyetine ve ferdiyyetine; ayrca eriat, tarikat ve hakikate iaret eder.122 Gllerin be, alt, yedi
ve on sekiz tl yldz eklinde; yaprak desenli, tlsml ve vefklileri de vardr
ve bunlar eitli anlamlar tamaktadr.123 Cin ve ifrit tifesinin errinden
dervi bu gl vastasyla muhafaza olunur. Hay isminin ebced karl
olan on sekiz yaprakl, katl ve tam ortasnda kk bir gl (zerre-i verd)
yer alan Eref gl Erefiyye koluna mahsustur. lk katndaki be yaprak
120 Kara, Karaba Veli, s. 652.
121 Mstakimzdeye gre srr- nokta-i ahadiyyetz-zt sembolize eden dme, Seyyid
Yahy-y irvn hulefsndan ems koluna mahsustur. Hilfet nian olan byk dmeye Arapada atfe, Farsada engl denir (Mstakimzde, Risle-i Tciyye, s. 83).
122 Menkbeye gre Abdlkdir-i Geylnnin Badata geliinden rahatsz olan eyhler kendisine, Badat meyih ile doludur mnasna gelen su dolu bir tas gnderince, Hz. Pir Su dolu tas bir gl ile tamaz diyerek tasn iine bir gl brakr. Bunun zerine eyhler Bu eyh hepimizin gldr diyerek onu karlarlar.
Bylece gl Kdiriyyenin almetlerinden biri olur. Erefzde brhim Efendinin
Kdir gl hakkndaki izahlar iin bk. Dervi brhim el-Kdir el-Eref, Gl
Rislesi, nr. Mustafa Kara, Uluda niversitesi lhiyat Fakltesi Dergisi, 5/5 (1995),
s. 11-23.
123 Mesela Yahy gha gre begen mhrn tlar hamse-i l-i abya ve be latfeye;
altgen mhrn tlar alt cihete; yedigen mhrn tlar sebul-mesn olan
Ftiha sresinin yedi yetine ve yedi felee iaret eder (stanbul, Mecmatzzarif, s. 93-94).
142
slmn be artna, ikinci kattaki alt yaprak alt yne, nc kattaki yedi
yaprak Ftihann yetlerine iaret eder. Rmiyye koluna ait smil gl ise
on sekiz bin leme iaretle on sekiz tl yldz formunda olup ortasnda be
tl Sleyman mhr yer alr.124 Kdiriyye dnda Rifiyye, Bedeviyye ve
Sadiyye tarikatlarnn glleri Hz. Alinin Celceltiyye manzumesinin vefkini, Halvetiyyenin kollarna ait gl drt adet kelime-i tevhid eklini ierir.
Halvetiyyenin emsiyye kolunda tataki yirmi dal vedda, pul diye isimlendirilen gller srr- hviyyete iarettir. Rifiyyenin Marifiyye kolunda
kullanlan on iki tl gl mhr on iki imama iarettir. Marif eyhleri kendi
gllerine bir halka ilave etmilerdir.125
Talarn tepesine konulan farkl renklerdeki dme ise vahdet srrn simgeler. Mehmed Rifat el-Eref dmenin gnle, gnln de kubbe-i
ilhiyyeye iaret ettii kanaatindedir.126 Bekta, Bayram, Celvet, Desk,
Sad, Rif ve Bedev talarnn ounluu dmelidir.
2. Abdullah Salhaddn-i Uknin Cevhir-i Tc-

Hilfet Rislesi
Abdullah Salhaddn Uk (Salh Efendi) 1117de (1705) halen kuzeybat Yunanistanda bulunan Glkesr dier adyla Kesriyede (Kastorya) dodu. Memleketinde slm ilimler tahsili aldktan sonra stanbulda Sadrazam
Hekimolu Ali Paa dairesinde mutasarrf kitabeti grevinde bulundu. 6
Reblhir 1150de (4 Austos 1737) Osmanl ordusunun Avusturya kuvvetlerine kar zafer kazand Banyolukada Hekimolu Ali Paa ile birlikte savat. Paann 1153te (1740) Msra vali olmasyla Kahireye gitti. stanbula dndkten sonra Ukyyenin Cemliyye kolunun pri Cemleddin Ukye
intisap etti ve onun damad oldu. Erikap Derghnda grev yapan eyhi
Cemleddin Uknin yannda Uk usln ikmal ettikten sonra, eyhinin vefatn mteakip ayn derghta 1178 (1764) ylna kadar Ukyye tarikatnn usul ve dbna gre irat grevini yerine getirmitir. Bu tarihten
itibaren ise halen stanbul Fatihteki k Paa Mahallesinde bulunan Tahir
Aa Tekkesinin eyhi olmutur. Bu tekkede hem Uk hem Nak usul
icra etmitir. Salh Efendi, Osmanlda yaygnlk kazanan tm tarikatlardan
hisse alm ve bu sebeple kendisine cmiut-turuk (tarikatlar kendisinde
toplayan) vasf verilmitir. 29 Muharrem 1197de (27 Aralk 1782) vefat etmi,
Tahir Aa Tekkesinin haziresine defnedilmitir. Ukyye tarkinde nc
pr konumundadr. Salhiyye kolu kendisine nispet edilmitir. bnl-Arab
124 Uluda, Kdiriyye Tarikatnda Sembolik eler, s. 77.
126 Eref, Risle-i Tciyye, vr. 18a.
143
gibi tasavvuf dnce tarihinin en veld melliflerinden olmas, yaklak

200 civarndaki eserinde vahdet-i vcd tavrn gtmesi ve mrifete dair
meselelerde karlat zorluklar ncelikle bnl-Arabnin ruhaniyetine
dayanarak zme kavuturmas skdar Kplce Sad Dergh eyhlerinden Mehmed Elif Efendinin ifadesiyle Trklerin bnl-Arabsi eklinde
nitelenmesine sebep olmutur.127
Salh Efendinin Cevhir-i Tc- Hilfet (hilfet tcnn cevherleri) adl
ta rislesi, Uk kisvesindeki drt ana unsur ve bunlarn sf sembolizmi
zerinedir: Uk tac ve ksmlar, Uk hrkas, rids ve ass. Mellif
rislenin banda, eyhlerin seyrslkta belli bir mertebeye vsl olmu
dervilerine hilfet izni ve iczet vermeyi istedikleri zaman halifelerinin
balarna hilfet tac, omuzlarna sadet hrkas, boyunlarna rid ve ellerine de as tevdi ettiklerini; bunlardan her birinin eitli srlara ve mnalara
iaret ettiini, Uk dervilerinin bu iaret ve mnalar idrak etmelerine
vesile olmas iin kendisinin bu risleyi kaleme aldn belirtir (vr. 169b).
Rislenin yine Salh Efendi tarafndan daha nce yazlm olan Uk db
ve erknna dair Tuhfetl-Ukyyenin ilgili ksmlarnn geni bir erhinden ibaret olduu sylenebilir. Nitekim Tuhfede mellif ta sembolizmi ile
ilgili geni bir eser yazacan da ima etmektedir.
Salah Efendi Tuhfetl-Ukyyede slikin hrka, sikke-i erfe, kemer,
siyah mest ve cbbe giymesinin ciz olduunu, nefs-i mutmainne makamna gelince arakyye giyebileceini, slkn tekmil edip seccadeniin ve
mrid-i kmil olduktan sonra tc- erf giymeye, rid kuanmaya ve eline
as almaya hak kazandn syler.
Arakyye ve tc- erf giymenin dier tarikatlarda olduu gibi Ukyyede
de belli bir db vardr. Salh Efendiye gre mrit, slike arakyye, hrka
ve kemer giydirmek isterse evvela tekbir eder ve per, sonra yine tekbir eder
ve slike ptrr, nc tekbirde ise giydirir ve el-ftiha der. Salavtla
beraber Ftihay btn dervin birlikte okurlar. Dervi ayet tc- erfe
el srmek isterse ta her kimin olursa olsun pmedike eline almaz. Gerek
giyerken gerek karrken gerek bir yerden bir yere koyarken her hlkrda
pmek tarikat dbndandr.128
127 Hayat ve eserleri hakknda bk. Mehmet Akku, Abdullah Salahaddin-i Uaki
(Salahi)nin Hayat ve Eserleri, (Ankara: MEB Yaynlar, 1998); Semih Ceyhan, Salh
Efendi, DA, XXXVI, 17-19; a.mlf., Abdullah Salh Uknin Vcd Risleleri (yksek lisans tezi), Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, 1998; Mahmud Erol
Kl, The Ibn al-Arab of the Ottomans Abdullah Salhaddn al-Ushshq (1705-82):
Life, Works and Thoughts of an Ottoman Akbar, Journal of the Muhyiddin Ibn Arab
Society, 26 (1999), s. 110-20.
128 Salh Efendi ve Sm Efendi, Tuhfetl-Ukyye, s. 75.
144
2.1. Uk Tacnn Sembolizmi

Slh Efendi gerek Tuhfede gerek Cevhir rislesinde, dier tcnme
literatrnde karlatmz gibi ta kelimesinin sembolik anlamlar ve
Uk tacnn nasl icat edildii zerinde durmaktan sarf- nazar etmi,
dorudan tacn terkleri zerinde younlamtr.129 Ancak Abdurrahman
Sm-yi Niyz, Tuhfe tercmesinden sonra yazd tetimme ksmnda Salh
Efendinin sarf- nazar ettii iczet erknna dair konulardan tc- erf kelimesinin remizleri zerine mstakil bir bab ayrmtr. Abdurrahman Smi
Efendi yle der:
Tac lafz say hesabyla 400 eder. Drt says tamdr. Buna onun yars (2),
sls (3) ve drtte biri (1) ilve edilirse 10 (aere-i kmile) elde edilir ki bu
insn- kmile iarettir...Ta harflerinin 3 olmas da tevhid mertebelerine
iaretendir. Te harfi tevhd-i ef le, ondaki iki nokta ise hdis ile kadm
fiilde erimesine iaret eder. Te terk ve tecrde yani cell mertebelerinden
tam bir tecerrd ve teferrde iaret eder. Te bu ta giydirilen kimsenin tevhd telknine memr olduunu da gsterir. Tc lafzndaki tenin
cmden yaz olarak ayr ama okunuta bitiik durmas fark makmnda
olan insn- kmilin ayrlma ve bitime olmakszn nstiyyette cem-i
lht ile kim olduuna iarettir. Te ayn zamanda talme iaret eder.
Elif harfi, tevhd makmna iarettir. Elif kelimesindeki fe fen fillaha iaret eder. Elif lafznn sekiz noktadan mrekkeb olmas sfta
ve zt tecellsiyle tevhid-i ef le iarettir. Elif in hem mteharrik hem
de med harfi olmas sft- fiiliyye ve tevhd-i sfta iarettir. Ortadaki
elif insn- kmilin mertib-i cemliyye ve mertib-i celliyye arasnda
berzah- cmi olduuna iaret eder. Elif o ta ile talandrlan kimsenin,
insann hakk istiddna mazhar olacak istikmetinin talmine vazfeli
olduuna iaret eder. Elif ayn zamanda esm-y ilhiyyeye iaret eder.
Cm tevhd-i zta, mm kmil mirt olan hakkat-i Muhammediyyenin
istidd hasebiyle rahmete ve cemle mazhar olduuna iarettir. Cm
129 Mstakimzde, Risle-i Tciyyenin Ukiyye blmnde Pr Hasan Hsmeddin
Ukye tc- erf intikline dair u nakilde bulunur: mm Sinn eyh brahimin
halfesinin halfesi mtehid-i tarka-i Ukyye Hsmeddin eyh Hasan kendi pri
Emir Ahmed Semerkandden ald tc- Sinniyyeye dme vaz eyledii, mm
Sinn- mrun-ileyhden dahi hilfet dus aldkta vki olmutur. Siydeti olmayanlarn ekseri asel emle pde eyleyip, Mevleviyye gibi semt-i kalbe zeneb-i dim
vaz dahi dme gibi snnetidir. Ve bu dahi seyr-i meydn- Isfahn u Irak ve get-i
det-i enfs fk eden bzrg kek ve ebleh u zeyrek miynnda, Olmaz bu
resme kimsede hi fstk makm mel-i rengni zere garib-i bedyidendir ki eyh
Hsmeddin Uk trbedr olan Ktib eyh Ahmed kendi mnblerine bir fstk
renk uka rub midr sikke tesmiyesiyle krmz fes nin vermitir. Devm bulamayp baa kmad (s. 78).
145
mertib-i cemliyye ile tam bir tahakkuk ve taalluka iarettir. Cm fark

makmnn olmasna cem makmnn, yani fiil, sfat ve zt mertebelerinin vesle olduunu ima eder. Cm cell ve ceml mertebelere iarettir.
Hsl btn bu iaret edilen meziyyetler, talanan kimsenin bunlarla mtemeyyiz olacana iaretendir.130
Salh Efendiye gre Halvet-Uk tac drt, dervi sikkesi alt terkten
oluur. Cevhir rislesinin byk bir blm Uk tacndaki drt terkin
sembolizmine tahsis edilmitir. Terk adedinin drt olmas, ncelikle bu saynn baz rakamsal hususiyetlerinden kaynaklanr. Salh Efendiye gre basit
saylar iinde drt rakamndan baka on rakamn cem eden baka bir say
yoktur. nk drt rakamnn hakikati drttr. Drt rakamn da ierir ve
birlikte yedi rakamna ulalr. ki ve sonrasnda bir eklenerek on rakamna
ulalr. On ile kastedilen 10 haddir ki (hudd-i aere), n, arka, sa, sol, st,
alt, nce, sonra, btn ve paradan ibarettir. n, arka, sa ve soldan ibaret
drt yn bu 10 haddi ihtiva eder. Dolaysyla drt yne vkf olan kimse
Allah bu 10 hadden tenzih ederek marifetullaha ular (vr. 173b-174a).
Terklerin adedinin drt olmasnn ve drt yne bakmasnn aslnda
Salh Efendinin rislede grlerine sklkla bavurduu bnl-Arabden
mlhem olduu ileri srlebilir.131 bnl-Arabye gre varlk, insan ve lem
drtl bir temele dayanr:
lh hakikat iki durum salar. Bundan dolay sret bakasnn deil sadece insann hakk olmutur. Allah insan iki eliyle iki yaratlta var etmitir
(yani bedeninden ibaret zhir yaratl ve ruhundan ibaret btn yaratl)... Allahn ilh hakikatin misli olan sretin zuhru iin varlk mertebeleri drt olmutur. te bu drtleme bu ssl ekillerin kkenidir.132 ...
Tabii eylerin ounu en yce vgye lyk Br Tel drtl yaratmtr. Mesela scaklk, soukluk, nemlilik ve kuruluktan ibaret drt tabiat;
ate, hava, su ve topraktan ibaret drt rkn; kan, balgam, safra ve kara
safradan ibaret drt karm; ilkbahar, yaz, sonbahar, ktan ibaret drt
mevsim; dou, bat, kuzey, gneyden ibaret drt yn ve drt rzgr; madenler, bitkiler, hayvan ve insandan ibaret drt kevn varlk. te btn bu
130 Salh Efendi ve Sm Efendi, Tuhfetl-Ukyye, s. 91-93.
131 Drt yn sembolizminin Hristiyanlk geleneindeki yeri hakknda bk. Rene Guenon,
Yatay ve Dikey Boyutlarn Sembolizmi, trc. Fevzi Topaolu (stanbul: nsan Yaynlar,
2001).
132 Muhyiddin bnl-Arab, Tenezzll-emlk, nr. Th Abdlbk Srr Ahmed Zeki
Atyye (Beyrut: Drl-fikril-Arab, 1961), s. 42. Bu drtlln eitli tecellleri iin
bk. bnl-Arab, el-Fthtl-Mekkiyye (Beyrut: Dru Sdr, ts.), I, 120-21, 93, 118-19;
II, 406, 668; III, 197-98, 199.
146
misallerin gsterdii gibi tabiattaki birok ey drtl gruplar halinde bulunurlar. Bil ki bu tabii eylerin ou, en yce vgye lyk Br Telnn
inyetiyle ve hikmetinin gerei tabii eylerin mertebelerinin tabii eylerin
stndeki ruhn eylere mutbk olmas iin drtl olmutur. Ruhan
eyler cisim deildir. Tabiat tesi eyler drt mertebe zeredir. Birincisi
Br Tel celle celluhu, ikincisi kll faal akl, ncs kll nefs, drdncs ilk heyl. Bunlarn hibiri cisim deildir.133
Salh Efendi de bu drtleme esasnda Uk tacndaki drt terkin drt

yne mteveccih olmasna dayanarak terklere birok sembolik anlamlar
yklemektedir. Drt terk temelde eriat, tarikat, mrifet ve hakikate iaret
eder. Terklerin dier anlamlar dinin bu drt rknnn alt konular eklinde
deerlendirilebilir.134 Rislede bu anlamlar bnl-Arabnin tasavvuf doktrini ve zellikle Fthta referansla yorumlanmtr.
Mellife gre tacn terklerinin iaret ettii mnalar bir mrid-i kmilin
rehberliinde slke tbi olarak kendisinde tahakkuk ettiren ve mnev sfatlarla muttasf olan dervi, tac bana giymekle kendisini drt ynden de
gelebilecek eytann vesveselerinden korumu olacaktr. Buna gre tc- erf
ayn zamanda derviin bir nevi kalkan olmaktadr (vr. 174a). Bu durum daha
nce iaret ettiimiz zere dervi tacnn yette belirtilen takv elbisesi olmasyla paraleldir.
Rislede sf sembolizmi zerinde durulan dier bir konu Uk tacnn
dallardr. Be veya yedi adet eklinde belirlenen dal ya da dilimlerin her
biri ya dinin asllar, slmn artlar, imann ksmlar ve varlk mertebelerine (hazart- hamse) ya da slkteki usul isimlerine, atvr- sebaya, varlk
mertebelerine (hazart- seba), yedi seyyreye ve Ftihann yetlerine iaret
etmektedir.135 Ta dilimlerinin dl harfi eklinde ayrlmasnn sebebi, Muhammed kelimesinin son harfi olan dle iaret etmesi iindir. Buna gre
dervi, bana dl ta giymekle Bam Hz. Muhammedin mbarek aya
altndadr. Onun aya bamz zerinde ebedi tanacaktr. Seyrslkmz
onun iksir olan iki ayan takip etmektedir anlamn kuanm olacaktr
(vr. 174b).
Uk tac ile ilgili nc konu tc- erfin rengi meselesidir. Ta ya
siyah ya da siyaha yakn zmrt yeilidir. Siyah renkli ta, slktaki fen
133 Muhyiddin bnl-Arab, Resil (Beyrut: Dru ihyit-trsil-Arab, ts.), I, 52-53.
134 Drt terkin muhtelif anlamlar makalenin sonunda tablo halinde gsterilmitir (bk.
Tablo-1). Tablo izimlerinden dolay Emin Albayrak ve Ender Boztrke teekkr
ederim.
135 Be ve yedi daln muhtelif anlamlar makalenin sonunda tablo halinde gsterilmitir
(bk. Tablo-2 ve Tablo-3).
147
mertebesine veya bht tana (hacerul-bht) iaret eder. Bht ta, tabiatta
bulunan bir ta deil, insann kalbinde yer alp Hakk mhedeyi salayan
mnev bir siyah noktadr. Hakkn tecell nru, ta ile simgelenen bu siyah
noktaya aksettiinde, noktadan yaylan nr, insann tm varlna ve idrak
glerine galebe alarak insan fen ve hayret haline sokar. nsann mebht
olmasna, yani onu hayrete gark etmeye vesile olduu iin, kalp denilen
mnev idrak mahallinde yer alan bu siyah taa hacerul-bht ad verilmitir (vr. 175b-176a). Tacn renginin siyaha yakn yeil olmas ise kiinin fen
haline yaklatna ve zmrt tana iarettir. Zmrt ta da yine bnlArabnin aklad zere rif kimsenin kalbinde bulunan bir mahallin ve
Hak tarafndan verilen vehb bir kuvvetin ismidir. Mellif bu kuvvetin sahibine eytann asla yaklaamayacan, ayet yaklarsa kr olup aknla
deceini, nitekim ylann da zmrt tana baktnda kr olduunu ileri
srmektedir (vr. 176b).
Uk tacnda yer alan drdnc unsur dmedir. Tacn tepesinde terklerin birletii noktada bulunan dme, varlk dairesinin merkezi olan ahadiyyet noktasna iaret eder. Dier bir ifadeyle tacn btn terkleri nasl
tepesindeki ya da kubbesindeki dmeden lengere doru yaylyorsa, btn varlk mertebeleri de Hakkn zt mertebesinden zuhur etmektedir.
Dmenin beyaz olmas fen fillahtan sonra bek billaha, mahvdan sonra
sahva, sekrden sonra akla gelmeye iarettir. Bu dme, bir hadiste getii zere, Allahn ilk yaratt ey olan beyaz inciye (drre-i beyz) dellet
eder ki, bu hakkat-i Muhammediyyedir. Nitekim tm zuhrat hakkat-i
Muhammediyyeden neet etmektedir. Dmenin siyah veya siyaha yakn
yeil renkte olmas ise ya kll fen fillaha ya da fen haline yaklalmakta
olduunu gsterir. Dolaysyla beyaz dmeyi ancak fendan bekya varan
mrid-i kmiller kullanabilir (vr. 176b).
Rislede tevil edilen tacn son unsuru emledir. Bir eyi kapsamak,
iine almak, sarmak, epeevre rtmek, kaplamak anlamndaki e-me-le
kelimesinden gelen emle, sark demektir. Salh Efendiye gre Uk tacnn sar nden kafes (kafes ekilli) arkadan sama (svama) tarznda
sarlmaldr ki mridin zhirinin fark, btnnn cem halinde olduuna
iaret etsin. Sark ucu (risle) ise sol taraftan salnr. Zira terkin sol yn
mrifete iaret ettii gibi, risleyi sola salverme de tarikatn neticesinde kazanlan mrifete iaret eder. Rislenin sol taraftan bir zir miktar
salnmas, savata sahbenin kendilerini kfirlerden ayrt etmek iin Hz.
Peygamber tarafndan emredilen bir gstergedir. Bu gsterge zhirde ve
btnda sava ile barn birletirilmesine dellet eder. Bu hal eriat sz
konusu olduunda harbe, hakikat sz konusu olduunda ise sulha iaret
148
etmektedir. Aslolan eriattan hakikate ermek olduuna gre sava fer,

bar ise asl gayedir. Salh Efendi, Mevlnya dayanarak eriat ve tarikatn renklilik (telvin), mrifet ve hakikatin renksizlik (temkin) mertebesi
olduunu, rislenin bir miktar salnmasnn telvin ehli olan slikin gerek
nefsiyle mchedede gerek zhir cihatta bir mddet gayret sarfedeceini,
nihayette mrifet ve hakikat leminde karar tutacan simgelediini syler (vr. 176b-177a).
2.2. Uk Kisvesinin Sembolizmi

Mellif Salh Efendi, eserinin son ksmnda hrka, rid ve asdan ibaret
Uk eyizinden bahseder. Uk hrkas takv, mrifet ve hakikat mertebelerini sembolize etmekte; srasyla fiiller, sfatlar ve zt tevhidine iaret etmektedir. Hrkann iki ucunu birletiren dz izgi (hatt- istiv) ilh isimleri
cem etmeye iarettir. Bu tpk varlk dairesinin bir eperinden merkezi geerek br eperine ulaan dz izgi gibidir. izgi daireyi iki yarm daireye (kavis) ayrr. Birisi ur (ykseli) dieri nzl kavisleridir. Hatt- istiv ya da
tark-i mstakm zere slk eden dervi bu kavisleri kat ederek slkn
tamamlar. Ur kavsinin sonu fen fillah, nzl kavsinin sonu bek billahtr.
Slkn tamamlayan dervi ilh isimlerin tecelllerine mazhar olup vahdette kesreti, kesrette vahdeti mhede eder (vr. 176-177b). Salh Efendiye
gre Uk derviinin giydii hrka sadece beyaz, siyah veya yeil renkte
olabilir. eyh iin ise her rengi giymek cizdir.136
Uk kisvesinin ta dndaki ikinci unsuru olan rid, mrit tarafndan
irat iin izin verilenlere teslim edilen ve omuza konulan rtdr. rtnn
sa tarafnn sol tarafnn zerine atlmas mrifetin eriat tarafndan gizlenmesi gerekliliine iaret eder. Bu da tarikatn birtakm merasimleriyle salanr. ayet her iki taraf birbirine paralel ekilde salverilirse, bu eriat, tarikat,
mrifet ve hakikatte kemale ulaldna dellet eder (vr. 178a-b).
Rislede ele alnan kisvenin son unsuru asdr. Asnn tutulan yeri berzah
lemine, yukars vahdet, aas kesret lemlerine, aa ucundaki demiri ise
celle iaret eder. As tayan kimse Nefsimle ve enniyetle harp hlindeyim,
nefis ylann as ile yenip hakikate ulamak amacndaym demek istemektedir. As ile yrmeye tasavvufta kademeyn tabir ederler ki, ceml ve cell
ile yrmek demektir (vr. 179a-b).137
136 Salh Efendi ve Sm Efendi, Tuhfetl-Ukyye, s. 75.
137 Halvetiyyede as sembolizminden ilk bahseden kimse tarikatn pr-i snsi Seyyid
Yahy-y irvndir. iful-esrr adl eserinde Hakka doru seyru slkn yetmi
makam ve yirmi bir makamnn eriata dair olduunu, bundan sonra slikin tarikata kadem bastn, bu sebeple kendisine mridi tarafndan as tevdi edildiini
149
Salh Efendiye gre mrit tarafndan halifeye emanet olarak verilen ta, hrka, rid ve asy halifenin kullanmas, Bunlarn iaret ettii
tasavvuf mertebe ve mnalar yklendim ve bu hususlarda sorunu olan
kimseleri tarikat mnalarn yklenmeye davet ediyorum anlamna gelmektedir. Ancak mellif melmet tavr gereince bu kisveyi zerinde
tayan her kiinin bu mertebelere hakkyla erimediini, bunun binde
bir kimseye myesser olduunu, dolaysyla ou hakikat erbabnn kisve
unsurlarnn iaret ettii mnalarn kendilerinde tam olarak zuhr etmediini idrak ettiklerinden mrit kisvesini tamaktan kandklarn ve
sradan insanlar gibi giyindiklerini ileri srer. Salh Efendi kendisine eyhi tarafndan tevdi edilen kisve emanetlerini teberrken aldn ve kullandn, ancak kisvenin iaret ettii makam ve mnalarn kendisinden
nceki meyih tarafndan tahkik edildiini ve onlar tarafndan iczetle
kendisine verildii iin bu gelenei devam ettirmek zorunda olduunu
ifade eder.
Hsl, Salh Efendiye gre dervi kisvesini kullanmak, kisvenin iaret
ettii tm mnalar dervilerin idrak etmesi iin tarikat gelenei dahilinde sonraki nesillere intikal ettirmek demektir. Onun dikkat ektii husus
kisvenin zahirine taklp kalmamak, iaret ettii btn mnalar zerinde
tamaktr. Ancak bu mna ve mertebeleri en kmil tarzda temsil eden
zhir unsur mrit kisvesidir ki tc- erf bu kisvenin zirvesini tekil
eder.
syler. O vakit sf, ricl safna dhil olur. Sflikte alnna ak dp, yal menziline varanlar gibi olur, hce adn alr. Bu durumda, eitli huylarn ve ahlk-
zemmelerin cmlesi ahlk- hamdeye tebdl olur. Marifetullahta durmayp terakk
iinde olur ki o vakit eyh onun eline as vermelidir. As alan da iyi-kt huylar
bilip, anlayp ktsn terk etmeli, iyisini kabul etmelidir... Asnn iinde on eit
ilim vardr. Evvel eyh, eline as verdii kimseye asnn bu on eit ilmini bildirmelidir. Ondan sonra as vermelidir. lmini bildirmeyip, eline as verse katrcnn
eline denek vermi gibi olur. Amm as veren eyh, kimin fermn ile verir bildirmelidir. Tanr fermn ile mi, yoksa Cibrl fermn ile mi? Cebrl deme as indirdi. Seyyid Yahya asdaki on ilimden her birinin on peygamberden birine (dem,
dris, Nuh, brahim, shak, Yakup, Musa, Sleyman, sa, Muhammed) verildiini
syler. Hz. Peygamberin assnda kavmine hccet vardr. Alk annda yeermi,
dal, yaprak ve meyveler bitmitir. Meyvesi hurmadr. Ashb ondan doyana kadar
yemiler, tohumlarn dikmiler, temr-i sbhn denilen hurma aac bitmitir. Hz.
Peygambere verilen asnn ismi muhabbet assdr (bk. Mehmet Rhtm, Azerbaycan Tasavvufunda bn Arab Tesiri ve Seyyid Yahya Bakuvde Harf-Say Sembolizmi, Dou ve Bat: Ortak Manev Deerler, Bilimsel-Kltrel likiler [stanbul:
nsan Yaynlar, 2010], s. 283-86).
150
Sonu
bnl-Arabye gre sfler btn mevcudat ilh remizler eklinde
mhede etmiler, bu remizleri btn olann zhir tecellleri ve gstergeleri eklinde idrak etmilerdir. te yandan sf remiz ve semboller gizli olan
bir mnay snrl da olsa ikr klarken, ayn zamanda onun mutlak gizlilik iinde kalmasn salamtr. Remzedilen btn mnann mutlak gizlilii
ehl-i rumz olan mutasavvflarn ulatklar mrifet mertebesine gre tevilde bulunmalarna vesile olmutur. Tcnme edebiyatnda tevile tbi tutulan dervi balnn ve kisvesinin tm unsurlar da bu anlamda sretten
mnaya ulatran remizler ve simgeler eklinde kabul edilmitir. Bu simgeler
keyf bir biimde ortaya kmayp tarikattan tarikata deiiklik gstermekle birlikte, tarikat mtehidlerinin Hak tarafndan kendilerine verilen vehb
bilgilerin neticesindeki tayinleriyle belirlenmitir. Bylelikle sf elbisesi her
ne kadar srette dier insanlarnkine benzerlik gsterse de vaz ve mnas,
ilh ve gayb olan eylere gsterge olmas asndan farkllk arz etmitir.
Bu farkllk te yandan tarikatlar arasnda da sz konusudur. Her tarikatn
kendine mahsus kyafeti olduu gibi, bu kyafetlerin tarikatn merebini tayin edebileceimiz zengin sembolik (ir) tevili de gelimitir. Bu tevilin en
gze arpanlar dervi tacna ynelik olandr.
Tarikatlarda hulef, hizmetniinler ve meyih tarafndan daha ok yn-i
eriflerde, mbarek gn ve gecelerde merasim kyafeti olarak kullanlan kisveleri sradan giysi ve aletler eklinde grmek, kabuu znden, maddeyi
mnadan soyutlamak anlamna gelecektir. Ayn ekilde tcnmeleri de giyim
kuam estetiini ieren sanatsal metinlerden ok tarikat dbn, sf irfann
ve metafiziksel hakikatleri ele alan ve bu hakikatlerin hem nazar hem de
pratik adan idrak edilmesine vasta olan eserler gzyle deerlendirmek
gerekir.
Tcnme tr eserler ierisinde bnl-Arab irfan perspektifinden genelde tarikat kisvesini, zelde Halvet-Uk tc- erfini en detayl biimde
izah edenlerden birisi Abdullah Salh Uknin Cevhir-i Tc- Hilfet adl
Trke rislesidir. Rislede drt terkli, beer ya da yedier dall Uk tacnn
sembolizmi olduka sistematik ve tasavvuf derinlik iinde ele alnmtr. Bu
minvalde gerek Cevhiri gerek dier ta rislelerini tasavvufun boyutlarn
reten, tasavvufun estetik felsefesini madd bir unsur erevesinde ortaya
koyan eserler eklinde deerlendirmek gerekir.
151
zet
Osmanl tasavvuf tarihinde tcnme adyla anlan ve genelde dervi kisvesinin
tm unsurlarn, zelde seyr u slkta belli mertebeye ulam halifelere, hizmetniinlere ve eyhlere giydirilen (tekbirlenen) tc- erfi, zhir ve btn adan
ele alan mstakil bir literatr gelimitir. Bu alma iki blmden olumaktadr.
Birinci blmde dervi tacnn mahiyeti, din kkeni, tarih seyir ve db, tacn
trleri, ksmlar ve sembolizmi Osmanl tcnme literatrne referansla anlatldktan sonra XVIII. asr mutasavvflarndan Abdullah Salhaddn-i Uknin
(1117/1197-1705/1783) dervi tacndaki sembolizmi en detayl biimde aklayan
eserlerden biri olan Cevhir-i Tc- Hilfet adl Trke ta rislesi tahlil edilmitir. Uknin rislesinde, genelde Halvet, zelde Uk tacndaki drt terkin,
terklerdeki be veya yedi daln, ta renginin, dme ve emlesinin, hrka, rid
ve asnn tasavvuf sembolleri zerinde durulur. kinci blmde ise Uknin
rislesinin ilm neri yaplmaktadr.
Anahtar kelimeler: Osmanl, tarikat, tcnme, ta, Halvetiyye, Ukyye, Abdullah Salh Uk, Cevhir-i Tc- Hilfet
ekil 1. Halvet-Uk Tacnn Bir Kesiti

152
SA
SOL
ARKA
eriat
Tarikat
Marifet
Hakikat
Akl
Kalb
Ruh
Sr
Cebril
srfil
Mikil
Azril
Birinci Sefer
kinci Sefer
nc Sefer
Drdnc Sefer
Seyr-i ilallah
Seyr-i maallah
Seyr-i fillah
Seyr-i billah- anillah
Toprak
Hava
Su
Ate
Tevzu
Arzu
Hayat
Cell
Kuruluk
Soukluk
Nemlilik
Scaklk
Korku ve mid
Dnya Sevgisi
lh Feyiz
lh Muhabbet
Nst
Melekt
Cebert
Lht
Unsurlar ve Sret
Misl ve Mna
Ruhlar ve Taayyn
Am ve Taayynszlk
Terk
Dnyann Terki
hiretin Terki
Varln Terki
Terkin terki
Edeb
eriat edebi
Hizmet edebi
Hak edebi
Hakikat edebi
Evvel
Zhir
Batn
hir
nsann hakikati
nsann sreti
nsann rhu
nsann tabiat
Ayn- sbite
Mutlak ehdet lemi
Ruhlar lemi
Mutlak hiret lemi
lim
Korku
mid
Tefekkr
Rkun
Sefer
Unsur
Tabiat
lem
sim
Vasf
Tablo 1. Halvet-Uk Tacnn Drt Terki ve Sembolik Anlamlar
hsan
rfan
Zevk ve
Vicdan
Namaz
Oru
Zekt (zhir
ve btn)
Hac (zhir
ve btn
Taklidle
man
Bilgi ile iman
Mhede ile
iman
Hak ile iman
Hakikat ile
iman
Avm
Filozoflar
Slikler
rifler
Vkflar
Mutlak gayb
Greceli Gayb
Greceli Gayb
Mutlak ehdet
Ayn- sbite
Ruhlar
Mutlak misl/
Soyut nefsler
Mlk
Lht
Cebert
Melekt
Nst
Sr
Akl ve ruh
Hayl
Cisim ve Duyu
Dinin
Asllar
slam
man
slamn
artlar
Kelime-i
Tevhd
mann
Ksmlar
Varlk
Mertebeleri
nsn-
Kmil
Tablo 2. Halvet-Uk Tacnn Be Dal ve Sembolik Anlamlar

153
Usl
simleri
L ilhe
illallah
Allah
Hak
Hayy
Kayym
Kahhr
Slk
Tavrlar
Nefs-i
emmre
Nefs-i levvme
Nefs-i
mlhime
Nefs-i
mutmainne
Nefs-i
rziyye
Nefs-i
marziyye
Nefs-i
sfiyye
Seyyre
(Gezegen)
Gne
Ay
Merkr
Vens
Mars
Jpiter
Satrn
Ftiha
yetleri
Bismillhirrahmnirrahm
Elhamdlillahi
Rabbil-lemn
Errahmnirrahm
Mliki
yevmiddin
yykenabd
ve iyyke
nestan
hdinassrtelmstakm
Sratellezne
enamte
aleyhim
gayrilmadbi
aleyhim
velad-dlln
Varlk
Mertebeleri
Taayynszlk
Birinci taayyn
kinci
taayyn
Ruhlar
Misl
Cisimler
nsn-
Kmil
Tablo 3. Halvet-Uk Tacnn Yedi Dal ve Sembolik Anlamlar
154
ABDULLAH SALHADDN- UK
CEVHR- TC-I HLFET
Sleymaniye Ktphanesi
Pertev Paa 633/1, vr. 169a-180a
stanbul Bykehir Belediyesi Kitapl

Osman Ergin Yazmalar 58, vr. 11b-19a. (OE)
(169a)
Risle-i Cevhir-i Tc- Hilfet
Bismillhirrahmnirrahm
Sen-y l-yuhs ol pdih- her d-ser hazretlerine ahrdr ki,
kmmeln-i nev-i ben demi vris-i alleme demel-esm1 ve vkf- esrr-
msemm edip, hilat-i fhire-i inn cilun fil-arzi halfeten2 ile kmet-i
istiddlarn revnak- efz ve tc- pr-ibtihc- halaktl-eye min eclike
ve halaktke min ecl3 ile ser-devlet-i efserlerini muall eyledi. Ve salt-
b-intih ol h- serr-i ev edn4 ve ehinh- iklm-i bek, tc- ser-i
enbiy ve nr-i em-i asfiy hazretlerine evldr ki, ftih-i mefth-i esm
ve kif-i esrr- msemmdr. Ve l ve ashb- b-saf hazertna sezdr
ki, her biri zalm- zaleme misbh- hd ve muhabbetleri mcib-i kurb-i
habb-i Hddr.
1 el-Bakara, 2/31.
2 el-Bakara, 2/30.
3 Eyy senin iin, seni de kendi zt- ulhiyyetim iin yarattm anlamnda bir hads-i
kudsye irettir. Hadis mevz kabul edilmitir (bk. Abdrraf el-Mnv, FeyzlKadr [Kahire: Matbaatu Mustafa Muhammed, 1356], V, 366).
4 en-Necm, 53/9.
155
Badehu; meyih-i izm hazert hulef-y zevil-ihtirmlarna (169b)

izin ve iczetlerinde ser-i istiddlarna tc- hilfet ve d-i hamiyyetlerine hrka-i sadet ve gerden-i tatlarna5 rid ve yed-i meyyedlerine as
ihsn6 buyurup, bunlarn her biri bir srr- mphemden kinyet belki nice
manden ibret olman ihvn- zevil-itibra ydigr olsun iin al-tarkilihtisr erhlerine ictisr olunup Cevhir-i Tc- Hilfet diye tesmiye olundu.
Ez-cmle tc- Uk erkn- erbaa gibi drt terkden ibrettir ki her terki bir
manya iret belki nice fehvdan remiz ve kinyettir.
Mesel n erat- mutahharaya dellet eder ki rtbe-i akldadr. Zr
ahkm- eriyye vsta-i Cibrl (aleyhis-selm) ile mertebe-i akl- evvelden
nzil olmutur. Hazret-i eyh-i Ekber (kuddise srruhul-ezher7) buyurmular ki: erat akln lbbdr ve hakkat eratn lbbdr. Yan hakkatin
kr erat ve eratn kr akldr. Kr- akl lbb-i erat hfzettii gibi,
kr- erat dah lbb-i hakkati hfzeder. Pes malm oldu ki akl olmayan
kimesnenin erat iddis sahh deildir. Ol ecilden sab ve mecnna teklf
yoktur. Kezlik erat olmayan kimesnenin dah hakkat (170a) iddis sahh
deildir. Ol ecilden Hazret-i Cneyd-i Badd (kuddise srruhul-hd):
buyurmutur. [Yan bu ilm-i hakkati biz kitb ve
snnete mukayyed olduu hlde bildik.] Yan bu ilm-i hakkat hsl olmaz
ill kitbullah ve snnet-i Reslullah ile amel etmekle hsl olur ki erat
dedikleri budur. Buna ireten fahr-i kint (aleyhi efdals-salavt) efendimiz hazretleri8 [ Allah beni en gzel bir ekilde
edeblendirmitir]9 buyurmutur.10 Bu edeb deil ill m-ria lehdir.

[Kim eriat tatbik ederse edebli olur. Edepli olan ise
11
vsl olur].
5
6
7
8
9
OE: itatlarna
OE: ve inyet +
OE: enver
OE: buyurmulardr ki +
Mnav, Feyzl-Kadr, I, 225; Acln, Kefl-haf, nr. Ahmet el-Kall (Beyrut:
Messesetr-risle, 1405), I, 72.
10 OE: buyurmutur 11 OE: Hazret-i eyh-i Ekber (kuddise srruhu) Fthtta

[ Kim edeb sahibi olursa Ona ular. Ona ulatnda edeb shibi olmasa
bile asla geri dnmez] buyurmutur. Malm ola ki edeb, hayrn kllsini cem etmekten ibrettir. Ve vuslden murd tark-i sadete vusldr ki mahbb-i Hak olmaktan
ibrettir. [ Onun iitmesi ve grmesi olurum] hads-i kudssinin msadaknca ek ve phe yoktur ki bu makma vsl olan bu makmdan rc eylemez.
Zr kef-i gtdan sonra mahall-i hicba rc eylemek muhldir.
[ Edeb shibi olmasa bile asla geri dnmez] kavli ol makma vuslden sonra
hayrn kllsini cem etmez ise de demekten kinyettir. +
156
Ve sa taraf tarkat- aliyyeye dellet eyler ki mertebe-i fudda nefha-i

mertebe-i12 srfiliyye [ lmeden nce lnz]13 srrn
izhr eyler. Zr mevt stlh- ehlullahda hev-y nefsi kamdan ibrettir.
Yan hev-y nefsine glib olup onu zell etmekten kinyettir. Hd-i tark-i
Zt (aleyhi ekmelt-tahiyyt) efendimiz hazretleri
[ Kim yryen lye bakmak isterse Eb Bekire baksn]14
buyurduklar buna irettir. Pes hev-y nefse galebe ve onu zell etmek,15
mekk- tarkat ve mchede ve riyzet ile hsl olduu erbb- slka haf
deildir.
Ve sol taraf marifet-i n-mtenhye dellet eyler ki erzk- manev ki
gd-y rh olan marifet-i rabbniyye ve ulm-i ilhiyyeden (170b) ibrettir.
Kuvvet-i Mkiliyye ile makm- kalbe nzil olur. Ulm-i icml kalem16
mesbesinde olan mertebe-i rhda olduu gibi makm- tafsl-i mertebe-i17
ilhiyye dah levh-i mahfz menzilesinde olan levha-i kalbde idii erbb-
kulba zhirdir.
Ve ard hakkat-i mnevvireye dellet eyler ki, kuvvet-i Azrliyye ile
makm- rhda hest-i mmkinta fen18 verip ...

[ Onun vechi hricinde her ey yok olucudur Ona dndrleceksiniz (Kasas, 28/88)] hakkati yz gsterir. Ekser-i erbb- hakkat feny
menzil-i sr ve hafya19 iret etmiler iken, bu muhtasarda fen makm-
rha isnd olunmas mertib-i erbaaya hasr iindir. Onlarn kavl-i erflerine
mnf deildir. Zr mertebe-i rha cenbeyn itibr olunsa, taraf- yemni sr
ve haf ve cnib-i yesr kalb-i pr-safdr. Mertib-i sebay mertib-i erbaa
itibr etmek marifeti mnkz deildir. Zr mertib hudd-i zamniyye ve
mekniyye ile mahdd deildir ki birini iki ve ikisini bir itibr etmekte bes
ola, belki cmlesinden zuhr eyleyen hakkatta ey-i vhiddir ki her mertebeye nzlnde20 ismiyle msemm olur.
Ve dah esfr- erbaaya dellet eyler ki n sefer-i evvele, ve sa sefer-i
snye, ve ard sefer-i slise, ve solu sefer-i rbia dellet eder.
12 OE: mertebe-i 13 Ali el-Kr, el-Masn f marifetil-hadisil-mevz, nr. Abdlfetth Eb Gudde (Riyad:
Mektebetr-rd, 1404), s. 198.
14 Hadis kaynaklarnda bulunamamtr.
15 OE: ef l-i +
16 OE: kalem-i al +
17 OE: marifet-i
18 OE: fenya
19 OE: hafda
20 OE: nzlnden
157
Sefer-i evvel, vech-i vahdetten hcub-i kesreti ref (171a) etmekten

ibrettir.21 Buna seyr ilallah derler; an mezhir ve ayrdan izle-i taauk
ile menzil-i nefsden seyr-i ilallahdr, nihyet-i makm- kalb olan ufuk-
:[ And olsun ki, o, Cebraili
mbne varnca.
apak ufukta grmtr. (Tekvr, 81/23)]
Ve sefer-i sn, vch-i kesret-i ilmiyye-i btnadan hicb- vahdeti
ref den ibrettir ki buna seyr maallah derler. Bazlar tahakkuk- esm ve
ittisf- sft sebebiyle seyr fillah demilerdir ki makm- rh ve nihyet-i
vhidiyyetten kinye olan ufuk- aldan ibrettir.

:[ Allah Tel buyurur ki: Onu mthi kuvvetlere
sahip olan talm etti. O fevkalde bir gle donatlmtr ki istiv etti. O en
yce ufuktadr. (Necm, 53/5-7)]
Ve sefer-i slis, zddnn ahadiyyet-i aynul-cemde husl sebebiyle
zdd ile takydin zevlinden kinyet ve ayn- ceme ve hazret-i ahadiyyete
terakkden ibrettir ki makm- kb- kavseyne m ve isneyniyyet itibr
mrtefi oldukta makm- ev-ednya irettir. Buna seyr fillh ve fen
22
fillah derler ki nihyet-i velyettir.
:
[ Allah Tel buyurur ki: Ve sonra yaklaarak yanna geldi. Aralarnda iki yay mesfesi kalncaya kadar, hatta daha da yaknna. (Necm,
53/8-9)]
Ve sefer-i rbi, Haktan halka rcdan,23 hest-i Hakk halkta ve nist-i
halk Hakta hddan ibrettir. An ayn- vhideyi sret-i kesrette ve sret-i
kesreti ayn- vhidede grmekten ibrettir ki buna seyr billah-i anillah,
vhidiyyetul-cem vel-fark derler ki, makm- bek badel-fen ve fark
badel-cem (171b) bundan kinyettir.
Ve tc- erfin drt terki ansr- erbaaya dah m eder24 ki, n hk-i
mezellette tevzudan ibret; ve sa hav-y arz-y vuslattan kinyet; ve
solu b- hayt- fyzt- ilhiyyeye irettir; ve ard te-i cell ile hest-i
mevhmu yakmaya dellet eder.
Ve tabyi-i erbaaya dah remz eyler ki, n havf ve recdan neet eden
dimn postuna25; ve sa hubb-i dnynn burdetine; ve solu feyz-i ilh
ile zemn-i kalbin rutbetine; ve ard muhabbet-i ilhiyyenin harretine
dellet eder.
21
22
23
24
25
OE: ki +
OE: +
OE: rcunda
OE: eyler
OE: ybsetine
158
Ve avlim-i erbaaya dah dellet eyler ki, n lem-i ansr ve sretten

ibret olan lem-i nsta; ve sa lem-i misl ve mandan kinyet olan
lem-i melekta; ve solu lem-i ervh ve taayyne iret olan lem-i ceberta;
ve ard lem-i am ve l-taayynden m olan lem-i lhta dellet eder.
Ve her terki r terkin birine dellet eder.26
[Cihnda riflerin tc drt terklidir

Terk-i dnya, terk-i ukb, terk-i hest, terk-i terk]
Mesel n terk-i dnyya, sa terk-i ukbya, solu terk-i terke, ard terk-i
hestye dellet eder.
Ve db- erbaaya dah dellet eder ki, n edeb-i erata, sa edeb-i
(172a) hizmete, ve solu edeb-i Hakka, ard edeb-i hakkata dellet eder.
Edeb-i erat malmdur. Hazret-i eyh-i Ekber (kuddise srruhul-ezher27)
Fthtnda28 buyururlar ki; edeb-i erat oldur ki, cevherde ve arazda ve
zamnda ve meknda ve vazda ve izfette ve hlde ve aded ve miktrda
ve messirde ve messerun-fhte abd hkm ile edeb mevziini taadd ve
tecvz eylemeye. Pes cevherde edeb oldur ki, abd hkm-i er-i erfi bilip
muktezsn cevherde icr eyleye. Ve arazda edeb oldur ki, ef l-i mkellifne
rz olan vcb ve hatar ve nedb ve kerhe ve ibhati bilip muktezsyla amel
eyleye. Ve zamnda edeb oldur ki, ibdtta29 evkt- muayyeneye murt
eyleye. Ve meknda edeb oldur ki, mevzi-i ibdt olan cevmi ve mescid
ve hanghlar gibi meknlarda zikrullah ve ibdt ve tt oluna. Ve vazda
edeb oldur ki,30 ey isminin gayryla tesmiye eylemeye ki, isminin teayyuru sebebiyle hkm-i er mteayyer olup hell olan ey harm ve harm
olan31 ey hell klna.32 Mlikden sul etmiler ki; Hnzr-i bahrin hall ve
hurmetinde ne dersiniz?, harmdr diye cevb vermiler. Cmle-i semek
bahrden deil midir? dediklerinde; Siz hnzr ismiyle tesmiye eylediniz. Ol
isim sebebiyle hkm-i tahrm lhik oldu. Nitekim hamra nebz tesmiye edip
ismi sebebiyle istihll ederler. Ve izfette edeb oldur ki, hayr Hakka ve erri
nefsine izfe eyleye. Ve hlde edeb oldur ki, tatta ve masiyyette hl-i sefer
gibidir ki, hl ile hkm muhtelif olur. Ve aded ve mikdrda edeb oldur ki,
ef l-i tahrette az-y vuz zere ziyde ve noksn eylemeye. Ve add-
26
27
28
29
30
31
32
OE: Beyit +
OE: enver
OE: Fthtta
OE: ibdette
OE: bir +
OE: harm OE: mm +
159
salt ve zektta kezlik ziyde ve noksn eylemeye. Ve guslde bir sdan33

ziyde ve vuzda bir mdden ziyde su isrf eylemeye. Ve messirde edeb
oldur ki, mesel katl ve gasb34 filine isnd edeler. Ve messerun-fhde edeb
oldur ki, mesel kssen katlolulan maktl katleyledii sfat zere katloluna.
te db- erat budur.35
Edeb-i hizmet mlk ve seltn hizmetinden ibrettir. Yan kii mridine
ol rtbede tazm etmek gerek. Ol ecilden [ Sultanlara
hizmet slkun yarsdr] demilerdir.
Ve edeb-i hak oldur ki, hak her kimde zuhr ederse al ve edn demeyip
hakk kabl etmekten ibrettir, gerekse ol kimse rtbeten ve sinnen kendiden
asar ola. Azzimiz36 Seyyid37 Cemleddn38 (kaddesallahu bi-srrhil-mun)
hazretlerinden mervdir ki, bir gn Ens Efendi hazretleri ile Sezy Efendi
hazretleri, Azzimizin tekyelerine terf buyurmular. Esn-y sohbette Ens
Efendi ile Sezy Efendi beyninde marifete dir bir emirde muhlefet vki
olup nizlar hadd-i kesrete karb olmu. Hatt beynlerinde kesret vki olur
diye ahbb- meclisden firr etmiler. kisi dah39 ceyb-i murkabe edip
hakkat-i emri bir zamn tefekkrden sonra Ens Efendi ban kaldrp
Sezy Efendiye hitb edip: Yh hak sizin elinizde imi; biz kstahlk edip
tarkattan dtk. Kalk bizi kapdan geir. Yeniden tarkine40 girelim diye
itizr buyurmu. Ve yle etmiler. Gerekler demine h! nsf olunsa Ens
Efendi Resul-meyih41 olup ilmen ve marifeten ve sinnen ve rtbeten
Sezy Efendi hazretlerinden byk iken hakk kablde nefsini bu menzile
tenzl eylemek ekber-i havrk- dttandr. te edeb-i hak budur.
Ve edeb-i hakkat terk-i edebdir. Yan bir kimesne bir fiil-i n-mlyime
masdar olsa, muktez-y edeb-i erat zere ol kimesne tevbhe mstahak oldukta, erbb- hakkat setr ile mumele edip onun fiilinden imz etmekten
kinyettir. Nitekim Cenb- Hak Kurn- Kerminde

[ Onlar ki, yalan ve aslsz olandan yana ehdet etmezler;

bo ve anlamsz eylerle (uraan kimselere) rastladklar zaman yanlarndan
vakarla geip giderler. (Furkan, 25/72)] buyurur. Zannolunmaya ki hakkatta
kii edepsizlik etmeye ruhsat ola. Fefhem.
33
34
35
36
37
38
39
40
41
OE: sadan
OE: gazab
bnl-Arab, el-Fthtl-Mekkiyye, II, 481-482.
OE: e-eyh +
OE: es-Seyyid
OE: Uk +
OE: srr- +
OE: tarkate
OE: Res-i meyih
160
Ansr- esm olan esm-y erbaaya dah dellet eder. n Evvel ismine,
sa Zhir ismine, solu Btn ismine,42 ard hir ismine dellet eder.
Bunlarn kalb-i baznda dah man vardr. Zr insn nee-i hakkiyye
itibriyle evvel, ve nee-i unsuriyye itibriyle hir, ve sretiyle zhir, ve
rhuyla btndr. Yan insn- (172b) kmil diresinde olmaya irettir.
Zr lem-i ayn- sbite Evvel isminin ve btn Mutlak isminin mazhardr. Ve lem-i ervh Btn- muzf ve Zhir-i muzf isimlerinin
mazhardr. Ve lem-i ehdet-i mutlak Zhir isminin ve min-vechin
hir isminin mazhardr. Ve lem-i hiret-i mutlak hir isminin mazhardr. Ve insn- kmil bu drt ismi cmi olan lafzatullah isminin mazhardr. Mecm-i esm-i ilhiyye bu drt isimden tevelld eyledii iin
onlara ansr- esm ve mmht- esm derler. eyh-i Ekber (kuddise srruhul-ezher) hazretleri buyurmular ki; vcd-i insn bir beyt-i
muall ve kasr- dilrdr ki, kvm ve devm erkn- erbaaya muhttr.
Ol erkn- erbaa, evsf- mahmde ve ahlk- mesdeden ibrettir ki,
ciht- erbaasn leker-i ad-y landen onunla hfzeder. Zr eytn
(aleyhil-lane) insna vesvese ilksna drt cihetten yol bulur ki, biri n,
biri sa, biri sol, biri arddr. Nitekim Cenb- Hak Kurn- Kerminde
eytn aleyhil-laneden hikyeten:
[(Bunun zerine blis): Mdem ki benim yoldan kmam istedin dedi,

Ben de gidip senin doru yolunun zerinde onlar iin pusuya yatacam.
Ve hem aktan aa hem de akllarnn ermedii yol ve yntemlerle, salarndan sollarndan sokulacam onlara: Ve sen onlardan ounu nankr kimseler olarak bulacaksn. (Arf, 7/1617)] demitir.
Pes insn bu ciht- (173a) erbaaya nazar edip her cihetine sft-
mahmdenin birini etbyla43 psbn koyup memleket-i insniyyesini hfz
ve hirset ile megl olmak gerek. T ki dman errinden masn ve mahfz
olup mlk-i bakda pyidr ola. Pes ilmi nne, ve havf sana, recy soluna, ve tefekkr ardna hfz ve hris etmek gerek. Zr advv-i mbn
nnden geldii vakitte tebh ve tecsmi44 medd olan vesvese ile gelir. Ol
cihetten ilmi grcek, ilim onu lt- tenzh ve takds ile karlayp dhle
mecl bulmayp taraf- hara itb eyler. Sa taraftan geldii vakitte ehevt
42 OE: ismine 43 OE: ittibyla
44 OE: tecessm
161
ve lezzttan kinye olan cennete cile tezyni ile gelir. Ol cnibde havf bulacak, havf onu seyf-i adl ve mntakm ile karlayp dhle frsat-yb olmayp
cnib-i hara tevecch eder. Sol tarafndan geldii vakitte Cenb- Hakkn
rahmetinden yes ve hrmn ve kerem-i zil-ihsndan s-i zan vesvesesiyle gelir. Ol bbda recy bulacak, rec seylb- sirik-i niyz ile mdfaa ve
kerem-i Brde hsn-i zan ile mukbele edip dhle frsat bulamayp semt-i
hara erimeye p tb eyler. Ardndan geldii vakitte haylt- fside ile gelir. (173b) Tefekkr ol menzilde bulacak te-i kuvvet-i mfekkire ile hk-
haylt- fsideyi karlayp ol cihetten dah dhle frce bulamayp ol kul

[ Benim kullarm zerinde senin bir nfzun olmayacaktr (Hicr, 15/42)] m-sadaknca izfet-i terfiyye ile muzf li-nefsihi
olan ibdullahdan olup tasallut- eytnden hals olur. Muzf li-nefsihi
olan ibdullah ol kullardr ki, ibdeti dnya ve hiret arzular iin etmeyip
hlisan li-vechillah ederler. Ve teveccht-45 erbaa res-i tenzh-i Hak olan
hudd-i aereyi mtezammndr ki, hudd-i aere dediimiz 1. n. 2. Ard. 3.
Sa. 4. Sol. 5. st. 6. Alt. 7. Kabl. 8. Bad. 9. Kll. 10. Bazdr. Yan Zt- Hak celle
ve al ciht- sitteden mnezzeh ve evveli46 ve sonu olmaktan muarr ve
ekvnn kllsi ve bazs olmaktan mberrdr. Bu hudd-i aereden Hakk
tenzh eyleyen memleket-i insniyyesini mlk-i bakya eritirip, sadet-i
ebediyyeye nil olup,47 besyit-i adedde drtten gayr on adedi cmi bir
aded yoktur. Zr drdn hakkati drttr ki, drtte dah vardr, onunla
yedi olur. ki dah vardr ki dokuz olur. Bir dah vardr ki cmlesi on adede
bli olur. Ol ecilden ciht- erbaasn vech-i merh (174a) zere hfzeden
kii Cenb- Hakk hudd-i aereden tenzh edip sadet dreyne vsl olur.
Pes tc- erfin drt terki bu mezkrta dah m eder. Yan ciht- erbaamz evsf- mahmde ile vesvese-i eytniyyeden hfz ve hirset eylemiizdir
demek olur.
Ve tc- erfin her terkinde beer dl vardr ki, her biri bir emre dl belki
nice man istidll olunduu b-kl u kldir. Mesel dl- evvelsi slma, ve
sniyesi mna, ve slisesi ihsna, ve rbias irfna, ve hmisesi zevk-i vicdna
dellet eder.48
45
46
47
48
OE: Bu ciht-
OE: n
OE: olur
OE: Zevkden murd ol hlettir ki lim kef ve vicdn tarkiyle bula, kef-i burhn ve
takld ve mn tarkiyle deil. Ve Hazret-i eyh-i Ekber (kuddise srruhu) Fthtta
buyurur:

: .
. . .
. .
162
slm ile mnn manlar malmdur. hsnn mans

49 [Yan Allah grr gibi ibdet etmektir. Eer sen onu
grmezsen o seni grr.] Ve irfnn mans nefsini bilmektir.
50 [Kendini bilen Rabbini bilir] muktezsnca marifet-i Rabb mstelzimdir. Ve stlh- sfiyyede zevkin mans oldur ki, slik51 tecellsinin
hkm makm- rhdan ve kalbden makm- nefse ve kuvya nzil oldukta
gy ol hkm hissen bulup zevkan idrk eyleye.
Ve dah urt-i slmiyyeye dellet eder ki, mertebe-i evvelsi kelime-i
tevhde, ve mertebe-i sniyesi salta, ve mertebe-i slisesi syma, ve mertebe-i
rbias zekt- (174b) zhiriyye ve btniyyeye, ve rtbe-i hmisesi hacc- sr
ve manevye dellet eder.
Aksm- hamse-i mna dah dellet eder ki, rtbe-i evvelsi mn- taklde,
ve rtbe-i sniyesi mn- ilme, ve rtbe-i slisesi mn- ayna, ve rtbe-i
rbias mn- hakka, ve rtbe-i hmisesi mn- hakkate dellet eder. Yan
ibtid takld ile mn avma, badehu nazar ve istidll ile mn ashb- delile,
badeh kef ve mhede ile mn- ayna, badehu tahsl-i marifet-i nefs
ile zmre-i rifnden olup mn- hakka, badehu tahsl-i marif-i ilhiyye
ve tekml-i mertib-i n-mtenhiyye ile grh-i vkfnden olup mn-
hakkate eritik demek olur.
Ve dah hazart- hamseye dellet eder ki, evveli hazret-i gayb- mutlak,
yan lem-i ayn- sbite-i lhtiyyedir. kincisi hazret-i gayb- izf, yan
lem-i ervh- cebertdir. ncs dah hazret-i gayb- izf, yan lem-i
misl-i mutlak ve nfs-i mcerrede-i melektdir. Drdncs hazret-i
ehdet-i mutlaka, yan lem-i mlk-i nstdir. Ve beincisi hazart- erbaay cmi olan hazret-i insn- kmildir. Bu hazart cem edip insn- kmil
olduuna irettir. Yan cismimiz ve hissimiz lem-i nstta, ve nefs-i (175a)
mcerredemiz ve haylimiz lem-i melektta, ve aklmz ve rhumuz lem-i
. .
: ).
(-/
[Zevk, mertebe-i tecellnin evvelidir. Anszdan kiinin kalbine doar. Eer iki nefes
mikdr yhd daha ziyde ikmet ederse ona rb derler. Ve malm ola ki zevk
tecell ihtilfnca muhtelif olur. Eer tecell srette olursa ol demde zevk hayl olur.
Eer tecell esm-i ilhiyyede olursa ol vakitte zevk akl olur. Zevk-i haylnin eseri nefsde, ve zevk-i aklnin eseri kalbde olur. Zevk-i haylnin eseri nefsde olmas
mchedt- bedeniyyeyi muktez olur, c ve ata ve kym- leyl ve zikr-i lisn ve
tilvet-i Kurn gibi. Ve mcerred ise yedinde olan dnyl terketmek gibi. Ve zevk-i
aklnin kalbe eseri marif-i ilhiyyeyi muktez olur.]
49 Buhr, mn, 36.
50 Eb Nuaym el-Isfahn, Hilyetl-evliy (Beyrut: Drl-kitbil-arab, 1405), X, 208.
51 OE: slikin
163
cebertta, ve ayn- sbitemiz ve srrmz lem-i lhttadr demek olur.

Tc- Uknin bazsnda yedier dal olduu dah itibren baka manye
dellet eder ki, hakkatleri bir yere mntehdir. Mesel yedi olmas usl-i
esm-i seba ile atvr- sebann al mertibihim hakkati zere tekmline
dellet eder. Ve seba-i seyyre nisbetinden hurc ve lem-i kudse urc edip
zirve-i nse ve levhiyyeye52 dellet eder. Ve dah mertib-i sebann tahakkukuna dellet eder. Ve dah mazhar- srr- Kurn ve masdar- remzis-sebilmesn olduuna dellet eder. Nitekim Hazret-i eyh-i Ekber (kuddise srruhu53) hazretleri ol mannn tahakkukunu mbeyyin:
54
[Ben Kurn ve Sebul-mesnyim (Ftiha).

Ben rhun rhuyum, yoksa eylerin rhu deil] buyurmutur.
Ve hurf-i teheccden dl- resm ihtiyr olunmas Muhammed lafznn
harf-i ahri55 olan dla dellet etsin iindir. Yan kadem-i Muhammed (aleyhi salavts-samed) bamz zere meyyed olup seyrimiz kadem-i iksr-i
tevemlerindedir demeye irettir.
Nazm:
Bir kademdir kna yz srmeye mtk idi ar
Ne kadem nalini bs etmeye oldu eyd
na yz srmek iin Hazret-i s-y vech (175b)
Etti bin evkle azm-i reh-i siv-y bl
Ol kademden idiser kibetl-emr zuhr
Bildire t ki nedir halka bu sret-i man
Devlet nn ki bula rtbe-i l kademin
Anlaya yan nedir resm-i kademden m
Olmadr mazhar- kl ol kademe yol bulmak
Ola56 mirt- mcell-y cem-i esm
Ve tc- erfin rengi siyh olmas menzil-i fenya ve ahcr- insniyyeden
hacerul-buhtu mhedeye dellet eder. eyh-i Ekber (kuddise srruhulezher) hazretleri buyururlar ki; hacerul-buht dedikleri makm- mhededir
ki, mahalli kalbde bahr-i zulumtta yani sveyd-y kalbde gz bebei gibidir ki mahall-i ryet oldur. Kudret-i hicb- kalb ile mahcb ve mestrdur.
52
53
54
55
56
OE: vlcuna
OE: azhar +
OE:
OE: hiri
OE: Ol
164
Vakt ki murkabe ve zikir ve tilvet ile kalb mcell ve musaff olsa ol

nokta-i latfe zhir olur. Ve ol noktann zuhrunda Hazret-i Haktan gayr
bir ey ona mukbil olmaz. Nr-i tecell-i hazret-i Hak ol hacerden zevyy cisme mnteir olup ol nrun galebe ve aniyyesinden57 akl ve cem-i
kuv-y zhiriyye ve btniyye mebht olup, zhiren ve btnen his ve hareketten munkat olurlar. Ol ecilden hacerul-buht tesmiye ederler. Cenb-
Hak ol kulun ibksn murd eyledikte ol nr ile kalbin (176a) beynine hil
olacak bir sihbe-i latfe irsl edip ol nr yine ol noktaya mnakis, ve ervh
ve cevrih mnerih olup kendilerine gelirler. Ol kul bek resminden tr
ol sihbenin versndan mhede olur. Ol ecilden
[ Hak bir eye tecell ettiinde, o eyin arkasnda gizlenir]
demilerdir. Nitekim Cenb- Hak Kurn- Azminde:
[ Nihayet onlarn yreklerinden korku giderilince;

Rabbiniz ne buyurdu? Diye sorarlar. Hak olan derler. (Sebe, 34/23)]. yet-i
kerme bu srr mhedeyi beyn buyurmutur. Bu hacerin hsiyyeti oldur
ki, bir vakitte bir kulda kim olsa iltift etmeksizin her grd kimesne
ona malb olur.
Ve tc- erfin rengi siyha karb yeil olmas kurb-i fenya ve ahcr-
insniyyeden hacer-i zmrde dellet eder. Hazret-i eyh (kuddise srruhu)
buyurur ki, hacer-i zmrd kalb-i rifde bir kuvve-i mevhbeden ibrettir ki,
eytn ol rife lhik oldukta onun keydi mlhazasnda58 am ve medh olur,
hssa-i zmrdden ylann gz am olduu gibi. Hatt rif-i billah olduu
beyte dhle cesret edemedii mehdlar olduunu zikreylemiler, gerek ol
rif kim gerekse nim olsun. Nitekim Cenb- Hak

[ Mttak kimseler, ilerinde eytann esinledii
karanlk bir kuruntu uyanacak olsa Hakk zikrederler ve hemen (olup biteni)
ak bir biimde kavramaya balarlar. (Arf, 7/201) (176b) kavl-i erfi ile bu
hacer-i zmrd-i insnnin hssasn beyn buyurur.
Ve tc- erfin dmesi merkez-i dire-i vcd olan nokta-i ahadiyyetten
ibret ve mertebe-i vhidiyyetten kinyettir. Dmenin beyz olmas fen
fillahdan sonra bek billah an mahvdan sonra sahva ve sekrden sonra akla
geldiine dellet eder. Zr drre-i beyz dedikleri akl- evvelden kinyettir.
Ol ecilden [ lk yaratlan ey drre-i beyzdr] vrid
olmutur. Dme dah siyh yhd siyha karb yeil olursa fen-i kllye ve
kurb-i fenya dellet eder. Lkin fen fillahta olan irda gelemez bek billah
menziline erimedike.
57 OE: aaasndan
58 OE: mlhazasndan
165
Ve destrda emle ihtiyr [ mmenin en faziletlisi

aldan olandr] olduu iin59 ve tacn n kafes ve ard sama sarld,
zhiri farkta ve btn cemde olduuna dellet eder. Ve sol tarafnda emlenin
ucu izhr olunduu zmre-i tarkatn semeresi marifet olup ird makm-
marifette olduuna dellet eder.60 Zr tarkat ecere-i mbreke-i eratn
ezhr, ve marifet semert, ve hakkat lbb ve lezzetidir ki, erat ten gds,
ve tarkat nefs-i zkiyye gds, ve marifet akl- med gds, ve hakkat rh
gds61 ve62 risle-i mesnneden (177a) nmnedir. Zr risle-i mahde
fil-asl guzt- ashb- gzn (rdvnullahi aleyhim ecman) kffr- dzahkarn ile muhrebe ve muktele esnsnda beynleri fark olunsun iin almet
vaz olunup hengm- muktelede taraf- immeden bir zir mikdr irsl
olunurdu. El-hlet hzihi taraf- immeden bir mikdr nmne ihrcyla
iktif olunduu muhrebe ve muslaha beynini cem etmekten ibrettir. Yan
mertebe-i eratta muhrebe ve muhsama, ve rtbe-i hakkatta muslaha
ve mslemede olmaya irettir. Nitekim Hazret-i Mevln (kaddesenallahu
bi-srrhil-al) bu manya Mesnev-i erfin de m edip;
Beyit:
[Renksizlik lemi renge esir olunca

Ms Firavunla cenge dt
Renksizlik lemine ularsan
Ms ile Firavunun kart leme eriirsin]63 buyurmulardr. Yan
mertib-i elvn- kesrette icr-y ahkm- erat ve tarkat emrinde nefsimiz
ile mchede ve ikkda, ve rtbe-i b-renk-i vahdette ahvl-i marifet ve
hakkat zmnnda cmle ile muslaha ve vifkda olmaya dellet eder.
Amm meyih-i izm hazartnn ilbs ettikleri hrka malm ola ki
mertebedendir.64 Biri hrka-i takv ve biri hrka-i marifet ve biri hrka-i
hakkattir ki (177b) tevhd-i ef l ve sft ve zt mbeyyindir. Ve hrkann
istivs esm-i ilhiyyeyi cem etmeye irettir. Nitekim Hazret-i Msr;65
59 OE: iindir
60 OE: iindir
61 OE: gdsdr
62 OE: dah +
63 Mevlna, Mesnev, I, b. 24672468.
64 OE: mertebe
65 OE: neffeanallahu buyurur nutk-i erfinde +
166
Beyit:
ki kan resinde ekti hatt- istiv
Allemel-esm talm etti ol hattan Hd beyt-i erfleri bu many ir
eyler ki, makm- kbe kavseynden kinyettir. Zhirde hatt-i istiv Mekke-i
Mkerremeden te bir mahaldedir ki, k ve yazda ve bahar ve gzde eb
ve rz on ikier saattir. Tefvt ve tedhl mutasavver deildir. Ol mahalde fitb- lemtb kubbe-i feleke eritikte bir ahsn zllndan eser kalmaz.
Nitekim Cenb- Hak istiv-i zhir ile istiv-i btn temsl vechiyle Kurn-
Azminde

[Grmez
misin,
Rabbin
glgeyi
nasl
uzatyor; eer di

leseydi, hi phesiz onu olduu gibi brakrd; fakat sonra glgeye gnei
yol gsterici klmzdr. Ve sonra da onu yava yava kendimize ekmekteyiz. (Furkn, 25/ 4546)] kavl-i erfini dell getirmitir. Grmez misin
ki, emsin ibtid tulunda zlln imtidd ne vecihle dr ve drzdr. ems
mrtefi olduka zll dah mntaks olup kubbe-i feleke eritikte mahall-i
hatt-66 istivya gre zlldan eser kalmaz. Badez-zevl gurba meyil eyledikte gittike yine zll mmted olur, nihyet gurba varnca. Pes fitb-
(178a) hakkat-i insniyye dah matla- bedenden ibtid tulunda zll-
vcdu67 an varlk hicb haddinden ziyde dr ve drz olup kesret-i
halktan gayr bir nesne gremez. ems-i ruh-i pr-fth bl-y marifet-i
ilhiyyeye sud eyledike zll- hicb mrtefi olarak hatt- istivya eriir.
An mahv-i vcd ile fen fillah menziline erip gzne eydan eser grnmez olur. Badehu tekml-i mertib-i kusv ve cem-i cem-i esm iin
zevlden gurba meyil ile imtidd-i zll- vcd-i68 hkn69 ile kesrette srr- vahdeti mhede edip cem-i esm-i ilhiyyeyi makm- kalbde
cem eder. 70 [Allah demi sretinde yaratt] bu
hatt- istivya irettir. Sretten murd sft- Hakdr ki lisn- erde
[ deme isimlerin tmn talm etti (Bakara, 31)] ve
71 [Allahn ahlkyla ahlklannz] bu mandan kinyettir.
[ Rahmn Ara istiv etti (Taha, 20/5)] hakkati bu menzilde kef ve iyn olur. Zr Rahmn72 sft cmidir. Ol ecilden Cenb-
Hak

[ De ki: Rabbinizi
66 OE: hatt- 67 OE: vcd-i mevhmu
68 OE: mevhb-i +
69 OE: hakkn
70 Mslim, Birr, 32.
71 Seyyid erf el-Crcn, et-Tarft, nr. brahim el-Ebyr (Beyrut: Drl-kitbil-arab,
1405), s. 216.
72 OE: cem-i +
167
ister Allah diye arn, ister Rahman diye arn; hangisiyle arrsanz arn, nihyet en gzel isimler onundur. (sr, 17/110)] buyurmutur.
Yan ikisi dah mstecmi-i cem-i sfttr. [ Arife tek bir
iret yeter].
Ve rid mrid-i kmilden irda mezn olmaya dellet eder. Ve hn-i
(178b) teslmde ridnn sa taraf sol tarafnn zerine vaz olunduu73
libs- ahkm- erat ile74 muhaddere-i marifeti istitr ve nikb- rsm-i
tarkat gl-ehre-i hakkata perdedr etmeye emir ve irettir. Tarafeyni mtesviyeyn irsl olunur ise erat ve tarkat ve marifet ve hakkatte
kemline ve kllsinden mkil-k olduuna dellet eder ki,75 ki ey drt
eye nice dellet eder dersen, erat tarkatta mnderic olup, elbette tarkatta
kemli olann eratta noksan mutasavver deildir. Zr tarkat, tekml-i
erattan fazla ibdt ve tattan ibrettir. Marifet ise hakkattan ayr deildir. Bu takdrce sa taraf erat ve tarkata ve sol taraf marifet ve hakkata

dellet eder. Ve dah

[ Biz emneti gklere, yerlere ve
dalara sunmutuk. Ama sorumluluundan korktuklar iin onu yklenmeyi reddettiler. O emneti insan stlendi. Zten insan son derece zlim ve
childir. (Ahzb, 33/72)] muktezsnca hilfetullahdan ibret olan emneti
gerden-i kablne tahmlden kinyettir. Cenb- Hak mezemmet vechiyle
zalm ve cehl olmaktan hfz eyleye.
Ve as snnettir, demiler ki; el tuttuu mahal lem-i berzaha, ve bls
lem-i vahdete, ve esfeli lem-i kesrete, ve esfelinde76 haddi77 celle dellet
eder. Ve dah (179a) haylt- fsideden sret-pezr olan suver-i hayyt- mtehayyeleyi as-y nefs-i mucizdya (?) yutturup firavn-i enniyyeti bahr-i
hakkata gark etmekten ibrettir. Ve as ile yrmek stlh- sfiyyede kademeyn tabr olunur, ceml ve cell ile yrmeye dellet eder.
Pes bu emnetleri mtehammil olan kimesne, zikri sebkat eden menzil
ve mertibi kat ve cem-i hazart cem eyledim, bunlarda mkili olan
kimesne gelsin diye davet-i mma sal etmekten kinyettir. Ya her banda ta ve eninde ab ve gerdeninde rid ve elinde as olan bu mertib-i
kusvya erimitir diye sul olunur ise, malm ola ki bu devlet binde bir
belki yz binde bir halfeye myesser deildir. Ol ecilden erbb- hakkatin
73
74
75
76
77
OE: gibi +
OE: ile OE: ki OE: esfelinden
OE: lem-i +
168
ekseri srete itibr etmeyip zeyy-i78 avmda grnmlerdir. Hatt bu

abd-i hakr-i kem-biza ve pr-taksre dah zikrolunan emnetler teberrken ihsn ve inyet olunmutur. Lkin
[Allah kadrini ve tavrn amayan kiiye rahmet etmitir] meddsnca
istimllerine kendimizde istidd ve liykat bulamadmzdan bin rabet
ile hrz- cn edip azzlerimizden ydigr olmak zere mahfz sanduka
itibr klnmtr. Ancak kemliyle ehliyeti yo iken istiml edenlerin taraflarndan (179b) bu gne itizr olunur ki, pvlarmzn tahkk ettikleri
makmt ve mertibin almetleridir. zin ve iczetleriyle biz dah teberrken ve teyemmnen istiml ederiz. Ve mertebe-i l olan erat rtbesinden mstahlefiz. Hazret-i feyyz- mutlak hsn-i himmetleriyle mertib-i

ulyya erimeye muvaffak edip

[ Allah, sizlerden iman edip iyi davra

nlarda bulunanlara, kendilerinden ncekileri ship ve hkim kld gibi
onlar da yeryzne ship ve hkim klacan vaad etti (Nr, 24/55)] vad-i
kermleri zere mstelzim-i cz79 vad olunan amellere makrn eyleyip
[ Bundan sonra da inkr edenler fsklarn
ta kendileridir (Nr, 55)] m-sadaknca mstelzim-i vad olan kfrn ve
fskdan masn ve memn eyleye. Zhirimizi akvl-i erat- mutahhara ve ef l-i tarkat- mnevvere ile reste, ve btnmz envr- marifet-i
ilhiyye ve esrr- hakkat-i n-mtenhiyye ile peyrste eyleye. Srrmz
esrr- vahdniyyeti ile pr-srr, ve rhumuzu tecelliyt- sft- kudsiyyesiyle pr-nr eyleye. Kalbimizi tahret-i marif-i ilhiyyesiyle tathr, ve
aklmza ulm-i lednniyyesini talm ve takrr eyleye. Nefsimizi ahlk-
ilhiyyesiyle mtehallk ve hissimizi meded-i hazart- nrniyyetiyle mtehakkik eyleye. Hlsa-i cevhir-i cismniyyemizi kesfet-i (180a) kuyd-i
tab ve havsdan tahls ve letfet-i hd- gaybe tahss eyleye. Mirt- kalbimizi nuk- msivdan80 ve env-i ilhm- rabbniyyesine81 kbil ve sft-
tecell-i n-mtenhiyyesine mukbil eyleye. Galebe-i envr- sftyla sft-
beeriyyemizi ihta ve tecell-i bevrik-i nr-i ztyla zalm-i82 tabatmz
imte eyleye.83 Pertev-i envr- tecell ile cebel-i vcdumuzu hark ve
lecce-i bahr-i ahadiyyetine ilk ve gark eyleye. u-i fitb- hakkat ile
jle-i vcdumuzu rubde ve dadaa-i hest ve isneyniyyetten sde eyleye. Dernumuzu tesvlt- eytniyye ve arz- nefsniyyeyi izle ve sft-
78 OE: zeyl-i
79 OE: incz
80 OE: sde +
81 OE: mde eyleye. yne-i istiddmz suver-i esm-i ilhiyyesine +
82 OE: zulumt- +
83 OE: tabatmz imte eyleye 169
hakkniyye ve muhabbet-i ilhiyyesini havle eyleye. Her hlde isticlb-

rz-y erfini muktez olan amellere muvaffak ve env-i niam-i sriyye
ve maneviyyesine mstarak eyleye. Pvlarmzn srndan ayrmayp
kademlerinde sbit-kadem84 ve muktedlarmzn atvrndan dr etmeyip
mesleklerinde rsih-dem eyleye. Ervh- mukaddeselerini cmlemizden
rz ve honut ve cmlemizi sadet-i (180b) dreyn ile mesrr ve mesd
eyleye. mn, mn, mn.85
Cevhir-i Tc- Hilfetin Sleymaniye Ktp.

Pertev Paa nr. 633 nshasnn ilk sayfas
84 OE: eyleye +
85 OE: Temmet Risle-i Cevhir-i Tc- Hilfet +
170
Cevhir-i Tc- Hilfetin stanbul Bykehir Belediyesi Kitapl

Osman Ergin Yazmalar nr. 58 nshasnn ilk sayfas
171
Drt Terkli Halvet-Uk Tc- erfi
Halvet-Uk Tc- erfi

172

Osmanlı Tâcnâme Literatürüne Göre Derviş Tacı Ve Abdullah Salâhaddîn-I Uşşâkī'Nin Cevâhir-I Tâc-I Hilâfet Risâlesi

Uploaded by

Document Information

Original Title

Copyright

Available Formats

Share this document

Share or Embed Document

Sharing Options

Did you find this document useful?

Is this content inappropriate?

Copyright:

Available Formats

Osmanlı Tâcnâme Literatürüne Göre Derviş Tacı Ve Abdullah Salâhaddîn-I Uşşâkī'Nin Cevâhir-I Tâc-I Hilâfet Risâlesi

Uploaded by

Copyright:

Available Formats

slm Aratrmalar Dergisi, 25 (2011), 113-172

Osmanl Tcnme Literatrne Gre

The Dervish Tj according to the Ottoman Tjnme Literature and a Critical

Her eyde bir yet var Ona hid

slm Aratrmalar Dergisi, 25 (2011), 113-172

Dervi Tac ve Cevhir-i Tc- Hilfet Rislesi

sembolizmine eilmek anlaml olacaktr.3

slm Aratrmalar Dergisi, 25 (2011), 113-172

1. Osmanl Tcnme Literatrne Gre Dervi Tac

Dervi Tac ve Cevhir-i Tc- Hilfet Rislesi

2. Seyyid Nizmzde Seyfullah, Risle-i Tc- Nizm, Sleymaniye Ktp.,

slm Aratrmalar Dergisi, 25 (2011), 113-172

13. Hfz Ahmed Rifat Efendi, Risle-i Tciyye.9

1.2. Tanm ve Sembol

Dervi Tac ve Cevhir-i Tc- Hilfet Rislesi

Osmanl sfleri arasnda dervi eyizi, tarikat cihaz (cihz- tarkat),

slm Aratrmalar Dergisi, 25 (2011), 113-172

oluan tc kelimesinde te harfi tamam olmaya, elif istikmete, cim

1.3. Din ve Sembolik Kken

Dervi Tac ve Cevhir-i Tc- Hilfet Rislesi

giydikleri tacn tasavvuf db ierisinde yer almasna sebep olarak Osmanl

slm Aratrmalar Dergisi, 25 (2011), 113-172

Dervi Tac ve Cevhir-i Tc- Hilfet Rislesi

stanbul, Mecmatz-zarif, s. 19.

slm Aratrmalar Dergisi, 25 (2011), 113-172

1.4. Tarih Seyir ve db

Dervi Tac ve Cevhir-i Tc- Hilfet Rislesi

bu eya parasn derviine ihsan etmesi mneviyatn mritten mride

slm Aratrmalar Dergisi, 25 (2011), 113-172

talarnn ynden mmul olduunu, daha sonralar ise ta imalinde uha

Baz menkbelerde sflere rya ya da yakaza halindeyken dorudan Hz.

Dervi Tac ve Cevhir-i Tc- Hilfet Rislesi

Tacn ekli mtekaddimn dneminden itibaren zamana, mekna ve

slm Aratrmalar Dergisi, 25 (2011), 113-172

Dervi Tac ve Cevhir-i Tc- Hilfet Rislesi

tarklerde nefs-i emmre, nefs-i levvme ve nefs-i mlhimeden (bu nefs

slm Aratrmalar Dergisi, 25 (2011), 113-172

Osmanl medeniyetinde tarikat mntesiplerinin dirilerine ta giydirildii

1.5. Trleri ve Sembolizmi

Ceyhan, Ta, s. 365.

Dervi Tac ve Cevhir-i Tc- Hilfet Rislesi

slm Aratrmalar Dergisi, 25 (2011), 113-172

stanbul, Mecmatz-zarif, s. 94-95.

Dervi Tac ve Cevhir-i Tc- Hilfet Rislesi

slm Aratrmalar Dergisi, 25 (2011), 113-172

Dervi Tac ve Cevhir-i Tc- Hilfet Rislesi

slm Aratrmalar Dergisi, 25 (2011), 113-172

pamuk doldurulur. Kubbesi sivri olmayp karpz ekildedir. sbesi, halife

Dervi Tac ve Cevhir-i Tc- Hilfet Rislesi

haniyetleri sayesinde alnacaktr.96 Mehmed Rifat Efendinin verdii bilgiye

slm Aratrmalar Dergisi, 25 (2011), 113-172

Dervi Tac ve Cevhir-i Tc- Hilfet Rislesi

slm Aratrmalar Dergisi, 25 (2011), 113-172

Arapa harflerin adedine iaret eder. Celvetiyye-i Selmiyyenin pri Selmi

Dervi Tac ve Cevhir-i Tc- Hilfet Rislesi

Celvetiyye-i Selmiyye tac on yedi, Rifiyye-i Marifiyye tac genelde on

Marif, Risle-i Kisve, s. 175.

slm Aratrmalar Dergisi, 25 (2011), 113-172

ettiini aktarr. Sadece Bedev, Rif ve Sadlerin talarna koyu ve al krmz

Dervi Tac ve Cevhir-i Tc- Hilfet Rislesi

2. Abdullah Salhaddn-i Uknin Cevhir-i Tc-

slm Aratrmalar Dergisi, 25 (2011), 113-172

gibi tasavvuf dnce tarihinin en veld melliflerinden olmas, yaklak