Herodotos

HERODOT
TARH

Trkesi:

MNTEKM KMEN

Yunanca Asliyle Karlatran

ve Sunan:

AZRA ERHAT

REMZ KTABEV

Ankara Caddesi, 93 istanbul

HERODOT
TARH

BYK FKR KTAPLARI DZS, 19

Birinci Basm - Aralk 1973

REMZ KTABEVI Yaynlar

Dizgi, bask, cilt, kapak ve kitap dzeni:
Ykselen Matbaaclk Limited irketi, Caalolu istanbul

AKDENZ'N NSANI
1956 sularndayd, Halikarnas Balks, bana Ege'yi gezdiriyordu. Geziye kmadan nce, onun
bir kitabnda baslm bir cetveli incelemitim dne dne: Sayfa ikiye blnm, bir yana
Anadolu, br yana Yunanistan diye balk atlm, altna da kara zeminde ak yazlarla ne kadar air,
dnr, tarihi ve daha baka trden yaratc varsa, adlar alt alta dizilmiti. Bakyordunuz, sayfann
sol yannda, yani Anadolu blmnde adlar uzayp gidiyor, sa yan ise kara, boluklarla dolu, hele
en eski alar iin. Kimleri yetitirmemi ki Anadolu! Homeros'tan balayarak, Alkman, Arkhilokhos,
Sappho, Allcaios, Mimnermos, Anakreon, airlerin hepsi ya Ege kylarndan, ya da Ege adalarndan.
Thales, Anaximandros, Anaximenes, Herakleitos, Pythagoras, Xenophanes, Anaxagoras... insan
dncesinin bir k seli gibi fkrp alamasna nc olan byk adamlar Miletos'ta, Ephesos'ta,
Samos, Kolophon ya da Klazomenai'da, yani hep izmir yresinde domular. Dzyaz derseniz yle:
Hekataios, Kad-mos ve de tarihin babas Herodotos, Ege kylarna inci gibi dizilmi lonia
ehirlerinde gelmiler dnyaya. Gne nasl doudan doarsa, uygarlk da yle domu Akdeniz'in
dou kylarnda, Halikarnas Balksnn sonralar, "Aydeniz Uygarl" diye adlandraca aydnlk,
bizim bu topraklardan yaylm dnyaya.
Kara zemin stndeki adlar bilinen adlard, her birini kitaplarda izlemi, iyi kt okumu,
anlamtm dile getirdiklerini, yerlerini yurtlarn da bilmem gerekiyordu, nitekim bir Fransz
dergisinin Herodotos' tan sz ederken, Halikarnassos'u Yunanistan'a yerletirmesine ierlediim
olmutu, ama yine de o gne dek cansz adlar, kitapta kalan soyut kiilerdi bunlar benim gzmde.
klimlerinin iinde yaamamtm hi birini. Halikarnas Balks yaman bir yaatcdr, her adm
atnda canlanveriyordu bir toprak paras, binyllar ncesine uzanan kkenleriyle ayaklarnn
altnda. Bergama, Ephesos, Miletos, Priene, o mermer caddeler, o ta stne ta tapnaklar, o sralar
yamalara trmanan tiyatrolar, o pazar meydanlar, o hamamlar, o beden eitimi alanlar, kaplar,
taklar, kemerler, otlarla, dikenlerle, ieklerle sarma dola olmu renler, doann lmsz
karmakl iinde insandan da izler tayordu. Bir tr insan yayordu bugn de oralarda, bizim gibi
etten kemikten, ak dokulu, dil konuan, dert dken, insann mutluluu u ki, lmlln en karas
iinde l l bir lmszle eriebilir, eer bir ta diker, bir yapt brakrsa kendinden geri. Nice
yaptlar yapm da brakm bu Ege insanlar! Dev tapnaklar, da gibi tiyatrolar, bu ne akl dzenidir
ki kurmu bunca salam yaplar? Hippodamos diye bir usta, ehir dediimiz yerleme yerinin evler
ve sokaklardan oluacan, sokaklarn ise birbirini dikine kesen dz yollardan kurulacan
dnm de gerekletirmi bugne dek en ufak bir deiiklik yapmadan uyguladmz ehircilik
bilimini. lk maddeyi arayan fiziki bilginler, doadaki ak ve deiim srecini dnebilen ncler,
atom ann mjdecileri hep bu yrenin insanlar. Doann cvl cvl uykusuna dalm bu canlar
nasl oldu da yapabildi bunlar? Ne biim kafalard kafalar ki, binlerce yl nce kavrayp
tasarladlar bizim g bel, trl aralar, gereler ve birbirini kovalayan deneylerle skebildiimiz
sorunlar, zebildiimiz srlar... Balk yryor, koca bedeniyle salna salna, ellerini, kollarn,
bacaklarn yerine ve szne gre kprdata kmldata anlatyordu bunlar ve daha nice nice konuyu,
gerei. Ben de var gzmle bakyor, kafamda tek soru biiminde kabaran yzlerce soruya onun

dilinden ve devineinden cevap alacama inanyordum. Evet, yle de oldu, Ege'nin srrn Balk'y
derinine anlamakla zebildim kendimce.
Halikarnas Balks kimdir, nedir ve beni gezdirdii o 1950 yllarnda ne yapyordu? Hemen
syleyeyim ki, u birka szden sonra sayfalar dolusu eserini okuyacanz Halikarnas'l Herodot'un
gnmzde yaayan bir tpksdr da, ondan giritim size birini br ile anlatmaya.
Bodrum'da otuz yllk srgn hayat ile Harikarnas Balks, Trk yaznnda daha denenmemi bir
giriimi sonuca balam bulunuyordu: Bir evrenin yaamn ayrntl gereklerinin tm ile
paylatktan sonra onu dile getirmeyi baarmt. Balk ile balkl, sngerci ile sngercilii,
denizci ile denizcilii yaam, toprak, gne, su ve hava ile kar karya gelerek insan aklnn
madde ile sk fk alveriinden neler kartlabilir, yaratlabilirse hepsini deney szgecinden
geirmi ve bu teke tek karlamadan, doa ile insan arasnda, her iki varln da tm yetilerini
ortaya koyduklar bu yaman kaynamadan insan dncesi ve dili gerei olan rn vermitir. Esin
kayna yalnz ve yalnz yaantsyd Halikarnas Balks'nn. Cevat akir denilen adamn tm
eleri, iinde yaad doal evrenin tm verileriyle birlikte yourulunca, Halikarnas Balks'nn
bildiimiz romanlar, ykleri, resimleri ve kendine zg, tadna doyulmaz o szl yaratcl,
yazya dklemeyen, teype bile alnamayan o ei benzeri bulunmaz "dil"i doup geliti. Bu dil,
biriciktir ve karmza diktii dnce ve imge yontularndan ok, ak, devinii, srekli geliimi,
deiimi ile deerli, nemlidir. Balk ne derse desin, szlerinin yerine ve anna gre kanatlanp
umasdr bizi byleyen. Hep ayn eyleri syler sanrsnz, oysa Herakleitos'un dedii gibi, iki kez
dalamazsnz onun dnce rmann sularna, onu her dinleyite bir eyler deimitir, konuan o
konuan deildir, dinleyen de baka baka izlenimlerle etkilenmektedir. Herakleitos'un da geleneini
yaatmaktadr Halikarnas Balks. Bu nasl olmakta, yirminci yzyln bir insan ne hikmet ve
kerametle binyllar tesindeki bir dnr de, bir anlatcy da z ve kkenlerine varncaya dek
kendi kiiliinde canlandrabilmektedir?
Bu soruya gene Halikarnas Balks'nn bir buluu ile yant verilebilir: Herakleitos, Herodotos,
Cevat akir... de Akdeniz uygarlnn rettii birer insandr. Corafya, bize dnyamzda be
kta olduunu bildirir, oysa yanl, uygarlk dzeyinde be deil, alt ktaya blnmelidir yeryz.
nk tarihin en bulank alarndan gnmze dek baka trl bir insanlk, baka trden bir
yaratmla kmaktadr karmza Akdeniz denilen bu evrede. Ya nedir bu insann z, zellii? Gz
vardr ak ve gzle alglad, damarlarndan dmdz, p diye varr beyninin merkezlerine, oralarda
da dolar dolanr da sanki birer soru iareti ile yansr gene karmza. Akdeniz insan grdn
dnr, dndn dile getirir, dile getirdiini baka insanlarla tartr, ne kendi grnn, ne de
baka grlerin tam ve son gerek olduuna inanmaz, urar didinir somut geree ulamak iin,
kulak kabartr, kim ne verirse ondan alr, alr ama hemen aktarr, aktardka dzeltir, sunduka atar,
temizler, arndrr; kat, donuk, yerlemi hi bir kanya, inan ya da sanya kaplmaz, dardan bakar
eitli trelere, gelenek ve greneklere, kafasnn eleinden geirip eletirir onlar. Kimi zaman
aar, kimi zaman beenir, kimi zaman yerer, kimi zaman da doruyu bulacam diye yanl
benimser, yanlr, yalan syler, aldanr, yutturur. Ama hep kafas iler, gz drt almtr, koar

koturur. Sonsuz bir merak kemirmektedir beyninin kvrmlarn, durmak dinlenmek bilmez, susmak
dinlemek bilmez. zgr kafadr, zgr insandr, doa iinde yaam bitmez tkenmez bir savatr. Ne
demi Herakleitos hemerimiz: "Polemos panton pater" sava her eyin babasdr. Akdeniz insan
ite bu sava srdrr, meydana kard, karmaya urat "her ey" de aydnlktr, insan
aydnl.
O anlattm yllarda beni gezdirirken Halikarnas Balks ne yapyordu? Rehberlii meslek
edinmiti zmir yresinde. ocuklar bym, liseye gitmeleri gerekti, kinci Dnya Sava bitmi,
Bodrum'da bile geim zorlamt. Balk, mavi yaratcla boyad srgn brakr, gelir zmir'e
yerleir. Gnlnn yurdunu, Eski Deniz'in arap gibi kpren dalgalar arasnda mermer adalarn
ykseldii, tanrlarn balklarla oynat, gzn sonsuzlua dek uzand gk ovalar, Balk,
deien koullar yznden mi brakt da geldi byk kente yerleti dersiniz? Deil. Balk, Yataan
sandah iinde engini dolaa dolaa tatt mutlu yalnzla bir son vermek zorundayd. Aktarmak
bundan byle onun devi ve aln yazsyd. Yaymak gerekiyordu mavi mutluluu ak denizden kara
topraklara. Bugn Knidos'ta bulunan bir parmak, ufack bir mermer paras, Praxiteles'in nl anl
Aphrodite heykeli bulundu bulunacak diye yzlerce arkeologu dnyann drt bucandan Trkiye'ye,
zmir'e koturuyorsa, bunu Halikarnas Balks'na borludur yurdumuz. Bodrum'u, Knidos'u,
Gkova'y o yaratt, Ege kylarn o tantt, bilime, turizme o at. Merhaba'sn nlatt almaz
engellerin, kapal kaplarn tesine. Rehberlik yapt ve yapmaktadr. Kklemi arpk grleri
dzelterek o yerletirdi Akdeniz uygarlnn Anadolu'da kaynak bulduu bilincini. Gereklere k
tuttu. Ik doar ama, g szar ynla toprak altna gml mezarlara, bilimin yanl samlar ve
kanlarla rlm tozlu alarn zor yrtar gerek sevgisi. Bu merak, bu aydn gz, yurdumuzun
mavilii ve mutluluu uruna bin bir aamay at ve Akdeniz uygarlnn baarsn salad. In
yaylmasna bundan byle hi bir karanlk engel olmayacaktr. te Halikarnas Balks bunu yapt.
ki bin be yz kadar yl nce bir baka yurtta ayn baary salamt: Halikarnassos'lu
Herodotos. Yaamndan ne biliyorsak, szlerinden ne kalmsa bundan sonraki sayfalarda
okuyacaksnz. Bir gezgindi Herodotos, rportaj yazarlarnn pri, u ya da bu nedenden tr o da
ayrlmt Ege kylarndan, dolam dolam, nerelere dek gitmemiti! Akllara durgunluk verir bu
kadar yer gezmesi, bu kadar bilgi toplayp, hepsini aklnda tutmas ve o canm lonia diliyle ak ak,
herkese anlalr bir anlatyla aktarmas. Tarihin babas derler ona. Ama tarih nedir? Bugn bile bu
yaratcnn ardndan binlerce yl getii halde, biliyor muyuz uygar dillerin ounda HSTORA diye
geen szcn tam ne anlama geldiini?
Anz eski Yunanca szl: "historein" diye bir fiil bulursunuz, anlamlar u: "renmeye
almak, aratrmak, incelemek, kefe kmak, gezerek tanmak (bir lke, bir kent iin), sormak,
soruturmak, sorarak bilgi edinmek", sonra da "bilmek, tanmak" ve sonunda, "szle, ya da yaz ile
bildiini aktarmak". Bu fiilden treme "historia" szc de ilk anlamda aratrma, bilgi edinme ve
keif, onun sonucunda elde edilen bilgilerin dile getirilmesi, anlatlmas demektir. Herodotos'un da
bu anlamda kulland "historia" szcnn koca bir bilim dal haline gelmesi elbette ki yzlerce
yllk bir gelime sonucunda olmutur. Tarihin babas denilen adam: "Bu, Halikarnassos'lu

Herodotos'un kamuya sunduu aratrmadr" derken, ne byle byk bir unvan kazanacan, ne de
bugn bile tartmal bir kavram olarak yaayan tarih bilimine yol aacan aklndan geirmitir.
Nitekim kendisinin Atina'da anlatmn dinleyen gelecein tarihileri, tuttuu yolun hi de yol
olmad kansna varmlar, Herodotos eletirileri o gn bugn sregelmitir. Herodotos' un
anlattklar ne dereceye dek doru, ne dereceye dek yanl, anlatrken konudan konuya sapmas,
duyduklarn, grdklerini kiisel izlenimlere gre deerlendirmesi, nesnel olamay, btn bunlar
ve daha bir sr eletiri byk yurttamzn kafasna, szmona tarihilerce bugne dek
kaklagelmitir. okluk unutulur ki, Herodotos evrensel bir meraka kaplp bu kadar yer gezmek, bu
kadar ey grmek, duymak ve kaydetmek sevdasna kaplmasayd, tarihin domas yle dursun,
ilka stne hi denecek kadar az bilgimiz olur, bilgi edinmek iin de gnmzn arkeoloji
kazlarndan kan tek tk anak mlek paralarn beklemek zorunda kalrdk. Hele Akdeniz
evresi, Anadolu, Girit, Msr, Mezopotamya, Fenikye, ran, Hindistan, Asya ve Avrupa, dou ve bat
ve de corafya, etnoloji, antropoloji, mitoloji, filoloji ve aklma gelen gelmeyen daha bir sr bilim
dal ve konusu, onun giriimi, atlm ile var olmutur. Herodotos'suz bir insan ve uygarlk bilimi
dnlemez. Herodotos, szn ettii Homeros gibi, byk sanatdr, dzyaznn yaratcsdr.
Byle bir yaratc da ancak Ege kylarndan kabilirdi. Zamanla deerden dmesi, bunca bilim dal
onun ilk ortaya karp aklad verilerden beslenerek yaarlarken, onun daha ok bilim
kitaplarndaki dipnotlarda anlmas, kamuya sunduu eserinin her ada gereince yaylmamas, yeni
zamanlarn affedilmez bir hatasdr.
Yllardr Herodotos'un iyi bir Trke evirisini zler dururum. Bunu kendim yapmaya ne vakit
bulabildim, ne de olanaklarm yeterli grdm. imde zlemin en ateli olduu bir anda dostum
Mntekim kmen gitti Bodrum'a yerleti. Uzun bir eviri yapmaya istekliydi. Mntekim kmen,
Halikarnas Balks'nn hayranlarndan ve vefal dostlarndandr. Gkova'nn karsnda,
Herodotos'un yurdunda, Halikarnas Balksndan ald esinlerle bu eviriyi herkesten iyi
yapabilecei kansna vardm. eviri bir iklim ister, coku ve aba olduktan sonra, baar insan
elindedir. Nitekim yle oldu. Mntekim kmen'in evirisi tam anlamyle bir baardr. Bir roman
kadar srkleyici olduu gibi, Herodotos' un slubunu ve eserinin ieriini kusursuzca
yanstmaktadr.
Bu eviriyi okurlara candan salk veririm. Eminim ki okuyup renecekleri bunca konu dnda,
yurdumuzda domu bir yazarn o insana zg atele ne ereklere kadar ulaabileceini grerek, onu
kendilerine rnek, cokusunu kendilerine lk edinebileceklerdir.
AZRA ERHAT Eyll 1973

Bu yaz, Halikarnas Balks (Cevat akir Kabaaal)nn lmnden pek az nce yazlmt. Biz, bu yazy kendisinin de okumu
olduu bu ekliyle brakmay uygun grdk.

nsz
Herodotos'un hayat zerine bilinenler azdr. Suidas'n ksa tantma yazs ve Byzans'l
Stephanos'un saklad mezar ta yazt, Eusebios'un bir yazs ve dank birka belge. Eski
alardan kalanlar bunlardan ibarettir. Bunlarn zerinde alan bilginlerin kardklar sonular,
bize kendinden baka her eyi anlatmaya alm olan tarihin babas iin tasarlanan hayat hikyesine
kaynak olmulardr. Kitabna kendisini bu kadar ok ve bu kadar az koyan bir yazar daha yoktur. Bu
kadar ok, nk sevimli safl ve anlatt konuya kendini kapt-r, onun zevklerini, kiiliini ve
dnce yolunu da yanstmaktadr; bu kadar az, nk konusu araya kendisini de katmasna yer
brakmaz, zaten eski alarn yazarlar kendi zel gizlilerini amaya alkn deillerdir. Kendisinden
kendisi iin zaman zaman rendiklerimiz, nerelere gittii, hangi kentlerde bulunduu ve kimlerle
grtnden ibarettir; ama bunlar azdr ve hangi tarihlerde olduunu da yazmadndan,
yolculuklarnn sras da bilinmez. ann tresine uyarak kitabn "Halikarnassos'lu Herodotos
aratrmasn, kamuya sunar"diye imzalamtr. Ve adn ve yurdunu akladktan sonra aradan
ekilmitir. Bundan tr kitabnda onun yalnz aydn ve manev kiiliini grebilmekteyiz.
Suidas'n tantma yazs bir szlk maddesidir: "Herodotos, Lyxes ve Dryo' nun olu,
Halikarnassos'ta yksek tabakadan doma; Theodoras adnda bir erkek kardei vard. Artemisia'nn
ikinci halefi Lygdamis yznden Halikarnassos' tan kap Samos'a yerleti. Samos'ta loncasn
ilerletti, Pers kral Kyros ve Lydia kral Kandaules alaryle balayan dokuz kitaplk bir tarih yazd.
Halikarnassos'a dnd zaman tyran' devirdi, ama politika ekememezlikleri karsnda kendi
isteiyle kt ve o srada Atinallarn kurmakta olduklar Thurium'da yerleti. Orada ld. Mezar
orada, agoradadr. Pella'da ldn syleyenler de vardr. Eserinin kitaplar Musa'larn adlarn
tar". (Kitaplara Musa adlarn koyanlar skenderiyeli eletiricilerdir. Bu iirli sunuu onlara
borludur). Herodotos'un Panyasis adnda Halikarnassos'lu bir airin yeeni olduunu da gene
Suidas'n bir baka yazsndan reniyoruz.
Byzans'l Stephanos, szlnn Thurium maddesinde tarihinin mezar ta iin yazlan bir yazt
almtr. "Bu toprak Lyxes olu Herodotos'un kemiklerini rtmektedir; eski on tarihilerinin prensi
Dor topraklarnda domutu. Yurttalarnn saldrlarna dayanamayarak kam ve Thurium'u ikinci
yurdu yapmtr".
Eusebios da, "Tarihi Herodotos'un .. 468-467 yllarnda tannmaya baladn" bildirir ki,
bundan da yaklak olarak doum ylna varlabilir.
Bu metinler zerine alan uzun tartmalara dokunmadan, aratrclarn vardklar, doruya yakn
sonular zetleyeceiz. Herodotos, Karia kenti Halikarnassos'ta, .. 490 yllarnda dnyaya
gelmitir. Sitenin gzde ailelerinden birindendir, sekin bir evrede yaamtr. Amcas Panyasis,
ok gerilemi olan iiri diriltebilecek kadar gl bir airdi (Suidas, Panyasis maddesi). Herakles
zerine bir destan yazmt; eski lejand'lar, myth'ler ve Yunan anlatlar konusunda yeeninin
yetimesine yardmc olduu dnlebilir.

imdi bu kadarn bildikten sonra, biraz da belleimizi ileterek konuyu daha da geniletmek
mmkndr.
Dor'lar Halikarnassos'u kolonize etmilerdi, ama o ada her yerde Ion dili konuuluyordu.
Herodotos'un Samos'a gitmeden nce de ve hatta ocukluundan beri, Yunanistan'n edebiyat dili olan
bu zengin ve kvrak dili bildii ve konutuu dnlebilir, zaten yazd tarih de bu dilin en gzel
antlarndan biri olarak kalmtr. Nerelere ve ne zaman gittiini karmak zorsa da ok yer gezdii
bellidir. Soyu sopu varlkl olduuna gre, genliinde renimini br on kentlerinde tamamlam
ve nasya'nn belli bal yerlerine gitmi olduu phesizdir. Sonradan kendi yurduna dnm, ama
tyran Lygdamis'e kar kopan baarsz bir ayaklanmada amcas Panyasis lm, kendisi de
yurdundan karlm, Samos'a gitmitir. Eer Eusebios'un vermi olduu tarih gerekten
Herodotos'un tannmaya balad yl olarak kabul edilirse, bu olayn .. 468-467 yllarna
rastlad dnlebilir. Bylece belki Herodotos da, kk Yunan kentlerinde adlar daha nce
edebiyata gemi bulunan Harmodios ve Aristogeiton'un anlarn ycelten ve ou zaman geici
kalan bir bamszlk uruna, zorbala ba kaldran yurtseverlerden birisi olmutur. Politik zgrlk
konusunda Atinallara gzel bir vg yaptrr (Kitap V, blm 78), ve kral Kserkses'i ven bir Pers'e
kar, iki Spartal'ya u cevab verdirir: "Sen kleliin ne olduunu biliyorsun, ama zgrlk, onun
tatl m ac m olduunu bilmiyorsun; eer onun tadn alm olsaydn, onu bize mzraklarla deil,
baltalarla savunmay tlerdin". (Kitap VII, blm 135).
Byk keif yolculuklarna Samos'tan kmtr. Belki ilk olarak Kyrene'ye gitmi, ikinci olarak da
Karadeniz blgelerini dolamtr. Sonra, Pers makamlarnn saladklar byk kolaylklardan da
yararlanarak, bu byk imparatorluun birok yerlerini, Lydia, Media, ran' ve uygarln beii,
sphinx'leri kadar esrarl Msr', dnyann en uzak yerlerine, t Herakles direklerinin telerine kadar
mal gtrp getiren denizci tccarlar lkesi Fenike'yi gezmitir. Gittii yerlerde halk azndan
anlatlar topluyordu; ileri gelen kiilerle buluup gryordu; bilginlerle iliki kuruyordu; resm
yazlar inceliyordu; Kserkses ordusu birliklerinin saysn (Kitap VII, blm 184), ya da Plataia
savalarndaki Yunan ordusu mevcudunu (Kitap IX, blm 28) bu belgelerden karmtr. lkenin
gelenek ve greneklerini ve trelerini aratryor, bir antn srrn zmek iin yolunu deitiriyor,
aratran, inceleyen ve anlayan uyank bir gzle olaylara, insanlara, anlatlara bakyor, Odysseus gibi
"ok insanlarn sitelerini grerek ve karakterlerini tanyarak (Odysseia I, 3)" ama fazla olarak,
grdklerini tabletlerine dikkatle not ederek deerli ve eitli bilgiler topluyordu. nsanolunun
elinden kan ilk byk tarih kitabnn dayanaklar byle toplanmtr. Eser, arkeoloji, folklor ve
tarihi hep birden kapsamakta ve olaylar iinden gren duygulu bir gazete yazarnn taze izlenimlerini
vermektedir.
Yunanistan'da da yaad; V. yzyln gz kamatrc Atina'sn tand, Sophokles'le dostluk etti;
Plataia savalarndan nceki destan gnlerini yaam olan Orkhomenos'lu Thersandros ile konutu
(Kitap IX, blm 16). Yunan anlatlar, ki eletirisiz gvenilemez, onu bize birok yerde ve zellikle
Olympia' da ve Atina'da, eserinin en gzel paralarn okurken gstermektedir. ocuk Thukydides'te
tarih merak Herodotos'u dinlerken uyanm olmaldr. Bu eit seanslara tank olmak zere elimizde

gene Thukydides'in bir eletirisi vardr. Bu tarihleri, belki de Herodotos'u kastetmeyerek kmser,
bunlarn "gerei aramak zahmetine katlanan bir dnrn, gelecek yzyllara yararl bilgiler
brakmak isteiyle deil, kalabalk karsnda okuyup abuk baarlar salamak" amacyle yazlm
olduklarn syler (Thukydides I, 22).
Herodotos uzun yolculuklardan sonra yurduna dnd. Anlaldna gre, tyran Lygdamis
yurttalarna, sonradan .. 454'te devrilmesine yol aacak olan bir eit anayasa tanmt;
Halikarnassos'ta politika olanaklar yeniden domu oluyordu. Ama Herodotos, yurdunda uzun sre
kalamad. Yunan sitelerinde sivrilmi kiilerin durumlar oynakt. htiras ve kskanlk srekli
didimelere yol ayordu. Az ok tannm kiilerin bir ayaklanma sonucu yurtlarndan ayrlma
zorunda kalmalar eidinden olaylara Herodotos'un anlattklar arasnda oka rastlanr.
Herodotos'un daha o tarihte bir gemii vard, byk bir ie balamt, vazgeemezdi, bu i onu
yurdundan kmaya zorluyordu. Yeniden yola kt. Birka yl sonra (.. 444'e doru) Byk
Yunanistan'da Thurium'u kurmak zere yola kan Atinallar arasna kart. Bundan yararlanp Gney
talya'y ve Sicilya'y da tand. Sonra yalanm ve artk Thurium'dan ayrlmamtr, mezar da
oradadr. Brakt an son gnlerinin yurduna o kadar baldr ki, eski alarn editrleri onu
Thurium'lu olarak gsterebilmilerdir. Aristoteles, Halikarnassos'lu Herodotos demez, Thurium'lu
Herodotos der (Rhetorika, III, 9). Peloponez savalar baladktan sonra lmtr. Kitabnn bir
yerinde bu savaa deinmesinden kan sonu budur (Kitap IX, blm 73). Gzlerini dnyaya ..
425'e doru kapad kabul edilmektedir.
Eserinin hemen btn elimizdedir. Bu tarihten baka bir eseri bilinmiyor. Kendisi iki yerde Asur
hikyeleri'nden sz eder (Kitap I, blm 106 ve 184), ama bunlar yoktur, belki hi yazlmamtr. Bir
de Homeros'un hayat var, Herodotos imzasn tar, ama hi bir eletirici bunu onun yazm olacan
kabul etmez.
Herodotos tarihinden kan sorunlar bu yazda ele almak mmkn deildir. Biz amz
editrlerinin ve bilginlerinin dokunduklar belli bal sorunlara deinmekle yetineceiz.
Eserin bir belge olarak deeri nedir? Eskilerden birou ve bu arada Ktesias ve Plutarkhos,
Herodotos'u ok hrpalamlardr, hatta yalanclk ve kallelikle sulamaya kadar gitmilerdir. Hakl
olarak Plutarkhos'a mal edilen "Herodotos' un Ktl zerine" balkl kitabn ad nemlidir. Bu
eletirilere yeniler de katlmlardr. Byk ngiliz editr Sayce, bir tarih yazar iin temel nitelik
olan bilimsel doruluu Herodotos iin kabul etmemektedir; Herodotos'u kendinden ncekilerin
verdikleri bilgileri, adlarn anmadan armakla ve kendini onlardan daha bilgiliymi gibi gstermeye
alm olmakla sulamtr. Eer Fransz eletiriciler ve bu arada Hauvette ve Alfred Croiset gibi,
tarihinin iyi niyetinden phe etmiyorsak, o zaman u sorulara cevap bulmamz gerekecektir:
Anlattklarnn bir deeri var mdr, grmesini ve sonu karmasn bilen bir gzlemci midir,
doruyu sylemek istese bile, neyin doru olduunu grebilmi midir?
Bu sorularn cevab iin koskoca bir program ya da son derece karmak bir inceleme gerekir.
Merakl bir okuyucu, Amedee Hauvette'in "Herodote Historien des Guerres Mediques" kitabndan

daha iyi bir klavuz. bulamaz (Paris, Hachette, 1894). Bunda btn bu sorular inceden inceye
ilenmitir. eitli metinler ele alnm, tartlmtr. M. Croiset de "Histoire de la Litterature
Grecque" (Paris, Fontemoing) inin ikinci cildinde ayn sorulara deinir.
Herodotos'tan nce Logograph (Logos Graphein, dzyaz ile yazan yazar) lar vard. Miletos'lu
Kadmos, Mitylene'li Hellanikos, Lampsakos (Lapseki)'lu Kharon, Miletos'lu Hekataios ve daha
bakalar insanlarn gemileriyle ilgilenmilerdir. Kentlerin kurulularn anlatyorlard; bir siteyi ya
da byk bir aileyi doru olmaktan ok, gz kamatrc bir soy zinciriyle nl kahramanlara
balyor, vyorlard. Soyu ile vnen birok hanedan, soyluluklarn onlara borludur. Dou
dnyasn ve Akdeniz'i anlatyorlard. Samos'un anakara Yunanllarna Herakles direkleri kadar uzak
geldii bir zamanda (Kitap VIII, blm 132), adalarna hangi soydan geldiklerini ve iinde
yaadklar dnyay tantyorlard. Ama bunlarda masal, tarihten daha ok yer tutuyordu, sanat hemen
hi yoktu. Zaten bunlar, bir yanlaryle az ok mythos'a dayanan olaylar tek tek ve kuru kuru
anlatmaktan teye gemiyorlard. Felsefe ve moralin nda daha bir canl olarak ve bir arada ele
alnmyorlard. Ama hoa gidiyorlard. Saylarnn ok oluu da bunu dorulamaktadr.
Bu yazarlardan Miletos'lu Hekataios hepsinden stndr. Btn dnyay (o zaman ne kadar
biliniyorsa) kapsayan geni bir tarih dncesi, Herodotos' tan nce onundur. "Dnyann Tasviri"
adiyle yazdklar, zamannda ok beenilmitir, bugn de adn o yaatmaktadr, oysa brlerini
yalnz uzman bilginler bilirler.
Herodotos'u aralarna katmamz gereken yazarlar bunlardr. Birinci istei, ocukluunu aydnlatan
anlatlar syleyenlerin katna ykselmekti. Sonra onlarn yetersizliklerini grd; stten bakmaya
balad; adlarn vermek gereini bile duymadan onlardan, "Ionia'llar", "Grek'ler" diye sz eder oldu
(Kitap II, blm 16). Ksr corafya bilgilerini alaya ald, hatta drde kadar saymasn bile
bilmiyorlar diyecek kadar aa grd. Balangta kendisine rnek tuttuklarnn da bunlardan aa
kalr yanlar yoktu. Kitabnn baz yerleri logograph'larn tutumunu bize gstermeye yetmektedir.
Kyrene'nin kuruluu hikyesi bunlardan biridir (Kitap IV, blm 145). Msrllarn detleri zerine
verilen ayrntlar da byledir (Kitap II, blm 35), en gnl geni okuyucuyu bile usandracak kadar
uzundur. Bir Leonidas ya da bir Leotykhidas'n soyunu sopunu t Sparta krallarnn atas saylan
Herakles'e kadar sayp dkmesi de bunun rneidir (Kitap VII, blm 204; Kitap VIII, blm 131).
Ama Herodotos'u, belki Hekataios dnda, logograph'lardan ayran ve daha baka bir yaylm
alanna sokan ey, kitabnda yansyan kavray stnldr. Eser iirsel ve ycedir. Halklar
arasndaki gizli ilikilere, aralarndaki beraberlie indii lde ve zamanla kavray gc daha da
gelimitir. Eski imparatorluklarn ykntlar zerinde yenilerinin kurulduunu gryor ve dnyada
olup bitenlere Dionysos tiyatrolarnda oynanan trilojilerde olduu gibi, olaylarn birbirine baland
bir dram seyreder gibi bakyordu.
Bu kavray stnl dramn iki ba oyuncusunu, Grek'lerle Barbarlar kar karya getirebildii
zamanlar daha da aydnlktr (Kitap I, blm 1-4). Io, Medeia ve Helene lejandlarnn yaattklar ilk
kavgalardan beri tarih Dou ile Avrupa arasndaki atmadr. Anlatana den i, bu devler

dellosunu gzler nnde canlandrabilmekten ibarettir. Tarih labirentine girebilmek iin elinde
Ariadne iplii de vardr. inde kaybolduu sanlan kark yollarn onu nereye karacan bilir.
Bize hep Dounun, en son Med savalarnda Hellen kalkanna arpp paralanncaya kadar, yapt
satamalar, haksz istekleri anlatmtr.
Yapt i, olaylar yanyana dizmekten ibaret deildir, Herodotos'ta kompozisyon ve dzen vardr;
ada Anaxagoras'in deyimiyle, "Kral zek" olaylar kavranlr hale getirir. Yalnz ne var ki
Herodotos, eskiden bir logograph olduunu ska hatrlamaktadr; uzun yolculuklarn ve sabrl
aratrmalarn sonularn fedaya raz olamaz. Ondan ksaltmak, daraltmak, ayklamak istenemez. Bu
ona Herodotos olma demek olur. Bize, "byk, grlmemi" diye anlatt eylerin iinde ok
ocuka eyler de vardr. Ama bunu parmana dolayp onu ekitirmek de iyi niyetle badaamaz.
Biz de kzl Gustave Planche gibi yapmalyz. Sainte-Beuve'e gre Planche, George Sand'n
romanlarn okur, gzelliine dokunmadan, Franszca yanllarn dzeltirmi. Herodotos da, Mme. G.
Sand gibi lacta ubertasa sahiptir. Bu, st gr memeleri kurutmamalyz.

NDEKLER

Birinci Kitap: KLIO

kinci Kitap: EUTERPE

nc Kitap: THALA

Drdnc Kitap: MELPOMENE

Beinci Kitap: TERPSKHORE

Altnc Kitap: ERATO

Yedinci Kitap: POLYMNA

Sekizinci Kitap: URANA

Dokuzuncu Kitap: KALLOPE

NOTLAR : Birinci Kitap

kinci Kitap
nc Kitap
Drdnc Kitap
Beinci Kitap
Altnc Kitap
Yedinci Kitap
Sekizinci Kitap
Dokuzuncu Kitap

Herodotosta ller

Soy izelgeleri

Kronoloji

Dareios Dneminin Balca Olaylar

Dizin

HALKARNASSOS'LU HERODOTOS TARH

ya da
HER BR BR MUSA ADI TAIYAN DOKUZ KTABI

Birinci Kitap

KLO
Bu, Halikarnassoslu Herodotos'un kamuya sunduu aratrmadr. nsanolunun yaptklar zamanla
unutulmasn ve gerek Yunanllarn, gerekse barbarlarn meydana getirdikleri harikalar bir gn adsz
kalmasn, tek amac budur; bir de bunlar birbirleriyle neden dvrlerdi diye merakta kalnmasn.
1. ranl anlatclar derler ki, kavgay Fenikeliler kardlar, bunlar Erythreia denilen denizden
kalkp bizim kylarmza geldiler[1], bugn de zerinde oturduklar lkeye yerletiler ve hemen
denize alp uzun yolculuklara giritiler; Msr'dan, Asurya'dan mal toplayp, bunlar btn
blgelere, en ok da Argos lkesine gtrdler. Bugn Yunanistan denilen lkede Argos, o
zamanlar her bakmdan nde giderdi. Bylece Argos'a gelen Fenikeliler, diye anlatyorlar, mallarn
sergilemiler. Beinci ya da altnc gn pek ounu elden karmlardr ki, bir kme kadn deniz
kysna kagelmi, kraln kz da aralarndaym. Ad, Yunanllarn da dedikleri gibi o idi ve
nakhos'un kzyd. Bu kadnlar, gemilerin k ynnde ve olduka yaknnda durup beendikleri
eyleri satn almaya koyulmular, derken Fenikeliler hep birden zerlerine atlmlar, ou kap
kurtulmu, ama o yakalananlar arasndaym, sonra gemilerine atlayp Msr'a doru dmen tutmular
ve gzden kaybolmular.
2. te o, Perslere gre ve Yunanllarn dediklerinin tersine, Msr'a byle gelmi ve arpmalar
byle balam, nk Yunanllar ki, ille de onlardr denemez, bence belki de Giritliydiler, daha
sonra Fenike'deki Tyr'a yanam ve kral kz Europe'yi karmlardr. Bylece iki taraf demi
oluyordu; ama sonraki ikinci saldr Yunanllara yklenmelidir diyor bizimkiler. Uzun bir gemiye
atlayp Kolkhis'deki Aia kentine ve Phasis'e kadar krek ekmiler ve kendilerini buralara kadar
getiren isteklerinin hepsini elde ettikten sonra dnerken, kraln kz Medeia'y da kaldrmlar.
Kolkhis kral pelerine adam salm, hakkn aram, "Kzm geri verin" demi, ama onlar da karlk
olarak demiler ki, "Siz de Argoslu o'yu karmtnz ve karlnda honutluk da vermemitiniz,
biz de size daha fazlasn verecek deiliz."
3. Bu olaylarn zerinden iki nesil gemi, gene Perslere gre, bunlar bilen Alexandros,
Priamos'un olu, Yunanistan'dan bir kadn karmak istemi, bu yzden bir cezaya arplmayacana
gveniyormu, nasl ki, o ilk kadn karclar da ceza grmemilerdi. Ve Helene'yi karm.
Yunanllar nce adamlar gnderip Helene'yi geri istemiler, zr dileyin demiler. Buna karlk
Medeia'nn kaldrl ne srlerek, "imdi bizden istediklerinizi, o zaman da siz vermemitiniz,"
denilmi.
4. O zamana kadar olan ey, karlkl kz karmaktan ibaretti. Ama bu sefer Yunanllar, Perslere
gre, aka suludurlar zira onlarn Asya'ya kar atklar sefer, Perslerin Avrupa'ya kar
atklar seferden ncedir. Hem kadn karmay Persler de ho grmezler, ama bu eit
apknlklarn cn srdrmek, onlara gre akl ii deildir ve akl banda kimselerin byle
eylere pek aldr etmemeleri gerekir, zira belli bir ey, bu kadnlar kendileri de raz olmasalar,
zorla karlamazlard. Onlar, Asyallar, kendilerinden kadn karlmasn pek umursamamlard,
ama Yunanllar Spartal bir kadn uruna koca bir donanma toplamlar, Asya'nn stne yrmler,

Priamos'un lkesini yerle bir etmilerdi, o gnden bu yana Yunanl onlar iin artk dmandr.
Biliyoruz ki, Asya'y ve orada oturan barbarlar, Persler kendilerinin sayarlar. Avrupa, zellikle
Yunan dnyas, onlar iin yabancdr[2].
5. Persler, olaylar byle anlatrlar ve lyon'un dyle balar Yunanllara kar fkeleri. o
konusunda Perslerin ve Fenikelilerin syledikleri birbirini tutmaz, Fenikeliler derler ki, o Msr'a
gtrlmtr, ama zorla deil. Argos'ta gemi sahibiyle ilikisi olmu, gebe olduunu anlaynca ana
babasnn yzne kamam, kusurunu rtmek iin, kendi isteiyle almtr denize Fenikelilerin
peinden. Pers ve Fenike anlatm byle. Bana sorarsanz, ben yle oldu ya da byle oldu
diyemem, ama Yunanllara kar ilk hakszl yapan ite udur diye gsterdikten sonra hikyeme
devam edeceim ve kk kentlerden de byklerinden daha az sz etmeyeceim. Zira o zamanlar
byk olan kentlerin hemen hepsi sonradan klmlerdir ve benim grdm bykleri o zamanlar
kktler. Bylece insanolunun mal mlk bakmndan hep ayn dzeyde kalmadn gz nnde
tutarak, birilerini olduu kadar brlerini de anlatacam.
Lydia Kroisos
6. Kroisos doutan Lydia'lyd [3], gneyden girip Syria ve Paphlagonia arasnda akan ve
Karadeniz denilen denizdeki Boreas rzgr yresinde son bulan Halys rmann beri yakasndaki
uluslarn tyran olan Alyattes'in oluydu. te kimi Yunanllar haraca balarken, kimilerini de dost
edinen ilk barbar, bizim bildiimiz bu Kroisos'tur. onlar, Aiolia'llar, Asya Dorlarn haraca
balam, Lakedaimonlularla dost olmutur. Kroisos'un ortaya kndan nce btn Yunanllar
zgrdler, nk Kimmerlerin atklar sefer ki, onia zerine yaplmtr ve daha eskidir, kentleri
boyunduruk altna alamam ve bir apulcu aknndan teye geememiti.
7. Heraklesoullarnn elinde bulunan devlet, Mermnadlar denilen Kroisos soyunun eline gemi
zamanla ve baknz bu nasl olmu: Yunanllarn Myrsilos dedikleri Kandaules adnda bir kral vard.
Sardes kralyd ve Heraklesolu Alkaios soyundan geliyordu (zira Alkaios'un olu Belos, onun olu
Ninos, onun olu Argon, Sardes'te hkm sren Herakleslerin birincisiydi, Myrsos olu Kandaules
de sonuncusu oluyordu. Buralarda Argon'dan nce hkm srm olanlar, eskiden Maioniallar
denilen Lydia halkna kendi adn vermi olan Atys olu Lydos'un soyundan remilerdir. Herakles
ile ardanos'un bir klesinden reyerek Myrsos olu Kandaules'e kadar, yirmi iki nesil, be yz be
yl babadan oula hkm srm olan Heraklesoullarna egemenliini, tanrsal yanta uyarak bunlar
brakmlardr).
8. te bu Kandaules karsna sevdalyd ve sevdas ldrasya olduundan, dnyann en gzel
yaratnn kendi kars olduunu sanyordu. Bu san ile bu arada unu da sylemek gerekiyor ki,
askerleri arasnda en ok holand bir Daskylos olu Gyges vard[4] nemli ilerini yaptrd bu
Gyges'e, karsnn lsz gzellii ile vnmekten de geri kalmazd. Sonunda bir gn Gyges'e
unlar syledi zira bana bir bela gelmesi gerekiyordu "Gyges, karmn ne kadar gzel olduunu
sylediim zaman pek inanr gibi grnmyorsun (nk kulak gz kadar retemez doruyu insana).
O halde onu bir de rlplak gr." br kar koydu: "Efendim," dedi, "ne yakksz bir ey

yapmam istiyorsun. Efendimin karsn rlplak seyretmek olur mu? Bir kadn stn kard m,
utancndan da soyunmu olur. nsanolunun namus kurallarn bulmasndan bu yana ok zaman
gemitir, bunlardan renilmesi gereken bir tanesi de u: Yalnz senin olana bak. Btn kadnlar
arasnda en gzel olannn seninki olduuna inanyorum ve yalvarrm benden bu kadar ar bir su
ilememi isteme."
9. Bu szlerle ii atlatmak istiyordu, sonradan bana bir i almasndan ekiniyordu nk. Ama
Kandaules yle cevap verdi: "Korkma Gyges ve bunlar seni denemek iin sylediimi sanma,
karmn sana fenal dokunsun diye de deil; yle yaparz ki, o senin kendisini grdnn farkna
bile varmaz. Yattmz odann kapsnn arkasna gizlerim seni, benden sonra o da gelir yatmak iin.
Kapnn yannda bir koltuk vardr, stndekileri birer birer karp oraya koyar, sen de onu kolayca
grrsn. O, koltuktan yataa doru yrrken arkasn sana dnm olacaktr, tesi sana kalm bir
ey. Yalnz dikkat et, kapdan karken seni grmesin."
10. br bakt ki, kurtulu yok. "Olur" dedi. Kandaules yatma zaman geldiine hkmedince
Gyges'i odaya gtrd, hemen arkadan kadn da geldi, ieri girdi, soyundu. Gyges hayran
seyrediyordu. Yataa yatmak iin srtn dnd zaman, gizlendii yerden kt ve usulcack kat.
Ama kadn grd onu karken. Bu iin kocasnn bann altndan ktn sezinledii iin hi ses
etmedi, utancnda alan yarann farkna varmam grnd, ama bunu Kandaules'e detmeyi koydu
aklna. Zira Lydia'llarda, hemen btn barbarlarda olduu gibi, plak grnmek byk ayp saylr,
hatta erkekler iin bile.
11. Bir ey belli etmiyor, sesini karmyordu. Ama sabah olunca en gvendii adamlarn ayrd,
onlara grevler verdi ve birisini gnderip Gyges'i artt. O da bir ey bildiini pek sanmad iin,
emre uyup gitti, ilk defa olan bir ey deildi, kralie her zaman yanna arrd onu. Karsna
knca kadn ona unlar syledi: "Senin iin iki yol var Gyges, birinden birini seebilirsin, hangisini
istersen onu yap. Ya Kandaules'i ldr, beni de Lydia kralln da al ya da Kandaules'e ho
grneyim diye grmemen gereken eylere bir daha gzlerini kaldrmaman iin, hemen imdi lmeye
hazr ol. Evet, ikinizden biriniz geberecek, ya seni bu suu ilemeye zorlam olan o ya da beni plak
grmekle edep dna km olan sen." Gyges, nce kulaklarna inanamad, sonra byle bir seime
zorlanmamas iin yalvard, ama raz edemedi ve bakt ki durum kt, ya efendisini ldrecek ya da
kendisi bakalarnn eliyle lecek, kendi cann kurtarmay ye buldu. O zaman yle dedi: "Mademki
istemediim halde beni efendimi ldrmeye zorluyorsun, yle olsun. Ama izin ver de bu ii nasl
yapacam onu da bileyim." Kadn cevap verdi: "Beni sana plak gsterdii yerden saldrrsn, uyku
onu senin elinin altnda tutar."
12. Karar verildi ve gece olunca (Gyges'i brakmamt, hibir aresi yoktu savumann, ya kendisi
canndan olacakt ya da Kandaules), kadnn peine dt odasna kadar. Kadn eline bir haner
tututurdu, gene o kapnn arkasna gizlendi ve Kandaules uyuyunca, ses karmadan yanat ve vurdu.
Kadn ve krallk Gyges'in oldu. Aa yukar o zamanlarda yaam olan Paroslu Arkhilokhos da
onun adn bir lsnde yazmtr.

13. Krallk ona geti ve Delphoi orakli[5] de bunu saptad. Lydia'llar arasnda Kandaules'in
ldrlmesini canavarca bir i sayanlar oldu, bunlar silaha sarldlar, sonunda Gyges'ten yana
olanlarla bir anlama yaptlar, buna gre eer orakl Lydia kralln ona verirse, kral o olacak
vermezse, krallk Heraklesoullarna geri verilecekti. Orakl, krall ona verdi ve Gyges ite bylece
baa gemi oldu. Aslnda, Pythia'nn cevab yleydi, Heraklesoullar lerini alacaklar ve
Gyges'in drdnc kuak torununu vuracaklardr[6]. Lydia'llar da, krallar da bu ngrye,
gerekleecei gne kadar kulak asmadlar.
14. Devlet, bylece Heraklesoullarnn elinden km, Mermnadlara gemi oluyordu. Gyges
baa geince Delphoi'ye sunular yollad, pek ok armaan: Delphoi'deki gmlerden baka, saysz
altn, mcevher ve bu arada ad anlmaya deer olarak alt tane iki kulplu som altn krateros vardr ki,
bunlar tapnan iine koydurmutu. Bugn bunlar Korinthos hazinesi iinde boy gsteriyorlar ve
arlklar otuz talantondur. Korinthos hazinesi diyorum, ama aslnda bu hazine devletin mal deildir,
Eetion olu Kypselos'undur. Phrygia kral Gordias olu Midas'tan sonra Delphoi'ye sunular gnderen
ilk barbar, bizim bildiimiz, ite bu Gyges'tir. Midas da zerinde oturup alenen adalet datt
krallk tahtn ki, grlmeye deer bir eydir, sunu olarak vermiti, bu da tam Gyges'in krateroslarnn
durduu yerdedir. Gyges'in sunular olan btn bu altn ve gm paralara Delphoi'de, sunann adna
uyularak "Gygeantlar" denilir. Bu Gyges tahta ktktan sonra, Miletos ve zmir zerine bir ordu
gnderdi, hatta Kolophon kentini de ald. Ama otuz sekiz yllk saltanat sresince, hatralarda
yaayacak baka hibir ey olmad ve biz de artk onu brakacak ve sz yeni gelene getireceiz.
15. Gyges'in yerine geen olu Ardys iin tek ey syleyeceim. Priene'yi ald ve Miletos zerine
asker yollad. Gebe Skythlerin yurtlarndan kovduklar Kimmerler, Asya'ya geldikleri ve akropol
hari, Sardes kentini aldklar zaman burada hkm sren oydu.
16. Ardys krk dokuz yl bata kald, yerine geen olu Sadyattes on iki yl kald ve ondan sonra
Alyattes geldi. Bu, Med'lerden Deiokes soyundan Kyaxares'e kar sava at. Kimmerleri, Asya'dan
srd; zmir'i ki, Kolophon oraya bir koloni gndermiti, ele geirdi. Klazomenaililere kar asker
yollad. Ama urad ar bir bozgun yznden, onlardan tatsz bir hatra kald kendisine. Onun
hkm srd zamanlarda anlmaya deer u olaylar geti:
17. Miletoslulara kar alan sava, ona babasndan miras kalmt. Bundan tr sefere kyordu
ve kenti kuatmak iin yle yapt: Topraa emanet edilmi olan ekin olgunlanca yola kt. Ordu
syrinx, harp ve flt, hem kadn, hem erkek flt sesleriyle yryordu[7]. Miletos topraklarna
varldnda, krlk yerlerde iftlikleri bozmak, yakp ykmak bir yana, kaplarna bile el srmediler,
her eyi yerli yerinde braktlar; yalnz aalar kesiyor, ekini kaldryor ve geri dnyorlard.
Miletoslular denizlere hkimdiler, kenti kuatmak dnlemezdi, ama Lydia'l, iftlikleri bozmaktan
kanyordu; unun iin ki, Miletoslular gene alsnlar, topra eksinler, iyice yorgun dsnler, o
zaman o kendisi, gelecek aknda yama edecek bir ey bulabilsin.
18. Bu sava bylece on bir yl srd, Miletoslular iki ar yenilgiye uradlar; biri Limeneion'da,
kendi topraklarnda dvrlerken, br Maiandros Ovas'nda. Bu on bir yln ilk alt aynda, gene

Ardys'in olu Sadyattes hkm sryordu Lydia zerinde, zaten Miletos topraklarna asker salan da
oydu, savaa tutuan da oydu, sonradan gelen be ylda askeri harekt yneten ise Sadyattes'in olu
Alyattes'tir. Ona bu i babasndan kalmt, yukarda da belirtmitim, o da peini brakmamt. Bu
atmalar sresince Miletoslular, oniallardan Khios dnda bir yardm grmemilerdir. Khios,
Miletoslular tutmakla buna benzer bir hizmetin karln demi oluyordu. Zira Miletoslular da
onlarn Erythrai'ye kar verdikleri savan ykn paylamlard.
19. On ikinci yl, ordu ekini atee verdii srada bir ey oldu: Buday tututuktan sonra iddetli
rzgrn nne katlan alev Assesia Athene denilen Athene tapnana kadar uzand, tapnak alev ald,
yand. O an iin buna aldr eden olmad, ama ordu Sardes'e dndkten sonra Alyettes yataa dt.
Bir trl iyileemiyordu, belki yaknlarndan birinin szne uyarak, belki de kendiliinden
Delphoi'ye eliler gnderdi, hastal iin tanrsal kehanete danmakta hayr umuyordu. Eliler
Pythia'nn yanna vardklarnda, o nce Miletos topraklarnda Assesia kentinde yakm olduunuz
Athene tapnan yeniden yapnz, ondan nce bir ey sylemem, cevabn verdi.
20. Bunu Delphoililer anlatmlardr bana bylece. Ama Miletoslular da birka ayrnt eklediler:
Kypselos olu Periandros, o srada Miletos tyran olan Thrasybulos'un deerli konuu bulunuyordu.
Alyattes'in orakle bavurduu kulana alnnca, hemen Thrasybulos'a haber uuran ve durumdan
yararlanmasn salk veren o olmu. te Miletos'ta da byle anlatlr.
21. Durumu renen Alyattes, hemen Miletos'a bir adam gnderdi, Thrasybulos ve Miletoslularla
bir ara verme anlamas yapmak iin, tapnak yeniden kuruluncaya kadar. Haberci, Miletos'a geldi, bu
arada Alyattes'in asl niyetini renmi olan kurnaz Thrasybulos, yle bir ey dnd: Emir verdi,
ne kadar buday varsa, ister kendisinin ister bakalarnn, hepsi agoraya yld; herkese duyurdu ki,
ikili bir enlik dzenlenecek, kendisi haydi der demez, herkes sevin gsterileri ierisinde birbirine
lenler verecek.
22. Thrasybulos'un byle yapmas, Sardes elisi meydana ylan buday tepelerini ve sevin
iinde yzen insanlar grsn, gidip Alyattes'e anlatsn diyeydi, bu emri onun iin vermiti. Byle de
oldu. Eli enlii grd ve Lydia'llarn szlerini Thrasybulos'a iletip de Sardes'e dnd zaman,
bar salayan biricik neden, bana dediklerine gre bu oldu. Alyattes, kendisine Miletos'ta iddetli
bir ktlk olduu ve halkn dayanacak hali kalmad haberinin getirilmesini bekliyordu; eli, Miletos
dn ona beklediinin tam tersini syledi. Bunu, iki dman badatran bir anlama izledi; dahas
Alyattes, Assesia Athene'nin yerinde bir deil, iki tapnak yaptrtt ve sal dzeldi. te byle oldu
Alyattes'in Miletoslulara ve Thrasybulos'a kar am olduu savan sonu.
23. Periandros, Kypselos'un oluydu (gene bu Periandros'a geliyorum, Thrasybulos'a orakli salk
veren adama). Korinthos tyranyd. Korinthos'ta Lesboslularn da doruladklar gibi anlatrlar ki,
hayat grlmemi bir mucizeye karmtr, Methymnal Arion, bir zamanlar bir yunusbalnn
srtnda Tainaron'a gelmi. Arion kitara alard ve kimsenin kendisinden bir adm ne gemesine
dayanamazd[8] ve dithyrambos adl dinsel havay, bizim bildiimiz, ilk olarak dzenleyen ve
Korinthos'ta aldran odur, bu ad da kendisi koymutur.

24. Bu Arion diyor bizimkiler, mrnn byk blmn Periandros'un yannda geirdikten sonra,
gnn birinde aklna esti, talya ve Sicilya'ya doru denize ald, sanat sayesinde oralarda zengin
oldu ve artk Korinthos'a dnmek istedi ve Taranto'da gemiye bindi ve Korinthoslu gemiciler ald
yanna. nk Korinthoslular kadar kimseye gvenemiyordu, oysa bunlar ak denizde Arion'u denize
atp varna youna konmay tasarlamlard ve o bunlarn niyetlerini anlaynca, yalvarp yakard, nesi
varsa verip cann kurtarmak istedi, yakarlarna sar kaldlar gemiciler, ya lmek, eer topraa
gmlmek istiyorsa; ya da ksa yoldan denize atlamak dediler, bu ikisinden biri. Syleyecek sz
bulamayan Arion, mademki kararlar yleydi, srtna en gsterili eylerini giyip, geminin arkasnda
trkler sylemesine izin versinler diye yalvard, kendini ondan sonra ldrecekti. Yzyln en iyi
trkcsyd, adamlar onu dinlemek zevkini tatmak istediler. K taraf ona brakp geminin
ortasnda toplandlar ve o en grkemli giysilerini giyindi, kitarasn ald ve ayakta, arkada btn
Orthios'u syledi[9], bitirince kendini yle olduu gibi, gsterili giysileriyle denize att. Gemi
Korinthos'a doru yoluna devam etti ve szn etmi olduum yunusbal, Arion'u srtna alp tad
deniliyor, Tainaron'a kadar. Kyya knca o st bala doru Korinthos'a gitti ve olan biteni anlatt,
Periandros pek inanmad, onu skca gzaltna alt ve gemicileri bekledi. Bunlar limana varr varmaz
hemen hepsini getirtip Arion'la yzletirdi. Tam "Onu talya'da, daha dorusu Taranto'da, iinin
gcnn banda ve sa salim braktk," dedikleri anda, Arion dalgalarn iine atld giysileriyle
ortaya kverdi. Neye uradklarn bilemediler, inkra sapacak takatleri kalmad. Korinthoslularn
ve Lesboslularn anlattklar budur ve gerekten Tainaron'da Arion adna konulmu bir adak vardr
tuntan ve pek de byk deil, yunusbal srtna binmi bir adam gsterir.
25. Lydia'l Alyattes, Miletos savana son verdikten ok sonra, elli yl saltanat srdkten sonra
lmtr. Salna kavutuu zaman o da armaanlar sunmutu, soyunda bilinen ikinci kii olarak
Delphoi'ye, kocaman gm bir krateros ve paralar kaynakla tutturulmu, demir kaynan bulmu
olan Khioslu Glaukos'un elinden kma demir bir krateros tepsisi ki, Delphoi'deki btn sunular
arasnda en gz alc olan budur.
26. Alyattes lnce krallk, o zaman otuz be yanda olan olu Kroisos'a geti. Ephesoslulardan
balad Yunanllara kar saldrlarna, evresi kuatlan Ephesoslularn Artemis tapnana kadar bir
ip uzatp tapna kale bedenine balamalar, bu suretle kentleri tapnaa adanm ve onun bir paras
haline gelmi saymalar o zaman olmutur. Dnnz ki eski kent ile, ki kuatlan oydu, tapnak aras
yedi stadion ekiyordu. te Kroisos'un ilk olarak saldrd bunlard, sonra br on ve Aiol
halklarna geldi sra, bunlarn her birine bir eit sulama yneltiyordu, ciddisini bulduu zaman
ciddi, bulamad zaman nemsiz bahaneler.
27. Asya Yunanllarn haraca baladktan sonra, imdi de adalar vurmak iin gemiler yaptrma
arelerini dlemeye koyulmutu. Hazrlklar byle bir silahlanmaya gre yaplyordu ki, Prieneli
Bias diyorlar, Sardes'e kageldi (belki de Mytileneli Pittakos) ve Kroisos'un Yunanistan'da ne var
ne yok sorusuna, silahlanma hesaplarn altst eden u cevab verdi: "Kral," dedi, "btn adallar
kendilerine birer at tedarik ediyorlar, gelip Sardes'i vurmay koymular kafalarna." Kroisos onun
sahi sylediini sand, dedi ki: "Ben de pek isterdim dorusu, tanrlar adalarda oturanlarn kafalarna,

ata binip Lydia ocuklarnn yanna gelmeyi soksunlar diye." br sz ald: "Kral, yle anlyorum
ki, adallarn anakaraya kp at srmelerini gerekten istiyorsun, nk bylesi gelir senin iine.
Ama ya adallar, onlar da senin kendilerine kar gemiler yaptrmaya kalktn iittikleri zaman ne
diyecekler, aman Lydia'llar denize alp kendilerini tehlikeye atsalar, demeyecekler mi? Ve senden
kle haline getirdiin anakara Yunanllarnn cn almay kurmayacaklar m?" Bu dobra dobra
karlk Kroisos'un pek houna gitti. Yunanlya inand, szlerini saduyuya uygun buldu, silahlanmay
brakt ve adalarda oturan oniallara iyi ilikilerle baland.
28. Gnler gnlere katld. Halys rmann beri yakasndaki uluslarn, Kilikia ve Lykia'dan gayri
hepsi boyun emi, Kroisos'un egemenliini tanmlard. Bunlar; Lydia'llar, Phrygiallar,
Mysia'llar, Mariandynler, Khalybler, Paphlagoniallar, Thraklar, Thynler, Bithyniallar ve Karlar,
onlar, Dorlar, Aiollar, Pamphyliallard.
29. Bu uluslar ba emiler ve Kroisos'un Lydia imparatorluuna katlmlard ki, o zamanlar ie
yarar diye bilinen ne kadar adam varsa Yunanistan'da, ki byleleri hep oraya koarlard, zenginliin
en st noktasna varm olan Sardes'e tler, Solon da bu arada Sardes'e gelen Atinallar
arasndayd. Atinallar onun kendilerine yasalar yapmasn istemiler, o da bu yasalar yaymlam,
sonra dnyay greceim diyerek, on yllk bir yolculuk iin denize almt. Aslnda kendisini,
koyduu yasalardan herhangi birini kaldrmaya zorlamasnlar diye gidiyordu, nk Atina halk bunu
kendiliinden yapamazd, Solon'un yasalarn on yl uygulamak iin byk yemin vermiti.
Solon
30. te bu nemli nedene baka yerleri grme istei de katlm. Solon yurdundan ayrlm,
Msr'a, Amasis'in yanna gitmiti ve en son Sardes'e, Kroisos'un yanna geliyordu. Orada, kraln
konuu oldu sarayda, nc ya da drdnc gn, Kroisos'un buyruunu alan adamlar Solon'a
hazineleri gezdirdiler. Kroisos ona unu sordu: "Atinal," dedi, "benim konuum, bir filozof olarak
sana bunca lkeyi gezdirten merakl yaradlnn ve bilgeliinin nn birok kez biz de duyduk,
bundan tr sana unu sormak istei uyand bende, acaba mutlulukta baka herkesi geride brakan bir
kimseye rastladn m?" Byle soruyordu, nk kendisi bu adam olmakla vnrd btn talihli
insanlar arasnda, ama Solon, ona yaranmay aklna bile getirmeden ve yalnz gerei dnerek,
"Atinal Tellos'u grdm," dedi. Bu cevaba aran Kroisos bir soru daha sordu: "Tellos'u niin bu
kadar talihli sayyorsun?" "Tellos," dedi Solon, "zengin bir lkede yayordu, gzel ve erdemli
ocuklar vard ve evinde baka ocuklarn da doduklarn ve hepsinin de yaadklarn grd,
stelik bizde talih bakmndan gerekli olan geni ve maddi rahatl da vard, ama asl u ki, mr
parlak bir sonla taland, Atinallarn komu kente kar verdikleri bir savata, Eleusis'te yurdunu
savunurken ve dman nne katp kovalarken buldu lmlerin en gzelini ve Atinallar ulusal tren
yaptlar onun iin, dm olduu yerde ve onu ok ululadlar."
31. Solon'dan Tellos'un mutluluunu dinlemekten usanan Kroisos [10], "Ondan sonra kim gelir senin
bildiin?" diye sordu, nk hi olmazsa ikinciliin kendisine geleceinden hi phesi yoktu.
"Onlar," dedi Atinal, "Kleobis ve Biton'dur. Argos soyundan olurlar, namuslaryla yaayacak kadar

varlklydlar, kollar da glyd, ite bak byk yarmalarda kazandklar dllerden baka, bir de
unu anlatrlar onlar iin: Argoslular Here onuruna bir bayram kutluyorlard; analarnn bir arabayla
tapnaa kadar getirilmesi gerekiyordu ve kzler istenildii saatte tarladan dnmemilerdi; ge
kalmaktan korkan geler, kendileri girdiler boyundurua ve arabay ektiler; arabann zerinde
analar vard ve gk demeden krk be stadion boyunca onu tadlar ve tapnaa getirdiler. Orada
bulunan btn inan sahibi kiiler bunu gzleriyle grdler, bundan baka bu davranlar lmlerin
en tatlsyla talandrld, Tanr onlara insan iin lmn yaamaktan daha iyi olduu yeri gsterdi.
Argoslular sarmlard evrelerini ve bu gen adamlarn maddi manevi glerine imreniyorlard;
bylece soylu ocuklar olan anay kutluyorlard. Ana mutluluk iindeydi, oullarnn baarsyla ba
dik, tanrann heykeli karsnda ayakta duruyor, ona, kendisine bunca onur kazandrm olan oullar
Kleobis ve Biton'a insanolunun elde edebilecei en iyi eyi balamas iin dua ediyordu. Bu
duadan sonra kurban kesildi, kutsal lenler verildi; sonra delikanllar tapnan iinde yatp uyudular
ve uyanmadlar, bu son uykuda kaldlar. Argoslular onlarn heykellerini yaptrdlar, stn ve yce
kiiler sayarak Delphoi'ye sundular."
32. Solon, bylece, ikinci sray da bu gen adamlara vermi oluyordu. Kroisos fkelendi: "Atinal
yabanc," dedi, "ya biz, bizim mutluluumuzu sen hie mi sayyorsun ki, bu basit insanlar koyuyorsun
ikinci sraya?" "Kroisos," dedi Solon, "sen tanrnn insanlara kar ne kadar kskan olduunu ve
ona hibir zaman gvenilemeyeceini bilen bir kiiyi sorguya ekiyorsun. nsan bir mr boyunca,
grmek istemeyecei ok eyi grebilir, ok eziyet ekebilir. Ben aa yukar yetmi yl sayyorum
insan mrn. Bu yetmi yl, artk aylar saymazsak, yirmi be bin iki yz gn yapar[11], ama aylarla
mevsimlerin denk dmesi iin yla iki ylda bir, bir ay eklersek, yetmi yldan baka, bu artkl
aylardan otuz be ay daha eder ve bu aylarn gn says bin ellidir. Ve btn bu gnler de, ki hepsi
yirmi alt bin iki yz ellidir ve yetmi yla denk gelir, kesin olarak bir tek olay yoktur ki, bugnk
yarnkine benzesin[12]. u halde ey Kroisos, insan iin yalnz talih ve talihsizlik vardr. Evet,
gryorum, sen ok zenginsin, ok insana hkmediyorsun, ama benden istediin eye gene de cevap
veremem; nk nce mrnn gzel bir sona balandn renmem gerekir[13]. Zira ok zengin
insan vardr ki, kt kanaat yaayan insandan hi de daha mutlu deildir, eer talih, zenginlik iinde
geen mrnn sonuna kadar ona yr olmazsa. Nice insan vardr ki, masallardaki kadar zengindir,
ama mutsuzdur; niceleri de vardr ki, yle byle geinirler, ama talihlidirler. ok zengin olann, eer
mutlu deilse, talihli olandan yalnz iki ayrcal vardr; ama talihli olann mutlu olmayan zengine
bakarak pek ok ayrcalklar vardr; birisi iin her dilediini yapmak ve byk bir para kaybn
karlamak ok kolaydr; ama bir de brnn stnlklerine bakalm: Elbette byk bir kayb ve
ar istemleri br gibi karlayamaz; ama talihi onu bundan korur; stelik salam yapldr,
hastalk bilmez, znt tanmaz, grmelere layk ocuklar arasnda mutludur. Brak bir de btn
bunlara ta olarak mrn mutlu bitirsin ve ite mutlu adam szne layk kii, senin aradn kii
budur. Ama lmeden nce, dilini tut, mutludur demek iin acele etme, yalnz talihli de, o kadar.
Elbette her stnl elde etmek bir lml iin olacak ey deildir; hibir toprak yoktur ki, kendi
kendisine yetsin ve her rn versin; u rn verir, ama kendisinde yetimeyen brn baka
yerden alr; en ouna sahip olan en iyisidir. nsanolu iin de byledir; hi kimse tek bana her eyi

elde edemez; filan elde eder, falandan yoksun kalr. O ki mr boyunca her zenginlie eriir ve en
son dnyadan honut ayrlr; ite o, bana gre, ey kral, mutlu insan adn hak eder. Her eyin sonuna
bakmaldr; tanr ok insana mutluluu yem olarak sunar, sonra da eker alr elinden."
33. Bence bunlar, zaten Atinalya pek deer vermeyen Kroisos'un houna gidecek szler deildi ve
bu, eldeki eyleri hor grp, her eyin sonuna bakmay tleyen dar kafal adam kap dar etti.
34. Solon gitti, ama tanrlarn kskanl sert arpt Kroisos'u, phesiz kendisini insanlarn en
mutlusu sayd iin. Solon gider gitmez bir rya girdi uykusuna, olunun bana gelecek belay
gsterdi ona. ki olu vard: Biri Yaradan'n gadrine uramt, dilsizdi [14]; br her bakmdan
yatlarnn ok nnde gidiyordu; Ad Atys'ti. Ryann Kroisos'a gsterdii oydu, ucu demirli bir
karg ile vuruluyordu. Uyandktan sonra bu grd rya zerine derin dncelere dald, korkmutu,
ilk i olarak olunu nianlad; Lydia ordularna komuta etmeye alm olan gen adamn elinden bu
grevi ald; savata kullanlan kargnn ve benzeri silahlarn ksa, uzun her eidini, nerede olursa
olsun toplattrd; ne olur ne olmaz, asld yerden kopar, olunun bana der diye korkuyordu ve
hepsini depolara ydrd.
35. Olu evlenme trenleriyle urarken, bir adam geldi Sardes'e, kaderin kurban olmu, eli kana
boyanmt. Doutan Phrygialyd, kral soyundand. Kroisos'un sarayna geldi ve orann tresince
arnma dileinde bulundu. (Bu tren, Lydia'llarda da aa yukar Yunanllarda olduu gibidir.)
Trenden sonra Kroisos, nereden geldiini ve kim olduunu sordu adama: "Kimsin," dedi,
"Phrygia'nn neresinden geliyorsun benim atmn altna? ldrdn adam ya da kadn kimdir?"
"Ey kral," dedi Phrygial, "adm Adrastos, Midas'n olu Gordias babam olur; kardelerimden birini
ldrdm istemeyerek ve ite babam her eyimi elimden alp beni kovdu." Kroisos ona dedi:
"Hatrn saydm kiilerin olu, dostlar arasna geldin; bizim yanmzda kalrsan hibir eksiin
olmaz. Uradn felakete katlan, sabret, senin iin en iyisi budur."
36. Bu adam bylece Kroisos sarayna yerleti. O sralarda Mysia'nn Olympos Da yrelerinde
azman bir yabandomuzu tremiti; da ynnden geliyor, Mysia kyllerinin ekinini silip
spryordu, kyller hayvan yakalamaya gidiyorlar, ama bir ey yapamyorlar, kendileri onun
kurban oluyorlard. Sonunda Mysia elileri gelip Kroisos'a bavurdular ve dediler: "Kral, bir
yabandomuzu azman tredi bizim oralarda; ekinimizi bozuyor, ok uratk, yakalayamadk. imdi
senden dilediimiz, oluna ve yiitlerine buyur, kpeklerini alp gelsinler, bizi kurtarsnlar."
Dilekleri buydu. Kroisos'un ryasnda grd eyler ve iittii szler geldi aklna ve cevap verdi:
"Olum iin srar etmeyiniz; onu gndermem; yeni evlendi, imdilik o ile urayor. Ama yiit
Lydia'llar ve btn av kpeklerini isterseniz can gnlden veririm; lkenizi bu beladan
kurtarmalar iin size candan yardmc olmalarn sylerim gndereceim adamlarma."
37. Cevab byle oldu, Mysia'llar ok sevindiler. Ama Kroisos'un olu geldi stlerine, dileklerini
iitmiti; brleriyle beraber kendisinin de gitmesini istemeyen babasna: "Baba," dedi, "benim en
byk iki iim av ve sava, bana deer salayan ilerim bunlar, ite imdi bunlar bana yasak
ediyorsun; oysa bende ne alaklk grdn, ne geveklik. imdi ben kentin ky kucanda dolanrken,

agoraya gidip gelirken, yurttalarm benim iin ne diyecekler? Ya gen karm, evinde nasl bir kocaya
vardm diyecek? Brak ben de katlaym bu ava ya da dediini yapmamn niin gerekli olduuna
inandr beni."
38. Kroisos yle cevap verdi: "Yok olum, sende alakln izi yok ve canm skacak bir ey de
yapmadn. Byle davranmamn nedeni u ki, uykuda biri grnd gzme, bana senin gnlerinin
azaldn syledi; karg demiriyle leceksin. Bundan tr evlendirdim seni arabuk ve bizi
ardklar sefere de bundan tr brakmyorum[15]. Hi olmazsa, ben sa kaldm srece seni
alnnn yazsnda korumak iin her areye bavuruyorum. Zira senden baka olum yok; br sakat,
onu saymyorum."
39. Gen adam, hemen: "Haklsn baba" dedi, "byle bir ryadan sonra beni korumakta; ama seni
artan ve yanlla dren bir nokta var, bak sana anlataym. Bu rya diyorsun, benim bir karg
demiriyle leceimi haber veriyor; peki yabandomuzunun, seni korkutan demir ulu kargy tutacak eli
var m? Evet, rya sana yabandomuzu dii, ya da ona benzer bir ey deseydi byle yapmakta hakl
olacaktn; ama karg diyorsun. Mademki insanla dvmeyeceiz, brak beni gideyim."
40. "Olum," dedi Kroisos, "bu rya iin sylediklerin doru. Bunun iin kararmdan cayyorum ve
sana bu ava katlman iin izin veriyorum."
41. Bu szleri syledikten sonra Phrygial Adrastos'u artt ve huzuruna getirilince: "Adrastos,"
dedi, "kt bir i gelmiti bana, seni bundan arndrdm, yanma aldm, geimini saladm; pekl...
Sen nasl en nce bana bavurdunsa, benim de nce sana bavurmam fena karlamazsn. Olum ava
gidiyor, yolda kt kiilerle karlaabilirsiniz, size saldrmak isteyebilirler, o zaman oluma gz
kulak olacana sz ver. Zaten sen kendin de, eline kendini gsterecek bir frsat gemesini istersin; bu
senin kannda vardr, stelik glsn de."
42. "Kral," diye cevap verdi Adrastos, "aslnda byle av partilerine katlmam. Bana benimki gibi
bir felaket gelmi olan bir kimsenin, gnl rahat yoldalar arasna katlmas yakk almaz; zaten
insann yrei orada olmaz ve bundan geri durmak iin elimden geleni yapardm. Ama mademki sen
istiyorsun ve ben de seni krmamak zorundaym (nk iyiliini grdm) ite hazrm: Bana emanet
ettiin olun, koruyucusunun elinden geldii kadar, kazasz belasz dnp gelecektir, bana
gvenebilirsin."
43. Byle sz verdi Kroisos'a, sonra yiit yoldalar ve av kpekleriyle yola koyuldular. Olympos
Da'na vardklarnda bir srek av yaptlar; hayvan yerinden uratld, avclar evresini sardlar,
ksa karglarn stne frlatmaya baladlar. te o arada bu yabanc da, iledii cinayetten elleri
arnm olan adam, kaderin hmna uram olan Adrastos [16], o da att ksa kargsn, domuza rast
getiremedi ve Kroisos'un olunu vurdu; kargnn ucu sapland ve rya bylece gereklemi oldu.
Birisi kotu haber vermek iin olanlar Kroisos'a; Sardes'e varp, sava ve olunun bana geleni
anlatt.
44. Bu lm Kroisos'u altst etti; ama onu asl sarsan, ellerini iledii cinayetten kendisinin

arndrm olduu adamn yapm olmasyd bu ii. Byle bir rastlanty akl almyordu, gcenmiti,
arndrc Zeus'e sesleniyor, onu konuu olan adamn yaptklarna tank tutuyordu; ocak tanrsna
sesleniyordu, dostluk tanrsna (yani gene hep Zeus, br adlaryla), ocak tanrsna, nk sarayna
kabul etmi olduu, bilmeden karnn doyurduu bu yabanc, olunun katili olmutu; dostluk tanrsna,
nk oluna koruyucu olarak verdii adam, onun kanl dman olmutu.
45. Lydia'llar ly getirdiler; katil arkalarndan geliyordu. lnn nnde durdu ve Kroisos'a
teslim oldu, ellerini uzatp yalvard, bu lnn stnde kurban edilmesini istiyordu, bana gelen ilk
felaket, bugn kurtarcnn cellad olarak daha da arlamt, bunu hatrlatt, artk yaayamayacan
syledi. Kroisos, ocan sndren felakete ramen, bu ac szler karsnda Adrastos'a acd ve ona:
"Konuum," dedi, "senin kendi lmn istemen benim cm iin yeter. Hayr, bu lm iin seni
sulamyorum; hi deilse senin iradenle olmad bu. Bir tanrdr phesiz sulamam gereken; o tanr
ki, bir zamanlar neler olacan daha nceden bildirmiti." Kroisos olunu trelere gre gmdrd.
Gordias'n olu, Midas'n torunu, nce kardeini, sonra da elindeki lekeyi temizleyen adamn olunu
ldrm olan Adrastos, lm antnn evresinden el ayak ekince, kendisini dnyadaki insanlarn
en mutsuzu sayd iin, mezarn stnde vurdu kendisini, ldrd.
46. Kroisos iki yl acsnn stne kapand, olunun lmyle alan boluun acsn ekiyordu.
Sonra Kambyses olu Kyros'un Kyaksares olu Astyages'i bozguna uratmas ve Pers ulusunun
kalabalklamas ona yasn unutturdu ve Persleri, devletleri geliip byk bir g olmadan nce
durdurma dncesine baland. Bir kez bunu kafasna koyunca, Yunanistan ve Libya orakllerini
yoklamaya giriti; Delphoi'ye, Phokis'teki Abai'ye ve Dodona'ya: Amphiaraos ve Trophonios
orakllerine ve Miletos topraklarndaki Brankhosoullarna, yani her yere adamlar yollad[17].
Kroisos'un dant Yunan oraklleri bunlardr; ayrca Libya'daki Ammon tapnana da bakalarn
yollad. Ama bu eitli danmanlardan bekledii ey, sadece kehanet bilimi zerine bir fikir
edinmekti, eer doruyu bildiklerine kanaat getirirse, o zaman Persler zerine sefer aarsa, sonu ne
olur, onu soracakt.
47. Oraklleri snamak iin yollad Lydia'llara verdii ynerge yleydi: Sardes'ten yola
ktklar gnden balayarak gn sayacaklar, yznc gn orakle varp soracaklar, Lydia'llarn kral
Alyattes olu Kroisos u anda ne yapyor diye, orakllerden her birinin cevabn yazp kendisine
getireceklerdi. Delphoi'ninki dnda, btn bu kutsal tanklklardan bir iz kalmamtr; Delphoi'de
Lydia'llar tanrya danmak zere tapnaa girip soruyu ynelttikleri zaman Pythia u altly
(hexametron) syledi:
Kumsaldaki kum tanelerini sayarm, denizi lerim.
Dilsizin szn anlarm; konumayan dinlerim.
Bir koku geliyor burnuma; kaplumbaa
Tunta piirilmi, kuzu ile beraber ve sarlm

Kaln bir deriye; tuntan bir rt var stnde,

Ve tun bir yatak serilmi altna.
48. Pythia oraklini syledi, Lydia'llar yazdlar ve yeniden Sardes yoluna dtler. Saa sola
gnderilmi olan br haberciler de cevaplar alp dndkten sonra, Kroisos bunlar alp at,
gzden geirdi. Delphoi'den getirilen orakle kadar hibirisini nemsemedi; ama ne zaman ki bunu
okudu, hemen bunun nnde eildi ve onu ye tuttu, artk nceden bilme (kehanet) yeteneinin yalnz
Delphoi'de olduuna kanaat getirmiti, zira vaktini nasl geirmi olduunu bilen oydu. Sahiden,
habercilerini tapnaklara doru yola kardktan sonra, belli gn beklemeye koyulmu; sonra
kimsenin aklna gelmeyecek ey ne olabilir diye dnm ve bir kaplumbaa ile bir kuzuyu dilim
dilim kesip bir arada piirmeyi kurmutu, kendi eliyle ve tun bir kapakla kapal, stten kulplu tun
bir tencere iinde.
49. te Delphoi'nin Kroisos'a verdii cevap budur. Amphiaraos oraklinin cevabna gelince, bunun
iin bir ey syleyemem; zira anlatanlar bu konuda dilsizdirler Lydia'llar tapnan evresinde
det olan dinsel trenleri tamamladklar zaman onlara ne demi bilmiyorum, ama unu biliyorum ki,
Kroisos onu da gerek bir kehanet olarak tutmutur.
50. Kroisos, Delphoi tanrsna yaranmak iin pei peine byk kurbanlar kestirdi; eitli
kurbanlk hayvanlardan bin tane; sonra altn ve gm ilemeli yataklar, altn kupalar, erguvan
kumalar ve gmlekler toplatt, kocaman bir yn yapt, bu sunularla tanrya daha ok yaranmay
umuyordu. Ayrca her Lydia'lnn da kesesine gre bir eyler sunmasn emretti. Sonra toplanan
sunulardan kurulan altn ynlarn erittirdi, alt palme uzunluunda, palme geniliinde ve bir
palme yksekliinde kleler halinde dktrd[18], yz on yedi kle oldu, drt tanesi som altnd ve
her biri iki buuk talanton ekiyordu, brleri altn ve gm karmydlar ve bir tanesi iki talanton
ekiyordu. Gene som altndan ve on talanton arlnda bir de aslan heykeli yaptrtt. Bu aslan,
Delphoi tapna yand zaman, altnda ayaklk olarak duran bu klelerin zerinden dmtr ve
imdi konulmu olduu Korinthos hazinesinde alt buuk talanton ekmektedir. Zira buuk
talantonu erimitir.
51. Bunlar tamamlannca Kroisos, baka sunular da ekleyerek hepsini birden Delphoi'ye gnderdi.
Sunular arasnda nce iki byk krateros; biri altn, biri gm; altn olan tapnaa girince sada
dururdu, br solda. Onlar da yangndan az sonra baka yerlere gtrdler, birincisi imdi
Klazomenai hazinesindedir; arl sekiz buuk talantonu on iki mana geer; ikincisi ise avlunun
kesinde durur; alt yz amphora dolusu alacak byklktedir, Delphoililer Theophanialarda [19]
arab sulandrrken grmler. Delphoi'de bunun Samoslu Theodoros'un elinden kma bir i olduu
sylenir ve dorusu ben de buna inanrm, nk herkesin yapabilecei bir i deildir. Kroisos
bunlardan baka, imdi Korinthos hazinesinde duran drt gm f ve kutsal su iin bir altn, bir de
gm iki gm gnderdi; altn gmn zerinde bunu Lakedaimonlularn verdiklerini belirten bir
sunu yazs vardr; bu yaz uydurmadr; bu gm de brleri gibi Kroisos'un bir sunusudur ve yaz
Spartallara yaranmak isteyen bir Delphoi'nin marifetidir. Bu adamn adn biliyorum, ama

aklamayacam; dorusu udur ki, Lakedaimonlularn verdikleri armaan, elinden su akan ocuktur;
ama o iki gm onlar vermi deildirler. Kroisos, br sunular arasnda, ki hibirinde sunu yazs
yoktur, gmten leenler de gnderdi, arap sas iin ve dirsek boyunda altndan bir kadn
heykeli, kendisine ekmek youran kadnn heykeliymi, Delphoi'de yle sylerler. Daha baka,
karsnn gerdanlklarn ve kemerlerini de gnderdi.
52. te bunlard Delphoi'ye sunduu eyler. Erdemini ve bana gelenleri renmi olduu
Amphiaraos'a[20] da som altndan bir kalkan ile gene som altndan bir karg yollad; altn sapn ucuna
takl olan sivri u da ayn madenden yaplmt; bunlarn ikisi de, ben Thebai'den geerken, smenios
Apollon tapnanda duruyordu.
53. Kroisos, bu sunular tapnaa gtrecek olan Lydia'llara orakllerden unu sormalarn
buyurdu: "Kroisos Perslerle savasn m; savaacaksa, dost bir ulustan da birka blk alsn m?"
Lydia'llar gnderildikleri oraklin yanna vardlar, armaanlar sundular ve sorularn ylece
sordular: "Lydia'nn ve daha baka yerlerin kral olan Kroisos," dediler, "sizleri yeryznn tek
gvenilir orakli sayyor; sizin bilgeliinize layk olan bu sunular gnderdi ve bu sefer sizden
Perslerle savaalm m ve savarsa eer, dost bir ulustan yardm almal m, bunu soruyor." stekleri
buydu. ki oraklin gr birbirine uyuyordu; Kroisos'a unu bildirdiler, eer Perslerle savaa
girerse, byk bir imparatorluu devirecektir; ayrca Yunanllarn en gllerine bavurup
dostluklarn salamas gerektiinde de birleiyorlard.
54. Kroisos kendisine getirilen oraklleri renince khinleri kutlad, Kyros kralln
devireceinden phesi kalmamt, adamlarn yeniden Delphoi'ye gnderdi, Delphoi'nin nfusunu
daha nce renmiti, btn halka adam bana iki stater altn dattrd. Bu cmertlik karsnda
Delphoililer de Lydia'llara baz ayrcalklar verdiler, Kroisos ve Lydia'llar oraklin yanna sra
beklemeden girebilecekler, kendilerinden ikamet harc istenmeyecek, byk oyunlarda bakede
oturabileceklerdi, btn Lydia'llar istedikleri zaman Delphoi yurtta olabileceklerdi.
55. Kroisos, Delphoililerin gzlerini iyice doyurduktan sonra, orakle nc kez olarak dant.
Onun doruyu bildiini anladndan beri gvenci artmt. Bu sefer de "Saltanat uzun olacak m?"
diye sordurttu. Pythia, ona u uyary yapt:
Gnn birinde katr Med'lere kral olacak,
O zaman, ey yumuak ayakl Lydia'l ka,
akll Hermos boyunca, tabanlar yala,
Utanma, yzn kzarmasn katn iin.
56. Kendisine bildirilen bu szlere Kroisos tekilerden daha da ok sevindi, zira bir katrn Lydia
tahtnda bir adamn yerine gemesi olamaz diye avunuyordu ve bir de demek ki kendisi de, ocuklar
da iktidardan dmeyeceklerdi. Bunun zerine Yunanllardan en gl olanlar hangileridir diye bilgi
toplamaya balad. Ald bilgilere gre, bunlar Lakedaimonlularla Atinallard, biri Dorlarn

banda geliyordu, br onia'llarn. Yunanistan'n stn rklar bunlard, oniallar Pelasglardan

iniyorlard. Dorlar ise Hellenlerden. Pelasglar topraklarndan hi ayrlmamlard, Hellenler ise
boyuna oradan oraya gmlerdi. Kral Deukalion zamannda Phtiotis'te yayorlard, Hellen olu
Doros zamannda Ossa ve Olympos eteklerindeki Histiaia denilen blgedeydiler. Kadmoslular gelip
onlar Histiaia'dan kovmular, onlar da Pindos'a gitmek zorunda kalmlar ki, orann ad Makednon
idi. Bu sefer oradan da Dryopis'e gmler ve btn bu glerden sonra Peloponez'e varp Dorlar
adn almlard.
57. Dile gelince, Pelasglar ne dili konuuyorlard, kesin bir ey diyemem. Eer bugn yaamakta
olan Pelasglarn diline bakarak dnmek doru olursa, ki bunlar Tyrsenlerden daha tede, Kreston
denilen kentte oturanlardr ve eskiden bizim Thessalia dediimiz lkede otururlard ve o zamanlar
bugnk Dorlarla snr komusuydular bir de ok eskilerde Atinallarla komu olanlar var, bunlar
da Hellespontos kylarndaki Plakia ve Skylake'de yerlemilerdir ve bir de br btn siteler ki,
adlar deimi olmakla beraber Pelasg siteleridir eer diyorum, bu halklara bakarak bir sonuca
varmak istersek, Pelasglar yabanc bir dil konuuyorlard. u halde btn Pelasglar ayn dili
konuuyorlard ise, bu rktan olan Attika halk da Yunanistan'a gerken kendi dilini brakm, baka
bir dil almtr. Gerekten Kreston ve Plaika'da oturanlar, bugnk komularnn dilini konumazlar,
kendilerine zg bir dilleri vardr; bu da gsterir ki, bu blgelere gerken hangi dili
konuuyorlardysa, bugn de ayn dili konumaktadrlar.
Hippokrates Peisistratos
58. Hellenlere gelince, bence bunlar batan beri hep ayn dili konumaktadrlar; aslnda
Pelasglardan ayrldklarnda gl deildiler, ilk zamanlar azlktlar, ama bata Pelasglar olmak
zere, br barbar uluslarn etkin yardmlaryla pek ok ulusu kapsadlar. Buna karlk Pelasglar ki,
onlar da barbardlar, eskiden byk lde oalmlardr, ben bu sonuca varyorum[21].
59. Bu iki ulustan, Lakedaimonlular ile Atinallardan sonuncusu, Kroisos'un da rendii gibi, bu
yllarda Hippokrates olu Peisistratos'un[22] buyruu altndayd ve tyranl pek de iyi yrmyordu.
Bu Hippokrates sradan bir yurttat, Olympia oyunlar srasnda bir gn byk bir mucizeyle
karlat: Kurban kesmiti; yannda su ve kurban etleriyle dolu leenler duruyordu; altnda ate
yanmad halde su kaynamaya ve tamaya balad. Lakedaimonlu Khilon da oradayd, durumu grd
ve Hippokrates'e t verdi: "Evine ocuk yapabilecek kadn sokma," dedi, "eer evli isen kary
boa, eer olun varsa onu da kovala." Byle salk verdi. Khilon'un bu szleri Hippokrates'in houna
gitmedi ve sonradan bizim Peisistratos dnyaya geldi derler. Deniz kysnda yaayan Atinallarla
ierideki kylerde yaayan Atinallar arasnda bir i sava patlak vermiti, birincilerin banda
Alkmaion olu Megakles, kyllerin banda Aristolaides olu Lykurgos vard Peisistratos bu arada
iktidar ele geirmek istedi ve nc bir parti kurdu; bana adam toplad, da adamlarnn
koruyucusu olarak ortaya kt ve yle bir ey yapt: Kendisinde bir yara at, katrlarn da yaralad;
sonra katrlar agoraya srd, sanki yurduna dnerken dmanlaryla karlam, onu ldrmek
istemiler gibi. Halktan kendisine koruyucular verilmesini istiyordu. Magera'ya kar yaplan savata
gsterdii yararlklar sayp dkyor, Nisaia'y aln ileri sryor, bunu hak etmi olduunu

sylyordu. Atina halk ona kand ve kent halk arasndan bir birlik toplad, bunlara mzrakl
diyemem, daha ok topuzlu demeli, nk Peisistratos'un peinden ellerinde aa topuzlarla
yryorlard. Bunlar, ona uyarak ayaklandlar, akropol ele geirdiler. Peisistratos bylece Atina'ya
hkim oldu, ama devlet ynetimine ilimedi, yasalar deitirmedi; kenti yrrlkteki yasalara gre
ynetiyor ve bunlar bilgiyle, incelikle uyguluyordu.
60. Ama az zaman sonra, Megakles ile Lykurgos'u tutanlar, kendi aralarnda anlatlar ve onu
drdler. te Peisistratos, Atina'ya ilk kez byle hkim olmu ve tyranln iyice yerletiremeden
kaybetmitir. Onu drenler ise sonra yeniden birbirlerine girdiler. Drt yandan ayaklanmalarla
evrilen Megakles, bir adam gsterdi Peisistratos'a, "eyiz olarak tyranl ona verirsem kzm alr
m?" diye sordurdu. Peisistratos pek holand bu neriden, kabul etti, anlatlar. Ve yeniden baa
gemesi iin bir plan kurdular ki, ben bu plan gene de pek ocuka bulurum; Yunanllarn
barbarlardan teden beri ok daha ince dnceli olmakla ayrldklar ve onlar kadar bn
olmadklar gz nnde tutulursa Yunanllarn da en akgz olmakla vnen Atinallara kar
byle bir planla klamazd. Paiania demosunda Phya adnda bir kadn vard; iri bir kadnd, boyu
drt dirsekten parmak eksik ve ok gzeldi. Srtna bu kadnn, btn bir zrh geirdiler, bir
arabaya bindirdiler, grkemli grnmek iin nasl davranmas gerektiini rettiler; sonra Atina'ya
gtrdler; nlerinde koan adamlar, kente girdikleri zaman barmaya baladlar: "Atinallar,
Peisistratos'u barnza basnz, Athene kendisi getiriyor onu akropolne; nk btn insanlar
arasnda en beendii odur!" Drt yana dalmlar, bu szleri yayyorlard; Athene'nin Peisistratos'u
getirdii hemen her demosta yaylyordu ve kent halk bu kadnn sahiden tanra olup olmadndan
hi kukulanmadan, bu lmlye tapyor ve Peisistratos'u karlamaya kouyordu.
61. Tyranl ite byle ele geiren Peisistratos, aradaki anlamaya uyarak Megakles'in kzyla
evlendi. Ama yetikin oullar vard, bir de Alkmaionoullar zaten tanr lanetine uram
saylrlard, bu yzden yeni karsndan da ocuk olsun istemiyordu; bundan tr karsn tersinden
kullanmaya balad. Gen kadn nceleri kimseye bir ey sylemedi; sonradan anasnn zorlamasyla
belki, anasna syledi, o da babaya haber verdi. Megakles'in ok gcne gitti bu durum. Peisistratos'u
namusuna el uzatm olmakla sulad; o fkeyle politik dmanlarna yaklat. Kendisine kar bir
dolap dndrldn renen Peisistratos, lkesinden ayrld ve Eretria'ya ekildi, orada durumu
oullaryla birlikte dnmeye balad. Kendisiyle beraber gelenlerden Hippias'n dncesi
tyranl yeniden ele geirmekti. Eretria'da, eskiden kendilerine boyun borcu olan btn illerden para
topladlar. ou byk paralar verdiler, en cmert davrananlar da Thebaililer oldular. Ama ie
balayncaya kadar yllar yllara katld ve dn iin hazrlandlar. Peloponez'den para ile tutulmu
askerler geldiler, bir de Naxoslu birisi geldi gnll olarak, ad Lygdamis'ti, pek ateli grnyordu,
para ve asker de getirmiti.
62. Ve ite on bir yl sonra Eretria'dan yola ktlar. nce Attika'da Marathon'u aldlar. Bu
yrelerde konakladlar, o arada kendisinden yana olanlar da gelmeye balamlard; tyranln
zgrlkten daha gzel bulduklar adama komak iin yerlerini yurtlarn brakyorlard. te bylece
gleniyorlard; ama kentli Atinallar, Peisistratos'un g kazanmasn ve hatta Marathon'u alm

olmasn nemsemiyorlard; ne zaman ki Marathon'dan Atina zerine yrdn rendiler, o zaman

onlar da sava iin yola ktlar. Saldrcya kar btn glerini seferber etmilerdi. br yanda,
Peisistratidler Marathon'dan kp kente doru ynelmilerdi, Pallene Athenesi tapnann orada
karlatlar ve karlkl konakladlar. Orada Akarnanial bilici Amphilytos, tanrsal bir esine uyarak
geldi, Peisistratos'u buldu, ona doru yryerek hexametron dizeler halinde u orakli syledi:
Alar atld, ayaydn gecede
Balklar gergin alara taklacaklar.
63. Byle konutu tanrsal bilici. Peisistratos, oraklin anlamn kavrad ve ona gre davrand,
ordusunu yrtt. Kentli Atinallar yemek yemilerdi, yemeini bitirenlerin kimi zarn bana
oturmu, kimi yatp uyumutu. Peisistratos'un adamlar onlar bastrd ve kardlar. Bunlarn
katklarn gren Peisistratos, toparlanmalarna frsat vermemek iin baka, daha ustalkl bir ey
dnd. Oullarn atlandrd ve nden gnderdi. Bunlar kaanlara yetiiyorlar, korkacak bir ey
olmadn, herkesin kendi iinin gcnn bana gitmesini, Peisistratos'un buyruunun byle
olduunu sylyorlard.
64. Atinallar inandlar ve ite Peisistratos byle ve nc kez Atina'da egemen oldu. Bir sr
paral asker toplad ve bir de hem kendi lkesinden, hem Strymon madenlerinden salad gelirle
tyranln iyice pekitirdi; hemen kaacak yerde kendisine kar savam olan Atinallarn
ocuklarn rehin olarak toplatt. Naxos'a yerletirdi (Bu aday ele geirmi ve Lygdamis'in
ynetimine vermiti.) Son olarak da orakllerin dediklerine uyarak, Delos adasn arttrd, tapnan
gr alan iinde kalan mezarlar atrd, lleri karttrd ve adann baka yerlerine gmdrtt
Peisistratos artk Atina tyranyd; Atinallardan kimisi savata lm, kimisi de Alkmaionoullarnn
peine taklp g etmiti, yurtlarndan uzakta srgn olarak yayorlard[23].
65. Kroisos'un soruturma yaptrd srada Atina'nn bana ite bunlar gelmiti ve Kroisos da
bunu bylece renmiti. Lakedaimonlular hakknda rendiklerine gelince, o da yleydi: Bunlar
pek zor bir dnemi arkada brakmlar ve Tegeallar yenmilerdi. Sparta'da Leon ve Hegesikles'in
hkm srdkleri dnemde baardan baarya koan Lakedaimonlular durdurabilen bir tek bunlar
olmulard. Daha da eskiye gidilirse, Lakedaimonlular btn Yunanistan'n uygarlkta en geri olan
halkydlar; darya kapalydlar, kendi aralarnda da bir toplum yaaylar yoktu[24]. Bunlar,
baknz, nasl kt yasalar kaldrp yerine iyilerini koydular. Sparta'nn hatr saylr yurtta
Lykurgos, Delphoi'ye gitmiti, orakle danacakt; tapnakta byk salonun kapsndan ieri admn
atar atmaz Pythia onu u szlerle karlad:
Zengin tapnamda grmeye geldin beni,
Zeus'n ve Olympos'ta oturan tanrlarn
Sevgilisi bir konuksun sen, ey Lykurgos,
Sen bir lml m, yoksa bir tanr msn? Bilemiyorum

Ama u gzlerimin nndeki Lykurgos daha ok bir tanrdr.

Kimileri, bugn Sparta'da yrrlkte olan yasay da ona Pythia'nn vermi olduunu sylerler. Ama
Lakedaimonlulara gre, Lykurgos bu yasay, yeeni Sparta kral Leobotes'in valisi olarak bulunduu
Girit'ten getirmitir. Bu grevi ald ve gerekten btn yasalar deitirdi ve koyduu yasalara kar
klmamasna dikkat etti. Bundan sonra da sava ilerine degin olarak enomotialar, triekadlar ve
syssitialar ve son olarak da ephoroslar ve Yallar Meclisi'ni kurdu[25].
66. Lakedaimonlular kt yasalarn byle deitirmilerdir ve Lykurgos lnce, onun adna bir
tapnak kurmular ve ona byk onur vermilerdir. Toprak bereketli ve halk kalabalkt, ksa zamanda
gelitiler. Zenginletiler. Ve artk bar iinde yaamak onlara yetmez oldu; Arkadiallardan daha
gl olmakla vnmeye baladlar, "Btn Arkadia'y ele geirebilir miyiz?" diye orakle dantlar.
Pythia onlara aadaki orakli syledi:
Arkadia'y istemek fazlasna kamaktr.
Olmaz. Orada mee palamuduyla beslenen
Gl bir halk var, abalarnz boa karrlar.
Ama sizden esirgemem, l ipleriyle llm
Ve ayaklar yere vurularak oyunlar oynanan
Topra bereketli Tegea'y, size onu vereceim.
Bu orakli dinleyen Lakedaimonlular, Arkadiallarla atmaktan kandlar, yalnz Tegeallara
kar sefer atlar, yanlarna zincirler almlard, bu yaldzl szlere gveniyor, onlar tutsak
edeceklerine inanyorlard. lk atmada yenildiler, canl ele geenler kendi elleriyle getirdikleri
zincirlere vurulup Tegea ovalarna srldler ve Tegeallar onlara l ipleriyle topraklarn
ltrdler. Balanm olduklar zincirler benim zamanmda da Tegea'da, Koruyucu Athene
tapnana epeevre aslm duruyorlard.
67. Demek, ilk savata Tegeallar karsnda geri basmlard; ama Kroisos zamannda ve
Lakedaimon'da Anaxandridas'n ve Aristo'nun hkm srdkleri sralarda, Spartallar askerlikten
yana ste ktlar; baknz bu nasl oldu: Tegeallar karsnda srekli baarszlklar sonunda,
Delphoi'ye adamlar gnderdiler, "Dman yenmek iin hangi tanrlarn gnln etmeliyiz?" diye
sordular. Pythia onlara Agamemnon olu Orestes'in kemiklerini Sparta'ya getirmelerini buyurdu. Ama
onlar mezar bulamadlar ve tanraya yeniden adam gnderip, nerede yattn sordular. Pythia bu
soruya u cevab verdi:
Arkadia'da Tegea. Bir ova. ki rzgr eser orada:
Uursuz ve deimez bir yasadr bu.
Yumrua kar yumruk; eziyet stne eziyet.

Orestes oradadr, canl tohumlarla dolu toprak

rtyor onu. Al onu, kent senin olacaktr.
Bu szler zerine Lakedaimonlular aramadk ky bucak brakmadlar, ama gene bulamadlar, ta ki
Spartallarn Agathoergos dedikleri kimselerden biri olan Likhas mezar buluncaya kadar. Bu
Agathoergoslar kentte yaayan Spartallardandrlar, ya srasna gre her yl be tanesi atl
birliklerden kyorlard ve ktklar yl hemen emekli olmuyorlar, devlet hesabna her biri ayr bir
ite grev alyorlard.
68. te bu adamlardan biri olan Likhas, bir rastlantdan yararlanarak ve biraz da kafasn
altrarak Tegea'daki mezar meydana karmtr. O aralk Tegeallarla ilikiler yeniden
balamt. Orada bir demirci dkknna girmi, demirin nasl ilendiini hayranlkla seyrediyordu.
Onun bu halini fark eden demirci, iini brakp ona unlar syledi: "Ey Lakonial yabanc, u demirin
ileniine bakp ayorsun, ya bir de benim grm olduumu grseydin ne yapardn! u avluda bir
kuyu amak istiyordum, topra kazarken yedi dirsek boyunda bir tabut kt. imdiki insanlardan
daha uzun bir insan olabileceine inanmadm iin tabutu atm ve ly grdm. Tabut, lnn
boyuna greydi, ltm ve sonra stne toprak attm, kapattm." Adam grdn saf saf anlatyordu;
ama szler brnn ilgisini uyandrmt; oraklin verdii iaretlere gre, bunun Orestes olabilecei
sonucuna varyor ve u yaktrmalar yapyordu: Demircinin iki kr iki rzgrd, rs ve eki
karlkl iki arpmayd; dvlen demir, eziyetten doan eziyet, bu da demirin bulunuunu
insanolunun bahtszlna yoran bir ayrntyd. Kafasnda bunlar bir araya getiren Likhas, doru
Sparta'ya dnd. Lakedaimonlulara olan biteni anlatt. Lakedaimonlular onu uydurma bir sulamayla
szde mahkemeye verdiler ve lkeden srp kardlar. O da yeniden Tegea'ya geldi, demirciye gidip
bana gelenlerden yaknd, adamn olmaz demesine bakmayp avluyu kiralamak istedi. Zamanla
amacna ulat, oraya yerleti, tabutu kard, kemikleri toplayp Sparta'ya gtrd. O gn bugn, ne
zaman iki halk boy lse, savata stnlk hep Lakedaimonlularda kalr. Ve imdiden Peloponez'in
byk blm onlarn elindedir.
69. imdi gelelim gene Kroisos'a, o bu durumu renince Sparta'ya eliler gndermiti, bunlar
armaanlarla beraber birlik olma nerileri de gtryorlard ve kullanacaklar dil kendilerine iyice
belletilmiti. Baknz nasl konutular Sparta'ya varnca: "Bizi buraya gnderen, Lydia'nn ve daha
baka yerlerin kral olan Kroisos'tur. Size unlar sylyor: Lakedaimonlular diyor, tanrsal orakl
bana Yunan lkesinde bir balama aramam buyurdu; Yunanistan'n bata gelen halk olarak bana siz
gsterildiniz; ite ben de orakle uyarak sizinle yalansz dolansz dost ve birlik olmak istediimi
bildiriyorum." Kroisos'un adamlaryla ilettii haber ite byleydi. Kroisos'a iletilmi olan oraklden
Lakedaimonlularn nceden haberleri olmutu, Lydia'llarn geliine sevindiler ve yeminle
pekitirilmi bir dostluk ve birlik szlemesi yapmaya karar verdiler. Zaten Kroisos bundan nce de
kendilerine kar iyi davranmt, bu yzden ona balanmlard: Lakonia'da Thormax Da'nn
tepesinde bugn de duran Apollon heykelini yapmak iin Sardes'e adam gnderip altn satn almak
istemilerdi ve Kroisos da satn almak istedikleri altn onlardan esirgememiti.

70. Bu hatra zaten badamadan yana ekiyordu. Lakedaimonlularn, Kroisos'un btn Yunanllar
arasndan dost olmak iin kendilerini semi olmasndan tr koltuklar kabaryordu. Ve istei kabul
etmekle kalmadlar, bir de krateros yaptrdlar, bronzdan, d ilemeli, aznn evresi hayvan
resimleriyle ssl, yz amforalk bir krateros; kendileri de bir armaanla onurlandrm olmak
iin bunu gnderdiler. Ama bu krateros Sardes'e ulaamad, nedeni iki trl anlatlr:
Lakedaimonlulara gre, Samoslular bunu haber almlar, krateros Sardes'e gnderilirken, Samos
yrelerinde, Samoslular uzun kayklarna binip kafilenin stne gidip yama etmiler; ama br
yandan Samoslular da diyorlar: Kraterosu gtrmekte olan Lakedaimonlular ge kalmlard ve
Sardes'in ve Kroisos'un dm olduunu haber almlar ve kraterosu Samos'ta satmlardr, orada
bunu zel kiiler satn alm ve Here tapnana adamlardr. Ola ki, haberciler satp savp Sparta'ya
dndklerinde Samoslular bizi soydular, demi olsunlar.
71. Kraterosun bana gelen ite budur. Bu arada orakli yanl yorumlamakta olan Kroisos,
Kappadokia'ya kar sefer amt, Kyros'u devirmeyi, Pers devletini ykmay umuyordu. Tam
Perslerle savaa tutuaca srada, yurttalar arasnda bilgelii ve akl banda oluuyla tannan bir
Lydia'l ona dncelerini u szlerle bildirdi: (Bu Lydia'lnn ad Sandanis'di.) "Kral, savaa
tutumaya hazrlandn bu insanlarn ne halde olduklarn dn: Ayaklarnda bol deri pantolonlar
var, zaten st balar hep deriden, istedikleri kadar deil, bulduklar kadar yiyorlar, zira topraklar
tatr. arap imesini bilmezler; ikileri sudur; azlarn tatlandrmak iin incirleri ya da baka bir
eyleri yoktur. Ellerinde bir ey olmadna gre, bunlar alt etsen de eline ne geecektir? Ama
yenilirsen, bak neler kaybedeceksin: Bir kez bizdeki eylerin tadn tattlar m, smsk yapacaklar,
bir daha da brakmayacaklar. Bana kalrsa, tanrlara krediyorum, Perslerin kafasna Lydia zerine
yrmek dncesini sokmuyor diye." Kroisos bu de kulak asmad. Gerekten de Perslerin,
Lydia'llar yenmeden nce bir tek lksleri ve iyi bir eyleri yoktu.
72. Kappadokiallara Yunanllar, Suriyeli derler. Bu Suriyeliler, Pers egemenlii altna dmeden
nce Med'lere balydlar. Med'lerin topraklar ile Lydia'llarnkiler arasnda snr, aslnda Halys
rmayd ki, bu rmak Ermenistan dalarndan kar. Kilikia'dan geer, Matienleri sana, Phrygia'y
soluna alp, bu iki lke arasnda akar; bu lkeleri getikten sonra kuzeye dorularak Kappadokia
Suriyelileri ile sol kydaki Paphlagonia arasnda snr izer. Demek ki Halys rma hemen hemen
btn Asya'y bir kydan brne kesmi olur, bir yanda Kbrs adasnn karsna rastlayan ky,
br yanda Karadeniz kylar. Buras bir eit boyun noktasdr ve ayana abuk bir adam bu yolu
be gnde alabilir.
73. Kroisos, Kappadokia'ya sefer ayordu, nk bir defa imparatorluuna yeni topraklar katmak
isteyen bir fatih olma tutkusu vard iinde, bir de ve asl, Kyros'tan Astyages'in cn almak
istiyordu, zaten orakl de kendisine baar midi vermiti. Bu Astyages, Kyaxares olu, Kroisos'un
kayn ve Med'lerin kralyd ve Kambyses olu Kyros tarafndan devrilmiti. Nasl olup da kayn
olmutu Kroisos'un? yle: Bir parti gebe Skyth, bir ayaklanmadan sonra gizlice Media'ya
kamt, o zamanlar burada Phraortes olu, Deiokes torunu Kyaxares egemendi. Kyaxares ilkin bu
yalvararak gelen Skythleri iyi karlamt, o kadar ki, kendilerine byk deer vermi; gen

ocuklar yay kullanmasn ve dil rensinler diye bunlara emanet etmiti. Zaman geti. Bu Skythler
dzenli olarak ava karlar, her seferinde bir eyler getirirlerdi; ama bir gn hibir ey getirmediler.
Elleri bo dnnce, Kyaxares ki, pek huysuz bir adamd, bunlar kanlarna dokunacak kadar hrpalad.
Bunlar, Kyaxares tarafndan kk drlm ve yzlerine layk olmadklar bir kara alnm
saydlar kendilerini, yanlarna verilmi olan ocuklardan birini dorayp[26], avda yakaladklar
hayvanlar her zaman yaptklar gibi, gzel bir para piirip Kyaxares'in nne srmeye karar
verdiler, bu armaan sunacak ve sonra hemen ksa yoldan Sardes'e, Sadyattes olu Alyattes'in yanna
gideceklerdi. yle yaptlar: Kyaxares ve konuklar yediler bu eti ve Skythler bu marifetten sonra
yalvarp yakalayarak Alyattes'in yanna geldiler.
74. Kyaxares bunlar geri istedi, ama Alyattes vermedi. Bu yzden Lydia'llarla Med'ler arasnda
be yl sren bir sava kt, sk sk Med'ler Lydia'llar dvdler, sk sk da onlar tarafndan
dvldler. Hele bir seferinde tuhaf bir gece savana da tututular; sava denk koullar altnda
sryordu ki, altnc ylda, bir arpma srasnda ve ortaln en ok karm olduu bir anda
gndz, birden yerini karanla brakt. Bu k tutulmasn Miletoslu Thales, oniallara daha
nceden bildirmiti; ylna, gnne kadar. Ama Lydia'llar ve Med'ler gn ortasnda gece olduunu
grnce, arpmay kestiler ve hemen bir anlama, bir bar szlemesi yaptlar. Kilikial Syennesis
ve Babilli Labynetos'u kendilerine arac setiler. Bunlar, bar yeminleri getirip gtrmektense, iki
kral bir araya getirecek bir evlenme tezghladlar; Alyattes, kz Aryenis'i Kyaxares'in oluna,
Astyages'e versin, dediler; zira ba salam olmazsa uzlama dayanksz olur. Bu halklarda yemin
Yunanllarda olduu gibidir, ayrca bir de kollarnn derisini izip karlkl kanlarn yalarlar.
75. te Kyros, aslnda anasnn babas olan bu Astyages'i, daha sonra aklayacam bir nedenle
devirmiti ve Kroisos'un Kyros'tan ikyeti buydu, bundan tr orakle danm, "Perslere kar
sava amas gerekir mi?" diye sormu ve ald ikili cevab iine geldii gibi yorumlayp onlara
kar sefer amt. Kroisos, Halys kylarna vard zaman askerlerini mevcut kprlerden
geirmitir, ben yle sanyorum; ama Yunanistan'da yaygn olan sylentiye baklrsa, ona rma
amann aresini Miletoslu Thales gstermitir. Kroisos'un diyorlar, ok can sklyordu, nk
onlara gre, demin sylediim kprler o zaman kurulmu deildiler. O srada onun konak yerinde
bulunan Thales, rma ordunun sol yakasnda gryordu ve onu sa yakadan da akttrd. yle yapt
bu ii: Derin bir hendek kazdrtt, konak yerinin st ynne doru ve yarmay biiminde, yle ki eski
yatandan sapan rmak, konak yerinin ters ynnden giriyor ve evresini dolandktan sonra gene ilk
yatana dnyordu ve bylece ikiye blnm olan rma amak daha kolay olmutu. Kimileri,
"Eski yatak bsbtn kurutuldu," diyecek kadar ileri giderler. Ama ben bunu kabul edemem, yle
olsayd, rma dnte nasl geebilirlerdi?
76. Kroisos, ordusuyla birlikte rma atktan sonra Kappadokia'da Pteria denilen yreye vard.
(Pteria bu blgenin en salam yeridir; aa yukar Karadeniz'in tannm kentlerinden Sinop
yrelerine der.) Orada konaklad ve Suriyelilerin yurtlarn yama etti; lkenin bakentini ald ve
halkn kleletirdi; evrede ky, kasaba ne varsa hepsini ald ve kendisine hibir zararlar
dokunmam olan Suriyelileri g etmek zorunda brakt. Kyros ordusunu toplamt ve aralarndan

getii btn halklardan da beslenip gcn artrarak Kroisos'a kar yrye gemiti. Onu
topraklarndan atmak iin yola kmadan nce oniallara eliler gndermi, Kroisos'a kar
ayaklandrmay denemiti. oniallar kulak asmadlar. Sonunda Kyros, Kroisos'a ulat ve geldi
Pteria'da onun karsnda konaklad, ie baladlar ve birbirlerinin boyunu ltler. Byk sava
oldu, iki yandan da ok adam dt; sonunda gece ayrd onlar birbirlerinden, yenen yenilen belli
olmad.
77. Bu ilk arpma byle bitti. Kroisos kendi kendine kzyordu, nk sayca azd. (Zira savaa
srd asker says Kyros'unkinden ok daha azd.) Bu bakmdan altta kaldna hkmederek ve
ertesi gn Kyros'un kendisine yeniden saldrmadn grerek Sardes yolunu tuttu; Msrllardan
yardm istemeyi kuruyordu, yeminle balydlar birbirlerine, zira Lakedaimonlularla balamadan
nce, Msr kral Amasis ile bir ballk antlamas yapmt; Babil'den de asker isteyecekti, zira
orada da Labynetos'ta egemen olan bir mttefiki vard, bir de Lakedaimonlulara haber salacak, belli
zamanda hazr olmalarn bildirecekti; btn gcn toparlayp kendi ordusunu da hazrlayacak, sonra
kn gemesini bekleyecek ve ilkbahar banda Perslere kar yrye geecekti, byle
tasarlyordu. Bu dnceyle Sardes'e vard ve hemen mttefiklerine eliler koturdu, drt ay sonra
Sardes'te bulunmalarn tembih etti; Perslere kar savam olan elindeki orduya gelince, iindeki
paral askerlere yol vererek saysn azaltt, sonucu iyice belli olmam bir savan arkasndan
Kyros'un Sardes'e kadar gelmeyi akl edebileceini hatrna bile getirmiyordu.
78. Bu tasarlarn orta yerinde, Sardes'in evresini ylanlar kaplad ve bu srngenler ortaya kar
kmaz, atlar otlaklarnda otlamay brakp kendilerini ava verdiler ve bunlar yediler. Bu olay
Kroisos'a bir mucize gibi grnd, gerekten de mucizeydi. Hemen Telmessos khinlerine bavurdu
danmak iin[27]. Habercileri geldiler gelmesine Telmessos'a, mucizenin anlamn da rendiler, ama
cevab Kroisos'a gtremediler, zira gemi onlar Sardes'e doru gtrrken, beri yanda Kroisos esir
dmt. Ama biz gene de Telmessoslularn yorumunu syleyelim: "Kroisos," demilerdi, "zerine
yabanc dil konuan bir ulusun yrmesini beklesin; bunlar lkeye yaylacak, yerlileri boyunduruk
altna alacaklar; zira ylan topran oludur, at ise sava ve gebe bir hayvandr."
Telmessoslular bu cevab verdikleri zaman Kroisos oktan yakalanmt, ama onlarn Sardes'te olup
bitenlerden ve Kroisos'un felaketlerinden haberleri yoktu.
79. Kyros, Pteria savandan sonra, daha Kroisos'un yola kt an kestirmiti ki, Kroisos dnte
ordusunu terhis etmeyi dnmektedir; igds ona Lydia'llarn kuvvetlerini yeniden toplamalarn
beklemeden, olanca hzyla Sardes zerine yrmesini sylyordu. Bir kez kararn verdikten sonra
hi zaman kaybetmeden uygulamaya geti. Ordusunu Lydia'ya soktu; Kroisos'un onu karsnda grene
kadar haberi olmad. Her ne kadar birden baskna urad ise de, nk olanlar beklediinden baka
trl kmt, Lydia'llarn savaa srd. O dnemde Asya'da hibir halk, yiitlikle ve gllkte
Lydia'llarn bileini bkemezdi; at stnde dvrlerdi, byk mzraklar vard ve usta binciydiler.
Sardes Sava
80. ki ordu Sardes kentinin nnde uzanan o usuz bucaksz ve plak ovada karlat. Hyllos

rma ve baka rmaklar akar burada, hepsi de ilerinde en by olan ve Kutsal Ana'ya [28]
adanm bulunan Dindymon Da'nda kan ve Phokaia yrelerinde denize dklen Hermos rmana
karrlar. Kyros, sava dzenine gemi olan Lydia'llar grnce, bunlarn atllarndan rkt ve
Medial Hargapos'un szn dinleyerek u tedbirleri ald: Ordunun peinden gelen ve yiyeceklerle
br eyleri tayan develerin hepsini bir araya toplatt, yklerini indirtti; zerlerine svari askerleri
bindirtti, bu hazrlk tamamlannca, bunlar Kroisos'un atllar zerine srmek iin emir verdi,
ordunun geri kalan bunlarn arkasndayd; piyadeler buyrultuya gre develerin arkasndan
yryeceklerdi, onlarn arkasnda da tm atl birlikler sralanmt. Herkes yerini aldktan sonra,
kar koyacak olan Lydia'llarn aman vermeden ldrlmesini, yalnz Kroisos'un, hatta evresinin
sarldn grp kendisini savunsa bile ldrlmemesini buyurdu. Buyruklar byleydi. Atllara
kar develerin karlmas undand: At deveden korkar, ne grmeye, ne de kokusuna dayanabilir...
te Kyros, Lydia'nn mucizeler bekledii parlak svarisini hie indirmek iin bu ustalkl areye
bavuruyordu. Sava balayp da atlar develerin kokusunu alnca ve onlar grnce, Kroisos'un
btn mitlerini krarak tersyz ettiler. Bu hali gren Lydia'llar hi de korkuya kaplmadlar,
bineklerinden indiler ve yaya olarak yrdler Perslerin zerine. ki tarafn da ar kayplar oldu.
Sonunda Lydia'llar sava alanndan ekildiler ve kale duvarlarnn arkasna kapandlar. Persler kenti
kuattlar.
81. Lydia'llar kuatlmlard. Kroisos bakt ki kuatma uzayacak, mttefiklerine yeni haberciler
koturdu; daha nce gitmi olanlar drt ayn sonunda Sardes nnde bulunmalar iin haber
gtrmlerdi; yenileri ise kuatmay haber verecekler, yardmn en ksa srede gelmesini
isteyeceklerdi.
82. Kroisos, btn br mttefikleri gibi, Lakedaimonlulara da eliler yollamt. Ama tam o
sralarda Spartallarn kendilerinin de Thyrea denilen yerden tr, Argoslularla balar belaya
girmiti; buras Argos topraklar iindeydi ve Lakedaimonlular el koymulard. Batya doru uzanan
lke, ta Malea Burnu'na kadar hep Argoslularnd ve anakaradaki bu topraklara Kythera ile birlikte
br adalar da ekleniyordu. Argos, topraklar koparlan kentin yardmna kotu. Karlkl
konumalar balad, iki yandan da er yz savann dvmesi zerinde anlatlar; kim kazanrsa
onun olacakt Thyrea. ki ordu kendi snrlarna kadar geri ekilecekti, dv srasnda orada
bulunmayacaklard, kendi adamlarnn kaybetmekte olduunu grp yardma komasnlar diye. Karar
verilince birlikler uzaklatlar ve her iki yandan seilen stn savalar dve tututular. Dv
eit deerde olduklarn meydana kard, alt yz yiitten kii kald ayakta, iki Argoslu, Alkenor
ve Khromios ve Lakedaimonlu Othryades; en son bunlar kalmt ki, gece indi. O zaman iki Argoslu,
kendilerini kazanm sayarak Argos'a kotular; ama Lakedaimonlu Othryades, Argoslu llerin
silahlarn toplad, kendi konak yerlerine gtrd, sonra gelip dvteki yerini ald. Ertesi gn iki
ordu, savan sonucunu grmek zere geldi. nce iki tarafn ikisi de baary kendisine mal ediyordu,
biri geriye benden daha ok adam kald diyor, br de bu kalanlarn katklarn, oysa kendi
ampiyonunun yerinde kalarak dman llerinin silahlarn topladn ileri sryordu; sonunda bu
ekime bir karkla yol at; iki yandan da ar kayplar verildi ve Lakedaimonlular stn ktlar.
te bu dnemden balayaraktr ki, Argoslular salarn kestirmilerdir; daha nceleri grenek

salarn uzatmalarn gerektiriyordu; ama imdi lanetler yadryorlard, Thyrea geri alnana kadar
hibir Argoslu san uzatmayacak, karlar da altn taklar takmayacaklard. Lakedaimonlular ise
bunun tersi bir karar almlard: O zamana kadar ksa olan salarn uzatacaklard. yz
adamlarndan geri kalan tek kiiye, Othryades'e gelince, derler ki, btn silah arkadalar lp de bir
tek kendisinin kalm olmas arna gitmi, geri dnmektense, ayn yerde, Thyrea topra zerinde
kendisini ldrmt.
83. te tam bu olaylarn orta yerinde Sardes elisi geliyor; Spartallardan, kuatlm olan
Kroisos'un yardmna komalarn diliyordu. Eliyi dinleyen Spartallar balarndaki belaya ramen,
yardma komak iin hazrla giritiler: Hazrlklar bitmi, gemiler yola kacak duruma gelmiken,
bir baka haber geldi, kent dm, Kroisos canl olarak ele gemiti. Bunu byk bir felaket
saymakla beraber, hazrlklar da durdurdular.
Sardes'in D
84. Sardes yle alnmt; kuatmann on drdnc gnnde Kyros ordunun iinde atllar
dolatrd, siperleri ilk olarak aacak olana dller vereceini duyurdu. Herkes denedi, ama kimse
aamad ve hepsi de bundan vazgeti, bir tek Hyroiades adnda bir Mardial akropole bir kesinden
ulamaya alyordu, orada nbeti yoktu, nk oradan bir saldr yaplabilecei korkusu yoktu,
dimdik iniyordu, saldr yaplabilecek bir yer deildi. Sardes'in eski kral Meles, odalndan olan
aslann bir tek buradan geirtmemiti. "Eer," demilerdi Telmessos bilicileri, "bu aslan siperlerin
evresini bir tamam dolanrsa, Sardes alnamaz." Meles akropole kan her yerden geirtmiti
hayvan, yalnz bu yan nemsememiti, "ok dik, buradan bir saldr gelemez," demiti. Buras kentin
Tmolos'a bakan yndr. Lydia'l bir asker, den balnn peinden bu bayr inmi, bal
alm, sonra yeniden yukar trmanmt, bizim Mardial Hyroiades bunu grm ve akl buna
taklmt, kafasnda evirip evirmiti. O gn kendisi de trmanmay baarm, br Persler de onun
gibi trmanmlard; kale bedenlerini yeteri kadar adam anca Sardes dm ve yama edilmiti.
85. Kroisos'a gelince, bana gelen uydu: Bir olu vard, daha nce de sylemitim, gen bir
adam, btn erdemlere sahip, ama konuamyor. Gz kamatrc eski gnlerindeyken, Kroisos bunu
iyiletirmek iin elinden geleni yapm, bin eit areyi denemi, bu arada Delphoi orakline de
bavurmutu. Pythia ona u cevab vermiti:
Lydia'nn gl kral, hi de ihtiyatl deilsin.
Saraynda iitmeyi isteme, ocuunun
Duymay o kadar zlediin sesini.
evreni saran imdiki sessizlii daha hayrl onun,
Zira o, acl bir gnde konuacak.
Kentin dt gn, kendisini tanmayan Persler, onu ldrmek iin zerine doru yryorlard.

Kroisos bunu grd, ama felaket yle kmt zerine ki, korunmaya demez sayyordu kendisini;
lm bir hiti artk onun iin; ama olu, o dilsiz, Pers'in geliini grd, zerine ken korku ve ac,
tutuk dilini balayan ipleri krd ve "Kroisos'u ldrme!" diye bard. lk olarak konuuyordu ve
artk mr boyunca da dili zlm oldu.
86. te byle ele geirdiler Persler Sardes'i ve Kroisos'u, on drt yllk bir saltanattan sonra on
drt gnlk bir kuatma sonunda onlarn eline dt canl olarak. Ve bylece yerle bir etti bir byk
imparatorluu, oraklin dedii gibi, yani kendisininkini. Persler, tutsa Kyros'a gtrdler. Kyros
odun ydrd, zerine zincire vurulmu olan Kroisos'u karttrd; iki yannda iki kere yedi Lydia
ocuu yer almt. Kyros bunlar bir ganimet sunusu olarak tanrlara kurban etmek mi istiyordu? Bir
ada vard da onu mu yerine getiriyordu? Yoksa Kroisos'un dinine ne kadar bal bir insan olduunu
renmiti de, gelsin bakalm tanrlar da onu diri diri yanmaktan kurtarsnlar diyerekten mi
karmt odun ynnn zerine? Neden olursa olsun, o byle yapt diyorlar. Ve ekliyorlar: Kroisos,
odun ynnn stnde ayakta durmu; byle tam bir felaketin ortasnda Solon'u dnecek zaman
bulabilmi ve u szn tanrsal anlamn kavramt: "Hibir canl mutlu deildir"; bunu dnm,
gsnden derin bir inilti ykselmi ve karanlk bir dilsizlikten karak, kez, "Solon!" diye
barm. Bunu iiten Kyros, adamlarna buyurdu, "Kroisos'tan sorunuz, bu ard kimdir?" diye;
bunlar odun ynna yaklap sordular. Kroisos bir sre sustu, cevap vermedi, sonra kesin bir emir
zerine unlar syledi: "Bir adam ki, dnyay yneten kiiler onunla konuabilmi olsalard, bu
benim iin byk hazinelerden daha deerli bir ey olurdu." Bu szlerden bir anlam karamadlar ve
bu szn ne demeye geldiini syletmeye altlar. Yakasn syramad skc sorulara kar
Atinal Solon'un nasl geldiini, grdkleri karsnda nasl ardn, onu nasl bir sylevle kk
drm olduunu ve olaylarn nasl, onun aslnda kendisine, Kroisos'a deil, daha ok btn
insanla ve zellikle kendilerinin mutlu olduuna inanan insanlara yneltilmi olan szlerine hak
verdiini, bir bir ve itenlikle anlatt. Kroisos bunlar syledii srada ate verilmi, odun yn
utan uca alev almaya balamt. Ama tercmanlarn dilinden bu szleri dinleyen Kyros'un yrei
szlamt ve dnyordu ki, kendisi de bir insandr ve yakmak iin diri diri atee verdii adamn,
zenginlik bakmndan kendisini kskanacak bir eyi olmamtr ve bir gn kendi bana da byle bir
ey gelebileceinden rkmt, nk dnyada insanolunun gvenebilecei hibir ey yoktu ve
atein hemen sndrlmesini, Kroisos ve arkadalarnn odunlarn stnden indirilmesini emretti.
87. Ama btn uramalara ramen ate sndrlemiyordu. O zaman diyor Lydia hikyeleri,
Kyros'un davranndaki deiiklii fark eden ve herkesin atei sndrmeye abaladn, ama
baaramadn gren Kroisos yksek sesle Apollon'u yardma armaya balad, ona sunmu olduu
gzel sunular yz suyu hrmetine bugn kendisine yardm etmesini, tehlikeden kurtarmasn
yalvaryordu. Ve bylece gzleri yalar iinde tanrya yakarrken, durgun havasnda hibir esinti
olmayan ak ufuktan bir bulut koptu, bulut yarld, sel gibi yamur indi ve atei sndrd. Kyros
bununla anlad ki, Kroisos tanrlar katnda deerli tutulan erdemli bir kiidir; onu indirtti ve sordu:
"Kroisos, kim sana syledi benim topraklarma saldrmay ve benimle dost yerine dman olarak
karlamay?" "Kral," dedi Kroisos, "bunu yapan, senin iyi talihin ve benim kt talihimdir.
Kabahat, senin stne yrmek gibi kendini beenmilii bana veren Yunanllarn tanrsndadr.

nk kimse bar dururken sava seecek kadar deli deildir; barta oullar babalarn gmerler,
savata babalardr oullarn mezara indiren. Ama phesiz byle olmas houna gidiyordu
tanrlarn."
88. Byle oldu konumas. Kyros onun balarn zd, yanna oturttu ve onu pek iyi, pek ho tuttu;
kendisi ve evresindekiler ona hayranlkla bakyorlard. Kroisos dncelere dalmt, sesi
kmyordu. Sonra dikkati Lydia'llarn kentini yama eden Perslere kayd: "Kral," dedi, "u
grdklerim karsnda aklma gelenleri syleyeyim mi, yoksa susaym m?" Kyros istediini istedii
gibi syleyebilecei cevabn verdi. Ve Kroisos ona sordu: "Bu kalabalk ne yapyor byle canla
bala?" "Senin kentini," dedi Kyros, "yama ediyorlar, varn younu paylayorlar." Kroisos cevap
verdi: "Yama ettikleri benim kentim, benim varlm deil; bunlarn hibiri benim deil artk; yama
ettiklerinin, alp gtrdklerinin hepsi senin maln."
89. Bu gzlem karsnda Kyros tasaland. Yanndakileri savd ve ondan u durum karsnda
kendisi iin en yararl olan yolun hangisi olabileceini sordu: "Mademki," dedi Kroisos, "tanrlar
beni sana kle olarak verdi, benim grp de senin grmediin eyi sana bildirmem gerekir. Persler
dzen tanmaz yaradllar gerei yoksuldurlar. Eer onlarn bu hazineleri ceplerine atmalarna
seyirci kalrsan, bana gelecek olan udur: lerinden en ou kapan kimse, bil ki senin karna
dikilecektir. imdi, eer beni dinlersen, yle yap: Kaplara kendi adamlarndan seilmi nbetiler
koy; hazineyi dar karmak isteyenlerin ellerinden alsnlar ve desinler ki, bunlarn onda birini
Zeus'e ayrmak gerekir. Bylece hazineyi onlarn elinden alrken gzlerinden dm olmazsn ve
askerler senin niyetinin doruluuna inanarak isteye isteye verirler ellerindekileri."
90. Bu szler pek houna gitti Kyros'un, nk iine geliyordu; Kroisos'a tatl szler syledi ve ne
dediyse onu yapmalar iin emir verdi adamlarna. Sonra ona yle dedi: "Mademki bir krala yarar
gnl yceliiyle davranyor ve yle konuuyorsun, imdi sen de u anda ne istein varsa iste
benden." "Efendim," dedi Kroisos, "tanrlar arasnda en ok sayg beslediim Yunan tanrsna u
zincirleri gnderip sordurmak istiyorum, kendisine kar daima sayg gstermi olan kimseleri
aldatmak diye bir hikmet var mdr, bana bunun iin izin verilsin, en ok istediim budur." Kyros, o
zaman tanrya ulatrlmasn diledii bu sitemi aklamasn istedi. Kroisos, eskilere karak ona
btn olan biteni, oraklin cevaplarn, zellikle sunduu armaanlar ve tanrsal szlerin Perslere
saldrmak iin ona nasl cesaret verdiini, bir bir sayd dkt ve yeniden yalvarmakla balad
szlerini, o tanry byle sverek knamasna izin verilmesi iin. Kyros gler yzl cevap verdi ona:
"Bu dilek Kroisos, ve benden istemek frsatn bulacan br dilekler yerine getirilecektir." Bu oluru
alr almaz, Kroisos Delphoi'ye Lydia'llar gnderdi; onlara u zincirleri tapnak kapsnn eiine
koymalarn ve tanrdan sormalarn buyurdu: Hi utanmadn m? diye, oraklleri Kyros'un
imparatorluunu ykaca inancn verip Kroisos'u Perslere kar savaa tututurmaktan, ite o
imparatorluun yamasndan eline geen ganimet sadece u zincirlerdir bunu sylerken zincirleri
gstereceklerdi; ayrca Yunan tanrlar nankr olurlar diye bir ey var mdr? Onu da soracaklard.
91. Lydia'llar tapnaa vardlar ve grevlerini yerine getirdiler. Pythia diyorlar, yle cevap
verdi: "Aln yazsn bir tanr bile deitiremez[29]. Kroisos, Heraklesoullarnn bir askeriyken, bir

kadnn ihanetine alet olarak efendisini ldren ve zerinde hibir hakk bulunmad taht ele geiren
drdnc kuaktan dedesinin yaptn demi, aln yazsnn gereini yerine getirmitir. Loxias,
Sardes'in ykln, ocuklarnn zamanna erteleyerek Kroisos'u kurtarmak istemiti, ama kaderin
elinden kurtaramad onu. Aln yazs ona neleri uygun grd ise onu yapt, ama Kroisos'tan kendi
hizmetlerini de esirgemedi; zira yl sreyle Sardes'in dn erteledi ve unu da iyi bilsin
Kroisos ki, kendisi de belli gnden yl sonra yakalanmtr. Ayrca yanaca srada imdadna
koan gene Loxias'tr. Oraklin dediklerine gelince, Kroisos'un bundan da yaknmaya hakk yoktur.
Loxias ona, Perslere saldrrsa byk bir imparatorluu ykm olacaktr, diye haber vermitir. Eer
doru dnebilseydi, yeniden adam gnderip sorduracakt, bu yklacak olan imparatorluk benimki
mi, yoksa Kyros'unki mi diye. Tanr szn anlayamad, sonrasn da sormad, o halde kendisini
sulasn. Bir de son sorusuna verdii cevapta Loxias ona bir katrdan sz etmedi mi? te bunu da
kula duymad, Kyros'tu bu katr; nk anas ve babas ayn soydan deildiler; anas daha iyi bir
soydan geliyordu, babas ise onun kadar soylu deildir; ana Media kral Astyages'ten inme bir Media
kzyd; babas ise Pers, hi layk olmad halde, sahibi olan kadnn ats altnda yaamasna izin
verilmi sradan bir adam." Pythia'nn Lydia'llara cevab byle oldu ve onlar da bunu Sardes'e
gtrdler, Kroisos'a ilettiler. Bunu duyunca, kusurun tanrda deil, kendisinde olduunu itiraf etti.
te Kroisos imparatorluunun ve onia'nn ilk olarak elden k byle oldu.
92. Kroisos'tan Yunanistan'da, daha nce saylanlardan baka armaanlar da kalmtr:
Boiotia'daki Thebai'de smenios Apollonu'na adam olduu altndan bir ayak, Ephesos'taki altn
dveler ve kolonlarn ou; ayrca Delphoi'deki Pronaos Athenesi'ne sunduu byk boy altn kalkan.
Bu sunular, ben getiimde oradaydlar, brleri kaybolmulardr. Miletos Brankhosoullarnda da,
bir sylentiye gre Delphoi'dekiler ayarnda ve arlnda balar varm ki, onlar da Kroisos
vermi. Delphoi'dekiler ve Amphiaraos tapnandakiler kendi malndandr; kendi gelirinin birer
parasydlar; brleri daha kral olmadan kendisine kar kan ve Lydia'llarn bana Pantaleon'u
geirmek iin yardaklk eden bir dmannn mallarndand. Alyattes'in br oluydu bu Pantaleon,
Kroisos'un ana ayr kardeiydi; Kroisos Karia'l bir kadndan domutu, Pantaleon onial bir
kadndan. Kroisos, babasnn istei gereince tahta knca, kendisine kar dolaplar eviren adam,
bir tarak makinesinin sivri ularnda srkletip ldrtmt ve bu adamn var you ki, daha nceden
adak olarak gsterilmiti, biraz nce de sylemi olduum gibi, yukarda saylan sunular iin
harcanmt. Kroisos'un sunular zerine artk bir ey sylemeyeceim.
Lydia ve Lydia'llar Hakknda Bilgiler
93. Lydia topra brlerinde olduu gibi, yle pek ad anlacak olaanst eylere sahip deildir,
yalnz Tmolos'tan akp gelen altn kumu vardr. Ama Msr ve Babil'deki antlar bir yana, yle bir ant
vardr ki, bilinen btn brlerini aar. Bu, Kroisos'un babas Alyattes'in mezardr, etekleri byk
talarla rlm bir toprak yndr. Kk esnafn, el iilerinin ve ak satcs kk kzlarn
topladklar paralarla ykseltilmi bu ant. En yksek yerinde, ben oradan getiim zamanda da be
tane ta blok vard, zerlerine kazl olan yaztlarda, buna katlan her meslek dalnn ne kadar verdii
yazlyd, bu rakamlara gre en ounu bu kk kzcazlar vermi oluyorlard. unu da belirteyim;

Lydia'l halk kzlarnn hepsi de kocaya varncaya kadar kendilerini satarlar, eyizlerini bu zanaatla
yaparlar, zaten kocalar bile bu kzlar ancak kzn kendi isteiyle yanlarnda tutabilirler. Bu mezar,
epeevre alt stad ve iki plethrondur; genilii on plethron'dur. Yannda bir byk gl vardr ki,
Lydia'llar hi kurumaz derler; ad Gyges Gl'dr. te bu konudaki szm de bu kadardr.
94. Lydia'llarn grenekleri Yunanllarnkine benzer, ayrldklar nokta udur ki, Lydia'llar kz
ocuklarn orospulua brakrlar. Bizim bildiklerimiz iinde ilk olarak altn ve gm para basan ve
kullanan ve ilk olarak ufak tefek ticaret ilerine girienler bunlardr. Kendileri anlatrlar ki, bugn
gerek kendi lkelerinde, gerekse Yunanllarda oynanan oyunlar tretenler de kendileridir ve bu
Etruria'nn koloni haline getirildii zamana rastlar; baknz ne anlatyorlar bu konuda: Manes olu
Atys zamannda kyc bir ktlk sarmt btn Lydia'y. Bir sre dilerini sktlar Lydia'llar, sonra
ktlk srp gittii iin areler aradlar, her biri kendince bir are srd ileriye. Bu oyunlar, zar, ak
(kemii) ve top oyunlar, tavladan gayri hepsi o zamanda ortaya kmtr; zira Lydia'llar tavlay biz
bulduk demiyorlar. Bunlar bulduktan sonra baknz ne yapyorlard alklarn bastrmak iin:
Yiyecek peinde komay unutmak iin, iki gnn birini oyuna veriyorlard, ertesi gn oyunu brakp
yemek yiyorlard. On sekiz yl boyunca byle yaadlar. Ama ktlk azalaca yerde, krmn
bsbtn artrnca kral Lydia'llar ikiye ayrd, "Kim kalacak, kim gidecek kura ekilsin" dedi,
kaderin kalmak zere ayrdklar gene kendi hkm altnda bulunacakt, g edecek olanlara da
olunu veriyordu kral olarak ki, ad Tyrsenos'tu. Bylece lkeden kmak zere ayrlm olanlar
zmir'e indiler, orada gemiler edindiler, ilerine yarayacak eyleri yklediler, bir yurt ve yaama
aresi peinde ky ky dolanp, sonunda Umbria'ya yanatklar gne kadar denizlerde gezdiler;
orada kentler kurdular ve torunlar bugn de orada oturmaktadrlar. Lydia'l adn deitirdiler,
kendilerini yola karan kral olunun adn aldlar; yeni adlar olan Tyrsenler szn onun adna gre
retmilerdir.
95. Lydia'llar artk Pers egemenlii altna girmilerdi; imdi unu soracaz kendimize, kimdi bu
Kroisos saltanatn deviren Kyros ve Asya Perslerin eline nasl geti? Bunu Perslerin eitli
anlatlarndan reniyoruz. Ben bunlarn iinden, Kyros yksn cilalayp parlatanlarn yerine,
olan olduu gibi verenleri anlatacam[30]; her ne kadar bunlar da Kyros yksn bambaka
deiik biimde veriyorlarsa da, ben yine de bunlar izleyeceim.
Med'ler ve Persler Kyros
96. Asurlar, Yukar-Asya'y be yz yirmi yldan beri egemenlikleri altnda tutuyorlard; ilk olarak
Med'ler ayrldlar, bamszlklar iin Asurlara kar savaarak yiitlik kazandlar; klelikten
kurtulup zgrl elde ettiler. Onlardan sonra ayn eyi baka halklar da yaptlar. u anlatacam
ekilde yeniden tyranla dndkleri zamanlarda, boydan boya hepsi zgrdler: Med'ler arasnda
Phraortes olu Deiokes adnda becerikli bir adam vard. Bu Deiokes'in gz ykseklerdeydi ve yle
yapyordu: Med'ler o zamanlar kylere serpilmi olarak yayorlard ve Deiokes kendi kynn en
ok saylan kiisiydi; byk bir dikkatle ve bkp usanmadan yarglk yapyordu. Media batan aa
kargaalk ierisindeydi, o haklnn haksza anadan doma dman olduuna inanyor ve byle bir
ortam iinde alyordu. Kendi kynde yaayan Med'ler onun yaam dzenini gryorlar,

aralarnda kan anlamazlklar zdrmek iin ona bavuruyorlar, o da gz yksekte olduundan,

adaletten ayrlmaz, doru bir adam gibi davranyordu. Grd iler hemerilerinin nice alklarn
kazandryordu, o kadar ki, baka kylerde yaayanlar da, hem Deiokes'in hakl yarglar veren tek
adam olduunu duyduklar, hem de daha nce haksz kararlarn kurban olduklar iin, kendilerine de
yarglk etsin diye nn iittikleri Deiokes'e kouyorlard ve bir daha da bakasna gitmek
istemiyorlard.
97. Yarglarndaki doruluk dillere destan olmutu, mterisinin gnden gne arttn gren
Deiokes, artk her eyin kendisine bal olduunu gryordu; bir gn her zaman gidip, herkese ak
olarak kararlar verdii yere gitmedi ve bir daha oraya gitmeyeceini bildirdi, zira diyordu, btn
gn komunun ilerine bakmaktan kendi ilerine bakacak zaman kalmyor. Kylerde karklk ve
yama, eskisinden beter hale geldi. O zaman Med'ler, olan biteni konuup dncelerini
karlatrmak zere toplandlar. Deiokes'in adamlarnn yle bir dil kullanm olduklarndan hi
phe etmem: "Mademki bugnk dzenimiz lkeyi ynetmeye yetmiyor, o halde bamza bir kral
geirelim; o zaman lkemize iyi yasalar gelir, biz de kendi iimize gcmze bakarz, karklklar
yznden yerimizden yurdumuzdan olmayz." Bu dncelerle, herhalde bir kraln hkm altna
girmek iin kendilerini kandrm oluyorlard.
98. Kimi seeceiz sorusu ortaya knca herkes Deiokes'i ne srd, gklere kardlar, "Onu
seelim," dediler. Deiokes, "Kralln anna layk bir konut isterim," dedi, hkm srebilmek iin
koruyucular da istiyordu. Med'ler olur dediler; gsterdii yerde koskoca bir kale yaptlar, btn
Med'ler ierisinden dilediini seip verdiler yanna koruyucu olarak. bana geer gemez Med'leri
surlarla evrili tek bir kent kurmaya, yalnz bunun iin almaya ve br kasabalar ikinci srada
tutmaya zorlad. Bakt ki, ne dese yapyorlar, bu sefer byk ve salam kale bedenleri yaptrd,
bunlar birbiri arkasna sralanm birok surdur ki, bugn buraya Akbatana diyorlar. Surlar ylesine
dnlm ki, her biri brnden bir sava sahanl kadar yukardadr. phesiz toprak da
elveriliydi byle bir yap iin, nk yokutur, ama sanatn pay da byktr. Hepsi yedi surdur,
sonuncusunun iinde kral saray ve hazine vardr. En byk sur, aa yukar Atina'nn evresi
kadardr. Birinci duvarn mazgallar beyazdr, ikincisinin kara, ncsnn parlak krmz,
drdnc donuk mavi, beinci reine rengindedir. Bylece surlarn mazgallar bir renk sralamas
yapm olur. Son ikisine gelince, birinin tahkimat gm, brnnki altn rengindedir.
99. Deiokes'in saraynn evresini kuatan, kendisi iin yaptrd yaplar ite byledir; halka
kalenin evresini gsterdi yerlemek iin. Bu kaleyi tamamlam olmak zere Deiokes birtakm
kurallar da koymutur, yle: Kraln yanna kimse giremez; iler araclar eliyle grlr, kimse kraln
yzn grmez; ayrca karsnda glmek, tkrmek, bunu yapan kim olursa olsun, byk terbiyesizlik
saylr. evresini byle gsterili kurallarla kuatmas, kendisiyle beraber byyen ve ne doum, ne
de deer bakmndan kendisinden aa olmayan yatlar onu grp kskanmasnlar, bir ktlk
etmesinler diyeydi; gzlerine grnmedii srece, onlarda stn bir kii etkisi yapacakt.
Med Boylar

100. Bu protokol koyduktan ve iktidar tek bana ele aldktan sonra da adaletten ayrlmad, ama
buna bir de arlk ekledi; davaclar ilerini saraya yazl olarak gnderiyorlard; o da istenilen
yargy verip geri yolluyordu; davalara byle baklyordu, ayrca u tedbirler de alnmt: Birisinin
bir yaramazlk yaptn renince onu yakalatp suuna gre ceza veriyordu ve egemenlii altnda
bulunan btn lkede adamlar, gzleri ve kulaklar vard.
101. Deiokes'in hkm altnda toplananlar yalnz Media ahalisiydi; Med'ler eitli boylardan
olumutu: Buslar, Paretakenler, Strukhatlar, Arizantlar, Budiler, Mag'lar.
102. Med boylar bunlardr. Deiokes'in olu Phraortes'tir; babas elli yllk bir saltanattan
sonra ld zaman olu onun yerine geti ve ileri eline alnca, yalnz Med'lerle yetinmedi, nce
Persler zerine sefer at ve br uluslar da boyunduruk altna almaya onlardan balad. Sonra ikisi
de birbirinden gl olan bu iki ulus sayesinde, birinden tekine, teker teker btn Asya'y ele
geirdi, ta Asurlara, daha dorusu Ninive Asurlarna saldrd gne kadar; daha nceleri btn
Asya'ya hkm geiren bunlard; Phraortes zamannda mttefikleri kendisinden ayrldklar iin tek
bana kalmt; ama gene de yardm kaynaklar vard. Phraortes stlerine yrd, ama ordusunun en
byk blm ile beraber kendisi de yirmi iki yl sren bir saltanattan sonra ld.
103. Bylece ortadan kalkan Phraortes yerine Kyaxares geti, bu Phraortes'in olu, Deiokes'in
torunuydu. Bu, babalarndan daha gl gibi geinirdi; ilk olarak Asya ordularn belli kolordulara
ayrd ve en nce o soktu orduyu savaa belli bir dzen iinde, mzrakllar, okular, atllar diye ayr
birlikler halinde; o zamana kadar bunlar karmakark savarlard. En byk arpmann ortasnda,
gn gece olduu srada Lydia'llar yenen ite odur; btn Yukar Asya'y birlikler halinde toparlayp,
Halys rmana kadar hkm altna alan odur. Btn uyruklarn bir araya toplad. Ninive zerine
yrd, babasnn cn alacak ve kentin kkn kazyacakt. Asurlarla karlam, onlar yenmi,
Ninive'yi kuatmt ki, Protothyas olu Kral Madyas'n komutas altnda ilerleyen byk bir Skyth
ordusu dt zerine; bunlar Kimmerleri Avrupa'dan kardktan sonra pelerine dp Asya'ya
girmilerdi ve ite imdi de Media toprana yryorlard.
Skythler
104. Yk hafif bir adam Maiotis Gl'nden Phasis ve Kolkhis'e otuz gnde yrr; Kolkhis'ten
sonra Media'ya kadar alacak yol o kadar ok deildir, zira bu iki blge arasnda bir tek ulus vardr,
bunlar Saspeirlerdir ve onlar arkada kaldklar zaman artk Media'dr. Ama Skyth yaylmas buradan
gelmi deildir; bunlar ok daha uzun olan kuzey yolundan, Kafkas Dalar'n salarna alarak
sapmlardr. Med'ler Skythlerle savaa tututular, yenildiler, glerini yitirdiler. Skythler btn
Asya'ya yayldlar.
105. Oradan Msr zerine yneldiler; Filistin'den Suriye'ye girdikleri srada Msr kral
Psammetikos kt karlarna, armaanlar sundu, yalvarp yakard ve daha ileri yrmekten alkoydu.
Skythler geri dnyorlard, Suriye'ye varmlar, Askalon kentine girmiler ve hatta en byk blm
bu kenti, klna dokunmadan gemilerdi ki, az sayda Skyth, Gksel Aphrodite tapnan yama etti.
Bu tapnak aratrmalarmn vard sonuca gre, bu tanraya adanm tapnaklarn en eskisidir;

Kbrs'taki tapnak da ondan rnek alnarak yaplmt, Kbrsllar kendileri sylerler bunu ve
Kythere'deki de gene Suriye'nin bu blgesinden gelme olan Fenikelilerin elinden kmadlar.
Skythlerden Askalon tapnan yama etmi olanlar tanra arpm, sapkla uramlar, babadan
oula hepsi kadn olmulardr; Skythler de bunlarn iledikleri bu gnah yznden hastalanm
olduklarn sylerler; ama Skythia'dan geen yolcular, Skythlerin "Enareler" dedikleri bu adamlarn
ne eit bir hastala tutulmu olduklarn kendi gzleriyle de grrler[31].
106. Asya, yirmi sekiz yl Skythlerin boyunduruu altnda kald, ar vergilerle, ilgisizlikle btn
lke bir yknt yerine evrildi. Halktan hara olarak topladklar az geliyor, aknlar yapyor, herkesin
elinde ne varsa zorla alp gtryorlard. Ama sonunda byk ounluu Kyaxares'e ve Med'lere
konuk olmular, sarho edilip boazlanmlardr; Med'ler yeniden g kazanmlar ve eskiden
hkmleri altnda bulunan uluslarn yeniden efendisi olmulardr; Ninive'yi almlar (nasl aldklarn
sonra anlatacam), Babil dnda kalan btn Asurlar kendilerine balamlard. Neden sonra
Kyaxares ld, Skyth egemenlii sresini de kapsamak zere, krk yl hkm srmt. Astyages'in,
Kyaxares'in olunun sras gelmiti, krall o devrald.
107. Bir kz oldu, Mandane adn verdi; ryasnda grd, kz iiyordu, o kadar bol ki, btn kenti,
sonra batan baa btn Asya'y sel gtryordu. Rya yormakta usta falclar bu ryay btn
ayrntlarna kadar, yreine korku salacak kadar aklamak yanlln ilediler. Mandane, erkei
tanma ana geldii zaman onu kendisine layk bir Medial ile evlendirmedi, zira grm olduu
ryann korkusu iinden kmamt, Kambyses adnda bir Pers'e verdi, hem iyi bir soydand, hem de
uysal yaradllyd ve kral bir Pers'i, orta tabakadan bir Medialdan bile ok daha aa gryordu.
Kyros'un Douu
108. Mandane, Kambyses'in ats altnda yayordu. Bu evliliin birinci ylnda Astyages bir rya
daha grd; kzn dl yatandan bir asma sryordu, asmann ubuklar btn Asya'nn stn
kaplyordu. Bu ryadan sonra rya yorumcularnn szne uyarak, kzn douraca zaman Perslerin
yanndan alp kendi yanna getirtti ve skca gzaltna ald, doacak ocuu ldrtmek istiyordu;
nk rya yorma sanatnda ustalam olan falclar, bu kzdan doacak olann kendi yerini alaca
sonucunu karmlard o ryadan. Bu tehlikeyi savuturmak iin Astyages, Kyros doar domaz
Harpagos'u artt, akrabalarndan biriydi, Med'ler iinde kendisine en ok bal olan ve en ok
gvendii adamd. Ona unlar syledi: "Harpagos, imdi sana syleyeceklerimi iyi dinle, bu szleri
hafife alp beni tehlikeye atma, kendini de bakasndan yana kp sonradan ayan srtrecek olan
tehlikelere brakma. Mandane'nin dourduu ocuu al gtr evine ve ldr; sonra gm, nasl
kolayna gelirse." Harpagos cevap verdi: "Kral, karndaki adamn bugne kadar hoa gitmeyecek bir
ey yaptn grmedin; bundan sonra da beni azarlaman gerektirecek bir ey yapmak istemem.
Mademki yle istiyorsun, yle olsun, yeter ki bana verilmi olan ii tastamam yerine getirmi
olaym."
109. Harpagos bu szlerle cevap verince, ocuk kendisine kefen olacak kundak bezleri iinde ona
teslim edildi, o da gzyalar iinde evine dnd. Eve vardnda, Astyages ile neler konutularsa

batan sona hepsini bir bir karsna anlatt. Kadn ona dedi ki: "imdi ne yapacaksn?" O cevap
verdi: "Deil yalnz akln arm, hatta imdi olduundan daha beter ldrm bile olsa,
Astyages'in dediini harfi harfine yapmam, hayr, yapamam, byle bir lm iin onun aleti olamam.
Ayrca bu kn kanna girmemek iin birok nedenim de var: Bir defa benim kendimin de
akrabas oluyor, ayrca Astyages yal, erkek ocuu da yok; ya ld zaman tyranlk, imdi olunu
benim elimle ldrtmek istedii kzna kalrsa, o zaman bama gelecek olanlardan daha berbat
dnlebilir mi? imdi benim selametim iin bu ocuu ortadan kaldrmak lazm; ama bu ii
yapacak katili Astyages'in adamlar arasndan semeli, benimkilerden deil."
110. Byle konutu ve hemen Astyages'in srtmalarndan birine haber uurdu; bu, tasarlad ie
en uygun den yerde, dalarn ortasnda, yaban hayvanlarn cirit attklar blgede sr otlatan
srtmalardan birisiydi; bu srtmacn ad Mitradates'ti. Kendisi gibi kle bir kadnla yayordu;
kadnn ad Kyno'ydu, Yunanca'da kanck kpek anlamna gelir, Med dilinde ise Spako. Zira Med
dilinde kanck kpee Spako denir. Bu srtmacn kzlerini yayd otlak, Akbatana'nn kuzeyinde
Karadeniz dorultusunda uzanan dalarn eteklerine dyordu; Saspeirlerle kar karya bulunduu
bu ynde Med'ler lkesi dalktr, yksek ve ormanlk koyaklarla rtldr; br ynleri tek bir
ovadr. imdi, haberi alan srtma hzla koup gelince, Harpagos ona yle dedi: "te Astyages'in
buyruu: Al bu ocuu, dalarn en uzak yerine brak, abucak lsn! Ayrca sana unu sylememi de
buyurdu, eer bunu ldrmezsen ya da lmden kurtaracak gibi davranrsan, sen kendin ikenceler
iinde leceksin. Ben de lecei yere gtrldnden emin olmak iin emir aldm."
111. Srtma bu szleri dinledi, ocuu ald, dn yolunu tuttu ve ahrna vard. Kars tam o
gnlerde dourmak zereydi ve srtma kente gittii srada ocuunu dnyaya getirmiti. kisi de
birbiri iin sabrszlanyordu, biri karsnn doumundan tr meraktayd, br de Harpagos'un
kocasn byle beklenmedik zamanda ve arabuk istetmesinden tr korkmutu. Dnp yanna
vard zaman, onu hi ummad halde karsnda gren kars, en nce niin Harpagos'un byle
abucak istetmi olduunu sordu. Ve o dedi: "Kadn, kente giderken, hibir zaman grmemem ve
efendilerimizin katnda hibir zaman olmamas gereken eyler grdm ve iittim. Harpagos'un evini
alamalar kaplamt ve ben ieri girince donakaldm. Girer girmez, renkli kundak bezi iinde altn
mcevherlerle sslenmi kk bir ocuk grdm, orta yere koymular, rpnp haykryordu.
Harpagos beni grr grmez, hemen ocuu alp gtrmemi ve bizim dalarda yaban hayvanlarn
urak yeri neresiyse, oraya brakmam buyurdu. Astyages'in emriymi ve eer bu emri yerine
getirmezsem, lmlerden lm beenmeliymiim. Hizmetilerden birinin oludur herhalde diye
dndm ve ocuu alp ktm; hibir zaman kukulanmayacaktm da nereden geliyor diye.
zerindeki altn ve kunda grp, Harpagos'un evini gizlisiz kapaklsz dolduran bartlar
iittiim zaman ap kalmtm. Ve sonra yolda, beni kentin dna kadar geiren ve bebei elime
veren hizmetiden her eyi rendim; rendim, diyorum ki, Astyages'in kz Mandane ile Kyros olu
Kambyses'in oullarym ve Astyages ldrn diye emir vermi. te bak gr." Bunlar syleyerek
ocuun yzn at, karsna gsterdi.
112. ocuk iri ve gzeldi, kadn onu grnce alamaya balad, adamn dizlerine kapand, "Ne

olursa olsun ocuu brakma!" diye yalvard. Ama o, "baka trl yapamam," diye cevap verdi;
Harpagos'un adamlar gelip bakacaklard ne oldu diye, eer emri yerine getirmezse ikenceler iinde
can verecekti. Kocasnn yola gelmediini gren kadn yle dedi: "Pekl. Mademki dediinden
dnmyorsun ve mademki oraya ille de bir ocuun braklmas gerekiyor, yle yapalm, ben de
doum yaptm, l bir ocuk dourdum. Al, onu gtr, brak oraya ve Astyages'in kznn olunu
bizimkiymi gibi yetitirelim. Hem sen efendilerinin emrine kar kmam olursun, hem de biz kt
bir ie bulamam oluruz; l ocuk kral mezarnda yatar, canlnn da can kurtulmu olur."
113. Srtma bakt ki karsnn dncesi duruma tastamam uymaktadr, dedii gibi yapt.
ldrmek zere getirdii ocuu karsna verdi ve kendi olunu ki lyd, onu da brn getirdii
sepete koydu ve brnn teberisiyle rterek gtrd, dalarn en ssz yerine brakt. ocuu
braktnn nc gn srtma, obanlarndan birini gz kulak olsun diye orada brakp kente
gitti, bebein lsn gstermeye hazr olduunu syledi. Harpagos adamlarndan en gvendiklerini
yollad, onlarn gzleriyle grdklerine gvenerek ocuu gmdrd. Bu gmld, brn, ileride
Kyros denilecek olan, srtmacn kars yannda alkoydu ve besledi; o, onu Kyros diye deil, baka
bir adla aryordu.
114. ocuk on yana basmt ki, bana gelen bir i onu aa vurdu. Sr hayvanlarnn konduu
allarn bulunduu kyde, kendi akran olanlarla birlikte sokakta oyun oynuyordu. ocuklar, oyun
gerei balarna kral olarak, srtma olu diye ardklar ocuu semilerdi. O da ocuklar
ayrm, birilerine saray yapmak grevi vermi, brlerini asker diye kendi yanna alm, bir tanesini
de kral gz olarak semiti[32]; bir bakas da haber toplamak grevini almt; szn ksas, her
birine bir i vermi oluyordu. ocuklardan biri, Med'lerin ileri gelenlerinden Artembares'in oluydu,
Kyros'un emrini dinlemedi, o zaman Kyros brlerine, "Yakalayn bunu!" dedi; ocuklar szn
dinlediler ve Kyros, ocuu kam ile dverek ar bir ceza verdi. br ellerinden kurtulur
kurtulmaz, byle yakksz bir hrpalama ile acsnn daha da arttn duyarak doru kente, babasnn
yanna kotu. Kyros'un kendisini kk drm olmasndan ac ac yaknd; Kyros demiyordu
(nk ad yle deildi daha), Astyages'in srtmacnn olu diyordu. Artembares fkelendi,
Astyages'e gitti, olunu da beraber gtrd, utan verici bir durumla karlatklarn syledi: "Ey
kral," dedi, "ite klen srtma olunun bize kar gsterdii saygszlk!" Ve olunun omuzlarn
gsterdi.
115. Bunu gren ve bu hikyeyi dinleyen Astyages, Artembares'in itibarn gz nnde tutarak,
ocuun cn almak istedi ve srtma ile olunun peine adamlar sald. kisi de karsna
getirildikleri zaman Astyages, Kyros'a bakt ve dedi ki: "Demek ki sen, benim katmda ba yeri tutan
u adamn oluna, hem de hangi tabakadan olduunu bile bile byle ar bir hakarette bulunmaya
kalktn." Kyros cevap verdi: "Efendim, ben adaletten ayrlmadm. Ky ocuklar ki, bu da
aralarndayd, oyun oynarken beni kendilerine kral yaptlar; onlar ilerinde bu greve en layk kii
olarak beni gryorlard. br ocuklar emirlerimi yerine getiriyorlard, ama bu babozuk kt ve o
kadar ileri gitti ki, sonunda cezalandrdm. Eer bundan tr ceza grmem gerekiyorsa ite
emrindeyim."

116. ocuun szleri Astyages'in aklna bir eyler getirir gibi oluyordu; ocuun yz ile kendi
yz arasnda bir benzerlik varm gibi geliyordu ve bu cevap bir kle ocuun azndan kacak bir
cevap deildi; ayrca ocuun ya da uyuyordu; btn bunlarla arplm olarak bir an sessiz kald.
Sonra srtmac sorguya ekmeden nce Artembares'i bandan savmak istedi: "Artembares," dedi,
"yle yapacam ki, senin de, ocuun da diyecek bir sznz kalmayacak." Artembares'i gnderdi,
Kyros'u hizmetilere verip sarayn i taraflarna yollad. Srtma ile yalnz kalmlard, Astyages,
bu ocuu nereden bulduunu, onu kendisine kimin emanet ettiini sordu. Adam, "ocuun babas
benim, anas da evde oturuyor," diye cevap verdi. Astyages, eer bana bir eyler gelmesin istiyorsa,
tuttuu yolun yanl olduunu hatrlatt ve bunlar sylerken adamlarna yakalayn iaretini vermiti.
Srtma ikenceye konulacan anlaynca gerei sylemeye raz oldu; batan balayp btn
hikyeyi olduu gibi anlatt ve szn balanmas iin yalvarp yakarmakla bitirdi.
117. Srtma gerei akladktan sonra, Astyages artk onunla uramad, ii fkeyle dolmutu,
adam gnderip Harpagos'u getirtti. Harpagos gelince Astyages sordu: "Harpagos, kzmn dourduu
ocuu sana teslim etmitim, ocuk nasl ld?" Harpagos, srtmacn orada olduunu grmt,
keye skmt, kmldanacak durumu yoktu, yalana sapmad. "Kral, kk ocuu aldm zaman
dndm, buyruunu nasl yerine getireyim diye, hem sana kar kusur ilememek, hem de kzna ve
sana kar bir lmn vebalini tamamak istiyordum. Onun iin yle yaptm: Bu srtmac artp
ocuu verdim; ocuu ldrme emrinin senden geldiini bildirdim. Yalan deildi, nk sen kendin
vermitin bu emri. ocuu verdim, dan ssz bir yerine brak ve lene kadar yanndan ayrlma,
dedim. Eer bu emri olduu gibi yerine getirmezse, ikenceye konulacan hatrlattm. Emir yerine
geldikten ve ocuk son nefesini verdikten sonra en gvendiim hadm aalarm gnderdim,
gzleriyle grdler ve ly gmdrdm. te olan biten budur, ey kral, ocuun akbeti byle
olmutur."
118. Harpagos laf edirip kaydrmadan doruyu sylemiti. Astyages, ona kar duyduu fkeyi
belli etmeden, srtmatan dinlediklerini bir bir anlatt; sonra bu yeni hikye bitince, "ocuk sa ve
byle olduu daha iyi," diyerek balad szlerini: "Bu ocua yaptklarm," dedi, "iime dert
olmutu, kzmla aramn almas da beni zyordu. Mademki bu i byle mutlu bir sonuca baland,
sen de olunu gnder, bizim evine dnen ocukla tansn; ocuun cann baladklar iin tanrlara
kurban sunmak istiyorum, bunu hak ettiler, sen de gel, birlikte yemek yiyelim."
119. Harpagos bu szler zerine yerlere kapand, byk mutluluk iindeydi, emri yerine
getirmemesi iyi olmutu, stelik bu mutlu sonu kutlamak zere yemee de arlyordu. Evine kotu,
abucak ieri girdi. Bir olu vard, tek ocuu, daha on yanda; onu Astyages'e gnderdi, kral ne
buyurursa, onu yapmasn tembih etti; kendi de sevin iinde olup bitenleri karsna anlatacakt.
Harpagos'un olu gelince Astyages ocuu boazlatt, paralatt, paralarn kimini kzarttrd, kimini
piirtti, tuz biber hepsi tamam, sofraya konmak zere hazrlatt. Yemek vakti konuklar geldiler,
Harpagos da aralarnda; brlerinin ve Astyages'in nne koyun eti bulunan tablalar konuldu; yalnz
Harpagos'a olunu verdiler, Harpagos'a yedirilen yalnz gvdeydi, ocuun ba, elleri ve ayaklar
st rtl saz bir sepet ierisinde bir kenarda duruyordu. Harpagos iyice karnn doyurduktan sonra

Astyages sordu, "Et iyi miydi?" Harpagos "ok gzeldi," dedi. O zaman nceden tembihli olan
hizmetiler, ellerinde olunun ba, elleri ve ayaklar, bir rtyle rtlm olarak geldiler,
Harpagos'un yannda ayakta durdular, rty ap iinden beendiini almasn sylediler. Harpagos,
"Olur," dedi, rty kaldrd ve grd olundan kalan eyleri. Hi armad, duygularn belli
etmedi. Astyages, yedii etin hangi hayvann eti olduunu anlayp anlamadn sordu. Anlad
cevabn verdi, "Kral ne yaparsa, iyi yapar," dedi. Bunu dedikten sonra etten ne kald ise, hepsini
toplayp evine dnd ve bu paralar yle sanyorum ki, bir tek mezarn ierisine koydu.
Kyros Tahta Geiyor
120. Astyages'in Harpagos'u arptrd ceza ite bu oldu. Kyros'a gelince, daha nce anlatm
olduum ryasn yorumlam olan Mag'lar getirtti. Geldiklerinde Astyages onlara sordu, ryasn
nasl yorumlamlard diye. Ayn aklamay yaptlar, ocuk yaarsa ve daha nce lmezse, er ge
baa geecektir. Kral u szlerle cevap verdi: "Bu ocuk var ve henz sa; krda yayordu ve ky
ocuklar onu kendilerine kral semilerdi. Ve gerek bir kral neleri yapabilirse, o da onlar
yapyordu; koruma birlii, mbair, haberci ve brleri, hepsini semi ayrm ve buyruu altna
alm. imdi bundan ne anlam karrsnz?" Mag'lar cevap verdiler: "Eer ocuk yayorsa ve
kendiliinden hkm sryorsa, artk merak edilecek bir ey yok demektir, ban rahat olsun; zira bir
ikinci sefer saltanat srmeyecektir. Kimi zaman kk olaylar arasnda bizim kehanetlerimizin de
gereklemi olduu anlalr; ryada grlen ey, pek kk olaylar eklinde de olsa er ge
gerekleir." Astyages bir daha sz ald, unlar syledi: "Ben de Mag'lar, inanmay ok istiyorum,
mademki ocuk kral seilmi, rya yerine geldi demektir ve artk bu ocuktan ekinmenin gerei
kalmamtr. Ama gene de ne dersiniz, durumu enine boyuna iyice inceledikten sonra benim soyum
iin ve ayn zamanda sizler iin tutulacak en iyi yol nedir acaba?" Mag'lar cevap verdiler: "Ey kral,
bizim iin de en iyisi, senin gcnn sarslmamasdr. nk baka trl olursa, egemenlik bir Pers
olan bu ocuk yoluyla yabanclara gemi olacaktr ve biz ki Medialyz, Perslerin kulu olursak,
onlarn katnda sz gemeyen kullar olarak kalrz; oysa senin gibi bir yurttamzn saltanatnda
bizim de iktidara katkmz olur ve senden byk sayg grrz. Bizim iin kesinlikle gerekli olan, her
eyden nce seni korumak ve gcn tutmaktr. Eer bugn senin iin bir tehlike grsek, bunu
eveleyip gevelemeden hemen sana bildiririz. Bu rya byle nemsiz bir sonuca baland iin biz
kendi hesabmza rahatladk ve sana da deriz ki: Bu ocuu gz nnden kaldr, Perslerin yanna,
yaknlarnn evine gnder."
121. Astyages pek holand bu szlerden, Kyros'u artt ve unlar syledi: "Ryamda grdm
bir ey yznden hakszlk ettim sana ocuum; ama sen aln yazsndan yakan kurtardn. imdi
tanrya emanet ol; Perslerin yanna git; yanna adamlar katacam, onlar seni oraya gtrrler. Orada
srtma Mitradates ile karsna hi benzemeyen bir baba ve bir ana bulacaksn."
122. Bunlar syledi ve Kyros'u gnderdi. Kyros, Kambyses'in evine vardnda, ana ve babas
tarafndan karland ve bunlar konuklarnn kim olduunu rendikleri zaman byk sevecenlik
gsterdiler zira onu daha doduu gnden yitirdiklerini sanyorlard ve sordular ondan nasl oldu
da cann kurtard diye. O, son gnlere kadar hibir eyden haberi olmadan derin bir yanlg iinde

yaam olduunu, her eyi yolda gelirken daha yeni renmi bulunduunu syledi; zira o gne kadar,
diye ekledi szlerine, kendisi Astyages'in srtmalarndan birinin olu olarak biliyordu, ama oradan
buraya gelirken, yanna katlm olan adamlardan her eyi renmiti. Onu srtmacn karsnn
beslediini de syledi; kadn ok yceltti ve Kyno'nun adn anarak bitirdi szlerini. Ana babas bu
ad azndan kaptlar ve oullarn kurtarm olan mucize Perslere daha da tanrsal grndnden, u
sylentiyi yaydlar, Kyros, brakld yerde bir kpek tarafndan emzirilmitir. Kader yolunu izen
hikyenin asl budur ite.
123. Kyros delikanl olmutu, yatlar iinde en yiidi, en yakkls oldu. Harpagos ona
yaranmaya alyor, armaanlara bouyordu; zira yreinde Astyages'e kar hn besliyordu, ama
kendisinden, basit bir kimse olarak Astyages'e kadar uzanabilecek bir cezann kamayacan da
biliyordu; Kyros'un yetimekte olduunu gryor, kaderlerindeki ortak yan belirterek gzne girmeye
alyordu. Bu balanglardan nce bir de unu yapmt: Astyages, Mediallara kar kat
davranyordu; Harpagos, Media'nn ileri gelenleriyle ilikiler kurarak, Kyros'un yannda yer alp
Astyages'in saltanatna son vermek gerektiini sokmutu kafalarna. Bunu saladktan sonra,
tasarlad eyi Perslerin yannda yaayan Kyros'a bildirmek istedi; ama yollar gzaltndayd ve
baka bir ey yaplamayacana gre, yle bir hileye bavurdu: Yapma bir tavan buldu, tylerini
bozmadan ve grnte hibir eyi belli olmayacak ekilde karnn yard; karnnn iine bir mektup
yerletirdi, mektupta tasarlad eyler yazlyd; tavan yeniden dikti ve sadk adamlarndan birine
avclarn kullandklar alardan vererek Perslerin yanna gnderdi ve iyice tembih etmesini syledi
Kyros'a tavan verirken, kendi eliyle asn, yannda kimse bulunmasn diye.
124. Dedii gibi oldu. Kyros tavan ald ve at; iindeki mektubu buldu okudu; yle diyordu
mektup: "Kambyses olu, tanrlar seni koruyorlar; yoksa aln yazn bu kadar gn vermezdi sana;
katilinden, Astyages'ten cn al. Eer onun istedii olsayd, sen lmtn; bugn yayorsan eer,
tanrlarn ve benim sayemdedir. Bunlar, sanrm oktan beri iyice renmi olduun eyler: Sana
neler yaptklarn, benim de Astyages'ten, seni ldrmeyip srtmaca teslim ettim diye neler
ektiimi biliyorsun. imdi eer bana gvenirsen, Astyages'in hkm srd lke batan baa senin
olabilir. Persleri ayaklandr, bir ordu ile Media zerine yr. Astyages sana kar karaca orduya
ister beni, ister Media'nn br ileri gelenlerinden birini komutan yapsn, senin baarya ulaman
bakmndan fark etmez; ilk olarak Astyages'i brakp senin yanna geecek ve kral devirecek olanlar
onlardr. Biz hazrz, sen de ne diyorsam onu yap, vakit geirmeden yap."
125. Bu haberi olan Kyros, Persleri Astyages'den ayrtacak en iyi areyi dnmeye koyuldu ve
dne tana u areyi buldu ve uygulad. stedii eyi bir tomara yazd, Persleri toplantya ard,
tomar onlarn nnde at ve okudu; Astyages, Perslerin komutanln ona verdiini yazyordu bu
fermanda. "imdi," diye balad sz, "size bildiriyorum Persler, her biriniz elinize bir orak alp
buraya geliniz." Kyros'un emri byleydi. Persler eitli boylardan olumulardr; Kyros bunlarn
iinde bazlarn bir araya getirmi ve Med'lere kar ayaklandrmtr; bunlar geri kalan btn br
Perslerin de bal olduklar boylardr, demek istediim, Pasargadlar, Maraphlar, Masapilerdir;
Pasargadlar en soylu olanlardr, Perslerden gelen krallar bu boyun kollarndan biri olan

Akhemenidlerden kmlardr. br Persler, Panthialailar, Derusiailar, Germanilerdir, hepsi de

daha ncekiler gibi iftidirler, Daolar, Mardiler, Dropikler, Sagartlar ise obandrlar.
126. lkenin bir ucunda on sekiz, yirmi stad karelik bir yer vard, batan aa al, diken. Persler
ellerinde oraklar, gelip burada toplandlar, Kyros emir verdi, "Burasn bir gn iinde ap
temizleyeceksiniz," dedi. Tam bu zor ie svandklar zaman ikinci i olarak, "Yarn gelip benimle
yemek yiyeceksiniz," emrini verdi[33]. te yandan babasnn ne kadar keisi, koyunu ve sr varsa
hepsini toplad, kestirdi, yanna baka gzel yemekler ve araplar da katarak Pers ordusu iin
hazrlatt. Ertesi gne Persler geldiler, bir ayrlkta doyasya len ekildi. len bittikten sonra
sordu, dn grdkleri ii mi daha ok beenmilerdi, yoksa bugnkn m? "kisi arasndaki fark ok
byk," dediler; dn yalnz zahmet ekmilerdi, bugn ise yalnz holarna giden bir ey yapyorlard.
Kyros bu sz kapt, kafasndakileri ortaya dkt: "Persler," diye bard, "ite nnzde alan yol:
Eer beni dinlerseniz, btn bunlar ve daha pek oklar sizin olur; kimse sizi kle gibi altramaz;
beni dinlemezseniz, banzdan dnk gibi bir yn i hibir zaman eksik olmayacaktr. Gelin beni
dinleyin, zgr insanlar olun. Ben inanyorum ki, kader beni bu ii grmek iin dnyaya getirdi ve
sizin de hibir bakmdan, hele sava bakmndan Med'lerden daha aa insanlar olmadnza
gvenim var. Durumu iyi kavraynz, vakit geirmeden Astyages'i braknz."
127. Persler balarna bir adam geince, kendilerini nicedir utandran Med boyunduruundan
kurtulmak iin sevinle atldlar. Astyages, Kyros'un becerdii ileri haber ald, birisini gnderip
artt. Kyros cevabnda, Astyages'in yanna geleceini, hatta onun istemeyecei kadar erken
geleceini bildirdi. Bu cevap zerine Astyages, btn Med'leri silahlandrd ve balarna, tanrlar
gzlerini balamlard, nice aclar ektirdiini unutmu olduu Harpagos'u geirdi. Med'ler, yolda
Perslerle karlatklar zaman bazlar komploya katlm olmayanlar dvtler, brleri
dmandan yana getiler, ounluk da alaka geri basp kat.
128. Med ordusu utanlacak haldeydi, darmadan olmutu; Astyages durumu haber alnca Kyros
iin kurusk szler syledi: "Ne olursa olsun," dedi, "Kyros isteine kavuamayacak!" Sonra Kyros'u
serbest brakmas iin t vermi olan rya yorumcusu Mag'lar kaza vurdurdu, kentte Med'lerden
kim kaldysa, ocuk ihtiyar bakmadan, hepsini dmana kar seferber etti ve Perslerle yapt
savata yenildi. Kendisi de ele geti ve savaa srd Med'lerin ldklerini grd.
129. Tutsak Astyages'in karsna Harpagos dikildi, iindeki sevinci ve hnc boaltt; yreini
paralamak iin syledikleri arasnda, bir de kendisine z olunun etlerini yedirdii leni hatrlatt,
"Dn kralken bugn kle olmak naslm?" diye sordu. Astyages de gzlerini ona doru kaldrp
sordu, Kyros'un yapt ii kendisine mi mal ediyor diye. Harpagos, "Evet," dedi, zira bunu Kyros'a
kendisi yazmt ve bu ii hakl olarak kendisi yapm sayyordu. Ama Astyages ona, "Sen insanlarn
en budalas ve en hakszsn!" dedi; "en budalas, nk mademki bu ii sen kendin yapabilecektin,
tac da kendi bana koyabilirdin, oysa imdi bu gcn ancak te biri elindedir ve en haksz,
nk o lenin c Media'y klelie srklemitir"; eer krall kendisi alacak yerde ille de bir
bakasna vermesi gerekiyorduysa, bunun bir Pers yerine bir Medial olmas daha doru olurdu; oysa
tersine, bu ite hibir suu olmayan Mediallar efendiyken kle oldular ve Persler, Med'lerin dnk

kleleri, bugn onun efendisi oldular.

130. Astyages, otuz be yllk bir saltanattan sonra ite bylece iktidardan dt ve Med'ler onun
kycl yznden, Perslerin nnde boyun emek zorunda kaldlar; Halys rmann st yanna
den Yukar-Asya'y, Skyth egemenlii dnemi dnda, yz yirmi sekiz yl ellerinde tutmulard [34].
Aslnda sonradan piman olmular ve Dareios'a bakaldrmlardr; ama bamszlk iin yaptklar
deneme talihsiz bir sava yznden sonu vermedi, yeniden ba emek zorunda kaldlar. Bu
anlattm dnemde, Astyages'in saltanat zamannda bakaldranlar Persler ve Kyros'tu; Med'lere
kar ayaklanmlar, Asya imparatorluunu ele geirmiler ve orada hkm srmlerdir. Astyages'e
gelince, Kyros ona hibir ktlk etmemitir, lnceye kadar yannda tutmutur. te byle oldu
Kyros'un douu ve yetimesi; iktidar da byle ald, arkasndan Kroisos'un kendi kkrtmasyla onu
da yukarda anlattm ekilde, boyunduruu altna almtr. Ve onu da emri altna almakla btn
Asya'nn efendisi olmutur.
Perslerin Grenek ve Gelenekleri
131. Perslerin greneklerine gelince, ite bildiklerim unlardr: Tanr heykeli, tapnak, sunak
yapmak gibi eyler bilmezler; hatta yapanlara deli derler, bu sanrm, onlarn tanrlara, Yunanllar
gibi insan biimi yaktrm olmamalarndan ileri gelir. Dinleri Zeus'e kurban kesmeyi gerektirir;
kurbanlar da balarnda keserler ve Zeus dedikleri de tanrsal gk kubbedir. Gnee, aya, topraa,
atee, suya ve rzgra da kurban adarlar. Balangtan beri kurban kestikleri tanrlar bunlardr, yalnz
sonradan Aphrodite'ye tapmay da rendiler, bu da onlara Asurlulardan ve Araplardan gemitir.
Aphrodite'ye Asurlular Mylitta, Araplar Alilat, Persler Mitra derler.
132. Yukarda saydm tanrlara kar sayg trenleri yledir: Kurban kesmek iin sunak yoktur,
ate de yakmazlar. Kurbann zerine kutsal su samak, flt, giyim kuam, arpa tanesi gibi eyleri
bilmezler. Tanrlardan birine bir kurban kesmek isteyen kimse, kurban temiz bir yere gtrr, bana
genellikle mersin dalndan bir ta koyar, kurban hangi tanr iin kesiliyorsa, o tanrnn adn anar.
Kurban kesenin tanrsal yardm yalnz kendisi iin istemeye hakk yoktur; btn Persler iin ve
zellikle kral iin dua eder; btn Persler iin dua ederken kendisi de bunun iindedir. Sonra kurban
paralar, etleri piirtir, yere yumuak otlar, zellikle yonca serer, etleri bu yaygnn zerine koyar. O,
bunlar koyunca, yannda ayakta duran bir Mag, tanrlarn soy zincirini anlatan dinsel bir hava okur,
bu dinsel hava, kendi anlattklarna gre byledir; din, bir Mag olmadan kurban kesmeyi yasak
etmitir. Ksa bir durutan sonra kurban keser, etleri toplar ve istedii gibi yapar.
133. Doum gnn, yln btn teki gnlerinden daha stn sayarlar; o gn her gnknden daha
bol yemek karrlar; zenginler btn bir kz, at, deve ya da eei frnda piirip yle sunarlar;
fakirler kkba hayvanlarla yetinirler. Genellikle az yerler, ama yemekte son olarak yenen yemi
gibi eyleri ok bol karrlar ve birok sefer yenilerler; Persler derler ki, Yunanllarn yemekten
doymam olarak kalkmalar, yemekte son olarak die dokunur bir eyler ikram edilmemesindendir ve
diyorlar gene, eer yemein arkasndan tatl filan gibi eyler de verilse, bu sefer yemekten hi
kalkmazlard. arab ok severler, bakalarnn yannda kusmak, abdest bozmak yasaktr. Btn bu

noktalarda uyguladklar treler bunlardr. Bir de unu syleyelim, en ciddi konular ierek konumak
da grenekleri ierisindedir. Eer bir karar kadeh sesleri iinde verilmise, ertesi gn ayldklar
zaman, karar kimin evinde verildiyse o, ii yeniden oya koyar; eer ayk kafa ile de olur derlerse, o
karar yrtlr; yoksa vazgeilir; bunun tersine olarak, ayk kafa ile dnlm bir ey de iki
havas iinde yeniden ele alnr.
134. Yolda rastlaanlar birbirlerine yaklarlarsa bu, onlarn ayn toplum katndan olduklarn
gsterir; gnaydn yerine, azdan prler; eer biri brnden biraz daha aa kattansa, o
yanaktan plr; eer ok daha aa kattansa, bir dizini yere koyup brnn karsnda secde eder.
br uluslardan en saygn tuttuklar en yaknlarndaki komulardr, sonra birinciden sonraki en
yakn olmak zere bylece gider, kendilerinden uzaklat lde verdikleri deer de azalr; en az
deer verdikleri kendilerinden en uzakta oturan uluslardr, nk br uluslara gre kendilerini her
bakmdan ok daha soylu sayarlar, bakalar kendileriyle ilikileri lsnde erdemli olabilirler,
demek ki en uzakta kalanlar en geri olanlardr. Med egemenlii zamannda, hatta halklar arasnda bile
bir sralama gzetilir; Med'ler herkese ve zellikle daha yakn olan komularna hkmederlerdi; bu
yakn komular da kendi yakn komularna hkmederler ve bu sonuncular, kendilerinden sonra gelen
snr komularna hkmederlerdi, bu tamamen Perslerde geerli olan deer lsne uygun bir
durumdu; zira Med buyruunun ve ynetiminin alan durmadan klyordu.
135. Bununla beraber, Persler yabanc grenekleri baka her ulustan daha kolay kaparlar;
Med'lerin giyinilerini kendilerininkinden daha gzel bulmular, kendileri de yle giyinmeye
balamlardr, sava konusunda da Msr zrhlarn rnek almlardr. Kulaklarna alnan eitli
zevkleri hemen kaparlard; rnein, gen olanlarla cinsel iliki kurma huyunu Yunanllardan
almlardr. Evlilik hayatna gelince, her birinin birka nikhl kars olduu halde, ok sayda cariye
de satn alrlard.
136. Bir kimsenin kamuoyundaki deeri, nce savataki yiitlii, sonra da ocuklarnn says ile
tartlrd; en ouna sahip olan, kraldan her yl dller alrd; okluktan kuvvet ktna inanrlard.
Be yandan yirmi yana kadar ocuklarna yalnz ey retiyorlard: Ata binmek, ok atmak,
doruyu sylemek. Be yandan nce ocuk babasna gsterilmez; kadnlarn arasnda yaar;
bylelikle ocuk eer kk yata lrse, bu yasn babada fena bir etki yapmasn nlemi olurlard.
137. Elbette bu huylarn beeniyorum ve unu da beeniyorum: Bir tek su iin hi kimse, hatta
kral tarafndan bile lme gnderilemez, bunun gibi hibir Pers bir tek su iin, hizmetilerinden
hibirine onarlamayacak bir ceza veremez; hatta daha da te, iyisiyle ktsn teraziye vurur ve
kts gerek, say gerek nitelik bakmndan daha ar basarsa, o zaman ceza verebilir. Hi
grlmemitir derler, birisi anasn ya da babasn ldrsn; tutalm byle bir su ilendi, eer asl
iyi aratrlrsa derler, sonunda o ocuun ya bir gnah ocuu ya da bir evlatlk olduu meydana
kar; zira onlara gre asl ana babann kendi ocuklar eliyle lmeleri diye bir ey yoktur tabiatta.
138. Yaplmas yasak olan eyin konuulmas da yasaktr. En byk ayp yalandr, bundan sonra
bor gelir, bu da brleri arasnda asl u nedenle ki diyorlar, borcun arkasndan ister istemez yalan

da gelir. Czam ve akczam hastalna yakalanan yurtta kente sokulmaz, br Perslerin arasna
karamaz; onlarca bu hastalk gnee kar ilenmi bir suun cezasdr. Bu hastala yakalanm
olan yabanc, lkeden karlr; oklar hatta ayn hastala yakaland diye ak gvercinleri bile
kovarlar. Bir akarsuya iemek, tkrmek, elini ykamak, hi yapmadklar eylerdir ve bakalarnn
yapmasna da katlanamazlar; zira rmaa en byk saygy beslerler.
139. Perslerin bir zellii daha, ki kendileri pek nemsemezler, ama bizim gzmzden
kamamtr: Adlarnn ki, ya fizik bir zellii ya da bir kiilik onurunu belirtir, hepsi de ayn harfle,
Dorlarn san, on'larn sigma dedikleri harfle son bulur. Dikkat ederseniz, siz de Pers adlarnn hep bu
harfle bittiini greceksiniz; bu, bazlar iin byle, bakalar iin deil diye bir ey yoktur; istisnasz
hepsi iin dorudur.
140. Bu anlattklarm kesinlikle sylyorum, zira bunlar zerine ak ve kesin bilgiler aldm. Buna
karlk, lleri nasl gmdklerini kendi dinlerinden olmayanlara gstermedikleri iin, bir Pers
erkek lsnn, bir yrtc ku ya da bir kpek tarafndan paralanmadan gmlmediini kesinlikle
syleyemem. Ama Mag'lar iin byledir, bunu biliyorum, zira herkesin gz nnde yaplr. Persler
ayrca gmmeden nce ly balmumu ile svarlard. Mag'lar br insanlardan ve zellikle Msrl
din adamlarndan ok bakadrlar; bu sonuncular, kurban kesme dnda, ellerini bir canlnn kanna
bulatrmazlar; ama Mag'lar, insan ve kpekten baka her canly ldrebilirler. Hatta birbirleriyle
yarrcasna karnca, ylan ne olursa olsun, yerde ve havada yaayan her hayvan ldrrler. Bu
grenekleri de, ilk balayann istedii gibi, varsn byle olsun, biz gene kendi hikyemize dnelim.
onlar, Dorlar, Aiollar
Buralarn Kyros'un Eline Gemesi
141. Lydia'llarn Perslere boyun emesinden hemen sonra, onlarla Aiollar Sardes'e, Kyros'a
eliler gnderdiler. Kroisos'la nasl bal idilerse, kendisinin egemenliini de ayn koullarla
tanmaya hazr olduklarn bildirdiler. Kyros bu nerilere bir tl hikye ile cevap verdi: "Bir
flt denizde balklar grmt" dedi, "gelip kyya vursunlar diye flt almaya balad. midi boa
knca bir balk a buldu, ok balk tuttu; sonra boyuna oynayan balklara bakarak yle dedi: Ben
size flt alarken hibiriniz sudan kp oynamadnz, imdi de byle oynayp durmayn artk."
Kyros'un onlara ve Aiollara kar byle konumasnn nedenleri vard; daha nce Kroisos'tan
ayrlsnlar diye eliler gndermi, ama onlar kulak asmamlard, imdi her ey olup bittikten sonra
dediine geliyorlard. fkenin etkisiyle verdii cevap bu oldu. Bu cevap kendilerine getirilince,
Miletos'tan gayr br on siteleri kalelerine kapandlar, Panionion'da toplandlar; zira Kyros,
Lydia'llara uygulanan ayn koullar iin yalnz Miletoslularla antlamt. Btn br onlar,
oybirliiyle Sparta'ya eliler yollayp yardm istemeye karar verdiler.
onia
142. Panionion'da toplanan onlar, kentlerini bizim yeryznde bildiimiz en gzel gkyz altnda
ve en gzel iklimde kurmulardr. Ne daha kuzeydeki blgeler, ne de daha gneyde kalanlar onia ile

bir tutulamaz; hatta ne dousu, ne de bats; kimisi souk ve slak, kimisi scak ve kurak olur. Dile
gelince, hepsi ayn az kullanmazlar; drt deiik konumalar vardr. Gneyden balayarak ilk
kentleri Miletos'tur; hemen sonra Myus ve Priene gelir; Karia'da kurulmu olan bu kentler ayn blge
dilini konuurlar. Lydia'da Ephesos, Kolophon, Lebedos, Teos, Klazomenai, Phokaia vardr. Bunlarn
dili daha nce saydmz kentlerin diline hi uymaz, hepsi de ortak bir blge dili konuurlar.
Bunlardan baka on kenti daha vardr ki, ikisi Samon ve Khios adalarndadr, ncs Erythrai
anakaradadr. Bunlardan Khios ve Erythrai ayn blge dilini konuur, Samoslularn ise kendilerine
zg ayr bir dilleri vardr. Bylece birbirinden ayr drt blge dili km olur ortaya.
143. Bu onlar iinde bir tek Miletoslulard korkudan kurtulmu olanlar, nk Kyros'la aralarnda
antlama vard; adalarda oturanlarn da bir korkusu olamazd; zira Fenikeliler henz Perslerin
egemenlii altna girmi deillerdi, Perslerin de kendi gemileri yoktu. Sz konusu olan on iki kent,
on dnyasnda yalnz u zellikle ayrlr: Bu dnemde zaten gsz olan Yunan soyunun en gsz
olanlar, en az hatr saylanlar onlard; Atina dnda hibiri nemsenmiyordu. Bundan tr br
onlar ve zellikle Atinallar bu ad kabul etmiyorlar, kendilerine on denilmesini istemiyorlard;
bugn bile bana yle gelir ki, bundan ounun yz kzarmaktadr. Ama adlarn saydm on iki kent,
kendi adlaryla vnrlerdi; bunlar topraklarnda bir tapnak kurmular ve Panionion adn vermiler
ve br onlar ieriye sokmamak iin szlemilerdir. (Zaten zmirlilerden baka girmek isteyen de
kmamt.)
144. Bunun gibi Dor Pentapolis'inde de, ki eskiden Hexapolis denilirdi, yleydi, bunlar da
Triopion tapnana br Dor halklarnn yaklamamas iin titiz bir dikkat gsterirlerdi; hatta kendi
aralarnda tapnaa kar saygszlk gsterenler karsa, onlar da ieriye almazlard. Apollon
onuruna dzenlenen trenlerde kazananlara eskiden bronz ayaklar verilirdi dl olarak; bunu
kazanan, alp tapnaktan darya karamaz, tanrya adak olarak orada brakrd. Halikarnassoslu
Agasikles adnda birisi, bu deti umursamam, kazand aya evine gtrm, duvara asmt.
Bunun zerine br be kent, Lindos, alysos, Kameiros, Kos ve Knidos, altncsna, Halikarnassos'a
tapnan kaplarn kapatmlard. Onlar da onu ite byle cezalandrmlard.
145. on'larn on iki kentlik bir konfederasyon kurmu olmalarnn ve bu saynn oalmasn
istememelerinin nedeni, sanrm daha Peloponez'de oturduklar zamanlarda da gene byle on iki kente
ayrlm olmalarndandr, onlar bu lkeden karan Akhalarda da yledir: nce Pellene gelir,
Sikyon'dan knca rastlanan ilk kent budur, sonra Aigeira ve Aigai, bunlar hi kurumayan ve adn
talya'daki bir baka rmaa vermi bulunan Krathis rma zerindedirler; sonra Bura, sonra
Akhalarla girdikleri savatan yenik kan on'larn gm olduklar Helike; sonra Peiros adndaki
byk rman akt yerde Aigion, Rhypes, Patras, Phares, Olenos, sonra Dyme ve Tritaia; bir bu
sonuncusu ieridedir. Eskiden on'larn olan bu on iki kent, bugn Akhalarn elindedir.
146. on'larn on iki kentlik bir konfederasyon kurmalarnn nedeni budur, bunlar brlerinden daha
eski olan onlardr ya da stn bir soydan gelirler, nedeni budur, gibi szler akadan teye gemez,
undan tr ki, Euboia adasndan gelmi olan Abantlar da azmsanmayacak bir yer tutarlar ve
onlarla ortak hibir yanlar yoktur, hatta adlar bile uymaz ve bunlar ayrca Orkhomenos

Myniailileriyle, Kadmoslularla, Dryoplarla, anayurttan ayrlm olan Phokaiallarla, Moloslarla,

Arkadia Pelasglaryla, Epidauros Dorlaryla ve daha pek ok halklarla karmlardr. lerinden
Atina Prytaneion'undan gelmi olan ve kendilerini on'larn en soylusu sananlar, kadnlarn koloniye
gtrmemilerdir. Ana babalarn ldrdkleri Karia'l kadnlar almlardr. Bu cinayetten tr
kadnlar, kendi aralarnda yeminle berkittikleri bir yasa koymular ve bu yasay anadan kza
srdrmlerdir. Bu yasa, erkeklerle birlikte yemee oturmamak, kocalarnn adn anmamaktr; byle
yapmakla babalarnn, ilk kocalarnn ve oullarnn lmn detmek istemilerdir, bu cinayeti
iledikten sonra kendileriyle beraber yaamaya kalkanlara. Bu olaylarn gemi olduu yer
Miletos'tur.
147. Bu on'lardan birtakm krallarn Hippolokhos olu Glaukhos soyundan gelme Lykia'llardan,
baka birtakm Melanthos olu Kordos soyundan gelme Pylos Kaukonlarndan; daha baka birtakm
da bu iki soyun ikisinden de gelme kimseler arasndan semilerdir. on adna brlerinden daha ok
bal olduklarna gre, gnl isterdi ki, asl safkan onlar bunlar olsunlar; ama gerek onlar asl
Atinal olanlar ve Apaturia bayramlarn kutlayanlardr [35]. Ve bu bayram, Ephesoslularla
Kolophonlular dnda hepsinde kutlanr; Apaturialar yalnz bunlar kutlamazlar; bu da gene, asln
bilmediim bir kan davasndan trdr.
148. Panionion, Mykale Burnu'nda kutsal bir yerdir; kuzeye bakar; btn on'larn katldklar bir
anlama ile Helike Poseidaonu'na adanm bir blgedir. Mykale anakarada bir burundur, Samos
ynnde batya doru uzanr; btn kentlerden gelen on'larn Panionia ad verilen bayram kutlamak
iin burada toplanmalar gelenek haline gelmitir. (Bu zellikle sadece on bayramlarna zg bir ey
deildir. Adlar, Pers adlar gibi hep ayn harfle biten, ayrmsz btn Yunan bayramlarnda grlen
ortak bir zelliktir.)
Aiolia Kentleri
149. on'larn kentleri ite bunlardr. Aiollarn kentlerine gelince, onlar da unlardr: Phrikon'un
kenti denilen Kyme, Larissa, Neonteikhos, Temnos, Killa, Notion, Aigiroessa, Pitane, Aigaia,
Myrina, Gryneia; eski on bir Aiol sitesi bunlardr; on ikinci olan zmir'i, onlar konfederasyondan
ayrmlard; zira bu siteler de anakarada hepsi on iki taneydiler. Aiollar, topra on'larnkinden
daha bereketli, ama havas onun kadar gzel olmayan bir lkede yerlemilerdir.
150. Baknz nasl kaybettiler Aiollar zmir'i: Politik kartlarna yenik den ve yurtlarndan gen
Kolophonlular bu kente snmlard. Bu Kolophonlu srgnler, zmirlilerin, Dionysos bayramn
kutlamak zere surlarn dna ktklar zaman beklediler, sonra kaplar kapatp kenti ele geirdiler.
Btn Aiollar yardma kotular; bir anlama yapld: onlar btn tanabilir eyay geri verecekler,
Aiollar da bunlar alp zmir'den kacaklar. zmirliler kabul ettiler, br on bir kent bunlar paylap
kendi yurttalar arasna kattlar.
151. Anakaradaki Aiol kentleri ite bunlardr, zira da blgesinde kurulmu olanlar bunlardan
ayrlmlardr. Adalardakine gelince, be tanesi Lesbos'tadr (Lesbos'taki kentlerin altncs Arisba'y
Methymnallar, kendileri de ayn kandan olduklar halde kleletirmilerdi); Tenedos'ta yalnz bir

kent vardr, bir tane de yz adalar denilen adalarda vardr. Adalardaki btn onlar gibi, Lesbos ve
Tenedos'taki kentlerin de Kyros'tan ekindikleri yoktu. brleri onlarla birlik olup, onlarn peinden
gitmeye karar verdiler.
on ve Aiol Kentlerinin Kyros'a Kar Direnmeleri
152. on ve Aiol kentlerinin elileri acele Sparta'ya vardklarnda, aralarndan szc olarak
Phokaia elisini setiler, bunun ad Pythermos'tu. Srtna erguvan krmzlar giyinmiti, duyan
Spartal kosun, ok kii toplansn diye[36] ve ortalarnda ayakta durarak uzun bir sylev ekti, yardm
dileinde bulundu. Lakedaimonlular kulak asmadlar ve on'larn yardmna komaya yanamadlar.
Bunun zerine eliler geri dndler; ama Lakedaimonlular bu istei geri evirdikten sonra
pelerinden elli krekli bir gemiyle kendi adamlarn gnderdiler, maksatlar bence, Kyros ve onlar
arasndaki ilerin nereye varacan grmekti. Bu gzlemciler Phokaia'ya vardklarnda, ilerindeki
en nemli kiiyi, Lakrines adndaki yurttalarn Sardes'e gnderdiler, bu, Lakedaimonlularn
mesajn Kyros'a iletti ve ona herhangi bir Yunan kentinin yklmasn istemediklerini ve byle bir ey
olursa seyirci kalamayacaklarn bildirdi.
153. Elinin bu szleri zerine, diye anlatyorlar, Kyros, yanndaki Yunanllara sormu, "Kimdir
bu Lakedaimonlular, byle bir dil kullanabildiklerine gre saylar nedir?" demi. stedii bilgiyi
aldktan sonra, Sparta elisine yle cevap vermi: "Yalan yere yeminler ederek birbirlerini
aldatmak iin kentlerinin orta yerinde zel bir buluma yeri ayrm olan insanlardan korkum yoktur.
Ve eer lmez sa kalrsam, dedikodularnn konusu, onia'nn bana gelen felaketler deil de, kendi
balarna gelecek olan felaketler olacaktr!" Kyros, bu hakareti btn Yunanistan'n yzne
arpyordu, nk orada satlan ve satn alnan eyler iin arlar vardr; Perslerden byle bir ey
yoktur, ar bilmezler, buna benzer bir eyleri yoktur. Kyros, bundan sonra Sardes hkmetini
Tabalos adnda bir Pers'e emanet etti ve Kroisos'un hazinesi ile br Lydia'llar getirmek grevini
Paktyas adnda bir Lydia'lya verdi, kendisi de Akbatama'ya dnd; Kroisos'u da yannda
gtryordu; onlara gelince, balangta onlar hi nemsemiyordu. Babil'di kendisine engel karan,
Baktrianlar, Sakesler ve Msrllar da yle, bu dmanlara kar ordusunu kendisi yrtecek, onlara
kar sadece birka general karacakt, byle tasarlyordu.
154. Ama Kyros orduyu alp Sardes'ten uzaklanca, Paktyas Lydia'llar Tabalos'tan ve Kyros'tan
ayrd. Sardes'in btn hazinesi elindeydi, denize doru inerek bununla paral askerler toplad ve ky
adamlarn kendisiyle beraber savaa srkledi. Bunlar Sardes'e getirdi ve kaledeki Tabalos'u
kuatt.
155. Kyros bunu yolda haber ald ve Kroisos'a yle dedi: "Kroisos, bunlarn sonu nereye
varacak? Galiba bu Lydia'llar hep canm skacak eyler yapacaklar ve ayn ekilde karlk
grecekler. En iyisi bunlar kknden kleletirmek midir acaba diye dnyorum. Bana yle
geliyor ki, u anda benim yaptm, babay ldrp ocuklar korumak gibi bir eydir; tam bana uyan
durum bu: Sen ki Lydia'llar iin bir babadan da ileriydin, seni yakalayp gtryorum, Lydia'llar
ise kentlerini kendilerine brakacak kadar martyorum; bana kar ayaklanmalarna amak imdi

pek yakyor dorusu bana." Kyros, kafasndan ne geiyorsa onu sylyordu; Kroisos, Sardes'te
oturanlarn tmn srmesinden korktu ve u cevab verdi: "Kral, bana sylediklerin grnte hep
doru eyler; ama fkeni yen, suluyu susuzdan ayr, eski bir kenti boaltma, nk onun ne daha
nceki yanllklarda, ne de imdi olanlarda suu vardr; zira gemiteki kusurlar benimdir, cezasn
ekmek de bana der. Bugnk kusurlar ise kendisine Sardes'i emanet ettiin Paktyas'ndr, cezasn
ekmek de ona der; Lydia'llara gelince, onlar bala ve ayaklanmamalar ve senin iin bir tehlike
olmamalar iin de u tedbirleri al: Birisini gnder, sava silahlar tamalarn yasak et; mantolarnn
altna uzun gmlekler, ayaklarna kothornos [37] giysinler; ocuklarna kitara almay, mzikle ve
ticaretle uramay retsinler. Ksa zaman sonra bunlarn erkek deil, kadn olarak yetitiklerini
grecek ve artk sana kar kmalarndan ekinmeyeceksin."
156. Lydia'llar kle olacaklarna, srlp satlacaklarna byle olsunlar daha iyi diye
dnyordu Kroisos ve Kyros'un kafasna bunu sokmaya alyordu; inandrc bir ey
syleyemezse, kararn deitirtemeyecekti, bunu biliyordu ve bugnk tehlikeyi savutursa bile,
Perslerin Lydia'llar yeni bir ayaklanma srasnda bsbtn yok etmelerinden korkuyordu. Kyros pek
holand bu fikrinden, yumuad ve bu dnceye katlacan bildirdi. Medial birisini, Mazares'i
artt. Kroisos'un dediklerini Lydia'llara iletmesini buyurdu, Sardes'e kar savamak iin
Lydia'llarla birlemi olanlar da kleletirileceklerdi; Paktyas'a gelince, ne olursa olsun canl olarak
getirilecekti.
Paktyas'n Snmas
157. Yolda bu buyrultular verdikten sonra, Perslerin oturduklar blgeye doru yoluna devam etti.
Paktyas, zerine gnderilen ordunun yaknda geleceini renince korktu ve Kyme'ye kat. Medial
Mazares, Kyros ordusunun nemli bir blm ile Sardes'e vard zaman kentte Paktyas'la birlikte
olanlardan hi kimse kalmamt; Kyros'un buyruklarn uygulamak iin ie Lydia'llar sktrmakla
balad; bu buyrultular sayesinde yaaylar deiiyordu. Arkasndan Mazares, Kyme'ye haberciler
gnderdi, Paktyas' teslim etmelerini istedi. Kymeliler Brankhosoullarnn tanrsna danmaya karar
verdiler. Orada bir orakl mihrab vard, ta eski zamanlarda kurulmutu ve btn onlar ve Aiollar
teden beri hep ona danrlard. Miletos topra zerinde Panormos limannn tesindeydi.
158. Kymeliler de Brankhosoullarna adam gnderip, "Tanrlarn rzasn almak iin Paktyas' ne
yapmalyz?" diye sordurdular; sorulur sorulmaz, orakl Paktyas'n Perslere teslim edilmesini buyurdu.
Bu cevab alan Kymeliler onu teslim etmeye hazrdlar ve byk ounluk bundan yana olduu halde,
sitenin nde gelen kiisi olan Herakleides olu Aristodikos yurttalarna engel oldu zira bu orakle
gveni yoktu ve elilerin doruyu sylediklerinden phe ediyordu. "Paktyas iin bir sefer daha
soralm, daha nce teslim edilmesin," dedi ve bu ikinci yolculua kendisi de katld.
159. Brankhosoullarnn yanna vardklarnda, br delegeler orakle danmak iin aralarndan
Aristodikos'u setiler, soru yleydi: "Efendimiz, Lydia'l Paktyas yalvararak bize geldi; Perslerin
orada kendisini bekleyen ac bir lmden kayor. Persler Kymelilerden onun kendilerine verilmesini
istiyorlar. Biz, Perslerin errinden korkmamakla beraber, bugne kadar byle bir crette bulunmadk;

ne yapmamz gerektiini nce sizin aznzdan ve aka duymak istiyoruz." Bu soruyu sordu ve tanr
onlara Paktyas' Perslere teslim etmeleri gerektiini yeniden bildirdi. O zaman nceden hazrlkl
olan Aristodikos, yle yapt: Tapnan evresinde dolamaya balad, mihraptaki sereleri ve
yumurtadan yeni km kck kular rktp kartyordu; derken tapnan derinliklerinden
doru bir ses iitir gibi oldu, bu ses unlar sylyordu: "Hey, sen! nsanlarn en dinsizi, ne
yapyorsun? Tapnama snm olanlar kartyorsun." Aristodikos, hi kaygsz cevap verdi: "Ya
sen, efendimiz, snanlarn gayretli savunucusu, sen de Kymelileri bir snm teslime armyor
musun?" Orakl yle cevap verdi derler: "Evet, aryorum, ama bunu gnaha girip yakn zamanda
yok olasnz ve bir daha orakle gelip snmlar teslim edelim mi diye soramayasnz diye
yapyorum."
160. Bu cevab alan Kymeliler, Paktyas' verseler kendileri de yok olacaklar vermeseler, kentleri
kuatlacak, onun iin Paktyas' Mytilene'ye srdler. Mytileneliler, Mazares'in ikinci bir istei
zerine yklce bir para karl teslim etmeye hazrlandlar; ka para olduunu syleyemiyorum,
nk pazarlk bitirilememitir. Mytilenelilerin niyetlerini sezen Kymeliler, Lesbos'a bir gemi
gndermiler, Paktyas' alp Khios'a gtrmlerdir. Khioslular da onu Poliukhos Athenesi
tapnandan karp satmlardr. Ve buna karlk Atarneus'u almlardr; Atarneus, Lesbos'un
karsna rastlayan Mysia'ya ait bir toprak parasdr. Paktyas' ellerine geiren Persler, Kyros'un
huzuruna kartmak iin skca sakladlar. Bu olayn zerinden ok uzun zaman gemi olduu halde
bile, Khioslular tanrlara adanan kurbanlarn bana Atarneus arpas samazlar; bu toprakta yetien
tahldan rek yapmazlar ve orada yetimi hibir eyi tapnaklarnn hibirine sokmazlar.
161. Paktyas' bylece Khioslular teslim etmi oldular; bundan sonra Mazares, Tabalos'u kuatmak
iin asiye yardmc olanlara kar sefer at. Priene'yi kleletirdi ve btn Menderes Ovas'n bir
batan bir baa inedi; ordu Magnesia dahil, her yan yama etti. Arkasndan hastalanp ld.
162. Onun lm zerine yerini Harpagos ald; o da bir Media'lyd; Med kral Astyages'in
kendisine haram bir len ektii adamd, krall Kyros'a vermek iin el altndan alan da oydu.
Kyros onu ordunun bana getirince onia'ya yrd, toprak yma suretiyle kentler ald. Kuatt
kentin askerleri duvarlarn arkasna kapandktan sonra, surlarn nne toprak ydrarak kendi
askerlerini kartyordu. onia'da ilk vurduu yer, Phokaia olmutur.
Phokaia'dan G
163. Uzun deniz yolculuuna kan ilk Yunanllar Phokaiallardr; Adriyatik, Etruria, beria ve
Tartessos'u aanlar bunlardr [38], yuvarlak teknelerle deil, elli krekli gemilerle giderlerdi.
Tartessos'ta bu lkenin kral pek sevdi bunlar, Arganthonios adndaki bu kral, yz yirmi yllk
mrnn seksen yln Tartessos'ta saltanat srerek geirmitir. Phokaiallara ok iyilikleri
dokunmutur, nce "Brakn onia'y, gelin burada yerlein, beenirsiniz," demi, raz olmamlar,
onun zerine, Med'lerin gitgide glendiklerini rendii iin, kentlerini surlarla evirsinler diye
para vermitir. Ve hesapsz para vermitir, zira duvar epeevre hayli stad tutar ve batan baa
ilenmi byk talarla yaplmtr.

164. Phokaiallar surlarn ite byle yaptlar. Harpagos orduyla geldi, kenti kuatt; bu savunma
tertibatnn yalnz bir yann ykarlar ve bir tek yapy Byk Kral'a verirlerse, bununla yetineceini
bildirdi. Phokaiallar ki, klelik onlarn dayanabilecekleri bir ey deildir, bir gn izin istediler,
cevab sonra vereceklerdi; "Biz aramzda konuurken, siz de ordunuzu surlarn uzana ekiniz,"
dediler. "Aklnzdan geeni biliyorum, ama yle olsun," dedi Harpagos, aralarnda danmalar iin
sre verdi. Harpagos ordusunu kentte uzakta tuttuu sre iinde elli krekli kadrgalarn denize
indirdiler, karlarn, ocuklarn bindirdiler, varlarn yoklarn yklediler yalnz bronz ve ta
paralarla yaztlar ve tablolar braktlar kendileri de atladlar ve Khios'a doru dmen tuttular;
arkalarnda hibir ey brakmamlard; Persler ieri girdikleri zaman Phokaia botu.
165. Phokaiallar Oinussa denilen adalar satn almak istediler, ama Khioslular buralarn satmay
kabul etmediler, iyerleri kurup kendileriyle rekabete girmelerinden ekiniyorlard. O zaman
Phokaiallar geminin burnunu Kyrnos'a evirdiler[39]. Yirmi yl nce, bir oraklin buyrultusu zerine
Kyrnos'ta Alalia adnda bir kent kurmulard, br yandan bu dediimiz tarihte Arganthonios artk
yoktu. Onun iin Kyrnos'a gittiler, ama nce Phokaia'ya uradlar. Harpagos kentte koruyucular
brakmt, Phokaiallar bu garnizonu kltan geirdiler. lerini aldktan sonra, filodan ayrlmay
kafalarndan geirecek olanlar iin mthi lanetler yadrdlar. Atete kzdrlm koskoca bir demir
parasn denize attlar, bu demir paras su yzne kmadka Phokaia'ya dnmemek iin ant itiler.
Sonra Kyrnos'a doru yelken atlar; ama yarsndan ou sla zlemi ekmeye ve yurtlarnn
allm havasn dnerek yaknmaya balamlard, antlarndan dndler ve gemilerini Phokaia'ya
evirdiler. Andndan dnmeyenler, Oinussa adalarndan kalkarak yollarna devam ettiler.
166. Kyrnos'a vardklar zaman be yl, oraya ilk olarak yerlemi olan kolonlarla ortak yaadlar,
tapnaklar kurdular. Btn evrede apul yaptklar iin Etrskler ve Kartacallar aralarnda
anlaarak, bunlara kar her biri altm gemi ile sefer atlar. br yandan Phokaiallar da altm
gemi donattlar ve Sardunya Denizi denilen denizde dmana kar yrdler. Bir deniz sava oldu;
bu Phokaiallar iin bir eit Kadmos yenilgisiydi[40], zira gemilerinin krk tanesi batm, kalan
yirmisinin de mahmuzlar krlm, ie yarar hali kalmamt. Alalia'ya dnerek kadnlarn ve
ocuklarn aldlar, eyalarndan gemiye yklenebilecek ne varsa hepsini yklediler, sonra Kyrnos'u
brakarak Rhegium'a gittiler.
167. Batan gemilerin tayfalar Kartacallarla Etrskler arasnda kura ile bllmt. (Etrskler
arasnda bulunan) Agyllallar [41] en byk blm aldlar, kendi yurtlarna gtrdler ve orada taa
tutarak ldrdler. O gnden beri Agylla'da taa tutularak ldrlm olan Phokaiallarn yattklar
yerden, insan ya da kk, byk herhangi bir hayvan gese arplr, sakat kalr. Agyllallar Delphoi
orakline bavurup, "Ne yapsak da suumuz balansa?" diye sormular. Pythia onlara, Agylla'da
bugn de hl yaplmakta olan eyi yapmalarn buyurmu, yani kurban ettikleri Phokaiallar adna
byk greler ve binicilik yarmalar tertiplerler ve arkasndan kurbanlar keserler. Bu Phokaiallar
ite byle lmlerdir. brleri, Rhegium'a snanlar, oradan Oinotria'ya gemiler ve bugnk
Elea kentini kurmulardr; Poestumlu birisinden renmilerdir ki, Pythia, Kyrnos derken, onlara
kutlanacak bir kahraman ad vermek istemiti, yoksa bir ada alp, koloni haline getirin demek

istememiti, bu Elea kentini bunu rendikten sonra kurmulardr[42].

168. onia'daki Phokaia kentinin akbeti byle oldu; Teoslularn bana da aa yukar ayn ey
gelmitir. Vaktaki Harpagos, toprak teraslar sayesinde surlarn ele geirdi; hepsi de gemilerine
atlayp Trakya'ya gittiler, orada Abdera kentini kurdular; bu kentin temellerini onlardan nce
Klazomenaili Timesios atmt; ama Trakyallar onu kovduklar iin yararlanamamt; Abdera'da
yerleen Teoslular onu yartanr katnda tutarlar.
169. Kle olmaktansa, yurdundan olmay ye tutan oniallar yalnz bunlardr. br oniallar,
Miletoslular dnda hepsi de g edenler gibi Harpagos'a kar durmular, savamlar ve hibiri
yurdunu korumak iin yiitlik gstermekten geri kalmamtr. Ama yenilmiler, ele gemilerdir ve
her biri gene kendi yurdunda kalarak yenenin buyruu altna girmilerdir. Miletoslular, daha nce de
sylemi olduum gibi, kendiliklerinden Kyros'a balanmlard ve ekinecek bir eyleri yoktu. onia,
bylece ikinci kez boyunduruk altna girmi oluyordu. Harpagos, anakaradakilere ba edirdikten
sonra, adalardaki onlar da ayn akbete uramaktan korkarak, Kyros'a kendiliklerinden teslim
olmulardr.
170. onlar, balarna gelenlere ramen, her zamanki gibi Panionion toplantlarna devam
ediyorlard. Bana anlattklarna gre, Prieneli Bias onlara kurtarc bir yol gstermitir ki, eer kabul
edilseydi, Yunanllar arasnda en mutlular kendileri olacaklard; ortak bir donanma ile Sardunya'ya
gidip orada btn Yunanllar iin bir tek site kurmalarn sylemi; byle olsayd klelikten
kurtulacak, mutlulua erieceklerdi, zira aralarnda adalarn en byn blecekler, br adalar
da egemenlikleri altna alacaklard; br trl olursa diyordu, yani onia'da kalrlarsa, onlar iin
artk zgrlk dnlemezdi. Prieneli Bias'n Yunanllara, ykmdan sonra verdii t ite budur.
Aslnda damarlarnda Fenike kan akan Miletoslu Thales'in, hem de ykmdan nce vermi olduu
fikir de ok iyiydi. O, onia'nn orta yerlerine den Teos'ta kurulacak bir tek yksek meclisin
tannmas fikrini kabul ettirmek istemiti, kentler gene zgr halklar olarak kendi kendilerini
ynetmekte devam edeceklerdi. Bu adamlarn oniallara verdikleri fikirler bunlardr.
Karina Kaunos Lykia
171. onia'ya ba ediren Harpagos, Karia'llar, Kaunos'lular ve Lykia'llar zerine yrd;
yannda onia'llar ve Aiolia'llar gtryordu. Bu ulustan birisi, Karia'llar, anakaraya
adalardan gelmilerdi. Eskiden Leleg ad altnda adalarda otururlard ve Minos uyruundaydlar;
bana anlatlanlara pek uymamakla beraber vergi vermezlermi, yalnz Minos vergi istedii zaman,
ona gemilerde alacak adamlar gnderirlermi. Ve Minos, savalar kazand ve birok lkeye ba
edirdii iin, Karia'l soyu da o zamanlar soylarn en nls ve en kalabal olmu. u eyi
onlar bulmulardr ve Yunanllar da onlardan almlardr: Sava balnn zerine konulan sorgu,
kalkan zerine iaretler kazmak bize onlardan gemitir ve bir de kalkan tutmak iin kulp yapmak da
onlarn icaddr; o zamana kadar kalkan elle kulpundan tutulmaz, boyundan geirilen bir kayla sol
omuz stne alnr ve byle kullanlrd. ok sonralar Dorlar ve onlar, Karia'llar adalardan
karmlar, onlar da bunun zerine anakaraya gmlerdir. Giritlilerin Karia'llar iin anlattklar

budur; ama Karia'llarn kendileri bunu kabul etmezler; onlar anakarann yerlisi olduklarn ve hep
imdiki adlarn tadklarn sylerler. Mylasa'da Karia Zeus'ne ait ok eski bir tapnak gsterirler
ki, buraya karde uluslar olarak Mysia'llar ve Lydia'llar da kabul edilirlerdi; zira diyorlar, Lydos ve
Myros, Kar'n kardeleriydiler. Bu iki ulus bundan tr kabul ediliyordu; ama baka soylardan
olanlar, Karia dili konusalar bile, bu tapnaa sokulmazlard.
172. Kaunos'lular, bana kalrsa burann yerlisidir; ama kendileri Girit'ten gelme olduklarn
sylerler. Dillerinde Karia etkisi vardr ya da Karia dilinde onlarn etkisi (iyice akla
kavuturamadm bir noktadr bu). Ama grenekleri bakmndan, tekilerden olduu kadar
Karia'llardan da uzaktrlar. Bunlarda iki lemleri tertiplemek gelenei vard, ancak bunu yaparken
erkek, kadn, ocuk ve ayrca ya ve arkadalk ilikileri de dikkate alnrd. Kendilerine yabanc
olan tanrlar iin bir din uyarlamlar, ama sonradan vazgemiler, yalnz babalarnn tandklar
tanrlara tapmay kararlatrmlardr; bunun zerine lkenin genleri silahlanmlar, bu tanrlar
havaya kl sallayarak Kalynda snrna kadar kovalamlardr; bunu, yabanc tanrlar ite byle
kovaladk, diye anlatrlar.
173. Bu ulusun gelenekleri byledir. Lykia'llara gelince, bunlar Girit'ten gelmedirler. (Zira ok
eskiden Girit'te yalnz barbarlar otururlard.) Europe'nin oullar olan Sarpedon ve Minos, Girit
krall iin atmlar, bir sivil sava kmt; Minos, kendinden yana kanlar sayesinde kazand;
Sarpedon'u ve arkadalarn lkeden srd; bunlar Asya'ya, Milyas topraklarna gtler; nk
Lykia'llarn bugn oturduklar topraklar eskiden Milyas't ve Milyasllara Solymler denilirdi; o
zamana kadar bu srgnlerin banda Sarpedon vard; geldikleri zamandaki adlarn tayorlard,
Lykia'llarn komular bugn de onlar o adla, yani Termiller diye arrlar; Atinal Pandion olu
Lykos da kardei Aigeus tarafndan srlm, Sarpedon'un yanna, Termiller lkesine gelmi ve
bundan sonra bu halklara Lykos'dan kinaye Lykia'llar denilmitir. Grenekleri bir yanyla
Giritlileri, br yanyla Karia'llar andrr. Ama bir detleri vardr ki, baka hibir ulusta
rastlanmaz, babalarnn deil analarnn adn alrlar; bir Lykial brne, kimlerdensin diye sorsa,
kendi adndan sonra anasnn adn ve onun soyadn syler. Eer bir kadn yurtta, bir klenin ats
altnda yayorsa, yasalar ocuklar zgr sayar; tersine isterse yurdun en nde giden kiisi bile olsa,
bir erkek, yabanc bir kadnla ya da kle bir kadnla yayorsa ocuklar yurttalk haklarndan yoksun
kalr.
174. Harpagos hibir baar gsteremeyen Karia'llar kleletirdi; bu blgede yaayan br
Yunanllar da yiitlikten yana Karia'llardan daha stn kmamlardr; bir Lakedaimon kolonisi
olan Knidos da bunlarn arasndadr. Bunlarn topraklar denize bakar; Triopion denilmesi bundandr;
buras Bybassos Yarmadas'nn uzantsdr; btn Knidos topra, ince bir kstak dnda, suyla
evrilidir; kuzeyi Kerameikos Krfezi, gneyi Syme ve Rhodos Denizi'dir. Harpagos, onia'ya indii
zaman Knidoslular, bu aa yukar be stad geniliindeki ksta kazmaya baladlar; yurtlarn ada
haline getirmek istiyorlard. Bylece tamamen kendi yurtlarna ekilmi olacaklard, zira kazmak
istedikleri yer, Knidos topraklarn anakaraya balayan toprak parasyd. Pek byk insan emei
harcand bu i iin; ama grlmemi bir olay geldi balarna, iiler talar krarlarken eitli

yerlerinde ve en ok da gzlerinde inanlmaz byklkte yaralar almaya balad. Delphoi'ye eliler

gnderip bu nedir diye dantlar, Knidoslularn kendileri anlatrlar, Pythia u l iambos ile cevap
vermi:
Kstak ne kale ister ne de kazlmak
Zeus isteseydi bu kayay ada yapamaz myd?
Bu orakl zerine Knidoslular ii braktlar ve Harpagos ordusu geldii zaman arpmadan teslim
oldular.
175. Pedasesliler Halikarnassos'un tesinde, kydan ieride oturuyorlard; kendilerinin ya da
komularnn bana can skc bir eyler gelecei zaman, oradaki Athene rahibesinin sakal biter,
kocaman olurmu. Bu olaanst olay, kez olmu. Karia'da oturan halklardan bir tek onlar
Harpagos'a kar bir sre direnmilerdir; Lide Da denilen dalk blgede tahkimat yapmlar, ok
glk karmlardr.
176. Zamanla Pedasesliler de dtler. Lykia'llara gelince, Harpagos ordusu Xanthos Ovas'na
indii zaman, onlar da kar koydular, bitmez tkenmez kuvvetlere kar az say ile dvtler,
yiitlikle nam aldlar, ama yenildiler, kentlerine geri atldlar, kadnlar, ocuklar, hazineleri ve
kleleri kaleye doldurdular ve alttan, yandan atee verdiler, yle ki, yangn kaleyi yerle bir etti.
Bundan sonra birbirlerine korkun yeminlerle balanarak dmana saldrdlar ve Xanthos'ta
oturanlarn tm de savaarak lm oldular. Bugn btn Lykia'da kendilerini Xanthoslu diye
tantanlarn, seksen ev dnda, hepsi de yabancdr; bu seksen aile, o zamanlar lkenin dnda
bulunuyordu; bundan tr hayatta kalmlardr. te Harpagos, Xanthos'u byle ald ve Kaunos'u da
aa yukar ayn ekilde ele geirdi; zira Kaunos'lular da noktas noktasna Lykia'llarn yaptn
yapmlardr.
177. te byle, Harpagos n Asya'y yakp ykt: Yukar Asya ile Kyros urayordu ve bir tekini
atlamadan btn uluslara boyun ediriyordu. Bu uluslardan ounu dile almayacaz, yalnz ona en
ok zarar veren ve anlmaya hak kazananlar kimlerse, onlardan sz edeceiz.
Babil
178. Kyros, btn blgeye el koyduktan sonra Asurlar zerine yrd. Asurlarn elinde pek ok
kent vard. Bunlarn en nls ve gls Babil'dir ve Ninive dtkten sonra krallar da buraya
tanmtr; baknz nasld bu kent: Geni bir ova zerine kurulmutur, bir yz yz yirmi stad eken
bir drtgendir; duvar epeevre drt yz seksen stad yapar. Babil bakentinin bykl ite budur;
ayrca kuruluu ve tahkimat bakmndan biz buna benzer bir baka kent bilmiyoruz. En dta derin bir
hendek, geni, su dolu, frdolay evirir, ondan sonra bir duvar gelir, genilii elli kral dirsei,
ykseklii de iki yz dirsektir (Kral dirsei, br dirsekten parmak daha uzundur).
179. Hendekten kan toprak ne oldu ve duvar nasl yapld, bunu da anlataym. Babilliler hendei
kazarken kan topraktan tula kesiyorlard; yeteri kadar tula biriktikten sonra bunlar frnlarda

piirdiler; nce hendein kenarlarn, sonradan duvarlar rdler; bu i iin har olarak scak bitm
kullanyorlar ve her otuz srada bir rlm sazlardan yaplm it gibi bir ey koyuyorlard. Kale
bedenlerinin stnde ve d tarafna doru karlkl kuleler vard; kulelerin arasnda yan yana
koulmu drt atl bir sava arabasnn dnecei kadar bir aklk braklmt. Kentin kaplar bu
bedenlerin iine konulmutur; yz kap vard, hepsi de birbirine eit dikme ve lentolarla tuntan
yaplmt. Babil'den yaya sekiz gn eken bir baka kent vard; buras s kentidir; burada bir dere
akar, o kadar byk deildir, ayn ad tar, Frat'a karr. Bu s deresinde su ile beraber ok
miktarda bitm taneleri de akar; Babil surlarnn yapmnda kullanlan katran buradan karlmtr.
180. te Babil byle tahkim edilmiti. Bu kent iki mahalledir, zira Frat denilen rmak iinden
geer; bu rmak kaynan Ermenistan'dan alr; byk, derin ve hzldr; Erythreia Denizi'ne dklr.
Kale bedenleri her iki yandan rmaa kadar uzanr, orada bir ke yapar; birletikleri noktadan
balayarak, sur izgisi, pimi tula ile yaplm iki duvar arasndan akan rman kvrmlarn
izleyerek gider. Kentin ierisi drt katl evlerle doludur; sokaklar dzdr, hem enlemesine,
rmaa doru gidenleri, hem de brleri ayndr. Bu sokaklarn ulatklar yerlerde rmak kysn
evreleyen surlar ierisinde gizli kaplar vardr, byle ka sokak varsa, o kadar da kap vardr; kentin
kaplar gibi bunlar da tuntan yaplmtr ve rmaa alrlar.
181. Bu duvar, kent iin bir zrh gibidir; i yann bir duvar daha evreler; birinciden daha az
salam yaplm deildir, ama daha dardr. Bu iki mahalleden birinin ortasnda geni ve salam bir
surla korunan kral saray bulunur, brnde tun kapl ZeusBaal tapna vardr ki, bugn de
yerinde durmaktadr. Bir yan iki stadlk bir karedir. Bu kutsal yerin ortasnda bir stad geniliinde ve
bir stad uzunluunda salam grnl bir kule yaplmtr. Bundan daha yukarda bir tane daha
vardr; bu ikinciden sonra ayn biimde bir nc ve byle byle sekizinciye kadar, hepsi st ste
kurulmu sekiz kuledir. zerine, dtan sarmal olarak btn kuleleri dolanan bir merdivenle klr.
kta, aa yukar yar yolda, bir sahanlk ve oturup dinlenmek iin yerler vardr; ziyaretiler
burada oturup mola verirler. Sonuncu kulenin tepesinde byk bir tapnak ykselir; tapnan
ierisinde, zerine zengin rtler rtlm bir byk yatak ve onun yannda da altn bir masa bulunur.
Ama ieride hibir heykele rastlanmaz. Hibir lml iin gece ieride kalmaya izin yoktur; bu hak,
bu tanrnn rahipleri olan Khaldeallara baklrsa, yalnz tanrnn btn kadnlar arasndan semi
olduu yerli kadnlara verilmitir.
182. Gene bu rahiplere inanmak gerekirse, ki ben inanmyorum, tanr kendisi gelir, tapnaktaki
yataa yatar, dinlenirmi, tpk Msrllarn anlattklar buna benzer bir hikyeye gre, Msr'daki
Thebai tanrs da ayn eyi yaparm; orada da Zeus tapnana bir kadn gelir yatar, uyumak iin ve
bu iki kadn da, diye tuttururlar, erkeklerle hi dp kalkmamlardr. Lykia'daki Patara'da da ayn
eyi yaparlar, tanrnn gelip kald zamanlar iin; nk bu kentte orakle her zaman danlmaz; tanr
geldii zamanlar, byk rahibe de her gece onunla beraber tapnaa kapanr.
183. Bu Babil tapnana bir baka tapnak daha baldr, bu daha aadadr ve iinde altndan
yaplma byk bir Zeus heykeli durur; tanr oturmutur; yannda byk bir altn masa durur, ayak
konacak basamak ve taht da altndandr ve Khaldeallarn dediklerine baklrsa, bunlarn yaplmas

iin sekiz yz talant altn gitmitir. Tapnan dnda altn bir sunak vardr. Bir byk sunak daha
grlr, yetikin hayvanlar burada kurban edilir; zira altn sunakta yalnz st hayvanlarnn
kesilmesine izin verilmitir. Ayrca iki sunaktan by zerinde, Khaldeallar her yl bu tanrnn
bayramn kutladklar srada, bin talant gnlk yaklr. eride ayrca, bu dediim zamanlarda, on iki
dirsek boyunda som altn bir heykel dururdu; ben kendi gzmle grmedim, Khaldeallarn
sylediklerini sylyorum. Hystaspes olu Dareios buna gz koymu, ama almay gz kesmemi.
Dareios olu Kserkses heykeli alm ve heykeli yerinden kaldrmasna engel olmak isteyen rahibi
ldrmtr. te daha nice zel armaan hesaba katmazsak, bu tapnan ierisinde bulunan
gzellikler bunlardr.
184. Babil'de pek ok kral gelip gemitir, bunlar Asur hikyelerimde anlatacam, bunlar kale
bedenlerine, tapnaklara nice gzellikler katmlardr; aralarndan iki tanesi kadndr. Birincisi
ikincisinden be kuak nce gelmitir, ad Semiramis'tir; ovay kaplayan bentleri yaptran odur;
bunlar grlmeye deer eylerdir; eskiden rman deniz gibi her yan basmas seyrek grlen bir ey
deilmi.
Babil Kraliesi Nitokris
185. kinci kralie ki, ad Nitokris'tir, birinciden daha akllyd; anlatacam antlar yaptran odur
ve Med'lerin ar ve sava glerini ve baka kentler arasnda Ninive'yi de aldklarn grerek,
bunlara kar elinden gelen btn tedbirleri almtr. nce kenti ikiye ayran ve eskiden dz bir izgi
halinde akan Frat rmana yukar doru kanallar kazdrarak, yle girintili kntl bir yatak atrd
ki, rmak kimi Asur kyleri iinden kez geer oldu; Frat'n iinden byle getii kyn ad
Arderikka'dr. Bylece bugn bizim denizden Babil'e Frat' inmek suretiyle giden bir kimse [43], bu
kyn iinden (birbirinin pei sra olmayan) ayr gnde kez geer. te ilk yapt i budur.
Ayrca rman her iki yakasnda da birer bent yaptrmtr ki, byklk ve ykseklik bakmndan
hayran kalnmaya deer. Bir de Babil'den epeyce yukarda yapma bir gl atrm, rman fazla
sularn oraya akttrmtr; rman kenarnda ve az tededir; derinlik olarak rmak sularnn hizasna
kadar kazdrmtr; genilii drt yz yirmi staddr; kan toprak, rman iki yakasnda yaplan setler
iin kullanlmtr. Gl kazldktan sonra talar getirtmi ve gln evresini bir rhtmla evirtmitir.
Bu iki ii yaptrtmas, rma kvrmlar iine kapamas ve su dolu bir ukur kazdrmas unun iindir
ki, nce birok kanalla n kesilen aknt yavalam olacakt, bir de Babil'e su yolundan ulaabilmek
iin birok dn yapmak ve bu dnler yznden gle kmak ve onun geni evresini dolamak
gerekecekti. Ve bunlar lkesinin, dmann ilk olarak girecei blgesinde yaptrtmt; buras,
Media'dan bu yana en ksa yoldu, bylece Med'ler kendi halklaryla iliki kuramayacak ve bu yanda
neler olup bittiinden haberleri olmayacakt.
186. Toprak zerinde yaptrd savunma kua ite byleydi ve ite baknz sonradan eserini
nasl tamamlad: Kent iki mahalleye ayrlmt, arada rmak vard, eski krallar zamannda bir yandan
brne gemek iin kaya binmek gerekiyordu ve bu, bana kalrsa pek rahat bir ey deildi. O da
yle dnd; fazla sular aktmak iin bir yapma gl alrken, bu arada bir baka ant kazanma
frsat da kyordu. nce kocaman talar yontturdu ve talar hazr, kazma ii de tamam olunca,

rman suyunu kazlm olan ukura evirtti; buras doluncaya kadar geen sre iinde, rmak yata
tamamen kurudu; o zaman rman kentin iinden geen blmnde, her iki yakasn ve kaplarn
rmaa alan yerlerini, kale bedenlerinde olduu gibi pimi tula ile rlm duvarlarla pekitirdi;
sonra kentin aa yukar ortasna den bir yerde, ta ocaklarndan getirtilen talarla ve bu talar
demir ve kurunla birbirine tutturarak bir kpr kurdurttu. Bu maden iskelet zerine, gndzleri drt
ke tahtalar uzatlyor ve Babilliler bir yandan br yana geiyorlard; geceleri hrsz, uursuz
takm karanlktan yararlanp geemesinler diye, tahtalar kaldrlyordu. Yapma gl, rmak sularyla
dolup da sahici bir gl haline geldikten ve o arada kprnn yapm da bittikten sonra, Frat yeniden
eski yatana evrildi; bu suretle hem yararl bir su birikintisi, hem de bir kpr kazandrlm oldu
kent halkna.
187. Gene bu kraliedir ki, u hileyi akl etmitir. Kentin en ilek kapsnn stne rastlayan
sahanlkta bir ak hava mezar yaptrtt ve bu antn zerine bir yaz kazdrtt, yazda yle
deniyordu: "Babil'de benden sonra gelecek krallardan biri darda kalrsa, bu mezar asn ve
iindeki hazineden istedii kadarn alsn; ama korusun kendini, gerekten darda kalm deilse
sakn amasn; nk hayrn grmeyecektir." Kimse dokunmad bu mezara, ta yllar geip de
Dareios ibana geene kadar; hem bu kapy kullanmadan byle brakmak, hem de elinin altnda bir
hazine dururken bundan yararlanmamak Dareios'a pek sama grnd. (Bu kapdan geilemezdi,
nk lnn altndan gemek gerekiyordu.) Mezar at: Hazine mazine yok; yalnz bir l ve bir de
yazt: "Eer bu kadar para canls ve utanlacak kadar agzl olmasaydn, llerin sndklar
yeri amazdn."
Kyros Babil'de
188. te byleydi derler, bu kralie. Kyros, bu kralienin oluna kar sefer amtr; bu oul
babasyla ayn ad, Labynetos adn tayordu ve Asurya'ya hkmediyordu. Byk Kral, yanna bol
yiyecek ve srler almadan sefere kmazd; hatta su bile. Susa yannda akan Khoaspes rmandan
alnan su da orduyla beraber tanrd, Byk Kral'n suyunu itii tek rmak buydu. Bu Khoaspes
suyu kaynatlr, gm kaplara konur, drt tekerlekli ve katr koulu bir sr arabaya yklenirdi; kral
ordusunu nereye gtrse, nerede savaa girse, bu su da beraber gtrlrd.
189. Kyros, Babil zerine yrrken Gyndes kylarna ulat, bu su dalk bir yer olan Matienler
lkesinden kaynar, Dardanes topraklarndan geer ve baka bir rmaa, Dicle'ye dklr; Dicle de
Opis kenti yanndan geip Erythreia Denizi'ne dklr. Kyros, bu Gyndes suyunu gemeye
hazrlanyordu, bu i ancak gemiyle yaplabilirdi. Kutsal Atlar takmndaki beyaz atlardan biri
sabrszlanarak rmaa dald ve gemek istedi; rmak, at dalgalar arasnda yuvarlad, batrd, aknt
ald gtrd. Kyros bu saygszlndan tr rmaa pek fkelendi; onu kadnlarn bile, hem de
dizlerini slatmadan geebilecekleri kadar gsz bir hale getirmekle tehdit etti. Bu tehdide, Babil'e
kar at seferi aksatmay gze alabilecek kadar balanmt, ordusunu ikiye bld; byle ikiye
bldkten sonra Gyndes'in her iki kysnda, kendi gsterdii yerlere l ipleriyle, eitli
dorultularda olmak zere yz seksener izgi ektirdi ve bu i iin ayrd adamlarna, kanal
kazmalar emrini verdi. Pek ok insan alyordu, i sona erdirildi, ama byle bir i iin yaz da

buralarda harcam oldular.

190. Vaktaki Kyros, sularn yz altm kanala blerek Gyndes'den cn alm oldu ve
ilkbahar klar ikinci kez prldamaya balad, kral Babil'e kar yeniden sefere kt: Babilliler
kentten kmlar, onu bekliyorlard. Sonunda oraya ulat, o vakit Babilliler kuvvetlerini onun
zerine srdler, ama savata yenildiler, i taraflarda yeniden toparlanmak zere ekildiler. Kyros'un
rahat durmayacan, tersine hibirini ayrmadan btn uluslara saldrdn oktan biliyorlard ve
bundan tr duvarlarnn arkasna nceden bilmem ne kadar yl yetecek kadar yiyecek
doldurmulard; hatta alaya alyorlard kuatmay, Kyros byk glklerle karlat zaman
kuatma uzuyor, bir stnlk salanamyor, iler yrmyordu.
191. Belki bu skntl halinde bir bakas verdi bu fikri, belki de kendisi buldu, sonunda yle
yapt: Orduyu iki noktada toplad, yukarda rman kente girdii yerde ve aada kentten kt
yerde ve emir verdi, dedi ki, "Su, iine girilebilecek kadar ekildii zaman yryp kente
gireceksiniz." Bu durum alndktan ve emir verildikten sonra, kendisi oradan ekildi, savata
kullanlmayan hizmet birliklerini yanna ald. Gln yanna geldi, Babil kraliesi rmak ve gl iin
daha nce ne yapmtysa, o da aynn yapt; rman suyunu bir kanaldan geirterek, bataklk halinde
kalm olan gle evirtti, rmak yatann sular ekildi, iinden geilebilir hale geldi. Bu sonu elde
edilince, zaten bu niyetle yerlerini alm olan Persler, Frat yatandan geerek Babil'e girdiler, sular
yeteri kadar alalmt, askerin dizlerinin az stne kadar ancak kabiliyordu. Aslnda Babilliler,
Kyros'un tasarlad eyi nceden haber alsalar ya da sezinleselerdi, Perslerin kente doru
yrmelerinden telaa kaplmazlar, korkun bir krm yapabilirlerdi; rmaa alan kaplar kapatmak
ve iki kydaki duvarlarn zerine kmak, gelenleri an iine dm gibi yakalamak iin yeterdi.
Ama byle olmad, nk Persler birdenbire bastrmlard. Burada oturanlara inanmak gerekirse,
kentin byk olmas yznden, Babil'in ortasnda oturanlar, d mahallede oturanlarn balarna
gelenleri fark etmediler bile; ayrca o gn bayram vard, sevin iinde trkler syleniyor, oyunlar
oynanyordu; farkna vardklar zaman, oktan i iten gemi bulunuyordu.
192. Babil'in ilk dmesi byle oldu. Babillilerin gcn gstermek iin ileri srebileceim bir
sr ey arasnda ite ayrt edici bir rnek. Byk Kral toplad vergiden baka, kendi yiyeceini ve
ordusunun erzakn salamak iin, buyruu altndaki lkenin btnn blgelere ayrmt. Bir yln
toplam olan on iki ayn drt aynda orduyu Babil besliyordu, sekiz aylk yiyecei ise Asya'nn geri
kalan btn br lkeleri karlyordu. Demek ki Asurya, btn Asya kaynaklarnn te birine tek
bana sahipti. Bu eyalet hkmeti ki, bundan kastm Perslerin "Satraplk" dedikleri eydir, btn
br eyaletlerden ok daha fazla gelir salayabiliyordu, o zamanlar bu blgenin kral olan Artabazos
olu Tritantaikhmes, her gn bir artabe dolusu gm gnderiyordu. (Artabe, bir Pers lsdr, bir
Attika medimnosundan Attika khoinixi [44] daha byktr.) Bu satrapn kendi tavlalarnda, sava
atlar hesaba katlmakszn, yalnz ksraklara amak zere sekiz yz damzlk aygr beslenirdi,
ksraklarnn says ise on alt bindi; nk bu aygrlardan her biri yirmi ksraa aabiliyordu. Av
kpei srsne gelince, o kadar ok Hint kpei vard ki, drt byk ky hi geri vergi demez,
yalnz bu kpeklerin boazna bakard.

Asurya
193. Babil hkmetinin sahip olduu eyler ite byleydi. Asurya'da yamur dnemi ksadr [45];
oysa tahl kklerinin gelimesi iin yamur gereklidir; bununla beraber sulama sayesinde ekin byr,
buday geliir; Msr'dakine benzemez, rmak kendiliinden tap ekili topra basmaz; sulama insan
eliyle ve sulama borularyla yaplr. Zira btn Babil, Msr'da olduu gibi, kanallarla izilmitir; bu
kanallarn en byne kayklar da girebilir; bu kanal ufukta k gneinin doduu nokta
dorultusundadr. Frat'tan kp baka bir rmaa, yannda Ninive'nin kurulmu olduu Dicle'ye doru
akar. Bildiimiz topraklarn en bereketlisi bu topraktr ve en ok Demeter rnn buras verir; buna
karlk incir, ba ve zeytin gibi aa rnleri yetimez. Ama Demeter rnleri bakmndan o kadar
iyi bir topraktr ki, en az bire iki yz ve bereket yllarnda bire yz verir. Buday ve arpa
yapraklarnn genilii drt parma bulur. Dar ve susam, aa gibi boy verir; bu boyun ne kadar
olduunu biliyorum, ama sylemeyeceim, nk unu iyi bilirim ki, Babil'e gitmemi olan bir kimse,
tahl iin sylediklerime bakp oktan pheye dmtr. Burada insanlar, zeytinya kullanmazlar;
ya susamdan karrlar. Btn ovada palmiyeler yetitirilmitir; ou yemi verir, yiyecek, arap ve
bal yaplr; biz incire nasl iyi bakarsak, onlar da bunlara o kadar iyi bakarlar; Yunanllarn erkek
palmiye dedikleri aacn yemiini hurma aacna balarlar, bu yemite bir eit sinek vardr [46], bu
sinek hurma aacnn yemii iine girerek onu oldurur ve daldan dmesini nler; nk palmiye
yemiinde, ge yemi veren incirde olduu gibi, bu sineklerden bulunur.
194. Ama benim gzmde bu lkenin, kentin kendisinden sonra en alacak eyi u anlatacam
eydir. Babil'e gitmek iin rma inen kayklar yuvarlaktr ve deriden yaplmlardr. Asurya'nn st
yanna den Ermenistan'dan st aalar kesip gemiler iin kaburga atal yaparlar, bunun stn
dtan deri ile kaplarlar, bir tekne kar ortaya, eni boyu bir, ba k belirsiz; bu gemiyi dediim
gibi yuvarlak yaparlar, tpk yuvarlak bir kalkan gibi; iine saman yayarlar, stne eyay doldurup
suyun akntsna brakrlar; belli bal ykleri palmiye aacndan yaplma flardr, bunlarn iine
arap doldurulmutur. Geminin dz gitmesi iki tane skarmozsuz krekle salanr, bunlar ayakta
duran iki kii kullanr; birisi krei bu yana ekerken br tersine iter suyu. Bu gemiler kimi zaman
pek byk olurlar, brleri daha kktr. En bykleri be bin talant arla kadar yk alabilirler.
Her gemide canl bir eek bulundururlar; byklerinde daha ok vardr. Bylece su zerinde giderek
Babil'e varrlar, tadklar teberi mal satarlar, sonra bara ara geminin tahtalarn ve samann
da satarlar; sonra derileri eeklerin srtna vurur, Ermenistan'a dnerler; zira rma ters ynde
kmak dnlemez, aknt buna elvermez, zaten gemileri tahtadan deil de deriden yapmalarnn
nedeni budur. Ermenistan'a vardklar zaman ayn ekilde baka gemiler yaparlar.
195. Tekneleri byledir. Giyimlerine gelince: Ketenden uzun bir gmlek giyerler, stne ynden
bir tane daha geirirler; omuzlarna kk beyaz bir aba atarlar; ulusal pabular vardr,
Boiotiallarn uzun konlu ayakkablarna benzer; uzun salarnn zerine sark sararlar; derilerini
kokularla ovarlar. Her biri bir mhr ve bir sopa tar elinde; sopann zerine birka iaret
ilenmitir, elma, gl, zambak, kartal vb.; zira kendine zg bir iaret bulunmayan sopa tamak det
deildir.

196. Giyimleri byledir. imdi bir de lkede yrrlkte olan ya da daha eskiden yrrle konmu
bulunan[47] yasalara bakalm. En akla yakn olan, bana yle gelir ki, llyria'da Venetlerde de
yrrlkte olduunu bana sylemi olduklar yasadr. Her kyde ylda bir kez yle bir tren
yaparlar: Kocaya varma ana gelmi olan kzlar toplarlar; hepsi bir arada bir yere gtrrler,
erkekler de gelip evrelerini alrlar; tellal en gzellerinden balamak zere, hepsini teker teker
kaldrp sata koyar; bu, iyi bir para ile satldktan sonra, geri kalanlarn en almlsn artrmaya
karr; bunlar, satn alan adamn kars olarak satlyorlar. Evlenme ana gelmi olan btn zengin
Babilliler en gzelini alabilmek iin fiyat st ste artrrlar; gzellie pek merakl olmayan halktan
kimseler ise, tersine irkinleri almak iin ste para da alrlard. Tellal, gzellerin satn bitirdikten
sonra, en berbatn ya da sakat olanlarn kaldrr, en ucuza bunlara raz olanlara gsterirdi, bu sefer
eksiltme ile gitmi olurdu kzlar. Para, gzeller iin denen paradan kyordu; bylece gzeller
irkinleri ve sakatlar evlendirmi oluyorlard. Hi kimsenin kzn kendi istediine vermeye hakk
yoktu, ayrca bir kimse satn ald kz, bir kefil gstermeden alp evine gtremezdi; kz kendi
evine gtreceine dair sz verdikten ve bu szn salama baladktan sonra ancak bu sevince
erebilirdi. Eer o kzla yatmazsanz, yasa sizi para demeye zorlar. Baka kylerden de isteyen bu
pazara gelebilirdi. Bunlarn en gzel yasalar buydu; ama bizim gnmze kadar gelmemitir, ksa bir
sre nce baka bir ey dnmler (kzlara ktlk gelmesin ve baka bir kente karmasnlar
diye); Babil dtkten, kendileri de evleri yklp balar belaya girdikten bu yana, geim darln
hafifletmek iin kzlarn sokaa dkmlerdi.
197. imdi bir det daha, ki akla uygunluk bakmndan ikinci sray veriyorum. Hastalananlar
kentin meydanna getirip koyarlar, nk hekim yoktur. Gelen geen hastaya hastal zerine tler
verir, kimisinin kendi bandan da byle bir hastalk gemitir, kimisi bir bakasnda grmtr;
hastann yanna gelirler, areler gsterirler, kendilerinin o hastalktan yle kurtulmu olduklarn ya
da baka birisinin yle kurtulduunu grdklerini sylerler. Hastaya bir ey sylemeden gemek
yasaktr; yoluna gitmeden nce, derdinin ne olduunu renmek gerekir.
198. Kefenleme balla yaplr; atlar Msrllarnkine benzer. Bir Babilli karsyla her birlemeden
sonra, yanar bir kokunun yannda oturup arnr; br yandan kars da ayn eyi yapar; seher vakti
ikisi de ykanrlar; zira ykanmadan hibir kaba el sremezler; bu det Araplarda da vardr.
199. Bunlara karlk Babillilerin en yz kzartc detleri de udur. Her kadn mrnde bir kez,
Aphrodite tapnanda oturmal ve kendini yabanc birisine vermelidir. Parasna gvenen ve
kalabala karmak istemeyen kadnlar, tapnan yanna kadar araba ile giderler ve pelerinde bir
sr hizmeti bulunduu halde beklerler. Ama ounluk iin yle olur: Aphrodite duvarlar
ierisinde, balar kurdele ile atlm birok kadn oturur; kimileri gider, yenileri gelir; yerler gerili
iplerle blnmtr; yabanclar nlerinde dolar, istediklerini seerler. Bu duvarlar ierisine girip
oturan kadn, bir yabanc gelip de tapnan dnda onunla iftlemek iin dizleri zerine bir para
atmadka evine dnemez; paray atarken aynen unlar sylemek zorundadr: "Senin ahsnda tanra
Mylitta'y aryorum." Mylitta, Aphrodite'nin Asurcasdr. Ka para verdii nemli deildir;
kadnn kabul etmemesi korkusu yoktur; din bunu yasak etmitir, nk bu para kutsal olur. Kadn,

kendisine ilk para atann peinden gider ve kim olursa olsun geri evirmez. Birlemeden sonra kadn
tanrann gnln yapm olarak evine dner ve bundan sonra ona ne verseniz, artk bir daha batan
karamazsnz. Yaradln gzel bir yz ve gzel bir endam vermi olduu kzlar abuk dnerler
evlerine; ama yle olmayanlar, yasann gereini yerine getiremedikleri iin, tapnakta uzun sre
beklerler, drt yl bekleyenleri olur. Kbrs adasnn kimi yerlerinde de buna benzer bir det
vardr.
200. te Babillilerin yasalarndan birka. Burada kabile vardr ki, balktan baka bir ey
koymazlar azlarna; tutulan bal gnete kuruturlar ve yle yerler: Havan iine atarlar,
havaneliyle dverler, bezle elerler ve canlar nasl isterse, ya yourup lapa gibi yerler, ya da ekmek
gibi piirirler.
Massaget'ler
201. Kyros, Babil iini bitirdikten sonra, Massaget'leri de buyruu altna almak istedi. Bu ulus ilk
sylentilere baklrsa, byk ve gldr, tanyerinin aard ve gnein doduu ynde, Arax'n
br yannda, ssedonlarn karsnda otururlar. Bunlarn Skyth soyundan olduklarn syleyenler de
vardr.
202. Arax, kimilerine gre ster'den daha byk, kimilerine gre daha kktr; anlaldna gre,
iinde aa yukar Lesbos byklnde takmadalar vardr, orada yaayan insanlar, yazn yerden
sktkleri kkleri yerler ve mevsiminde aalardan topladklar yemileri de bir kenara koyup k
iin saklarlar. Bir de derler ki, yemileri bakalarna benzemeyen birtakm aalar da bulmulardr:
Bir yerde buluup toplayor, ate yakp evresinde oturuyorlarm; bu yemileri atee atp, yanan
yemilerin kokusunu ekiyorlarm, Yunanllar arapla nasl sarho oluyorlarsa, bunlar da bu kokuyla
sarho oluyorlarm; daha ok yemi atarlarsa daha ok sarho oluyorlar, o kadar ki, sonunda kalkp
oynamaya, trkler sylemeye balyorlarm. Yaaylar byleymi, yle sylerler. Kyros'un
yz altm kanala bld Gyndes gibi Arax da Matienlerin lkesinden kaynar; sular krk azdan
dklr, bunlarn biri dnda hepsi de s bataklklardr, burada i balk yiyerek geinen ve giyim
olarak, fok bal derileri rtnen halklar yaarlar. Arax'n yalnz bir az, bir engele arpmadan
Hazer Denizi'ne dklr.
203. Hazer, tek bana bir denizdir, baka bir denize karmaz. "Baka bir deniz" diyorum, zira
zerinde Yunan gemilerinin iledii deniz ve Herakles kolonlarnn tesindeki Atlas Denizi dedikleri
deniz ve Erythreia Denizi, bunlarn hepsi bir tek denizdir. Hazer ayr bir denizdir; tekilere bal
deildir, uzunluunu, krekli bir gemi on be gnde geebilir demekle anlatm olabiliriz, en geni
yeri de sekiz gnlktr. Gnbats ynnde dalarn en uzunu ve en yksei olan Kafkaslar'la
evrilmitir. Kafkaslar' ok ve eitli insan soylar doldurur; ou geimini yaban ormanlardan
karr; buralarda eitli yapraklar veren aalar vardr, diye anlatrlar, burallar bu yapraklar
dvp su ile kartrrlar ve giysileri zerine hayvan resimleri yaparlar; bu hayvan resimleri
ykamakla kmaz; hatta sanki ynle ilenmi gibi, dokuma eskiyinceye kadar yle durur. Bu
insanlar, herkesin gz nnde iftleirlermi, hayvanlar gibi.

Tomris
204. Demek Hazer denilen bu deniz gnbats ynnden Kafkaslar'la kesilmitir; tanyeri ve
gndousu ynnde usuz bucaksz bir ovaya alr. Bu ok byk ovann en byk blmn
Massaget'ler tutarlar ki, Kyros'un kendilerine kar ordularn srmek iin sabrszland halk
bunlardr. Ona bu istei ve atlm veren birok nemli neden vard. En bata, dnyaya gelii onu
kendi gznde bir insandan daha yce gsteriyordu; sonra savata onu brakmayan talihi vard; zira
Kyros nereye gittiyse, zerine gittii dman boyun emekten baka bir ey yapamamt.
205. Massaget'ler, kocasnn lmnden sonra tahta gemi olan bir kralienin ynetiminde
bulunuyorlard; ad Tomris'di. Kyros, eliler gnderdi, kendisiyle evlenmeyi ok istediini bildirdi.
Ama Tomris biliyordu ki, onun asl istedii kendisi deil, Massaget kralldr ve kabul etmedi.
Kyros, hileyi sktremeyince, ordusunu Arax zerine vurdu ve Massaget'lere kar aktan sefer
hazrlna giriti; ordu geebilsin diye, rmak zerine kprler atyor, kayklar zerine kuleler
ykletip rma artyordu.
206. Bu ilerle urarken Tomris'ten bir eli geldi ve unlar syledi: "Med'ler kral, bu ilerden
vazge; bu yaptklarn senin hayrna mdr, deil midir bilemezsin; brak diyorum, kendi halklarna
hkmet, bizim de kendi halklarmza hkmetmemize karma. Ama sanrm yolunu bu de gre
izmek istemeyeceksin; yle deil mi? Eer ille de Massaget'lerle boy lmek istiyorsan, o zaman
rman iki yakasn birletirmek iin bu kadar zahmete katlanma; biz rmaktan gnlk yola kadar
ekileceiz; suyu ge ve lkemize gel; yok eer bizim gelmemizi istiyorsan, bu dediimizi sen yap."
Bu haber zerine Kyros, Perslerin ileri gelenlerini artt, durumu anlatt ve nasl bir yol tutulmas
gerektii hakknda onlar dant. Fikirler, Tomris'in ve ordusunun Pers topraklarna girmesinin
kendileri iin daha iyi olaca noktas zerinde birleti.
207. Ama orada bulunan ve bu dnceyi beenmeyen Lydia'l Kroisos, kar kt: "Kral," dedi,
"sana daha nce de demitim, mademki Zeus beni sana verdi, soyunu tehlikeye atacak bir tuzak
grdm zaman bunu savuturmak iin elimden geleni yapmalym. Uram olduum talihsizlik ve
her eyimi kaybetmi olmam bana ok ey retti. Sen bir lmsz olsaydn ve komuta ettiin
birlikler lmszlerden kurulmu olsayd, dndklerimi sana amak zahmetine katlanmazdm; ama
eer sen de kendinin bir insan olduunu ve insanlara komuta ettiini kabul ediyorsan, nce unu
renmelisin ki, insann talihi bir tekerlee benzer, dner, her zaman yze glmez. Bu ki, ben imdilik
kar karya bulunduumuz i iin baka trl dnyorum. Eer dmann saldrsn bu lkede
karlarsak u tehlikeye deriz: Yenilirsen, hem sava, hem de btn imparatorluu kaybetmi
olursun; Massaget'ler sava kazanrlarsa, geri dnmezler, bu besbelli bir ey, senin krallna kar
sefere devam ederler. Yendin diyelim, o zaman da bu onlarn topranda kazanacan zafer kadar
byk olmayacak, nk orada kaan Massaget'leri, mutlu bir savatan sonra kovalayabilirsin; imdi
gene bataki dnceme dnyorum: Dmanlarn yenersen, Tomris'in imparatorluunun yreine
kadar yryebilirsin. Bir de brak btn bu sylediklerimi, ayp olur, dayanlmaz bir ey olur,
Kyros'un, Kambyses olunun bir kadn nnde geri basp lkesinden bir paray ona brakmas.
imdi benim dncem, rma gemek, ileri yrmek, dman nereye kadar ekilirse, oraya kadar

ilerlemek; sonra nasl olacan syleyeceim ekilde onlardan daha uygun bir duruma gemek.
Syleyeceim dediim de u, Massaget'ler Perslerdeki incelii bilmezler. Bu adamlar denemek iin
srlerimizden birok hayvan ldrelim, yemekler piirtelim, konak yerimizde byk bir len
yapalm; masrafa bakmadan, arap, yemek ne varsa hepsini ortaya dkelim; sonra konak yerinde
ordumuzun en az ie yarayanlarn brakp, st yann toplayarak rmaa doru geri ekilelim. Ya
bsbtn yanlyorum ya da onlar bu kadar gzel eyi bir arada grnce stne atlacaklar ve
kendimizi gstermek iin meydan bize brakacaklar."
208. ki gr karlayordu. Kyros birinciyi brakt ve Kroisos'un dediini seti. Tomris'e geri
ekilmesini, nk rma kendisinin aacan ve ona kar yryeceini bildirdi. Tomris, bata
yapt neriye uyarak geri ekildi, Kyros, kralln ynetimini olu Kambyses'e brakt, Kroisos'u da
ona emanet etti ve eer Massaget'lere kar at sefer ktye dnerse, onu elden geldiince ho
tutmas iin sk emir verdi; bu emri verdikten sonra onlar lkesine gnderdi, kendisi de ordusuyla
birlikte rma at.
209. Arax'n br yanna getikten sonra gece bast, Massaget'ler topranda uykusunu bir rya
ziyaret etti; yle: Kyros'a yle geldi ki, uykusunda Hystaspes'in byk olunu grmektedir, iki
omzunda iki kanat, birinin glgesi Asya'ya, brnn glgesi Avrupa'ya uzanyor. Hystaspes,
Arsames'in olu bir Akhemeniddi; byk olu Dareios'du, o zamanlar gen, en fazla yirmisinde ve
henz sava ana girmedii iin geride brakmlard. Uyannca bu ne ola ki, diye dnd. Gzne
nemli grndnden Hystaspes'i getirtti, ba baa kaldklar zaman ona unlar syledi:
"Hystsapes, oullarndan biri bana ve devletime kar bir eyler eviriyor. Bunu nasl haber aldm
da syleyeceim sana. Tanrlar beni koruyorlar ve bana kar hazrlanan her eyi nceden haber
veriyorlar. Bu gece de uyurken byk olunu grdm, omuzlarnda iki kanat vard, birinin glgesi
Asya'ya, brnn glgesi Avrupa'ya dyordu. Byle bir rya grdkten sonra onun bana kar bir
ilere kalkm olduundan phe edilemez. imdi en ksa yoldan geri dn ve durumu yle idare et ki,
ben bu lkeyi yenip de dndm zaman olun huzuruma getirilsin, iin ne olduu iyice anlalsn."
210. Kyros byle konuuyordu, nk Dareios'un kendisine kar bir ktlk hazrladn
sanyordu. Ama tanrnn ona haber verdii ey, onun bu lkede lecei ve tacnn Dareios'a
geeceiydi. Hystaspes u szlerle cevap verdi: "Kral, Pers kanndan olanlar iinde sana bir
ktlk tasarlayan kimse kamaz. Eer karsa, o abucak lmelidir. Sen, kle olan, bakalarnn
boyunduruu altnda yaayan Persleri zgr insanlar haline getiren, dnyann efendisi yapan kimsesin.
Rya benim olumun sana kar dmanlk hazrladn gsterdiine gre, onu ben sana teslim
ederim, sen de istediini yaparsn."
211. Hystaspes bu cevab verdikten sonra Arax' tekrar geti ve Kyros'un salam bir savunucusu
olarak, olu Dareios'u kollamak zere Persler lkesine dnd ve Kyros, Arax'tan teye bir gn
ilerledikten sonra, Kroisos'un dediini yapt. Sonra orada deerli olmayanlar brakp vurucu
birlikleri Arax'a doru geri geti. Massaget ordusunun te biri kageldi; Kyros'un braktklarn,
kar koyduklar iin ldrdler ve dman krdktan sonra hazr leni grdler, sofralarn bana
kp yemeye giritiler[48]; grtlaklarna kadar yemek ve arapla dolunca yatp uyudular. Persler

stlerine geldiler ve ounu kltan geirdiler, daha ounu da canl yakaladlar ve bu arada
Tomris'in olunu da ele geirdiler, ad Spargapises'ti ve Massaget'lere o kumanda ediyordu.
212. Kralie, ordusunun ve olunun bana gelenleri renince Kyros'a bir haberci sald, u haberi
gnderdi: "Kana doymayan kanl katil Kyros, bu baaryla iinme; bu zaferi, itiiniz zaman sizin de
aklnz banzdan alan, damarlarnza indii lde aznza kt szler kartan zm kazand. Bu
zehirdir diyorum, seni hilebazlkla olumun efendisi yapan; bu glerin lt sava deildir. Bak
imdi sana gzel bir t vereyim, beni dinle, olumu bana geri ver, bir eyler kartrmadan k git
bu topraklardan, Massaget ordusunun te biri zerinde kazandn kaba zaferle yetin. Ama eer bu
dediimi yapmazsan, Massaget'lerin efendisi olan Gne adna ant ierim ki, kan dkmeye doymayan
adam, seni ben kanla doyuracam."
213. Elinin bu szlerine Kyros kulak asmad. Kralie Tomris'in oluna, Spargapises'e gelince,
sarholuktan aylp da bana geleni grd zaman, balarnn zlmesi iin Kyros'a yalvard;
isteini yerine getirdiler, balar zlp elleri serbest kalnca, hemen kendini ldrd.
214. Bu savann sonu byle oldu. Tomris, Kyros'un cevabn renince btn kuvvetlerini
toplad, Kyros zerine yrd. O sabah, barbarlar arasnda geen savalarn, bana sorarsanz, en
ar oldu ve ayrca bana anlatlan hikyesi de yle: Balangta uzaktan uzaa ok atmlar. Oklar
tkenince karg ve hanerle birbirlerinin zerine atlp gs gse vurumaya balamlar. Uzun
sre ayn yerde akl kalmlar, ne biri, ne de teki bir kar ekilmek istemiyormu; sonunda
Massaget'ler kazanmlar. Pers ordusunun byk blm olduu yerde erimi. Kyros'un tam yirmi
dokuz yl sren saltanat bylece son buluyordu. Tomris, elinde kan dolu bir tulum, ller arasnda
Kyros'u aryordu; onu buldu ve kafasn tulumun iine daldrd. lnn her yann kana bularken
unlar sylyordu: "Canm sa ve savatan zaferle ktm, ama sen beni ldrdn, hileyle olumu
yakaladn; ama ite sen de sana nceden sylediim gibi, benim elimle kana doyuyorsun!" Kyros'un
mrnn nasl sona erdii zerine ok hikye vardr; ben doruya en ok benzeyenini anlattm.
215. Massaget'lerin giyinileri ve yaamalar Skythlerinki gibidir; atl ya da yaya savarlar (nk
her iki ekilde de savaabilirler), okla ve kargyla savarlar ve daha ok sagaris dedikleri baltay
kullanrlar. Silahlarn yalnz bakr ve altnla yaparlar; karg ve mzrak ular, baltalar hep bakrla
yaplr; sava bal, kl kay, koltuk altlarn koruyan paralar altn sslerle bezenmitir. Atlar
da yledir; gs cebeleri bakrdandr; gem, kantarma, akaklar koruyan plaklar altn yaldzldr.
Demir, gm kullanmazlar; bunun nedeni, Skythlerde olduu gibi [49], bunlarda da bu madenlerin
bulunmaydr, buna karlk altn ve bakr ok boldur.
216. imdi de grenekleri: Her erkek bir kadnla evlenir, ama ortak yararlanrlar; Yunanllarn
Skythlere yaktrdklar bu det, Skythlere deil Massaget'lere ait bir dettir. Bir kadn arzulayan bir
Massaget, ok torbasn kadnn arabasnn nne asar ve hi ekinmeden onunla kalr. mrlerinin
yalnz u suretle son bulmasn dilerler: Birisi iyice ihtiyarlad m, yaknlar bir araya gelir,
srlerindeki baka birtakm hayvanlarla beraber onu da kurban ederler; sonra bu etleri piirir ve
afiyetle yerler. Bunu en mutlu akbet sayarlar; hastalktan lenler yenmez, gmlr, kurban edilecek

yaa ulaamamak byk talihsizlik saylr. Topra ekip bimezler; sr hayvanlaryla ve Arax
rmann bol balklaryla geinirler; ikileri sttr. Taptklar tek tanr gnetir ve ona at kurban
ederler; bu kurban u dnceyle yaplr: lmllerin en hzls, tanrlarn en hzlsna adanmtr.

kinci Kitap

EUTERPE
1. Kyros lnce iktidar, Kyros'un Pharnaspes kz Kassandane'den olma olu Kambyses'e geti [50];
anas, Kyros'tan nce lm, babas byk yas tutmu, hkm altndaki yerlerde de yas tutulmasn
istemiti. Bu kadnla Kyros'un olu olan Kambyses, oniallar ve Aioliallar babasnn kleleri
sayyordu ve Msr'a sefer at zaman hkm altndaki br uluslardan baka, buyruundaki
Yunanllar da beraber gtrmt.
Msr ve Nil
2. Msrllar, Psammetikos zamanndan nce, kendilerini dnyann ilk insanlar sayyorlard. Ama
gn gelip de Psammetikos krall ele alnca ve ilk insanlarn kimler olduu merakna dnce, ite o
gnden sonra diyorum, kendilerini gene btn brlerinin en eskisi saymakla beraber, Phrygiallarn
kendilerinden de eski olduklar kansna vardlar. Psammetikos, soruturmalarna ramen, dnyaya ilk
gelen insanlarn kimler olduunu bir trl renemeyince, u anlatacam areye bavurdu: Bir
obana, rasgele iki tane yeni domu ocuk verdi, bunlar ala konacak ve yle bytlecekti:
ocuklarn yannda kimse azn ap tek sz sylemeyecekti; ayr bir odada kendi balarna
byyeceklerdi; oban, belli saatte keileri alp yanlarna gtrecek st iirip iyice doyuracak, sonra
kendi ilerine bakacakt. Psammetikos'un byle yapmasnn ve bu emri vermesinin nedeni, ocuklarn
viyaklamalar an atktan sonra azlarndan kacak ilk sz yakalamakt; gerekten de yle oldu.
zerinden iki yl geince, bir gn oban kapy ap ieri girdi, nnde diz st duran iki ocuk,
ellerini uzatarak, "Bekos!" diye bardlar. oban bu sz ilk duyduunda bir ey demedi, ama daha
sonra da her geliinde ayn sz iitince efendisine haber verdi ve istei zerine ocuklar kendi
grsn diye ald, ona gtrd. Psammetikos kendi kula ile de duyduktan sonra, herhangi bir eye
bekos adn vermi olan insanlarn kimler olduklarn aratrmaya koyuldu; araya taraya
Phrygiallarn ekmee bekos dediklerini rendi. Bylece ve bu ipucuna tutunarak Msrllar,
Phrygiallarn kendilerinden daha eski olduklarn itiraf ettiler. Ben bu hikyeyi, Memphis'te
Hephaistos rahiplerinden dinledim. Hephaistos'a burada da taplr[51]. Yunanllar bu konuda bo
laflar sylerler, Psammetikos, gya dilini kestirdii kadnlara emanet etmi bu ocuklar, filan gibi
eyler.
3. Bu ocuklarn nasl bytldkleri konusunda bana anlattklar ite bunlar; Memphis'te
Hephaistos rahipleriyle grrken epeyce bir eyler daha renmitim. Hatta Thebai ve Heliopolis'e
bir daha gidip, orallarn syledikleri Memphis'te anlatlanlara uyuyor mu diye aratrdm; zira bu
Heliopolisliler, Msrllarn en okumular diye geinirler. Bana tanrlarn srlar hakknda retmi
olduklar eyleri anlatmak niyetinde deilim ve sadece tanrlarn adlarn vermekle yetineceim, zira
orada bunlar herkes bilmektedir ve eer bu konuda bir eyler sylersem, bu anlattm hikyenin
gereini yerine getirmek iin olacaktr[52].
4. nsanlar iin syledikleri arasnda birbirini tutanlar unlardr: nsanlar arasnda mevsimleri on
iki blme ayrp ilk olarak yl bulanlar Msrllardr; aylar ise yldzlara bakp hesaplayarak
bulmulardr. Msrllar, bana kalrsa, yl Yunanllardan daha bilimsel olarak hesaplamlardr.

Yunanllar mevsimleri denkletirmek iin, yla iki ylda bir, bir artk ay katarlar; Msrllar ise on iki
ayn her birini otuz gn sayarlar ve sadece yla aktan be gn katarak mevsimlerin periyodik
emberini tamamlam olurlar. Gene bana denilmitir ki, byk tanrlar iin on iki ad ilk olarak
Msrllar kullanmlar ve Yunanllar da onlardan almlardr, ve bu tanrlar iin ilk olarak sunak,
heykel ve tapnaklar yapanlar, talar zerine hayvan resimleri kazanlar da gene onlardr. Ve bunlar
syleyenler, bana her zaman sylediklerinin kantlarn da gstermilerdir. nsanlar arasnda Msr'da
ilk olarak saltanat sren, bana dediklerine gre Menes'tir[53]. Onun zamannda Thebai'den gayr her
taraf bataklkt, bugn Moiris Gl'nn uzand yerin tesinde de yleydi; onun iin deniz kysndan
bu gle kadar, rma izleyerek gidebilmek iin yedi gn yol yapmak gerekiyordu.
5. lke hakknda verdikleri bu bilgiler bana doru grnmtr; burasn gren bir kimse, eer
azck akl banda bir adamsa, kendisine daha nceden haber verilmi olmasa bile, Msr'n
Yunanllarn yanatklar blgesinin, rman at ve armaan ettii [54] bir toprak olduunu hemen
anlar ve buna ben gln yukarsnda yaplacak gnlk bir yolculuk boyunca grlen topraklar da
katacam, adamlarm bana byle bir ey sylememilerdir, ama o topraklar da gerekte byledir.
Zira Msr'n bu topraklarnn durumu yledir: Msr'a denizden gelirken ve Msr kylarna varmak
iin daha bir gnlk yol varken dibe bir sonda salarsanz amur kar ve derinlik on bir kulatr. Bu
da rman buralara kadar alvyon tam olduunu gsterir.
6. Baka gzlemler: Asl Msr deniz kysnda altm skenes uzunluunda yer tutar, bu ly
bulmak iin iki snr gerekir, bize gre bu iki snr Plinthine Krfezi ile Kasion Da'nn yanndaki
Serbonis Gl'dr; altm skenes dediimiz ite bu ikisinin arasdr. Topra az olan halklar topra
kulala lerler; biraz daha ok topra olanlar ise l olarak stad kullanrlar; topra ok olanlar
parasang, daha da ok olanlar skenes ile lerler. Bir parasang otuz staddr, Msrllarn ls olan
skenes, altm staddr. Byle stad olarak hesap edilirse, Msr'n deniz kys izgisi bin alt yz
stad olur.
7. Kydan Heliopolis'e kadar, i kesimlerde Msr genitir; dz, suya doymu balk. Kydan ieri
Heliopolis'e giden yolun uzunluu aa yukar Atina'da on iki tanr suna ile Pisa'daki Olympos
Zeus' tapna arasndaki yol kadardr. Bu iki yol llecek olursa, tam tamna eit olmalarna pek
az bir ey kald grlr; bilemedin on be stad; zira Atina ile Pisa aras bin be yz stad olmak iin
on be stad daha ister ve deniz kysndan Heliopolis'e kadar uzanan yol ise tam tamna bin be yz
staddr.
8. Heliopolis'ten sonra ierilere doru Msr daralr. Bir yann Arap dalar sktrr, bunlar
kuzeyden gneye ve Notos rzgr blgesine doru uzanrlar, sonra gene karadan Erythreia adndaki
deniz dorultusunda giderler; Memphis piramitleri iin alan ta ocaklar buradadr. Dan bittii ve
demin sylediim yne kvrld yer burasdr. Dan doudan batya en geni olduu yer de
rendiime gre, bir yandan br yana iki aylk yoldur ve gndousu ynnde gnlk[55] retilen
blge ile snrlanmtr. Bu da byledir. Libya yannda da Msr, br yanda olduu gibi bu da ile
ayrlmtr, buralar piramitlerin bulunduu talk yerlerdir; ta, tan stnde kum; gneye doru

uzanan Arabistan dana paralel izer. Demek ki Heliopolis'ten tesi pek geni saylmaz ya da Msr
topra iin byledir; aa yukar on drt gnlk su st yolculuu boyunca[56] ieriye doru Msr
dar bir toprak eridinden ibarettir. Bu dediimiz iki dan aras bir ovadr, Arabistan Da ile Libya
Da denilen dan aras, en dar olduu yerde bana yaklak olarak iki yz staddan fazla geni
grnmemitir. Bundan teye Msr yeniden geniler.
9. Tabiat ite byle yapmtr bu lkeyi. Heliopolis ve Thebai aras rmak yoluyla dokuz gn eker;
stad olarak lersek drt bin sekiz yz altm stad buluruz, nk seksen bir skenestir. llerin
tmn ele alrsak, ky boyu daha nce de sylediim gibi bin alt yz staddr; imdi buna deniz
kysndan Thebai'ye kadar, ieriye doru olan uzunluu ekliyorum, hepsi alt bin yz yirmi stad
yapar. Ve Thebai'den Elephantine adndaki kente kadar da bin sekiz yz staddr.
10. Anlattm bu lkenin en byk blmn Msrllar, bana yle geliyor ki, sular zerinden
kazanmlardr, bunu bana rahipler de byle sylemilerdir. Ve Memphis'in tesinde uzanan ve demin
sylediim dalarn aras da herhalde denizin bir girintisiydi, ben yle sanyorum. Eer u kk
rnekleri byk bir ey iin de gstermek uygun derse, tpk Troia'da, Teuthrania'da, Ephesos'ta ve
Menderes Ovas'nda olduu gibi diyebiliriz; ama bu blgelerden geen rmaklarn hibiri be az
olan Nil'in, byklk bakmndan bir tek az ile bile ltrlemez. phesiz byk iler
grdkleri halde, Nil ile byklk bakmndan boy lemeyecek olan daha baka rmaklar da
vardr; brleri arasnda ve en bata Akheloos rman gsterebilirim, Akarnania'dan geip denize
dklen bu rmak, buradaki Ekhinad adalarnn yan sra karaya bititiren salam topraklar
oluturmutur.
11. Msr'dan pek uzak olmayan Arabistan'da, Erythreia denilen denizi meydana getiren bir krfez
vardr; bu krfezin uzunluu ve darl syleyeceim gibidir. Krfezin dibinden deniz yoluyla ve
krekle ak denize kadar krk gndr; ama en geni yerinde bir yakadan tekine yarm gnde
geilebilir. Ve bu denizde her gn kabarma ve ekilme olur. yle ise! Demek ki, Msr da eskiden
buna benzer bir baka krfezdi; bu krfez kuzeyde bulunan denizden, Ethiopia'ya doru bir girinti
yapyordu ve Arabistan Krfezi de gneydeki denizden Suriye'ye doru uzanyordu; dar bir kara
eridi boyunca, ters ynlerde uzanan iki krfezin birbiriyle birlemesi iin pek az bir ey gerekecekti.
Diyelim, gnn birinde Nil'in can ekip bu Arap Krfezi'ne doru sapmak istese, sularnn tad
millerin bu krfezi de hi olmazsa yirmi bin yl sonunda doldurmasn kim nleyebilir? Bana
sorarsanz, ben hatta on bin ylda da olur derim; yleyse ben domadan nce gemi olan zaman iin,
ok byk ve ok alkan bir rmak, hatta bundan ok daha byk bir krfezi doldurmu olamaz m?
12. Msr'n meydana gelii konusunda ben, bana anlatlm olan eylere inanyorum ve unlara
bakarak bunun byle olduunu tamamen kabul ediyorum: Msr, evresindeki topraklara bakarak, bir
knt yapmaktadr, dalarnn zerinde kk deniz kabuklarna rastlanr ve tuzlu kellere zg bir
bitki rts vardr (tuz, piramitleri bile kemiriyor), oysa Msr dalar arasnda, bir tek Memphis
zerinde dada kum bulunur. te yandan Msr, ne bitiiindeki Arabistan'a, ne Libya'ya, hatta ne de
Arabistan'n zerinde Suriyelilerin yaad ky blmn meydana getiren Suriye'ye benzer; Msr
topra, rman Ethiopia'dan tad alvyon ve balktan olumu kara ve yumuak bir topraktr;

Libya topra, biliyoruz, krmzya alar ve olduka kaln bir kum yaygs ile rtldr; Arabistan ve
Suriye'de ise topran st kil, alt tatr.
13. Bu lke iin bana rahiplerin vermi olduklar br nemli bilgiler: Kral Moiris zamannda
diyorlar, Msr' Memphis'ten bu yana suya bomak iin rman sekiz dirsek tamas yetiyordu;
rahipler bana bunu anlattklar zaman Moiris leli daha dokuz yzyl dolmamt. Oysa bugn rmak
on alt, hi olmazsa on be dirsek ykselmedike, topra basmamaktadr. Gene bana yle gelir ki,
toprak denizden birazck daha yer kazanmak iin bu lde ykselmeye devam ederse, Moiris
Gl'nn alt yannda ve zellikle Delta ad verilen blgede yerlemi olan Msrllar, giderek Nil
tamalarndan yoksun kalacak ve ileride Yunanllarn da bana gelecek olan akbete mahkm
olacaklardr. Btn Yunan lkesinin kendileri gibi rmaklarla deil, yalnz yamurlarla sulandn
rendikleri iin bir gn gelip, Yunanllarn mitlerinde ac ekilde yanldklarn greceklerini,
alk ve yokluk iinde leceklerini ileri sryorlar. Bununla demek istiyorlar ki, eer tanr yamur
yadrmaz ve srekli bir kuraklk olursa, Yunanllar a kalrlar; zira yamurun yerini tutabilecek
baka bir eyleri yoktur ve yamuru da onlara yalnz Zeus verebilir.
14. Msrllarn Yunanllar iin ileri srdkleri bu gzlem ok dorudur; ama bir de kendileri iin
ne olacak, ona bakalm. Ya demin dediim gibi, Memphis'in alt yanndaki topraklar (zira toprak
yrmesi orada oluyor) gemiteki oranla ykselmeye devam ederse, orada oturan Msrllar alktan
lmeyecekler mi, mademki rmak artk tarlalarn sulamayacak ve yamur da yamayacak? Bugn iin
kabul ediyorum, br insanlardan, hatta br Msrllardan daha az aba ile ekin kaldryorlar
topraktan; topra sabanla srmek ve bellemek zahmetine girmiyorlar, br insanlarn ekmeklerini
karmak iin katlandklar ar ilerden hibirini yapmyorlar; rmak kendiliinden kar yatandan,
tarlalar basar, sular, sonra ekilip yatana dner, o zaman herkes kp tarlasna tohum serper,
arkasndan domuzlar salar tarlaya, bunlar topra ineyerek tohumu topraa gmerler ve artk hasat
zamann beklemekten gayr yapacak ey kalmaz; o zaman da ekini sapndan gene domuzlara
ineterek ayrtrlar, sonra kaldrrlar.
15. u anlattklarmzdan sonra bir de bakalm oniallar ne dnyorlar Msr hakknda.
oniallar, Msr szn yalnz Delta iin kullanrlar ve Msr' deniz kys ynnden yalnz "Perseus
kayas" denilen kaya ile Pelusion tuz depolar arasnda kalan krk skeneslik alan diye bilirler, i
blgeler ynnden de Nil'in bir yandan Pelusion'a, br yandan Kanobos'a doru akmak zere
blnd yer olan Kerkasoros ile deniz arasnda kalan blgeden ibaret sayarlar, Msr'n geri
kalan yerlerini ya Libya'ya ya da Arabistan'a balarlar. Biz onlara ispat edeceiz ki, eer onlarn
dediklerine kalsa, Msrllarn eskiden bir yurtlar olmayacakt; gerekten Msrllarn kendi szlerine
ve benim kendi grme gre, rmak kelleri deltay meydana getireli ok ksa bir zaman gemitir;
daha dn ortaya kmtr denebilir. Eer bir yurtlar olmasayd, kendilerini dnyann ilk insanlarnn
bana nasl koyabilirlerdi? ocuk denemesine ve ilk hangi dili konutuklarn aratrmaya yer
kalmazd. Ben sanmyorum ki Msrllar, oniallarn verdikleri adla, delta ile ayn zamanda gelmi
olsunlar yeryzne; tersine, ilk insanlarla adatrlar ve topraklar denizden yer kazand lde
ou deniz kysna doru kaym, bir blm de ieride kalmtr. Zaten eski Msr dedikleri, evresi

alt bin yz yirmi stad olan Thebai blgesinden ibaretti.

16. Eer dndklerimiz doru ise, oniallarn Msr zerine olan grleri yanltr; oniallarn
grlerini doru sayarsak, o zaman ben de Yunanllarn ve oniallarn say saymasn bilmediklerini
ileri srerim, nk onlar yeryzn, Avrupa, Asya ve Libya olmak zere e blerler; buna bir de
Msr deltasn katmalar gerekirdi, mademki o ne Asya'da, ne de Libya'dadr; zira Nil'i Asya ve
Libya arasnda snr olarak kabul etmezler. Gerekten de Nil, Asya ve Libya arasnda skm olan
Delta blgesinde eitli kollara ayrlmaktadr.
Nil ve Azlar
17. O halde oniallarn dediklerini brakalm ve bir daha diyelim ki, Msrllarn yaadklar
yerler Msr'dr, nasl ki, Kilikiallarn yaadklar yerler Kilikia ve Asuryallarn yaadklar yerler
de Asurya'dr; Asya ve Libya arasnda snr olarak, eer kelimelerin bir anlam varsa, biz Msr'dan
baka bir lke grmedik; ama eer Yunanllarn yaptklar blmeyi kabul edecek olursak Msr',
btnyle, alayanlardan ve Elephantine kentinden balayarak, yars Libya toprana, br yars
da Asya toprana olmak zere iki anakaraya bal iki ayr blmden olumu gibi alacaz. nk
Nil, alayanlardan balayarak, denize kadar Msr' ikiye bler. Kerkasoros kentine kadar bir tek
yatak iinde akar; bu kentten sonra kola ayrlr. Biri gneydousuna ynelir ve Pelusion az adn
alr; ikincisi batya doru, Kanobos az adn alr; ncs, Nil yatann Delta'ya kadar geldikten
sonra, onu denize dklecei yere kadar ikiye ayrm olan uzantsdr; ne tad su miktar, ne de n
bakmndan br ikisinden aa kalr; buna da Sebennytik az ad verilir. ki baka az vardr ki,
Sebennytik'ten ayrlp denize kadar giderler: Bunlar, Sais ve Mendes azlardr. Bolbitin ve Bukolik
azlar ise kendiliinden alm kollar deildirler, insan eliyle kazlmlardr.
18. Msr'n bykl hakkndaki grme kant olarak Ammon oraklini ileri sreceim, ben
bunu bu blge zerine kendi dncem belirlendikten sonra rendim. Libya ve Msr arasndaki snr
blgesinde bulunan Apis ve Marea kentleri ahalisi Msrl deil, Libyal saylmak kaygsna
dmlerdi, dinsel yasaklardan usanmlar, inek etinin yasaklanmasna kar kmlard; Ammon'a
bavurdular, Msrllarla ortak yanlar olmadn, kendilerinin Delta'dan dardaki yerlerde ve
onlardan baka bir tarzda yaamakta olduklarn ileri srdler; dertleri, istediklerini yiyebilmekti.
Ama tanr onlar dinlemek istemedi: "Nil tat zaman sularnn yayld yer, Msr ve
Elephantine'den balayarak, bu rman suyunu ien herkes de Msrldr," dedi. Onlara bildirdii
orakl byleydi.
19. Nil tat zaman, yalnz Delta'ya deil, kimi yerlerde Libya ve Arabistan topraklarna da
yaylr ve bu her iki yanda da bazen daha az, bazen daha ok olmak zere iki gnlk yere kadar uzar
gider. Irmak neden taar, ne rahipler, ne de bakalar aklayabildiler. Nil sular yaz
gndnmnden balayarak yz gn sreyle kabaryor, bu sre dolmaya yakn ekiliyor ve btn k
boyunca, ta yaz gndnmne kadar, bir dere gibi kalyor; niin? Bunu yerlilerden renmeyi ok
istedim. Nil'e br rmaklarn tersine bir rejim salayan bu zellik zerine, btn soruturmalarma
ramen, hibir Msrldan aydnlatc bir ey renemedim. Aydnlanmasn istediim bu sorundan

baka bir de btn akarsu yataklarndan kalkan esintiye bir tek bu rmakta rastlanmaz, neden? Bunu da
renmek istiyordum.
20. Bununla beraber, Nil sularnn neden tatn aklamaya kalkan baz akl evvel Yunanllar
da kmtr; kuram ileri srlr ki, bunlarn ikisi bence anlmaya bile demez; sadece bulunsun
diye yazacam. Birincisi, tamalar etesios rzgrlarna balyor, bu rzgr rma geriye srer,
sularn denize akmasna engel olur, diyor. Ama Nil'in ayn ekilde tat, etesios rzgrlarnn
balamasndan nce de grlmtr. Bundan baka, eer tamann nedeni bu rzgrlar olsayd, bu
rzgrlara kar akan br rmaklarn da, ayn koullar iinde ayn etki altnda kalmalar gerekirdi,
kald ki bunlar daha kk olduklarndan akntlarnn kar koyma gc de daha azdr. Byle
rmaklar Suriye'de oktur, Libya'da oktur ve hibirisi Nil rejimiyle ltrlemez.
21. kinci aklama birinciden ok daha az bilimsel ve ok daha artcdr: Buna gre, Nil bu
mucizeyi gsterir, nk o, Okeanos'tan kar, Okeanos da btn yeryzn evreler.
22. nc aklamaya gelince, brlerinden ok daha iyi grnrse de, o da onlar kadar
samadr[57]; zira neden olarak karlarn erimesini gsterir: Nil, Libya'dan kar, Ethiopia'dan geer,
Msr'a ular. Nereden bulacak kar peki, mademki nce daha scak yerlerden dolanp daha
serincelerine daha sonra ulayor? Bu gibi eylere akl eren bir kimsenin ilk bakta gzne arpacak
olan aykrlk, olay kara balarken, bu blgede esen rzgrlarn hep scak rzgrlar olduunun
dnlmemi olmasdr; ayrca bu blge ne yamur bilir, ne de kar; oysa kar yad m, arkasndan
be gn iinde yamur yamas kesin ve zorunlu bir tabiat olaydr, demek kar yam olsayd, buras
yamur alan bir blge olacakt. ncs, insanlarn derisi scak yznden kara olur; aylak ve
krlang, bir yldan br yla buralardan hi ayrlmazlar ve Skyth lkelerinin kndan kaan turnalar
klk yuvalarn buralarda kurarlar. Nil'in iinden getii bu blgede, az da olsa kar yasayd, bu
zelliklerin hibirisine rastlanmayacakt; tabiat yasalar byle bir dnceye elvermez.
23. Bilinmeyen bir eyi aklamak iin masala bavurarak Okeanos'tan sz aan adama gelince,
bunu rtmek bize dmez. nk bir Okeanos rmann varlndan hi haberim yoktur ve bu ad
uydurup iire sokan Homeros'tur sanrm ya da ondan sonra gelenlerden birisidir.
24. imdi bu grlerin eletirisini yaptktan sonra, bu srlar hakknda benim kendi grmn ne
olduunu da aklamak gerekirse, benim fikrimce Nil rma yazn niin kabarr, onu da
syleyeceim. Gne k mevsiminde, frtnalar yznden, balangtaki dnencesinden sapar,
Libya'nn ortasna doru ynelir. Ksa bir aklama iin buna eklenecek bir eyim yoktur; nk yle
grnyor ki, bu tanr bir blgeye ne kadar yaklarsa, orada kuraklk o kadar ok olur ve iinden
geen derelerde o lde susuz kalr.
25. Yok eer daha ayrntl bir aklama isteniyorsa, o zaman yle diyeceim: Libya'nn ortalar
zerinde yzen gne u etkileri meydana getirir. Blgede hava srekli olarak aktr, toprak souk
rzgrlar esmedii iin iyice scaktr, bunun iin gne buralarn zerinde yzerken, yazn
gkyznn ortasnda durduu zaman yapt etkinin aynsn yapar; suyu eker ve atmosferin en
stteki blmlerine basar; rzgrlar suyu oradan alp her yana tarlar ve bu buhar damlacklar

halinde younlatrrlar ve bu blgeden doru esen rzgrlarn, Notos ve gneybat rzgrlarnn, en

ok yamur ykl rzgrlar olmas tabiidir. Hatta gene bana yle gelir ki, gne Nil'den ektii suyun
hepsini yamur olarak yadrmaz, bir blmn de kendisi iin saklar. K yumuad zaman, gne
yeniden gkyznn ortasndaki yerini alr ve o zaman br rmaklardan da su eker. br rmaklar o
zamana kadar byk su ktleleri tarlar, nk lkelerini sulayan ve yol yol sel yataklar izen
yamur sularyla byk lde beslenirler; ama yazn yamurdan yoksun olduklar ve ayrca gne
tarafndan da emildikleri iin sular azalmaktadr. Nil tersine; suyunu gne eker, yamur beslemez
bir tek o vardr rmaklar arasnda, sular yazn deil de kn ekilen. Demek ki gerekte, btn br
akarsular kadar o da gnein etkisi altnda kalmakta, ama kn yalnz onun sular azalmaktadr. te
bu olay gnee bu dnce yoluyla balyorum.
26. Gene odur bana kalrsa, btn bu lkelerin havasn kurutan, nk getii blgeleri yakar
kavurur; zaten Libya'nn ortas her zaman yazdr. Diyelim iklimler yer deitirdiler, kn ve poyrazn
gkyzndeki yerini Notos ve gney rzgr ald. Notos'un yerine de poyraz geti, eer diyorum,
byle olsayd, poyraz ve frtna gnei gkyznn ortasndaki yerinden srp Avrupa'nn ortasndan
geirtecekti, bugn Libya'da olduu gibi ve yle dnyorum ki, bugn Nil ne yapyorsa, o zaman da
stros Avrupa'y geerken ayn eyi yapacakt.
27. Nil'den serin esinti kalkmamasnn nedenine gelince, bu noktada yle dnyorum: Isnm
topraklarda serin esinti olmas beklenemez, serin esinti kalkmas iin genellikle serinlik ister.
28. Varsn, btn bunlar bugn ve eskiden naslsalar gene yle kalsnlar. Nil'in kaynaklarna
gelince, bu konuda grtklerim ierisinde, Msr'da Sais'teki Athene hazinesi yneticisi dnda, ne
Msrllar, ne Libyallar, ne de Yunanllardan bir kimse kp bunlar bilirim diye vnemedi. Ama o
ynetici de bana bunu iyi bildiini syledii zaman aka ediyor sanmtm; diyordu ki, Thebai'de,
Syene ve Elephantine kentleri arasnda, sivri tepeleriyle gze arpan iki da vardr; birinin ad
Krophi, brnn ad Mophi'dir; bu iki dan arasndaki dipsiz bir uurumdan fkrrm, Nil'in
kaynaklar; sularn yars Msr'a ve Boreas'a doru, br yars Ethiopia'ya ve Notos'a doru
akarm. Ama nereden biliniyor uurumun dipsiz olduu? Ona kalrsa, Kral Psammetikos bunu ispat
etmitir; binlerce kula uzunluunda bir ip rdrm, bunu uuruma sarktmlar, ama dibi
bulamamlar[58]. Yneticinin anlattklar, eer gerekten yle olduysa, benim anlayabildiime gre
sular kabard zaman bu noktada kuvvetli anaforlarn meydana geldiini gsterir. Dalara arpp
krlan su, sarktlan sonday srklemi ve dibi bulmasna engel olmutur.
29. Bu konuda baka kimseden bir ey renemedim. Ama ite daha baka bilgiler ki, bunlarn
Elephantine'ye kadar olanlarn, Nil boyunca gidebildiim kadar uzaa giderek, kendi gzlerimle
grp edindim, ondan tekisini de sorup soruturarak ve bana anlatlanlarla rendim.
Elephantine'den tesi, ieriye doru sarp topraklardr; burada kay iki yanndan halatlar atarak,
kz gder gibi yedekte ekmek gerekir; halat koparsa, aknt kay geri atar. Su stnde drt gnlk
yoldur; ondan te Nil, Menderes gibi dnemeler yapmaya balar; bu ekilde almas gereken yol,
on iki skenestir. Burada tek bir vadiye rastlanr. Nil, Takhompso adasn evreleyerek bu vadinin

iinde akar. Elephantine'den sonra ieriye doru olan blgede artk Ethiopia'llar oturmaktadr,
adann yars da onlardadr, br yarsnda Msrllar otururlar. Ada byk bir gln azndadr, bu
gln evresinde gebe Ethiopia'llar vardr; bu gl anca yeniden Nil yatan bulursunuz, nk
Nil buradan yaylp bu gl meydana getirmitir. Burada artk gemiden inecek ve krk gn yaya
gideceksiniz; zira buras sivri ular su stnde ya da su altnda duran kayalklarla doludur; hangi
kaykla olursa olsun gidilemez. Bu blgeyi krk gn yryp atktan sonra bir baka kaya binip on
iki gn daha gideceksiniz; o zaman byk bir kente varacaksnz ki, ad Meroe'dir; buras deniliyor,
geri kalan Ethiopia'nn merkezidir. Bu site tanrlar arasnda yalnz Zeus ve Dionysos'a tapar; bunlara
byk sayg gsterilir ve bir de Zeus orakli vardr. Bu halk, Zeus oraklleri araclyla ne zaman ve
kime kar derse o zaman ve ona kar savaa girer.
30. Bu kentten karak su yoluyla "Kaaklar"a varmak iin, Elephantine'den Ethiopia'nn merkezine
kadar ne kadar zaman getiyse, bir o kadar daha zaman harcamak gerekir. Bu kaaklara "Asmakh"
derler. Bu kelime Yunanca'da "Kraln sol yannda duranlar," anlamna gelir. Baknz, niin bu iki yz
krk bin Msrl sava kam ve gelip Ethiopia'llarn yanna yerlemi. Psammetikos kral
zamannda, Elephantine kentinde Ethiopia'llara kar, Pelusion yaknndaki Daphne'de Araplara ve
Asurlara kar ve Marea'da Libya'ya kar garnizonlar kurulmu. Bugn de Persler ayn yerlerde
kendi garnizonlarn tutmaktadrlar, Psammetikos zamanndaki gibi Elephantine'de ve Daphne'de
garnizonlar vardr. Evet, Msrllar yl boyunca nbet beklemiler, kimse gelip nbeti
deitirmemi. Aralarnda danmlar ve oybirliiyle karar vererek, Psammetikos'u brakp
Ethiopia'nn yolunu tutmular. Bunu haber alan Psammetikos pelerine dm; yetimi ve bouna
yalvarp yakarm, "Kendi z yurtlarnzn tanrlarn, karlarnz ve ocuklarnz brakp
gitmeyiniz," demi. O zaman bu savalardan bir tanesi diyorlar, erkeklik aletini karp gstermi
ve "Bu bende olduktan sonra nerede olsa kar da bulurum, ocuk da yaparm," demi. Bunlar
Ethiopia'ya vardklar zaman ora kralnn emrine girmiler; o da onlar ho tutmu, kendisine kar
km olan baz Ethiopia'llarn yabanlklarn yumuatmlar, Msrllarn greneklerini tantmlar.
31. Bylece Msr'dan sonraki drt aylk kara ve su yolculuu kadar tutan bir mesafeyi renmi
oluyoruz; zira Elephantine'den Kaaklar'a kadar olan yolu hesaba vurursak, bu ancak aylarla
llebilir. Nil, biliyoruz ki, gneybatsndan bat blgelerinden gelir. Ama oray getikten sonras
iin kimse doru drst bir ey syleyemez; nk toprak, yakc iklimden tr, lden baka bir
ey deildir.
32. Bununla beraber, ite bana Kyrenelilerin anlattklar bir hikye: Ammon orakline danmaya
gitmiler, Ammonlularn kral Etearkhos ile de tanp grmler, sz dnm dolam Nil
rmana ve kaynaklarn kimsenin bilmediine gelmi, o zaman Etearkhos, bir zamanlar
Nasamonlarn kendisine yaptklar bir ziyareti anlatm. Bu Nasamonlar, Libya halkndandrlar;
Syrte'de ve tanyeri ynndeki komu lkelerde kk bir alan stnde oturanlar bunlardr. Kral,
Nasamonlarla konuurken Libya l hakknda kendisine bilinenden baka bir bilgi verebilirler mi
diye sorar; onlar da cevap verirler, bir zamanlar lkelerinin ileri gelen kiilerinin soyundan, gzn
budaktan saknmayan ocuklar yetimi, bunlar byyp adam olunca, insan gcn aan ilere

kalkmlar ve bu arada bir gn aralarndan kura ile ayracaklar be kiinin Libya llerinde,
kendilerinden nce kimsenin gidemedii kadar uzaa gidip aratrmalar yapmasna karar vermiler.
Kuzeyde uzanan deniz boyunca, Msr'dan Libya'nn br son ucu olan Solunte Burnu'na kadar Libya
kylarnda asl Libyallarla, ayn soydan gelme br halklar yerlemilerdir, yalnz birka noktay
Yunanllar ve Fenikeliler ellerinde tutmaktadrlar; i taraflarda, ky boyunun deniz yaknnda oturan
halklarn br yannda, Libya yaban hayvanlarla doludur; ondan da tesi kum, korkun bir kuraklk ve
ldr. Evet, Nasamonlar anlatyorlar: Arkadalar tarafndan yola karlan bizim delikanllar,
yanlarna su ve yiyecek aldlar, nce insanlarn yaadklar yerleri, sonra yaban topraklar atlar ve
zephir rzgrnn estii yne dorularak le daldlar; gnlerce kumla rtl geni ve uzun mesafeleri
yrdkten sonra bir vadide ykselen aalar grdler; aalarn yanna gittiler, yemilerinden
topladlar; o srada ortadan daha ksa boylu kk adamlar kageldiler ve bunlar yakalayp
gtrdler. Nasamonlar bunlarn dillerini anlamyorlard, Nasamonlarn dilini onlar anlamyorlard.
Bunlar geni bataklklardan geirttikten sonra, hepsi de kendileri gibi kk boylu kara insanlarn
oturduklar bir kente gtrdler. Kentin yannda, batdan gelip douya doru akan byk bir rmak
vard, iinde timsahlar kaynayordu.
33. Ammonlu Etearkhos'un szlerini, buraya kadar anlattm ve bu kadar yeter; yalnz unu
ekleyeceim, bana Kyrenelilerin anlattklar bu hikyeye gre, Nasamonlar yurtlarna dnmler,
yolculuklarn sylemiler. Ne ise, biz bu kentin yannda akan rmaa dnelim: Etearkhos bununla Nil
arasnda iliki kuruyor, akla uygun olan da zaten budur. Gerekten Nil Libya'dan kar ve onu
ortadan ikiye ayrr. Ve eer bilinene bakarak bilinmeyeni karmak yoluyla bir sonuca varmay gze
alabilirsem, kaynan stros gibi[59] uzun mesafeden almaktadr. stros, Keltlerin yurdundan ve
Pyrene kentinden gelir, Avrupa'nn ortasndan geer; Keltler, Herakles stunlarnn br yannda
otururlar; Avrupa'nn gnbats ynndeki on halk olan Kynetlerle komu olurlar. stros, Avrupa'nn
ortasndan geip Karadeniz'e ular, bir Miletos kolonisi olan stria kentinin yaknnda denize
dklr.
34. Aslnda stros rma, hep insanlarn eletii yerlerden getii iin herkes bilir, oysa Nil'in
kaynaklar zerine kimse bir ey syleyemez; iinden getii Libya topraklar insanlarn
oturamayacaklar bir yerdir; ldr. Ama getii yerler iin, soruturmalarmn bana tantm olduu
uzaklklara kadar, ne biliyorsam hepsini syledim ve sonunda Msr'a kadar indik. Msr, dalk bir
yer olan Kilikia'nn aa yukar karsna der; oradan Karadeniz kysndaki Sinop'a kadar, ayana
abuk bir adam iin dosdoru be gnlk yoldur ve Sinop, stros'un denize dkld yerin karsna
rastlar. Ve bylece btn Libya'y geen Nil, stros'a benzetilebilir.
Msr'n Treleri
35. Nil iin bu kadarla yetineceim[60]; ama Msr zerinde biraz daha duracam, zira buras
alacak eyler ve eserlerle doludur (dnyann geri kalan yerlerindekilerin hepsini toplasan, bu
kadar tutmaz), o kadar ki, anlatmaya sz yetimez, onun iin uzun anlatacam. Msrllar yalnz
br iklimlerden deiik bir iklime ve br rmaklara benzemeyen bir rmaa sahip olmakla
kalmazlar; daha geni olarak her eyde, detlerinde, yasalarnda hep bakalarnnkine uymayan

grenekleri vardr. Onlarda arya kadn kar, ufak tefek alveriini kendi yapar; erkekler evlerde
bez dokurlar; bakalar bez dokurken atky yukar doru atarlar, onlar aaya doru atarlar. Erkekler
ykleri balar stnde, kadnlar omuzlarnda tarlar. Kadnlar ayakta ierler, erkekler melirler.
Tabii ihtiyalarn evin iinde giderirler, ama yemeklerini darda sokakta yerler ve bunu yle
aklarlar ki, utandrc gerekler gzden uzak tutuluyor, utandrc olmayanlar ise aka yaplyor.
Dii, erkek, hibir tanr sunak tana bir kadnn hizmet etmesini istemez; din adamlar erkek tanrlar
iin de, kadn tanrlar iin de erkektir. Ana babalarna bakmak istemeyen erkek ocuklar buna
zorlanamazlar, ama kzlar istemeseler de ana babalarna bakmak zorundadrlar.
36. Tanr adamlar baka yerlerde uzun sal olurlar; Msr'da kafalar kaznmtr. Baka yerlerde
yakn akrabadan biri ld zaman, yas tutmak iin kafalarn kaztrlar; Msrllar tersine, aslnda
kaznm olan sa ve sakallarn uzatrlar. Bakalar evlerinde hayvanlardan ayr yaarlar, Msrllar
evlerini hayvanlarla paylarlar. Bakalar buday ve arpa yerler; Msr'da, ki geimini bunlar salar,
bunlara hi deer verilmez; ekmeklerini bazlarnn dzeia dedikleri deiik bir tahl trnden
yaparlar. Bunu ayakla, havanla ve elle yoururlar (elleriyle de gbre de tutarlar). Baka yerlerde
organlar tabiat nasl yapmsa yle braklr. Yalnz Msrllar ve bu deti Msrllardan alm olanlar
snnet olurlar. Giyim olarak erkekler iki para giyerler, kadnlar bir. Yelken halkalar ve ipleri baka
yerlerde dtan tutturulur, Msr'da iten. Yaz yazmak ya da akl talaryla hesap yapmak iin
Yunanllar ellerini soldan saa doru yrtrler, Msrllar sadan sola; bununla beraber kendilerinin
saa doru yazdna, sola doru yazanlarn Yunanllar olduklarna inandrmak isterler. Yaz yazmak
iin iki eit harf kullanrlar; birine kutsal, brne halk yazs derler.
37. br insanlardan ok daha ve ar derecede dindar olan Msrllarn detlerinden birka:
mek iin bronz kupalar kullanrlar ve her gn iyice ovarak ykarlar ve bunu yalnz unlar ya da
bunlar deil, herkes yapar. Giyimleri ketendendir, yeni ykanm, temiz giyinirler, bu konuda pek
titizdirler. Snnet olmalar temizliklerindendir, zira temizlii gzellie stn tutarlar. Rahipler
gnar yukardan aa kaznrlar, bylece din hizmetlerini yerine getirirlerken zerlerinde bit, pire
gibi kirli eylerin bulunmasn nlemi olurlar. Rahipler giyim iin ketenden baka bir ey
kullanmazlar; papirs sandallar giyerler; onlar iin baka giyimler ve baka sandal giymek yasaktr.
Gndzleri iki kez souk suyla ykanrlar, geceleri de iki kez. Anlatlmas ok uzun, bitmez tkenmez
dinsel trenler yaparlar. Buna karlk kazanlar yoktur. Kendi ceplerinden ve mallarndan hibir ey
harcamazlar. Yiyecek olarak, her gn her biri iin kutsal yemekler piirtilir ve tanr, bunlar kasaplk
hayvanlarn etlerinden ve kaz etinden bol bol hazrlanr. Ayrca ba arab da verilir, ama balk
yemeye haklar yoktur. Baklaya gelince, Msrllar bunu hi ekmezler; kendiliinden karsa ne
inerler, ne de yemek olarak piirirler; rahipler bunu grmeye bile dayanamazlar, nk bunu temiz
bir zerzevat saymazlar. Bir tanr iin bir tek rahip yoktur, birok rahip vardr, ilerinden biri ba
rahiptir; len rahibin yerini olu alr.
38. kz, Epaphos'un mal saylr; bunlar yle muayene ederler: Eer zerinde bir tek siyah kl
varsa kirli saylr. Bu i iin bir rahip ayrlmtr; hayvan ayakta ve yan yatm olarak muayene eder,
dilini eker bakar, sonradan anlatacam kusurlardan birisi ile kirlenmi mi diye; ayrca tyler

dzgn olarak km m diye kuyruuna da bakar. Hayvanda hibir kusur yoksa, iaret olarak
boynuzuna bir papirs kabuu sarar; zerine zl toprak koyup mhrler; o zaman hayvan alp
gtrrler. Marka vurulmam bir kz kurban etmek lm tehlikesine atlmaktr. te hayvan byle
muayene ederler.
Kurban Trenleri
39. Kurban trenleri yledir: Marka vurulan hayvan, kesilecei sunak tana gtrlr; ate
yaklr, hayvann bana ve sunak tana arap serpilir, tanrnn ad anlr ve hayvan kesilir; sonra
kafas ayrlr. Derisi yzlr. Kafaya beddua edilir ve gtrlr. Bir pazar vardr, iinde Yunanllar
bulunur, alveri yaparlar, kafay oraya gtrr, Yunanllardan birisine satarlar. Eer bir Yunanl
bulunamazsa, kaldrp dereye atarlar. Beddua, kurban kesenin ya da btn Msr'n bana gelecek
beladr bu baa gelsin, demekten ibarettir. Kurban edilen hayvann bana beddua etmek ve arap
serpmek, her kurban kesite btn Msrllarn uyduklar bir gelenektir ve bu gelenek sonucudur ki,
bir Msrl ne kz ban, ne de bir baka hayvann ban azna koyar.
40. Kurban edilen hayvann i organlarndan temizlenmesi ve bunlarn yaklmas iin yaplan
trenler kurbanna gre deiir. Ben burada tanrlarn en by saydklar iin dzenledikleri en
gzel bayramlarda yaptklar trenleri anlatacam. Hayvann derisi yzlp dualar edildikten sonra
btn iini boaltrlar, yalnz yreini, cierlerini, karacierini ve iyan ieride brakrlar; butlar
keserler, omuzlar ve boynu da keserler. Bunlar ayrldktan sonra gvdeyi has buday ekmei, bal,
kuru zm, incir ve eitli kokulu bitkilerle doldururlar; sonra zerine bolca ya srer ve kurban
olarak yakarlar; kurban, bir orutan sonra kesilir; sunulan paralar yanarken orada bulunanlar
dvnrler; kendi kendilerini lesiye dvdkten sonra, kurbandan ne kald ise onunla kendilerine
len ekerler.
41. Temiz kzleri, evet kz dedim, inek deil ve gen danalar btn Msrllar byle kurban
ederler; ama inek kurban edilemez; bunlar sis'in kutsal hayvanlardr. Gerekten heykeller, sis'i inek
boynuzlu bir kadn olarak gsterirler, Yunan ressamlar da o'yu yle izerler ve btn Msrllar
inei br hayvanlardan daha kutsal saymakta az birlii ederler. Kadn ya da erkek hibir Msrl
bir Yunanly azdan pmez, bir Yunanlnn ban, kebap iini, tenceresini kullanmaz, hatta bir
Yunanlnn ba ile kesilmi bir et parasn azna koymaz. Kendiliinden len kzler kentin
dna gmlr, yeri belli olsun diye boynuzlarnn birisi ya da her ikisi toprak stnde braklr.
Hayvan rd ve vakti geldii zaman, her kente Prosobitis denilen adadan kalkan bir kayk gelir.
Bu ada Delta'dadr ve evresi dokuz skenestir. Bu Prosobitis adasnda birok kasaba vardr;
kzlerin kemiklerini toplayan kayklarn geldii kasabann ad Atarbekhis'tir ve iinde kutsal
Aphrodite tapna bulunur. Bu kasabadan srekli olarak birok insan yola kar, her biri bir yana,
br kentlere dalr; kemikleri topraktan karr, getirir, hepsini bir yere gmerler. br ahr
hayvanlar iin de ldkleri zaman ayn gmme treni yaplr; yasa onlara byle yapmay emretmitir;
zira onlar da ldrmezler.
42. Thebai Zeusu iin tapnak yapm olanlar ya da Thebai yresinde oturanlar, yani bunlarn hepsi

demek istiyorum, dii koyuna sayg gsterirler, kurban olarak kei keserler. Zira Msrllarn hepsi
ayn tanrlara tapmazlar, hepsinin birden tapt yalnz sis ve Orisis'tir ki bu ikincisi onlarn
katnda bizim Dionysos'u karlar; bu ikisine benzer biimde taparlar. Buna karlk Mendes dininden
olanlar ya da o yrede oturanlar, keiyi saygn tutar, dii koyunu kurban ederler. Thebaililer ve onlar
gibi dii koyuna sayg gsterenler, bu yasann neden konulduunu yle aklarlar: Herakles, Zeus'
grmek iin direniyor, Zeus ise ona grnmek istemiyordu. Herakles'in skc srarlarna
dayanamayan Zeus, sonunda bir ko yzdrp kafasn kesmeyi ve maske gibi yzne geirerek ve
postunu da srtna giyerek, Herakles'e bu gln klkla grnmeyi tasarlyor. te Msrllar bu
serveni anm olmak iin Zeus heykellerine ko ba koyarlar; Ammonlular da onlara uymulardr
ki, bunlar Msr ve Ethiopia kolonlarnn bir karmdr ve konutuklar dil de bu iki lkenin diline
alar. Benim fikrimce Ammonlular ad bile takma bir addr, zira bu Ammon, Zeus'n Msr dilindeki
addr. Thebaililerin kou kutsal tutmalarnn ve kurban olarak kesmemelerinin nedeni de budur.
Yalnz ylda bir gn, bir Zeus bayramnda bir ko keserler, bir tek, yzerler ve bunu hikyede olduu
gibi Zeus heykelinin srtna geirirler, sonra da bunun nne Herakles'i gsteren bir baka heykel
getirirler. Bu tren srasnda herkes acl sesler kararak gsn dver, koun yasn tutarlar, sonra
kutsal bir tabuta koyarlar.
Msr Tanrlar ve Dinsel Trenler
43. Bana bu Herakles'in on iki tanrdan biri olduunu sylemilerdir; br, yani Yunanllarn
Herakles'i zerine Msr'da kimseden bir ey iitmedim. Ne olursa olsun, Msrllar Herakles adn
Yunanllardan alm olamazlar, daha ok Yunanllarn Msrllardan alm olduklar dnlebilir,
yani demek istiyorum ki, Yunanllarn Amphitryon'un oluna ad olarak verdikleri bu szc onlara
Msrllar tantmlardr; bunu dorulayan birok ipucu arasnda unlar sayabiliriz, Herakles'in anas
Alkmene ve babas Amphitryon'un her ikisinin de kkeni Aigyptos'a kar ve bir de dediklerine gre,
Poseidon'un ve Dioskur'larn adlarn bilmezler ve bunlar Pantheonlarndaki tanrlar arasna
koymazlar. Eer baz tanr adlarn Yunanllardan alm olsalard, en nce bunlar alm olmalar
gerekirdi, nk o tarihte Msrllar ok zamandan beri uzak deniz yolculuklar yapyorlard ve buna
karlk Yunanllarn arasnda da denizciler bulunduunu biliyorum; o halde Herakles'ten nce bu
tanrlarn adlarn renirlerdi. Gerek udur ki, Msrllarn bu ad altnda bilinen ok eski tanrlar
vardr; kendilerinin dediklerine baklrsa, tanrlarnn saysn sekizden on ikiye karp bu arada
Herakles'i de tanr olarak tanmalar, Amasis zamanndan on yedi bin yl ncesine dayanmaktadr.
44. Bu konuya biraz k serpebilmek iin Fenike'deki Tyr'a kadar bir deniz yolculuu yaptm.
Orada pek yce tutulan bir Herakles tapna bulunduunu iitmitim, bana bilgi verebilecek
kimseleri orada bulabilecektim. Tapna grdm; zengin sunularla sslyd, iki stun vard, biri saf
altn, br yeil akik tandan, geceleri prl prl yanyordu. Tanr adamlaryla grtm ve onlara
"Bu tapnak ne zamandan beri var?" diye sordum. nk onlarn dinini de Yunan dininden deiik
bulmutum; zira bana dediler ki, tapnak Tyr kurulduu zamandan beri vardr ve Tyr'da insanlarn
oturmaya baladklar zamandan beri iki bin yz yl gemitir. Tyr'da bir Herakles tapna daha
grdm, buna Thasos Heraklesi diyorlard. Oradan kalkp Thasos'a gittim ve bir Herakles tapna

buldum, Europe'yi aramak iin denize alan ve Thasos'da bir koloni kuran Fenikeliler yapmlar. Bu
olay Yunanistan'da Amphitryon olu Herakles'in doumundan be kuak geriye gider. Demek ki,
benim soruturmalarm Herakles'in eski bir tanr olduunu ispat etmitir ve Yunanllar, benim
fikrimce Herakles adna iki din yaatmakla iyi yapyorlar, adna Olymposlu sfatn eklediklerine bir
lmsze yaraan kurbanlar sunuyorlar, brn de yalnz bir kahraman olarak kutluyorlar.
45. Yunanllarn hi eletirmeden ileri srdkleri birok konu vardr. br biroklar arasnda
Herakles konusunda da ite pek safa olan bir tanesi daha. Herakles bir defasnda Msr'a gitmi, yle
anlatyorlar, bana kurban gibi bir ta koymular ve byk trenlerle gtrp Zeus'e kurban etmeye
kalkmlar. Herakles bir sre ses etmemi; sunak tann bana getirip de kesmeye hazrlandklar
zaman gcn kullanarak, orada kim varsa hepsini ldrm. Bence byle bir hikye, Yunanllarn
Msrllar ve onlarn yasalar hakknda hibir bilgisi olmadn gsterir. Dinleri temiz olmak artyla
domuz, kz ve danadan gayr hayvanlarn kurban edilmesini bile yasak etmiken, nasl olur da insan
kurban edebilirler? Ve gene kendi dediklerine gre, bir lml olan Herakles, nasl olur da bir
bana binlerce dman ldrr? Bu sylediklerimin tanry da, kahraman da incitmi olmamasn
dilerim.
46. imdi de bu dediim Msrllarn keiye ve tekeye niin dokunamadklarna gelelim.
Mendesliler on iki tanrdan nceki sekiz tanr arasna Pan' da sokarlar. nsan resmi ve heykeli
yapanlar, Yunanllarda olduu gibi Pan' kei kafal ve teke ayakl olarak gsterirler; bu, onun yle
olduunu sandklarndan deildir; aslnda onu da br tanrlar gibi grrler; o halde neden byle
izerler? zin verilsin de burada susaym, nedenini sylemeyeyim. Mendesliler btn keileri ve
zellikle tekeleri kutsal sayarlar, teke srleri gezdiren kei obanlarna zel sayg gsterirler;
tekeler arasnda bir tanesi vardr ki, bsbtn ayr bir din konusudur; ld zaman yasaya gre,
btn Mendes blgesinde yas tutulur. Msr dilinde Mendes sz hem teke, hem de tanr Pan anlamna
gelir. Benim zamanmda bu blgede bir mucize oldu: Bir teke herkesin gz nnde bir kadnla
iftleti; bu olay btn dnyaya yaylmtr.
47. Domuza gelince, Msrllar bunu temiz olmayan hayvan sayarlar. imdi baknz: Bir domuzun
yanndan geen ona srtnse, stndekilerle beraber kendini rmaa atar, br yandan Msrllar
arasnda, hibir tapnaa sokulmayanlar, onlar da Msrl olduklar halde, domuz obanlardr; hi
kimse bundan kz alp vermez; domuz obanlar yalnz kendi aralarnda evlenirler. Msrllar, Selene
ve Dionysos dnda hibir tanrya domuz kurban etmezler; bu iki kurban da ayn zamanda ve dolunay
varken kesilir ve domuzlar ldrdkten sonra etini yerler. Niin bu bayramlarda kurban ederler de
br bayramlarda, deta tiksinti ile kanrlar? Bunu aklayan bir nedenleri var ve ben de biliyorum,
ama anlatmak yakk almaz. Baknz Selene'ye domuz kurban etme treni nasl yaplyor: Hayvan
kesilir, kuyruk ucu, dalak, iya bir kenara ayrlr, hayvann karnndan kan btn ya da stne
konur ve bunlar artc atee atlr. Hayvann geri kalann; bu kurbana tank olan dolunay sresince
kendileri yerler; ama yln br gnlerinden hibirinde bir daha domuz yemezler. Yoksullar, gelirleri
olmadndan, yorulmu hamurdan bir domuz yaparlar, piirirler ve kurban olarak sunarlar.
48. Dionysos iin, kutsal akam yemei gn, herkes kapsnn nnde bir kk domuz keser ve

domuzu kendisine satm olan domuz obanna verir, o da alr gtrr. Bu bayramn btn ayrntlar,
Msrllarda ve Yunanllarda, aka belli olacak kadar birbirinin ayndr; yalnz Msrllarda dans
korosu yoktur; bir de phallos yerine, bir dirsek kadar boyunda heykelcikler yaparlar, bunlar kadnlar
alrlar, heykel gvdesinin geri kalan blmnden daha az byklkte olmayan ve ipliklerle oynatlan
phallosunu bir kaldrp bir indirerek, alay halinde ky ky dolatrrlar. Alayn nnde bir flt yrr,
kadnlar, Dionysos'a adanm dinsel havalar ararak onun peinden yrrler. Phallos neden
gvdenin geri kalan blmlerinden daha byk tutulmutur ve neden yalnz o oynatlr? Bunu kutsal
bir hikye aklamaktadr.
49. yle sanyorum ki, Amythaon olu Melampus [61] bu tren hakknda bir eyler bilmiyor deildi.
Gerekte Dionysos adn, ona kurban sunma trenlerini ve phallos iin dzenlenen treni
Yunanistan'a sokan bu Melampus'tur. O, bu dini tam olarak anlayamam, zerindeki rty
aralayamamtr, ama ondan sonra gelen bilgeler biraz daha ileriye gidebilmilerdir. Kesin olan bir
ey varsa, phallosun atafatl gsteriler ve alaylar dzenlenerek Dionysos'a gtrlmesi trenlerini
Yunanistan'a sokan odur ve Yunanllar bugn ne yapyorlarsa, ondan renmilerdir. Kendi hesabma
doruluyorum, evet, Melampus derin bir bilge olarak kendisinde peygamberce bir g gryordu ve
Msr retisi sayesinde Yunanistan'a, br grenekler arasnda Dionysos dinini de o getirmitir, ama
hafife deitirerek getirmitir. Zira bu tanrya Msr'da ve Yunanistan'da ayn biimde taplyor
diyemem; yle olsayd, yeni getirilmi olmak yerine, ilkel ve ada zelliklere ayn zamanda sahip
olmas gerekirdi. Msrllarn bu dini ve daha baka grenekleri Yunanllardan alm olduklarn da
syleyemem. Bence en byk olaslk, Melampus'un Dionysos dinini Tyrlu Kadmos'tan ve onunla
beraber gelip, bugn adna Boiotia denilen topraklara yerlemi olan Fenikelilerden renmi
olmasdr.
50. Zaten hemen hemen btn tanr adlar Yunanistan'a Msr'dan gelmitir. Aratrmalarmn bana
gsterdikleri gibi, bunlar biz barbarlardan ve sanrm zellikle Msr'dan almzdr. Daha nce de
dediim gibi, Poseidon ve Dioskurlar bir yana, Here, Hestia, Themis, Kharitler ve Nereidler ve
btn br tanrlar Msr topranda her zaman biliniyorlard. Msrllarn kendilerinin sylediklerini
sylyorum. Ve bilmiyoruz dedikleri tanr adlar, Poseidon dnda, sanrm Pelasglarn koyduklar
adlardr; bu tanr onlara Libya'dan gelmitir; gerekten Libya'dan baka hibir halkta batan beri
Poseidon ad yoktur; bunlar ona her zaman tapmlardr. Ayrca unu da belirtelim, Msr'da
kahramanlara taplmaz.
51. te Yunanllarn Msrllara, ileride anlatacaklarmn dndaki borlar bunlardr. Buna
karlk phallosu kalkk Hermes figrn Msrllardan renmemilerdir. Bunu ilk olarak Atinallar
Pelasglarda, br Yunanllar da Atinallarda grmlerdir. Atinallarn Hellen rkna balanmalar,
Pelasglarn gelip onlara komu topraklarda yerlemelerinden ve Hellenler arasnda saylmalarndan
daha ncedir. Samothrake'ye Pelasglardan miras kalm olan Kabir [62] srlarn bilenler, ne demek
istediimi anlarlar; sonradan Atina yaknlarna gelmi olan Pelasglar daha nce Samothrake'de
oturmulardr ve Samothrakelilere bugnk srlar onlar brakmlardr. Bu phallosu kalkk Hermes
heykellerini Pelasglardan renen br Yunanllardan daha nce yapan ve oaltan Atinallardr;

Pelasglar bu konuda Samothrake srlarna yabanc olmayanlarn bildikleri bir kutsal gelenek
brakmlardr.
52. Pelasglar, ilk zamanlar tanrlara kurban keserlerken dua ederlerdi, ama Dodona'da
dinlediklerimden biliyorum; hibir tanrnn ne gerek, ne de takma adn anarlard; nk o zamana
kadar bu adlar duymamlard. Onlar tanrlar diye (yani dzen kurucu ve ynetici olarak)
anyorlard, nk evrene dzen veren ve yneten onlard. Daha sonra ve uzun bir zaman sonra,
Msr'dan gelen tanr adlarn rendiler, bir tek Dionysos ok zaman sonra renilmitir. Bir sre
sonra Dodona orakline bavurup bu adlar iin dantlar; bu orakl herkesin dedii gibi,
Yunanistan'daki orakllerin en eskisidir ve bu anlattmz zamanda ondan baka orakl yoktu.
Pelasglar, barbar asll bu adlar kendileri de alsnlar m diye orakle dantlar, orakl, "Aln" diye
cevap verdi; o zamandan sonradr ki, kurban keserlerken tanrlar adlaryla anar oldular ve daha
sonra Yunanllar da bir Pelasg miras olarak bu adlar benimsediler.
53. Peki nereden geliyorlard bu tanrlar? Ta batan beri mi vardlar? Biimleri nasld? Daha
dne kadar bir ey bilinmiyordu. Zira Homeros ve Hesiodos benden herhalde drt yz yldan daha
eski deildirler; Yunanllar iin tanrlarn soy zincirini tertipleyen, tanrlarn sfatlarn, grevlerini,
kendilerine zg niteliklerini belirten, grnlerini anlatanlar onlardr. Onlardan nce geldiklerini
syleyen airler, bence onlardan sonradrlar. Bu konularda bata sylediklerim iin Dodona
rahibesine dayanyorum, ama Hesiodos ve Homeros ile ilgili olan sondaki gzlemler benimdir.
54. Yunan ve Libya oraklleri zerine Msrllarn anlattklar unlardr. Thebai'deki Zeus rahipleri
derlermi ki, bir zamanlar Fenikeliler tapnak rahibelerinden ikisini karmlar, sonradan haber
alnm ki, bu kadnlardan biri Libyallara, br Yunanllara satlm ve bu lkelerde bir oraklleri
bu kadnlar kurmular. Bu kadar kesinlikle nasl bilebildiklerini sordum. Cevaplarnda dediler ki, bu
kadnlar iin inceden inceye soruturma yaplm, kendileri bulunamam, yalnz bana anlattklar
eyleri renmiler.
55. Bana Thebai rahiplerinin azndan diye anlatlanlar bunlardr. br yandan ite Dodona
rahibelerinin anlattklar hikye: Msr'daki Thebai'den iki kara gvercin umu, biri Libya'ya, br
Dodona'ya gitmi. Bu ikincisi bir meeye konmu ve dile gelmi, "Burada Zeus adna bir orakl
kurulsun," demi; Dodonallar bu szleri tanr buyruu olarak karlamlar ve orakli kurmular.
Ayrca derler ki, Libya'ya uan gvercin de orada bir Ammon orakli kurulmasn buyurmu.
Gerekten orada da bir Zeus orakli vardr. te Dodona rahibelerinin ki, yalsnn ad Promeneia,
ondan sonrakinin Timarete ve en gencinin de Nikandra'dr, anlattklar bunlardr. Benim bu hikyeler
hakkndaki izlenimlerim ise unlardr:
56. Eer sahiden Fenikeliler rahibeleri gtrmler ve birini Libya'da, brn de Yunanistan'da
satmlarsa, bence Yunanistan'da satlan, bugn Yunanistan'a balanm olan Thesprotlara, yani
Pelasg topranda satlm olmaldr; bu lkede kle olarak yaarken, orada yetimi olan bir meenin
altnda bir Zeus tapna kurmutur; Thebai'deki Zeus tapnann bir rahibesinin, eski tapnann
ansn yeni lkesinde de unutmam olmas olaandr; sonra Yunan dilini anlamaya balaynca orakl

vermeye koyulmutur. Ve ayn Fenikeliler tarafndan karlan kz kardeinin de Libya'ya gtrlp

orada satldn da gene o anlatmtr.
57. Dodonallarn bu kadnlar iin gvercin demeleri, bana yle gelir ki, bunlarn barbar
olmalarndan ve onlara ku gibi anlalmaz sesler karr grnmelerindendir; bir sre sonra
gvercin, insan gibi konumaya balad demeleri de, kadnn onlara anlalr szler sylediini
belirtmek iindir. "Barbarca" konutuu srece onlara gre ku gibi cvldyordu; yoksa siz syleyin,
nasl olur da bir gvercin insan gibi konuabilir? Ve gvercinin rengi iin kara demeleri de kadnn
Msrl olduunu gsterir.
58. Gerekten de khinlik Dodona'da ve Msr'daki Thebai'de birbirine ok benzer. Gelecei
kurbann barsaklarna bakp sylemek Msr'dan alnmtr. Dinsel trenler, alaylar, toplu halde
dualar Msrllarda balam, Yunanllar onlardan almlardr. te bence bir tant. Msrllarn
yaptklar trenler gzle grlr surette bir daha eskilik markas tarlar, Yunanllar ise bunlar pek
yeni bir tarihten beri uygulamaktadrlar.
Msr Bayramlar
59. Msrllar ylda sadece bir defa deil, birok defa st ste bayramlar ve dinsel toplantlar
yaparlar; en nemlileri ve en yaygn olanlar, nce Bubastis'te kutladklar Artemis bayram ve bir de
Busiris'te kutlanan sis bayramdr; nk en byk sis tapna, Delta'nn ortasnda, Msr
topranda kurulmu olan bu kenttedir; sis, Yunan dilindeki Demeter'in karldr. nc olarak
Sais'te Athene bayramn kutlarlar; sonra Heliopolis'te gne bayram, beinci olarak Buto'da Leto
bayram ve bir de Papremis'te Ares bayram.
60. Bubastis'e giderlerken yle yaparlar: Yolculuk rmak stnde geer, kayklar kadn erkek tka
basa doldururlar; baz kadnlar ellerindeki kastanyetleri alarlar; erkekler btn yol boyunca flt
alarlar; geri kalan kadnlar ve erkekler trkler arrlar ve el rparlar. Kayk bir kentin nne
geldii zaman kyya karlar, trl akalar yaparlar. Kadnlarn bir blm demin dediimi
yaparken, brleri tuhaf szlerle ve bara ara o kentin kadnlarna seslenirler, bazlar oyunlar
oynarlar, bazlar ayakst durup soyunurlar. te nnden getikleri her ky kentinde byle yaparlar.
Bubastis'e varnca bol kurban keserek bayram yaparlar ve bu bayramda, yln geri kalan gnlerinde
iilen zm arabndan ok daha fazlas iilir. Burallarn dediklerine gre, ocuklar hesaba
katmazsak, kadn erkek yedi yz bin kii toplanrm.
61. Bu kentte yaplanlar ite budur. Busiris kentinde sis bayram nasl kutlanr, daha nce
aklamtm; kurbanlar kesildikten sonra yz binlerce kadn ve erkek dvnrler demitim; yalnz,
uruna bu kadar alayp szladklar, dvndkleri tanrnn adn sylememe din izin vermez[63].
Msr'da yerlemi olan Karia'llar daha da ileri giderler: Baklarla yzlerini dilim dilim keserler;
buna bakarak onlarn Msrl deil, yabanc olduklar kolayca anlalr.
62. Sais'te toplatklar zaman, kurban kesmek iin, bir gece evlerinin evresine birok ra dizip
ak havada bunlar yakarlar; ralar, ileri tuz ve yala dolu fincanlardr; iindeki fitil btn gece

yanar. Bu bayrama ra bayram derler. Msrllarn, bu trene katlmayanlar da kurban gecesi

ralar yakarlar; bylece yalnz Sais deil btn Msr aydnlanm olur. Niin byle klar yaklr
ve o gece byle zel bir trenle kutlanr? Bunu aklayan dinsel bir yk vardr.
63. Heliopolis ve Buto'ya yalnz kurban kesmek iin gidilir. Papremis'te nce, her yerde olduu
gibi kurban kesilir ve dinsel trenler yaplr; ama gne batt zaman birka rahip heykelin yanna
koar, brleri ellerinde aa topuzlarla tapnan kapsn tutarlar; says bini aan bakalar ise bir
adakta bulunurlar; onlarn elinde de aa sopalar vardr ve smsk toplap rahiplerin karsnda
dururlar. Heykel, altn kaplamal aatan yaplm kk bir mihrapta durur; bir gn nce baka bir
kutsal yapdan alnp getirilmitir. Hizmetinde bulunmak zere bana braklm olan rahipler drt
tekerlekli bir arabaya koulurlar, minik mihrap, iindeki heykelle beraber arabaya konur; ama kapy
tutanlar onlar ieriye brakmak istemezler; o zaman dualarn yapm olan brleri, tanrnn
yardmna koanlar, kendilerini savunan tapnak koruyucularnn stne sopayla yrrler. Topuz
topuza yaman bir sava olur; kafalar krlr, hatta yaralananlardan ou, sanrm lrler; ama
Msrllar bana kimsenin lmediini sylemilerdir. Bu bayram, orann yerlilerine baklrsa unun
iin yaplrm: Bu tapnakta Ares'in anas oturuyordu; ondan uzakta bym olan Ares, erkeklik
ana ulanca anasn grmeye gelir; bu tanrann Ares'i daha nce hi grmemi olan rahipleri,
onun ieri girmeye kalktn grnce gzlerini drt aarlar ve dar atmaya kalkarlar; o da gider
baka bir kentten takviye getirir, rahipleri hrpalar, geri atar ve anasnn yanna gider. te buradan
gelir diyorlar, Ares bayramlarndaki bu dayak treni.
64. Kadnlarla kutsal yerlerde birlemek ya da bir kadnn kollar arasndan ktktan sonra
ykanmadan kutsal bir yere girmek yasa da Msr'dan gelir. Msrllardan ve Yunanllardan baka
hemen herkes, kadnlarla kutsal yerlerde de seviirler ve bir kadnn kollarndan kp ykanmadan
bir tapnaa geebilirler; nk insan hayvanla bir tutarlar ve hayvanlarn hem yerde dolaanlarnn,
hem de kanatllarnn, gerek tapnaklarda ve gerekse tanrlara ayrlm yerlerde iftletiklerini
grmektedirler; bu, tanrlarn houna gitmeyen bir ey olsayd diye sonu karrlar, hayvanlar da
yapmazlard.
Msrllar ve Hayvanlar
65. te bu yoruma dayanmaktadrlar, ama bence hi de ho bir ey deildir. Daha baka dinsel
gerekler yannda, Msrllar u diyeceklerim zerinde de ok titizlik gsterirler: Libya'ya komu
olmasna ramen, Msr'da fazla hayvan yoktur; ama din, Msr'da yaayanlarna bir kutsallk rts
rter; bunlarn bir blm insanlarla birlikte yaarlar, brleri yabandrlar. Hayvanlarn kutsal
saylmas, sayg grmeleri nedendir? Bunlar aklamak dinsel srlarn iine girmek olur, bense bu
srlar aklamaktan titizlikle kanmak istiyorum; eer baz noktalara dokunuyorsam, bunu yalnz baz
zorunlu aklamalar iin yapyorum. te hayvanlar iin baz uyarlar: Her cins hayvann kendi
bakclar vardr, yemlerini onlar verirler; bunlar, kadn erkek Msrllar arasndan seilmilerdir; bu
i babadan oula kalr. Msr kentlerinde yaayanlar, hayvanlara yle davranmakla ykmldrler:
Bir hayvann adanm olduu bir tanrya dua edecekleri zaman, ocuklarnn salarn kaztrlar, ya
bsbtn, ya yarsn ya da te birini; salar bir teraziye koyar ve gmle tartarlar; ne kadar

tutuyorsa, o hayvann bakcsna o kadar gm verirler, o da bu para ile balk alr, para para
keser, hayvanlarna yedirir. Beslenmeleriyle ilgili kurallar byledir. Eer birisi bu hayvanlardan
birisini bilerek ldrrse lm cezas grr; istemeyerek ldrmse, rahiplerin kesecekleri bir para
cezas der. Ama eer len bir ibis, ya da doan ise, bilmeyerek de yapsa, ldreni ldrrler.
66. phesiz evcil hayvan pek oktur. Ama eer kediler baz kazalara kurban gitmeselerdi, bu daha
da ok olacakt. Dii kedi yavrulad zaman erkek kediye srtnmez; erkek kedilerse diilere
yanamak isterler, ama bouna, o zaman diilere bir oyun oynarlar; yavrular ya hile ile ya da zorla
kaparlar; ldrrler ama yemezler; yavrusuz kalan dii yeniden yavrulamak ister, bunun iin de
erkee yanar, zira bu cins hayvanlarda analk igds vardr. Bakas: Yangn kt zaman
kediler bir eit kutsal lgnla tutulurlar: Msrllar, onlar korumak iin, kedileri ortaya alp bir
zincir yaparlar, hatta yangn sndrmeyi bile unuturlar, kediler aralarndan kaar, alevlerin iine
atlrlar. Msrllar bunu byk kayp sayarlar. Eer bir evin kedisi doal bir lmle lrse, o evde
oturanlarn hepsi kalarn kaztrlar; eer len kpekse, kafa da beraber btn gvde kazanr.
67. Kedi ld zaman Bubastis'e gtrlr ve tahnit edildikten sonra zel bir mezarla gmlr;
kpek leleri kutsal tabutlara konup ldkleri kentte gmlr; firavun faresi (ichneumon) de yle.
Sivri san ve doan Buto'ya gtrlr, ibis Hermapolis'e. Ay pek azdr; kurtlar tilkiden pek byk
olmazlar; bunlarn ikisini de lein bulunduu yere gmerler.
68. te imdi de timsah. Kn en kt drt aynda hibir ey yemez; drt aya vardr, ama hem
durgun suda, hem de karada yaar. Karaya yumurtlar ve karada kulukaya yatar. Hemen btn gnn
karada, geceyi rmakta geirir; zira rman suyu gzel yldzlarn ve iylerin havasndan daha scak
olur. Bildiimiz hayvanlar iinde bu kadar kk doduu halde bu kadar ok byyen tek hayvan
budur; zira yumurtas kaz yumurtasndan daha byk deildir ve yumurtadan kt zamanki
bykl de o kadardr; ama byd zaman boyu on yedi dirsei bulur, hatta geer bile. Gzleri
domuz gzlerine benzer; dileri boyuna uygundur, uzun ve kntldr. Hayvanlar iinde dili olmayan
bir tek odur ve altenesi oynamaz, bu bakmdan da tektir, stenesini oynatr. Gl peneleri vardr,
derisi pul puldur ve bu pullar srtta delinmez bir kabuk yaparlar. Gzleri su iinde grmez, ama
darda, gr olabildii kadar delicidir. Su iinde yaad iin, aznn ii slk doludur.
Drtayakllar ve kular yanna yaklamaz, yalnz sinekkuu ile iyi geinir, nk iine yarar; sudan
karaya kt zaman azn aar (genellikle Zephyros rzgrna kar), sinekkuu azna girer ve
slkleri yutar; bylece hafifledii iin mutludur ve sinekkuuna zarar dokunmaz.
69. Msrllardan bir blm timsah kutsal tutar, br blm tersine dman sayar; Thebaililer
ve Moiris Gl evresinde oturanlar kesin olarak kutsal tutarlar; yalnz bu iki blgede halk,
yetitirilmi ve evcilletirilmi timsah besler; kulaklarna altndan ve incik boncuktan kpeler, n
ayaklarna bilezikler takarlar; yasalarn gsterdii kutsal yiyeceklerle beslerler; mr boyunca pek
ho tutulur, ld zaman tahnit edilir, kutsal tabuta konur. Buna karlk Elephantine'de kutsal
saylmak ne demek, gereinde kesip yerler bile. Bu hayvanlarn ad krokodil deil, khampsestir;
krokodil diyenler Yunanllardr, nk bununla kendi lkelerinde it aralarnda yaayan kk
krokodiller ve kertenkeleler arasnda benzerlik bulurlar.

70. Timsah pek deiik biimlerde avlanr; ben bana en merakl grnenini anlatmakla
yetineceim. Bir oltaya, yem olarak domuz srt geirilir; braklr rman ortasna kadar gitsin; bir
yandan da kyda canl bir st domuzu dvlr. Bunun lklarn duyan timsah ona doru gelmeye
balar, yolda domuz srtna rastlar ve yutar; avc eker; hayvan karaya alnd m, ilk i gzlerini milli
amurla tkamaktr; bu da oldu mu artk yola getirmek zor deildir; yoksa durum ktye dnebilir.
71. Hippopotamlar, yani rmakatlar Papremis blgesinde kutsaldr, ama Msr'n br yerlerinde
deildir. Baknz, nasl bir hayvandr bu: Drt ayakldr, ayaklar ataldr, kz ayana benzer, kt
burunludur, yelesi at gibidir, dileri kntl, kuyruu atnki gibi, onun gibi kiner, byk bir kz
iriliinde olur; derisi yle kalndr ki, kurutup kalkan yaparlar.
72. Nil'de susamuru da yaar ve kutsal tutulur; balklardan pul derililer ve suylanlarndan Nil'de
yaayan ve kulardan yeilba rdek kutsaldr.
73. Bir de Phoinix dedikleri kutsal ku var. Aslnda ben bu kuu grmedim, yalnz resimlerini
grdm; zaten yle her zaman grnmezmi. Heliopolisliler be yz ylda bir diyorlar, yalnz
diyorlar gene, babas ld zaman meydana kar. Eer resimleri yeteri kadar doru bir fikir
verebiliyorsa, boyu ve grn yle olmal: Kanatlarnn bir blm altn sars, br blm
krmz; kanat yaylm ve ykseklii kartalnki kadar. Bu kua pek ustalkl iler yaktrrlar ki, bana
hi de inanlr gibi grnmemektedir. Babasn mr (myrrha)'den bir kalp ierisine koyar, gtrr
Arabistan'daki gne tapnana gmermi. Bu i yle olurmu: nce mr'den yumurta biimi bir ey
yapyor, tayabilecei byklkte; sonra bir deniyor, kaldrabilir miyim diye ve bu denemeden sonra
balyor iini kazmaya, babasn koymak iin; babasn iine koyduktan sonra, stn gene mr'le
kapatyor, bylece kazyarak kan mr'n arl ile babasnn arl ayn olurmu; stn
kapattktan sonra Msr toprandan alp gne tapnana gtryormu. Bu ku iin anlattklar da
budur ite.
74. Thebai dolaylarnda kutsal ylanlar vardr, insanlara hi saldrmazlar. Boylar kktr ve
balarnn tepesinde iki boynuz bulunur; ls Zeus tapnana gmlr, nk bu tanrya adanm
olduu sylenir.
75. Arabistan'da bir yer var. Buto dolaylarna yakn der, kanatl ylanlar hakknda bilgi toplamak
iin oraya gittim. Vardm zaman ylan kemikleri ve ylan dileri grdm, saylamayacak kadar
oktu; ylan dilerinden tepeler yapmlard, kimisi ok byk ynlar halindeydi, brleri daha
kk, hatta ortadan da kk; byle pek ok yn vard. Ylan dilerinin yldklar bu yer, bir eit
boazdr, dalk bir aralktan geildikten sonra byk bir vadiye alr; bu vadi Msr vadisiyle snr
komusudur. Rivayete gre, ilkbahar geldi mi, kanatl ylanlar Arabistan'dan Msr'a doru uarlar,
buna karlk bu boazda onlar bekleyen ibisler Msr'a girmelerine engel olur ve ldrrler. te
bundan tr diyorlar Arabistan'da, ibis Msr'da o kadar sayg grr ve Msrllar da bu kua bundan
tr sayg gsterdiklerini kabul ediyorlar.
76. bis yle bir kutur: alacak kadar karadr; peneleri turna penesine benzer; gagas iyice
kvrktr; bykl sutavuu kadar olur; bu dediim, ylanlarla dven kara ibistir. nsanlarn

yaadklar yerlerde daha ok rastlananlarnda (zira iki eit ibis vardr) kafa ve boaz tyszdr,
tyleri beyaz olur; yalnz ba, boyun, kanat ular ve kuyruun ucu ok gzel kara renktedir; pene ve
gaga brleri gibidir. Ylanlara gelince, bunlar suylanna benzerler. Bu kutsal hayvanlar szn
de burada bitirelim artk.
77. Gene Msrllara gelelim, Msr'n ekin ekilen blgesinde[64] yaayanlar btn insanlar
arasnda hatralarna en ok bal olanlardr ve grp tandm insanlarn bu bakmdan en bilgili
olanlardrlar. Yaaylar yledir; ayda bir defa gn st ste ilerini temizlerler; alttan stten
karc ilalar ve areler kullanrlar, nk onlarca btn hastalklar besleyici maddelerden ileri
gelir. Gerekten dnyann her bakmdan en salkl insanlar, Libyallardan sonra Msrllardr; bunu
bence Msr'n mevsim deiiklii bilmeyen havasna borludurlar; zira insan hasta eden eylerin
banda alt eylerden kopmas gelir ve bu da her zaman doru olan bir eydir ki, en ok mevsim
deiikliklerinden ileri gelir. Speltadan yaplma ekmek yerler; bu ekmee "kyllestes" derler. Arpa
arab ierler, nk topraklarnda ba yoktur. Kimi balklar i olarak ya da gnete kurutarak
yerler, kimilerini de salamurada brakp sonra yerler. Kulardan i ve tuzlanm olarak yenilenler
bldrcn, rdek ve kk boy olanlardr; br kularn ve balklarn kutsal olmayanlarn kzartarak
ya da piirerek yerler.
Msrllarn Baka Grenekleri
78. lenlerde ya da hi olmazsa zengin evlerinde verilen lenlerde, yemekten kalklaca srada
birisi eline tabut iinde bir ly gsteren tahta bir heykel alr, epeevre dolatrr; o kadar iyi
ilenmi ve boyanmtr ki, insan sahici bir l sanr; bir dirsek, bilemedin iki dirsek boyundadr,
bunu her misafirin nnde durup gsterir ve unlar syler: "Bu aaca iyi bak ve iyice ye i; nk
ldn zaman sen de byle olacaksn." te byle yaparlar lenlerin sonunda.
79. Kendi ulusal gelenekleri vardr, yenilerini almazlar; en gzel gelenekleri arasnda bir de
ardklar bir trk vardr, Linos trks, Fenike'de, Kbrs'ta ve daha baka yerlerde de arlr,
ama lkesine gre ayr adlar verilir; Yunanllarn Linos adn verdikleri ar ve dokunakl havann da
bu ayn hava olduunda herkes birliktir; Msr'da beni artan pek ok eyden birisi de buydu ve
burada eskiden beri arld anlalan bu Linos kasidesini nereden alm olabilirler diye kendi
kendime soruyordum. Msr dilinde Linos, Maneros diye arlr. Msrllarn bana dediklerine gre
bu, ilk Msr kralnn oludur ve vakitsiz lm zerine Msrllar onu bu yas havasyla
yceltmilerdir; bu hava diye eklerler, ilk ulusal marlardr ve hep yle ve tek olarak kalmtr.
80. te Msrllarla Yunanllar arasnda bir baka benzer nokta, ama btn Yunanllarla deil,
yalnz Lakedaimon'lularla: Genler yallarla karlatklar zaman kenara ekilir, yol verirler; bir
ihtiyar ieriye girdii zaman yerlerinden kalkarlar. Buna karlk ite bir grenek ki, hibir Yunan
topluluunda yoktur: Gnaydn demek yerine, sokaklarda eilir ve ellerini dizlerine kadar indirirler.
81. Dizlerine kadar den ketenden yaplma saakl gmlekler giyerler, bunlara "kalasiris" derler,
bu gmleklerin stne omuzlarna beyaz ynden bir stlk atarlar; ama dinsel trenlerde yn

giymezler ve yn kefen olarak da kullanmazlar; dinlerinin yasas bunu yasak etmitir; Orpheus ve
Dionysos dinlerinde de ayn yasaklara rastlanr ki, bunlar da kaynaklarn zaten Msr'dan ve
Pythagoraslardan almlardr. Bu dinlerden olanlar da yn iinde gmlmek hakkna sahip
deillerdir. Bu konuda bir kutsal hikye yaygndr.
82. Msrllarn bulduklar eylerden birka daha: Aylarn ve gnlerin her birinin hangi tanrya
adanm olduunu, bir insann doduu gne bakarak bana neler geleceini, nasl leceini, nasl
bir adam olacan tahmin etmeyi onlar bulmulardr. Yunanistan'da iirle uraanlarn
yararlandklar grler oradan kmadr. Mucizeleri aklamak bakmndan, btn br insanlarn
tmnden daha tecrbelidirler; zira bir mucize olduu zaman bunu izlerler, sonucunu bir kenara
yazarlar ve bir daha buna benzer bir mucize oldu mu, ayn sonular beklerler.
83. Kehanet konusuna gelince, onlara gre bu sanat hibir lmlye emanet edilmemitir, sadece
belli tanrlara vergidir; orada bir Herakles orakli, bir Apollon, bir Athene, bir Artemis, bir Ares ve
bir Zeus orakli ve Buto'da hepsinden daha yce tutulan bir Leto orakli vardr. Zaten khinlik eit
eittir, her yerde ayn ekilde yaplmaz.
84. Hekimlie gelelim, onlarda bu i yle dzenlenmitir: Bir hekim, yalnz bir hastala bakar,
birden fazlasna bakmaz. Bundan tr hekim says oktur; gz, ba, di, karn arlarna, i
hastalklarna ayr hekimler bakarlar.
l Gmme ve Mumya
85. imdi de l gmme trenleri ve atlar[65]. Bir evde hatr saylr birisi ld m, evin btn
kadnlar balarna, yzlerine amur srerler; sonra ly evde brakp sokaklara dklrler,
eteklerini bellerine kadar kaldrrlar, memelerini aarlar ve dvne dvne sokak sokak gezerler;
btn akrabalar da onlarla beraber giderler; br yandan erkekler, onlar da svanm olarak
dvnrler. Bu trenden sonradr ki, cenaze tahnit edilmek zere lcye gtrlr.
86. Mumya yapmann gizlisini bilen, bu ile grevli uzmanlar vardr. Kendisine bir l getirildii
zaman, mteriye boyal tahtadan, gayet gzel taklit edilmi modeller gsterir. Bunlarn en iyisi, diye
anlatr mteriye, adnn anlmasn byk bir gnah saydm kiiye[66] benzeyenidir; arkasndan
ikinci bir model gsterir, birinci kadar iyi deildir ve daha ucuzdur, sonra bir nc ve en ucuzu. Bu
aklamalardan sonra sorar lnn yaknlarna, hangisinden istiyorsunuz diye. Mteri, fiyatta
anlatktan sonra gider, mumyac, evden dar kmadan ie koyulur. En iyi mumyalama dediimiz
udur: nce demir bir kanca ile burun deliklerinden beyni eker; ama hepsini alamaz, kalann ilala
eritir. Arkasndan, keskin bir Ethiopia ta ile lnn brn uzunlamasna keser ve iindeki her
eyi boaltr; iini byle temizledikten sonra hurma arabndan geirir ve kokular pskrtr; karnna
dvlm saf mr ve eitli kokular doldurur ve diker. Sonra tabii sodyum karbonat iine daldrp
yetmi gn onun iinde brakmak suretiyle tuzlar. Yetmi gnden sonra karr, ykar ve batan aa
Msrllarn genellikle yaptrc olarak kullandklar zamka batrlm gayet ince tl eritlerle sarar.
Ve lnn yaknlarna teslim eder, onlar da tam bir insan gvdesine gre yaplm olan bir tabut

hazrlatrlar ve mumyay iine kapatrlar; kapandktan sonra l odasna gtrlr, ayakst bir
duvara yaslanr.
87. te en pahal mumyalama budur. ok masraftan kaan ve orta karar bir mumya isteyenler ise
yle yaptrrlar: Mumyac, lnn karnn yarp i organlarn karmadan, iine sedr aacndan
karlan bir ya rnga eder; rnga kndan yaplr ve svnn dar kamas nlenir, gereken gn
says kadar tuz iinde braklr; son gn ierideki sedr likr ekilir. yle kuvvetli bir eydir ki bu
likr, kendisiyle beraber lnn iinde ne varsa hepsi sv halinde dar kar; tuz eti yer, l de bir
deri bir kemik kalr. Bundan sonra, fazlasna bakmadan ly teslim ederler.
88. imdi de fakir fukara iin nc snf mumyalama. lnn ii, i srdrc bir tuzla
temizlenir, yetmi gn tuza batrlr ve ailesine teslim edilir.
89. Hatr saylr kiilerin karlar, pek gzel ve pek naml olan kadnlar, ldkleri zaman hemen
mumyacya verilmezler; ancak drt gn getikten sonra onlara emanet edilirler. Bylece
mumyacnn kadna kt bir ey yapmas nlenmi olur; anlalan bunlardan birinin yeni lm bir
kadna satat olmu ve beraber alt kimseler onu ele vermiler.
90. Bir Msrl veya bir yabanc rmakta boulur ya da timsah kaparsa, l hangi kente daha yakn
yerde ise, o kent ly en iyi ekilde mumyalatp kutsal bir tabuta koymakla devlidir; hi kimse,
yaknlar ve dostlar bile el sremez, gmme trenini Nil rahipleri kendi elleriyle yaparlar, sanki bir
insan deil de bir ruhmu gibi.
91. Msrllar Yunanllarn, hatta bir kelimeyle, kendilerinden baka hibir halkn greneklerini
kabul etmezler. Bu bakmdan ok kapanktrlar. Bir tek Thebai blgesinde, Neapolis yaknndaki
byk Khemmis kenti bunun dnda kalr; bu kentte Danae'nin olu Persesu adna bir tapnak vardr;
bu tapnak karedir, palmiyelerle evrilidir. Girii ta delidir; ok byktr; tatan yontulmu iki
yksek heykel vardr. Tapnak duvar ierisine alnmtr, bunun iinde bir Perseus heykeli durur. Bu
Khemmisliler, Perseus'un kendilerine grndn sylerler, kimi zaman yurdun eitli blgelerinde
grnrm, kimi zaman da ierisinde kendisine ait iki dirsek byklnde bir sandal bulunan
tapnan iinde ve o grnd zamanlar btn Msr mutlu olurmu. Byle anlatrlar ve Perseus'e
Yunan usul tren yaparlar: Bildiimiz btn hareketleri kapsayan jimnastik oyunlar gsterirler;
dl olarak srler, yn ve deri stlkler koyarlar. "Perseus neden yalnz size grnr de bakasna
grnmez ve onu br Msrllarn tersine neden jimnastik oyunlaryla kutlarsnz?" diye sorduum
zaman, bana dediler ki, "Perseus kendi sitelerindendir ve Yunanistan'a yelken aan Danaos ile
Lynkeus de Khemmislidirler; Perseus'a bu kahramanlardan inerek geliyorlard." Ve szlerine
ekliyorlard, Perseus Yunanllarn da doruladklar bir nedenle, yani Libya'dan Gorgo'nun ban
geri gtrmek iin Msr'a geldii zaman, onlarn yanna gitmi ve btn yaknlarn tanm. Zaten
Khemmislilerin adn anasndan renmi olarak geliyormu Msr'a ve kendi adna tertiplenen
oyunlar isteyen de kendisiymi.
Lotos ve Papirs

92. Btn bu anlattm grenekler, batakln gneyinde yaayan Msrllarndr; bataklk blgede
yaayanlarn grenekleri de br Msrllarnki gibidir. Ayrca her birinin dam altnda, Yunanllarda
olduu gibi yalnz bir kadn yaar; ucuz yaayabilmek iin kendilerine zg olan u kaynaklardan
yararlanrlar. Irmak tap da ovay deniz gibi kapladktan sonra suyun yznde, Msrllarn lotos
dedikleri zambaktan pek ok yetiir. Bunlar toplarlar, gnete kuruturlar, lotosun gbeini ki,
hahaa benzer, dverler, atete piirir, ekmek yaparlar. Lotosun kk de yenir; tatlms bir tad
vardr; elma iriliinde ve yuvarlak olur. Baka zambaklar da vardr, onlar da brleri gibi suda
yetiirler ve gle benzerler; yemii ayn kkten sren ve ayn bitkinin yannda byyen asalak bir
anak iinde oluur; tpk eekarlarnn yaptklar bal peteine benzer; iinde zeytin ekirdei
iriliinde pek ok ekirdek bulunur, bunlar hem taze, hem de kurutulmu olarak yenilebilir. Papirse
gelince, bu bir mevsim bitkisidir, su birikintileri iinde toplandktan sonra sapn keserler, saptan
aada kalan ve bir dirsek uzunluunda olan yeri yenilir ya da satlr, sap baka ilerde kullanlr.
En iyisi papirs kzgn atete zgara yapp yemektir. lerinde yalnz balk yiyerek yaayanlar da
vardr; bunlar bal alrlar, iini temizlerler, gnete kuruturlar ve yle yerler.
93. Irmaklarda sr halinde yaayan balklara pek rastlanmaz; byleleri daha ok su
birikintilerinde olur ve yle yaarlar: Diilerin dllenme zaman gelince, srler halinde denize
doru g ederler; erkekler nde gider ve tohum serperler; arkadan gelmekte olan diiler bu
tohumlar yutarlar ve sonra doururlar. Denize vardktan sonra geri dnp yeniden su yataklarna
gelir ve eskisi gibi yaamaya devam ederler. Ama bu sefer nde gidenler bakadr; imdi yol
gsterenler diilerdir; nde bunlar toplanrlar ve daha nce erkekler ne yaptlarsa aynn yaparlar;
yumurtalar bir eit dar iriliindedir ve paketler halinde dkerler; pelerinden gelen erkek balklar
bunlar yutarlar; bu tanecikler balk srs kadar oktur. Erkeklerin yutmadklar taneler iinden
balklar kar ve byrler. Denize doru g zamannda tutulan balklarn balarnn sol yan bereli
olur; geri rmaa dnte ise sa yan bereli olur. Bunun nedeni udur: Denize doru gte, karaya sol
yandan srnerek inerler, rmaa dnte de gene ayn kydan karlar ve akntya kaplp yoldan
kmamak iin, kyya srtnecek kadar yakn gemeye alrlar. Nil tamaya balad zaman su
en nce alak ve bataklk topraklar basar; buralar su altnda kalr kalmaz hemen ufack balklarla
dolar. Nereden kar bunlar? yle sanyorum: Bir yl nce Nil ekilirken balklar en son
yumurtalarn baln iine braktktan sonra giderler ve yeniden mevsimi gelip, ortal yeniden su
bast zaman, o dediimiz ufack balklar arabuk yumurtadan kverirler.
94. te bu balklar iin syleyeceim budur. Batak blgede yaayan Msrllar ricin
ekirdeinden kardklar bir ya kullanrlar, bu yaa "kiki" derler ve bunu veren bitkiyi rmak
kylar boyunca ve su basan yerlerde ekip yetitirirler, oysa yabanisi Yunanistan'da kendiliinden
yetiir, ama Msr'da ekerek yetitirirler ve bereketli rn alrlar, ama kokusu berbattr. Topladktan
sonra isteyen ezerek yan karr, kimisi kaynatr, kan suyu toplar. Olduka koyu bir svdr ve
zeytinya gibi aydnlatma maksadyla kullanlr, ama kokusu ktdr.
95. ok sivrisinek olur ve bundan korunmak iin baknz ne yaparlar: Batakln st yannda
oturanlar kulelere kp yatarlar; nk rzgr, sivrisinein o kadar yksekte umasna elvermez.

Batak blgede oturanlar, kule yerine baka bir are bulmulardr; herkesin evinde bir a vardr,
gndz balk tutar, gece uyuduu yatan stnde buna sarnp yatar. Baka bir rt rtnse sivrisinek
stnden gene sokar; ama a olunca yanna bile yaklaamaz.
96. Tat gemilerini Msr akasyasndan yaparlar, bu aa Kyrene lotosuna benzer ve znden
zamk karlr. Akasyay, aa yukar iki dirsek uzunluunda paralar halinde dorarlar, gemileri
bunlar tula gibi birbirine atarak yaparlar. Bu i yle olur: Boylamasna kesilmi uzun omurgalarn
arasna bu iki dirseklik tahta paralarn akarlar; tekne meydana kar, sonra iki borday, omurgalar
zerine enlemesine konulan bir tabanla birletirirler. Yanlar tutmak iin kaburga erisi kullanmazlar,
bunun yerine ek yerlerini papirsle iyice kalafat yaparlar. Dosdoru omurga iinden geen bir tek
dmen kullanrlar; direk akasyadan, yelkenler papirstendir. Kuvvetli rzgr olmadka bu gemiler
rma kamazlar, kydan yedekte ekilirler. Aknt dorultusunda olduu zaman ise yle yaparlar:
Kam, saz ve tamarixi birbirine dolayarak yaptklar bir eit sallar ve iki talant kadar eken delik
bir talar vardr. Sal, geminin pruvasna balanr ve akntya braklr; ta baka bir iple geminin
arkasna baldr. Sal akntya kaplp hzla ilerler ve "Baris"i de (bu gemilerin ad byledir)
peinden srkler; arkaya bal olan ta dibi tarar ve geminin akntya kaplp yoldan kmasn nler.
Bu gemilerden pek ok vardr ve bazlar binlerce talant arlnda yk tayabilirler.
97. Nil tap da her yan bast zaman su yznde yalnz kentler grnr, tpk Ege Denizi'nin
adalar gibi; Msr'n geri kalan deniz olur; yalnz kentler meydanda kalr. Byle olduu zaman,
gemiler artk rmak yatan izlemekten kurtulurlar, ovada yzerler. Bylece Naukratis'ten kalkp
Memphis'e giden bir yolcu, piramitlerin yanndan geer; bu yol her zaman yoktur, baka zamanlar
Delta izlenerek gidilir ve Kerkasor yanndan geilir. Kanobos'tan deniz yoluyla Naukratis'e giderken
ovadan geilip Anthylla kentine ve bir de Arkhandros kentine varlr.
98. Bu ikisinden Anthylla, belli bal kentlerden birisidir, saltanat srmekte olan kraln karsna
ayakkab salamak zere zel olarak ayrlmtr; Msr'n Persler eline gemesinden bu yana byle
det olmutur. br kent, bana kalrsa, adn Danaos'n damadndan, Akhaios olu Phtioslu
Arkhandros'tan almtr; dediim gibi burann ad Arkhandros kentidir; belki baka bir Arkhandros da
vardr; ama hi phesiz bu bir Msr ad deildir.
Msr Krallar ve Braktklar Eserler Menes
99. imdiye kadar kendi aratrmalarm, kendi yarglarm ve kendi gzmle grdklerimi
anlattm. imdi de bana Msrllarn anlatm olduklarn olduu gibi aktaracam; araya elbette kendi
kiisel gzlemlerimi de ekleyeceim. Rahiplerin bana anlattklarna gre, Msr'n ilk kral Menes
unlar yapmtr: nce Memphis'i koruyan bendi yaptrmtr. Irmak eskiden Libya tarafndan kum
da ynnde akyormu, Menes, Memphis'in aa yukar yz stad kadar yukarsnda ve rman
gney kolu zerinde bir bent rdrterek eski yata kurutmu ve rman iki da arasndan gemesi
iin yeni bir kanal kazdrtmtr. Bugn de Persler, eski yatana dnmesini nlemek iin bu dirsee
ok nem verirler ve bendi her yl onarrlar; zira rmak bendi kertir ve bu yana taarsa, Memphis
olduu gibi su altnda kalmak tehlikesiyle karlar. te bu Menes ki, Msr'n ilk kralyd, rma

baka yana aktarp bu topraklar kazandktan sonra, burada bir kent kurmutur; bu kent imdiki
Memphis'tir; Memphis bugn de Msr'n dar blmndedir. Bunun arkasndan, kentin dnda, kuzey
ve bat yrelerinde (zira douyu Nil kapatmaktadr) rmaktan beslenen bir gl kazdrtm, sonra
kentin iinde byk ve anlmaya deer bir Hephaistos tapna yaptrtmtr.
Kadn Kral Nitokris
100. Rahipler bana bir kitap ap, bundan sonra gelen yz otuz kraln adn okudular; bunca
insan nesli iinde, on sekiz Ethiopia'l ve bir tek kadn, yerli bir kadn vard; brleri erkektiler ve
Msrlydlar. Kralie olan kadn, Babilli Nitokris'le ayn ad tayordu. Bana yle anlattlar: Msr
kral bu Nitokris'in kardeiymi, ama Msrllar kral ldrp baa onu geirmiler, o da kardeinin
kann gtm sanyorum, pek ok Msrly hyanetlikle ldrm. Yeraltnda byk bir salon
yaptrm ve al treni yaplacak diye, kardeinin lmne n ayak olduklarn bildii pek ok
Msrly artm, bir len vermi; ama niyeti bakaym: lenin ortasndan gizli bir yerden gelen
rmak sularn zerlerine evirtmi. Bana bu kadn hakknda baka bir ey sylemediler, yalnz onun
bu niyetini gerekletirdikten sonra, kendi bana da byle bir ey gelmesinden korkarak, kendini ii
kl dolu bir odaya attn sylediler.
Moiris
101. br krallarn, adlarn yaatacak nemli iler yaptklarna dair bir ey sylemediler, yalnz
bunlarn sonuncusu olan ve Hephaistos tapnann kuzey ynndeki giri blmnde hatras kalm
bulunan Moiris[67] iin bir eyler anlattlar; o da bir gl kazdrtm ki, epeevre ka stad yer
kapladn ileride syleyeceim, bir de piramitler yaptrtm, bunlarn byklklerini de bu glden
sz ettiim zaman bildireceim. Bu bunlar yapm, ama brleri hibir ey yapmamlar.
Sesostris
102. imdi bunlar atlayp onlardan sonra gelen Sesostris[68] adl krala geiyorum; rahiplerin bana
anlattklarna gre, bu kral yanna sava gemileri alp Arap Krfezi'nden yola km, Erythreia
Denizi kylarnda yaayan halklar hkm altna alm ve bu deniz seferi sonunda, sular s olduu
iin kylarna yanalamayan bir denize kadar ulamtr; oradan Msr'a dnm diye devam
ediyorlar anlatmaya, bu kez yannda kalabalk bir ordu ile anakaradan geip, kendisine kar koyan
btn uluslar dize getirmi. Bamszlklarna smsk bal yiit kiilere att yerlerde, onlar nasl
yendiini belirtmek zere, zerine kendi adn, yurdunu ve bu ulusu yenmi olduunu bildiren yaztlar
yazl stunlar diktirmi; savunma yapmadan teslim olan kentlere diktirdii stunlarn zerine ise,
daha nce sava kiilerle arpp onlar yendikten sonra ne yazdrmsa ayn eyleri yazdrdktan
sonra, altna kadn reme organn gsteren heykelcikler uydurmu, bylelikle ora halknn
miskinliini ele gne ilan etmi oluyormu.
103. Btn anakaray bir batan bir baa getikten sonra, Asya'dan Avrupa'ya atlam ve Skythlerle
Thraklara da boyun edirmitir. Msr ordusunun son dura burasdr sanyorum; zira diktirdii
stunlara buralarda da rastlanr, ama oradan tede artk yoktur. Oradan geri dnm ve Phasis'e

gelmitir. Ordunun bir kolu burada kalm, yerlemitir; ama bunlar Sesostris kendi isteiyle mi
brakm, yoksa askerler bu gezginci seferlerden usanp Phasis kylarnda kalmay kendileri mi
istemiler, orasn iyi bilemiyorum.
104. Kolkhisliler, besbelli Msrldrlar; bunu ben bakalarndan iitmeden nce kendim
anlamtm. Bir kez bunu aklma koyduktan sonra, bakalarndan da sorup soruturdum; Kolkhisliler
Msrllar, Msrllarn Kolkhislileri hatrlamalarndan daha iyi hatrlyorlar; bununla beraber
Kolkhisliler, Msrllara baklrsa, Sesostris ordusundan kalmadrlar; derilerinin karalna ve
salarnn kvrck oluuna bakp ben kendim de bu kanya varmtm. phesiz bundan bir ey
kmaz, zira byle baka halklar da vardr; ama beni asl etkileyen u olmutur: nsanlar arasnda
yalnz Kolkhisliler, Msrllar ve Ethiopia'llar snnet olurlar. Filistin'deki Fenikeliler ve Suriyeliler,
kendileri sylerler ki, bu deti Msrllardan almlardr; Thermodon ve Parthenios rmaklar
kylarnda yaayan Suriyeliler ve komular Makronlar da bunu Kolkhislilerden rendiklerini
sylerler. Snnet yapan halklar yalnz bunlardr ve anlaldna gre Msrllar gibi yapmaktadrlar.
Bu deti kim kimden ald, Msrllar m Ethiopia'llardan, yoksa bunlar m onlardan? Bunu bilemem;
zira belli bir ey ki, bunlarda bu det ok eskidir. Ama Msrllarla ticaret yapan halklar bunu
Msr'dan renmilerdir, bu konuda ayrca sz gtrmez bir kant vereceim: Yunanistan'la iliki
kuran Fenikeliler, artk Msrllar gibi, yeni doan ocuklarn reme organlarn snnet ettirmeyi
brakmlardr.
105. Kolkhislilerin Msrllarla akrabaln gsteren baka hibir belirti yoktur. Sadece u var ki,
Msrllar da, onlar da keteni ayn biimde ilerler; yaaylarnda ve dillerinde benzerlikler vardr.
Yunanllarn Sardunya keteni dedikleri, Kolkhis ketenidir; Msr'dan gelenine Msr keteni derler.
106. Msr kral Sesostris'in ba edirdii lkelerde diktirdii stunlara gelince, bunlarn ou
kaybolmutur; ayakta kalm olanlarn, zerlerine ilenmi kadn reme organlar ve yazlaryla
birlikte, Filistin Suriyesi'nde kendi gzlerimle grdm. Ayrca onia'nn iki yerinde, bu savann
kaya zerine ilenmi resimleri vardr, birisi PhokaiaEphesos yolu stnde, br Sardes'ten
zmir'e giden yol zerindedir[69]; bu iki yerde de iki buuk dirsek yksekliinde bir heykel
oyulmutur, sa elinde karg, sol elinde yay tutar; br donatmlar da gsterilmitir; Msr harfleriyle
bir yaz kazlmtr, anlam udur: "Ben, bir omuz vuruta bu lkeyi yendim ve aldm." Adn, yurdunu
yazdrmamtr, ama bunlar baka biimde belirtmitir. Bu heykeller, grenlerden bazlarna gre,
Memnon'un heykelleridir; byle diyenler gerekten ok uzaktrlar.
107. Hkm altna ald uluslardan toparlad pek ok kiiyi de beraberinde gtren bu Sesostris
iin, rahipler bana unlar anlatrlar: lkesine dnd zaman, Pelusion azndaki Daphne'ye
vardnda kardei ki, Msr' ona emanet etmiti, onu ocuklaryla beraber gelip kendisine konuk
olmas iin armt; bu karde evin evresinde frdolay odun ydrm ve hibir yerinden geit
vermeyen odun ynna ate verdirtmi. Sesostris, durumun farkna varnca hemen karsna danm,
nk sefere karken onu da beraber almt; alt tane ocuklar vard, kadn bunlardan ikisini alev
alev yanan odun ynlarnn stne bir kpr gibi uzatmay tlemi; bunlarn stne basarak dar
kabileceklerdi. Sesostris yle yapm: ocuklardan ikisi byle yanmlar, geri kalanlar babasyla

birlikte kurtulmular.
108. Msr'a dnte Sesostris, kardeini cezalandrd, yendii lkelerden toparlayp getirmi
olduu insan ynlarn eitli ilerde altrd: Hephaistos tapnana onun zamannda tanm olan
talar, o kocaman talar srkleyenler bu tutsaklardr ve bugn Msr' izgileriyle dolduran
kanallar kazmaya zorlananlar da gene onlardr, bylece ve istemeden, eskiden at ve araba ile
yolculuk yaplan bu lkeyi attan ve arabadan yoksun brakmlardr. Aslnda dmdz bir lke olan
Msr, bu tarihten sonra at da, arabay da unutmutur; bunun nedeni lkeyi boydan boya kesip blen
bu ok saydaki kanaldr. Kraln her yan byle kanallarla donatmas, rmak kysnda deil de
ierideki kentlerde oturan Msrllara su gtrmek istemesindendir, zira bunlar rmak yatana
ekildii zaman su skntsna dyorlar ve ac kuyu sular imek zorunda kalyorlard.
109. Msr'da bu kadar ok kanal bulunmasnn nedeni budur. Gene rahipler bana dediler ki, bu
kral btn topraklar Msrllar arasnda bltrm, herkesin payna ayn lde toprak dmtr;
her toprak sahibi ylda bir ve belli zamanda kira gibi bir ey dyor, kral da kendisine bu yoldan bir
gelir salam oluyordu. Irmak bunlardan birinin topran yerse, o adam gidip krala durumu
anlatyor, bunun zerine Sesostris adamlarn gnderip topra ltryor, ne kadarnn eksildii
saptanyor ve kyl vergisini o lde eksik dyordu; bana yle gelir ki, sonradan Yunanistan'a da
gemi olan geometrinin kkeni budur. Gnomon'u[70], gne saatini, gnn on ikiye blnmesini ise,
Yunanllar Babil'den renmilerdir.
110. Ethiopia'da hkm sren tek Msrl prens bu kraldr; ant olarak Hephaistos tapna
nndeki ta heykelleri brakmtr; bunlardan otuzar dirsek boyundaki ikisi kendisiyle karsdr; drt
tane de ocuklar vardr, bunlar da yirmier dirsek boyundadrlar. ok zaman sonra Persli Dareios,
bunlarn nne kendi heykelini diktirmek istemi, ama Hephaistos rahibi bunu ho karlamamtr;
Dareios'un zaferlerinin, Msrl Sesostris ile ltrlemeyeceini sylemi; zira Sesostris,
Dareios'un yenmi olduu dmanlardan daha az kalabalk olmayan nice ulus arasnda, Skythlere de
ba edirmiti, oysa Dareios bunu baaramamt. Baarlar kendisininkini amayan bir adamn
heykelinin bu byk kraln antnn nne geirilmesi doru olamazd. Dareios bu creti balamtr
derler.
Pheron
111. rendiime gre, Sesostris lnce, krallk olu Pheron'a gemitir [71], bu, askerlikten yana
bir ie girmemi, yalnz yle bir kaza sonucu kr kalmtr: Irman ok takn olduu bir
zamandayd; derinlik on sekiz dirsei bulmutu ortal su bastktan sonra, bir rzgr esti, byk
dalga kaldrd; bu kral diyorlar, o zaman delice bir kendini beenmilie kaplarak kargsn yakalad
ve dalgay vurdu; hemen arkasndan gzleri bozuldu ve grmez oldu. On yl kr kald; on birinci yl
Buto kentinden bir orakl ulat; vakit tamam olmutu. Gzleri artk alacakt, ama bunun iin
gzlerini bir kadn sidii ile ykamas gerekiyordu, ancak bu kadn, kocasndan baka kimseye
yaklamam ve baka dost tutmam bir kadn olacakt. nce kendi karsnn sidiini denedi; gzleri
almad; bundan sonra sraya koyup hepsini denedi; gzleri ald zaman, kurtarc banyoyu

salayan kadn dnda, denenen br kadnlarn hepsini, bugn Erythrobolos (Krmz toprak)
denilen kentte toplad; onlarla beraber btn kenti de atee verip yakt. Sidii gzlerine iyi gelen
kadn da kendine ald. Hastalktan kurtulduktan sonra belli bal tapnaklara adaklar sundu;
bunlardan birisi zellikle anlmaya deer; bu, gne tapnandaki iki dikili tatr, ikisi de yekparedir,
ykseklikleri yz dirsek, genilikleri sekiz dirsektir, gz alc bir anttr.
Proteus ve Helene Hikyesi
112. Ondan sonra gelen, bana dediklerine gre, Memphisli birisidir, ad Yunan syleyiine gre
Proteus'tur ve bugn Memphis'te pek gzel, pek bakml bir kutsal yeri vardr; Hephaistos tapnann
gney yznn karsna der. Tyr Fenikelileri bunun evresinde otururlar ve btn buralara
Tyrlular mahallesi denir. Proteus'un bu yerinde, Yabanc Aphrodite tapna denilen bir tapnak
vardr. Bu tapnak, Tyndareos kz Helene iin kurulmu olsa gerektir [72], bana anlatlan ve Helene'yi
Proteus'un yannda gsteren hikyeden ve Aphrodite'ye taklan "yabanc" sfatndan ben byle
karyorum. nk bu tanra, baka hibir tapnanda byle anlm deildir.
113. Helene hakkndaki sorularma rahiplerin cevaplar udur, Alexandros, Sparta'da Helene'yi
kaldrdktan sonra yurduna doru denize ald. Ege Denizi'ne vard zaman ters rzgrlar onu Msr
Denizi'ne attlar ve rzgr dmedii iin Msr kylarna, tam Nil'in Kanobos denilen azna ve
Tarikheia'ya yanat. Kyda bir Herakles tapna vard bugn de vardr; bir kle, sahibinden
kamak ve kendisini bu tanrya adamak isterse, derisine birtakm kutsal dvmeler yaptrr, o zaman
kimse ona dokunamazd. Bu yasa kurulduundan bu yana hl geerlidir. Alexandros'un kleleri,
tapnan bu zelliini renince, efendilerini brakp yrdler, girip tapnakta oturdular, tanrya
dualar ettiler, Alexandros'u suladlar, ona ktlk olsun diye btn yaptklarn sayp dktler.
Helene'yi nasl kardn ve Menelaos'a kar iledii suu anlattlar. Bu sulamalar rahiplere
syledikleri srada, Nil'in bu aznda vali olan Thonis de orada bulunuyordu.
114. Bu adamlar dinleyen Thonis, Proteus'a haber vermek zere hemen Memphis'e bir rapor
gnderdi: "Bir yabanc geldi," diyordu, "Troya soyundan; Yunanistan'da bir gnah ilemi olmakla
sulanyor; ev sahibinin karsn karm; birok da maln alm ve rzgr srkleyip senin
kylarna, yanmza atm. Brakalm, hi ceza grmeden yeniden denize alp gitsin mi, yoksa
getirdiklerini elinden alalm m?" Proteus cevap olarak bir haberci kard, u ynergeyi gnderdi:
"Bu adam, evinde konuk kald kimseye kar bir gnah ilemi olmakla sulandna gre, kim
olursa olsun yakalayp bana gnderiniz, bakalm burada neler syleyecek!"
115. Bu emri alan Thonis, Alexandros'u yakalad, gemilerine el koydu, varn younu ve Helene'yi
ve tanrya snm olan klelerini de yanna katp Memphis'e gnderdi. Bunlar geldiinde Proteus,
Alexandros'tan kim olduunu ve gemilerinin hangi lkeden geldiini sordu. Nereden olduunu,
lkesini, adn syledi, yolculuunu, gemilerinin nereden geldiini ak ak anlatt. Bunun zerine
Proteus, Helene'yi nereden getirdiini sordu; szn burasnda Alexandros, laf uydurup kaydrmaya
balad, gerei sylemeye yanamad, ama tanrya snm olan adamlar, onun lafn azna tkayp
hyanetliini sayp dktler. Sonunda Proteus, yargsn u sylevle patlatt: "Rzgrn yoldan karp

lkeme att bir konuu ldrmeye gnlm raz gelseydi, sana gsterdii konukseverlie kar ar
bir hyanetle karlk vermi olduun Yunanlnn cn senin gibi bir alakta brakmazdm. Sana
evini aan adamn karsna satatn; bu kadarla da kalmadn; aykr uuunda peinden gelmesi iin
ona kanat da verdin; gzn doymad, stelik konuu olduun evi de soydun. Ama ben bir konuu,
kendisine bir frsat tanmadan vurmak istemem, bu kadn ve eyalar burada brakacaksn, bunlar
kendi gelip arayaca gne kadar, o Yunanl iin yanmda saklayacam sen ve yol arkadalarn
gn iinde lkemden kp gidiniz, baka bir yer bulunuz demir atmak iin; yoksa dmana ne
yaparsam, size de onu yaparm!"
116. Rahiplerin bana anlattklarna gre, Helene, Proteus'un yanna byle gelmi; zaten bana yle
geliyor ki, bu hikyeyi Homeros da biliyordu; ama herhalde anlatt destana layk bulmam olacak
ki, bunu bilerek kmsemitir, ama bildiini de belli etmitir; bu, lyada'nn, Alexandros'un gebe
geziini ve Helene'yi karrken, en son Fenike'deki Sidon'a yanamadan nce, nasl o kydan bu
kyya atldn anlatan (ve destann baka bir yerinde tersi sylenmi olmayan) dizelerinden
anlalmaktadr. Bu olaya Diomedes'in Baarlar'nda dokunur. Orada grnyordu, diyor.
Bu, kadn elinden kma gz alc dokumalar
ki tanr benzeri Paris getirmiti Sidon'dan
Engin deniz stndeki maceral yolculuunda
Soylu Helene'yi karrken uzaklardaki yurduna.
br belirti de Odysseia'nn u dizelerindedir:
Zeus kznn byle ifal ilalar vard
Polydamna, Thon'un kars
vermi ona bunlar, bereketli topraklarnda
Msr'n, ki orada ok bol yetiir
ifal bitkilerle zehir yan yana.
te Menelaos'un Telemakhos'a syledikleri:
Geminin sla zlemi eken burnu Msr'da bal kald
Zira tanrlar ille de kurban istiyorlard benden.
Bu dizeler[73] pekl gsteriyorlar ki, Homeros, Alexandros'un Msr'dan getiini biliyordu; zaten
Suriye, Msr'a snrda olur, Sidon'un sahibi olan Fenikeliler de Suriye'de yaarlar.
117. Bu dizelerden[74] ve zellikle bu blmden de aka belli oluyor ki, Kbrs destan
Homeros'un deildir, bakasnndr. nk Kbrs Destan'nda Alexandros'un, stliman bir denizde

uygun bir rzgrla yaplan bir yolculuktan sonra, Sparta'dan ayrldnn nc gn, Helene ile
birlikte lion'a varm olduu sylenir; oysa lyada'da ikisinin beraber babo denizlerde dolatklar
anlatlr.
118. Ama Homeros'u ve Kbrs Destan'n brakalm artk. "Yunanllarn lion zerine anlattklar
hikyeler asl astar olmayan eyler midir, yoksa gerek midir?" diye sorduum zaman, rahipler bana
kaynan Menelaos'un kendisi olduunu syledikleri u hikyeyi anlatmak suretiyle cevap verdiler.
Helene'nin kaldrlmas zerine, gl bir Yunan ordusu Menelaos'u desteklemek iin Teukros'un
topraklarna kar; asker karaya kp ordugh kurulduktan sonra, lion'a aralarnda Melenaos'un da
bulunduu eliler gnderilir. Surlardan ieri alnrlar ve Alexandros'un kard Helene'nin ve
servetin geri verilmesini ve bu haksz satamann detilmesini isterler; ama Troyallar, sonradan da
hep yapacaklar gibi, Helene'nin de, alnd sylenen servetin de kendilerinde olmadn
sylemekte az birlii ederler, yeminler ederler; bunlarn Msr'da olduu ve Msr kral Proteus'un
elinde duran eylerden kendilerinin sorumlu tutulmalarnn yanl olacan bildirirler. Yunanllar,
kendileriyle alay edildiini sanarak kenti kuatr ve sonunda alrlar. Ama bakarlar ki, Helene yok ve
kendilerine bata ne sylendiyse gene ayn ey syleniyor, sonunda inanrlar ve Melenaos'u
Proteus'un yanna gnderirler.
119. Menelaos Msr'a gelir, Memphis'e doru yelken aar; olan biteni dosdoru anlatr; ok iyi
karlanr, bir sknt ekmemi olan Helene'yi alr ve onunla beraber btn servetini geri getirir.
Ama Menelaos, btn bu iyiliklerine karlk Msr'a hakszlk etmitir. Yola kaca srada uygun
rzgr bulamad iin olduu yerde kalm; bu byle uzaynca, dine aykr bir kurban kesmek istemi;
iki Msrl ocuk alm, bakla boyunlarndan kesmi. Sonradan bu su ortaya knca paalar
tutumu, gemileriyle beraber Libya'ya kam. Oradan nereye gitmi? Msrllar bunu bana
sylemediler. Bana anlattklar bu olaylar kimisi, biz kendimiz sorup soruturarak rendik
derlerken; kimisi de bunlar burada oldu, onun iin iyi biliriz demilerdir.
120. Msrl rahiplerin anlattklar bunlardr. Helene iin anlatlanlara ben u dnceleri
ekleyeceim: Eer Helene lion'da olsayd, Alexandros istese de istemese de Yunanllara geri
verilirdi. Zira gerek Priamos, gerekse soyu sopu, Alexandros Helene'yi ats altnda tutacak diye
kendi canlarn, ocuklarnn cann ve yurdunu ortaya koyacak kadar lgn olamazlard. Hatta
balangta yle olsa bile, Yunanllarla yaplan her savata, ynla Troyal arasnda Priamos'un
ocuklarndan iki tanesinin de ldne bakarak (zira destanlarda anlatlanlara inanmak gerekirse,
bunlarn katlmadklar bir tek sava yoktur) diyorum, bylesine felaketler karsnda Priamos, bana
yaan belalardan kurtulmak iin, hatta kendi sevgilisi bile olsa, Helene'yi Yunanllara geri verirdi,
ben byle dnyorum. Ayrca Priamos ihtiyarlad zaman, krallk Alexandros'a gemeyecek,
ynetim ona katlmayacakt, Priamos lrse taht ondan daha yiit olan by Hektor'a kalacakt[75]
ve onun da hem kendisinin, hem de br Troyallarn balarna bu kadar bela aan sulu bir kardei
korumas dnlemezdi. Gerek u ki, Helene'yi geri verirlerdi ve kt niyetli olmadklar halde
Yunanllar onlar dzenbaz sayyorlard; phesiz benim kendi grm, tanr onlar iin bir ykm
hazrlamt, ta ki tanrlarn byk hakszlklar byk cezalarla cezalandrdn herkes grsn, ibret

alsn diye. te benim doru olduunu sandm hikye budur.

Kral Rhampsinitos
121. Bana dediklerine gre, Proteus'tan sonra yerine Rhampsinitos[76] gemitir ve bu da
saltanatnn antlar olarak, Hephaistos tapnann bat avlusu ile bu avlunun karsna diktirdii
yirmi be dirsek boyundaki iki heykeli brakmtr; Msrllar bunlardan Boreas rzgrndan yana
bakanna yaz, Notos ynndekine ise k adnn verirler. Yaz dediklerine taparlar, dualar ederler; k
dedikleri iin de tam tersini yaparlar.
a) Zenginlik bakmndan, bana dediler ki, bu kraln o kadar ok gm varm ki, kendinden sonra
gelen krallarn hibirisi, deil onu gemek, yaklaamam bile. Hazinelerini iyi saklayabilmek iin,
bir yz saray dna bakan ta bir oda yaptrm. Ama mimarn niyeti kt ve yle bir dzene
bavurur: Talarn arasna yle bir tane koyar ki, iki hatta bir kii duvardan kolayca alabilirdi.
Odann yapm bitince kral hazinelerini buraya yd; aradan zaman geti; ii sonunun yaklatn
anlaynca oullarn ard (iki olu vard), srf kendilerini dnerek ve onlara rahat bir hayat
salamak iin, kraln hazine odasn hileli yaptn aklad; tan enini boyunu, nasl kaldracaklarn
ayrntlaryla anlatt ve bu szleri iyice kafalarna yerletirirlerse, kraln maliye bakanlar gibi
olacaklarn syledi. ld; oullar ie balamak iin ok beklemediler; kral sarayna gittiler, gece
vakti tan yerini buldular, kolayca yerinden kardlar ve epeyce ey kaldrdlar.
b) Kral gelip oday at zaman ard, torbalardaki gm azalmt; kimden kukulanmak
gerektiini bilemiyordu, zira oda iyice kapalyd, mhrlere dokunulmamt. ki sefer daha at
kapy; her seferinde biraz daha azalyordu, nk hrszlar almaya ara vermiyorlard. O zaman
baknz ne yapt: Alar rdrd, gm torbasnn evresini bunlarla donatt. Hrszlar gene geldiler;
birisi ieriye girdi ve torbann yanna gelir gelmez tuzaa yakaland. Bana bir bela geldiini
anlaynca kardeini ard, bana geleni syledi, onu hemen odaya girip kafasn kesmesi iin
zorlad, nk yzn grecekler, bu falancadr diyecekler, o zaman kendinden baka su ortann
kafas da kesilecekti. br de kurtuluu bu dncede buldu, bir iki demeden istenileni yapt; sonra
ta yerine koydu ve evin yolunu tuttu, kardeinin kafasn da beraber gtryordu.
c) Gn gelip de kral hazineye girince ap kald, alara yakalanm basz bir gvde vard, ama
hazineye dokunulmamt, girecek kacak bir yer de grnmyordu. Bsbtn akl kart ve yle
yapt: Hrszn lsn duvara astrd, keye bucaa gzcler koydu, gzya dken, acyan olursa
yakalayp getirmeleri iin emir verdi. lnn aslm olmasn dnmek anasna dayanlmaz
geliyordu; bunu br oluna da syledi ve kardeinin lsn, ne yapp edip oradan almasn ve
kendisine getirmesini emretti; eer bu dediini yapmaz, yan izerse, gidip kral grecek ve hazineden
alnanlarn onda olduunu syleyecekti.
d) Ana, elinde kalan olunu byle sktryordu, ocuk bakt ki, ne dese meram anlatamayacak,
yle bir hileye bavurdu: Birka eek ald, semer vurdu, ileri arap dolu tulumlar ykledi; sonra
eekleri n sra gtt. Asl ly gzleyen nbetilerin yanna gelince, tulumlardan ikisini n,
boazlarna bal ipleri zp at, araplar ortala sald; barp ararak ban dvmeye

balad, eeklerden hangi birine bakacan arm gibiydi. arabn ziyan olduunu gren
nbetiler, ellerine birer kap geirip doldurmaya koyuldular; sanki pek fkelenmi gibi onlara kfr
etmeye balad; nbetiler onu yattrmaya altlar, az sonra yatm gibi yapt, barp armay
kesti; sonunda eeklerini toplayp yolun kenarna ekti, yklerini dzeltti. Her kafadan bir ses
kyordu, adamlardan biri akalar yapt, o da pek holand, tulumlardan birini onlara verdi, az sonra
herkes yerlere serilmiti, kimsenin yerinden kmldayacak hali kalmamt ve imekten baka ey
dnmyordu; onu da gelip kendileriyle beraber imeye ardlar; o da onlara uydu, oturup beraber
imeye koyuldu. Bir yandan iiyor, bir yandan onu pohpohluyorlard, o kadar ki, sonunda bir tulum
daha at; ok iildi; nbetiler grtlaklarna kadar dolmulard, sonunda her biri bir yana szp kald.
Gece bastrmt, adam, kardeinin lsn zd ve alay eder gibi, nbetilerin sakallarnn sa
yann kazd; sonra ly eeklerinden birine ykleyip eve gtrd; anasnn isteini yerine
getirmiti.
e) Hrszn lsnn alndn duyan kral kplere bindi; bu kt oyunlar oynayan ille meydana
karmak istiyordu; yle yapt ki, ben buna pek inanamyorum: Kendi z kzn bir geneleve
koydurdu, isteyen herkesi kabul etmesini buyurdu; yalnz kendini vermeden nce, onlardan
mr'lerinde yaptklar en iyi ve en kt ey ne ise onu kendisine anlatmalarn isteyecekti; hrszn
durumuna uyan bir ey anlatan olursa yakalayacak, darya brakmayacakt. Kz, babasnn emirlerini
yerine getirdi. Durumu renen hrsz, kralla bir daha ekimek istedi; yle yapt: Yeni lm bir
adamn kolunu omuz bandan kesti, mantosunun altna gizleyip kzn yanna gitti. Kral kznn yanna
girdi: Kz, herkese sorduunu ona da sordu; kardei hazine odasnda tuzaa yakaland zaman onun
kafasn kesmiti, iledii en ar su buydu, byle cevap verdi; ama yapt en ustaca i nbetileri
sarho edip kardeinin lsn karmasyd. Bu szleri duyan kz, onu yakalamak istedi; ama hrsz
karanlktan yararlanarak, lden kesmi olduu kolu uzatt, kz bu kolu yakalad ve brakmad, katilin
kolunu yakaladn sanyordu; ama hrsz kolu brakp kapdan savutu gitti.
f) Kral bu olaylar duyduu zaman, adamn zeksna ve korkusuzluuna hayran kald; her yana
adamlar salp ilan etti ki, gelsin kendisini bildirsin, ona bir ey yapmadktan baka, byk iyiliklerde
de bulunacaktr. Hrsz inand ve geldi. Rhampsinitos pek honut kald, onu insanlarn en beceriklisi
sayp kzyla evlendirdi; zira ona gre Msrllar baka insanlardan stndler, ama bu Msrllardan
da stnd.
122. Bana bir de unu anlattlar: Bu kral, Yunanllarn Hades diye bildikleri tanrnn yanna diri
olarak inmi ve orada Demeter ile zar atm, kh kazanm, kh kaybetmi, sonunda Demeter'in
kendisine armaan ettii altn iplikle dokunmu bir pekirle yeniden yeryzne dnm.
Rhampsinitos'un cehenneme iniinden, daha dorusu kndan beri, bana dediklerine gre,
Msrllar bir bayram kutlarlar, bu bayramn bugn de kutladn biliyorum, ama nedeni gerekten bu
mudur, onu bilemiyorum. Rahipler o gn iin de kendi elleriyle bir manto dokurlar, ilerinden birinin
gzlerini bir bezle balarlar, stne bu mantoyu giydirip Demeter tapnann yolu zerine brakr ve
oradan geri dnerler; bu gzleri bal rahibi iki kurt alr, kentten yirmi stad tedeki Demeter
tapnana kadar gtrrm, yle diyorlar, sonra da geri getirir, aldklar yere brakrlarm.

123. Bu eit hikyelere inanabilen bir kimse Msrllarn bu hikyelerine de inanabilir; ben buraya
sadece eitli yerlerden dinlediklerimi aktaryorum. Cehenneme egemen olan tanrlar, Msrllara
gre, Demeter ve Dionysos'tur. nsan ruhunun lmsz olduunu ilk olarak syleyenler de gene
Msrllardr, onlara gre, len bir kimsenin ruhu pe pee br canllarn gvdesine girer ve karada,
denizde ve havada yaayan btn hayvanlar devrettikten sonra yeniden insan gvdesine gelir; bu
gleri tekmilleyebilmek iin bin yl gemesi gerekir. Bu inanlar kullanan eski Yunanllar
olmutur; bu inanlar kendilerininmi gibi gstermilerdir; kimler olduklar da bilinir, ama ben
burada adlarn anmak istemiyorum[77].
Kheops Piramitler
124. Rhampsinitos zamanna kadar diyorlar, Msr'da gzel yasalar geerliydi ve lke pek
zengindi; ama Kheops ki, ondan sonra gelmitir[78], kendisini kycla kaptrmt. Btn tapnaklar
kapatm, Msrllara kurban kesmeyi yasak etmitir; ayrca herkesi kendisi iin altrmtr.
Kimisini Arabistan'daki ta ocaklarndan Nil'e kadar ta ekmeye yollam; kimilerine de bu talar
gemilere ykleyip kar kyya geirmek, oradan da Libya dalarna kadar tamak iini vermitir.
yerinde srekli olarak yz bin ii alyordu ve ayda bir nbet deiiyorlard. lk on yl halk,
talarn ekildii yolu yapmak iin ezildi; nk bu yolu da kendi elleriyle yapmlardr. Ve bence bu
yol piramitten daha az nemli deildir; uzunluu be stad, genilii on kula ve en yksek noktasnda
ykseklii sekiz kulatr; cilal tatan yaplmtr, talarn zerine hayvan resimleri kaznmtr. Bu
kaldrm ve zerinde piramitlerin ykseldii tepelere oyulan yeralt odalar diyorum, on yllk emee
mal olmutur; Nil'den ayrd bir kanal epeevre dolandrp ada haline getirdii bir yere kazdrd
bu odalar kral kendisi iin mezar olarak yaptrmt. Piramit iin de ayrca yirmi yl harcanmtr;
beher yz, sekiz yz plethron boyundadr, kare biimindedir, ykseklii de ayndr; talar cilaldr
ve byk dikkatle yerletirilmitir; talarn her biri otuz ayaktan aa deildir.
125. Piramit yle kurulmutur: nce kimilerinin "bindirmelik" kimilerinin de "kk kurban
kesme yeri" dedikleri sahanlklar, st ste sralanmtr. Bunlar yapldktan sonra talar, ksa kesilmi
aalardan yaplma makinelerle yukarya karlyordu; bu makine ta yerden alp birinci sahanla
brakyor, bu sahanlkta da bir makine var, o makine ta alp ikinci sahanla karyor ve orada da
bir vin var; nk ne kadar sahanlk varsa o kadar da makine var, belki kolay tanabilir bir tek
makine vard da birindeki talar bitirilince brne aktarlyordu; biz iki trlsn de anlatyoruz,
nk bize de yle anlattlar. Bylece ilk yaplan yer, piramidin tepesi oluyor, sonra bir alt blme
iniliyor ve en son ta, yapnn en altna, topraa en yakn olan yerine yerletiriliyordu. Yap sresince
iiler ne kadar bayrturpu, ne kadar soan, ka ba sarmsak yemiler, piramidin zerinde bunlar
gsteren ve Msr harfleriyle yazlm yazlar vardr ve eer bana bunlar okuyup anlatan klavuzun
szleri aklmda iyi kalmsa, toplam bin alt yz talant gm tutuyordu. Bunlar bu kadar tutarsa,
varn hesap edin br giderleri, harcanan demiri ve iilerin yiyecei ve giyecei ne tutmutur? Hem
phesiz bu ant iin harcanan zaman bundan ibaret de deildir, buna bence talarn ilenmesi,
tanmas ve bir de yeralt odalarnn kazlmas iin harcanan zaman da eklemek gerekir ki, bu da az
ey deildir.

126. Bana dediklerine gre, Kheops o kadar kt bir adamm ki, para sknts yznden kzn bir
geneleve kapatp, kendisine belli bir para getirmesini istemi, ama ka para olduunu sylemediler.
Babasnn buyruuna istemeyerek boyun een kz, kendisi de bir ant brakmak sevdasna dm;
yanna giren herkesten kendisine bir ta armaan etmesini istemi. Bu talar sonradan o maksat iin
kullanacakm. Byk piramidin nne den ortadaki piramit ki, her yan bir buuk plethron
boyundadr, ite bu talarla kurulmu, bana byle sylediler.
Khephren
127. Msrllarn bana dediklerine gre, bu Kheops elli yl saltanat srd; ld zaman yerine
kardei Khephren geti; bunun da kardeinden kalr yeri yoktu, o da bir piramit yaptrmaktan geri
kalmad, ama onunki Kheops'unki kadar byk olmad (ikisini de kendimiz ltk; bunda yeralt
odalar ve brnde olduu gibi, Nil sularn aktaran kanal yoktu), Kheops piramidinin ierisinde bir
hendek kazlmm ve Kheops'un lsnn konulduu yer bir ada gibi ortada kalyormu[79], yle
sylyorlar. Yapnn temeli, renk renk boyanm Ethiopia tandandr; bunun genilii ve brnnki
kadardr, yalnz brnde krk ayak daha alaktr; byk piramide dokunacak kadar yakndr. kisi de
yz ayak yksekliinde bir tepenin stne oturtulmutur. Anlaldna gre, Khephren elli alt yl
hkm srmtr.
128. Hepsi Msrllarn hesabnca yz alt yl oluyor; yoksulluk yllar, tapnaklarn kaplar kapal,
hi almyor. Bu krallardan tiksiniyorlar, adlarn bile anmak istemiyorlar; piramitlerden sz
ederken bile, o zamanlar bu yrelerde sr gezdiren bir oban Philitis varm, onun piramitleri
derler.
Mykerinos
129. Khephren'den sonra diyorlar, Kheops'un olu Mykerinos saltanat srm Msr'da. Bu,
babasnn tutumunu hi beenmezmi; tapnaklar am ve skntsnn son kertesine gelmi olan halk
iine gcne dnmek ve tanrlara kurban kesmekte serbest brakm; btn krallar iinde, adaletten
ayrlmayan bir tek o olmu. Bu doruluk, ona gnmze kadar gelen Msr hkmdarlar iinde en
ok tutulan olmak onurunu salamtr. Sadece yarglarnda doruluktan sapmamakla kalmyor, eer
kararna kar kan olursa, zararn kendi cebinden dyor ve her isteini yerine getiriyormu. Ama
uyruklarn bu kadar ho tutmasna, bu kadar iyi bir ynetim kurmasna ramen, felaket Mykerinos'u
nce kz ile vurdu; ocann bu tek evladn lm ald. Yreini saran lm acs ile kzn
grlmedik ekilde gmdrmek hevesine kapld, aatan bir inek yaptrtt, ii bo, stn altnla
kaplatt, ly kznn lsn, bunun iinde koydurdu.
130. Bu inek topraa gmlmedi; Sais'ten geerken grdm; kral saraynda pek atafatl bir odann
ortasnda duruyordu; ieride gndzleri tts yaklyor, geceleri, gn yncaya kadar lamba
yanyordu. Bu inein yanndaki bir baka odada yirmi tane kadar plak kadn heykeli vard, pek
byk heykellerdi ve aatan yaplmlard ve Sais rahiplerinin bana sylediklerine gre bu,
Mykerinos'un haremiydi. Kimdi bu kadnlar? Ben de bana sylenenden fazlasn bilmiyorum.

131. Bu inek ve kolos heykeller iin yle diyenler de var: Mykerinos, z kzna sevdalanm ve
kz istemedii halde onu alm; ocuk acdan deliye dnm ve kendini asm; o da onu bu inein
iine koymu, kzn anas, kzn babasnn avcuna teslim eden halayklarn ellerini kestirmi;
canlyken uradklar bu cezay dediler, bugn de ekmektedirler. Bana kalrsa hepsi masal, hele
heykellerin elleri iin sylenenler; eller zamann etkisiyle kopup dmler ve heykellerin
ayakucunda durmaktadrlar, bunu oradan geerken kendi gzmzle grdk.
132. nein zerinde erguvan rengi bir rt var, darda kalan ba ve boyun kaln bir altn tabakas
ile kapl; boynuzlarn arasna altndan bir gne dnencesi koymular ki, batan yukar kadar
kmaktadr; inek ayak stnde durmuyor, dizleri zerine yatm; canl bir inek byklnde.
Msrllarn, olur olmaz yerde adn anmak istemediim bir tanr onuruna her yl kutladklar ve
gslerini dverek inildedikleri bayram gnnde bu inek de darya tanr[80]. Bylece gn na
karlm olur, zira diyorlar, Mykerinos'un kz, lrken babasndan kendisine ylda bir defa gnei
grmesine izin vermesini istemi.
133. Kznn lmnden sonra urad ikinci felaket de u: Buto'dan gelen bir orakl, alt yl mr
kald, yedinci yl iinde lecei haberini getirdi. ok gcne gitti bu szler, orakle kar tanry
ktleyen szler syledi; babas ve amcas insanlara ektirdikleri aclar hesaba katlmasa bile
tapnaklar kapattklar, tanrlara kar gnah iledikleri halde diyordu fkeyle, ok uzun sre
yaamlard, oysa kendisi bu kadar dindar olduu halde sonu bu kadar abuk gelecekti. Ama orakl,
zaten dinine bal olduu iin mr ksalyor, diye cevap verdi, yapt ey yapmas gereken ey
deildi; Msr aslnda yz elli yllk bir felaketler dnemine girmiti, kendinden nceki iki kral bunu
anlamlard, ama o anlamamt. Bu srr renen Mykerinos, artk mrnn azaldn bir kez
kafasna koyduktan sonra, birok lamba getirtti, gece olunca bunlarn hepsini yaktryor, yiyip imeye
koyuluyordu; gece gndz demiyordu; glleri, ormanlar dolayor, genliin en takn zevkleri
arad yerleri drt dnyordu. mrn byle geirmekle ve geceyi gndze katmakla, alt yerine on
iki yl yaam olmay ve bylece orakli yalanc karmay kuruyordu.
134. Babasnnkinden ok daha kk bir piramit brakmtr; bir yan plethrondan yirmi ayak
azdr. Kare biimindedir ve yarya kadar Ethiopia tandan yaplmtr; bunu yosma Rhodopis'e mal
eden Yunanllar vardr, ama yanlmaktadrlar, hatta bana yle geliyor ki, Rhodopis'in kim olduunu
bilmeden konumaktadrlar; yoksa byle bir piramidin masraflarn yle bir kadnn omuzlarna
ykleyemezlerdi, nk bu masraf binlerce talantla bile hesap edilebilecek gibi deildir; unu da
unutmamal ki, Rhodopis, mrnn ieini Mykerinos zamannda deil, Kral Amasis zamannda
yaamtr. Gerekte Rhodopis, piramit brakan krallardan ok sonra gelmitir; bu kadn Trakyaldr,
Hephaistopolis olu Samoslu admon'un klesiydi ve ite bunu dorulayan hatr saylr bir kant:
Delphoililer, Aisopos'un lmnden tr kime diyet vermeleri gerektiini srarla aratrdklar
zaman bir tek kii ortaya kmtr; bu bir baka admon'du, admon'un oullarndan birinin olu olan
admon; demek ki Aisopos, admon'un malyd.
135. Rhodopis'i Msr'a Samoslu Xanthos getirmiti: Sanatn icra etsin diye getirilmiti, ama
nemli bir para karlnda azat edildi. Bu paray ona Mytileneli bir adam, Skamandronymos'un olu

ve air kadn Sappho'nun erkek kardei Kharaxos salamt. Rhodopis zgrln byle
kazanmtr; Msr'da yerleti ve ok alml bir kadn olduu iin byk bir servet biriktirdi, phesiz
bir Rhodopis iin byk, ama byle bir piramit yaptrmaya yetecek kadar byk deil. Onun
servetinin onda biri ne kadardr, bunu bugn de isteyen grebilir ve byle koskoca bir piramidi ona
mal etmek byk abartma olur. Rhodopis, Yunanistan'da hatrasn yaatacak bir ey brakmak
istemi, bunun iin de kimsenin aklna gelmeyen bir armaan sunmay tasarlam, bir sunu ki, baka
hibir tapnakta bulunmasn ve Delphoi'ye adn yaatacak bir sunu gndermitir. Servetinin onda
birini ayrm, bununla btn bir kz kebap edebilecek kadar ok sayda demir iler yaptrmtr;
servetinin bu i iin ayrd onda biri ile ka tane yaplabildiyse o kadar i yaptrm ve bunlar
Delphoi'ye gndermitir; bunlar bugn de orada, hepsi bir arada, Khioslularn, mihrabn karsnda
yaptrdklar sunak yerinin arkasnda durmaktadr. Zaten Naukratis'te pek i ekici zevk kadnlar
bulmak zor deildir. Bu szn ettiimizin ad o kadar yayld ki, Yunanllar iinde Rhodopis adn
duymayan kalmad; daha sonra Yunanistan'da Arkhidike adnda birisi de dillere destan olmutur, ama
br kadar deil. Kharaxos'a gelince, Rhodopis'i azat edip Mytilene'yle dnd zaman, Sappho
kendisini tatl tarafndan epeyce azarlamtr.
Kral Askyhis
136. Rhodopis'i brakyorum artk. Mykerinos'tan sonra dediler rahipler bana, Asykhis Msr kral
oldu; Hephaistos tapnann douya bakan kapsn bu yaptrmtr; kaplarn en by ve en gzeli
budur. Kaplarn hepsinde oyma figrler ve her yapda bulunan sslemeler vardr, ama hibiri bunun
yanna yaklaamaz. Dediklerine gre, onun zamannda para kt olduu iin Msr'da bir yasa
karlm, bu yasaya gre birisinden bor alan bir kimse, babasnn lsn rehin gsterirmi; bir de
u: Bor alann aile mezar zerindeki btn haklar alacaklya geiyormu; eer bu artla bor alan
bir kimse borcunu demezse, bana gelecek olan ey, ld zaman kendi aile mezarlna, da, baka
herhangi bir yere de gmlememekti; yaknlarndan biri lse onu da rehin ettii mezara gmemezdi.
Bu kral kendinden nceki Msr krallarndan daha ne gemek iin ant olarak kerpi bir piramit
brakmtr ki, zerinde u yazt okunur: "br ta piramitlere bakp beni hor grme; tanr Zeus nasl
br btn tanrlardan stnse, ben de br piramitlerden stnm. Zira bir batakln dibi kanca ile
kartrlrsa kil kar, bundan kerpi kesilir, ite beni de byle yaptlar."
Kr Kral Anysis
137. Bu kraln yapt iler bu kadardr. Ondan sonra Anysis kentinden, gzleri grmez birisi tahta
gemi[81], yle diyorlar, kendi ad da Anysis'mi. Onun zamannda gl bir Ethiopia ordusu
yrm Msr'n zerine, banda Ethiopia'llarn kral Sabakos varm. Kr kral, batak blgeye
doru kam ve Ethiopia'l elli yl sreyle Msr'a hkim olmu. Ve belli bal i olarak unu yapm:
Bir Msrl bir su mu iledi, onu ldrtmyor, suunun nemine gre bir ceza veriyordu ki, o da
suluyu doduu kentin evresinde toprak setler yapma ilerinde altrmakt. Kentlerin oturduklar
toprak bylece ykselmi oluyordu; bu kentler ilk olarak Sesostris zamannda, kanallar aanlarn
elleriyle ykseltilmilerdi; Ethiopia'llarn zamannda bir kez daha ykseltilmi oldular. Genel olarak

Msr kentlerindeki bu toprak dzeyi ykseltmesi iinde, sanyorum en yksee km olan

Bubastis'tir. Bu kentte tanra Bubastis'e ait pek gz alc bir tapnak vardr, br tapnaklar daha
byk, daha pahal olabilirler, ama hibiri gzleri bunun kadar sevindirmez. Bubastis, Yunanllarn
Artemis'idir. Tapna yledir:
138. Girii saymazsak bir ada gibidir: Su, ayr iki kanalla Nil'den getirilmitir ve bu iki kanaln
sular birbirine karmaz: kisi de giri blmne kadar geldikten sonra biri sadan, teki soldan
kuatr; ikisi de yz ayak geniliindedir ve stlerine aalar glge salarlar. Giri on kula
yksekliindedir ve alt dirsek boyunda pek gzel figrlerle sslenmitir. Tapnak kentin ortasna
der; kenti epeevre dolatn zaman her yerden grnr; nk kentin zerine oturduu toprak
ykselmi, ama tapnak ayn dzeyde kalmtr, onun iin kolayca grnr. evresi taa oyulmu
figrlerle ssl bir duvarla evrilmitir; bu surun iinde pek byk aalardan meydana gelen bir
kutsal koruluk vardr, bu koruluun ortasnda da iinde kutsal heykelin bulunduu byk tapnak
kurulmutur; tapnan eni ve boyu bir staddr. Ta kaldrml bir yolla gidilir; bu yol stad eker,
agoradan geer ve gndousu ynne gider; genilii drt plethron kadardr; bu yolun iki yannda
gkyzne kadar boy vermi aalar dikilidir; Hermes tapnana kadar gider. te bu tapnak da
byledir.
139. Ethiopia'l gitmi ve bu gidi saltanatnn sonu olmu, bu konuda bana anlatlan udur: Bir
rya grm ve apar topar kap gitmi. Yannda bir adam duruyormu ayakta ve ona Msrl
rahiplerin hepsini toplayp kltan geirmesini sylyormu. Bu rya ona kendisini bir gvurluk
yapmaya doru itip, sonra da tanrlarn ya da insanlarn gazabna uratmak iin yukardan tertiplenmi
bir aldatmaca gibi grnm; ama o hibir ey yapmayacakt; vakit saat dolmutu, orakllere gre artk
Msr'daki egemenliine son vermeli, lkeyi brakp gitmeliydi. Gerekten daha Ethiopia'dayken,
orakller ona Msr'da elli yldan fazla hkm sremeyeceini haber vermilerdi. Durum akt verilen
sre dolmutu, grd rya da zihnini bulandrmt, Sarbakos kendi isteiyle kt gitti Msr'dan.
140. Ethiopia'l Msr' brakp gidince, kr yeniden baa geti; elli yldan beri iinde yaad
bataklk blgeden kt, burada toprak ve klden bir ada yapmt. Msrllar, aralarnda sraya
koymular, Ethiopia'lya sezdirmeden ona yiyecek tamlard, o da onlardan her seferinde biraz da
kl getirmelerini istemiti. Bu ada Amyrtaios zamanna kadar gzlerden uzak kalmtr. Amyrtaios'tan
nceki yedi yz yldan fazla bir zaman sresinde hkm srm olan krallar, bu aday ortaya
karamamlardr. Ad Elbo'dur[82]; eni boyu on staddr.
Rahip Kral Sethos
141. Bu kraldan sonra, bana dediklerine gre, bir Hephaistos rahibi tahta geti, ad Sethos'tu[83].
Bu, kendisi iin hi gerekli grmediinden, Msrllarn sava kastn umursamamt; bunlar
inciten eyler arasnda, eski hkmdarlarn bunlara balam olduklar topraklar, yani sra d bir
ba olarak verilmi olan plethronluk yerleri de ellerinden ald. stelik Araplarn ve Asurlarn
kral Sennakherib, Msr zerine byk bir ordu gndermiti, Msrl savalar yurtlarn savunmak
istemediler; ba darda kalan Hephaistos rahibi, tanrsnn tapnana girdi, heykelin karsnda durup

bana gelen beladan yaknmaya balad; byle szlanp dururken uyuyakald, ryasnda tanry grd,
yannda duruyordu, ona hi sklmamasn, Arap ordusuna kar yrmesini, yznn yere
dmeyeceini sylyordu; gereken savunmay o salayacakt. Bu ryaya gvenerek, kendisiyle
beraber gelmeye raz olan Msrllar alp yola dt ve Pelusion topraklarna indi (zira buras
Msr'n kilididir). Savalardan kimse gelmemiti; yannda esnaf, zanaatkr ve dkknclardan
baka kimseler yoktu. Pelusion'a vardklarnda, geceleyin dman ordusunun zerine tarlafareleri
atldlar, ok torbalarn, yaylar ve kalkan kaylarna kadar her eyi kemirdiler, o kadar ki, ertesi gn
bunlar silahsz milahsz kamaktan baka bir ey yapamadlar ve pek ou da ld. Bugn bu kral, ta
bir heykel halinde, Hephaistos tapna iinde durmaktadr; bir elinde bir fare ve bir yazt vardr:
"Bana bak ve dinine sk tutun."
142. Buraya kadar anlattklarm Msrllardan ve Msrl rahiplerden dinlediklerimdir; dediklerine
gre ilk kraldan sonra, sonuncu kral olan bu Hephaistos rahibine kadar yz krk bir insan kua ve
bu kuaklar saysnca byk rahip ve kral gelmitir. yz kuak on bin yl demektir; nk kuak
yz yl yapar; geri kalan krk bir kuak da bin yz krk yl tutar. Toplam, on bir bin yz krk yl
ve bu sre iinde hibir tanr insan klnda grnmemi, bana yle dediler; zaten ne daha nce, ne
de daha sonra Msr'n br krallar zamannda byle bir ey olduuna dair bir ey sylemediler.
Buna karlk bu sre iinde, bana dediler ki, gne drt sefer baka bir yerden domutur; iki sefer
batt yerden domu, iki sefer de doduu yerden batm. Ama bunlar Msr'n durumunda bir
deiiklik yapmam; ne topran veriminde, ne rman yararlarnda azalma olmu, ne de hastalk ve
lm oranlar ykselmi.
143. Benden nce bir gn, tarihi Hekataois[84], Thebai'de kendi soy zincirini aklam ve on
altnc basamaktaki atasn tanr olarak gstermi; Zeus rahipleri o zaman nasl davrandysalar, bana
da soy zincirim hakknda bir ey sylemediim halde, ayn ekilde davranmlardr; beni tapnan
iine aldlar, geni bir yer; aatan yaplma kolos heykelleri tek tek gsterip saydlar, toplam tam
tamna dediim sayy tutuyordu; zira her byk rahip salnda kendi heykelini yaptrp buraya
koydurmutu; rahipler bunlar bana gsterip sayarlarken, byk rahipliin babadan oula gittiini de
sylemilerdir; sonuncudan balayarak btn heykelleri bylece gsterdiler. Hekataios, soy zincirini
sayd ve kendisini on altnc basamakta bir tanrya balad zaman, saylarn da dorulad bir
baka soy zinciriyle elikiye dm oluyordu ve bir insann bir tanrdan inebilecei zerine
syledikleri kabul edilmemiti; nk onlar da ona kendi atalarn saymlar ve burada heykeli
bulunan herkesin bir "piromis"den gelme bir "piromis" olduunu sylemiler ve bir teki de bir
tanrnn ya da bir kahramann evlad olmayan yz krk be heykeli birer birer sayp gstermilerdi.
"Piromis", bizim Yunanistan'da "doru adam" dediimizdir.
Tanrlar Hakknda
144. O srada orada heykeli bulunanlarn hepsini bu adla andlar ve hibirisini tanrlara
balamadlar. Bu insanlardan nce diyorlard, Msr' tanrlar ynetiyorlard ve kendileri de
insanlarla beraber burada oturuyorlard ve iktidar her zaman onlardan birinin elinde bulunuyordu;
bunlarn sonuncusu Osiris olu Horos'tu, yani Yunanllarn Apollon dedikleri; bu Typhon'u yenmi ve

Msr'da sonuncu olarak hkm srmt. Osiris, Yunanistan'da Dionysos'tur.

145. Herakles, Dionysos ve Pan, Yunanistan'da en gen tanrlar olarak saylrlar; Pan, Msrllara
gre bu nn en eskisidir ve ilk tanrlar kua olarak gsterilen sekiz tanr arasnda saylr;
Herakles on iki tanrdan oluan ikinci kuaa girer, Dionysos ise bu on ikiden doan nc
kuaktandr. Msrllara gre Herakles, Kral Amasis zamanna kadar ka yl yaad, daha nce
sylemitim; Pan iin daha da uzun derler; bu arasnda en ksa mrls olan Dionysos iin de
Amasis'e kadar, on be bin yl hesap ederler. Msrllara gre bu saylar kesindir, zira yllar
titizlikle saymlar ve olaylar yazmlardr. Bir de br Dionysos'a, Kadmos kz Semele'nin olu
denilene bakalm: Gnmze kadar bin alt yz yl sayarlar; Alkmene'in dourduu Herakles, en ok
dokuz yz yl kadardr; Penelopeia'dan doan Pan (Yunanllar Pan', Hermes'in bir lmlden olma
ocuu sayarlar), Troya savandan daha gentir, ondan gnmze kadar geen zaman sekiz yz
yldan ok deildir.
146. te iki anlat; isteyen hangisini daha doru gryorsa onu kabul eder. Bana gelince, ben
dncemi yukarda syledim. Eer Semele'den doan Dionysos ile Penelopeia'dan doan Pan da
Amphitryon olu Herakles gibi Yunanllar arasnda ortaya km ve onlar arasnda yl tketmi
olsalard, onlarn da onun gibi nce insan olduklar, sonra kendilerinden nce gelmi olan bu
tanrlarn adn tadklar sylenebilirdi. Ama gerek bambakadr: Dionysos iin Yunanllar derler
ki, doduktan sonra Zeus onu kendi bacana dikmi ve Msr'dan daha teye, Ethiopia'daki Nysa
kentine gtrm; Pan'a gelince, doduktan sonra nereye gtrldn syleyemezler. Bundan tr
bence, pek belli bir eydir ki, Yunanllar bu tanrlarn adlarn br tanrlarn adlarndan daha sonra
renmilerdir ve bu adlar rendikten sonradr ki, onlar yaatm ve bir soy kt
tertipleyebilmilerdir.
147. Msr kaynaklarndan aldklarm anlattm. Bir de bu lke zerine bakalarndan edinilebilen
ve Msrllarn da dorudur dedikleri ayrntlar var ki, imdi de onlar vereceim ve bunlara kendi
birka gzlemimi de katacam. Msrllar, Hephaistos rahibinin saltanatndan sonra zgrlklerine
kavuunca (aslnda tarihlerinin hibir dneminde balarnda bir kral olmadan yapamamlardr),
Msr' on iki blgeye ayrmlar, her birinin bana bir kral koymulardr. Bunlar, aralarnda kz alp
vererek birbirlerine balanmlar, birbirlerini yerinden etmeye ya da brnden daha ounu ele
geirmeye kalkmadan, sk bir dostluk iinde birleip hkm srmlerdir. ok nemli tuttuklar bu
balanmann nedeni uydu. Bunlar ibana geer gemez orakl, ilerinden hangisi Hephaistos
tapnanda kalr, kaptan kutsal su serperse, onun btn Msr'a hkim olacan haber vermiti; zira
btn dinsel trenler iin hepsi bir araya gelirlerdi.
Labyrinthos
148. Ortak bir ant brakmak istediler ve bu maksatla Labyrinthos'u[85] yaptlar. Moiris Gl'nn az
tesinde Krokodeilos kenti yrelerinde. Ben grdm: Szle anlatlr ey deil. Buna Yunanllarn
yaptklar duvarlara ve baardklar ilere bakarak bir deer biecek olan kimse, bunlarn tmnn
Labyrinthos'tan hem daha ucuza, hem de daha az zahmete mal olduu sonucuna varacaktr. Bununla

beraber Ephesos ve Samos tapnaklaryla hakl olarak vnlebilir. Piramitler de yle, onlar da her
trl vgnn zerindedirler ve her biri Yunanllarn birok byk yaps deerindedir; ama
Labyrinthos piramitleri de geride brakr. st rtl on iki avludan yaplmtr, avlularn kaplar
karlkldr, alts kuzeye, alts gneye bakar; birbiri peine sralanmlardr ve bir tek duvarla
evrilidirler. eride iki eit oda vardr, birisi yeraltnda, br yukarda, birincilerin stnde; her
birinden bin be yz olmak zere hepsi bin oda. Yukardaki odalar dolatk, kendi gzmzle
grdk ve buna gre konuuyoruz, ama alttaki odalar yalnz dinlediklerimizle biliyoruz, zira saray
bekileri oralar bize gstermekten kesinlikle kandlar; orada Labyrinthos'un yapmn balatan
krallarn ve kutsal krokodillerin mezarlar varm, bize yle sylediler. Onun iin yeraltndaki odalar
hakknda bana neler dedilerse, ben de yalnz onlar syleyebilirim; kendi gzmle grdklerime
gelince, st kattaki blmler yar yarya insanst ilerdir; iinde insann kaybolduu avlularda gidip
gelerek bu saray gezmek bende byk bir aknlk uyandrd; bir avludan geip i dairelere
giriyordum, buradan kaplara klyordu; bu kaplardan knca gene birtakm odalara giriliyordu, bu
odalardan sonra baka avlular geliyordu. Btn bu yaplar ve duvarlar ta damlar rtyordu;
duvarlar heykellerle kaplyd; avlularda beyaz ta stunlar vard. Labyrinthos'un bittii yerde, byk
heykellerle ssl krk kulalk bir piramit balyordu; buna bir yeralt yolundan geiliyordu.
Moiris Gl
149. Bu Labyrinthos pek gzeldi, ama Moiris Gl'nn de pek artc yanlar vard (Labyrinthos
bu gln yaknnda kurulmutur); evresi bin altn yz stad eker, yani altm skenes, Msr'n
denize olan yznn btn kadar; bu usuz bucaksz alanda kuzeyden gneye uzanr, en derin yeri
elli kulatr. nsan eliyle kazlm, insan emeiyle yaplmtr ve yapma bir gl olduu, aa yukar
ortasna rastlayan bir yerde iki tane piramidin ykselmesinden de bellidir, bu piramitlerin su
zerindeki blmleri elli kulatr ve bir o kadar da suyun altnda kalmtr; her ikisinin de tepesinde
taht zerine oturmu tatan iki kolossos vardr. Bylece bu piramitlerin ykseklii yz kula tutmu
olur ki, bu da bir stad ve alt plethron yapar, nk kula, alt ayak ya da drt dirsek tutar, drt palma
bir ayak, alt palma bir dirsektir. Korkun derecede orak bir yerdir, gl besleyecek kaynak yoktur;
suyu bir kanal yoluyla Nil'den alr. Su, alt ay Nil'den gle, alt ay da glden Nil'e akar. Akntnn
Nil'e doru olduu alt ayda gl balklk sayesinde hazineye gnde bir talant gelir salar; aknt gle
doru olduu dnemde gelir yirmi manadan ibarettir.
150. Yerliler bana bu gln yeraltndan bir yolla Libya'daki Syrte'ye bal olduunu sylediler [86];
gerekten bat ynnde ve Memphis'in dimdik tepesinde duran dan boyunca, topran ierilerine
doru uzamaktadr. Gln kazlmasndan sonra topra hibir yanda gremeyince, merak edip sordum
o kylarda oturanlardan, gl kazarken kan toprak nereye ylm diye. Bana nereye gtrldn
gsterdiler ve ben de onlara inandm, nk Asurya'daki Ninive'de buna benzer bir olayn
getiinden sz edildiini iitmitim. Ninive kral Sardanapal'in hazinesi ok zengindi ve yeraltnda
saklyordu; hrszlar armay kurdular. Evlerinden balayarak yeraltndan bir yol kazmaya giritiler
ve ynn ip gerip iyice hesapladktan sonra, kral sarayna kadar ulatlar; kazdklar yerden kan
topra, gece gtrp Dicle'ye, yani Ninive'yi sulayan rmaa atyorlard; ta sonunda, tasarladklar

ii baarncaya kadar bu byle gitti. Msr'daki bu gl kazma iinde de benim rendiime gre, ayn
ey yaplmtr; yalnz bu ii gece deil, gndz yapyorlard; Msrllar kazdklar yerden kan
topra Nil'e dkyorlard; nk rman bu topraklar srp gtreceini biliyorlard. Gln ite
byle kazlm olduunu sylediler bana.
Psammetikos
151. Bu on iki kral, doruluktan ayrlmadlar. Bir zaman geldi, Hephaistos tapnanda bir kurban
kestiler; trenin son gn kutsal su serpmeye gitmilerdi, byk rahip her zaman olduu gibi, altn
kupalar uzatt ama sayy armt, on iki yerine on bir kupa vard. O zaman en arkadan gelen
Psammetikos[87], bakt ki kupa yok, bandan bakr tolgasn kard, kaldrd, kutsal suyu onunla
serpti. br krallarn da tolgalar vard ve o anda balarnda duruyordu. Psammetikos'un tolgasn
kupa gibi kullanmasnda bir art niyet yoktu; ama brleri onun bu davran ile daha nceki orakl
arasnda hemen bir iliki kurdular, orakle gre bakr kaptan kutsal su serpen kii Msr'a tek bana
hkim olacakt; bu sz diyorum, akllarna geldi; bununla beraber Psammetikos'u lme layk
grmediler, nk sorguya ektiklerinde aldklar cevaplar, phe uyandrmayacak kadar akt,
sadece onu bataklk blgeye srdler, gelirinin ounu elinden aldlar ve Msr'n baka bir yerine
ayak basmasn yasak ettiler.
152. Bu Psammetikos daha nce de bir sefer kap gurbete gitmiti, babas Nekos'u ldren
Ethiopia'l Sakabos'un elinden kurtulmak iin Suriye'ye gitmiti; Ethiopia'l, grd rya zerine
ekip gidince, Sais'te oturan Msrllar onu geri armlard. te imdi, saltanat sresince ikinci
kez br krallarn tokadn yiyor, bu uursuz tolga yznden batak blgeye srlyordu. Onlarn bu
onur krc kabalklarn cezalandrmay kurdu. Buto'ya birisini gnderip Leto orakline dant;
Msrllarn en gvendikleri orakl oradakiydi. Tanr ona verdii cevapta, cn denizden geleceini
ve tun adamlarn meydana kacan bildirdi. nce bu tun adamlarn kendinden yana m
olacaklarnda ikircikli kald. Biraz zaman geti: Korsanlk iin denize km olan oniallarla
Karia'llar, bir gn Msr'a yanamak zorunda kalmlard; kyya tun silahl adamlar ktlar. Bir
Msrl, bataklk blgeye koup Psammetikos'a, mrnde hi tun silahl sava grmemi olan
insana, denizden "tun adamlar"n geldiini ve ortal yama ettiklerini haber verdi. Anlad, orakl
gerekleiyordu. oniallar ve Karia'llarla anlat, kendilerine byk karlar salayacana sz
verdi ve kendisiyle badamaya raz etti. Bu badamadan sonra, kendisinden yana olan Msrllarn
da yardmlaryla krallar devirdi.
153. Btn Msr' hkm altna alan Psammetikos, Memphis'te Hephaistos iin gneye bakan
antsal kaplar yaptrtt; sonra bu antlarn karsna Apis iin bir saray kurdurdu, Apis ortaya kt
zaman burada besleniyordu; bu, evresini figrlerle ssl stunlar eviren bir avludur; stunlar on iki
dirsek boyunda kolos heykellerdir ve aty tutarlar. Apis'e Yunan dilinde Epaphos denir.
154. Kendisine yardm eden oniallarla Karia'llara Psammetikos, Nil'in iki gecesinde sralanm,
birbiri karsna den ve Nil'le ayrlan topraklar verdi. Bunlara, "kamplar" ad verilmitir. Bu
topraklardan gayr, daha ne sz vermise hepsini yerine getirdi. Onlara Msrl ocuklar emanet etti,

Yunan dilini rensinler diye; bugn Msr'da bulunan tercmanlar, o zaman Yunan dilini renmi
olan bu ocuklarn torunlardr. Onlara verilen yerler Nil'in Pelusion az zerindeki Bubastis'in az
aasna der ve deniz kysdr, oniallar ve Karia'llar burada uzun sre oturmulardr. Sonradan
Kral Amasis onlar buradan Memphis'e aldrm ve Msrllara kar kendisini korumak iin
bunlardan bir birlik kurmutur. Onlarn Msr'a yerlemi olmalar sayesindedir ki, onlarla iliki
kurmu olan biz br Yunanllar, Kral Psammetikos zamannda ve ondan sonra gelen krallar
zamannda Msr'da neler olup bittiini tam tamna renebiliyoruz; gerekten bunlar, baka dil
konuup da Msr'a girebilen ilk halktrlar. Sonradan ayrldklar topraklar, ben oradan getiimde
gene o halleriyle duruyorlard; gemilerini karaya ektikleri yerler ve evlerinin ykntlar belliydi.
Leto Orakl'i
155. Psammetikos, Msr' ite byle ele geirmiti. Msr orakli iin epeyce ey syledim, ama
daha da syleyeceim, nk zahmete deer. Bu orakl, Leto'ya adanmtr; Nil'in Sebennytik denilen
azna yakn bir yerdeki byk bir kenttedir; deniz kysndan rmak yoluyla klrken oradan da
geilir. Daha nce de syledim, oraklin bulunduu bu kentin ad Buto'dur. Bu Buto kentinde bir
Apollon ve bir Artemis tapna vardr. Leto tapnana, yani oraklin bulunduu yere gelince, bu da
pek byk bir yapdr, ykseklii on kulac bulan ant kaplar vardr, bu duvarlar ierisinde
grdklerim arasnda en ok ap kaldm ey, tanrann mihrabdr: Yekpare tatan yaplm, eni
boyu birdir ve krk dirsek tutar. Dam da tek bir tatandr ve drt dirseklik bir knt yapar.
156. Bu tapnakta benim iin en alacak ey ite bu mihrapt. Bundan sonra Khemmis denilen ada
gelir. Buto tapna yanndaki geni ve derin gln iindedir ve Msrllar bu adann yzdn
sylerler. Dorusu ben ne yzdn, ne de yer deitirdiini grdm ve bir adann gerekten
yzebileceini iittiim zaman ardm kaldm. inde pek byk bir Apollon tapna vardr ve
burada sunak bulunur; palmiyeler ve yemi veren ve vermeyen pek ok aa vardr. Baknz,
Msrllara gre yzmesinin nedeni neymi: Bu ada daha nce yzer deilmi, Leto'ya, ki sekiz
tanrdan birisiydi ve Buto'da oraklinin bulunduu yerde oturuyordu, Leto'ya diyordum, sis, Apollon'u
emanet etmiti; onu Typhon'dan karmak iin, bugn yzer dedikleri adaya saklamt; zira Typhon
her yan aratryor, Osiris'in olunu ille bulmak istiyordu. Gerekten derler ki, Apollon ve Artemis,
Dionysos ile sis'in ocuklardr, Leto onlarn sadece stannesi ve koruyucusuydu. Msr dilinde
Apollon Horos'tur, Demeter sis, Artemis Bubastis'tir. Ephorion olu Aiskhylos'un, Artemis'i
Demeter'in kz yapmas bu hikyeden ileri gelir; baka hibir kaynak yoktur ve ona gelinceye kadar
hibir ozan buna dokunmamtr. Adann yzer oluunu ite byle aklamaktadrlar.
157. Psammetikos, Msr'da elli drt yl hkm srd; byk Suriye kenti Azotos'u kuatm ve
yirmi dokuz yl orada ordugh kurmu, sonunda kenti almtr. Bu kent, bizim bildiimiz, bir
kuatmaya en uzun sre dayanm olan kenttir.
Nekos
158. Psammetikos'un olu Nekos'tur[88], Msr hkmdardr. Erythreia Denizi'ne ulaan ve
sonradan ranl Dareios'un kazdrp tamamlatt kanala ilk balayan odur; uzunlamasna gemek iin

su stnde drt gnlk yoldur, sra krekli iki kadrgann karlkl geebilecei kadar genitir.
Sular Nil'den gelir ve Nil'den Bubastis'in az yukarsnda, Arap kenti Patumos yaknnda ayrlr;
Erythreia Denizi'ne dklr. Kazmaya Msr Ovas'nn Arabistan'a snr olan blgesinden
balanmtr; Memphis'in yannda ykselen, ta ocaklarnn bulunduu da da buraya bakar; kanal
izgisi bu dan eteklerini izler ve uzun sre gnbatsndan gndousuna doru gider, sonra dan
boazna ynelir, gney ve Notos rzgr ynnde devam ederek Arap Krfezi'ne uzanr. lkenin en
dar olduu yerde, genilii tamam bir stad hesap edilmitir ki, buras kuzeydeki denizle gneydeki
denizin, yani Erythreian'n birbirine en yakn olduklar yerdir, yani Msr' Suriye'den ayran Kasion
ile Arap Krfezi arasnda kalan yerdir. Bu dediim en ksa yerdir, ama kanal ok eri izdii iin ok
daha uzundur; Nekos zamannda buras kazlrken yz yirmi bin Msrl can vermitir, kazma iinin
orta yerinde Nekos ii durdurmu, nk bir orakl, iin bitirilmesine kar km, nedeni de
barbarlarn yararna altym. Barbar demek, Msrllar iin, onlarn dilini konumayan herkes
demektir.
159. Bu kanal iinden vazgeince Nekos, sava ilerine dnd, kuzeydeki denizde ve Arap
Krfezi'nde, Erythreia Denizi'nde byk kadrgalar yaptrmaya balad; bunlarn yapldklar kuru
havuzlarn yerleri hl bellidir. Gerektiinde bu gemileri kullanm, karada ise, Magdolos'taki bir
karlamada Suriyelileri yenmitir; bu sava, ona Suriye'deki Kadytis kentini kazandrmtr; bu sefer
srasnda stne giydiklerini Apollon'a adam ve Miletoslu Brankhosoullar rahiplerine
gndermitir. Bundan sonra lm, on alt yl sren saltanatna son vermitir. Yerini olu Psammis
almtr.
Psammis
160. Msr'da Psammis'in hkm srd dnemde Elis'ten eliler geldi; Elisliler, olimpiyat
oyunlarnda dnyann en doru ve en gzel kurallarn koymu olmakla vnyorlard. Msrllarn,
yani insanlarn en aklllarnn bile, bu alanda daha ileriye gidemeyeceklerine ve daha iyisini
bulamayacaklarna inanyorlard. Elis elileri Msr'a geldiler ve Psammis'e, yaptklar yolculuun
nedenini akladlar; kral, Msrllarn en aydn kafalarndan kurulmu bir kurula dant. Bu bilgeler
toplanp Elislilerden oyunlarda uyguladklar btn kurallar dinlediler; aklama bitince Elisliler
Msrllara, eer bunlardan daha iyi kurallar varsa, kendilerine salk vermelerini, nk buraya bunun
iin gelmi olduklarn sylediler. Onlar aralarnda dantktan sonra, Elislilerden sordular, sizin
hemerileriniz bu oyunlarda bakalaryla da yarrlar m, diye. steyen her Yunanl, diye cevap
verdiler, ister kendi kentlerinden, ister baka bir kentten olsun yarlara girebilir. O zaman Msrllar
bunun adalete uygun bir tzk olmaktan ok uzak olduunu sylediler, kendi kentlerinden olan
yary, yabanc yar zararna koruma eilimini hibir are engelleyemezdi. Eer gerekten
adalete uygun bir tzk yapmak istiyorlarsa ve Msr'a da bu niyetle gelmilerse, Msrllar buna
inandrabilmek iin, oyunlar yabanclar arasnda tertiplemeli ve bir tek Elislinin bunlara katlmasna
izin vermeliydiler. Msrllarn Elislilere verdikleri cevap bu oldu.
Apries

161. Psammis alt yldan fazla kalamad Msr tahtnda. Ethiopia'ya sava at ve arkasndan ld.
Yerine olu Apries geti, bykbabasnn babas Psammetikos hesaba katlmazsa, btn Msr
krallarnn en zengini bu olmutur; yirmi be yl saltanat srd. Sidon'a kar sefer at ve Tyrlulara
kar da bir deniz sava verdi. Ama talihin o kanlmaz ters dnme zaman geldi att ve kaderin
eline bir frsat geti ki, Libya'y anlatrken bunu da uzun boylu anlatacam, imdilik sadece birka
szle dokunuyorum. Apries, Kyrene'ye kar kuvvetli bir ordu gndermiti; ar bir yenilgiye urad.
Msrllar onu suladlar ve bakaldrdlar. yle sanyorlard ki, Apries onlar bu felakete bile bile
srklemitir, bunun byle olaca belli bir eydir; istedii kendilerini toptan ldrtp geri kalan
Msrllar zerinde diledii gibi ve gvenle saltanat srmektir. Ocaklarna dnebilenler fena halde
fkeliydiler, lenlerin yaknlar da yle ve hep birden aktan aa bakaldrdlar.
162. Apries, ayaklanmay haber alnca, bunlarn nn kesmek ve yattrmak zere Amasis'i
gnderdi. Amasis, Msrllarn karsna geldi, nce nasihat etti, yapmayn etmeyin, dedi; o bunlar
sylerken arkasndan bir Msrl gelip yanat, tolgasn bana geirdi ve "Kral oldun," dedi. Bu
szler ve bu davran cann skmam olacak ki, asi Msrllar kendisini kral ilan eder etmez, bu
sefer Apries zerine yrmek iin hazrla giriti. Olup biteni renen Apries, enikonu hatr saylr
bir adam olan Msrl Patarbemis'i yollad, "Amasis'i diri olarak yakala getir," dedi. Patarbemis,
Amasis'in yanna geldi, onu adyla ard, Amasis ki, o anda at zerindeydi, yle bir doruldu, bir
yel sald, "Al gtr Apries'e cevabm budur," dedi. Patarbemis az dil dkmedi, onu kandrp kraln
yanna gtrmek iin; ama Amasis ona, zaten epeyce zamandr bunun iin hazrlandn, Apries'in
kendisinden honut olmas gerektiini, zira yaknda yanndakilerle birlikte gelip kendisini greceini
syledi. Bu szler, Amasis'in besledii niyet hakknda, Patarbemis'te hibir phe brakmad ve
hazrlklarn artrdn da grnce, durumu krala haber vermek zere abucak geri dnd. Kral,
onun Amasis'i almadan dndn grnce fkeden kudurdu, dnp tanmadan, adamn burnunu
ve kulaklarn kestirdi. lerindeki en nl kiiye byle yakksz eyler yapldn gren ve henz
Apries'i tutmakta olan br Msrllar da bir dakika bile gecikmeden dmandan yana getiler,
Amasis'e katldlar[89].
163. Bunlarn da ayrldn duyan Apries, yabanclardan kurulu koruma birliini silahlandrp
Msrllara kar yrd. Yannda Karial ve onial yardmclarndan otuz bin kii vard. Byk ve
atafatl taht otura Sais'teydi. Karlkl, Apries'in adamlar Msrllarn, Amasis'in adamlar da
yabanclarn zerine yryordu. ki taraf boy lecekti. Momemphis'te karlatlar.
Msr'da Toplum Katlar
164. Msrllarda yurttalar yedi snfa blnmtr; rahipler, askerler, srtmalar, domuz
obanlar, tacirler, tercmanlar, gemi klavuzlar. Toplum katlar bunlardr ve yaptklar iin adn
almlardr. Askerler, KhalaSiri ve Hermotybi olmak zere ikiye ayrlrlar; bunlar nomoslardan
toplanmlardr. (Msr, nomos denilen ynetim blgelerine ayrlmtr.)
165. Hermotybiler, Busiris, Sais, Khemmis, Papremis nomoslarnda ve Prosobitis adas ile
Natho'nun yar blmnde otururlar. Bu nomoslardan demitim, derlenir Hermotybiler ve en ok

olduu zamanlarda saylar yz altm bini bulur. Aralarnda herhangi bir meslek sahibi kimse yoktur;
silah kullanmaktan baka ey bilmezler.
166. KhalaSiri nomoslarna gelince: Thebai, Bubastis, Aphtis, Tanit, Mendes, Sebennytis,
Athribis, Pharbaitis, Thmuis, Onuphis, Anysis, Myekphoris'tir; bu sonuncusu Bubastis karsna den
bir adadr. KhalaSiri nomoslar bunlardr; en ok derlendikleri zamanda saylar iki yz elli bindir.
Herhangi bir el ii onlara da yasaktr; yalnz savamasn bilirler ve babadan oula askerdirler.
167. Yunanllar, el ile yaplan bir meslee sahip olanlar ve onlarn evlatlarn br yurttalardan
daha az saygya layk grmeyi ve mesleksiz olanlar ve zellikle askerleri daha stn tutmay da
Msrllardan m renmilerdir? yice bilemiyorum, zira Thraklarda, Skythlerde, Perslerde,
Lydiallarda ve hemen hemen btn barbarlarda bunun byle olduunu grdm; ister yle ister byle,
btn Yunanllar ve zellikle Lakedaimonlularda da byledir [90]; buna karlk Korinthoslular
zanaatkrlar hor grmezler.
168. Msrllar iinde zel ayrcalklar olanlar bir bu savalar, bir de rahiplerdir: Her birinin
vergisiz on iki arurae topra vard. Bu yz Msr dirsek kare yapar, Msr dirsei Samos dirsei ile
ayn boydadr. Bu ayrcalk bunlarn hepsi iin tannmt; ama nbetlee yararlandklar baka
ayrcalklar da vardr. Bin KhalaSiri ve bin Hermotybi, her biri nbetlee bir yl sreyle krala
koruyucu olarak hizmet ederler; bunlarn topraklarndan ayr olarak, gnde adam bana be mana
pimi un, iki mana sr eti ve drt lek arap taynlar vard. Kraln koruma birliinde bulunanlarn
yararlandklar eyler bunlard.
169. Apries evresini alan adamlaryla Amasis de btn Msrllarn banda olduu halde,
birbirlerine kar yrdler, Momemphis'te karlatlar ve savaa tututular; yabanc askerler yiite
dvtler, ama sayca ok azdlar ve altta kaldlar. Apries derler, iktidar kendisinden bir tanrnn
bile alamayaca kansndayd; o kadar gvenliydi. Oysa ite yenilmiti, canl olarak ele gemi ve
Sais'e, bir zamanlar kendisininken imdi Amasis'in olan tahtn bulunduu saraya getirilmiti. Bir sre
bu sarayda kald, yedi iti ve Amasis ona iyi davrand. Ama sonunda Msrllar Amasis'i knadlar,
hem kendilerinin, hem de kendisinin dman olan bir lmly sarayda beslemenin adalete
smayacan ileri srdler. Bunun zerine Apries'i Msrllara teslim etti; onlar da bodular,
atalarnn Athene kutsal duvarlar ierisindeki mezarna gmdler; bu mezar byk salonun hemen
yannda, tapnaa girerken sol koldadr. Saisliler bu nomostan gelen krallar Athene duvarlar iine
gmerler. Amasis ant, Apries'in ve atalarnn antlarna gre, byk salonun daha uzana der,
ama kutsal avluda byle deildir; tatan byk bir galeri, palmiye figrleriyle ve kendilerine zg
gsterili sslerle kapl stunlar arasnda kaps iki kanatl bir trbe ve onun iinde Amasis'in mezar
vardr.
170. Sais'te bir de onun mezar vardr ki, adn sylemek gnah olur sanrm[91]; o da kutsal Athene
duvarlar ierisindedir, sunan arkasna der ve duvarna bitiiktir, bu duvarn bir yzn boydan
boya kaplamaktadr. Gene bu duvarn iinde byk dikili talar bulunmaktadr, bunlarn yannda
yuvarlak bir de gl vardr, rhtm tatandr ve dikkatle kazlmtr ve tekerlek gl dedikleri Delos

Gl kadar byktr, ben yle grdm.

171. Bu gl zerinde geceleri onun ekmi olduu ileleri belirten gsteriler dzenlenir ve
Msrllar bu trenlere Srlar derler. Bu konuda daha fazla konuabilirim ve bu Srlar ayrntlaryla
biliyorum, ama Srlara kar saygl olmalyz. Bunun gibi Yunanllarn Thesmophoros [92] dedikleri
Demeter Srlar iin de azmz amayalm ve bunlarn aklanmasn buna yetkisi olana brakalm.
Bu Srlar Msr'dan getiren ve Pelasg kadnlarna retenler Danaos'un kzlardr; sonralar Dorlar
gelip de Peloponez'de oturanlarn tmn yurtlarndan attktan sonra bu trenler bsbtn
kaybolmulardr; yalnzca ilk Peloponezliler olan ve g etmeyip de yerlerinde kalm bulunan
Arkadiallar korurlar bunlar.
Amasis
172. Dediim gibi, Apries devrildikten sonra Amasis kral oldu. Sais nomosunda Siuph adndaki
kenttendi. Amasis, Msrllarn gzne nceleri pek deerli grnmemiti, sradan bir evden
yetimeydi, dnk basit bir hemeriydi, pek yle sayg grmyordu; ama Amasis becerikli bir
adamd, hi zora bavurmadan hepsinin gzne girdi. Saysz mal mlk arasnda bir de altn leen
vard; her toplantda kendisi ve konuklar bu leenin iinde ayaklarn ykarlard. Leeni krdrp bu
altnla bir tanr heykeli yaptrtt ve kentin en uygun yerine koydurttu; heykelin nnden geen
Msrllar toplad ve onlara bu tanr heykelinin eskiden ayak ykama leeni olduunu syledi;
Msrllar birisinin iine kusuyorlar, i ediyorlar, ayaklarn ykyorlard; brnn nnde ise
bugn yerlere kapanyorlard. Onun gibi diye ekledi, kendi kiisel aln yazs da bu leene
benziyordu; eskiden phesiz glgede kalm bir hemerileriydi, ama imdi kral olmutu, onlar
kendisine sayg gstermeye ve canla bala hizmet etmeye aryordu.
173. te byle kendini sevdirmi, Msrllar ona kle gibi balanmlardr. Gnlerini yle
geiriyordu: Sabah erkenden kalkyor, pazar yeri dolana kadar, nne getirilen ilere bakyordu;
ondan sonra ikiye oturuyor, iki arkadalaryla akalayor, tasasz, kaygsz vakit geiriyordu.
Sevenleri bu duruma zlyorlar, onu uyaryorlard: "Kral," diyorlard, "bu yaptn hafiflikler senin
yararna eyler deil. Grkemli bir tahtn zerinde grkemle oturup gnn ilere bakmakla
geirmelisin; byle yaparsan, ancak Msrllar balarnda byk bir hkmdar bulunduunu anlarlar
ve sen de senin iin gzel szler sylendiini iitirsin; imdi yaptklarn ise bir krala yakmaz." O
ise bunlara yle cevap veriyordu: "Yay satn alanlar, yay ancak ok atacaklar zamanlar kurarlar;
attktan sonra gevetirler; nk hep kurulu braksalar krlr ve asl gerektii zaman ilerine yaramaz.
nsan iin de yledir. Zamannda elenip keyif atmak istemeyen ve hep yle ciddi duran bir adam,
sonunda deli olur, hi deilse sersemleir; ben bunun byle olduunu biliyorum; bunun iin de hem
ona, hem de tekine zaman ayryorum." Yaknlarna byle cevap veriyordu.
174. Zaten derler ki, Amasis kral olmadan nce de ikiden ve keyiften nefret etmezdi ve hi de
ciddi bir adam deildi. ip elenmek iin paras yetmedii zamanlar sadan soldan armaktan da
ekinmezdi. Kendisini paralarn almakla sulayanlara kar direnir, onlar da onu tutar, en yakn
oraklin huzuruna karrlard. Orakl, kimi zaman sulu karr, kimi zaman da onurunu korurdu. Kral

olduktan sonra ise ne yapt, baknz: Onu susuz karan ve onurunu koruyan tanrlar hor gryordu;
tapnaklarnn bakm iin para vermiyor, semtlerine uramyor, kurban kesmiyordu; bunlar nemsiz
tanrlard, oraklleri yalancyd. Ama hrszlk sulamalarndan yakasn kurtarmasna meydan
vermemi olanlara ok saygl davranyordu; onlar gerek tanrlard ve orakllerine gvenilebilirdi.
175. Sais'te Athene tapnana gmlmemi gzellikte revaklar yaptrmtr, bunlar o gne kadar
yaplm olanlarn tmn ok geride brakyorlard, yle geni, yle yksektiler ve talar o kadar
byk ve gzeldiler; kolos heykeller ve insan bal dev sphinxler yaptrm, tanraya sunmutur;
onarm ileri iin de pek byk ta bloklar getirtmitir. Bunlarn bir blmn evredeki ta
ocaklarndan, brlerini, pek byk olanlarn Elephantine kentinden, rmak yoluyla en az yirmi
gnlk yerden Sais'e tatmtr. Ama btn bunlarn iinde en artc olan ve beni de hepsinden
daha ok hayran brakan bir tek ta bloktan kurulmu bir yapdr, bu ta Elephantine'den ylda
getirilebilmitir; bu i iin hepsi de denizci olan iki bin kii altrlmtr. Yap dtan yirmi bir
dirsek uzunluunda, on drt dirsek geniliinde ve sekiz dirsek yksekliindedir. Bir tek bloktan
yontularak yaplm olan bu yapnn d lleri bunlardr. eriden uzunluk on sekiz dirsek art yirmi
parmak, genilik on iki dirsek, ykseklik be dirsektir. Yap kutsal alann giri yerindedir; ieri
alnmamasnn nedeni uymu derler: Ta ekerlerken, mimar saatlerdir sren alma sonucu pek
yorgun dm, bitkin bir halde inlemeye balam; Amasis bundan huylanm, tan daha ileri
ekilmesine izin vermemi. Bakalar da derler ki, iilerden birisi kaldralarda alrken dp
ezilmi, bunun zerine i orada braklm.
176. Amasis, belli bal btn tapnaklara sunular gndermitir; bunlar dikkate deer byklkte
ilerdir; zellikle Memphis'te bir kolos koydurmular, Hephaistos tapnann nne, arkast yatm
olarak durur, yetmi be ayak boyundadr; ayn basaman zerinde iki heykel ykselir, ikisi de ayn
bloktan ilenmi, her biri yirmi ayak boyundadr ve byk heykeli ereveler. Sais'te baka bir ta
heykel vardr, Memphis'teki kolos byklndedir ve onun gibi durur. Ve en son Memphis'teki sis
tapnann yapmn da sona erdirmitir, ok geni ve dikkate deer bir yapdr.
177. Msr en bereketli alarn Amasis dneminde yaamtr saylr; rmak hibir zaman topraa
bu kadar bereket getirmemitir, toprak insanlara hibir zaman bu kadar ok rn vermemitir; toplam
olarak diyorlar, Msr'da kent says yirmi bini buluyordu. Gene de Amasis, Msrllarn her yl
hkmdara mal beyannda bulunmas zorunluluunu koymutur, bu yasaya uymayan ya da geim
kaynaklarnn doru ve hakl olduunu kantlayamayan Msrlnn kafas kesiliyordu. Atinal Solon, bu
kural Msr'dan alp Atina'da uygulamtr; orada bugn de yrrlktedir ve ok akllca bir kuraldr.
178. Amasis, Yunanllarla dost olmu, bunlardan bazlarna tand zel yararlardan baka,
Msr'a urayan, ama orada yerlemeyi dnmeyenlere, kendi tanrlar iin tapnma yerleri
yapabilsinler diye yerler ayrmtr. Bu tapnaklardan en by ve en ok rabet greni Hellenion
tapna adyla anlandr; bunu u siteler ortaklaa yaptrmlardr: onia'dan Khios, Teos, Phokaia,
Klazomenai; Dor'lardan Rhodos, Knidos, Halikarnassos, Phaselis, Aioliallardan yalnz Mytilene. Bu
tapnak bu sitelerindir; zaten ticaret komiserlerini de bunlar gnderirlerdi; bu tapnak zerinde
bunlardan baka hak iddiasna kalkanlar hakszlk etmi olurlar. Aiginallar kendi hesaplarna bir

Zeus tapna, Samoslular bir Here ve Miletoslular bir Apollon tapna kurmulardr.
179. Eskiden Msr'n tek ticaret liman Naukratis'ti; bakas yoktu; Nil'in br azlarndan birine
yanaan bir tccar, bunu bilerek yapmadna yemin etmek zorundayd; nce bilerek yapmadm diye
yemin ederek kendini savunacak, sonra yeniden denize kacak ve Kanobos azna gitmek zere
yelken aacakt; eer rzgr ters esiyor, geminin yrmesine elvermiyorsa, maln Nil gemilerine
aktarr ve Naukratis'e Delta'y dolaarak giderdi. Bu kente byle bir tekel tannmt.
180. imdiki Delphoi tapnann yapm iin Amphiktyonlar [93] yz talant bir hesap
karmlard (eski tapnak kazaya uram, yanmt), Delphoililer bunun drtte birini deyeceklerdi.
Bunun zerine kent kent dolap yardm toplamaya baladlar; Msr'dan aldklar yardm zellikle
byk oldu, Amasis bir talant ap verdi; buna karlk Msr'da yerlemi Yunanllarn verdikleri
hepsi topu topu yirmi manayd.
181. Amasis, Kyrenelilerle bir dostluk ve balanma antlamas yapt. Ayrca onlardan bir de kadn
almak istedi, belki bir Yunanl kadn edinmi olmak iin, belki de Kyrenelilerle daha sk balar
kurmu olmak iin. Kentin etkili kiilerinden, kimilerine gre Battoslardan, kimilerine gre
Arkesilaoslardan ya da belki Kritobuloslardan bir kzla evlendi; kzn ad Ladike'ydi; ama bu kadnla
yatmak istedii zaman dermanszla dyor, kadn elde edemiyordu; oysa baka kadnlarla olduu
zaman byle bir engelle karlamyordu. Her seferinde byle oldu. Sonunda, Amasis, Ladike
adndaki bu kadna: "Hatun," dedi, "sen bana by yaptn, kendin de lmden kurtulamayacaksn;
hibir kadnn lmedii bir ac iinde leceksin!" Ladike bo yere, "Hayr" dedi, Amasis
yumuamyordu; bunun zerine kz, Aphrodite'ye dua etti, eer Amasis o gece sabah olmadan
kendisini elde etmeyi baarabilirse nk kurtuluu buna balyd Kyrene'ye kendisi iin bir heykel
gnderecekti. Duadan hemen sonra Amasis, kadn almay baard. Ondan sonra ne zaman bu kadna
yaklasa alabiliyordu, hem o kadar iyi ki, artk onu pek seviyordu. Ladike, tanrya kar adan
yerine getirdi; bir heykel yaptrtt ve Kyrene'ye yollad; ben oradayken hi bozulmam olarak yerinde
duruyordu; kentin dna doru bakar. Kambyses, Msr'n efendisi, bu Ladike'nin kim olduunu
rendii zaman, ona kt davranmam ve Kyrene'ye gndermitir.
182. Amasis, Yunan lkelerine de armaanlar gndermitir: Kyrene'ye altn kaplama bir Athene
heykeli ve bir de kendi resmi; Lindos'a Athene tapna iin iki ta heykel ve pek gzel ketenden bir
zrh gmlei; Samos'a, Here tapna iin kendisinin aatan yaplma iki heykelini; bunlar bugn de
byk tapnakta kaplarn arkasndaki yerlerinde dururlar. Bunlar Samos'a Aiakes olu Polykrates ile
aralarndaki konukseverlik hatr iin gndermitir; Lindos'a kar gsterdii cmertlik ise bu eitten
bir badan ileri gelmiyordu, bunun nedeni oradaki Athene tapnann Danaos'un kzlar tarafndan
yaptrlm olmasyd, sylentiye gre bu kzlar, buraya Aigyptos'un oullarndan kaarlarken
gelmilerdi; Amasis'in sunular ite bunlardr. Bir de Kbrs' ilk olarak ele geirip haraca balayan
da gene bu Amasis'tir.

nc Kitap

THALA
Msr Perslerin Eline Geiyor
1. te bu Amasis'e kardr ki, Kyros olu Kambyses sefer amtr, hkm altnda bulunan br
halklardan gayr onia ve Aiolia Yunanllarn da beraber gtryordu, ileri srd gereke uydu:
Kambyses, Msr'a bir avu gndermi, Amasis'in kzn istetmiti, bunu ona, Amasis'e kini olan bir
Msrl tlemiti; bir zamanlar Kyros, Amasis'e bavurmu, Msr'n en iyi gz hekimi kim ise, onun
kendisine gnderilmesini istemiti, o da bu Msrly semi, karsnn ve ocuklarnn kollarndan
ekip alarak Kyros'a gndermiti. Msrl bunu affetmemiti, bir sr tlerle Kambyses'in kulana
girmi, ona Amasis'ten kzn istetmiti; Amasis'i bylece bir amaza sokmu oluyordu, ya kzn
gzden karacak ya da olmaz deyip Kambyses'in hncn stne ekecekti. Amasis bir yandan
Perslerin gcnden ekiniyor ve rkyor, bir yandan bu istei kabul etmek arna gidiyordu, nk
pek iyi biliyordu ki, Kambyses kzn kar olarak deil, odalk olarak alacaktr. Btn bunlar enine
boyuna dndkten sonra iin iinden yle kt. Apries, eski kral, gzel, alml ve gsterili bir kz
brakmt arkasnda zaten bir o kalmt ailesinden ad Nitetis'ti[94]. Amasis bu kz telleyip
pullad, altn taklarla bezedi, kendi z kzym gibi Perslerle yollad. Aradan zaman geti, bir gn
Kambyses onu, babasnn adn da ekleyerek arnca, gen kz: "Kral," dedi, "Amasis'in seni
kandrdn anlamyor musun? Beni ssleyip psleyip sana kendi kz diye gnderdi, ama ben
gerekte onun efendisi olan ve bana getii Msrllara ldrtt Apries'in kzym." Bu aklama
Kyros olu Kambyses'i fena halde fkelendirdi ve Msr'a kar sefer bu yzden ald. Perslerin
anlattklar budur.
2. Ama Msrllar, Kambyses'i kendilerinden sayarlar; bu Apries'in kz iin onun anasdr derler;
Amasis'in kzyla evlenmek isteyen Kyros'mu, Kambyses deil. Bunda yanlyorlar. Kendileri de
pekl bilirler ki (nk Perslerin detlerini bilen bir ulus varsa, o da Msrllardr), Pers yasas
meru bir oul dururken taht bir pie vermez, bu bir, ikincisi Kambyses'in anas bu Msrl kz deil,
Akhemenidlerden Pharnaspes'in kz Kassandane'dir; ama onlar olaylar deitirerek Kyros hanedan
ile akrabalk kurmak isterler. Bu konuda gerek ite budur.
3. Bu olaylar yle anlatrlar, ama ben hibirine inanmam. Kyros'un kars Kassandane bir gn
ocuklaryla otururken ranl bir kadn ziyaretine gelmi, byle anlatyorlar, gzel ve salam
ocuklarm, kadn hayran kalm, anay cokunlukla kutlam, pek gzel szler sylemi;
Kassandane, Kyros'un kars, "Ama," diye cevap vermi, "bu kadar gzel ocuklar dourduum halde,
Kyros beni hor gryor da Msr'dan gelme yabancya yz veriyor." Nitetis'i kskanyormu da ondan
byle sylyormu; o zaman oullarnn en by Kambyses: "Sen merak etme anne," demi, "hele
bir byyeyim, o Msr'n altn stne getireceim, yerle bir edeceim!" O zaman on yalarndaym;
kadnlar ap kalmlar; ama Kambyses szn unutmam ve byyp adam olunca ve baa geince,
Msr'a kar sefer am.
4. Talihi vard, seferde nemli bir rastlantdan yardm grd. Amasis'in yabanc askerler
birliinde Halikarnassoslu birisi vard, ad Phanes'ti; yetenekli bir danman ve iyi bir askerdi. Bu

Phanes, Amasis'ten honut deildi, bir gn gizlice bir gemiye atlayp Msr'dan kat, maksad
Kambyses'in hizmetine girmekti. Msr'la ilgili her eyi iyi bildii ve yardmclar arasnda nemli
bir yeri olduu iin Amasis, peine adam koturdu; yakalanmasna ok nem veriyordu; bunun iin en
gvendii hadm aalarndan birini bir sava kadrgasna bindirip peine sald, hadm aas kaa
Lykia'da yakalad, ama Msr'a getiremedi, nk Phanes daha kurnazd, gardiyanlar sarho etti ve
Perslerin yanna gitti. Kambyses Msr'a kar yrmeye hazrlanyordu, ama l nasl aacan
bilemiyor, can sklyordu. Gidip onu buldu ve Amasis'in durumu zerine syledii pek ok ey
arasnda, onun topraklarna girebilmenin aresini de gsterdi: Arabistan kralna birisini gnderip
lkesinden gvenlik iinde gemek iin izin istemesini t verdi.
5. Msr' istila etmek iin tek yol budur. Fenike'den teye snr kenti olan Kadytis'e kadar olan
yerler, Filistin Suriyelileri denilen Suriyelilerindir; Kadytis'ten, ki bana sorarsanz Sardes kadar
byk bir kenttir, anysos'a kadar Araplarn lkesidir; anysos'tan tesi, Serbonis Gl'ne kadar gene
Suriyelilerindir, buras Kasion Da'nn denize doru bir knt yapt yere yakn der; Serbonis
Gl'nden tesi artk Msr topradr; eskilere gre bu gl, gya Typhon'un saklanm olduu yerdir.
anysos ile Serbonis Gl yanndaki Kasion Da'nn aras ki, geni bir yerdir, en az gnde
geilebilir, bir damla su bulunmayan kuru bir ldr.
6. imdi Msr'a giden pek az denizcinin gzne arpan merakl bir ey syleyeceim.
Yunanistan'n her yanndan ve Fenike'den Msr'a ylda iki kez arap gelir, bunlar toprak testiler
ierisine konulmulardr, ama Msr'n hibir yerinde bo testiye rastlanmaz. Ne oluyor, diye
sorulabilir btn bu testiler? Bunu da anlatacam. Her Demarkhos[95], blgesindeki testileri toplayp
Memphis'e gndermekle grevlidir, orada bunlara su doldurulup Suriye ln geecek olan koruma
birliklerine gnderilir. Demek ki bir testi, Msr'da kk bir yolculuktan sonra yeniden Suriye'ye
gidiyor, orada eski yol arkadalaryla buluuyor.
7. Msr'a gidebilmek iin su lazmd, bunu bu anlattm gibi, salamak yolunu bulan ve Msr'
aldktan hemen sonra uygulayanlar Perslerdir. Ama daha nceleri su biriktirme diye bir ey yoktu;
bunun iin Kambyses, Halikarnassoslunun szn dinleyerek, l geebilmek iin Arap kralna
eliler gnderdi; istei kabul edildi; szlerini tutacaklarna dair karlkl antlar iildi.
8. Antlarna Araplar kadar bal kimse yoktur; antlama yle yaplr: Ant iecek iki kii ayakta
dururlar, aralarnda bir nc adam vardr, bu adam keskin bir ta alr, her ikisinin avularn,
baparman hemen dibinden keser, sonra bornozlarndan birer para koparp bunlar kesilen
yerlerden akan kana batrr, ayaklarnn dibinde duran yedi ta bu kanlarla boyar; bunu yaparken
Dionysos ve Urania'nn adlarn anar. Bu tren bitince ant ien adam, antlat kiiyi ki, bu bir
yabanc ya da bir hemeri olabilir, btn dostlarna tantr, onlara salk verir; onlar da bu and
onaylarlar ve kendileri de tutacaklarna sz verirler. Tanrlardan yalnz Dionysos ve Urania'y
tanrlar ve biz de salarmz Dionysos gibi kesiyoruz derler; salarn akaklarnn stnden halka
gibi keserler. Dionysos'a Orotalt, Urania'ya Alilat derler.
9. Arap, Kambyses'in adamlaryla antlatktan sonra yle yapt: Deve tulumlarna su doldurttu,

toplayabildii kadar deve getirip tulumlar ykletti ve bu kervan Kambyses ordusunun geecei le
gnderdi. Doruya en yakn olan anlat budur; bir de pek inanlr gibi olmayan var, ama mademki
anlatlr, onu da syleyeyim. Arabistan'da Korys adyla anlan byk bir rmak vardr, Erythreia'ya
dklr. imdi, diyorlar ki, Arabistan kral kz derilerinden ve baka hayvanlarn derilerinden bir
su yolu yaptrm, ama deriler tabaklanm deil ve birbirlerine dikilmi de deil; su yolunun bir ucu
o rmakta, br ucu lde, o kadar uzun; lde byk sarnlar kazlm, rman suyu bu sarnlara
aktlm. Irmakla ln aras on iki gnlk yol, stelik su yolu bir tane de deil, yerden byle
ayr su yolu yaplm der dururlar.
PersMsr Sava
10. Amasis'in olu Psammenitos, ordughn Nil'in Pelusion denilen aznda kurmutu, Kambyses'i
bekliyordu. Kambyses istilas srasnda Amasis artk yoktu; kaderin nne hibir nemli engel
karmad krk drt yllk bir saltanattan sonra lmt; ls mumyalanm ve salnda Athene
tapna ierisine kendisinin yaptrm olduu mezara gmlmt. Amasis olu Psammenitos
zamannda Msr'da yazlmaya deer bir mucize olmutu: Thebai'ye yamur yamt, daha nce hi
yamamtr; nk Yukar Msr'da kesin olarak yamur yamaz. Ama onun zamannda kk, ince
bir yamur Thebai zerine inmitir.
11. Persler l atlar ve Msrllarn karsna gelip ordugh kurdular, savaa hazrlandlar.
Msr kralnn ordusundaki cretli askerler ki bunlar, Yunanl ve Karialydlar Msr topraklarna
yabanc bir ordu getirmi olduu iin Phanes'ten almay, onu cezalandrmay kurdular. Phanes,
ocuklarn Msr'da brakmt; onlar getirdiler; iki ordunun arasna, orta yere bir krateros koydular;
ocuklar birer birer getirip, babalarnn gz nnde ve kraterosun stnde boazlarn kestiler;
ocuklarn hepsini bylece ldrdkten sonra kraterosun iine su ve arap da koydular ve ocuklarn
kanlarn son damlasna kadar itiler. Bunlarn savaa girileri byle oldu. Sava ar geti. ki
yandan da ok sava dt; sonunda Msrllar tersyz ettiler.
12. Orann yerlileri bana pek merakl bir ey sylediler, kendi gzlerimle de grdm. Bu savata
her iki yandan den savalarn kemikleri birer yn halinde duruyordu. (Kendim grdm, bir
yanda Perslerin, br yanda Msrllarn ayr ayr, sava gnnde olduu gibi). Perslerin kafalar o
kadar inceydi ki, bir akl tayla vurdun mu deliniveriyordu; Msrllarnki tersine, o kadar sertti ki,
tala vursan bile zor krlyordu. Bunu yle akladlar ve ben de kolayca kabul ettim; Msrllar
ocuk yatan beri kafalarn kaztrlar ve kemikdokusu gnein etkisiyle daha sk olur; bylece
salarnn dklmesini de nlemi olurlar; gerekten dazlaklara en az Msr'da rastlanr. Demek ki
kafalarnn sertlii bundandr. Perslerin kafataslarnn ince oluu, daha ocuk yatan balarna kee
ve sark sararak kafalarn glgede tutmalarndandr. te merakl dediim olay budur; ayn eyi
Papremis'te, Libyal naros'un[96] Dareios'un olu Akhaimenes'i krd yerde len Perslerin
kemiklerinde grdm.
13. Sava alann brakan Msrllar darmadan katlar; gidip Memphis'te toplandlar; Kambyses
rmaktan bir Mytilene gemisi yollad, gemide Msrllarla grmek ve bir anlama yapmay nermek

zere bir Pers vard. Ama Msrllar geminin Memphis'e girdiini grnce, surlardan dar urayp
gemiyi bastlar, paraladlar, iindekileri aldlar, para para edip surlarn ierisine gtrdler.
Bundan sonra bir kuatma oldu. Msrllar bir sre sonra teslim oldular; komular Libya, Msr'n
bana gelenlere bakp, hi dvmeden Kambyses'e teslim oldu, kendiliinden haraca baland ve
armaanlar gnderdi. Onun kadar korkuya kaplan komular Kyreneliler ve Barkallar da
Libyallarn yaptklarn yaptlar. Kambyses, Libyallarn armaanlarn gnl holuu ile kabul etti,
ama Kyrenelilerinkini hor grd, nk diye dnyorum, pek az bir eydi; Kyreneliler be yz
mana kadar gm gndermiler, o da bunlar kendi eliyle askerlerine datm.
14. Memphis kalesi deli on gn olmutu, Kambyses Msrllarn kral Psammenitos'u denemek ve
kk drmek istedi; Psammenitos'u ki, iktidarda alt ay kalabilmitir, baka Msrllarla birlikte
kentin d mahallesine srd: Kznn srtna kle gmlei giydirtti, eline bir kova verip su tamaya
gnderdiler; yannda baka Msrl kzlar da vard, onlar da kraln kz gibi giydirmilerdi, hepsi de
Msr'n en byk ailelerinin ocuklarydlar. Gen kzlar babalarnn nnden geerlerken hkra
hkra alamaya baladlar, kzlarna reva grlen bu onur krc davran gren babalar da ac
gzya dkyorlard; bir tek durumu anlam olan Psammenitos gzlerini yere emi, ylece
duruyordu. Su tayan kzlar getiler, arkadan kraln olu getirildi, kendi yanda baka iki bin
Msrlnn arasndayd, boyunlarndan balanmlard, azlarna gem vurulmutu. kenceye
gidiyorlard, gemiyle geldikleri Memphis'te ldrlen Mytilenelilerin leri bunlardan alnacakt;
kraln yarglar yle karar vermilerdi; bir Mytileneliye karlk Msr'n en soylu ailelerinden
seilmi on Msrl. Psammenitos bunlarn geilerini de grd; olunun lme gittiini anlad;
yannda oturan br Msrllar alyorlard, aclarn aa vuruyorlard; o ise, kz geerken nasl
durduysa, gene yle duruyordu. Onlar da getiler, ite imdi kral lenlerinin her zamanki
konuklarndan yal bir Msrl, btn var you elinden alnm, hibir eyi kalmam, una buna el
amak zorunda braklm, askerlerden sadaka dilenerek gelmi, kentin d mahallesinde oturan
Psammenitos'un, Amasis'in olunun ve Msrllarn nnden geiyordu. Psammenitos onu grnce bir
hkrk geldi, boazn tkad; dostunu adyla ard, ban iki elinin arasna alarak dvnd.
Yannda askerler duruyor, her kafilenin geiinde ne yaptn gidip Kambyses'e bildiriyorlard.
Kambyses bu duruma ard ve bir haberci gnderip sordurdu, haberci: "Ey Psammenitos," dedi,
"efendim olan Kambyses senden soruyor, kzn utanlacak durumda grdn, olunu gzlerinin
nnden geirip lme gtrdler, ne aladn, ne de azndan bir sz kt, sra bu ihtiyara gelince bu
kadar ilgi gsterdin, oysa o senin bir eyin deil, bunun nedeni nedir?" Haberci byle sordu ve kral
ona u szlerle cevap verdi: "Kyros olu, onlar benim kendi aclarmd ve o kadar byktler ki,
gzlerim kuru kaldlar; imdiyse, elinden her eyi alnm olan ve bir aya ukurdayken dilenmek
zorunda braklan bir dost iin alyorum." Habercinin getirdii bu cevab dinleyen Kambyses bu
szlere hak verdi; Msrllar derler ki, onunla beraber Msr'a gelmi olan Kroisos'un ve kraln
evresindeki Perslerin gzlerinden yalar boand; Kambyses de merhamete geldi; hemen buyruk
sald, lme gtrlenler arasndan kraln olunu ayrsnlar dedi, ayrca kraln kendisini de
bulunduu yerden alp getirmelerini istedi.
15. Kral olunu kurtarmaya gidenler, onu sa bulamadlar; en nce onu vurmulard; Psammenitos'u

olduu yerden alp Kambyses'e getirdiler ve onun yannda bir ktle uramadan yaad. Hatta eer
birtakm dzenlere girimeseydi, kendisine Msr'n ynetimi bile emanet edilebilirdi, nk
Perslerde kuraldr, kral oullarna sayg gsterilir; hatta kendilerine kar km olanlarn yerine
oullarn getirirler. Birok rnei vardr bu detlerinin; naros olu Thannyras babasnn yerine
geirilmitir, bir de Amyrtaios olu Pausiris var, o da baba ocann bana geirilmitir [97]; oysa
Persler bu naros ile Amyrtaios'tan ektiklerini kimseden ekmemilerdir. Ama Psammenitos fena
ilere giriti, karln da grd; Msrllar isyana kkrtt. Kambyses haber ald ve ona boa kan
iirtti, Psammenitos da o anda ld[98]; bu kraln sonu byle olmutur.
16. Kambyses, Memphis'ten Sais'e geldi, yapmak istediini de orada yapt: Amasis'in sarayna
girdi, Amasis'in lsn mezarndan kartp getirmelerini emretti; emir yerine getirildi, ly
krbalatt, kllarn yoldurttu, etine dikenler batrtt, trl biimlerde hrpalatt. Sonunda cellatlar
yoruldular, ba dilediler (l mumyalanmt, ne yapsalar paralanmyor, dayanyordu), Kambyses
ly yaktrtt: Bu, dine kar gelmek, gnaha girmekti. Persler atei tanrsal cevherden sayarlar. Bu
iki halkn ikisinde de l yakma gelenei yoktur; Persler ite bu nedenle insan lsnn bir tanrya
yemek diye sunulmasn doru bulmazlar, byle bir eyden kanrlar; Msrllar ise atei nne kan
her eyi yiyen bir hayvan, bir canavar sayarlar, avn yiyip bitirdikten sonra, bu yedii ile beraber
kendisi de lr. Oysa hayvanlara insan ls yedirmek det deildir; hatta ly mumyalamalarnn
nedeni de mezarda kurtlara yem olmaktan kurtarmaktr. Bundan trdr ki, Kambyses'in buyruu her
iki halkn geleneklerine aykr dyordu. Aslnda Msrllara gre balarna bu iler gelen l
Amasis'inki deildir; Amasis'le ayn boyda bir baka Msrldr, Persler Amasis'in ls diye bunu
hrpalamlardr. Bir orakl derler, ldkten sonra bana neler geleceini ona haber vermiti; o da
kaderin ona ldkten sonra indirecei darbeyi savuturmak istemi, ls hrpalanan adam kendi
mezarna, kapnn hemen yanna gmdrm, kendisi ld zaman da lsnn daha ieriye, en
arkaya konulmas iin oluna tembih etmi. Ama Amasis'in gerek kendi ls ve gerekse br adamn
ls iin byle emirler vermi olmas bana pek uydurma grnyor, bence Msrllar byle diyerek
durumu kurtarmaya bakyorlar.
17. Bundan sonra Kambyses l bir sefer tasarlamaya koyuldu; Kartacallara kar, Ammonlara
kar ve Libya'nn gney kylarnda bulunan Ethiopia Makrobioslarna kar[99]; bu amala karar
verdi, Kartacallara kar deniz kuvvetlerini, Ammonlara kar kara ordusunun bir blmn
gnderecekti. Ethiopia'ya da imdilik atlar yollayacak, bunlar sylendii gibi Ethiopia'da sahiden
Gne Sofras diye bir ey var m, buna bakacaklar, ayrca ie yarar baka bilgiler getireceklerdi;
gya Ethiopia kralna armaanlar sunmak zere gidiyorlard, yolculuklarnn grnr nedeni buydu.
Gne Sofras, aa yukar yle bir ey:
Gne Sofras
18. Kentin yannda bir ayrlk, burada pimi etler duruyor, drt ayakl hayvanlarn her cinsinden
et; geceleri, kentin bu ile grevlendirmi olduu kimseler bu etleri buraya tayorlarm ve gndz
isteyen gidip orada karnn doyuruyormu. Yerliler, "Bu etler her gece topraktan yetiiyor," diyorlar.

19. Gne Sofras dedikleri byle bir ey galiba. Kambyses elilerini gndermeye karar verir
vermez, Elephantine kentinden Ethiopia dilini konuan khthyophagoslar getirilmesini emretti[100]; bir
yandan bunlar getiriledursun, bir yandan da donanmaya emir verdi, Kartaca'ya kar yola ksn, diye.
Ama Fenikeliler "olmaz," dediler, onlara byk antlarla balydlar, kendilerinden domu bir kente
kar savamakla gnaha girmi olacaklard. Fenikeliler olmad m, geriye deniz kuvveti diye pek bir
ey kalmyordu. Kartacallar Pers boyunduruundan bylece yakay kurtarm oldular; Kambyses,
Fenikelileri zorlamay doru bulmamt, nk bunlar Perslere kendiliklerinden balanmlard,
ayrca btn deniz gc ellerindeydi. Kbrsllar da yle, Perslere ve Msr seferine kendiliklerinden
katlmlard.
20. Elephantine'den khthyophagoslar geldiler, Kambyses, neler syleyeceklerini retti ve yola
kartt; armaan olarak erguvan krmzs bir giyecek, altn zincir bir gerdanlk, bilezikler, mermer
bir kavanoz iinde koku, bir kp dolusu hurma arab gtryorlard. Kambyses'in eliler gnderdii
bu Ethiopiallar, kendilerini dnyann en iri ve en gzel insanlar sayarlard. Baka uluslardan
ayrldklar baka detleri arasnda kral seimi ile ilgili olan da vard: Kentin en uzun boylusu ve
gc kuvveti de boyuna gre olan kim ise, onu balarna geirirlerdi.
21. khthyophagoslar bu adamlarn lkesine geldiler, krala armaanlar sundular ve unlar
sylediler: "Persler kral Kambyses, seninle dost ve sana konuk olmak istiyor, bizi buraya bunlar
sylemek iin yollad; kendisinin en ok sevdii eylerden size de u armaanlar gnderdi." Ama
Ethiopial, bunlarn atlk iin gelmi olduklarn sezmiti, yle dedi: "Hayr, Perslerin kral sizi
ve bu armaanlar buraya benim dostluuma nem verdii iin yollamad; doru sylemiyorsunuz; siz
benim krallma atlk iin geldiniz; hayr, o doru bir adam deil; doru bir adam olsayd,
bakalarnn topran ellerinden alp kendi toprana katmazd; kendisine hibir ktl
dokunmam olan insanlar kle yapmazd. Aln u yay ona gtrn ve Ethiopia kralnn u dn
de kendisine ulatrn: Persler ne zaman bu boyda yaylar kurabilirlerse, o zaman yrsnler Ethiopia
Makrobioslarna kar, zerine onlarnkinden daha stn kuvvetler srsnler; o zamana kadar da
tanrlar Ethiopia ocuklarnn kafasna ellerindeki topraklara baka topraklar katmak dncesini
sokmuyor diye kretsinler."
22. Bunlar syledi, kurulu yay boaltt ve verdi. Sonra erguvan rengi giyecei ald, bunun ne
olduunu ve nasl yapldn sordu. khthyophagoslar erguvann ne olduunu ve dokumann nasl
boyandn olduu gibi anlattlar. Kral onlara, "Yalanclar," dedi, yalan giyecekler getirdiklerini
syledi. kinci olarak bu boyuna ve bileklere geirilen bklm altnlarn ne olduklarn sordu;
khthyophagoslar bunlarn ne olduunu, nasl ss olarak kullanldn uzun uzadya anlattlar, kral
glmeye balad, bir kez bunlarn zincir olduklarn grmt, kendi lkesinde bunlarn ok daha
salamlarnn bulunduu cevabn verdi. nc olarak da kokuyu sordu; bunun nasl yapldn ve
bununla vcudun nasl ovulduunu anlattlar, bunun iin de giyecek iin sylediklerini syledi. Ama
i araba gelip de bunun nasl yapldn renince, bu ikiden holand; Byk Kral'n yiyecek
olarak ne yediini ve Perslerde en uzun mrn ne kadar olduunu sordu. Ona ekmek yedikleri
cevabn verdiler ve budayn nasl yetitiini anlattlar; ayrca en uzun mrl insann seksen yl

yaayabildii cevabn verdiler. Bunun zerine Ethiopial bunda alacak bir ey olmadn, gbre
ile beslenenin elbette ok yaayamayacan, eer u iki de olmasa bu kadar da yaayamayacaklarn
bildirdi (khthyophagoslara arab gsteriyordu) ve kendi halknn bu konuda Perslerden aa
olduunu itiraf etti.
23. imdi soru sormak sras khthyophagoslara gelmiti, nasl ve ne ile ve ne kadar yaadklarn
kraldan sordular. "Hemen herkes," dedi, "yz yirmi ya bulur; bu ya aanlar da olur; halanm et
yerler ve st ierler." atlar ap kaldlar, bu kadar nasl yayorlar diye. O zaman onlar alp bir
kaynaa gtrd, bu kaynan sular insan derisini daha parlak yapyordu, zeytinya srlm gibi ve
onlara yle geldi ki, sanki biraz da meneke kokuyordu. Anlattklarna gre kaynan suyu o kadar
hafifti ki, zerinde hibir ey yzmyordu, odun bile, hatta bundan da hafif eyler bile, iine ne dse,
dibine kyordu. Eer bu su dedikleri gibiyse uzun mrl olmalar da bundan ileri gelmeliydi,
nk her eye bunu kullanyorlard. Bu kayna gsterdikten sonra onlar bir de hapishaneye
gtrd; burada bulunanlar altn zincirlerle balydlar. nk bu Ethiopiallarda bakr en az bulunan
ve en deerli olan maddedir. Hapishaneden sonra Gne Sofras denilen yeri gidip grdler.
24. Gne Sofrasndan sonra son olarak mezarla gittiler; mezarlar, deniliyor, kristaldendi ve
yle yaplyordu; l nce, Msrllarn yaptklar gibi ya da baka biimde mumyalanyor, sonra bir
al kalp iine alnyor, bunun zerine boya ile lnn elden geldiince kendisine benzeyen resmi
yaplyor; sonra bunu ayakta, oyuk bir kristal tabut ierisine koyuyorlar; kolaylkla ilenebilen kristali
tatan bol bol karrlarm; tabutun ortasna konan l grlebiliyor; koku vermiyor, grn
irenti uyandrmyor; sanki lnn kendisiymi gibi duruyor. Yaknlar bir yl sreyle evlerinde
tutuyorlar; yedikleri yemilerden ona da ayryorlar ve onun adna kurbanlar kesiyorlar; bu sre
dolunca kentin yaknndaki mezarla gtrp brakyorlar.
25. atlar greceklerini grdkten sonra dnp geldiler. Grevlerinin sonucunu bildirdiler;
Kambyses fena fkelendi, yeterli azk ve gerecin salanm olup olmadna bakmadan ve kaca
yolun uzunluunu hesap etmeden hemen Ethiopia zerine yrd; khthyophagoslarn syledikleri
akln bandan almt, hemen yola kt, yalnz Yunanllar brakm, br btn yaya birlikleri
yanna almt. Thebai'de ordudan elli bin kii ayrp Ammonlularn stne gnderdi, Ammonlular
boyunduruk altna alacak, Zeus oraklini barndran tapna ykacaklard; kendisi, kalan kuvvetlerin
bana geip Ethiopia'ya yrd. Ama yolun daha bete birindeyken yiyecek tkendi; yiyecekten
sonra yk hayvanlar da tkendi, nk onlar da yemilerdi. Eer Kambyses, durumu grp orduyu
geri evirseydi, bata ilemi olduu yanlla ramen gene de akll bir adam saylabilirdi; ama o
aldrmad, ileri yrd. Asker, toprak zerinde karnn doyurabilecek bir ey bulabildii srece, ot
yiyip dayand; ama le knca aralarnda korkun bir yola bavuranlar oldu; kura ekip ilerinden
on kiiden birini yediler; durumu renen Kambyses, bunlar birbirlerini yiyecekler diye rkt;
Ethiopia'ya at seferden vazgeti, geri dnd; Thebai'ye geldii zaman ordusunun byk bir
blmn yollarda tketmiti; Thebai'den Memphis'e indi, orada Yunanllar gemilerine bindirip
lkelerine geri gnderdi.
26. Ethiopia seferinin sonu byle oldu. Ammonlulara kar gnderilen askere gelince, bunlarn

izleri Thebai'den, klavuzlarn gtrdkleri Oasis kentine kadar srlebiliyor; bu kentte Aiskhrion
kabilesinden olan Samoslular otururlar[101] ve Thebai'ye yedi gnlk yoldur ve lden geilerek
gidilir; Yunan dilinde bu lkeye Mutlular Adas denir. te bu ordu diyorlar, buraya gelmi; bundan
tesi iin Ammonlulardan ve hikyeyi onlardan dinleyenlerden baka kimse bir ey syleyemiyor;
ordu Ammonlular lkesine varmam, geriye de dnmemitir. Ammonlularn syledikleri de u,
onlarn lkesine gitmek zere Oasis kentinden ktklar zaman, askerler le rastlamlar, l Oasis
ile Ammonlularn lkesi arasndaki yolun yarsndadr, le yemeine oturmular, gneyden bir yel
kopmu, ok iddetli, sonra frtnaya dnm, kum anaforlar kaldrm ve bunlar rtm,
kaybolmular, hibir iz kalmam. te bu sefer iin Ammonlularn dedikleri bunlardr.
27. Kambyses, Memphis'e dnd srada Apis ki, Yunanllar Epaphos derler, Msrllara
grnd; bu olay zerine Msrllar en gzel giyeceklerini giyindiler, bayram yaptlar. Msrllarn
sevinlerini gren Kambyses, kendi baarszlna sevindiklerini sand; Memphis yneticilerini
artt, nne getirildikleri zaman, Memphis'e ilk geliinde Msrllarn byle eyler yapmadklarn,
neden kendisinin bu kadar kaypla glgelenen imdiki geliinde byle dn bayram yaptklarn
sordu. Tanrnn grndn, bunun binde bir olan bir ey olduunu ve Msrllarn bundan tr
sevindiklerini, bayram ettiklerini sylediler. Bu cevap zerine Kambyses onlar yalanclkla sulad
ve bundan tr lme mahkm etti.
28. Yneticiler ikenceye gnderildiler, bu sefer rahipleri getirtti, onlar da ayn eyleri sylediler;
o zaman Msr'a sahiden byle doru drst bir tanrnn gelip gelmediini anlayacan syledi.
Baka bir ey sylemedi ve rahiplere, "Apis'i getirin!" diye emir verdi; onlar da getirmeye gittiler.
Bu Apis ya da Epaphos, kendisini dnyaya getirdikten sonra bir daha gebe kalmayacak olan bir
inekten doar. Msrllar derler ki, bir imek der gkyznden bu inein zerine, o da Apis
kzne bu ktan gebe kalr. Apis denilen bu gen boa u belirtilerden bilinir: Rengi karadr,
alnnda beyaz bir gen, srtnda kartal resmi vardr; kuyruunun kllar ifte olur; dilinin altnda
bcek resmi izilidir.[102]
29. Rahipler, Apis'i getirdiler, Kambyses ki, deli dolu bir adamd, ban ekip hayvann karnna
frlatt; ama buduna rastlatabildi. O zaman glmeye balad ve rahiplere unlar syledi: "Buna tanr
m diyorsunuz siz odun kafallar? Sizin tanrnz byle etten ve kandan m yaplmtr? Ve bakla da
yaralanrlar, yle mi? Msrllar phesiz tanrnn bylesine layktrlar. Ama benimle alay etmek size
pahalya oturacak!" Rahiplerin kanatncaya kadar krbalanmalarn ve hl bayram yapan Msrllar
karsa, onlarn da ldrlmelerini emretti. Msrllar bayramn kesildiini grdler; rahipler
cezalandrldlar; Apis tapnakta yaral bacayla yatt ve ld.
30. lm ald yaradand, rahipler Kambyses'in haberi olmadan onu gmdler. Ama Kambyses
gnahn ldrarak dedi; zaten akl nceden de pek yerinde saylmazd. nce kardei Smerdis'i
ldrtt, ana baba bir kardeiydi ve onu Msr'dan ran'a geri gndermiti, kskanlndan, nk
Ethiopia kralnn khthyophagoslara vermi olduu yay bir tek o yalnz iki parmak kadar kurabilmiti;
bunu baarabilen baka kimse kmamt. Smerdis dn yolundayken Kambyses'in ryasna bir
haberci girmi, Smerdis'in tahtta oturduu ve bann gkyzne dedii haberini getirtmiti. Kendi

bandan korktu, kardeinin kendisini ldrtp iktidar ele geirmesinden ekindi; Prexaspes'i peine
gnderdi, btn Persler arasnda en ok ona gvenirdi, grevi Smerdis'i ldrmekti. Prexaspes,
Susa'ya geldi ve Smerdis'i ldrd, kimileri ava gtrd, yle ldrd derler, kimileri de Erythreia
Denizi'ne gtrd, denize att derler.
31. Kambyses'in ilk cinayeti bu oldu; arkasndan kz kardeini ldrtt; o da kendisiyle beraber
Msr'a gelmiti; ana baba bir kardei olduu halde onunla yatard. yle evlenmiti (zira Perslerde
kz kardele evlenmek diye bir ey yoktu): Kz kardelerinden birisine gz koymutu, onunla
birlemek istiyordu; ama bu istek detlere uygun deildi, devlet yargclarna bavurdu, "ki taraf da
isterse, kz ve erkek kardelerin evlenmelerine izin veren bir yasa var mdr?" diye sordu. Devlet
yargclar Perslerin yksek katndan olurlar; hakszl aka belli olan bir karar vermedike, mr
boyu grevde kalrlar. Davalara onlar bakarlar, ulusal yasalar onlar yorumlarlar; her i onlarn
elinden geer. Kambyses'in sorusuna doru ve gvenilir cevaplar verdiler; bir kimsenin kz
kardeiyle evlenmesine izin veren bir yasa bulamamlard, ama diye ekliyorlard, pek eski bir yasa
bulmulard, bu yasa Pers kralna diledii eyi yapma hakk veriyordu. Bylece Kambyses'ten korkup
yasay bozmadan, ama yasay koruyacaz diye fazla titizlik gstermek uruna kendi balaryla da
oynamadan kz kardeleriyle evlenmek isteyen krala, bir baka yasa ile yolu am oluyorlard.
Kambyses gzne kestirmi olduu kz kardeiyle hemen evlendi, ksa bir sre sonra kz
kardelerinden bir ikincisini de ald. Kendisiyle beraber Msr'a getirdii ve orada ldrtt bu
ikincisi, yani kk olandr.
32. Bunun lm iin de Smerdis'inki gibi iki sylenti vardr. Yunanllarn anlatna gre,
Kambyses bir aslan yavrusu ile bir kpek yavrusunu dvtryormu, bu kadn da onunla beraber
oturmu, seyrediyormu; kpek altta kalm, o zaman baka bir kk kpek, brnn kardei, ipini
koparp yardma komu; ikisi bir olup yavru aslan yemiler. Kambyses'in pek houna gitmi bu, ama
yannda oturan kars alam. Kambyses gzyalarn grm, neden diye sormu; o da kardeinin
yardmna koan kpei grnce gzyalarn tutamadn, nk Smerdis'i hatrladn, kimsenin
onun yardmna komadn sylemi. Kambyses, Yunanllara gre, bu szler zerine ldrm onu.
Msrllara gre ise, masa banda oturuyorlarm; kz bir marul alm, d yapraklarn ayklam ve
sormu kocasna, "Marul byle ayklanm olarak m daha gzel, yoksa btn yapraklar zerindeyken
mi?" "Btn yapraklar zerindeyken" demi; kars o zaman: "Ama," demi, "sen de Kyros
hanedann ite bu marula benzettin, kolunu kanadn koparttn." Karsnn zerine fkeyle atlm,
tekmelemi; kadn gebeymi; ocuunu drm ve lm.
33. Kambyses yaknlarna byle eziyet ediyordu ite. Ya Apis alyordu ya da bir hastal vard,
insanlara musallat olan birok felaket gibi: Gerekten Kambyses'in doutan ar bir hastal olduu
sylenir, buna kutsal hastalk diyenler vardr. [103] Vcuttaki bir sakatln insann kafa saln da
bozmas olaandr.
34. te imdi de Kambyses'in br Perslere kar yapt nobranlklar: En gvendii adam
Prexaspes'ti, elilik ilerini ona grdrrd, ikiyi onun olunun elinden ierdi ki, bu nemli bir

grevdi, bir gn: "Prexaspes," dedi, "Persler beni nasl biliyorlar, benim iin neler sylyorlar?"
br cevap verdi: "Efendimiz," dedi, "senin iin pek iyi, pek ykseltici szler sylyorlar, yalnz
arab biraz oka karyor diyorlar, o kadar." Perslerin duygularn yanstm oluyordu, ama
Kambyses fkelendi: "Demek Persler benim araba dtm, arabn beni yoldan karp aklm
eldiini sylyorlar, yle mi? Demek eskiden syledikleri doru deilmi!" Gerekten Kambyses
bir gn, Kroisos'un da bulunduu bir toplantda, Perslerin, babas Kyros'la karlatrnca kendisi iin
ne dndklerini sormu, Persler de onun babasndan stn olduu, nk babasnn brakt
topraklarn dokunulmam olarak durduunu, ayrca kendisinin bunlara Msr' ve denizi de katm
olduu cevabn vermilerdi. Persler byle konumular, ama aralarnda bulunan Kroisos, bu yargy
pek doru bulmam ve Kambyses'e: "Ey Kyros'un olu," demiti, "ben seni babana eit saymyorum;
nk o, senin gibi bir evlat brakt, oysa senin henz byle bir evladn yok." Kambyses bu szden
pek holanm, Kroisos'un grn vmt.
35. Bunlar gelmiti aklna ve Prexaspes'e dnp fkeyle: "Bak bakalm," dedi, "imdi Persler
doru mu sylyorlar, yoksa samalyorlar m? Bak olun urada, yandaki sofada ayakta duruyor;
eer atacam ok tam yreine saplanrsa, demek Persler havaya konuuyorlar; eer vuramazsam, o
zaman Perslerin hakl olduklarn ve benim aklm arm olduumu syleyebilirsin." Bunu dedi ve
yay kurup ocuu vurdu; ocuk dt; gvdeyi yardrd, neresinden vurduuna baktrd; ok tam
yree saplanmt; pek keyiflendi, az kulaklarna vard, ocuun babasna: "Grdn m," dedi,
"demek deli deilmiim ve demek Persler bouna konuuyorlarm; ite gznle grdn. Ama syle
bakalm imdi, hi byle benim gibi attn vuran bir kimse grdn m?" Prexaspes'in gzlerinin
nndeki adam besbelli bir lgnd, kendi bandan korktu ve cevap verdi: "Efendimiz, bence Tanr
bile bu kadar nianc olamaz" te Kambyses'in marifeti buydu; baka bir seferinde de Perslerin
ileri gelenlerinden on iki kiiyi, doru drst bir nedeni olmadan, canl canl ve ba aa yere
gmdrmt.
36. ler bu hale gelince, Lydial Kroisos onu u szlerle uyarmak istedi: "Kral, her zaman
genliine ve genliin verdii atlganla uyma; kendini tut, nefsine hkim ol. Byk adamlara
yaraan ilerisini grmektir, biraz ar ol. Akln gerei budur. Gereksiz yere kendi ulusunun
adamlarn ldrtyorsun; ocuklar ldrtyorsun. Eer byle gidersen, dikkat et, Persler seni
brakrlar. Baban Kyros sana gz kulak olmam, t vermemi ve iine yarayacak dnceleri
bildirmemi istemiti, bunlar onun iin sylyorum." Kroisos bu szlerle ona balln belirtmi
oluyordu; ama Kambyses ona yle cevap verdi: "Sen bana akl retmeye mi kalkyorsun, sen kendi
lkeni pek mi gzel ynetmitin, Massagetler savanda onlar bizim stmze yrmek istedikleri
halde, babamn aklna Araxes'i geip onlarn zerine yrme fikrini sokan sen deil misin? Tuttuun
kt yol yznden kendi ban belaya soktun; Kyros da sana uyduu iin belaya urad. Ama artk
yeter. oktan bu frsat bekliyordum, senin de hesabn grmek iin!" Bunlar syledi ve oka yaya el
att vurmak iin. Kroisos oturduu yerden frlad, kendini dar att. Ok demeyince adamlarna emir
verdi, "Yakalayp ldrn!" dedi. Adamlar kraln huyunu biliyorlard, Kroisos'u sakladlar,
Kambyses sonradan piman olur, Kroisos'unu arard, o zaman kartrz diye dndler (zira cann
kurtardklar iin kraldan ste para da alrlard); eer piman olmaz, zlmezse, o zaman nasl olsa

Kroisos'un iini bitirebilirlerdi. Ve gerekten, ok gemeden Kambyses, Kroisos'a yaptna piman

oldu, bunu gren adamlar, Kroisos'un lmediini sylediler. O zaman Kambyses, Kroisos yaad
iin kendisinin de onlar kadar sevindiini, ama onu kurtarm olmann kendilerine bir yarar
salamayacan, leceklerini syledi ve yle oldu.
37. Memphis'te kald srece Perslere ve mttefiki uluslara kar bunlara benzer lgnca eyler
yapt; eski zaman mezarlarn atrp lleri seyretti; Hephaistos tapnana girdi, heykeli alaya ald;
zira Hephaistos heykeli tpk Fenikelilerin gemi pruvalarna koyup dnyay dolatrdklar Pataikos
denilen Fenike figrlerine benzer[104]. Grmemi olanlar iin sylyorum, bunlar Pygmaios
grnndedirler. Kabirler tapnana da girmitir, oysa din bu tapnaa yalnz rahibin girmesine
izin verir; stelik ierideki heykellerle nce alay etmi, sonra da yakmtr. Bu heykeller de
Hephaistos heykellerine benzer ve derler ki, bu tanrlar onun oullardrlar.
38. Btn bu yaptklarna bakarak Kambyses'in deli olduuna hkmediyorum. Yoksa kutsal eyleri
ve ulusal grenekleri alaya almazd. Zira insanlar en gzel yasalar semekte serbest braksalar, her
biri dner dolar gene kendisininkileri seer; herkes kendi lkesinde geerli olan yasalarn en gzel
yasalar olduuna o kadar inanr. Onun iin, bir kimsenin akl banda kald srece, sayg gsterilen
eyleri alaya almas olaan deildir. nsanlarn kendi greneklerine kar besledikleri duygularn
gerekten ne kadar kkl olduklarn gsteren pek ok belirti vardr; ite pek oklar arasndan bir
tanesi: Dareios kralken, bir gn evresindeki Yunanllar toplayp sordu; "Babalarnzn lsn
yemek iin ka para istersiniz?" dedi; byle bir eyi hibir cret karl yapmayacaklar cevabn
ald. Dareios bunun zerine, Kallatiai denilen Hintlileri artt, ana babalarn yerlerdi, grenekleri
byleydi ve Yunanllarn yannda bunlara sordurdu, bir tercman araclyla, babalarnn lsn
yakmak iin ka para isterler diye; Hintliler bunu bir svg saydlar, kendilerine kar byle
davranlmamas dileinde bulundular. Bu grenekler o kadar kkldr ve Pindaros'un u dizesi ne
kadar dorudur: "Yasa, dnyann kraliesi"[105].
Polykrates, Samos Tyran
39. Kambyses Msr zerine yrrken, br yanda Lakedaimonlular da Samos'a, Aiakes olu
Polykrates'e kar yryorlard[106]; Polykrates zorla baa gemi, Samos'u ele geirmi ve nce
cumhuriyeti e blerek kardeleri Pantagnotos ile Syloson'u bunlarn bana geirmi, sonra
birincisini ldrm; Syloson'u, yani ikincisini srm, btn aday kendi hkm altna alm ve
bylece iktidara tam olarak el koyduktan sonra, Msr kral Amasis ile karlkl armaanlar alp
vererek bir dostluk anlamas mhrlemiti. Polykrates'in gc ksa sre iinde artm, onia'da ve
Yunanistan'n her yerinde dillere destan olmutu; silahlarnn grnd her yerde herkes eilir
olmutu. Ellier krekli yz gemisi, bin okusu vard; ayrt etmeden her gittii yere sava ve ykm
gtryordu; "Zira" diyordu, "bir dosttan hibir ey almamaktansa, alp sonra geri vermek gibi bir
incelik o dostun daha ok houna gider." Birok aday, ayrca anakarada birok siteyi ele geirmiti.
Miletoslularn yardmna koan Lesbos savalarn, bir deniz zaferinden sonra esir almt; Samos
kalesini evreleyen hendein btnn, zincire vurulmu olan bu esirlere kazdrmtr.

40. Polykrates'in baarlar Amasis'in gznden kamyor, hatta kukulandryordu. Talih

Polykrates'in yzne gitgide daha ok glmeye balaynca bir mektup yazp Samos'a gnderdi ve
yle bir uyarda bulundu: "Amasis Polykrates'e der ki, bir dostun baarlarn renmek tatl bir
eydir. Ama senin bu byk mutluluun houma gitmiyor, zira tanrlar tanrm ve ne kadar kskan
olduklarn bilirim. Kendim iin ve sevdiklerim iin aralksz bir mutluluktansa, bir baarlar ve
baarszlklar karmn ye tutarm ve insan mrnn byle nbetlee bir talihle sona ermesini
dilerim; nk girdii her iten baaryla kan bir kimsenin talihi zamanla ters dner, sonu fena gelir;
bunun baka trlsn hi duymadm. Onun iin sen de bana inanrsan eer, baarlarn karsnda
yle yap: Senin iin en yksek deerde olan ve kaybetmekten en ok zlecein ey nedir? Bunu se
ve uzaklara at, o kadar uzaa ki, bir daha kimsenin gzne gzkmesin. Ondan sonra talih dnmedii
ve sana yr olduu srece hep bu dediim eyi yap, kendini kurtar."
41. Bu szleri okuyan Polykrates, Amasis'e hak verdi; hazinesini kartrd, neyi kaybederse daha
ok zleceini aratrd; akl, parmandan drmedii bir mhre takld, altn ereve iinde
zmrt, Samoslu Telekles'in olu Theodoros'un elinden kma bir i. Bunu gzden karmaya karar
verdi, elli krekli gemilerinden birine bindi, denize ald ve adadan iyice uzaklatktan sonra yz
kard ve gemide bulunanlarn gzleri nnde denize att. Sonra dnd evine geldi, zntnn tadn
karmaya koyuldu.
42. Bu olayn zerinden drt be gn gemiti, bir balk ok gzel byk bir balk tuttu ve bunu
Polykrates'e sunmaya karar verdi; bal saraya gtrd, Polykrates'in huzuruna kmak dileinde
bulundu ve kt. "Kral," dedi bal sunarak, "u bal tuttum; o kadar gzel ki, geimim bu iten
olduu halde, pazara gtrp satmaya kyamadm; bu ancak senin gibi kudretli bir hkmdara layk
bir yemek olur diye dndm; onun iin sana getirdim." Polykrates bu szlerden holand ve cevap
verdi: "ok iyi yaptn ve yle yaptn ki, armaannn deeri iki katna kt; ben de seni akam
yemeine aryorum." Balknn koltuklar kabard, evine dnd. O arada alar bal kesip
aykladlar; karnndan Polykrates'in mhr yz kt. Pek sevindiler, alp hemen efendilerine
kotular, yz verdiler ve nasl bulduklarn anlattlar. Polykrates anlad, bu ite tanrlarn parma
vard; bir papirs tomar ald, olan biteni yazd ve bir ulakla Msr'a yollad.
43. Amasis, Polykrates'in mektubunu okudu ve anlad ki, bir insan kaderin penesinden kurtarmak
kimsenin harc deildir ve Polykrates'in sonu ktye varacaktr, zira o kadar mutlu ki, kurbanlar bile
kendisine geri veriliyor. Samos'a bir avu gnderdi, dostluk anlamasn bozduunu bildirdi. Byle
yapt, nk Polykrates'in bana bir bela gelirse, dostluk uruna kendi bann da belaya girmesini
istemiyordu.
44. Lakedaimonlular ite bu her zaman mutlu Polykrates zerine sefer amlard, onlar bu seferi
amaya zendirenler ise, sonralar Girit'te Kydonia kentini kurmu olan Samoslulard. Kyros olu
Kambyses Msr'a yrmek zere hazrlklara balad zaman, Polykrates, Samoslulara haber
vermeden ona bir avu gndermiti; Kambyses'ten rica ediyordu, kendisine bir eli gndersin ve
Samos'tan da asker istesin, dilei buydu. Bundan pek holanan Kambyses, Polykrates'ten
Samoslularn da bir filo ile Msr seferine katlmalarn istedi. Polykrates, hemen kendisine iyi gzle

baktklarndan phe ettiklerini toplad, krk gemi hazrlatt, bunlar doldurup yollad, Kambyses'e de,
"Aman bunlar bir daha geri gnderme," diye haber uurdu.
45. Kimileri derler ki, Polykrates'in gnderdii Samoslular Msr'a kadar gitmediler, Karpathos
adasna vardklarnda durumu kavramlar ve daha teye gitmemilerdir; bakalarna gre ise, evet,
Msr'a varmlar ve gzaltnda tutulmular, ama kamlar; Samos'a vardklarnda Polykrates
filosunu alp karlarna km ve savaa tutumu; sava srgnler kazanm, adaya kmlar, ama
kara savanda yenilmiler ve Lakedaimon'a gitmiler. Bir de Polykrates'i, Msr dn yendiklerini
syleyenler vardr, ama bu dnce bana yanl grnyor, nk tyrana kar duracak kadar gl
olsalard, gidip Lakedaimonlulardan yardm istemezlerdi. Zaten elinin altnda yabanc paral askerler
ve Samoslu okular ve gl bir ordu bulunduran bir kimsenin, saylar pek az olan Samos srgnleri
karsnda bozguna uram olacan akl almaz; Polykrates'in boyunduruu altndaki yurttalar
derseniz, bunlarn oluk ocuklar da zaten onun elindeydi: Bunlar tersanelere toplam, deniz
tezghlaryla birlikte hepsini atee vermeye hazr bekletiyordu, uyruunda olanlar brlerine, asilere
katlamazlard.
46. Polykrates'in srm olduu Samoslular Sparta'ya varnca kent byklerinin huzuruna
kmlar, dileklerini kabul ettirebilmek iin uzun sylevler ekmeye koyulmulard. lk gn kentin
bykleri cevap olarak, bata ne sylediklerini unutmu olduklarn, sonundan da bir ey
anlamadklarn bildirdiler. Sonra bir kez daha huzura ktlar, ellerinde bir uval vard, sadece,
"uval, arpa unu bekliyor" dediler. "uval" demenin gerei olmad cevabn aldlar; ama
kendilerine yardm etmeye karar verildi.
47. Lakedaimonlular hazrlklarn grdler ve Samos'a kar savamak zere yola ktlar.
Samoslular bunu gemiteki bir iyiliin karl sayarlar, nk Messeniallara kar vermi
olduklar bir savata onlar da Lakedaimonlulara gemiler vermek suretiyle yardm etmilerdi; ama
Lakedaimonlularn dediklerine gre, bunlar sefere karken ricac Samoslulara yardmdan ok, bir
zamanlar Kroisos'a gndermi olduklar kraterosun[107] ve Msr kral Amasis'in armaan olan zrh
gmleinin cn almay kurmaktaydlar. Zira Samoslu korsanlar, kraterosu almadan bir yl nce, bu
zrh gmleini de ele geirmilerdi: Zrh gmlei ketenden yaplmt, dokusunda hayvan resimleri
vard, srma ve pamuklarla ilenmiti, zgnln salayan ey, dmleriydi; dmler o kadar
ince olduklar halde her biri yz altm iplikten dokunmutu ve hepsi de tek tek grnyordu;
Amasis'in Lindos'taki Athene tapnana sunduu zrh gmlei ite byleydi.
Samos Seferi ve Periandros
48. Samos seferine Korinthoslular da katldlar; canla bala katlyorlard, nk onlar da bu
seferden bir kuak nce, kraterosun alnmasna yakn bir tarihte, Samoslularn hakaretine
uramlard. Kypselos olu Periandros, Kerkyra'nn seme ailelerinden toplanm yz ocuu,
idi ettirmek zere Sardes'e, Alyattes'in yanna gnderiyordu; ocuklar gtren Korinthoslular
yolda Samos'a uradlar; Samoslular ocuklar dinlediler. Sardes'e ne iin gnderildiklerini
rendiler; ocuklara Artemis tapnana girip oradan kmamalarn sylediler; sonra da ieride dua

eden kimselerin darya srklenmesine gz yumamayz, dediler. Ama Korinthoslular, ocuklara

yiyecek tanmasna izin vermiyorlard. O zaman Samoslular yeni bir dinsel tren yarattlar ki, bugn
de ayn ekilde kutlanr. Bu ocuklar tanraya dua ederlerken, akamlar olan ocuklardan ve kz
olan kzlardan kurulmu bir koroyu tapnaa gnderiyorlard; ocuklar, tanraya sunulmak zere
susaml rek ve bal gtryorlar, Kerkyral ocuklar da bunlar alp yiyorlard, yani byle
anlamlard. Korinthoslular ocuklar brakp gidinceye kadar bylece srp gitti; ocuklar
Kerkyra'ya Samoslular geri gtrdler.
49. Aslna baklrsa, eer Periandros'un lmnden sonra Korinthoslularla Kerkyrallarn aralar
dzelmi olsayd, Korinthoslular Samos'a kar alan sefere katlmak iin byle bir nedeni yeterli
saymazlard; gerekte adann koloni haline getirilmesinden bu yana aralarndaki dmanlk
(birbirleriye akraba olduklar halde) kesilmi deildi. Korinthoslularn Samoslulara kar
hnlarnn nedeni ite budur.
50. Periandros'un, Kerkyra'nn belli bal ailelerinin ocuklarn idi ettirmek zere Sardes'e
gndermesinin nedeni vard, zira daha nce Kerkyrallar da onlara kar ar bir su ilemilerdi.
Periandros'un, kars Melissa'y ldrdkten sonra bana gelen yeni bir felaketle derdi tazelenmiti;
Melissa'dan iki olu olmutu, biri on yedi, br on sekizine basmlard. Annelerinin babas
Proklos, Epidauros tyran, ocuklar yanna aldrtm, byk sevecenlikle barna basmt ve olaan
bir eydi bu, kznn ocuklarydlar. Dnecekleri gn onlara yle demiti: "Ananz kim ldrd
biliyor musunuz ocuklarm?" By bu sze kulak asmam, ama kn ki, ad Lykophron'du,
yreine bir ac kmt; Korinthos'a dndkleri zaman, babas ile konumad, ona annesinin katili
gzyle bakyordu; babasnn szlerine cevap vermiyordu; sorularn susarak karlyordu. Sonunda
fkeye kaplan Periandros, onu sarayndan kovmutu.
51. Bundan sonra byk oluna sordu, bykbabanz size ne syledi diye. Olu nasl gzel
karlandklarn anlatt, ama Proklos'un tam ayrlacaklar srada sylemi olduu szleri karamad,
zaten iyi duymamt. Ama Periandros, bykbabann ocuklarn kafasna bir eyler sokmam
olabileceini kabul etmiyor, ocuu sorularla bunaltyordu; olan sonunda hatrlad ve syledi.
Periandros anlad ve hi yumuam grnmek istemedii iin, ocuun yanlarnda barnd
kimselere haber gnderip, ocuu kovsunlar ve bir daha da atlarnn altna almasnlar dedi. ocuk
bylece, bir evden atlnca brne gidiyor, arkadan Periandros'un onu barndrmay yasak eden emri
oraya da ulayordu; ama bir yerden atlnca, Periandros'un olu olduu iin, korka korka da olsa
gene de baka bir ev onu kabul ediyordu.
52. Sonunda Periandros bir bildiri kartt: Bu olunu ats altna alan ya da onunla konuan
kimse, Apollon tapna yararna dinsel bir cezaya arplacakt; cezann ne kadar olaca nceden
aklanmt. Bu buyrultu zerine kimse onu evine almak istemedi ve onunla konumad; zaten
delikanl da emre kar durmaya kalkmad; zamann kemer altlarnda geiriyor, halinden
yaknmyordu. Drdnc gn Periandros onun ykanmadan ve bir ey yemeden dolatn grp
acd; fkesi hafifledi; yanna gitti ve unlar syledi: "Ne dersin olum, hangisi daha iyi, u halin mi,
yoksa babann szn dinleyip onun gcnden ve elinde bulunan nimetlerden yararlanmak m?

Olumsun, bu zengin Korinthos'un kralsn ve dilenci gibi yayorsun, cann borlu olduun adam
ktlyor, ona kar kyorsun. Banza gelen felaket yznden beni knyorsun, oysa felaket asl
benim bama gelmitir, can en ok yanan benim, sorumluluum ne kadar bykse, ektiim ac da o
kadar byk. Sana gelince, imdi artk acnacak bir kimse olmaktansa, kskanlacak bir kimse olmann
daha iyi olduunu ve babalara ve gl kimselere fkelenmenin insan nerelere srklediini
renmi olmalsn; imdi evine dn artk." Periandros byle yapmakla olunu yeniden kazanmak
istiyordu. Ama olu babasna, kendisiyle konutuu iin tanrya ceza demesi gerektiini sylemekle
yetindi. Periandros bakt ki, bu derdin aresi yoktur ve bununla baa klamaz, gzm grmesin
deyip gemiye bindirdi. Kerkyra'ya srd, zaten oras da kendi hkm altndayd. ocuk gittikten
sonra Periandros kaynatas Proklos'a kar yrd, bana bu dertleri saran oydu. Epidauros'u ald,
Proklos'u yakalad ve tutsak olarak yannda alkoydu.
53. Zaman geti; Periandros yaland, artk devlet ilerine bakacak, ynetecek durumdan km
olduunu gryordu. Kerkyra'ya adam gnderip olu Lykophron'u artt, kendi yerine onu
geirtecekti, zira byk olunda bir zek gremiyordu, beceriksizin biriydi. Ama Lykophron
ald habere cevap bile vermedi. Periandros olundan vazgeemiyordu, bu sefer kzn gnderdi,
bakalarnn alamad olunu bir kz karde alabilir diye hesaplyordu. Kz gitti ve yle konutu:
"ocuk, tyranlk bakalarnn eline gesin, onu mu istiyorsun? Babamzn servetini kendi eline
almazsan kapann elinde kalacak, istediin bu mudur? Gel etme, bize dn; artk kendine eziyet etmeyi
de brak. Bu kadar inat iyi ey deil[108]; ktlk ktlkle dzelmez. ok kimse durum gerektirdii
zaman adaletten vazgeer. Kimi de ana davas gderek babasnn maln tepiyor. Tyranlk oynak bir
eydir; ok dertler karr; baba yaland artk, kt; elinde olan eyi yabanclara brakma."
Babasnn bellettiklerini tekrarlyordu ve inandrc szler sylyordu; ama br, babas sa
olduka Korinthos'a dnmeyecei cevabn verdi. Kz dnd, babasna bu szleri ulatrd,
Periandros bu sefer nc olarak bir avu gnderdi; kendisi Kerkyra'ya gidip orada oturacakt,
olu gelsin Korinthos'da onun yerini, iktidar alsnd. Olu bu artlar kabul etti. Periandros
Kerkyra'ya gitmek iin, olu da Korinthos'a dnmek iin hazrlklara baladlar. Ama Kerkyrallar
olup biteni renmilerdi, Periandros gelip onlarn yannda oturmasn diye, delikanly ldrdler.
Periandros, Kerkyral ocuklar ite bunun iin idi ettirmek istiyordu.
54. Lakedaimonlular ar bir donanmayla gelip Samos'u kuattlar, kaleye yrdler, deniz
kysndaki kuleye ayak bastlar ki, bu kule kentin varolarnn hemen yanna der; ama Polykrates
kendisi yanna kalabalk bir birlik alp bu noktaya geldi ve brlerini pskrtt. Da eteklerine hkim
olan ve i yn koruyan ynden paral askerler ve ok sayda Samoslu yurtta bir k yaptlar; ama
Lakedaimonlular karsnda uzun sre dayanamadlar ve katlar.
55. Pelerine den Lakedaimonlular yetitiklerini ldryorlard. Ve eer o gn
Lakedaimonlularn hepsi de Arkhias ve Lykopas'n yaptklarn yapm olsalard, Samos derdi.
Arkhias ve Lykopas tek balarna, bozgun halinde kaan Samoslularn pelerine dmlerdi,
arkalarnn kesildiini grdler ve Samos kenti iinde can verdiler. Ben baka bir Arthias tandm, bu
Arkhias'n olu Samios'un ocuuydu. Yani brnn torunu oluyordu; ona yerlisi olduu Pitane'de

rastlamtm; yabanclar ierisinde en ok Samoslular sayard; babasna Samios adn takmalar,

kendisi syledi bunu bana, Samos'ta kahramanca can veren Arkhias'n ocuu olmasndanm.
Samoslulara saygs vard, nk onlar bykbabasna sayg gstermiler, kendi trelerine gre
cenaze treni yapp yle gmmlerdir.
56. Lakedaimonlular Samos nnde krk gn kaldlar, baar elde edemediler ve Peloponez'e geri
dndler. Olduka yaygn ve budalaca bir sylentiye gre, Polykrates ok para bastrm, kendi
lkesinin altn kaplama kurun parasndan ve bunlar vermi onlara; onlar da kabul etmiler ve
ellerinden yle kurtulmu. Lakedaimon Dorlarnn Asya'ya kar atklar ilk sefer budur.
57. Polykrates'e kar yryen Samoslular, Lakedaimonlularn kendilerini yalnz brakp
savuacaklarn anlaynca Siphnos'a yelken atlar. Para bulmalar gerekiyordu ve Siphnoslular pek
iyi bir durumdaydlar; adalarda yaayanlarn en zenginleri bunlard, nk adada altn ve gm
madenleri vard ve toprak altndan karttklar servetin ondal olarak Delphoi'ye parlak hazinelere
denk bir hazine sunmulard; madenden salanan geliri her yl aralarnda paylarlard. Delphoi'ye
sunacaklar hazineyi biriktirirlerken, orakle danp sordular, bu zenginlik hep byle srecek mi diye;
Pythia onlara u cevab verdi:
Ama ne zaman ki Siphnos grecek Prytaneion'un aardn
Ve ssl meydanlarnn beyazlar giyindiini,
Akllca bir t pek yararl olacak onlara
Krmz eliler ve gz boyayc tahtalara kar.
O zamanlar Siphnos'ta Prytaneion ve agora gz alc Paros mermerleriyle yaplmt.[109]
58. Bu orakl o zaman, hatta Samoslular geldikten sonra bile anlalamam olarak kalmtr.
Samoslular Siphnos sularna vardklar zaman gemilerden birine elilerini koyarak gnderdiler.
Eskiden gemiler parlak krmzya boyanrd. Pythia, Siphnoslular gz boyayan tahtaya ve krmz
elilere kar uyarrken bunu anlatmak istemiti. Eliler geldiler ve Siphnoslulardan on talant bor
istediler. Siphnoslular buna yanamaynca Samoslular yamaya giritiler. Siphnoslular mallarn
korumak zere atldlar, sava oldu, yenildiler; Samoslular ounu kente sokmadlar. Daha sonra yz
talant vergiye baladlar.
59. Samoslular Hermionililerden Peloponez kylar yaknndaki Hydreia adasn satn aldlar ve
Troizenlilere emanet ettiler. Kendileri Girit'e gittiler ve orada Kydonia'y kurdular; oraya gitmekten
maksatlar bu deildi, Zakynthoslular adadan karmak iin gitmilerdi. Be yl kaldlar, zengin
oldular; bugn Kydonia'da grlen tapnaklar onlarn ellerinden kmadr, Diktynna tapna da
onlarndr[110]. Altnc ylda bir deniz sava oldu. Aiginiallar bunlar yendiler, Giritlilerin
yardmyla kleletirdiler, gemilerin pruvasn ssleyen domuz ba biimindeki mahmuzlar kesip
aldlar ve Aiginia'daki Athene tapnana astlar. Bu Aiginiallarn Samoslulara kar besledikleri
hncn sonucuydu; nk daha nce Samoslular, Samos'da Amphikrates'in hkm srd zamanlarda

Aiginia'ya kar sefer amlar ve kendileri de ok zarar grm olmakla beraber, Aiginiallara ok
ktlkleri dokunmutu.
60. Aiginiallarn fkesi bundand. Samoslular zerinde fazlaca durdum, nk btn Yunanistan
en byk eserlerinden n onlara borludur. En bata, yz elli kula kadar yksekliindeki bir
dada alan tnel gelir; dan dibinde bir azdan girer, da deler, br yandaki azdan kar. Yedi
stad uzunluundadr, genilii ve ykseklii sekizer ayaktr. Bu yol boyunca ayak geniliinde ve
yirmi dirsek derinliinde kazlm ikinci bir yer daha vardr; bu da su yoludur, pek gr bir kaynaktan
kan su, borularla bu yoldan kente indirilir. Bu ii yneten mhendis Megaral Eupalinos'tur,
Naustrophos'un oludur. Dediim eserden biri budur. kincisi liman evreleyen mendirektir,
derinlii ferah ferah yirmi kula eker, uzunluu da iki stad geer. ncs bir tapnaktr,
bildiimiz tapnaklarn en bydr[111]; ilk mimar orann bir yerlisidir, Philes olu Rhoikos'tur.
te bu eserlerinden tr biraz fazlaca durdum Samoslular zerinde.
Mag'larn Ayaklanmas
61. Kyros olu Kambyses Msr'da abuk sabuk ilerle oyalanadursun, iki Mag, iki karde, ona kar
ayaklandlar[112]; bunlardan birisini, maln mlkn idare etmekle grevlendirmiti; btn i bunun
bann altndan kyordu. Bakt ki Smerdis'in lm gizli tutuluyor, bilen ok az ve halk ynlar
onu yaamakta sanyor. Plann bunun zerine kurdu ve saraya saldrd. Bir erkek kardei vard,
demin de sylemitim, o da ona katld. Bu karde, tpk Kyros'un olu ve Kambyses'in kardei olup
Kambyses'in ldrtt Smerdis'e benziyordu. Hem yalnz benzemekle kalmyordu, ad da onun gibi
Smerdis'ti. Mag Patizeithes, ona gven verdi, btn ileri onun adna kendi zerine alacakt ve
gtrd tahta oturttu. Sonra her yana haberciler sald, Msr'a kadar, "Ordu bundan sonra," dedi,
"Kambyses'ten deil, Kyros olu Smerdis'ten emir alacaktr."
62. Haberciler bildiriyi drt yana yaydlar; bunlardan Msr'a gnderilmi olan Suriye'nin
Akbatana kentinde Kambyses ve ordusu ile rastlat; askerlerin ortasnda ayakta durarak Maglarn
szlerini bildirdi. Habercinin szlerini Kambyses de duymutu; doru sylyor sand, demek
Smerdis'i ldrsn diye gnderdii Prexaspes, dediini yapmam, ona ihanet etmiti. Prexaspes'e
dnd: "Demek byle Prexaspes," dedi, "benden aldn emri byle yerine getirdin!" "Efendimiz,"
diye cevap verdi br, "kardein Smerdis'in sana bakaldrd haberi doru olamaz, ondan yana
gnn birinde kk byk herhangi bir ayaklanma bekleyemezsin. Ben kendim, senin emrini yerine
getirdikten sonra onu kendi elimle gmdm. Evet, eer ller mezarlarndan kalkabilirse, o zaman
Medial Astyages'in de sana kar yryebileceini dnebilirsin; ama eskiden doru olan bir ey
bugn de doruysa bu kkten, beklenmedik bir belann yeerebileceinden korkun olmasn. Bana
sorarsanz, bence haberciyi yakalayp soralm, bakalm Kral Smerdis'in buyruklarn dinlememizi
syleyen kimdir?"
63. Kambyses, Prexaspes'in bu szlerine inand; haberci yakalanp getirildi, Prexaspes ona yle
sordu: "Mademki seni Kyros olu Smerdis'in gnderdiini sylyorsun, bize doruyu aklarsan, sana
dokunmayz, gene dner gidersin, sen bu emirleri Smerdis'in kendisinden mi aldn, yoksa

adamlarndan birisinden mi?" "Kyros olu Smerdis'i," diye cevap verdi haberci, "Kral Kambyses'in
Msr' aldndan beri hi grmedim; bana bu emirleri veren adam, Kambyses'in ilerine bakan
Magdr; bize bunlar sylemek grevini Kyros olu Smerdis vermi ona, yle sylyordu." Haberci
bir ey saklamam, doruyu sylemiti. O zaman Kambyses: "Prexaspes," dedi, "sen aldn emri
dorulukla yerine getirdin, sana inanyorum; ama kim olabilir bu Smerdis'in adn kaparak ran'da
bana bakaldran adam?" Prexaspes cevap verdi: "Kral," dedi, "olanlar anlar gibi oluyorum; bu
ilerin banda Maglar var, ilerini emanet ettiin Patizeithes ve kardei Smerdis."
64. Smerdis adn iitince, bu szlerdeki tutarll ve grm olduu ryay kavrad;
hatrlanacaktr, gece birisi grnm, Smerdis'in kral tahtna oturacan ve bann gkyzne
deeceini bildirmiti. Kardeini bo yere ldrttn anlad ve Smerdis iin gzyalar dkt, bu
pe pee rastlantlardan yaknd, sonra atna atlad, vakit geirmeden Susa'ya komak, Maga
saldrmak istiyordu ve eyere atlarken palasnn knn tutan bilezik zld; pala yaln kald ve
oyluuna batt. Bir zamanlar Msrl Apis'i vurduu yerden yaralanmt. Kambyses yarann ldrc
olduunu anlad, u anda hangi ilde bulunduklarn sordu; "Akbatana" dediler. Buto orakli eskiden
ona son gnlerini Akbatana'da geireceini bildirmiti. O, bunu Media'daki Akbatana sanmt, btn
var you oradayd, orada yaayacak, orada lecekti. Oysa imdi anlalyordu ki, oraklin szn
ettii Akbatana Suriye'de olanyd. Kentin adn sorup renince, Magn isyan ile kendi yaralan
arasndaki rastlanty birbirine balad, akl bana geldi, oraklin szlerindeki anlam kavrad ve
"Demek sonun burada Kyros olu Kambyses," dedi. Ve o gn bir daha azn amad.
65. Yirmi gn kadar sonra orduda bulunan Perslerin ileri gelenlerini istetti ve onlara u sylevi
verdi: "Durum, beni o kadar titizlikle sakladm eyleri size aklamak zorunda brakt. Msr'dayken
uykuma bir grnt girdi... Tanr bir daha gstermesin. Yurdumuzdan gelen bir haberci grdm
sanyordum; bana Smerdis'in kral tahtna oturduunu ve bann gkyzne eritiini sylyordu.
Korktum: Kardeim elimden yerimi mi alacakt? yice dnp tanacam yerde aceleye kapldm;
imdi anlyorum ki, aln yazsna kar elden bir ey gelmiyor. Aklsz kafam... Smerdis'i ldrsn
diye Prexaspes'i Susa'ya yolladm. Ve bu korkun cinayet ilendikten sonra kimsenin bana kar
ayaklanabilecei hi aklma gelmiyordu. Ama aln yazs zerinde aldanmtm; onun iin hi gerei
yokken karde kanna girdim ve gene de tahtm kaybettim; onu benden alan bu Magdr,
bakaldracan bana nceden tanrnn ryamda haber verdii Smerdis budur. Szn ksas, ben bu
cinayeti iledim; demek ki diyeceksiniz, Kyros olu Smerdis artk yoktur. imdi kral sarayndan
buyruklar salanlar Maglardr, malmn mlkmn ilerine baksn diye orada braktm adamla
kardei Smerdis'tir. Ve beni Maglarn bu onur krc cretlerine kar koruyabilecek olan ilk adamm
artk yaamyor, kendi ailesi iinden birisinin iledii gnaha kurban gitmitir. Mademki o artk yok,
benden sonras iin, ranllar, mrnn son annda istediklerimi syleyebileceim yalnz sizler
varsnz. Krallarn cn srdren tanrlarn adlarn anarak sizlere devinizin ne olduunu
sylyorum; tahtn Medlere gemesine izin vermeyiniz; eer hileyle ele geirirlerse, siz de hileye
bavurun; eer zorla alrlarsa, siz de zorla, ordularnzla onlarn elinden aln. Eer bu dediklerimi
yaparsanz, ben de dilerim ki, topranz sizlere bereketli ekinler, karlarnz ocuklar ve srleriniz
servetler versin. Her zaman zgr yaayn. Ama iktidar kurtarmazsanz, hi olmazsa kurtarmak iin

uramazsanz, dilerim tanrlardan banz beladan kurtulmasn ve gene dilerim ki, btn ranllarn
sonu benimki gibi olsun." Kambyses bunlarn sylerken kaderi iin gzyalar dkyordu.
66. Krallarnn aladn gren ranllar, birbirleriyle yarrcasna st balarn yrtmaya ve
bitmez tkenmez yakarmalara koyuldular. Sonradan kangren kemie iledi, etler rmekte gecikmedi
ve hastalk Kambyses'i, Kyros'un olunu ald gtrd, hepsi yedi yl be ay saltanat srmt, kz,
olan, bir evlat brakmamt. Onun dediklerini dinleyen ranllar, baa Maglarn gemi
olabileceine inanacaa benzemiyorlard; Kambyses'e Smerdis'in lm konusundaki szleri
syleten, kardeine ktlk etmek ve imparatorluun ran blmn ona kar ayaklandrmak
isteiydi, yle sanyorlard. Saltanatn gerekten Kyros olu Smerdis elinde olduuna inanmlard.
Zaten Prexaspes de Smerdis'i ldrdm demiyordu; zira Kambyses ldkten sonra, Kyros'un olunu
kendi eliyle ldrdn sylemek iine gelmiyordu.
67. Mag, Kambyses ldkten sonra, ada Smerdis'in ad altnda hi kaygsz saltanat sryordu,
yedi ay boyunca ki, bylelikle Kambyses saltanatnn sekizinci yl dolmu oluyordu; bu sre iinde
uyruundaki herkese yarar dokunmutu; o kadar ki, ld zaman ranllar dnda, btn Asya
uluslar matem tuttular. Gerekten bu Mag, imparatorluun her yanna adamlar salm, yl sreyle
kimseden vergi alnmayacan ve kimsenin askere arlmayacan bildirmiti; bu karar onun baa
gemesiyle beraber yaynlanmt. Ama sekizinci ayda hilebazl meydana kt, yle:
Mag' Devirme Hazrlklar
68. Otanes, Pharnaspes'in oluydu; gerek douu, gerekse zenginlik bakmndan en gzde ranllar
arasnda saylrd. lk olarak bu Otanes phelendi, bu Smerdis'in Kyros'un olu olmadn ve
gerekte kim olduunu anlad; Mag, saraydan dar adm atmyor ve soydan yksek ranllarn
hibirisiyle kar karya gelmiyordu. Bir kez kukulandktan sonra baknz ne yapt: Kzlarndan
birisini Kambyses almt, ad Phaidyme'ydi; sonradan Mag almt ve Kambyses'in btn br
karlaryla birlikte Magn hareminde yayordu. Otanes sordurdu kzna, yatan paylat kii
kimdir diye; Kyros'un olu olan Smerdis mi, yoksa baka birisi mi? Kz verdii cevapta,
"Bilmiyorum," dedi; Kyros olu Smerdis'i hi grmemiti, yatandaki adam hangisiydi, bilmiyordu.
Otanes ikinci bir haber daha gnderdi: "Mademki Kyros'un olu Smerdis'i grmedin, tanmyorsun,"
dedi, yleyse "Atossa'ya sor, kim bu adam diye, nk ikiniz de bir yerde yayorsunuz, hi olmazsa
o kardeini tanr."
69. Otanes'in kz bu sefer u cevab yollad: "Ne Atossa ile konuabilirim, ne de bu sarayda
yaayan br kadnlardan birisini grebilirim. Tahtta oturan adam her kimse ilk i olarak bizi
birbirimizden ayrd ve sarayn ayr yerlerine kapatt." Bu szler Otanes'in gznde durumu
aydnlatyordu. Kzna nc kez haber uurdu: "Ey benim kzm," dedi, "sen soylu bir ailenin
kzsn, babann sana verdii emri yerine getirmek iin kendini tehlikeye atmaktan saknmamalsn.
Eer bu senin Smerdis, Kyros'un olu deil de benim sandm kimse ise, sana ve ran krallna
rahata sahip olmamaldr; olmas gereken, onun cezasn bulmasdr. Onun iin u dediimi yap:
Senin yatanda uyurken, elinle dokun, bak bakalm kulaklar yerinde mi, eer yerindeyse, o zaman

anlarsn ki, koynunda yatan adam Kyros olu Smerdis'tir; ama deilse eer, anla ki, yanndaki adam
Mag Smerdis'tir." Phaidyme cevap olarak bu dediini yapmakla kendini byk tehlikeye atm
olacan bildirdi; eer gerekten kula yoksa ve kulaklarnn ellendiinin farkna varrsa, hi
phesiz kendisini ortadan kaldracaktr; ama gene de emrini yerine getirecekti. Grevi babasnn
hatr iin kabul ediyordu. Kambyses olu Kyros, iktidardayken bu Mag Smerdis'in kulaklarn
kestirmiti, suu herhalde pek ufak bir ey deildi. Evet, bu Phaidyme, Otanes'in kz, babasna
verdii sz tuttu. Magn yanna girme sras kendisine geldii zaman, nk ranl kadnlar
kocalarnn yatana srayla girerler gitti, onun yannda yatt ve Mag uykuya dalnca kulaklarn
yoklad ve bir tehlikeyle karlamadan adamn kulaklar olmadn anlad. Ve sabah olunca da
durumu babasna aklatt.
70. Otanes, ran'n en byk iki kiisini kenara ekti, bunlar gizlisini aabilecei en gvenilir
adamlard ve olan biteni anlatt. Onlar zaten phe iindeydiler. Otanes onlar kendisine inanmaya
hazr buldu. Her biri en gvendii bir ranlya ii aacakt, yle kararlatrdlar. Otanes, aralarna
ntaphernes, Gobryas, Megabyzos, Aspathines ve Hydarnes'i ald. Hystaspes olu Dareios, ran'dan
Susa'ya geldiinde saylar altyd; Dareios'un babas ran'da satrapt. Dareios gelince aralarna onu
da almaya karar verdiler.
71. Bu yedi gizli rgt aralarnda toplandlar, ballk and itiler ve oturup konutular.
Konuma sras Dareios'a gelince, dncesini u szlerle aklad: "Tahtta oturann Mag olduunu
ve Kyros olu Smerdis'in ldn bir kendim biliyorum sanyordum. Ve arabuk buraya geliim de
onu ortadan kaldrmak iin hazrlk yapmakt. Ama mademki durumu siz de biliyorsunuz ve bu konuda
yalnz deilim, bana kalrsa, hi beklemeden hemen harekete gemeliyiz; bouna vakit
kaybetmeyelim." Sras gelince Otanes de konutu: "Hystaspes olu," dedi, "sen soylu bir babann
olusun ve gryorum sen de baban kadar deerlisin; ama bu ite acele etme, enine boyunca dn,
en gvenilir yolu bul ve onu tut; harekete gemek iin daha kalabalk olmalyz." Dareios cevap
verdi: "Ey sizler," dedi, "burada hazr bulunanlar, eer Otanes'in dedii gibi yaparsanz, biliniz ki
baya ekilde lrsnz; hi pheniz olmasn, bir hain kar, kendi kiisel kar iin gider sizi
Maga satar. Her birinizin bu ii tek bana zerine almas daha iyi olurdu[113]; ama mademki srr
bakalarna da amay uygun buldunuz ve beni de iin iine kartrdnz; bu gnden tezi yok, hemen
ie girielim, yoksa iyi biliniz ki, eer bugn yapmazsak, bir bakasnn gidip beni haber vermesini
beklemem, ben kendim gider Maga her eyi olduu gibi aklarm."
72. Dareios'un atlganln gren Otanes ona yle cevap verdi: "Madem bizi hemen ie girimeye
zorluyorsun ve iyice dnp tanmaya zaman brakmyorsun, o halde syle bakalm saraya nasl
gireceiz, bu adamlara nasl saldracaz? Sen de sanrm bizim kadar bilirsin ki, her yan nbetiler
tutmutur; kendi gznle grm olmasan bile bunlardan sz edildiini duymusundur; o halde bunlar
nasl aacaz." "Otanes," dedi Dareios, "ile aklanabilecek bir eyi aklamakta sz ou kez
yetersiz kalr; baka bir kez de ok laf edilir, ama i eyleme gelince baarya gtrmez. unu biliniz
ki, nbet postalarn amakta bir zorluk yoktur. nce bizim gibi adamlara ister sayg, ister korku
sonucu olsun, sarayn kaplarn amayacak adam olamaz; ayrca saraya girebilmek iin benim kiisel

bir nedenim de var; ran'dan yeni geldiimi ve krala babamdan haber getirdiimi sylerim. Zira
yalann gerekli olduu yerde yalan sylemekten ekinmemeliyiz; ister yalanc olalm, isterse
dorudan hi ayrlmam olalm, ayn amac gtmyor muyuz? Kimileri yalan kendisine kar
salamak iin syler, kimileri de doruyu sylerler, nk doruyu syleyen adamdr diye ilerde
kendisine gvenilmesini salamak ister. Demek ki, eitli yollardan ayn sonuca yneliyoruz. Eer
ortada elde edilmek istenen bir yarar olmasa, ha dorucu bir adam yalan sylemi, ha bir yalanc
doru sylemi, hibir fark olmazd. Bizi uysallkla ieriye brakacak olan nbetiler sonra piman
olmayacaklar; eer yolumuzu kesmeye kalkacak olanlar olursa, hemen o anda onlar dman sayar ve
bir anda ieriye girerek iimizi bitiririz."
73. Gobryas ald sz: "Dostlar," dedi, "bir daha ne zaman elimize geer byle bir frsat?
mparatorluu kurtaracaz, kurtaramazsak canmz vereceiz. Biz ranlyz ve bamzda bir
Medial, bir Mag var, stelik kulaklar kesik bir Mag. Aranzda Kambyses lrken yannda
bulunanlar var, devleti yeniden ele geirmek iin uramayacak olan ranllara son deminde
yadrd beddualar unutmamlardr sanrm; o zaman onun szlerine kulak vermemitik; szlerini
iftira sanmtk. Ama bugn Dareios'tan yana oy veriyorum ve bu toplantdan knca dosdoru Magn
yanna gidelim diyorum." Gobryas byle konutu, tekiler de ona uydular.
74. Onlar bu ileri hazrlarlarken kader yle getirdi ki, Maglar iyice dnp tandktan sonra
Prexaspes ile balamaya karar verdiler, nk Kambyses en byk ktl ona yapm, okla
olunu ldrmt. nk Kyros olu Smerdis'in lm olduunu bir tek o biliyordu. Kendi elleriyle
ldrmt. Son olarak da ranllar arasnda byk yeri olan bir kimseydi. Bu niyetle kendisini
armlar ve bu yeni dosta antlarla balanmlard; ona kendilerinin ranllara kar yaptklar
dzenbazl hi kimseye sylemeyeceine dair ant iirmiler, buna karlk birok vaatlerde
bulunmulard. Prexaspes onlara sz verdi. Bir kez onu kendilerine kazandktan sonra Maglar yeni bir
istekte bulundular: Btn ranllar dediler, krallar saraynn duvarlar dibine toplayacaklar, o da bir
kuleye kacak, herkese bildirecekti ki, imdi efendileri Kyros olu Smerdis'in kendisidir, bakas
deildir, bunu yapmasn rica ediyorlard. Bunu onun yapmasn istiyorlard, nk ranllara kar
ondan daha iyi bir inanca bulamazlard. nk ou zaman Kyros olu Smerdis'in yaadna tanklk
etmi ve onun katili olduu masaln rtmt.
75. Prexaspes bunu da yapmaya hazr olduunu syledi; Maglar ranllar arttlar, onu da bir
kuleye kartp halka kar konumaya ardlar. Ama o, bile bile onlarn kendisinden istediklerini
unuttu. Ta Akhaimenes'e kadar Kyros'un atalarn sayp dkmeye giriti ve yzyllar inip Kyros'a
geldii zaman, bunun ranllara yapt iyilikleri, btn bunlardan sonra da gerei aklad. Eskiden
gizli tutuyordu, nk olan biteni anlatmak kendisi iin tehlikeliydi, byle syledi; ama imdi sanki
bir g kendisini buna zorluyordu. Kyros olu Smerdis'in nasl, Kambyses'in silahlandrd kendi eli
altnda can vermi olduunu syledi ve imdi saltanat srenlerin Maglar olduunu aklad. Eer bu
Maglar tepelemezler ve devleti ellerinden kurtarmazlarsa, tanrlarn btn belalar ranllar zerine
yasn dedi; sonra kulenin tepesinden att kendisini. Sayg ile evrelenmi bir mrden sonra byle
ld Prexaspes.

76. Bu arada Maglara saldrmak iin vakit geirmemeye karar vermi olan yediler, bunlardan
habersiz, tanrlara snarak yola kmlard. Olanlar yar yolda iittiler. Bir kenara ekilip durumu
yeniden gzden geirdiler. Bir blm, Otanes ile beraber, kesin olarak ii ertelemeyi ve bu
kaynama iinde bir ie kalklmamasn istiyordu; Dareios ve brleri ise, ileri yrmek ve alm
olduklar karar vakit geirmeden uygulamak istiyorlard. Tam bunlar bu tartmadayken yedi ift
ahin grnd, bunlar iki ift akbabay kovalyorlar, tylerini yoluyor, didikliyorlard. Bunu gren
yediler tek dncede birletiler. Bu, Dareios'un dncesiydi ve saraya doru yrdler, kularn
grnmesi yreklerine g vermiti.
Mag Smerdis'in lm
77. Giri yerine vardklar zaman, Dareios'un saduyusu kendisine nceden nasl dediyse yle
oldu; nbetiler bu kadar sekin ranllar karsnda sayg ile eildiler ve ufack bir pheye
dmeden, tanrlarn gnderdikleri bu adamlar ieriye braktlar; kendilerine bir ey soran olmad.
Avluya geldiler, burada haberci harem aalaryla karlatlar. Bunlar, niye geldiklerini sordular; bir
yandan onlar sorguya ekerken bir yandan da kap nbetilerine kyor, "Bunlar niin ieri
soktunuz?" diye gzda veriyor ve daha ileri gemelerine engel olmak istiyorlard. Aralarnda
sessizce anlaan yediler hanerlerini ektiler, dmanlarn orackta vurdular ve koarak selamla
girdiler.
78. Maglarn ikisi de tam o srada ierdeydiler ve Prexaspes'in yaratt grlt zerine
birbirlerine danyorlard. Harem aalarnn patrt karttklarn ve bardklarn grnce, ikisi de
hemen yerlerinden frladlar, ne olduunu anlamlard, kendilerini savunacaklard. Birisi duvara
atlp yayn okunu almaya davrand; br mzrana kotu. Bir karklk oldu. Ok ve yay bir ie
yaramad, nk dmanlar ok yakndaydlar, gs gse dvyorlard, br kendisini mzrakla
koruyordu; Aspathines'i oyluundan, ntaphernes'i gznden vurdu; bu yara ntaphernes'in gzn
kard; ama bundan lmedi; br yayn bir ie yaramadn grnce, kendini selamla bitiik bir
odaya att; kapy kapatmak istedi, ama yedilerden ikisi, Dareios ve Gobryas da peinden
atlmlard. Gobryas Maga smsk sarld; yanlarnda Dareios vard, karanlkta Gobryas' vurmaktan
korkuyor, ne yapacan bilmeden ylece duruyordu. Onun yle eli kolu bal dikilip baktn gren
Gobryas sordu: "Niye yardm etmiyorsun?" dedi. Dareios, "Seni yaralamaktan korkuyorum" dedi.
Gobryas, "Sen sok klcn," dedi, "isterse ikimiz de vurulalm." Dareios onu dinledi, haneriyle
vurdu ve bereket versin vurulan Mag oldu.
79. Maglar ldrdkten sonra kafalarn kestiler, iki yaral yryecek durumda deildi, onlar
sarayda braktlar, zaten kaleyi de korumak gerekiyordu, br bei Maglarn kellelerini alp komaya
baladlar, lklar atyor, olay anlatyor, kelleleri gsteriyorlard ve ellerine geen btn Maglar
ldryorlard. Yedilerin baarsn ve Maglarn dzenbazln renen ranllar da onlardan geri
kalmamak iin hanerlerini ekmiler, yakaladklar Magn kann dkmeye balamlard; eer gece
bastrp durdurmasayd, canl bir tek Mag kalmayacakt. Bu gn ranllar imdi de byk bir ulusal
bayram olarak kutlarlar; her yl o gn byk trenler yaparlar ve "Mag Kym" derler. O gn hibir
Magn ortaya kmasna izin yoktur, hepsi de evlerine kapanrlar[114].

ran Saraynda Demokrasi Tartmas

80. Ortalk yatmt, aradan be gn gemiti, Maglara kar bakaldrm olanlar durumu
grmek zere toplandlar; sylevler verildi ki, phesiz bunlara kimi Yunanllar inanmazlar, ama
brleri ne kadar doruysa, bunlar da hi olmazsa o kadar dorudurlar. Otanes, ran halknn kendi
kendisini ynetmesini neriyordu ve u kantlar ileri sryordu. "Ben," diyordu, "iimizden birini
ayrp baa geirmeyi doru bulmuyorum; bu ne ho bir eydir, ne de bir kurtulu yoludur.
Kambyses'in, lgnl ve kstahl nerelere kadar gtrdn biliyorsunuz, Maglarn
saygszlklarn da denediniz. Bir kimseye hibir hesap verme klfetine katlanmadan dilediini
yapmak imknn veren monaride srekli bir denge kurulabilir mi? Bu kadar gc kuvveti dnyann
en akl banda adamna verseniz, o bile saptr. Kendini beenmilik uursuz bir eydir, eldeki g
onu besler ve haset insanoluna daha doduu andan penesini geirir. Bu iki kusur insan canavar
haline getirir; cinayetlerin yars kendini beenmilikten, br yars hasetten gelir. Ama ne
diyeceksiniz, bir tyran kimseyi kskanmaz, nk onun her eyi vardr. Oysa tam tersine, haset ve
tyranlk i iedir ve yurttan zararna iler; iyi insanlar kskanmas iin onlarn sadece var olmalar
bile yeter, kentlerde ktlerden bakasn sevmez; iftira onun katnda iyi bir eydir. Ama en byk
tutarszlk uradadr: Sayg gsterirsiniz daha ounu ister, daha ounu gsterirsiniz, bu sefer de
dalkavuk der. Daha acsn, daha ktsn de syleyeyim: Atalardan kalma grenekleri bozar;
kadnlarn rzna geer, karar olmadan adam ldrr. Buna karlk halk idaresi, en bata ad gzel,
sonomi, yasalar karsnda eitlik. kincisi hkmdarn arlklar bunda yok; yneticiler kura ile
seilirler; yneticiler sorumluluk tarlar; her karar kamuya dayanr. Benim nerim bu, bu monariyi
brakalm, halk ynetimine geelim; zira her iyilik halk ynlarndadr"[115].
81. Otanes'in gr buydu. Megabyzos oligariyi nerdi: "Tyranlk iin Otanes'in dediklerine
katlrm," diye balad, "ben de onun dediklerini derim; ama iktidar halkn ellerine brakmak
dne gelince, en iyi olan bu deildir. Kendisinden hibir ey beklenemeyecek bir kalabalk,
bundan daha budala, daha kstah bir ey olamaz. Bir tyrann kstahlndan kaaym derken dizginsiz
bir halkn kstahlna teslim olmak, hibir zaman kabul edilemez. Bir tyran bir ey yapt zaman ne
yaptn bilir, ama yn onu bile bilmez; nereden bilsin? Kendisine bir ey retilmemitir, hibir
zaman da kendi kendisine iyi bir ey renemez; kn coturduu sellere benzer, bilinsiz atlmlarla
her eyin altn stne getirir. Halk idaresini, ranllarn dmanlar iin dileyelim; ama biz kendimiz
iin iyi yetimi insanlardan bir kurul seelim, devleti onlara emanet edelim; tabii aralarnda biz de
bulunacaz; en iyi kararlar en iyi olanlardan kar."
82. Megabyzos'un grleri de byleydi. nc olarak Dareios dncelerini u szlerle
aklad: "Megabyzos'un halk idaresi iin syledikleri bence ok iyi sylenmi szlerdir, ama
oligari iin syledikleri doru deildir. eit devlet alalm, hepsi de kendi eitlerinin en iyisi
olsun, halk idaresinin en iyisi, kusursuz bir oligari ve monarinin en erdemlisi. Ben derim ki, bu
nn en iyisi monaridir. nk en stn dzeydeki bir hkmdarn erdeminden daha iyi bir ey
gsterilemez. Kendisinde varsaydmz dnme yetisiyle halk yararna daha iyi alr ve bylece
alnacak kararlar kt niyetlilere kar daha iyi korunmu olur. Oligaride kamu yararna uygun

sanlan bu insan kurulu hi de yle deildir, ounlukla doymak bilmeyen kiisel didimelerle
paralanr; nk her biri brlerinden daha stn olmak, kendi szn yrtmek ister, sonunda hepsi
de birbiriyle kanl bakl olur; dzen bozulur, arkasndan lm gelir. lm monariyi getirir, bu da
onun en iyisi olduunu gsterir. br yandan, demokrasi yozlamay dourmasn olmaz; kamu iin en
byk felaket olan bu yozlama, yozlam yurttalar arasna dmanlk sokmaz, tersine aralarnda
salam bir dostluk kurulmasna yol aar; nk devleti soymak iin birbirinin desteini gerekli
grrler. Bu da birisinin kp halkn bana gemesine ve dndrlen dolaplar durdurmasna kadar
srer gider. O zaman bu birisi halkn ba tac olur ve hkmdarla getirilir. te monarinin gzle
grnr stnl burada da karmza kmaktadr. Btn bunlar bir szckle zetlersek, bu
zgrlk dediimiz ey, bize ne kazandrmtr? Kim verdi onu bize? Halk m, oligari mi, yoksa
monari mi? Ben u dncedeyim ki, bizi bir insann iktidar kurtarmtr, bu rejime bal kalalm ve
bunu bir yana braksak bile atalarmzn geleneidir, bozmayalm, nk o iyidir; nk onu
bozarsak, hibir ey elde edemeyiz."
83. Aklanan gr buydu; geri kalan drt ranl bu sonuncu gre eildiler. ran'da politik
eitlik kurmak isteyen Otanes bakt ki, aznlkta kalyor, u szleri syledi: "Bu devrimin efleri,
iimizden birimiz kral olacak, yle anlalyor, ister kura ile seilsin, ister brakalm ran halk
kendisi sesin, isterseniz herhangi bir yoldan biz kendimiz seelim; bu koullar altnda ben sizlere
kar adaylm koymayacam. Ne emir vermek, ne emir almak, istediim budur. ktidarda gzm
yok, buna karlk bir tek artm var, ben ve soyumdan gelenler iinizden hibirini kendi efendisi
olarak tutmayacaktr!" Byle konutu ve altlar onun bu artna olur dediler. O da artk onlarn katnda
kalmayarak kenara ekildi ve orada oturdu, bugn hl ran'n tek zgr ailesi budur; yrrlkteki
yasalara dokunan bir ey yapmazlar, bunun dnda yalnz kendi uygun grdkleri devleri yerine
getirmekte serbesttirler.
84. Geriye alt kii kalmt, dndler kral semek iin tutulacak en iyi yol hangisidir diye; nce
aralarnda kararlatrdlar, ilerinden biri kral olunca Otanes'e ve onun soyundan gelecek olanlara
olaanst ayrcalklar tanyacakt: Otanes'e her yl bir Med giysisi ve ranllarca en makbul saylan
armaanlar verilecekti. Bu onurlar ona tandlar, nk devrimi ilk tasarlayan ve hepsini bir araya
getiren oydu. Otanes'in zel ayrcalklar bunlardr. Kendileri iin de u olanaklar saladlar: Bu
yedi kii, istedikleri zaman ve nceden haber vermeden kraln yanna girebilecekti, yeter ki kral
karlarndan biriyle yatakta olmasn. Kral, karlarn yalnz bu yedi kiinin ailesinden alacaktr. Bir
de kral nasl seilecek, onu kararlatrdlar: Atlarna binip kentin dna kacaklard, gne
doduktan sonra hangisinin at daha nce kinerse, o kral olacakt.
85. Dareios'un Oibares adnda becerikli bir seyisi vard. Toplant bittikten sonra Dareios bu
adama: "Oibares," dedi, "hangimizin kral olaca bak nasl belli olacak: Atlarmza bineceiz, gne
kt zaman nce kimin at kinerse kral o olacak. Dn tan, aklna ie yarar bir ey gelirse, vakit
geirmeden yap, tekileri atlatp bu onuru biz kazanalm." Oibares cevap verdi: "Kral olman buna
kaldysa, hi zlme efendimiz; bana gvenebilirsin, sen dururken baka kimse kral olamaz; bunun en
iyi aresini ben biliyorum." "Eer sahiden," dedi Dareios, "akgzlne bu kadar gveniyorsan,

hi vakit geirmeden kollar sva; nk bu i yarn sabah olacak." Durumu byle renmi olan
Oibares, baknz ne yapt: Dareios'un atnn, br ksraklarn hepsinden daha ok arad gen bir
ksrak vard, gece olunca onu alp kentin dna gtrd, bir yere balad; sonra Dareios'un atn alp
kt, uzun sre ksran yaknlarnda dolatrd, diinin kokusunu aldrd, sonra koyverdi, at gidip
ksraa at.
86. Gn maya balamt, altlar kararlarna uygun olarak kentin dna doru ilerliyorlard;
geceleyin ksran balanm olduu yere geldikleri zaman, Dareios'un at kineyerek drtnala kalkt;
o anda bulutsuz gkyznde bir imek akt ve gk grledi. Bu belirtiler sanki zel olarak ortaya
kmt, Dareios'un seimini onaylayan tanrsal bir olayd; brleri hemen atlarndan inip nnde
yere kapandlar.
87. Oibares'in kurnazl kimilerine gre budur, bakalarna gre ise, zira ranllar arasnda iki
trl anlatlr eliyle sz konusu gen ksran ap arasn okam ve elini geni dizliinin altna
saklam. Sonra gne karken atlar yola dzlnce bizim Oibares kolunu uzatm, elini Dareios'un
atnn burun deliklerine dedirmi, hayvan kokuyu alnca hzla kinemi.
Dareios Ynetim Araplar ve Hintliler
88. Hystaspes olu Dareios[116] artk kral olmutu ve Araplar dnda btn Asya uluslar,
Kyros'un ald ve Kambyses'in genilettii topraklarla beraber hkm altndayd; Araplara gelince,
bunlar hibir suretle ranllarn boyunduruu altna girmemiler, sadece Kambyses'i Msr'a gemeye
braktklar zaman mttefikleri olmulard; zira Araplar kar dursalard, ranllar Msr'
alamazlard. Dareios kendisine ranllar katnda daha yksek bir yer salamak amacyla nikhlar
kyd; Kyros'un kzlar Atossa ve Artystona ile evlendi; Atossa daha nce kardei Kambyses'in, sonra
da Magn kars olmutu; Artystona gen bir kzd; ayrca Kyros olu Smerdis'in bir kzyla da
evlendi, ad Parmys'di; bunlardan baka Otanes'in Mag meydana karan kzn da ald. Her ey
gcnn belirtilerini gsteriyordu. nce bir ta yontturup diktirdi, zerine kabartma olarak bir atl
ilenmiti ve u yaz vard: "Hystaspes olu Dareios, at burada hayvann ad yazldrnn acarl
ve seyisi Oibares'in beceriklilii sayesinde ran tahtna geti."
89. Bu ant kurdurdu, sonra lkeyi kendilerinin satraplk dedikleri yirmi hkmete ayrd, hepsinin
bana birisini koydu, uyruunda bulunanlar rklarna gre blp ayrarak, her birine vergiler sald,
bu ayrm yaparken kimi zaman komu olanlar birletirdii gibi, kimi zaman da snr komusunu
atlayp daha uzakta kalan bir ulusu u ya da bu rka balad oluyordu. Baknz bu hkmetleri nasl
datm ve yllk vergi gelirini nasl dzenlemiti: Vergi taksitlerini gm olarak deyenler iin
l, Euboia talantyd. Babil talant yetmi sekiz Euboia manas tutar. Kyros ve Kambyses
zamannda vergi konusunda belli ve deimez bir kural yoktu; krala armaanlar sunulurdu. Vergilerin
byle dzene sokulmas ve buna benzer br reformlar ranllara Dareios iin tccar, Kambyses iin
zorba, Kyros iin de baba dedirtmitir, nk birincisi her eyde bir kazan arard, ikincisi sert ve
duygusuzdu, ncs ise insan adamd ve onlarn iyilii iin alrd.
90. oniallar, Asya Manisallar, Aioliallar, Kariallar, Lykiallar, Miliallar, Pamphyliallar

(bunlarn hepsi vergi bakmndan bir arada saylyorlard) hazineye drt yz talant gm
dyorlard. Birinci hkmet burasyd. Mysia, Lydia, Lasonia, Kabalia ve Hytenneia be yz talant.
kinci hkmet buydu. Hellespontos'da, Yunanistan'dan gelirken sada oturanlar, Phrygia, Asya
Thraklar, Paphlagonia, Mariandyn, Suriye yz altm talant; nc hkmet de bu.
Kilikiallardan gnde bir taneden yz altm beyaz at ve be yz talant gm; bunun yz krk
talant Kilikia'daki atl birlikler garnizonuna ayrlmt ve kalan yz altm talant Dareios'a
gidiyordu. Buras da drdnc hkmetti.
91. Amphiaraos olu Amphilokhos'un Kilikia ve Suriye snrlar zerinde kurmu olduu Poseidon
kenti ile bu kentten Msr'a kadar uzanan yerler Araplarn oturduklar yerler dnda, onlar bir ey
vermezlerdi yz talant, bu hkmet ki, btn Fenike'yi, Filistin denilen Suriye'yi, Kbrs adasn
kapsar, beinci hkmetti. Msr, Msr'a komu den Libya topraklar, Msr'a bal blgeler olan
Kyrene ve Barka yedi yz talant, ayrca Moiris Gl balklnn geliri; zira budaydan salanan
gelir gibi, bu para da yedi yz talantn iinde deildi. Yz yirmi bin medimnos buday, Memphis'deki
beyaz tabya garnizonunda bulunan ranllarla bunlarn yardmclarna datlyordu. Bu hkmet
altncyd. Sattagydler, Gandarlar, Dadikler, Aparytler bir tek hkmet iinde toplanmlard, yedinci
hkmet oluyorlard, hazineye yz yetmi talant dyorlard. Susallar ve Kissiallarn geri kalanlar
yz talant; bunlardan da sekizinci hkmettiler.
92. Babil'den ve Asurya'nn geri kalan yerlerinden bin talant gm ve be yz idi edilmi olan
ocuk; buras dokuzuncu hkmetti. Akbatana ve Media'nn geri kalan yerleri, Parikanlar,
Orthokorybantlar drt yz elli talant; bu onuncu hkmettir. Kaspianlar, Pausikaililer, Pantimathililer,
bunlarla birlikte Daritaililer hepsi bir arada vergi olarak iki yz talant dyorlard, bu da on birinci
hkmetti. Baktrian'dan Aigles lkesine kadar yz altm talant. On ikinci hkmet.
93. Paktyika lkesinden, Ermenistan'dan ve komular olan lkelerden, Karadeniz'e kadar olan
yerlerden drt yz talant geliyordu; buras on nc hkmetti. Sagartianlar, Sarangianlar,
Thamanaolular, Utialar, Mykoslar, Erythreia adalarnda oturanlar ki, buralara Byk Kral
"Gurbeti"leri yerletirmiti, bunlara byle derler srgn anlamna, ite btn bu halklarn tm
toplam olarak alt yz talant vergi dyorlard; bu on drdnc hkmetti. Sakaeliler ve Kaspianlar
iki yz elli talant veriyorlard, on beinci hkmet. Parthlar, Khorasanllar, Safad ve Aryallar, on
altnc hkmet ve yz talant.
94. Parikanlar, Asya Ethiopiallar drt yz talant, on yedinci hkmet. Matienler, Saspeirler,
Alarodiallardan iki yz talant isteniyordu, on sekizinci hkmet. Moskhililer, Tiberanililer,
Makronai, Mossyoikia ve Marsa yz talant, on dokuzuncu hkmet. Hintlilere gelince bunlar
bildiimiz insan topluluklarnn en kalabalk olandr ve brlerine bakarak en ar vergiyi bunlar
verirlerdi. yz altm talant altn tozu; yirmici hkmet buydu[117].
95. Bu Babil gm talantnn karl, Euboia talant ile dokuz bin sekiz yz seksen talant tutar;
altn paray gm parann on kat tutarsak altn tozu drt bin alt yz seksen Euboia talant eder.
Hepsini birden hesap edersek, Dareios'un yllk geliri on drt bin be yz altm Euboia talant oluyor

demektir. Kesirleri saymyorum.

96. Bu Dareios'un Asya'da ve Libya'nn kk bir kesinden salad gelirdir. Sonradan adalara,
hatta Tesalya'ya kadar Avrupa blgelerine de vergi salmtr. Baknz Byk Kral hazineye denen
paralar nasl saklyordu: Madeni erittiriyor ve toprak kaplara doldurtuyordu; kaplar dolunca bu
toprak kalplar krdryor, para gerektii zaman ve her seferinde gerektii kadar para bastryordu.
97. Hkmetler ve bunlara salnan vergiler bunlard. Vergi verenler arasnda yalnz ran'n adn
anmadm; unun iin ki, z ran verginin dnda braklmt. Haraca balanm olmayan yerler de
kendiliklerinden armaanlar sunuyorlard; bu dediklerim Kambyses'in Makrobios Ethiopiallarna
kar yry srasnda boyunduruk altna alm olduu Msr snrndaki Ethiopiallardr; kutsal
Nysa kentinde ve evresinde otururlar ve nl Dionysos bayramlarn kutlarlar. (Bu Ethiopiallar ve
komular, Kalantia Hintlileri ile ayn taneyi yetitirirler[118], bu Hintlilerin evleri yeraltndadr.)
Dediim bu iki ulus, iki ylda bir armaanlar sunarlard ve bugn de sunarlar. ki khoinix som altn,
iki yz abanoz ktk, be Ethiopial ocuk ve be tane de fildiidir armaanlar. Kolkhisliler ve
bunlarn Kafkaslar'a kadar komular da kendi istekleriyle vergiye katlyorlard. (Zira ran
egemenlii bu daa kadar uzanyordu, Kafkaslar'n kuzeyinde ranllar yoktu.) Bu halklar da bylece
kendiliklerinden armaanlar veriyorlard ve be ylda bir getirip sunuyorlard ve bugn de
sunmaktadrlar; sunular yz olan ve yz kzdr. Araplar her yl bin talan tts gnderirler. Bu
uluslarn krala vergi dnda, sunular bunlardr.
Hindistan
98. Hintlilerin krala toz halinde getirdiklerini sylediimiz u bol altna gelince, baknz nasl
topluyorlard bunu: Hindistan'n dou kesimi lden ibarettir; bizim bildiimiz tanyeri ve gne
ynnde, haklarnda az ok kesinlikle konuulabilecek olan ilk Asya halk Hintlilerdir; Hindistan'n
dousu ldr, kum yznden kimse oturmaz. Ayrca Hindistan'da birok rk yaar, dilleri birbirine
uymaz; kimileri gebedir, kimileri deildir, ger olmayanlar bataklk rmak kylarnda yaarlar,
bambu kayklarla balk tutar ve i olarak yerler; bambunun her boumundan bir kayk kar. Bu
Hintliler giyimlerini sazdan yaparlar; rmak kenarlarndan saz toplarlar, keserler, hasr gibi rerler
ve zrh gibi giyerler.
99. Baka Hintliler de vardr ki, bunlarn daha dousunda yaarlar, gebedirler ve i et yerler;
adlar Padaeilerdir. yle detleri vardr derler: lerinden birisi, kadn ya da erkek, hastalannca
ldrrler; erkekse yakn arkada olan erkekler yaparlar bu ii; derler ki, hastalk yalar eritir ve
etin tadn bozar; hasta, hasta deilim diye kendini savunur; ama onu dinlemezler, ldrp afiyetle
yerler. Eer hasta kadnsa, gene erkeklerde olduu gibi yaparlar kadnlara, hastann yakn
arkadalarna brakrlar bu ii, boazn onlar keserler. Yalanp ihtiyarlayan olursa, o kurban olarak
kesilir ve len ekilir; ama bu az rastlanan bir ereftir; nk yalanmadan nce hastalanan kimse
ldrlr.
100. Baka Hintlilerin grenekleri ok deiiktir; hibir canly ldrmezler, ekin ekmezler, evde
yaama detini bilmezler; ot yerler; bir kabuk iinde ve dar iriliinde taneler veren bir bitkileri

vardr, ekip bimeden rn verir; bunu toplar, kabuu ile beraber piirirler. Aralarndan birisi
hastalanrsa, tek bana bir yere gidip yatar; ne oldu, ld m, kald m diye kimse arayp sormaz.
101. Saydm bu Hintlilerin hepsi de herkesin gz nnde iftleirler, hayvan gibi; derilerinin
rengi birbirine benzer ve Ethiopiallarnkine alar; kadnlar gebe brakan tohumlar, baka
erkeklerinki gibi beyaz deildir, derileri gibi karadr; Ethiopiallar da bunlarnkine benzer bir tohum
fkrtrlar. Bu Hintliler ran'dan ok uzakta, gney ynnde yaarlar; hibir zaman Dareios'un uyruu
olmamlardr.
102. Bir de Paktyika[119] yrelerinde ve Kaspatyros kenti yaknnda yaayan Hintliler vardr; br
Hintlilerin daha kuzeyine derler; yaama biimleri bakmndan Baktriallara yakndrlar; Hintlilerin
en sava olanlar bunlardr ve altn aramak iin yolculuklara kanlar da gene bunlardr. Bir l
demitik, vardr ki, kum yznden kimse yaayamaz. Bu lde kumlar iinde dev karncalar rerler,
kpekten kk, ama tilkiden byk olurlar. ran kralnn hayvanlar arasnda bunlardan da vardr ki,
orada yakalanmlardr. Bu karncalarn inleri yeraltndadr ve yeraltndaki kumu yeryzne tarlar,
Yunanistan'daki karncalarn yaptklar gibi, zaten bunlar da tpk onlara benzerler, yeryzne
karlan kum altnl bir kumdur. te bu altn toplamak iin giderler le Hintliler. Her biri deve
ile gider. Ortadaki dii deveye biner, iki yanna yularla bal iki erkek deve eker; dii deve zellikle
yeni dourmu olmaldr. Deve attan daha az hzl deildir; stelik daha ok yk tar.
103. Nasl olduklarn Yunanllar da bilirler, bu konuda bir ey sylemeyeceim; yalnz bilinmeyen
bir zelliini belirteceim; arka bacaklarndaki dizler ift olur, her birinde iki oyluk ve iki diz vardr;
erkein kam ki, arka bacaklar arasndan geer, kuyrua doru dnktr.
104. Demek ite bu hayvanlarla giderler Hintliler altn aramaya; yolculuu altn toplayacaklar
yerlerin en scak olduu zamana rastlatrlar; karncalar scaktan yeraltndaki inlerine kam olurlar.
Bu uluslarn oralarda gnein en scak olduu zaman seher vaktidir, br insanlarn yaadklar
yerlerdeki gibi le vakti deil; en ok tepe noktasna kncaya kadar olan zaman iinde, yani
arnn kapand saate kadar yakar kavurur; bu sre iinde Yunanistan'n le zamanndan ok daha
fazla yakc olur, o kadar ki Hintliler kendilerini suya atarlar bu saate kadar, yle anlalyor. Gn
ortasnda scaklk hemen hemen baka yerlerde ve Hindistan'n br yerlerinde olduu kadardr;
leden sonra gitgide kuzeydeki halklarda olduu kadar lml olur ve gne yatt lde hava
sour, sonunda gne batt zaman iyice ayaz yapar.
105. le varnca Hintliler getirdikleri kk torbalara abucak kum doldurup dnerler; abucak,
zira ranllara inanmak gerekirse, kokuyu alan karncalar pelerine derler ve dnyann en hzl
canllar olduklarndan, bunlar toparlanncaya kadar, Hintliler eer atik davranmamlarsa bir daha
topraa dnemezler. Diileri kadar iyi koucu olmayan erkek develer az ok bir aralkla arkada
yedekte kalrlar, ama brakm olduklar yavrularnn kokusunu alan diiler hi yorgunluk belirtisi
gstermezler. te Hintliler, ranllarn dediklerine gre, altnn en byk blmn byle elde
ederler; ayrca kendi lkelerinde toprak altndan da karrlar, ama o daha azdr.

106. Yaradl en gzel yemilerini yeryznn iki ucuna vermi, tpk Yunanistan'a da en gzel ve
lml iklimi verdii gibi. Douya doru, demin de sylediim gibi, insanlarn en son yaadklar yer
Hindistan'dr; canllar, drtayakllar ve kanatllar br blgelerde olduundan ok daha iri olurlar,
yalnz atlar yle deildir; Med atlar bunlarnkinden daha byktr, bunlar Nesaia atlar diye
anlrlar. Ayrca burada tkenmeyecek kadar ok altn vardr, bu altnlar toprak altndan karlr,
rmaklarn sularyla gelir ya da anlattm gibi byk bir aba sonucu elde edilir. Ve orada aalar,
hem de yabani aalar, rn olarak bir eit yn verirler ki, gzellikten yana ve kullanmaktan yana
bizim koyundan aldmz yn geride brakr. Hintliler bundan giyecek yaparlar.
Arabistan
107. Gneyde insanlarn oturduklar son yer Arabistan'dr; tts, murra, kassia, kinnamon, ladanon
karan tek lke burasdr[120]. Murra dnda btn bu rnleri devirmek iin Araplar olduka
eziyet ekerler. Yunanistan'a Fenikelilerin getirdikleri ve Yunanllarn da ancak bylece
edinebildikleri bir zamk vardr ki, ttsy onu yakarak elde ederler; zira tts veren aalarn
evresinde ksa kanatl, kck ylanlar kaynar, renkleri eit eittir, her aacn evresi bunlarla
doludur ve hatta belli zamanlarda Msr' istila ederler[122]. Bir tek bu zamkn duman ylanlar
aalardan uzaklatrabiliyor.
108. Gene Araplar derler ki, btn yeryzn bu ylanlar kaplard, eer balarna engerek
ylanlarnn bana geldiini bildiim eylere benzer bir ey gelmeseydi. phesiz tanrsal g kendi
hikmetinden beklenen tedbirleri almtr: Yenilen ve yenilmekten korkan btn trlere, yenile yenile
nesilleri tkenmesin diye byk bir dourganlk vermitir; buna karlk tehlikeli olan ve ktl
dokunanlar az rerler. Tavan diyelim, hayvan, ku, insan hepsi onun peindedir ve dl bereketlidir.
Btn hayvanlar iinde gebeyken, dourmadan nce gene gebe kalan tek hayvan dii tavandr, o
kadar ki, anann karnnda tylenmi yavrularla birlikte tysz, daha yeni biimlenmi ve yeni gebe
kalnm yavrular da bulunur. te tavanlar byledir. Buna karlk dii aslan, hayvanlarn en gls
ve en atlgan, mrnde bir kez ve bir tane dourur; zira doururken yavruyla beraber dl yatan da
atar. Ve bunun aklanmas: Yavru aslan ana karnnda kmldanmaya balad zaman dl yatan
yrtar, nk peneleri br hayvanlardan ok daha sivridir ve bydke daha da ok yrtar;
doduu zaman bozmadk bir tek nokta brakmaz.
109. Bunun gibi engerek ylanlar ve Arabistan'n kanatl ylanlar da, eer istedikleri gibi
reyebilselerdi, insana yeryznde yaama olana brakmazlard; ama iftletikleri zaman, dii ylan
tohumla sulanr sulanmaz, erkek ylan henz yaratc eyleminin zerindeyken grtlandan yakalar,
dilerini geirir ve paralayp yemeden brakmaz. Erkein sonu ite byledir; ama o da diiye baka
yoldan kendi lmn detir. Babalarnn cn srdren yavrular, daha ana karnndayken onu yerler
ve a kmak iin karnn kemirerek kendilerine bir geit aarlar; oysa br ylanlar, insana
dokunmayanlar, yumurtlarlar ve bir sr yavru ylan kabuunu krarak kar. Engerek ylan btn
yeryzne yaylmtr; kanatl ylanlar ise Arabistan'da toplanmlardr; baka yerde yoktur; orada
saylar bundan tr oktur.

110. Demek Araplar ttsy byle topluyorlar; kassiaya gelince bunun iin de yle yaparlar:
Devirmeye gidecekleri zaman meine ve hayvan postuna brnrler, her yerlerini ve yzlerini
rterler, yalnz gzleri akta kalr. Bu bitki s bataklklarda yetiir, bulunduklar yerler, hatta ileri,
yarasaya ok benzeyen kanatl hayvanlarla doludur; kulaklar sar edici sesler karrlar ve ok
saldrgan olurlar; kassia toplarken kiinin gzlerini iyi korumas gerekir.
111. Kinnamona gelince, bunun toplanmas daha da artc. Nerede yetiir, hangi lkede olur,
bilen yoktur; kimilerinin dedii gibi, belki de Dionysos'un yetitii yrelerde olmaktadr; kinnamon
bir Fenike ad, biz de yle diyoruz, ince dallardr, byk kular toplarlarm; bunlar getirir, kile
kartrp yuva yaparlarm, yuvalar dalarn yaln kayalklarnda, insan elinin eriemeyecei
yerlerde. te becerikli Araplarn buluu. kz, eek ya da baka yk hayvanlarnn lsn byk
paralar halinde kesiyorlar; bunlar bu blgeye getirip yuvalara yakn yerlere brakyorlar ve
kendileri geriye ekiliyorlar; kular et paralarna saldryor ve yuvalarna tayorlar; ama yuva ince
yapl, bu yk tayamyor, yerinden kopup dyor ve yerde paralanyor; gzetleyenler koup
kinnamonlar topluyorlar. Onlarn byle topladklar kinnamon, br lkelere gtrlyor.
112. Ladanonun ki, Araplar ladanum derler, kkeni daha tuhaftr; ince ve tatl bir kokusu olduu
halde kt kokularn yayld bir yerde bulunur: Keilerin ve tekelerin sakallarndan sarkar, reine
gibidir. Birok koku bundan karlr ve Arabistan'da tts olarak genellikle bu kullanlr.
113. Kokulu bitkiler konusunu burada brakalm. Arabistan'da ok ho bir koku duyulur. Orada
iki eit koyun vardr ki, baka bir yerde bulunmaz, hayran kalnmaya layk hayvanlardr. Birinin
kuyruu uzundur, dirsekten ksa deildir; bu kuyruk eer yle braklrsa, yerde srnr, hayvann
can yanar, srnmekten yara olur; ama her oban bir araback yapp hayvann kuyruunu iine
yerletirecek kadar tahta yontmasn bilir; her hayvann, iinde kuyruunu tad kmencik bir
arabas vardr. br cins dii koyunun kuyruu gze arpacak kadar geni olur ve bir dirsee kadar
varabilir.
114. Gnn darald ynde, batya doru Ethiopia uzanr, insanlarn oturduklar u topraklardr;
bu toprakta ok altn bulunur, kocaman filler, yaban aalarn eidi, abanoz vardr, insanlar iri
olurlar, pek yakkldrlar ve uzun mrldrler.
115. Asya ve Libya'nn en u yerleri buralardr. Avrupa'nn bat ucuna gelince, geni bir aklama
yapamam. Gerekten barbarlarn Eridanus ad ile tandklar bir rmak varm, kuzeydeki denize, bize
amberin geldii yere dklrm, ben kendi hesabma byle bir ey kabul edemem, bir de
Kassiteros adalar varm[123], kalay bize oradan gelirmi, bunu da kabul edemem. Bir kez bu
Eridanus adnn kkeni Yunandr, yabanc deil, bundan belli; bu ad bir ozan uydurmu olmal; br
yandan ben o kadar soruturdum. Avrupa'nn tesinde bir deniz grdn syleyen tek kiiye
rastlamadm. yle ya da byle, bize kalay ve amber yeryznn ularndan gelmektedir.
116. En byk altn yataklar, yle anlalyor ki, Avrupa'nn kuzeyinde bulunmaktadr; ama bu
altn nereden geliyor? Buna da kesin bir cevap veremem. Arimaspesler varm derler, tek gzl

olurlarm, altn bunlar Griffonlardan koparrlarm. Ama baka her bakmdan br insanlar gibi
olsunlar da tek gzl dosunlar, ben byle bir eye de inanmam. Ama bizim iin en gzel ve en az
rastlanan eylerin, yeryznn en uzak ularnda, yeryzn kuatan emberin zerinde
bulunduklarn syleyebiliriz.
117. Asya'da bir ova var. Her yan bir dala evrilmi ve dan be boaz var; bu ova eskiden
Khorasanllarnd; Hyrkaniallarn, Parthiallarn, Sarangiallarn ve Thamanaeililerin lkelerine
snr dyordu; ama imdi buralar ranllarndr ve Byk Kral'n mlkdr. evresini saran
dadan Akes adndaki rmak kar. Eskiden bu rmak be kola ayrlr, yukarda adlarn saydm
uluslarn topraklarn sulard; bir kanal, dan be tane sarp boaznn her birinden bu lkelerin
topraklarna su gnderiyordu. Ama ran egemenlii baladktan sonra yle oldu: Byk Kral, be
boazn beine de birer kapakl alavere havuzu yaptrtt; suyun n tkand, yksek dan ortasndaki
ovay su bast, nk rmak ovaya iniyor, ama oradan darya akamyordu. Eskiden rmaktan
yararlanan lkeler, artk bu iyilikten yoksun kalmlard ve byk skntya dtler. Kn tanr,
baka insanlara olduu gibi, onlara da yamur gnderiyordu, ama rman suyu yazn dar ve susam
ekerlerken gerekliydi. Bu sudan yoksun kalnca, karlarn da yanlarna alp ranllara kotular, kral
saraynn kapsnda dineldiler, yrek paralayan seslerle yakndlar. O zaman kral, alavere
havuzlarnn almas iin emir verdi, su nce en acele gerekli olduu yere verildi; bu lkenin topra
suya doyduktan sonra, kral burasn kapattrp tekini atrd, gene en acele gerekli olduu yere
gnderdi; ama unu da sylemeden geemem, havuzu amak iin para alyordu ve ald haratan
gayr, bu yoldan da nemli bir gelir salyordu.
ntaphernes'in lm
118. te bunlar hakknda syleyeceklerim de bu kadar. Maga bakaldran yedilerden birisi olan
ntaphernes, ayaklanma olayndan hemen sonra, kstahl yznden lm hak etti. Bir gn kral
sarayna gidip kraln yanna girmek istemiti; aralarnda byle szlemilerdi; Mag devirmi olanlar,
kraln yanna habersiz girebilirlerdi, yeter ki kral o anda karsyla halvette olmasn. ntaphernes de
haber vermeyi gerekli grmedii iin, nk kendisi de yedilerdendi, kraln yanna girmek istedi.
Kapc ve perde avuu brakmadlar, kraln halvette olduunu sylediler. Ama ntaphernes onlarn
yalan sylediklerini sanyordu, palasn ekti, ikisinin de kulaklarn ve burunlarn dorad, atnn
dizginine dizip boyunlarna takt ve bylece gnderdi.
119. Adamlar kraln huzuruna ktlar, balarna geleni anlattlar. Dareios nce altlarn arasnda
bir anlama m var acaba, diye rkt. Adam gnderip brlerini getirtti, hepsine ayr ayr sordu, bu
yaplan doru buluyorlar m diye. ntaphernes'in bu ii onlarla anlaarak yapm olmadna iyice
akl yatnca, onu btn ocuklar ve akrabalaryla beraber yakalatt; nk kuvvetli varsaymlar, onun
ailesiyle birlikte kendisine kar bir ayaklanma hazrlatt dncesini uyandryordu; yakalandlar,
ldrlmek zere hapse atldlar. Ama ntaphernes'in kars saray kapsndan ayrlmyor, alayp
szlyordu. Dur durak vermeyen bu yakarmalar Dareios'un yreine dokundu; haber yollad: "Hatun,
Kral Dareios hapisteki akrabalarndan hangisini istersen sana balayacak, kendin se." Kadn
dnd, cevap verdi: "Eer Byk Kral bana bir kiinin cann balyorsa, erkek kardeimi

braksn." Kral ard ve bir haber yollad: "Hatun, hangi akla uyuyorsun da kocan ve ocuklarn
atlayp sana ocuklarn kadar yakn ve kocan kadar sevgili olmayan kardeini seiyorsun?" Kadn u
cevab gnderdi: "Ey kral, eer benimkileri kaybedersem, elbette bir baka kocam ve tanr verirse
baka ocuklarm da olabilir; ama imdi ne anam, ne de babam var, bir kardeim daha olamaz. Bana
o sz syleten bu dncedir." Kadnn szleri Dareios'a ok akllca grnd. steini yerine
getirdi, kardeini verdi, szlerinden holand iin oullarnn en byn de balad; brlerinin
hepsini ldrtt. Yedilerden biri bylece ve ksa zamanda yok olup gitmitir.
Polykrates'in Sonu
120. Kambyses'in hastal srasnda, baknz baka bir yanda neler oluyordu: Kyros daha o
zamanlar Sardes'in bana Oroites adnda bir ranl brakmt; bu adamn aklna kt bir istek takld;
Samoslu Polykrates'le aralarnda bir gemi yoktu, hakknda kt bir ey de duymamt, hatta yzn
bile grmemiti ve imdi onu yakalatp ldrmeyi koymutu aklna; bunun nedeni olarak genellikle
unu sylerler: Oroites bir gn kral saraynda oturuyordu, yannda Mitrobates adnda bir baka ranl
vard, bu adam Daskyleion blgesinin satrapyd[124]. Aralarndaki konuma az dalana dnd, sen
ylesin ben byleyim derken Mitrobates, Oroites'e yle kt: "Adam msn sen! Byk Kral'n
imparatorluuna u burnunun dibindeki Samos adasn bile katamadn, oysa ne kadarck i, bana on
be hoplit[125] toplayan bir yerli bile alm, hl saltanat sryor." Bu hakaret Oroites'in ok arna
gitmi derler ve cn kendisine bu hakareti layk gren adamdan alacak yerde, onun yznden
hakarete uradm diye, Polykrates'i ne pahasna olursa olsun devirmeyi koymu aklna.
121. Daha az yaygn bir baka anlat: Oroites, bir i iin (ne i olduu sylenmiyor) bir avu
gndermi Polykrates'e. Polykrates selamlkta yatyormu; Teoslu Anakreon da yanndaym [126];
belki Oroites'i aalamak iin bile bile yle yapm, belki de suu sadece bir rastlantdr; her ne hal
ise, Oroites'in avuu yanna girmi, syleyeceini sylemi; Polykrates'in yz duvara dnkm, ne
bu yana dnm, ne de cevap vermi.
122. Polykrates'in lmn bu iki nedenden birine balarlar; isteyen hangisi houna giderse ona
inansn. Evet, Oroites, Menderes zerindeki Manisa'ya geldi, Samos'a Lydial Gyges olu Myrsos'u
gnderdi; Polykrates'in denizlere egemen olmay kafasna koymu olduunu biliyordu; byle bir
tutkuya kaplan ilk Yunanl, bizim bildiimiz budur; evet, Knossoslu Minos vard ve daha eskilerde
deniz imparatorluunu ele geirenler olmutu; ama ok eski hikyeler ann sona ermesinden bu
yana, phesiz onia ve adalar zerinde egemenlik kurmay dnen ilk kimse Polykrates'dir. Oroites
ite onun bu tasarsn haber almt ve ona u mesaj gnderiyordu: te Oroites'in Polykrates'e
diyecekleri: "Kafanda byk tasarlar varm, yle haber aldm ve para kaynaklarn tasarlarn kadar
byk deilmi. Eer dediimi yaparsan, hem senin ilerin kolaylar, hem de beni kurtarm olursun.
Kral Kambyses beni ldrtecek. Salam yerden haber aldm. Gel beni de, param da onun kt
niyetlerinden kar; parann bir paras senin olsun, kalann bana brak; bu para seni btn
Yunanistan'n efendisi yapmaya yeter. Eer sahiden paras var m diye phe edersen, gvendiin
birisini gnder, kendi gzleriyle grsn."

123. Bu neri Polykrates'in houna gitti, olur dedi. Paraya doymadndan, nce hazineyi yoklasn
diye Maiandrios olu Maiandrios'u gnderdi, yerliden birisiydi, yaz ilerini ona grdrrd.
Sonradan Polykrates'in zel dairelerindeki sslemeleri ki, ok gz alc eylerdir, Here tapnana
sunan adam budur. Oroites, yaknda bir mfettiin geleceini haber alr almaz yle yapt: Sekiz tane
sandk ald, ilerine ta doldurttu, yalnz stlerini bo braktrd; talarn stne altn yayd ve
sandklar iplerle balatp hazr etti, Maiandrios geldi, grd ve gidip Polykrates'e anlatt.
124. Polykrates tanrlardan ve dostlarndan gelen birok uyarya kulak asmad, oraya gitmek zere
gemiye atlad, hatta kznn grd bir ryay bile umursamad. Kz, babasn havalara karlm
olarak grmt. Zeus ykyor, Helios ya srp ovuyordu. Bunu grnce, babasnn Oroites'e
gitmesine engel olmak iin urat; hatta elli krekli kadrgasna binerken bile peini brakmad, ona
kendisini bir uursuzluun beklediini anlatmaya alyordu. O da eer sa salim dnersem, seni
yllar yl kz olarak bekletirim diye gzda vermek istedi. Kz, keke yle olsa diyordu, babamdan
olacama yllar yl kz kalaym daha iyi.
125. Ama Polykrates uyarlarn hibirine kulak asmamt, dalgalarn zerinde Oroites'e doru yol
alyordu; yanna birok yol arkada almt, Krotonial Kalliphon olu Demokedes de bunlarn
arasndayd, ann en usta hekimiydi. Manisa'ya vard zaman, Polykrates, kendisine ve byk
tutkusuna layk olmayan ac bir sonla karlat; zira Syrakusa tyran dnda hibir Yunan tyran
Polykrates'le ltrlecek kadar gz kamatrc olmamtr. Oroites onu yle ldrtt ki, zerinde
durmaya bile demez, yani kaza vurdurdu. Yol arkadalarndan Samoslu olanlar, zgr kaldnza
kredin, deyip geri gnderdi; yabanclar ve kleleri kle olarak alkoydu. Polykrates havaya
aslm, kznn ryas gereklemiti; Zeus yamurla ykyor, Helios kaslarn ovuyor, gvdedeki
nemi su buharna eviriyordu.
126. te Polykrates'in srekli talihi, onu sonunda Msr kral Amasis'in nceden haber vermi
olduu akbete gtrmt. Ama ksa sre sonra Oroites'teki c alnm oldu. Kambyses'in
lmnden ve kralln Maglara geiinden sonra da Oroites Sardes'te oturuyor, imparatorluu
Medlerin eline dm olan ranllar yararna bir ey yapmyordu. Bu kark zamanlardan
yararlanarak, daha nce Polykrates konusunda kendisini aasam olan Daskyleion satrap
Mitrobates'i ldrd. Mitrobates'in olu Kranaspes'i ldrd. kisi de ran'da ok saylan kimselerdi.
Bu eitten tutarsz sular arasnda bir de u; Dareios'tan bir haber gelmiti, haber houna gitmemi,
haberciyi dn yolunda, kiralk katillere ldrtm, habercinin de, atnn da lsn ortadan
kaldrmt.
127. Darieos tahta geer gemez, yapt btn kt ilerden tr ve zellikle Mitrobates ve
olunu ldrd iin, Oroites'in cezasn vermek istedi. Aka bir ordu gndermek istemiyordu,
zira tahttaki deiikliin yanklar henz son bulmamt, tahta geeli pek az zaman olmutu, ald
haberlere gre, Oroites'in nemli kuvvetleri vard; bin ran askeri tarafndan korunuyordu, Phrygia,
Lydia, onia blgelerini elinde tutuyordu. Bu durum karsnda kurnazla bavurmak zorunda kald;
ranllarn ileri gelenlerini toplantya artt ve unlar syledi: "ranllar, iinizden kim u imdi
syleyeceim ii yapmay zerine alr? Ama zor kullanarak, grlt kararak deil, ustalkla

becerilecek bir i. Zira ustalk isteyen bir ite kuvvet ie yaramaz. inizden kim Oroites'i canl ya da
cansz bana getirebilir? Bu adam ranllar yararna hibir i yapmad; stelik byk sular iledi.
Hepsi bir yana, iinizden iki kiiyi, Mitrobates ile olunu ldrd; dahas benim buyrultularm
gtrenleri ldrtyor, yapt kstahlklar haddi at. ranllara daha ok ktlk etmesi iin ona
daha fazla zaman brakmamalyz; ktlklerine son vermek iin onu ldrelim."
128. Dareios'un bekledii grev buydu; grevi zerine almak isteyen otuz kii kt. Aralarnda
ekiiyorlard; Dareios, "Ad ekilsin" dedi; Artontes olu Bagaios'un ad kt; ad ekilmi olan
Bagaios yle yapt: eitli konularda birok mektup yazd, altna Dareios'un mhrn bast ve alp
Sardes'e gitti. Sardes'e ulat, Oroites'in karsna kt, teker teker mektuplarn balarn zmeye
balad; at mektuplar okusun diye krallk sekreterine veriyordu, zira her satrapn yannda krallk
sekreterleri bulunur. Mektuplar verirken Bagaios koruma askerlerine bakyordu, bunlar Oroites'ten
koparlabilir mi, onu anlamak istiyordu. Buyrultulara kar ok saygl davrandklarn grd, hele
iinde yazl olanlar daha byk saygyla karlyorlard. O zaman sekretere, iinde u szlerin yazl
olduu mektubu uzatt: "ranllar, Kral Dareios sizin Oroites'e koruma askeri olarak hizmet etmenizi
yasak etti." Bu szleri duyunca mzraklarn braktlar. Emre uyduklarn gren Bagaios yreklendi ve
sonuncu mektubu verdi: "Kral Dareios" diye yazlyd bunda, "Sardes'deki ranllara Oroites'i
ldrmelerini emreder." Bu szleri duyduklar anda koruma askerleri hanerlerini ektiler ve hemen
vurup ldrdler. te Samoslu Polykrates'in c, ranl Oroites'ten byle alnm oldu.
Demokedes yks
129. Oroites'in hazineleri Susa'ya getirildikten ve koruma altna alndktan az sonra bir ey oldu,
Kral Dareios avda attan inerken aya burkuldu; olduka nemli bir burkulmayd; ayak bilei
yerinden kmt. Sarayda Msr'n en iyi hekimleri diye geinen hekimler bulunurdu, onlar artp
baktrd. Ama aya o kadar kabaca eip bktler ve ovdular ki, ar daha da artt. Yedi gn yedi
gece Dareios'un gzne acdan uyku girmedi. Sekizinci gn durum gene dzelmemiti, orada
bulunanlardan birisi, Dareios'a Krotonlu Demokedes'i salk verdi, bir zamanlar Sardes'te onun iyi bir
hekim olarak nn iitmiti. Dareios hemen bulunup getirilmesini emretti. Oroites'in kleleri
arasnda arayp buldular; oradan ekip aldlar ve Dareios'a gtrdler. Zincirlerini srkleyerek
geldi; paavralar iindeydi.
130. Kraln huzuruna knca, "Hekimlikten anlar msn?" diye sordular. Anlarm demek
istemiyordu, zira bilgisini aklarsa eer, bir daha Yunanistan' gremeyeceinden korkuyordu [127].
Dareios anlad, bu iten anlyor ama belli etmek istemiyordu; onu getirmi olanlara denek ve ivili
kam getirmelerini emretti. Demokedes o zaman, evet dedi, ama gene de hekimlik sanatndan pek o
kadar anlamadn, sadece sk sk bir hekimi grd iin az bir eyler renmi olduunu syledi.
Buna ramen kral, kendini onun ellerine teslim etti, o da onu Yunan usulnce tedavi etti; kabaca bir
bakmdan sonra gelen ar dindirici ilalar sayesinde, hasta nce uykuya ve ksa bir sre sonra da
salna kavutu. Eski evikliini bir daha bulamayacandan korkan Dareios, ona iki ift altn zincir
verdi. Bunun zerine Demokedes, "Kendisini iyi ettiim iin zincirleri iki katna m karyor?" diye
sordu. Bu sz Dareios'un houna gitti, onu hareme gnderdi; harem aalar nne dtler, kadnlara

kral salna kavuturan adam diye tanttlar. Kadnlarn her biri altn dolu bir sanda daldrdklar
kupalarla altn vermeye baladlar ve Demokedes o kadar ok altn ald ki, kupalardan tap yerlere
salan altlar toplayan Skiton adndaki hizmeti bile hatr saylr bir para edinmi oldu.
131. Baknz bu Demokedes, Kroton'dan Polykrates'in yanna nasl gelmiti: Korkun fkeli bir
adam olan babasnn yannda Kroton'da yayordu. Bir gn dayanamad, onu brakp Aigina'ya gitti.
Adada yerleti ve daha ilk ylda br hekimlerin hepsini geti, oysa elinde ne bir arac vard, ne de
bu sanat iin gerekli olan br eyler. kinci yl Aiginallar onu yll bir talanta resmen maaa
baladlar; nc yl Atinallar yz mana verdiler; drdnc yl Polykrates iki talant verdi. Samos'a
ite byle gitti ve Krotonlu hekimlerin n onunla balam oldu; zira bu olaylarn getii dnemde,
Krotonlu hekimler Yunanistan'da el stnde tutuluyorlard; onlardan sonra Kyreneliler geliyordu; bu
ayn alara doru Yunanistan'n en iyi mzik sanatlar olarak da Argoslular n yapmlard.
132. Demokedes, Dareios'u iyiletirdikten sonra, Susa'da byk bir konak sahibi oldu; kraln can
yolda olmutu ve istediini yapmakta serbestti, yalnz Yunanistan'a dnmesine izin yoktu. Ondan
nce krala bakmakta olan Msrl hekimler, bir Yunanl hekime alt olduklar iin kaza
vurulacaklard; krala yalvard, bunlarn canlarn balatt; Eleusisli bir falcy da kurtard, bu da
Polykrates'le beraber gelenlerdendi ve kleler arasnda unutulup kalmt. Bu Demokedes, kraln
yannda hatr saylr bir kii olmutu.
133. Bu olaylardan az zaman sonra baka bir ey oldu. Atossa, Kyros'un kz ve Dareios'un kars,
gsnde bir sivilce kard, kad, sivilceyi azdrd, balangta saklam, utancndan kimseye
sylememiti; ama hastalk ilerleyince Demokedes'i artp gsterdi. O da, "Ben bunu iyi ederim,"
diye sz verdi; ama o da ondan bir ey istiyordu, o da onu yapacana dair kendisine sz verecekti;
istedii ey, onuruna dokunacak bir ey deildi.
134. Atossa, Demokedes'in tedavisiyle salna kavutuktan sonra, beraber yattklar bir gece
Dareios'a unlar syledi: "Nedir bu ey kral, elinde bu kadar g kuvvet varken, bir ey yapmadan
oturuyorsun, ran imparatorluuna yeni bir ulus, yeni bir lke katmyorsun? Bu kadar byk
hazinelerin sahibi ve stelik gen olan bir adamn baarlar kazanmas, kendisini gstermesi gerekir,
o zaman ranllar da kendilerini bir erkein ynettiini anlarlar. Byle yapmakla iki yararn olur;
birincisi ranllara balarnda bir erkein bulunduunu gstermi olursun, ikincisi onlarn enerjilerini
savata harcar, sana kar ayaklanmalar iin vakit brakmam olursun. Kendini gstermenin zaman
imdidir, nk gensin; insanolunun enerjisi gvdesinin gcyle artar; ama bir gn gelir kocalr ve
artk i grecek hali kalmaz." Byle konuuyor, ald dersi tekrarlyordu ve kral ona cevap verdi:
"Hatun, sylediklerin tastamam benim de aklmdan geen eyler. Evet, ben de karar verdim, bu
anakaradan br anakaraya boyunduruk gibi bir kpr atacam ve Skythlere kar yryeceim; az
zaman sonra bu i yoluna girmi olacak." Atossa o zaman unlar syledi: "Beni dinle, nce
Skythlerin stne yrmekten vazge; onlar istediin zaman alabilirsin. Sen asl, Yunanistan'a kar
yrmelisin. Yanma Lakonial, Argoslu, Atinal ve Korinthoslu kadnlar almak istiyorum hizmeti
olarak, nlerini ok dinledim. Elinin altnda sana btn Yunan lkelerini tantmak ve klavuzluk
etmek iin bulunmaz bir adam var; ayan iyiletiren adam demek istiyorum." Dareios cevap verdi:

"Mademki gcmz nce Yunanistan'a kar kullanmamzn daha iyi olacana inanyorsun, bana
kalrsa nce oraya durumu anlamak iin birka ranl gndermeli, o dediin adam da yanlarna
katarz; durumu grrler, renirler ve Yunanllara ait her ey zerinde bize bilgi getirirler; bunlar
rendikten sonra, ben de onlara kar dnerim."
135. Byle dedi ve dediini yapt. Hemen o sabah erkenden ileri gelen ranllardan on beini
grevlendirdi, Yunanistan kylarn dolaacaklard, Demokedes'i de yanlarna katyordu, kamasn
diye gz kulak olacaklar, ne olursa olsun geri getireceklerdi. Bu emirleri verdikten sonra
Demokedes'i artt; ona da ranllara btn Yunanistan'a gezdirmesi ve her eyi iyice gstermesi
grevini verdi; sonra hemen geri dnecekti; btn tanabilir servetini de isterse gtrebilecek,
babasna ve kardelerine armaan edebilecekti, dnte kendisine bunlarn yz kat verilecekti; bu
armaanlar gtrebilmesi iin emanet olarak bir de yk gemisi verilecekti, bunu azna kadar deerli
armaanlarla doldurabilir ve denize onunla alabilirdi. Bence Dareios'un bunlar sylemekte bir art
niyeti yoktu; ama Demokedes, kral kendisini deniyor sand; el aklndan yararlanmaya kalkmad;
eyalarn dnnde almak zere burada brakacan syledi; bununla beraber ana babasna ve
kardelerine gtrmek zere verecei eyleri alacakt. Dareios, Demokedes'e de gerekli ynergeyi
verdikten sonra, keifilerini denize kmak zere yollad.
136. Fenike'ye geldiler, daha dorusu Sidon'a ve orada oyalanmadan iki trirem[128] donattlar, bir
de ii deerli armaanlarla dolu bir yk gemisi. Btn hazrlklar sona erince Yunanistan'a doru
yola ktlar; kydan gidiyorlar ve btn ky boylarn inceleyip haritasn karyorlard[129]; en
byk blmn ve zellikle ad ok duyulan yerleri gezdikten sonra talya'da Taranto'ya vardlar.
Burada Tarantolularn kral Aristophilides, Demokedes'in hatr iin ranllarn gemilerinin
dmenlerini karttrd, kendilerini de casus diye hapse attrd. Onlar hapishanede eziyet ekerlerken
Demokedes Kroton'a gitti; o yurduna dndkten sonra Aristophilides, ranllara zgrlklerini ve
gemilerinden aldrd paralar geri verdi.
137. ranllar denize aldlar ve Demokedes'in peine dp Kroton'a ulatlar[130]; onu bir
meydanda dolarken buldular ve yakaladlar. Krotonlularn arasnda ran devletinden ekinen
kimseler vard, Demokedes'i teslim etmeye hazrdlar; ama bakalar da vard, kocaman sopalarla
giriip Demokedes'i ranllarn elinden almaya kalktlar. ranllar, "Krotonlular!" diye
baryorlard, "aklnz banza toplayn. Elimizden almaya kalktnz bu adam, Byk Kral'ndr;
kaaktr. Kral Dareios kendisine hakaret edilmesine izin verir mi sanrsnz? Eer bu adam
elimizden alrsanz, banza neler geleceini dnmyor musunuz? O zaman ordularmz doru
kentinizin zerine yrmez mi? En bata sizler kle olmaz msnz?" Ne dedilerse dinletemediler
Krotonlulara. brleri Demokedes'i aldlar; yanlarndaki yk gemisini de aldlar, ranllar yeniden
Asya yolunu tuttular, klavuzlar yoktu artk, Yunanistan'n i blmlerini gezmeyi dnmediler.
Gemiye bindikleri zaman, Demokedes onlara, "Gle gle," dedi, gidip Milon'un kzyla evleneceini,
Dareios'a yle sylemelerini bildirdi. Zira bu greinin ad, Byk Kral'n saraynda bilinirdi.
Demokedes bu evlenme iin byk para vermitir, bence bunu srf kendisinin kendi lkesinde de
hatr saylr bir adam olduunu Dareios'a gstermek iin yapmtr, baka bir ey deil.

138. Kroton'dan kalkan ranllarn gemileri apygia'da karaya vurdu[131]; ranllar burada kle
olarak alkoydular; ama Tarantolu bir srgn, Gillos onlar kurtard ve Kral Dareios'un yanna kadar
onlarla beraber gitti. Kral bu hizmetine kar honutluk olarak ne isterse vereceini syledi. Gillos,
bana gelenleri anlatt ve ondan bekledii tek iyiliin kendisini Taranto'ya geri gndermek olduunu
syledi; ama koca bir donanmay talya'ya gndermek btn Yunanistan' ayaa kaldrrd, "Onun
iin," dedi, "Knidoslular bu ii kendi balarna yapabilirler." Knidoslular, Tarantolularla dosttular,
dnn herkesten iyi onlar salayabilirlerdi. Dareios dilei kabul etti, yerine getirmek iin
davrand. Knidoslulara haberci gnderdi ve Gillos'u Taranto'ya gtrmelerini emretti. Knidoslular,
Dareios'un szn dinlediler, ama Tarantolulara laf anlatamadlar, dediklerini zorla yaptracak kadar
gleri de yoktu. Bu hikye byledir; Asya'dan Yunanistan'a geen ilk ranllar bunlardr ve bunlarn
casus olmalarnn nedeni de budur.
Syloson yks
139. Bundan sonra Kral Dareios, Samos'u ald; Yunanistan ve barbar illerinde ald ilk yer
burasdr ve saldr nedeni aa yukar udur: Kyros olu Kambyses'in Msr seferi srasnda
kalabalk Yunanl kafileleri de bu lkeye gelmilerdi, kimisi akla gelebilecei gibi ticari bir saldr
yapmak zere, brleri de sadece gidip grm olmak iin[132]; Syloson da bunlarn arasndayd,
Aiakes'in olu Polykrates'in kardeiydi ve Samos'tan srlmt. Bu Syloson talihli adamm. yle
ki, omuzlarna al renkli gzel bir manto alm, Memphis agorasnda aylak dolanyordu; Dareios ki, o
zamanlar Kambyses'in koruma birliindeydi ve kiisel bir etkenlii yoktu, onu grd, manto houna
gitti, satn almak iin Syloson'un yanna gitti. Dareios'un mantoyu pek beendiini gren Syloson, ona,
tanrsal bir esine uyarak yle dedi: "Bu mantoya fiyat biilemez, ama mademki bu kadar beendin, al
senin olsun." Dareios teekkr etti ve ald.
140. Syloson bou bouna mantosundan olduuna hayflanyordu. Zaman geti, Kambyses ld.
Yediler, Maga ba kaldrdlar ve ilerinden biri, Dareios tahta geti. Syloson, vaktiyle Msr'da
mantosunu armaan etmi olduu adamn tahta getiini rendi. Gitti, Susa'da kral saraynn eiine
oturdu ve kendisini Dareios'a iyilii dokunmu bir adam olarak tantt. Kapc, gidip krala anlatt.
Kral ard, cevap verdi: "Kimmi bu iyiliini grm olup da grdm iyilie kar borlu kalm
olduum Yunanl? Tahta geeli ok olmad ve bu arada hibir Yunanl kalkp beni grmeye gelmedi.
Bu Yunanlya borcum olduunu sanmyorum. Getiriniz bakalm, iin asl neymi anlayalm." Kapc,
Syloson'u ieri ald; huzurda ayakta durdu, tercmanlar adn ve krala ne gibi bir hizmette bulunmu
olduunu sordular. Bunun zerine Syloson, manto hikyesini anlatt, o adamn kendisi olduunu
syledi. "Ey insanlarn en cmerti," dedi o zaman Dareios, "henz iktidarda bulunmadm gnlerde
bana bu armaan veren sendin demek. Pek o kadar byk bir armaan deil, evet, ama bugn bir
bakasndan alacam krallara layk bir armaan kadar honut brakmtr beni. Seni hesapsz altna
ve gme bomak istiyorum, ta ki Hystaspes olu Dareios'a yararn dokunduuna piman
olmayasn." Bu syleve Syloson u cevab verdi: "Bana ne altn, ne gm gerekir ey kral, ama
Samos'u kurtar, yurdumu bana ver, nk imdi o, kardeim Polykrates'in lmnden beri
klelerimizden birinin eline kalmtr ve bu klelere Oroites arka kmaktadr; onu kan dkmeden ve

kleletirmeden bana geri ver."

141. Bu dilek zerine Dareios birer ordu gnderdi, banda yedilerden Otanes vard; Syloson'un
btn isteklerini yerine getirme emri almt. Otanes, deniz kysna doru yrd ve seferi ynetti.
142. Samos'ta Maiandrios olu Maiandrios iktidardayd; Polykrates, hkmeti ona emanet etmiti.
bu adam insanlarn en dorusu olmak istiyordu[133], ama buna imkn bulamad. Polykrates'in ldn
rendii zaman, baknz ilk olarak ne yapt: Samos'un d mahallesinde bir yer ayrtt, evresini
kutsal olarak ilan etti ve ierisine Kurtarc Zeus adna bir mihrap kurdurdu; bu i bitince
hemerilerini toplantya ard ve u sylevi verdi: "Hepiniz biliyorsunuz, Polykrates'in tac ve
hkmdarlk asas bana verilmitir; imdi zerinizde hkm srmek benim elimdedir. Ama elimde
olsa bile bakalarnda knadm eyi kendim yapmak istemem. Polykrates'in kendisi gibi insanlar
kle olarak kullanmas houma gitmiyordu, bakalarnn da kullanmas houma gitmez. te imdi artk
Polykrates yok; ben iktidar halka brakyorum ve aranzda hak eitlii ilan ediyorum. Buna karlk
kendim iin yalnz unlar istiyorum: Bana Polykrates'in hazinesinden alt talant gelir balansn ve
ayrca Kurtarc Zeus tapnann kutsal hizmeti bana ve benim soyumdan gelecek olanlara verilsin,
zira bu mihrab ben kurdurdum ve zgrl size ben verdim." Samoslulara bunlar syledi. O zaman
ilerinden biri kalkt ve unlar syledi: "Hayr, sen bize emir veremezsin, soysuz olu soysuz, alak
herif! Sen asl elindeki parann hesabn nasl vereceksin? Onu dn!"
143. Bunlar syleyen adam, hatr saylr yurttalardan biriydi, ad Telesarkhos'tu. O zaman
Maiandrios bakt ki, iktidar kendisi braksa, bir bakas kp tyranl ele geirecek, brakmaktan
vazgeti; hemen kaleye kapand, yurttalarnn ileri gelenlerini[134], hesap verme perdesi altnda
artt ve hepsini skca balatp hapse att. Orada hepsi de zincire vuruldular; ama Maiandrios
hastaland, lmn bekleyen kardei ki, ad Lykaretos'tu, Samos'ta iktidar kolayca ele geirebilmek
iin, hapistekilerin hepsini ldrtt; anlalan Samoslular zgrlk istemiyorlard.
144. Syloson'un yol gsterdii ranllar Samos nlerine geldikleri zaman, kimse onlara kar elini
silaha srmedi; Maiandrios'tan yana olanlar ve Maiandrios'un kendisi bir anlama yaplmasn
istediler, anlamaya gre kendileri adadan ekileceklerdi. Otanes anlamay kabul etti ve mtareke
ilan etti; ran ordusunun byk blm kalenin karsna yerleti ve kuatmaya balad.
145. Tyran Maiandrios'un bir kardei vard, biraz atak bir adamd, ad Kharilaos'tu; bu, birtakm
sular ilemiti ve hapishanenin bir zindannda cezasn ekiyordu. Olan bitene kulak kabartt iin,
tavan penceresinden sarkt bakt, ranllar bir ey yapmadan yle oturuyorlard; o zaman barp
armaya balad, Maiandrios'la grmek istiyordu. Maiandrios da grlty duymutu. Balarn
zdrtp getirtti. Karsna kar kmaz svp saymaya balad, onu ranllarla savamaya
kkrtyordu. "Nedir bu yaptn?" dedi, "Ey alaklarn ala, ben ki senin kardeinim, hapse
atlmay gerektirecek bir ey yapmadm halde, beni zincire vurup zindana atyorsun; ama ranllar
gelip seni kendi evinden kovmak, varn younu elinden almak istiyorlar da neden bu kstahl
onlarn yanna brakyorsun? Oysa onlar alt etmek iten bile deil. Ama sen korkuyorsan, koruma
birliini bana ver, onlar buraya geldiklerine piman edeyim. Seni adadan sa salim kartmay da

ben zerime alyorum."

146. Kharilaos byle konutu. Ve Maiandrios, onun dediini yapt. Bence kendi askerlerinin kraln
askerlerini yeneceklerini sandndan deil herhalde; daha ok Syloson'u kskandndan, el
dememi bir kenti hi vurumadan onun eline brakmak istemediinden. Bylece ranllar kzdrmak
ve Samos'u onlara teslim etmeden nce, ne kadar olabilirse o kadar ktlk yapmak istiyordu; nk
biliyordu ki, eer ranllar ok kayp verirlerse, bunun acsn Samoslulardan karacaklardr.
Kendisine gelince, o istedii zaman adadan burnu kanamadan kp gidebilirdi; yeraltnda kaleden
denize kadar gizli bir yol kazdrmt. Ve Maiandrios, Samos'u brakp gemiye atlad, gitti. Kharilaos
btn yabanc koruma askerlerini silahlandrd, kale kaplarn atrtt ve askerlerini, her iin yoluna
konulduunu sanan ve bir saldr beklemeyen ranllar zerine saldrtt. Paral askerler, ranllara
saldrdlar. Saldrya urayanlar, ranllarn en gzde olanlarndan, orduya tahtrevanla
katlanlardandlar; byk kym oldu. Onlar bu ie dalmken, ran ordusunun br blm yardma
kotu; paral askerler ezildiler ve kaleye sndlar.
147. ranllarn byk kayplar vermi olduunu gren general Otanes, Dareios'un yola karken
kendisine, hibir Samoslunun ldrlmemesi, kleletirme koullarnn uygulanmamas ve kentin
hibir zarara uratlmadan Syloson'a teslim edilmesi yolunda vermi olduu ynergeyi unuttu; bu
uyarlar zihnine iyice kazlmt, ama gene de unuttu ve askerlerine ellerine geen erkekleri kk
byk ayrmadan ldrmelerini emretti. O zaman ordunun bir blm akropol kuatrken, kalan
genel kyma giriti, eline deni vurup ldrd, kutsal yerlere snanlar bile kurtulamadlar.
148. Maiandrios, Samos'tan aldktan sonra gemisini Lakedaimon'a evirdi. Oraya varnca,
yannda getirdii hazineyi gvenilir bir yere koydu ve yle bir ey yaptrd: Gzle grnr bir yere
altn ve gm kupalar dizdirdi, hizmetiler bunlar silip parlatrken kendisi de Sparta kral
Alexandridas olu Kleomenes ile grmeye gitti ve onu alp evine getirdi. Kupalar gren
Kleomenes hayran kald, gzlerini ayramyordu. Maiandrios, istediklerini alp gtrebileceini
syledi, srar etti. Ama Kleomenes doruluktan ayrlmad; ama sunduu armaanlar geri evirdii
iin Maiandrios kukuya decekti, eli de akt, yurttalar arasndan adam kandrabilir, kendisinden
aldrabilirdi, bunlar dnerek gitti, ephoroslar buldu[135], Sparta'nn karlar asndan bu
Samoslu yabancnn Peloponez'den srlmesi iyi olacak, dedi, bylece kendisinin ya da baka
Spartallarn doru yoldan kmalar tehlikesi nlenmi olacakt. Onlar da olur dediler ve bir avu
gnderip srgn kararn Maiandrios'a bildirdiler.
149. ranllar, Samos'u a iine dm gibi sarmlard; Syloson'un eline getii zaman tek erkek
kalmamt, hepsi lmt. Sonradan general Otanes, yeniden enlendirmek iin kolonlar getirtip
yerletirdi, nk bir rya grmt ve reme organlarnda bir hastalk ba gstermiti.
Dareios'un Babil Seferi
150. Samos'a kar deniz seferi ald srada Babilliler ayaklandlar[136]; ok iyi
hazrlanmlard; zira Magn hkm srd zamanlarda, yediler bakaldrd srada, uzun sren

karklklardan yararlanarak bir kuatmaya dayanabilecek duruma gelmilerdi; phesiz

hazrlklarn gizli tutuyorlard. Aka ayaklanacak duruma gelince, baknz ne yaptlar: Her erkek
evinden yalnz bir kadn seip ayrd. (Ana olanlar zaten ayrlmlard.) Kalan btn kadnlar
topladlar ve bodular. Her biri yalnz bir tane alkoymutu yemek piirmek iin; brlerini
bomulard. nk yiyeceklerin bo yere harcanmasn nlemek istiyorlard.
151. Bu olaylar haber alan Dareios btn kuvvetlerini toplad ve Babil zerine yrd; orduyu
kentin duvarlar dibine getirdi, kenti kuatt; Babilliler aldr etmiyorlard. Tabyalarn gze grnen
yerlerine kyor, oyunlar oynuyorlard, Dareios'la, ordusuyla alay ediyorlard; ilerinden birisi yle
diyordu: "Burada ne bekliyorsunuz ranllar? ekip gitseniz daha iyi edersiniz. Ne zaman katrlar
dourursa, siz de bizi o zaman ele geirebilirsiniz." Bu Babilli byle konuuyordu, nk bir katr
hibir zaman dourmaz diye dnyordu.
152. On dokuz ay olmutu, Dareios ve ordusu, Babil'i almadan bekliyor, canlar sklyordu.
Bavurmadk dzen brakmamlard, her yolu denemilerdi; ama kenti alamyorlard. Baka yollar
arasnda, Kyros'a kentin kaplarn atran yola da bavurmulard. Ama Babilliler artk gafil
avlanmyorlard ve kent alnamyordu.
153. Yirminci ayda Zopyros, Maga kar bakaldran yedilerden Megabyzos'un olu, bir mucizeye
tank oldu: Erzakn tayan katrlardan birisi, bir katr dourmutu. Koup haber verdiler, nce
inanmad, sonra gidip yavru katr kendi gzyle grd ve mucizenin tanklarn "Kimseye haber
vermeyin," diye tembihledi ve dnmeye koyuldu. Babillinin sylediklerini dnyordu, daha bata
sylemiti, katrn dourduunu grrseniz, kaleyi alrsnz demiti; o szlerle bu olay birbirine
uyuyordu; o szlere dayanarak Babil'in deceini koydu kafasna; Babilliye bu szleri syleten tanr,
katrlarndan birine bir katr dourtmutu.
154. Ona gre artk kaderin Babil'in decei gn olarak ayrd gn gelip atmt; gitti,
Dareios'u buldu, bu kentin alnmas kendisi iin ok mu nemliydi? nce onu rendi. Kraln bu ie
ok nem verdiine kanaat getirdikten sonra, nasl etsem de kenti alacak adam ben olsam, bu ii ben
kendim yapabilsem diye hayal kurmaya balad; zira ranllarda byk baarlar byk onurlar salar.
Bunun iin aklna gelen tek are u oldu: Kendi kendisinin bir yerlerini kesip atacak ve Babillilerin
saflarna geecekti. Onarlamayacak bir budanmay isteyerek gze ald; burnunu ve kulaklarn kesti,
bir kara bahtl gibi salarn epeevre kazd, kendi kendini kamlad ve Dareios'a gitti.
155. En yksek kattan soylu bir adam byle kesilmi biilmi gren Dareios ok zld; yerinden
frlad, barmaya balad, "Kim yapt bunu, neden yapt?" diye sordu. "Benim gibi bir adam," diye
cevap verdi ranl, "bu hale getirebilecek senden baka bir lml yoktur; bende bu yaralar aan, ey
kral, bir bakasnn eli deildir; benim kendi elimdir, nk Asurlularn ranllar alaya almalarna
artk dayanamyorum" "Ey insanlarn en talihsizi," dedi kral, "utanlacak bir eyin stn onurlu bir
bahaneyle rtmek istiyorsun, bu onulmaz yaralarn nedeni bu kuatmadr diyorsun. Ey lgn, bu
yaralar dmann yenilmesini salar m? Akl banda bir kimse kendi kendine bunlar nasl
yapabilir?" br cevap verdi: "Eer tasarladm eyi sana nceden sylemi olsaydm, bana izin

vermezdin, ama ben yapacam i iin yalnz kendime dantm. imdi eer sen ii gevek tutmazsan,
Babil bizimdir. Ben u halimle bir kaak gibi gidip onlara teslim olacam; bana bunlar senin
yaptn syleyeceim; onlar kandrp ellerinden bir komutanlk koparacam. Sen benim kente
giriimden balayarak on gn say; ordundan, kayb nemli olmayan bir birlik ayr; Semiramis kaps
denilen kapya yakn bir yere bin kii gnder. Sonra bu ilk on gnden sonraki yedinci gn Ninive'liler
kaps denilen kapya iki bin kii koy; bu yedi gnden sonra brak yirmi gn gesin, sonra
Khaldeallar kapsna bir baka birlik gnder, bu sefer drt bin kii olsun. Ama gerek ncekilerin,
gerekse bunlarn ellerinde, kendilerini savunmak iin hanerden baka bir ey bulunmasn; brak
hanerleri dursun. Bu yirmi gn de geince btn orduyu ilerlet; yalnz ranllar kalsn, btn
tabyalar evir, ranllar da Belos ve Kissia kaplar karsna koy. Kazanm olduum byk
baarlardan sonra Babillilerin, kaplarn anahtarlarn bana emanet edeceklerinden phem yok.
Ondan sonras da artk ranllara ve bana kalan bir i."
156. Bu ynergeyi verdikten sonra kentin kaplarna doru yrd; sahici bir kaak gibi, ikide bir
dnp kukuyla arkasna bakyordu. Bu yandaki kulelerin tepesinden bakan nbetiler, aaya
kotular, kapy hafife aralayp, "Kimsin, ne istiyorsun?" diye sordular. "Adm Zopyros," diye cevap
verdi, onlarn safna gemek istediini syledi. Bu szler zerine, nbetiler onu alp Babilliler
Yksek Kurulu'na gtrdler. Orada oturdu, yanp yaknmaya balad, kendi eliyle at yaralar
gsterip, "Bunlar hep Dareios yapt," dedi, btn bunlarn, ona ordusunu geri ekmesini, nk kenti
almann yolu olmadn syledii iin, bana geldiini syledi. "Oysa," diye ekledi szlerine,
"imdi benim sizin, Babillilerin arasnda bulunmam, sizin iin byk talihtir, Dareios iin ve ordusu
iin ve ranllar iin byk felakettir. Beni byle doramasnn cezasn ekecek; btn planlarn
biliyorum, btn gizlilerini biliyorum."
157. Byle konutu. Babillilerin karsndaki adam ranllarn en soylu katndan geliyordu, burnu,
kulaklar doranmt, derisinde kam izleri vard, st ba kan iindeydi, szlerinin doru
olduuna ve kendileriyle ibirlii yapmak iin geldiine inandlar; istediini yapmaya hazr
grnyorlard; o zaman o da onlardan bir komutanlk istedi. Komutanl ele alnca Dareios ile
kararlatrdklar gibi yapt; onuncu gn komutas altndaki Babillilerle bir k yapt, Dareios'tan ilk
olarak karsna kmasn istedii bin kiiyi ortaya ald ve kltan geirdi. Babilliler baktlar ki
yapt i syledii sze uyuyor, ok sevindiler ve her dediini kr krne yapacak hale geldiler. O
bekledi, belli gn gelene kadar, Babilliler arasndan yeni bir birlik seti ve savaa soktu ve
Dareios'un iki bin askerini daha kltan geirdi. Bu ikinci baary da grdkten sonra Babilliler
artk az birlii etmi gibi, yalnz Zopyros'a vgler dzer oldular. O gene bekledi, belli sre gesin
diye, sonra komutas altndaki birlii belli yere gtrd, drt bin kiiyi evirdi ve ldrd. Bu sefer
artk Zopyros, Babil'de her eydi; bakumandanl verdiler, tabyalarn korunmas ona emanet edildi.
158. Dareios, szletikleri gibi genel saldrya geti, birliklerini tabyalar zerine srd, o zaman
Zopyros asl dzenbazln ortaya koydu. Dareios'un ordusu saldr stne saldr tazeliyor,
Babilliler kale duvarlar zerinden onlar pskrtyorlard; ama Zopyros, Belos ve Kissia adl
kaplar at, ranllar ieriye ald, Babillilerden onun yaptklarn grenler, Zeus Belos tapnana

doru katlar; grmeyenler ise, ihanete uram olduklarn anladklar ana kadar sava yerlerinden
ayrlmadlar.
159. Babil, ikinci kez olarak ite byle alnd. Kente hkim olunca Dareios duvarlar yktrd,
btn kaplar kaldrtt; ondan nce Babil'i alm olan Kyros, ne birini yapmt ne brn; ayrca
Dareios, Babillilerin kentte kalmalarna izin verdi. Kendilerine kadn bulmalar iin ileri grl
tedbirler ald, nk soylarnn tkenmesini istemiyordu. (Yukarda sylemitik, Babilliler
yiyecekten kazanmak uruna karlarn bomulard.) Dareios buyruklar sald, evredeki uluslardan
Babil'e kadn gndermelerini istedi; her birinin ka kadn gndereceini belirtti, bylece elli bin
kadn topland; imdiki Babilliler bu kadnlardan remilerdir.
160. Dareios'un gznde Zopyros, bu baarsyla bir tek Kyros dnda, gelmi gemi btn
ranllarn stne ykselmiti; nk bugne kadar hibir ranl, kendisini Kyros ile ltrmeye
kalkmamtr. Derler ki, Dareios ou zaman, Zopyros'un burnu ve kula iin yirmi tane Babil feda
olsun, dermi. Onu onurlara bodu; her yl ranllarn gznde en deerli saylan armaanlar
veriyordu; Babil'in bana onu geirmiti, mr boyu orada kalacak, gelirin tmn kendisine
alkoyacak vergi de vermeyecekti ve daha birok iyilikte bulundu. Bu Zopyros'un bir olu oldu,
Megabyzos, Atinallar ve mttefiklerine kar Msr'a gnderilen ordunun banda bulunmutur [137];
bu Megabyzos'un da bir olu oldu, Zopyros, bu da Atinallarn hizmetine girmek iin ranllar
brakmtr.

Drdnc Kitap

MELPOMENE
Skyth'ler Yurtlar zellikleri
1. Dareios, Babil'i aldktan sonra Skyth'lere kar sefer at[138]. Asya ok gelimiti, nfusu
tayor, zenginlik iinde yzyordu. Dareios, Skyth'leri cezalandrmay koymutu kafasna, Media
zerine ilk atlanlar onlard, sava amlar, dmanlarn yenmiler, haksz savalara nayak
olmulard. Daha nce de sylemi olduum gibi, Skyth'ler Yukar Asya'da yirmi sekiz yl hkm
srmlerdir. Kimmerleri kovalayarak gelmiler [139]; Asya'ya gemiler, Med egemenliine son
vermilerdi, Skyth'ler gelmeden nce bu lkenin sahibi Medlerdi. Skyth'ler yirmi sekiz yllk bir
ayrlktan sonra kendi yurtlarna dndkleri zaman, Medlerle yaptklar savatan daha az olmayan
glklerle karlatlar; bir ordu yollarn kesmiti, bu ordu yle umursanmayacak gibi deildi; zira
erkeklerin dnmediklerini gren Skyth kadnlar, kleleriyle iliki kurmulard.
2. Skyth'ler ikileri olan st elde etmek amacyla btn klelerin gzlerini oyarlar, baknz st
nasl saarlar: Kleler, flte ok benzeyen bir eit kemik boru alrlar; bunu ksran dl yatana
sokar ve azlaryla flerler; onlar flerken, brleri de saarlar. Neden byle yaparlar, kedilerine
sorarsanz, hava ksran damarlarn aar, stn memelerine inmesini salar. Salan st tahta
flara boaltlr; evresine kr kleler dizilir ve st dverler; stte kalan ayrp alrlar.
Skyth'lerin gznde en iyi st budur; altta kalann dk kalite sayarlar. te Skyth'ler, ellerine
denlerin hepsinin gzn bu ii grdrmek iin kr ederler; zira ekip biemezler, gebedirler.
3. Bu klelerle Skyth kadnlarndan bir genlik yetiti, bunlar dnyaya nasl geldiklerini rendiler
ve Media'dan dnen Skyth'lerin karsna dikildiler. nce Tauris dalarndan PalusMaiotis'in [140] en
geni olduu yere kadar geni bir hendek kazdlar, bylece yurtlarn ayrm oluyorlard. Skyth'ler
hendei gemek istediler; dmanlar gelip karlarna kamp kurdu ve sava oldu. st ste savatlar,
ama Skyth'ler bir adm bile ilerleyemediler; o zaman ilerinden birisi bard: "Nedir bu yaptnz
ey Skyth'ler," dedi, "kendi klelerimizle dvyoruz. Bizi ldryorlar, gittike azalyoruz; biz de
onlar ldryoruz, yarn ilerimizi grdrmek iin elimizde kle kalmayacak. Bence oku ve mzra
brakalm. Krbalarmz alalm ve yle yryelim stlerine. Bizi elde silah grdke, kendilerini
bizimle bir tutuyorlar, bizim kanmzdan sayyorlar. Ama bizim elimizde silah deil, krba grnce
klelerimiz olduklarn anlayacaklar, bunu anlaynca da bize kar duramayacaklar."
4. Bu d dinlediler ve yle yaptlar. Bu hali gren dmanlar ardlar, sava braktlar ve
katlar. Asya'da egemen olduktan sonra Medlerin kovalad Skyth'ler, yurtlarna byle dndler. Ve
ite Dareios ordusunu onlarn bu haddini bilmezliklerinin cezasn vermek, onlara kar yrmek iin
topluyordu.
5. Skyth'ler, kendilerini rklarn en genci sayarlar ve kkenlerini yle gsterirler: Bu lke botu,
burada ilk olarak Targitaos adnda bir adam dodu. Bu Targitaos'un babas Zeus, anas da
Borysthenes rmann kzym, yle derler. Benim aklm ermez, ama bana ne, efsane byle diyor.
Targitaos'un kkeni buymu demek; bunun ocuu olmu, Lipoxais, Arpoxais ve en kkleri

Koloxais. Bunlarn zamannda Skythia'ya, gkyznden altndan yaplma zanaat aralar dyor, bir
saban, bir boyunduruk, bir balta ve bir kupa. Bunlar ilk olarak en bykleri gryor ve yaklayor
almak iin; altn kzl kor oluyor. O geri ekiliyor, ortanca ilerliyor, gene ayn ey oluyor. Maden yle
ate sayor ki, uzaklamak zorunda kalyor. Sra ncye, yani en kklerine geliyor, o zaman
altn souyor, o da bunlar alp evine gtryor. Mucizeyi gren bykler, iktidar en kklerine
brakyorlar.
6. Lipoxais'ten, Aukhatea denilen Skyth'ler domutur. Ortancadan, Arpoxais'ten inenler Katiariler
ve Traspieslerdir ve en kklerinden de krallar kmtr ki, adlar Paralatailardr. Tm de
Skoloti diye anlrlar ki, bu krallarn lakabdr. Bunlara Skyth'ler adn Yunanllar takmlardr.
7. Kendi dediklerine baklrsa, Skyth'ler byle meydana kmlardr, ilk krallar Taritaos'dan
Dareios'un lkelerine kar at sefere gelinceye kadar rklar diyorlar, hepsi bin yldan teye
gitmez, tastamam bu kadardr. Gkten den bu kutsal altn krallar byk bir dikkatle saklarlar ve
byk kurbanlar keserek honutluunu kazanmaya alrlar. Kutsal altn korumakla grevli olan
kimse, bu bayram sresinde ak havada uyursa o yl karamaz. Skyth'ler yle derler ve bu beki bir
gn iinde at srtnda ne kadar topra epeevre dolanabilirse, o toprak kendisine dl olarak
verilir. Yurtlar ok byktr. O kadar ki, Kolaxais kralla ayrm, her birini bir oluna
vermitir; bu krallklardan biri brlerinden daha byktr, altn burada saklanr. Kuzeye doru,
Boreas rzgr blgesinde ve insanlarn yaadklar topraklarn tesinde ne daha ileriye gidilebilir,
ne de bir ey grlebilir, nk ku ba iriliinde tylerle doludur; bu tyler geri g kaplar, ufku
perdeler[141].
8. Skyth'ler kendileri iin ve yurtlarnn kuzey blgeleri iin ne anlatrlarsa, ben de onu anlattm.
te imdi de Pontos Euxeinos'da yerlemi olan Yunanllarn anlattklar: Herakles diye anlatrlar,
Geryon'un[142] kzlerini nne katm giderken, bugn Skyth'lerin oturduklar yerlere gelmi, o
zamanlar buralarda kimse yokmu; Geryon, Pontos'un ok uzanda oturuyordu; Herakles direklerinin
tesinde, Okeanos Gadeires'i yaknnda bulunan ve Yunanllarn Erytheia dedikleri aday alm
yerlemiti[143]. Okeanos'a gelince, bu da dou blgelerinden karm ve btn topraklar epeevre
dolanrm, byle sylerler, ama bir kant gstermezler. Evet, ite Herakles buralardan kalkm,
bugn Skythia denilen lkeye gelmi; souk, buz gibi bir havaya yakalanm, aslan postunu ekmi
zerine ve uyumu; arabasna koulu iki ksrak ki, otlamaktaymlar, bu arada bir mucize olarak
kaybolmular.
9. Herakles uyanm, ksraklar aram, btn lkeyi gemi, sonunda "Aalk" denilen yere
gelmi. Bir maarann iinde bir yaratk bulmu, yars kz, yars ylan; kalalarndan balayarak
yukars kadn, alt yan ylan. Bu grd karsnda uram olduu aknlktan kurtulunca, acaba
kendi balarna dolaan ksraklar grd m diye sormu; o da ksraklarn kendi elinde olduu ve geri
alabilmek iin kendisiyle yatmas gerektii cevabn vermi. Herakles bu cret karlnda onunla
birleti. Ksraklar geri vermeyi erteliyordu, nk Herakles ile daha uzun zaman kalmak istiyordu,
br ise bir an nce ksraklar alp gitmek istiyordu. Sonunda verdi ve unlar syledi: "Buraya

gelen ksraklar senin iin sakladm; sen de karln dedin, ite senden ocuum oldu.
Byyecekler, o zaman onlar ne yapacam? Bunu sen syleyeceksin. Burada m yerletireyim
nk bu topraklar benimdir, yoksa senin yanna m gndereyim?" Byle sordu ve ite diyorlar,
ald cevap: "ocuklarnn byyp adam olduklarn grdn zaman, eer u diyeceimi yaparsan,
yanl bir ey yapm olmazsn: lerinden hangisi u yay benim gibi kurar ve u klc benim gibi
kuanrsa, onu bu lkeye yerletir; bu dediklerimi yapamayanlar kov bu topraklardan gitsinler. Eer
bu dediimi yaparsan, mutlu olursun, benim szmden de kmam olursun."
10. Herakles yaylarndan birini (nk o zamana kadar iki yay vard) kurdu, omuzdan atma kl
kaynn nasl kuanldn gsterdi, sonra yay ve kl kayn kadna verdi; kl kaynn
tokasnda altn bir kupa vard. Bunlar verdikten sonra gitti. ocuklar dodular. Byynce analar
adlarn koydu; birincisinin ad Agathyrsos, sonrakinin Gelonos, en knn Skythes [144]. Sonra
Herakles'in szne bal kalarak onun emretmi olduu eyi yapt. ocuklarndan ikisi Agathyrsos ve
Gelonos istenilen eyi yapamadlar, kendilerini dnyaya getirmi olan analar onlar kovdu, kp
gittiler; en kkleri Skythes, istenileni yapt ve yerinde kald. Sonradan gelen btn Skyth krallar bu
Herakles olu Skythes'ten tremilerdir. Skyth'lerin bugn de kl kaylarnda asl duran kupalar,
Herakles'in kupasnn ansn srdrrler. te Pontos Euxeinos Yunanllarnn anlattklar da
bunlardr (ve unu da eklerler ki, bu, analarnn Skythes yararna uydurduu bir eyden ibarettir).
11. Bir anlat daha var. Ben de bunu tutuyorum, o da u. Gebe Skyth'ler Asya'daydlar;
Massagetlerle yaptklar bir savatan yenik ktlar, Araxes rman getiler, Kimmerlerin yanna g
ettiler. (Skyth'lerin oturduklar yerler eskiden Kimmerlerinmi, yle derler). Skyth'ler geldikleri
zaman Kimmerler byk bir istila karsnda olduklar dncesiyle toplanp grtler. Dnceler
blnd, iki taraf da dediinden amad, ama krallardan yana olanlarn dncesi daha bir
yrekliydi. Halkn eilimi kendiliklerinden kp gitmekti, bylesini uygun buluyordu; bu apulcu
alayn beklemek byk bir tehlikeye atlmakt; krallar ise yurtlarn bu istilaclara kar sonuna kadar
savunmak istiyorlard. Ne halk krallarnn dediine olur diyordu, ne de krallar halkn dediine. Halk,
savamadan yurtlarn dmana brakp ekilmeyi dnyordu; ama krallar halkla beraber kap
gitmektense, yurtlarnda kalp lmeye karar verdiler; imdiye kadar yurtlarnn sefasn srmlerdi
ve onu brakrlarsa, balarna gelmedik bela kalmayacakt, durum yle gsteriyordu. Sonunda halk ve
krallar ikiye blndler ve saylar birbirine denk olduundan, birbirleriyle dvtler ve Kimmer
halk karde eliyle lenleri Tyras rma kylarna gmd, mezarlar hl durur. Geride kalanlar,
onlar mezarlarna koyduktan sonra yurtlarn brakp ktlar. Skyth'ler geldiinde kimseler
kalmamt.
12. Bugn de Skythia'da Kimmer kaleleri vardr. Kimmer Boaz vardr. Kimmeria denilen bir
blge vardr. Bir Kimmer Bosphoros'u vardr. Besbelli Kimmerler Skyth'lerden kaarlarken
Asya'dan gemiler ve Khersonesos'ta, iinde bugn Sinoplu Yunan kolonlarnn oturduklar kentler
kurmulardr. Gene besbelli, pelerinden gelen Skyth'ler, Media'y yollarn ardklar iin istila
etmemilerdir. Zira Kimmerler kaarlarken ky boyunu brakmamlar, oysa Skyth'ler onlar, ieriye
sapp Media'ya girdikleri gne kadar Kafkaslar' salarna alarak izlemilerdir. Bu da nc bir

anlatdr, Yunanllar da, barbarlar da byle anlatrlar.

Aristeas
13. br yandan Prokonnesos'da doma Kaystrobios olu Aristeas adnda biri vard [145], destan
dzerdi, o da Apollon'un fkesinden kaarken ssedonoslarn lkesine yanatn ve ssedonoslarn
tesinde tek gzl Arimaspes rknn yaadn, bunlarn tesinde de kutsal altna bekilik eden
Griffonlarn, daha uzakta denize kan yerde Hyperbore uluslarnn yaadklarn syler. Bunlarn
hepsi diye ekler szlerine, kendi snrlarnda bulunanlar, Hyperborelilerden gayrs, birbirleriyle
dalamak iin bahaneler bulurlard; ilk balayanlar Arimaspeslerdi. Bu Arimaspesler, ssedonoslar
yurtlarndan atmlard. ssedonoslar da Skyth'leri yurtlarndan atmlard; Skyth'ler Notos Denizi
kylarnda oturan Kimmerlerin zerine saldrmlar ve blgeden atmlar. Ama Aristeas'n Skyth
lkesi hakknda anlatt bu hikye Skyth'lerin sylediklerine uymamaktadr.
14. Bu destanlar dzen Aristeas'n yurdu neresidir sylemitim; onun hakknda Prokonnesos ve
Kyzikos'da edinmi olduum bilgileri de ekleyeceim. Bana anlattklarna gre, Aristeas doumu
bakmndan en byk yurttalar katndand; bir gn Prokonnesos'da bir bez basma atlyesine girdi ve
orada dp ld. Basmac, dkkn kapatt, gidip lnn yaknlarna haber verdi. Aristeas'n lm
haberi kentin iinde yeni yaylyordu ki, Kyzikoslu birisi geldi, lm haberini yalanlad, Artake'den
geliyordu ve Kyzikos yolunda Aristeas'a rastlam, hatta onunla konumutu. Adam dediinden
amyordu, o arada lnn yaknlar basmacnn dkkanna gelmiler, cenaze kaldrmak iin gerekli
eyleri getirmilerdi. Kapy ap girdikleri zaman, ieride Aristeas'n ne ls vard, ne dirisi. Ama
alt yl sonra Prokonnesos'da yeniden ortaya km ve bugn Yunanistan'da "Arimaspea" adyla
tannan destanlar yazm ve bestelemitir. Bunlar besteledikten sonra ikinci kez kaybolmutur.
15. Prokonnesos ve Kyzikos'da sylenen budur. te yandan, Aristeas'n ikinci kayboluundan iki
yz krk yl sonra talya'da, Metapontum'da gemi bir olay daha biliyorum. Bu sayy Prokonnesos'da
ve Metapontum'da verilen tarihleri karlatrarak buluyorum. Metapontumluar anlatrlar ki, Aristeas
orada grnm, kendilerine emir vermi, "Apollon adna bir sunak yapnz," demi ve hemen yanna
kendi ad olan Prokonnesoslu Aristeas adnda bir heykel konulmasn istemi; Metapontum, diye
aklam, Apollon'un talya'da uram olduu tek yerdir ve kendisi de tanrnn peinden gelmi, ama
imdiki grnnde deil, karga biiminde. Bu szleri syledikten sonra gzden kaybolmu,
Metapontumluar Delphoi'ye adamlar gndermiler ve tanrdan "Bu grnn anlam nedir?" diye
sormular. Pythia, grntnn dediini yapmalarn emretmi ve szn dinlerlerse, byk kazanlar
olacan sylemi; bunun zerine kendilerine verilmi olan grevi yerine getirmiler ve bugn
Metapontum'da tanrsal Apollon heykelinin hemen yannda Aristeas adnda bir adam heykeli
ykselmektedir; evresi defne aalaryla sarlmtr; Apollon heykeli kentin meydanndadr. Ama
Aristeas iin bu kadar yeter.
16. Anlatmaya altmz bu lkenin kuzeyinde ne vardr, kimse doru drst bir ey bilmez; bir
eyler renebilmek iin, oralar kendi gzyle grm bir kimseye rastlamadm. Az nce szn
ettiim Aristeas da destanlarn yazd srada, ssedonoslardan teye getiini sylemiyor; daha

kuzeydeki lkeler zerine o da kulaktan duyduklarn ve ssedonoslar ne dedilerse, onlar aktarr.

Bununla beraber, biz soruturmamzn uzanabildii en u snra kadar topladmz ve az ok doru
olarak kabul ettiimiz bilgileri vereceiz.
17. Borysthenes rma kylarnda yaayanlarn deniz stndeki limanlarndan ki, buras btn
Skyth kylarnn orta noktasdr, ite bu limandan balayarak, nce Kallipidai Skyth'lerine rastlanr,
bunlar Yunan soyundandrlar; daha kuzeyde baka bir halk vardr, Halizonlar. Bunlarn yaaylar da
Kallipidailerinki gibi Skyth'lerden epeyce deiiktir, buday ekerler ve bununla beslenirler, ayrca
soan, sarmsak, mercimek ve dar da eker ve yerler. Halizonlarn yukarsnda ifti Skyth'ler vardr;
bunlar da buday ekerler, ama yemek iin deil, satmak iin. Daha yukarda Neuriler yaarlar.
Neurilerin kuzeyinde, bildiimiz kadaryla insanlarn yaamadklar bir blge uzanr. Bu uluslar,
Borysthenes'in batsnda Hypanis rma boyunca dalmlardr.
18. Deniz ynnden gelirken Borysthenes rman geince, aalk blge gelir, sonra ieriye doru
ifti Skyth'ler otururlar, Hypanis rma Yunanllar bunlara Borysthenesliler derler. Kendileri
adlarnn Olbiopolitler olduunu sylerler. Bu ifti Skyth'ler, gndousu ynnde gnlk yol
boyunca bir blgeyi tutarlar; Pantikapes ad verilen rmaa dayanrlar. Kuzeye doru Borysthenes
rman karken, on gn boyunca onlarn lkelerinden geilir; ondan tesi byk ldr, ln
hemen tesinde bambaka bir halk, Androphag'lar vardr, bunlar Skyth soyundan deildirler. Daha da
yukars yeniden l... Bu kez sonsuz, hibir insan soyuna, bizim bildiimiz kadaryla rastlanmaz.
19. Bu ifti Skyth'lerin dousunda, Pantikapes'i geince, gebe Skyth'ler srlerini otlatrlar;
toprak srmez, ekin ekmezler. Aalk blge dnda btn bu topraklarda aa yoktur. Bu
gebeler gndousu ynnde, Gerros rmana kadar uzanan blgeyi tutarlar ki, on drt gnlk yol
geniliindedir.
20. Gerros'tan tesi ahane Skyth'ler lkesi denilen yerlerdir; Skyth'lerin en yiit ve en kalabalk
blm buralarda yaarlar; br Skyth'leri kendi kleleri sayarlar. Snrlar yledir: Gney ynnde
Taurik, dou ynnde krlerin ocuklarnn am olduklar hendek ve PalusMaiotis zerinde
bulunan ve Kremnes[146] denilen deniz ars; lkelerinin bir blm Tanais'e kadar dayanr.
Kuzeyde, ahane Skyth'lerin tesinde Melankhlenos'lar otururlar, ayr rktandrlar, Skyth deildirler.
Melankhlenos'lardan tesi bataklk ve ldr, yle biliyoruz.
21. Tanais'i anca artk Skythia deildir; ilk ulus Sauromat'lardr; bu Sauromat'lar, Palus
Maiotis'in meydana getirdii krfezin dibinde kuzeye doru on be gnlk yol boyunca uzanr; btn
bu lke plaktr, ne elle yetitirilmi, ne de kendiliinden yetimi aa vardr. Daha kuzeyde ikinci
bir blge gelir, Budin'lerdir ve ok aalktr, batan sona eitli trden aalarla kapldr.
22. Budin'lerin kuzeyi yedi gnlk ldr; bu l ap az douya kaynca Thyssaget'lerin
yurdudur, kalabalk ve ayr soydan bir ulustur, avclkla geinirler. Bunlarn snrnda, ayn blgede
Iyrkai'ler denilen kimseler otururlar; bunlar da avclkla yaarlar, avlanmalar yledir: Aacn
tepesine kp av gzlerler. nk btn lke ormanlarla kapldr; her avcnn hazr bir at vardr,
karn stne yatrlmtr gze arpmasn diye; bir de kpek vardr. Aacn tepesinden hayvan

grdler mi ok atarlar, atlarna atlayp kovalarlar, kpekler de iz srerler. Bu halkn kuzeydousunda

baka Skyth'ler vardr, bunlar ahane Skyth'lerden ayrldktan sonra gelip bu lkede yerlemilerdir.
23. Bu sonuncu Skyth'lere kadar anlattmz btn bu lke zengin bir ovadr, topra rm
rgensel maddelerden olumutur. tesinde yer talk, kayalktr. Bu talk blgeyi geince yksek
dalarn eteinde uzanan geni bir alana klr, buras doutan kel olduklar sylenen insanlarn
oturduklar yerdir, kadn erkek hepsi keldir, burunlar yass, eneleri frlaktr; dilleri ayrdr,
Skyth'ler gibi giyinirler, aalardan topladklar yemilerle beslenirler. Ya kardklar aaca fndk
aac derler. Aa yukar incir aac byklnde olur; bakla iriliinde yemi verir, ekirdekli bir
yemitir bu. Bu yemi olgunlanca bez iinde ezip zn szerler, koyu ve siyah bir z akar; bu akan
svya "askh" derler; zevkle ierler, stle kartrp yle de ierler; tortusu yapkan bir macun
kvamnda olur, bundan da rekler yapp saklarlar; zira bu ulusun srleri azdr, nk otlaklar
fakirdir. Her biri bir aa altnda yatar; k geldi mi aacn evresine, adr gibi, beyaz ynden bir
rt gerilir; yazn rty kaldrrlar. Bu halklara kimse zarar vermez, kutsal saylrlar; sava iin
silahlar yoktur. Komularnda bir anlamazlk ksa, yargc olarak onlara bavurulur ve eer birisi,
kendi yurdundan kap onlara snsa, ona artk kimse dokunamaz. Bunlara, Argipeialar derler.
24. Bu kel insanlar lkesine kadar geilen btn blgeler ve buralarda oturan uluslar bilinip
tannrlar. nk bu uluslarn yurtlarna yolculuk yapan Skyth'ler vardr. Haklarnda bilgi edinmek
zor deildir; Borysthenes azndaki deniz arsnda ve Pontos'un br arlarnda bulunan
Yunanllar da buralara giderler. Bu uluslarn yanna giden Skyth'ler, ilerini grebilmek iin yedi
tercman kullanrlar, nk oralarda birbirinden ayr yedi dil konuulur.
25. Argipeialara kadar rendik demektir; ama bu kel adamlarn kuzeyinde kalan blge iin kimse
kesin bir ey syleyemez. nk evresi dalarla kesilmitir; geit vermez dalardr ve kimse de
gememitir. Kel adamlar bu dalarda kei ayakl insanlarn yaadklarn sylerler, ama ben pek
inanmam. Bir de bu halklarn tesinde insanlara rastlanrm ki, yln alt ayn uykuda geirirlermi,
ben byle masallara inanmam. Kel adamlarn dousuna den lkede ssedonlarn yaamakta
olduklar kesindir; ama kuzey ynlere den blgeleri, zayf baz sylentiler dnda, ne kel adamlar,
ne de ssedonlar tanmaktadrlar.
26. ssedonlara balanan baz grenekler; birisinin babas ld m, btn akrabalar ona sr
hayvanlar gtrrler; kurban ederler, paralara ayrrlar; ev sahibinin babasn da keserler ve etini
br etleri arasnda kartrrlar, bir len ekerler. lnn kafasn kazrlar, iinden beynini
karrlar; altn yapraklarla kaplarlar ve bir tanr surat gibi her yl byk kurbanlarla yceltirler.
Yunanistan'da lm yldnmleri nasl kutlanrsa, burada da her oul, babas iin yle yapar. Ayrca
ssedonlar da Argipeialar gibi adaletleriyle tannmlardr ve kadn da erkek gibi ayn haklara
sahiptir.
27. Bu uluslar zaten biliniyorlard, ama tede, kuzeyde tek gzl adamlar varm ve kutsal altna
bekilik yapan Griffonlar varm, bunlar yalnz ssedonlardan reniyoruz; Skyth'ler onlarn
anlattklarn tekrar ederler, o kadar; bize de bu inan Skyth'lerden gelmitir ve birincilere Arimaspes

demekle bir Skyth szc kullanm oluyoruz, zira "arima" Skyth dilinde tek, "spu" ise gz anlamna
gelir.
Skythia K
28. Bu anlattm blgede k yaman olur. Bir fikir vermek iin belirtiyorum: Sekiz ay sresince
dayanlmaz souk olur, o kadar ki, yere su dklse amur olmaz ve ate yaklsa amurdan baka bir
ey ele gemez ve deniz donar, Kimmerler Bosphoros'u donar. Savata Skyth'ler ordularn hendein
br yakasna, Sindlerin lkesine buz zerinden geirmilerdir. Bylece k sekiz ay srer, br drt
ayda da gene kuvvetli ayaz yapar. Skyth k br lkelerin kndan ok baka olur bu mevsimde ki,
aslnda yamur mevsimidir, yamurun damlas dmez; oysa yazn yamur hi dinmez. Baka yerlere
yldrm dt mevsimlerde buraya dmez, ama yazn hemen hemen btn blgede der. Eer
kn yldrm derse, bir mucize olmu gibi arrlar; bunun gibi deprem de ister yaz olsun, ister k
olsun Skythia'da bir mucize gibi karlanr. Atlar soua iyi dayanrlar, ama katrlar ve eekler hi
dayankl deildirler; oysa br yerlerde tersine, soukta kalan atlar kangrenden krlrlar, buna
karlk eekler ve katrlar dayanrlar.
29. Bence bu blgelerde boynuzsuz kzlerin boynuz karmalarna engel olan da gene souktur.
Ve ben bu konuda Homeros'un yetkesine dayanyorum, nk yle diyor:
Kuzularn alnlarnda boynuzlarn abucak kt Libya.[147]
Hakl olarak, scak lkelerde boynuzlar erkenden kar demek istiyor. Ar souk yapan lkelerde
hayvanlar ya zaten boynuzsuzdur ya da boynuzluysa eer, ok zor kar.
30. Demek ki bu lkelerde souk byle eylere yol ayor. Ama atm bir ey var ki, bu ara
szler[148], tabii konumun iindedir btn Elis'de katr yetitiremezler; oysa buralar souk deildir
ve gzle grnr bir neden de yoktur. Elislilerin kendi szlerine baklrsa, katr yetitirilmesine engel
olan ey bir bedduadr. Ksraklarn gebe kaldklar mevsim geldii zaman, bunlar komu lkelere
gtrrler ve brleri tohumlanncaya kadar, eeklerle orada bulutururlar. Sonra alr kendi
lkelerine geri getirirler.
31. Skyth'lerin, havay karartr, gr perdeler ya da st yandaki lkelere gidilmesine engel olur
dedikleri tylere gelince, benim bu konudaki grm ite budur: Bu blgenin kuzeyinde aralksz kar
yaar, tabii yazn ktan daha az yaar; sk bir kar yan az uzaktan grm olanlar ne demek
istediimi anlayacaklardr; kar taneleri tylere benzerler. te bu sk souk yznden anakarann
kuzey blgelerinde oturulamaz. Bu ty sz bence bir imgedir. Skyth'ler bununla kar anlatmak
istemilerdir. Usuz bucaksz denilen bu alanlar iin bu kadar yeter.
Hyperbore'liler
32. Hyperboreliler zerine[149] ne Skyth'ler, ne de bu blgelerde oturanlar bir ey
sylemektedirler. Belki ssedonlar bir eyler sylemilerdir, ama bence onlar da bir ey
sylememilerdir. Syleselerdi, Skyth'ler de bunlar hakknda bir eyler sylerlerdi, nitekim tek

gzller iin sylemilerdir. Ama Hesiodos; Hyperborelilerden sz etmitir. Homeros'un

Epigonoslarda yapt gibi, tabii sahiden bu destan Homeros yazdysa.
33. Bunlar hakkndaki bilgi bize asl Deloslulardan gelmektedir. Skythia'ya buday saplaryla
balanm kutsal sungular Hyperborelilerin oralardan gelir derler; oradan da uzak Adriyatik
blgelerine kadar, bir lkeden brne elden ele verilerek gider; oradan gneye ynelen sungular,
nce Yunanistan'da Dodonallarn eline varr; orada Malia Krfezi'ne iner ve Euboia Boaz'ndan
geer; bir ilden brne Karystos'a yollanrlar; oradan ktktan sonra Andros'a gemezler;
Karystos'dan dosdoru Tenos'a ve Tenos'dan da Delos'a tanrlar. te Deloslular bu sungularn
adalarna byle geldiini sylerler. Ama ilk seferinde Hyperboreliler bunlar iki kz olan kza
tattrmlar ki, Deloslular bunlara Hyperokhe ve Laodike adlarn verirler; kendi yurttalarndan be
kiiyi de yanlarna katmlar ki, bugn bunlar Delos'da byk sayg grrler ve Tayclar diye
anlrlar. Ama Hyperboreliler gnderdikleri adamlarn geri dnmediklerini grmler. Acaba
sonradan gidecek olan elilerimiz de dnmeyecekler mi diye tela etmiler; bundan sonra buday
saplarna sarlp balanm olan sungularn getirip komularna vermiler ve onlarn da br
komularna vermelerini istemiler. Bylece elden ele Delos'a kadar gelir derler. Ben kendi
hesabma, Thrak ve Paionia kadnlarnda da bu sungular iin yaplanlara benzer bir grenek olduunu
biliyorum: Kralie Artemis adna kurban kestikleri zaman, treni buday sap olmadan yapmazlar.
34. Bu kadnlarn sayg gsterdikleri grenek ite budur. Hyperborelilerden gelen gen kzlar,
Delos'da lmlerdir, bunlara sayg olmak zere bu adada kzlar ve olanlar salarn dibinden
keserler. Kzlar evlenmeden nce salarn keserler; bir ubua dolayp iki bakirenin mezar zerine
koyarlar. Bu ant Artemis duvarlar ierisindedir, girite sola der; bir zeytin aac glgeler. Delos
delikanllar da salarn bir tutam ota sarar, brleri gibi mezarn zerine brakrlar. Bu gen kzlara
Delos'da byle sayg gsterilir.
35. Gene ayn kaynaktan rendiimize gre, iki Hyperboreli kz, Arge ve Opis de ayn yerlerden
geerek, hem de Hyperokhe ve Laodike'den nce, Delos'a gelmilerdir. abuk dourmak iin
Eileithyia'ya hara verirlerdi. Treler byle gerektiriyordu, onlar da bunu yerine getirmek zere
gelmilerdir; bu Arge ile Opis adaya tanrlarla ayn zamanda gelmiler, yle diyorlar ve Deloslular
onlara sayglarn deiik bir biimde gsterirler: Kadnlar sra olurlar, Lykial Olen'in kzlar vmek
iin dzenledii ilahiyi okuyarak adlarn anarlar. Ayrca Opis ve Arge ilahisini onlarn adlarn
anarak syleyen ve onlar adna yardm toplayan oniallarla, adalarda yaayanlarn bu adlar
kendilerinden rendiklerini sylerler. (Delos'da okunan eski ilahileri dzenleyen gene bu Olen'dir.
Oraya Lykia'dan gelmitir.) Sunak zerinde kurbann butlar yakld zaman, klleri Opis ve Arge'nin
mezarlar zerine serpilir. Bu mezar Artemis tapnann arkasna konmutur; yz gnein doduu
yne bakar ve Keallarn len salonunun hemen yanna der.
36. Hyperboreliler hakknda daha fazla bir ey sylemeyeceiz. Gya Hyperboreli olan ve elindeki
okla hibir ey yemeden dnyay dolat sylenen Abaris sylentisi iin bir ey demek istemiyorum.
Eer Hyperbore'de, yani yeryznn en kuzeyindeki ucunda yaayanlar varsa, phesiz en gney
ucunda da yaayanlar vardr. Ve ben bu, "Dnya evresinde yolculuk"lara bakp glyorum,

bunlardan bizde epeyce var ve akln alabilecei bir bilgi vermiyorlar. Bunlar, Okeanos tekerlek bir
topra kuatan bir kemer gibidir, diye souk eyler yazyorlar. Asya ile Avrupa'y ayn byklkte
gsteriyorlar. Ben bu anakaralarn birbiriyle ltrmeli olarak ne byklkte olduklarn ve her
birinin grnlerini birka szle gstereceim.
Corafya Bilgisi
37. ranllarn lkesi, Erythreia Denizi denilen Gney Denizi'ne dayanr; kuzey snrlarnda Medler
otururlar, Medlerin st yannda Saspeirler, Saspeirlerin stnde Kolkhisliler ki, bunlar Phasis
rmann dkld Kuzey Denizi'ne kadar giderler[150]. ki deniz arasndaki btn alan bu drt ulus
tutar.
38. Bu lkelerden gnbatsna doru, iki denizin kylar blgenin bat ynndeki denize kadar
uzanr. Durumlar yledir: Kuzeyden alrsak birincisi Phasis'den balar ve deniz kysn izleyerek
Pontos Euxeinos ve Hellespontos boyunca uzanr, Troas'da Sigeion Burnu'na gelir; gneyden alrsak,
ayn ky emberi Fenike'de Myriandikos Krfezi'nden Triopion Burnu'na kadar uzanr. Bu deniz
kys boyunca otuz insan soyu oturur.
39. ki ky blgesinden biri budur. br ran'dan karak Erythreia Denizi ynnde uzanr ve
orada sona erer; ran, onun devam olarak Asurya ve Asurya'ya bal olan Arabistan bunun iindedir.
Bu blge Dareios'un, Nil'in bir kanalnn yatan deitirttii Arap Krfezi'nde biter Aslnda
bitmez, ama herkes yle der. ran ile Fenike arasnda ok geni bir ova vardr; Fenike'den
balayarak ky boyu Filistin Suriyesi'ni ve Msr' izleyerek bizim denize uzanr; burada yalnz
ulus vardr.
40. ran'dan batya doru Asya lkeleri bunlardr. ranllardan daha uzakta Medler, Saspeirler ve
Kolkhisliler, tanyeri ve gndousu blgelerine doru Asya, gneyden Erythreia Denizi'yle, kuzey de
Hazar Denizi ve douya doru akan Araxes ile snrldr. Asya, Hindistan'a kadar insanlarn
oturduklar yerlerdir; oradan sonra douya doru sszdr, kimse belli bir ey syleyemez. Asya'nn
kuruluu ve bykl byledir.
Libya
41. Libya iki ky blgesinin ikincisindedir. Zira Msr'dan sonras Libya'dr. Msr dolaylarnda
ky eridinde bir daralma olur. Gerekten bizim denizden Erythreia Denizi'ne yalnz yz bin kula,
yani bin stad eker. Ama bu kstaktan sonra erit ok geniler ve Libya denilen yer ite burasdr.
42. Libya, Asya ve Avrupa arasna snrlar koyup birbirinden ayran sivri aklllara baylyorum.
Bu topraklar arasndaki farklar az buz eyler deildir. Uzunluk derseniz, Avrupa br iki anakarann
btn kadar yer tutar; ama genilikten yana, bana yle grnyor ki, ltrme bile yaplamaz.
Libya, Asya ile snr olan blgesi dnda suyla evrili grnyor; bunu ilk olarak ortaya koyan,
bizim bildiimiz, Msr kral Nekos'tur; Nil'den Arap Krfezi'ne akacak kanaln kazlmasn
durdurduktan sonra, Fenikelilerden ayrlan bir keif kurulunu gemilere bindirip gnderdi. Grevleri,

Herakles direkleri yoluyla Kuzey Denizi'ne kadar gitmek ve Msr'a bu yoldan dnmekti. Bu
Fenikeliler, Erythreia Denizi'nden yola ktlar ve bu Gney Denizi'nde ilerlediler. Gz sonu geldii
zaman, gemileri Libya kylarnn neresinde ise oraya yanayorlar, topra ekiyorlar ve hasat
zamann bekliyorlard; yazn ekini kaldrdktan sonra yeniden denize kyorlard. Bylece iki yl
geti ve nc yl Herakles direklerini atlar ve Msr'a ulatlar. Ve benim akl erdiremediim,
ama belki bakalarnn kabul edebilecekleri bir ey anlattlar: Libya'nn evresini dolanrken gne
hep salarndaym.
43. Libya ilk olarak byle renildi. Kartacallardan gelen bilgilerde vardr; zira Akhaimenid
hanedanndan, Teaspis olu Sataspes zel olarak grev verilip gnderildii halde, Libya turunu
yapmamtr. Uzun sre deniz stnde kalmaktan, yalnzlktan korkmu ve anasnn zorla yklemi
olduu bu g ii sonuna erdirmeden dnmtr. Megabyzos'un olu Zopyros'un bir kzn bozmutu;
bu sutan tr Kral Kserkses'in emriyle kaza vurulacakt, anas araya girdi, Dareios'un kz
kardeiydi, kraln verdii cezadan daha beterini vereceini vaat etti, olunu balatt: Libya'nn
evresini dolanacak, Arap Krfezi'ne varncaya kadar gemiden inmeyecekti. Kserkses bu artlar
kabul etti. Sataspes, Msr'a geldi, bir gemi ald, denizciler buldu ve Herakles direklerine doru
denize ald; direkleri geti, Solunte Burnu denilen Libya Burnu'nu doland ve gneye doru yelken
at; deniz stnde uzun aylar boyunca uzun bir yol yapt; ama hep daha uzaa gitmek gerekiyordu.
Onun iin dn yolunu tuttu ve Msr'a geri geldi. Oradan Kral Kserkses'in yanna vard, raporunu
verdi: En uzak kylarda diyordu, ksa boylu adamlara rastlamlar, bunlarn giyimleri palmiye
yaprandanm; gemi ne zaman kyya yanasa kentlerini brakp dalara kayorlarm; zaten
kendileri de bunlara bir ktlk yapmyor, yalnz srlerini alyorlarm. Libya'y tamamen
dolanamamasnn nedeni olarak, rzgr olmadndan geminin daha teye gidemediini ileri
srm[151]. Kserkses bu hikyeye kanmam; onu verilen ii yapmam sayarak ilk cezay uygulatm,
kaza aktrmtr. Bu Sataspes'in bir harem aas vard, efendisinin lm zerine Samos'a kat;
yannda byk bir hazine varm, onu da bir Samosluya kaptrmtr; bu Samoslunun adn biliyorum,
ama hatrlamak bile istemiyorum.
Asya
44. Asya'nn byk blm Dareios'un n ayak olmasyla kefolunmutur. ndos rmann denize
nerede ulatn renmek istiyordu, iinde timsah bulunan iki rmaktan biridir szlerine
gvenebilecei kimseleri ve bu arada Karyanda'l Skylax' gemilerle yola kard. Kaspatyros ilinden
ve Paktyika toprandan yola ktlar; rma tanyeri ve gnein doduu ynde denize kadar indiler;
denize knca gnbatsna yneldiler ve otuzuncu ayda Msr kralnn yukarda sz geen
Fenikelileri Libya'nn evresini dolanmak zere yola karm olduu yere ulatlar. epeevre
yaplan bir deniz yolculuundan sonra Dareios, Hintlileri egemenlii altna ald ve Hint Denizi'ni
gemilerine at. Dou blgesi bir yana braklrsa, bylece btn Asya bilinmi oldu ve Libya ile
ayn tabiatta bulunduu anlald.
Avrupa

45. Avrupa'ya gelince, kuzeyi ve dousu deniz midir, kimse bilmez. Uzunluu biliniyor, dnyann
br iki blm kadardr. Zaten bir trl akl erdirememiimdir, neye dayanarak bir tek topraa,
hepsi de diil sontakl ad verilmitir ve blgeler arasnda snr olarak niin Msr'da Nil ve
Kolkhis'de Phasis (baka birilerine gre PalusMaiotis'de Tanais ve Kimmerler Boaz) seilmitir.
Ayrca bu ayrmlar kim yapm, bu adlar kim vermitir? Bunu da bir trl bulup karamamtr.
Libya'ya gelince: Yunanistan'da genellikle adnn, oral bir kadnn ad olan Libye'den geldii
sylenir; Asya ad da Prometheus'un karsndan gelir; ama Lydiallar bu ada sahip kmak isterler.
Asya derler, adn Prometheus'un kars olan Asia'dan deil, Manes olu Kotys'in olu olan Asias'n
adndan almtr. Bu Asias adn Sardes boylarndan birisi olan Asiadlar da tar. Europe'ye gelince,
o da suyla m evrilidir? Kimse bilmez; ad nereden gelir? Kim bulmutur bu ad? Bunlar da
bilinmez, belki de bu lkede Tyroslu Europe kendi adn vermitir. Ondan nce bir ad olmadn
kabul etmek gerekir, br ikisi de yle. Ama bu Europe'nin ki, asl Asyalyd, Yunanllarn bugn
Europe dedikleri lkeye gelmedii kabul edilmektedir. O, yalnz Fenike'den Girit'e, Girit'ten de
Lykia'ya gitmitir. Biz zerinde fazla direnmeden, bugn genel olarak nasl anlyorsa o adlarla
anacaz.
46. Dareios'un sefer am olduu Pontos'un evresi, Skyth'ler bir yana braklrsa, en geri
insanlarla kuatlmtr. Denizin bir yakasnda Skyth'lerden baka, kafas aydnlanm bir ulus
gsteremeyiz, Anakharsis'ten baka doru drst bir adamn ansn bulamayz. Hatta insanlar iin
pek nemli bir alanda esiz bir stnlk gstermi olan Skyth ulusunun bile br ilerine pek kulak
asmam. Ama bu nemli sorunu Skyth'ler, grlmemi bir ustalkla zmlemilerdir. unu demek
istiyorum: Kendilerine saldran hi kimse, onlarn ellerinden kurtulamaz ve kendileri istemedikleri
srece kimse onlar bulup bastramaz; yle insanlar ki, ne kentleri vardr, ne kaleleri, hepsi de atldr
ve ok atarak savarlar. Evlerini pelerinde tarlar, zira ekip bierek deil, hayvanclkla
geinirler, evleri arabalardr byle insanlar yenilebilir, ele drlebilir mi?
Tuna ve br Akarsular
47. Bu durumu bir savunma arac olarak kullanabilmelerinin nedeni, lkenin byle bir tutuma
elverili, akarsularnn da buna yardmc olmasdr. lke, iyi sulanan otlak bir ovadr; bu topraklar
sulayan rmaklarn says Msr Nil'inin kanallarndan daha az deildir. Bu rmaklardan, denizden
gelen bir geminin iinde yzebildii en nllerin adlarn sayacam: Denize be azdan dklen
stros, sonra Tyras, Hypanis, Borysthenes, Pantikapes, Hypakyris, Gerrhos ve Tanais. Ve ite
bunlarn, balca izgileriyle yataklar[152].
48. stros, bildiimiz rmaklarn en bydr. Denize aktt su, yaz k deimez. Skyth
lkesinin, bat ynnde son rmadr ve en nemlisidir. nk baka rmaklar da buna dklrler.
Sularn besleyen br rmaklar unlardr: Skythia'dan gelirken be tane vardr: Skyth'lerin Porata,
Yunanllarn Pyretos dedikleri rmak, sonra Tiarantos, Araros, Naparis, Ordessos. Bu rmaklarn
birincisi byk bir rmaktr, dou ynnde akar [153] ve stros'a dklr; ikincisi olan Tiarantos en
batya denidir ve en kdr; Araros, Naparis ve Ordessos bu ikisi arasnda akarlar ve stros'a

dklrler. Bunlar, stros'u besleyen rmaklarn Skyth'lere ait olanlardr; gene stros'la birleen
Maris rma, Agathyrs'ler lkesinden gelir.
49. Haimos dalarndan (kp) kuzey ynnde akan ve stros'a dklen br rmak, Atlas,
Auras ve Tibisis'tir; Trakya'da ve tam Trakya Krobyzoslar topraklarnda akan Athyrs, Noes ve
Artanes de gene stros'a dklrler; Paionia ve Rhodop Da'ndan gelen Skios, Haimos'un orta
blgelerinden getikten sonra stros'a ular. llyria'dan kuzeye doru akan Angros, Triballia Ovas'na
iner, Brongos'a karr, o da stros'a dklr ve bu suretle stros ayn zamanda iki byk rman
sularn alm olur. stros'u, Yukar Umbria'dan da gene kuzey ynnde akan Karpis ve Alpis karlar.
nk stros, boydan boya btn Avrupa'dan geer; kaynan Avrupa'nn, Kynetlerden sonra, en
batsnda oturan Keltlerin topraklarndan alr ve stros, bu anakaray bir utan bir uca geip
Skythia'nn hemen yannda denize dklr.
50. Bu saydmz rmaklar ve daha pek oklar sularn ona boalttklar iindir ki, stros
rmaklarnn en by olur; yoksa tadklar suyu, uzunluu hesaba katmadan karlatrrsak, su
okluu bakmndan Nil, stros'u geer; nk Nil'in sularn baka hibir ay ve hibir kaynak
beslemez. stros'un sularnn yaz k ayn dzeyde akmasnn nedeni ise, bence udur: Kn su dzeyi
ortalama olarak, her zamankini hafife geer; nk bu lkeler kn yamurla pek az sulanrlar;
buralarda yaan kardr. Ktan kalan birikmi kaln kar tabakalar yazn erir ve her yandan stros'a
akar; rman sular kabarr ve sk yaan sel gibi yamurlarla daha da ykselir, zira yaz yamur
mevsimidir; yazn gne sayesinde ktan ok daha fazla olan buharlamay, stros bu mevsimde
ald nemli katklarla karlam olur; bu birbirine ters den iki olay bir denge salar ve bu da
rman akn gzle grlr bir dzen iinde tutar.
51. Demek ki stros bir Skyth rmadr; sonra Tyras gelir; kuzeyden akar ve kaynan Skythia ile
Neuris arasnda snr olan byk bir glden alr. Denize dkld yerde Yunanllar yerlemilerdir
ki, adlar Tyritos'dur.
52. nc rmak Hypanis, kaynan Skythia'da, evresinde beyaz yaban atlarn otlad bir byk
glden alr. Bu gle hakl olarak Hypanis'in babas denilir. Bu glden ktktan sonra Hypanis
rmann sular be gnlk gemi yolculuu boyunca olduka azdr ve tatldr; ama sonra deniz
kysndan drt gnlk uzaklkta sular korkun derecede acdr; nk tuzlu bir kaynan sular
karr, hem o kadar tuzlu ki, pek gr akmad halde, birok aydan daha byk olan Hypanis gibi bir
rman sularn bozar. Bu kaynak, ifti Skyth'lerle Halizonlarn arasndaki snr zerindedir; Skyth
dilinde Exampaios adn tar, kt yerin ad da ayndr; Yunanca'da karl "Kutsal Yollar"dr.
Tyras ve Hypanis'in yataklar sonralara doru Halizonlar lkesinde birbirine yaklarlar; sonra her
biri ayr bir yn alr ve aralarnda pek geni bir toprak paras yaylr.
Borysthenes (Dinyeper) Irma
53. Drdnc rmak Borysthenes'tir, btn bu rmaklarn, stros'dan sonra en bydr ve bana
kalrsa, yalnz Skyth rmaklarnn deil, Msr'daki Nil dnda baka btn rmaklarn hepsinin en
verimlisidir, Nil ile baka hibir rmak lemez. Nil'i saymazsak Borysthenes kadar yararl bir

tane daha yoktur. Srler iin en gzel otlar, en semiz ayrlar salar, sularnda tadna doyulmaz
esiz balklar kaynar, ayrca suyu pek gzel iilir; aylar amurlu akan bir lkede onun sular
berrak akar, kylarnda bereketli ekin kaldrlr, ekilmeyen topraklarnda gmrah ayrlar biter.
Denize dkld yerde kendiliinden olumu usuz bucaksz tuz depolar vardr. Mersinbal
denilen[154] ve havyar karlan kocaman balklar bol miktarda tutulur ve daha baka olaanst
yararlar salar. Gemiyle krk gnlk yol tutan Gerrhos lkesine kadar, kuzeyden akt bilinir, ama
ondan teki yata zerine kimse bir ey sylemez; yalnz kesin olarak bilinen ey, ifti Skyth'lerin
topraklarna gelinceye kadar plak alanlardan getiidir; zira kylarnda, gemiyle on gnlk yol
boyuncu bu Skyth boylar otururlar. Bir Nil, bir de bu rmak iin kaynadklar yer urasdr
diyemiyorum ve sanrm hibir Yunanl da diyemiyor. Denizin hemen yaknnda Hypanis'in sular
Borysthenes'e dklr ve ikisi beraber usuz bucaksz bir su birikintisini meydana getirirler. Bu iki
rmak arasnda kalan bir eit toprak knts vardr. Hippolas Burnu derler; zerinde bir Demeter
tapna ykselir; tapnan st yannda, Hypanis zerinde Borysthenesliler otururlar.
54. Bu rmaklar iin belirtmeye deer eyler bunlardr. Bunlardan sonra bir de beincisi var ki, ad
Pantikapes'tir; o da kuzeyde bir lden kp gelir; Borysthenes ile birlikte kapladklar alan
ierisinde ifti Skyth'ler otururlar. Aalk Blge'ye gelir ve burasn getikten sonra Borysthenes'e
dklr.
55. Altnc rmak Hypakris'tir; bir glden kar, gebe Skyth'ler yurdundan geer ve Aalk
Blge ile Akhilleus'un At Meydan denilen yeri sanda brakarak, Karkinitis kenti yannda son bulur.
56. Yedinci rmak Gerrhos'dur; Borysthenes'in ayaklarndan biridir, bu rmaktan Borysthenes'in
artk bilinmedii yerde ayrlr; buradan sonra ayr saylr ve Gerrhos adn alr, bu blgenin ad da
budur; denize doru akarken Gebelerin lkesi ile ahane Skyth'ler lkesini birbirinden ayrr ve
Hypakyris'e dklr.
57. Tanais sekizinci rmaktr; kuzeyde ta uzaklarda bir glden kar ve PalusMaiotis adnda daha
byk bir gle dklr ki, bu gl ahane Skyth'ler ile Sauromat'lar arasnda snr izer. Tanais'e de
Hyrgis adnda bir baka rmak dklr.
58. Skythia'nn nl rmaklar bunlardr; Skythia'da srlerin beslendikleri otlar, bizim bildiimize
gre, safra salgsna iyi gelir; hayvanlarn ii ald zaman bu szn doru olduu grlr.
Skyth'lerin Gelenek ve Grenekleri
59. Skyth'lerin elindeki belli bal yararlar bunlardr. br yandan grenekleri yledir: Tanrlar
iinde yaranmak istedikleri en bata Hestia olmak zere Zeus ve Toprak ki bunu Zeus'n kars
olarak tanrlar, sonra Apollon, Gksel Aphrodite, Herakles ve Ares'tir. Bu tanrlar btn Skythia'da
ululanrlar; ahane Skyth'ler ayrca Poseidon'u da kutlarlar. Skyth dilinde Hestia'ya Tabiti, Zeus'e,
benim fikrimce pek doru olarak, Papaios[155] ad verilmitir, Toprak'a Api, Apollon'a Oitosyros,
Gksel Aphrodite'ye Argimpasa, Poseidon'a Thagimasadas derler. Ares dnda heykel, sunak,
tapnak kurma gelenekleri yoktur, yalnz Ares iin yaplr.

60. Btn bu ilkel halk topluluklarnda yalnz bir eit kurban vardr, btn dinsel trenlerde hep
ayndr. Dinsel trenler yledir: kurban ortaya konulur, n ayaklar balanr; kurban kesecek olan
adam hayvann arkasnda durur, ipin ucunu eker, hayvan drr; hayvan drrken kurban hangi
tanrya sunuluyorsa, o tanrya dua eder, sonra boazna ince bir ip dolar, ipin arasna bir sopa sokar,
sopay evire evire skar ve kurban boar; ate yaklmaz, nceden bir tren yaplmaz, kutsal su
serpilmez. Kurban boduktan sonra yzer ve piirirler.
61. Skythia'da odun pek bulunmaz, onun iin eti yle piirirler: Kurbanlar yzdkten sonra,
kemikleri rten btn etleri ayrrlar, sonra kendi lkelerine zg bir tencere vardr. Ellerinin altnda
byle bir tencere bulunuyorsa, eti ona koyarlar. Bu tencereler tpk Lesbos krateroslarna benzerler,
yalnz onlardan ok daha byk olurlar; etler bunun ierisine konur, tencere hayvann kemikleri
zerine konur ve kemikler atee verilir. Eer tencere yoksa, etler hayvann iskeleti zerine konur, su
da katlr, alttan kemiklerle beraber atelenir; kemikler pek gzel yanarlar ve iskelet kemikten
ayrlm eti kolaylkla tutar. Bir kzn btnn piirebilmek iin yakacan da bylece kendisi
salam olur ve her kurban iin de ayn ey yaplr. Et piti mi, kurban kesen bir para ayrr, ayrca
barndan da bir para alr ve bunlar ayaklarnn dibine atar. Kurban olarak btn hayvanlar ve
zellikle at keserler.
62. Kurban, btn tanrlara bu dediimiz biimde sunulur. Yalnz Ares ayr bir tapnma konusudur.
Her blgede, toplant yerlerinde bu tanr adna, u rnek zere bir tapnak ykselir: stad eninde ve
stad boyunda bir alana, staddan az alak ve ince dallardan yaplma demetler ylr. Tepesi,
eni, boyu eit drtgen bir terastr; yan dimdik iner, stne drdnc yandan klr. Her yl yz
elli araba dolusu yeni odun getirilip yna eklenir. nk frtnalar yznden srekli olarak ker.
Bu kk tepenin en stne demirden yaplma bir pala dikilidir, bu pala ok eski olduu iin her
blgeden sayg grr ve Ares heykeli ite budur. Bu palaya her yl sr hayvanlar kurban
edeceklerdir ve tabii at, br tanrlardan daha cmerte kurban edilir. Savata esir aldklar zaman,
bunlarn yz tanesinden birini kurban ederler, ama hayvanlar iin yaplan treni yapmazlar. Bann
zerine arap serperler, kafay bir lenger zerinde keserler, lengeri odun balarnn tepesine tayp
iinde bulunan kan palann zerine boaltrlar. Yukarda olan budur; o srada aada, kutsal
tepeciin yannda u tren yaplr: Kurban edilen adamlarn sa kollarn elleriyle beraber omuz
balarndan keserler, gkyzne doru frlatrlar, brlerini de kurban ettikten sonra giderler. Kol
nereye dtyse orada, gvde de bir baka noktada, olduu yerde kalr.
63. Kurban kesme trenleri byledir. unu da belirtelim ki, domuz kurban etmezler, hatta
topraklarnda retmezler bile.
Skyth'lerin Savala lgili Gelenekleri
64. Savala ilgili detleri unlardr: Bir Skyth, ldrd ilk dmann kann bir kupaya doldurup
ier; savata ldrd herkesin kafasn kesip krala gtrr; zira ancak kafa gtrrse, ganimetten
pay alabilir; yoksa hibir ey vermezler. Dmanlarnn kafasn yle yzerler: Kulaklarn
kenarndan epeevre keser, kafay tutup silkeleyerek deriyi alr, iyice yumuasn diye kzn

kaburga kemiiyle temizler ve avularnda yourur, elbezi gibi kullanmak zere saklar. Bunlar atnn
dizginlerine dizer ve bununla vnr, nk bu havlulardan en ounu tayan en yiit diye geinir.
Hatta ilerinden birou yzlm deri paralarndan, srtma kazaklarnkine benzer mantolar
yapp giyerler. Gene biroklar, yendikleri dmann sa elinin derisini de trnaklarla beraber
yzerler ve ok torbasna kapak yaparlar. nk insan derisi kaln ve prtksz olur; belki de deriler
iinde en beyazdr. Hatta biroklar lnn btn derisini yzer, aatan bir ereveye gerer ve at
zerinde gezdirirler.
65. Bu konudaki trenleri byledir. te bir de btn balara deil de yalnz en nefret ettikleri
dmanlarnn balarna yaptklar: Kafatas kalar hizasndan biilir, ierisi temizlenir; dn
fakirler ham kz derisiyle kaplarlar; zenginler de dn yle kaplamakla beraber, iini altnla
kaplarlar ve kupa olarak kullanrlar. Hatta kendi yurttalarna da, eer aralar alr ve onu kraln
nnde yenerlerse, ayn eyi yaparlar. Hatr saylr bir konuk ziyaretlerine gelirse, bu kafalar onlara
da gsterirler ve aklamakta da kusur etmezler ki, bu adamlar kendi uluslarndan olduklar halde,
kendilerine kar sava amlar ve yenilmilerdir, bunu bir soyluluk belirtisi sayar ve vnrler.
66. Ylda bir, her vali kendi blgesinde bir krateros ierisinde su ve arab kartrr; bir dman
yenmi olan her Skyth gelir ier; alacanda byle bir baar olmayanlar bu onur arabndan
iemezler; hor grlr ve kenarda kalrlar, bu hal en ar hakarettir. Buna karlk ok sayda dman
ldrm olanlar, iki kupayla gelir ve st ste ierler.
Skyth'lerde Falclk
67. Skyth'lerde pek ok falc vardr, bunlar ileride olacak eyleri st deneklerine bakarak haber
verirler. yle: Bu deneklerden byk demetler getirirler, yere koyup datrlar, sonra denekleri
birer birer ayrarak gelecekte olacak eyleri sylerler; konuurken denekleri toplar, bir demet haline
getirirler. Bu eit falclk atalarndan kalmadr, ama "Enareler", yani ecinseller, gelecekten haber
verme yeteneini kendilerine Aphrodite'nin verdiini iddia ederler; bunlar, hlamur kabuu ile fala
bakarlar; kabuu uzunlamasna e blerler, parmaklarnn ucuna dolarlar, sonra aarak gelecekten
haber verirler.
68. Skyth kral hastaland zaman, en iyi falcy getirtir, onlar da anlattm gibi fala bakarlar.
Genellikle syledikleri filan ya da falann (burada o yurttalarn ad veriliyor) kral hanedan zerine
yalan yere yemin ettiidir. Skyth'ler arasnda, nemli konularda kral hanedan zerine yemin edilmesi
dettir. Falclarn yalan yere yemin etmekle suladklar adam hemen yakalanr, tek bana kraln
huzuruna karlr; falclarn yannda kendisine anlatlr ki, bunlar sanatlar sayesinde onun kral
hanedan zerine yalan yere yemin etmi olduunu ve kraln bu yzden hastalandn meydana
karmlardr; o inkr eder, hi yalan yere yemin etmediini syler, gcenir. nkr zerine kral
bunlarn iki kat kadar daha falc getirtir; eer bunlar da bilimlerine danp yalan yere yemin
sulamasna katlrlarsa, hemen kafas kesilir, var you ilk falclar arasnda kura ekilerek
paylalr; eer sonradan gelen falclar adam susuz karrlarsa, bir daha, sonra bir daha yeni
falclar getirilir. Eer sonunda ounluk san temize karrsa, ilk gelmi olan falclar lme

mahkm edilirler.
69. Bunlar yle ldrrler. Bir arabaya al rp doldurulur ve kzler koulur; falclar ayaklar
bal, elleri arkadan bal, azlar tkal olarak arabaya bindirilir, odunlarn ierisine konur; ate
verilir, sonra kzler kovalanr, hzl kosunlar diye rktlr. ou zaman falclarla birlikte kzler
yanarlar; kimi zaman da arabann oku alevlerden yanp kopar, kzler de her yanlar yank iinde
kaarlar. Falclarn baka nedenlerle de ayn ekilde yakldklar olur ve adlar yalancya kar. Kral,
birisini ldrd zaman ocuklarn geride brakmaz; olan ocuklar da beraber ldrtr, kzlara
dokunmaz.
70. Skyth'ler yle ant ierler: Toprak bir kupann ierisine arap doldururlar; ant iecek olanlar
buna kanlarn kartrrlar; bunun iin sivri bir eyle kk bir delik aarlar ya da klla hafif
izerler; sonra kabn ierisine bir pala, oklar, bir balta ve mzrak daldrrlar; bu da olduktan sonra
tanrsal fke zerine ant ierler ve kaptaki araptan azck ierler ve orada bulunanlarn ileri
gelenleri de onlarla beraber ierler.
Skyth Krallarnn Mezarlar
71. Kral mezarlar Gerrhos topraklarnda, yani Borysthenes zerinde gemilerin gidebildikleri son
blgededir. Krallar ld zaman, o blgede eni boyu bir, drtgen, byk bir mezar kazarlar ve
hazr olduu zaman ly getirirler: Gvde mumla kaplanmtr; nceden karn yarlm, ii
boaltlm ve maydanoz tohumu, anason ve dvlm saparna ve kokulu maddelerle doldurulmu,
sonra dikilmitir; l bir arabaya konur ve baka bir halk topluluuna gtrlr; teslim alanlar
ahane Skyth'lerin geleneklerini uygularlar: Bir kulaklarnn memesini keserler, balarn epeevre
kazrlar, kollarnn etini izerler, alnlarn ve burunlarn yrtarlar, sol ellerine ok saplarlar. Sonra
arabann iindeki kral ls, gene kendi uyruunda olan bir baka halk topluluuna gtrlr; ilk
olarak gtrld yerin ahalisi de peinden gider. Btn halk topluluklar dolatrldktan sonra l
imparatorluun en uzak lkesi olan Gerrhos lkesine gtrlr; mezar orada kazlmtr. Mezarn
iine imen yaylr, kral zerine konur; l yere saplanm mzraklarla evrilir, zerine aatan bir
glgelik konur, sazlarla rtlr; mezarn iinde bo kalan geni yerlere karlarndan birisi, elinden
iki itii kimse, bir a, silahtar, uaklarndan birisi, bir haberci ve atlar, boulup konulur;
kulland eylerden birer tane ve altn kupalar konur (gm ve bakr kullanmazlar). Bu tren
tamamlannca herkes mezarn zerine krekle toprak atar ve en yksek tmsei yapmak iin
birbirleriyle yar ederler.
72. Aradan geen bir yln sonunda u trenler yaplr: Kraln adamlarndan ona en ok hizmet
etmi olanlar seilir; bunlar Skyth rkndandrlar, zira kral kimi isterse hizmetlerine alr ve para ile
satn alnm kleleri yoktur; bunlardan ve en gzel atlarndan ellier tanesi boulur, barlar
kartlr, ileri temizlenir, saman doldurulup dikilir; iki aa destein arasna bir tekerlein yars,
yuvarlak yan yere dnk olarak konur; br yar ayn ekilde ve ayr iki kaza balanmtr;
bunlardan byle ok sayda yaparlar. Atlara enseye kadar uzunlamasna birer aa kazk geirirler ve
yarm tekerlein zerine kaldrrlar. At bir ksm nden, omuzlarnn altndan tutup kaldrr; brleri

arkadan, butlarnn yanndan karnn tutarak kaldrr; atn iki yandan bacaklar sarkar, ama yere
demez. Atlara gem ve dizgin vurulur ve dizginin ucu bir ayaa balanr. Boulan delikanllardan her
birini bir atn zerine ekerler ve yle yaparlar: Gvdeye belkemii boyunca enseye kadar sert bir
kazk geirirler; kazn alt ucu dar kar ve atn iinden geen kazn zerinde zel olarak alm
olan yuvaya oturur. Mezarn evresine bu grlmemi atllar dizdikten sonra, braklr giderler.
73. te krallarn byle gmerler; br Skyth'lerden birisi ld zaman en yaknlar bir arabaya
koyup srayla br yaknlarn dolatrrlar; bunlardan her biri kafilenin geldiini grnce brlerine
yemek karr ve yemeklerin hepsinden birer para ayrp lnn nne koyar. Krk gn boyunca
ller bylece birinden brne gezdirilir, sonra gmlr. ly gmdkten sonra Skyth'ler
kendilerini temizlerler: Balarn iyice ovarak ykarlar, gvdelerini temizlemek iin bir tren
yaparlar, yere st ular birbirine eik kazk akarlar, zerine epeevre kee sararlar, keelerin
ierisinde ve kazklarn ortasnda bir tekne vardr, iyice kzdrlm birok ta getirip bu teknenin
iine koyarlar.
74. Topraklarnda kenevir yetiir, tpk keten gibidir, yalnz daha kaln ve daha byktr. Hem
insan eliyle ekilir, hem kendiliinden yetiir. Thraklar bundan tpk ketene benzer giyecekler yaparlar.
Hatta bu iten ok iyi anlamayanlar iin, bu giyecekler ketenden mi yaplm, yoksa kenevirden mi hi
belli olmaz ve keneviri bilmeyenler, ketendir diye yemin edebilirler.
75. Skyth'ler kenevir tohumunu alrlar, anlattmz kee rtlerin ierisine girerler ve bu tohumlar
kzgn tan zerine atarlar; tohum taa deince ttmeye balar ve yle bir buu karr ki, bizim
Yunanistan'daki hamamlarda bile bu kadar boucu bir buu olmaz. Skyth'ler baylrlar buna ve
keyiften haykrrlar; bu onlar iin ykanma yerine geer, nk gvdelerine hi su dedirmezler.
Kadnlarna gelince, onlar da servi, sedir, gnlk yongalarn prtkl bir ta zerinde iyice dvp
su katarlar; bu hamuru yzlerine ve btn gvdelerine srerler; koklamaya doyulmaz bir koku
kazanm olurlar ve ertesi gn bu lapay kaldrdklar zaman derileri prl prl ve taze bir renk
alm olur.
Skyth'lerin Kendi Geleneklerine Ballklar
76. te bir halk ki, yabanc geleneklerden hangisi olursa olsun, ama zellikle Yunanllarnkinden
dleri kopar. Anakharsis ve daha sonra Skyles rneklerinden bunu ortaya koymulardr. Anakharsis
birok lke gezmi, engin bir kltr edinmiti[156]. Baba ocana dnerken, Hellespontos'u getii
srada Kyzikos'a yanat; o gn Kyzikoslular, Tanrlarn Anas onuruna bayram yapyorlard. O da
pek gsterili bir ekilde kutlanan bu bayramn ortasna dmt. Anarkharsis de adak adad,
yurduna sa salim dnerse Ana'ya Kyzikos usulnce bir kurban kesecek ve gece enlii yapacakt.
Skythia'ya vardnda Aalk Blge'ye gitti, buras Akhilleus'un At Meydan'na yakndr ve her
eitten aalarla kapldr; bu ormanlarn ortasnda, tanra iin yaplagelen btn trenleri yerine
getirdi; boynuna bir trampete ve tanrann imgelerini asmt. Ama yurttalarndan birisi grd bu
yaptklarn, koup kral Saulios'a haber verdi; kral kalkt, oraya gitti ve Anakharsis'i dinin gereklerini
yerine getirirken yakalad. Bir ok atp ldrd. Bugn Anakharsis'i sorarsanz, Skyth'ler byle bir

adam tanmadklarn sylerler. nk o yurdunu brakp gitmi ve gittii yerden garip gelenekler
getirmitir. Ariapeithes'in temsilcisi olan Tymnes'den [157] iittiime gre, Anakharsis, Skyth kral
danthyrsos'un amcas ve Spargapeites'in olu Lykos, onun olu Gnuros'un oluydu. Eer Anakharsis
gerekten bu hanedandan ise, o zaman demek ki onu kardei ldrmtr; zira danthyrsos, Saulios'un
oluydu ve Anakharsis'i ldren de bu Saulios'tur.
77. Bununla beraber Peloponezlilerden dinlediim bir baka anlat da vardr: Skyth'lerin kral
gndermi dediler, Anakharsis'i. Yunanistan'da bir okula girmi; dnte kendisini gndermi olan
krala bir rapor vermi. Lakedaimonlulardan gayr btn Yunanllarn zamanlarn eitli ve ustalk
isteyen ilere vermi olduklarn, ama doru drst bir konumay da yalnz brleriyle yapabildiini
sylemi. Ama bu, Yunanlarn kendilerinin uydurduklar bir masaldr ve Anakharsis denildii gibi
lmtr. te dardan gelme geleneklere kaplan ve Yunanllarla dp kalkan adamn akbeti bu
olmutur.
78. Bundan ok sonra Ariapeithes olu Skyles'in bana da buna benzer bir ey geldi. Skyth'ler
kral Ariapeithes'in ocuklarndan birisi de Skyles'di; bu, stria [158] ilinden ve Skyth olmayan bir
kadndan domutu. Anasndan Yunan dili ve edebiyat renmiti. Sonralar Ariapeithes,
Agathyrs'lerin kral Spargapeithes'in gizlice kurduu bir ihanete kurban gitmi, lmt; yerine Skyles
geti ve ayn zamanda babasnn Opoia adndaki karsn da ald; bu kadn Skyth'lerdendi ve
Ariapeithes'den Orikos adnda bir ocuk dourmutu. Skyth'ler kral Skyles, yerli gelenekleri
beenmiyordu; grm olduu eitim gerei daha ok Yunanistan'la ilgili eylere yaknlk duyuyordu.
Ve yle yapyordu: Skyth ordusunu Borystheneslilerin kentine doru gtrd zamanlar, ki bunlar
kendilerinin aslen Miletoslu olduklarn sylerler, ne zaman gitse bu kente demitim, Skyles askerleri
d mahallede brakr, kendisi kaleye girer, kaplar kapattrr, stndeki Skyth giyimlerini karr,
Yunanllar gibi giyinir ve bununla kar, yanna ne koruma askeri, ne de bir kimse alr, agoraya gider
dolard. Skyth'ler onu bu klkta grmesinler diye kaplar gzaltnda tutulurdu. Burada tam bir
Yunanl gibi yaar, tanrlara Yunan greneine gre kurbanlar sunard. Bir ay ya da daha ok byle
yaar, sonra eski giyimlerini giyip giderdi. Bu keyfi sk sk tekrarlard. Borysthenes'de bir saray
yaptrm, ierisine yerlilerden bir kadn koymu ve onunla evlenmiti.
79. Ama bana bir felaket gelmesi gerekiyordu ve bu felaketin bahanesi u oldu: Dionysos
srlarnn kutsal esinlerine karmak hevesine kapld. Tam bu isteini gerekletirecekken, etkileyici
bir mucizeye tank oldu. Az yukarda sylediim gibi, Borysthenes'de pek gsterili, pek byk bir
saray vard; evresi beyaz mermerden sphinxler ve Griffonlarla sslenmiti; tanr gzlerini bu
yapya evirdi ve yakt; ama bu mucize Skyles'in att adma engel olmad. Oysa Skyth'ler, Dionysos
diniyle ilgili Yunan trelerini hor grrler; insanlara akllarn kaybettirmek tanrsal bir klfa
sokulamaz derler. Skyles, Dionysos dinine girdii srada, Borysthenesli birisi gizlice kentten kp
Skyth'lere gitti: "Siz Skyth'ler," dedi, "Dionysos cezbesine tutulup tanrnn kurban oluyoruz diye
bizimle alay edersiniz; pekl. Ama ite sizin kralnz da ayn eyi yapyor, kendisini Dionysos'a
teslim ediyor, tanrsal lgnlk onu da yakalad. nanmyor musunuz? Gelin, kendi gzlerinizle
grn." Skyth efleri peine takldlar; onlar kente soktu, gizlice bir kulenin stne yerletirdi,

oradan Dionysos ayini yapan alay ierisinde, kendini kutsal cezbeye kaptrm olan Skysles'i
grdler. Skyth'ler bunu byk bir felaket saydlar. Kentten ktlar ve grdklerini btn orduya
yaydlar.
80. Skysles her zamanki yerine dndkten sonra Skyth'ler, Teres'in kzndan olma kardei
Oktamasades'i balarna geirip ona kar ayaklandlar. Bana gelecei ve bunun nedenini anlam
olan Skysles, Trakya'ya kat. Oktamasades bunu haber alnca Trakya'ya sefer at; stros zerine
dman kuvvetleriyle karlat, tam arpma balayacakken Sitalkes, Oktamasades'e u haberi
gnderdi: "Niye dvyoruz sanki? Sen benim kz kardeimin olusun ve erkek kardelerimden
birisi senin elinde; sen onu bana ver, ben de sana Skyles'i vereyim; neden kaderimizi savaa teslim
edelim?" Sitalkes"in gnderdii haber byleydi; gerekten de Sitalkes'in erkek kardelerinden birisi
kam, snacak bir yer aramt ve imdi Oktamasades'in yanndayd. Oktamasades bu neriyi iyi
karlad, daysn Sitalkes'e teslim etti ve kardei Skyles'in kafasn kestirdi. te kendi trelerine
Skyth'ler bu kadar titizlikle baldrlar, yabanc geleneklere uymaya kalkanlar byle
cezalandrrlar.
81. Skyth'lerin nfusu tam olarak ne kadardr renemedim; deiik eyler sylediler; bana ok
kalabalk olduklarn, ama bunlarn arasnda asl Skyth'lerin az olduunu sylyorlard. Bununla
beraber ite bana gsterdikleri: Borysthenes ile Hypanis arasnda Exampeia denilen yer var; biraz
yukarda bu blgede ac bir kaynak bulunduunu ve bunun Hypanis'e kararak bu rman suyunu
iilemeyecek hale soktuunu anlatrken sz gemiti. Orada bir bakr kazan vardr, Pontos
Euxeinos'un aznda Kleombrotos olu Pausanias'n sungusu olarak bulunan kazandan alt kere daha
byktr. Pontos Euxeinos'un azndaki kazan grmeyenlere anlatmak iin sylyorum, Skyth kazan
alt yz amphoray rahat rahat alr ve kalnl alt parmaktr. O lkede oturanlar bana bunun karg
ular eritilerek yapldn sylemilerdir. Krallar Ariantas, Skyth'lerin ka kii olduklarn
renmek istemi, her Skyth'in kendisine bir karg ucu getirmesi iin haber salm; getirmeyen
ldrlecekmi. Pek ok karg ucu getirilmi ve o da bunlardan kalc bir ant yaptrmak istemi. O
zaman bu bakr kazan yaplm, bu Exampeia denilen yerde kurbanlar bunun iine konur. te
Skyth'lerin ka kii olduklar hakknda dinlediklerim bunlardr.
82. ok sayda ve ok byk rmaklar bir yana braklrsa, bu topraklarda olaanst bir ey
yoktur. Bununla beraber bu rmaklardan ve usuz bucaksz ovalardan ayr olarak ilgi ekici bir eyi
daha belirtelim: Bir kayann zerinde Herakles'in ayak izlerini gsterirler; Tyras rmann
yanndadr, insan aya izine benzer ve iki dirsek uzunluundadr. Bu konu da ite bu kadar; imdi asl
anlatacam hikyeye geliyorum.
Dareios, Skyth Seferine kyor
83. Dareios, Skyth'lere kar sefer hazrl yapyordu, st ste haberciler salyor, kimilerinden
yaya askeri, kimilerinden gemi, kimilerinden de Trakya Bosphoros'u zerine kpr kurmalarn
istiyordu, ama kardei Hystaspes olu Artabanos, onu Skyth'ler zerine yrmekten vazgeirmeye
urayordu. Bunlarn ilkel toplumlar olduklarn, yoksulluk iinde bulunduklarn ileri sryordu.

Ama bu akll uslu tlerden bir sonu alamad; stelemekten vazgeti. Dareios, her ey hazr olunca
ordunun bana geip Susa'dan yola kt.
84. olu da askere alnan ranl Oiobazos'un, Dareios'un huzuruna karak, oullarndan birinin
kendisine braklmasn istemesi o zamanda olmutur. Dareios, ona verdii cevapta, mademki
kendisinin dostudur ve hakl bir istekte bulunmutur, hepsini brakacan syler. Oiobazes sevin
iinde kalmt; oullarnn seferden ayrlmasn bekliyordu; Dareios evresini alan yksek
grevlilere emir verdi, oullarnn n de ldrtt.
85. te bu delikanllar, babalarna l olarak braklmlardr. Dareios Susa'dan kt, zerinde
kprnn kurulmu olduu Bosphoros'daki Khalkedon'a geldi; orada gemiye bindi, Kyaneia adalarna
gitti. Bu adalar, Yunanllara gre eskiden yzer adalard. Kutsal duvarlar iinde oturup Pontos
Euxeinos'un doyulmaz gzelliklerini seyre koyuldu. Denizler iinde en artc olan budur: Uzunluu
on bir bin yz staddr; en geni olduu yer bin yz staddr. Bu denizin az, drt stad
geniliindedir ve Bosphoros denilen bu kanal ki, kpr bunun zerine kurulmutur, yz yirmi stad
boyunca uzanmaktadr; Bosphoros, Propontis'e ular. Propontis'in genilii be yz, uzunluu bin
drt yz staddr, Hellespontos'a kar, burada drt yz stad boyunca, yedi stada kadar daralr.
Hellespontos, Ege denilen bir ak denizde son bulur.
86. Baknz bu ller nasl alnmtr: Bir gemi, iyi mevsimde genellikle gndz yetmi bin kula,
geceleyin altm bin kula yol yapar. Bunu bildikten sonra, denizin giri yerinden Phasis'e, yani en
uzun olduu yere kadar dokuz gn sekiz gece eker, bu da bin yz on tane bin kula, baka deyile on
bir bin yz stad tutar. Ve Sindoslarn lkesinden Thermodon zerindeki Themiskyra'ya kadar Pontos
Euxeinos'un geni yeri gn iki gecelik yoldur, bu da yz otuz bin kula ya da bin yz
stad tutar. te ben Pontos Euxeinos'un, Bosphoros'un ve Hellespontos'un enini boyunu byle hesap
ettim. Verdiim bu aklamalar corafya gereklerine tam olarak uyar. Bir de unu ekleyelim: Pontos
Euxeinos'da aa yukar kendisi kadar byk bir de gl vardr; ad PalusMaiotis'dir, Pontos
Euxeinos'un babas diye ad takmlardr.
Boaz Kprs
87. Denizi seyreden Dareios geriye dnd ve Samoslu Mandrokles'in yapm olduu kprye
doru yelken at. Bosphoros'u da grd ve deniz kysna beyaz mermerden iki direk diktirdi; birine
Asur, brne Yunan harfleriyle, savaa gtrd halklarn dkmn yazdrd; imparatorluundaki
uluslarn hepsini gtrmekteydi. Btn bu birliklerin hesab yaplmtr, donanmay saymazsak, atl
yaya hepsi yedi yz bindir; ayrca alt yz gemi toplanmt. Sonradan Bizansllar bu direkleri kente
tamlar ve Orthosia Artemis sunan yapmlardr; Asur yazlaryla dolu bir tek ta, Bizans'daki
Dionysos tapna iin ayrlmtr. Benim hesabma gre, Dareios'un Bosphoros zerine kurduu
kpr, Bizans ile Pontos Euxeinos'un azndaki tapnan orta yerine der.
88. Bu arabuk yaplm olan yap houna gitti; mimar, Samoslu Mandrokles'e verilebilecek her
eyin on katn verdi. Mandrokles bunlarla, aslna bakarak yaplacak bir tablo iin dl koydu ve
tabloyu Samos'daki Here tapnana astrd: Resim, Bosphoros zerine atlm olan kpry, eref

yerinde oturan Dareios'u ve boaz gemekte olan orduyu gsterir; bir de u yazy yazdrd:
Mandrokles bu sunguyu Here iin ayrd
Balklar bol Bosphoros'da dalgalara hkmeden bir kpr
Bu deersiz tablo bu duvarlara aslsn
Zira Dareios'un planlarn uygulayan adam
Kendisinin ve Samos'un erefini ykseltti.
Bu ii yneten adamn brakt ant byledir.
89. Mandrokles'i mkfatlandrdktan sonra Dareios, Avrupa'ya geti. oniallara verdii grev,
gemilerini Pontos Euxeinos'a sokacaklar, stros zerine bir kpr atp orada bekleyeceklerdi;
donanma onia, Aiolia ve Hellespontos kylar denizcilerinin ynetimi altndayd. Kyaneia adalarn
geip doru stros'a kt; rmaa girip iki gn gitti ve stros'un kollara ayrd bu ynde bir kpr
kurdu. Dareios, arabuk kurulan kprden Bosphoros'u getikten sonra Trakya'da ilerledi, Tearos
rma kaynaklarna vard ve orada gn dinlendi.
90. Tearos kylarnda yaayanlar derler ki, bu rmak, birok hastala iyi geldikten baka,
insanlarda ve atlarda grlen uyuzu da geirtir. Ayn kaya zerinde otuz sekiz kaynaktan fkrr;
souk olan da vardr, scak olan da. Bu kaynaklar Perinthos yaknndaki Heraion kentiyle Pontos
Euxeinos zerindeki Apollonia arasnda tam orta yerdedir ve ikisine de iki gnlk yoldadr. Tearos
Kontadesdos'a, Kontadesdos Agrianes'e, Agrianes Hebros'a, Hebros da Ainos kenti yannda denize
dklr.
91. Bu suyun kysna varan Dareios, burada kamp kurdu ve rmak houna gittiinden, buraya da bir
direk diktirdi ve stne yle yazdrd: "Tearos'un kaynaklar bir rman verebilecei suyun en
iyisini ve en gzelini vermektedirler ve ranllarn ve btn anakarann kral, en yiit ve en gzel
insan, Hystaspes olu Dareios ve ordusu, Skyth'ler zerine yrrken bu kaynaklarn yanndan
geti." Buraya kazdrd yazt ite buydu.
92. Buradan kalkt, bir baka rman kylarna geldi, bu Odrysler lkesindeki Artiskos rmadr.
Bu rman yanna vardnda baknz ne yapt: Ordusuna bir yer gsterdi, herkesin buradan geerken
bir ta getirip brakmasn emretti. Btn ordu bu emri yerine getirdi ve buraya bu ok yksek ta
ynn brakp yle gitti.
93. stros'a varmadan nce ilk yendii ulus Getaililer, lmek istemeyen halktr; zira Apollonia ve
Mesambria kentlerinin yukarsndaki Salmydessos'da[159] yaayan ve Skyrmiadai ve Nipseia adlar
ile anlan Thraklar, Dareios'a, savamadan teslim olmulardr; ona kar durmak lgnlna kaplan
Getaililer hemen kleletirilmilerdir; oysa bunlar Thraklarn en yiit ve en doru olanlarydlar.
94. "lmek istemeyen halk" szn u anlamda syledim: Kendilerinin lml olduklarna

inanmazlar; len kimsenin gidip tanrsal ruh Zalmoxis'e ya da ilerinden bazlarnn verdikleri adla
Gebeleizis'e kavuacan sanrlar. Her be ylda bir kendi yurttalar arasnda kura ile birini seip
bu Zalmoxis'e haberci olarak gnderirler; habercinin grevi, ona dileklerini iletmektir. Baknz bunu
nasl gnderirler: lerinden kii ellerinde bir kk mzrakla ortaya karlar; brleri Zalmoxis'in
yanna gidecek olan ellerinden ve ayaklarndan tutup havaya kaldrrlar ve mzraklarn sivri ular
zerine brakrlar. Eer saplanp lrse, tanrnn kendilerinden honut olduu anlalr; lmezse
haberciye kzarlar, kt niyetli olmakla sularlar ve ondan honut kalmadklar iin bir bakasn
gnderirler; zaten grevin kendisine salnda verilmesine dikkat ederler. imee ve yldrma
kar gkyzne ok atp kendi tanrlarnn gzn korkutmaya kalkan Thraklar bunlardr; zira orada
kendilerininkinden baka bir tanrnn bulunabileceine inanmazlar.
95. Pontos Euxeinos ve Hellespontos Yunanllarnn bana anlattklar hikyeye gre bu Zalmoxis
bir insanm, Samos'ta kleymi, efendisi de Mnesarkhos'un olu Pythagoras'm[160]. Azat olduktan
sonra byk bir servet kazanm, yurduna ok zengin olarak dnm. Thraklar yaaylar zor,
olduka kaba insanlarm; Zalmoxis ise on konforunu tanmt, Thraklardan daha derin bir yaama
anlay vard; Yunanllara srtnmt, hem de yle byle deil, nk bilge Pythagoras' tanmt.
Ve bundan tr diye dnyorum, sofrasn herkese am, bir eit toplant yeri haline getirmiti;
orada lkesinin ileri gelenlerine bir yandan lenler ekiyor, bir yandan da ne kendisinin, ne
konuklarnn, ne de gelecek kuaklarn leceini, hepsinin bir yere gideceini retiyordu. Onlara
byle davranr, byle eyler sylerken, bir yandan da yeraltnda bir ev yaptryordu. Oras hazr
olunca ortadan kayboldu, oraya indi, yl orada kald. Thraklar bir l iin yaptklar gibi, onun
iin de zlyor, alyorlard. Drdnc yl ortaya kt ve onlar dediklerine byle inandrd.
Zalmoxis ite byle yapm diye anlatrlar.
96. Eer bu kimse ve onun yeralt evi hakkndaki kendi dncemi sylemek gerekirse, olay inkr
etmemekle beraber, ancak snrl olarak inanabildiimi syleyeceim; bildiim bir ey varsa, o da
Zalmoxis'in Pythagoras'dan yllarca nce yaam olduudur. Bununla beraber Zalmoxis adnda bir
adam varm ya da bu Getaililerin ulusal tanrlarym, bence nemli deil. ster yle ister byle,
ranllar kendilerine zg niteliklerini belirtmi olduum bu halk yenmiler ve askere alp orduya
katmlardr.
97. Dareios, stros'a vard ve askerleriyle beraber rma geti; sonra oniallara emir verdi,
kpry ykacaklar ve gemilerin mrettebatyla beraber orduyu karada izleyeceklerdi. oniallar
buyruu yerine getirmek zere kpry ykmaya davranrlarken, Mytilenelilerin banda bulunan
Erxandros olu Koes, fikrini sylemek isteyen bir kimsenin szlerinin honutsuzlukla
karlanmayacana gvenerek, Dareios'a unlar syledi: "Kral," dedi, "yle bir lkeye giriyorsun
ki, ne srlm bir kar topra, ne de iinde insanlar oturan bir kenti vardr; brak bu kpr yerinde
kalsn, onu kuranlar da bana beki olarak koy. Byle yaparsan, Skyth'lere rastladmz zaman
tasarlarmz yerine getirebilirsek, yurtlarmza dnebiliriz; yok onlar yenemezsek, o zaman ne
yapalm, gene de sknetle yerlerimize dneriz. Skyth'lere savata yenileceimiz gibi bir dnce
aklmn ucundan gemez, ben daha ok onlar bulamamaktan ve topraklarn dolarken yoksullua

dmekten ekiniyorum. Denilecektir ki, ben kendi karm asndan ve burada kalmak iin byle
konuuyorum. Ama hayr, bence en iyisi budur, benim sylediimdir; zira kendi hesabma ben seninle
geleceim, geride kalmayacam." Dareios bu tten ok holand. u szlerle cevap verdi:
"Lesboslu yabanc, eer sa salim sarayma dnersem, bu gzel dne gzel bir karlk vermek
frsatn bana kazandrmak iin mutlaka gel, beni gr."
98. Bunu dedi ve bir kayn zerine altm tane dm vurarak onia kentlerinin tyranlarn artt
ve unlar syledi: "oniallar, kpr hakknda vermi olduum emri verilmemi saynz: Bu kay
alnz ve ne diyorsam onu yapnz: Skyth topraklarna girdiimi grdnz gnden balayarak
diyorum, her gn dm znz, eer bu sre iinde dnmezsem ve dmleri zmek iin
belirtilen gnler biterse, buray brakp geri dnnz, lkenize doru yelken anz. Ama o zamana
kadar, mademki bu yeni karar aldm, kprye iyi baknz, iyi koruyunuz ve onu ayakta tutmak iin
alnz. Gstereceiniz dikkat benim iin ok deerlidir." Bu emirleri verdikten sonra Dareios,
acele lkenin ierilerine doru yrd.
Skythia ve Burada Yaayan Uluslar
99. Skythia kylar Trakya kylarnn uzantsdr; Trakya bir krfez izer, ondan sonra Skyth
topraklarna girilir ve Euros rzgr ynnde akarak denize dklen stros'un azna varlr.
stros'dan tesi artk asl Skyth kylardr, imdi uzunluu anlalabilsin diye bunlar anlatacam:
stros'u geince buras eski Skythia'dr; gneye, Notos rzgr dorultusunda, Karkinitis iline kadar
uzanr; tesi ayn kynn devam ki, dalktr ve Pontos Euxeinos'a doru bir knt yapar, Taurika
Khersonesos'u[161] ya da Kayalk Khersonesos denilen yarmadaya kadar uzanr ve burada Tauriler
otururlar; bu yarmada denize kar ve douya doru uzanr. Zira Skyth'lerin iki yandan snr
denizdir, Gney Denizi ve Dou Denizi, tpk Attika gibi. Ve Tauri halk Skythia'nn bu blgesinde
oturur, eer Attika'da Thorikos demosu ile Amaphlystos demosu arasnda denize doru bir knt
yapan engebeli Sunion Burnu'nda Atinallardan baka bir halk otursayd, burada da durum yle
olacakt. Elbette ki bu kk lkeler ok geni topraklarla ne kadar ltrlebilirse, bunu da o
lde almak gerekir. Tauris'in durumu byledir. Attika kylarn grmemi olanlar iin ite baka
bir benzetme: Tpk apygia'da Brindes liman ve Taranto arasndaki kntda yabanc bir halk
oturuyor ve apygia'y ikiye ayryormu gibi. Tauris deyince akla gelen baka rnekleri sralamak
istemiyorum ve yalnz bu iki knty sylemekle yetiniyorum.
100. Tauris'den sonra gene Skyth'lerle karlarz; bunlar, Tauris'in kuzeydousundaki lkede,
Dou Denizi kylarnda, yani Kimmerler Bosphoros'unun ve PalusMaiotis'in Tanais'e kadar uzanan
bat blmnde otururlar; Tanais bu i denizin bir girintisinde denize dklr. br yandan
stros'dan kuzeye doru kara ynnden girilirse, Skythia snr olarak nce Agathyrs'lerin lkesine,
arkasndan Neuriler lkesine, sonra Androphag'lar lkesinden geerek, en son Melankhlenos'lar
lkesine varlr.
101. Skythia iki kenar deniz kys olan bir drtgen izer, denize bakan kenarlarnn uzunluu
eittir. Gerekten stros'dan Borysthenes'e kadar yaya on gnlk yoldur; Borysthenes'den Palus

Maiotis'e kadar gene on gndr ve denizden ieriye doru, Skythia'nn kuzeyinde oturan
Melankhlenos'larn lkesine kadar yirmi gnlk yoldur. Benim hesabmca, bir gnlk yol iki yz stad
demektir. Demek ki Skythia'nn bir utan bir uca enlemesine uzunluu drt bin stad olur. Ve ieriye
doru boylamasna da gene drt bin stad tutar. Bu lkenin eni boyu ite budur.
102. Skyth'ler kendi balarna dz ovada verecekleri bir savata Dareios ordusunu
pskrtemeyeceklerini anlamlard; komularna eliler gnderdiler. Bu uluslarn bandakiler tam o
srada toplanm, birbirleriyle danyorlard, byle hatr saylr kuvvetlerin ilerleyiini grp telaa
dmlerdi. Tauris, Agathyrs, Neuri, Androphag, Melankhlenos, Sauromat, Gelon ve Budin krallar
bir araya gelmilerdi.
103. Tauris halknn grenekleri unlardr: Gemileri kazaya urayan ve denizde ellerine geen
btn Yunanllar Bakire'lerine kurban ederler; baknz bunu nasl yaparlar: Bir kurban treni
hazrlarlar ve kafaya sopa indirerek ldrrler. Kimi anlatlara baklrsa; gvdeyi tapnan
bulunduu kayadan aaya atarlar ve kelleleri kazklarn ucuna geirirler; br anlatlar kelleler iin
ayn eyi sylemekle beraber, gvdelerin atldn kabul etmezler ve gmldn sylerler.
Taurislilerin kurban sunduklar bu tanr, kendi itiraflarna gre, Agamemnon kz phigenia'dr [162].
Savata ellerine den dmanlarn sonu ise yledir: Her sava bir kafa kesip evine gtrr; uzun
bir sra geirir ve kulbesinin stne, ta yukarya, tam dumann kt yerin tepesine diker; bu
nbetidir derler, btn eve gz kulak olur. Geimleri sava ve apuldur.
104. Agathyrs'ler pek fazla kadnlam adamlardr; parlak sslere baylrlar; kadn herkesindir,
bylece herkes birbiriyle karde olur ve bu genel akrabalk karlkl kskanlk ve kin duygularn
kaldrr. br gelenekler bakmndan Thraklara yaklarlar.
105. Neurilerin grenekleri Skyth'lerinki gibidir. Dareios istilasndan bir nesil nce lkelerini
ylanlar kaplam, buras daha nce de zaten ylan doluymu, yurtlarn brakp kmak zorunda
kalmlar. Kuzeyden kk bir ordu gibi yenileri inmi, lke artk ylanlarla dolmu, sonunda gidip
Budin'lerin yanna snmlar. Bana yle geliyor ki, bunlarn tm de gzbacyd, Skyth'lere ve
Skythia'da yerlemi Yunanllara bakarsanz, her Neuri ylda bir kez ve birka gn iin kurt biimine
girer, sonra eski haline dnermi. Aslnda bu laflar pheyle karlarm, ama srmazlarm, bunu
syler, yemin bile ederler.
106. Androphag'lar, insanlarn en yabanlardrlar; ne adalet bilirler, ne yasa; gerdirler, Skyth'ler
gibi giyinirler, ama dilleri ayrdr ve btn bu halklarn iinde tek insan yiyenler bunlardr.
107. Melankhlenos'lar karalar giyinirler; adlar buradan gelir[163]. Skyth'lerin geleneklerini
uygularlar.
108. Budin'ler[164] gl ve kalabalk bir ulustur; gzleri parlak, salar kzl sardr, Gelonos
derler, tahtadan yaplma bir kentleri vardr. Kale bedeninin her kenar otuz staddr ve aatan
yaplma yksek bedenlerdir; evleri aatandr, tapnaklar da yle. Zira tapnaklar da vardr. Yunan
tanrlar iin kurulmutur. Yunanllarnki gibi heykeller, sunaklar ve tahta mihraplarla donatlmtr ve

 ylda bir Dionysos adna kutladklar bayramda Dionysos trenleri yaparlar. Gelonlarn asllar
Yunandr, ondan byle yaparlar; deniz kysndaki yerlerinden gtkten sonra Budin'lerin yanna
gelip yerlemilerdir; Yunan ve Skyth karm bir dil konuurlar.
109. Budin'lerin ne dilleri, ne de gelenekleri byledir; zira buralarn yerlisi olan Budin'ler
gerdirler ve btn uluslar ierisinde bit yiyenler bir tek bunlardr; Gelonlar ise topra ekerler,
buday yerler, bahe yetitirirler; ne grnleri, ne de renkleri Budin'lere benzer. Bununla beraber
Yunanllar, Budin'lere de Gelonos adn verirler, ama yanltr. lkeleri vadilerden ve ormanlardan
oluur, eitli bitkilerle kapldr; bitkilerin en bol olduu vadide ok byk ve derin bir gl bulunur;
bataklk kylarnda saz yetiir. Burada susamuru, kunduz ve drtgen burunlu baka hayvanlar tutulur,
bunlarn krklerini br adi krklerin iine dikerler ve hayalarn dlyata hastalklarna kar ila
olarak kullanrlar.
Amazonlar
110. Sauromat'lara gelince, bunlar iin sylenenler de unlardr: Amazonlara [165] ki, Skyth'ler
bunlara Oiorpata derler, yani Yunanca karl erkek ldrenler nk Skyth dilinde oior erkek
demektir, pata da ldrmek sava aan Yunanllar diye anlatrlar, Thermodon savan kazandktan
sonra, canl olarak yakaladklar Amazonlar gemiye doldurup denize almlar; Amazonlar ak
denizde erkeklerin zerine atlp dve dve ldrmler. Ama bir gemi nasl ynetilir bilmiyorlard,
dmen nasl tutulur, yelken nasl kullanlr, krek nasl ekilir, haberleri yoktur. Erkekleri
ldrdkten sonra rzgrn ve dalgann nne katlmlar. "Dik Bayr" denilen PalusMaiotis'e
varmlar. Buralar zgr Skyth'ler topraklar iinde kalr. Amazonlar burada karaya karlar ve
lkenin insanlarn yaadklar blgesine giderler; otlayan atlara rastlaynca bunlar alp stlerine
atlarlar ve Skyth topraklarn yamaya balarlar.
111. Skyth'ler balarna gelene bir anlam veremiyorlard; bunlarn ne dillerini anlyor, ne
giyinilerini tanyor, ne de kim olduklarn biliyorlard; nereden kt bunlar diye arp kalmlard,
bunlar gen ve zorlu erkekler sanyorlard[166]; sonunda savatlar; arpmadan sonra lleri gren
Skyth'ler, bunlarn kadn olduklarn anladlar; aralarnda dantlar ve ne olursa olsun bunlar bir
daha ldrmemeye karar verdiler. Bakacaklar, grne gre bunlar ka kiidir? Kendi aralarndan
ve en genlerinden o kadar delikanl ayracak ve karlarna onlar karacaklard; bunlar kamplarn
gidip kadnlarn kampnn hemen yanna kuracaklar ve kadnlarn davranlarna gre
davranacaklard; eer kadnlar stlerine yrrlerse savaa girmeyecekler ve aray biraz amakla
yetineceklerdi; sonra onlar durunca bunlar da duracak ve kamplarna dneceklerdi. Skyth'ler byle
dnmlerdi, nk bu kadnlardan ocuklar olsun istiyorlard.
112. Delikanllar aldklar emri yerine getirdiler. Amazonlar, bunlarn kendilerine ziyan
dokunmayacan anlaynca onlara aldrmaz oldular. Delikanllar her gn kp br kampa
yaklayorlard. Onlarn da Amazonlar gibi at ve silahtan baka bir eyleri yoktu; onlar da av ve
yama ile yayorlard.

113. le vakit olunca Amazonlar yle yapmay det edinmilerdi: Birer ikier dalyorlar ve
tabii ihtiyalarn gidermek iin birbirlerinden ayrlyorlard. Buna gre Skyth'ler de yle yapmaya
baladlar. Ve ilerinden birisi bu tek bana kalm kzlardan birisini yere yatrmak istedi; Amazon,
olmaz demedi ve delikanlnn kendi gvdesine yaptklarna kar fkelenmedi. Ona bir ey
syleyemezdi, nk ikisi de birbirinin dilinden anlamyordu ama iaretlerle ona anlatt ki, yarn
gene gelsin, bir arkadan da getirsin, kendisi de bir baka kz daha getirecekti. Delikanl dnd,
olan biteni brlerine anlatt. Ertesi gn yanna bir arkadan alp gitti; Amazon, yannda bir baka
Amazonla beraber bekliyordu. Durumu gren br olanlar da geri kalan Amazonlar insanlatrmaya
koyuldular.
114. Ondan sonra kamplarn birletirip beraber yaadlar. Herkesin kars, ilk olarak bulumu
olduu kzd. Erkekler kadnlarn dilini skememiler, ama kadnlar erkeklerin szlerini anlamay
baarmlard. Birbirleriyle anlaabildikleri zaman delikanllar, Amazonlara yle dediler: "Bizim
ana babalarmz, malmz mlkmz var. Artk byle yaamay brakalm; bizimkilerle birleelim,
onlar gibi yaayalm. Bizim karlarmz olacaksnz, stnze baka kadn getirmeyeceiz." Cevap
verdiler: "Biz sizin evlerinizdeki kadnlarla bir arada oturamayz; trelerimiz birbirine benzemez.
Sizin kadnlarnz dediklerimizin hibirisini yapmazlar; kadn ileri yaparlar, arabalarnn iine
kapanp otururlar, ne ava giderler, ne de baka bir yere; onun iin biz onlarla anlaamayz. Ama siz
eer bizleri kar olarak almak ve bize iyi davranmak istiyorsanz, gidip babalarnz bulunuz, paynza
denleri alp geliniz, burada kendi yasalarmza gre yaayalm."
115. Delikanllarn akll yatt, yle yaptlar. Paylarna denleri alp Amazonlarn yanna
dndkleri zaman, kadnlar unlar sylediler: "Sizleri atalarnzdan ayrdk ve ka defa mallarnz
yama ettik, bu olanlardan sonra bu lkede kalmaktan ekiniyoruz, biraz da rkyoruz. Bizi mademki
karlarnz olarak istiyorsunuz, hep birlikte yle yapalm; bu topraklardan gidelim, Tanais'i geip
br yanda yerleelim."
116. Delikanllar buna da olur dediler. Tanais'i getiler. Tanais'in dousunda yaya gnlk yolda
bulunan bir lkeye kadar ilerlediler, buras PalusMaiotis'den kuzeye doru gene gnlk yaya yol
tutuyordu. Buraya geldiler ve buraya yerletiler, ocuklar bugn de burada otururlar. O zamandan
beri ve bugn de Sauromat kadnlar bykanneleri gibi yaarlar. Kocalaryla beraber ya da kendi
balarna ata binip ava giderler, savaa girerler ve erkekler gibi giyinirler.
117. Sauromat'lar, Skyth dili konuurlar, yalnz ta batan beri birok yanl yaparlar, nk
Amazonlar hibir zaman bu dili iyice renememilerdi. Evlenme konusuna gelince, treleri udur:
Bir kz, bir dman ldrmeden evlenemez. Bu yasann gereini yerine getirmedii iin bekr olarak
ihtiyarlayan kzlar vardr.
118. te Skyth'lerin habercileri, btn bu uluslarn toplant halinde bulunan krallarna gnderilmi
oluyordu. ranllar komu anakaray btnyle egemenlikleri altna almlar, Bosphoros Boaz'na
kpr kurdurmular ve bu yana, kendi anakaralarna gemilerdi, bunlar aklyorlard; Thraklar
yenmiler, stros zerine kpr atmlard, nk egemenliklerini bu topraklara kadar yaymak

istiyorlard. "Kenarda durup felaketimize seyirci kalmaktan saknn," diyorlard. "Hep birlik olup
istilacya kar ayaklanalm. Kabul etmiyor musunuz? O zaman yenilsek de yenilmesek de, ya
topraklarmz brakp gideceiz ya da eer gitmezsek, Dareios ile anlama yapacaz. Eer
yardmmza komay kabul etmezseniz, baka ne yapabiliriz? Ayrca byle yapmakla kendi
banzdaki tehlikeyi hafifletmi de olmayacaksnz; ranllar yalnz bize kar deil, size kar da
yryorlar; bizi kle yapmalar, sonradan sizi rahat brakmalar iin deildir. Gzle grlr bir kant
ister misiniz? Eer ranllar Asya'daki eski kleletirmenin cn almak iin yalnz bize kar sefer
am olsalard, buraya gelmeden nce br btn uluslara saldrmazlard; o zaman, evet, gstermi
olurlard ki, yalnz Skyth'lere kar yrmektedirler, herkese kar deil. Ama daha anakaraya ayak
atar atmaz, yollarna rastlayan herkesi kendilerine baladlar. Thraklar saymasak bile, yakn
komularmz Getailere de boyun edirmediler mi?"
119. Saydm uluslarn efleri Skyth'lerin nerilerini grtler, grler ayrld; Geloni, Budin
ve Sauromat krallar Skyth'lere yardm etmekten yana ktlar. Ama Agathyrs kral, Neuri kral ve
Androphag'larn ve Melankhlenos'larn efleri, Taurisliler, Skyth'lere cevap verdiler: "Eer ilk
olarak siz ranllara saldrm ve dmanlk rnei vermi olmasaydnz, imdiki dileiniz hakl
olabilirdi, o zaman biz de pekl kaderimizi sizinkisiyle birletirirdik. Ama daha nce siz onlarn
lkesine atldnz; tanrnn houna gittii srece ve bizsiz orada egemen oldunuz. Bugn de sra
ranllarda, onlar da gene ayn tanr yrtyor. Biz o zamanlar bu adamlara kar bir saldrda
bulunmadk; bugn de ilk olarak biz onlar ldrmeye kalkmayz. Eer stmze gelirler ve ilk olarak
onlar bize saldrrlarsa, bunu onlara yaptrmayz. Ama onlardan bir dmanlk grnceye kadar
yerimizde rahat dururuz; nk ranllarn buralara bize saldrmak iin geldiklerini sanmyoruz. Bizce
onlar, yalnz ilk saldry yapanlara kar yryorlar."
Skyth'lerin Sava Taktii
120. Bu szler Skyth'lere ulat zaman karar verdiler, mademki komular onlarla kader birlii
yapmak istemiyorlard, onlar da ak bir meydan savana girmeyeceklerdi, azar azar toprak
brakarak ekileceklerdi; yollar stndeki kuyular dolduracak, emeleri tkayacak, otlar
bieceklerdi. ki gruba ayrldlar. Birinin kral Skopasis'ti, bu grup Sauromat'larla birleecekti; eer
ranllar bunlara kar yrrlerse PalusMaiotis boyunca ve Tanais dorultusunda yava yava
ekileceklerdi, eer ranllar uzaklarlarsa pelerine deceklerdi. Bu Skopasis grubu daha yukarda
sz geen krallktan birisiydi[167]. br iki krallktan danthyrsos ynetiminde olan by ile
Taxakis'in hkm altnda bulunan ncs tek ordu halinde toplanm ve Gelon ve Budin'lerle de
takviye edilmiti; bu ordu bir gn aralkla ranllarn nnden yava yava geri ekilerek toprak
brakacak ve alnm olan kararlar uygulayacakt. nce kendilerine yardm reddetmi olan devletler
ynnde gidecek, bylece onlar da savaa zorlam olacakt; mademki kendiliklerinden
katlmamlard ran'a kar savaa, imdi buna zorlanm olacaklard; arkasndan bu ordu Skythia'ya
doru geri dnecek ve durumu uygun bulursa, saldrya geecekti.
121. Bu kararlar alndktan sonra Skyth'ler, Dareios'a kar yrd; en iyi atllarn keif iin
ileriye gndermilerdi. ocuklarnn ve kadnlarnn ilerinde yaadklar arabalar ve bu arabalarla

birlikte srler de ayrlm, nceden yola karlmlard, yalnz kendi yiyeceklerini salayacak
kadar blmn yanlarnda brakmlard; durmadan kuzeye doru ekileceklerdi.
122. Geri ekilme yolunu ilk olarak bu kervan tutmutur; bu arada Skyth keif yollar gnlk
yolda ve stros dolaylarnda ranllara rastladlar; brleri de onlarn nerede olduklarn rendikleri
zaman, ran ordusuyla aralarnda bir gnlk yol vard; durdular ve toprak stnde ne varsa silip
sprdler. ranllar, Skyth atllarn grr grmez pelerine dtler, ama brleri bir grnp bir
kayboluyorlard. Sonra iki gruptan birincisinin peine dtklerinden, ranllar douya, Tanais'e
doru yrdler. Skyth'ler Tanais'i atlar ve ranllar da onlarn peinden Tanais'i getiler. yle ki,
sonunda Sauromat'larn lkesini ap Budin'lerin lkesine vardlar.
123. ranllar, Skythia ierilerinde Sauromat'larn lkelerinde ilerledikleri srece bir zarar
veremiyorlard, nk her yanlar botu; ama Budin'lerin topraklarna girdiklerinde orada tahtadan
yaplma kenti buldular; Budin'ler kenti brakmlard; tek kii kalmamt; kenti yaktlar. Sonra
dmann peine dtler, ama hep uzaktan; lkeyi getiler; nlerine bo stepler kt. Bu stepte bir
tek insan yaamaz; Budin'lerin lkesinin kuzeyinde yedi gn ylece uzanr. Stepin st yannda
Thyssageteialar vardr, Maiotislerin topraklarn geip PalusMaiotis denilen gle dklen drt
byk rman kaynaklar oradadr. Bunlar Lykos, Oaros, Tanais ve Syrgis rmaklardr.
Hayalet Atllar
124. Dareios stepe knca kovalamay durdurdu ve ordusunu Oaros zerinde yerletirdi. Burada
tahkimat yaptrd, aa yukar altm stad aralkla sekiz tane byk kale yaptrd ki, kalntlar hl
durur, o bu ilerle urarken, kovalad Skyth'ler kuzeyden dolanarak yeniden Skythia yolunu
tuttular. Bsbtn gzden kaybolmulard. Artk bu hayalet atllar [168] gremeyen Dareios, yar
yaplm kk kaleleri brakt ve yn deitirerek batya doru yrd, zira Skyth'lerin batya doru
katklarn ve onlar orada bulacan sanyordu.
125. Orduyu cebri yryle gtryordu. Skythia'ya vardnda bu sefer birlemi olan iki Skyth
grubu ile karlat. Bunlarn peine dt, onlar ise hep bir gnlk aralk brakarak ekiliyorlard.
Dareios pelerini brakmad iin, Skyth'ler planlarna gre onu kendileriyle birlik olmak istemeyen
uluslarn ve en bata Melankhlaneiallarn zerine doru ekiyorlard. Bu lkeyi nce kendileri ve
onlarn peinden ranllar yakp yktktan sonra Skyth'ler bu sefer ranllar Androphag'larn topraklar
zerine ektiler; burann da alt stne geldikten sonra ranllar Neurilere geirttiler; bunlarn da
keyfini karttktan sonra Skyth'ler geri ekilme yolunu Agathyrs'lerin topraklarna ynelttiler.
Skyth'lerin nnden kaan komularnn halini gren Agathyrs'ler daha atik davrandlar, Skyth'lere bir
avu gndererek, topraklarna girmeyi onlara yasak ettiklerini bildirdiler; eer girmeye
kalkrlarsa, nce kendileriyle savamak zorunda kalacaklard. Agathyrs'ler bu haberi gnderdikten
sonra snrlarn korumak zere yrye getiler; niyetleri istilacya kar engel koymakt.
Melankhlenos'lar, Androphag'lar ve Neuriler zerlerine ranllarla birlikte Skyth'lerin ullandklarn
grmler, kar koymaya kalkmamlard; batan savurduklar tehditlerini unutmular, srayla hepsi
kuzeyin, barnmak olana olmayan bo steplerin yolunu tutmulard. Skyth'ler, Agathyrs'lerin

savunmalar karsnda onlarn topraklarna girmekten vazgetiler; ranllar Neuris'den sonra kendi
z yurtlarna ektiler.
126. Ve bu oyun ara vermeden bylece srp gidiyordu. Dareios, Skyth kral danthyrsos'a bir atl
ile haber gnderdi: "Ey garip adam, yapabilecein baka iki ey varken niin boyuna kayorsun?
Eer kendini bana kar koyabilecek kadar gl sayyorsan, ona gre davran, kamay brak, savaa
gir; yok eer kendini daha aa gryorsan, gene boyuna yrmekten vazge; efendine hara olarak
toprak ve su getir, huzuruna k."
127. Skyth kral danthyrsos, u cevab gnderdi: "ranl, ite benim kanaatim: Beni hi kimse ne
korkutabilir, ne de nnden kamaya zorlayabilir; senden de katm yok: imdiye kadar yapm
olduum ey, bar zamannda da her zaman yaptm eydir. Neden hemen savaa girmiyorum, onu da
sana aklayaym: Bizim ne kentimiz var, ne de bir tek dikili aacmz ki, elden gitmesin ya da yaklp
yklmasn diye korkup hemen savaa girelim; ama siz eer ille de savamak istiyorsanz, bizim
atalarmzn mezarlar var; onlar bulun, onlara el kaldrn, o zaman grrsnz mezarlarmz iin
dvyor muyuz, dvmyor muyuz. Ama daha nce ve keyfimiz istemedii srece sizinle
savamayacaz. Bu konu bu kadar. Efendilik konusuna gelince, ben yalnz iki efendi tanyorum; atam
Zeus ve Skyth'lerin kraliesi Hestia. Ve bir de hara olarak istediin ekmek ve su yerine, sana layk
olduun eyleri gndereceim; mademki kendini benim efendim sayyorsun, senin bu palavrana cevap
olarak, ala diyorum sana." (Skyth dilinde atasz hkmnde bir deyim.)[169] avu bu cevab
Dareios'a ulatrmak zere ayrld.
128. Efendi sz Skyth krallarna ok dokunmutu. Sauromat'larla birlikte Skopasis'in komutas
altnda kurulmu olan grup, bir konferansa armak zere oniallara gnderildi; bu dediklerim stros
zerindeki kpry koruyan oniallardr. Geride kalan Skyth'ler de ranllar artk daha fazla
koturmamaya karar verdiler, bunun yerine yemee oturduklar zaman kollayp onlar tedirgin
edeceklerdi. Yemek zamanlarn kolluyor ve kararlarn uyguluyorlard. Skyth atllar her seferinde
ran atllarn nlerine katp kovalyor, ama ran atllar kendi yaya askerleri zerinde toparlanyorlar,
yayalar atllarn yardmna kouyorlard. Skyth'ler atllar geriye attktan sonra, bu sefer yayalardan
ekindikleri iin kendileri geri dnyorlard. Skyth'ler geceleri bile bu eitten klar yapyorlard.
129. ranllarn iine yarayan ve Skyth'lerin Dareios'un kampna zamanl zamansz yaptklar
aknlar gletiren tuhaf bir ey vard: Bu, eeklerin anrts ve katrlarn grntsyd. Skyth
topranda eek ve katr yetimez, daha nce sylemitim ve btn Skythia'da souk yznden bir
tek eek ya da katr bulunmaz. Tiz eek anrtlar Skyth atlarn korkutuyordu. Ve ou eek anrtlarn
duyan atlar rkyorlar, solumaya balyorlar, kulaklarn dikiyorlar ve lgnlk belirtileri
gsteriyorlard, nk ne byle bir ses duymular, ne de byle bir hayvan grmlerdi. te
ranllarn kk baarlar buydu.
130. ranllarn tedirginliklerini gren Skyth'ler, onlar daha uzun zaman Skythia'da tutabilmek,
oradaki gnlerini uzatmak ve tam bir yoksullua drp ac ektirmek iin yle bir ey dndler:
Arada bir kendi srlerinden birkan alp, obanlaryla beraber gizliden kendi elleriyle dman

kampna gtrp bir yerden ieriye salveriyorlard. ranllar ortaya kyor, srleri kapyor, bu
sayede canlanyorlard.
131. Dareios birok defa bu tuzaa yakalandktan sonra, sonunda ktlk iine dtn grd[170].
O zaman Skyth krallar ki, durumu anlamlard, Dareios'a bir avula armaanlar yolladlar: Bunlar
bir ku, bir fare, bir kurbaa ve be tane de oktu. ranllar, getirene "Bunlar gndermekten maksatlar
nedir?" diye sordular. Ama ona, sadece bunlar teslim etmek ve hemen geri dnmek grevi verilmiti;
ranllar, eer akllar varsa, bu armaanlarn anlamn kendileri bulup karabilirlerdi.
132. Bu cevap ranllar dndrd. Dareios, Skyth'lerin toprak ve su ile kendilerine teslim
olduklar anlamnda direniyordu. Dncesi uydu: Fare toprak iinde yaar ve insan gibi toprak
rnleriyle beslenir; kurbaa suda yaar; ku tpk at gibidir; oklar da silahlarn teslim ettikleri
anlamn tar. Dareios'un ileri srd dnce buydu; ama tam bunun kart bir gr de Mag
deviren yedilerden biri olan Gobryas'dan geliyordu; o, armaanlarn unu demek istediini
sylyordu: "ranllar, eer ku olup umazsanz, fare olup yerin altna girmezseniz ve kurbaa olup
batakla atlamazsanz, yurdunuza dnemeyeceksiniz; oklarla vurulup leceksiniz."
133. ranllar armaanlar byle yorumluyorlard Bu arada Skyth'lerin ilk grubu, balangta
PalusMaiotis blgelerini kollamak ve imdi de oniallarla grmek grevlerini alm olan, stros
kprsnn yanna ulamt. oniallara unlar sylediler: "oniallar, eer bizi dinlemek isterseniz,
biz size zgrlk getirmek iin geldik. Bize dediklerine gre, Dareios size bu kpry altm gn iin
emanet etmi ve bu sre sonunda gelmezse, brakp yurdunuza dnmenizi sylemi. imdi onun
dediini yaparsanz, size bir ey diyemez. Bize gelince, bizim sizinle bir alp veremediimiz yok; size
verilen gn bitince kp gidiniz." oniallar bu szleri kabul ettiler, brleri de geriye, br
Skyth'lerin yanna dnmek iin acele ettiler.
134. Dareios'a armaanlar yolladktan sonra, Skyth'lerin yerinde kalan blm, yaya ve atl bir
saldrya geecek gibi ranllar karsnda sava dzeninde sralandlar. Hepsi yerlerini almt ki, bir
tavan geti: Gren peine takld, saflar karm, naralar ykselmiti... Dareios, dman
saflarndaki kargaaln nedenini sordu. Tavan avna ktklarn sylediler: "Yaa arkadalar," dedi
yannda duran her zamanki arkadalarna, "gerekten bu adamlar bizi umursamyorlar ve imdi
anlyorum ki, Gobryas armaanlar doru yorumlam. Evet, ben de onlarn anlamnn bu olduunu
gryorum, bize imdi bizi buradan kurtaracak akllca bir t gerekiyor." O zaman Gobryas cevap
verdi: "Ey kral, ben iittiklerime bakarak, bu adamlarn ele gemez olduklarn zaten biliyordum; ama
buraya geldikten ve onlarn bizi alaya aldklarn grdkten sonra daha iyi anladm. te ben yle
dnyorum: Gece olunca her zaman yaktmz btn klar yakalm; askerimizin en
ypranmlarn, bir bahane uydurup burada brakalm, eekleri de balayalm, Skyth'ler stros'a gidip
kpry ykmadan ya da oniallarn felaketimize yol aacak bir oyun oynamalarna zaman
brakmadan gidelim."
Dareios Geri ekiliyor
135. Gobryas'n nerisi buydu. Gece olunca Dareios yle yapt. Kaybndan zarar grmeyecekleri

hasta ve gsz askerleri, bir de btn eekleri balayp kampa braktlar. Eekleri ve ie
yaramazlar brakmalar undandr; eeklerin anrts duyulacakt, askerlere gelince, bunlar zaten ie
yarar eyler deildi. Dareios, ordunun salam askerlerini alp Skyth'lere saldrrken[171], onlar da
kamp koruyacaklard, onlara byle deniliyordu. Geride braktklarnn kafasna bu dnceyi
soktuktan ve ak ordughn klar yandktan sonra Dareios hzla stros yoluna atld. Kendilerini
hemen hemen boalm bir kampta gren eekler, her zamankinden daha fazla anrmaya koyuldular ve
bu sesleri duyan Skyth'ler de ranllarn yerlerinde olduklarn sandlar.
136. Gn dodu. Gzden karlm ve geride braklm olan askerler, Dareios'un kendilerini
harcadn anladlar. Skyth'lere barp ararak, iaretler yaparak, olup biteni anlatmaya altlar.
Skyth'lerin durumu gren ikinci grubu, yanlarnda bulunan Sauromat'lar, Budin'ler ve Gelonlarla
birlikte ranllarn peinden stros'a doru atldlar. ranllar arasnda yaya oktu, yolu iyi
bilmiyorlard, zaten yol denecek bir yol da yoktu. Buna karlk Skyth'ler atlydlar, kestirme yollar
biliyorlard, onun iin ranllarla karlamadan ve onlardan nce vardlar. ranllar henz
gelmemilerdi, gemilerine ekilmi olan oniallara: "oniallar," dediler, "size verilen gn doldu, siz
hl burada kalmakla doruluktan ayrlm oluyorsunuz. Eskiden sizi burada tutan korkuydu; ama
imdi hemen bu geidi yknz, gnlnz sevinli olsun, tanrlara ve Skyth'lere krederek
zgrlnze kounuz. Sizin efendiniz olan adama gelince, biz onu bir daha kimseye sataamayacak
hale getireceiz."
137. oniallar, aralarnda konutular. Khersonesos kylarnda yaayanlarn tyran olan Atinal
general Miltiades, Skyth'lerin dediklerini yapp onia'y zgrlne kavuturmak grn savundu.
Miletoslu Histiaios'un[172] dncesi bunun tersiydi; ona gre her biri kendi lkesinde Dareios
sayesinde tyran olarak kalabiliyordu. Dareios'un gc krlrsa, ne kendisi Miletoslularn, ne de
brleri br uluslarn banda kalabilirlerdi; bu sitelerin hepsi de tyranl kaldrp demokrasi
kurmak sevdasndayd. Histiaios fikrini syler sylemez, hepsi de nce Miltiades'in grn kabul
etmi olmalarna ramen, dnp bu dnceye katldlar.
138. Bu yolda oy kullanan ve Byk Kral'dan yana olan gre katlanlar, Hellespontos tyranlar
olan Abydos'dan Daphnis, Lampsakos'tan Hippoklos, Parion'dan Herophantos, Prokonnesos'dan
Metrodoros, Kyzikos'tan Aristagoras ve Bizans'dan Ariston'du; Hellespontos'tan olanlar bunlard;
oniallardan da Khios'tan Strattis, Samos'tan Aiakes, Phokaia'dan Laodamos, Miletos'tan
Miltiades'in grn yenmi olan Histiaios; Aioliallar arasnda belli bal ad olarak yalnz
Kyme'den Aristagoras vard.
139. Histiaios'un grn benimseyen efler bunu szle ve ile pekitirmeyi uygun buldular:
Kprnn Skythia'ya bakan blmn bir ok atm yere kadar ykacaklard, bylece bir ey yapmadan
durmak yerine bir eyler yapyorlarm gibi grnecekler, hem de Skyth'lerin kprden yararlanp
stros'u geme dncesine kaplmalarn nlemi olacaklard; kprnn Skythia'ya bakan blmn
ykarken seslenecekler, "stediinizi yapyoruz," diyeceklerdi. Histiaios'un nerisi bylece
tamamlanm oluyordu. Bunun zerine Histiaios, hepsi adna Skyth'lere cevap verdi: "Skyth'ler,"

dedi, "bize iyi bir fikir verdiniz, yaplacak tek ey bu. Bize tutulacak en iyi yolu gsterdiniz, biz de
dediklerinizi harfi harfine yapacaz. te gryorsunuz, kpry ykyoruz ve ykmak iin canla bala
urayoruz, zira zgr olmak istiyoruz. Ama biz bunu ykarken, siz de dman ordusunu arayn ve
bulunca hem bizim hesabmza, hem de kendi hesabnza layk olduu cezay verin."
140. Skyth'ler ikinci defa olarak oniallarn szlerine kandlar ve ranllarn peine gittiler; ama
onlarn izledikleri yolu bulmakta yanldlar. Su kendilerinindi: Atlarn otlayabilecekleri otlaklar
bozmular, kuyular doldurmulard. Eer byle yapm olmasalard, onlar abucak bulabileceklerdi.
Ama onlara o zaman iyi gelen bu davran, imdi kendilerini yanla srklyordu. Dman, atlar
iin taze ot ve su kalm olan blgelerde aryorlard. nk onlarn o blgelerden geeceklerini
sanyorlard. Ama ranllar hangi yoldan gittilerse, o yoldan dnyorlard ve byle olduu halde
stros kprsne gene de zor yetitiler. Gece geldiler, kprnn yklm olduunu grdler,
oniallarn kendilerini brakp gittiklerini sandlar, dehet iinde kaldlar.
141. Dareios'un adamlar arasnda bir Msrl vard, sesi grlmemi gteydi. Dareios bunu stros
kysna getirtti, Miletoslu Histiaios'a seslenmesini emretti. Seslendi; Histiaios daha ilk seslenite
kulak kabartt ve hemen rma amak ve kpry kyya balamak iin btn gemileri ordunun
emrine verdi.
142. ranllar byle kurtuldular. ranllar ikinci kez aramakta olan Skyth'ler onlar bulamadlar.
Sz oniallara geldi mi, bunlarn kle olmayanlarn dnyann en kalle ve en alak adamlar
sayarlar, kle olanlar iin de kap kurtulmay en az dnen en iyi uaklarn bunlardan ktklarn
sylerler. Skyth'ler oniallara ite byle hakaret ederler.
143. Dareios, Trakya iinde ilerledi. Khersonnesos'ta Sestos'a geldi; gemileri onu Asya'ya
geirdiler; Avrupa'da brakt birliklerini Megabazos adnda bir ranlya emanet etmiti, daha nce
de bu adam bir sylevle yceltmiti; bir gn nar yiyordu, ilk nar at srada kardei Artabanos,
"Nar taneleri kadar ok olmasn istediin ey nedir?" diye sordu. Dareios buna, "Devletime
Yunanistan' katmaktansa, Megabazos gibi adamlarmdan bu nar taneleri kadar ok olsun daha iyi,"
cevabn verdi. br ranllar nnde bu szlerin sylenmi olmas byk erefti ve seksen bin
askerini ellerine teslim etmek zere ite bu efi semiti.
144. Bu Megabazos, Hellespontoslulara unutulmaz bir hatra olarak, tarihe geecek bir sz
brakmtr. Bizans'ta bulunduu srada, Khalkedonlularn kentlerini Bizansllardan on yedi yl nce
kurmu olduklarn renmiti; bunun zerine Khalkedonlularn o zamanlar kr olmalar gerektiini
syledi; gzleri kr olmasayd, ellerinin altnda bu kadar gzel bir yer dururken gidip o kadar gzel
olmayan bir yeri semezlerdi. Bu Megabazos, Hellespontos blgesinde kald srece, Med
egemenlii dnda kalm olan sitelere de boyun edirmitir.
Libya Olay Kyrene'nin Kuruluu
145. Megabazos bu ilerle urarken, bir baka nemli harekt da Libya'ya kar almt, nce
baz aklamalar yapacam ve nedenini sonra syleyeceim. Brauron'da Atinallarn karlarn

karan[173] Pelasglar, Argo gemisi denizcilerinin nc kuaktan yeenlerini Lemnos'tan kovmular,

onlar da deniz yoluyla Lakedaimon'a gitmiler, Taygetos zerinde kamp kurmular, ate yakmlard.
Bunu gren Lakedaimonlular, birisini gnderip kim olduklarn ve nereden geldiklerini sordular.
Habercinin sorusuna verdikleri cevapta, Minyailerden olduklarn, Lemnos'a urayp orada dl
brakan Argo gemisi kahramanlarnn torunlar olduklarn sylediler. Minyailerin varln bylece
renmi olan Lakedaimonlular, birini daha gnderip, lkelerine niin geldiklerini ve niin bu
alevleri gkyzne doru ykselttiklerini sordular. Cevap olarak Pelasglardan kap babalarnn
yurduna geldiklerini sylediler ve byle yapmaya haklar vard; Lakedaimonlularla beraber
yaamay, kamu grevlerinden kendilerine de pay ayrlmasn ve toprak verilmesini istiyorlard.
Minyaileri kendi kendilerinin koymu olduklar koullarla aralarna almak, Lakedaimonlularn houna
gitti. Argo seferine Tyndareos'un oullarnn [174] da katlm olduklarn unutmamlard, onlara kar
byle davranmalarnn asl nedeni buydu. Minyaileri aralarna aldlar, toprak verdiler ve kabilelere
bldler, Minyailer hemen evlenme balar kurdular, Lemnos'tan getirmi olduklar kadnlar da
bakalaryla evlendirdiler.
146. Ama az sre sonra Minyailerin stlerine bir byklk geldi, krallkta sz sahibi olmak istiyor,
tanrlarn gcne gidecek baka istekleri de oluyordu. Lakedaimonlular o zaman bunlarn tmn
ldrmeye kalktlar. Hepsini yakalayp hapse attlar. Lakedaimonlular mahkmlar gece ldrrler,
gndz ldrmezler. Tam bu Minyailerin ilerini bitireceklerden, bunlarn karlar ki, doumlar
bakmndan yurttalar ve Sparta'nn ileri gelenlerinin kzlarydlar, hapishaneye girip kocalaryla
konumalarna izin verilmesini istediler. Spartallar izin verdiler, nk onlardan yana bir ihanet
beklemiyorlard. Hapishaneye girince baknz ne yaptlar: stlerindekileri karp erkeklerine
giydirdiler, kendileri de onlarn stndekileri giyindiler. Kadn giyimleri iindeki Minyaileri kadn
sanp dar braktlar, onlar da ktlar; bu hile sayesinde kurtuldular ve yeniden Taygetos'a
ekildiler.
147. Gene bu zamanlara doru Theras ki, Autesion, Tisamenos ve Thersandros yoluyla Polyneikes
soyundan iniyordu, gidip bir koloni kurmak iin Lakedaimon'dan ayrlmak zere hazrlk yapyordu.
Bu Theras, Kadmoslular soyundandr, Aristodemos'un oullar Eurysthenos ve Prokles'in daylar
olur. Bunlar henz bebek yatayken, Sparta kralln Theras, naip sfatyla bu ocuklar adna
ynetmiti. Ama ocuklar byyp ileri kendi ellerine alnca, bir kere iktidarn tadn tatm olan ve
bakasnn hkm altna girmeye raz olmayan Theras, Lakedaimon'da kalmak istemediini ve kendi
ulusunun yaad yere yelken aacan syledi. Bizim Thera dediimiz adada ki, eskiden Gzel Ada
derlerdi, Fenikeli Poikiles olu Membliaros soyundan inenler oturuyorlard. Agenor olu
Kadmos[175], Europe'nin peinde giderken bugn Thera dediimiz adaya da uramt; buraya
yanatktan sonra, belki site houna gittii iin, belki de bambaka bir nedenle, Fenikeli kolonlarla
birlikte akrabalarndan biri olan Membliaros'u da burada brakmt. Theras buraya yanat zaman,
bu koloni sekiz nesilden beri o zamanlar Gzel Ada denilen bu adada yaamaktayd.
148. Theras'n Sparta boylarndan seip ayrd yol arkadalaryla birlikte yelken amak iin
hazrland ada ite burasyd. Burada oturmakta olanlar adadan karmak deil, onlarn arasnda ve

tam bir anlama iinde yaamak istiyordu. Bu arada Minyailer hapisten kam, Taygetos'a
snmlard. Theras bunlar ldrmek isteyen Lakedaimonlulara, "Braknz bunlar da alp
gideyim," dedi. Bylece bunlar ldrmekten kurtulmu olurlard. Lakedaimonlular, olur dediler.
Otuz krekli gemiyle Membliarosoullarna doru yelken at. Minyailerin hepsini deil, pek azn
gtryordu, nk ou Paroreatlarn ve Kaukonlarn topraklarna gitmiler, onlar atmlar, alt
kola blnmler ve bu evrede Lepreon, Makistos, Phrixas, Pyrgos, Epion ve Nudion kentlerini
kurmulardr. Bunlarn ou, zamanmzda, Eleiallarn darbeleri altnda yok olmulardr. Theras
bu aday koloni haline getirmi ve kendi adn vermitir.
149. Theras'n olu, babasyla beraber denize almak istememiti; Theras'a, kurtlar arasna bir
koyun brakyorum, szn syleten budur, bu sz zerine delikanlnn ad Oiolykos'a km ve yle
kalmtr. Oiolykos'un olu Aigeus'tur, byk bir Sparta boyu olan Aigidlerin ad buradan gelir.
Bunlar ocuklarn koruyamyorlard, bunun iin bir orakle uyarak, Laios'u ve Oidipus'u cezalandran
Erinysler adna bir tapnak yaptlar; o zamandan sonra ocuklarn koruyabildiler. Ayn ey
Thera'da, ayn ailenin torunlar olanlarn da bana gelmitir.
150. Hikyemizin burasna kadar Therallarn sylediklerini Lakedaimonlular da kabul ederler.
Bundan sonrasn yalnz Therallar byle anlatlar. Aisanios olu Grinnos ki, adann kral ve bizim
Theras'n torunlarndandr derler, sitesinden getirdii bir hekatombe [176] ile Delphoi'ye gitti;
yanndaki Therallar arasnda Minyailer soyundan ve Euphemos'un torunlarndan Polymnestos olu
Battos da vardr. Thera kral Grinnos, Pythia'ya dant; o, sorularn hibirine aldr etmeden
Libya'da bir kent kurmasn syledi. "Efendim," diye karlk verdi Grinnos, "ben artk yalandm,
ihtiyarlk kt stme; bu grevi yerine getirmeyi bu delikanllardan birisine emret." Bu szleri
sylerken Battos'u gsteriyordu. O an iin olan bundan ibaretti. Sonra oradan giderken, artk orakli
dnd yoktu; Libya neresidir bilmiyordu ve bu kadar esrarl bir yere kolon gndermeyi gz
yemiyordu.
151. Bundan sonra Thera'ya yedi yl yamur yamad; adadaki aalar kurudu, yalnz bir tek aa
kurtuldu. Therallar Pythia'ya dantlar; o gene Libya'nn koloniletirilmesinden sz etti. stlerine
ken felaketten baka trl kurtulamayacaklarn anladlar, Girit'e eliler yollayp sordurdular;
acaba Giritliler arasnda ya da orada yerlemi yabanclar iinde Libya'y grp bilen var m diye.
Aday dolarlarken tanos iline vardlar, orada Korobios adnda bir krmz bez boyaycsyla
tantlar; bu adam bir yolculuk srasnda rzgrn kendisini yolundan saptrdn ve Libya'ya, daha
dorusu Platea adasna[177] gitmi olduunu syledi. Adam altn gcyle alp Thera'ya getirdiler,
Thera'dan Korobios'un klavuzluunda nce lkeyi yoklamak zere az sayda adam gnderdiler.
Korobios'u bu Platea adasnda braktlar, u kadar aylk yiyecek verdiler ve olabildii kadar abuk
Thera'ya dnp rapor vermek zere yelken atlar.
152. Ama dedikleri zamanda dnmediler. Korobios'un hibir eyi kalmamt. te o srada Msr'a
gitmekte olan bir Samos gemisi bu Platea adas zerine dmt, geminin patronu Kolaios adnda
birisiydi. Samoslular Korobios'tan olanlar dinledikten sonra, ona bir yl yetecek yiyecek braktlar.
Kendileri bir an nce Msr'a varmak zere aldlar, ama dou rzgr onlar aa att. Rzgr

durmad iin Herakles direklerinin tesine kadar srklendiler ve Tartessos'a geldiler; phesiz
onlar bir tanr yrtyordu, zira bu ticaret liman el dememi hazinelerle doluydu; bu sayede
mallarndan byk krlar salam olarak dnyorlard. O kadar ki, kazanc lleri aan Aiginal
Laodamos olu Sostratos'u saymazsak Yunan tacirleri, hi olmazsa benim bildiim kadaryla, byle
bir kazan daha elde edememilerdir. Samoslular net krlarndan yzde on, yani alt talant ayrdlar;
bununla Argos kraterosunu rnek tutarak bakr bir vazo yaptrdlar; epeevre kabartma Griffon
balaryla sslenmiti ve bunlar vazonun kenarlarndan tayordu; ayak olarak her biri yedi dirsek
boyunda tane tun kolosla birlikte vazoyu Here tapnana sundular. Therallar ve Kyrenelilerle
Samoslular arasndaki dostluk ilikileri, bu Samoslu denizcilerin yardmlaryla balam oldu.
153. Thera denizcileri, Korobios'u adada brakp dnmler ve Libya kysndaki bir adada
kurulacak kolonun temellerini attklarn bildirmilerdi. O zaman Therallar karar verdiler, her
ailenin iki olundan kura ile seilecek birisi ve adalarnn yedi blgesinin her birinden ayrlacak u
kadar sayda kolon gndereceklerdi; klavuz ve kral olarak da Battos gidiyordu. Elli krekli iki gemi
bylece Platea'ya doru yelken at.
Battos
154. Therallarn anlattklar budur; bu hikyenin geri kalan iin bunlarn Kyrenelilerle tamamen
mutabk olduklarn greceiz; ama Battos'un rol ve yola k zerine Kyrenelilerle Therallar ok
deiik eyler sylerler. te Kyrene'de anlatlan: Girit'te bir Oaxos ili varm, burada Etearkhos
adnda bir kral hkm sryormu; kraln bir kz var, ad Phronime. Kral, kz iin, kaybettii
anasnn yerini tutsun diye bir baka kadnla evlenir; ama yeni gelen, Phronime'ye yaptklar ile vey
ana szne gerekten layk olduunu gsterir; elinden gelen ktl yapyor, kz mahvetmek iin ne
yapacan bilemiyormu, o kadar ki, sonunda ahlakszlkla sulam ve kocasn da buna inandrm.
Baba, karsnn iyice fit vermesi sonunda kzna kar iren bir ceza tasarlam. Oaxos'da Themison
adnda Theral bir tacir varm, Etearkhos onu atsnn altna alm ve ne derse yapacana yemin
ettirmi. Yemin ettikten sonra kzna gtrm, kz ona vermi ve gtrp denize atmasn emretmi.
Themison, kendisinden kallelikle yemin ald iin tiksinti duymu. Etearkhos'la ilikisini kesmi ve
iin iinden kabilmek iin yle yapm: Kz alp denize alm, Etearkhos'a verdii yemini yerine
getirmi olmak iin kz dalgalarn arasna atm, ama kz iplerle balym, tekrar ekip yukar alm.
Sonra kzla beraber Thera'ya gitmi.
155. Phronime, Thera'da hatr saylr yurttalardan Polymnestos'un evine geti ve onun zevkine
hizmet etmeye balad. Aylar geti, bir olu oldu; ocuk kekeliyor, zorlukla konuuyordu. Kyreneliler
ve Therallar da adnn Battos olduunu sylerler; ama bana kalrsa asl ad bakayd, Battos adn
Libya'ya gittikten sonra ald, kendisine Delphoi'de verilen ve kendisinin de yerine getirdii grev
nedeniyle bu lakap verilmitir. Libya dilinde krala Battos denir ve bana yle gelir ki, Pythia Libya
dilini kullanm ve bu ad ona bir n grev olarak o vermitir, nk onun Libya kral olacan
biliyordu. Byyp erkek srasna girdii zaman, Delphoi'ye gidip kekemelii zerine danm ve
Pythia, sorularna yle cevap vermiti:

Battos, buraya sesin iin geliyorsun,

Apollon ister ki admlarn, ayrlar bereketli Libya'ya
Bir gn koyun srleri gtrsn.
Yunanca sylemi olsayd, "Kral, buraya sesin iin geliyorsun..." diyecekti. Battos: "Tanrm," diye
karlk verdi, "ben buraya dilimdeki aksaklk iin geldim, sen ise benim soruma aldr etmiyorsun.
Benden olmayacak eyler istiyorsun, Libya'y kolonlatr diyorsun. Ben bunu neyle yaparm? Kiminle
yaparm?" Bu klara kar baka bir orakl verilmedi. Rahibe deminki szleri tekrar ederken, o
szn bitirmesini beklemeden kt ve Thera'ya dnd.
156. Ama arkasndan hem kendisi, hem de adada oturanlarn tm tanrnn fkesine arpldlar. Ve
balarna ken felaketin nedenini bilmediklerinden, Delphoi'ye adamlar gnderip dantlar. Pythia
cevabnda, Battos'la beraber gidip Libya'da Kyrene'yi kursunlar, o zaman talihlerinin dndn
greceklerdir dedi. Therallar, Battos'u elli krekli iki gemiyle yolladlar. Kolonlar Libya'ya doru
aldlar, ama ne yapacaklarn bilemediklerinden Thera'ya geri geldiler. Thera'da onlar karaya
kmaya brakmadlar, gemileri yanatrmadlar ve geriye, oraya gitmelerini emrettiler. Baktlar ki
olmuyor, geri dndler ve daha nce de sylendii gibi, Libya kylarnn yaknndaki Platea adasn
atlar. Bu adann imdiki Kyrene ili kadar byk olduu sylenir.
157. Adada iki yl kaldlar, durumlar dzelecee benzemiyordu, ilerinden birini orada brakp,
hepsi de Delphoi'ye doru denize aldlar. Oraklin yanna vardklarnda sorularn sordular;
Libya'ya gitmiler, ama talihleri dzelmemiti. Bunun zerine Pythia u cevab verdi:
ayrlar bereketli Libya topra
Ben, ki oray grdm, ama sen grmediin halde
Benden daha iyi biliyorsun, dorusu bu hayran
kalacam bir mucize.
Bu cevab alan Battos ve arkadalar geri dndler; zira besbelli tanr onlar isteini yerine
getirmi saymyordu ve kolon kurmak iin asl Libya toprana girmeleri gerekiyordu. Platea adasna
geri dndler, orada brakm olduklar arkadalarn aldlar, adann karsna den Libya
topraklarna ktlar, burann ad Aziris'ti, iki yandan aalkl iki koyakla korunan ve bir rmakla
sulanan bir yerdi.
158. Burada alt yl kaldlar; yedinci yl Libyallar, sizi daha iyi bir yere gtreceiz, diye
stlerine dtler ve sonunda oradan gitmeye karar verdiler. Libyallar bunlar bylece g ettirdiler
ve batya doru gtrdler. Topraklarnn en gzel yerini Yunanllara gstermemek iin yry
gnee gre dzenlemilerdi ve oras gece geilmi oldu. Orann ad rasa'dr. Yunanllar Apollon
emesi denilen bir kaynaa gtrdler, "Yunanllar," dediler, "ite size uygun bir yer, burada
gkyzne delikler almtr."

159. Koloninin krk yl banda kalan kurucusu Battos'un salnda ve olu, on alt yl hkm
sren Arkesilaos zamannda, Kyreneliler koloninin ilk kurulduu zamandan daha kalabalk deildiler.
Ama Mutlu Battos dedikleri nc kral zamannda, Pythia'dan esinlenen Yunanllar, her blgeden
kalkp Kyrenelilerle beraber yaamak zere Libya'ya geldiler; nk Kyreneliler onlara yurtlarnda
toprak gedikleri veriyorlard. Pythia'nn o zamanlar vermi olduu orakl uydu:
Her kim Libya topraklarndan payn
Almakta gecikirse, diyorum ki, piman olacaktr.
Bylece Kyrene'de bir kalabalk toplanm oldu; ama evredeki Libyallar, topraklarndan geni
paralarn budandn gryorlard; krallarnn ki, ad Adikran'd, Kyreneliler her eyini elinden
almlard, yapmadklar hakareti brakmyorlard, o da Msr kral Apries'e haber gnderdi, halk ile
birlikte kendisine teslim olduklarn bildirdi. Apries kuvvetli bir ordu kaldrd, Kyrene'ye kar
gnderdi. Kyreneliler savamak zere lkelerinden kp rasa denilen yere, Thestis pnarnn yanna
gittiler; sava kazandlar. Msrllar ki, o zamana kadar Yunanllarla hi karlamamlard ve
ilerini ters tutuyorlard, para para oldular; o kadar ki, ilerinden pek az Msr'a dnebildi.
Msrllar Apries'ten ayran nedenlerden biri de budur[178].
160. Bu Battos'un bir olu oldu, Arkesilaos, kral olur olmaz kardeleriyle bozutu; onlar da
Kyrene'den ktlar, Libya'nn baka bir yerine gittiler ve kimseye danmadan kendi bildiklerine
gre, o zamandan beri ve imdi de Barka diye anlan kenti kurdular[179]; bu arada Libyallar
Kyrenelilerden ayrmaya alyorlard. Arkesilas onlara uyup ayaklanan Libyallar zerine sefer
at; Libyallar korktular, dou yanlarndaki komularnn yanna katlar. Arkesilaos pelerini
brakmad; ama kaanlar Libya'da, Leukon'da pelerinden gelen dmana saldrma zamannn
geldiine hkmettiler. Ve sava Kyreneliler iin ykm oldu, yedi bin kii kaybettiler. Bu kymdan
sonra, bir gn hastalanan ve uyku ilac alan Arkesilaos'u, erkek kardei Learkhos boup ldrd. O
da Arkesilaos'un kars Eryxo'nun kurduu tuzaa dp ld.
161. Arkesilaos'un yerine olu Battos geti; topal ve pek evik saylmazd. Talihleri ters dnm
olan Kyreneliler, Delphoi'ye adam gnderip dantlar, ilerini nasl ynetsinler diye sordular.
Pythia, Arkadia'daki Mantineia'dan bir ynetici getirtmelerini bildirdi. Kyreneliler, Martineiallardan
byle birisini istediler, onlar da yurttalarnn ileri gelenlerinden Demonax adnda birisini
gnderdiler. Bu bilge, Kyrene'ye geldi, durumu inceden inceye gzden geirdi; nce Kyrenelileri
kabileye ayrd, yle: Birine Therallar ve kentin evresinde oturanlar koydu, brne
Peloponezlileri ve Giritlileri, ncsne de adalardan gelme btn Yunanllar koydu; kutsal
topraklar ve dinsel grevleri kral Battos'a brakp, eskiden krallarn elinde bulunan btn haklar
halka verdi.
162. Battos'un krall sresince durum byle gitti. Ama olu Arkesilaos zamannda, politik
grevler konusunda byk karklklar kt. Topal Battos ile Pheretime'nin olu olan Arkesilaos,
Demonax'n getirmi olduu dzene katlanamayacan ilan etti ve atalarnn haklarn geri almak

istedi. Baaramad ve Samos'a srgn gitti, annesi ise Kbrs'ta Salamis'e ekildi. O sralarda
Salamis'e Euelthon egemendi ki, imdi Korinthos hazinesinde duran gz alc buhurdanl Delphoi'ye
sunan odur. Pheretime, ondan olunu ve kendisini Kyrene'ye geri gtrmek zere bir ordu istedi.
Euelthon ona ordudan baka her istediini veriyordu, kadn onun armaanlarn kabul ediyor, "Bunlar
ok gzel, ama en gzeli istediim askerleri vermesidir," diyordu. Her armaan alta bu szleri
tekrar ediyordu, bir gn Euelthon ona altndan bir kirmen ve (ynyle beraber) bir reke gnderdi ve
her zamanki szlerine kar da "Kadn ksmna armaann bylesi yarar, ordu pek o kadar
yaramaz," dedi.
163. Bu arada Arkesilaos, Samos'ta herkesi Libya'ya aryor, toprak vereceini sylyordu.
Bana epeyce bir kalabalk toplad, Delphoi'ye doru yelken at, Kyrene'ye inmek iin orakle
danacakt. Pythia yle cevap verdi: "Loxias size Kyrene kralln drt Battos ve drt Arkesilaos,
sekiz insan nesli sresi iin veriyor; sonras iin elinizde tutmaya kalkmanz tavsiye edilmiyor. Sen
evine dn ve rahat dur. Eer frn amphora ile dolu bulursan, amphoralar piirtme, dardaki
rzgra ver; eer frn yakarsan, su duvar ierisine girme; yoksa hem sen lrsn, hem de seninle
beraber en gzel boa lr."
164. Pythia'nn Arkesilaos'a cevab bu olmutu. O, yanndakilerle birlikte Kyrene'ye karma yapt,
iktidar geri ald, ama orakli unuttu; dmanlarndan srgnn cn almay kuruyordu. Bunlardan
birileri lkeyi brakp gitmilerdi; brlerini Arkesilaos yakalad, ldrsnler diye Kbrs'a yollad;
ama bunlar Knidos yallarna dtler, Knidoslular bunlar kurtardlar ve Thera'ya gnderdiler.
Kyrenelilerin bir blm de byk bir kuleye snmt, bu kule sahipliydi, Aglomakhos kulesi
denirdi. Arkesilaos kulenin evresine odun ydrd ve atee verdi. Ve bundan sonra akl bana
geldi, Pythia'nn yapma dedii buydu, ona eer frn amphoralarla dolu bulursan, amphoralar
piirtme demiti. O zaman Kyrene'ye girmekten vazgeti, oraklin haber verdii lmden korkuyordu
ve o nl su duvarnn da Kyrene'yi sulayan rmak olduunu sanyordu. Kars, Barkallarn kral
Alazeir'in kzyd, ayn zamanda akrabas oluyordu. Onun iin kaynatasnn yanna gitti. Onun
geldiini haber alan Barkallar, buraya snm olan Kyrenelilerle birleerek Arkesilaos'u ve onunla
birlikte Alazeir'i, kentin meydannda ldrdler. Oraklin emrine bilerek ya da bilmeyerek uymam
olan Arkesilaos, bylece canndan olmutu.
165. Arkesilaos, Barka'da kendi lmn hazrlad srada anas Pheretime, olu adna ileri
ynetiyordu, her ie el koymutu ve meclis toplantlarnda hazr bulunuyordu. Olunun Barka'da
ldn duyunca kap Msr'a snd. Arkesilaos'un Kyros olu Kambyses'e yapm olduu
hizmetlerin karln grebilirdi; Kyrene'yi Kambyses'e veren ve kendi rzasyla kendini haraca
balatan bu Arkesilaos'tu. Msr'a gelen Pheretime, Aryandes'in ocana dt, yalvarp yakard,
olunun bana gelenleri Medlere kar besledii dostluk duygularna balad, cnn alnmasn
istedi.
166. Bu Aryandes, Kambyses'in Msr'n bana geirttii validir. Sonradan kendini Dareios ile bir
tutmaya kalkt iin canndan olan adam budur. Dareios, egemenliinin bir ans olarak, baka hibir
kraln brakmad bir ey brakmak istiyordu, Aryandes bunu duymu, gzyle de grm ve

Dareios'un yaptn yapmaya kalkm, cezasn bulmutu. Dareios altn paralar erittiriyordu,
maksad daha saf olamayacak kadar saf altndan yeni bir para bastrmakt; Aryandes, ynetimi
altndaki Msr'a ayn eyi gmle yaptrd; bugn bile en saf gm para Aryandes parasdr. Ama
Dareios haber ald, ona olmadk bir su ykledi; isyanla sulad ve ldrtt.
167. Aryandes, hikyemizin getii dnemde Pheretime'ye acd ve Msr'n btn kara ve deniz
kuvvetlerini emrine verdi; kara ordusunun bana Maraphlardan Amasis'i, donanmann bana da
Pasargad soyundan Badres'i geirdi[180]. Ama bu kuvvetleri yola kartmadan nce, Barka'ya bir
avu gnderip Arkaselios'u ldrenin adn sordurdu. Barkallar sorumluluun hepsinde olduunu,
nk Arkesilaos'un kendilerine yapmadk ktlk brakmadn sylediler. Aryandes bu cevap
zerine orduyu, Pheretime de beraber, yola kard. Paravan olarak kullanlabilecek bir bahane de
bulmutu, ama bence bu seferin gerek amac Libyallar boyunduruk altna almakt. Libyallar ok
dank topluluklar halindeydiler, Byk Kral'a bal olanlar pek azd, ou Dareios ile alay ederdi.
Libya Uluslar
168. Libyallarn yerleme durumu yleydi: Msr'dan sonra ilk olarak Adyrmakhidler gelir;
hemen btn grenekleri Msrllarnki gibidir, ama Libyallar gibi giyinirler. Kadnlar ayak
bileklerinin ikisine de bakr halka takarlar; balarnn stnden sk bir sa kmesi taar; eer
arasnda bit bulurlarsa, bu parazitleri srr ve tkrrler. Byle bir grenei olan tek Libya halk
bunlardr. Bir de evlenme ana gelen kzlar krala sunarlar; kral istediinin kzln alr; bu
grenek de yalnz bunlarda var. Adyrmakhidler, Msr ile Plynos liman denilen yer arasnda kalan
blgeyi tutarlar.
169. Bunlarn komular Giligam'lardr, bat ynnde Aphrodisias adasna kadar olan yerlere
dalmlardr. Kyrenelilerin am olduklar Platea adas bu aradadr ve yal boyunda Menelaos
liman ile Aziris vardr, Kyreneliler orada da oturmulardr. Silphium tarlalar buradan balar ve
Platea adasndan Syrtis'e kadar uzanr. Bu halklarn treleri bundan ncekiler gibidir.
170. Giligam'lardan sonra bat ynnde Asbystler gelir; Kyrene'nin gneyinde otururlar; bu
Asbystlerin denize kaplar yoktur, yal boyu Kyrenelilerdedir. Libya'da yaayan halklar ierisinde
drt atl arabay en ok bunlar kullanrlar. Trelerinin byk blm Kyrenelilerden alnmadr.
171. Gene bat ynnde Asbystlerin snr komular Auskhislerdir; Barkalarn gneyine derler
ve Euesperides blgesinde denize kaplar vardr. Auskhis topraklarnn ortasnda Bakalesler
otururlar, pek kalabalk deildirler, Barka lkesinin Taukhira ili yannda deniz kysna karlar.
Giyinileri Kyrene'nin gneyinde yaayan halklarnki gibidir.
172. Bu Auskhislerin batsnda Nasamonlar otururlar, kalabalk bir halktrlar, yazn srlerini
deniz kysnda brakp ierilere, Augila vahasna gider hurma devirirler; nk orada hurma aac
oktur ve dallar yemile ykldr. Nasamonlar ekirge de avlarlar, gnete kurutur, sonra dverler
ve elde ettikleri ekirge tozunu ste kartrp ierler. Kadn konusuna gelince, her birinin birok
kars vardr; aa yukar Massagetlerde olduu gibi ortak kullanrlar; nlerine bir denek diker,

sonra iftleirler. Bir Nasamon ilk karsn ald zaman, gen kadn ilk geceyi davetlilerle geirir,
gelenek bunu gerektirir, o gece birinden brne hepsiyle iftleir; her biri iftletikten sonra kza bir
armaan verir, o da onu eyizine katar. Yemin ve kehanet konusunda ise yle yaparlar: Kendi
ilerinden yetimi en iyi ve en doru adamlar iin dua ederler; ellerini onlarn mezarlar zerine
koyup ant ierler. Kehanet iin de gene eskilerin mezarlarna gidip danrlar; dua eder ve mezarn
yannda yatarlar; ryalarnda ne grrlerse, yle davranrlar. Yemin ada olarak her biri brne
kendi eliyle bir iki iirir; eer o anda elleri altnda bir sv yoksa yerden biraz toz alr, birbirlerine
onu yalatrlar.
173. Nasamonlarn yaknnda, imdi artk izleri kalmam olan Psyllilerin lkesi uzanr; bunlarn
hepsi yle lmlerdir: Yakc Notos rzgr sarnlarn kurutmutu; Syrtis'in ierilerinde olan
lkenin hibir yerinde su yoktu. Toplanp dantlar ve Notos'a kar savamaya karar verdiler.
(Libyallarn dediklerini diyorum.) Kumlarn ortasna vardklar zaman Notos, bora halinde esnemeye
balad ve toz kasrgalar kaldrarak hepsini gmd. Onlar ortadan kaybolduktan sonra topraklarn
Nasamonlar aldlar.
174. Daha gneyde, bu uluslarn snrndaki yaban hayvanlar lkesinde Garamantlar yaarlar,
insanlar grdler mi kaarlar, iliki kurmazlar; sava iin silahlar yoktur ve kendilerini savunmasn
bilmezler.
175. Bu anlattklarm, Nasamonlarn gneyinde kalanlardr, bat ynnde ve deniz kysnda
Maklar vardr; enselerini tepelerine kadar kazrlar, yalnz tepede sa brakrlar, iki yandaki salar
da dibinden keserler. Sava konusunda, Struthion dedikleri kocaman kanatsz serelerin[181]
derisinden kalkan yaparlar. lkelerinin iinden akan Kinyps rma, Kharitler tepesi denilen yksek
bir yerden gelip denize dklr. Bu Kharitler tepesi sk aalktr, oysa yukarda saylan br Libya
lkeleri plaktr; denizden iki stad ierdedir.
176. Maklarn komular Gindanlardr, kadnlar ayak bileklerine deri halhal takarlar. Nedeni;
galiba bunlarn her birini bir dostu takyor; bunlarn en ounu takan en gzde kadn saylyor, daha
ok erkei batan karm oluyor.
177. Gindanlarn lkesinden denize doru uzanan burun, yalnz lotos yemii ile beslenen
Lotophaglarn yurdudur. Bu yemi, sakz aacnn yemii byklnde olur ve hemen hemen hurma
kadar da tatldr. Lotophaglar bundan bir eit arap da karrlar.
178. Deniz kysnda Lotophaglardan sonra Makhlyesler gelir, bunlar da lotos yerler, ama bir
ncekiler kadar deil. Bunlarn yurdu Triton adndaki byk rmaa kadar uzanr, bu rmak byk bir
gle, Tritonis Gl'ne dklr [182]; bu glde Phla adnda bir ada vardr ve Lakedaimonlulara bu
adaya yerlemelerini bir orakl emretmitir, yle derler.
179. Bu gl konusunda bir de u hikye anlatlr: Jason, Pelion eteklerinde Argo gemisini yapp
bitirdikten sonra, ierisine hekatombe ile beraber tuntan yaplma bir ayak da koydu ve Delphoi'ye
gitmek zere Peloponez'i doland. Malea Burnu yaknna geldii zaman kuzey rzgrlarna yakaland

ve rzgr onu Libya kylarna doru att. Karay grmeden nce Tritonis Gl yaknlarndaki
slklara dt, buradan nasl kurtulacan bilemedi. O zaman diyor hikye, karsna Triton kt;
Jason'a aya kendisine verirse ona geidi gstereceini ve denizcileri bir zarar grmeden geri
gndereceini syledi. Jason raz oldu; Triton kum slklarndan kmak iin tutulmas gereken yolu
gsterdi ve aya kendi tapnana koydu ve bu ayak zerinde bir orakl syledi: Jason'un yol
arkadalarna aka bildirdi, Argo denizcilerinin torunlarndan biri aya kaldrd zaman,
Tritonis Gl'nn evresinde yz Yunan kentinin ortaya kacan syledi. Aln yazs byleydi. Bu
blgede oturan Libyallar bu ngry haber almlar ve aya saklamlardr.
180. Makhlyeslerin komular Auseialardr. Bundan ncekilerle beraber Tritonis Gl kylarnda
otururlar, ikisi arasnda Triton snr izer. Makhlyesler salarn enselerine doru, Auseialar
alnlarna doru uzatrlar. Ylda bir yaplan Athene bayramnda bu lkenin kzlar iki kampa ayrlr,
ta ve sopayla dvrler; bylece bizlerin Athene dediimiz yerli tanray dedelerinden kalma
geleneklerle kutladklarn sylerler. Aldklar yaralardan len kzlara yalanc bakire derler. Her yl
savaa gnderilmeden nce, hep birlikte bir gzellik kraliesi seerler, bana deriden ve Korinthos
rneine gre yaplm bir sava bal ve batan aa bir Yunan zrh takm giydirirler, sonra bir
arabaya koyup gln evresinde dolatrrlar. Yunanllar oraya gelip yerlemeden nce bu kzlar
nasl giydirirlerdi, bir ey diyemeyeceim, belki de Msr zrhlar giydiriyorlard; zira bence kalkan
ve sava bal Yunanistan'a Msr'dan gemitir. Athene'nin, Poseidon ile Tritonis Gl'nn kzlar
olduunu iddia ederler, sonra babasna darlm da gidip Zeus'e snm, o da onu evlat edinmi,
yle anlatrlar. Bunlarda kadn herkesindir; bir arada yaamazlar ve hayvan gibi iftleirler. Bir
kadn, yavrusunu doumuna kadar tar, doumdan sonra iki ay beklenir, sonra erkekler bir araya
toplanrlar, ocuk hangisine benziyorsa, o adam ocuun babas saylr.
181. Deniz kysndaki Libya gebelerini syledik; gneyde topran ieri blgelerine doru,
Libya'nn byk yaban hayvanlarnn bulunduklar yerler gelir; bu yaban hayvanlar yatandan sonra
da Msr Thebai'den Herakles direklerine kadar uzanan kumluk blge gelir. Bu lde her gnlk
yryten sonra, tepelerde iri tanelerin birbirine yapmasndan olumu tuz bloklarna rastlanr, her
tepede bu bloklarn tam ortasndan tatl ve serin bir su fkrr; bu kaynaklarn banda, yaban
hayvanlar blgesinden sonra balayan ln snrnda yaayan son insanlar otururlar. Thebai'den
balayarak ilk onuncu gnde Ammonlara rastlanr, tapnaklar Thebai Zeus' tapnan andrr; zira
daha nce de sylemi olduum gibi, Thebai'deki Zeus heykeli de ko baldr. Bunlarn ayrca bir
zel pnarlar vardr, suyu gn doarken lk, pazar zaman olduka serin, gn ortasnda ok souk
olur; baheleri o zaman sularlar; gn inerken yava yava lnmaya balar, gn batana kadar byle
gider, o anda lk olur. Daha bitmedi: Gece yarsna kadar snmaya devam eder, gece yars olunca
taan su gibi kaynar. O zaman getikten sonra seher vaktine kadar sour; bu kaynaa Gne Pnar
denir.
182. Ammonlardan sonra hep kumluk blgeden geerek, bir on gn daha sonra Ammonlarn
lkesindekine benzer bir tuz tepesine rastlanr; burada da su ve insan topluluu vardr; buraya Augila
denir; mevsiminde Nasamonlarn hurma toplamaya geldikleri yer burasdr.

183. Augila'dan sonra gene bir on gn daha, yeniden bir tuz tepesi ve su, bundan ncekindeki gibi
pek ok hurma aac. Burada Garamantlar denilen insanlar yaarlar, nemli bir ulustur, tuzun zerine
toprak getirir yayarlar ve topra ekerler. Yaya otuz gn uzaklktaki Lotophagoslar lkesine giden en
ksa yol bunlarn kabileleri arasndan geer, buralarda merakl bir eye daha rastlanr, bu da otlarken
geri geri giden kzlerdir. Geriye doru otlamalar undandr: Boynuzlar ileriye dnktr; bundan
tr otlamak iin geriye doru giderler, ileri doru otlayamazlar, nk boynuzlar yere taklr.
Baka kzlerden farklar yoktur, yalnz bu ayrnt ve derilerinin kalnl ve prtkl oluuyla
ayrlrlar. Bu Garamantlar, maaralarda yaayan Ethiopiallar drt atl arabalarla kovalarlar; zira bu
maara Ethiopiallar koudan yana dnyann ya da hi olmazsa bize bunlar anlatanlarn ayana en
abuk olan insanlardrlar. Maara adamlar ylan, kertenkele ve bu cinsten srngenlerle beslenirler.
Konutuklar dil baka dillerin hibirisine benzemez; yarasalar gibi ksa sesler karrlar.
184. Garamantlardan sonra gene on gnlk bir ara, bir baka tuz tepesi ve su, burada da Atarantlar
denilen insanlar otururlar; yeryznde adlar olmayan, bizim bildiimiz bir bunlar vardr; kabilenin
ad Atarantes, ama kiilerin ad yok. Gne zerlerinden geerken lanetler savururlar, en baya
cinsten kfrler yadrrlar, nk o, scakl ile topra ve insanlar mahveder. Arkadan bir on
gn daha, sonra bir baka tuz tepesi ve su bulunur, burada da insanlar yaarlar. Bu tuz tepesinin
arkasndan Atlas adndaki da gelir. Her yan sarp ve sivri bir dadr, o kadar yksektir ki derler,
tepeleri grlemez; doruunu saran bulutlar, gerekten, yaz k dalmazlarm. Yerliler bunun bir
gkyz direi olduunu sylerler[183]. Yerliler adlarn bu dadan almlardr; gerekten bunlara
Atlantlar denir. Canl bir ey yemezler ve rya grmezler.
185. Bu kum izgisi zerinde yaayan kabilelerin adlarn buraya kadar verebildim; daha tesini
bilmiyorum. Bu kumluklar Herakles direklerine, hatta daha teye kadar uzanrlar ve onar gnlk
aralklarla tuz yataklar ve insan topluluklar bulunur. Btn bu kabileler tuz kristallerinden kulbe
yaparlar; nk Libya'nn bu blmne yamur yamaz; yamur yasayd tuz bloklarndan yaplm
olan duvarlar ayakta kalamazlard. Burada karlan tuz bazen beyaz olur, bazen krmzya alar. Bu
kumluklarn tesinde, gneye, yani Libya'nn merkezine doru lke ldr, su yoktur, yaban hayvan
yoktur, yamur, orman yoktur, herhangi bir yalktan yoksundur.
186. Msr'dan Tritonis Gl'ne kadar Libyallar gebedirler; yedikleri et, itikleri sttr.
Msrllar gibi onlar da kesinlikle inek yemezler, domuz beslemezler. Kyreneli kadnlar bile, Msrl
sis'in etkisiyle inek yemeyi yakk almaz sayarlar; bu tanra onuruna oru tutar, bayram yaparlar;
Barkal kadnlar inek yemedikleri gibi, domuz da yemezler.
187. te bu lke byledir. Ama Tritonis Gl'nn batsndaki Libyallar artk gebe deildirler
ve gelenekleri de deiiktir ve ocuklarna gebelerin yaptklarn yapmazlar. Gebe Libyallar
Hepsi mi? Evet, diyemem ama herhalde ou ocuklarna yle yaparlar: Drt yana gelince ya
temizlenmemi koyun ynyle, bann stndeki kara damarlar, hatta bazlar akaklarndakileri de
yakarlar, maksat beyinden akan sv ile hastalanmalar olanan kknden kaldrmaktr. Salam
insanlar olmalarn buna borlu olduklarn sylerler. Bildiimiz insanlarn en salkl olanlarnn
Libyallar olduklar bir gerektir. Byle yaptklar iin mi? Kesin olarak evet diyemem, ama salam

olduklar da inkr edilemez. Bu ii yaparken debelenmesinler diye bir ila bulmulardr: ocuun
zerine teke sidii serperler, ocuun rpnmas hemen durur. Libyallarn kendileri bana ne
syledilerse, ben de onu sylyorum.
188. Gebelerde kurban treleri yledir: En bata kurbann kulan keser eikten dar atarlar,
sonra hayvan boynunu burarak ldrrler. Yalnz gnee ve aya kurban keserler ve tanrlara kurban
olarak her eyi keserler; ama Tritonis Gl kylarnda oturanlar Athene bata olmak zere, Triton ve
Poseidon dinlerini de tanrlar.
189. Athene heykellerinin stnde grlen giyimleri ve kalkan, Yunanllar Libya kadnlarndan
almlardr; ama Libya kadnlar giyeceklerini deriden yaparlar ve kalkann kenarlar ylan gibi
deildir, ylan kaytan yaparlar; gerisi ayndr. Zaten Athene heykellerini ssleyen giyimlerin ad
bile bunun Libya'dan olduunu gsterir; Libya kadnlar giyeceklerinin stne kenarlar pskll ve
krmz kkboyas ile boyanm tysz kei derileri atarlar; Yunanllar aigis terimini [184] kei derisi
szlerinden karmlardr. Hatta ben bizim dinsel haykrlarn da kaynan bu ilkel toplumlardan
aldklarn sanyorum; nk Libyal kadnlar da dinsel trenlerde byle sesler karrlar. Bunun gibi,
"Drt Atl" koumda da Yunanllar Libyallarn rencisidirler.
190. llerini gmerken, Nasamonlar dnda, gebeler Yunanllarn yaptklar trenlerin
tpksn yaparlar. lleri oturur biimde gmerler ve son nefesini arkast yatarken vermesin,
oturarak lsn diye dikkat ederler. iri otu[185] saplarn kamlara sarar, kulbelerini bunlarla
yaparlar, bunlar tanabilir kulbelerdir. Bu ilkel toplumlarn grenekleri bunlardr.
191. Triton rma batsnda Auseialara komu ifti Libyallar vardr, ev yapmasn bilirler,
adlar Maxy'dir; balarnn sa yannda sa vardr, solunu kazrlar ve gvdelerine zincifre [186]
srerler, bu kabileler Troyallardan rediklerini savunurlar. Bu lke ve Libya'nn gnbats blm,
yaban hayvanlarnn gebelerin lkelerinden ok daha fazla bulunduklar ve ok daha fazla aalkl
olan yerlerdir. Zira Libya'nn gebelerin bulunduklar dou blm, Triton rmana kadar alak ve
kumluktur; sonra batya doru iftilerin topraklar ok dalktr, zerinde bitki rts vardr, yaban
hayvanlarla doludur; buras dev ylanlar, aslanlar, filler, aylar, zehirli ylanlar, boynuzlu eekler,
kpek ballar, Libyallarn dediklerine baklrsa gzleri gsnde olan basz hayvanlar, yaban
erkekler, yaban kadnlar ve hibiri masal olmayan daha bir yn canavar yaratklar lkesidir.
192. Gebelerin oralarda bunlarn hibiri yok. Oralardaki hayvanlar unlar: Ceylan, karaca,
antilop, eek ama boynuzlu deil, yalnz bunlar susamazlar ve su imezler boynuzlarn Fenike
lyrinin iki yan erevesini yapmak zere kullandklar baka antiloplar (bunlar aa yukar kz
byklnde olurlar), kk tilkiler, srtlanlar, oklu kirpiler, yaban kou dikty [187] , akal, panter,
borye, karada yaayan ve kertenkelenin yakn akrabas olan ve boyu aa yukar dirsei bulan
timsah, kanatsz, iri sere ya da struthion[188], balarnda boynuz bulunan kk ylanlar. Bu lkede
bulunan hayvanlar bunlardr; baka yerlerde bulunan hayvanlar da vardr, yalnz geyik ve
yabandomuzu bulunmaz; Libya'da geyiin ve yabandomuzunun izine rastlanmaz. eit fndk san
vardr: Dipod, zegeri (tepe anlamna bir Libya szc) ve bir de kirpi sanlar. Gene orada

Silphium tarlalarnda gelincik[189] bulunur; Tartessos'dakilere ok benzer. te gebe Libyallarn

topraklarnda, aratrmalarmzn uzanabildii yerlere kadar, bulunan hayvan eitleri bunlardr.
193. Maxaya'lere yakn olan Libyallar, Zauteklerdir; savata arabalarn kadnlar srerler.
194. Bunlardan sonra Gyzantlar gelir. lkelerinde ok bal veren arlar vardr ve dediklerine gre
becerikli ustalar vardr, onlar daha da ok bal yaparlar. Hepsi de zincifre srnrler ve dalarnda
ok bol bulunan maymunlar yerler.
195. Kartaca anlatlar Kyraunis adasn bu blgede gsterirler, uzunluu iki yz staddr, genilii
azdr; anakaradan gitmesi kolaydr, zeytin aalar ve zm balaryla doludur. Burada bir gl vardr
derler, o evrenin kzlar gln dibindeki balktan, zifte batrlm ku tyleri kullanarak altn
karrlarm. Sahiden yle midir, bilmem; bana anlatlan sylyorum. Kesinlikle doru da
olabilir. Zakynthos'daki bir gln sularndan zift kardklarn ben kendi gzmle grdm; bu adada
epeyce gl vardr, ama en by yetmi ayak kareyi gemez ve derinlik iki kulatan fazla deildir,
bir kancann ucuna mersin dal balayp daldrrlar, dala zift yapr, yukar ekerler; bitm gibi
kokar ve Pieria ziftinden daha iyidir; gln yannda kazlm bir ukura boaltrlar; ok topland
zaman, amphoralara koymak iin buraya doldururlar. Gle bir ey derse, bir yeralt kanalndan
denize gider ve orada bulunur; denizle gl aras yaklak olarak drt staddr. Grlyor ki, Libya
kylarndaki ada iin sylenenler doru olabilir.
196. Gene Kartacallara gre, Libya'da Herakles direklerinin tesinde insanlarn oturduklar bir
yer varm, gemilerle oraya gider, yk boaltrlarm; getirdikleri mal ky boyunca yan yana dizer,
sonra gemiye dnp gkyzne bir duman salverirlermi. Duman gren yerliler deniz kysna iner,
mala karlk olarak yere altn brakrlar ve uzaklarlarm. Kartacallar gemilerinden inerler, hesap
ederler, eer altn, getirdikleri mal karlyorsa, altn alp giderler; karlamyorsa, gemiye dnp
beklerler. O zaman brleri gelirler, yeniden altn brakrlar ve altn kabul edilinceye kadar bu byle
gidermi. ki taraf da birbirlerine bir ktlk yapmyorlar, Kartacallar yeter bulmadka altna el
srmyorlar, yerliler de Kartacallar altn almadka mallara dokunmuyorlarm.
197. Adlarn syleyebildiimiz Libyallar bunlardr. lerinden ou Med kralndan bugn
olduundan fazla ekinmiyordu. Bu blge hakknda sylediklerime u noktay da ekleyeyim ki,
burada benim bildiim drt insan rk yaar, daha fazla deil ve bu rklardan ikisi orann yerlisidir,
brleri deildir; Libyallar ve Ethiopiallar yerlidirler, birileri Libya'nn kuzeyinde, tekileri
gneyinde yerlemilerdir; Fenikeliler ve Yunanllar dardan gelmedirler.
198. Verimlilik bakmndan, bana yle gelir ki, Libya, Avrupa ve Asya ile llebilecek kadar
cmert bir toprak deildir, yalnz rmakla ayn ad tayan Kinyps [190] blgesi bunun dnda kalr. Bu
blge tahl verimi bakmndan en iyi topraklara eittir; Libya'nn br blmlerine hi benzemez;
topra kara bir lkedir, bol kaynaklarla sulanr, kuruyacak ya da yamurlarla sel olacak diye bir
korku yoktur. (Libya'nn bu blgesinde yamur vardr.) Burada tahl retimi Babil lkesiyle ayndr.
Euesperides'de oturanlarn topraklar da iyidir; nk verim yksek olduu zaman bire yz verir,

Kinyps ise bire yz verir.

199. Gebelerin oturduklar Kyrene lkesi Libya'nn bu taraflarnn en yksek yeridir, olaanst
tarm blgesine sahiptir. Hasada ve babozumuna ilk olarak rnn zs ile dolu olduu ky
kesimlerinden balanr; burada i bittii zaman ky blmnn st yanndaki "Tepeler" denilen ve
blgenin ortasna rastlayan yerdeki rn kaldrlr; bu ikinci hasat biter bitmez, lkenin arkalarna
den blgelerde taneler zle imi olur. Bylece ilk hasadn rnlerinin yenilip iilmesi bittiinde
sonuncusu yetiir; Kyrene'de bylece hasat ve babozumu sekiz ay srer. Bu lke hakknda bu
kadarla yetineceiz.
200. Pheretime'in cn almak zere Aryandes'in emriyle Msr'dan kalkp yrye geen
ranllar Barka'ya geldiler, kenti kuattlar ve Arkesilaos'un lmnden sorumlu olanlarn kendilerine
verilmesini istediler. Ama sorumluluu Barka halknn tm paylayordu; ltimatom kabul edilmedi.
Barka'y dokuz ay kuattlar; yeraltndan hendek kazp tabyalara yanayorlar, iddetli saldrlara
giriiyorlard. Ama bir demirci, hendeklerin nerede kazldn bakr geirilmi bir kalkanla meydana
karyordu; bunun iin yle yapyordu: Kalkan tabyalarn i tarafnda gezdiriyor, topran stne
koyuyordu; orada hendek kazlmyorsa, kalkan topraa dedii zaman titremiyordu; ama kazlan
yerlerin stne konduu zaman, kalkann bakr ses yanstyordu. O zaman Barkallar da topra
dman ynnde kazyor ve yeraltndaki ranllar toptan ldryorlard. Barkallarn hendeklere
kar uyguladklar strateji buydu; saldrlar ise pskrtyorlard.
2 0 1 . Bylece ok zaman geti; iki yandan da kayplar oluyordu ve ranllar da az sknt
ekmiyorlard. Kara ordusunun banda bulunan Amasis, Barka'y zorla ele geiremeyeceini
anlaynca hileye ba vurdu; bu yoldan bir sonu alabileceini dnyordu. Gece geni bir ukur
kazdrd, zerini dayanksz tahtalarla kapattrd; bunun da stne, evresindeki toprakla ayn
dzeyde, toprak ektirdi. Sabah olunca, grmek zere Barka'llar artt; onlar nihayet bir
anlamaya varlabilecei sevinciyle kabul ettiler. Sylenen aa yukar uydu: tikleri ant, bu toprak
byle kald srece gzle grnmeyen toprak zerine ant iiyorlard bu lkede yrrlkte
kalacakt; Barka'llar byk krala dil bir vergi demeyi kabul ediyorlard, ranllar da onlara
dokunmayacaklard. Ant iildikten sonra ilerine gven gelen Barka'llar kentten ktlar, dmamn
ieriye serbeste girebilmesi iin kaplar ardna kadar atlar. O zaman ranllar, gizli kpry
ykp, tabyalardan ieri daldlar. Tahta kpry ykmalar itikleri anda bal kalm olmak iindi;
nk Barka'llar a kar anlamann dnya durduka yrrlkte kalacana ant imilerdi ama
toprak byle kald srece; mademki kpr yklmt, iilen ant da bozulmu saylrd.
202. ranllar, Barkallardan sulu olanlar Pheretime'ye teslim ettiler, o da tabyalarn zerine
epeevre kazklar diktirdi, sulu Barkallarn hepsini kaza vurdurdu. Karlarnn memelerini
kestirtip, bunlarla surlarn duvarlarn kaplattrd. Geri kalan Barkallar, ganimet olarak ranllar
arasnda paylatrd. Battos soyundan olanlarla, lmden sorumlu tutulmayanlara dokunmadlar; kenti
de bunlara emanet ettiler.
203. ranllar, br Barkallar kle olarak yanlarna alp geri dndler. Kyrene kentinin

yaknlarna vardklar zaman, Kyrenelilerin dinsel bir gerek olarak uyduklar bir orakle dayanarak,
kentin iinden geme hakkn elde ettiler. Ordu kentin iinden geerken donanma komutan Badres,
kenti zaptetmek iin emir verdiyse de kara kuvvetleri komutan Amasis brakmad; "Barka, bizi
gnderdikleri tek Yunan kentidir," dedi. Sonra kentten kp Lykai tanrs Zeus [191] tapnann
ykseldii yere vardklar zaman, Kyrene'yi almadklarna piman oldular, yeniden kente gitmeyi
denediler; ama Kyreneliler bu kez kar durdular. ranllar, arada bir sava olmad halde bozguna
uradlar ve altm stad kadar teye kamadan durmadlar, orada kamp kurdular. Onlar buradayken
bir haberci geldi, Aryandes geri aryordu. ranllar bu sefer Kyrenelilere yalvardlar, yol iin
yiyecek istediler, istediklerini aldlar ve Msr yoluna dtler. Bundan sonra yollarnn getii
yerlerdeki Libyallar, ta Msr'a varncaya kadar bunlara musallat oldular, donatmlarna ve
arlklarna tamah edip, arkada kalan ocuklar ve dkntleri kltan geirdiler.
204. Libya'da ran ordusunun ulat en u nokta Euesperides'dir[192]. Kle olarak getirilen
Barkallar Msr'dan Byk Kral'a gnderildiler. Dareios, yurtluk olarak onlara Baktria'nn bir
kasabasn verdi. Bu kasabaya Barka adn verdiler, Baktria blgesinde bugn de yerinde
durmaktadr.
205. Pheretime, mrn mutlu olarak bitiremedi. Barkallardan cn alp da Libya'dan Msr'a
dner dnmez, pis bir hastala yakalanp ld. Canl canl, gvdesinde kaynaan kurtlara yem oldu.
Zira ar almalar, insann stne tanrlarn fkesini eker. Ve Battos'un kars Pheretime de
Barkallardan, dediim gibi ar bir ekilde almtr.

Beinci Kitap

TERPSKHORE
Hellespontos ve Trakya Perslere Boyun Eiyor
1. Dareios'un, balarna Megabazos'u koyup Avrupa'da brakm olduu Persler, Hellespontos
uluslar arasnda nce, Dareios'un uyruu olmay kabul etmeyen Perinthoslulara boyun edirdiler[193].
Bunlar onlardan nce Paioniallar da fena hrpalamlard. Strymon kylarndan olan bu
Paioniallar, Perinthoslular zerine yrmek ve onlarn karsnda sava dzenine getikleri zaman,
eer Perinthoslular onlar adlaryla arp meydan okurlarsa o zaman savamak zere, bir oraklden
emir almlard, eer adlarn armazlarsa, savaa kesin olarak girmemeliydiler. Bunun zerine
Paioniallar yle yaptlar: Perinthoslular onlara kar, kentlerinin dnda safa girmilerdi; meydan
okuma zerine grlmedik l bir sava oldu: Bir adama kar bir adam, bir ata kar bir at ve bir
kpee kar bir kpek kardlar. Perinthos ampiyonlar bire iki kazandlar ve Perinthoslular sevin
iinde paian okumaya baladlar. O zaman Paioniallar durumu orakl ile karlatrdlar ve kendi
kendilerine aa yukar yle dediler: "te orakl'in dedii olmak zere; imdi sra bize geldi." Ve
tam Paian'n orta yerinde Perinthoslulara yklendiler, byk farkla kazandlar, pek az kii ellerinden
kurtulabildi.
2. Paioniallarn Perinthoslular uratm olduklar felaket byle olmutu. Bu dediim tarihte ise
Perinthoslular zgrlklerini yiite savunmulardr; ama Megabazos'un Persleri onlar say
stnl ile ezmilerdir. Megabazos, Perinthoslulara ba edirdikten hemen sonra Trakya iinde
ilerledi, bu lkedeki btn siteleri ve uluslar Byk Kral adna ele geirdi. Zaten Dareios'un emri de
buydu, Trakya'ya ba edirmekti.
3. Yeryznde Hintlilerden sonra en kalabalk olanlar Trakyallardr; bir tek adamn komutasnda
ya da tek iradeyle hareket etseler, hi yenilmez ve bence uluslarn en gls ve en kalabal
olurlard. Ama onlar iin imknszlk buradayd ve bu birlik hibir zaman kurulamad; bunlarn zayf
yerleri burasdr. Oturduklar yere gre birok adlar alrlar, ama btn bu uluslarn grenekleri her
noktada hemen hemen ayndr, yalnz Getaililer ve Trausililerle Kreston'un kuzeyinde oturanlar bunun
dnda kalrlar[194].
4. Kendilerini lmez sayan Getaililerin greneklerini daha nce anlatmtm. Trausililer, br
Trakyallarn greneklerinden, yalnz doum ve lm konusunda ayrlrlar. Bir ocuk dodu mu,
yaknlar bu kk yaratn evresini alr, doduu u andan balayarak bana gelecek olan
ktlklerden tr yaknp dvnmeye balarlar ve insanlarn payna den btn aclar zetlerler;
buna karlk lleri sevin iinde topraa verirler ve bunu sefaletin yknden kurtuldu, br
dnyann mutluluuna eriti diye yaparlar.
5. Krestonlularn kuzeyinde oturan uluslara gelince, ite onlarn ayrldklar noktalar: Her erkein
birka kars vardr; bir erkek ld zaman karlar arasnda, hangimizi daha ok severdi diye bir
tartma balar, dostlar da ie karrlar; seilen, yani bu seimle onur kazanm olan, kadnlarn ve
erkeklerin kutlamalar arasnda, mezarn zerine yatrlp boaz kesilerek ldrlr ve bunu en yakn

akrabas yapar; ls erkeinin lsyle birlikte gmlr ve brleri kendilerini byk bir felakete
uram sayarlar; nk bu baarszlk bir kadn iin byk ayptr.
6. br Trakyallarn u grenekleri vardr: ocuklarn kle olarak yabanclara satarlar; kzlarn
kapamazlar, istedikleri adama gitmekte serbest brakrlar; buna karlk ana babalarndan para
karl satn alm olduklarna hi gz atrmazlar. Dvme yaptrmak soyluluk iaretidir; dvmesiz
olmak ktlk getirir. Hibir i grmemek kibarlktr; toprakta almak erefsizliin en aasdr;
soylu yaamak demek, savaa gitmek ve bakalarn soymaktr. Belli bal grenekleri bunlardr.
7. Tanrlar arasnda yalnz Ares, Dionysos ve Artemis'i sayarlar [195]. Yalnz krallar, br
yurttalardan ayr olarak en byk saygy Hermes'e gsterirler, onu atalar sayar ve yalnz onun
adna ant ierler.
8. Zenginlerin l gmme treleri yledir: ly gn seyre koyarlar, eitli kurbanlar
keserler, yanp yaklrlar ve arkasndan byk bir len gelir. Sonra gmerler, l ya topraa verilir
ya da klleri alnr; bir tmsek yaparlar, eit eit oyunlar oynarlar, en yksek kazan, teke tek
yaplan gre iin konulan dldr. Thraklarn l gmme trenleri bunlardr.
9. Bu topraklarn kuzeyinde hangi uluslarn oturduklarn doru olarak kimse syleyemez; stros'un
tesinde, anlaldna gre yalnzca geni ve bo alanlar vardr. Bu rman st yannda yaadn
renebildiim tek ulus, Medlerin ulusal giyimlerini giyen Sigynnailerdir. Atlarnn derler, btn
gvdesi be parmak uzunluunda tylerle rtldr, boylar kk ve burun delikleri yass olur,
binicilie elverili deildirler, ama iyi araba beygiri olurlar; bundan tr bu lkede oturanlar
arabaya binerler. Bu ulusun topraklar, anlaldna gre Adriyatik zerindeki Enetler blgesine
kadar uzanmaktadr[196]. Bunun Media'dan gelme bir koloni olduu sylenir. Bu Med kolonisi nasl
kurulmutur? Bunu ben bir trl anlayamadm; ama yzyllarn ak iinde her ey olabilir. Sigynnai,
Massalia'nn[197] kuzeyinde, i blgedeki Liguryallarn, kk gezginci satclara verdikleri addr;
Kbrsllar da kargya byle derler.
10. Trakyallara baklrsa, stros'un tesindeki lke ar doludur, oraya gitmelerine engel olan ey
de bu bceklerdir. Ama bu szler bana pek inandrc gelmiyor. Zira bildiimize gre, ar souktan
holanmaz; bence ay burcuna doru uzanan yreleri oturulmaz hale getiren ey, asl bu souktur.
te Megabazos'un, kylarn Pers egemenlii altna almakta olduu lke hakknda sylenenler
bunlardr.
Paioniallarn yks
11. Dareios, Hellespontos'u geer gemez Sardes'e geldi, kendisine Miletoslu Histiaios'un yapm
olduu hizmeti ve Mytileneli Koes'in vermi olduu d unutmamt. Bunlar Sardes'e getirtti ve
hizmetlerine karlk ne istediklerini sordu. Miletos tyran Histiaios, yalnz Edonilerin
topraklarndaki Myrkinos blgesini istedi, orada bir kent kurmak istiyordu, baka bir eyde gz
yoktu[198]. O, orasn ald, Koes ki, o zamanlar tyran deil, herhangi bir yurttat, Mytilene'de iktidarn
kendisine verilmesini istedi.

12. Bunlar dilekleri kabul edildikten sonra, elde ettiklerinin keyfini srmek zere gittiler. Dareios
da Megabazos aracl ile Paioniallar, Avrupa'dan getirtip Asya'ya yerletirmek hevesine kapld,
nk u anlatacamz eye tank olmutu: Dareios, Asya'ya dndkten sonra Paionial iki kii,
Pigres ve Mantyes Sardes'e gelmilerdi, Paionia tyran olmak istiyorlard; kz kardelerini de beraber
getirmilerdi ki, uzun boylu, gzler sevinci bir kzd. Dareios'un Sardes kenarnda divan kurduu
zaman kolladlar ve yle yaptlar: Kz kardelerini elden geldiince ssleyip su almaya yolladlar;
kzn banda bir kk testi vard, yularn koluna geirdii bir at gdyor, bir yandan da keten
eiriyordu. Gen kz, Dareios'un nnden geti ve bu tablo kraln dikkatini ekti; zira bu iplik bken
kzn yapt i bir Pers ya da bir Lydia deti deildi ve Asya uluslarnn hibirinde byle bir eye
rastlanmazd. Kraln merak uyanmt, at ne yapacan anlamak iin askerlerinden birkan peine
sald. Askerler peine dtler; hayvan sulayp testisini doldurduktan sonra ayn yolu ald ve kraln
nnden bir daha geti; suyu banda tayor, kolunu dizgininden geirdii at gtryor ve
parmaklarnn arasnda kirmen dndryordu.
13. Adamlarnn anlattklarna ve gzlerinin nndeki seyre hayran kalan Dareios, gen kz istetti;
kz alp krala gtrdler; erkek kardeleri de oradaydlar, sahneyi seyrediyorlard. Dareios nereli
olduunu sorunca delikanllar ileri ktlar, Paionial olduklarn, bunun da kz kardeleri olduunu
bildirdiler. O zaman kral karlk olarak, bu Paioniallarn kim olduklarn, yeryznn neresinde
oturduklarn ve kendilerinin Sardes'e ne iin gelmi olduklarn sordu. Kendisine teslim olmak zere
geldiklerini, Paionia'nn Strymon kylarnda bulunduunu, zerinde kentlerin ykseldii bir lke
olduunu ve Strymon'un Hellespontos'tan uzak olmadn ve son olarak da Troya'dan gelme
kolonlarn soyundan indiklerini bildirdiler. Bunlar ona bir bir anlattlar. Kral, orann kadnlar hep
byle kz kardeleri gibi becerikli mi olurlar diye sordu; evet, diye atldlar, yle olduklarn
sylediler. (Zaten bu sahneyi bu sz syleyebilmek iin tertiplemilerdi.)[199]
14. Bunun zerine Dareios, Trakya'daki askerlerinin banda brakm olduu Megabazos'a bir
mektup yazdrd; Paioniallar anayurtlarndan karmasn, ocuklar ve kadnlaryla birlikte
kendisine getirmesini emretti. Bir haberci bu haberi hemen Hellespontos'a doru koturdu ve
yolculuunun sonunda mektubu Megabazos'a verdi. O da ne yazldn renince yanna klavuz
olarak Trakyallar ald ve Paioniallara kar sefer at.
15. Paioniallar, Perslerin gelmekte olduklarn haber aldlar, toplandlar ve onlarla karlamak
zere deniz kysna gittiler, nk Perslerin oradan geleceklerini dnmlerdi. Paioniallar,
Megabazos ve ordusu ile atmak iin hazrlanmlard, ama Paioniallarn seferberlik yaptklarn
haber alan ve deniz kysndan gelecek bir harekete kar hazrlandklarn bilen Persler, dn
yaptlar, klavuzlar sayesinde lkenin i kesimlerine doru yneldiler ve Paioniallarn haberi
olmadan, erkeklerin boaltm olduklar kentlerine yklendiler. Savunmasz kalm olan bu yerler,
saldrcya rahat bir baar salad. Kentlerinin dtn renen Paioniallar daldlar, her biri
kendi kentine gitti ve Perslere teslim oldu. Ve bylece Siriopaion, Paioplai halklar ve Prasias
Gl'ne kadar uzanan blgedeki btn kabileler, yurtlarndan koparldlar ve Asya'ya gtrldler.
16. Megabazos'un Pangaion Da dolaylarnda yerlemi olan Paioniallara [Doberler, Agrianlar

ve Odomantlar] ve Prasias Gl evresinde oturan kabilelere ziyan dokunmad. Ama aldklar

arasna, gln zerinde u anlatacam biimde yaayanlar da katmak istemiti: Gln ortasna
yksek kazklar zerinde duran bir tahta deme yapmlardr; karaya kmak iin dar bir kprden
baka bir ey yoktur; demeyi tayan kazklar ilkten btn yurttalarn ortak emeiyle dikilmitir;
sonras iin de u yol tutulmutur: Erkekler her evlenilerinde, buraya aklmak zere Orbelos
Da'ndan on kazk getirir; zaten her birinin birok kars vardr. Yaaylarn yle
dzenlemilerdir: Bu tahta taban zerinde her birinin bir kulbesi vardr, onun iinde yaar, tahta
tabanda gle alan bir kapak bulunur. Kk ocuklar, suya dmesinler diye, katrtrnandan
rlme bir iple ayandan balarlar. Atlara ve ahr hayvanlarna ot ve saman yerine balk verirler.
Glde o kadar ok balk vardr ki, kapa kaldrp, bir ipin ucuna bo bir rme zembil balayp
indirsen, abucak balk dolar ve yukar alrsn. Bu balklar Paprax ve Tillon olmak zere iki cins
olurlar.
17. Boyun emi olan Paioniallar, Asya'ya getirildiler. Megabazos nce bunlar kle yapt, sonra
Makedonia'ya yedi haberci kard, bunlar Perslerden seilmilerdi ve ordunun kendisinden sonra en
bykleriydiler. Amyntas'n yanna gnderiliyorlard. Byk Kral Dareios adna toprak ve su
isteyeceklerdi[200]. Prasias Gl'nden Makedonia o kadar uzak deildir; bu gln bir ucu
Alexandros'un gnde bir talant gm kard madene dayanr; bu madenden sonra Dysoron Da
alnca artk Makedonia'dr.
18. Evet, bu Pers elileri Amyntas'n[201] sarayna varr varmaz, grme istekleri kabul edildi.
Amyntas'dan Byk Kral Dareios adna toprak ve su istediler. Dileklerini kabul etti, konuu
olmalarn rica etti, zengin bir len hazrlatt, yani bu Perslere dnyann en dosta muamelesini
yapt. Yarrcasna iki ien Persler, yemein sonunda ona unlar sylediler: "Makedonial ev
sahibimiz, bizim Perslerde det, byk bir len verdiimiz zaman, elence kzlarn olduu gibi,
meru karlarmz da getirtmek ve onlar da yanmza oturtmaktr. Mademki bizi sayg ile karladn,
ok iyi muamele ettin ve Byk Kral'a toprak ve su verdin, artk detlerimizi de kabul etmelisin."
Amyntas buna yle cevap verdi: "ranllar, dediiniz det bizde yoktur, bizde det kadnlar
erkeklerden uzak tutmaktr; ama mademki siz yle istiyorsunuz ve burann efendisisiniz istediiniz
yaplacaktr." Amyntas laf uzatmad ve kadnlar emretti. Emri zerine kadnlar getirildiler. Perslerin
karsna yan yana oturdular. Karlarnda pek gzel kadnlar gren Persler gene Amyntas'a dndler,
"Byle yapmak hi doru deil," dediler, "bu kadnlar byle yanmza deil de karmza oturtacak
olduktan sonra hi getirtmemek daha iyi olurdu, nk bu gzlerimiz iin bir ikencedir." Zor
karsnda kalan Amyntas, kadnlar yanlarna oturttu; kadnlar dediini yaptlar ve ranllar hemen
kadnlarn gslerini okamaya koyuldular biraz fazlaca imilerdi ve phesiz pmeye de
kalkmlardr.
19. Amyntas zlmesine ramen, duruma seyirci kalyordu; Perslerden o kadar ok korkuyordu.
Ama Alexandros, Amyntas'un olu ki, bu sahneyi o da gryordu henz felaket nedir bilmeyen bir
delikanl, daha fazla dayanamad, durum kanna dokunmutu, babasna dedi: "Baba, yan gereine
kar durulmaz; sen git yat, bu iki lemini fazla uzatma. Ben buradaym, konuklarmzn istekleriyle

ilgilenirim." Amyntas, Alexandros'un kafasndan nasl bir patrtnn getiini anlad. "Olum," dedi,
"ne demek istediini tek kelimenden anlyorum; fke ile tutuuyorsun, patrt karmak iin beni
gndermek istiyorsun. Ama rica ederim, eer mahvolmamz istemiyorsan, bu adamlara dokunma;
soukkanl ol. Zaten ben de dediini yapp ekiliyorum."
20. Amyntas bunlar syledikten sonra ekildi. O zaman Alexandros, Perslere "Konuklarmz, bu
kadnlar tamamen sizin emrinizdedir, istediinizle istediiniz gibi elenebilirsiniz, nasl isterseniz
yle yapabilirsiniz. Ama imdi yatma zamannz gelmek zere; arabn etkisiyle olduka neelendiniz;
onun iin, eer beni dinlerseniz, braknz bu kadnlar gidip ykansnlar ve banyodan ktklar zaman
ltfen onlar tekrar kabul ediniz." Bu szler Perslerin houna gitti. Gen prens, kadnlar karttrd,
hareme yollad. Sonra sakal bitmemi gen ocuklar arasndan ayn sayda seip ayrd, kadnlar gibi
giydirdi, ellerine birer haner verdi, ieri ald ve u szlerle Perslere tantrd: "Evimizde iyi
tertiplenmi bir len bulduunuz iin vn duyuyorum. Size layk neyimiz varsa hepsini ortaya
kardk, emrinize verdik. Ama ite hepsinin gzeli, analarmz ve kz kardelerimiz, sizi layk
olduunuz saygyla karlanm olduunuza inandrmak iin, bunlarla ahane bir ikramda bulunmu
oluyoruz. Buradan dndnz zaman, bir Yunanlnn, Makedoniallarn hkmdarnn sizi sofrada ve
yatakta ok iyi karladn, sizi buraya gndermi olan Byk Kral'a bildirmeyi unutmaynz." Bu
szlerden sonra Alexandros, her ranlnn yanna, kadn klna sokmu olduu Makedon
delikanllarndan biri oturttu. Ve bunlar da ranllar kendilerini okamaya kalknca onlar hanerle
vurdular.
21. te byle ldler, hem kendileri, hem de yanlarnda getirdikleri adamlar; nk pelerinde
gsterili bir hizmetiler alay da getirmilerdi. Hepsi yok oldu, hibir iz kalmad. Sonradan Persler
bu adamlar aradlar. Ama Alexandros bu aramalar bo kartmak ustaln gsterdi; generalin
kayplar aramak zere kard adamlardan birisi olan ranl Bubares'i altna bodu, Gygea
adndaki kz kardeini verdi; aratrmalar durdurdu, i rtbas edildi, elilerin ldrlmesi ii
unutuldu.
22. Perdikkas soyundan inme olan bu Makedon prensleri, kendilerinin de dedikleri gibi
Yunanldrlar, yapm olduum aratrmalarla bunu kesin olarak renmi bulunuyorum ve ileride
bunlarn gerekten Yunan soyundan olduklarn gstereceim [202]; zaten olimpiyat oyunlarn
dzenlemekle grevli Yunanllar da yle demilerdi. Alexandros bir gn dl kazanmak hevesine
dm, bu amala arenaya inmiti; yarta boy lecek olan Yunanllar, ona engel olmak istediler,
"Bu oyunlara yalnz Yunan atletleri katlabilir, barbarlara yasaktr," dediler. Ama Alexandros,
Argoslu olduunu ispat etti[203], resmen Yunanl olarak kabul edildi, stadyumdaki yarlara katld;
hatta talih onu ilk iki yar arasna koydu. Bu iler ite aa yukar byle olmutur.
Histiaios ve Aristagoras onia'da lk Kprdamalar
23. Megabazos, Paioniallar gderek Helespontos'a geldi, oray geti ve Sardes'e ulat. Miletoslu
Histiaios, stros zerindeki kpry korumasna karlk olmak zere Dareios'dan kopard yerde
imdiden tabyalar yaptrmt; buras Strymon kylarndadr ve Myrkinos denilir. Megabazos,

Histiaios'un neler yaptn renmiti; onun iin Paioniallarla birlikte Sardes'e gelir gelmez
Dareios'a unlar syledi: "Ey kral, sen ne yapyorsun? Byle kurnaz ve becerikli bir Yunanlya
Trakya'da kent kurmak iin izin verilir mi? Orada orman ok, gemi ve krek yapmak iin istedii
kadar aa bulabilir, gm madenleri ve gerek Yunanl, gerek barbar, kalabalk bir halk yn var
ki, eer balarna geecek birisi ksa, gece demez gndz demez her dediini yaparlar. Eer
kullarnn arasnda bir i sava istemiyorsan bu adamn kalkt ilere bir son ver. nce tatllkla al
getirt, bir kere avcuna girdi mi, emir ver, bir daha Yunanllarn yanna dnmesin."
24. Megabazos'un iin sonunda nereye varacan iyi kestiren bu szleri, Dareios zerinde istedii
etkiyi yapt. Myrkinos'a bir haberci koturdu. "Histiaios," diye emretti, "ite kral Dareios'un sana
szleri. Benim devletime ve kendime senin kadar candan bal bir baka kimse daha tanmyorum;
bunlar sylediklerinle deil, yaptklarnla rendim. imdi kafamdan geen byk tasarlar var; her
eyi brak gel, bu ileri sana emanet edeceim." Bu szlere kanan ve Byk Kral'a danman
olacam diye iinen Histiaios Sardes'e geldi. Karsna kt zaman Dareios unlar syledi:
"Histiaios, bak seni niin getirttim: Skythia'dan dndmden ve senin benden ayrlmandan beri, seni
grmek ve seninle konumak isteinden daha ileri bir duygum olmad; zira en deerli ey, zeki ve
gvenilir bir dosttur; bunlarn ikisi de sende var, biliyorum ve bunu sana da gstermek iin seni kendi
hizmetime alyorum. Geldiin iin sevindim ve sana unu neriyorum: Miletos'u ve yeni kurduun
kenti brak; benimle beraber Susa'ya gel; can yoldam, danmanm ol, varlma ortak ol."
25. Dareios, Histiaios'a bunlar syledikten sonra, baba bir kardei Artaphrenes'i Sardes'e vali
olarak brakt, kendisi de Histiaios ile birlikte Susa'ya dnd. Otanes, kyda yaayan uluslar
zerinde komutan oldu. Babas kraliyet yarglarndand; rvet yiyip aka haksz bir karar verdii
iin, Kral Kambyses derisini yzdrerek ldrtmt; yzlen deriden kaylar kestirmi,
Sisamnes'in yarglk yapt krsy bunlarla kaplatm; krs kaplannca derisini yzdrm
olduu Sisamnes'in yerine yarg olarak onun z olunu getirmi ve hangi krs zerinde yarglk
ettiini aklndan karmamasn tembih etmiti.
26. Ordunun bana, Megabazos'un yerine ite bu Otanes, yani byle bir krsye oturmu olan
adam geirilmiti; Bizans' ve Khalkedon'u ald[204], Troas'da Antandros'u[205] ald, Lamponion'u ald,
Lesboslulardan salad gemilerle, o ada her ikisi de Pelasg'larn elinde bulunan Lemnos ve
mbros adalarn ald.
27. Lemnoslular iyi dvtler, dayandlar, ama zamanla felakete uradlar; canl kalanlar
ynetmek iin ranllar, u Samos'ta hkm srm olan Maiandros'un[206] kardei Lykaretos'a yetki
verdiler. Bu Lykaretos, Lemnos'u ynetirken lmtr. Otanes'in bir tek seveni yoktu; uluslar
kleletiriyor, eziyor, kiminin Skyth seferinden kam olduunu, kiminin de Skyth seferinden dnen
Pers ordusuna zarar vermek istediini bahane ediyordu.
28. Otanes'in at seferde kazand baarlar bunlar olmutur. Sonra ksa bir sre iin bir
durulma oldu, ama Naxos ve Miletos, oniallarn balarna yeni iler atlar. Naxos, adalarn en
zenginiydi ve o alara doru Miletos da en parlak zamanlarn yayordu. onia'nn incisiydi; daha

nce iki insan kua boyunca, br kentlerin hepsinden daha ok devrim afetlerinin acsn ekmiti;
bundan Paroslularn yardmlar sayesinde kurtulmulard; nk Miletoslular btn Yunanllar
arasnda, yurtlarnda dirlii salasnlar diye onlar semilerdir.
29. Baknz Paroslular bunlar nasl uzlatrdlar: Yurttalar arasndan en bilge olanlar ayrp
Miletos'a gnderdiler, bunlar kenti korkun bir yoksulluk iinde buldular ve btn lkeyi dolamak
istediler, dolatlar. Miletos krlarnn her yann gezdiler, lke gler yznden boalmt; gzel,
ekili bir tarlaya rastladklar zaman sahibinin adn yazdlar. Sonunda baktlar ki, ad yazlanlarn
says pek az, kente dner dnmez halk meclisini topladlar ve devleti ynetmek zere tarlalar
bakml olan bu kiileri setiler; nk diyorlard, kendi karlarnda dikkatli olanlar kamu
karlarnda da dikkatli olurlar ve ilk i olarak eskiden i sava kkrtm olan Miletoslular
sindirdiler.
30. Paroslular, Miletos'da dzeni byle kurmulardr. Ve ite imdi de bu kent, anlattmz ada
nasl Naxos ile birlikte onia'nn urad tersliklerin kayna oldu? Halk tarafndan kovulan hali
vakti yerinde Naxos yurttalar Miletos'a geldiler. Miletos'ta ynetim Molpagoras olu Aristagoras'a
emanet edilmiti[207], bu, Dareios'un Susa'da yannda tuttuu Lysagoras olu Histiaios'un damad ve
yeeniydi; Naxoslular geldikleri srada Miletos tyran Histiaios Susa'da bulunuyordu ve bunlarla
konukseverlik ilikileri vard. Naxos'tan srlm olanlar Aristagoras'a yalvardlar, yurtlarna
dnmek zere kendilerine asker vermesini istediler. O da eer bunlar yurtlarna kendi yardmyla
dnerlerse, belki Naxos'u da ele geirebilirim diye dnd ve Histiaios ile olan dostluklarn ileri
srerek yle dedi: "Benim elimde, bugn Naxos'un banda bulunanlara ramen sizi yurdunuza
gtrmeye yetecek kadar g yoktur; nk Naxos'un sekiz bin kalkanl askeri ve pek ok sava
gemisi varm diye duydum; ama size yardm etmenin bir yolunu bulacam ve bunun iin var
gcmle alacam; aklma gelen tasar udur: Artaphrenes dostumdur; Artaphrenes'in Hystaspes
olu ve Byk Kral'n kardei olduunu bilirsiniz; btn Asya kylarna o komuta eder, elinde byk
bir ordu ve ok gemi var; byle bir adamn istediklerimizi yapmasndan kvan duyacam." Bu
syleve kar, Naxoslular Aristagoras'a yetki verdiler; kendi adlarna armaanlar sunmakla
grevlendirdiler ve kendi hesaplarna, yaplacak seferin btn giderlerini karlayacaklarna sz
verdiler. Naxos'da yle bir grndler mi, herkesin onlarn nnde ba eeceini ve o zamanlar bir
teki bile henz Dareios'un hkm altnda bulunmayan br Kyklad adalar halklarna da zorla ba
edirecekleri sanyor, iiniyorlard.
31. Bunun zerine Aristagoras, Sardes'e gitti, Artaphrenes'e Naxos'tan sz at, burasnn phesiz
o kadar geni deil, ama onia'ya yakn, gzel, bereketli ve zengin bir ada olduunu ve klelerle
dolup tatn anlatt. "Bir ordu gnder," dedi, "buraya kar, gelen srgnleri de al gtr. Eer bunu
yaparsan, bende sana verilecek ok para var, ordu iin gerekli olan giderler de ayr. (nk bu iin
yaplmasn isteyenler elbette bize para verecekler.) Ayrca nce Naxos'u ve arkasndan, ona bal
olan Paros ve Andros adalarn ve Kykladlar denilen br btn adalar da Byk Kral'n
imparatorluuna katm olacaksn. Bu da Euboia zerine atlabilmek iin dayanak noktas olacaktr;
oras byk ve zengin bir adadr; Kbrs'tan daha az geni deildir ve ele geirmek ocuk

oyuncadr. Btn bu adalar yz gemiyle alnabilir." Pers, ona u szlerle cevap verdi: "Kral
hanedan iin akll bir danmansn ve gemi says dnda btn sylediklerin ok gzel. lkbaharda
yz deil, iki yz gemin olacak. Ama tasarya nce kraln da olur demesi gerek."
32. Bu cevab alan Aristagoras, sevin iinde Miletos'a dnd, Artaphrenes, Aristagoras'n
nerilerini Susa'da kraln onayna sunduktan ve Dareios'un olurunu aldktan sonra iki yz trirem ve
ran mttefiki lkelerden devirilmi kalabalk birlikler hazrlad; bu kuvvetlerin bana, Akhaimenid
hanedanndan, Kral Dareios'un ve kendisinin yeeni olan Megabates adnda bir ranly geirdi ve
eer hikyeye inanmak gerekirse, Lakedaimonlu Kleombrotos olu Pausanias[208], sonradan btn
Greklerin tyran olmak sevdasna dp, bunun kzyla evlenmek isteyecektir. Sonra Megabates'in
komutas altnda, bu orduyu Aristagoras'a yollad.
33. Megabates'e, Miletos'da on ordusu ve Naxos srgnleriyle birlikte Aristagoras da katld;
Hellespontos'a doru denize aldlar, ama Khios'a geldiklerinde Kaukasa'da [209] durdular, Boreas
rzgrndan yararlanarak Naxos zerine atlmak istiyorlard. Ama kader bu filonun Naxos'u ykmasn
istemiyordu, ite olanlar unlard: Megabates gemilerin nbet ilerini denetliyordu, bir Myndos
gemisinde nbeti gremedi; ar bir ie kalkt, kendi koruma askerlerini gnderip geminin
komutann getirtti ki, ad Skylax'd, emir verdi, adam gvdesinin ortasndan geminin lombar
deliklerinden birine balatt, ba darda, gvde ieride sarkyordu. Skylax bylece balanmt ki,
Aristagoras Myndoslu konuunun Megabates'in emriyle zincire vurulmu olduunu, irkin bir duruma
sokulduunu haber ald. ranly yumuatmaya gitti, ama ricalar sonu vermedi; o zaman konuunu
kurtarmay kendi zerine ald. Megabates bunu rendi ve ok fena karlad; Aristagoras'
azarlamaya gitti, o da ona u cevab verdi: "Sen bu ilere ne karyorsun? Artaphrenes seni benim
emrime vermedi mi ve benim emredeceim yere gideceini sylemedi mi? Ne diye her ie burnunu
sokuyorsun?" Bu k zerine teki fkelendi, gece olunca Naxos'a bir gemi gnderdi, iinde
orallara kendilerine kar hazrlanan eyleri haber vermekle grevli adamlar vard.
34. nk Naxoslular bu filonun kendi adalar zerine yryeceinden kukulanmamlard.
Durumu renir renmez krlarda bulunan her eyi tabyalarn ierisine aldlar, kuatmaya kar
hazrlandlar ve kente acele yiyecek iecek doldurdular. Pek yakn sandklar sava iin byle
hazrlanyorlard; Khios'dan kalkan dman donanmas Naxos'a geldi. Ama karsnda tabyalarla
evrilmi bir kent buldu ve drt ay sreyle kuatma iinde tuttu. Perslerin kendi yiyecekleri
tkenmiti. Aristagoras ste kendi cebinden bir sr masrafa girmiti, ama kuatma dahasn
istiyordu; sonunda Naxos srgnleri iin bir kale yapt, tam bir baarszlk ierisinde anakaraya geri
dndler.
35. Aristagoras, Artaphrenes'e verdii sz yerine getirememiti; stelik kendisinden istenen sava
masraflarn demekten de bunalmt, ayrca urad yenilgiden ve Megabates'in azarlamalarndan
da tasalanyordu. Miletos zerindeki mutlak ynetimin elinden alnmasn bekliyordu. Bu zntler
ierisinde isyan geliyordu aklna. Ve ba dvmeli adamn gelii btn bunlara denk dyordu,
Susa'dan geliyordu, ona Histiaios'un Byk Kral'dan ayrlmasn bildiren ynergesini getiriyordu.
Histiaios, Aristagoras' ayaklanmaya kkrtmak istiyordu, ona yol koruma polisinin gznden karp

tehlikesizce haber uurabilmek iin baka bir yol bulamamt; klelerinden kendisine en ok bal
olan ayrtp kafasn kaztmt; buyrultusunu deriye dvdrm; salarn yeniden uzamasn
beklemi, salar yeteri kadar uzaynca, hemen Miletos'a gndermiti. Kle Miletos'a varnca,
Aristagoras'a sadece kafasn kazttrp bakmasn syleyecek, baka bir ey demeyecekti; dvme,
dediim gibi isyan buyrultusundan ibaretti. Kendisini Susa'ya kapatlm grmek Histiaios'u
skyordu, bunu onun iin yapmt. Eer ayaklanma olursa, kendisini salverir, deniz kysna
gnderirler diye mitleniyordu. Miletos'ta bir karklk kmazsa, bir daha geriye dnmeyeceini
biliyordu.
36. Histiaios'un haberciyi yola karmaktan amac buydu. Btn bu nedenler, Aristagoras'n nne
ayn zamanda kmak zere bir araya gelmi gibiydiler. Kendinden yana olanlarla dant, kendi
grn ve Histiaios'un ynergesini aklad; oylar dalmad, herkes ayaklanmadan yana kt;
bata, evet, tarih yazar Hekataios kar km, Pers kralna savaa atlmay uygun bulmam,
Dareios'a bal olan uluslar tek tek saym, gcn anlatmaya almt. Ama kimsenin kulak
asmadn grnce denizlerde stnl salamak gerektiini ileri srm, bunun iin de Lydial
Kroisos'un Brankhosoullar tapnana sunmu olduu hazineyi almak gerektiini, baka are
gremediini sylemiti. Zira Miletos'un gelir kaynaklarnn ne kadar zayf olduunu biliyordu. Bu
hazine sayesinde deniz stnlnn salanacana gveniyordu. Ayrca bu paray kendileri almakla,
dmann eline gemesini de nlemi olacaklard. Bu hazine nemliydi, ilk hikyelerimde
anlatmtm[210]. Bu gr tutmad; ayaklanmaya karar verildi; ilerinden birini gemiye bindirip
Myus'a gnderdiler, donanma Naxos'tan dndnden beri orada demirliydi, sefere katlm olan
efleri ele drecekti.
37. Bu grev atragoras'a verilmiti, bu adam, Mylasal banollis olu Oliatos, Termeral Tymnes
olu Histiaios, Dareios'un kendisine Mytilene'yi balam olduu Erxandros olu Koes, Kyme'den
Herakleides olu Aristagoras ve daha birounu tuzaa drd. Aristagoras bylece aka
bakaldrm ve Dareios'a kar her trl dmanca tedbire bavurmu oluyordu. Bata Miletoslular
da isyana isteyerek katlsnlar diye, szde tyranlktan ekilmi ve Miletos'da demokratik bir hkmet
kurmutu; sonra da bu gz boyama devrimi onia'nn her yanna yaymt; birok yerde tyranlar
kovmu, yurtd sefere katlm olup da gemilerde ele gemi olanlar kendi yurtlarna geri
gndermiti; her birine kendi tyranlarn teslim ederek honutluklarn kazanmak istemiti.
38. Mytilenelilere teslim edilen Koes, surlardan darya srklendi ve taa tutularak ldrld;
Kymeliler ise eski efendilerini srmekle yetindiler; br kentlerden birou da ayn eyi yaptlar.
Bylece on sitelerinde tyranla ara verilmi oluyordu. Miletoslu Aristagoras tyranlar devirdikten
sonra, her kentin halkna strategoslar[211] semeleri iin emir verdi, sonra bir trireme bindi ve onia
delegesi olarak Lakedaimonia'ya doru yola kt, nk yeni yandalar aramak gerekiyordu.
Sparta ve Atina Aristagoras'n abalar
39. Sparta'da ynetim artk Leon olu Anaxandridas'da deil, o lm, krallk olu Kleomenes'e
gemiti[212] ve bunu aklndan ok babasna borluydu. Anaxandridas'n kars, kz kardeinin

kzyd; gzne ho grnyordu, ama ondan ocuu olmamtr. Bu durum karsnda ephoroslar ona
buyrultu vererek yle dediler: "Sen hanedannn geleceini dnmeyebilirsin, ama biz Eurysthenes
soyunun snmesine gz yummayz; evinde oturan kadn sana ocuk vermiyor; onu geri gnder ve
baka bir tane al; byle yaparsan Spartallar honut etmi olursun." O cevap verdi, ne birini, ne
brn yapacakt, evlendii kadndan honuttu, kendisine kar kt bir davranta bulunmamt,
onu atp yenisini istemeleri doru deildi; bunun iin onlar dinlemeyecekti.
40. Bunun zerine ephoroslarla Yallar Meclisi ortak toplant yaptlar ve krala u neride
bulundular: "Seni elindeki kadnn ana dm gryoruz, mademki yle, hi olmazsa u dediimizi
yap ve bu sefer de kar durma ki, Spartallar da sana kar durmak zorunda kalmasnlar. imdi
istediimiz, evindeki karn boaman deildir; ona gene imdiye kadar davranm olduun gibi
davranabilirsin; yalnz evine karndan baka bir kadn daha al ve bu kadn dourgan bir kadn olsun,
bize bu kadar yeter." Byle ya da buna benzer bir ey sylediler ve Anaxandridas raz oldu, o
gnden sonra Sparta yasalarna kar olarak, ayr iki kadn ve ayr iki ev sahibi oldu.
41. kinci olarak ald kadn ok beklemeden bir ocuk dourdu, bu bizim Kleomenes'tir. Ama tam
o Spartallara ileride krallar olacak ocuu sunduu srada, o gne kadar ksr olan ilk kadn, garip
bir rastlant sonucu gebe kald. Karnnda sahiden bir ocuk vard, ama durumu haber alan ikinci
kadnn yaknlar patrt karmaya baladlar, onun uydurma bir evlatla vnmek istediini ve srf
kendilerine ktlk olsun diye byle yaptn ileri srdler. Doum gn yaklatka patrty da
artryorlard, sonunda kukuya den ephoroslar, doum srasnda gelip yatan evresinde nbet
beklediler. Kadn, Dorieus'u dourdu, sonra hemen arkasndan Leonidas'a, gene hemen arkasndan
Kleombrotos'a gebe kald; Leonidas ve Kleombrotos'un ikiz olduklarn syleyenler de vardr. kinci
karsna, Kleomenes'in anasna gelince, Demarmenes olu Prinetades'in kz olan bu kadn baka
ocuk dourmad.
42. Kleomenes, dediklerine gre, yle pek akll saylacak bir adam deildi; hatta deliliin
snrndayd; buna karlk Dorieus, yat genlerin banda geliyordu ve ok iyi biliyordu ki, eer
krallk layna verilecek olsa, kendisi kral olurdu. Ama Anaxandridas ld zaman
Lakedaimonlular greneklerinden ayrlmadlar ve byk olu Kleomenes'i tahta geirdiler.
Dorieus'un gururu incindi; Kleomenes'in uyruu olmay kendine yediremedi, yanna yol arkadalar
alarak Spartallarla birlikte bir koloni kurmaya gitti. Yerleecei lke hakknda ne Delphoi orakl'ine
dant, ne de bu gibi hallerde gerekli olan treleri uygulad. fkesine kaplarak gemilerini Libya'ya
doru gtrd; kendisine Therallar klavuzluk ediyorlard. Geldi, Libya'nn pek gzel bir blgesi
olan Kinyps'de, ayn ad tayan rman kenarnda yurt tuttu, ama Libya kabilelerinden olan Maglar
ve Kartacallar onu orada barndrmadlar, iki yl sonunda Peloponez'e geri dnd.
43. Eleonlu Antikhares [213] ona, Laios orakl'ine uyarak Sicilya'ya gidip orada Herakleia kentini
kurmasn salk verdi; "Btn Eryx lkesi," diyordu, "Heraklesoullarndandr, nk buralarn
Herakles amtr." Dorieus bu dnce ile Delphoi'ye gitti; oraklden, gitmeyi tasarlad lkeyi
alabilecek mi diye sordu; Pythia alacan syledi. Bunun zerine Dorieus, Libya'dan getirdii
adamlarla yeniden yola kt ve bunlar talya kylar boyunca gtrd.

44. Bu sralarda diyorlar Sybarisliler, kendileri ve krallar Telys, Kroton'a kar sefer amak
zereydiler; korkuya kaplan Krotonlular Dorieus'tan yardm istediler, o da kabul etti. Dorieus
onlarla birlikte Sybaris'e kar sefer at ve onlarla birlikte kenti ald; Sybarislilerin anlattklarna
gre, Dorieus'un ve yanndakilerin bu olaydaki pay budur; ama Krotonlulara inanmak gerekirse,
hibir yabanc, Sybaris'e kar alan savata kendileriyle birlik olmamtr, yalnz bir tek amidler
soyundan[214] Elisli khin Kallias, Sybaris tyran Telys'in yanndan gizlice kap onlara katlmaya raz
olmutur, nk bir kurban kesme srasnda dant tanrlar, Kroton'a kar sava iin uur
gstermemilerdi.
45. Bu iki halkn anlattklar byledir, ikisinin de kendisine gre inancalar vardr: Sybarisliler
Krathis'in kuru yata yaknnda bir orman ve bir tapnak gsterirler; onlara gre Dorieus, kenti
aldktan sonra burasn Krathisli denilen Athene iin ayrmtr; ayrca temel dayanaklarn
Dorieus'un lmnden karrlar; orakl'i dinlemedii iin lm olduuna dikkati ekerler; zira
ukalalk etmeye kalkmayp da sadece kendi iine baksayd, Eryx lkesini alr ve ordusuyla beraber
mahvolaca yerde bu topraklarn efendisi olur, hkm srerlerdi. br yandan Krotonlular da
Elisli Kallias'n Kroton topraklarnda sahip olduu olaanst mlkleri gsterirler, bunlarn bugn de
onun miraslarnn olduklarn, oysa Dorieus'un ve torunlarnn hibir eyleri bulunmadn
sylerler. Eer Dorieus, Sybaris savana katlm olsayd, ona da Kallias'a verilenden daha ounun
verilecei aktr. Her birinin kendisine gre ileri srd inancalar bunlardr. Okuyucu bunlardan
hangisi kendisine daha inanlr gibi gelirse, onu kabul etsin.
46. Gemiye Dorieus ile birlikte Thessalos, Parebates, Kelees, Euryleon gibi baka Sparta
gmenleri de binmilerdi; Sicilya'ya vardklar zaman btn koloni, Fenikeliler ve Segestallarla
yaptklar felaketli bir arpma sonunda ld. Bu kent kurucular iinde bir tek Euryleon cann
kurtarabilmiti. Ordudan geri kalanlarla birlikte Selinus kolonisi Minoa'y alm ve Tyran
Pythagoras'n boyunduruunu sarsmak iin onlarla elbirlii yapmtr. Onu devirince Selinus
tyranln kendisi almay denemi, bir mutlak ynetim kurmu, ama bu geici olmutur, zira Selinus
yurttalar bir ayaklanma srasnda onu, snm olduu Zeus Agoraios sunanda
ldrmlerdir[215].
47. Kroton yurtta Butakides olu Philippos da Dorieus'un kaderini ve lmn paylamtr;
Sybaris tyran Telys'in kzyla nianlyd ve Kroton'dan srlmt; bu evlilik olmaynca Kyrene'ye
gitmek zere gemiye bindi; oradan ierisinde kendi toplad adamlar bulunan kendisine ait bir trirem
ile ve Dorieus'la birlikte dnd; olimpiyat oyunlarndan baar kazanm olanlardand; zamann en
yakkl Yunanlsyd. Segesta'da gzellii sayesinde baka bir rnei olmayan bir sayg kazanmtr:
Yatt yere bir tapnak kurulmutur; orada kendisine bir yartanr gibi kurbanlar kesilir.
48. Dorieus'un sonu byle geldi; eer Kleomenes'in uyruu olmaya katlanp da Sparta'da kalsayd
krall alacakt, nk Kleomenes uzun sre bata kalamam ve Gorgo adnda bir kzdan baka
ocuk brakmadan lmtr.
49. mdi, Miletos tyran Aristagoras, Sparta'ya Kleomenes'in iktidarda bulunduu srada gelmiti.

Onunla grm, bir de bronz tablet getirmi, Lakedaimonlular sylerler, zerine denizleri ve
akarsularyla birlikte btn dnya ilenmimi. Kleomenes'in karsna knca, Aristagoras onunla
yle konutu: "Kleomenes, byle apar topar geliime bakp ama. Durumumuz yle: zgr onia
ocuklarnn kle olular nce bizim bamza gelmi olan byk bir hakaret ve eziyettir, bu btn
br Yunanllardan ok size dokunur, nk rkmzn en ileri durumunda olanlar sizsiniz.
Yunanistan tanrlar adna size geliyorum, oniallar klelikten kurtarnz; onlar da sizin
kannzdandr. Bu sizin iin g deildir; barbarlar o kadar korkun deildirler ve siz de sava
olarak en stn noktaya ykselmi bulunuyorsunuz. Onlar okla ve ksa kargyla dvrler; savaa
ayaklarnda bol poturlar, balarnda yksek balklarla girerler; byle ksteklenmi olduklar iin
yenmek kolaydr. lkelerinin bulunduu blge ok zengindir, en bata altn br uluslarn
hepsindekinden ok daha boldur. Ayrca gm, bakr, parlak dokumalar, yk hayvanlar ve kleleri
vardr; bunlarn hepsi sizin olabilir, istemeniz yeter. Yerini de sana gstereyim. te oniallar urada,
ondan hemen sonra Lydiallarn oturduklar yerler ki, bereketli ve altndan ve gmten yana ok
zengin topraklardr." Bunlar sylerken, yannda getirmi olduu bronz levha zerine izilmi dnya
haritas zerinde, bu lkelerin yerlerini gsteriyordu. "Lydiallarn," diye devam etti, "komular
Phrygiallardr, ite bizim Suriyeliler dediimiz Kappadokiallar; onlarn snrnda Kilikia; urada
denize karlar ve ite burada Kbrs adas. Kilikia, Byk Kral'a her yl be yz talant hara verir.
Kilikia'dan sonra Ermenistan gelir, zengin otlaklar vardr; Ermenilerden sonra ite Matien'lerin
blgesi. Bu blgeye bitiik Kissia ve u blgede, Khoaspes rmann yannda Susa'y gryorsun ki,
Byk Kral burada oturur; hazineleri de buradadr; bu kenti ele geirdiniz mi, zenginlikten yana
Zeus'le boy lebilirsiniz, o halde! O kadar byk ve phesiz o kadar bereketli olmayan yerler ve
dar toprak eritleri uruna, sizin kadar gl olan Messeniallarla, Arkadiallarla ve Argoslularla
dvyorsunuz; oysa oralarda insanlarn elde etmek iin birbirlerine girdikleri altndan ve gmten
eser yoktur. imdi Asya'y kolayca ele geirmek dururken baka ey yaplr m?" Aristagoras byle
konutu ve Kleomenes yle karlk verdi: "Miletoslu yabanc, cevabm erteliyorum, onu sana iki
gn iinde vereceim."
50. O gn iin grme o kadarla kald. Cevap iin belirtilen gn geldiinde, tam zamannda
bulutular; Kleomenes, Aristagoras'tan onia ile kral saraynn arasnn denizden balayarak ne kadar
yol olduunu sordu. O zamana kadar pek becerikli konuan ve brn kafese koyan Aristagoras,
burada yanl bir adm att; Spartallar gerekten Asya'ya ekmek istiyordu ise, bunu sylememesi
gerekirdi; oysa o bunun aylk yol olduunu saf saf itiraf etti. O zaman Kleomenes laf ksa kesti,
Aristagoras'n yol konusunda yapmak istedii aklamalar dinlemedi ve cevap verdi: "Miletoslu
yabanc, gn batmadan Sparta'dan k git, zira Lakedaimonlularn kulaklarna ho gelecek szler
sylemiyorsun, bizi deniz kysndan ieri aylk yola srklemek istiyorsun."
51. Kleomenes byle konutu; sonra evine dnd. Aristagoras bir zeytin dal alp Kleomenes'in
evine gitti; bir dilek sahibi sfatyla yanna girdi ve kzn dar karp kendisini dinlemesi dileinde
bulundu; nk Kleomenes'in kz ki, ad Gorgo'ydu, babasnn yannda ayakta duruyordu; tek evlatt
ve o zamanlar on sekiz, on dokuz yalarndayd. Kleomenes, kk kzn kalabileceini, syleyecei
ne ise ekinmeden sylemesini bildirdi. Bunun zerine Aristagoras, eer istediimi yaparsan, on

talant veririm demekle balad. Kleomenes, olmaz anlamna iaret yaptka Aristagoras boyuna
artryordu, elli talanta kt zaman kk kz bard: "Baba, eer brakp gitmezsen, sonunda bu
yabanc seni kandracak!" Kk kzn verdii de sevinen Kleomenes, onun bu szleri zerine
kalkt, baka bir odaya geti ve Aristagoras, Byk Kral'a ulaan yolu daha iyi tantmak frsatn
bulamad bu yerden kp gitti.
Kral Yolu
52. Biz kendimiz de bu yol hakknda bir eyler syleyeceiz: Btn yol boyunca kraliyet konutlar
ve ok gzel kervansaraylar vardr[216]; hep insanlarn oturduklar yerlerden ve gvenlik iinde
geilir. Lydia ve Phrygia ierilerinde yirmi stathmetikos ya da konak boyunca uzanr ki, bu doksan
drt buuk parasang tutar. Phrygia snrnda Halys rmana rastlanr, bu rma geebilmek iin
buraya hkim durumda olan sradalar ve rma gzaltnda bulunduran nemli bir kaleyi amak
gerekir. Bunu atktan sonra Kilikia snrlarna kadar Kappadokia iinde yirmi sekiz konak, yani drt
yz parasang gidilir; snrda iki srada aacak ve iki kalenin nnden geeceksiniz. Oradan te,
Kilikia ierisinde geilecek yol konak, on be buuk parasangdr. Kilikia ve Ermenistan arasnda
snr, iinde gemilerin yzebildii bir rmaktr ki, ad Frat'tr. Ermenistan iinde her biri bir
garnizonla tutulan on be konaklk yol vardr, elli alt buuk parasang tutar. Bu blgeyi gemilerin
yzebildii drt rmak sular; bunlar geilmeden gidilemez. Birincisi Dicle'dir; ikinci ve nc ayn
yerden kmadklar ve bir tek rmak olmadklar halde ayn ad tarlar. Birincisi Ermenistan'dan,
br Matien'lerin lkesinden gelir. Drdncsnn ad Gyndes'dir; eskiden Kyros'un yz altm
kanala ayrm olduu rmak budur. Ermenistan'dan Matien'ler lkesine geerken drt konak vardr ve
bu lkeden Kissia'ya vardktan sonra, zerinde Susa kentinin kurulmu olduu ve gemilerin
ilemesine elverili bulunan Khoaspes'e kadar on bir konak, krk iki buuk parasang yoldur. Btn bu
konaklarn toplam yz on birdir; Sardes ile Susa arasndaki konaklarn says ite budur.
53. Kraliyet yolu pasarang olarak daha iyi llrse ve bir parasang otuz stad hesap edilirse ki,
gerekte o kadardr, Sardes'den "Memnon Saray" denilen kral konana kadar on bin be yz stad
eker, nk drt yz elli parasangdr. Gnde yz elli stad tutarsak, bu yol tastamam doksan gnde
alr.
54. Demek ki Miletoslu Aristagoras, Lakedaimonlu Kleomenes'e kral konana kadar ay
yrmek gerektiini sylerken doru cevap vermi oluyordu. Eer biri kar da daha dorusunu
ararsa, buna Sardes ile Ephesos arasndaki blm de ekleyeceim ve Hellen Denizi'nden Susa'ya
kadar (Memnon'un kenti denilen kent burasdr) on drt bin krk stad olduunu syleyeceim; zira
Ephesos ile Sardes aras be yz krk staddr, gsterilen ay bylece gn daha uzatmak gerekir.
Atina'nn Tyranlardan Kurtuluu Yunan Yazs
55. Sparta'dan karlan Aristagoras Atina'ya gitti; Atinallar tyranlarndan yle kurtulmulard:
Peisistratos'un olu ve Tyran Hippias'n kardei Hipparkhos nasl leceini ryasnda grm ve
eskiden Gephyra'dan[217] gelmi olan bir aileden kan Aristogeiton ve Harmodios'un ellerinde can

vermiti; Atinallar onun lmnden sonra da hi yumuamayan, hatta daha da arlaan tyranl drt
yl daha ekmilerdi.
56. Hipparkhos'un ryas uydu: Panathene bayramndan[218] nceki gece Hipparkhos'un yannda
uzun boylu ve pek gzel bir adam belirdi ve ona yle bir bilmece yneltti:
Korkun aln yazsna, ey aslan, korkmadan katlan:
yi bil ki, hibir ktlk karlksz kalmaz.
Sabah olunca ryasn rya yorumcularna anlatt; sonra kendisine sylenenlere kulak asmadan ayin
alayn ynetti ve orada ld.
57. Hipparkhos'u ldrenlerin soyundan olan Gephyrallar, asllarnn Eretria olduunu sylerler;
ama benim kendi aratrmalarm, bunlarn gerekte Fenikeli olduklarn ve bugn Boiotia adn
tayan lkeye Kadmos ile birlikte geldiklerini gstermitir; orada, kaderin onlara ayrm olduu
Tanagra topraklarnda oturuyorlard. Kadmoslular ilk olarak Argoslular kovdular; sonra bir de
Boiotiallar tarafndan kovulan bizim Gephyrallar Atina'ya tandlar. Atinallar bunlar baz
koullar altnda kendi yurttalar arasna kattlar; onlar burada yazlmaya demeyen birok
ayrcalklarn dnda braktlar.
58. Bu szn ettiim Fenikeliler, Kadmos'un Gephyral yol arkadalar, bu lkeye yerletikten
sonra Yunanistan'a pek ok bilgi getirmiler ve zellikle yazy sokmulardr ki, ben Yunanllarn
bunu daha nce tandklarn sanmyorum; balangta bu btn Fenike'de kullanlan harflerdi; sonra
zamanla bu iaretlerin okunular gibi biimleri de deimitir. O zamanlar bunlarn evresindeki
lkelerin ounda yaayanlar onialydlar; bunlar Fenike alfabesini almlar ve biraz deitirerek
kullanmlardr ve "Fenike yazs" adn korumakta saknca grmemilerdir ki, zaten dorusu da
buydu, nk bu harfleri Yunanistan'a Fenikeliler getirmilerdi. Hatta oniallar eski gelenee uyarak
bugn de papirse yazl kitaplara diphtera ya da deriye yazl kitap derler, zira eskiden papirs
zarlar az bulunduundan, yazlar koyun ve kei derisi zerine yazlrd. Bugn de birok barbar, yaz
yazmak iin deri kullanr.
59. Kadmoslularn harflerini Boiotia Thebai'sinde, smenios Apollon'u tapnanda ben de grdm;
tane ayak zerine kaznmlardr ve ou onia harflerine benzer. ayaklardan birindeki yaz
udur:
Teleboai'den dnen Amphitryon'un sungusu
Bu yaznn tarihi, anlaldna gre Kadmos olu Polydoros olu Labdakos olu Laios zamandr.
60. kinci ayaktaki hexametron dize:
Yumruk oyununu kazanan Skaios sundu bu ince sanat
rnei sunguyu Oku Tanr Apollon'a.

Bu Skaios, Laios olu Oidipus zamannda yaayan Hippokoon'un olu olamaz m? Belki de bu
sunguyu veren Hippokoon'un olu ile ayn ad tayan bir baka Skaios'dur.
61. nc ayakta da gene hexametron dize ile yle yazldr:
Kral Laodamos ince bir sanat rnei olan
Bu aya Keskin Oku'ya sunar.
Argoslular tarafndan kovulan Kadmoslularn, Enkhelea'ya ekilmeleri ite bu Eteokles olu
Laodamas'n hkmdarl zamanna rastlar; o zaman lkede braklm olan Gephyrallar, sonradan
Boiotiallarn basks altnda Atina'ya gtler ve Atina'da kendi greneklerine gre tapnaklar
kurdular; br Atinallar bu tapnaklara gitmezlerdi; br dinlerin tapnaklarndan bsbtn baka
yaplard; zellikle Akhaia'daki Demeter tapna ve Mysterlerini buna rnek olarak gsterebiliriz.
62. Hipparkhos'un ryasn ve onu ldrenlerin soyu olan Gephyrallarn kkenini anlattm; imdi
bata aldm konuya dnp Atinallarn tyranlarndan nasl kurtulduklarn anlatmam kalyor.
Tyranl Hippias almt ve Hipparkhos'un lmnden tr Atinallara kin besliyordu.
Peisistratidlerin Atina'dan g etmeye zorlam olduklar Atinal bir aile olan Alkmaionidler [219],
br Atinal srgnlerle birleerek, zorlu bir saldr yapmay ve bylece Atina'ya dnmeyi denediler;
ama amalarna ulaamadlar ve bir giri yapp tyran devirelim derken kendileri byk bozguna
uradlar; o zaman Paionia'nn yukarsndaki Leipsidrion'da toplanp Peisistratidlere kar
hazrlklara koyuldular. O srada henz yaplmam olan imdiki Delphoi tapnan yapmak zere
Amphiktyonlarla gtr creti zerinde anlatlar. Zengindiler, ayrca ok eski bir ailenin nemli
kiileriydiler, istenilenden daha grkemli bir tapnak yapmak iin plann da tesine getiler;
anlamaya gre yap tften yaplacakken, btn yzn Paros mermeriyle kapladlar.
63. Atinallarn anlattklarna gre, Delphoi'de yerlemi olan bu adamlar Pythia'ya para
yediriyorlard, kendisine danmak zere bir Spartal geldii zaman, danma konusu ister zel bir i,
isterse devlet ii ya da sava olsun, hep Atina'y kurtarmalar iin t verdiriyorlard. Hep ayn
orakl'i alan Lakedaimonlular, sonunda ileri gelen yurttalarndan biri olan Aster olu Ankhimolios'u,
Peisistratidleri Atina'dan kovmak zere bir ordu ile gnderdiler; oysa aralarnda ok sk komuluk
ilikileri vard; ama tanr buyruunu insan ilikilerinin zerinde tutuyorlard. Bunun iin onlar deniz
yoluyla gnderdiler. Ankhimolios, Phaleron'a yanat ve karaya asker dkt. Durumu daha nce
renmi olan Peisistratidler, Thessalia'dan yardmc kuvvetler getirmilerdi, nk o lke ile
aralarnda bir antlama vard. Thessaliallar, istek zerine oybirliiyle ve krallar Gonnos yurtta
Kineas'n komutasnda bin atl gnderdiler; bu yardm elde eden Peisistratidler u taktii
dndler: Phaleron dzndeki btn aalar kestirdiler, atl saldrya elverili bir hale gelen alan,
Lakedaimonlulara ok adam kaybettirdi, Ankhimolios da kurbanlar arasndayd. Cann kurtaranlar
gemilerine dnmek zorunda kaldlar. Lakedaimonlularn ilk seferi byle bitti. Ankhimolios'un mezar,
Attika'da Kynossarges'deki Herakles tapna yannda, Alopekai kasabasndadr.
64. Bunun zerine Lakedaimonlular daha gl bir sefer hazrladlar ve Atinallar zerine

gnderdiler; orduyu bu sefer denizden deil, karadan gndermiler ve bana krallar Anaxandridas
olu Kleomenes'i geirmilerdi. Bu ordu Attika'y istila etti ve nce Thessalia atllarnn saldrsna
urad; ama Thessaliallar, az sonra yerde krk kii brakarak tersyz ettiler; cann kurtaranlar doru
Thessalia'ya katlar. Kleomenes kente kadar yrd, zgrlkten yana olan Atinallarla birleti,
Pelasg kalesine kapanm olan tyranlar kuatmaya ald[220].
65. Lakedaimonlular dmanlar iin uursuz, kendileri iin uurlu bir rastlant olmasayd,
Peisistratidleri buradan karamazlard, zira kuatmay uzatmaya niyetleri yoktu, Peisistratidlerin
yiyecei iecei boldu birka gnlk bir kuatmadan sonra Sparta'ya dneceklerdi; Peisistratidler
gvenilir bir yere gnderilmek zere ocuklarn gizlice karmlard, bunlar ele getiler. Olay,
Peisistratidlerin durumunu kknden deitirdi; ocuklarn kurtarmak ok pahalya mal oldu,
Atinallar be gn iinde Attika'dan kmalarn istediler, bunun zerine Skamandros zerindeki
Sigeion'a ekildiler. Atina'da otuz alt yl hkm srmlerdir; asllar yabancyd, Pylos'dan
gelmilerdi, Atina'ya kendilerinden nce gelmi ve burada krallk yapm olan Kodros ve Melanthos
ile ayn soydan, Neleus soyundan iniyorlard. Bunlarn anlarna bal kalm olmak iindir ki,
Hippokratos, olu Peisistratos'a Nestor olu Peisistratos'un adn vermitir. Atinallar tyranlarndan
byle kurtulmulardr; imdi de kurtulutan sonra ve onia'nn Dareios'a kar ayaklanmasndan, yani
Miletoslu Aristagoras'n kendilerinden destek istemesinden nce, neler yaptklarn ve balarndan
neler gemi olduunu anlatacam.
66. Atina zaten bykt, ama tyranlardan kurtulduktan sonra daha da byd. ktidar iki kii
blyordu, Pythia'y doru yoldan karan adam olarak bilinen ilk Alkmaion, Kleisthenes[221] ve bir
de eskiye uzanan asllar zerine bir ey sylemediim nl bir hanedandan inme Teisandros olu
sagoras; yalnz bunlarn Karia Zeus'ne kurban sunduklar kesindir. Bu adamlarn iktidar iin
ekimeleri karklklara yol ayordu; Kleisthenes altta kalnca halktan destek arad. Drt Atina
kabilesini ona bld; on'un drt olunun adlarndan alnm olan Geleon, Aigikoreus, Argades ve
Hoples adlarn deitirdi, hepsine yerli kahramanlarn adlarn verdi, yalnz bir tanesine, o da komu
ve mttefik olduu iin, yabanc bir ad olan Aias adn koydu.
67. Bence bizim Kleisthenes bu konuda, ana tarafndan dedesi olan Sikyon tyran Kleisthenes'den
rnek almtr. Gerekten bu Kleisthenes, Rhapsodoslarn Homeros iirleri okumalarn yasak etmiti,
nk bu iirler ounlukla Argos'u ve Argoslular yceltiyorlard, oysa kendisi Argoslularla sava
halindeydi; sonra Sikyon'da ta agorann ortasnda Talaos olu, kahramanlardan Adrastos'un tapna
vard[222], Kleisthenes, Argosludur diye bu kahraman da lkeden atmaya kalkt. Delphoi'yle gidip
"Adrastos dinini kaldrabilir miyim?" diye dant; Pythia ona cevap olarak, "Adrastos, Sikyon
kralyd, sen ise talanmaya layk bir haydutsun!" dedi. Bakt ki tanr bu iyilii kendisinden esirgiyor,
dnte Adrastos kendiliinden gitsin diye areler aratrmaya koyuldu. areyi bulduuna akl
yatnca, Boiotia'ya, Thebaililere haber gnderip Astakos olu Melanippos'u kendi sitesine almak
istediini bildirdi; Thebaililer de ona bu kahramann heykelini gnderdiler. O zaman Kleisthenes,
Melanippos'u Sikyon'a gnderdi, hatta Prytaneion'da bir de mihrap ayrd ve heykeli en iyi korunan
yere koydurdu. Kleisthenes, Melanippos'u oraya koyduruyordu, (bu aklamay eklemek gerekiyor)

nk Melanippos, Adrastos'un dmanyd, kardei Mekistes ile damad Tydeus'u ldrmt. Ona
bir tapnak ayrlmas houna gitmiyordu, kurbanlarn ve bayramlarn da kaldrd ve bunlar
Melanippos'a verdi. Sikyon halk Adrastos'a sayg gstermeye alknd, zira bu lke eskiden
Polybos'undu, Adrastos ile Polybos'un kzlarndan birinin oluydu ve miras brakmadan lrken,
devleti ona brakmt. Sikyonlularn onu ululamak iin yaptklar birok ey arasnda trajik
korolarnda, onun bana gelmi olan felaketleri de anlatrlard, zira trenler Dionysos adna deil,
Adrastos adna yaplyordu. Kleisthenes koroyu Dionysos'a geri verdi ve br trenleri de
Melanippos'a ayrd.
68. Adrastos iin yaptklar bunlardr. Sikyon'daki Doris kabilelerinin adlarn da Argos'dakilerle
ayn olmasn diye deitirdi; hatta Sikyonlular alaya alm olmak iin, ilkel adlardan son taklar
uydurarak domuz, eek gibi yeni adlar koydu; ama kendi kabilesi iin byle yapmad, kendi
egemenliini de belirtmi olmak iin Arkhelaoi (yani, ynetici) kabile adn takt. brlerinin adlar
Hyatialar, Oneatialar ve Khoiriatailer [223] oldu. Bu adlar Kleisthenes zamannda olduu gibi onun
lmnden sonra da altm yl Sikyon'da yrrlkte kalmlardr; bu gln adlar sonradan
Hylleuslular, Pamphyliallar ve Dymanatiallar olarak deitirilmitir; gene ayn zamanda drdnc
kabilenin ad da deitirilip Aigilaios yaplmtr, bu ad Adrastos olu Aigilaios'dan alnm
oluyordu.
69. Sikyonlu Kleisthenes ite byle yapmtr[224]; bu birinci Kleisthenes'in kzlarndan birinin olu
olan ve onun adn alm bulunan Atinal Kleisthenes de dedesinin Dorislilere layk grd
aasamann tpksn onlara gstermi ve Atina kabileleri oniallarla ayn adlar tamasnlar diye,
ada olan br Kleisthenes'in yaptn yapmtr. Kendisinden nce politika hayatnn tamamen
dnda braklm olan Atinallar kendi davasna inandrdktan sonra kabilelerin adlarn
deitirmi, saylarn artrmtr. Kabile eflerinin saysn drtten ona kartm, bu kabileler
iindeki demoslar da on gruba blmtr. Halkn destei sayesinde kartlarndan daha gl bir
durum kazanmtr.
70. br yandan durumu sarslan sagoras, Peisistratidleri kuatm olduu zamandan konuu olan
Lakedaimonlu Kleomenes'den yardm istemeyi dnd. (Zaten Kleomenes'i, sagoras'n karsyla
oka ili dl olmakla sulayan sylentiler vardr.) Kleomenes, nce Atina'ya bir avu gnderip
Kleisthenes'in ve onunla birlikte, kendisinin "Enageoslar", yani lanetliler diye adlandrd bir blm
Atinallarn kentten kmalarn istedi. Bu ltimatomu verdiren sagoras'd; zira Alkmaionlar ve
onlardan yana olanlar cinayetle sulandklar halde, kendisinin ve taraftarlarnn adlar byle bir ie
karmamt.
71. Baz Atinallara lanetli denmesinin nedenine gelince, Olimpiyat oyunlarnda kazanan Kylon[225]
adnda bir Atinal vard. Kendini beenmiin biriydi ve tyranla gz dikmiti; gen partizanlardan
bir grup toplayp Akropol' almaya kalkt; alamaynca tanr heykelinin yanna snarak orada
oturdu. O sralar Atina'y ynetmekte olan Naukraros, Prytaneionlar, onu ve arkadalarn
sndklar yerden karttlar; sularnn hesabn verecekler, ama canlarna dokunulmayacakt, yle

sz verilmiti. Oysa Alkmaionlar bunlar ldrmekle sulandrmlardr. Bu olaylar Peisistratidler

dneminden ncedir.
72. Kleomenes'in, bir avu gndererek, Kleisthenes'in ve lanetlilerin lkeden kmalarn istemesi
zerine, Kleisthenes kendi hesabna gizlice gitti; ama Kleomenes gene de kk bir ordu ile de olsa
Atina'ya geldi; gelir gelmez sagoras'n szne uyarak yedi yz Atinalnn ocan boaltt. Bundan
sonra meclisi datmak[226] ve iktidar sagoras'dan yana olan yurttalardan yznn eline
brakmak istedi. Buna raz olmayan meclisin dayatmas karsnda Kleomenes, sagoras ve
arkadalaryla birlikte Akropol'e kapand. Aralarnda dayanma olan br Atinallar bunlar iki gn
sreyle kuattlar; nc gn teslim oldular ve Lakedaimonlu olanlar lkeden ktlar. Kleomenes'e
verilmi olan haber bylece dorulanm oluyordu; zira Akropol' almak zere trmanrlarken,
tanraya danmak zere tapnaa girmiti; ama rahibe daha o kapdan girmeden yerinden frlam ve
yle demiti: "Geri Lakedaimonlu yabanc, bu kutsal yere giremezsin; tanrlar Dorislilerin buraya
girmesini istemezler!" "Ama kadn," diye cevap vermiti, "ben Dorisli deilim, Akhaialym." Ve
duyduu szlere aldr etmeden iine bakmt. Ama Lakedaimonlularla birlikte oradan geri dnd.
Su ortaklarna gelince, Atinallar bunlar ldrmek zere hapse attlar; yapt iler ve gsterdii
yiitlik zerine syleyecek ok szm bulunan Delphoili Timesitheus da bunlarn arasndayd. Bu
adamlar hapse atlmlar ve mrlerini orada tketmilerdir.
73. Atinallar, Kleisthenes'i ve Kleomenes'in srm olduu yedi yzleri geri ardlar; sonra
Perslerle anlama yapmak zere Sardes'e eliler gnderdiler; zira Lakedaimonlularla ve
Kleomenes'le savaa gireceklerini biliyorlard. Sardes'e gelen eliler, Sardes valisi olan Hystaspes
olu Artaphrenes'e ne iin geldiklerini anlattlar; o Perslerle anlamak isteyen bu adamlara hangi
ulustan olduklarn ve hangi lkede oturduklarn sordu; istediini rendikten sonra, onlara u ksa
formlle cevap verdi: "Eer Atinallar Kral Dareios'a toprak ve su verirlerse anlama olur; buna raz
olmazlarsa, ltfen yurtlarna dnsnler." Eliler raz olduklar cevabn verdiler zira bu anlamay
salamak kararndaydlar. Ama yurtlarna dndkleri zaman bu cevaptan tr iddetli saldrlara
uradlar.
74. Bu arada Atinallarn kendisini hem szle, hem de davranlaryla maskara ettiklerini bilen
Kleomenes, btn Peloponez'den ordu topluyor, ama gidecei yeri gizli tutuyordu; Atinallardan
almak ve Akropol'den ktktan sonra kendisiyle birlikte gelmi olan sagoras' yeniden tyranla
yerletirmek amacn gdyordu. Bunun iin Kleomenes byk kuvvetlerle Eleusis zerine atld ve
Boiotiallar da aradaki bir anlamaya dayanarak Attika'nn snr demoslar olan Oenoe ile Hysiai'yi
aldlar; kar kydaki Khalkisliler de Attika ovalarna dalmlard, her yan silip spryorlard.
Birok noktada birden baskna urayan Atinallar, Boiotiallarla ve Khalkislilerle hesaplamay daha
sonraya brakarak Eleusis'de kamp kurmu olan Peloponezlilerin karsna gelip sava dzenine
girdiler.
75. ki taraf savaa tutuacaklarken, ilk olarak Korinthoslular yaptklar iin doru olmadn fark
ettiler ve birdenbire geri dnp ekildiler; Ariston olu Demaratos da onlar gibi yapt; bu Sparta
kralyd; Kleomenes ile anlam olarak Lakedaimon kuvvetlerini alp gelmiti ve bundan nce

aralarnda hibir gr ayrl olmamt. Sparta'da ordu savaa gittii zaman iki kraln birden
gnderilmesini yasak eden yasa, bu anlamazlk zerine karlmtr. (Zira o zamana kadar ikisi de
katlrlard.) ki kraldan biri komutanlktan alndktan sonra, o zamana kadar koruyucu tanr olarak
ordu ile birlikte gitmekte olan iki Tyndareos'tan [227] birinin de Sparta'da braklmasna karar
verilmitir. Eleusis'de toplanm olan mttefik ordunun geri kalan blm de Lakedaimon krallar
arasndaki anlamazl ve Korinthoslularn geri ekildiklerini grerek dald ve her biri kendi
yurduna dnd.
76. Bu, Dorislilerin Attika'y drdnc istilasdr; iki kez dman olarak, iki kez de Halk Partisi'ne
yardm iin gelmilerdir. lk gelileri Megara'y kolonlatrdklar zamandr. (Bu savaa Kodros
Sava denilebilir[228], nk o zamanlar Atina'nn kral oydu.) kinci ve nc sefer Peisistratidleri
atmak iin gitmilerdir; drdncs bu anlattmdr, Kleomenes'in ynetimi altnda Eleusis'i
almlardr. Dorislilerin Atina'ya kar atklar drdnc sefer byle olmutur.
77. Mttefiklerin baar salamadan dalmalar zerine, Atinallar alma hrsna kaplarak nce
Khalkislilerin zerine yrdler. Ama Boiotiallar Euripos zerine gelerek Khalkislilerin yardmna
kotular. Bu yeni kuvveti gren Atinallar, Khalkislileri brakp nce Boiotiallara saldrmaya karar
verdiler. Ve bunlarn zerine atldlar, ezici bir zafer kazandlar; pek ounu ldrdler, yedi yz
tutsak aldlar. Ayn gn Euboia Boaz'n getiler ve Khalkislilerle savamak zere yrdler, onlar
da yendiler ve byk sr besleyicilerin topraklarnda drt bin klerukhos braktlar[229]: Khalkis'in
zengin mlk sahiplerine byle deniliyordu. Canl ele geenlerin tm, Boiotial tutsaklarla birlikte
zincire vurulup hapse atldlar. Ama bir sre sonra adam bana iki mana kurtarmalk karlnda
serbest brakldlar. Bunlara vurulan zincirler Akropol'e aslmtr; benim zamanmda da tapnan
gnbatsna bakan ynnde, Medlerin birok yerini yakm olduklar duvarn zerinde asl
duruyorlard. Kurtulmaln onda biri, Atinallarn Pallas'a sunduklar bronzdan yaplma drt atl
araba iin ayrld; Akropol Propulaion'una giren ziyaretinin soluna rastlayan ilk sungu budur;
zerinde u yazt vardr.
Khalkisliler ve Boiotiallar sert yere attlar;
Atina ocuklar saldrlarn krd;
Demirler ve karanlk zindanlar gururlarn sndrd,
Pallas, ondalk olarak bu ksraklar kabul et.
78. Atina bu felaketten bym olarak kyordu; zgrln ve eitliin deerli eyler olduu,
bir kez iin deil, her zaman iin ne kadar dorudur! Tyranlar ynetimindeki Atina, askerlik
bakmndan, komu uluslarn hibirisine stn deildi; tyranlarndan kurtulunca ok ne geti; bu da
unu gsterir ki, bir efendinin buyruu altnda yurttalar istekli davranmazlar, nk bir efendi iin
almaktadrlar, oysa zgr olduklar zaman, artk kendi z karlar haline gelmi olan eyi canla
bala savunurlar.

Atina ile Thebai ve Aigina Arasnda Sava

79. Atinallarn aln yazlar ite byle olmutur. Bundan sonra Atinallardan almak isteyen
Thebaililer, Delphoi'ye eliler gnderdiler. Pythia onlara yalnz kendi kuvvetleriyle
alamayacaklarn bildirdi ve "i nce gevezelere havale edip, sonra gidip en yaknlarndakilere
yalvarmalar" dn verdi. Danmaclar, Halk Meclisi'ni toplayp orakl'i bildirdiler; en
yaknlarndakilere yalvarma dn iiten Thebaililer, dediler: "Ne demek! Bize en yakn
komularmz Tanagra, Koronai ve Thespiallar deil mi? Bunlarsa her zaman savaa bizimle beraber
katlyorlar. Onlara niye yalvaralm? orakl'in anlam baka m yoksa?"
80. Bu yorumlar arasnda, orakl'i anlam olan birisi, birdenbire atld: "Galiba tanrnn bize ne
sylediini anladm. Asopos'un iki kz vard derler [230], Thebe ve Aigina; mademki bunlar
kardetiler, bana yle geliyor ki, tanr bize cmz almak iin Aiginallara yalvarmamz anlatmak
istemitir." br dncelerin hibiri bu kadar akllca grnmyordu. Hemen Aiginiallara haber
yolladlar, orakl'i ileri srerek yardm istediler, nk kendilerinin en yakn akrabalarydlar. Bu
istek zerine Aiginallar, onlarla birlikte savamak zere Aiakidleri gndereceklerine sz verdiler.
81. Thebaililer, Aiakidlerin yardmyla yeniden savaa kalktlar, ama Atinallar bunlar fena
hrpaladlar. O zaman Aiginallara baka eliler gnderdiler. Aiakidleri geri verdiler ve yerine adam
istediler. Byk refahlar ile pek burnu bym olan Aiginallar, Atinallara kar besledikleri eski
bir kini hatrladlar, Thebaililerin srekli yalvarlar zerine, haberci gnderip resmen sava ilan
etmeden Atina'ya kar savaa atldlar. Atinallar Boiotiallar yakndan sktryorlard. Aiginallar
da uzun sava gemilerine binip Attika'ya gittiler, Phaleron'u ve ky boyunun br yerlerindeki pek
ok demosu batan baa yktlar. Bu soygun Atinallar iin nemli bir kayp oldu.
82. Aiginallarn Atinallara kar besledikleri kinin asl u anlatacam olaylara dayanr:
Epidauros lkesinde rn yetimez olmutu; bu felaket yznden Epidauroslular Delphoi orakl'ine
dantlar. Pythia onlara, Damia ve Auxesia heykellerini dikmelerini salk verdi [231]; o zaman
durumlarnn dzeldiini greceklerdi; Epidauroslular bu sefer de, "Heykel bronz mu olsun, yoksa
mermer mi?" diye sordular; Pythia, "kisi de olmaz," dedi, al zeytin aacndan olsun istiyordu. O
zaman Atinallardan bir zeytin aac kesmek iin izin istediler; en kutsal zeytinlerin Attika'dakiler
olduuna inanyorlard; ayrca o zamanlar zeytin aac yalnz Attika'da bulunuyordu diyenler de
vardr. Atinallar bir tane vermeye raz oldular, ama onlar da her yl Polias Athene'ye ve
Erekhtheos'a sungular getireceklerdi, yle art kotular. Bu noktada anlama olunca Epidauroslular
istediklerini aldlar ve bu zeytin aacndan yaplan tanrsal heykelleri kendi topraklarna diktiler;
topraklar bereket kazand ve Atinallarla anlatklar gibi vergilerini dediler.
83. Daha nce de olduu gibi, o dnemde de Aiginallar Epidauroslularn uyruklarydlar; zellikle
aralarndaki davalara baktrmak, kim hakl kim haksz anlamak iin denizi ap Epidauros'a
tanrlard. Ama bu andan balayarak tezghlara gemiler koydular ve ihtiyat elden brakmamalar
iin yaplan tlere kulak asmayarak Epidauroslulara kar bakaldrdlar. Sava balad, bunlar
denizlerdeki stnlklerinden yararlanarak dman lkeyi yama ettiler, Damia ve Auxesia

heykellerini de kaldrp kendi topraklarna getirdiler ve lkelerinin ortasna, kentin yirmi stad kadar
tesindeki Oia denilen yere diktiler. Buraya yerletirdikleri bu tanrlarn hayrn grmek iin
kurbanlar sunuyor ve Svgc Kadnlar Korosu ayryorlard; tanralardan her biri iin on korocu
kadn ayrlmt; korolarn svgleri erkeklere kar deil, yerli kadnlara karyd; bu dinsel grenek
Epidauros'da pek nemliydi ve orada aklanmas yasak olan daha baka ve gizli grenekler de vard.
84. Heykeller ellerinden gittikten sonra Epidauroslular, artk Atinallara o vergiyi vermez oldular.
Atinallar, Epidauroslulara honutsuzluklarn bildirdiler. Ama onlar kendilerinin suu olmadn
sylediler; heykeller kendi lkelerinde olduu srece vergiyi demilerdi. Onlar kendilerinde
olmadklar halde gene de vergi demeleri hakszlk olurdu; demesi gerekli olanlar onlara bugn
sahip olanlar, yani Aiginallard. Bunun zerine Aigina'ya haber gnderen Atinallar heykellerini
istediler; Aiginallar da, "Bizim sizinle bir alp vereceimiz yok," cevabn verdiler.
85. Atinallarn anlattklarna gre, heykelleri istedikten sonra bir trirem, sadece iinde resmi
grevliler olduu halde yola kt, Aigina'ya vard, grevliler Atinallarn aacndan yaplm
olduklarn ileri srerek heykelleri istediler ve kaldrp gtrmek iin kaidelerinden skmeye
giritiler. Skemeyince epeevre ip balayp ekmeye baladlar; ekerken gk grledi, yer sarsld;
triremi getiren ve ipleri ekmekte olan adamlar deli oldular ve bu lgnlk iinde dman gibi
birbirlerini ldrmeye baladlar, bir teki kald, brlerinin hepsi ld, o da bir bana Phaleron'a
dnd.
86. Atinallarn anlattklar byle. Ama Aiginallar, Atinallarn bir gemi ile gelmediklerini
sylerler. (Bir deil, isterse birka gemiyle gelmi olsunlar, kendi donanmalar da vard, bunlar
kolayca pskrtebilirlerdi.) Btn bir donanmayd diyorlar kendi lkelerine kar gelen; kendileri
kar koymamlard; denizde bir atmaya girmemilerdi. Deniz savanda Atinallarla ba
edemeyeceklerini bildikleri iin mi, yoksa zaten ne yaptlarsa gene onu yapmak iin mi
brakmlard? Burasn belirtmiyorlar. Atinallar diye ekliyorlar, baktlar ki kimse karlarna kp
savamyor, o zaman karaya indiler, heykellerin yanna gittiler, ama heykelleri kaidelerinden
skemeyince, evrelerine ip sarp ekmeye baladlar ve byle ekilen iki heykel, ikisi de ayn eyi,
bence inanlmaz, ama belki inananlarn bulunabilecei eyi yapncaya kadar ektiler: Heykeller
dizst dtler ve ondan sonra da hep yle kaldlar. Atinallar, Aiginallara baklrsa ite bu
dediklerimi yaptlar ve Aiginallar da Atinallarn stlerine yryeceklerini haber alnca Argoslulara
bavurdular. Bylece Atinallar, Aigina'ya ktklar zaman, karlarnda Aiginallar savunmak iin
gelmi bulunan Argoslular buldular; Epidauros'tan Aigina'ya gelirken bundan haberleri yoktu;
Atinallar bunlarn kendi zerlerine yrdklerini ve gemilerle aralarnn kesildiini grdler, ayn
anda gk grledi, yer sarsld.
87. Argoslularn ve Aiginallarn anlattklar byledir ve Atinallar, ilerinden yalnz birinin
kurtulup Attika'ya dnd noktasnda onlarla birliktirler. Yalnz Argoslular, Atina ordusunun geriye
bir tek kii kalana kadar krlm olmas onurunu kendilerine mal ederlerken, Atinallar bunu tanrsal
gten bilirler. Zaten derler, geriye dnen de ok yaamad; lm yle olmu: Atina'ya dner ve
felaketi haber verir; beraber Aigina'ya gittii arkadalarnn karlar onun tek bana dndn haber

alnca fkelenirler ve zavally yakalarlar; ortalarna alrlar, mantolarndaki engelli ineleri etine
batrmaya balarlar ve kocalarn ondan isterler, geride kalan da byle lr ve bu kadnlar
ayaklanmas Atinallar br felaketten daha ok acndrm. Kadnlar baka trl
cezalandramadklar iin, giyimlerini on giyimleriyle deitirirler; nk eskiden Atinal kadnlar,
Korinthoslularnkine ok benzeyen Doris giyimleri giyiyorlard. Bir daha engelli ine
kullanmasnlar diye keten gmlek giydirdiler.
88. Aslnda bu giyim onia'nn deil, Karia'nndr; zira btn Yunanl kadnlarn ulusal giyimleri
eskiden, bizim bugn Doris giyimi dediimiz gibiydi. Buna karlk, bu olay diyorlar, Argoslularn
ve Aiginallarn lkelerinde o gne kadar yaplanlardan yarm boy daha uzun ineler yaplmas
detinin yerlemesine yol amtr; bu ineler, karlarnn iki tanra tapnana sunduklar en nemli
sungular haline geldiler, bu tapnaa Atina'da yaplm hibir ey, zellikle kap kacak sokulmazd;
artk kendi lkelerinde yalnz kendi yaptklar kaplardan imek det olmutur. O zamandan beri ve
bugn de Argos ve Aigina kadnlar, Atinal kadnlar aasamak iin eskisinden daha uzun ineler
kullanrlar[232].
89. Aiginallarn Atinallara kar besledikleri kinin kayna bu anlattmz olaydr. Thebaililer
kendilerinden yardm isteyince, heykeller yznden uram olduklar hakaretin kiniyle dolu olan
Aiginallar comu ve Boiotiallarn yardmna komulardr. Aiginallar Attika kylarn krp
geiriyorlard; Atinallar tam Aigina zerine bir donanma gnderecekleri srada Delphoi'den bir
orakl geldi: Aiginallarn yaptklar bu ktln zerinden otuz yl gemesini bekleyeceklerdi, otuz
birinci yl Aiakos iin bir tapnak aacaklar ve sonra Aigina'ya kar savaa gireceklerdi; o zaman
baar onlarn olacakt. Eer savaa hemen girerlerse, son zafer gene kendilerinde kalacakt, ama
arada savan gereine gre baar elden ele gidip gelecekti. Atinallar bu orakl'i aldktan sonra
agorada bugn de yerinde durmakta olan tapna Aiakos iin ayrdlar, ama Aiginallarn srm
olduklar silinmez lekeden sonra otuz yl uslu uslu oturmaya katlanamadlar.
90. alma hazrlklarndaydlar ki, Lakedaimonlularn karttklar bir olay tekerlerine sopa
sokmu oldu. Lakedaimonlular, Alkmaionlarn Pythia'y kandrm olduklarn ve Pythia'nn
kendilerine ve Peisistratidlere kar yapt kallelii renmilerdi. ki kat znt duyuyorlard, zira
kendi konuklarn Attika'dan kovmular ve Atinallara yaptklar bu hizmet stelik boa gitmi,
onlardan bir karlk grmemilerdi, bunu iyice anlyorlard. Ayrca kendilerine, Atinallardan
ktlkten baka bir ey beklememeleri gerektiini bildiren orakl'ler de vard; asln bilmedikleri bu
orakl'leri Sparta'ya Kleomenes getirmi ve herkes de renmiti. Kleomenes bunlar Atina kalesinde
ele geirmiti, zira bunlar daha nce Peisistratidlerin elindeydi, kaarlarken tapnakta brakmlar,
Kleomenes de oradan almt.
91. Bu orakl'leri elde eden ve Atinallarn oalm olduklarn ve kendi uyruklar olmaya hevesli
olmadklarn gren Lakedaimonlular, zgr bir Atina halknn kendileri karsnda bir arlk olarak
meydana kacan, oysaki bir tyrana ba eerlerse, glerini yitireceklerini ve o zaman kendi
uyruklar olabileceklerini hesapladlar; kafalarna bu dnce yerleince, Peisistratidlerin
Hellespontos'da snm olduklar Sigeion'da bulunan Peisistratos olu Hippias'a haber gnderdiler.

ary alan Hippias, onlarn yanna geldi. Spartallar br mttefiklerinden de delegeler getirttiler
ve yle konutular: "Silah arkadalarmz, yaptklarmzn yanl olduunu anladk; dzmece
orakl'lere kandk, bize bunca konukseverlik duygularyla bal olan ve Atina'y buyruumuz altna
almamza engel karmayan kimseleri yurtlarndan srdk; bu yetmiyormu gibi, kenti, bizim
sayemizde zgrle kavutuu halde bize bakaldran, bize ve kralmza kar saygszlkta bulunan
ve kovan bir halkn eline braktk. Bu halk imdi glendi byd, kendini beenir oldu, komular
Boiotiallar ve Khalkisliler bunu herkesten iyi biliyorlar bilmeyenler de pek yaknda, Atinallar
eksikliini duyduklar azck bir eyi ellerinden almak istedikleri zaman renecekler. imdi
mademki bir yanllk yaptk, elbirlii edip bu yanl dzeltelim. te Hippias burada, onu ve sizleri
kentlerinizden alp buraya bunun iin getirttik; akas onu el ve silah birliiyle yeniden Atina'ya
yerletirelim ve elinden alm olduumuz eyi geri verelim."
92. Byle konutular. Ama mttefiklerinin ou bu szlere kanmad. Hepsi de susuyorlard;
Korinthoslu Sosikles sz ald:
a) "Ah," dedi "gkyz yere inecek, yeryz havaya kacak ve gkyzne hkmedecek, insanlar
denizde yaamaya zorlanacaklar, balklar da insanlar gibi yaayacaklar, nk siz Lakedaimonlular,
gler arasndaki eitlii krp sitelerde tyranl, yani haksz ve eli kanl bir eyi diriltmek
istiyorsunuz. Eer sitelerin tyranlar eliyle ynetilmesini uygun buluyorsanz, nce siz banza bir
tyran geiriniz, brlerine sonra sra gelsin; ama hayr, siz onu kendiniz iin istemiyorsunuz, aman
Sparta'ya girmesin diye bakyorsunuz, istediiniz sadece onu mttefiklerinize zorla kabul ettirmektir.
Eer onu siz de bizim gibi denemi olsaydnz, nasl bir ey olduunu bilir ve baka trl
konuurdunuz."
b) Eskiden Korinthos'da iler yleydi: Bir oligari vard, kenti oligarinin yeleri olan
Bakhiadlar ynetiyorlard; bunlar yalnz kendi aralarnda evlenirlerdi. lerinden birisinin,
Amphion'un topal bir kz oldu; ad Labda'yd. Bakhiadlardan hi kimse bununla evlenmek
istemiyordu; ksmet Ekhekrates olu Eetion'unmu, bu Petra demosundan, ama aslnda Lapitlerdendi
ve Kaineidlerden iniyordu. Ne bu kadndan, ne de brlerinden ocuu olmutu. Bunun iin danmak
zere Delphoi'ye gitti. Tapnaa girer girmez Pythia onu u dizelerle karlad:
Sen ki erefsiz yayorsun, erefe layksn
Labda'nn karnnda bir kaya var, yryen bir ktle
Zengin kentin krallarn ezmek ve onlar
Korinthos'un yasalarna boyun edirmek iin.
Eetion'a verilmi olan bu orakl nasl olduysa Bakhiadlarn kulana gitti. Daha nce de Korinthos'a
deinen bir baka orakl duymulard, ama anlamn kavrayamamlard ve Eetion'un orakl'i ile ayn
anlama geliyordu.
Kayalarn stnde, bir kartaldan bir aslan doacak,

Gl, etobur penesi altnda dizler atrdayacak...

Dnlsn, bu szler sevimli kylarnda
Peirene'nin[233] ve kurumundan geilmeyen Korinthos'un.
c) Bakhiadlar bu orakl'i, Eetion'a verilen orakl'i rendikleri gne kadar anlamamlard. imdi
anlyorlard, bu iki orakl ayn sesi veriyordu. Bunu anladklarn hi belli etmediler, zira Eetion'un
evinde doacak olan ocuu ldrmeye karar vermilerdi. Eetion'un kars dourur dourmaz,
ilerinden on kii ocuu ldrmek zere Eetion'un evine gidip bebei grmek istediler. Labda,
bunlar ocuun babasnn dostlar sand, hibir eyden phelenmedi, ocuu onlardan birinin
kucana verdi. Bunlar yolda gelirken aralarnda kararlatrmlard, bebei ilk alan yere arpp
kafasn ezecekti. Ama tanrlar ocuu koruyorlard, ocuk adama glmsedi, bu gl adam
duygulandrd, acd, ldremedi; acma duygusu baskn kyordu, ocuk ikincinin, sonra ncnn
eline geti. Bylece elden ele dolat, on kiinin onu da ocuu yanndakine vermi, ldrememiti.
ocuu anasna geri verip ktlar. Kapnn eiinde birbirlerine girdiler, birbirlerini suladlar,
zellikle verdikleri karar uygulamad iin ilk alana yklendiler; bir sre sonra anlatlar, hep
birden girecekler ve hep beraber ldreceklerdi.
d) Ama Eetion olunun Korinthos'un bana belalar amas gerekiyordu. Kapnn yannda dikilen
Labda her eyi duymutu. Fikirlerini deitirmelerinden ve yeniden gelip ocuu ldrmelerinden
korkmutu, ocuu alm, en az akla gelebilecek bir yere, bir kutuya saklamt; nk biliyordu, bir
daha gelirlerse, ocuu bulmak iin aramadk yer brakmayacaklard; yle de oldu. eriye girdiler,
aradlar, ama ocuktan iz yoktu. O zaman geriye dnmeye ve kendilerini buraya gndermi olanlara,
emirlerini tastamam yerine getirdiklerini sylemeye karar verdiler. Gittiler ve gerekten de yle
sylediler.
e) Eetion'un ocuu byd, kurtulduu tehlikeden kinaye, Kypselos adn almt, ki kutu anlamna
gelir. Bydkten sonra Delphoi'ya gidip orakle dant; ald cevap iyiydi, bir ekincesi vard, ama
o yine de orakle gvendi, ie giriti ve Korinthos'u ald. Sz konusu orakl udur:
Mutlu bir adam bu evime giren Eetion olu Kypselos,
Kendisi ve oullar nl Korinthos'da kral olacaklar
Ama oullarnn oullar deil artk.
Orakl byleydi. Tyranl alnca Kypselos yle bir adam oldu: Pek ok Korinthosluyu kovdu,
srd, baka biroklarnn varn younu ve daha da ounun cann ald.
f) Otuz yl hkm srd ve hep mutlu olarak yaad; sonra olu Periandros tyran oldu. Periandros
nceleri babasndan biraz daha yumuakt; ama elileri Miletos tyran Thrasybulos ile grtkten
sonra Kypselos'dan daha da kan dkc oldu. Thrasybulos'un yanna bir eli gndermiti, sitesini iyi
ynetebilmek iin nasl bir hkmet sistemi kurmalyd, onu renmek istiyordu. Thrasybulos,

Periandros'un gnderdii adam kentin dna gtrd; ekin tarlalar arasnda gezindiler, ekinler
arasndan geerlerken eliyi konuturuyor, ne iin geldii konusunda sorular soruyordu ve bu arada
ba brlerini gemi olan baaklar koparp yere atyordu; sonunda en gzel ve en verimli baaklar
yok olmutu. Tarlalardan ktklar zaman tek kelime sylemeden eliyi gnderdi. Eli Korinthos'a
dnd, Periandros hemen, ne t verdi diye atld. Ama eli, Thrasybulos'un kendisine bir t
vermediini syledi. Periandros'un kendisini byle kt akll ve kendi malna zarar vermekten
ekinmeyen bir adama yollamasna ayordu; bu arada Thrasybulos'un yaptklarn da anlatmt.
g) Periandros, onun ne demek istediini anlamt; Thrasybulos ona yurttalar arasnda sivrilenleri
ldrmesi gerektiini anlatmak istiyordu, o da bunu kavramt; bundan sonra yurttalarna kar son
derece kyc oldu. Kypselos'un elinden lmeden ya da srlmeden kalm olanlar da Periandros
haklad. Kars Melissa yznden, bir gn Korinthos'un btn kadnlarn soymutur. Bir zamanlar bir
konuun bu Melissa'ya emanet etmi olduu parann yerini renmek zere, bir adamn Thesprotlara,
Akheron'daki orakle gndermiti; burada ller arlp sorular sorulurdu. Melissa'nn glgesi
grnm ama bir ey sylememi, bir iaret vermemiti. Zira yordu, nk plakt; kendisiyle
beraber mezara konulmu olan giyecekler ie yaramyordu, nk yaklmamlard ve tyrann bu
szlerin doruluunu anlamas iin unu da szlerine ekledi; Periandros ekmekleri frna koyduu
zaman frn artk soumutu. Bu szler Preiandros'a bildirildi, szlerinin anlalmas iin yapt
uyarnn onun iin bir anlam vard, bunda phe edilemezdi, nk Melissa'ya sahip olduu zaman
kadn lm bulunuyordu. avular karp ilan ettirdi, btn kadnlarn Here tapnanda
toplanmalarn emretti. Kadnlar bayramlklarn giyinip geldiler, en gzel taklarn taknmlar,
sslenmilerdi. eride askerler vard; zgr, kle ayrmadan kadnlar soyuldular, giyecekler bir
ukura dolduruldu, Melissa iin dualar edildi ve giyecekler yakld. Bu trenden sonra tapnaa ikinci
bir eli gnderdi, bu sefer Melissa'nn grnts parann yerini syledi: "te Lakedaimonlular
tyranln nasl bir ey olduunu anlaynz, onlar ite byle eyler yaparlar. Biz Korinthoslular sizin
Hippias' arttnz duyunca armtk, imdi duyduumuz szleriniz ise bsbtn artc;
tapndmz btn Hellen tanrlar adna sizden rica ediyoruz, sitelerimizde tyranl kurdurmaynz.
Elbette bizi dinlemeyeceksiniz, adalete kar gelerek Hippias' getireceksiniz; ama biliniz ki, en
azndan Korinthoslular bunu kabul etmeyeceklerdir."
93. Korinthos delegesi Sosikles byle konutu. Sonra Hippias sz ald. Ayn tanrlar tank
gstererek, kaderin belirledii gn gelip attnda Atinallarn Korinthos'a saldracaklarn, o zaman
da Korinthoslularn Peisistratidleri kandille arayacaklarn syledi. Hippias bunlar orakl'i iyi bilen
birisi olarak sylyordu. brleri o ana kadar azlarn amamlard. Sosikles'in zgr insan dili
ile sylediklerini dinledikten sonra onlar da konutular, Korinthoslulardan yana ktlar, tanrlarn
adn anarak, Lakedaimonlularn bir Yunan sitesine byle yz karas bir yenilik getirmeye
kalkmamalarn istedi.
94. Bu i yle bitti: Hippias lkeden ksn denildi. Makedonial Amyntas ona Anthemus'u verdi;
Thessaliallar olkos'u verecek oldular; o ikisini de istemedi. Peisistratos'un Mytilenelilerden kl
zoruyla alm olduu Sigeion'a dnd[234]; Peisistratos buraya, Argoslu bir kadndan peydahlad

pii Hegesistratos'u tyran yapmt. Bu tyran kendisine yaplm olan bu batan pek kolay
yararlanamad. Akhilleion'da stlenmi olan Mytilenelilerle Sigeion'da tutunan Atinallar arasndaki
sava uzun srmt; biri elinden alnm olan topraklarn geri verilmesini istiyor, br vermem
diyor, Aiollarn lion lkesi zerinde kendilerinden, yani Helene'yi karanlar cezalandrm olan
Menelaos'un Yunanl yoldalarndan daha ok haklar olamayacan ileri sryorlard.
95. Ve savayorlard, arada birok olay geiyordu; Atinallarn daha iyi durumda olduklar bir
kapma srasnda ozan Alkaios kap cann kurtarm, ama silahlar Atinallarn elinde kalmt [235].
Atinallar bu silahlar Sigeion'daki Athene tapnana asmlardr. Alkaios bu olay bir iir konusu
olarak ilemi ve bana gelenleri, arkada Melanippos'a iletilmek zere, iiri Mytilene'ye
gndermitir. Mytilenelilerle Atinallar, her iki yann oluru ile arac olarak seilmi bulunan
Kypselos olu Periandros uzlatrmtr. Uzlama, her birinin halen elinde bulunan topraklara sahip
olmas temeline dayanyordu. Sigeion bylece Atinallara kalm oluyordu.
96. Lakedaimon'dan Asya'ya dnm olan Hippias, Atinallara kar elinden geleni yapyordu.
Atinallar Artaphrenes'e ekitiriyor; Atina'nn, Artaphrenes'in ve Dareios'un egemenlii altna
dmesi iin aba harcyordu. Hippias'n evirdii dolaplar haber alan Atinallar Sardes'e eliler
gndererek, Perslerin Atina'dan gm olanlarn szlerine kaplmalarn nlemek istediler. Ama
Artaphrenes onlara, balarn belaya sokmak istemiyorlarsa, Hippias' geri armalar emrini verdi.
Atinallar bunu kabul etmediler ve bu istei reddettikten sonra artk kendilerini aktan aa Perslere
dman durumda gstermekten ekinmediler.
97. Lakedaimonlu Kleomenes tarafndan atlm ve Sparta'dan kovulmu olan Miletoslu
Aristagoras Atina'ya geldii zaman, Atinallar ite bu durumdaydlar; Atina btn siteler iinde en
gl olanyd. Halk Meclisi'nin karsna karlan Aristagoras, Sparta'da vermi olduu sylevi
burada da tekrarlad; Asya'nn ne kadar zengin olduunu anlatt, Perslerle savamann kolaylndan,
kalkan ve mzrak bilmedikleri iin kolay ele geirilecek bir av olduklarndan sz etti. Bunlar boyuna
ve st ste tekrarlyor, szlerine yeni kantlar ekliyordu; Miletoslularn, Atinallarn kolonu olduunu,
onlar yokluktan kurtarmann Atina'nn boynunun borcu olduunu ileri sryordu. stedii karar
verdirinceye kadar dkmedik dil brakmad. Bir kalabal kandrmak, demek bir tek kiiyi
kandrmaktan daha kolaym ki, bir tek Lakedaimonlu Kleomenes'i kandramad halde otuz bin
Atinaly kandrabilmitir. Bu ie akl yatan Atinallar, oniallarn yardmna komak zere yirmi
gemi gndermek iin oy kullandlar; her bakmdan gvendikleri yurttalar Melanthios'u da bu
kuvvetlerin bana geirdiler. Yunanllarn ve barbarlarn balarna ne bela geldiyse, hepsinin
kayna ite bu gemilerdir.
Sardes'in D ve Yan
98. Aristagoras, donanma yola kmadan gemiye atlayp Miletos'a gitti; oniallara bir ey
kazandrmayacak, ama Dareios'u kukulandracak bir proje tasarlamt ve zaten istedii de bundan
ibaretti; Megabazos'un Strymon kylarndaki yurtlarndan zorla karp Phrygia topraklarnda nemli
bir koloni kurdurmu olduu Paioniallara adam gnderdi. Bu adam, Paioniallara unlar syledi:

"Paioniallar, beni size Miletos tyran Aristagoras yollad, size beni dinlerseniz kurtulacanz
bildiriyor. Btn onia Byk Kral'a kar ayaklanmtr, artk sa salim yurdunuza dnebilirsiniz.
Deniz kysna ulamak zere yola knz, st yan ile biz ilgileniyoruz." Paioniallar bu szleri
sevinle karladlar; ocuklarn ve karlarn alp gizlice katlar ve deniz kysn tuttular; ama
ilerinden bazlar korkmu, gitmemiti. Deniz kysna ulaan Paioniallar, Khios'a gtrldler; bu
arada kuvvetli bir Pers atl birlii pelerine dmt, bunlar kyya, brlerinin gemiye bindikleri
yere vardklar zaman Paioniallara haber gnderip geri dnmelerini istediler. Ama Paioniallar
dinlemediler. Khioslular onlar Lesbos'a, Lesboslular da Doriskos'a yolladlar [236]. Paioniallar
oradan kara yoluyla Paionia'ya gittiler.
99. Aristagoras, yirmi Atina gemisi, ayrca Eretria'nn gnderdii be trirem ile beraber geldii
zaman (Eretria bu triremleri Atinallarn hatr iin deil, Miletoslularn hatr iin gnderiyordu, zira
eskiden Eretria, Khalkislilerle savarken Samoslular da Eretria ve Miletos'a kar Khalkislilerden
yana km, bunun zerine Miletoslular da Eretria'y tutmulard.) Aristagoras demitik, bu gemiler
gelince ve br mttefikler de toplannca Sardes zerine sefer at. Kendisi sefere katlmyordu; o
Miletos'da kalm ve Miletoslularn bana z kardei Kharopinos ile bir baka yurtta olan
Hermophantos'u geirmiti.
100. Donanma ile Ephesos'a gelen oniallar, gemileri Ephesos topraklarnda Koressos'a brakp,
kalabalk kuvvetlerle karadan yola ktlar. Klavuz olarak Ephesoslular almlard. Kaystros suyunu
izlediler. Tmolos'u atlar ve Sardes nlerinde buldular kendilerini ve hibir atma olmadan kenti
aldlar; Akropol dnda btn kent ellerine gemiti. Akropol' Artaphrenes kendisi savunuyordu ve
elinde nemli kuvvetler vard.
101. Kenti aldlar, ama yama etmediler, evlerin ou sazdan yaplmayd; tula yaplarn bile
stleri sazla rtlyd. Askerlerden biri, bir eve ate verdi. Evden eve srayan yangn btn kenti
yakt. Alevler iinde kalan kentte bulunan Lydiallar ve Persler, gz ap kapayncaya kadar ate
iinde buldular kendilerini. Yangn btn kenti, en uzak kelerine kadar sarmt, kap kurtulma
olana kalmamt; halk, yn yn agoraya ve Paktolos kylarna kouyordu; Tmolos'dan altn
pullar tayan bu ay, agorann ortasndan geer ve denize dklen Hermos'a karr. Paktolos
kylarna ve agoraya ylan Lydiallar ve Persler, kendilerini savunmak zorunda kaldlar.
Dmandan birilerinin kendilerine kar durduunu, kimilerinin de stlerine yrdn gren
oniallar kamaya baladlar ve korktular, Tmolos Da'na doru gerilediler ve sonra gece olunca
oradan da gemilerine dnmek zere ekildiler.
102. Sardes yanmt ve bu arada lkenin tanralarndan Kybeba'nn tapna da yanmt[237],
sonradan Persler bunu btn Yunan tapnaklarn yakmak iin bahane olarak kullanmlard. Halys'in
bu yannda bulunan Persler, seferi haber almlar ve Lydiallarn yardmna komak zere
toplanmlard. Ama oniallar Sardes'de bulamaynca, pelerine dp Ephesos'a gelmilerdi.
oniallar burada savaa girdiler ve bozguna uradlar. Persler ounu ldrdler, lenlerden nemli
kiiler arasnda Eretriallarn balarnda bulunan ve oyunlarda talar kazanarak Keoslu
Simonides'den vgler toplam olan Eualkidas da vard. Savatan artakalanlar sitelerine daldlar.

103. Bu sava byle oldu. Atinallar oniallar brakp gittiler ve Aristagoras'n elileri ne kadar
srar ettilerse de bir daha yardma gelmediler. Atina'nn desteinden yoksun kalm olmakla beraber,
oniallar Byk Kral'a kar savamak zere hazrlk yapmaktan geri kalmyorlard; Dareios'a kar
alm olduklar durum onlar buna zorluyordu. Hellespontos zerine gemiler gnderdiler ve Bizans da
iinde olmak zere blgenin btn sitelerine boyun edirdiler; hatta Hellespontos'dan sonra
Kariallar da balaklar arasna kattlar ve nceleri kendileriyle birlikte savamak istememi olan
Kaunos kenti de Sardes yandktan sonra onlarla birlik oldu.
104. Btn Kbrs da Amathuslular dnda, kendiliinden oniallara katlmt. Aslnda
Kbrsllar da Medlere kar ayaklanmlard. Onesilos adnda birisi vard, Kbrs'ta Salamis kral
olan Gorgos'un kk kardei ve Euelthon olu Siromos'un olu Khersis'in olu oluyordu; bu adam,
kardei Gorgos'u Byk Kral'dan ayrmaya alyordu. oniallarn ayaklandklarn duyunca yeniden
baskya balamt. Gorgos'un adamlaryla birlikte kentten kmasndan yararlanarak, Salamis'in
kaplarn kapattrd ve Gorgos'u ieriye brakmad. Kenti elinden gitmi olan Gorgos, Medlere
snd. Bylece Onesilos, Salamis'i ele geirmi oldu ve btn Kbrs adasn da peine takarak
bakaldrd. Btn aday, ama Amathuslular dnda; bunlar onu dinlememilerdi, o da bunlar
kuatmaya almt.
Histiaios e Karyor
105. Onesilos, Amathus'u kuatmt. Dareios, Atinallarla oniallarn Sardes'i aldklarn ve
yaktklarn, bu ilerin Miletoslu Aristagoras'n bann altndan ktn haber verdikleri zaman
derler ki, Dareios nasl olsa kolayca haklarndan gelebileceini bildii oniallara hi aldr
etmemi ve ilk ii, "Kim bu Atinallar?" diye sormak olmu; kim olduklarn renince yayn
getirtmi, bir ok takm, gkyzne dorultup atm ve oku tanrlar katna gnderirken barm: "Ey
Zeus! Brak beni, Atinallara hadlerini bildireyim." Bunu demi, sonra adamlarndan birisine emir
vermi, kendisine her yemek getirdiklerinde sefer, "Ey kral, Atinallar unutma!" diye hatrlatlsn
demi.
106. Bu buyruu verdikten sonra, oktan beri yannda tuttuu Histiaios'u huzuruna getirtmi ve
unlar sylemi: "Haber aldma gre Histiaios, senin Miletos'u ellerine emanet ettiin vali, benim
yetkilerime kar bir ayaklanma dzenlemi; bana kar br anakaradan ve onia'dan adamlar
getirtmi ki oniallar bunun hesabn vereceklerdir, bu oniallar da br yabanclarla birlikte
kendi peine taklmalar iin kandrm ve Sardes'i elimden alm. Syle bakalm bana; houna
gidiyor mu bu iler? Ve senin haberin olmadan byle bir ayaklanma olabilir mi? Ayan denk al, bir
daha byle sulamalar karsnda kalmamaya bak!" Histiaios cevap verdi: "Ey kral! Neler
sylyorsun! Ben senin az da olsa cann skacak adam mym? Bundan elime ne geer! Benim neyim
eksik? Beni elindeki her eye ortak ettin, gizlini bana atn. Hayr, eer benim braktm vali
dediklerini gerekten yapmsa, kendi bana yapmtr. Ben Miletoslularn ve valinin seninle olan
ilikilerinde en kk bir deiiklik yapmaya kalkacaklarna kesinlikle inanmam. Ama eer
yaptlarsa ve eer duyduklarn doruysa, ey kral, o zaman beni denizden uzaklara gtrmekle ne

yapm olduunu anla ite. yleye benzer ki, ben aradan ekilince oniallar oktan beri yapmaya
tasarladklar eyi yapmlardr; eer ben onia'da kalm olsaydm, hibir site kln bile
kprdatamazd. imdi hemen beni onia'ya geri gnder, ileri dzelteyim ve ayaklanmay karan
valiyi de sana teslim edeyim. leri senin istediin yolda dzelttikten sonra, krallarn koruyucusu
tanrlarn adna ant ierim ki, imdi onia'ya giderken giydiim sava gmleini, dnyann en byk
adas olan Sardunya'y sana hara demek zorunda brakmadan karmayacam!"
107. Histiaios bu szlerle Dareios'u aldatmak istiyordu. Dareios aldand ve sylediklerini yapar
yapmaz, gene Susa'ya dnmesini tembih ederek gitmesine izin verdi.
Kbrs Sava
108. Bu arada, yani Sardes olaylarnn Byk Kral'a haber verildii, Dareios'un gkyzne ok
frlatt, Histiaios ile konutuu ve bunun da denize doru yolland srada diyorum, Salamis'teki
Onesilos ki, Amathus'u kuatmaya almt, Pers komutan Artybios'un buyruu altnda toplanan
kalabalk bir Pers ordusunun Kbrs'a gelmek zere olduunu haber ald. Bunun zerine onia'nn her
yanna avular gndererek oniallar yardma ard. oniallar uzun uzadya grmelere
dalmadan, nemli bir donanmayla Kbrs'a kotular. oniallar ve Kilikia'dan gemilerle gelen Persler
adaya ktlar, karayolundan Salamis zerine yrdler; bu arada Fenike gemileri de Kbrs Anahtar
diye anlan burnu dolanyorlard.
109. Durumdan rken Kbrs tyranlar, onial efleri ararak unlar sylediler: "oniallar,
Perslere kar m, yoksa Fenikelilere kar m savamak istersiniz? Kendiniz karar veriniz. Eer
karada ranllara kar savamak isterseniz, hemen gemilerinizden karak karada sava dzeni alnz,
o zaman biz de sizin gemilerinize binerek Fenikelilere kar karz. Eer Fenikelilerle karlamay
ye buluyorsanz, serbestsiniz, ama ister karada ister denizde, yle davrannz ki, sonunda onia da,
Kbrs da zgr lkeler olarak kalsnlar." oniallar cevap verdiler: "onia Meclisi bizi denizi
korumak zere gnderdi, gemilerimizi Kbrsllara brakp karada Perslerle dvelim diye deil.
Biz de bize verilmi olan grevi yapmaya alacaz. Size gelince, Med boyunduruu altnda ok
inlediniz, siz de yiite savanz."
110. oniallar byle karlk verdiler. Bu arada Persler Salamis Ovas'na varmlard. Kbrs
krallar ordularn sava dzenine soktular; Salamis ve Soloi askerlerini safkan ranllarn karsna
karyor, geri kalan Kbrsllar da dman ordusunun br askerleri ile savaa sokuyorlard. Pers
komutan Artybios'a kar Onesilos kendisi kyordu.
111. Artybios'un at, ar silahlar tayan bir adama kar savamak zere zel olarak
yetitirilmiti; Onesilos bunu haber almt. Sava ilerine yatkn, yiit, Karial bir at ua vard, onu
artt: "Duyduuma gre Artybios'un at aha kalkar, karsna kan dmana ayaklaryla ve
burnuyla vururmu, yle yetitirilmi. imdi dn ve bana cevap ver, bu durumda ata m, yoksa
Artybios'un kendisine mi saldrmak gerekir?" Sava adam cevap verdi: "Kral, ben kendi hesabma,
ikisini birden ya da yalnz birisini, tek kelimeyle siz nasl emredersiniz yle yapardm, ama sizin ne
yapmanz gerektiine gelince, onu da syleyeyim: Bir kral ya da bir ef iin, bir kral ya da bir efle

karlamak yakk alr; bir efi ldrrsen bu senin iin byk onur salar, ama Tanr saklasn, ya o
seni ldrrse, kendi dzeyinde bir adamn eliyle lmek de bir onurdur; bizim gibi uaklar iin
yakk olan da bizim gibilerin eliyle ya da bir at tarafndan ldrlmektedir. Onun iin bu
hayvandan ekinme; ben sana sz veriyorum, bundan sonra o hayvan hibir insana kar
ahlanamayacaktr."
112. Byle konutu ve hemen arkasndan denizde ve karada sava balad. Denizde o gn, daha
stn olan oniallar, Fenikelilerden baskn ktlar; bu savata en baarl olanlar Samoslulard.
Karada karlaan iki ordu savaa girdiler. ki ef arasndaki karlama yle oldu: Artybios at
zerinde Onesilos'a saldrnca, Onesilos Karial adam ile kararlatrdklar gibi, btn gcyle
Artybios'a vurdu; ahlanan at, ayaklaryla Onesilos'un kalkanna arpt; o arada Karial, eri pala ile
hayvann dizlerini dorad. Pers komutan Artybios at ile beraber dt.
113. Her yanda sk bir dv balamt ki, Kurion tyran Stesenor yanndaki nemli birliklerle
dmandan yana geti. (Kurion iin Argos kolonisidir derler.) Bunlarn ihanetinden sonra Salamis
sava arabalar da br yana geti. O zaman Persler Kbrsllardan daha stn duruma gemi
oldular. Yunan birlikleri kamaya balad, ilerinden ok adam dt, Kbrs' ayaklandrm olan
Khersis olu Onesilos, Philokypros olu Soloi kral Aristokypros da lenler arasndayd. Kbrs'a
gelen Atinal Solon'un iirlerinde, btn tyranlar arasnda ycelttii Philokypros budur.
114. Onesilos'un kafasn kesip kentin kaplarndan birine asanlar Amathuslulardr, nk o, bu
kenti kuatmaya almt. Bu aslan ve ii boalan kurukafann iine bir ar oulu yuvaland ve bal
doldurdu. Meraka den site, orakle bavurdu; orakl, kafann indirilip gmlmesini ve Onesilos iin
her yl, bir kahramanm gibi kurbanlar kesilmesini bildirdi; "Byle yaparsanz hakknzda hayrl
olur," dedi.
115. Gnmzde de onun iin kurban kesilmektedir. Kbrs kylarnda savaa tutumu olan
oniallar, Onesilos'un yenildiini ve adadaki sitelerin kaybedildiini haber aldlar; yalnz Salamis
kuatlmam, halk eski kral Gorgos'u geri getirmiti. Durumu renen oniallar hemen onia'ya doru
yelken atlar. Kbrs siteleri iinde kuatmaya en uzun dayanan Soloi oldu; Persler kentin byk
evresine hendekler kazdlar ve kuatmann beinci aynda kenti aldlar.
116. Bir yl iin zgr kalm olan Kbrsllar yeniden klelie dmlerdi. Dareios'un
kzlarndan birisiyle evlenmi olan Daurises ve gene Dareios'un kzlaryla evlenmi bulunan br
Pers generallerinden Hymaias ve Otanes, Sardes zerine yrm olan oniallara kar sava
srdryorlard; bunlar oniallar yenmiler, gemilerine ekilmek zorunda brakmlar, sonra btn
siteleri paylaarak yama etmilerdir.
Karia Ayaklanmas
117. Daurises, Hellespontos siteleri zerine yryerek Dardanos'u ald; Abydos, Perkote,
Lampsakos ve Paisos'u ald; bu kentleri birer gn ara ile ele geirmiti. Paisos'tan Parion zerine
yrrken, Kariallarn da oniallara uyarak Perslere kar ayaklanm olduklarn haber ald. Ve

Hellespontos'tan geri dnerek Kariallar zerine atld.

118. Rastlant yle getirdi ki, onun geliini Kariallar haber aldlar. drias lkesinden geerek,
Maiandros'a karan Marsyas ay kylarndaki Beyaz Direkler denilen yerde toplandlar.
Kariallarn kurduklar mecliste birok gr ortaya atld. Bana kalrsa en iyisi, Kilikia kral
Syennesis'in kzlarndan birisiyle evlenmi olan Kindyeli Mausolos olu Pixodaros'un gryd. Bu
adamn dncesi Maiandros'u gemek, srtn rmaa vererek, yani Kariallara kama olana
brakmayarak savaa girmek ve sonuna kadar dayanmakt. Ama onu dinlemediler. Kendi almalar
gereken durumu Perslere brakmaya, yani rma onlarn gemesine karar verdiler; bylece Persler
eer savata yenilirlerse, kendilerini rmaa atacak, kaamayacaklard.
119. Persler geldiler ve rma getiler. Kariallar kavgaya Marsyas kylarnda tututular. Yiite
dvtler ve uzun sre dayandlar, ama sonunda, say okluu karsnda ezildiler. Persler sava
alannda yaklak olarak iki bin kii braktlar, Kariallar on bin. Sa kalanlar Labranda'da, nar
aalaryla kapl byk kutsal ormann ortasndaki Ordular Tanrs Zeus tapnanda toplandlar.
(Bizim bildiimiz, yalnz Kariallar tanr Ordular Tanrs Zeus'.) Burada toplanp kurtulu yolu
aramaya alyorlard: Perslere teslim olmak m, yoksa Asya'y bsbtn brakp gitmek mi daha
iyiydi?
120. Onlar byle grrlerken, yardma koan Miletoslularla mttefikleri kageldiler. Bu yardm
karsnda Kariallar ilk tasarlarn brakp yeni bir savala talihlerini denemeye karar verdiler.
zerlerine gelen Perslerle tututular ve ncekinden daha ar bir yenilgiye uradlar; kayplarnn
toplam ykseldi; Miletoslularn kayplar daha da byk oldu.
121. Ama bu felaketten sonra Kariallar toparlandlar ve savaa yeniden baladlar. Perslerin
Karia siteleri zerine yrmeye hazrlandklarn renince, Pedasos'a giden yol zerinde pusu
kurdular. Persler gece pusuya dtler ve balarnda bulunan Daurises, Amorges ve Sisimakes de
iinde olduu halde kltan geirildiler; bunlarla beraber Gyges'in olu Myrsos da ld. Bu ii
baaranlarn banda Mylasal banollis olu Herakleides vard. te Perslerin bu ordusu byle
mahvolmutur.
122. oniallar kovalamakla grevlendirilenlerden ve Sardes seferine katlm olanlardan
Hymaias, Propontis zerine yrm, Mysia'da Kios'u ele geirmi, bundan sonra, Daurises'in
Karia'ya gitmek zere Hellespontos'tan ayrlm olduunu renince Propontis'i brakm ve ordusunu
Hellespontos zerine srmt. lion topraklarndaki btn Aiollar ve onlarla birlikte bu topraklarda
kalm olan eski Troyallar, yani Gergithleri de almtr. Bu baarlarndan sonra Troya'dayken
hastalanm ve lmtr. Gnleri byle sona ermitir.
123. Sardes valisi Artaphrenes ile nc general Otanes'in amalar, onia ve onia'ya komu
Aiol topraklaryd. oniallardan Klazomenai'yi, Aiollardan da Kyme'yi aldlar.
124. Onlar bu kentleri alrlarken, Miletoslu Aristagoras da unlar yapyordu: Grld gibi yiit
saylacak bir adam deildi, onia'y kartrm, byk olaylara yol amt ve imdi de ilerin ne hale

girdiini grnce kap kurtulma areleri aramaya balamt; Kral Dareios zerine yrmek artk
ona aka olanaksz grnyordu. Kendinden yana olanlar artt ve unlar syledi: "Yarn eer
Miletos'tan kovulursak nereye gideriz, bunu imdiden dnsek iyi olur." Ya hep beraber Sardunya
adasna gidip orada bir koloni kurmak ya da Dareios'un Edonia topraklarnda Histiaios'a balam
olduu, onun da duvarlarn rmeye balad Myrkinos'a gmek vard. Aristagoras, ikisinden
birinin seilmesini neriyordu.
125. ykler brakm olan Hegesandros olu Hekataios, ne biri, ne teki dedi. Eer Miletos'dan
kmak zorunda kalrlarsa, Leros'a[238] ekilmeli, bir kale kurup kendilerini unutturmalydlar; aradan
bir sre geer, sonra gene Miletos'a dnerlerdi.
126. Hekataios'un nerisi buydu. Ama Myrkinos'a gidip orada koloni kurmak fikri Aristagoras'a
daha iyi geliyordu. Miletos'u kentin ileri gelenlerinden Pythagoras'a brakt, kendisiyle gelmek
isteyenlerle beraber deniz yoluyla Trakya'ya gitti ve ulamak istedii lkeye gidip orasn tuttu. Bu
lkenin dna yapt bir seferde, kuatmaya alm olduu Trakyallar tam vire ile kmak isterlerken,
Trakyallarn elinde hem kendisi, hem ordusu mahvoldu.

Altnc Kitap

ERATO
Kargaaln Arkas Miletos Deniz Sava br Savalar
1. onia'y ayaklandrm olan Aristagoras'n lm byle oldu. Bu arada Dareios'un serbest
brakm olduu Histiaios, Sardes'e gelmiti. Susa'dan geldii zaman Sardes valisi Artaphrenes, onia
ayaklanmasnn nedeni zerine ne dndn sordu. O da karlk olarak, bir ey bilmediini
syledi ve olan biten eylere ok aran ve hibir eyden haberi olmayan bir adam gibi davrand.
Onun inceden bir oyun oynadn ve ayaklanmann neden ktn pekl bildiini sezen Artaphrenes
yle dedi: "lken iin gerek olan u ki Histiaios, sen pabucuna yama vurdun, Aristagoras da onu
kendi ayana geirdi."
2. Ayaklanma konusunda Artaphrenes bunlar syledi. Onun bir eyler sezinlemi olduundan
ikillenen Histiaios, hemen o gece gizlice kap deniz ynne doru gitti; Kral Dareios'a oyun
oynam oluyordu; ona en byk ada olan Sardunya'y alacana dair sz vermiti, imdi de savaa
kkrtmak iin oniallarn yanna gidiyordu. Khios'a urad; Khioslular onu hapse tktlar, Dareios'un
kkrtc ajan olarak gelmi olmakla suladlar. Ama bandan geenleri renip de Dareios'a
aka dman olduunu anlaynca salverdiler.
3. oniallar sorguya ekip de Aristagoras' niin isyana iterek onia'nn ban byle belaya
soktuunu sorduklar zaman, Histiaios gerek nedenleri aklamad; Dareios'un Fenikelileri kendi
lkelerinden kaldrp onia'ya yerletirmek, buna karlk oniallar Fenike'ye srmek istediini
syledi; o tleri bundan tr vermi oluyordu. Oysa byle bir tasar kraln aklndan bile
gememiti ve bu, Histiaios'un oniallarn gzleri nnde sallad bir umacdan baka bir ey
deildi.
4. Arkadan, Histiaios Sardes'e yerlemi olan Perslere Atarneuslu Hermippos ile haberler yollad,
bu haberler ayaklanma konusunda daha nce de grmeler yaplm olduunu meydana vuruyordu.
Lakin Hermippos mektuplar sahiplerine verecek yerde hemen gtrp Artaphrenes'e teslim etti;
btn entrikay renmi olan vali, Hermippos'a Histiaios'un mektuplarn sahiplerine vermesini,
alaca cevaplar da gene kendisine getirmesini syledi. Bylece su ortaklar meydana km ve
Artaphrenes bu frsattan yararlanarak pek ok Pers'in canna kymtr.
5. Sardes'de bu iler olurken, bu yandan umudunu yitiren Histiaios'u Khioslular, kendi istei
zerine Miletos'a gtrmlerdi. Ama zaten Aristagoras'tan kurtulmu olduklarna kreden
Miletoslular, lkelerine yeni bir tyrann gelmesi iin hi de itahl grnmyorlard. Histiaios gece
vakti Miletos'a zorla girmeye kalkt: Bir Miletoslu onu bacandan yaralad. lkesinden geri atld ve
yeniden Khios'a dnd; Khioslulardan gemi alamaynca Mytilene'ye geti ve kendisine kk bir
donanma vermeleri iin Lesboslular kandrabildi; Lesboslular onun iin sekiz trirem donattlar ve
onunla beraber Bizans'a doru yelken atlar. Orada boazlar tutarak Karadeniz'den kan gemileri
yakalamaya baladlar. Histiaios'un emirlerine ba eenlere dokunmuyorlard.
6. Histiaios ve Mytileneliler bu seferi yrtrlerken, Miletos'da da kara ordusu ile desteklenen

nemli bir donanma bekleniyordu. Pers generalleri birlemiler, btn birliklerini tek ordu halinde
toplamlard ve br sitelere nem vermeyerek, doru Miletos zerine yrye gemilerdi. Deniz
kuvvetleri iinde savaa en ok itahl olanlar Fenikelilerdi; ksa sre nce boyun emi olan
Kbrsllarla Kilikiallar ve Msrllar da onlarla beraber geliyorlard.
Lade Adas Bozgunu
7. Bylece Miletos ve onia'nn geri kalan yerlerine kar sefer alm oluyordu. Durumu renen
Miletoslular, Panionion'a eliler gnderdiler; orada grmeler yapld ve Perslere kar kara ordusu
karmamaya karar verildi; Miletoslular kalelerini kendileri savunacaklard, yedekte bir tek gemi
brakmadan byk bir donanma hazrlanacak ve Miletos'u gemilerden oluan bir kale ile savunmak
zere hemen Lade'de toplanacaklard. (Lade, Miletos nndeki kk adadr.)
8. Bu karar alndktan sonra gemilerini tam takm donatan oniallar, Lesbos'daki Aiollar da
yanlarnda olduu halde toplant yerine geldiler; sava dzenleri yleydi: Miletoslular dou
ynnde, donanmann sa kanadn tutacaklard; saf halinde seksen gemi dizmilerdi; onlardan sonra
Priene'nin on iki, Myus'un gemisi geliyordu, Myus gemilerinden sonra Teoslularn on yedi gemisi
vard; Teos gemilerinden sonra Khios'un yz gemisi sralanyordu. Onlardan sonra Erythrai ve
Phokaia gemileri dizilmilerdi; Erythrai sekiz, Phokaia gemiyle katlmlard. Phokaiallardan
sonra Lesboslularn yetmi gemisi geliyordu; en son, bat ucunda Samoslularn altm kadrgas
uzanyordu. Toplam olarak donanmaya yz elli gemi katlm oluyordu.
9. onia kuvvetleri byleydi. Ama barbarlarn alt yz gemileri vard. Pers donanmas ve kara
ordusu Miletos nlerine geldii zaman, on donanmasnn nemli olduunu renen Pers efleri,
baardan pheye dtler; denizde yenilirler ve Miletos'u alamazlarsa, Dareios'dan ekecekleri
vard. En ok bundan korkuyorlard ve Miletoslu Aristagoras tarafndan iktidardan drlm ve
Perslere snm olan ve bu sefere Perslerin yannda katlan eski onia tyranlarn ardlar. Bunlar
toplaynca unlar sylediler: "oniallar, ite sizin iin krala yararl olmann zaman geldi; kar
yandaki yurttalarnz kazanmaya alnz; onlara yle sz veriniz: Ayaklandklar iin ceza
grmeyecekler, ne tapnaklar, ne de mlkleri yaklacak, eskisinden daha ar bir muameleye
uramayacaklar. Ama sizi dinlemezler, ne olursa olsun deyip savaa girerlerse, balarna nelerin
geleceini de iyice anlatnz: Sava kaybedecekler ve kle olacaklardr; oullar idi edilecek,
kzlar Baktra'ya gnderilecek, topraklar bakalarna verilecektir."
10. Byle sylediler ve onia tyranlar kendi sitelerinin adamlarna geceleyin haberler uurdular.
Ama bu haberleri alan oniallar bunlar kabul etmediler, ihanete raz olmadlar ve bunlarn her biri
bu haberin yalnz kendisine gnderildiini sanyordu. te Miletos nlerine gelen Perslerin ilk i
olarak yaptklar bunlard.
11. onia efleri Lade adasnda toplanp sava meclisi kurdular. Sz alan hatipler arasnda bulunan
Phokaial ef Dionysios u szleri syledi: "Evet, onial yurttalar, ustura az zerindeyiz[239]; kl
pay farkla, zgr ya da kle olacaz ve stelik kap da yakalanm kle durumuna gireceiz. imdi
eer zahmeti gze alrsanz; phesiz zor bir an geireceksiniz, ama sonra dman yenecek ve zgr

olacaksnz; yok ii gevek tutar, dzeni bozarsanz, ayaklanmann cezasn kraldan fazlasyla
ekersiniz. Sylediklerime inannz ve braknz sizi ben yneteyim ve ben, eer tanrlar izin
verirlerse, size dmann savaa bile giremeyeceini, girse bile byk kayplar vererek kacan
syleyebilirim."
12. Dionysios'u dinleyen oniallar onun buyruu altna girdiler. O, her sabah gemileri uzun diziler
halinde ak denize karttryor, tam tehizatl krekilere, sra ile iki dman gemisi arasndan
geme talimleri yaptryordu. Sonra gnn geri kalan saatlerinde gemileri demir zerinde brakyor
ve oniallar akama kadar eitli ilerde altryordu[240]. Yedi gn her dediini yaptlar,
emirlerini yerine getirdiler; ama ondan sonra bu eit ilere alkn olmayan oniallar, kzgn gne
altnda yorgunluktan bitkin bir halde sylenmeye baladlar: "Hangi tanrnn dediine kar ktk da
bamza bu kadar rezillik geldi," diyorlard. " gemiyle gelip bamza geen bu Phokaial
palavracnn buyruu altna girmek iin aklmz yitirmi, ipin ucunu karm olmalyz. Bizi
babasnn ua gibi altrp ar i altnda gebertiyor; ite biroumuz hasta dt, daha
biroumuzun bana da ayn ey gelecek. Bu kadar eziyet ekmektense, brakalm ne olacaksa olsun.
Bugnden zincire vurulmaktansa, bekleyip yarn kle olmak daha iyi. Haydi be! Artk elimizi bir ie
srmeyelim!" Byle konuuyorlard ve hibiri artk buyruk dinlemek istemiyordu; kara ordusu gibi
adada barakalar kurup glgede yatyorlar; gemiye binip talime kmaya yanamyorlard.
13. oniallarn bu hallerini gren Samoslu efler, ki daha nce Syloson olu Aiakes, Perslerin
buyruu zerine kendilerine oniallarn saflarndan ayrlmalar iin haber gndermiti, ite bu
Samoslu efler, onia saflarnda esen bozgunu grnce, o nerileri dnmeye koyuldular, ayrca
Byk Kral'a stn gelmenin olanaksz olduunu da aka gryorlard; zira bu filoyu yenseler bile
arkadan be kat glsnn geleceinden hi pheleri yoktu. oniallarn bu hallerini kendileri iin
frsat saydlar ve tapnaklarn ve mallarn kaybetmeden iin iinden syrlmay ye buldular.
Perslerin arac olarak kullandklar bu Aiakes, Aiakes olu Syloson'un oluydu; Samos'da tyranken,
br on tyranlar gibi, Aristagoras onun elinden de iktidar almt.
14. Fenikeliler davrandklar zaman, oniallar da gemilerini uzun diziler halinde aa srdler.
ki taraf karlat, sava balad. Bu deniz savanda oniallardan hangileri alaklktan, hangileri
yiitlikten yana nde gitmitir, bunu kesin olarak syleyemem, zira hepsi de birbirini sulamtr.
Denildiine gre Samoslular, Aiakes ile yaptklar anlama uyarnca, yelken basp saftan kmlar ve
Samos'a doru yol almlardr, ancak bunlardan on bir tanesi onlara katlmamtr; bu on bir geminin
komutanlar, yukardan aldklar emre uymayarak yerlerinde kalmlar ve savamlardr. Samos Halk
Meclisi, bunlarn gsterdikleri yiitliin ans olarak bir dikme ta dikmeye ve zerine her birinin
adn baba adlaryla birlikte yazmaya karar vermitir; bu dikme ta bugn de agoradaki yerinde
durmaktadr. Sava komularnn katklarn gren Lesboslular da Samoslular gibi yapmlar,
oniallarn byk blm de onlara katlmtr.
15. Kalp savaanlar arasnda en byk kayb Khioslular verdiler, zira parlak baarlar
kazanmlar, canla bala savamlard. Yukarda dediimiz gibi, yz gemiyle safa girmilerdi ve her

gemiye kendi yurttalarndan krk sekin asker koymulard. Sava arkadalarndan ounun ihanet
ettiklerini grdler. Ama onlar gibi alaka davranmay kendilerine yediremediler ve evrelerinde
kalm olan az saydaki mttefikleriyle yalnz balarna savatlar, kendilerini dman gemileri
zerine attlar, dmann ok sayda gemisini saf d braktktan sonra kendi gemilerinin de ounu
kaybettiler. Ellerinde kalanlarla da yurtlarna doru katlar.
16. Gemileri ok zarar gren ve dman tarafndan kovalanan Khioslular, Mykale'ye sndlar.
Gemilerini karaya oturtup orada braktlar. Sonra kara yolculuuna ktlar. Ephesos topraklarna
vardlar; geceydi ve Ephesos kadnlar Thesmophorialar kutluyorlard; Khios denizcilerinin
balarna gelenlerden haberi bulunmayan Ephesoslular, silahl bir kuvvetin lkelerine girdiini
grnce, bunlar kadnlarn kaldrmak zere gelmi bir haydut etesi sandlar; btn kent, kadnlarn
korumak iin atld ve btn Khioslular kltan geirildiler. Aln yazlar byle oldu.
17. Phokaial Dionysios'a gelince, dmann gemisini ele geirmi, sonra oniallarn
durumundan hayr kalmadn grm ve Phokaia'ya dnmek istememiti; btn onia gibi kendi
lkesinin de kleletirileceini biliyordu. Bir an soluk almadan doru Fenike'ye gitti, bir sr ticaret
gemisi batrd, dnyann maln elde etti ve oradan Sicilya'ya yelken at, orada slendi ve korsanla
balad; yalnz Kartacallara ve Etrsklere saldryor, Yunanllara dokunmuyordu.
Lade Savann Sonular
18. Denizde oniallar yenen Persler, Miletos'u denizden ve karadan kuatmaya almlard.
Duvarlarn altndaki topra kazmlar, her eitten makineler kullanmlard; bylece Aristagoras'n
balatt ayaklanmann altnc ylnda[241], kenti alp dipten doruu ykmlardr. Ahaliyi
kleletirmilerdir. Bu felaket, oraklin Miletoslular iin sylediklerini dorulam oluyordu.
19. Argoslular kentlerinin kurtuluu iin Delphoi'ye danmlard. Orakl cevabn vermiti,
cevabn bir blm Argoslular, bir blm de Miletoslular ilgilendiriyordu. Argoslular iin olan,
hikyemde yeri geldii zaman syleyeceim. Miletoslulara, kendilerinin haberi olmadan deinen
blm udur:
O zaman, Miletos, ey belalar iisi, o zaman
Biroklar iin zengin bir len, parlak bir ganimet
Olacaksn, kadnlarn ele geecek, uzun sallarn
Ayaklarn ykayacaklar ve Didyma, bizim
Tapnamz, yabanc efendilerin mal olacak
Miletoslularn bana ite bu geliyordu, erkeklerin ou uzun sal Perslerin ellerinde can
vermilerdi, ocuklar ve kadnlar kle olmulard ve Didyma, kutsal yaplar[242], orakli barndran
tapnak ve mihrap yama edilmi, yaklmt. Bu duvarlarn iindeki zenginlii, hikyemin birok
yerinde daha nce belirtmitim.

20. Esir edilen Miletoslular Susa'ya gnderildiler. Kral Dareios bunlara ktlk etmedi; Erythreia
denilen denizin kylarnda ve Dicle suyunun aznda bulunan Ampe kentine yerletirmekle yetindi.
Miletos topraklar Perslerle Kariallar arasnda blld; Persler Miletos kenti ile yaknndaki
krlk yerleri, Pedasos Kariallar da dalarn eteklerindeki yerleri aldlar.
21. Kentlerini kaybettikten sonra Laos ve Skydros'a yerlemi olan Sybarisliler, Perslere yenilen
Miletoslulara, eskiden onlardan grm olduklar yaknla karlk bir ilgi gstermediler.
Krotonlular Sybaris'i aldklar zaman Miletos'da btn genler kafalarn kaztmlar, byk yas
tutmulard. Zira bizim bildiimiz, bu iki site kadar birbirine yakn dostluk besleyen iki site yoktur.
Atinallarn davran Sybarislilerden ok baka oldu. Atinallar, Miletos'un Perslerin eline gemi
olmasna, szle anlatlamayacak kadar ok yanmlardr; bunu belirten birok rnek arasnda unu
veriyoruz: Phrynikhos, Miletos'un dn anlatan dram oynatrken[243] btn tiyatro gzyalarna
boulmu, halka byle byk ve ulusal bir acy hatrlatt iin bir drahmi para cezasna arptrlm
ve dramn oynatlmas yasak edilmitir.
22. Artk Miletos'da Miletoslu kalmamt. Samos'da ise mlk sahibi olanlar, kaptanlarnn Medler
karsnda takndklar durumdan honut kalmadlar. Deniz savandan hemen sonra toplanarak,
Samos'da kalp Medlerin ve Aiakes'in klesi olmaktansa, Tyran Aiakes gelmeden nce gidip bir
koloni kurmaya karar verdiler. Tam o srada Sicilya'nn Zankle kenti [244] yurttalar eliler
gndererek, Gzel Ky zerinde kurmak istedikleri on kentini gelip kurmalar iin oniallara
neride bulunmulard; Gzel Ky denilen bu yer Sicilya'nnd; buras Sicilya'nn Etruria'ya bakan
blgesidir. Bu ary yalnz Samoslularla Miletos'tan kaabilmi olanlar kabul ettiler.
23. Bu sefer srasnda geen olaylar unlardr: Sicilya'ya giden Samoslular, Zephyrion Burnu'ndaki
Lokroililer lkesine vardlar[245]. Bu srada Zankleliler, balarnda krallar Skythes bulunduu halde,
yama edip ykmak istedikleri bir Sicilya kentini kuatyorlard. Durumu haber alan ve Zanklelilerle
aras iyi olmayan Rhegion tyran Anaxilaos, Samoslularla grt. Onlar Gzel Ky'dan
vazgeirerek, o srada iinde erkek bulunmayan Zankle'yi almalar iin kandrd. Kentlerinin elden
gitmi olduunu renen Zankleliler koup geldiler, bu arada mttefikleri olan Gela tyran
Hippokrates'i de yardma ardlar. Hippokrates, ordusu ile birlikte gelecekmi gibi davrand; ama
tersini yapt. Kenti kaybetmi olduunu bahane ederek Skythes'i zincire vurdu, kardei Pythogenes ile
birlikte nyx kentine gnderdi; sonra Samoslularla anlat, karlkl antlar iildi ve Zanklelilerin geri
kalann da onlara teslim etti. Buna karlk Samoslular, kentte tanabilen mallarn ve klelerin
yarsn, kent dndakilerin de hepsini ona vereceklerdi. Halka gelince, byk blmn
Hippokrates kendisi iin saklad, zincire vurup kle yapt, ilerinden belli bal yzn ayrp,
ldrlmek zere Samoslulara verdi. Ama Samoslular byle bir ey yapmadlar.
24. Zanklelilerin kral Skythes, nyx'den Himera'ya kamt; oradan Asya'ya geti ve Kral
Dareios'a gitti, Dareios onu Yunanistan'dan gelenlerin en dorusu olarak tutmutur; zira kraln izni ile
Sicilya'ya dnm olduu halde orada kalmam, mrnn sonuna kadar Persler arasnda an ve eref
iinde yaam, orada ihtiyarlayarak lmtr. Samoslular Medlerin elinden byle kurtulmulardr

ve Zankle gibi grkemli bir kente vurumadan sahip olmulardr.

25. Miletos iin giriilen deniz savandan sonra Fenikeliler, Syloson olu Aiakes'i Samos'a
gtrdler; Perslerin buyruu byleydi, onu kendileri iin deerli bir yardmc sayyor, iyilik etmek
istiyorlard. Dareios'a bakaldran uluslar arasnda yalnz Samoslularn kentleri ve tapnaklar
yanmaktan kurtuldu, nk sava srasnda gemilerini alp gitmilerdi. Miletos'un alnndan hemen
sonra, Persler Karia'y da egemenlikleri altna aldlar, Karia kentlerinden kimisi kendiliinden,
kimisi de zor karsnda boyun emitir.
Histiaios'un Sonu
26. Burada bunlar olup biterken, Bizans dolaylarn tutup Karadeniz'den gelen on ticaret
gemilerini vurmakla uraan Miletoslu Histiaios, Miletos'da olup bitenleri haber almt.
Hellespontos'u Apollophanes olu Abydoslu Bisaltes'e brakarak, kendisi Lesboslularla birlikte
Khios'a doru yelken at; Khios garnizonu, onu karaya brakmad, bunun zerine, "Slk" denilen
yerde o garnizonla vurutu, ounu kltan geirdi. Polikhna'y[246] s olarak kullanan Histiaios ve
yanndaki Lesboslular, zaten Miletos deniz savandan byk kayplarla km olan Khioslular
yenerek aday ele geirdiler.
27. Bir kentin bana byk ykmlar gelmeden nce, genellikle bunu haber veren eyler olur.
Khios'un bana gelecekler de nceden belli olmutu. Delphoi'yle koro olarak gnderdikleri yz
genten yalnz ikisi geri dnebilmiti; geri kalan doksan sekizi, o aralk patlak veren vebaya
yakalanp lmlerdi. Ayrca kentte gene o sralarda ve deniz savandan az nce, bir okul ieride
ders grmekte olan ocuklarn bana yklmt; yz yirmi ocuktan yalnz biri kurtulmutu. Tanrlarn
uyarlar byle olmutu. Arkadan btn kenti dizst ken bir dv gibi sarsan deniz sava
gelmiti; imdi de btn bunlar yetmiyormu gibi, Lesboslularn banda Histiaios ortaya kyordu;
ok eziyet ekmi olan Khioslular artk bu ykma kar koyamadlar.
28. Histiaios, bundan sonra elindeki ok sayda onial ve Aiolial ile birlikte Thasos'a kar sefer
amtr. Thasos'u kuatt srada Fenikelilerin Miletos'dan kalkarak onia'nn br blgelerine
doru yelken atklarn haber ald. Bunun zerine Thasos'u alp yama etmekten vazgeerek btn
ordusuyla Lesbos'a gitti. Ama orduda ktlk balamak zereydi, bunun iin Mysia'da Atarneus ve
Kaiokos ovalarndaki ekini kaldrmak zere Lesbos'tan kalkp kar kyya geti. Bu blgede tam o
srada, gl bir ordunun banda olarak Harpagos adnda bir ranl bulunuyordu; Histiaios ordusu
karaya karken stlerine atld, Histiaios'u yakalad ve ordusunun byk blmn ldrd.
29. Histiaios yle yakalanmtr: Yunanllarla Persler, Atarneus topraklarndaki Melene'de savaa
girmilerdi, bir sre sonra yedekteki atl birlikler de Yunanllarn zerine atldlar; atllarn saldrs
zerine Histiaios'un askerleri kamaya baladlar; krala kar sulu olmakla beraber onun kendisini
balayacana gvenen Histiaios, cann kurtarma igdsne kapld: Kaarken nn kesen bir
Pers neredeyse onu yakalayp vuracakt ki, adn bildirdi, Miletoslu Histiaios olduunu syledi.
30. yle sanyorum ki, yakalandktan sonra Kral Dareios'a gnderilmi olsayd, ktlk grmez,

suunun cezas o kadar ar olmazd. Ama onun balanacan kestiren ve cezadan kurtulmakla
kalmayp yeniden kraln gzne girmesinden ekinen Sardes valisi Artaphrenes ile onu yakalam
olan Harpagos, srf bu yzden Sardes'e getirilir getirilmez kaza vurdular; kafasn kesip
mumyaladlar ve Susa'ya, Kral Dareios'a gnderdiler. Dareios onu kendisine canl gndermedikleri
iin onlar azarlad; Histiaios'un ban ykatt, kefene sard ve anna layk biimde, sanki kendisine
ve Perslere byk hizmetlerde bulunmu bir adamm gibi gmdrtt.
onia'nn Ykm Gnleri
31. Histiaios'un sonu byle oldu. Pers donanmas Miletos yaknlarnda klad, ikinci yl denize
ald ve anakaraya yakn olan Khios, Lesbos ve Tenedos adalarna kolayca ba edirdi. Barbarlar
adalar aldklar zaman halk a ile avlar gibi topluyorlard. A dedimse yle: Her biri yanndakinin
elini tutuyor, adann kuzey kysndan gney kysna kadar uzanan bir zincir meydana gelmi oluyor,
sonra bir batan br baa yryor ve nlerine kan insanlar srgn avndaki gibi topluyorlard.
Anakaradaki on kentlerini de ayn kolaylkla ele geiriyorlard; ama bu a manevrasn
uygulayamyorlard, nk buralarda byle bir ey yaplamazd.
32. Pers efleri, gemileriyle gelip onia gemileri karsna dizildikleri zaman, oniallara kar
savurduklar tehditlerin hepsini gerekletirmilerdir. Bir siteye girdikleri zaman en gzel olan
ocuklar ve ocuk yapabilecek erkekleri idi edilmek zere ayryorlard; en gzel kzlar Byk
Kral'n sarayna gidiyorlard. Ayn anda kentleri ve tapnaklar atee veriyorlard. Bylece oniallar
nc kez kle oluyorlard; birinci sefer Lydiallar eliyle kle olmulard, sonradan iki sefer de
Perslerin kendi eliyle ayn akbete uruyorlard[247].
33. onia'dan ayrlan donanma, Hellespontos'un bat kysn da batan baa egemenlii altna ald.
Dou kylarn, srf Perslerden kurulu kolordular, zaten daha nce anakaradaki bir savala ele
geirmilerdi. Hellespontos'un Avrupa kylarnda Khersonesos ki pek ok oturma yerini
kapsyordu Perinthos gibi Thrak kaleleri ile Selymbria ve Bizans bulunuyordu. Bizans ve
karsndaki Khalkedonlular, Fenike gemilerinin gelmesini bile beklememilerdi; lkelerini brakp
kmlar, Karadeniz'e girerek orada Mesambria kentini kurmulard. Fenikeliler bu dediim lkeleri
atee vermiler, ta stnde ta brakmamlar, arkasndan Prokonnesos ve Artake'ye sapmlar,
buralar da yaktktan sonra, ilk seferinde dokunmadklar illeri yama etmek zere yeniden
Khersonesos'a dnmlerdi. Yalnz Kyzikos'a dokunmamlardr, nk bunlar Fenikeliler gelmeden
nce Daskyleion valisi Megabazos olu Oibares ile anlaarak, kraln egemenlii altna girmeyi kabul
etmilerdi. Kardia ili dnda btn Khersonesos, bylece Fenikelilerin eline gemi oluyordu.
Miltiades
34. Bu illerin tyran, o zamana kadar Stesagoras olu Kimon'un olu Miltiades'dir. Baka bir
Miltiades[248] ki, Kypselos olu idi, buralar ok daha nceleri yle ele geirmiti: Khersonesos,
Thrak uluslarndan Dolonklarn elinde bulunuyordu. Bu Dolonklar bir savata Apsinthiallara
yenilmiler ve bu sava zerine danmak zere krallarn Delphoi'ye gndermilerdi. Pythia,

tapnaktan ktktan sonra kendilerine ilk olarak kendiliinden konukseverlik gsterecek olan adam
alp yurtlarna gtrmeyi ve orada ona koloni kurdurmay salk verdi. Dolonklar btn Boiotia ve
Phokis boyunca kutsal yolu izlediler, kimse kendilerini evine buyur etmedi; bunun zerine Atina'ya
saptlar.
35. O dnemde Atina tek bana Peisistratos'un buyruu altndayd; ama Kypselos olu Miltiades
de hatr saylr bir kiiydi; yar atlar besleyen bir ailedendi, atalar Aiakos'a ve Aigina'ya
dayanyordu[249], ama bu aile Aias olu Philaios ile birlikte Atina'ya gelip yerleeli ok olmamt.
Bu Miltiades bir gn kapsnn eiinde otururken Dolonklar oradan getiler, st balar ve karglar
yerli olmadklarn gsteriyordu; seslendi; geldiler, evine buyur etti. "Olur," dediler, Miltiades'in
konuu oldular, orakli anlattlar, tanr buyruunu yerine getirmesini rica ettiler. Miltiades mrn krn
etmeden, "Olur," dedi, zaten Peisistratos'un ynetimi arna gidiyordu ve kurtulmay kuruyordu.
Oraklin ne diyeceini, Dolonklarla birlikte gitmesini doru bulup bulmayacan renmek zere
hemen kalkp Delphoi'yle gitti.
36. Phythia da ayn eyi syleyince, Olimpiyat oyunlarnda yan yana drt at koulu arabasyla
yarlar kazanm olan Kypselos olu Miltiades, kendisine katlmak isteyen Atinallar da yanna
alarak Dolonklarla birlikte yelken at; lkeyi buyruu altna ald, kendisiyle beraber gelmi olanlar
da onu tyran yaptlar. Khersonesos kstan kesmek ve Apsinthiallarn saldrlarna kar korumak
zere Kardia ile Paktya arasna duvar ekmekle ie balad. Kstak otuz alt stad geniliindedir.
Kstan beri yannda Khersonesos'un uzunluu drt yz yirmi staddr.
37. Bu geidi kapattktan ve Khersonesos'u Apsinthiallarn saldrlarndan kurtardktan sonra,
baka uluslar ierisinde dman olarak nce Lampsakoslular seti. Ama Lampsakoslular pusuya
drp onu ele geirdiler. Beri yandan Miltiades, Lydial Kroisos'un sevgisini kazanmt; bana
gelenleri renen Kroisos, Lampsakoslulara Miltiades'i salvermeleri iin haber gnderdi; yoksa
onlar am aac gibi ezecekti. Lampsakos'da Kroisos'un bu sz ile, yani am aac gibi ezmek sz
ile ne demek istediini uzun boylu dndler. Bir ihtiyar epeyce kafa yorduktan sonra anlad ve
aklad: Aalar ierisinde yalnz am aac, bir defa kesildi mi lr, bir daha srmezdi. Kroisos'un
fkesinden korkan Lampsakon halk Miltiades'i salverdi.
38. Kroisos tarafndan kurtarldktan sonra ocuk brakmadan ld ve iktidar ile beraber mal
varln da ana tarafndan vey kardei olan Kimon'un oluna brakt. Bu olun ad Stesagoras'd.
Miltiades lnce, Khersonesos uluslar onun adna da kent kurucularna yapld gibi kurban adama
gnleri ayrdlar; erefine jimnastik gsterileri, at yarlar tertiplediler, bu yarlara
Lampsakoslularn katlmalarn yasak ettiler. Bu kentle yeniden savaa tututular ve bu sefer de
Stesagoras ve o da ocuk brakmadan ld; Prytaneion'da birisi kafasna baltayla vurmutu, bu birisi
kendisini asker kaa olarak gstermek istedi, oysa eline abuk bir dmand.
39. Stesagoras'n sonu da byle gelince, Peisistratidler, Kimon'un olu ve len Stesagoras'un
kardei olan Miltiades'i bir trireme bindirip iktidar almak zere Khersonesos'e yolladlar. Atina'da
Atinallar sanki babas Kimon'un lmnde parmaklar yokmu gibi, onu ok sayarlard, Kimon'la

ilgili olay baka bir hikyede anlatacam. Miltiades, Khersonesos'a gelince, kendisine borlu
olduu kardei Stesagoras'n ansna sayg gstermi olmak iin evine kapand. Bunu haber alan
Khersonesos ileri gelenleri, btn illerden bir kurul seerek onun yanna gnderdiler ve acsn
paylatklarn belirttiler: O da bunlar hapse att. Ve bylece Khersonesos'un efendisi oldu; be yz
paral asker tuttu ve Trakya kral Oloros'un kz Hegesipyle ile evlendi.
40. Kimon olu Miltiades, Khersonesos'a geldii zamanda da burasn u anlattklarmzdan baka
ve nemli zorluklar iinde bulmutu. u ulatmz dnemden iki yl nce[250], Skythlerin nnden
kamt; nk Kral Dareios'un kkrtm olduu Skyth gebeleri Khersonesos'a kadar inmilerdi.
Miltiades onlarn gelmesini beklemeden kam ve onlar geri gidene kadar da dnmemiti; sonradan
Dolonklar gidip kendisini bulmular ve geri getirmilerdir. Bu olay imdi anlatmakta olduumuz
tarihten iki yl nce gemiti.
41. Fenikelilerin Tenedos'a geldiklerini renir renmez, varn younu be trireme ykleyip
Atina'ya doru yelken at. Kardia'dan yola kt iin Melas Krfezi'nden geiyordu; Khersonesos
boyunca inerken Fenike donanmasnn zerine dt; drt trirem ile kap mbros adasna snd;
pelerine dm olan Fenikeliler beinci triremi yakalamlard. Bu geminin komutan Miltiades'in,
Trakyal Oloros'un kzndan deil, baka bir kadndan olan olu Metiokhos'du. Fenikeliler gemiyle
beraber onu da ele geirdiler ve Miltiades'in olu olduunu anlaynca Byk Kral'a gnderdiler;
kraln pek honut kalacan sanyorlard. nk Skythler, oniallara stros zerindeki kpry ykp
kendi topraklarna ekilmelerini syledikleri zaman, Miltiades oniallara Skythlerin szn
dinlemeyi tavsiye etmiti. Ama Dareios, Miltiades olu Metiokhos kendisine getirildii zaman gen
adama dokunmad; tam tersine, birok iyilikte bulundu; saray, mal, mlk, kar olarak da bir Pers kz
verdi, bundan doan ocuklar Pers soyundan sayldlar. Bu arada Miltiades de mbros'dan Atina'ya
gemiti.
Mardonios Seferi
42. Bu yl Persler, onia'ya kar bir ey yapmadlar; tersine, oniallar iin kurtarc olan yle
tedbirler aldlar: Sardes valisi Artaphrenes, onia sitelerinin delegelerini getirtti, u koullarla
anlama yapmalar iin zorlad: Bundan byle aralarnda kacak olan anlamazlklar hakeme
bavurmak suretiyle zecekler, birbirlerini vurup yama etmeyeceklerdi. Onlara bunu kabul ettirdi.
Ayrca topraklarn ltrtt; kullanlan l otuz stadyon karl olan Pers ls parasangd ve
her birini bu llere gre vergiyle balad; o gn bugn vergiler Artaphrenes'in koyduu hesaplara
gre alnmaktadr ve vergi oranlar eskisinden pek farkl deildir.
43. Ortal yattrmak iin alnan tedbirler bunlard. lkbaharn banda br generaller aa
karldnda, Gobryas olu Mardonios[251], nemli bir donanmann ve ok gl bir kara ordusunun
banda deniz kysna gnderildi. Genti ve daha yeni Dareios'un kz Artozostra ile evlenmiti.
Mardonios bu ordu ile Kilikia'ya geldi, oradan gemiye bindi, br efler orduyu karadan
Hellespontos'a doru gtrrlerken, o da donanmayla denizden gidiyordu. Mardonios Kk Asya'y
dolanarak onia'ya vard. imdi burada, bir Otanes'in yediler toplantsnda, ran'da demokrasi

kurulmas fikrini savunmu olabileceini kabul etmeyen Yunanllar iin akl almaz bir ey
anlatacam: Mardonios, onia'daki btn tyranlar atm, sitelerde demokrasi kurmutur. Bu ii
tamamladktan sonra acele Hellespontos zerine yrd. Orada ar bir donanma ve daha az ar
olmayan bir de kara ordusu toplad, Hellespontos'u gemilerle at, Eretria'ya ve Atina'ya kar
yrmek zere Avrupa'nn ierilerine doru yol ald.
44. Bu kentler seferin bahanesiydi; Pers yksek komutanlnn asl amac, olabildii kadar ok
Yunan kenti almakt; kendilerine el kaldrmam olan Thasos'u donanmayla alp halkn kle
yapmalar, kara ordusuyla da daha nce kleletirilmi olan uluslara Makedoniallar da katmalar
bundandr; zira Makedonia'nn beri yanndaki btn uluslar zaten boyunduruklar altndaydlar.
Thasos'dan sonra yollarna devam ettiler ve Akanthos'a kadar ky boyu indiler [252]; sonra
Akanthos'dan kalkarak Athos Da'n dolandlar. Buray dolanrlarken kuzeyden bindiren bir frtnaya
tutuldular, yaman bir frtnayd, fena hrpalandlar; gemilerin nemli blm srklendi, Athos
Da'na arpt. Grne gre yz gemi ve yirmi binden fazla adam harcand; zira bu Athos Da
blgesinde canavar balklar ok olduundan, ou bu canavarlara yem oldular; kimileri de kayalara
arpp ezildiler; yzme bilmedikleri iin boulanlar ve souktan lenler de vard.
45. Deniz seferinin sonu byle oldu. Kara ordusu ile Makedonia'da kamp kurmu olan Mardonios,
geceleyin Trakyal Bryglerin basknna urad. Brygler Mardonios'un ok adamn ldrdler,
kendisini de yaraladlar. Bununla beraber bu ulus da Pers boyunduruundan kurtulamad, zira
Mardonios bunlara da ba edirmeden oradan ayrlmad. Orada kald, Brygleri yendikten sonra
orduyu Asya'ya gtrd, zira banda Bryglerin am olduklar beladan baka, donanmas da Athos
yaknlarnda ar kayba uramt. Bu sefer, demek oluyor ki, baarsz bitti, ordu ve donanma
Asya'ya dnd.
Thasos ve Altn Damarlar
46. Thasos'un komular Dareios'a Thasoslular ekitirmiler, bunlarn ayaklanma niyetinde
olduklarn sylemilerdi. Dareios ikillenmi, seferden bir yl sonra bunlara bir buyrultu gndererek
hisarlarn ykmalarn ve gemilerini de Abdera'ya gtrmelerini istemiti. ok zengin olan
Thasoslular, Miletoslu Histiaios'un yapt kuatmadan beri korku iinde yayorlard, bunun iin
tezghlara yeni sava gemileri koymular, bir yandan da kenti kuatan hisarlar pekitirmeye
koyulmulard. Anakaradan ve madenlerinden gelirleri vard. SkapteHyle'deki altn madenlerinden
normal olarak seksen talant kazanyorlard. Thasos'daki altn madeninden o kadar kazanmyorlard,
ama bunlar iin vergi demediklerinden kazanlar gene de iyi oluyordu, anakaradan ve madenlerden
iki yz talant yllk gelir salyorlard; iyi yllarda kazanlar yz talanta bile kabiliyordu.
47. Bu madenleri ben grdm; beni en ok artanlar, Thasos ile birlikte burasn da kolonize
etmek zere gelmi olan Fenikelilerin am olduklardr. (Zaten adn da bu Fenikeli Thasos'dan
almtr.) Adada Fenikelilerin meydana karm olduklar bu madenler Samothrake'nin karsna
den Ainyra ve Koinyra denilen yerlerdedir; koca bir dadr ve ocaklar ok derin kazlmlardr.
48. te bu nokta zerine birka ayrnt. unu da ekleyelim; kraln buyruu zerine Thasoslular

hisarlarn ykmlar, gemilerini Abdera'ya yollamlardr. Daha sonra Dareios, Yunanllar yoklatt,
savaacaklar myd, yoksa kendisine teslim mi olacaklard? Bunu renmek istiyordu. Bu maksatla
Yunanistan'n her yanna eliler gnderip Byk Kral'a toprak ve su yollamalarn istedi.
Yunanistan'a gnderdiklerinden baka, ky boyunca kendisine hara veren br btn illere de haber
avular yollad, kendisi iin sava gemileri ve at tamak iin gemiler yaplmasn emretti.
49. Gemiler tezghlara konuldular; Yunanistan'a gnderilmi olan avular, anakarann ve gittikleri
btn adalarn, kraln buyruuna ba stne diyen uluslarn egemenlikleri altna aldlar. Dediim
gibi, btn adalar ve zellikle Aigina, Dareios'a toprak ve su verdi. Aiginallarn bu davranlarn
renen Atinallar fkelendiler, bunu kendilerine kar dmanlk gsterisi saydlar, Pers kral ile bir
olup kendileriyle savaacaklar yolunda yorumladlar. Byle bir bahane elde etmi olduklar iin
sevinen Atinallar, Sparta'ya gidip Aiginallar Yunanistan'a ihanet etmi olmakla suladlar.
AtinaAigina atmas
50. Bu sulama zerine Sparta kral Anaxandridas olu Kleomenes, Aiginallar ierisinde en ok
sulu saydklarn yakalamak zere Aigina'ya gitti. Ama bunlar tutuklamak istedii zaman Aiginallar
kyameti kopardlar. Polykritos olu Krios kar koyanlarn banda geliyordu; bu gz pek yurtta bir
tek Aiginalya bile dokunamayacan, dokunursa cezasn greceini syledi; onun bu ie Sparta'nn
olurunu almadan, srf Atinallardan rvet yedii iin kalktn ileri srd; yle olmasayd br
kral da beraber gelir, tutuklamalar beraber yaparlard. (Bu szleri onun kulana fsldayan
Demaratos'un mektubuydu.) Aigina'dan kovulan Kleomenes, Krios'a adn sordu, o da adn syledi:
"Krios," dedi Kleomenes, "koum[253], boynuzlarna tun kaplatsan iyi edersin; nk yaknda zorlu
bir dmana toslayacaksn!"
51. Bu arada Ariston olu Demaratos ki, Sparta'da kalmt, herkesin dncesini Kleomenes'e
kar elmeye alyordu; o da Sparta kralyd, ama onun hanedan brnnkinden sonra
geliyordu[254]; aslnda eit, nk atalar birdi, yalnz yaa byk olmann verdii hak ile
Eurysthenes dal nemli stnlk salyordu.
52. Lakedaimonlular, ozanlarn tersini sylemelerine karn, kendilerini bugnk yurtlarna kral
Aristodemos'un kendisinin (ocuklarnn deil) getirmi olduunu sylerler. Aristodemos, Hyllos
olu Kleodaios'un olu Aristomakhos'un oludur. Az zaman sonra Aristodemos'un karsndan
ocuklar oldu. Karsnn ad Argeia'yd; denildiine gre, babas Polyneikes olu Thersandros'un
olu olan Tisamenos'un olu Autesion'dur; bu kadndan ikizleri oldu. Aristodemos, ocuklarnn
domasndan hemen sonra hastalanp ld. Bunun zerine Lakedaimonlular, yasalar gereince,
ikizlerden byn kral yapmak zere toplandlar; ama hangisini seeceklerini bilemiyorlard,
nk ikizler hem grn, hem de irilik bakmndan birbirinin tpksyd. Seim yapamaynca, hatta
belki seim yapmaya girimeden nce, anaya bavurdular; o da ayrm yapamayaca cevabn verdi.
Hangisinin daha byk olduunu pekl biliyordu, byle demesinin nedeni, ikisinin birden kral
olmasn istemesiydi. Lakedaimonlular iin iinden kamadlar ve bu aknlk iinde, ne yapalm
diye sormak zere Delphoi'ye bavurdular. Pythia, ikisi birden kral olsun, ama by daha saygn

tutulsun diye buyurdu. Pythia'nn verdii orakl bu oldu; ama Lakedaimonlularn bilmedikleri zaten
hangisinin byk olduuydu, o srada Messanial Panites adnda birisi onlara bir fikir verdi; Panites
denilen adamn verdii fikir ite u: Ana gzetlenecek, ykamak ve emzirmek iin hangisini daha nce
alyor, bunu renecekler; eer hep ayn ocuu nce alyorsa, daha teye gitmenin gerei yoktu; yok
eer bir ayrm yapmyor, kh birini, kh brn alyorsa, o zaman onun da kendilerinden fazla bir
ey bilmedii meydana km olacak ve baka bir yolu denemek gerekecekti. Spartallar
Messanialnn dediini yapp Aristodemos'un ocuklarnn anasn gzaltna aldlar ve baktlar ki,
ykarken de, emzirirken de hep ayn ocuu daha nce alyor, nk kadn, kendisini niin
gzaltnda tuttuklarn bilmiyordu. Anann zel ilgi gsterdii ocuu aldlar ve Prytaneion'da
yetitirdiler. Ona Eurysthenes, brne Prokles adn verdiler. Bydkleri zaman bu iki ocuk
diyorlar, karde olduklar halde, birbirlerine dman kesildiler ve ocuklar da bu karlkl
dmanl srdrdler.
53. Yunanllar iinde bunlar anlatanlar yalnz Lakedaimonlulardr; aada okunacak olanlar ben
kendi adma ekliyorum ve bu konuda Yunanllarn anlattklarna dayanyorum: Atalarn Danae'nin
olu Perseus'a kadar sayp, tanrsal atalarn sylemeyen bu Doris krallar Hellen soyundandrlar;
Yunanllar doru bir soyaac izerek, eski alarda kendilerinin de Hellenler arasnda
bulunduklarn belirtirler. Daha yukar kmadan, yalnz Perseus'a kadar dedim, nk Herakles'e
soyad olarak taklan Amphitryon ad gibi, Perseus'a da bir lml ad taklm deildir; onun iin
doru olarak, Perseus'a kadar[255] diyorum. Ama eer Akrisios kz Danae'den balayarak ana
tarafndan klrsa, Doris eflerinin safkan Msr rkndan olduklar grlr.
54. Burada verdiim soy zinciri Yunanllara gredir. Perslerin anlattklar ise udur: Perseus
aslnda Asuryalyd, kendisi Yunanl oldu, ama atalar Yunanl deildi; Akrisios [256] soyundan
reyenlere gelince, ki bunlarn Perseus ile hibir akrabalklar yoktur, bunlar Yunanllarn da
dedikleri gibi Msrldrlar.
55. Bu konuda bu kadar aklamay yeter sayalm. Zaten Msrllar nasl ve ne gibi byk iler
baararak Dorisliler zerinde egemen oldular, bunu bakalar aklamlardr; onun iin ben bu
noktay geiyorum; ben sadece bakalarnn sylemediklerini anlatmakla yetiniyorum.
Sparta Krallarnn Ayrcalklar
56. Spartallarn krallarna tandklar ayrcalklar unlardr: Bunlar, birisi Lakedaimon tanrs
Zeus, br Gk tanrs Zeus olmak zere iki tanrnn rahibidirler; istedikleri lkeye kar sava
aabilirler, hibir Spartal buna kar kamaz, karsa gnaha girmi saylr; savata krallar nde
giderler, sonra dnerler; savata yz seme adam tarafndan korunurlar; seferde istedikleri sry
alrlar, kesilen hayvanlarn ynleri ve derileri onlarn olur.
57. Bunlar sava zaman iin. unlar da bar zamanndaki haklar: Resmi kurban trenlerinde ve
lenlerde bakeye oturtulurlar, en nce onlara hizmet edilir; her yemekten bakalarna verilenin
iki kat verilir; arap serpme srasnda bata gelirler, kurban derileri de onlarn hakkdr. ki ayda bir

ve ayn yedinci gn, devlet her ikisine de Apollon tapnanda bytlm lekesiz birer kurban, bir
medimnos arpa unu ve Lakonia llerine gre drtte bir lek arap verir. Btn oyunlarda bake
onlarndr. Yurttalar arasndan proksenleri [257] seme hakk da onlarndr; ayrca her ikisi ikier
Pythiac seerler; gerektii zaman Delphoi'ye danmak bu Pythiaclarn grevidir. Krallar gibi
onlarn geimi de devlete aittir. Eer krallar genel lene katlmamlarsa, evlerine ikier khoinix
arpa ve birer kotule arap gnderilir; katlmlarsa her yemekten iki porsiyon alrlar, bakalarnn
masalarna arldklar zaman da gene yle arlanrlar. Alnan oraklleri zel arivlerinde saklarlar,
Pytihaclar da bunlar bilirler. Tek yargc krallardr, ama yarg yetkileri u durumlarla snrldr: Bir
kz henz babas tarafndan nianlanmadan baba mirasna konarsa, kiminle evleneceine onlar karar
verirler; ulusal yollarla ilgili ileri dzenlemek onlara aittir; bir de birisi bir ocuu evlat edinmek
isterse, trenin onlarn huzurunda yaplmas zorunludur. Yirmi sekiz kiilik Yallar Meclisi'nde
onlar da bulunurlar. Bulunmadklar toplantlarda, yallardan kendilerine en yakn kimse onun
tarafndan temsil olunurlar ve bunlar kendi oylarndan baka ikier ek oya sahip olurlar[258].
58. Sparta devletinin krallarna salklarnda tannan ayrcalklar bunlardr; ldkleri zaman ise:
Btn Lakonia'ya atllar karlr, haber herkese duyurulur; kadnlar (davul alar gibi) tencerelere
vurarak kenti dolarlar; bu sesleri duyan evlerde iki zgr kii, bir kadn bir erkek yas giyimlerine
brnrler; bu yasaya uymayanlara ar cezalar verilir. Kral ld zaman yaplan eylere gelince,
Asya barbarlar ne yaparlarsa, Lakedaimon'da ayn eyler yaplr; barbarlarn ounda da krallar
ld zaman yaplan trenler ayndr. Yani Lakedaimonlularn bir kral ld zaman cenaze
trenine, Spartallardan baka, btn Lakedaimon lkesinden, belli sayda periek de katlr. Bunlar,
hilotlar ve Spartallarn kendileri, binlerce kii halinde, bir yerde toplanrlar. Bunlar balarn
dverlerken bir yandan da kadnlar lklar atarlar, giden kraln krallarn en iyisi olduunu
haykrrlar. Eer kral savata lmse, heykeli yaplr, zengin kumalar rtlm bir yataa yatrlr
ve heykel bylece trene gtrlr. Gmlme srasnda agora on gn kapal kalr, ynetici seimleri
de ayn sre iin ertelenir. On gn yas tutulur.
59. Perslerinkine benzer bir baka treleri de udur: Bir kral lp de yerine yenisi geince, yeni
kral, krala ya da devlete borlu olan btn Spartallarn borlarn balar. Perslerde yeni baa
geen kral, btn illerin o tarihteki vergi borcunu siler.
60. Lakedaimonlular Msrllara yaklatran bir nokta: Keruxlerin[259], flt alanlarn, alarn
grevleri babadan oula geer; her flt bir fltnn, her a bir ann, her kerux bir keruxn
ocuudur. Bir bakasnn sesi daha gr olabilir, ama buna dayanarak bir kerux ocuunun iini
alamaz; meslein babadan kalmas bata gelir. te eitli alardan grenekleri byledir.
KleomenesDemaratos ekimesi
61. Anlattm bu dnemde Kleomenes, Aigina'da Yunanllarn hayrna alrken, Demaratos da
onun zararna alyordu ve Aiginallar dndnden deil, ekememezliinden, kskanlndan
tr byle yapyordu. Buna karlk Kleomenes de Aigina dn Demaratos'u krallktan atmann
yollarn aratrmaya balamt ve anlatacam olaylardan yararlanarak bunun iin bir dayanak da

bulmutu. Sparta kral Ariston, iki kadnla evlendii halde ocuu olmamt. Kusurun kendisinde
olduunu sanmad iin nc bir kadnla evlendi ve bunu yle yapt: Spartal bir dostu vard,
yurttalar arasnda en ok ona balyd. Bu adamn kars Sparta'nn en gzel kadnyd, ama eskiden
Sparta'nn en irkiniydi. ocukluunda yzne baklmaz bir eydi; zengin bir ailenin mirass olan
ocuun irkinliine ve bu yzden ok zlen ana babaya acyan stanas bir are dnd; ocuu
her gn Therapna denilen yerde, Phoibos tapnann st yannda bulunan Helene tapnana
gtrmeye balad; ocuu her gtrnde tanr heykelinin karsnda ayakta duruyor ve ocuu
irkinlikten kurtarmas iin dua ediyordu. Bir gn tapnaktan karken nn bir kadn kesti, yle
anlatyorlar, kucanda ne tuttuunu sordu; o da bunun bir ocuk olduu karln verdi. Kadn
ocuu kendisine gstermesini rica etti; br olmaz dedi, nk ocuun ana babas ocuu
bakalarna gstermeyi yasak etmilerdi; ama kadn ok steledi, ille grmek istedi. Stana bakt ki
bu kadn ille de grmek istiyor, sonunda gsterdi; kadncaz ocuun ban okad ve bu ocuun
Sparta kadnlar arasnda gzelliiyle nam salacan syledi. O gnden sonra kk talihsiz
deimeye balad. a gelince Ariston'un arkadayla, Alkeides olu Agetos ile evlendi.
62. Oysa Ariston bu gzel kza kar iinde ak duygular besliyordu. yle bir kallelik dnd:
Kadnn kocas olan arkadana bir armaan verecek oldu, kendi hazinesi iinde neyi isterse
alabileceini syledi; buna karlk o da kendisine ayn eyi yapacakt. br kars bakmndan
ikilli deildi, nasl olsa arkadann da kars vard, raz oldu, anlatlar, birbirlerine yemin verdiler.
Bunun zerine Ariston, Agetos'a hazineye girip istediini almasn syledi, ne alrsa alsn nemli
deildi, kendisi de armaan almas sras gelince, arkadandan karsn getirmesini istedi. Bunun
zerine arkada bararak bunun pazarla dahil olmadn syledi. Ama arada yemin vard,
kendisine kar oynanan bu becerikli ihanet oyununa kar bir ey yapamad; karsn brakt.
63. te Ariston nc karsn byle ald, ikincisini boad. Kadn, gnnden nce, on ay
dolmadan bizim Demaratos'u dourdu. Ariston'un uaklarndan biri, ephoroslarla toplant halinde
bulunan krala gidip haber verdi. O, kadn ne zaman evine getirdiini bildii iin, parmaklaryla
hesap etti ve tanrlarn adn anarak, "Bu benden olamaz!" dedi. Ephoroslar bu szleri iitmiler, ama
o gn iin nemsememilerdi. ocuk byd ve Ariston o sz sylemi olduuna piman oldu, zira
sonradan Demaratos'un kendi ocuu olduuna kesin olarak inanmt. Ona neden Demaratos adn
verdiine gelince: Bu olaylardan nce Spartallar, gelmi gemi krallarn en deerlisi olarak
bildikleri Ariston'un bir olu olsun diye hep birlikte dua etmilerdi. ocua bundan tr Demaratos
adn takmt.
64. Zaman geti, Ariston ld. Demaratos kral oldu. Ama herhalde o szlerin yaylmas ve bu
yzden Demaratos'un krall kaybetmesi gerekiyordu. nk Kleomenes, ordusunu Eleusis'den geri
evirdii gn ona can dman kesilmiti ve nk Kleomenes, Med partizanlarn cezalandrmak
zere Aigina'ya gittii zaman bu kin daha da bymt[260].
65. Gzn hn bryen Kleomenes, Demaratos ile ayn hanedandan olan Argis olu Menares
olu Leotykhidas ile anlat. Aralarndaki pazarlk yleydi: Eer o onu, Demaratos'un yerine kral
ilan ederse, Leotykhidas da Aiginallara kar onunla birlik olacakt. Leotykhidas da zaten

Demaratos'a kar ac bir kin besliyordu, nedeni uydu: Damarmenos olu Khillon'un kz Perkalos,
Leotykhidas'n yavuklusuydu; Demaratos onun yavuklusunu elinden almak istiyordu; bu niyetini
abucak gerekletirmi, Perkalos'u karm ve kars yapmt. Leotykhidas'n Demaratos'a hnc
bundand. Leotykhidas, Kleomenes'in hazrlad bu frsattan yararlanarak Demaratos'un Ariston'un
olu olmadna yemin etti, onu Sparta krallna haksz yere gemi olmakla sulad. Yarglar
huzuruna kt; Ariston'un, uak gelip ocuun doumunu haber verdii zaman, parmaklaryla hesap
ettikten sonra, tanrlar tank gstererek bu ocuun kendisinden olmadn belirtmek zere syledii
nl szleri tekrarlad. Bu szlere bir sava atna biner gibi atlayan Letykhidas, bu szleri
Demaratos'un Ariston'un olu olmadna dair bir kant olarak kullanyor, Sparta krall grevinin
ona verilemeyeceini savunuyordu; o srada Ariston ile birlikte toplant halinde olup o szleri iitmi
olan ephoroslar da tank gsteriyordu.
66. Sonunda Spartallar da konuyu kendi aralarnda ekimeye balamlard, Demaratos,
Ariston'un olu mudur, deil midir diye Delphoi'yle danmaya karar verdiler. Bu karardan
Kleomenes'in de haberi vard. Konu Pythia'nn huzuruna getirildii zaman, Delphoi'de sz geer
birisi olarak tannan Aristophantos olu Kobon'a bavurdu, o da barahibe Perialla'y, Kleomenes'in
istedii cevab vermeye raz etti. Gelen danmaclara Pythia, Demaratos'un Ariston'un olu olmad
cevabn verdi. Ama sonradan bu dzen meydana km, Kobon Delphoi'den kovulmu ve barahibe
Perialla da grevinden alnmtr.
67. te Demaratos krallktan byle atlmtr. Sonradan Medlerin yanna snmtr. Bunun nedeni,
karlat u onur krc olay olmutur: Krallk elden gittikten sonra Demaratos sadece yargc
olarak kalmt. Gymnopaidia'daki bir gsteri srasnda o da seyirciler arasnda bulunuyordu.
Leotykhidas ki, onun yerine kral olmutu, onu kzdrmak ve alay etmek iin uan gnderdi,
"Krallktan sonra yarglk naslm?" diye sordurdu. Demaratos sorudaki hakareti anlad, cevap
olarak kendisinin her ikisini de denediini, ama Leotykhidas'n denemediini[261] ve bu sorudan tr
Lakedaimonlularn bana ok kt ya da ok iyi eylerin gelebileceini bildirdi. Bu szlerden sonra
yzn kapatt ve evine dnd. Hemen bir kurban hazrlad. Zeus adna kestirdi; kurban kesildikten
sonra anasn artt.
68. Anas gelince kurbann barsaklarndan bir parasn anasnn avularnn iine koydu ve bu
barsaklarla anasna yalvard: "Ana, btn tanrlar adna ve zellikle urada mihrab duran Ocak
Tanrs Zeus adna sana yalvaryorum: Gerei benden saklama; babam kimdir? Leotykhidas, kinine
kaplp senin Ariston'un evine geldiin zaman ilk kocandan gebe olduunu ilan etti; bakalar da
alaka masallar uyduruyorlar, senin eekleri otlatan uaklarnzn birinden gebe kalm olduunu,
benim de bu adamn ocuu olduumu yayyorlar. te ben imdi sana geliyorum ve tanrlar akna
senden gerei istiyorum; syleneni yapm olsan bile bunu yapan yalnz sen deilsin; ok kadn ayn
eyi yapmtr, ayrca Ariston'un ocuk yapacak gte olmad dedikodusu da btn Sparta'da
yaygndr; yle olmasayd, ilk karlarndan da ocuklar olurdu."
69. Byle konutu; o da ona u szlerle cevap verdi: "Olum, mademki byle yalvarp yakararak
benden gerei renmek iin tanrlar tank tutuyorsun, btn gerei reneceksin. Ariston'un beni

evine gtrdnn nc gecesi, bana doru Ariston'un biimine girmi birinin geldiini grdm.
Yatam paylat ve yannda getirmi olduu elenkleri bama koydu ve gitti. Sonra Ariston geldi.
Bamdaki elenkleri grnce bunlar kimin verdiini sordu: Kendisinin verdiini syledim; kabul
etmek istemedi; byk tanrlar zerine yemin ettim ve dedim ki, byle sylemesi doru deildir,
nk kendisi az nce yanma gelmi, yatam paylam ve elenkleri vermitir. Benim bu szlerim
ve yeminlerim karsnda Ariston, bunun tanrlarn ii olduunu anlamt; elenklerin, avluda giri
kapsnn yannda bulunan ve ad Astrobakos olan kahramann elenkleri olduunu grmt; br
yandan khinler de ona ziyaretinin bu kahraman olduunu sylyorlard. te olum renmek
istediin her eyi rendin: Sen ya bu kahramandan oldun ve baban bu yartanr Astrobakos'dur ya
da baban Ariston'dur; nk sana o gece gebe kaldm. Dmanlarnn zerinde durduklar noktaya,
yani senin doduunu haber alan Ariston'un birok kii nnde senin kendisinin ocuu olamayaca
(nk gerekli zaman, yani on ay dolmam olduu) yolunda syledii szlere gelince, bu szleri
Ariston bu ilerdeki bilgisizliinden tr sylemitir. Zira kadn, on ay dolmadan nce de, dokuz
ayda da, yedi ayda da dourabilir[262]; ben seni olum, yedi aylk dourdum. Zaten Ariston da az
sonra dncesiz konutuunu anlamt. Onun iin doumun hakknda anlatlan baka hikyelere
kulak asma; imdi dinlediklerin gerein tam kendisidir. Eekiye gelince, dilerim Leotykhidas'n ve
bu dedikodular yayanlarn karlar da onlara eekilerden ocuk yaparlar!"
70. Kadn byle konutu; o da renmek istedii eyi rendikten sonra yol hazrlna giriti ve
orakl'e danmak zere Delphoi'ye gidiyorum diyerek kt ve Elis'e gitti. Lakedaimonlular
Demaratos kaacak diye kukulandlar ve peine dtler. Bereket versin, Demaratos onlar varmadan
nce Elis'den ayrld, Zakynthos'a geti. Lakedaimonlular da peinden geldiler, onu buldular ve
yanndaki adamlardan ayrmak istediler. Zakynthoslular teslim etmek istemediler, bunun zerine
Asya'ya, Dareios'un yanna gitti. Dareios onu ok iyi karlad, topraklar, kentler verdi. te
Demaratos Asya'ya birok olaydan sonra ve byle gelmitir. Lakedaimon'da birok i baarm,
mecliste ad ok duyulmu bir kiiydi, hatta yan yana koulmu drt atl arabasyla olimpiyatlara
katlm ve zafer kazanmt; yar kazanan tek Sparta kral oydu.
71. Demaratos krallktan drldkten sonra, yerine Menares olu Leotykhidas gemiti; bunun
Zeuxidamos adnda bir olu oldu ki, baz Spartallar bu ocua Kyniskos lakabn takmlardr. Bu
Zeuxidamos, Sparta kral olamad; arkasnda Arkhidamos adnda bir ocuk brakarak, Leotykhidas'tan
nce ld. Zeuxidamos'u kaybeden Leotykhidas, ikinci bir kadnla, Diaktorides'in kz ve Menios'un
kardei olan Eurydame ile evlendi. Ama bundan erkek ocuu olmad, yalnz Lampito adnda bir kz
ocuu dodu ki, bu da sonradan Zeuxidamos'un olu Arkhidamos ile evlenmitir.
72. Leotykhidas da son gnlerini Sparta'da geiremedi ve Demaratos'un c de bylece yerde
kalmam oldu. Lakedaimon birliklerini Thessaliallara kar savaa gtrmt ve tam bunlar dize
getirecekken yksek bir para karlnda kendisini satt. Kampta ii para dolu bir zrh eldiveni
zerinde otururken sust yakaland, yarg huzuruna karlarak Sparta'dan srld; evi de batan
aa ykld; Tegea'ya snm, son gnlerini orada geirmi ve orada lmtr.

73. Bunlar daha sonraki olaylardr. Anlattmz dnemde Kleomenes, Demaratos iini becerdikten
sonra, Leotykhidas' yanna alarak, hi vakit geirmeden Aigina zerine yrd, orada bana
gelenlerden tr, iinde korkun bir hn vard. ki kraln birden geldiklerini gren Aiginallar kar
durmaktan vazgetiler, Spartallar soy sop ve zenginlik bakmlarndan nde giden on Aiginaly ayrp
gtrdler. Sitenin en hatr saylr kiileri olan Polykritos olu Krios ile Aristokrates olu Ksambos
da bunlarn arasndayd. Spartallar bunlar Attika'ya gtrp Aiginallarn can dmanlarna, yani
Atinallara emanet olarak braktlar.
Kleomenes'in Sonu
74. Kleomenes'in Demaratos'a kar yapt kallelii sonradan herkes renmi, o da rkm ve
gizlice Thessalia'ya kamt. Oradan Arkadia'ya geti ve Spartallara kar kkrtmalara giriti;
Arkadiallar, kendisi nereye gtrmek isterse oraya gitmeleri iin yemin etmeye zorluyor ve
zellikle Arkadial efleri, Styx suyu[263] zerine ant imek zere Nonakris kentine gtrmek
istiyordu. Bu Arkadia ilinde, Styx suyunun bulunduu sylenir, bu bir tatan kaynayan ve kuru tatan
bir duvarla evrili bir yalaa akan sudur. Bu kaynan bulunduu Nonakris, Pheneos yaknnda kurulu
bir Arkadia kentidir.
75. Kleomenes'in evirdii dolaplar haber alan Lakedaimonlular rktler ve kendisini btn
yetkileriyle yeniden Sparta'ya gelip yerlemeye ardlar. Ama dner dnmez zaten pek yerinde
olmayan akl bsbtn bandan gitti; bir Spartalya rastlad zaman suratna sopay indiriyordu. Bu
rezillikler ve lgnlk belirtileri zerine, akrabalar boynuna aa bir lale geirip balattlar. Byle
smsk balyken, yannda yalnz bir gardiyann bulunduu bir gn, bir haner istedi; adam nce
vermek istemedi, ama serbest kalnca ben sana gsteririm diye gzn korkuttu zira gardiyan
hilottu ve haneri ald. Ba eline geiren Kleomenes kendine vurmaya balad; nce baldrlarn
kesti, dilim dilim dorad; baldrlardan sonra bacaklara, bacaklardan kalalara, brlere kt,
sonunda karnn, barsaklarn deti ve ld. Yunanllar genellikle, Demaratos iinde Pythia'ya
rvet yedirdii iin cezasn buldu derler; ama Atinallar bu akbeti, onun Eleusis'i ele geirdii
zaman kutsal ormann aalarn kesmesine ve bylece Eleusis tanralarna el kaldrm olmasna
yorarlar; Argoslulara gre ise, sava srasnda, Kahraman Argos'a adanm olan kutsal alana [264]
snm olan Argoslular oradan karttrp kltan geirtmi olmasnn ve koruyu dokunulmazlna
sayg gstermeyerek yaktrmasnn cezasn bulmutur.
76. Aslnda Kleomenes, Delphoi orakline dant zaman, ona Argos'u alaca gvencesi
verilmiti. Bunun zerine Spartallarla birlikte Erasinos rmana gelmiti; bu rman Stymphalis
Gl'nden kt sylenir; zira gl, anlaldna gre dibi grnmez bir uuruma dklr ve
sonradan Argolis'de yeniden yze kar ve Argoslular bundan sonra ona Erasinos derler.
Kleomenes bu rman kylarna ulat zaman rmaa bir kurban kesmi, ama karya gemek iin
bir geit bulamamtr. Erasinos'un kendi yurttalarna ihanet etmemi olmasndan sevin duyduunu
sylemi, ama szlerine Argoslularn gene de elinden kurtulamayacaklarn eklemi. Sonra ordusunu
alp Thyrea'ya gtrm, denize bir boa kurban etmi ve Tiryns topraklarndaki Nauplia'ya geirmek

zere birliklerini gemiye yklemitir.

77. Argoslular tehlikeye den illerini savunmak zere deniz kysna kotular. Tiryns yaknndaki
Sepeia denilen yere vardklar zaman, Lakedaimonlularn karsnda ve onlarn birka mzrak atm
tesinde kamp kurdular. Doru drst bir savatan ekindikleri yoktu, onlar korkutan tuzaa
drlmekti. nk Pythia bir orakl vermi ve bunda hem kendilerini, hem de Miletoslular
bekleyen bir bozgundan sz etmiti, u szlerle:
Ama ne zaman ki dii, erkee stn gelecek
Ve Argos'da parlak bir nam kazanacak,
Argoslu kadn aln yazs budur batracak
Kzgn trnaklarn kendi yaral gvdesine.
Ve ondan yle sz edecek gelecek kuaklar:
Karg ldrc yaralar at
kere halkalanm korkun ylanda
Btn bunlarn bir araya gelmi olmas Argoslularn gzn korkutuyordu. Dman kampta verilen
emirlere kulak kabartmaya karar verdiler. Bylece kendi durumlarn Lakedaimonlularn kamplarnda
duyulan emirlere gre dzenlemeye baladlar.
78. ok gemeden Kleomenes kendisi ne emir verirse, Argoslularn da onu yaptklarn fark etti ve
Lakedaimonlulara, le yemei iin emir verdii zaman Argoslular zerine atlmalarn tembih etti ve
yle yaptlar; Argoslular kar taraftaki emri duymular, kendileri de yemee oturmulard ki dman
bastrd; ou ldrld, daha ou da Argos kutsal koruluuna snd, dman da oray sard, onlar
ember iinde tutsak tuttu.
79. O zaman Kleomenes yle yapt. Yannda asker kaaklar vard; onlardan korulua kapanm
olan Argoslularn adlarn rendi ve bir haber avuu gndererek her birini teker teker artt;
darya kabileceklerini, nk kurtulmalklarnn verildiini syletiyordu; Peloponez'de
kurtulmalk adam bana iki manadr. Kleomenes bylece adlarn artp koruluktan karttrd elli
kiinin kafasn kestirtti. Ormanda kapal olanlarn bundan haberleri yoktu; koruluk ok skt,
aalarn yapraklar darda arkadalarnn balarna gelenleri ieridekilerin gzlerinden saklyordu.
Sonunda birisi aaca kt ve olan biteni grd. Ondan sonra bouna ardlar, kimse kmad.
80. Bunun zerine hilotlara ormann evresine al rp ymalarn emretti; dediini yaptlar ve
kutsal orman atee verdiler. Koru yanarken yannda bulunan kaaklardan birine sordu, bu koru hangi
tanrnndr diye. Argos'un olduu karln ald. Bu karl alnca yreinden bir ah koptu ve yle
dedi: "Ey Apollon, sen ki gelecei bilirsin, nasl aldattn beni, Argos'u alacam syleyerek! [265]
imdi anlyorum ki oraklin dedii buymu!"

81. Bunun zerine Kleomenes ordusunun byk blmn Sparta'ya geri gnderdi, yanna seme
bin kii alarak kurban kesmek zere Here tapnana gitti. Sunak ta zerinde kurban kendi eliyle
kesmek isteyince, rahip kar kt; tanrsal yasa, bir yabancnn burada kurban kesmesine izin
vermiyordu, bunu bildirdi. Kleomenes, hilotlarna emir vererek rahibi dar srkletti ve krbala
dvdrd, sonra kurban kendi eliyle kesti ve Sparta'ya dnd.
82. Dnnde dmanlar onu ephoroslarn karsna karttlar, Argos'u kolayca alabilecekken
almadn, rvet yediini sylyorlard. te verdii cevap doru mu, eri mi bilmiyorum doru
ya da eri, savunmas u: Kahraman Argos'a ait olan kutsal alan aldktan sonra kurbanlar keserek,
tanrnn kenti de kendisine nasip edip etmediini renmeden saldrmay uygun bulmamt. Here
tapnanda uygun alametler umarken, tanrsal heykelin gsnden bir alev fkrmt[266]; bu kesin
olarak Argos'u alamayacan gsteriyordu Zira alev bandan ksayd, bu onun kenti alp yerle bir
edeceini gsterecekti; ama gsnden ktna gre, o da tanrnn kendisinden istemi olduu eyi
yapyordu. Bu szleri Spartallar itenlikle sylenmi szler olarak karladlar, akla yakn buldular,
o da kendisini sulayanlar rahata alt etmi oldu.
83. Ama Argos, kannn son damlasna kadar tkenmiti; o kadar ki, mal, mlk klelerin eline
geti, iktidara geip ili kendileri ynetmeye baladlar, len yurttalarn oullar erkeklik ana
gelinceye kadar byle gitti; vakit gelince bu oullar Argos'u ele aldlar, kleleri kovdular, onlar da
gidip zorla Tiryns'i aldlar. ki kent iyi geiniyordu, ama bir sre sonra klelerin kentine bir khin
geldi, ad Kleandros'du. Phigalia'da domutu ve Arkadia'dan geliyordu. Bu adam, kleleri
efendilerine kar yrmeye kandrd. Bunu olduka uzun sren bir sava izledi ve sonunda
Argoslular gbela stn gelebildiler.
84. Argoslular, Kleomenes'in delirmesini ve sonunun byle kt gelmesini, onun kendilerine
ektirdiklerinin cezas olarak yorumladlar. Spartallar ise onun ldrmasn tanrlarn ii olarak
grmezler; onlara gre Skythlerle fazlaca dp kalkmas sonucu arab susuz imeye almt,
ldrmasnn nedeni buydu. Gerekten gebe Skythler, yurtlarn Dareios istila ettii zaman,
almak istemiler, Sparta'ya eliler gndererek antlama yapmak zere grmelere girmilerdi; u
maddeler zerinde anlamay neriyorlard: Kendileri Phasis boyunca ilerleyerek Media zerine
yrrlerken, Spartallar da Ephesos'dan balayarak ierilere doru kacaklar ve kendileriyle
birleeceklerdi. te o zamanlar derler, antlama yapmak zere gelmi olan Skythlerle fazlaca dp
kalkm, arab susuz imeyi renmi ve bir daha da araba su katmamtr; Spartallara gre
Kleomenes bu yzden akln karmtr; o zamandan beri kendileri de ne zaman birisi arabna pek
su katmak istemezse, "Skythler gibi yapyor," derler. Kleomenes iin Sparta'da byle anlatrlar.
Bana kalrsa, ben Demaratos'a yaptklarnn karln grd derim.
85. Kleomenes'in ldn haber alan Aiginallar, Sparta'ya eliler gndererek Atina'da rehin
tutulan yurttalar konusunda Leotykhidas'a yakndlar. Lakedaimonlular, bir mahkeme topladlar ve
Leotykhidas'n Aiginallara kar ok kt davranm olduuna, buna karlk Aiginallarn da
Atina'da hapse atlanlarn cn almak zere onu alp Aigina'ya gtrmelerine karar verdiler.
Aiginallar Leotykhidas' alp gideceklerken, Sparta'nn ileri gelenlerinden Leoprepes olu Theasidas

unlar syledi: "Ne yapyorsunuz Aiginallar? Yurttalar onu size veriyor diye Sparta kraln alp
gidecek misiniz? Bugn fkeye kaplp byle karar veriyorlar, ama eer onu gtrrseniz, yarn gelir
yurdunuzda ta stnde ta brakmazlar." Bu szler zerine Aiginallar kral gtrmekten vazgetiler
ve yle anlatlar: Leotykhidas onlarla birlikte Atina'ya gidecek ve adamlarn kendilerine geri
verecekti.
86. Leotykhidas Atina'ya gitti, emanetleri geri istedi; Atinallar vermek istemiyorlard ve kaamak
yollardan savsaklamaya getiriyorlard, "Bunlar bize iki kral birden getirdi, imdi yalnz birine geri
vermek olmaz," gibi szler sylyorlard.
a) Sonunda Atinallar veremiyoruz diye dayatnca, Leotykhidas onlara yle bir sylev ekti:
"Pekl Atinallar! Nasl isterseniz yle yapnz. Emanetleri geri verirseniz sevap ilemi
vermezseniz gnaha girmi olursunuz. Baknz, ben size eskiden Sparta'da olmu bir emanet hikyesi
anlataym. Biz Spartallarda anlatlr; Lakedaimon'da, kuak nce bir Epikydes olu Glaukos
vard, talih ona dnyann en gzel eylerini balamt, zellikle onu zamannn btn
Lakedaimonlularndan daha stn klan bir doruluk duygusu vard. te bu adam diye anlatlr bizde,
bir gn bir olayla karlat: Sparta'ya Miletos'tan birisi geldi, onunla konumak istedi ve unlar
syledi: Ben Miletosluyum dedi, buraya senin doruluundan yararlanmak iin geldim. nk senin
doruluun onia'ya kadar btn Yunanistan'da dillere destan olmutur; onia her zaman tehlikelerle
dolu bir lke, buna karlk Peloponez her zaman gvenlik iinde ve rahat yayor ve talih her zaman
ayn kimseye yz gstermez diye dndm. Ve bu dnce ve hesapla btn servetimin yarsn
gme evirip, sana emanet brakmaya karar verdim, nk biliyorum ki, bu senin elinde hi
dokunulmadan kalr. Bunlar sakla ve tanmalk olarak da unu al, kim ki sana bunun eini getirir, ona
teslim edersin.
b) Miletos'tan gelen yabanc baka bir ey sylemedi. Glaukos emaneti ald ve ileri srlen art
kabul etti. Aradan ok zaman geti ve bir gn maln emanet olarak brakm olan adamn ocuklar
Sparta'ya geldiler; tanmal gsterdiler ve gm istediler. Ama o, u karl verdi ve onlar
bandan savmak istedi: Bu kadar eski bir eyi hatrlamyorum, syledikleriniz bana bir ey
hatrlatmyor, hatrlatsa ben de vermek isterim. Eer gm almsam, aynen geri veririm; ama eer
byle bir ey almad isem, size kar Yunan yasalarn uygularm. imdi size bugnden balayarak
ay mhlet veriyorum bu ii kesip atmak iin.
c) Miletoslularn ileri yand, gm kaybettiklerini dnerek geriye dndler. Ve Glaukos
orakl'e danmak zere Delphoi'ye gitti. Yemin etmek suretiyle gm ganimet olarak cebine atp
atamayacan sordu. Pythia ona u dizelerle cevap verdi:
Epikydes olu Glaukos, tam vaktinde edilen
Gsterili bir yemin, bir ailenin ok iine yarar;
Yemin et, mademki doru olanlarn da sonu er ge lmdr...

hanet anadr, dourur bir kz,

Adsz, elsiz, ayaksz, ama gene de atlr
Yalan yere yemin edenlerin zerine yolar, ldrr.
Ama doru adam ulusuna onur kazandrr.
Bu szleri iiten Glaukos, tanrya yalvard, szlerini balamasn ve fkesini dindirmesini diledi;
ama Pythia, tanrya bir ey sormakla o eyi yapmak ayn eydir diye cevap verdi.
d) Bunun zerine Glaukos, yabanclar artt ve gmlerini verdi. Atinallar bunu size niin
anlattm, imdi onu syleyeceim: Bu Glaukos'un bugne kalm tek ocuu yoktur ve onu bize
hatrlatacak odu oca da kalmamtr. Kksz bir aa gibi, soyu sopu Sparta'dan atlmtr. te
grnz, emanet sz konusu olduu zaman, onu sizden isteyene hemen geri vermekten baka kurtulu
aresi yoktur!"
87. Bu hikyeyi anlattktan sonra, Atinallar bu szlere ramen onu dinlemek istemediler.
Leotykhidas uzaklat. Aiginallar bir zamanlar Thebaililere uyarak Atina'ya kar saygszlk
etmiler, onurlarna dokunacak eyler yapmlard ve Atinallardan bu eski satamann karln
grmeden nce, bu Aiginallar unu yaptlar: Yrekleri Atina'ya kar hnla dolu olarak ve
kendilerine hakszlk edildiine inanarak, almak iin hazrlandlar; o aralk Atinallar Sunion'da
be ylda bir yaplan bayram kutluyorlard; Aiginallar pusu kurdular ve Atina'nn ileri gelenlerini
tayan kutsal gemileri ele geirdiler; iindekileri hapse attlar.
88. Aiginallarn yaptklar bu kabalktan sonra, Atinallar artk almay ertelemekten vazgetiler
ve dmanlarna kar hzla hazrlk yapmaya giritiler. Knoithos olu Nikodromos adnda birisi
vard, Aigina'nn hatr saylr yurttalarndand; Aiginallara kar krgnd, nk adadan
srlmt. Atinallarn almak iin hazrlandklarn duyunca, yurttalarna ktlk etmekten baka
bir ey dnmedii iin, Aigina'y onlarn eline teslim etmek zere Atinallarla anlat; kendisinin ne
gn saldracan ve onlarn da hangi gn gelip kendisini desteklemeleri gerektiini bildirdi.
Anlatlar, Nikodromos aradaki anlamaya uyarak, Eski Kent denilen yeri ele geirdi. Ama Atinallar
belli gnde gelmediler.
89. nk o aralk Aigina donanmasna atacak gte gemileri yoktu, Korinthoslulardan emanet
gemi alalm diye urarlarken, partiyi kaybetmilerdi. O dnemde Atinallarla pek iyi geinen
Korinthoslular, ricalar zerine onlara yirmi gemi verdiler, ama gya satyorlarm gibi yaparak gemi
bana ortalama be drahmi aldlar; zira yasa, iyilik olsun diye dn gemi vermeye izin vermiyordu.
Bunlar kendininkilere katan Atinallar, hepsi yetmi gemi donattlar, Aigina'ya yrdler, ama belli
gnden bir gn ge kalmlard.
90. Atinallar belli saatte gelmeyince, Nikodromos gemiye atlayp kamt. Yannda baka
Aiginallar da vard, Atinallar bunlara oturma yeri olarak Sunion'u verdiler. Onlar da burasn
kendilerine s yapp, adada oturan Aiginallar zerine apul ve yama seferleri yapmaya baladlar.

Ama bunlar da sonra olmutur.

91. Aigina'da, halkn Nikodromos'la bir olup kendilerine kar ayaklanm olduu varlkl snf
duruma hkim olmutu ve ayaklanmay bastrdktan sonra, imdi dmanlarna ikence etmeye
balamt[267]. Bu yzden gnaha da girmi, katland akla gelebilecek btn sungular ie
yaramam, bu gnahtan arnamamtr; tanray yattramamlar, devrilmiler ve adadan
srlmlerdir. Canl olarak ele geirmi olduklar yedi yz kiiyi ldrmeye gtryorlard.
lerinden biri balarn krp, Yasa Koyucu Demeter tapna avlusuna kotu, oraya snd, kap
tokman smsk yakalayp orada kald. Tutup geriye ekemedikleri iin vurup ellerini kestiler,
paralanm bir halde ikenceye gtrdler. Kap tokmana yapm eller ylece duruyorlard.
92. Aiginallar kendi kendilerini byle paraladlar. Ama arkadan Atinallarn donanmas geldi,
yetmi gemiyle bunlara kar savaa girdiler, altta kaldlar ve eski mttefikleri Argoslulardan yardm
istediler. Ama onlar yardma komak istemediler. Aiginallara kar fkeliydiler, nk
Lakedaimonlularn Argolis zerine am olduu sefere, Kleomenes'in yannda, zorla da olsa onlar da
katlmlard. O istila srasndaki kartmada Sikyon denizcileri de vard. Argoslular, bundan tr
Aiginallar ve Sikyonlular, her biri be yz olmak zere bin talant cezaya arptrmlard. Sikyon
suunu kabul etmi, yz talanta uzlamt. Ama Aigina suu kabul etmemi, hatta yksekten atmt.
te imdi de Argos, yardm dileklerini resmen geri eviriyordu. Bununla beraber bin gnll gelip
onlarn safnda dvt. Bunlarn banda Pentathlon yarlar iin yetitirilmi[268] Eurybates adnda
bir ef vard; ilerinden ou yurtlarn bir daha gremedi; Aigina'da Atinallarn darbeleri altnda
can verdiler. efin kendisi, Eurybates de teke tek dvmekte usta olduundan, kiiyi ldrm,
ama drdncs olan Dekeleial Sophanes'in elinde can vermiti.
93. Aiginallar, Atina filosunun henz sava dzenine girmemi oluundan yararlanarak kendi
filolaryla saldrya getiler, yendiler ve iindekilerle birlikte drt gemi ele geirdiler.
Marathon
94. Bylece Atina ile Aigina arasndaki sava balam oldu. Bu arada Pers kral, kendi niyetlerini
gdyordu; uak, hi sektirmeden Atinallar unutmamasn hatrlatyor, Peisistratidler srekli
kkrtmalarla kendisini ember iinde tutuyorlard. Dareios da, denizde ve karada egemenliini
tanmayan Yunanllara ba edirmek iin bu bahaneden yararlanmak istiyordu. Mardonios, at
seferin stesinden gelememi, acnacak duruma dmt; komutanlktan onu alarak yerine baka
eyler koymu ve Eretria ile Atina'ya kar gndermiti; bunlar, Medial Datis ile yeeni Artaphrenes
olu Artaphrenes'ti; Atina'y ve Eretria'y kleletirmek ve kleletirilen halk huzuruna getirmek
emrini almlard.
95. Bu dediimiz generaller, kraln yanndan ayrlarak yola ktlar, Kilikia'ya geldiler, iyi
hazrlanm byk bir ordu ile Aleion Ovas'nda kamp kurdular; illerden istenilen deniz askerleri de
gelip onlara katldlar ve ayrca Dareios'un haraca bal yerlerde geen yl yaptrm olduu yk
gemileri de atlar yklemek zere geldiler. Atlar ve kara birlikleri gemilere yklendi ve alt yz

trirem onia'ya doru yola kt. Oraya varnca gemilerini anakara boyunca Hellospontos'a ve
Trakya'ya karacak yerde, Samos'a uradktan sonra, karos ve Kyklad adalar arasn kestiler. yle
sanyorum ki, Athos Da'n dolanmamak iin byle yapyorlard, nk oradan dehetli rkyorlard,
bir yl nceki seferde uram olduklar felaketi unutamamlard; ayrca henz egemenlikleri altna
girmemi olan Naxos'u almak iin de o yolu tutmak gerekiyordu.
96. karos Denizi'nden[269] kan filo, Naxos'u tuttu ve oraya yanat, nk Persler savaa bu
adadan balamak istiyorlard daha nce olanlar bilen Naxoslular, dmann gelmesini beklemeden
dalara ekilmilerdi. Persler ellerine denleri kle yaptlar, tapna ve kenti atee verdiler, sonra
br adalara gitmek zere denize aldlar.
97. Burada bunlar olurken, Deloslular da Delos'u brakarak Tenos'a snmlard. Ordu adann
karasularna girerken, nden gitmekte olan Datis, gemileri adann nnde demirlemeye brakmad,
daha teki Rhenaia'ya ektirdi. Sonra Deloslularn nerede olduklarn renerek kendilerine haberci
yollad ve unlar syletti: "Niin kayorsunuz ey kutsal adamlar? Beni yanl anlamsnz. nk
Byk Kral bana yle emir verdi, hatta (bu emir olmasayd bile) ben de gene ayn ekilde hareket
ederdim: ki byk tanrnn doumunu grm olan yerde topraa ve halka hibir zarar
verilmesin[270] imdi evlerinize dnnz, adanz ekip biiniz." Habercinin Deloslulara ulatrd
haber buydu, sonra Datis tapnaa yz talant gnlk ydrp yakt, dumanlar gkyzne ykseldi.
98. Bu i bitince Datis, nce ordusu ile birlikte Eretria zerine yrd; yannda oniallar ve
Aiollar da vard. O ayrldktan sonra Delos'da deprem oldu ve bu, Deloslulara gre, bu adada
gnmze kadar grlen tek depremdir. Ve phesiz tanr, insanlarn bana gelecek olan felaketleri
byle korkun bir ekilde haber vermi oluyordu. nk Hystaspes olu Dareios, sonra Dareios olu
Kserkses ve Kserkses olu Artakserkses zamanlarnda, yani pe pee kuak sresince
Yunanistan'n bana yle belalar yadrmtr ki, Dareios'dan nceki yirmi kuak boyunca bu kadar
grlmemitir; bu belalarn bir bl Persler yzndendir, br bl de sitelerin banda iktidar
iin atan adamlarn yzndendir. O gne kadar deprem grmemi olan Delos'un sarslmas da
olmayacak bir ey deildi. Yazl olarak saklanan bir orakl de vard, zaten o haber veriyordu:
imdiye kadar sarslmam olan Delos'u sarsacam.
[Ayrca unu da belirtelim, bu Dareios, Kserkses, Artakserkses adlar "icra eden", "sava" ve
"ok sava" anlamna gelir; Yunanllar bu krallara kendi dillerinde, ok doru olarak bu adlar
takmlardr.][271]
99. Delos'dan ayrlan barbarlar baka adalara da uradlar: Uradklar yerlerden yeni askerler
topluyor, adallarn ocuklarn rehin olarak alyorlard. Adalar arasnda dolarlarken Karystos'a
uradklar zaman[272], Karystoslular rehin vermeyi reddettiler ve komu sitelere, yani Eretria ve
Atina'ya kar savamayacaklarn dobra dobra sylediler. Bunun zerine barbarlar bunlar kuattlar,
Pers boyunduruunu kabul ettirinceye kadar krdlar.
100. Perslerin gelmekte olduklarn duyan Eretriallar, Atina'ya haber gnderip yardm istediler.

Atina, istei geri evirmedi; Khalkis'deki hayvan yetitiricileri yanna yerletirilmi olan drt bin
klerukhosu destek olarak gnderdi. Ama Eretriallar kararszdlar, ne yapacaklarn bilemiyorlard;
Atina'dan yardm istedikleri srada ikiye blnmlerdi: Bir blm kenti brakp Euboia srtlarna
ekilmek istiyordu; kendi kiisel karlarn dnp Pers kralndan bir eyler koparmay hesaplayan
br blm de ihanete hazrlanyordu. Bu iki durumu da bilen ve Eretria'nn ileri gelen kiilerinden
biri olan Nothon olu Aiskhines, Atinallar geldikleri zaman durumu kendilerine aklad ve kendi
balarna gelecek olan onlarn da bana gelmesin diye geri gitmelerini rica etti. Atinallar da
Aiskhines'in dedii gibi yaptlar.
101. Boaz getiler ve Oropos'a sndlar. Bu arada deniz yolculuklarn srdren Persler,
Eretria kylarna vardlar. Tamynai, Khoireai ve Aigilia'da karaya ktlar, atlar indirdiler,
hazrlklarn grp dmana kar yrdler. Eretriallar bunlarn karsna kp savamay
akllarna bile getirmiyordu. Ama surlarn savunabilecekler miydi? Kenti brakmak istemeyenlerin
fikri stn geldiinden beri tek kayglar buydu. Surlara kar kuvvetli bir saldr oldu, alt gn iki
yandan da ok adam krld. Yedinci gn kentin ileri gelenlerinden Alkimakhos olu Euphorbos ile
Kyneos olu Philagros, kenti Perslere atlar. Persler girdiler, Sardes'de yklm olan kutsal
yaplarn cn almak iin tapnaklar soydular ve yaktlar, Dareios'un buyruu gerei, halk kle
yaptlar.
102. Eretriallar boyundurua vurduktan sonra, birka gn dinlendiler, sonra Attika'ya doru
yelken atlar; Atinallar kstryorlard [273], bunlara da Eretriallara yaptklarn yapmay
kuruyorlard. Svari hcumu iin Marathon en uygun yerdi; ayrca Eretria'ya da ok yaknd;
Peisistratos olu Hippias onlar oraya gtrd.
103. Durumu haber alan Atinallar Marathon'da tehlikeyi gze aldlar. Balarnda on strategos
vard. Onuncusu Miltiades'di; bunun babas, Hippokrates olu Peisistratos zamannda Atina'dan
kam olan Stesagoras olu Kimon'du. Srgndeyken Olimpiyat oyunlarnda, yan yana koulu drt
atl araba yarn kazanmak mutluluuna erimiti ki, bu baar daha nce ana bir kardei
Miltiades'in kazanm olduu ayn baary tazelemi oluyordu. Bir sonraki Olimpiyat oyunlarnda da
gene adn bartmt; kazand zaferden Peisistratos yararna vazgemi olmas zerine ba elde
etmi, evine dnmesine izin verilmiti. Ayn atlarla Olimpiyatlarda nc bir kez daha zafer
kazanm, sonra lm bulunan Peisistratos'un oullar tarafndan ldrlmtr. Onu bir gece
Prytaneion yaknlarnda kiralk katillere ldrtmlerdi. Kimon'un mezar, kentin giriinde Vadi Yolu
denilen yolun te yanndadr; mezarnn karsnda Olimpiyat oyunlarnda zafer kazanm olan
atlarn ant ykselir. Ayn baary daha nce Lakonial Evagoras'n ksraklar da kazanmlard; ama
bu sayy geebilen olmamtr. Kimon'un oullarnn by Stesagoras'd ve o zamanlar amcas
Miltiades'in yannda Khersonesos'da bulunuyordu; en kkleri Atina'da Kimon'un yanndayd ve o
da Khersonesos'da koloni kurmu olan amcas gibi Miltiades'in adn tayordu.
104. ki kez lmden kurtulduktan sonra Khersonesos'dan gelip Atina'da general olan ite bu
Miltiades'dir. ki kez lmden kurtulduktan sonra diyorum, nk bir kez kendisini yakalayp Byk
Kral'a gndermek isteyen ve yakalayana byk paralar vadeden Fenikelilerden kap mbros'a

gelmiti, sonra Atina'ya dnp de tam kendini kurtulmu sayd srada dmanlar yakasna sarlm
ve Khersonesos'daki zorbalklarn ileri srerek, hakknda kovuturma atrmlard. Bu yeni beladan
da kurtulduktan sonra halkn oylar ile Atinallar strategosu seilmiti.
105. Kentten ayrlmadan nce, strategoslar, meslekten ulak olan Pheidippides adnda, ayana
abuk Atinal bir kerux Sparta'ya yollamlard; bu adam, kendisinin Atinallara anlatt ve resmen
bildirdii zere, Tegea zerindeki Parthenion Da'na vard zaman, karsna birdenbire tanr Pan
km, "Pheidippes!" diye ona kendi ad ile seslenmi ve kendisinin Atinallar koruyan bir tanr
olduunu, onlara imdiye kadar birok iyilii dokunduunu, bundan sonra da dokunacan bildirmi;
hal byleyken Atinallarn onun dinini niin tanmadklarn Atinallardan sormasn buyurmu.
Atinallar bu anlaty doru olarak kabul etmiler ve durum dzelir dzelmez Akropol eteklerinde Pan
adna bir tapnak kurmulardr; o zamandan beri tanrnn honutluunu kazanmak iin kurbanlar
kesilir, meale yarlar yaplr.
106. te, strategoslarn gndermi olduklar ve kendisine tanr Pan'n grnm olduunu syleyen
Pheidippides, Atina'dan ktnn ertesi gn Sparta'ya vard. Kent yneticilerinin huzuruna karak
unlar syledi: "Lakedaimonlular, Atinallar sizden kendilerine yardm etmenizi ve Yunanistan'n en
eski sitesinin barbarlar elinde kleletirilmesine gz yummamanz rica ediyorlar. te daha imdiden
Eretria kle oldu ve Yunanistan soylu bir sitesinden yoksun kalarak gc azald." te kendisine
emanet edilmi olan haberi bylece ulatrd; Spartallar, Atinallarn yardmna komay kabul
ettiler; ama bu hemen olabilecek bir i deildi, nk yasay bozmak istemiyorlard; nk henz ayn
dokuzuydu ve ayn dokuzuncu gn diye akladlar, ay emberi henz dolmamtr, onun iin sefere
klamaz[274].
107. Dolunay bekliyorlard. Bu arada Peisistratos olu Hippias, barbarlarn nne dm, onlar
Marathon'a gtryordu; nceki gece bir rya grmt; sanki anas ile yatyordu. Bunun Atina'ya
dnecei anlamna geldiini sylyordu. Atina'ya dnecek, baa geecek, yllarca orada yaayacak,
yurdunda lecekti. Ryay byle yorumluyordu. imdilik Perslere klavuzluk ediyor ve Eretria'da ele
geirilen tutsaklar Styrallarn elinde bulunan Aigileia adasna karyordu[275]; sonra gemiler
Marathon Krfezi'ne girince, gemileri demirleyen ve karaya inen barbarlara nereleri tutmalar
gerektiini gsteren de oydu. Onlar durumlarn dzene sokarlarken birden haprd ve her
zamankinden ok daha kuvvetli ksrd; o zamanlar ya zaten epeyce ilerlemiti, hemen btn
dileri sallanyordu. Byle hzla ksrnce dilerinden biri azndan frlad, kumlarn zerine dt,
o da hemen ve merakla diini aramaya koyuldu. Ama bulamad. Sonunda derin bir soluk ald ve
evresinde bulunanlara unlar syledi: "Bu toprak artk bizim deil ve burasn ele geiremeyeceiz;
bana verilen yer, u diimin dt yerden ibarettir!"
108. Bununla ryasnn bu kadarla gereklemi olduunu dnyordu. Atinallar Herakles'e
adanm olan kutsal alanda saf tutmulard ki, btn Plataia halknn yardmlarn grmlerdi; bu
ballklarnn nedeni uydu: Thebaililerden ektikleri eziyet karsnda Plataiallar nce, o ara bu
blgede bulunan Anaxandridas olu Kleomenes'e ve Lakedaimonlulara balanmak istemilerdi. Ama

onlar istemediler: "Biz," dediler, "size uzak deriz, bizim yardmmz size ulancaya kadar sour;
karlaacanz tehlike bizim kulamza gelene kadar siz yirmi kere kle olursunuz. Biz size
Atinallara balanmanz salk veririz; onlar komunuzdurlar ve koruyucu olarak onlar da aresiz
kimseler deillerdir." Lakedaimonlularn bu tleri vermeleri iyiliklerinden deildi, onlarn istedii
Atinallarla Boiotiallar birbirlerine drmekti. Plataiallara byle sylemeleri ondand.
Plataiallar kar koymadlar; on iki tanr adna trenler yapld srada Atina'ya geldiler, mihrabn
yannda oturup dileklerini bildirdiler ve Atinallara balandlar. Bunu haber alan Thebaililer,
Plataiallara kar sava atlar; o zaman Atina bunlarn yardmna kotu. Sava balayaca srada
Korinthoslular geldiler, araya girdiler. Hakemlik ederek iki taraf uzlatrdlar, snrlar belirlediler.
Thebaililere Boiotia'ya bal kalmak istemeyen Boiotiallara engel olmamalar koulunu kabul
ettirdiler. Hakemlik ettikten sonra Korinthoslular ekildiler; Atinallar da ekileceklerken
Boiotiallar zerlerine atldlar; ama bu saldrlar kendilerinin bozguna uramalaryla sonuland.
Atinallar Korinthoslularn izmi olduklar snr geerek Thebai ile Plataia kenti arasndaki snr
Asopos'a ve Hysiai'ya kadar gtrdler. te Plataiallar Atinallara bu anlattm ekilde
balanmlard ve imdi de onlara yardm iin Marathon'a geliyorlard.
109. Atina strategoslarnn dnceleri ikiye blnmt. Bir blm savaa girmek istemiyordu.
Zira Med ordusuna oranla bir avu insandan ibarettiler. br blm ve bu arada Miltiades, sava
diyordu. Oylar her iki yanda da eit olduundan, daha az elverili olan fikir kazanacakt[276]. On
birinci oy, arkhontlar arasndan bakla ekerek seilmi bulunan polemarkhosa [277] ait olduundan,
zira Atinallar eskiden polemarkhosa, strategoslara eit oy hakk tanyordu Miltiades gidip zamann
polemarkhosu Aphidnaili Kallimakhos'u buldu ve unlar syledi: "nsanlar arasnda Harmodios'un
ve Aristogeiton'un anlar kadar gzel bir an brakmak bugn senin elindedir Kallimakhos.
Atinallarn kle olmalar ya da zgr kalmalar sana baldr. nk Atina kurulduundan beri
bugnk kadar byk bir tehlikeyle karlamamtr. Eer Atinallar Medlere boyun eerlerse
Hippias'a teslim edilecekler ve o zaman balarna neler gelecei bellidir. Yok eer bu site bu
saldrdan baar ile karsa, btn Yunan sitelerinin bana geer. Bu nasl oluyor ve durum niin
senin kararna bal kalyor? imdi onu syleyeceim. Biz on strategosuz ve oylarmz yar yarya
blnmtr; birilerimiz sava diyor, brlerimiz sava istemiyor. Eer savamazsak kafalarda bir
aknlk olacak, Medlerle yaknlama isteyecek kadar sarslacak; yok eer kimi Atinallarn
yreklerinde baz eyler rmeye balamadan savaa girersek dman yeneriz, yeter ki tanrlar
tarafsz kalsnlar. Her ey senin elinde; eer benim fikrimi tutarsan yurdun zgr kalr ve kentin de
Yunanistan'n birinci kenti olur; eer savaa kar kanlarn fikrine katlrsan, imdi sana ak seik
anlattm durumun tam tersi olacaktr."
110. Miltiades bu szlerle Kallimakhos'u kendinden yana ekti ve polemarkhosun oyu da katlnca
sava karar verildi. Savatan yana oy kullanm olan strategoslar, komuta gnleri gelince [278],
komutay Miltiades'e braktlar; o da grevi ald, ama kendi gn gelmeden nce sava balatmad.
111. Sonunda beklenen gn geldi, Atinallar sava dzenini yle aldlar: Sa kanad Polemarkhos
Kallimakhos ald, zira o zaman Atinallarda yasa buydu, sa kanatta polemarkhos bulunurdu.

polemarkhosdan sonra, nceden belli olan sraya gre, hi aralk brakmadan kabileler
dizilmilerdi[279]; en sonda sol kanad Plataiallar tutuyorlard. Bu savatan sonradr ki, Atinallar
drt ylda bir yaptklar dinsel trenlerde kurbanlar kesilirken, Atina halknn kerux dua ederken,
kendi halknn yan sra Plataia halknn da adn anar ve tanrdan onun iin de dilekte bulunur.
Atinallar, Marathon Ovas'nda saf tutmulard ve ite unlar oldu: Saflar Medlerin saflar kadar
uzun olduundan, merkezde derinlikleri azd ve en dayanksz yerleri burasyd; ama kanatlarn ikisi
de yedeklerle iyice pekitirilmiti.
112. Saflar kurulup, kesilen kurbanlardan da iyi belirtiler alnnca, Atinallar atldlar ve hemen
barbarlara kar komaya baladlar. ki ordunun aras sekiz stadyondan az deildi. Dmann
koarak geldiini gren Persler de davrandlar. Atinallar lmlerine susam deliler gibi
gryorlard, saylar azd, koarak geliyorlard, saldrlarn rtecek atllar ve okular da yoktu.
Barbarlar byle dnyorlard. Ama gs gse geldikleri zaman, Atinallar yrei pek insanlar
gibi dvtler. Bizim bildiimiz kadaryla, Yunanllar arasnda ilk olarak onlar dmana koarak
saldryor, Med donatmlar ve bu donatmla donatlm Med askerleri karsna kmay ilk olarak
onlar gze alm oluyorlard; o gne kadar Yunanllar arasnda bir tek Med sz bile korku yaratrd.
113. Bu arada Marathon Ovas'nda arpma uzun srd; saflarn merkezinde stnlk
barbarlardayd; oray Perslerin kendileri ve Sakalar tutuyorlard; bu noktada zafer barbarlardayd,
dman geri atmlard ve ieriye doru kovalamaya balamlard. Ama iki kanatta zafer
Atinallarla Plataiallardayd. Dman yenmilerdi ve onu bozgun halinde kamaya brakmlar, iki
kanat birleerek merkezi kertmi olan dmana kar savaa girmilerdi ve zafer Atinallarda kald.
Persler kayor, onlar da elde kl kovalyorlard; deniz kysna varnca, "Ate!" diye barmaya
baladlar[280], bir yandan da gemileri ele geirmeye urayorlard.
114. Bu zorlu savata polemarkhos yiite savat ve ld; strategoslardan Thrasylaos olu
Stesilaos da ld ve Euphorion olu Kynegeiros[281] da bir geminin pruva kpetesini yakalamt,
baltayla vurup elini kestiler, o da ld ve Atina'nn daha nice evlad, hem de en nlleri!
115. Atinallar yedi gemi ele geirdiler; Persler brleriyle suya krek sallayarak aldlar;
Eretria'dan aldklar tutsaklar brakm olduklar adaya gidiyorlard. Bu maksatla Sunion Burnu'nu
dolandlar, Atina'ya Atinallardan nce varmak istiyorlard; Atina'da bu projeyi Perslere fsldadlar
diye Alkmaionidler sulanmlardr; daha Persler gemilerindeyken diyorlard, Alkmaionidler iaret
olmak zere havaya kalkan kaldrmlardr.
116. Persler Sunion Burnu'nu dolanyorlard; ama Atinallar kentlerini savunmak iin bacaklarnn
btn hz ile kouyorlard; barbarlar getiler, Marathon'da Herakles'e adanm olan bir alandan
ayrlmlard, imdi gene bir baka Herakles topranda, Kynosarges'de toplanyorlard. Phaleron
aklarna gelen barbarlar gemilerini orada demirlediler. Atina'nn demir yeri o zamanlar orasyd
sonra burunlarn Asya'ya evirdiler.
117. Bu Marathon gnnde yaklak olarak alt bin drt yz barbar lmtr; Atinallar yz doksan

iki kii kaybetmilerdi. ki yann kayplar bu kadardr. Burada yle bir mucize oldu: Kuphagoras
olu Epizelos adnda bir Atinal, kalabaln arasnda canla bala dvyordu, birden gzleri
grmez oldu, oysa gvdesine bir ey dememi, yaralanmamt ve o gnden sonra kr kald. Benim
duyduuma gre, bana geleni yle anlatyormu. nnde uzun boylu bir asker belirmi, yani ona
yle gelmi, askerin sakalnn glgesi btn kalkan kaplyormu; bu grnt yanndan gemi ve
yanndaki sava arkadan ldrm. Bana dediklerine gre Epizelos byle anlatyormu.
118. Ordusu ile Asya'ya dnmekte olan Datis, Mykonos'a geldii zaman [282] uykusunda bir rya
grd. Neydi bu rya? Bunu sylemiyorlar. Sabah olunca gemileri denetlemeye balad ve Fenike
gemilerinden birinde altnla kaplanm bir Apollon heykeli buldu. Nereden alndn soruturdu,
hangi tapnan olduunu rendi, gemiye binip Delos'a gitti; Deloslular adaya yeni dnmlerdi;
heykeli tapnaa emanet olarak brakt ve Boiotia'da Delion'a geri gtrmelerini Deloslulara emretti;
buras Khalkis'in karsna den kyda bir yerdir; bu buyrultuyu verdikten sonra Datis yeniden
denize ald. Deloslular heykeli geri gtrmediler, aradan yirmi yl getikten sonra bir oraklden
durumu renen Thebaililer, kendileri gelip heykeli aldlar; Delion tapnana geri gtrdler.
119. Kle olarak toplanan Eretriallar, Datis ve Artaphrenes deniz yoluyla Asya'ya getirdikten
sonra Susa'ya yolladlar. Kral Dareios, Eretriallar yakalanmadan nce, bunlara kar dehetli
fkeliydi, onlar kendisini haksz saldrlarla kkrtm olmakla suluyordu; ama bunlar srgn
olarak getirilip ellerine teslim edildikleri zaman bir ktlk yapmad; Kissia'ya gndermekle yetindi,
orada Susa'ya iki yz stad uzaklkta Arderikka denilen ve kendisine ait olan bir durak vard, oraya
yerletirdi; eit rn veren garip kuyu, bunun krk stad tesine der: Bu kuyudan bitm, tuz ve
ya karlr. Bunlar yle karlr: Kova yerine krk kullanlr, kra yarm tulum balanr; tulum
kuyuya daldrlr, sonra yukarya alnr, bir havuza boaltlr, oradan da eide ayrlarak akar;
bitm dibe ker, tuz abucak kristalleir, ya da bir kaba akp orada birikir; Persler bu yaa
"Rhadimake" diyorlar; rengi kara olur, kokusu serttir. Kral Dareios'un Eretriallar yerletirdii yer
burasdr, bugn de orada otururlar ve eski dillerini konuurlar.
120. Eretria'nn bana gelenler bunlardr. Dolunaydan sonra Atina'ya iki bin Lakedaimonlu
geldi; savaa katlmaya o kadar itahlydlar ki, Sparta'dan ktklarnn nc gn Attika'ya
varmlard. Sava bitmi olduu iin hi olmazsa Medleri grelim dediler; Marathon'a gtrldler
ve grdler. Sonra Atinallarn zaferini kutlayp lkelerine dndler.
Alkmaionidler
121. Benim iin hi inanlacak bir ey deildir; Alkmaionidlerin, Atina'y barbarlara ve Hippias'a
teslim etmek iin kalkan kaldrp iaret vermeleri. Bu hikyeye bir trl inanamyorum; evet,
tyranlara onlar da Phainippos olu ve Hipponikos'un babas Kallias kadar, hatta belki de daha ok ve
aktan aa dmandlar. Ve Peisistratos Atina'dan srld ve mallar devlet eliyle hara mezat
satld zaman bunlar satn almak cesaretini gsteren tek Atinal bu Kallias olmutur; zaten ona kar
dmanln ortaya vurmaktan hibir zaman ekinmemiti.
122. Bu Kallias her zaman ve herkes tarafndan hatrlanmaya layk bir kiidir; az nce sylediimiz

gibi, yurdunun zgrl uruna alm bir yiittir, ayrca Olimpiyatlarda yarm, baarlar
kazanm, yan yana drt at koulu araba yarnda ikincilik almtr; Pythia oyunlarnda da zafer
kazanm, Yunanllar arasnda elinin aklyla tannmtr. Ayrca kzna kar davran ile de
nasl bir adam olduunu gstermitir: Evlenme ana geldikleri zaman, onlara parlak eyizler vermi
ve btn Atinallar iinden kendi istedikleri kocay semekte serbest brakmtr; her biri istedii
adamla evlenmitir.
123. te Alkmaionidler de tyranlara onun kadar dmandlar. Bundan tr ben bu sinsi iftiray
kabul etmiyorum, bana gre inanlr yan yoktur byle insanlarn kalkan kaldrp iaret vermi
olmalarnn. Zaten tyranlar zamannda hep srgnde kalmlardr ve Peisistratidler tyranlktan onlarn
dzenleriyle atlmlardr. O kadar ki, Atina'y kurtaranlar, bana gre Harmodios ve Aristogeiton'dan
ok onlardr. Bu ikisinin Hipparkhos'u ldrmeleri, Peisistratos'un sonuncu olunun ve yandalarnn
bsbtn canavarlamalarndan baka bir sonu vermemi, kyclklarn nleyememiti; eer
Pythia'y raz ederek, daha nce anlatm olduum gibi, Lakedaimonlulara Atina'y kurtarmalar iin
emir verdirenler sahiden bu Alkmaionlar ise, Atina'da zgrln yeniden kurulmasn salayanlar da
onlar demektir.
124. Ama denilecek, belki de Atina demokrasisine kar hnlydlar da bu yzden yurtlarna ihanet
etmeye kalktlar. Nasl yani? Atina'da onlar kadar saygn gren, onlar kadar onurlu kimse yoktu ki.
Onlarn sz konusu kalkan bu gibi nedenlerle kaldrm olabileceklerini akl kabul etmez. Kalkan
herkesin gz nnde havaya kaldrlm; kimse bunu yadsyamaz; olmu bir ey; ama kim kaldrm,
kim vermi bu iareti? Benim rendiklerim bu noktada durmaktadr.
125. Alkmaionidler Atina'nn eski zamanlardan beri nl bir ailesiydi; ama Megakles'in ok
sevdii Alkmaion'dan beri lsz bir grkem kazanmlardr. Kroisos, Delphoi orakline danmak
zere Sardes'den bir Lydia misyonu gnderdii zaman, bu Megakles olu Alkmaion onlara yardm
iin elinden geleni yapmtr; Kroisos, Lydiallardan tapnak katnda kendilerine bu kadar yarar
olann kim olduunu renmiti; onu Sardes'e arm ve zerinde bir seferde tayabilecei kadar
altn alabileceini sylemiti. Alkmaion, bu cmertlikten iyice yararlanabilmek iin stne ok geni
bir gmlek giymi, bulabildii en geni izmeleri geirmi ayaklarna ve klavuzlarn peinde kral
hazinesine girmi, bir altn tozu kmesinin nnde melmi ve izmelerinin ierisine alabildii
kadar doldurmu; sonra iple belinden skt gmlein iini de doldurmu, bir avu da azna atm ve
hazineden km her yan altn dolu olarak ve pabularn zor sryerek. Bu halini gren Kroisos
glmekten baylm, stndekilerden baka bir o kadar daha vermi. Bu hanedan bylece ok zengin
olmutur ve bizim Alkmaion, at yetitirmek iin tavla kurmu, Olimpiyat oyunlarnda zaferler
kazanmtr.
126. Bir kuak sonra Sikyon tyran Kleisthenes ile balanma sonucu, bu aile daha da ykselmitir,
o zamana kadar Yunanllar arasnda grlmedik bir ne kavumutur. Arystonymos olu Andreus olu
Myron'un olu olan Kleisthenes'in Agariste adnda bir kz vard. Kzn Yunanistan'n en sekin
kiisini bulup ona vermek istiyordu. Yan yana koulu drt atl araba yarn kazanm olduu
Olimpiyat oyunlarnda bir duyuru yaptrd, kendisini Kleisthenes'e damat olmaya layk gren btn

Yunan yurttalarnn altm gn ierisinde Sikyon'a gelmelerini, nk altmnc gn izleyen bir yl

ierisinde kzn gelin edeceini bildirdi. Gerek kendisini, gerekse yurtta olduu kenti buna layk
grenler toplantya kotular; Kleisthenes konuklar arlamak niyetiyle bir stadyum ve gymnasyum
hazrlatmt.
127. talya'dan Sybarisli Hippokrates olu Smindyrides geldi, tatl yaamaktan yana bu adamn
zerine yoktu ve Sybaris o sralar en parlak dnemini yayordu. Bilge adyla anlan Amyris olu
Sirisli Damasos geldi. Bunlar, dediim gibi talya'dan gelenler. onia Krfezi'nden [283] Epistrophos
olu Epidamnoslu Amphimnestos geldi; onia Krfezi'nden bir o gelmiti. Aitoloi, Titormos'un
kardei Males'i gnderdi, gl kuvvetli olmaktan yana btn Yunanistan'da bu Titormos gibisi
gelmemiti ve insanlardan kamak iin Aitolia topraklarnn en uzak yerinde deniz kysna
ekilmitir. Peloponoz'den Leokedes gelmiti, bu Argos kral Pheidon'un oluydu. Bu Pheidon,
Peloponez'e arlk ve uzunluk llerini sokmu olmakla n kazanmtr; Yunanllarn en ters adam
olarak bilinirdi, bir zamanlar ii Elislileri Olimpiyat oyunlarnn organizatrleri arasndaki
yerlerinden atarak trenlere kendisi bakanlk etmeye kadar vardrmt. Arkadia'dan Trapezoslu
Lykurgos olu Amiantos, olu ile beraber gelmiti; Paion'dan Azanial Laphanes; bu Laphanes'in
babas Euphorion, Arkadiallarn anlattklarna gre, Dioskurlar evinde arlamtr ve o zamandan
sonra evini herkese ak tutmutur ve Elisli Aigaios olu Onomastos. Bunlar z Peloponez
topraklarndan gelenlerdir. Atina'dan gelenler ise Kroisos'un konuu olan Alkmaion'un olu Megakles
ile zenginlik ve gzellikten yana Atina'da ei bulunmayan Teisandros olu Hippokleides'dir. O aralk
parlak dneminde olan Eretria'dan Euboia temsilcisi olarak Lysanias. Thessalia'dan Krannonlu
Diaktorides ki, Skopadlar soyundandr ve Molossoslardan Alkon. Damat adaylar listesi byleydi.
128. Belli gnde hepsi geldiler. Kleisthenes, nce her birinin nereli ve hangi aileden olduunu
sordu, rendi; bunlarn kafalarn, tabiatlarn, terbiyelerini, karakterlerini bir iyi deneyebilmek iin
hepsiyle hem teker teker, hem hepsini birden araca genel toplantlarda grmek istedi ve bunun
iin bir yl sre koydu; en genlerine jimnastik yaptryor ve her birini insann en iyi belli olduu
yerde, sofra banda inceliyordu; konuklarn yannda bulundurduu sre iinde prensler gibi
arlyor, bir yandan da en ince noktalarna kadar dikkatle izliyordu. Beenisi yava yava Atinal
adaylara doru kayyor ve zellikle Hippokleides'den holanyordu, nk bu, hem erkek olarak
gzel ve glyd, hem de Korinthoslu Kypselos hanedan ile uzaktan akrabal vard.
129. Sz kesme gn geldi, len sofrasna oturuldu. Kleisthenes, adaylar arasndan kimi setiini
aklayacakt. Kleisthenes yz kz kurban etmiti, damat adaylaryla birlikte btn Sikyon sitesine
len ekiyordu. Yemein sonunda damatlk iin yaranlar, mzikteki hnerlerini, topluluk iinde
konuma yeteneklerini gstermeye balamlard; len uzadka Hippokleides brlerinin hepsini
glgede brakyordu[284]. Fltye ar bir dans havas almasn emretti; flt ald; o da oynad;
herhalde kendi bildii gibi oynuyordu, ama Kleisthenes bu sahneyi seyrederken kalarn atmt.
Hippokleides biraz dinlendikten sonra bir masa getirtti ve masa yerine konulunca zerine kt, nce
Lakedaimon admlarn; sonra Attika dans figrlerini gsterdi ve sonunda masada bann zerinde
dikilerek, ayaklarn elleri gibi sallamaya balad. Daha birinci ve ikinci danstan sonra Kleisthenes,

byle densizlikleri ve sama hareketleriyle cann skan adam damat edinmek dncesini, ta iinden
kopan bir irentiyle kafasndan atmt; bununla beraber sertlie gitmemi, kendini tutmutu. Ama
ayaklarn sallamaya balamas zerine dayanamad, parlad: "Teisandros'un olu!" diye bard, "bu
cambazlkla evliliini bozdun!" Gen adam da: "Hippokleides'e vz gelir!" diye karlk verdi; bu
atasz buradan kalmtr.
130. Kleisthenes herkesi susturdu ve sesini ykselterek unlar syledi: "Kzm iin adayln
koyanlar, hepinizden ne kadar honut olduumu sylemek istiyorum; iinizden yalnz birini deil,
hepinizi honut etmeyi isterdim; ama insann bir kz olunca herkesi sevindirecek bir karar alnamaz.
Bu toplantdan eli bo olarak kacak olanlara birer talant gm armaan etmek istiyorum, nk
benimle akraba olmay istemek ltfunu gsterdiler ve zahmet edip buraya kadar geldiler; kzm
Agariste'yi Atina yasalarna gre Alkmaion olu Megakles'e veriyorum." Megakles bu deerli
emaneti kabul ettiini syledi ve evlenme kararn Kleisthenes bylece aklam oldu.
131. Adaylar arasndan damat seimi ite byle oldu. Ve Alkmaionidlerin ad bylece btn
Yunanistan'a yayld. Yeni kar kocann Kleisthenes adnda bir oullar oldu ki, Atina demokrasiyi ve
kabilelerin organizasyonunu buna borludur; ana tarafndan bykbabas olan Sikyon tyrannn adn
vermilerdi. kinci bir oullar daha oldu, Hippokrates; bu Hippokrates'ten bir baka Megakles ve bir
ikinci Agariste dodu, bu da ilk Kleisthenes kznn adn tayordu. Ariphron olu Ksanthippos ile
evlendi, tam ana olacakken bir rya grd, ryada bir aslan douruyordu ve birka gn sonra
Ksanthippos'a bir oul dourdu, bu oul Perikles'dir.
Miltiades'in Sonu
132. Marathon'da Perslere atlan dayaktan sonra, Atinallar arasnda zaten saygn bir yeri olan
Miltiades'in deeri daha da ykseldi. Atinallardan yetmi gemi [285], bir ordu ve para istedi; hangi
lkeye sava aacan sylemiyordu; yalnz eer dediini yaparlarsa, onlar zenginlie boacak,
ynla altn bulunan bir yere gtrecekti. Bu szlerle istiyordu gemileri, bu vaatlerle yemlenen
Atinallar istediklerini verdiler.
133. Orduyu alan Miltiades, Paros'a doru yelken at; Paroslular Perslerin yannda Marathon'a bir
trirem gndermilerdi, bunu bahane ediyor, dmanlk sayyordu. Ama bu, resmi azn yanstt bir
d nedenden baka bir ey deildi. Aslnda Paroslulara ilerinden birinin dndrd dolaplar
yznden derin bir hn besliyordu. Bu adam kendisini Pers Hydarnes'e fitlemi olan Tisias olu
Lysagoras'dr. Denizden yapt seferin sonuna varnca Miltiades, surlar ierisine kapanm olan
Paroslular kuatmaya balad; avu gnderip yz talant istedi vermezlerse, onlar ele geirinceye
kadar kuatmay kaldrmayacakt; Paroslular Miltiades'e az ya da ok bir para vermeyi dnmediler
bile; onlarn dndkleri, kentlerini savunmakt; aldklar tedbirler arasnda, surlarn saldrlarda
oka hrpalanan yerlerini gece rp iki kat daha yksek olarak yeniden yapmak da vard.
134. Olay btn Yunanllar buraya kadar byle anlatrlar; ama u anlatacam ayrntlar yalnz
Paros kaynaklarndan kmadr. Miltiades glkler iinde rpnrken bir kadn, tutsaklardan biri

onunla konumak istedi. Paros'dand, ad Timo'ydu. Yeralt tanralarnn [286] tapnanda aa,
sradan bir grevi vard. Miltiades'in karsna getirildii zaman, eer Paros'u ille de almak istiyorsa
dediini yapmasn syledi. Ve ona gizlisini aklad; o da doru kentin nnde ykselen tepeye
yrd, bu tepede Demeter Thesmophoros'a adanm bir kutsal yer vard; kapy aamad iin
duvardan atlad ve tanr bilir ne yapmak iin, tapnan byk salonuna doru yrd. Belki de dinin
dokunulmaz sayd bir eyi kaldrmak iin; zaten nemli deil. Ne yzden olursa olsun, giri yerine
girdii zaman birden yer sarsntsna urad; koa koa geri dnd, ta duvarn zerinden atlarken
dt, baca krld; dizini yere arpt, diyenler de vardr.
135. Miltiades acnacak hale dmt, gemilerini alp dnd, ne Atina'ya para gtrebilmi, ne
de yirmi alt gn sren kuatma sonu vermiti; kenti alamamt, sadece aday soymutu. ki
tanrann hizmetine bakan Timo'nun Miltiades'e yol gstermi olduunu renen Paroslular kadn
cezalandrmak istediler. Kuatmadan kurtulur kurtulmaz, Delphoi'ye haclar gnderdiler; Miltiades'i
erkeklere yasak olan tapnaa gnderdii ve yurdunun dmanna, kenti alabilmesi iin en gvenilir
yolu gsterdii iin Timo'yu ldrmeli miydiler? Bunu soruyorlard. Pythia izin vermedi; Miltiades'in
sonu kt gelmesi gerekiyordu ve kadn onu sua iten aln yazsnn bir aracsndan baka bir ey
deildi. Pythia'nn Paroslulara verdii orakl byle oldu.
136. Miltiades, Paros'tan dndkten sonra herkes onun bandan geenleri konumaya balamt;
Ariphron olu Ksanthippos zerine atld, Halk meclisi nne srkledi, Atinallar aldatm olmakla
sulad, ban istedi. Miltiades oradayd, ama savunmasn kendisi yapmad (bacandaki yara
azmt, konuacak hali yoktu); hasta yatanda getirmilerdi, yerine dostlar konutular. Marathon'u
ve Pelasglardan alarak Atina'ya kazandrm olduu Lemnos'u hatrlattlar. Halk verilen lm
cezasn kabul etmedi, sadece yapt yanl hareket iin elli talant para cezasna arptrld. Bu
karardan sonra Miltiades'i kangren kemirdi, rd ve lm ald gtrd. Olu Kimon elli talant bir
tamam demitir.
137. Kimon olu Miltiades, Lemnos'u yle almt. Eskiden Atinallar Pelasglar Attika'dan
srmlerdi, hakl haksz; ben bu konuda ancak dinlediklerimi syleyebilirim; haksz diyor
Hegesandros olu Hekataios, szleri udur: "Atinallar Hymessos Da eteklerinde, kendilerine ait
bulunan bir lkeyi, yerlemek zere Pelasglar a vermilerdi. Bu, Akropol' evreleyen kale
bedenlerinin cretiydi, bu duvarlar Pelasglar rmlerdi. Eskiden bereketsiz ve deersiz saylan
topran gzelce ilendiini gren Atinallar, burasn onlara verdiklerine piman oldular ve yargca
filan gitmeden Pelasglar kovdular." Atinallar, yaptklarnn hakl olduunu sylerler; Hymessos
eteklerine yerleen Pelasglar Atina'ya geliyor, uygunsuz iler yapyorlard; Atinal gen kzlar (ve
olanlar) her gn Enneakrunos emesine gider su tarlard; zira daha o zamanlar, br btn
Yunanllar gibi Atinallarn da hizmetileri yoktu. Her gidilerinde Pelasglar kabadaylk ediyor,
aalk ve utanmaz satamalarla ocuklar zorlamaya kalkyorlard. Bu kadarla da kalmamlar,
sonunda saldrmaya da balamlard. "Biz gene de onlara onlardan daha insanca davrandk," diyor
Atinallar; "btn Pelasglar ldrebilirdik, nk bize saldrmak istiyorlard." ldrmediler; sadece
lkeden kmalarn istediler. Pelasglar baka blgelere ve zellikle Lemnos'a gidip yerletiler.

te iki anlat, biri Hekataios'un, yukarda anlattm, biri de Atinallarn.

138. Lemnos'daki Pelasglar Atinallardan almak istiyorlard. Atinallarn bayram gnlerini
biliyorlard, ellier krekli gemiler saladlar ve Brauron'da Artemis iin trenler yapmakta olan
Atinal kadnlar bastrp karmak iin yola ktlar; ounu kardlar, deniz yolu ile kap Lemnos'a
getirdiler ve odalk olarak kullandlar. Bu kadnlar ok dourgan ktlar; ocuklarna hep Atina
dilini ve trelerini retiyorlard. ocuklar, Pelasg kadnlarndan doan ocuklarla karmak
istemiyorlard; br ocuklardan biri onlardan birini dverse, hep birden koup savunuyorlard, hep
birbirlerini destekliyorlard. Hatta br ocuklara da sz geirmek istiyorlar ve kolaylkla da
geiriyorlard. Durumu beenmeyen Pelasglar oturup meclis kurdular ve yrek karartc bir
dnceye kapldlar. Bu ocuklar, genken alm olduklar meru karlarndan doan br ocuklara
kar imdiden birlik oluyor, onlar alt ediyorlar, bydkleri zaman ne yapmazlar? Bunun zerine
Atinal ocuklar ldrmeyi uygun buldular, i tamam olsun diye ocuklarla beraber analarn da
ldrdler. Pek ar sular iin Yunanistan'da kullanlmas det olan "Lemnos suu" sz ite bu
cinayetten ve bir de daha eskiden Lemnoslu kadnlarn kocalarn ve krallar Thoas' topyekn
ldrm olmalarndan kalmtr[287].
139. Pelasglar ocuklarn ve karlarn ldrdkten sonra, topraklar onlara rn vermez oldu;
kadnlarn ve srlerin eski dourganl kalmamt. Nfusun azalmas ve ktlk yreklerine korku
salyordu, Delphoi'ye adam gnderip bu beladan nasl kurtulabileceklerini sordular. Pythia,
"Atina'nn gnln yapn, ne isterse verin," dedi. Bunun zerine Pelasglar Atina'ya geldiler,
iledikleri kusurlarn karln demek istediklerini bildirdiler. Atinallar Prytaneion'da bir sofra
hazrladlar, evresine yataklar dizdiler, zerlerine bulabildikleri en deerli eyleri koydular, sofraya
neredeyse kecek kadar bol ve nefis yemekler doldurdular ve Pelasglar a, kendi topraklarn ayn
durumda kendilerine vermelerini sylediler. Bunun zerine Pelasglar u karl verdiler: "Ne zaman
ki kuzey rzgr topraklarnzdan kalkan bir gemiyi bir gn iinde bizim topraklarmza getirir, o
zaman adamz size veririz." Byle sylediler. Bunun olacak i olmadn biliyorlard, nk Attika,
Lemnos'un epeyce gneyinde kalr.
140. O zaman iin i bu kadarla kald. Aradan uzun yllar geti, Hellespontos Khersonesos'u
Atinallarn eline geti, Kimon olu Miltiades, Etesios rzgrndan[288] yararlanarak Khersonesos'un
liman Elaius'tan yola kt, Lemnos'a indi. Pelasglar a bir gn gelip gerekleebileceine
inanmadklar orakli hatrlatarak adadan kmalarn istedi. Hephaistiallar boyun ediler, ama
Myrinallar Khersonesos'u Attika topra saymyorlard; teslim oluncaya kadar kuatldlar. te
Miltiades'in gtrd Atinallar, Lemnos'u byle almlardr.

Yedinci Kitap

POLYMNA
Dareios'un lm Taht Kavgas
1. Byk Kral Hystaspes olu Dareios, Sardes'e yaptklar saldrdan tr, Atinallara zaten
kinlenmiti, Marathon savann haberleri gelince bu kin korkun bir fkeye dnt ve Hellas'a kar
silahl bir saldrya gemek zere daha byk bir istee kapld. Haberciler hemen yola ktlar, ilden
ile atlayarak, eskisinden daha ok asker toplanmas, gemiler yaplmas, at ve yiyecek, giyecek
hazrlanmas iin emirler uurdular. Emir her yana yayld ve Asya yl kaynad; Yunanistan'a
gnderilmek zere en ie yarar adamlar topland, donatld, yetitirildi. Ama drdnc yl, daha nce
Kambyses'in boyunduruk altna alm olduu Msrllar Perslere bakaldrdlar[289]. Bunun zerine
Dareios, ayn zamanda her iki ulusa kar sefer amak iin daha da byk aba harcad.
2. Tam Dareios Msr'a ve Atina'ya kar sefer amaya davranrken, oullarnn arasnda taht
kavgas kt: Pers trelerine gre ordunun bana gemeden nce, kendinden sonraki kral semesi
gerekiyordu. Dareios'un daha kral olmadan nce, ilk karsndan, Gobryas'n kzndan ocuu vard;
kral olduktan sonra Kyros'un kz Atossa'dan drt tane daha olmutu. Birincilerin by
Artobazanes'di, ikinci karsndan olanlarn by Kserkses'di. Ayr iki anadan olan ocuklar iki
kar safa ayrlmlard. Her yerde geerli olan ortak gelenek, iktidar en yal olann hakk sayar.
Btn oullarn en by olan Artobazanes de bu gelenee dayanyordu; Kserkses ise annesi
Atossa'nn haklarna dayanyordu, nk o Perslere zgrlk salam olan Kyros'n kzyd.
3. Dareios henz fikrini bildirmemiti. Bu srada Sparta'da krallktan drldkten sonra kendi
isteiyle Lakedaimon'dan uzaklam olan Ariston olu Demaratos, daha yeni Susa'ya gelmi
bulunuyordu ve gelii bu taht kavgasna rastlyordu. Dareios'un oullar arasnda kan anlamazl
renen Demaratos, inanlr sylentilere gre, Kserkses'e gider ve dayanak olarak ileri srd
eylere unu da eklemesini syler: Kendisi, Dareios Pers kral ve Perslerin efendisi olduktan sonra
domutur, oysa Artobazanes doduu zaman Dareios herkes gibi birisiydi; krallk gibi yce bir
grev iin bir bakasnn onun nne gemesi ne hakl, ne de kabul edilebilir bir eydi; Demaratos
sylediklerine dayanak olarak Sparta'y rnek gsteriyordu: Orada eer bir kraln kral olmadan nce
domu ocuklar varsa ve eer kral olduktan sonra da ocuu olursa, babann yerini bu ikincisi
alrd. Kserkses de kulana Demaratos'un fsldam olduu bu kant ileri srd, Dareios da bunu
hakl buldu; kral olarak o seildi. Bana kalrsa Kserkses'in kral olmas iin zaten byle bir kant ileri
srmek gerei de yoktu, Atossa ne derse o olurdu.
4. Perslerin gelecekteki kraln setikten sonra Dareios artk sefere kmaya hazrlanyordu; ama
Msr'daki ayaklanmay ve bu aile kavgasn izleyen ylda ve hazrlklarn ortasnda, lm yakasna
yapt. Tam otuz alt yl hkm srmt; ne bakaldrm olan Msr', ne de Atina'y
cezalandrabildi. Dareios lnce saltanat olu Kserkses'in eline geti[290].
5. Kserkses ilk zamanlar Yunanistan seferi iin hi acele etmiyordu; orduyu Msr' dize getirmek
iin hazrlyordu. Ama Gobryas olu Mardonios yanndayd, onun kadar sz geer hibir Pers yoktu;

Mardonios, Dareios'n kz kardeinin oluydu, Kserkses ile karde ocuklar oluyorlard ve ona hi
durmadan u tertip eyler sylyordu: "Efendimiz, Perslere bu kadar ktlk etmi olan Yunanllara
hadleri bildirilmesin olmaz. nce u elinin altndaki ii bitirsen ve Msr'n kr kstahln da
krdktan sonra ordularn Atina'ya kar seferber etsen olmaz m? Btn insanlar arasnda adn yiit
olarak anlr ve bir gn ordularn senin topraklarna srmeye kalkabilecek olanlar da akllarn
balarna devirmek zorunda kalrlar." Bu sylev bir alma arsyd; ayrca Avrupa'nn hibir
yerle llemeyecek gzelliini, aalarnn cinslerini, eitlerini, topran bereketini anlatmaktan da
geri kalmyor, byle bir hazinenin btn lmller arasnda yalnz Byk Kral'a layk olduunu
ekliyordu.
6. Bunlar sylyordu, nk sava ve serveni seven bir kimseydi ve nk Yunanistan'a satrap
olmak istiyordu. Bir zaman sonra bu tasarlar gerekleti ve Kserkses'i sava dncesine yatrd.
Ayrca Kserkses'i inandrmak iin rastlantlar da kendisine yararl olmutu. Bata Thessalia'dan
Aleuadlarn gnderdikleri grmeciler, kral Yunanistan zerine yrtmek iin didiniyorlard. (Bu
Aleuadlar denilen kimseler, Thessalia krallardrlar.) Sonra Susa'ya gelmi olan Peisistratidlerin
yaknlar da bu dnceyi krklyor, yeni kantlarla besliyorlard. Bu Peisistratidler, Atinal
Onamakritos'u da beraber getirmilerdi, bu adam orakl derleyicisi ve yorumcusuydu ve Musaios
orakllerinin yaymcsyd; onunla olan eski atmalarn unutmulard, nk bir zamanlar bu
Onamakritos'u Peisistratos'un olu Hipparkhos Atina'dan kovmutu; Hermioneli Lasis, bunun Musaios
oraklleri arasnda, Lemnos blgesindeki adalarn denizin dibine batacana dair uydurma bir orakl
sokuturduunu anlam ve yakalamt[291]. O gne kadar ok sayg gren bir adam olduu halde, bu
dzmecilik yznden Hipparkhos tarafndan srlmt. u anlattmz dnemde Peisistratidlerin
peinde Susa'ya gelmiti ve bunlar da onu krala iyi birisi olarak tantmlard. Bu adam ne zaman
kraln huzuruna ksa oraklleri anlatrd; barbarlarn yenileceklerine dair olanlar sylemez, onlar
atlard; yalnz byk zaferler mjdeleyenlerini sylerdi; diyelim aln yazs bir ranlnn Hellespontos
zerine bir kpr atmasn istiyor der, seferin nasl olacan uzun uzun anlatrd. Bylece bir yandan
Peisistratidler ve Aleuadlar krala planlarn aklarken, br yandan da bu adam kehanetleriyle kral
kuatyordu.
Kserkses, Yunanistan Seferine Hazrlanyor
7. Yunanistan'a kar sava amaya karar veren Kserkses, Dareios'un lmn izleyen yl, nce
bakaldranlar zerine bir ordu gnderdi. Btn Msr', Dareios zamanndakinden ok daha ar
koullar altnda yeniden kle yapt ve bana Dareios'un olu ve kendi kardei olan Akhaimenes'i
koydu; bu, daha sonra Msr' ynetirken Psammethikos olu Libyal naros'un eliyle
ldrlmtr[292].
8. Msr yeniden alndktan sonra, Kserkses Atina'ya kar alacak seferin ynetimini ele almadan
nce Perslerin ileri gelenlerini artt, bir komisyon kurdu, maksad niyetlerini aklamak ve onlarn
grlerini almakt.
a) Meclis topland. Kserkses unlar syledi: "Persler, byle bir meclisi ilk olarak ben

toplamyorum, ben sadece eski bir gelenee uymu oluyorum. Yallarmzdan rendiimize gre,
Medler Kyros'un eliyle Astyages'den alnan imparatorluu bize braktklarndan bu yana hi rahat
yz grm deiliz[293]; bize bir tanr yol gsteriyor ve onun gsterdii yolda yryoruz, bu yol bizi
hep birbirinden byk baarlara ulatryor. Kyros'un, Kambyses'in ve babam Dareios'un baarm
olduklar ileri, egemenliimiz altna aldklar uluslar hepiniz biliyorsunuz, ayrca hatrlatmann
gerei yok. Ben de krallk tahtn onlardan devraldm gnden beri, bu grevde benden ncekilerden
geri kalmamann ve Pers egemenliini ayn lde geniletmenin yollarn aramaktan baka bir ey
dnmyorum ve dne tana kazanlacak yeni bir zafer, alnacak bir toprak buldum, bu toprak
imdi elimizde olan kadar geni, onun kadar bereketli, hatta daha eitli rnler veren bir topraktr ve
ayrca cmz alm ve onurumuzda alan yaray kapatm olacaz.
b) Hellespontoslular denizine bir kpr atmay dnyorum. Avrupa'nn iine bir ordu sokmak
istiyorum, Atinallar tepelemek iin, evet, Perslere ve babama yaptklarnn cezasn ekecekler. Siz
de grdnz, Dareios bu adamlarn zerine yrmek iin hazrlanyordu. Dareios yok artk; almak
iin yanp tutuuyordu; onun cn almak imdi bana dyor, btn Perslerin cn, Atina'y alp
yakana kadar durmadan savaacam. nce onlar ve haksz olarak babama ve bana kar saldrya
getiler. Bizim klelerimizden biri olan Miletoslu Aristagoras ile bir olup Sardes'e saldrdlar; kutsal
orman ve tapna yaktlar; sonra Datis ile Artaphrenes'in ynettikleri sefer srasnda, topraklarna
ktmz zaman bize yapmadklar kalmad. Bunu da biliyorsunuz, deil mi?
c) te ben de bunlardan tr savamak istiyorum. imdi bir de byle bir seferin salayaca
kazanlar dnelim: Eer bu ulusu ve Phrygial Pelops'un blgesini dize getirirsek, Perslerin
gzleri nnde artk tanrsal gk kubbeden baka snr kalmayacaktr. Evet, gne artk snrlar
bizimle bir olan baka toprak grmeyecektir; sizin yardmnzla, Avrupa ierisinde yapacam basit
bir gezinti ile btn topraklar bir tek lke halinde birletireceim. Zira bana dediklerine gre durum
yle: Bir kez bu dediim uluslar ortadan kaldrdktan sonra, artk savaabilecek bir tek site,
lmller arasnda bizimle savata boy lebilecek bir tek ulus kalmyor. Bylece
dmanlarmzn boynuna klelik boyunduruunu vurmakla herkesi, hatta dmanmz olmayanlar da
ayn boyundurua vurmu olacaz.
d) imdi siz de u diyeceklerimi yaparsanz, beni honut etmi olursunuz: Her biriniz, hadi dediim
anda seve seve grevlerinizin bana koacaksnz; kim ki en iyi donatlm birliklerle karma gelir,
benden yurdumuzun en deerli armaanlarn alacaktr. te syledim yaplmas gerekli olan eyi;
ama sizin karnza yalnz kendi sesine kulak veren birisi olarak kmak istemiyorum; konuyu
tartmaya ayorum, dncesini sylemek isteyen sylesin."
9. Bunlar syledi ve sustu. Mardonios sz ald. "Efendimiz," dedi, "yksek dncen yalnz
gelmi gemi Perslerin deil, gelecek kuaklarn da stne ykseliyor. Sylevinde en geerli ve en
somut gereklere dokundun ve zellikle bu Avrupa oniallarnn kendi hallerine bakmayp bizimle
elenmeye kalkmalarna katlanmak istemiyorsun. Evet, ok tuhaf olur, bize hibir zarar dokunmam
olan Sakesleri, Hintlileri, Ethiopiallar, Asurlar ve srf egemenliimizi geniletmek istediimiz iin
klelerimiz haline gelmi olan daha bin ulusu buyruumuz altna aldktan sonra, bizi kendilerine

aynyla karlk vermek zorunda brakan Yunanllar cezasz brakmak tuhaf olur. Neden korkacaz?
Kalabalk ordular m var? Tkenmez paralar m var?
a) Sava yntemlerini biliyoruz. Kaynaklar az, onu da biliyoruz. Ayn rkn bugn avcumuzda
tuttuumuz ocuklar var, oniallar, Aioliallar, Dorisliler denilen bu insanlar bizim topramzda,
bizim klelerimiz olarak yayorlar. Ben kendim denedim bu adamlar, babann emriyle zerlerine
ordu gtrdm; Makedonia'ya kadar gittim; Atina'ya varmama ramak kald; kimse bana kar
savamay gze alamad[294].
b) Bununla beraber sylemeyi gerekli bulduum bir ey var; Yunanllar ok dncesizce
savarlar, hoppa, beceriksiz ve ihtiyatszdrlar; rnek mi, sava atklar zaman en gzel en dz
ovay seer, altn stne getirirler, kaleden inip orada savarlar; sonunda yenen de byk zararla
kar; yenilenlere gelince, lafn bile etmiyorum; kkten yok olurlar. Ayn dili konutuklar halde,
neden birbirlerine eli gnderip konumazlar, ilerini dzeltmezler de byle boyuna dvrler?
Diyelim ne olursa olsun dvecekler, o zaman da en uygun yeri seip orada savamalar gerekir.
Oysa ite bu Yunanllar, ben Makedonia'ya kadar yrdm zaman, onurlu kimselerin
katlanamayacaklar duruma katlanmlar, sava, sonuna kadar gze alamamlardr.
c) yle ise, ey kral, sen Asya'nn insan denizini peine takp gzel donanml gemilerinle
yrdn zaman, kim seninle sava gze alabilir? Yunan'n cretinin bu noktaya kadar
kabileceine, iznin olursa, inanamam. Diyelim ki dncem yanl kt, bir kendini beenmiin
aklna uydular ve bize kar savaa girdiler, o zaman da bizim herkesten daha iyi dvtmz
renmi olurlar. Ne olursa olsun, bir defa denemeden bu iin peini brakmayalm; zahmetsiz hibir
ey olmaz; insanolu hibir eyi aba harcamadan elde edemez."
10. Mardonios, Kserkses'in tasarsn przlendiren glkleri bylece silip sprdkten sonra
susmutu. br Perslerden ses kmyordu, ileri srlen dnceye kar kmay kimse gze
alamyordu. Hystaspse olu Artabanos, Kserkses'in amcas oluyordu, buna gvenerek sz ald:
a) "Kral," dedi, "eer iki kar dnce atmazsa seim yapmak ve ikisinden en iyisi hangisiyse
ona karar vermek mmkn olmaz; ortaya srlm olan dnceye katlmak zorunluluu ortaya kar;
iki dnce olmaldr ki seim yaplabilsin. Altn alalm, alamlar olmasa lye vurulamaz,
deeri bilinemez; ama iki para altn mihenk tana vurulursa hangisinin daha saf olduu meydana
kar. Babana, kardeim olan Dareios'a da syledimdi, Skythlere kar sefer ama, bunlar bir yerde
kent kurup yerlemezler dedimdi, ama o Skythleri, bu gebeleri egemenlii altna almay kuruyordu,
bana inanmad[295]; sefer at ve yiitlerinden birounu yitirmi bir ordu ile geri dnmek zorunda
kald. Oysa sen kralm, Skythlerden ok daha deerli kimselere kar yrmek istiyorsun; bunlarn
gerek deniz savanda, gerekse kara savanda ok becerikli olduklar syleniyor. Daha beteri de var
ki, grevim sana onu da bildirmektir.
b) Orduyu Yunanistan'a kar yrtebilmek zere Avrupa'ya geirmek gerekir, bunun iin diyorsun,
Hellespontos Denizi zerine bir kpr kuracam. imdi bir dnelim: Diyelim ki, karada ya da

denizde ya da her ikisinde birden yenildin; nk bunlar dayankl insanlar ve Attika'ya giden Datis
ve Artaphrenes ordular gibi nemli bir orduyu Atinallarn tek balarna yenmi olduklarn gz
nnde tutarsak, demek ki gerekten dayankl insanlar. Tutalm ki, ikili bir baar kazanmadlar. Ama
eer denizden saldrr ve kazanrlarsa Hellespontos'a gelir, bizim kpry ykarlar, ite ey kral, o
zaman durum zor olur.
c) Bu benim kendi uydurduum bir varsaym deildir; baban, Skythlere kar yrrken Trakya
Bosphoros'u kylarna vardktan sonra stros zerine kpr atmt, o zaman az daha bamza kt
bir felaket geliyordu. Skythler stros kprsn koruyan oniallara kpry yktrmak, dn
yolumuzu kesmek iin ellerinden geleni yapmlard. Ve eer Miletos tyran Histiaios da br
tyranlara uyup olur deseydi, Persler tmyle krlacaklard. Byk Kral'n talihinin bir tek adamn
oluruna kalm olmasn dnmek, byle bir eyi iitmek bile insann tylerini rpertir.
d) imdi sen, ok darda kalmadka byle bir tehlikeyi gze almamalsn. Bana inan: imdilik bu
toplanty ertele; iyice dn tan, dncenin sessizlii iinde konunun her yann aratr, sonra sana
da en iyi gelen dnceyi syle. Zira en yararl ey, iyi dnmektir; bence en byk kazancmz
dncelerimize doru bir yn vermektir; yolumuzu bir engel kesse bile, biz gene doru dnmz,
ama kader tedbirimizden baskn kt deriz; hesap yanl olur da ans yardm ederse, bu beklenmedik
bir kazantr; yanl hesap gene de yanl olarak kalr.
e) Grmyor musun ki, tanr bakalarndan byk olanlar kurum taslamaya brakmaz, yldrmyla
arpar? Ama kklere bir ey olmaz. Ve grmyor musun ki, yaplarn ve aalarn en yksekleri,
her zaman yukarnn gazabna urarlar? Zira tanr izgiyi aanlar budamaktan holanr. Ve yle
getirir ki, bakarsn bir avu insan koskoca bir orduyu bitirir; kskan tanrnn, iine korku ya da
bana bir yldrm salmas yeter[296], o zaman layk olmad bir felakete urar.
f) Zira tanr, gururu kendisinden bakasna brakmaz. Ve bir de u, acele etmek her ii yanla
srkler, byk zararlar genellikle bundan kar; beklemek deerli bir sanattr, kazanc abuk
grlmese bile, zamanla ortaya kabilir.
g) te sana, ey benim kralm vereceim t budur. Ve sen, Gobryas olu, Yunanllar iin byle
bo lakrdlar sylemekten vazge, onlar byle kmsenmeye layk deillerdir. Yunanllara kara
almaktan kastn, kraln kendisini onlara kar sefere karmaktr; bu kadar abalamandan karttm
sonu bu. Dilerim ki, istediin olmasn! Zira kara almak zellikle kt bir eydir! Zira byle bir
durumda kurban bir, sulu ikidir; kara alan, arkadan konutuu iin suludur; onu dinleyen de doru
mu, yanl m diye aratrmadan dinledii iin suludur; kara alnan ise, birisi ktledii, br de
onu yle sand iin kurban durumuna girer.
h) Sonunda, ne olursa olsun deyip bu adamlara kar sefere klacaksa pekl! Ama hi olmazsa
kraln kendisi Pers ulusunun ocandan ayrlmasn; biz ikimiz rehin olarak ocuklarmz ona
brakalm, sen ordunun bana ge; istediklerini se al, istediin kadar gl bir ordu ile git ve eer
dediin gibi kraln ann ykseltebilirsen, beni de ocuklarm da ldrsnler; sonu eer benim
dediim gibi karsa, senin ocuklarn ve dnebilirsen eer, seni de ldrsnler. Bu dediimi kabul

etmezsen eer ve gene de ne olursa olsun deyip Yunanistan'a kar orduyu kendin gtrmek istersen,
burada kalacak olanlar, Mardonios'un bir gn Atinallarn oralarda bir yerde, Perslere bunca ktlk
ettikten sonra kpekler tarafndan paralandn, kurda kua yem olduunu iiteceklerdir, hatta belki
de daha nce, daha yoldayken Lakedaimonlularn ellerinde ayn akbete urayacak ve karlarna
kral srmek istediin adamlarn nasl insanlar olduklarn reneceksin."
11. Artabanos'un szleri bunlardr. Kserkses fkelendi ve u karl verdi: "Artabanos, sen
babamn kardeisin; byle olduun iin bu akl almaz szlerin karln grmekten kurtuluyorsun.
Ama mademki alak ve korkaksn, seni bir namus lekesi ile cezalandryorum, benimle birlikte
Yunanistan seferine katlmayacaksn, burada karlarla beraber kalacaksn. Sylediklerimi yapmak
iin senin olurunu almay gerekli grmyorum. Eer Atinallara hadlerini bildiremezsem, bana da
Akhaimenes, Teispes, Kambyses, Kyros, Teispes, Ariaramnes, Arsames, Hystaspes, Dareios olu
demesinler. Zaten biliyoruz ki, biz yerimizde kalsak bile onlar rahat durmayacaklar; daha nce de
bize satatlar, Asya'ya girdiler, Sardes'i yaktlar, daha iyi savamak midiyle gene gelecekledir.
Hayr, iki ampiyonun da kapal alandan darya kabilmesi olana kalmamtr; vuracaksn ya da
vurulacaksn, kavgann yasas budur ya btn bu topraklar Yunanllarn eline geecek ya da btn
oralardaki topraklar Perslerin olacak; zira hn, ikisi ortasn tanmaz. nce onlar bize saldrdlar,
cmz alacaz hem de ben bu suretle renmi olurum, bakalm bu adamlara kar yrmekle
urayacam nemli zararlar neymi; bu adamlar bizim atalarmzn klesi olan Phrygial Pelops
sonuna kadar kleletirmiti[297], hatta bugn bile lkeleri, kendilerini yenmi olan adamn adn
tamakta, kendileri de ayn ad kullanmaktadrlar."
12. Tartma daha ok uzamad; sonra bilge t gece geldi, Kserkses'in akl Artabanos'un
szlerine taklmt. Btn gece dnd tand, sonunda Yunanistan'a kar sefere kmann gerekli
olmayaca kansna vard. Gitmemeye karar verdi ve derin bir uykuya dald. Ve ite bir rya grd
Persler anlatyorlar bunu Yannda uzun boylu, yakkl bir adam duruyordu, bu adam unlar
syledi: "Demek fikrini deitirdin, hem birliklerin toplanmasn emrettin, hem de imdi orduyu
Yunanistan'a gtrmekten vazgeiyorsun, yle mi? Ama fikrini deitirmeye hakkn yok, kimse de
sana hak vermeyecek; hayr, gndz verdiin karar, uyman gereken karardr." Bunlar syledikten
sonra utu gibi geldi Kserkses'e.
13. Ama gn belirdii zaman ryay artk nemsemiyordu; dn toplam olduu Persleri
getirtti, unlar syledi: "Persler, kararm abucak deiti diye beni balayn; henz aklm iyice
bama devirememitim, ayrca dn konutuumuz konuda beni kendi yanlarna ekmek isteyenler bir
dakika peimi brakmak istemiyorlard. Artabanos'un szlerini iittiim zaman genlik kan tepeme
srad, o yata bir adama kar lsz ve yaralayc szler syledim. Ama imdi onun
dncesinden yanaym ve onu dinleyeceim. imdi biliniz ki, Yunanistan'a kar sefer amak
dncesini braktm, siz de gidip rahatnza baknz." Bu szleri iiten Persler sevin iinde yerlere
kapandlar.
14. Gene gece oldu, Kserkses uykusunda ayn ryay grd, gene o adam geldi: "Dareios'un olu,"

dedi, "demek Perslerin karsna sava tasarlarndan vazgeme karar ile kyorsun ve benim
szlerime kulak asmyorsun, sanki bu szleri syleyen bo bir adamm gibi! Ama unu iyi bil, eer
hi ara vermeden bu sefer iin hazrlanmazsan bana gelecek olan udur: Nasl ksa zamanda
bydn ve ykseldinse, gene yle abucak alalacaksn."
15. Kserkses korktu, yatandan srad ve hemen birisini gnderip Artabanos'u artt, gelince:
"Artabanos," dedi Kserkses, "o zaman aklm bamda deildi, senin kurtarc tlerine budalaca
szlerle karlk verdim; sonra aklm bama geldi, dediini yapmak gerektiini anladm. Ama tutmak
istediim bu d gel gr ki tutamayacam. Fikrimi deitirip senin grne katldktan sonra
ryama birisi girdi, gzlerimin nnde oynayp duruyordu, ama yeni kararm kutlamak iin deil.
Korkun eylerle gzm korkutuyor. Eer bunu gnderen bir tanr ise, demek ki ordularmz
Yunanistan'a kar sefere kartmamz istiyor, o halde bu buyruu getiren bana olduu gibi kanatlarn
sana da dokunduracaktr. Ve bunu deneyebileceimizi dndm, istersen benim stmdekileri giy,
tahtmda otur, sonra da yat, benim yatamda uyu."
16. Kserkses, Artabanos'a bunlar syledi. Artabanos nce ekindi, zira kral tahtna oturmaya
kendini o kadar layk grmyordu; sonunda olmaz diyemedi, Kserkses'in buyruuna ba edi, ama
nce unlar syledi:
a) "Ey kral, doru dnmekle doru sze kulak vermek arasnda bence bir ayrlk yoktur. Sende
ise bunlarn ikisi de var; evreni alanlar senin fikrini eldiler. nsanlara en ok yarar dokunan ey
denizdir; ama halkn inanna gre, rzgr kalkar, denize saldrr, nk kendisini onun yaradltan
gelen iyiliine brakmaya katlanamaz. Bana gelince, senden o kat szleri iittiim zaman, eer ok
zlmsem bunun nedeni u ki, Perslerin nne serilen iki dnceden birisi gururu krklyor,
br ise insan yreini ar ve doymaz isteklerle beslemenin kt bir ey olduunu belirterek
gururu yattrmak istiyordu. te bu iki kart dnceden diyordum, sen Persler iin ve kendin iin
tehlikeli olan seiyordun.
b) Oysa imdi tam iyi olan yolu semiken, Yunanistan'a kar silahlanma dncesinden
vazgemiken, bana bir rya grdn, bunun bir tanr yant olabileceini ve sana sava hazrln
brakmay yasak ettiini sylyorsun. Ama bunda olum, tanr parma grmenin yeri yoktur; zira
insanlarn grdkleri ryalarn nasl eyler olduklarn sana aklayacam, nk ben senden epeyce
yalym; ryalarmza giren grntler, genellikle, gndz kafamz yormu olan konularla ilgilidir;
bizim aklmzda ise son iki gndr bu seferden baka bir ey yoktu.
c) Yok eer bu rya benim anlamadm gibi deil de tanrsal bir eylerle ilgili ise, pekl, zaten
sen kendin syledin, sana grnd gibi bana da grnsn bakalm, sava szlerini bana da
sylesin. Ama bunun iin senin stndekileri giyinmem gerekli deildir, grnecekse benimkilerle de
grnr, bunun gibi ha senin yatanda yatmm, ha kendiminkinde, o da fark etmez yeter ki bana da
grnmek niyetinde olsun, nk sana uykuda grnen bu grnt, kim olursa olsun, beni grd
zaman srf zerimde senin giyimlerin var diye beni sen zannetmez. Belki de beni buna layk
bulmayacak, hi grnmeyecektir, o zaman stmde gene ha senin stndekiler olmu, ha benim

stmdekiler, o gene sana grnecektir. Eer gene de yalnz sana grnrse, o zaman ben de bunu
tanrsal bir iaret sayarm. Neyse, mademki sen byle karar verdin ve mademki seni dncenden
caydramam, dediin olsun, senin yatanda yatarm. Kendi hesabma rolm bilerek oynuyorum;
haydi bakalm sana grnd gibi bana da grnsn. O zamana kadar imdi nasl dnyorsam
gene yle dneceim."
17. Bu kk sylevden sonra Artabanos, Kserkses'in kafasndaki bo dnceleri datacan
dnerek, ne emretti ise onu yapt. Kserkses'in stndekileri giydi, tahta oturdu, sonra yatp uyudu,
ryasnda Kserkses'e grnen ayn grnty grd; Artabanos'un baucunda durmu, unlar
sylyordu: "Sendin deil mi, Kserkses'i Yunanistan'a sefer amak dncesinden caydran? Bundan
ok rkyorsun galiba; kaderin nne gemeye kalktn iin er ge cezan bulacaksn. Kserkses'e
gelince, beni dinlemezse urayaca cezann ne olduunu kendisine syledim bile."
18. Artabanos'un grntnn azndan ktn sand szler byleydi; sonra sanki kzgn demirle
gzleri dalanyor gibi oldu. Bir lk kopararak yataktan frlad, Kserkses'in yanna oturdu, bir tek
ayrnty atlamadan, ryasnda olup biteni bir bir anlatt ve ona yle dedi: "phesiz ey kral, ben
nice byk ve gl giriimlerin sayca daha az dmanlar eliyle boa karldn grm bir adam
olarak, senin genlik ateini biraz yattrmak istemitim; yatmaz istekler beslemenin ktln
bilirim; Kyros'un Massagetlere kar am olduu sava ve bu savan sonunu hatrlyorum;
Kambyses'in Ethiopia seferini de hatrlyorum, ayrca Dareios'un Skyth seferine kendim de katldm.
Bunlar gz nnde tutarak senin de bar iinde yaarsan eer, herkesin imrenecei bir mr
sreceini dnmtm. Ama yle anlalyor ki, yukardan bir ar var, tanr fkeli ve
Yunanllarn bana bir bela gelsin istiyor, onun iin ben fikrimi deitiriyorum. Sen de tanr
buyruunu Perslere bildir ve onlara hazrlk iin vermi olduun ilk ynergeye uymalarn buyur; yle
davran ki, tanrlar honut kalsnlar ve bana bir ktlk gelmesin." Bu konuma bittikten sonra,
grntden aldklar gle sabah beklediler; Kserkses Perslere olanlar anlatt ve eskiden sefere
kar km tek kii olan Artabanos da imdi ona katld[298].
19. Kserkses sava hazrlklarna balamt, uykusunda nc bir rya daha grd; Maglar bunu
savan btn dnyay kaplayaca ve btn insanlarn ona kle olaca yolunda yorumladlar. Rya
yleydi: Kserkses'in banda taze zeytin dalndan bir ta vard, daldan kan iekler btn dnyay
kaplyordu; sonra bandaki ta giderek yok oluyordu. Maglar bu yorumu yaptktan sonra, Kserkses'in
yannda toplant halinde bulunan Perslerin her biri abucak kendi eyaletine kotu, kraln sz verdii
armaanlar azlarn sulandryordu, bu armaanlar hak edebilmek iin, canla bala uramaya
baladlar.
Hazrlklar, Athos Da, Orduda Saym
20. Msr'n ba emesini izleyen drt yl orduyu hazrlamak, ordu iin gerekli servisleri kurmakla
geirdi. Korkun kuvvetler banda sefere kt zaman beinci yl doluyordu. Bizim bildiimiz
seferler ierisinde en nemlisi budur; Dareios'un Skyth seferi bunun yannda hi kalr, Skythlerin
Kimmerleri kovalayarak Media zerine atlmalar ve btn Yukar Asya'y ele geirmeleri ve

oralarda yerlemeleri ile sonulanan sefer de yle Dareios, Skyth seferi ile bunun cn almak
istiyordu, hatta bize dediklerine gre, ne Atreusoullarnn lion'a kar atklar sefer, ne de
Mysiallarn ve Teukriallarn, Troya olaylarndan nce Bosphoros'u geip Avrupa'ya atldklar ve
btn Thraklar egemenlikleri altna aldktan sonra onia Denizi'ne doru indikleri ve gneyde
Peneios rmana kadar ulatklar sefer onunla ltrlebilir.
21. Btn bu yaylmalarn tm ve gemiin btn seferleri bir araya getirilse, bu bir tek seferin
yannda laf edilmez. Gerekten Kserkses'in Avrupa'ya srmedii Asyal ulus mu kalmtr?
Askerlerine iirmek iin, byk rmaklar dnda, hangi rman suyu yetebilir? Uyruu altndaki
uluslarn kimi gemi donatyor, kimi kara ordusu hazrlyordu, kimileri atl birliklerin yiyecei ile
urayordu, bakalar savalardan baka atlar iin tat gemileri donatmakla da ykmlydler,
daha bakalar gemikprlerin yapm iin zel uzun gemiler, kimileri de yiyecek ve gemi
hazrlyordu.
22. Birinci sefer, Athos Da dolanlrken batankara gittii iin, nce bu dada hazrlk
almalarna balamt ve yldan beri sryordu; Khersonesos'daki Elaius'da demir zerinde
gemiler bulunduruluyordu, bu balant limannda her ulustan birok insan toplanmt, gemiler bunlar
ekipler halinde getiriyor, nbetlee ve kam altnda kaz ilerinde altrlyorlard; ayn ie Athos
Da evresinde oturanlar da katlyordu. in banda iki Pers, Megabazos olu Bubares ile Artaios
olu Artakhaies vard. Athos, byk ve nl bir dadr, denize ular, zerinde insanlar yaar.
Anakaraya baland ynde aa yukar on iki stad geniliinde bir kstak bulunur, bylece bir
yarmada olur; burada da alalr, ova olur, zerinde pek yksek olmayan tepecikler vardr. Bu ova,
kylarnda Akhantos'un bulunduu deniz ve Torona'nn karsna den kylar arasndadr. Athos'un
balad kstak zerinde bir Yunan kenti olan Sane bulunur; Sane'nin berisinde, Athos'un bulunduu
yanda Perslerin anakaradan ayrp birer adal kent haline getirmek iin uratklar baka kentler
vardr: Bunlar, Dion, Olophyksos, Akrothoon, Thyssos ve Kleonai kentleridir. Athos Da'ndaki
siteler bunlardr.
23. Kaz yle yaplyordu: Barbarlar ksta uluslar arasnda bltrmlerdi; Sane kentine
doru dmdz bir izgi ekilmiti; hendek belli bir derinlie indii zaman, ekiplerden bir blm
aada toprak kazarken, brleri biriken topra iskeleden iskeleye aktararak yukarya
karyorlard; yukardakiler de topra alp kazlan yerin uzana serpiyorlard. Fenikelilerden
bakalar bu ii bir daha yapmak zorunda kalyorlard: Kazdklar yerin iki yan durmadan kyordu,
kanlmaz bir eydi, nk hendein st ile altn ayn genilikte tutuyorlard. Oysa Fenikeliler ki,
bu gibi ilerde stlerine yoktur, zeklarn gstermilerdi. Kura ekilip de kendilerine rastlayan yer
belli olunca, hendein st yann alttaki kanaln geniliinden iki kat daha geni tutmulard; i
ilerledike yava yava daraltyorlard; dibe vardklar zaman onlarn am olduklar kanal,
brlerininki ile tpatp ayn genilikteydi. Kurduklar kampn yaknnda bir ova vard, orada bir eit
pazar yeri kurulmutu; Asya'dan bol un geliyordu.
24. Dnyorum da Kserkses bu ii herhalde gsteri olsun diye yapyordu diyorum kendi
kendime; gcn gstermek ve antlar brakmak hevesine dm olmalyd; zira bu eziyete

katlanmadan da gemiler kstan zerinden ekilebilirdi; oysa iki denizin arasna yan yana iki trirem
geebilecek genilikte bir kanal almasn emretmitir. stelik Strymon zerine atlacak kprnn
atsn da bu da kazananlar koyacaklard.
25. Bu ilerden baka, kprlerin yapm iin papirs, keten ve kenevir liflerinden halatlar
hazrlanyordu; ayrca Yunanistan'a geirilecek ordunun askerleri ve hayvanlar a kalmasnlar diye
yiyecek depolar yapmak grevi de Fenikelilerle Msrllara verilmiti. Bu maazalarn kurulacaklar
yerler uzun incelemelerden sonra seilmiti ve Asya'nn drt bucandan gemiler, dubalar dolusu
yiyecek tayorlard. Her ulus iin maazalar ayrlmt, bunlar doldurmakla ykmlydler.
Yiyeceklerin en byk blm Trakya'da Beyaz Yal denilen yerde toplanmt; brleri
Perinthoslularn Tyrodiza kentine, bir blm Doriskos'a, bir blm Strymon zerindeki Eion'a, bir
blm Makedonia'daki depolara gnderilmiti.
26. stihkm ve levazm servisleri bu ilerle urayorlard, Kserkses toplanan kara ordusu ile
birlikte Sardes zerine yrmeye balamt. Ordu, Kappadokia'daki Kritalla'dan yola kmt;
Kserkses'in komutasnda anakaray geecek olan btn birlikler iin toplanma yeri olarak buras
seilmiti. Satraplardan, en iyi donatlm birlikleri getirip kraldan, sz vermi olduu armaanlar
alan hangisiydi? Bunu syleyemeyeceim, hatta bunu meydana karmak iin bir geit treni yaplm
olup olmadn da bilmiyorum. Halys rman geip Phrygia'ya ve lke iinde yrnerek Kelaina'iye
varld, Maiandros'un kaynaklar buradadr, Maiandros'a eit bir rmak olan Kataraktes de burada,
hatta Kelainai agorasnda kaynar ve Maiandros'a karr. Marsyas Silenos'un derisinden yaplm
olan tulum da gene bu kentte asldr; Phrygiallarn anlattklarna gre Apollon diri diri derisini
yzm, duvara asmtr[299].
27. Bu sitede bir Lydial oturuyordu, Atys olu Pythios; bu adam orduyu ve kral byk bir
cmertlikle arlad; hatta para yardm yaparak sefer giderlerine de katlmak istedi. Bu cmertlik
karsnda Kserkses, yanndakilere sordu, kim oluyordu bu Pythios ve varl neydi ki, byle bir
neride bulunabiliyordu. "Kral," dediler, "bildiin altn nar ve altn asma daln [300] baban
Dareios'a armaan eden adam budur; bugn de bildiimiz en zengin insan, senden sonra odur."
28. Kserkses'in az ak kald. O zaman onunla kendisi konutu, serveti ne kadar diye sordu.
"Kral," dedi Lydial, "senden saklayacak deilim, ne kadar olduunu ben de bilmiyorum deyip
susmayacam da; ne kadar olduunu ok iyi biliyorum, sana da ayrntlaryla aklayacam. nk
senin Hellen kylarna doru inmekte olduunu haber alnca, sava giderlerine katlmak istediimden,
varm youmu hesap ettim, hesaplarn verdii sonuca gre, iki milyon gm ve drt milyon Dareios
stateri tamamlamak yedi bin altn eksik. Bunlar senin emrine veriyorum; benim daha geride klelerim
ve mlklerim var, beni bol bol geindirir."
29. Byle konutu, bu szlerden holanan Kserkses yle cevap verdi: "Lydial ev sahibi, ran'dan
ktmdan beri beni ve ordumu byle karlayan ve sava bteme yardm iin hazinesini
kendiliinden nme seren bir kimseye rastlamadm; bunu bir sen yaptn. Askerlerimi prensler gibi
arladn, bana byk bir para yardm yapmak istedin. Buna karlk ben de sana u erefi

veriyorum: Bundan sonra benim resmi konuumsun, drt milyon staterine gelince, yedi bin darik de
ben sana kendi cebimden veriyorum, yuvarlak hesap olsun ve biz de sana bu kadarck bir iyilikte
bulunmu olalm. Elindekilerin hepsi senin olsun ve her zaman byle eli ak bir adam olarak kal; ne
imdi, ne de gelecekte byle davrandna piman olmayacaksn."
30. Ve dediini yapt, sonra yola koyuldu. Phrygia kenti Anaua'nn ve tuz karlan bir gln
yanndan geti, byk bir Phrygia kenti olan Kolossai'ye geldi; Lykos rmann bir yarktan akp
kaybolduu yer burasdr; aa yukar be stad tede gene yeryzne kar ve Maiandros'a karr.
Kolossai'den kan ordu Phrygia ve Lydia'y ayran snra, Kydrara'ya geldi, burada topraa akl bir
dikmeta vard, Kroisos tarafndan diktirilmitir ve zerindeki yazt snr gstermektedir.
31. Phrygia'dan Lydia'ya geildi. Yol ikiye ayrld, sol yan Karia'ya, sa yandan Sardes'e doru; bu
yol tutulursa Maiandros'u amak gerekir ve oradan hnerli ustalarn has buday ve lgn aa
ieklerinden bal kardklar Kallatebos kentine varlr. Kserkses bu yolu tuttu; bu yolda bir nar
aac grd, o kadar gzeldi ki dallarna bir altn ta ast ve korumak zere yanna lmszlerinden
birini brakt[301]. Ve ertesi gn Lydia bakentine girdi.
32. Sardes'e varnca Yunanistan'a haberciler gndererek toprak ve su istedi, sitelere Byk Kral'
karlamak zere lenler hazrlanmas iin haber yollad. Atina'ya ve Lakedaimon'a toprak istemek
iin kimse gndermemiti[302], bunlarn dnda her yere gnderdi. Yeniden toprak ve su istemesinin
nedeni uydu: Eskiden Dareios'un emrine ba ememi olanlarn imdi korkup dize geleceklerini
sanyordu ve adamlarn, bu ngrnn doru kp kmayacan anlamak iin gnderiyordu.
33. Sonra Abydos'a gitmek zere hazrlklara balad, bu arada Hellespontos'ta Asya ile Avrupa'y
birletirecek kpr iin boyunduruk kuruluyordu. Hellespontos Khersonesos'unda Sestos ve Madytos
illeri arasnda, ky Abydos'un karsnda denize doru inen sarp kayalktr. Sonradan, ama ok
sonradan deil, Ariphron olu Ksanthippos'un komutas altndaki Atinallarn Sestos valisi ranl
Artayktes'i diri diri diree akm olduklar yer burasdr; bu adam sk sk Elaius'daki Protesilaos
tapnana kadn gtrr, gnah ilerdi[303].
34. Abydos'dan balayarak, kynn bu noktasna doru kpr kurmakla grevli olan iiler iki
kpr yapyorlard; birisi iin Fenikeliler beyaz keten kenevir lifi, br iin Msrllar papirs lifi
kullanyorlard. Abydos'dan kar ky yedi staddr. O byk frtna kt zaman iki ky yeni
birlemiti ki, btn halatlar koptu, sonuna gelmi olan i mahvoldu.
35. Bunu duyan Kserkses fena fkelendi; Hellespontos'a yz sopa ekilmesini ve bir ift buka
taklmasn emretti. Hatta bunu bile iittim: Cellatlar gndermi, "Hellespontos'u kzgn demirle
dalayn" demi. Denizi dverlerken lgn olduu kadar baya kfrler de savuracaklard: "Deniz,
deniz, sana bu cezay efendin ektiriyor, nk ondan hibir ktlk grmediin halde, sen ona
ktlk ettin. stesen de istemesen de Byk Kral seni geecek. Hi kimsenin sana kurban kesmemesi
hakl, nk sen sular pis ve ac bir dereden baka bir ey deilsin."[304] Denize uygulad cezalar
bunlard; kpr yapm ile grevli olanlara gelince, onlarn da kafalarn kestirdi.

36. Byk iler yapan adamlar nankr ilerinin kurban oldular, yeni mhendisler geti iin bana.
Baknz nasl attlar kprleri: Elli krekli gemilerden ve triremlerden yz altm tanesini yan
yana balayp kpr tamal olarak koydular, bu Euxeinos'dan yana oland, br yan iinde
tamalk olarak yz on drt gemi kullandlar; gemilerin eksenleri Pontos ile a yapt iin
Hellespontos'un akntsna paralel dyorlard ve bylece aknt, halatlara binen yk artrm
olmuyordu; birbirine bal olan gemileri ayrca ok byk demirler atarak pekitirdiler, kprlerden
biri iin Pontos tarafna, o ynden gelip Hellespontos'da esecek rzgrlara kar; br iin de Ege
Denizi'nden ve bat kylarndan yana, Zephyros ve Notos'a kar[305] Pontos'a ileyen kk
gemilerin geebilmeleri iin yerde aralk braktlar. Bu bittikten sonra, karadan balayarak
halatlar ekmeye giritiler, bu i iin aa bocurgatlar kullanyorlard; bu sefer keten kenevir
lifleriyle papirs ayr ayr kullanmyorlard, her iki kpr iin de drder papirs ve ikier keten
kenevir lifinden yaplma halat gerdiler. Bu iki cins halat, kalnlk ve gzellik bakmndan eittiler,
ama keten kenevir liflerinden olanlar daha salamdlar; bir dirsei bir talant ekiyordu. Kprnn
ats bylece atldktan sonra, kprnn enine uygun byk kalaslar kesildi; bunlar da pe pee
dizildikten sonra stten baladlar; daha sonra bunlarn zerine gzelce bir tahta taban dediler;
zerine bir kat toprak ektiler, dzelttiler, en son iki yanna korkuluklar koydular, yk hayvanlar ve
atlar denizden rkmesinler diye.
37. Kprler bitmiti, Athos Da'ndaki ilerin de, hem kanaln, hem de deniz ykseldii zaman
azlar tkamasn diye giri ve kta yaplan yksek dalgakranlarn bittii haberi gelince, k
Sardes'de geirmi olan ordu, ilkbaharda btn eksiklikleri tamamlanm olarak Abydos'a doru yola
kt. Gne gkyznde her zamanki yerindeyken tutulduu zaman ordu yola km bulunuyordu,
gne grnmez olmutu, hava dnyann en gzel havasyd, hi bulut yoktu ve gn ortasnda gece
olmutu. Bu grlmemi olay karsnda Kserkses tasaland ve Maglardan olayn neye
yorulabileceini sordu. Onlar yle akladlar: Tanr, Yunanllara kentlerinin kararacan haber
veriyordu, "nk" dediler, "nasl gelecei bize Ay haber verirse, Yunanllara da Gne haber
verir." Bu yorumdan pek holanan Kserkses yeniden yola dt.
38. Ordu yeniden yola koyulduu zaman bu tanrsal olaydan pek korkmu olan Lydial Pythios,
krala kar gstermi olduu cmertlie gvenerek Kserkses'e geldi ve unlar syledi: "Efendimiz,
senden bir dilekte bulunmama izin ver, senin iin yerine getirilmesi ok ufak, ama benim gzmde
ok byk dilek." Kendisinden bambaka bir dilekte bulunulmasn bekleyen Kserkses, dilei ne ise
sylemesini, yapacan bildirdi. Bu gzel szlerle cesareti artan Lydial: "Efendimiz," dedi, "be
ocuum var, hepsi de senin yannda Yunanistan seferine kyorlar. Ey kral, yal olduumu
gryorsun, bana ac; oullarndan birini, byn azat et, beni ve servetimi korusun; br drdn
al git ve btn tasarlarn dilerim yerine gelsin, geriye yle dn!"
39. Yrei tiksinti ile dolan Kserkses u szlerle cevap verdi: "Alak! Yunanistan seferine ben
kendim giderken, oullarm, kardelerimi, yaknlarm ve dostlarm gtrrken, sen nasl oluyor da
oullarndan birisi iin byle bir ey dnebiliyorsun, sen ki benim klemsin! Sen ki btn ailenle,
hatta karn da alp peimden gelmeliydin! imdi unu bil, insan iin kulak yrein kapsdr; eer

yrek erdemli szler duyarsa, batan aa sevin duyar; ama eer bunlarn tersini duyarsa fkeyle
kabarr. Sen bana konukseverlik gsterdin, davrann yalanc karmayan sunular verdin, ama
cmertlikte Byk Kral' geemezsin, bununla vnemeyeceksin. Sen ki bugn kendini yakk almaz
dncelere kaptrdn, layk olduun cezay grmeyeceksin. Bana kar gstermi olduun
konukseverlik seni ve drt olunu kurtaryor; ama o beincisi, senin en ok sevdiin, seni onunla
cezalandracam." Bu cevab verdikten sonra, bu eit ileri yapanlara emretti, Pythios'un byk
olunu bulacaklar, ikiye blecekler, lnn yarsn ordunun getii yolun bir yanna, br yarsn
br yanna koyacaklard.
40. Emir yerine getirildi ve ordu bu iki insan parasnn arasndan geti[306]. En bata tama
kollar ve yk hayvanlar gidiyordu; sonra her rktan ayrm yaplmadan toplanm karmakark
savalar. Birliklerin yars bunlardan oluuyordu. Sonra bir aralk. Bunlarla Byk Kral'n arasna
bir sayg aral braklyordu. Bata kraln Persler arasndan seilmi bin atldan kurulu zel birlii;
sonra bin mzrakl, bunlar da btn birliklerden seilerek ayrlm, mzraklarnn ucu yere bakyor;
sonra gz alc koumlar vurulmu on kutsal at, bunlara Nesaion diyorlar. Bu Nesaion ad, Media'nn
geni bir ovasndan geliyor, bu gzel hayvanlarn yetitii Nesaion Ovas. Bu on attan sonra, Zeus'n
sekiz beyaz sava at koulu kutsal arabas; atlarn arkasnda yaya bir src, elinde dizginler; nk
bu tahta hibir lml oturamaz. Bu arabann arkasnda Kserkses'in kendisi, koum atlar Nesaion
cinsinden[307]. Src, arabann yannda yryor, bir Pers, Otanes olu Patiramphes.
41. Kserkses, Sardes'den beri byle yolculuk yapyordu, arada can isterse kendi arabalarn
brakyor, kapal bir arabaya biniyordu. Arkasndan en soylu ve en yiit olanlardan seilmi bin
mzrakl, bunlar mzraklarn her zamanki gibi tutuyorlar. Bunlar, hepsi iinden seilmi bin baka
atl izliyordu ve bu atllardan sonra Pers birlikleri arasndan derlenmi on bin kiilik sekin bir
birlik; bunlar yaya; ilerinden bin tanesinin mzrak saplarnn ucu sivri demir deil altn bir nar;
bunlar br dokuz bin kiinin evresini almlard, bu dokuz bin kii onlarn ortasnda yryordu,
mzrak saplarnn ucunda gm narlar bulunuyordu. Mzraklarn ular yere dnk olarak
tayanlarda da gene altn narlar vard ve Kserkses'in hemen arkasnda yryenlerinki altn elmayd.
Bu on bin kiiden sonra on bin Pers atls geliyordu. Bu atllardan sonra iki stad bir aralk ve ordunun
geri kalan blm, karmakark birlikler.
42. Ordu, Lydia'dan Kaikos rmana ve Mysia'ya ynelmiti; Kaikos'u getikten sonra Kane
Da'n sola alarak Atarneos iinden Karene kentine doru yrd. Bu kentten sonra Atramytteion
kentini ve Pelasg sitesi Antandros'u geerek Thebe Ovas'na indi. da Da'n soluna alarak lion
topran geti[308]. Ve orada gece da eteklerinde konaklamlarken bora patlad, zikzak gezinen
yldrmlar dt ve olduka nemli sayda kurban verdirdi.
43. Ordu Skamandros rmana varmt; Sardes'den yola ktklarndan beri ilk olarak su sknts
ekildi, askere ve hayvana yetecek kadar su bulunamad. Bu rmaa ulatklar zaman Kserkses,
Priamos Pergamon'unun bulunduu tepeye kt, evreyi seyretmek istiyordu. Seyretti, orada geen
nl olaylar dinledi ve lion Athene'si iin dourmam bin inek kurban etti, bu arada Maglar bu

kahramanlar toprana sular serpiyorlard. Bu trenler bittikten sonra bir gece rknts kamp allak
bullak etti. Gn ynca, Rhoiteion, Ophryneion, Dardanos kentleri (bu sonuncusu Abydos topraklar
snrndayd) sola ve Troyallar soyundan olan Gergithleri saa alarak yola kld.
44. Abydos'a vardlar, burada Kserkses btn orduyu gzden geirmek istedi. Daha nce burada
yksek bir yere, kral iin bu maksatla beyaz mermerden bir tribn kurulmutu, bunu kraln istei
zerine Abydos mermercileri yapmlard. Oraya geti ve kyda toplanm olan kara ordusunu ve
donanmay seyretti, sonra bir deniz sava gsterisi yaplmasn istedi. Bir deniz sava taklidi
yapld ve Sidonlu Fenikeliler kazandlar. Kral manevralar pek beenmiti.
Kserkses Artabanos Konumas
45. Btn Hellespontos gemi doluydu, btn Abydos kylar ve topraklar insanla kararmt,
bunlar grd ve kendini kutlad; sonra alamaya balad.
46. Artabanos, amcas, farkna vard; bata Kserkses'i Yunanistan'a kar yrmek dncesinden
caydrmak iin fikrini aka ortaya koymu olan adam bakt ki, Kserkses gzyalar dkyor, neden
olduunu sordu gizlice: "Ey kral," dedi, "az nce sevinliydin, imdi alyorsun, bu iki davrann
birbirinden ne kadar baka." "unun iin ki," diye cevap verdi Kserkses, "insan mrnn ksal
geldi aklma, yreim kabard, gzlerimizin nndeki u insanlardan, u kalabalk ierisinden, yz
sene iinde bir teki bile kalmayacak!" Artabanos sz ald: "Bir mr boyu, acmaya daha ok layk
olan nice olaylar grrz; zira bu ksa mr iinde bunlardan ya da bakalarndan bir tek kii yoktur
ki, ara sra deil sk sk, yaamaktansa lmek daha iyi diye dnmesin, zira hibir mutluluk srekli
deildir. zerine ken felaketler, aznn tadn karan hastalklar, bu ksack mr ona ok uzun
gsterir. te bunun iin eziyet eken birisi iin lm, insana en iyi snak gibi gelir; ama tanr bize
tatl eyler de tattrr ve bizi aldatan da onun kskanlndaki bu inceliktir."
47. Sonra Kserkses konutu: "Artabanos, insan byle yaayacak olduktan sonra hi konumayalm
daha iyi; hazinelerimizi koyacak yer bulamazken bahtszlktan sz amayalm. Yalnz unu syle bana:
O ryamza giren grnt, o kadar ak seik grnm olmasayd, gene eski fikrinde direnecek, beni
Yunanistan'a yrmekten alkoymaya alacak mydn, yoksa bugn baka trl m dnecektin?
Rica ederim, hi ekinmeden cevap ver." "Kral," diye cevap verdi Artabanos, "dilerim ki,
ryamza girmi olan bu grnt bizi isteklerimize uygun bir sonuca ulatrsn! Bana gelince, ben
bugn de aklm dolduran btn br glklerin yan sra, bunlarn hepsinden baskn iki korkun
dmann senin karna dikildiini gryorum ve iimi byk bir korku kaplyor."
48. Bu szler zerine Kserkses yle dedi: "Kt yrekli adam, neymi bu benim iin en kt olan
iki dman? Yaya askerimin says m gzne az grnyor veya Yunan ordusunun sayca
bizimkinden o kadar ok olacan m dnyorsun? Yoksa donanmamz m onlarnkinden daha
zayf? Yoksa her ikisi de mi? Bu ynden hazrlklarmz yeterli bulmuyorsan, hemen yedek bir ordu
da kurabiliriz..."
49. Bu szleri Artabanos'un cevab izledi: "Hayr kral, azck akl olan kimse bu ordu iin zayf

diyemez, donanma iin de yle. Eer say artarsa, dediim o iki dman daha da korkun olur. nk
bu iki dman, kara ve denizdir. Eer frtna patlarsa bu donanmay, senin donanman iine
alabilecek, gemilerini barndrabilecek bir tek liman yoktur yeryznde. Byle bir limandan, hi
olmazsa bir tane olmalyd; kadrgalarn gnderecein anakara boyunca byle bir liman yoktur. Elde
uygun bir liman olmaynca talih insana hkmeder, insan talihe deil. ki dmanndan birini
gsterdim; imdi sana ikincisini syleyeceim. Bak neden toprak da dmanlarnn safndadr? Eer
nne bir engel kmazsa daha uzaa gideceksin, zira insan baarya doymaz; ama sen yrdke
onun dmanl da artacak. Bunu, kimsenin sana kar duramayacan dnerek sylyorum. Sen
ilerledike, bir sre sonra ordunda alk balayacak. Gerek bilgelik kayg ile dnmektir, her
talihsizlii hesap etmek, ama bir kere eyleme getikten sonra da cesur olmaktr."
50. Kserkses yle cevap verdi: "Artabanos, baa gelebilecek btn terslikleri birer birer ve
geree yakn olarak inceliyorsun. Ama o kadar korkma, her eyi byle hesaplamaya kalkma. nsan
her eyi byle uzun uzadya inceler, her eyi ayn planda tutarsa hibir ie el sremez; kendine
gvenip ktsn de gze almak, batan korkak davranp bama bir ey gelmesin de ben baardan
da vazgetim demekten daha iyidir. Zaten btn dnceleri eletirip de sonunda doru olan kendin
syleyemezsen, sen de sana kar dnenler gibi yanla dersin. kisi de ayn eydir. Doru olan
bilen kimdir? Byle birisi yoktur sanyorum. Oysa yalnz eyleme geen kimse baarya ulaabilir; her
eyi hesap edenler ve hep ikircikli kalanlar iin ise baar yoktur. Perslerin gc nerelere kadar
uzanyor, gryorsun; eer benden nceki krallar da senin gibi dnenlere kulak vermi olsalard
Persler hibir zaman bugnk duruma gelemezlerdi; tehlikeyi gze aldklar iindir ki, byle
ykselebildiler. Byk iler byk tehlikelere atlmadan gerekletirilemezler. te biz de onlarn
katna eriebilmek iin yanp tututuumuzdan, yln en gzel mevsiminde yola ktk ve alk belasna
ya da baka bir talihsizlie uramadan, btn Avrupa'y dize getireceiz ve ondan sonra lkemize
dneceiz. Yanmzda ok yiyecek tayoruz, ayrca alacamz topraklarn ve uluslarn ekinleri de
var; ordumuzu gebelerin deil, iftilerin topraklarna gtryoruz."
51. "Ey kral," dedi Artabanos, "mademki hibir eyden ekinmiyorsun, bari u dm dinle: Bu
kadar karmak iler zerinde laf uzatmak doru deil. Kambyses olu Kyros, btn onia'y Atina
dnda, Perslere hara vermek zorunda brakt. Sen bu oniallar ne yap yap, atalarnn karsna
karma; onlar olmadan da biz dman yenebiliriz. Eer bizimle beraber gelirlerse, ya anayurtlarn
kleletirdikleri iin insanlarn en haksz olacaklar ya da onlarn kurtulular iin alacak ve
insanlarn en hakllar olacaklardr. u eski sze de kulak ver: Nasl balayaca bilinir, nasl
bitecei bilinmez..."
52. Kserkses buna u cevab verdi: "Artabanos, dncelerinin iinde en yanl olan budur:
oniallarn dman safna gemelerinden korkuyorsun; oysa biz onlarn bize ballklarnn
kantlarn grdk; Skyth seferinde Dareios'un yannda sen de vardn, kendin de biliyorsun; Pers
ordusunun yok olmas ya da kurtulmas onlarn eline kalmt: Onlar doru ve ak davrandlar,
kallelik yapmadlar[309]. Bunu bir yana brakalm; ocuklar, karlar, mallar mlkleri hepsi kendi
kentlerinde kald, byle bir tehlikeyi gze alabilmeleri dnlemez. Onun iin bundan da korkun

olmasn; bana, hanedanma ve otoriteme gven; zira btn herkes iinde krallk asam sana, yalnz
sana emanet ediyorum."
53. Grme sona erince Kserkses, Artabanos'u Susa'ya gnderdi, sonra ileri gelen Persleri
artt, bunlar huzuruna getirilince unlar syledi: "Persler, sizi buraya yiitlik gstermenizi,
Perslerin zaferlerle dolu gemilerine, bu parlak ve deerli mirasa leke srdrmemenizi rica etmek
zere ardm; her birimiz tek tek ve toplu olarak btn abamz harcamalyz, zira silahlarmzn
baars hepimizi eit olarak ilgilendirir. Sizden bu savaa drt elle sarlmanz unun iin istiyorum
ki, bana dediklerine gre, yiit uluslara kar yryoruz; eer onlar yenersek, artk ordumuzun
karsna kabilecek bir g kalmayacaktr. imdi aln yazsnn Pers imparatorluunu ellerine
brakt tanrlara dua edelim, sonra da denizi geelim!"
Pers Ordusu Avrupa Topraklarnda
54. O gn gei iin hazrlklar yapld, ertesi sabah kprlerde eitli ttsler yaktlar, mersin
dallaryla sslediler ve gnein douunu grmek iin beklediler. Yldz grnd zaman, Kserkses
altn bir kupadan denize adak serpti ve gnee dnerek dua etti; Avrupa'nn son snrlarna ulancaya
kadar nn kesecek bir olayn kmasna izin vermemesini diledi. Duasn bitirdikten sonra altn
kupay ve ayrca altn bir krateros ile Perslerin akinakes dedikleri ulusal kllarn denize att.
Bunlar niin dalgalarn arasna atyordu? Gnee adamak iin mi, yoksa Hellespontos'u sopayla
dvdrm olmasndan tr pimanlk duyuyordu da onun iin mi, iyi bilmiyorum.
55. Tren bitti ve gei balad. Kprlerin birinden, Euxeinos ynnde olanndan yayalar ve
atllar geiyordu; Ege Denizi ynnde olanndan ise yk hayvanlar ve br ordu servisleri
geiyordu. Bata on bin kiilik Pers kolordusu yryordu, hepsinin banda elenkler vard; bunlar
br uluslardan derlenmi olan kark birlikler izliyordu. Bunlar ilk gn getiler; ertesi gn nce
atllar ve mzrakllarn temrenleri yere dnk olarak getiler; bunlarn da balarnda elenkler vard;
sonra kutsal atlar ve kutsal araba; hemen arkasndan Kserkses, mzrakllar, bin atl ve en son ordunun
btn geri kalan blm. Bu arada gemiler de kar kyya gemilerdi. Kraln en son gemi olduu
sylentilerini de iitmiimdir.
56. Avrupa'ya geen Kserkses durup, boaz kam altnda gemekte olan ordusuna bakt. Gei
aralksz olarak yedi gn yedi gece srd, bir an bir duraklama olmad. Bu kylarda oturanlardan
birisi diye anlatrlar, az nce Hellespontos'u gemi olan Kserkses'e bakm: "Ey Zeus," demi;
"mademki Yunanistan' batrmak istiyordun, ne diye bu Persin klna brndn ve Zeus adn
Kserkses ile deitirdin? Bunlar olmadan da pekl yapabilirdin yapmak istediini!"
57. Boaz gemiler, yola dzlmlerdi ki, grlmedik bir olayla karlatlar; ama Kserkses
bunu nemsemedi, oysa ne anlama geldiini kolayca anlamt: Bir ksrak tavan dourmutu. Ne
anlama geldiini bulmak kolayd demitim: Kserkses, Yunanistan zerine parlak, grkemli bir ordu
sryordu, ama aln yazs onu kendi bann derdine dp lgn gibi gene o lkeye kamaya
zorlayacakt. Daha Sardes'deyken de gene byle grlmemi bir olayla karlamlard: Bir dii
katr dourmutu, doan katrn hem erkek, hem de diilik organlar vard; erkeklik organlar diilik

organlarnn zerindeydi.
58. Kserkses bu iki olaya aldrmamt; kara ordusu ile birlikte yoluna devam etti. Donanma
Hellespontos'tan kyordu, srtn kara ordusuna dnm ky boyunca gidiyordu; batya ynelmiti,
Sarpedon Burnu'nu tutacak ve ald emre gre, oralarda bir yerde demirleyecekti; kara ordusu
tanyerine ve gndousuna ynelmiti, Athamas kz Helle antn [310] sana, Kardia kentini soluna
alarak ve Agora denilen kentin dosdoru iinden geerek Khersonesos'da ilerliyordu. Oradan Melas
Krfezi'nin evresini izleyerek ve bu krfeze adn vermi olan ve byle bir ordu iin yeteri kadar
suyu olmadndan kuruyuveren Melas rman geerek batya yneldi. Aiol kenti Ainos'u ve
Stentoris Gl'n geerek Doriskos'a ulat.
59. Doriskos, Trakya'da bir yerdir, geni ovadr, ortasndan byk bir rmak olan Hebros akar;
burada Byk Kral'n bir kalesi vard Doriskos kalesi denilen kale, Dareios burada bir garnizon
brakmt ve Skyth seferinden beri buradayd. Askere ekidzen vermek, birliklere ayrmak iin
buras Kserkses'e uygun grnd, bu arada saym da yaplacakt; bunlar yapld. Donanma da tam
takm Doriskos'a ulamt; gemilerin kaptanlar, Kserkses'in buyruu zere, gemilerini Doriskos'a
yakn kylara ektiler, Samothrakelilere ait bir kent olan Sale ve Zone kenti buradadr ve bu kylar
Serrheion Burnu'na kadar uzanr. Bu lke eskiden Kikonlarnd. te bu kylara varnca gemileri
karaya ektiler, bu arada Kserkses orduda saym yapmakla urayordu.
Kserkses Ordusunun Saym
60. Blgelerden toplanan asker says ayrntl olarak ne kadard, bunu iyi bilemiyorum (nk bu
bilgi hibir yerde yok). Ama kara ordusunun says toplam olarak yz yetmi myriad kiiye
ykseliyordu284. Saym yle yaplmt: Belli bir yere on bin kii konuyor, gzelce istif ediliyor,
evresine bir ember iziliyordu; ember izildikten sonra on bin kii oradan karlyor ve ember
izgi boyunca bel hizasnda bir ta duvar rlyordu. Duvar rldkten sonra ieriye baka on bin
kii sokuluyordu ve byle byle btn asker saylm oluyordu; saym bittikten sonra uluslarna gre
ayrlyorlard.
61. Sefere katlan uluslar unlard: Bata Persler; donanmlar yle: Balarnda tiara dedikleri
yumuak kee balk, stlerinde kollu zrhlar, bunlar balk pullar gibi demir pullarla ve pek gzel
ilenmi, ayaklarnda geni poturlar; maden kalkanlar yerine sorkun aacndan yaplma kalkanlar
tayorlard, bunlar sadaklarnn zerine asmlard; ksa mzraklar, byk yaylar ve kam oklarla
silahlanmlard, ayrca kemerlerinde sa bacaklarna sarkan hanerleri de vard. Balarnda
Kserkses'in kars Amestris'in babas Otanes bulunuyordu. Perslere eskiden Yunanllar Kephen,
Perslerin kendileri ise Artae derlerdi ve komular da onlar bu adla anard. Danae ile Zeus'n olu
Perseus, Belos olu Kepheus'un yanna gelip bunun kz Andromeda ile evlenmi ve bir olu olmutu;
oluna Perses adn vermi ve bunu erkek ocuu olmayan Kepheus'un yerine gemek zere orada
brakmt; Persler yeni adlarn bu ouldan almlardr.
62. Medler de onlar gibi kuanmlard; bu niforma zaten Medlerindi, Pers kaynakl deildi.

Medlerin banda Tigranes adnda bir Akhaimenid bulunuyordu; bunlar eskiden Arianlar diye
tannrlard; Kolkhisli Medeia, Atina'dan Arianlar lkesine geldikten sonra adlar deimitir;
Medlerin kendileri byle anlatrlar. Kissiallar da Persler gibi kuanmlard, yalnz balarnda kee
yerine sivri klah vard. Kissiallar Otanes olu Anaphes'in komutas altndaydlar. Persler gibi
giyinmi olan Hyrkaniallarn banda, sonradan Babil valisi olan Megapanos bulunuyordu.
63. Asurlular seferde tun lamellerden rlm balk giyiyorlard, bu eski bir barbar geleneidir,
nasl bir ey olduunu anlatabilmek zordur; kalkan, mzrak ve hanerleri Msrllarnki gibidir, ayrca
stlerine demir iviler akl aa topuzlar ve keten zrhlar tarlar. Bunlara Yunanllar Suriyeli,
barbarlar Asurlu derler. (Arada Khaldeallar diye anldklar da olmutur.) Balarnda Artakhaies
olu Otaspes bulunuyordu.
64. Baktrianlar Medlerinkine pek benzeyen bir balk giyiyorlar, ulusal silahlar olan kam yaylar
ile ksa mzraklar tayorlard. Skyth soyundan olan Sakalarn balarnda, koni biiminde dz duran
kat takkeler vard; ayaklarna bol poturlar giyiyorlard, lkelerine zg yaylar ve hanerleri, ayrca
balta yerine kendi ulusal sagarisleri vard. Skythlerin Amyrgia kabilesinden olduklar halde bunlara
Sakesler deniliyordu. Baktrianlar ve Sakesler, Dareios'un Kyros kz Atossa'dan doan olu
Hystaspes'in komutas altndayd.
65. Hintliler, o aatan karttklar giysilerini giyiyorlard [311], yaylar ve oklar kamtand,
oklarnn ucu demirliydi. Donanmlar byleydi ve savata Artabatos olu Pharmazathres'in
buyruuna verilmilerdi.
66. Arilerin yaylar Medlerinki gibiydi, bunun dnda donanmlar Baktrianlarla aynyd. efleri
Hydarnes olu Sisamnes'ti. Parthlar, Khorasmialar, Sogdular, Gandarlar ve Dadikler, seferde
Baktrianlar gibi donatlmlard. efler unlard: Parthlarn ve Khorasmiallarn efi Pharnakes olu
Artabazos, Sogdularn Artaios olu Azanes, Gandariallar ile Dadiklerin Artabanos olu Artyphios.
67. Kaspienliler deri abalar giymilerdi, kendi uluslarna zg kam yaylar ve palalar vard;
donanmlar byleydi, balarnda Artyphios'un kardei Ariomardos vard. Sarangiallar ac renklerle
boyanm giyimleriyle gze arpyorlard; dizlerine kadar kan izmeleri vard, Med yaylar ve
mzraklar tayorlard. efleri Megabazos olu Pherendates'di. Paktyallar krkl deriler
giyiyorlard, kendi ulusal yaylarn ve hanerlerini tayorlard; thamitres olu Artayntes'in
komutasndaydlar.
68. Utiallar, Mykler ve Parikanlar, Paktyallar gibi giyinmilerdi, Utiallarla Myklerin banda
Dareios olu Arsamenes, Parikaniallarn banda ise Oiobazos olu Siromitres bulunuyordu.
69. Araplar uzun entarilerini bir kemerle skyorlar ve sa ellerinde tersine gerebildikleri byk
yaylar tayorlard. Ethiopiallar panter ve aslan postlarna brnmlerdi; palmiye saplarndan
yaplm, ok byk, en az drt dirsek uzunluunda yaylarn sallyorlard, oklar kkt ve kamtan
yaplmt; ularna demir yerine sivri talar konulmutu, mhr kazmak iin kullanlan talardan.
Mzraklar da vard, ucundaki sivrilik yerine bilenmi gazal boynuzu konmutu, ellerinde ivi akl

kocaman sopalar tayorlard, savaa gvdelerinin yarsn tebeirle, yarsn da krmz zincifre ile
svayp yle gidiyorlard. Msr'n st yannda oturan Araplara ve Ethiopiallara Dareios'un Kyros'un
kz Artystone'den olan olu Arsames komuta ediyordu. Dareios, karlar ierisinde en ok
Artystone'yi severdi ve ekile ilenmi altn bir heykelini yaptrmt.
70. Demek Msr'n gneyindeki Ethiopiallarla Araplar, Arsames'in buyruuna verilmilerdi;
gndousu ynnde oturan Ethiopiallar (zira seferde ikiye ayrlmlard), Hintlilerle ayn birlie
verilmilerdi; grnte br Ethiopiallardan, salarndan baka bir ayrlklar yoktur, yalnz
kendilerine zg bir konumalar vardr; Dou Ethiopiallar dz sal olurlar, Libya
Ethiopiallarnn salar ise dnyann en kvrck salardr. Bu Asya Ethiopiallarn donanmlar
hemen hemen Hintlilerinki gibiydi, yalnz balarnda atn aln derisinden yaplma balklar vard,
deri yele ve kulaklarla birlikte yzlmt; yele sorgu yerini tutuyordu ve atn kulaklar kaskat
dikeliyordu; turna kuu derisinden yaplma kalkanlar kullanyorlard.
71. Libyallar deriden acayip eyler giymekteydiler, demiri atete sertletirilmi mzraklar vard,
efleri Oarizos olu Massages'di.
72. Paphlagoniallar savaa rme balklar, kk kalkanlar, olduka ksa karglar, mzraklar ve
hanerlerle gidiyorlard; ayaklarnda bacaklarnn yarsna kadar gelen, kendilerine zg pabular
vard. Lygyallar, Matienler, Mariandynler ve Suriyeliler, Paphlagoniallarla beraberdiler. Bu
Suriyelilere Persler, Kappadokiallar derler. Paphlagoniallarla Matienlerin banda Megasidros
olu Dotos vard; Mariandynler ile Suriyeliler ise Dareios'un Artystone'den olma olu Gobryas'n
komutas altndaydlar.
73. Phrygiallarn donanmlar Paphlagoniallarnkine ok benziyordu, ama kk deiiklikleri
vard. Makedoniallara gre Phrygiallar, Avrupa'da oturduklar zaman Bryg adn tayorlard ve
onlarn komularydlar, Asya'ya getikten sonra yurtlar ile birlikte adlar da deimitir. Phrygia
kolonlar olan Ermeniler, Phrygiallar gibi giyiniyorlard ve bunlar da Phrygiallar gibi, Dareios'un
kzlarndan biriyle evlenmi olan Artokhmes'in buyruu altndaydlar.
74. Lydiallarn silahlar Yunanllarnkine ok benziyordu, Lydiallar eskiden Maioniallar adn
tarlard; imdiki adlarn Atys'in olu Lydos'dan almlardr ve eski adlar unutulmutur. Mysiallar
kendi lkelerinin balklarn giyiyorlard, ellerinde kk kalkanlar ve atete sertletirilmi
demirden karglar vard. Bu Mysiallar Lydia kolonlardrlar ve Olympos Da'na komu olduklar
iin bunlara Olymposlular da denilir. Lydiallarla Mysiallarn banda, Datis ile birlikte Marathon
kartmasn yapm olan Artaphrenes olu Artaphrenes vard.
75. Thraklar savaa tilki derisi balklarla gidiyorlard; zrh gmleklerinin zerine geni, alacal
pelerinler atmlard; ayaklarnda ve dizlerinde geyik derisinden pabular vard; mzrak, kk hafif
bir kalkan ve ksa bir haner tayorlard. Asya'ya getikten sonra Bithyniallar adn almlardr [312];
kendi dediklerine gre, eskiden Strymoniallar adn tarlarm, nk Strymon kylarnda
otururlarm; "Troyallarla Mysiallar" derler, "bizi kovdular ata yurdumuzdan." Bu Asya
Thraklarnn banda, Artabanos olu Bassakes vard.

76. .........[313] larntabaklanmam deriden kk kalkanlar vard; her biri Lykia ii ikier mzrak
tayordu; bakr balklar giyiyorlard, bu balklar sorgularla bezemilerdi ve kulaklarn zerinde
bakrdan yaplma kz boynuzlar bulunuyordu; bacaklarna krmz dolaklar saryorlard. Bu
adamlarn bir Ares orakli vardr.
77. Maionia'da oturan ve Lasonial diye arlan Kabalar da Kilikiallar gibi donatlmlard;
bunlar sra Kilikiallara geldii zaman anlatacam. Milyasllar ksa karglar tayorlard, giyimleri
kopalarla tutturulmutu; ilerinden bazlarnda Lykia yaylar ve bakr balklar vard. Bunlarn
tmnn banda Hystanes olu Badres bulunuyordu.
78. Moskhoilerin balklar aatand, kalkanlar kk, mzraklar ksa saplyd, ular sivri ve
uzundu. Tibarenlerin, Makronlarn ve Mossinoiklerin silahlar da Moskhoilerinki gibiydi; efleri
unlard: Moskhoiler ile Tibarenlerin banda Dareios'un, Kyros olu Smerdis'in kz Parmys'den
doan olu Ariomardos vard; Makronlarla Mossinoikler ise, Hellespontos zerindeki Sestos
kentinin valisi olan Khorasmis olu Artayktes'in buyruu altndaydlar.
79. Marlar kendi yurtlarna zg balk, kk bakr kalkan ve mzrak tayorlard. Kolkhislilerin
balklar aatand, kalkanlar kkt ve tabaklanmam derinden yaplmt, ksa mzraklar, eri
kllar vard. Marlara ve Kolkhislilere Teaspis olu Pharandates komuta ediyordu. Alarodlar ile
Saspeirlerin silahlar Kolkhislilerinki gibiydi; balarnda Siromitres olu Maisistios vard.
80. Erythreia Denizi'ndeki adalarda oturan uluslardan orduya katlm olanlar Byk Kral'n
"Srgnler" denilenleri yerletirmi olduu adalarda oturanlar kastediyorum Medlerinkine ok
benzeyen giyimler ve silahlar tayorlard; bu adallarn banda Bagaios olu Mardontes vard ki, bu
adam bir yl sonra, bakomutan olarak katld Mykale savanda lmtr.
81. Anakarada yryen ordu ite bu birliklerden kurulmutu. Ordunun efleri bu yukarda
sylenenlerdir; orduyu dzene sokan, sayan ve bin ve on bin kiiye bir komutan koyan onlard; yz
kiilik ve on kiilik takmlarn komutanlarn da on bin kiiye komuta edenler seiyorlard.
Dzenlenen bu kadrolara komuta edenler, her birliin kendi ulusu iinden ayrlmt.
82. Btn bu eflerin stnde, kara ordusunun byk komuta kurulu olarak Gobryas olu
Mardonios, Yunanistan seferine taraftar olmayan Artabanos'un olu Tritantaikhmes ki, bunlardan biri
Dareios'un kz kardeinin, br erkek kardeinin ocuklarydlar, yani ikisi de Kserkses ile karde
ocuklar oluyorlard[314], Otanes'in olu Smerdomenes, Dareios'un Atossa'dan olma olu Masistes,
Ariazos olu Gergis, Zopyros olu Megabyzos vard.
83. Kara ordusunun yksek komuta kurulu, on bin kii dnda, bunlarn eline verilmiti. Perslerin
en sekinleri olan bu on bin kii, Hydarnes olu Hydarnes'in buyruu altndayd. Bunlara lmszler
deniliyordu, nedeni u: lerinden lm ya da hastalk yznden birisi eksilse, hemen bir yenisi
seilir, saylar hep on bin olarak kalrd, ne bir fazla ne bir eksik. Persler, lksleriyle br
birliklerden ayrlyorlard ve ordunun en yiit kiileri bunlard. Yukarda anlattmz silahlar

tayorlard, fazla olarak giyimlerinin zerine bol altn yaldz serpilmiti, parl parl yanyorlard;
yanlarnda kapal arabalar iinde kalabalk hizmetilerini, sandk sepetlerini, haremlerini de beraber
gtryorlard. Yiyecekleri de zel olarak ayrlmt, develer ve yk hayvanlar srtnda,
brlerinden ayr olarak tanyordu.
Atl Birlikler
84. Bu uluslarn hepsi binicidir; ama atl birliklere hepsi katlmyorlard. Atl birlikler yalnz
unlardan meydana gelmiti: Persler, donanmlar kara ordusu gibidir, yalnz bazlarnn banda
dvme demir ve bakrdan takkeler bulunur.
85. Sagartlar denilen gebeler ki, aslnda rk ve dil bakmndan bunlar da Perstir; donanmlar
yar Persler, yar Paktyallar gibi; atl birliklere sekiz bin kii vermilerdi; haner dnda tun ve
demir silah kullanmasn bilmezler; rme kaytan kement kullanrlar; bu kadarck bir silahla hi
korkmadan dman zerine yrrler; yle savarlar: At ya da biniciye rastlattlar m, hemen
ekerler; bylece balanm olan dman, bitti demektir, taktikleri byledir. Birliklere Perslerle
beraber ayrlmlardr.
86. Medler ve Kissiallar atl birliklerde de yayalar gibi silah tarlar. Atl ve yaya birlikleri ayn
donanmda olan Hintlilerin binek atlarndan baka at ve yabani eek koulmu sava arabalar da
vard. Baktrian ve Kaspian atllar da yayalar gibi giyinmilerdi; Libyallar da yle, yalnz bunlarn
da sava arabalar vard ve hepsi bunlarn zerinde savarlard. Paktyallar ve Parikanlar da
piyadeler gibi silahlanmlard. Araplar da ayn, ama onlar develere biniyorlard ve deve de hzdan
yana attan geri kalmaz.
87. Atl birliklerde yalnz bu uluslar vard; atl birliklerin toplam, develer ve arabalar dnda,
seksen bin kiiyi buluyordu. Atl birlikler mangalara ayrlmlard; Araplar artda kalmlard,
nk atlar deveden rkyor, kokusunu sevmiyorlard.
88. Atl birliklere Harmamithres ve Tithaios komuta ediyorlard, her ikisi de Datis'in oluydu.
Onlarla beraber bir nc ef daha vard ki, hastalanm, Sardes'de kalmt, ad Pharnukhes'di.
Sardes'den karken bana beklenmedik bir kaza gelmiti. Atnn ayaklar arasna bir kpek dalm,
batan kpei grmemi olan at rkm, aha kalkm Pharnukhes'i drmt. Praknukhes kan
kusmaya balam ve gsz kalmt. Pharnukhes'in adamlar, binicisini atan at, onun emrine uyarak,
hemen alp meydana gtrmler ve bacaklarn doramlard. Pharnukhes komutanlktan ite byle
olmutu.
Donanma
89. Trirem says bin iki yz yediye kyordu; geldikleri yere gre dalmlar: Fenikeliler ve
Filistin Suriyelileri yz; niformalar yle: Balarnda hemen hemen Yunanllarnkine benzer deri
balklar; keten zrh, dz kenarl kalkan ve mzrak. Kendilerinin dediklerine gre eskiden Erythreia
Denizi'nde otururlarm; sonralar Suriye'yi geerek Akdeniz kylarna yerlemiler; Suriye'nin bu
blgesi Msr'a kadar btn yal boyunca Filistin adn tar. Msrllar iki yz gemi vermilerdi.

Oymal balklar, byk devrik kenarl dbkey kalkanlar, denizci mzraklar ve byk baltalar
vard. lerinden ou zrh giyiyordu ve byk palalar tayorlard. Byle donanmlard.
90. Kbrsllar yz elli gemi getirmilerdi; giyimleri yleydi: Krallar balarna sark
dolamlard, brleri stlerine kazak giymilerdi, silahlar Yunanllarnkine benziyordu. Aralarnda
eitli etnik gruplar vard: Kimileri Salamis'den ve Atina'dan, kimileri Arkadia'dan, kimileri
Kythnos, kimileri Fenike ve kimileri Ethiopia'dan geliyorlard; kendilerinin anlattklar byledir.
91. Kilikiallar yz gemi getirmilerdi. Kendi lkelerinin balklarn tayorlard; kalkan olarak
tabaklanmam ynl kz derisi kullanyorlard, yn gmlek giyiyorlard, her birinde iki mzrak ve
Msrllarnkine ok benzeyen birer kl vard. Eskiden Hypakhailer denilirken, sonradan Agenor
olu Kiliks'in adn almlardr. Pamphyliallar otuz gemi veriyorlard; donanmlar Yunan
donanmyd. Bu Pamphyliallar, Amphilokhos ve Kalkhas'n silah arkadalar olup, Troya dn
dalm olanlarn soyundan geliyorlard.
92. Lykiallar elli gemiyle gelmilerdi. Gslk ve dizlik giyiyorlard; kzlck aacndan yaylar
ve dikensiz kam oklar ve mzraklar vard; omuzlarna kei postu atarlar, balarna epeevre
tyler takl kee balklar geirirlerdi. Ayrca kl ve haner de tayorlard. Lykiallar Girit'ten
geldikleri zaman Termiller adn tayorlard; imdiki adlarn Atinal Pandios olu Lykos'dan
almlardr.
93. Asya Dorislileri otuz gemi getirmilerdi; Peloponez'den geldikleri iin donanmlar Yunand.
Kariallar altm gemi ile gelmilerdi; donanmlar Yunand, fazla olarak kl ve haner tayorlard.
Eski adlarnn ne olduunu ilk anlatlarmdan birinde sylemitim.[315]
94. oniallar yz gemi gndermilerdi; Yunan usul silahlanmlard. Danaos ile Ksuthos'un
Peloponez'e gelilerinden nce, Peloponez'in bugn Akhaia denilen blgesinde oturduklar uzun sre
iinde Aigia Pelasglar adn tamlard; sonradan Ksuthos olu on'un adn almlard[316].
95. Adalarda oturanlar on yedi gemi ile gelmilerdi. Bunlar Pelasg rkndandrlar ve Atina
kaynakl on iki site onlar gibi onial adn almlardr. Gene Yunanllar gibi silahlanm olan
Aiollar, altm gemi getirmilerdi. Bunlar da Yunan anlatlarna gre, eskiden Pelasg adn tarlard.
Hellespontoslular kraldan, kprleri kurmak zere kendi lkelerinde kalmak buyruunu alm olan
Abydoslular dnda sefere katlmak zere Pontos'dan gelmi olanlarla beraber, hepsi yz gemi
donatmlard. onia ve Doris kolonilerinden olduklar iin, onlar da Yunan donanm tayorlard.
96. Btn bu gemilerde Perslerden, Medlerden ve Sakeslerden derlenmi deniz askerleri vard,
Fenikelilerin ve zellikle Sidonlularn getirmi olduklar gemiler denize en dayankl olanlarydlar.
Kara ordusunda olduu gibi bu deniz birliklerinin bandaki komutanlar da kendi lkelerindendiler;
ama beni bu komutanlarn listesini yaynlamak zorunda brakan nemli bir neden bulunmad iin
adlarn vermiyorum; zira btn bu uluslarn eflerinin adlarnn anlmaya demez oluu bir yana, bu
uluslarn her birinde ne kadar kent varsa, o kadar da ef vardr. Zaten orduya general olarak deil,
btn br savalar gibi kle olarak katlyorlard; ben kara ordusunda da yukarda grld gibi,

yalnz yksek komuta basamaklarndaki generalleri ve eitli uluslar iinden zellikle Persleri saym
bulunuyorum.
97. Donanmaya gelince, banda Dareios olu Ariabignes, Aspathines olu Preksaspes, Megabates
olu Megabazos ve Dareios olu Akhaimenes bulunuyordu; oniallar ve Kariallar, Dareios'un
Gobryas'n kzndan olan olu Ariabignes'in komutasndaydlar; Msrllara Kserkses'in ana baba bir
kardei Akhaimenes komuta ediyordu; geri kalanlar br ikisi arasnda paylalmt. Otuz ve elli
krekli gemiler, hafif gemiler, at tayan kk gemiler, hepsinin toplam says aa yukar bini
buluyordu.
98. Deniz subaylar iinde bulunan nl kiiler amirallerden sonra unlard: Sidon'dan Anysos
olu Tetramnestos, Tyr'dan Siromos olu Matten, Arados'tan Agbalos olu Merbalos, Kilikia'dan
Oromedon olu Syennesis, Lykia'dan Sikas olu Kyberniskos, Kbrs'tan Khersis olu Gorgos ve
Timagaras olu Timonaks, Karia'dan Tymnes olu Histiaios, Hysseldomos olu Pigres ve Kandaules
olu Damasithymos.
99. br kaptanlar saymyorum, saymann yarar yok. Yalnz Artemisia'y zellikle anmak
istiyorum[317], onun bir kadn olduu halde Yunanistan seferine katlm olmasn hayranlkla
karlyorum; kocas lmt; olu kkt, tyranl kendisi ynetiyordu; giriken ruhu, erkeke
korkusuzluu, onu gerei olmad halde, sefere katlmaya srklemitir. Ad Artemisia'yd;
Lygdamis'in kzyd; baba tarafndan Halikarnassoslu, ana tarafndan Giritliydi. Halikarnassoslularn,
Koslularn, Nisyroslularn ve Kalydnoslularn bana gemiti. Be gemi getirmiti ve btn
donanmada Sidonlu denizcilerden sonra en nl gemiler onunkilerdi; btn mttefikler iinde krala
en iyi fikirler veren oydu. unu da syleyeyim ki, komuta ettiini sylediim sitelerin hepsi de Dor
rkndandr; Halikarnassoslular Troizen'den, brleri Epidauros'dan gelmedirler.
100. Deniz ordusunu da bitiriyorum artk. Orduda saym ve dzenleme ileri bittikten sonra
Kserkses, her eyi bir daha gzden geirmek istedi. Ve geirdi; arabas eitli uluslardan toplanm
askerlerin nnden geiyordu; her biri iin ynergeler veriyor, bunlar yazclar not ediyorlard;
bylece btn atl ve piyade saflarnn nnden geti ve grd. Bu i bittikten sonra gemiler denize
indirildiler; Kserkses arabadan indi ve Sidon gemilerinden birisine bindi; altn yaldzl rtlerden
kurulu bir glgelikte oturdu ve gemilerin nlerinden geti; kara ordusunda olduu gibi her gemi iin
bilgi istiyor ve kendisine sylenenleri not ettiriyordu. Kaptanlar gemileri kydan amlard ve
aa yukar drt phletron akta demirlemilerdi, pruvalar karaya bakyordu, saf halinde
dizilmilerdi; deniz askerleri savataki donanmlaryla hazrdlar; Kserkses denetlemesini gemilerle
kara arasndan geerek yapt.
KserksesDemaratos Konumas
101. Gemilerin denetlenmesi bittikten sonra gemiden indi ve Yunanistan'a at seferde yannda
bulundurduu Ariston olu Dameratos'u artt; gelince ondan unu sordu: "Demaratos," dedi, "imdi
sana kendimce bir eyler sormak istiyorum. Sen Yunanlsn ve gerek senin szlerine ve gerekse
yanma gelmi olan br Yunanllarn dediklerine baklrsa, senin siten Yunanistan'n en gsz ve en

kk sitesi deildir. imdi unu syle bana: Yunanllar bana kar silah ekmek iin diretecekler
midir? Zira benim fikrimce btn Yunanistan bir araya gelse, hatta bat ynnde oturanlar da katlsa,
benim yrmemi silahla durduramazlar; nk en bata, aralarnda birlik yoktur. Bununla beraber
senin de fikrini almak, ne diyeceini bilmek isterim." Kserkses bu soruyu sordu ve Spartal cevap
verdi: "Byk Kral, sana gerei mi syleyeyim, yoksa houna gidecek eyler mi?" Kserkses gerei
sylemesini ve byle yapmakla gzden dmeyeceini syledi.
102. Bunun zerine Demaratos unlar syledi: "Byk Kral, mademki benden kesin olarak her
noktada doru olan sylememi ve sonradan beni yalanc karmayacak yolda konumam istiyorsun,
sana nce unu haber vereyim ki, Yunanistan yoksullukla stkardetir; akll ve gl bir renimin
rn olan erdem, ona zorla kabul ettirilmi bir konuktur; kendisine onur salayan bu erdem
sayesindedir ki, yoksullua kar kendisini savunabilmektedir; tyranla kar da kendini byle korur.
Bu uzak Dor topraklarnda yerlemi olan btn Yunanllar selamlyorum, ama konumam bunlarn
tm iin deildir; Lakedaimonlular iin konuuyorum; nce unu haber vereyim ki, senin
Yunanistan' kle haline getirecek olan yasalarn asla kabul etmeyeceklerdir; bir de unu syleyeyim,
hatta btn Yunanistan senden yana ksa, onlar gene de sana kar savaacaklardr. Saylar m?
Byle durumlarda onlar sayy dnmezler, bin kii de kalsalar gene savaa girerler, daha ok da
olsalar, daha az da olsalar ayn ekilde dvrler."
103. Bu szler zerine Kserkses ks ks gld: "Demaratos," dedi, "azndan neler karyorsun?
Bin kii byle bir orduya kar kabilir mi! Haydi canm, sen byle insanlara m krallk yapyordun?
imdi sen kendin on kiiyle baa kabilir misin? O halde? Eer sivil milis btn ile sahiden bu
anlattn gibi ise, diyelim sen, ki bu ulusun kralydn, sizin kendi yasanza gre, senin de onlarn
savatklarnn iki kat dmanla dvebilmen gerekirdi[318]. Yurttalarnn bir teki benim ordumdaki
adamlarn onuna denk ise, senin de yirmisine denk olman gerekir; o zaman sylediklerin doru olur.
Ama ben ite seni ve bugne kadar benimle iliki kurmu olan Yunanllar grdm, boyunuzu
bosunuzu biliyorum, o halde byle bbrlenmeniz bo bir ey deil mi? imdi bakalm, btn
olaslklar gzden geirelim. Bin kii, on bin, hadi elli bin diyelim, stelik hepsi de zgr ve bir
kiinin buyruunda deil, u grdn kuvvetle baa kabilir mi? Zaten be bin de olsalar, biz onlara
kar bire bin kuvvetindeyiz. Hatta belki bizde olduu gibi, bir tek adamn buyruu altnda olsalard,
doaya karn, daha byk bir g gsterebilirlerdi; o zaman sayca az olsalar bile, kendilerinden
daha ok sayda dmana kar zorla ve kam altnda yrtlebilirlerdi. Ama zgrlk onlar gevek
davranmaya iter, bunlarn ne birini, ne de brn yapabilirler; hayr, ben kendi hesabma sanyorum
ki, Persler tek balarna olsalar bile Yunanllar bizimle zor savarlar. O senin dediin korkusuzluk
asl bizde vardr; o kadar sk deil; nk az rastlanan bir eydir. Ama gene de bizde, benim zel
birliklerimde, Yunanlnn ne birden kar kabilecek sekin Persler vardr, sen onlar
tanmyorsun; onun iin byle bo eyler sylyorsun."
104. Demaratos cevap verdi: "Byk Kral, batan biliyordum ak szn houna gitmeyeceini.
Ama doruyu apak sylememi sen istedin; ben de sana Spartallar iin doru olan ne ise onu
syledim. Ve bugn onlar sevip sevmediimi herkesten iyi sen biliyorsun: Onlar baba hakk

grevimi ve onurumu elimden aldlar; beni yurdumdan ettiler, srgn durumuna indirdiler; baban beni
kabul etti, geimimi salad, saraylar balad. Yrek sahibi bir insann bu iyiliklere kar nankrlk
etmesi dnlemez; bunun deerini herkesten iyi bilir. Ben kendi hesabma, on dmana kar
koyacak gte grmyorum kendimi, hatta iki kiiye kar bile, hatta eer elimde olsa bir tek kiiye
kar bile dvmek istemem. Ama gerektii zaman ve acele bir yarar salanmas sz konusu ise, her
biri Yunanlya denk tutulan kimselerle ben kendi bama ve dnyann en byk yrek huzuru ile tek
tek dvrm. Lakedaimonlular teke tek dvte de hi kimseden aa kalmazlar, ama ordu
halindeyken insanlarn en deerlisi onlardr. zgrdrler, evet, ama her noktada deil; onlarn da bir
efendisi vardr, o da yasadr, senin adamlarn senden ne kadar ekinirlerse, onlar da yasadan yle
ekinirler. ekinmek olmasa bile yasann buyruuna kr krne boyun eerler. Ve bu buyruk hi
deimez: Dman says ne olursa olsun sava meydanndan kamamak, yeninceye ya da lnceye
kadar saftan kmamak. Ama biliyorum, bunlar sana gre budalaca gsterilerden baka bir ey
deildir, bundan sonra da artk bir ey sylemeyeceim; bugn de sen emrettiin iin konutum. Gene
de dilerim ki, her ey gnlnce olsun, Byk Kral!"
105. Demaratos'un cevab byle oldu. Kserkses bu cevab glerek karlad, fke belirtisi
gstermedi; Demaratos'u gler yzle uurlad; bu grmeden sonra Dareios'un Doriskos kalesine
brakm olduu komutan grevden ald, yerine Megadostes olu Maskames'i koydu ve orduyu
Trakya zerinden Yunanistan'a doru yola kard.
106. Kserkses, Doriskos'da brakt bu Maskames'e (ve bir tek ona) her yl dzenli olarak ihsanlar
gnderdi, nk gerek Dareios'un, gerek kendisinin atam olduu valilerin en iyisi oydu, o kadar
karakter sahibi bir adamd. hsanlarn gndermekte bir yl aksamazd. Kserkses'in olu Artokserkses
de Maskames'in ocuklarna ayn ekilde davranmtr. Daha sefer balamadan Trakya'ya
Hellespontos'un her noktasna valiler atanmt. Doriskos valisi dnda, bunlarn hepsi,
Trakya'dakiler ve Hellespontos'dakiler, bu seferden sonraki yllar ierisinde Yunanllar tarafn kap
dar edilmilerdir; ama Maskames'in komutas altnda bulunan Doriskos kalesi nnde,
Yunanllarn Persleri atmak iin yaptklar btn saldrlar bugne kadar sonu vermemitir. Pers
krallarnn hi aksatmadan bu aileye armaanlar yollamalarnn nedeni budur.
107. Yunanllarn atm olduklar bu valilerden hibirisini, Kserkses'in zaten gz tutmamt, bir
tek Eion komutan Boges bunun dnda kalyordu. Kserkses buna her zaman deer vermi, Persler
arasnda brakt ocuklarn kral ailesine zg kayrmalardan yararlandrm, onur iinde tutmutur.
Boges de byk vmelere layk grlmtr. Miltiades olu Kimon komutasndaki Atinallar, onu
kuatmlar, vire nerisinde bulunmular, kaleyi verirse Asya'ya dnebileceini bildirmilerdi; ama o
Byk Kral'n karsna, hayatn bir alakla borlu olarak kmak istememiti; sonuna kadar
dayanmt. Yiyecei bitince meydana byk bir odun yn toplatm, ocuklarn, karsn,
odalklarn, hizmetilerini boazlam ve alevler arasna atmtr; sonra kentte ne kadar altn ve
gm varsa hepsini hisarlarn zerinden Strymon'a frlatm, en sonunda kendini de atein iine
atmtr. Persler bundan tr onu bugn de pek yce tutarlar.
Kserkses Ordusu Trakya'da

108. Kserkses, Doriskos'dan Yunanistan'a doru yola kt; yolda rastlad btn uluslar orduya
katlmaya zorluyordu. Zira daha yukarda da aklam olduum gibi, Thessalia'ya kadar btn blge
zaten Byk Kral'a boyun emi, kleletirilmi ve haraca balanmt; buralarn ilk olarak
Megabazos boyunduruk altna alm[319], sonradan Mardonios da pekitirmiti. Doriskos'dan kalkan
Kserkses nce Samothrake kaleleri boyunca yrd ki, bu kalelerin gnbatsna doru sonuncusu,
Mesambria adnda byk bir kenttir. Buradan sonra yol Thasos'a ait olan Stryme'den geer; Lisos
rma bu iki il arasnda akar, bu su orduya yetmemi, kurumutur. Eskiden Gallaika denilen bu
lkenin gnmzde ad Briantika'dr; zaten o da Kikonlarn elindedir.
109. Lisos'un kuruyan yata aldktan sonra, Kserkses, yolu zerindeki u Yunan kentlerinden
geti: Maroneia, Dikaia ve Abdera; bu arada blgenin nl glleri olan smaris ve Bistonis'in
yanlarndan geti. smaris, Maroneia ve Stryme arasndadr; Bistonis, Dikaia yrelerine der; bu
sonuncuya iki rmak, Trauos ile Kompsatos rmaklar dklr. Abdera dolaylarnda nl bir gle
rastlamad, sadece denize dklen Nestos deresini buldu. Bu blgenin tesinde yoluna devam ederek
baka illerden geti, bunlardan birinde evresi yaklak olarak otuz stad eken, ii balk kaynayan bir
ac gl vardr; bu suyu yalnz yk hayvanlar iebildiler ve gl kurudu; bu ilin ad Pistyros'dur.
lerinde Yunanllarn oturduklar bu ky illerini, Kserkses sola alarak yryordu.
110. lkelerinden getii Thrak uluslar unlardr; Paitiler, Kikonlar, Bistoniler, Sapailer,
Dersailer, Edonlar ve Satrailer; deniz kysnda oturanlar donanmaya, adlarn saydm ierideki
kentlerde oturanlar ise, asker olarak zorla toplanp kara ordusuna katlyorlard, yalnz Satrailer
bunun dnda braklmt.
111. Satrailer, bizim bildiimiz kadaryla, bugne kadar hi kimsenin egemenlii altna
girmemilerdir; Thraklar ierisinde gnmze dein zgr kalanlar yalnz bunlardr, nk bunlar
yksek da balarnda yaarlar. Derin koyaklarla dolu, eit eit ormanlarla kapl, karlarla rtl
dalardr. Ayrca korkun savadrlar ve bir de Dionysos oraklleri vardr; bu tapnak, dalarnn en
yksek tepesindedir ve Satrailer iinde orakl szcln Bessiler yaparlar; Delphoi'de olduu gibi,
orakli bir rahibe verir ve bunun verdii orakller de brnn verdiklerinden daha kolay anlalr
deildir.
112. Sylediim blgeyi geen Kserkses, Pieria kaleleri boyunca uzand, bunlardan birinin ad
Phagres, brnn ad Pergamos'dur. Kalelerin altndan geti, Pangaion Da'n sada brakt, bu
yksek ve byk bir dadr, altn ve gm madenleri vardr, buralarda Pieriallar, Odomantlar ve
zellikle Satrailer alrlar.
113. Pangaion'un kuzeyinde oturan Paioniallar, Doberleri ve Paiopllar getikten sonra
Ponant'a doruldu; Strymon zerindeki Eion kentine vard, szn etmi olduum Boges o zaman
sad ve burann komutanyd. Pangaion'un evresini alan bu blgeye Phyllis denir; buras Strymon'a
dklen Angites ay'na doru, bat ynnden alalr ve gneye doru Strymon'a kadar uzanr. Bu
rmaa vardklar zaman, mutlu bir yorum salamak iin Maglar kurban olarak dokuz tane beyaz at
kestiler.

114. Irma bu kan ile afsunladktan ve baka byler yapp yalvardktan sonra, daha nce Strymon
zerine atlm olan kprlere varmak zere Edonlar lkesinden, Dokuz Yol topraklarndan geti.
Buralara Dokuz Yol denildiini renince, bu lkenin ayn sayda kz ve olan evladn diri diri
gmdler. Canl adam gmmek bir Pers greneidir; bana dediklerine gre, Kserkses'in kars
Amestris ihtiyarlad zaman, yeraltnda hkm sren tanrya yaranmak iin, en gzde ailelerden
seilmi iki kere yedi Pers delikanlsn gmdrmtr.
115. Ordu Strymon'u geride braktktan sonra batya doru, zerinde Yunan kenti Argilos'un
bulunduu yal boyuna geti; bu blge ve kuzeyi Bisaltia adn tar. Oradan, Posideion tapna
yaknndaki krfezi solda brakarak Syleos Ovas'n ve Yunan kenti Stagiros'u geerek, Akanthos'a
vard. Daha nce sylemi olduum ilkelere uyarak Pangaion Da evresinde oturan btn uluslar
da beraberinde srklyordu, gene ky kesiminde oturanlar donanmaya, ierilerde oturanlar da kara
ordusuna sokuluyorlard. Kraln orduyu geirmi olduu yerlerde Thraklar bugn de topra sabanla
srmezler; bu topra ekmezler; buraya dinsel sayg gsterirler.
116. Akanthos'a giren Kserkses, bu kent halkna kraln ev sahibi adn verdiini ilan etti;
kendilerine Med cppesi verdi ve vc szler syledi, nk onlar sava iin canla bala alr
grmt ve ayrca orada Athos kanalna dair haberler de almt.
117. Kserkses, Akanthos'dayken bu ileri yrtmekte olan mhendis hastalanp lmt,
Artakhaies adndaki bu adam, Akhaimenidlerden ve kraln gzdelerindendi; Persler arasnda en uzun
boylu olanyd (be kral dirseinden drt parmak eksik), onunki kadar gl bir ses hibir insanda
grlmemiti. lm zerine Kserkses byk yas ilan etti; byk gmme trenleri ve atafatl bir
mezar yaptrtt; mezarn stnde bir kmbet ykseltmek iin btn ordu seferber edildi. Bir oraklin
verdii iarete uyarak Akhantos'da bu Artakhaies iin kurbanlar kesilir ve ad yartanr olarak anlr.
te Kral Kserkses, Artakhaies'in lm zerine byle yas tutmutu.
118. Ordunun getii yerlerdeki Yunanllar orduyu arlyor, kral sofrasn donatyorlard, kara bir
yoksullua dyorlard; o kadar ki, ykk evlerini brakp gidiyorlard. Bunun nasl bir ey olduunu
u rnee bakp anlayn: Thasoslular, Kserkses ordusunu karlayp arlayan, anakaradaki illerinden
hesap aldlar; bu siteler adna ileri gelen yurttalardan Orgeos olu Antipatros'un vermi olduu bu
hesaba gre, len drt yz talanta patlamt.
119. br illerden gelen hesaplar da aa yukar ayn sayy tutuyordu. Ve ite, hazrlanmas iin
ok ncelerden buyruklar salnan ve her sitenin namus belas katland bu lenlerin nasl eyler
olduunu da grelim. Her yana salnm olan habercilerden biri gelip de buyruu bildirdi mi, ahali en
nce kentte ne kadar tahl varsa aralarnda blyorlar ve aylarca alp terek buday ve arpa
unu haline getiriyorlard; bir yandan da sr hayvanlar besliyorlar, yksek fiyatlarla satn alyorlar,
bunlar orduyu arlamak iindi. Ayrca sofrada servis yapmak iin, altn ve gm kupalar,
krateroslar ve baka sofra takmlar hazrlyorlard. Bunlar yalnz Byk Kral'n ve davetlilerinin
masas iindi; ordunun geri kalan blmne yalnz yetecek kadar yiyecek veriliyordu. Ordu geldii
zaman hazr bir adr Kserkses'i bekliyordu; o adrda kalyordu; ordu ak ordugh kuruyordu.

Yemek vakti gelince ev sahipleri korkun skntlara katlanmak zorunda kalyorlard; konuklar iyice
karnlarn doyurduktan sonra geceyi olduklar yerde geiriyorlar ve ertesi sabah, adr skyor, kap
kacak ne varsa bir tekini brakmadan hepsini topluyor, ev sahiplerini bylece soyup, ondan sonra
gidiyorlard.
120. Bu durumdur ki, Abderal Megakreon'a u ho sz syletmitir. Abderallara, kadn erkek
tm toplap tapnaklara komalarn ve Kral Kserkses gnde iki n yemek yemedii iin tanrlara
kretmelerini ve bundan sonra da balarna gelecek belalarn yarsndan korunmalar iin dua
etmelerini sylemi; nk akam iin de byle bir yemek karmak zorunda kalsalard, Abderallar,
ya Kserkses'in bu grtlak saldrsn beklemeyip savumak ya da korkun bir yoksullua dmek
tehlikesine, ikisinden birine katlanacaklard.
121. Bu uluslar zar zor da olsa emirleri yerine getiriyorlard. Kserkses, Akanthos'da donanmadan
ayrlm, donanmay Therma'ya gndererek, amirallere kendisini orada beklemelerini emretmiti; bu
Therma dediim, Thermaion Krfezi'ndedir ve krfez adn bu kentten almaktadr. Kserkses kendisi
iin en kestirme yolun burada olduunu renmiti[320]. Doriskos'dan Akanthos'a kadar kara
ordusunun yry dzeni yleydi: Ordu kola ayrlmt; birisi deniz kysn izliyor, donanmayla
balant kuruyordu; bu ordunun banda Mardonios ve Masistes vard; ikinci kol Tritantaikhmes ve
Gergis komutasnda ieriden gidiyordu; Kserkses nc koldayd, bu kol ortay tutuyordu, banda
Smerdomenes ve Megabyzos vard.
122. Kserkses'un yola kard donanma, br ucu Assa, Piloros, Singos ve Sarta kentlerinin
bulunduu krfeze alan Athos Da kanaln geti ve sitelerden de yeniden asker toplad. Sonra
kalkt, Therma Krfezi'ne doru yola kt, Torona Krfezi zerindeki Ampelos Burnu'nu doland ve
Torona, Galespos, Sermyle, Mekyberna ve Olynthos kentleri boyunca uzand, bu kentlerden de asker
ve gemi toplad. Bu blgenin ad Sithonia'dr.
123. Kserkses donanmas, bundan sonra Ampelos kayasndan doru Byk Pellene Yarmadas'nn
en uzun knts olan Kamastraion Burnu'na vurmu, Potidaia, Aphytis, Neapolis, Aige, Therambo,
Skione, Mende ve Sane'den gemi ve tayfa toplamtr; eskiden Phlegra denilen bu Pallene Yarmadas
zerindeki siteler bunlardr. Bu kylar tarayan donanma, belli buluma yerine doru yelken at,
yolda rastlad sitelerden yeni takviyeler ald, Pallene Yarmadas'na bitiik olan ve Therma
Krfezi'nin snrnda bulunan bu sitelerin adlar udur: Lipaksos, Kombreia, Lisai, Gigonos, Kampsa,
Smila ve Aineia. Bu lke Krossaia topradr, bugn de ayn ad tar. Saydm illerin sonuncusu
olan Aineia'dan kalkan donanma, bu sefer doru Therma Krfezi'ne ve Mygdonia'ya vurdu ve tuttuu
yol onu doru, yolculuunun var yeri olan Therma kentine, Sindos'a ve Mygdonia ile Bottiaia'y
birbirinden ayran Axios rma zerindeki Khalestra'ya ulatrd ki, bu Bottiaia, khnai ve Pella
kentlerinin dar ky eridini tutar.
124. Donanma burada Axios ile Therma'nn ve bu iki snr arasnda kalan illerin karsnda
demirledi; orada kral bekliyordu; bu arada Akanthos'dan kalkm olan Kserkses ve kara ordusu,
lkenin ortasndan Therma'ya doru yola kmt. Paionike Khrestonike'yi geerek Khrestonike'den

kaynayan ve Mygdonia'y sulayarak Axios yaknndaki deniz kulana dklen Ekheidoros rmana
doru yryordu.
125. Bu blgeden geerken erzak tayan develere aslanlar saldrdlar. Aslanlar gece inlerinden
kp dalardan iniyorlard; ne br yk hayvanlarna, ne de insanlara dokunuyorlard; kurbanlar
yalnz develerdi. Aslanlar insanlara ve br hayvanlara salmaktan alkoyan ve yalnz hi
grmedikleri ve hi tanmadklar develer stne saldrtan akl ermez gc bir trl anlayamadm.
126. Gerekten bu yrelerde aslan ve ok uzun boynuzlu yabankz pek oktur; bu boynuzlar
Yunanistan'a getirilir. Aslanlara Abdera'da akan Nestos rma ile Akarnaia'da akan Akheloos
arasnda rastlanr; Avrupa'nn ne Nestos'dan teye den ve douya doru uzanan blmnde, ne de
Akheloos'un batsnda, anakarann baka hibir yerinde aslana rastlanmaz, yalnz bu iki rmak
arasndaki blgede yaarlar.
127. Therma'ya varnca Kserkses, orduya kamp kurdurdu. Kamp ky boyunca yle uzanyordu:
Therma ve Mygdonia kentlerini iine alarak Bottiaia ile Makedonia'y birbirinden ayran ve sular
birbirine karan Lydias ve Haliakmon rmaklarna dayanyordu. Barbarlar ite bu lkede
konaklamlardr. Saydm rmaklardan yalnz Krestonai'den gelen Ekheidoros'un sular orduya
yetmemi ve kurumutur.
128. Kserkses, Therma'dan beri Thessalia dalarn, Olympos ve Ossa'y seyrediyordu; bunlar
korkun yksek dalardr; aralarnda dar bir koyak bulunduunu ve iinden Peneios rmann aktn
rendi; kendisine bu aralktan geerek Thessalia'ya girilebilecei sylendii zaman, Peneios'un
azn grmek ve bunun iin de gemiye binmek hevesine kapld; zira lkenin yukar blgelerine
Gonnos kentinden geerek Perrhaibia dorultusunda ilerleyip, daha kuzeyde bulunan Makedonia'ya
girmeyi kuruyordu; rendiklerine baklrsa, kydan gitmektense bu yol daha gvenilir gibi
grnyordu. Bildii gibi yapt: Byle gezintilere kmak istedii zamanlar yapt gibi, gene ayn
Sidon kadrgasna bindi, iaret ektirip br gemilerin de demir almalarn emretti ve kara ordusunu
olduu yerde brakt. stedii yere varnca Peneios'un azn seyretti ve ard, hayran kald;
klavuzlar getirtti ve rmak sular denize baka bir yerden aktlamaz m diye renmek istedi.
129. Thessalia iin eskiden gld derler, yani her yan ok yksek dalarla kapaldr. Gerekten,
douda Pelion ve Ossa dalarnn etekleri birleir ve nn kapatr; kuzeyde Olympos, batda Pindos
ve gneyde Notos blgesine doru Othrys; bu dalarn ortas leen biimindedir ve Thessalia adn
alr. Ama bu leenin iinden birok rmak akar; belli bal be tanesini sayalm: Peneios, Apidanos,
Onokhonos, Enipeus, Pamisos; Thessalia'y evreleyen dalardan inip ovada birleirler ve denize bir
tek ve pek geni olmayan bir geitten akarlar; buraya varmadan nce birbirleriyle karrlar;
birletikleri zaman, ad tekilerden baskn olan Peneios brlerinin hepsini grr ve onlar artk
adsz kalrlar. Ama yle anlalyor ki, denize alan bu geit eskiden yoktu; bu rmaklarn ve bu
rmaklardan baka Boibeis Gl'nn bugn olduu gibi, o zaman da adlar yoktu, ama gene de o
topraklarda akyorlard ve tadklar sular btn Thessalia'y sudan bir araf haline getiriyordu.
Thessaliallar, iinden Peneios'un akt geidi Poseidaon amtr derler; o kadar da yanl deil;

zira yer sarsntlarn Poseidaon'un yaptna ve yer sarsntsnn meydana getirdii atlaklarn da bu
tanrnn ii olduuna inandktan sonra, bu dediimin de Poseidaon'un ii olduu pekl sylenebilir;
nk benim de grdme gre bu dalar yer sarsnts sonucu yarlmlardr.
130. Kserkses'in Peneios'u bir baka yerden denize aktmak konusundaki sorusuna, buralar iyi
bilen klavuzlar cevap verdiler. "Irma baka bir yere evirmek olamaz; bir tek buras vardr, nk
btn Thessalia dalarla evrilidir." Kserkses, o zaman derler, u szleri sylemi: "Akll
insanlarm bu Thessaliallar; ilk batan yz geri edip her tehlikeden ve zellikle en nemlilerinden
yakay syrmlar; bir yurtlar var ki ne byk, ne de ele geirilmesi zor; yaplacak tek ey, rman
azn tkayp, imdi iinden akmakta olduu kanal kesmek ve suyu geldii topraklara doru geri
aktmak, bylece btn Thessalia'y su basar, suyun dnda bir tek dalar kalr." Bu szleri,
Yunanllar arasnda krala ilk teslim olan Aleuas soyundan Thessaliallara dnerek sylemiti.
Kserkses byle konuuyordu, nk onlarn kendisine balama nerisinde bulunduklar zaman, btn
lke adna konutuklarn sanyordu. Buralar seyrettikten ve bu tarihsel szleri syledikten sonra
Therma'ya dnd.
131. Pieria'da birka gn kald; zira btn ordunun Perrhaibia'ya girebilmesi iin, ordunun te
biri Makedonia eteklerindeki ormanlar doramakla urayordu. Toprak istemek iin Yunanistan'a
gnderilmi olan avular, o buradayken geri dndler; kimileri eli bo dnyor, kimileri de toprak
ve su getiriyorlard.
Kserkses Karsnda Yunanistan
132. Toprak ve su veren uluslar unlardr: Thessaliallar, Doloplar, Enienler, Perrhaibiallar,
Lokrisliler, Magnetiallar, Malisliler, Phtiotis'deki Akhaiallar, Thebai ve Thespia ile Plataiallar
dnda kalan Boiotiallar. Barbarlara kar duran Yunanllar bu uluslara kar yle ant imilerdir:
Yunan rkndan olup da Perslere savamadan teslim olan btn uluslar, durum dzeldii zaman,
varlklarnn onda biri tutarnda bir cezaya arptrlacaklar ve bu, Delphoi tapnana verilecektir.
Yunanllar byle ant imilerdi.
133. Kserkses, toprak istemek iin Atina ve Sparta'ya undan tr kimseyi gndermemiti. Daha
nce Dareios gene bu maksatla eliler gnderdii zaman, bu iki ulustan birisi bu grevle gelmi olan
avular barathrona yuvarlayvermi[321], br de kuyuya atm, her ikisi de Byk Kral'n istedii
topra ve suyu oradan kartp gtrmelerini sylemiti. te bunun iin Kserkses onlara kimseyi
yollamamt. Elilere kar byle davrandklar iin Atinallarn balarna neler geldi, bunu
syleyemem; bildiim ey, topraklarnn ve kentlerinin silinip sprlddr, ama bunun o cinayetin
sonucu olduunu sanmyorum.
134. Ama Lakedaimonlular, Agamemnon'un kerux Talthybios'un hmna uramlardr. Zira
Sparta'da bir Talthybios tapna vardr[322], bugn de soyundan gelmi olanlar bulunur, Talthybiadlar
derler ve Sparta'nn gerektii zaman resmi kerux grevi bir onur olarak onlara verilmitir. O
cinayetten sonra Spartallar kurbanlar kesip tanrlara dantklar zaman, iyi cevaplar almadlar. Ve

bu durum bylece uzad. ok zlen ve ileri sknt ile kemirilen Lakedaimonlular, ka sefer Halk
Meclisi'ni topladlar ve sonunda "Sparta uruna lmek isteyen bir Lakedaimonlu yok mu?" diye kerux
barttlar. Bunun zerine Aneristos olu Sperthies ile Nikolaos olu Bulis geldiler, ikisi de
Sparta'nn iyi ailelerindendir ve birinci sradan varlkl kimselerdir, bunlar Dareios'un Sparta'da
ldrlen keruxlerinin c alnsn diye, gidip Kserkses'e teslim olmay gnll olarak kabul ettiler.
Spartallar bunlar ldrlmek zere Medlere yolladlar.
135. Bu adamlarn yiitliklerine dorusu diyecek yoktu; sylemi olduklar szler de
davranlarndan daha aa kalmamtr. Susa'ya doru yol alrlarken gidip Hydarnes'i buldular.
Hydarnes, Pers rkndand ve Asya kylarndaki uluslarn askeri efiydi. Onlar buyur etti, sofrasna
ald ve ats altndayken onlara sordu: "Niin siz Lakedaimonlular, Byk Kral'n dostluundan
ekiniyorsunuz? Kraln deerli kimselere nasl sayg gsterdiini gryorsunuz; ite bana ve
servetime baknz. Siz de ona teslim olsanz (zira sizlere de deer veriyor), Byk Kral, Yunan
topraklarnda size de yerler verir, orann efendisi olursunuz." Bu syleve kar yle cevap verdiler:
"Hydarnes, bize verdiin t bir noktada aksyor: Sen ki bize t veriyorsun, iki durumdan yalnz
birini biliyorsun, brnden haberin yok; klelik nedir, bunu biliyorsun, ama zgrln ne olduunu,
tatl mdr, ac mdr, hi tatmadn, bilemezsin. Eer bir gn tadarsan onu, mzrakla deil, baltayla
savunmamz tlersin bize." Hydarnes'e byle karlk verdiler.
136. lkenin ierisinde Susa'ya kadar yollarna devam ettiler ve Byk Kral'n karsna
karldlar. Koruma askerleri, batan kendilerine kraln nnde secdeye kapanmalarn ve
ayaklarnn dibinde yeri pmelerini emretmilerdi; sonra da zorla yaptrmak istemilerdi; ama onlar
kafalarn zorla edirseler bile, gene dediklerini yapmayacaklar cevabn verdiler; onlarda bir
adamn nnde secdeye varmak diye bir grenek yoktu ve buraya kimseye dalkavukluk etmek iin
gelmemilerdi. Zorla bu aalk duruma girmekten kurtulduktan sonra, krala zetle unlar sylediler:
"Medlerin kral, eskiden Sparta'da ldrlm olan keruxlerin cn alabilesin diye
Lakedaimonlular bizi gnderdiler." Byle bir dil karsnda Kserkses ii gnl yceliine vurdu:
Lakedaimonlulara benzemek istemediini bildirdi; onlar elileri ldrmekle btn uygar insanlarn
sayg gsterdikleri grenekleri ayaklar altna almlard; onlar sulad eyi kendisi de yapamazd;
onlarn elilerini ldrp Lakedaimonlular sularndan arndrmak istemiyordu.
137. Spartallarn bu klarndan ve Sperthies ile Bulis'in sa salim dnlerinden sonra,
Talthybios'un fkesi bir sre iin yatm oldu. Ama yllar sonra diyorlar Lakedaimonlular,
Peloponez ile Atina arasnda kan sava srasnda yeniden alevlendi. Bana yle gelir ki, bu iinde
tanrlarn parmann daha iyi seildii olaylardan birisidir. Talthybios'un fkesi bu iki kiiyi
arpabilir ve gene de yatmayabilirdi, hakas buymu denilebilirdi; ama onu yattrmak iin
Susa'ya kadar gitmi olan adamlarn ocuklarn, Bulis'in olu Nikolaos ile Sperthies'in olu
Aneristos'u Tiryns kolonisi Halieis'yi ii asker dolu bir ticaret gemisiyle ele geiren adamdr
vurmu olmasnda ben aka tanrlarn elini gryorum; Lakedaimonlulardan bir elilik grevi alm
olan bu oullar, Thrak kral Teres olu Sitalkes [323] ile Abderal Pythes olu Nymphodoros'un
ihanetlerine uramlardr, Hellespontos'daki Bisanta'da yakalanmlar, Attika'ya gtrlmler ve

Atinallar tarafndan, Korinthos yurtta Adeimantos olu Aristeas ile birlikte ldrlmlerdir.
Bunlar Byk Kral'n at seferden yllarca sonra olan ilerdir. Ben gene kendi hikyeme
dnyorum.
138. Kraln seferi Atina'ya karym gibi grnyordu, ama aslnda btn Yunanistan'a karyd.
Yunanllar oktan haber almlard, ama aralarnda gr birlii yoktu. Pers kralna toprak ve su
vermeye raz olanlar, barbarlardan bir ktlk grmeyeceklerine gveniyorlard; ileri rahatt; toprak
ve su vermeye raz olmayanlar ise korku iindeydiler; Yunanistan'da istilacnn vuruunu
karlayabilecek sayda gemi yoktu, bunu biliyorlard, unu da biliyorlard ki, uluslarn ou, sava
savala karlamak isteinden ok uzakt, Medlere ho grnmekten baka bir ey dnmyorlard.
139. Gerein gc, bana epeyce dman kazandrabilecek cinsten bir yargy burada aklamaya
zorluyor beni, ama ben doruyu ortaya karacam sandm yerde kendimi susmaya zorlayamam.
Eer Atinallar, korkun istiladan korkuya derek yurtlarn brakp gitselerdi ya da brakp gitmek
yerine, gene orada kalmak uruna Kserkses'e teslim olsalard, denizlerde kraln karsna kimse
kamazd. Denizde kimse Kserkses'e kar duramaynca da karada u olurdu: Diyelim ki
Korinthos'da, sthomas'a arka arkaya duvarlar rp Peloponez'i ayrdlar; gene bir ey kmaz;
Lakedaimon'un, kendi balarnn derdine den mttefikleri, ona ihanet etmek zorunda kalacaklard,
nk barbar donanmas btn kentlerini teker teker drecekti; Lakedaimonlular tek balarna
kalacaklard ve kendi balarna kalnca da yiitlik mucizeleri yaratacak ve kahramanca leceklerdi,
ellerinden baka bir ey gelmeyecekti. Ya bu byle olacak ya da nceden Medlere boyun emi olan
br Yunanllarn verdikleri rnee uyarak onlar da Kserkses ile anlamaya gideceklerdi. Bylece
her iki halde de Yunanistan Perslerin boyunduruu altna decekti; zira Pers kral denizleri elinde
tuttuktan sonra, sthmos'u kesmek iin rlen duvarlar ne ie yarayacakt? Bunu bir trl
anlayamammdr. Onun iin Yunanistan' Atinallar kurtardlar denildii zaman dorunun tesine
geilmi olmaz; nk onlar ne taraf tutarlarsa, terazinin kolu o tarafa yatacakt ve Yunanistan'n
varln srdrmesine ve zgr kalmasna karar vererek, Medlere kaplanmam olan btn br
Yunan uluslarn uyuukluktan kurtarp uyaranlar ve Byk Kral' geri atanlar elbette ki tanrlardan
sonra onlard. Hatta Delphoi'den gelen korkun orakl bile yreklerine o kadar korku sald halde,
Yunanistan' brakp gitmelerine yetmedi; tuttuklar mevzilerde kaldlar; yurtlarn ellerinden almaya
gelecek olan korkmadan beklediler.
140. Atinallar, orakle danmak zere Delphoi'ye eliler gndermilerdi; tapnan iinde
yaplmas det olan trenler bittikten sonra, eliler byk salona girdiler, yerlerine getiler ve
Pythia'dan ki, ad Aristonike'ydi, u orakl'i aldlar:
Durma burada; lgn, yr, defol!
Kentini, atlarn ve kayaya srt vermi hisarlarn
Brak, ka dnyann br ucuna kadar.
Gvde salam deil, ba titriyor;

rgenler, el, ayak ve gvde hepsi

Parampara; bahtlarna gvenilmez artk,
Mzra sivri Ares, ate kasrgalar
Arasndan Suriye arabasn sryor stlerine
km hisarlarnn zerine kuleler ykyor!
Nice tapnaklar doymaz alevlerin azna atlm!
Tanrlarn heykelleri bu yavuz kavga ile sarslyor,
Yzlerinden souk terler boanyor.
Bahtnn gelecei iin kt alametler,
Saraylarnn stnden kara bir kan szyor.
k benim tapnamdan ve lmden korkmamak iin
Onlarn darbeleri zerinde yiitliin ldasn.
141. Gelecei gsteren bu szleri iiten Atina elileri korkun bir skntya dtler. Kendilerine
haber verilen bu belalardan byk korkuya kaplm, mitlerini yitirmilerdi ki, Delpoi yurtta ve
kentin en sekin kiilerinden olan Androbulos olu Timon, ellerine zeytin dallar alp, oraklin yanna
bir daha girmeleri ve yalvarmalar iin t verdi. Atinallar dediini yaptlar: "Prens," dediler
oraklin nne dizilerek, "yurdumuz iin bize biraz daha gven verici eyler syle; huzuruna varmak
iin ellerimize aldmz bu dallar akna dualarmz kabul et; yoksa hi kimse bizi tapnandan
karamaz; gerekirse lnceye kadar burada kalrz." Bu szler zerine rahibe u ikinci orakl'i verdi:
Pallas Athene'nin yapt zl savunma ie yaramad;
Olympos'un efendisi dualarna sar kald;
Ama ben sana yargm bir daha bildireceim,
Su verilmi elik en sert tatan daha sert olur.
Kekrops topra, tanrsal Kithairon'un yamalar,
Hepsi elden gidecek; ama
Gk bakl Zeus, aatan bir bel kemeri balyor,
Ayakta duran tek ey, barbarla kar,
ocuklarn iin ve senin iin kurtarc duvar olacak.

Yerinden kmldamadan bekleme, topraklarn

ineyecek olan ksraklar,
Ve dman uluslarn kalabalk askerlerini;
Dn srtn; bir gn onlar yakndan greceksin.
Ah! lmllerin ocuklar arasnda bu ne kadar yas,
Tanrsal Salamis, senin kutsal yerlerinde
Demeter ekin demetleri balasn ya da toplasn![324]
142. Bu cevap Atina elilerine ncekinden daha yumuak grnd gerekten de yleydi; yazdlar
ve Atina yolunu tuttular. Dnlerinde orakli Halk Meclisi'ne bildirdikleri zaman her kafadan bir ses
kmaya balad, herkes kendince yorumluyordu; biz kart iki gr vereceiz: Yallara baklrsa,
tanr Akropol'n dayanacan gstermek istiyordu; zira bir zamanlar, Atina'nn gemiinde
Akropol'n kazk bir duvarla kapatld olmutu. Aatan bel kemerini byle yorumluyorlard.
brlerine gre tanr gemileri kastediyordu, bunu sylyor ve yurttalarn, baka her eyi brakp
gemi donatmaya aryorlard. Ama aa duvar gemi diye yorumlayanlar, Pythia'nn son dizesi
artyordu:
Ah! lmllerin ocuklar arasnda bu ne kadar yas,
Tanrsal Salamis, senin kutsal yerlerinde
Demeter ekin demetleri balasn ya da toplasn!
Bu szler nl aa duvar iin gemidir diyenlerin yorumunu sakatlyordu; zira resmi orakl
yorumcular bunu, eer deniz sava olursa, Atina'nn Salamis yaknnda yenilgiye urayacan
bildiren uursuz bir haber sayyorlard.
Themistokles
143. Atinallar arasnda birisi vard ki, bir zamandan beri politikaclar arasnda sivrilmeye
balamt; ad Themistokles'di[326] ve Neokles olu diye anlrd. Bu yurtta, resmi yorumcularn
oraklin her kelimesi zerinde kesinlikle bir ey sylemediklerine dikkati ekti; eer sahiden diyordu,
tartma konusu olan cmle Atinallar kastetseydi kullanlan sfat, onun fikrince bu kadar iyilikil
olmazd; tanr, "Zavall Salamis" derdi, "Tanrsal Salamis" demezdi, eer bu adada yaayanlar,
kylarnda lecek olsalard. Hayr, eer oraklin anlam tam olarak kavranmak isteniyorsa, bu
cmleyle tanr Atinallar deil, dmanlar kastediyordu. Onun iin deniz savana
hazrlanmalydlar, zira aa duvar besbelli gemilerdi, Themistokles'in yorumunu dinleyen Atinallar,
bunu resmi yorumcularn aklamalarndan daha yararl buldular, nk resmi yorumcular, deniz
sava iin hazrlk yaplmasn istemiyorlard, btn istedikleri, dmana kar silaha sarlnmasn,
herkes lkeyi brakp gitsin, kendisine baka bir Attika bulup orada yerlesindi.

144. Themistokles, daha nce de tam zamannda yapm olduu bir yasa nerisiyle baar
kazanmt: Atina maliyesi nemli bir gelir artyla karlamt, bu art Laurion madenlerinden
geliyordu ve bu para adam bana on drahmi olmak zere yurttalar arasnda bllecekti.
Themistokles, Atinallara bu paray datmak yerine, gelir artndan yararlanp tezghlara iki yz
gemi konulmasn nermiti; Aigina'ya kar sava dnyordu. Ve bu iki ulus arasnda patlayan
savatr ki, u iinde bulunduumuz dnemde Yunanistan' kurtarmtr, nk Atinallar denizci
olmaya o zorlamtr. Gemiler yapldklar maksat iin kullanlmadlar; ama Yunanistan tam gerektii
srada bunlar hazr buldu. Bu gemiler o srada Atinallarn elinde hazrd, ama bakalarn da
yapmak gerekiyordu. Orakl zerine yaplan grmeler, Yunanistan' istila eden barbarlar denizde
karlamak iin savalarn gemilere bindirilmesi karar ile sonuland; tanr byle emrediyordu,
deniz savanda kendilerine katlmak isteyen Yunanllarla birleeceklerdi.
145. Atinallara verilen orakl'ler byleydi. Yunanllar, Yunanistan' karlar gz nne alarak
federal meclis halinde toplandlar, durumu incelediler, aralarnda karlkl antlarla balandlar;
grmelerin birinci rn, her eyden nce kendi aralarndaki hnlar yattrmak ve aralarndaki
ekimelere son vermek oldu; atmalarn en ar Atina ile Aigina arasnda olanyd. Sonra
Kserkses'in ordu ile birlikte Sardes'e gelmi olduu haber alnnca, neler olup bittiini anlamak
amacyla Asya'ya gzlemciler gnderilmesine, Pers tehlikesine kar bir ortak savunma anlamas
yapmak zere Argos'a eliler yollanmasna ve yardm istemek iin de Sicilya'ya Deinomenes olu
Gelon'a ve Kerkyra'ya ve Girit'e baka eliler gnderilmesine karar verildi; amalar, mmkn
olursa, Hellen dnyas birliini gerekletirmek, Yunanllarn banda ok yakn bir tehlikenin
dolatn ileri srerek, herkesi dirsek dirsee ve yan yana savamann zorunlu olduuna
inandrmakt. Gelon'dan br Yunan devletlerinin herhangi birinden ok daha stn ve byk bir
yardm umuluyordu.
146. Bu kararlar alndktan sonra aralarndaki anlamazlklara son verdiler, ilk i olarak Asya'ya
gzlemci gnderdiler. Bunlar Sardes'e geldiler, Byk Kral'n ordusunu yakndan incelediler, ama
yakalandlar ve kara ordusu generalleri tarafndan sorgular yapldktan sonra ldrlmek zere
hapishaneye atldlar. Kafalar kesilecekti, yle karar verilmiti; ama durumu haber alm olan
Kserkses, generallerin kararn beenmedi; korumaclarndan birini gndererek atlar eer canl
bulursa, alp kendisine getirmesini emretti. Korumaclar yanlarna geldikleri zaman henz kafalar
kesilmemiti. Alp Byk Kral'n karsna kardlar; ne iin gelmi olduklarn rendi; sonra
korumaclarna emir verdi, bunlarn yanlarna klavuzlar katlacakt, her istedikleri yaplacakt; btn
kara ordusu, piyadesi ve svarisiyle gsterilecekti ve istedikleri zaman, hibir ktlk grmeden
gidebileceklerdi.
147. Bu emirlerinin nedenini aklamtr: Eer atlar ldrlselerdi, Yunanllar, kuvvetinin
anlatlmaz bykln nceden renemeyeceklerdi ve kii kaybetmi olmak dman iin zarar
saylmazd; ama bunlar Yunanistan'a dndkleri zaman, kaynaklarnn bykln anlayacak olan
Yunanllar, istilay beklemeden, kendiliklerinden gelip zgrlklerini onun elleri arasna brakacak
ve stlerine sefer amak gerei kalmayacakt, yani byle olacan sanyordu. Kserkses'in bu

dncesi bana baka bir ey hatrlatr: Abydos'dayken Kserkses tahl ykl gemilerin geliini
grmt, Pontos Euxeinos'dan geliyorlard; Hellespontos'u geip, yklerini boaltmak zere Aigina
ve Peloponez'e gideceklerdi. Bakanlar bunlarn dman gemileri olduklarn renince gzlerini
krala evirdiler, gemilere el koymak iin bir iaret bekliyorlard. Kserkses denizcilere nereye
gittiklerini sordu: "Efendimiz," dediler, "dmanlarna gtryoruz bu buday." "Pekl," dedi
Kserkses, "biz de zaten bunlarn gittikleri yere gitmiyor muyuz? Baka birok eyimizin yannda bizim
de kendi budaymz yok mu? Bunlar da bu buday bizim iin tayorlar, fena m?"
148. atlar her eyi grp inceledikten sonra yola ktlar ve Yunanistan'a dndler. Perslere
kar birleip antlam olan Yunanllar, atlar yola kardktan sonra Argos'a eliler
yollamlard. Orada neler olduunu Argoslular yle anlatyorlar: Bunlar, kendi dediklerine gre,
barbarlarn Yunanistan'a kar hazrlklara giritiklerini batan beri biliyorlard; bu arada
Yunanllarn, Perslere kar kendileriyle birlik olmalarn isteyeceklerini de bildiklerinden, tanrdan
hangi yan tutmak daha iyi diye sorup anlamak zere Delphoi'ye danmaclar yollamlard; zira
Lakedaimonlular ve Anaksandridas olu Kleomenes, alt bin yurttalarn daha yeni ldrmtler,
danmak istemekte bundan tr haklydlar. Pythia, sorularna cevap olarak u orakli verdi:
Bakalarnn di biledii, ama gkyznde
Oturanlarn sevgilisi, mzran rahat brak, gzn
Drt ap bekle, tetikte dur; en ok
Kafan sakn, zira kafa kurtulursa gvdeye de bir ey olmaz.
Pythia'nn vermi olduu orakl byleydi; sonra da Yunan elileri Argos'a geldikleri zaman meclis
salonuna alndlar ve grevlerinin ne olduunu anlattlar. Argoslular cevap olarak, kendilerinden
beklenileni yapmaya hazr olduklarn bildirdiler, yalnz daha nce Lakedaimonlularla kendileri
arasnda otuz yllk bir mtareke anlamas yaplmalyd, bir de koalisyonun banda, yksek
komutaya yar yarya katlmalar salanmalyd; aslnda yksek komuta tmyle onlarn hakkyd; ama
onlar bunu ikide bir orannda blmeye raz oluyorlard.
149. Argoslulara gre, meclisin verdii cevap buydu; oysa orakl onlara Yunanllarla balamay
yasak etmiti; ama orakle kar gelmek pahasna da olsa, otuz yllk bir mtareke yapmay ok
istiyorlard, bu sre iinde ocuklar byyp adam olacaklard. Mtareke yaplmazsa, daha nce
uram olduklar felakete, bir de Perslerden gelecek felaket katlacak, o zaman da gelecekte
Spartallarn boyunduruu altna girmekten kurtulamayacaklard. Argos meclisinin karar
aklandktan sonra, Sparta elileri sz aldlar: "Mtareke konusunu ulusumuza bildiririz," dediler;
komuta konusuna gelince, bunun iin verecekleri cevap hakknda gerekli ynergeyi almlard;
kendilerinin iki, Argoslularn ise bir krallar vard; Sparta krallarndan birinin hakkn elinden almak,
elbette olacak ey deildi; Argos efinin de kendi krallar gibi, bir oy sahibi olmasna engel yoktu.
Argoslular, Spartallarn bu kendini beenmi hallerine dayanamadklarn sylerler; elilere gne
batmadan Argos toprandan kmalarn, yoksa dman muamelesi greceklerini bildirdiler.

150. Argoslularn bu olaylara deinen anlatlar aynen budur. Ama Yunanistan'da yaygn ikinci bir
anlat vardr. Kserkses, gya Yunanistan'a kar yrmek iin hazrlklara balamadan nce Argos'a
bir kerux gndermi, kerux kente gelmi ve unlar sylemi: "Argoslular, Byk Kral Kserkses size
u buyruu gnderiyor: "Biz Persler, dnyoruz ki, biz Perses'in ocuklaryz, onu Danae olu
Perseus'a Kepheus kz Andromeda dourmutu. Onun iin bizim kendi atalarmza kar sefer
amamzn gerei olmad gibi, sizin de srf yabanclar savunmak iin nmze bir engel olarak
dikilmenizin gerei yok; en dorusu siz rahat durun, bu patrtya karmayn. Eer iler iyi giderse,
sizden daha yksekte tutacam ulus olmayacaktr." Bu szler diyorlar, Argos'da umulmadk bir ans
olarak karland; onun iin imdilik Yunanllardan bir ey istemek bir yana, ufack bir grmeye
girimekten bile saknyorlard; eer ileride Yunanllar onlardan koalisyona girmelerini isterlerse,
onlar da kenarda kalmalarn salayacak bir bahane elde etmi olmak iin kendi isteklerini ne
sreceklerdi; Lakedaimonlular komutay kendileriyle eit olarak paylamay asla kabul etmezlerdi,
bunu iyi biliyorlard.
151. Bu anlat desteklemek zere baz Yunanllar arasnda, yllarca sonra olmu bir hikye
anlatlr: Atina elileri Memnon'un kenti Susa'da bulunuyorlard, bir i iin arlmlard.
Hipponikos olu Kallias ve elilik personeli vard; o aralk Susa'da Argoslularn elileri de
bulunuyordu; eliler Kserkses'in olu Artokserkses'e sormular, Kserkses ile yapm olduklar
balama antlamas hl yrrlkte midir, yoksa kendilerini dman m sayyor diye ve Kral
Artokserkses her zamandan daha ok yrrlkte olduu ve kendisi iin hibir sitenin Argos kadar
deerli olamayaca cevabn vermi.
152. Kserkses gerekten Argos'a haber avuu ve byle bir duyuru gndermi midir? Susa'ya
girmi olan Argos elileri Artokserkses'i, balama konusunda yoklamlar mdr? Hibir ey
diyemem, ben kendi hesabma, kesin olarak Argoslularn resmi anlatsn tuttuumu aklamak isterim.
Bir tek ey bilirim ki, eer insanlar iledikleri kusurlar birbirleriyle dei toku etmek iin ortaya
yaysalar, bakalarnnkilerin ne kadar aalk olduunu grp, gene kendi kusurlarn, hem de sevine
sevine alr giderlerdi. Bunun gibi, Argoslularn vicdanlar zerinde de o kadar arlk yoktur.
devim, bana anlatlan ne ise onu vermektir, inanmaya gelince, hibir ey beni buna zorlayamaz ve
bunu btn anlattklarm iin sylyorum. Ayrca Persleri Yunanistan'a Argoslularn arm
olduklar, Lakedaimonlularla silahl bir atmay gzleri kesmedii iin ve onurlar krld iin bu
yola sapm olduklar bile sylenmemi midir?
153. Argos iin bu kadar. Gelon'u birlie almak iin Sicilya'ya giden balak eliler arasnda
bir de Lakedaimonlu Syagros vard. Gelon'un atalarndan biri, Gela'y kolonize edeni, Triopion
Burnu yaknnda bulunan Telos adasndand. Rhodos Lindoslular ve Antiphemoslular, Gela'ya
kolonlar getirdikleri zaman, o da unutulmad. Zamanla torunlar, yeralt tanrlarnn hierophantesleri
oldular[327]; bu yksek orun, ailede bunu kazanm olan atalarndan Telines adnda birisinden beri
srp geliyordu ve o, bu orunu yle elde etmiti: Gela'nn stnde bulunan Maktorion kentine, bir
kart grubun gadrine uram olan Gela yurttalar snmlard. Telines bunlar Gela'ya geri getirdi;
yannda silahl kuvvet yoktu, yalnz bu tanrlarn kutsal alametleri vard. Bunlar nasl elde etti, ard

m, kazand m, bir ey diyemem. yle ya da byle, soyundan gelecek onlarn bu tanrlarn

hierophantesleri olacaklar vaadi karlnda, kutsal niteliine de gvenerek srgnleri geri getirdi.
Beni asl artan, hakknda rendiim eylere bakarak sylyorum, Telines gibi bir adamn byle
bir ii nasl olup bittiye getirebilmi olmasdr; bu eitten ileri her nne gelen kvramaz, buna
kesin olarak inanyorum, yiit bir yrek ve erkeklik ister; oysa Sicilyallar onu tam tersine, kadns ve
olduka yumuak birisi olarak anlatlar.
154. te Telines bu grevi byle kazanmt. Pantares olu Kleandros, Gela'da yedi yl tyranlk
yaptktan sonra, kent yurttalarndan Sabyllos'un eliyle ldrlnce, Kleandros'un kardei
Hippokrates mutlak iktidar ele almt. Hippokrates'in tyranl zamannda hierophantes Telines'in
torunlarndan olan Gelon da Pataikos olu Ainesidemos ile ve daha biroklaryla beraber
hkmdarn koruma birliinde bulunuyordu; ksa zamanda kendisini gstermi, sivrilmi ve btn atl
birliklerin bana gemiti. Hippokrates, Syrakusa ve daha birok barbar sitelerinden baka,
Kallipolis, Sicilya Naxos'u, Zankle, Leontinoi'yu kuatt zaman, Gelon gerekten parlak bir asker
olduunu gstermiti. Adlarn saydm bu kentlerden, Syrakusa dnda, hibiri Hippokrates'e kar,
zgrln savunamamt. Ama Heloros rma zerinde verilen bir savata yenik den
Syrakusallar, Korinthoslular ve Kerkyrallar sayesinde durumlarn kurtarabilmilerdi. Hippokrates'i
bunlar, sadece en eski zamanlardan beri Syrakusallarn elinde bulunan Kamarina'y alarak bar
yapmaya raz etmiler ve Syrakusa'y bylelikle kurtarmlardr.
155. Hippokrates de kardei Kleandros'la ayn sre tyranlkta kald, sonra Hybla kenti yaknnda
Sikellerle savarken ld; ite o zaman Gelon, Hippokrates'in oullar Eukleides ve Kleandros'un
haklarn bunlara hizmet etmek istemeyen yurttalarna kar korumak perdesi altnda iktidar ele
geirdi ve Gelallar da silah zoruyla alt ettikten sonra, haklarndan yoksun brakt. Bu gzel ansn
arkasndan bir ikincisi de geldi: Gamoriler[328] denilen Syrakusallar halk ve Kyllyrioi ad ile
tannan kleleri kovmulard; Gelon bunlar Kasmene kentinden alp Syrakusa'ya geri getirmi ve
birden bu sonuncu kenti ele geirmiti, nk Gelon'u gren Syrakusallar, kenti ona vermiler,
kendileri de teslim olmulard.
156. Devletine Syrakusa'y da kattktan sonra Gelon artk Gela'da hkm srmeye hevesli
grnmyordu; orasn kardei Hieron'a emanet etti, kendisi Syrakusa'ya yerleti. Syrakusa tmyle
elindeydi. Zaten bu da kent iin abucak bir uyan ve yeniden dou dnemi olmutu; Gelon
Kamarinallar da buraya getirtmi, Syrakusa yurtta yapmt; Kamarina kentini yerle bir etti; sonra
Gela yurttalarnn yarsn da ayn eyi yapmaya zorlad. Sicilya Megarallarn da kentlerini
kuatarak ayn eyi yapmaya raz etti; savaa kalkan, bundan tr de lmlerini bekleyen zengin
takm verdii emir zerine Syrakusa'ya getirildiler ve yurttalar arasna alndlar; bu atmada
hibir sorumluluu olmayan ve bundan tr de hibir karlk beklemeyen Megara halkn
Syrakusa'ya getirtti, ama Sicilya dna karlmak zere kle olarak satt. Aralarnda ayn ayrm
yaparak, Sicilya'da yerlemi olan Euboia kolonlarna da ayn eyi yapt. Bu ikisi iin byle
davranmasnn nedeni, komu halk can skclktan yana ok verimli bulmasyd. te Gelon, yapt
bu ilerden tr byk olmutu.

157. Yunan elileri Syrakusa'ya geldiler, Gelon'un karsna ktlar ve unlar sylediler: "Bizi
buraya Lakedaimonlular, Atinallar ve bunlarn balaklar gnderdiler, barbarlara kar savaanlar
safna seni de katmak iin. Yunanistan'n banda dolaan tehlikeyi duymam olamazsn: Bir Pers,
Hellespontos Denizi'ne kpr kurdu, dounun btn apulcu alayn peine takp, ta Asya'nn dibinden
kalkp Hellas'a kar yrmeye kalkt; bu seferin Atina'ya kar olduunu bir bahane olarak ileri
sryor, ama asl istedii, btn Yunanistan' almak ve kendisine kle yapmaktr. Sen bugn iktidarn
doruundasn ve mademki Sicilya'da hkm sryorsun, Yunan topran paylayorsun demektir; o
halde Yunanistan' kurtarmak isteyenlerin yardmna komalsn; onlarla bir olup onu kurtarmalsn.
Zira Yunanistan'n gleri bir araya topland m korkun ve som bir g olur ve o zaman istilacnn
karsna, onunla boy lebilecek bir halde kabilir; ama iimizden kimileri ihanet eder, kimileri
de kar durmak istemezse ve eer Yunanistan'da salam pek az kii kalrsa, o zaman elbette btn
Yunanistan'n yklmasndan korkulur. Sanma ki, Pers sava kazandktan ve bizi egemenlii altna
aldktan sonra, bir tek sana kar yrmekten geri kalr; bu tehlikeyi de dn; bize yardm etmen,
kendine yardm etmen demektir. Her ite nceden akll davranmak, genellikle sonucun hayrl
olmasn salar."
158. Yunan elilerinin sylevi byleydi. Ama Gelon fena fkelenmiti, ters karlk verdi: "Nedir
bu! Yunanllar, haddini bilmez neriler hamallar, barbarlara kar sizinle birlik olmam istemeye
yznz var m? Bir zamanlar ben de sizi, Kartaca ile bam belaya girdii vakit barbar ordusuna
kar benimle birlik olmaya ardm, Anaxandridas olu Dorieus'un lmn Segesta'ya detmek
iin sizleri o kadar sktrdm, kendinizin de byk krlar ve byk karlar saladnz deniz
pazarlaryla serbest ticareti gvenlik altna almak iin benimle ibirlii yapmanz isterdim, o
zamanlar benim iin ya da Dorieus'un cn almak iin geldiniz mi, bana yardm ettiniz mi? Hayr;
size kalsayd bugn btn bu pazarlar barbarlarn elinde olurdu. Ama imdi, tanrya kr, durum
dzeldi, bizim yararmza geliti. Ve imdi sava yer deitirdi, sizin tarafa geti ve hemen Gelon'u
hatrladnz! Pekl! Sizden grdm onur krc ilgisizlie ramen ben size benzemeyeceim; size
yardma hazrm, iki yz trirem, yirmi bin hoplit, iki bin atl, iki bin oku, iki bin sapanc ve iki bin
hafif atl vermeye hazrm; ayrca ne kadar uzarsa uzasn, sava sresince btn Yunan ordusunun
budayn da zerime alyorum. artlarm udur: Barbarlara kar Yunanllarn ba ben olacam,
yksek ynetim bende olacak; yoksa ne kendim gelirim, ne de takviye gnderirim!"
159. Syagros bu szler karsnda dayanamad: "Ah!" dedi, "Pelops olu Agamemnon, bir gn
Spartallarn hegemonyalarn, bir Gelon'a ve Syrakusallara kaptrdklarn duyarsa pek zlr!
Hayr, bir daha byle bir eyi azna alma, komutay sana brakabileceimiz dncesini aklndan
kar. Eer Yunanistan'n yardmna gelirsen, bil ki, Lakedaimonlularn buyruu altna gireceksin.
Eer buna katlanamyorsan, ne yapalm, olmaz dersin."
160. Syagros'un bu nobran haline bakan Gelon, u szlerle son tavizlerini verdi: "Spartal yabanc,
bir kimsenin yreine ileyen aasalamalar, genellikle fkesini diline kartr. Bununla beraber, sen
bu densiz szlerinle bile vereceim cevapta beni terbiye snrlar dna kartamayacaksn. Siz eer
hegemonyanza bu kadar bal iseniz, ben de sizden daha ok balym, nk ben ok daha gl bir

ordunun ve ok daha byk bir donanmann efiyim. Ama mademki bizim nerimizi bu kadar hrn
karladnz, biz de ilk koullarmz biraz yumuatyoruz. Karada siz komuta edin, denizde ben, ne
dersiniz? Eer siz denizi isterseniz, ben de o zaman kara ordusunu alrm. Bu tavizlerle
yetinmelisiniz, yoksa bizim gibi bir mttefikten yoksun kalrsnz."
161. Gelon avans veriyordu, ama cevab bu sefer Lakedaimon elisinden nce davranan Atina
elisi verdi: "Syrakusa kral," dedi, "Yunanistan bizi sana bir hkmdar deil, bir ordu veresin diye
gnderdi, ama sen bir ordu gndermek istemiyorsun; buna karlk Yunan ordularna bakomutan
olmak iin ar istek besliyorsun. Btn Yunan ordularnn bakomutanln istediin zaman biz
Atinallar ses karmadk, Lakonialnn her ikimizin de haklarn savunacan biliyorduk; ama imdi
yksek komutadan vazgeip, denizlerde komutay almak istediine gre beni iyi dinle: Lakonia elisi
bunu sana braksa bile, biz brakmayz. nk bu komutanl Lakedaimonlular istemezlerse, o zaman
biz alrz. Bir tek onlarn almalarna raz olabiliriz; donanmay baka hibir ulusun eline brakmayz.
Biz bouna m Yunanistan'n en ok denizci karan ulusu olduk, biz Atinallar deniz savann
ynetimini Syrakusallarn eline nasl brakabiliriz? Biz ki soyu en eski olanz, biz ki Yunanllar
iinde bir tek yurt deitirmeyen kimseleriz[329], Homeros bile destanlarnda, Troya savalar
arasnda atalarmzdan birinin adn anar, orduyu safa sokmak ve dzenlemekte stn bir komutan
olarak sz eder! Ve ite gryorsun, bunlar senin nne sermekte aalatc hibir ey yok."
162. Gelon yle cevap verdi: "Atinal yabanc, gryorum ki, sizin kurmaynz var, yalnz
askeriniz yok. Pekl! Mademki hi karlksz her eyi elde etmek istiyorsunuz, imdi hi vakit
kaybetmeden dnp Yunanistan'a haber veriniz ki, onun iin yl, bahar tacndan yoksun olacaktr."
[Baknz bu sz niin syledi ve bu szn anlam nedir: lkbahar, besbelli, yln tacdr, onun gibi
kendi tac da Yunan ordusunun en deerli ss olacaktr. te bunun iin kendisinden yoksun kalan
Yunanistan', bahar tacn drm yla benzetiyor.]
163. Yunan elileri Gelon'la laf daha ok uzatmadlar, gemiye binip gittiler. Ama Gelon,
Yunanllar ynnden kukuya dmt: Ya barbarlar yenerse? te yandan utanlacak bir ey olurdu,
kendisinin, Sicilya tyrannn Lakedaimonlularn buyruu altna girmek iin ta kalkp Peloponez'e
gitmesi, olacak ey deildi; bu dnceyi kafasndan att ve baka bir dnceye tutundu: Pers'in
Hellespontos'u getii haberini alnca, Koslu Skythes olu Kadmos'u, hazineyi ve bir de dostluk
mesaj verecek elli krekli bir gemiye bindirip Delphoi'ye yollad; orada pusuya yatp savan sonunu
gzleyecekti, eer barbar kazanrsa, elindeki hazineyi, Gelon'un elinde bulunan btn karalarn ve
denizlerin egemenlii ile beraber ona verecekti; eer Yunanllar kazanrlarsa, hazineyi Syrakusa'ya
geri getirecekti.
164. Bu Kadmos'a, Kos adasnda babasndan yerlemi bir tyranlk kalmt; banda hibir tehlike
dolamad halde ve srf kendi niyeti sonucu olarak ve adaletten baka eye kulak vermeyerek,
iktidar Kos halkna devretti ve Sicilya'ya gitti; ad sonradan Messana olarak deitirilmi olan
Zankle'nin alnnda Samoslulara yardm etti ve burada yerleti. te byle rastlantlar sonucu
Sicilya'ya gelmi olan Kadmos'u seiyordu Gelon, nk doruluuna gveniyordu, her bakmdan
inanlr bir adamd; doruluunun birok rneini vermi olan bu namuslu adam, bunlara daha az

gzel olmayan bir rnek daha katmtr; Gelon'un emaneti olan hazineyi kendisi alabilirdi; almad.
Yunanllarn deniz zaferinden ve Kserkses'in geri dnnden, daha dorusu bozguna urayndan
sonra, hazine ile birlikte Sicilya'ya geri dnd.
165. Sicilya'da bir de unu sylerler; eer derler, o aralk Agrigentum hkmdar Ainesidemos
olu Theron'un Himera'dan kovmu olduu Himera tyran Krinippos olu Terillos, Sicilya'ya yz
bin kiilik bir ordu kartmasayd, Gelon, Lakedaimonlularn buyruu altna girmek pahasna da olsa,
Yunanllara yardm edecekti. Bu ordu Fenikelilerden, Libyallardan, beriallardan, Liguriallardan,
Helisykiallardan, Sardunyallardan ve Korsikallardan meydana gelmiti, banda general olarak
Kartaca kral Hannon olu Hamilkar bulunuyordu. Kartaca kraln bu sefere, aradaki konukseverlik
balarn ileri srerek ve zellikle Rhegion tyran Kratinas olu Anaxilaos'un gayretli araclndan
yararlanarak Terillos raz edebilmiti; Anaxilaos, Sicilya'ya gidip kaynatasnn cn alabilsin diye,
Hamilkar'a rehin olarak kendi z evlatlarn vermiti, zira Anaxilaos, Terillos'un kz Kydippe ile
evliydi. Gelon bu durumda Yunanllarn yardmna koamam ve hazinesini bundan tr Delphoi'ye
gndermitir.[330]
166. unu ekliyorlar, Yunanllarn Salamis'de Pers'i yendii ayn gnde Gelon ve Theron da
Sicilya'da Hamilkar' yeniyorlard. Bu Hamilkar baba ynnden Kartacal, ana ynnden
Syrakusalyd; deerli bir kimse olduu iin Kartaca'da kralla kadar ykselmiti; iki ordu atm,
bozguna urayan Hamilkar kaybolmutur, yle diyorlar; Gelon dikkatli aratrmalar yaptrm, l ya
da diri, bulunamamtr.
167. Kartacallar btn olup biteni olduka akla yakn biimde anlatrlar. Barbarlar Yunanllarla
akama kadar dvmler (zira diyorlar, Hamilkar akama kadar dayanmtr). Bu zaman iinde
Kartacal ef kampta kalm, boyuna kurban keser, kesilen kurbanlarn gvdelerini olduu gibi, btn
olarak yaktrd byk bir atee atar, sevindirici belirtiler dilermi. Askerlerinin yenildiklerini
grd srada o hl hayvanlarn barsaklarna kutsal sular serper dururmu, kendisini de kaldrp
atee atm; yanm, parasn bulamamlar, bylece kaybolmu. ster Fenikeliler, ister brlerinin
anlatt gibi olsun, gvdesi kaybolduktan sonra, Kartacallar onun adna kurban kesmeye
balamlardr, koloni kurduklar her kentte adna heykeller dikmilerdir; en by Kartaca'dadr.
Sicilya'da olanlar ite bu kadardr[331].
168. Kerkyrallara gelince, elilere verdikleri cevaplar ve yaptklar eyler unlardr: Sicilya'ya
gidenler neler sylemilerse, buraya gelenler de ayn eyleri sylemilerdi; Gelon'dan istenen
eylerin tpks kendilerinden istenmiti. Hemen takviye gndermek ve birlie katlmak zere sz
verdiler; Yunanistan'n inenmesine gz yumamayz, diye aklyorlard durumlarn; o yenilirse
eer, nasl olsa onlar da daha ilk gnden kleletirileceklerdi; btn gleriyle destek olacaklard.
te elileri byle ho szlerle karlamlard. Ve Yunanistan'n yardmna komak iin altm gemi
donattlar, ama bir hesaplar vard; gemileri yola kartmakta ok ar davrandlar, Peloponez'e
gtrdler ve Pylos yrelerinde ve Lakedaimon topra olan Tainaron Burnu'nda demirleyip orada
kaldlar; orada ve bunalmlar iinde, savan sonunu beklediler. Yunanllarn kazanacaklarn pek

sanmyorlard. Pers, byk farkla zaferi kazanacak, btn Hellas'n efendisi olacakt, bundan
pheleri yoktu. Onun iin byle yapyorlard, Perse unlar diyebilmek iin: "Byk Kral,
Yunanllar bu atmaya bizi de kartrmak istiyorlard; gcmz onlardan az deildi, savaa
girseydik bizim gemilerimizin says brleri arasnda en az olmazd. Tersine en ounu, elbette
Atinallar dnda, biz verirdik, ama bunu yapmadk, sana kar kmak, yolunu kesmek istemedik."
Byle sylemekle brlerinden daha iyi bir durum elde edebileceklerini sanyorlard ve sanrm yle
de olacakt. te yandan Yunanllara kar kullanacaklar zr de hazrd ve zaten bunu
kullanmlardr: Yunanllar, neden yardma gelmediniz diye ktklar zaman; "Biz altm gemi
donattk, ama mevsim rzgrlar brakmad, Malea Burnu'nu dnemedik," dediler; bundan tr
Salamis'e varamamlard, savaa katlamam olmalar hi de alaklklarndan deildi. te
Yunanllarn isteklerini Kerkyrallar byle atlattlar.
169. Giritlilere gelince, bu ile grevli Yunanllar geldii zaman yle davrandlar: Delphoi'ye
resmi eliler gnderdiler, Yunanllara yardm konusunu dantlar. Pythia cevap verdi: "Aptallar!
Menelaos'a yardm ettikten sonra Minos'un hmna urayp onca gzya dkm, szlanm, Minos
Kamikos'ta ld zaman cn almak iin onlar sizden yardmlarn esirgedikleri halde, siz bir
barbarn kandrd kadn iin onlara arka kmtnz!" Bu cevap karsnda Giritliler bu atmann
dnda kalmaya karar verdiler.
170. yle anlatlr: Minos, Daidalos'u[332] ararken Sikania'ya, bugnk adyla Sicilya'ya gelir ve
burada ac bir lmle lr. Ama ondan sonraki zamanlarda Polikhna ve Praisia dnda tm
Giritliler, tanrsal bir zendirmeye uyarak ve gl bir donanma ile birlikte Sikania'ya giderler ve
bugn Agrigentumlularn ynetiminde olan Kamikos kentini be yl kuatrlar. Ama alamazlar ve
ala da dayanamazlar, kuatmay kaldrp giderler. Deniz yolculuu bunlar apygi aklarna
getirdii srada zorlu bir frtna ile karaya derler; gemileri paralanr, Girit'e dnebilmek iin
ellerinde hibir ara kalmaz, orada kalrlar ve Hyria kentini kurarlar; adalyken anakaral bir koloni
olurlar, Giritli adn da Messapia apygileri olarak deitirirler. Hyria kentinden yaylp baka siteler
de kurarlar. ok sonralar Tarantolular onlar buradan atmaya kalkmlar, ama kanl bir bozgundan
baka sonu alamamlardr; bizim bildiimiz en byk Yunan krm budur; Yunanllarla birlikte
Tarantolular da kurbanlar verdiler ve Khoiros olu Mikythos'un basks altnda Tarantolulara
yardma gelen baz Rhegionlular da bine kadar varan kayplara uradlar. Tarantolularn kayp
says antmezarda yazl deildir. Anaxilaos'un klesi olan bu Mikythos, Rhegium'da naip olarak
kalmt; Thegion'dan kovulan ve Arkadia'da Tegea'ya gelip yerleen ve Olympos'a bilinen bir sr
heykeli sunan adam budur.
171. Rhegion ve Taranto iin bu sylediklerim, hikyemin ierisinde bir kntdr. Boalan Girit'te
diye anlatrlar Praisiallar, yeni bir halk gelip yerleti, ilerinde bakalar da vard, ama ou
Yunanlyd; Minos'un lmnden sonraki nc kuakta Troya sava oldu, bu savata Giritliler
Menelaos'u savunmak iin az aba harcamadlar. Bunun cezas olarak, Troya dn alk ve salgn
hastalk balad; hem kendileri, hem sr hayvanlar krldlar, o kadar ki, Girit ikinci bir sefer
boald, nc sefer olarak yeni bir insan topluluu geldi, ikinciden artakalm olanlarla kart ve

ite bugnk Giritliler bunlardr. Pythia onlara bu felaketleri hatrlatarak Yunanllara yardm
heveslerini krm oluyordu.
172. Thessaliallara gelince, kendilerinin de dedikleri gibi, bata Medlerin kollarn istemeyerek
atlmlard, zira Aleuadlarn evirdikleri dolaplardan holanmyorlard. Persin Avrupa'ya gemek
iin hazrlandn haber aldklar zaman, sthmos'a eliler gnderdiler. sthmos'da Yunanistan
delegelerinden bir komite toplanm bulunuyordu, bunlar Hellen lkesinin karlar uruna almak
isteyen sitelerin vekilleriydiler. Bunlarn yanna gelen Thessalia elileri unlar sylediler:
"Yunanllar, Thessalia'nn ve Yunanistan'n batan baa istila edilmesini nlemek iin Olympos
Da'nn geidini korumak gerekir. Biz oray sizinle birlikte korumaya hazrz; bunun iin sizin de
gl bir ordu gndermeniz gerekir; gnderemezseniz, biz de Pers ile anlama yaparz, bunu iyi
biliniz. Yunanistan'n en utaki mevzii biziz diye, srf sizi savunmak iin tek bamza krlmamz
olmaz. Bize yardm etmek istemediiniz andan itibaren, bizi hibir eyle zorlayamazsnz, zira
olmayacak eyi kimse zorlayamaz. O zaman biz de kendi bamzn aresine bakarz." Thessaliallar
byle konutular.
173. Yunanllar, bunun zerine da zincirini korumak iin deniz yolundan bir kara ordusu
gndermeye karar vermek zorunda kaldlar. arabuk toplanan ordu, Euripos Boaz'ndan geti.
Akhaia'da Alos'a varnca [333] karaya kt ve gemileri orada demir zerinde brakarak karadan
Thessalia'ya doru yolland; Tempe vadisine, aa Makedonia'y Thessalia'ya balayan geide ulat
ki, bu Peneios rmann Olympos ile Ossa arasnda kazd geittir. Yunanllar burada kamp
kurdular. On bin kadar hoplit vard, buna Thessalia atllar da ekleniyordu. Lakedaimonlularn
banda, kral hanedanndan olmad halde polemarkhoslar arasndan seilmi olan Karenos olu
Euainetos bulunuyordu; Atinallarn Neokles olu Themistokles. Orada birka gnden ok kalmadlar;
zira Makedonial Amyntas olu Alexandros'un elileri geldiler, gelen ordunun karada ve denizde ne
kadar gl olduunu anlattlar, bu geidi tutup istilac ordularn dalgalar altnda ezilmektense,
kurduklar kamp kaldrmalarn sylediler. Kendilerine iyilik olsun diye sylenmi olduundan
phe etmedikleri bu dnce, onlara doru grnd, kolay inandlar. Bana kalrsa, byle uysal
davranmalarnda korkunun pay byktr; zira Thessalia'ya alan bir baka geidin daha varln
renmilerdi. Bu geit, Yukar Makedonia'da, Gonnos dolaylarnda, Perrhaibia ierisindeydi;
gerekten de Kserkses ordusu buradan girmitir. Yunanllar gemilere binip sthmos'a dndler.
174. Bu Thessalia'ya asker gnderme ii, kraln Asya'dan Avrupa'ya gemeden nce henz
Abydos'da bulunduu zamana rastlar. brlerinin kendilerini brakp gittiklerini gren Thessaliallar,
hibir art niyet gtmeden ve byk istekle Medlerden yana getiler; o kadar ki, sefer boyunca kral
katnda pek deerli silah arkadalar olarak sivrildiler.
Yunan Donanmas Artemision'da Thermopyl'ler
175. Yunanllar sthmos'a dnnce, Aleksandros'un verdii bilgilerin nda, savan nasl ve
nerede yaplmas konusunu grtler. Thermopyl Geidi'ni tutmak fikri ar basyordu, zira
Thessalia'ya alan geitten ok daha dard; sonra tek boazd ve en nemlisi, yurtlarna daha yaknd.

Yunanllarn Thermopyl'de tuzaa dp sarldklar kei yoluna gelince, oraya gelmeden nce
bundan haberleri yoktu, geldikten sonra Trakhislilerden renmilerdir. En sonunda barbar
Yunanistan'a brakmamak iin bu geidi tutmak fikrinde birletiler; donanmaya gelince, o da
Artemision Burnu'na gidecek Histiaiotis topraklar karsnda bekleyecekti; Thermopyl ve Artemision
birbirine yakndr, bylece iki kuvvet birbirinden uzaklamam olacakt; buralarn grnm
yledir:
176. En nce buraya kadar ak deniz olan Thrak Denizi, Artemision'da daralr, boaz haline gelir.
Skiathos adas ile Thessalia'nn Magnesia[334] kylar arasnda geit olur, boazn knda Euboia
kylar ve zerinde Artemis tapna bulunan Artemision Burnu seilir. br yandan Yunanistan'a
Trakhis topraklarndan giren yol ise en dar olduu yerde yarm phletron geniliindedir. Civar
yerlere baklrsa en dar yerin buras olmad grlr; en dar yer Thermopyl'nin nnde ve
arkasndadr. Alpenos yaknlarnda, Thermopyl'nin arkasna deni tam bir araba geebilecek
geniliktedir; bir de nde, Phoinix rmandan pek uzak deil, Anthela kenti yannda, buras da ancak
bir araba geebilecek kadardr. Thermopyl'nin bat yn Oita dalardr, ok yksek, sarp, almaz
dalardr, dou ynnde yol bataklk blgede denizle evrilidir. Bu yol zerinde scak su gzleri
vardr ki, yerliler bunlara, "Kazan"lar derler, bunlarn yaknnda Herakles'e adanm bir sunak
yaplmtr. Bu yolun zerinde bir duvar yaplmt, hatta eskiden kaplarla da sslyd. Bunu
Phokisliler Thessaliallara kar yapmlard, onlarn Thesprotia'dan kalkp, bugn de oturmakta
olduklar Aiolis'e gelmelerinden korkuyorlard. Kendilerini kle yapmak isteyen bu ulusun yapt
aknlara kar alnm bir tedbirdi; hatta o dnemde scak kaynaklar da ustalkla getirip yola
aktmlard. Maksatlar, yol su dolu hendeklerle kesilsin, geilmez hale gelsindi, zira hep
Thessaliallarn buralar ele geirmelerini olanaksz hale getirecek areler peinde kouyorlard. Bu
eski duvar, ok eskilerde yaplmtr ve zamanla epeyce anmtr. Yunanllar duvar yeniden
ykseltmeyi ve Yunanistan'n eiini barbarlara kapamak iin buray elde tutmay uygun buldular.
Yolun ok yaknnda Alpenos adnda bir ky vard; yiyeceklerini oradan salayabileceklerini
dnyorlard.
177. Bu stratejik noktalar, dmana kar koymak iin Yunanllara uygun grnyordu; her eyi
dnmler, hesaplamlard, barbarlar bu noktalarda yaya ve atl birlikleri rahat kullanamazlard;
onun iin istilacnn darbesini burada karlamaya karar verdiler. Persin Pieria'ya geldiini
rendikleri zaman sthmos'da toplanm olan birlikler ayrldlar, bir bl karadan Thermopyl'lere,
bir blm denizden Artemision Burnu'na yolland.
178. Bylece sava postalarna ayrlm olan Yunanllar acele dmana kar yryorlard. Bu
arada Yunanistan iin olduu kadar kendileri iin de telaa dm olan Delphoililer da tanrdan t
istiyorlard; rzgrlara yalvarn diye cevap aldlar, zira onlar Yunanistan'n en deerli mttefikleri
olacaklardr. Bu orakli alan Delphoililer, tanrnn kendilerine vermi olduu dnceyi, zgrlkleri
iin rpnan btn Yunanllara duyurdular ve barbarn zulm altnda yaayan Yunanllar da mesajdan
tr onlara kar sonsuz bir kran duydular. Hemen arkasndan Delphoililer, Thyia'da rzgrlar
adna bir sunak ayrdlar, ki burada o lkeye adn vermi olan Kephisos kz Thyia'nn kutsal alan

vardr. Orada kurbanlar kestiler ve bugn de orakle bal kalarak rzgrlardan iyilik bekler, dua
ederler.
179. Therma demir yerinde toplanm olan Kserkses donanmasn korumak iin kol gezmek zere
en hzl yelkenlilerden on tanesi ayrlmt, bunlar doru Skiathos zerine dmen tuttular; adann
nnde nbet bekleyen Yunan gemisi vard, biri Troizen, biri Aigina, biri de Attika gemisiydi;
bunlar barbar kadrgalar grnr grnmez kamaya baladlar.
180. Praxinos komutasndaki Troizen teknesi hemen, peindeki barbarlarn ellerine dmt, bu
gemideki denizcilerin en gzelini alp geminin burnuna gtrdler ve orada kafasn kestiler,
Yunanllardan aldklar esirlerin en gzeli kendilerine uur getirsin istiyorlard. Kurban olarak
kesilen askerin ad Leon'du; bu terslik, bana adndan tr gelmi olamaz m?[335]
181. Asonides komutasndaki Aigina triremi ise onlara akla karay setirdi; skhenoos olu Pytheas
gemideydi, o gn harikalar yaratt; gemi ele getikten sonra, btn gvdesi batan aa dilim dilim
doranncaya kadar silah elde dvt; yere dmt, lmyordu, hl soluk alyordu. Persler
hayran kalmlard, lmesin diye didinmeye balamlard; yaralarna mr srdler, incecik bezlerle
sardlar; geri dndkleri zaman, onu arkadalarna gsterdiler, herkes sayg ile karlad ve ho tuttu;
buna karlk ayn gemide ele geenlerin tm kle sayldlar.
182. gemiden ikisi byle yakalanmt; Atinal Phormos komutasnda bulunan ncs
Peneios'un azna kadar kat, orada karaya vurdu. Barbarlar gemiyi geirdiler, ama iindekileri
hayr, zira onlar gemi karaya oturur oturmaz, arabuk gemiyi brakp gitmiler ve Thessalia
zerinden Atina'ya dnmlerdi.
183. Artemision Burnu yannda demirli bekleyen Yunanllar bu olaylar, Skiathos'dan verilen ate
iaretleriyle renmilerdi. Korkuya kapldklar iin Artemision'dan demir aldlar ve Euripos'u
korumak amacyla Khalkis'e gittiler. Euboia'nn yksek yerlerine gzcler koydular. On barbar
gemisinden Skiathos ile Magnesia arasnda bulunan Myrmex adndaki kayalk adaca gittiler,
yanlarnda getirmi olduklar dikmeta diktiler. nnde engel kalmam olan donanma tm ile
Therma Krfezi'nden karak yelken at; kraln Therma'dan knn on birinci gnyd. Bu
Myrmex kayaln onlara Skyroslu Pammon haber vermi, yerini de gstermiti. Barbarlar
Magnesia'daki Sepias Burnu'na kadar olan yolu, btn bir gn sren deniz yolculuu ile aldlar ve bu
burun ile Kasthanaia kenti arasnda uzanan kylara vardlar.
Pers Ordusunun Toplam Says
184. Buraya kadar ve Thermopyl Boaz'na kadar ordunun hibir kayb olmamt ve bu anda gene
korkun bir insan yn halindeydi; ben saylar toplayarak yle buldum: mparatorlua bal
uluslardan toplanm yerli tayfalar olarak gemi bana ortalama iki yz kii hesabyla, yalnz Asya'da
donatlm olan bin iki yz yedi gemide iki yz krk bir bin drt yz kii vard. Ayrca bu gemilerde
uluslarn verdii savalardan baka, Med, Sakes ya da Pers asll otuzar deniz askeri bulunuyordu
ki, bunlarn toplam da otuz alt bin iki yz onu buluyordu. Bu iki toplama bir de elli krekli gemilere

yklenmi olan insanlar katalm ki, bunlarn her birinde, bir eksik bir fazla seksen kii vard; bu
eitten gemilerin says ise daha nce de sylemi olduumuz gibi, bini buluyordu; demek ki
bunlarda da iki yz krk bin kii bulunuyordu. te Asya'da hazrlanan donanma byleydi; hepsi birden
be yz on yedi bin alt yz on kii tutar. Kara ordusu bir milyon yedi yz bin yaya, seksen bin atl,
bunlara develere binen Araplar ve sava arabalar kullanan Libyallar da ekleyelim ki, yirmi bin de
bunlar iin koyuyorum; sonu, kara ve deniz, ikisi birden toplam olarak iki milyon yz on yedi bin
alt yz on kii yapar. Bu say Asya'dan getirilen orduyu gsterir, peindeki uak takm ile tama
gemileri ve bunlarn tayfalar bu saynn dndadr.
185. Ama btn bu saylara bir de Avrupa'dan toplananlar katmak gerekir; burada geree en
yakn olduunu sandm saylar veriyorum. Gemi olarak Trakya Yunanllar ve Trakya'ya yakn
adalar yz yirmi gemi donatmlard; u halde bu gemiler iin yirmi drt bin saysn buluruz. Ayrca
Trakyallardan, Paioniallardan, Eordiallardan ve Bottiaiallardan, Khalkislilerden, Bryglerden,
Pieriallardan, Makedoniallardan, Perrhaibiallardan, Enienlerden, Doloplardan, Magnetiallardan,
Akhaiallardan, Trakya kylarnda oturan herkesten derlenmi bir kara ordusu daha vard; bunlarn
toplam da bence yz bin kii tutar. imdi bu yz binlerce insan Asya'dan gelmi olanlara katnca,
sava says olarak toplam iki milyon alt yz krk bir bin alt yz on kii buluruz.
186. Bu say savalar gsterir, bunlarla birlikte giden uaklar, erzak tayan gemilerin tayfalar,
ayrca donanmaya bal br tat gemilerinin tayfalar saylsa, benim fikrimce, brnden az kmaz,
ok kar; ama biz daha ok daha az demeyelim, eit sayalm; eit saydmza gre, bu servisler de
savalar gsteren saylar gibi milyonlar ve yz binlerle gsterilecektir. Sonu olarak Dareios olu
Kserkses, Sepias Burnu'na kadar ve Thermopyl'lere kadar, toplam be milyon iki yz seksen bin
iki yz yirmi kii getirmi olmaktadr.
187. Kserkses ordusunun toplam says buydu. Ekmek piiren kadnlar, odalklar, idiler tam
olarak ne kadardlar kimse bilmez, yk hayvanlar ve bagajlar tayan br hayvanlar, ordunun
peinden gelen Hint kpekleri de yle; bunlarn says hesaba vurulamazd. Bundan tr kimi
rmaklardaki suyun yetmemesine hi amam; beni asl artan bu kadar bin insana yetecek yiyecein
salanabilmi olmasdr. Hesaba vuruyorum, adam bana gnde, fazla deil, bir khoinix buday
desek, gnde yz on bin yz krk medimnos yapar. Ve kadnlar, idileri, hayvanlar, kpekleri
saymyorum. Bu milyonlarca insann, gzellik ve boy bos bakmndan, hibiri zafer tacna
Kserkses'den daha ok layk deildi ve bu imparatorlua yakmyordu.
Frtna
188. Therma'dan kan donanma denize aldktan ve gelip Kasthanaia kenti ile Sepias Burnu
arasnda Magnesia'ya yanatktan sonra, ilk gelen gemiler kyya yakn demir attlar, brleri de
onlara yakn yerlerde demirlediler; kumsal pek byk deildi; onun iin gemiler sekiz saf halinde
derinliine dizilmilerdi ve ak denize doru bir knt yapyorlard. Gece byle geti. Gkyz
akt, havada esinti yoktu, ama gn aarrken deniz kabarmaya balad, doudan bindiren ve
yerlilerin Hellespontoslu dedikleri rzgrla, zorlu bir frtna patlad. Rzgrn gelmekte olduunu

gren ve demirledii yer uygun olan herkes, frtna iyice bastrmadan nce gemilerini karaya ekmek
iin kotular ve ektiler, gemileri de kendileri de selamete ktlar; ama boraya ak denizde
yakalanan gemilerin kimisi Pelion yrelerindeki pnoi denilen yere doru, kimisi de kyya
srklendi; kyya srklenenlerin kimisi Sepias Burnu'nun evresinde karaya vurdu, kimisini de
dalgalar Meliboia ve Kasthanaia dolaylarna attlar. Frtna nnde durulur gibi deildi.
189. yle bir ey anlatrlar, gya Atinallar bir orakle uyarak Boreas' yardma armlar [336],
nk zel bir orakl almlar, gveyinizden yardm isteyiniz diyormu. Bir Yunan anlats var;
Boreas, Erekhtheus kz Oreithyia adnda Attikal bir kadnn kocasdr; anlatnn geliine gre,
gveyi deyince Atinallarn aklna Boreas'n gelmesi bundan. Euboia'da Khalkis'deydiler; frtna
belirtileri balar balamaz, hatta daha nce, Boreas ve Oreithyia'y yardma ardlar, kurbanlar
kestiler, kendilerini korumalar ve barbar gemilerini, daha nce Athos Da yaknlarnda yaptklar
gibi paralamalar iin dua ettiler. Sahiden bundan tr m saldrd Boreas, demir zerinde duran
barbar gemilerinin zerine? Evet diyemem; ama Atinallarn bu iyilii Boreas'dan bildikleri bir
gerektir, daha nce de iyiliini grdk derler ve Atina'ya dnlerinde lissos kylarnda onun
adna bir de tapnak kurmulardr.
190. Ne kadar az tutsak, bu kaza barbarlara en azndan drt yz gemiye oturmutur, saysz adam ve
eya kayb da ayr. Sepias Burnu yaknnda topraklar olan Magnesia yurtta Kratines olu
Ameinokles, bu kazadan sonra adamakll ykn tutmutur; Perslerin hazinelerini bulmu ve
topraklarn bir yn inanlmaz zenginliklerle doldurmutur. Yalnz zengin olmu, ama talih baka
ynden yzne glmemitir; o da yaralyd, kaderin korkun bir oyununa uram, olunun kanna
girmiti.
191. Erzak tayan gemilerin ve batan baka gemilerin haddi hesab yoktu; o kadar ki, bu felaketten
sonra Thessaliallarn saldrsndan ekinen amiraller, donanmann evresine gemilerin enkazndan
yksek bir metris evirmilerdir. Frtna gn kudurdu; Maglar kurbanlar keserek, rzgr
yattrmak iin afsunlar yaparak, Thetis'e ve Nereidlere kurbanlar adayarak, sonunda drdnc gn
frtnay yattrabildiler, tabii bu kadar azdktan sonra kendi kendine yatmad ise eer. Thetis'e
kurban kesmeleri, oniallardan renmi olduklar u hikyeden ki, Peleus onu buradan karm ve
btn bu Sepias Burnu kylar, br Nereidlerle beraber, onunmu.
192. Drdnc gn, demek rzgr dinmiti. Euboia tepelerindeki gzcler, frtnann ikinci gn,
frtnann yapt zarar acele koup Yunanllara haber vermilerdi. Yunanllar bu haberi alr almaz
Kurtarc Poseidon'a dualar etmeye baladlar, erefine kutsal sular serptiler; sonra artk nlerinde az
bir gemi kalm olaca dncesiyle yeniden Artemision Burnu'na kotular. Ve bylece ikinci sefer
Artemision Burnu'nda nbete girdiler ve ite o gnden sonradr ki, Poseidon'u Kurtarc ad ile
ycelttiler ve bugn de onu byle anarlar.
193. Rzgr dp deniz yatnca barbarlar gemilerini yeniden denize indirdiler ve ky boyu
ilerlemeye baladlar; Magnesia Burnu'nu dndler ve dosdoru Pagasai'ye ulaan krfeze dmen
tuttular. Post peinde Kolkhis'deki Aia'ya doru gitmekte olan Jason'un ve Argo gemisindeki br

yoldalarnn Herakles'i su getirmek iin kardklar, sonra da brakp gittikleri yer, ite bu Magnesia
kylarndadr; buradan su aldktan sonra ak denize kacaklarndan kinaye olarak bu yer Aphetai
adn almtr[337]. Kserkses'in gemileri ite burada demirlediler.
194. Gemilerden filonun en u kanadnda bulunan ve epeyce aa kaym olan on be tanesi,
Artemision Burnu'nda nbete giren Yunan gemilerini yle byle grmt. Barbarlar, bunlar kendi
gemileri sandlar, stlerine gittiler ve dmann ortasna dtler; bu gemilerin komutan Aiol kenti
Kyme valisi olan Thamasios olu Sandokes'di; bu, Kral Dareios'un bir zamanlar armha gerdirmi
olduu adamdr, o srada krallk yarglar arasnda bulunuyordu ve onun rvet yiyerek haksz bir
karar verdiine kanaat getirmiti. Adam havaya asldktan sonra, Dareios, bu adamn kral hanedanna
yapm olduu hizmetlerin kusurlarn rtecek kadar ok olduunu dnd; bu dncenin nda
Dareios yanl davranm olduuna, acele ettiine karar verdi. te bu adam bu kt iten, kraln
gazabndan ve lmden kurtulmak suretiyle syrlabilmiti, ama ikinci bir kez kurtulamayacakt, bu
sefer kayklaryla beraber Yunanllarn ortasna dmt; nk dmann stlerine doru geldiini
gren Yunanllar, onlarn yanldklarn anlamlar ve denize alarak kolayca ele geirmilerdir.
195. Bu gemilerden birinde Karia'nn Alabanda tyran Aridolis yakaland; bir baka gemide
Paphoslu kaptan Demonoos olu Penthylos yakaland; bu, sefere on iki gemiyle katlm, Sepias
Burnu'nda patlayan frtnada on birini kaybetmiti. Elinde kalan sonuncuyu da Artemision'a gelirken
kaybetmi, kendisi de yakalanmt. Yunanllar tutsaklar sorguya ekip Kserkses ordusu hakknda
istediklerini rendikten sonra, zincire vurup Korinthos'a, sthmos'a gnderdiler.
196. Barbarlarn deniz ordusu, bana gelenleri yukarda anlattmz Sandokes komutasndaki on
be gemi eksik olarak Aphetai'ye varmt. Kserkses ve kara ordusu Thessalia'y ve Akhaia'y
gemi ve iki gn sren bir yolculuktan sonra Malislilerin oturduklar yerlere girmiti. Kserkses,
Thessalia'da at yarlar tertiplemiti, kendi atlaryla Thessalia atlarn yartrmak istiyordu, en iyi
atlarn Thessalia'da yetitiini duymutu, bunlar deneyecekti; Yunan ksraklar ok geride kaldlar.
Thessalia rmaklar ierisinde orduya su yetitiremeyen bir tek Onokhonos oldu; ama Akhaia'y
sulayan rmaklardan hibiri, hatta en bykleri olan Epidanos, ordunun su ihtiyacn karlayamad ya
da ancak karlayabildi.
197. Kserkses, Akhaia'da Alos'a geldii zaman, kendisine ilgi ekici eyler gstermek isteyen
klavuzlar, Zeus Laphystios tapna ile ilgili yerli bir hikye anlattlar: Aiolos olu Athamas [338],
Phrixos'u ldrmek zere no ile komplo kurmu; sonradan Akhaiallar bir oraklin buyruuna uyarak,
sulunun soyundan gelenlere unu yapmlar: Bu ailenin byne Halkevi'ne girmeyi yasak etmiler
ve kapda nbet beklemiler. (Akhaiallar, Prytaneion'a Halkevi derler.) Eer girerse, ancak kurban
olarak lme gitmek zere kabilecekti. Bu adamlarn bylece birok kez ikenceye yollandklar
grlm, onlar da korkudan baka bir lkeye kamlar; eer dner ve yakalanrsa Prytaneion'a
gtrlyorlarm ve klavuzlar balarna erit talar konmu olan kurbann nasl alayla lme
gtrldn ayrntlaryla anlatyorlard. Phrixos olu Kytissoros'un torunlarnn aln yazs
byledir; niin bu ceza? unun iin, Akhaiallar bir orakle uyarak Aiolos olu Athamas'n kan ile
topraklarn arndrmak istedikleri zaman, Kolkhis'deki Aia'dan gelen Kytissoros, onu lmden

kurtarm ve bylelikle torunlar zerine tanrsal gazab ekmiti. Bu anlaty dinleyen Kserkses,
kutsal ormann yanna geldi, ama ieriye girmekten ekindi; askerlerini de sokmad ve Athamas'n
torunlarnn evine kar da kutsal alana gsterdii saygnn aynn gsterdi.
198. Thessalia ve Akhaia'dan geerken ite bu olmutu; bu lkelerden karak Kserkses Malis'e
girdi, uzun bir krfez, her gn sular kabarr ve ekilir. Bu krfezden sonra engin bir vadidir, kimi yeri
geni, kimi yeri dar. Bu vadinin evresi btn Malis lkesini kucaklayan yksek, alamaz dalardr;
bunlara Trakhis kayalklar derler. Akhaia'dan gelirken bu krfezin yaknnda rastlanan ilk kent
Antikyra'dr; burasn Enienlerin lkesini geerek denize dklen Sperkheios sular. Bundan aa
yukar yirmi stad tede Dyras adnda bir baka rmak vardr, anlatya gre, alevler arasnda kalan
Herakles'i kurtarmak iin fkrmtr. Bir yirmi stad tede gene bir baka rmaa rastlanr ki, bu da
Melas'dr.
199. Trakhis kenti Melas'dan hemen be stad tededir. Btn bu blgenin denizle dalar arasnda
en ok geniledii yer burasdr; burada iki bin iki yz plethron ova vardr; Trakhis, dan yannda
kurulmutur. Trakhis topraklarn evreleyen bu yksek tepeler, kentin gneyinde bir geit verirler ve
Asopos bu yarktan da diplerinden akar.
200. Asopos'un gneyinde bir baka su akar, Phoinix. O kadar byk deildir; tepelerden iner ve
Asopos'a karr. te buralarn en dar yeri Phoinix dolaylardr; tam bir araba geecek kadar
genilikte bir patikadan ibarettir. Phoinix, Thermopyl'den on be staddr. Phoinix ile Thermopyl
arasnda Anthela kasabas vardr, Asopos burasn suladktan sonra denize dklr. evresinde geni
bir alan vardr, bu alanda Amphiktyonilerin patronu [339], Demeter tapna ile Amphiktyonilerin
makamlar ve Amphiktyon'un kendi tapna vardr.
201. Kserkses'in kamp Trakhis topraklarnda, Malis'deydi, Yunanllarnki de Yunanllarn
Thermopyl (Thermopyller) ve yerliler ile komularnn sadece Pylai dedikleri yerdeydi. Her iki taraf
da bu yerlerde kamp kurmulard, birisi Trakhis kuzeyinde kalan lkelerin tmnn sahibiydi; br
bu blgeden gneye doru uzanan topraklar tutuyordu.
202. Burada Persin gelmesini bekleyen Yunanllar unlard: Sparta'dan yz hoplit, Tegea'dan ve
Mantineia'dan yar yarya olmak zere bin, Arkadia'da Orkhomenos'dan yz yirmi, Arkadia'nn geri
kalan blmlerinden bin, Arkadia'dan bu kadar. Korinthos'dan drt yz, Phlius'dan iki yz,
Mykenai'den drt yz. Bunlar da Peloponez'den gelenler. Boiotia'dan yedi yz Thespia ve drt yz
Thebai askeri.
203. Bunlardan baka Opus'dan arya komu olan Lokrislilerin tm ve bin Phokisli vard.
Gerekten onlara arda bulunmulard ve bildirmilerdi ki, kendileri ncden baka bir ey
deildirler, mttefiklerin geri kalanlar bugn yarn beklenmektedir. Deniz kysn Atinallar,
Aiginallar ve donanmann tayfalarn salam olanlar korumaktadrlar, onun iin korkacak bir ey
yoktur, zaten Yunanistan zerine yryen bir tanr deildir, bir insandr ve dnyaya geldikten sonra
hibir zaman felakete uramayacak olan bir lml yoktur, hibir zaman da olmayacaktr. Tersine,

belann by, byk olana gelir; demek lml bir insandan baka bir ey olmadna gre, istilac
da ann yitirmeye mahkmdur. Sz konusu bu iki ulus, durumu rendikten sonra, yardm olmak
zere Trakhis blgesinde bir ordu gndermilerdi.
Leonidas
204. Her blge askerinin banda kendi sitelerinden efler vard, ama en ok beenileni, ordunun
bakomutan olan Lakedaimonlu Leonidas'd, Anaxandridas'n olu, Leonlarn, Eurykratideslerin,
Anaxandroslarn, Eurykrateslerin mirassyd. Polydoros, Alkamenes, Telekleos, Arkhelaos,
Hegesilaos, Doryssos, Leobotes, Ekhestratos, Agis, Eurysthenes, Aristodemos, Aristomakhos,
Kleodaios, Hyllos ve Herakles soyundan geliyordu. Ve hi beklenmedii halde Sparta kral olmutu.
205. Kendinden byk iki erkek kardei vard, Kleomenes ve Dorieus, kral olma midi ok uzakt.
Ama Kleomenes erkek evlat brakmadan lmt. Dorieus ise sa deildi; Sicilya'da lmt.
Krallk bylece Kleombrotos'dan nce domu olan Leonidas'a kalmt (Kleombrotos,
Anaxandridas'n en gen oluydu); ayrca Kleomenes'in kzlarndan biriyle evlenmiti.
Thermopyl'lere o gelmi, tam erkeklik anda ve hepsi de aile babas sekin yz adam da
beraber getirmitir. Bu sefer iin Thebailileri de kendisine katmt, bunlarn banda Eurymakhos
olu Leontiades vard, saylarn da sylemitim. Leonidas'n, btn Yunanllar iinde yanna yalnz
bunlar almasnn nedeni, bunlarn Medlerle pazarla oturmu olmakla sulanmalaryd; bakalm
kendi birliklerini onunkilerle birletirecekler mi, yoksa Yunanllarla balamay istemeyecekler mi?
Onlar sefere bunu anlamak iin armt. Thebaililer adamlarn gnderdiler, ama bir art
dnceleri de yok deildi.
206. Spartallarn Leonidas'n komutas altnda bu nc birliini gndermelerinin nedeni, br
mttefiklere ileri yryte rnek olmak, onlarn da Sparta'nn sefere girmekte ayak srdn
sanp Medlere yanamalarn nlemekti; o sralara rastlayan Apollon Karneios [340] bayramlarn
kutladktan sonra, Sparta'da yalnz bir garnizon brakarak, hepsi birden byk bir hzla geidin
savunmasna komulard. br mttefikler de ayn eyi yapmaya hazrlanyorlard. Olimpiyat
bayramlar da bu olaylarn getii gnlere rastlyordu; Thermopyl iinin bu kadar ksa bir sre
ierisinde tamamlanacan ummadklarndan, sadece bir rt perdesi gndermilerdi.
207. Durumlar ite byleydi. Pers, geide yaklanca, Thermopyl'lere ylm olan Yunanllarn
yreine korku dt ve dnsek mi acaba diye dnmeye koyuldular; Peloponezlilerin ou gidip
sthmos'u tutmak, Pelonopez yolunu kapamak dncesindeydi; ama Phokislilerle Lokrislilerin
gcenmeleri ve protestolar karsnda, olduklar yerde kalmaya karar verdiler ve sitelere haberciler
gndererek yardm isteinde bulundular, zira Med ordusunu geri atabilmek iin ok azdlar.
208. Onlar byle grrlerken Kserkses, keif yapmak zere bir atl gnderdi, ne kadar
olduklarn ve neler yaptklarn renmek istiyordu. Daha Thessalia'dayken, orada Herakles
soyundan Leonidas'n komutas altnda az bir kuvvetin toplanm olduunu haber almt. Atl, kampa
yaklat; tabii ne yoklayabildi, ne de tmn iyice grebildi (zira duvar ykseltilmiti, arkasnda
bekleyen nbetiler grnmyordu). Ama ileridekileri ve duvarn nne sralanm olan silahlarn

gryordu. Lakedaimonlularn nbetine rastlamt. Atl, bunlarn bir blmnn jimnastik yaptn,
br blmnn de salarn taradklarn grd. Grdkleri onu artmt. Ka kii olduklarn
sayd, rahat rahat not aldktan sonra, hi telasz geri dnd; peinden gelen yoktu; kimse aldr
etmiyordu. Kampa dnd, gzne arpan eyleri Kserkses'e olduu gibi anlatt.
209. Kserkses, anlatlanlardan gerei karamad, yani onlarn lmeye, son nefeslerine kadar
ldrmeye hazrlandklarn anlayamad; tam tersine, abuk sabuk ilere dalm olduklarn dnerek,
kampta bulunan Ariston olu Demaratos'u artt. Geldii zaman Kserkses onu sorguya ekti,
Lakedaimonlularn tutumlarnn ne anlama geldiini renmek istedi. "Kral" dedi Demaratos, "bir
sefer daha, Yunanistan'a kar sava iin yola ktmz srada, bu adamlar iin sylediklerimi
dinlemitin ve bu servenin sonular zerine dndklerimi rendikten sonra benimle alay
etmitin. Ama senin huzurunda kral, hep gerei sylemek benim iin en gzel eydir. te beni bir de
bugn dinle: Bu adamlar bize kar geidi kapatmak zere geldiler ve buna hazrlanyorlar. detleri
byledir: lm gze aldklar zaman balarn sslerler. Ve unu da iyi bil, eer bunlar ve
Sparta'da kalm olanlar alt edersen, ey kral, artk sana kar silah elde kar koyacak insan rk
kalmaz. te sen bugn Yunan kentlerinin en nemlisine ve askerlerin en yiitlerine kar yryorsun."
Bu szler Kserkses'e hi de inanlr gibi grnmedi ve diretti; nasl diye sordu, bu kadar azlkla,
kendi ordusuna kar kabilirler? "Kral," diye cevap verdi Demaratos, "eer dediim gibi olmazsa,
sen de bana yalanc muamelesi yaparsn."
Thermopyl'lerde lk atmalar
210. Ama bu szler Kserkses'i etkilememiti. Drt gn bekledi, dmann kamasn bekliyordu.
Beinci gn, geri basmak ne demek, kalmaya daha da kararl grnyorlard, ona gre haddini
bilmezlik ve delilik o zaman stlerine Medleri ve Kissiallar gnderdi; fkeleniyordu, huzuruna
hepsinin diri olarak getirilmesini emretmiti. Yunanllarn zerine gnderilen Medler saldrdlar ve
pek ou ldler; brleri yardma kotular, ama bu durmad [341], epeyce gten dtkleri halde.
Herkesin gz yerinden oynamt, en ok da Kserkses'in ki, kendi saflarnda ok adam ve az erkek
vard.
211. Sava btn gn srd, Medler ar karlk grm olduklar iin savatan geri ekildiler ve
yerlerine Byk Kral'n lmszlerim dedii Persler srld. Balarnda Hydarnes vard ve bu ii
arabuk bitirecekleri dnlyordu. Ama Yunanllarla kaptklar zaman, bunlarn da Med
taburlarndan daha iyi bir sonu alamadklar grld; tamamen brleri gibi oldu; bunlar da dar bir
aralkta dvyorlard, bunlarn da mzraklar Yunanllarnkinden daha ksayd, bunlarn da say
stnl ie yaramyordu. Lakedaimonlular her trl vgye layk bir dv karyorlard; dv
sanatnn acemisi olan insanlar karsnda, onlar bu sanat iyi bilen kimselerdi ve bu asl tersyz edip
kamaya baladklar zaman ama tabii dalmakszn meydana kyordu, onlarn katklarn gren
barbarlar naralar atarak, karmakark bir halde, itiip kakarak pelerinden atlyorlar ve tam
yetieceklerken brleri birden dnp saldryor, saysz Pers askerini vurup yere ykyorlard.
Spartallardan ise pek az dyordu. Gerek dzenli saflar halinde, gerek baka her trl biimde

yaptklar saldrlara ve harcadklar abaya karlk, geidin hibir noktasn ele geiremeyen
Persler geri ekildiler.
212. Sahneyi seyretmekte olan kral, bu kapmalar srasnda derler, kez ordusu iin titreyerek
yerinden zplam. Bugnk sava byle oldu. Barbarlarn ertesi gnk abalar da boa gitti.
Yunanllarn says az diye dnyorlard, yaralydlar, artk silah elde kar duramazlar, bu mitle
atlyorlard stlerine. Ama Yunanllar uluslarna ve birliklerine gre ayrlm dzenli saflar
halindeydiler ve yalnz sra kendilerine geldii zaman dve giriyorlard. Phokisliler savaa
katlmyorlard; keiyolunu korumak zere daa karlmlard. Dnk durumun bugn de
deimediini gren Persler geri ekildiler.
213. Kral ok kayglanmt, iin iinden nasl kacan bilemiyordu. te bu srada Eurydemos
olu Ephialtes adnda bir Malisli, byk mitler iinde geldi, kral buldu, dan iinden geip
Thermopyl'lere kan keiyolunu haber verdi ve bylece orasn tutmakta olan Yunanllar ldler.
Sonradan bu adam Lakedaimonlulardan korkarak Thessalia'ya kamtr. Amphiktyon Meclisi'nin
Pylai'de yapt toplantda pylagorlar[342] kaan bana byk bir para koymulardr. Sonradan
Antikyra'ya dnm ve Trakhis yurtta Athenades tarafndan ldrlmtr. Bu Athenades,
Ephialtes'i bambaka bir nedenle ldrmtr, bundan sonraki blmde anlatacam. Ama
Lakedaimonlular sz verilen paray kendisine demediler. Ephialtes bu olaydan sonra byle
lmtr.
214. Baka bir anlat daha var; buna gre, gidip kralla gren ve Perslerin nne dp da
artan, Karystos'tan Phanagoras olu Onetes ile Antikyra'dan Korydallos'dur; ama ben buna azck
olsun inanmam. Zira bu konuda bir yargya varmak iin elimizde, Yunanllarn pylagor olarak semi
olduklar kimselerin karar var, bunlar Onetes'in ve Korydallos'un kafalar iin deil, Trakhisli
Ephialtes'in kafas iin para koymulardr ve phesiz bunu iyice inceledikten sonra yapmlardr;
ayrca Ephialtes'in bu sulama yznden katn da biliyoruz. Onetes'in, Malisli olmamakla
beraber, eer bu topraklardan ska geti ise, sz konusu keiyolunu bilebileceini inkr etmiyorum,
ama Perslere yol gsteren ve da dolatran Ephialtes'dir; ben sulu olarak onu tanyorum.
Yunan Ordusu Arkadan Sarlyor
215. Ephialtes'in szlerine ok sevinen Kserkses, hemen Hydarnes'i yanndaki birliklerle yola
kard. Akamzeri yola ktlar. Dediimiz keiyolunu, burada oturan Malisliler bulmulard; bunu
Phokislilerin topraklarna kan bir yol olarak Thessaliallara gstermilerdi. Phokisliler o zamanlar
Thermopyl Geidi'ni duvarla kapatm ve istildan kurtulmu bulunuyorlard. Zaten yllardan beri bu
keiyolu Malisliler iin hi kullanlacak gibi saylmyordu.
216. Keiyolu baknz nasldr: Dan yark yerinden akan Asopos rmandan balar, keiyolu gibi
buralar da Anopaia adn tar; bu Anopaia keiyolu dan tepesini izler ve Alpenos kenti karsnda
son bulur. Bu, Malis lkesinden gelirken rastlanan ilk Lokris kentidir ve Melampygos kayas denilen
kayaya ve Kerkoplarn bulunduklar yere uzak deildir; da yolunun en dar olduu yer burasdr.

217. Persler, Asopos'u getikten sonra Oita'nn eteklerini saa, Trakhis ynne den dalarn
eteklerini sola alarak, bu da yolundan btn gece ilerlediler. Gn rken dan tepesine
ulamlard. Buray, daha nce de dediim gibi, Phokisli bin hoplit bekliyordu, lkelerini koruyor ve
keiyolunu tutuyorlard. Aadaki Thermopyl Geidi'ni, daha nce bildirmi olduklarm
savunuyorlard; Phokisliler Leonidas'dan, dadan geen yolu biz koruyalm diye, gnll olarak
kendileri istemilerdi.
218. Baknz Phokisliler, Perslerin da am olduklarn nasl grdler: Persler trmanrlarken
grnmyorlard. Zira dan yamalar meelikti; ama rzgr olmad halde, byk bir yaprak
hrts duyuluyordu, elbet byle olacakt, nk yapraktan bir yayg zerinde yryorlard.
Phokisliler davrandlar, silahlarna atldlar: Bir anda barbarlar karlarnda grdler. Silahlarna
davranan bu savalar gren barbarlar aknlktan donakaldlar; hibir engelle
karlamayacaklarn sanrlarken, ite bir asker birliine atmlard. Hydarnes bunlarn da
Lakedaimonlu olmalarndan rkmt. Ephialtes'ten bunlarn nereli olduklarn sordu ve kim
olduklarn renince Persleri safa sokup savaa hazrland. Ama zerine dolu gibi ok yadn
gren Phokisliler, koa koa dan tepesine sndlar, nk batan dmann hemen zerlerine
saldracan sanmlard; canlarn feda etmeye hazrdlar. Dndkleri byleydi; ama Ephialtes'in
ve Hydarnes'in Persleri, Phokislilere hi aldr etmeden, hzla dan yamalarndan aa inmeye
balamlard.
219. Thermopyl'deki Yunanllar, sabahleyin leceklerini zaten khin Megistias'tan haber
almlard. Sonra dmandan asker kaaklar gelip Perslerin evirme yryne ktklarn haber
vermilerdi. Bu haberler kendilerine gece ulatrlmt; gn doarken dan yamalarndan inen
gzcler haberi doruladlar. O zaman Yunanllar toplanp grtler, fikirler dald. Bir blm
bulunduklar yeri brakmak istemiyordu, brleri bu gre kar kyordu. Sonunda paralandlar:
Kimileri kalkp gitti, daldlar, her biri kendi sitesinin yolunu tuttu; brleri Leonidas ile birlikte
olduklar yerde kaldlar.
220. Bir de derler ki; Yunanllar, lmesinler diye Leonidas kendisi gndermitir; ama kendisinin
ve kendisiyle beraber bulunan Spartallarn, korumak grevini alm olduklar yeri brakmalarn,
onuruna yedirememitir. Zaten ben de Leonidas'n, mttefiklerinin yreksizliini ve kendileriyle
birlikte tehlikeyi karlamaktaki isteksizliini grerek; ekilme emrini kendisinin vermi olduuna,
gitmeyi kendisi iin ayp saydna daha ok inanrm. Yerinde kalrsa, byk bir zafer kazanacakt ve
Sparta'nn mutluluuna glge dmemi olacakt: Zira savan hemen banda, Pythia'nn kendisine
sava hakknda danan Spartallara vermi olduu bir orakl vard, bu orakle gre ya Lakedaimon
yklacak ya da kral lecekti. Hexametron dizilerle verilmi olan orakl yleydi:
Sen ki Sparta'nn ve onun geni topraklarnn sahibisin
Pers senin yce siteni ykacaktr ya da
Btn lke batan baa

Kral, Herakles olu iin gzya dkecektir.

Boalarn, aslanlarn gc yetersiz kalacak,
Korkun askerlerine kar duramayacaktr.
Bu gelen Zeus'tur diyorum sana, nne
Birinden birini atmadka yem olarak, durmayacaktr.
Evet, Leonidas'n kafasnda, yle sanyorum ki, bu szler vard; ayrca zaferin yalnz Spartallarn
banda toplanmasn da istiyordu; mttefiklerini ite bunun iin geri gnderdi; onunla kaptklarn
sanmyorum, onlar bu kadar irkin bir kala sulamak istemiyorum.
221. Bu duyguyu destekleyen bir de kantm var ki, o da brnden daha az nemli deil: Orduda
bulunan ve Melampus soyundan olduu sylenen Akarnanial khin Megistias, balarna gelecek
olan, kurbanlara bakarak haber verdii zaman, bu da bir gerektir ki, Leonidas brleriyle birlikte
lmesin diye onu da geriye gndermek istemitir. Ama bu khin izin verildii halde, kendisi oradan
ayrlmamtr; yalnz savalar arasnda bulunan olunu yollamtr ki, baka olu da yoktur.
222. zin alan mttefikler, Leonidas'n buyruuna uyarak gittiler; yalnz Thespiallar ve Thebaililer
Lakedaimonlularn yannda kaldlar. Thebaililer hi kalmak istemiyorlard ve kendilerine ramen
kalmlard. (Leonidas bunlar rehin olarak tutuyordu.) Thespiallar dnmeyi kesin olarak
istemediler; Leonidas' ve arkadalarn brakp gitmeyeceklerini sylediler; yerlerinde kaldlar ve
onlarla birlikte ldler. Balar Diadromas olu Demophilos'du.
Thermopyl Sava
223. Kserkses, gn doduktan sonra kutsal sular serptirdi, sonra bir sre, aa yukar pazar
yerlerinin dolma saatine kadar bekledi ve yola kt; Ephialtes'in dediine gre hareket ediyordu;
dan tepesinden ini, ktan daha kestirme, alacak yol daha ksayd. Bir yanda Kserkses'in
barbarlar yryorlard saldrmak iin, br yanda canlarn yoluna feda etmeyi gze aldklar
Leonidas'n evresinde toplanm olan Yunanllar, geidin daha geni olduu yere doru
yryorlard. O zamana kadar, durumlarn glendiren duvar savunmakta olan Yunanllar, dman
aktrmadan boazn en dar yerine ekiyor ve arada savayorlard. Ama bu lm kalm sava, bu
skk yerin dnda oldu ve barbarlar yn yn dtler. Birlik komutanlar, krba elde geride
duruyor, takm takm ileri srdkleri adamlarna dolu gibi krba yadryorlard. Pek ou da
karlkl olarak, canl canl ayaklar altnda eziliyordu. Kurbanlara aldr eden yoktu. Dadan
dolaacaklarla birlikte lmn stlerine keceini bilen Yunanllar, barbarlara kar btn
gleriyle, hibir eye aldrmadan ve canlarn dilerine takm olarak dvyorlard.
224. ounun elinde artk mzrak yoktu, mzraklar krlmt; ama kllar ellerindeydi ve Persleri
doruyorlard. Leonidas kahramanca arpm ve dmt; onunla beraber, Spartallar arasnda ad
duyulmu olan daha bakalar da dmlerdi; yiit kimseler olarak adlarn topladm; hatta o

yzn tmnn adn topladm. Perslerden de nemli ok kii ld, bu arada Dareios'un Artanes kz
Phratagune'den olan iki olu, Abrokones ve Hyperantes de vard. Bu Artanes, Dareios'un kardei,
Arsames olu Hystaspes'in oluydu; kzyla beraber btn varn younu da Dareios'a vermiti; nk
baka ocuu yoktu.
225. Kserkses'in bu iki kardei sava meydannda ldler ve Leonidas'n kadavras zerinde
Persler ve Lakedaimonlular arasnda gs gse uzun bir arpma oldu. Yunanllarn yiitlii
karsnda dman drt kez geri ekilmek zorunda kald. Dv, Ephialtes'in getirdiklerinin geliine
kadar byle srd. Ama Yunanllar bunlarn geldiklerini grdkleri zaman arpmann grn
deiti. Yolun darald yere doru ekildiler, duvar geip orada, Thebaililer dnda hepsi, kk
bir tepenin zerinde, bugn Leonidas'n ans iin dikilmi duran mermer aslann bulunduu yerde
smsk toplandlar. Klc elinde kalm olanlar klla, olmayanlar yumrukla, dile dvyordu.
Barbarlar, bir blm dorudan pelerinden atlp berkitilmi olan duvar ykarak, brleri de
zerinde toplanm olduklar yeri ky boyundan evirerek iki yandan sktrmlard.
226. Lakedaimonlu ve Thespial kahramanlar arasnda yiitlikten yana ad zellikle anlan birisi
vardr; bu Spartal Dienekes'dir; Medlerle sava balamadan nce u sz syledi derler:
Trakhislilerden biri, "Barbarlarn" demi, "saylar o kadar ok ki, ot attklar zaman gnei
karartyorlar!" Spartal telasz ve umursamaz, "Thrakisli yabancnn szlerine baklrsa, Yunanllar
ok ansl," demi, "Medler iyi ki gkyzn karartyorlar, biz de gnein altnda deil, glgede
dveceiz demektir!" te Lakedaimonlu Dienekes'in syledii szlerden bir tanesi, adn yaatan
ant.
227. Bundan sonra diyorlar, yiitlik tacn iki Lakedaimonlu, iki karde kazanmtr, Orsiphantos'un
oullar Alpheos ve Maron. Thespiallar arasnda en byk zaferi Harmatides olu Dithyrambos
kazanmtr.
228. Thermopyl'ler savalar dtkleri yere gmlmlerdir, Leonidas'n geri gndermi olduu
birliklerin gidiinden nce lm olanlar da gene yle gmlmlerdir. Mezarlarnda u yazt vardr:
Pelops'un yarmadasndan gelen drt bin er
Burada yz kere on bine kar dayand.
Bu yazt hepsi iindir. Yalnz Spartallar iin olan udur:
Lakedaimon'a git syle, yabanc,
O'nun emrini yerine getirmek iin burada ldk.
Bu da Lakedaimoniallar iindir. Khin Megistias iin olan udur:
Burada zaferler kazanan khin Megistias yatyor,
Sperkheios'u ap geldi ve Medlerin darbeleri altnda

Dt; lm peine dmt ve kahramann keskin gzleri

Onu grp tanmt; ama yce yrei ona ihaneti
Dndrmeyecek kadar iyiydi ve Sparta efleri
Yannda lmeyi ye buldu.
Khininki dnda, bu yaztlar ve dikilitalar Amphiktyonilerin dinsever ilgilerine borluyuz.
Khin Megistias'n yaztn, aralarndaki dostluklarndan tr, Leoprepes olu Simonides
dzenlemitir.
229. yzlerden ikisi, Eurytos ve Aristodemos zerine u hikye anlatlr: Aralarnda
anlaabilselerdi, ikisi beraber kurtulup Sparta'ya dnebilirlerdi. (Zira hastalanmlar, ar bir gz
yangsna tutulmulard, Leonidas bunlar dinlenmek zere Alpenos'a gndermiti.) Ya da ille de
dnmek istemiyorlarsa, brleriyle beraber lebilirlerdi. Birini semek ellerindeydi; ama aralarnda
anlaamadlar; ayr ayr davrandlar. Eurytos, Perslerin evirme manevrasn renince, silahlarn
getirtti, kuand ve hilotu onu sava alanna kadar gtrd; hilot onu gtrp braktktan sonra kat,
Spartal savan ortasna dald ve orada ld. Aristodemos, tersine, cesaretinin tkendiini anlayarak
savatan uzak kalmt. Eer Aristodemos tek bana hastalanp da dnm olsayd Sparta'ya ya da
ikisi bir olup dnselerdi diyorlar ve ben de yle sanyorum, Spartallar bunlara kzmazlard; ama
ikisinden biri lmt, br ki, baka bir diyecei yoktu, lmek istememiti; Aristodemos'un
Spartallarn hmndan kurtulmas dnlemezdi.
230. Kimisi byledir der ve Aristodemos'un Sparta'ya byle bir bahaneyle dndn syler;
bakalarna gre, bir haber gtrmek zere kamptan dar bir yere gndermiler; dnp, balam
olan savaa katlabilecekken katlmam; yolda oyalanm ve cann kurtarm. Oysa baka bir
haberci, kendi arkada, doru sava alanna dnm ve orada lm.
231. Lakedaimon'a dnen Aristodemos'a herkes kt gzle bakyor, onu alak sayyordu; onurunu
kaybetmi birisi olarak yayor, hor grlyordu; rnein hibir Spartal ona ate vermiyor, onunla
konumuyordu; ad Korkak Aristodemos'a kmt. Ama Plataia savanda, tam olduu onur krc
sulamadan kurtulmutur[343].
232. Bunun tam tersi olarak, yzlerden bir bakasn da sylerler, haberci olarak Tessalia'ya
gnderilmi, sa kalm ad Pantites ve Sparta'ya dnerse, alak damgasn yiyeceini bildiinden,
kendisini asmtr.
233. Leontiades'in komutas altnda gelmi olan Thebaililer, kraln birliklerine kar, Yunanllarla
birlikte bir sre zorunlu olarak savamlard. Ama stnln Perslerde kalaca kesin olarak
anlaldktan sonra, tam Leonidas Yunanllarla birlikte tepeye doru koup topland anda, ondan
ayrldlar, ellerini barbarlara doru uzatarak onlar karlamaya kotular ve bu da su katlmam bir
gerektir Medlerin dostu olduklarn, krala ilk olarak toprak ve su verenler arasnda bulunduklarn,
Thermopyl'lere srf korku belas gelmi olduklarn ve Byk Kral'n ordusunun uram olduu

hacamatta kendilerinin hibir suu bulunmadn bara bara sylediler. Bu szlerle canlarn
kurtardlar, zira Thessaliallar da bu szlerin doruluuna tanktrlar. Ama gene de zarara uramadan
kurtulamadlar; teslim olmaya geldikleri srada barbarlar bunlardan kimilerini ldrdler; pek ou
teslim olduktan sonra tutsak edildi, Kserkses'in buyruu zerine, en bata komutanlar Leontiades
olmak zere, gvdelerine kzgn demirle kralln damgas vuruldu. Olu Eurymakhos, drt yz
Thebailinin banda Plataia kentini ele geirdikten sonra, Plataiallar tarafndan ldrlmtr.
234. Thermopyl'de Yunanllar byle dvtler. Kserkses, sorguya ekmek zere Demaratos'u
getirtti ve u szlerle balad: "Demaratos, sen doru bir adamsn; olaylar buna tanktr; bana ne
dedinse hepsi oldu. imdi unu syle: Ne kadar Lakedaimonlu kald, ilerinden ne kadar byle
yiittir, yoksa hepsi mi yledir?" Demaratos cevap verdi: "Kral, Lakedaimonlularn tm byk say
tutar, kentleri oktur; ama renmek istediin eyi tam olarak reneceksin. Lakedaimon lkesinde
Sparta kenti var; buradaki erkeklerin says sekiz bini geer; hepsi de burada dvm olanlar
gibidir; br Lakedaimonlular bu kadar deildirler, ama gene de yiit kiilerdir." Kserkses u
karl verdi: "Demaratos, bu adamlarla kozumuzu en kolay nasl paylaabiliriz? imdi de bunu
syle bana; zira sen onlarn kralydn, kafalarndan neler getiini bilirsin."
235. Demaratos cevap verdi: "Kral, mademki benimle grmeye bu kadar nem veriyorsun,
benim de sana en iyi fikirleri amam doru olur. Gemilerinden yzn Lakonia'ya kar gnder.
Onun kylarna uzak dmeyen bir yerde, Kythera derler, bir ada vardr, bizde gelmi gemi
adamlarn en aklls olan Khilon, bu aday suyun stnde grmektense altnda grmenin Sparta iin
ok daha iyi olacan sylemitir. nk o, hep bu adann bir gn Sparta'ya kar, imdi sana
syleyeceim gibi bir saldrda, s olarak kullanlmasndan ekiniyordu; o, bunu elbette senin
donanman iin sylemiyordu, denizden gelebilecek btn saldrlar iin konuuyordu. Bu adadan yola
kacak denizcilerin, Lakedaimonlular yldrabilir. Onlar eer dorudan doruya kendi kaplarnda
savamak zorunda kalrsa, Yunanistan'n geri kalan blm kara ordusu ile alnabilir; onlarn yardma
komalar korkusu kalmaz. Yunanistan'n geri kalan blm bir kere skya alndktan sonra, geriye
sadece gcn yitirmi bir Lakonia kalr. Ama eer byle yapmazsan, u syleyeceklerime kulak ver:
Peloponez kapsnda dar bir kstak vardr; burada, ant ierek birlemi olan btn Peloponezliler
sana kar savaacaklardr ve hesap et, bu sava dnknden ok daha ar bir sava olacaktr. Ama
eer benim planm kabul edersen, hem bu kstak, hem siteler dvmeden sana teslim olurlar."
236. Damaratos'dan sonra deniz ordusunun efi ve Kserkses'in kardei Akhainenes sz ald. Bu
grmede o da bulunuyordu. Kserkses bu tasary beenecek diye konutu. "Kral," dedi, "bakyorum,
senin talihini kskand iin belki de bir gn sana ihanet edebilecek olan bir adamn szlerine kulak
veriyorsun. Bunlar Yunanllarn pek holandklar inceliklerdir; mutlu olan kskanrlar, kendilerinden
stn olanlara di bilerler. imdiki durumda, zaten drt yz gemi batp gitmiken, eer Peloponez'i
kuatacam diye yzn daha alp slerinden uzaa gnderirsen, dmanlarnn gc seninkine
denk duruma gelir; tersine donanmamz toplu halde kaldka bize kolay kolay saldramazlar, daha
dorusu, kesin olarak savaa giremezler; eer bir arada yrrlerse, donanma kara ordusuna destek
olur, kara ordusu da donanmaya yardm eder; ama sen denizcilerini saa sola datrsan onlara hibir

yararn dokunmaz, onlarn da sana yarar olmaz. Kendi karn dnmek istiyorsan, savaa nerede
girecekler, ne yapacaklar, ka kiidirler diye, kafan dman saflarnda olup bitenleri hesap etmekle
yorma, brak bunlar kendileri dnsnler; bizim yapmamz gereken ey, kendi iimize bakmaktr.
Lakedaimonlularn, gelip Perslerle yeniden savaa girmeleri, henz kapanmam olan yaralarn
iyiletirmek iin bavurulacak iyi bir are deildir."
237. Kserkses u szlerle cevap verdi: "Akhaimenes, dncen bana doru grnyor; yle
yapacam. Demaratos da kendince benim iin iyi olduunu sand dnceyi syledi, ama onun
plan seninkinin altnda. Onun benim karlarm iin itenlikle almadn kabul etmem. Buna daha
nce bana sylemi olduklar ile sonradan olanlara bakarak hkmediyorum: Bir sitede baarl bir
adam kar, hemerilerinden filanca onu kskanr, o da bu filancadan t ister, kt yrekli adam
phesiz ona iyi olduunu sand d vermez; iyi t vermesi iin erdem yolunda ilerlemi
olmas gerekir, oysa byleleri ok azdr; ama yabanc bir konuk, baarl bir yabancya iyi tler
verir. Onun iin bundan sonra bana kimse Demaratos'u ekitirmesin, o benim konuumdur."
238. Bu szlerden sonra Kserkses, llerle dolu olan sava alann dolat; Leonidas'n
Lakedaimonlularn komutan ve kral olduunu renince, kafasn kesip gvdesini kaza vurmalar
iin emir verdi. Baka birok belirtiler arasnda, zellikle bu davran da Leonidas'n salnda,
Kserkses'in en ok fkesini eken kimse olduuna beni inandryor; yoksa lsne kar bu kadar ar
bir gnaha girmezdi. Zira bir savaya kar sayg gstermekte, benim bildiim, kimse Persler kadar
titiz deildir. Bununla beraber bu emri alanlar yerine getirdiler.
239. [imdi, hikyemde kalm olan bir boluu doldurmak zere geriye dnyorum. Kraln
Yunanistan'a kar silahlanmakta olduunu en nce Lakedaimonlular renmilerdi; bundan tr
Delphoi'ye adam gnderip danmlar ve biraz yukarda bildirmi olduum cevab almlard; bunu
olduka ilgin bir tarzda haber almlard: Medlere snm olan Ariston olu Demaratos,
Lakedaimonlular iin hi de iyi eyler tasarlamyordu buna inanyorum ve her ey de bunu
dorulamaktadr ve bunu iyilik olsun diye mi yapt, alay etmek iin mi, dorusu sorulmaya deer;
ister yle ister byle, Kserkses Yunanistan zerine yrmeye karar verdii zaman, Susa'da bulunan
ve her eyi bilen Demaratos, Lakedaimonlulara haber vermek istedi. Bu ii baarabilmek o kadar
kolay deildi, yakalanma tehlikesi bykt; o pek ustalkl bir yol dnd: kili bir tablet ald[344],
stndeki mumu kazyp kard, dorudan doruya tabletin tahtas zerine kraln niyetini kazd.
Bundan sonra yaznn zerini yeni bir kat mumla kaplad, tablet bylece grnte el dememi gibi
olmutu ve yol polisi ile belaya kalmak tehlikesi de ortadan kalkmt. Tablet, Lakedaimon'a ulat,
ama Lakedaimonlular bundan bir ey anlayamadlar, Kleomenes'in kz Gorgo ki, Leonidas'n
karsyd, bana anlatlanlar doru ise eer, bir tek o anlad, brlerine de anlatt; mumu kazmalarn,
alttaki tahtaya bir haber kazlm olabileceini syledi. Dediini yaptlar, haberi meydana kardlar,
okudular ve br Yunanllara da ulatrdlar. Bu i byle oldu diye anlatrlar.]

Sekizinci Kitap

URANA
Artemision Savalar
1. Donanmaya katlan Yunanllar unlard: Yz yirmi yedi gemi donatm olan Atinallar (bu
gemilerde tayfa olarak Atinallarla birlikte Plataiallar da bulunuyordu, denizcilik sanatnda usta
deillerdi, ama yiit ve alkandlar); safa krk gemi sokmu olan Korinthoslular, yirmi gemi
donatm olan Megarallar. Khalkisliler, Atinallarn kendilerine emanet etmi olduklar yirmi
geminin tayfalarn salamlard; Aiginallar on sekiz, Sikyonlular on iki, Lakedaimonlular on,
Epidauroslular sekiz, Eretriallar yedi, Troizenliler be, Styrallar iki gemiyle katlyorlard.
Keoslular iki trirem ve ayrca elli krekli iki gemi. Opus Lokrislileri de ellier krekli yedi gemilik
bir takviye yollamlard.
2. Artemision Burnu'nda savaan uluslar bunlardr ve her birinin verdii gemi saysn da
bildirdim. Artemision Burnu'nda toplanm olan gemilerin toplam says, elli krekli gemiler dnda
iki yz yetmi birdi. Yksek komutay zerine alm olan amiral, Sparta'dan gnderilmi olan
Eurykleides olu Eurybiades'di; nk mttefikler eer yksek komutay Lakonial almazsa, baa
Atinallarn gemesini kabul etmeyeceklerini[345] ve tasarlanan sefere katlmayarak dnp
gideceklerini bildirmilerdi.
3. Gerekten, daha en bata, hatta anlama yapmak zere Sicilya'ya adam gnderilmeden nce[346],
donanmay ynetme iinin Atinallara braklmas sz konusu olmutu. Ama mttefiklerin dayatmas
karsnda Atinallar vazgemilerdi, zira Yunanistan'n kurtuluunu her eyden stn tutuyorlard ve
biliyorlard ki, bir kez bu komuta tartmas balarsa Yunanistan mahvolur derin bir gr, zira
nasl sava bartan daha kt ise, i ekimeler de uyumal bir sava ynetiminden ok daha
ktdr. Bu dnceye balanarak olmaz demediler, raz oldular, ama yalnz brlerinden
vazgeemedikleri bir sre iin ve bunu gsterdiler de; Pers geri atlp saldrya geildikten sonra
Atinallar, Pausanias'n nobranln bahane ederek, Lakedaimonlularn komutasndan ktlar. Ama
bu sonradan olmutur.
4. Sava iin Thermopylai'ye gidenler gibi, Artemision Burnu'na gelmi olan Yunanllar da
Aphetai'ye yanamakta olan gemilerin okluuna ve yaylan dman kuvvetlerinin byklne bakp
korkuya kaplmlard; Artemision Burnu'nu brakp Yunan kylarna doru ekilmeyi dndler,
zira barbarlarn gc sandklarndan kat kat stnd, tahminleri ok iyimser kalmt. Bu niyetin
kurcalanmakta olduunu bilen Euboiallar Eurybiades'e ocuklarn ve evlerini gvenilir bir yere
tayncaya kadar, bir sre daha bu kylarda kalmas iin yalvardlar. Dileklerini kabul ettiremeyince
bir baka yne dnp, Atinallarn efi Themistokles'i kandrdlar; donanmann kalmas ve savaa
Euboia nnde girmesi iin otuz talant rvet verdiler.
5. Themistokles, Yunanllarn kalmalarn yle salad: Bu parann be talantn, sanki kendi
cebinden kyormu gibi ayrp Eurybiades'e verdi. efi elde ettikten sonra, br komutanlar
arasnda, kalmam deyip ille Artemision'dan uzaa yelken amakta direnen Korinthoslu Okytos olu

Adeimantos kalyordu. "Hayr," dedi Themistokles, kuvvetli antlar vererek, "hayr, bizi brakp
gitmeyeceksin, zira sana ben mttefikleri brakp gidersen Med'lerin kralndan alabileceinden daha
byk bir hazine vereceim." Bu vaadini pekitirmek zere Adeimantos'un gemisine talant gm
gnderdi. Bylece aldklar armaanlarla gnlleri edilen bu efler kazanlm oldu ve Euboiallarn
istekleri yerine geldi. Bu arada Themistokles de ykn tuttu. Parann geri kalann cebine attn
bilen yoktu zaten, paray alanlar bu parann bu i iin Atina'dan gnderildiini sanyorlard.
6. Euboia kylarnda ite byle kaldlar ve burada deniz savana girdiler. Sava yle oldu:
Barbarlar, Aphetai'ye leden sonra varmlard; birka Yunan gemisinin Artemision'un evresinde
nbet beklediini zaten biliyorlard; gzleriyle de grnce gidip bunlar ele geirmek hevesine
kapldlar. Ama bu filoya kar cepheden yrmek iin zaman uygun bulmadlar; zerlerine
gittiklerini gren Yunanllar kaar, gece vakti izleri bulunmaz, kurtulurlar diye korkuyorlard; oysa
barbarlar kutsal ate taycsnn bile kamasn istemiyorlard[347].
7. Bu tehlikeyi nlemek iin yle yaptlar: Donanmadan iki yz gemi ayrp yola kardlar, bunlar
Skiathos'un arkasndan dolanp Geraistos Burnu'nu[348] dnecek ve Euripos'a doru gideceklerdi,
bylece dman, bunlarn Kaphereus Burnu dorultusunda Euboia'nn evresini dolatklarn
grmeyecekti. Bu iki yz gemi dmann arkasna dp dn yolunu keserken, kendileri de
dosdoru pelerinden atlacak ve dman kuatlm olacakt. Bu plan uygulamak zere ayrlan
gemiler yola karld; Yunanllara hemen o gn saldrmak niyetinde deillerdi, hatta Euboia'nn
evresinin dolanldn gsteren iareti almadan nce saldrmayacaklard. Onun iin dman
arkadan evirecek olan gemileri gnderdiler ve bu arada Aphetai'de dikkatli bir saym yaptlar.
8. Gemilere geit yaptrlrken yle bir ey oldu: Pers donanmasnda Skioneli[349] Skyllias adnda
birisi vard, zamann en iyi dalgcyd; Pelion dolaylarnda gemiler batt zaman, Perslerin birok
deerli eyalarn kurtarm, kendisi iin de epeyce bir eyler toplamt. Bu Skyllias herhalde oktan
beri Yunanllar tarafna gemek istiyordu, ama o gne kadar frsat bulamamt. imdi o frsat eline
gemiti, ama nasl yapabildi de Yunanllara ulaabildi, bunu da tam olarak aklayamam. Hl da
biraz aknlkla kendi kendime soruyorum: Acaba bu anlatlan doru mudur? diye. imdi diyorlar ki,
Aphetai'de denize dalm ve Artemision'a varncaya kadar sudan kmam; aradaki, aa yukar
seksen stadionu yzerek gemi demek! Bu adam iin daha bir sr eyler anlatrlar ki, tm de
insanda tezghtar az etkisi uyandrr; doru olanlar da oktur, ama bu baar iin ne dndm
sylememe izin verilsin: Artemision'a herhalde kaykla gitmi olacak, oraya varnca strategoslara,
batan gemiler zerine ayrntl aklamalar yapm ve Euboia evresine gemiler yolladklarn haber
vermitir.
9. Bu haber zerine Yunanllar durumu gzden geirdiler. Ortaya birok plan atld; sonunda o gn
bir yere ayrlmadklarn gstermek iin bulunduklar yerde kalmaya ve gece yarsndan sonra yola
kmaya ve Euboia'y dolanacak olan gemileri karlamak zere ilerlemeye karar verdiler. Biraz
sonra, zerlerine hibir dman gemisinin gelmediini grnce, Yunanllar kendileri onlarn zerine
atlmak zere alacakaranlktan yararlanarak demir yerinden ktlar, savan ne demek olduunu ve

kendilerinin manevra yapmakta ne kadar evik olduklarn gstermek istiyorlard.

10. oniallardan baka, Kserkses'in btn askerleri ve komutanlar, kendilerine kar gelmekte
olan bir avu gemiyi grnce, bunlar ldrm dediler; hemen denize aldlar, bunlar kolayca
avlamay umuyorlard ve bu mitleri pek olaand, zira Yunanllar ynla geminin karsna pek az
gemiyle kyorlard, ayrca barbar gemileri hz asndan daha stndler. Bu ar mitlerle
evrelerini bir ember gibi evirdiler. Yunanllara candan bal olan ve bu sefere istemeyerek
katlm bulunan oniallar, bu kuatma karsnda byk ac duyuyor, ilerinden hibirinin
kurtulamayacan dnyorlard, Yunan kuvvetleri onlara o kadar az grnyordu. Buna karlk,
olaylarn ald giditen sevinenler de ilk Atina gemisini ben ele geireyim, kraldan armaan
koparaym diye birbirleriyle yarmak iin yanp tutuuyorlard; nk dman kampta en byk
deer Atinallara tannyordu.
11. Yunanllar birinci iareti alnca, nce gemilerinin burnunu barbarlara evirdiler; gemilerin
klar ieriye dnk olmak zere bir ember biimi aldlar; ikinci iarette davrandlar, her yandan
evrilmi olmalarna bakmayarak, dosdoru saldrya getiler. lk azda barbarlarn otuz gemisini ve
bu arada dman saflarnda byk n bulunan ve Salamis kral Gorgos'un kardei olan Khersis olu
Philaon adndaki komutan ele geirdiler. Dmandan ilk gemiyi alan Yunanl bir Atinalyd, ad
Aiskhraios olu Lykomedes'di ve bu ona yiitlik dl kazandrd. Gece bastrp da savaanlar
birbirinden ayrd srada zafer ortada kalmt. Yunanllar Artemision'a, barbarlar da Aphetai'ye
geri dndler; sava barbarlar iin hi beklemedikleri bir durum almt. Bu arpmada kraln
yannda bulunanlardan dman saflarna geen tek Yunanl Limnoslu Antidoros'dur; bundan tr
Atinallar kendisine Salamis'de toprak vermilerdir.
12. Karanlk bastrmt; yaz ortasyd[350]; btn gece sel gibi yamurlar indi, Pelion yresinde
imekler akyor, st ste gk grltleri atlyordu; deniz Aphetai'ye doru leler ve krk gemi
paralar srklyordu; bunlar gemilerin nne ylyor, kreklerin ilemesine engel oluyorlard.
kan grltden rkntye den askerler btn belalarn balarna yamakta olduunu gryor, son
saatlerinin geldiine hkmediyorlard; Pelion dolaylarnda patlayan frtnadan ve birok geminin
batmasndan sonra bir soluk alacak kadar zaman gemeden beklenmedik bir savaa girmilerdi ve bu
savatan kurtulur kurtulmaz ite tufan gibi yamurlar, korkun anaforlarla dolu bir deniz ve pe pee
kan kuru gk grltleriyle karlayorlard.
13. Bunlarn gecesi byle oldu. Euboia'y dolanmak grevini alm olanlara gelince, o gece onlar
iin de belal oldu; tehlike onlar ak denizde bastrmt; sonu yrekler acsyd; frtna ve saanak
bunlar Euboia kylarnn zerinde yakalamt; nereye gittiklerini bilmeden kapldklar rzgrla su
dzeyindeki kaya slklarnn zerine dp karaya vurdular. Szn ksas, tanr Pers donanmasn
say bakmndan Yunanllarla ayn hizaya indirmek ve korkun say stnln elinden almak iin
her eyi yapyordu.
14. Bunlar bylece Euboia kylarn evreleyen kaya slklar zerinde yok olmulardr.
Aphetai'deki barbarlar ise yeniden prldayan gn klaryla rahat bir soluk aldlar; gemilerini

kmldatmyor ve iinde bulunduklar skntdan bir an olsun kurtulmaktan baka bir ey

dnmyorlard. Yunanllar, Atinallardan elli gemilik bir takviye almlard. Yardm olarak
gsterilen bu gemilerin geliine, br filonun Euboia kylarnda frtnaya yakalanarak silinip
sprld, batan sonra paraland haberi de katlnca, Yunanllarn cesareti artt. Bir gn nceki
saati beklediler ve denize alarak Kilikia gemilerinin zerine atldlar. Onlar batrdlar ve gece
olunca Artemision'a geri dndler.
15. nc gn, bylece kck bir filonun kendilerini iyice hrpalamasndan deliye dnen,
ayrca Kserkses'in fkesinden de ekinen barbar komutanlar aralarnda toplanp grtler ve artk
Yunanllarn saldrmasn beklemeden, gn ortasna doru demir yerinden ktlar. Bu deniz
savalarnn verildii gnler, karada Thermopylai savalarnn yapld gnlere rastlar. Nasl karada
Leonidas ve arkadalar geidi brakmamak iin savayorlard ise, denizde de savan amac
Euripos'du. Savunma yapanlar barbarlar Yunanistan'a sokmamak iin birbirlerine g vermeye
alrlarken, dmanlar da birbirlerini Yunan birliklerini geri atp yolu amak iin kkrtyorlard.
16. Kserkses'in denizcileri sava dzeninde ilerledikleri srada, Yunanllar Artemision'da
dinleniyorlard. Barbar filosu yay biimi almt, brlerini bir kuatma manevrasyla kstrmak
istiyordu. O zaman Yunanllar ktlar ve onlarla borda bordaya geldiler. Bu savata her iki yan iin
ans aa yukar eitti, zira bykl ve say stnl Kserkses'in filosu iin zararl oluyordu,
gemiler serbest davranamyorlar, birbirleri stne dyorlard. Bununla beraber iyi tutunuyorlar,
boyun emiyorlard; zira Persler bu kadar az gemi nnde geri basmay onurlarna yediremiyorlard.
Pek ok Yunan gemisi imdiden batm, pek ok asker dmt; barbarlarn kayplar gerek gemi,
gerek insan bakmndan daha bykt. Bylece giden sava, her iki tarafn kendi yerlerine
ekilmeleriyle son buldu.
17. Bu deniz savanda, Kserkses'in askerleri arasnda kendilerini en ok gsterenler Msrllar
oldular. Kazandklar parlak baarlardan baka, iindekilerle birlikte be Yunan gemisi aldlar.
Yunanllar arasnda gnn onuru Atinallara, Atinallar arasnda da sefere kendi cebinden donatt
bir gemiyle ve gene kendi iki yz adamyla katlm olan Alkibiades olu Kleinias'a nasip oldu.
18. Sava sona erdii zaman, her iki taraf da sevin iinde kendi demir yerine dnd. Kadavralar
ve gemi leleri, savatan bu partiyi oynayp kan Yunanllarn elinde kalmt; ama ok
sarslmlard, zellikle Atinallarn gemilerinin yars kullanlmaz hale gelmiti. Gneye,
Yunanistan'a doru ekilmeyi kuruyorlard.
19. Ama Themistokles, eer on ve Karia birlikleri barbarlardan koparlabilirse, geri kalann
hakkndan gelebileceklerini dnyordu. Euboiallar kyda, gemilere yklemek zere srlerini
topluyorlard. Themistokles gemi komutanlarn oraya artt, onlara torbasnda Byk Kral'n en iyi
mttefiklerini elinden alabileceini sand bir hile bulunduunu bildirdi. Daha tesini aklamad ve
o gnk durumda ne yapmalar gerektiini anlatt; Euboiallarn srlerini elden karmak
gerekiyordu (dman eline brakmaktansa ordu yararlansnd); herkes adamlarna ateler yaktracakt;
gemilerin ne zaman kalkacaklarn o bildirecekti, gemilerin zarar grmeden Yunanistan'a ulaabilmesi

iin gerekli olan yapacakt. Dedikleri yapld; ateler yaktlar ve srler zerine atldlar.
20. Euboia'llar, gerekten Bakis'in oraklini [351] sanki nemli deilmi gibi umursamamlard;
adalarndan darya bir ey tamamlar, bir kuatmay gz nnde tutarak yiyecek biriktirmeyi
dnmemilerdi; savan gn gelip kendi kaplarna da dayanabileceini ve olaylarn tepkisine
kendilerinin de ak bulunduklarn hesap etmemilerdi. Bakis'in Euboia ile ilgili orakli udur:
Barbar dili konuan adam, Papirs boyundurukla
Surlara ba edirdii zaman, meleyen srlerini,
Keinin kaybolduu adandan uzakta, gven altna
Almann aresine bak.
Patlam ya da neredeyse patlayacak olan belalarn ortasnda, bu szlere kulak asmamakla
zerlerine hemen de kkten bir ykm ekmi oldular.
21. Yunanllar, Themistokles'in dediklerini yaparlarken, Trakhis'deki gzc geldi. Artemision'da
Polyas adnda Antikyral bir gzc vard. Ald emir, iyi donatlm bir kay hazr tutmak ve deniz
ordusu yenilirse bunu hemen gidip Thermopylai'deki savalara haber vermekti; bunun gibi
Leonidas'n yannda Lysikles olu Abronikhos adnda bir Atinal, otuz krekli bir gemiye atlayp
Artemision'a gitmek zere hazr bekliyordu, bu da kara ordusunun durumunda bir deiiklik olursa
onu haber verecekti. te gelen bu Abronikhos'du, Leonidas ile ordusunun sonunu bildirmek zere
gelmiti. Bu haber zerine geri ekilmeyi ertelemekten vazgetiler ve demir zerindeyken hangi
dzende iseler, o sray bozmadan, Korinthoslular nc, Atinallar art olmak zere yola koyuldular.
22. Themistokles, en iyi Atina yelkenlilerini alp iilir su kaynaklarna doru gitti; orada ertesi gn
Artemision'a gelecek olan oniallar okusun diye kayalarn zerine mesajlar kaztt. Bu mesajlar yle
diyordu: "oniallar, atalarnza kar savamakla ve Yunanistan' kle haline getirmeye kalkmakla
hakszlk yapyorsunuz. Sizden, nce bizim safmza gemenizi istiyorum; eer bu elinizden
gelmiyorsa, o zaman ve henz i iten gemeden, bizim iin unu yapnz: Savaa seyirci kalnz ve
Kariallarn da yle yapmalarn salaynz; eer bu da olmazsa, eer sizi balayan zincir
krlamayacak kadar sert ise, o zaman hi olmazsa savata kar karya geldiimiz zaman, sadece
vuruur gibi yapnz; sizin de bizden olduunuzu ve iin banda barbarlara kar bizim sizin iin
sava am olduumuzu unutmaynz." Benim dnceme gre, Themistokles bu mesaj yazarken iki
olana hesaplamtr: Kraln bu mesajdan haberi olur, belki olmazd, olmasa bile oniallar
etkileyebilir, onlarn Yunanllarla birlemelerini salayabilirdi, yok eer Kserkses'in haberi olursa,
kral bunu ktye yorabilir, oniallara gveni kalmaz ve onlar deniz savandan uzak tutabilirdi.
23. Themistokles ite kayann zerine bu mesaj kaztt. Hemen arkasndan barbarlarn yanna bir
kayk ierisinde Histiaial bir adam geldi, Yunanllarn Artemision'dan ekildiklerini haber verdi.
Bunlar habere gvenemediler, adam gzaltna aldlar, hzl yelkenliler gndererek nce durumu
yerinde grmek istediler; bunlar gidip dndler ve haberi doruladlar. Bunun zerine gne

klarn serpince, donanma tm ile Artemision'a doru yola kt. Gn ortasna kadar orada kald,
sonra Histiaia'ya gitti[352]. Oraya varnca Histiaiallarn ve Ellopia'nn bakentlerini aldlar ve
Histiaiallarn ky kasabalarnn hepsine aknlar yaptlar.
Barbarlar Delphoi'ye Yryorlar
24. ller iin dzmece bir tertip hazrlam olan Kserkses'in habercisi onlar buradayken geldi;
dzmece bir tertip dediim u: Kendi ordusunun Thermopylai'de den askerlerinden yalnz bin
kadarn meydanda brakmt (hepsi yirmi bindi); geri kalann zel olarak kazdrd hendeklere
gmdrm, stlerine yaprak ve dvlm toprak ektirmiti; bylece bunlar deniz askerlerinin
gznden karm olacakt. Haberci adaya gelip Histiaia'ya varnca, btn deniz ordusundan bir
meclis toplad ve mesaj bildirdi: "Mttefik askerler, Byk Kral'n gcne stn olmakla
bbrlenen lgnlara kar, kendisinin nasl savatn grmek isteyen varsa, Kral Kserkses, onlarn
grevlerinden ayrlmalarna izin veriyor."
25. Haberci bu duyuruyu ilettikten sonra gemi bulmak zor bir i oldu, gidip grmek isteyenler o
kadar oktu. Anakaraya ktlar, sava alann dolaarak lleri grdler; orada yatanlarn hepsinin
de Lakedaimonlu ve Thespial olduklarn hepsi de anlamlard; ama hilotlar da gryorlard. Buna
karlk Kserkses'in kendi llerini gizlemek iin bavurduu hile, getirtmi olduu denizcileri
aldatamamt; hile o kadar glnt; topraa uzanm bin lnn karsnda, kme halinde st ste
ylm drt bin l vard, zira dman llerinin hepsini bir araya ydrmt. O gn bylece sava
alannn gezilmesine ayrlm oldu; ertesi gn bir blm Histiaia'daki gemilerine dnd, br
blm de Kserkses ile yola koyuldu.
26. Az sayda Arkadial asker kaa gelmiti; a, yoksul kiilerdi, i istiyorlard. Persler bunlar
krala gtrdler ve Yunanllardan haber sordular; sorular ilerinden biri hepsi adna soruyordu.
Yunanllarn Olimpiyat oyunlar ile uratklar ve jimnastik ve binicilik yarlar yaptklar cevabn
aldlar. Sorular soran, yarlarda dln ne kadar olduunu sordu; yenene zeytin dalndan bir ta
verildii karln aldlar. te o zamandr ki, Artabanos'un olu Tritantaikhmes, yce bir duyguyu
dile getirdii iin, kral kendisini korkaklkla sulamtr. Tritantaikhmes, dln para deil de balk
olduunu duyunca kendini tutamam ve herkesin iinde: "Ah Mardonios! Bizi bak nasl insanlarla
dve soktun. Bunlar para iin deil, onur iin savayorlar!" diye barmt.
27. Tritantaikhmes byle barmt. Bu arada ve Thermopylai krmndan hemen sonra
Thessaliallar, Phokislilere bir haber avuu gndermilerdi. Onlardan her zaman nefret etmilerdi,
hele bu son bozgundan sonra bu nefret bsbtn artmt. Gerekten kraln at seferden az nce,
Thessaliallar kendilerinden yana olanlarla birleip btn gleriyle Phokis'i istila etmiler,
Phokisliler bunlar yenmiler ve fena hrpalamlard. Phokisliler Parnasos Da'nda toplanmlard.
Elisli khin Tellias da onlarla beraberdi; Tellias ustaca bir sava kurnazl buldu. En iyi askerlerden
alt yz Phokislinin kendilerini ve de silahlarn alya bulattrd; gece Thessaliallara kar saldr
yapt; karlarna kendileri gibi aartlmam kim karsa ldrmelerini sylemiti. Bunlar ilk gren
Thessalial nbetiler, tabiatst bir olayla karlatklarn sanarak katlar; ordu batan sona byk

bir korkuya kapld, o kadar ki, Phokisliler drt bin dman ldrdler, drt bin kalkan aldlar; bu
kalkanlarn yarsn Abai'ye, yarsn da Delphoi'ye sungu olarak gnderdiler. Sava bittikten sonra,
toplam olduklar ganimetlerden ayrdklar onda birlerle byk heykeller yaptrdlar, bunlar
Delphoi'de ayan evresinde durmaktadrlar, benzerleri Abai'dedir.
28. Phokislilerin, kendilerini kuatm olan Thessalia piyadesini uratm olduklar felaket
budur; topraklarna girmi olan svariye de tyler rpertici eyler yapmlardr: Hyampolis'e pek
uzak dmeyen geitte byk bir hendek kazmlar, iine bo amphoralar doldurmular; zerine,
yanndaki topraklardan ayrt edilemeyecek gibi, toprak ekmiler ve Thessaliallarn saldrsn
burada karlamlardr. Bunlar, Phokislilerin zerine atldklar zaman amphora dolu hendee
dmler, atlarnn dizleri krlmtr.
29. Bu iki krm yznden Thessaliallar byk hn besliyorlard; haber avuu ile u bildiriyi
gnderdiler: "Phokisliler, artk kusurunuzu daha iyi anlam olmalsnz, bizim dengimiz olmadnz
kabul ediniz. Eskiden Yunanllarla beraberken, yani onlarla birlik olmay istediimiz srece sizden
stndk, imdi de barbarlarn yanndayz, canmz isterse topraklarnz yama eder, hatta gerekirse
sizleri kle yaparz. Her eyi yapabiliriz; ama iimizde hn yoktur; siz de buna karlk elli talant
gm veriniz, o zaman biz de size topraklarnz zerinde dolaan tehlikeyi uzaklatrmak iin sz
veririz."
30. Thessaliallarn bildirisi buydu. Gerekte bu blgede Med'ler tarafna gemeyen bir tek
Phokisliler kalmlard, konuyu incelediim zaman bunun Thessaliallara kar besledikleri nefretten
ileri geldiine hkmediyorum. Eer Thessaliallar Yunanllarn saflarna geselerdi, Phokisliler de
Med'lerden yana karlard diye dnyorum. Thessaliallarn bildirilerine karlk, bir ey
vermeyeceklerini, eer isteselerdi kendilerinin de ta batan Thessaliallar gibi Med'lere ho geldin
diyebileceklerini sylediler; ama Yunanistan'a ihanet etmeye hibir zaman gnlleri yatmadn da
eklediler.
31. Bu yanttan fkelenen Thessaliallar, Phokislilere kar yryebilmesi iin krala klavuzlar
verdiler. Pers ordusu Trakhis'den Doris'e atld; Doris burada, Malis ile Phokis arasnda, aa
yukar otuz stad geniliinde dar bir toprak eridi halinde uzanr; eskiden Dryopis diye anlan Doris,
Peloponez Dorislilerinin anayurdudur. Barbarlar Doris'e girdiler, ama ykmadlar, halk Med'lere
boyun emiti, Thessaliallar da bunlara dokunulmasn istememilerdi.
32. Doris'ten Phokis'e geen Persler, buralarda oturanlar yakalayamadlar; kimisi Parnassos
tepelerine snmt (Parnassos'un st, Neon blgesinde, Tithorea Da denilen ayr ve tek bana
duran bir dorukta pek ok kiiyi barndrabilecek durumdadr); kimisi, daha byk bir blm, Krisa
Ovas'nda kurulmu bulunan Amphissa'ya, Ozolai Lokrislilerinin yanna g etmiti [353]. Barbarlar
sadece btn Phokis'i yakp yktlar; orduya klavuzluk iin Thessaliallar u sistemi uyguluyorlard.
Getikleri yerde ekini yakyorlar, aalar kknden kesiyorlar, kentleri ve tapnaklar atee
veriyorlard.
33. Kephisos vadisini izliyorlar, her yeri yakp ykyorlard. Drymos, Kharadra, Erokhos,

Tethronion, Amphikaia, Neon, Pediai, Tritai, Elateia, Hyampolis, Parapotamioi kentlerini ve iinde
pek ok sunu ve hazine bulunan byk Apollon tapnann bulunduu Abai'yi atee verdiler. Burada
bugn olduu gibi o zaman da bir orakl vard; yamadan ve yangndan tapnak da kurtulamad.
Dalarn eteklerinde birka Phokisli yakalamlard, kadnlar st ste rzna gee gee ldrdler.
34. Parapotamioi'yu geen barbarlar Panopeai'ye geldiler. Ordu orada ayrld. Daha kalabalk ve
daha gl olan blm, Kserkses ile beraber Atina'ya doruldu, Orkhomenos topraklarndan
Boiotia'ya girdi. Btn Boiotia halklar Med'lerden yana kazanlmt ve kentlere datlm olan
Makedoniallar tarafndan korunuyorlard; bunlar Boiotiallarn Med'lere yrekten bal olduklarna
Kserkses katnda tanklk etsinler diye, Alexandros zel olarak gndermiti. Barbar ordusunun bir
bl ite buradan geiyordu.
35. br blm, nne den klavuzlarn peinde, Parnassos'u sada brakarak Delphoi tapna
zerine yryordu. Bunlar da Phokis topraklarndan geerken ta ta stnde brakmadlar;
Panoplarn, Daulilerin ve Aiolidlerin kentlerini yaktlar. Ordudan ayrlp bu yola sapmalarndan
maksat, Delphoi tapnan ve iindeki hazineleri almak ve Kral Kserkses'e tamakt. Kserkses
tapnakta, kendi sarayndakilerden daha deerli ne varsa hepsini biliyordu, bana byle anlatmlard;
hazineleri ok kii bir bir sayp dkmt kendisine; zellikle Alyattes olu Kroisos'un sunularndan
haberi vard[354].
36. Balarna gelecei bilen Delphoililer deli bir telaa kaplmlard; yakalarn kaptrdklar
bunalm ierisinde, kutsal eyay ne yapalm diye orakle dantlar: Topraa m gmselerdi, yoksa
baka bir lkeye mi tasalard? Tanr, yerlerinden kprdatmay yasak etti; kendisinin olana kendisi
bekilik edebilirdi, yle cevap verdi. Bunun zerine Delphoililer kendi z mallarnn derdine
dtler. Karlarn, ocuklarn krfezin br kysna, Akhaia'ya yolladlar, ou Parnassos
tepelerine trmand, eyalar Korykos maarasna sakladlar; kimileri de gizlice Lokris'e,
Amphissa'ya getiler. Tek kelimeyle Delphoililer kenti boalttlar, geride yalnz altm yurtta ve bir
de tanr szcs kald.
37. stilac barbarlar kutsal yapy seebilecek kadar yaklatklar zaman, szc ki, ad
Akeratos'du, tapnan nnde bir deste silah durduunu grd, bunlar ieriden, byk salondan
getirilmilerdi; oysa bunlar kutsal silahlard, kim olursa olsun el dediremezdi, gnaht. Koup bu
tabiatst olay kentte kalm olan Delphoililera yetitirdi. Ama barbarlar, dank ve dzensiz bir
halde itie kaka gelip Athene Pronaia tapna nne vardklar zaman, az nceki mucizeye
yenilerinin katldn grdler. Gerekte bir sr sava aracnn kendi kendine gelip tapnan dna
km olmas phesiz bir mucizeydi. Ama asl alacak olan bundan sonraki mucizeydi. Barbarlar,
Athene Pronaia tapna karsna vardklar zaman diyordum, zerlerine gkyznden yldrmlar
yad; Parnassos tepelerinden kopan iki kaya, korkun bir grltyle istilaclarn zerine indi, pek
ounu ezdi ve o anda Athene Pronaia tapna iinden bir ses ykseldi, bir sava naras koptu.
38. Hepsi bir araya gelen bu olaylar, barbarlarn yreine ylgnlk sald. Katlar, bunu haber alan
Delphoililer dalardan indiler, pelerine dp ounu ldrdler. Kurtulanlar kendilerini Boiotia'ya

dar attlar. Buradan kaan barbarlar, kendi dediklerine gre, bu mucizelerden baka, birok tanrsal
ey daha grdklerini anlatyorlard: nsan boyundan ok byk iki hoplit pelerine dm, kltan
geirmi, kovalamt.
39. Bu ikisi, Delphoililera gre ulusal kahramanlardr, Phylakos ve Autonoos'taki tapnan
evresinde kutsal kaleleri vardr. Phylakos'unki yolun hemen kysnda, Athene Pronaia tapnann
hemen stnde, Autonoos'unki ise Hyampia tepesi denilen tepenin eteklerinde, Kastalia emesinin
yanndayd. Parnassos'tan kopan talar bugn de olduklar yerde durmaktadrlar; Athene Pronaia
tapnann duvarlar ierisinde, barbarlarn arasndan yuvarlandktan sonra gidip durduklar
yerdedir. te bu adamlar kutsal yapdan uzaklara byle kamlardr.
Salamis Sava ncesi
40. Artemision'dan kalkan Yunan filosu, Atinallarn ricas zerine Salamis'e yanamt. Atinallar
ocuklarn ve karlarn Attika dnda gvenilir bir yere gtrmek ve yapacaklar eyler konusunda
grmek zere istemilerdi mttefiklerinden Salamis'e gitmeyi. Zira durum onlar yeniden
konumaya zorluyordu; zira bekledikleri olmamt: Peloponez ordusunun Boiotia'da barbarlara kar
dayanacan, smsk duracan sanmlard; oysa byle olmamt ve imdi de Peloponezlilerin
sthmos zerine duvar ekmeye koyulduklarn, kendi dertlerine dp st yanna bo verdiklerini
renmilerdi. Bunu rendikleri iindir ki, mttefiklerinden Salamis'e gidilmesini istemilerdi.
41. Bylece Salamis'e gelindi. Atinallar da kendi yurtlarna gelmi oldular. Gelir gelmez bir karar
yaynladlar, Atina'da oturanlar kendi olanaklaryla, oluk ocuklarn gvenlik altna almaya
ardlar. Bunun zerine ou ailesini Troizen'e, brleri Aigina'ya, bakalar da Salamis'e
gnderdi. Bunlar abucak uzaklatrmalarnn bir nedeni, orakle uymakt, ama asl nemli neden
uydu: Atinallar anlatrlar ki, kocaman bir ylan vard, tapnan iinde yayordu ve Akropol'n
koruyucusuydu; yalnz bunlar sylemekle kalmazlar, onu tapnan konuu sayarlar, aydan aya vergi
verir gibi, bal rei gtrrlerdi; her zaman bu rei yedii halde, imdi rek dokunulmam
olarak duruyordu. Rahibe durumu haber vermiti; Atinallar bir saniye gecikmeden hemen kentten
kmak iin acele ettiler, nk tanrann da tapna brakp gittiine hkmetmilerdi. Evlerini
tayp gven altna aldktan sonra dnp deniz ordusuna katldlar.
42. Artemision'dan gelenler gemilerini Salamis demir yerine balarlarken, onlarn gelmi
olduklarn haber alan br Yunan filolar da abucak Troizen'den gelip onlara katldlar; nk daha
nce alm olduklar emre gre btn gemiler Troizen'in liman olan Pagon'da toplanmlard. imdi
Artemision'dakinden ok daha nemli bir filo toplanm oluyordu; zaten bunlar daha ok sayda site
tarafndan donatlmlard. Amiral, gene Artemision'dakiydi; hep o Eurykleides olu Spartal
Eurybiades ki, aslnda kral soyundan bile deildi. Gemilerin en ounu veren, yelkenlilerin en
iyilerini donatan Atinallard.
43. Sefere katlan uluslar unlardr: Peleponez'den, Lakedaimon'dan on alt gemi, Korinthoslular
Artemision'da ne kadarsa gene o kadar, Sikyonlular on be gemi, Epidauroslular on, Troizenliler be,
Hermioneliler gemi. Bu sonuncusu dnda, brlerinin hepsi Dor ve Makedon rkndandrlar;

bundan nceki son duraklar Erineos, Pindos ve Dryopis'tir. Hermioneliler Dryopislidirler, bunlar
bugn Doris denilen lkeden Herakles ve Malisliler kovmulardr.
44. Peloponezlilerden sefere katlanlar bunlard. Anakaradan Peloponez dnda, nce Atinallar
saymak gerekir, btn brlerinin getirdikleri gemilerin tm ile ltrlebilir, yalnz
kendilerinden olmak zere yz seksen gemi getirmilerdir; zira Salamis'de Plataiallar onlarla
beraber deildiler, nedeni u: Yunanllar Artemision'dan ayrldktan sonra Khalkis aklarna
geldikleri zaman, Plataiallar Boiotia'nn Euboia karsna den kylarna ktlar, ailelerini ve
eyalarn gvenilir bir yere tamak istediler; bu ilerle urarlarken ge kalmlard. Bugn
Yunanistan denilen lke Pelasglarn elindeyken, Atinallar da Pelasglardandlar ve Kranai adn
tayorlard; Kral Kekrops zamannda Kekropidler adn almlar, daha sonra Erekhtheus iktidara
getii zaman, adlar Atinallar olarak deimitir; sonradan Ksuthos olu on, Atina ordusunun
bana gemi ve onun adna uyarak onial adn almlardr.
45. Megarallar Artemision'daki kadar gemiyle katlmlard; Amprakiallar mttefiklere yedi gemi
getirmilerdi, Leukasllar ise gemi; bu sonuncular Dor rkndandrlar ve Korinthos'dan
gelmedirler.
46. Adalarda yaayanlardan Aiginallar otuz gemi getiriyorlard. Daha ok gemi donatmlard,
ama onlar kendi yurtlarn korumak iin kullanyorlard, Salamis'de bu otuz yelkenliyle
dvmlerdir. Aiginallar Epidauros Dorlarndand; adlar eskiden Oinone diye anlrd.
Aiginallardan sonra Artemision'daki yirmi gemileriyle safa giren Khalkisliler ve o savataki yedi
gemileriyle Eretriallar geliyorlard; bunlar onialdrlar; Keoslular ki, bunlar da Atina'dan gelme
oniallardandrlar, Artemision'daki ayn gemilerle katlyorlard. Naxoslular drt gemi
donatmlard; yurttalar onlar br adallarn yaptklar gibi Med'lere katlmak zere
gndermilerdi, ama aldklar emri dinlemeyip Yunanllara katlmlard ve bunu filoya komuta eden
ve adann ileri gelen kiilerinden biri olan Demokritos'un istei zerine yapmlard. Naxoslular
Atina asll oniallardandrlar. Styrallar Artemision'daki gemilerle katlyorlard; Kythnoslular bir
trirem ve bir elli krekli; bu iki ulus Dryopis'dendi. Eeriphos, Siphnos ve Malisliler de sefere
katlyorlard; adalarda yaayanlardan, barbarlara toprak ve su vermeyenler yalnz bunlard.
47. Bu sefere katlmak iin toplanm bulunan btn bu uluslar Thesprotlarn ve Akheron'un
berisinde otururlar[355]; Thesprotlarn topraklar Amprakiallarn ve Leukasllarn topraklarna
bitiikti ki, bunlar da mttefikler arasndaydlar ve en uzak yerlerden gelenler bunlard. Bu snrn
tesinde oturanlardan yalnz Krotonlular tehlikeye den Yunanistan'n yardmna kotular, o da bir
gemi ile; komutanlar Pythia oyunlarnda sefer kazanm olan Phayllos'du. Krotonlular Akhaia
soyundandrlar.
48. Elli krekli gemiler gndermi olan Melos, Siphnos ve Seriphoslulardan gayr hepsi sefere
triremlerle katlyorlard; elli kreklilerden Meloslular ki, asllar Lakedaimon'du, iki; Atina asll
oniallardan olan Siphnoslularla Seriphoslular da her biri birer tane vermilerdi. Elli krekliler
dnda, toplam yz yetmi sekiz gemi eder.

49. Saydmz sitelerin efleri Salamis'de buluunca bir meclis topladlar. Eurybiades oturumu
at, isteyenlerin dncesini sylemesini bildirdi: Savaa ellerinde bulunan blgelerden hangisinde
girmek daha iyiydi? Attika artk ellerinde olmadna gre, ancak baka yerler sz konusu olabilirdi.
leri srlen grlerin ou sthmos'a doru ekilmek ve savaa Peloponez nlerinde girmek
noktasnda birleiyordu; bu dnceye dayanak olarak, Salamis'de kalrlar ve denizde yenilirlerse,
bir adada evrili kalm olacaklarn ileri sryorlard. Orada hibir yandan yardm grmek olana
yoktu, oysa sthmos'a yakn olurlarsa, her biri kendi lkesine gidebilecekti.
50. Peloponezli komutanlar bu dnceleri ileri sredursunlar, bir Atinal kageldi ve barbarlarn
Attika'ya girdiini ve lkeyi batan sona atee verdiini bildirdi. Sahiden de Kserkses'in komutas
altnda Boiotia'y geen birlikler, Peloponez'e snm olan Thespiallarn kentini ve gene bo olan
Plataiallarn kentini yakmlard. nk kral, Thebaililerden, bunlarn Med'lerle balamak
istemediklerini renmiti.
Kserkses Atina Akropoln Yakyor
51. Barbarlar, Hellespontos'da bir ay kalmlar ve bu sre iinde Avrupa'da ynaklar
yapmlard[356], Hellespontos'u atklarndan bu yana, Attika'ya gelinceye kadar da ay gemiti ve
bu sre Atina'da Kalliades'in arkhont olduu zamana rastlamaktayd. Bo kenti aldlar; sadece
tapnaa snm birka Atinal, tapnan khyalar ve Akropol'n zerinde, dman saldrsna
kar aa barikatlar yapp arkasna kapanan fakir fukaradan baka kimseyi bulamadlar; bunlar
Salamis'e kamay dnemeyecek kadar yoksuldular. Ayrca Pythia'nn aa duvarn ele gemezlii
zerine vermi olduu oraklin gerek anlamn renmeyi de istiyorlard. Onlarn fikrince oraklin
gsterdii snak burasyd, gemiler deil.
52. Persler, Akropol'n karsna den ve Atinallarn Ares tepesi [357] dedikleri dik bayr tuttular
ve kaleyi kuattlar ve bunu yle yaptlar: Oklarna ktk sardlar, tututurdular ve barikata attlar.
Kuatlm olan Atinallar, zor durumda kstrlm olmalarna ve kazklardan yaplm duvarn
ihanetine ramen dayanyorlard. Peisistratidler onlar teslim olmalar iin bouna aryorlard,
dinlemek bile istemiyorlard; savunmak iin ellerinden geleni yapyorlard ve zellikle, barbarlar
kaplara doru atldklar zaman zerlerine iri talar yuvarlyorlard; Kserkses'i epeyce bir zaman
aresiz ve ne yapacan bilmez bir halde brakmlard.
53. Ama barbarlar sonunda aresini buldular; nk oraklin gereklemesi iin Attika'nn
anakaradaki her eyinin Perslerin eline gemesi gerekiyordu. Akropol'n nnde ve kaplarn ve
Akropol'e kan yolun tesinde bir yer vard ki, oraya nbeti konulmamt, bir insann
trmanabilecei bir yer deildi, gene de bazlar Kekrops kz Aglauros [358] tapna karsna den
bu tepeye, bayrn ok dik olmasna ramen trmanabildiler. Bunlarn tepeye ktklarn gren
Atinallardan kimisi kendilerini yukardan atp ezildi, kimisi de tapnan iine snd. Tepeyi am
olan Persler nce kaplara koup atlar, sonra yalvarp yakarmalarna bakmadan, ieridekilerin
hepsini kltan geirdiler; hepsini ldrdkten sonra tapna yama ettiler ve Akropol' tamamen
yaktlar.

54. Atina'y batan sona ele geiren Kserkses, Susa'ya bir atl gndererek, kazanm olduu
baarlar Artabanos'a haber verdi. Habercinin gittii gnn ertesi, orduda bulunan Yunanl
srgnleri getirtti, Akropol'e kp kendi ulusal treleri uyarnca kurbanlar kesmelerini emretti, belki
bir rya grmt, onun iin kurban kesilmesi emrini veriyordu, belki de tapna yaktm diye iine
kurt dmt. Atina srgnleri buyruu yerine getirdiler. Ve niye anlatyorum bunu, onu da
syleyeceim.
55. Akropol'de topran olu denilen Erekhtheus'a ait bir tapnak vard; bu tapnan ierisinde bir
zeytin aac, bir de tuzlu kaynak[359] bulunuyordu; Atina'da yaygn bir anlatya gre, bunlar
Poseidaon ile Athene, bu topraklar senindi, yok benimdi diye ekitikleri srada, kendi iddialarnn
kant olarak yaratmlard. Barbarlar tabii btn tapnakla beraber bu zeytin aacn da yakmlard.
Yangnn ertesi gn, kraln kurban treni iin gndermi olduu Atinallar, kutsal yere vardklar
zaman, yanan zeytin aacndan bir filiz srm ve imdiden bir dirsek boyuna varm olduunu
grdler. Yani onlar byle anlatmlard.
56. Salamis'de toplanm olan Yunanllar, Atina Akropol'nn bana gelenleri haber aldklar
zaman, o kadar fena oldular ki, komutanlarn bazlar, grlmesine balanan tasarnn kabul
edilmesini bile beklemeden gemilerine kotular ve hemen geri ekilmek zere yelken atrdlar;
toplantda kalm olanlar da savaa sthmos nnde girmek iin kesin karar aldlar. Gece iniyordu;
sava meclisi sona ermiti, hepsi gemilerine dalyorlard.
57. Themistokles gemisine dnd zaman, bir Atinal, Mnesiphilos, neye karar verdiklerini sordu.
Ve onun azndan, gemileri sthmos'a gtrp savaa Peloponez nlerinde girmeye karar verildiini
renince unlar syledi: "Peki! Eer gemilerini Salamis'den alp giderlerse, iyi bil ki, artk elinde,
neresi olursa olsun, hibir lkeyi savunmak iin savaa girebilecek kadar gemi kalmaz, bunlarn hepsi
kendi sitelerine dnerler; ne Eurybiades, ne de bakas kuvvetlerimizin dalmasn nleyebilir; kr
olmu bunlar, bu yzden Yunanistan' kaybedeceiz. Hemen geri dn, belki onlar bu dnceden
vazgeirebilirsin; belki Eurybiades'i caydrp burada kalmasn salayabilirsin."
58. Bu szler Themistokles'in ok houna gitti; hibir ey demeden Eurybiades'in gemisine
yolland. Oraya varnca i iin grmeye geldiini bildirdi. Eurybiades gemiye kmasn ve istei
ne ise sylemesini rica etti. Themistokles amiralin yanna oturdu ve Mnesiphilos kendisine neler
sylediyse, sanki kendi dncesiymi gibi bir bir anlatt, kendiliinden de birok kant ekledi ve o
gemiden kp sava meclisini yeniden toplantya artncaya kadar susmad.
59. Meclis toplanr toplanmaz, daha Eurybiades komutanlar ne iin toplandn sylemek iin
azn amaya frsat bulmadan Themistokles atld, acele bir dilei olan bir kimse gibi konutu ve
yaman konutu. Sylevinin ortasnda Korinthoslularn efi Okytos olu Adeimantos yle dedi:
"Themistokles, yarlarda sras gelmeden atlanlara sopa ekerler." "Evet," diye cevap verdi
br, suunu balatmak ister gibi, "ama erken davranmayanlar da tatan yoksun kalrlar."
60. nce szn kesen Korinthosluya byle ince bir karlk verdi, sonra Eurybiades'e dnd.

Daha nce kendisine, ordunun Salamis'ten kmas halinde dalacana dair sylemi olduklarndan
hibirine dokunmad; nk mttefiklere kar ar bir sulama olurdu; baka eyleri ileri srd:
a) "Yunanistan' kurtarmak bugn senin eline kalmtr, eer benim szm dinler ve donanmay
sthmos'a kadar geri ektirmek isteyenlere kulak vermeyip, deniz savan burada kabul edersen,
Yunanistan' kurtarabilirsin. imdi iki gr de dinle ve tart: Eer sthmos yannda dvrsen ak
denizde dveceksin ki, bu durum bizim iin elverili deildir, gemilerimiz daha ar, saylar daha
azdr; ayrca sava kazanm olsak bile, Salamis, Megara ve Aigina elden gitmi olacaktr. Zira
dmann kara ordusu da filosunun peinden gelecektir; onu Peloponez kaplarna kadar kendi elinle
ekmi ve btn Yunanistan'n geleceini tehlikeye atm olacaksn.
b) Ama tersine, benim planm tutarsan, u yararlar elde etmi olursun: nce, durum strateji
gereklerine uygun geliirse eer, ok byk bir filoyu dar bir yerde az gemiyle karlayarak tam bir
zafer kazanrz; zira nasl serbest manevra yapabilmek dmann yararna ise, dar bir kanalda
karlamak da bizim yararmzadr. Ayrca unu da ekleyeyim ki, ocuklarmzn ve karlarmzn
snm olduklar Salamis de kurtulmu olur. Ama asl u ki, benim planm sizin iin en deerli olan
eyleri karlamaktadr; burada kalmak suretiyle Peloponez nne gemilerden kurulu bir kale duvar
ekmi olacaksn.
c) Eer sonu umduum gibi karsa, eer denizde zafer bizim olursa; barbarlar sthmos'a kadar
gelemeyecekler, Attika'dan teye bir adm atamayacaklardr, karmakark kaacaklardr. Megara'y,
Aigina'y ve bir oraklin dmanlarmz nnde yeneceimizi bildirmi olduu Salamis'i de
kaybetmemi olacaz. nsanlarn ancak akla uygun olan tasarlar gerekleebilir; eer tasar akllca
olmazsa, tanr da onun gereklemesine yardm etmez."
61. Themistokles'in bu sylevi zerine Korinthoslu Adeimantos bir daha davrand; bu vatansz
susturmak ve Eurybiades'in, bir serserinin nerisini oya sunmasn nlemek istiyordu. Themistokles'in
eer grlmesini istedii dnceleri varsa, bunlar bir site adna ileri srmeliydi. Ona kfr
ediyordu, zira Atina artk elden gitmiti, boyundurua vurulmutu. Bu sefer Themistokles, bu efe ve
Korinthoslularna sert bir cevap yaptrd; Atinallar byle ellerinde tayfas ve donatm ile hi
eksiksiz iki yz gemi bulundurduklar srece, brlerinden daha nemli bir sitenin ve lkenin sahibi
saylrlard; zira byle bir kuvvetin saldrsna kar durabilecek bir tek Yunan ulusu yoktu.
62. Bu gr daha da gelitirerek, bu sefer dorudan doruya Eurybiades'in zerine yrd, sert
szler syledi: "Sen," dedi, "eer burada kalrsan, yiit bir adam olursun; kalmazsan Yunanistan'
mahvetmi olursun; zira savan dm bizim gemilerimizin zerindedir. nan bana. Eer olmaz
dersen, o zaman biz de bir saniye bile gecikmeden hemen oluk ocuumuzu ykler, talya'ya, Siris'e
gideriz[360]. Oras nice zamandr bizimdir ve orakller bize orasn kolonize etmemizi bildirmilerdir;
siz de o zaman bizim gibi bir mttefikten yoksun kalnca, bu szlerimi hatrlarsnz."
63. Themistokles'in szleri Eurybiades'in gzlerini at ve zellikle, sanrm, gemileri sthmos'a
gtrmeye kalkarsa, Atinallarn kendilerinden ayrlmalarndan korktu; gerekten Atinallar
giderlerse, brleri savamazlard. Bunun iin olduklar yerde kalmaya ve sava iin burada

tutunmaya karar verdi.

64. Bu sz arpmasndan ve Eurybiades kararn verdikten sonra, Salamis'de toplanm olan
Yunanllar, burada savamak zere hazrlklara giritiler. Gn d, gne ykseldi, toprak ve deniz
bir depremle sarsld. Hemen tanrlara dualar etmeye ve Aiakidlerden yardm dilemeye karar
verdiler ve karar verir vermez uyguladlar; btn tanrlara dua ettiler; Salamis'den Aias ile
Telamon'u istettiler ve Aiakos ile br Aiakiedleri getirtmek zere Aigia'ya gemi gnderdiler[361].
65. Baknz ne anlatyor Theokydes olu Dikaios[362] ki, o zamanlar Atina srgn olarak
Med'lerin yannda bulunuyor ve onlardan byk sayg gryordu: Kserkses birlikleri Atinallarn
brakp kam olduklar Attika'y yakp yktklar srada, bir gn Lakedaimonlu Demaratos ile
birlikte Thria Ovas'nda[363] bulunuyorlarm. Eleusis yrelerinden doru, en az otuz bin kiilik kadar
bir ordunun kaldrabilecei gibi bir toz bulutunun ykseldiini grmler; armlar, bu tozu kim
kaldrabilir acaba diye sormular kendi kendilerine ve derken sesler iitmeye balamlar, bu sesler
ona akhos onuruna okunan mistik ilahi sesleri gibi geliyormu. Eleusis tarikatn bilmeyen
Demaratos, bu grltnn nereden geldiini sormu; o da ona cevap vermi: "Demaratos, kral
ordusunun bana byk bir felaket gelecek, gelmemesi mmkn deil. Besbelli, Attika bo olduuna
gre, bu dinsel hava tanrlarn iidir; bu, yukarnn Atinallara ve mttefiklerine Eleusis'den gelen
yardmdr. Eer Peloponez zerine atlrsa, tehlike kraln hem kendisine, hem de ordusuna inecektir;
eer Salamis'de demirli olan gemiler zerine ynelirse, kral donanmasn kaybetmek gibi byk bir
tehlikeyle karlaacaktr. Atinallar her yl Anne ve Kz' iin bu bayram kutlarlar [364] ve gerek
kendi aralarndan, gerekse br Yunanllardan kim isterse bu tarikata balanabilir; dinlediin bu
hava, bu bayramda sylenen akhos mistik ilahisidir." Bunun zerine diyor, Demaratos ona yle
cevap vermi: "Sus ve bunlar baka kimseye syleme; eer bu szler kraln kulana giderse kafan
da gider; seni ben de kurtaramam ve yeryznde kurtarabilecek bir tek kii, evet bir tek diyorum,
yoktur. Dilini sk tut; bu ordunun sonu ne olacaktr? Tanrlardan baka kimse bilemez." O, bu d
verirken, iinden sesler gelen toz bulutu diyor Dikaios, bir tek ve iri bulut haline geldi, gkyzne
ykseldi, Salamis'e, Yunan donanmasnn stne doru utu gitti. te Kserkses donanmasnn bana
gelmek zere olan felaketi byle renmiler. Theokydes olu Dikaios'un hikyesi ite budur ve
Demaratos ile baka birka kiiyi de tank gstermektedir.
66. Kserkses donanmasndaki askerler, Lakedaimonlularn uram olduklar felaketi grdkten
sonra, Trakhis ile Histiaia arasndaki yolu bir daha getiler ve gn dinlendikten sonra Euripos'u
atlar; bir gn daha getikten sonra Phaleron'a vardlar. Benim hesabmca, gerek kara
ordusundaki, gerek gemilerdeki sava says Atina zerine atldklar srada, Sepias'da ve
Thermopylai'de olduundan daha az deildi. Frtnada, Thermopylai'de ve Artemision'da urad
kayplar, kral ordusuna hl gelmekte olan yeni kontenjanlarn rahat rahat karladn
syleyebilirim ki, bunlar Malisliler, Doris halk, Lokrisliler, Boiotiallar, ayrca Thespiallar ve
Plataiallar dnda, btn blgelerden gelenler ve Karystoslular, Androslular, Tenoslular ve adlarn
yukarda saym olduum be tanesinin dnda, btn br adalar halklarndan toplanm olanlard.
Zira Pers, Yunanistan'n ilerine dald lde, kendisine katlan uluslarn says da artyordu.

67. mdi, ne zaman ki btn bu insanlar Atina'ya geldiler, yalnz Paroslular Kythnos'da
kalmlard, olaylarn gelimesini bekliyorlard ne zaman ki diyordum, bunlardan baka hepsi
Phaleron'a geldiler, Kserkses de kalkp donanmay grmeye geldi; donanmayla balant kurmak ve
denizcilerin grlerini almak istiyordu. eref makamna oturduktan sonra, gemileriyle birlikte
gelmi olan eitli uluslarn tyranlaryla deniz komutanlarn artt; kraln gsterdii sralamaya
gre, en bata Sidon, sonra Tyros kral olmak zere, hepsi yerlerini aldlar. Sonra Kserkses,
Mardonios'un aracl ile her birine sordurdu, deniz savana girmeli miyiz diye.
68. Mardonios, Sidon'dan balamak zere her kaptana srayla sordu; hepsi de ayn eyi sylediler,
savatan yana ktlar; bir tek Artemisia onlarn grne katlmad.
a) "Benim tarafmdan krala unu syle Mardonios," dedi; "ben ki Euboia yaknndaki savata, ne
onun askerlerinden daha az yararlk gsterdim, ne de yardmclarnn en gevei oldum. Efendimiz
diyeceksin ona imdi, benim gerek dncem ne ise, onu sana bildirmem ve senin en ok yararna
olduunu sandm eyi aklamam gerekir. Onun iin sana unu sylyorum: Gemilerini sakn,
denizde savaa girme; bir erkek bir kadna ne kadar stnse, burann denizcileri de senin
denizcilerinden o kadar stndr. Denizde savaa girmenin gerei nedir? Atina'nn, bu seferin ba
nedeni olan yerin efendisi deil misin? Ve Yunanistan'n geri kalan yerlerinin efendisi deil misin?
Artk kimse senin nne geemez; yolunu kesmek isteyenler sprlecekleri kadar sprldler.
b) Sava dmanlarn iin nerede bitecek? imdi sana bunun iin ne dndm syleyeceim;
eer gz kapal bir deniz savana atlmazsan, eer gemilerini burada, kyya yakn olarak tutarsan,
hatta Peloponez'e doru ilerlersen bile, efendimiz, buraya gelirken ulamay dndn btn
amalarnn gerekletiini greceksin. Yunanllar senin karnda uzun sre dayanamazlar; onlar
dalmaya zorlayacaksn ve her biri kendi sitesine kap gidecek. Zira aldm habere gre bu adada
yiyecek yoktur, br yandan eer Peloponez'e kar kara kuvvetlerini gnderirsen, hi sanmam ki, o
lkelerden gelmi olanlar burada oturup seyirci kalsnlar; onlarn yalnz Atina'y savunmak iin
denize kmak isteyecekleri dnlemez.
c) Buna karlk hemen bir deniz savana atlrsan, denizde uranlacak bir yenilgi, korkarm ki
kara ordusunun da ban yer. Bir de unu dn Byk Kral, cmert kimselerin kleleri deersiz
olur, oysa ktlere iyi hizmet edilir. imdi sen ki, insanlarn en soylususun, mttefik ad altnda kt
klelere sahipsin, Msrllar, Kbrsllar, Kilikiallar, Pamphyliallar, kendilerinden hibir ey
beklenemeyecek insanlardr."
69. Artemisia, Mardonios'a bunlar sylerken, kendisini sevenler zlyorlard, deniz savan
istemiyor diye zerine kraln fkesini ekebileceini dnyorlard; tersine, onu sevmeyenler ve
mttefikler arasnda zellikle ayrcal tutulduu iin ekemeyenler, bu szlerle kendi sonunu
hazrlyor diye seviniyorlard. Ama ileri srlen grler Kserkses'e iletildii zaman, en ok
Artemisia'nn grn beendi ve zaten byk bir insan olarak tuttuu bu kadn, daha scak
vglerini kazand. Bununla beraber ounluun szn dinledi; Euboia'da denizcileri gevek
davranmlard, nk kendisi orada deildi, byle hayale kaplyordu ve imdi onlar kendi gzleri

nnde dvtrmek iin hazrlanyordu.

Salamis Deniz Sava
70. aret verilince denize alan efler, gemilerini Salamis'e srdler ve savata tutacaklar yerler
belli olunca, zahmet ekmeden safa girdiler. Bu durum alnncaya dek, savaa tutumak iin yeteri
kadar gndz kalmamt; gece bastrmt ve artk saldrya ertesi gn gemek iin hazrlanacaklard.
Yunanllar iin, Peloponezliler iin korkun bir sknt balamt. Gryor ve korkuyorlard ki,
Salamis'de kalmakla, Atina topraklar uruna deniz savana girecekler ve yenilirlerse eer, asl
kendi topraklarn savunmasz brakarak adada kapal kalacaklar, orada kuatlacaklard.
71. Bu arada barbar ordusu Peloponez'e doru yol alyordu; anakarada barbar ileri yryn
durdurmak iin yaplamayacak eyler yaplmt. Peloponezliler, Leonidas'n ve arkadalarnn
Thermopylai'deki sonunu haber aldklar zaman, btn kentlerden sthmos'a doru akmlar ve orada
savunmaya hazrlanmlard; balarnda Anaxandridas'n olu ve Leonidas'n kardei Kleombrotos
vard. sthmos'da kamp kurmulard, Skironia yolunu tkamlard; bundan sonra sava meclisinde
alnan karar gereince, kstan ortasnda bir de duvar rmeye baladlar. Binlerce insan topland
ve hepsi de ie sarld iin i iyi yrd; yar edercesine ta, tula, mertek, kum torbas tadlar
ve savunucular gece gndz bir an bile ilerini savsaklamadlar.
72. Btn gleriyle sthmos'u savunmak iin gelmi olan Yunanllar unlard: Lakedaimonlularn
ve Arkadiallarn tm, Elisliler, Korinthoslular, Sikyonlular, Epidauroslular, Phlioslular,
Troizenliler, Hermioneliler. Tehlikeye den Yunanistan iin titreyerek yardma koanlar bunlard;
Peloponezlilerin geri kalanlar aldr etmiyorlard. Olimpiyat ve Apollon Karneios [365] bayramlar
yeni bitmiti.
73. Peloponez'de yedi ulus oturur. Bunlardan ikisi yerlidir ve bugn de ilk olarak yerlemi
olduklar yerdedirler; bunlar Arkadiallar ve Kynuriallardr. Bir ncs, Akhaia halk
Peloponez'den kmam, ama ilk yurdunu brakarak bata kendisine yabanc olan bir blgeye
yerlemitir. Bu yedi ulustan geri kalan drd dardan gelmitir; bunlar Dorlar, Aitoloililer,
Dryoplar ve Lemnoslulardr[366]. Dorlarn nl birok kenti vardr; Aitoloililerin yalnz Elis;
Dryoplarn Hermione ve Asine, bunlar Lakonia'daki Kardtamyle'ye yakndr; Lemnoslularn hepsi de
o Paroreat denilen dallardr. Kynuriallara gelince, yerli olmakla beraber on rkndan gibi
grnrler ve byle olan yalnz onlardr; ama bunlar egemenlikleri altna girmi olduklar
Argoslularn ve bir de zamann etkisiyle tamamen Dorlar gibi olmulardr; Orneatlar ve komular da
ayn adla anlrlar. Bu yedi ulustan, az nce zellikle belirtmemi olduklarm tarafszlk gdyorlard,
eer serbeste sylemeye izin varsa tarafsz kalmak suretiyle Med'lerle uyumu oluyorlard.
74. te sthmos'takilerin yklendikleri grev buydu, son partinin bu byk yarta oynanacana
inanmlard, donanmann parlak bir zafer kazanabileceini pek sanmyorlard. Salamis'dekiler,
kendilerine bu yandan ulaan haberlere ramen korku iindeydiler ve kendileri iin olmaktan ok,
Peloponez iin kayglanyorlard. imdiye kadar yalnz birbirlerinin kulaklarna fsldamakla ve

Eurybiades'in ataklna amakla yetiniyorlard; ama sonunda honutsuzluk aa vuruldu ve yksek

sesle konuulmaya baland. Ve yeniden sava meclisi kuruldu ve bir nceki sorun uzun uzun
tartld; kimisi burada kalp zaten dman eline gemi bir yeri savunmaktansa Peloponez'e gitmek
ve partiyi orada oynamak grn tutuyordu; Atinallar, Aiginallar ve Megarallar burada kalmak
ve burada savamak istiyorlard.
75. Themistokles yenilmiti; Peloponezlilerin gr kazanmt. Sezdirmeden meclisten kt, bir
adam kaya bindirip Med filosuna gnderdi, adama neler syleyeceini iyice belletmiti; adamn
ad Sikinnos'du, Themistokles'in adamlar arasndayd ve grevi Themistokles'in ocuklarn
eitmekti. Thespiallar yeni yurttalar yazdklar srada, Themistokles onu da Thespial yapm ve
ok da para vermiti. mdi, bu adam bir kaya bindi, barbar komutanlarna gitti ve onlara unlar
syledi: "Atinallarn komutan beni br Yunanllardan gizli olarak gnderdi (zira aslnda kraldan
yanadr ve zaferin Yunanllardan ok sizde kalmasn ister); size unlar bildirmemi istedi:
Dmanlarnz korku iindedirler; kamaya hazrlanmaktadrlar ve eer imdi onlar kolay kolay
kamaya brakmazsanz, dnlebilecek en gzel darbeyi vurabilirsiniz. Aralarnda anlaamyorlar;
bundan sonra size kar dayanabileceklerinden korkmaynz; tersine, sizden yana olanlarla size
dman olanlar kendi aralarnda arpacaklar, siz de sadece bir deniz sava seyredeceksiniz."
Onlarn kafalarna bu fikri soktu ve hemen svt.
76. Dman efleri bu haberi inanmaya layk buldular; nce Salamis ile anakara arasndaki kk
adaya[367] ok sayda Pers taburu indirdiler; sonra gece yars olunca, sol kanatlarn aarak Salamis
dorultusunda bir evirme manevrasna giritiler; br yandan Keos ve Kynosura evresindeki
gemiler de alarak Munykhia'ya kadar btn boaz kapattlar. Gemilerini byle amaktan
maksatlar, Yunanllarn kamasn nlemek ve Salamis'de kapal tutarak Artemision'daki baarl
dayatmalarnn cezasn vermekti. Psyttaleia adacna indirdikleri Pers taburlar ise, sava
baladktan sonra kendi askerlerine yardm edecek, dman askerlerini ldreceklerdi, zira
balamak zere olan sava bu adacn hemen nnde olacakt gemi enkaz ve denize den askerler
bu kylara srkleneceklerdi. Btn bu hazrlklar byk bir sessizlik iinde yapyorlard, dmann
farkna varmasn istemiyorlard ve btn gece boyunca, yatp dinlenmeyi dnmeden altlar.
77. [Gzlerimi bu eit olaylara evirdiim zaman, orak'llere kar kamyorum ve bunlar
aldatc sayamyorum ve phesiz unun gibi ak anlaml kehanetleri deersiz saymak elimden
gelmiyor:
Evet, Artemis altn klcn kaldrd zaman
Onlarn yzen kprs kutsal aday
Dalgalarn dvd Kynosura burnuna balayacak;
Atinal gzel aa kesilip kumsala dt zaman
Ey deli mit! o zaman tanrsal ceza,

Dnyann azna klelik gemi takmak isteyen

O kaba atlml nadan gururun hakaretini sndrecektir.
Tun tunla ezilecektir; kara dalga zerine Ares'in
Kollarndan dere gibi kanlar dklecektir ve bizim
in bu zgrlk Gn'nn aarmas olacak ve
Sitelerimizin zerinde iri gzl Zeus ve
Zafer parldayacaktr.
Byle olaylar sz konusu olduu ve bir Bakis'in bir eyi bu kadar ak olarak haber verdiini
grdm zaman, evet, oraklleri ben bile yadsyamam ve bunlarn tartma konusu yapldn
duyduum zaman omuzlarm kaldrrm.][368]
78. Bu arada Salamis'de strategoslar birbirlerine giriyorlard. Barbar gemilerinin kendilerini
evirmeye baladklarndan haberleri yoktu, hl gndzn grdkleri eski yerlerinde durduklarn
sanyorlard.
79. Strategoslar byle birbirleriyle ekitikleri srada, Aigina'dan birisi geldi; bu, Lysimakhos
olu Aristeides'di [369]; Atinalyd, ama halkn oyu ile siteden srlmt. Ben bu adam, karakteri
zerine rendiklerime bakarak, Atina'da yaam olan yurttalarn en erdemlisi ve en dorusu olarak
gryorum. Meclisin topland yerin kapsna geldi ve Themistokles'i artt; bu onun dostlarndan
deildi; tersine, en azgn dmanyd; ama durum ard, kaybedilecek vakit yoktu. Aristeides
ksknln srdrmek istemiyordu ve Themistokles'i bir fikir vermek iin artyordu.
Peloponezlilerin sthmos'a ekilmek zere demir kaldrmaktan baka bir ey dnmediklerini haber
almt. Themistokles gelince yle konutu: "Aramzdaki ekime her zaman yurdumuza yararl
olmak iindi, ite asl imdi belli olacak hangimizin daha yararl olduu. Sana unu syleyecektim,
Peloponezliler iin filo gitsin mi, gitmesin mi diye laf uzatmaktan bir ey kmaz artk. Ben kendi
gzlerimle grdm, sana da haber veriyorum: Artk braksalar bile ne Korinthoslular, ne de
Eurybiades'in kendisi bir yere gidebilir; dman her yan sard. Ko onlara haber ver."
80. Themistokles u szlerle cevap verdi: "Beni erdemli bir yara kkrttn ve bana gzel bir
haber getirdin; benim istediim de zaten senin grdn ve bana bildirdiin eydi. Bil ki, Med'ler bu
ii benim kkrtmamla yaptlar. Yunanllar kendiliklerinden savamak istemediklerine gre, onlar
kendilerine ramen benim grme yatrmak gerekiyordu. Mademki byle mutlu bir haberi sen
getirdin, gel kendin syle. Ben sylersem onlar aldattm sanrlar, barbarlarn gerekten byle bir
manevra yapmadklar inanc ile szlerime kulak asmazlar. Gel sen kendin anlat olanlar. Sen bu
aklamay yaptktan sonra inanrlarsa ne l; ama eer szlerin onlar kandramazsa, sonu bizim
iin gene ayndr; eer dediin gibi her yandan sarl isek, bizi parmaklar arasndan szlp kamaya
brakmazlar."

81. Aristeides, "Olur" dedi ve meclise girdi; Aigina'dan geldiini ve kendi gemilerine pek uzak
olmayan dman gemileri arasndan gbela ve gizlice geebildiini syledi; Kserkses'in gemileri
btn Yunan donanmasn sarmt; hemen ie balamalarn, nk yaknda kendilerini savunma
durumunda kalacaklarn bildirdi. Raporunu verdikten sonra ekildi. Ama strategoslar yeniden
ekimeye baladlar, ou bu habere inanmamt.
82. Dorudur, deildir diye urarlarken Tenoslu kaaklarla ykl bir trirem geldi [370], bu adann
yurttalarndan Sosimenes olu Panaitios'un komutasndayd; bu denizciler de dman manevrasn
ayrntlaryla anlattlar. Yapm olduklar bu hizmet sayesinde Tenoslularn adlar, barbarlar karan
Yunanllar listesine gemitir. Bu liste Delphoi'deki ayak zerine kazldr. Yunanllara Salamis'de
katlan bir trirem ve daha nce Artemision'dayken gelen Lemnos triremi ile Yunan filosu yuvarlak
say yz seksen gemiyi bulmutur; o zamana kadar bu sayya ulamak iin iki eksik kalyordu.
83. Bu sefer, Tenoslularn syledikleri karsnda Yunanllar artk inandlar; savaa hazrlandlar.
Tanyeri aarmaya balad zaman komutanlar deniz askerlerini topladlar; Themistokles de kendi
askerlerine ksa, kuvvetli bir sylev verdi. Sylevin konusu iyi ile kt arasndaki atma ve
insanolunun yaradlna ve iinde bulunduu koullara gre, bu ikisi arasnda yapt seimdi;
onlar onur salayan yoldan ayrlmamaya ard ve szlerini byle baladktan sonra gemilere binme
iareti verdi. Onlar gemilere binerlerken Aiakidleri getirmek zere Aigina'ya gnderilmi olan trirem
de geldi. O zaman btn Yunan donanmas kmldad.
84. Tam davranmlard ki, barbarlar zerlerine atldlar. Yunanllar gemilerini dndrmeden,
kyya doru gerileyerek manevra yapyorlard[371]; yalnz bir Atinal, Pallene'den Ameinias, saftan
km ve bir dman gemisine aborda olmutu; iki gemi kenetlenmiti, birbirlerinden
ayrlamyorlard, brleri Ameinias'a yardm iin atldlar. Atinallar, sava byle balad derler;
Aiginallar ise, Aiakidleri getirmek zere gnderilen geminin balattn sylerler. Onlarn
dediklerine gre, bir kadn grnts belirmi ve Yunanllara seslenmi, yreklendirici szler
sylemi, ses btn donanmadan duyulabilecek kadar grm ve nce ac bir alayla balam: "Ne
biim askerlersiniz!" demi. "Hep byle banz knzda m gidersiniz?"
85. Atinallarn karsna Fenikeliler dmt; dman filonun Eleusis yaknlarna den sol
kanadn onlar tutuyorlard; Lakedaimonlularn karsnda, douda Piraeus'a doru saf tutmu olan
oniallar vard. Themistokles'in, bunlara kamalar iin yapm olduu arya pek kulak asan
olmamt; ou iyi savayorlard. Yunan gemilerini ele geiren ok kaptann adn sayabilirsem de
bunlardan yalnzca ikisi de Samoslu olan Androdamas olu Theomestor ile Histiaios olu Phylakos'u
anacam. Yalnz bunlarn adn yazm, Theomester, Persleri Samos'a yerletirmi olan Samos
tyrandr; Phylakos'un ise ad krala yarar dokunmu olanlar listesine yazlm, kendisine usuz
bucaksz topraklar balanmtr. Krala yarar dokunmu olanlara Pers dilinde "Orosanglar" denir.
86. te byle oldu bu adamlarn aln yazlar. Salamis'deki Pers gemilerinin pek ou saf d
kald; kimisi Atinallarn, kimisi Aiginallarn saldrlar altnda ezildi. Yunanllar bir dzen iinde
ve saflarn bozmadan dvyorlard; barbarlar dzenli birlikler halinde deildiler, sava dzenleri

yoktu ve balarna gelen ey, balarna gelmesi zorunlu olan eydi. Gene de savayorlard,
Euboia'dakinden ok daha iyiydiler; ellerinden geleni yapyor, btn gleriyle ykleniyorlard,
Kserkses'den ekiniyorlard ve her biri Byk Kral'n yalnz kendisine baktn sanyordu.
Artemisia'nn Baarlar
87. Barbarlarn ve Yunanllarn ou nasl savatlar? Tam olarak bir ey syleyemem, ama ite
Artemisia'nn baarlar ki, ona kraln katnda daha byk deer kazandrmtr. Kral donanmasnn
tam bir karklk iine dt anda, bir Atina gemisi Artemisia'nn trireminin peine dmt;
kaamazd, zira br mttefiklerinin gemileri vard nnde ve kendi gemisi dmana en yakn
olanyd. Hemen aklna geliveren bir are ile durumu kendi yararna evirebildi. Peinde Atina
gemisi olduu halde, kendi mttefiklerinden birisinin gemisine bindirdi, bu gemide Kalynda
gemicileri vard ve Kalynda kral Damasithymos'un kendisi komuta ediyordu[372]. Bunlar daha
Hellespontos kylarndayken aralarnda bir eyler gemi miydi, kesin olarak bir ey diyemem, hatta
Artemisia bu hareketi isteyerek mi yapt, yoksa Kalynda triremi yolunun zerine bir rastlant sonucu
mu kmt, onu da bilemem. Hangi nedenle olursa olsun, bindirdi ve batrd, talih de yzne gld
ve bu i onun iki trl yararna oldu: nce onun bir barbar gemisi zerine atldn gren Atina
gemisi, Artemisia'nn triremini Yunan triremi sand ya da barbarlar brakp Yunan saflarna getiini
dnd; peini brakt, br dmanlara saldrd.
88. te birinci kazanc: Kat ve gemisini kurtard; ikincisi, Kserkses'e ktlk etmi olduu halde,
sonu olarak onun gznde deeri artt. Anlattklarna gre, Byk Kral sava seyrederken,
bindirmek zere olan bu gemiyi grm; evresinde bulunanlardan birisi o aralk kendisine unlar
sylemi: "Efendimiz, gryor musunuz, Artemisia nasl yiite dvyor? Bak ite dman
gemisini batrd." Kserkses bu geminin gerekten Artemisia'nn gemisi olup olmadn sormu ve
yanndakiler, "Onundur" demiler; nk gemisindeki heykeli tanyorlard; batan gemiyi de dman
gemisi sanyorlard. Ve Artemisia'nn asl ans, batan gemiden bir tek kii kurtulamamt ki, kp da
kendisini sulayabilsin. Bu baar zerine, Kserkses'e u szleri syletirler: "Erkekler bugn kadn
gibi, kadnlar da erkek gibi davrandlar." Byle olmu anlalan cevab.
89. Bu arpmada Dareios'un olu ve Kserkses'in kardei amiral Ariabignes ile Perslerin,
Med'lerin ve mttefikleri olan lkelerin ileri gelenlerinden pek ok kii lmtr; birka da Yunanl,
ama ok az; nk Yunanllar yzme biliyorlard ve gemisi batan, karklk iinde yolunu bulup
Salamis'e kadar yzyordu; buna karlk barbarlarn ou yzme bilmiyordu, onun iin de boularak
ldler. Asl en byk kayp, nde izgiyi tutan gemilerin kamaya baladklar zaman oldu, nk
yedek olarak arkada duranlar, bir eyler yapp kraln gzne girelim diye atlmlar ve mttefik
gemilerle atmlar, birbirlerine girmilerdi.
90. te bu karklk ierisinde geen yazlmaya deer bir olay daha: Gemileri batan
Fenikelilerden birileri gidip kral buldular ve oniallar ekitirdiler, ihanetle suladlar,
"Gemilerimiz onlarn yznden batt," dediler. Ama sonu yle oldu: onial kaptanlar
ldrlmediler, tersine onlar sulayan Fenikeliler aldklar karann karln yle aldlar: Onlar

daha konuurlarken, bir Samothrake gemisi bir Atina gemisinin zerine saldryordu. Atina gemisi
batt, bu sefer bir Aigina gemisi atlp Samothrake gemisini batrd. Ama mzrak atmakta usta olan
Samothrakeliler, kendi denizcilerini batmakta olan gemilerinden kartp br trireme ektiler ve
mzraklarla vura vura bunu ele geirdiler. Bu rastlant oniallar kurtard; zira kendi gzleri nnde
byle parlak bir baar elde edildiini gren Kserkses, kendisine her yanda bir sulu arattran fkesi
iinde, Fenikelilere kar dnd ve bir daha hem kendileri alaklk edip, hem de bakalarna kara
almasnlar diye, kafalarn kestirdi. Salamis'in karsna den Aigaleos tepesinin eteklerinde [373]
duran Kserkses, sava sresince kendi adamlar arasnda yararlk gsterenleri sorup reniyordu;
yazclar kaptann adn, babasnn adn, hangi siteden olduunu yazyorlard. Fenikelilerin bana
gelenlerde orada bulunan oniallara dost olan Pers Ariaramnes'in pay olmutur.
91. Kserkses ve Ariaramnes ite byle Fenikelilere kar dndler. Bu arada bozguna urayan
barbarlar, Phaleron'a doru ekiliyorlard; Aiginallar bunlarn nlerini kesip unutulmaz iler
baardlar. Gerekten bu karklk ortasnda, Atinallar kar koymak ya da kamak isteyen gemileri,
Aiginallar da boazdan kmaya abalayan gemileri vuruyor, batryorlard; Atinallardan yakay
kurtaranlar Aiginallara yakalanyorlard.
92. Orada iki Yunan gemisi rastlat, biri bir dman gemisinin peine dm olan
Themistokles'in gemisi, br bir Sidon kadrgasnn stne atlmakta olan Aiginal Krios olu
Polykritos'un[374] gemisi; Skiathos nnde nbet tutmakta olan Aigina gemisini ele geiren kadrga
buydu ve skhenoos olu Pytheas da iindeydi. Persler bunun yiitliine hayran kalmlar, gemide
alkoymulard; Sidon gemisi alnd ve Perslerle birlikte, gemi nereye gitti ise oraya gitmi olan
Pytheas da yurttalarna geri verildi. te bu Polykritos, Yunan gemisini grp de bayrandan amiral
gemisi olduunu anlaynca, iki elini boru gibi azna koyup Themistokles'e bard, Aiginallar
suladklar nl "Med dostluu"nu hatrlatt, ac ac alay etti. Polykritos, Themistokles'e byle
sitemler yadrrken bir yandan da dman gemisine aborda oluyordu. Beri yanda gemilerini
kurtarabilmi olan barbarlar kap Phaleron koyuna, kara ordusunun kanatlar altna snmlard.
93. Bu deniz savanda Yunanllardan en byk baary Aiginallar, onlardan sonra Atinallar
kazandlar; kii olarak gnn kahramanlar Aiginallardan Polykritos; Atinallardan Anagyrus
demosundan Eumenes ve Artemisia'y kovalam olan Palleneli Ameinias'dr. Eer bilseydi ki,
kovalad gemi Artemisia'nndr, phesiz peini brakmaz, ya ele geirir, ya kendisi ele geerdi.
Zira Atinal kaptanlar bu konuda zel ynerge almlard, Artemisia'y diri getirene on bin drahmi
verilecekti; bir kadnn kendilerine kar kabilmi olmasna pek tutuluyorlard. Ama o, anlatld
gibi kaabilmitir. Kurtarlabilen Pers gemileri Phaleron'da bulutular.
94. Atinallara gre Korinthos amirali Adeimantos, sava balayp da gemiler borda bordaya
geldikleri anda byk bir korkuya kaplm ve pupa yelken kamtr; amiral gemisinin katn
gren Korinthoslular da onu izlemilerdir. Ama byle geri ekildikleri srada, Salamis kylarndaki
Athene Skiras tapna aklarna geldikleri zaman, bir sandala rastlamlar; bu kay gnderen
kimse, hibir zaman kendisini bildirmemitir; kayk o anda savan nasl getii hakknda bir ey
bilmeyen Korinthoslularn zerine gelmi zaten bundan tr bunun tanrsal bir i olduuna

hkmolunmaktadr. Korinthoslularn gemisine yaklatklar zaman kayn iindekiler unlar

sylemiler: "Adeimantos, gemileri geri evirdin, Yunanllara ihanet edip kayorsun; oysa onlar u
anda dmana kar zafer kazanyorlar, tanrlardan diledikleri kadar byk bir zafer." Adeimantos'un
bu szlere inanmadn grnce, kendilerini rehin olarak almasn ve Yunanllar eer gerekten
parlak bir zafer kazanmamlarsa ldrmesini eklemiler. Ancak o zaman Adeimantos ve br
Korinthoslular gemilerini evirip donanmaya katlmlar, ama o zamana kadar zaten i de bitmi.
Atinallarn bunlarn zerlerine attklar su ite budur; ama Korinthos'da bunu kabul etmezler; orada,
savan n safnda olduklar sylenir ve geri kalan Yunanllar da bu sz dorularlar.
95. Az rastlanr deerde bir adam olduunu yukarda belirtmi olduum Atinal Lysimakhos olu
Aristeides, Salamis evresinde geen bu karmakark bouma srasnda yle bir i grd: Salamis
kylarnda bulunan ve kuvvetli bir birlik olan Atina hoplitlerinin bana geerek Psyttaleia adacna
kt ve bu adaca braklm olan btn Persleri kltan geirdi.
96. Savaanlar birbirlerinden ayrldktan sonra, Yunanllar paralanp oralarda yzmekte olan
gemileri Salamis kylarna ektiler ve yeni bir sava iin hazrlklara baladlar; zira kraln, elinde
kalm olan gemilerle bir daha savaa gireceini sanyorlard. Zephyr'in nne katt birok dknt,
Attika kylarnda Kolias denilen yere ylmt. Bakis ve Musaios tarafndan bu deniz sava
konusunda verilmi olan br btn orakllerden sonra, deniz kysnn bu noktasnda toplanm olan
dkntlerle ilgili olarak, Atinal yalva Lysistratos'un, bu olaylardan yllarca nce yapm olduu ve
anlam btn Yunanllar iin karanlk kalm olan u kehanet de gereklemi oluyordu.
Kolias kadnlar krekle yemek piirecekler.
Kral gittikten sonra bu da olacakt.
Salamis Deniz Savann Sonular
97. Kserkses bana gelen felaketin bykln anlaynca rkt, ya oniallardan birisi
Yunanllara Hellespontos'a gidip gemi kprleri ykmalarn eer onlar bunu daha nce
kendiliklerinden akl etmemilerse salk verirse! O zaman Avrupa'da kalr, mahvolurdu. Onun iin
hemen savumay tasarlad; ama niyetini Yunanllardan olduu kadar, kendininkilerden de gizlemek
iin Salamis ynnde bir dalgakran yaptrmaya giriti; hem kale, hem de kpr ii grsnler diye
Fenike mavnalarn birbirine balatt; denizde ikinci bir kez ansn deneyecekmi gibi sava ilerine
hz verdi. Bunlara bakanlar onun burada sava srdreceini sanyorlard; kanmayan bir tek
Mardonios'du, Kserkses'in kafasndan geenleri okumaya alknd. Bir yandan bu hazrlklar gren
Kserkses, bir yandan da bu yeni felaketi ran'a bildiriyordu.
98. Yeryznde Pers haberleme servisi kadar hzl hibir ey yoktu; baknz Persler, kendi
anlatlarna gre, bu ii nasl dzenlemilerdir: Yol, batan sona kadar, bir gnde alabilecek
blmlere ayrlmtr. Bunlara, deitirme yapmak iin her bir gnlk aralk bana bir tane hesab
ile adam ve at verilmitir; habercinin yolu en ksa zamanda almasna hibir ey engel olamaz, ne kar,
ne yamur, ne gnein atei, ne gece. Birinci ulak, haberi ikinciye aktarr, ikinci ncye ve bylece

gider. Haber, Yunanllarn Hephaistos onuruna dzenledikleri lampadophoroilerdeki [375] meale gibi
elden ele geerek yerine ular. Bu atl postaya Persler, "Angareion" diyorlar.
99. Kserkses'in Atina'y aldn bildiren ilk haber Susa'ya ulat zaman, yurtlarnda kalm olan
Persler sevinle alkanmlard; sokaklar mersin dallar ile sslemiler, ttsler, kokular yakmlar,
kurbanlar kesmiler, bayram etmilerdi. Ama sonradan gelen ikinci haberle perian oldular; stlerini
balarn paralyor, artsz arasz lklar koparyor ve Mardonios'a kzyorlard. Bu kadar znt,
kaybedilen gemiler iin olduu kadar, Kserkses'in kendisi iin duyduklar korkudand.
100. Bu ulusal yas, Kserkses kendi dnp durduruncaya kadar srd. Mardonios'a gelince,
Kserkses'in deniz savandan sonra iine dm olduu bunalm gryor ve aklndan Atina'dan
kamay geirdiini anlyordu, ama kral Yunanistan'a srkledi diye kendisini de
cezalandrabilirlerdi. yisi mi yeniden savaa girmeli, bir daha ansn denemeliydi. Ya Yunanllar
kle olurlar ya da kendisi son ve parlak bir atlm iinde onurunu koruyarak lrd; aslnda daha ok
Yunanllar kleletirmeyi hayal ediyordu[376]. Bunlar dnerek krala unlar syledi: "Efendimiz, o
kadar zlme, bugn bamza gelmi olan terslii byk bir felaket sayma. nk bizim iin kesin
oyun, tahta zerinde oynanan oyun deildir, karada askerler ve atlarla oynanan oyundur. Bu
adamlardan hibiri seninle, gemiden inip boy lmeye kalkamaz, u anda zerinde bulunduumuz
topraklarda da kimse byle bir ey yapamaz. Sana kar duranlarn bana gelenleri grdk. stersek
hemen gidip Peloponez'i deneyebiliriz; istersek bekleyebiliriz, bu da olabilir. Kendini zntye
kaptrma; Yunanllar aresizdirler; bize bugn yapm olduklarnn ve gemite yaptklarnn hesabn
verecekler ve klelerimiz olacaklardr. Her eyden nce sana demin sylediimi yapman istiyorum;
yok eer sen kendin ordunu alp buradan gitmeye karar verdinse, o zaman da unu syleyeceim:
Byk Kral, Persleri Yunanllarn karsnda gln duruma drme; ilerini bozanlar Persler
deillerdir, bizden hibir zaman bir alaklk grmedin. Fenikeliler, Msrllar, Kbrsllar ve br
Kilikiallar alaka davrandlarsa, bunda Perslerin suu yoktur. Mademki Persleri hrpalamann
nedeni yok, bana inan: Eer burada kalmamaya karar verdinse, ordunun byk blmn al, kendi
yurtlarna gtr, ama ben Yunanistan' burnundan yakalayp sana vereceim; bana bunun iin
ordundan yz bin seme asker ver, yeter."
101. Bu szler zerine Kserkses, iine dm olduu skntdan kurtuldu, yreini byk bir
sevin kaplad. Mardonios'a, dnp bu ikisinden hangisine karar verirse, kendisine bildirecei
cevabn verdi. Persleri toplayp bir sava meclisi kurdu, baa gelenleri batan en doru olarak
grm olduunu dnerek, Artemisia'y da artt. Artemisia geldii zaman Kserkses herkesi,
btn Pers danmanlarn ve korumaclarn dar karttrd ve ona unlar syledi: "Mardonios,
bana burada kalp Peloponez'e saldrmam neriyor. Bu ters ite Perslerin ve kara ordusunun bir suu
bulunmadn sylyor ve bunu kantlamak iin kendilerine olanak salanmasn istiyor. Bana byle
yap diyor ya da ben ordudan yz bin seme asker alaym, Yunanistan' burnundan yakalayp sana
teslim edeyim diyor. Byle olursa, ben askerin geri kalann alp yurduma dneceim. Sen ki, beni
deniz savandan vazgeirmek iin o kadar akll szler syledin, imdi de bana yol gster: Hangisi
daha iyi? Beni amacma hangi yol ulatrr?"

102. Ne dnd sorulan Artemisia u cevab verdi: "Byk Kral, phesiz zor bir i iin
zm isteyen kiiye en iyi areyi nermek kolay deildir; bununla birlikte iinde bulunduumuz
duruma gre, ben u fikirdeyim ki, senin buradan gitmen uygun olur. Mardonios'u seecei birliklerle
burada brak, mademki bunu kendisi de istiyor, kalsn. Diyelim ki dediini yapt, bu uluslar
egemenlik altna ald, hayalleri gerekleti, o zaman, ey efendimiz, bu ii gene sen grm olacaksn,
nk bu ii yapanlar senin klelerindir. Buna karlk Mardonios'un mitleri gereklemez ve iler
tersine dnerse, bu da byk bir felaket saylmaz, nk sen ve senin hanedanna bal olan karlar
zarar grmeyecektir. Evet, sen yaadktan, hanedann kurtulduktan sonra, Yunanllar daha birok kez
bu tehlikeli durumlarla karlaacaklardr, ben yle dnyorum. Zira var olup olmamalardr sz
konusu olan. Ama bir Mardonios'un bana bir terslik gelmi olsa bile ne kar? Onu yenen
Yunanllar yenmi saylmazlar, nk yendikleri sadece senin bir klendir; sana gelince, sen Atina'y
yaktn, atn seferin amac gerekleti ve bunu baarm, yle gitmi oluyorsun."
103. Kserkses kendi gizli dncelerini yanstan bu gr beendi; zira ister kadn, ister erkek,
ona kal diyen olsa, zaten benim fikrimce kalmayacakt; o kadar korkuyordu! Artemisia'y gklere
kard ve ocuklarn gtrmesi iin onu Ephesos'a yollad, zira Kserkses'in peinde tad birka
pii vard.
104. Artemisia ile birlikte ocuklara bakmak zere Hermotimos'u da yollad, bu Pedasosluydu ve
Byk Kral'n harem aalar arasndaki grevi hi de ikinci, sradan bir grev deildi.
[Pedasoslular[377], Halikarnassos'un tesinde otururlar. Bunlarn lkesinde yle merakl bir olay
gemitir: Sitelerine komu blgenin bana ksa sre iinde bir bela gelecei zaman, Athene
rahibesinin sakal biter ve kocaman olur; bu grlmemi olay iki kez olmutur.]
105. [Hermotimos da ite bu Pedasoslulardandr.] Kendisine yaplan ktln cn bu kadar
amanszca alm olan tek bir adam daha, bizim bildiimiz, bu dnyada yoktur. Sava esiri olarak kle
pazarnda satla karlmt; Khioslu Panionios adnda birisi bunu satn ald, bu adam geimini
ticaretlerin en bayas ile salard; parlak olanlar satn alr, idi ettirir, sonra gtrr Sardes'de,
Ephesos'da byk paraya satard. nk barbar lkelerinde, idiler asl erkeklerden daha ok para
eder, zira bunlara daha ok gvenilir. Bu dediimiz Panionios, ok olan idi ettirmiti nk
geimi bundand ve bu arada sz konusu ettiimiz adam da. Hermotimos, mutsuzluu iinde mutlu,
baka armaanlar arasnda, Sardes'den Byk Kral'a gnderildi. Zamanla idiler arasnda
Kserkses'in zel ilgisini kazand.
106. Kral henz Sardes'deydi, Pers ordusunu Yunanistan seferi iin hazrlyordu, Hermotimos bir
i iin Mysia'ya gitmiti, orada Atarneus denilen yerde Khioslular otururlard; burada Panionios'a
rastlad; tand ve ok iyi davrand, kendisine borlu olduu mutluluklar sayd dkt; bunu karlksz
brakmak istemediini, eer o da oluk ocuunu alp kendisiyle gelirse, ona birok iyilik yapacan
syledi. Panionios pek sevindi, karsn ve ocuklarn toparlayp gitti, Hermotimos'un yanna
yerleti. Hermotimos, bunu oluk ocuu ile kapana kstrnca, unlar syledi: "Sen ki mesleklerin en
kts ile, hibir erkein el sremeyecei bir ile para kazanyorsun, benden ne ktlk grmtn?
Benim ailemden birisi sana ya da senin aileden birisine bir ey mi yapt ki, benim gibi bir erkei bir

paavra haline soktun? Yaptn bu alaklk, tanrlarn cezasndan kurtulur mu sandn? Ama ite onlar
adaletlerini gsterdiler, girdiin byk gnahn cezasn ekmek zere seni benim elime verdiler,
senin de imdi benden grecein cezadan yaknmaya hakkn yok." Bu szlerle hrpaladktan sonra,
adamn ocuklarn karsna getirtti ve Panionios'a kendi eliyle idi ettirdi; baba, zor altnda
denileni yapt ve bu i bitince ocuklar da babalarn idi etmeye zorlad; Panionios kefaretini
byle dedi ve Hermotimos da yreini soutmu oldu.
Pers Donanmas ekiliyor
107. Kserkses, Ephesos'a gtrmek zere ocuklarn Artemisia'ya teslim ettikten sonra
Mardonios'u artt ve ordudan istediklerini semesini ve verdii sz ile yerine getirmesini
beklediini syledi. O gn bu kadarla kald. Gece kraln buyruu zerine, strategoslar Hellespontos'a
gitmek zere Phaleron'dan demir aldlar, gemikprleri kraln emrinde tutabilmek iin, her biri
gemisini olanca hz ile yola vurdu. Barbar gemileri Zoster Burnu'na[378] yaklatklar srada, kydan
denize iplik iplik uzanan kntlar uzaktan gemi gibi grmler ve geni bir alana dalmlard.
Sonradan bunlarn gemi deil, karadan denize uzanan kntlar olduunu anlaynca yeniden toplanp
yollarna devam ettiler.
108. Gne doup da Yunanllar kara ordusunun yerinden kmldamam olduunu grnce,
gemilerin de Phaleron dolaylarnda olduunu sandlar ve yeni bir saldr bekleyerek savunma iin
btn hazrlklarn yaptlar. Gemilerin gitmi olduklarn rendikleri zaman, nce kovalamak zere
davrandlar; pelerinden atldlar ve Kserkses filosunu gremeden Andros'a kadar geldiler.
Andros'da sava meclisi kurdular. Themistokles, adalarn arasndan dman filonun peine dmek
ve gemikprleri ykmak zere doru Hellespontos'a gitme grn savundu. Eurybiades'in fikri
bunun tam tersiydi; "Kprleri ykarsak eer," diyordu, "asl o zaman Yunanistan'a akla gelebilecek
en byk ktl etmi oluruz. Dn yolu kesilip de Avrupa'da kapanmak zorunda kalnca, Pers
rahat durmayacaktr, zira rahat durmak iine gelmez ve kendi yurduna dnebilmesi iin olanak
salamaz; ayrca ordusu da alktan lr; oysa saldrya geer ve balam olduu ii srdrrse,
btn Avrupa'y kent kent, ulus ulus, kimi zaman savaarak, kimi zaman anlaarak ele drebilir.
Askerlerini doyurmak iin de her yl Yunanllarn ellerinden rnlerini alr. Hayr, yle anlalyor ki
bu Pers, deniz bozgunundan sonra Avrupa'da kalmayacaktr, brakalm gitsin, kendi yurduna kadar
kasn ve sava da kendi lkesine gtrsn." Plan zetle buydu; br Peloponezli komutanlar da
onun dncesine katldlar.
109. ounluk Hellespontos seferini tutmuyordu, bunun zerine Themistokles kamp deitirerek
Atinallara dnd (barbarlarn kamasna en ok canlar sklanlar onlard, brleri istemeseler bile,
Hellespontos'a gidip bu ii, gerekirse tek balarna bitirmeye hazrdlar) ve onlara unlar syledi:
"ou zaman hem kendim denedim, hem de birok rneini duydum, dinledim; yenilen insan darda
kalrsa, yeniden silaha sarlr ve saldr gcne yeniden kavuabilir, biz ki umulmadk bir baaryla
bu asker bulutunu geri srp btn Yunanistan' ve kentimizi kurtardk, artk kaan dmann peine
dmeyelim. Zira onu karan biz deiliz; onu karan tanrlarmz ve kahramanlarmzdr; onlarn

kskanlklar bir tek insann, bir dinsizin, kutsal tapnaklarla insanlarn oturduklar evleri bir tutan,
tanrsal heykelleri yakp ykan ve denize sopa ekip sularna kstek vurmaya kalkan bir kendini
beenmiin, bir bunan Asya'da ve Avrupa'da hkm srmesine raz gelmedi. Evet, bugnk
durumda, bizim iin en akllca i, Yunanistan'da kalmak ve artk kendimizi ve ocuklarmz
dnmektir; mademki barbar lkeden kmtr, biz de evimizi yapp tarlamz ekelim ve baharda
kadrgalarmz alp Hellespontos'a ve onia'ya doru gtrelim." Byle konuuyordu, nk
Perslerin deeri byk dostluklarn hesap ediyordu, ileride Atina'da ba darda kalabilir, snacak
bir yer gerekebilirdi ve gerekten de yle olmutur.
110. Themistokles bu szlerle Atinallara yanl adm attryordu; ama onlar kandlar; akll ve
becerikli bir adam olarak tannyordu; bunu hep yararl ve akllca olduklar sz gtrmez tler
vererek dorulamt. Ne sylerse sylesin, dediini yapmaya hazrdlar. Atinallar kendi grne
kazandktan sonra, Themistokles hemen bir kayn ierisine, az sk olduuna ve olmadk
ikencelere bile dayanabileceklerine gvendii adamlarn koyup, Byk Kral'a gnderdi; klesi
Skinnos da bunlarn arasndayd. Bu, Attika kylarna varnca, brlerini kaykta brakp karaya kt,
Kserkses'in yanna gitti: "Beni," dedi, "btn mttefikler ierisinde en akll kii olan Atinallarn
strategosu Neokles olu Themistokles gnderdi; sana unu sylemek grevini verdi: Sana yararl
olmak isteyen Atinal Themistokles, gemilerinin peine dp Hellespontos zerindeki gemi
kprleri ykmak isteyen Yunanllar bundan alkoydu. imdi artk rahata gidebilirsin."
111. Bu mesaj ilettikten sonra gemilerini Yunanllarn yanna geri getirdiler. Barbar gemilerinin
peine dmek ve Hellespontos'a gidip Avrupa ile Asya arasndaki geii kesmek dncesini
brakm olan Yunanllar, ykmak istedikleri Andros'u kuatmaya aldlar. nk Themistokles para
istedii zaman, adalarda yaayanlardan ilk olarak hara vermeye raz olmayanlar bu Andros
yurttalar olmulard. Themistokles isteini hakl gstermek iin nandrma ve Zorunluluk'u yardma
aryordu; bu iki gl tanr diyordu, Atinallarla beraberdir; onun iin kendilerine bir sadaka
verilmesin olamazd. Androslular verdikleri cevapta Atina'nn byk ve varlkl ve tanr bakmndan
da talihli olduunu bildirdiler; kendileri ise verimsiz bir toprak zerinde yayorlard ve adalarna
yerlemi olan iki tanr, adaya kar byk sevgi gsteriyorlar, ama ona hibir ey vermiyorlard; bu
iki tanr, Yoksulluk ve Darlk't; bu iki tanrya gvenen Andros yurttalar para veremeyeceklerdi;
Atinallarn gcnden korkmayacak kadar gszdler. Bu cevab verip paralarn kendilerine
sakladlar. Bundan tr kuatlyorlard.
112. Kendi kiisel karn dnmekten bir an geri kalmayan Themistokles, br adalara da
rktc mesajlar gndermiti; onlara da krala gnderdii adamlar gnderiyor[379], gzda veriyor;
istediini vermezlerse, Yunan ordusunu zerlerine sreceini, kuatacan ve yerle bir edeceini
bildiriyordu. Bu rktmeler, ona Karystoslulardan ve Paroslulardan byk paralar salamt, bunlar
Androslularn Med'lerle birlik olduklar iin kuatlm olduunu ve Themistokles'in strategoslar
arasnda zel bir yeri bulunduunu haber almlard, bunun iin korkmular ve paray gndermilerdi.
br adalardan da boyun eenler oldu mu? yi bilemiyorum, ama sanrm bu antaja kurban gidenler
yalnz bunlar deildi ve bakalar da onlarn yaptn yapmtr. Bununla beraber, bu fedakrlk hi

olmazsa Karystoslular korktuklar beladan gene de kurtaramamtr; Themistokles'i rvetle

yumuatan Paroslular, saldrdan yakay syrabilmilerdir. Andros'da karargh kurmu olan
Themistokles bylece ve br strategoslara sezdirmeden, adallar soyuyordu.
Kserkses Geri Dnyor
113. Kserkses ordusu deniz savandan sonra birka gnden ok gecikmedi, Boiotia zerinden ve
geldii yoldan geri dnd. Mardonios da kralla beraber gitmeyi uygun bulmutu; zaten mevsim sava
iin artk elverili deildi, k Thessalia'da geirip ilkbaharn banda Peloponez'e dalmay daha
uygun buluyordu. Thessalia'ya gelince, Mardonios ordu ierisinde semelerini yapt; en bata (efleri
Hydarnes dnda) lmszler kolordusunun tmn ald. (Hydarnes, kraldan ayrlmayacan
bildirmiti.) Sonra br Persler arasndan zrh giyenler ve seme bin atl, sonra Med'leri, Sakesleri,
Baktrianlar ve Hintlileri yaya ve atl hepsini ald; mttefiklerin geri kalanlarndan yalnz gsterili
olanlar ve daha nce baarlaryla gzne arpm olanlar seti, ayrd. En kuvvetli birlik
Perslerinkiydi; gzel askerlerdi, kolyeler, bilezikler taknmlard [380]. kinci olarak Med'ler
geliyorlard; bunlar da Perslerden daha az deildiler, ama Perslerle bir tutulamazlard. Toplam,
atllarla birlikte, yz bin kiiyi buluyordu.
114. Mardonios'un birliklerini ayrd ve Kserkses'in Thessalia'da bulunduu gnlerde,
Lakedaimonlulara Delphoi'dan bir orakl gelmiti; Kserkses'den Leonidas'n lmne karlk tazminat
istenilmesi ve verecei tazminatn kabul edilmesi emrediliyordu. Bunun zerine Spartallar hemen bir
kerux gnderdiler, kerux henz ayrlmam olan orduya yetiti, Kserkses'in huzuruna kabildi ve
unlar syledi: "Med'lerin kral, Lakedaimonlular ve Spartal Heraklesoullar, bir lme karlk
senden tazminat istiyorlar, nk sen onlarn Yunanistan' savunan krallarn ldrdn!" Kserkses
kahkahayla gld, yannda duran Mardonios'u gstererek cevap verdi: "Pekl! te u Mardonios,
kendilerine gereken tazminat o verecektir."
115. Kerux, sz verilen tazminat kabul etti ve ekildi [381]. Kserkses, Mardonios'u Thessalia'da
brakt. Sk yryle Hellespontos'a doruldu ve krk be gnde gemikprye ulat; aslna
baklrsa, yanndaki artk bir korkuluk orduydu. Yolunun getii her yerde halk soyuyor, karnn
doyurmak iin rnn elinden alyordu; tahl bulamazsa btn blgeyi yoluyor, ot, aa kabuu,
yaprak, yabani aa, yemi aac ayrmadan, eline geen her eyi azna atyordu; hibir ey
brakmyordu, alk grtlana sarlmt. Yol boyunca veba ve dizanteri btn orduyu krd geirdi.
Kral, hastalar getii kentlerde brakyor, baklmalar, beslenmeleri iin emirler veriyordu; bunlar
bylece Thessalia'ya, Siris'e, Paionia'ya serpeledi. Yunanistan'a giderken kutsal Zeus arabasn orada
brakmt; dnte geri alamad; geri istedii zaman, atlar Thraklara vermi olan Paioniallar, cevap
olarak, yukar Trakya'da oturan Thraklarn atlar ayrdan karm olduklarn ve bu adamlarn
topraklarnn Strymon'un kaynann oralarda bulunduunu sylediler.
116. Bisaltai ve Krestonai'nin Thrak kral, o yaradla aykr korkun eyi ite bu aralk yapt;
Kserkses'e bile bile kle olamayacan duyurmutu; ieriye, Rhodop srtlarna ekilmi, ocuklarna
da Yunanistan'a girmeyi yasak etmiti. ocuklar bu yasa dinlememiler ya da savan tadn almak

istemiler ve Perslere taklmlard; sa salim dndkleri zaman alt taneydiler babalar ceza
olarak gzlerini oydu.
117. Attklar yanl admn karln byle dediler. Persler Trakya'y geip de gemikprye
ulatklar zaman, Hellespontos'u geebilmek iin gemilere dolutular ve Abydos'a ktlar; nk
kprler artk iki kyy birletirmiyorlard; frtna skmt. Burada kaldklar srece, yoldakinden
daha bol yiyecek buldular, ama yiyeceklere saldrdklar ve bir de itikleri su deitii iin
hastalandlar, elde kalm olanlarn ou da byle lp gitti. brleri en son, Kserkses ile birlikte
Sardes'e ulatlar.
118. Bu geri ekilii bir de baka trl anlatrlar. Buna gre, Atina'dan kalkan Kserkses, Strymon
zerindeki Eion'a gelince, karayolunu brakm, orduyu Hellespontos'a gtrmek iini Hydarnes'e
vermi ve bir Fenike gemisine binerek Asya'ya gemitir. Yolda birden, Strymon'dan doru bir bora
bastrm, denizi kaldrm. Fazla ykl olan gemi az daha dalgalarn altnda kalyormu; Kserkses ile
birlikte gemiye binmi olan pek ok Pers, gvertede tk tk duruyorlarm; kral korkmu, klavuz
kaptan artm, "Kurtulabilecek miyiz?" diye sormu. "Efendimiz," demi adam, "eer bu kalabalk
yolculardan kurtulamazsak, biz de kurtulamayz." O zaman diyorlar, Kserkses yle haykrm:
"Persler, kralnz iin fedakrlk zaman geldi; nk yle grnyor ki, benim kurtulmam size bal."
Daha szlerini bitirmeden, Persler nce ayaklarna kapanmlar, sonra da kendilerini denize atmlar;
bylece hafifleyen gemi de sa salim Asya'ya ulam. Ve ite karaya ayak basar basmaz Kserkses'in
yapt i: Klavuz kaptann bana bir altn elenk koymu, kral kurtard iin; sonra da kafasn
kestirmi, onca Persi ldrtt iin[382].
119. Kserkses'in dnn anlatan ikinci hikye de budur; ama bana gre batan sona uydurmadr,
hele o Perslerin bana gelenler blm. Eer gerekten kaptan, Kserkses'e o cevab verdi ise, ben on
binde bir adamn kp da kraln undan baka bir ey yapmasn dnebileceini sanmyorum:
Gvertedeki Persleri, aaya krekilerin yerine indirtirdi, nk onlar Perstiler, hem de Perslerin
ilk safndan ve denize atlacak olanlar, Perslerle ayn sayda Fenikeli krekiler olurdu. Hayr,
yukarda dediim gibi, o da ordunun geri kalan blm ile birlikte, Asya'ya karadan dnmt.
120. te bir de salama: Kserkses dnte Abdera'dan gemitir, bu kesindir, bu site ile resmi
konukluk ilikilerini salamlatrm, altn bir pala ve altn ilemeli bir ta armaan etmitir. Hatta
Atina'dan yola ktndan bu yana ilk olarak orada soyunmu, Abderallar yle sylyorlar, ama ben
buna inanamyorum; nk bir tek orada kendini gvenlik altnda grm. Oysa Abdera
Hellespontos'a Strymon'dan ve gemiye bindi dedikleri Eion'dan daha yakndr.
121. Andros'a kar bir ey yapamayan Yunanllar, Karystos'a gemiler ve burasn yktktan sonra
Salamis'e dnmlerdi. nce tanrlar iin adak olarak Fenike triremini, birini sthmos'a koymak
iin, ki bugn de orada durmaktadr, brn Sunion'a, ncsn de Salamis'de Aias iin
ayrdlar. Bundan sonra dmandan aldklarn paylatlar ve Delphoi'ya adaklar yolladlar. Bir de
elinde bir gemi mahmuzu tutan bir adam heykeli dikildi; bu heykel on iki dirsek boyundadr ve
Makedonial Alexandros'un altn heykelinin bulunduu yerde durmaktadr.

122. Adaklar Delphoi'ya gnderirken, tanrdan btn mttefikler adna sordular, payn bir tamam
ald m, bunu yeter sayyor mu diye. Tanr, Aiginallardan baka btn Yunanllarn kendisine
borcunu dediklerini syledi. Aiginallardan Salamis'de kazandklar zaferin pahasna uygun bir hak
istiyordu. Bunun zerine Aiginallar, zerinde altn yldz bulunan tun bir direk gnderdiler, ki
tapnan bir kesinde, Kroisos armaan olan kraterosa yakn bir yerde durmaktadr.
123. Dmandan ele geen eylerin paylalmas bittikten sonra, Yunanllar yiitlik dln, btn
bu sava boyunca ona en layk olduunu gstermi olana vermek zere sthmos'a doru yola ktlar.
Oraya varnca strategoslar oylarn Poseidaon suna zerine koyarak seime baladlar. Bir birinci,
bir de ikinci seeceklerdi. Birincilik dln hepsi de kendisine veriyordu, zira her biri en yiit
olann kendisi olduu ile vnyordu; ikincilik iin oylarn ou Themistokles'e gitmiti; sonu
olarak her biri bir oy alm oluyordu, en ok oy alan Themistokles'ti, ama bu da ona ikincilii
salam oluyordu.
124. Kskanlk yznden Yunanllar bu ii bitiremediler; dl vermeden her biri kendi yurduna
dnd. Bu yzden Themistokles'in ad btn Yunanistan'da daha az ycelmi olmad, Yunanllarn en
aklls saylyordu. Ama Salamis savalar arasnda yenicilik onuru ile yceltilmedii iin, hemen
arkasndan byk sayg grmek midiyle Lakedaimon'a gitti ve Lakedaimonlular gerekten onu parlak
ekilde karladlar, ok sayg gsterdiler. Yiitlik dln Eurybiades'e verdiler; bu dl zeytin
dalndan bir tat; Themistokles'i aklllk ve ustalk dlne layk grdler ve o da zeytin dalndan
bir ta ald; Sparta'nn en gzel arabasn armaan etiler; vglere bouldu ve seme yz
Spartal'dan kurulu Atllar denilen bir onur birlii, gidiinde Tegea snrna kadar uurlad.
Spartallar, benim bildiim, bir tek onu byle uurlamlardr.
125. Lakedaimon, yolculuundan dnp Atina'ya geldii zaman Aphidnaili Timodemos'un
satamalar ile karlat, bu adam dmanlarndan birisiydi ve zaten karanlk bir adamd, kskanlk
iini yiyordu ve Lakedaimon'a yapt yolculuk konusunda byk cayrt koparyordu. "O,
Lakedaimon'da o saygy Atinallarn hatr iin grmtr," diyordu, "kendi hatr iin deil." Hep
ayn eyleri syleyen Timodemos'a: "ok haklsn," diye karlk verdi Themistokles, "ben bir
Belbinal olsaydm[383] Spartallardan bu kadar sayg grmezdim. Ama yiidim, Atinalnn senin
gibisi de gremezdi."
Potidaia Olay
126. Yunanistan'da olanlar ite bunlard. lkesinde iyi tannan ve Potidaia olaylarndan sonra
n daha da artm olan Pers Pharnakes olu Artabazos, yannda Mardonios'un ordudan kendisi iin
ayrm olduu altm bin kii ile birlikte, kral Hellespontos'a kadar uurlamt. Kral, Asya'ya
geince o da geriye dnd. Pallene Yarmadas yaknlarna gelince, krala ihanet etmi olan
Potidaia'y alp halkn kle yapmadan geip gitmeyi uygun bulmad, nasl olsa Thessalia ve
Makedonia yrelerinde klak tutmu olan Mardonios, kendisini abuk dnmesi iin sktrmyordu.
Bu Potidaiallar, Salamis'den kaan donanmann geri dndn renmilerdi ve kral kentlerinden
geerken, barbarlara kar aka bakaldrmlard; btn Pallene Yarmadas da onlara uymutu.

127. Artabazos, Potidaia'y kuatt; kraldan ayrlmak istiyor diye ikillendii Olynthos'u da kuatt.
Bu il, Makedoniallarn Therma Krfezi'nden atm olduklar Bottiaiallarnd. Kuatma kentin
alnmasyla sonuland zaman, iinde yaayanlarn tmn bir gl kenarna gtrp boyunlarn
vurdurdu. Ve kenti Khalkislilere verdi, bana da vali olarak Toroneli Kritobulos'u koydu;
Khalkisliler Olynthos'u byle elde etmilerdir.
128. Burasn aldktan sonra Artabazos, Potidaia zerine atld; ele geirmek iin byk abalar
harcad srada Skionelilerin generali Timokseinos, kenti ona teslim etmek zere balant kurdu; bu
i nasl balamt? Bunu syleyemem (zira bu konuda hibir bilgi yoktur), ama sonunda, baknz nasl
yaptlar: Timokseinos Artabazos'a bir haber uurmak istedii zaman ya da Artabazos Timokseinos'a;
bir mektup yazyorlar, okun kertiine saryorlar, bir de kanat gibi bir ey takyorlar, sonra yayla
nceden aralarndan kararlatrlm olan yere atyorlard. Ama Timokseinos'un Potidaia'y ele
vermek iin alt meydana kt; bir gn Artabazos, oku belli yere ataym derken, ok gitti, Potidaia
savunucularndan birisinin omzuna sapland; hemen yaralnn bana tler, savata hep olduu
gibi, oku ekip kardlar ve mektubu buldular, generallere gtrdler; Pallene Yarmadas'ndan
gelmi olan mttefikler de orada bulunuyorlard. Mektubu okuyan ve ihanetin kimden geldiini
renen strategoslar, Timokseinos'u bu eit bir ie bulatrmay doru bulmadlar. Hem Skione'yi
dnmler, hem de adnn sonsuza kadar haine kmasn istememilerdi. Timokseinos'un
dndrd dolap ortaya byle kmt.
129. Artabazos aydan beri kenti kuatyordu ki, sular adamakll ekildi ve uzun zaman yle
kald. Kumsaln hemen hemen kurumu olduunu gren Persler, Pallene'ye gemek istediler[384]; yolun
bete ikisini gemiler ve yarmadann iine girmek iin nlerinde geilecek daha bete kalmken
sular birdenbire ve epeyce ykseldi, bu gelgit her zaman olurdu ama yerlilerin dediklerine gre,
bylesi hi grlmemiti. Yzme bilmeyenler ldler, bilenlerin zerine de Potidaia'y savunanlar,
bir k yapp kayklarla saldrdlar; tmn kltan geirdiler. Perslerin krlmasna yol aan bu
kuvvetli deniz ykselmesinin nedeni, Potidaia'da anlatldna gre, Poseidaon'un dalgalar arasnda
can veren adamlarn bulunduklar mahalledeki tapnana ve heykeline kar iledikleri gnahtr;
neden olarak bunu gstermek bence dorudur. Geri kalan Persleri Artabazos Thessalia'ya,
Mardonios'un yanna gtrd.
Pers Donanmas Samos'da Toplanyor
130. Kral uurlamaya gidenlerin sonu byle oldu. Kserkses'in deniz ordusundan kalanlar,
Salamis'den katktan sonra Asya'ya getiler, Khersonesos'da kral ve kara ordusunu alp Abydos'a
geirdikten sonra, k geirmek zere Kyme'ye vardlar. lkbaharla birlikte gzel gnler gelince, filo
vakit geirmeden, gemilerden bir blmnn k geirmi olduu Samos'da topland. Bu deniz
birliklerinin ounluu Perslerden ve Med'lerden toplanm olanlardand. Amiral olarak Bagaios
olu Mardontes ile Artakhaies olu Artayntes vard; Artayntes yeeni thamitres'i de almt, o da
komutay onlarla paylayordu. Uradklar ar bozgun batya doru gitmek isteini kaldrmt ve
kimse de kar kmad iin, Samos'da kalp bakaldrmasndan ekindikleri onia'ya gz kulak
olmakla yetindiler; onia gemileriyle birlikte yz gemiydiler. Zaten Yunanllarn da kalkp onia'ya

gelebileceklerini dnmyorlard; onlarn kendi kylarn koruyacaklarn ve Salamis'den sonra

Pers filosunun ardna dmediklerine bakarak, kendi yurtlarna dnmekten baka bir ey
dnmediklerini sanyorlard. Kendilerine olan ar gveni deniz savalarnda yitirmilerdi, ama
karada Mardonios'un rahat kazanacana gveniyorlard. Onun iin Samos'da kalarak, dmana nasl
zarar verebiliriz diye planlar kurmaya, bir yandan da Mardonios'un aaca seferin gidiatn
kollamaya baladlar.
131. Yunanllara gelince, baharla birlikte Mardonios'un Thessalia'da bulunuu da bunlar
uyandrmt. Kara ordusu toplanmadan nce filo Aigina'ya geldi; yz on gemi vard; deniz
birliklerinin ve gemilerdeki tayfalarn komutan Spartal Leotykhidas'd; bu, Menares'in oluydu ve
soy zinciri de udur: Hegesilaos, Hippokratides, Leotykhidas, Anaxilaos, Arkhidamos, Anaxandridas,
Theopompos, Nikandros, Khaliraos, Eunomos, Polydektes, Prytanis, Euryhon, Prokles, Aristodemos,
Aristomakhos, Kleodaios, Hyllos ve Herakles; iki kral hanedannn ikincisinden oluyordu. Bu
atalarn, listenin banda saylan yedi tanesi dnda hepsi Sparta kralyd. Atinallarn banda
Ariphron olu Ksanthippos vard.
132. Btn gemiler Aigina'da toplandktan sonra, Yunan donanmasna onia'dan eliler geldi; az
sre nce Sparta'dan gemiler ve Lakedaimonlulardan onia'y kurtarmalarn istemilerdi;
aralarnda Basileides olu Herodotos da vard. Khios tyran Stratis'i ldrmek zere aralarnda
anlamlard; balangta yedi kiiydiler; ama yeminlilerden biri ii aa vurmu, komplo ortaya
kmt; br alts Khios'dan gizlice kamlar, nce Sparta'ya, sonra da Aigina'ya gelmilerdi.
stedikleri, Yunanllarn yelken ap onia zerine yrmeleriydi. Ve byk zahmetlerle Delos'a
kadar srklediler de. Oradan tesi Yunanllar iin korkun tehlikelerle dolu bir yerdi, ayrca
buralarn tanmyor, denizi dman gemileriyle dolu sanyorlard. Samos onlara Herakles direkleri
kadar uzak grnyordu. te tuhaf bir durum km oluyordu ortaya, barbarlar batya doru
Samos'dan ileri geemiyorlar, o kadar rkyorlard; Yunanllar da Khios srgnlerinin onca
stelemesine ramen, douya doru Delos'dan teye gidemiyorlard. Korku, ikisi arasna byk bir
aklk koymu oluyordu.
Mardonios Tanrlara Danyor
133. Yunanllar Delos'a doru giderlerken, Mardonios Thessalia'da henz kn bitmesini
bekliyordu. Genel kararghndan, Europoslu Mys adnda birisini[385] orakllere gndermiti, grevi
Perslerin iliki kurabildikleri btn orakllere gidip danmakt. Bu emri verirken ne dnyordu,
orakllerden neyi soruyordu, bilmiyorum; bu noktada belgeler dilsizdir; ama ben kendi hesabma onun
sadece askerlik ileri zerinde sorular sorduunu sanyorum.
134. Bu Mys denilen adamn Lebadaia'ya gitmi olduu kesindir. Orada yerlilerden birisini, altn
kuvvetiyle yeraltndaki Trophonios tapnana [386] indirtmi, Phokis'de Abai tapnana da gitmitir;
Thebai'ye de gitmi ve gelecekte neler olacak diye hemen Apollon smenios'a danmtr.
(Olympia'da olduu gibi, burada da orakle kurban keserek danlyordu.) Sonra bir yabancy
Thebaili deil para ile kandrarak Amphiaraos tapnanda yatrmtr; zira hibir Thebaili burada

orakle danmak hakkna sahip deildir ve nedeni udur: Amphiaraos iradesini oraklleri araclyla
bildirirken, Thebaililere ikisinden birini semesini emretmiti: kendisini ya bir yalva ya da bir
mttefik olarak tanyacaklard; ikisinden birinden vazgeeceklerdi. Onlar mttefik olmasn
istemilerdi, ite bundan tr bir Thebailinin tapnakta uyumasna izin yoktu.
135. Thebaililer beni pek artan bir ey anlatrlar. Europoslu Mys, tapnaklar arasnda mekik
dokurken derler, Apollon Ptoos kutsal alanna da uram. Bu tapnak Ptoon tapna diye anlr ve
Thebaililerdendir; Kopias Gl'nn zerinde, dan eteklerinde ve Akraiphia kentinin ucunda
kurulmutur. te bu Mys adndaki zat bu tapnaa gelmi; devlet katndan gnderilmi olan de
yurtta varm, orakli yazacaklarm ve ite byk rahip birdenbire barbar diliyle konumaya
balam. Orada bulunan Thebaililer, Yunan dili yerine bu yabanc szleri iitince armlar; ne
yapacaklarn bilememiler. O zaman Europoslu Mys, ellerindeki tableti ekmi alm, rahibin
syledii szckleri yazm ve bunun Karia dili olduunu sylemi; cevab yazm, sonra
Thessalia'ya dnm.
Mardonios'un Atinallara Mesaj
136. Mardonios cevaplar okuduktan sonra Atina'ya grevli olarak Makedonial Amyntas olu
Alexandros'u gnderdi; bu prensin ran'la balantlar vard, ondan tr onu seiyordu (gerekten
Alexandros'un kz kardelerinden birisi, Amyntas kz Gygea, ranllardan Bubares ile evlenmiti [387],
ondan bir olan, bir baka Amyntas dourmutu. Ana tarafndan bykbabasnn adn tayan bu
Amyntas Asya'da yaamtr, Byk Kral kendisini Phrygia'da byk bir kent olan Alabanda'ya vali
yapmtr) bir de onu kendisine Atinallarn resmi konuu ve Atinallara iyilii dokunmu bir adam
olarak tantmlard. Bylece, saylarnn okluunu, yiitliklerinin vgsn o kadar dinlemi olduu
ve Perslerin denizde uradklar hayal krklnda en bata rolleri olduunu bildii Atinallar
kazanmak iin ans artm olacakt. Bir defa onlar kazand m, deniz stnln kolayca elde
edebileceini hesap ediyordu ki gerekten de elde edebilirdi ayrca karadaki stnl de
artacakt; o zaman durumu Yunanllardan ok daha iyi olacakt. Kendisine orakllerin de bunu
bildirmi olduklar ve Atinallarla badamay nerdikleri dnlebilir; o da onlar dinledi ve
Alexandros'u yola kard.
137. Bu Alexandros'un yedinci kuak atas Perdikkas'dr, Makedonial tyranlar zinciri bundan
balar ve yle: Argos'dan llyria'ya, Temenos soyundan [388] karde srgn gelmiti: Gauanes,
Aeropos ve Perdikkas; sonra llyria'dan Yukar Makedonia'ya geerek Lebaia iline varmlar. Orada
rehin olarak kraln yannda hizmet ediyorlard, birisi atlar otlatyor, br kzleri, en kkleri
Perdikkas da kkba hayvanlar. Zira eski zamanlarda yalnz halk ynlarnn evleri deil,
tyranlarn evleri de yoksulluk iindeydiler; yemeklerini kraln kars kendi eliyle piiriyordu. Ve ne
zaman ekmek piirse, gen hizmeti Perdikkas'n ekmei iki kat kabaryordu. Her seferinde byle
olunca kocasna haber verdi. Karsn dinlerken, kraln aklna bunun byk nemde bir mucize
olabilecei geldi. hizmetiyi artt ve lkesinden kmalarn emretti. Bunlar da alacaklarn
istediler, "cretlerimizi adalete uygun olarak alr almaz gideriz," dediler. Kral, cret lafn duyduu
anda ve tam o anda, odann iine, baca yerini tutan delikten gne ad ve o da o zaman,

herhalde bir tanr tarafndan artlarak, yle dedi: "cretiniz mi? Aln yleyse cretinizi, yetmez
mi?" Ve gnei gsterdi. Bu szler zerine Gauanes ile Aeropos, bykler rktler; ama zerinde
byk bir bak bulunan en kkleri cevap verdi: "Kabul ediyoruz kral bize verdiin eyi!" Ve
ba ile yerdeki gne nn evresine bir ember ekti; ember izilince gnei defa ald,
koynuna koydu, sonra brleriyle beraber gitti.
138. Ve gittiler ve orada bulunanlardan birisi, ocuun yapt eye kraln dikkatini ekti ve
olann kendisine sunulan armaan nasl alay ederek alm olduunu hissettirdi. Kral fkelendi;
ldrsnler diye pelerine atllar sald. Bu blgede bir rmak vardr, Argos srgnlerinin bu kk
yeenlerini kurtard iin kurbanlar sunulur. Zira bu rmak Temenos'un torunlar getikten sonra
kabarm, arkadan gelen atllar aamamlar. karde Makedonia'nn baka bir blgesine gidip
yerletiler, buras Gordias olu Midas'n baheleri denilen yere yakndr, bu bahelerde gller
kendiliinden yetiirler, tayapraklar altm tane olur ve kokusu baka gllerden daha incedir.
Silenos'un, tuzaa bu bahelerde yakalanm olduu sylenir[389]. Bu bahelerin zerinde bir da
ykselir: Bermion Da. Souktan kimse yanna yaklaamaz. Bizim delikanllar bu lkeyi ele
geirmiler ve buradan kalkarak, Makedonia'nn geri kalan yerlerini almaya gitmilerdir.
139. Alexandros, bu Perdikkas'a u soy zinciriyle balanr: Kendisi Amyntas'n oluydu, Amyntas
Alketes'in olu, Alketes'in babas Aeropos, onun babas Philippos, Philippos'un babas Argaios,
bunun da babas, hanedann kurucusu olan Perdikkas.
140. Amyntas olu Alexandros'un kkeni buydu. Mardonios tarafndan gnderilip Atina'ya
geldii zaman u sylevi verdi:
a) "Atina yurttalar, ite size Mardonios'un buyruklar: Byk Kral'dan u mesaj aldm:
Atinallarn bana kar gsterdikleri kt davranlar balyorum. imdi sen Mardonios, yle
yapacaksn: nce topraklarn kendilerine geri ver[390]; sonra syle onlara, beendikleri topra
sesinler, egemenlikleri altna alsnlar. Ve kendilerinin ne kadar tapnan yaktmsa, eer bana
balanrlarsa hepsini yeniden yaptr! Bu buyruu aldm, eer sizin tutumunuz olanaksz klmazsa,
yerine getireceim. imdi de size kendi adma syleyeceklerim: Byk Kral'a kar niin
direniyorsunuz? Bu deliliktir. Onu yenemezsiniz ve srgit kafa tutamazsnz. Grdnz, Kserkses
nasl kalabalk ordularla zerinize yrd ve nasl iler yapt; bugn benim elimde bulunan
kuvvetleri de biliyorsunuz; tutalm ki bizden daha gl ktnz ve bizi yendiniz ki eer biraz aklnz
varsa, byle bir eyi mit edemezsiniz on kat kalabalk bakalar gelecek. Braknz artk, kralla boy
lmeye kalkp yurdunuzun elinizden gitmesine yol amaynz ve varlnz zerine oynanan srekli
bir vurumadan vazgeiniz; silahlarnz indiriniz. nnze erefli bir durum kyor: Size kral
kendisi bavuruyor. Bizimle yalansz dolansz bir askeri anlama yapnz ve zgr kalnz."
b) "te Atinallar Mardonios'un size ulatrmak zere bana verdii grev budur. Ben kendim sizin
iin yapm olduklarm zerine bir ey diyecek deilim. (Hepsini biliyorsunuz.) Mardonios'u
dinlemenizi ben de ok istiyorum. Sizi Kserkses ile srekli olarak savaabilecek durumda
grmyorum: Grseydim eer, byle bir mesaj getirmeyi kabul etmezdim; kraln kaynaklar insan

gcnn stne kyor ve bu g ok uzaklara kadar uzanyor. Bugnden tezi yok, eer bunca yararl
koullar kabul edip anlama yapmazsanz, sizin iin korkarm. nk siz, br mttefiklerinizden
farkl olarak byk istila yolu zerinde bulunuyorsunuz ve her zaman yaklp yklan siz oluyorsunuz,
nk sizin yurdunuz belli bir sava alan halindedir. Braknz artk; kraln, Byk Kral'n, btn
Yunanllar ierisinde bir tek sizin kusurunuzu balamas ve sizinle dost olmak istemesi az onur
deildir." Alexandros'un sylevi de buydu.
141. Lakedaimonlular, Alexandros'un Byk Kral ve Atinallar arasnda anlama salamak zere
Atina'ya geldiini renmilerdi ve Atinallarla birleen Med'lerin, br Dorlarla birlikte,
kendilerini de Peloponez'den kovacaklarna dair olan oraklleri hatrlamlar, Atinallar Perslerle
anlarlar diye dleri kopmutu ve hemen eliler gndermeye karar vermilerdi. yle oldu ki,
elilerin gelileri Halk Meclisi'nin topland gne rastlad; zira Atinallar, Lakedaimonlularn
barbarn yapt anlama nerisini duyacaklarn ve acele eliler gndereceklerini kestirmiler, ona
gre ii ardan almlar, uzatmlard. Nasl davranacaklarn Lakedaimonlular da grsnler diye
mahsus beklemilerdi.
142. Alexandros szlerini bitirince, indii krsye Sparta elileri ktlar: "Lakedaimonlular,"
dediler, "bizi size, Yunan politikasnda utan verici deiiklikler yapmamanz ve barbarn
nerilerini kabul etmemenizi rica etmek zere gnderdiler; bu herhangi bir Yunan ulusu iin bile
doru olmaz, onur getirmez, ama asl sizin iin ve birok nedenden tr: Bu sava biz istemedik, siz
balattnz; bu anlamazlk bata sizin savunmanz iin kt; bugn btn Yunanistan'a yayld. Bu bir
yana, Atinallarn Yunanistan'n kle olmas iin bir ara olarak kullanldn grmek dayanlmaz bir
eydir; tarihinizin birok yapranda, eskilere doru kldka, sizler ortaya halklarn kurtarclar
olarak kmyor musunuz? phesiz banza gelmi olanlar bizi de zyor; imdiden iki mevsimlik
ekininizi kaybetmi olmanza ve aylardan beri ocaklarnzn yklm olmasna acyor, yanyoruz.
Bunu karlamak zere Lakedaimonlular ve mttefikleri size unu bildirirler ki, kadnlarnz ve
aileleriniz iinde savaamayacak durumda olanlar, sava sresince doyurmay kendi zerlerine
almaktadrlar. Mardonios'un kaba szlerini yumuatan Alexandros'un szlerine kanmaynz, o kendi
iine geleni yapyor. Kendisi tyrandr, tyran iin alyor; ama siz, eer doru dnrseniz, siz
byle yapamazsnz, bir barbardan drstlk ve akyreklilik beklenemeyeceini bilirsiniz."
143. Sparta elileri byle konutular. Atinallarn Alexandros'a verdikleri cevap udur: "Med'lerin
kaynaklar bizimkinden kat kat stndr, bunu biz de biliyoruz, onun iin bizi byle bir ltrme ile
ezmeye kalkmann gerei yok. zgrlk sevgisi o kadar iimize ilemitir ki, onun elimizden
geldiince savunmak isteriz. Bizden barbarla anlamay bekleme; bunu kabul etmeyiz. Var git,
Mardonios'a Atinallarn cevabn ilet: Hibir zaman, gne bugn izledii yolu izledike hibir
zaman Kserkses ile anlama yapmayacaz. Onun hi korkmadan kutsal yerlerini ve heykellerini
yakt tanrlara ve kahramanlara gvenerek. Sana gelince, Atinallar karsna bir daha bu eitli
szlerle kma ve onlara hizmet etmek istiyormu gibi grnp alaka eyler yapmalar iin t
verme. Zira resmi konuu ve dostu olduun Atinallarn sana tatsz eyler yapmalarn istemeyiz."
144. Alexandros'a verdikleri cevap buydu; Sparta elilerine gelince, onlara da unlar sylediler:

"Lakedaimonlularn bizim barbarla anlamamzdan ekinmeleri pek olaan bir eydir. Ama byle bir
korkuya kaplabilmek iin Atinallarn duygularn, bu duygularn karikatrnden tanm
olmalsnz[391]. Bize Med ile birleerek Yunanistan' kleletirmeyi kabul ettirebilecek, masallardaki
kadar byk bir altn kmesi ve grlmemi gzellikte ve lde bir toprak dnyann hibir yerinde
yoktur. Bir gn bunu istese bile buna engel olacak ok nemli etkenler vardr: En bata ve en
nemlisi, tanrlarmzn yerlere serilen ve yaklan tapnaklar ve heykelleri; biz bu kabalklar
yapanlarla badamak deil, onlardan her ne pahasna olursa olsun, hem de en ar ekilde almak
isteriz; ikincisi Hellen yurdu duygusu var; kanmzla, dilimizle, ayn tanrlara tapmakta oluumuzla,
kurbanlarmzla, zevk ve tre ortaklmzla bal olduumuz Yunanistan'a ihanet etmek Atinallar
iin iyi olmaz. unu biliniz, eer imdiye kadar bilmiyorduysanz, yeryznde bir tek Atinal
kaldka, Atina Kserkses ile badamayacaktr. Bununla beraber bize kar gstermi olduunuz
ilgiden, yklan evlerimiz iin duyduunuz zntden ve ailelerimizi doyurmak istemenizden tr
honutuz. Bize byk dostluk gsteriyorsunuz, ama biz size yk olmak istemeyiz. Bunun iin durum,
bugn iin bize hemen ordu gndermenizi gerektiriyor; zira bize kalrsa barbarn ortaya kmas,
taburlarn topraklarmza srmesi yakndr; bizden istedii eyi yapmayacamz rendii gn
karmza dikilecektir. En iyisi o Attika'ya girmeden, biz yryp onu Boiotia'da karlayalm."
Atinallarn bu cevab zerine Spartallar sitelerine dndler.

Dokuzuncu Kitap

KALLOPE
Pers Ordusu kinci Kez Atina'ya Giriyor
1. Ve Mardonios, geri dnm olan Alexandros'tan Atinallarn dncelerini renir renmez
yola kt ve Thessalia'dan ordusunu hzla Atina zerine srd. Getii yerlerden takviye topluyordu.
Thessalia efleri eski tutumlarndan hi piman grnmyorlard; artan bir itahla Persin nne
dm klavuzluk ediyorlard; Larissal Thorax ki, Kserkses kaarken onunla beraber gitmiti, imdi
de Mardonios'u Yunanistan'n barna sokuyordu.
2. Ordu Boiotia'ya girdi; orada Thebaililer Mardonios'u durdurdular, tler verdiler, yardm
ettiler; kamp kurmak iin buradan daha iyi bir yer bulamayacan sylediler; onu daha uzaa
gitmekten alkoymak, kendi aralarnda kalmasn salamak istiyorlard, hi silaha davranmadan,
diplomasi yolu ile btn Yunanistan' egemenlii altna alabileceini ileri sryorlard; zira
Yunanllara, daha nce olduu gibi birleik kaldklar srece, hi kimse silah zoru ile boyun
ediremezdi. "Ama eer bizim dediimiz gibi yaparsan," diyorlard, "btn planlarn bozabilirsin.
Sitelerin sz geen kiilerine para ver; para sayesinde Yunanistan'a tmenler sokabilirsin, o zaman
senden yana olanlarla birlikte sana kar duranlarn kolayca hakkndan gelirsin."
3. Thebaililer byle tler veriyorlard; ama Mardonios onlar dinlemedi; Atina'y ikinci bir kez
ele geirmek iin yaban bir istek duyuyordu; yabanln yan sra, Atina'y alm olduunu, adadan
adaya klarla ulatrlacak haberle, Sardes'de bulunan krala bildirmek zevki de kendisini iten
nedenler arasndayd. Bir kez daha Attika'ya girdi ve Atinallar bulamad; ounun Salamis'de ve
gemilerde olduunu rendi ve boalm bir kent buldu. Atina'nn kraln eline d ile
Mardonios'un bu yeni seferi arasndan dokuz ay gemiti.
4. Atina'ya giren Mardonios, Salamis'e Hellespontoslu Murykhides'i gnderdi, Makedonial
Alexandros'un nerdii ayn eyleri bildirdi. Onlar kendisine aka dman olduklarn
sylemilerdi, buna ramen ikinci bir mesaj gndermesinin nedeni uydu ki, imdi Attika avular
ierisindeydi, onu klcnn ucu ile almt, durumun kar tarafn sertliini azaltm olacan
umuyordu. Murykhides'i Salamis'e bunun iin gnderiyordu.
5. Bu adam meclis huzuruna kt[392] ve Mardonios'un nerilerini bildirdi. Meclis yelerinden
birisi, Lykidas, Murykhides'in getirdii nerilerin dikkate alnmasnn ve Halk Meclisi'ne
ulatrlmasnn iyi olaca grn ileri srd. Belki Mardonios'dan rvet almt, belki gerekten
yle dnyordu, her ne ise dncesini dpedz aklamt. Ama hem meclisin iinde, hem de
haber abucak yayld iin darda bu szler Atinallara ok dokundu; evresini alan kalabalk
Lykidas' talayarak ldrd; Hellespontosluya dokunmadlar, geri gnderdiler. Salamis'de
Lykidas'n kkrtm olduu kaynama, Atinal kadnlarn kulana gitmi, olan biteni renmilerdi;
her biri komusunu kkrtp yanna katarak, Lykidas'n evine kotular, karsn, ocuklarn taa
tuttular.
6. Atinallar Salamis'e yle gemilerdi: Peloponez'den kendilerine yardm etmek zere bir ordu

geleceini umduklar srece Attika'da kalmlard; ama baktlar ki, Lakedaimonlular ii fazla ardan
alyorlar, fazla bekletiyorlar, br yandan Mardonios da ilerliyor, hatta belki de imdiden Boiotia'ya
girmi bulunuyor, o zaman btn eyalarn gizlice Salamis'e tattlar, kendileri de oraya getiler ve
bu arada hem barbarlarn Attika'y istila etmeleri karsnda takndklar umursamaz tavr ve dman
karlamak iin kendileriyle birlikte Boiotia'ya gitmek zere davranmaylarn yzlerine vurmak,
hem de bu arada Persten yana dnmeleri iin kendilerine neler vaat edildiini hatrlatmak ve
Atinallarn yardmna komazlarsa, onlarn da bir yol bulup balarnn aresine bakacaklarn haber
vermek zere Lakedaimon'a eliler gnderdiler.
7. Bu aralk Lakedaimonlular dinsel trenler yapyorlard; Hyakhintos bayramn[393] kutluyorlard,
tanrlara kar grevlerini yerine getirmeyi her eyden nde tutuyorlard; ayrca kstak zerine
ektikleri duvarn mazgallarn da yeni bitirmilerdi. Atina elileri ki, Megara ve Plataia
temsilcilerini de beraberlerinde getirmilerdi, Lakedaimon'a vardlar ve ephoroslarn karsna kp
unlar sylediler:
a) "Bizi Atinallar gnderdiler, size unlar sylyorlar: Med kral lkemizi bize geri veriyor,
bizimle tam eit haklarla ve yalansz dolansz balamak istiyor; hatta kendi topraklarmzdan baka
istediimiz yerleri de bize vermeyi kabul ediyor. Ama biz Zeus'den, Hellenlerin tanrsndan korktuk,
Yunanistan'a ihaneti dnmedik, bunu nefretle geri evirdik, bu nerilere tamah etmedik. Her ne
kadar bize kar drst davranmayan, bizi yar yolda brakan Yunanllar varsa da ve gene her ne
kadar Persle savamak yerine onunla anlamann salayaca yararlar biliyorsak da biz gene
reddettik; her eye ramen onunla isteyerek antlamayacaz. te bizim Yunanllara verdiimiz altn
gibi katksz inanca budur.
b) Size gelince, dn Persle badaacaz diye korkuyordunuz, imdi bizim dncemizi rendiniz
ve ne olursa olsun Yunanistan'a ihanet etmeyeceimizi de biliyorsunuz, imdi sthmos'da rmekte
olduunuz kale duvar da bitti, onun iin artk Atinallar umurunuzda deil; Persin karsna
Boiotia'da kmak iin bize sz verdiniz, sonra da bizi ortada braktnz, barbarlarn Attika'ya
girdiini grdnz, klnz kprdamad. Bu durumunuzdan tr Atinallar size honutsuzluklarn
bildiriyorlar; zira gerektii anda davranmadnz. Ve imdi bize, barbarn saldrsn Attika'da bizimle
beraber karlamak zere, sizden hemen bir ordu gndermenizi istemek grevini verdiler; mademki
Boiotia'da karlaamadk, imdi bizim topraklarmzda savaacaz ve bunun iin en uygun yer Thria
Ovas'dr."[394]
8. Ephoroslar cevaplarn ertesi gne braktlar, ertesi gn daha ertesi gne. Bylece ve yarn yarn
diyerek on gn geti. Btn Peloponezliler bu arada harl harl sthmos'taki kale duvarn bitirmek
iin alyorlard, duvar da zaten bitmek zereydi. Neden Makedonial Alexandros Atina'ya geldii
zaman, aman Atinallar Medlerle balamasnlar diye el ayak o kadar direndiler de imdi byle
umursamaz oldular, hi anlayamyorum. Ben sthmos'taki duvar bitti, kendi gvenliklerini saladlar,
artk Atinallara gereksinme duymuyorlar, ondan diyorum ve baka bir neden gremiyorum. nk
Alexandros'un elilii srasnda kstak henz duvarla kapatlm deildi ve Perslerin korkusundan

durmadan alyorlard.
9. Sonunda baknz, Spartallar bir cevap vermeye ve sefer amaya nasl zorlandlar: Cevaplarn
bildirecekleri son gnden bir gn nce, Lakedaimon'da en ok sz geen yabanc olan Tegeal
Khileos, Atinallarn ephoroslara neler sylediklerini ayrntlar ile renmiti. Bunun zerine
Khileos onlara unlar syledi: "Durum yle ephoroslar, eer Atinallar bizimle birlemek yerine
barbarlarla badarlarsa, sthmos'da duvar rm olmak bir ie yaramaz, arabalarn geecekleri
kaplar, Persin Peloponez'e girmesi iin ardna kadar alr. Onlar br yana gemeden, btn
Yunanistan'n yklmasna yol aacak bir ey yapmadan nce Atinallarn dediklerine kulak veriniz."
Sparta Atina'nn Yardmna Kouyor
10. Bu adamn verdii t bu oldu. ephoroslar dediini hemen kabul ettiler ve siteden gelmi
olan elilere bir ey sylemeden, gece vakti, her birinin yannda yedi hilot bulunan be bin Spartaly
yola kardlar; ynetim Kleombrotos olu Pausanias'a emanet edilmiti[395]. Komutanlk yalnz ad
olarak Leonidas'n olu Pleistarkhos'dayd, ama bu daha ocuktu ve Pausanias onun karde ocuu ve
vasisiydi. nk Kleombrotos, Pausanias'n babas ve Anaxandridas'n olu, artk yaamyordu;
duvar ren orduyu sthmos'tan geri getirdikten ksa bir sre sonra lm alm gtrmt.
Kleombrotos birliklerini sthmos'tan unun iin geri getirmiti: Perse kar tanrlara yakarmak iin
kurban kestii srada, gne gkyznde birdenbire tutulmutu. Pausanias, kendisiyle ayn
hanedandan olan Dorieus olu Euryanax' kendisine yardmc olarak seti. Bunlar da Pausanias ile
birlikte Sparta'dan yola ktlar.
11. Sabahleyin, onlarn yola ktndan haberleri olmayan eliler, gidip ephoroslar buldular, artk
yurtlarna dnmeye karar vermilerdi. eriye alndklar zaman unlar sylediler: "Siz
Lakedaimonlular, kendi yurdunuzdasnz, rahatnz yerinde, Hyakinthos bayram kutluyor, ocuk gibi
eleniyorsunuz; bu silah arkadalarnza ihanet etmektir. Atinallar kendilerini sizin tarafnzdan
haksz yere incitilmi sayyorlar ve mttefiklerinin kendilerinin yannda olmadklarn grdkleri
iin, Pers ile bar yapacaklardr. Bar yaplnca besbelli, artk kraln safnda savaacaz; bizi
gtrecekleri topraklar zerinde, onun birlikleri ile yan yana sefere kacaz. Ve siz bugnden
itibaren, bu iin ucu size nasl dokunacak, onu da greceksiniz!" Elilerin bu szleri zerine
ephoroslar antlar ierek cevap verdiler ki, askerleri u anda yoldadrlar, yabanclara kar
yrmektedirler ve imdiden Orestheion'a varm olmaldrlar[396]; "Yabanclar" sz ile kastettikleri
barbarlard. Durumdan haberi olmayan eliler, bunun ne demek olduunu sordular ve olan biten
kendilerine anlatld. Pek sevindiler ve orduya yetimek iin acele onlar da yola ktlar; periek[397]
denilen Lakedaimonlular arasndan seilmi olan be bin hoplit de onlarla beraber gnderildi.
12. Bunlar sthmos'a doru hzla yol aladursunlar, Pausanias ordusunun Sparta'dan yola ktn
haber alan Argoslular, bir dakika geirmeden, bulabildikleri en iyi ve meslekten yetime haberciyi,
bir mesaj gtrmek zere acele Attika'ya koturdular; daha nce Mardonios bunlar Spartallarn
Peloponez'den kmalarn nlemekle grevlendirmiti. Bu haberci Atina'ya geldi ve Mardonios'a
unlar syledi: "Mardonios, Argoslular beni sana Lakedaimon delikanllarnn sefere km

olduklarn ve bunlara kar kendilerinin yolu kapatabilecek gleri bulunmadn bildirmek zere
gnderdiler. Gereken tedbiri sen kendin al." Haberci mesaj bildirdi ve geri dnd.
13. Bu haberi alan Mardonios artk Attika'da kalmak istemedi. Bu haber gelmeden nce oradan
ayrlmak istemiyordu, zira Atinallarn ne yapacaklarn grmek istiyordu; Attika'ya zarar verecek
hibir ey yapmyordu, zira hep kendisiyle anlamak isteyeceklerini umuyordu; demek yola
gelmeyeceklerdi, imdi bekledii haberi de alm, olan biteni renmiti, Pausanias birlikleri
sthmos'a varmadan nce sessizce geri ekildi, ama nce Atina'y yakt, ayakta kalabilmi olan ne
varsa, kale duvar, ev, tapnak, hepsini yerle bir etti ve arkasnda yknt tepecikleri brakp yle gitti.
Baknz, niin geri ekiliyordu: Atl birliklerin yaylmna elverili olmayan Attika'da, bir bozgun
halinde, geri ekilmek iin bir yol yoktu. Olan yalnz bir avu insann savunabilecei dar boazlardan
ibaretti. Thebai zerine doru ekilmekle, sava dost bir kentin yaknlarnda ve svarinin daha kolay
savaabilecei bir yerde kabul etmek istiyordu.
14. Mardonios gizlice geri ekiliyordu, yeni yola kmt ki, baka bir birliin, bin
Lakedaimonludan kurulmu olan bir keif kolunun Megara'ya gelmi olduunu haber ald. Bunlarn
orada olduklarn renince, nce unlar yakalayaym diye dnd; orduyu tersyzne dndrd ve
Megara zerine yrd; nde giden svari btn Megara topraklarn inedi; Pers ordusunun
Avrupa'nn bat ynnde ulat en u nokta buras olmutur[398].
15. Arkadan gelen yeni bir rapor, Mardonios'a Yunanllarn sthmos'ta toplanm olduklarn
bildiriyordu, bunun zerine o da yolunu geriye, Dekeleia yoluna evirdi; Boiotiallar Asopos
kylarnda oturanlardan klavuzlar getirtmilerdi; Sphendalees ve Tanagra'ya doru yolu bunlar
gsteriyorlard; gece Tanagra'da ak kamp kurdular ve ertesi gn Skolos'a gelerek Thebai
topraklarna ulam oldular. Orada, Thebaililer Medlerin safnda olduklar halde, krlardaki aalar
kesti, onlara dmanlk olsun diye deil, darda kalm olduu iin; hem salam bir sava mevzii
kurmak, hem de meydan sava bekledii sonucu vermezse burasn bir snak olarak kullanmak
istiyordu. Kamp, Erythrai'den[399] balyor, Hysiai boyunca gidiyor ve Asopos'un yatan izleyerek
Plataia topraklarna kadar uzanyordu. Ama duvar bu kadar uzun deildi, her iki yanda ancak on stad
kadar bir cephe tutuyordu. barbarlar bu ilerle uratklar srada, Thebaili Phrynon olu Attaginos,
Mardonios'a ve ordunun ileri gelenlerinden elli Perse byk bir len verdi, onlar da ary kabul
edip geldiler. len Thebai'de verilmitir.
16. Bundan tesini Orkhomenos'un ileri gelen yurttalarndan Thersandros'un anlattklarna gre
veriyorum. Bana anlatt udur: Bu yemee kendisi de arlym; Yunanllar ve Persler masada
ayr ayr oturmuyorlarm, her yatakta bir Pers ve bir Thebaili yer alyormu. Yemein sonunda iki
iilirken, Thersandros'un yannda oturan Pers, kendisinden nereli olduunu sormu, o da
Orkhomenoslu olduu karln vermi: "Mademki," demi Pers, "masa arkadayz ve birlikte iki
iiyoruz, sana ileri grl oluumun rneini vermek isterim, senin de haberin olsun ve karlarna
uygun tedbirleri alasn. lene onur veren bu Persleri ve rmak yaknndaki kampta brakm
olduumuz orduyu gryor musun? Az zaman sonra bu adamlardan pek aznn hayatta kaldn
iiteceksin." Bu szleri sylerken Pers alyormu. Bu szlerden aran Thersandros ona: "Ama,"

demi, "bunu Mardonios'a ve br yksek grevlilere sylemek gerekmez mi?" Buna u karl
alm: "Yabanc, tanrnn yazdn insan deitiremez, inanlmaya deer szler syleyebilirsiniz;
kimse size inanmaz. Bu sana sylediklerimi Persler arasnda bilen oktur, ama gene de zorunluluk
bizi zincir gibi balamtr, tutulan yolda yuvarlanyoruz. Aclarn en kts insann byle bir sona
bile bile gitmesi, elinden bir ey gelmemesi." Orkhomenoslu Thersandros'un bana anlattklar
bunlardr. Bir de unu eklemitir ki, bu szleri Plataia savandan nce, bakalarna da anlatmtr.
17. Mardonios, Boiotia'da kamptayken[400] bu blgede bulunan ve Medlerden yana olan btn
Yunanllar ona yeni birlikler gnderiyor ve onunla birlikte Attika'y istila ediyorlard; bu ie
karmayan yalnz Phokislilerdi. (Burada belirtmek gerekir ki, o zamanlar onlar da Medlerin
kollarna atlmlard, isteyerek deil, zor belas). Thebai zerine ekiliten birka gn sonra,
onlardan da bin hoplitlik bir kol geldi. Balarnda ileri gelen yurttalardan birisi olan Harmokydes
vard. Thebai'ye geldikleri zaman Mardonios, birisini gndererek orada ayr bir yerde kamp
kurmalarn bildirdi; yle yaptlar ve hemen arkasndan svariler grndler. Medlerin safndaki
Yunanllarn kampnda, Mardonios'un Phokislileri mzraklarla ldrtecei yolunda sylentiler
dolayordu; bu sylentiler Phokislilerin kampna da sramt. Balarnda bulunan Harmokydes,
szlerinin neler olabilecei kolayca kestirilebilecek ksa bir sylev verdi, yreklendirdi, dayatacaz
dedi: "Phokisliler, besbelli bu adamlar bizi ldrmeye geliyorlar; imdiden gzlerimizin nne
lm diktiler; bunlar bize kar kkrtan Thessaliallar olsa gerek; yle olsun! imdi hepimiz iin
yiitlik zamandr; kendimizi brakp rezilce lmeyelim, sonumuz dve dve gelsin. Yunan
yurttalarna oyun oynamann bu barbarlara ne kadar ara oturduunu grsnler!"
18. O bunlar sylerken, evrelerini sarm olan svariler, hepsini ldrecekmi gibi zerlerine
yrdler; mzraklarn frlatacak gibi kaldrmlard. Phokisliler, sava durumunda, dirsek dirsee,
almaz, sk bir kare halinde duruyorlard. Svariler geri dnp uzaklatlar. Thessaliallarn ricas
zerine sahiden Phokislileri toptan krmak iin gelmilerdi de onlarn savunma hazrln grp
kendilerinin de fazlaca krlmasndan korktuklar iin ve belki de Mardonios'un verdii iaret zerine
mi geri dnmlerdi? Yoksa sadece Mardonios bunlar denemek mi istemiti, kesin olarak
bilmiyorum. ster yle ister byle, svariler ekilmiler ve Mardonios bir avu gndererek onlara
unlar syletmiti: "Korkmaynz Phokisliler, bana dediklerinin tersine yiit kiiler olduunuzu
gsterdiniz. imdi savata da kendinizi gsteriniz; krala ve bana yapacanz hizmet, her zaman
layndan daha by ile karlanacaktr." te Phokislilerin balarndan bunlar gemitir.
19. sthmos'a gelen Lakedaimonlular orada kamp kurdular. Bunlarn buraya gelmi olduklarn
renen ve krl saydklar yan tutmaktan baka bir ey dnmeyen ve kimileri de Spartallar
rnek alan br Peloponezliler geri kalmak istemediler. Kesilen kurbanlar da iyi belirtiler
gsterdiinden, hep birden Eleusis'e kadar ilerlediler. Orada da kurbanlar kesildi; gene iyi belirtiler
grnd ve Salamis'den gelip Eleusis'de kendilerine katlm olan Atinallarla birlikte yollarna
devam ettiler. Boiotia'da Erythrai'ye vardklar zaman, barbarlarn Asopos zerine kamp kurmu
olduklarn duydular, durumlarn rendiler ve onlarn karsnda Kithairon eteklerinde mevzi
aldlar.

20. Yunanllarn ovaya inmediini gren Mardonios, svarisini zerlerine srd, svarilerin
banda Yunanllarn Makistios dedikleri Masistios adnda nl bir general bulunuyordu. Gsterili
eyer takmlar vurulmu, altn gemli bir Nesaia atna binmiti. Yunanllara yaklatklar zaman
svariler tmen tmen saldrya getiler; bu saldr Yunanllara ok kayp verdirdi; Persler bunlara,
"Kk hanmlar!" diye baryorlard.
21. Kampn en ak yeri Megarallara dmt, svari en kolay oraya saldrabiliyordu. Svari
basks altnda ezilen Megarallar, Yunan generallerine bir irtibat gnderdiler; eflerin yanna kt,
unlar syledi: "Megarallar size unu bildirmek istiyorlar: Silah arkadalar, tutmakta olduumuz
mevkii, Pers svarisinin saldrs karsnda koruyabilmemiz olana yoktur; ezilmekle beraber henz
tutunuyor ve yiite dayanyoruz. Ama imdi eer bizi deitirmezseniz, tuttuumuz yeri brakacaz,
haberiniz olsun." Haber avuu bunlar syledikten sonra Pausanias, Yunanllar arasnda kim gidip bu
mevzii tutmak ve Megarallarn yerini almak ister diye sordu. Kimse istemedi; bir tek Atinallar kabul
ettiler bu grevi, Atinallar arasndan yz kiilik seme bir blk ayrdlar, komutan olarak bana
Lampon olu Olympiodoros'u geirdiler.
22. Bu mevzii kabul edenler, Yunanllarn Erythrai ynnde en n safnda yer alm oldular;
yanlarna okular da almlard. Bir sreden beri arpyorlard ki, sava ylece sona erdi: Svari
saldr halindeydi; en nde koan Masistios'un at brnden okla vuruldu, acnn etkisiyle aha kalkt
ve Masistios'u stnden att. Atinallar den atlnn zerine atldlar; atn aldlar ve Masistios'u da
kendisini savunduu iin ldrdler. Kolay ldremediler, nk zrhlyd; altn pullardan yaplma
zrhn altnda krmz bir gmlek vard. Madenin zerine vurmakla bir ey yapamyorlard; sonunda
durumu anlayan birisi gzlerine vurdu; kt ve ld. Olay br svarilerin gznden kamt; ne
dtn, ne de ldn gren oldu; o anda toprak brakp geri dnyorlard, dikkat etmemilerdi.
Ama durduklar zaman yokluunu hemen anladlar, zira kimse emir vermiyordu; ne olduunu
anlaynca hi olmazsa lsn brakmamak iin hep birden atldlar.
23. Svarinin takm takm deil, yn halinde saldrdn gren Atinallar, ordunun geri kalan
blmne seslenip yardm istediler. Piyade btnyle yardma gelinceye kadar, lnn zerinde
kyasya bir dv oldu. yzler yalnz olduklar srece aka altta kalmlard ve Masistios'un
ls geri alnd; ama brleri yardma yetitikleri zaman svariler tutunamadlar ve sonunda
eflerinin lsn brakmak zorunda kaldlar; onunla birlikte baka ller de braktlar. ki stad kadar
geriye ekildiler ve ne yapalm diye birbirleriyle dantlar; balarnda efleri olmad iin en iyisi
dnp Mardonios'u bulalm dediler.
24. Svariler Pers kampna dndkleri zaman, Masistios'un lm btn orduyu yasa bodu,
Mardonios da kederlendi. Kafalarn kazdlar, yas belirtisi olmak zere atlarn ve yk hayvanlarnn
tylerini krktlar, atlar yaktlar, yeri g inlettiler ve Boiotia'ya, Perslerin ve kraln,
Mardonios'dan sonra en deerli saydklar adamn lm olduu havadisi yayld.
25. Barbarlar, len Masistios iin kendilerince det olan btn trenleri yaptlar. Yunanllara
gelince, svari saldrsn karlayp pskrttkten sonra yreklerine biraz daha gven geldi. nce

ly arabaya koyup blk blk dolatrdlar; l, boy bos ve gzellik bakmndan grlmeye
deerdi; onu byle gezdirmelerinin bir nedeni de askerler her an bulunduklar mevziden kp
Masistios'u grmeye geliyorlard. Bundan sonra Plataia'ya doru inmeye kadar verdiler; Plataia
yaknlarndaki topraklar onlara kamp kurmak iin Erythrai ynnden daha uygun grnmt, nk
zellikle burada su bulmak daha kolayd. Onun iin oraya, tam o ynde bulunan Gargaphia'nn
kaynana doru inmeyi ve sava dzenini orada almay uygun grdler. Silahlarn topladlar,
Kithairon etekleri boyunca uzandlar, Hysiai yaknlarndan getiler, Plataia topraklarna girdiler,
Gargaphia'nn kayna ve kahraman Androkrates kutsal alan yaknlarnda, alak tepelerin zerinden
ve ovadan geen bir izgi halinde ve uluslarna gre ayrlarak tertiplendiler ve saf tuttular.
26. Burada sava yerleri ayrlrken, Tegea'llarla Atinallar arasnda sert bir az dala kt:
Kanatlardan biri zerinde ekiiyorlard, iki taraf da kendisini hakl karmak iin eski yeni
baarlarn sayp dkyordu. Tegeallar yle diyorlard: "Heraklesoullar, Eurystheus'un
lmnden sonra Peloponez'e indikleri eski alardan beri, gerek gemite, gerekse daha dn,
Peloponezlilerin atklar btn ortak seferlerde bu yer bugne kadar, mttefikler arasnda hep bize
ayrlmtr. Bu yeri niin biz kazandk derseniz, o zamanlar Peloponez'de oturan Akhaiallar ve
Yunanllarla birlikte, sthmos'u savunmak iin gelmi ve istilacnn karsnda kamp kurmutuk.
Anlatldna gre, o zaman Hyllos bir bildiri yapm: ki orduyu btn ile lme atmayalm,
diyormu; Peloponezlilerin en iyi ampiyonlarn semelerini, belli koullar altnda, o ampiyonla
kendisinin dveceini bildirmi. Peloponezlilere de uygun gelmi bu dnce ve u szlerle bir
anlama yapp antlarla pekitirmiler: Hyllos, Peloponezliyi yenerse, Heraklesoullar babalarnn
toprana gireceklerdi; yenilirse, ordularn alp geriye dnecekler ve yz yl, bir daha Peloponez'e
inmeye kalkmayacaklard[401]. Mttefikler arasndan, kendisinin de oluru ile yurdumuzun ba ve kral
Phegeos olu Aeropos'un olu Ekhemos seilmi; Hyllos ile yeke yek dvm ve onu ldrmtr.
te bu baardan sonradr ki, bir zamann Peloponezlilerinden, daha birok onur verici ayrcalkla
birlikte, ne zaman ortak bir savaa girilirse, iki kanattan birine komuta etmek hakkn da kazandk.
Lakedaimonlular, size kar bir szmz yok; hangi kanada komuta etmek isterseniz onu alabilirsiniz,
ses karmayz; ama br kanat, bir daha sylyoruz, eskiden olduu gibi bizimdir. Bu anlattmz
yiitlik dnda da bu greve biz Atinallardan daha ok laykz. Zira Spartallar, bakalaryla olduu
kadar, sizinle de sk sk dvtk ve onurumuzu koruduk. ki kanattan biri Atinallarn deil bizim
hakkmzdr, zira onlarn tarihlerinde, gerek eski alarda, gerek yeni alarda bizimki kadar baarl
sayfalar yoktur."
27. Kantlar bunlard. Baknz nasl cevap verdi Atinallar: "Biz sanyorduk ki, buraya
birbirimizle tartmak iin deil, barbarlarla savamak iin geldik. Ama mademki Tegeallar,
tarihlerinin balangcndan beri u ya da bu ulus tarafndan olan eski yeni zaferleri dillerine
doluyorlar, biz de hi sarslmam bir deer zerine kurulu olan baba yadigr haklarmz ileriye
srerek, Arkadiallardan daha nce olduumuzu sylemek zorunda kalyoruz. Bu Heraklesoullarn,
yani bunlarn sthmos'ta eflerini ldrdklerini iddia ettikleri Heraklesoullarn, bir zamanlar
Mykenaililerin boyunduruundan kap sndklar yerden, btn Yunanllar elbirlii ile kovduklar
zaman, bir tek biz kabul etmi ve o zamanlar Peloponez'de oturanlarla birlikte, Eurystheus'u gene biz

silahmzla yenmi ve kstahlklarna son vermitik[402]. Sonradan Polyneikes ile birlikte Thebai'ye
kar yryen Argoslulara lm trpan att zaman, meydanda kalan llerini gidip Kadmoslulardan
gbela alan ve Eleusis'de, kendi topramzn bir kesine gmen de bizdik, evet bara bara
sylyoruz, bizdik[403]. Ve bizim daha, bir zamanlar Thermodon'dan Attika topraklarna atlam olan
Amazonlara kar kazanlm byk bir baarmz da var[404] ve Troya savalarnda da hi kimseden
geri kalmadk. Ama bu eski olaylar hatrlatmaktan ne kar; eskiden yiit olanlar bugn orta halli ve
eskinin orta hallileri bugn yiit olabilirler. Gemi iin sylediklerimiz yeter; belirtecek baka bir
baarmz olmasa bile ki vardr ve Yunan tarihine bakacak olursak grrz ki, pek ok ve hepsi de
stn baarlardr bir tek Marathon sava dahi bizim ayr tutulmaya layk olduumuzu gstermeye
yeter, oysa bakalar da var ve biz, btn Yunanllar ierisinde bir tek biz, Pers ile kar karya
savatk ve bu dev arpmadan krk ulusu yenerek zaferle ktk! Bir tek bu bile zerinde
ekitiimiz bu yere bizim layk olduumuzu gstermez mi? Ama imdi u iinde bulunduumuz
durumda ncelik hakk iin tartmak yakk almaz; Lakedaimonlular, biz sizin dediinizi yapmaya
hazrz; bizi dmann karsnda en yararl olabileceimiz yere siz koyun; nerede olursa olsun
grevimizi yaparz; dediinizi yapacamza inanabilirsiniz; imdi gereken emri veriniz."
Plataia'da Yunan Kamp
28. Cevaplar bu oldu ve btn Lakedaimon kamp, Atinallarn o kanad tutmaya Arkadiallardan
daha layk olduklarn syledi. Atinallar bylece Tegeallara stn gelerek oray tuttular. Gerek yeni
gelen ve gerekse batan beri orada bulunan Yunan birliklerinin aldklar sava dzeni yledir: Sa
kanatta on bin Lakedaimonlu vard. Bunlardan saf Sparta rkndan olan be binini, her biri iin yedi
koruma hilotu hesab ile otuz be bin hafif piyade hilot koruyordu. Spartallar bunlarla balanty
salamak zere Tegeallar semilerdi, hem bu suretle onlara verdikleri deeri belirtiyor, hem de
yiitliklerinden yararlanm oluyorlard; bunlar bin be yz hoplitten meydana gelmilerdi. Bunlardan
sonra be bin Korinthoslu; bunlar Pallene Yarmadas'ndaki Potidaia'dan gelen yz askerin kendi
yanlarna konulmasn istemiler ve Pausanias'dan bunu salamlard, bunlardan sonra bin
Sikyonlu ile desteklenen alt yz kiilik Orkhomenos Arkadialsndan kurulu bir kol geliyordu.
Bunlarn yannda sekiz yz Epidauroslu, sonra bin Troizenli vard; Troizenlilerin yannda iki yz
Lepreon askeri, onlardan sonra drt yz Mykenaili ve Tirynsli, bin Phlios ve yz Hermione
yurtta. Hermionelilerden sonra alt yz Eretrial ve Styreal, sonra drt yz Khalkisli, sonra be yz
Amprakial. Sekiz yz Leukasl ve Anaktorionlu, bunlarn yannda iki yz Kephalonia'dan gelme
Paleli. Onlardan sonra be yz Aiginal safa girmiti ve bunlardan sonra bin Megaral ve alt yz
Plataial ile hem ba, hem de son olarak sol kanad tutan sekiz bin Atinalya ulam oluyordu;
bunlarn banda Lysimakhos olu Aristeides vard.
29. Toplam Spartallar korumak zere ayrlm olan yedier kiiyi saymazsak otuz sekiz bin
yedi yz hopliti buluyordu. Barbarlara kar toplanm olan hoplit says buydu. Hafif piyade olarak
Spartallar kolunda, her Spartal iin yedi tane hesabyla otuz be bin kii vard, bunlarn hepsi de
savaa katlabilecek ekilde silahlandrlmt; Lakedaimonlularn br kollarnda, btn orduda
olduu gibi her savann yannda hafif silahl bir asker bulunuyordu, bunlarn toplam says da otuz

drt bin be yz tutuyordu[405].

30. Bylece sava iin silahlanm hafif piyade says demek ki, altm dokuz bin be yz ve
Plataia'da toplanm olan btn Yunan ordusunun toplam says, hoplitler ve yardmclar silahl olan
yardmclar sylyorum da iinde olmak zere, yz sekiz bin iki yz buluyordu. Thespiallar da
katnca yuvarlak hesap yz on bin kii; nk kampta hayatta kalm olan bin sekiz yz kadar
Thespial da vard; ama bunlar da yardmclar gibi hoplit olarak kullanlmyorlard.
Plataia'da Barbar Kamp
31. Bu birlikler, dediimiz gibi Asopos yannda kamp kurmulard. Yunanllarn Plataia'da
bulunduklarn haber alan Mardonios'un barbarlar da Masistios iin yaptklar cenaze trenleri
bitince, Asopos yatann bu blmne doru yer deitirdiler. Mardonios bunlar Yunanllarn
karsna yle yerletirdi: Lakedaimonlularn karsna Persleri koydu; Persler ok daha kalabalk
olduklar iin, dmandan daha derin saflar halinde dizildikleri halde, Tegeallarn hizasn da ap
tayorlard. Mardonios bunlar yle tertiplemiti: Lakedaimonlularn karsna dikkatle seip
ayrd en salam elemanlarn koymu; o kadar salam olmayanlar da Thebaililerin verdikleri
bilgilere ve tlere uyarak Tegeallarn karsna dizmiti. Perslerden sonra Medleri koydu;
bunlar Korinthos, Potidaia, Orkhomenos ve Sikyon askerlerinin karsna rastlyorlard; Medlerin
yanna Epidauros, Troizen, Lepreon, Tiryns, Mykenai, Phlioslularn karsna Baktrianlar koydu.
Baktrianlardan sonra Hintliler; bunlarn karsna Hermione, Erythrai, Styrea ve Khalkis savalar
rastlyordu. Bundan sonra Amprakia, Anaktorion, Leukas, Pale ve Aiginallarn karsna rastlayan
yeri Saka'lar tutuyorlard. Saka'lardan sonra Atina, Plataia ve Megara birliklerinin karsna gelmek
zere, Mardonios, Boiotiallar, Lokrislileri, Malislileri, Thessaliallar ve bin Phokisliyi yerletirdi.
Zira Phokislilerin tm Medlerden yana deildi; tersine, ilerinden bazlar br safa katlmlard;
ayrca Parnassos zerine ekilmi olanlar da vard, oradan Mardonios ordusuna ve onun peine
katlm olan Yunanllara aknlar yapyorlard. Mardonios, bunlardan baka Makedoniallarla
Thessalia snrnda oturan uluslar da Atinallarn karsna dizmiti.
32. Mardonios'un safa soktuu belli bal uluslar saydm, bunlar en gzde olanlar ve en deerli
saylanlardr. Arkada baka uluslardan, Phrygiallar, Mysiallar, Trakyallar, Paioniallar vb. gibi
eitli askerlerden oluan bir kalabalk da vard. Ethiopiallarla u kl tayan ve Msrllarn tek
sava snf olan Hermotybilerle Kalasiriler denilen Msrllar da sayalm[406]. Bunlar,
Mardonios'un Phaleron'dayken donanmadan alm olduu deniz askerleriydiler; zira Kserkses'in
Atina'ya getirmi olduu kara ordusunda Msrl yoktu. Barbarlar, daha nce de sylemi olduum
gibi, yz bin kiiydiler. Mardonios'un mttefiki olan Yunanllara gelince, bunlarn saysn kimse
bilmez (nk saym yaplmamtr), ama grne gre, ben elli bin kadar kestiriyorum. Burada
toplanan btn savalar yayayd; atl birlikler ayr yerdeydiler.
33. Mardonios'un birliklerini, uluslarna gre ve taburlara ayrarak mevzi aldrd gnn ertesi
gn iki ordu tanrlarna kurban kestiler. Yunanllarn kurbanlarn, Antikhos olu Tesamenos
kesiyordu; orduya khin olarak katlmt. Elis'li ve amid'ler kannda [Klytias soyundan]d,

Lakedaimonlular ona yurttalk vermilerdi. Tesamenos, ocuk sahibi olmak iin Delphoi orakline
dant zaman, Pythia ona en zor snamalardan be kez baar ile kaca cevabn vermiti. Orakli
yanl yorumlad iin jimnastik almalarna balad; Pentathlon iin alyordu[407] ve Olimpiyat
oyunlarn kazanabilmesine ramak kalmt; rakibi Androslu Hieronymos'du. Lakedaimonlular
Tesamenos'a verilen oraklin jimnastik ile deil, savala ilgili olduunu anlamlard; Tesamenos'u
para ile tutarak Herakles soyundan olan krallaryla birlikte orduya klavuz yapmak istediler.
Spartallarn kendisine ve dostluuna verdikleri deere bakarak en byk karl istedi; kendisini
de yurtta olarak kabul etmelerini, yurttaln salad btn haklarn kendisine de tannmasn
istedi, o zaman istediklerini yapacakt, baka ne verseler raz deildi. Byle bir istek karsnda kalan
Lakedaimonlular ilkten fkelendiler ve bu ii unuttular; ama sonradan balarnda Pers seferi korkusu
dolanmaya balaynca gene ardlar, ileri srd koulu kabul ediyorlard. O da bakt ki gene
geliyorlar, bu sefer bununla yetinmedi ve kardei Hagias'n da kendisi gibi yurttalk haklarndan
yararlandrlmasn istedi.
34. Bu istekleri ile Melampus'un yaptn yapm oluyordu, tabii kral olmak hrsyla yurtta olmak
istei arasndaki bakal akldan uzak tutmamak artyla. Argoslu kadnlar delirdikleri zaman,
Argoslular Melampus'u Pylos'dan getirtip, altn karlnda, karlarn iyiletirmesini istemilerdi; o,
denek olarak kralln yarsn istedi. Argoslular, olmaz deyip geri dndler; ama deliren kadnlarn
says ha bire artyordu, inad brakp Melampus'a bir daha bavurup, olur dediler. O zaman o da yeni
istekler ileri srd, kralln te birini de kardei Bias iin istedi, "Vermezseniz gelmem," dedi.
Darda kalan Argoslular bunu da kabul ettiler[408].
35. Tpk bunun gibi Spartallar da Tesamenos'u ille de istedikleri iin, her dediini yaptlar ve
buna da olur dediler; ite byle Elis yurtta Tesamenos resmi khin olarak Sparta yurttalna geti
ve be byk snamay kazand. Erkek kardei ve o, Spartallarn yurttalklarn kabul etmi
olduklar tek yabanclardr. Be snama ise unlardr: Birincisi Plataia savadr; ikincisi Tegeallara
ve Argoslulara kar yaptklar savatr; ncs Mantineiallar dnda btn Arkadiallara kar
vermi olduklar Dipaia sava; sonra Messeniallara kar kazanm olduklar thome sava. Bir de
Atinallara ve Argoslulara kar kazandklar Tanagra sava [409]. Baar ile geen be snamann
sonuncusu budur.
36. te Yunanllara Plataia topraklarnda gelecee dair haber veren kii, Spartallarn getirmi
olduklar bu Tesamenos'du. Kurbanlar Yunanllara savunmada kaldklar srece iyilik gsteriyordu,
ama eer Asopos'u aarlar ve sava kendileri balatrlarsa, durum bambaka olacakt.
37. Mardonios iin de yle; eer dayanamaz, dve kendi balarsa, iyilik grnmyordu, ama
savunmada kalrsa, fal onun iin de iyiydi. unu da belirtmek gerekir ki, Mardonios da Yunan
trelerine gre fal baktryordu; khini Telliadlarn [410] en nls olan Elis yurtta Hegesistratos'du.
Bu iten nce Spartallarn yakalayp da ldrmek zere hapse attklar adam budur, nk ondan
grdkleri dmanlk canlarna yetmiti. Tehlikenin yaratt korku ile ban kurtarmak iin
abalayan ve yaad srece birok ikence grm bir adam olarak yle bir ey yapt ki, anlatmaya

sz yetmez. Ayana demir zincire bal tahta bir buka takmlard; ieride, nasl bilmiyorum, demir
bir ara edinebildi ve benim bildiim, kimsenin yapamayaca erkeke bir i yapt: Kalan para
buka dnda kalacak biimde, ayan nemli bir parasn parmaklaryla beraber kesti. Sonra,
kapda nbeti gardiyanlar bulunduu halde, duvar deldi ve gece yryerek, gndz ormana
gizlenerek Tegea'ya kap cann kurtard, btn Lakedaimonlular peine dtkleri halde, nc
gece Tegea'ya ulat; kendisini ele geiremedikleri adamn kesik ayan bulan Spartallar, bu adamn
souk enerjisi karsnda ap kalmlard. Lakedaimonlularn elinden bu suretle kap kurtulduktan
sonra, o aralar Lakedaimon ile aras iyi olmayan Tegea'da snak bulmutu. Yaras kapannca tahta
bir ayak yaptrm ve Lakedaimonlulara resmen ve aka dman kesilmiti. Ama Sparta'ya kar
giritii zorlu dello, sonunda lm ile sonulanmtr; Spartallar onu, khinlik yapt
Zakynthos'da yakalayp ldrmlerdir[411].
38. Ama Hegesistratos'un lm Plataia olaylarndan sonradr. O sralar Asopos'ta Mardonios'un
verdii azmsanamayacak bir para karl kurban kesip fala bakyordu, hem Lakedaimonlulara kar
hnc vard, hem de grd ie karlk iyi para alyordu, bundan tr iini canla bala gryordu.
Ve fal saldr iin iyi deildi, gerek Persler ve gerekse bunlarn yannda bulunan Yunanllar iin
zira onlarn da ayr khinleri vard, Leukasl Hippomakhos. Dmana yeni birlikler gelip katlyor,
says artyordu, bunu gren Thebaili Herpys olu Timagenides, Mardonios'a Kithairon Geidi'ni
kapatmasn syledi. Oradan her gn yeni Yunan birlikleri geliyordu, bunlar yakalayp kampn
yolunu kesmek iyi olacakt.
39. Thebaili Mardonios'a bu d verdii srada, iki taraf sekiz gnden beri kar karya durmu
bekliyordu. Mardonios dn nemini hemen kavrad ve gece olunca svarisini Kithairon'un Plataia
topraklarna alan geitlerine gnderdi, Boiotiallarn Kafalar ve Atinallarn Mee Kafalar
dedikleri yeri sylyorum. Gnderilen atllar bo yere gitmi olmadlar; orduya Peloponez'den
yiyecek getirmekte olan be yz mekkre ile adamlarn yakaladlar. Bunlar ele geiren Persler,
insan, hayvan hepsini ldrmeye koyuldular. Adam ldrmeye doyunca geri kalanlar ortalarna
aldlar ve kampa getirip ganimet olarak Mardonios'a verdiler.
40. Bu olaydan sonra iki dman iki gn daha bekledi; ikisi de sava balatmyordu; barbarlar
Yunanllar kkrtmak iin Asopos'a kadar yanayorlar, ama iki dmandan hibiri suyu gemiyordu.
Yalnz Mardonios'un atllar Yunanllar boyuna tedirgin ediyor, zarar verdiriyordu; zira canla bala
Medlerden yana olan Thebaililer, savaa girmek iin ellerinden geleni yapyorlar ve ii sava
balatacak noktaya kadar getiriyorlard; sonra Perslerin ve Medlerin nnde arkadan ekilip,
kendilerini gstersinler diye meydan onlara brakyorlard.
41. Bylece bir ey olmadan on gn geti. Plataia'da kamp kurmu olanlar iin on birinci gn
ykseldii zaman, Yunan kuvvetleri gzle grlecek kadar artmt ve Mardonios eli kolu bal
durmaktan tr epeyce sinirliydi. Gobryas'n olu, Kserkses'in katnda pek az Persin kazanabilmi
olduu bir saygnla sahip olan Pharnakes olu Artabazos ile grt. Birbirlerine grlerini
akladlar: Artabazos'a gre hi vakit geirmeden kamp buradan kaldrp btn orduyu Thebai
surlar arkasna ekmeliydiler, orada insanlar iin yiyecek, hayvanlar iin ot ve saman boldu, orada

yerlemeli ve rahat rahat diplomasi yolundan ilemeliydiler: Ellerinde bunca baslm altn para,
mcevher, hadsiz hesapsz dnyalk, ynla gm eya ve deerli kupa vard; bunlar esirgememeli,
Yunanllar, zellikle sitelerin yneticileri arasnda datmalydlar. Sonu pek abuk grlecekti,
zgrlkten vazgeecekler, sava gze almayacaklard. Bu gr Thebaililerin grne uyuyordu,
zira bu general, Mardonios'dan daha kavraylyd. Ama Mardonios, dik kafa kavrayszl iinde,
kararlarnda daha atlgan ve daha kabayd: Ordular, ona gre Yunan ordusundan ok daha glyd,
olabildii kadar abuk savaa girilmeliydi, toplanan kuvvetlerin daha da artmakta oluunu eli kolu
bal seyretmek olmazd. Hegesistratos'u da, kurbanlarn da batan atmal, savaa tutumak iin
yabanclarn deil, Perslerin dinsel trelerine gvenilmeliydi.
42. Mardonios byle dedikten sonra kimse ona kar kamazd ve onun gr kazand; zira
ordunun komutasn Byk Kral, Artabazos'a deil, ona vermiti. Beraberinde bulunan Yunan birlik
komutanlarn ve strategoslarn[412] artt, Pers ordusunun Yunanistan'da mahvolacana dair bir
orakl duymular myd, onu sordu. arlm olan subaylar ses karmadlar, kimisi duymamt,
onun iin sesini karmyordu, brleri duymulard, ama balarna bela almamak iin susuyorlard.
O zaman Mardonios onlara u sylevi verdi: "Pekl! Belki duymadnz, belki duydunuz da
sylemeye cesaret edemiyorsunuz, o halde her eyden haberi olan bir adam olarak ben konuacam.
Bir orakl var, buna gre Persler Yunanistan'a gelecekler, Delphoi tapnan yama edecekler ve bu
yamadan sonra bire kadar krlacaklardr. mdi, mademki bu orakli biliyoruz, bu tapnaa
girmeyeceiz ve yama etmeyeceiz, felaketimize yol aacak bir suu ilemeyeceiz. u halde
iinizden Persleri tutanlar, Yunanllar yeneceimizi dnerek sevinebilirler." Bunlar syledikten
sonra hazr bulunmalarn, ertesi sabah gne dounca saldrmak iin yerlerini almalarn emretti.
43. Mardonios'un Persler iin sylenmitir dedii bu orakl, ben biliyorum, Perslere kar deil,
llyriallara ve Enkheleallarn[413] ordusuna kar sylenmitir. Buna karlk Bakis'in imdi sz
konusu ettiimiz sava iin syledii udur:
Thermodon rmann, imenli kylarnda
Asopos aynn, bir araya gelecek Hellen'lerle
Yabanc uluslarn yrtc lklar,
Ve orada, Lakhesis mr ipliini kesmeden
Boyun eecek kadere nice Med okular.
Benim bildiim, Mardonios'un Perslerle ilgili orakli bu ve bunun benzeri olan br orakllerdir.
Thermodan, Taugara ve Glisas arasnda akar.
44. Mardonios, oraklleri rendikten ve subaylarna yreklendirecek szler syledikten sonra
ortalk karard, mevziler tutuldu. Gece ilerlemiti; kamplarda hibir kprt sezilmiyordu, herkes derin
bir uykuya dalm gibiydi; Atinal nbetilerin nnde bir atl belirdi; bu, Amyntas olu
Alexandros'du, Makedoniallarn generali ve kral; strategoslarla grmek istiyordu. Birka nbeti

haber vermek iin kotu, ou yerinde kald; Med kampndan bir atlnn geldiini, adlarn syledii
strategoslarla grmek istediini, onlar adlaryla andn, baka bir aklama yapmadn
bildirdiler.
45. Bu raporu dinleyen strategoslar hemen ileri nbet yerine geldiler. Alexandros'u buldular, o
unlar syledi: "Atinallar u haberi aznzn sklna emanet ediyorum, benim lmemi
istemezseniz kimseye sylemeyiniz, bunu sizden rica ederim, bir tek Pausanias'a syleyebilirsiniz.
Eer Hellen birlii iin korkmasaydm size de sylemezdim; zira ben de en eski soydan bir Yunanm
ve zgr Yunanistan'n kle olmasn istemem. imdi size haber veriyorum, Mardonios ve ordusu
kurban falndan istedikleri sonucu alamadlar; yoksa sava oktan balard. Ama imdi Mardonios
kurban falna aldr etmemeye ve sabah erken sava balatmaya karar verdi; sizin yeni takviyeler
almanzdan ekiniyor, ben yle sanyorum. Onun iin hazrlkl bulununuz. Mardonios fikrini
deitirse, sava ertelese bile siz sk durun; yerinizde kaln; birka gne kalmaz yiyecekleri tkenir.
Ve eer bu sava istediiniz gibi biterse, brlerinin kurtuluu ile birlikte, Yunan zgrlnn de
saland gn, hamiyetinden baka eye kulak vermeyip, srf Yunanistan'a kar duyduu ak iin, her
tehlikeyi gze alp buraya koan adam hatrdan karmaynz. Barbarlar habersiz bastrmasnlar diye
size Mardonios'un plann haber vermek istedim. Ben, Makedonia kral Alexandros'um." Bu szleri
syledikten sonra kendi kampna doru drtnala kalkt, uzaklat ve yerine vard.
46. Atina strategoslar sa kanada gidip Alexandros'tan rendikleri eyleri Pausanias'a ilettiler.
Bu haberden telalanan Pausanias mthi korktu ve yle dedi: "Mademki saldr sabah erkenden
balayacak, siz Atinallar, Perslerin karsna siz geiniz, biz de imdi sizin karnzda bulunan
Boiotiallarla Yunanllarn karsna kalm. nk siz Medleri ve onlarn nasl savatklarn
biliyorsunuz, zira Marathon'da arptnz; oysa biz hibir zaman onlar arprken grmedik ve
bilmiyoruz[414]; Medlerle boy lm bir Spartal yoktur. Ama Boiotiallar ve Thessaliallar
biliyoruz. imdi siz silahlarnz alp geliniz ve bu kanad tutunuz, biz de sol kanada geelim."
Atinallar cevap verdiler: "Biz de sizin karnza Perslerin getiklerini grdnz zaman size ayn
eyi sylemek istemitik. Ama belki sizin hounuza gitmez diye sustuk. imdi mademki siz kendiniz
istiyorsunuz, biz de zevkle kabul ederiz ve dediinizi yapmaya hazrz."
Plataia Sava
47. kisi de, Atinallar ve Spartallar birbirleriyle anlam olarak mevzilerini deitirmilerdi ki,
seherin ilk klar belirdi. Boiotiallar manevray grmler ve Mardonios'a haber vermilerdi.
Durumu renen Mardonios da ayn eyi yapmak, Persleri br baa, Lakedaimonlularn karsna
geirmek istedi. Fakat Pausanias da bu manevray grd, kendi yaptnn farkna varlm olduunu
anlad ve Mardonios Persleri sola geirirken, o da Spartallar sa kanada geri getirdi.
48. Bylece ilk yerlerini aldktan sonra Mardonios, Spartallara bir kerux gnderdi ve unu
bildirdi: "Burallarn dediklerine gre, yiitlikte sizin zerinize kimse yokmu; hepsi size hayran,
nk kimse sizin savata katnz ve safnz braktnz grmemi, tersine ya lmek ya da
ldrmek deyip yerinizde tutunurmusunuz. Peki ya imdi! Yoksa bu duyduklarmz doru deil

miydi? Daha sava balamadan ve silahlar konumadan saflarnz brakp katnz, karmza
Atinallar dikip, kendinize dman olarak klelerimizi setiniz. Elbette ki yiitlik bu deildir ve
demek ki sizin hakknzda yanlmz. Evet, biz sizin nnze bakarak, sizin bize adam gnderip
Perslerden bakasyla dvmek istemediimizi bildireceksiniz diye bekliyorduk; biz de sizin
istediinizi yerine getirmeye hazrdk; oysa siz bize bir ey sylemek deil, tersini yapyorsunuz.
Pekl, mademki siz byle bir neride bulunmuyorsunuz, o zaman biz size sylyoruz. Mademki o
kadar yiitmisiniz, yalnz bize kar dvp Yunanllar arasnda ampiyon olmak iin daha ne
bekliyorsunuz? Eit sayda ksak birbirimizin karsna, arpsak olmaz m? Eer brleri de
savasn istiyorsanz, ona da peki, bizden sonra da onlar karlasnlar. Eer onlar istemez, biz ikimiz
arpalm yeter derseniz, yle yaparz ve kim yenerse hepsi adna yenmi olur!"
49. Kerux bu szleri syledi ve bekledi: Cevap kmad. Dnp gitti ve Mardinios'a nasl
karlandn anlatt: Mardonios sevindi ve taslad yiitlikten tr iindi; svariyi Yunanllarn
zerine sald. Atllar yaklatlar, btn Yunan cephesine mzrak ve okla ldrc bir saldrya
getiler, bunlar atl okulard, gs gse dvme olana yoktu; btn Yunan kampnn suyunu
salayan Gargaphia kaynan kirlettiler ve tkadlar. Kaynaa yalnz Lakedaimonlularn saflar
uzanabiliyordu; br Yunanllar, saftaki yerlerine gre, Asopos ynne doru az ya da ok uzaa
dyorlard; dman svarisi ve okular Asopos'dan su almalarna engel oluyordu, onlar da
kaynaa gitmek zorundaydlar.
50. Ordu susuz kalmt, svari tarafndan hrpalanyordu, bu durum karsnda Yunan efleri bir
araya geldiler, Pausanias ile bunu ve baka konular grmek zere sa kanada gittiler; zira bu ar
zorluklar yannda daha acele baka dertler de vard; yiyecek tkenmiti, Peloponez'den erzak getiren
kollar dman svarisi tarafndan evriliyordu, kampa kadar gelemiyorlard.
51. Strategoslar enine boyuna grtler ve eer Persler bugn saldrya gemezlerse, adaya
ekilmeye karar verdiler. Ada dedikleri, Asopos'un ve daha nce yannda kamp kurduklar Gargaphia
kaynann on stad tesindeydi; Plataiallarn kentlerinden ncedir. Anakara zerinde nasl olur da bir
ada bulunabilir? undan: Kithairon'dan ovaya inen rmak iki kola ayrlr; iki kolun aras aa yukar
mil tutar; aada gene birleirler. Bu rman ad Oiroi'dir, burann yerlileri Oiroi iin Asopos'un
kzdr derler. te gitmek istedikleri yer burasyd, hem yeteri kadar su bulacaklar, hem de u anda
kendilerine ok ziyan veren svari skntsndan kurtulmu olacaklard. Bu ii on ikinci gnden nceki
gece yapmay dnmlerdi, Persler grp de svariyi gene pelerine takmasnlar diye.
Kithairon'dan inen Oiroi'nin, Asopos'un kznn, evreledii bu yere ulatktan sonra, gene ayn gece
ordunun yarsn ayrp Kithairon geitlerine gnderecekler, yolu kesilip dalarda kalm olan
yiyecekleri alacaklard.
52. Bu karar aldlar, svarinin dur durak bilmeyen satamalar yznden, btn gn ok eziyetli
geirdiler; gece olunca atllar saldry kestiler. Hava kararnca, hareket iin daha nce belirtilmi
olan saatte, birliklerin ounluu yola kt ve uzaklatlar, ama onlara gideceksiniz diye gsterilen
yere deil; hareket iareti verilir verilmez, Pers svarisinden kurtuluyoruz diye sevinen askerler
Plataia kentine dorulmulard, Gargaphia kaynann yirmi stad tesinde, Plataia nndeki Here

tapnana kadar gittiler. Orada tapnan nnde yerletiler.

53. Bu birlikler Here tapnanda kamp kurmulard. Geri ekilme iinin baladn gren
Pausanias, Lakedaimonlulara da silahlarn toplayp nden giden arkadalar ile ayn ynde yola
kmalar iin emir verdi; zira nden gidenlerin nceden kararlatrlm olan yere gittiklerini
sanyordu. Blk komutanlar, Pausanias'n emrini yerine getirmek zere kotular; yalnz Pitane
taburuna komuta eden Poliades olu Amompharetos [415] yabanclarn (yani barbarlarn) nnden
kamayacan, Sparta'nn onuruna leke srdrmeyeceini bildirdi. leden sonra yaplm olan
toplantda bulunmamt, grdkleri onu artmt. Pausanias ve Euryanax itaatsizlie gz
yumamazlard, bandaki ef disiplinsiz diye Pitane taburunu da brakamazlard; onu br
Yunanllarla birlikte alm olduklar kararn dnda brakmak, kendilerinden ayrlm olan taburun
Amompharetos ile birlikte mahvolmas demekti. Bu dncelerle Lakonia birliklerinin hareketini
ertelediler ve durumu Amompharetos'a anlatabilmek iin uramaya baladlar.
54. Bunlar, Amompharetos'u ki Lakedaimonlu ve Tegeal komutanlar bir tek o izlememiti
azarladklar srada, Atinallar arasnda unlar oluyordu: Onlar henz yerlerinden kmldamamlard,
Lakedaimonlular iyi tanrlard, yle syler baka trl yaparlard[416], sonradan kamp harekete
geince bir atl gnderip baktrdlar, bakalm Spartallar da harekete hazrlanyorlar m, yoksa
yerlerinden kmldamaya niyetleri yok mu diye ve bir de Pausanias'dan ne yapmalar gerektiini
sordurmak istiyorlard.
55. Haber avuu Lakedaimonlularn bulunduklar yere gelince onlarn yerlerinden kmldamam
olduklarn grd, beri yanda yksek komuta kurulu birbirine giriyordu. Zira o kadar dil dktkleri
halde, Euryanax ve Pausanias, Amompharetos'u burada kalmamas, askerlerini tehlikeye atmamas
iin kandramamlard; tartma rndan kmt ki Atinallarn haber avuu kageldi.
ekimenin verdii hzla yerden iki eliyle bir ta kapan Amompharetos, Pausanias'n ayaklar dibine
frlatt[417] ve bunun yabanclarn nnden kamamak yolunda kulland oy jetonu olduunu syledi
[yabanclar dedii barbarlar]. Pausanias ona, deli ve kudurmu dedi ve Atinallarn haber avuu
kendisine belli soruyu sorduu zaman ondan burada olup bitenleri kendisininkilere anlatmasn istedi
ve geri ekilmeyi beraber ve birbirine tutunarak yapabilmek iin kendilerinin de buraya
yaklamalarn rica ettiklerini bildirdi.
56. avu, Atinallarn yanna dnmek zere gitti; tanyeri aardnda efler hl ekiiyorlard;
uzun sre susan Pausanias, sonunda br Lakedaimonlular gittikten sonra onun da yalnz bana
kalmak istemeyeceini dnd (gerekten de yle oldu). Hareket emrini verdi ve geride kalm
olanlarn tmn tepelerden doru gtrd; Tegeallar da onlar izlediler. Atinallar da sraya
girdiler ve Lakedaimonlularn tuttuklar yann br tarafndan yrye getiler; Lakedaimonlular
svariden ekindikleri iin Kithairon ynnden gidiyorlard.
57. Balangta Amompharetos, Pausanias'n onu birlii ile beraber yalnz bana brakp
gidemeyeceine gveniyordu; onun iin yerinden kmldamamakta, mevziini brakmamakta
direniyordu; ama Pausanias'n birlikleri yola knca kendisini braktklarn anlad; o zaman taburunu

toplad; silahlarn aldrd ve koar adm gidip Lakedaimonlulara kavutu; bunlar on stad kadar
uzaklatktan sonra, Moloeis ay kenarnda, Eleusis Demeteri tapnann bulunduu Argiopion
denilen yerde durmu, Amompharetos'un taburunu bekliyorlard. Burada beklemeleri, gerekirse
onlara yardm etmek iindi, nk Amompharetos, adamlarn bulunduu yerden ayrmamakta ayak
direyebilirdi. Tam Amompharetos'un birlikleri gelip brlerine katlmlard ki, barbar svarisi
zerlerine atld. Zira svari bugn de her gn yapmaya alm olduu eyi yapyordu, ama
Yunanllar o gne kadar ellerinde tuttuklar mevzileri brakmlar, svari oray bo bulunca biraz
daha, biraz daha diyerek uzaklam, dman bulunca da zerine yklenmiti.
58. Mardonios, Yunanllarn gece gitmi olduklarn renip de kamplarn bo bulunca Larissal
Thorax ile kardeleri Eurypylos ve Thrasydeios'u getirtip unlar syledi: "Aleuas'n oullar, imdi
bu bo kamp karsnda ne diyeceksiniz bakalm? Lakedaimonlularn komular olarak, bana onlarn
savatan kamadklarn ve dnyann en iyi askerleri olduklarn syleyen sizdiniz; oysa dn
grdnz; mevzilerini baka bir mevzi ile deitirmek istediler, bugn de geceleyin kap gittiklerini
gryoruz. Tam da dnyann gerekten en birinci askerleri olan dmanlarna kar kendilerini
gstermeleri gereken gnde, bir hi olduklarn ve ancak zaten bir hi olan Yunanllar arasnda
deerli saylm olabileceklerini ispat ettiler. Size gelince, Persleri tanmadnz iin sizin
kusurunuzu balyorum, haklarnda bir eyler bildiklerinizi vdnz iin; ama Artabazos'un
Lakedaimonlulardan korkmasna ve bu korku ile buradan kalkp Thebai kentine ekilmemiz iin ileri
srd alaka dnceye pek ayorum; bunu krala da bildireceim. Ama bunu baka zaman
konuuruz. imdi bunlarn ekilmesine izin vermemek gerekir. Pelerine dmeli, yakalamal ve
Perslere yaptklarn detmeliyiz."
59. Bu szleri syledikten sonra Perslerine Asopos'u geirtti, katklarn sand Yunanllarn
peinden ileri srd ve karsnda Lakedaimonlularla Tegeallardan baka kimse bulamad; zira ova
yolunu tutmu olan Atinallar grmemiti. Perslerin Yunanllarn peinden atlm olduklarn gren
br barbar blklerinin efleri de bayraklarn atlar ve dzenli birlikler halinde deil,
karmakark bir halde ve btn gleriyle koarak, brlerinin arkasndan atldlar. Yunanllar bir
lokmada yiyeceklerine inanyorlar, lklar atarak ve dzensiz olarak kouyorlard.
60. Bu arada svarinin sktrd Pausanias, bir atl koturup Atinallara u bildiriyi gnderdi:
"Atinallar, Yunanistan'n zgr kalmas ya da kle olmas vereceimiz u byk savaa bal kald
bir zamanda, biz Lakedaimonlular ve siz Atinallar, mttefiklerimizin ihanetine uram bulunuyoruz.
Geceleyin katlar. Bundan sonra ne yapmamz gerektiini biliyoruz: Elimizden geldii kadar
kendimizi savunmak, birbirimize destek olmak. Eer svari nce size saldrm olsayd, o zaman
phesiz biz ve bizimle birlikte Yunan davasna ihanet etmemi olan Tegeallar size yardma
koacakt. Ama onlarn hepsi bizim zerimize yklendiler, imdi en ok bask gren yere sizin yardm
etmeniz gerekiyor, yardm etmek size dyor. Eer siz kendiniz gelemiyorsanz, hi olmazsa, gnl
holuu olarak okularnz gnderiniz. Sizin btn bu sava sresince ne kadar yaman davrandnz
gzmzle grdk; bu isteimizi de geri evirmeyeceinize gveniyoruz."
61. Bu bildiriyi alan Atinallar, Lakedaimonlularn yardmna komak ve btn gleriyle

desteklemek zere yola ktlar. Tam yola kmlarken, karlarndaki mevzileri tutmu olan ve
Byk Kral'dan yana olan Yunanllar saldrdlar, artk brlerine yardm iin koamazlard,
karlarndaki dman kendilerine kk yolduruyordu. O zaman kendi balarna kalm olan
Lakedaimonlular ve Tegeallar, Mardonios'a ve ilerlemekte olan orduya kar, az sonra girecekleri
savaa hazrlk olmak zere bir kurban kestiler; birinciler, hafif piyade ile birlikte elli bin kiiydiler,
ikinciler ise bin. (Zira Tegeallar Lakedaimonlulardan bir adm ayrlmamlard.) Kurbanlar iyi
belirtiler vermediler ve gerekten bu arada ok asker dt, daha ou da yaraland; sorkun aac
dallarndan yaplma kalkanlar nlerinde bir kale duvar gibi duran Persler, hesapsz ok
yadryorlard. O zaman, Spartallarn ezildiklerine ve tanrlarn dilsiz kaldna bakan Pausanias,
gzlerini Plataiallarn Heraion'u zerine evirerek tanraya dua etti, mitlerini boa karmamas
iin yalvard.
62. Daha duasn bitirmemiti ki, mevzilerinden frlayan Tegeallar barbarlarn zerine atldlar ve
Pausanias'n duas biter bitmez, kurban kesmekte olan Lakedaimonlular mutlu belirtiler buldular.
Beklemelerinin karln grnce onlar da Perslere kar atldlar ve Persler yaylarn brakarak
mzraa davrandlar. nce kalkanlardan oluan duvarn evresinde bir sava oldu; bu savunma
krldktan sonra, ta Demeter tapnann yanna kadar sren hzl bir atma oldu; sava uzun srd;
sonunda gs gse kaptlar, barbarlar Yunanllarn uzun mzraklarn elleriyle yakalayp
kryorlard; Persler de korkusuzdular, yiitlikten yana hi de geri kalmyorlard. Ama ellerinde
kalkan olmaynca sava sanatnda daha acemi kalyorlar, dmanlaryla eit olamyorlard; kimi
zaman kavgann iine tek balarna dalyor, kimi zaman da on kiilik ya daha ok ya da daha az
gruplar halinde toplanp dman kltan geirmekte olan Spartallarn zerine atlyorlard.
63. En yiitler arasnda seilmi bin Persten kurulu zel birliinin ortasnda[418], beyaz bir ata
binmi olarak savaan Mardonios'un bulunduu noktada, Yunanllar kendilerini yakndan sktrlm
ve pek tehlikeli bir durumda grdler. Mardonios'a dokunulmad srece Persler iyi dayandlar ve
bu dayanma pek ok Lakedaimonlunun canna mal oldu. Ama Mardonios ld andan itibaren ve
onun evresini tutan salam birlikler yenildikten sonra geri kalanlar daldlar ve Lakedaimonlulara
teslim oldular; savunma silahna yer vermeyen donanm ve kuanmlar felaketlerine yol amt: Ar
hoplitlerin karsna plak gsle kmlard.
64. Spartallar iin verilmi olan orakl burada gereklemi[419] ve Leonidas'n c Mardonios'tan
alnm oldu. Ve bizim bildiimiz zaferlerin en gzelini de Anaxandridas olu Kleombrotos olu
Pausanias kazand. br atalarn Leonidas blmnde saymtm, zira atalar birdir. Mardonios,
Sparta'nn nemli yurttalarndan Arimnestos'un eliyle ld, bu da Med savalarndan sonra Sparta
ile atan Messaniallarn tmne kar, yz kii ile savat Stenykleros'da, yz kiiyle
beraber lmtr.
65. Plataia'da Lakedaimonlularn kartt Persler, kamplarna ve Thebai topraklar zerinde
kurmu olduklar kk tabyaya doru dzensiz bir halde dalmlard. Demeter kutsal koruluu
yannda arptklar halde bir tek Pers bu kutsal alana girmemi ve orada lmemitir ve bu
kesindir, oysa kutsal topraklarn dnda yn yn dmlerdir, bu beni ok artan bir olaydr.

Ve tanrlarla ilgili konularda bir ey sanmak olabilirse ben yle sanrm ki, Eleusis'deki sarayn
yakan kundaklar tapnana yaklatrmayan, kendisi olmutur.
66. te bu savan belli bal olaylar bunlardr.[420] Pharnakes olu Artabazos, zaten kraln yksek
komutay Mardonios'a vermesinden honut kalmamt ve Mardonios'u savatan vazgeirmek iin
elinden geleni yapm, ama baaramamt. Mardonios'un uygulad yntemden ok tedirgindi.
Bundan tr o da yle yapt: Savan baladn grnce, iin nereye varacan pek iyi
kestirdiinden, kendi komutas altnda bulunan birliklere gerekli ynergeyi verdi; krk bin kiiyi bulan
nemli kuvvetlere komuta ediyordu. Tamamen kendi emrinde bulunan bu askerlere kendisi ne yne
giderse, onlarn da ayak uydurmalarn ve ayn hzla yrmelerini emretti ve baa geti. Bu ynergeyi
verdi ve sanki onlar savaa gtryormu gibi, sava alannn yolunu tuttu; yolda ilerledike Pers
saflarndaki ilk zlmeleri grmeye balad. O zaman geit treni yrynden vazgeerek, yara
girmi gibi komaya balad, elden geldii kadar hzla kayordu ve aa tabyaya ya da Thebai
surlarna doru deil, zor yryle Hellespontos'a varmak zere, Phokis ynne doru.
67. Bu kol bylece o ynde geri ekildi. Kraln safndaki Yunanllarn niyetleri bozuk olduu
belliydi, Atinallarn karsnda bir tek Boiotiallar uzun sre dayandlar. nk bu Thebaililer
Medlerle balamlard, savaa yaman bir sertlik katyorlar, ak oynuyorlard. O kadar ki,
ilerinden yz, en soylu ve en yiit olanlar, Atinallarn ellerinde can verdiler. Katklar zaman
da Perslerle ayn yere deil, Thebai'ye sndlar. Dmanla arpmak iin kln bile kprdatmam,
askerlikten yana hibir deer gstermemi olan br mttefikler kalabal da bozguna uramt.
68. Bu savata btn bu insanlarn, daha dmanla kapmaya kalmadan, bir tek Perslerin
katklarn grdkleri iin kendi canlarnn dertlerine dm olduklar doru ise, barbar cephesinin
baarl savalarnn yalnz Persler olduu bence pek ak bir eydir. Svari ve zellikle Boiotia
svarisi dnda hepsi zlmtr, bunlarn kaanlara byk yardm dokunmu, dman
brakmamlar, ka yolunu korumulardr. Yunanllar da dman yenmi olarak Kserkses
askerlerinin peinden atlmlar ve bu kovalamaca bir krm olmutur.
69. Dman safnda herkesin can derdine dm olduu srada br Yunanllar, yani Here
tapna yannda toplanm ve savaa katlmam olanlar, savan baladn ve Pausanias
birliklerinin savatan baaryla km olduklarn haber aldlar. Bu haber zerine dzensiz bir halde,
kimisi Korinthoslularn evresinde toplanm olarak, da eteklerinden, sonra tepeler zerinden geip
doru Demeter tapnana alan yoldan, kimisi de Megarallar ve Phlioslularla birlikte ovadaki
yollarn en kestirmesinden vurup yrdler. Bu ikinciler dmana yaklatklar zaman, Thebai atllar
bunlarn dzensiz bir halde yrmekte olduklarn uzaktan grdler, o zaman Timandros olu
Asopodoros'un komutas altnda atlarn bunlarn zerine srdler. Bu savata alt yz tanesi dt ve
brlerini de nlerine katarak Kithairon zerine attlar. Bunlar bylece zafersiz ldler.
70. Aatan yaplma kalelerine ekilen Persler ve artakalm olan barbar kalabal, yaya gelen
Lakedaimonlular varmadan nce, duvarn zerine kp ellerinden geldii kadar salamlatrmaya
koyulmulard. Kopup gelen Lakedaimonlular buraya yklendiler ve epeyce sert bir atma oldu;

Atinallar gelmeden nce dman kendini iyi koruyordu, hatta kalelere kar saldrmada acemi olan
Lakedaimonlulardan, gzle grlr biimde stnd de. Ama Atinallar yetitikten sonra saldr iki
kat bir atlganla dnt ve uzun srd; sonunda Atinallar cesaretleri ve inatlklar sayesinde bir
gedik ap duvar amay baardlar ve Yunanllar dalgalar halinde bu gedikten ieriye aktlar. lk
olarak Tegeallar girmilerdi; Mardonios'un adrn yama edenler bunlardr. zellikle atlarnn
batan aa bakrdan yaplma ve pek gzel yemliklerini aldlar. Bu yemlii Athene Alea tapnana
sundular, ganimetin geri kalann aralarnda paylatlar. Barbarlar, duvar ykldktan sonra artk yeni
bir dayanma ekirdei kuramadlar; hibiri silaha davranmay dnmedi; on binlerce kiinin st ste
ylm olduklar dar bir yerde kovalanan bir insan srs gibi lgna dnmlerdi. Yunanllar yle
kl aldlar ki, yz bin kiilik ordudan tabii Artabazos'un kard krk bini bundan dmek
gerekir kala kala bin kii kald. Sparta Lakedaimonlular savata topu topu doksan bir, Tegeallar
on alt, Atinallar elli iki asker kaybetmilerdi.
71. Barbar cephesinde en ok gze arpanlar piyadede Persler, svaride Saka'lar, kii olarak ise
Mardonios oldular; Yunan cephesinde Tegeallar ve Atinallar yiitlik gstermiler, ama iyi sava
olarak Lakedaimonlular bunlar gemilerdir. Aslnda hepsi de karsndaki dman yenmi
olduklar iin, bu noktay ancak Lakedaimonlularn en zorlu yarlarla kapm ve onlar alt etmi
olmalarna bakarak aydnla karabiliyorum. Ve gnn kahraman, benim kanaatimce hi phesiz,
Thermopylai'deki yz askerden tek canl kalm olan ve o gnden beri alnnda bir namus lekesi,
bir yzkaras ile yaayan Aristodemos oldu[421]. Yiitlikte bundan sonra gelenler Spartallardan
Poseidonios, Philokyon ve Amompharetos'dur. Ama bir toplantda aralarndan hangisinin daha yiit
olduu tartlrken, hazr bulunan Spartallar u noktaya dikkati ekmilerdir ki, saflarndan frlayp
lgn gibi ileri atlm olan Aristodemos'un gstermi olduu yiitlik, alnndaki lekeyi temizlemek
iin parlak bir lm aramakta oluundand, oysa Poseidonios lm aramadan yiitlik gstermitir,
bu farktan tr onlar bunu daha stn tutmulardr. Ama byle konumalarndan belki kskanln
da etkisi olmutur. Adlarn saydklarmn hepsi bu savan kurbanlar arasnda zel saygya layk
grlmlerdir; ama anlatm olduum kusurunu lmle temizlemek istemi olan Aristodemos hibir
saygya layk grlmemitir.
72. Plataia'da en ok nam kazananlar bunlar olmulardr; zira Kallikrates sava alannda
lmemitir. O da orduya katlanlar arasndayd; Yunanllar iinde ann en yakkl adamyd, hem
de yalnz Lakedaimonlular arasnda demiyorum, btn Hellenler arasnda. Pausanias kurban
keserken, o da safta kmldamadan duruyordu, derken brne bir ok sapland; sava balad zaman
o kenara ekilmi olarak aclar iinde can ekiiyordu, Plataial Arimnestos anlatr, Yunanistan
uruna lne yanmyor, dvemeden, anlarda yaayacak bir baar gsteremeden ldne
yanyormu.
73. Atinallardan gze arpanlar arasnda zellikle Eutykhides olu Sophanes gsterilir ki, bu
Dekeleia kasabasndand ve Atinallarn anlattklarna gre, u torunlar iin ok yararl bir i
baarm olan Dekeleiallardand. ok eskiden Tyndareos'un oullar Helene'yi ararlarken [422] gl
bir ordu ile Attika'ya girmiler ve demoslarda toptan bir ge yol amlard zira Helene'nin nereye

kapatlm olduunu bilmiyorlard; bunun zerine Atinallara gre Dekeleiallar Dekeleiallara gre
Dekeleos'un kendisi onlara byk bir hizmette bulunmular: Theseus'un kz karmak suretiyle
yapm olduu edepsizlie kzan, bir yandan da bu yzden btn Attika toprann ziyan grmesinden
korkan Dekeleos, Tyndareosoullarna her eyi aklam, onlar Titakos adnda bir yerlinin
kendilerine teslim etmi olduu Aphidnai'ye gtrm. Bu hizmetlerine karlk Dekeleiallar
Sparta'da bugn de vergi vermezler ve protokolde ncelik hakkndan yararlanrlar; hatta u
anlattmz olaylardan yllarca sonra, Atinallarla Peloponezliler arasnda km olan u son savata
bile, Lakedaimonlular Attika'y batan baa sprdkleri halde Dekeleia'ya dokunmamlardr.
74. Atinallar arasnda yiitlik onuru kazanan Sophanes bu demostand. Hakknda bir hikye
dolar ki, iki eit anlatlr: Birine gre zrhn zerine kuanm olduu klcnn omuz kayna bakr
bir zincirle bal demir bir apa takyordu; ne zaman dman zerine yrse, dmanlar kendisini
yerinden kmldatamasnlar diye apay yere akyordu; dmanlar kamaya baladklar zaman nce
apay omzuna alyor, sonra kovalamaya balyordu. Birinci anlat byle; ikinciye gre, ki birinciye
hi uymaz, bu yle bir zrha aslm gemi demiri filan deil, sadece kalkann zerinde bulunan
kabartma bir tlsmd ve zerine gelen vurulara kar onu tutuyordu.
75. Bu Sophanes baka bir eyden tr de n kazanmtr; Atinallar Aigina'y kuatmaya aldklar
srada, pentathlon birincisi Argoslu Eurybates'e meydan okumu ve yeke yek yaptklar arpmada
onu ldrmtr. Kendisi de sonradan Glaukon olu Leagros ile birlikte Atinallarn strategosuyken,
yiite savaarak lmtr; Daton[423] da Edonislilerle, altn madenleri iin arprken dmtr.
76. Barbar lleri ile rtlen Plataia sava alanna bir kadn kendi ayayla gelip Yunanllara
teslim oldu; Perslerden Teaspis olu Pharandates'in odalyd; Perslerin bozulduunu ve zaferi
Yunanllarn kazandn renince kendisi ve yanndakiler giyinmiler, en gzel altn taklarn
taknmlar ve arabaya binip Lakedaimonlularn yanna gelmilerdi; henz kan kokan askerlerin
ortasnda arabadan indi, herkesin Pausanias'n emrini dinlediini grd, dman efinin adn ve
lkesini daha nce birok kez duyduu iin, bu adamn o olduunu anlad, dizlerine sarld ve ona
unlar syledi: "Sparta kral, sana yalvarmaya gelen bu tutsa kle olmaya brakma. Zira ne
meleklere, ne de tanrlara sayg gsteren bu adamlarn lmn borlu olduum kimse sensin.
Yurdum Kos'tur; Antagoras olu Hegetorides'in kzym. Beni Kos'tan zorla kardlar, Perslerin mal
oldum." "Kadn," diye cevap verdi Pausanias, "eer sahiden benim Koslu konuum Hegetorides'in
kz isen, artk hibir eyden korkun olmasn, zira o blgede oturanlar ierisinde en ok sevdiim
kimse odur." Bu szleri syledikten sonra kadn ephoroslara emanet etti ve daha sonra, kendi istei
zerine Aigina'ya gnderdi.
77. Bu kadndan hemen sonra Mantineiallar geldiler, artk her i bitmiti. Savatan sonra gelmi
olduklarn anlaynca ok zldler; cezaya arptrlmay hak etmi olduklarn sylediler. Artabazos
kolordusunun katn duyunca, Thessalia'ya kadar onlar kovalamak istediler; ama Lakedaimonlular
onlarn kaanlarn peinden gitmelerine izin vermediler. Yurtlarna gittiler ve ordu eflerini srgne
yolladlar. Mantineiallardan sonra sra Elislilerindi; Mantineiallar gibi onlar da znt iinde
dnmlerdi, yurtlarna dndkleri zaman onlar da generallerini srdler. Mantineiallar ve Elisliler

iin sylenecek eyler ite bunlardr.

78. Plataia'da, Aiginallarn kampnda, adann belli bal yurttalar arasnda saylan Pytheas olu
Lampon adnda birisi vard. Pausanias'n yanna geldi ve ona ok kt bir neride bulundu.
"Kleombrotos olu," dedi byk bir canllkla, "her zaman rastlanmayacak kadar nemli bir baar
kazandn ve tanrlar Yunanistan' uurumdan kurtararak, imdiye kadar benim bildiim hibir
Yunanlnn kazanamam olduu bir zafer hazinesini senin bann zerine koydular. imdi baardn
bu ii yarm brakma ki, nn daha da ykselsin ve ileride barbar bir daha Yunanistan' saldrmay
gze alamasn. Leonidas, Thermopylai'de ld zaman, Mardonios ve Kserkses ban kesip
gvdesini kaza aktlar. Ksasa ksas, sen de Mardonios'a ayn eyi yap, ta ki seni btn Sparta,
btn Yunanistan ba tac etsin. Mardonios'u kazklayp amcan Leonidas'n cn al."
79. Bu szlerle Pausanias'n gzne gireceini sanyordu. Ama Pausanias ona yle cevap verdi:
"Aiginal yabanc, iyi dileklerini ve zenilerini anlyorum; ama bunlar onur yolundan sapa den
eylerdir. Adm, yurdumu ve yaptm ii bu kadar ycelttikten sonra, herkes beni daha ok beensin
diye bir kadavraya satamam nermekle, adma, yurduma ve yaptm ie leke srmek istiyorsun.
Byle eyler Yunanllara deil, barbarlara yakr ve biz onlar bundan tr knyoruz. Aiginallarn
ve onlar gibi dnenlerin isteklerini yaparak, onlara ho grnmek elimden gelmez. Spartallar
gerek szlerimde ve gerek yaptm ilerde tanrsal yasaya sayg gstererek honut etmek bana yeter.
Bana cn almam sylediin Leonidas'n c alnmtr ve grdn u kadavra tepeleri, ite onun
cannn karldr. Thermopylai'de kafalar kesilenlerin tmnn can karldr. Sana gelince, bir
daha byle szler sylemek iin yanma gelme, bu eit tler verme ve seni cezalandrmadm iin
de bana dua et!"
80. Byle kovuldu Aiginal adam. Pausanias keruxler barttrarak kimsenin ganimetlere el
srmemesini herkese duyurdu ve hilotlara btn Pers hazinesinin toplanmas emrini verdi. Kamp
taradlar, altn ve gm eyalarla dolu adrlar buldular, altn ve gm kakma yataklar, eit eit
altn krateroslar, kupalar, bardaklar; arabalarda ii altn ve gm mutfak takmlaryla dolu uvallar
bulundu. lleri soydular, bileziklerini ve kolyelerini, altn siperli kllarn aldlar, parlak st
balar da cabayd. Hilotlar bunlardan pek ounu aldlar ve Aiginallara sattlar; daha da pek ok
vard, saklanamayacak kadar ok. Aiginallarn altn hilotlardan bakr fiyatna alm olduklarn
dnyorum.
81. Btn bu hazineler bir araya getirildikten sonra, nce onda biri Delphoi tanrsnn pay olarak
ayrld, bu para ile sunak tann hemen yanndaki bal tun ylann zerinde ykselen altn ayak
sunuldu; Olympia tapnann pay ile on dirsek boyunda bronzdan bir Zeus heykeli yaptrlp
gnderildi, sthmos tapna iin de gene bronzdan, yedi dirsek boyunda bir Poseidaon heykeli
yaptrld, bu paylar ayrldktan sonra kalan blld ve her ulusun payna, hak ettii lde, Pers
odalklardan, altndan ve gmten, her eit deerli eyadan bir eyler dt. Belgelerde Plataia'da
yararlk gsterip dle layk grlenlere ayrca neler verildiine dair bir not yazl deildi, ama ben
onlarn da gnllerinin ho edilmi olacana inanyorum; Pausanias iin her eit eyadan, kadn, at,
talant, deve ve brlerinden onar tane ayrlmtr.

82. Bir de unu sylerler: Pausanias, Kserkses'in Yunanistan'dan kaarken Mardonios'a brakm
olduu arlklara, Mardonios'un peinde srkledii bunca eye, altn ve gm takmlara, parlak
renkli duvar rtlerine bakm bakm ve Pers ekmekilerine ve alarna, kendisine Mardonios'a
hazrladklar gibi bir sofra hazrlamalarn emretmi. Emri yerine getirmiler ve Pausanias altn ve
gmlerle bezeli sofra yataklarn, yastklarn, gene altn ve gm kakmal sofra takmlarn,
masalar seyretmi; nne serilen nefis yemeklere aakalm ve kendi hizmetilerine de, holuk
olsun diye bir de Sparta sofras hazrlamalarn emretmi. ki sofra arasndaki fark ok bykm. O
zaman Pausanias glmeye balam, Yunan generallerini artm, hepsi toplannca parmayla
masalarn ikisini de ayr ayr gstermi: "Yunanl yurttalar," demi, "sizi buraya her gn byle
yemekler yiyebildikleri halde bizim zavall yavan amza gz dikip buralara kadar gelen Medlerin
budalalklarn gstermek iin topladm." Yunan generallerine Pausanias bu sz syledi derler.
83. Bu olaylarn zerinden uzun sre getikten sonra bile, birok Plataial altn, gm ve baka
deerli eylerle dolu sandklar bulmulardr. Ve daha da sonra u grlmtr: Etler ryp
dkldke Plataiallar kemikleri bir araya topluyorlard; bu arada hibir diki yeri olmayan bir
kafatas buldular: Bir tek kemikten yaplmt; bir de st paras ile birlikte bir ene kemii meydana
karld ki, dileri birbirine kaynamt, kk diler de, azdileri de yerinde bir para halinde
duruyordu; bunlardan baka be dirsek boyunda bir adamn kemikleri de bulundu.
84. Savan ertesi gn Mardonios'un ls kayboldu; kim karmt? Kesin olarak syleyemem,
ama pek ok kimseden ve eitli lkelerde Mardonios'un gmlm olduunu duydum ve hatta bu
sevab iledii iin Mardonios'un olu Artontes'den dl aldn syleyen ok kiiye de rastladm;
gerekten Mardonios'un leini karp gmenin hangisi olduunu renemedim. Ephesoslu
Dionysophanes gmmtr diye bir ad syleyenler bile vardr.
85. O ya da bakas, Mardonios bylece bir mezar sahibi olmutur. Yunan askerlerine gelince,
Plataia ganimetleri blldkten sonra, her ulus kendi llerini ayr ayr gmd. Lakedaimonlular
mezar kazdlar; birine komutanlar gmdler; Poseidonios, Amompharetos, Philokyon ve
Kallikrates bunlar arasndayd; bunlar byle ayrlmlard; ikinci mezarda br Spartallar vard;
ncde hilotlar. Bunlarn gmme biimi byleydi. Tegeallar kadavralar semeden ayr ayr
mezarlara attlar; Atinallar hepsini bir araya doldurdular; Megarallar ve Phlioslular atl kurbanlar
gmyorlard. Bu uluslarn mezarlar llerle dolmutu; ama Plataia'da br uluslarn mezarlar da
vardr ki, rendiime gre bunlar, savaa katlmadklar iin utandklarndan, ileride bizi
ayplamasnlar diye uydurma mezarlar yapmlar; rnek ise, orada Aiginallar Ant denilen bir ant
vardr ki, bana bunun on yl sonra Aiginallarn ricas zerine, resmi konuklar olan Plataial
Autodikos olu Kleades tarafndan yaptrlm olduunu sylemilerdir.
Plataia'dan Sonra
86. Plataia savann lleri gmldkten sonra, Yunanllar meclis kurdular ve hi duraksamadan
Thebai zerine yrmek ve Medlerden yana olanlarn ve en bata bu yolda en ileri gitmi olan
Timagenides ile Attaginos'un kendilerine verilmesini istemek zere karar aldlar. Eer vermezlerse,

kenti alp ykmadan gitmeyeceklerini bildireceklerdi. Bu karar aldktan sonra, savan onuncu gn
gidip Thebai'yi kuattlar ve o adamlar istediler. Thebaililerin kabul etmemeleri zerine,
topraklarn krp geirdiler ve kale duvarlarna saldrmaya baladlar.
87. Ortal ykmaya ara vermiyorlard, onun iin, yirminci gn Timagenides, Thebaililere unlar
syledi: "Thebaililer, mademki Yunanllar Thebai'yi ykmadka ya da siz bizi onlara vermedike
kuatmay kaldrmamaya karar vermilerdir, Boiotia topraklarnn bizim yzmzden daha fazla zarar
grmesi doru olmaz; eer istedikleri sadece para ise ve bizler birer bahane isek, devlet kasasn
ap istediklerini verelim zira Medleri yalnz biz deil, devlet olarak hepimiz birden destekledik.
Yok eer kenti gerekten bizleri ele geirmek iin kuatmlarsa, biz kendi bamzn aresine
kendimiz bakalm." Bu szler ok doru ve ok uygun olarak karland; Thebaililer hemen birisini
gndererek yurttalarn Pausanias'a teslim etmeye hazr olduklarn bildirdiler.
88. Thebaililerin bu nokta zerinde aralarnda anlamaya varmalar zerine Attaginos kentten
gizlice kat; Pausanias'a ocuklarn teslim ettiler, o onlar btn sulamalardan uzak tuttu, Medlere
hizmet etmi olmaktan sulu olan bir babann sorumluluunu ocuklarna yklemeyeceini bildirdi.
Thebaililerin teslim ettikleri br yurttalar, savunma hakk kullanabileceklerini sanyor ve bu iten
rvetle kurtulmay umuyorlard. Ama Pausanias onlar ele geirdikten sonra, akllarndan geenleri
sezdi, btn mttefiklere yol verdi, bunlar da Korinthos'a gnderip orada ldrtt.
89. Plataia'da ve Thebai'de olanlar bunlardr. Plataia'dan kam olan Pharnakes olu Artabazos
epeyce ilerlemiti. Thessalia'ya vard zaman, Thessaliallar ona bir len ektiler ve ordunun geri
kalan blm hakknda bilgi istediler, nk Plataia olaylar zerine bir ey bilmiyorlard. Artabazos
gerei bunlara aklamak gibi bir saflkta bulunursa kendisinin de, ordusunun da lm tehlikesiyle
karlaabileceini anlad. (nk olan biteni renen herhangi bir ulus, kendisine saldrabilirdi.)
Phokisliler karsnda da bu nedenle dilini tutmutu; Thessaliallara unlar syledi: "Gryorsunuz
Thessaliallar, bir saniye bile kaybetmeden zor admla Trakya'ya doru yryorum; yanmdaki
birliklerle beraber bizi bekleyen bir grev iin ordudan ayrldm; Mardonios da bugn yarn gelir, o
da ordusu ile arkamdan geliyor. yi karlaynz ve elinizden geleni esirgemeyiniz; sonradan piman
olmazsnz." Bunlar syledikten sonra askerlerini alp acele yola kt, Thessalia ve Makedonia
zerinden Trakya'ya doru yrd ve dedii gibi acele ediyor, kestirmeden gidiyordu. Bizans'a geldi,
ama askerlerinin epeycesini yolda brakmt, ounu Trakyallar krmlard, ounu da alk ve
yorgunluk krmt. Geri kalanlar Bizans'tan Asya'ya geirdi. Artabazos'un geri ekilii byle oldu.
Mykale Sava
90. Persler Plataia'da yenildikleri ayn gn, onia'da Mykale'de de yeniliyorlard. Lakedaimonlu
Leotykhidas[424] ile birlikte Delos'a gelmi olan Yunanllar, burada demir zerinde beklerlerken,
Samos'tan haberci olarak Thrasykles olu Lampon, Arkhestradides olu Athenagoras ve Aristagoras
olu Hegesistratos gelmilerdi. Samoslular bunlar Perslerden ve Samos'ta Perslerin adam olarak
bilinen ve bu yzden hor grlen tyranlar Androdamas olu Theomestor'dan gizli olarak
yollamlard. Eliler strategoslarn yanna ktklar zaman, Hegesistratos uzun uzun ve byk bir

incelikle konutu: "oniallarn Perslerden kopmalar iin," diyordu, "sizin yle bir grnmeniz
yeter; barbarlar sizi beklemezler bile." Bekleseler de Yunanllar byle bir ganimeti bir daha ele
geiremezlerdi. Arkadan ortak tanrlarn adlarn anarak, onlar Yunan kanndan olanlar klelikten
kurtarmalar ve barbarlar geri atmalar iin gayrete getirmeye alyordu. Ve bu baar onlara
kendiliinden geliyordu; barbar gemileri denize dayankl deillerdi, asker olarak da Yunanllar
kadar deillerdi. Eer bu nerilerinde bir tuzak sezinliyorlarsa, eliler rehin olarak gemilerinde
kalmaya hazrdlar.
91. Samoslu yabancnn inat stelemeleri arasnda Leotykhidas ondan adn sordu, belki bir uur
denemek istiyordu, belki tanrlarn parma karmt da rasgele sormutu: "Samoslu yabanc," dedi,
"adn nedir?" "Hegesistratos" diye cevap verdi Samoslu. Bunun zerine laf uzatmasna meydan
brakmadan, "Bunu uur sayyorum, Samoslu yabanc,"[425] dedi Leotykhidas. "imdi sen ve burada
bulunan arkadalarn, buradan ayrlmadan nce, Samoslularn bundan sonra canla bala bizden yana
olacaklarna dair ant iiniz."
92. Ve hemen sz brakp ie giriti; Samoslular istenilen garantiyi verdiler, Yunanllarla
karlkl balama antlar itiler. Bu tren tamamlannca yola ktlar, yalnz Hegesistratos kald,
nk adn uurlu sayan Leotykhidas, onun Yunanllarla birlikte yola kmasn istiyordu. Yunanllar
o gn beklediler; ertesi gn kurban kesip iyi talih dileinde bulundular; onia Krfezi'ndeki
Apollonia[426] yurtta Euenios olu Deiphonos, onlarn hesabna kurban falna bakyordu. Babas
Euenios'un bana yle bir ey gelmiti:
93. Bu Apollonia kentinde Gne'e adanm srler vard; gndzleri Lakmon Da'ndan inip
Apollonia topraklarndan getikten sonra Orikos liman yannda denize dklen rmak boyunca
otlarlard; geceleri en zengin ve en soylu kiiler arasndan bir yl iin seilmi olan yurttalar
bekilik ederlerdi. Zira Apolloniallar, bir orakle inanarak, bu srlere sonsuz sayg besliyorlard;
kentin biraz uzanda bir maarada kalyorlard ve yurttalar arasndan seilmi olan Euenios da
onlar bekliyordu. Bir gece nbette uyuyakald, maaraya kurtlar daldlar, altm kadar koyun
paraladlar. Felaketin farkna vard zaman enesini tuttu, kimseye bir ey sylemedi; niyeti,
eksilenlerin yerine bakalarn koymakt. Ama Apolloniallardan durumu saklayamad; onu
yargladlar ve akgzln uyutmak zere grmekten yoksun brakmaya karar verdiler. Ve
Euenios'un gzleri oyuldu; ama hemen arkasndan srleri eskisi kadar yavrulamamaya, topraklar
eskisi kadar iyi rn vermemeye balad. (Balarna gelen felaketin nedenini anlamak zere
bavurmu olduklar) Dodona ve Delphoi oraklleri, kutsal sry bekleyen Euenios'un gzlerini
haksz yere kr ettiklerini, nk kurtlar imdi danm olduklar tanrlarn gnderdiklerini
bildirdiler ve Euenios'a kendi syleyecei bir karlk denip gnl alnmadka, tanrlar cn
srdrmekten vazgemeyeceklerdi ve Euenios bu kefareti aldktan sonra, tanrlarn kendileri de ona
pek ok kimse tarafndan pek mutlu saylacak bir armaan vereceklerdi.
94. Apolloniallara verilen orakl buydu; bunlar bunu gizli tuttular ve ii kendi kentlerinin
yurttalarna havale ettiler. Bu yurttalar bu grevi yle yerine getirdiler: Euenios bir srann
zerinde oturuyordu, gidip buldular, yanna oturdular ve bir sre undan bundan konutuktan sonra,

sz bana gelen felakete getirdiler, zntlerini bildirdiler; aktrmadan laf buraya getirdikten
sonra, eer Apolloniallar kendisine yaptklarna karlk bir ey vermek isterlerse, onun ne gibi bir
ey isteyeceini sordular. Onun oraklden haberi olmad iin, filan tarlalar burada Apollonia
topraklarnn en gzellerine sahip olan iki yurttan adlarn sylyordu ve ayrca, kendince kentin
en gzel evi olan filanca ev verilirse, bunlara sahip olmann kendisine yaplanlar unutturacan ve
bunlar yeterli bir karlk sayacan syledi. O bunlar syler sylemez, iki yanna oturmu olan
yurttalar hemen laf kaparak ona yle cevap verdiler: "Pekl Euenios, Apolloniallar seni
gzlerinden etmek suretiyle iledikleri suun karl olarak bu istediklerini sana veriyorlar;
orakllerin emri budur." Durumu kavrayan Euenios kzd, kendisine oyun oynandn anlad;
Apolloniallar istedii yerleri hemen satn aldlar ve kendisine teslim ettiler. Hemen arkasndan
kendisine gaipten haber verme yetenei baland ve ne kavutu.
95. Bu Euenios'un olu Deiphonos, Korinthoslular tarafndan Yunan ordusuna getirilmi ve orada
khinlik yapmaya balamt. Ama gerekte Euenios'un olu deildi, onun adn ald, bu ad sayesinde
Yunanistan'da tannd diyenleri de duymuumdur.
96. Yunanllar fallar iyi ktktan sonra Delos'dan ayrlp Samos'a doru yola koyuldular. Samos
kylarnda Kalamoi denilen yere varnca, burada bulunan Here tapnann karsnda demir attlar
ve sava iin hazrlklara baladlar; bu arada bunlarn kendi zerlerine gelmekte olduklarn haber
alan Persler demir kaldrmlar ve balarndan savm olduklar Fenikeliler dnda, hepsi anakaraya
doru gitmilerdi. Zira daha nce bir sava meclisi kurmular ve kendilerini yeteri kadar gl
grmedikleri iin savaa girmemeye karar vermilerdi; bunun iin Mykale'de beklemekte olan kara
ordusunun yanna snmak zere anakaraya doru ekiliyorlard; Kserkses geri kalan birliklerden
altm bin kii ayrm, onia'y koruma grevi vermi, bana da boy bos ve gzellikten yana Persler
arasnda birinci olan Tigranes'i koymutu. Donanma eflerinin yanna snmak istedikleri ordu ite
buydu, orada gemileri karaya ekecekler ve evresini, hem gemileri, hem de kendilerini korumaya
elverili bir tabya ile evireceklerdi.
97. Bu karar almlar ve yelken amlard. Eumenidler[427] tapna yanna gelince, ki Mykale'de
Skolopoeis ve Gaison rma ynndedir burada Pasikles olu Philistos'un, Kodros olu Neileus'un
beraberinde gelip Miletos'u kurduu zaman yapm olduu Eleusis Demeteri tapna ykselir ite
diyordum, buraya gelince gemilerini karaya ektiler, yemi aalarn kestiler, salamca aklm
kazklarla evrili ta ve aatan yaplma bir duvarn arkasna ekildiler. Btn bu hazrlklar bir
kuatmay gz nnde tutarak yapyorlard. [Bir de zaferi, nk ikisini de hesap ediyorlard.]
98. Yunanllar, barbarlarn anakaraya doru ekilmi olduklarn renince, bunlar ellerinden
karm olduklarn dnerek zldler; nce ne yapacaklarn bilemediler, dnp gitsinler mi,
yoksa Hellespontos'a kadar uzansnlar myd? Sonunda bu iki projeyi de braktlar ve Asya karas
zerine yelken amaya karar verdiler. Sava olacakm gibi hazrlandlar, karaya asker boaltmak
iin merdivenler yaptlar ve gerekli btn eyleri edindiler; Mykale'ye doru yola ktlar. Denize
alp zerlerine gelen bir tek gemiye rastlamadan dman kampa yaklatlar; gemiler karada salam

bir duvarn arkasndaydlar ve kumsal zerine kalabalk birlikler sralanmt. Bunun zerine
Leotykhidas, kadrgasyla olabildii kadar karaya yaklat ve ky boyunca giderek, oniallara bir
avuu bartarak unlar syletti: "oniallar, iinizde kim sesimi duyabiliyorsa szlerime iyi kulak
versin; Persler zaten dilimi anlamazlar. Savaa baladmz zaman nce zgrl, sonra da
parolamz olan Here'yi dnnz. Bu dediklerimi duyanlar duymayanlara sylesinler."
[Themistokles'in Artemision'da yapm olduu bildiri gibi; bu da ayn nedenlerle aklanabilir: Ya
barbarlar bu szleri anlamayacaklar, belki oniallar Yunanllardan yana kacaklar ya da barbarlar
ne dediini renecekler ve oniallara gvenemeyeceklerdi.]
99. Leotykhidas'n bu szlerinden sonra Yunanllar gemilerini kyya yanatrdlar ve sava
dzeninde saf tuttular. Yunanllarn savaa hazrlandklarn grm ve oniallara sylediklerini
duymu olan Persler, nce Yunanllardan yana kmalarndan korktuklar Samoslulardan baladlar,
bunlarn silahlarn ellerinden aldlar. nk bunlar barbar gemilerinin getirdii Atinal tutsaklar ki
bunlar Attika'da kalmlar ve Kserkses askerlerinin eline dmlerdi kurtarmlar ve ellerine
yolluk da vererek Atina'ya geri gndermilerdi; be yz Kserkses dmanna zgrlk salam
olmak elbette kuku uyandrmaya yeterdi. Bundan sonra, "Buralar kimse sizin kadar bilmez," deyip
Miletoslular da Mykale tepelerine alan yollar korumak bahanesiyle savdlar; gerekte istedikleri
bunlar kamptan uzaklatrmakt. Ellerine frsat geerse ihanet edeceklerinden kukulandklar
oniallara kar Persler ite bu tedbirleri almlard. Bu arada tabya kurmak zere kendileri de
kalkanlarn topluyorlard.
100. Hazrlklarn bitiren Yunanllar, barbarlarn zerine atldlar. Tam saldrya geerlerken
btn kampta bir sylenti yayld, ayn anda deniz kysnda bir kerux asas buldular, kyya vurup
burada kesilen dalgalar getirip kumlar zerine brakmt[428]. Yaylan sylentiye gre, Yunanllar
Boiotia'da savamlar ve Mardonios ordusunu yenmilerdi. Gerekte olaylara bir kez tanrlar yn
vermeye baladlar m, onlarn ie karm olduklarn gsteren birok belirti ortaya kar, bu sefer
de yle olmutur. Mykale'deki yakn zaferden birka saat nce, Plataia zaferi kazanlmtr ve bu
haber ayn gn iinde Asya kylarnda saf tutmu olan Yunanllara ulam, orduya yeni bir gven ve
tehlikeyi kmseme duygusu getirmiti.
101. Ve ite bu gnn ikinci rastlants: ki sava da Eleusis tanras Demeter'in tapnaklar
yaknnda olmutur. Plataia'da, daha nce dediim gibi, atma Demeter tapnann hemen yannda
olmutur, Mykale'de de yle oluyordu. Ayrca Pausanias Yunanllarnn Plataia'da dman yendikleri
haberi Mykale'ye geldii zaman, bu olay artk olmu bitmiti. Zira Plataia sava sabah erken
verilmiti, Mykale sava ise leden sonradr. Ve bu iki zaferin ayn ayn ayn gnne rastlad,
daha sonra bu olaylar inceden inceye aratrld vakit kesin olarak anlalmtr. Bu haberi almadan
nce Mykale'deki Yunanllar, kendilerinden ok Yunanistan' dnerek titriyorlard; Mardonios'un
nnde eilecek diye korkuyorlard. Ama vaktaki bu sylenti kampn zerinden geti, dmann
zerine yeni bir gle ve taze yrekle atldlar. Bylece Yunanllar ve barbarlar, adalarn ve
Hellespontos'un yazglarnn bu savaa bal olduunu bilerek kavgaya atlyorlard.
102. Atinallar ve onlara bitiik olan brleri, sava cephesinin hemen hemen yars, dmana

kar alak ve dz bir kumsalda yryorlard, oysa Lakedaimonlularn ve onlarn yannda saf tutmu
olan mttefiklerin tuttuklar yol, bir sel yatann oyduu bayrdan geiyordu. Lakedaimonlular
bylece, barbar kampna arkadan sarkmak zere yrrlerken, br kanadn savalar dmana
yanamlard. Kalkanlardan kurulmu olan engel ayakta kald srece Persler dayandlar ve
Atinallar hibir ilerleme gsteremediler. Ama Atina birlikleri ve onlarn yannda yer alm olan
mttefikleri, zafer onurunu kendileri kazanmak, Lakedaimonlulara kaptrmamak iin, btn saf
boyunca birbirlerini daha zorlu savamaya kkrttklar zaman i deiti. Kalkanlar devirdiler,
elbirliiyle ileri atlp Perslerin zerine dtler. Onlar saldry karladlar ve bir sre dayandlar
da, ama sonunda tabyalarna doru kamaya baladlar. Atinallar, Korinthoslular, Sikyonlular ve
Troizenliler (bu kanatta bulunan askerler bunlard) pelerini brakmadlar ve onlarla beraber kalenin
ierisine daldlar; duvarlar aldktan sonra barbarlar direnmeyi kestiler; Perslerden gayrs kamaya
baladlar. Bunlar birka avu kaldklar halde, art arda siperlerine giren Yunanllara kar
savayorlard. Pers eflerinden ikisi kap kurtulmu, ikisi lmt. Artayntes ve thamitres, iki
amiral kam, Mardontes ve kara birlikleri generali Tigranes silah elde lmlerdi.
103. Lakedaimonlular ve brleri geldikleri zaman, Persler hl dvyorlard, bunlarn gelii
son yumruu indirmi oldu. Yunanllardan da den oktu, en ok da Sikyonlular ve bu arada efleri
Perilaos. Med kampnda bulunan ve silahlar ellerinden alnm olan Samoslular, durumun batan
beri saldranlardan yana gelitiini grnce[429], Yunanllarn baarsn abuklatrmak iin
ellerinden geleni yaptlar ve onlarn verdikleri rnee uyan br oniallar da Perslerin yanndan
ayrlp barbarlarn zerine atldlar.
104. Miletoslular Perslerden da geitlerini tutmak, geri ekilme yolunu gven altna almak ve
savan, gerekten de olduu gibi, tersine dnmesi halinde, snmay dndkleri Mykale Da'nn
tepelerinde onlara yol gstermek emrini almlard. Perslerin Miletoslulara bu grevi vermeleri, hem
bu ii salama almak, hem de onlarn kampta kalp kendilerine kar dnmeleri tehlikesini
uzaklatrmak iindi. Ama Miletoslular kendilerine verilen grevin tam tersini yaptlar; kaanlara
dman ynne kan yolu gsterdiler, sonunda onlar da btn gleriyle yklenip Perslere satr
attlar. Bylece onia ikinci kez olmak zere Pers boyunduruunu atyordu.
105. Bu savata Yunanllar arasnda en ok Atinallar, onlarn arasnda da pankras greisi
olarak yetimi olan Euthoinos olu Hermolykos yararlk gstermilerdir. Bu Hermolykos daha sonra
Atina ve Karystos arasnda kan bir savata, Karystos topranda, Kyrnos'daki bir arpma
srasnda lm ve Geraistos adl yksek burunda gmlmtr. Atinallardan sonra Korinthoslular,
Sikyonlular ve Troizenliler kendilerini gstermilerdir.
106. Yunanllar gerek savata, gerek kaarlarken, dmann en byk blmn krdktan sonra,
nce gemilerin iinde ne varsa hepsini deniz kysna tadlar, sonra gemileri de, siperleri de atee
verip yaktlar; pek deerli ganimetler elde etmilerdi; gemileri ve siperleri atee verdikten sonra
denize aldlar. Samos'a varnca Yunanllar on uluslarn toptan g ettirmek, kendi ellerinde
bulunan Yunan dnyasnda yerleecekleri yeni bir yer gstermek ve onia'y barbarlara brakmak
konusunu atlar; zira onia nnde srgit nbet tutmann olana olmadn biliyorlard ve nbet

tutmadka da oniallarn Perslerin yapacaklar kar saldrdan kurtulmalar midi yoktu.

Peloponezli efler, soruyu yle zmlemeyi nerdiler: Medlerin tarafn tutmu olan Yunanllar,
ellerindeki ky kentlerinden kovmak ve yurtluk olarak oniallara vermek; ama Atinallar, onia'nn
boaltlmas dncesini ve Peloponezlilerin kendi z kolonilerine kar byle davranmak
istemelerini ok kt karladlar; bu dayatma karsnda Peloponezliler ayak diremediler. Bu
koullar altnda Samos, Khios, Lesbos ve Yunan safnda bulunan br adalarn birlie alnmasna ve
bu antlamann Yunan davasna kopmaz balarla bal olduklarna dair iecekleri antlarla
pekitirilmesine karar verdiler. Ve bu salamalar alndktan sonra, Yunanllar gemikprleri ykmak
zere yola koyuldular, zira onlarn hl iki yakay birbirine balamakta olduunu sanyorlard.
107. Ve Hellespontos'a doru yola ktlar. Savata kap cann kurtarabilmi ve Mykale Da'nn
tepesine toplanm olan bir avu barbara gelince, bunlar Sardes yolunu tutmulard. Oraya vardklar
zaman, Dareios'un olu Masistes yolda bu felaket habercilerini grd; general Artayntes'e svp
saymaya, azna geleni sylemeye balad, birok sz arasnda ordusunu ynetemedii ve kraln
geleceini tehlikeye att iin, en ar ikenceleri hak etmi olduunu ve bir kadndan farksz
olduunu syledi. Persler arasnda kadndan farksz saylmak en byk hakarettir. Bu szler
karsnda fkeden deliye dnen general, Masistes'i ikiye bimek iin palasna davrand. Ama onun
atlmak zere olduunu gren ve bu srada tam Artayntes'in arkasnda durmakta olan birisi,
Halikarnassoslu Praxilaos olu Kseinagoras, generali belinden kavrad gibi yere vurdu ve
Masistes'in koruma askerleri bir anda efendilerinin evresini kuattlar. Kseinagoras, byle
davranmakla yalnz Masistes'ten deil, kardeini kurtarm olduu iin Kserkses'den de bir eyler
umuyordu; Byk Kral, onu bu hizmetinden tr btn Kilikia'ya vali olarak gnderdi. Yenilenlerin
Sardes'e kadar gelilerinde yazlmaya deer baka bir ey olmad. Kral henz Sardes'deydi; denizde
uram olduu bozgun, apar topar geri ekilii, Atina'dan dn imdiden uzaklarda kalmt.
Pers Saraynda Entrikalar
108. Sardes'deydi ve Masistes'in orada bulunan kars iin yanp tutuuyordu. Ama gnderdii
haberler hep etkisiz kalmt, kardeinin hatrn sayd iin zora da bavuramyordu. (Kadn da buna
gveniyordu zaten, kendisine kar zor kullanlmayacan biliyordu.) Elinden baka bir ey gelmeyen
Kserkses, Masistes'in bu kadndan olma kzn kendi olu Dareios ile evlendirdi, byle bir ba
kurmakla kadn daha kolay elde edebileceini sanyordu. Sz kesme trenleri yapldktan sonra
Susa'ya dnd. Dareios ile gen karlarn kendi sarayna ald ve Masistes'in karsn ve ona kar
duyduu ar istei unuttu, onun yerine Masistes'in kz, Dareios'un kars Artaynte'yi koydu ve bu kez
muradna erdi.
109. Zamanla bunlarn hepsi meydana kmtr, baknz nasl: Kserkses'e kars Amestris geni bir
manto rmt, canl renkleri gzler iin tadna doyum olmaz bir eydi; mantoyu kocasna verdi.
Houna gitti, onu giyip Artaynte'ye gitti; o gn mantodan honut kald kadar metresinden de honut
kalmt. Karlk olarak, "Dile benden ne dilersin," dedi; isteini emir sayacakt. Bu kadn yznden
btn kral hanedannn zerine bir felaket kmesi gerekiyordu. "Ne istersem isteyeyim," dedi
Kserkses'e, "sahiden verecek misin?" O da onun bambaka bir ey isteyeceini sandndan veririm

diye ant iti. Bu anttan cesaret alan kadn, srtndaki mantoyu istedi. Kserkses, vazgeirmek iin
elinden geleni yapt, Amestris zaten kukulanyordu, imdi bu kuku dorulanm olacakt; kentler
verdi, altndan tepeler verdi, ordu verdi (tam Pers'lere yakr bir ey, byle ordu vermek). Kadn
hibirini istemedi; sonunda mantoyu vermek zorunda kald. Byle bir armaanla burnu byyen kadn,
srtna geirip kurum satmaya balad.
110. Amestris haber ald; ne olduunu anlamt; ama kadna kzmad; suu anasna buluyor, "Bu
dolaplar hep onun bann altndan kyor," diyordu; Masistes'in karsn ldrtmek iin frsat
kollamaya balamt. Kocas Kserkses'in kral leni vereceini gn bekledi. (Bu len ylda bir kez
hkmdarn doum gnn kutlamak zere verilirdi; Persler buna "tykta" derler ki, Yunanca'ya
"olaanst len" diye evrilebilir; bir tek bugn kral bana kokular srnr ve Persler armaanlar
datrd.) te Amestris, bugn bekledi ve Kserkses'den Masistes'in karsn kendisine teslim
etmesini istedi. Kserkses, kardeinin karsn onun eline teslim etmeye raz olmad, bunu ok ac ve
haksz buluyordu, stelik kadncazn bu ite bir suu da yoktu zira bu istein anlamn kavramt.
111. Ama kadn isteinden dnmyordu, sonunda gelenee boyun emek zorunluluu karsnda
zira gelenek, kral leni baladktan sonra bir dilei geri evirmeye izin vermiyordu ve hi
istemeyerek, kurbann kendisine teslim etmelerine izin verdiini belirten bir hareket yapt; ona
istediini yapmasna izin verdi ve kardeini artt: "Masistes," dedi, "sen Dareios'un olusun; sen
benim kardeimsin; sen hepsinden nce yiit bir adamsn. mdi, atnn altnda yaayan karn boa,
ben sana onun yerine kendi kzm vereceim; al onu sarayna gtr ve bugn sahip olduun kadna
gelince onu da bandan at, nk bu evlilik benim houma gitmiyor." Masistes ard, yle cevap
verdi: "Efendimiz, ne kadar yararsz eyler sylyorsun! Bana imdi delikanllk ana ulam
oullar, birini senin kendi oluna kar olarak setiin kzlar vermi olan, stelik tam benim gnlmn
kadn, sen imdi bunu atp senin kznla m evlenmemi istiyorsun? Byk Kral, phesiz beni kzna
layk grmekle bana onur veriyorsun, ama ben ne onu yapabilirim, ne brn. Sana gelince, iradeni
bana zorla kabul ettirmeye alma. Kzn iin de benden daha aa olmayan baka birisini se; beni
de brak, kendi karmla yaayaym." Masistes'in cevab byle oldu; Kserkses fkelendi ve yle dedi:
"Bundan Masistes kazancn u oluyor, bir kez kzm artk alamazsn; ama karn da uzun sre evinde
kalmayacak. Bu da sana verileni kabul etmeyi retecek!" Bu szler zerine Masistes u ksa cevab
vererek ekildi: "Efendimiz henz canm almadn."
112. Kserkses kardei ile konutuu srada Amestris, Masistes'in karsn yakalayp paralamalar
iin Kserkses'in koruma askerlerini getirtmiti: Memelerini, burnunu, kulaklarn, dudaklarn, dilini
kestirip kpeklere att, tannmaz bir halde evine geri gnderdi.
113. Masistes'in henz bir eyden haberi yoktu, ama iinde bir tatszlk duyuyordu; sarayna kotu;
kars canavar paralam gibiydi, hemen ocuklaryla toplanp konutu ve Baktra'ya doru yola kt,
oullarn ve adamlarndan bir bln de yanna almt. Bu eyaleti ayaklandracak, krala elinden
gelen ktl yapacakt. Ve sanrm yapard da, eer Baktrianlarn ve Saka'larn oraya varabilmi
olsayd; zira Baktrian'da ok tutuluyordu, orann satrapyd. Ama Kserkses haber ald, peine bir ordu
sald, yolda yetiip kendisini, oullarn ve yanndakileri ldrdler.

Sestos Olay
114. te byle oldu Kserkses'in aklar ve Masistes'in lm. Mykale'den Hellespontos'a doru
yola kan Yunanllar ters rzgrlar yznden, nce Lekton'da demir zerinde beklemek zorunda
kaldlar; sonra Abydos'a geldiler ve kprleri yerinde bulamadlar, ki uzun yolculuklarnn en
nemsiz nedeni bu deildi kprler yklmt. Leotykhidas ve Peloponezliler Yunanistan'a doru
yelken amak dncesindeydiler; ama Atinallar ve strategoslar Ksanthippos kalmak ve
Khersonesos'a saldrmak istiyorlard. Peloponezliler dnp gittiler; Atinallar Abydos'dan kalkp
Khersonesos'u getiler ve Sestos'u ablukaya aldlar.
115. Sestos, blgede kalesi en salam olan kentti; Yunanllarn Hellespontos'ta grndkleri
haberi geldii zaman, evrede oturanlarn ou kendisini oraya att ve kprlerin yapmnda
kullanlan materyali tatm olan Pers Oiobazos da Kardia kentinden gelip buraya kapand. Garnizon,
yerli Aiollarla Perslerden ve mttefiklerinden toplanm nemli birliklerden oluuyordu.
116. Blgenin banda Kserkses'in valisi Pers Artayktes bulunuyordu. Kendini beenmi, kyc bir
adamd, kral bile Atina'ya kar yrd srada aldatmaktan ekinmemi, Elaius'da phikles olu
Protesilaos hazinesini almt[430]. Khersonesos'daki Elaius'da, belli bir yerde bir Protesilaos
trbesi vardr; iinde ok deerli eyler bulunur, altn, gm ve bronz kupalar, kumalar ve
Artayktes'in kraln izniyle yama ettii baka sunular. yle dolaba koymutu Kserkses'i:
"Efendimiz," demiti ona, "burada senin lkene kar sefere girmi olduu iin cezasn canyla
demi olan bir Yunanlnn konutu var. Bu evi bana ver, ta ki gelecekte kimse senin topraklarna gz
dikemesin." Kserkses bu sze kolay kanmt, nk [birisinin konutu var] derken kafasndan neyin
getiini bilmiyordu. Protesilaos'un Byk Kral'n topraklarna kar sefer amas da uydu: Persler
Asya'y kendilerinin sayarlar ve krallarnn babadan oula kalan mlk olarak tutarlar. Bu krallara
layk armaan aldktan sonra hazineyi Elaius'dan Sestos'a tatm, kutsal topra ekip iletmi ve
Elaius'a her gidiinde trbeye kadn gtrp saygszlk etmiti. Atinallarn ablukas onu kuatmaya
kar hazrlksz yakalamt, Yunanllarn karaya asker dkebilecekleri hi aklna gelmemiti;
Yunanllar hemen hemen hibir eyden kukulanmayan bir adamn zerine dyorlard.
117. Sonbaharn sonu gelmiti, Yunanllar hl kuatmay srdryorlard; yurtlarndan uzak
dm olan birliklerde honutsuzluk balamt, kentin alnaca yoktu; eflere bavurup geri dnmek
istediklerini bildirdiler; olmaz cevab aldlar, kale dmedike ya da Atina Halk Meclisi'nden dn
emri gelmedike dnemezlerdi. Askerler de aln yazsna boyun ediler.
118. Kuatmaya alnm olanlarda alk son kerteye dayanmt, yatak kaylarn bile kaynatp
yemilerdi. Ama bu yiyecek de tkendi. Bir gece Persler, Artayktes ve Oiobazos da beraber, dman
nbetilerinin seyrek olduu bir yerden, kentin gerilerinde duvardan ap gizlice katlar. Sabah
olunca Khersonesoslular kulelerin tepesinden Atinallara durumu bildirdiler ve kaplar atlar;
Atinallarn byk blm Perslerin peine dt, geri kalan kente girdi.
119. Oiobazos Trakya'ya savumutu; Apsinth Thraklar onu yakaladlar ve ulusal treleri

gereince, yerli bir tanr olan Pleistoros'a kurban olmak zere kafasn kestiler. Yanndakileri baka
trl ldrdler. Sestos'dan en son ayrlm olan Artayktes grubuna gelince, bunlar da Aigos
Potamos'un az yukarsnda yakalandlar ve epeyce de dayandlar; askerlerin bir blm ld;
brleri yakalandlar. Yunanllar tutsaklar baladlar, Sestos'a gtrdler; zincire vurulmu olan
Artayktes ve olu da bunlar arasndayd.
120. Khersonesos'da anlatlr, bunlarn banda nbetilerden biri, tuzlu balk piirirken bir
mucizeye tank olmu: Balklar tavann iinde, sanki yeni tutulmu taze balklarm gibi kml kml
oynamaya, hoplayp zplamaya balamlar. Nbetiler ocan bana toplanmlar, akn akn
bakyorlarm; mucizeyi gren Artayktes, ay arm ve unlar sylemi: "Atinal yabanc, bu
mucize seni korkutmasn; bu senin iin deil, benim iin oldu; nk Elaiuslu Protesilaos, lm ve
mumyalanm olduu halde, kendisine fenal dokunan adam tanrlar sayesinde cezasz
brakmadn gstermek istiyor. imdi ben de kurtulmalk olarak sunak tana unlar koymaya
hazrm: Tapnandan alm olduum hazineye karlk bu tanrya yz talant vereceim ve kendi
canm ve olumun cann satn almak iin de Atinallara iki yz talant deyeceim." Bu szler,
Strategos Ksanthippos'u yumuatamad; zira Protesilaos'un cn almak isteyen Elaiuslular, herifi
ldrmesi iin yalvaryorlard; strategos da yle dnyordu zaten. Deniz kysna gtrdler,
Kserkses'in gemikpry kurduu yere kimilerine gre Madytos kentinin zerindeki tepeye orada
armha gerdiler ve olunun talanarak ldrln oradan seyretti.
121. Adalet yerini buldu ve Yunanllar yurtlarna doru yola ktlar; aldklar zengin ganimetler
arasnda gemikprleri balayan halatlar da bulunuyordu, bunlar tapnaklarna asmak zere
gtryorlard. O yl baka bir ey olmad.
122. Yunanllarn armha germi olduklar Artayktes, Artambares'in torunlarndand ki, Persleri
Kyros'a u anlamda bir dileke sunmak iin kandrm olan adam budur: "Mademki," diyorlard,
"Zeus, Astyages'i devirip egemenlii Perslere ve insanlar arasnda da sana, Kyros'a balad;
mademki elimizdeki toprak ksr ve talk, o halde yurdumuzu deitirelim, gidip daha bereketli
topraklar zerinde yerleelim. evremizde byle ok yer var, daha uzaklarda da byle yerler var,
onlardan birini alalm, varlmz arttka szmz de daha geerli olur; bir kralulus iin bylesi
yakr; bunu bugn birok insan ve btn Asya buyruumuz altndayken yaparsak yaparz, byle
gzel bir frsat bir daha ne zaman elimize geebilir?" Kyros bunlar dinledi, pek umursamadan,
onlara bildikleri gibi yapmalarn syledi; ama onlarn isteklerine olur derken, kendilerini artk
hkmeden deil, hkmolunan kiiler durumuna altrmalarn tledi. "Zira," dedi onlara, "sert
olmayan toprak, enerjiden yoksun insanlar dourur. Bir topraktan hem iyi rn, hem deerli sava
yetiemez." Persler bu sz kabul etmiler ve yanndan bambaka duygularla ayrlmlard; Kyros
onlar bu dnceden kurtarmt ve onlar da ovalara ekin ekip klelik bimektense, ksr bir toprak
zerinde imparatorluk sahibi olmay ye bulmulardr[431].
SON

Herodotos'ta ller
UZUNLUK LLER
Stad, Stadion : 600 Yunan aya, Atina stad 177,6 metre
Ayak : 0,296 metre
Dirsek : Bir buuk ayak 0,444 metre
Kula : Alt ayak ya da drt dirsek 1,776 metre
Plethron : Yz ayak 29,6 metre
Parmak : Ayan on altda biri 0,0185 metre
Palma : Drt palma bir ayak, alt palma bir dirsek.
Kitap I. blm 60'daki kadnn boyu drt dirsekten parmak eksik, 1,72 metre olur.
Skenes Msr lsdr (Kitap II), altm stada eittir, yani bir skenes 10 kilometre ve 656
metredir.
Parasang ran lsdr, otuz stad, yani 5 kilometre ve 328 metredir.
HACM LLER
Katule : 0,27 litre
Amphora : 19,44 litre
Kroisos'un Delphoi'ye armaan ettii krateros (Kitap I. blm 51) 600 amphora alyordu, demek ki
116,64 hektolitre.
KATI MADDELER N
Khoinix : 1,08 litre
Medimnos : 51,84 litre
Kserkses'in ordusunu beslemek iin gnde 110.340 medimnos, yani 57.200,25 hektolitre buday
harcanyordu.
AIRLIK LLER VE PARA
Yunanllar talant (talanton) ve mana kullanyorlard, ama her yerde bir deildi.
Talant : Atina'da Solon'dan sonra alverite 36,39 kilogramd. Para ile ilgili maden arl olarak
25, 92 kilogram hesap ediliyordu.

Mana: Talantn altmta biridir.

CORAFYA TERM OLARAK CHETLER
Boreas rzgr kuzey
Notos gney
Euros dou
Zephyros bat
Ayrca bizim gibi gndousu, gnbats deyimlerini de kullanrlard.

SOY ZELGELER

AAKD'LER

ANADOLU
LYDA KRALLARI

SKYTH

Sparta Krallar
a) Eurypontid'ler

b) Leonidas kolu

Salamis Krallar

KRAL SOYLARI

RAN

YUNANSTAN
Alkmaionid'ler

KRONOLOJ
Msr

Babil

Kk Asya ve Lydia

Media

Menes, bilinen ilk Msr kral,

Aa
ve
Yukar
Msr'
birletirip,
Memphis'i bakent yapmtr.
4.
Slle:
2600-2480.
Kheops, Khephren, Mykerinos,
Asykhis.
6.
Slle:
2350-2200.
Nitokris.
7-10. Slle: 2200-2052
11. Slle: 2000
12. Slle: 1778'e kadar.
Sesostris, Moiris.
Amasis I., 1570-1545
Hyksos'u devirip baa geiyor.
Rhampsinitos (Ramses II.)
1301-1234
1225:
Deniz
kavimleri
saldrs.
23.24. Slle: Sonu 712
Ethiopia kral 715-663
25. Slle: 715-663
Sabakos.
Psammetikhos I., 663-609
Naukratis'in kuruluu.
609-593 Kral Nekho, Fenikeli
denizcilere Afrika'nn evresini
dolatryor.
Psammetikhos II., 594-558
Apries 588-569
Amasis 569-525
Psammetikhos III., 525

1160: Thrak,
Thyn,
Bithyn,
Phryg ve
Mys
kabileleri
Hitit
lkesine
saldryorlar.
Semiramis
(Samarumat)
810-772
Sanherib 705681
Sandanapal
(Assurbanipal)
668-626
Labynetos
(Nabunaid) 556539

Kk Asya'ya ilk Grek gleri.

Skyth'ler, Bat Trkistan'dan Gney Rusya'ya gelip,
buradaki Kimmer'leri kovuyorlar, Kimmer'ler Kk
Asya'ya geiyorlar.
689-652 Gyges
652-610 Ardys
610-605 Sadyattes
605-560 Alyattes
560-546 Kroisos
546 Kyros, Lydia krallna son veriyor.

715
Deiokes
675-653
Phraortes
625-585
Kyaksares
585-550
Astyages

Dareios Dneminin Balca Olaylar

522 Babil ayaklanmas.
521 Media ayaklanmas.
Babil'de ikinci ayaklanma.
Otanes, Lydia'ya giriyor.
519 Msr yeniden ele geiriliyor.
Byk yollarn almas.
518 Ynetimde reform. mparatorluun yirmi satrapla blnmesi.
Dzenli ve srekli ordu kurulmas.
Vergi ilerinin dzene konulmas, Dareikos ad ile tedavl mecburi yeni bir altn para
baslmas.
518513 Trakya ve Makedonia'nn ky kesimlerini ve adalarn bir blmn egemenlii
altna alyor.
513512 Skyth seferi.
Bosphoros (stanbul Boaz) zerine ilk gemi kpr.
500494 onia ayaklanmas.
498 oniallar Sardes'e giriyorlar.
494 Lade sava.
Miletos'un ykl.
onia ayaklanmasnn bastrl.
493 Makedonia kral Alexandros I., Perslerle birlik oluyor.
492 Mardonios'un Trakya seferi.
Athos'da Pers donanmasnn kayb.
490 Artaphrenes ve Datis, Atina'ya kar duruma geiyorlar.
Marathon.

Kserkes Dneminin Balca Olaylar

485 Msr'n yeniden aln.
482 Atina, Themistokles ynetiminde donanma yapmna giriiyor.
480 Kserkses'in Yunanistan seferi.
Hellespontos (anakkale Boaz) zerinde gemi kpr.
Athos (Aynaroz Yarmadas) kanal.
Thermopyl.
Artemision deniz sava.
Salamis deniz sava.
Masistes ayaklanmas.
Pers ordusunun byk blm Yunanistan'dan ekilip Asya'ya dnyor.
Pers filosu, Samos'a ekiliyor.
479 Plataia'da Yunan zaferi.
Persler kesin olarak ekiliyorlar.

Mykale sava.
Babil ayaklanmasnn bastrl.

DZN
ABA, Kent. Yunanistan, Phokis blgesi. Apollon tapna ve orakli ile nl. I. 46; VIII. 27, 33,
134.
ABANT'lar, Yunan boylarndan. Euboia. I. 146.
ABARS yks, IV. 36.
ABDERA, Kent. Teos kolonisi. Bat Trakya. Nestos (MestaKarasu) rmann denize dkld
yere yakn. I. 168; VI. 46, 48; VII. 109, 120, 126; VIII. 120.
ABROKOMES, Dareios'un Thermopylai'de len iki olundan biri. VII. 224.
ABRONKOS, VIII. 21.
ABYDOS, Ky kenti. anakkale Boaz Nra (Nagara) Burnu'nda. A. Mfid Mansel'e gre Aydos
V. 117; VI. 26; VII. 33, 34, 37, 43, 44, 45, 95, 147, 174; VIII. 117, 130; IX. 114.
ADEMANTOS, Salamis deniz savanda Korinthoslularn komutan. VII. 137; VIII. 5, 59, 61, 94.
ADKRAN, Libya kral. IV. 159.
ADRASTOS, Argoslu kahraman. Talaos olu. V. 67, 68.
ADRASTOS, Phrygia kral Gordias'n olu. Kroisos'un olu Atys'i ldrr. I. 35, 41, 42, 43, 45.
ADRYATK Denizi, I. 163; IV. 33; V. 9.
ADYRMAKHD'ler, Libya boylarndan. IV. 168.
AEROPOS, Perdikkas'n kardei. Makedonia krallarndan. VIII. 137.
AEROPOS, Makedonia kral soyundan. VIII. 139.
AESKHRON Kabilesi, III. 26.
AGAOS, VI. 127.
AGAMEMNON, Atreus olu, Mykenai kral. I. 67; IV. 103; VII. 159.
AGARSTE, Sikyon kral Kleiesthenes'in kz. VI. 126, 130, 131. Agariste'yi isteyenler VI. 127.
AGASKLES, Halikarnassoslu. I. 144.
AGATHOERGOS'lar, I. 67.
AGATHYRS'ler, Avrupa'da yaayan Skyth boylarndan. IV. 48, 100, 102, 104, 119, 125.
AGATHYRSOS, Herakles'in olu. IV. 10.

AGBALOS, VII. 98.

AGENOR, Fenikeli. Kadmos'un babas. IV. 147; VII. 91.
AGETOS, VI. 61, 62.
AGGTES, VII. 113.
AGS, VI. 65; VII. 204.
AGLAUROS, Atina kral Kekrops kz. VIII. 53.
AGLOMAKHOS Kulesi, IV. 164.
AGORA, Kent. Gelibolu Yarmadas. VII. 58.
AGRAN'lar, V. 16.
AGRANES, Irmak. Trakya'da Ergene. IV. 90.
AGRGENTUM (Akragas), Kent. Sicilya. VII. 165, 170.
AGRON, Heraklesoullarndan, Sardes kral. I. 7.
AGYLLA, I. 167.
AA, Ky kenti, Yunanistan, Kolkhis blgesi. I. 2; VII. 193, 197.
AAKES, Samos tyran. IV. 138; VI. 13, 14, 22, 25.
AAKES, Samoslu, Polykrates'in babas. II. 182; III. 39, 139; VI. 13, 14.
AAKOS, Zeus'n olu, Aiginallarn kurucu kahraman. V. 80; VIII. 64, 83, 84.
AAKD'ler (Aiakoslar), Aiasoullar. V. 80, 81; VIII. 64, 84.
AAS, V. 66, 89; VI. 35; VIII. 64, 121.
AGA, Peloponez'de on iki on kentinden biri. I. 145.
AGAA, Ege'de on iki Aiol kentinden biri. I. 149.
AGALEOS Tepesi, VIII. 90; not 344'e baknz
AGE, Kent, Makedonia. VII. 123.
AGERA, Peloponez'de on iki on kentinden biri. I. 145.
AGEUS, Oiolikos olu. IV. 149.
AGEUS, Atinal, Pandion olu. I. 173.

AGA Pelasglar, VII. 94.

AGALEUS, V. 68.
AGD'ler, Boy, Yunanistan, Lakonia, IV. 149.
AGKORES, V. 66.
AGLEA, Ada, Yunanistan, Euboia ile Attika arasnda. VI. 107.
AGLA, Ky, Yunanistan, Euboia. VI. 101.
AGNA, Irmak tanr Asopos'un kz. V. 80.
AGNA ve Aiginallar, Ada, Yunanistan. II. 178; III. 59, 131; V. 80, 84, 85, 86, 87; VI. 49, 50.
AGON, Ky kenti, Yunanistan, Peloponez, Akhaia blgesi. I. 145.
AGROESSA, Ege'de on iki Aiol kentinden birisi. I. 149.
AGLES, III. 92.
AGLO, III. 92.
AGOS POTAMOS, (Kei Deresi) Gelibolu Yarmadas, Sestos yrelerinde. IX. 119.
AGYPTOS, Belos olu, Msrllarn atas. II. 43, 182.
ANEA, Kent, Selanik Krfezi Aineion Burnu'nda. VII. 123.
ANESDEMOS, VII. 154, 165.
ANOS, Ky kenti, Trakya, Enez. IV. 90; VII. 58.
ANYRA ve KONYRA, Thasoslularn altn madenleri. VI. 47.
AOL'lar (Aioliallar), I. 6, 26, 28, 141, 149, 150, 157, 171. Asllar: VII. 95. Aiol kentleri: I. 149,
151; VII. 58, 194; VIII. 35. Aiollarn zmir'i kaybedileri: I. 150.
AOLS, V. 123; VII. 176.
AOLOS, VII. 197.
ASANAS, IV. 150.
ASKHNES, VI. 100.
ASKHRAOS, VIII. 11.
ASKHRONA, Blge, Msr. III. 26.

ASKHYLOS, Atinal yazar. II. 156.

ASOPOS, Masalc, II. 134.
ATOLA, Blge, Yunanistan. VI. 127; VIII. 73.
AKANTHOS, Ky kenti, Kuzey Ege. VI. 44; VII. 22, 115, 116, 117, 121, 124.
AKARNAA, Blge, Yunanistan. II. 10; VII. 126.
AKARSULAR, IV. 47, 48, 49, 123. BorysthenesDinyeper, HypanisBug, strosTuna, Tanais
Don, TyrasDinyester. Ayrca not 132'ye baknz.
AKBATANA, Kent, Media, Hamadan. I. 98, 110, 153; III. 64, 92.
AKBATANA, Kent, Suriye. III. 62, 64.
AKERATOS, Delphoi yorumcusu. VIII. 37.
AKES, Irmak, Asya, Horasan. III. 117.
AKHA'lar Akhaios'dan tredii sylenen boy. I. 145; VIII. 47 ve kitabn daha birok yerinde
geer.
AKHAA, Kent ve blge ad. Yunanistan'da ayr iki blge bu ad tar. Birisi Thessalia gneyinde,
Phtiotia'da (Phtiotis): VII. 132, 173, 196, 197, 198. br Peloponez'in kuzey blgesi: V. 72; VII. 94;
VIII. 73; IX. 26.
AKHAOS, Akhalarn atas. Hellenlerin byk atas saylan Hellen'in olu Ksuthos'un olu,
onlarn atas on'un kardeidir. II. 98.
AKHAMENES, Perses'in olu, Akhaimenidlerin atas. III. 75; VII. 11.
AKHAMENES, Perslerin Msr satrap. Dareios'un Atossa'dan olma olu, Kserkses'in kardei.
III. 12; VII. 7, 97, 236, 237.
AKHAMEND'ler, Pers kral hanedan. I. 125, 209; III. 2, 65; IV. 43; V. 32; VII. 62, 117.
AKHANT, Kent, Kuzey Yunanistan. VII. 22.
AKHELOOS, Irmak, Yunanistan, Akarnania. II. 10; VII. 126.
AKHERON, Irmak, Yunanistan. V. 92; VIII. 47. Akheron rma zerindeki ller Orakli V. 92.
AKHLLEON, Kent, Anadolu, anakkale blgesi. V. 94.
AKHLLEUS'un At Meydan, IV. 55, 76.
AKRAPHA, Kent, Yunanistan. VIII. 135.

AKRSOS, Danae'nin babas, Argos kral. VI. 53, 54.

AKROTHOON, Kent, Yunanistan, Athos. VII. 22.
ALABANDA, Kent, Anadolu, Karia, Milas yaknnda Araphisar. VII. 195.
ALABANDA, Kent, Anadolu, Phrygia blgesi. VIII. 136.
ALALA, Kyrnos'da (Korsika) Phokaiallarn (Foa) kurduklar kent. I. 165, 166.
ALARODA'llar, Ulus ad, Asya. III. 94; VII. 79.
ALAZER, Libya kral. IV. 164.
ALEON, Ova blgesi, Anadolu, Kilikia. VI. 95.
ALEUAD'lar, Thessalia kral hanedan. VII. 6, 130, 172; IX. 58.
ALEUAS, VII. 130; IX. 58.
ALEXANDROS, Troya kral Priamos'un olu Paris'in br ad. I. 3; II. 113, 115, 116, 117, 118,
120.
ALEXANDROS, Amyntas olu ve Makedonia kral (495450). V. 1722; VII. 173, 175; VIII. 34,
121, 136, 137, 139, 144; IX. 1, 4, 8, 44, 45, 46.
ALLAT, Araplarn Aphrodite'ye verdikleri ad. I. 31; III. 8.
ALKAOS, Heraklesoullarndan. I. 7.
ALKAOS, Mytileneli ozan. (VIVII. yy.) V. 95.
ALKAMENES, Sparta kral. VII. 204.
ALKEDES, VI. 61.
ALKENOR, I. 82.
ALKETES, VIII. 139.
ALKBADES, VIII. 17.
ALKMAKHOS, VI. 101.
ALKMAON, Megakles olu ve Alkmaionidler. I. 59, 61, 64; V. 62, 66, 70, 71, 90; VI. 115, 121,
123, 125, 127, 130, 131.
ALKMENE, Elektryon ile Anaxo'nun kz, Herakles'in anas. II. 43, 145.
ALKON, VI. 127.

ALOPEKA, Kent, Yunanistan, Attika. V. 63.

ALOS, VII. 173; not 304'e baknz
ALPENOS, Kent, Yunanistan, Lokris blgesi, Thermopylai'nin dousunda. VII. 176, 216, 229.
ALPHEOS, Spartal. VII. 227.
ALPS, Tuna'ya dklen rmaklardan. IV. 49.
ALYATTES, Lydia kral. I. 6, 16, 1822, 25, 26, 47, 73, 74, 92, 93; III. 45; VIII. 35. Antmezar. I.
93.
AMASS, Msr kral, yirmi altnc slale. 565525 yllar arasnda hkm srmtr. Msr'
Yunan ticaretine aan ve zenginletiren firavun olarak bilinir. I. 30, 77; II. 43, 134, 145, 154, 162,
169, 172, 174178, 180182; III. 1, 2, 4, 10, 14, 16, 39, 40, 41, 43, 47, 126.
AMASS, Kyrene zerine yryen Pers ordusunun komutan. IV. 167, 201, 203.
AMATHUS, Kent, Kbrs. V. 105, 108, 114, 115.
AMAZON'lar (Oiorpatalar), IV. 110115, 117.
AMENAS, VIII. 84, 93.
AMENOKLES, VII. 190.
AMESTRS, Otanes'in kz, Kserkses'in kars. VII. 61, 114; IX. 109, 110, 112.
AMANTOS, VI. 127.
AMNAS, VIII. 84, 93.
AMMON, Msr Tanrs. Libya'da Oasis kentinde tapnak ve orakl. I. 46; II. 18, 32, 42; III. 17, 25,
26; IV. 181, 182; Herodotos "Ammonlular Msr ve Ethiopia kolonlarnn karmdr" diyor: II. 42.
AMOMPHARETOS, IX. 5355, 57, 71, 85.
AMORGES, V. 121.
AMPE, Kent, Dicle'nin denize dkld yerde. VI. 20.
AMPELOS Burnu, Yunanistan. VII. 122.
AMPHARAOS, I. 46, 49, 52, 92; III. 91; VIII. 134; not 18'e baknz.
AMPHKAA, Kent, Yunanistan, Phokis blgesi. VIII. 33.
AMPHKRATES, III. 59.

AMPHKTYON, Kahraman. VII. 200.

AMPHKTYON, Dinsel birlik. II. 180; V. 62; VII. 200, 213, 228.
AMPHLOKHOS, Amphiaraos'un olu. III. 91; VII. 91.
AMPHLYTOS, Akarnaial khin. I. 62.
AMPHMNESTOS, VI. 127.
AMPHON, V. 92 b.
AMPHSSA, Kent, Yunanistan. VIII. 32, 36.
AMPHTRYON, Tirnys kral Alkaios'un olu, Alkmene'nin kocas, Herakles'in babas. II. 43, 44,
146; V. 59; VI. 53.
AMPRAKA, Ky kenti, Yunanistan, Akarnaia. VIII. 45, 47; IX. 28, 31.
AMYNTAS, Makedonia kral. (540498) V. 1720, 94; VIII. 136, 139, 140 a; IX. 44.
AMYNTAS, Gygea'nn olu. VIII. 136.
AMYRGA, Skyth kabilesi. VII. 64.
AMYRS, Bilge. VI. 127.
AMYRTAOS, II. 140; III. 15.
ANAGYRUS, Atina demoslarndan. VIII. 93.
ANAKHARSS, IV. 46, 76.
ANAKREON, Teoslu. III. 121; not 109'a baknz.
ANAKTORON, Kent, Yunanistan, Arta Krfezi kysnda. IX. 28, 31.
ANAPHES, VII. 62.
ANAPHLYSTOS Demosu. IV. 99.
ANAUA, Kent, Anadolu, Phrygia blgesi. imdiki Acgl'n ve bunun yanndaki kentin addr. VII.
30.
ANAXANDRDAS, Heraklesoullarndan, Sparta kral. VIII. 131.
ANAXANDRDAS, Heraklesoullarndan, Sparta kral, Leon'un olu, Kleomenes, Dorieus,
Leonidas ve Kleombrotos'un babas. I. 67; III. 148; V. 39, 40, 42, 64; VI. 50, 108; VII. 148, 158, 204,
205; VIII. 71; IX. 10, 64.

ANAXLAOS, Sparta krallarndan. VIII. 131.

ANAXLAOS, Rhegion tyran. (494476) VI. 23; VII. 165, 170.
ANDREAS, VI. 126.
ANDROBULOS, VII. 141.
ANDRODAMAS, VIII. 85; IX. 90.
ANDROKRATES, Kahraman. IX. 25.
ANDROMEDA, Perses'in anas. VII. 61, 150.
ANDROPHAG'lar, Yamyamlar, Skythlerin komular. IV. 18, 100, 102, 106, 119, 125.
ANDROS, Ada, Ege Denizi, Kykladlardan. IV. 33; V. 31; VIII. 66, 108, 111, 112, 121.
ANERSTOS, Sperthies'in babas VII. 134.
ANERSTOS, Sperthies'in olu. VII. 137.
ANGTES, Irmak, Trakya. VII. 113.
ANGROS, Irmak, llyra. IV. 49.
ANKHMOLOS, V. 63.
ANNE ve KIZI, VIII. 65; not 335'e baknz.
ANOPAA, Thermopylai'de keiyolunun getii yer. VII. 216.
ANTAGORAS, Koslu. IX. 76.
ANTANDROS, Pelasg kenti, Anadolu, Troya blgesi. V. 26; VII. 42.
ANTHELA, Kent, Yunanistan, Thermopylai yannda. VII. 176, 200.
ANTHEMUS, Kent, Makedonia. V. 94.
ANTHYLLA, Kent, Msr. II. 97, 98.
ANTDOROS, Lemnos'da. VIII. 11.
ANTKHARES, V. 43.
ANTKYRA, Kent, Yunanistan, Malis blgesi. VII. 198, 213.
ANTOKHOS, IX. 33.
ANTPATROS, VII. 118.

ANTPHEMOS, VII. 153.

ANYSS, Kent, Msr. II. 137, 166.
ANYSS, Msr kral. II. 137, 140.
ANYSOS, VII. 98.
APARYT'ler, Ulus ad, Afganistan. III. 91.
APATURA Bayramlar, I. 147;. not 33'e baknz.
APHETA skelesi. VII. 193, 196; VIII. 4, 6, 7, 8, 11, 12, 14.
APHDNA, VI. 109; IX. 73.
APHRODTE, Tanra. I. 105, 131, 199; II. 41, 112, 181; III. 8; IV. 59, 67; Gksel=Urania I. 105,
131; III. 8; IV. 59; Yabanc II. 112. Kutsal (Msr'da). II. 41.
APHRODSAS, Ada, Libya, Kyrene. IV. 169.
AP, Skythlerde Toprak tanra. IV. 59.
APDANOS, Irmak, Yunanistan, Thessalia. VII. 129.
APS, Msr Tanrs, kz tanr. II. 153; III. 27, 28, 29, 33, 64.
APS, Kent, Libya. II. 18.
APOLLON, Tanr. I. 69, 87, 144; II. 144, 156; IV. 59, 158; VI. 118; VIII. 135 ve baka yerlerde.
steminos Apollon I. 52; V. 59; VIII. 134; Triopion Apollon I. 144. Karneios Apollon VII. 206; VIII.
72; Bayramlar. Ptoos (Ptoon) VIII. 135.
APOLLONA, Kent, Karadeniz bat kysnda. IV. 90, 93.
APOLLONA, Kent, onia Denizi. Bugn Arnavutluk'ta Avlonya ky kenti. IX. 92, 93, 94.
APRES, Msr kral. II. 161, 162, 163, 169, 172; III. 1, 2; IV. 159.
APSNTHA, Blge, Gelibolu, Saros Krfezi kuzeyi. VI. 34, 36, 37; IX. 119.
ARABSTAN, II. 8, 11, 12, 15, 19, 73, 75, 158; III. 9, 107, 109, 113; IV. 39.
ARADOS, VIII. 98.
ARAP Krfezi, II. 11, 102, 158, 159; IV. 39, 42, 43.
ARAP'lar, I. 131, 198; II. 30, 75, 141; III. 4, 7, 8, 9, 88, 91, 97, 107112; VII. 69, 86, 87, 184.
ARAROS, Irmak, Dou Avrupa. IV. 48.

ARAX (Araxes), Irmak, Aras. I. 201, 202, 205, 209, 211, 216; III. 36; IV. 11, 40.
ARDERKKA, Asur ky, Babil yaknnda, Frat kysnda. I. 185.
ARDERKKA, Susa yaknnda durak. VI. 119.
ARDYS, Lydia kral. (652610) I. 15, 16, 18.
ARES, Sava Tanrs. Zeus ve Here'nin olu. II. 59, 63, 83; IV. 59, 62; V. 7; VII. 75, 76, 140; VIII.
77.
ARES Tepesi (Areios Pagos), Atina akropolnde. VIII. 52.
ARGADES, V. 66.
ARGAOS, VIII. 139.
ARGANTHONOS, Tartessos kral. I. 163, 165.
ARGE, Hyperboreli kz. IV. 35.
ARGEA, Lakedaimon kral Aristodemos'un kars. VI. 52.
ARGLOS, Kent, Kuzey Yunanistan. VII. 115.
ARGMPASA, Skyth dilinde Gksel Aphrodite. IV. 59.
ARGOPON, Plataia yaknnda Eleusis Demeteri tapnann bulunduu yer. IX. 57.
ARGPEA'lar, Ural uluslarndan. IV. 23.
ARGS, VI. 65.
ARGO Gemisi, IV. 145, 179; VII. 193.
ARGOS, Kahraman. VI. 75, 78, 80.
ARGOS, Peloponez'in kuzeydou blgesi olan Argolis'in bakenti. I. 1, 5, 82; V. 67; VI. 76, 80, 82,
83; VII. 145, 148, 150, 151, 152; VIII. 137, 138. Argoslular I. 31, 82; III. 131, 134; V. 49, 57, 61, 67,
68, 86, 87, 88, 94, 113; VI. 19, 7578, 83, 84, 92, 127; VII. 148152; VIII. 73; IX. 12, 27, 34, 35.
AR'ler (Arianlar), Med boylarndan. VII. 62, 66.
ARABGNES, Dareios'un olu, Pers amirali. VII. 97; VIII. 89.
ARANTAS, Skyth kral. IV. 81.
ARAPETHES, Skyth kral. IV. 76, 78.
ARARAMNES, Akhaimenidlerden. VII. 11.

ARARAMNES, VIII. 90.

ARAZOS, VIII. 82.
ARDOLS, Alabanda tyran. VII. 195.
ARMASPEA Destanlar. IV. 14.
ARMASPES'ler, III. 116; IV. 13, 27.
ARMNESTOS, Plataia savanda Mardonios'u ldren Spartal. IX. 64.
ARMNESTOS, Plataial. IX. 72.
AROMARDOS, Dareios'un olu. VII. 78.
AROMARDOS, Pers generali. Artyphios'un kardei. VII. 67.
ARON, Ozan. I. 23, 24.
ARPHRON, VI. 131, 136; VII. 33; VIII. 131.
ARSBA, Kent, Lesbos (Midilli) adas. I. 151.
ARSTAGORAS, Miletos tyran. V. 3038, 4951, 54, 55, 65, 9799, 103, 105, 124, 126; VI. 1,
5, 9, 13; VII. 8 b.
ARSTAGORAS, Kyzikos tyran. IV. 138.
ARSTAGORAS, Kyme tyran. IV. 138; V. 37.
ARSTAGORAS Samoslu Hegesistratos'un babas. IX. 90.
ARSTEAS, Prokonnesoslu, Kaystrobios olu. IV. 1316.
ARSTEAS, Korinthoslu Adeimantos olu. VII. 137.
ARSTEDES, Lysimakhos olu, Plataia savanda Atinallarn komutan. VIII. 79, 81, 95; IX. 28,
not 376'ya baknz.
ARSTEUS, IV. 13, 15.
ARSTODEMOS, Lakedaimon kral. IV. 147; VI. 52; VII. 204; VIII. 131.
ARSTODEMOS, Thermopylai'de savaa katlmayan Spartal. VII. 229231; IX. 71.
ARSTODKOS, Kymeli. I. 158, 159.
ARSTOGETON, Atina tyran Hipparkhos'u ldrenlerden. V. 55; VI. 109, 123.
ARSTOKRATES, VI. 73.

ARSTOKYPROS, Salamis kral. V. 113.

ARSTOLADES, Lykurgos'un babas. I. 59.
ARSTOMAKHOS, VI. 52; VII. 204; VIII. 131.
ARSTON, Sparta kral, Agasikles olu, Demaratos'un babas. I. 67; V. 75; VI. 51, 6166, 68, 69;
VII. 3, 101, 209, 239.
ARSTON, Bizansl. IV. 138.
ARSTONKE, Delphoi orakli szcs. VII. 140.
ARSTONYMOS, VI. 126.
ARSTOPHANTOS, VI. 66.
ARSTOPHLDES, Taranto kral. III. 136.
ARZANT'lar, Med boylarndan. I. 101.
ARKADA ve Arkadiallar. I. 66, 67; II. 171; IV. 161; V. 49; VI. 74, 83, 127; VII. 90, 170, 202;
VIII. 26, 72, 73; IX. 27, 28, 35. Arkadia Pelagslar. I. 146.
ARKESLAOS, Kyrene krallarndan drdnn ad. Arkesilaos I. (591575) IV. 159, 160, 161.
Arkesilaos II. (530513) IV. 162165, 167, 200.
ARKHANDROS, Kent, Msr. II. 97.
ARKHANDROS, Arkhios olu. II. 98.
ARKHELAO, Sikyon filelerinden. V. 68.
ARKHELAOS, Leonidas'n atalarndan VII. 204.
ARKHAS, Lakedaimonlu. III. 55.
ARKHDAMOS, Zeuxidamos olu. VI. 71.
ARKHDAMOS, Sparta krallarndan. VIII. 131.
ARKHDKE Yunanl kadn. II. 135.
ARKHLOKHOS, Paroslu. I. 12.
ARPOXAS, Skythlerin atas Targitaos'un olundan ortancas. IV. 5, 6.
ARSAMENES, Dareios'un olu. VII. 68.
ARSAMES, Akhaimenidlerden, Ariaramnes'in olu, Hystaspes'in babas, Dareios'un byk babas.

I. 209; VII. 11, 224.

ARSAMES, Dareios'un Artystone'den olma olu. VII. 69.
ARTABANOS, Hystaspes olu, Dareios'un kardei, Kserkses'in amcas. IV. 83, 143; VII. 1013,
1518, 46, 47, 4953, 66, 75, 82; VIII. 26, 54.
ARTABATES, VII. 65.
ARTABAZOS, Pers komutan, Pharnakes olu. VII. 66; VIII. 126129; IX. 41, 42, 58, 66, 70, 77,
89.
ARTABAZOS, Asurya satrap. I. 192.
ARTAE, Perslerin eski ad. VII. 61.
ARTAOS, VII. 22.
ARTAOS, VII. 66.
ARTAKE, Kent, Miletos kolonisi, Marmara kysnda, imdiki Erdek. IV. 14; VI. 33.
ARTAKHAES, Athos kanaln aan Pers mhendisi. VII. 22, 117.
ARTAKHAES, VII. 63.
ARTAKHAES, VIII. 130.
ARTANES, Irmak, Tuna'nn kolu. IV. 49.
ARTANES, Hystaspes'in olu, Dareios'un kardei. VII. 224.
ARTAPHRENES, Dareios'un kardei, Perslerin Sardes satrap. V. 25, 3033, 35, 73, 96, 100,
123; VI. 1, 2, 4, 30, 42.
ARTAPHRENES, Dareios'un yeeni ve Artaphrenes'in olu, Pers generali, Datis komutan. VI. 94,
119; VII 8 b, 10, 33, 74, 78.
ARTAYKTES, Pers generali, Sestos komutan. VII. 33, 78; IX. 116, 118120, 122.
ARTAYNTE, Kserkses'in sevgilisi. IX. 108, 109.
ARTAYNTES, Pers generali, thamitres olu. VII. 67.
ARTAYNTES, Pers amirali, Artakhaies olu. VIII. 130; IX. 102, 107.
ARTEMBARES, I. 114116.
ARTEMBARES, IX. 122.

ARTEMS, Tanra. Zeus ve Leto'nun kz. Apollon'un ikiz kardei. I. 26; II. 59, 83, 137, 156; VIII.
177. Artemision'da VII. 176; Bubastes'de II. 137, 138; Buto'da II. 155; Brauron'da VI. 138; Delos'da
IV. 3335; Ephesos'da I. 26; Orthosia'da IV. 87; Samos'da III. 48; Trakya'da V. 7.
ARTEMSA, Karia, Halikarnossos kraliesi. VII. 99; VIII. 68, 69, 87, 93, 101104, 107.
ARTEMSON Burnu, Yunanistan, Euboia adas kuzeyinde. VII. 175177, 183, 192, 194; VIII. 2,
4, 5, 6, 8, 11, 14, 16, 2123, 40, 4446, 66, 76, 82; IX. 98.
ARTSKOS, Irmak, Tuna'nn kollarndan. IV. 92.
ARTOBAZANES, Dareieos'un en byk olu. VII. 2, 3.
ARTOKHMES, Pers generali, Dareios'un damad. VII. 73.
ARTOKSERKSES, Pers kral, Kserkses'in olu. VI. 98; VII. 106, 151, 152.
ARTONTES, Bagaios'un babas. III. 128.
ARTONTES, Mardonios'un olu. IX. 84.
ARTOZOSTRA, Dareios'un kz, Mardonios'un kars. VI. 43.
ARTYBOS, Pers generali. V. 108, 110112.
ARTYPHOS, Pers generali, Artabanos'un olu. VII. 66, 67.
ARTYSTONE, Kyros'un kz, Dareios'un kars. III. 88; VII. 69, 72.
ARYANDES, Pers generali, Msr satrap. IV. 165167, 200, 203.
ARYENS, Lydia kral Alyattes'in kz. I. 74.
ASBYST'ler, Libya boylarndan. IV. 170, 171.
ASA, Prometheus'un kars. IV. 45.
ASAD'lar, Sardes boylarndan. IV. 45.
ASAS, Kotys olu. IV. 45.
ASNE, Peloponez'de Dor kenti. VIII. 73.
ASKALON, Deniz kys kenti, Suriye I. 105.
ASMAKH'lar (Kaaklar) II. 30.
ASONDES, VII. 181.
ASOPODOROS, IX. 69.

ASOPOS, Irmak tanr. V. 80.

ASOPOS, Irmak, Yunanistan, Thermopylai yaknnda. VII. 199, 200, 216, 217.
ASOPOS, Irmak, Yunanistan, Plataia yaknnda. VI. 108; IX. 15, 19, 31, 36, 38, 40, 43, 49, 51, 59.
ASPATHNES, III. 70, 78; VII. 97.
ASSA, Kent, Kuzey Yunanistan. VII. 122.
ASSESOS, Kent, Anadolu, Miletos yaknnda. I. 19, 22.
ASTAKOS, Thebaili kahraman, Melanippos'un babas. V. 67.
ASTER, V. 63.
ASTROBAKOS, Yartanr, Kahraman. VII. 69.
ASTYAGES, Med kral. (585550) I. 46, 7375, 91, 106, 108112, 114130, 162; III. 62; VII. 8;
IX. 122.
ASURAsuryaAsurlular, I. 96, 102, 103, 106, 131, 178, 184, 185, 188, 192194, 199; II. 17, 30,
141, 150; III. 92, 155; IV. 39, 87; VI. 54; VII. 9, 63.
ASYA, Bu kitabn birok yerinde geer. Asya'nn betimlenmesi. IV. 38 ve sonras.
ASYKHS, Msr kral. II. 136.
ATARANTES (Atlantlar). Boy, Kuzey Afrika. IV. 184.
ATARBEKHS, Kent, Msr, Delta'da Prosopitis adasnda. II. 41.
ATARNEOS, Kent, Anadolu, Mysia blgesi. I. 160; VI. 28; VII. 42; VIII. 106.
ATHAMAS, VII. 58, 197.
ATHENADES, VII. 213.
ATHENAGORAS, IX. 90.
ATHENE, Tanra, bu kitabn birok yerinde geer. Alea Athene, "koruyucu" sznden gelmi
olabilir, zellikle Arkadia'nn Alea ve Tegea kentlerinde taplr. En byk Tapna Tegea'dadr. Bu
tapnakta nl sanatkr Skopas'n ok deerli eserleri vardr. I. 66; IX. 70. Assesia Athene (Assesos
Miletos'un yannda bir yerdir). I. 19, 22. lion Athene VII. 43. Krathis Athene V. 45. Pallas Athene V.
77; VII. 141. Pallene Athene I. 62; Polias Athene I. 160; V. 82. Athene Pronoia, Delphoi'de tapnak
VIII. 37, 39. Athene Bayramlar IV. 180.
ATHOS, Yarmada, Kuzey Yunanistan, Aynaroz. VI. 44, 45, 95; VII. 22. 37, 122, 189. Athos
kanalnn almas VII. 22 ve sonras. Yarmada zerindeki kentler. VII. 22.

ATHRBTAS, Kent aa Msr. II. 166.

ATHRYS, Irmak, Tuna'nn kollarndan. IV. 49.
ATNA, (Athenai) ve Atinallar. Bu kitabn birok yerinde geer. Peisistratidlerin eline geii I.
59 ve sonras. Peisistratidlerin elinden k. V. 62 ve sonras. AtinaAigina sava. V. 77 ve
sonras. Marathon'da Atinallar. VI. 94 ve sonras. Atinallarn asllar hakknda. VIII. 44.
ATLANT'lar, Boy, Kuzey Afrika, Atlas dalar. IV. 184.
ATLAS, Deniz. I. 203.
ATLAS, Da, Kuzey Afrika. IV. 184.
ATLAS, Irmak, Tuna'nn kollarndan. IV. 49.
ATOSSA, Kyros'un kz, Dareios'un kars, Kserkses'in anas. III. 68, 69, 88, 133, 134; VII. 2, 3,
64, 82.
ATRAMYTTEON, Kent, Anadolu, Edremit. VII. 42.
ATRD'ler, VII. 20.
ATTAGNOS, IX. 15, 86, 88.
ATTKA, Blge, Yunanistan. Bu kitabn her yerinde geer.
ATYS, Lydia kral Kroisos'un olu. I. 34.
ATYS, Lydia kral, Lydia'ya adn vermi olan Lydos'un babas. I. 7, 94; IV. 74.
AUGLA Vahas, Bat Msr. IV. 172, 182, 183.
AUKHATEA, Skyth boylarndan. IV. 6.
AURAS, Irmak, Tuna'nn kollarndan. IV. 49.
AUSEA'lar, Libya boylarndan. IV. 180, 191.
AUSKHS'ler, Libya boylarndan. IV. 171, 172.
AUSTESON, IV. 147; VI. 52.
AUTODKOS, IX. 85.
AUTONOOS, Delphoi kahraman. VIII. 39.
AUXESA, V. 82, 83.
AVRUPA (Europe), Ankara. I. 4, 103, 209; II. 16, 26, 33, 103; III. 96, 115, 116; IV. 36, 42, 45, 49,

89, 143, 198; V. 1, 12; VI. 33; VII. 5, 810, 20, 33, 50, 56, 73, 126, 174, 185; VIII. 51, 97, 108; IX.
14.
AXOS, Irmak, Kuzey Yunanistan, Vardar. VII. 123, 124.
AZANES, Pers generali. VII. 66.
AZANA, Kent, Peloponez. VII. 127.
AZRS, Kent, Libya. IV. 157, 169.
AZOTOS Kent, Suriye. II. 157.
BAAL (Zeus Baal, Belos Deos), I. 181; III. 158. Zeus'e baknz.
BABL (Babylon), I. 74, 77, 93, 106, 153, 178180, 183187, 189194, 196, 199, 200, 201; II.
109; III. 92, 150155, 159, 160 ; IV. 1; VII. 62. Ekonomik ve sosyal dzen. I. 192 ve sonras. Zeus
tapna. I. 181 ve sonras. Babil kaplar. III. 155.
BADRES, Pers generali. IV. 167, 203.
BADRES, Hystanes olu. III. 77.
BAGAOS, Artontes olu. III. 128.
BAGAOS, Mardontes'in babas. VII. 80; VIII. 130.
BAKALES'ler, IV. 171.
BAKHAD'lar, V. 92 b.
BAKS Orakli. VIII. 20, 77, 96; IX. 43.
BAKTRA, Baktria, Baktrianlar, Baktriallar. Dou ran'da imdiki Belh ve Amu Derya blgeleri.
Baktra VI. 9; IX. 113; Baktrialar (Baktrioi) III. 102; VII. 64, 66, 88; VIII. 113; IX. 31, 113. Baktria
IV. 204. Baktrian III. 92. Baktrianlar I. 153. Baktrion nomos IX. 113.
BARKA, Libya kenti. III. 13, 91; IV. 160, 165, 167, 171, 186, 200205.
BARKA, ran'a srlen Barkallarn Baktria'da kurduklar kent. IV. 204.
BASLEDES, VIII. 132.
BASSAKES, Pers generali. VII. 75.
BATTOS, Kyrene krallarnn ad. Battos I. Polymnestos olu. (631) IV. 150, 153157, 159; Battos
II. Arkesilaos olu (590) II. 181; IV. 159, 160 ; Battos III. (550530) I. 161, 162, 163, 205.
BELBNA, VIII. 125.

BELDES Pylai, Babil kaplarndan. III. 155, 158.

BELOS, Heraklidlerden. I. 7; VII. 61.
BERMON, Da, Makedonia. VIII. 138.
BESS'ler, VII. 111.
BAS, Prieneli. I. 27, 170.
BAS, Melampos'un kardei. IX. 34.
BSALTA, Thrak kral. VII. 115; VIII. 116.
BSALTES, VI. 26.
BSANTA, VII. 137.
BSTON'ler, Trakya uluslarndan. VII. 110.
BSTONS, Gl, Makedonia. VII. 109.
BTHYNA, (Bithynoi) I. 28; VII. 75.
BTON, Argoslu. I. 31.
BZANS (Byzantion), Megara kolonisi. stanbul. IV. 87, 144; V. 26.
BOGES, VII. 107, 113.
BOBES, Gl, Thessalia. VII. 129.
BOOTA, Blge. Yunanistan. I. 92, 195; II. 49; V. 57, 59, 61, 74, 77, 81, 89, 91; VI. 34, 108; VII.
132, 202; VIII. 34, 38, 40, 44, 50, 66, 113, 144; IX. 2, 6, 7 b, 17, 19, 24, 31, 39, 46, 47, 67, 68, 87,
100.
BOLBTN, Nil azlarndan. II. 17.
BOREAS, Rzgr tanr. VII. 189.
BORYSTHENES, Irmak, Rusya, Dinyeper. IV. 5, 17, 18, 24, 47, 53, 54, 56, 71, 81, 101.
BORYSTHENES, Kent, Rusya. IV. 79.
BORYSTHENES'liler, IV. 18, 53, 78, 79.
BOSPHOROS, stanbul Boaz. IV. 83, 8589, 118; VII. 10 c, 20.
BOSPHOROS Kimmer. IV. 12, 28, 100.
BOTTAA, VII. 123, 127, 185; VIII. 127.

BRANKHOS oullar, Apollon tapna orakl szcl yapan aile, Miletos, Didyma. I. 46, 92,
157159; II. 159; V. 36.
BRAURON, Kent ve tapnak, Attika, Yunanistan. IV. 145; VI. 138.
BRANTKE, VII. 108.
BRNDES, Liman, talya, Brindizi. IV. 99.
BRONGOS, Irmak, Tuna'nn kollarndan. IV. 49.
BRYG'ler, Trakya halklarndan. Anadolu'ya getikten sonra Phryg adn almlardr. VI. 45; VII.
73, 185.
BUBARES, Megabazos olu. V. 21; VII. 22; VIII. 136.
BUBASTS, Msr Tanras, Artemis. II. 137, 156.
BUBASTS, Kent. Msr. II. 59, 60, 67, 137, 154, 158, 166.
BUD'ler, Med boylarndan. I. 101.
BUDN'ler, Skyth halklarndan. IV. 21, 22, 102, 105, 108, 109, 119, 120, 122, 123, 136.
BUKOLK, Nil azlarndan. II. 17.
BULS, VII. 134, 137.
BURA, Peloponez'deki on iki on kentinden biri. I. 145.
BUS'lar, Med boylarndan. I. 101.
BUSRS, Kent. Msr. II. 59, 61, 165.
BUTAKDES, V. 47.
BUTO, Kent, Msr. II. 59, 63, 67, 75, 83, 111, 113, 152, 155, 156; III. 64.
BYBASSOS, Data Yarmadas, Anadolu. I. 174.
DADK'ler, III. 92; VII. 66.
DADALOS, Girit labirentinden kanat takp uan sanatkr. VII. 170.
DAMASTHYMOS, VII. 98; VIII. 87.
DAMASOS, VI. 127.
DAMA, V. 82, 83; not 204'e baknz.
DANAE, Argos kral Akrisios kz.

DANAOS, Belos olu, Aigyptos'un kardei. Argos kral. II. 91, 98, 171, 182; VII. 94.
DAO'lar, Trkistan boylarndan. I. 125.
DAPHNE, Kent Pelusion aznda, Msr. II. 30, 107.
DAPHNS, Abydos tyran. IV. 138.
DARDANES, Gneydou Anadolu'da. I. 189.
DARDANOS, Kent. Anadolu, anakkale blgesi. V. 117; VII. 143.
DAREOS, Pers kral. (521486). I. 130, 183, 187, 209, 210, 211; II. 110, 158; III. ve IV. her
yerde. V. 1, 1113, 18, 24, 25, 30, 31, 37; VII. 224. ran'da kurduu ynetim dzeni. III. 8897.
DAREOS, Kserkses'in olu IX. 108
DARTA'ler, III. 92.
DASKYLEON, Kent, Anadolu, Marmara'da Bithynia kenti. III. 120, 126; VI. 33.
DASKYLOS, Lydia kral Gyges'in babas. I. 8.
DATS, Medial komutan. VI. 94, 97, 98, 118; VII. 8 b, 10 b, 74, 88.
DATON, Kent, Trakya. IX. 75.
DAUL, Kent, Yunanistan, Phokis blgesi. VIII. 35.
DAURSES, Dareios'un damad, Pers generali. V. 116118, 121, 122.
DEOKES, Med kral. I. 16, 73, 9699, 101, 103.
DEPHONOS, IX. 92, 95.
DEKELEA, Kent, Yunanistan. VI. 92; IX. 73.
DEKELOS, IX. 73.
DELON, VI. 118.
DELOS, Ada, Ege Denizi, Kykladlar. I. 64; IV. 3335; VI. 9799, 118; VIII. 132, 133; IX. 90, 96.
DELOS Gl. II. 170.
DELPHO, Kent, Yunanistan, Phokis blgesi. Orakli ile nl dinsel merkez. Ad bu kitabn her
yerinde ve sk sk geer. Ismarlama orakl: VI. 66. Perslerin Delphoi'ye girileri. VIII. 35.
DELTA, Msr. II. 13, 1519, 41, 59, 97, 179.
DEMARATOS, Ariston olu, Sparta kral. (510490). V. 75; VI. 50, 51, 6167, 7075, 84; VII. 3,

101104, 209, 234, 237, 239; VIII. 65.

DEMARMENOS, V. 41; VI. 65.
DEMETER, Tanra, Kronos ile Rhea'nn kz. I. 93; II. 59, 122, 123, 156, 171; IV. 198; VII. 141,
142. Demeter Aigina VI. 91. Demeter Eleusis VIII. 65. Demeter Msr (sis) II. 59. Demeter Mykale
IX. 97. Demeter Paros VI. 134. Demeter Plataia IX. 57, 63. Demeter Skyth IV. 53. Demeter
Thermopylai VII. 200.
DEMOKEDES, III. 125, 129137.
DEMOKRTOS, VIII. 46.
DEMONAX, IV. 161, 162.
DEMONOOS, VII. 195.
DEMOPHLOS, VII. 222.
DERSA'ler Trakya halklarndan. VII. 110.
DERUSA'ler, Pers boylarndan. I. 125.
DEUKALON, Hellenler kral. I. 56.
DAKTORDES, Krannonlu. VI. 127.
DAKTORDES, Eurydame'nin babas. VI. 71.
DDYMA, Kent, Anadolu, Miletos yannda, Apollon tapna ve orakli ile nl dinsel merkez. VI.
19.
DCLE (Tigris), Irmak, Mezopotamia. I. 189, 193; II. 150; V. 52; VI. 20.
DENEKES, VIII. 226.
DKAA, Kent, Kuzey Yunanistan. VII. 109.
DKAOS, Theokydes olu. VIII. 65; not 333'e baknz.
DKTYNNA, III. 59; not 96'ya baknz.
DNDYMON, Da, Anadolu, Ege (Sardes blgesi), Msr Da. I. 80.
DOMEDES, II. 116.
DON, Kent, Kuzey Yunanistan, Athos Yarmadas. VII. 22.
DONYSOS, Phokaial amiral. VI. 11, 12, 17.

DONYSOPHANES, IX. 84.

DONYSOS, Tanr, Zeus ve Semele'nin olu. I. 150; II. 29, 42, 4749, 123, 144146, 156; III. 8,
97, 111; IV. 78, 87, 108; V. 7, 67; VII. 111.
DOSKUR'lar, Zeus'n Leda'dan olma oullar Kastor ile Polluks. Zeus bunlar gkyzne
karm. kizler burcu ve dostluk simgesi olarak bilinirler. II. 43, 50; VI. 127.
DPAA, IX. 35.
DTHYRAMBOS, Thespiaili. VII. 227.
DOBER'ler, Makedon halklarndan. VII. 113.
DODONA, Kent, Yunanistan, Epiros blgesi. Zeus tapna ve orakli ile nl dinsel merkez. I. 46;
II. 52, 53, 55, 57, 58; IV. 33; IX. 93.
DOKUZ YOL (Ennea odoi), VII. 114.
DOLONK'lar, Trakya halklarndan. VI. 3436, 40.
DOLOP, VII. 132.
DOR, Dorlar, Doris ve Dorisliler. I. 6, 28, 57, 139, 144, 171; II. 171, 178 ; V. 68, 72, 76; VI. 53,
55; VII. 9, 93, 95, 99; VIII. 31, 32, 43, 45, 46, 66, 73, 141. Dorlarn kaynaklar: I. 56. Epidauros
Dorlar: I. 146; VIII. 46. Lakedaimon Dorlar: III. 56; VII. 102.
DOREUS, Sparta kral Anaksandridas'n olu, Kleomenes I'in kardei. V. 4148; VII. 158, 205.
DOREUS, IX. 10.
DORSKOS, Kale, Kuzey Yunanistan. V. 98; VII. 25, 58, 59, 105, 106, 108, 121.
DOROS, Hellen'in olu. I. 56.
DORYSSOS, Sparta kral. VII. 204.
DOTOS, VII. 72.
DROPK'ler, Pers boylarndan. I. 125.
DRYMOS, Kent, Yunanistan. VIII. 33.
DRYOPS, Blge, Yunanistan, Peloponez. Doris'in eski ad. I. 56; VIII. 31, 43.
DRYOS Kephalai. Kafalar, Mee Kafalar. Yunanistan, Plataia yaknlarnda. IX. 39.
DYME, Kent, Yunanistan. Peloponez'de on iki on kentinden biri. I. 146.
DYRAS, Irmak, Yunanistan, Malis blgesi. VI. 198.

DYSORON, Da. Makedonia. V. 17.

EDON'lar, V. 11, 124; VII. 110, 114; not 171'e baknz.
EETON, Kypselos'un babas. I. 14; V. 92.
EGE Denizi. II. 97, 113; IV. 85; VII. 36, 55.
ELETHYA, Zeus ve Here'nin kzlar, Ebe tanra. IV. 35.
EON, Kent, Makedonia. VII. 25, 107, 113; VIII. 118, 120.
EKHEDOROS, Irmak, Makedonia. VII. 124, 127.
EKHEKRATES, V. 92 b.
EKHEMOS, Arkadia kral. IX. 26.
EKHESTRATOS, Sparta kral. VII. 204.
EKHNAD, Takmadalar, Yunanistan, onia Denizi. II. 10.
ELAUS, Liman, Gelibolu blgesi. VI. 140; VII. 22, 33; IX. 116, 120.
ELATEA, Kent. Yunanistan, Phokis blgesi. VIII. 33.
ELBO, Ada. Msr, Nil deltas kuzeyinde. II. 140.
ELEA, Kent, Korsika. I. 167.
ELEPHANTNE, Kent, Msr. II. 9, 17, 18, 2831, 69, 175; III. 19, 20.
ELEON, Kent. Yunanistan, Boiotia. V. 43.
ELEUSS, Kent. Yunanistan, Attika kylarnda, Demeter tarikat dinsel merkezi. I. 30; III. 132; V.
7476; VI. 64, 75; VIII. 65, 85; IX. 19, 27, 65.
ELS, Blge. Yunanistan, Peloponez kuzeyinde. II. 160; IV. 30, 148; VI. 70, 127; IX. 77.
ELLOPA, Kent. Yunanistan, Euboia. VIII. 23.
ENAGORAS'lar, V. 70.
ENARE'ler, IV. 67.
ENET'ler (Venetler), talya. imdi Venedik'in bulunduu yerde yayorlard. I. 196; V. 9.
ENEN'ler, VIII. 132, 185, 198.
ENPEUS, Irmak. Yunanistan, Thessalia. VII. 129.

ENKHELEA'llar, llyria (imdiki Dalmaya) kylar halklarndan. V. 61; IX. 43.

ENNEA KRUNOS (Dokuz emeler), Atina'da. VI. 137.
ENNEA ODO (Dokuz Yol), Makedonia. VII. 114.
EORDA'llar, Makedonia. VII. 185.
EPAPHOS, Msr tanrs Apis'in Yunanca ad. Zeus ve on'un olu. II. 38, 153; III. 27, 28.
EPHESOS, Kent. Anadolu. On iki on kentinden birisi. I. 92, 142, 147; II. 10, 106; V. 54, 100, 102;
VI. 16, 84; VIII. 103, 105, 107.
EPHALTES, VII. 213215, 218, 223, 225.
EPDAMNOS, VI. 127.
EPDANOS, Irmak. Yunanistan, Thessalia. VII. 196.
EPDAUROS, Kent. Yunanistan. I. 146; III. 50, 52; V. 8284; VII. 99; VIII. 1, 43, 46, 72; IX. 28,
31.
EPGON'lar, IV. 32.
EPON, Kent. Yunanistan, Elis blgesi. IV. 148.
EPSTROPHOS, VI. 127.
EPZELOS, VI. 117.
EPYKDES, VI. 86.
ERASNOS, Irmak. Yunanistan, Peloponez, Kuzey Arkadia. VI. 76.
EREKTHEUS (Toprak'n olu), Atina akropolnde tapnak. V. 82; VII. 189; VIII. 44, 45.
ERETRA, Kent, Yunanistan, Euboia adas. I. 61, 62; V. 57, 59 102; VI. 43, 94, 98102, 106, 107,
115, 119, 127.
ERDANUS, Irmak. Avrupa'nn en batsnda. Herodotos byle bir rman varln kabul etmiyor.
III. 115.
ERNEOS, VIII. 43.
ERNYS'ler alma tanrlar. IV. 149.
ERMEN, Ermenistan, Ermeniler. I. 72, 180, 194; III. 93; V. 49, 52, 72; VII. 73.
EREKHOS, Kent. Yunanistan, Phokis blgesi. VIII. 33.

ERXANDROS, IV. 97; V. 37.

ERYTHEA, Ada. IV. 8; not 124'e baknz.
ERYTHRA, Kent. Anadolu'da on iki on kentinden birisi. zmir, eme Yarmadas'nda imdiki
Ildr. I. 18, 142; VI. 8.
ERYTHRA, Kent. Yunanistan, Boiotia blgesi. IX. 15, 19, 22, 25.
ERYTHREA, Deniz. Kzldeniz ve Pers Krfezi. I. 1, 180, 189, 202; II. 8, 11, 102, 158, 159; III.
9, 30, 93; IV. 37, 3942; VI. 20; VII. 80, 89.
ERYTHROBOLOS, Kent. Msr. II. 111.
ERYX, Sicilya'da, zerinde Aphrodite tapna bulunan bir da. Ayrca Herakles'in yendii bir
kraln ad. V. 43, 45.
ARYXO, Kyrene kral Arkesilaos II'nin kars. IV. 160.
ETEARKHOS, Ammon kral. II. 32, 33.
ETEARKHOS, Oaxos kral. Girit. IV. 154.
ETEOKLES, V. 61.
ETHOPA (AithiopiaHabeistan), Aithiopes "yank yzller" anlamna gelir. II. 11, 12, 22, 28,
29, 30, 110, 139, 146, 161; III. 114; VII. 90. Ethiopia ta: 86, 127, 134. Ethiopia Makrobioslar: III.
17.
ETRURA, talya'da koloni blgesi. I. 94, 163; VI. 22.
EUANETOS, Lakedaimon polemarkhoslarndan. VII. 173.
EUALKDAS, V. 102.
EUBOA, Ada. Yunanistan, Khalkis ve Eretria'nn zerinde bulunduklar byk ada. I. 146; III. 89,
95; IV. 33; V. 31, 77; VI. 100, 127; VII. 156, 176, 183, 189, 192; VIII. 4, 5, 6, 8, 13, 14, 20, 68, 69,
86.
EUELTHON, Salamis kral, Kbrs. IV. 162; V. 104.
EUENOS, Apollonia (onia Krfezi) yurtta khin. IX. 9295.
EUESPERDES, Blge. Kuzey Afrika. IV. 171, 198, 204.
EUKLEDES, Hippokrates'in olu. VII. 155.
EUMENES, VIII. 93.

EUMEND'ler tapna. Anadolu, Mykale. IX. 97.

EUNOMOS, Sparta kral. VIII. 131.
EUPALNOS, Naustrophos olu. Samos'da su yollarn aan Megaral mhendis. III. 60.
EUPHEMOS, IV. 150.
EUPHORBOS, VI. 101.
EUPHORON, VI. 127.
EUPHORON, Aiskhylos ve Kynegeiros'un babas. II. 156; VI. 114.
EUPHRATES, Irmak. Frat'a baknz.
EURPOS, Euboia adas ile Yunan anakaras Boiotia arasndaki boaz. V. 77; VII. 173, 183; VIII.
7, 15, 66.
EUROPE, Fenike (Tyr) kral Agenor'un kz, Kadmos'un kardei. I. 2, 173 ; II. 44; IV. 45, 147.
EUROPE, Avrupa'ya baknz.
EUROPOS, Kent. Anadolu, Karia. VIII. 133, 135.
EURYANAX, Sparta generali. IX. 10, 53, 55.
EURYBATES, Argoslu pentathlon birincisi. VI. 92; IX. 75.
EURYBADES, Artemision ve Salamis deniz savalarnda Sparta amirali. VIII. 2, 4, 5, 42, 49, 57
64, 74, 79, 108, 124.
EURYDAME, Sparta kral Leotykhidas'n kars. V. 71.
EURYDEMOS, VII. 213.
EURYKLEDES, VIII. 2, 42.
EURYKRATES, VII. 204.
EURYKRATDES, VII. 204.
EURYLEON, V. 46.
EURYMAKHOS, Thebaili Leontiades'in babas. VII. 205.
EURYMAKHOS, Thebaili Leontiades'in olu. VII. 233.
EURYPHON, Sparta kral soyundan. VIII. 131.
EURYPYLOS, Thessalial Aleuadlardan. IX. 58.

EURYSTHENES, Aristodemos olu. IV. 147; V. 39; VI. 51, 52; VII. 204.
EURYSTHEUS, IX. 26, 27.
EURYTOS, Spartal sava. VII. 229.
EUTHONOS, IX. 105.
EUTYKHDES, IX. 73.
EUXENOS, (Pontos) Karadeniz. I. 6, 72, 76, 110 ve baka yerlerde.
EVAGORAS, Lakonial Olympiyat yars. VI. 103.
EXAMPAOS, Ac su kayna. Skythia. IV. 52.
FENKE, Akdeniz dou kylar. I. 1, 2, 5, 105, 143; II. 32, 44, 49, 54, 56, 79, 104, 112, 116; III. 5,
6, 19, 37, 91, 107, 111, 136; IV. 38, 39, 42, 44, 147, 197; V. 46, 57, 58, 108112... VI. VII. VIII. her
yerde; IX. 96.
FIRAT (Euphrates) Irmak. I. 180, 184, 186, 191, 193; V. 52.
GADERA, IV. 8.
GASON, Irmak, Anadolu, Mykale Da. IX. 97.
GALEPSOS, Kent. Kuzey Yunanistan. VII. 122.
GALLAKA, Kent. Kuzey Yunanistan. VII. 108.
GARDAR'lar, Hint boylarndan. III. 91; VII. 66.
GARAMANT'lar, Libya boylarndan. IV. 174, 183, 184.
GARGAPHA, Kaynak, Yunanistan, Plataia kuzeyinde. IX. 25, 49, 51, 52.
GAUANES, VIII. 137.
GEBELEZS, Tanrsal ruh Zalmoxis'e verilen ad. IV. 94.
GELA, Kent. Sicilya, Dor kolonisi. VI. 23; VII. 153156.
GELEON, on'un drt olundan biri. Atina kabilelerinden birisi. V. 66.
GELON, Gela tyran. (491478). VII. 145, 153166, 168.
GELON, Gelonos, Gelonlar. Skyth kenti ve halk. IV. 102, 108, 109, 120, 136.
GELONOS, Skythlere gre Herakles'in olu. IV. 10.
GEPHYRA, V. 55, 57, 58, 61, 62.

GERASTOS, Burun. Yunanistan, Euboia adasnn gneydou ucu. VIII. 7; IX. 105.
GERGTH'ler, V. 122; VII. 43.
GERGS, VII. 82, 121.
GERMAN'ler (Kirman). Pers boylarndan. I. 125.
GERROS, Irmak. Rusya, Donetz suyu. lke ad. IV. 19, 20, 47, 56, 71.
GERYON, IV. 8.
GETA'ler Skyth boylarndan. IV. 93, 96, 118; V. 3.
GGONOS, Kent. Makedonia. VII. 123.
GLGAM'lar, Kuzey Afrika uluslarndan. IV. 169, 170.
GLLOS, III. 138.
GNDAN'lar, Kuzey Afrika uluslarndan. IV. 176, 177.
GRT (Kreta), Ada. I. 2, 65, 172, 173; III. 44, 59; IV. 45, 151, 154, 161; VII. 92, 145, 169171.
GLAUKOS, Khioslu. I. 25.
GLAUKOS, Hippolokhos olu. I. 147.
GLAUKOS, Epykides olu. VI. 86.
GLAUKON, IX. 75.
GLSAS, IX. 43.
GNOMON, II. 109; not 63'e baknz.
GNUROS, IV. 76.
GOBRYAS, Dareios'un olu, Pers generali. VII. 72.
GOBRYAS, Dareios'un kaynatas, Mardonios'un babas. Mag Smerdis'i dren yedilerden. III.
70, 73, 78; IV. 132, 134; VI. 43; VII. 2, 5, 10 g, 82, 97 ; IX. 41.
GONNOS, Kent. Kuzey Yunanistan. VII. 128, 173.
GORDAS, Phrygia kral Midas'n babas. I. 14.
GORDAS, Phrygia kral Midas'n olu. I. 35, 45.
GORGO, II. 91

GORGO, Sparta kral Kleomenes'in kz Leonidas'n kars. V. 48, 51; VII. 239.
GORGOS, Salamis Kral. Kbrs. V. 104, 115; VII. 98; VIII. 11.
GRFON'lar, IV. 13.
GRNNOS, Thera kral. IV. 150.
GRYNEA, Anadolu'da on iki Aiol kentinden birisi. I. 149.
GNE PINARI, IV. 181.
GNE SOFRASI, Ethiopia'da. III. 1719, 23, 24.
GYGEA, Makedonia kral Alexandros'un kz kardei. V. 21; VIII. 136.
GYGES, Lydia kral. I. 815.
GYGES, Lydial Myrsos'un babas. III. 122; V. 121.
GYGES (Gygaia), Gl. Anadolu, Lydia. I. 93.
GYNDES, Irmak. Anadolu'nun gneydousunda. Dicle'nin kollarndan Diale suyu. I. 189, 190, 202;
V. 52.
GYZANT'lar, Kuzey Afrika uluslarndan. IV. 194.
HADES, Yeralt ller lkesi tanrs. II. 122.
HAGAS, IX. 33.
HAMOS, Balkan dalar. IV. 49.
HALAKMON, Irmak. Makedonia ile Thessalia arasnda akar. VII. 127.
HALES, Kent. Yunanistan. Argos. VII. 137.
HALKARNASSOS, Kent. Anadolu, Karia. imdi Bodrum. I. 1, 144, 175; II. 178; III. 4, 7; VII. 99;
VIII. 104.
HALZON'lar Skyth boylarndan. Aa Rusya. IV. 17, 52.
HALYS, Irmak, Anadolu, Kzlrmak. I. 6, 28, 72, 75, 103, 130; V. 52, 102; VI. 26.
HAMLKAR, Kartaca kral. VI. 156167.
HANNON, Hamilkar'n babas. VII. 165.
HARMAMTHRES, Pers generali. VII. 88.
HARMATDES, VIII. 227.

HARMODOS, Atinal. Tyran Hippias' ldrenlerden. V. 55; VI. 109, 123.

HARMOKYDES, IX. 17.
HARPAGOS, onia ve Karia'y Pers mparatorluu'na katan Med generali. I. 80, 108113, 117
120, 123, 127, 129, 162, 164, 165, 168, 169, 171, 174177.
HARPAGOS, Pers generali. VI. 28, 30.
HAZER Denizi (Kaspia),. I. 202204; IV. 40.
HEBROS, Irmak. Trakya, Meri. IV. 90; VII. 59.
HEGESANDROS, Miletoslu tarihi (logograph) Hekataios'un babas. V. 125; VI. 137.
HEGESKLES, Sparta kral. I. 65.
HEGESLAOS, Sparta kral. VII. 204.
HEGESLAOS, Sparta kral Hippokratides'in olu. VIII. 131.
HEGESPYLE, Trakya kral Oloros'un kz, Miltiades II'nin kars, Kimon II'nin annesi. VI. 39.
HEGESSTRATOS, Elisli khin. IX. 37, 38, 41.
HEGESSTRATOS, Aristagoras olu. IX. 9092.
HEGESSTRATOS, Peisistratos olu. Sigeion tyran. V. 94.
HEGETORDES, Koslu. IX. 76.
HEKATAOS, Miletoslu tarihi (550475). II. 143; V. 36, 125, 126; VI. 137.
HEKTOR, Troya kral Priamos ve Hekabe'nin olu. Troya savalar kahraman. II. 120.
HELENE, Tyndareus'un kz, Menelaos'un kars. I. 3; II. 112, 113, 115120; V. 94; VI. 61; IX. 73.
HELKE, Peloponez'de on iki on kentinden birisi. I. 145.
HELOPOLS, Kent. II. 3, 79, 59, 63, 73.
HALSYKA, VII. 165.
HELLAS ve HELLEN'ler, I. 58; II. 56, 143, 144, 154; III. 26, 115; IV. 6, 45, 48, 52, 78, 110, 155;
VI. 98; VIII. 135; IX. 16; Yunan'a baknz.
HELLE, Athamas kz, Hellespontos'a adn veren kz. VII. 58.
HELLEN, Hellenlerin atas. I. 56.
HELLESPONTOS, anakkale Boaz. I. 57; III. 90; IV. 38, 89, 138, 144; V. 1; VII. 56, 95, 188;

VIII. 56. Hellespontos zerine kurulan gemikpr; VII. 33 ve sonras.

HELOROS, Irmak, Sicilya. VII. 154.
HEPHASTA, Kent. Lemnos adas. VI. 140.
HEPHASTOPOLS, Samoslu. II. 134.
HEPHASTOS, Msr tanrs Ptah. II. 2, 3, 99, 101, 108, 110, 136, 141, 142, 147, 151, 153; III. 37.
Msr, Memphis'de Hephaistos tapna: II. 112, 121, 176.
HEPHASTOS, Yunan tanrs. VIII. 98.
HERAON, Kent. Marmara Denizi'nin kuzey kylarnda. br adlar: Perinthos, Herakleia.
imdiki Marmara Erelisi. IV. 90.
HERAKLEA, Kent. Sicilya. V. 43.
HERAKLEDES, Mylasal. V. 121.
HERAKLEDES, Kymeli Aristodikos'un babas. I. 158.
HERAKLEDES, Kymeli Aristagoras'n babas. V. 37.
HERAKLES, Kahraman. Zeus ile Alkmene'nin olu. I. 7; II. 4245, 83, 113, 145, 146; IV. 810,
59, 82; V. 43, 63, 204, 220; VI. 53, 108, 116; VII. 176, 193, 198, 204; VIII. 43, 131.
HeraklesoullarLydia Kral oca: I. 7, 13, 14, 91. HeraklesoullarSparta kral oca: V. 43; VII.
208; VIII. 114; IX. 26, 27, 33. Herakles Direkleri (GibralterCebelitark): I. 203; II. 33; IV. 8, 42,
43, 152, 181, 185, 196; VIII. 132.
HERE, Tanra. I. 31; II. 50, 178, 182; IV. 88; IX. 98. Heraion: Here Tapna: Korinthos'da: V.
92 g. Plataia'da: IX. 52 53, 61, 69; Samos'da (Herodotos, bildiimiz tapnaklarn en by, diyor):
I. 70; III. 123; IV. 88, 152; VII. 81, 82; IX. 96.
HERMAPOLS, Kent. Msr. II. 67.
HERMES, Tanr. II. 51, 138, 145; V. 7.
HERMONE, Kent. Yunanistan, Peloponez. III. 59; VII. 6; VIII. 43, 72, 73; IX. 28, 31.
HERMPPOS, VI. 4.
HERMOLYKOS, IX. 105.
HERMOPHANTOS, V. 99.
HERMOS, Irmak. Anadolu, Ege blgesi. Gediz ay. I. 55, 80; V. 101.
HERMOTMOS, VIII. 104106.

HERMOTYB'ler, Msr askeri. II. 164, 165, 168; IX. 32.

HERODOTOS, Halikarnassoslu. I. 1.
HERODOTOS, Basileides olu. VIII. 132.
HEROPHANTOS, Parion tyran. IV. 138.
HERPYS, IX. 38.
HESODOS, Askral (Boiotia) ozan. (VIII. yy) II. 53; IV. 32.
HESTA, Tanra. Kronoslu Rhea'nn kz, Zeus ve Here'nin kardei. Skyth dilinde Tabiti. II. 50;
IV. 59, 127.
HERON, Syrakusa tyran. VII. 156.
HERONYMOS, IX. 33.
HMERA, Kent, Sicilya. VI. 24; VII. 165.
HNT, Hindistan, Hintliler (ndoi). III. 38, 94, 97102, 104106; IV. 40, 44; V. 3; VII. 9, 65, 70,
86; VIII. 113; IX. 31. Hint kpekleri: I. 92; VII. 187.
HPPARKHOS, Peisistratos olu. V. 5557, 62; VI. 123; VII. 6.
HPPAS, Atina tyran. I. 61; V. 55, 62, 9194, 96; VI. 102, 107109, 121.
HPPOKLEDES, VI. 127129.
HPPOKLOS, IV. 138.
HPPOKOON, V. 60.
HPPOKRATES, Atina kral Klheisthenes'in kardei, Perikles'in bykbabas. VII. 131.
HPPOKRATES, Gela tyran. (498491) VI. 23; VII. 154, 155.
HPPOKRATES, Atina tyran Peisistratos'un babas. I. 59; V. 65; VI. 103.
HPPOKRATES, Sybarisli (talya). VI. 127.
HPPOKRATDES, VIII. 131.
HPPOLEO, Burun. Kuzey Karadeniz, Stanislas Burnu. IV. 53.
HPPOLOKSHOS, Glaukos'un babas. I. 147.
HPPOMAKHOS, Leukasl khin. IX. 38.
HPPONKOS, VI. 121; VII. 151.

HSTAA, Kent. Yunanistan. Euboia. VIII. 2325. Histiaiotis. VII. 175.

HSTAOS, Lysagoras olu. Miletos tyran. IV. 137139, 141; V. 11, 2325, 30, 35, 36, 106108,
124; VI. 16, 2630, 46; VII. 10 c.
HSTAOS, Tymnes olu, Termara (Karia) tyran, Kserkses donanmasnda komutan. V. 37; VII.
98.
HSTAOS, Samoslu. VIII. 85.
HSTAOTS, Blge. Thessalia kuzeyi. I. 56.
HOMEROS, II. 23, 53, 116, 117; IV. 29, 32; V. 67; VII. 161.
HOPLES, on'un oullarndan. V. 66.
HOROS (Oros), Msr tanrs Osiris'in olu. Msr dilinde Apollon. II. 144, 156.
HYAKNTHOS Bayramlar. IX. 7, 11; not 364'e baknz.
HYAMPEA Tepesi, Delphoi'de. VIII. 39.
HYAMPOLS, Kent. Yunanistan, Phokis. VIII. 28, 33.
HYAT'lar (Hyatai), Sikyon filelerinden. V. 68.
HYBLA, Kent. Sicilya. VII. 155.
HYDARNES, Sisamnes'in babas. VII. 66.
HYDARNES, Mag Smerdis'i deviren yedilerden. II. 70.
HYDARNES, Hydarnes olu. Pers generali, lmszler birliinin komutan. VI. 133; VII. 83, 135,
211, 215, 218; VIII. 113, 118.
HYDRES, Ada. Peloponez kylarnda. imdiki Hydra. III. 59.
HYLLE'ler, V. 68.
HYLLOS, Heraklesoullarndan. VI. 52; VII. 204; VIII. 131; IX. 26.
HYLLOS, Irmak, Anadolu. Gediz'in kollarndan. I. 80.
HYMAES, Pers generali. V. 116, 122.
HYMESSOS, Da. Yunanistan, Attika. VI. 137.
HYPAKHA'ler, Kilikiallarn eski adlar. VII. 91.
HYPAKYRS, Irmak. IV. 47, 55, 56; not 132'ye baknz.

HYPANS, Irmak. IV. 17, 18, 47, 52, 53, 81; not 132'ye baknz.
HYPERANTHES, Dareios'un olu. VII. 224.
HYPERBORE'liler, Skyth boylarndan. IV. 13, 3236.
HYPEROKHE, Hyperboreli kz. IV. 33, 35.
HYRGS, Irmak. not 132'ye baknz.
HYRA, Kent. talya. VII. 170.
HYRKANA, Hazer Denizi yrelerinde. III. 117; VII. 62.
HYROADES, I. 84.
HYSA, Kent. Yunanistan, Boiotia. V. 74; VI. 108; IX. 15, 25.
HYSSELDOMOS, VII. 98.
HYSTANES, VII. 77.
HYSTASPES, Dareios'un babas. I. 183, 209, 210; III. 70, 71, 88, 140; IV. 83, 91; V. 30, 73; VI.
98; VII. 1, 10, 11, 224.
HYTENNA, III. 90.
ADMON, Samoslu. II. 134.
AKKHOS, Tanr. Eleusis mysterleri. VIII. 65.
ALYSOS, Kent. Rodos adas. I. 144.
AMD'ler, V. 44; IX. 33; not 187'ye baknz.
ANYSOS, Kent. Arabistan. imdiki Gazza'nn gneyinde. III. 5.
APYGA, Blge. talya, Taranto Krfezi. III. 138; IV. 99; VII. 170.
ARDANOS, I. 7.
ASON (Jason), Argo gemisi seferinin kahraman. IV. 179; VII. 193.
ATRAGORAS, V. 37.
BANOLLS, V. 37, 121.
BERA, spanya. I. 163.
DA, Da ve blge ad. anakkale. Kaz Dalar. I. 151; VII. 42.

DANTHYRSOS, Skyth kral. IV. 76, 120, 126.

DRAS, Blge. Anadolu, Karia. V. 118.
KAROS, Ada. Ege Denizi. Sporadlardan. VI. 95. karos Denizi: VI. 96.
KHNA, Kent. Kuzey Yunanistan. VII. 123.
KHTHYOPHAG'lar (Balk yiyenler) Msr halklarndan. III. 1923, 25, 30.
LON (Troya) Anadolu kuzeybat, anakkale yresi. I. 5; II. 10, 117, 118, 120; V. 94, 122; VII.
20, 42, 161.
LSSOS, VII. 189.
LLYRA, Yunanistan kuzeybats, Adriyatik kylar. I. 196; IV. 49; VIII. 137; IX. 43.
LYADA (lias), Homeros destan. II. 116, 117.
MBROS, Ada. Kuzey Ege, mroz. V. 26; VI. 41, 104.
NAKHOS, Argos'un tanrsal kral, Okeanos ile Thetis'in olu. I. 1.
NAROS, Msr kral Psammetikos'un olu. III. 12, 15; VII. 7.
NDOS, Irmak, Kuzey Hindistan. IV. 44.
NO, VII. 197.
NTAPHRENES, Mag Smerdis'i dren yedilerden. III. 70, 78, 118, 119.
NYX, Kent. Sicilya. VI. 23, 24.
O, Irmak tanras. nakhos kz. Yunanistan, Argos. I. 1, 2, 5; II. 41.
OLKOS, V. 94.
ON, onlarn atas. V. 66; VII. 94; VIII. 44.
ONA ve oniallar. Kentleri: Anadolu'da, I. 142. Yunanistan'da I. 145. on dili I. 142. stros
kprs banda onia ayaklanmas (Perslere kar) V. 28 ve sonras.
ONA Krfezi, Adriyatik Denizi. VI. 127; IX. 92; onia Denizi VII. 20.
PHGENA Agamemnon kz. IV. 103; not 142'ye baknz.
PHKLES, IX. 116.
PNO VII. 188.
RASA, Libya'da. VI. 158, 159.

S, Kent ve rmak ad. Babil. I. 179.

SAGORAS, V. 66, 72, 74.
SS, Msr tanrs, Yunanistan'da Demeter. II. 41, 42, 59, 61, 156, 176; IV. 186.
SKHENOOS, VII. 181; VIII. 92.
SMARS, Gl. Trakya, Dedeaa. VII. 109.
SMENOS, Apollon tapna ve orakli. Yunanistan. Thebai. I. 52, 92; V. 59; VIII. 134.
SSEDON'lar, Skyth uluslarndan. Ural blgesi. I. 201; IV. 13, 16, 25, 26, 27, 32.
STHMOS, Yunanistan. Peloponez Yarmadas'n anakaraya balayan kstak (1893'te Korint kanal
almtr). VII. 139, 172, 173, 175, 177, 195, 207; VIII. 49, 56, 57, 60 a, 63, 71, 72, 74, 79, 121,
123; IX. 710, 12, 13, 15, 19, 26, 27, 81.
STRA, Kent. Karadeniz, Tuna az. Miletos kolonisi. II. 33; IV. 78.
STROS, Irmak. Tuna. I. 202; II. 26, 33, 34; IV. 47, 51 ve sonras; V. 9, 10; VII. 104.
TALYA (talia), I. 24, 145; III. 136, 138; IV. 15; V. 43; VI. 127; VIII. 62.
TANOS, Kent. Girit. VI. 151.
THAMTRES, VIII. 130; IX. 102.
THOME, IX. 35.
YRKA'ler, Skyth boylarndan. IV. 22.
ZMR (Smyrna), Anadolu'da on iki Aiol kentinden birisi. I. 14, 16, 94, 143, 149, 150; II. 106.
KABALA, Blge. Anadolu Lydia ve Lykia aras. III. 90.
KABAL'ler, VII. 77.
KABR'ler, III. 37. Kabir srlar. II. 51; not 57'ye baknz.
KADMOS, Tyr kral Agenor'un olu, Thebaililerin atas. II. 49, 145; IV. 147; V. 57, 58, 59; not:
155'e baknz; Kadmoslular: I. 56, 146; IV. 147; V. 57, 61; IX. 27. Yunanistan'a yazy getiriyorlar: V.
58, 59, Kadmos zaferi: I. 166.
KADMOS, Koslu Skythes olu. VII. 163, 164.
KADYTS, Kent. Filistin, Gazza. II. 159; III. 5.
KAKOS, Irmak. Anadolu, Ege, Bakray. VII. 42. Kaikos Ovas: VI. 28.

KANED'ler V. 92 b.
KALAMO, Samos adas kylarnda. IX. 96.
KALANTA (Kallatiai) Hintlileri. III. 97.
KALASR'ler, Msr'da asker snf. II. 164, 166, 168; IX. 32.
KALKHAS, VII. 91.
KALLATEBOS, Kent. Anadolu, LydiaPhrygia snrnda. VII. 31.
KALLATA (Kalantia) Hintlileri. III. 38.
KALLADES, Atina arkhontu (480479). VIII. 51.
KALLAS, amidlerden, Elisli khin. V. 44, 45.
KALLAS, Atinal. VII. 121, 122.
KALLAS, Atinal Kallias'n torunu. VII. 151.
KALLKRATES, IX. 72, 85.
KALLMAKHOS, Atina polemarkhosu (490489). VI. 109111, 114.
KALLPHON, III. 125.
KALLPOLS, Kent. Sicilya. VII. 154.
KALLPDA'ler, Skyth boylarndan. IV. 17.
KALYNDOSlular, VII. 99.
KALYNDA, I. 172; VIII. 87; not 343'e baknz.
KAMARNA, Kent. Sicilya. VII. 154, 156.
KAMBYSES, Kyros olu. Pers kral (529522). I. 208; II. 1, 181; III. her yerde; IV. 165, 166; V.
25; VII. 1, 8 a, 18, 51.
KAMBYSES, Kyros'un babas. I. 46, 73, 107, 108, 111, 122, 124, 207; III. 69; VII. 11.
KAMKOS, Kent. Sicilya. VII. 169, 170.
KAMROS, Kent. Rodos adas. I. 144.
KAMASTRAON, Burun. Makedonia, Pallene Yarmadas. VII. 123.
KAMP'lar (Stratopeda), II. 154.

KAMPSA, Kent. Makedonia. Therma (Selnik) Krfezi snr. VII. 123.

KANDAULES, Sardes kral. I. 7, 8, 103.
KANDAULES, Damasithymos'un babas. VII. 98.
KANE, Da. Anadolu, Balkesir dolaylar. VII. 42.
KANOBOS, Kent. Msr. Ayrca Nil azlarndan birinin ad. II. 15, 17, 97, 113, 179.
KAPHEREUS, Burun. Yunanistan, Euboia adas. VIII. 77.
KAPPADOKA, Blge. Orta Anadolu, Toros dalaryla Karadeniz aras. I. 71, 72, 73, 76; V. 49,
52; VII. 26, 72.
KAR, Karia'ya adn veren kii. Lydos ve Mysos'un kardei. I. 171.
KARADENZ, Euxeinos'a baknz.
KARDAMYLE, Kent. Yunanistan, Lakonia. VIII. 73.
KARDA, Kent. Gelibolu Yarmadas, Saros Krfezi. VI. 33, 36, 41; VII. 58; IX. 115.
KERENE, Kent. Anadolu, Mysia. VII. 42.
KARENOS, VII. 173.
KARA, Anadolu gneybat. I. 28, 142, 146, 171, 172, 174, 175; II. 61, 152, 154, 163; III. 11, 90;
V. 88, 103, 117, 122; VI. 25; VII. 31, 97, 195; VIII. 19, 135. Karial kadnlar: I. 146.
KARKNTS, Skyth kenti. IV. 55, 99.
KARNEOS, (Apollon Bayramlar) VII. 206; VIII. 72; not 311'e baknz.
KARPATHOS, Ada. Ege, Girit kuzeyinde. III. 45.
KARPS, Irmak, Tuna kollarndan. IV. 49.
KARTACA (Karkhedon) ve Kartacallar. I. 166, 167; III. 17, 19; IV. 43, 195, 196; V. 42, 17; VIII.
158, 165167.
KARYANDA, Ada. Anadolu, Karia. IV. 44.
KARYSTOS, Kent. Yunanistan, Euboia. IV. 33; VI. 99; VIII. 66, 112, 121; IX. 105.
KASAMBOS, VI. 73.
KASANDANE, Pharnaspes'in kz, Kyros'un kars, Kambyses II'nin anas. II. 1; III. 2, 3.
KASON, Da. Msr, Serbonis Gl yannda. II. 6, 158; III. 5.

KASMENE, Kent. Sicilya. VII. 155.

KASPATYROS, Kent. Asya, Paktyika. III. 102; IV. 44; not 105'e baknz.
KASPAN'lar, Ulus. Hazer Denizi blgesi. III. 92, 93; VIII. 67, 86.
KASSTERD Adalar, III. 115; not 107'ye baknz.
KASTALA emesi. Yunanistan, Delphoi. VIII. 39.
KASTHANAA, Kent. Yunanistan, Thessalia. VII. 183, 188.
KATARAKTES, Irmak. Anadolu, Phrygia. Dinar yaknlarnda. VII. 26.
KATARLER, Skyth boylarndan. IV. 6.
KAUKASA, Khios adasnda. V. 33.
KAUKASON OposKafkas Dalar. I. 104. Kaukasis opos: III. 97. Kaukasos: I. 203, 204; IV. 12.
KAUKON'lar I. 147; IV. 148.
KAUNOS, Kent. Anadolu, Karia. Kyceiz dalyan aznda. I. 171, 172, 176; IV. 148.
KAYSTROBOS, IV. 13.
KAYSTROS, Irmak. Anadolu, Ege, Kk Menderes. V. 100.
KEA'llar, KeaKeos adas. Ege, Kykladlardan. IV. 35; V. 102; VIII. 1, 46.
KEKROPS, Atina kral VIII. 44. Kekropidler: VIII. 44. Kekrops topra VII. 141.
KELANA, Kent. Anadolu, Gney Phrygia. VII. 26.
KELEES, V. 46.
KELT'ler, II. 33; IV. 49.
KEOS, Ada. Ege, Kykladlardan. VIII. 1, 76.
KEPHALONA, Ada, Adriyatik Denizi. IX. 28.
KEPHEN, Eskiden Yunanllarn Perslere verdikleri ad. VII. 61.
KEPHEUS, Belos olu. Ethiopia kral, Andromeda'nn babas. VII. 61, 150.
KEPHSOS, VII. 178; VIII. 33.
KERAMEKOS Krfezi, Anadolu, Karya, Bodrum Krfezi, Cova. I. 174.
KERKASOROS, Kent. Msr. II. 15, 17, 97.

KERKYRA, Ada. Adriyatik Denizi. Korfu. III. 48, 49, 52, 53; VII. 145, 168.
KERKOP'lar, VII. 216.
KHALDEALILAR, Asur boylarndan, Babil'de ZeusBaal tapna rahipleri. I. 181, 183; VII. 63.
Khaldeallar kaps (Khaldaion pylai) Babil kentinin kaplarndan: III. 155.
KHALESTRA, Kent. Makedonia. VII. 123.
KHALKEDON, Kent, stanbul, Kadky. IV. 85, 144; V. 26; VI. 33.
KHALKS, Kent. Yunanistan, Euboia adasnn bat kysnda. V. 74, 77, 91, 99; VI. 100, 118; VII.
183, 185, 189; VIII. 1, 44, 46, 127; IX. 28, 31.
KHALYB'ler, Anadolu uluslarndan. Halys (Kzlrmak) dousu. I. 28.
KHARADRA, Kent, Yunanistan, Phokis. VIII. 33.
KHARAXOS, Mtyleneli kadn air Sappho'nun kardei. II. 135.
KHARLAOS, Spartal. VIII. 131.
KHARLAOS, Samoslu. III. 145, 146.
KHART'ler (Kharites), Sevin tanralar. II. 50; Kharitler Tepesi (Khariton lophos): IV. 175.
KHAROPNOS, V. 99.
KHEMMS, Ada. Msr, Buto yanndaki gln iinde. II. 156, 165.
KHEOPS, Msr kral (2600 sular). II. 124, 126, 127, 129.
KHEPHREN, Msr kral. II. 127, 129.
KHERASMS, VII. 78.
KHERSS, Salamis (Kbrs) kral soyundan. V. 104, 113 ; VII. 98; VIII. 11.
KHERSONESOS, Yarmada, Bybassos, Data Tekir Burnu, Knidos: I. 174. Hellespontos,
anakkale: IV. 137, 143; VI. 3341, 103, 104, 140; VII. 22, 33, 58; VIII. 130; IX. 114, 116, 118, 120.
Taurika, Krm: IV. 99, 100.
KHLEOS, IX. 9.
KHLON, I. 59; VII. 235.
KHLON, Demarmenos olu. VI. 65.
KHOS, Ada. Ege Denizi, Sakz adas. I. 18, 142, 160, 161, 164, 165; II. 135, 178; V. 33, 34, 98;
VI. 2, 5, 8, 15, 16, 26, 27, 31; VIII. 106, 132; IX. 106.

KHOASPES, Irmak, Susa yannda. I. 188; V. 49, 52.

KHOREA, Yunanistan, Euboia'da. VI. 101.
KHORATA, Sikyon filelerinden. V. 68.
KHOROS, VII. 170.
KHORASM'ler, Hazer Denizi dousunda (Harezm) yaayan uluslardan. III. 93, 117; VII. 66.
KHROMOS, I. 82.
KIBRIS (Kypros), I. 72, 105, 199; II. 79, 182; III. 19, 91; IV. 162, 164; V. 9, 31, 49, 104, 108116;
VII. 98, 99; VIII. 68, 100. Kbrs destan (Kypria) II. 17.
KKON'lar, Trakya halklarndan. VII. 59, 108, 110.
KLKA, Blge, Anadolu. I. 28, 72, 74; II. 17, 34; III. 90; V. 52, 108; VI. 43, 95; VIII. 14; IX. 107.
KLKS, Agenor olu. Kilikia'ya adn vermitir. VII. 91.
KLLA, Kent, Anadolu. On iki Aiol kentinden birisi. I. 149.
KMMER'ler, Trakya uluslarndan. I. 6, 15, 16, 103; IV. 1, 1113, 45; VII. 20. Kimmerler
Bosphoros'u (Boaz): IV. 12, 28, 45, 100. Kimmer Kaleleri: IV. 12.
KMON, Miltiades, I'in babas. VI. 34, 38, 39, 40, 103, 137, 140.
KMON, Miltiades II'nin olu. VI. 136; VII. 107.
KNDYE, Kent, Anadolu, Karia. V. 118.
KNEAS, Thessalia kral. V. 63.
KNYPS, Irmak ve blge ad. Libya. IV. 175, 198; V. 42; not 163'e baknz.
KOS, Marmara gney kysnda Mysia kenti, Miletos kolonisi. Gemlik. V. 122.
KSSA, Babil'in kuzeyinde. III. 91; V. 49, 52; VI. 119; VII. 62, 86, 210; Kissia kaplar. Babil'de.
III. 155, 158.
KTHARON, Da, Yunanistan. Boiotia. VII. 141; IX. 19, 25, 38, 39, 51, 56, 69.
KLAZOMENA, Kent. Anadolu, eme Yarmadas'nda on iki on kentinden birisi. I. 16, 51, 142;
II. 178; V. 123.
KLEADES, IX. 85.
KLEANDROS, VI. 83.

KLEANDROS, Gela tyran. VII. 154.

KLEANDROS, Hippokrates olu. VII. 155.
KLEDES (Kbrs anahtar), V. 108.
KLENAS, Alkibiades'in olu. VIII. 17.
KLESTHENES, Sikyon tyran (600565). V. 6769; VI. 126, 128131.
KLESTHENES, Megakles olu V. 66, 69, 70, 72, 73; VI. 131; not 194'e baknz.
KLEOBS, I. 31.
KLEODAOS, VI. 52; VII. 204; VIII. 131.
KLEOMBROTOS, Anaxandridas olu, Leonidas'n kardei, Pausanias'n babas. IV. 81; V. 32, 41;
VII. 205; VIII. 71; IX. 10, 64, 78.
KLEOMENES, Sparta kral (520490). III. 148; V. 39, 41, 42, 4850, 54; VI. 50, 51, 108; VII.
148, 205, 239; not 185'e baknz.
KLEONA Kent. Makedonia. Athos Yarmadas. VII. 22.
KNDOS, Kent. Anadolu. Karia. Data Yarmadas, Tekir Burnu. I. 144, 174; II. 178; III. 138; IV.
164.
KNOTHOS, VI. 88.
KNOSSOS, Kent. Girit. III. 122.
KOBON, VI. 66.
KODROS, I. 147; V. 65, 76; IX. 97.
KOES, Mytilene tyran. IV. 97; V. 11, 37, 38.
KOLA (Slk), Euboia kaya slklar: VIII. 13, 14. Khios'da: VI. 26.
KONYRA, Ainyra'ya baknz.
KOLAOS, IV. 152.
KOLOXAS, Skythlerin atas. IV. 5, 7.
KOLAS, VIII. 96.
KOLKHS, Blge, Dou Karadeniz ile Kafkas Dalar aras. I. 2, 104; II. 104, 105; III. 97; IV. 37,
40, 45; VII. 62, 79.

KOLOSSA, Kent. Anadolu, Phrygia. VII. 30.

KOLOPHON, on kenti. Anadolu, Lydia. I. 14, 16, 142, 147, 150.
KOMBREA, Kent. Makedonia. VII. 123.
KOMPSATOS, Irmak. Makedonia. VII. 109.
KONTADESTOS, Irmak. Trakya, Ergene'nin kollarndan. IV. 90.
KOPAS Gl, Yunanistan, Boiotia. VIII. 135.
KORESSOS, Kent. Anadolu, Ephesos blgesinde. V. 100.
KORNTHOS, Kent. Peloponez kuzey blmnde. I. 14, 23, 24, 50, 51; II. 167, 168; III. 4850,
52, 53; IV. 162, 180; V. 75, 87, 92, 93; VI. 89, 108, 128; VII. 202; VIII. 1, 21, 43, 45, 61, 72, 79, 84;
IX. 28, 31, 69, 95, 102, 105.
KOROBOS, IV. 151153.
KORONA, V. 79.
KORYDALLOS, VII. 214.
KORYKOS Maaras. Yunanistan, Delphoi. VIII. 36.
KORYS, Irmak. Arabistan. III. 9.
KOS, Ada. Gney Ege. stanky. I. 144; VII. 99, 163, 164; IX. 76.
KOTYS, IV. 45.
KRANA, Atinallarn eski adlar. VIII. 44.
KRANASPES, III. 126.
KRANNON, Kent. Yunanistan. Thessalia. VI. 127.
KRATHS, Irmak. Peloponez. I. 145.
KRATHS, Irmak. talya. I. 145; V. 45.
KREMNES, (Dik bayr) Liman. Azak Denizi. IV. 20, 110; not 127'ye baknz.
KRESTON, I. 57; V. 3, 5; Paionike Krestonike: VII. 124; Krestonai: VII. 127; VIII. 116; not 167'ye
baknz.
KRETA, Girit'e baknz.
KRETNES, Magnesial. VII. 190.

KRETNES, VII. 165.

KRNPPOS, VII. 165.
KROS, VI. 50, 73 ; VIII. 92.
KRSA Ovas, Yunanistan, Delphoi. VIII. 32.
KRTALLA, Kent. Anadolu, Kappadokia. VII. 26.
KRTOBULOS, Kyreneli. II. 181.
KRTOBULOS, Toroneli. VIII. 127.
KROBYSOS'lar, Trakya uluslarndan. IV. 49.
KROSOS, Lydia kral (561546). I. 6, 2638, 40, 4351, 5356, 59, 65, 67, 6971, 7381, 83,
8592, 95, 141, 153, 155, 156, 207, 208, 211; III. 14, 34, 36, 47; V. 36; VI. 37, 38, 125, 127; VII. 30;
VIII. 35, 122.
KROKODELOS, Kent. Msr. II. 148.
KROPH, Da, Msr. II. 28.
KROSSAA, lke. Yunanistan, Therma (Selanik) Krfezi snrnda. VII. 123.
KROTON, Kent. Gney talya. III. 131, 136138; V. 44, 45, 47; VI. 21; VIII. 47.
KSANTHPPOS, Atinal. Ariphron olu, Perikles'in babas. VI. 131, 136; VII. 33; VIII. 131; IX.
114, 120.
KSENAGORAS, IX. 107.
KSERKSES, Pers kral (485465). I. 183; IV. 43; VI. 98; VII. 211 ve sonras; VIII. 2426, 34,
5054, 114120; IX. Her yerde. Trakya ve Thessalia zerine yry: VII. 108. Ordu saym: VII.
184186; Yunanistan'dan geri ekilii: VIII. 97. Ordusunun oluumu ve efleri: VII. 61. Kserkses'e
boyun een Yunan uluslar: VII. 132.
KSUTHOS, VII. 94; VIII. 44.
KUPHAGORAS, VI. 117.
KURON, Kent. Kbrs. V. 113.
KUTSAL ATLAR (Nesaion), I. 189; VII. 40.
KYANEA Adalar. IV. 85, 89.
KYAXARES, Med kral. (625585). I. 6, 46, 7374, 103, 106, 107.

KYBEBA (Kybele), AnaKutsal ana. I. 80; IV. 76; Sardes'de Kybeba tapna, V. 102; not 26 ve
210'a baknz.
KYDPPE, VII. 165.
KYDONA, Kent. Girit. III. 44, 59.
KYDRARA, Kent. Anadolu, LydiaPhrygia snrnda. br ad Hierapolis, imdi Pamukkale
(Denizli). VII. 30.
KYKLAD Adalar. Ege Denizi. V. 30, 31.
KYLLYRO, VII. 155.
KYLON, V. 71; not 198'e baknz.
KYME, Kent. Anadolu'da on iki Aiol kentinden birisi. I. 149, 157160; V. 23; VII. 194; VIII. 130.
KYNEGEROS, VI. 114.
KYNEOS, VI. 101.
KYNET'ler, Avrupa'nn en batsnda yaayan uluslardan. II. 33; IV. 49.
KYNSKOS, V. 71.
KYNO, Kyros'u byten kadn. I. 110, 122.
KYNOSARGES, Herakles kutsal alan. Yunanistan, Attika. V. 63; VI. 116.
KYNOSURA Burnu. Yunanistan. Salamis adas. VIII. 76, 77.
KYNURA'llar, Yunanistan Peloponez halklarndan. VIII. 73.
KYPSELOS, Korinthos tyran (613583). I. 14, 20, 23; III. 48; V. 92, 95; VI. 128.
KYPSELOS, Atinal. Miltiades'in babas. VI. 3436; not 221'e baknz.
KYRANS, Ada. Libya. IV. 195.
KYRENE, Kent. Kuzey Afrika. Kyrenaika. II. 32, 33, 96, 161, 181, 182; III. 13, 91, 131; IV. 152,
154156, 159161, 164, 169171, 186, 199, 203; V. 47.
KYRNOS, Herakles'in olu. I. 167.
KYRNOS, Korsika adas. I. 165167; II. 165.
KYRNOS, Kent. IX. 105.
KYROS, Pers kral (559529). I. 46, 54, 71, 73, 74, 76, 77, 79, 80, 84, 8690, 95. Doumu,

yetimesi, iktidar ele almas: I. 108, 113116, 120130, 141, 143, 151157, 160, 162, 169, 177,
178, 188190, 201, 202, 204213. Massaget sava ve lm: I. 214; II. 1; III. 159, 160; IV. 165; V.
52; VII. 2, 8 a, 11, 18, 51, 64, 69, 78; IX. 122.
KYTHERA, Ada. Yunanistan, Peloponez'in gneyindeki byk ada. I. 82, 105; VII. 235.
KYTHNOS, Ada. Ege Denizi. Kykladlardan. II. 90; VIII. 46, 67.
KYTSSOROS, VII. 197.
KYZKOS, Kent. Marmara, Kapda kstanda. IV. 14, 76; VI. 33.
LABDA, Korinthoslu Amphion kz, Eetion'un kars ve Kypselos'un annesi. V. 92 b, c.
LABDAKOS, V. 59.
LABRANDA, Kent. Anadolu, Karia. Milas yaknnda. V. 119.
LABYNETOS, Babil kral Nebukadnezar II. (604562). I. 74.
LABYNETOS, Babil kral (556538) Nitokris'in olu. I. 77, 188.
LABYRNTHOS, Msr'n nl labirenti. Eni 150, boyu 200 metredir. 18881910 yllar arasnda
ngiliz arkeolog Petrie tarafndan almtr. II. 148, 149.
LADE, Miletos nndeki kk ada. Ske Ovas'nda. imdi kara iinde kk bir tepe olarak
kalmtr. VI. 7, 11.
LADKE, Battos kz. II. 181.
LAOS, Thebai kral Oidipus'un babas. IV. 149; V. 43, 59, 60.
LAKEDAMON, lke. Yunanistan, Peloponez, Sparta. Kroisos'un balama nerisi: I. 82. Kyros'a
eliler gndermeleri: I. 152, 153, Samos kuatmas: II. 54, 55, 56, Minyaileri kabul edileri: IV. 145,
146. Peisistratidlere kar atklar sefer: V. 6265. Thermopylai'de: VII. 175. Lakedaimonlularn
karakterleri: IX. 154. Atina ve Aigina ile atmalar: VI. 50. Krallarnn ayrcalklar: VI. 56.
LAKMON Da. onia Krfezi (Adriyatik Denizi) Apollonia kentinde. IX. 93.
LAKONA, Blge, Yunanistan, Peloponez. I. 68, 69.
LAKRNES, I. 152.
LAMPTO, VI. 71.
LAMPON, Samoslu. IX. 90.
LAMPON, Aiginal. IX. 78.
LAMPON, Atinal. IX. 21.

LAMPONON, Kent. Anadolu, Edremit Krfezi'nde. V. 26.

LAMPSAKOS, Kent. Anadolu, Marmara kys, anakkale Boaz. Lapseki. IV. 138; V. 117; VI.
37, 38.
LAODAMAS, Eteokles olu. V. 61.
LAODAMAS, Aiginal. IV. 152.
LAODAMAS, Phokaial (Foa) IV. 138.
LAODKE, IV. 33, 35.
LAOS, Kent. talya. Sybaris kolonisi. VI. 21.
LAPHONES, VI. 127.
LAPT'ler, V. 92 b.
LARSSA, Kent. Anadolu, on iki Aieol kentinden birisi. I. 149.
LARSSA, Kent. Yunanistan, Thessalia. IX. 1, 58.
LASONA, Anadolu'da Kabalia blgesinin eski ad. III. 90; VIII. 77.
LASOS, VII. 6.
LAURON, Da. Yunanistan, Attika. VII. 144.
LEAGROS, Atina generali. IX. 75.
LEARKHOS, IV. 160.
LEBADEA, Kent. Yunanistan, Boiotia. VIII. 134.
LEBAA, Kent. Makedonia. imdi Florina yreleri. VIII. 137.
LEBEDOS, Kent, Anadolu, Ephesos kuzeyinde. I. 142.
LEPSDRON, Makedonia'da. V. 62.
LEKTON Burnu. Anadolu, anakkale Yarmadas, Bababurnu. IX. 114.
LELEG, I. 171.
LEMNOS, Ada. Ege Denizi. IV. 145, 146; V. 26, 27; VI. 136140; VII. 6.
LEOBOTES, Sparta kral. I. 65; VII. 204.
LEOKEDES, VI. 127.

LEON, Sparta kral. I. 65; V. 39; VII. 204.

LEON, Troizenli sava. VII. 180.
LEONDAS, Sparta kral (488480). Thermopylai kahraman. V. 41; VII. 204208, 217, 219225,
228, 229, 233, 238, 239; VIII. 15, 21, 71, 114; IX. 10, 64, 78, 79.
LEONTADES, Thebaili. VII. 205, 233.
LEONTNO, Kent, Sicilya. VII. 154.
LEOPREPES, Spartal. VI. 85.
LEOPREPES, VII. 228.
LEOTYKHDAS, Sparta kral. VI. 65, 6769, 7173, 85, 86; VIII. 131; IX. 9092, 98, 99, 114.
LEPREON, Kent. Yunanistan, Peloponez. IV. 148; IX. 28.
LEROS, Ada. Gney Ege, Sporadlardan. V. 25.
LESBOS, Ada. Ege Denizi. Midilli. I. 23, 24, 151, 160, 202; III. 39; IV. 61, 97; V. 26, 98; VI. 5, 8,
14, 2628, 31; IX. 106.
LETO, Tanra. Msr dilinde Mut. AmmonRa'nn anas. II. 59, 83, 152, 155, 156.
LEUKAS Ada. Adriyatik Denizi. imdi Levkas, br ad Aya Mavra. VIII. 45, 47; IX. 28, 31.
LEUKON, Libya'da. IV. 160.
LBYA, lke. Kuzey Afrika, Nil'in bats. IV. Corafyas: 41; Uluslar ve zellikleri:
Adyrmakhidler 168. Abystler 170, 171; Auskhisler: 171. Garamantlar: 174; Giligamlar: 169.
Gindanlar: 176. Lotophaglar: 177. Maklar: 175. Makhlyaslar: 178. Nasamonlar: 172. Psylliler: 173.
Auseialar: 180. Libya oraklleri iin baknz: Ammon.
LBYE, IV. 45.
LDE Da. Anadolu, Karia. I. 175.
LGURA'llar, V. 9; VII. 165.
LKHAS, I. 67, 68.
LMENON Anadolu, Miletos. I. 18
LNDON, Kent. Rodos adas. I. 144; II. 182; III. 47; VII. 153.
LNOS kasidesi. II. 79.
LPAKOS, Kent. Makedonia. VII. 123.

LPOXAS, IV. 5, 6.
LSA, Kent. Makedonia. VII. 123.
LSOS, Irmak, Makedonia. VII. 108, 109.
LOKRS, Blge. Yunanistan'n kuzeyinde. VII. 132; VIII. 66; IX. 31. Opus Lokris, Euboia Krfezi
kysnda: VII. 203, 207, 216, Ozolai Lokris, not 324'e baknz; VIII. 32. Lokroi, kent, Gney talya:
VI. 23.
LOTOPHAG'lar, Kuzey Afrika halklarndan. IV. 177, 178, 183.
LOXAS, Tanr Apollon. I. 91; IV. 163.
LYDA, Genel bilgiler ve gelenekleri: I. 93. Pers Sava: I. 80.
LYDAS, Irmak. Kuzey Yunanistan. VII. 127.
LYDOS, Atys olu. Lydia'ya adn veren kii. I. 7, 171; VII. 74.
LYGDAMS, Halikarnassos tyran. Artemisia'nn babas. VII. 99.
LYGDAMS, Naxos tyran. I. 61, 64.
LYGYA'llar, VII. 72.
LYKA, IV. 203; not 164'e baknz.
LYKARETOS, III. 143; V. 27.
LYKA, Gney Anadolu, Akdeniz kylar, FethiyeAntalya aras. I. 28, 147, 171, 173, 174, 176,
182; III. 4, 90; IV. 35, 45; VII. 77, 92.
LYKDES, IX. 5.
LYKOMEDES, VIII. 11.
LYKOPAS, III. 55.
LYKOPHRON, Korinthos tyran. III. 50, 53.
LYKOS, Dykia'ya adn veren kii. Pandion'un olu, Aigeus'un kardei. I. 173; VII. 92.
LYKOS, Skythial. IV. 76.
LYKOS, Irmak. Anadolu. Menderes'in kollarndan rksu. VII. 30.
LYKOS, Irmak, Skythia. Azak Denizi'ne dklr. IV. 123.
LYKURGOS, Atinal. I. 59, 60.

LYKURGOS, Arkadial. VI. 127.

LYKURGOS, Sparta yasalarn deitiren devlet adam. I. 65, 66.
LYNKEUS, II. 91.
LYSAGORAS, Miletos tyran Histiaios'un babas. V. 30.
LYSAGORAS, Paroslu Tisias olu. VI. 133.
LYSANAS, VI. 127.
LYSKLES, VIII. 21.
LYSMAKHOS, Atinal. VIII. 79, 95; IX. 28.
LYSSTRATOS, VIII. 96.
MADYAS, Skyth kral. I. 103.
MADYTOS, Kent. anakkale Boaz. MaydosEceabat. VII. 33; IX. 120.
MAG'lar, Med boylarndan, dinsel topluluk. I. 101, 107, 108, 120, 128, 132, 140; IV. 113. Maglar
ayaklanmas: III. 61 ve sonras ve VII. 113; Maglarn ldrlmesi: III. 78, 79.
MAGDALOS, II. 159.
MAGNESA, Kent. Yunanistan, Thessalia kylarnda. VII. 176, 183, 188, 190, 193.
MAGNESA, Kent. Byk Menderes havzasnda. I. 161; III. 122, 125.
MAGNESA, Kent Anadolu, imdiki Manisa. III. 90.
MAGNETA, Kent. Yunanistan. VII. 132.
MAANDROS, Samoslu. III. 123, 142146, 148; V. 27.
MAANDROS, Irmak. Anadolu, Byk Menderes. I. 18, 161; II. 10, 29; III. 122; V. 118; VII. 26,
30, 31.
MAONA, Anadolu, Lydia ve dousundaki blgenin eski ad. I. 7; VII. 74, 77.
MAOTS Gl (Palus Maiotis) Karadeniz, Azak Denizi. I. 104; IV. 3, 20, 21, 57, 86, 100, 101,
110, 116, 123, 133.
MAOTS'ler, Maiotis Gl evresinde oturan Skyth boylar. IV. 123.
MAK'lar, Libya uluslarndan. IV. 175, 176; V. 42.
MAKEDON (Makedonia), V. 17, 18, 20; VI. 44, 45; VII. 9, 25, 73, 127, 128, 131, 173, 185; VIII.

34, 115, 126, 127, 137, 138; IX. 31, 44, 89.
MAKEDNON, Blge. Yunanistan, Pindos. I. 56.
MAKHLYES'ler, Libya uluslarndan. IV. 178, 180.
MAKSTOS (Masistios), IX. 20.
MAKSTOS, Kent, Yunanistan, Elis blgesi. IV. 148.
MAKRON'lar, Anadolu uluslarndan, Karadeniz kylar. II. 104; III. 94; VII. 78.
MAKTORON, Kent. Sicilya. VII. 153.
MALEA Burnu. Peloponez, Lakonia. I. 82; IV. 179; VII. 168.
MALENE, Kent, Anadolu, Mysia. VI. 29.
MALES, VI. 127.
MALS, Kent ve krfez ad. Kuzey Yunanistan. IV. 33; VII. 132, 196, 198, 201, 213216; VIII. 31,
43, 46; IX. 31.
MANDANE, Kyros'un anas. I. 107, 108, 111.
MANDROKLES, stanbul Boaz'nda Dareios ordular iin kpr yapan Samoslu mimar. IV. 87
89.
MANEROS, II. 79.
MANES, Lydial Atys'in babas. I. 94.
MANES, Kotys'in babas. IV. 45.
MANTNEA, Kent. Arkadia. IV. 161; VII. 202; IX. 35, 77.
MAR'lar, Anadolu uluslarndan. Karadeniz kylar. III. 94; VII. 79.
MARAPH'lar, Pers boylarndan. I. 125; IV. 167.
MARATHON, Kent. Yunanistan, Attika. I. 62; VI. 102, 103, 136; VII. 1, 74; IX. 27, 46.
MARDA, Pers ger boylarndan. I. 84, 125.
MARDONOS, Pers generali, Gobryas'n olu ve Dareios'un damad. VI. 4345, 94; VII. 5, 9, 10,
82, 108, 121; VIII. ve IX. her yerde. Birinci Yunanistan seferi: VI. 43. Plataia savanda: IX. 1.
lm: IX. 63.
MARDONTOS, Pers generali. VII. 80; VIII. 130; IX. 102.

MAREA, Kent. Kuzey Afrika. II. 18, 30.

MARANDYN'ler, Anadolu, Bithynia (Kocaeli) blgesi dousunda. I. 28; III. 90; VII. 72.
MARS, Irmak. Tuna'nn kollarndan. IV. 48.
MARON, VII. 227.
MARONEA, Kent. Kuzey Yunanistan. VII. 109.
MARSYAS SLENOS, Pan. VII. 26; not 272'ye baknz.
MARSYAS, Irmak. Anadolu, Aydn, ine ay. V. 118, 119.
MASSTES, Dareios'un olu, Kserkses'in kardei. VII. 82, 121; IX. 107, 108, 110113, 114.
MASSTOS, Pers generali. VII. 79; IX. 20, 22, 24, 25, 31.
MASKAMES, Pers generali. VII. 105, 106.
MASP'ler, Pers halklarndan. I. 125.
MASSAGES VII. 71.
MASSAGET'ler (Massagetai), Skyth boylarndan. Aral kesimleri. I. 201, 204209, 211, 214216;
III. 36; IV. 11, 172; VII. 18. Yaamalar ve zellikleri: I. 202. Grenekleri: I. 215, 216.
MASSALA, Marsilya. Phokaia kolonisi. V. 9.
MASTYES, V. 12.
MATEN'ler (Matienoi) Med boylarndan. I. 72, 189, 202; III. 94; V. 49, 52; VII. 72.
MATTEN, VII. 98.
MAUSOLOS, Karia kral. V. 118.
MAXY'ler, Kuzey Afrika uluslarndan. IV. 191, 193.
MAZARES, Medial general. I. 156, 157, 160, 161.
MED, Medler, Media, Mediallar: Birinci kitapta sk sk. III. 65, 126; V. 9, 77, 104, 109; VI. 9, 22,
67, 109, 112, 120; VII. VIII. IX. her yerinde. Med boylar: I. 100. Med atlar (Nesaia): III. 106.
MEDEA, Kolkhis kral Aietes'in kz. I. 2, 3; VII. 62.
MEGABATES, Pers generali. V. 32, 33, 35.
MEGABAZOS, Pers generali. IV. 143, 144; V. 1, 2, 10, 12, 1417, 23, 24, 26, 98; VII. 108.
MEGABAZOS, Megabates'in olu. VI. 33; VII. 22, 67, 97.

MEGABYZOS, Zopyros olu. Pers generali. III. 160; VII. 82, 121.
MEGABYZOS, Zopyros'un babas. Dzmece kral Mag Smerdis'i deviren yedilerden. III. 70, 81,
82, 153, 160; IV. 43.
MEGADOSTES, VII. 105.
MEGAKLES, Alkmaion olu. I. 5961; VI. 127, 130.
MEGAKLES, Alkmaion'un babas. VI. 125.
MEGAKLES, Hippokrates'in olu. VI. 131.
MEGAKREON, VII. 120.
MEGAPANOS, VII. 62.
MEGARA, Kent. Yunanistan. I. 59; V. 76; VIII. 1, 45, 60 a, c, 74; IX. 7, 14, 21, 28, 31, 69, 85.
MEGARA, Kent. Sicilya. VII. 156.
MEGASDRES, VII. 72.
MEGSTAS, Thermopylai'de Yunanllara leceklerini haber veren Akarnanial bilici (khin). VII.
219, 221, 228.
MEKSTES, V. 67.
MEKYBERNA, Kent. Kuzey Yunanistan'da liman. VII. 22.
MELAMPUS, Bilici (khin). II. 49; VII. 221; IX. 34; not 56'ya baknz.
MELANPPOS, Kahraman. Astakos olu. V. 67.
MELANPPOS, Ozan Alkaios'un arkada. V. 95.
MELANKHLEN'ler, Skyth boylarndan. IV. 20, 100, 101, 102, 107, 119, 125.
MELANTHOS, Atinal. V. 97.
MELANTHOS, Atina kral. I. 147; V. 65.
MELAS, Irmak ve krfez ad. Gelibolu, Saros Krfezi. VI. 41; VII. 58.
MELAS, Irmak. Yunanistan, Malis blgesi. VII. 198, 199.
MELES, Sardes kral. I. 84.
MELBONA, Liman kenti. Yunanistan, Magnesia blgesi. VII. 188.
MELSSA, Epidauros tyran Prokles'in kz. II. 50; V. 92.

MELOS, Ada. Ege Denizi, Kykladlardan. VIII. 46, 48.

MEMBLAROS, IV. 147, 148.
MEMNON, Ethiopia kral. Troya kral ocandan Tithonos'un afak Tanra Eos'dan doan olu. II.
106; V. 54. Memnon saray: V. 53. Memnon'un kenti (Susa): V. 54; VII. 151.
MEMPHS, Kent. Msr. II. 2, 3, 8, 10, 1214, 97, 99, 112, 114, 115, 119, 150, 153, 154, 158,
175, 176; III. 6, 13, 14, 16, 25, 27, 37, 91, 139.
MENARES, VI. 65, 71; VIII. 131.
MENDE, Kent. Kuzey Yunanistan. VII. 123.
MENDES, Kent, Msr, Delta'nn kuzeydousunda Osiris tapna ile nl. Msr dilinde Mendes
teke ve Tanr Pan anlamna gelir. II. 42, 46, 166.
MENDES, Nil'in azlarndan. II. 17.
MENELAOS, Sparta kral. Helene'nin kocas. II. 113, 116, 118, 119; V. 94; VII. 169, 171.
MENELAOS, Liman. Kuzey Afrika, Kyrene. IV. 169.
MENES (Min), Msr'n ilk kral. Msr dilinde Mna, Yunan dilinde Menes, IV. 49, 99; not 49'a
baknz.
MENOS, VI. 71.
MERBALOS, VII. 98.
MERMNAD'lar, Lydia kral oca. I. 7, 14.
MEROE, Kent. Ethiopia. II. 29.
MESAMBRA, Kent. Karadeniz bat kylarnda. Apollonia kuzeyinde Miletos kolonisi. IV. 93; VI.
33.
MESAMBRA, Kent, Trakya, Ege kylarnda. VII. 108.
MESSANA, Kent. Sicilya. Zankle'nin eski ad. imdi Mesina. VII. 164.
MESSAPA, Gney talya. imdi Kalabria. VII. 17.
MESSENA, Blge, Yunanistan, Peloponez. III. 47; V. 49; VI. 52; IX. 35, 64.
METAPONTUM, Kent. talya, Akha kolonisi. IV. 15.
METER, (Ana) IV. 76.
METER (Demeter), Anne ve kz. VIII. 63.

METHYMNA, Kent. Lesbos (Midilli) adas kuzey kylarnda. I. 23, 151.

METOKHOS, Miltiades'in olu. VI. 41.
METRODOROS, IV. 138.
MISIR (Aigyptos), Herodotos Msr'a byk yer ayrmtr. kinci kitabn btn Msr' anlatr.
nc kitabn ilk yars Pers imparatorluunun Msr' ele geiriini verir. br kitaplarda da Msr
ad sk sk geer. nemli blmlerin yerleri aaya karlmtr. (Saylar ikinci kitabn blmlerini
gstermektedir). Msr krallarnn tarihi: 99. Toprak mlkiyeti: 109. Nil kanallar: 108. Giyinileri:
37. Ekmekleri: 77. Arpa arab (bira): 77. Yazy sadan sola yazarlar: 36. Bayramlar: 58.
Oraklleri: 83. Gusl abdesti: 64. Phoinix kuu (Zmrdanka): 73. Linos trks (kasidesi): 79.
Mumyalama: 85.
MDAS, Phrygia kral. I. 4, 35; VIII. 138.
MKYTHOS, VII. 170.
MLETOS, Kent. Anadolu, onia. imdi Ske Ovas'nn bat blmnde Balat. Herodotos'un her
yerinde sk sk geer. MiletosLade deniz sava VI. 1 ve sonras; Persler Miletos'u yakyorlar; VI.
18.
MLA, Lykia'nn eski ad. I. 173; III. 90; VII. 71.
MLON, Krotonlu atlet. III. 137.
MLTADES, Kimonos'un (Kimon) olu, Stesagoras'n kardei. IV. 137, 138; VI. 34, 3741, 103,
104, 109, 110, 132137, 140; VII. 107.
MLTADES, Kypselos'un olu. VI. 3437, 103.
MNOA, Kent. Sicilya. V. 46.
MNOS, Girit kral. Zeus ve Europe'nin olu. I. 171, 173; III. 122; VII. 169171.
MNYA'ler, Yunanistan Messania blgesinde. I. 146; IV. 145, 146, 148, 150.
MTRA, Pers dilinde Aphrodite. I. 131.
MTRADATES, I. 110, 121.
MTROBATES, Perslerin Daskyleion satrap. III. 120, 126, 127.
MNESARKHOS, Samoslu. IV. 95.
MNESPHLOS, Atinal. VIII. 57, 58.
MORS, Msr kral AmenEmHat (18401792). II. 13, 101.

MORS, Gl. Msr. II. 4, 13, 69, 148, 149.

MOLOESS, Irmak. Yunanistan, Plataia. IX. 57.
MOLOS'lar, Yunanistan, Epeiros blgesi halklarndan. I. 146; VI. 127.
MALPAGORAS, V. 30.
MOMEMPHS, Kent. Msr. II. 163, 169.
MOPH, Da, Ethiopia. II. 28.
MOSKHO, Anadolu kuzeydousu. III. 94; VII. 78.
MOSSYNOKA, Anadolu Karadeniz kylarnn Thermodon'dan (Terme) sonraki blm. III. 94;
VII. 78.
MUNKHA, VIII. 76.
MURYKHDES, IX. 4, 5.
MUSAOS, VII. 6; VIII. 96; IX. 43.
MYEKPHORTES nomosu. Msr. II. 166.
MYGDONA, VII. 123, 124, 127.
MYK'ler, Gney ran halklarndan. III. 93; VII. 68.
MYKALE, Anadolu, Kuadas gneyinde Samos adas karsna den burun. I. 148; VI. 16; VII.
80; IX. 90, 96101, 104, 107, 114. Mykale sava: IX. 90.
MYKENA, VII. 202; IX. 27, 28, 31.
MYKERNOS, Msr kral. II. 129133, 136.
MYKONOS, Ada. Ege Denizi, Kykladlardan. VI. 118.
MYLASA, Kent Anadolu, Karia, Milas. I. 171; V. 37, 121.
MYLTTA, Asur dilinde Aphrodite. I. 131, 199.
MYNDOS, Kent. Anadolu, Karia. Bodrum Yarmadas kuzeybat ucunda. V. 33.
MYRANDKOS Krfezi. skenderun. IV. 38.
MYRNA, Anadolu, Ege'nin on iki Aiol kentinden birisi. I. 149; VI. 140.
MYRKNOS, Kent. Trakya. V. 11, 23, 24, 124, 126.
MYRMEX Kayal. Yunanistan, Magnesia kylarnda. VII. 183.

MYRON, Sikyon tyran. VI. 126.

MYRSLOS, Yunanllarn, Lydia kral Kandaules'e verdikleri ad. I. 712.
MYRSOS, Kandaules'in babas. I. 7.
MYRSOS, Gyges olu. III. 122; V. 121.
MYS, Europoslu. VIII. 133135.
MYSA, Anadolu. Kocaeli ile anakkale arasnda kalan blge. I. 28, 36, 37, 160, 171; III. 90; IV.
28; V. 122; VII. 20, 42, 74, 75; VIII. 106; IX. 32.
MYSOS, Mysiallarn atas. I. 171.
MYTLENE, Kent, Lesbos adasnda Midilli. I. 160; II. 138, 178; III. 14; IV. 97; V. 11, 17, 38, 94,
95; VI. 5, 6.
MYUS, on kenti. Anadolu, Ege. I. 142; V. 36; VI. 8.
NAPARS, Irmak, Tuna kollarndan. IV. 48.
NASAMON'lar, Libya boylarndan. II. 32, 33; IV. 172, 173, 175, 182, 190.
NATHON, Msr nomoslarndan. II. 165.
NAUKRATS, Kent. Nil aznda Yunan kolonisi. II. 97, 135, 178, 179.
NAUPLA, Peloponez'de ky kenti. Argolis blgesi. VI. 76.
NAUSTROPHOS, III. 60.
NAXOS, Ada. Ege Denizi, Kykladlardan. I. 64; V. 28, 30, 33, 34, 37; VI. 95, 96; VIII. 46.
NAXOS, Kent. Sicilya kuzey kylarnda KhalkisEuboia kolonisi. VII. 154.
NEAPOLS, Msr kenti. II. 91.
NEAPOLS, Kent, Kuzey Yunanistan. VII. 123.
NELEUS, IX. 97.
NEKOS, Msr kral, Psammetikos'un babas. II. 152.
NEKOS, Msr kral, (609593), Psammetikos'un olu, II. 158, 159; IV. 42; not 78'e baknz.
NELEUS, V. 65.
NEOKLES, Atinal Themistokles'in babas. VII. 143, 173; VIII. 110.
NEON, Kent, Yunanistan, Phokis blgesi. VII. 32, 33.

NEONTEKHOS, Anadolu'da on iki Aiol kentinden birisi. I. 149.

NERED'ler (Nereus kzlar), II. 50; VII. 191.
NESAON, Media'da kutsal atlarn yetitirildii ova. III. 106; VII. 40; IX. 20.
NESTOR, V. 65.
NESTOS, Irmak. Trakya'da Karasu. VII. 109, 126.
NAUR'ler, Skyth boylarndan. IV. 17, 100, 102, 105, 119, 125.
NEURS, IV. 51.
NKANDRA, Dodona'da Zeus rahibesi. II. 55.
NKANDROS, VIII. 138.
NKODROMOS, VI. 8891.
NKOLAOS, Bulis'in olu. VII. 134, 137.
NKOLAOS, Bulis'in babas. VII. 134.
NL (Neilos), Irmak. II. Her yerde. III. 10; IV. 39, 42, 45, 50, 53; Nil azlar: II. 17.
NNVE, Asur bakenti. Musul'un kuzeyinde. I. 102, 103, 106, 178, 185, 193; II. 150; III. 155.
NNOS, Belos'un olu. I. 7.
NPSEA, Trakya uluslarndan. IV. 93.
NSAA, Liman kenti. Yunanistan, Megara dolaylar. I. 59.
NSYROS, Ada. Ege Denizi. VII. 99.
NTETS, Msr kral Apries'in kz, III. 1, 3; not 84'e baknz.
NTOKRS, Msr kraliesi. II. 100.
NTOKRS, Babil kraliesi. I. 185; II. 100.
NOES, Irmak. Trakya. IV. 49.
NONAKRS, Kent. Yunanistan, Arkadia. VI. 74.
NOTHON, VI. 100.
NOTON, Anadolu'da on iki Aiol kentinden birisi. I. 149.
NUDON, Kent, Yunanistan, Elis blgesi. IV. 148.

NYMPHODOROS, VII. 137.

NYSA, Kent. Ethiopia. II. 146; III. 97.
OARZOS, VII. 71.
OAROS, Irmak. Skythia. IV. 123, 124.
OASS, Kent. Msr. III. 26.
OAXOS, Kent. Girit. IV. 154.
ODAMANT'lar, Trakya halklarndan. V. 16.
ODRYS'ler, Trakya halklarndan. IV. 92.
ODYSSEA, Homeros destan. II. 116; IV. 29.
OA, V. 83.
OBARES, Dareios'un seyisi. III. 85, 87, 88.
OBARES, Megabezos olu. VI. 33.
ODPUS, Laios olu. IV. 149; V. 60.
ONOE, Attika demoslarndan. Yunanistan. V. 74.
ONONE, Aigina adasnn eski ad. VIII. 46.
ONOTRA, I. 167.
ONUSSA Adalar. Ege Denizi, Khios yaknlarnda. I. 165.
OOBAZOS, IV. 84.
OOBAZOS, VII. 68.
OOBAZOS, IX. 115, 119.
OOLYKOS, IV. 149.
OORPATA, Skythlerin Amazonlara taktklar ad. IV. 110.
ORO, Irmak. Yunanistan, Boiotia. IX. 51.
OTA, da. Thermopylai'nin bat ynn tutan da. VII. 176, 217.
OTOSYROS, Skythlerin Apollon'a verdikleri ad. IV. 59.
OKEANOS, II. 21, 23; IV. 8. 36.

OKTAMASADES, V. 80.
OKYTOS, VIII. 5, 59.
OLBOPOLT'ler, ifti Skythler (Borystehenes). IV. 18.
OLEN, IV. 35.
OLENOS, Peloponez'de on iki on kentinden birisi. I. 145.
OLATOS, Mylasa tyran. V. 37.
OLMPYAT OYUNLARI (Olympia), I. 59; II. 160; V. 22, 47, 71; VI. 36, 70, 103, 122, 125127;
VIII. 26; IX. 33. Olimpiyat Bayramlar: VII. 206; VIII. 72.
OLOPHYKSOS, Kent. Yunanistan. Athos Yarmadas. VII. 22.
OLOROS, VI. 39, 41.
OLYMPA, Kent ve tapnak. Yunanistan, Elis blgesi. VIII. 134; IX. 81.
OLYMPODOROS, IX. 21.
OLYMPOS, Da. Thessalia. I. 56; VII. 128, 129, 172, 173.
OLYMPOS, Da. Kuzeybat Anadolu, Mysia blgesi. I. 36, 43; VII. 34.
OLYNTHOS, Kent. Kuzey Yunanistan. VII. 122; VIII. 127.
OMBRKO, Umbria'ya baknz.
ONEAT'lar, Skyth boylarndan. V. 68.
ONESLOS V. 104, 105, 108, 110115.
ONETES, VII. 214.
ONOKHONOS, Irmak. Yunanistan. Thessalia. VII. 129, 196.
ONOMAKRTOS, Orakl yorumcu ve yaymcs. VII. 6.
ONOMASTOS, Elisli. VI. 127.
ONUPHS, Kent. Msr. II. 166.
OPHRYNEON, Kent. Anadolu anakkale blgesi. VII. 43.
OPS, Dicle kysnda Asur kenti. I. 189.
OPS, Hyberboreli kz. IV. 35.

OPOA, Skyth kral Ariapeithes'in ve olu Skyles'in kars. IV. 78.

ORBELOS Da. Trakya'da. V. 16.
ORDESSOS, Irmak. Tuna'nn kollarndan. IV. 48.
ORETHYA, Erekhtheus'un kz, Rzgr tanr Boreas'n kars. VII. 189.
ORESTES, Agamemnon'un olu. I. 67, 68.
ORESTHEON, Kent. Yunanistan, Arkadia blgesi. IX. 11.
ORGEOS, VII. 118.
ORKOS, IV. 78.
ORKOS Liman. llyria, Apollonia kenti IX. 93; not 396'ya baknz.
ORKHOMENOS, Kent. Yunanistan, Boiotia. I. 146; VIII. 34; IX. 16.
ORKHOMENOS, Kent. Yunanistan, Arkadia. VII. 202; IX. 28, 31.
ORNEAT'lar, Peloponez halklarndan. VIII. 73.
OROTES, Perslerin Sardes satrap. III. 120129, 140.
OROMEDON, VII. 98.
OROPOS, Kent, Yunanistan, Euripos. VII. 101.
OROTALT, Arap dilinde Dionysos. III. 8.
ORPHEUS dini (Orphika), II. 81.
ORSPHANTOS, VII. 227.
ORTHOKORYBANT'lar, Media boylarndan. III. 92.
OSRS, Msr tanrs. II. 42, 47, 48, 144, 156, 170.
OSSA, Da. Thessalia. I. 56; VII. 128, 129, 173.
OTANES, Kserkses'in kars Amestris'in babas. VII. 40, 61, 62, 82.
OTANES, Dzmece kral Mag Smerdis'i dren yedilerden birincisi. Phaidyme'nin babas. II. 43;
III. 6872, 80, 81, 83, 88, 141, 144, 147, 149.
OTANES, Pers generali. Sisamnes olu. V. 25, 26, 116, 123.
OTASPES, VII. 63.

OTHRYADES, I. 82.
OTHRYS, Thessalia'y gneyden kuatan da. VII. 129.
OZOLA, VIII. 32.
PADA'ler, Hint uluslarndan. III. 99.
PAGASA, Kent. Thessalia. VII. 193.
PAANA, Attika demoslarndan. I. 60; V. 62.
PAON, Yunanistan. Arkadia blgesinde. VI. 127.
PAONA, lke. Makedonia'da. IV. 33, 49; V. 1, 2, 1217, 23, 98; VI. 33; VII. 113, 185; VIII. 115;
IX. 32. Paionike: VII. 12.
PAOPLA, Makedonia, Strymon blgesi. V. 15; VII. 113.
PASOS, Kent. Anadolu, anakkale blgesi. V. 117.
PAT'ler, Thrak uluslarndan. VII. 110.
PAKTOLOS, Irmak, Ege. Hermos'un (Gediz) kollarndan Sart Suyu. V. 101.
PAKTYA, Gelibolu Yarmadas'nda. VI. 36.
PAKTYA'llar, Hint uluslarndan. VII. 67, 68, 85.
PAKTYAS, I. 153161.
PAKTYKA, Afganistan yreleri. III. 93, 102; IV. 44.
PALE, Kent. Kephalonia adasnda. IX. 28, 31.
PALLAS, Tanra, Athene'nin ad nne taklan ek bir ad. (Azra Erhat, kkeni belli deildir, diyor.
Mitoloji Szl, sayfa 81). V. 77; VII. 141.
PALLENE (Palleneus), Attika demoslarndan. I. 62; VIII. 84, 93.
PALLENE, Makedonia, Ege kylarnda yarmada. VII. 123; VIII. 126, 128, 129; IX. 28.
PAMSOS, Irmak. Thessalia. VII. 129.
PAMMON, VII. 183.
PAMPHYLA, Anadolu Akdeniz kysnda, Lykia ve Kilikia arasnda kalan blge. Antalya ve
evresi. I. 28; III. 90; VII. 91; VIII. 68.
PAMPHYLA, Peloponez'de Dor filelerinden birinin ad. V. 68.

PAN, Tanr. Msr dilinde Mendes. II. 46, 145, 146; VI. 105, 106.
PANATOS, VIII. 82.
PANATHENE Bayramlar (Panathenai), V. 65; not 191'e baknz.
PANDON, Atinal Lykos ve Aigeus'un babalar. I. 173; VII. 92.
PANGAON, Da. Strymon, Makedonia. V. 16; VII. 112, 113, 115.
PANONA Bayramlar, I. 148.
PANONON, Anadolu, Mykale'de Poseidon Helike tapna. I. 141, 142, 143, 148, 179; VI. 7.
PANONOS, VIII. 105, 106.
PANTES, VI. 52.
PANORMOS, Didyma liman. Anadolu, Miletos. I. 157.
PANTAGNOTOS, Samoslu Aiakes olu, Polykrates'in kardei. III. 39.
PANTALEON, Lydial. Kroisos'un kardei. I. 92.
PANTARES, VII. 154.
PANTHALA'ler, Pers boylarndan. I. 125.
PANTKAPES, Irmak. Rusya, Dinyeper'in kollarndan. IV. 18, 19, 47.
PANTMATH'lar, III. 92.
PANTTES, VII. 232.
PAPAOS, Skyth dilinde Zeus. IV. 59.
PAPHLAGONA, Anadolu, Halys (Kzlrmak) dousu. I. 6, 28, 72; III. 90; VII. 72.
PAPHOS, Kent. Kbrs. VII. 195.
PAPREMS, Kent. Msr. II. 59, 63, 71, 165; III. 12.
PARABATES, V. 46.
PARALATA'ler, Skyth boylarndan. IV. 6.
PARAPOTAMO, Kent. Yunanistan Phokis. VIII. 33, 34.
PARETAKEN'ler, Med boylarndan. I. 101.
PARKAN'lar, Pers boylarndan. III. 92, 94; VII. 68, 86.

PARON, Kent. anakkale blgesinde. IV. 138; V. 117.

PARMS, Dareios'un kars. III. 88; VII. 78.
PARNASSOS, Da. Yunanistan, Delphoi. VIII. 27, 32, 3537, 39; IX. 31.
PAROREAT'lar, Yunanistan, Elis blgesi halklarndan. IV. 148; VIII. 73.
PAROS, Ada. Ege Denizi. Kykladlardan. V. 2831; VI. 133136; VIII. 67, 112. Paros mermeri: III.
57; V. 62.
PARTH'lar, II. 93, 117; VII. 66.
PARTHENON, Da. Peloponez, Tegea. VI. 105.
PARTHENOS, Irmak. Anadolu, Bartn Suyu. II. 104.
PASARGAD'lar, ran. Kent ve ulus ad. I. 125; IV. 167.
PASKLES, IX. 97.
PATAKOS (Pataikoi), Fenike figrleri. III. 37; not 91'e baknz.
PATAKOS, Arkagasl. VII. 154.
PATARA, Kent. Anadolu, Lykia. imdi Fethiye Een ay aznda. I. 182.
PATARBEMS, II. 162.
PATRAMPHES, VII. 40.
PATZETHES, ran, dzmece kral Smerdis'in kardei. III. 61, 63.
PATRAS, Kent, Peloponez. I. 145.
PATUMOS, Kent. MsrArabistan snr. II. 158.
PAUSANAS, Sparta kral. Plataia savanda Yunan bakomutan. IV. 81; V. 32; VIII. 3; IX. Her
yerde.
PAUSKA'ler, Hazer Denizi yrelerinde. III. 92.
PAUSRS, IIII. 15.
PEDASOS, Kent. Anadolu, Karia. I. 175, 176; V. 121; VI. 20; VIII. 104, 105.
PEDA, Kent. Yunanistan, Phokis blgesi. VIII. 33.
PERENE, V. 92 b; not 206'ya baknz.
PEROS, Irmak. Yunanistan, Akhaia'da Akheloos rma. I. 145.

PESSTRATD'ler (Peisistratidai), V. 62, 63, 65, 70, 76, 90, 91, 93 ; VI. 39, 94, 123; VII. 6; VIII.
52.
PESSTRATOS, Atina tyran (Doumu 600'e doru). 561555, 549548, 539527 tarihleri
arasnda dnem tyranlk yapmtr. lm 527'dedir. I. 5964; V. 55, 65, 71, 91, 94; VI. 35, 102,
103, 107, 121; VII. 6.
PESSTRATOS, Nestros olu. V. 65.
PELASG, Pelasglar . Ege'nin eski halk. I. 57, 58; II. 5052; IV. 145; V. 26; VI. 136, 140; VIII.
144. Aigia (Aigalees) Pelasglar: VII. 94. Arkadia (Arkadees) Pelasglar: I. 146. Pelagides
Gunaikes: VI. 138. Pelasgiotides: II. 171. Pelasgion Ethnoos: I. 5658. VII. 95. Pelasgika Polismata:
I. 57. Plasgikon TeikhosPelasg kalesi: V. 64; not 193'e baknz.
PELEUS, Nereidlerden Thetis'in kocas, Akhilleus'un babas. VII. 191.
PELON OROS, Da. Yunanistan, Thessalia. IV. 179; VII. 129, 188; VIII. 8, 12.
PELLA, Kent, Makedonia. VII. 123.
PELLENE, Kent, Peloponez. Akhaia blgesi. I. 145.
PELOPONEZ (Peloponnesos), I. 56 ve sonras; Peloponezliler (Peloponnesioi) II. 71 ve sonras.
PELOPS, Peloponezlilerin atas, VII. 8 c, 11; not 270'e baknz; Pelopides Agamemnon (Pelops
soyundan Agamemnon). VII. 159.
PELUSON, Nil'in azlarndan biri ve kent ad. II. 15, 17, 141, 154; III. 10.
PENEOS, Irmak, Makedonia, Selanik Krfezi'ne dklen Tempe Suyu. VII. 20, 128130, 173,
182.
PENELOPE, II. 145, 146.
PENTHYLOS, VII. 95.
PERDKKAS, Makedonia kral ocann atas. V. 22; VIII. 137, 139.
PERGAMON PriamonPriamos Pergamon'u. Kent. Anadolu, Bergama. VII. 43.
PERGAMON, Teikos PieronPieria, Pergamos. VII. 112.
PERALLA, Delphoi barahibesi ve Orakl szcs. VI. 66.
PERANDROS, Korinthos tyran (600 sular). I. 20, 23, 24; III. 4853; V. 92 f, 95.
PEREK (Perioikoi), VI. 58; IX. 11; not 368'e baknz.
PERLAOS, IX. 103.

PERNTHOS, Kent, Samoslularn 600 sularnda Marmara kuzey kylarnda kurduklar koloni.
Sonraki ad Herakleia. imdi Marmara Erelisi. IV. 90; V. 1, 2; VI. 33; VII. 25.
PERKALOS, Demaratos'un kars. VI. 65.
PERKOTE, Kent. Anadolu, anakkale blgesi. V. 117.
PERRHABA (Perraiboi), Thessalia yrelerinde. VII. 128, 131, 132, 173, 185.
PERS, Persler (Persai), Persike: I. 126; IV. 39, Persikon Ethnos. VII. 85. Persides Gunaikes: III. 3.
Persis Glossa: VI. 29. Persis Khorn: III. 97; VII. 8, 29, 53. Perseidai: I. 125; VII. 220. Pers boylar: I.
125. Grenekleri: I. 131; mparatorluk ve kral yollar: V. 49.
PERSEOS Kayas, Msr. II. 15.
PERSES, Perseus ile Andromeda'nn oullar. Perslerin atas. VII. 61, 150.
PERSEUS, Zeus ile Danae'nin oullar. Andromeda'nn kocas, Perses'in babas. II. 91; VI. 53, 54;
VII. 61, 150.
PETRA, Krointhos demoslarndan. V. 92 b.
PHAGRES, Makedoina'da Pieria kalesi. VII. 112.
PHADYME, Kambyses'in ve dzmece kral Mag Smerdis'in kars, Otanes'in kz. III. 68, 69.
PHANPPOS, VI. 121.
PHALERON, Atina'nn eski liman. V. 63, 81, 85; VI. 116; VIII. 66, 67, 9193, 107, 108; IX. 32.
PHANAGORES, VII. 214.
PHANES, III. 4, 11.
PHARANDATES, VII. 79; IX. 76.
PHARBATS (Pharbaithites), Kent. Msr. III. 166.
PHARES, Peloponez'de on iki on kentinden birisi. I. 145.
PHARNAKES, VII. 66; VIII. 126; IX. 41, 66, 89.
PHARNASPES II. 1; III. 68.
PHARNAZATHRES, VII. 65.
PHARNUKHES, VII. 88.
PHASELS, Kent. Antalya Krfezi bat kysnda, imdi Tekirova. II. 178.

PHASS, Irmak, Karadeniz dou kysnda, Poti'de, (eski Kolkhis blgesi) denize dklen Rionie
rma. I. 2, 104; II. 103; IV. 37, 38, 45, 86; VI. 84.
PHAYLLOS, VIII. 47.
PHEDPPDES, Atinal ulak. VI. 105, 106.
PHEDON, Argos kral. VI. 127.
PHENEOS, Kent. Peloponez, Arkadia. VI. 74.
PHERENDATES, VII. 67.
PHERETME, Kyrene kraliesi. IV. 162, 165, 167, 200, 202, 205.
PHERON (Pheros), Msr kral. II. 111.
PHGALA (Phigaleus), Peloponez, Arkadia kuzeyi. VI. 83.
PHLAGROS, VI. 101.
PHLAOS, Aias olu. VI. 35.
PHLAON, Kbrsl. VIII. 11.
PHLES, III. 60.
PHLPPOS, Makedonial. VIII. 139.
PHLPPOS, Krotonlu. V. 47.
PHLSTS, II. 128.
PHLSTOS, Mimar. IX. 97.
PHLOKYON, IX. 71, 85.
PHLOKYPROS, V. 113.
PHLA, Ada. Kuzey Afrika, Tritanis Gl iinde. IV. 178.
PHLEGRA, Pallene Yarmadas'nn eski ad. VII. 123.
PHLUS, Kent. Peloponez, Korinthos'un gneyinde. VII. 202; VIII. 72; IX. 28, 31, 69, 85.
PHOBOS, Tapnak, Sparta. VI. 61.
PHONKES, Fenike'ye baknz.
PHONX, Irmak, Thessalia gneyi. VII. 176, 200.

PHONX, Msr'n kutsal kuu (Mitolojik ku, Zmrdanka). II. 73.

PHOKAA, Anadolu'nun on iki on kentinden birisi. imdi Foa: I. 80, 142, 152, 162167; II. 106,
178; VI. 8, 17.
PHOKS, Blge. Yunanistan. I. 46, 146; IV. 34; VII. 176 ve sonras; VIII. 2733, 35, 134; IX. 17,
18, 31, 66, 89.
PHORMOS, VII. 182.
PHRAORTES, Med kral Deiokes'in babas. I. 96.
PHRAORTES, Med kral. Deiokes'in olu. I. 73, 102, 103.
PHRATAGUNE, Dareios'un kars. VII. 224.
PHRKON (Phrikonis), I. 149.
PHRXOS, Athamas ve Neplene'nin oullar. VII. 197.
PHRONME, IV. 154, 155.
PHRYG, Phrygia, Phrygler, Phrygiallar. I. 14, 28, 35, 72; II. 2; III. 90, 127; V. 49, 52; VII. 26, 30,
31, 73; VIII. 136; IX. 32.
PHRYNKHOS, Atinal oyun yazar VI. 21; not 216'ya baknz.
PHRYNON, IX. 15.
PHTOTS (Phtiotai), Blge. Gney Thessalia. I. 56; VII. 132.
PHYA, I. 60.
PHYLAKOS, Delphoi kahraman. VIII. 39.
PHYLAKOS, Samoslu. VIII. 85.
PHYLLS, Blge. Trakya. VII. 113.
PERA, lke. Makedonia. IV. 195; VII. 112, 171, 177, 185.
PGRES, V. 12.
PGRES, Hysseldomos olu. VII. 98.
PLOROS, Kent. Makedonia, Athos Krfezi. VII. 122.
PNDAROS, III. 38.
PNDOS, lke, kent ve da ad. Thessalia. lke: VIII. 43. Kent: I. 56. Da: VII. 129.

PRAEUS, Atina'nn liman Pire. VIII. 85.

PSA, Kent. Yunanistan, Elis blgesi. II. 7.
PSTYROS, Kent. Makedonia, Kavala Krfezi'nde. VII. 109.
PTANE (Pitane Aiolis), Anadolu'da on iki Aiol kentinden birisi. I. 149.
PTANE, Sparta demoslarndan. III. 55; IX. 53.
PTTAKOS, I. 27.
PXODAROS, V. 118.
PLAKA, Marmara kylarnda Pelasg kenti. I. 57.
PLATAA, Kent. Yunanistan, Boiotia. Kithairon Da eteklerinde. VI. 108, 111, 113; VII. 132,
231, 233; VIII. 1, 44, 50, 66, 126; IX. 7, 15, 16, 25, 28, 30, 31, 35, 36, 38, 39, 41, 51, 52, 61, 65, 72,
76, 78, 81, 83, 85, 86, 89, 90, 100, 101. Plataia savanda barbar saf: IX. 31. Plataia savanda
Yunan saf: IX. 28.
PLATEA, Kyrene (Kuzey Afrika) kylarnda kk bir ada. IV. 151, 152, 153, 156, 169.
PLESTHARKOS, Leonidas'n olu. IX. 10.
PLESTOROS, Thrak tanrs. IX. 119.
PLNTHNE Krfezi. Msr. II. 6.
PLYNOS, Libya liman. IV. 168.
POGON, Troizen'in liman. Peloponez. VIII. 42.
POKLES, IV. 147.
POLADES, IX. 53.
POLKHNA, Kk kent. Khios adas. VI. 26.
PLKHNA, Kent. Kbrs. III. 170.
POLYAS, VIII. 21.
POLYBOS, Sikyon kral. V. 67.
POLYDAMNA, II. 116.
POLYDEKTES, VIII. 131.
POLYDOROS, Spartal. VII. 204.

POLYDOROS, Thebaili. V. 59.

POLYKRATES, Samos tyran (537522). II. 182; III. 3946, 54, 56, 57, 120126, 128, 131, 132,
139, 140, 142.
POLYKRTOS, Aiginal Krios'un babas. VI. 50, 73.
POLYKRTOS, Krios'un olu. VII. 92, 93.
POLYMNESTOS, Theral Battos'un babas. IV. 150, 155.
POLYNEKES, Oidipus'un olu. IV. 147; VI. 52; IX. 27.
PONTOS, Euxeinos'a baknz.
PORATA, Irmak. imdi Prut. IV. 48.
POSEDON (Homeros'da Poseidaon) Denizler tanrs. Rhea ile Kronos'un olu, Zeus ve Pluton'un
kardei. II. 43, 50; IV. 59, 180, 188; VII. 129; VIII. 55. Tapnaklar: Helike (Helikonios) I. 148.
sthmos VIII. 123; IX. 81. Potidaia VIII. 129. Kurtarc Poseidon VII. 192.
POSEDONA, I. 167.
POSEDONOS, Spartal. IX. 71, 85.
POSDEON Tapna. Trakya'da. VII. 115.
POSDEON, Kent. KilikiaSuriye snrnda. III. 91.
POTDAA (Poteidaia), Kent. Makedonia, Pallene Yarmadas'nda Korinthos kolonisi. VII. 123;
VIII. 126129; IX. 28, 31.
PRASA, Kent. Girit. VII. 170, 171.
PRASAS Gl. Makedonia. V. 1517.
PRAXLAOS, IX. 107.
PRAXNOS, VII. 189.
PREKSASPES, Aspathines olu. VII. 97.
PREKSASPES, Pers. III. 30, 34, 35, 62, 63, 65, 67, 74, 75, 76, 78.
PRAMOS, Troya kral. I. 3, 4; II. 120; VII. 43.
PRENE, Kent. Anadolu, Miletos kuzeyinde. On iki on kentinden birisi. I. 15, 142, 161; VI. 8.
PRNETADES, V. 41.

PROKLES, Sparta kral. IV. 147; VI. 52; VIII. 131.

PROKLES, Epidauros tyran. III. 5052.
PROKONNESOS, Marmara Adas. IV. 14, 15; VI. 33.
PROMENEA, Dodona tapna rahibesi. II. 55.
PROMETHEUS, Asia'nn kocas. IV. 45.
PRONAA, Athene tapna. Delphoi'de. I. 92; VIII. 37, 39.
PROPONTS, Marmara Denizi. IV. 85; V. 22.
PROSOPTS, Nil iinde bir adack. II. 41, 165.
PROTESLAOS, Thessalial phiklos olu, Phylake kral VII. 33; IX. 116, 120; not 400'e baknz.
PROTEUS, Msr kral. II. 112, 114116, 118, 121.
PROTOTHYAS, I. 103.
PRYTANS, Sparta kral. VIII. 131.
PSAMMENTOS, Msr kral Amasis'in olu. III. 10. 14, 15.
PSAMMETKHOS, Libyal naros'un babas. VII. 7.
PSAMMETKHOS, Msr kral (663609). I. 105; II. 2, 28, 30, 151154, 157, 158, 161.
PSAMMS, Msr kral (593588). II. 159, 161.
PSYLL'ler, Libya halklarndan. IV. 173.
PSYTTALEA, Ada. Yunanistan, Salamis adas yannda, VIII. 76, 95; not 338'e baknz.
PTERA, Kappadokia kenti. Anadolu, Sinop'un gneyinde Boazky. I. 76, 79.
PTOON, Apollon tapna ve orakli. Yunanistan, Boiotia. VIII. 135.
PYLAGOR, VII. 213, 214; not 313'e baknz.
PYLA, Kaplar, Thermopylai VII. 201.
PYLA, Anthela'da Amphiktyon Meclisi'nin topland yer. VII. 213.
PYLOS, Kent. Yunanistan, Elis'in kuzeyinde. IX. 34.
PYLOS, Peloponez'de. V. 65; VII. 168. Pylos Kaikonlar: I. 147.
PYRGOS, Kent. Yunanistan, Elis blgesi. IV. 148.

PYRENE, Avrupa'nn bats. II. 33.

PYRETOS, Irmak, Porata, Prut. IV. 48.
PYTHAGORAS, Selinus tyran. V. 46.
PYTHAGORAS, II. 81.
PYTHAGORAS, Samoslu filozof. IV. 95, 96.
PYTHAGORAS, Miletoslu. V. 126.
PYTHERMOS, Phokaial. I. 152.
PYTHES, Abderal. VII. 137.
PYTHES, Aiginal. VII. 181; VIII. 92.
PYTHES, Lampon'un babas. IX. 78.
PYTHA, Delphoi tapna barahibesi, orakl szcs. Ad kitabn her yerinde ve sk sk geer.
Ismarlama orakl: VI. 66.
PYTHA oyunlar, VI. 122.
PYTHACI, Sparta krallarnn Delphoi orakline danma ileriyle grevli adamlar. VI. 57.
PYTHOS, VII. 27, 28, 38, 39.
PYTHOGENES, VI. 23.
RHAMPSNTOS, Msr kral Ramses. III. (11971165) II. 121, 122, 124.
RHEGON, Kent. Gney talya, Messina Boaz. I. 166, 167; VI. 23; VII. 165, 170, 171.
RHENANA, Ada. Ege Denizi, Kykladlardan. VI. 97.
RHODOP Dalar. Yukar Trakya. IV. 49; VIII. 116.
RHODOPS, II. 134, 135.
RHODOS, I. 174; II. 178; VII. 153.
RHOKOS, Mimar (VI. yy.). III. 60.
RHOTEON, Kent. anakkale blgesi. VII. 43.
RHYPES, Peloponez'deki on iki on kentinden birisi. I. 145.
SABAKOS, Ethiopial Msr kral. (715700) II. 137, 139, 152.

SABYLLOS, VII. 154.

SADYATTES, Lydia kral. (640617). I. 16, 18, 73.
SAGART'lar, ran halklarndan. I. 25; III. 93; VII. 85.
SAS, Kent ve Nil'in azlarndan birisi. II. Her yerde; III. 16.
SAKA'lar, ran gebe halklarndan. I. 53; III. 93; VI. 113; VII. 9, 64, 184; IX. 31, 71, 113.
SALAMS, Kent. Kbrs. IV. 162; V. 104, 108, 110, 113, 115; VIII. 11.
SALAMS, Ada. Yunanistan, Attika batsnda. VII. 90, 141143, 166, 168; VIII. Her yerde; IX. 3
6, 19. Salamis deniz sava: VIII. 56.
SALE, Kent, Trakya kylar. VII. 59.
SALMYDESSOS, Kent. Trakya Karadeniz kys, imdi Midye. IV. 93.
SAMOS, III. 55.
SAMOS, Ada. Ege Denizi, Anadolu kylar. Kuadas gneyi. I. 70, 142, 148; II. 148, 168, 182;
III. Her yerde; IV. 43, 95, 162, 164; V. 27; VI. 13, 14, 25, 95; VIII. 85, 130, 132; IX. 90, 96, 106.
SAMOTHRAKE, Ada. Kuzey Ege. II. 51; VI. 47; VII. 59, 108; VIII. 90.
SANDANS, I. 71.
SANDOKES, VII. 194196.
SANE, Kent. Makedonia, Athos Yarmadas. VII. 22, 23, 123.
SANNAKHERB (Sanakharibos), Asur kral. (705681). II. 141.
SAPA'ler, Thrak halklarndan. VII. 110.
SAPPHO, Lesboslu kadn air. (VI. yy. balar) II. 135.
SARDANAPAL (Sardanapallos), Ninive kral Assurbanipal (668626). II. 150.
SARDES, Lydia bakenti. Anadolu, Manisa yreleri. I. III. V. VI. VII. Her yerde; II. 106; IV. 45;
VIII. 105, 106, 117; IX. 3, 107, 108.
SARDUNYA (Sardo neos), Ada. talya'nn batsnda. I. 166, 170; V. 106, 124; VI. 2; VII. 165.
Sardunya keteni: II. 105.
SARPEDON (Sarpedonie akre), Burun. Trakya, Saros Krfezi bat ucu. VII. 58.
SARPEDON, Zeus ve Europe'nin oullar. Minos'un kardei. I. 173.

SARTA, Kent. Makedonia, Athos batsndaki krfezde. VII. 122.

SASPER'ler, Kafkas boylarndan. I. 104, 110; III. 94; IV. 37, 40; VII. 79.
SATASPES, IV. 43.
SATRA'ler, Thrak uluslarndan. VII. 110112.
SATTAGYD'ler, ran halklarndan. III. 91.
SAULOS, IV. 76.
SAUROMAT'lar, Skyth boylarndan. IV. 21, 57, 102, 110, 116, 117, 119, 120, 122, 123, 128, 136.
SEBENNYTK, Nil'in azlarndan. II. 17, 155.
SEBENNYTS, Kent. Msr. II. 166.
SELENE, Tanra. II. 47.
SELNUS, Kent. Sicilya gneyinde. Dor kolonisi. V. 46.
SELYMBRA, Bizans yannda ky kenti. Silivri. VI. 33.
SEMELE, Kadmos'un kz, Dionysos'un anas. II. 145, 146.
SEMRAMS, Asur kraliesi; Adadnirari III'n (809782) annesi. I. 184; III. 155.
SEPEA, Yunanistan, Peloponez, Argolis'de bir yer. VI. 77.
SEPAS Burnu. Thermopylai kuzeyi, Magnesia kylar. VII. 183, 186, 188191, 195; VIII. 66.
SERBONS, Gl. Msr, Nil, Delta Pelusion blgesi. II. 6; III. 5.
SERPHOS, Ada. Ege Denizi, Kykladlardan. VIII. 46, 48.
SERMYLE, Kent Makedonia. VII. 122.
SERRHEON Burnu. Makedonia, Ege Denizi, Makri Burnu. VII. 59.
SESOSTRS, On ikinci slaleden Msr kralnn ad. Sesostris I. (19711930), Sesostris II.
(18971879), Sesostris III. (18781841), II. 102104, 106108, 110, 111, 137.
SESTOS, Kent. Gelibolu Yarmadas, Akba. IV. 143; VII. 33, 78; IX. 114116, 119.
SETHOS, Msr kral. II. 141; not 73'e baknz.
SCLYA (SikeloiSikelie), Ada. I. 24; V. 43, 46; VI. 17, 2224; VII. 145, 153, 156, 157, 163
168, 170, 205; VIII. 3.
SDON, Liman kenti. Fenike. II. 116, 161; III. 136; VII. 44, 96, 99, 128; VIII. 67, 68.

SGEON, Kent. Anadolu, Troya blgesi. IV. 38; V. 65, 91, 94, 95; not 207'ye baknz.
SGYNNA, V. 9.
SKANA, Sicilya adasnn eski ad. VII. 170.
SKAS, VI. 98.
SKNNOD, Themistokles'in klesi. VIII. 75, 110.
SKYON, Kent. Peloponez. I. 145; V. 67, 68; VI. 92, 126, 129; VIII. 1, 43, 72; IX. 28, 31, 102,
103, 105.
SLENOS, Dionysos'u yetitirmi olan Satyr, VIII. 138. Marsyas Silenos: VII. 26.
SMONDES, Keoslu ozan (556468). V. 102; VII. 228.
SND'ler, Kafkaslar'n kuzeyi, Karadeniz kylar. IV. 28, 86.
SNDOS, Kent, Makedonia. VII. 123.
SNGOS, Kent. Makedonia. Athos Yarmadas'nn bat ynndeki krfezde. VII. 122.
SNOP (Sinope), Kent. Anadolu, Karadeniz kys. I. 76; II. 34; IV. 12.
SPHNOS, Ada. Ege Denizi, Kykladlardan. III. 57, 58; VIII. 46, 48.
SROPAON, Kent. Makedonia. Serez. V. 15.
SRS, Kent. talya, Taranto Krfezi. VI. 127; VIII. 62.
SRS, Makedonia'da Struma rma vadisi. VIII. 115.
SROMTRES, VII. 68, 79.
SROMOS, Tyr kral. VII. 98
SROMOS, Salamisli. V. 104.
SSAMNES, ran'da derisi yzdrlen yarg. V. 25.
SSAMNES, Pers generali. VII. 66.
SSMAKES, V. 21.
STALKES, Thrak kral. IV. 80; VII. 137; not 296'ya baknz.
SUPH, Kent. Msr. II. 172.
SKAOS, V. 60.

SKAMANDRONYMOS, Kadn air Sappho'nun babas. II. 135.

SKAMANDROS (Xanthos), Irmak. anakkale blgesi, imdi Kk Menderes. V. 65; VII. 43.
SKAPTEHYLE, Makedonia, Strymon (imdi Strumca) rma dolaylarnda, Thasoslularn altn
madenlerinin bulunduu yer. VI. 46.
SKATHOS, Ada. Ege Denizi kuzeyi, Sporadlardan. Artemision Burnu yukarsnda. VII. 176, 179,
183; VIII. 7, 92.
SKONE, Kent. Makedonia, Pallene Yarmadas'nn batsnda. VII. 123, VIII. 128.
SKOS, Irmak. Tuna'nn kollarndan. IV. 49.
SKRAS, Salamis kylarnda. VIII. 94.
SKTON, III. 130.
SKOLOPOES, Anadolu Mykale yrelerinde bir yer. IX. 93.
SKOLOS, Yunanistan, Thebai'de. IX. 15.
SKOLOT, Skyth boylarndan Traspiler. IV. 6.
SKOPAD'lar, VI. 127.
SKOPASS, Skyth kral. IV. 120, 128.
SKYDROS, VI. 21.
SKYLAKE, Kent. Anadolu, Mysia blgesi. I. 57.
SKYLAX, Karyandal. IV. 44.
SKYLAX, Myndoslu. V. 33.
SKYLES, IV. 76, 7880.
SKYLLAS, VIII. 8.
SKYRNAD, Thrak boylarndan. IV. 93.
SKYROS, Ada. Yunanistan, Euboia kuzeyi. VII. 183.
SKYTH, Skythler (Skythai). I. 15, 73, 74, 103106, 130, 216; II. 22, 103, 110, 167; III. 134; IV. 1
142; V. 24, 27; VI. 40, 41, 84; VII. 10, 20, 52, 59, 64. ifti Skythler: IV. 18; Gebe Skythler: IV.
19; ahane Skythler: IV. 20; Dareios'un Skyth seferi: IV. 1 ve sonras: Skyth akarsular: IV. 4749.
SKYTHES, Skythlerin atas. IV. 10.

SKYTHES, Zankle (Sicilya) kral. IV. 23, 24

SKYTHES, Koslu Kadmos'un olu. VII. 163.
SMERDS, Kyros'un olu, Kambyses'in kardei. III. 30, 32, 6169, 71, 74, 75, 88; VII. 78.
SMERDS, ran'n dzmece kral (521). III. 6163, 65, 68, 69.
SMERDOMENES, VII. 82, 121.
SMLA, Kent. Makedonia, Potidaia kuzeyinde. VII. 123.
SMNDYRADES, Sybarisli. VI. 127.
SMYRNA, zmir'e baknz.
SOGDU'lar, III. 93; VII. 66.
SOLOES Burnu. Kuzey Afrika'nn bat ucu. II. 32; IV. 43.
SOLO, Kent. Kbrs. V. 110, 113, 115.
SOLON Atinal devlet adam (640560). I. 2932, 34, 86; II. 177; V. 113.
SOLYM'ler, Anadolu, Pamphylia, da halklar. I. 173.
SOPHANES VI. 92; IX. 7375.
SOSKLES, V. 92, 93.
SOSMENES, VIII. 82.
SOSTRATOS, IV. 152.
SPAKO, I. 110.
SPARGAPETHES, Agathyrsler kral. IV. 78.
SPARGAPETHES, Lykos'un babas. IV. 76.
SPARGAPSES, Massagetler kraliesi Tomris'in olu. I. 211, 213.
SPARTA, Lakedaimon bakenti. Peloponez. I. 65, 6870, 82, 141, 152; II. 113, 117; III. 46, 148;
IV. 147150; V. VI. VII. VIII. Her yerde IX. 10, 12, 13, 53, 64, 70, 76.
SPERKHEOS, Irmak, Thessalia gneyinde. VII. 198, 228.
SPERTHES, VII. 134, 137.
SPHENDALEES, IX. 15.

STAGROS, Kent. Kuzey Yunanistan. VII. 115.

STENTORS, Gl, Trakya kys, Kuzey Ege, TrkYunan snrnda, Enez ay yannda. VII. 58.
STENYKLEROS IX. 64.
STESAGORAS, Kimon'un babas. IV. 34, 103.
STESAGORAS, Kimon'un olu. VI. 38, 39, 103.
STESONOR, V. 113.
STESLAOS, VI. 114.
STRATTS, Khios tyran. IV. 138; VIII. 132.
STRUKHAT'lar, Med boylarndan. I. 101.
STRYME, Trakya'da ky kenti. Thasos adasnn karsnda. VII. 18, 109.
STRYMON, Irmak, Makedonia'da Struma suyu. I. 64; V. 1, 13, 23, 98; VII. 24, 25, 75, 107, 113,
114, 115; VIII. 115, 118, 120.
STYMPHALS, Gl. Peloponez, Argolis blgesi. VI. 76.
STYRA, Kent. Yunanistan, Euboia adasnn gneyinde. VI. 107; VIII. 1, 46; IX. 28, 31.
STYX suyu (Styagos Udor), Arkadia'da. VI. 74.
SUNON Burnu. Yunanistan, Attika. IV. 99; VI. 87, 90, 115, 116.
SURYE (Syria) Kappadokia Suriyelileri, Anadolu orta blmleri: Herodotos, Yunanllar
Kappadokiallara Suriyeli derler, diyor. I. 6, 72, 76; II. 20; III. 90; V. 49; VII. 72. Filistin
Suriyelileri: I. 105; II. 11, 12, 104, 106, 116, 152, 157159; III. 5, 6, 62, 64, 91; IV. 39; VII. 63, 89.
Suriye arabas: VII. 140.
SUSA, ran'n Huzistan blgesinde. Basra Krfezi'ne 100 km. kadar uzaklkta. En az 5000'den beri
oturma yeri olduu saptanmtr. Elam bakenti iken 653'de Asur kral Asurbanipal eliyle yklmtr.
539'da Kyros alm, onarm, Pers mparatorluu'nun byk merkezlerinden biri yapm, Dareios da
bakent olarak kullanmtr. I. 188; III. V. VI. VII. sk sk IV. 83, 85; VIII. 54, 99; IX. 108.
SYAGROS, VII. 153, 159, 160.
SYBARS, Kent. talya, Taranto Krfezi'nde Akhaiallarn ve Troizenlilerin 720'lerde kurduklar
koloni. V. 44, 45; VI. 21, 127.
SYENE, Kent. Msr. II. 28.
SYENNESS, Kilikia kral Syennesis. I. (600) I. 74; V. 118; VII. 98.

SYLEOS, VII. 115.

SYLOSON, Aiakes'in olu, Polykrates'in kardei. III. 39, 139141, 144, 146, 147, 149; VI. 13, 25.
SYME, Ada. Gneybat Anadolu kylar. Smbeki. I. 174.
SYRAKUSA (Syre kusai) Korinthos kolonisi. 700'lerde kurulmutur. III. 125; VII. 154, 155, 159,
161, 167.
SYRGS, Irmak Skythia'da. IV. 123.
SYRTS, Kuzey Afrika'da. II. 32, 150; IV. 169, 173; not 76'ya baknz.
TABALOS, Perslerin Sardes komutan. I. 153, 154, 161.
TABT, Skyth dilinde tanr Hestia. IV. 59.
TANARON, Peloponez gney burnu, Matapan. I. 23, 24; VII. 168.
TAKHOMPSO, Ada, Nil iinde. II. 29.
TALAOS, V. 67.
TALTHYBOS, Agamemnon'un habercisi (Homeros, lyada: I. 320). VII. 134, 137.
TAMYNA, Kent. Yunanistan, Euboia adas. VI. 101.
TANAGRA, Kent. Yunanistan, Boiotia. V. 57, 59; IX. 15, 35, 43.
TANAS, Irmak. Rusya. Don rma. IV. 20, 21, 45, 47, 57, 100, 115, 116, 120, 122, 123.
TARANTO (Taras), Ky kenti. talya. I. 24; III. 136, 138; IV. 99; VII. 170.
TARGTAOS, Zeus'n olu. IV. 5, 7.
TARKHEA, Kent. Msr. II. 113.
TARTESSOS, Kent. spanya, Atlas Denizi kysnda. I. 163; IV. 152, 192.
TAUKHRA, Kent. Libya kylarnda. IV. 171.
TAURKA, Krm. IV. 3, 20, 99, 100, 102, 103, 119.
TAYGETOS, IV. 145, 146, 148.
TAXAKS, Skyth kral. IV. 120.
TEAROS, Irmak. Trakya, Hebros (Meri) kollarndan. IV. 89, 91.
TEASPS, IV. 43; VII. 79; IX. 76.

TEGEA, Kent. Peloponez, Arkadia blgesi. I. 6568; VI. 72, 105; VII. 170, 202; VIII. 124; IX. Sk
sk.
TESAMENOS, amidlerden, Elisli bilici (khin). IX. 33, 35, 36.
TESAMENOS, Polyneikes soyundan. IV. 147.
TESANDROS, Atinal Hippokleides'in babas. VI. 127129.
TESANDROS, sagoras'n babas. V. 66.
TESPES, Akhaimenidlerden. (675640). VII. 11.
TESPES, Akhaimenidlerden bir bakas. VII. 11.
TELAMON, Salamis kral. VIII. 64.
TELEBOA, V. 59.
TELEKLES, III. 41.
TELEKLOS, Sparta kral. VII. 204.
TELEMAKHOS, Odysseus'un olu. II. 116.
TELESARKHOS, III. 143.
TELNES, VII. 153, 154.
TELLAD'lar, IX. 37; not 381'e baknz.
TELLAS, Elisli bilici. VIII. 27.
TELLOS, I. 30, 31.
TELMESSOS, Apollon tapna ve orakli. Anadolu, imdi Fethiye'nin bulunduu yerde. I. 78, 84;
not 25'e baknz.
TELOS, Ada. Gneybat Anadolu aklarnda, imdi Dilos. VII. 153.
TELYS, Sybaris tyran, V. 44, 47.
TEMENOS, Argolis kral. VIII. 137, 138; not 359'a baknz.
TEMNOS, Anadolu'da on iki Aiol kentinden birisi. I. 149.
TEMPE, Irmak. Aa Makedonia ile Thessalia arasnda. VII. 173.
TENEDOS, ada. Kuzey Ege, imdiki Bozcaada. I. 151; VI. 31, 41.
TENOS, Ada. Ege Denizi, Kykladlardan, imdiki Fino. IV. 33; VI. 97; VII. 66, 82, 83.

TEOS, Anadolu'da on iki on kentinden birisi. imdi, zmir, eme Yarmadas'nda. Sack'n
yaknlarnda kalntlar vardr. I. 142, 168, 170 ; II. 178; VI. 8.
TERES, Thrak kral. IV. 80; VII. 137.
TERLLOS, Himera tyran. VII. 165.
TERMERA (Termereus), Kent. Anadolu, Karia. V. 37.
TERML'ler, Lykiallarn eski adlarndan. I. 173; VII. 92.
TETHRONON, Kent. Yunanistan, Prokis blgesi. VIII. 33.
TETRAMNESTOS, VII. 98.
TEUKRA, II. 118; VII. 20.
TEUTHRANA, Kent. Anadolu, Mysia gneyi. II. 10.
THAGMASADAS, Skyth dilinde Poseidon. IV. 59.
THALES, Miletoslu filozof (624546). lk fiziki. nceden bildirdii gne tutulmas 28 Mays
585'de olmutur. I. 74, 75, 100.
THAMANA'llar, ran uluslarndan. III. 93, 117.
THAMASOS, VII. 194.
THANNYRAS, III. 15.
THASOS, Ada. Kuzey Ege. II. 44; VI. 28, 44, 4648; VII. 108, 118.
THASOS, Fenike kral Agenor'un olu, Kadmos'un kardei. VI. 47.
THEASDAS, VI. 85.
THEBA, Kent. Msr. I. 182; II. 3, 4, 9, 15, 28, 42, 5458, 69, 74, 91, 143, 166; III. 10, 25, 26; IV.
181.
THEBA, Kent. Yunanistan, Boiotia. I. 24, 28, 49, 52, 61, 92; V. 59, 67; VIII. 13, 15, 17, 27, 67,
86, 87; IX. 65. Ve baka yerlerde.
THEBE, Asopos kz. V. 80.
THEBE Ovas. Anadolu, anakkale blgesinde. VII. 42.
THEMS, Tanra dii Titanlardan. II. 50.
THEMSKYRA, Amazon kenti. Kuzey Anadolu, Thermodon (Terme) ay yaknnda. IV. 86.

THEMSON, IV. 154.

THEMSTOKLES, Neokles olu. Atinal komutan ve diplomat (524459). VII. 143, 144, 173;
VIII. 4, 5, 19, 22, 23, 5759, 61, 63, 75, 79, 83, 92, 108112, 123125; IX. 98; not 298'e baknz.
THEODOROS, Samoslu sanatkr. I. 51; III. 41.
THEOKYDES, VIII. 65.
THEOMESTOR, Samos tyran. Andromades olu. VIII. 85; IX. 90.
THEOPHANA'lar, lkbahar Bayramlar. I. 51.
THEOPOMPOS, Sparta kral (yaklak olarak 740). VIII. 131.
THERA, Ada. Ege Denizi, Kykladlardan. imdi Santorin. En eski Fenike kolonlarndandr. IV.
147156; V. 42.
THERAMBOS, Kent. Makedonia, Ege kylar. VII. 123.
THERAPNA, VI. 61.
THERAS, IV. 147, 148, 150.
THERMA, Kent ve krfez ad. imdi Selanik. VII. 121124, 127, 128, 130, 179, 183; VIII. 127.
THERMODON, Irmak. Yunanistan, Boiotia. XI. 43.
THERMODON, Irmak. Kuzey Anadolu, Terme ay. II. 104; VI. 86, 110; IX. 27.
THERMOPYLA (Thermopyller), VII. 175177, 184, 186, 200, 201, 205207, 213, 216, 219,
233, 234; VIII. 15, 21, 24, 27, 66, 71; IX. 71, 78, 79.
THERON, Agrigentum (Akragas) tyran. (488472). VII. 165.
THERSANDROS, Polyneikes soyundan. IV. 147; VI. 52; IX. 27.
THERSANDROS, Orkhomenoslu. IX. 16.
THESEUS, IX, 73.
THESMOPHORA, Kore ve Demeter Srlar. II. 171; VI. 16.
THESPA, Kent. Yunanistan, Boiotia blgesi. V. 79; VII. 132, 202, 222, 226, 227; VIII. 25, 50, 66,
75; IX. 30.
THESPROT'lar, Yunanistan uluslarndan. II. 56; V. 92 g; VII. 176; VIII. 47.
THESSALA, Corafyas: VII. 128130. Kserkses'e kar Yunanllarla birleme abalar. VII.
172174.

THESSALOS, V. 46.
THESTS Pnar. Libya. IV. 159.
THETS, Nereidlerden (Deniz kz). VII. 191.
THOAS, Lemnos kral. VI. 138.
THON, Polydamna'nn kocas, II. 116; not 66'ya baknz.
THONS, II. 113115.
THORAX, IX. 1, 58.
THORKOS, Attika demoslarndan. IV. 99.
THORNAX, Lakonia (Peloponez) tepesinde Apollon heykeli bulunan bir da. I. 69.
THRASYBULOS, Miletos tyran. I. 2023; V. 92 f.
THRASYDEOS, IX. 58.
THRASYKLES, IX. 90.
THRA Ovas. Yunanistan, Attika blgesinde. VIII. 65; IX. 7.
THYA, Kephisos kz. VII. 178.
THYN'ler, Asya'ya geen Thrak boylarndan. I. 28.
THYREA, Blge, Peloponez, Argos'da. I. 82; VI. 76.
THYSSAGET'ler, Skyth boylarndan. IV. 22, 123.
THYSSOS, Kent. Kuzey Yunanistan. VII. 22.
TARANTOS, Irmak. Tuna'nn kollarndan. IV. 48.
TBAREN'ler, III. 94; VII. 78.
TBSS, Irmak. Tuna'nn kollarndan. IV. 49.
TGRANES, Akhaimenidlerden, Pers generali, Mykale savanda Pers komutan. VII. 62; IX. 96,
102.
TGRS (Tigres), Dicle'ye baknz.
TMANDROS, IX. 69.
TMARETO, Bodona tapna rahibesi. II. 55.

TMEGENDES, IX. 38, 86, 87.

TMESOS, I. 168.
TMESTHEUS, V. 72.
TMO, Paros'da Demeter tapna rahibesi. VI. 134, 135
TMODEMOS, VIII. 125.
TMOKSENOS, VIII. 128.
TMON, VII. 141.
TMONAX, VII. 98.
TRNYS, Kent. Peloponez, Argolis blgesi. VI. 76, 77, 83; VII. 137; IX. 28, 31.
TSAS, VI. 133.
TTAKOS, Aphidnai blgesinde Titakida demosu. IX. 73.
TTORMOS, VI. 127.
TMOLOS, Anadolu, Manisa dolaylarnda Bozda. I. 84, 93; V. 100, 101.
TOMRS (Tomyris), Massagetler kraliesi. I. 205208, 211, 213, 214.
TORONA, Kent. Kuzey Yunanistan. VII. 22, 122.
TRAKHS, Kent. Yunanistan, Malis blgesi, Thermopylai'nin gneyinde. VII. 109, 175, 176, 198,
199, 201, 203, 217, 226; VIII. 21, 31, 66.
TRAPEZOS, Kent. Peloponez, Arkadia. VI. 127.
TRASP'ler, Skoloti.'ye baknz.
TRAUNOS, Irmak, Makedonia. VII. 109.
TRAUS'ler, Trauos rma blgesinde oturanlar. V. 3, 4.
TTHAOS, VII. 88.
TTHOREA Da. Yunanistan, Parnassos Da'nda. VIII. 32.
TRBALLKON, IV. 49.
TROPAN, Anadolu, Karia blgesi, imdi Data Yarmadas'nn burnundaki Knidos'da, Karia
Hexapolisinin tapna. I. 144, 174; IV. 38; VII. 153.
TRTA, Kent. Yunanistan, Phokis blgesi. VIII. 33.

TRTAA, Peloponez'de on iki on kentinden birisi. I. 145.

TRTANTAKHMES, Asurya satrap. I. 192.
TRTANTAKHMES, Artabanos olu. VII. 82, 121; VIII. 26.
TRTON, Irmak tanr. Kuzey Afrika, Tunus. IV. 179, 188.
TRTON, Irmak. Kuzey Afrika, Tunus. IV. 178, 180.
TRTONS, Gl, Kuzey Afrika, Tunus. IV. 178180, 186188.
TROAS, Anadolu, anakkale blgesi, V. 26; not 178'e baknz.
TROGLODYT, Maaralarda yaayan Ethiopiallar. IV. 183.
TROZEN, Kent. Peloponez. III. 59; VII. 99, 179; VIII. 1, 41, 42, 43, 72; IX. 28, 31, 102, 105.
TROPHONOS, Yeralt tapna ve orakli. Yunanistan, Boiotia. I. 46; VII. 134; not 357'ye baknz.
TROYA, Anadolu, anakkale (Troas) blgesinin bakenti. II. 120, 145; IV. 191; V. 13, 122; VII.
20, 91, 171; IX. 27.
TYDEUS, V. 27.
TYMNES, IV. 76; not 137'ye baknz.
TYMNES, Termeral Histiaios'un babas. V. 37; VII. 98.
TYNDAREOS, Sparta kral. Helena'nn babas. II. 112.
TYNDAREOS'un oullar (Tyndaridler), IV. 145; V. 75; IX. 73; not 154 ve 200'e baknz.
TYPHON, II. 144, 156; III. 5.
TRY (Tyros) Fenike kenti. I. 2; II. 44, 112, 161; VII. 98; VIII. 67.
TYRAS, Irmak, Rusya, Dinyester. IV. 11, 47, 51, 52, 82.
TYRODZA, Kent, Trakya, Marmara Erelisi blgesinde. VII. 25.
TYRSEN'ler, Etrskler, I. 57, 94.
TYRESENON, I. 94.
UMBRA (Ombrikoi), Orta talya. I. 94; IV. 49.
URANA, Tanra. III. 8.
UTA'lar, Gney ran halklarndan. III. 93; VII. 68.

VENET'ler, Enetler'e baknz.

XANTHOS, Lykia bakenti. Anadolu, Fethiye blgesinde, Een ay zerinde. I. 176.
XANTHOS, Samoslu. II. 135.
YERALTI TANRIALARI, VI. 134; not 259'a baknz.
ZAKYNTHOS, Ada. Yunanistan, bat kylar. imdiki Zanta. III. 59; IV. 195; VI. 70; IX. 37.
ZALMOXS, Skyth aman. IV. 94, 95, 96.
ZANKLE, Kent. Sicilya. VI. 22, 23; VII. 154; not 217'ye baknz.
ZAUTEK'ler, Kuzey Afrika uluslarndan. IV. 193.
ZEPHYRON Burnu. VI. 23; not 218'e baknz.
ZEUXDAMOS, Sparta kral Leotykhidas'n Kyniskos (it) diye anlan olu. VI. 71.
ZEUS, Tanr. Agoraios (Selinus'da) V. 46; Ammon II. 42, 55; Arndrc I. 44; Dodona II. 55;
Dostluk tanrs I. 44; Gk tanrs VI. 56; Gk bakl VII. 141; Hellenlerin tanrs IX. 7 a; ri gzl III.
77; Karia (Milas) I. 171 ve V. 66; Kurtarc (Samos) III. 142; Lakedaimon VI. 56; Laphystos VII. 197;
Lykai (Kyrene) IV. 203; Msr II. 29; Naukratis II. 78; Ocak tanrs I. 44 ve VI. 68; Olympia IX. 81;
Ordular tanrs V. 119; Pisa (Olympos) II. 7; Thebai (Msr) I. 182 ve II. 42, 44, 5456; Zeus Baal
(Belos) I. 181 ve III. 158.
ZONE, Kent. Kuzey Yunanistan. VII. 59.
ZOPYROS, Pers. Babil satrap. III. 153, 156158, 160; IV. 43; VIII. 82.
ZOSTER Burnu. VIII. 107; not 349'a baknz.

NOTLAR
Birinci Kitap
[1] Erythreia Denizi. Yalnz Kzldeniz'i deil ran Krfezi'ni ve Hint Okyanusu'nu da gsterir.
Herodotos'un sk sk Bizim Deniz dedii Akdeniz'dir.
[2] Herodotos, o, Europe, Media ve Helene lejandlarna dokunurken bunlar doast
niteliklerinden soyar. Bir rmak tanrs olan nakhos'n kz o'dan sz ederken onun, Here'nin
kskanl yznden gen bir inek haline dntnden ve fkeli bir sinein nnde dnyay drt
dndnden laf etmez. Europe'yi, boa biimine giren Zeus deil, Giritli denizciler karrlar.
Medeia'nn ad Argo denizcileri hikyesine balyken, Herodotos bunu da azna almaz. Helene ve
Troya sava konusunda da iin mitoloji yn iin bir ey sylemez.
[3] Solon 640 ve 548 yllar arasnda yaam, 594'de Atina arkhontu olmutur. Kroisos, Lydia
tahtna en erken 560'da gemitir. kisi arasnda Herodotos'un Blm 30'da anlatt gibi bir konuma
gemi olmas ok phelidir. Kroisos kral olduu zaman Solon'un on yllk sresi oktan gemiti.
[4] Sayce, ArchibaldHenry (1846-1933), Gyges'in Lydia tahtna geiini 687 ylna koymutur.
Felsefenin ahlak incelemesine konu olarak ald Gyges bu Gyges'tir. Bunun bir yz vard, ta
avcun iine gelecek gibi dndrd zaman Gyges kedi yavrusu oluyordu ve Lydia kraln da byle
ldrmt. Felsefe olay byle alr (Platon, Devlet 35962). Herodotos'un Gyges'i, geree
Platon'un obanndan daha yakn olmasa bile, hikyeye ahlak meselesi kartrlmam; Gyges
ideolojik tartma bahanesi yaplmamtr.
[5] Orakl olarak verdiimiz Latince oraculum deyimi, hem kehanet verilen yer, hem khin, hem de
khinin verdii kehanet anlamna gelir. Bunu Trke tek bir kelime ile karlayamayacamz iin
orakl olarak brakmay yeledik.
[6] Metin beinci kuak diyor. Gyges'i saymazsak, Kroisos'a kadar arada kral kalr ki, onlar da
Ardys, Sadyattes ve Alyattes'tir. Bylece Kroisos, Gyges'in beinci deil, drdnc kuak torunu
olur.
[7] Hem kadn ve hem erkek flt... Metin iki sfat kullanyor. Bu da eitli yorumlara yol ayor.
Bazlar Alyattes'in ordusunda mzisyenlerin bulunduu sonucuna varrlar. Yorumcularn ounluu
iki eit fltn sz konusu olduunda birlemilerdir: Kaln sesli olan erkek flt ve ince sesli kadn
flt. Sayce'a gre (sayfa 11, not 7) birinci yorum iyidir, ama eer bu kabul edilmezse o zaman iki ayr
flt dnmek yerine, bir fltn iki oktav bulunduunu ve kaln seslisine erkek, ince seslisine de
kadn flt denildiini dnmek daha doru olur.
[8] Arion kitara alard. Arion yar masal kiisidir. Herodotos'un, onundur dedii dithyrambos,
teke derileri rtnerek satirleri temsil eden koronun okuduu bir dinsel havadr. Aslnda bu havalarn
kayna halktr. Arion belki de dzene sokmutur. Trajedinin de sonralar bundan km olduu
bilinir.

[9] Orthios, tiz sesle ve hzl sylenen dinsel hava.

[10] Metinden "Tellios'un mutluluunu kabul eden Kroisos..." anlamn karanlar da vardr.
[11] Yunan takvimi. Yl aylara gre dzenlenmiti, yl on iki ay, biri yirmi dokuz, biri otuz eker.
Bylece bir yl 354 gn tutar ki, gne ylndan on bir gn ksadr. ki ylda bir araya bir de on
nc ay, artk ay katyorlar. Mevsimlerle aylarn denklemesi bylece salanm oluyordu.
[12] Ephesoslu Herakleitos akla geliyor. Hep akar (Panta Rei) dncesini, Herodotos'tan elli yl
nce yayan ve "Ayn rmakta iki kez ykanlmaz" diyen odur.
[13] Tam Yunan dncesi. Sophokles, Kral Oidipus'ta, koronun son dizelerinden yle der:
"Hibir lmly, mr bir felakete uramakszn tkenmeden nce mutlu sayamayz."
[14] Dilsiz. Kelimenin Yunancas krelmi (keskinlii kalmam) anlamna bir sz, kulak iin
syleniyor. Bundan dilsiz sar anlam kar m? Blm 38'de Kroisos'un olu "iitmesi harap olmu"
diye tanmlanyor. zerinde ok durulmu bir konudur. Ama sonu olarak ocuun konumad
bellidir. Anlama en yakn oluu bakmndan dilsiz denilmitir.
[15] Bizi ardklar sefere... Burada Tournier'nin yazd gibi alnmtr. Dietsch metninde "Bize
haber verdikleri tehlikeye"dir.
[16] Adrastos. Karlamayan adam anlamna gelir.
[17] Herodotos eski alarn nl orakllerinden sz ayor. Bunlarn en tannm Delphoi'dir.
Buras eski dnyann Esin Tepesi saylr, hem Yunanllar, hem barbarlar akn ederlerdi. Yaban bir
grnts vard, M. Drieu La Rochelle, Une femme sa fentre adl romannda pek gzel anlatmtr.
Delphoi, Yunan politikasnda nemli rol oynam ve oraklleri ou kez parayla satn alnan
smarlama orakller olmutur (Kitap VI. Blm 66). Phokis'in Abai kentinde bir Apollon orakli
vard. Epiros'da, Dodona'da bir Zeus tapna ve kutsal mee aalar vard, tanr iradesini
yapraklarn sesinden karrlard. Amphiaraos orakli Oropos'ta, Trophonios orakli ise
Lebadeia'dayd. Brankhosoullar, Didyma'da bir Apollon tapna yneten rahip ailesidir. Zeus
Ammon orakline gelince: Yunanistan'n dnda, Libya lnde olmasna ramen, btn Yunanistan'da
n salmt. Euripides'in u dizeleri buna tanktr (Alkestis, 112115): Zavall Alkestis'i lmden
kurtarmak iin, bir yere, Lykia'ya ya da Ammon'un orak lkesine bir gemi gndermek mmkn
deildir (Tabii tanrya danmak iin).
[18] Bugnk llere vurunca 45 santimetre uzunluk, 22,5 santimetre genilik ve 7,5 santimetre
ykseklik tutar.
[19] Theophanialar. Apollon kn Hyperboreliler lkesine ekiliyordu. Theophanialar onun
ilkbaharda dnn kutlamak iin yaplan bayramlardr. Ik ve sevin bayramlardr. Krateroslarda
arap ve su birbirine katlr, lenler ve dinsel havalarla kutlanrd.
[20] Amphiaraos. Thebai savas. Polyneikes'le birlikte, yedi Argoslu efin Thebaililere kar

atklar sefere katlmtr. Zeus ona lmszlk vermek istemi, ama o arabas ve atlaryla beraber
yere batmtr; orada oturur, danmaya gelenler sesini uzaktan iitirlerdi (Decharme, 18391905).
[21] Pelasg szn diyor Sayce (sayfa 29, not 1), Yunan yazarlar iki anlamda kullanyorlard: 1)
Thessalia, Trakya ve Mysia'da yaayan baz Yunan kabileleri ve 2) En ok da bizim "tarih ncesi"
szmzn karl olarak. Herodotos'un burada szn ettii oniallar ya da Pelasglar ve son
olarak Dorlar, Yunan topraklarna eitli zamanlarda gelmi olan istilaclar temsil ederler. O
zamanlar anakaradaki Yunanistan ok geriydi, buna karlk adalarda ve zellikle Girit'te parlak bir
uygarlk vard. Bu konuyu Hatzfeld (lm 1947) ok ak olarak ilemitir (Histoire de la Grce
ancienne, Payot, Paris 1926. lk drt blm). Herodotos burada, eer Pelasglar ok gelimi
olsalard dayanrlard, Yunanllar onlar gremezlerdi demek istemi olsa gerektir.
[22] Peisistratos, Atina'da 561560 yllarnda iktidar almtr. 556555'de drlm ve
Atina'dan kovulmu, 550'ye doru geri dnm ve 527'de Atina'da lmtr. (Hatzfeld, sayfa 109
112.) Herodotos, Blm 62'de belirtilen on birinci yl, iktidar ald 561560 yllarndan
balayarak saym olmaldr. Peisistratos'un ynetimi yumuak ve akl banda bir ynetim olarak
bilinir. Edebiyat korumu, Homeros'un iirlerini ilk olarak o yaymtr.
[23] Atinallardan... Metin baka bir ey demiyor, ama bu, herhalde "kar partiden olan
Atinallardan" demektir.
[24] yle sanyoruz ki, Lakedaimonlular yalnz Yunanistan'n br blmlerine kapal olarak
yayor deillerdi, kendi aralarnda bile komuluk ilikileri yoktu, bunu byle anlamak gerekir. Her
biri kendi kyne kapanmt. Herodotos, Lakedaimonlularla Spartallar hep ve dikkatle
birbirlerinden ayrr, oysa bugn bu iki kelime eanlamda kullanlyor.
[25] Spartal yasa koyucu Lykurgos'un kiilii zerinde kesinlik yoktur. Enomotialar Sparta
ordusunun blmleridirler. Be yz on iki kiilik bir tabur, on alt enomotia saylrd. Triekad sz
yalnz Herodotos'ta geer, otuz aileyi yneten bir ynetici grubunun ad olduu anlalyor. Syssitialar
hep bir arada yenilen yemeklerdir; her Spartal yirmi yanda asker olur ve yle kalrd. On beer
kiilik takmlar halinde yemek yerlerdi, herkes payna den yemek masrafn kendi cebinden derdi.
Zaten btn Sparta, bir kla gibiydi. Yallar Meclisi, senatodur, yirmi sekiz yesi vardr.
Ephoroslar her yl seilirlerdi, yetkileri geniti; hkimleri, hatta krallar denetlerler, yasalar
deitirebilirlerdi. Btn devlet yetkileri ellerindeydi.
[26] Blm 119'da Astyages'in Harpagos'a yaptna benzer bir ey. kisi de masal.
[27] Telmesos. imdiki Fethiye.
[28] Kutsal Ana, Kybele. Dalarn tepeleri onundur, Phrygia'daki Dindymon Da zerinde ayr bir
din konusudur. Anadolulu bir tanrdr, her varln anas olan Toprak'n adlarndan birisidir.
[29] Aln yazs, kader, Moira, Fatum. Tanrlardan da stn, ne olduu bilinmez bir g. Hektor'la
Akhilleus'un akbetlerini Zeus kader terazisine vurur (lyada, XXII. 208, 213), Hektor'un kaderi ar

basar, Hades'e doru iner. O andan itibaren Apollon bile artk ona arka kmaz. Ama Kader de o
kadar kesin deildir, kimi zaman hafiften sapt olur. Bu da merakl bir eydir. Loxias, Sardes'in
dn yl geciktirebilmitir. Loxias, Apollon'dur.
[30] Kyros'un kiilii masallarla evrilidir. Sayce'a gre, nce Susa'dan ran Krfezi'ne kadar olan
yerlerde egemendi. 549'da Astyages'i yenmi, 546'da Media'nn fethini tamamlam, 540'lara doru
Kroisos'u drm, 538'de Babil'i almtr. lm tarihi 529'dur. Kiiliinin alar boyunca nasl
deitirilmi olduu bilinir. Ksenophon'da yiit, gnl ve eli ak bir hkmdar, kusursuz bir fatih ve
mert bir insan olarak gsterilmitir (Ksenophon, Kyropedia).
[31] Enareler, Herodotos kadnlk hastalna tutulmu Skythlerden sz ediyor. Yorumcular iin
tartmal bir konuydu. (Larcher, 17261812. Notlar). Sayce, bunu iktidarszlk gibi anlamtr.
Larcher'in evirisi bakadr. Herodotos, Skythia'dan geen yolcular... bu adamlarn ne eit bir
hastala tutulmu olduklarn kendi gzleriyle de grrler, demekle konuyu ksmen aklam oluyor.
Bunun cinsel sapklk olduu bellidir.
[32] Kral gz. Byk Kral'n illere gnderdii mfettiler.
[33] Gelip benimle yemek yiyeceksiniz. Yunanca metin: Banyodan sonra gelip beni bulunuz, der.
Bu sz yemee armak iin kullanlyordu.
[34] Med krallarnn dkmn yapp, Herodotos'un kendi verdii saylar toplarsak, bu toplam
yanl kar. Deiokes elli , Phraortes yirmi iki, Kyaxares krk, Astyages otuz be yl hkm
srmlerdir, toplam yz elli yl. Herodotos'un yirmi iki yllk Phraortes zamann atlam olduu
akla gelebilir. Zaten Sayce btn bu kronolojiyi yanl saymaktadr.
[35] Atina ile onia'da Phratia bayram. Yunan kabileleri, phratia denilen aile topluluklarna
ayrlrlard, bunlarn dinsel bir grnleri vard. Apaturialar gn sren bayramlardr. nc
gn, o yl iinde domu olan ocuklar phratia yelerine tantlr, doumun meru olup olmad
inceden inceye aratrldktan sonra, ocuk phratiann ktne yazlrd.
[36] Sparta yasalar lks yasak eder. Zaten o ada kentin grgs ok azd. atafatl giyimlerle
Spartallarn gzlerini boyamak istiyorlard.
[37] Kothornos, eski Yunan'da uzun konlu ve nden bal pabu.
[38] Tartessos. Betis (Guadalquivir) rma aznda bir spanyol kenti ve ticaret liman.
[39] Kyrnos. Korsika.
[40] Yeneni de mahveden zafer iin kullanlan bir sz. Thebai kral Oidipus'un iki olu Eteokles ve
Polyneikes, babalarndan sonra taht iin dvmler ve ikisi de lmlerdi. Bu sz belki de buradan
kalmtr.
[41] Metin burada eksiktir. Trnak iindeki szleri Stein eklemitir.

[42] Kyrnos, hem Korsika'nn, hem de Herakles'in oullarndan birinin addr.

[43] Bizim Deniz'den Babil'e Frat' inmek suretiyle... Herodotos "Bizim Deniz" deil, "bu deniz"
diyor. Metne aynen uyulduu takdirde, bu deniz sznden Akdeniz'i karmak mmkn olmayacak, o
zaman da Frat' inmek deil, kmak gerekecekti. Oysa birka satr yukarda Herodotos: Frat
rmana yukar doru kanallar kazdrarak... diye yazmtr.
[44] Khoinix: Bir litreden biraz fazla. Medimnos: 52,80 litre, yaklak olarak. (Her ikisi de tahl
lsdr.)-evirenin Notu.
[45] Sayce, Asurya'da bol yamur yadna dikkati ekiyor. Hauvette (18561903), Herodotos'un
Asurya'da yamur azdr derken yanl sylediini belirtir. Biz bu yanl hafifletmi olmak iin byle
dedik. Aslnda kn ve ilkbaharda ok yamur yaar.
[46] Gallinsecte. ncirde ve erkek palmiye yemiinde bulunan kk bir bcek, aa biti.
[47] Ya da daha eskiden yrrle konmu bulunan szlerini biz ekledik, nk Herodotos daha
tede, bu blmn sonunda, En gzel yasalar buydu; ama bizim gnmze kadar gelmemitir,
demektedir. (Franszcaya evirenin notu.)
[48] Sofralarn bana kp yemeye giritiler. Asl, "yatp yemeye"dir. O zamanlar uzanarak, yar
yatarak yemek yeniliyordu.
[49] Skythlerde olduu gibi. Metin, onlar da demi. yi anlalmyor. Ama belli ki Herodotos,
Skythleri kastetmitir. Blmn banda adlaryla anmtr.
kinci Kitap
[50] Kambyses 529'dan 521'e kadar tahtta kalmtr. Msr'a 525'de girmitir.
[51] Eskiden tanrlarn yerli tanrlar olduklar bilinir. Her sitenin kendi tanrlar vard. Herodotos,
insan kafasnn eitli tanrlar arasndaki benzerlikleri bulup aralarnda iliki kurduu ve ayr adlar
altnda tannan ayn tanrlar olduklarn anlamaya balad bir ada yetimitir. Herodotos'un Msr
tanrlar iin yaptn sonradan Romallar da Yunan tanrlar iin yapacaklar; Zeus'e Jupiter, Here'ye
Juno diyecek ve bylece btn Yunan tanrlarn benimseyeceklerdir. Latinlerin Vulcanus'u olan
Hephaistos, Msrllarn Ptah dedikleri tanrdr.
[52] Herodotos, bu kitabn ok yerinde Msr dininin gizlilerini aklamaktan dikkatle kanmtr.
Sayce bunu, bu konudaki bilgisizliini rtmek iin yaptn syler.
[53] Menes, Msr'da bilinen bir kraldr. Ondan nce Msrllar, Yukar ve Aa Msr arasnda
blnmlerdi. ki krall birletiren odur. ( 5000 yllarnda.) Onun zamannda, Thebai'den gayr
her taraf bataklkt derken, Herodotos yanl sylemektedir. Eski mparatorluk dneminden beri,
Menes ve ondan sonrakiler zamannda, Delta'da Bubastos, Pelusion ve baka kentler vard (Sayce,
sayfa 127, not 4).

[54] Irman armaan. Miletoslu Hekataios'un nl szdr.

[55] Aslnda gnlk deil, gnlk baka eydir, ama kokusundan yararlanmak iin yaklan her eye
bizde gnlk demek det olmutur. Gnlk, Liquidambar'dr ve Msr'da yetimez, burada sz konusu
olan, eitli bitkilerden karlan zel bir reine eididir, Latincesi incensum'dur. - evirenin notu.
[56] Aslnda, drt gnlk yazldr. On drt olarak dzelten Dietsch'tir ve dorusu budur.
[57] Oysa doru olan aklama budur. Sular, karlarn erimesi ve Habeistan'n tropikal yamurlar
yznden taar (Sayce). Anaxagoras ve daha sonra Strabon da ayn nedeni gstermilerdir.
[58] Dibi bulamamlar. Uydurma diyor Sayce. Ynetici birinci alayan anlatmak istemi,
Herodotos iyi anlayamam, yle sanlyor.
[59] stros, Tuna'dr. Pyrene kenti dedii ise, Pyrene dalar olmaldr.
[60] Msr corafyas zerine Herodotos'un syledikleri burada biter. imdi Sayce'in bu konu iin
sylediklerini zetleyelim. (Ek I. sayfa 307): Sonu olarak Herodotos, Msr'n oluumunu ve
karakterini anlamtr denilebilir. Gerekten, tarih asndan ok eski, jeoloji asndan ise yeni olan
bu lke, Nil'in tad alvyonlardan meydana gelmitir. Firavunlar andan bu yana toprak
denizden az da olsa yer kazanmtr, toprak dzeyi de buna gre ykselmitir. Nil'in baz kollarnda
artk gemiler ilemiyor. Serbonis Gl ksmen dolmutur. Msr, Delta'nn gneyinde, Fayum dnda,
Herodotos'un dedii gibi, Nil'in iki kysnda uzanan dar birer eritten ibarettir. Yamur olmad iin
toprak bereketini Nil sularnn tamasna borludur. Yalnz Nil sularnn, kendiliinden ya da insan
eliyle alan kanallarla sulad topraklar ekilebilmektedir. Herodotos'un Delta ile Msr'n geri kalan
blgesi arasnda, Memphis'in bulunduu noktaya gre yapt ayrm dorudur. Herodotos, Msr'
geree uygun olarak anlatmtr.
[61] nl khin. Anlatya gre, Argos kral Proitos'un deliren kzlarn iyi etmi ve karlnda
kralln yarsn istemitir (Kitap 9, blm 34).
[62] Kabirler. zellikle Lemnos, mbros ve Samothrake adalarnda taplan tanrlardr. Ate ve
volkan perileri. Hephaistos'un oullar olurlarm.
[63] Bu tanr Orisis'tir.
[64] Yani Yukar Msr'da. Bataklk blge olan delta deil (Sayce).
[65] Atlar. Threnos. Bat dillerine de Threnler diye gemitir.
[66] Osiris.
[67] Moiris diye bir kral olmamtr. Msr dilinde meri gl demekti (Sayce). Herodotos belki de
Moiris Gl'n kazdrm olan AmenEmHat III' (On ikinci slaleden 2900 sular) kastediyor,
ama o zaman da bu kral iki bin yl kadar genletirmi oluyor.

[68] Sesotris. On dokuzuncu slaleden Ramses II. Moiris'in bin ya da iki bin yl sonraki halefi.
Msr'n en ok lke alm, en zorlu kral olarak bilinir. ( XVI. yzyl sular)
[69] Bu heykeller kayaya ilenmitir, bugn de yerlerinde durmaktadrlar. zmir'den otuz kilometre
kadar tede Karabel da zinciri zerindedir. Bozulmadan kalm olan bir savay gsterir, elinde
bir yay ve mzrak tutar, banda ta, stnde dizlerine kadar inen bir gmlek vardr. Ama bu heykeller
Msr sanat belirtisi tamazlar ve Sesostris'in antlar deildirler (Sayce, sayfa 180, not 5).
[70] Gnomon. Gnein durumunu gstermek iin glgesini ltkleri dikili ta (Milot).
[71] Pheron. Btn Msr krallarnn ortak ad olan Pharaon'un deitirilmi biimi. Herodotos'un
bunu zel ad sand tahmin ediliyor.
[72] Euripides, Helene trajedisini Herodotos'un anlatt biimiyle ve gzelletirerek vermitir.
[73] Birincisi lyada VI. 289292. br ikisi Odysseia IV. 227230 ve 351352.
[74] Herodotos'un yorumunun bu dizelere ve zellikle Odysseia'dan alnanlara tam olarak
uymadna dikkat edilmitir. Kopya srasnda metnin bozulmu olabileceini dnenler vardr.
[75] Priamos'un oullar arasnda, yerine kimin geecei asndan bir sralama yapmann
gereksizlii ak olmakla beraber, Herodotos'un bu tartma zerinde fazlaca durduu grlyor. Ama
daha nce de sylediimiz gibi (not 2), Herodotos bu anlatlar masalms yanndan soyup belli bir
lde geree yaklatrma eilimindedir. Herodotos'un pozitif bir aklama amacyla ve ciddiyetle
yapt eyi daha sonra Lukianos (Suriyeli Yunan hatip ve filozofu, S 125192), aka ve alayla
yapmtr. "Ne Aias o kadar boylu, ne de Helene dedikleri kadar gzeldi. Ben grdm, aka paka ve
kuu kz denecek kadar uzun boyunluydu (masala gre Helene, kuu biimine girmi Zeus'n
Leda'dan olma kzdr), aa yukar Hekabe yanda bir ihtiyarckt, nasl olmasn ki, kendisini bir
defa da Herakles'in ada olan Theseus karmt, oysa Troya'y ilk olarak dedelerimizin
zamannda Herakles almt." Burada yaplan ey, ayn kiiler iin uydurulan hikyeleri birbirine
yaklatrp sonuca ulamak isteinin nasl glnlklere vardn gstermektir.
[76] Rhampsinitos. Yirmici slaleden Ramses III olabilir.
[77] Belki de Pythagoras' kastediyor.
[78] Sayce'a gre, piramitleri yapanlar drdnc slaledendirler ve Ramses III'den bin yl daha
ncedirler.
[79] Metin burada rm, okunamyor.
[80] Adn anmak istemedii tanr Osiris'tir.
[81] Anysis, "Drdnc slaleden AsesKaf ile yirmi beinci slaleden Sabako, bin yldan
fazla bir arayla ayrlrlar" (Sayce). Sabako'nun yendii Msr kral, diye ekliyor, Saisliydi.
Yunanllarn Bokkoris dedikleri BakEnRaf't. Ethiopia kral bunu yakalam ve diri diri

yaktrmtr. Bu Ethiopial, VIII. yzylda yirmi beinci slaleyi kurmutur. Asurlar kral Sargon,
bunu 720'de Raphia'da yenmitir.
[82] Buto Gl'nn gneydou kesinde.
[83] Kim olduunu bulmak zordur. Sennakherib'in istilas 701'dedir, Tirhakah zamanna rastlar.
[84] Sayce, Herodotos'un okuyucuda yolculuklarn gerekte olduundan daha uzaklara kadar
gtrm olduu izlenimini uyandrmaya altn syler. Sayce'n bu konuda dayanak noktalarndan
biri de bu blmdr. Sayce'a gre Hekataios'un grm olduu heykeller Thebai'dedir, Herodotos ise
Memphis'tekileri grmtr. Zaten saylar da birbirini tutmaz. Herodotos 341 (blm 142),
Hekataios 345 (blm 143) heykel grmtr. Herodotos'un byle yapmaktan, yani Hekataios ile ayn
heykelleri grm olduu izlenimini uyandrmaktan maksad, kendisini Thebai'ye de gitmi gibi
gstermektir, oysa oraya hi gitmemitir. ddia budur ve ileride aydnla kavumas beklenebilir.
Yalnz u da akla gelebilir, eer Herodotos gerekten anlamda bir ikirciklik yaratmak isteseydi,
Thebai'deki heykellerin gerek saysn sylemeyebilir, orasn atlayabilirdi. Aslnda ilk bakta
uyanan bu kuku, metnin daha yakndan okunmasyla silinebilir: Memphis rahipleri Herodotos'a 341
kral sayarlar (blm 142) ve rahip saysnn da ayn olduunu sylerler. Arkadan onu ieriye alp bu
heykelleri gstereceklerdir. Bu arada Hekataios akla gelir, sz alr, aslnda belki de Herodotos'un
yapt sadece budur. Yalnz burada unu belirtelim ki, Sayce'n Herodotos zerine yapt
incelemeler ve eletiriler ok dorudur. Herodotos'un dt yanllarn, masal ile gerein i ie
durduu bir dnemde zorunlu olarak epeyce kabark olduu meydana kmtr. Ama bunlara kt
niyetle ve bile bile yaplm diyerek bir yenisini eklemenin gerei de yoktur.
[85] On ikinci slaleden AmenEmHat III'n yaptrd anlalyor. Moiris Gl'n de o
kazdrmtr.
[86] Libya kylarndaki kum banklarndan ikisine Syrtis deniliyordu. By bugnk Sidra
Krfezi'dir, k Gabes Krfezi'dir.
[87] Msr' 672'de EsarHaddon ele geirmiti, Psammetikos da nce Asuryallarn bir valisi
olarak Msr'n yalnz bir blgesini idare ediyordu. Sonra isyan etti, Lydia kral Gyges'in yardmn
salad, Momemphis savandan sonra btn Msr'n tek hkimi oldu. Yirmi altnc slaleyi kurdu
(660).
[88] Herodotos'un verdii bilgiler, kendi ana yaklat lde daha gvenilir hale geliyorlar.
Msr krallar listesi Psammetikos'tan bu yana dorudur. Bunun olu olan Nekos, Msr'da ticareti
gelitirmeye almtr, Asya zerinde gz vard. Herodotos'un Psammis dedii (blm 159)
Psammetikos II be yl saltanat srd. Apries (UahAbRa) 589'da iktidara geldi ve Kyrene ve
Barka'ya kar alan talihsiz seferden sonra 570'de Amasis (Aahmes II) tarafndan drld.
Amasis uzun ve mutlu bir saltanattan sonra ve Msr'n Kambyses'in eline dmesinden ksa bir sre
nce ld. Kambyses, Msr' 525'de Psammetikos III zamannda almtr.
[89] Daha yukarda da sylemitik, Herodotos'un Msr corafyas zerine verdii bilgiler

dorudur. Buna karlk tarih ve kronoloji asndan nemli yanllar vardr. Bunlardan bazlar
yukardaki notlarda grlmtr. Konu en ok kendisinden renilmi olmakla beraber, Msr tarihi
zerinde anlalmas zor eyler de sylemitir. En eski alara kadar kyor; Msr birliini kurmu
olan Menes 5000 yllarna konulmak gerekir. Memphis'i o kurmutur. Bu kent, onuncu slalenin
son hkmdar olan Kralie Nitokris'in (NeitAkrit, Gl Yanakl Prenses) lm ile son bulan (3500
sular) Eski mparatorluk'un merkezidir. Bu Eski mparatorluk, byk piramit kurucular adr.
Khufu (Kheops), Khafra (Khephren) ve MenKaRa (Mykerinos). Sonra gelen be yz ylda Msr
tarihi karanlktr; sonradan, bine doru, anlalr ki, Thebai bakent olmutur ve bylece Orta
mparatorluk denilen dnem balar. Bu Thebai hkmdar on ikinci slale ile glerini pekitirmeye
balarlar; eskiler piramit yapmlard, bunlar da dikili ta ya da dikme talar (Obeliskos, Obelisk)
dikerler. Ama daha sonra Msr birok yzyl iin yabanc egemenlii altna girer. Bunlar, belki de
Suriye'den gelmi olan, Hyksoslar ya da obanlar'dr. Yahudilerin Msr'da bulunduklar sre
herhalde bunlarn slalesinin (XV. XVI. XVII) egemen olduklar dneme rastlar ya da semitik
rktan hkmdarlar zamanna. Bir ulusal bakaldrma Hyksos egemenliine son vermi ve Aahmes on
sekizinci slaleyi ve Yeni mparatorluk'u kurmutur ( 1703). Bir dirilme dnemidir; fetihler,
klelere krba altnda yaptrlan dev antlar, atafatl hkmdarlarn "irilik" tutkusu (Karnak, Abu
Simbul tapna). Ramses'ler, zellikle (Sayce'in deyiiyle Msr'n XIV. Louis'i) Ramses II dnemi.
srail g bu dneme (1320'lere doru) konulur. Buna karlk yirminci slale zaman i sava ve
istila dnemidir. nce refah, sonra karklk dnemleri, daha sonra Ethiopial hkmdarlar (yirmi
beinci slale) ve 672'de Asur ordularnn Msr' istilas. Artk Msr yirmi hkmete blnmtr.
Bunlar, herhalde Herodotos'un szn ettii (blm 147) on iki krallktr. Nihayet Psammetikos'un
Asur basksn sarsmas ile (660), Karial tarihinin hakkyla klavuzluk edebildii dneme gelmi
oluyoruz (Sayce, Ek I. sayfa 315340).
[90] Yunanllarda el sanatlaryla uraanlar ounlukla klelerdi. El sanatlarna kar gsterilen
kmseme, Ksenophon'un Economique'inde, Sokrates'in azndan yle savunulur: "Yunan
sitelerinde el sanatlar, hakl olarak hor grlr. nsan hep glgede ve oturarak almaya zorlar,
vcudun gelimesine engel olur. Vcut zayf dnce kafa da kalnlar. Ayrca insann ne
arkadalarna ayracak zaman, ne de kamu ilerine bakacak hali kalr."
[91] Osiris. Gne, sis'in kardei ve kocas, Gkyz'yle Yeryz'nn olu. Dman Set ya da
Typhon'un darbeleri altnda len, ama her gn len ve yeniden doan Gne gibi, gene dirilecek olan
Horos'un babas. Herodotos bunu Yunanllarn Dionysos'una benzetir.
[92] Demeter bayramlar Atina'da Pyanepsion (ekim, kasm) aynda, kadnlarn ve yalnz evli
kadnlarn kutladklar bayramlardr. Erkekler, trenlerin dnda tutulurlard. Dourgan ve Ana
Toprak tanras Demeter (kadnlarla ilgili yasalar koyan) Thesmophoros sayld iin, bir eit
evlenme ve analk bayram olan bu bayramlar onun adna kutlanyordu.
[93] Byk bir tapnak evresinde (zellikle Delphoi'de) eitli Yunan devletlerini toplayan dinsel
ve politik bir konfederasyonun yesi. Amphiktyon, Yunan siteleri arasnda ortak bir ba grevi
yapyordu.

nc Kitap
[94] Nitesis. Apries'in kz. Babas 570 sularnda ldne gre Herodotos'un szn ettii bu
ocuk, 529'da en az krknn stnde, epeyce olgun bir ocuk olmaldr.
[95] Dem: Demos. Arkhos: Komutan, blge yneticisi.
[96] naros ayaklanmas, 460'dr. Atinallar ona iki yz sava gemisi gndermilerdir. 455'de
ele geti ve Atina donanmas da batt.
[97] Amyrtaios. Ktesias'n szn ettii naros ayaklanmasnn sorumlularndan birisi olsa gerek.
Olu 450'lerde bir satraplk alm olmaldr (Sayce).
[98] Yaygn bir bo inan ki, boa kann zehir sayard.
[99] Eskilerin corafyadaki yerini ak olarak bildiremedikleri bu ulus da masal dnyasna ait olsa
gerektir. Makrobios, Yunanca "uzun mrl" demektir.
[100] Eski corafyaclar bu kabileleri Kzl Deniz kylarna koyarlar. Adlar, "balk yiyenler"
anlamna gelir.
[101] Aiskhrion kabilesinden... Oasis kenti, Pyrene kentini akla getiriyor (Kitap II. blm 33).
Samoslu denizcilerin denizden bu kadar uzak bir yeri yurt tutmalar olacak ey deildir. XIV. yzyl
bir Samos yaztnda Aiskhrion szne bir air ad olarak rastlanmaktadr. Ama Sayce burada
Herodotos'un yanlm olmasndan phelenmektedir.
[102] Scarabe. Dil Kurumu szl, domuzlan bcei diyor.
[103] Kutsal hastalk. Hippokrates bu hastalk iin sara diyor.
[104] Pigme (pygmaios) biiminde yaplan bu figrler Msr'a, phesiz Fenikelilerden gemitir.
Pataikos, Fenikelilerin gemi balarna koyduklar tanr figrdr. Yunanca Hephaistos, Msr dilinde
Ptah ya da Pntah. Msrllar bu tanrnn heykelini dev byklkte biimsiz cceler olarak
yaparlarm.
[105] Bu sz, yalnz Platon'un ald bir paras kalm olan bir gftedendir. Gorgias (Yunan
filozofu, 487380). 484 B. "Yasa, lml lmsz btn varlklarn kraliesi, onlar gl eliyle
ynetir ve iddetin ktln nlemesini bilir..."
[106] Eusebos'a gre Polykrates'in tyranl 532'de balar, 521'de tahta geen Dareios saltanatnn
balarnda son bulur. Polykrates'in de Atinal Pesistratos gibi edebiyat ve kltr destekledii
anlalyor. Bir genel kitaplk am, Anakreon'u (Yunan lirik airi, lm 487) sarayna alm,
Herodotos'un anlatt byk ileri yaptrmtr (blm 60). ok gl bir donanmas vard. Samos
onun zamannda Yunan devletleri arasnda n planda yer almt ve zaten ranllar da bundan
gocunuyor ve ondan "Hileyle ya da ldrerek kurtulmak" iin frsat kolluyorlard (Hauvette).

[107] Kitap I. blm 70'deki krateros.

[108] nat. Metindeki Yunanca szck "tutku" anlamna da geliyor.
[109] Prytanis, Yunan sitelerinde yksek grevliler. Prytaneion, kutsal atein yand yaplar.
Prytanisler, konuklarna orada len ekerlermi.
[110] Diktynna, Artemis'in sfatdr. Denizcilerin ve balklarn koruyucusu olan Giritli bir tanra
(balk alar tanras) ile kartrlmtr.
[111] Yani Yunanistan'daki tapnaklarn.
[112] Mag Gomatas isyan 521'dedir. Kendisini Kambyses'in kardei Bardiya (Herodotos'ta
Smerdis) olarak satm ve iktidar almtr. Bu isyan, dinsel ve politik karakterdedir. Medlerin ilkel
inanlarnn karsnda olan Ormuzd dinine kar ve ran fatihlerinin egemenliklerine kar bir
bakaldrmadr. Gomates, Herodotos'un anlatt gizli rgtten sonra, kendisini tutanlarla birlikte
Media'da Niseia'ya ekilmi ve birka ay sonra orada ldrlmtr. (Sayce, Ek V. sayfa 440 ve
sonras).
[113] Her birinizin... tek bana. Asl anlamn bu olduunu sanyoruz. Dareios byle nemli bir
konuda kimsenin kimseye gvenemeyeceini belirtmek istemi olmaldr.
[114] Magophoni, "Mag kym." Sayce bu bayramn ran'da uzun zaman kutlandn ve o gn
Maglarn ortaya kmalarnn pek de iyi olmadn anlatr (sayfa 441).
[115] Bu tartmann Dou'ya zg niteliini Herodotos da fark etmektedir. Montesquieu'nn
Yasalarn Ruhu'nda da belirtmi olduu gibi, Dou zorbaln yurdudur. Byle diyen bilginler ve
Hellenistler, Otanes'in savunduu demokrasi ilkelerinin Kyros zamannn ran'nda yeeremeyeceini
ileri srerler, bu tartmay pheyle karlarlar. Dou'nun zorba, o zamanki corafyaya gre Bat
saylan Yunanistan'n ise demokrat olduu sav, hele btn Yunan sitelerini krp geiren tyranlarn
orada yetitii gz nnde tutulunca, ok tartma kaldran bir konu haline gelir. Bununla beraber
demokrasi dncesinin Bat'da yeerip gelitii genellikle kabul olunmaktadr.
[116] Dareios 521'de baa gemi, 486'da altm yanda lmtr. Saltanat byktr. Dzen
kurucu (organizatr) olarak tannmtr. "Tarihte ilk defa olarak merkeziyetilik (centralisation) bir
politika olmutur" (Sayce). Byk imparatorluun her kesini Susa'ya balamak iin iyi ve bakml
yollar atrmtr (Kitap V. blm 52), ana gre ok hzl resmi haberciler altrmtr (Kitap
VIII. blm 98). Ynettikleri yerlerde tek hkim olan satraplarn yannda kraliyet ktipleri bulunur,
satraplarn btn yaptklar merkeze iletilirdi. Mfettiler dolatrrd. Ksenophon, ran krallarnn
ynetimini, Sokrates'in azndan hayranlkla dile getirir (Economique, blm IV).
[117] ran yaztlar bu hkmetler iin liste verirler. Dareios zamannda deiiklik yaplmtr.
lk iki listede yirmi eyalet vardr, ncsnde, yani Dareios'un mezar zerindekinde yirmi
dokuz. Btn bu uluslar iin Sayce'a baknz (sayfa 273 ve sonrasndaki notlar).

[118] ...ayn tane... belki de pirin.

[119] Paktyika. Afganistan'n kuzeydousundaki lke.
[120] Greke'deki adlar veriyoruz, Trk Dil Kurumu szlklerinde kassia (casse) iin
Hyarembe, kinnamon (cinname) iin bir tarn cinsi, ladanon iin lden denilmitir. Murra
mrdr.ts dediimiz, birok aalardan karlan bir reine trdr. Latincesi incensum'dur.
[122] Bu kanatl hayvanlar Sayce'n deyiiyle "zoologie mythique" aittirler, yani masal
hayvanlardr.
[123] Kassiterid adalar. Hesiodos'un adn and (Theogoniea, 338) Eridanus, sonradan Po'dur
denilen hayali bir rmaktr. Eski corafyaclar Kassiterid adalarn spanya'nn kuzeybat
aklarnda gsterirler; Sayce da onlara bakarak Vigo Krfezi aklarna koyar. ngiltere'nin
gneydousunda Cornouaille Burnu'nun ucunda Scilly adalar vardr. Kassiteros, kalay demektir.
[124] Blge merkezinin addr. Bu satraplk Herodotos'un blm 9'da sayd ilk iki hkmeti
kapsyordu (Sayce). Daskyleion, Propontos (Marmara) kylarnda ve Kyzikos'un epeyce
dousundadr.
[125] Hoplon, silah. Yunanistan'da ar silahl yaya askere hoplit denirdi.
[126] Anakreon, nce Samos'da Polykrates'in yannda, sonra Atina'da Hipparkhos'un yannda
yaamtr. Anayurdu, on konfederasyonunun on iki kentinden biri olan Teos'tur. Teoslular
Harpagos'tan sonra Trakya'ya gidip Abdera kentini kurmulardr (Kitap I. blm 168). Anekreon ok
ihtiyar lmtr. Sevimli, ho yaamay seven bir airdi.
[127] Dareios, becerikli bir hekimi brakmak istemezdi. Bu yaldzl klelik, Demokedes'e ho
gelmemi olmaldr. Amasis'in Kyros'a gnderdii hekimin nasl aldn daha nce grmtk
(Kitap III. blm 1). Demokedes hikyesi bir romandr. "Olabilir ki Yunan gmenleri yurtlarn
Byk Kral'a kendileri methetmi ve alan seferin hazrlklarna katlm olsunlar. En azndan.
Herodotos'un Krotonlu hekim hikyesinde ortaya kan tarih olay budur." (Havutte)
[128] Trirem, sra krekli byk sava gemisi.
[129] Ya da sadece not alyorlard (Sayce).
[130] Taranto Krfezi'nin gneybatsnda, bugnk Crotona.
[131] apygia ya da Apulia. Taronto'nun kuzeyinde Adriyatik kylarnda uzanan topraklar.
[132] Sadece gidip grm olmak iin. Dietsch ve Sayce'n evirileri deiiktir. Burada Sayce'n
evirisine uyulmutur.
[133] Hemen arkasndan grlecei gibi, burada politikada doruluk kastedilmitir. Yani tyran
olmak istemiyordu, ama bu isteinde diretememitir (blm 143).

[134] leri gelenlerini. Anlam iin gerekli grdmz bu iki kelimeyi biz ekledik. (Franszca'ya
evirenin notu.)
[135] Kraln ve senatonun sultasn dengelemek iin yurttalar arasnda her yl seilen be yksek
grevli.
[136] Dareios zamannda iki Babil isyan vardr, 521'de ve 515'de. Ktesias'a gre, Herodotos'un
verdii ayrntlar bunlarn ikisine de uymaz. Kserkses zamanndaki isyanda Babil satrap Zoypros
ldrlm, cn almak isteyen olu Megabyzos kendi kendini yaralamtr (Sayce, sayfa 301, not
7). 521 isyan iki aylk bir kuatmadan sonra bastrlmtr. ranllar, Herodotos'un birinci kitapta
anlatt gibi, Frat'n yatan o zaman deitirmilerdir. Belki bunlar, birbirine kartrlm oluyor.
515 isyan abuk bastrlmtr (Sayce, Ek II. sayfa 387).
[137] naros isyan srasnda. "Kral, nemli kuvvetlerin banda (Msr'a) bir ranly, Zopyros
olu Megabyzos'u gnderdi. Kara yolundan gelerek Msrllar ve mttefiklerini yendi, Yunanllar
Memphis'ten att ve Prosopitis adasn da bir yl alt ay sreyle kuatt." (Thukydides, 108)
Drdnc Kitap
[138] Gobineau (18161882), Dareios'un Skyth seferini pheyle karlar. Ona gre bu bir sefer
deildi; ama sadece Tuna'nn kuzey yrelerinde keif yapmakt. Dareios, Skythia'y deil, generali
Megabyzos'un yapt ve beinci kitabn banda anlatld gibi, yalnz Trakya'y almay
dnyordu. Bu phe genellikle kabul edilmez. Eletiriciler, daha ok seferin nedeni ve
ayrntlar zerinde dururlar. Herodotos'un, "Skythler Asya'y istila etmilerdi, Dareios bunun cn
almak istiyordu" demesi biraz yzeyde kalyor. Ama bunun bir dengi ile karlama seferi olduunu,
amacnn Skythlerle birleebilecek halklara gven vermek olduunu ileri srmesi dorudur (Kitap IV.
blm 119). Bu sefer 513'e konulur.
[139] Bu kitabn 11 ve 12. blmlerinde bu uluslar zerine sylenenlere baknz.
[140] PalusMaiotis, imdiki Azak Denizi. Tauris ya da Taurika Khersonesos'u da Krm'dr.
[141] Kar tipisi.
[142] Geryon, bal dev. Herakles bunu ldrr ve kzlerini alr. Latinlerde de Breal'e (1832
1915) gre, ayn myth deiik biimde, Herkl ile Kakus arasndaki dvte grlr.
[143] Okeanos Gadeires. Buras Cadix'dir. Herakles direkleri ise Gibraltar "CebelttarkTark
Da"dr.
[144] simlerden belli. Bunlar Skythlerin, Agathyrs ve Gelonlarn atalardr. (Gelon iin 108 ve
109 blmlere baknz.)
[145] Prokonnesos bugnk Marmara Adas'dr. Aristeas, Herodotos'a gre VII. yzylda
yaamtr (blm 15).

[146] Kremnes deniz ars. Dik bayrlar. Azak Denizi zerinde bir ticaret limanyd.
[147] Odysseia, drdnc blm, 85.
[148] Bu ara szler... Rawlinson (18101895) ve ona bakarak Sayce (Balang, sayfa XVI),
bundan unu karrlar: "Anlatlarm, bandan beri (yani ilk yaymlanmasndan beri) srekli olarak
yeni ayrntlar aramtr." Burada sz konusu olan ara szler deil, katmalardr. Herodotos'un
kitabnn yeni basmlarn da grd anlalyor. Bizce bu, anlaty kesintiye uratan konu dna
kmalar iin, bir eit zr dilemedir.
[149] Hyperboreliler, masal (myth) ulusudurlar. Yunanllar buray Apollon'un her k ekildii yer
olarak bilirler. Bu tanr Gne'tir, adna zel tapnma trenleri yaparlar. Delos'a yollanan sunularn
anlam udur: Apollon onlar brakp doduu adaya dnd zaman da ona bal kaldklarn
gstermek istemektedirler. "Yunanllar, gnlerinin uzunluu ve gecelerinin ksal zerine ok
eskiden edindikleri belli belirsiz bilgilerle, bu harika lkeyi hayallerinde yaatmlardr."
(Decharme, sayfa 103). Blm 36'da ad geen keramet taslayc Abaris "Hyperboreliler lkesinde
Apollon" zerine bir destan yazm olmakla vnyordu.
[150] Burada Kuzey Denizi sz Karadeniz'i gsterir.
[151] Herhalde durgun tropik havasnda rzgr bulamad iin.
[152] Herodotos'un sayd rmaklar: TyrasDinyester, HypanisBug ya da Bog ve Kuban,
BorysthenesDinyeper, PantikapesPaol, TanaisDon. Gerrhos ve Hypakyris iyi anlalamamtr.
Blm 57'de anlan Hyrgis, Donetz'dir. stros'un Tuna olduunu daha nce sylemitik.
[153] Prut rma. Douya doru akarken sz yanltr. Bu ynde ksa bir yolculuktan sonra
kuzeygney dorultusunda akar. Maris ve Marosch'tur.
[154] Metnin aslnda havyar sz yoktur. Havyar, mersinbal yumurtalarnn tuzlanp bastrlmas
ile yapldna gre, Herodotos'un bunu anlatmak istedii aktr. (Franszcaya evirenin notu.)
[155] Papaios. Bykbaba.
[156] Engin bir kltr edinmiti. Anayurdundakinden daha stn demek istedii anlalyor.
[157] phesiz Herodotos'un kald yerin sahibi ve belki de bir Karial. (Hauvette bunun Karia
ad olduunu syler.) Ariapeithes, Dareios'un dman danthyrsos'dan sonraki Skyth kraldr
(lm 460).
[158] Yunanllarn koloniletirdikleri blgede, Karadeniz zerinde bir kent.
[159] Karadeniz'in bat kylarnda, Apollonios ve Mesambria gibi. Salmydessos bu iki kentten
ikincisinin gneyine der. Burada corafya ile ilgili bir zorluk var: Herodotos, Apollonios'un
yukarsndaki Salmydessos diyor. Aasndaki demeliydi. Tartmal bir konudur.

[160] Pythagoras, Samos'ta domu, VI. yzylda yaamtr. Bir ey yazd bilinmiyor, o da
Sokrates gibi konumalaryla byk ilgi uyandrmtr. Yunan dncesi zerindeki srekli etkisi
Platon'da ve Aristoteles'de grlr.
[161] Daha nce de sylediimiz gibi, Krm. Sonraki iki karlatrma eletiricilere bu blmn,
Herodotos'un talya'ya gidiinden, yani Thurium'un kurulu tarihi olan 444'den sonra yazldn
meydana koymak frsatn vermitir.
[162] Agamemnon kz phigenia hikyesinin bir baka trlsnde, Kalkhas tam kz
boazlayacakken, Artemis, kzn yerine bir dii geyik koyar, kz Tauris'e gtrrler, orada Artemis
tapna rahibesi olur (Euripides. phigenia Tauris'de). Herodotos burada onu bir tanr olarak
gstermitir.
[163] Melankhlen, karalar giyinen anlamnadr.
[164] Burada belki de Budinler deil, Gelonlar demek gerekirdi. Sonra gelen blm 109'da,
Gelonlar, Budinlerin topraklarnda yerlemi olmalarna ramen, Herodotos bu iki ulusu aka
ayryor. Blm 108 Budinlere deil, Gelonlara uymaktadr. Ayrca, blm 102'de bu blgedeki
uluslar sayarken Gelonlarn adn, Budinlerden ayr olarak anm ve onlar Budinlerden nceye
almtr. Buna gre Gelonlar daha nce anlatmas gerekirdi. Bundan tr blm 108'in bandaki
adn Gelonlar olarak alnmas nerilmektedir.
[165] Kadn savalar topluluu. Rahat ok atabilmek iin sa memelerini keserlermi. Trabzon
yannda, Thermodon kylarnda yerlemilerdir. Herakles ve Theseus yklerinde adlar geer.
Bunlar Herakles Themiskyra'da, Theseus da Attika'da yenmitir (Decharme, sayfa 138 ve 520).
Thermodon imdiki Terme ay'dr, Themiskyra da Terme'dir.
[166] Gen ve zorlu. Metin, "ayn yata" diyor. Biz, gen diye aldk.
[167] Blm 7. Kolaxias, Skythia'y kralla bler.
[168] Hayalet atllar. Napolyon'un karsna kan 1812'nin Kazaklar Skythlerin miraslarydlar.
Corafya gerei kendini ister istemez kabul ettiriyor.
[169] Ala diyorum sana. Bu sz, anlama yakn saydklar ataszleriyle evirenler de vardr. Biz,
aslndakini aldk.
[170] Dareios'un eline geen ganimet ok azd, ordusunu beslemeye yetmezdi. Orada kaldka
sknt daha da artyordu. Gene Moskova'da be hafta dayanabilen Napolyon akla geliyor.
[171] Arlklardan ve hastalardan ayklanm birliklerle saldracakt.
[172] Histiaios. Burada, sonraki blmlerde nemli rol olan bir kii sahneye giriyor.
[173] Brauron, Attika'da bir tapnaktr. Pelasglarn Atinal kadnlar karmalar Kitap VI. blm
138'de anlatlmtr Minyailer, Minyas'n torunlarydlar, masal bunu Poseidon'un olu olarak

gsterir.
[174] Tyndareos'un oullar... Kastor ve Pollux. Altn post iin Kolkhis'e Argo gemisiyle yaplan
sefere katlanlardan.
[175] Tyr krallarndan Agenor'un olu. Zeus, boa biimine girip Europe'yu karr. Babas, erkek
kardei Kadmos'u peine salar. Kadmos, kardeinin peinde Boiotia'ya gelir, bir dragon (ejderha)
ldrr, dragonun dileri yere salr ve ilerinden silahl adamlar kar, o hepsini geri atar, bei
hari, brlerini ldrr. O bei Thebai kalesi olan Kadmeia'y yapmakta ona yardm ederler.
[176] Hekatombe, yz kzlk kurban.
[177] Platea adas. imdiki Bomba adas. Trablusgarp kylarndadr.
[178] Kitap II. blm 161'e baknz.
[179] Barka. Kyrene'nin batsnda. kisi de Kyrenaika'dadr.
[180] Maraphlar ve Pasargadlar, ran kabileleri (Kitap I. blm 125).
[181] Devekuu.
[182] Tritonis Gl. Tunus'un gneyinde, Gabes Krfezi'nin batsndaki at el Cerid.
[183] Bir gkyz direi. Atlas mythinin eitleri vardr. En yaygn olan anlatya gre Atlas, bir
tanr ya da titandr. Gkyzn omuzlarnda tar ve eksenini dndrr. "Axem umero torquet stellis
ardentibus aptum." (Virgile, Enide IV. 482).
[184] Kalkan = kei derisi.
[185] Asphodel
[186] Zincifre = Vermillon. Trk Dil Kurumu szl, deri hastalklarnda kullanlan doal cva
slfr diyor.
[187] Hangi hayvan olduu bilinmiyor.
[188] Kanatsz. Yunanca'da ayn kelime hem sere, hem de devekuu iin kullanlr. Devekuu iin
ayr bir ad olmadndan, kanatsz sere demilerdir.
[189] Sansara benzeyen bir hayvan.
[190] Trablusgarp'ta imdiki Kinifo ve Vadi Kaan.
[191] Lykai tanrs Zeus. Arkadia'da da Zeus'e adanm bir Lykai Da vardr. Arkadiallara gre
Zeus bu dada domutur.
[192] Euesperides. Barka ve Kyrene'nin batsndadr.

Beinci Kitap
[193] Kitap IV. blm 143'e baknz. Perinthos imdiki Marmara Erelisi, daha nceki ad
Heraklea'dr. Propontis, yani Marmara Denizi'nin kuzey kysndadr. Paionia, llyria'nn dousunda,
Kuzey Makedonia'da uzanan geni topraklardr, o zamanlar zerinde eitli kabileler oturuyorlard.
Paioniallar, Paian sylendiini iitince orakl gerekleti diye seviniyorlar, nk Paian sz ile
Paionia ad birbirine benziyor. Paian dinsel bir mziktir, burada zaferi kutlamak iin
sylenmektedir.
[194] Kreston, Makedonia snrndadr. Trausililer Rodop dalar blgesinde, Getaililer
Trakya'nn kuzeyinde Haimos Da'nn ve Tuna'nn yukarsnda oturuyorlard. Bunlar iin baknz:
Kitap IV. blm 9394.
[195] Yunanllara gre sava tanrs Ares'in yurdu Trakya'dr. Trakya'nn masal kral Diomedes,
Ares'in oludur. Diomedes'in atalar insan eti yiyorlard, Herakles'i de Diomedes ldrmtr.
Trakya'da Artemis'e Hekate ad altnda ve byclerin tanras olarak taplyordu. Aslnda Hekate,
baka bir tanrdr, sonradan Yunanistan'da taplan avc Artemis ile kartrlmtr (Mitoloji Szl,
Azra Erhat, sayfa 157). Dionysos dini Trakya'da ok eskidir, Phokis'e ve Boiotia'ya Trakya
kabileleri tarafndan sokulmu, ama ok deitirilmitir.
[196] Enetlerin oturduklar yerler, Adriyatik'te, imdi Venedik'in iinde bulunduu blgededir.
[197] Massalia, imdiki Marsilya.
[198] Myrkinos, Makedonia'da Pnar Da'nn batsnda Korkinitis Gl kylarnda bulunuyordu.
[199] Paioniallarn aslnda Trakyal ve llyrial olmadklar, buralara dardan geldikleri
sylenir. Aada, blm 15'de Siriopaion ad ile anlan halkn da Siroz (Serez) Ovas'nda oturan
Paioniallar olduklar anlalyor. Rawlinson, Paioniallarn Turan rkndan olabileceklerini
sylemitir.
[200] Toprak ve su. Bu forml Skyth seferi blmnde de grdk, daha ileriki blmlerde de
greceiz. Toprak ve su istemek, aka benim egemenliim altna gireceksin, demektir. Toprak ve su
verenler ran egemenliini kabul etmi oluyorlard.
[201] Amyntas. Perdikkas'n yedinci kuak torunu. Perslere ihanet eden Alexandros bunun oludur
(Kitap IX. blm 45).
[202] Kitap VIII. blm 137.
[203] Herodotos, Alexandros'un atas Perdikkas'n Argos'tan gelmi olduunu sylyor, oysa
Yunanllar, Makedoniallar uzun sre barbar saymlardr.
[204] Khalkedon, stanbul'da imdiki Kadky.
[205] Troas, Troya'nn merkezi bulunduu blgenin addr.

[206] Kitap III. blm 142148.

[207] Aristagoras. Bu, beinci kitabn baoyuncusudur; onia ayaklanmasn balatm olan bu
adam Herodotos, Histiaios kadar deerli olmayan, ama onun kadar dzenbaz birisi olarak
vermektedir.
[208] Pausanias, Plataia savanda Yunan kuvvetlerine komuta etmitir (Kitap IX). Thukydides,
bunun Kserkses'in kz ile evlenmek istediini yazar (Thukydides I. sayfa 128). Ayrca not 366'ya
baknz.
[209] Kaukasa, Khios adasnn liman.
[210] Kitap I. blm 92.
[211] Strategos, Yunan ordusu generali. Saylar ondu, her yl yaplan seimlerle ibana
geerlerdi. Not 194 ve 251'e baknz.
[212] Kleomenes 520'de Sparta kral olmutur. Aristagoras'n Yunanistan'a gidii 499'dadr.
Sardes'in aln ve yakl bundan bir yl sonradr (Kitap V. blm 100101).
[213] Eleon, Boiotia kentlerindendir. Eryx lkesi Sicilya'nn batsdr. Eryx, Poseidon'un
Aphrodite'den olma oludur. "Geryon'dan ard srleri gtrrken Herakles bu Eryx'e rastlam,
Eryx bu yiide meydan okumu, gremiler ve Herakles, Eryx'i ldrm, ama krallna el
koymayp, akrabalarndan birinin gnn birinde oraya yerleeceini sylemi ve yle olmu: Tarihsel
alarda Dorlardan bir grup, Eryx Da'na yerlemi." (Azra Erhat, Mitoloji Szl, sayfa 135)
[214] amidler. nl khin ailesi.
[215] Meydanda suna olan Zeus. Halk toplantlarnn koruyucusu olarak taplyordu. Sitenin
politik yaamn koruyordu.
[216] Kraliyet konutlar. Kraln yolculuk yaparken geceledii kervansaraylar. Sonradan durak
anlamna kullanlmtr.
[217] Boiotia'daki Tanagra'nn eski ad Gephyra'dr. Harmodios ve Aristogeiton, Hipparkhos'u
514'de ldrmlerdir. Atinallar, bunlar kahraman saymlardr. Onlarn adna bir de mzik
bestelemilerdir, ki bunda bu iki kahramann ad, "tyran ldrp eitlii kuranlar" olarak
anlmaktadr. Ama Atina, Hipparkhos'un ldrldn abuk unutacak, bir yzyl sonra Thukydides,
Atinallarn bu konuda pek bir ey hatrlamadklarn yazacaktr (Thukydides I. 20).
[218] Panathene. Atina'da sitenin koruyucu tanrs Athene adna kutlanan bayramlarn en by.
Atinal gen kzlarn Hekatombeon ay (temmuzaustos) sonlarna kadar hazrladklar yeni peplos
alayla tapnaa gtrlr, Athene'ye sunulurdu. Peplos, tanraya sunulan ilemeli evredir.
Bayramdan nceki gnler byk enlikler yaplr, oyunlar, danslar, koro gsterileri dzenlenirdi.
[219] Peisistratos ile Alkmaion soyunun o dnemdeki by Megakles arasnda geenleri daha

nce grmtk. (Kitap I. blm 60). Alkmaionidlerle Sikyon tyran Kleisthenes arasnda geen
hikye daha sonra gelecektir (Kitap VI. blm 125 ve sonras). Atina'nn en zengin ve hatrl aileleri
arasndaydlar. Aristophanes, kibar ve msrif bir kzla evlenen kyl iin, Megakles'in yeenini ald,
szn kullanr. (Aristophanes, Nephelai, dize 46.)
[220] Pelasg kalesi. Atina ilk olarak Akropol'n tepesinde kurulmutur. Byk bir hisard,
duvarlar drt, alt metre kalnlndayd. Anlatya gre, kaleyi Pelasglar yapmlar, el emei olarak
kendilerine Hymettos yaknlarndaki topraklar verilmitir (Kitap VI. blm 137).
[221] Kleisthenes, kkl reformlar yapm, Solon yasalarn dzeltmitir. Attika'y yz demos ya
da komne blm, yurttalar on file olarak ayrmtr. Bu fileler, yurttalarn oturduklar yere gre
kurulmamlard. Bir birinden ayr, hatta ok uzak yerlerde oturanlar ayn fileden olabiliyorlard.
eit halk (kentlerde, kylerde ve deniz kysnda oturanlar), belli gruplar iinde birletirmek,
karlar, yaaylar, dnleri ayr olan insanlar birbirleriyle kaynatrmak, bir lkenin
yurttalar haline getirmek, bir lke btnl salamak istemi olmaldr. (Kr ve kent halklar
arasnda bakal grmek iin baknz: Kitap I. blm 59.) Kleisthenes, senatr saysn drt yzden
be yze karmtr. Senatonun ad Bule, Be Yzler Meclisi'ydi, grevi yasalar hazrlamak ve
Ekklesia'ya, Halk Meclisi'nin oyuna sunmakt. Senatoya her file, seimle ayrlan, elli ye ile
katlyordu. Kleisthenes, orduyu on strategosun komutasna vermitir, bunlar da her yl seiliyorlard
ve politikadaki etkileri zamanla ok artmtr. Kleisthenes bir de anak mlek mahkemesi,
Ostrakismos kurmutur. Bundan maksat, tyranln bir daha geri gelmemesini salamakt. Her yl
tyranlk emelleri besleyenler var m diye aratrma, soruturma yaplr, byle birisinden phe
edilirse, agorada halkn oyuna bavurulur, halk uygun bulursa, o adam on yl iin yurtdna srgn
gnderilirdi, yalnz bunun iin en az alt bin oy toplam olmas gerekiyordu. Halk, tyranlk emeli
beslediinden kukuland adamn adn anak mlek paralar (ostrakonlar) zerine yazyor, oyunu
byle kullanyordu, bu usule ostrakismos denilmesi bundandr. Bu mahkemenin daha ok
Peisistratosoullar iin kurulmu olduu anlalmaktadr. (Kleisthenes reformlar iin, baknz: Arif
Mfid Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, Trk Tarih Kurumu yayn, XIII. seri, No. 8 sayfa 198 ve
sonras).
[222] Adrastos, Argos ve Thebai'nin masal dnemiyle ilgili adlardandr. Adrastos, Argos kralyd.
Kardei Eteokles tarafndan srlen Thebaili Polyneikes Argos'a gelmi ve Adrastos'un kz ile
evlenmitir. Melanippos ise Thebailidir ve Adrastos'un kanl bakl dmandr. Herodotos burada
Yunan sitelerinde tapnlan kahramanlar arasndaki ekememezliin ve ekimenin rneini
vermektedir.
[223] Khoiriatailer. Khoiros Yunanca'da st domuzu, Hys domuz ya da yabandomuzu, Onos eek
anlamna gelir. Arkhelai sz ise iki szckten yaplmtr, ynetici, yol gsterici kabile anlamna
gelir.
[224] Kleisthenes kardein en k olduu iin tahta gemesi dnlemezdi. Byk karde
Myron'un ortanca kardei somedes'in kars ile zina yapt anlalm, bunu frsat sayan Kleisthenes

ortancay kkrtm, ortanca en by ldrm. Kleisthenes, ortanca ile beraber kendisi de tahta
gemenin yolunu bulmu, gene yolunu bulup ortancay srdrm ve kendisi tek kral kalmtr.
[225] Kylon iin baknz: Thukydides I. sayfa 126. Bu i 612'de olmutur. Naukraroslar,
Solon'dan nce Atina halknn yneticileri arasndaydlar, saylar drtt ve her birinin banda bir
prytane vard, grevleri vergi ve asker toplamakt.
[226] Meclisi datmak. Kleisthenes'in yeni kurmu olduu Be Yzler Meclisi'ni yani Bule'yi ya
da senatoyu.
[227] Kastor ve Polluks. ki Tyndareos. Lakonia'da ok eski bir dindir. Dorlar Peloponez'e
geldikleri zaman bu dini kabullenmilerdir.
[228] Kodros, Atina kral Hangi kral daha nce lrse, zaferi onun ulusu kazanacak diyen bir
orakl varm. Kendi ulusu, Atinallar, kazansn diye kendini dman askerine ldrtm. XI.
yzyl. TiteLive (Titus Livius, Latin tarihisi. 59S 17) byle bir kahramanl Decius Mus iin
anlatr.
[229] Savala alnan yerlere ya da mttefik lkelere gnderilen kolonlara, Atina'da klerukhos
deniliyordu, bunlar bir yerde yeni bir koloni kurmak iin gidenlerden bakayd. Bo bir yer seip
orada koloni kuran koloni kurucular ayr bir devlet olurlard, oysa klerukhoslar Atina yurtta olarak
kalrlar, ayr devlet kurmazlard. Byk sr besleyiciler zellikle at yetitirmekle zengin olmu
Khalkis ve Euboia yurttalarydlar.
[230] Asopos, Boiotia'nn tanrrmak'dr; kzlar Thebe ve Aigina, bu adlar tayan kentlerin
tanrsal koruyucusu olan nymphalardr Zeus'den gebe kalan Aigina, Aiakos'u dourur ve
Aiakosoullar (Aiakidler) denilenlerle Aias ve Telamon bunun soyundandrlar.
[231] Damia ve Auxesia. Epidauros ve Aigina'nn yerli bereket tanrlardr. Erekhtheus
Atina'nn masal krallarndandr, topra tohumlayan olarak bilinir.
[232] Agraf, ine, engelliine. At nal byklnde bir eit engelliinelerdir. Dorislilerin
gmlekleri ynden yaplmt ve kolsuzdu, omuz zerinden agraflarla tutturuluyor, dizlere kadar
iniyordu. onia gmlekleri ketenden ve ksa kolluydu, agraf kullanlmyor ve topuklara kadar iniyordu.
[233] Peirene. Korinthos yaknndaki kaynak.
[234] Sigeion. Troya (anakkale) blgesinde Skamandros (Kk Menderes) rma aznda bir
deniz kys kenti. Anthemus Makedonia'da, olkos Thessalia'dadr.
[235] Ozan Alkaios, VII. yzyln ikinci yarsnda Lesbos adasnda Mytilene'de domutur. Kadn
ozan Sappho ile adatr. Ak iirleri yannda Lesbos tyranlarn ktleyen talamalar da yazyordu.
Herodotos'un anlatt bu olay, Alfred Croiset'ye gre daha eskidir (Littrature Grecque II. sayfa
223). Zaten Peisistratos dneminde Alkaios savaa katlamayacak kadar yalyd.

[236] Doriskos. Trakya kylarnda, Hebros rma batsnda (Kitap VII. blm 59).
[237] Kybela. Lydia tanrs. Kybele'nin deiik ad. Sardes'deki tapnak beyaz mermerden
yaplmt, ok gzel ve grkemli bir yapyd.
[238] Leros. Samos'un gneyinde, Karia aklarna den kk bir ada.
Altnc Kitap
[239] Yunanca metin aynen byle diyor; bizdeki bak srt deyiminin karl.
[240] Yunan birlikleri genellikle, Roma'da olduu gibi sk bir disiplin altnda talim grmezlerdi.
Dionysios'un yaptrdklar, rahata alm oniallara ar gelmi olmal. Burada yaptrlan manevra,
iki dman gemisi arasna sokulup arkadan dalmakt.
[241] Aristagoras'n kartt ayaklanma. 494'dedir.
[242] Miletos'un gneyindeki Didyma Apollon tapna.
[243] Bu trajedi 492'de oynatlmtr. Yunan trajedilerinde ada olaylara yer verilmezdi;
Aiskhylos byle bir ey yapmt; ama o bir zafer yanstyordu (Persler oyunu). Phrynikhos'un,
Miletos'un dnden iki yl sonra oynatlan oyununun Atinallara ok dokunmu olduu anlalyor.
[244] Zankle, Sicilya'nn kuzeyinde, ad sonradan Messana olmutur. imdiki ad Messina'dr.
[245] Zephyrion. talya'nn gneydousunda, imdiki Spartivento Burnu. Gela, Sicilya'nn gney
kylarndayd. Hippokrates'in Gela tyranl yedi yl srm, yerini Gelon almtr. (Kitap VII.
blm 155 ve sonras)
[246] Polikhna. Khios adasnda bir kent.
[247] Perslerin kendi eliyle... Herodotos burada Perslerin egemenlii altnda olan br uluslardan,
zellikle Pers donanmasnda byk yer tutan Fenikelilerden ayrmak iin, Perslerin kendi eliyle...
diye belirtmek gereini duymutur.
[248] Marathon kahraman, Kimon olu byk Miltiades'dir. Burada sz konusu olan, bunun
amcasdr ve Kypselos'un oludur.
[249] Miltiades oca da bylece, tanrlar soyuna balanm oluyor, nk Aiakos, Zeus'n
Aigina'dan olma oludur. At yetitirmek, Attika gibi hayvan az bir yerde byk zenginlik
belirtisiydi.
[250] u ulatmz dnemden iki yl nce... Burada, Stein tarafndan yaplan ve Dietsch
Kallenberg tarafndan alnan bir dzeltmeye uyulmutur. Kronoloji asndan i sarpa sarmaktadr. u
ulatmz dnem, 493 yldr; buna gre Skythlerin Khersonesos'a inileri 495 oluyor; sonra
Dareios'un Skyth seferi 513'tr. Miltiades'i Khersonesos'a Peisistratosoullar gnderiyorlar (blm
39), demek ki 514'den, yani Peisistratidlerin srlmesinden nce ki, bu tarih Dareios'un Skyth

seferine uymaktadr (Kitap IV. blm 137). Zaten tm ile karanlk olan bu blm, Herodotos
uzmanlarn ok uratrm olan tartmal bir konudur.
[251] Gobryas olu Mardonios, Pers generali, Dareios'un kz kardeinin olu. Plataia savanda
lmtr (Kitap IX). Bu ilk Atina seferi 492'de, Marathon 490'dadr.
[252] Akanthos. nl Kserkses kanalnn kazld yer. (Kitap VII. blm 22).
[253] Krios ko demek. Kelime oyunu yapyor.
[254] ki Sparta kral soyunun ikisi de atalarnn Herakles olduunu iddia ediyordu. Krallk
yetkisinin ikiye blnm olmas olmayacak bir ey deildi, nk kraln yetkileri iyice budanmt.
Sparta'nn gerek efleri ephoroslard, btn yetkiler onlarn ellerindeydi. Krallar elbette byk
sayg gryorlard, ama grevleri dinsel ilere kalmt. Savata orduya komuta ettikleri zaman bile
iki ephorosun denetimi altndaydlar.
[255] Herodotos, bir tanr olu olan Perseus'un insanlar arasnda bir ocak kurmu olduunu
anlatyor. Perseus, Zeus'n Danae'den olma oludur. Herakles de Zeus'n oludur, ama insan olarak
Alkmene'nin kocas Amphitryon'un olu olarak kabul edilir.
[256] Akrisios. Argos kral. Nil'in kzlarndan birinin olu olan Aigyptos soyundan. Akrisios kz
Danae'nin olunun, yani kendi torununun eliyle leceini bildiren bir orakl almt. Korktu, kzn
yeraltna kapatt, ama Zeus altn yamuru olup kzn zerine yad. Akrisios, kz Danae'yi dourduu
ocuk olan Perseus ile beraber bir kk kaya koyup denize sald, ama kurtuldular. Perseus
byd, Gorgo canavarndan biri olan Medusa'y ldrd; Ethiopia'da kurban edilmek zere bir
kayaya balanm bulunan Andromeda'y kurtard ve onunla evlendi ve Thessalia prensi iin
dzenlenen cenaze treni yarlarnda att disk utu, Akrisios'un bana arpt ve Perseus bylece
bilmeden, tanmadan ve istemeyerek dedesini ldrm oldu ve orakl gerekleti. (Azra Erhat,
Mitoloji Szl, Akrisios, Danae ve Perseus maddeleri). Herakles, Perseus'un kurduu ocaktandr.
Alkaios Perseus'un, Amphitryon Alkaios'un, Herakles de Amphitryon'un oludur. Perseus'u Perslerin
atas olarak gsteren masal, Perses ile Perseus arasndaki ad benzerliinden kmtr (Kitap VII.
blm 61 ve 150).
[257] Proksen. Yabanc lkelerde kendi lkesinin politik ve ekonomik karlarn gzetmekle
grevli kii. Kendi lkesinin elilerini barndrr, yol gsterir, grmelere katlrd. imdiki
konsolosa benzer bir grev.
[258] Thukydides burada Herodotos'un yanln karr (Thukydides I. 20). Sparta krallarnn
ikier oy haklar yoktu, Yallar Meclisi'nin her yesi gibi onlarn da birer oyu vard. Metni baka
trl yorumlayarak, Herodotos belki de vekil senatrnn her iki kral adna oy kullanabileceini
sylemek istemitir, diyenler de vardr.
[259] Kerux, haber gtren subay, avu, eskilerin mnadi dedikleri. Bu, sadece bir haberci ya da
eli deil. Kraln, resmi grevlerin haberlerini, bildirilerini halka, yabanc krallara ve uluslara

gtrr, bildirir, varsa cevabn alr dner, grme yapmaz. Devlet bildirilerini meydanlarda halka
bararak duyurur. Yalnz gvenilir kiilere emanet edilen nemli resmi bir grevdir, dokunulmazl
vardr, grevinin inancas olarak elinde bir asa tar.
[260] Demaratos ve Kleomenes ekimesi iin (Kitap V. blm 75'e baknz).
[261] Demaratos'un demek istedii: Yargla halkn oylar ile gelmitir, bu halkn sevgisini
gsterir. Oysa krallar seimle gelmezler. Onun iin, eski grevinden daha aa da olsa, o imdiki
greviyle de vnmektedir. Gymnopaidialar, Thyrea'da den savalar ansna her yl kutlanan
bayramdr (Kitap I. blm 82). Delikanllar ve plak ocuklar danslar yaparlard.
[262] Greklerde ve Romallarda gebelik sresi imdiki gibi hesaplanmyordu, dokuz ay yerine on
ay denmesi bundandr.
[263] Styx suyu. Decharme, eskilerin Styx suyunun kaynad yer olarak yle bir ey dnm
olabileceklerini sylemektedir: "Dada dar bir geit dnlsn, iki yan volkan krateri dimdik mor
kayalar, ne ot, ne aa. Boaz birdenbire kapanyor, karnza bir yar kyor, dik, korkun. Banzn
zerinde ta yukarda siyah bir su szyor, krmz granit duvarn zerinden ve aada, mevsimine gre
karlarn ya da kayalarn arasnda kayboluyor. Bu su nereye gidiyor? Yeraltnda nereye doru akyor?
Bunlar belki buralara ilk olarak yerleenlerin akln kartrm olmas gereken sorular. evrenin i
karartc grnm onlarda Styx suyunun, topran karnna inip cehennemi sulad sansn
uyandrmtr." (Decharme, sayfa 389).
[264] Kutsal alan. Temenos. Tanrlara, kahramanlara ayrlm, duvarla evrili tapnak, mihrap,
sunak ve ounlukla mezar (hazire, trbe) gibi kutsal saylan yerler.
[265] Argos, yz gzl dev. Here, kocas Zeus'n inek biimine soktuu sevgilisi o'yu gzlesin
diye bana bu devi koymu. Elli gzyle uyur, br ellisiyle nbet beklermi. Kleomenes'in ald
kutsal koruluk da Argos'a adanmt; Kleomenes buray almakla Argos'u alm oluyordu, yani demek
ki oraklin dedii Argos burasyd, Argos kenti deil.
[266] Uygun alametler. Yunanca metin "kurban keserek hayrl (uurlu, mutlu) alametler (belirtiler,
yoralar) elde etmek" anlamn vermektedir. Burada ise hayvann barsaklarna bakmak sz konusu
deildir. Aradaki bakalk gzden uzak tutulmamaldr.
[267] Doris devletlerinin ou gibi Aigina'da da oligari vard. Atina'nn katlm olduu ilk
devrim savann bu olduu sanlyor.
[268] Pentathlon Kou, gre, boks, atlama ve disk atma. Be spor dal. Dekeleal Sophanes
iin baknz, Kitap IX. blm 7475.
[269] karia Denizi. Andros, Tenos ve Delos adalarnn bulunduu Gney Ege sular. karos bu
denizde boulmutur.
[270] Apollon ve Artemis. Zeus'den yklenen Leto'nun Delos adasnda dourduu ocuklar.

[271] Herodotos'ta ad geen Pers krallarnn Pers dilindeki asl adlarn, saltanat srdkleri
yllarla birlikte, A.M. Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, sayfa 522'den alarak aada gsteriyoruz:
Kyros

Kura

555529

Kambyses

Kambuzya

529521

Dareios

Darayavahu

521486

Kserkses

Hayara

486465

Artakserkses

Artahatara

465424

[272] Karystos. Euboia adasnn gneyinde. Eretria, Boiotia kylarnn karsna rastlar.
[273] Atinallar kstryorlard. Asl metinde iyi anlalmayan szlerdir. eitli dzeltme nerileri
yaplmtr.
[274] "Aylar ayn durumuna gre hesap ediliyordu, dolunay on beine doruydu. Lakedaimonlular
dolunaydan nce yola kmazlard. Pausanias'n szleri de bunu dorulamaktadr." (Larcher I. 28)
[275] Aigileia. Euboia yannda kk bir ada. Styra, Euboia'nn gney kylarna der.
[276] "Oylar eit olduundan, statu quo korunmu oluyordu." (Desrousseaux)
[277] Ordu bakomutanl grevini yapan arkhonta polemarkhos deniliyordu. Herodotos'un
yaad ada polemarkhoslar bu grevi kaybetmilerdi, orduya seimle gelen strategoslar komuta
ediyorlard. Oysa polemarkhoslar br arkhontlar gibi seimle deil, bakla ekerek (ad ekmeyle)
ayrlrlard. (Her kabileden, nce on aday seilir, bunlar arasndan ad ekilirdi. Adaylarn adlar
tabletlere yazlr, bir kabn, seim sandnn iine konur, ayn sayda bakla da konur, bir tablet ve bir
bakla beraber ekilir, bakla beyazsa ad ekilmi olan aday kazanm saylrd.)
[278] Strategoslardan her biri srayla bir gn iin bakomutan grevi yapyordu.
[279] Kabileler arasnda sralama her yl ad ekmeyle dzenleniyordu. Daha aada gelecek olan
dinsel trenler Panathenelerdir ki, her Olimpiyatn nc ylnda zellikle daha parlak olarak
kutlanrd.
[280] Homeros, lyada XV. 716

Hektor geminin burnunu tutmu brakmyordu

Kavram gagasn, buyurdu Troyallara

Getirin atei! (lyada, A. Erhat A. Kadir evirisi).

Hektor, atei Akhalarn gemilerini yakmak iin istiyordu.

[281] Kynegeiros, Yunan airi Aiskhylos'un kardeidir.
[282] Mykonos. Delos yaknlarnda bir ada
[283] onia Krfezi. Kylarnda llyria'nn bulunduu deniz.
[284] Hepsini glgede brakyordu ya da hepsinden daha iyiydi, hepsinin nnde gidiyordu.
[285] Atina donanmas yetmi gemiydi. Themistokles bunu iki yze karmtr. Miltiades'in
donanmann o zamanki btn olan yetmi gemi ile gitmi olduu anlalyor.
[286] Demeter ve Persephone.
[287] Lemnoslu kadnlar her yl Aphrodite adna bayram yapyorlard, sonradan bu gelenei
braktlar, tanra bunu bir aasama sayp almak istedi, kadnlara yle bir koku verdi ki, kocalar
yanlarna varamaz oldular. Kocalarnn kendilerini istemediklerini gren kadnlar da hepsini
ldrdler. (Larcher)
[288] Etesios rzgrlar kuzeydoudan eser.
Yedinci Kitap
[289] Msrllarn Perslere kar ayaklanmas 487'dedir. Dareios 486'da lmtr.
[290] Yunanllarn Kserkses dedikleri Hayara, 486'da tahta gemitir. "Zayf, bo, gsterie
dkn", diyor Sayce, "babasna benzemiyordu." Saltanatnn ilk yllar iyi gemitir. Msr'dan sonra
Babil de ayaklanm, o da bastrlm, satrap ldrlmtr. Yunanistan seferinden dndkten sonra
saraya kapanm, haremden kmaz olmu. Sonradan 466'ya doru Atinallara bir daha yenilmi,
Pamphylia'da Eurymedon rmann (Antalya'da Kpray) denize dkld yerde Miltiades'in olu
Atinal Kimon, Pers donanmasn ar bir yenilgiye uratmtr, bunun arkasndan Kbrs sularnda bir
daha yenilmitir. Kserkses, 465'de kendi saray adamlarndan ikisi tarafndan ve belki de kars
Amestris'in kkrtmasyla ldrlmtr. Persepolis'teki saraynn ykntlar ok nldr.
[291] Musaios, kahramanlk ann masalairi. iirleri ve oraklleri btn Yunanistan'a
yaylmt. Peisistratos zamannda Onomakritos, Homeros destanlar toplamakla grevlendirilmiti.
Musaios oraklleri arasna o dzmece orakli kartrmas iin belki de Lemnoslulardan para almt ki,
maksat Atinallar Lemnos zerine yrmekten vazgeirmekti. Atinallarn Lemnoslularla kavgalar,
Kitap VI. blm 139140'da anlatlmtr. Hermione VI. yzylda yaam bir airdir.
[292] Psammetikos olu naros iin baknz, Kitap III. blm 15.
[293] Astyages'den alnan imparatorluk. Birinci kitaptaki btn Kyros tarihi. zellikle blm 107
131.
[294] Mardonios 492 seferini sylyor (Kitap VI. blm 4346). Aslnda Trakya'da Bryglerle

savamtr ve epeyce de hrpalanmtr. Belki Brygleri Yunanl saymad iin byle sylemektedir.
[295] Herodotos, Artabanos'un bu tutumuna Kitap IV. blm 83'de ksaca dokunmutur. Bu
blmde ise Dareios'un kardeini tam bir Nestor gibi, uza gren bir bilge olarak vermektedir.
Szleri btn olaslklar kapsayan gereki ve aklc bir tutumu yanstmaktadr.
[296] Burada yldrm szne genellikle zel bir anlam verenler vardr. nsan i grmekten
alkoyan uyuukluk ya da inme gibi bir ey. Biz, en iyisi diyerek, onu gene kendi anlamn belirtecek
gibi evirdik. Bir insan bir ie girmekten iki ey alkoyabilir. Ya korku gibi ruhsal bir etken ya da
fiziki bir olay. Burada sz konusu olan da budur.
[297] Pelops, mitolojide Lydia kral (Phrygia deil) Tantalos'un oludur. Tantalos, olunu keser ve
yemek olarak tanrlara sunar. Her eyi bilen ve gren tanrlar durumu anlarlar. Zeus, Tantalos'u
cehenneme atar ve ikenceye koyar. "Gln ortasnda duruyor, dudaklar susuzluktan atlam, imek
istedike su ekiliyor, bir trl iemiyor." Odysseia XI. 582. Zeus, Pelops'u diriltir. Pelops,
Elis'e gelir, Kral Oinomaos'u araba yarnda geer, kz Hippodameia'y alr ve Oinomaos'dan sonra
kral olur. Kanl olaylara boulmu olan Atreus ocann kurucusudur. Peloponez ad onun adndan
gelmektedir. Pelops, araba yarnda kendisine yardm etmi olan arabac Myrtilos'u denize atp
ldrm, ocann lanetlenmesi bundanm. (A. Erhat, Mitoloji Szl, sayfa 307).
[298] VII. kitabn ilk blmlerini kapsayan dramatik sahneleri Yunan cokusunun yaratc gcne
yormamaldr. Hauvette byle sylyor. Herodotos, ran halk anlatlar zerinde alm, "Dou
anlatlarn kendi halknn beenisine gre uygulamtr." Bu anlat da tarihsel verilerin
eitlemeleridir; Mardonios, gz kapal, atlgan bir politikann; Artabanos, telasz ve bilge bir
tutumun temsilcileri olarak ilenmilerdir.
[299] Marsyas flt, Pan flt. Apollon'un lir, Marsyas'n pan flt ile katldklar yarmadan
yenik kan Apollon'un, kzp Marsyas' ldrmesi ve derisini ine ay'nn kaynana gerdirmesi.
Baknz: Halikarnas Balks, Anadolu Efsaneleri ve Azra Erhat, Mitoloji Szl.
[300] Altn asma dal ve altn nar aac Susa kalesinde duruyordu. nar o kadar kkt ki,
"glgesi austosbceine bile yetmezdi." (Pessonneaux)
[301] lmszler. Pers krallarnn seme askerlerden kurulu koruma birlii. Saylar hep ayn
tutulduu iin, lmszler denilmitir (Kitap VII. blm 83).
[302] Toprak ve su istemek iin Atina ve Sparta'ya adam gndermemesinin nedeni iin baknz:
Kitap VII. blm 133.
[303] Artayktes iin baknz: Kitap IX. blm 116120.
[304] Kserkses'in anakkale Boaz'na dayak attrmas, zincire vurmas, dere diye svmesi,
kafasnn bozukluunu gstermek iin ileri srlen kantlar arasndadr.
[305] Bu blm bilginleri epeyce uratrm olan karanlk bir blmdr. Verdiimiz metin, uzun

abalardan sonra, doruya en yakn olarak saptanm olandr. Herodotos'un, kprlerin demir atarak
pekitirilmesi, demirlerin hangi rzgra kar hangi yne atld konusunda verdii ayrntl bilgiler,
sonradan zlmesi g birer bilmece olmutur.
[306] Dareios ayn eyi Skyth seferine karken Oiobazos'a yapmtr. (Kitap IV. blm 84)
[307] Pers krallar arabada savarlard.
[308] da Da'n solda brakmak sz corafyaya uymuyor, lion'a (Troya'ya) da saa alarak
geilebilir.
[309] oniallarn kpry niin ykmadklar iin baknz: Kitap IV. blm 137.
[310] 283 Athamas, Boiotia kraldr ve rzgrtanr Aiolos'un oludur. Buluttanra Nephele ile
evlenir. Bir kz (Helle), bir olan (Phrixos), iki ocuu olur. Athamas sonradan Nephele'den ayrlr,
Kadmos kz no ile evlenir, bu tam bir vey anadr, ktla son vermek bahanesiyle Phrixos'u kurban
etmesi iin kocasna bask yapar. ocuklarn anas buluttanra Nephele ocuklarn altn postlu
koa bindirip Karadeniz'in Kolkhies lkesine karr, ama yolda Helle, denize der, dt yere
Hellespontos (Helle Denizi) denir. (A. Erhat, Mitoloji Szl, sayfa 81)
[311] Myriad. Yunanca Myriasados sznden, on bin demek. Yz yetmi tane on bin, demek ki
ordu bir milyon yedi yz bin oluyor. O zamana kadar ordu; alay, tabur gibi blmlere ayrlmam bir
ynd. Burada dzene sokulduu anlalyor. (Hauvette, 355. sayfa ve sonrasna baknz. Burada
asker says da incelenmitir.)
[312] Pamuk. Kitap I. blm 28.
[313] Metinde boluk vardr. Khalybiallar olabilir, deniliyor.
[314] Bu, Stein'in yorumudur. Gobryas, Dareios'un kz kardeiyle evlendi. Olu Mardonios,
Kserkses'in halasnn olu oluyordu. Tritantaikhmes ise Dareios'un kardei Artabanos'un olu
olduuna gre, Dareios bunun amcas oluyordu (Kitap VII. blm 5). Dietsch Kallenberg ise,
Stein'in grn kabul etmezler, burada Mardonios'un deil, Smerdomenes'in kastedildiini ileri
srerler.
[315] Kitap I. blm 171.
[316] on. Euripides'in on adl oyununda Apollon'un olu olarak gsterilmitir. Azra Erhat bu
konudaki btn bilgileri ve bu arada bu iddiay da vermekle beraber, on efsanesinin "Ege kylarna,
aones ad ile yerlemi bulunan boylara Yunanistan'dan gelme bir ata bulmak amacyla Atina'da
uydurulduu"nu syler (Mitoloji Szl, sayfa 203, on maddesi).
[317]
[318] Herodotos, Karia kraliesi Artemisia'ya hayrandr. Kitap VIII. blm 68 ve 101'de bunu
belirtmitir. Tarihte yer tutmu kiiler arasnda bunun kadar vd yoktur, zaten vg konusunda

hayli cimri saylr. Artemisia iin yazdklarn hemerilik abas gtmekle yorumlayanlar da vardr,
ama bu olduka sudan bir yorum saylr.
[319] Kserkses alay ediyor. Spartallar lenlerde krala ift porsiyon veriyorlard ya (Kitap VI.
blm 57), mademki brlerinin iki katn yiyorsun, dmann da iki kat ile dvmelisin demeye
getiriyor.
[320] Buralarn ilk olarak Megabazos boyunduruk altna alm... (Kitap V. blm 2 ve Kitap VI.
blm 4346)
[321] En kestirme yol... Kara ordusu iin.
[322] Mahkmlarn iine atldklar ukura barathron diyorlard.
[323] Talthybios. Agamemnon'un habercisi (kerux). br haberci Eurybates ile ikisini "gzel
yanakl Briseis"i getirmeleri iin Akhilleus'un barakasna gnderir. (lyada I. 320).
[324] Sitalkes, Trakya Ordyslerinin kral. Peloponez savalarnn banda Atinallarla birlik
olmutur. Nymphodoros, Larcher'e gre, Sitalkes'in kayn olur. Aristeas ise, ileride Themistokles'e
att (Kitap VIII. blm 61) ve Salamis savanda gemilerini alp savutuu (Kitap VIII. blm 94)
grlecek olan Korinthoslu Adeimanthos'un oludur.
[325] Ekin demetleri. Biilmi ya da biilmemi olgun ekin. Salamis sava eyll sonralarna
rastlar (Kitap VIII. blm 65).
[326] Themistokles. Herodotos bu devlet adamnn hizmetlerini belirtmekle beraber kiilii
zerine olduka karanlk eyler de yazmtr. Bir yandan Perslerle arprken, br yandan
Atinallar Hellespontos'a gidip kprgemileri yakmak dncesinden caydran Themistokles,
Perslerin deeri byk dostluklarn da dnr, bir gn Atina'da ba darda kalrsa, snabilecek
bir yer gerekebileceini hesap eder (Kitap VIII. blm 109). Sonra da bak bu ii ben yaptm, aslnda
senin iin alyorum diye Kserkses'e haber gnderir (Kitap VIII. blm 110). Kendi kiisel karn
dnmekten bir an geri kalmad iin, Salamis zaferini kendi yararna kullanarak adallar haraca
keser, kesesini doldurur (Kitap VIII. blm 112). Artemision'dan ekilmek isteyen Yunan amirallerini
bundan vazgeirmek iin Euboiallardan otuz talant rvet alr, bunun beini byk amiral
Eurybiades'e, n de ille gitmek isteyen Korinthoslu Adeimantos'a yedirir, kalan yirmi iki talant
da kendi cebine atar (Kitap VIII. blm 4 ve 5). Buna karlk Themistokles'in says yetmi olan
Atina donanmasn iki yze karttn ve bylece Atina'y Yunan dnyasnn en byk donanmasna
sahip bir devlet haline getirdiini de gene Herodotos'tan reniyoruz. Btn byk tarihiler,
Themistokles'i "Atina'nn yetitirdii en byk devlet adamlarndan biri" olarak gsterirler. (A.M.
Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, sayfa 294). Themistokles 530 (belki 525) sularnda Atina'da
domutur. Ailesi ticaretle geiniyordu, byk zenginlerden deildi. Miletos dt zaman Atina'da
arkhonttu. Pire limann s haline getirip gemi yapmnda kullanan odur. Atina'y Perslere teslim
etmekten yana olan tyranlara kar durmu, Atina duvarlarn onartmtr. Delos Deniz Birlii'ni o
kurmu, Atina evresinde konfedere siteler topluluunu yaratmtr. Marathon savann da belli bal

adlarndandr. Gerek Atina'daki dmanlarnn, gerekse Spartallarn abalar sonucu olarak 470
sularna doru devrildi. Orstrakismosla srld, arkasndan Perslerle ilikilerini gsteren belgeler
bulundu denerek, lm hkm giydi. Bunun zerine Anadolu'ya geip Perslere snd, Persler Ske
civarndaki Magnesia'y ve daha baka kentleri, geinsin diyerek ona verdiler ve V. yzyln
ortalarna doru orada ld. Esnek, kurnaz, iyi asker ve ok daha iyi politikac ve para iin her eyi
yapan bir adam olarak tanmlanyor, bir ef iin gerekli olan eyler, stelik gr de keskin.
Hatzfeld onun iin, "belki de Atina'nn yetitirdii en byk devlet adamdr" diyor.
[327] Hierophantes, myster anlatcs, reticisi, yol gstericisi anlamna gelir. Tarikata girmek
isteyenlere yol gsterirlerdi.
[328] Gamori sz ok zengini, zengin takmn gsterir.
[329] Atina'nn ilk kral Kekrops, Atina'ya baka bir lkeden gelmemi, Atina'da topraktan
yaratlm; bunu ileri sren Atinallar, oturduklar topran yerlisi olduklar ile vnrlerdi.
Yazarlar da ayn havay tutturmulard. zellikle sokrates unlar syler: "Biz buraya gelip
bakalarn kovmadk, bo bir topraa da yerlemedik, baka bir yerden gelmi gebeler deiliz...
biz, bu topran ocuklaryz." (Panegyrikos, 24)
[330] Kartaca, Hannon ve Hamilkar adlar Herodotos'ta Karhedon, Annon ve Anilkas olarak
yazldr.
[331] Himera savann Salamis deniz sava ile ayn gne rastlad kesin deildir. Yunan kafas
byle rastlatrmalardan ve yaktrmalardan holanyor. Himera sava, sonular bakmndan,
Salamis kadar deilse bile (nk Himera'y yazacak bir Aiskhylos kmamtr), gene de ok
nemlidir. Hatzfeld, Syrakusa'nn Akdeniz'in batsnda Hellenizmin merkezi haline geliini bu zafere
balar (sayfa 160).
[332] Minos'un, iine Minotauros'u kapatt labirenti nl mimar Daidalos yapmt. Sonradan
kraln gznden dt iin kendisini de oraya kapattlar. Kendisi ve olu iin kanatlar yapt, uarak
kurtuldular. karos, babasn dinlemeyip ok ykseldiinden kanatlar tutan balmumu eridi ve karos
denize dt, Daidalos ise Sicilya'ya gitti.
[333] Halos, Pagasai Krfezi'nde, bat kylarna yakn bir yerdeydi. Burada sz konusu olan Akhai
ise Phtiotis'tir.
[334] Bu Magnesia, Thessalia kylarndadr.
[335] Herodotos, aslan anlamna gelen Leon ad ile bir sz oyunu yaparak, tanrlara danmak iin
boa ya da kei yavrusu kurban eder gibi bir aslan kestiklerini sylemek istese gerek.
[336] Kuzey rzgr Boreas tanr saylrd. Bir Attika anlatsna gre, Atina kral Erektheus'un kz
Oreithuya, lissos kysnda oynarken, Boreas kz kapp Trakya'ya karm (Platon, Phaidros
balangc). Herodotos, Atinallarn bir baka orakl de alm olduklarn, Delphoi tanrsnn

Rzgrlara yalvarmalarn sylediini yazyor (Kitap VII. blm 178).

[337] Aphetai. Herodotos'un, bunu Yunanca yola k noktas anlamna gelen kelimeye balad
anlalyor.
[338] Aiolos olu Athamas iin not 283'e baknz. Yedinci kitabn bu 197 sayl blm
karanlktr, metnin bozulmu olduu sanlmaktadr.
[339] Amphiktyon, Atina kraldr. Deukalion ile Pyrrha'nn oludur. Amphiktyoniler denilen dinsel
ve politik konfederasyon onun adna kurulmutur.
[340] Apollon Karneios bayram. Sparta'da austosta kutlanrd. Apollon'un Dorislilerin ulusal
tanrs olduu ve bu dinin Thessalia'dan Phokis'e, sonra da Peloponez'e Dor gleriyle girdii
anlalyor. Her dokuz ylda bir, bir din kurulu Delphoi'den Thessalia'ya gidiyor ve ilk glerin
izledii yoldan geri dnyordu. Dorlar, Apollon'a klavuz adn vermilerdir. Karneios sfat ko
anlamna gelen Karnos szcne yakndr. Ko nasl srnn ksemeni ise, Apollon da Dorlarn
tanrsal ksemenidir.
[341] Ama bu durmad... Yunanllarn savunmaya ara vermediklerini belirtmek iin.
[342] Pylagor. Amphiktyonlar Meclisi'ne sitelerden gnderilen delegeler.
[343] Kitap IX. blm 71.
[344] kili tablet. Tabletler aatan yaplyordu. teki yze balmumu srlyor, ucu sivri bir
arala zerine yaz yazlyordu. Demaratos'un bavurduu hile Kserkses polisinin pek de akgz
olmadn gsteriyor. Bu blmn btnyle bir katma, sokuturma olabileceini syleyenler
vardr.
Sekizinci Kitap
[345] Askerlikten yana Sparta'nn stnl, btn Yunan uluslar arasnda tartmasz kabul
ediliyordu. Atinallar bile bu konuda bir ey sylemeyi dnmyorlard (Kitap IX. blm 2627).
[346] Kitap VII. blm 157 ve sonras.
[347] Kutsal ate taycs. Pyrohoros. Ares rahibi. Elinde kutsal atele Sparta ordularnn nnde
giderdi (Ksenophon, Lakedaimonlular hkmeti, XIII. 2).
[348] Geraistos Burnu. Euboia adasnn gneybat ucu. Gneydou ucu Kaphireus Burnu'dur.
[349] Skione. Atina yresinde, Pallene Yarmadas'nn gneyinde bir kenttir.
[350] Bu savan haziran sonu, temmuz ba olduu anlalyor.
[351] Bakis. Yunanistan'da ok tutulan bir orakl vericisi. Anlatlar eitlidir, Boiotia'da,
Arkadia'da, Attika'da domu olduu sylenir.

[352] Histiaia, Euboia kuzeyinde bir ky kenti.

[353] Ozolai Lokrislileri Korinthos Krfezi'nin kuzeyindeki kylarn bat ynndeki bir blm
tutuyorlard. Amphissia kyda deil, ierideydi.
[354] Kroisos sunular iin baknz: Kitap I. blm 5052.
[355] Thesprotlar, Epir'in (Epeiros) gneybatsnda oturuyorlard. Akheron rma bunlarn
topraklarndan geer. Bu rman mitolojide cehennemde akan rmakla, ayn ad tamaktan te bir
ilgisi yoktur.
[356] Herodotos daha nce, anakkale Boaz'nn yedi gn yedi gecede geildiini sylemitir
(Kitap VII. blm 56). Oysa imdi syledikleri buna uymamaktadr. Avrupa yakasnda bir ay sreyle
ynak yapmalar yedi gn yedi gecelik geie ters dyor. Ayrca Kserkses, Abydos'da bir tek gn
kalm gibi grnmyor (Kitap VII. blm 54). Belki Doriskos'da yapt tefti de bu bir ayn iine
alnmtr. O zaman da Herodotos'un szlerinin yeterince ak olmad dnlebilir.
[357] Ares tepesi. Areios Pagos. Akropol'n batsndaki tepe. Ceza mahkemeleri burada
toplanrd.
[358] Akropol'n yolu batdan dolanyordu. Aglauros tapna kuzey yndeki yoku zerindeydi.
Aglauros, Atina kral Kekrops'un kz ve Athene rahibesidir.
[359] 420'den sonra yaplan Erekhtheion'da, Aglauros'un kz kardei Pandrosos'a ayrlm olan
yerde, Athene'nin kutsal zeytin aac ile tuzlu kaynak gene yerlerinde duruyorlard. Herodotos'un zet
olarak verdii anlat, Attika'da halk arasnda ok yaygnd. Blgenin koruyucu tanrlar olan Athene
ve Poseidon'dan birisi zeytin aacn, br tuzlu kayna yaratr. Herodotos zamannda tapna
gezdiren klavuzlar, Poseidon'un elinden drmedii tridannn vurup suyu kaynatt yerdeki
kayalarn zerinde tridann brakt izleri gsterirlermi. Ama tanrlar zeytin aacn yaratm olan
Athene'den yana kmlar ve asl Atina tanrs o olmu.
[360] Siris. Taranto Krfezi kylarnda, Siris rma zerindeki kent.
[361] Aiakosoullar soyu (not 203'e baknz). Aias ile Telamon'dan baka Peleus ile Akhilleus'u
da kapsar. Aiakos, Zeus'n Aigina'dan doma olu olduu iin, bu soy Aigina'da byk sayg grr.
Stein'in bir notuna dayanan Hauvette'e gre (sayfa 406, not 3) gemi, Aiakosoullarnn heykellerini
getirmek iin gnderilmemitir; nk, "Grekler bu tanrlarn zaten savata kendi yanlarnda
bulunduklarn sanyorlard." Kitap VIII. blm 84'de Yunan filosuna arda bulunan insanst kadn
grnts de bu kany dorulamaktadr.
[362] Dikaios. Kimi eletiriciler, gerekte byle birisinin bulunmadn sylerler. Buna karlk
M.G. Mathieu, bunun Herodotos'un yararland yazl bir kaynak olabileceini ileri srmtr.
(Revue des Etudes Anciennes, cilt XXXIII. No. 2 Avril Juin 1931)
[363] Thria Ovas, Atina'nn gneybatsnda, Eleusis ile Thria demosu arasndadr.

[364] Anne ve kz. Demeter ve Kore (br adyla Persephone). akkhos, "Tanralarla klar
arasnda araclk yapan tanrsal ocuktur, mealelerin titrek klar arasnda Eleusis'e doru yaplan
alay yneten odur."(Decharme, sayfa 369). akkhos mistik ilahisinin nasl bir ey olduu hakknda
Aristophanes bir fikir vermektedir: "akkhos, ulu tanr, sesimize ko... Kullarnn kutsal korosunu
ynet... zgr ve sevinli oyunumuza senin usta admlarn da katlsn, seslerimizin yaratt bu kutsal
oyuna." (Kurbaalar, 324. dize.) Azra Erhat, akkhos'un Dionysos'la olan benzerliini belirtiyor.
"yle ki, akkhos, Anadolu'dan gelme tanr Dionysos'un Yunanistan'da ve zellikle Eleusis'de
yaratlm bir tpks saylabilir." (Azra Erhat, Mitoloji Szl, sayfa 190.) Burada sz konusu
edilen bayram, Eleusis mysterlerinin eyll sonlarnda kutlanan ve on iki ya da on drt gn sren
byk bayramlardr. Decharme bunlarn belki de Greklerin en byk ve en parlak bayramlar
olduunu sylemektedir. Kutsal alay Atina'dan kar.
[365] Apollon Karneios. Kitap VII. blm 206 ve not 311'e baknz.
[366] Lemnoslular. Kitap IV. blm 145 ve sonras.
[367] Psyttaleia adas. Salamis ve Pire arasnda, imdiki Lipsokutali adas. Keos ve Kynosura'nn
yerleri tam olarak anlalamamtr. Belki de Herodotos, Attika kylarnn burun noktalarn
belirtmek istemitir. Hauvette, bunlarn Salamis adasnn burunlar (ya da bir tek burnu) olabileceini
sylemektedir. Kitabnn sayfa 410 ve sonrasnda Perslerin sava dzenleri zerinde uzun boylu
durmu, Herodotos'un anlats ile Aiskhylos'un Persler'ini (355 ve sonraki dizeleri) karlatrmtr.
[368] Herodotos'un orakllere nasl inandn baka yerlerde de grmtk. Bu blm bunu daha
kesin izgilerle ve dolaysz olarak belirtmektedir. Yalnz bu arada, bu blmn sonradan araya
kattrlm olmasndan kukulananlarn bulunduunu da belirtmek isteriz.
[369] Lysimakhos olu Aristeides. Kserkses'in geliinden az nce, Aristeides Atina'dan
ostrakismos ile srlmtr. (Ostrakismos iin not 194'e baknz.) Ostrakismos yapld srada
yanna gelen bir kyl, yazma bilmedii iin kendisi adna u anak paras (ostrakon) zerine
Aristeides adn yazmasn rica etmi. Aristeides de yazm, yle anlatrlar, yani adam kendisinin
srlmesini istiyor, o da yazyor, kendi zararna bir oy verilmesine yardmc olacak kadar drst,
erdemli bir adam, Themistokles'in politika dman, Salamis'in yiit savas, Delos Birlii
hazinesinin erdemli ynetmeni. ld zaman on paras kmam. Byk tarihilerin yarglar yle:
Politikada kvraklk, olaylara geni adan bakmak konusunda Themistokles kadar deil, ama karakter
bakmndan ondan stn. Kendisini sevmeyenlerin de saydklar, saymak zorunda kaldklar etkili bir
kiilik. Btn mrnde tek leke yok, gsterisiz, kiisel kar gzetmeyen bir yaama dzeni,
eriilmez bir erdem. "Bizim ikimizi," dermi, "barathrona atmadan Atinallar rahat yz
grmeyecekler." kimiz dedii, birisi Themistokles. Ostrakona Aristeides adnn yazlmasn isteyen
adama sormu: "Sana bir ktlk m etti?" demi. Kyl: "Yok," demi, "hibir ktln
grmedim, ama bu doru adam sznden bktm artk." Themistokles'in donanma projesini,
Miltiades'den sonra baltalayan ya da baltalamak isteyen bu Aristeides'tir. Aristeides'i de Miltiades
gibi zengin takm ve kyller tutuyorlard. Themistokles ise yan tutmamasna, partiler st kalmasna

ramen, zengin takmn tuttuu bir kii deildi. Bununla beraber AttikaDelos Deniz Birlii'ni ikisi
kurmulardr.
[370] Tenos. Ege Denizi'nde ada. Andros yaknlarndadr.
[371] Tersine krek ekiyor, siya ediyor, gemileri arka arka yrtyorlar.
[372] Kalynda, Karia'dayd, Halikarnassos gibi. Belki Herodotos bundan tr Artemisia ile
Damasithymos arasnda eskiden bir eyler gemi olabileceini dnmtr.
[373] Aigaleos. Attika kylarnda Salamis'in karsna den yksek bir yer. Kserkses, sava
buradan seyretmi. Ama buras sava alanna epeyce uzak der. Kserkses'in yazclar, savata
baar gsteren gemilerin burunlarndaki tantma alametlerini nasl seip yazabilmiler, alacak
eydir. (Kitap VII. blm 88)
[374] Krios olu Polykritos. (Kitap VI. blm 50 ve 73)
[375] Lampadophoroi. enlik geceleri dzenlenen donanma alay. Byk bayramlarda meale
kotururlarm.
[376] Yunanllar kleletirmeyi hayal ediyordu. Metinden, "Aslnda istedii, Yunanllar
kleletirmekti" anlam da kabilir, ama Herodotos'un sznde inceden bir alay da vardr ve bunun
yanstlmas iin byle evrilmitir.
[377] Bunlar, Kitap I. blm 175'de sylenenlerin deiik szlerle tekrardr. Dietsch Kallenberg
sonradan katlma olduunu sylerler.
[378] Zoster Burnu. Pire ile Sunion Burnu arasnda hemen hemen ortaya den burun.
[379] Onlara da krala gnderdii ayn adamlar yolluyor... Baka bir metin. "Androslularla
grmek zere yollad ayn araclar..." diyor. Eer ikincisi doru ise. Bunlarn Yunanllarn resmi
delegeleri olduklar ve Themistokles'in br generallerle anlamal olarak adallardan sava
giderlerine katlma isteinde bulunmu olduu sonucu kar. Hauvette 434 ve 435. sayfalarda bu
konuyu tartr.
[380] Bu kolyeler, bilezikler, savata kazanlm nian, madalya gibi eylerdir. Mardonios'un
semi olduu birlikler iin Kitap VII. blm 4041 ve Kserkses ordusunun saym iin Kitap VII.
blm 61 ve sonras.
[381] Haber avuu sz verilen tazminat kabul eder. Kserkses'in sznde aasama ve alay vard.
Ama oraklin dedii olmu; Mardonios, Plataia'da lm, Leonidas'n kan pahas denmitir.
[382] Kserkses'in kafa yapsn gsteren bir rnek daha. Herodotos'a pek merakl olduu anlalan
Victor Hugo da, ayn eyi Doksan 'de Marquis de Lantenac'a yaptrr. Ama Kserkses'inki besbelli
uydurma, nitekim Herodotos da bir sonraki blmde bunu sylyor.

[383] Belbina, Attika gneyinde ufack bir adadr.

[384] Pallene Yarmadas'na girebilmek iin nce Potidaia'y almak gerekiyordu. nk Potidaia,
kstan en dar yerindeydi.
[385] Europos, Makedonia kentidir.
[386] Trophonios. Athamas ve Phrixos soyundan. Apollon'a verilen smenios ad Boiotia'daki
smenos rmandan gelir.
[387] Bubares hakknda baknz: Kitap V. blm 21.
[388] Temenos, Heraklesoullarndandr.
[389] Silenos'un tuzaa dm olduu... Virgilius, Bucolique, VI.
[390] Kserkses, kendisinin ve babasnn btn isteklerinden resmen vazgeiyor. Dareios Atina'dan
toprak ve su istemiti.
[391] Karikatrnden tanm olmalsnz. yle de olabilir, "Byle bir eyden korkmaya
utanmadnz m?" Yunanca metin tartma konusudur.
Dokuzuncu Kitap
[392] Yasalar hazrlayp Halk Meclisi'nin oyuna sunan meclis, Bule.
[393] Hyakhintos bayram. Dorislilere zg bir bayramdr. Hyakhintos, Apollon'un pek sevdii
gzel bir delikanl. Beraber disk atarlarken Apollon'un elinden frlayan disk Hyakhintos'un bana
arpp ldrm, kannn akt yerden Hyakhintos (smbl) dediimiz iek yeermi. Hyakhintos
bayram ilkbaharda kutlanyordu; Mardonios'un Attika'ya bu ikinci girii haziran 479'dadr. Salamis
sava eyll 480 sonlarna rastlar. Herodotos, kraln Atina'ya giriinden bu yana dokuz ay gemiti
diyor, o zaman bu sz yaklak olarak almak gerekiyor, nk Atinallar Salamis'e mays aynda
tanmlardr.
[394] Thria Ovas. Kitap VIII. blm 65 ve not 334.
[395] Sparta kral ve Plataia kahraman olan Pausanias zafer sarholuuna urad derler, bir
zamanlar ranllarn gsteri merakyla alay eden (Kitap IX. blm 82) adamn kibrinden,
atafatndan yanna varlmaz olmu. "Sonu kt geldi, iki kez hkmetinin olurunu almadan
Bizantion'da bir dou kral gibi yaad, Perslerle gizli grmelerde bulunduu anlalarak eforlar
tarafndan mahkemeye verildi. nce temize kt, ama sonra bir takm belgeler ve bu arada Pers
kralnn iki mektubu ortaya kt, lm hkm giydi, Sparta'da bir tapnaa snd, ama etraf
evrilmi olduundan orada alktan ld." A.M. Mansel, Ege ve Yunan Tarihi, sayfa 282283.
lm 470 sularna rastlar. Doreius iin baknz: Kitap V. blm 3948.
[396] Orestheion. Arkadia'da bir kent.

[397] PeriekPeriokos. Zorla alnan bir lkenin kleletirilmeyen, ama yurttalk haklarndan tam
olarak yararlanamayan yerli halk iin kullanlan terim. Bunlar Sparta'da, Spartallarn gelilerinden
sonra da zgrlklerini korumu olmakla beraber politik haklara sahip deildiler. Daha ok dalk
blgelerde oturuyorlard, ticaret ve endstri ile geiniyorlard ve harmosteslerin ynetimi altnda
bulunuyorlard. Harmostes, Lakedaimonlularn egemenlikleri altnda bulunan lkelere gnderdikleri
askeri validir.
[398] Batsnda deil gneyinde demek gerekirdi. nk Persler, Delphoi'ye kadar gitmilerdi.
Delphoi Megara'nn batsnda kalr.
[399] Erythrai ve Hysiai, Kithairon eteklerinde ve Asopos'un sa kysndadr. Hauvette'e gre
(sayfa 456), Pers kampnn br yakadaki ovada, bu kentlerin karsnda olmas gerekir. Greklerin
barbarlar karsnda Kithairon eteklerinde mevzi tuttuklarn bildiren blm (Kitap IX. blm 19) de
bunu gstermektedir.
[400] kinci blmde belirtilen birinci sefer. Yani Mardonios'un Attika'da yapt uzun lameliften
nceki sefer.
[401] Heraklesoullarnn geri dn denilen anlat ki, tarihiler bunu Dorlarn Peloponez'e
yayllar anlamnda alrlar. Tyran Eurystheus'un zulmnden kurtulmak iin Attika'ya Theseus'un
yanna snan Heraklesoullar (bir sonraki blme baknz), Eurystheus'un lmnden sonra
yeniden Mykenai'ye dnmek isterler. Bu olay eitli biimlerde anlatlr. Blm 27'de Herodotos
bunlardan birini vermektedir.
[402] Attika'da Theseus'un yanna gelen Heraklesoullar, Atinallarn anlatsna gre,
dmanlarn yenmilerdir. Eurystheus, Herakles'in olu Hyllos'un eliyle ldrlm ve kahramann
torunlar Peloponez'e girmilerdir.
[403] Oidipus'un oullar Eteokles ve Polyneikes, Thebai taht iin ekiiyorlard. Kentten atlan
Polyneikes, Argos kral Adrastos ve baka alt ef ile dner. Thebai'yi kuatr. Argoslular ve
Polyneikes lrler. Thebaililer bunlarn llerini gmdrmez, meydanda brakrlar (Sophokles,
Antigone). Thebaililere kar yryen Theseus, kahramanlarn llerini toplayp gmer (Euripides,
Yakaranlar).
[404] Amazonlarn Attika'ya geldiklerini ve orada Theseus'a yenildiklerini anlatan bir yk vardr.
Troya savalarnda Atinallarn rol ikinci sradandr; lyada'nn yalnz ikinci blmnde ve saym
nedeniyle adlar geer (Homeros, lyada, kinci blm, 546 ve sonraki dizeler).
[405] Otuz bin yedi yz olmas gerekir diyor Delbrck ve Hauvette bunu aktaryor (sayfa 461).
Otuz sekiz bin yedi yz hoplitten be bin Spartaly dnce bu say kalr. Her hoplitin yannda bir de
hafif piyade vardr. Herodotos herhalde sekiz yz kiilik bir bl, belki de blm 22'de sz konusu
edilen okular, atlam oluyor. Hafif piyadeyi geri hizmetlerde alanlarla kartrmamaldr.
[406] Hermotybiler ve KhalaSiriler. Kitap II. blm 165166.

[407] Pentathlon iin not 241'e baknz.

[408] Argos kral Proitos'un kzlarn Dionysos ya da Here arpm, kzlar ldrmlar; yar
plak, Peloponez'de gezerlermi. Babalar, Herodotos'un anlatt gibi, kzlarn iyiletirsin diye
Melampus'a bavurmu. Efsaneye gre, Melampus bu kzlardan birini, kardei Bias da brn
almlar.
[409] Bu savalarn tm de Med savalarn izleyen kark zamanlara rastlar. Tanagra savann
tarihi 458'dir.
[410] Telliadailer. amidler gibi nl khinler yetitirmi bir aile.
[411] Zakynthos. Elis'in batsndaki byk ada. Zanta.
[412] Yalnz orakli bildiklerinden kukuland subaylar. Birlik komutanlar strategoslarn
astlarydlar.
[413] Enkheleallar, llyria'da yaayan bir halk (Kitap V. blm 61).
[414] Spartallar Thermopylai'de Perslerle arpmlard, ama ilerinden sa kalan olmad iin
Perslerin nasl savatklar hakknda bir bilgiye sahip deildiler.
[415] Pitane, Lakonia'da bir kasabadr. Thukydides, Plataia'daki Sparta ordusunda byle bir
taburun bulunmadn syler, Herodotos'u yanlm olarak gsterir (Thukydides I. 20).
[416] Lakedaimonlularn davranlar iin baknz: Kitap VIII. blm 142 ve Kitap IX. blm 6
78.
[417] Oy vermek iin ak ve kara akl talar kullanlyordu. Amompharetos'un davrannda ayrca
bir gzda verme abas var.
[418] Baknz: Kitap VII. blm 40 ve Kitap VIII. blm 113.
[419] Spartallar iin verilmi olan orakl. Kitap VIII. blm 114.
[420] Plataia sava: Austos 479
[421] Aristodemos iin baknz: Kitap VII. blm 229, 231.
[422] Theseus'un Helene'yi Sparta'dan kaldrp Attika'ya karmas ve Aphidnai kasabasna
kapatmas anlatsna dokunuyor. Daha aadaki, Hatta u anlattmz olaylardan yllarca sonra
Atinallarla Peloponezliler arasnda km olan u son savata bile, Lakedaimonlular Attika'y
batan baa silip sprdkleri halde Dekelea'ya dokunmamlardr, cmlesindeki u son sava
dedii, Peloponez savalarnn balad zamandr. Her yl ilkbaharda Kral Arkhidamos,
Spartallarla geliyor, Attika'y yama ediyordu ve onlar gelmeden nce, krlarda yaayanlar
Perikles'in ynergesine uyarak Atina'ya snyorlard.

[423] Daton. Trakya kenti.

[424] Leotykhidas. Sparta kral. (Kitap VI. blm 6573)
[425] Bunu uur sayyorum... Hegesistratos, ordu yneticisi, orduya yol gsteren demektir.
[426] onia Krfezi'ndeki Apollonia, Epir'dedir (Epeiros).
[427] Eumenidler. Erinyslerin bir baka ad. alma tanrlar.
[428] Keruxlerin kullandklar asa. Zeus'n habercisi Hermes'in asasndan alnmadr. Not 232'ye
baknz.
[429] Saldrganlardan yana gelitiini... Greke metinde, "stnlk br yana kayyordu" anlamna
gelen bir sfat kullanlmtr. br yann hangisi olduunda duraksayanlar vardr, metni Franszca'ya
eviren Henri Berguin, Samoslularn durumuna gre byle evirmeyi uygun bulduunu yazyor.
[430] Phylakelilerin kral Protesilaos, Troya savana katlmak zere gelmi ve karaya karken
ldrlmtr. (lyada, kinci blm, 695 ve sonras).
[431] "Sonunda geriye dnp Kyros zamanna kadar kan Herodotos, bir kssadan hisse havas
iinde Pers tarihinin KyrosKserkses dneminin moral aklamasn yapmaktadr: Son blmdeki
yk, Artabanos'un yedinci kitapta yer alan sylevini akla getiriyor. Belki de Herodotos kitabnn
devamn yazmay tasarlam, yazlm olanla yazlacak olan birbirinden ayrmak iin aray byle
nemli bir blmle kesmek istemitir." (Croiset, Littrature Grecque, II. sayfa 604)