ANADOLU RETMEN LSELER

TRK ETM TARH

12. SINIF
DERS KTABI
YAZARLAR
Zehra YAAYAN
Filiz TOPU

DEVLET KTAPLARI
KNC BASKI
.........................., 2013

MLL ETM BAKANLII YAYINLARI....................................................................................................: 5699

DERS KTAPLARI DZS.........................................................................................................................: 1524

13.?.Y.0002.4228

Her hakk sakldr ve Mill Eitim Bakanlna aittir. Kitabn metin, soru ve ekilleri
ksmen de olsa hibir surette alnp yaymlanamaz.

Editr
Selma BEK KOASLAN
Dil Uzman
Cengiz MFETTOLU
Program Gelitirme Uzman
Zehra YALINKAYA
lme ve Deerlendirme Uzman
Prof.Dr. Aye Esra ASLAN
Rehberlik Uzman
Pnar AYDIN
Grsel Tasarm Uzman
Nuriye SEMZ

ISBN 978-975-11-3632-9

Mill Eitim Bakanl, Talim ve Terbiye Kurulunun 18.04.2011 gn ve 38 sayl karar

ile ders kitab olarak kabul edilmi, Destek Hizmetleri Genel Mdrlnn 03.04.2013
gn ve 439650 sayl yazs ile ikinci defa 24.000 adet baslmtr.

NDEKLER
ORGANZASYON EMASI . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .1-2

I. NTE: TRK ETM TARHNE GR

A. TRK ETM TARHNN AMACI VE NEM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .4-9
B. ETM TARHNN LKL OLDUU BLMLER VE ALANLAR . . . . . . . . . . .10
1. Tarih

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .12

2. Siyaset . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13
3. Hukuk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .13
4. Sosyoloji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14
5. Eitim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .14
6. Ekonomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15
7. Kltr, Edebiyat, Sanat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .15

C. TRK ETM TARHNN DNEMLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .16

. LK TRK DEVLETLERNDE ETM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .18
1. Hunlarda Eitim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .19
2. Gktrklerde Eitim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .20
3. Uygurlarda Eitim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22
lme ve Deerlendirme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .25

II. NTE: SLAMYETN KABULNDEN SONRA TRKLERDE ETM

A. SLAMYETN KABULNN TRK TOPLUMUNA ETKLER . . . . . . . . . . . . .28
B. KARAHANLILARDA ETM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .33
1. Eitim Kurumlar ve zellikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .34
2. Eitime Katkda Bulunan Dnrler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .36

C. SELUKLULARDA ETM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41

1. Eitim Kurumlar ve zellikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .41
2. Eitime Katkda Bulunan Dnrler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50

. OSMANLI DEVLETNDE ETM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .60

1. Geleneksel Eitim Kurumlar ve zellikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62
2. Eitimde Yenileme Hareketleri ve Sonular . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .72
3. Yeni Eitim Kurumlar ve zellikleri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74

4. Eitime Katkda Bulunan Dnrler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .83

lme ve Deerlendirme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .87

III. NTE: CUMHURYET DNEMNDE ETM

A. MLL MCADELE DNEMNDE ETM . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .91
1. Eitimin Genel Durumu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .92
2. Mill Eitimle lgili Hazrlk almalar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .93

B. CUMHURYET DNEM ETMNN TEMEL ZELLKLER . . . . . . . . . . . . . .97

1. retim Birliinin Salanmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .102
2. Eitimin Mill Olmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104
3. ada Eitim Anlaynn Benimsenmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .106
4. Eitimin Demokratik Olmas . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108
5. Laik Eitim Anlaynn Benimsenmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .109
6. Karma Eitim Anlaynn Benimsenmesi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .110

C. ATATRKN ETMLE LGL GRLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .113

. CUMHURYET DNEMNDE ETMDE GELMELER . . . . . . . . . . . . . . . . . .115
1. Okul ncesi ve lkretimde Gelimeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117
2. Ortaretimdeki Gelimeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .124
3. Yksekretimdeki Gelimeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .127
4. Yaygn Eitimdeki Gelimeler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .133

D. TRKYEDE RETMEN YETTRMENN GELM . . . . . . . . . . . . . . . . . .137

E. ETME KATKIDA BULUNAN DNRLER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .145
Okuma Metni: Eekli Ktphaneci . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .150
lme ve Deerlendirme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .151

Cevap Anahtarlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .155

Szlk
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .156-161
Kaynaka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .162-165

KTABIMIZI
Hazrlanalm: nceki bilgilerin harekete geirilmesini, derse dikkat ekmeyi salayacak sorular ve almalar
kapsar.
Aratralm: Yazl, grsel kaynaklar
ve nternetten yeni bilgiler elde etmeye ynelik becerileri kapsar.

Bulalm: Verilen malzeme zerinden

doru bilginin seilmesini kapsar.

Benim Grm: Kiisel grler

dorultusunda deerlendirme yapabilme becerilerini kapsar.

Ben Kimim?: nem tayan kiilerin, verilen ipularndan yararlanlarak tespit edilmesini kapsar.

Paylaalm: Aratrlan ya da verilen

bilgilerin, snf ortamnda renciler
arasndaki paylamn kapsar.

lme-Deerlendirme: Trk eitim

tarihi retim programnda lme,
rencilerin kazanm ve becerileri ne
kadar edindiklerini ortaya koyan bir
sreci kapsar.
Konuya zg kullanlan etkinlikleri kapsar:
Fotoraf Yorumlayalm: Fotoraflarla ilgili karmlarda bulunulmasn kapsar.
Venn emasyla nceleyelim: Matematiksel grsellerin kullanlmasyla ortak farkl
zelliklerin belirlenmesini kapsar.
Adan Zye rendiklerim: Konuyla ilgili kazanm ve becerilerin ne kadar edinildiini kapsar.
1 Olay 2 Yorum: ncelenen konuyla ilgili yaklamlarn karlatrlp analiz edilmesini kapsar.

TANIYALIM
Dnelim: ncelenecek malzemenin
(metin, iir) deerlendirilmesini ve
konu hakknda dnce retilmesini
kapsar.

nceleyelim: Eletirel dnme, kefetme, iletiim, aratrma becerilerini

gelitirmeye ynelik sreci kapsar.

Tartalm: Dnce yetisini, konu

hakknda yorum gelitirme ve savunabilme becerisini kapsar.

Yazalm: Verilen veya retilecek bilgi

ve dncelerin kda (defter, kitap)
aktarlmasn kapsar.

Karlatralm: Olgu, olay, kii, durum,

metin gibi verilerin karlatrlarak karmda bulunulmasn kapsar.

Sunalm: Hazrl yaplm almalarn snf ortamnda sunulmasn

kapsar.

Bilgi Notu: Bilimsel nitelik tayan, konuyu desteklemeye ynelik entelektel bilgileri kapsar.

Gezelim: Konuyu destekleyen gezi ve incelemeleri kapsar.

Sorgulayalm: Verilen bilgilerin edinilmilik dzeylerinin saptanmasn ve bunlarn
ifade edilmesini kapsar.
Panel Hazrlayalm: Yaplacak panel ve basamaklarn kapsar.
Okuma Paras: nite sonunda niteye bak asn pekitiren, daha ayrntl anlatlm bir konuyu kapsar.
n alma: Daha sonra yaplacak etkinlikler iin aratrma ve incelemeleri kapsar.

1.

E
T

TRK ETM TARHNE GR

Konular
A. Trk Eitim Tarihinin
Amac ve nemi
B. Eitim Tarihinin likili
Olduu Bilimler ve Alanlar
C. Trk Eitim Tarihinin
Dnemleri
. lk Trk Devletlerinde
Eitim

A
TRK ETM TARHNN AMACI VE NEM
Hazrlanalm
1. Eitim ve tarih kavramlar size neler hatrlatyor?
2. Gemii bilmek, gnmz eitim uygulama ve sorunlarnn anlalmasnda yarar
salar m?

Tarih

Eitim
Eitim
Bilimleri

Trk Eitim
Tarihi

Genel
Trk Tarihi

Eitim tarihi, eitimin zaman iinde izledii yolu inceleyen bir bilim daldr. Eitim bilimlerinin bir dal olarak
eitim fakltelerinde ve ilgili enstitlerde aratrlmaktadr. Tm bilim dallar gibi eitim bilimleri de kendi akademik gemiini belgelemektedir. Trk eitim tarihi, Trklerin eitim alanndaki gemiini aratrarak gnmz eitim uygulama ve sorunlarna zm bulmak, gelecee dnk planlama yapmak iin
yararlanabileceimiz veriler sunar.

Trk Eitim Tarihinin Kapsam, Amac ve nemi

1. Etkinlik

nceleyelim

1. Trk eitim tarihinin zaman bakmndan incelenmesi:

Aadaki tarih eridini inceleyip tarihte kurulan baz Trk devletlerinin tarih eridindeki konumunu belirleyiniz. Bu devletler arasndaki kronolojik ardkl gz nnde bulundurarak bunlarn
eitim sistemleri arasnda nasl bir iliki bulunabilecei ile ilgili karmlarda bulununuz.
slamiyete Gei
KARAHANLI DEVLET

UYGUR DEVLET

BYK HUN DEVLET

318

200
M

GKTRK DEVLET

200

400

600

TRKYE CUMHURYET DEVLET

OSMANLI DEVLET

SELUKLU DEVLET

800 1000 1200 1400 1600 1800 2000 2012

MS

Trk eitim tarihi, bilinen ilk Trk toplumlar ile balayp gnmze kadar srer. Kitabmzda bu toplumlardan bazlarnn eitim uygulamalarn inceleyeceiz.
4

2. Trk eitim tarihinin konu bakmndan incelenmesi

Aadaki emada Trk eitim tarihinin kapsamna giren, gemiten gnmze uzanan sre
iinde incelenen eitim ve retim ile ilgili konular bulunmaktadr.
Eitimle lgili Nitel ve
Nicel Sonular

Toplumun Eitim Anlay

Eitim Kuramlar ve Gelitirilen Eitim Dnceleri

rgn Eitim Kurumlar

Eitimle lgili Her Tr

Bilgi ve Belge

Trk
Eitim Tarihinin
Kapsam

Ders Programlar ve
Kitaplar
retmenlerin Zaman
inde Deien Nitelikleri

Ders Ara ve Gereleri

Devletin Eitim Politikas ve Eitim Felsefesi

Eitimle lgili Kanun,

Tzk ve Ynetmelikler

Yaygn Eitim Kurumlar

Eitim ve retimle ilgili kavramlarn aklanmas, rneklendirilerek anlalmasnn salanmas, gerekletirilen eitim uygulamalarnn kavranmas, dnemler aras benzerlik ve farkllklarn nedenlerinin aklanmas, gnmz uygulamalarnn yorumlanmas, baz olgu, kavram, kurum, kurulu ve anlaylarn zaman
iinde deiimi gibi konular Trk eitim tarihinin kapsamna girer.
Grlyor ki Trk eitim tarihinin konu kapsam ok genitir. Bunun nedenleri, eitimin kapsamnn geni
olmas ve konularn uzun bir zaman kesiti iinde ele alnmasdr.

2. Etkinlik

Yazalm

Trk eitim tarihinin inceledii konulardan biri de retmen yetitirmede ve retmen niteliklerinde zaman iinde ortaya kan deiimlerdir. Sizce gnmz retmenleri hangi niteliklere sahip
olmaldr? Aldklar eitim, ada ve etkin bir eitim vermek iin yeterli midir? Dncelerinizi aaya yaznz.

n alma/Okul D: Snfmzda gruba ayrlarak Trk eitim tarihinin kltr, edebiyat ve sanatla ilikisini aratralm (15. sayfadaki 9. etkinlik iin).

3. Amac ve nemi

3. Etkinlik

Benim Grm

Aadaki nermelerle ilgili seeneklerden uygun bulduklarnz ile iaretleyiniz. Yantlarn

hangi nermelerde ve nasl younlatn tespit edip ulatnz sonular snfnzdaki arkadalarnzla paylanz.
Trk Eitim Tarihini nceleyerek;
Gemiten gnmze eitim tarihinin geirdii aamalar kavrayabiliriz.
Eitime katk salam Trk dnrlerinin grlerini reniriz.
Kurulan Trk devletlerinin siyasi tarihlerini reniriz.
Eitimde gemiten bugne yaanan nicel ve nitel
gelimeleri karlatrabiliriz.
Eitimin sadece ocuklar ve genler iin olduunu
reniriz.
Eitimin dier bilimsel alan ve disiplinlerle ilikisini
grebiliriz.
rencilerin psikolojik geliiminde eitimin roln ve
etkisini deerlendiririz.
Trkiyenin bugnk eitim sorunlarn anlayabilmek
iin gemiin deerlendirmesini yapabiliriz.
Trk devletlerinde eitim sisteminin tarihimiz boyunca
ayn hedeflere ulamay amaladn grrz.
Eitim anlaynn toplumsal, asker ve ekonomik
yapyla ilikisini ortaya koyabiliriz.
Gemiten gnmze ortaya konulmu tm felsefi
akmlar inceleriz.
Trkiyede eitimin tr, yntem ve teknikler vb. bakmndan geliim srecini kavrayabiliriz.
Toplumca benimsenmi ideal insan tipinin yetimesi
iin yaplan uygulamalar grebiliriz.
Eitimle ilgili kan nemli kanun tzk ve ynetmeliklerin ieriini anlayabiliriz.
Trk devletlerinde eitimin zellikleri ve eitimi ekillendiren etkenler hakknda bilgi sahibi oluruz.
Eitim tarihimizdeki nemli kurum ve uygulamalar
inceleyebiliriz.

Katlyorum

Ksmen
Katlyorum

Katlmyorum

Trk eitim tarihi, Trklerin eitim anlay ve uygulamalarn inceleyerek dnemsel zellikleri ve zaman
iinde ortaya kan farkllklar belgelerle ortaya koyar. Dnemsel zellik ve farkllklarn deerlendirilmesi,
gnmz eitim sorunlarnn daha iyi anlalmasna ve zlmesine yardmc olur.

4. Etkinlik

Yazalm

1. Aada iki farkl dnemden kesitler sunan kurgusal metinlere yer verilmitir. Bo braklan
yerleri hayal gcnz kullanarak tamamlaynz.
2. Trk eitim tarihini renmenin ne gibi yararlar olabilir? 3. Etkinlik ve bu etkinlikte yaptnz
almadan yola karak dncelerinizi defterinize yaznz.

Ben Ali Aydn. Yetmi be yanda,

emekli bir ilkokul retmeniyim. Bundan yllar nce Akmee Ky lkokulunda greve
baladmda

Ben Ayla elik. Yirmi iki yanda, niversiteden yeni mezun bir snf retmeniyim.
Akmee Ky lkretim Okulunda grev
yapyorum

Tren veya otobsle ehre ulatktan

sonra kye gitmek iin de at arabasyla
yolculuk etmek gerekiyordu.

Uakla ehre geldikten sonra kye ulamak iin bir mnibse bindim.

Okul, tek derslikliydi.

..................................................................

Okulun tek retmeniydim.

..................................................................

Tm snflar bir arada eittim.

..................................................................

Toplam 27 rencim vard.

..................................................................

rencilerimin 2si kz 25i erkek idi.

Okulumuz, hibir teknik ve sosyal imkna
sahip deildi.

Haydi Kzlar Okula kampanyasyla birlikte kz rencilerimin says, erkek rencilerimin saysna yaklat.
Okulumuzda spor salonu ve bilgisayar laboratuvar bulunmaktadr.

Okulun temizlik ve boya ilerini rencilerim ve kyllerle birlikte yapyorduk.

..................................................................

5. Etkinlik

Yazalm

Aada eitimle ilgili gemiten gnmze devam eden baz sorunlar verilmitir. Bu sorunlara
ynelik zm nerilerinizi noktal yerlere yaznz.

Sorunlar
Baz branlarda retmen says
yetersizdir.

Eitime ayrlan mali kaynaklar

yetersizdir.

Eitim, deien dnyann sosyoekonomik artlarna uyum salamada yetersizdir.

Krsal kesimde okullama oran

daha dktr.

zm nerilerim
htiya duyulan alanlarda retmen saysn arttrmak iin rencileri ilgili alanlara ynlendirecek almalar yaplabilir.

..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................

Kz ocuklarnn renime devam

oran erkeklere gre dktr.

..........................................................................................................
..........................................................................................................

Eitimcilerin yaad ekonomik

zorluklar eitimi olumsuz etkilemektedir.

..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................

Eitimde teknoloji yeterince kullanlmamaktadr.

..........................................................................................................

..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................

Eitim ve istihdam arasnda salkl bir iliki kurulamamaktadr.

..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................

Nfusun gen olmas ve belirli

ehirlerde younlamas eitim
kalitesini drmektedir.

..........................................................................................................
..........................................................................................................
..........................................................................................................
8

6. Etkinlik

Yazalm

Daha nceki almalarnzdan yola karak Trk eitim tarihini incelemenin faydalar konusunda
karmlarda bulununuz. Ulatnz sonular emadaki noktal yerlere yaznz.

Eitimin, tarih sre iinde

geirdii aamalar renmemizi salar.

.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................

.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................

Trk
Eitim Tarihini
ncelemenin
Yararlar
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................

.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................

.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
.............................................
n alma/Okul D: Anayasamzdaki eitimle ilgili maddeleri aratralm (13. sayfadaki 5. etkinlik iin).

B
ETM TARHNN LKL OLDUU BLMLER VE ALANLAR
Hazrlanalm
1. Bilim ve alan szcklerinin size neler ifade ettiini syleyiniz.
2. Eitim tarihi sizce hangi bilim dallarnn verilerinden yararlanr?

1. Etkinlik

Fotoraf Yorumlayalm

Aadaki fotoraflar inceleyerek hangi bilim dallar ve alanlarla ilgili olabileceklerini belirtiniz.

Her sosyal bilim, herhangi bir olay/olgunun kendisi ile ilgili ynn incelemektedir. Oysa sosyal gereklik
bir btndr. Bu btnl aklayabilmek iin sosyal bilimler, i birlii yapmak zorundadr. Sonuta her
bilim dal, dier bilimlere katkda bulunarak ve onlardan faydalanarak varln srdrmektedir.

10

2. Etkinlik

Bulalm

Aada metin kutucuklar iinde, eitim tarihi alannda nemli almalar yapm ve ok sayda
bilim adamnn yetimesine nayak olmu bir akademisyen olan Prof. Dr. Yahya Akyzn, aratrmalarnda bir konuya nasl ok boyutlu baktn gsteren kurgusal bir aratrma sreci verilmitir.
Metinlerin her biri, eitim tarihinin dier bilim ve alanlarla ilikisini belirtmektedir. Bilim dallar ile
bunlara ait aklamalar rnekteki gibi eletiriniz.
Cumhuriyet Dnemindeki gelimeler sonucunda ortaya kan eitim anlay ve uygulamalarn aratrdm.

1. Siyaset

5. Sosyoloji

2. Hukuk

6. Eitim

3. Ekonomi

7. Kltr-Sanat-Edebiyat

...

4. Tarih
Aratrmam yaparken, birok kayna taradm. rnein o dnemin gazete, dergi, ariv
vesikalarn ve fotoraflarn da inceleyerek
eitimle ilgili veriler topladm.

Cumhuriyet Dneminde deien ve zenginleen ulusal deerlerin yeni nesillere nasl aktarldn aratrdm. Ayrca bu dnemin yaz
dilini, bu dneme ait an, hikye, roman trlerindeki edeb eserler ile resim, heykel, gibi
sanat dallarnn rnlerini inceledim.

...

Cumhuriyet Dnemi politikalarnn eitim

program ve uygulamalarn nasl etkilediini,
cumhuriyet deerlerinin yeni nesillere aktarlmasnda eitimden nasl yararlanldn aratrdm.

...

Osmanl dneminden miras kalan eitim sorunlarnn Cumhuriyet Dneminde zmlenebilmesi iin yaplan yasal dzenlemeleri,
bunlarn ne amala yapldn ve uygulamalarn topluma nasl yansdn aratrdm.

Prof. Dr. Yahya Akyz

1941de anakkalede domutur. 1963te

Ankara niversitesi Siyasal Bilgiler Fakltesinden mezun olmutur. 1967de Fransada yksek
lisans ve doktorasn yapmtr. 1968de Ankara
niversitesi Eitim (Bilimleri) Fakltesine asistan olarak girmitir. 1972de doent, 1980de
profesr olmutur.
Trk eitim tarihi alannda nemli aratrmalar yapm olan Yahya Akyz, Trk eitim tarihi
ile ilgili ilk kitabn 1966da Fransada yaymlamtr.
Kendi olanaklar ile ABDde University of
Central Florida College of Education (Yuniversiti
of Sentrl Florida Kalc of Edukeyn: Merkez
Florida niversitesi Eitim Fakltesi)da misafir
profesr olarak aratrmalar yapmtr.

...

Cumhuriyet ncesi ve sonrasnda eitimin

toplum yaps zerindeki etkisini, cumhuriyet
rejiminde yetitirilmek istenen insan modelinin
zelliklerini aratrdm.

...

Cumhuriyet Dneminde eitime ayrlan

bte, bu btenin kullanld yerler ve eitim
alannda yaplan yatrmlarla ilgili verileri topladm.

...

11

1. Tarih
3. Etkinlik

Yazalm

Aadaki kurgusal ak oturumu okuyunuz. Konumaclarn tarih biliminden hangi rneklerde

nasl yararlandklarn belirleyerek noktal alana yaznz.
1. Konumac: ocuklarn eitim hayatna erken balamas, onlarn duyusal ve bilisel geliimi asndan byk nem tamaktadr. Biz gemite be alt yandaki ocuklarn sbyan mektebinde, hocann
nnde rahlede diz kerek oturduu dnemleri ve bunun ocuk zerindeki etkilerini biliyoruz.
2. Konumac: Dorudur. Ama
deien dnya artlarnda sbyan
mekteplerindeki eitimi tartmak gereksizdir. Gelimi lkelerin de gemiine bakarsak Orta ada yaadklar
tablo ortada. nemli olan, gemiteki
uygulamalarn olumsuz ve olumlu yanlarna baklarak u an ve gelecekte
neler yaplabileceidir.

Gemiten Gnmze
Eitim Anlay

3. Konumac: lkemizde temel

eitimin dokuz yla karlmas karar
gndemde. Deien sosyoekonomik
artlar, kentleme, bilimsel ve teknolojik gelimeler bunu zorunlu klmakta. ada dnyada yer almak
iin baka ansmz da yok.

Tarih, toplumsal olaylar belgelere dayanarak inceleyen bir bilimdir. Dier sosyal bilimlere olduu gibi
Trk eitim tarihine de veriler sunmakta, yer-zaman, neden-sonu ilikisi iinde sahip olduu belgelerle olay
ve olgulara k tutmaktadr.

12

2. Siyaset
4. Etkinlik

nceleyelim

Aada verilen emay, Trk eitim tarihi ve siyaset bilimi ilikisi asndan inceleyiniz.

Eitim alannda ilk yenilik, asker okullarda yaplmtr.

Yenilikler yaplrken
Avrupa lkelerinden
uzmanlar getirilmitir.

Baz eitim reformlarnn yaplmasnda

Avrupa devletlerinin
basks etkili olmutur.

Osmanl Devletinin son dneminde eitim alanndaki deiikliklerin siyasete etkisi

Batda eitim gren

genler, merutiyet ynetimine geilmesini istemilerdir.

Yurt dnda eitim gren

renciler; hrriyet, eitlik,
demokrasi kavramlaryla
tanmlardr.

Yurt dna renci gnderilirken devletler aras

ilikiler gz nnde bulundurulmutur.

Siyaset bilimi; devletin rgtlenmesi, eitli ynetim biimlerinin karlatrlmas, anayasa hukuku gibi
alanlardaki almalarn yan sra eitim politikalarnn durumunu da irdelemektedir. lkemizin eitim politikas, gelecekte grlmek istenen insan modelini yetitirmeye dayaldr. Bu, mill eitimin temel ilkelerinde
aka belirtilmitir.

3. Hukuk
5. Etkinlik

Yazalm

Trk mill eitiminin yasal erevesini deerlendirmek amacyla, Anayasamzda yer alan eitimle
ilgili maddelerden drdn aadaki alana yaznz. Bu maddeleri arkadalarnzla paylanz.

Anayasa
1.
2.
3.
4.
Hukuk, toplumsal ilikileri dzenleyen, uyulmas zorunlu kurallar btndr. Hukuk kurallarnn uygulanmas iin yasama organnca (Trkiye Byk Millet Meclisi) yasalar karlr. Eitim kurumlarnn al, ileyii
gibi konular, yasal dzenlemelerle yaplr. Tm yasalar, kaynan Anayasadan alr.

13

4. Sosyoloji (Toplum Bilimi)

6. Etkinlik

Yazalm

Kadnlarn i hayatnda etkin roller oynamaya balamas sosyolojik bir olgudur. Aadaki emada bu olguyu ortaya karan nedenler verilmitir. Kadnlarn toplum ve i hayatnda etkin rol almasnn eitimde meydana getirdii sonular noktal yerlere yaznz.

Toplumsal deer yarglarnda zaman

iinde deiimler olmas

1. Kreler ald.

Savalar nedeniyle erkek alanlarn

saysnn azalmas
Kadnlarn toplum ve
i hayatnda etkin rol
almas
Tarm toplumundan sanayi toplumuna
geilmesi

2. ...........................

3. ...........................

Cumhuriyet Dneminde kadnlara sosyal haklarn verilmesi

Eitim tarihimizdeki baz uygulamalar doru anlamak, birtakm sorunlara zm bulmak iin toplum biliminden de yararlanmak gerekmektedir. zellikle eitim bilimlerinin bir alt dal olan eitim sosyolojisi, eitli
verilerle bu konudaki gereksinimleri karlayabilmektedir; eitim kurumlar, eitimin dier bilimlerle ilikileri,
eitimin ileyii, ilevleri, eitim kurum ve rgtlerinin sosyal zelliklerinin aklanmas gibi.

5. Eitim
7. Etkinlik

Tartalm

Eitim tarihimiz boyunca, eitimcilerin eitime bak alar birbirinden farkl olmutur. Bu durum, Eitimde Yntem konusunda da geerlidir. Eitimin karakteristik zellii itibaryla bu grleri, Eitimde kltrel aktarm ne kar. ve Eitimde bilgi retimi ne kar. gibi iki temel noktada toplamak mmkndr.
Sizce, eitimde kltr aktarm m bilgi retimi mi ne kmaldr? Snfta iki gruba ayrlarak mnazara tekniiyle tartnz.
Eitim bilimi, insan davranlar ve bunlar deitirme yollar ile ilgilendii iin hemen hemen tm bilim
dallar ile dorudan ya da dolayl olarak ilgilidir. Kuram, uygulama, eitim kurumlar, dnrler ve eitimciler
gibi bileenleri ile eitim bilimi; eitim tarihinin hareket noktasn ve temelini oluturmaktadr.
14

6. Ekonomi
8. Etkinlik

Tartalm

Aadaki tabloda, Mill Eitim Bakanlnn genel bteden ald paylardan baz yllara ait
olanlar verilmitir. Bu tabloya gre aadaki sorular cevaplaynz.
1. 1923 ylnda eitime ayrlan payn dk olmasnn nedenleri neler olabilir? Tartnz.
2. Baz yllarda eitime ayrlan payn artt grlmektedir. Bunun sebeplerinin neler olabilecei zerinde tartnz.
Yllar

Genel Devlet Btesi

MEB Btesi (TL)

Oran (%)

1923

109.178

3.573

3,2

1950

1.487.209

176.444

11,8

1973

60.953.023

8.921.994

14,6

2005

153.928.792.910

14.882.259.500

9,6

2008

216.988.031.000

22.915.565.000

10,5

2011

312.500.000.000

34.112.163.000

10,9
meb.gov.tr

nsanlarn ihtiya duyduklar mal ve hizmetlerin retimini, blmn ve tketimini konu alan bir sosyal
bilim olan ekonomi, eitim faaliyetlerini de etkilemektedir. Eitim bilimi; insan gc kaynann planlanmas,
yetitirilmesi ve eitimdeki btn kaynaklarn etkin bir biimde kullanlmas konularnda, maliyet-verim analizi
almalarnda ekonomi biliminin yntem ve verilerinden yararlanr.

7. Kltr, Edebiyat, Sanat

9. Etkinlik

Sunalm

Snfnzda denk gruba ayrlnz. Grup olarak eitim tarihi-kltr, eitim tarihi-edebiyat, eitim tarihisanat ilikisi konularndan birini kapsayan bir sunu hazrlaynz. Sunum yapmak zere bir grup szcs
seerek almanz snfnzla paylanz.

Kltigin adna dikilen heykellerden

biri

Uygur alfabesiyle yazlm bir metin

Pazrk Hals

Kltr, bir topluma ve halk topluluuna zg dnce ve sanat eserlerinin btndr. Buna toplumun
kimlii de denilebilir. Kltrn iinde dil, edebiyat, sanat, tarih, toplumsal yap gibi unsurlar yer alr. Kltrn
kuaktan kuaa aktarmnda dil ve edebiyat byk nem tar. Eitim kurumlar ve eitimciler de bu aktarmda nemli bir role sahiptirler.
15

C
TRK ETM TARHNN DNEMLER
Hazrlanalm
1. Eitim tarihi neden dnemlere ayrlarak inceleniyor olabilir?
2. Trk eitim tarihini dnemlere ayrarak incelemek, ne gibi faydalar salayabilir? Tartnz.

1. Etkinlik

Bulalm

Aadaki tabloda Trk eitim tarihinin ana dnemi ve bu dnemlerdeki konu balklar verilmitir. Tablonun alt ksmnda verilen kelimelerin hangi dnem ya da dnemlere ait olabileceini
bularak noktal yerlere yaznz. Baz zellikler birden fazla dneme ait olabilir.

LK TRK
DEVLETLERNDE ETM

CUMHURYET
DNEMNDE ETM

1. Hunlarda Eitim

SLAMYETN
KABULNDEN SONRA
TRKLERDE ETM
1. Karahanllarda Eitim

2. Gktrklerde Eitim

2. Seluklularda Eitim

3. Uygurlarda Eitim

3. Osmanllarda Eitim

1. Mill Mcadele Dneminde Eitim

2. nklaplar Dneminde
Eitim

.....................................

.....................................

.....................................

.....................................

.....................................

.....................................

.....................................

.....................................

.....................................

.....................................

.....................................

.....................................

ada eitim

Usta-rak ilikisiyle
eitim

Ezber ve taklide
dayal eitim

Din arlkl eitim

Mesleki ve teknik
eitim

Obalarda sava
eitimi

Tezhip, hat, el
sanatlar eitimi

Okul ncesi eitim

Tekke ve zaviyelerde
eitim

Karma eitim

Modern sanat ve
mzik eitimi

Eletirel dnmeyi
temele alan eitim

Destanlar, ataszleriyle eitim

Kz-erkek tm ocuklar iin asker eitim

Medreselerde eitim

Trk eitim tarihinini dnemlere ayrmak, Hunlardan gnmze kadarki srete eitimimizin seyrini daha
iyi grebilmemizi salar. Trk toplumunu derinden etkilemi olan iki olay, slamiyetin Trklerce kabul ve
cumhuriyetin ilan, Trk eitim tarihi asndan da dnm noktas olarak kabul edilmitir. Buna gre Trk
eitim tarihi, ana dneme ayrlr: (1) lk Trk Devletlerinde Eitim, (2) slamiyetin Kablnden Sonra
Trklerde Eitim, (3) Cumhuriyet Dneminde Eitim.

16

2. Etkinlik

Bulalm

Aada eitim tarihimizdeki baz gelimeler ve durumlar verilmitir. Gerektiinde kitabnzn ilgili
blmlerine gz atarak bunlarn ait olduklar dnemleri rnekteki gibi iaretleyiniz. Baz gelimeler
ve durumlar birden fazla dneme ait olabilir.

Gelime ve Durumlar

Asker ve teknik okullar alr.

Ailenin eitimdeki rol nemlidir.
Eitimde renci merkezli teknikler kullanlmaz.
Eitim, devlet okullarnda ve paraszdr.
Eitimde vatan ve millet sevgisinin verilmesi nemlidir.
Hal, kilim, maden ilemecilii, minyatr gibi alanlarda
geleneksel eitim arlktadr.
Tevhid-i Tedrisat Kanunu (retimin Birletirilmesi Yasas) karlr.
Temel ama, alp tipi insan yetitirmektir.
Millet Mektepleri alr.
Din eitim ve nakl bilimlere ncelik verilir.
Harf devrimi yaplr ve Latin alfabesine geilir.
Bugnk anlamda ilk niversite (Darlfnun) alr.
Eitimde usta-rak ilikisi n plandadr.
Trk kltrne ait bilinen en eski yazl eserler bu dneme aittir.
Eitimde hem ulusal hem de evrensel deerler n
plana kar.

17

lk Trk
Devletleri
Dnemi

slamiyetin
Kabulnden
Sonraki Dnem

Cumhuriyet
Dnemi


LK TRK DEVLETLERNDE ETM
Hazrlanalm
1. Toplumlarn sosyal, ekonomik, siyasi vb. yaplar eitimlerini nasl etkiler?
Tartnz.
2. Aada Orta Asyadaki eski Trk toplumlarnn yaamlarndan kesitler sunan
grseller verilmitir. Bu grselleri inceleyerek blgede yaam srdrmek iin
ihtiya duyulan mesleklerin neler olabileceini tahmin ediniz.

Demir ileyenler

Trk atls

Oba

Eski Trklerin yaamndan baz kesitler

Trkler iin yle denmitir: Ouz toplumunun gp yrmedii yol var m? Evini tutup oturmad
yurt var m? Gerekten Trkler ok geni bir yaylma gstermilerdir ve eitli devletler kurmulardr.
Fakat bu kadar danklk ve eitlilik iinde birtakm temel devletler vardr ki onlarn bamsz yaama
geleneinde kesintisiz bir izgi oluturur ve Trk tarihinin en nemli ksmn tekil eder.
(Akyz, s.1.)

Trk eitim tarihi, bilinen ilk Trk toplumlaryla balar.

slamiyet ncesi dnemde Trk devletlerinden n plana kar: Hun, Gktrk ve Uygur devletleri.
Bunlarn eitim gr ve uygulamalarnda grlen temel zellikler unlardr:
lk Trk Devletlerinde Eitimin Temel zellikleri

Eitim anlay ve uygulamalar toplumun yaama biiminin etkisiyle ekillenmitir.

iir, atasz gibi szl edebiyat rnlerinin

halk eitiminde nemli rol vardr.

Eski Trklerde mesleki eitim nemlidir.

Eitimde toplumun tresi ok nemlidir.

Bu dnemde rgn eitim kurumlarnn bulunduunu gsteren kesin bir delil yoktur.

Da dnk, aknc, mert bir insan modeli olan

alp tipine nem verilir.

18

1. Hunlarda Eitim
Asya Hun Devleti dnemi, Trk eitim tarihinde ilk belirgin uygulamalarn grld zaman dilimidir.
zellikle Mete Han zamannda, gl bir orduyu ve gl bir toplumu hedefleyen, etkin ve disiplinli bir eitim
yaamnn bulunduu bilinmektedir. Bir tr yaygn eitim nitelii tayan bu yapnn temel amalar aada
verilmitir:

Gebe yaam tarzna uygun ve dinamik bir toplum oluturmak

Toplum
Eitimi

Bamsz yaamay ideal edinmi, cesaretli ve dayanmac bir toplum oluturmak ve bu amala topran kutsalln yeni nesillere kavratmak

Asker
Eitim

tehditlere kar nlem almak

Gl

bir asker yap oluturmak

Eli

silah tutan her Trk asker eitimden geirerek toplumu savaa hazr tutmak

Hayvan

Mesleki
Eitim

rnlerinin ilenmesi (et, st, krk, deri, yn) ve

hal dokumaclna ynelik eitim yaplmasn salamak

Maden

ileme alannda meslek eitimi n plana karmak, ordunun ihtiyac olan ok ve yay yapmn retmek

Din
Eitim

ktidarn varln glendirmek ve pekitirmek iin din

motifleri kullanmak

aman, kam ad verilen din adamlar vastas ile yaplan

din tren ve ayinlerle halk eitmek

19

1. Etkinlik

Tartalm

Aadaki metinde Orta Asyadaki eski Trk toplumlarnn yaamndan bir kesit verilmitir. Metni
okuduktan sonra dnemin eitim faaliyetlerinin hangi alanlarda younlam olabilecei zerine
arkadalarnzla tartnz.
Trk ordularnn srekli baarsnn ardndaki etkenlerden biri, dzenli olarak yaplan spor hareketleriydi. Ata binmek, ok atmak herkesin gnlk ilerinden
saylrd. At yarlar, cirit ve glle atma, gre, yrtc
kularla avlanma gibi sporlar mcadele azmini keskinletirirdi.
Futbol, golf ve poloya benzer eitli oyunlar Trkler
arasnda yaygnd. Bu oyunlara kadnlar da katlrd.
Bozkrda nisan ve mays aylarnda ilk gk grlemesi
ile balayan sazl trkl elenceli bahar bayramlar
yaplrd.
Trkler, avcla da meraklydlar. zellikle on binlerce kiinin katld ve yzlerce kilometre karelik sahalarn tarand srek avlar, bir sava manevras
hlinde geerdi.
Bu sportif faaliyetler, daim bir sava egzersizi niteliindeydi. Trkler bylece zindelik, eviklik ve sava yrtclklarn koruyorlard.
(Anadol, Abbasova, Abbasl, s. 435.)

2. Gktrklerde Eitim
Gktrk Devleti, pek ok adan Asya Hun Devletinin devam gibidir. Bu nedenle Hunlarn ve Gktrklerin
eitim anlay ve uygulamalar arasnda benzerlikler grlmektedir. Bununla birlikte elimizde Gktrklere
ait yazl eserlerin bulunmas, Trk eitim tarihi asndan onlar Hunlardan farkl klmaktadr. Bulunan yazl
eserler ve kullanlan Gktrk alfabesi, bu dnemde yaznn eitim arac olarak kullanldnn veya yaz eitiminin var olduunun da bir kantdr.

Bilginin
yazl olarak
aktarlmas (rnein Orhun Yaztlar)

Gktrk
alfabesinin
kullanlmas

Gktrk
tresi

Gktrklerde
Eitimi
Biimlendiren
Etkenler

Trk toplumunun
devamlln
salamaya ynelik
politikalar

Bozkr yaam

Gktrkler dnemi eitiminin reti ve hedeflerini ortaya koyan en nemli kaynak, Orhun Yaztlardr.
Bu yaztlar, dnemi hakknda bilgi vermekle kalmayp gelecee ilikin uyarlaryla topluma ve liderlere yol
gstermitir. Gnmzde Moolistan snrlar iinde yer alan Orhun Yaztlar, ilk defa Danimarkal Vilhelm
Thomsen (Tomsen) tarafndan okunmutur.
20

2. Etkinlik

Yazalm

Aada Orhun Yaztlarndan baz mesajlara yer verilmitir. Atatrkn Genlie Hitabesinden
bulacanz benzer mesajlar, noktal yerlere rnekteki gibi yaznz.

Orhun Yaztlar, kii adna dikilmi drt ta anttan (Bilge Kaan, Kltigin, Tonyukuk Antlar) oluur. Bu ta antlar, halkn grebilecei bir yere dikilmitir ve zerlerinde halka hitaben
yazlm metinler bulunmaktadr.

Tonyukuk Ant

Orhun Yaztlarnda

Genlie Hitabede

Yklm ve yok olmak zere bulunan milletimi dirilterek nasl var ettiimi bu taa yazdm. Bu ta okuyarak gerekleri bilin. Artk seni ykmak, seni yok
etmek isteyen dmanlarna aldanmamalsn.

.....................................................................
.....................................................................
...................................................................

Onlardan sonra gelen bilgisiz, lksz kaanlar

tahta kp lkenin dzenini, ulusun tresini bozdular.

.....................................................................
.....................................................................
...................................................................

in lkesi iin, in ulusunun mutluluu iin, Trk

erleri in lkesinin dmanlarna kar savaa sokuldular. Trkn egemenlii, yurdu ve tresi unutuldu.

.....................................................................
.....................................................................
...................................................................

inliler size gzel szlerle ve gler yzle yaklar,

hatta; altn gm, ipek ve dar gibi deerli eyleri bol
ve kolaylkla vererek nce kiileri, sonra da milletleri
esir ederler.

.................................................................
.................................................................
.................................................................

Ey Trk milleti, yine bu hediyelerle ve tatl szlerle

kanacak olursan yok olacaksn. Yaaman, lkende
birlii korumana baldr.

Ey Trk genlii! Birinci vazifen, Trk istiklalini, Trk cumhuriyetini ilelebet, muhafaza ve
mdafaa etmektir.

21

3. Uygurlarda Eitim
Aadaki emada Uygur eitimine etki eden faktrler gsterilmektedir. Trk eitim tarihinde, eitimde
kurumsallamann balad Uygurlar Dneminin ayr bir nemi vardr. Bu dnemde planl ve rgn eitime
geilmi, Uygur alfabesi ve matbaa kullanlmtr.

Din adamlarnn toplumda eitici rol stlendii bu dnemde

ibadethaneler ktphane olarak ve eitim
amal da kullanld.

evre kltrlerin incelenmesi ve hatta

kabul edilmesi, eitim anlayn zenginletirdi.
Uygur
alfabesinin ortaya
kyla eitim daha
sistemli hle geldi.

Ktiplik, danmanlk,
elilik gibi grevlere
nem verildi.

Uygurlarda
Eitimin zellikleri

Yerleik
hayata geilmesi,
eitimin kurumsallamasn salad.

Matbaann
kullanlmas, eitim
ve retimin nemli
aralarndan biri olan
kitaplarn oaltlmasn kolaylatrd.

3. Etkinlik

nceleyelim

lk Trk devletlerinde toplumun eitim anlayna ve eitim alanndaki uygulamalara etki eden
baz d etkenler de mevcuttur. Bunlar hakknda bilgi edinmek iin aadaki emay inceleyiniz.

lk Trk Devletlerinde Eitimi Etkileyen D Etkenler

Trk ocuklarnn eitiminde, Trklere

esir dm yabanc memurlardan yararlanlmas (serbest braklmak artyla)

Trk beyleriyle evlenen inli prenseslerin getirdii, in kltr ve eitimine ait fikirler

inceden yaplan eviriler

eitli nedenlerle Trk devletine snan inli dnce adamlarnn etkileri

Tccarlar vastasyla meydana gelen

kltr aktarm

inden gelen ve ine giden diplomatlarn etkileri

22

slamiyetten nceki Trklerde Yetitirilmek stenen deal nsan Tipi

Hun tarihi ile arasndaki byk yaknlktan M II. yzylda doduu anlalan Hun-Ouz Destan, MS
XIII. yzylda yazya geirilmitir. Asrlar boyunca canllndan bir ey kaybetmeden yaamas, bu destann
Trk ulusunca ne derece benimsendiini gstermektedir. Destann kahraman Ouz Kaan, slamiyetin kabulnden nceki Trk toplumlarnda ideal insan tipini sembolize eden alpa iyi bir rnektir.
Ouz Kaan Destanndan

(Ouz Kaan) at srleri gder, ata

biner ve av avlard. Gnlerden ve gecelerden sonra yiit oldu.
O ada, orada byk bir orman
vard... Buraya gelen avlar ve burada
uan kular oktu. Bu ormann iinde
byk bir gergedan vard. At srlerini ve
halk yerdi. Byk ve yaman bir canavard. Ar bir eziyetle halk ezmiti.
Ouz Kaan, cesur bir adamd. Bu gergedan avlamak istedi. Gnlerden bir gn
ava kt. Karg, yay, ok, kl ve kalkanla
ava gitti.

Sonra dedi ki: (Gergedan) geyii

yedi, ayy yedi. Kargm onu ldrd;
demir olsa (olduu iin). Gergedan ala
doan yedi. Yaym, okum onu ldrd;
bakr olsa (olduu iin). dedi, gitti.

(Soysal, s. 9-10.)

Temsil resim: Ouzun canavarla mcadelesi

4. Etkinlik

Yazalm

1. Ouz Kaan Destanndan alnan yukardaki parada slamiyetin kabulnden nceki Trk toplumlarnda benimsenen ideal insan tipinin baz zellikleri bulunmaktadr. Bunlar tespit ederek aadaki noktal alana yaznz.

2. Dede Korkut Hikyeleri, Manas ve Treyi gibi Trk destanlarn inceleyerek alp tipinin zellikleriyle ilgili bilgilerinizi derinletiriniz. Ulatnz sonular arkadalarnzla paylanz.

23

5. Etkinlik

nceleyelim

Aadaki kavram haritasn inceleyerek ilk Trk devletlerindeki eitimin temel zellikleri hakknda
karmlarda bulununuz. karmlarnz noktal alana maddeler hlinde yaznz.

lk Trk Devletlerinde Toplum Hayat ve Eitim

At yetitirme

Bamsz
yaama arzusu

Hayvanclk

Dokumaclk

Asker eitim
Gebe yaam

Dericilik
Tarm
Tre
Bozkr sanat

Din
inanlar (Gk
Tanr inanc)
Oba kltr

Demircilik

Ynetme yetkisi

24

lme ve Deerlendirme

A. Aadaki sorular cevaplaynz.

1. Trk eitim tarihini incelemenin faydalar nelerdir?
2. Toplum mu eitimi, eitim mi toplumu etkiler? Niin?
3. Eski Trk toplumlarnn eitim anlay ve uygulamalarn etkileyen faktrler nelerdir?
B. Aadaki oktan semeli sorular cevaplaynz.
1. Aadakilerden hangisi Trk eitim tarihinin inceleme alanna girmez?
A) Trk toplumlarnn eitim anlaylar ve uygulamalar
B) Trk toplumlarnn yaygn eitim kurumlar ve zellikleri
C) Trk toplumlarnn rgn eitim kurumlar ve zellikleri
D) Dier toplumlarn eitim anlaylar ve uygulamalar
E) Trk toplumlarnn ders programlar
2. Aadakilerden hangisi eski Trk toplumlarnda yetitirilmek istenen ideal insan tipinde bulunmas gereken temel zelliklerden biri deildir?
A) Cesaretli olmak
B) Sanatkr olmak
C) Ahlakl olmak
D) Sava olmak
E) Gl olmak
3.

I. Gktrk alfabesiyle yazlmtr.

II. kii adna dikilmi drt ta anttan olumaktadr.
III. lk defa Thomsen tarafndan okunmutur.
IV. Trk dili ve tarihi asndan en nemli kaynaklardan biridir.
V. Gnmzde Rusya Federasyonu snrlar iinde bulunmaktadr.
Orhun Yaztlar ile ilgili yukarda verilen bilgilerden hangisi yanltr?
A)I
B) II
C) III
D) IV
E) V

4.

Aile eitimi nemlidir.

Dnemle ilgili yazl kaynaklar azdr.
Asker eitim nemlidir ve alp tipi insan modeli vardr.
Geleneksel el sanatlar (hal, kilim dokumacl vs.) eitimi vardr.
Eitim sistemini gebe yaam belirlemitir.

Yukardaki zellikler, aadaki Trk toplumlarndan hangisine aittir?

A) Seluklular
B) Uygurlar
C) Asya Hunlar
D) Karahanllar
E) Osmanllar

5. Aadakilerden hangisi Trk eitim tarihi ile dorudan ilikili olan bilim dallar ve alanlardan
biri deildir?
A) Ekonomi

B) Hukuk

C) Siyaset

D) Kltr-sanat

25

E) Psikoloji

C. Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri uygun szcklerle doldurunuz.

1. Eitim tarihi, .................... ve .................... bilim dallarnn bir araya gelmesiyle olumu bir bilimdir.
2. Eitimle ilgili yasal dzenlemelerin yaplmasn ve uygulanmasn salayan bilim dal ..... olarak
adlandrlmaktadr.
3. Toplumlarn zelliklerini inceleyerek eitim tarihine yardmc olan bilim dalna .......denmektedir.
4. Trk eitim tarihi, dneme ayrlarak incelenir. Bunlar; .................................................,
.................................................., .....................................................
Hukuk, lk Trk Devletleri Dnemi, slamiyetin Kabulnden Sonraki Dnem, sosyoloji, eitim, Cumhuriyet Dnemi, tarih

5. Aada zellikleri verilen Orta Asya eski Trk toplumlarnn isimlerini noktal yerlere yaznz.
Orduda onlu sisteme gemilerdir.
Zor yaam artlar ve bamsz yaama istekleri
sava zelliklerini gelitirmitir.
rgn eitim kurumlarnn varln gsteren bir kant
bulunmamaktadr.

6.

.................................

Yerleik yaama gei, eitim anlaylarn etkilemitir.

Kendilerine ait alfabeleri vardr.
Mabetleri ayn zamanda ktphane olarak da kullanmlardr.

.................................

Kendilerine ait alfabeleri vardr.

Halka hitaben, t verme amal kitabeler dikmilerdir.

.................................

BLGELK

GKTRK ALFABES

SAVAILIK

YENSEY YAZITLARI

ORHUN YAZITLARI

UYGUR ALFABES

DEMRCLK

CESARET

DOKUMACILIK

Aadaki sorularn cevab olan kavramlar tablodan seip her bir sorunun karsna yaznz.
a. Trklerin slamiyet ncesinde kullandklar alfabeler hangileridir?
b. Alp tipinin sahip olmas gereken zellikler hangileridir?
c. slamiyet ncesi dnemde Trklerin nem verdii manevi deer hangisidir?
. Trklerin bilinen en eski yazl belgeleri hangileridir?
d. slamiyet ncesi Trklerde usta-rak ilikisiyle renilen meslekler hangileridir?

......................
......................
......................
......................
......................

. Aadaki cmlelerin bana yarglar doru ise D, yanl ise Y yaznz.

(
(
(
(
(
(

) Trklerin yerleik hayata gemeleri, eitim anlaylarn da etkilemitir.

) slamiyetin kabulnden sonraki dnemde destanlar, Trk halk eitiminde nemli rol oynamtr.
) Hunlar, in eitim sistemini model almtr.
) Her toplum, eitim sistemini baka toplumlardan etkilenerek oluturur.
) Eitim tarihi, tarih biliminden etkilenmitir.
) Trklerin yaadklar alanlarn corafi zelliklerinden dolay asker eitim n plana kmtr.

26

2.

E
T

SLAMYETN KABULNDEN
SONRA TRKLERDE ETM
Konular
A. slamiyetin Kabulnn
Trk Toplumuna Etkileri
B. Karahanllarda Eitim
C. Seluklularda Eitim
. Osmanl Devletinde Eitim

A
SLAMYETN KABULNN TRK TOPLUMUNA ETKLER
Hazrlanalm
1. Bir toplumda, yeni bir dinin kabul edilmesiyle ne gibi deiiklikler meydana gelebilir?
2. Trklerde yetitirilmek istenen ideal insan tipinde slamiyetin kabul ile nasl bir
deiim olmu olabilir?

1. Etkinlik

Yazalm

eitli din inanlara sahip olan Trk topluluklarnn slamiyeti kabul sreci,
Talas Sava (751) ile balamtr. Talas Irma kysnda gerekleen sava, Abbasiler ve inliler arasndaki hkimiyet mcadelesinden kaynaklanmtr. Savata
Trk boylar, Abbasilerin yannda yer alm; bu olaydan sonra kurulan iyi ilikiler
sayesinde slamiyeti tanyan baz Trk boylar bu dine girmilerdir. Karluk, Yama
ve iil boylar; bu yeni dini kabul eden ilk Trk topluluklardr. lk Mslman Trk
devleti de bu boylarca kurulan Karahanl Devletidir.

lara
Baz kaynak
an
m
l
s
M
gre ilk
u til
u
ul
pl
to
k
Tr
r.
Bulgarlard

Aada Trklerin slamiyeti kabulne ilikin baz sorular verilmitir. Bu sorularn cevaplarn
noktal yerlere yaznz.

Nerede

...........
........
...........
........

Hangi

an?

Ne zam

olayla

..........
.........
..........
.........

........
...........
........
...........

Nasl?

...................
...................

Trklerin slamiyete Gei Sreci

Yandaki emada ilk Trk devletleri dTopluluk Ad
Din ve nan
nemindeki yaygn din inanlar verilmitir.
Bu dinlerin benimsenmesinde hkmdarGk Tanr inanc ve amanizm
larn, lkelerin corafi konumlarnn ve Hunlar, Gktrkler
komu lkelerle kltr etkileiminin byk
Uygurlar
Budizm ve Manihaizm
etkisi vardr.
slamiyetin Trkler arasnda kabul
VIII. yy.da balam, Ouzlarn kitleler h- Macarlar, Bulgarlar
Hristiyanlk
linde bu dine geii X. yy.da olmutur. slamiyet, Ouzlarla Anadolu corafyasna Hazarlar
Musevilik
da yaylmtr.
slamiyete geii izleyen ilk yllarda eski Orta Asya kltr ve geleneklerinin Trkler zerindeki etkisi
srm, daha sonraki dnemlerde ise bu etki azalmtr.

28

2. Etkinlik

Venn emasyla nceleyelim

Aadaki emann A kmesinde eski Trk devletlerindeki din inanlarn, B kmesinde ise slam
dininin temel baz zellikleri verilmitir. C kmesindeki zelliklerden yola karak Trklerin slamiyete
geiini kolaylatran etkenlerle ilgili neler syleyebilirsiniz?

B
Tek tanr inanc
Ahlak anlay
Kurban kesme
Ahiret inanc
Dinsel nitelikli kiilere
sayg duyma

Tabiat glerine
inanma
Din ayinler
Atalar klt

Peygamberlere iman
Kutsal kitaplara iman
Tevhit inanc

3. Etkinlik

Karlatralm

Aada biri ilk Trk devletleri dneminden, dieri slami dnemden olmak zere iki Trk devletiyle ilgili resimler verilmitir. Hkmdarlarn grnmleri, isimleri ve lkelerin bayraklarn inceleyerek bulduunuz benzerlik ve farkllklar aadaki noktal alana yaznz.
Uygur Devleti
Karahanl Devleti

Uygur Bayra

Karahanl Bayra

Kutlug Kl Bilge Kaan

Satuk Bura Han

n alma/Okul D: Snfmzda drt kiilik gruplara ayrlarak Karahanl dnemi eitim kurumlarn (medrese, tekke-zaviye, cami-mescit, mektep) aratralm (35. sayfadaki 2. etkinlik iin).

29

4. Etkinlik

Benim Grm

Aadaki nermelerle ilgili seeneklerden uygun bulduklarnz ile iaretleyiniz. Yantlarn

hangi nermelerde ve nasl younlatn tespit edip ulatnz sonular snfnzdaki arkadalarnzla paylanz.

Yeni bir dinin kabul edilmesi;

Sosyal yaam tarzn etkiler.
Hukuk sistemini etkiler.
Devlet sistemini etkiler.
Kltr ve sanat etkiler.
Eitim sistemini etkiler.
Devletin d politikalarn etkiler.
Devletin i politikalarn etkiler.
Dil ve edebiyat etkiler.

Katlyorum

Ksmen Katlyorum

Katlmyorum

Yukardaki tutum leinin verilerinden yola karak Trklerin slamiyeti kabulnden sonraki
dnemde meydana gelen deiikliklerle ilgili neler syleyebilirsiniz? Dncelerinizi aadaki
noktal alana yaznz.

Din ve inan, kltr ve uygarln olumasnda rol oynayan temel unsurlardandr. Nitekim slamiyetin
kabulnden nceki Trk toplumlarnn siyasi, sosyal, ekonomik ve kltrel yaplarnn ekillenmesinde de
din ve inann nemli bir rol vardr.
Yeni bir dini benimsemek, o dinin etrafnda gelien uygarln yesi olmak anlamna gelir. rnein Trkler,
slamiyeti kabul ettikten sonra slam uygarlnn etkisi altna girmi ve zaman ierisinde onun gelimesinde
nemli roller stlenmilerdir.

30

slamiyetin Kabulnn Trk Toplumuna Etkileri

5. Etkinlik

Karlatralm

Aada Trk toplumunun slamiyetin kabulnden nceki ve sonraki zellikleri eitli alardan
karlatrlarak verilmitir. Noktal yerlere uygun ifadeleri yaznz.

slamiyetin Kabulnden
nceki Dnem

slamiyetin Kabulnden
Sonraki Dnem

Yaygn ekilde gebe bir

yaam vard. Obalarda sren
bu yaamda aile, boy, budun
gibi sosyal birimler vard.

slamiyeti kabul eden Trk devletleri yerleik yaama gemi;

Semerkant, Kagar, Buhara gibi
byk ehirler kurulmutu.

Mutlak monari vard. Kaan,

hakan, han unvann alan hkmdarlar, kut sahibi olduklar
iin lkeyi ynetiyorlard. Kadnlar da devlet ynetiminde
etkiliydi.
Gk Tanr inanc, amanizm,
Budizm, Manihaizm, Musevilik,
Hristiyanlk gibi dinler vard.
Yazl hukuk yoktu. Gelenek ve
grenekler ile ahlaki deerlerden olumu bir tre vard.

Toplum Yaps

Siyasi Yap

Din Yap

Mutlak monari vard. Hkmdarlk babadan oula geiyordu.

Han unvan bir sre daha kullanlmakla birlikte sultan unvanna
geildi. Kadnlar devlet ynetiminde etkin deildi.
Yaygn din slamiyet idi. Babailik, Mevlevilik, Rufailik gibi tarikatlar ortaya kt.

Hukuki Yap

slam dinine ve geleneklerine

dayandrlan yazl bir hukuk
sistemi vard.

Ekonomik Yap

Yerleik yaama geildikten

sonra tarm, nemli bir geim
kayna oldu. Bunun yannda
hayvanclk ve ticaret de yaygnlat.

Bozkr kltrnn etkisiyle heykel, kilim, hal, sava aletleri

yaplm; bunlarda hayvan motifleri kullanlmt.

Kltr-Sanat

Heykel, resim sanatlar dine

aykr grldnden daha ok
.....................................
............... sanatlar geliti.

Bilim, kltr ve edebiyat dili

Trke idi. Gktrk ve Uygurlarn kendilerine ait alfabeleri
vard.

Dil ve Edebiyat

Araplar ve ranllarla ilikilerin

artmas sonucunda ................
bilim dili, .............. edebiyat dili
oldu.

Eitim

slamiyetin etkisiyle din eitimi

veren kurumlar n plana kt.
Bu dnemde ortaya kan en
nemli rgn eitim kurumlar
................................

Yaygn olarak tarm ve hayvanclk, el sanatlar (hal, kilim

dokumacl), maden ilemecilii vard. Ticaret yaygn
deildi.

Bozkr yaamnn artlarndan

dolay, rgn eitim kurumlarnn bulunduunu gsteren
kesin bir bilgi yoktur. Eitim
daha ok aileden alnan bilgilere dayanyordu.

31

Yetitirilmek stenen deal nsan Tipi

6. Etkinlik

slamiyetin Kabulnden nce

Yazalm

slamiyetin Kabulnden Sonra

ALP

GAZ

VEL

Orta Asyada yaayan Trk topluluklarn derleyen, toplayan, onlara dzen veren; gebe, yar
gebe; yiit, korkusuz, faziletli,
kahraman, sava ideal insan tipidir.

slamiyetin kabulnden sonra gaza evkiyle gazi tipi ortaya

kmtr. Gazi, slam dinini yaymak amacyla mcadele eden,
kahraman, cesur, bilge ve nder
insandr.

lke yneticilerinden bile stn olan, halkn haklarn yneticilere kar savunan, Mslman
halk yeni fethedilen yerlere sevk
eden, slamiyeti yaymay amalayan insan tipidir.

rnek: Ouz Kaan.

rnek: Osman Gazi.

rnek: Hac Bayram Veli.

Yukarda Trklerde tarih boyunca n plana km ideal insan tiplerinin zellikleri verilmitir. slamiyetin kabulnden nceki ve sonraki ideal insan tiplerinin benzer ve farkl zelliklerini belirleyerek her dnemde farkl insan modelinin ortaya kmasnn nedenlerini, gnmzde ideal insan tipinin
olup olmadn, varsa hangi zellikleri tadn aadaki noktal alana yaznz.

Trk destanlarnda ideal insan tipi nce Ouz Kaanla zdeleen alp tipidir. slamiyetin kabulnden
sonra ideal insan tipi olarak veli ve gazi ortaya kmtr. Eski sava, cihangir alp tipinin zellikleri ile veli
ve gazi tiplerinin zellikleri kaynamtr. Osmanllarn Ykseli Dnemi sonlarna kadar gazi tipi, slamn
ehit-gazi deerlerinden g alarak srp gitmi ve gnmze kadar yaamtr. Bu tipin destanlam kahraman Seyit Battal Gazidir. Battal Gazi Destan, Anadoluda yaayan insanlarn nasl Mslman olduunu
ve Mslmanlarn d tehlikelere kar nasl korunduunu gstermektedir. Battal Gazi, Trklerin Anadoluyu
yurt edinmelerinde, burada yaayan insanlarn yeni bir devlet ve toplum anlay oluturmalarnda etkili olmutur.
32

B
KARAHANLILARDA ETM
Hazrlanalm
1. Mektep, medrese ve ktphane kavramlar hakknda neler syleyebilirsiniz?
2. Karahanllar dnemi Trk-slam dnrlerinden bildiklerinizi saynz.

Balka Gl

un

Ceyh

Haz

un

yh
Se

ar D
eniz
i

840 ylnda Orhun blgesindeki Uygurlarn tarih sahAral Gl

nesinden ekilmesiyle temelleri atlan Karahanl Devleti,
XI. yy. ortalarnda Dou Karahanl Devleti ve Bat Karahanl Devleti olarak ikiye ayrlm; XIII. yy.da da KaraKarahanllar
hanllarn hkimiyeti sona ermitir.
Balasagun
Buhara

slamiyeti kabul eden Karahanllar dneminde Trk

Horasan
Semerkant
lerin toplum yapsnda nemli deiiklikler olmu; eski

Kagar
Herat
Trk kltr ile slam kltrnn kaynamas sonucunda
G
Gazne
az
Trk-slam kltr ortaya kmtr. slamiyetin kablnne
lil
den sonra sosyal, siyasi ve ekonomik alanlardaki nemli
er
deiimlerin doal bir sonucu olarak eitim anlay ve
uygulamalar da deimitir.
Eski Trklerdeki treye dayal eitim anlay Karahanllar dneminde deiime uram, slam dini ve klUmman Denizi
trnn retilmesi amacyla dnemin en nemli rgn
eitim kurumlar olan medreseler almtr. Devlet
adamlar, bilgin ve sanatlar koruyup desteklemilerdir.
Karahanllar dneminde olduu gibi Seluklu ve Os- Karahanllarda bilim ve kltr merkezlerinden bazlar
manl dnemlerinde de bilimsel eserlerin hkmdarlara ithaf (adna sunma) edilmesi, bunun delili olarak
gsterilebilir. Karahanllar dneminde rgn eitim kadar yaygn eitime de nem verilmi, meslek eitiminin
ocuk yalarda balamasna dikkat edilmitir.

500

1000

1500 km

Karahanllar dneminde eitimi ekillendiren etkenler unlardr:

Devlet adamlarnn eitim ve

retime byk nem vermesi
Farabi, bni Sina gibi dnr
ve bilim adamlarnn etkisi

slamiyetin kabul ile balayan

yeni eitim anlay

Eitimle hedeflenen insan

tipinin deimesi

Uygur alfabesi ile Arap alfabesinin birlikte kullanlmas

Karahanllarda
Eitimi
ekillendiren
Etkenler

33

Arapa ve Farsa eserlerin

Trkeye evrilip okunmas

Yerleik hayata gei ve rgn

eitim kurumlarnn yaygnlamas

1. Eitim Kurumlar ve zellikleri

Karahanllarda Eitim Kurumlar
rgn Eitim Kurumlar

Yaygn Eitim Kurumlar

Ribat (Hankah)

Medreseler

Cami, Mescit

Mektepler

Ktphane
Tekke, Zaviye

1. Etkinlik

Yazalm

RBAT
Ribatlar, nceleri snrlarda
gvenlii salamak zere yaplm asker nitelikli kurumlard. Zamanla sosyal yaamn
bir paras hline geldiler. Benzer grev stlenmi olmalar
nedeniyle birok eserde ribat
ad, kervansaray ve hankah ile
e anlaml olarak kullanlmtr.
Ribatlar genellikle drt taraf
surlarla evrili, ilerinde geni
bir avlusu bulunan; mescit, ahane, yatakhane, hamam, ifahane, ayakkabc ve ahrlar gibi
birok hizmet blmnden oluan yaplard. Bu yaplarda, eitim grmek isteyen kimsesiz renciler iin
okul ya da derslikler de bulunuyordu. X. yy.da saylar on bin civarnda olan ribatlar, zamanla Seluklu medreselerine de etki etmitir. Karahanllardan kalan balca ribatlar iinde Ribatmelik, Daya Hatun Kervansaray, Akakale Kervansaray saylabilir.
Resimdeki ribatta gezdiinizi hayal edin. Hangi blmleri ilginizi ekerdi? Neden? Dncelerinizi aadaki noktal alana yaznz.

34

2. Etkinlik

Sunalm

Aada Karahanl dnemi eitim kurumlar ile ilgili genel bilgi verilmitir. Bu dnemin eitim kurumlar ile ilgili ayrntl aratrma yapmak iin snfta drt kiilik gruplara ayrlnz. Grup olarak eitim
kurumlarndan birini aratrp elde ettiiniz bilgiler nda bir sunu hazrlaynz. Sununuzda grsel
malzemelerden de yararlannz. Aratrma sonucunda elde ettiiniz dokmanlar rn dosyanzda
saklaynz.

Medrese

Tekke-Zaviye

de bugnk
man lkelerin
l
s
M
itim
ve
rk
T
lisansst e
ta, yksek ve
or
,
seilk
re
ed
da
M
m
i.
la
an
rese denird
ed
m
ra
la
ul
rd
odackla an
yaplan ok
inde dizilmi
es
vr
l
e
lu
av
r
ler, bi
ak ya da kapa
; avlunun st
lir
rin
ge
ile
nc
na
re
da

ey
m
tnda,
kubbelerin al
re
olurdu. Ufak
vard. Talebele
ar
al
od
in
i
i
es
lm
de
bi
ris
la
er
yatl ka
lere md
fta, retmen
so
ya
ve
e
ht
su
medresenirdi.
minde yaplan
ne
d
n
ar
ul
kl
u
Sel
lerin altn a
lidir. Medrese
em
te
st
s
si
l
ha
nd
E
da
ler
er,
me ait rnekl
yaad dne
a Osmanllarn
rd
.la
yy
I.
V
X
ve
V
X
,
rin
Emevile
rduklardr.
stanbulda ku

levleri ayn
olan bu kuru
byk yerleim
merkezlerinde mlarn
kurulanlarna tekke, da
ha kk yerle
rde kurulanlarna ise zavi
ye ad verilmi
tir. Belli yaa
gelen erkekler
, bi
keye yneliyor r tarikate girerek tek; burada ok
disiplinli bir
kltr ortamn
da yetime ol
ana buluyorlard. Tekkel
erde dil, edeb
iyat
sanat, i ahla
k, sosyoloji, sa , mzik,
lk eitimi
veriliyordu. Bu
ba
hukuku ve Ara kmdan tekke; din, din
pa reten m
edreselerden farklyd.

Mesci

rulal ku ,
m
a
t
e
ad
pld
ler; ib
rn ya
mescit toplantla , ziyafetlee
v
i
Cam kla birlikte grld en, eilma
inin
labil
u
m o me ilemler veri yap rtld
y
l
e
a
e
k
mah enlendii, etlerinin d e ibadetten
y
d
z
li
r

a
le
d
a
f
unur,
rin
scit
iler ok adretim ami ve me
h
e
a
v
il
tim
ak
ve
.C
s olar
ur'an
nlard
mek e sonra K erilir, kussa an din ve
v
v
d
yeler,
nce e hutbeler er tarafn
il
u hik tr.
v
c
B
e
z
y
.
a

a
d
r
ik
v
m
nlatl
l oyna
lan h
landr hikyeler a nemli bir ro

i
ahlak eitiminde
toplum

Cami-

Mektep
Kttap veya mektep ad verilen
may
yerlerin esas amac, yaz yaz
ler,
tep
Mek
ve okumay retmekti.

yan
n
man
yaz
ma
zaman iinde oku
ekaid
ve
l
usu
n
r'an
(Ku
sra kraat
it din
sine gre okunmas) ilmi, bas
basit

hatt
i,
iller
bilgiler ve ibadet ek
eye
etilm
r
da
n
arn
yoll
hesaplama
kuim
eit
l
yn
ok
la
asy
lanm
ba
rumlar hline geldi.

Kalyan Minaresi, zbekistan

35

2. Eitime Katkda Bulunan Dnrler

Kagarl Mahmut (XI.yy.)
Bilinen en eski Trk dili aratrmacsdr. Araplara Trke retmek amacyla
Dvn Lgatit-Trk adl eserini yazd. Bu eserinde, yaad devirdeki Trk illerinin ve boylarnn kulland azlar canl olarak tespit etti. Devrine ait
7500den fazla Trke kelime ile Trk halk edebiyatna ait ok sayda iir, deyim
ve atasz ieren Dvn Lgatit-Trk, Trkenin ilk szlk ve dil bilgisi kitabdr.
Edebiyat, tarih, corafya ve sosyoloji asndan da zengin bir kaynaktr.

bni Sina (XI. yy.)

Mantk, matematik, astronomi eitimi grd. Bir sre tpla ilgilendi. zellikle
hastalklarn yayl nedenlerini aratrd. Fizik ve felsefe de ilgi alanndayd. Bilimlerin snflandrlmas ile ilgili almalar yapt. Metafizii (Aristo metafizii),
Yeni Platonculuk ile kelam birletirerek yeni bir zemine tad. smi Avrupallarca
Avicenna olarak telaffuz edilen bni Sinann Kanun adl eseri (El-Kanun FitTb), Avrupada tp eitiminde ders kitab olarak yzyllarca kullanld.

Balasagunlu Yusuf (Yusuf Has Hacip) (XI. yy.)

Edip, air ve devlet adamdr. Dou Trkistanda Balasagun ehrinde dodu.
Kutadgu Bilig adl nl eseri yazd. Bu eserde Trklerin ahlak, hukuk ve devlet
ynetimi ile ilgili trelerini dile getirdi. Kitabn 1070te edebiyata merak olan Karahanl Hkmdar Ulu Kara Bura Hana sundu. Hkmdar, eserini ok beendii Balasagunlu Yusufu Has Hacip unvann vererek ve yksek memurluk
grevine atayarak dllendirdi.

Ahmet Yesevi (XII. yy.)

Mutasavvf ve airdir. Hikmet ad verilen retici iirleriyle tannd. Dneminde birok dervi yetitiren ve insanlar etkileyen Hoca Ahmet Yesevi, lmnden sonra da rencileri ve eserleriyle tesirini srdrd. Onun at yol,
Yesevilik olarak adlandrld. Anadoluda Trk nfusunun artmasnda ve slamiyetin yaylmasnda etkin bir rol oynad.

Farabi (X. yy.)

Medrese renimi grd, Harranda felsefe aratrmalar yapt. Aristonun
etkisinde kalan Farabi, bilimleri fizik, matematik, metafizik bilimler olarak snflandrd. Bu yntem, Avrupal bilginlerce de kabul grd. nsan ahlaknn
temelini bilgi olarak gren Farabi, hava titreimlerinden ibaret olan ses olaynn ilk aklamalarn yapt. Bu yntemden hareketle mzik aletlerinin yapm
ile ilgili kurallar da ortaya koymu oldu.

36

3. Etkinlik

Ben Kimim?

Aada Karahanl dnemi dnrlerinin grlerinden bir ksm verilmitir. nceki sayfada verilen biyografilerdeki ipularndan yararlanarak bu dnrlerin kimler olduklarn bulunuz.
I.
ifa adl on sekiz ciltlik bir ansiklopedi yazdm. Mikroskop olmad hlde mikrop terimiyle ifade edilen organizmalarn varlndan sz ettim. Kanun adl kitabm, XII. yy.da Latinceye evrildi. Bat
tp leminde byk etki yapt. Yz elli civarnda kitap yazdm. Btn
dnya bana Hakim-i Tp (Tbbn Bilgesi) dedi. Tp, felsefe, astronomi
gibi pek ok alanda eser verdim.
Ben kimim?

.....................................

El-Kanun Fit-Tbdan iskelet sistemini gsteren bir ayrnt

II.
Trk tasavvuf geleneinin kurucusuyum. Anadoluya hi gelmedim, Trkistanda yaadm. Dostluk, kardelik, sevgi, hogr kavramlarna dayanan iirler yazdm. Yesevilik, Mevlevilik, Bektailik
gibi tarikatlarn kuruluunda etkili oldum. Benim yolumdan giden
rencilerim, Anadolunun Trk yurdu olmasnda ve slamiyetin anlatlmasnda byk rol oynad.
Ben kimim?
Dvn- Hikmetten bir sayfa

.....................................
III.
Bilinen en eski Trk dili aratrmacsym. Trk dilini ve
kltrn retmek iin byk bir szlk ve dil bilgisi kitab
hazrladm. Eserimde Trke iirlere ve Trk ataszlerine de
yer verdim.
Ben kimim?

.....................................

Dvn Lgatit-Trkten Trk boylarnn

yaadklar corafyalar gsteren harita

IV.
Muallim-i Sani (kinci retmen) lakabyla tannmaktaym (Muallim-i Evvel, Birinci retmen olarak Aristo kabul edilmektedir.).
Felsefe, tasavvuf, mantk, tp, musiki ve matematik alanlarnda almalarm bulunmaktadr. Kitbl-Msikil-Kebr adl kitabmda
mziin insan psikolojisi zerindeki etkisinden bahsettim. Bu kitabm ngilizce, Franszca ve Almancaya evrilmitir.
Ben kimim?
.....................................

Dnrn yapt bir ud izimi

37

Kutadgu Bilig
4. Etkinlik

Karlatralm

Aada Kutadgu Biligden alntlar verilmitir. Bu alntlarda dile getiren eitim anlayn belirleyiniz ve gnmzn eitim anlay ve uygulamalar ile karlatrarak bir metin oluturunuz. Oluturduunuz metni rn dosyanza ekleyiniz.

Kutadgu Biligden Semeler

ki trl insana insan derler: Biri renen, biri reten.
nsan bilmezse renir, bilir; bildikten sonra arzusuna kavuur.
Bilgi ve fazilet ren, ona hrmet et. Bu fazilet sonra sana da hrmet temin eder.
nsan, renerek lim olur; bilgi sahibi olduktan sonra her ii yoluna girer.
Kim ocuklarn naz iinde yetitirirse o kimseye alamak der; keder, onun iin kanlmazdr.
Olu babo dolamaya brakma; babo kalrsa her tarafa gider ve yazk olur.
Oul kza bilgi edep ret; bu, her iki dnyada onlar iin faydal olur.
Ey baba olan, ocuunu sk terbiye et; arkadan gelenler sana glmesinler.
nsanlk adn tayabilmek iin iki ey lazmdr: Biri merhametli olmak, biri de cmert olmaktr.
Akl, karanlk gecede bir meale gibidir.
Btn hrmet ve itibar, akl iindir; aklsz adam bir avu balk gibidir.
nsanlar iyi seebilmek iin akll olmak lazmdr.
nsan, bilgiyi ve fazileti renebilir; fakat insan, akl ile birlikte doar.
Sz, bilerek sylenirse bilgi saylr; bilgisizin sz kendi ban yer.
Balasagunlu Yusuf, 6645 beyitten oluan manzum eseri Kutadgu Bilig (Mutluluk Veren Bilgi)de insan ve
insana ait deerleri ele almtr. Yazar, kendisini ilk Trk-slam devleti olan Karahanllarn ideolou (akl hocas) olarak grm ve bu devletin ykselmesi iin yaplmas gerekenleri aklamaya almtr.
Kutadgu Bilig, siyasetname trnn Trk edebiyatndaki ilk rneidir. Eser, ayn zamanda bir ahlak ve
davran kitabdr. XVII. yy.da Descartes (Dekart) tarafndan ortaya atlan aklclk felsefesi de yzyllar
nce Balasagunlu Yusuf tarafndan ilenmitir. O dnem iin bir deerlendirme yaplrsa bilime bu kadar
ok deer veren baka bir eser yoktur.
n alma/Okul D: Budizmin eitim kurumlar olan viharalar ve Seluklu medreselerini benzer-farkl ynleriyle aratralm (42. sayfadaki 1. etkinlik iin).

38

5. Etkinlik

Yazalm

Aada Karahanllar dnemi Trk dnrlerinin eitim anlaylarna/almalarna

ilikin bilgi verilmitir. Verilen bilgileri gnmz eitim anlay ve uygulamalaryla karlatrarak
benzerlik ve farkllklar belirleyiniz. Bu dnrlerin eitime katklarna ilikin dncelerinizi noktal
alana yaznz.

Farabi

Dnrler

Eitim Anlaylar/almalar
Eitimin amac, bireyin mutlu olmasn ve topluma yararl
retimde kolaydan zora gidilmelidir.
retmen, rencileriyle sohbet eder gibi tartmaldr.
Disiplin, ne sert ne de yumuak olmaldr.

Ahmet
Yesevi

Kagarl
Mahmut

Balasagunlu
Yusuf

bni Sina

rencilerin

hle gelmesini salamaktr.

karar verme ve sorumluluk duygular gelitirilmelidir.

ocuk, alt yanda okula balamaldr ve ilk eitimi, ahlak eitimi olmaldr. Eitim srecinde ocuk zerinde bask kurulmamaldr.
retmen, ocuu tanyarak onun ilgi ve yeteneklerini fark etmeli; deneye ve gzleme
dayanan bir retim yntemi kullanmaldr.
retmen, gvenilir olmaldr.

Kutadgu Bilig adl eserini olgun insan kavram ve tarifi zerine kurmutur.
Eserinde; okumay, gzel yazmay, yabanc dil renmeyi, iir yazmay, edebiyatla

ilgilenmeyi; matematik, geometri, tp gibi bilimlerle uramay ksacas her trl eitim ve retim faaliyetini tevik etmitir.

Arapann bilim dili olduu dnemde Trkenin zenginliini ve renilmesi gerektiini sa-

vunmutur.
Araplara Trk dilini retirken Trk kltrn tantmay da amalamtr.
Dilin ve kltrn birbirinden ayrlmaz unsurlar olduunu savunmutur.

nandklarn, rendiklerini evresindeki insanlara anlayabilecekleri bir dil ve altklar

ekillerle aktarmaya almtr.
evresindekilere din kurallarn, tasavvuf esaslarn retmeye alm; slamiyeti Trklere sevdirmek, Trkler arasnda yaylp yerlemesini salamak asl amac olmutur.

Karahanl hkmdarlar, bilim ve eitime byk nem vermilerdir. Karahanllar dneminde Uygurlardan
daha yaygn ve kalc bir biimde rgn eitime geilmi, ok sayda eitim kurumu almtr. Bu dnemde,
kendi alannda baarl olmu, eitim alannda ortaya koyduu grlerle Orta a Avrupasnn bilim adamlarna yol gsteren pek ok bilim adam yetimitir.
39

6. Etkinlik

Adan Zye rendiklerim

Karahanllar dneminde eitime katkda bulunan dnrlerle ilgili rendiklerinizden yola karak aada verilen harflerle balayan cmleler kurunuz.

Aklclk felsefesi, Balasagunlu Yusuf tarafndan ilenmitir.

B
D

Dvn Lgatit-Trk, o dnemin en bilimsel dil bilimi almasdr.

E
F
G
H

bni Sinaya gre retmen, gvenilir olmaldr.

K
M

Matematik, Balasagunlu Yusufun ilgilendii alanlardan biridir.

P
S
T
Y
Z

40

C
SELUKLULARDA ETM
Hazrlanalm
1. Gnmzde usta-rak ilikisi ile renilen hangi meslekleri biliyorsunuz?
2. Nasrettin Hoca fkralarnn genel zellikleri hakknda neler syleyebilirsiniz?

Karadeniz

Buhara Semerkant

i
Deniz

Bizans mp.

Trkiye Seluklu
Devleti
Konya Kayseri

Tebriz

Fergana

Niabur

Byk Seluklu Devleti

Akdeniz

Badat

Ara

Ba

rfe

zi

ada

arm

pY

sra

Hin

tD

en

niz

lde

Kz

Devlet tekilatlanmasnda Karahanllardan etkilenen Byk Seluklu Devleti

(Anadolu Seluklu Devleti dhil), eitim
kurumlarn da onlardan rnek almtr.
Seluklular, bu kurumlar daha da gelitirerek sonraki Trk devletlerine rnek olmutur. Seluklular dneminde Nizamiye
Medreseleri alm; birok ehir, bilim ve
kltr merkezi hline gelmitir. lk dnemlerinde eski Trk geleneklerini srdren
Seluklular zerinde zamanla Arap ve
Fars kltrnn etkisi artmtr.

Hazar

Geni snrlara sahip olan Byk Seluklu Devleti, Trk-slam devletleri iinde
sekin bir yere sahiptir.

izi

500

1000 km

Seluklularda bilim ve kltr merkezlerinden bazlar

Seluklu dnemi eitim kurumlar iinde medreseler, ahilik ve atabeylik n plana kmaktadr.

1. Eitim Kurumlar ve zellikleri

Seluklularda Eitim Kurumlar
Yaygn Eitim Kurumlar

rgn Eitim Kurumlar

Ahilik
Medreseler

Atabeylik

Mektepler

Cami, Mescit
Ktphane
Tekke, Zaviye

41

Medreseler
1. Etkinlik

Karlatralm

Budizmin eitim kurumlar olan viharalar aratrnz. Bu eitim kurumlarn Seluklu medreseleri
ile karlatrnz. Viharalardaki eitim sistemiyle medrese eitiminin benzer ve farkl olan ynlerini
aadaki noktal yerlere yaznz.

ifte Minareli Medrese, Erzurum

Bir Budist viharas

Vihara ve Medrese
Benzerlik

Farkllk

Medreselerin, hatta Trk medrese-mescit sisteminin douunda, buyan veya vihara denen Budist
manastrlarnn byk etkisi vardr. Bu manastrlarn yapl amac, Budist rahipleri yetitirmek ve gezici
Budist rahiplerine barnak salamakt. Bu manastrlarda iki trl renci vard: slamiyetteki sofilere benzer,
inzivaya ekilen din adamlar ile dnyevi hayat seen din adamlar.
(http://egitim.aku.edu.tr/tet02.htm)

42

Sral Medrese, Konya

Nizamiye Medreseleri
Kaynaklarn naklettii bilgilere gre, Nizamiye Medreselerinin ilki, Alparslann grd gerek ve verdii izin zerine Niaburda ina edilmitir. Sultan Alparslandan gerekli izni alan Nizamlmlk, hemen faaliyete geerek hazineden harcad paralarla Niaburda ilk Nizamiye Medresesini bina ettirdi. kinci olarak
alan Badat Nizamiye Medresesi iin Dicle kysnda yeterli arsa temin edilip 1063te inaata balanm
ve bu medrese iki ylda bitirilmitir
Seluklular, medreselerin ilm faaliyetlerini rahata yrtebilmeleri iin yksek gelirli vakflar tahsis
etmi, onlar bol ve srekli bir gelire kavuturmulardr. Daim bir gelire sahip olan medreseler, mali muhtariyete de sahip olmann yannda, aldklar maalarla geim kaygsndan kurtularak kendilerini mesleklerine veren retim yeleri, aldklar burslarla ve kaldklar yurtlarla kendilerini kaygszca renime vermek
imknn bulan rencileri ile yalnz zamanna gre deil, imdiki zamana gre de ileri messeseler saylabilirlerdi
Orta a medreseleri, bugnk niversitenin gelimemi hli olup ders programlar da hukuk, ilahiyat,
edebiyat, siyasal bilgiler ve fen fakltelerinin mfredat programlarnn birletirilmi hlidir. Buna gre Nizamiye Medreselerinde Kuran ve Kuran bilimleri, Arapa, edebiyat, sarf (dil bilgisi), nahiv (cmle bilgisi),
lgat (szlk bilgisi), iir, hitabet, tarih, corafya, musiki, hat, felsefe, mantk, riyaziye (matematik), hendese
(geometri), hesap (aritmetik), ncum (astroloji), tp vb. dersler okutulurdu. Nizamiye medreseleri, rgn
eitimin yannda yaygn eitim faaliyetlerini de yrtmekteydi
(Ocak, s. 722-724.)

2. Etkinlik/Okul D

Gezelim

Yaadnz evrede bulunan tarih bir medreseyi veya dier tarih eitim kurumlarndan birini incelemek zere gezi dzenleyiniz. Bu gezi sonunda eitim kurumunun zellikleri, ait olduu tarihsel
dnem, bu kurumda yaplan eitimin nitelii gibi konularla ilgili bir aratrma raporu hazrlaynz. Hazrladnz raporu, elde ettiiniz grsellerle birlikte rn dosyanza ekleyiniz.
43

Medreselerin zellikleri
lk medreseler Karahanllar tarafndan kurulmakla birlikte medreseleri sistemli ve kalc eitim kurumlar
hline getirenler Seluklular olmutur. Bu kurumlarn baz temel zellikleri unlardr:

Medreseler, bugnk niversite kampslerine benzeyen yerlekelere sahipti.

Arapann slam dnyasnda bilim dili olarak yaygnlamas, medreseler vastasyla olmutu.
Kullanlan eitim yntemleri, slam dnyasndaki tm eitim ve bilim kurumlarnca benimsenmiti.
Medreselerden mezun olanlara verilen icazetname isimli belge, bugnk diplomann ilk rneklerindendir.

Seluklular dneminde Nizamiye Medreseleri bata olmak zere baz medreseler, dneminin en
ileri eitim ve bilim kurumlar olmutu. zellikle Endls (spanya) medreseleri, Avrupada bilimin
canlanmasnda nemli rol oynamt.

Medreselerde devaml statde mderris (retim eleman, hoca, profesr) istihdam edilmi ve
bunlar arasnda kademeli ykselme sistemi uygulanmt.

Devletin ihtiyac olan st dzey memurlar yetitiren medreselere byk nem verilmiti.
Yoksul ve yetenekli renciler medrese yerlekelerinde barnm; rencilerin yeme, ime, eitim
gibi tm masraflar medrese vakflarnca karlanmt.

Medreseler, din bilimlerinin yan sra pozitif bilimlerin de okutulduu eitim kurumlaryd.
Medreselerin giderleri; sultanlar, devlet adamlar ve varlkl kiiler tarafndan kurulan vakflarca
karlanyordu.
Medreselerde eitim, paraszd.

3. Etkinlik

Karlatralm

Yukardaki bilgilere gre medreseleri bugnk eitim kurumlaryla karlatrarak aadaki tabloyu doldurunuz.
Medreseler

Bugnk Eitim Kurumlar

Amalar

................................................................. .................................................................

Eitimin Kapsam

................................................................. .................................................................

Gelir Kaynaklar

................................................................. .................................................................

44

Ahilik
Eitim, iyi insan yetitirme amacna hizmet etmektedir. ou zaman retim ile birlikte anlmaktadr. Eitimin bir tanm da taklit yolu ile davran edinme, evresel (dtan gelen) etkenlerle bilgi ve beceri kazanma
ve kazandrma sreci olarak karmza kmaktadr. Seluklularda ahilik ad verilen esnaf rgtlenmesi, bu
zellikleri tamaktayd. Ahilikte gaye; doudan, Asyadaki byk ve uygar Trk ehirlerinden gelen ok saydaki sanatkra i bulmak; onlarn yerli Bizans sanatkrlar ile rekabet edip tutunabilmeleri iin yaptklar
mallarn kalitesini korumak, retimi ihtiyaca gre ayarlamak, ayrca sanatkrlara olumlu tutum ve davranlar
kazandrarak mesleklerinin inceliklerini retmek idi. yelerin korunmas, ortak fiyatlarn belirlenmesi, alamayacak durumda olanlara yardm edilmesi, parann bir ama deil ara olmas da ahiliin temel ilkelerindendi. Siyasi otoritenin bu kurumlar zerinde herhangi bir denetimi yoktu.
Kurucusu Ahi Evran olan ahiliin kkenleri, eski Trk devletlerine kadar dayanr. Ahilik, eitimin doumdan lme dek devam eden bir sre olduu ve eitimde ezberciliin deil yaparak, yaayarak renme ilkesinin uyguland bir kurumdu. Ahilikte yamaklkla balayan eitim; raklk, kalfalk, ustalk aamalarndan
oluurdu. Ahiler, okuma yazma renir ve mesleki eitimden geerlerdi. Bununla birlikte Trke, Arapa,
Farsa, matematik, tarih, din, spor ve mzik gibi pek ok alanda eitilerek yksek karakterli insan olmak
zere yetitirilirlerdi.

Bir Ahi yks: Papucu Dama Atlmak

Pabucun dama atlmas deyimi, yaklak
sekiz asrdan beri Mslman Trkler arasnda
kullanlmaktadr.
Ahiliin kurucusu, esnaf ve sanatkrlarn
piri olan Ahi Evran; ayakkabc esnafnn bulunduu ardan geerken onlarn yapt
ayakkablar inceler ve hileli grdklerini dama
atarm. Byle bir olay meydana geldiinde
haber hzla esnaf arasnda yaylr, Falanca
ustann pabucu dama atld. denilirmi. Pabucu dama atlan usta utancndan haftalarca
insan iine kamaz, kimsenin yzne bakamaz, kendini affettirmek iin elinden gelen her
eyi yaparm. ou zaman bunlar kfi gelmez, terkidiyar (g) etmek zorunda kalrm.
Burada en nemli husus, Ahi Evrann bir
esnaf temsilcisi olmasna ramen esnaf en
ar ekilde cezalandrmaktan ekinmeyiidir.
Bu durum, belki de bir meslek rgtnn glenmek iin kendi yesini cezalandrarak otokontrol yntemi kullanmasnn ilk rneidir. Bu
modern yntemi sekiz yz yl nce kullanan
ahi birlikleri, yzyllarca Mslman Trk toplumunun ekonomik, sosyal ve kltrel hayatnda
nemli bir rol oynam; esnaf ve sanatkrlarn
toplum iinde hak ettikleri mevkiye gelmelerini
salamtr.

Ahiler

yi bir ahinin
gz, beli, dili kapal
olmal; aln, kalbi, kaps ak olmaldr.

(Ekinci, s. 12)

Kaybolan Meslekler, M. Ali Diyarbakrlolu

45

4. Etkinlik

Yazalm

Aada ahilik ile ilgili baz zellikler verilmitir. Okuduunuz metinlerden edindiiniz bilgileri
kullanarak verilmeyen zellikleri noktal yerlere yaznz.

1. Para, bir aratr; ama olduu takdirde ahlaki deerlere aykr hle gelir.

2. Bunlara benzer rgtlenmeler, Roma ve Bizans uygarlklarnda da grlr.

3. ..............................................................................................................................................................

4. Ahiler; iyi ahlak, yiitlik, cmertlik, kahramanlk vasflarn da tar.

5. ..............................................................................................................................................................

6. Gnmzdeki -ucuz ham madde salayan- kooperatifler, sendikalar, ortak sandklar, meslek odalar,
esnaf rgtlerinin ilevlerini grr. Bir nevi -kredi veren bir- sosyal gvenlik kurumudur.

7. Zanaat, ticaret, dayanma ve yardmlama rgtdr.

8. ..............................................................................................................................................................

9. Her meslek grubunun ayr bir rgtlenmesi vardr.

10. ..............................................................................................................................................................

46

5. Etkinlik

Karlatralm

Aada birinci stunda ahilik ile ilgili temel bilgiler, ikinci stunda ise bunlar zetleyen szck
veya szck gruplar verilmitir. Birinci ve ikinci stunda yazlanlar gnmzle karlatrarak bulacanz benzerlik ve farkllklar nc stuna yaznz.

II

1
Bugnk, sosyal gvenlik kurumu,
kooperatif, sendika gibi pek ok
kurumun niteliklerini tar.

III
Benzer:

Sosyal dayanma, yardmlama, emeklilik

..
Farkl:
..

2
Seuklulardaki en nemli esnaf
rgtlenmeleridir. Her meslek grubunun ayr bir rgtlenmesi ve
retim kurallar vardr.

Benzer:
Mesleki eitim

Benzer:
Eitimin amac

Eitim yntem ve teknikleri

..
Farkl:
..
Benzer:

Eitimde hazr bulunuluk ve

sreklilik

..
Farkl:
..

6
Eitim, her birey iin gereklidir.

Farkl:

Benzer:

5
Yamaklktan balayan sre, ustala kadar kademe kademe ilerler; verilen bilgi de buna gre
artar ve eitlenir.

..

..

4
Ezbercilik yoktur; yaparak, yaayarak renme ilkesi erevesinde eitim verilir. Bilgi, uygulanarak hayata geirilir.

Farkl:
..

3
zelde yksek bir ahlak ve karakter, genelde ise toplumsal uyum
ve hogr oluturma eitimin hedefi olarak benimsenmitir.

..

Benzer:
Eitimde frsat ve imkn eitlii

..
Farkl:
..

47

Atabeylik
Hunlardan itibaren tm Trk devletleri, devlet ynetimine byk nem vermitir. Hkmdarlar, kendilerinden sonra da devletin gl ve salam kalmas amac ile tahta geebilecek tm oullarnn en iyi ekilde
yetitirilmesi iin, sistemlemi, geleneksel bir yol izliyorlard. Seluklu sultanlar zellikle u eyaletlerine
henz yalar kk olan ehzadelerini vali olarak tayin ediyorlard. Gen ve deneyimsiz ehzade, ileride
devleti ynetebilmek iin gerekli bilgi ve becerileri, vasi (miras yneten) ve eitici sfatyla atanm bir atabey
klavuzluunda reniyordu.
Trkler tarih boyunca, toplum iinde saygnlk kazanm, yol gsteren, edep reten ulu kiilere ata
unvann verdiler. Ata ve bey kelimelerinden oluan atabey unvan, Seluklular devrinde ortaya kmtr.
Bu kavram, lala kavramyla ou zaman birlikte veya birbirinin yerine geecek ekilde kullanlmtr. Bu unvan tayan ilk kii Nizamlmlktr. Atabeyler, stn bir paye sahibi olurlar ve devlet protokolnde nemli
kiiler arasnda yer alrlard. Bu durumdan atabeyliin Byk Seluklu Devletinde ok yksek bir grev olduu ve sonradan bir unvan nitelii ald anlalmaktadr.
ehzadelerin ileride tahta kma olaslklar bulunduundan eitimlerinde bebekliklerinden balanarak
atabeyler grevlendirilirdi. Atabey, sorumlu olduu ehzadeyi eitirken ok geni yetkilere sahipti. Atabey
tarafndan ehzadeye ncelikle asker eitim verilirdi. Kltr dersleri ikinci derecedeydi ve ehzadenin yeteneine gre dzenlenirdi.
Atabeyler; stn asker baar gsteren komutanlar arasndan seilen, iyi huylu, devlete sadk, cesur,
akll, adalet ve hogr sahibi, problem zme yeteneine sahip, olgun kiilerdi. Alparslann henz kk
yata olan veliahdna, asker kkenli olmayan veziri Nizamlmlk atabey tayin etmesi, Nizamlmlkn
nemini ve nfuzunu gsteren bir istisnadr.
Atabeyler, hocalk yaptklar ehzadelerin bulunduu topraklar da ynetmitir. Bu, bir sre sonra birtakm
sakncalar da ortaya karmtr. Balangta kendi ehzadelerini tahta karmak eklinde balayan bu
durum, sonra btn lke ynetimini ele geirmek iin yaplan i savalara da yol amtr. Nitekim merkezden
kopuk atabeylik devletlerinin ortaya kmas, Seluklularn kne yol aan sebeplerden biridir.

6. Etkinlik

Bir Olay ki Yorum

Yukarda zellikleri verilen atabeylik, Seluklularla balayan, Osmanllar dneminde de lalalk ismiyle
devam eden nemli bir kurumdur. Atabey ad verilen retmenler, tahta kma ihtimali olan ehzadeleri
eitir; onlara pek ok konuda bilgi verirlerdi.
1. Devleti ynetecek kiilerin zel bir eitim almas gerekli midir? Sizce gnmz devlet adamlar hangi konularda bilgi sahibi olmaldr?

................................................................
................................................................

Dncelerinizi yandaki noktal alana yaznz. ................................................................

................................................................
................................................................
2. Seluklu sultanlarnn devlet ynetimi iin bilgi
sahibi olmas gereken alanlar hakknda neler biliyorsunuz? Bu eitimin tek kii (atabey)den alnmasnn yararlar ya da zararlar neler olabilir?

................................................................
................................................................

................................................................
................................................................ Dncelerinizi yandaki noktal alana yaznz.
................................................................

48

7. Etkinlik

Yazalm

Atabeyliin geliim srecini anlatan ak emasndaki noktal alanlar daha nceki bilgilerinizden
yararlanarak doldurunuz.
O dnem sivil ve asker
eitiminin dil, din, tarih ve
askerlik alanlarnda younlamas

Devlet ynetim sisteminin

saltanat olmas

Toplumca sayg duyulan,

asker alanda baar gsteren komutanlarn n plana
kmas

ehzadelerin tahtn varisi

olarak devlet ynetimine
aday olmalar

ehzadeleri eitmek iin

akll, gvenilir, sadk ve
asker tecrbesi olan kiilerin grevlendirilmesi

ehzadelerin ileride iyi bir

ynetici olmalar iin eitilmeleri

Atabeylik kurumunun
ortaya kmas

.......................................
.......................................
.......................................

.......................................
.......................................
.......................................

49

2. Eitime Katkda Bulunan Dnrler

Seluklu Devletinde hem eitim ve bilim hayatnn hem de kltr ve uygarln gelimesinde n plana
kan baz dnrler vardr. Esasen birer devlet adam, eitimci ve mutasavvf olan bu dnrler, Trk
eitim dncesinin oluumunda nemli rol oynamlardr.
Nizamlmlk (XI. yy.)
Asl ad Hasandr. Uzun yllar vezirlik ve devlet adaml yapmtr. Seluklu
Devletinin baarl bir dnem geirmesinde (Alparslan ve Melikah zamanlar)
byk katks vardr. Aslen ranldr. Siyasetnme adl eseri yazm ve nl Nizamiye Medreselerini kurmutur.

Mevlna (XIII. yy.)

nl Trk dnrnn bilinen eserleri, Mesnevi ve Dvndr. Mesnevi, pek ok
dile evrilmi ve tm dnyada ilgi grmtr. Mevlna iirlerinde hogr, insan
sevgisi, ahlaki deerler gibi kavramlar ilemitir. Mevlevilik tarikatnn kurucusudur.

Yunus Emre (XIII. yy.)

nl Trk tasavvuf airi ve dnrdr. Taptuk Emre derghnda krk yl kalm,
kendi deyimiyle pimitir. Anadolunun Trklemesinde etkin rol oynamtr. Bugn
bile kolaylkla anlalan ar bir Trkeyle iirler sylemitir. Yunus Emrenin iirleri
Dvnnda toplanmtr.

Nasrettin Hoca (XIII. yy.)

Anadoluda yaam nl halk eitimcisidir. Fkralarnn tmnn ona ait olduu
kesin bilinmemekle birlikte fkralarda ayn kvrak zek, eletirel bak as, ders
verme zellii grlr. Medrese hocal ve cami hocal yapt sylenir. Akehirde yaad bilinmektedir.

Hac Bekta Veli (XIII. yy.)

Horasan doumlu olup 1240ta Anadoluya geldii sanlmaktadr. Anadoluda
Bektailiin yaylmasna nderlik etmi; dnceleri ve retisi, Drt Kap retisi
adyla yaylmtr. Osmanl Devletinde Kapkulu Ocaklar da onun retisini benimsemitir. Hac Bekta Veli, eserlerinde tasavvuf kltrne yer vermi; hogr ve
sevgiyi ilemi, sr saklamann nemini vurgulamtr. Fevidnme, Nasihatler,
Maklt gibi eserleri vardr.

k Paa (XIII-XIV. yy.)

Trk dilinin gelimesi iin byk aba harcayan ve Trkenin her alanda kullanlmasn tevik eden k Paa, nl Trk mutasavvf Baba lyasn torunudur.
Krehir ve evresinde yaam, ahi tekilatna katlmtr. iirlerinde yurt sevgisi,
dnya bar, dostluk ve kardelik gibi kavramlar tasavvufi bir dille anlatmtr.
iirlerini toplad eserinin ad Garibnmedir.

50

8. Etkinlik

Ben Kimim?

Aada Seluklu dnemi dnrlerinin grlerinden bir ksm verilmitir. nceki sayfada
verilen biyografilerdeki ipularndan yararlanarak bu dnrlerin kimler olduklarn bulunuz.
I.
Siyasetnme adl eserimde hkmdarlara devlet ynetimi
ile ilgili baz tavsiyelerde bulundum. Bilimin nemini bilen
bir devlet adam olarak devrin en nemli eitim kurumu
olan Nizamiye Medreselerini kurdum.
Ben kimim?

.....................................
Birlie Ula
Beri gel, daha beri, daha beri.
Bu yol vuruculuk nereye dek byle?
Bu hr gr, bu sava nereye dek?
Sen bensin ite, ben senim ite.
Ne diye bu direnme byle, ne diye?
Ne diye aydnlktan kaar aydnlk, ne
diye?
Topumuz bir tek olgun kiiyiz, bir tek,
Ne diye byle a olmuuz, ne diye?

Temsil resim: Medrese hocalar

II.
Mevleviliin kurucusuyum. Mesnevi adl eserimde toplum, felsefe, ahlak, din, ak ile ilgili ibret verici hikyeler
bulunmaktadr. Dncelerim bugn bile nemini korumaktadr.
Ben kimim?

.....................................
Mesneviden semeler

III.
Tasavvufla ilgilendim. Arapa ve Farsa bilmeme
ramen eserlerimi halkn anlayabilecei z Trke ile
yazdm. iirlerim Dvn adl kitapta topland. Rislet'n-Nushiyye (tler Kitab) adl eserim, din, tasavvufi, ahlaki bir kitaptr.
Ben kimim?

Yolda olalm ikimiz

Gel dosta gidelim gnl
Hlda olalm ikimiz
Gel dosta gidelim gnl
Bu dnyadan gider olduk
Kalanlara selam olsun

Dvndan semeler

.....................................

IV.
Bektailiin kurucusuyum. Dnyevi, din ve tasavvufi
konulardaki duygu ve dncelerimi Maklt adl eserimde ortaya koydum. Gnmzde adma enlikler dzenlenmektedir.
Ben kimim?

.....................................

Semah Gsterisi

51

9. Etkinlik

Yazalm

Kutucuklardaki noktal yerleri metne gre doldurunuz.

Nizamlmlk
Ben Nizamlmlk, Horasanda varlkl bir babann olu olarak dodum. Asl adm Hasandr. yi bir eitim aldm. nce
Gazneliler Devletinin hizmetinde bulundum. Byk Seluklu
mparatorluu kurulunca Seluklularda ehzade Alparslann
emrinde almaya baladm. Alparslan tahta ktnda da
ona vezir, olu Melikaha atabey oldum. Daha sonra da Melikaha vezirlik yaptm.
Siyasetnme adyla tannan eserimde ordunun sadece
Trklere deil, trl soydan unsurlara dayanmas gerektii tezini savundum. Devlet ynetiminin adil ve insanlarn mutluluu
iin alan bir sisteme oturmasn istedim. rnein hkmdar,
haftada iki kez bilginleri arp onlarn grlerinden ve tartmalarndan yararlanmaldr. Hkmdar; devleti ykmaya
alanlar, haram kazan salayanlar, devlet srrn korumayanlar, dmanla i birlii yapanlar ve dalkavuklar balamamaldr.
Hep bilimsever bir devlet adam oldum. Bilginleri ve bilimsel almalar destekledim, aratrmaclarn yararlanmas iin
ktphaneler yaptrdm. Sultan Alparslan ile birlikte Nizamiye
Medreselerini kurdum. Ayrca Badat, Niabur, Belh, Musul
ve dier birok ehirde de medreseler atm. Bu okullar, devlet
paras ile kurulmu paral ve burslu-yatl yksekretim kurumlaryd. Hayatm bu medreselerin gelimesi ve yaygnlamasna adadm. Medreselerde tm rencilere frsat eitlii
tannmasna zen gsterdim. almalarm Seluklu Sultan
Alparslan ve olu Sultan Melikah vgyle desteklediler.
Tarih-i l-i Seluk adl eserinde mameddin El sfahani
benim iin Nizamlmlk; hangi kasabada bilim ve isim yapm ve derinlemi bir kimse varsa onun adna bir bina ina
etmi, vakf kurmu ve ktphane oluturmutur. demitir. Tarihi Ebu ame de El-Makdis Vel-Mridl-Vecz adl eserinde Nizamiye Medreseleri dnyaca mehurdur. Bu
medreselerin bulunmad hibir belde yoktur. Hatta hi kimsenin uramad, yeryznn sapa bir kesi olan Cizreye
varncaya kadar. Oraya bile bycek, gzel bir medrese yaptrmtr. ifadelerini kullanmtr.
Ne mutlu ki kurduum Nizamiye Medreseleri, yksekretim tarihinde nemli bir yer edinmi; sadece Dou dnyasnda
deil, Batda da bilimin temellerini oluturan nemli eitim ve
bilim kurumlarndan biri olmutur.

52

Nizamlmlk Trk eitim

tarihinde nemli klan zellik,
........................................................
........................................................
........................................................
........................................................
........................................................

Ben bir devlet adam olsam Nizamlk gibi ......................................

.....................................................
.....................................................
.....................................................
.....................................................
............................................. ile ilgili
almalara nclk ederdim.

Nizamlmlkn kiisel zellikleri ile

benzeen zelliklerim unlardr:
........................................................
........................................................
........................................................
........................................................
.......................................

Nizamlmlkten rendiim en
nemli ey, .....................................
........................................................
........................................................
........................................................
........................................................
........................................................

10. Etkinlik

Yazalm

Aada verilen kelime gruplar size neler dndrmektedir? Bu kelime gruplarndan yola karak Mevlna ve retisi hakknda bir metin oluturunuz. Yazdnz metne uygun bir balk koyunuz.

ebiarus
treni

Konya ehri

Farkl kltrlerden insanlar

Ney sesi

Sema ayini, semazen gsterisi

Mevlevilik
inanc

53

Mevlna
Seluklular dneminde eitime katkda bulunmu nl dnr ve mutasavvftr. Horasann Belh ehrinde dodu. Badat, Mekke, Medine, am, Halep yoluyla Anadoluya geldi. nce Karamana, daha sonra
Seluklu Devletinin bakenti Konyaya yerleti. Mevlna, Konyada medresede ders verirken Tebrizli emsettin (ems) adnda bir dervile tant. Her gn ems ile sohbet eden Mevlna, onun dncelerinden etkilendi.
Mevlna, eserlerinde btn insanln ilgilendii ve zaman iinde deerini kaybetmeyen tema ve konular
ilemitir. O, alt ciltlik byk eseri Mesnevisinde bir ney sesi ile insanla doruyu, iyiyi ve gzeli tleyen
bir mrit; Dvn- Kebrinde kprerek alayan cokun bir ak; Meclis-i Seba adl eserinde evresine
k saan bir hatip; Mektbt adl eserinde, halkn koruyucusu ve adaletin yaycs olarak karmza kmaktadr. Ona gre insan; sevgiye deer, en stn varlktr. Vicdanlara hi kimse bask yapamaz. Evrende
uyum ve dayanma esastr. Hogr ve iyi ahlak, btn insanlk iin vazgeilmezdir. Doyumsuz, kanksanmayan bir ak iinde iirle, mzikle, sema ile yorulan Mevlna; insan ve insanl sevmi, Seviyoruz, hayatmzn gzellii o yzden. demitir. Onun,
Gene gel, gene...
Her kim olursan, gene gel gene...
ster kfir ol ister Mecusi ister putperest
ster yz kere bozmu ol tvbeni
Umutsuzluk kaps deil bu kap,
Naslsan yle gel...
diyerek tm insanla seslenii bundandr.
ok ynl, her ynyle aydnlk, ileri fikirli bir dnr olan Mevlnann yzyllardan beri sevilerek okunan
eserleri, gnmzde de tm dnyada byk ilgi grmektedir. O, dnceleri ve iirleriyle insanln bara,
gvene, sevgiye, ezel dostluk ve kardelie, gerek inanca olan zlemini dile getiren bir Trk by olarak
her geen gn daha ok sevilmekte ve saylmaktadr.
Mevlna, eserlerini Farsa yazmtr. Trke, Arapa ve Rumca iirleri de vardr.
Mevlnann ortaya koyduu reti, yaad dnemden bugne dek nemini yitirmemi; hatta gnmzde daha ok n plana kmtr. Onun benimsedii deerler, bugn tm insanln benimsedii ve uygulad deerler olsayd kukusuz dnya ok daha gzel bir yer olurdu.
Ne zaman bu ehre gelecek olsam, iimde bir heyecan duyarm. Hz. Mevlna, dnceleriyle benliimi sarar.
O, ok byk bir dhi, alar aan bir yeniliki...
Mevlna, Mslmanl Trk ruhuna intibak ettiren (uyumunu salayan) byk bir reformatr (dzenleyici)...
Konya, eitli Trk devletleri yaam, z Trk vatandr. Konya, asrlardan beri tten bir nurun ocadr. Trk
kltrnn esasl kaynaklarndan biridir.
Mustafa Kemal ATATRK
karatay.meb.gov.tr

11. Etkinlik

Tartalm

Dnyann pek ok lkesinde ve eitli dillerde, Mevlnann dncelerini

anlatan iki yzn zerinde kitap baslmtr. Yanda, bu kitaplarn yazld dillerden bazlar verilmitir. Farkl dillerin konuulduu, farkl kltre sahip bu
kadar ok lkede Mevlnaya ilgi duyulmasnn nedenlerinin neler olabileceini
snfnzda tartnz.

54

Makedonca
Farsa
Rusa
zbeke
Bonaka
Danca
svee

spanyolca
Arapa
Franszca
ngilizce
Srpa
talyanca
Hinte
eke

Yunus Emre
Yunus Emrenin hayat hakknda eldeki bilgiler yeterli deildir. nce Hac Bekta- Veliden, daha sonra
Taptuk Emreden etkilendii sylenir. Menkbeye gre Taptuk Emrenin derghnda krk yl hizmet ederek
tasavvuf terbiyesi almtr.
Anadoluda saray kltr ile halk kltrnn ok belirgin olarak ayrlmasnn tipik rnekleri edebiyat alannda kendini gsterir. Arapann bilim dili ve Farsann resm dil olduu dnemde Yunus Emre, bugn bile
kolaylkla anlayabileceimiz ar bir Trkeyle Dvnn oluturmutur. Risletn-Nushiyye adl eserinde din,
tasavvuf ve ahlak konularn ilemitir.
Yunus Emrenin tasavvuf dncesine gre eitimin amac; insann i hesaplamasn tamamlayarak
kendi varln zmlemesi, hatalarndan ders karmas, tvbe etme olgunluuna ulamas, Hakkn yaratt her eyde gzellik grebilmesidir. Bunlar yapabilen insan, ona gre kmil yani arif insandr.

12. Etkinlik

Yazalm

Yunus Emre ile ilgili verilen bilgilerden yola karak aadaki noktal yerleri doldurunuz.

Arapa ve Farsay iyi derecede biliyordu ama btn eserlerini Trke

yazd.

iirlerinde Galenos (Calinus), Hipokrates (Hipokrat), Lokman Hekim,

brahim Ethem, Hallac Mansur, Bayezit-i Bistami gibi dnr ve airleri
konu edinmitir.

Yunusa gre insanlar arasnda rk,

din, mezhep gibi ayrmlar gzetilmemelidir.

lim ilim bilmekdr

lim kendn bilmekdr
Sen kendni bilmezsin
Y nice okmakdur
Okmakdan man ne
Kii Hakk bilmekdr
n okdun bilmezsin
Ha bir kuru emekdr

Yaad dnemde Arapa ve Farsa n planda

olmasna ramen Yunus, eserlerini niin Trke
yazm olabilir?

.......
...................................

Bu durum, Yunusun hangi ynn gsterir?

.....................

Bu dncelerinden hareketle Yunusun aydn kiilii hakknda neler syleyebilirsiniz?

.....................

Yandaki iirinden yola karak Yunus Emrenin eitim ve bilime bak asn yorumlaynz.

.....................

55

Hac Bekta- Veli

13. Etkinlik

Paylaalm

Hac Bekta Veli hakknda verilen bilgileri inceleyip sorular yantlaynz. Yantlarnz snfnzda
arkadalarnzla paylanz.
Hac Bekta Veli

1209-1271 yllar arasnda yaam bir

mutasavvftr. Horasan, Niabur doumludur. Ahmet Yesevinin rencisidir.

Anadoluyu Trkletiren Trkmen gcne

ekil veren bir halk lideridir. Ona bal
Trkmenlere Bektai denilmitir

Hac Bekta Veli, sadece Anadoluda deil

Bulgaristan, Macaristan, Yunanistan, Makedonya, Bosna Hersek, Arnavutluk, Romanya gibi lkelerde de saygyla anlan
bir liderdir.

En tannm eseri Maklttr. Dier eserleri; Fevidnme, Fatiha Suresi Tefsiri,

athiye, Nasihatler ve Besmele erhidir.

Hac Bekta Veli, grlerini Drt Kap felsefesinde zetlemitir. lim renmenin
gereklilii dncesi, bu felsefenin temel
bileenlerinden biridir.

O, mrn insan sevgisini ve hogry

yaymaya adamtr. Eitliki dnya grnn nclerindendir. Yetmi iki milleti
bir grp kimseyi ayplamamak gerektiine inanmtr.

Osmanl Devleti, devirme usulyle oluturduu orduyu Hac Bekta Velinin dncelerinden yararlanarak eitmi ve
ekillendirmitir. Yenieri Ordusu denilen
bu ordunun banda genellikle Bektai bir
aa bulunurdu. Bu nedenle Hac Bekta-
Veliye Yenierilerin Piri de denilmitir.

Anadoluda halkn aydnlanmasna gnl

vermi, mrit unvan kazanm bir eitimcidir. Onun derghnda birok dnr ve
air eitim almtr. Yunus Emrenin hocas
Taptuk Emre, bunlardan biridir.

1. Hac Bekta Velinin eitimci kiilii hakknda neler sylenebilir?

2. Hac Bekta Velinin ok geni bir corafyada etkili olmasnda eitimciliinin ve retisinin ne gibi bir
rol olabilir?

56

Nasrettin Hoca
Hocann cimri mi cimri bir arkada vardr. stelik ok da zengindir bu dostu Bir gn bu arkada,
dere boyu gezinirken aniden aya kayp suya der. Arkadalarndan biri ona yardm etmek iin koar
ve Elinizi verin, sizi ekip kurtaraym. der. Fakat adamn ba suya dalp kar, bir trl elini arkadana
vermeye yanamaz. Dierleri denerler, hepsinde de ayn ey olur.
Bu tela gren Hoca, hemen yetiir ve Elimi aln, sizi ekip karaym. der. Hoca adamn elini tutar
ve boulmaktan kurtarr. Herkes, bu adamn elini Hocann nasl tutabildiini ve onu kurtardn merak
eder. Hoca durumu yle aklar: O, cimri tabiatl bir insandr. Ona Verin. dediiniz zaman, hibir ey
vermez. Ama Aln. dediinizde, ne olursa olsun, tereddt etmeden alr.
Yukardaki fkrada, insanlara bir ey retmek ve yardm etmek iin, onlarn seviyelerine inmek ve
anlad dilden konumak gerektii mesaj verilmektedir.
(zbek, s. 46-47.)

14. Etkinlik

Paylaalm

Bugn atasz gibi kullandmz baz deyim ve szler, Hocann fkralarndan karlmtr. Aada birkan sraladmz bu deyim ve veciz szlerin kayna olan fkralar bulup topluma hangi
mesajlarn verilmek istendiini syleyiniz.
Paray veren, dd alar.
Damdan denin hlinden damdan den anlar.
Umut, dan ardnda.
Ye krkm ye.
Kr d.
Yiidin mal, gz nnde gerek.
Fkralarnda elendirirken dndren Nasrettin Hoca, iyilikseverdir, insanlara yol gsterir.
Onlar ktlklerden uzak tutmak iin kendine
has bir gldr slubu kullanr. Nasrettin Hoca,
halk ok iyi tanmasyla deta iyi bir sosyolog; insanlar iyi tanmasyla da iyi bir psikologdur.
Fkralarnda hazrcevaplyla yeri geldiinde
szn etkili biimde sylemekte usta olan Nasrettin Hoca, ayn zamanda toplumda bilge imajn
izer. Anadolu halknn ihtiyac olan bilgileri verirken mtevazi kiiliiyle tam bir halk adamdr.
Eletirel bak asyla dndrmeye tevik
eden Hoca; fkralarnda kitabi bir dil yerine ilgi ekici, aklda kalc, kvrak cmleler kullanmtr.
Fkralaryla halk eitiminde nemli bir yere
sahip olan Nasrettin Hoca, zek, ilgi ve yetenein bireyler arasnda farkl olduunun bilincindedir. O, fkralarnda ezbercilii reddetmi; ar medrese derslerini de ho slubu ile eletirmitir.
Nasrettin Hoca fkralar dilden dile dolam, zamanla deiikliklere uram hatta Hocaya ait olmayan
fkralar bile kendisine mal edilmitir. n Balkanlardan Orta Asyaya kadar yaylan Nasrettin Hoca ile ilgili
pek ok kitap yazlm, karikatr izilmi, izgi film, film vb. almalar yaplmtr.

57

k Paa
15. Etkinlik

Paylaalm

Aada Garibnmeden birka beyit verilmitir. Bu beyitlerin aklamasn okuyup k Paann neyi vurgulamak istediini belirleyiniz.
karmlarnz snfnzdaki arkadalarnzla paylanz.
Garibnmeden

Aklamas:

Kamu dilde var idi zabt usl

Bunlara dm idi cmle ukl
Trk diline kimsene bakmaz idi
Trklere hergiz gnl akmaz idi
Trk dahi bilmez idi ol dilleri
nce yol ol ulu menzilleri
Bu Garibnme ann geldi dile
Kim bu dil ehli dahi mani bile

Btn dillerin kurallar belirlenmiti ve

btn kil (akll) insanlar bu dillerde okuyup yazyordu. Hi kimse Trk diline ve
kltrne ilgi gstermiyordu. Trkler de o
dillerin inceliklerini bilmiyordu. O zamanda
bu gnl ehli (Trkler) de anlayabilsin diye
Garibnme isimli bu eser yazld.

(Soysal, s. 233.)

Garibnmeden bir sayfa

16. Etkinlik

Mektup Yazalm

k Paa, XIII. yy.da Orta Anadolu (Krehir)da yaam nl bir Trk mutasavvfdr. Trkenin
kullanmn yaygn hle getirmek iin mcadele etmitir. Yukardaki beyitlerde grld gibi, nl
eseri Garibnme, bu mcadelenin aralarndan biri olmutur. Trk dilinin bugn iinde bulunduu
koullar (bilim dili, edebiyat dili, resm dil vb. asndan) dnerek k Paaya bu konuyla ilgili
bir mektup yaznz. Yazdnz mektubu snfnzdaki arkadalarnzla paylanz.

Trk dilinin geliimi iin byk aba harcayan k Paa, nl Trk mutasavvf olan Baba lyasn torunudur. Krehir ve evresinde yaam, Ahi Tekilatna katlmtr. iirlerinde yurt sevgisi, dnya bar, dostluk ve kardelii tasavvufi bir yaklamla anlatmtr. iirlerini toplad eserinin ad Garibnmedir.

58

17. Etkinlik

Karlatralm

Aadaki dnrlerin eitim anlaylarn/almalarn inceleyip gnmz eitim anlay ve uygulamalaryla karlatrnz. Bulduunuz benzerlik ve farkllklar noktal alana yaznz.

k Paa

Nasrettin
Hoca

Hac Bekta- Yunus

Emre
Veli

Mevlna

Nizamlmlk

Dnrler

Eitim Anlaylar/almalar
Bilime ve bilim insanlarna byk deer vermitir.
Siyasetnme adl eserinde devlet adamlarnn nasl olmas gerektiini anlatr.
Adalete ve devlet memurluunda grev dalmnn adil olmasna byk nem
Herkesin iini en iyi ekilde yapmas gerektiini syler.
Nizamiye Medreselerini kurmutur.

verir.

Sevgi,

kardelik, hogr, iyi insan olmak, uyum ve huzur iinde yaamak konularn
ilemitir.
Her insann eitilebileceine, eitimde ocuun zeks ve yeteneinin dikkate alnmas
gerektiine inanr.
Ona gre sevgisizlik, banazlk ve katlk, insanln dmandr.
Tm insanlara seslenerek rk, din, dil ayrm yaplmamasn ister.
nsann her yerde ayn deerde, yce bir varlk olduunu syler.
Yunusa gre eitimin temel amac, insann kendini tanmasdr.

Hogry ve insan sevgisini yaymaya almtr.

Halk eitimcisi olarak kabul edilebilir.
Bilginin mutlaka uygulanmas gerektiini, yoksa hibir

Fkralar ile nldr.

Gldrrken dndrr ve eitir.
Ahlaki ve dnsel boyutlar da olan

ie yaramayacan syler.

bu fkralar; umutlu olmay, iyimser olmay,

eletirmeyi ve eletirilmeyi de anlatr.

Trkenin

nemsenmedii, bu dilde eser vermekten kanlan bir dnemde Trke

yazmtr.
Trk aydnlarnn da bu konuda stne deni yapmas gerektiini syler.
Ahlaki konularda halk aydnlatmaya almtr.

Seluklu dnrleri; eitimin toplumsal ilevlerine deinen eserler vermilerdir. Onlarn eser ve dnceleri kuaktan kuaa aktarlm, gnmze kadar deerini korumutur. Bu eserler ahlak, iyilik, tasavvuf,
siyaset, dil, glmece, hogr vb. alanlarda toplumun eitilmesinde nemli rol oynamtr.

59


OSMANLI DEVLETNDE ETM
Hazrlanalm
1. Mahalle mektebi, medrese, Darlfnun gibi eitim kurumlar size ne artryor?
2. Osmanl Devleti hangi dnemlerde eitim alannda reform yapmaya ihtiya duymu
olabilir?

Ha

Osmanl Devleti, 1299da St-Bilecikte kuruldu. XIV-XV. yzyllarda Anadoludan Afrika,

Asya ve Avrupa ktalarna yaylarak snrlarn
geniletti. 1453ten itibaren Ykselme Dnemini
yaamaya balad. XVI. yzylda dnyann en
gl devletlerinden biri konumuna geldi.
Ykselme Dneminde (1453-1579) asker,
siyasi, sosyal ve ekonomik alanlarda gl bir
durumda olan Osmanl Devleti, eitim alannda
da asl gelimeyi bu dnemde gerekletirdi.
XVII. yzyln sonlarndan itibaren eski gcn kaybeden Osmanl Devleti Duraklama, Gerileme ve k dnemlerini yaad. 1 Kasm
1922de saltanatn kaldrlmasyla Osmanl Devleti hukuken sona erdi.

za
rD

Karadeniz

en

stanbul

Bursa

izi

Edirne

Osmanl Devleti

Badat

Akdeniz

niz

de

zl

Ykselme Dnemi Osmanl Devletinde nemli bilim ve kltr merkezlerinden bazlar

1. Etkinlik

Bulalm

Aadaki tabloda Osmanl Devletinin eitim evreleri blme ayrlmtr. Tablonun alt ksmnda verilen eitim kurumlarnn hangi dnem ya da dnemlere ait olabileceini aratrp bularak
noktal yerlere yaznz. Baz zellikler birden fazla dneme ait olabilir.

1. DNEM

2. DNEM

3. DNEM

Klasik Dnem (1299-1839,

Kurulutan Tanzimata)
.....................................

Batllama Dnemi (18391908, Tanzimattan II.Merutiyete)

.....................................

.....................................
.....................................
.....................................

.....................................
.....................................
.....................................

Merutiyet Dnemi
(1908-1918, II.Merutiyetten
Mondrosa)
.....................................
.....................................
.....................................
.....................................

Rtiye

ptidai

Mesleki ve
Teknik Liseler

Cami

Yabanc Okullar

Enderun

Darlfnun

dadi

Ktphane

Sbyan Mektebi

Galatasaray Sultanisi

Medrese

60

Geleneksel Eitimin zellikleri

2. Etkinlik

nceleyelim

Aada Osmanl Devletinin klasik (geleneksel) dnem eitiminin genel zellikleriyle ilgili baz
aklamalar verilmitir. Aklamalar inceleyerek Osmanl geleneksel eitimi hakknda bilgi edininiz.

Bilgin denince akla

lim gelmektedir. limden de medrese eitimi
alm din bilgini anlalmaktadr.

Mslman, gayrimslim ve yabanc

okullar ile asker eitim
kurumlarnda farkl eitim uygulamalar vardr.

lk ve ortaretimde
eitim dili Osmanl
Trkesidir. Yksekretimde ve bilim evrelerinde hkim dil
Arapadr.

Pozitif bilimlerden ok
(fizik, kimya...) nakl bilimlere (tarih, astronomi...) nem
verilmitir.

Osmanl Devletinin
Balkanlarda fethettii
topraklardan getirilen
gayrimslim ocuklar,
asker eitimin birincil
nesnesini oluturur.
Osmanl Devletinde
Klasik Dnem Eitiminin
zellikleri

19. yy.n ikinci yarsna

kadar kz ocuklar ilkokuldan sonra eitim almamtr.

Eitimin mali kaynan

halk ve vakflar salamtr.

Eitim retim; ezbercilik, taklit yoluyla renme, aktarmaclk

zerine kuruludur.

Tanzimata kadar
devletin, eitim kurumlar zerinde dorudan
bir denetim ve kontrol
yoktur.

61

Eitim alanndaki teknolojik gelimelerden yararlanmada ge

kalnmtr.

Geleneksel Osmanl eitim sistemi, din temele dayanr ve lim (bilgin) szcnden din bilgini anlalr. Devletin, sivil eitim kurumlar zerinde herhangi bir denetim ve kontrol yoktur. Eitim yntemi
esas olarak nakilci ve ezbercidir. Tanzimat Dnemine kadar, eitim her dzeyde cretsizdir. Osmanlca
ad verilen Trke, Arapa ve Farsa karm yapay bir dil gelitirilmitir. Bylece aydnlarla halk arasndaki
uurum derinlemitir. Eitim ve bilginin toplumda yaygnlamas glemitir. XVIII. yy.dan sonra, eitim
sisteminde yenileme balamtr.
(Akyz, s. 56.)

Osmanllarda Eitim Kurumlar

rgn Eitim Kurumlar

Yaygn Eitim Kurumlar

Sivil Eitim Kurumlar

Camiler

Mektepler

Tekkeler
Ktphaneler

Medreseler

Sahaflar

Asker Eitim Kurumlar

Acemi Olanlar Oca

Loncalar

Yenieri Oca

Kraathaneler

Enderun (Saray Mektebi)

Rasathaneler

A. rgn Eitim Kurumlar-Sivil Eitim Kurumlar

1. Sbyan Mektepleri
3. Etkinlik

Karlatralm

Aada sbyan mekteplerinin temel zellikleri verilmitr. Bu zellikleri inceleyip sbyan mekteplerini gnmzdeki ilkretimin birinci kademesiyle karlatrnz. Belirlediiniz farkllklar noktal
alana yaznz.
Bu okullara mahalle mektebi ya da ta mektep denirdi.
.................................................................
Kuran yznden ve ezberden okuma, temel matematik .................................................................
retilirdi. Sonraki dnemlerde yaz eitimi de verilmitir.
Be, alt yalarndaki kz ve erkek ocuklar bu okullara gi.................................................................
derdi.
.................................................................
Eitim sresi drt yld.
.................................................................
retmenlerin okuma yazma bilmesi ve temel din bilgilere
.................................................................
sahip olmas yeterliydi.
Okulun giderleri vakflar veya halk tarafndan karlanrd.
.................................................................
Eitim, ailelerin isteine balyd; zorunlu deildi.

62

4. Etkinlik

Paylaalm

Aadaki metinde anlatlan okula balama ekinlikleri ile bugnkler arasnda hangi benzerlik ve
farkllklar vardr? Dncelerinizi snfnzdaki arkadalarnzla paylanz.

lkokula Balama yks: min Alay

Okula genelde be, yedi yalarnda sonbahar
mevsiminde balanrd. ocuun okula gnderilmesi karar, okula balama enliklerine kadar ocuktan saklanrd. Bunu hem ocua srpriz
yapmak hem de ocuktaki okul ve hoca korkusunu
bastrmak iin yaparlard
Aile by, hocaya ocuun retiminde dikkatli olmas istirhamnda (ricasnda) bulunurdu
Akraba ve dostlarla birlikte mektebe gidilir, ocuk
derse balattrlrd
Mektebe balama treni, aile iin sayl gnlerdendi. Merasime btn aile fertleri davet edilirdi.
ocuk giydirilir, kuatlr; fesine elmaslar, nazar takmlar taklrd
Mektep alay grldnde, ocuk dar kard. Orada onu bekleyen fenerlerle ssl faytona
binerdi. Ara sra ban evirip arabasn takip edecek ocuklara kar ocuksu bir gururla kurulur dururdu. Mektebe balayacak ocuk bir tane ise yan
bana akrabadan yahut konu komudan birinin
ayn yata bulunan ocuu, karsna da aile fertlerinden biri otururdu. Sonra araba hareket eder ve
gayet ar bir yryle sevk edilirdi
Mektebe balama trenlerinde bir baka binek,
Midilli cinsi, kk boylu bir att... Atn yannda iki
hizmetli bulunurdu. Bunlar atn sandan, solundan
tutarlard. Banda elmaslar, boynunda al, cz
kesesi (iine Kuran- Kerim veya elifba cz konulan bir eit anta) ile nde bir rahle zerine ocu-

Okula balayan ocuklar

un mektep minderi konulurdu. Mektebin bevvab

ad verilen hademesi rahleyi, yani zerine ocuun
kitabn, defterini koyaca sray bana alr, bevvabn omzuna birka arn mintanlk kuma aslrd.
Arkada, mektebin ba kalfas (hoca yardmcs) yrrd. Ba kalfa bilhassa okula yeni balayan ocuklar iin en nemli kii idi. Ailelerin, ev atsnn
altndan yeni kan yavrularna hususi ilgi gstermesi iin ba kalfaya rica ve hediye vermeleri,
deta geleneklemiti
min alay nceden alnm karar dorultusunda
baz mahalleleri dolap, gezindii yerlerde renme arzusunu yenileyip artrdktan sonra dner;
toplant evinin kaps nnde durur, orada da ilahiler
okunup Glbank denilen dua yaplrd.
min alay eve dnd srada evde nemli kiilerden ve aile fertlerinden oluan misafirlere erbet ve kahve datlrd
min treni bir seyirlik faaliyet olarak alglanrd.
Bu tren srasnda, mektepte okuyan ocuklarn yaknlar ve mahalle sakinleri seyir iin mektebe kadar
gelip, yaplanlar izlerlerdi.

Sbyan Mektebi, Fndkl/stanbul

(elik, s. 127-130.)

63

2. Medreseler
Osmanl Devleti, kuruluundan itibaren eitim ve bilime byk nem vermitir. Bu uygun ortamda, daha
nceki Trk devletlerinden rnek alnan medreseler, Osmanllarda da gelierek varln srdrmtr. Osmanl Devletinde ilk medrese Orhan Gazi tarafndan znikte Orhaniye Medresesi adyla kurulmutur. Bu
medresenin ilk mderrisi, dnemin nemli bir bilgini olan Davud- Kayseridir. znik Medresesinden baka,
bata Bursa ve Edirne olmak zere imparatorluun tm ehirlerinde birok medrese almtr. lkretim
seviyesindeki medreseler, kylere kadar yaylmtr.
Medreselerin Genel zellikleri
Medreselerde genellikle orta ve yksekretim dzeyinde eitim veriliyordu, fakat ilkretime (ikinci kademe) denk olan medreseler de
vard.
Medreselerde fkh, kelam, hadis, tefsir, mantk, belagat, lgat, nahiv,
hendese, astronomi ve felsefe gibi dersler okutulurdu.
Medreseler, yaptklar ilm faaliyetlere gre derece ve snflara ayrlyordu.
Mderrisler, medreselerin derecelerine gre terfi ederlerdi.
Eitim dili olarak yaygn biimde Arapa kullanlmaktayd. Daha sonra
Farsa da eitim dilleri arasna girdi.
limler, padiahn makamnda huzur derslerine katlrlard.

Ulema ve renciler, Levn

Medreselerin mali kayna vakflard.

Hayrsever kii ve aileler, hanedan yeleri, yksek dereceli devlet grevlileri bu kurumlarn kurulu ve iletme giderlerini karlamaktayd.
Osmanl medreselerinde faaliyet gsteren bilim adamlarnn devletle ve dolaysyla siyasi otorite ile gl
bir balar yoktu.
Devletin genel btesinden eitim ve retim faaliyetlerine herhangi bir pay ayrlmazd.
Medreselerden mezun olanlar ilmiye ve kalemiye zmrelerinde kad, mft, eyhlislam, kazasker olarak
grev alyorlard. stanbulun fethine kadar, devletin nde gelen kurulularnda ynetici olarak ulema zmresine mensup insanlar grev yapmtr.

Medrese eitleri
yirmili,
Medreselerin
tegorilere
krkl gibi ka
mderrisayrlmasnda
yevmiyeler
lerin aldklar
. rnein
tr
esas alnm
vmiyeyle
ye
altm lira
rislerin olalan mder
selere altduu medre
.
ml denmitir

Genel eitim veren medreseler

Yirmili medreseler
Otuzlu medreseler
Krkl medreseler
Ellili medreseler
Altml medreseler
Sahn- Seman Medreseleri
Sleymaniye Medreseleri
htisas medreseleri
64

htisas
medres
leri, uzm
ean
alana g lk verdikleri
re isim
lard.
rnein d alrarlhadis, din
e
setlkud itimi; medreat, kadl
k
timi; da
rttp, t eip eitimi ve
rilen m
edrese
idi.

5. Etkinlik

Paylaalm

Aada Osmanl Devletinin iki nemli medresesi hakknda bilgi verilmitir. Bu bilgileri incelediinizde bu kurumlarn kurulu amalaryla ilgili neler syleyebilirsiniz? Dncelerinizi snfnzdaki
arkadalarnzla paylanz.

Sahn- Seman Medreseleri (Sekiz Blml Medrese)

stanbulun fethinin ardndan stanbulda Fatih Sultan
Mehmet tarafndan kurulan Sahn veya Sahn- Seman Medreseleri, medreseler asndan bir dnm noktasdr. Zira
toplum ve devlete eleman yetitiren medreselerin misyonu,
snrlarn bymesiyle daha da artmtr. Sahn- Seman
Medreseleri, yetimi eleman ihtiyacn karlamas yannda
dier medreselere de sistem olarak rnek oluturmu ve onlarn da tekilatlanmasn salamtr.
Sahn- Seman Medreselerinde, yksekretim ve ortaretim dzeyinde eitim verilen iki ana blm vard. Her bir
blm sekiz medreseden oluuyordu. Yksekretim dzeyindeki medreselerin her birinde on dokuz oda (hcre) bulunuyordu Bu yksek medreselerde sekiz mderris grev
yapyordu. Sekiz mderrisin birer odas ve elli ake gndelii
bulunan, ekmek ve orba verilen birer mderris yardmcs
(muid) vard. Her medresenin on be odasna ikier ake
gndelik, ekmek ve orba verilen birer daniment (talebe)
Sahn- Seman Medresesinin krokisi
yerletirilirdi. Ortaretim dzeyinde eitim verilen blmn
(Tetimme Medreseleri) her bir medresesinde on bir oda vard ve her odaya suhte (softa) denen renci
yerletirilirdi...
Sahn- Seman Medreselerini kuran Fatih Sultan Mehmetin tevik ve abalar ile stanbul, Trk ve slam
dnyasndan bilginleri kendine eken bir bilim merkezi oldu. Bata nl matematik ve astronomi bilgini Ali
Kuu olmak zere pek ok Trkistanl bilgin stanbula geldi. nceleri ise Osmanl bilginleri, matematik
renimi grmek iin Semerkanta gidiyordu.
(Akyz, s. 61-62den derlenmitir.)

Sleymaniye Medreseleri
Sahn- Seman Medreselerinden sonra kurulan en nemli
eitim ve bilim kurumu, Sleymaniye Medreseleriydi. Bu
kurum, Kanuni Sultan Sleyman tarafndan Sleymaniye Klliyesi iinde yedi medrese olarak yaptrld. Sleymaniye
Medreseleri ile Osmanl, rgn eitimin doruuna ulat. Tp,
tabiat (doa bilimleri), riyaziye (matematik), heyet (gk bilimi)
alanlarnda ders programlarnn yer ald bu okullarda, dnrlerin grlerinin tartlmas biiminde kelam (slam felsefesi) dersi de yaplrd.
Sleymaniye Medreselerinde bunlarn dnda mantk,
felsefe, fizik, astronomi, meteoroloji, madenler ve botanik
dersleri de okutuluyordu.
Klliyenin iinde medreseden baka; hastane, imarethane
(yoksullara ve rencilere yemek datmak iin kurulmu
hayr kurumu), tabhhane (mutfak), hamam gibi sosyal tesisler
de bulunuyordu.
65

Sleymaniye Klliyesi

6. Etkinlik

Yazalm

Medreselerde Okutulan Dersler

Aadaki tabloda medreselerde okutulan dersler verilmitir. Tabloyu inceleyip sorular cevaplaynz. Cevaplarnz olutururken kitabnzn sonundaki Szlk kullanabilirsiniz.

Ulum- Aliye
(Yksek slami Bilimler)

Ulum- Akliye
(Mspet Bilimler)

Ulum- Aliyye
(Alet Bilimleri)

Fkh

Kuran

Felsefe

Matematik

Mantk

Maani

Tefsir

Hadis

Astronomi

Hendese

Belagat

na

Hesap

Tarih

Kelam

(Akyz, s. 64.).

1. Gnmzde bu derslerden
hangileri okutulmaktadr?

2. Bu dersler, hangi ortaretim ya da yksekretim kurumlarnda okutulmaktadr?

3. Kendinizi bir medrese rencisi olarak dnn. Bu

derslerden hangilerini seerdiniz? Niin?

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

................................

.......................

.......................

..................................................

n alma/Okul D: Darlfnunun alnda Saffet Paann yapt konumann ieriini

aratralm (75. sayfadaki 16. etkinlik iin).

66

Medreselerin Bozulmas
Osmanl Devleti, XVI. yzyldan sonra siyasi, asker ve ekonomik alanlarda olduu gibi eitim alannda
da yava yava gerilemeye balad. Eitim alanndaki gerileme, medreseleri de olumsuz etkiledi. Medreselerdeki bozulmann balca nedenleri olarak unlar saylabilir: Yetersiz kiilerin mderris olmas, alt kademelerden gelen rencilerin eitim seviyesinin dk olmas, eitim programlarnn ihtiyac karlamamas.
Dnemin padiahlar, eitim alanndaki gerilemeyi fark ederek bunun nedenlerini aratrmak zere baz
devlet adamlarndan rapor istemilerdir. Hazrlanan raporlar dorultusunda eitim alannda slahatlar (iyiletirmeler) yaplmtr. IV. Murat, devlet adamlarndan memleketin durumunu ele alan ve sorunlara zm
teklif eden raporlar hazrlamalarn istemitir. Sunulan raporlar iinde en nemlisi, Koi Beyin kendi adyla
anlan Risaledir. Risaleye gre; toprak sistemi bozulmutur ve halk bu durumdan rahatszdr. Kurulu felsefesi devletin varln srdrmek olan Yenieri Oca devletle atmaya balamtr. Devlet adamlar, rvet ve iltimasla i yapmaya balamtr. IV. Murat, Koi Beyin raporu dorultusunda baz slahat
almalarnda bulunmutur.

7. Etkinlik

Tartalm

Aada medreselerin bozulma nedenleri balk kl yntemi ile verilmitir. Medreselerin bozulmasna neden olan faktrlerin, devletin eitim sisteminde meydana getirecei sorunlar snf ortamnda beyin frtnas yntemi ile tespit ederek I. stuna yaznz. Bu sorunlarn nasl zmleneceine
dair nerilerinizi de II. stuna yaznz.
Sosyal
Durum

Mderris
Kadrosu

Ders
Programlar

Kentlere gn renci
saysn arttrmas
Okul saysnn yetersiz
kalmas

Ders srelerinin
Atama ve ykselmedeki usulszlk
ksalmas
ltimas ve rvetle atamalar
Nakl bilimlerin n plana
kmas

Medreselerin
bozulma nedenleri
Bilim ve tekniin
kullanlmamas
Bilimsel gelimelere
tepki gsterilmesi
Bilim
Teknik

Vakf sisteminin
bozulmas
Medrese giderlerinin
artmas

Ekonomik
Durum

Medreseye girite ve snf gemede

adaletsizlik yaplmas
Baz rencilerin eitim grmek iin deil, maddi imknlarndan yararlanmak iin medreseye gelmesi

renci
Profili

Medreselerin bozulmasnn ortaya karabilecei sorunlar

Medreselerin bozulmasnn nlenmesine dair

zm nerileri

Nitelikli eleman yetersizlii, eitim kalitesini

drr.

............................................................................

............................................................................

.............................................................................

.............................................................................. .............................................................................
.............................................................................. .............................................................................

67

B. Asker Okullar
Geleneksel Osmanl eitim sisteminde mektep ve medreselerden sonra en nemli eitim alt sistemini
asker eitim kurumlar oluturuyordu. Bu kurumlar; acemi olanlar mektebi, Yenieri Oca ve Enderun
Mektebi idi. Ayrca Mehterhane, Cambazhane adnda kurumlar ve asker sanat okullar vard.

irme
ve dev
Pencik alkanlardaki
B
sistemi: ocuklarnn
n
a
y
ti
Hris
Acemi Oca
Yenieri Oca
Enderun
usunun
l ord
n
a
m
s
tiyaO
asker ih re
le
k
li
e
c
n

ze
lamak elir1. Acemi Oca: lk acemi olanlar mektebi, Geliboluda I. Murat tarafndan
b
cn kar
ameyle
ald. Bunu Edirne, skenderpaa, Galata, Topkap, Sultanahmet acemi o(kanunn allar ereur
lanlar mektepleri izledi. En nls 1482de alan Galata Saray Mektebi idi.
lenen k alnp yeti)
vesinde
i.
Acemi ocana pencik ve devirme sistemiyle alnan ocuklar, daha ok
tirilmes
klaya benzer tarzdaki eitim kurumlarnda asker ve beden bakmdan eitim
grrlerdi. Temel askerlik eitimi alan bu ocuklar, daha sonra yetenek ve fiziki
zelliklerine gre ayrlr; en yetenekli olanlar Enderun Mektebine, dierleri ise Yenieri Ocana gnderilirdi.
Asker Okulla r

Temsili Resim Acemi olanlar oca

Temsili Resim Yenieri Oca

2. Yenieri Oca: I. Murat dneminde kuruldu. Acemi ocan bitiren genler, burada
daha st bir asker eitime tabi tutulurdu. Yenieriler dorudan saray ve padiah korumakla ve padiahn yannda savamakla
grevli olduklarndan eitimlerine byk
nem verilirdi. Orduya katldklarnda kendi
ilerinde topular, humbaraclar, cebeciler
gibi asker snflar olutururlard.

8. Etkinlik/Okul D

Paylaalm

Yukarda verilen bilgilerden hareketle aadaki sorular cevaplaynz. Cevaplarnz defterinize

yazp snfnzdaki arkadalarnzla paylanz.
1. Osmanl ordusunun asker ihtiyacnn karlanmas iin devirme ynteminin kullanlmasnn temel nedenleri neler olabilir?
2. Osmanl Devletinin, eitimin dier alanlarna mdahale etmezken asker eitime byk nem vermesinin nedenleri neler olabilir?
68

3. Enderun
9. Etkinlik

nceleyelim

Ak haritasndaki bilgileri, metinde verilenlerle karlatrarak inceleyiniz. Enderun Mektebi ile

ilgili karmlarnz arkadalarnzla paylanz.

Devirme usul
ile gelen, sekiz-on
sekiz yalar arasndaki stn yetenekli ve zeki
renciler

Ak ynn
gsterir.

Sreleri
gsterir.

Ana devam noktalarn gsterir.

Acemi
Olanlar
Mektebi (Becerilere gre ekillenen dil,
edebiyat, el sanatlar, hat eitimi
verilirdi.)

Trk ailelerin yannda kltr,

dil, gelenek ve temel toplum
bilgilerinin renilmesi

kma

Osmanl saraynn XVIII. yzyla kadar devlet idaresindeki en temel messesesi Enderundur
ki Farsa i ksm anlamna gelir...

Sipahi Blnn
Okuryazar Kesimi

Enderun, saray iinde en merkezde yer alan

blmdr Enderuna alnanlarn, devirme ocuklarn beden ve zekca en sekinlerinden olduklar bilinen bir gerektir. Aa yukar blu
alarnda, on drt, on be yalarnda Edirne Saray ve Galata Saray gibi messeselerden seilen ocuklar buraya gelir...

kma
(Mezuniyet)
Saray Eitimi
Edirne Saray
Galata Saray
brahimpaa Saray
skenderpaa Saray

Enderun (Osmanl Devletinin

ihtiyac olan st
dzey memur,
asker, sanatlar
yetitirirdi.)

Bunlar, belirli hizmet ve imtihan dneminden

sonra kaftanl yani kdemli ve ykselmeye aday
memurlar olacaklardr. Bu aamay gemezlerse
kap kulu ocaklarna, sipahi blklerine gnderilirler
Buraya gelen ocuklara Trk kltrnn, slamiyetin derinlikleri hocalar tarafndan retilir...

Odalar

Byk

Kk, byk odalarda hem saray hizmetlerine bakan hem adabmuaeret renen hem de
biraz ilim ve sanat renenlerin deeri ve liyakati
(yeterlilii) anlalnca onlar bizzat padiah emri
zerine st dzeye geerler.
Buradaki eitimle imparatorluun ynetici snf yetitirilir Enderunlularn iinden mzisyenler, sporcular, edebiyat sahasnda, felsefede ismi
geenler kmtr XX. yzyln banda da Enderun fiilen lavedilmitir (kaldrlmtr).
(Ortayl, s. 173-176.)

Trke Kk
Arapa
Farsa
Beden
eitimi

Koular
Sanatkrlar
Devlet Adamlar
Vezirler

69

Has Oda
Kiler Odas
Hazine Odas
Seferli Odas
Doanc Odas

Yetenek, Beceri,
alkanlk

Balang ve konuyla ilgili nemli

durak noktalarn gsterir.

C. Yaygn Eitim Kurumlar ve zellikleri

10. Etkinlik

Tartalm

Aada Osmanl dnemine ait baz yaygn eitim kurumlar hakknda bilgi verilmitir. Gnmzde
bu kurumlardan hangileri eitimle ilgili rollerini srdrmektedir? Snfnzdaki arkadalarnzla tartnz.

1. Cami ve Medreseler
Topluma din, ahlaki bilgi ve nasihat verilen yerlerdi. Camilerde
yaplan derslere herkes devam
edebilirdi. Bu derslerde cemaat,
hocann etrafnda toplanr; onun
anlattklarn dinlerdi. Camilerde
halk siyasi ve sosyal konularda
da bilgilendirilirdi.

2. Tekke ve Zaviyeler
Halka tasavvuf bilgisi, musikisi ile
halk edebiyat retilen yerlerdi.
Yaygn eitim yannda cra yerlerde yolcu barndrma, blge gvenliini salama, yeni yerlerin
fethedilmesini ve buralara yerleilmesini salama gibi ilevleri de
vard.

3. Ktphaneler
Medrese klliyelerinin iinde ve
yaknlarnda ktphaneler yaplrd. Bu ktphaneler retmen,
renci ve aratrmaclardan baka
halka da akt. Okumu kiilerin
kitap balamas gelenei sayesinde halk ktphaneleri kitap
says bakmndan zengindi.

4. Sahaflar (Kitaplar)
Az bulunur, eski kitaplarn satld sahaflar ile her trl kitabn
satld kitaplar; retmen, renci, aratrmac ve kitapseverlerin
bulutuklar yerlerdi.

5. Loncalar
Ayakkabclar, hattatlar, sahaflar vb.nin kendi iinde grup
oluturduu meslek rgtleriydi. Loncalarda geleneksel
usta-rak ilikisiyle mesleki
eitim de verilmekteydi.

6. Kraathaneler
Aydnlarn, ediplerin ve halktan
kiilerin toplanp tartt, iir
okuduu yerlerdi. Baz kahvehanelerde Ouzname , Battal Gazi,
Nasrettin Hoca, Leyla ve Mecnun, Kelolan gibi eserler okunmaktayd.

Rasathaneler
nsanolu, eski alardan beri gkyzn izlemekten hep holanmtr. Bu
merak dolu gzlemlerinden yola karak takvimler oluturmu, denizciler iin yol
haritalar yapm, hatta tarih boyunca gk cisimlerinin konumlar ile ans ve kader
arasnda balantlar kurmaya alm, uzay incelemek amacyla rasathaneler
kurmutur.
Rasathanelerin tarihi Babil, Eski Yunan ve Msr medeniyetlerine kadar uzanr.
Bilim tarihinde kurum olarak arzu edilen ekliyle ilk rasathane ise slam dnyasnda
grlr. Bu, 829 senesinde Halife El-Memunun Badatta kurdurduu astronomi
rasathanesidir.
slam rasathaneleri arasnda, Ulu Bey tarafndan kurulan Semerkant Rasathanesinin zel bir yeri vardr. Ali Kuu gibi devrin nl bilim adamlar, Ulu Beyin
ynetimindeki bu rasathanede almtr. Burada zellikle meridyen aletiyle uzun
sreli gzlemler yaplmtr.
Osmanldaki ilk rasathane, Takiyddinin kurduu stanbul Rasathanesidir. Sultan III. Murattan alnan irade ile kurulan rasathane, devrin eyhlislamnn rasadn Gk cisimlerinin konumla(gzlemin) getirecei uursuzluklardan bahsetmesi zerine yine padiah emriyle rn gsteren bir izim
yktrlmtr. 1868de Rasathane-i Amire adyla yeniden alan kurum, ilk rasathanenin akbetine urayarak 31 Mart Ayaklanmasnda yklmtr. Ayaklanmadan sonra yeniden kurulan rasathane, 1911 ylnda gzlem almalarna balam, 1982 ylnda da Boazii niversitesine balanarak
Kandilli Rasathanesi ve Deprem Aratrma Enstits adn almtr.
70

Klasik Dnemde Eitime Katkda Bulunan Dnrler

11. Etkinlik\Okul D

Yazalm

Aada klasik dnem Osmanl dnrlerinin eitimle ilgili grleri verilmitir, okuyunuz. Her
bir dnrn ilginizi eken iki zelliini defterinize yaznz.

Ben, Hac Bayram Veli. Ankarada dodum. Asl adm Numandr. Ankarada
Karamedreseyi bitirdikten sonra Kayseride tasavvuf ile ilgilenmeye baladm.
Sultan II. Murat nm duyarak benim nce Ankara sonra da Bursa medreselerinde mderris olarak almam istedi.

Hac Bayram Veli

(14-15. yy.)

Hac Bayram Veli, tasavvufla ilgilenmitir. Ona gre, insanla Tanry birbirine yaklatrmak, Tanrya ulamak iin kendini olgunlatrmak gerekir. Tanry evrenin merkezinde gren Hac Bayram Veli, insann bir ara olduunu, Tanrnn btn
varlklarda grnebileceini syler. Olgunluun en st aamasna ulaan kii, gnlnde bu grecektir. Bilim ile tasavvufu birletiren Hac Bayram Veli, el emei
ile geinip topra ilemeleri iin evresindekileri eitmitir. mece dediimiz yntem,
onun dncesidir ve bugn hl Anadoluda kullanlmaktadr. htiyac olanlara yardm edilmesi, yoksullar iin srekli bir orba kazannn kaynatlmas Hac Bayram
Velinin uygulamalarndandr. Eserlerini Trke yazmtr.

Ben, Ktip elebi. Hac Halife ya da Hac Kalfa adyla da tannmaktaym. Asl
adm, Mustafadr. Kk yalarda, Anadolu Muhasebesi denilen devlet dairesine
ktip olarak girdim. Osmanl ordusu ile eitli seferlere katldm.
Ktip elebi, dzenli bir eitim almamasna ramen bibliyografya ve geometride
ann en nemli bilginleri arasnda yer ald. zellikle corafya alannda yapt almalarla Osmanl aydnlarna yeni bir bak as getirmitir. Batlamyusun Orta a
Avrupa bilimine egemen olan, dnyann dz bir tepsi eklinde olduu grn reddederek yerin yuvarlak olduunu bilimsel olarak aklam, bylece hem skolastik
zihniyete hem de Osmanl Devletinde bulunan yar aydnlarn ortaya koyduu banaz
grlere kar kmtr. Pozitif bilimlerin nemine dikkat ekmi, klasik medrese eitimine tepki gstermitir.

Ktip elebi
(1609-1658)

Ben, Erzurumlu brahim Hakk. ocukluumda, eitim alanndaki en nl bilginlerden ders aldm. stanbula gelerek ktphanelerde eitli bilimsel almalarda
bulundum. Ansiklopedi zellii tayan Marifetnme adl kitabm yazdm. Bu
eserimde, okuyan herkesin anlayabilmesi iin sade bir dil kullandm. Kitabmda
aritmetik, matematik, astronomi, Dnya, Gne, Ay hakknda bilgiler verdim. Klimatoloji (hava olaylar) zerine ortaya koyduum grler, devrin ok ilerisindeydi. Dier eserim, stihrc-i ml-i Felekiyye (Gk Cisimlerinin Hareketlerinin
Yorumlanmas)dir.

Erzurumlu brahim
Hakk (1703-1780)

Erzurumlu brahim Hakk, Batdaki bilimsel gelimeleri takip etmi, klasik bilgiyi
de ihmal etmemitir. Daha ok din bilimlerle ilgilenmekle birlikte almalarnda pozitif
bilimlere de yer vermitir. Birok eserinde bilimin nemini vurgulamtr. Takvim, ay
ve gne tutulmas, matematik, corafya, anatomi konularnda almalar yapmtr.

71

2. Eitimde Yenileme Hareketleri ve Sonular

Osmanl Devletinin kuruluundan XIX. yy.a kadar sava zaman toplanan eyalet askerlerinin dnda
merkezde srekli askerlik yapan yalnz Yenieri Ordusu vard. Osmanl Devletinin kaderi zerinde be
yz on be yl olumlu ve olumsuz egemen olan, iki yz yetmi yedi yl bir dzen iinde yryen bu asker
rgt, geri kalan iki yz elli yedi yln hep isyanlar, kazan kaldrmalar, devlet ilerine karmalar ve unu,
bunu istemezk! gibi barp armalarla geirmitir.
Bu durum karsnda padiahlar, bu asker rgt datarak yeni bir asker rgt kurmak iin -bir ksm
baarszlkla sonulanan- baz giriimlerde bulunmulardr.
Osmanl asker eitiminin Batllamasnda tek etken, yenieri dzeninin bozulmas, onlarn kard
huzursuzluklar deildir. Bunun yan sra baka nedenler de vardr ki bunlar yle sralanabilir:
1. Savataki Yenilgiler
Osmanl Devleti asker ynden, cephede Avrupa lkeleri ile srekli yz yzeydi. XVIII. yy. Avrupasnda
artk, sava teknik ve sanatna uygun subaylar yetiiyor ve sava alanlarnda da bunlar egemen oluyordu.
Osmanl ordular artk, sadece Avrupa ordular karsnda deil, Avrupal uzmanlardan yararlanan Rus
ve Msr kuvvetleri karsnda da yeniliyordu. Bu da Bat tekniine gre asker okullar kurulmasn zorunlu
klyordu.
2. Yabanc Uzmanlarn Etkisi
Ordularn yenilgileri karsnda devlet ileri gelenleri, yabanc asker uzmanlara mracaat ettiler. XVIII
ve XIX. yy.larda eitli Avrupa lkelerinden gelen uzmanlar, asker eitimin Batllamas iin nerilerde
bulunmular ve bilfiil de almlardr.
3. Sivil Hayatta Medrese Dzeninin Etkisi
Sivil hayatta medrese dzeninin ve fikirlerinin egemen olmas, Batllamann ancak asker alanda ve
asker kurumlar araclyla olabilecei fikrini yaymtr.
eitim.aku.edu.tr

12. Etkinlik

nceleyelim

Aadaki izelgeyi inceleyip Osmanl Devletinde eitim alannda yaplan ilk reformlarn Trkiyenin
modernlemesi zerindeki etkilerine ilikin karmlarda bulununuz.

Nedenler

Kurumsal Etkiler

Eitim ve Bilimle
lgili Sonular

Ordunun cephelerde baarsz ol- Asker mhendishanelerin,

Bat dili (Franszca) retilmesi
mas
Mekteb-i Tbbiye-i ahanenin (Tp Pozitivizmin Trkiyeye girmesi
doktoru yetitirirdi.),
Akli bilimlerin retilmesi
Harp Okulunun almas
Asker modernlemenin oluturduu Mzka-i Hmayun Mektebinin (Ordu Devlet eliyle Bat mzii eitiminin
kltr deimesi
bandosuna eleman yetitirirdi.) al- balamas
mas
Yeni bir devlet rgtnn kurulmas Mekteb-i Maarif-i Adliye (Devlet me- Bat tipi brokrasi iin devlet memuru
ve bunun dourduu personel ihtiyac muru yetitirirdi.),
yetitirilmesi
Mekteb-i Ulum- Edebiyye (Yksekretime renci yetitirirdi.),
Mekteb-i Mlkiyenin (Gnmzdeki
siyasal bilgiler fakltesidir.) almas

72

13. Etkinlik

Sorgulayalm

Aada matbaann geliim sreci ile ilgili baz bilgiler verilmitir, inceleyiniz. Osmanl Devletinde
Mslman halkn matbaay ge kullanmaya balamas ne gibi sonular dourmu olabilir? Sorgulaynz.

lk ada inliler, matbaa

ile ilgili ilk almalar balattlar.
1

Uygurlar, ta ve ahap
kalplar kullanarak kitap
bastlar.
2

Alman Johannes Gutenberg, 1447de balad almalar sonunda 1455te

ilk Latince kitab matbaada
bast.
3

1493-1504 yllar arasnda spanyadan gelerek Osmanl

vatanda olan Samuel ve
David Nasmias kardeler,
kendi matbaalarn kurdular.
4

1567de Osmanl vatanda Abger Tbir, matbaa

kurarak kitap bast.
5

1727de brahim Mteferrika ve Sait Efendi, stanbulda ilk Trk matbaasn

atlar.
6

Osmanl Devletinde uzun

yllar Kuran ve din kitaplar
matbaada baslmad. 7
Eitim iin en nemli aralardan biri kitaptr. Kitaplarn basld matbaalarn erken ald lkeler Aydnlanma an yakalarken Osmanl Devletine bu teknoloji, Avrupadan yaklak iki yz seksen yl sonra
gelmitir. Bu geri kalta, hem devlet yneticilerinin ve ulemann tutucu yaklam hem de hattatlarn isiz
kalaca dncesi etkili olmutur.

14. Etkinlik

Tartalm

Snfnzda gruba ayrlnz. Birinci grup, gelenekilerin grlerini; ikinci grup, Batclarn grlerini; nc grup, sentezcilerin grlerini savunacak ekilde aratrmalarnz yaparak bir tartma ortam yaratnz. Tartma sonunda ulatnz sonular maddeler hlinde tahtaya yaznz.
Geleneksel eitimin yetersiz kalmas ve deien dnyann ihtiyalarna cevap verememesi nedeniyle
eitim alannda yeni baz fikirler ortaya atlmtr. Bu ortamda, dier alanlarda olduu gibi eitimde de eskiyeni tartmalar ortaya km ve bu fikir ayrl, Osmanl Devleti sona erene kadar devam etmitir. Bu tartmalarda taraf olanlar ana grupta toplanabilir:

1. Grup
Gelenekiler

2. Grup
Batclar

3. Grup
Sentezciler

Var olan medrese sisteminin devamn savunanlar

zmn Batya ynelmekle salanabileceine

ve gerekleebileceine
inananlar

Ne geleneki ne de Batc olunamayacan, iki

grubun grnden de
yararlanlabileceini
syleyenler

73

3. Yeni Eitim Kurumlar ve zellikleri

1839da ilan edilen Tanzimat Ferman ile Osmanl Devletinde kii hak ve zgrlklerinin devlet gvencesi
altnda olduu ifade edilmi; gayrimslim halka askerlik, vergi, memuriyet gibi konularda haklar verilmitir.
Ayrca, bu fermandan adn alan Tanzimat Dneminde, devlet tekilat ile sosyal ve ekonomik yaamda da
kkl dzenlemelere gidilmitir. Bu dzenlemeler, Bat modelinde, yar laik yeni bir eitim sisteminin kurulmasna zemin hazrlamtr. Dnemin devlet adamlarnn desteiyle kurulan yeni eitim sistemi, 1869 Maarif-i Umumiye Nizamnamesiyle sistemli bir btnlk kazanmtr. lk, orta ve yksekretimden oluan bu
sistemin yan banda geleneksel sistem de devam etmitir.

15. Etkinlik

Paylaalm

Aadaki metinleri inceleyip Tanzimat Dneminde eitim anlaynda meydana gelen deiime
ilikin karmlarda bulununuz. karmlarnz snfnzdaki arkadalarnzla paylanz.

Tanzimat Dneminde Alan Okullar ve

zellikleri
lkretim

Dnemin padiah Abdlmecit

(1839-1861), 1845te yaymlad
bir iradesinde eitimin din ve
dnya asndan herkese gerekli
olduunu, halkn cehaletinin giderilmesi
gerektiini belirtiyor, bunun iin de sbyan ve rtiye mekteplerinde yeni dzenlemeler yaplacan, bir darlfnun
(niversite) kurulacan ifade ediyordu.
Bu kurumlarn ilk ikisinde tm Osmanl
vatandalar din grevlerini ve kendi ilerinde kimseye muhta olmayacak kadar
eitli hayat bilgilerini renecekler, darlfnunda da st dzeyde din ve mspet bilimlerle derinleeceklerdi.

1847 ylnda karlan lkretim Talimatnamesi

ile ilkretimde baz dzenlemeler yapld. nceleri sadece okuma eitimi verilen sbyan mekteplerinde yazma da retilmeye baland. Eitimde
dl ve disiplin anlaynda olumlu deiimler
oldu. Hocalarn denetlenmeleri amacyla mfettiler grevlendirildi.
1848de rtiyelere medrese dndan retmen
salamak amacyla Trkiyenin ilk retmen okulu
olan Darlmuallimin-i Rtiye ald.
1859dan itibaren kz rtiyeleri almaya baland. lkretimin ikinci kademesinde yer alan
rtiyeler, asker rtiyeler ve mlkiye rtiyeleri
olarak ayrlyordu. Mlkiye rtiyelerinin mezunlar
memur oluyor, asker rtiyeler ise st asker eitime renci hazrlyordu.

yayim.meb.gov.tr

1868de stanbulda Darlmuallimin-i Sbyan

ald. Sbyan mekteplerindeki gelimelere paralel
olarak yeni tip retmen yetitirilmesi amacyla
alan bu okulu, daha sonra dier vilayetlerde alan darlmuallimin-i sbyanlar izledi.

eitli grevler nedeniyle yurt dnda bulunan Mustafa Sami Efendi de eitimde yenilemeyle ilgili baz tavsiyelerde bulunur:

1869da eitimle ilgili genel dzenlemeler yapan

Maarif-i Umumiye Nizamnamesi karld. Bu nizamname, be yz evi geen kasabalarda rtiye
almasn ve sbyan mektebini bitirip diploma
alanlarn rtiyeye snavsz kabul edilmelerini ngryordu.

Avrupallarn durumlarnn bu kadar dzenli

olmas, lkelerinde fenlerin ve erdemliliin yaylm olmasndan kaynaklanmtr. Onlar, dnyada en ok utanlacak eyin cehalet olduuna
inanrlar.

74

Ortaretim
dadi adyla bilinen okullarn ilki (Mekteb-i Fnun-
dadiye), stanbulda ald (1845). Okul daha sonra
Kuleli Asker dadisi adn ald.
Asker idadilere daha sonra 1874te ilki alan mlki
idadiler eklendi.
dadilerde din derslerinin yan sra kimya, cebir,
resim, Franszca, Trke gibi dersler verilmekteydi.
Rtiye zerine yl eitim veren idadiler, bir st
retime renci hazrlamann yan sra tebaay kaynatrma amac da tayordu.
1868de stanbulda Galatasaray Sultanisi ald. Ortaretimde sultani adyla alan ilk okul olan GalataMekteb-i Fnun- dadiye (sonraki adyla Kuleli Askeri Lisesi)
saray Sultanisinin kurulu amac, Bat dili (Franszca)
bilen Osmanl vatandalar yetitirmekti.
1873te, kimsesiz ocuklar kabul eden Darafaka ald.
1874te, idadi retmeni yetitirmek iin Darlmuallimin-i Ali kuruldu.

Tanzimat dneminde alan okullardan bazlar unlardr:

Mesleki ve Teknik Eitim
1842den itibaren alan okullar
Baytar Mektebi
Orman Mektebi
Mekteb-i-Maarif-i-Adliye
Sanayi Mektebi
Cevri Kalfa Mektebi
Kz Sanayi Mektebi

Yabanc Okullar
1839dan itibaren alan yabanc okullar zellikle stanbulda
younlamtr. Bu okullarn en tannmlar unlardr:
Saint Benoit (Sen Benua)
Notre Dome de Sion (Notr Dam de Sion)
Saint Joseph (Sen Jozef)
Robert Koleji
Amerikan Kz Koleji
(Akyz, s. 151-161den derlenmitir.)

Yksekretim:

16. Etkinlik

Paylaalm

Darlfnunun almasyla ilgili aada verilen bilgileri deerlendiriniz. Saffet Paann a konumasn bularak inceleyiniz. Bu konumadan yola karak nasl bir niversitenin hedeflendiine
dair karmlarda bulununuz. karmlarnz snfnzdaki arkadalarnzla paylanz.
Darlfnun, kurulu karar 1846da alnmasna
ramen 1863te stanbulda almtr.
On alt yandan byk olanlar okula kabul edilecek, halk da dersleri izleyebilecekti.
Kimyager Dervi Paann konumasn ve yaplan
elektrik deneylerini dershanede yer bulamayan halk
dardan byk bir merakla izledi.
Eitim sresi genel eitim iin yl , mhendisler
iin drt yl olarak belirlendi.
1865te okul binas yannca eitime ara verildi.
Hukuk, Edebiyat, Riyaziye gibi blmlere ayrlan
okul, 1869da dzenlenerek yeniden ald.
Dnemin Maarif Nazr Saffet Paann konumasyla alan Darlfnunda hmanizm ve pozitivizm
stanbul niversitesi
gibi felsefi akmlarla ilgili eserler de okutuldu.
Mekteb-i Mlkiye, Mekteb-i Tbbiye-i Mlkiye adyla dier yksekokullar da ald.

75

Tanzimat Dneminde Eitimin Temel zellikleri

Kadnlarn eitimine
verilen nem artt; kz
ocuklar iin ortaokullar
(rtiye) ald.

Eitimde geleneksel
yaklamlar deimeye,
ada ve bilimsel yaklamlar yerlemeye
balad.

Eitim alannda Bat

tarz yenilikler yapld.
Disiplin arac olarak kullanlan falaka kaldrld.

Yeni retim yntemleri

ve yeni ders ara gerelerinin kullanlmasna
nem verildi.

lk kez, retmen yetitiren okullar ald.

Tanzimat Dneminde Eitimin Temel zellikleri

Avrupada grev alan

devlet adamlar ve aydnlarn gelimelerin
topluma tantlmasnda etkisi oldu.

Sivil, rgn mesleki ve

teknik eitimin temelleri
atld.

Siyasi gelimeler sonucunda ortaya kan

Osmanlclk idealini gerekletirmek iin eitimden yararlanld.

Alan yeni okullarn

programlarna hayata
dnk (akli) dersler konuldu.
Orta ve yksekretimde dzenlemeler yapld. lkretim zorunlu
hle getirildi (Kanunuesasi 1876).

76

Tanzimat Dneminde Eitimin Geliimi

17. Etkinlik

Paylaalm

Tanzimat Dneminde eitim alannda meydana gelen gelimelerle ilgili aadaki tarihsel sreci
inceleyiniz. Bu dnemdeki gelimelerin Trkiyede modern eitimin douu zerinde ne gibi etkileri
olmutur? Dncelerinizi snfnzdaki arkadalarnzla paylanz.
Tanzimat Fermannn okunmas

1839
1845

Geici Eitim Meclisinin kurulmas

lk rtiyenin almas

1846

Genel Okullar Bakanlnn (Genel mdrlk

seviyesinde idi.) kurulmas

1848

lk retmen okulu (Darlmuallimin)nun almas

1851

Temel grevlerinden biri ders kitaplarn hazrlamak olan Encmen-i Daniin kurulmas

Islahat Ferman ile gayrimslim Osmanl vatandalarnn okul ama hakknn uluslararas gvenceye kavumas

1856

1857
lk kz (inas) rtiyesinin almas

1859
1863

Maarif Nezareti (Eitim Bakanl)nin kurulmas

Darlfnun (stanbul niversitesi)un al

denemesi

Darlmuallimin-i Sbyan (lkretmen

Okulu)n almas

1868

Mekteb-i Sultaninin almas

Darlfnunun ikinci kez almas

1869

lk kz retmen okulu (Darlmuallimat)nun

almas

1870

Maarif-i Umumiye Nizamnamesinin yaymlanmas; bu eitim genel tz ile devletin

aaca okullarn kademelendirilmesi, tanmlanmas ve programlarn belirlenmesi

stanbulda ilk mlki idadinin almas

1874

1869 Nizamnamesinde karar alnan stanbul Darlmuallimin-i Kebirinin (Yksek retmen Okulu) almas
Kanunuesasi ile, isteyen herkesin istedii
tarzda bir okul aabilmesi ve denetimin devlet
tarafndan yaplmasna olanak verilmesi

1876

77

gre
Bu tze
ekm
n
ya
okullar; sb
adi
id
,
e
tebi, rtiy
demeleneklinde ka
tanbulda
dirilmitir. s
ite albir nivers
rlmmas da ng
tr.

Fikir Akmlar ve Eitim

Tanzimattan itibaren Osmanl devlet ve fikir adamlar, devletin k ve dalmasn nlemek amacyla
baz fikirler ileri srmlerdir. Bu fikirler Osmanlclk, slamclk, Batclk ve Trklk akmlarn oluturmutur. Sz konusu akmlar, devlet ve lkenin kurtulu ve geliimi iin rettikleri zm projelerinde eitime
byk nem vermilerdir. Bunlarn eitime ykledikleri stratejik roller yle zetlenebilir:

Fikir Akm

Eitime Ykledii Stratejik Roller

Osmanlclk

Eitim, devletin kurtuluunu salayacak en nemli aratr. Birlik ve btnln gvencesi olacak Osmanl milletinin oluturulmas iin, farkl milletler ve dinlere
mensup ocuklar arasnda duygu ve dnce birliini salamak gerekir. Bu ise
sz konusu ocuklarn ayn at altnda eitime tabi tutulmas ile mmkn olabilir.
Eitimin iyiletirilmesi zorunludur.

slamclk

Devletin kurtuluunu Osmanl halk arasnda slam inan ve birliinin kuvvetlendirilmesinde gren bu akm, zellikle II. Abdlhamit dneminde (1876-1909) etkili
olmutur. Bu dnemde, Mslman ocuk ve genlere daha fazla din eitimi verilmitir. slamclk akmnn etkisi, Balkan Sava yllarnda azalmtr.

Batclk

Tek bana uygulamaya konmamtr. Eitimin dinden bamsz hle getirilmesi

ve yeni pedagojik yaklamlarn uygulanmas noktasnda etkili olmutur.

Trklk

Devletin kurtuluunu Trklk bilincinin glendirilmesinde, genilemesini ise Trk

birliinin kurulmasnda grr. Ziya Gkalp bata olmak zere birok aydn tarafndan savunulan bu akm, eitimin mill olmas gerektiini savunur. Yeni nesillerin
Trklk ve Trk dnyas hakknda bilgilendirilmesini ngrr.

18. Etkinlik

Tartalm

Tanzimat sonras ortaya kan fikir akmlarnn, Osmanl Devletinin dalmasn engellemek iin
ortaya koyduklar yol ve yntemlerle ilgili neler dnyorsunuz? Snfnzdaki arkadalarnzla tartnz. Tartma sonunda ulatnz sonular aadaki noktal alana yaznz.

78

Mutlakiyet Dneminde Eitimdeki Gelimeler

19. Etkinlik
1876da merutiyetin ilan ile Osmanl
Devletinin ilk anayasas yrrle konmutur. Ardndan meclis alm ve Osmanl Devletinin ynetim ekli merutiyet olmutur.
Ancak merutiyet, mutlakiyeti tamamen ortadan kaldramamtr. Ksa bir sre sonra da
dnemin padiah II. Abdlhamit, OsmanlRus Savan gereke gstererek Anayasay
yrrlkten kaldrm ve Meclisi kapatmtr.
Bylece 1908de ilan edilecek olan II. Merutiyete kadar padiahn yetkileri aynen kalmtr.
Mutlakiyet dneminde eitim alannda pek
ok yenilik ve gelime meydana gelmitir. Avrupaya renci gnderilmesi, yurt dndan
ordunun eitimi iin subaylar getirilmesi;
usul-i cedit (yeni yntem) ad verilen pedagojik yenileme hareketi ile ders ara ve gerelerinin, retim yntemlerinin ve retmen
niteliinin deitirilmeye allmas, ok sayda modern okulun almas bu gelimelerden bazlardr.

nceleyelim

Gayrimslim

Yabanc

ptidai
Rtiye
dadi
lk-Orta
lk-Orta
Toplam
Okul Okul . Okul . Okul . Okul . Okul
.
Vilayet
202
22 1.442
7
947
50 4.053
2 159
285 6.601
Edirne
?
12
1.149
2
420
4
453
18
2.022
Erzurum
12
11 855
1
213
9 1.393
6 427
39 2.888
Adana
397
16 736
4
376
21 4.510
438 5.624
Ankara
151
44 2.212
5
695
90 10.876
15 3.719 2.295 17.502
Aydn
9
6 258
7
855
22 1.113
Bitlis
244
36 2.194
5
828
34 5.489
6 655
324 9.166
Hdavendigr
11
11 748
1
51
6
640
1
65
30 1.504
Diyarbekir
271
22 1.746
2
205
295 1.951
Sivas
229
22 1.542
2
305
31 1.331
2 137
286 3.315
Trabzon
55
23 1.536
3
303
10
595
591 2.434
Kastamonu
29 1.784
1
106
43 5.558
73 7.448
Konya
6
17 892
1
53
20
894
5 260
49 2.099
Mamuretl Aziz
66
9 157
7
776
3 211
85 1.144
Van
7 396
1
115
17 4.270
2 211
27 4.992
zmit Sanca
1
33
1
101
7 1.030
1.164
atalca San.

Kala-i Sultaniye
Sanca
Toplam

4
2.155

kodra Vilayeti
Basra Vilayeti
Badat Vilayeti
Beyrut Vilayeti
Cezair-i Bahr-i
Sefid
Halep
Selanik
Suriye
Kosova
Manastr
Musul
Yanya
Bingazi San.
Zor Sanca
Kuds Sanca

36
26
11
181

147

291 17827
5
4
8
12

126

730

37 4.846

363

453

42 5.844 3.217 72.270

1
5
8

150
612
832

2 1.109
21 1.617

344
280
901
533

2
5

337
529

68

130

210

44 6.570

24
126
59
59
186
66
-

17
15
5
24
17
6
11
1
1
3

1.284
1.178
908
1.545
1.277
264
385
?
110
164

1
3
3
1
2
1
1
1

121
349
477
121
163
303
134
81

34
51
5
12
57
1
79
7

1.572
7.090
260
2.439
5.065
30
4.628
554

72

9
7
13
1
1
-

627
902
?
30
45
-

1.303

41
344
31
430
28 2.959
227 3.511
121 6.982
90
202
85
96
263
9
157
1
1
11

3.604
9.519
1.645
4.105
6.535
642
5.147

Bu dnemin okul saylarn ve renci

mevcutlarn gsteren tablo yanda verilmitir.
110
799
Tabloda Osmanl Devletinden ayrlan blgeler (alt ksm) ile Trkiye snrlar dhilinde Toplam
847
134 9.303
22 2.825
294 29.802
56 4.402 1.363 46.332
kalan illerin (st ksm) okul ve renci du- (?) Saptanamayan rakamlar iin kullanlmtr. (-) renci mevcutlar bilinmiyor.
rumu verilmitir. nceleyerek dnemin eitim Tablo Bilgisi
durumu hakknda genel bir deerlendirme ya- 1898-1899 yllarna ait Maarif Salnamesinden kartlan tablo (Mahalle mektepleri alnmamtr.)
pnz.

(Sakaolu 1991, s. 117.)

20. Etkinlik

Tartalm

Aadaki bilgiden yola karak Mutlakiyet Dneminde Osmanl Devletindeki eitimin genel durumu ile ilgili neler sylenebilir? Snfnzdaki arkadalarnzla tartarak tespitlerde bulununuz.
19. yzyl biterken Osmanl topraklarnn tamamnda 3.000 dolaynda iptidai (usul-i cedidi uygulayan
ilkokul), 20.000 dolaynda da sbyan mektebi (eski usul uygulayan mahalle mektebi) vardr. Ortalama
her okulda 20 rencinin bulunuu hesaplanrsa 400.000 ocuk eitim almaktadr. mparatorluk nfusunun
20 milyon olduu dnlrse tm ocuklarn yalnzca % 2-3nn okula gittii sylenebilir.
(Sakaolu 1991, s. 114.)

79

Mutlakiyet Dneminde (1878-1908) Eitimin Geliimi

21. Etkinlik

Tartalm

Mutlakiyet Dneminde eitim alannda meydana gelen gelimelerle ilgili aadaki tarihsel sreci
inceleyiniz. Bu dnemdeki gelimelerin Trkiye Cumhuriyetinin eitim sistemi zerinde etkilerinin
olup olmadn tartnz.

II. Abdlhamitin tahta kmas

1876
1876

II. Abdlhamitin Meclisi kapatmas, I. Merutiyetin sona ermesi

Kanunuesasinin ilan ve I. Merutiyet Dneminin balamas

1878
1880

Yeni kurulan yar laik hukuk/yarg sisteminin

hukuku gereksinimini karlamak iin Hukuk
Mektebinin almas

Sanayi-i Nefise (Gzel Sanatlar) Mektebinin

almas

1882

Vakflara bal medreselerin Maarif Nezaretine devredilmesi

Ticaret Mekteb-i Alisi (Ticaret Yksekokulu)nin

almas

1883

Aar vergisine ek olarak maarif vergisinin alnmaya balanmas

1884

Beyazt Devlet Ktphanesinin almas

Hendese-i Mlkiye Mektebi (Mlki Mhendislik Okulu)nin almas

Merzifon Amerikan Kolejinin almas

1886

Ba ve A Ameliyat (Uygulama) Mektebinin

almas

1887

Fenn-i Resim ve Mimari Mektebinin almas,

Amel (Uygulamal) Ziraat Mektebinin almas

1889

Dilsiz(ler) Mektebinin almas

Krler Mektebinin almas

1890
1892

Darlfnun (niversite)un tekrar almas

1900

80

Gmrk Memurlar Mektebinin almas

II. Merutiyet Dneminde lk, Orta ve Yksekretimdeki Gelimeler

Okul ncesi Eitim
lk anaokulu retmenleri, gayrimslim kadnlardr. 1915te Darlmuallimata bal olarak alan
Ana Muallime Mektebinde Mslman-Trk anaokulu retmenleri yetitirilmeye balanmtr.
Bu okullara 4-5 ya grubu renciler alnmtr.
Din ve mill hikyelerin okutulmas, yry,
beden hareketleri, resim inceleme, el ii almalarnn yaplmas ngrlmtr.
Resm ve zel anaokullarnn almasna izin verilmitir.

lkretim
1913te karlan Geici lkretim Kanunu ile ilkretim zorunlu hle getirilmitir.
lkretim, alt yl olarak belirlenmitir.
Derslerde drama ve tiyatro uygulamalar yaplarak ezbercilikten uzaklamaya allmtr.
Okullama orannn az olmas ve olumsuz yaklamlar nedeniyle istenilen sonular alnamamtr.
Sbyan mekteplerinin bir ksm kapansa da eski
yntemle eitim hl devam etmektedir.

Ortaretim
dadiler genellikle byk ehirlerde almken
rtiyeler kasabalara kadar yaylmtr.
Bu dnemde, erkeklere ve kzlara mahsus yatl
okullar almtr.
dadiler, daha sonra sultani adn almtr.
Bu okullarda yedi yl eitim yaplmas kararlatrlmtr.
Sultanilerde dil, tarih, fen bilimleri, matematik,
resim, din gibi dersler okutulmutur.

Yksekretim
1912de hazrlanan Darlfnun Nizamnamesi ile
Darlfnunda kkl reformlar yaplmtr.
Darlfnunun, bilim ve fennin yaylmasna hizmet
eden bir kurum olmasna allmtr.
Yurt dndan hocalar getirilmi, branlamaya
gidilmitir.
Tm bu abalara karn Darlfnun, bilim reten
bir kuruma dnememitir. Bu sonuta o dnemin siyasi, sosyal, ekonomik artlar da rol oynamtr.

II. Abdlhamit dneminde en ok tartlan konulardan biri de usul-i cedit (yeni yntem) hareketidir.
Bu tartmalarn eski usul-yeni usul eklinde srdn ve ilkretim programlarnda deiiklikler getirdiini
gryoruz. Aslnda bize gre yeni olan bu yntem, Avrupann oktan terk ettii, eski bir yntemdi.
(Akyz, s. 268-276.)

22. Etkinlik

nceleyelim

Aada usul-i cedit hareketi ile ilgili verilen bilgileri inceleyip onun nitelikleri ve boyutlar hakknda karmlarda bulununuz.
Okuma yazma retiminde heceleme yerine harf ezberine dayal yntemler kullanlacakt.

lkokullar ile medreseler birbirinden ayrlacakt.

nceleri mahalle imamlarnn

eitim verdii ilkokullarn kendilerine zg retmenleri olacakt.

Usul-i Cedit
(Eitimde
Yenileme Akm)

Yazmaya nem verilecek, kzlar iin okul alarak kzlara da

yazma eitimi verilecekti.

Her yaa gre ders kitab hazrlanacak ve bu programn dna klmayacakt.

retmenler sadece hediye

deil aylk (maa) da alacakt.

81

23. Etkinlik

Yazalm

II. Merutiyet Dneminde eitim alannda nemli reformlar yaplmtr. Dnemin aydnlar, bu reformlarn nda tartmalarn srdrm; eitimle ilgili eitli grler bildirmilerdir. Aada
bunlardan bazlar verilmitir. Bu grlerden yola karak sorular cevaplaynz.
1. Dnemin belli bal eitim sorunlarn belirleyiniz.
2. Metinlerde dile getirilen grleri Cumhuriyet Dnemi eitim reformlaryla ilikilendirerek bu
grlerin Cumhuriyet Dnemi eitimi zerindeki etkilerine ilikin karmlarda bulununuz. karmlarnz aadaki noktal alana yaznz.
... Batda okul andaki bir ocuk ,
be ayda okuma yazma renirken bizde
bu durum yllar alyor. Son gnlerde
Namk Kemal, inasi, Ali Suavi gibi baz
gazeteci yazarlarmz alfabeyi tartyorlar. Dorusu, Arap alfabesi ile gazete basmak da hem zahmetli hem pahal bir i.
Lakin alfabede yaplacak bir dzenleme,
bu husustaki tm skntlar kaldrmaya
yeterli midir? te asl mesele budur...

er g
Eitim, bilim, ekonomi ve ask
ndedir.
hli
birlikte ve birbiriyle etkileim
rledie
me
iyile
n
Birinde meydana gele
kn
mm
de
i
ters
gibi
rini etkileyebilecei
dr

Abdullah Cevdet

3
Tevhide doru gitmek isti
yoruz. Bunun
yolu menfaat birliidir, hissiy
at birliidir ve
eitim retim birliidir. Bu
eitim retim
birlii tabirine dikkat ek
meliyim. Trkiyemizdeki kadar, talim ve
terbiye (retim ve eitim)nin dank
olduu hibir
memleket yoktur
Abdullah

Dnemin gazetelerinden

Cevdet

itir.
Medreseler hl slah edilmem
i taeles
Onun iin medreselerin slah mes
il,
de
n
dn
O
rihe deil, siyasete aittir.
i
imd
Biz
idir.
eles
mes
bugnn ve yarnn
etslah
niin
leri
rese
med
Tanzimatlar,
eliyiz,
mediler diye deil; ne vakit slah etm
z...
nasl slah etmeliyiz diye dnmeliyi Bey
Sat

... Maarif Nezareti, ilkokullarda eitimi

alt yla karrken Btn medeni lkelerde eitim sresi bizden daha uzundur.
Bu sebepten biz de eitim sresini uzatmak zorundayz. aklamasn yapmtr. lkretimin sresi konusunda btn
lkelere uygun bir usul yoktur. Ky ve
kentin ekonomik gelimesine ve corafi
artlarna gre eitim sresi deiebilir.

Sat Bey

5
yayim.meb.gov.trden derlenmitir.

82

4. Yenileme Dnemi Osmanl Dnrleri

Prens Sabahattin
II. Abdlhamitin yeeni olan dnr, Osmanlnn ilk sosyologlarndandr. Devletin
kurtulmas iin eitimin yeni zamana gre dzenlenmesi gerektii fikrini savundu. Eitimin
amacn; beden, dnce ve ahlak ynlerinden kiisel yetenekleri artrmak olarak aklad.

smail Hakk Baltacolu

1908de stanbul Darlfnunu Tabiat Bilimleri Blmnden mezun olduktan sonra retmenlie balad. Maarif Nezareti tarafndan Avrupaya gnderildi. Fransa, ngiltere, Belika, svire ve Almanyadaki okullar inceledi. stanbul niversitesi, Gazi Eitim Enstits,
Dil ve Tarih-Corafya Fakltesinde yneticilik ve retmenlik yapt. lkretimde okuma
eitimi hakknda almalar yapt. Eitimde gzel sanatlarn (zellikle tiyatronun) nemini
ilk vurgulayanlardan biriydi. ada eitim dncesinin Trkiyeye giriinde nayak oldu.

Ziya Gkalp
stanbulda Baytar (Veteriner) Mektebini bitirdi. Bugn rgn-yaygn eitim eklindeki
eitim tasnifini yapt, terminoloji gelitirdi. retmen sorunlarna eildi. Halklk, milliyetilik, laiklik, mill tarih, kltr, dilin sadelemesi, kadn haklar gibi konularda Atatrke ilham
kayna oldu. niversite ve eitim kongrelerinin nemine iaret etti. Daha sonra sosyoloji
almalar yaparak stanbul niversitesinde sosyoloji profesr oldu.

Sat Bey
Yemende dodu. Mlkiye Mektebini bitirdikten sonra orta dereceli okullarda retmenlik yapt. 1909da stanbul retmen Okuluna mdr olarak atand. Fenniterbiye (eitim
bilimi) meslek derslerini okuttu.

Ethem Nejat
Yksek Ticaret Mektebini bitirdi. Uzun yllar Amerika ve Fransada yaad. Eskiehir
Maarif Mdr iken gnll olarak I. Dnya Savana katld. 1920 sonlarnda Mill Mcadeleye katlmak iin Anadoluya geti. Tarma dayanan ve kylerin kalknmasna katkda
bulunacak bir eitim sistemini savundu. evre koruma, beden eitimi, mzik, el ileri, tarm
gibi derslerin nemine dikkat ekti.

Selim Sabit Efendi

Padiahn izni ile Fransada eitim ald. ada pedagojinin Osmanl Devletine girmesinde etkili oldu. retmenlere rehber olmak amacyla Rehnm-y Muallimn (retmenlerin Yol Gstericisi) adl kitab yazd. Bu kitapta usul-i cedide gre alan okullarn
nasl olmas gerektiini anlatt. Bir dier kitab Muhtasar Tarih-i Osmn (Ksaltlm Osmanl Tarihi)yi, ilkretim tarih derslerinde okutulmas iin yazd.

Emrullah Efendi
Mlkiye Mektebinden mezun oldu. eitli illerde maarif mdrl yapt. II. Merutiyetin ilanndan sonra milletvekillii, daha sonra da maarif nazrl (mill eitim bakanl)
grevinde bulundu. Darlfnunda eitim dersleri verdi.

83

24. Etkinlik

Ben Kimim?

Aada Osmanl Devletinin Yenileme Dnemi dnrlerinin eitim zerine grlerinden bir
ksm verilmitir. nceki sayfada verilen biyografilerdeki ipularndan da yararlanarak bu dnrlerin kim olduklarn bulunuz.
I.
Eitimin sosyal bir olay olduu kanaatindeyim. Sosyoloji
profesr olduumdan bu konuyu derinlemesine aratrdm.
Bana gre toplumsal deerler yeni nesle aktarlmaldr. Burada
fertlerin psikolojik yn deil sosyolojik yn arlk tar. Aile
bu anlamda nemlidir. Modern eitim, modern kltre dayanmaldr. Mill unsurlar, eitimde en nemli faktr oluturur.
Avrupadan kltr ve eitim alamayz, eitim milldir; ancak
teknoloji ve fen alabiliriz. Eitim konusundaki dncelerimi
kitaplarmla makalelerimde anlattm.
Ben kimim?

Diyarbakrda adm tayan mze

.....................................

Muhtasar

Tarih-i Osmani
Muhtasar Corafya Risalesi
Muhtasar Hesap
Miyarl-Kelam
Elifba-y Osmani
statistiin Ferde, Cemiyete,
Devlete Olan Hizmet ve Faydalar

II.
Usul-i cedidin Osmanl Devletinde nasl uygulanaca konusunda birok nerim ve almam bulunmaktadr. Bunu
kitaplarmda da anlattm. Snf mevcutlarnn az olmas gerektiini, retim esnasnda soru ve cevap ynteminin kullanlmas gerektiini belirttim. Derslerde teorik ve pratiin i ie
olmasnn, uygulama yapmann nemini anlatan yazlar yazdm. Derslerde ksa not tutturmann, disiplin iin dl ve ceza
vermenin gerekli olduunu; ocuk eitiminde retmen kadar
ailenin de byk nem tadn dnyorum.
Ben kimim?

Mill Ktphanede bulunan eserlerim

.....................................

III.
Hem stanbul niversitesinde hem Gazi Eitim Enstitsnde yneticilik yaptmdan bilim ve eitim dnyasnn
iinde yer aldm. lkemizdeki eitim anlayyla ezberci bir
nesil yetitirildiini dnyorum. Bizde ataszleri ile ifade
edilen en kuvvetli eitim inanlar, bo inanlardan baka bir
ey deildir. nsan baars, bilgi ve zekdan kaynaklanmaz.
Azim, sebat, cesaret, yiitlik, ahlak yani karakterin rndr.
Uluslarn amac, ocuu hayata hazrlamaktr. nk eitim,
en nemli sermayedir. Eitim, yenilemeli ve deimelidir;
ama disiplinle zgrl kartrmamak ve bu ikisini birbirinden ayrmak gerekmektedir.
Yneticiliini yaptm Gazi Eitim Enstits
Ben kimim?
.....................................

84

IV.
Eitimin pek ok kademesinde altm. Maarif mdrl
ve maarif nazrl yaptm. Bana gre eitimin gelimesi retmenden renciye, niversiteden liseye yani yukardan aaya olmaldr. Bu grm, Tuba Aac Nazariyesi olarak
bilinir. lkretimin parasz ve zorunlu olmas gerektiini ilk
kez ben syledim. Eitimin amac, kiideki beden ve nefsani
(beden arzularyla ilgili) gleri olgunluk derecesine karmaktr. Bu eitim verilirken de kiinin doal zgrl salanmal,
yetenekleri dikkate alnmaldr. dedim.
Ben kimim?

niversite

Temsil Tuba Aac

.....................................

Trkiye Nasl Kurtarlabilir

Teebbs-i ahsi ve Tevsi-i Mezuniyet Hakknda Bir zah
Teebbs-i ahsi ve Adem-i Merkeziyet Hakknda kinci Bir zah
ttihat ve Terakki Cemiyetine Ak
Mektuplar, Mesleimiz Hakknda
nc ve Son Bir zah
Eserleri

V.
Annem, Sultan Abdlhamitin kardei idi. Saray evresinde bydm ve iyi bir eitim aldm. Eitimde gelenek ve
greneklerin deil, bireyin giriimci ynnn nemli olduunu dnyorum. Eitim, memur deil, retici insan yetitirmeye ynelik olmaldr. Avrupa lkeleri rnek alnmal, ders
kitaplar Bat standardnda olmaldr. Ayrca kz ocuklarnn
da okutulmas ve retime katlmas gerektiini dnyorum.
Ben kimim?
.....................................

VI.
Mlkiye mezunu olmama ramen, retmenlik benim asl
mesleim oldu. II. Merutiyetin ilanndan sonra stanbul retmen Okuluna (stanbul Darlmuallimini/bugnk apa Anadolu
retmen Lisesi) mdr oldum. Eitimi pedagojik ve biyolojik temeller zerine oturttum. nsan yeti ve yeteneklerinin, eitimde en
nemli faktr olduunu dnyorum. Beden eitimi, eitimin
nemli bir parasdr. Kaltmsal zellikler gz ard edilemez. Be
duyu organ, bilgi renmede etkilidir. Bunlarn etkin biimde kullanlmas gerektiini vurguladm.
Ben kimim?

Yneticiliini yaptm stanbul apa retmen Okulu

.....................................

Gazi Muallim Mektebi Mzik ubesi

VII.
Muallim Yurdu adyla bilinen, retmenlerin tartp sohbet edebilecei kurumlar oluturdum. retmenlerin rgtlenmesi ve sosyallemesiyle ilgili almalar yaptm. Halkn
bilgi ve dnce dzeyinin ykseltilmesi, ulusal duygularn
gelitirilmesi ve ky yaamnn uygarlamasnn gerekliliini
belirttim. I.Dnya Sava ve Milli Mcadeleye katldm iin
lkemin koullarn iyi biliyordum. Ky Enstitlerinin temelleri, benim grlerim zerine oturtulmutur.
Ben kimim?

.....................................

85

25. Etkinlik

Paylaalm

A. Aada I ve II. niteler ile ilgili hatrlatma amal baz sorular verilmitir. Sorular snfnzda
yantlayp yantlarnz arkadalarnzla paylanz.
1. slam ncesi Trk toplumlarnn yaam biimi eitim faaliyetlerini nasl etkilemitir?
2. slamiyetin kabulnden sonra Trk devletlerinde hangi eitim kurumlar almtr?
3. slamiyetin kabulnden sonra Trk toplumlarnda nasl bir eitim anlay benimsenmitir?
4. slamiyetin kabulnden sonra Trklerin ideal insan tipinde nasl bir deiim grlmtr?
B. slamiyetin kabul, Trklerin eitim kurumlar ve eitim anlayn nasl etkilemi olabilir? Sorgulamay yapabilmek iin aadaki uygulama basamaklarn izleyiniz.
Snfnzda gruba ayrlnz.
Aada verilen konu balklarn ele alarak kendi grubunuzda tartnz.
Grubunuzdan bir kiiyi szc seerek elde ettiiniz sonular snfnzdaki arkadalarnzla paylanz.
Paylamlar sonunda ulatnz sonular aadaki noktal yerlere yaznz.
Eitim Anlay ve deal nsan Tipi
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................

Eitim Kurumlar
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................

Yaam Biiminin Etkileri

......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................................

86

lme ve Deerlendirme

Kontrol Listesi
Aada Osmanl dnemindeki eitimle ilgili nermeler verilmitir. Doru olan nermeler iin
D stununa, yanl olanlar iin ise Y stununa X iareti koyunuz.

nermeler
1. Sahn- Seman Medreseleri, Kanuni Sultan Sleyman tarafndan kurulmutur.
2. Osmanl Devletinde medrese hocalarna mderris ad verilmekteydi.
3. Bugnk anlamda ilk niversite, stanbulda alan Darlfnundur.
4. Geleneksel Osmanl eitim sisteminde temel yntemler, deney ve gzlemdir.
5. lkretim, II. Mahmut dneminde zorunlu hle getirilmeye allmtr.
6. Islahat Ferman (1856) ile Osmanl toplumunda Ermeni, Yahudi, Rum cemaatlerinin
okul ama hakk uluslararas gvence altna alnmtr.
7. Medrese mezunlar, devlet ynetiminde sadece asker alanlarda alabilirdi.
8. lk modern asker okul, Mhendishane-i Bahr-i Hmayun (Deniz Mhendishanesi)dur.
9. Maarif nazr, gnmzdeki karlyla mill eitim bakandr.
10. Geleneksel dnemde devletin, eitim zerinde dorudan bir denetimi yoktur.
11 Osmanl Devletinde ilk ve ortaoretim dzeylerinde eitim dili Arapadr.
12. Geleneksel dnemde ilkretim, devlet tarafndan zorunlu klnmtr.
13. Edebiyat ve sanatta olduu gibi eitimde de Batllama abalar, Tanzimat Ferman
ile balar.
14. Eitimle ilgili tm harcamalar saray hazinesinden yaplrd.
15. ocuklar sbyan mektebine min Alay ad verilen tren ile balard.
16. lk medrese, Kanuni Sultan Sleyman tarafndan yaptrlmtr.
17. Medrese rencilerine daniment, softa gibi isimler verilmitir.
18. Galatasaray Sultanisi, hekim yetitiren bir okul olarak almtr.
19. Bilinen ilk Osmanl mderrisi, Davud- Kayserdir.
20. Enderun Mektebi, Dolmabahe Saray iinde eitim vermitir.
21. ptidai mektep, ilkokul; rtiye, ortaokul; idadi, lise seviyesinde eitim veren kurumdur.
22. Osmanl Devletinde kuruluundan itibaren Batl devletlerce okullar almaya balanmtr.
23. Sleymaniye Medreseleri, Kanuni Sultan Sleyman dneminde almtr.

87

A. Aadaki sorular cevaplaynz.

1. Trklerin slamiyeti kabul, toplumun yaam biiminde hangi deiimlere neden olmutur? Balklar
hlinde yaznz.
2. slamiyetin kabul, Trk toplumunun eitim anlaynda hangi deiikliklere neden olmutur? rnekler vererek cevaplaynz.
3. Trk-slam devletlerinde yetitirilmek istenen ideal insan tipinin genel zellikleri nelerdir?
B. Aadaki oktan semeli sorular cevaplaynz.
1.

I. Sistemli, dzenli, rgn yksekretim kurumlar medreselerdir.

II. Mesleki eitim veren yaygn eitim kurumlar ahi ocaklardr.
III. Din, tasavvufi eitim yaplan yerler tekkelerdir.
IV. Brokrat yetitirmek iin eitim yapan kurumlar atabeyliklerdir.
Yukarda Seluklu dnemi eitim kurumlar ile ilgili verilen bilgilerden hangisi yanltr?
A) Yalnz I
B) II ve III
C) II ve IV
D) II, III ve IV
E) Yalnz IV

2. Aada Karahanl dnemi bilim adam ve dnrleriyle onlara ait eserler eletirilmitir.
Hangisinde hata yaplmtr?
A) bni Sina
El-Kanun Fit-Tb
B) Kagarl Mahmut
Dvn Lgatit-Trk
C) Farabi
Garibnme
D) Balasagunlu Yusuf Kutadgu Bilig
E) Ahmet Yesevi
Dvn- Hikmet
3. Aadakilerden hangisi Osmanl Devletinde eitimde yenilemeyi zorunlu klan nedenler
arasnda gsterilemez?
A) Savalarda baarsz sonular alnmas
B) Bilimin retilemiyor olmas
C) Okuryazar orannn dk olmas
D) Merkez yapnn bozuk olmas
E) Bilim ve teknoloji alanndaki gelimelerden uzak kalnmas
4. Aadakilerden hangisi Osmanl dneminde medreselerin bozulma nedenlerinden biri
deildir?
A) retim elemanlarnn seiminde yaanan adaletsizlik
B) Dnyadaki gelimelerin takip edilememesi
C) renci seim usulnn bozulmas
D) Babadan oula geen alimlik sisteminin (beik ulemal) ortaya kmas
E) Batdan retim elemanlarnn getirilmesi
5. Aadakilerden hangisi Osmanl Devletinin Yenileme Dneminde alan okullardan biri
deildir?
A) znik Medresesi
B) Mhendishane-i Berr-i Hmayun
C) Mhendishane-i Bahr-i Hmayun
D) Galatasaray Sultanisi
E) Darlmuallimin

88

C. Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri kutucuklardaki uygun kelimelerle doldurunuz.

Enderun

Sbyan Mektepleri

Atabey

Tekke ve Zaviye

Sahn- Seman Medreseleri

Lonca

dadi
1. Seluklu dneminde ehzadelerin eitiminden sorumlu olarak grevlendirilen kiilere .......
ad verilmitir.
2. Osmanlnn geleneksel dneminde ilkokul seviyesinde eitim verilen yerler
. olarak adlandrlmtr.
3. Osmanl dneminde devlet adam ve brokrat yetitirmek iin kurulan eitim kurumu
olarak adlandrlmtr.
4. Osmanl Devletinin Kurulu Dneminde mesleki eitim ve dayanma amal kurulan tekilat ..................
olarak adlandrlmtr.
5. Osmanl dneminde ....................................... din eitim veren yaygn eitim kurumlar arasnda bulunmaktadr.
6. Fatih Sultan Mehmet tarafndan kurulan yksekretim kurumu
olarak adlandrlmtr.
7. Yenileme Dneminde kurulan ve bugnk liseler seviyesinde eitim veren eitim kurumlarna
...................... ad verilmitir.
. Aadaki cmlelerin bana yarglar doru ise D, yanl ise Y yaznz.
(

) Trk-slam devletlerindeki ilk sistemli medrese Nizamiye Medresesidir.

) Fkralaryla gldrrken dndren, topluma eitici dersler veren Trk dnr Farabidir.

) Tuba Aac Nazariyesi, Osmanl dnrlerinden Emrullah Efendiye aittir.

) Osmanl dnrlerinden Ziya Gkalpa gre, eitimin temeli evrensel deerlerdir.

) bni Sina, tp eitim ve bilimine evrensel boyutta katkda bulunmu bir bilim adamdr.

89

3.

E
T

CUMHURYET DNEMNDE
ETM
Konular
A. Mill Mcadele Dneminde Eitim
B. Cumhuriyet Dnemi Eitiminin
Temel zellikleri
C. Atatrkn Eitimle lgili Grleri
. Cumhuriyet Dneminde Eitimde
Gelimeler
D. Trkiyede retmen Yetitirmenin
Geliimi
E. Eitime Katkda Bulunan
Dnrler

A
MLL MCADELE DNEMNDE ETM
Hazrlanalm
1. Mill Mcadele Dnemine ilikin neler syleyebilirsiniz?
2. Gazi Mustafa Kemal Paa, aadaki sznde gerek kurtuluun eitimden
getiini sylerken neyi vurgulamak istemi olabilir?

En nemli ve verimli grevimiz, eitim ileridir. Eitim ilerinde mutlaka baarl olmak gerekir. Bir milletin
gerek kurtuluu ancak bu ekilde olur.
Mustafa Kemal Atatrk
atam.gov.tr/

1. Etkinlik

nceleyelim

Aada kark olarak verilen bilgileri, noktal yerlere rakamlar yazp kronolojik olarak sralaynz. Sralamay gz nnde bulundurarak Trk inklabnn tarih temelleri ve geliim sreci hakknda
karmlarda bulununuz.
ti, XX. yzOsmanl Devle
savalar soylda yapt
sosyal, eko,
nunda siyasi
an ve eitim
nomik alard
yflad.
za
bakmndan

Ekim
evleti, 30
Osmanl D
teA
s
ro
Mond
1918de
imzamasn
kes Antla
lad.

....

....
Mill M
cadele k
azanldktan s
onra ye
ni Trk
Devletin
de eitim
in ada dev
letler se
viyesine
ulamas
iin k
kl inklaplar ya
pld.

XX. yzOsmanl Devleti,

lusgarp,
ab
Tr
ylda yapt
nya saD
I.
ve
n
Balka
i.
ett
valarn kayb

....

Siperde Mektup Okuyan Askerler, H. Onat

....

M ill M c ad
el e ni n en
yo u n d ne
m le rin de ,
e iti m le ilg ili
so ru nl ar a
zm bulmak
iin eitli
toplantlar yap
ld.

....
Gazi Mustafa Kemal Paa,
Anadoludaki halk mill birlik
ve bamszlk lks etrafnda toplayarak bamszlk
mcadelesini balatt.

....

Mill Mcadelede Trk Kadnlar, Atatrk ve Kurtulu Sava Mzesi

91

1. Eitimin Genel Durumu

2. Etkinlik

Paylaalm

Aada Mill Mcadele Dneminde eitimin genel durumunu anlatan iki metin verilmitir, inceleyiniz. Mondros Atekes Antlamasndan sonra yurdun igal edildiini ve Anadoluda bamszlk
mcadelesi verildiini gz nnde bulundurarak bu dnemin eitiminin nitel ve nicel durumu hakknda karmlarda bulununuz. karmlarnz snfnzdaki arkadalarnzla paylanz.
Muharebe Yllar
On be yandaydm. Snfmzda on iki renci vard. Arkadalarmz I. Dnya Savann son yllarnda asker
edip gtrdkleri iin snfmz tenha kalmt. O zaman on sekizine girenlere yal diyorduk.
Elektrik yoktu, petrol lambalaryla aydnlanyorduk. Gece ettlerinde, baya tenekeden yaplm, hafif bir czrt
ile yanan kandilin nda ders alyorduk.
16 Mart 1920de stanbul igal edilince okul binasnn bir blm asker hastanesi yapld. O yl snavlar 15 Nisanda
bitirildi.

Mill Mcadelede Eitim

retmen okulu ama faaliyetleri
Mill Mcadele yllarnda kesintiye
uramad. Savan en youn yaand 1922 ylnda bile mahall idarelerce retmen okullar ald. Mill
Mcadele yllar, eitim seferberliinin en gzel rneklerine sahne oldu.
Mill Mcadele Dneminin en
nemli sorunu, eitilmi insan gcnn kayb idi. I. Dnya Savanda
zellikle anakkale Cephesinde gelecein Trkiyesini oluturacak lise
ve niversite rencileri ehit oldu.
Sava yllarnn en byk eitim
sorunlarndan biri de ilkokul retmenlerine maa verilememesiydi.
Bir yldan fazla, maa yz gremeyen retmenler olmutu.

Osmanlnn son dnemlerinde Batl tarzda yaplan yenilikler, her alanda olduu gibi eitim alannda da
bir ikilii ortaya karmtr. Bir yandan eskiyi korumak isteyen, dier yandan yeniyi yerletirmek ve pekitirmek isteyen okullarn varl, dahas aznlk okullar ve yabanc misyoner okullarnn eitim ve retim almalar, Osmanl toplumunu oluturan kesimleri kar karya getirmitir. Osmanl devlet yneticileri
tarafndan, bu ok balla ve kaosa son vermek iin almalar yaplmsa da bunlar baarl olamamtr.
Osmanldaki eitim sorunlar, Mill Mcadele Dneminde de devam etmitir. Bu dnemde eitim ileri iki
merkezden yrtlmtr. stanbul Hkmetine bal olan Maarif Nezareti (Eitim Bakanl) stanbulda
eitim ilerini yrtrken TBMM Hkmetine bal olan Maarif Vekleti (Eitim Bakanl), Anadoluda eitim
ilerine yn vermitir. galci devletler ise bulunduklar blgedeki okullarda siyasi dncelerini yaymaya
ynelik almalar yapmlardr.
1922 ylnda saltanatn kaldrlmas ile birlikte stanbul Hkmeti ve ona bal olan Maarif Nezaretinin
grevi sona ermi, eitim kurumlar, Ankarada bulunan Maarif Vekletine balanmtr.
92

2. Mill Eitimle lgili Hazrlk almalar

3. Etkinlik

nceleyelim

1920

Aada Mill Mcadele Dneminde eitim-retim alannda yaplan almalar, olu srasna
gre verilmitir. Bu almalar inceleyerek dnemin eitim faaliyetleri hakknda bilgi edininiz.

3 Mays 1920: Maarif Vekleti (Eitim Bakanl) kuruldu.

1921

25 Mart 1921: Telif ve Tercme Heyeti kuruldu.

15 Temmuz 1921: Maarif (Eitim) Kongresi

topland.

1922

1921-1922 retim Yl: Darlfnunda

karma eitime geildi.

Telif ve Tercme Heyeti, gnderilen eserleri inceleyerek verilecek dln miktarn belirliyordu.

retmenler ve uzman kiilerin grleri alnarak eitim-retim konularnn grld ilk

toplantdr. Mill eitim ralarnn temeli olarak
kabul edilebilir.

nas (Kz) Darlfnunu, 1922de Darlmuallimat-

Aliyeden ayrlp Darlfnuna baland. Derslerini
yine erkeklerden ayr olarak baka saatlerde yapacakt. Fakat, fen ve edebiyat ubelerindeki kz
renciler, kendi snflarn boykot edip erkek rencilerin snfna gitmiler ve nas Darlfnunu
Eyll 1921de tarihe karmtr.
(Akyz, s. 398.)

1922: Maarif Nezaretinin tm rgtleri Maarif Vekletine baland.

1923

Bylece eitim ileri, stanbul Hkmeti ve

TBMM Hkmeti tarafndan iki ayr merkezden
yrtlmeye baland.

15 Temmuz 1923: I. Heyet-i lmiye (Bilim

Kurulu) Toplants yapld.

1922 ylnda eitim kurumlarnn ou kendi isteiyle, Ankarada bulunan Maarif Vekletine baland. Saltanatn kaldrlmasyla Osmanl Devleti
sona erince stanbul Hkmetine bal tm kurumlar ayn bakanla devredildi.

Mevcut eitim sorunlarn belirlemek ve bunlara

zm yollar gelitirmek zere topland.

n alma/Okul D: 1739 sayl Mill Eitim Temel Kanununu inceleyelim (98. sayfadaki 3. etkinlik iin).

93

Maarif Kongresi
4. Etkinlik

Dnelim

Mustafa Kemal Paa, bir masann zerinde

serilmi bir harita bandayd. Olduka dnceli
bir hli vard.
Paam!
Buyrun.
Vaktinizi almayacaz retmenler Dernei,
birka gn sonra Ankarada toplanacak. ki yzden
fazla retmen katlyor. Fakat Fevzi Paay dinleyince tereddte dtk. Savan younlaaca
anlalan bir srada byle geni bir toplant size
ayak ba olabilir. Uygun grrseniz erteleyelim.

(zakman, s. 174.)

Adana Kz Enstitsu

Gazi Mustafa Kemal Paa yukardaki teklife ne cevap vermi olabilir? Niin?
Gazi Mustafa Kemal Paa, Kurtulu Savann en youn olduu gnlerde, bir yandan bamszlk mcadelesinin liderliini yaparken bir yandan da eitim alanndaki almalarna balamtr. Trk eitim sisteminin oluturulmasnda ve gelitirilmesinde, sz konusu almalarn rn olan Maarif Kongresi ve Heyet-i
lmiye toplantlarnn ok byk katklar olmutur. 15-21 Temmuz 1921 tarihleri arasnda Maarif Kongresinde
alnan kararlar, o gnn eitim ihtiyacn karlamaktan ok, gelecekteki tam bamsz ve ada uygarl
yakalam Trkiyeyi glendirmeyi amalamtr. Ankarada gerekletirilen bu toplantya, yurdun igal altnda olmayan illerinden pek ok kadn ve erkek retmen katlmtr. Kongrenin al konumasn Mustafa
Kemal Paa yapmtr.

5. Etkinlik

Paylaalm

Aada, Gazi Mustafa Kemal Paann Maarif Kongresini a konumasndan bir kesit verilmitir, inceleyiniz. Bu konumada Gazi, retmenlere, yeni nesillerin yetitirilmesinde hangi esaslara
dikkat etmelerini tavsiye etmitir? Tespitlerinizi snfnzdaki arkadalarnzla paylanz.
Saygdeer Hanmlar, Efendiler,
Bugn Ankara, Mill Trkiyenin Maarif Eitimini kuracak olan Trkiye kadn ve erkek retmenler
Kongresinin burada toplanmasyla vnmektedir.
imdiye kadar srdrlen eitim yntemlerinin milletimizin tarihi geriliinde en nemli bir etken olduu
inancndaym. Onun iin bir mill terbiye programndan sz ederken eski devrin sama sapan ve yaratl
zelliklerimizle hi de ilikisi olmayan yabanc dncelerden, doudan ve batdan gelebilen etkilerden
btnyle uzak, mill ve tarih karakterimize uyan bir kltrden sz ediyorum. nk mill dehamzn tam
olarak gelierek ortaya kmas ancak byle bir kltr ile salanabilir. Gelii gzel izlenecek bir yabanc
kltr imdiye kadar izlenen yabanc kltrlerin ykc sonularn tekrar ettirebilir. Kltr (Harset-i Fikriyye)
zeminle uygundur. O zemin (yer) milletin karakteridir.
te biz, bu kongremizden sadece izilmi eski yollardan yrmenin ekli hakknda dnceleri konumak deil, belki sylediim artlar tayan yeni bir sanat ve beceri yolu bulup millete gstermek ve o yolda
yeni nesli yrtmek iin rehber olmak gibi kutsal bir hizmet bekliyoruz. Maarif Vekletinin halk tanm,
evreyi ve memleketi deerlendirmi, retmen ve uzmanlardan oluan bir ilim ve kltr kongresini Ankarada toplamay dnm olmas ve bugnk zor artlara ramen bu giriiminde baarsn byk bir
beeni ile anarm.
atam.gov.tr

94

Mill Mcadele Dneminde Eitim Alannda Yaplan Toplantlar

6. Etkinlik

nceleyelim

Aada eitimle ilgili sorunlarn grld ve nemli kararlarn alnd toplantlardan Maarif
Kongresi ve I. Heyet-i lmiye ile ilgili bilgiler verilmitir. Mill Mcadele Dneminde yaplan bu toplantlarda alnan kararlar inceleyerek bunlarn Trk mill eitim sistemi iin nemini anlatan bir paragraf yaznz.
Toplantnn ad: Maarif Kongresi

Toplantnn ad: I. Heyet-i lmiye

Toplantnn tarihi: 15-21 Temmuz 1921

Toplantnn tarihi: 15 Temmuz 1923

Toplantnn yeri: Ankarada Darlmuallimin

(Erkek retmen Okulu) Konferans Salonu

Toplantnn yeri: Ankarada Darlmuallimin

(Erkek retmen Okulu) Konferans Salonu

Toplantda alnan baz kararlar:

Toplantda alnan baz kararlar:

ocuklar hayatta baarl klacak kabiliyette yetitirmek iin bir program hazrlanmasna ihtiya
duyulmaktadr.

lkretim alt yla karlmaldr.

renci saylar ilkokul 1 ve 2. snflarda
30u, dier snflarda 40 amamaldr.

Drt sene olan ilkretimin be yla karlmas

gerekmektedir.

Zorunlu eitim yandaki ocuklar, yabanc

okullarna gnderilmemelidir.

O zamana kadar uygulanan ilkretim programlar uygulamaya msait deildir.

Kk kyler iin yatl blge ilkokullar almaldr.

Halk eitimi iin, yksek programlar yerine onlar

iin gerekli olan dil, din ve hesap dersleri okutulmaldr.

Sultani ad liseye evrilmelidir.

Ankarada bir heyet-i ilmiye tekil olunuyor
15 Temmuzda Ankarada, Maarif Tekilat hakknda
mzakeratta bulunmak zere, mtehassslardan mrekkep bir heyet-i ilmiye akd-i ictima edecektir.
Gnmz Trkesiyle:
Ankarada bir bilim kurulu oluturuluyor
15 Temmuzda Ankarada, Mill Eitim Tekilat hakknda grmelerde bulunmak zere, uzmanlardan
oluan bir bilim kurulu toplanacaktr.

Ky ve kentlerin ihtiyalarnn farkl olmas nedeniyle ilkokul programlar ayr ayr hazrlanmaldr.
Meslek derslerinin ilkokullarda btnyle retilmesi mmkn deildir.
Sanat ve bir i edinmek iin yeteneklerin esas
olduu kz okullarnda kzlarn ev kadn olabilmeleri iin gerekli olan pratik bilgilerin verilmesi
gerekmektedir.

(Basndan, Temmuz 1923.)

95

Gazi Mustafa Kemal Paa ve Dnemin Maarif Vekillerinin Eitimle lgili Grleri
7. Etkinlik

Paylaalm

Aada, Gazi Mustafa Kemal Paa ile Mill Mcadele Dneminde mill eitim bakanl yapm
kiilerin eitim ile ilgili baz grleri maddeler hlinde verilmitir. Mill eitimimizin grld
bir toplantda bu kiilerle birlikte olduunuzu dnerek eitim sorunlarna ve bunlarn zm yollarna ait grleri tespit ediniz. Tespitlerinizi arkadalarnzla paylanz.

l Yetiecek ocuklarmza ve genlerimize, grecekleri eitimin snr ne olursa olsun, en

nce ve her eyden nce Trkiyenin bamszl iin kendi benliine ve mill geleneklerimize dman
olan btn unsurlarla mcadele etmek gerei retilmelidir.
l Pratik ve her konuyu kapsayan bir eitim iin vatan snrlar iinde nemli merkezlerde
modern ktphaneler, bitki ve hayvanat baheleri, konservatuvarlar, atlyeler, mzeler ve gzel sanatlar sergileri kurulmas, btn memleketin basmevleriyle donatlmas gerekmektedir.
l Eitim ve retimde uygulanacak yntem, bilgiyi insan iin bir ss, bir hkmetme arac
veya medeni bir zevk olmaktan karp maddi hayatta baarl olmay salayan pratik ve kullanlabilir
bir ara hline getirmektir.
Gazi Mustafa Kemal Paa
l Benim inancma gre, bir memleketi her eyden evvel kltrl kafalar kurtarr, diriltir, yaatr ve onlar da okullar yetitirir.
l Memleketi yeniden canlandracak ve bu milleti kurtaracak olan, her eyden evvel eitimdir.
l Eitim sistemimiz harap bir hldedir...

Dr. Rza Nur

l Bizler, Anadolunun btn byk merkezlerini fikir ve sanat merkezleri hline getireceiz.
l Okul, rencilerin eitim yeridir.
l zerinde konumamz gereken asl alan, eitim siyasetine vereceimiz yndr.
l Okullarmz neden gerekli olan yararlar salamamaktadr? nk bunlar, nazari adamlar
yetitiriyor; i adam, sanat yetitirmiyor.

Hamdullah Suphi
l Her trl yabanc tesirden uzak bir ekilde, din ve mill esaslarmz erevesinde mill
kltrmzn gelime ve ycelmesini salamak ilkesi, almalarmn temelidir.
l Bamszlmz, silahlarmz kadar, kltr ve medeniyetimize de yaslanmaldr.

Mehmet Vehbi

l Biliyorsunuz ki ilkretimimiz ok geri kalmtr. Bunun nedenleri arasnda en kuvvetlisi,

para meselesidir.
l Kylerimizin, kasabalarmzn yzde doksannda henz okul almamtr ve mevcut okullarmz da, itiraf etmelidir ki bir retmende bulunmas gereken nitelikleri tamayan, ksmen yetersiz
olan insanlarn elinde kalmtr.
smail Safa

96

B
CUMHURYET DNEMNDE ETMN TEMEL ZELLKLER
Hazrlanalm
1. Aile byklerinizle (dede, nine) grerek onlarn okul anlarn reniniz.
2. Cumhuriyet Dnemi eitimine ilikin aklnza gelen ilk kavramlar nelerdir?

1. Etkinlik

Yazalm

Eitimin temel ilkeleri, Trkiye Cumhuriyeti Devletinin dayand esaslara uygun olarak belirlenmitir. Aada bazlar verilen bu ilkelerden eksik olanlar noktal yerlere yaznz.

retim
Birliinin Salanmas
.........................

................................
ETMN TEMEL LKELER
Eitimin ada Olmas

Eitimin Laik Olmas

..............................

Gen Trkiye Cumhuriyeti Devletinde yeni neslin eski dnemin eitim anlaylarna gre yetitirilmesi
mmkn olamazd. Bu nedenle Gazi Mustafa Kemal Paa ve alma arkadalar, ncelikle yeni nesli yetitirecek eitimin temel ilkelerini belirlediler. Akla ve bilime dayal olan bu ilkeler, toplumun an artlarna
gre gelitirilmesini hedeflemektedir. Eitimin temel ilkeleri birbirinden bamsz deildir ve her bir ilke bir
dierinin tamamlaycsdr.

2. Etkinlik

Yazalm

Cumhuriyet Dnemi eitiminin temel ama ve niteliini konu alan ve iinde aadaki kavramlarn
getii ksa bir metin yaznz.
Kavramlar:

Mill

Karma

ada

Laik

Demokratik

97

Atatrk

Okul

Eitim

Birlik

3. Etkinlik

Karlatralm

1739 sayl Mill Eitim Temel Kanununu inceleyerek ve nceki bilgilerinizden yararlanarak Cumhuriyet Dnemi eitiminin temel zellikleriyle ilgili stundaki noktal yerleri doldurunuz.
Osmanl ve Cumhuriyet dnemleri eitim anlay ve uygulamalarn karlatrdnzda benzerlikler ve farkllklar hakknda neler syleyebilirsiniz?

Siyasi-Felsefi Adan

Osmanl Dneminde Eitimin Temel

zellikleri
Eitim, farkl kurumlar (eriye ve Efkaf
Vekleti, Maarif Nezareti...) tarafndan
idare edilmektedir.

Ulusal

Ulusal

bir eitim sistemi kurulamamtr.

mmeti eitim anlay olduundan eitim dine dayaldr.

Eitim kurumlar daha ok merkez blge-

lerde gelimitir.

Sosyal Adan

Eitim tek elden ynetilmektedir.

bir eitim sistemi vardr.

............................................................
...............................................................
............................................................
...............................................................

Devletin denetiminden uzak, aznlk ve

yabanc okullar vardr.

.............................................................

Toplumda

Eitim alannda inklaplar yaplarak okur-

Yntem ve Teknikler Asndan

Cumhuriyet Dneminde Eitimin

Temel zellikleri

okuryazarlk oran dktr.

...............................................................

yazar oran arttrlmtr.

............................................................
...............................................................

Kz renciler, Tanzimata kadar orta ve

yksekrenimden yararlanamamtr.

Kz ve erkek renciler ayr okullarda oku-

tulmaktadr.

............................................................
...............................................................

Modern yntem ve teknikler kullanlmamaktadr.

Eitim retmen merkezli, nakilci ve ezbere dayaldr.

Eitimde sorgulama ve eletiri yoktur, -

renci katlm yok denecek kadar azdr.

renci disiplininde kat kurallar uygulan-

maktadr.

98

............................................................
...............................................................
............................................................
...............................................................
............................................................
...............................................................

............................................................
...............................................................

4. Etkinlik

Yazalm

Gazi Mustafa Kemal Paann Onuncu Yl Nutkundan alnan aadaki metni inceleyiniz. Bu
metinden yola karak Gazi Mustafa Kemal Paann eitim yoluyla yetitirilmek istenen insan tipinin
zelliklerine ilikin grlerini noktal alana maddeler hlinde yaznz.

Atatrkn Onuncu Yl Nutku

Trk Milleti!
Kurtulu Savana baladmzn on beinci
ylndayz. Bugn cumhuriyetimizin onuncu yln
doldurduu en byk bayramdr.
Kutlu olsun!
Bu anda byk Trk milletinin bir ferdi olarak
bu kutlu gne kavumann en derin sevinci ve
heyecan iindeyim.
Yurttalarm!
Az zamanda ok ve byk iler yaptk. Bu ilerin en by, temeli Trk kahramanl ve
yksek Trk kltr olan Trkiye Cumhuriyetidir.
Bundaki baary, Trk milletinin ve onun deerli ordusunun birlik ve beraberlik ierisinde,
byk bir kararllkla hareket etmesine borluyuz.
Fakat yaptklarmz asla yeterli grmeyiz.
nk daha ok ve daha byk iler yapmak zorunda ve kararllndayz. Yurdumuzu dnyann en bayndr ve en
uygar memleketlerinin seviyesine karacaz. Milletimizi en geni rahatlk ara ve kaynaklarna sahip klacaz. Mill
kltrmz ada uygarlk seviyesinin stne karacaz.
Bunun iin, bizce zaman ls, gemi asrlarn gevetici anlayna gre deil, asrmzn hz ve hareket kavramna gre dnlmelidir. Geen zamana oranla daha ok alacaz. Daha az zamanda, daha byk iler baaracaz. Bunda da baarl olacamza phem yoktur. nk, Trk milletinin karakteri yksektir, Trk milleti alkandr,
Trk milleti zekidir. nk, Trk milleti mill birlik ve beraberlikle glkleri yenmesini bilmitir. Ve nk, Trk milletinin
yrmekte olduu ykselme ve uygarlk yolunda, elinde ve kafasnda tuttuu meale, pozitif bilimdir. unu da nemle
belirtmeliyim ki, yksek bir insan topluluu olan Trk milletinin tarih bir nitelii de, gzel sanatlar sevmek ve onda
ykselmektir.
Bunun iindir ki, milletimizin yksek karakterini, yorulmaz alkanln, yaratl zeksn, bilime balln, gzel
sanatlara sevgisini, mill birlik duygusunu devaml olarak ve her trl ara ve nlemlerle besleyerek gelitirmek mill
idealimizdir.
Trk milletine ok yaraan bu ideal, onu btn insanla gerek rahatln salanmas yolunda, kendine den
uygar grevi yapmakta baarl yapacaktr....
Trk Milleti!
Sonsuza akp giden her on senede, bu byk millet bayramn daha byk ereflerle, mutluluklarla huzur ve rahatlk
iinde kutlamanz gnlden dilerim. Ne mutlu Trkm diyene!
(www.atam.gov.tr)

99

Cumhuriyet Dneminde Yetitirilmek stenen nsan Tipinin zellikleri

Eitimin amac, dnemin ihtiyac ve dnce yapsna uygun ideal insan tipini yetitirmektir. Her toplumda, deien artlara ve ihtiyalara gre, ideal insan tipinde bulunmas gereken zellikler de deiiklie
urar. Cumhuriyet Dnemi eitiminin amac, yaplan inklaplar anlayan ve koruyan, lkesine hizmet eden
iyi yurttalar yetitirmektir. Mustafa Kemal Paa, bu dnemde yetitirilmek istenen ideal insan tipinde bulunmas gereken zellikleri, farkl zamanlarda yapt toplantlarda ifade etmitir.

5. Etkinlik

Bulalm

Aada Cumhuriyet Dneminde yetitirilmek istenen ideal insan tipinin zellikleri ve ipucu olarak Atatrkn bu zellikleri iaret eden szleri verilmitir. pularndan yola karak bulmacay tamamlaynz.
8

2. nsanlarn hayatna, faaliyetlerine egemen

olan kuvvet, bulu yeteneidir.
3. Hibir memleket yoktur ki ahlak esaslarna
dayanmadan gelisin.
4. (...) En nemli mesele, iyi bir eitim alabilmendir.
5. Memleket ocuklar serbeste konumaya, dndklerini, duyduklarn olduu
9
gibi ifade etmeye tevik edilmeli.
11. Gerektike, byk alak
gnllln gster.

S1
2

10

Soldan Saa

T
S
E
7

V
E
5

12

R
11

YARATICI

ETML

SPORCU

BLMSEL

MEDEN

AHLAKLI

MTEVAZ

LAK

RETKEN

ZGR

DEMOKRATK

Yukardan Aaya
1. Trk milletinin tarih bir nitelii de gzel sanatlar sevmek ve onda ykselmektir.
6. (...) Sosyal hayatta bizzat etken, faydal ve verimli elemanlar yetitirmek gerekir.
7. Pozitif bilimi kavramam insanlarn yetitirecei rencilerden bu memlekete nasl fayda beklenebilir?
8. Beden idman, fikr idmanla paralel gitmelidir.
9. Efendiler, memleketin ocuklarnn ortak ve eit olarak kazanmakla zorunlu olduklar bilim ve teknikler
vardr.
10. Din, bir vicdan meselesidir. Herkes vicdannn emrine uymakta serbesttir.
12. Dncelerimiz, zihnimiz medeni olacaktr.

100

Cumhuriyet Dneminde Eitim Alannda Yaplan Yenilikler

6. Etkinlik

Tartalm

Aada Cumhuriyet Dneminde meydana gelen, eitimle ilgili baz gelimeler verilmitir. Bu gelimelerin dnemin eitimi zerindeki etkileri nasl olmutur? Arkadalarnzla tartnz. Sizce eitim
alannda daha farkl ne gibi almalar yaplabilirdi? Szl olarak ifade ediniz.

Tevhid-i Tedrisat (retim Birlii) Kanunu

karld.

1924

eriye ve Evkaf Vekleti (Din ve Vakflar

Bakanl) kaldrld.
Musiki Muallim Mektebi ald

Ortaokullarda (ilkretim 2. kademe) karma

eitime geildi.

Medreseler kapatld.

Tekke ve zaviyeler kapatld.

1925

Ankara Hukuk Mektebi Ald.

1926

Gazi Eitim Enstits ald.

Ky muallim mektepleri faaliyete balad.

1927

Millet mektepleri ald.

1928

Yeni Trk alfabesi kabul edildi.

1931

Trk Tarih Kurumu kuruldu.

Trk Dil Kurumu kuruldu.

1932
1933

Dil ve Tarih-Corafya Fakltesi kuruldu.

1935
1936

Ky retmen okullar ald.

niversite reformu yapld.

1937

101

Ky eitmenleri yetitirme kurslar ald.

1. retim Birliinin Salanmas

7. Etkinlik

Yazalm

Aadaki kutularda Tevhid-i Tedrisat Kanununun maddeleri ve bu maddelerin getirdii yeniliklere rnekler verilmitir.
1. Her bir kanun maddesini, ilgili yenilikle eletiriniz. Eletirdiiniz kanun maddelerinin numarasn ilgili aklamann bandaki kutucua yaznz.
2. Elemeyen kanun maddelerine uygun yenilik rneklerini noktal yerlere yaznz.
Tevhid-i Tedrisat Kanunu
Kanunun ad: 430 sayl Tevhid-i Tedrisat Kanunu
Kabul tarihi: 3 Mart 1924
Kanunun Maddeleri
Kanunun Getirdii Yenilikler
1. Madde: Trkiyedeki btn bilim ve retim kurumlar Mill Eitim Bakanlna baldr.

Medrese, mektep, yabanc ve aznlk okullarnn ynetimi tek elde toplanarak eitimdeki
ok balla ve denetimsizlie son verilmitir.

2. Madde: eriye ve Evkaf Bakanl veya zel vakflar tarafndan idare edilen btn medreseler ve
okullar Mill Eitim Bakanlna devredilmi ve
balanmtr.

Din konularda yeterlilie sahip uzmanlar

ve din grevlilerinin yetitirilmesi, devlet kontrolne alnmtr.

3. Madde: eriye ve Evkaf Bakanl btesinde

medreseler ve okullar iin konulmu olan denekler, Mill Eitim Bakanl btesine aktarlacaktr.

Din kurumlarn devlet ve eitim ilerine karmalarna son verilmitir.

4. Madde: Mill Eitim Bakanl, din bilgiler konusunda yksek uzmanlar yetitirmek iin niversitede (Darlfnun) bir ilahiyat fakltesi kuracak ve
imamlk ve hatiplik gibi din hizmetleri yrtecek grevlileri yetitirmek iin ise ayr okullar alacaktr.

...................................................................

5. Madde: Mill Savunma Bakanlna bal olan

asker okullar ve ksz yetitirme yurtlarnn bte
ve kadrolar Mill Eitim Bakanlna balanacaktr.

...................................................................
...................................................................

6. Madde: Bu Kanun, yaym tarihinden itibaren

geerli olup tm hkmlerin yrtlmesinden Bakanlar Kurulu sorumludur.
(Reat Gen, Trkiyeyi Laikletiren Yasalar, s. 23-25.)

Osmanl Devletinin, son yzylnda, eitim alannda Baty rnek alarak yapt slahatlar ve baka gelimeler sonucunda, lkede farkl eitim kurumlar ortaya kmtr. Bu dnemde geleneksel eitim kurumlar,
Tanzimat mektepleri, yani Bat tipi devlet okullar, aznlk, yabanc devlet okullar ve misyoner okullar bir
arada bulunmaktayd. Farkl programlar uygulayan ve farkl dillerde eitim yapan bu okullardan mezun olan
rencilerin duygu ve dnce bakmndan farkllklar, toplumda kargaaya neden oluyor, dahas ykc ve
blc hareketlere zemin hazrlyordu. Program ve amac farkl olan eitim kurumlarnn farkl birimlerce
ynetilmesi, eitimde ortak deerlerin olumasn engellemitir. Osmanl Devletinde eitim ileri Harbiye,
Maarif-i Umumiye, erriye ve Evkaf, Ziraat, Ticaret, Orman ve Medain nezaretleri tarafndan yrtlyordu.

102

8. Etkinlik

Yazalm

Aada, retimde birliin salanmas amacyla yaplan baz uygulamalar hakknda bilgi verilmitir. Yaplan uygulamalarn gerekeleri ile ilgili karmlarnz noktal alana yaznz.

retim Birliinin Salanmas Amacyla Yaplan almalar

eriye ve Evkaf Vekletinin Kaldrlmas

Medreselerin
Kapatlmas

Tekke ve Zaviyelerin
Kapatlmas

Osmanl Devletinde, geleneksel ve din ierikli

eitim yapan mektepler,
eriye ve Evkaf Vekletine, yeniliki eitim yapan
mektepler ise Maarif Vekletine bal idi. 3 Mart
1924 tarihinde karlan
kanunla eriye ve Evkaf
Vekleti kaldrld.

Osmanl Devletinde, Bat

tarznda eitim kurumlarnn almas ile birlikte
mektep ve medrese arasnda atma yaand.
Cumhuriyet Dneminde,
yeni devletin yapsna
uygun olmayan medreseler ve eski eitim kurumlar kapatld.

Din eitim ve sohbetlerin yapld tekke ve

zaviyeler arasnda dnce farkllklar vard.
Son yzyllarda bu kurumlarda dinle ilgisi olmayan birtakm hurafe
ve uygulamalar da yaygnlamt. Zamanla siyasi olaylara da karmaya balayan tekke
ve zaviyeler, 30 Kasm
1925te kapatld.

103

Yabanc Okullarnn
MEBe Balanmas

Osmanl Devletinde eitli topluluklar, kendi

dil, din, ve kltrlerine
gre okullar aabiliyordu. Okullar, Lozan Antlamas ile Mill Eitim
Bakanlna baland.
lke iinde siyaset ve
din propagandasnn yaplmas yasakland.

2. Eitimin Mill Olmas

9. Etkinlik

Benim Grm

Aada verilen nermelerle ilgili seeneklerden uygun bulduklarnz X iareti koyarak belirleyiniz. aretin hangi seeneklerde younlatn tespit edip konuyla ilgili karmlarnz bir cmle
ile sonu blmne yaznz.
NERMELER
Her devletin kendine zg bir eitim politikas olmaldr.
Mill eitim politikas belirlenirken toplumun siyasi,
sosyal, kltrel yaps gz nnde bulundurulmaldr.
Eitimin mill olmas bireylere, lke btnlne ve
bamszlna ynelik tehlike ve tehditlere kar
halka birlikte hareket etme bilincini kazandrr.
Mill eitim anlay, her alanda dier uluslar ile rekabet edebilir bireyler yetitirmeyi hedefler.
Eitimin mill olmas, toplumda duygu ve dnce
birliinin gelimesini salar.
Eitimin mill olmas, ada eitim yaplmasn
engeller.
Eitimin mill olmas, yeni neslin kendi diline ve
kltrne saygl yetimesini salar.
Eitimin mill olmas, eitim sisteminin, tm yabanc etkilere kapal olmasn salar.
Eitimin mill olmas, ayn dili konuan ve ayn
amaca uygun nesillerin yetimesini salar.
Sonu:

104

Katlyorum

Ksmen
Katlyorum

Katlmyorum

10. Etkinlik

Dnelim

imdiye kadar srdrlen eitim yntemlerinin, milletimizin tarih geriliinde en nemli etken olduu
inancndaym. Onun iin, bir mill terbiye programndan sz ederken eski devrin hurafelerinden ve yaratl zelliklerimizle hi de ilikisi olmayan yabanc dncelerden, Doudan ve Batdan gelebilecek etkilerden btnyle uzak, mill ve tarih karakterimize uyan bir kltrden sz ediyorum.
Mustafa Kemal ATATRK
atam.gov.tr

Gazi Mustafa Kemal Paa, yukardaki szyle eitimin mill olmas iin hangi zelliklere dikkat
ekmitir? Syleyiniz.
Gen Trkiye Cumhuriyetinin ncelikli hedeflerinden biri, mill birlik ve btnln salanmasyd. Bu
nedenle eitim sistemi oluturulurken eitimin millletirilmesine ok nem verilmitir. Yeni devlette eitimin
mill olmasnn gereklilii zerine grlerini ilk defa 1921 Maarif Kongresindeki al konumasnda ifade
eden Atatrk, daha sonra yapt konumalarda da bu fikrini sk sk belirtmitir. Tevhid-i Tedrisat Kanununun
karlmasyla bu konuda atlan byk adm, daha sonraki almalarla da desteklenmitir.

11. Etkinlik

Yazalm

Aada, eitimin mill olmas amacyla yaplan baz almalar hakknda bilgi verilmitir. Bu almalarn eitimin millletirilmesini nasl etkilediini noktal alana yaznz.

Eitimin Mill Olmas Amacyla Yaplan almalar

Medreselerin
Kapatlmas

Yabanc Okullarnn
MEBe Balanmas

Trk Tarih Kurumunun

Kurulmas

Trk Dil Kurumunun

Kurulmas

Din arlkl eitim

veren medreseler, farkl dnce yaps nedeniyle toplumda fikir
atmasna neden olduu iin kapatld.

Her alanda kendi kltrn aktarmay hedefleyen, retim dili

ve amalar farkl olan
yabanc okullar Mill
Eitim Bakanlna
baland.

Tarih alanndaki eksikliklerin giderilmesi,

Trk tarihinin doru
bir ekilde aratrlmas iin 1931 ylnda
Trk Tarihi Tetkik Cemiyeti (Trk Tarih Kurumu) kuruldu.

Trk dilinin gelitirilmesi ve yabanc dillerin etkisinden kurtarlmas iin 1932de

Trk Dili Tetkik Cemiyeti (Trk Dil Kurumu)
kuruldu.

105

3. ada Eitim Anlaynn Benimsenmesi

12. Etkinlik

Karlatralm

Bu dnemde din eitim yaplmaktadr.

Kilise ve manastrlar, nemli
eitim-retim merkezleridir.
Bu dnemde skolastik dnce
hkimdir.
Eitimde kat bir disiplin uygulanmaktadr.
Dnemin sonlarna doru yetien bilim adamlar ile, dnce
yaps yeniden ekillenmeye
balad.

Aydnlanma a (17-18. Yzyllar

ve Sonras)

Rnesans-Reform Dnemi (15-16.

Yzyllar)

Orta a (15. Yzyl)

Aada birinci blmde Avrupada Orta an sonlarnda balayp Aydnlanma ana kadar
sren, ikinci blmde Osmanl Devleti ve Trkiye Cumhuriyetinde eitimde adalama sreciyle
ilgili baz aklamalar verilmitir.
1. adalama srecinin aamalarn karlatrarak Trkiyede ve Avrupada ada eitim srecindeki deiikliklerin hangi alanlarda ve nasl meydana geldiini maddeler hlinde aadaki noktal alana yaznz.
2. Belirttiiniz deiikliklerden yola karak ada eitimin temel nitelikleri hakknda karmlarda
bulununuz.
Avrupada

Bu dnemde, eitim zerindeki

din bask sona erdi.
Matbaa tekniinin gelimesiyle,
kitap yazmnda art oldu.
Bilgiye ulamada akl ve deney
yolu kullanld.
Bu dnemdeki gelime ve aratrmalar, Aydnlanma an balatt.

Aklc ve zgr dnceye dayal eitim sistemi oluturuldu.

Eitim kurumlarnda kkl deiiklikler yapld.
Eitimde insann ok ynl geliimi esas alnd.
Bu dnemde yetien eitimciler, bu alanda nemli kitaplar
yazd.
Yaparak renme n plana
alnd.
Kadnlarn da eitimine nem
verilmeye baland.
Eitimde kat disipline son verildi.

Osmanl Devletinde
Klasik Dnem (13-19. Yzyllar Aras)

Tanzimat-Merutiyet Dnemi (19. Yzyl)

Bu dnemde din eitim anlay hkimdir.

Bilim anlay, eski bilgileri olduu gibi renmekten ibarettir.
Ezber yntemi kullanlmakta, eletiri ve tartma yaplmamaktadr.
Eitimde falaka nemli bir disiplin aracdr.
Devletin eitime olan ilgisi daha ok kendi ihtiyac olan
asker ve brokratlarn yetitirilmesiyle snrldr.

Bu dnemde eitim, bir bilim olarak grlmeye baland

ve bu alanda nemli kitaplar yazld.
Yeni retim yntemleri ve ders ara gerelerinin kullanlmasna nem verildi. Falaka yasakland.
Kz rencilerin de eitilmesine nem verilmeye baland.
Eitimde zgr dnmeye nem verildi.
Bu eitim almalar, Cumhuriyet Dnemine yn vermitir.

Trkiye Cumhuriyetinde
Bu dnemde, eitimin gelitirilmesi iin nemli inklaplar yapld.
Aratrma ve gzleme dayal eitim anlaynn uygulanmasna ynelik ciddi admlar atld.
Bilimsel yntem ve tekniklerin kullanlmasna nem verildi.
Karma eitime geildi.
Eitimin demokratik, laik, ada ve mill olmas iin almalar yapld.

106

13. Etkinlik

Yazalm

ada eitimin gerekleebilmesi iin bir eitim sisteminde olmas gereken temel nitelikleri,
aada verilen kutucuklara, ilgili bal dikkate alarak yaznz.

Eitim Felsefesi
.......................................
.....................................
...................................
..............................
...................

Eitim Programlar
..............................
..............................
..............................
..............................
..............................

Eitim Kurumlar
...............................................
.......................................
...............................
......................
.............

retim
Yntem ve Teknikleri
...................................
...................................
...................................
...................................
...................................
...................................

ada eitim; aklc, bilimsel, gzlem ve deneye

dayal olmal, bilgiyi esas almaldr. Bireye aratrma,
eletirel dnme gibi beceriler kazandrmaldr.
ada eitimde bilgi; ilevsel, mill, demokratik,
insan hak ve zgrlklerine uygun ve laik olmaldr.
Trkiye Cumhuriyetinin Atatrkn gsterdii
ada uygarlk seviyesine ulama hedefini gerekletirmesi; retimin tm kademelerindeki okullama
oranlarnn gelimi lkelerdekine ulamas ve nitelik
olarak ada ltlere uygun hle gelmesi ile mmkndr. Eitim sistemi, an gerisinde kalmamas
iin gelimeler gz nnde bulundurularak srekli
yenilenmelidir. Nitekim Trkiye, cumhuriyetin kurulduu gnden beri, eitimin adalamas yolunda
nemli admlar atmtr.

Eitim
Ara ve Gereleri
............................................
...........................................
.........................................
......................................
................................

renci Profili
Disiplin Yntemi
..........................................
..........................................
..........................................
..........................................
..........................................

...............................................
........................................
................................
.......................
..............

107

4. Eitimin Demokratik Olmas

Hr ve demokratik bir toplum dzeninin gereklemesi ve devam iin vatandalara, demokrasinin sorumluluk
duygusunun gelimesi ve zgrlklere sayg ile balantl olduunun aktarlmas gerekir. Bu, ancak eitim ile
olur. Demokratik eitim anlaynda; eitim kurumlar dil, cins, din, mezhep, rk ayrm yaplmakszn herkese
ak olmal; eitimde kimseye ayrcalk tannmamal ve ayrmclk yaplmamaldr. Ayrca dncelerin zgrce
ifade edilmesinin desteklenmesi ve bu konudaki n yarglarn ortadan kaldrlmas gerekmektedir.

14. Etkinlik

Yazalm

Aada eitimin demokratik olmasnn bireye kazandrdklar ile ilgili aklamalar verilmitir, okuyunuz. Eitimin demokratik olmas ile ilgili, evrenizde grdnz olumlu ve olumsuz uygulamalar
noktal alana yaznz.

rencilere eletirel
dnme becerisi
kazandrarak soru
sormay, eletirileri
ho karlamay
retir.

rencilere, ulusal
birlik ve dzeni
salama ve dnya
barna katkda bulunma davranlarn
kazandrr.

rencilere, bireylerin insan olarak eit

hak ve zgrlklere
sahip olduu anlayn kazandrr.

Gl ve istikrarl, hr ve demokratik
bir toplum dzeninin gereklemesi ve
devam iin yurttalarn sahip olmalar
gereken demokrasi bilincinin, yurt ynetimine ait bilgi, anlay ve davranlarla
sorumluluk duygusunun ve manevi deerlere saygnn, her trl eitim almalarnda rencilere kazandrlp gelitirilmesine allr; ancak eitim kurumlarnda, Anayasada ifadesini bulan Atatrk milliyetiliine aykr siyasi ve ideolojik telkinlerin yaplmasna ve bu nitelikteki gnlk siyasi olay ve tartmalara
karlmasna hibir ekilde meydan verilmez.
(Mill EitimTemel Kanunu)

108

rencilere;
demokratik, laik
ve sosyal hukuk
devletine sahip
olma bilincini
kazandrr.

rencilere; zgrlk, oulcu ve

katlmc davran
kazandrr.

5. Laik Eitim Anlaynn Benimsenmesi

Cumhuriyet Dneminde, eitimde laiklik dncesini yerletirmek iin, din yerine modern toplumlarda
temel alnan bilim ve aklclk gibi deerler esas alnmtr. Din eitiminin devlet kontrolnde ve vatandalarn
inanlarna uygun olarak verilmesi n grlm, eitim-retimin amac ve ierii, dnyevi ihtiyalara gre
yeniden yaplandrlmtr. Bu dnemde laik eitimle, fikri hr, vicdan hr nesiller yetitirilmeye allmtr.
Cumhuriyet Dneminde; Tevhid-i Tedrisat Kanununun karlmas, eriye ve Evkaf Vekletinin kaldrlmas, tekke ve zaviyeler ile medreselerin kapatlmas laik eitimin kurulmas amacyla atlm nemli admlardr.

15. Etkinlik

Paylaalm

Aada, Trkiye Cumhuriyeti Devletinde laiklik alannda yaplan baz yasal dzenlemeler verilmitir. Bu dzenlemeleri, aadan yukarya doru inceleyerek lkemizde laik eitim anlayna gei
aamalar ile ilgili karmlarda bulununuz. Bu konudaki dncelerinizi arkadalarnzla paylanz.

1982: Yeni Anayasa kabul edildi. Din ve ahlak eitim ve

retimi devletin gzetim ve denetimi altnda yaplr...
Bunun dndaki din eitim ve retimi ancak kiilerin
kendi isteine, kklerin de kanun temsilcilerinin talebine baldr. hkm getirildi.
1973: Mill Eitim Temel Kanunu yrrle girdi. Trk mill eitiminde laiklik esastr. Din kltr ve ahlak retimi; ilkretim
okullar, lise ve dengi okullarda zorunlu dersler arasnda yer alr.
hkm getirildi

1937: Laiklik ilkesi Anayasaya girdi. Bylece Anayasada Trkiye

Cumhuriyeti Devletinin laik olduu belirtildi.

1924: Anayasa kabul edildi. Hi kimse felsefi inancndan, din ve mezhebinden

dolay knanamaz. Gvenlie, edep ve trelere ve kanun hkmlerine aykr bulunmamak zere her trl din trenler serbesttir. hkm getirildi.

1924: Tevhid-i Tedrisat Kanunu kabul edildi. Farkl bakanlklara bal olan okullar, Mill
Eitim Bakanlna baland. Din eitimi yeniden dzenlendi.

1924: Hilafet kaldrld. Bylece, daha nce siyasi gc elinden alnp din bir kurum olarak
yaamasna izin verilen hilafetin, cumhuriyet rejiminde ynetime ortak olmas riski bertaraf
edilmitir.

1923: Lozan Bar Antlamas imzaland. Tm yabanc okullar Mill Eitim Bakanlna baland. Bu
okullarda din propaganda yaplmas yasakland.

109

6. Karma Eitim Anlaynn Benimsenmesi

16. Etkinlik

Yazalm

Aadaki kutucuklarda Osmanl, Mill Mcadele ve Cumhuriyet dnemlerindeki karma eitim uygulamalar hakknda bilgi verilmitir. Verilen bilgilerden yararlanarak sorular yantlaynz. Yantlarnz
noktal alana yaznz.
1. Osmanl dnemine ait karma eitim uygulamalar gnmzde de devam ediyor mu? Neden?
2. Cumhuriyet Dneminde karma eitime geii hzlandran faktrler neler olmutur?
3. lk, orta ve yksekretimde karma eitime hangi yllarda geilmitir?

Osmanl mparatorluu boyunca, kzlar

ancak ilkeitim grebildii iin, karma eitim bir sorun olmamtr. Tanzimatla beraber orta dereceli okullara kzlarn da
alnmasna izin verilince, kz renciler
daima erkeklerden ayr okullarda okutulmutur... Kz okullarnn avlular yksek duvarlarla evrilmi, erkeklerin onlar grmesi
nlenmitir. Bu okullara, zorunluluk olmadka erkek retmenler atanmam; ancak
kadn retmen bulunamadnda, ok ihtiyar veya irkin erkek retmenlerin verilmesine dikkat edilmitir... Ders saatlerinin
dnda erkek retmenlerin kzlarla beraber bulunmas da yasak edilmitir. Bu srelerde, kendileri iin ayrlan yerlerde bekleyen erkek retmenlerin, ders zili alnca
bir kadn mubassr (gzetici) ile beraber snfa gitmelerine izin verilmi, dersten kar
kmaz da gene bu mubassrla beraber snf terk etmeleri salanmtr.

2
stanbulda lised
en ve Anadoluda
birka kz retmen
okulundan baka,
Trkiyede kzlarn
okuyaca ortar
etim kurumlar yoktu
zelikle subaylarn
ve memurlarn kalab
alk olduu illerden
,
1925 ylndan bala
yp daima artan bir
ekilde, Bakanla
bask yaplyordu
.
Eitim Bakanlnd
an, kzlar iin okul
almas isteniyord
u. Bakanln bte
si,
erkeklere yetecek
okullar amak ii
n
bile yeterli deildi
Bir zm bulabilmek iin, Eitim Ba
kanl Ortaretim
Dairesi, 1927 ylnd
a, karma eitimi n
gren bir tasar ha
zrlad.
(Bagz, s.105.)

(Bagz, s.103-104.)

a karma eiDarlfnund
1921 ylnda
tir.
itim batime geilmi
rda karma e
la
ul
ok
ilk
te
1924
an itibaren
lamtr.
retim ylnd

7
2
z
9
-1
6
2
9
1
retimde, k
getirilen orta
le
m
h
ni
iz
re
ts

re
c
arada
rencilerin bir
ve erkek
tir.
i
lm
iri
t
rekle
grmeleri ge
elerde karma
lis
n
re
ba
iti
n
da
ln
y
1934
lmitir.
y retmen
eitime gei
n itibaren, k
1937 ylnda
geilmitir.
rma eitime
ka
a
nd
r
la
ul
enstitleok
itibaren, ky
n
da
ln
y
1940
lmitir.
eitime gei
rinde karma

110

17. Etkinlik

Bulalm

Aada Cumhuriyet Dneminde eitim-retim alannda yaplan almalar verilmitir. Bu almalarn hangi eitim ilkesi/ilkelerinin gereklemesine katkda bulunduunu, ilgili kutucuklara X
iareti koyarak belirtiniz.
Eitimle lgili almalar

retim
Birlii

Mill
Eitim

ada DemokraEitim tik Eitim

Laik
Eitim

Tevhid-i Tedrisat Kanununun karlmas

Trk Tarih Kurumunun kurulmas
Harf Devriminin yaplmas
Tekke ve zaviyelerin kapatlmas
Medreselerin kapatlmas
Trk Dil Kurumunun kurulmas
Kz ve erkek ocuklarn ayn okulda eitilmesi
eriye ve Evkaf Vekletinin kaldrlmas

eref Akdik: Millet Mektepleri

Cumhuriyetin ilk yllarndan eitim manzaralar

111

Karma
Eitim

18. Etkinlik/Okul D

Aratralm

Trkiye Cumhuriyeti Devletinin rencilere kazandrmak istedii nitelikler, T.C. Anayasasnda

(1982), 1739 sayl Mill Eitim Temel Kanununda (1973) ve Yksekretim Kanunu ile eitimle ilgili
baz yasalarda yer alr.
Aada belirtilen anayasa ve kanunlar nternet ortamnda inceleyip karma eitimle ilgili maddeleri aratrnz. Ulatnz bilgileri noktal alanlara yaznz.

1982 Anayasasna Gre

......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................

Mill Eitim Temel Kanununa Gre

......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................

Yksekretim Kanununa Gre

......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................
......................................................................................................................................................

112

C
ATATRKN ETMLE LGL GRLER
Hazrlanalm
1. Atatrk, eitim ve retmenlere neden byk nem vermitir?
2. Baretmen kavram sizlere ne hatrlatyor?
3. Atatrke baretmen unvan neden verilmitir?

1. Etkinlik

Paylaalm

Aada, Atatrkn eitim ve retmenler zerine grlerinden yola klarak oluturulmu kurgusal bir rportaj verilmitir. Atatrkn grlerini deerlendirerek karmlarnz snfnzdaki arkadalarnzla paylanz.
Sayn Cumhurbakanm, bizimle Cumhuriyet Dnemi eitimi ve retmenleri hakknda rportaj yapmay kabul ettiiniz iin ok teekkr
ederiz.

ve tartmadan uzak, ezber yntemlerle yaplyordu.

Eitim mill olmayp dardan etkiler sz konusuydu.
stikrarl bir eitim politikas olmad iin srekli deiiklik yaplyordu. Geleneksel olarak uygulanan
eitim, bu dnyaya deil, br dnyaya ynelikti.
Eitim, an gereklerine ve toplumun ihtiyalarna
cevap verememekteydi.
Sizce yeni devletin eitimi nasl olmaldr?

Rica ederim. ok nemsediim eitim ve retmenler hakkndaki dncelerimi her frsatta anlatmaya alyorum.
zmirin igali sonunda bir meslektamn,
ok yoruldunuz, herhlde iftlie ekilir, dinlenirsiniz. szne Hayr, asl sava imdi balayacak. diye cevap vermisiniz. Bu sznzle
neyi kastettiinizi sorabilir miyim?
lkenin igalden kurtulmasnn yeterli olmayacan, asl savan cehalete kar yaplacan vurgulamak istedim.
Size gre, Cumhuriyet Dnemi ncesi eitimiyle ilgili nemli sorunlar nelerdir?
Toplumda bilgisizlik yaygnd. Eitim, aratrma

Yeni Trk devletinin rejimini anlayacak, onu

ada devletler seviyesine karacak nesillerin yetitirilmesine nem verilmeli. Eitim; program, yntem ve teknik, ara ve gere bakmndan ada
olmal. Toplumu ayn ama ve deerler etrafnda birletirerek toplumda birlik ve beraberlii salamal.
Eitim, lkenin en cra blgelerine gtrlerek toplumun geneline yaylmal. Kadn-erkek ayrm yaplmadan eitimde frsat eitlii salanmal.
Sizce cumhuriyet retmenleri yeni nesli
nasl yetitirmeli? Bu konuda retmenlere neler
sylemek istersiniz?
Yetiecek ocuklarmza ve genlerimize, grecekleri eitim snr ne olursa olsun, en nce ve her
eyden nce, Trkiyenin bamszl iin kendi benliine ve mill geleneklerimize dman olan btn unsurlarla mcadele etmek gerektii retilmelidir.
retmenler, her frsattan yararlanarak halka
komal, halk ile beraber olmal ve halk, retmenin
ocua yalnz alfabe okutan kii olmayacan anlamaldr.
Cumhuriyet; fikren, ilmen, fennen, bedenen
gl ve yksek karakter ve kiilikli koruyucular ister.

113

retmenler, sizin baarnz, cumhuriyetin baars

olacaktr. Cumhuriyet sizden, fikri hr, vicdan hr, irfan hr nesiller ister.
Asker ve siyasi alandaki baarnzn yan
sra eitimci kiiliinizin de olduunu biliyoruz.
nl Trk dnr Farabi, yi bir devlet bakannn, milletinin eitimcisi olmas gerekir.der.
Sizin bu konudaki dnceleriniz nelerdir?
nl dnrn bu szne katlyorum. Bu
dorultuda yaptklarmdan bazlar unlardr:
Baretmen sfatyla, milletime yeni harfleri kara

tahta karsnda retmek iin yurt gezilerine ktm.

retmenlerin bu toplum iin nemli olduuna
inandm iin, yurt gezilerinde okullar gezerek retmenlerin derslerine girdim, grlerini aldm.
Ders kitaplar yazdm. Geometri kitabnda olduu
gibi, eski eitim terimleri yerine ak ve sade Trke
terimler buldum (gen, kare, a gibi).
ok kitap okuyarak, evremdekilerle tartarak
rendiklerimden toplumun yararlanmasna altm.
(MEB Eitim Dergisi, S 80-81, s. 16-20den derlenmitir.)

1. Etkinlik/Okul D

Aratralm

Atatrkn eitim ve retmenlerle ilgili szlerini aratrarak bulduunuz be sz aadaki

alana yaznz.

114


CUMHURYET DNEMNDE ETMDE GELMELER
Hazrlanalm
1. Defterinize Cumhuriyet Dnemi eitimini anlatan bir karikatr izmeye alnz.
2. nternet ortamnda aratrma yaparak Cumhuriyet Dneminde hangi okullarn
aldn tespit ediniz.

lkemizde Kurtulu Savana paralel olarak srdrlen eitim abalar, cumhuriyetin ilanndan sonra,
modern devlet mekanizmasn iletecek ve lke kalknmasn gerekletirecek kuaklar eitmek iin yeni
kurumlarn almas, yeni yasalarn karlmas gibi faaliyetlere ynelmitir. Dier yandan, eitim hizmetlerini
toplumun btn bireylerine ulatrmak zere, yurt apnda bir eitim seferberlii balatlmtr. Modern Trkiye Cumhuriyetinin devamlln salayacak insan gcnn eitimi, kukusuz yeni yaklamlar, farkl bir
zihniyet, bilimsel bir tutum gerektirmitir. Bu dorultudaki almalar, eitimin nitelii ile ilgili olmutur. Buna
karlk, eitim gren nfusun yurt apnda artmas ise eitimin nicelik boyutuna ilikin konulardan birini
meydana getirmitir.
Cumhuriyet Dneminde eitimin temelleri, Maarif Kongresi, anayasa ve yasalar, eitim ralar, Meclis
kararlar ve Atatrkn gr ve nerileri ile ekillenmi ve drt temel hedefe odaklanmtr. Bunlar; eitimretimin birletirilmesi, eitimin rgtlenmesi, yaygnlatrlmas ve niteliinin iyiletirilmesi olarak sralanabilir.

1. Etkinlik

Bulalm

Aadaki tabloda Cumhuriyet Dnemindeki eitim hareketleri;

a. Yasal dzenlemeler,
b. Nitelik gelitirme,
c. Yaygnlatrma olmak zere boyutta gruplandrlmtr.
Verilen kelimeleri tablodaki balklarla eletirerek ait olduklar kutucuklara yaznz.

Eitimde Yasal Dzenlemeler

Eitimde Nitelii Gelitirme

Eitimin Yaygnlatrlmas

.....................................
.....................................
.....................................
.....................................
.....................................

.....................................
.....................................
.....................................
.....................................
.....................................

.....................................
.....................................
.....................................
.....................................
.....................................

.....................................

.....................................

.....................................

Tevhid-i
Tedrisat Kanunu

Harf nklab

ra Kararlar

Demokratik
Eitim

niversite
Reformu

Karma Eitim

Ky Enstitleri

Halk Eitimi

Yaygn Eitim

Millet Mektepleri

Eitimin
Millletirilmesi

retmen
Okullar

115

2. Etkinlik

Paylaalm

Aada verilen grafikler ve tabloyu inceleyip sorular cevaplaynz.

1. Cumhuriyetin ilanndan sonra okuma yazma orannda grlen byk artn nedenleri neler
olabilir?
2. Tablodaki retmen saysna ilikin verileri deerlendiriniz.
3. nternette TK (Trkiye statistik Kurumu)in gncel verilerini inceleyerek gnmzdeki
okuma yazma orann tespit ediniz. Elde ettiiniz bilgileri arkadalarnzla paylanz.

Yl: 1923

Yl: 1961
Tablo 1
1923 Yl

renci Saysnn
Genel Nfusa Oran

Okul

retmen

renci

4 894

10 238

341 941

Ortaokul

72

796

5 905

% 0,05

Lise

23

513

1 241

% 0,01

Meslek Okulu

64

583

6 547

% 0,054

5 053

12 130

355 634

lkretim

Toplam

% 2,8

% 2,96
meb.gov.tr

116

1. Okul ncesi Eitim ve lkretimdeki Gelimeler

Okul ncesi Eitim
3. Etkinlik/Okul D

Aratralm

Okul ncesi eitimle ilgili olarak aada verilen bilgileri inceleyiniz. Okul ncesi eitimin zorunlu
eitim srecine alnmasyla ilgili almalar nternet, gazete vb. kaynaklardan aratrarak ulatnz
bilgileri arkadalarnzla paylanz.
1

V. Mill Eitim ras (1953)

XVII. Mill Eitim ras (2006)

Okul ncesi eitimin zorunlu hle getirilmesi

iin almalarn balamas,
Okul ncesi eitim kurumlarnn almasnda
zel sektrn tevik edilmesi,
Okul ncesi kurumlar, kre ve ocuk yuvalar
gibi tesislerin gelitirilmesinde devlet destei
ve tevikinin arttrlmas kararlar alnmtr.

lkretim tekilatnn, zorunlu ve istee

bal olmak zere ikiye ayrlmas,
Okul ncesi eitim ve retim tekilat ile tamamlayc kurslarn, istee bal kurumlar olarak kurulmas kararlar alnmtr.

Mill Eitim Temel Kanunu (1973)

Bu Kanunda, okul ncesi eitim ile ilgili u

maddeler bulunmaktadr:
Okul ncesi eitimi, zorunlu ilkretim ana gelmemi ocuklarn eitimini kapsar.
Bu eitim, istee baldr.
Bu okullar, bamsz anaokulu olarak kurulabilecei gibi, gerekli yerlerde ilkretim okuluna bal ana snflar hlinde veya dier
retim kurumlarna bal uygulama snflar
olarak da alabilir.
Okul ncesi eitim kurumlarnn nerelerde
alaca, Mill Eitim Bakanlnca hazrlanan
ynetmeliklerle dzenlenir.

1926-1927 retim ylnda Trkiyedeki

okul ncesi eitim kurumu says 85tir. 20092010 retim ylnda ise bu say 26.681e ykselmitir.

Cumhuriyet Trkiyesi, okul ncesi eitim alannda, Osmanldan ok clz bir miras devralmtr. Gerekten de 1923-1924 retim ylnda lkedeki tm anaokullarnn says yalnzca 80 idi. Bu okullarda 136
retmen grev yapyor ve 5.880 renci renim gryordu...
Cumhuriyet Dneminde okul ncesi eitimin gelitirilmesi iin nemli almalar yaplmtr. Bu almalar zellikle son eyrek yzylda ivme kazanmtr. Nitekim, salanan gelimeler sonunda 2009-2010
retim ylnda Trkiyedeki okul ncesi retmeni says 42.716ya kmtr... renci says ise
980.654e ulamtr...
Salanan kayda deer gelimelere ramen, bugn Trkiyede okul ncesi eitim alannda birok sorun
bulunmaktadr. Bunlarn banda, a nfusuna gre okullama orannn dk olmas gelmektedir. Gerekten de XXI. yzyla girerken lkede okul ncesi eitim andaki ocuklarn yalnzca yaklak olarak
%10u okula devam etme olanana kavuabilmiti. te yandan, okul ncesi eitim kurumlarnn bir blm, ada standartlara sahip olmaktan uzak bir hlde faaliyetlerini srdrmektedir. Bunun nedeni,
gl bir ynetim ve denetim sistemi ile nitelikli personel ve yeterli mali kaynan bulunmaydr.
(ztrk, s. 237.)

117

4. Etkinlik

Yazalm

Aada okul ncesi eitimi zorunlu klan sosyal, kltrel ve ekonomik baz nedenler verilmitir.
Verileri inceleyip okul ncesi eitimin gnmzdeki gereklilii ile ilgili dncelerinizi noktal yerlere yazarak tabloyu tamamlaynz.

SOSYAL NEDENLER

Kyden kente gler ile toplum yapsnda deiiklikler olmas ve eitimden yararlanma imknlarnn artmas
Geni aileden, ekirdek aile yapsna geilmesi
Byk kentlerde oyun alanlarnn azalmas
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................

KLTREL NEDENLER

...................................................................................................................................................
Okul ncesi eitim ile ocuklar erken yata grup almasna ve hayata hazrlama, sosyalletirme; onlara sorumluluk duygusu ile temel becerileri kazandrma ve toplumu tantma dncesi
Eitimde akran renmesinin n plana kmas
ocuk eitiminde ailelerin bilinlenmesi
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................

EKONOMK NEDENLER

Kyden kente g ve zor geim koullar nedeniyle kadnlarn da almak zorunda kalmas
ve kadnlarn eitim seviyelerinin artmas
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
...................................................................................................................................................
..........................................................................................................................................

118

lkretimdeki Gelimeler
5. Etkinlik

nceleyelim

Aadaki tabloda Trkiye genelinde ilkokul/ilkretim okulu says ve bu okullardaki renci

saylar verilmitir. Tabloyu inceleyip sorular cevaplaynz.
1. Kz-erkek renci saysnda hangi yllardan itibaren bir denge olumaya balamtr? Bunun
nedenleri neler olabilir?
2. 1993-1994 retim yl ile 2003-2004 retim yl arasnda okul says azalm, baz okullar kapanmtr. Bu durumun nedenleri neler olabilir?
Tablo 2
retim Yl

Okul Says

Kz renci

Erkek renci

1923-1924

4.894

62.954

273.107

1933-1934

6.383

205.922

385.247

1943-1944

12.182

315.615

680.384

1953-1954

17.948

657.874

1.104.477

1963-1964

27.775

1.380.492

2.181.648

1973-1974

40.327

2.339.379

2.984.655

1983-1984

47.355

3.035.131

3.465.408

1993-1994

49.599

3.092.337

3.433.959

2003-2004

36.114

4.921.343

5.558.195
meb.gov.tr

Osmanl Devletinde ilkokul seviyesinde eitim veren kurumlar, sbyan mektepleri ve iptidai mektepleridir.
Bu okullar, halk okuma yazma alannda ileri bir seviyeye gtrememitir. Bu nedenle cumhuriyet rejiminin
en nemli eitim politikalarndan biri, ilkretimi yaymak ve okullama orann yzde yze karmak olmutur.
Eitimde frsat eitlii, eitimin parasz olmas, ilkretimin yaygnlatrlmas ve eitimin adalatrlmas
ynndeki almalar sonucunda, ilkretimde 1923-1938 yllar arasnda gzle grlr saysal artlar olmutur.
Cumhuriyetin ilk yllarnda, nfusun ounluu kylerde yaad iin, ky odakl bir okullama politikas
uygulanmtr. Trkiyede sosyal, ekonomik gelimelere paralel olarak kyden kente gle birlikte 1970lerden itibaren okullamann oda kentler olmutur. Gnmzde de kalabalk snflar, derslik yetersizlii gibi
sorunlar daha ok kentlerde grlmektedir. Ky nfusunun azalmas sonucunda ky okullar ilevsiz hle
gelmi ve ou kapanmtr. Bu arada ilkretim okullarnn programlarnda da baz nemli deiiklikler yaplmtr.
1926-1968 yllar arasnda, ilkokul programlarnn renci merkezli, sorun zmeye dayal, demokratik
olmas amalanm ise de bu ilkeler tam olarak hayata geirilememitir. 2000li yllarda, yeni retim programlar ile eitimde ada ilke ve deerlere nem verilerek eitimin gelitirilmesine allmtr.

119

Cumhuriyetin lk Yllarndan Bir Eitim Uygulamas: Ky Yat Mektepleri

Ky yat mektepleri, okulu olmayan kylerin ocuklarna mahsustur...
Btn ky mektepleri, ynetim ve eitim kurumlar, ocuklar ky hayatndan ayrmayacak bir eitim
ve retim usuln uygulamak ile ykml tutulmutur.
Bu maddeye gre, cumhuriyetin ilk yllarndan beri, kyn zelliklerine uygun bir eitim ve retim sisteminin zorunlu olduu anlalm bulunuyor demektir. Bununla beraber... ky eitim ve retimine zel
bir ekil veren Ky Mfredat Program kncaya kadar, pek az bulunan ky okullarnda da ehir okullarnn
programnn uygulanmasna ve kitaplarnn okutulmasna devam edilmitir. 1924te, ky ocuklar iin
devlet btesinden yat okullarnn almasna balanmtr. 1927de, 789 sayl Kanunun 5. maddesindeki
snflama esas tutularak Yat Okullar Talimatnamesi yaymland.
Bununla beraber, ky iin ayr bir eitim ve retim ekli ve bunu tatbik edebilecek eleman yetitirilmesi
yine dnlmyordu ve btn gayretlere ramen pek az kyde okul alabilmiti.
(www.ankara.edu.tr/dergiler, Koer Trkiyede Ky Eitim ve retimi s.94.)

7. Etkinlik/Okul D

Aratralm

1. Cumhuriyetin ilk yllarnda, ilkretim okullar iinde ky yat mekteplerinin byk nem tamasnn nedenleri neler olabilir? Bu durum, Atatrkn hangi gryle ilgili olabilir?
2. Ky yat mekteplerinin yan sra byk ehirlerde de ehir yat mekteplerinin bulunmasnn
nedenleri neler olabilir?

stanbul Ortaky nn Yat Mektebi

Ky Yat Kz Mektebi

Tablo 3
OKUL TR

OKUL

RETMEN

RENC

Ky Yat Mektebi (Erkek)

22

72

1.502

ehir Yat Mektebi

(Erkek)

14

132

4.105

46

973

39

250

6.580

ehir Yat Mektebi (Kz)

TOPLAM

(meb.gov.tr)

120

Gnmzden Eitim Uygulamalar

Tamal lkretim
Nfusu az ve dank yerleim birimlerinde,
ilkretim okulu bulunmayan ya da birletirilmi
snf uygulamas yapan ilkretim okullarndaki
rencileri, merkez ilkretim okullarna gnbirlik tamak, bylece rencileri frsat eitliinden
yararlandrmak ve onlara daha nitelikli renim
olana salamak amacyla yaplan bir uygulamadr.
Bursa Karacabey Talk Tamal lkretim Okulu

Yatl lkretim Blge Okullar ve Pansiyonlu

lkretim Okullar
Krsal kesimde, okulu bulunmayan ky ve ky
alt yerleim birimlerinde bulunan yoksul ailelerin
ocuklarna ilkretim hizmetlerini gtrebilmek
amacyla yatl ilkretim blge okulu (YBO) ve
pansiyonlu ilkretim okulu (PO) almaktadr. Bu
okullarda renim gren rencilerin her trl giderleri devlet tarafndan karlanmaktadr.
Erzurum enkaya MKB 75. Yl YBO

8. Etkinlik

Yazalm

Tamal ilkretim uygulamas ile yatl ilkretim blge okullar (YBO) ve pansiyonlu ilkretim
okullar (PO)nn alma nedenleri nelerdir? Bu uygulamalarla hangi sorunlara zm bulunmutur?
Eitimde frsat eitlii ilkesinden yola karak dncelerinizi aadaki noktal alana yaznz.

121

9. Etkinlik

Yazalm

1927 ylnda ilk mekteplerde okutulan dersler aada verilmitir. Bu derslerle ilgili olarak aada
verilen sorular cevaplaynz. Cevaplarnz olutururken kitabnzn sonundaki Szlk blmnden
yararlanabilirsiniz.

1927 Yl lk Mektep Program

Elifba

Ahlak

Nahiv

Tahrir

Kraat

mla

Tarih

Corafya

Ezber

Sarf

Riyaziyat

Tabiiyat

Resim

Musiki

1. Gnmzde bu derslerden
hangileri okutulmaktadr?

2. Gnmzde okutulmayan
derslerin programdan karlma nedenleri neler olabilir?

3. Kendinizi 1927 ylnda renim gren bir renci olarak

dnn. Bu derslerden hangilerini seerdiniz? Niin?

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..........................................

..........................................

..........................................

122

Trkiyede lkretimin Geliim Sreci

10. Etkinlik

nceleyelim

Aadaki tarihsel sreci inceleyip ilkretim alannda meydana gelen gelimeleri belirleyerek
trlerine gre gruplandrnz. Elde ettiiniz bulgular yorumlaynz.
I. Heyet-i lmiye
lkretimin 6 yla karlmas
Kk kyler iin yatl blge okullarnn
almas
II. Heyet-i lmiye
lkretimin 5 yla indirilmesi
kretim programlarnn gelitirilmesi

1923

I. Mill Eitim ras

lkretimin ky okullarnda da 5 yl olmas
snfl ky okullarnda snf saysnn
bee karlmas

1939

Mill Eitim Temel Kanunu

lkretimin 8 yla karlmas ve ortaokullarn, temel eitimin ikinci basaman oluturmas
lkretime dayal en az 3 yllk retim
veren genel, mesleki ve teknik retim kurumlarnn ilkretim ats altnda yer almas

1973

Nfusun az ve dank olduu yerlerde,

kyler gruplandrlarak merkez durumda
olan kylerde ilkretim blge okullar ve
bunlara bal pansiyonlarn; gruplatrmann
mmkn olmad yerlerde ise yatl ilkretim blge okullarnn kurulmas

1983

XV. Mill Eitim ras

5-6 ya okul ncesi eitiminin ilkretim
bnyesine alnmas
lkretimin kesintisiz 8 ylk zorunlu eitim
olarak uygulanmas
Uzun vadede zorunlu eitimin 18 ya kapsayacak ekilde dzenlenmesi

1996

1924

Anayasann Kabul
lkretimin zorunlu ve parasz olmas

1926

Maarif Tekilatna Dair Kanun

lkretimin sresinin 5 yl, ky okullarnda
ise 3 yl olarak belirlenmesi
lkretim okullarnn; ehir ve kasaba gndzl, ehir ve kasaba yatl, ky gndzl ve
ky yatl okullar olarak dzenlenmesi

1968

1997

XVII. Mill Eitim ras

Zorunlu eitimin 12 yla karlmas iin almalara balanmas

2006
2009

123

Birletirilmi snf uygulamasnn balamas

Temel eitim deyiminin ilkretim olarak deitirilmesi

lkretimin, 6-14 yalarndaki ocuklarn
eitimini kapsamas
lkretimin, kz ve erkek tm vatandalar
iin zorunlu ve devlet okullarnda parasz olmas
Kk yerleim birimlerindeki rencilerin 8
yllk zorunlu eitimden yararlanabilmeleri iin
tamal, YBO ve pansiyonlu okul sisteminden yararlanlmas
Eitim-retimin retmen merkezli olmaktan karlp renci merkezli duruma getirilmesi
Ayr ayr geen ilkokul ile ortaokul ibarelerinin yerine ilkretim okulu ibaresinin getirilmesi
lkretimin 8 yllk okullardan olumas ve
kesintisiz eitim yaplmas

Okul ncesi eitim, 32 pilot ilde zorunlu olmutur.

2. Ortaretimdeki Gelimeler
11. Etkinlik

Dnelim

1. Yaadnz blgede ortaretim seviyesinde hangi okul trlerinin bulunduunu aratrp elde
ettiiniz bilgileri arkadalarnzla paylanz.
2. Meslek liselerinin eitliliinin artmasnda hangi nedenler rol oynam olabilir? Dncelerinizi
arkadalarnzla paylanz.
Okul Trleri
Genel Lise

Salk Meslek Lisesi

Anadolu letiim Meslek L.

mam Hatip Lisesi

Anadolu Lisesi

Gzel Sanatlar ve Spor Lisesi

Anadolu Meteoroloji Meslek L.

Ticaret Meslek Lisesi

Fen Lisesi

Ak retim Lisesi

Asker Lise

itme Engelliler Meslek L.

Sosyal Bilimler Lisesi

ok Programl Lise

Otelcilik ve Turizm Meslek L.

Anadolu Alk Meslek L.

Anadolu retmen Lisesi

Tarm Meslek Lisesi

Erkek Teknik Lisesi

Endstri Meslek Lisesi

Anadolu Kz Meslek Lisesi Anadolu Tapu Kadastro Meslek L. Anadolu Denizcilik Meslek L.

12. Etkinlik

Adalet Meslek Lisesi

nceleyelim

Aadaki tabloda cumhuriyetin ilk yllarndan balayarak ortaretimle ilgili saysal veriler bulunmaktadr. Tabloyu inceleyip sorular yantlaynz.
1. Yllar iinde renci saysnda srekli bir art grlmektedir. Bunun nedenleri neler olabilir?
2. Okul saysnn artmasnda hayrsever kiiler ve zel kurumlarn katklar olmu mudur? Aratrnz.
Tablo 4
retim Yl

Okul Says

Kz renci

Erkek renci

1923-1924

23

Bilinmiyor

Bilinmiyor

1933-1934

72

2.237

7.326

1943-1944

80

6.030

22.876

1953-1954

100

6.836

24.584

1963-1964

217

26.468

75.916

1973-1974

718

96.405

207.966

1983-1984

1.190

221.377

308.388

1993-1994

2.167

454.965

623.518

2003-2004

2.727

881.541

1.059.961
meb.gov.tr

Cumhuriyetin ilan edildii gnlerde Trkiyede 23 lise bulunuyordu. 1938e gelindiinde ise yksek retmen okulu mezunlarnn artmas ve Avrupada renim gren retmenlerin istihdam edilmesiyle liselerin
says 68e kmtr.
Cumhuriyet Dnemi boyunca genel ortaretimde, genel liselerden baka lise trleri de bulunmaktayd.
Bunlar; zel liseler, Anadolu liseleri, fen liseleri, Anadolu retmen liseleri ve Anadolu gzel sanatlar liseleriydi.
Bu dnemde, sz edilen abalarn sonucu olarak mesleki ve teknik ortaretimde, Osmanl miras ile
kyaslanamayacak bir gelime kaydedilmitir. Bugn mesleki ve teknik retim okullar; erkek teknik retim
okullar, kz teknik retim okullar, ticaret ve turizm retimi okullar gibi eitlenmitir.
Meslek okullarna gnmzde ok byk nem verilmektedir. Hem devlet sektrnde hem de zel sektrde ara elemana duyulan ihtiya, meslek okullarn lkemiz iin vazgeilmez kurumlar hline getirmitir.
124

13. Etkinlik

Yazalm

Aada, cumhuriyetin ilk yllarnda liselerde okutulan dersler verilmitir. Bu derslerle ilgili aadaki sorular yantlaynz. Yantlarnz olutururken kitabnzn sonundaki Szlk kullanabilirsiniz.

1927 Ylnda Liselerde Okutulan Dersler

Trke

Edebiyat

Tarih

Corafya

Fizyoloji

Arziyat

Fizik

Kimya

Cebir

Nazari Hesap

Msellesat

Kozmografya

Mihanik

Felsefe

timaiyat

Arabi-Farisi

(Mekanik)

Jimnastik

Laboratuvar

1. Gnmzde bu derslerden
hangileri okutulmaktadr?

2. u anda okutulmayan derslerin programdan karlma nedenleri neler olabilir?

3. Kendinizi bu dnemde renim gren bir renci olarak

dnn. Bu derslerden hangilerini seerdiniz? Niin?

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..................................................

..........................................

..........................................

..........................................

125

Ortaretimin Geliim Sreci

14. Etkinlik

nceleyelim

Aadaki tarihsel sreci inceleyerek ortaretimin geliimi hakknda karmlarda bulununuz.

I. Heyet-i lmiye
Sultani adnn liseye evrilmesi

1923

III. Heyet-i lmiye

Liselerin yeniden dzenlenmesi ve belirli
merkezlerde oaltlmas
retmen okullar ve dier meslek okullarnn belirli merkezlerde toplanmas
Gndzl ortaokullarda karma eitimin yaplmas

1925

IV. Mill Eitim ras

Lise ders konularnn 4 yllk tekilata gre
dzenlenmesi

1949

1924

1926

1973

XIII. Mill Eitim ras

Ortaretimin 12-17 ya arasndaki rencilerin genel, mesleki ve teknik her trl eitimlerini kapsamas
Ortaretim derecesinin iki kademe olmas
I. kademe ortaretimin 12-14 ya aras
rencilere verilen eitimin tmn kapsamas
II. kademe ortaretimin 15-17 ya aras
rencilere verilen genel, mesleki ve teknik
eitimin tmn kapsamas ve bu devre ortaretim kurumlarna lise adnn verilmesi
Belirli programa arlk veren okullara bu
programn adnn (fen lisesi, retmen lisesi
vb.) verilmesi

1990

Ortaretimin 4 yla karlmas

2005

1996

126

II. Heyet-i lmiye

Ortaokul ve liselerin ayr blm hline getirilmesi, retim sresinin 3+3 yl olmas (7 yldan 6 yla indirilmesi)
retmen okullarnn retim srelerinin 5
yla karlmas
Kz liselerinin tam snfl hle getirilmesi
Maarif Tekilatna Dair Kanun
Ortaretim okullarnn; liseler, ortaokullar,
ilkretmen okullar ve ky ilkretmen okullar olarak snflandrlmas
Teknik, meslek ve uzmanlk okullarnn almas

Mill Eitim Temel Kanunu

Ortaretimin eitli programlar uygulayan
liselerden meydana gelmesi
renim srelerinin, uygulanan programn
zelliine gre, Bakanlka tespit edilmesi
Nfusu az ve dank olan yerlerde, ortaretimin genel, mesleki ve teknik retim programlarn bir ynetim altnda uygulayan ok
programl liselerin kurulmas

XV. Mill Eitim ras

Mesleki ve teknik eitimde eklemli (modler)
eitime balanmas
Ortaretime gitmek isteyen rencilerin,
hazrlk snf eitimi (9. snf) sonunda ilgi ve
isteklerine gre, genel ya da meslek eitimi
veren programlara ynlendirilmesi

3. Yksekretimdeki Gelimeler
niversite kuruluuna verdiimiz nemi belirtmek isterim. Yarm tedbirlerin ksr kaldna phe
yoktur. Btn ilerimizde olduu gibi eitimde ve kurulan niversitede kkl tedbirlerle yrmek kesin
kararmzdr.
Mustafa Kemal ATATRK
Atatrk, Sylev ve Demeler, s.392

15. Etkinlik

nceleyelim

Cumhuriyetin kurulmasndan gnmze lkemizdeki yksekretime ilikin saysal verilerin gsterildii tabloyu inceleyerek bu kademede meydana gelen geliimi deerlendiriniz.
Tablo 5
retim Yl

Okul Says

Kz renci

Erkek renci

1923-1924

285

2.629

1933-1934

17

846

5.005

1943-1944

26

3.742

14.551

1953-1954

34

4.219

19.090

1963-1964

83

15.490

61.791

1973-1974

166

36.620

141.661

1983-1984

286

108.670

213.650

1993-1994

625

405.428

677.635

2003-2004

1.248

672.487

1.079.059
(www.meb.gov.tr/stats/eskiistatistikler.htm)

Cumhuriyet, Osmanl Devleti'nden kalma yksekretim kurumlar olan medreseleri hemen kapatrken
Darlfnuna destekte bulunarak bir ans vermitir. Ancak Darlfunun, toplumdaki kkl deiikliklere nc
olup halk yeni rejime hazrlamak yerine, gelimelere tepkisiz kalmay tercih etmitir. lk dnemlerde, var
olan yksekretim sistemi korunurken 1930lardan itibaren yksekretim alannda kkl deiiklikler yaplmtr.
Darlfnunun Avrupadaki niversiteler dzeyinde gelimesini salamak iin svireli Albert Malche (Mal)
Trkiyeye davet edilerek (1932) kendisinden rapor hazrlamas istenmitir. Bunun yannda Mill Eitim Bakanl, Darlfunun Divan, faklte meclisleri, faklte reislerinden de reform konusunda tasarlar istenmitir.
Malche, gelen raporlar deerlendirerek hazrlad raporunu Bakanlar Kuruluna sunmutur.
Trkiyenin yksekretim tarihinde dnm noktas saylabilecek olaylardan biri, belki de en nemlisi
1933 ylnda gerekletirilen niversite Reformu ya da o zamanki adyla Darlfnun Reformudur. Bu reform, dnemin en nemli yksekretim kurumu olan Darlfnunun kapatlarak yerine stanbul niversitesinin kurulmasyla sonulanmtr. Bu srete Darlfnunun retim yesi kadrosu byk oranda tasfiye
edilmi ve bir ksm yurt dndan getirilmek suretiyle yeni retim yelerinin istihdamna gidilmitir.
niversite reformu, Trkiyede niversitenin bilimsel kiiliini kazanmasnda dnm noktas olarak kabul
edilmektedir. Bu reformun, meydana getirdii niversite modeliyle Trk niversitesini dnyann birok gelimi lkesindeki niversitelerle ayn dzeye tad da iddia edilmektedir.

127

16. Etkinlik

Yazalm

Aada Cumhuriyet Dneminde yksekretimde reforma duyulan ihtiyacn nedenlerinden bazlar verilmitir. Bu nedenler, reform yaplmasayd yksekretimde hangi olumsuz sonular dourabilirdi? Belirlediiniz olas sonular noktal yerlere yaznz.

Neden

Sonu

Darlfnundaki baz retim yelerinin cumhuriyet

niversitelerin, toplumu aydnlatma ve gelitirme
Trkiyesinin ok ynl inklaplarna ayak uyduramagrevini yerine getirememesi ve kendini toplumdan
mas ve yaplan inklaplara kaytsz kalmas veya onsoyutlamas
lar eletirmesi
..............................................................................
Atamalarda bilimsel yeterlilikten ok kiisel balan- ....................................................................................
tlarn nem kazanmas
....................................................................................
....................................................................................
..............................................................................
Aratrma, inceleme, deney ve gzlem yntem ve ....................................................................................
tekniklerinden yeteri kadar yararlanlmamas
....................................................................................
....................................................................................
Dnme, sorgulama, tartma yntemlerinin uy Ders metodunun eskimesi; dersin, ansiklopedik
gulanmamas; bu durumun bilimsel almalar olumkitap bilgisi eklinde verilmesi
suz etkilemesi
..............................................................................
Trke bilimsel yaynlarn az olmas, yaymlanan
....................................................................................
almalarn birbirinin kopyas olmas ya da kt e....................................................................................
viriler olmas
....................................................................................
retim yelerinin ounun, dardaki i ve ilikilerinin okluu yznden Darlfnundaki grevlerini
ikinci derecede saymas ve kurum ile balarnn zayf
olmas

..............................................................................
....................................................................................
....................................................................................
....................................................................................

17. Etkinlik

Hazrlanalm

Aada verilen konular aratrarak daha sonra (s. 138) ilenecek olan Trkiyede retmen Yetitirmenin Geliimi konusuna ynelik bir panel iin hazrlk yapnz.
Etkinlik basamaklar:
Snftan, istekli be renci seilir.
Her bir renci, aada verilen konulardan birini aratrarak panele hazrlanr.
1. Okul ncesine retmen yetitiren kurumlarn geliimi
2. lkretime retmen yetitiren kurumlarn geliimi
3. Ortaretime retmen yetitiren kurumlarn geliimi
4. Mesleki ve teknik eitime retmen yetitiren kurumlarn geliimi
5. retmen yetitiren kurumlarn genel nitelikleri

128

Yksekretimin Geliim Sreci

18. Etkinlik

nceleyelim

Aadaki tarihsel sreci inceleyerek Cumhuriyet Dneminde yksekretimin geliimi hakknda

karmlarda bulununuz.

1924 tarih ve 493 sayl Kanunla Darlfnuna, stanbul Darlfnunu ad verilerek

tzel kiilik kazandrld.

1924

3 Mart 1924 tarihli Tevhid-i Tedrisat Kanunu

ile stanbul Darlfnununa bal ilahiyat
fakltesi kuruldu.

1925

1925 tarihli Talimatname ile niversitelerin

bilimsel ve idari zerklii vurguland.
Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile alan ilahiyat
faklteleri, slam Tetkikleri Enstits olarak
dzenlendi.

1933 niversite Reformu; Bat niversitelerindeki ynetim ve eitim-retim eklini

lkemize getirmek amacyla yapld.
Reform kapsamnda Darlfnun kapatld.
Mill Eitim Bakanl, stanbul niversitesini
kurmakla grevlendirildi.
niversite, faklte, rektr, dekan gibi terimlerin kullanlmas benimsendi.

1933

1961 Anayasasnda ilk kez, niversiteler

ile ilgili madde yer ald. niversitelerin ancak
devlet eliyle ve kanunla kurulabilecei belirtildi.

1961

1980li yllarda dnya ve Trkiyede yaanan deiime paralel olarak yksekretim

alannda birtakm hizmetler vermi olan vakflara ait niversiteler almaya baland.

1980

1946

1973

1981

129

1946 reformuyla, yksekretim kurumlarnda kendi kendini ynetme anlay egemen oldu ve niversitede nemli gelimeler
kaydedildi.
Genel bir niversite Kanunu karld ve
niversite kavram, tanmlanarak bilim temeline oturtuldu.
Bu kanunla niversiteler zerklik kazand.
Bu zerklik, 27 Mays 1960 darbesiyle kesintiye urad.
niversiteler kurumsallamaya balad.
lkede niversite saysnda art oldu.

1973 tarih ve 1750 sayl Kanun ile niversitelerin grevi ayrntl bir ekilde belirtildi.
1973te Anayasada yaplan deiiklikle, niversite zerkliine snrlamalar getirildi.
Ancak, stanbul ve Ankara niversitelerinin
Anayasa Mahkemesine at davalarla
zerklie ters den maddeler iptal edildi.

1981 tarih ve 2547 sayl Yksekretim

Kanunu ile kalite ve verimlilii arttrmak, niversiteler aras koordinasyonu salamak;
eitim-retim, aratrma, bilim adam yetitirme konularnda planlar yapp uygulamak
amaland. Bu kanun ile tm bu grevler,
Yksek retim Kurulu (YK)na verildi.

19. Etkinlik

Tartalm

Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren yksekretime byk nem verilmesine ramen uluslaras
alanda Trk niversitelerinin istenilen dzeye gelememesinin nedenlerini snfnzda tartnz. Ulatnz sonular aadaki noktal yerlere yaznz.
Trk niversitelerinin Dnya Sralamasndaki Yeri

Dnya niversitelerinin akademik sralamasnda ilk 500

de yer almak nemlidir. 2007 Austos
ay listesinde, stanbul niversitesi 471.
srada yer almtr.

Siyasi Nedenler

a, bisralam ve
ir
b
a
alar
Bak
alm t ortae
limsel
n
r
n nte
na
bunlar ilim arenas
b
alnamnda
l
s
a
lm

. Buna
aktar
aktadr nim
l
p
a
rak y
e iki
k 500d
tagre il iz yer almak
m
nt,
versite srada Bilke
.
5
dr: 47 da ODT.
ra
482. s

Ekonomik Nedenler

T Gmsuyu Makine Fakltesi rencileri uygulamal derste (1941)

nc de
erlendirme
;
retim ye
si, uluslararas bildiri ve
makale saylar dikkate
alnarak yaplmaktadr. 20
07 Austos
listesinde ilk
500 iinde
yer alan tek
niversitemiz, 390. s
radaki stan
bul Teknik
niversitesidir.

Bilimsel ve Teknolojik
Nedenler

Kars Kafkas niversitesi rencileri bir seminerde (2009)

130

20. Etkinlik/Okul D

Hazrlanalm

Aadaki emay inceleyip Cumhuriyet Dneminde eitim alannda elde edilen kazanmlara ilikin afi, poster, yaz vb. hazrlaynz. Hazrladnz almalar okul panosunda sergileyiniz.

Eitim, bilimsel
temellere
dayandrlmtr.

Yeni kanun, tzk

ve ynetmeliklerle
yeni bir ulusal eitim
ve retim sistemi
oluturulmutur.

ok sayda yabanc uzman getirilmi ve yurt dna

renci gnderilmitir.

retim birlii
salanm ve
lkenin her tarafnda
ortak programlar
uygulamaya konmutur.

Din eitim yerine

mill ve laik eitim
tercih edilmitir.

Cumhuriyet Dneminde
Eitim Alanndaki
Kazanmlar
Eitimde yaygn,
ulusal, yaamsal ve
frsat eitliine dayal
bir gelime hedeflenmitir.

Okul programlar sadece pedagojik bir amaca deil,

toplumsal amalara da
ynelik olarak yenilenmitir.

Yeni ilk, orta ve yksekretim kurumlar

kurulmutur.

Karma
eitim, ortaokul
ve liselerden sonra
yksekretimde de
uygulanmaya balanmtr.

131

lkretimden
sonra ortaretimde de parasz
eitime geilmi ve
parasz yatl okuma
imkn salanmtr.

21. Etkinlik

nceleyelim

Bugnn genleri ve gelecein retmenleri olarak Atatrke, Cumhuriyet Dnemindeki eitim

kazanmlaryla ilgili duygu ve dncelerinizi anlatan bir mektup yaznz.

132

4. Yaygn Eitimdeki Gelimeler

Millet mekteplerinin kadndan sonra kielerde tesadf edilecek manzaralardan

Gnmzde yaygn eitimin amac;

Mill btnleme ve demokrasiyi glendirici, yurttalarn yurttalk grevlerini bilinli olarak yapmalarn salayc, bireylerin dncelerini, kiiliklerini ve yeteneklerini gelitirici eitim almalar
yapmak,
Trkenin doru gzel ve etkili, kurallara uygun olarak retilmesi, kullanlmas ve yaygnlatrlmas ynnde yurt iine ve ikili
anlamalar erevesinde yurt dna ynelik retim programlar
hazrlamak,
Tarm, endstri ve hizmet sektrndeki yeni teknolojilerin tantlmasna, yeni hizmet alanlarnn gelitirilmesine; isizlerin ya da
farkl bir i kolunda almak isteyenlere istihdam salayc, alanlarn ise hayat seviyelerini ykseltici beceriler kazanmalarna yardmc olmak,
Yresel zelliklere ve ihtiyalara gre eitim retim, retim, istihdam, pazarlama ve rgtlenmeye ynelik almalar yapmak,
Krsal kesimden g edenlerin kent kltrne uyum salamalarna ynelik eitim almalar yapmaktr.

-Efendi olum, bana da bir talebe bileti

ver bakalm!
Basndan 1928

Cumhuriyetimizin ilk yllarndan itibaren, toplumun genel eitim seviyesi dikkate alnarak yaygn eitime
byk nem verilmitir. Bu alanda iki kurum nemli ilevlerde bulunmu ve cumhuriyet ideolojisinin yerlemesinde byk rol oynamtr. Bu kurumlar unlardr:
Yaygn E i t i m K u r u m l a r

Millet Mektepleri

Halkevleri

1. Millet Mektepleri
22. Etkinlik

nceleyelim

Aadaki ak emasn inceleyerek millet mekteplerinin geliim sreci hakknda karmlarda

bulununuz.
11 Kasm 1928de Millet Mektebi Tekilatna Dair Talimatname yrrle girdi.

Millet mektepleri program; A, B ve C aamalar olmak zere aamadan oluuyordu.

A aamasnda okuma yazma retiliyordu.

Bu talimatnameye gre, lke apnda eitim seferberlii balatld.

lkede ya 15-45 arasnda olan okula
gitmemi kadn ve erkekler, millet mekteplerinin rencisi sayldlar.

B ve C aamalarnda ise yurttalarn yaamlar iin temel bilgiler ile st dzey becerilerin kazandrlmas hedefleniyordu.

1929-1935 yllar arasnda millet mekteplerine devam ederek ehadetname (diploma) alanlarn says 2.376.845tir.
133

2. Halkevleri
1932 ylnda almaya balanan halkevlerinin kurulu amac; Atatrk devrimlerinin benimsetilmesi, halkn
aydnlatlmas ve yaamn adalatrlmasna ynelik almalarn yaplmasdr.

23. Etkinlik

Paylaalm

Aada verilen halkevlerine ilikin tablo ile iiri inceleyiniz. Verilenlerden yola karak halkevlerindeki eitimin kapsam hakknda neler syleyebilirsiniz? Dncelerinizi snfnzdaki arkadalarnzla paylanz.

Halkevleri ubeleri

Dil, Tarih,
Edebiyat

Sanat

Temsil

Sosyal Yardm

Halk
Dershaneleri

Halk
Kurslar

Spor

Kitapsaray
ve Yayn

Kyclk

Mze ve Sergi

(...)
z yurdu fethe ktk ite manen, yeniden
Bir gnll zabittir burdan her kye giden
Bir zevkin zaferidir kyde bir bando sesi
Her halk dershanesi bir ayr irfan cephesi;
Sahnedeki her kadn hemire devinde
Her icadn Tomris kadar kahraman halkevinde
Sava etinse etin, uur tam, enerji bol,
Her okuma odas bir ileri karakol;
Kalp ve kafa fethedip geeceiz bu yoldan.
(...)
Gnmzn ferinde, lkmzn alevi
Byk yarnmza doru seferberiz biz
Halk iinde, halk iin, halkla beraberiz biz.
(...)
Behet Kemal alar

24. Etkinlik/Okul D

Yazalm

Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren asker ocanda eitime byk nem verilmitir. Ali Okulu denilen
bu okullarda, okuma yazma bilmeyen binlerce gen, asker eitimin yan sra okuma yazma eitimi de almtr. Yurdun drt bir yanndan gelmi genler birbirleriyle tanp kaynarken yeni bilgi ve becerilerle memleketlerine dnmlerdir.
Yukardaki metinden yola karak defterinize, eitimde Trk ordusunun roln ele alan bir metin
yaznz.
134

Mill Eitim Temel Kanununa gre yaygn eitimin zel amac, mill eitimin genel amalarna ve temel
ilkelerine uygun olarak rgn eitim sistemine hi girmemi, herhangi bir kademesinde bulunan veya bu
kademeden km vatandalara, rgn eitimin yannda ya da dnda eitim verilerek genel eitim seviyesinin ykselmesini salamaktr. Buna gre yaygn eitimin yararlar yle sralanabilir:
Yaygn Eitimin Yararlar

Okuma yazma retmek, bireylerin eksik eitimlerini tamamlamalar iin onlara srekli olanaklar salamak

Mill kltr deerlerini koruyucu, gelitirici, tantc ve benimsetici nitelikte eitim olana hazrlamak

Bilimsel, teknolojik, ekonomik, sosyal ve kltrel gelimelere uyumu kolaylatrc eitim

olana salamak

Toplu yaama, dayanma, yardmlama, birlikte alma ve rgtlenme anlay ve alkanlklarn kazandrmak

Ekonominin geliimi dorultusunda ve istihdam politikasna uygun meslek edinmeyi salayc olanaklar hazrlamak

Serbest zamanlar yararl bir biimde deerlendirme ve kullanma alkanlklarn kazandrmak

eitli mesleklerde alanlara, gelimeleri
iin gerekli bilgi ve becerileri kazandrmak

Doru beslenme ve salkl yaam tarzn benimsetmek

25. Etkinlik/Okul D

Aratralm

Aada, yaygn eitim verilen baz alanlara ilikin fotoraflar verilmitir. Baka hangi alanlarda
yaygn eitim verildiini, eitim veren bu kurumlarn hangileri olduunu aratrnz. Elde ettiiniz
bilgileri aadaki noktal alana yaznz.
Alanlar

Kurumlar

...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................
...........................................................................

135

26. Etkinlik/Okul D

Yazalm

Aada Osmanlnn son dnemlerindeki eitim uygulamalarn ortaya koyan bir an yer almaktadr. Eitimci hsan Sunguya ait bu any okuduktan sonra defterinize, cumhuriyetle birlikte nelerin
deimi olabileceine ilikin bir kompozisyon yaznz.

Bir renim yks

1300 (1882)de Malatya'nn imdi bir kaza merkezi olan mrun ky (bugnk Ptrge ilesi)nde domuum. Dokuz yana kadar orada bulundum. Bir kyl ocuu ev, tarla, ba, bahe hatta obanlk gibi ne
kadar ie sevk olunursa ben de o yalarda yazn bu ilerle urar, ancak kn okurdum. sene kadar
gya okumuum. Kur'ann birok surelerini ezbere biliyordum. Hatta iki defa hatmetmitim.
1309 (1891)da stanbul'a getirildim. Kaydolunmak iin Zeyrek Rtiyesine gtrldm. Rtiyenin mdr Osman Nuri Efendi adnda ulema (bilginler)dan birisi idi. Yamn ileriliini grerek o zamana kadar
hayli okumu olduumu tahmin etmi ve kanc snfa konulacam tayin iin ne okuduumu sormutu. ki
defa hatim indirdiimi syleyince Kur'an at, bir yer gsterdi ve okumaklm syledi (okumam istedi).
Gsterilen yerden bir ey okuyamadm, baka bir yer daha at; orasn da ve ncsn de okuyamadm.
Gld ve tabii yalan sylediime hkmederek beni Rtiyenin iptidai (ilkokul) ksmnn ihtiyat (hazrlk) snfna gnderdi.
Ben yalan sylemiyordum. sene okumu ve Kur'an deta ezberlemitim. Fakat harfleri tanmyordum.
Hoca okumu, ben tekrar etmitim; bylece tekrar ede ede Kur'an ezberlemitim. Mesela birisi Yasin
dese alt tarafn gramofon pla gibi okuyordum. Fakat y hangisidir, s hangisidir, aranrsa Yasin suresi
Kurann neresinde bulunur? Bunlar bilmiyordum Tedris (retim) usulnn fenalndan m her nedense senelik mrm boa gitmi.
Zeyrek Rtiyesinin ihtiyat snfnda 5-6 yandaki ocuklarla birlikte okumak, fakat onlardan aa bir
derecede bulunmak gcme gitti; srarm zerine oradan karldm. Yine o taraflarda Numune-i Mekteb-i
Osmani adnda hususi bir iptidai mektebine verildim. Bu mektep, hakikaten numune (rnek) denilmeye deerdi. Okuyup yazmak hevesim ok fazla idi. Bir buuk sene iinde bu mektebin snfn birden getim.
ehadetname (diploma) almaya hacet kalmadan -ne suretle olduunu hatrlayamyorum- Aksaraydaki Mahmudiye Rtiyesine verildim. 100 mevcutlu bir snf, talebe ksmen pencere iinde oturuyordu. Dersler bana
ok ar geldi; Arapa, Farsa, Franszca bile vard. Hesap (aritmetik) hakknda iptidaide esasl bir ey grmemitim. Burada program olduka ykl olan bu dersten rktm; fakat yine alyor, her eyi ezberliyordum. Tatbikat (uygulama) ve mzakere (szl snav) iin bana sra gelmiyordu.
Rtiyede ok durmadm, birka ay sonra 1310 (1892) senesi ubatnn 13nde Darafakaya yazldm. Rtiyeden gelmitir. diye birka gn sonra birinci snftan ikinciye nakledildim. Derslerin kesilmesine
ve imtihanlarn balamasna ay vard, burada da hesap karma kt. Darafaka, riyaziye (matematik)ye
ehemmiyet veren bir lise idi
1317 (1901) senesi Temmuzunun yedisinde bu liseden snfmn ikincisi olarak ktm. Her dersten notlarm tam olduu hlde riyaziyeden eksikti. Bu, benim riyazi (matematiksel) kafaya sahip olmaymdan ileri
gelmekle beraber ta iptidaide gerektii gibi hesap okumamaktan baka bir eye balanamaz.
9-10 yana kadar alfabeyi tanyamam bir ocuk, nihayet sekiz sene iinde ve 18-19 yanda bir liseyi
hem de iyi bitiriyor. Bunda, okuma ann gemi veya gecikmi oluu ve bunun dourduu utanma hissi
amil (etken) olmutur diyebilirim
(Ergin, s. 84-85.)

136

D
TRKYEDE RETMEN YETTRMENN GELM
Hazrlanalm
1. Gnmzde retmen yetitiren kurumlardan hangilerini biliyorsunuz?
2. Size gre cumhuriyetin ideal retmeni hangi zelliklere sahip olmaldr?

1981 ylnda karlan 2547 sayl Yksekretim Kanunu gereince daha nce Mill Eitim Bakanl
ve niversitelere bal olarak faaliyet gsteren retmen yetitiren yksekokul, enstit, akademi ve faklteler
20 Temmuz 1982de YK (Yksekretim Kurulu) ats altnda niversiteler bnyesinde toplanmtr. 19891990 retim ylndan itibaren retmen yetitiren btn yksekretim kurumlarnn retim sresi en az
drt yllk lisans dzeyine kmtr.
lke gereksinimi dorultusunda Bakanlmz ve YK i birliinde, 1998-1999 eitim-retim ylndan itibaren, retmen yetitiren yksekretim kurumlarnda yeniden yaplandrmaya gidilmitir.

Trkiyede retmen Yetitirme

www.meb.gov.tr

Okul ncesine retmen yetitirme

lkretime retmen yetitirme

Ortaretime retmen yetitirme

Mesleki ve teknik eitime retmen yetitirme

Bakanl ta
Mill Eitim
lu
u
k
o
p
n
azrla
e
rafndan h
d
iye
erilen Trk
nuza gnd
urumk
n
e
tir
eti
retmen y
esel
i ile ilgili belg
larn geliim
iz.
,
filmi izleyin
a aklanan
a
s
128. yfad
t
ap hazrln y
daha nce
iniz.
gerekletir
nz paneli

Kye retmen yetitirme

Ar Eitim Fakltesi

Atatrk, Edirne retmen Okulunda (1930)

137

1. Okul ncesine retmen Yetitirme

1. Etkinlik

nceleyelim

Aadaki ak emasn inceleyerek Trkiyede okul ncesine retmen yetitirmenin geliim srecine ilikin karmlarda bulununuz.

1914-1915
retim ylnda
Ana Muallim Mektebi
alarak retmen yetitirilmi, ancak 1918de
ihtiya fazlas retmen
olduu gerekesiyle
okul kapatlmtr.

1927 ylnda Ana Muallim Mektebi tekrar almtr. Ortaokul zeri iki
yl retim sreli bu okul,
1930-1931 retim yl
sonunda stanbul Kz
Muallim Mektebine tanm, daha sonra da
kapatlmtr.

1935te
Kz Teknik
retmen Okulu
iinde ocuk Bakm
ubesinde anaokulu retmeni yetitirilmeye balanmtr.
Blm daha sonra ocuk Geliimi ve
Eitimi Blm adn almtr. Bu
blm, okul ncesine lisans
dzeyinde retmen
yetitiren ilk
programdr.

1961de lkretim ve Eitim

Temel Kanunu, kz enstitlerinde renim grenlerin anaokullarnda retmen olarak
grevlendirilmesini salamtr. 1963-1964 retim ylndan itibaren kz meslek liselerinde ocuk Geliimi ve Bakm blmleri alm, bu
blmler 1976 ylna kadar
retmen yetitirmitir.
Mersin niversitesi Okul ncesi retmenlii Blm rencileri Ara Yapm dersinde

1999da okul ncesine

retmen yetitiren blmlerin/programlarn says 32ye ykselmi, bu
gelimede sosyal ve ekonomik faktrler de rol oynamtr.

1982de
Ankara Kz
Teknik retmen
Okulu, Gazi niversitesi
bnyesinde alan Mesleki
Eitim Fakltesini oluturan birimlerden
biri olmutur.

138

1973te
Mill Eitim Temel
Kanununun tm retmenlerin en az n lisans, lisans dzeyinde renim
grmeleri artn getirmesi nedeniyle, sonraki yllarda bu
blm mezunlar usta retici olarak istihdam
edilmilerdir.

2. lkretime retmen Yetitirme

ehir, kasaba ve ky retmeni yetitiren kurumlar

Cumhuriyet Dneminde (1923-1982) Mill Eitim Bakanl bnyesinde ilkretime retmen yetitiren
kurumlar unlardr:

lkretmen okullar

ki yllk eitim enstitleri

Baka kaynaklardan retmen istihdam

Ky retmeni yetitiren
kurumlar

Ky muallim mektepleri

Ky eitmen kurslar

Ky retmen okullar

Ky enstitleri

Ehliyetname imtihanlar
Yedek subay retmenler
Vekil retmenler
Mektupla retmen yetitirme
Hzlandrlm programla retmen yetitirme
eitli faklte mezunlarndan yararlanma

2. Etkinlik

Paylaalm

lkretime ait yukardaki verilerden yola karak 1982ye kadarki retmen yetitirme uygulamalarna ilikin karmlarda bulunup aadaki sorular yantlaynz. Yantlarnz snfnzdaki arkadalarnzla paylanz.
1. Kylere retmen yetitirmek iin ayr kurumlar oluturulmasnn nedenleri neler olabilir?
2. Baka kaynaklardan retmen istihdamna neden gerek duyulmu olabilir?
139

3. Ortaretime retmen Yetitirme

Musiki Muallim Mektebi

Liselere retmen
yetitiren kurumlar

Ortaokullara retmen
yetitiren kurumlar

Cumhuriyet Dneminde (1923-1982) Mill Eitim Bakanl bnyesinde genel ortaretime retmen yetitiren kurumlar aadaki tabloda verilmitir:

Terbiye-i Bedeniye Mektebi

Eitim enstitleri

Yksek retmen okullar

Klasik yksek
retmen okullar
(1923-1978)

3. Etkinlik

Son dnem yksek

retmen okullar
(1978-1982)

Paylaalm

Okulunuzdaki retmenlerin bu meslei yapabilmek iin hangi yksekretim kurumlarn bitirdiklerini aratrnz. Elde ettiiniz bulgular nda, eitim sistemimizde retmen yetitiren kurumlarn rol hakknda karmlarda bulununuz. karmlarnz arkadalarnzla paylap ortak grler
oluturmaya alnz.

4. Etkinlik

Yazalm

Aada verilen nitelikleri tayan bir retmen olduunuzu dnn. Bu niteliklere hangilerinin
eklenmesini isterdiniz? Gnmzdeki gelimeleri de gz nnde bulundurarak dncelerinizi noktal alana yaznz.
Cumhuriyetin deerlerine ve ideallerine inanm,
bunu hayata geirmeyi ilke hline getirmi olan

an ve gelien
dnyann gereklerini yerine getiren,
bilimsel ve teknolojik gelimeleri izleyen ve bunlarn
rnlerini kullanan

lkenin kalkn
ma
ve ilerleme he
deflerine hizmet ed
en,
eitimin lke
lerin
gelimesindeki
nemini kavram
olan

140

ve onlara
nsanlar
i
retmey
bir eyler l ve zbr
seven, sa
kygusu y
u
d
gven
k
e
rn

le
iy
sek, kiili
olan

5. Etkinlik

Benim Grm

1950den sonra, retmen yetitirme konusunda farkl almalar yaplmaya balanmtr. Danman olarak lkemize getirilen ABDli R. J. Maaske (Meysk)in 1953teki raporuna gre bir retmende bulunmas gereken nitelikler ve retmen yetitirme ile ilgili neriler aadaki ekilde
sralanmtr. Bu nermelerle ilgili seeneklerden gnmz koullarna gre uygun bulduklarnz
ile iaretleyiniz. Yantlarnzn hangi nermelerde ve nasl younlatn tespit edip ulatnz
sonular snfnzdaki arkadalarnzla paylanz.

Katlyorum

Ksmen
Katlyorum

Katlmyorum

retmen yetitiren kurumlarn ayr ve ayrntl bir

renci seme plan olmaldr.

retmen adaylarna verilecek meslek derslerini (pedagojik formasyon) MEB ile niversiteler birlikte alarak planlamaldr. Bylece retmenlerin nitelikleri
asndan atma yaanmayacaktr.

retmen adaylarnn mesleki hazrl arttrlmaldr.

retmenlerin kendilerini i banda, srekli olarak

gelitirmeleri salanmaldr.

retmen yetitiren kurumlardaki renci seme

sreci mezuniyete kadar devam etmelidir.

Yukardaki maddede belirtilen seim srecinde;

derslerdeki baar, dzgn konuma, ruh ve beden
sal, iyilik, sabrllk, gvenilirlik ve demokratiklik
zellikleri lt olmaldr.

retmenlik, her bakmndan cazip bir meslek hline getirilmelidir.

NERLER

Kaynak: Maaske, Robens J. Trkiyede retmen Yetitirme Hakknda Rapor Ankara, 1955

141

6. Etkinlik

Paylaalm

Aadaki grafikte stanbulda bulunan bir Anadolu retmen Lisesinin 2009 SS sonularna
gre niversiteye yerleme oranlar verilmitir. Grafii inceleyip retmen lisesi mezunlarnn farkl
alanlara ynelme nedenlerine ilikin karmlarda bulununuz. karmlarnz snfnzdaki arkadalarnzla paylanz.

4.0

6.8
e

e
Di

t,

isa

kt

tm
le

7.4

i,
li ikim em
e
H ,H
Di clk ik
za rel
c
E

.88
10
k

u
uk

.76
21

lik,
dis
en rlk
h
M ima
M

.80

23

Tp

.17
25

,
itim yat
E debi
n-E
Fe

(capaaol.k12.tr)

7. Etkinlik/Okul D

Yazalm

Aadaki iiri okuyup defterinize retmenlikle ilgili duygu ve dncelerinizi anlatan bir iir
veya kompozisyon yaznz.
BEN RETMEN OLMAK STYORUM
Ben retmen olmak istiyorum.
Ben airimin msralarnda dil,
Gen kzmn gergefinde nak nak gl.
mn saznda tel,
plesi bir el olmak istiyorum;
Ben retmen olmak istiyorum...
Ben aresizliin filizlendii yerde mit,
Korkunun mayaland yerde yrek olmak istiyorum;
Ben retmen olmak istiyorum...
Ben retmen olmasam diyorum,
O zaman u krpe fidan,
Nasl renecek, iek ap meyve vermeyi?
u gelinlik kzm,
u byklar yeni terleyen delikanlm,
Kimden renecek insan gibi sevilmeyi, sevmeyi;
Vatan iin, millet iin, bayrak iin
Gz krpmadan lmeyi?

142

Sen retmen olmalsn kardeim;

Sen namussun, vicdansn, adaletsin...
Sen mspet ilimsin kardeim,
Sen irfansn, inansn geleceimi aydnlatan...
Sen buram buram tten vatan sevgisi,
Sen burcu burcu kokan Trklk duygususun
Biz retmen olmalyz kardeim;
Biz grmeyenlere gz,
Duymayanlara kulak,
Yryemeyenlere ayak olmalyz...
Biz airlerimizin msralarnda dil,
Gen kzlarmzn gergeflerinde nak nak gl,
klarmzn sazlarnda tel,
plesi bir el olmalyz;
BZ RETMEN OLMALIYIZ.
Mustafa Nejat Seferciolu
(trakya.edu.tr)

4. Kye retmen Yetitirme

Ky Enstitleri
II. Merutiyet Dneminde ky iin eitim konusunda baz grler ileri srlse de bu konudaki somut
admlar Cumhuriyet Dneminde atlmtr. Ky retmeni yetitirmek iin alan en nemli kurumlar
ky enstitleridir.
Ky enstitlerinin kurulu amac; ky yadrgamayacak, kyde seve seve kalp hem kylye hem
okuldaki ocuklara eitim verecek hem de tarlada ve atlyede retim yapacak ve kylerin ekonomik
durumunu iyiletirecek retmenler yetitirmekti. lkokulu bitiren ky ocuklar bu kurumlara snavla
alnyordu. Ky enstitlerinde kltr dersleri, ziraat dersleri ve teknik derslerden oluan be yllk bir
program uygulanyordu.

BOZKIRDA AAN EKLER

Bozkrn esmer, elimsiz baklar canl ve
scak, balar zensiz berber makinesinden
gemi, hem umutlu hem kukulu ocuklar,
srtma sopalarn brakp azk knlarn
bellerinden zerek analarnn ar sevecenliinden uzaklara trnaklarnn arasnda getirdikleri ky topraklarn enstit topraklarna
katmaya, hem kalem hem kazma krek tutmaya akn akn gelmeye baladklarnda...
(Sakaolu 1992, s. 93-94.)

19 Haziran 1942de karlan 4274 sayl Ky Okullar ve Enstitleri Tekilat Yasas ile kurulan ve 1954e
kadar varln srdren ky enstitlerinin says 21dir. Ky enstitlerinin olumasnda Ethem Nejat, . Hakk
Baltacolu fikirleriyle nemli bir katk salarken; M. Necati hem fikirleri ile hem de bizzat uygulamalaryla
byk rol oynamtr. Fakat, bu kurumlarn ortaya knda en nemli roller; Eitim Bakan Hasan li Ycel
ile lkretim Genel Mdr smail Hakk Tonguundur.

8. Etkinlik

Tartalm

Aadaki haritada verilen ky enstitlerini inceleyiniz. lkemizin drt bir yannda bu eitim kurumlarnn almasnn temel nedenleri neler olabilir? Snfnzdaki arkadalarnzla tartnz.
Kepirtepe

Glky

Akpnar
Beikdz

Arifiye
Savatepe

ifteler

Hasanolan

Pazarren
vriz

Ortaklar

Gnen

Pulur

Pamukpnar

Kzlullu

Dzii

Aksu

Cilavuz

Akada

Erci

Dicle

Ky Enstitleri
(1940-1954)
harita:meb.gov.tr

143

Cumhuriyet Dneminde retmen Yetitirmenin Tarihsel Sreci

1923te TBMMde okunan hkmet programyla retmen yetitiren kurumlarla ilgili
439 sayl Yasa karlmtr.

1923

Yksek retmen Okulu Ynetmelii ile

okulun eitim sresi 4 yl olarak belirlendi.
lk yl, niversite dersleriyle meslek dersleri iindir. Son bir yl, uygulama ve staj devresidir.

1925

1926
Ky muallim mektepleri ald.

Terbiye-i Bedeniye Mektebi ald.

Orta Muallim Mektebi (Bir yl sonra Gazi

Orta Muallim Mektebi adn almtr.) ald.

1927
1936

Ky eitmen kurslar ald.

Kz ve Erkek Teknik retmen Okulu

ald.

1937

Ky retmen okullar ald.

Ky retmeni yetitirmek amacyla, Trkiyenin pek ok ilinde, saylar 21i bulacak

olan, ky enstitleri almaya baland.

1940

1959

Byk retmen an kapatmak amacyla yedek subay retmen olma hakk

tannd.
Teknik, ticaret, turizm alanlarnda yksek
retmen okullar ald.

1960

1965

lkretmen okullarnn bir ksm retmen

liselerine dntrld.
1974-80 arasnda mektupla retim yoluyla ya da 1-2 haftalk hzlandrlm programlarla retmen yetitirildi.

1959-1960 retim ylnda, Ankara Yksek

retmen Okulunun yan sra ilk kez din retmeni yetitirmek amacyla stanbul Yksek slam Enstits ald.

Orta Dou Teknik, Hacettepe, Boazii gibi

niversitelerin bnyesinde eitim blmleri
ald.
Eitimde lisansst programlar balatld.
Ankara niversitesi Eitim Fakltesi ald.

1974

1982

144

retmen yetitirme politikasnda baz gelimeler yaand:

Formasyon dersleri nem kazand.
retmenliin herkesin yapaca bir i olarak dnlmemesi gerektii gr benimsendi.
retmen yetitirme grevi niversitelere
verildi.

E
ETME KATKIDA BULUNAN DNRLER
Hazrlanalm
1. Cumhuriyet Dnemi dnrlerinin eitimle ilgili savunduklar ortak ilkeler nelerdir?
2. Osmanl dnemi dnrlerinden, Atatrkn eitim anlayn etkileyenler hangileri
olabilir?

Ziya Gkalp
Eitimin amalar konusundaki almalarna Emile Durkheim (Emil Durkhaym, 1858-1917)n grlerini
Trkeletirerek balayan Ziya Gkalp, eitim olgusuna sosyal adan yaklam, fertlerin eitiminde psikolojik unsurlar yerine sosyolojik unsurlar kullanmtr. Ziya Gkalpa gre eitim; mill kltre gre yetimi,
onu temsil eden, ahsiyet sahibi genler yetitirmelidir.

1. Etkinlik

Yazalm

Aadaki kutucuklarda, Ziya Gkalpa gre eitimde milletlerin geirdii aamalar verilmitir.
Bu aamalar inceleyip sorular yantlaynz. Yantlarnz aadaki noktal alana yaznz.
1. Ziya Gkalpa gre eitimin dayand temel unsur nedir?
2. Ziya Gkalp, Mustafa Kemalin eitim anlayn nasl etkilemi olabilir?

1. Aama
Eitimin k
smi
ve mill
olduu ilke
l
toplumlar

2. A

am

a
Eit
imin
mill
dei
l,
aras milletle
r
din olduu
toplu
mlar

145

3. A

am
a
Eiti
min
mill
klt
r
daya e
n
letle d mil
r
-

Atatrk
2. Etkinlik

Karlatralm

Aadaki emada Atatrkn eitim felsefesiyle ilgili bilgiler verilmitir. Atatrkn grlerini
gnmzde dnyada hkim olan eitim anlayyla karlatrnz. Benzer ve farkl ynleri belirleyip
aadaki noktal alana yaznz.
Atatrkn Eitim Felsefesi
Hayatta en gerek yol gsterici bilimdir, fendir.
Eitim, her trl hurafeden ve yabanc dncelerden uzak, stn, mill ve vatansever olmaldr.
Mill kltr deerlerini koruyucu, gelitirici, tantc ve benimsetici nitelikte eitim olana salamaldr.
Bu memleketin asl sahibi ve toplumumuzun esas unsuru kyldr. te bu kyldr ki bilgi ndan yoksun braklmtr.
Bir taraftan cahilliin giderilmesine urarken bir yandan da memleket
evladn sosyal hayatta, ekonomik hayatta etkili ve verimli klmak, eitimimizin zn tekil etmektedir.
Eitim; ie yarar, retici ve hayatta baarl olacak insanlar yetitirmelidir. Eitim
bilgiyi insan iin bir ss, bir bask arac yahut medeni bir zevk olmaktan karp
maddi hayatta baarl olmay temin eden, ie dnk ve kullanlabilir bir vasta
hline getirmelidir.
(Palazolu, s. 150-160tan derlenmitir.)

Atatrkn eitim dncesi, zamannn eitim anlaylarndan temelde ayrlr. Dier eitim anlaylar
belirli bir unsura dayanp o unsuru mutlaklatrmtr. yle ki bu dnemde yaygn olan ideolojiler; devlet, rk,
din, ii snf, sermaye gibi unsurlardan yalnzca birini eitim politikasnn yegne temeli olarak kabul etmitir.
Atatrk, Trk toplumunu snfsz ve imtiyazsz olarak grm, eitim politikalarnn buna gre olumasn
salamtr.

146

Trk eitim tarihinde bilinen ilk eitim dnr olan Farabiye gre devlet bakan milletinin eitimcisi
olmal; renme ve retmeyi sevmeli ve her eyi kolayca retmelidir.
Baretmen Atatrk, tarihimizde birok yneticinin farkna bile varmad bu eitimcilik grevini en iyi
biimde stlenmi; kendinden sonraki devlet adamlarna da rnek olmutur.

3. Etkinlik/Okul D

Aratralm

Aada verilenleri okuyup ilgili kaynaklardan Atatrkn eitimci ynn aratrnz. Verilenlerin
dnda bulduunuz zellikleri bo kutucuklarn iine yaznz.

Atatrk, kara tahta banda

Atatrk, Hukuk Fakltesinde rencilerle ders dinlerken

retim ve eitim yntemi olarak takdir, tevik,

uyar, eletiri ve kesin isteklerde bulunmay yerli
yerinde ve beraberce uygulamas

Her yerde ve her zaman eitim ve retimde bulunma amacn gtmesi, retmenlere ve halka
seslenileri ile sohbetlerinin retici deer tamas

retmenlere ok deer vermesi, her frsatta okullar gezmesi; snflara, derslere girmesi

Konuurken karsndaki kii veya topluluun ya,

meslek, sosyal durum gibi zelliklerini gz nnde
bulundurmas

ocuklar ok sevmesi, eitimde ocukluk dneminin deerini bilmesi

ok okumas ve okuduklarndan evresindekileri

ve toplumu yararlandrmaya zen gstermesi

Ders kitaplar yazmas, retimde yeni terimler bulmas (rnein; mselles yerine gen, murabba
yerine drtgen terimlerini Atatrk bulmutur.)

147

Eitime Katkda Bulunan Dnrler

4. Etkinlik

nceleyelim

Cumhuriyet Dnemi dnrlerinin yaamlar hakknda aada verilen bilgileri inceleyiniz. Bu

verilerden hareket ederek Cumhuriyet Dnemi dnrlerinin yetime koullar ve mesleki donanmlar hakknda karmlarda bulununuz.

1894te zmirde dodum. zmir dadisinde ve Hukuk Fakltesinde okudum.

Avukatlk ve retmenlik yaptktan sonra Kurtulu Savanda Kuvaymilliyede
aktif rol aldm. Vasf nar Beyle zmire Doru gazetesini kararak Mill
Mcadeleyi destekleyen yazlar yazdm. 1925-1929 yllar arasnda mill eitim
bakanl yaptm.

Mustafa Necati
1897de stanbulda dodum. Vefa dadisinde renci iken I. Dnya Sava nedeniyle askere alndm. 3,5 yl askerlikten sonra Darlfnuna kaydoldum. Darlmuallimin-i li (Yksek retmen Okulu)yi bitirdim. renciliimden itibaren yerli ve
yabanc eitimcileri inceledim. retmenlik ve bakanlk mfettiliinden sonra Gazi
Eitim Enstitsnde mdrlk yaptm. 1938de Mill Eitim Bakan oldum. Yaklak
sekiz yl bakanlk yaptm. Eserlerimden bazlar; Trk Edebiyat Numuneleri, Mevlnann Rubaileri, Goethe: Bir Dehann Roman, Trkiyede Ortaretimdir.

Hasan li Ycel
1899 ylnda dodum. Pedagoji eitimi iin Almanyaya gittim. Yurda dndkten
sonra retmen okullarnda retmenlik yaptm. Gazi Eitim Estitsnn Pedagoji Blmnde maarif tekilat, Resim Blmnde i pedagojisi derslerini okuttum. Almanca eitim kitaplarn Trkeye evirdim. Eserlerimden bazlar;
Mektepciin Kbesinde, Doulu ve Batl Ynyle Eitim Tarihi, Mektep nzibatnda Reform, slam Eitim Tarihidir.

Hfzrrahman
Rait ymen

1892de Serfice, Yunanistanda dodum. Sanat eitimi aldktan sonra Maarif Nezaretince Almanyaya gnderildim. Berlin ve Leipzig (Laypzik) niversitelerinde
felsefe eitimi aldm. 1917de pedagoji doktoru oldum ve stanbula gelerek idadilerde retmenlik yapmaya baladm. Bak ve Almanyada altm. Gazi Orta Muallim Mektebinde Pedagoji Blmnn kurulmasn saladm. Talim ve Terbiye
Kurulu yelii, Gazi Eitim Enstits hocal grevlerinde bulundum. Eserlerimden
bazlar: Pedagoji Tarihi, Goethe ve Faust, Milliyet deali, Topyekn Terbiyedir.

Halil Fikret Kanat

148

5. Etkinlik

Karlatralm

Aadaki dnrlerin eitim anlaylarn inceleyip gnmz eitim anlay ve uygulamalaryla

karlatrarak benzer ve farkl ynleri tespit ediniz. Dnrlerin size ilgin gelen gr ve almalarn defterinize yaznz.

Mustafa
Necati

Eitim Anlaylar/almalar
retim birliinin yaygnlatrlmas, Talim ve Terbiye Dairesinin etkinliinin arttrlmas,
halk eitimi merkezleri ve halk dershanelerinin almas, okul kitaplarnn yenilenmesi balca almalarndandr.
retmenlii en yce meslek olarak gren Mustafa Necati, mill eitim bakanl yapt
srada da Terbiye dergisini kartmtr.
retmen yetitirmeye byk nem vermi, cehaletle savamada ve eitimde en nemli
unsurun retmen olduunu belirtmitir.
Ky enstitlerinin yaygnlamas iin almtr.

Hasan li
Ycel

Dnrler

adalamak iin Baty tanmamz gerektiine inanmtr. Mill eitimi yeniden yaplandrmak ve ky enstitlerini yaygnlatrmak iin almtr. Bakanl dneminde Tercme Brosu ve Devlet Konservatuvar kurulmu, slam Ansiklopedisi Trkeye evrilmi,
ders kitaplarna belli bir standart getirilmitir.
lkemizi temsilen katld UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural
OrganizationBirlemi Milletler Eitim, Bilim ve Kltr rgt) toplantsnda eitim ve retim alanndaki i birliinin dnya barnn temeli olduunu vurgulamtr.
Hmanizm ilkesinin etkisinde bir eitim politikas izlemi, bu amala rnek uygulama olarak Galatasaray Lisesinde Latince derslerinin okutulmasn salamtr.

Hfzrrahman
Rait ymen

ada

eitim okullarn ve yabanc lkelerdeki eitim sistemlerini incelemitir.

Karma eitimin yaygnlatrlmas, eitim hakknn nasl kullanlacann belirlenmesi ze-

rinde almtr.
snfl ky okullarnn be snfa karlmas ve toplu retim ilkesinin uygulanmas ge-

rektiini belirtmi, bu konulardaki uygulamalar balatmtr.

Laik eitimin hayata geirilmesi gerektiini vurgulamtr.

smail Hakk
Baltacolu

Halil Fikret
Kanat

Sokaklara tkrmekten, aklmzn estii yere kt ve p atmaktan tutunuz da yemek yeme-

mize, imemize ve giyinmemize kadar her eyi pedagojik gzle incelemeyip canl ve cansz evrenin etkilerine tamamyla kaytsz kalmamz hlinde byk hata ilemi olacamz sylemitir.
Eitimi, gemite toplum tarafndan meydana getirilmi maddi ve manevi deerlerin korunup ona yeni deerler katlarak gen kuaklara aktarlmas ve gen kuaklarn bu deerlere gre yetitirilmesi olarak tanmlamtr.
Eitimin ailede baladn, ailenin de milletin temeli olduunu, aile sistemi salam olan
milletlerin uzun sre yaayacan vurgulamtr.
Okulun yaratc ve mstakil ahsiyetin geliimine uygun bir evre hline getirilmesi, okutulan ve yazdrlan konularn rencilerin seviyelerine uygun olmas, ocuklarn sylemeye
ve okumaya zorlanmamas gerektiini ifade etmitir.
ocuklarn kltrel, sosyal ve ekonomik dzeyleri, beceri kazanmalarnda dorudan etkilidir. grn savunmutur.
Ona gre eitimin maksad; belirli dnme, duyma ve ileme tarznda bir insan meydana
getirmektir.

149

OKUMA METN

Eekli Ktphaneci
Mustafa Gzelgz, 1944 ylnda rgp Tahsin Aa Ktphanesinde memur olarak greve balar. Ktphanecilik alannda herhangi bir bilgisi olmad hlde, iyi bir ktphane
oluturma abasna giriir. Bir ktphane grevlisi olarak halka
nasl faydasnn dokunacan dnmeye balayan Gzelgz, kylnn imknszlklar nedeniyle yararlanamad ktphaneyi onun ayana gtrmeye karar verir. Bunun iin o
gnk artlarda en uygun olan yntem, kitaplar eeklerle tamaktr. dn verecei kitaplar iin de bir izleme defteri hazrlayarak yollara der. Bylece otuz alt kye hizmet
vermeye balar. Karain kynde Balzacn klasikleri bile okunmaya balanmtr.
Gzelgz, ktphaneyi sosyalleme merkezi olarak kahvehanenin bir alternatifi hline getirmeye alr. Bunun iin, ehir dnda alan gurbetilerden toplanan yardmlarla ktphaneye
radyo koyar. Bylece ilenin erkekleri ktphaneye gelmeye balar. O, kadnlar da ktphaneye
ekmek amacyla gurbetteki hemehrilerinden bir kez daha ba toplayarak diki makineleri alr.
Kylerde kltr sanat, tarm, hayvanclk ve gndelik yaam kolaylatrc bilgiler zerine belgesel
filmler gstererek kyly bilgilendirmeye alr. Devlet Planlama Tekilat araclyla katld,
Amerikada dzenlenen uluslararas bir yarmada bu almalarndan dolay bir de dl kazanan
Gzelgz, yirmi sekiz yllk ktphanecilik grevine elli bir yanda veda eder.
Mustafa Gzelgz anlatyor:
Kitap sevgisi diye bir sevgi vardr, sanrm. Ana sevgisi, karde sevgisi, yr sevgisi gibi bir
sevgi. Bu sevgi insann iinde doutan mdr? Yoksa sonradan m uyanr? Bunu bilmiyorum. Daha
dorusu ben yle inanyorum: Kitap sevgisi de btn br sevgiler gibi doutan vardr, ama uyuyordur. Onun, zaman gelince uyandrlmas gerekir. Kitap sevgisinin bende nasl uyandn dnp bu kanya varyorum... evremizde cahilliin etkileri gn getike artyordu. Kk
ocuktum. Benden bykler, eski yaz okutulan okula giderdi. Tam benim balama am geldi,
yeni yaz kt. Yeni yazy renmek iin deli gibi abalyorum. rgpe yeni bir retmen yolladlar;
o bir gsterirse ben iki reniyorum. ay demedi okumay sktm. Bir ABC kitabm var, batan
sona su gibi itim. Yaknmzda, komularmzdan Kr Saniye teyze var; kitabm aldm m ona kouyorum, batan sona okuyorum. Belki otuz kez okudum. Benim gibi Saniye teyze de ezberledi.
rgpte o zaman toplam yirmi be ky vard. Bunlarn hepsine, 1935e kadar okul ald. Okuma
yazma bilenlerin oran yurtta % 18 iken bizim ilemizde % 50ye kyordu. rgp halk, okumay
seviyordu. te ben bu sevgiye gvenerek yola ktm.
(Baykurt, s.142.)

150

lme ve Deerlendirme
Kontrol Listesi
Aada Cumhuriyet Dnemindeki eitimle ilgili nermeler verilmitir. Doru olan nermeler iin
D stununa, yanl olanlar iin ise Y stununa X iareti koyunuz.

nermeler
1. Cumhuriyetin ilk yllarndan gnmze, okuryazar orannda srekli bir art sz konusudur.
2. Okul ncesi eitimin zorunlu eitim sresi iine alnmas iin almalar yaplmaktadr.
3. Kadnlarn eitim seviyelerinin artmas iin lkemizde hibir alma yaplmamtr.
4. Okullardaki snf younluunun temel nedeni, lkemizde uzun yllar okul yaplmamasdr.
5. Cumhuriyetin ilk yllarndan itibaren, eitim anlaynda byk deiimler yaanmtr.
6. Millet mekteplerinin kurulmasnn temel nedeni, okul andaki genlerin sosyal ynlerini
gelitirmekti.
7. Trkiyede retmenler, yalnzca eitim fakltelerinde yetitirilir.
8. deal retmende bulunmas gereken temel zellik otoritedir.
9. Ky enstitleri, kye retmen yetitirmek amacyla yurdun drt bir yannda alm kurumlardr.
10. Atatrk, eitimin mill unsurlara dayanmas gerektiini syler.
11. Tevhid-i Tedrisat Kanununun temel amac, eitim kurumlarnn zellemesini salamaktr.
12. Anayasaya gre eitim; karma, laik, mill, demokratik zellikler tar.
13. Heyet-i lmiye toplantlar, okullarda okutulan ders programlarnn belirlendii toplantlard.
14. Cumhuriyet Dnemi dnrlerinden biri de Sat Beydir.
15. Ky enstitleri, yaparak-yaayarak renme modelini uygulamtr.
16. niversite reformunun yaplmasyla ilk kez zel niversiteler almtr.
17. Eitimin demokratik olmas; soran, sorgulayan, eletiren bir neslin yetimesinde nemli
bir faktrdr.
18. lkemizde okuryazar oran % 100dr.
19. Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile lkemizdeki tm eitim kurumlar Mill Eitim Bakanlna
balanmr.
20. Halkevleri, rgn eitim yan gemi erkeklere meslek edindirmek amacyla almtr.
21. Mill Eitim Bakanl, lkemizde retmenin niteliini gelitirmek amacyla almalar
yapmaktadr.
22. Mesleki ve teknik eitim kurumlar, yaygn eitim iinde yer alr.
23. Atatrk 24 Kasmda baretmen unvann almtr.

151

A. Aadaki sorular cevaplaynz.

1. Trkiye Cumhuriyetinin Osmanl Devletinden devrald balca eitim sorunlar nelerdir?
2. 1921 ylnda yaplan Maarif Kongresinin nemi ve Trk eitim tarihine etkileri zerine grlerinizi belirtiniz.
3. Atatrk dnemi mill eitim bakanlarnn ortak idealleri nelerdir?
4. Cumhuriyetin ilk yllarndan gnmze, eitimde meydana gelen temel deiiklikler nelerdir?
B. Aadaki oktan semeli sorular cevaplaynz.
1. Aadakilerden hangileri Heyet-i lmiye toplantlarnn yaplma sebepleri arasnda gsterilemez?
A) Mevcut eitim sorunlarn belirlemek
B) niversite reformunu gerekletirmek
C) lk ve ortaretimle ilgili kararlar ortaya koymak
D) Mevcut eitim sorunlarna zm retmek
E) Mill Eitim Tekilatnn yeniden yaplandrlmasn salamak
2. Aadakilerden hangisi, cumhuriyetin ilk yllarnda eitim anlaynn temelini oluturan unsurlar arasnda saylmaz?
A) Eitim, demokratik olmaldr.
B) Eitim, mill olmaldr.
C) Eitim, laik olmaldr.
D) Eitim, evrensel olmaldr.
E) Eitim, karma olmaldr.
3. Mill Mcadele Dneminde eitim alanndaki sorunlara zm bulmak ve Trk eitim sisteminin temellerini atmak amac ile yaplan ilk toplant aadakilerden hangisidir?
A) Maarif Kongresi
B) I. Heyet-i lmiye
C) Balkesir-Alaehir Kongresi
D) III. Heyet-i lmiye
E) Mill eitim ra toplantlar
4. Aadakilerden hangisi cumhuriyetin ilk yllarnda maarif vekillii (mill eitim bakanl) yapmamtr?
A) smail Hakk Tongu
B) Hamdullah Suphi
C) smail Safa
D) Mehmet Vehbi
E) Dr. Rza Nur
5. lkemizde eitim ve retimin birletirilmesi ve tm okullarn Mill Eitim Bakanlna balanmas aadakilerden hangisiyle gereklemitir?
A) Mill Eitim Temel Kanunu ile
B) 1921 Anayasas ile
C) I. Heyet-i lmiye toplants ile
D) II. Heyet-i lmiye toplants ile
E) Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile

152

6. Cumhuriyet Dnemindeki eitim almalaryla aadakilerden hangisi gereklememitir?

A) Okuryazar says, zellikle okuryazar kz ocuklarnn oran artmtr.
B) Yurdun pek ok yerine okullar yaplm, okullama oran artmtr.
C) Topyekn kalknmada kylnn, zellikle ky ocuklarnn eitimine byk nem verilmitir.
D) Okul ncesi eitimi hzla yaygnlatrlmtr.
E) Teorik bilgiye dayal eitim anlay hzla yaygnlamtr.
7. 1933 ylnda gerekletirilen niversite reformunun temel amac aadakilerden hangisidir?
A) niversitelerdeki renci saysn artrmak
B) niversitelere bilimsel nitelik kazandrmak
C) niversitelerin tm lkede yaygnlamasn salamak
D) Kz rencilerin niversitelere alnmasn salamak
E) niversitelere giri sistemini deitirmek
8. Aadakilerden hangisi Trkiyede retmen yetitirmek amacyla alan okullardan deildir?
A) Musiki Muallim Mektebi
B) Yksek retmen okullar
C) Mlkiye Mektebi
D) Eitim faklteleri
E) Eitim enstitleri
C. Aadaki cmlelerde bo braklan yerleri, kutucuklardaki uygun kelimelerle doldurunuz.

Maarif Kongresi
Anayasa
1928

YBO
Tevhid-i Tedrisat
Ziya Gkalp

Karma Eitim
YK
1983

Ky Enstitleri
retmenlerin ve uzman kiilerin grleri alnarak eitim konularnn grld, ralarn temeli kabul
edilen ilk toplant .............................
............ eitimin mill olmas gerektiini syleyerek Atatrkn ulusal eitim politikasn etkilemitir.
Ky ocuklarnn ilkokuldan sonra retmen olmalar iin alndklar ................., kye retmen
yetitirmeyi amalamtr.
Cumhuriyetin temel eitim ilkelerinden biri de .... ile kz ve erkek ocuklarnn bir arada
eitim grmelerini salamaktr.
3 Mart 1924te karlan .................... Kanunu, Trkiyede eitim-retim ilerini dzenleyen
temel yasalardandr.
Nfusu az olan, dank yerlemi kylerdeki ocuklarn eitimleri iin merkez bir yerde ilkretim seviyesinde eitim veren .............. okullar almtr.
Zorunlu ilkretim, lkretim Temel Kanununda yaplan deiiklikle .......... ylnda 8 yla kmtr.
Mill Eitim Temel Kanunu da dier kanunlar gibi kaynan .......................dan alr.
niversitelerin eitim, retim, aratrma, koordinasyon vb. ilerini yrtmek zere 1981de alan kurum,
.............
Okuryazar orannn artmasnda ......... ylnda karlan Yeni Trk Harflerinin Kabul Yasas byk
rol oynamtr.

153

. Aada verilen olay ve olgular gerekletii tarihle eletirerek tarihsel sreci oluturunuz.
Liselerde karma eitime geilmesi
Tekke ve zaviyelerin kapatlmas
Ortaretimin drt yla karlmas
Maarif Vekletinin kurulmas
Mill Eitim Temel Kanununun karlmas
Ky eitmen kurslarnn almas

Millet mekteplerinin almas

1934

1921

1922

1925

1928

1924

1937

1959

1925

1953

Medreselerin kapatlmas
lk kez, din retmeni yetitirmek
amacyla Yksek slam Enstitsnn almas
Yeni Trk harflerinin kabul edilmesi
Laik eitimin de temelini oluturan laiklik ilkesinin Anayasaya girmesi

Darlfnunda karma eitime geilmesi

1973

Maarif Kongresinin toplanmas

Maarif Vekletinin kurulmas

1920
.....

...................................................................

.....
.....

...................................................................

...................................................................

.....
.....

...................................................................

...................................................................

.....
.....

...................................................................

...................................................................

.....
.....

...................................................................

...................................................................

.....
.....

...................................................................

...................................................................

2005

154

...................................................................

CEVAP ANAHTARLARI
I. UNTE
B.
1. D
2. B
3. E
4. C
5. E

C.

1. Tarih, eitim
2. Hukuk
3. Sosyoloji
4. lk Trk devletlerinde eitim, slamiyetin kabulnden
sonra eitim, Cumhuriyet Dneminde eitim
5. Hunlar, Uygurlar, Gktrkler
6. a. Gktrk alfabesi, Uygur alfabesi
b. Cesaret, savalk
c. Bilgelik
. Yenisey Yaztlar, Orhun Yaztlar
d. Demircilik, dokumaclk

D, Y, Y, Y, D, D

II. NTE
Kontrol Listesi
1. Y, 2. D, 3. D, 4. Y, 5. D, 6. D, 7. Y, 8. D, 9. D, 10. D, 11. Y, 12. Y, 13. D, 14. Y, 15. D,
16. Y, 17. D, 18. Y, 19. D, 20. Y, 21. D, 22. Y, 23. D
B.

1. E
2. C
3. D
4. E
5. A

D, Y, D, Y, D

C.

1. Atabey
2. Sbyan mektepleri
3. Enderun
4. Lonca
5. Tekke ve zaviye
6. Sahn- Seman Medreseleri
7. dadi

III. NTE
Kontrol Listesi
1. D, 2. D, 3. Y, 4. Y, 5. D, 6. Y, 7. Y, 8. Y, 9. D, 10. D, 11. Y, 12. D, 13. Y, 14. Y, 15. D,
16. Y, 17. D, 18. Y, 19. D, 20. Y, 21. D, 22. Y, 23. D
B.

1. B
2. D
3. A
4. A
5. E
6. E
7. B
8. C

C.

1. Maarif Kongresi
2. Ziya Gkalp
3. Ky enstitleri
4. Karma eitim
5. Tevhid-i Tedrisat
6. YBO
7. 1983
8. Anayasa

155

9. YK
10. 1928

SZLK
A
adabmuaeret: Grg kurallar.
ahkm: Hkmler.
aklclk: Akla dayanan, doruluun ltn duyularda deil, dnmede ve tmdengelimli karmlarda
bulan retilerin genel ad; usuluk, akliye, rasyonalizm, deneycilik kart.
amel: Yaplan i, edim, fiil.
Arabi: Arapa
Aristo metafizii: Aristotelesin Metafizik adl eserinde ortaya koyduu, fiziin dnda kalan konularla ilgili
grleri.
arziyat: Yer bilimi.
azade: Babo, erkin, serbest.
B
Babailik: XIII. yzylda Baba shak'n kurduu tarikat.
bayndr: Geliip gzellemesi, hayat artlarnn uygun duruma getirilmesi iin zerinde allm olan,
bakml, imar edilmi, mamur (yer), abat.
baytar: Veteriner hekim.
Bektai: Hac Bekta- Velinin tarikatna girmi kimse.
belagat: Sz sanatlarn inceleyen bilgi dal, retorik.
bibliyografya: Kaynaka.
bodun (budun): Kavim.
Budizm: Doast kiilemi bir tanr dncesi yerine salt varl koyarak onun insanda arzu biiminde
belirdiini, bundan da strabn doduunu, straptan kurtulmak iin var olmaktan vazgemek gerektiini
ileri sren, Hindistan ve in'de yaygn olan, Buddha'nn ileri srd mistik dnya gr ve din.
C
cebeci: Yenieri ordusunda silah yapan, onaran ve bakm ile grevli bulunan, savata ordunun silah ve
cephanesini ulatran yaya kapkulu ocaklarndan bir snf asker.
cebir: Art ve eksi gerek saylarla, bunlarn yerini tutan harfler yardmyla nicelikler arasnda genel balantlar kuran matematik kolu.
cedide: Yeni, kullanlmam.
cirit: At koturup birbirine denek atarak takm hlinde oynanan oyun, cirit oyunu.

kn: Bir beze sarlarak dmlenmi kk boha, k.

oulculuk: eitli eilimlerin, dncelerin, ynetimde etkisini kabul eden siyasi yntem, plralizm.
D
daniment: Tanzimattan nce, kadlarn yannda yetimek zere grevlendirilen kimse.
darlfnun: niversite.
debba: Deri, post vb.ni kullanlabilecek duruma getirmek iin uygulanan ilemleri yerine getiren kimse.
devirme: Asker yetitirilmek zere Yenieri Ocana alnacak ocuklar seip toplama ii.
divit: Hokkadaki mrekkebe batrlarak yaz yazmaya yarayan ve deiik ular olan bir tr kalem.
dogma: Belli bir konuda ileri srlen bir grn sorgulanamaz, tartlamaz gerek olarak kabul edilmesi.

156

E
edip: Edebiyatla uraan edebi eserler veren kimse, yazar.
ehli(ehil): Bir ite yetkili olan, bir ii yapan, erbap.
ehliyetname: Ehliyet, yeterlik belgesi
elifba: Arap alfabesi.
enderun: Devlet grevlilerini yetitiren okul.
evkaf: Vakf mallarn yneten kurulu.
evsaf: Nitelikler, vasflar.
F
falaka: Ceza olarak ayak tabanlarna vurmakta kullanlan, ayaklar uygun bir durumda sktrp tutan,
kalnca bir sopa ile bunun iki ucuna bal bir ipi olan ara.
Farisi: Farsa.
ferman: Osmanl Devleti'nde padiahn verdii, uyulmas gerekli hkmleri tayan yazl buyruk, yarlk.
fkh: slam hukukunda din ve dnya ileri ile ilgili ana kaynaklardan yararlanarak konulmu olan kurallarn
btn.
fizyoloji: Canllarn hcre, doku ve organlarnn grevlerini ve bu grevlerin nasl yerine geldiklerini inceleyen
bilim dal.
formasyon: 1. Zihn, ahlaki vs. yetitirme, yetime. 2. Bir meslek alanndaki gerekli kuramsal ve uygulamal
bigiler.
G
glbank: Hep bir azdan ve makamla yaplan dua veya ant.
H
haiz: Bir eyi olan, elinde bulunduran, tayan.
hars: Kltr.
hat: Yaz.
hatip: Konumac.
hattat: ok gzel el yazs yazan sanat.
hendese: Geometri.
hitabet: Etkili sz syleme sanat.
hokka: Metal, cam veya topraktan yaplm, iine mrekkep konulan kk kap.
humbarac: Humbara (bir tr bomba) kullanan asker, kumbarac.
hurafe: Dine sonradan girmi, yanl inan.
hutbe: Cuma ve bayram namazlarnda minberde okunan dua ve verilen t.
hmanizm: XIV, XV ve XVI. yzyllarda Orta an skolastik dnce dzenine bir tepki olarak doan,
Yunan-Roma uygarlklarnn diline, yaznsal ve tarihsel yaptlarn incelenmesine arlk veren eitim felsefesi.
I
slahat: Genel olarak herhangi bir kuruluta, devlet dzeninde eskimi ya da bozulmu olan yanlar dzeltmek.
slahhane: Su ileyen ocuklar slah etmek, eitmek ve topluma kazandrmak amacyla alm kurum,
slahevi.

icazetname: Diploma.
itimaiyat: Toplum bilimi.

157

idadi: Lise derecesindeki okul.

ideoloji: Siyasal veya toplumsal bir reti oluturan, bir hkmetin, bir partinin, bir grubun davranlarna
yn veren politik, hukuki, bilimsel, felsefi, din, moral, estetik dnceler btn.
ihtisas: Uzmanlk, uzmanlama.
ihtiyari: stee bal, semeli olan, seimlik.
ihya: ok iyi duruma getirme, gelitirme, glendirme.
ilelebet: Sonsuza dein, sonsuzlua kadar, srgit.
ilmiye: Din ileriyle uraan hocalar snf.
iltimas: Haksz yere, yasa ve kurallara uymakszn kayrma, arka kma.
imece: Birok kiinin toplanp el birliiyle bir kiinin ya da bir topluluun iini grmesi ve bylece ilerin
srasyla bitirilmesi.
inkiaf: Meydana kma, gelime, geliim.
in: Medreselerde okutulan nesir dersi.
iptidai: lkokul.
irfan: Bilme, anlama, sezme.
istihdam: Bir grevde, bir ite kullanma.
istinat: Gvenme, kuvvet alma.
ithaf: Birinin adna sunma, armaan etme.
K
kabil: Olanakl.
kaligrafi: Gzel yaz sanat.
kandil: inde sv bir ya ve fitil bulunan kaptan olumu aydnlatma arac.
karg: Silah olarak kullanlan, ucu sivri ve demirli uzun mzrak.
kelam: Bata Tanr'nn varl, birlii, peygamberlik ve ahiret olmak zere slamiyetin ana ilkelerini konu
edinen bilim.
kraat: Okuma.
kifayetsiz: Yetersiz.
kitapsaray: Halk ktphanesi.
klimatoloji: klim bilimi.
kou: Osmanl Devleti'nde devirilen ocuklara acemi ocanda eitim ve retimin verildii, birbirini
izleyen yedi oda.
kooperatif: Ortaklarnn gereksinimlerini uygun artlarda elde etmelerini salamak amacyla kurulan ortaklk.
kozmografya: Gk biliminin, matematik ve fiziin yalnz temel kavramlarndan yararlanarak en belli bal
olaylar ele alan dal.
kubbe: Yarm kre biiminde olan ve yapy rten dam, kmbet.
kut: 1. Devlet idaresinde g, yaratclk ve yetki bakmndan sahip olunan stn g. 2. lahi bir kaynaktan
gelen rahmet, bereket.
klliye: Bir caminin evresinde cami ile birlikte kurulmu medrese, imaret, sebil, kitaplk vb. yaplarn tm.
kreselleme: Uluslararas dzlemde yaygnlam iktisadi etkinliklerin ilevsel anlamda birbirlerine eklemlenmesi.
L
liva: Osmanl devletinde bir yerleim birimi, sancak.
liyakat: Bir kimsenin, kendisine i verilmeye uygunluk, yararlk durumu, deim.
lonca: Belli bir i kolunda usta, kalfa ve raklar iine alan dernek, korporasyon.
lgat: Szlk.

158

M
maani: Medreselerde okutulan anlam bilgisi dersi.
maarif: Bilgi ve kltr.
Manihaizm: ranl dnr Mani'nin III. yzylda kurduu ve iyilik-ktlk esasna dayal din doktrin.
Mecusi: Zerdt dininden olanlar, atee tapanlar.
Medain Nezareti: Osmanl Devletinde madenlerden sorumlu bakanlk.
medrese: 1. slam lkelerinde, genellikle slam dini kurallarna uygun bilimlerin okutulduu yer. 2. Faklte.
mekanik: Kuvvetlerin maddeler ve hareketler zerine etkisini inceleyen fizik dal.
Mevlevilik: Mevlna Celalettin Rumi'nin grlerine dayanan ve olu tarafndan kurulan tarikat.
meyan: Ara, orta.
mezhep: Bir dinin gr, yorum ve anlay ayrlklar sebebiyle ortaya kan kollarndan her biri.
mintan: 1. Yakasz uzun kollu erkek gmlei. 2. Gmlek zerine giyilen kollu yelek.
minyatr: ounlukla eski yazma kitaplarda grlen, k, glge ve hacim duygusu yanstlmayan kk,
renkli resim sanat.
misyon: 1. Grev. 2. Ama.
muallim: retmen.
muallime: Bayan retmen.
mubassr: Okullarda rencilerin durumu ile ilgilenen ve dzeni salamakla grevli kimse.
mufid (mfit): Anlatan, ifade eden.
muhtasar: Ksaltlm olan.
muid (muit): Okullarda ocuklar altrmakla grevli kimse, retmen yardmcs.
mutasavvf: Tasavvuf inanlarn benimseyerek kendini Tanr'ya adam kimse, sofi.
muvakkat: Geici yazm.
mderris: Medresede veya camide retmen.
messese: Kurum.
mkellef: Ykml.
mneccimba: Saray hizmetinde bulunan bilginlerden gk bilimiyle uraanlara verilen unvan.
mrit: Mritlerine tasavvufu reten, srlar ve gerekleri gsteren tarikat eyhi.
msbet: Olumlu.
msellesat: Trigonometri.
N
nahiv: Sz dizimi.
nakl bilimler: Nakle dayanan, anlatlan, sylenen bilim dallar.
nazari hesap: Kuramsal hesap.
nev: eit, cins, tr.
ney: Klasik Trk mziinde ve zellikle tekke mziinde yer alan, kaval biiminde, yank sesli, kamtan bir
flemeli alg.
nizamname: Tzk.
O
oda: Yenieri klalar ile i saray koularna genel olarak verilen ad.

zerk: Ayr bir yasaya bal olarak kendi kendini ynetme yetkisi olan (kurulu, devlet vb.), muhtar, otonom.

159

P
pedagoji: Eitim bilimi.
pir: Bir tarikat veya sanatn kurucusu.
pozitivizm: Aratrmalarn olgulara, deneylere, gereklere dayayan, fizik tesi aklamalar kuramsal olarak
olanaksz ve yararsz gren Auguste Comteun at felsefe r, olguculuk.
R
rahle: zerinde kitap okunan, yaz yazlan; bazlar alp kapanabilen alak, kk masa.
rasathane: Gzlemevi.
risale: 1. Kk kitap, bror (nceleri, ounlukla din konular ele alan kk hacimli kitaplar bu adla
anlrd.). 2. lim ve sanata dair yazlar.
riyaziyat: Osmanl Devletinde ilk mektep ad verilen ilkretim okullarnda okutulan matematik bilgisi dersi.
riyaziye: Matematik.
Rufailik: Ahmed Rifai'nin kurduu Snni bir tarikat.
rtiye: Ortaokul derecesinde olan eitim kurumu.
S
safi: 1. Katksz, duru, temiz. 2. Net.
sahaf: Genellikle kullanlm ve eski kitap alp satan kitap.
saltanat: Bir lkede hkmdarn, padiahn, sultann egemen olmas.
sandk: Kamu kesiminde alan personelin sosyal gvenlik ilerini yrten kurulu.
sani: Yapan, ileyen, meydana getiren.
sarf: Medreselerde okutulan dilbilgisi dersi.
sath: Yzey.
sema: Mevlevi dervilerinin ney, nsfiye vb. alglar eliinde, kollarn iki yana ap dnerek yaptklar ayin.
sendika: ilerin veya iverenlerin i, kazan, toplumsal ve kltrel konular bakmndan karlarn korumak
ve daha da gelitirmek iin aralarnda kurduklar birlik.
sentez: eleri, belli iliki ve kurallara gre birletirip zgn bir btn oluturma ii.
seyfiye: Osmanl Devleti'nde Yenieri Oca kaldrldktan sonra, yerine kurulan yeni ordu rgtnde grev
yapan subaylarn oluturduu asker snf.
sbyan (sbyan): ocuk; kk ocuk.
sipahi: Osmanllarda tmar sahibi bir snf atl asker.
skolasik: Orta a yntemlerine uygun.
softa: Medrese rencisi.
suhte: Softa.
sultani: 1908'den sonra Osmanl lkelerinde, bugnk lise dengi retim kurumu.

amanizm: Kuzey ve Orta Asya'da Trkler, dier ktalarda da baka topluluklar arasnda gnmze kadar
sregelen doaya tapma, doast ruhlara inanma temeline dayal din, amanlk.
ebiarus: Mevlna'nn lm yl dnm olan 17 Aralkta Konyada dzenlenen tren.
ehadetname: Diploma, sertifika.
imendifer: 1. Demir yolu. 2. Tren.
ra: Bir alanla ilgili olarak oluturulan danma kurulu.

160

T
tabiiyat: Osmanl Devletinde ilk mektep ad verilen ilkretim okullarnda okutulan doa bilgisi dersi.
tabir: Deyi, anlatm, ifade.
tahrir: Yazma, kitabet, kompozisyon.
tahsis: Bir eyi, bir kimseye veya bir yere ayrma.
talim: retim.
talimatname: Ynetmelik.
tarikat: Ayn dinin iinde birtakm yorum ve uygulama farkllklarna dayanan, baz ilkelerde birbirinden
ayrlan Tanr'ya ulama ve onu tanma yollarndan her biri.
tasavvuf: Tanr'nn niteliini ve evrenin oluumunu varlk birlii anlayyla aklayan din ve felsefi akm.
tasfiye: Artma, ayklama, temizleme.
teali: Ykselme, ycelme.
tebaa: Uyruk.
tefsir: Kur'an'n surelerini aklayarak grler ileri srme ve bunlar yazma, yorumlama bilimi.
tefti: Denetim.
tekke: Tarikattan olanlarn barndklar, ibadet ve tren yaptklar yer, dergh.
telif: Kitap yazma.
telkin: Bir duyguyu, bir dnceyi alama.
tevhit: Allah'n birliine inanma, bir sayma, bir olarak bakma.
tezhip: Yazma kitaplarda, sayfalarn yaldz ve boya ile bezenmesi, yaldzlama.
tuba: Cennette bulunduuna inanlan, kk yukarda, dallar aada byk bir aa.
U
ulema: Bilginler.
umde: lke.

mmet: Hz. Muhammet'e inanarak, onun yaptklarn ve sylediklerini uygulayarak evresinde toplanan
Mslmanlarn tm.
V
vaaz: Cami, mescit vb. yerlerde vaizlerin yapt, genellikle t nitelii tayan din konuma.
vakfiye: Bir vakfn artlarn bildiren belge, vakfname.
veklet: Bakanlk.
Y
yenieri: Orhan Gazi tarafndan Yenieri Oca adyla 1362'de kurulan, kinci Mahmut zamannda 1826'da
Nizamcedit adndaki asker ocann kurulmasyla ortadan kaldrlan, Osmanl Devleti'nin piyade asker snf.
yeni Platonculuk: skenderiyede milattan sonra III. yzylda ortaya kan ve VII. yzyla kadar okullarda
okutulan felsefe retisi, yeni Eflatunculuk, neoplatonizm.
Z
zabit: Rtbesi temenden binbaya kadar olan asker.
zanaat: El ustal isteyen iler.
zaviye: Kk tekke.
zayie: Yldzlarn, belli bir zamandaki yerlerini, durumlarn gsteren izelge.

161

KAYNAKA
dem, Mahmut, Atatrk Dnce Inda Eitim Politikamz, Yeni Gn Haber Ajans Basn ve
Yaynclk A, 2000.
Akyz, Yahya, Trk Eitim Tarihi, 9. Baskdan Baz Eklerle Tpkbasm, Pegem A Yaynclk, Ankara, Eyll
2005.
Anadol, Cemal, Fzile Abbasova, Nzile Abbasl, Trk Kltr ve Medeniyeti, Bilge Karnca Yaynlar, stanbul, 2007.
Arslanolu, brahim, Kutadgu Biligde Eitim Bilim ve Akl, Yeni Forum Dergisi, S 17, Aralk 1996.
Atatrk, Gazi Mustafa Kemal, Atatrkn Sylev ve Demeleri Cilt 1, Atatrk Kltr, Dil ve Tarih Yksek
Kurumu (Atatrk Aratrma Merkezi) Ankara, 1997
Atatrklk, C 2,3, 6. bs., Mill Eitim Bakanl Yaynlar, Ankara, 2001.
Baltac, Cahit, Osmanl Devletinde Eitim ve retim, Trkler, C 11 (ed. Hasan Cell Gzel, Kemal
iek, Salim Koca), Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002.
Baaran, brahim Ethem, Eitim Bilimine Giri, Ekinoks Eitim Danmanlk Hiz. ve Bas. Yay. Da. San.
ve Tic. Ltd. , Ankara, Ocak 2007.
Baaran, brahim Ethem, Trk Eitim Sistemi ve Okul Ynetimi, Ekinoks Eitim Danmanlk Hiz. ve Bas.
Yay. Da. San. ve Tic. Ltd. , Ankara, Eyll 2006.
Bagz, lhan, Trkiyenin Eitim kmaz ve Atatrk, T.C. Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 1995.
Baykurt, Fakir, Eekli Ktphaneci, Literatr Yaynlar, stanbul, 2007.
Binbaolu, Cavit, Cumhuriyet Dnemi Eitim Bilimleri Tarihi, retmen Hseyin Hsn Tekk Eitim
ve Aratrma Gelitirme Merkezi Yaynlar, Ankara, 1998.
Binbaolu, Cavit, Trk Eitim Dncesi Tarihi Aratrmalar, An Yaynclk, Ankara, 2005.
Cahen, Claude, Osmanllardan nce Anadoluda Trkler, ev. Yldz Moran, e Yaynlar, stanbul, 1979.
Candan, Ergun, Trklerin Kltr Kkenleri, 4. bs., Snr tesi Yaynlar, stanbul, 2004.
Cumhurbakanlar, Babakanlar ve M. E. Bakanlarnn Mill Eitimle lgili Sylev ve Demeleri, C 1,
Trk Devrim Tarihi Enstits Yaymlar, Ankara, 1946.
aatay, Neet, Bir Trk Kurumu Olan Ahilik, 2. bs., Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1997.
elik, Abbas, Hatralarla Sbyan Mektepleri, Atatrk niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi, S 27, 2007.
etinkaya, Blent, Ortaa slm Dnyasnda Ribat (VII-XIII. Asrlar Aras), Sakarya niversitesi Sosyal
Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans Tezi, Sakarya, 2003.
ubuku, brahim Agh, Trk-slm Dnrleri, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1989.
ubuku, brahim Agh, Trk-slm Kltr zerine Aratrmalar ve Grler, Ankara niversitesi
lahiyat Fakltesi Yaynlar, Ankara, 1987.
Demirci, Mehmet, Gnl Dnymz Aydnlatanlar, Mavi Yaynclk, stanbul, 2005.
Demirel, Hamide, Trk Destanlarnda Gzellik Destan Masal ve Din Unsurlar ile Yabanc Destanlarda
Trk Kahramanlar, tken Neriyat, stanbul, 1995.
Doutan Gnmze Byk slm Tarihi, C 12, a Yaynlar, stanbul, 1989.
Dnmez, Cengiz, ahin Oru, II. Merutiyet Dnemi Tarih retimi, Gazi Kitabevi, Ankara, 2006.
Duman, Tayyip, Atatrkn Eitim Gr, Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim, S 80-81 (Atatrk zel Says),
Ekim-Kasm 2006.
Eitim Bilimine Giri, ed. Aycan iek Salam, Maya Akademi Yaynlar, Ankara, 2008.
Eitim Bilimine Giri, ed. Ayla Oktay, 2.bs., Pegem A Yaynclk, Ankara, Kasm, 2007.
162

Ekinci, Yusuf, Tarih inde Trklerde Meslek Eitimi, raklk ve Yaygn Eitim Genel Mdrl Yaynlar,
Ankara, 1990.
Ergin, Osman, Trkiye Maarif Tarihi, C 1-2, 5, Eser Matbaas, stanbul,1977.
Eitgin, Diner, Hakk Uslu, Prof. Dr. Yahya Akyz ile Atatrk ve Eitim zerine Sylei, Bilim ve Akln Aydnlnda Eitim, S 80-81 (Atatrk zel Says), Ekim-Kasm, 2006.
Gen, Reat (Haz. ve Sad.), Trkiyeyi Laikletiren Yasalar, Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 2005.
statistik Gstergeler Statistiscal Indicators 1923-2008, Trkiye statistik Kurumu Yayn, Ankara, 2008.
Kafesolu,brahim, Trk Mill Kltr, 9. bs., Boazii Yaynlar, stanbul, 1993.
Karahan, Abdlkadir, Trk Kltr ve Edebiyat, MEB Yaynlar, stanbul, 1998.
Karaka, Mahmut, Msbet limde Mslman limler (Sekizinci Asrdan Onsekizinci Asra Kadar), Kltr
Bakanl Yaynlar, Ankara, 1991.
Kaynar, Reat, Mustafa Reit Paa ve Tanzimat, 3. bs., Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1991.
Kazc, Ziya, slam Medeniyet ve Messeseleri Tarihi, Kayhan Yaynevi, stanbul, 1999.
Kocatrk, Utkan, Atatrkn Fikir ve Dnceleri, 3. bs., Atatrk Aratrma Merkezi, Ankara, 2007.
Kodaman, Bayram, Abdlhamid Devri Eitim Sistemi, 3. bs., Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1999.
Maaske, Roben. J., Trkiyede retmen Yetitirme Hakknda Rapor, Ankara, 1955.
MEB Eitim Dergisi, S 80-81, Ekim-Kasm, 2006.
Mevlna Aratrmalar 1, ed. Adnan Karaismailolu, Aka Yaynlar, Ankara, 2007.
Mustafa Necati ve Cumhuriyet Eitim Devrimi, Sempozyum Bildirileri, Yeni Kuak Ky Enstitller
Dernei Yaynlar, zmir, 2009.
Ocak, Ahmet Yaar, Nizamiye Medreseleri ve Byk Seluklularda Eitim, Trkler, C 5 (ed. Hasan Cell
Gzel, Kemal iek, Salim Koca), Yeni Trkiye Yaynlar, Ankara, 2002.
Ortayl, lber, Osmanly Yeniden Kefetmek, 4. bs., Tima Yaynlar, stanbul, 2006.
gel, Bahaeddin, Dnden Bu Gne Trk Kltrnn Gelime alar, 3. bs., Trk Dnyas Aratrmalar
Vakf, stanbul, 1988.
gel, Bahaeddin, slamiyetten nce Trk Kltr Tarihi, 3. bs., Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1988.
nder, Mehmet, Anadoluyu Aydnlatanlar, T.C. Babakanlk Vakflar Genel Mdrl, Ankara, 1998.
zakman, Turgut, u lgn Trkler, 27. bs., Bilgi Yaynevi, stanbul, Temmuz 2005.
zbek, Abdullah, Bir Eitimci Olarak Nasreddin Hoca, Esra Yaynlar, Konya, 1990.
zkan, erife, Medrese Tbirinin lk Defa Ortaya k, Seluklular Zamannda Medreselerin Kurulu
Sebepleri ve Medrese Eitimi, Seluk niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Baslmam Yksek Lisans
Tezi, Konya, 2007.
ztuna, Ylmaz, Byk Trkiye Tarihi, tken Neriyat, stanbul, 1978.
ztrk, Cemil, Atatrk Devri retmen Yetitirme Politikas, Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1996.
Palazolu, Ahmet Bekir, Atatrkn Eitimle lgili Dnceleri, Fersa Matbaaclk, Ankara, 1999.
Sakaolu, Necdet, Cumhuriyet Dnemi Eitim Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul, 1992.
Sakaolu, Necdet, Osmanl Eitim Tarihi, letiim Yaynlar, stanbul, 1991.
Sakaolu, Necdet, Osmanldan Gnmze Eitim Tarihi, Bilgi niversitesi Yaynlar, stanbul, 2005.
Soysal, M. Orhan, Eski Trk Edebiyat Metinleri, MEB Yaynlar, stanbul, 2002.
Sungu, hsan, Tevhidi Tedrisat, Belleten (Trk Tarih Kurumu), C 2, S 7-8, Temmuz, 1938.
Tanzimat, C 1, 2. bs., MEB Yaynlar, stanbul, 1999.
163

Trkiyede lkretim (Dn Bugn Yarn), Mill Eitim Basmevi, stanbul, 2003.
Ta, Kenan Ziya, Osmanllarda Lalalk Messesesi, Kardelen Kitabevi, Isparta, 1998.
TDK Trke Szlk, 10. bs., Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2005.
TDK Yazm Klavuzu, 25. bs., Trk Dil Kurumu Yaynlar, Ankara, 2008.
Tekeli, lhan, Selim lkin, Osmanl mparatorluunda Eitim ve Bilgi retim Sisteminin Oluumu ve
Dnm, 2. bs., Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara, 1999.
Trkiye Tarihi, Yayn Ynetmeni: Sina Akin, C 1, 8. bs., Cem Yaynevi, Kasm, 2005.
Trklerin Altn Kitab, C 1, Tercman Gazetesi Yaynlar, stanbul, 1990.
Uluay, M. aatay, lk Mslman Trk Devletleri, 2. bs., MEB Devlet Kitaplar, Ankara, 1975.
Uluslaras Osmanl ncesi Trk Kltr Kongresi Bildirileri, Atatrk Kltr Merkezi Yayn, Ankara,
1997.
Uzunarl, smail Hakk, Osmanl Devletinin lmiye Tekilt, 3. bs., Trk Tarih Kurumu Yaynlar, Ankara,
1988.
nal, Mehmet Ali, Osmanl Messeseleri Tarihi, Kardelen Yaynlar, Isparta, 1997.
Velidedeolu, Hfz Veldet, Bir Lise rencisinin Mill Mcadele Anlar, Varlk Yaynevi, stanbul, 1971.
Yavuz, Kudret Eren, Yeniden Yaplandrlan Snflar in Aktif renme Yntemleri, Ceceli Yaynlar,
Ankara, 2005.
ELEKTRONK KAYNAKLAR
http://atam.gov.tr/index.php?Page=DergiIcerik&IcerikNo=1037
http://atam.gov.tr/index.php?Page=SoylevDemecler&IcerikNo=74 (5. Etkinlik, s. 94.)
http://atam.gov.tr/index.php?Page=SoylevDemecler&icerikNo=118 (Atatrkn sz, s. 91)
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/18/25/143.pdf (Prens Sabahattin, s. 83-85.)
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/37/743/9502.pdf (Klasik Dnemde Eitime Katkda Bulunan
Dnrler, Erzurumlu brahim Hakk, s. 71.)
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/40/494/5815.pdf (Yat Mektepleri, s. 121.)
http://dergiler.ankara.edu.tr/dergiler/40/512/6288.pdf (Farabi, s. 36-37.)
http://karatay.meb.gov.tr/index.php?option=com_content&view=article&id=50&Hemid=89 (Atatrkn
sz, s. 54.)
http://meb.gov.tr/meb/hasanali/hayati/halibiyografi.htm (Hasan li Ycel, s. 149-150.)
http://mevzuat.meb.gov.tr/html/88.html (Mill Eitim Temel Kanunu, s. 109.)
http://ooegm.meb.gov.tr/istatistil/okul_oncesi_sayilari_genel.pdf (s.117)
http://turkoloji.cu.edu.tr/ATATURK/.../suleyman_bozdemir_ataturk_donemi_egitim_gelismeler.pdf (s.
116.)
http://www.atam.gov.tr (Mustafa Kemal Atatrkn Eitim Grleri, s. 96.)
http://www.atam.gov.tr/index.php?Page=SoylevDemecler&IcerikNo=74 (10. Yl Nutku, s. 99.)
http://www.egitim.aku.edu.tr/ata1.htm (Atatrk Devri Trk Eitimi, s. 114-115.)
http://www.egitim.aku.edu.tr/ata3.htm (Atatrk Devri Trk Eitimi II, s. 114-115.)
http://www.egitim.aku.edu.tr/ergun10.htm (nsan ahsiyetinin Olumasnda rnek Tiplerin nemi ve Battal Gazi Tipi, s. 32.)
http://www.egitim.aku.edu.tr/ergun4.htm (Yetitirilmek stenen nsan Tipi, s. 32.)
http://www.egitim.aku.edu.tr/moders.htm (Medreselerin Bozulmas, Medreselerde Okutulan Dersler, s.
66-67.)
164

http://www.egitim.aku.edu.tr/senol11.htm (2. Etkinlik, Medrese, s. 35.)

http://www.egitim.aku.tr/ergun3htm (Eitimde lk Yenileme Hareketleri: Neden ve Sonular, s. 72.)
http://www.egitim.aku.tr/tet02.htm (Medreseler, s. 42.)
http://www.egitim.aku.edu.tr/tet03.htm (Eitimde Yenileme Hareketleri, s. 72.)
http://www.islamvetasavvuf.org/?q=node/1209 (Erzurumlu brahim Hakk, s.71.)
http://www.keg.aku.edu.tr/yayinlar/2008/cilt1/sayi2/c1s2_1.pdf ( Prens Sabahattin, s. 83-85.)
http://www.meb.gov.tr/haberler/haberayrinti (s.15)
http://www.meb.gov.tr/Stats/Apk2002/131.htm (s. 13)
http://www.meb.gov.tr/Stats/Apk2002/501.htm (MEB statistik 2002, s. 117,120-121.)
http://www.meb.gov.tr/stats/ist2001/bolum3s1.htm (statistikler, s. 143.)
http://www.meb.gov.tr/stats/ist97/MYHTML2.htm (Tablo, s. 116.)
http://www.meb.gov.tr/stats/eskiistatistikler.htm (Tablolar, s. 119, 120, 124, 127.)
http://www.ttkb.meb.gov.tr/secmeler/sura/heyeti_ilmiye.pdf (Eitim Alannda Yaplan Toplantlar, s. 96.)
http://www.ttkb.meb.gov.tr/secmeler/sura/sura.htm (Eitim Alannda Yaplan Toplantlar, ra Kararlar,
s. 96.)
http://www.universite-toplum.org/pdf/pdf.php?id=344 (19. Etkinlik, s. 131.)
http://www.yunus.hacettepe.edu.tr/~unan/academicarticles.html (Medreseler, s. 65.)
http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/160/dursunoglu.htm (retmen Yetitirmenin Geliimi, s. 138.)
http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/176/index3-icindekiler.htm (23. Etkinlik, s. 82.)
http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/143/1.htm (Abdlmecitin Ferman, s. 74.)
BASINDAN
Cumhuriyet, 31 Kanunu Evvel 1928. (Karikatr, s. 133.)
kdam, Temmuz 1923. (6. Etkinlik, s. 95.)
GRSEL KAYNAKA
Banarl, N.Sami, Resimli Trk Edebiyat Tarihi (s. 23)
T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Mill Ktphane, Ankara (s. 58)
T.C. Kltr ve Turizm Bakanl Mill Ktphane, Ankara (s. 68)
Kandilli Rasathanesi Arivi (s. 70)
Son Buluma, Film, 2008 (T.C. Kltr Bakanlnn katklaryla) (s. 92)
Benazus, Hanri, Dnya Milletlerinin Gzyle Atatrk (s. 113)
http://www.meb.gov.tr/meb/ (s. 97)
http://24agustos.meb.k12.tr (ariv) (Diploma, s. 10.)
http://de.academic.ru/pictures/dewiki/77/Museum_fur_Indische_Kunst_Dahlem_Berlin_Mai_2006_06
4.jpg (s. 10)
http://www.bbaw.de/forschung/turfanforschung/dta/u/images/u0005seite1.jpg (s. 23)
www.bilgiarsivi.com (harita sadeletirilmitir ) (s. 33)
http://benatlas.com/?s=farabi (s. 37)

165

http://www.medscape.com/content/2004/00/46/84/468452/art-nf468452.fig6.jpg (s. 37)

yazarlikyazilimi.meb.gov.tr (Harita sadeletirilmitir.) (s. 41)
Aydn Ticaret Borsas (http://www.aydintb.gov.tr/wp-content/woo_custom/84-ahilik02.jpg) (s. 45)
http://www.trt.net.tr/medya/resim/2009/06/24/d3ea35f8-173e-4d9c-bce9-211a3eef5564.jpg (s. 37)
http://www.hgk.mil.tr/cografiurunkatalogu/Tematik/resimler/oisiyasi.jpg (Harita sadeletirilmitir.) (s.
60)
Topkap Saray Mzesi (Alimler ve renciler, Levni, s. 64)
http://www.turkax.com/resimlerle-gecmisten-gunumuze-egitim (s. 139)
Diyarbakrlolu, Mehmet Ali, Kaybolan Meslekler Ve Son Ustalar, stanbul Ticaret Odas Rehber Kitaplar Dizisi (s. 45)

166