YILDIZ TEKNK NVERSTES

NAAT MHENDSL BLM

MEKANK ANABLM DALI

STATK
042 13 12
DERS NOTLARI
UBAT 2008

Prof. Dr. Turgut KOCATRK

1. Giri ve ana ilkeler

2. Vektrler ve kuvvetler, maddesel noktalarn statii

Tanmlar
Vektr ilemleri ve kuvvetler
Maddesel noktalarn statii

3. Rijit cisimler. Edeer kuvvet sistemleri

Rijit cisimler. D ve i kuvvetler

Bir noktaya gre moment
Varignon teoremi
Bir eksene gre moment
Kuvvet iftinin momenti
Edeer kuvvet iftleri

Bir kuvveti baka bir noktada etkiyen bir kuvvet ile bir kuvvet iftine dntrme
Bir kuvvetler sisteminin bir kuvvet ve bir kuvvet iftine indirgenmesi
Bir kuvvetler sisteminin bir kuvvet vidasna indirgenmesi
Edeer kuvvet sistemleri

4. Arlk merkezleri, statik moment

Giri
Dzlem alan ve erilerin arlk merkezi
Bileik plak ve teller
Pappus-Guldinus teoremleri
boyutlu cisimlerin arlk merkezi

5. Rijit cisimlerin dengesi

Rijit cisimlerin dengesi

Serbestlik derecesi
ki boyutlu yaplarda eitli mesnet ve ba tipleri
Dzlemsel yap sistemleri
Dzlemsel yap sistemlerine etkiyen eitli yk tipleri
ki boyutlu yapsal sistemlerin mesnetlenmesi
ok paral yapsal sistemlere giri
boyutlu yaplarn mesnet ve balarndaki kuvvetler
boyutlu yaplarn mesnetlenmesi

6. Dzlem tayc ubuk elemanlardaki i statik byklkler-Kesit tesirleri

ubuklardaki i kuvvetler
ubuklarda normal kuvvet, kesme kuvveti ve eilme momenti
Yk, normal kuvvet, kesme kuvveti ve eilme momenti arasndaki

bantlar

7. Dzlem ve uzay kafes sistemler

Kafes sistemin tanm

Basit kafes sistemler
Bileik kafes sistemler
Kafes sistemlerin zm yntemleri (Dm noktalar yntemi, kesim yntemi)
Uzay kafes sistemler ve zm yntemleri

8. Kablolar

Tekil yk etkisindeki kablolar

Yayl yk etkisindeki kablolar

Parabolik kablo
Zincir erisi kablo

9. Atalet momentleri

Tanmlar
Paralel eksenler teoremi
Asal eksenler ve asal atalet momentleri. Eksenlerin dndrlmesi.
Mohr emberi
Ktlelerin atalet momentleri

10. Virtel i. Potansiyel enerji. Dengenin kararll (Stabilite)

1. GR
1.1

Mekanik

Mekanik, kuvvetlerin etkisi altnda cisimlerin denge ve hareket artlarn anlatan ve inceleyen
bilim daldr. Mekanik ksma ayrlabilir:
1.Rijit cisimler mekanii: ekil deitirmeyen cisimler mekanii:
a. Statik

: Dengede bulunan cisimleri inceleyen bilim daldr.

b. Dinamik: Hareket halindeki cisimleri inceleyen bilim daldr.

2. ekil deitiren cisimlerin mekanii
a. Mukavemet
3. Akkanlar mekanii
a. Skabilen
b. Skamayan
1.2

Statiin Konusu

Statik, uzayda kuvvetler etkisi altndaki cisimlerin denge koullarn inceler. Tanmndan da
anlalaca zere statikte temel byklk olup, bunlar aada verilmitir:

Uzay: Fiziksel olaylarn meydana geldii geometrik bir blgedir. ncelenen problemin
trne gre uzay bir boyutlu, iki boyutlu ve boyutlu olabilir.

Kuvvet: Hareketin nedeni olarak dnlen fiziksel etkenin matematik modelidir. Bir
kuvvet uygulama noktas, dorultusu, yn ve iddeti ile bir btndr. Bu zelliklere
sahip byklklerin vektrel byklkler olduu matematikten bilinmektedir.

Cisim: Fiziksel olayn etkilerinin lld geometrik blgeye verilen addr. Statikte
cisimler aada verilen iki ana idealletirmeyle tanmlanrlar:
1. Maddesel nokta(Parack): ncelenen statik problemin karakteri nedeniyle boyutlar
ihmal edilebilecek mertebede kk olan cisme verilen addr. Maddesel nokta olarak
dikkate alnabilen cismin ktlesi bir noktada toplanm olarak kabul edilir.
2. Rijit cisim: Kuvvetler etkisinde boyutlar deimedii kabul edilen, dier bir deyimle
herhangi iki noktas arasndaki uzaklk daima sabit kalan, ok sayda maddesel
noktann bileimi olan ideal bir cisimdir. eitli etkiler altnda kat cisimlerin

boyutlarndaki deime kk olduunda, boyut deiimiyle ilgilenilmeyen

durumlarda yaplan bir kabul olup, bu kabul ilemlerde ok byk kolaylklar salar.
1.3

Birimler

Newton mekaniinde kullanlan temel byklkler uzay, zaman, ktle ve kuvvettir. Sz konusu
mekanikte uzay, zaman ve ktle, birbirinden bamsz, mutlak kavramlardr. Metre, kilogram ve
saniye dnyann her hangi bir yerinde, hatta baka bir gezegende bile kullanlabilir. Bunlarn
anlam her yerde ayn kalr.
G
G
Newton mekaniinde, F = ma temel denklemi kullanlrken bu byklkler keyfi olarak
G
G
seilemez. Eer yle yaplrsa F kuvvetinin iddeti ma arpmnn iddetine eit olamaz. O
halde drt birimden istenildii gibi seilebilir; drdncs ise Newton un ikinci hareket
G
G
kanunu olan F = ma salanacak ekilde seilmelidir. Bu durumda birimler kinetik adan
uyuurlar. Kinetik adan uyumlu birimler seilirken baz byklkler temel, dierleri ise
tretilen birimler olarak alnrlar. Uzay, zaman, ktle temel birimler, kuvvet tretilen birim
olarak alnrsa bu ekilde oluturulan birim sistemlerine salt (mutlak) birim sistemleri; uzay,
zaman, kuvvet temel birimler, ktle tretilen birim olarak alnrsa bylesi birim sistemlerine de
ekimsel birim sistemleri denir.
Mhendislikte uzun yllar ekimsel birim sistemleri kullanlmasna karn gnmzde salt birim
sistemlerinin kullanm artk tm dnyada bir zorunluluk haline gelmektedir.
Metrik salt birimler sistemleri olan MKS (Metre-uzunluk, Kilogram-ktle, Saniye-zaman) ve SI
(the International System of Units) birim sistemlerinde kuvvetin iddeti Newton olup yle
tanmlanr: 1 Newton, 1 kg ktlesindeki bir cisme 1 m/sn2 lik ivme kazandran bir byklktr.
Metrik ekimsel birimler sisteminde kuvvet birimi kilogramdr. Burada kilogram ktle birimi
deil, kuvvet birimidir. Bu nedenle bir karkla meydan verilmemesi iin kg kuvvet birimi
olarak kullanldnda kgf olarak gsterilecek ve kilogram kuvvet olarak okunacaktr. Bu kuvvet,
ktlesi 1 kg olan bir cismin deniz dzeyinde ve 45o enlemdeki arl olarak tanmlanr. Byle
bir yerde serbest den bir cismin ivmesi 9,81 m/sn2 olduundan 1 kilogramkuvvetin 1
kilogramlk ktleye 9,81m/sn2 lik ivme verdii grlr. O halde metre, kilogram kuvvet, saniye
ve kilogram ktle kinetik olarak uyuan bir birim sistemi oluturmaz. Bununla beraber, bu kitapta
Tablo 1.1 Birim sistemleri.
Sistemler

Uzunluk

Ktle

Kuvvet

CGS

cm

gr

Din (gr. cm. /sn2)

MKS

kg

N (kg. m. /sn2)

SI

kg

N (kg. m. /sn2)

ngiliz

ft

lb

Poundal (lb. ft. /sn2)

salt birimler sistemi kullanlacandan bu konu zerinde daha fazla durulmayacak, yalnz,
tanmndan da anlald zere 1 kg kuvvet 9,81 N olduu not edilmekle yetinilecektir.

eitli salt birim sistemleri Tablo 1.1 de verilmitir. Ayrca gerekli olabilecek baz birim
evirmeleri de Tablo 1.2 de verilmitir.
Tablo 1.2 Birim evirmeleri.
1 lb=453,59 Din

1 in=2.54cm

1 kgf=2,2046 lb

1 kgf. m=9,81 J

1 psi=0,0703 kgf/cm2=6,894kPa=6,894 N/m2

1 ft=12 in=30,48 cm

1 N.m=Joule; 1 kgf=9,81 N; 1 Pa=1 N/m2; psi=lb/in2 ; J=Joule; Pa= Pascal

Kinetikte i birimi olarak kullanlan Joule 1 Newtonluk kuvvetin 1 metre yol almas durumunda
yapt i olarak tanmlanmaktadr. Birim alana gelen kuvvet (gerilme) birimi 1 pa = 1 N / m 2 dir.
1.4

Statiin Temel lkeleri

Statik drt temel ilkeye dayanr:

1) Kuvvet paralelkenar ilkesi: Bir rijit cisimde bir noktaya etkiyen iki kuvvet yerine
bir kuvvet konulabilir. Bu kuvvet, kenarlar eit olan paralelkenarn kegenini izerek
elde edilir ve bu iki kuvvetin bilekesi olarak anlr. Bileke kuvvet gz nne alnan
iki kuvvetin vektrel toplamdr, ekil 1.1.
G G G
(1.1)
R = F1 + F2
F1
A

R
F2

F2

ekil 1.1

F1

ekil 1.2

Tersine olarak paralelkenar ilkesi, verilen bir kuvveti verilen iki dorultuda belli iki
kuvvete (bileenlerine) ayrmak iin de kullanlabilir.
2) Denge ilkesi: Bir rijit cisme etkiyen iki kuvvetin dengede olabilmeleri iin tesir
G
G
izgilerinin ayn, iddetlerinin eit ve ynlerinin zt olmas gerekir. rnein F1 = F2
ise ekildeki kuvvetler dengede olurlar, ekil 1.2.
3) Sperpozisyon ilkesi: Rijit bir cisme etkiyen bir kuvvet sistemine, dengedeki bir
kuvvet sistemini eklemek veya karmak rijit cismin durumunu deitirmez.

kinci ve nc ilke birletirilerek, rijit cisim statiinde kuvvetin bir kayan vektr olduu, yani
ayn tesir izgisi zerinde, ayn iddet, dorultu ve ynde baka bir noktaya etkiyen bir kuvvet
olarak gz nne alnabilecei grlebilir. ekil 1.3 de bu kolayca grlmektedir.

F1

F1

F2

A
-F2
ekil 1.3

4) Etki tepki ilkesi: Birbirlerine deen iki cismin deme noktalarnda etki ve tepki
kuvvetleri ayn iddette, ayn tesir izgisi zerinde ve zt yndedirler, ekil 1.4.

ortak
teet
R AB
R BA
A

R BA= RAB

Ortak teet
Etki=Tepki
ekil 1.4

1.5

Statiin Problemleri ve Yntemi

Statik problemlerinde aadaki gibi durumla karlalabilir:

1. Bileke aranmas: Kuvvetler sisteminde kuvvetlerin saysn azaltmak hesaplarda
nemli kolaylklar salar. Eer kuvvetler sistemi bir tek kuvvete indirgenebilirse bu
kuvvet aranan bileke olur.
2. Bileenlere ayrma: Baz durumlarda bir kuvvetin kendisi yerine belirli
dorultulardaki bileenlerinin kullanlmas daha elverili olabilir. Bu durumda
bileenlere ayrma problemi ile karlalabilir.
3. Denge problemi: Kuvvetler sisteminin dengede olmas iin salamas gereken
koullarn incelenmesidir.

Statik problemleri incelenirken, problemdeki cisimlerin hepsi iin, her birine etkiyen
kuvvetleri aka gsteren ayr ayr diyagramlar izilmelidir.
Dengesi incelenecek olan sistemin ya da cismin zerine etkiyen btn kuvvetlerin
gsterildii diyagramlara serbest cisim diyagramlar (SCD) denir. Bu diyagramlarn elde
edilebilmesi iin,
a) incelenecek olan cisim balarndan ve dier cisimlerden ayrlr,
b) balardan ve dier cisimlerden ayrlan cismin serbest cismi zerine uygulanan
kuvvetler gsterilir,

c) serbest cisim birka paradan oluuyorsa, tm cismin SCD da, bu paralarn

birbirlerine uygulad kuvvetler gz nne alnmamaldr,
d) bilinen d kuvvetler iddet ve dorultularyla SCD da izilir,
e) ba kuvvetleri (mesnet tepkileri veya mesnet reaksiyonlar) de, ban zelliine gre
SCD da cisim zerine etkitilir.

Bylece elde edilen SCD da denge denklemleri yazlarak bilinmeyenler hesaplanabilir. Baz SCD
lar ekil 1.5 de grlmektedir.

F
A

HA
VA

VB

F
q

B
R1

R2

HA
VA

VB

ekil 1.5

2. VEKTRLER VE KUVVETLER
2.1

Tanmlar

Ktle, uzunluk, zaman, bir cismin younluu ve herhangi bir say gibi sadece bykl olan
ifadelere skaler denmekte olup, mekanikte en sade ifadeler skalerlerdir. Mekanik problemlerin
incelenmesinde skaler tanm yeterli olmayp, buna ek olarak vektr tanmna ihtiya vardr.

Vektrel byklkler: Hz, ivme ve kuvvet gibi hem yn, hem dorultusu, hem de
G
G
iddeti olan byklklere vektr ad verilir. Bir F vektrnn iddeti F ya da F

ile simgelenir. Vektr dorultusunu bir doru, ynn de bir ok belirler, ekil 2.1.
ekil 2.1 deki A( x A , y A , z A ) ve B( x B , y B , z B ) vektr dorultusu zerindeki iki
nokta olup, bu noktalar koordinatlaryla verilmilerdir; dolaysyla vektrn
dorultusu belirlidir.
y

F
A(xA,yA,zA)

B(x B,yB,z B)
x

ekil 2.1

Vektrler aadaki gibi guruplandrlabilirler:

1.

Serbest vektr: Yn ve iddeti korunmak artyla uzayda serbeste hareket

edebilen vektr.

2.

Kayan vektr: Ayn dorultu zerinde olmak kouluyla istenilen noktaya

uygulanabilen vektr. Statikte kuvvetler kayan vektrlerdir. Statikte kuvvetlerin
kayan vektrler olduu sperpozisyon ve denge ilkeleri yardmyla gsterilebilir.
G
ekil 2.2a da, A noktasna etkiyen F kuvveti ele alnsn. Denge ilkesinden cisim
G
ierisindeki bir B noktasna F kuvveti ile ayn tesir izgisi zerinde olan, ynleri
G
ters, iddetleri F olan iki kuvvet yerletirilebilir, ekil 2.2b. Sperpozisyon ilkesi
G
G
kullanlarak A noktasndaki F kuvveti ile B noktasndaki F kuvveti kaldrlabilir.

G
Sonu olarak A noktasna etkiyen F kuvveti cisim zerindeki B noktasna tanm
olur, ekil 2.2c.

F
F A
B

A
B

-F

(a)

F A
B

(b)

(c)

ekil 2.2
3.
4.

Sabit vektr: Uygulama noktas sabit olan vektr.

G
Birim vektr: Bu vektrler burada simgesi ile gsterilecek olup, boylar, yani
G
iddetleri birim olan = 1 vektrlerdir, ekil 2.3. ekil 2.3 den de grld gibi

dik kartezyen koordinat takmnda birim vektr x dorultusu ile x , y dorultusu

ile y ve z dorultusu ile z alarn yapmaktadr. Birim vektr konusunda daha
ayrntl alma ksm 2.2 de yaplacaktr.
y

yj

y
x

O
z k

xi

ekil 2.3
2.2

Vektrel lemler ve Kuvvetler

Statikte btn ilemler vektrel olarak yaplabilmesine karn, boyutlu problemlerde

vektrel hesap sonuca daha kolay gtrdnden zellikle tercih edilmektedir. Bu
aamada statikte kullanlacak olan baz temel vektrel ilemlerden sz edilecektir.
Paralelkenar ilkesi: Vektrler bu ilke ile toplanrlar, ekil 2.4. Bu ilkenin matematik
gsterimi
G G G
R = F1 + F2
(2.3)

eklindedir.

10

F1

F2

F2

F2

F1

F1

ekil 2.4
ekil 2.5
G
G
gen ilkesi: F1 ve F2 vektrleri birbirlerinin ucuna eklenerek ekil 2.5 de gsterildii
gibi bilekenin bulunmas mmkndr.
G
Vektrlerin bir sabit ile arpm: A noktasna uygulanm bir F vektr a gibi bir
skalerle arplrsa,
G
G
G
G
a > 0 P = aF ve Q = aF
(2.4)
G
G
iin P ve Q vektrleri ekil 2.6 da grld gibi elde edilir.

ekil 2.6

Kuvvetin vektrel gsterimi: Bir kuvvetin, uygulama noktas, iddeti, dorultusu ve

yn ile belirlendiine daha nce deinilmi ve kuvvetin vektrel bir byklk olduu
G
ifade edilmiti. Bu aamada bir F vektr kuvvet olarak gz nne alnsn. boyutta
verilen bir kuvvetin dik bileenleri, ekil 2.7,

B
Fy

O
Fz
z

F
x
Fx

(a)

Fy

yF

Fx

Fz
z

(b)

O
F
Fz z x

D
C

F
x

D
C

B
Fy

E
(c)

ekil 2.7

11


G
Fx i = F . cos x . i

F y j = F . cos y . j

G
Fz k = F . cos z . k

(2.5)

olur. Bu durumda kuvvet

F = Fx i + Fy j + Fz k

(2.6)

eklini alr. (2.5) in sa tarafndaki ifadeler cinsinden kuvvet

F = F (cos x i + cos y j + cos z k )

(2.7)

eklinde yazlabilir, ekil 2.7a,b,c. cos x , cos y , cos z lere dorultman kosinsleri denir
ve bunlar, ekil 2.8,
y

Fy j
(Siddet=1)
coszj

F=F
x
coszi

Fx i

coszk

Fz k
ekil 2.8

x = cos x
eklinde gsterilir. Burada

y = cos y
G

z = cos z
G

= x i + y j + z k

(2.8)

(2.9)

G
eklinde bir ifade tanmlanrsa, bu durumda F kuvveti
G
G
F = F

(2.10)

olarak yazlr. Burada F kuvvetin iddetini gsterir, ise dorultu ve yn gsteren

birim yer vektrdr. Birim yer vektr iin izleyen bantlar geerlidir:

12

2x + 2y + 2z = 1
cos 2 x + cos 2 y + cos 2 z = 1
G
G
G G
=1
= = 2x + 2y + 2z

(2.11)

iddeti ve tesir izgisi zerindeki iki nokta ile tanmlanan kuvvet:

G
Uygulamalarn bir ounda, F kuvvetinin dorultusu, tesir izgisi
zerindeki M ( x1 , y1 , z1 ) ve N ( x 2 , y 2 , z 2 ) gibi iki noktasnn koordinatlar
yardmyla tanmlanr, ekil 2.9. Bu kuvvetin Fx , Fy , Fz bileenleri (2.7) den

N(x2,y2 ,z2)
F
y

d y=y2-y1
dz=z 2-z 1<0

M(x1,y1 ,z1) d x=x2-x1

x

ekil 2.9

F = F (cos x i + cos y j + cos z k )

eklinde bilinmekte olup, cos x , cos y , cos z dorultman kosinsleri ekil 2.9 dan
G

MN

G
G
G
d x i + dy j + d z k ( x 2 x1 ) i + ( y 2 y1 ) j + ( z 2 z1 ) k
=
=
d
( x 2 x1 ) 2 + ( y 2 y1 ) 2 + ( z 2 z1 ) 2

(2.12)

eklini alr. Burada

dy
dx
d
cos y =
cos z = z
d
d
d
cos

cos z
1 cos x
y
=
=
=
d
dx
dy
dz

cos x =

(2.13)

eklinde bantlarn olduu grlmektedir.

G
G
G
G
G
G
G
G
F = F . = F x i + y j + z k = Fx i + Fy j + Fz k

13

(2.14)

G
biiminde yazlabilir. Burada F , F vektrnn iddetidir. ekil 2.8 den

x = cos x , y = cos y , z = cos z

(2.15)

G
olur. F vektrnn iddeti
F = Fx2 + Fy2 + Fz2

(2.16)

olarak hesaplanr.

Vektrel arpm: P ve Q vektrlerinin vektrel arpm matematikte

V = P Q

(2.17)

eklinde gsterilir. P ve Q gibi iki vektrn vektrel arpm aadaki artlar salayan
G
bir V vektr olarak tanmlanr, ekil 2.10.
V=P x Q

ekil 2.10

a) V nin tesir izgisi P ve Q vektrlerinin oluturduu dzleme diktir, ekil 2.10.

Vektrn yn sa el kural ile belirlenebilir; yle ki sa elin drt parma P den Q

ya dn ynn gsterirken baparman yn V nin ynn gsterir.

b) V nin iddeti

V = P.Q.sin ( 180 0 )

(2.18)

olur.
c) Dalma (disribtiflik) zellii salanr:
G
G G
G G
G G
P (Q1 + Q2 ) = P Q1 + P Q2
d) Assosyatif zellik geerli deildir:

14

(2.19)

P (Q S ) ( P Q) S

(2.20)

e) Komtatif zellik geerli deildir :

P Q Q P
(2.21)
G
G
G
G
f) Q vektrnn ucundan P vektrne paralel izildiinde, balangc P ve Q
G
G
vektrlerinin balangcnda, bitimi ise Q nun ucundan P ye izilen paralel zerinde
G
olan bir Q vektr iin
G G G G
P Q = P Q
(2.22)

ilikisi vardr, ekil 2.11.

V

Q'

ekil 2.11

G G G
Vektrel arpmn Dik Koordinatlar Cinsinden fadesi: imdi i , j , k birim
G G
vektrlerinin herhangi iki tanesinin vektrel arpm belirtilecektir. nce i j arpm
gz nne alnsn, ekil 2.12. Vektrlerin ikisinin de iddeti bire eit olduu ve
birbirlerine dik olduu iin vektrel arpmlar da bir birim vektr olacaktr. Bu birim
G
G G G
vektr de k olmak zorundadr, nk i , j , k vektrlerinin hepsi birbirine diktir ve bir
G G
sa l olutururlar. Bir birim vektrn kendisi ile vektrel arpm, rnein i i sfra
eittir, nk iki vektr de ayn dorultudadr. Birim vektrlerden oluturulmas mmkn
olan iftlerin vektrel arpmlar yledir:

15

j
i

j x i = -k
i

ixj=k
z

z
(a)

(b)

ekil 2.12
G G
i i = 0
G G G
i j =k
G G
G
i k = j

G
G G
j i = k
G G
j j =0
G G G
j k = i

G G G
k i = j
G G
G
k j = i
G G
k k = 0

(2.23)

Birim vektrleri gsteren harf bir daire zerinde sralanrsa, ekil 2.13, iki birim
vektrn vektrel arpmnn iaretinin belirtilmesi kolaylatrlabilir: ki birim vektr
birbirini saat ibrelerinin aksi ynde izliyorsa vektrel arpmlar pozitif, aksi halde
negatiftir.

ekil 2.13
G
G
G
Verilmi olan P ve Q vektrlerinin V vektrel arpm artk bu vektrlerin dik
G
G
bileenleri cinsinden kolayca ifade edilebilir. P ve Q
vektrleri bileenlerine
ayrlarak nce aadaki ifade yazlabilir:

V = P Q

V = Px i + Py j + Pz k Q x i + Q y j + Q z k

G
G
G G
Distribtif zellikten yararlanlarak V , (2.23) zdelikleri kullanlarak, i , j ve k ortak
arpan alnmak suretiyle izleyen ekilde yazlabilir:

16

V = Px Q y k Px Q z j Py Q x k Py Q z i + Pz Q x j Pz Q y i

V = Py Q z Pz Q y . i + (Pz Q x Px Q z ). j + Px Q y Py Q x . k

(2.24)

G
Bylece V vektrel arpmnn dik bileenleri yle olur:

V x = Py Q z Pz Q y
V y = Pz Q x Px Q z

(2.25)

V z = Px Q y Py Q x
(2.24) denklemine dnlrse bunun sa yannn bir determinantn almn gsterdii
G
grlr. Bu hale gre V vektrel arpm, hatrda tutulmas daha kolay olan yle bir
ekilde ifade edilebilir:
G
G
G
i
j
k
G
(2.26)
V = Px Py Pz

Qx

Qy

Qz

G
G
G
ki Vektrn Skaler arpm: P ve Q vektrlerinin skaler arpm, P ve
G
G
G
Q vektrlerinin iddetleri ile P ve Q nun yapt asnn kosinsnn
arpm olarak tanmlanr, ekil 2.14. Bu yle yazlabilir:

ekil 2.14

P . Q = P.Q. cos

(2.27)

Tanmlanan bu ifadenin bir vektr olmayp bir skaler olduuna dikkat edilmelidir; bu
husus skaler arpm adn aklamaktadr. Skaler arpma i arpm da denir. Skaler
arpma ilikin izleyen zellikler vardr:
a) ki vektrn skaler arpm komtatiftir, yani
G G G G
P.Q = Q.P

(2.28)

bants geerlidir.
b) Skaler arpm distribtif tir.
G
G G
G G
G G
P.(Q1 + Q2 ) = P.Q1 + P.Q2

17

(2.29)

c) nc zellie assosiyatif zellik gelince bunun skaler arpma

G G G
G G
uygulanamayacan grrz. Gerekten P Q S nin anlam yoktur, nk P Q
bir vektr deil, skalerdir.

G
G
imdi P ve Q gibi iki vektrn skaler arpm vektrlerin dik koordinatlar cinsinden
G
G
ifade edilecektir. P ve Q vektrleri bileenlerine ayrlrsa izleyen ifade yazlabilir:
G
G
G G
G
G
G
G
(2.30)
P Q = Px i + Py j + Pz k . Q x i + Q y j + Q z k
G G
G
G
G
G
Distribtif zellikten yararlanlarak P . Q , Px i Q x i ve Px i Q y j eklindeki arpmlarn

)(

toplam olarak ifade edilebilir. Fakat skaler arpmn tanmndan yararlanlarak birim
vektrlerinin arpmlarnn ya sfr veya bir olduu kolayca salanabilir:
G G
G G
G G
i i =1 j j =1 k k =1
G G
(2.31)
G G
G G
i j = 0 j k = 0 k i = 0
G G
Bylece P . Q iin elde edilen ifade u basit ekle iner:
G G
(2.32)
P Q = Px Q x + Py Q y + Pz Q z
G
G
zel olarak P ve Q ayn ise
G G
(2.33)
P P = Px2 + Py2 + Pz2
olduu grlr.

Verilen ki Vektr Arasndaki A: ki vektr, bileenleri cinsinden verilmi

olsun;
G
G
G
G
P = Px i + Py j + Pz k
G
G
G
G
(2.34)
Q = Qx i + Q y j + Qz k
Bu iki vektrn arasndaki ann bulunmas iin, vektrlerin skaler arpmlarna ait
(3.21) ve (3.28) ifadeleri birbirine eitlenecektir:

PQ cos = Px Q x + Py Q y + Pz Q z

(2.35)

Buradan cos zlerek aadaki eitlik bulunur:

cos =

Px .Q x + Py .Q y + Pz .Q z
P.Q

18

(2.36)

Bir Vektrn Verilen Bir Eksen zerindeki zdm:

y

L
A
.

Q L
A
.

A
.

P
x

z
z

ekil 2.16

ekil 2.17

ekil 2.18
G
Bir eksen veya ynl bir OL dorusu, ekil 2.16, ile as yapan bir P vektr gz
G
nne alalnsn. P nin OL ekseni zerindeki izdm u skaler ile tanmlanr:
POL = P . cos

(2.37)

POL izdmnn, OA doru parasnn boyuna eit olduu grlmektedir; OA, OL

ekseni ile ayn ynde ise, yani dar a ise, izdm pozitif olacak, aksi halde negatif
G
G
olacaktr. P ile OL birbirine dikse P nin OL zerindeki izdm sfr olur. imdi OL
G
zerinde bulunan ve OL ile ayn ynde olan bir vektr gz nne alnsn, ekil 2.17. P
G
ile Q nun skaler arpm
G G
(2.38)
P Q = P Q cos = POL Q

eklinde ifade edilebilir; buradan

G G
P Q Px Q x + Py Q y + Pz Q z
=
(2.39)
POL =
Q
Q
G
sonucu elde edilir. zel olarak OL zerindeki vektr, birim vektr ise izleyen ifade
yazlabilir:
G G
(2.40)
POL = P
G
G
G
P ve dik bileenlerine ayrlrsa, P nin OL zerindeki izdm u ekilde ifade
edilebilir:
POL = Px cos x + Py cos y + Pz cos z

(2.41)

Burada x , y ve z , OL ekseninin koordinat ekseni ile yapt alar gstermektedir,

ekil 2.18

19

3. RJT CSMLER VE EDEER KUVVET

SSTEMLER
3.1

Rijit Cisimler. D ve Kuvvetler

Daha nce tanm yaplan rijit cisme etkiyen kuvvetler iki ksma ayrlabilir.(1) D
kuvvetler (2) kuvvetler
1. D Kuvvetler: Cismin d davranndan tamamen bu kuvvetler sorumludur. Bunlar
ya cismin hareket etmesine ya da dengede olmasna sebep olurlar.
2. Kuvvetler: Cisim birka paradan veya maddesel noktalardan ibaret ise bu cismi bir
arada tutan kuvvetlere i kuvvetler denir.
3.2

Bir Kuvvetin Bir Noktaya Gre Momenti

G
G
imdi rijit cisme etkiyen bir F kuvveti gz nne alnsn. Bilindii gibi F kuvveti,
kuvvetin iddet ve dorultusunu tanmlayan bir vektrle gsterilebilmektedir. Oysa
kuvvetin rijit cisme etkisi A uygulama noktasna baldr. A nn yeri, sabit karlatrma
G
noktas olan O yu A ile birletiren r vektr yardmyla kolayca tanmlanabilir; bu
G
G
vektre A nn yer vektr denir. r yer vektr ile F kuvveti ekil 3.1 de gsterilen
dzlemi belirler.
Mo
F
O d

ekil 3.1
G
G
G
F nin O ya gre momenti, r ile F nin vektrel arpm olarak tanmlanacaktr:

M 0 = r F
(3.1)
G
G
Vektrel arpmn tanm gereince M 0 momenti, O ile F nin bulunduu dzleme dik
G
G
olacaktr; u halde, M 0 momentinin tesir izgisi, O noktasndan balanm ve F kuvveti
etkisindeki cismin yapaca dnmenin eksenini gsterecektir.
G
G
G
M 0 n yn, r vektrn, F vektrnn stne gtrecek dnmenin yn ile
G
G
tanmlanr; bu dnme ise F nin cisme yaptrmak istedii dnmedir. O halde, M 0
G
momentinin yn F nin rijit cisme yaptrmaa urat dnmenin ynn karakterize
G
eder. M 0 un yn ile rijit cismin hareketi arasndaki banty ifade etmek iin sa el

20

G
kural kullanlr. Buna gre: Sa el kapatlr ve parmaklar F nin rijit cisme yaptrmak
G
istedii dnme ynnde kvrlm ekilde tutulur; bu durumda ba parmak M 0
momentinin ynn gsterecektir:
G
G
G
Son olarak, r yer vektr ile F kuvveti arasndaki a ile gsterilirse, F nin O ya
gre momentinin iddeti
(3.2)
M 0 = r.F . sin = F .d
G
olarak bulunur; buradaki d, O nun F kuvvetinin tesir izgisine olan uzakln
gstermektedir.
G
Bir kuvvetin bir noktaya gre M 0 momenti kuvvetin iddetine, tesir izgisine ve ynne
bal olmakla beraber, kuvvetin kendi tesir izgisi zerindeki gerek yerine bal
G
G
G
olmadn grmek mmkndr. Kart olarak, F kuvvetinin M 0 momenti, F nin
uygulama noktasnn yerini karakterize etmez.
G
G
G
Ancak, iddet ve dorultusu verilmi olan bir F kuvvetinin M 0 momenti, F nin tesir
G
G
izgisini tam olarak tanmlar. Gerekten, F nin tesir izgisi O dan geen, M 0 momentine
G
G
dik dzlemde bulunacaktr; O dan olan d uzakl, M 0 ile F nin iddetlerinin blm
G
G
olan M 0 / F ye eit olmak zorundadr; M 0 n yn de, F nin tesir izgisinin O nun bir
yannda veya te yannda alnacan belirtir.
3.3

Varignon Teoremi

Tesir izgileri bir noktada kesien ok sayda kuvvetin bilekesinin bir O noktasna gre
momenti, bu kuvvetlerin O noktasna gre momentlerinin toplamna eittir.

G
G
G
G
M o = rOA F1 + F2 + ...... + Fn

M 0 = r OA R
y

(3.3)

F4

F3
A

F2

rA/0 F1

ekil 3.2

21

3.4

Bir Kuvvetin Momentinin Dik Bileenleri

Uzayda bir kuvvetin momentinin bulunmas, kuvveti ve kuvvetin uygulama noktasnn yer
vektrn, x,y,z dik bileenlerine ayrarak genellikle bir hayli basitletirilebilir. rnek olarak,
G
bileenleri Fx , Fy ve Fz , koordinatlar x, y ve z olan bir A noktasna etkiyen bir F kuvvetinin O
G
G
noktasna gre M o momenti gz nne alnsn, ekil. 3.3. r yer vektrnn bileenlerinin de
srasyla A noktasnn x, y ve z koordinatlarna eit olduu dikkate alnarak izleyen ifade
yazlabilir:

Fy j

yj

Fx i

r
O

Fz k

xi

zk
ekil 3.3
G
G G
G
r = xi + yj + zk
G
G
G
G
F = Fx i + Fy j + Fz k

(3.4)
(3.5)

G
G
r ve F iin (3.4) ve (3.5) da verilen deerler
G
G G
M0 = r F

(3.6)
G
ifadesinde yerine konulmak ve ksm 3.2 de elde edilen sonular hatrlanmak suretiyle, F nin O
G
ya gre M O momenti
G
G
G
G
(3.7)
M O = M xi + M y j + M z k
eklinde elde edilir ki burada M x , M y ve M z u bantlarla tanmlanmaktadr:

M x = yFz zF y
M y = zFx xFz
M z = xFy yFx

(3.8)

G
G
Ksm 3.5 de grlecei gibi M O momentinin M x , M y ve M z skaler bileenleri, F kuvvetinin
rijit cisme srasyla x, y ve z eksenleri etrafnda yaptrmak istedii dnme hareketinin eilimi
G
ler. (3.8), (3.7) de yerine konursa M O determinant eklinde de yazlabilir:

22

G
MO

G
i
= x
Fx

G
k
z
Fz

G
j

y
Fy

(3.9)

G
Sadece iki boyutun ie kart problemlerde F kuvvetinin xy dzleminde bulunduu
edilebilir, ekil 3.4. (3.9) bantlarnda z = 0 ve Fz = 0 konularak

Fy j

kabul

Fx i

A(x,y,0)

yj
r

x
xi
z

Mo=Mzk

ekil 3.4
G
G
M o = xFy yFx k

G
elde edilir. F nin O ya gre momentinin ekil dzlemine dik olduu ve
M o = M z = xFy yFx

(3.10)

skaleri ile tam olarak tanmland salanm olur.

3.5

Bir Kuvvetin Verilen Bir Eksene Gre Momenti

L

y
L

Mo

F1

C
.
r

A
x

r2

r1

F2

ekil 3.5
ekil 3.6
G
G
Rijit cisme etkiyen bir F kuvveti ve bu kuvvetin O noktasna gre M O momenti gz nne
G
G
alnsn, ekil 3.5. OL, O dan geen bir eksen olsun; F nin OL ye gre momenti olan M OL , M O

23

momentinin OL ekseni zerindeki izdm olarak tanmlanmtr. OL zerindeki birim vektr

G
ile gsterilir ve daha nce bir vektrn verilen bir eksen zerindeki izdmne ait (2.40) ve
G
bir F kuvvetinin momentine ait (3.6) ifadeleri hatrlanrsa
G G
G G G
M OL = M O = r F
(3.11)
G G
G
G
yazlabilir; bu gstermektedir ki, F nin OL eksenine gre M OL momenti, , r ve F nin
kark l arpmndan elde edilen skalerdir. M OL bir determinant eklinde ifade edilerek yle
yazlabilir:

M OL = x
Fx

y
Fy

z
Fz

(3.12)

Burada,

x , y , z

OL ekseninin dorultman kosinsleri

G
F nin uygulama noktasnn koordinatlar
G
F kuvvetinin bileenleridir.

x, y, z
Fx , F y , Fz

G
G
Bir F kuvvetinin sabit OL eksenine gre M OL momentinin fiziksel anlam, F kuvvetini biri
G
G
OL ye paralel F1 , teki OL ye dik P dzleminde bulunan F2 bileenlerine ayrmak suretiyle daha
G
G
G
G
G
ak grlebilir, ekil.3.6. Benzer ekilde r de r1 ve r2 bileenlerine ayrlp F ve r (3.11) de
yerlerine konursa
G G G
G G
M OL = (r1 + r2 ) F1 + F2
G G G
G G G
G G G
G G G
M OL = r1 F1 + r1 F2 + r2 F1 + r2 F2

)]
)

yazlabilir. Bu kark l arpmlardan, sonuncusu hari, hepsinin ayn dzlemde vektrlerin

arpm olmak bakmndan sfra eit olduuna dikkat edilerek
G G G
(3.13)
M OL = r2 F2
G
G
G G
olarak bulunur. r2 F2 vektrel arpm P dzlemine diktir ve F nin F2 bileeninin, OL nin P
G G
yi kestii B noktasna gre momentini gstermektedir. u halde r2 F2 ile OL ayn ynde ise
G
pozitif, aksi halde negatif olacak olan M OL skaleri F2 nin rijit cismi sabit OL ekseni etrafnda
G
G
dndrmeye eilimini ler. F nin teki F2 bileeni cismi OL etrafnda dndrmeye
G
G
uramayaca iin u sonuca varlm olunur: F2 nin OL ye gre momenti olan M OL , F
kuvvetinin rijit cismi sabit OL ekseni etrafnda dndrme abasn lmektedir.
G
Bir kuvvetin bir eksene gre momentinin tanmndan u sonu kar: F nin koordinat
G
eksenlerinden birine gre momenti, M O nun bu eksen zerindeki bileenlerine eittir: (3.11) de

24

G
G
G
G G
yerine srasyla i , j ve k y koymak suretiyle F nin koordinat eksenlerine gre momentleri
G
G
iin elde edilen ifadelerin, ksm 3.4 de F nin O ya gre M O momentinin bileenleri iin elde
edilen ifadelerin ayn olduu grlr:

M x = yFz zF y
M y = zFx xFz
M z = xFy yFx

(3.8)

G
G
Tpk rijit cisme etkiyen bir F kuvvetinin Fx , F y ve Fz bileenlerinin, F nin rijit cismi x, y ve
G
z dorultularnda hareket ettirme eilimini lmesi gibi F nin koordinat eksenlerine gre
G
momentleri olan M x , M y ve M z de F nin rijit cismi x, y ve z eksenleri etrafnda dndrme
eilimini ler.
Sonu olarak eksene gre moment eksen zerinde noktaya gre moment almak iin seilen
noktadan bamszdr.
3.6

Bir Kuvvet iftinin Momenti

-F

ekil 3.7

G
G
iddetleri ayn, tesir izgileri paralel ve ynleri zt F ve - F kuvvetleri bir kuvvet ifti
olutururlar, ekil 3.7. Bu iki kuvvetin herhangi bir dorultudaki bileenleri toplamnn sfr
edecei aktr. Buna kar, iki kuvvetin verilen bir noktaya gre momentleri toplam sfr
deildir. Byle iki kuvvet etkidikleri cismi telenme yapmaya deil, dnme yapmaya zorlarlar.
G
G
G
G
F ve - F kuvvetlerinin bir O noktasna gre yer vektrleri srasyla rA ve rB ile gsterilirse,
ekil 3.8, kuvvetlerin O noktasna gre momentleri toplam yle ifade edilebilir:

-F
d
M

rB

x
A

rA
x

z
ekil 3.8
25

G G
G
G
G
G G
rA F + rB F = (rA rB ) F

( )

G
G
G G G
r iki vektrn uygulama noktalarn birletiren vektr gstermek zere rA - rB = r konarak, F
G
ve - F nin O ya gre momentleri toplam
G G G
M = rF
(3.9)
G
vektr ile gsterilir. M vektrne kuvvet iftinin momenti denir; bu moment kuvvetlerin
G
G
bulunduu dzleme diktir ve iddeti de F ve - F nin tesir izgileri arasndaki dik uzaklk olan d
G
olmak zere yle ifade edilir: M nin yn sa el kural ile tanmlanr.

(3.10)
M = r.F . sin = F .d
G
(3.9) daki r yer vektr koordinat eksenlerinin balang noktas olan O dan bamsz olduu
G
G
iin F ve - F nin momentleri baka bir O noktasna gre hesaplansa da ayn sonucun elde
edileceine dikkat edilmelidir. Bylece bir kuvvet iftinin momenti serbest vektr (2.1. ci ksm)
olup herhangi bir noktaya uygulanabilir (ekil 3.18).
M

-F

ekil 3.9

G
G
Bir kuvvet iftinin momentinin tanmndan u sonu da kar: F1 ve - F1 gibi iki kuvvetin yapt
G
G
bir kuvvet ifti ile F2 ve - F2 kuvvetlerinin yapt baka bir kuvvet iftinin, ekil 3.10,
momentlerinin eit olmas iin

-F1
d1

F1

-F2

d2

F2

ekil 3.10
F1 .d1 = F2 .d 2

(3.11)

olmal, iki ift paralel dzlemlerde (veya ayn dzlemde) bulunmal ve ynleri ayn olmaldr.

26

3.7

Edeer Kuvvet iftleri

y M

y M

y M
30 N

10 cm

30 N
30 N

x
10 cm
20 N
z

15 cm

x
10 cm

10 cm
30 N

20 N
z

(a)

(b)

(c)

ekil 3.11

ekil 3.11 de gsterilen, paralelyz eklindeki ayn kutuya ayr ayr etkiyen kuvvet ifti gz
nne alnsn. Bundan nceki ksmda olduu gibi bir kuvvet iftinin rijit cisme verebilecei
G
hareket sadece dnme olabilir. ekilde grlen bu kuvvet iftinin de M momentleri ayn
(dorultular ayn ve iddetleri M=300 Ncm olduuna gre) olduu iin nn de kutuya
etkisinin ayn olup bu durum statiin temel ilkeleri kullanlarak ispat edilebilir. Bu ispat burada
verilmeyecektir.
G
Buradan u sonuca varlm olur: ster ayn ister paralel dzlemlerde olsun, M momentleri
birbirine eit olan kuvvet iftleri edeerdir.
Bylece yukarda sz edilen bu zellik rijit cisimler mekaniini doru olarak anlamak
bakmndan son derece nemlidir. Bu zellik gstermektedir ki, bir kuvvet ifti bir rijit cisme
etkidii takdirde kuvvet iftini oluturan kuvvetlerin nereye etkidiinin, iddetleri ve
dorultularnn ne olduunun nemi yoktur. Sadece kuvvet iftinin momenti (iddeti ve
dorultusu) nemlidir. Momentleri ayn olan kuvvet iftleri rijit cisme ayn etkiyi yaparlar.
3.8

Verilen Bir Kuvveti O Noktasna Etkiyen Bir Kuvvet le Bir Kuvvet

iftine Dntrmek
F

Mo

r
O

-F
(a)

(c)

(b)

ekil 3.12

G
G
Bir rijit cismin r yer vektr ile tanmlanan bir A noktasna etkiyen bir F kuvveti gz nne
G
alnsn, ekil 3.12a. Herhangi bir nedenle kuvvetin O noktasna etkimesi istenmi olsun. F
kuvvetinin kendi tesir izgisi zerinde hareket ettirilebilecei bilinmektedir. Fakat ilk tesir
G
izgisinin dnda bulunan bir O noktasna gtrmek, F nin rijit cisme etkisi deimeksizin,
mmkn deildir.

27

G
G
Bununla beraber ilk kuvvetin rijit cisme etkisini deitirmeden, O noktasna biri F ye, teki - F
G
ye eit iki vektr eklenebilir, ekil 3.12b. Bu dnmn sonucu olarak imdi O ya bir F
G
G G
kuvveti etkimi olur; teki iki kuvvet ise momenti M 0 = r F olan bir kuvvet ifti oluturur.
G
Bylece, rijit cisme etkiyen herhangi bir F kuvveti, geliigzel bir O noktasna gtrlebilir,
G
G
yeter ki F nin O ya gre momentine eit momente sahip bir kuvvet ifti eklensin. F nin O ya
gtrlmeden nce rijit cisme yaptrmak istedii dnmenin ayn, kuvvet ifti tarafndan yaptrlr.
G
G
G
G
Kuvvet ifti, r ile F nin bulunduu dzleme dik bir M 0 kuvvet ifti vektr ile gsterilir. M 0
serbest vektr olduu iin istenilen yere uygulanabilir; bununla beraber kolay olsun diye kuvvet
G
ifti vektr ok kere F ile birlikte O ya konur ve elde edilen sisteme kuvvet-kuvvet ifti sistemi
denir, ekil 3.12c.
F
r
O

FA
r
r'

r'

Mo
O

r
O

r'
F
M o'

ekil 3.13
G
G
Eer F kuvveti, A dan baka bir O noktasna gtrlm olsayd, ekil 3.13a ve c, F nin O
G
G
G
G G
ne gre momenti olan M O = r F hesaplanacakt ve F kuvveti ile M O kuvvet ifti
G
vektrnden oluan yeni bir kuvvet-kuvvet ifti sistemi O ne konacakt. F nin O ve O ne gre
G
momentleri arasndaki bant, O n O ya birletiren vektr s olmak zere,
G
G G
G G G G G G G
M O = r F = (r + s ) F = r F + s F
G
G
G G
(3.12)
M O = M 0 + s F
G
G
G
G
yazarak elde edilir. u halde . F nin O ne gre M O momenti, F nin O ya gre M 0
G
G G
momentine s F vektrel arpm eklenerek elde edilir; bu arpm, O ya etkiyen F kuvvetinin
O ne gre momentini gstermektedir.

Bu sonu, u hususa dikkat edilerek de elde edilebilirdi: O ya etkiyen kuvvet-kuvvet ifti

G
sistemini O ne tamak iin, ekil 3.13b ve c, M 0 kuvvet ifti vektr serbeste O ne
G
G
gtrlebilir; F yi O dan O ne gtrmek iin ise, O ya etkiyen F kuvvetinin O ne gre
G
G
G G
momenti olan s F kuvvet ifti vektrn F ye eklemek gerekir. Bu suretle M O kuvvet ifti
G
G G
vektr, M 0 ile s F nin toplam olmaldr.
G
Yukarda iaret edildii gibi, bir F kuvveti bir A noktasndan bir O noktasna tannca elde
G
G
G
G G
edilen kuvvet-kuvvet ifti sistemi, F kuvveti ile F ye dik M 0 = r F kuvvet ifti vektrnden
G
G
ibarettir. Kart olarak, birbirine dik bir F kuvveti ile M 0 kuvvet ifti vektrnden ibaret

28

G
herhangi bir kuvvet-kuvvet ifti sisteminin yerine edeer bir tek kuvvet konulabilir. Bu, F
G
G
kuvvetini M 0 ya dik dzlemde hareket ettirip O ya gre momenti M 0 kuvvet ifti vektrne eit
olmak suretiyle onu yok etmesiyle salanr.

3.9

Bir Kuvvetler
ndirgenmesi

Sisteminin

Bir

Kuvvet

ve

Bir

A1

A2

r1
O

r3

F3

r2

iftine

F2
F1

Kuvvet

M3
F1
M2

F2
O

F3

MoR
O

A3
M1

ekil 3.14

G G G
Bir rijit cisimde r1 , r2 , r3 , ... yer vektrleri ile tanmlanan A1 , A2 , A3 , ... noktalarna etkiyen bir
G
G
G
F1 , F2 , F3 , ... kuvvetler sistemi gz nne alnsn, ekil 3.14a. Bundan nceki ksmda
G
grld gibi, F1 kuvveti A1 den verilen bir O noktasna gtrlebilir; bunun iin ilk kuvvetler
G
G
sistemine yle bir kuvvet ifti eklemek gerekir ki, bu kuvvet iftinin M 1 momenti, F1 in O ya
G G
G G
gre momenti olan r1 F1 e eit olsun. Bu ilemi F2 , F3 , ... kuvvetleri iin tekrarlamak suretiyle
ekil 3.14b de gsterilen, O da etkiyen kuvvetlerle kuvvet iftinden ibaret sistem elde edilir.
Artk, kuvvetler bir noktada kesitikleri iin vektrel olarak toplanabilir ve yerlerine bilekesi
G
G
G
G
olan R konulabilir. Benzer ekilde, M 1 , M 2 , M 3 , ... kuvvet ifti vektrleri de vektrel olarak
G R
toplanabilir ve yerlerine bir tek M 0 kuvvet ifti vektr konulabilir. Kuvvetler sistemi ne
kadar karmak olursa olsun, bu yolla verilen bir O noktasnda etkiyen edeer bir kuvvet-kuvvet
G
ifti sistemine indirgenebilir (ekil 3.25c). u hususa dikkat edilmelidir: ekil 3.14b deki M 1 ,
G
G
M 2 , M 3 , ... kuvvet ifti vektrlerinin her biri kendine kar gelen kuvvete dik olduu halde,
G
G R
ekil 3.14c deki R bileke kuvveti ile M 0 bileke kuvvet ifti vektr(moment bilekesi) genel
olarak birbirine dik deildir.

Edeer kuvvet-kuvvet ifti sistemi u denklemlerle tanmlanr:

G
G
G R
G
G G
R =F
M0 = M0 = r F

(3.13)

Bir kuvvetler sistemi bir kere O noktasndaki bir kuvvetle bir kuvvet iftine indirgenince artk
G
baka bir O noktasndaki bir kuvvetle bir kuvvet iftine indirgenmesi kolaydr. R bileke
G
G R
kuvveti ayn kald halde yeni M O R kuvvet ifti vektr, M 0 kuvvet ifti vektr ile O daki
G
R kuvvetinin O ne gre momentinin toplamna eit olacaktr, ekil 3.15:

29

R
R

MRo

MRo

O'

O'

ekil 3.15
G R
G
G G
M O = M 0 R + s R
(3.14)
G
G R
Pratikte verilen bir kuvvetler sisteminin O da bir R kuvveti ile bir M 0 kuvvet iftine
G
G
indirgenmesi bileenler cinsinden yaplr. r yer vektr ile F kuvvetlerinin her biri dik
bileenlerine ayrlarak
G
G
G
G
r = xi + yj + zk
(3.15)
G
G
G
G
(3.16)
F = Fx i + F y j + F z k
G
G G G
G
yazlabilir. r ve F nin deerleri (3.13) de yerine konulmak ve i , j , k birim vektrleri ortak
G
G R
arpan alnmak suretiyle R ve M 0 u ekilde elde edilir:
G
G
G
G R
G
G
G
G
R
R
R
(3.17)
R = Rx i + R y j + Rz k
M0 = Mx i + M y j + Mz k

R x , R y , R z bileenleri srasyla verilen kuvvetlerin x, y ve z bileenlerinin toplamn gsterir ve

sistemin rijit cisme x, y ve z dorultularnda yaptrmak istedii telenme hareketinin eilimi
R
R
R
ler. Benzer ekilde M x , M y , M z bileenleri srasyla verilen kuvvetlerin x, y ve z
eksenlerine gre momentlerinin toplamdr ve sistemin rijit cisme x, y ve z eksenleri etrafnda
yaptrmak istedii dnme hareketi eilimini ler.
3.10 Bir Kuvvetler Sisteminin Kuvvet Vidasna ndirgenmesi

Ksm 3.9 da grld ki, verilmi her hangi bir kuvvetler sistemi O da etkiyen bir kuvvet-kuvvet
G
ifti sistemine indirgenebilmektedir; bu R kuvveti, kuvvetler sistemindeki kuvvetlerin
G
toplamndan ibarettir, M OR kuvvet ifti vektr ise sistemin moment bilekesine eit olmaktadr.
G
G
Eer R = 0 olursa kuvvet-kuvvet ifti sistemi bir tek M OR kuvvet ifti vektrne indirgenmi
olur, buna sistemin bileke kuvvet ifti ad verilir.
imdi verilen kuvvetler sisteminin hangi artlar altnda bir tek kuvvete indirgenebilecei
G
G
aratrlacaktr. Ksm 3.8 de grld ki, eer R ve M OR birbirine dik iseler, O daki kuvvetG
kuvvet ifti sisteminin yerine yeni bir tesir izgisi zerinde etkiyen bir tek R kuvveti koymak

30

mmkn olmaktayd. u halde bir tek kuvvete veya bir bilekeye indirgenebilen kuvvet
G
G
sistemleri, R kuvveti ile M OR kuvvet ifti vektr birbirlerine dik olan sistemlerdir. Bu art
uzay kuvvet sistemleri halinde genellikle salanmaz, buna karn,
1) bir noktada kesien kuvvetler,
2) dzlem kuvvetler,
3) paralel kuvvetlerden ibaret sistemlerde salanr.

Bu haller ayr ayr gzden geirilecektir:

1) Bir noktada kesien kuvvetler ayn noktaya etkir ve bu nedenle dorudan doruya
G
toplanarak R bilekeleri bulunur. u halde byle sistemler daima tek bir kuvvete
indirgenir.
2) Dzlemde bulunan tm kuvvetlerin, yine bu dzlem zerindeki bir noktaya gre
momentleri daima dzleme dik olacandan, bu momentlerin toplam da bileke kuvvete
dik olacaktr.
y

y
F3

F1

A
MRx i

F2

MRz k
z

R
x

MRo

ekil 3.16
3) Paralel kuvvetlerin tesir izgileri birbirlerine paraleldir; ynleri ayn olabilir veya
olmayabilir. Bu halde kuvvetlerin y eksenine gre paralel olduu kabul edilerek, ekil
G
3.16a, toplamlar olan R nin de y eksenine paralel olaca grlr. te yandan, bir
kuvvetin momenti bu kuvvete dik olacandan, sistemdeki kuvvetlerin O ya gre
G R
momentlerinin hepsi ve dolaysyla M 0 moment bilekesi zx dzleminde bulunacaktr.
G
G R
u halde O daki kuvvet-kuvvet ifti sistemi, birbirine dik bir R kuvveti ile M 0 kuvvet
G
ifti vektrnden ibaret olacaktr, ekil 3.16b. Bunlar da ya bir tek R kuvvetine, ekil
G
G R
3.16c, veya R =0 ise M 0 momentine sahip bir kuvvet iftine indirgenir.

Pratikte O daki kuvvet-kuvvet ifti sistemi u bileenlerle karakterize edilir:

G
G
R = Fy
G
G
M xR = M x
G
G
M zR = Mz

31

(3.18)

G
Sistemin bir tek kuvvete indirgenmesi, R yi yeni bir A(x, 0, z) uygulama noktasna
G
G R
gtrmekle salanacaktr; bu nokta o ekilde seilecektir ki R nin O ya momenti M 0 ye
eit olsun:
G R G G
M0 = r R
G
G
G
G
G
R
R
x i + zk R y j = M x i + M z k

vektrel arpmlar hesaplanp denklemin iki yanndaki karlkl birim vektrlerin

katsaylar eitlenerek A nn koordinatlarn tanmlayan iki skaler denklem elde edilir:
zR y = M x R

xR y = M z R

G
Bu denklemler R nin x ve y eksenlerine gre momentlerini ifade ederler ve srasyla
R
R
M x ve M z ye eit olmalar gerekir.

M
O

M1

M1

R
o

M2

ekil 3.17

Uzayda genel kuvvetler sistemi halinde O daki kuvvet-kuvvet ifti sistemi, birbirine dik olmayan
G
G R
ve ikisi de sfrdan farkl olan bir R kuvveti ile bir M 0 kuvvet ifti vektrnden ibaret olur,
ekil 3.17a. O halde kuvvetler sistemi bir tek kuvvet veya bir tek kuvvet iftine indirgenemez.
G
G
G
G
G R
Bununla beraber M 0 yi biri R dorultusunda olan M 1 , teki R ye dik dzlemde bulunan M 2
bileenlerine ayrarak kuvvet ifti vektrnn yerine baka iki kuvvet ifti konulabilir, ekil
G
G
G
3.17b. Bu takdirde M kuvvet ifti vektr ile R kuvvetinin yerine, tesir izgisi farkl bir tek R
G
G
G
kuvveti ile bir M 1 momenti konulabilir. Bylece ilk kuvvetler sistemi R ile M 1 kuvvet ifti
G
G
vektrne indirgenmi olur, ekil 3.17c; bu sistem ise R ile R ye dik dzlemde etkiyen bir
G
G
kuvvet iftidir. Bu zel kuvvet-kuvvet ifti ikilisine kuvvet vidas denir. R kuvveti ile M 1
G
kuvvet ifti vektr, zerine etkidikleri rijit cisme R dorultusunda bir telenme ve ayn
G
G
zamanda R nin tesir izgisi etrafnda bir dnme yaptrmaya alrlar. R nin tesir izgisine vida
ekseni ve M 1 / R oranna vida adm ad verilir.
Bir vektrn, baka bir vektrn tesir izgisi zerindeki izdmne ait (3.33) ifadesi
G
G R
hatrlanrsa, M 0 nin, R nin tesir izgisi zerindeki izdmnn
G G
R.M 0 R
(3.19)
M1 =
R
olduu grlr. Bu suretle vida adm iin
32

G G R
M1 R M 0
Vida adm =
=
R
R2

(3.20)

bulunmu olur.

G
Bir kuvvet-kuvvet ifti sistemine indirgemede nemli bir zel hal hem R kuvvetinin, hem de
G R
M 0 nin sfra eit olmas halidir. O zaman kuvvetler sisteminin sfra edeer olduu sylenir.
Byle bir sistem, zerine uyguland rijit cisme hibir etki yapmaz, bu halde cisim dengededir
denir. Bu hal rijit cisimlerin dengesine ilikin blmde anlatlacaktr.
3.11 Edeer Kuvvet Sistemleri

Bundan nceki ksmda grld ki, rijit cisme etkiyen herhangi bir kuvvetler sistemi, verilen bir
O noktasndaki kuvvet-kuvvet ifti sistemine indirgenebilmektedir. Bu edeer kuvvet-kuvvet
ifti sistemi, verilen sistemin rijit cisme olan etkisini tam olarak karakterize eder. u halde, eer
iki kuvvetler sistemi, verilen bir O noktasnda ayn kuvvet-kuvvet ifti sistemine
indirgenebiliyorsa birbirine edeerdir. O daki kuvvet-kuvvet ifti sisteminin (3.13) bantlar ile
G G G
G
G
G
tanmland dnlerek u sylenebilir : F1 , F2 , F3 , ...,ve F1 , F2 , F3 , ... gibi iki kuvvetler
sisteminin edeer olmas iin gerek ve yeter artlar unlardr :
G
G
G
G
ve
(3.21)
F = F
M 0 = M 0
ki kuvvet sisteminin edeer olduunu ispat etmek iin (3.21) bantlarndan ikincisinin sadece
bir tek O noktas iin yazlmasnn yeteceine dikkat edilmelidir. Buna karlk eer iki sistem
edeer ise bu geliigzel her nokta iin salanacaktr.
(3.21) deki kuvvetler ve momentler dik bileenlerine ayrlarak iki kuvvetler sisteminin
edeerliliine ait gerek ve yeter artlar u ekilde ifade edilebilir:
Fx = Fx

Fy = Fy

Fz = Fz

M x = M x

M y = M y

M z = M z

(3.22)

Bu denklemlerin basit bir fizik anlam vardr. Bunlar, eer iki kuvvetler sistemi bir rijit cisme

x, y ve z dorultularnda ayn telenmeyi

x, y ve z eksenleri etrafnda ayn dnmeyi yaptrmaya alyorsa,

sistemlerin birbirine edeer olduklarn ifade etmektedir.

33

4.AIRLIK MERKEZ
4.1

Tanm

Gerekte ykler yayl olup, tekil yk problemlerin zmn kolaylatran bir idealletirmedir.
yle ki, statikte ok kk bir alana etki eden birbirlerine paralel yayl kuvvetlerin toplam, o
alann merkezinde tek bir tekil kuvvet olarak gz nne alnabilmektedir. Buna rnek olarak bir
cismin arl verilebilir. Cismin her bir kk parasnn arl dnya merkezine doru
ynlenmi olup, bunlar paralel kuvvetler olutururlar. Bu yayl kuvvetlerin toplam cismin
arldr. Bu noktada akla gelen ilk soru Bu arl kuvveti cismin hangi noktasnda etkir?
olmaktadr. Bu blmde bu soruya yant aranacaktr, fakat nce iki nemli tanm verilerek ie
balanacaktr.

4.2

Cismin arl: Dnyann bir cisme uygulad yerekimi kuvvetine o cismin arl
denmektedir. Bu kuvvet, cismin zerine yaylm ok sayda kuvvet ile gsterilir ve bunlarn
G
bilekesi de W olarak alnr.
G
Bir cismin arlk merkezi: Cismin arl W nun, cismin her konumunda getii
C (xC , y C ) noktasna verilen addr.
Dzlem Alan ve Erilerin Arlk Merkezi

imdi bir dzlemde bulunan alanlarn ve erilerin C ( xC , y C ) koordinatlarnn bulunmas

grlecektir.
a) Plaklar: Sabit t kalnlkl, zgl arlkl ekil 4.1 deki homojen plak zerinde olan bir
G
G
B noktasndaki dW = dWk arlkl diferansiyel eleman incelensin. Bu durumda cismin
G
G
arl W = Wk nn iddeti,

z
W

M(xM ,yM)

dW
dA

t
ekil 4.1
G
G
W = dW k
V

( )

(4.1)

G
G
olur. Paralel kuvvetler bir tek bileke kuvvete indirgenebileceinden, yani M OR = 0
durumu elde edilecek bir konumda bileke kuvvet etki ettirilebileceinden, M arlk
merkezinin koordinatlar,

34

xC =

xdW
dW
V

ve yC =

ydW
dW
V

(4.2)

ifadelerinden bulunur. ekil 4.1 deki levhann alan,

A = dA

(4.3)

diferansiyel elemann arlnn hesaplanmasnda kullanlrsa,

dW = tdA W = t A

(4.4)

bulunur. (4.4), (4.2) de yerletirilip, pay ve paydadaki t ler sadeletirilirse,

xC =

xdA
dA
A

yC =

ve

ydA
dA
A

(4.5)

olur. (4.5) deki S x = ydA ve S y = xdA ifadelerine sras ile x ve y eksenlerine gre
A

alann statik momenti denir. Kartezyen koordinatlarda dA = dxdy olurken, ekil 4.2a,
polar koordinatlarda dA = rdrd ift katl integrali olur, ekil 4.2b. Ska karlalan
baz alanlar ve arlk merkezleri Tablo 4.1 de verilmitir. lemlerin basitletirilmesi iin,
ou durumda dA eleman ince bir erit eklinde alnarak, ift katl integral tek katl
integrale dntrlebilir.
y
y

dA=dx.dy

d
dx
O

d A=r d r d

x
(a)

i)

rd

dr

dy

x
(b)

ekil 4.2
Kartezyen koordinat takm kullanlmas: ekil 4.3a da grld zere
diferansiyel elemann arlk merkezinin koordinatlar ve alan iin,
x = x,

y=

1
y,
2

35

dA = ydx

(4.6)

P(x,y)
P(x,y)

M(x,y)
O

M(x,y)

dx

dy
y

a
(b)

(a)
ekil 4.3

ifadeleri kullanlabilecei gibi, ekil 4.3b de grld zere

x=

1
(a + x ),
2

y = y,

dA = (a x )dy

(4.7)

ifadeleri de yazlabilir.

ii)

Polar koordinat takm kullanlmas: Daire diliminin arlk merkezi 2 r sin

3

(Tablo 4.1) ifadesi ekil 4.4 deki alan elemanna << koulu altnda uygulanabilir
ve arlk merkezi C nin O balangcna olan radyal uzakl ise,

2r
1
2
sin r ,
2
0 1

3
3
2

r = lim

dir. Bu noktann x-y koordinatlar ve diferansiyel elemann alan,

r cos
3

2
y = r sin
3

1 2
dA = r d
2

x=

(4.8)

P(x,y)
r d
O

M(x,y)
x
ekil 4.4

olur. Verilen erinin biimine en uygun olan (4.6-8) bantlarndan biri (4.5) de
yerletirilirse, tek katl integral hesab ile de arlk merkezi hesaplanabilir.

36

Tablo 4.1 Baz alanlarn arlk merkezleri

37

b) Teller: ekil 4.5 deki homojen, sabit a kesitli ve zgl arlkl telin zerinde
diferansiyel bir dL yay eleman ele alnsn. Bu yay elemannn arl dW = adL (4.2)
de kullanlrsa, telin arlk merkezinin koordinatlar,
y

dL
x
M(xM ,yM) y
x

O
ekil 4.5

xC =

xdL
dL
L

yC =

ve

ydL
dL
L

(4.9)

olur. Baz sk karlalan dzlemsel alanlar ve erilerin arlk merkezi, alan ve

boylarnn formlleri Tablo 4.2 de verilmitir. (4.9) daki dL uzunluk eleman; erinin yapsna
bal olarak Pythagorean (Pisagor) teoremine gre, hesap kolayl nedeniyle, kullanlmak
istenilen koordinat takmnda eitli biimlerde yazlabilir. imdi bunlar incelenecektir :
i)

Kartezyen koordinat takm kullanlmas: ekil 4.6a daki boy eleman

dL = dx 2 + dy 2 , ya
2

dy
2
dL = 1 + dx = 1 + ( y ) dx
dx

(4.10)

ya da,
2

dx
2
dL = 1 + dy = 1 + ( x ) dy
dy
biiminde yazlabilir. (4.10, 11) de y =

(4.11)

dx
dy
ve x =
dir.
dx
dy

y
y

dA=dx.dy

dL

dy
r
dx
O

(a)

r d
d

dr
x
(b)

38

ekil 4.6
ii)

Polar koordinat takm kullanlmas: ekil 4.6b deki dL =

eleman dzenlenirse,

dL =

(r )

(rd )2 + (dr )2

boy

dr
+
d
d

(4.12)

elde edilir. Sonu olarak (4.10-12) denklemleri (4.9) da uygun problem tipleri iin
kolayca kullanlabilir.
Tablo 4.2 Baz erilerin arlk merkezleri

4.3

Bileik Plak ve Teller

Arlk merkezi aranan cisim eer gen, dikdrtgen, daire veya Tablo 4.1 ve 4.2 de verilen ve
arlk merkezi ile alanlar/boylar bilinen dier ekillerden oluuyorsa, ekil 4.7, bu durumda
cismi oluturan paralar ayrklatrlarak incelenebilir. Ayrca integral yapsndaki (4.2)
denklemi de aada verildii gibi bir toplama dnr,
x W + x 2W2 + + x nWn
xC = 1 1
=
W1 + W2 + + Wn

i =1
n

xiWi

W
i =1 i

(4.13)

ve

yC

i =1
n

y iWi

W
i =1 i

39

(4.14)

W3

A3

W2

A2

W1

A1

x
t
ekil 4.7

elde edilir. Burada n; ayrklatrlmas istenen toplam para saysdr. Sabit kalnlk durumunda
kullanlan integral yapsndaki (4.5) denklemi aada sunulduu zere bir toplama dnr:

xC

i =1
n

xi Ai

A
i =1 i

ve

yC

i =1
n

y i Ai

A
i =1 i

(4.15)

Ayn ekilde sabit kesit alanl homojen erilerin arlk merkezi de basit paralara
ayrklatrlarak bulunabiliyorsa, ekil 4.8, (4.9) ifadesi de toplama dntrlebilir:

xC

i =1
n

xi Li

ve

L
i =1 i

yC

i =1
n

yi Li

L
i =1 i

(4.16)

y
M1 (x1,y1 )
M2 (x2,y2 )

M3 (x3,y3 )
x

O
ekil 4.8

Burada da n, ayrklatrlmas istenen toplam para saysdr.

4.4

Pappus-Guldinus Teoremleri

Pappus-Guldinus teoremi baz boyutlu cisimlerin yzey alanlar ve hacimlerinin

hesaplanmasnda byk kolaylk salamaktadr. Bu aamada iki adet tanma ihtiya vardr.
a) Dnel Yzey: Dzlemsel bir dorunun ya da erinin, ekil 4.9a, sabit bir eksen etrafnda
dndrlmesi ile meydana getirilen yzeylerdir, ekil 4.9b.

40

M(xM ,yM)

As
x

(a)

(b)

ekil 4.9
b) Dnel Cisim: Dzlemsel bir alann, ekil 4.10a, sabit bir eksen etrafnda dndrlmesi
ile meydana getirilen hacimlerdir, ekil 4.10b.
A

M(xM ,yM)
x

(a)

(b)

ekil 4.10
Teorem I: Bir dnel yzeyin alan, bu yzeyi meydana getirecek erinin L boyu ile bu yzeyin
oluumu srasnda erinin arlk merkezinin ( xC ya da y C ) kat ettii uzakln arpmdr.

rnein boyu L olan bu eri x ekseni etrafnda radyan kadar dnecek olursa, ekil 4.5, bu
yzeyin alan,
As = y C L

(4.17)

olur. Bir tam devir durumunda As = 2 y C L dir.

Teorem II: Bir dnel cismin hacmi, kendisini oluturan A alan ile bu alann arlk merkezinin
( xC ya da y C ) bu hacmi oluturmak iin kat ettii uzakln arpmdr.
rnein bu alan x ekseni etrafnda radyan kadar dnecek olursa, ekil 4.10, bu cismin hacmi,

V = yC A

(4.18)

olur. Bir tam devir durumunda V = 2 y C A dr.

4.5

Boyutlu Cisimlerin Arlk Merkezi

boyutlu bir cismin kk hacim elemanlarnn dW arlklarnn toplamnn edeeri olan W

nun etkidii kabul edilen noktaya M arlk merkezi denecektir. O noktasna gre momentlerin
eit olmas gerektiinden,
G
G
G
G
(4.19)
rC W = r dW
V

41

y
dW
M
r r
M

x
ekil 4.11

elde edilir. Bu vektrel ifade skaler bileen cinsinden,

xC =

xdW

yC =

dW

ydW

zdW

, zC =

dW

(4.20)

dW

biiminde yazlabilir. Bileik cisimlerde integral iaretleri toplam iaretine dner ve W = Wi

i =1

olarak ifade edilirse

n

xC =

x
i =1

Ci

Wi

yC =

y
i =1

Ci

Wi

, zC =

z
i =1

Ci

Wi
(4.21)

olur. Eer boyutlu cisim homojen bir malzemeden yaplmsa, dW = dV nin integrali
W = dV dir ve bu iki sonu (4.20) de yerine konursa
xC =

xdV

dV

yC =

ydV

, zC =

dV

(4.22)

dV

zdV

elde edilir. Homojen bileik cisimler iin hacim integralleri toplama dnr ve (4.22)
ifadelerinden
n

xC =

x
i =1

C i Vi

yC =

y
i =1

C i Vi

, zC =

z
i =1

Ci

Vi

sonucuna ulalr.
Baz sk karlalan hacimlere ait arlk merkezleri Tablo 4.3 de verilmitir.

42

(4.23)

Tablo 4.3 Baz hacimlerin arlk merkezleri

43

5. RJT CSMLERN DENGES

5.1

Dengede Olan Rijit Cisim

Bir rijit cisme etkiyen d kuvvetler sfra edeer bir kuvvet sistemi oluturuyorsa, yani d
kuvvetler , sfr kuvvet ve sfr kuvvet iftine indirgenebiliyorsa, o cisme dengededir denir.
G
G
G
G
(3.37) bantlarnda R ve M OR yi sfra eitleyerek, ilk izgisel hz V ve ilk asal hz olmak
zere, bir rijit cismin dengesi iin gerek ve yeter olan aadaki artlar elde edilir:
G
G
G
G
G G
G
(5.1)
R = F = 0
M OR = r F = 0
V =0
=0

Kuvvetler ve momentler dik bileenlere ayrlarak rijit cismin dengesi iin gerek ve yeter artlar,
ilk izgisel ve asal hzlar sfr alnmak artyla, alt skaler denklemle de ifade edilebilir :
Fx = 0

Fy = 0

Mx = 0

M y = 0

Fz = 0

Mz = 0

(5.2a)
(5.2b)

(5.2) artlarnn salanmas durumunda d kuvvetler sistemi, gz nne alnan cisme ne bir
telenme, ne de bir dnme yaptrabilir. Bundan sonraki almalarda, izgisel ve asal hzlarn
sfr olarak alnd, bu duruma deinme ihtiyac duyulmadan, batan kabul edilmektedir.
5.2

Uzayda Bir Maddesel Noktann Dengesi

Rijit cismin zel durumu olan bir A maddesel noktasna etkiyen btn kuvvetlerin bilekesi
sfrsa, A noktas ya dengededir, ya da eer balangta bir hz varsa sabit hzl bir telenme
G G
G G
hareketi yapar. Bu halde denge durumu boyutta iki vektrel denklemle R = 0 , V = 0
G
eklinde ifade edilebilir. Burada V maddesel noktann ilk hzdr. lk hz sfr olduunda, bir
G G
noktada kesien kuvvetlerde R = 0 ise, bu kuvvetler sisteminin herhangi bir noktaya gre
momentleri de sfr olacandan, denge artlar sadece (5.2a) denklemi ile ifade edilir.
(5.2a) denklemleri, uzayda bir maddesel noktann dengesi iin gerek ve yeter artlar gsterir.
Gerek yaplarla ilgili problemlerin bir ou bir maddesel noktann dengesini ilgilendiren
problemlere indirgenebilir. Bu, elverili bir maddesel nokta seip, bu maddesel noktay gsteren
ayr bir diyagram izmek ve noktaya etkiyen btn kuvvetleri gstermek suretiyle yaplr. Byle
bir diyagrama daha nce de sz edildii gibi serbest cisim diyagram denir.
boyutta denge problemlerini zmek iin, nce dengede olan maddesel noktay ve bu noktaya
etkiyen kuvvetlerin tmn gsteren bir serbest cisim diyagram izilmelidir. Daha sonra (5.2a)
eitlikleri kullanlarak bilinmeyen zlebilir. Rastlanan problemlerin bir ounda bu
bilinmeyenler
1) bir tek kuvvetin bileenini veya
2) dorultular bilinen kuvvetin iddetlerini gsterir.

ki boyutlu problemlerde maddesel noktaya etkiyen tm kuvvetler ayn dzlem iindedir. Bylesi
durum boyutlu problemin zel bir hali olup, boyutlu problemlere gre daha basit
olduundan ayr bir ksmda incelenmeyecektir.
44

5.3

Serbestlik Derecesi

G
G
nc blmdeki (3.37) ve (3.41) bantlarndaki R ve M OR byklklerinin her biri sfr
G
deilse, gz nne alnan cisim kuvvetler ve momentlerle orantl olarak, R den dolay bir
G
G
telenme ve M OR den dolay bir dnme yapacaktr. boyutlu durumda, R nin x, y, z
dorultularndaki bileenleriyle orantl izgisel ivmeli telenmeler sz geen eksenler
G
dorultusunda, M OR nin de x, y, z eksenleri dorultularndaki bileenleriyle orantl, bu eksenler
etrafnda asal ivmeli hareketler ortaya kar. Aada konuya ilikin baz tanmlar verilecektir:
G
G
Serbestlik derecesi: boyutlu durumda, R ve M OR etkisindeki bir cisimde birbirinden
bamsz alt hareket oluur. Ortaya kabilecek bu hareketlerin tmne birden o cismin
serbestlik derecesi denir.

Tam bal sistem: Eer uygun bir dzenekle bir dorultudaki hareket engellenirse
serbestlik derecesi bir azalr. rnein x dorultusundaki telenme engellenirse serbestlik
derecesi 5 e der. Eer tm dorultulardaki telenme ve tm eksenler etrafndaki
dnmeler gerekli minimum saydaki dzeneklerle nlenirse, bu durumda sistem tam bal
adn alr.

Mesnet: telenmeleri ve dnmeleri nleyen, yukarda sz geen dzeneklere mesnet ad

verilir. Mesnetler nledii hareketin tip ve saysna gre eitli adlar alrlar. Bu
mesnetlerin eitleri ve bu mesnetlerde oluabilecek tepkiler srasyla iki ve boyutlu
durumlar iin gelecek ksmda verilecektir.

Dzlemde serbestlik derecesi: boyutlu sistemlerde serbestlik derecesi 6 olmasna karn( x,

y, z dorultularnda telenme ve bu eksenler etrafnda dnmeler), xy dzleminde bulunan ve xy
dzlemindeki kuvvetler etkisindeki bir cisimde bu say 3 e der(x, y dorultularnda telenme ve
z ekseni etrafnda dnme). Dzlem durumdaki genel bir hareket ekil 5.1 de grlmektedir.
Bylesi bir hareket bir telenme ve bir dnmenin toplamdr. ekil 5.2 de grld zere
telenme x, y eksenleri dorultularnda iki telenmeye ayrlabilir. Bu durumda cisim x, y
eksenleri etrafnda iki telenme ve z ekseni etrafnda bir dnme olmak zere birbirinden
bamsz hareket yapar. telenmede cisim zerindeki bir doru hareket esnasnda kendine
paralel kalr. Dnmede ise cisim sabit bir nokta etrafnda dner.

A1

A2
B'2

B1
ekil 5.1

45

B2

A2

A2
B2

B2

A1

A1

B1

B1

A'1
B'1

ekil 5.2
5.4

Ba eitleri

Uzayda eitli kuvvetler altnda dengede duran bir cismin baz noktalarndan evresine
balanmas sz konusudur. Bir mhendislik problemi, stnde hesap yrtlebilmesi iin kat
zerine aktarlmak istendiinde cismin balar eitli sembollerle izilir. Bylelikle benzer
zelliklere sahip fakat farkl grntdeki fiziki(gerek) mesnetlenmeler bir bakta ayrt edilir
hale gelmekte ve alglama kolayl salanmaktadr. imdi sembolik ba gsterimleri aada
tanmlanacaktr:

Mafsal: Dnme serbestlii olan btn balara mafsall denir. Mafsal, ilikilendirdii
sistemlerin x-y dorultusunda telenmelerini birbirine balayan (eit klan) ama birinden
tekine moment aktarmayan yani dnmeye ak bir ba elemandr. Mafsal noktas G
harfi ile gsterilir, ekil 5.3a.

Kayc mafsal: ekil 5.3b da belirtildii gibi serbestlik tannan dorultuda iki paralel
izginin zerine oturtulmu bir gen biimindeki mesnet ile tanmlanr. Bu mesnet
sembolndeki kk daire, ba koulunun moment tamadn, taral blge de sabit
duran yzeyi tanmlar. ekil 5.3b daki kayc mafsal sadece y ekseni dorultusunda
yaptrlmak istenen hareketlere kar bir engel oluturur.

Sabit mafsal: ki dorultuda (ekil 5.3c de x-y eksenleri) telenmeye engel olacandan,
gen biimli mesnet sembol tabanndan sabit yzeye(taral blgeye) temas ettirerek
belirtilir. Eer bir ban telenme serbestlii yoksa sabit mesnet adn alr.

Ankastre mesnet: ki dorultuda telenmeye ve balant noktasnda dnmeye kapal olan

ankastre mesnet ekil 5.3d de izildii gibi tanmlanabilir.

Tablo 5.1 de uygulamada karlalan yaygn ba tipleri, SCD leri ve tutulu olduklar serbestlik
dereceleriyle birlikte verilmitir.

46

y
x

x
(1)

(a)

(b)

(c)

ekil 5.3
Tablo 5.1 eitli Tayc Sistemler

47

x
(2)

(d)

5.5

Dzlem Tayc Sistemler

Tayc Sistemler: Verilen yklemeleri Gvenlik snrlar ierisinde tayan rijit ya da ekil
deitirebilen cisim veya cisimlerdir. Statik kapsam ierisinde incelenecek tayc sistemler
hep rijit cisimler olacaktr.

Tayc sistemler geometrileriyle ykleme durumlarna gre farkllklar gsterir. Kaba bir
gruplama, tayc sistemin bir, iki ya da boyutlu olmasna gre yaplabilir, fakat salkl olan
bir sistemin ka adet hakim boyutunun olduuna karar verilerek yaplandr. Bu durumda
snflamay aada sunulduu gibi vermek mmkndr:
1. ubuklar

Bir boyutu (ubuk ekseni), dier iki boyutu yannda byk olan sistemlerdir. Byk olan boyut
ubuun L boyunu tanmlar, ekil 5.4a. ubuk ekseni, ubuun kesitlerinin arlk
merkezlerinden geen bir eridir (arlk merkezlerinin geometrik yeri). Ayrca ubuklar kendi
aralarnda doru ve eri eksenli diye iki alt gruba ayrlabilirler. ncelenilen uzayn iki boyutlu
(dzlemde dorusal ve erisel ubuklar) ya da boyutlu (ok paral uzay ubuk sistemler ile
helisel ubuklar v.s.) olabilecei de hatrlatlmaldr.

ubuk
kesiti

ubuk
ekseni

z
t

Kesitin arlk
merkezi

F1

F2

F3

z
y

F3 F2

x
Levha

(a)

F1

Plak
(b)

ekil 5.4
2. Levha ve Plaklar

ki boyutu, dier bir boyutu yannda byk olan dzlemsel sistemlerdir. Kk olan boyut h
kalnldr. kisi arasndaki ayrm ykleme durumunda ortaya kar. Levhaya uygulanan ekil
G G G
G
5.4b deki F1 , F2 , F3 ykleri levha dzlemi y-z iinde kalrken, plaa etkiyen F1 kuvveti, ekil
5.4c, plak dzlemi x-y ye dik dorultuda (z ynnde) olmaktadr.
3. Kabuklar

Kabuklar, iki boyutu, dier boyutu yannda byk olan erisel yzeyli tayc sistemlerdir.
Kk olan boyut h kalnldr. Geometrilerine bal olarak, silindirik kabuk (rnein ekil 5.5
de grlen silolar, tonozlar), kresel kabuk (rnein Cami kubbeleri), hiperbolik paraboloid
kabuk gibi eitli isimler altnda toplanrlar.

48

F2

F1

ekil 5.5

Yukarda aklanan tayc sistemler tek tek kullanlabilecei gibi, birkann da bir arada
kullanlmas pratikte ok yaygn olarak karlalan bir durumdur.
5.6

eitli Yap Elemanlardan Olumu Tayc Sistemler

Ayn veya farkl trden bir ok tayc elemann belli bir ekilde birbirine balanmas sonucu
elde edilen tayc sistemlerdir, ekil 5.6. Tayc sistemler arasndaki balantlar da eitli
biimlerde idealize edilir (rnein mafsall, pandl ayak, v.s. gibi).

Kabuk

Plak

ubuk

ekil 5.6
5.7

Dzlem Tayc Sistemlerde Ykleme Durumlar

Bu aamada tayc sisteme etkiyen ykler incelenecektir. Bu kuvvetler gruba ayrlabilir:

1) Tekil Kuvvetler

Gerekte bylesi kuvvetler ortaya kmamasna karn, ok kk bir alana etkiyen youn bir
ykleme, hesaplarda sadelik salamak amacyla idealletirmeye gidilerek, tek bir noktaya etkiyor
olarak kabul edilir, ekil 5.7a.
q1
F
q
q2

(a)

(b)

(c)

ekil 5.7
2) Yayl Kuvvetler

Bunlar ekil 5.7b deki gibi dorusal yayl olabilecei gibi, ekil 5.8c de gsterildii gibi
deiken yayl da olabilirler. Bylesi ykler mhendislik uygulamalar bakmndan en sk
karlalan yk tipleridirler.

49

Yrtlecek hesaplarda basitlik ve sadelik salamak iin, tayc sisteme uygulanm olan yayl
ykler, sistemin ba kuvvetlerini deitirmeyecek biimde bir takm edeer tekil kuvvetler ile
temsil edilebilirler. Unutulmamas gereken ok nemli nokta, bu uygulamann sadece ba
kuvvetlerinin hesaplanmas esnasnda kullanlabileceidir. Edeer tekil kuvvet hesab iki
aamada tamamlanr:

Bir edeer kuvvetin iddeti, verilen yayl yk diyagramnn altndaki alana eittir.

Edeer kuvvetin uygulama noktas ise bu yayl yk diyagramnn arlk

merkezi
olur. Dorusal ve gen yklemelere ait edeer tekil kuvvetler ekil 5.8 de
gsterilmitir.
R=q.L

R=1/2.q.L

1/2L

1/3L

(a)

(b)

ekil 5.8
3) Ba Kuvvetleri

Serbest cismin yapaca hareketlere kar koyan ve onu belli bir konumda sabit tutan zemin ve
dier cisimlerin tepkilerine verilen toplu bir isimdir.
tip ba kuvveti vardr. lk ikisi, sadece telenme tr serbestlik derecesi ile ilintili olup ya
birini ya da ikisini birden engeller, dnmeyi de serbest brakr. Bu tip mesnetler moment tr
tepki almazlar. ncs hem birbirine dik dorultulardaki telenmeleri, hem de dnmeyi
engelleyecek kuvvet ve moment byklklerine sahiptir. Ksaca mesnet tipleri snflandrlrsa
aadaki guruplama verilebilir:

Tesir izgisi bilinen bir kuvvete edeer tepkiler: rnein; kayc mafsal, cilal yzeyler
, pandl ayak, kablolar, cilal yarktaki pimler, Tablo 5.1.

Dorultusu bilinmeyen bir kuvvete edeer tepkiler: rnein; sabit mafsal, srtnmeli
yzeyler, srtnmeli yarktaki pimler, Tablo 5.1.

Bir kuvvet-kuvvet iftine edeer tepkiler: rnein; ankastre mesnet, Tablo 5.1.

Ba kuvvetlerine rnek tekil etmek zere ekil 5.9a da grlen tekil F kuvvetiyle ykl kirie
ait serbest cisim diyagram (S.C.D.) ekil 5.9b de sunulmutur. Burada mesnet tepkileri; A
mafsal dey ve yatay telenme hareketlerine kapal olurken, B mafsal sadece dey dorultuda
telenme hareketlerine kapaldr. O nedenle mesnet tepkileri Ax , Ay , B y olarak grlmektedir.

50

F
HA
B

VA

(a) Tayc Sistem

VB
(b) SCD

ekil 5.9

Baz tayc sistemler de, rnein ekil 5.10a da grld gibi iki (ya da daha fazla olabilir)
parann birleiminden retilebilir. Bu durumda paralar birbirine mafsal ile balamak
mmkndr. ekil 5.11a da A ve B mesnetleri sabit mafsall olarak verildiinden ekil 5.10b deki
S.C.D. nda ortaya kan ba kuvvetleri Ax , Ay , B x ve B y olmaktadr. te yandan G deki mafsal
koulu, birbirine dik iki dorultuda telemeye engel olutururken, dnmeye kar serbestlik tanr
ve bunu salayan balant noktasndaki etki-tepki kuvvetlerini, btn tayc sistemde klasik d
kuvvetlerden ayr dnmek gerekir. te ekil 5.10c de belirtilmi G noktasndaki mafsal
kuvvetleri bu tip kuvvetler iin tipik bir rnektir. yle ki; btn sistem iin mafsaldaki G x ve
G y i kuvvet olurken, ekil 5.10c de S.C.D. izilen her bir para iin G x ve G y d kuvvet
olmaktadr.
F1
G

F1

F2
HA
B

F2
HA

G
VA

(a)

GX

HA
Gy

VA

F2
HA

GX

VB
(b)

(c)

VB

ekil 5.9
5.8

Dzlem Tayc Sistemlerin Mesnetlenmesi

Dzlem halinde tayc sisteme adet denge denkleminin uygulanabilecei daha nce
belirtilmiti. O halde bu denklemlerle adet bilinmeyen mesnet (ba) tepkisi zlebilir.
Bir sistemin denge denklemleriyle zlp zlemeyeceini ve serbestliklerinin tam tutulu olup
olmadn gsteren, hiperstatiklik derecesi adyla anlan n gibi bir byklk tanmlanr. Bu
byklk
n = rd

(5.3)

eklinde ifade edilir. Burada r bilinmeyen reaksiyon says, d ise kurulabilecek denge
denklemleri saysdr. n nin ald deerlere gre sistem, ba durumlar asndan,

n=0

n > 0 ise statike belirsiz (hiperstatik-fazla bal) sistem,

n<0

ise statike belirli (izostatik-tam bal) sistem,

ise oynak (labil-eksek bal) sistem

olarak adlandrlr. imdi bunlar tek tek incelenecektir.

51

1) Tam bal (statike belirli) sistem

Dzlemdeki iki telenme bir dnme trndeki serbestlik derecesi uygun ekilde dzenlenmi
minimum sayda mesnet ile engelleniyorsa bylesi sistemlere tam bal(izostatik) denir. Bu
durumda denge denklemleri kullanlarak ba kuvvetleri tek tek elde edilebilir. rnein ekil 5.12
deki dzlemde tam bal iki ubuktan birincisindeki mesnet
(1)

MA

HA
VA

VB
F

F
(2)

HA
B

VA

(a) Tayc Sistemler

VB
(b) SCD

ekil 5.12

tepkileri Ax , Ay , M A ikincisindeki mesnet tepkileri de Ax , Ay , B y dir. Her iki tayc sistemde

de dzlem halde kullanlan denge denklemi yardm ile ba kuvvetleri bulunabilir.
2) Fazla bal (statike belirsiz) sistemler

Dzlemde tm serbestlikleri bir tayc sistemde, eer ba kuvvetleri says kullanlabilen denge
denklemlerinin saysndan fazla ise byle sistemlere fazla bal (hiperstatik) denir.
F
A

MA
B

MB

HA

HB
VA

VB

ekil 5.13

rnein, ekil 5.13 deki iki ucu ankastre mesnetli ubuktaki toplam alt adet bilinmeyen ba
kuvvetini ( Ax , Ay , M A , B x , B y , M B ) bulmaya, mevcut denge denklemi yetmez.
3) Eksik bal (oynak sistemler) sistemler

Ba kuvvetleri says, denge denklemleri saysndan az olan ve baz zel ykleme durumlar iin
dengede kalrken, baz yklemeler altnda hareketli olan sistemlere denir. Bu sistemlerde tm
serbestlikler nlenmemitir.
Bu duruma bir rnek olmas iin ekil 5.14a daki dzlem sistem incelenecektir. A ve B
mesnetleri kayc olduundan iki adet bilinmeyen ba kuvveti ( Ay , B y ) iin denge
denklemi yazlmak istendiinde;

= 0 (ya da

52

= 0 ),

= 0 ve

= 0 dan

mesnet tepkileri hesaplanabilir. Halbuki ekil 5.14b deki sistemde daha batan Fx 0
olmakta, yani sistem P kuvvetinin x ekseni dorultusundaki bileeni nedeniyle x ekseni ynnde
hareket etmektedir. Sonu olarak bu rnek sadece dey etkiyen d kuvvetler iin dengede olan
bir tayc sistem zellii gstermektedir.
F

F
x
B

VB

VA

(a) : Fx=0

ekil 5.14
4) Yetersiz (Uyumsuz) bal sistemler

Bilinmeyen ba kuvvetleri ile denge denklemlerinin says eit olmasna ve hatta bazen ba
kuvvetleri denge denklemlerinden daha fazla olmasna ramen uygun mesnetlenmeyen tayc
sistemler olabilir.
F

F
x

VA

VB

VC

(b) : Fx0

(a)
ekil 5.15

ekil 5.15

rnein ekil 4.17 deki sistemde adet bilinmeyen ba kuvveti ( Ay , B y , C y ) olmasna ramen

0 olmakta ve sistemde x ekseni ynnde denge salatlamamaktadr.

Tablo 5.2 de eitli biimlerde mesnetlenmi tayc sistemler toplu olarak verilmitir.

53

5.9

ok Paral Sistemlere Giri

Mhendislik uygulamalarnda ska karlalan ok paral sistemlere rnek olarak;

Gerber kirii (ekil 5.16a),

mafsall ereve (ekil 5.16b),

Kemer (ekil 5.16c)

saylabilir.
ok paral sistemlerde hiperstatiklik derecesi
n = rd m

(5.4)

olmaktadr. Burada m ara mafsal saysdr. Ara mafsal says ile, mesnetler haricindeki
mafsallarn toplam says kastedilmektedir.

F2

F1
F1

F2

G
F1

G
A

F2
B

A
(a)

A
(b)

(c)

ekil 5.16

ekil 5.16a da bir Gerber kiriinde, A ankastre mesnedinden adet ( Ax , Ay , M A ) ve B kayc

mafsalnda bir adet ( B y ) olmak zere toplam drt ba kuvveti mevcuttur. ekil 5.16b,c de ise iki
adet mafsall sistem grlmektedir. Her ikisinde de A ve B sabit mafsallarnda toplam drt
adet ( Ax , Ay , Bx , B y ) ba kuvveti olacaktr. Bunlarn nn de ortak zellii bir G mafsalnn
kullanlm olmasdr. Artk ekil 5.17 deki S.C.D. larndan yararlanlarak, bilinmeyen mesnet
tepkisi kuvvetlerinin nasl hesaplanaca grlecektir. Dzlem sistemlerin zmnde adet
denge denklemi kullanlabileceine gre, tayc sistemin mesnet tepkilerinin hepsinin
belirlenebilmesi iin ek bir denkleme daha gerek vardr. nemli olan husus, Byle bir denklem
var m? sorusuna verilecek cevaptr. Gerekten de mafsal koulu M G = 0 ihtiya olan bu ek
denklemi yazma imkann salar. Mafsalda yazlacak
kullanlabilir:

54

=0

koulu iki biimde

F1
F1

MA

F2

F2
G

HA
VA

HB
HA

VB

VB

VA
ekil 5.17

ekil 5.18

1) Tayc sistemin bir btn olarak zlmesi

Mafsalda yazlan

= 0 denklemi ile birlikte yazlacak denge denklemi, aranlan drt

mesnet tepkisinin hesaplanmas iin yeterlidir. Bu zm yolu izlendiinde G mafsalna ait ba

kuvvetleri G x , G y artk i kuvvet olarak gzkeceinden hesaplara girmez.
2) Tayc sistemin elemanlara ayrlmas

Mafsal noktasndan hayali olarak kesilen tayc sisteme etki tepki kuralndan G x , G y gibi iki
adet ek bilinmeyen ilave edilmi olur (ekil 5.18) ve toplam bilinmeyen says altya ykselir.
Tayc sistem iki paraya ayrld iin dzlem halde uygulanan denge denklemi, paralarn
her ikisine ayr ayr uygulanarak toplam alt denklem yazlarak drt mesnet tepkisi ile ilave gelen
iki mafsal kuvveti zlr.
F1

MA

F1

Gy
GX

HA
VA

GX
Gy

F2

GX
HA

GX
Gy

VA

VB

(a)

55

Gy
HB
VB

(b)

ekil 5.19

F2

Tablo 5.2 Baz doru eksenli ubuklarda ska karlalan ba koullar

56

5.10 Boyutlu Bir Sistemin Mesnet ve Balarndaki Tepkiler

boyutlu bir sistemde tepkiler, przsz bir yzeyden gelen dorultusu belli bir tek kuvvetten
balayp ankastre mesnetten gelen bir kuvvet-kuvvet ifti sistemine kadar kar. Dolaysyla
boyutlu bir sistemin dengesi ile ilgili problemlerde bir mesnet veya badaki tepkiden doan
bilinmeyen says birden altya kadar deiebilir. Mesnet ve balarn eitli tipleri, her birine
kar gelen tepkilerle birlikte Tablo 5.3 de gsterilmitir. Verilen bir mesnet veya baa kar
gelen tepkinin tipini ve hesaba giren bilinmeyenlerin saysn belirtmek iin basit bir yol alt
temel hareketin (x,y, ve z dorultularnda telenme, x,y, ve z eksenleri etrafnda dnme) hangisine
msaade edildii, hangisine engel olunduunu bulmaktr.
rnein kresel tekerlekli mesnetler, przsz yzeyler ve kablolar yalnz bir dorultuda
telenmeye engel olur ve dolaysyla tesir izgisi bilinen bir tek kuvvet uygularlar; yani bunlarda
tepkinin iddeti olmak zere tek bir bilinmeyen vardr. Przl zeminde silindirler veya ray
stndeki tekerlekler iki dorultuda telenmeye engel olur; bunlara kar gelen tepkiler
bilinmeyen iki kuvvet bileeninden ibarettir. Przl zeminler ve kresel mafsallar dorultuda
telenmeye engel olur; bu mesnetlerde bilinmeyen kuvvet bileeni vardr.
Baz mesnet ve balar telenmeye olduu gibi dnmeye de engel olabilirler; bunlara kar gelen
tepkiler ise kuvvetlerle birlikte kuvvet iftini de kapsarlar. ki eksen etrafnda dnmeye msaade
eden niversal mafsal, bilinmeyen kuvvet bileeni ve bir bilinmeyen kuvvet iftinden ibaret
bir tepki meydana getirir.
Dier mesnet ve balar ncelikle telenmeye engel olmak amacn gder; ancak yapllar
yledir ki, baz dnmelere de engel olurlar. Buna kar gelen tepkiler esas itibariyle kuvvet
bileenleridir, fakat kuvvet iftlerini de kapsayabilirler. Bu tip mesnetlerin bir grubu sadece
radyal ykleri tamak iin yaplm mafsal ve yataklar iine alr (rnein radyal yataklar, kayc
mafsallar). Bunlara kar gelen tepkiler iki kuvvet bileeninden ibarettir, fakat iki kuvvet iftini
de kapsayabilir. Baka bir grup pim ve gemeli mesnetler, mafsallar ve hem eksenel, hem de
radyal yk tamak iin yaplm yataklardr (rnein bilyal yataklar). Buna kar gelen tepkiler
kuvvet bileeninden ibarettir, fakat iki kuvvet iftini de kapsayabilir. Bununla birlikte bu
mesnetlerde normal kullanma artlarnda byk kuvvet iftleri olumaz. Dolaysyla
hesaplanrken, rijit cismin dengesini salamak iin gerekli olmad srece veya mesnet zel
olarak kuvvet ifti ortaya karacak ekilde yaplm olmad srece, sadece kuvvet bileenleri
ie katlmaldr.
5.11 Boyutlu Halde Rijit Cismin Dengesi

Ksm 5.1 de bir rijit cismin genel boyutlu halde denge artlarn ifade etmek iin alt skaler
denklem gerektii grlmt:
Fx = 0

Mx = 0

Fy = 0

Fz = 0

M y = 0

Mz = 0

(5.2a)
(5.2b)

Bu denklemler alt bilinmeyenden fazlasn zmek olanan salamaz; bu bilinmeyenler genel

olarak mesnet ve balardaki tepkileri gsterir.
Bir ok problemlerde gz nne alnan rijit cismin dengesine ait artlar vektrel formda ifade
edilirse (5.2) denklemleri daha kolay elde edilir. Bunlar

57

G
G
G
G G
(5.1)
R = F = 0
M OR = r F = 0
G
G
eklinde yazlr ve burada F kuvvetleri ile r yer vektrleri skaler bileenler ve birim vektrler
cinsinden alnr. Daha sonra vektrel arpmlar yaplr ve (5.1) deki iki bantnn her birindeki
vektrlerin katsaylar sfra eitlenerek istenilen skaler denklemler elde edilir.

Tepkiler altdan fazla bilinmeyen kapsarlarsa, denklem saysndan fazla bilinmeyen var demektir
ve tepkilerden bazlar statike belirsizdir. Eer tepkiler altdan az bilinmeyen kapsarlarsa
bilinmeyenlerden fazla denklem var demektir ve genel ykleme artlar altnda denge denklemleri
salanamaz; rijit cisim eksik baldr. Bununla birlikte verilen bir probleme kar gelen zel
ykleme artlar altnda bu fazla denklemler ou zaman 0=0 eklinde trivial (anlamsz)
zdeliklere iner ve hesaba katlmalar gerekmez; eksik bal olduu halde rijit cisim dengede
durur. Alt veya daha fazla denklemle de baz denge denklemlerinin salanmamas mmkndr.
Bu hal, mesnetlerin dzeni nedeniyle tepkilerin birbirine paralel veya bir noktada kesien
kuvvetler vermesi halinde ortaya kar; o zaman rijit cisim yetersiz (Uyumsuz) baldr. Eer
boyutlu sistemlerin ba durumu hiperstatiklik derecesi n cinsinden ifade edilirse, (5.3) bants
bu durumda da geerlidir.

a) Reaksiyonlar paralel dzlemlerde

b) Reaksiyon dorultular ayn bir dorudan geiyor

ekil . Uyumsuz bal sistemler

58

Tablo 5.3 boyutlu yaplarda mesnet ve balarn tipleri

59

6.UBUKLARDAK KUVVETLER-KEST
TESRLER
6.1 kuvvetler ve Kesit Tesirleri

Tayc sistemlerin boyutlandrlabilmesi iin d kuvvetler etkisindeki cisimlerde i kuvvet

dalmnn incelenmesi ok nemli, hatta kanlamaz bir durumdur. Bilindii gibi d kuvvetler
arlk kuvvetleri, rzgar ve deprem kuvvetleri, ba kuvvtleri v.s. gibi cisme dtan etkiyen
kuvvetlerdir. kuvvetler ise, cismin paralar ve cismi oluturan maddesel noktalar arasndaki
etki ve tepkilerdir.
Kesit tesirleri: D kuvvetlerin tesiri altnda dengede bulunan bir ubuk hayalen ikiye ayrlacak
olursa, paralarn da dengede bulunmas iin, ayrma yzeylerine birtakm i tesirlerin konulmas
gerekir. Kesit zerinde yayl olan bu i kuvvetler, kesitin C arlk merkezine indirgenecek
G
G
olursa, bir R kuvvetiyle bir M momenti elde edilir, ekil 6.1. Bu deerlere kesit tesirleri ad
verilir.
ubuk
ekseni

c
Qx
R

z
x

N
Mb

Qy

Mx

My
y

y
ekil 6.1

ekil 6.2

G
G
R ve M vektrlerinin koordinat eksenleri dorultularndaki bileenleri unlardr, ekil 6.2:
G
R nin bileenleri:

Kesit dzlemine dik bileen: Normal kuvvet N,

Kesit dzlemi iindeki bileenler: Kesme kuvvetleri Qx ve Qy.

G
M nin bileenleri:

Kesit dzlemine dik bileen: Burulma momenti M b ,

Kesit dzlemi iindeki bileenler: Eilme momentleri M x ve M y .

Burada dzlemsel ykleme altndaki dzlemde bulunan ubuk elemanlar

incelenecektir. ekil 6.3 de grlen kiri C noktasndan kesilip buradaki denge
artlarn salayan i tesirler bulunmak istensin. AC parasnda C noktasndaki
G G G
G G G
i tesirler V , M , N olsun. CB parasnda ise denge ve etki tepki gerei V , M , N
60

G G G
ye eit iddetli ve fakat ters ynl V , M , N i vektrel byklkleri ortaya kar.
Eer AC paras zerinde ilem yaplp tm kiri zerindeki i tesir vektrleri
elde edilirse ve bunlar bir diyagram zerinde gsterilirse bu durumda sz konusu
diyagram zerinde bunlarn gsterilmesi iin hangi parann gz nne alnd
belirtilmelidir. nk CB paras zerinde ilem yapldndan iddeti AC
parasndaki i vektrel tesirlere gre negatif olan i vektrel tesirler ve bu
tesirlerin diyagram haline getirilmesi sonucu iaretleri AC paras gz nne
alnarak elde edilen diyagramn tersi olan bir diyagram elde edilir. Bu nedenle,
eer daha uygun bir yol bulunamazsa i byklklerin elde edilmesinde hangi
G
G
parann incelendiinin gz nne alnmas gerekli olur. V ve V vektrlerinin
G
G
G
G
ortak iddetine V, M ve M vektrlerinin ortak iddetine M, N ve N
vektrlerinin ortak iddetine N denir ve kesme kuvveti, eilme momenti, normal
kuvvet iin bunlara zg iaret kabulleri yaplrsa tm kiri zerindeki i

ekil 6.3
byklkler, hesaplarn hangi para zerinde yapldn belirtmeye gerel
kalmakszn, diyagramlar zerinde gsterilebilir. Kesme kuvveti, eilme momenti
ve normal kuvvete ilikin iaret kabul aada verilmitir:
1. Gz nne alnan kiri parasn saat ibreleri ynnde eviren kesme
kuvvetleri art kesme kuvvetleri olarak alnr. Tersi kesme kuvvetleri
eksidir.

61

2. Gz nne alnan parann bir taraf kesikli izgi ile iaretlenirse, ekilde
verilen eilme durumlar art, tersi ise eksi eilme momentlerini tarifler.
3. Gz nne alnan paraya etkiyen normal kuvvetler paray uzatyorsa art
normal kuvvetler, ksaltyorsa eksi normal kuvvettirler

dz
N

N
V
M

V
M

ekil 6.4 Kesme kuvvet, eilme momenti ve normal kuvvet iin art iaret
kabulleri
imdi gz nne alnan kiri iin hangi para alnrsa alnsn ayn diyagramlar
elde edilir. Bu aamada kiriin kesit tesiri diyagramlar, kiri baz noktalardan
kesilerek elde edilsin. k nce tm kiriin serbest cisim diyagram izilerek
mesnet tepkileri elde edilir. Kiri mesnetlenme durumu ve yklemesi ok basit
olduu iin burada mesnet reaksiyonlar yeniden hesaplanmayacaktr.
AC parasnn dengesinden;

ekil 6.5 AC Paras

+ Fy = 0 =

=0=

F
V = 0 V = F / 2
2

F
Fx
xM =0 M =
2
2

Fx = 0 = P + N = 0 N = P
CB parasnn dengesinden;

62

ekil 6.6 CB Paras

+ Fy = 0 =

=0=

F
F V = 0 V = F / 2
2

F
L
Fx FL
xF M =0 M =

2
2
2
2

= 0 = P + N = 0 N = P

ekil 6.7 Kesit tesirleri

63

6.2

Yayl Yk, Kesme Kuvveti ve Eilme Momenti Arasndaki Bantlar

ekil 6.8 de grlen yayl yk ile ykl kiriten dz uzunluklu bir eleman karlp bu eleman
zerinde denge denklemleri yazlsn.
V (V + V ) q x = 0
Denklemin her iki taraf x e blnp x sfra gtrlrse
dv
= q
dx

(6.1)

Elde edilir. (7.1) bants C ve D noktalar arasnda integre edilirse

xD

VD VC = q d x

(6.2)

xC

VD VC = ( C ve D arasnda yk erisi altndaki alan ) . dz uzunluklu eleman iin

dengesi yazlrsa

( M + M ) M V x + q x

x
=0
2

1
2
M = V x q ( x)
2
elde edilir. Denklemin tm elemanlar x ile blnp x sfra gtrlrse
dM
=V
dx

(6.3)

elde edilir. (7.3) bantsnn C ve D noktalar arasnda integre edilmesiyle

xD

M D MC = V d x

(6.4)

xC

M D M C = ( C ve D arasnda kesme kuvveti erisi altndaki alan ) .

ekil 6.8

64

moment

ubua tekil ykler veya tekil momentler etkimesi halinde bu yk veya momentlerin etkime
noktalarndan hemen nce ve hemen sonra olan kesitlerdeki kesit tesirlerinin bazlar arasndaki
farklar artk sonsuz kk olmaz ve bylece bu noktalardaki baz kesit tesirlerinde sreksizlik
meydana gelir. ekil 6.9a da bir tekil ykn etkidii sonsuz kk boyda bir doru eksenli ubuk
paras gz nne alnmtr. Bu para iin yazlabilecek denge denklemleri

N 2 N 1 + Fz = 0

Q2 Q1 + Fy = 0

M x 2 M x1 + Fy dz / 2 = 0

(6.5)

eklindedir. Sonuncu denklemlerdeki sonsuz kk nc terim dier sonlu terimlerin yannda

ihmal edilirse
N 2 = N 1 Fz

Q2 = Q1 Fy
M x 2 = M x1

(6.6)

bantlar elde edilir.

Sonsuz kk boyda bir doru eksenli ubuk parasna etkiyen tekil momenti halinde, ekil
6.9b, yukardakine benzer ekilde yazlacak denge denklemlerinden
N 2 = N1
Q2 = Q1
M x2

= M x1

(6.7)

bantlar bulunur.
Me1 T1
N1

F Fy
Fx

Me2

T2

Me1 T1
N2

Me2

N1

T2

dz

dz

(a)

(b)

N2

ekil 6.9
6.1
Kesit Tesirlerinin Hesaplanmas ve Diyagramlarn izimi
a)ntegrasyon metodu: yz dzleminde bulunan ve bu dzlemdeki yayl yklerle ykl ve tam
bal olan doru eksenli ubuklarda kesit tesiri ifadeleri (6.1) ve (6.3) denklemlerinin
integrasyonu ile elde edilebilir. Bu denklemlerin integrasyonunda ortaya kacak integrasyon
sabitleri de tam bal ubuun u ve ba artlarndan hesaplanabilirler. Metodun rneklerle
aklanmasndan nce karlalabilecek u artlarn belirlemek yerinde olacaktr. Yk tayan
sistemlerde ubuun en solunda/en sanda d yklemeler veya olumas olas ba kuvvetlerin
bileenleri (reaksiyonlar) ve bu bileenlerle kesit tesirleri arasndaki bantlar (yani u artlar),

65

en genel haliyle ekil 6.10 da gsterilmitir. Bunlardan bazlar ban trne gre sfr oluyorsa,
kar gelen u artyla ilgili ilemlerde sfr alnmaldr.

YA

YA

YA

z
ZA

FA

MA

ZA

NA

ekil 6.10
Bu n bilgilerden sonra integrasyon metodu ve diyagramlarn izimi rneklerle gsterilecektir.

rnek 6.1: ekil 6.7 de gsterilen dzgn yayl ykle ykl kiriin kesit tesirlerinin bulunmas
ve kesit tesiri diyagramlarnn izilmesi isteniyor.
zm:

Birinci ilem: statiin denge denklemlerinin kullanlmas ile ba kuvvetlerinin

hesaplanmas ilemidir. Bu ok basit rnekte ba kuvvetleri ekil 6.7a daki kiri
ularnda gsterilmitir.

kinci ilem: Kesit tesiri diferansiyel denklemlerinin yazlarak integre edilmesidir:

dN
= 0 N = C1
dz
d 2M x
dz 2

= q y = q = sabit

dM x
z2
= Q = qz + C 2 M x = q
+ C 2 z + C3
dz
2

nc ilem: U artlarnn kullanlmas ile C1 , C 2 , C3 integrasyon sabitlerinin

hesaplanmasdr :
z = 0 ( N ) z =0 = N A = 0 C1 = 0

( Q ) z =0 = QA = YA = q l / 2 C2 = q l / 2
( M x ) z =0 = M xA = 0 C3 = 0

Bu deerler yerlerine konursa kesit tesirlerinin ifadeleri

66

N =0
ql
qz
2
l
z2
Mx = q zq
2
2
Q=

olarak bulunur. Kesit tesiri diyagram izilirken pozitif normal ve kesme kuvvetlerinin
referans dorusunun zerinde, pozitif eilme momentlerinin ise referans dorusunun
altnda alnmalar adet olmutur. Bununla birlikte pozitif ve negatif taraflarn diyagram
zerinde iaret edilmesi art ile farkl yn semenin bir sakncas yoktur.
Ele alnan rnekte kesit tesiri ifadelerinden kesme kuvveti diyagramnn bir doru, eilme
momenti diyagramnn ise bir parabol olaca grlr. Alnan rnekte normal kuvvet
btn kiri boyunca sfr olduu iin bunun diyagram izilmemitir.

Diyagram iziminde yk ve kesit tesirleri arasndaki diferansiyel bantlarn geometrik

yorumlarnn gz nnde tutulmas byk kolaylklar salar: (6.7) denklemlerine gre
kesme kuvveti diyagramnn eiminin eksi iaretle yayl ykn iddetine eit olduu
grlr. Buna gre, rnein, dzgn yayl yk halinde kesme kuvveti diyagramnn sabit
eimli bir doru olaca hesap yapmadan da grlr.

Yine (6.7) denklemlerine gre eilme momentinin trevinin kesme kuvvetine eit olmas,
eilme momenti diyagramnn herhangi bir noktadaki eiminin o noktadaki kesme
kuvvetine eit olmas sonucunu verir. Buradaki rnekte kesme kuvvetinin z=0
balangcndan itibaren srekli olarak azalmas sonucu eilme momenti diyagramnn
ibkey bir parabol olduu grlr. Yine kesme kuvveti kiri ortasnda sfr olduuna
gre moment diyagramnn kiriin ortasndaki eimi sfr olur ki bylece eilme
momentinin bu noktada bir ekstrem deerden (burada maksimumdan) getii anlalr,
ve bylece eilme momentinin en byk deeri
l
ql2
z2
M x max = (M x ) z =l / 2 = q z q
=
2 z =l / 2
8
2
olarak hesaplanr.

67

A
q.l
VA = 2

(Q)

B
z

q.l
VB = 2

q.l
2
z

q.l
2

l/2

(M)
q.l
8

ekil 6.7
rnek 6.2: ekil 6.8 de gsterilen iki tekil ykle ykl basit kiriin kesit tesirlerinin hesab ve
diyagramlarn izilmesi.
zm: Mesnet reaksiyonlar aadaki gibi bulunur:

Fy = 0

Ay + B y P Q = 0

P a + Q (a + b )
l
P a + Q (a + b )
P (b + c ) + Q c
Ay = P + Q B y = P + Q
Ay =
l
l
M x A = 0 P a + Q(a + b ) l B y B y =

Kesit tesirleri : Kiri zerinde sadece tekil ykler mevcuttur. Bu eit ykler, daha nce (6.10,
11) denklemlerinde grld gibi kesit tesirlerinde sreksizlikler dourur. Bu nedenle kiri
zerindeki farkl blgede kesit zorlar ayr ayr hesaplanacaktr.

68

VA

VB
a

(Q)

VA

P
VB

Q
(M)

Me=VB.c

ekil 6.8
Birinci blge: 0 < z < a bl g e si :

d 2 M x1
d z2

=0

d M x1
= Q1 = C1 M x1 = C1 z + C 2
dz

u artlarndan (A ucu)
z = 0 M x1 = 0 C2 = 0
z = 0 Q1 = VA C1 = VA

Kesit tesirleri :
Q1 = VA
M x1 = VA z

kinci blge: a < z < a + b bl g e si :

d 2 M x2
dz

=0

d M x2
= Q2 = C 3 M x 2 = C 3 z + C 4
dz

z=a noktasndaki sreksizlik artlar (6.10) yardmyla

z = a Q2 = Q1 P C3 = VA P

z = a M x 2 = M x1 (VA P ) a + C4 = VA a C4 = P a
eklinde bulunur.

Kesit tesirleri :
Q2 = VA P

M x 2 = (VA P ) z + P a

nc blge:

69

a + b < z < l b l g e s i :

dz

=0

d M x3
= Q3 = C 5 M x 3 = C5 z + C 6
dz

U artlarndan (B ucu)
z = l Q3 = VB
z=l

d 2 M x3

M x3 = 0

C5 = VB

0 = VB l + C6

C6 = VB l

Kesit tesirleri :
Q3 = VB
M x 3 = VB z + VB l

Bu son blgedeki integrasyon sabitleri

yararlanlarak da hesaplanabilirler.

z=a+b noktasndaki sreksizlik artlarndan

Kirite en byk moment, kesme kuvvetinin sfr olduu (veya sfrdan getii) noktada meydana
gelecei iin diyagram iziminde ilk olarak kesme diyagramnn izilmesi yararl olur. Bu rnee
ait diyagramlarn iziminde kesme kuvvetinin P yknn tatbik noktasnda sfrdan getii
varsaylmtr.

b)Kesim metodu : kinci rnekten grld gibi kiriin zerinde yk sreksizlikleri bulunmas
halinde integrasyon blgeleri artmakta ve bunun sonucu olarak hesaplanmas gerekli integrasyon
sabitlerinin says da oalmaktadr. Bu yzden kesit tesirlerinin diyagramlarnn iziminde
ntegrasyon metodu etkinliini yitirmektedir.
U artlar ile sreksizlik artlarnn, yukardaki rneklerde de deinilen, mekanik anlamlar ile
kesit tesiri diferansiyel denklemlerinin, yine yukarda deinilen, geometrik yorumlanmalar gz
nnde tutulursa kesit tesiri diyagramlarnn kesim metodu ad verilen bir yntemle ok daha
kolay olarak elde edilmesi mmkn olur. Bu metodun esas, reaksiyon kuvvetleri hesaplandktan
sonra kirii, kesit tesirleri hesaplanmak istenilen kesitten zihnen keserek ikiye ayrmak ve
paralardan birinin dengesini, kesilen kesite etkidii dnlen ve hesaplanmas istenilen kesit
tesirlerini de hesaba katarak yazmak eklinde zetlenebilir. Yazlacak bu denge denklemleri ile
bilinmeyen kesit tesirleri kolaylkla hesaplanrlar. Yukarda deinildii gibi reaksiyonlarla
sreksizliklerin mekanik anlamlar ve kesit tesiri diferansiyel denklemlerinin geometrik
yorumlar gz nnde tutulursa kirii sadece nemli birka noktadan kesip buralardaki kesit
tesirlerinin hesaplanmasyla diyagramlarn kolayca izilmesi mmkn olur. Mhendislikte kesit
tesiri diyagramlarnn izimini gerektiren hallerin byk bir ounluunda ykler ve boyutlar
saysal olarak verilir. Buna karlk kesit tesirlerini hesaplamaya yarayan denklemler yerine
diyagramlarn genel biimi ve birtakm nemli noktalardaki kesit tesirlerinin nmerik deerleri
aranlr. Byle durumlarda kesim metodu zellikle yararl olur ve sadece gerekli noktalarda kesim
yaplarak diyagramlar izmek mmkn olur. Kesim metodu, salad bu kolayln yannda,
szkonusu kesidin balangca uzakl deiken alnmak artyla, kesit tesiri denklemlerinin de
yazln mmkn klar.
Bu metoda ilikin bir rnek aada verilmitir :

rnek 6.3: Ykleme durumu ve boyutlar ekil 6.9 da gsterilen kiriin kesit tesiri
diyagramlarnn izilmesi.

70

q=40 kN/m

kN

C
VA =140

40

kN

kN

120

VB =180
m
2

E
kN

Me

A
T
z
kN

140

40

(Q)
35

kN

kN

-20

kN

-140

MB =240 kNm
(M)

Mmax=245 kNm

MD =240 kNm
MC =240 kNm
ekil 6.9

zm: Tm kiri iin denge denklemlerinin kullanlmas ile ekil 6.9a da gsterilen reaksiyon
kuvvetleri hesaplandktan sonra kiriin z uzunluklu paras izole edilip bu para, zerine etkiyen
i ve d kuvvetlerle beraber gz nne alnrsa ekil 6.9b de gsterilen serbest cisim diyagram
elde edilir. Sz edilen para iin denge denklemleri yazlarak aranlan kesit tesirleri

= 0 140 40 z T = 0 T = 140 40 z

z2
M x = 0 140 z 4 0 2 M x = 0 M x = 140 z 20 z 2

eklinde bulunur. Bu ifadelerin 0<z<4m arasnda (AC blgesi) geerli olduuna dikkat etmek
gerekir. CD, DB, BE blgeleri iin de benzer ilemler yaplarak bu blgelere ait kesit tesiri
ifadeleri bulunabilir. Ancak diyagramlarn izilebilmesi iin uzun uzadya bu ifadelerin
71

yazlmasna gerek yoktur. Bunun iin kesme kuvveti diyagramnn izimi ile ie balanr : A
ucundaki kesme kuvveti 140 kN luk reaksiyon kuvvetine eit olacaktr. A-C arasndaki kesme
kuvveti diyagram bir eik doru olacaktr; nk kesme kuvveti diyagramnn eimi yayl
ykn iddetine eittir. Bu iddet ise sabit olduundan kesme kuvveti diyagram, teeti sabit
eimli bir eri, yani bir doru olmaldr. C noktasndaki kesme kuvveti, AC parasnn izole
edilip denge izdm denkleminin yazlmas ile hemen bulunur. Basit hallerde denge denklemini
yazmadan ekil zerinden gzle dahi bu deer hesaplanabilir( Qc = 140 40 4 = 20kN ). C-D
arasnda yayl yk mevcut olmad (veya sfr olduu) iin kesme kuvveti diyagram sfr eimli
(yani yatay referans dorusuna paralel) bir doru olacaktr. D noktasnda 120 kN luk tekil yk
sebebiyle (6.10) denklemine gre kesme kuvvetinde 120 kN luk azalma eklinde bir sreksizlik
olacak ve D nin hemen sandaki kesme kuvveti
QD sa = 20 120 = 140 kN

olacaktr. D-B ve B-E aralarnda da yayl yk sfr olduu iin kesme kuvveti diyagramlar bu
blgelerde de yatay dorular eklinde olacak, yalnz B mesnedinin hemen solu ile hemen sa
arasnda 18 kN lik reaksiyon kuvveti kadar bir sreksizlik bulunacak ve bylece
QB E = 140 + 180 = 4 0kN

olacaktr. Kesme kuvveti diyagramnn izimine sol u yerine sa utan da balanabilirdi. Eer
byle yaplsayd QE = 4 0 kN olaca grlrd. Bu hususu sol batan hareketle bulunan deerin
doruluunun tahkikinde kullanmak yararldr. Yukardaki dnme biimine gre izilen
diyagram ekilde grlmektedir.
Kesme kuvveti diyagramnn iziminden sonra eilme momenti diyagram da bu diyagramdan
yararlanlarak kolayca izilir: A-C blgesinde kesme kuvveti lineer deitii iin moment
diyagram, teetinin eimi lineer olarak deien bir eri, yani bir parabol olacaktr. Kesme
kuvveti diyagramna gre teetin eimi, z arttka azalacak yani parabol d bkey olacaktr.
Moment diyagramnn teeti kesme kuvvetinin sfr olduu z m = 3.5 m noktasnda yatay olacak
yani moment bir maksimumdan geecektir. C-D arasnda kesme kuvveti sabit olduu iin
moment diyagram eimli bir dorudur. Bu doru parabola teet olacaktr (nk C noktasnda
kesme kuvveti diyagramnda bir sreksizlik yoktur). C-B ve B-E aralklarnda da moment
diyagram dorusal olacaktr. Yalnz D ve B noktalarnda kesme kuvvetlerinde mevcut olan
sreksizlikler nedeniyle C-E arasnda moment diyagram krk dorulardan oluacaktr. Bu
diyagram izebilmek iin sadece z m = 3.5 m , C, D, E noktalarndaki momentlerin kesim metodu
ile hesab yeterlidir. Bu deerler sol paralarn gznne alnmas ile aada hesaplanmtr :

( M x ) z =3.5 = M ma x = 140 3.5 40

3 52
= 24.5 kNm
2

42
= 240 kNm
2
4

= 14 6 4 4 + 2 = 20 kNm
2

( M x )C = 140 4 40

(M x ) D
(M x ) B

= 14 8 4 4 + 4 = 8 kNm

72

Bu deerler sol paralar yerine sa paralar da alnarak hesaplanabilirdi. Uygulamada sol ve sa

paralardan hesab en ksa olann semek gerekir.

6.2

Krk Doru Paralarndan Oluan Kiri ve erevelerin Kesit Tesiri

Diyagramlar

Bu tr sistemlerin kesit tesiri diyagramlarnn izilmesinde yukarda dz ubuklar iin sylenen

kurallar aynen geerlidir. Bunlara ilaveten bir ke noktasndan hemen nce ve hemen sonraki
kesitlerdeki kesit tesirleri arasndaki bantlar bilmek yararl olur. Byle bir ke paras ekil
6.10a da gsterilmitir. Ke noktas Fz , Fy tekil ykleri ve tekil momenti ile yklyse,
parann denge artlarndan
y
Fz
M1
x

Fy

M2

T2

T1

N2

Fz

Fy

M2

90

T2

N2

T1

N1

M1
N1

ekil 6.10

N 2 = N1 cos + Q1 sin Fz

Q2 = Q1 cos N1 sin Fy

M 2 = M1

(6.12)

bantlar elde edilir. Kede tekil ykler ve tekil moment mevcut deilse bu bantlar
N 2 = N1 cos + Q1 sin

Q2 = Q1 cos N1 sin

M 2 = M1

(6.13)

eklini alr. Ke dik ke ise, ekil 6.10b, bu bantlar, ykl halde

N 2 = Q1 Fz

Q2 = N1 Fy
M 2 = M 1

olur. Yksz halde (6.14) bantlar

73

(6.14)

N 2 = Q1

Q2 = N 1
M 2 = M 1

(6.15)

eklini alr.
Bu bantlarn ve daha nce karlan kurallarn kullanlmas ile bu eit sistemlerin kesit tesiri
diyagramlar nemli bir gle rastlanlmadan izilebilir.

rnek 6.3: Boyutlar ve ykleme durumu ekil 6.11 de gsterilen krk eksenli kiriin kesit tesiri
diyagramlarnn izilmesi

(Q)
20

16

(N)
80

kN

100

kN

q=20 kN/m

kN

kN

kN

160

VB =100
kN

112

(Q)

C
A
VA =140

kN

1,5

1,5

kN

(M)

240 kNm

280 kNm

ekil 6.11
zm: Hesaplanan reaksiyonlar ekil zerinde gsterilmitir. Kesim metodunun uygulanmas
ile hesaplanan deerler aada, diyagramlar ise ekil zerinde gsterilmitir.

Q A = QC sol = 14 cos = 14 0.8 = 11.27 kN , N A = N Csol = 14 sin = 14 0.6 = 8.4 kN

QCs a = QD sol = 11.2 16 cos = 11.2 16 0.8 = 1.6 kN
N Csa = N Dsol == 8.4 + 1 0.6 = 1.2 kN
Q D s a = 1.6 cos 1.2 sin = 1.6 0.8 1.2 0.6 = 2 kN
N D s a = 1.2 cos 1.6 sin = 1.2 0.8 1.6 0.6 = 0 kN
74

Q B = 2 2 4 = 10 kN

N B = 0 kN

M A = 0 kNm, M C = 14 2 = 28 kNm , M D = 14 4 16 2 = 24 kN m , M B = 0 kNm

7. KAFES SSTEMLER
Kafes sistemler mhendislik uygulamalarnda, rnein kpr gibi projelerde ekonomik ve kolay
zmler salamas nedeniyle ska kullanlan tayc sistemlerdir. Kafes sistemler aadaki
snflara ayrlabilirler:

75

76

ekil 1
1. Dzlem Kafes Sistemler

Basit kafes sistemler

Bileik kafes sistemler

Karmak kafes sistemler

2. Uzay kafes sistemler

elik kafes sistem elemanlar olan ubuklar birbirleri ile dm noktalarnda kaynakl veya
perinli olarak balanabilirler, ekil 2.

ekil 2

Kafes Sistemlere Ait Baz zellikler:

Kafes sistemler dm noktas denilen noktalarda birleen doru eksenli

ubuklardan olumu ok paral sistemlerdir.

77

ubuklar u noktalarnda mafsal ad

birbirlerine balanmtr. ubuklarn
esnasnda her ne kadar mafsal olarak
bu noktalarda kaynakl veya perinlidir,

Gerek tayc sistemler birok kafes kiriin bir uzaysal sistem

oluturacak ekilde birletirilmesinden meydana gelir.

Her bir kafes kiri kendi dzleminde etkiyen ykleri tayc ekilde
projelendirildiinden iki boyutlu bir sistem gibi ele alnabilir.

Etkiyen ykler kprlerde enleme ve boylama kirileriyle, ekil 1,

atlarda aklar vastasyla dm noktalarna iletilir.

Kafes kiriin ubuklar sadece normal kuvvet etkisindeki elemanlar

olarak gz nne alnabilir.

verilen dm noktalaryla
birleim noktalar zm
alnsa da gerekte ubuklar
ekil 2.

Basit Kafes Sistemler

Rijit ereve (Baz eleman) : En az sayda ubuk ve dm noktas ile elde
edilen ve dm noktalarnn birbirlerine gre yer deitirmeleri sfr olan kafes
sisteme baz eleman denir, ekil 3.

ekil 3
Rijit ereveye her bir admda iki ubuk ve bir dm noktas ilave edilerek elde
edilen kafes sistemlere basit kafes sistemler denir, ekil 4.
F1

F2

ekil 4
Bileik Kafes Sistemler
Birden fazla basit kafes kiriin ubuk, ekil 5a, veya bir ubuk ve bir mafsal
ile birletirilmesinden, ekil 5b, elde edilen kafes sistemlere bileik kafes
78

sistemler denir. ubuk ile oluturulan bileik kafeslerde bu ubuk

birbirlerine paralel ya da bir noktada kesiecek ekilde olursa uyumsuz bal
kafes sistem meydana gelir, ekil 6.
B

(a)

(b)

ekil 5
B

(a)

(b)

ekil 6
Karmak Kafes Sistemler
Belli bir kurala gre ubuk balants yaplmayan kafes sistemlere verilen addr.
Karmak sisteme gemek iin genel bir yol basit ya da bileik esasla bir sistem
kurulduktan sonra bir veya birka ubuun yerinin karmak kafes sistem elde
edilecek ekilde deitirilmesidir, ekil 7.
S1

S1
B

(a)

B
(b)

ekil 7

79

Dzlem kafes sistemlerde hiperstatiklik derecesi

h = m + r 2n

olarak hesap edilir. Burada m ubuk says, r mesnet reaksiyonlar says, n

dm noktas saysdr.
Kafes sistemlerde ubuk Kuvvetleri in aretlendirme:
ubuk kesitinin d normali ynndeki kuvvet ekme kuvveti, aksi basn kuvveti
olarak isimlendirilir.
F

(+) ekme kuvveti

(-) Basn kuvveti

ekil 8
Kafes Sistemlerin zm Yntemleri: Kafes sistemlerde analitik ve grafik
olmak zere iki zm yntemi vardr. Bilgisayarlarn yaygnlamasyla birlikte
grafik yntemlerin kullanm giderek azaldndan burada bu zm yntemi
anlatlmayacaktr.
Analitik zm Yntemleri:
1. Dm noktas yntemi
2. Ritter (Kesim) Yntemi
3. ubuk deitirme (Henneberg) Yntemi
1. Dm Noktas Yntemi:
Sz konusu yntemde her bir dm noktas mafsal olarak alndndan ve
ubuklara dm noktalar dnda kuvvet uygulanmadndan dzlemde kesien
kuvvetlere ait iki denge denklemi her bir dm noktas iin yazlarak tm ubuk
kuvvetleri bulunur.
zmde lem Sras:

Tm sistemin serbest cisim diyagram izilerek mesnet reaksiyonlar

bulunur
F1

F1
F2

F1
F2
S1

B
(a)

HA

A
VA

(b)

80

HA

VB

F2

S3

S5
4

3
A

VA

S4 B

S2
(c)

VB

ekil 9

ki ubuun kesitii bir dm noktasndan balanlarak bu

noktann serbest cisim diyagram izilir ve bilinen denge denklemleri
kullanlarak ubuk kuvvetleri bulunur.
S1
S2

HA

S3
S2

S4

A
VA
F1
F2

2
S1

S3

S5
4
S4 B

S5

VB

ekil 10

lk seilen dm noktasndan sonra seilecek dm noktasnda

da yine bilinmeyen ubuk says en fazla iki olacak ekilde seilir.

Her dm noktasnda bilinmeyen ubuk kuvvetleri ekme olarak

alnr. Yani bu kuvvetler dm noktasndan darya doru
olmaldr. Bu durumda bulunan ubuk kuvvetlerinin iareti ise (+) ise
ekme, (-) ise basn demektir. Bir dm noktasndaki ubuk
kuvvetleri bulunduktan sonra bunlarn iaretleri de dikkate alnarak
ubuk kuvvetleri bulunmas istenen dm noktasna bilinen kuvvet
olarak etki ettirilirler.

2. Kesim Yntemi
Kafes sistemin baz ubuk kuvvetlerinin bulunmas istendiinde tercih edilmesi
gereken bir yoldur.
F1
2

F1

F2
2

S1

F3

S1

F3

S2

S2

S3
3

ekil 11
zmde lem Sras:

81

S3

Genellikle nce mesnet reaksiyonlar bulunur. Baz durumlarda

mesnet reaksiyonlarnn bulunmasna gerek kalmaz.

Hangi ubuk kuvvetinin bulunmas isteniyorsa bu ubuu da

kesecek ekilde sistem bir a-a kesimiyle en fazla ubuk kesilecek
ekilde ikiye ayrlr.

Ortaya kan kesilmi iki paradan en az ilem gerektiren ve

zerinde denge denklemleri en kolay uygulanabilen bir tanesi alnr
ve bu paraya adet denge denklemi uygulanr.

Kesim yapldnda ubuklarla ilgili olduklar dm noktalarna

ekme kuvvetleri olarak etki ettirilirler. Hesap sonucunda baz ubuk
kuvvetlerinin iaretleri negatif karsa bu ubuklarn basn
ubuklar olduklar anlalr.

Eer bir kafes sistem ikiye ayrlrken ten fazla kesim yaplmas
zorunlu ise bu durumda adet denge denklemi bilinmeyenleri
bulmak iin yeterli olmayp ten fazla kesilmi her ubuk says
kadar ilave denkleme ihtiya vardr.
1

2
lk kesim

3
kinci kesim

ekil 12
3. ubuk Deitirme Yntemi:
Karmak olan bir sistem bir ubuun yeri deitirilerek basit sisteme
dntrlr. Daha sonra da yeni sistem bilinen yntemlerden biriyle zlr.
zlen yeni sistem ilk sistemden farkl olduundan gerek ubuk kuvvetlerinin
tayini iin sonularda bir dzeltmeye gitmek gereklidir. Metot kark sistemlere
uyguland gibi bileik hatta basit sistemlere de rahatlkla tatbik edilebilir.
Bileik ve basit sistemlere uygulamada ama zm daha sade hale
getirmektir.

82

F2

F1

F3

F2

F1

(a)

F2

F1

B
(b)

F3

B
(c)

F3

ekil 13
zmde lem Sras:

ekildei q ubuu r ile deitirilirse bir basit kafes sistem elde edilir.
Bu sistemin ubuk kuvvetleri dm noktalar yntemiyle zlm
olsun. Burada S r deitirilen ubuun zerine gelen kuvvettir ve
gerekte byle bir kuvvet yoktur. Bu yeni sistemin ubuk kuvvetleri
u ana kadar anlatlan iki yntemden biriyle zlm olsun; sz
konusu ubuk kuvvetleri
S1 , S 2 , ......, S10 , S r

olur.

Bu aamada bir dzeltmeye gidilir. Bunun iin c eklinde grld

gibi deitirilmi sistemde kaldrlan q ubuunun dorultusunda, bu
ubuun bal olduu dm noktalarna birim iddette ekme
kuvvetleri uygulanr. Tm d kuvvetler sfr alnarak sadece bu birim
kuvvetler altnda sistem zlrse ubuk kuvvetleri

S1, S 2 , ......., S10 , S r

olarak elde edilir. Birim ykleme yerine bunun p kat kadar bir kuvvet
uygulanm olsayd ubuk kuvvetleri
pS1, pS 2 , ......., pS10 , pS r

olurdu.

Bu aamada d kuvvetlerle birlikte (p, p) kuvvetlerinin birlikte

etkimesi sonucunda ubuk kuvvetleri olan
S1 , S 2 ,........, S10 , S r

byklklerinin her biri

( S1 + pS1 ), ( S 2 + pS 2 ), ......., ( S10 + pS10 ), ( S r + pS r )

olur.

83

Son olarak gerek kafes sistemde r ubuu bulunmadna gre, bu

kuvvettin sfr olmas iin p kuvvetinin ne olmas gerektii
bulunmaldr. Yani
( S r + pS r ) = 0 p =

Sr
S r

olmaldr. Bu sonu .......de yerine konursa gerek sistemin ubuk

S
S
S
kuvvetleri ( S1 r , S1 ), ( S 2 r , S 2 )......., ( S10 r , S10 )
S r
S r
S r
Burada kaldrlm olan ubuun zerindeki kuvvet S q = p olup,
Sr
.S i
S r

terimleri de dzeltme katsaylardr.

2. Uzay Kafes Sistemler
Birok dorusal elemann boyutlu bir biim oluturacak ekilde ularndan
birbirlerine mafsall olarak balanmasyla elde edilen kafes sistemlere uzay
kafes sistemler denmektedir, ekil 14. Uzay kafes sistemlerde baz eleman alt
ubuk ve drt dm noktas ile oluturulur, ekil 15. Bu sistemde her bir dm
noktasndaki kuvvetler bir noktada kesitiinden her bir dm noktasnda
adet kuvvet denge denklemi yazlarak tm ubuk kuvvetleri bulunabilir. Sz
konusu sistemlerde hiperstatiklik derecesi
h = m + r 3.n

ifadesiyle hesaplanr.
C

A
E

ekil 14

ekil 15

84

8. KABLOLAR

Kablolar, asma kprler, enerji iletim hatlar, teleferikler, yksek kulelerin

gergileri, v.s. gibi birok mhendislik uygulamalarnda kullanlrlar. Esnek
olduklarndan eilme mukavemetleri ihmal edilebilir: Bu sebeple kablolar sonsuz
sayda mafsaln yanyana gelmesiyle olumu tayc sistemler olarak gz nne
alnabilirler. Bu kabul kablo kuvvetinin kablonun her noktasnda o noktadaki
kablo teeti dorultusunda ve ekme olduu anlamna gelmektedir. Kablolar
ykleme durumlarna gre izleyen snflara ayrlabilirler:
1) Tekil ykler etkisindeki kablolar
2) Yayl ykler etkisindeki kablolar

Sz edilen kablo eitlerini incelemeye gemeden nce kablolarla ilgili izleyen

tanmlar verilecektir:

Kablo Oku (Sarkmas): A ve B mesnetlerinin ayn dzeyde olmas durumunda

mesnetlerden kablonun alt noktasna olan dey h mesafesidir, ekil 1.

Kablo Akl: Mesnetler aras L uzaklna verilen addr, ekil

85

L
A

B
h

ekil 1
1)

Tekil Ykler Etkisindeki Kablolar

Tekil ykler etkisindeki kablolarda kablo arl ihmal edilmekte olup, kablo zerine tekil ykler
dey olarak etkimektedir. L, d , x1 , x2 , x3 byklkleri verilmitir, ekil 2. Serbest cisim
diyagramndan (SCD) bilinmeyen mesnet reaksiyonlarnn saysnn drt adet olduu
grlmektedir, ekil 2. Buna karn denge denklemleri says olup ilave bir denkleme daha
ihtiya vardr. Kablonun SCD sinde verilen konumlardan hangisinde olduunun belirlenebilmesi
iin kablo zerindeki herhangi bir D( x, y ) noktasnn koordinatnn belirli olmas gereklidir. AD
parasnn, ekil 2, SCD si izilip ek bir denklem daha yazlabilir. Bu denklem D noktasna gre
D nin solunda veya sanda kalan tm kuvvetlerin D ye gre toplam momentinin sfr olduunu
ifade eder. Denge denklemleri tm sistemde
L
y1

d
y2

y3

C1
C2

F1

F2
x1

x2

C3
F3

x3

86

VA

VB

HA

HB

A
C1

C2

F1

C3

F2
x1

x2

F3

x3
ekil 2

=0,

=0,

=0,

(1)

ve AD parasnda ise

=0

(2)

olarak yazlr. H A ve VA belirlendikten sonra A noktasndan kablonun her hangi bir noktasna
olan dey uzaklk kolayca bulunabilir. Bunun iin dey mesafenin bulunmas istenilen
mesafeye gre momentin sfr olmas artndan faydalanlr. Bu aamada minimum ve maksimum
kablo kuvvetleri bulunsun:
VA
HA
A

y
C1

F1
x1

ekil 3
A-C1 aras

87

VA
HA
1

C1

T1

= 0 Ax + T1 . cos 1

T1 =

Ax
cos 1

(3)

C1-C2 aras
VA
HA
A
C1

2 T
2

F1

ekil 4

= 0 Ax + T2 . cos 2

T2 =

Ax
cos 2

(4)

(1) ve (2) ifadelerinden kablonun herhangi bir ksmndaki kablo kuvvetinin

Ti =

Ax
cos i

(5)

olduu sonucuna varlr. Bu son ifadeden

max Tmax
min Tmin

(6)

olduu aktr.
2)

Yayl Ykler Etkisindeki Kablolar

Yayl ykler etkisindeki bir kablo ekil 5 de grlmektedir. Bylesi ykler sadece x apsisinin bir
fonksiyonu olarak alnr. Kablonun en alt noktas olan C de kablo eimi sfr olup, eksen takm

88

buraya yerletirilmitir. Bu C noktasndan kablo zerindeki bir dier D noktasna kadar olan
kablo paras iin serbest cisim diyagram izilsin, ekil 5.

B
A

D
C

y
D

T0

x
G

ekil 5

ekil 5 deki CD kablosunun dengesinden

T = To2 + G 2

(7)

G
To

(8)

olduu grlr. Ayrca

tg =

olmaktadr. Kablo iin yatay denge denklemi yazlrsa

= 0 To + T . cos = 0
T=

To
cos

(9)

elde edilir. Dey ynde denge denkleminin yazlmasndan

T=

G
sin

(10)

olduu bulunur. Bu aamada belirli yayl ykler altndaki kablolar incelenecektir.

o

Parabolik Kablo

Bylesi kablolarda q yayl yk yatay uzunluk boyunca dey y dorultusunda etkiyen dzgn
yayl ykn iddeti olup kablo arl bu yk yannda ihmal edilmektedir. ekil 6 da szkonusu
kablo grlmektedir. CD parasnn dengesinden

89

L
d
h

y
A

D
C
x

dzgn yayili yk
y
D

T0

T
x

ekil 6

M
y=

x
= 0 To . y q.x. = 0
2

q.x 2
2.To

(11)

elde edilir. Snr artlarndan

y1 = h =

q.x12
2.To

y2 = h + d =

(12)

q.x22
2.To

(13)

(12) ve (13) denklemlerinden

y1
x2
h
=
= 12
y 2 h + d x2

90

(14)

bulunur. (14) ifadesinden

h
h+d

x1 = x2

(15)

elde edilir. Ayrca ekil 6 dan

L = x1 + x2

(16)

olduu grlmektedir (15) ve (16) bantlarndan x1 ve x2 elde edilir. Daha sonra (11)
bantsnda x1 veya x2 yerine konursa
To =

q.x12 q.x22
=
2. y1 2. y 2

(17)

bulunur. Ayrca bylesi ykleme durumunda

G = q.x

(18)

T = To2 + q 2 .x 2
2
Tmax = To2 + q 2 .xmax

(19)
(20)

ifadelerinin geerli olduu grlmektedir.

Parabolik kabloda kablo boyunun bulunmas:

ds

dy
dx

ekil 7
ekil 7 deki ds yaynn boyu

ds 2 = dx 2 + dy 2

(21)

eklinde hesap edilir. (21) ifadesi bir baka ekilde

2

dx 2 dy 2
dy
ds =
+ 2 dx = 1 + dx
2
dx
dx
dx

(22)

olarak ifade edilebilir. (11) eitlii kullanlarak (22) ifadesi

ds = 1 + ( y )

q.x
dx
dx = 1 +
To

91

(23)

ekline getirilir. Kablonun en alt noktasndan A mesnedine kadar olan kablo boyu
SA

xA

ds =

q.x
dx
1 +
To

(24)

integralinden yaralanlarak hesaplanr. ntegrasyon ifadesi altndaki terim binom

serisine alarak
xA
q2 x2 q4 x4

+ ....... dx
s A = 1 +
2
4
2.To
8.To

(25)

ifadesi elde elde edilir. ntegrasyon ilemi yaplrsa s A boyu iin

2 y 2 2 y 4

s A = x A 1 + A A + ........
3 x A 5 x A

(26)

elde edilir. kinci terimden sonrakiler ok kk olduklarndan ihmal edilmilerdir. Toplam kablo
boyunun bulunmas iin s B nin de bulunmas gereklidir. Bu boy s A nn hesaplanndaki yolun
ayns izlenerek bulunur. Daha sonra toplam kablo boyu
s = s A + sB

(27)

olarak elde edilir.

Zincir Erisi

Kendi arl etkisindeki kabloda q yk kablo uzunluu boyunca dzgn

yayldr, ekil 8. Kablonun en alt noktas olan C den D ye kadar olan kablo
parasnn, ekil 9, SCD si izilip sz konusu parann dengesi incelenirse
izleyen eitlikler elde edilir:
L
B
y

D
q=q(s)

T0

C
G=q.s

ekil 8

ekil 9
T = To2 + q 2 .s 2

(28)

G = q.s = T .sin

(29)

y = tg =

G q.s
=
To To
92

(30)

Yukardaki ifadelerde s, y ve T ifadeleri x in fonksiyonlar olup, bunlarn x cinsinden hesap

edilmeleri gereklidir. Bu aamada ds bykl dx ve dy cinsinden yazlsn:

ds 2 = dx 2 + dy 2 (s ) 1 = ( y )
2

(31)

(31) eitliinden

(s)2 1

y =

(32)

olarak elde edilir. (30) ve (32) den

dx =

ds

(33)

1 + q .s 2
To

bulunur. (33) n integrasyonundan

x=

q.s
To
+ c1
arcsin h
q
To

(34)

ifadesi elde edilir. x = 0 iin s = 0 koulundan c1 = 0 bulunur. Bu durumda (34) denklemi

s=

q.x
To

sinh
q
To

(35)

eklinde yeniden dzenlenebilir. (35) kullanlarak (30) denklemi

y =

q.x
q.x
q.s
q T
= sinh

y = . o .sinh
To
To q
To
To

(36)

eklinde elde edilir. (36) ifadesinin integrasyonu alnrsa

y=

q.x
To
+ d1
. cosh
q
To

(37)

bulunur. x=0 iin y=0 balang koulu kullanlrsa

d1 =

To
= e
q

(38)

olarak elde edilir. Sonu olarak e = d1 alnarak zincir erisinin denklemi

x
y = e cosh 1
e

(39)

olur. e nin boyutu uzunluk biriminde olacaktr. Kablonun herhangi bir x noktasnda
oluacak T kuvveti

T 2 = To2 + q 2 s 2

93

(40)

bantsnda (35) denklemi yerine konularak

q x

T 2 = To2 1 + sinh 2
To

(41)

olur. Bu ifadenin dzenlenmesiyle

q.x

T = To . cosh
To

(42)

x
s 2 = e 2 .sinh 2
e

(43)

elde edilir. (35) ve (38) den

(39) dan

( y + e)

x
= e2 .cosh 2
e

(44)

(44) ifadesi
y+e
x
= cosh
e
e

(45)

eklinde ifade edilebilir. (43) ve (44) den

( y + e)

s 2 = e2

(46)

sonucuna varlr. (45) ve (46) dan

y
y.q
y+e
T = To
= To + q. y
= To + To . = To + To
e
To
e

(47)

bulunur. (46) dan

s 2 = y 2 + 2 ye

(48)

elde edilir. (47) bants kablonun en alt noktasndan dey olarak en uzaktaki mesnette
en byk kablo kuvvetinin olutuunu ifade eder.
L
B
yb

q=q(s)

ekil 10. Zincir erisi kabloda mesnetlerin farkl yksekliklerde olmas

94

Eer mesnetler ayn ykseklikte deilse x A ve x B belli deildir. Bu durumda (39) denkleminde
A ve B nin koordinatlar yerine konursa
xA
y +e
= cosh 1 A

e
e

(49)

xB
y +e
= cosh 1 B

e
e

(50)

bulunur. Burada iki denklem olup bilinmeyenler x A , x B ve e olmak zere tr. Gerekli nc
denklem
L = x A + xB

(51)

x A = L xB

(52)

dir. Buradan
bulunur. (52) eitlii (49) ile birlikte (50) de yerine konursa
L
y +e
1 y + e
= cosh 1 B
+ cosh A

e
e
e

(53)

elde edilir. Bu denklemden e bulunarak daha sonra (49) ve (50) denklemlerinden x A ve x B

bulunur.
Sonu olarak, mesnetler farkl dzeyde deilse (39) denkleminden, ayn dzeyde ise (53)
denkleminden e bulunur. e bulunduktan sonra (38) ifadesinden To , (47) ifadesinden T ve (35)
ifadesinden de s A ve s B bulunarak problem zlm olur.

95

9. ATALET MOMENTLER
ALANLARIN ATALET MOMENTLER
9.1. Tanmlar
ubuklarn burulma ve zellikle eilmesi problemlerinde dik kesitin geometrisi ile ilgili bir takm
integral byklklere rastlanlr. Bunlar arasnda alan atalet momentleri adyla anlan bir takm
byklkler nemli yer tutar.
y
A

dA
x
R

y
x

ekil 9.1
ekil 9.1 de F ile gsterilen bir dik kesit, x, y kartezyen eksen takmna balanm olsun; dF ile
kesitin bir alan eleman gsterilsin. Atalet momentlerine gemeden nce izleyen
S x = y dF , S y = x dF
F

(9.1)

ifadeleriyle tanmlanan byklklere kesitin alan statik momentleri ad verilir. cm3 cinsinden olan
bu byklkler, eksen takmlar kesitin arlk merkezinden geerse, sfr olur. Birinci mertebe
momentleri de denilen S lerin yannda ikinci mertebe momentleri saylacak atalet momentlerinin
tanmlar ise
J x = y 2 dF , J y = x 2 dF ve J x y = x y dF
F

(9.2)

den ibarettir. Bunlardan birincisine x eksenine gre, ikincisine y eksenine gre alan atalet
momenti ve sonuncusuna da arpm atalet momenti ad verilir.
Atalet momentleri cm4 cinsinden olan byklklerdir; bunlardan Jx , Jy daima pozitif olduu
halde Jxy her iareti alabilir. Hatta eksenin durumuna gre sfr da olabilir. O halde
J x > 0 , J y > 0 ve J x y 0 veya J x y 0

(9.3)

olacak demektir. (9.2) de tanmlanan esas atalet momentinden baka aadaki gibi tarif edilen
J 0 = R 2 dF

(9.4)

bir atalet momenti daha vardr ki adna O noktasna gre polar atalet momenti denir. Yalnz
x 2 + y 2 = R 2 olduundan bu yeni deer ncekilerden bamsz bir byklk olmayp

96

J0 = J x + J y

(9.5)

gibi dier iki atalet momentinin toplamna eittir.

Bundan baka atalet momentlerinden tretilen bir takm byklkler daha vardr, rnein
ix =

Jy

Jx
, iy =
F

veya J x = i x2 F ve J y = i y2 F

(9.6)

tarznda tarif edilen ix ve iy deerlerine kesitin ilgili eksenlere gre atalet yaraplar denir ve
boyutlar cm dir.

9.2. Eksenlerin Paralel Kaymas

ekil 9.2 de olduu gibi birbirlerine paralel (x, y) ve ( x , y ) gibi iki takm ele alnsn, yalnz
ikinci takmn balangc kesit eklinin G arlk merkezinde olsun. Koordinat dnm
formlleri
y
y'
a
x

x'
G
y

b
x

ekil 9.2
x = a + x ve

y = b + y

olduundan tanmdan atalet momentleri iin

J x = y 2 dF = (b + y ) dF = y 2 dF + 2b y dF + b 2 dF
2

J y = x 2 dF = (a + x ) dF = x 2 dF + 2a x dF + a
2

dF
F

J x y = x y dF = x y dF + a y dF + b x dF + a b dF
F

bulunur. x , y eksenleri G den getii iin bunlara gre hesaplanacak statik momentlerin sfr
olduu dnlrse dnm formlleri olarak
J x = J x + b 2 F , J y = J y + a 2 F , J x y = J x y + a b F

97

(9.7)

bulunur. Steiner formlleri ad verilen bu dnm ifadeleri uygulanrken paralel eksenlerden

birinin arlk merkezinden getii unutulmamaldr. Her iki eksende arlk
G

U'
d1

d2
U2
U1

ekil 9.3

merkezinden gemiyorsa, dnm formln yine (9.7) den bulmak mmkndr; ekil 9.3
byle bir hali gsterir. (9.7) den
J u 1 = J u + d12 F

ve

J u 2 = J u + d 22 F

yazlabilir. Burada J u yok edilirse

J u 1 = J u 2 + (d12 d 22 ) F

(9.8)

bulunur ki bu da iki eksen arasndaki gei formldr. (9.7) ifadeleri ak olarak gsteriyor ki
paralel bir ok eksenlere gre hesap edilen atalet momentleri arasnda, en kk olan arlk
merkezinden geen eksene gre hesap edilendir.
9.3. Asal Eksenler ve Asal Atalet Momentleri

A alannn balangta seilen x y eksenlerine gre atalet momentleri olan J x = y 2 dA ,

J y = x 2 dA ve arpm atalet momenti olan J xy = xydA deerlerinin bilindii ve balang

eksen takmna gre as yapan u,v eksenlerine gre, J u , J v ve J uv deerlerinin bulunmas

istensin. Bunun iin nce bir dA alan elemannn u , v ve x, y koordinatlar arasnda aada
verilen bantlarn olduu dikkate a1nmaldr :

98

y
v
u

dA
y.cos

x.cos

y
x

ekil 9.4

ekil 5.4 deki a deiimi iin yeni koordinatlarn eskileri cinsinden

u = xcos + ysin
v = ycos - xsin

(9.9)

eklinde elde edilebilecei grlmektedir. (9.9) bantlarndan yararlanlarak

Ju = v 2 dA = (ycos - xsin ) 2 dA

(9.9a)

Ju = y 2 cos 2 .dA - 2 xycossin .dA + x 2 sin 2 .dA

(9.9b)

(9.9a) ve (9.9b) den

J u = J x cos 2 - 2J xy sincos + J y sin 2

(9.10a)

J y = J x sin 2 + 2J xy sincos + J y cos 2

(9.1Ob)

J uv = J x sin cos + J xy (cos 2 - sin 2 ) - J y sincos

(9.1Oc)

(9.10a) ve (9.10b) bantlarnn taraf tarafa toplanmas

Ju + Jv = J x + J y

(9.11)

verir ki bu sonu (9.11) eitliinin her iki tarafndaki ifadeler J o polar atalet momentine eit
olduundan daha nceden grlebilirdi. Yeniden ifade edilirse, eksene gre atalet momentlerinin
toplam
koordinat
dnmne
gre
deimezdir
(invaryanttr).
2
2
sin2 = 2sincos ve cos2 = cos - sin trigonornetrik bantlar kullanlrsa
(9.10a), (9.10b), (9.I0c) bantlar izleyen ekilde yazlabilir :

Ju =

Jx + Jy
2

Jx Jy
2

cos2 J xy sin2

99

Jv =

Jx + Jy

J uv =

Jx Jy

2
Jx Jy
2

cos2 + J xy sin2

sin2 + J xy cos2

(9.12) bantlar bir dairenin parametrik denklemleridir. Bu, bir dik eksen takm seilir ve
parametresinin verilen bir deeri iin apsisi J u ve ordinat J uv olan bir M noktas iaretlenirse,
bu biimde elde edilen tm noktalarn bir ember zerinde olaca anlamndadr. Bu zelliin
elde edilmesi iin (9.12a) ve (9.12c) denklemlerinden yok edilir . Bu durumda

J + Jy

J u x
2

J Jy

+ J uv2 = x
2

+ J xy2

(9.13)

elde edilir . Burada

J ort =

Jx + Jy
2

Jx Jy
ve R =
2

+ J xy2

(9.14)

alnarak (9.13) bants

(J u - J ort ) 2 + J uv2 = R 2 (9.15)

eklinde yazlr . Bu denklem, merkezinin apsisi J ort ve ordinat sfr olan R yarapl bir
emberin denklemidir. Elde edilen emberin apsisler eksenini kestii A ve B noktalarnn zel bir
nemi vardr: A noktas J u atalet momentinin maksimum deerine, B noktas ise minimum
deerine karlk gelir . Bunun yan sra bu noktalar arpm atalet momenti J uv nin sfr
deerlerine kar gelir. Bylece parametresinin A ve B noktalarna karlk gelen m deerleri
(9.12c) bantsnda J uv = 0 konularak
tg 2 m =

2 J xy

(9.16)

Jx Jy

eklinde elde edilir . Bu bant birbirinden 180 D farkl olan iki adet 2 m deeri tanmlar; buna
gre iki m deeri arasndaki a 90 D dir. Bunlardan biri ekil 9.5a daki A noktasna, dieri ise B
noktasna kar gelir. A noktasnda atalet momenti maksimum, B noktasnda ise minimumdur.
Byle tanmlanan birbirine dik iki eksene alann O ya gre asal atalet momentleri denilir. ekil
9.5b den
J max = J ort + R ve

J min = J ort - R

(9.17a)

olduu grlr. Bu ifadeler ak olarak yazlrsa

J max,min =

Jx + Jy
2

Jx Jy

2

+ J xy2

(9.17b)

100

olduu grlr. (9.16) bantsndan elde edilen m deerleri (9.12c) bantsnda J uv = 0

konularak elde edildiinden verilen bir alann asal eksenlerine gre arpm atalet momentinin
sfr olduu aktr. Bir alann O noktasndan geen bir simetri ekseni varsa,bu eksenin alann O
dan geen bir asal ekseni olmas gerektii grlmektedir . Dier taraftan bir asal eksenin simetri
ekseni olmas art deildir; bir alann simetri zellikleri olsun ya da olmasn bunun her hangi bir
O noktasndan geen iki asal atalet ekseni olacaktr. Buraya kadar bulunan zellikler verilen
alann iinde ya da dnda bulunan her hangi bir O noktas iin geerlidir. O noktas alann
arlk merkezi ile akk seilirse, O dan geen her hangi bir eksen arlk merkezinden geen
bir eksendir; alann arlk merkezinden geen iki asal eksenine alann arlk merkezinden geen
asal eksenleri denilir.

ekil 9.5

5.4. Atalet Momentleri ve arpm Atalet Momentleri in Mohr emberi

O noktasndan geen iki dik x , y eksenine gre bir Alann atalet momentleri ve arpm atalet
momenti bilindiinde, grafik olarak (a) alann O ya gre asal atalet momentlerini ve asal
eksenlerini, ya da (b) alann O dan geen dier her hangi bir u , v dik eksen takmna gre atalet
momentleri ve arpm atalet momentinin belirlenmesi iin ilk olarak Otto Mohr tarafndan
kullanlan Mohr emberinden nasl yararlanlaca grlecektir

101

ekil 9.6

Atalet momentleri J x , J y ve arpm atalet momenti J xy bilindiinde Mohr emberinin

merkezinin ve ember zerindeki bir noktann koordinatlarnn srasyla
Jx + Jy
C
; 0
2

(5.19)

X ( J x , J xy )

olduu bilinmektedir. X noktasna kar gelen eksen takmndan itibaren gerek ekilde kadar
dnlrse Mohr emberinde X noktasndan itibaren ayn ynde 2 kadar dnlr ve bu duruma
kar gelen eksenIer iin atalet momentleri ember zerinde basit geometrik ilemler yaplarak
elde edilebilir; ekil 9.6a ve b den
J u = J ort + Rcos(2 m 2 )

(5.20a)

J uv = Rsin(2 m 2 )

(5.20b)

olduu grlmektedir . Burada. 2 m J u ekseninden itibaren CX dorultusunun saat ibrelerinin

tersi ynde yapt a 2 CX dorultusundan itibaren CU dorultusunun yapt a; bu a saat
ibrelerinin tersi ynde ise (+) (ekil 9.6b), aksi halde (-) (ekil 9.6b) alnr.

102

Tablo 9.1 Baz Kesitlerin Atalet Momentleri

103

KTLELERN ATALET MOMENTLER

5.5. Bir Ktlenin Atalet Momenti

Bir AA' ekseni etrafnda serbeste dnebilen, ktlesi ihmal edilebilen bir ubuk zerine monte
edilmi kk bir m ktlesi gz nne alnsn (ekil 9.7a). Sisteme bir kuvvet ifti uygulanrsa,
balangta durma konumunda olduu kabul edilen ubuk ve ktle,AA' etrafnda dnmeye
balayacaktr. Bu hareketin ayrntlar dinamikte incelenecektir. imdi sistemin verilen bir dnme
hzna erimesi iin gerekli zamann m ktlesi ile orantl olduu belirtilmek ve r uzaklnn
karesi ile orantl olduu gsterilmek istenmektedir. Bundan tr r 2 m arpm, sistemin
ataletinin (eylemsizliinin), yani sistemi harekete geirilmeye alldnda bunun gsterdii
direnmin bir lsdr. Bu sebeple r 2 m arpmna m ktlesinin AA' eksenine gre atalet
momenti denilir .
imdi AA' ekseni etrafnda dndrlecek, ktlesi m olan bir cisim gz nne alnsn (ekil
9.7b). Cisim ktleleri m1 , m2 ,......, mn olan elemanlara ayrlarak, cismin dnmeye kar
direniminin r12 m1 + r22 m2 + ........ + rn2 mn toplam ile lld bulunur. Bundan dolay, bu
toplam cismin AA' eksenine gre atalet momentini tanmlar. Elemanlarn says arttrlrsa, atalet
momentinin limitte
I = r 2 dm

(9.21)

integraline eit olduu bulunur

A'

A'

A'

m1
m

m2

m
k

m3

ekil 9. 7

Cismin AA' eksenine gre k atalet yarap

I = k 2m

veya

k= I/m

(9.22)

bants ile tanmlanmtr. Bundan tr k atalet yarap, cismin AA' eksenine gre atalet
momenti ayn kalmak zere, cismin btn ktlesini bir arada konulmas gerekli uzakl gsterir

104

(ekil 9.7c) m ktlesi, ister orijinal biiminde (ekil 9.7b), isterse ekil 9. 7 de grld gibi bir
noktada toplanm olsun, AA' eksenine gre dnmeye ayn ekilde tepki gsterecektir.
Bir ktlenin atalet yarap genellikle cm cinsinden ifade edilir . Bir ktlenin atalet momenti ktle
ile bir uzakln arpm olduundan, genellikle kgcm cinsinden ifade edilecektir.
5.6. Paralel Eksenler Teorem.

Ktlesi m olan bir cisim gz nne alnsn;bu cismin AA' eksenine gre atalet momenti
I = r 2 dm dir. Burada r dm ktle elemannn AA' eksenine olan uzakldr (ekil 9.8). Benzer
ekilde AA' eksenine paralel olan ve cismin arlk merkezinden geen BB' eksenine gre cismin
atalet momenti I = r 2 dm dir. Burada r', bir ktle elemannn BB' eksenine uzakldr. ekil
9.8 de grlen iki eksen sistemi seilirse
y

y'
A'
B'
r

r'

d'

r'

x,x'
z=z'

z
z'
A
B

ekil 9.8

r 2 = x2 + z2

r 2 = x2 + z 2

yazlabilir. AA ' ve BB' arasndaki uzaklk d olduuna gre x = x + d ve z = z' olduu gz

nne alnrsa,
r 2 = (x' + d 2 ) + Z' 2 = r' 2 +2x' d' + d 2
yazlr. I = r 2 dm bantsnda r 2 yerine deeri konularak, cismin AA' eksenine gre atalet
momenti

I = r 2 dm = r' 2 dm + 2d x' dm + d 2 dm

105

olarak elde edilir . Burada birinci integral arlk merkezinden geen BB' eksenine gre I atalet
momentini gsterir; ikinci integral cismin y'z' dzlemine gre birinci momentini (statik moment)
gsterir ve G bu dzlemde olduundan sfra eittir; son integral cismin toplam m ktlesine
eittir. Bundan tr

I = l + md 2

(5.23)

yazlr. Atalet momentleri bunlara karlk olan atalet yaraplar cinsinden yazlrsa,
k 2 = k ' 2 +d 2

(5.24)

elde ediir. Burada k ve k ' srasyla AA' ve BB' eksenlerine gre atalet yaraplarn gsterirler.
9.7 nce Levhalarn Atalet Momentleri

Younluu (younluk=birim hacim ktlesi) olan homojen malzemeden yaplm t sabit

kalnlkl ince bir levha gz nne alnsn. Levhann, Ievha dzleminde bulunan AA ,eksenine
gre ktle atalet momenti (ekil 9.9a)
A'

A'

dA

B'

dA
r

dA

B'

r
C

C'

ekil 9.9

I AAktle = r 2 dm
dir. dm = tdA olduundan
I AAktle = t r 2 dA
yazlr. Fakat r, dA alan elemannn AA' eksenine olan uzakln gsterir; bundan tr integral,
levha alannn AA' eksenine gre atalet momentine eittir. Buna gre
I AA ktle = tI AA' alan

(9.25)

olur. Benzer ekilde AA' eksenine dik bir BB' eksenine gre (ekil 9.9b)
106

I BB ktle = tI BB' alan

(5.26)

bulunur. imdi AA' ve BB' nn C kesim noktasndan geen ve dzleme dik CC' ekseni gz nne
alnarak (ekil 5.9c),

I CC ktle = tJ C alan

( 5 .27)

yazlr. Burada J c levha alannn C noktasna gre polar atalet momentidir.

Bir alann eksenel atalet momentleri ile polar atalet momenti arasnda J C = I AA + I BB
bantsnn varl hatrlanrsa, ince bir levhann ktle atalet momentleri arasnda aadaki
bant elde edilir:
I CC = I AA + I BB

(5.28)

Dikdrtgen Levha : Kenarlar a ve b olan dikdrtgen levha durumunda (ekil 9.10), levhann
arlk merkezinden geen eksenlere gre aada verilen atalet momentleri elde edilir :

I AA ktle = tI AA' alan = t(a 3 b/12)

I BB ktle = tI BB' alan = t(ab 3 /12)

B'

ekil 9.10

a b t arpmnn Ievhann m ktlesine eit olduu gz nne alnarak, bir ince dikdrtgen
levhann ktle atalet momentleri aadaki gibi yazlr:
I AA' = ma 2 /12

I BB' = mb 2 /12

(9.29)

I CC' = I AA' + I BB =

m 2
(a + b 2 )
12

(9.30)

107

Dairesel Ievha : r yarapl dairesel levha ya da dairesel disk durumunda

I AA ktle = tI AA' alan = t( r 4 /4)
yazlr. r 3 t arpmnn levhann m ktlesine eit ve I AA' = I BB olduu gz nne alnarak,
bir dairesel levhann ktle atalet momentleri aadaki gibi yazlr:
I AA' = I BB = mr 2 /4

(9.31)

I CC' = I AA' + I BB = mr 2 /2

(9.32)
A'

B'
C
C'

ekil 9.11

9.8. Boyutlu Bir Cismin Atalet Momentinin ntegrasyonla Bulunmas

boyutlu bir cismin atalet momenti I = r 2 dm integrali hesaplanarak elde edilir. Cisim
younluu olan homojen bir malzemeden yaplmsa dm = dV ve I = r 2 dV yazlabilir.

Bu integral sadece cismin biimine baldr. Bunu hesaplamak iin,genellikle katl ya da en az

iki katl integral almak gereklidir.

108

y'
y'

z'

C
C'

z'

ekil 9.12

Bununla birlikte eer cismin simetri dzlemi varsa, simetri dzlemlerine dik ince bir levhann
ktlesini bir dm ktle eleman olarak seip ounlukla bunun atalet momentini tek katl
integralle hesaplamak mmkndr .mein dnel cisimler durumunda, ktle eleman ince bir
disk olacaktr (ekil 9.12). (9.32) bants kullanlarak, diskin dnme eksenine gre atalet
momenti, ekil 9.12 de belirtildii gibi kolayca ifade edilebilir. Bunun dier iki koordinat,
eksenine gre atalet momenti (9.31) bants ve paralel eksenler teoremi kullanlarak elde
edilecektir. Elde edilen bantlarn integrasyonu, dnel cismin aranan atalet momentlerini
verecektir.
9.9. Bileik Alanlarn Atalet Momentleri

ok karlalan baz biimlerin atalet momentleri ekil 5.13 de gsterilmitir. Bu basit

biimlerin birkann birletirilmesiyle yaplm bir cismin verilen bir eksene gre atalet
momenti, ,bunun bileen paralarnn verilen eksene gre atalet momentlerini hesaplayp
toplayarak elde edilebilir. Alanlar durumunda daha nce belirtildii gibi, bir bileik cismin atalet
yarap, bunun bileen paralarnn atalet yaraplarnn toplanmasndan elde edilemeyecei
tekrar belirtilmelidir.

109

10. VRTEL METODU

10.1. Yerdeitirme ve Bir Kuvvetin i

Buraya kadar rijit cisimlerin dengesine ilikin problemler Fx = 0 , Fy = 0 , Fz = 0

denge denklemleri ile zlmt. Bu aamada belirli trde problemleri zmede daha yararl
olaca grlecek olan bir baka metot gz nne alnacaktr. Bu metot bir kuvvetin ii
kavramna dayanmaktadr. nce yerdeitirme ve bir kuvvetin ii terimleri mekanikte
kullanld ekliyle tanmlanacaktr:
G G
(10.1)
dW = F dr = F dr cos
(10.1) ifadesi bir kuvvetin iini tanmlar (ekil 10.1).
F

ekil 10.1
Yapmayan Kuvvetler

1. Sabit noktalara uygulanan kuvvetler.

2. Yerdeitirmeye dik dorultuda etkiyen kuvvetler.
3. Arlk merkezi yatay olarak hareket eden bir cismin arl.
4. Kaymadan yuvarlanan bir tekerlee etkiyen srtnme kuvveti ( herhangi bir anda
deme noktas hareket etmediinden).
5. Srtnmesiz bir mafsaldaki tepki kuvveti.
6. Srtnmesiz yzey boyunca hareket eden bir cisme yzeyden gelen tepki kuvveti.
Birok Kuvvetin Yapt lerin Toplamnn Sfr Olmas Durumu

1. ekil 10.2 deki AC ve BC ye etkiyen kuvvetlerin yaptklar iin toplam.

2. Uzamasz bir AB ipi ile birbirine bal iki bloktan oluan sistemde T ve T
kuvvetlerinin toplam ii (ekil 10.3).
3. Bir rijit cismin maddesel noktalarn bir arada tutan i kuvvetlerin toplam ii(ekil
10.4)

110

-F

T
T'

ekil 10.2

ekil 10.3

dr'

-F

B'

F
A

dr

A'

ekil 10.4
10.2. Kuvvet iftinin i

Dzlemde genel yerdeitirme yapan ekil 10.2 deki cisme etkiyen kuvvet iftinin ii hesap
edilmek istensin. Dzlem yerdeitirme bir telenme ve bir de dnme eklinde iki bileene
ayrlabilir. telenmede kuvvet iftini yapt i ise
dW = F ds 2 = F r d = M d

(10.2)

olur. Burada d radyan cinsinden ifade edilen ve cismin dnmesini gsteren kk bir adr.
10.3. Virtel lkesi

(ds2=rd ) B''
d
A'
B' dr2
A

dr1

-F

dr1

F
r

ekil 10.5
111

ekil 10.2 deki maddesel noktann A dan A ye kk bir yerdeitirme yapt kabul edilsin.
Yerdeitirmenin olmas mmkn fakat olumas gerekli deildir. Kuvvetler dengede ve
maddesel nokta hareketsiz yada, maddesel nokta verilen kuvvetler sistemi altnda AA den baka
bir dorultuda hareket edebilir. Bu nedenle sz edilen yerdeitirme sanal bir yerdeitirmedir.
G
G
Buna virtel yerdeitirme denir ve r ile gsterilir. r birinci dereceden diferansiyel
G
G
olmasna karn sanal olduu iin d r yerine r kullanlmtr. Virtel yerdeitirmeler bir
maddesel noktann denge artlarnn salanp salanmadn saptamakta kullanlabilirler.
G G
G
G
F1 , F2 , ...., Fn kuvvetlerinin r sanal yerdeitirmesi srasnda yapt ie virtel i denir. Bu i
G
G
G G
G
G
W = F1 r + F2 r + ........ + Fn r
G
G
G
G
W = ( F1 + F2 + ........ + Fn ) r

W = R r

(10.3)

G
olur. Burada R bileke kuvvettir.
F2

F1
A'

Fn

F3

ekil 10.6
Bir Maddesel Nokta in Virtel lkesi

Maddesel nokta dengede ise bu maddesel noktaya etki eden kuvvetlerin virtel ii, maddesel
noktann virtel yerdeitirmesi iin sfrdr.
Bir Rijit Cisim in Virtel lkesi

Rijit cisim dengede ise cismin herhangi bir virtel yerdeitirmesi iin rijit cisme etkiyen d
kuvvetlerin toplam virtel ii sfr olur. Eer cisim dengede ise cismi oluturan tm maddesel
noktalar dengededir. Bu demektir ki maddesel noktalara etkiyen i kuvvetlerin virtel ilerinin
toplam sfr olmaldr, bundan tr d kuvvetlerin toplam ii de sfr olmaldr. Virtel i ilkesi
birbirine bal rijit cisimler sistemine de uygulanacak ekilde geniletilebilir. Virtel
yerdeitirme srasnda sistem birleik durumda kalrsa sadece sistemdeki d kuvvetler gz
nne alnr. nk eitli birleimlerdeki i kuvvetleri toplam ii sfrdr.
10.4. Virtel lkesinin Uygulamalar

Virtel i ilkesi birbirine bal birok rijit cisimden oluan makinalar ya da mekanizmalarla ilgili
problemlerin zmne uygulandnda zellikle yararl olur.

112

F
F
y

C
l

C
yc

yc

C'

B'

HA
xB

VA

xB

(b)

(a)

ekil 10.7

ekil 10.3a daki ahap blou sktrmak iin kullanlan ACB mafsall arac gz nne alnsn.
Verilen P kuvveti C ye uygulannca (srtnme yok) aracn bloa uygulad kuvvet bulunmak
istensin. Bu durumda koordinat sisteminin balangc A da seilsin. asna pozitif bir
rtm verilsin. Aracn bloa uygulad kuvvet Q olarak alnsn. Bu durumda d kuvvetler ve
reaksiyon kuvvetlerinin virtel ii bulunsun:
x B = 2 l sin x B = 2 l cos

yC = l cos yC = l sin

(10.4)

elde edilir. Buna gre Q ve P kuvvetlerinin toplam virtel ii

W = WP + WQ = Q x B P yC = 2Q l cos + P l sin (10.5)

olur. W = 0 yazlarak
2Q l cos = P l sin Q =

P
tg
2

(10.6)

elde edilir.
Virtel i metodunun allagelmi denge denklemlerine gre stnl aktr: Virtel i metodu
kullanlarak btnbilinmeyen tepkilerin yok edilmesi mmkn olmaktadr. Oysa ki A noktasna
gre moment alnsayd sadece iki adet bilinmeyen tepki yok edilebilecekti. Eer gz nne alnan
virtel yerdeitirmeler mesnetler ve bileimlerle salanan balarla uygunsa , btn tepkiler ve i
kuvvetler yok edilmi olur ve yalnz yklerin, uygulanan kuvvetlerin ve srtnme kuvvetlerinin
ilerinin gz nne alnmas gereklidir.
Burada grld gibi tam bal sistemlerde her ne kadar gz nne alnan yerdeitirmeler
hibir zaman olamayacaklarsa da ilgili sistemlerin zmnde kullanlabilirler.
10.5. Serbestlik Derecesi

Bir tayc sistemin herhangi bir noktasnn konumunun belirlenebilmesi iin gereken bamsz
koordinat deikeni says, ya da bir sistemde oluabilecek bamsz virtel yer deitirmelerin
says diye iki ayr tanm verilebilir.

113

Bir, iki ve serbestlik dereceli sistemler ekil 10.4a, b ve c de gsterilmitir.

A

l1
1

l1
1

l1
1

l2

l2

l3
3

(a)

(b)

(c)

ekil 10.8
10.6. Potansiyel Enerji

Potansiyel enerji, bir cismin konumu sebebiyle i yapma kapasitesi olarak tanmlanmaktadr.
skaler bir Gfonksiyon olarak tanmlansn. Bu fonksiyonun deeri konum koordinatlarna
baldr. Bir F kuvvetini bylesi bir fonksiyonun gradyeni olarak ifade edelim:
G G G G
(10.7)
F=
i+
j+
k
x
y
z
Bu kuvvetin yapt i, iin tanmndan
G G
G G
(W12 ) k = F .d r = i +
j+
y
z
x

G G
G
G
k . dxi + dyj + dzk =

(10.8)

2
dy +
dz = d = 2 1
dx +
y
z 1
x
olur. (W12 ) k konservatif kuvvetin ii olarak adlandrlmaktadr. Burada ye i fonksiyonu
dersek, bunun deeri fonksiyonun ilk ve son deerlerine baldr ve iki nokta arasnda yaplan i
izlenen yoldan bamsz kalmaktadr (ekil 10.5a). Eer kuvvet A1 den A2 ye gittiinde kapal bir
yrnge iziyorsa (A1 ile A2 st ste der) iin sfr ettii grlr (ekil 10.5b). Bylesi bir
fonksiyonunun gradyeni olarak yazlabilen kuvvete de konservatif kuvvet denmektedir. Bu
durumda E p = olarak tanmlanan ifadeye potansiyel enerji fonksiyonu ad verilir.

114

A2(x2;y2 ;z2)

A(x;y;z)

1. yol
2. yol

A1(x1;y1 ;z1)
O

A1(x1;y1 ;z1)

z
(a)

(b)

ekil 10.9
Dengedeki ( W = 0) korunumlu sistemlerde keyfi x, y, z yer deitirmeleri iin
x 0 , y 0 , z 0 olmaldr. Bu durumda (10.8) den

=
=
=0
x y z

(10.9)

olmaldr. (10.7) denkleminden

Fx =

, Fy =
, Fz =
x
y
z

(10.10)

olduu grlmektedir. (10.10) un kark trevleri

Fx Fy
=
,
x
y

Fz Fy
=
,
z
y

Fx Fz
=
x
z

(10.11)

olmaldr. (10.7) den

G
F = = 0 ?

(10.12)

yazlabilecektir. (10.12) den ok nemli bir sonu olan

G
G
G
i
j
k
G

F =
=0
x y z
Fx Fy Fz

(10.13)

eitlii elde edilir. (10.13) n yalnzca korunumlu kuvvetler iin salatilebileceinin yeniden
hatrlatlmasnda fayda vardr.

115

10.7. Baz Kuvvetler in Potansiyel Enerji fadeleri

G
G G
G G
Sabit kuvvet: Sabit bir kuvvet F = = ai + bj + ck olarak verildiine gre Ep potansiyel enerji
fonksiyonunu bulalm:

x =

=a
x

y =

=b
y

z =

=c
z

(10.14)

olarak alnr. (10.14) eitliklerinden birincisinin x e gre integrasyonundan

= a dx = ax + c1

(10.15)

olur. (10.15) deki c1 , ierisinde y ve z deikenlerini kapsamaktadr. Bu sebeple, (10.15) nin y

deikenine gre trevi

y = c1 y =

c1
y

(10.16)

olmaktadr. (10.16) ifadesiyle (10.14) eitliklerinden ikincisi karlatrlrsa

y = c1 y = b

(10.17)
y

F
x

ekil 10.10
olduu grlr. (10.17) ifadesinin y deikenine gre integrasyonundan bu kez
c1 = by + c 2

(10.18)

olur. (10.18) in z ye gre trevi (10.14) n nc eitliiyle karlatrlrsa

z = c2 z = c

(10.19)

bulunur. (10.19) un z deikenine gre integrasyonu ile

c 2 = cz + c3

(10.20)

elde edilir ve (10.15), (10.18) ve (10.20) den

= ax + by + cz + c3

(10.21)

eklinde i fonksiyonu bulunur. lemlerde kullanldndan c3 sabitinin her hangi bir deer
almas sonular etkilemez. Bu sebeple c3 = 0 alnr. Enerji fonksiyonu (10.21) ve E p = den
E p = ax by cz

(10.22)

116

olarak elde edilir.

G
G
Yerekimi kuvveti: ekil 10.6 da verilen eksen takm iin F = mg k olmaktadr. Bylesi bir
kuvvetin potansiyel enerji fonksiyonu sabit kuvvet iin izlenen ilem aamalar tekrarlanarak elde
edilir. Bu aamalar aada verilmitir:
y
m

F=-mgk
x

ekil 10.11
G G G G
G
F = mgk =
i+
j+
k
x
y
z

(10.23)

(10.23) de grld gibi

=
= 0,
x y

d
=
= mg
z dz

(10.24)

(10.24) n ikinci eitliinden

= mg dz = mgz + c

(10.25)

olur ve (10.25) ve , E p = den

E p = = mgz c

c = 0 E p = mgz

(10.26)

olarak yerekimi kuvveti iin potansiyel enerji fonksiyonu bulunur.

Yay kuvveti : Yay kuvveti durumunda, ekil 10.7 de seilen eksen takm iin, yayn x
ekseninin art ynnde x kadar ekilmesi durumunda, yayn maddesel noktaya etki ettirdii
G
G
kuvvet F = k x i olmaktadr. Bu kuvvet, bir skaler fonksiyonunun gradyeni olarak
G
G G G G
F = kxi =
i+
j+
k
x
y
z

(10.27)

117

l+x

l
A

(a)

(b)

ekil 10.12
eklinde ifade edilir. Daha nceki ilemler tekrarlanrsa

= kx,
x

=
=0
y z

(10.28)

olur ve buradan

==

1 2
kx + c
2

(10.29)

elde edilir. Potansiyel enerji fonksiyonu ise (10.29) ve E p = den

Ep =

1 2
1
kx c , c = 0 E p = kx 2
2
2

(10.30)

eklinde bulunur. Yay iin elde edilen bu ifade, yayn uzamas boy deitirmemi konumdan
lld srece geerlidir. Yani ekil 10.7 de x1 den x2 ye gidilmesi durumundaki potansiyel

Ep =

1
k ( x 22 x12 )
2

(10.31)

olup, bu ifadede ( x 22 x12 ) yerine ( x 2 x1 ) 2 kullanlamaz.

10.8. Dengenin Kararll (Stabilitesi)

Denge ve potansiyel enerji arasndaki iliki (10.8) denklemleriyle kurulmutu. Tek serbestlik
dereceli bir sistemde salatlmas gereken koul

=0
1

(10.32)

olur, burada 1 sistemin konumunu tarifleyen bir koordinattr. Denge incelendiinde ortaya
durum kacaktr:
1) Kararl denge (ekil 10.8a).
2) Kararsz denge (ekil 10.8b).
3) Tarafsz (farksz) denge (ekil 10.8c).

118

(a)

(b)

(c)

ekil 10.13
Bu aamada denge konumuna karar verebilmek iin potansiyel enerjinin ikinci trevinin
iaretine bakmak gerekir. rnein tek serbestlik dereceli sistemlerde,

E p
1
E p
1
E p
1

2Ep

=0,

12
2Ep

=0,

12
2Ep

=0,

12

> 0 kararl denge (ekil 10.9a)

(10.33a)

< 0 kararsz denge (ekil 10.9b)

(10.33b)

= 0 tarafsz denge (ekil 10.9c)

(10.33c)

olur. E p fonksiyonunun serbest deikene gre deiimine rnek olarak ekil 10.9a kararl
denge, ekil 10.9b kararsz denge ve ekil 10.9c de tarafsz denge iin gsterilebilir. ncelenen
sistem ok serbestlik dereceli de olabilir. Bu durumda ok deikenli fonksiyonlar teorisinden
yararlanlr. rnein iki serbestlik dereceli bir sistemde (10.33) denklemleri yerine,

E p
1

E p

2Ep

1 2

2Ep
12

=0

(10.34a)

2Ep 2Ep

<0
2
2

1
2

>0

ya da

2Ep
22

(10.34b)

>0

(10.34c)

bantlar srasyla salanyorsa denge kararldr ve E p potansiyeli minimumdur.

O
(a)

O
(b)

O
(c)

ekil 10.14
119

Ek 1: Trev Operatr Nabla

Nabla bir trev operatr olup, vektrel ve skaler fonksiyonlara uygulanr. Simgesel
gsterimi dr. Operatrn ak yazlm ise,

G
G
G G
=
i +
j+
k
x
y
z

(E1.1)

dir. Nabla, vektr zelliklerine sahip olup, bununla uygulamada grad, diverjans, curl
olarak karlalmaktadr.
G
Gradyan: ( x, y, z ) biimindeki bir tretilebilir fonksiyona uygulandnda, bir
vektr alan tanmlar:
G
G G G
G G G
(E1.2)
=
i+
j+
k =
i+
j+
k
y
z
y
z
x
x
G
G
G
G G
Eer , gibi bir birim vektrle skaler arplrsa, . , dorultusunda
G
G
( x, y, z ) nin deiimini verir. = grad biiminde de yazlabilir. Ayrca , c
bir sabit olmak zere, ( x, y, z ) = c yzeyine dik bir vektr olur.

Diverjans:
G
G K G G G G
G
A =
i+
j+
k Ax i + Ay j + Az k
y
z
x

Ax G Ay G Az G
i+
j+
k
(E1.3)
y
z
x
G K KG
G K
K
bulunur. Yalnz unu da belirtelim ki, A A Ayrca A = diveryans A
biiminde yazlabilir.
G
K
Curl: A ( x, y, z ) biimindeki bir tretilebilir vektrle, vektrel arplrsa,
G
G
G
i
j
k
G K

(E1.4)
A=
x y z
Ax Ay Az
G K
olur. A = curl A diye de yazlabilir.
K K
( x, y, z ) , ( x, y, z ) fonksiyonlar ile, A B vektrleri tretilebilir olmak kouluyla,
G
trev operatrnn baz zellikleri:
G
G
G
1. ( + ) = +
G
G
G
2. ( A + B) = . A + .B
G G G
G G G G
3. ( A + B) = A + B
G
G
G
G
G G
4. . ( A) = ( ). A + ( A)
=

120

G
G
G
G
G G
5. (A) = ( ) A + ( A)
G G G
G G G
G G G
6. .( A B) = B.( A) + A.( B)
G G
7. ( ) = 0
G G G
8. ( A) = 0
G
G G G
G G G
9. ( A) = .(. A) 2 A
Burada 2 ye Laplacien denir ve ak yazlm,
2
2
2
2 = 2 +
+
y2 z2
x

dir.
Ek 2. Skaler arpmn Distribtif Olduunun spat

Skaler arpmn distribtif de olduunu gstermek iin u bant ispatlanmaldr:

G
G G
G G
G G
P.(Q1 + Q2 ) = P.Q1 + P.Q2
(E2.1)
G
Genellii bozmadan P nin y ekseni dorultusunda olduu kabul edilebilir, ekil E2.1.
G
G
G
G
Q ile Q1 ve Q2 nin toplamlarn, y ile de Q nun y ekseni ile yapt a gsterilirse
(E2.1) in sol yan yle ifade edilebilir:
y
Qy
.
Q
P
Q1

Q2
x

ekil E2.1
G
G G
G G
P.(Q1 + Q2 ) = P.Q = P.Q. cos y = P.Q y

(E2.2)

G
burada Q y , Q nun y bileenidir. (E2.1) in sa yan da benzer ekilde yle ifade
edilebilir:
G G
G G
P.Q1 + P.Q2 = P(Q1 ) y + P(Q2 ) y
(E2.3)
G G
G
G
G
Q , Q1 ile Q2 nin toplam olduundan, y bileeni de Q1 ve Q2 nin y bileenlerinin
toplamna eit olacaktr. Bylece (E2.2) ve (E2.3) de elde edilen ifadeler birbirine eit
ve dolaysyla (E2.1) ispatlanm olur.

121

KAYNAKLAR

1. Mhendisler in Vektr Mekanii, Statik, F. P. Beer, E. R. Johnston, E. R. Eisenberg

(evirenler . Gndodu, H. R. z, O. Kopmaz, zmir Gven Kitabevi, Eyll 2007.
2. Mhendisler in Mekanik, Statik, M. H. Omurtag, Birsen Yaynevi, 2007.
3. zml Statik Problemleri, H. Engin, E. Ergven, Beta Basm Yaym Datm A. .,
1995.

1. hafta bir kuvvet iftinin momentine gelindi

122